Tarjome Mofradat Ragib Isfahani-Koli PDF

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﻔﺮدات اﻟﻔﺎظ اﻟﻘﺮآن‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‪:‬‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﺎﺷﺮ ﭼﺎﭘﯽ‪:‬‬
‫اﻟﻤﮑﺘﺒﻪ اﻟﻤﺮﺗﻀﻮﯾﻪ ﻻﺣﯿﺎء آﺛﺎر اﻟﺠﻌﻔﺮﯾﻪ‬
‫ﻧﺎﺷﺮ دﯾﺠﯿﺘﺎﻟﯽ‪:‬‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت راﯾﺎﻧﻪاي ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬

‫ﺻﻔﺤﻪ ‪ 5‬از ‪1469‬‬ ‫‪www.Ghaemiyeh.com‬‬ ‫ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت راﯾﺎﻧﻪاي ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ‬
‫ﻓ ﻬ ﺮﺳ ﺖ‬
‫‪5‬‬ ‫ﻓ ﻬ ﺮﺳ ﺖ‬
‫‪78‬‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﻔﺮدات اﻟﻔﺎظاﻟﻘﺮآن‬
‫‪78‬‬ ‫ﻣ ﺸ ﺨ ﺼ ﺎ ت ﮐﺘ ﺎ ب‬
‫‪78‬‬ ‫ﺟﻠﺪ اول‬
‫‪78‬‬ ‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ﻣﺘﺮﺟﻢ‪ ... :‬ص ‪5 :‬‬
‫‪78‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪81‬‬ ‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻗﺮآن ‪ ...‬ص ‪10 :‬‬
‫‪82‬‬ ‫آﻏﺎز ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ‪ ...‬ص ‪12 :‬‬
‫‪83‬‬ ‫ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﺎت ﻗﺮآن در ﻗﺮن اّول ‪ ...‬ص ‪13 :‬‬
‫‪85‬‬ ‫دوران ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮن اّول ‪ ...‬ص ‪17 :‬‬
‫‪86‬‬ ‫ﻗﺮن دّوم ﻫﺠﺮي ‪ ...‬ص ‪19 :‬‬
‫‪88‬‬ ‫ﭘﺎﯾﺎن دوره ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺳﺮاﺋﯿﻠﯿﺎت و آﻏﺎز دوران ﻋﻘﻞ ﮔﺰﯾﻨﯽ ‪ ...‬ص ‪21 :‬‬
‫‪89‬‬ ‫ﺳﻪ ﻧﮑﺘﻪ از اﺳﺘﺪﻻل ﺗﻮﺣﯿﺪي رواﯾﺎت از آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﯽ ‪ ...‬ص ‪23 :‬‬
‫‪91‬‬ ‫ﻗﺮن ﺳّﻮم و آﻏﺎز ﻋﻈﻤﺖ ﻓﮑﺮي در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن ‪ ...‬ص ‪27 :‬‬
‫‪92‬‬ ‫ﻗﺮآن و ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻋﻠﻮم ‪ ...‬ص ‪28 :‬‬
‫‪94‬‬ ‫ﻋﻠﻮﻣﯽ ﮐﻪ در ﻗﺮآن رﯾﺸﻪ دارد ‪ ...‬ص ‪31 :‬‬
‫‪97‬‬ ‫ﺳﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ واژهﻫﺎي ﻗﺮآﻧﯽ و ﻋﻠﻤﺎي آن ﻋﻠﻢ ﺗﺎ ﻋﺼﺮ راﻏﺐ ‪ ...‬ص ‪38 :‬‬
‫‪98‬‬ ‫اﯾﻨﮏ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻘّﺪﻣﻪ ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟّﻠﻐﻪ ‪ ...‬ص ‪39 :‬‬
‫‪104‬‬ ‫ﺗﻄّﻮر ﻋﻠﻮم ﻗﺮآﻧﯽ و ﻧﺎم ﺑﻌﻀﯽ از داﻧﺸﻤﻨﺪان آﻧﻬﺎ در ﻗﺮون ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ ‪ ...‬ص ‪50 :‬‬
‫‪106‬‬ ‫ﻋﺼﺮ ﻣﻮﺳﻮﻋﺎت و داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرﻓﻬﺎي ﻋﻠﻮم ‪ ...‬ص ‪55 :‬‬
‫‪107‬‬ ‫ﻓﺤﻮل ﻋﻠﻤﺎي اﯾﻦ ﻗﺮن ‪ ...‬ص ‪56 :‬‬
‫‪110‬‬ ‫دوران رﮐﻮد ﻋﻠﻢ و ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺳﻼﺟﻘﻪ و ﻏﺰﻧﻮﯾﺎن ‪ ...‬ص ‪61 :‬‬
‫‪112‬‬ ‫ﺑﺮﮔﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﺘﺎواي ﺣّﻖ و ﺑﺎﻃﻞ در ﻗﺮن راﻏﺐ ‪ ...‬ص ‪65 :‬‬
‫‪116‬‬ ‫ﭼﻨﺪ ﺗﻦ دﯾﮕﺮ از ﻣﻌﺎﺻﺮﯾﻦ راﻏﺐ ‪ ...‬ص ‪71 :‬‬

‫‪117‬‬ ‫ﻧﺎم و زادﮔﺎه راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ‪ ...‬ص ‪73 :‬‬
‫‪118‬‬ ‫ﺑﺮﮔﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬دﯾﻨﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺻﻔﻬﺎن ‪ ...‬ص ‪75 :‬‬
‫‪120‬‬ ‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺸﻬﻮر اﺻﻔﻬﺎن ﻗﺒﻞ از راﻏﺐ و ﻣﻮﻗﻌّﯿﺖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ آﻧﺠﺎ ‪ ...‬ص ‪76 :‬‬
‫‪121‬‬ ‫ﻣﻘّﺪﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ ‪ ...‬ص ‪79 :‬‬
‫‪123‬‬ ‫ﺷﺨﺼﯿﺖ دﯾﻨﯽ ﻋﻠﻤﯽ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ‪ ...‬ص ‪84 :‬‬
‫‪126‬‬ ‫آﺛﺎر راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ‪ ...‬ص ‪89 :‬‬
‫‪132‬‬ ‫در ﺑﺎره ﻧﺎم ﮐﺘﺎب »اﻟﻔﺎظ اﻟﻘﺮآن« ‪ ...‬ص ‪101 :‬‬
‫‪134‬‬ ‫ﻋّﯿﺎران و دﺳﺖ ﺑﺮد زﻧﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ آﺛﺎر داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و ﭘﻨﺪ ﮔﯿﺮﻧﺪ ‪ ...‬ص ‪104 :‬‬
‫‪135‬‬ ‫روش و ﺳﺒﮏ راﻏﺐ در ﮐﺘﺎب ﻣﻔﺮدات اﻟﻔﺎظ ﻗﺮآن ‪ ...‬ص ‪106 :‬‬
‫‪137‬‬ ‫وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﻪ و رﯾﺸﻪ ﺷﻨﺎﺳﯽ از دﯾﺪﮔﺎه وﺿﻊ واژهﻫﺎ ‪ ...‬ص ‪109 :‬‬
‫‪138‬‬ ‫ﻋﺒﺎرات و اﻓﻌﺎل ﺗﮑﺮاري ﮐﺘﺎب ‪ ...‬ص ‪110 :‬‬
‫‪138‬‬ ‫ﻋﻠﻮم زﺑﺎﻧﯽ در ﮐﺘﺎب ﻣﻔﺮدات اﻟﻔﺎظ اﻟﻘﺮآن ‪ ...‬ص ‪111 :‬‬
‫‪139‬‬ ‫راﻏﺐ و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف ﻣﺘﮑّﻠﻤﯿﻦ و ﻓﻘﻬﺎ ‪ ...‬ص ‪112 :‬‬
‫‪139‬‬ ‫روش ارﺷﺎدي راﻏﺐ ﺑﻪ ﺳﻮي اﻟﮕﻮﻫﺎ ‪ ...‬ص ‪113 :‬‬
‫‪140‬‬ ‫ﻋﺒﺎرات ﮐﺘﺎب ﻣﻔﺮدات اﻟﻔﺎظ اﻟﻘﺮآن ‪ ...‬ص ‪114 :‬‬
‫‪141‬‬ ‫ﺗﺮﺗﯿﺐ واژهﻫﺎ‪ ،‬در ﻣﻔﺮدات ‪ ...‬ص ‪116 :‬‬
‫‪141‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺎب ﻣﻔﺮدات ‪ ...‬ص ‪117 :‬‬
‫‪143‬‬ ‫ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﺸﺮده ﮐﺘﺎب در زﯾﺮ ﻧﻮﯾﺴﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﺷﺮح اﺳﺖ ‪ ...‬ص ‪120 :‬‬
‫‪143‬‬ ‫روش ﮐﺎر و ﺳﺒﮏ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺎب ‪ ...‬ص ‪121 :‬‬
‫‪144‬‬ ‫ﻧﺎم ﻣﺼﺎدر و ﻣﺮاﺟﻌﯽ ﮐﻪ در ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ از آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه ‪ ...‬ص ‪123 :‬‬
‫‪152‬‬ ‫ﺑﺎب اﻻﻟ ﻒ ‪ ...‬ص ‪140 :‬‬
‫‪152‬‬ ‫)أﺑﺎ( ]أﺑﺎ[‪ ... :‬ص ‪140 :‬‬
‫‪153‬‬ ‫)أَﺑﯽ( ]أَﺑﯽ ‪ ... :‬ص ‪142 :‬‬
‫‪154‬‬ ‫) )أب( ]أب ‪ ... :‬ص ‪142 :‬‬
‫‪154‬‬ ‫) )أﺑﺪ( ]أﺑﺪ[‪ ... :‬ص ‪143 :‬‬
‫‪155‬‬ ‫) )أﺑﻖ( ]أﺑﻖ ‪ ... :‬ص ‪144 :‬‬
‫‪155‬‬ ‫) )اﺑﻞ( ]اﺑﻞ ‪ ... :‬ص ‪144 :‬‬
‫‪156‬‬ ‫) )أﺗﯽ( ]أﺗﯽ ‪ ... :‬ص ‪145 :‬‬
‫‪157‬‬ ‫)أث( ]أث ‪ ... :‬ص ‪147 :‬‬
‫‪157‬‬ ‫) )أﺛﺮ( ]أﺛﺮ[‪ ... :‬ص ‪147 :‬‬
‫‪158‬‬ ‫( ) )أﺛﻞ( ]أﺛﻞ ‪ ... :‬ص ‪148 :‬‬
‫‪159‬‬ ‫( ) )أﺛﻢ( ]أﺛﻢ ‪ ... :‬ص ‪149 :‬‬
‫‪160‬‬ ‫( ) )أّج( ]أّج ‪ ... :‬ص ‪151 :‬‬
‫‪160‬‬ ‫( ) )أﺟﺮ( ]أﺟﺮ[‪ ... :‬ص ‪151 :‬‬
‫‪161‬‬ ‫( ) )أﺟﻞ( ]أﺟﻞ ‪ ... :‬ص ‪152 :‬‬
‫‪163‬‬ ‫( ) )أﺣﺪ( ]أﺣﺪ[‪ ... :‬ص ‪154 :‬‬
‫‪164‬‬ ‫( ) )أﺧﺬ( ]أﺧﺬ[‪ ... :‬ص ‪157 :‬‬
‫‪165‬‬ ‫( ) )اخ( ]اخ ‪ ... :‬ص ‪158 :‬‬
‫‪166‬‬ ‫) )آﺧﺮ( ]آﺧﺮ[‪ ... :‬ص ‪160 :‬‬
‫‪167‬‬ ‫( ) )إّد( ]إّد[‪ ... :‬ص ‪161 :‬‬
‫‪167‬‬ ‫( ) )أداء( ]أداء[‪ ... :‬ص ‪161 :‬‬
‫‪168‬‬ ‫( ) )آدم( ]آدم ‪ ... :‬ص ‪162 :‬‬
‫‪168‬‬ ‫( ) )اذن( ]اذن ‪ ... :‬ص ‪163 :‬‬
‫‪171‬‬ ‫( ) )أذي( ]أذي ‪ ... :‬ص ‪166 :‬‬
‫‪171‬‬ ‫( ) )إذا( ]إذا[‪ ... :‬ص ‪166 :‬‬
‫‪171‬‬ ‫( ) )أرب( ]أرب ‪ ... :‬ص ‪166 :‬‬
‫‪171‬‬ ‫( ) )ارض( ]ارض ‪ ... :‬ص ‪167 :‬‬
‫‪172‬‬ ‫( ) )ارﯾﮏ( ]ارﯾﮏ ‪ ... :‬ص ‪168 :‬‬
‫‪173‬‬ ‫( ) )ارم( ]ارم ‪ ... :‬ص ‪169 :‬‬
‫‪173‬‬ ‫( ) )از( ]از[‪ ... :‬ص ‪169 :‬‬
‫‪173‬‬ ‫( ) )ازر( ]ازر[‪ ... :‬ص ‪169 :‬‬
‫‪174‬‬ ‫( ) )ازف( ]ازف ‪ ... :‬ص ‪171 :‬‬
‫‪174‬‬ ‫( ) )اس( ]اس ‪ ... :‬ص ‪171 :‬‬
‫‪175‬‬ ‫( ) )اﺳ ﻒ( ]اﺳ ﻒ ‪ ... :‬ص ‪172 :‬‬
‫‪176‬‬ ‫( ) )اﺳﺮ( ]اﺳﺮ[‪ ... :‬ص ‪173 :‬‬
‫‪177‬‬ ‫( ) )اﺳﻦ( ]اﺳﻦ ‪ ... :‬ص ‪174 :‬‬
‫‪177‬‬ ‫( ) )اﺳﺎ( ]اﺳﺎ[‪ ... :‬ص ‪174 :‬‬
‫‪178‬‬ ‫) )اﺷﺮ( ]اﺷﺮ[‪ ... :‬ص ‪176 :‬‬
‫‪178‬‬ ‫( ) )اﺻﺮ( ]اﺻﺮ[‪ ... :‬ص ‪176 :‬‬
‫‪178‬‬ ‫( ) )اﺻﺒﻊ( ]اﺻﺒﻊ ‪ ... :‬ص ‪177 :‬‬
‫‪179‬‬ ‫( ) )اﺻﯿﻞ( ]اﺻﯿﻞ ‪ ... :‬ص ‪177 :‬‬
‫‪179‬‬ ‫( ) )أف( ]أف ‪ ... :‬ص ‪177 :‬‬
‫‪179‬‬ ‫( ) )اﻓﻖ( ]اﻓﻖ ‪ ... :‬ص ‪178 :‬‬
‫‪179‬‬ ‫( ) )اﻓﮏ( ]اﻓﮏ ‪ ... :‬ص ‪178 :‬‬
‫‪181‬‬ ‫( ) )أﻓﻞ( ]أﻓﻞ ‪ ... :‬ص ‪180 :‬‬
‫‪181‬‬ ‫( ) )أﮐﻞ( ]أﮐﻞ ‪ ... :‬ص ‪180 :‬‬
‫‪182‬‬ ‫( ) )إل( ]إل ‪ ... :‬ص ‪182 :‬‬
‫‪183‬‬ ‫( ) )أﻟ ﻒ( ]أﻟ ﻒ ‪ ... :‬ص ‪183 :‬‬
‫‪184‬‬ ‫( ) )اﻟﮏ( ]اﻟﮏ ‪ ... :‬ص ‪185 :‬‬
‫‪185‬‬ ‫( ) )اﻻﻟﻢ( ]اﻻﻟﻢ ‪ ... :‬ص ‪186 :‬‬
‫‪185‬‬ ‫( ) )إﻟﻪ( ]إﻟﻪ ‪ ... :‬ص ‪186 :‬‬
‫‪188‬‬ ‫( ) )اﻟﯽ( ]اﻟﯽ ‪ ... :‬ص ‪189 :‬‬
‫‪189‬‬ ‫( ) )اّم( ]اّم ‪ ... :‬ص ‪191 :‬‬
‫‪195‬‬ ‫( ) )أََﻣﺪ( ]أََﻣﺪ[‪ ... :‬ص ‪199 :‬‬
‫‪196‬‬ ‫( ) )اﻣﺮ( ]اﻣﺮ[‪ ... :‬ص ‪200 :‬‬
‫‪200‬‬ ‫( ) )اﻣﻦ( ]اﻣﻦ ‪ ... :‬ص ‪205 :‬‬
‫‪202‬‬ ‫( ) )آﻣﯿﻦ( ]آﻣﯿﻦ ‪ ... :‬ص ‪209 :‬‬
‫‪203‬‬ ‫( ) )إّن‪ ،‬أّن( ]إّن‪ ،‬أّن ‪ ... :‬ص ‪210 :‬‬
‫‪203‬‬ ‫( ) )اْن( ]اْن ‪ ... :‬ص ‪210 :‬‬
‫‪204‬‬ ‫( ) )اﻧْﺖ( ]اﻧْﺖ ‪ ... :‬ص ‪212 :‬‬
‫‪206‬‬ ‫( ) )اﻧﺲ( ]اﻧﺲ ‪ ... :‬ص ‪214 :‬‬
‫‪207‬‬ ‫( ) )اﻧ ﻒ( ]اﻧ ﻒ ‪ ... :‬ص ‪216 :‬‬
‫‪208‬‬ ‫( ) )أْﻧُﻤﻞ( ]أْﻧُﻤﻞ ‪ ... :‬ص ‪217 :‬‬
‫‪208‬‬ ‫( ) )أَّﻧﯽ( ]أَّﻧﯽ ‪ ... :‬ص ‪217 :‬‬
‫‪209‬‬ ‫( ) )أﻧَﺎ( ]أﻧَﺎ[‪ ... :‬ص ‪217 :‬‬
‫‪209‬‬ ‫( ) )اﻫﻞ( ]اﻫﻞ ‪ ... :‬ص ‪219 :‬‬
‫‪210‬‬ ‫( ) )أْوب( ]أْوب ‪ ... :‬ص ‪220 :‬‬
‫‪211‬‬ ‫( ) )أَﯾﺪ( ]أَﯾﺪ[‪ ... :‬ص ‪221 :‬‬
‫‪211‬‬ ‫( ) )اﯾﮏ( ]اﯾﮏ ‪ ... :‬ص ‪221 :‬‬
‫‪212‬‬ ‫( ) )آل( ]آل ‪ ... :‬ص ‪222 :‬‬
‫‪213‬‬ ‫( ) )أْول( ]أْول ‪ ... :‬ص ‪223 :‬‬
‫‪214‬‬ ‫( ) )اﯾﻢ( ]اﯾﻢ ‪ ... :‬ص ‪226 :‬‬
‫‪215‬‬ ‫( ) )أْﯾﻦ( ]أْﯾﻦ ‪ ... :‬ص ‪227 :‬‬
‫‪215‬‬ ‫( ) )أّوه( ]أّوه ‪ ... :‬ص ‪227 :‬‬
‫‪216‬‬ ‫( ) )اي( ]اي ‪ ... :‬ص ‪228 :‬‬
‫‪218‬‬ ‫) )اّﯾﺎن( ]اّﯾﺎن ‪ ... :‬ص ‪232 :‬‬
‫‪218‬‬ ‫( ) )إّﯾﺎ( ]إّﯾﺎ[‪ ... :‬ص ‪232 :‬‬
‫‪218‬‬ ‫( ) )أي( ]أي ‪ ... :‬ص ‪232 :‬‬
‫‪219‬‬ ‫( ) )أي( ]أي ‪ ... :‬ص ‪232 :‬‬
‫‪219‬‬ ‫( ) )اوي( ]اوي ‪ ... :‬ص ‪232 :‬‬
‫‪220‬‬ ‫( ) )اﻻﻟﻔﺎت( ]اﻻﻟﻔﺎت ‪ ... :‬ص ‪234 :‬‬
‫‪221‬‬ ‫ﮐﺘﺎب »ب« ‪ ...‬ص ‪237 :‬‬
‫‪221‬‬ ‫) )ﺑﺘﮏ( ]ﺑﺘﮏ ‪ ... :‬ص ‪237 :‬‬
‫‪222‬‬ ‫( ) )ﺑﺘﺮ( ]ﺑﺘﺮ[‪ ... :‬ص ‪238 :‬‬
‫‪223‬‬ ‫( ) )ﺑﺘﻞ( ]ﺑﺘﻞ ‪ ... :‬ص ‪239 :‬‬
‫‪223‬‬ ‫( ) )ﺑّﺚ( ]ﺑّﺚ ‪ ... :‬ص ‪239 :‬‬
‫‪224‬‬ ‫) )ﺑﺠﺲ( ]ﺑﺠﺲ ‪ ... :‬ص ‪241 :‬‬
‫‪224‬‬ ‫( ) )ﺑﺤﺚ( ]ﺑﺤﺚ ‪ ... :‬ص ‪241 :‬‬
‫‪224‬‬ ‫( ) )ﺑﺤﺮ( ]ﺑﺤﺮ[‪ ... :‬ص ‪241 :‬‬
‫‪225‬‬ ‫( ) )ﺑﺨﻞ( ]ﺑﺨﻞ ‪ ... :‬ص ‪243 :‬‬
‫‪225‬‬ ‫( ) )ﺑﺨﺲ( ]ﺑﺨﺲ ‪ ... :‬ص ‪243 :‬‬
‫‪226‬‬ ‫( ) )ﺑﺨﻊ( ]ﺑﺨﻊ ‪ ... :‬ص ‪244 :‬‬
‫‪227‬‬ ‫) )ﺑﺪر( ]ﺑﺪر[‪ ... :‬ص ‪245 :‬‬
‫‪227‬‬ ‫( ) )ﺑﺪع( ]ﺑﺪع ‪ ... :‬ص ‪245 :‬‬
‫‪228‬‬ ‫( ) )ﺑﺪل( ]ﺑﺪل ‪ ... :‬ص ‪247 :‬‬
‫‪229‬‬ ‫( ) )ﺑﺪن( ]ﺑﺪن ‪ ... :‬ص ‪248 :‬‬
‫‪230‬‬ ‫( ) )ﺑﺪا( ]ﺑﺪا[‪ ... :‬ص ‪249 :‬‬
‫‪230‬‬ ‫( ) )ﺑﺪأ( ]ﺑﺪأ[‪ ... :‬ص ‪250 :‬‬
‫‪231‬‬ ‫( ) )ﺑﺬر( ]ﺑﺬر[‪ ... :‬ص ‪251 :‬‬
‫‪231‬‬ ‫( ) )ﺑﺮ( ]ﺑﺮ[‪ ... :‬ص ‪251 :‬‬
‫‪233‬‬ ‫( ) )ﺑﺮج( ]ﺑﺮج ‪ ... :‬ص ‪253 :‬‬
‫‪234‬‬ ‫( ) )ﺑﺮح( ]ﺑﺮح ‪ ... :‬ص ‪255 :‬‬
‫‪234‬‬ ‫( ) )ﺑﺮد( ]ﺑﺮد[‪ ... :‬ص ‪256 :‬‬
‫‪236‬‬ ‫( ) )ﺑﺮز( ]ﺑﺮز[‪ ... :‬ص ‪258 :‬‬
‫‪236‬‬ ‫( ) )ﺑﺮزخ( ]ﺑﺮزخ ‪ ... :‬ص ‪259 :‬‬
‫‪237‬‬ ‫( ) )ﺑﺮص( ]ﺑﺮص ‪ ... :‬ص ‪259 :‬‬
‫‪237‬‬ ‫( ) )ﺑﺮق( ]ﺑﺮق ‪ ... :‬ص ‪260 :‬‬
‫‪238‬‬ ‫( ) )ﺑﺮك( ]ﺑﺮك ‪ ... :‬ص ‪261 :‬‬
‫‪239‬‬ ‫( ) )ﺑﺮم( ]ﺑﺮم ‪ ... :‬ص ‪262 :‬‬
‫‪239‬‬ ‫( ) )ﺑﺮه( ]ﺑﺮه ‪ ... :‬ص ‪263 :‬‬
‫‪240‬‬ ‫( ) )ﺑﺮا( ]ﺑﺮا[‪ ... :‬ص ‪264 :‬‬
‫‪240‬‬ ‫( ) )ﺑﺰغ( ]ﺑﺰغ ‪ ... :‬ص ‪265 :‬‬
‫‪241‬‬ ‫( ) )ﺑﺲ( ]ﺑﺲ ‪ ... :‬ص ‪265 :‬‬
‫‪241‬‬ ‫( ) )ﺑﺴﺮ( ]ﺑﺴﺮ[‪ ... :‬ص ‪266 :‬‬
‫‪242‬‬ ‫( ) )ﺑﺴﻂ( ]ﺑﺴﻂ[‪ ... :‬ص ‪266 :‬‬
‫‪242‬‬ ‫( ) )ﺑﺴﻖ( ]ﺑﺴﻖ ‪ ... :‬ص ‪267 :‬‬
‫‪243‬‬ ‫( ) )ﺑﺴﻞ( ]ﺑﺴﻞ ‪ ... :‬ص ‪268 :‬‬
‫‪244‬‬ ‫( ) )ﺑﺸﺮ( ]ﺑﺸﺮ[‪ ... :‬ص ‪269 :‬‬
‫‪248‬‬ ‫( ) )ﺑﺼﺮ( ]ﺑﺼﺮ[‪ ... :‬ص ‪275 :‬‬
‫‪251‬‬ ‫( ) )ﺑﺼﻞ( ]ﺑﺼﻞ ‪ ... :‬ص ‪279 :‬‬
‫‪251‬‬ ‫( ) )ﺑﻀﻊ( ]ﺑﻀﻊ ‪ ... :‬ص ‪279 :‬‬
‫‪251‬‬ ‫( ) )ﺑﻄﺮ( ]ﺑﻄﺮ[‪ ... :‬ص ‪279 :‬‬
‫‪252‬‬ ‫( ) )ﺑﻄﺶ( ]ﺑﻄﺶ ‪ ... :‬ص ‪280 :‬‬
‫‪252‬‬ ‫( ) )ﺑﻄﻞ( ]ﺑﻄﻞ ‪ ... :‬ص ‪280 :‬‬
‫‪252‬‬ ‫( ) )ﺑﻄﻦ( ]ﺑﻄﻦ ‪ ... :‬ص ‪281 :‬‬
‫‪255‬‬ ‫( ) )ﺑﻄﻮء( ]ﺑﻄﻮء[‪ ... :‬ص ‪286 :‬‬
‫‪256‬‬ ‫( ) )ﺑَﻄﺮ( ]ﺑَﻄﺮ[‪ ... :‬ص ‪286 :‬‬
‫‪256‬‬ ‫( ) )ﺑﻌﺚ( ]ﺑﻌﺚ ‪ ... :‬ص ‪287 :‬‬
‫‪257‬‬ ‫( ) )ﺑﻌﺜﺮ( ]ﺑﻌﺜﺮ[‪ ... :‬ص ‪288 :‬‬
‫‪257‬‬ ‫( ) )ﺑﻌﺪ( ]ﺑﻌﺪ[‪ ... :‬ص ‪288 :‬‬
‫‪258‬‬ ‫( ) )ﺑﻌﺮ( ]ﺑﻌﺮ[‪ ... :‬ص ‪290 :‬‬
‫‪258‬‬ ‫( ) )ﺑﻌﺾ( ]ﺑﻌﺾ ‪ ... :‬ص ‪290 :‬‬
‫‪259‬‬ ‫( ) )ﺑﻌﻞ( ]ﺑﻌﻞ ‪ ... :‬ص ‪292 :‬‬
‫‪260‬‬ ‫) )ﺑﻐﺖ( ]ﺑﻐﺖ ‪ ... :‬ص ‪294 :‬‬
‫‪261‬‬ ‫( ) )ﺑﻐﺾ( ]ﺑﻐﺾ ‪ ... :‬ص ‪294 :‬‬
‫‪261‬‬ ‫( ) )ﺑﻐﻞ( ]ﺑﻐﻞ ‪ ... :‬ص ‪294 :‬‬
‫‪261‬‬ ‫( ) )ﺑﻐﯽ( ]ﺑﻐﯽ ‪ ... :‬ص ‪295 :‬‬
‫‪263‬‬ ‫( ) )ﺑﻘﺮ( ]ﺑﻘﺮ[‪ ... :‬ص ‪297 :‬‬
‫‪263‬‬ ‫( ) )ﺑﻘﻞ( ]ﺑﻘﻞ ‪ ... :‬ص ‪298 :‬‬
‫‪264‬‬ ‫( ) )ﺑﻘﯽ( ]ﺑﻘﯽ ‪ ... :‬ص ‪299 :‬‬
‫‪265‬‬ ‫( ) )ﺑﮑﺖ( ]ﺑﮑﺖ ‪ ... :‬ص ‪300 :‬‬
‫‪265‬‬ ‫( ) )ﺑﮑﺮ( ]ﺑﮑﺮ[‪ ... :‬ص ‪301 :‬‬
‫‪266‬‬ ‫( ) )ﺑﮑﻢ( ]ﺑﮑﻢ ‪ ... :‬ص ‪302 :‬‬
‫‪266‬‬ ‫( ) )ﺑﮑﯽ( ]ﺑﮑﯽ ‪ ... :‬ص ‪302 :‬‬
‫‪267‬‬ ‫( ) )ﺑﻞ( ]ﺑﻞ ‪ ... :‬ص ‪303 :‬‬
‫‪268‬‬ ‫( ) )ﺑﻠﺪ( ]ﺑﻠﺪ[‪ ... :‬ص ‪305 :‬‬
‫‪269‬‬ ‫( ) )ﺑﻠﺲ( ]ﺑﻠﺲ ‪ ... :‬ص ‪306 :‬‬
‫‪269‬‬ ‫( ) )ﺑﻠﻊ( ]ﺑﻠﻊ ‪ ... :‬ص ‪307 :‬‬
‫‪269‬‬ ‫( ) )ﺑﻠﻎ( ]ﺑﻠﻎ ‪ ... :‬ص ‪307 :‬‬
‫‪271‬‬ ‫( ) )ﺑﻠﯽ( ]ﺑﻠﯽ ‪ ... :‬ص ‪309 :‬‬
‫‪273‬‬ ‫( ) )ﺑﻠﯽ( ]ﺑﻠﯽ ‪ ... :‬ص ‪313 :‬‬
‫‪273‬‬ ‫( ) )ﺑﻦ( ]ﺑﻦ ‪ ... :‬ص ‪313 :‬‬
‫‪274‬‬ ‫( ) )ﺑﻨﯽ( ]ﺑﻨﯽ ‪ ... :‬ص ‪314 :‬‬
‫‪275‬‬ ‫( ) )ﺑﻬﺖ( ]ﺑﻬﺖ ‪ ... :‬ص ‪316 :‬‬
‫‪276‬‬ ‫( ) )ﺑﻬﺞ( ]ﺑﻬﺞ ‪ ... :‬ص ‪317 :‬‬
‫‪276‬‬ ‫( ) )ﺑﻬﻞ( ]ﺑﻬﻞ ‪ ... :‬ص ‪317 :‬‬
‫‪276‬‬ ‫( ) )ﺑﻬﻢ( ]ﺑﻬﻢ ‪ ... :‬ص ‪318 :‬‬
‫‪277‬‬ ‫( ) )ﺑﺎب( ]ﺑﺎب ‪ ... :‬ص ‪318 :‬‬
‫‪278‬‬ ‫( ) )ﺑﯿﺖ( ]ﺑﯿﺖ ‪ ... :‬ص ‪320 :‬‬
‫‪280‬‬ ‫( ) )ﺑﯿﺪ( ]ﺑﯿﺪ[‪ ... :‬ص ‪322 :‬‬
‫‪280‬‬ ‫( ) )ﺑﻮر( ]ﺑﻮر[‪ ... :‬ص ‪322 :‬‬
‫‪280‬‬ ‫( ) )ﺑﺌﺮ( ]ﺑﺌﺮ[‪ ... :‬ص ‪323 :‬‬
‫‪281‬‬ ‫( ) )ﺑﺆس( ]ﺑﺆس ‪ ... :‬ص ‪324 :‬‬
‫‪282‬‬ ‫( ) )ﺑﯿﺾ( ]ﺑﯿﺾ ‪ ... :‬ص ‪325 :‬‬
‫‪282‬‬ ‫( ) )ﺑﯿﻊ( ]ﺑﯿﻊ ‪ ... :‬ص ‪326 :‬‬
‫‪283‬‬ ‫( ) )ﺑﺎل( ]ﺑﺎل ‪ ... :‬ص ‪327 :‬‬
‫‪283‬‬ ‫( ) )ﺑﯿﻦ( ]ﺑﯿﻦ ‪ ... :‬ص ‪328 :‬‬
‫‪284‬‬ ‫( ) )ﺑﺎن( ]ﺑﺎن ‪ ... :‬ص ‪329 :‬‬
‫‪285‬‬ ‫( ) )ﺑﻮاء( ]ﺑﻮاء[‪ ... :‬ص ‪331 :‬‬
‫‪286‬‬ ‫( ) )اﻟﺒﺎء( ]اﻟﺒﺎء[‪ ... :‬ص ‪333 :‬‬
‫‪288‬‬ ‫ﮐﺘﺎب )ت( ‪ ...‬ص ‪336 :‬‬
‫‪288‬‬ ‫) )اﻟّﺘﺐ( ]اﻟّﺘﺐ ‪ ... :‬ص ‪336 :‬‬
‫‪288‬‬ ‫( ) )ﺗﺎﺑﻮت( ]ﺗﺎﺑﻮت ‪ ... :‬ص ‪336 :‬‬
‫‪289‬‬ ‫( ) )ﺗﺒﻊ( ]ﺗﺒﻊ ‪ ... :‬ص ‪337 :‬‬
‫‪290‬‬ ‫( ) )ﺗﺒﺮ( ]ﺗﺒﺮ[‪ ... :‬ص ‪338 :‬‬
‫‪290‬‬ ‫( ) )ﺗﺘﺮي( ]ﺗﺘﺮي ‪ ... :‬ص ‪338 :‬‬
‫‪290‬‬ ‫( ) )ﺗﺠﺎرة( ]ﺗﺠﺎرة[‪ ... :‬ص ‪339 :‬‬
‫‪291‬‬ ‫( ) )ﺗﺤﺖ( ]ﺗﺤﺖ ‪ ... :‬ص ‪340 :‬‬
‫‪292‬‬ ‫( ) )ﺗﺨﺬ( ]ﺗﺨﺬ[‪ ... :‬ص ‪341 :‬‬
‫‪292‬‬ ‫( ) )ﺗﻔﺚ( ]ﺗﻔﺚ ‪ ... :‬ص ‪341 :‬‬
‫‪293‬‬ ‫( ) )ﺗﺮاب( ]ﺗﺮاب ‪ ... :‬ص ‪342 :‬‬
‫‪293‬‬ ‫( ) )ﺗﺮﻓﻪ( ]ﺗﺮﻓﻪ ‪ ... :‬ص ‪343 :‬‬
‫‪294‬‬ ‫( ) )ﺗﺮﻗﻮه( ]ﺗﺮﻗﻮه ‪ ... :‬ص ‪344 :‬‬
‫‪294‬‬ ‫( ) )ﺗﺮك( ]ﺗﺮك ‪ ... :‬ص ‪344 :‬‬
‫‪295‬‬ ‫( ) )ﺗﺴﻌﻪ( ]ﺗﺴﻌﻪ ‪ ... :‬ص ‪345 :‬‬
‫‪295‬‬ ‫( ) )ﺗﻌﺲ( ]ﺗﻌﺲ ‪ ... :‬ص ‪345 :‬‬
‫‪295‬‬ ‫( ) )ﺗﻘﻮي( ]ﺗﻘﻮي ‪ ... :‬ص ‪345 :‬‬
‫‪295‬‬ ‫( ) )ﻣﺘﮑﺎ( ]ﻣﺘﮑﺎ[‪ ... :‬ص ‪345 :‬‬
‫‪296‬‬ ‫( ) )ﺗﻞ( ]ﺗﻞ ‪ ... :‬ص ‪346 :‬‬
‫‪296‬‬ ‫( ) )ﺗﻠﯽ( ]ﺗﻠﯽ ‪ ... :‬ص ‪346 :‬‬
‫‪297‬‬ ‫( ) )ﺗﻤﺎم( ]ﺗﻤﺎم ‪ ... :‬ص ‪347 :‬‬
‫‪297‬‬ ‫( ) )ﺗﻮراة( ]ﺗﻮراة[‪ ... :‬ص ‪348 :‬‬
‫‪297‬‬ ‫( ) )ﺗﺎره( ]ﺗﺎره ‪ ... :‬ص ‪348 :‬‬
‫‪298‬‬ ‫( ) )ﺗﯿﻦ( ]ﺗﯿﻦ ‪ ... :‬ص ‪348 :‬‬
‫‪298‬‬ ‫( ) )ﺗﻮب( ]ﺗﻮب ‪ ... :‬ص ‪349 :‬‬
‫‪299‬‬ ‫( ) )اﻟﺘﯿﻪ( ]اﻟﺘﯿﻪ ‪ ... :‬ص ‪350 :‬‬
‫‪299‬‬ ‫( ) )اﻟّﺘﺎءات( ]اﻟّﺘﺎءات ‪ ... :‬ص ‪350 :‬‬
‫‪300‬‬ ‫ﮐﺘﺎب )ث( ‪ ...‬ص ‪352 :‬‬
‫‪300‬‬ ‫) )ﺛﺒﺖ( ]ﺛﺒﺖ ‪ ... :‬ص ‪352 :‬‬
‫‪301‬‬ ‫( ) )ﺛﺒﺮ( ]ﺛﺒﺮ[‪ ... :‬ص ‪353 :‬‬
‫‪301‬‬ ‫( ) )ﺛﺒﻂ( ]ﺛﺒﻂ[‪ ... :‬ص ‪354 :‬‬
‫‪301‬‬ ‫( ) )ﺛﺒﺎت( ]ﺛﺒﺎت ‪ ... :‬ص ‪354 :‬‬
‫‪302‬‬ ‫( ) )ﺛّﺞ( ]ﺛّﺞ ‪ ... :‬ص ‪354 :‬‬
‫‪302‬‬ ‫( ) )ﺛﺨﻦ( ]ﺛﺨﻦ ‪ ... :‬ص ‪354 :‬‬
‫‪302‬‬ ‫( ) )ﺛﺮب( ]ﺛﺮب ‪ ... :‬ص ‪355 :‬‬
‫‪303‬‬ ‫( ) )ﺛﻌﺐ( ]ﺛﻌﺐ ‪ ... :‬ص ‪356 :‬‬
‫‪303‬‬ ‫( ) )ﺛﻘﺐ( ]ﺛﻘﺐ ‪ ... :‬ص ‪356 :‬‬
‫‪304‬‬ ‫( ) )ﺛﻘ ﻒ( ]ﺛﻘ ﻒ ‪ ... :‬ص ‪357 :‬‬
‫‪304‬‬ ‫( ) )ﺛﻘﻞ( ]ﺛﻘﻞ ‪ ... :‬ص ‪357 :‬‬
‫‪306‬‬ ‫( ) )ﺛﻠﺚ( ]ﺛﻠﺚ ‪ ... :‬ص ‪361 :‬‬
‫‪307‬‬ ‫( ) )ﺛﻞ( ]ﺛﻞ ‪ ... :‬ص ‪362 :‬‬
‫‪308‬‬ ‫( ) )ﺛﻤﺪ( ]ﺛﻤﺪ[‪ ... :‬ص ‪362 :‬‬
‫‪308‬‬ ‫( ) )ﺛﻤﺮ( ]ﺛﻤﺮ[‪ ... :‬ص ‪362 :‬‬
‫‪308‬‬ ‫( ) )ﺛﻢ( ]ﺛﻢ ‪ ... :‬ص ‪363 :‬‬
‫‪309‬‬ ‫( ) )ﺛّﻢ( ]ﺛّﻢ ‪ ... :‬ص ‪364 :‬‬
‫‪309‬‬ ‫( ) )ﺛﻤﻦ( ]ﺛﻤﻦ ‪ ... :‬ص ‪364 :‬‬
‫‪310‬‬ ‫( ) )ﺛﻨﯽ( ]ﺛﻨﯽ ‪ ... :‬ص ‪365 :‬‬
‫‪311‬‬ ‫( ) )ﺛﻮب( ]ﺛﻮب ‪ ... :‬ص ‪367 :‬‬
‫‪312‬‬ ‫( ) )ﺛﻮر( ]ﺛﻮر[‪ ... :‬ص ‪369 :‬‬
‫‪313‬‬ ‫( ) )ﺛﻮي( ]ﺛﻮي ‪ ... :‬ص ‪370 :‬‬
‫‪313‬‬ ‫ﮐﺘﺎب‪ -‬ج ‪ ...‬ص ‪372 :‬‬
‫‪313‬‬ ‫) )ﺟﺐ( ]ﺟﺐ ‪ ... :‬ص ‪372 :‬‬
‫‪314‬‬ ‫( ) )ﺟﺒﺖ( ]ﺟﺒﺖ ‪ ... :‬ص ‪373 :‬‬
‫‪314‬‬ ‫( ) )ﺟﺒﺮ( ]ﺟﺒﺮ[‪ ... :‬ص ‪373 :‬‬
‫‪317‬‬ ‫( ) )ﺟﺒﻞ( ]ﺟﺒﻞ ‪ ... :‬ص ‪378 :‬‬
‫‪318‬‬ ‫( ) )ﺟﺒﻦ( ]ﺟﺒﻦ ‪ ... :‬ص ‪379 :‬‬
‫‪318‬‬ ‫( ) )ﺟﺒﻪ( ]ﺟﺒﻪ ‪ ... :‬ص ‪380 :‬‬
‫‪319‬‬ ‫( ) )ﺟﺒﯽ( ]ﺟﺒﯽ ‪ ... :‬ص ‪380 :‬‬
‫‪319‬‬ ‫( ) )ﺟﺚ( ]ﺟﺚ ‪ ... :‬ص ‪381 :‬‬
‫‪320‬‬ ‫( ) )ﺟﺜﻢ( ]ﺟﺜﻢ ‪ ... :‬ص ‪381 :‬‬
‫‪320‬‬ ‫( ) )ﺟﺜﺎ( ]ﺟﺜﺎ[‪ ... :‬ص ‪382 :‬‬
‫‪320‬‬ ‫( ) )ﺟﺤﺪ( ]ﺟﺤﺪ[‪ ... :‬ص ‪382 :‬‬
‫‪321‬‬ ‫( ) )ﺟﺤﻢ( ]ﺟﺤﻢ ‪ ... :‬ص ‪382 :‬‬
‫‪321‬‬ ‫( ) )ﺟّﺪ( ]ﺟّﺪ[‪ ... :‬ص ‪383 :‬‬
‫‪322‬‬ ‫( ) )ﺟﺪث( ]ﺟﺪث ‪ ... :‬ص ‪384 :‬‬
‫‪322‬‬ ‫( ) )ﺟﺪر( ]ﺟﺪر[‪ ... :‬ص ‪384 :‬‬
‫‪323‬‬ ‫( ) )ﺟﺪل( ]ﺟﺪل ‪ ... :‬ص ‪385 :‬‬
‫‪323‬‬ ‫( ) )ﺟﺬ( ]ﺟﺬ[‪ ... :‬ص ‪386 :‬‬
‫‪324‬‬ ‫( ) )ﺟﺬع( ]ﺟﺬع ‪ ... :‬ص ‪387 :‬‬
‫‪324‬‬ ‫( ) )ﺟﺬو( ]ﺟﺬو[‪ ... :‬ص ‪387 :‬‬
‫‪324‬‬ ‫( ) )ﺟﺮح( ]ﺟﺮح ‪ ... :‬ص ‪388 :‬‬
‫‪325‬‬ ‫( ) )ﺟﺮد( ]ﺟﺮد[‪ ... :‬ص ‪388 :‬‬
‫‪325‬‬ ‫( ) )ﺟﺮز( ]ﺟﺮز[‪ ... :‬ص ‪389 :‬‬
‫‪326‬‬ ‫( ) )ﺟﺮع( ]ﺟﺮع ‪ ... :‬ص ‪390 :‬‬
‫‪326‬‬ ‫( ) )ﺟﺮف( ]ﺟﺮف ‪ ... :‬ص ‪390 :‬‬
‫‪327‬‬ ‫( ) )ﺟﺮم( ]ﺟﺮم ‪ ... :‬ص ‪391 :‬‬
‫‪328‬‬ ‫( ) )ﺟﺮي( ]ﺟﺮي ‪ ... :‬ص ‪393 :‬‬
‫‪329‬‬ ‫( ) )ﺟﺰع( ]ﺟﺰع ‪ ... :‬ص ‪395 :‬‬
‫‪330‬‬ ‫( ) )ﺟﺰء( ]ﺟﺰء[‪ ... :‬ص ‪395 :‬‬
‫‪330‬‬ ‫( ) )ﺟﺰاء( ]ﺟﺰاء[‪ ... :‬ص ‪396 :‬‬
‫‪331‬‬ ‫( ) )ﺟﺲ( ]ﺟﺲ ‪ ... :‬ص ‪397 :‬‬
‫‪331‬‬ ‫( ) )ﺟﺴﺪ( ]ﺟﺴﺪ[‪ ... :‬ص ‪398 :‬‬
‫‪332‬‬ ‫( ) )ﺟﺴﻢ( ]ﺟﺴﻢ ‪ ... :‬ص ‪398 :‬‬
‫‪332‬‬ ‫( ) )ﺟﻌﻞ( ]ﺟﻌﻞ ‪ ... :‬ص ‪399 :‬‬
‫‪334‬‬ ‫( ) )َﺟْﻔﻨﻪ( ]َﺟْﻔﻨﻪ ‪ ... :‬ص ‪401 :‬‬
‫‪334‬‬ ‫( ) )ﺟﻔﺎ( ]ﺟﻔﺎ[‪ ... :‬ص ‪401 :‬‬
‫‪334‬‬ ‫) )ﺟﻞ( ]ﺟﻞ ‪ ... :‬ص ‪402 :‬‬
‫‪335‬‬ ‫( ) )ﺟﻠﺐ( ]ﺟﻠﺐ ‪ ... :‬ص ‪403 :‬‬
‫‪336‬‬ ‫( ) )ﺟﻠﺖ( ]ﺟﻠﺖ ‪ ... :‬ص ‪404 :‬‬
‫‪337‬‬ ‫( ) )ﺟﻠﺪ( ]ﺟﻠﺪ[‪ ... :‬ص ‪405 :‬‬
‫‪338‬‬ ‫( ) )ﺟﻠﺲ( ]ﺟﻠﺲ ‪ ... :‬ص ‪406 :‬‬
‫‪338‬‬ ‫‪) ) (.‬ﺟﻠﻮ( ]ﺟﻠﻮ[‪ ... :‬ص ‪407 :‬‬
‫‪339‬‬ ‫( ) )ﺟّﻢ( ]ﺟّﻢ ‪ ... :‬ص ‪408 :‬‬
‫‪339‬‬ ‫( ) )َﺟَﻤَﺢ( ]َﺟَﻤَﺢ ‪ ... :‬ص ‪408 :‬‬
‫‪340‬‬ ‫( ) )ﺟﻤﻊ( ]ﺟﻤﻊ ‪ ... :‬ص ‪409 :‬‬
‫‪342‬‬ ‫( ) )ﺟﻤﻞ( ]ﺟﻤﻞ ‪ ... :‬ص ‪411 :‬‬
‫‪343‬‬ ‫( ) )ﺟﻦ( ]ﺟﻦ ‪ ... :‬ص ‪414 :‬‬
‫‪345‬‬ ‫( ) )ﺟﻨﺐ( ]ﺟﻨﺐ ‪ ... :‬ص ‪417 :‬‬
‫‪348‬‬ ‫( ) )ﺟﻨﺢ( ]ﺟﻨﺢ ‪ ... :‬ص ‪421 :‬‬
‫‪349‬‬ ‫( ) )ﺟﻨﺪ( ]ﺟﻨﺪ[‪ ... :‬ص ‪422 :‬‬
‫‪350‬‬ ‫( ) )ﺟﻨ ﻒ( ]ﺟﻨ ﻒ ‪ ... :‬ص ‪423 :‬‬
‫‪350‬‬ ‫( ) )ﺟﻨﯽ( ]ﺟﻨﯽ ‪ ... :‬ص ‪423 :‬‬
‫‪350‬‬ ‫( ) )ﺟﻬﺪ( ]ﺟﻬﺪ[‪ ... :‬ص ‪423 :‬‬
‫‪351‬‬ ‫( ) )ﺟﻬﺮ( ]ﺟﻬﺮ[‪ ... :‬ص ‪424 :‬‬
‫‪352‬‬ ‫( ) )ﺟﻬﺰ( ]ﺟﻬﺰ[‪ ... :‬ص ‪426 :‬‬
‫‪352‬‬ ‫( ) )ﺟﻬﻞ( ]ﺟﻬﻞ ‪ ... :‬ص ‪426 :‬‬
‫‪353‬‬ ‫( ) )ﺟﻬّﻨﻢ( ]ﺟﻬّﻨﻢ ‪ ... :‬ص ‪427 :‬‬
‫‪353‬‬ ‫( ) )ﺟﯿﺐ( ]ﺟﯿﺐ ‪ ... :‬ص ‪428 :‬‬
‫‪354‬‬ ‫( ) )ﺟﻮب( ]ﺟﻮب ‪ ... :‬ص ‪429 :‬‬
‫‪355‬‬ ‫( ) )ﺟﻮد( ]ﺟﻮد[‪ ... :‬ص ‪430 :‬‬
‫‪356‬‬ ‫( ) )ﺟﺄر( ]ﺟﺄر[‪ ... :‬ص ‪430 :‬‬
‫‪356‬‬ ‫( ) )ﺟﺄر( ]ﺟﺄر[‪ ... :‬ص ‪431 :‬‬
‫‪356‬‬ ‫( ) )ﺟﺎر( ]ﺟﺎر[‪ ... :‬ص ‪431 :‬‬
‫‪357‬‬ ‫( ) )ﺟﻮز( ]ﺟﻮز[‪ ... :‬ص ‪432 :‬‬
‫‪357‬‬ ‫( ) )ﺟﺎس( ]ﺟﺎس ‪ ... :‬ص ‪433 :‬‬
‫‪359‬‬ ‫) )ﺟﻮع( ]ﺟﻮع ‪ ... :‬ص ‪435 :‬‬
‫‪360‬‬ ‫( ) )ﺟﺎء( ]ﺟﺎء[‪ ... :‬ص ‪436 :‬‬
‫‪361‬‬ ‫( ) )ﺟﺎل( ]ﺟﺎل ‪ ... :‬ص ‪437 :‬‬
‫‪361‬‬ ‫( ) )ﺟﻮ( ]ﺟﻮ[‪ ... :‬ص ‪437 :‬‬
‫‪362‬‬ ‫ﮐﺘﺎب‪ -‬ح ‪ ...‬ص ‪439 :‬‬
‫‪362‬‬ ‫) )ﺣّﺐ( ]ﺣّﺐ ‪ ... :‬ص ‪439 :‬‬
‫‪364‬‬ ‫( ) )ﺣﺒﺮ( ]ﺣﺒﺮ[‪ ... :‬ص ‪442 :‬‬
‫‪365‬‬ ‫( ) )ﺣﺒﺲ( ]ﺣﺒﺲ ‪ ... :‬ص ‪443 :‬‬
‫‪366‬‬ ‫( ) )ﺣﺒﻂ( ]ﺣﺒﻂ[‪ ... :‬ص ‪444 :‬‬
‫‪367‬‬ ‫( ) )ﺣﺒﮏ( ]ﺣﺒﮏ ‪ ... :‬ص ‪446 :‬‬
‫‪367‬‬ ‫( ) )ﺣﺒﻞ( ]ﺣﺒﻞ ‪ ... :‬ص ‪446 :‬‬
‫‪368‬‬ ‫( ) )ﺣﺘﻢ( ]ﺣﺘﻢ ‪ ... :‬ص ‪448 :‬‬
‫‪369‬‬ ‫( ) )ﺣّﺘﯽ( ]ﺣّﺘﯽ ‪ ... :‬ص ‪449 :‬‬
‫‪370‬‬ ‫( ) )ﺣﺞ( ]ﺣﺞ ‪ ... :‬ص ‪450 :‬‬
‫‪371‬‬ ‫( ) )ﺣﺠﺐ( ]ﺣﺠﺐ ‪ ... :‬ص ‪452 :‬‬
‫‪372‬‬ ‫( ) )ﺣﺠﺮ( ]ﺣﺠﺮ[‪ ... :‬ص ‪453 :‬‬
‫‪373‬‬ ‫( ) )ﺣﺠﺰ( ]ﺣﺠﺰ[‪ ... :‬ص ‪455 :‬‬
‫‪374‬‬ ‫( ) )ﺣﺪ( ]ﺣﺪ[‪ ... :‬ص ‪456 :‬‬
‫‪375‬‬ ‫( ) )ﺣﺪب( ]ﺣﺪب ‪ ... :‬ص ‪457 :‬‬
‫‪375‬‬ ‫( ) )ﺣﺪث( ]ﺣﺪث ‪ ... :‬ص ‪458 :‬‬
‫‪376‬‬ ‫( ) )ﺣﺪق( ]ﺣﺪق ‪ ... :‬ص ‪459 :‬‬
‫‪377‬‬ ‫( ) )ﺣﺬر( ]ﺣﺬر[‪ ... :‬ص ‪460 :‬‬
‫‪377‬‬ ‫( ) )ﺣﺮ( ]ﺣﺮ[‪ ... :‬ص ‪460 :‬‬
‫‪379‬‬ ‫( ) )ﺣﺮب( ]ﺣﺮب ‪ ... :‬ص ‪464 :‬‬
‫‪380‬‬ ‫( ) )ﺣﺮث( ]ﺣﺮث ‪ ... :‬ص ‪465 :‬‬
‫‪382‬‬ ‫( ) )ﺣﺮج( ]ﺣﺮج ‪ ... :‬ص ‪467 :‬‬
‫‪382‬‬ ‫( ) )ﺣﺮد( ]ﺣﺮد[‪ ... :‬ص ‪468 :‬‬
‫‪383‬‬ ‫( ) )ﺣﺮس( ]ﺣﺮس ‪ ... :‬ص ‪469 :‬‬
‫‪384‬‬ ‫( ) )ﺣﺮس( ]ﺣﺮس ‪ ... :‬ص ‪470 :‬‬
‫‪384‬‬ ‫( ) )ﺣﺮض( ]ﺣﺮض ‪ ... :‬ص ‪470 :‬‬
‫‪384‬‬ ‫( ) )ﺣﺮف( ]ﺣﺮف ‪ ... :‬ص ‪471 :‬‬
‫‪385‬‬ ‫( ) )ﺣﺮق( ]ﺣﺮق ‪ ... :‬ص ‪472 :‬‬
‫‪386‬‬ ‫( ) )ﺣﺮك( ]ﺣﺮك ‪ ... :‬ص ‪473 :‬‬
‫‪386‬‬ ‫( ) )ﺣﺮام( ]ﺣﺮام ‪ ... :‬ص ‪473 :‬‬
‫‪388‬‬ ‫( ) )ﺣﺮي( ]ﺣﺮي ‪ ... :‬ص ‪476 :‬‬
‫‪388‬‬ ‫( ) )ﺣﺰب( ]ﺣﺰب ‪ ... :‬ص ‪477 :‬‬
‫‪389‬‬ ‫( ) )ﺣﺰن( ]ﺣﺰن ‪ ... :‬ص ‪478 :‬‬
‫‪390‬‬ ‫( ) )ﺣﺲ( ]ﺣﺲ ‪ ... :‬ص ‪479 :‬‬
‫‪391‬‬ ‫( ) )ﺣﺴﺐ( ]ﺣﺴﺐ ‪ ... :‬ص ‪480 :‬‬
‫‪395‬‬ ‫( ) )ﺣﺴﺪ( ]ﺣﺴﺪ[‪ ... :‬ص ‪487 :‬‬
‫‪396‬‬ ‫( ) )ﺣﺴﺮ( ]ﺣﺴﺮ[‪ ... :‬ص ‪487 :‬‬
‫‪396‬‬ ‫( ) )ﺣﺴﻢ( ]ﺣﺴﻢ ‪ ... :‬ص ‪488 :‬‬
‫‪397‬‬ ‫( ) )ﺣﺴﻦ( ]ﺣﺴﻦ ‪ ... :‬ص ‪489 :‬‬
‫‪400‬‬ ‫( ) )ﺣﺸﺮ( ]ﺣﺸﺮ[‪ ... :‬ص ‪494 :‬‬
‫‪401‬‬ ‫( ) )َﺣّﺺ( ]َﺣّﺺ ‪ ... :‬ص ‪495 :‬‬
‫‪402‬‬ ‫( ) )ﺣﺼﺪ( ]ﺣﺼﺪ[‪ ... :‬ص ‪496 :‬‬
‫‪403‬‬ ‫( ) )ﺣﺼﺮ( ]ﺣﺼﺮ[‪ ... :‬ص ‪497 :‬‬
‫‪404‬‬ ‫( ) )ﺣﺼﻦ( ]ﺣﺼﻦ ‪ ... :‬ص ‪499 :‬‬
‫‪406‬‬ ‫( ) )ﺣﺼﻞ( ]ﺣﺼﻞ ‪ ... :‬ص ‪502 :‬‬
‫‪407‬‬ ‫( ) )ﺣﺼﺎ( ]ﺣﺼﺎ[‪ ... :‬ص ‪503 :‬‬
‫‪408‬‬ ‫( ) )ﺣﺾ( ]ﺣﺾ ‪ ... :‬ص ‪505 :‬‬
‫‪408‬‬ ‫( ) )ﺣَﻀﺐ( ]ﺣَﻀﺐ ‪ ... :‬ص ‪505 :‬‬
‫‪409‬‬ ‫( ) )ﺣﻀﺮ( ]ﺣﻀﺮ[‪ ... :‬ص ‪506 :‬‬
‫‪410‬‬ ‫( ) )ﺣﻂ( ]ﺣﻂ[‪ ... :‬ص ‪507 :‬‬
‫‪410‬‬ ‫) )ﺣﻄﺐ( ]ﺣﻄﺐ ‪ ... :‬ص ‪508 :‬‬
‫‪411‬‬ ‫( ) )ﺣﻄﻢ( ]ﺣﻄﻢ ‪ ... :‬ص ‪508 :‬‬
‫‪412‬‬ ‫( ) )ﺣّﻆ( ]ﺣّﻆ[‪ ... :‬ص ‪510 :‬‬
‫‪413‬‬ ‫( ) )ﺣﻈﺮ( ]ﺣﻈﺮ[‪ ... :‬ص ‪511 :‬‬
‫‪413‬‬ ‫( ) )ﺣ ّﻒ( ]ﺣ ّﻒ ‪ ... :‬ص ‪511 :‬‬
‫‪414‬‬ ‫( ) )ﺣﻔﺪ( ]ﺣﻔﺪ[‪ ... :‬ص ‪513 :‬‬
‫‪415‬‬ ‫( ) )ﺣﻔﺮ( ]ﺣﻔﺮ[‪ ... :‬ص ‪514 :‬‬
‫‪416‬‬ ‫( ) )ﺣﻔﻆ( ]ﺣﻔﻆ[‪ ... :‬ص ‪515 :‬‬
‫‪417‬‬ ‫( ) )ﺣﻔﯽ( ]ﺣﻔﯽ ‪ ... :‬ص ‪517 :‬‬
‫‪418‬‬ ‫( ) )ﺣّﻖ( ]ﺣّﻖ ‪ ... :‬ص ‪518 :‬‬
‫‪423‬‬ ‫( ) )ﺣﻘﺐ( ]ﺣﻘﺐ ‪ ... :‬ص ‪524 :‬‬
‫‪423‬‬ ‫( ) )ﺣﻘ ﻒ( ]ﺣﻘ ﻒ ‪ ... :‬ص ‪525 :‬‬
‫‪423‬‬ ‫( ) )ﺣﮑﻢ( ]ﺣﮑﻢ ‪ ... :‬ص ‪525 :‬‬
‫‪427‬‬ ‫( ) )ﺣﻞ( ]ﺣﻞ ‪ ... :‬ص ‪531 :‬‬
‫‪429‬‬ ‫) )ﺣﻠ ﻒ( ]ﺣﻠ ﻒ ‪ ... :‬ص ‪534 :‬‬
‫‪430‬‬ ‫( ) )ﺣﻠﻖ( ]ﺣﻠﻖ ‪ ... :‬ص ‪535 :‬‬
‫‪431‬‬ ‫( ) )ﺣﻠﻢ( ]ﺣﻠﻢ ‪ ... :‬ص ‪536 :‬‬
‫‪432‬‬ ‫( ) )ﺣﻠﯽ( ]ﺣﻠﯽ ‪ ... :‬ص ‪538 :‬‬
‫‪432‬‬ ‫( ) )ﺣﻢ( ]ﺣﻢ ‪ ... :‬ص ‪538 :‬‬
‫‪434‬‬ ‫( ) )ﺣﻤﺪ( ]ﺣﻤﺪ[‪ ... :‬ص ‪540 :‬‬
‫‪434‬‬ ‫( ) )ﺣﻤﺮ( ]ﺣﻤﺮ[‪ ... :‬ص ‪542 :‬‬
‫‪435‬‬ ‫( ) )ﺣﻤﻞ( ]ﺣﻤﻞ ‪ ... :‬ص ‪543 :‬‬
‫‪437‬‬ ‫( ) )ﺣﻤﯽ( ]ﺣﻤﯽ ‪ ... :‬ص ‪547 :‬‬
‫‪439‬‬ ‫( ) )ﺣّﻦ( ]ﺣّﻦ ‪ ... :‬ص ‪549 :‬‬
‫‪439‬‬ ‫( ) )َﺣِﻨَﺚ( ]َﺣِﻨَﺚ ‪ ... :‬ص ‪550 :‬‬
‫‪440‬‬ ‫) )ﺣﻨﺠﺮ( ]ﺣﻨﺠﺮ[‪ ... :‬ص ‪551 :‬‬
‫‪440‬‬ ‫( ) )ﺣﻨﺬ( ]ﺣﻨﺬ[‪ ... :‬ص ‪551 :‬‬
‫‪441‬‬ ‫( ) )ﺣﻨ ﻒ( ]ﺣﻨ ﻒ ‪ ... :‬ص ‪551 :‬‬
‫‪442‬‬ ‫( ) )ﺣﻨﮏ( ]ﺣﻨﮏ ‪ ... :‬ص ‪553 :‬‬
‫‪443‬‬ ‫( ) )َﺣْﻮب( ]َﺣْﻮب ‪ ... :‬ص ‪554 :‬‬
‫‪443‬‬ ‫( ) )ﺣﻮت( ]ﺣﻮت ‪ ... :‬ص ‪555 :‬‬
‫‪444‬‬ ‫( ) )ﺣﯿﺪ( ]ﺣﯿﺪ[‪ ... :‬ص ‪556 :‬‬
‫‪444‬‬ ‫( ) )ﺣﯿﺚ( ]ﺣﯿﺚ ‪ ... :‬ص ‪556 :‬‬
‫‪444‬‬ ‫( ) )ﺣﻮذ( ]ﺣﻮذ[‪ ... :‬ص ‪556 :‬‬
‫‪445‬‬ ‫( ) )ﺣﻮر( ]ﺣﻮر[‪ ... :‬ص ‪556 :‬‬
‫‪446‬‬ ‫( ) )ﺣﺎج( ]ﺣﺎج ‪ ... :‬ص ‪559 :‬‬
‫‪447‬‬ ‫( ) )ﺣﯿﺮ( ]ﺣﯿﺮ[‪ ... :‬ص ‪559 :‬‬
‫‪447‬‬ ‫( ) )ﺣﯿﺰ( ]ﺣﯿﺰ[‪ ... :‬ص ‪560 :‬‬
‫‪447‬‬ ‫( ) )ﺣﺎﺷﯽ( ]ﺣﺎﺷﯽ ‪ ... :‬ص ‪560 :‬‬
‫‪448‬‬ ‫( ) )ﺣﺎص( ]ﺣﺎص ‪ ... :‬ص ‪561 :‬‬
‫‪449‬‬ ‫( ) )ﺣﯿﺾ( ]ﺣﯿﺾ ‪ ... :‬ص ‪562 :‬‬
‫‪449‬‬ ‫( ) )ﺣﺎﺋﻂ( ]ﺣﺎﺋﻂ[‪ ... :‬ص ‪562 :‬‬
‫‪450‬‬ ‫( ) )ﺣﯿ ﻒ( ]ﺣﯿ ﻒ ‪ ... :‬ص ‪564 :‬‬
‫‪450‬‬ ‫( ) )ﺣﺎق( ]ﺣﺎق ‪ ... :‬ص ‪564 :‬‬
‫‪450‬‬ ‫( ) )ﺣﻮل( ]ﺣﻮل ‪ ... :‬ص ‪564 :‬‬
‫‪452‬‬ ‫( ) )ﺣﯿﻦ( ]ﺣﯿﻦ ‪ ... :‬ص ‪568 :‬‬
‫‪453‬‬ ‫( ) )ﺣّﯽ( ]ﺣّﯽ ‪ ... :‬ص ‪568 :‬‬
‫‪456‬‬ ‫( ) )ﺣﻮاﯾﺎ( ]ﺣﻮاﯾﺎ[‪ ... :‬ص ‪573 :‬‬
‫‪456‬‬ ‫( ) )ﺣﻮي( ]ﺣﻮي ‪ ... :‬ص ‪573 :‬‬
‫‪456‬‬ ‫ﮐﺘﺎب‪ -‬خ ‪ ...‬ص ‪575 :‬‬
‫‪456‬‬ ‫) )ﺧﺒﺖ( ]ﺧﺒﺖ ‪ ... :‬ص ‪575 :‬‬
‫‪457‬‬ ‫( ) )ﺧﺒﺚ( ]ﺧﺒﺚ ‪ ... :‬ص ‪576 :‬‬
‫‪458‬‬ ‫( ) )ﺧﺒﺮ( ]ﺧﺒﺮ[‪ ... :‬ص ‪577 :‬‬
‫‪458‬‬ ‫( ) )ﺧﺒﺰ( ]ﺧﺒﺰ[‪ ... :‬ص ‪577 :‬‬
‫‪459‬‬ ‫( ) )ﺧﺒﻂ( ]ﺧﺒﻂ[‪ ... :‬ص ‪578 :‬‬
‫‪459‬‬ ‫) )ﺧﺒﻞ( ]ﺧﺒﻞ ‪ ... :‬ص ‪579 :‬‬
‫‪460‬‬ ‫( ) )ﺧﺒﻮ( ]ﺧﺒﻮ[‪ ... :‬ص ‪580 :‬‬
‫‪460‬‬ ‫( ) )ﺧﺐء( ]ﺧﺐء[‪ ... :‬ص ‪580 :‬‬
‫‪460‬‬ ‫( ) )ﺧﺘﺮ( ]ﺧﺘﺮ[‪ ... :‬ص ‪580 :‬‬
‫‪461‬‬ ‫( ) )ﺧﺘﻢ( ]ﺧﺘﻢ ‪ ... :‬ص ‪581 :‬‬
‫‪464‬‬ ‫( ) )ﺧﺪ( ]ﺧﺪ[‪ ... :‬ص ‪585 :‬‬
‫‪464‬‬ ‫( ) )ﺧﺪع( ]ﺧﺪع ‪ ... :‬ص ‪585 :‬‬
‫‪465‬‬ ‫( ) )ﺧﺪن( ]ﺧﺪن ‪ ... :‬ص ‪587 :‬‬
‫‪466‬‬ ‫‪) ) (.‬ﺧﺬل( ]ﺧﺬل ‪ ... :‬ص ‪588 :‬‬
‫‪466‬‬ ‫( ) )ﺧﺬ( ]ﺧﺬ[‪ ... :‬ص ‪588 :‬‬
‫‪466‬‬ ‫( ) )ﺧﺮ( ]ﺧﺮ[‪ ... :‬ص ‪588 :‬‬
‫‪467‬‬ ‫( ) )ﺧﺮب( ]ﺧﺮب ‪ ... :‬ص ‪589 :‬‬
‫‪467‬‬ ‫( ) )ﺧﺮج( ]ﺧﺮج ‪ ... :‬ص ‪590 :‬‬
‫‪469‬‬ ‫( ) )ﺧﺮص( ]ﺧﺮص ‪ ... :‬ص ‪592 :‬‬
‫‪470‬‬ ‫( ) )ﺧﺮط( ]ﺧﺮط[‪ ... :‬ص ‪594 :‬‬
‫‪470‬‬ ‫( ) )ﺧﺮق( ]ﺧﺮق ‪ ... :‬ص ‪594 :‬‬
‫‪471‬‬ ‫( ) )ﺧﺰن( ]ﺧﺰن ‪ ... :‬ص ‪596 :‬‬
‫‪472‬‬ ‫( ) )ﺧﺰي( ]ﺧﺰي ‪ ... :‬ص ‪597 :‬‬
‫‪473‬‬ ‫( ) )ﺧﺴﺮ( ]ﺧﺴﺮ[‪ ... :‬ص ‪599 :‬‬
‫‪474‬‬ ‫( ) )ﺧﺴ ﻒ( ]ﺧﺴ ﻒ ‪ ... :‬ص ‪600 :‬‬
‫‪476‬‬ ‫( ) )ﺧﺴﺎ( ]ﺧﺴﺎ[‪ ... :‬ص ‪602 :‬‬
‫‪476‬‬ ‫( ) )ﺧﺸﺐ( ]ﺧﺸﺐ ‪ ... :‬ص ‪602 :‬‬
‫‪477‬‬ ‫( ) )ﺧﺸﻊ( ]ﺧﺸﻊ ‪ ... :‬ص ‪603 :‬‬
‫‪477‬‬ ‫( ) )ﺧﺸﯽ( ]ﺧﺸﯽ ‪ ... :‬ص ‪604 :‬‬
‫‪478‬‬ ‫( ) )ﺧّﺺ( ]ﺧّﺺ ‪ ... :‬ص ‪604 :‬‬
‫‪478‬‬ ‫( ) )ﺧﺼ ﻒ( ]ﺧﺼ ﻒ ‪ ... :‬ص ‪605 :‬‬
‫‪479‬‬ ‫( ) )ﺧﺼﻢ( ]ﺧﺼﻢ ‪ ... :‬ص ‪606 :‬‬
‫‪479‬‬ ‫( ) )ﺧﻀﺪ( ]ﺧﻀﺪ[‪ ... :‬ص ‪607 :‬‬
‫‪479‬‬ ‫( ) )ﺧﻀﺮ( ]ﺧﻀﺮ[‪ ... :‬ص ‪607 :‬‬
‫‪480‬‬ ‫( ) )ﺧﻀﻊ( ]ﺧﻀﻊ ‪ ... :‬ص ‪608 :‬‬
‫‪481‬‬ ‫( ) )ﺧﻂ( ]ﺧﻂ[‪ ... :‬ص ‪609 :‬‬
‫‪481‬‬ ‫( ) )ﺧﻄﺐ( ]ﺧﻄﺐ ‪ ... :‬ص ‪610 :‬‬
‫‪482‬‬ ‫( ) )ﺧﻄ ﻒ( ]ﺧﻄ ﻒ ‪ ... :‬ص ‪611 :‬‬
‫‪483‬‬ ‫( ) )ﺧﻄﺎ( ]ﺧﻄﺎ[‪ ... :‬ص ‪611 :‬‬
‫‪484‬‬ ‫( ) )ﺧﻄﻮ( ]ﺧﻄﻮ[‪ ... :‬ص ‪615 :‬‬
‫‪485‬‬ ‫( ) )ﺧ ﻒ( ]ﺧ ﻒ ‪ ... :‬ص ‪615 :‬‬
‫‪486‬‬ ‫( ) )ﺧﻔﺖ( ]ﺧﻔﺖ ‪ ... :‬ص ‪617 :‬‬
‫‪486‬‬ ‫( ) )ﺧﻔﺾ( ]ﺧﻔﺾ ‪ ... :‬ص ‪617 :‬‬
‫‪486‬‬ ‫( ) )ﺧﻔﯽ( ]ﺧﻔﯽ ‪ ... :‬ص ‪618 :‬‬
‫‪487‬‬ ‫( ) )ﺧﻞ( ]ﺧﻞ ‪ ... :‬ص ‪619 :‬‬
‫‪490‬‬ ‫( ) )ﺧﻠﺪ( ]ﺧﻠﺪ[‪ ... :‬ص ‪623 :‬‬
‫‪491‬‬ ‫( ) )ﺧﻠﺺ( ]ﺧﻠﺺ ‪ ... :‬ص ‪624 :‬‬
‫‪491‬‬ ‫( ) )ﺧﻠﻂ( ]ﺧﻠﻂ[‪ ... :‬ص ‪625 :‬‬
‫‪492‬‬ ‫( ) )ﺧﻠﻊ( ]ﺧﻠﻊ ‪ ... :‬ص ‪626 :‬‬
‫‪492‬‬ ‫( ) )ﺧﻠ ﻒ( ]ﺧﻠ ﻒ ‪ ... :‬ص ‪627 :‬‬
‫‪496‬‬ ‫( ) )ﺧﻠﻖ( ]ﺧﻠﻖ ‪ ... :‬ص ‪633 :‬‬
‫‪498‬‬ ‫( ) )ﺧﻼء( ]ﺧﻼء[‪ ... :‬ص ‪636 :‬‬
‫‪500‬‬ ‫( ) )ﺧﻤﺪ( ]ﺧﻤﺪ[‪ ... :‬ص ‪638 :‬‬
‫‪500‬‬ ‫( ) )ﺧﻤﺮ( ]ﺧﻤﺮ[‪ ... :‬ص ‪638 :‬‬
‫‪501‬‬ ‫( ) )ﺧﻤﺲ( ]ﺧﻤﺲ ‪ ... :‬ص ‪639 :‬‬
‫‪501‬‬ ‫( ) )ﺧﻤﺺ( ]ﺧﻤﺺ ‪ ... :‬ص ‪640 :‬‬
‫‪501‬‬ ‫( ) )ﺧﻤﻂ( ]ﺧﻤﻂ[‪ ... :‬ص ‪640 :‬‬
‫‪502‬‬ ‫( ) )ﺧﻨﺰﯾﺮ( ]ﺧﻨﺰﯾﺮ[‪ ... :‬ص ‪641 :‬‬
‫‪502‬‬ ‫( ) )ﺧﻨﺲ( ]ﺧﻨﺲ ‪ ... :‬ص ‪641 :‬‬
‫‪502‬‬ ‫( ) )ﺧﻨﻖ( ]ﺧﻨﻖ ‪ ... :‬ص ‪641 :‬‬
‫‪502‬‬ ‫( ) )ﺧﺎب( ]ﺧﺎب ‪ ... :‬ص ‪641 :‬‬
‫‪503‬‬ ‫( ) )ﺧﯿﺮ( ]ﺧﯿﺮ[‪ ... :‬ص ‪641 :‬‬
‫‪505‬‬ ‫( ) )ﺧﻮار( ]ﺧﻮار[‪ ... :‬ص ‪645 :‬‬
‫‪505‬‬ ‫( ) )ﺧﻮض( ]ﺧﻮض ‪ ... :‬ص ‪645 :‬‬
‫‪505‬‬ ‫( ) )ﺧﯿﻂ( ]ﺧﯿﻂ[‪ ... :‬ص ‪646 :‬‬
‫‪506‬‬ ‫( ) )ﺧﻮف( ]ﺧﻮف ‪ ... :‬ص ‪647 :‬‬
‫‪508‬‬ ‫( ) )ﺧﯿﻞ( ]ﺧﯿﻞ ‪ ... :‬ص ‪649 :‬‬
‫‪509‬‬ ‫( ) )ﺧﻮل( ]ﺧﻮل ‪ ... :‬ص ‪651 :‬‬
‫‪509‬‬ ‫( ) )ﺧﻮن( ]ﺧﻮن ‪ ... :‬ص ‪651 :‬‬
‫‪510‬‬ ‫( ) )ﺧﻮي( ]ﺧﻮي ‪ ... :‬ص ‪652 :‬‬
‫‪510‬‬ ‫ﮐﺘﺎب‪ -‬د ‪ ...‬ص ‪654 :‬‬
‫‪510‬‬ ‫) )دّب( ]دّب ‪ ... :‬ص ‪654 :‬‬
‫‪511‬‬ ‫( ) )دﺑﺮ( ]دﺑﺮ[‪ ... :‬ص ‪655 :‬‬
‫‪513‬‬ ‫( ) )دﺛﺮ( ]دﺛﺮ[‪ ... :‬ص ‪658 :‬‬
‫‪513‬‬ ‫( ) )دﺣﺮ( ]دﺣﺮ[‪ ... :‬ص ‪658 :‬‬
‫‪514‬‬ ‫( ) )دﺣﺾ( ]دﺣﺾ ‪ ... :‬ص ‪659 :‬‬
‫‪514‬‬ ‫( ) )دﺣﺎ( ]دﺣﺎ[‪ ... :‬ص ‪659 :‬‬
‫‪515‬‬ ‫( ) )دﺧﺮ( ]دﺧﺮ[‪ ... :‬ص ‪660 :‬‬
‫‪515‬‬ ‫( ) )دﺧﻞ( ]دﺧﻞ ‪ ... :‬ص ‪661 :‬‬
‫‪517‬‬ ‫( ) )دﺧﻦ( ]دﺧﻦ ‪ ... :‬ص ‪663 :‬‬
‫‪517‬‬ ‫( ) )دّر( ]دّر[‪ ... :‬ص ‪664 :‬‬
‫‪518‬‬ ‫( ) )درج( ]درج ‪ ... :‬ص ‪664 :‬‬
‫‪520‬‬ ‫س ‪ ... :‬ص ‪667 :‬‬
‫س( ]َدَر َ‬
‫( ) )َدَر َ‬
‫‪521‬‬ ‫( ) )درك( ]درك ‪ ... :‬ص ‪668 :‬‬
‫‪522‬‬ ‫( ) )درﻫﻢ( ]درﻫﻢ ‪ ... :‬ص ‪670 :‬‬
‫‪522‬‬ ‫( ) )دري( ]دري ‪ ... :‬ص ‪671 :‬‬
‫‪523‬‬ ‫( ) )درأ( ]درأ[‪ ... :‬ص ‪672 :‬‬
‫‪524‬‬ ‫( ) )دس( ]دس ‪ ... :‬ص ‪674 :‬‬
‫‪525‬‬ ‫( ) )دﺳﺮ( ]دﺳﺮ[‪ ... :‬ص ‪675 :‬‬
‫‪526‬‬ ‫( ) )دﺳﯽ( ]دﺳﯽ ‪ ... :‬ص ‪676 :‬‬
‫‪526‬‬ ‫( ) )دع( ]دع ‪ ... :‬ص ‪676 :‬‬
‫‪526‬‬ ‫( ) )دﻋﺎ( ]دﻋﺎ[‪ ... :‬ص ‪676 :‬‬
‫‪528‬‬ ‫( ) )دﻓﻊ( ]دﻓﻊ ‪ ... :‬ص ‪680 :‬‬
‫‪529‬‬ ‫( ) )دﻓﻖ( ]دﻓﻖ ‪ ... :‬ص ‪680 :‬‬
‫‪529‬‬ ‫( ) )دﻓﺊ( ]دﻓﺊ ‪ ... :‬ص ‪681 :‬‬
‫‪530‬‬ ‫( ) )دك( ]دك ‪ ... :‬ص ‪681 :‬‬
‫‪530‬‬ ‫( ) )دّل( ]دّل ‪ ... :‬ص ‪682 :‬‬
‫‪531‬‬ ‫( ) )دﻟﻮ( ]دﻟﻮ[‪ ... :‬ص ‪683 :‬‬
‫‪532‬‬ ‫( ) )دﻟﮏ( ]دﻟﮏ ‪ ... :‬ص ‪684 :‬‬
‫‪532‬‬ ‫( ) )دﻣﺪم( ]دﻣﺪم ‪ ... :‬ص ‪685 :‬‬
‫‪533‬‬ ‫( ) )دم( ]دم ‪ ... :‬ص ‪685 :‬‬
‫‪533‬‬ ‫( ) )دﻣﺮ( ]دﻣﺮ[‪ ... :‬ص ‪686 :‬‬
‫‪534‬‬ ‫( ) )َدﻣﻊ( ]َدﻣﻊ ‪ ... :‬ص ‪686 :‬‬
‫‪534‬‬ ‫( ) )دﻣﻎ( ]دﻣﻎ ‪ ... :‬ص ‪686 :‬‬
‫‪534‬‬ ‫( ) )دﻧﺮ( ]دﻧﺮ[‪ ... :‬ص ‪687 :‬‬
‫‪535‬‬ ‫( ) )دﻧﺎ( ]دﻧﺎ[‪ ... :‬ص ‪688 :‬‬
‫‪536‬‬ ‫( ) )دﻫﺮ( ]دﻫﺮ[‪ ... :‬ص ‪689 :‬‬
‫‪538‬‬ ‫( ) )دﻫﻖ( ]دﻫﻖ ‪ ... :‬ص ‪692 :‬‬
‫‪538‬‬ ‫( ) )دﻫﻢ( ]دﻫﻢ ‪ ... :‬ص ‪692 :‬‬
‫‪538‬‬ ‫( ) )دﻫﻦ( ]دﻫﻦ ‪ ... :‬ص ‪692 :‬‬
‫‪539‬‬ ‫( ) )داب( ]داب ‪ ... :‬ص ‪694 :‬‬
‫‪539‬‬ ‫( ) )داود( ]داود[‪ ... :‬ص ‪694 :‬‬
‫‪540‬‬ ‫( ) )دار( ]دار[‪ ... :‬ص ‪694 :‬‬
‫‪541‬‬ ‫( ) )دول( ]دول ‪ ... :‬ص ‪696 :‬‬
‫‪542‬‬ ‫( ) )َدْوْم( ]َدْوْم ‪ ... :‬ص ‪697 :‬‬
‫‪543‬‬ ‫( ) )دﯾﻦ( ]دﯾﻦ ‪ ... :‬ص ‪698 :‬‬
‫‪544‬‬ ‫( ) )دون( ]دون ‪ ... :‬ص ‪700 :‬‬
‫‪545‬‬ ‫ﺟﻠﺪ دوم‬
‫‪545‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪545‬‬ ‫ﺑﺎب ذال ‪ ...‬ص ‪3 :‬‬
‫‪545‬‬ ‫) )ذّب( ]ذّب ‪ ... :‬ص ‪3 :‬‬
‫‪546‬‬ ‫( ) )ذﺑﺢ( ]ذﺑﺢ ‪ ... :‬ص ‪4 :‬‬
‫‪546‬‬ ‫( ) )ذﺧﺮ( ]ذﺧﺮ[‪ ... :‬ص ‪5 :‬‬
‫‪547‬‬ ‫( ) )ذر( ]ذر[‪ ... :‬ص ‪6 :‬‬
‫‪547‬‬ ‫( ) )ذرع( ]ذرع ‪ ... :‬ص ‪6 :‬‬
‫‪548‬‬ ‫( ) )ذرأ( ]ذرأ[‪ ... :‬ص ‪8 :‬‬
‫‪549‬‬ ‫( ) )ذرو( ]ذرو[‪ ... :‬ص ‪9 :‬‬
‫‪550‬‬ ‫( ) )ذﻋﻦ( ]ذﻋﻦ ‪ ... :‬ص ‪10 :‬‬
‫‪550‬‬ ‫( ) )ذﻗﻦ( ]ذﻗﻦ ‪ ... :‬ص ‪10 :‬‬
‫‪550‬‬ ‫( ) )ذﮐﺮ( ]ذﮐﺮ[‪ ... :‬ص ‪10 :‬‬
‫‪553‬‬ ‫( ) )ذﮐﺎ( ]ذﮐﺎ[‪ ... :‬ص ‪15 :‬‬
‫‪553‬‬ ‫( ) )ذّل( ]ذّل ‪ ... :‬ص ‪16 :‬‬
‫‪555‬‬ ‫( ) )ذّم( ]ذّم ‪ ... :‬ص ‪19 :‬‬
‫‪556‬‬ ‫( ) )ذﻧﺐ( ]ذﻧﺐ ‪ ... :‬ص ‪19 :‬‬
‫‪556‬‬ ‫( ) )ذﻫﺐ( ]ذﻫﺐ ‪ ... :‬ص ‪20 :‬‬
‫‪557‬‬ ‫) )ذﻫﻞ( ]ذﻫﻞ ‪ ... :‬ص ‪22 :‬‬
‫‪557‬‬ ‫( ) )ذوق( ]ذوق ‪ ... :‬ص ‪22 :‬‬
‫‪558‬‬ ‫( ) )ذو( ]ذو[‪ ... :‬ص ‪24 :‬‬
‫‪560‬‬ ‫( ) )ذﯾﺐ( ]ذﯾﺐ ‪ ... :‬ص ‪27 :‬‬
‫‪560‬‬ ‫( ) )ذود( ]ذود[‪ ... :‬ص ‪27 :‬‬
‫‪561‬‬ ‫( ) )ذام( ]ذام ‪ ... :‬ص ‪28 :‬‬
‫‪561‬‬ ‫ﺑﺎب اﻟﺮاء ‪ ...‬ص ‪29 :‬‬
‫‪561‬‬ ‫) )رّب( ]رّب ‪ ... :‬ص ‪29 :‬‬
‫‪564‬‬ ‫) )رﺑﺢ( ]رﺑﺢ ‪ ... :‬ص ‪34 :‬‬
‫‪565‬‬ ‫( ) )رﺑﺺ( ]رﺑﺺ ‪ ... :‬ص ‪35 :‬‬
‫‪565‬‬ ‫( ) )رﺑﻂ( ]رﺑﻂ[‪ ... :‬ص ‪35 :‬‬
‫‪566‬‬ ‫( ) )رﺑﻊ( ]رﺑﻊ ‪ ... :‬ص ‪37 :‬‬
‫‪567‬‬ ‫( ) )رﺑﻮ( ]رﺑﻮ[‪ ... :‬ص ‪39 :‬‬
‫‪568‬‬ ‫( ) )رﺗﻊ( ]رﺗﻊ ‪ ... :‬ص ‪40 :‬‬
‫‪568‬‬ ‫( ) )رﺗﻖ( ]رﺗﻖ ‪ ... :‬ص ‪41 :‬‬
‫‪569‬‬ ‫( ) )رﺗﻞ( ]رﺗﻞ ‪ ... :‬ص ‪41 :‬‬
‫‪569‬‬ ‫( ) )رج( ]رج ‪ ... :‬ص ‪41 :‬‬
‫‪569‬‬ ‫( ) )رﺟﺰ( ]رﺟﺰ[‪ ... :‬ص ‪42 :‬‬
‫‪570‬‬ ‫( ) )رﺟﺲ( ]رﺟﺲ ‪ ... :‬ص ‪43 :‬‬
‫‪571‬‬ ‫( ) )رﺟﻊ( ]رﺟﻊ ‪ ... :‬ص ‪45 :‬‬
‫‪574‬‬ ‫( ) )رﺟ ﻒ( ]رﺟ ﻒ ‪ ... :‬ص ‪49 :‬‬
‫‪575‬‬ ‫( ) )رﺟﻞ( ]رﺟﻞ ‪ ... :‬ص ‪50 :‬‬
‫‪576‬‬ ‫( ) )رﺟﻢ( ]رﺟﻢ ‪ ... :‬ص ‪52 :‬‬
‫‪577‬‬ ‫( ) )رﺟﺎ( ]رﺟﺎ[‪ ... :‬ص ‪54 :‬‬
‫‪578‬‬ ‫( ) )رﺣﺐ( ]رﺣﺐ ‪ ... :‬ص ‪55 :‬‬
‫‪579‬‬ ‫( ) )رﺣﻖ( ]رﺣﻖ ‪ ... :‬ص ‪56 :‬‬
‫‪579‬‬ ‫( ) )رﺣﻞ( ]رﺣﻞ ‪ ... :‬ص ‪56 :‬‬
‫‪579‬‬ ‫( ) )رﺣﻢ( ]رﺣﻢ ‪ ... :‬ص ‪57 :‬‬
‫‪580‬‬ ‫( ) )رﺧﺎء( ]رﺧﺎء[‪ ... :‬ص ‪59 :‬‬
‫‪580‬‬ ‫( ) )رد( ]رد[‪ ... :‬ص ‪59 :‬‬
‫‪584‬‬ ‫) )ردف( ]ردف ‪ ... :‬ص ‪64 :‬‬
‫‪585‬‬ ‫( ) )ردم( ]ردم ‪ ... :‬ص ‪65 :‬‬
‫‪585‬‬ ‫( ) )ردأ( ]ردأ[‪ ... :‬ص ‪65 :‬‬
‫‪585‬‬ ‫( ) )رذل( ]رذل ‪ ... :‬ص ‪66 :‬‬
‫‪586‬‬ ‫( ) )رزق( ]رزق ‪ ... :‬ص ‪66 :‬‬
‫‪587‬‬ ‫س ‪ ... :‬ص ‪68 :‬‬
‫س( ]ر ّ‬
‫( ) )ر ّ‬
‫‪587‬‬ ‫( ) )رﺳﺦ( ]رﺳﺦ ‪ ... :‬ص ‪69 :‬‬
‫‪589‬‬ ‫) )رﺳﻞ( ]رﺳﻞ ‪ ... :‬ص ‪71 :‬‬
‫‪592‬‬ ‫( ) )رﺳﺎ( ]رﺳﺎ[‪ ... :‬ص ‪75 :‬‬
‫‪592‬‬ ‫( ) )رﺷﺪ( ]رﺷﺪ[‪ ... :‬ص ‪76 :‬‬
‫‪593‬‬ ‫) )رص( ]رص ‪ ... :‬ص ‪77 :‬‬
‫‪593‬‬ ‫( ) )رﺻﺪ( ]رﺻﺪ[‪ ... :‬ص ‪77 :‬‬
‫‪594‬‬ ‫( ) )رﺿﻊ( ]رﺿﻊ ‪ ... :‬ص ‪78 :‬‬
‫‪594‬‬ ‫( ) )رﺿﯽ( ]رﺿﯽ ‪ ... :‬ص ‪79 :‬‬
‫‪595‬‬ ‫( ) )رﻃﺐ( ]رﻃﺐ ‪ ... :‬ص ‪80 :‬‬
‫‪596‬‬ ‫( ) )رﻋﺐ( ]رﻋﺐ ‪ ... :‬ص ‪81 :‬‬
‫‪596‬‬ ‫( ) )رﻋﺪ( ]رﻋﺪ[‪ ... :‬ص ‪82 :‬‬
‫‪596‬‬ ‫( ) )رﻋﯽ( ]رﻋﯽ ‪ ... :‬ص ‪82 :‬‬
‫‪598‬‬ ‫( ) )رﻋﻦ( ]رﻋﻦ ‪ ... :‬ص ‪85 :‬‬
‫‪599‬‬ ‫( ) )رﻏﺐ( ]رﻏﺐ ‪ ... :‬ص ‪86 :‬‬
‫‪600‬‬ ‫( ) )رﻏﺪ( ]رﻏﺪ[‪ ... :‬ص ‪87 :‬‬
‫‪601‬‬ ‫( ) )رﻏﻢ( ]رﻏﻢ ‪ ... :‬ص ‪88 :‬‬
‫‪601‬‬ ‫( ) )رف( ]رف ‪ ... :‬ص ‪89 :‬‬
‫‪602‬‬ ‫( ) )رﻓﺖ( ]رﻓﺖ ‪ ... :‬ص ‪90 :‬‬
‫‪602‬‬ ‫( ) )رﻓﺚ( ]رﻓﺚ ‪ ... :‬ص ‪90 :‬‬
‫‪604‬‬ ‫( ) )رﻓﺪ( ]رﻓﺪ[‪ ... :‬ص ‪92 :‬‬
‫‪604‬‬ ‫( ) )رﻓﻊ( ]رﻓﻊ ‪ ... :‬ص ‪93 :‬‬
‫‪607‬‬ ‫( ) )رق( ]رق ‪ ... :‬ص ‪96 :‬‬
‫‪607‬‬ ‫( ) )رﻗﺐ( ]رﻗﺐ ‪ ... :‬ص ‪97 :‬‬
‫‪609‬‬ ‫( ) )رﻗﺪ( ]رﻗﺪ[‪ ... :‬ص ‪100 :‬‬
‫‪610‬‬ ‫( ) )رﻗﻢ( ]رﻗﻢ ‪ ... :‬ص ‪100 :‬‬
‫‪610‬‬ ‫( ) )رﻗﯽ( ]رﻗﯽ ‪ ... :‬ص ‪101 :‬‬
‫‪611‬‬ ‫( ) )رﮐﺐ( ]رﮐﺐ ‪ ... :‬ص ‪103 :‬‬
‫‪612‬‬ ‫( ) )رﮐﺪ( ]رﮐﺪ[‪ ... :‬ص ‪104 :‬‬
‫‪612‬‬ ‫( ) )رﮐﺰ( ]رﮐﺰ[‪ ... :‬ص ‪104 :‬‬
‫‪613‬‬ ‫( ) )رﮐﺲ( ]رﮐﺲ ‪ ... :‬ص ‪105 :‬‬
‫‪613‬‬ ‫( ) )رﮐﺾ( ]رﮐﺾ ‪ ... :‬ص ‪105 :‬‬
‫‪613‬‬ ‫( ) )رﮐﻊ( ]رﮐﻊ ‪ ... :‬ص ‪106 :‬‬
‫‪614‬‬ ‫( ) )رﮐﻢ( ]رﮐﻢ ‪ ... :‬ص ‪106 :‬‬
‫‪614‬‬ ‫( ) )رﮐﻦ( ]رﮐﻦ ‪ ... :‬ص ‪107 :‬‬
‫‪615‬‬ ‫( ) )رم( ]رم ‪ ... :‬ص ‪108 :‬‬
‫‪615‬‬ ‫( ) )رﻣﺢ( ]رﻣﺢ ‪ ... :‬ص ‪109 :‬‬
‫‪616‬‬ ‫( ) )رﻣﺪ( ]رﻣﺪ[‪ ... :‬ص ‪109 :‬‬
‫‪616‬‬ ‫( ) )رﻣﺰ( ]رﻣﺰ[‪ ... :‬ص ‪110 :‬‬
‫‪616‬‬ ‫( ) )رﻣﺾ( ]رﻣﺾ ‪ ... :‬ص ‪110 :‬‬
‫‪616‬‬ ‫( ) )رﻣﯽ( ]رﻣﯽ ‪ ... :‬ص ‪110 :‬‬
‫‪617‬‬ ‫( ) )رﻫﺐ( ]رﻫﺐ ‪ ... :‬ص ‪111 :‬‬
‫‪618‬‬ ‫( ) )رﻫﻂ( ]رﻫﻂ[‪ ... :‬ص ‪112 :‬‬
‫‪618‬‬ ‫( ) )رﻫﻖ( ]رﻫﻖ ‪ ... :‬ص ‪113 :‬‬
‫‪618‬‬ ‫( ) )رﻫﻦ( ]رﻫﻦ ‪ ... :‬ص ‪113 :‬‬
‫‪619‬‬ ‫( ) )رﻫﻮ( ]رﻫﻮ[‪ ... :‬ص ‪114 :‬‬
‫‪619‬‬ ‫( ) )رﯾﺐ( ]رﯾﺐ ‪ ... :‬ص ‪115 :‬‬
‫‪621‬‬ ‫‪) ) (.‬روح( ]روح ‪ ... :‬ص ‪117 :‬‬
‫‪623‬‬ ‫( ) )رود( ]رود[‪ ... :‬ص ‪120 :‬‬
‫‪624‬‬ ‫( ) )رأس( ]رأس ‪ ... :‬ص ‪122 :‬‬
‫‪624‬‬ ‫( ) )رﯾﺶ( ]رﯾﺶ ‪ ... :‬ص ‪123 :‬‬
‫‪625‬‬ ‫( ) )روض( ]روض ‪ ... :‬ص ‪123 :‬‬
‫‪625‬‬ ‫( ) )رﯾﻊ( ]رﯾﻊ ‪ ... :‬ص ‪124 :‬‬
‫‪626‬‬ ‫( ) )روع( ]روع ‪ ... :‬ص ‪125 :‬‬
‫‪626‬‬ ‫( ) )اﻟّﺮوغ( ]اﻟّﺮوغ ‪ ... :‬ص ‪125 :‬‬
‫‪626‬‬ ‫( ) )رأف( ]رأف ‪ ... :‬ص ‪126 :‬‬
‫‪627‬‬ ‫( ) )روم( ]روم ‪ ... :‬ص ‪126 :‬‬
‫‪627‬‬ ‫( ) )رﯾﻦ( ]رﯾﻦ ‪ ... :‬ص ‪127 :‬‬
‫‪627‬‬ ‫( ) )رأي( ]رأي ‪ ... :‬ص ‪127 :‬‬
‫‪630‬‬ ‫( ) )روي( ]روي ‪ ... :‬ص ‪132 :‬‬
‫‪631‬‬ ‫»ﮐﺘﺎب اﻟّﺰاء« ‪ ...‬ص ‪134 :‬‬
‫‪631‬‬ ‫) )زﺑﺪ( ]زﺑﺪ[‪ ..... :‬ص ‪134 :‬‬
‫‪632‬‬ ‫‪) ) (.‬زﺑﺮ( ]زﺑﺮ[‪ ..... :‬ص ‪135 :‬‬
‫‪633‬‬ ‫( ) )زج( ]زج[‪ ..... :‬ص ‪136 :‬‬
‫‪633‬‬ ‫( ) )زﺟﺮ( ]زﺟﺮ[‪ ..... :‬ص ‪137 :‬‬
‫‪634‬‬ ‫( ) )زﺟﺎ( ]زﺟﺎ[‪ ..... :‬ص ‪138 :‬‬
‫‪634‬‬ ‫( ) )زﺣﺰح( ]زﺣﺰح[‪ ..... :‬ص ‪138 :‬‬
‫‪634‬‬ ‫( ) )زﺣ ﻒ( ]زﺣ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪139 :‬‬
‫‪634‬‬ ‫( ) )زﺧﺮف( ]زﺧﺮف[‪ ..... :‬ص ‪139 :‬‬
‫‪635‬‬ ‫‪) ) (.‬زرب( ]زرب[‪ ..... :‬ص ‪140 :‬‬
‫‪635‬‬ ‫( ) )زرع( ]زرع[‪ ..... :‬ص ‪140 :‬‬
‫‪636‬‬ ‫( ) )زرق( ]زرق[‪ ..... :‬ص ‪141 :‬‬
‫‪636‬‬ ‫( ) )زري( ]زري[‪ ..... :‬ص ‪141 :‬‬
‫‪636‬‬ ‫( ) )زﻋﻖ( ]زﻋﻖ[‪ ..... :‬ص ‪142 :‬‬
‫‪636‬‬ ‫( ) )زﻋﻢ( ]زﻋﻢ[‪ ..... :‬ص ‪142 :‬‬
‫‪638‬‬ ‫‪) ) (.‬زّف( ]زّف[‪ ..... :‬ص ‪144 :‬‬
‫‪638‬‬ ‫( ) )زﻓﺮ( ]زﻓﺮ[‪ ..... :‬ص ‪144 :‬‬
‫‪639‬‬ ‫‪) ) (.‬زﻗﻢ( ]زﻗﻢ[‪ ..... :‬ص ‪145 :‬‬
‫‪639‬‬ ‫( ) )زﮐﺎ( ]زﮐﺎ[‪ ..... :‬ص ‪145 :‬‬
‫‪642‬‬ ‫( ) )زّل( ]زّل[‪ ..... :‬ص ‪150 :‬‬
‫‪643‬‬ ‫) )زﻟ ﻒ( ]زﻟ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪151 :‬‬
‫‪644‬‬ ‫‪) ) (.‬زﻟﻖ( ]زﻟﻖ[‪ ..... :‬ص ‪153 :‬‬
‫‪645‬‬ ‫( ) )زﻣﺮ( ]زﻣﺮ[‪ ..... :‬ص ‪154 :‬‬
‫‪645‬‬ ‫( ) )زﻣﻞ( ]زﻣﻞ[‪ ..... :‬ص ‪154 :‬‬
‫‪646‬‬ ‫( ) )زﻧﻢ( ]زﻧﻢ[‪ ..... :‬ص ‪154 :‬‬
‫‪646‬‬ ‫( ) )زﻧﺎ( ]زﻧﺎ[‪ ..... :‬ص ‪155 :‬‬
‫‪647‬‬ ‫( ) )زﻫﺪ »‪] («1‬زﻫﺪ[‪ ..... :‬ص ‪156 :‬‬
‫‪647‬‬ ‫( ) )زﻫﻖ( ]زﻫﻖ[‪ ..... :‬ص ‪157 :‬‬
‫‪648‬‬ ‫( ) )زوج( ]زوج[‪ ..... :‬ص ‪158 :‬‬
‫‪649‬‬ ‫( ) )زاد( ]زاد[‪ ..... :‬ص ‪160 :‬‬
‫‪650‬‬ ‫( ) )زور( ]زور[‪ ..... :‬ص ‪162 :‬‬
‫‪652‬‬ ‫‪) ) (.‬زﯾﻎ( ]زﯾﻎ[‪ ..... :‬ص ‪164 :‬‬
‫‪652‬‬ ‫( ) )زال( ]زال[‪ ..... :‬ص ‪165 :‬‬
‫‪654‬‬ ‫( ) )زﯾﻦ( ]زﯾﻦ[‪ ..... :‬ص ‪167 :‬‬
‫‪655‬‬ ‫»ﮐﺘﺎب اﻟﺴﯿﻦ« ‪ ...‬ص ‪170 :‬‬
‫‪655‬‬ ‫) )ﺳﺒﺐ( ]ﺳﺒﺐ[‪ ..... :‬ص ‪170 :‬‬
‫‪658‬‬ ‫( ) )ﺳﺒﺖ( ]ﺳﺒﺖ[‪ ..... :‬ص ‪173 :‬‬
‫‪658‬‬ ‫( ) )ﺳﺒﺢ( ]ﺳﺒﺢ[‪ ..... :‬ص ‪174 :‬‬
‫‪660‬‬ ‫( ) )ﺳﺒﺦ( ]ﺳﺒﺦ[‪ ..... :‬ص ‪177 :‬‬
‫‪660‬‬ ‫( ) )ﺳﺒﻂ( ]ﺳﺒﻂ[‪ ..... :‬ص ‪177 :‬‬
‫‪661‬‬ ‫( ) )ﺳﺒﻊ( ]ﺳﺒﻊ[‪ ..... :‬ص ‪178 :‬‬
‫‪661‬‬ ‫( ) )ﺳﺒﻎ( ]ﺳﺒﻎ[‪ ..... :‬ص ‪179 :‬‬
‫‪662‬‬ ‫‪) ) (.‬ﺳﺒﻖ( ]ﺳﺒﻖ[‪ ..... :‬ص ‪180 :‬‬
‫‪662‬‬ ‫( ) )ﺳﺒﻞ( ]ﺳﺒﻞ[‪ ..... :‬ص ‪180 :‬‬
‫‪663‬‬ ‫( ) )ﺳﺒﺄ( ]ﺳﺒﺄ[‪ ..... :‬ص ‪182 :‬‬
‫‪663‬‬ ‫( ) )ﺳﺖ( ]ﺳﺖ[‪ ..... :‬ص ‪182 :‬‬
‫‪664‬‬ ‫( ) )ﺳﺠﺪ( ]ﺳﺠﺪ[‪ ..... :‬ص ‪183 :‬‬
‫‪666‬‬ ‫‪) ) (.‬ﺳﺠﺮ( ]ﺳﺠﺮ[‪ ..... :‬ص ‪186 :‬‬
‫‪666‬‬ ‫‪) ) (.‬ﺳﺠﻞ( ]ﺳﺠﻞ[‪ ..... :‬ص ‪187 :‬‬
‫‪667‬‬ ‫‪) ) (.‬ﺳﺠﻦ( ]ﺳﺠﻦ[‪ ..... :‬ص ‪188 :‬‬
‫‪667‬‬ ‫( ) )ﺳﺠﯽ( ]ﺳﺠﯽ[‪ ..... :‬ص ‪188 :‬‬
‫‪668‬‬ ‫( ) )ﺳﺤﺐ( ]ﺳﺤﺐ[‪ ..... :‬ص ‪189 :‬‬
‫‪668‬‬ ‫‪) ) (.‬ﺳﺤﺖ( ]ﺳﺤﺖ[‪ ..... :‬ص ‪190 :‬‬
‫‪669‬‬ ‫( ) )ﺳﺤﺮ( ]ﺳﺤﺮ[‪ ..... :‬ص ‪191 :‬‬
‫‪672‬‬ ‫( ) )ﺳﺤﻖ( ]ﺳﺤﻖ[‪ ..... :‬ص ‪195 :‬‬
‫‪673‬‬ ‫( ) )ﺳﺤﻞ( ]ﺳﺤﻞ[‪ ..... :‬ص ‪196 :‬‬
‫‪673‬‬ ‫( ) )ﺳﺨﺮ( ]ﺳﺨﺮ[‪ ..... :‬ص ‪196 :‬‬
‫‪674‬‬ ‫( ) )اﻟّﺴﺨﻂ( ]اﻟّﺴﺨﻂ[‪ ..... :‬ص ‪198 :‬‬
‫‪674‬‬ ‫( ) )ﺳﺪ( ]ﺳﺪ[‪ ..... :‬ص ‪198 :‬‬
‫‪675‬‬ ‫( ) )ﺳﺪر( ]ﺳﺪر[‪ ..... :‬ص ‪199 :‬‬
‫‪675‬‬ ‫( ) )ﺳﺪس( ]ﺳﺪس[‪ ..... :‬ص ‪200 :‬‬
‫‪676‬‬ ‫( ) )ﺳﺮر( ]ﺳﺮر[‪ ..... :‬ص ‪201 :‬‬
‫‪678‬‬ ‫( ) )ﺳﺮب( ]ﺳﺮب[‪ ..... :‬ص ‪204 :‬‬
‫‪679‬‬ ‫( ) )ﺳﺮﺑﻞ( ]ﺳﺮﺑﻞ[‪ ..... :‬ص ‪205 :‬‬
‫‪679‬‬ ‫( ) )ﺳﺮج( ]ﺳﺮج[‪ ..... :‬ص ‪206 :‬‬
‫‪680‬‬ ‫( ) )ﺳﺮح( ]ﺳﺮح[‪ ..... :‬ص ‪206 :‬‬
‫‪680‬‬ ‫( ) )ﺳﺮد( ]ﺳﺮد[‪ ..... :‬ص ‪207 :‬‬
‫‪680‬‬ ‫( ) )ﺳﺮدق( ]ﺳﺮدق[‪ ..... :‬ص ‪208 :‬‬
‫‪681‬‬ ‫( ) )ﺳﺮط( ]ﺳﺮط[‪ ..... :‬ص ‪208 :‬‬
‫‪681‬‬ ‫( ) )ﺳﺮع( ]ﺳﺮع[‪ ..... :‬ص ‪209 :‬‬
‫‪682‬‬ ‫( ) )ﺳﺮف( ]ﺳﺮف[‪ ..... :‬ص ‪210 :‬‬
‫‪683‬‬ ‫( ) )ﺳﺮق( ]ﺳﺮق[‪ ..... :‬ص ‪212 :‬‬
‫‪684‬‬ ‫( ) )ﺳﺮﻣﺪ( ]ﺳﺮﻣﺪ[‪ ..... :‬ص ‪213 :‬‬
‫‪684‬‬ ‫( ) )ﺳﺮي( ]ﺳﺮي[‪ ..... :‬ص ‪213 :‬‬
‫‪685‬‬ ‫( ) )ﺳﻄﺢ( ]ﺳﻄﺢ[‪ ..... :‬ص ‪215 :‬‬
‫‪686‬‬ ‫( ) )ﺳﻄﺮ( ]ﺳﻄﺮ[‪ ..... :‬ص ‪216 :‬‬
‫‪688‬‬ ‫( ) )ﺳﻄﺎ( ]ﺳﻄﺎ[‪ ..... :‬ص ‪218 :‬‬
‫‪688‬‬ ‫) )ﺳﻌﺪ( ]ﺳﻌﺪ[‪ ..... :‬ص ‪219 :‬‬
‫‪689‬‬ ‫( ) )ﺳﻌﺮ( ]ﺳﻌﺮ[‪ ..... :‬ص ‪220 :‬‬
‫‪689‬‬ ‫( ) )ﺳﻌﯽ( ]ﺳﻌﯽ[‪ ..... :‬ص ‪221 :‬‬
‫‪690‬‬ ‫( ) )ﺳﻐﺐ( ]ﺳﻐﺐ[‪ ...... :‬ص ‪222 :‬‬
‫‪691‬‬ ‫( ) )ﺳﻔﺮ( ]ﺳﻔﺮ[‪ ..... :‬ص ‪223 :‬‬
‫‪692‬‬ ‫( ) )ﺳﻔﻊ( ]ﺳﻔﻊ[‪ ..... :‬ص ‪224 :‬‬
‫‪692‬‬ ‫( ) )ﺳﻔﮏ( ]ﺳﻔﮏ[‪ ..... :‬ص ‪225 :‬‬
‫‪692‬‬ ‫( ) )ﺳﻔﻞ( ]ﺳﻔﻞ[‪ ..... :‬ص ‪225 :‬‬
‫‪693‬‬ ‫( ) )ﺳﻔﻦ( ]ﺳﻔﻦ[‪ ..... :‬ص ‪226 :‬‬
‫‪693‬‬ ‫( ) )ﺳﻔﻪ( ]ﺳﻔﻪ[‪ ..... :‬ص ‪226 :‬‬
‫‪693‬‬ ‫( ) )ﺳﻘﺮ( ]ﺳﻘﺮ[‪ ..... :‬ص ‪227 :‬‬
‫‪694‬‬ ‫( ) )ﺳﻘﻂ( ]ﺳﻘﻂ[‪ ..... :‬ص ‪228 :‬‬
‫‪695‬‬ ‫( ) )ﺳﻘ ﻒ( ]ﺳﻘ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪230 :‬‬
‫‪695‬‬ ‫( ) )ﺳﻘﻢ( ]ﺳﻘﻢ[‪ ..... :‬ص ‪230 :‬‬
‫‪695‬‬ ‫( ) )ﺳﻘﯽ( ]ﺳﻘﯽ[‪ ..... :‬ص ‪230 :‬‬
‫‪696‬‬ ‫( ) )ﺳﮑﺐ( ]ﺳﮑﺐ[‪ ..... :‬ص ‪231 :‬‬
‫‪696‬‬ ‫( ) )ﺳﮑﺖ( ]ﺳﮑﺖ[‪ ..... :‬ص ‪232 :‬‬
‫‪697‬‬ ‫( ) )ﺳﮑﺮ( ]ﺳﮑﺮ[‪ ..... :‬ص ‪232 :‬‬
‫‪698‬‬ ‫( ) )ﺳﮑﻦ( ]ﺳﮑﻦ[‪ ..... :‬ص ‪234 :‬‬
‫‪700‬‬ ‫‪) ) (.‬ﺳﻞ( ]ﺳﻞ[‪ ..... :‬ص ‪237 :‬‬
‫‪701‬‬ ‫( ) )ﺳﻠﺐ( ]ﺳﻠﺐ[‪ ..... :‬ص ‪239 :‬‬
‫‪702‬‬ ‫( ) )ﺳﻠﺢ( ]ﺳﻠﺢ[‪ ..... :‬ص ‪240 :‬‬
‫‪702‬‬ ‫( ) )ﺳﻠﺦ( ]ﺳﻠﺦ[‪ ..... :‬ص ‪240 :‬‬
‫‪703‬‬ ‫( ) )ﺳﻠﻂ( ]ﺳﻠﻂ[‪ ..... :‬ص ‪241 :‬‬
‫‪705‬‬ ‫( ) )ﺳﻠ ﻒ( ]ﺳﻠ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪244 :‬‬
‫‪706‬‬ ‫( ) )ﺳﻠﻖ( ]ﺳﻠﻖ[‪ ..... :‬ص ‪245 :‬‬
‫‪707‬‬ ‫( ) )ﺳﻠﮏ( ]ﺳﻠﮏ[‪ ..... :‬ص ‪246 :‬‬
‫‪707‬‬ ‫( ) )ﺳﻠﻢ( ]ﺳﻠﻢ[‪ ..... :‬ص ‪247 :‬‬
‫‪711‬‬ ‫( ) )ﺳﻼ( ]ﺳﻼ[‪ ..... :‬ص ‪253 :‬‬
‫‪712‬‬ ‫‪) ) (.‬ﺳﻤﻢ( ]ﺳﻤﻢ[‪ ..... :‬ص ‪254 :‬‬
‫‪712‬‬ ‫( ) )ﺳﻤﺪ( ]ﺳﻤﺪ[‪ ..... :‬ص ‪254 :‬‬
‫‪712‬‬ ‫( ) )ﺳﻤﺮ( ]ﺳﻤﺮ[‪ ..... :‬ص ‪255 :‬‬
‫‪713‬‬ ‫( ) )ﺳﻤﻊ( ]ﺳﻤﻊ[‪ ..... :‬ص ‪256 :‬‬
‫‪716‬‬ ‫‪) ) (.‬ﺳﻤﮏ( ]ﺳﻤﮏ[‪ ..... :‬ص ‪260 :‬‬
‫‪717‬‬ ‫( ) )ﺳﻤﻦ( ]ﺳﻤﻦ[‪ ..... :‬ص ‪261 :‬‬
‫‪717‬‬ ‫‪) ) (.‬ﺳﻤﺎ( ]ﺳﻤﺎ[‪ ..... :‬ص ‪262 :‬‬
‫‪719‬‬ ‫( ) )ﺳﻨﻦ( ]ﺳﻨﻦ[‪ ..... :‬ص ‪265 :‬‬
‫‪720‬‬ ‫( ) )ﺳﻨﻢ( ]ﺳﻨﻢ[‪ ..... :‬ص ‪266 :‬‬
‫‪720‬‬ ‫( ) )ﺳﻨﺎ( ]ﺳﻨﺎ[‪ ..... :‬ص ‪266 :‬‬
‫‪720‬‬ ‫( ) )ﺳﻨﻪ( ]ﺳﻨﻪ[‪ ..... :‬ص ‪267 :‬‬
‫‪721‬‬ ‫( ) )ﺳﻬﺮ( ]ﺳﻬﺮ[‪ ..... :‬ص ‪268 :‬‬
‫‪722‬‬ ‫‪) ) (.‬ﺳﻬﻞ( ]ﺳﻬﻞ[‪ ..... :‬ص ‪269 :‬‬
‫‪722‬‬ ‫( ) )ﺳﻬﻢ( ]ﺳﻬﻢ[‪ ..... :‬ص ‪269 :‬‬
‫‪722‬‬ ‫( ) )ﺳﻬﺎ( ]ﺳﻬﺎ[‪ ..... :‬ص ‪270 :‬‬
‫‪723‬‬ ‫( ) )ﺳﯿﺐ( ]ﺳﯿﺐ[‪ ..... :‬ص ‪270 :‬‬
‫‪724‬‬ ‫‪) ) (.‬ﺳﺎح( ]ﺳﺎح[‪ ..... :‬ص ‪272 :‬‬
‫‪725‬‬ ‫( ) )ﺳﻮد( ]ﺳﻮد[‪ ..... :‬ص ‪273 :‬‬
‫‪726‬‬ ‫‪) ) (.‬ﺳﺎر( ]ﺳﺎر[‪ ..... :‬ص ‪275 :‬‬
‫‪727‬‬ ‫( ) )ﺳﻮر( ]ﺳﻮر[‪ ..... :‬ص ‪277 :‬‬
‫‪729‬‬ ‫( ) )ﺳﻮط( ]ﺳﻮط[‪ ..... :‬ص ‪279 :‬‬
‫‪729‬‬ ‫( ) )ﺳﺎﻋﻪ( ]ﺳﺎﻋﻪ[‪ ..... :‬ص ‪279 :‬‬
‫‪730‬‬ ‫( ) )ﺳﺎغ( ]ﺳﺎغ[‪ ..... :‬ص ‪281 :‬‬
‫‪731‬‬ ‫( ) )ﺳﻮف( ]ﺳﻮف[‪ ..... :‬ص ‪282 :‬‬
‫‪731‬‬ ‫( ) )ﺳﺎق( ]ﺳﺎق[‪ ..... :‬ص ‪283 :‬‬
‫‪732‬‬ ‫( ) )ﺳﻮل( ]ﺳﻮل[‪ ..... :‬ص ‪284 :‬‬
‫‪733‬‬ ‫( ) )ﺳﺎل( ]ﺳﺎل[‪ ..... :‬ص ‪285 :‬‬
‫‪733‬‬ ‫( ) )ﺳﺄل( ]ﺳﺄل[‪ ..... :‬ص ‪286 :‬‬
‫‪734‬‬ ‫( ) )ﺳﺎم( ]ﺳﺎم[‪ ..... :‬ص ‪287 :‬‬
‫‪735‬‬ ‫( ) )ﺳﺄم( ]ﺳﺄم[‪ ..... :‬ص ‪289 :‬‬
‫‪735‬‬ ‫( ) )ﺳﻨﯿﻦ( ]ﺳﻨﯿﻦ[‪ ..... :‬ص ‪289 :‬‬
‫‪736‬‬ ‫( ) )ﺳﻮا( ]ﺳﻮا[‪ ..... :‬ص ‪290 :‬‬
‫‪739‬‬ ‫( ) )ﺳﻮاء( ]ﺳﻮاء[‪ ..... :‬ص ‪296 :‬‬
‫‪741‬‬ ‫»ﮐﺘﺎب اﻟّﺸﯿﻦ« ‪ ...‬ص ‪299 :‬‬
‫‪741‬‬ ‫) )ﺷﺒﻪ( ]ﺷﺒﻪ[‪ ..... :‬ص ‪299 :‬‬
‫‪744‬‬ ‫‪) ) (.‬ﺷﺘﺖ( ]ﺷﺘﺖ[‪ ..... :‬ص ‪304 :‬‬
‫‪744‬‬ ‫( ) )ﺷﺘﺎ( ]ﺷﺘﺎ[‪ ..... :‬ص ‪304 :‬‬
‫‪744‬‬ ‫‪) ) (.‬ﺷﺠﺮ( ]ﺷﺠﺮ[‪ ..... :‬ص ‪305 :‬‬
‫‪745‬‬ ‫‪) ) (.‬ﺷﺢ( ]ﺷﺢ[‪ ..... :‬ص ‪306 :‬‬
‫‪745‬‬ ‫( ) )ﺷﺤﻢ( ]ﺷﺤﻢ[‪ ..... :‬ص ‪306 :‬‬
‫‪746‬‬ ‫( ) )ﺷﺤﻦ( ]ﺷﺤﻦ[‪ ..... :‬ص ‪307 :‬‬
‫‪746‬‬ ‫( ) )ﺷﺨﺺ( ]ﺷﺨﺺ[‪ ..... :‬ص ‪307 :‬‬
‫‪747‬‬ ‫( ) )ﺷﺪ( ]ﺷﺪ[‪ ..... :‬ص ‪308 :‬‬
‫‪747‬‬ ‫( ) )ﺷﺮ( ]ﺷﺮ[‪ ..... :‬ص ‪310 :‬‬
‫‪748‬‬ ‫( ) )ﺷﺮب( ]ﺷﺮب[‪ ..... :‬ص ‪311 :‬‬
‫‪749‬‬ ‫( ) )ﺷﺮح( ]ﺷﺮح[‪ ..... :‬ص ‪313 :‬‬
‫‪750‬‬ ‫( ) )ﺷﺮد( ]ﺷﺮد[‪ ..... :‬ص ‪313 :‬‬
‫‪750‬‬ ‫( ) )ﺷﺮذم( ]ﺷﺮذم[‪ ..... :‬ص ‪314 :‬‬
‫‪750‬‬ ‫( ) )ﺷﺮط( ]ﺷﺮط[‪ ..... :‬ص ‪314 :‬‬
‫‪751‬‬ ‫( ) )ﺷﺮع( ]ﺷﺮع[‪ ..... :‬ص ‪315 :‬‬
‫‪753‬‬ ‫( ) )ﺷﺮق( ]ﺷﺮق[‪ ..... :‬ص ‪318 :‬‬
‫‪753‬‬ ‫( ) )ﺷﺮك( ]ﺷﺮك[‪ ..... :‬ص ‪319 :‬‬
‫‪756‬‬ ‫( ) )ﺷﺮي( ]ﺷﺮي[‪ ..... :‬ص ‪322 :‬‬
‫‪756‬‬ ‫( ) )ﺷﻂ( ]ﺷﻂ[‪ ..... :‬ص ‪323 :‬‬
‫‪757‬‬ ‫( ) )ﺷﻄﺮ( ]ﺷﻄﺮ[‪ ..... :‬ص ‪324 :‬‬
‫‪757‬‬ ‫( ) )ﺷﻄﻦ( ]ﺷﻄﻦ[‪ ..... :‬ص ‪325 :‬‬
‫‪759‬‬ ‫( ) )ﺷﻄﺎ( ]ﺷﻄﺎ[‪ ..... :‬ص ‪327 :‬‬
‫‪759‬‬ ‫( ) )ﺷﻌﺐ( ]ﺷﻌﺐ[‪ ..... :‬ص ‪327 :‬‬
‫‪759‬‬ ‫( ) )ﺷﻌﺮ( ]ﺷﻌﺮ[‪ ..... :‬ص ‪328 :‬‬
‫‪762‬‬ ‫( ) )ﺷﻌ ﻒ( ]ﺷﻌ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪332 :‬‬
‫‪762‬‬ ‫‪) ) (.‬ﺷﻌﻞ( ]ﺷﻌﻞ[‪ ..... :‬ص ‪333 :‬‬
‫‪763‬‬ ‫( ) )ﺷﻐ ﻒ( ]ﺷﻐ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪333 :‬‬
‫‪763‬‬ ‫( ) )ﺷﻐﻞ( ]ﺷﻐﻞ[‪ ..... :‬ص ‪333 :‬‬
‫‪763‬‬ ‫( ) )ﺷﻔﻊ( ]ﺷﻔﻊ[‪ ..... :‬ص ‪334 :‬‬
‫‪764‬‬ ‫( ) )ﺷﻔﻖ( ]ﺷﻔﻖ[‪ ..... :‬ص ‪336 :‬‬
‫‪765‬‬ ‫( ) )ﺷﻔﺎ( ]ﺷﻔﺎ[‪ ..... :‬ص ‪337 :‬‬
‫‪765‬‬ ‫( ) )ﺷّﻖ( ]ﺷّﻖ[‪ ..... :‬ص ‪338 :‬‬
‫‪767‬‬ ‫( ) )ﺷﻘﺎ( ]ﺷﻘﺎ[‪ ..... :‬ص ‪340 :‬‬
‫‪767‬‬ ‫( ) )ﺷﮑﮏ( ]ﺷﮑﮏ[‪ ..... :‬ص ‪341 :‬‬
‫‪768‬‬ ‫( ) )ﺷﮑﺮ( ]ﺷﮑﺮ[‪ ..... :‬ص ‪343 :‬‬
‫‪769‬‬ ‫( ) )ﺷﮑﺲ( ]ﺷﮑﺲ[‪ ..... :‬ص ‪344 :‬‬
‫‪769‬‬ ‫‪) ) (.‬ﺷﮑﻞ( ]ﺷﮑﻞ[‪ ..... :‬ص ‪345 :‬‬
‫‪770‬‬ ‫( ) )ﺷﮑﺎ( ]ﺷﮑﺎ[‪ ..... :‬ص ‪346 :‬‬
‫‪770‬‬ ‫( ) )ﺷﻤﺖ( ]ﺷﻤﺖ[‪ ..... :‬ص ‪347 :‬‬
‫‪771‬‬ ‫( ) )ﺷﻤﺦ( ]ﺷﻤﺦ[‪ ..... :‬ص ‪347 :‬‬
‫‪771‬‬ ‫( ) )ﺷﻤﺄز( ]ﺷﻤﺄز[‪ ..... :‬ص ‪348 :‬‬
‫‪771‬‬ ‫( ) )ﺷﻤﺲ( ]ﺷﻤﺲ[‪ ..... :‬ص ‪348 :‬‬
‫‪771‬‬ ‫( ) )ﺷﻤﻞ( ]ﺷﻤﻞ[‪ ..... :‬ص ‪348 :‬‬
‫‪772‬‬ ‫( ) )ﺷﻨﺎ( ]ﺷﻨﺎ[‪ ..... :‬ص ‪350 :‬‬
‫‪772‬‬ ‫( ) )ﺷﻬﺐ( ]ﺷﻬﺐ[‪ ..... :‬ص ‪350 :‬‬
‫‪773‬‬ ‫( ) )ﺷﻬﺪ( ]ﺷﻬﺪ[‪ ..... :‬ص ‪351 :‬‬
‫‪777‬‬ ‫) )ﺷﻬﺮ( ]ﺷﻬﺮ[‪ ..... :‬ص ‪358 :‬‬
‫‪777‬‬ ‫( ) )ﺷﻬﻖ( ]ﺷﻬﻖ[‪ ..... :‬ص ‪358 :‬‬
‫‪778‬‬ ‫( ) )ﺷﻬﺎ( ]ﺷﻬﺎ[‪ ..... :‬ص ‪359 :‬‬
‫‪778‬‬ ‫( ) )ﺷﻮب( ]ﺷﻮب[‪ ..... :‬ص ‪360 :‬‬
‫‪779‬‬ ‫) )ﺷﯿﺐ( ]ﺷﯿﺐ[‪ ..... :‬ص ‪361 :‬‬
‫‪779‬‬ ‫( ) )ﺷﯿﺦ( ]ﺷﯿﺦ[‪ ..... :‬ص ‪361 :‬‬
‫‪779‬‬ ‫( ) )ﺷﯿﺪ( ]ﺷﯿﺪ[‪ ..... :‬ص ‪361 :‬‬
‫‪779‬‬ ‫( ) )ﺷﻮر( ]ﺷﻮر[‪ ..... :‬ص ‪361 :‬‬
‫‪780‬‬ ‫( ) )ﺷﯿﻂ( ]ﺷﯿﻂ[‪ ..... :‬ص ‪362 :‬‬
‫‪780‬‬ ‫( ) )ﺷﻮظ( ]ﺷﻮظ[‪ ..... :‬ص ‪362 :‬‬
‫‪780‬‬ ‫( ) )ﺷﯿﻊ( ]ﺷﯿﻊ[‪ ..... :‬ص ‪362 :‬‬
‫‪781‬‬ ‫‪) ) (.‬ﺷﻮك( ]ﺷﻮك[‪ ..... :‬ص ‪364 :‬‬
‫‪781‬‬ ‫( ) )ﺷﺄن( ]ﺷﺄن[‪ ..... :‬ص ‪364 :‬‬
‫‪781‬‬ ‫( ) )ﺷﻮي( ]ﺷﻮي[‪ ..... :‬ص ‪364 :‬‬
‫‪782‬‬ ‫( ) )ﺷﯽء( ]ﺷﯽء[‪ ..... :‬ص ‪365 :‬‬
‫‪784‬‬ ‫( ) )ﺷﯿﮥ( ]ﺷﯿﮥ[‪ ..... :‬ص ‪368 :‬‬
‫‪784‬‬ ‫)ﺑﺎب ص( ‪ ...‬ص ‪369 :‬‬
‫‪784‬‬ ‫) )ﺻﺒﺐ( ]ﺻﺒﺐ[‪ ..... :‬ص ‪369 :‬‬
‫‪785‬‬ ‫( ) )ﺻﺒﺢ( ]ﺻﺒﺢ[‪ ..... :‬ص ‪370 :‬‬
‫‪785‬‬ ‫( ) )ﺻﺒﺮ( ]ﺻﺒﺮ[‪ ..... :‬ص ‪371 :‬‬
‫‪786‬‬ ‫( ) )ﺻﺒﻎ( ]ﺻﺒﻎ[‪ ..... :‬ص ‪373 :‬‬
‫‪787‬‬ ‫( ) )ﺻﺒﺎ( ]ﺻﺒﺎ[‪ ..... :‬ص ‪374 :‬‬
‫‪788‬‬ ‫( ) )ﺻﺤﺐ( ]ﺻﺤﺐ[‪ ..... :‬ص ‪375 :‬‬
‫‪789‬‬ ‫( ) )ﺻﺤ ﻒ( ]ﺻﺤ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪377 :‬‬
‫‪790‬‬ ‫( ) )ﺻﺦ( ]ﺻﺦ[‪ ..... :‬ص ‪378 :‬‬
‫‪790‬‬ ‫( ) )ﺻﺨﺮ( ]ﺻﺨﺮ[‪ ..... :‬ص ‪378 :‬‬
‫‪790‬‬ ‫( ) )ﺻﺪد( ]ﺻﺪد[‪ ..... :‬ص ‪378 :‬‬
‫‪790‬‬ ‫( ) )ﺻﺪر( ]ﺻﺪر[‪ ..... :‬ص ‪379 :‬‬
‫‪792‬‬ ‫( ) )ﺻﺪع( ]ﺻﺪع[‪ ..... :‬ص ‪381 :‬‬
‫‪792‬‬ ‫( ) )ﺻﺪف( ]ﺻﺪف[‪ ..... :‬ص ‪382 :‬‬
‫‪793‬‬ ‫( ) )ﺻﺪق( ]ﺻﺪق[‪ ..... :‬ص ‪382 :‬‬
‫‪797‬‬ ‫( ) )ﺻﺪي( ]ﺻﺪي[‪ ..... :‬ص ‪389 :‬‬
‫‪798‬‬ ‫( ) )ﺻﺮ( ]ﺻﺮ[‪ ..... :‬ص ‪390 :‬‬
‫‪799‬‬ ‫( ) )ﺻﺮح( ]ﺻﺮح[‪ ..... :‬ص ‪392 :‬‬
‫‪799‬‬ ‫( ) )ﺻﺮف( ]ﺻﺮف[‪ ..... :‬ص ‪392 :‬‬
‫‪800‬‬ ‫ﺻﺮﻓﺎن‪ ..... :‬ص ‪394 :‬‬
‫‪800‬‬ ‫( ) )اﻟّﺼﺮم( ]اﻟّﺼﺮم[‪ ..... :‬ص ‪394 :‬‬
‫‪801‬‬ ‫( ) )ﺻﺮاط( ]ﺻﺮاط[‪ ..... :‬ص ‪395 :‬‬
‫‪802‬‬ ‫( ) )ﺻﻄﺮ( ]ﺻﻄﺮ[‪ ..... :‬ص ‪396 :‬‬
‫‪803‬‬ ‫( ) )ﺻﺮع( ]ﺻﺮع[‪ ..... :‬ص ‪397 :‬‬
‫‪803‬‬ ‫( ) )ﺻﻌﺪ( ]ﺻﻌﺪ[‪ ..... :‬ص ‪398 :‬‬
‫‪804‬‬ ‫( ) )ﺻﻌﺮ( ]ﺻﻌﺮ[‪ ..... :‬ص ‪399 :‬‬
‫‪804‬‬ ‫( ) )ﺻﻌﻖ( ]ﺻﻌﻖ[‪ ..... :‬ص ‪400 :‬‬
‫‪805‬‬ ‫( ) )ﺻﻐﺮ( ]ﺻﻐﺮ[‪ ..... :‬ص ‪400 :‬‬
‫‪806‬‬ ‫‪) ) (.‬ﺻﻐﺎ( ]ﺻﻐﺎ[‪ ..... :‬ص ‪402 :‬‬
‫‪806‬‬ ‫( ) )ﺻ ﻒ( ]ﺻ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪402 :‬‬
‫‪807‬‬ ‫( ) )ﺻﻔﺢ( ]ﺻﻔﺢ[‪ ..... :‬ص ‪404 :‬‬
‫‪807‬‬ ‫( ) )ﺻﻔﺪ( ]ﺻﻔﺪ[‪ ..... :‬ص ‪405 :‬‬
‫‪807‬‬ ‫( ) )ﺻﻔﺮ( ]ﺻﻔﺮ[‪ ..... :‬ص ‪405 :‬‬
‫‪808‬‬ ‫( ) )ﺻﻔﻦ( ]ﺻﻔﻦ[‪ ..... :‬ص ‪406 :‬‬
‫‪809‬‬ ‫‪) ) (.‬ﺻﻔﻮ( ]ﺻﻔﻮ[‪ ..... :‬ص ‪407 :‬‬
‫‪811‬‬ ‫( ) )ﺻﻠﻞ( ]ﺻﻠﻞ[‪ ..... :‬ص ‪410 :‬‬
‫‪811‬‬ ‫( ) )ﺻﻠﺐ( ]ﺻﻠﺐ[‪ ..... :‬ص ‪410 :‬‬
‫‪812‬‬ ‫( ) )ﺻﻠﺢ( ]ﺻﻠﺢ[‪ ..... :‬ص ‪412 :‬‬
‫‪813‬‬ ‫( ) )ﺻﻠﺪ( ]ﺻﻠﺪ[‪ ..... :‬ص ‪413 :‬‬
‫‪813‬‬ ‫( ) )ﺻﻼ( ]ﺻﻼ[‪ ..... :‬ص ‪413 :‬‬
‫‪816‬‬ ‫) )ﺻﻤﻢ( ]ﺻﻤﻢ[‪ ..... :‬ص ‪419 :‬‬
‫‪817‬‬ ‫( ) )ﺻﻤﺪ( ]ﺻﻤﺪ[‪ ..... :‬ص ‪420 :‬‬
‫‪818‬‬ ‫) )ﺻﻤﻊ( ]ﺻﻤﻊ[‪ ..... :‬ص ‪421 :‬‬
‫‪818‬‬ ‫( ) )ﺻﻨﻊ( ]ﺻﻨﻊ[‪ ..... :‬ص ‪421 :‬‬
‫‪819‬‬ ‫( ) )ﺻﻨﻢ( ]ﺻﻨﻢ[‪ ..... :‬ص ‪422 :‬‬
‫‪820‬‬ ‫( ) )ﺻﻨﻮ( ]ﺻﻨﻮ[‪ ..... :‬ص ‪424 :‬‬
‫‪820‬‬ ‫( ) )ﺻﻬﺮ( ]ﺻﻬﺮ[‪ ..... :‬ص ‪424 :‬‬
‫‪821‬‬ ‫( ) )ﺻﻮب( ]ﺻﻮب[‪ ..... :‬ص ‪425 :‬‬
‫‪822‬‬ ‫‪) ) (.‬ﺻﻮت( ]ﺻﻮت[‪ ..... :‬ص ‪428 :‬‬
‫‪823‬‬ ‫( ) )ﺻﺎح( ]ﺻﺎح[‪ ..... :‬ص ‪429 :‬‬
‫‪823‬‬ ‫( ) )ﺻﯿﺪ( ]ﺻﯿﺪ[‪ ..... :‬ص ‪430 :‬‬
‫‪824‬‬ ‫( ) )ﺻﻮر( ]ﺻﻮر[‪ ..... :‬ص ‪431 :‬‬
‫‪825‬‬ ‫( ) )ﺻﯿﺮ( ]ﺻﯿﺮ[‪ ..... :‬ص ‪433 :‬‬
‫‪825‬‬ ‫( ) )ﺻﺎع( ]ﺻﺎع[‪ ..... :‬ص ‪433 :‬‬
‫‪826‬‬ ‫( ) )ﺻﻮغ( ]ﺻﻮغ[‪ ..... :‬ص ‪434 :‬‬
‫‪826‬‬ ‫( ) )ﺻﻮف( ]ﺻﻮف[‪ ..... :‬ص ‪434 :‬‬
‫‪826‬‬ ‫( ) )ﺻﯿ ﻒ( ]ﺻﯿ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪435 :‬‬
‫‪827‬‬ ‫( ) )ﺻﻮم( ]ﺻﻮم[‪ ..... :‬ص ‪435 :‬‬
‫‪827‬‬ ‫( ) )ﺻﯿﺺ( ]ﺻﯿﺺ[‪ ..... :‬ص ‪436 :‬‬
‫‪827‬‬ ‫ﮐﺘﺎب )ض( ‪ ...‬ص ‪437 :‬‬
‫‪827‬‬ ‫) )ﺿﺒﺢ( ]ﺿﺒﺢ[‪ ..... :‬ص ‪437 :‬‬
‫‪827‬‬ ‫( ) )ﺿﺤﮏ( ]ﺿﺤﮏ[‪ ..... :‬ص ‪437 :‬‬
‫‪829‬‬ ‫( ) )ﺿﺤﯽ( ]ﺿﺤﯽ[‪ ..... :‬ص ‪440 :‬‬
‫‪830‬‬ ‫( ) )ﺿﺪ( ]ﺿﺪ[‪ ..... :‬ص ‪441 :‬‬
‫‪830‬‬ ‫( ) )ﺿﺮ( ]ﺿﺮ[‪ ..... :‬ص ‪442 :‬‬
‫‪834‬‬ ‫( ) )ﺿﺮب( ]ﺿﺮب[‪ ..... :‬ص ‪448 :‬‬
‫‪836‬‬ ‫( ) )ﺿﺮع( ]ﺿﺮع[‪ ..... :‬ص ‪451 :‬‬
‫‪837‬‬ ‫( ) )ﺿﻌ ﻒ( ]ﺿﻌ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪452 :‬‬
‫‪841‬‬ ‫( ) )ﺿﻐﺚ( ]ﺿﻐﺚ[‪ ..... :‬ص ‪459 :‬‬
‫‪841‬‬ ‫( ) )ﺿﻐﻦ( ]ﺿﻐﻦ[‪ ..... :‬ص ‪459 :‬‬
‫‪842‬‬ ‫( ) )ُﺿّﻞ( ]ُﺿّﻞ[‪ ..... :‬ص ‪460 :‬‬
‫‪845‬‬ ‫( ) )ﺿﻢ( ]ﺿﻢ[‪ ..... :‬ص ‪465 :‬‬
‫‪845‬‬ ‫( ) )ﺿﻤﺮ( ]ﺿﻤﺮ[‪ ..... :‬ص ‪465 :‬‬
‫‪845‬‬ ‫( ) )ﺿﻦ( ]ﺿﻦ[‪ ..... :‬ص ‪466 :‬‬
‫‪846‬‬ ‫( ) )ﺿﻨﮏ( ]ﺿﻨﮏ[‪ ..... :‬ص ‪467 :‬‬
‫‪846‬‬ ‫( ) )ﺿﺎﻫﯽ( ]ﺿﺎﻫﯽ[‪ ..... :‬ص ‪467 :‬‬
‫‪846‬‬ ‫( ) )ﺿﯿﺮ( ]ﺿﯿﺮ[‪ ..... :‬ص ‪467 :‬‬
‫‪847‬‬ ‫( ) )ﺿﯿﺰ( ]ﺿﯿﺰ[‪ ..... :‬ص ‪468 :‬‬
‫‪847‬‬ ‫( ) )ﺿﯿﻊ( ]ﺿﯿﻊ[‪ ..... :‬ص ‪468 :‬‬
‫‪847‬‬ ‫‪) ) (.‬ﺿﯿ ﻒ( ]ﺿﯿ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪469 :‬‬
‫‪848‬‬ ‫( ) )ﺿﯿﻖ( ]ﺿﯿﻖ[‪ ..... :‬ص ‪470 :‬‬
‫‪849‬‬ ‫( ) )ﺿﺎن( ]ﺿﺎن[‪ ..... :‬ص ‪471 :‬‬
‫‪849‬‬ ‫( ) )ﺿﻮأ( ]ﺿﻮأ[‪ ..... :‬ص ‪471 :‬‬
‫‪849‬‬ ‫ﺑﺎب )اﻟﻄﺎء( ‪ ...‬ص ‪472 :‬‬
‫‪849‬‬ ‫) )ﻃﺒﻊ( ]ﻃﺒﻊ[‪ ..... :‬ص ‪472 :‬‬
‫‪851‬‬ ‫‪) ) (.‬ﻃﺒﻖ( ]ﻃﺒﻖ[‪ ..... :‬ص ‪475 :‬‬
‫‪852‬‬ ‫( ) )ﻃﺤﺎ( ]ﻃﺤﺎ[‪ ..... :‬ص ‪476 :‬‬
‫‪852‬‬ ‫) )ﻃﺮح( ]ﻃﺮح[‪ ..... :‬ص ‪477 :‬‬
‫‪852‬‬ ‫( ) )ﻃﺮد( ]ﻃﺮد[‪ ..... :‬ص ‪477 :‬‬
‫‪853‬‬ ‫( ) )ﻃﺮف( ]ﻃﺮف[‪ ..... :‬ص ‪478 :‬‬
‫‪854‬‬ ‫‪) ) (.‬ﻃﺮق( ]ﻃﺮق[‪ ..... :‬ص ‪480 :‬‬
‫‪855‬‬ ‫( ) )ﻃﺮي( ]ﻃﺮي[‪ ..... :‬ص ‪482 :‬‬
‫‪855‬‬ ‫( ) )ﻃﺲ( ]ﻃﺲ[‪ ..... :‬ص ‪482 :‬‬
‫‪856‬‬ ‫( ) )ﻃﻌﻢ( ]ﻃﻌﻢ[‪ ..... :‬ص ‪482 :‬‬
‫‪859‬‬ ‫( ) )ﻃﻌﻦ( ]ﻃﻌﻦ[‪ ..... :‬ص ‪487 :‬‬
‫‪860‬‬ ‫( ) )ﻃﻐﯽ( ]ﻃﻐﯽ[‪ ..... :‬ص ‪488 :‬‬
‫‪861‬‬ ‫( ) )ﻃ ﻒ( ]ﻃ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪490 :‬‬
‫‪862‬‬ ‫( ) )ﻃﻔﻖ( ]ﻃﻔﻖ[‪ ..... :‬ص ‪491 :‬‬
‫‪862‬‬ ‫( ) )ﻃﻔﻞ( ]ﻃﻔﻞ[‪ ..... :‬ص ‪491 :‬‬
‫‪862‬‬ ‫( ) )ﻃﻠﻞ( ]ﻃﻠﻞ[‪ ..... :‬ص ‪492 :‬‬
‫‪863‬‬ ‫( ) )ﻃﻔﯽ( ]ﻃﻔﯽ[‪ ..... :‬ص ‪493 :‬‬
‫‪863‬‬ ‫( ) )ﻃﻠﺐ( ]ﻃﻠﺐ[‪ ..... :‬ص ‪493 :‬‬
‫‪864‬‬ ‫( ) )ﻃﻠﺖ( ]ﻃﻠﺖ[‪ ..... :‬ص ‪494 :‬‬
‫‪864‬‬ ‫( ) )ﻃﻠﺢ( ]ﻃﻠﺢ[‪ ..... :‬ص ‪494 :‬‬
‫‪864‬‬ ‫‪) ) (.‬ﻃﻠﻊ( ]ﻃﻠﻊ[‪ ..... :‬ص ‪495 :‬‬
‫‪865‬‬ ‫( ) )ﻃﻠﻖ( ]ﻃﻠﻖ[‪ ..... :‬ص ‪496 :‬‬
‫‪866‬‬ ‫( ) )ﻃﻢ( ]ﻃﻢ[‪ ..... :‬ص ‪498 :‬‬
‫‪866‬‬ ‫( ) )ﻃﻤﺚ( ]ﻃﻤﺚ[‪ ..... :‬ص ‪498 :‬‬
‫‪867‬‬ ‫( ) )ﻃﻤﺲ( ]ﻃﻤﺲ[‪ ..... :‬ص ‪499 :‬‬
‫‪868‬‬ ‫( ) )ﻃﻤﻊ( ]ﻃﻤﻊ[‪ ..... :‬ص ‪500 :‬‬
‫‪868‬‬ ‫( ) )ﻃﻤﻦ( ]ﻃﻤﻦ[‪ ..... :‬ص ‪500 :‬‬
‫‪869‬‬ ‫( ) )ﻃﻬﺮ( ]ﻃﻬﺮ[‪ ..... :‬ص ‪502 :‬‬
‫‪872‬‬ ‫( ) )ﻃﯿﺐ( ]ﻃﯿﺐ[‪ ..... :‬ص ‪506 :‬‬
‫‪873‬‬ ‫( ) )ﻃﻮر( ]ﻃﻮر[‪ ..... :‬ص ‪509 :‬‬
‫‪874‬‬ ‫( ) )ﻃﯿﺮ( ]ﻃﯿﺮ[‪ ..... :‬ص ‪510 :‬‬
‫‪875‬‬ ‫( ) )ﻃﻮع( ]ﻃﻮع[‪ ..... :‬ص ‪512 :‬‬
‫‪877‬‬ ‫( ) )ﻃﻮف( ]ﻃﻮف[‪ ..... :‬ص ‪515 :‬‬
‫‪879‬‬ ‫( ) )ﻃﻮق( ]ﻃﻮق[‪ ..... :‬ص ‪518 :‬‬
‫‪880‬‬ ‫( ) )ﻃﻮل( ]ﻃﻮل[‪ ..... :‬ص ‪520 :‬‬
‫‪880‬‬ ‫( ) )ﻃﯿﻦ( ]ﻃﯿﻦ[‪ ..... :‬ص ‪520 :‬‬
‫‪881‬‬ ‫( ) )ﻃﻮي( ]ﻃﻮي[‪ ..... :‬ص ‪521 :‬‬
‫‪881‬‬ ‫»ﺑﺎب ﻇﺎء« ‪ ...‬ص ‪523 :‬‬
‫‪882‬‬ ‫) )ﻇﻌﻦ( ]ﻇﻌﻦ[‪ ..... :‬ص ‪523 :‬‬
‫‪882‬‬ ‫( ) )ﻇﻔﺮ( ]ﻇﻔﺮ[‪ ..... :‬ص ‪523 :‬‬
‫‪882‬‬ ‫( ) )ﻇﻠﻞ( ]ﻇﻠﻞ[‪ ..... :‬ص ‪524 :‬‬
‫‪885‬‬ ‫‪) ) (.‬ﻇﻠﻢ( ]ﻇﻠﻢ[‪ ..... :‬ص ‪528 :‬‬
‫‪887‬‬ ‫( ) )ﻇﻤﺄ( ]ﻇﻤﺄ[‪ ..... :‬ص ‪532 :‬‬
‫‪887‬‬ ‫( ) )ﻇّﻦ( ]ﻇّﻦ[‪ ..... :‬ص ‪532 :‬‬
‫‪889‬‬ ‫( ) )ﻇﻬﺮ( ]ﻇﻬﺮ[‪ ..... :‬ص ‪535 :‬‬
‫‪892‬‬ ‫»ﺑﺎب ﻋﯿﻦ« ‪ ...‬ص ‪540 :‬‬
‫‪892‬‬ ‫) )ﻋﺒﺪ( ]ﻋﺒﺪ[‪ ..... :‬ص ‪540 :‬‬
‫‪893‬‬ ‫( ) )ﻋﺒﺚ( ]ﻋﺒﺚ[‪ ..... :‬ص ‪543 :‬‬
‫‪894‬‬ ‫( ) )ﻋﺒﺮ( ]ﻋﺒﺮ[‪ ..... :‬ص ‪543 :‬‬
‫‪894‬‬ ‫( ) )ﻋﺒﺲ( ]ﻋﺒﺲ[‪ ..... :‬ص ‪545 :‬‬
‫‪895‬‬ ‫( ) )ﻋﺒﻘﺮ( ]ﻋﺒﻖ[‪ ..... :‬ص ‪545 :‬‬
‫‪895‬‬ ‫( ) )ﻋﺒﺎ( ]ﻋﺒﺎ[‪ ..... :‬ص ‪545 :‬‬
‫‪895‬‬ ‫( ) )اﻟَﻌَﺘﺐ( ]اﻟَﻌَﺘﺐ[‪ ..... :‬ص ‪546 :‬‬
‫‪896‬‬ ‫( ) )ﻋﺘﺪ( ]ﻋﺘﺪ[‪ ..... :‬ص ‪547 :‬‬
‫‪896‬‬ ‫( ) )ﻋﺘﻖ( ]ﻋﺘﻖ[‪ ..... :‬ص ‪547 :‬‬
‫‪896‬‬ ‫( ) )ﻋﺘﻞ( ]ﻋﺘﻞ[‪ ..... :‬ص ‪548 :‬‬
‫‪897‬‬ ‫) )ﻋﺘﺎ( ]ﻋﺘﺎ[‪ ...... :‬ص ‪549 :‬‬
‫‪897‬‬ ‫( ) )ﻋﺜﺮ( ]ﻋﺜﺮ[‪ ..... :‬ص ‪549 :‬‬
‫‪898‬‬ ‫( ) )ﻋﺜﯽ( ]ﻋﺜﯽ[‪ ...... :‬ص ‪550 :‬‬
‫‪898‬‬ ‫( ) )ﻋﺠﺐ( ]ﻋﺠﺐ[‪ ..... :‬ص ‪550 :‬‬
‫‪899‬‬ ‫( ) )ﻋﺠﺰ( ]ﻋﺠﺰ[‪ ..... :‬ص ‪552 :‬‬
‫‪900‬‬ ‫( ) )ﻋﺠ ﻒ( ]ﻋﺠ ﻒ[‪ ...... :‬ص ‪554 :‬‬
‫‪900‬‬ ‫( ) )ﻋﺠﻞ( ]ﻋﺠﻞ[‪ ..... :‬ص ‪554 :‬‬
‫‪901‬‬ ‫( ) )ﻋﺠﻢ( ]ﻋﺠﻢ[‪ ..... :‬ص ‪556 :‬‬
‫‪902‬‬ ‫( ) )ﻋّﺪ( ]ﻋّﺪ[‪ ..... :‬ص ‪558 :‬‬
‫‪904‬‬ ‫( ) )ﻋﺪس( ]ﻋﺪس[‪ ..... :‬ص ‪561 :‬‬
‫‪904‬‬ ‫) )ﻋﺪل( ]ﻋﺪل[‪ ..... :‬ص ‪562 :‬‬
‫‪907‬‬ ‫( ) )ﻋﺪن( ]ﻋﺪن[‪ ..... :‬ص ‪566 :‬‬
‫‪908‬‬ ‫( ) )ﻋﺪا( ]ﻋﺪا[‪ ..... :‬ص ‪566 :‬‬
‫‪910‬‬ ‫( ) )ﻋﺬب( ]ﻋﺬب[‪ ..... :‬ص ‪570 :‬‬
‫‪910‬‬ ‫( ) )ﻋﺬر( ]ﻋﺬر[‪ ..... :‬ص ‪571 :‬‬
‫‪911‬‬ ‫( ) )ﻋّﺮ( ]ﻋّﺮ[‪ ..... :‬ص ‪573 :‬‬
‫‪911‬‬ ‫( ) )ﻋﺮب( ]ﻋﺮب[‪ ..... :‬ص ‪573 :‬‬
‫‪913‬‬ ‫( ) )ﻋﺮج( ]ﻋﺮج[‪ ..... :‬ص ‪576 :‬‬
‫‪914‬‬ ‫( ) )ﻋﺮﺟﻦ( ]ﻋﺮﺟﻦ[‪ ..... :‬ص ‪577 :‬‬
‫‪914‬‬ ‫( ) )ﻋﺮش( ]ﻋﺮش[‪ ..... :‬ص ‪577 :‬‬
‫‪916‬‬ ‫( ) )ﻋﺮض( ]ﻋﺮض[‪ ..... :‬ص ‪580 :‬‬
‫‪918‬‬ ‫) )ﻋﺮف( ]ﻋﺮف[‪ ..... :‬ص ‪584 :‬‬
‫‪921‬‬ ‫( ) )ﻋﺮم( ]ﻋﺮم[‪ ..... :‬ص ‪588 :‬‬
‫‪921‬‬ ‫( ) )ﻋﺮي( ]ﻋﺮي[‪ ..... :‬ص ‪588 :‬‬
‫‪922‬‬ ‫( ) )ﻋّﺰ( ]ﻋّﺰ[‪ ..... :‬ص ‪590 :‬‬
‫‪925‬‬ ‫( ) )ﻋﺰب( ]ﻋﺰب[‪ ..... :‬ص ‪594 :‬‬
‫‪926‬‬ ‫( ) )ﻋﺰر( ]ﻋﺰر[‪ ..... :‬ص ‪595 :‬‬
‫‪926‬‬ ‫( ) )ﻋﺰل( ]ﻋﺰل[‪ ..... :‬ص ‪596 :‬‬
‫‪927‬‬ ‫( ) )ﻋﺰم( ]ﻋﺰم[‪ ..... :‬ص ‪597 :‬‬
‫‪928‬‬ ‫( ) )ﻋﺰا( ]ﻋﺰا[‪ ..... :‬ص ‪598 :‬‬
‫‪928‬‬ ‫( ) )ﻋﺴﻌﺲ( ]ﻋﺴﻌﺲ[‪ ..... :‬ص ‪598 :‬‬
‫‪928‬‬ ‫( ) )ﻋﺴﺮ( ]ﻋﺴﺮ[‪ ..... :‬ص ‪599 :‬‬
‫‪929‬‬ ‫( ) )ﻋﺴﻞ( ]ﻋﺴﻞ[‪ ..... :‬ص ‪599 :‬‬
‫‪929‬‬ ‫( ) )ﻋﺴﯽ( ]ﻋﺴﯽ[‪ ..... :‬ص ‪600 :‬‬
‫‪930‬‬ ‫( ) )ﻋﺸﺮ( ]ﻋﺸﺮ[‪ ..... :‬ص ‪601 :‬‬
‫‪931‬‬ ‫( ) )ﻋﺸﺎء( ]ﻋﺸﺎء[‪ ..... :‬ص ‪602 :‬‬
‫‪931‬‬ ‫( ) )ﻋﺼﺐ( ]ﻋﺼﺐ[‪ ..... :‬ص ‪603 :‬‬
‫‪933‬‬ ‫( ) )ﻋﺼﺮ( ]ﻋﺼﺮ[‪ ..... :‬ص ‪606 :‬‬
‫‪934‬‬ ‫( ) )ﻋﺼ ﻒ( ]ﻋﺼ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪607 :‬‬
‫‪934‬‬ ‫( ) )ﻋﺼﻢ( ]ﻋﺼﻢ[‪ ..... :‬ص ‪608 :‬‬
‫‪935‬‬ ‫( ) )ﻋﺼﺎ( ]ﻋﺼﺎ[‪ ..... :‬ص ‪609 :‬‬
‫‪936‬‬ ‫) )ﻋّﺾ( ]ﻋّﺾ[‪ ..... :‬ص ‪611 :‬‬
‫‪937‬‬ ‫( ) )ﻋﻀﺪ( ]ﻋﻀﺪ[‪ ..... :‬ص ‪612 :‬‬
‫‪938‬‬ ‫( ) )ﻋﻀﻞ( ]ﻋﻀﻞ[‪ ..... :‬ص ‪612 :‬‬
‫‪938‬‬ ‫( ) )ﻋﻀﻪ( ]ﻋﻀﻪ[‪ ..... :‬ص ‪613 :‬‬
‫‪939‬‬ ‫( ) )ﻋﻄ ﻒ( ]ﻋﻄ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪615 :‬‬
‫‪940‬‬ ‫( ) )ﻋﻄﻞ( ]ﻋﻄﻞ[‪ ..... :‬ص ‪616 :‬‬
‫‪940‬‬ ‫( ) )ﻋﻄﺎ( ]ﻋﻄﺎ[‪ ..... :‬ص ‪616 :‬‬
‫‪941‬‬ ‫( ) )ﻋﻈﻢ( ]ﻋﻈﻢ[‪ ..... :‬ص ‪617 :‬‬
‫‪941‬‬ ‫( ) )ﻋ ﻒ( ]ﻋ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪618 :‬‬
‫‪941‬‬ ‫( ) )ﻋﻔﺮ( ]ﻋﻔﺮ[‪ ..... :‬ص ‪618 :‬‬
‫‪942‬‬ ‫( ) )ﻋﻔﺎ( ]ﻋﻔﺎ[‪ ..... :‬ص ‪619 :‬‬
‫‪944‬‬ ‫( ) )ﻋﻘﺐ( ]ﻋﻘﺐ[‪ ..... :‬ص ‪622 :‬‬
‫‪946‬‬ ‫( ) )ﻋﻘﺪ( ]ﻋﻘﺪ[‪ ..... :‬ص ‪626 :‬‬
‫‪947‬‬ ‫( ) )ﻋﻘﺮ( ]ﻋﻘﺮ[‪ ..... :‬ص ‪627 :‬‬
‫‪948‬‬ ‫( ) )ﻋﻘﻞ( ]ﻋﻘﻞ[‪ ..... :‬ص ‪629 :‬‬
‫‪949‬‬ ‫( ) )ﻋﻘﻢ( ]ﻋﻘﻢ[‪ ..... :‬ص ‪631 :‬‬
‫‪950‬‬ ‫( ) )ﻋﮑ ﻒ( ]ﻋﮑ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪632 :‬‬
‫‪951‬‬ ‫( ) )ﻋﻠﻖ( ]ﻋﻠﻖ[‪ ..... :‬ص ‪633 :‬‬
‫‪951‬‬ ‫( ) )ﻋﻠﻢ( ]ﻋﻠﻢ[‪ ..... :‬ص ‪634 :‬‬
‫‪955‬‬ ‫( ) )ﻋﻠﻦ( ]ﻋﻠﻦ[‪ ..... :‬ص ‪640 :‬‬
‫‪955‬‬ ‫( ) )ﻋﻼ( ]ﻋﻼ[‪ ..... :‬ص ‪641 :‬‬
‫‪958‬‬ ‫( ) )ﻋّﻢ( ]ﻋّﻢ[‪ ...... :‬ص ‪645 :‬‬
‫‪959‬‬ ‫( ) )ﻋﻤﺪ( ]ﻋﻤﺪ[‪ ..... :‬ص ‪646 :‬‬
‫‪960‬‬ ‫( ) )ﻋﻤﺮ( ]ﻋﻤﺮ[‪ ..... :‬ص ‪648 :‬‬
‫‪961‬‬ ‫( ) )ﻋﻤﻖ( ]ﻋﻤﻖ[‪ ..... :‬ص ‪650 :‬‬
‫‪961‬‬ ‫( ) )ﻋﻤﻞ( ]ﻋﻤﻞ[‪ ..... :‬ص ‪650 :‬‬
‫‪962‬‬ ‫( ) )ﻋﻤﻪ( ]ﻋﻤﻪ[‪ ..... :‬ص ‪651 :‬‬
‫‪962‬‬ ‫( ) )ﻋﻤﯽ( ]ﻋﻤﯽ[‪ ...... :‬ص ‪652 :‬‬
‫‪963‬‬ ‫( ) )ﻋﻦ( ]ﻋﻦ[‪ ..... :‬ص ‪654 :‬‬
‫‪964‬‬ ‫( ) )ﻋﻨﺐ( ]ﻋﻨﺐ[‪ ..... :‬ص ‪655 :‬‬
‫‪964‬‬ ‫( ) )ﻋﻨﺖ( ]ﻋﻨﺖ[‪ ..... :‬ص ‪655 :‬‬
‫‪965‬‬ ‫( ) )ﻋﻨﺪ( ]ﻋﻨﺪ[‪ ..... :‬ص ‪656 :‬‬
‫‪965‬‬ ‫( ) )ﻋﻨﻖ( ]ﻋﻨﻖ[‪ ..... :‬ص ‪657 :‬‬
‫‪967‬‬ ‫( ) )ﻋﻨﺎ( ]ﻋﻨﺎ[‪ ..... :‬ص ‪659 :‬‬
‫‪967‬‬ ‫( ) )ﻋﻬﺪ( ]ﻋﻬﺪ[‪ ..... :‬ص ‪660 :‬‬
‫‪969‬‬ ‫( ) )ﻋﻬﻦ( ]ﻋﻬﻦ[‪ ..... :‬ص ‪662 :‬‬
‫‪969‬‬ ‫( ) )ﻋﺎب( ]ﻋﺎب[‪ ..... :‬ص ‪663 :‬‬
‫‪970‬‬ ‫( ) )ﻋﻮج( ]ﻋﻮج[‪ ..... :‬ص ‪663 :‬‬
‫‪970‬‬ ‫( ) )ﻋﻮد( ]ﻋﻮد[‪ ..... :‬ص ‪664 :‬‬
‫‪974‬‬ ‫( ) )ﻋﻮر( ]ﻋﻮر[‪ ..... :‬ص ‪670 :‬‬
‫‪975‬‬ ‫( ) )ﻋﯿﺮ( ]ﻋﯿﺮ[‪ ..... :‬ص ‪671 :‬‬
‫‪975‬‬ ‫( ) )ﻋﯿﺲ( ]ﻋﯿﺲ[‪ ..... :‬ص ‪672 :‬‬
‫‪975‬‬ ‫( ) )ﻋﯿﺶ( ]ﻋﯿﺶ[‪ ..... :‬ص ‪672 :‬‬
‫‪976‬‬ ‫( ) )ﻋﻮق( ]ﻋﻮق[‪ ..... :‬ص ‪673 :‬‬
‫‪976‬‬ ‫( ) )ﻋﻮل( ]ﻋﻮل[‪ ..... :‬ص ‪673 :‬‬
‫‪976‬‬ ‫( ) )ﻋﯿﻞ( ]ﻋﯿﻞ[‪ ..... :‬ص ‪674 :‬‬
‫‪977‬‬ ‫( ) )ﻋﻮم( ]ﻋﻮم[‪ ..... :‬ص ‪675 :‬‬
‫‪977‬‬ ‫( ) )ﻋﻮن( ]ﻋﻮن[‪ ..... :‬ص ‪676 :‬‬
‫‪978‬‬ ‫( ) )ﻋﯿﻦ( ]ﻋﯿﻦ[‪ ..... :‬ص ‪677 :‬‬
‫‪980‬‬ ‫( ) )ﻋﯿﯽ( ]ﻋﯿﯽ[‪ ..... :‬ص ‪680 :‬‬
‫‪981‬‬ ‫»ﺑﺎب ﻏﯿﻦ« ‪ ...‬ص ‪682 :‬‬
‫‪981‬‬ ‫) )ﻏﺒﺮ( ]ﻏﺒﺮ[‪ ..... :‬ص ‪682 :‬‬
‫‪982‬‬ ‫( ) )ﻏﺒﻦ( ]ﻏﺒﻦ[‪ ..... :‬ص ‪684 :‬‬
‫‪983‬‬ ‫( ) )ﻏﺜﺎ( ]ﻏﺜﺎ[‪ ..... :‬ص ‪285 :‬‬
‫‪983‬‬ ‫( ) )ﻏﺪر( ]ﻏﺪر[‪ ..... :‬ص ‪686 :‬‬
‫‪984‬‬ ‫( ) )ﻏﺪق( ]ﻏﺪق[‪ ..... :‬ص ‪687 :‬‬
‫‪985‬‬ ‫‪) ) (.‬ﻏﺪا( ]ﻏﺪا[‪ ..... :‬ص ‪688 :‬‬
‫‪985‬‬ ‫( ) )ﻏﺮر( ]ﻏﺮر[‪ ..... :‬ص ‪688 :‬‬
‫‪986‬‬ ‫‪) ) (.‬ﻏﺮب( ]ﻏﺮب[‪ ..... :‬ص ‪691 :‬‬
‫‪988‬‬ ‫‪) ) (.‬ﻏﺮض( ]ﻏﺮض[‪ ..... :‬ص ‪693 :‬‬
‫‪988‬‬ ‫( ) )ﻏﺮف( ]ﻏﺮف[‪ ..... :‬ص ‪693 :‬‬
‫‪989‬‬ ‫( ) )ﻏﺮق( ]ﻏﺮق[‪ ..... :‬ص ‪694 :‬‬
‫‪989‬‬ ‫( ) )ﻏﺮم( ]ﻏﺮم[‪ ..... :‬ص ‪695 :‬‬
‫‪990‬‬ ‫( ) )ﻏﺰل( ]ﻏﺰل[‪ ..... :‬ص ‪696 :‬‬
‫‪990‬‬ ‫( ) )ﻏﺰا( ]ﻏﺰا[‪ ..... :‬ص ‪696 :‬‬
‫‪990‬‬ ‫( ) )ﻏﺴﻖ( ]ﻏﺴﻖ[‪ ..... :‬ص ‪697 :‬‬
‫‪990‬‬ ‫( ) )ﻏﺴﻞ( ]ﻏﺴﻞ[‪ ..... :‬ص ‪697 :‬‬
‫‪991‬‬ ‫( ) )ﻏﺸﯽ( ]ﻏﺸﯽ[‪ ..... :‬ص ‪698 :‬‬
‫‪992‬‬ ‫( ) )ﻏّﺺ( ]ﻏّﺺ[‪ ...... :‬ص ‪700 :‬‬
‫‪992‬‬ ‫( ) )ﻏّﺾ( ]ﻏّﺾ[‪ ..... :‬ص ‪700 :‬‬
‫‪993‬‬ ‫( ) )ﻏﻀﺐ( ]ﻏﻀﺐ[‪ ..... :‬ص ‪701 :‬‬
‫‪993‬‬ ‫( ) )ﻏﻄﺶ( ]ﻏﻄﺶ[‪ ..... :‬ص ‪701 :‬‬
‫‪993‬‬ ‫( ) )ﻏﻄﺎ( ]ﻏﻄﺎ[‪ ..... :‬ص ‪702 :‬‬
‫‪993‬‬ ‫( ) )ﻏﻔﺮ( ]ﻏﻔﺮ[‪ ..... :‬ص ‪702 :‬‬
‫‪995‬‬ ‫( ) )ﻏﻔﻞ( ]ﻏﻔﻞ[‪ ..... :‬ص ‪704 :‬‬
‫‪995‬‬ ‫( ) )ﻏﻞ( ]ﻏﻞ[‪ ..... :‬ص ‪705 :‬‬
‫‪998‬‬ ‫( ) )ﻏﻠﺐ( ]ﻏﻠﺐ[‪ ..... :‬ص ‪709 :‬‬
‫‪999‬‬ ‫( ) )ﻏﻠﻆ( ]ﻏﻠﻆ[‪ ..... :‬ص ‪710 :‬‬
‫‪999‬‬ ‫‪) ) (.‬ﻏﻠ ﻒ( ]ﻏﻠ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪711 :‬‬
‫‪999‬‬ ‫( ) )ﻏﻠﻖ( ]ﻏﻠﻖ[‪ ..... :‬ص ‪711 :‬‬
‫‪1000‬‬ ‫( ) )ﻏﻠﻢ( ]ﻏﻠﻢ[‪ ..... :‬ص ‪712 :‬‬
‫‪1000‬‬ ‫( ) )ﻏﻼ( ]ﻏﻼ[‪ ..... :‬ص ‪713 :‬‬
‫‪1001‬‬ ‫‪) ) (.‬ﻏﻢ( ]ﻏﻢ[‪ ..... :‬ص ‪714 :‬‬
‫‪1001‬‬ ‫( ) )ﻏﻤﺮ( ]ﻏﻤﺮ[‪ ..... :‬ص ‪714 :‬‬
‫‪1002‬‬ ‫( ) )ﻏﻤﺰ( ]ﻏﻤﺰ[‪ ..... :‬ص ‪715 :‬‬
‫‪1002‬‬ ‫( ) )ﻏﻤﺾ( ]ﻏﻤﺾ[‪ ..... :‬ص ‪716 :‬‬
‫‪1003‬‬ ‫( ) )ﻏﻨﻢ( ]ﻏﻨﻢ[‪ ..... :‬ص ‪716 :‬‬
‫‪1003‬‬ ‫( ) )ﻏﻨﯽ( ]ﻏﻨﯽ[‪ ..... :‬ص ‪717 :‬‬
‫‪1006‬‬ ‫( ) )ﻏﯿﺐ( ]ﻏﯿﺐ[‪ ..... :‬ص ‪721 :‬‬
‫‪1009‬‬ ‫( ) )ﻏﻮث( ]ﻏﻮث[‪ ..... :‬ص ‪725 :‬‬
‫‪1010‬‬ ‫( ) )ﻏﻮر( ]ﻏﻮر[‪ ..... :‬ص ‪726 :‬‬
‫‪1010‬‬ ‫( ) )ﻏﯿﺮ( ]ﻏﯿﺮ[‪ ..... :‬ص ‪727 :‬‬
‫‪1012‬‬ ‫( ) )ﻏﻮص( ]ﻏﻮص[‪ ..... :‬ص ‪729 :‬‬
‫‪1012‬‬ ‫( ) )ﻏﯿﻆ( ]ﻏﯿﻆ[‪ ..... :‬ص ‪730 :‬‬
‫‪1012‬‬ ‫( ) )ﻏﻮل( ]ﻏﻮل[‪ ..... :‬ص ‪730 :‬‬
‫‪1013‬‬ ‫( ) )ﻏﻮي( ]ﻏﻮي[‪ ..... :‬ص ‪730 :‬‬
‫‪1014‬‬ ‫ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‬
‫‪1014‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪1015‬‬ ‫ﭘﯿﺎم ﺗﺎرﯾﺨﯽ راﻫﯿﺎن ﭘﯿﮑﺎر ﻣﻘﺪس اﻣﺮوز اﯾﺮان ﺑﻪ آﯾﻨﺪﮔﺎن و وارﺛﺎن ﺧﻮﯾﺶ ‪ .....‬ص ‪4 :‬‬
‫‪1019‬‬ ‫ﺗﺎﺛﯿﺮ آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﯽ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺷﻌﺮاي اﻓﺮﯾﻘﺎﺋﯽ و اﻧﻘﻼﺑﺎﺗﺸﺎن ‪ .....‬ص ‪13 :‬‬
‫‪1020‬‬ ‫اﻋﺠﺎز ﻗﺮآن و ﭘﯿﺶﮔﻮﺋﯿﻬﺎي آن ‪ .....‬ص ‪16 :‬‬
‫‪1022‬‬ ‫ﺗﺤﺪي ﻗﺮآن و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ اﻧﺴﺎن ‪ .....‬ص ‪20 :‬‬
‫‪1022‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪1023‬‬ ‫]ﻣﺆﻟﻔﯿﻦ اﯾﻦ ﻋﺮﺻﻪ[ ‪ .....‬ص ‪21 :‬‬
‫‪1023‬‬ ‫ﺟﺎﺣﻆ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻨﺎم‪) -‬اﻻﺣﺘﺠﺎج ﻟﻨﻈﻢ اﻟﻘﺮآن و ﻏﺮﯾﺐ ﺗﺄﻟﯿﻔﻪ و ﺑﺪﯾﻊ ﺗﺮﮐﯿﺒﻪ( ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ‪ .....‬ص ‪21 :‬‬
‫‪1024‬‬ ‫ﭘﺲ از ﺟﺎﺣﻆ‪ ..... :‬ص ‪22 :‬‬
‫‪1024‬‬ ‫‪ -1‬ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ أﺑﯽ داود ﺳﺒﺤﺴﺘﺎﻧﯽ ‪ .....‬ص ‪22 :‬‬
‫‪1024‬‬ ‫‪ -2‬أﺑﻮ زﯾﺪ ﺑﻠﺨﯽ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻠﯿﻤﺎن ‪ .....‬ص ‪22 :‬‬
‫‪1024‬‬ ‫‪ -3‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ اﺧﺸﯿﺪ ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ ‪ .....‬ص ‪23 :‬‬
‫‪1024‬‬ ‫‪ -4‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻋﻨﻮان‪ -‬اﻋﺠﺎز‪ -‬ﺑﺎﺷﺪ ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ از ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ واﺳﻄﯽ ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ ‪ .....‬ص ‪23 :‬‬
‫‪1025‬‬ ‫]اﻣﺎ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم[ ‪ .....‬ص ‪23 :‬‬
‫‪1025‬‬ ‫اول‪ -‬اﻋﺠﺎز اﻟﻘﺮآن‪ -‬از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﯿﺴﯽ رﻣﺎﻧﯽ ‪ .....‬ص ‪23 :‬‬
‫‪1025‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪1025‬‬ ‫ﻣﺤﺘﻮاي اﻋﺠﺎز ﻗﺮآن رﻣﺎﻧﯽ ﻫﻔﺖ ﺑﺨﺶ اﺳﺖ‪ ..... .‬ص ‪24 :‬‬
‫‪1026‬‬ ‫دوم‪ :‬أﺑﻮ ﺳﻠﯿﻤﺎن اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺧّﻄﺎﺑﯽ ﺑﺴﺘﯽ ‪ .....‬ص ‪25 :‬‬
‫‪1028‬‬ ‫ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻃّﯿﺐ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﻌﺮوف ﺑﺎﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﺑﺎﻗﻼﻧﯽ اﺳﺖ ‪ .....‬ص ‪29 :‬‬
‫‪1029‬‬ ‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻋﺒﺪ اﻟﻘﺎﻫﺮ ﺟﺮﺟﺎﻧﯽ اﺳﺖ ‪ .....‬ص ‪32 :‬‬
‫‪1030‬‬ ‫ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺴﻼم ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ ‪ .....‬ص ‪33 :‬‬
‫‪1030‬‬ ‫]ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ[ ‪ .....‬ص ‪33 :‬‬
‫‪1030‬‬ ‫ﺷﺸﻢ‪ :‬ﺳﯿﺪ ﻫﺒﮥ اﻟﺪﯾﻦ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ ‪ .....‬ص ‪363 :‬‬
‫‪1030‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪1033‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم اﻋﺠﺎز ﯾﺎ ﭘﯿﺶﮔﻮﺋﯽﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻗﺮآن ‪ .....‬ص ‪38 :‬‬
‫‪1035‬‬ ‫)ﮐﺪام ﯾﮏ از اﺻﻮﻟﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎره اﻋﺠﺎز ﺑﺮ ﺷﻤﺮدﯾﻢ ﻣﻬﻢﺗﺮ اﺳﺖ( ‪ .....‬ص ‪42 :‬‬
‫‪1036‬‬ ‫ﮐﺘﺎب اﻟﻔﺎء(‬
‫‪1036‬‬ ‫) )ﻓﺘﺢ( ]ﻓﺘﺢ[‪ ..... :‬ص ‪1 :‬‬
‫‪1037‬‬ ‫ﻓﺎﺗﺤﮥ اﻟﮑﺘﺎب ‪ .....‬ص ‪2 :‬‬
‫‪1039‬‬ ‫( ) )َﻓﺘﺮ( ]َﻓﺘﺮ[‪ ..... :‬ص ‪6 :‬‬
‫‪1040‬‬ ‫( ) )ﻓﺘﻖ( ]ﻓﺘﻖ[‪ ..... :‬ص ‪7 :‬‬
‫‪1041‬‬ ‫( ) )ﻓﺘﻞ( ]ﻓﺘﻞ[‪ ..... :‬ص ‪9 :‬‬
‫‪1041‬‬ ‫( ) )ﻓﺘﻦ( ]ﻓﺘﻦ[‪ ..... :‬ص ‪9 :‬‬
‫‪1043‬‬ ‫( ) )َﻓَﺘﯽ( ]َﻓَﺘﯽ[‪ ..... :‬ص ‪14 :‬‬
‫‪1045‬‬ ‫( ) )ﻓَِﺘﯽَء( ]ﻓَِﺘﯽَء[‪ ..... :‬ص ‪16 :‬‬
‫‪1045‬‬ ‫( ) )ﻓﺠﺞ( ]ﻓﺠﺞ[‪ ..... :‬ص ‪16 :‬‬
‫‪1045‬‬ ‫( ) )ﻓﺠﺮ( ]ﻓﺠﺮ[‪ ..... :‬ص ‪17 :‬‬
‫‪1047‬‬ ‫( ) )ﻓﺠﺎ( ]ﻓﺠﺎ[‪ ..... :‬ص ‪19 :‬‬
‫‪1047‬‬ ‫( ) )ﻓﺤﺶ( ]ﻓﺤﺶ[‪ ..... :‬ص ‪19 :‬‬
‫‪1048‬‬ ‫( ) )ﻓﺨﺮ( ]ﻓﺨﺮ[‪ ..... :‬ص ‪22 :‬‬
‫‪1050‬‬ ‫( ) )ﻓﺪي( ]ﻓﺪي[‪ ..... :‬ص ‪24 :‬‬
‫‪1051‬‬ ‫( ) )ﻓﺮ( ]ﻓﺮ[‪ ..... :‬ص ‪26 :‬‬
‫‪1052‬‬ ‫( ) )ﻓﺮت( ]ﻓﺮت[‪ ..... :‬ص ‪27 :‬‬
‫‪1052‬‬ ‫( ) )ﻓﺮث( ]ﻓﺮث[‪ ..... :‬ص ‪27 :‬‬
‫‪1052‬‬ ‫( ) )ﻓﺮج( ]ﻓﺮج[‪ ..... :‬ص ‪28 :‬‬
‫‪1054‬‬ ‫( ) )ﻓﺮح( ]ﻓﺮح[‪ ..... :‬ص ‪31 :‬‬
‫‪1055‬‬ ‫( ) )ﻓﺮد( ]ﻓﺮد[‪ ..... :‬ص ‪32 :‬‬
‫‪1055‬‬ ‫( ) )ﻓﺮش( ]ﻓﺮش[‪ ..... :‬ص ‪33 :‬‬
‫‪1057‬‬ ‫( ) )ﻓﺮض( ]ﻓﺮض[‪ ..... :‬ص ‪36 :‬‬
‫‪1060‬‬ ‫( ) )ﻓﺮط( ]ﻓﺮط[‪ ..... :‬ص ‪41 :‬‬
‫‪1060‬‬ ‫( ) )ﻓﺮع( ]ﻓﺮع[‪ ..... :‬ص ‪42 :‬‬
‫‪1061‬‬ ‫( ) )ﻓﺮغ( ]ﻓﺮغ[‪ ..... :‬ص ‪44 :‬‬
‫‪1062‬‬ ‫( ) )ﻓﺮق( ]ﻓﺮق[‪ ..... :‬ص ‪45 :‬‬
‫‪1065‬‬ ‫( ) )ﻓﺮه( ]ﻓﺮه[‪ ..... :‬ص ‪51 :‬‬
‫‪1066‬‬ ‫( ) )ﻓﺮي( ]ﻓﺮي[‪ ..... :‬ص ‪51 :‬‬
‫‪1066‬‬ ‫( ) )ﻓﺰ( ]ﻓﺰ[‪ ..... :‬ص ‪52 :‬‬
‫‪1066‬‬ ‫( ) )ﻓﺰع( ]ﻓﺰع[‪ ..... :‬ص ‪53 :‬‬
‫‪1067‬‬ ‫( ) )ﻓﺴﺢ( ]ﻓﺴﺢ[‪ ..... :‬ص ‪54 :‬‬
‫‪1068‬‬ ‫( ) )ﻓﺴﺪ( ]ﻓﺴﺪ[‪ ..... :‬ص ‪55 :‬‬
‫‪1069‬‬ ‫( ) )ﻓﺴﺮ( ]ﻓﺴﺮ[‪ ..... :‬ص ‪57 :‬‬
‫‪1069‬‬ ‫( ) )ﻓﺴﻖ( ]ﻓﺴﻖ[‪ ..... :‬ص ‪58 :‬‬
‫‪1071‬‬ ‫( ) )ﻓﺸﻞ( ]ﻓﺸﻞ[‪ ..... :‬ص ‪61 :‬‬
‫‪1072‬‬ ‫( ) )ﻓﺼﺢ( ]ﻓﺼﺢ[‪ ..... :‬ص ‪62 :‬‬
‫‪1072‬‬ ‫( ) )ﻓﺼﻞ( ]ﻓﺼﻞ[‪ ..... :‬ص ‪63 :‬‬
‫‪1073‬‬ ‫( ) )ﻓﺾ( ]ﻓﺾ[‪ ..... :‬ص ‪65 :‬‬
‫‪1074‬‬ ‫( ) )ﻓﻀﻞ( ]ﻓﻀﻞ[‪ ..... :‬ص ‪67 :‬‬
‫‪1076‬‬ ‫( ) )ﻓﻀﺄ( ]ﻓﻀﺄ[‪ ..... :‬ص ‪70 :‬‬
‫‪1076‬‬ ‫( ) )َﻓﻄﺮ( ]َﻓﻄﺮ[‪ ..... :‬ص ‪71 :‬‬
‫‪1078‬‬ ‫( ) )َﻓّﻆ( ]َﻓّﻆ[‪ ..... :‬ص ‪73 :‬‬
‫‪1078‬‬ ‫( ) )ﻓﻌﻞ( ]ﻓﻌﻞ[‪ ..... :‬ص ‪74 :‬‬
‫‪1080‬‬ ‫( ) )ﻓﻘﺪ( ]ﻓﻘﺪ[‪ ..... :‬ص ‪77 :‬‬
‫‪1080‬‬ ‫( ) )ﻓﻘﺮ( ]ﻓﻘﺮ[‪ ..... :‬ص ‪77 :‬‬
‫‪1082‬‬ ‫( ) )ﻓﻘﻊ( ]ﻓﻘﻊ[‪ ..... :‬ص ‪82 :‬‬
‫‪1083‬‬ ‫( ) )ﻓﻘﻪ( ]ﻓﻘﻪ[‪ ..... :‬ص ‪82 :‬‬
‫‪1084‬‬ ‫( ) )َﻓَﮑْﮏ( ]َﻓَﮑْﮏ[‪ ..... :‬ص ‪84 :‬‬
‫‪1085‬‬ ‫( ) )ﻓﮑﺮ( ]ﻓﮑﺮ[‪ ..... :‬ص ‪86 :‬‬
‫‪1086‬‬ ‫( ) )َﻓَﮑَﻪ( ]َﻓَﮑَﻪ[‪ ..... :‬ص ‪88 :‬‬
‫‪1087‬‬ ‫( ) )ﻓﻠﺢ( ]ﻓﻠﺢ[‪ ..... :‬ص ‪90 :‬‬
‫‪1089‬‬ ‫( ) )ﻓﻠﻖ( ]ﻓﻠﻖ[‪ ..... :‬ص ‪93 :‬‬
‫‪1090‬‬ ‫( ) )ﻓﻠﮏ( ]ﻓﻠﮏ[‪ ..... :‬ص ‪95 :‬‬
‫‪1091‬‬ ‫( ) )ﻓﻠﻦ( ]ﻓﻠﻦ[‪ ..... :‬ص ‪96 :‬‬
‫‪1091‬‬ ‫( ) )ﻓﻨﻦ( ]ﻓﻨﻦ[‪ ..... :‬ص ‪96 :‬‬
‫‪1091‬‬ ‫( ) )ﻓﻨﺪ( ]ﻓﻨﺪ[‪ ..... :‬ص ‪97 :‬‬
‫‪1091‬‬ ‫( ) )ﻓﻬﻢ( ]ﻓﻬﻢ[‪ ..... :‬ص ‪97 :‬‬
‫‪1092‬‬ ‫( ) )ﻓﻮت( ]ﻓﻮت[‪ ..... :‬ص ‪98 :‬‬
‫‪1093‬‬ ‫( ) )ﻓﻮج( ]ﻓﻮج[‪ ..... :‬ص ‪99 :‬‬
‫‪1093‬‬ ‫( ) )ﻓﺄد( ]ﻓﺄد[‪ ..... :‬ص ‪100 :‬‬
‫‪1093‬‬ ‫( ) )ﻓﻮر( ]ﻓﻮر[‪ ..... :‬ص ‪101 :‬‬
‫‪1094‬‬ ‫( ) )ﻓﻮز( ]ﻓﻮز[‪ ..... :‬ص ‪102 :‬‬
‫‪1095‬‬ ‫( ) )ﻓﻮض( ]ﻓﻮض[‪ ..... :‬ص ‪104 :‬‬
‫‪1095‬‬ ‫( ) )ﻓﯿﺾ( ]ﻓﯿﺾ[‪ ..... :‬ص ‪104 :‬‬
‫‪1097‬‬ ‫( ) )ﻓﻮق( ]ﻓﻮق[‪ ..... :‬ص ‪106 :‬‬
‫‪1098‬‬ ‫( ) )ﻓﯿﻞ( ]ﻓﯿﻞ[‪ ..... :‬ص ‪109 :‬‬
‫‪1099‬‬ ‫( ) )ﻓﻮم( ]ﻓﻮم[‪ ..... :‬ص ‪110 :‬‬
‫‪1099‬‬ ‫( ) )ﻓﻮه( ]ﻓﻮه[‪ ..... :‬ص ‪111 :‬‬
‫‪1100‬‬ ‫( ) )ﻓﯿﺎ( ]ﻓﯿﺎ[‪ ..... :‬ص ‪112 :‬‬
‫‪1101‬‬ ‫ﮐﺘﺎب اﻟﻘﺎف‬
‫‪1101‬‬ ‫) )ﻗﺒﺢ( ]ﻗﺒﺢ[‪ ..... :‬ص ‪115 :‬‬
‫‪1102‬‬ ‫( ) )ﻗﺒﺮ( ]ﻗﺒﺮ[‪ ..... :‬ص ‪116 :‬‬
‫‪1103‬‬ ‫( ) )ﻗﺒﺲ( ]ﻗﺒﺲ[‪ ..... :‬ص ‪117 :‬‬
‫‪1103‬‬ ‫( ) )ﻗﺒﺺ( ]ﻗﺒﺺ[‪ ..... :‬ص ‪118 :‬‬
‫‪1103‬‬ ‫( ) )ﻗﺒﺾ( ]ﻗﺒﺾ[‪ ..... :‬ص ‪118 :‬‬
‫‪1105‬‬ ‫( ) )َﻗْﺒﻞ( ]َﻗْﺒﻞ[‪ ..... :‬ص ‪121 :‬‬
‫‪1108‬‬ ‫( ) )ﻗﺘﺮ( ]ﻗﺘﺮ[‪ ..... :‬ص ‪127 :‬‬
‫‪1109‬‬ ‫( ) )ﻗﺘﻞ( ]ﻗﺘﻞ[‪ ..... :‬ص ‪129 :‬‬
‫‪1111‬‬ ‫( ) )ﻗﺤﻢ( ]ﻗﺤﻢ[‪ ..... :‬ص ‪133 :‬‬
‫‪1112‬‬ ‫( ) )ﻗﺪد( ]ﻗﺪد[‪ ..... :‬ص ‪134 :‬‬
‫‪1114‬‬ ‫( ) )ﻗﺪر( ]ﻗﺪر[‪ ..... :‬ص ‪137 :‬‬
‫‪1118‬‬ ‫( ) )ﻗﺪس( ]ﻗﺪس[‪ ..... :‬ص ‪145 :‬‬
‫‪1119‬‬ ‫( ) )َﻗَﺪْم( ]َﻗَﺪْم[‪ ..... :‬ص ‪148 :‬‬
‫‪1121‬‬ ‫( ) )ﻗﺬف( ]ﻗﺬف[‪ ..... :‬ص ‪151 :‬‬
‫‪1121‬‬ ‫( ) )ﻗﺮ( ]ﻗﺮ[‪ ..... :‬ص ‪152 :‬‬
‫‪1125‬‬ ‫( ) )ﻗﺮب( ]ﻗﺮب[‪ ..... :‬ص ‪158 :‬‬
‫‪1129‬‬ ‫( ) )ﻗﺮح( ]ﻗﺮح[‪ ..... :‬ص ‪167 :‬‬
‫‪1130‬‬ ‫( ) )ﻗﺮد( ]ﻗﺮد[‪ ..... :‬ص ‪169 :‬‬
‫‪1131‬‬ ‫( ) )ﻗﺮﻃﺲ( ]ﻗﺮﻃﺲ[‪ .... :‬ص ‪170 :‬‬
‫‪1131‬‬ ‫( ) )ﻗﺮض( ]ﻗﺮض[‪ ..... :‬ص ‪171 :‬‬
‫‪1132‬‬ ‫( ) )ﻗﺮع( ]ﻗﺮع[‪ ..... :‬ص ‪172 :‬‬
‫‪1132‬‬ ‫( ) )ﻗﺮف( ]ﻗﺮف[‪ ..... :‬ص ‪172 :‬‬
‫‪1133‬‬ ‫( ) )ﻗﺮن( ]ﻗﺮن[‪ ..... :‬ص ‪174 :‬‬
‫‪1135‬‬ ‫( ) )ﻗﺮأ( ]ﻗﺮأ[‪ ..... :‬ص ‪179 :‬‬
‫‪1138‬‬ ‫( ) )ﻗﺮي( ]ﻗﺮي[‪ ..... :‬ص ‪183 :‬‬
‫‪1139‬‬ ‫( ) )ﻗﺴﺲ( ]ﻗﺴﺲ[‪ ..... :‬ص ‪185 :‬‬
‫‪1140‬‬ ‫( ) )ﻗﺴﺮ( ]ﻗﺴﺮ[‪ ..... :‬ص ‪187 :‬‬
‫‪1140‬‬ ‫( ) )ﻗﺴﻂ( ]ﻗﺴﻂ[‪ ..... :‬ص ‪188 :‬‬
‫‪1141‬‬ ‫( ) )ﻗﺴﻢ( ]ﻗﺴﻢ[‪ ..... :‬ص ‪190 :‬‬
‫‪1143‬‬ ‫( ) )ﻗﺴﻮ( ]ﻗﺴﻮ[‪ ..... :‬ص ‪193 :‬‬
‫‪1144‬‬ ‫( ) )ﻗﺸﻌﺮ( ]ﻗﺸﻌﺮ[‪ ..... :‬ص ‪194 :‬‬
‫‪1144‬‬ ‫( ) )ﻗﺼﺺ( ]ﻗﺼﺺ[‪ ..... :‬ص ‪194 :‬‬
‫‪1146‬‬ ‫( ) )ﻗﺼﺪ( ]ﻗﺼﺪ[‪ ..... :‬ص ‪197 :‬‬
‫‪1147‬‬ ‫( ) )ﻗﺼﺮ( ]ﻗﺼﺮ[‪ ..... :‬ص ‪200 :‬‬
‫‪1149‬‬ ‫( ) )ﻗﺼ ﻒ‪] (:‬ﻗﺼ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪203 :‬‬
‫‪1149‬‬ ‫( ) )ﻗﺼﻢ( ]ﻗﺼﻢ[‪ ..... :‬ص ‪204 :‬‬
‫‪1150‬‬ ‫( ) )ﻗﺼﯽ( ]ﻗﺼﯽ[‪ ..... :‬ص ‪205 :‬‬
‫‪1151‬‬ ‫( ) )ﻗﺾ( ]ﻗﺾ[‪ ..... :‬ص ‪206 :‬‬
‫‪1151‬‬ ‫( ) )َﻗْﻀﺐ( ]َﻗْﻀﺐ[‪ ..... :‬ص ‪207 :‬‬
‫‪1152‬‬ ‫( ) )ﻗﻀﯽ( ]ﻗﻀﯽ[‪ ..... :‬ص ‪208 :‬‬
‫‪1155‬‬ ‫( ) )ﻗﻂ( ]ﻗﻂ[‪ ..... :‬ص ‪215 :‬‬
‫‪1156‬‬ ‫( ) )ﻗﻄﺮ( ]ﻗﻄﺮ[‪ ..... :‬ص ‪217 :‬‬
‫‪1157‬‬ ‫( ) )ﻗﻄﻊ( ]ﻗﻄﻊ[‪ ..... :‬ص ‪219 :‬‬
‫‪1160‬‬ ‫( ) )َﻗْﻄ ﻒ( ]َﻗْﻄ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪223 :‬‬
‫‪1160‬‬ ‫( ) )ﻗﻄﻤﺮ( ]ﻗﻄﻤﺮ[‪ ..... :‬ص ‪224 :‬‬
‫‪1160‬‬ ‫( ) )ﻗﻄﻦ( ]ﻗﻄﻦ[‪ ..... :‬ص ‪224 :‬‬
‫‪1160‬‬ ‫( ) )ﻗﻌﺪ( ]ﻗﻌﺪ[‪ ..... :‬ص ‪225 :‬‬
‫‪1162‬‬ ‫( ) )ﻗﻌﺮ( ]ﻗﻌﺮ[‪ ..... :‬ص ‪228 :‬‬
‫‪1162‬‬ ‫( ) )ﻗﻔﻞ( ]ﻗﻔﻞ[‪ ..... :‬ص ‪229 :‬‬
‫‪1163‬‬ ‫( ) )ﻗﻔﺎ( ]ﻗﻔﺎ[‪ ..... :‬ص ‪230 :‬‬
‫‪1164‬‬ ‫( ) )ﻗﻞ( ]ﻗﻞ[‪ ..... :‬ص ‪232 :‬‬
‫‪1166‬‬ ‫( ) )ﻗﻠﺐ( ]ﻗﻠﺐ[‪ ..... :‬ص ‪236 :‬‬
‫‪1169‬‬ ‫( ) )َﻗَﻠْﻢ( ]َﻗَﻠْﻢ[‪ ..... :‬ص ‪241 :‬‬
‫‪1170‬‬ ‫( ) )اﻟِْﻘْﻠﯽ( ]اﻟِْﻘْﻠﯽ[‪ ..... :‬ص ‪244 :‬‬
‫‪1171‬‬ ‫( ) )َﻗْﻤْﺢ( ]َﻗْﻤْﺢ[‪ ..... :‬ص ‪245 :‬‬
‫‪1171‬‬ ‫( ) )ﻗﻤﺮ( ]ﻗﻤﺮ[‪ ..... :‬ص ‪246 :‬‬
‫‪1172‬‬ ‫( ) )ﻗﻤﺺ( ]ﻗﻤﺺ[‪ ..... :‬ص ‪248 :‬‬
‫‪1173‬‬ ‫( ) )ﻗﻤﻄﺮ( ]ﻗﻤﻄﺮ[‪ ..... :‬ص ‪248 :‬‬
‫‪1173‬‬ ‫( ) )َﻗْﻤْﻊ( ]َﻗْﻤْﻊ[‪ ..... :‬ص ‪249 :‬‬
‫‪1173‬‬ ‫( ) )ﻗﻤﻞ( ]ﻗﻤﻞ[‪ ..... :‬ص ‪249 :‬‬
‫‪1173‬‬ ‫( ) )ﻗﻨﺖ( ]ﻗﻨﺖ[‪ ..... :‬ص ‪250 :‬‬
‫‪1174‬‬ ‫( ) )ﻗﻨﻂ( ]ﻗﻨﻂ[‪ ..... :‬ص ‪251 :‬‬
‫‪1174‬‬ ‫( ) )ﻗﻨﻊ( ]ﻗﻨﻊ[‪ ..... :‬ص ‪252 :‬‬
‫‪1175‬‬ ‫( ) )َﻗَﻨْﯽ( ]َﻗَﻨْﯽ[‪ ..... :‬ص ‪254 :‬‬
‫‪1176‬‬ ‫( ) )ﻗﻨﻮ( ]ﻗﻨﻮ[‪ ..... :‬ص ‪255 :‬‬
‫‪1177‬‬ ‫( ) )ﻗﻬﺮ( ]ﻗﻬﺮ[‪ ..... :‬ص ‪256 :‬‬
‫‪1177‬‬ ‫( ) )ﻗﺎب( ]ﻗﺎب[‪ ..... :‬ص ‪257 :‬‬
‫‪1177‬‬ ‫( ) )ﻗﻮت( ]ﻗﻮت[‪ ..... :‬ص ‪257 :‬‬
‫‪1178‬‬ ‫( ) )ﻗﻮس( ]ﻗﻮس[‪ ..... :‬ص ‪259 :‬‬
‫‪1178‬‬ ‫( ) )ﻗﯿﺾ( ]ﻗﯿﺾ[‪ ..... :‬ص ‪260 :‬‬
‫‪1179‬‬ ‫( ) )ﻗﯿﻊ( ]ﻗﯿﻊ[‪ ..... :‬ص ‪261 :‬‬
‫‪1179‬‬ ‫( ) )ﻗﻮل( ]ﻗﻮل[‪ ..... :‬ص ‪261 :‬‬
‫‪1182‬‬ ‫( ) )ﻗﯿﻞ( ]ﻗﯿﻞ[‪ ..... :‬ص ‪267 :‬‬
‫‪1183‬‬ ‫( ) )ﻗﻮم( ]ﻗﻮم[‪ ..... :‬ص ‪268 :‬‬
‫‪1188‬‬ ‫أﻗﻮم آل ﺣﺼﻦ ام ﻧﺴﺎء ‪ .....‬ص ‪278 :‬‬
‫‪1189‬‬ ‫( ) )ﻗﻮي( ]ﻗﻮي[‪ ..... :‬ص ‪279 :‬‬
‫‪1191‬‬ ‫ﮐﺘﺎب اﻟﮑﺎف‬
‫‪1191‬‬ ‫) )َﮐْﺐ( ]َﮐْﺐ[‪ ..... :‬ص ‪284 :‬‬
‫‪1192‬‬ ‫( ) )َﮐَﺒَﺖ( ]َﮐَﺒَﺖ[‪ ..... :‬ص ‪285 :‬‬
‫‪1192‬‬ ‫( ) )َﮐَﺒَﺪ( ]َﮐَﺒَﺪ[‪ ..... :‬ص ‪286 :‬‬
‫‪1193‬‬ ‫( ) )َﮐُﺒَﺮ( ]َﮐُﺒَﺮ[‪ ..... :‬ص ‪287 :‬‬
‫‪1199‬‬ ‫( ) )َﮐَﺘَﺐ( ]َﮐَﺘَﺐ[‪ ..... :‬ص ‪299 :‬‬
‫‪1204‬‬ ‫( ) )ﮐﺘﻢ( ]ﮐﺘﻢ[‪ ..... :‬ص ‪310 :‬‬
‫‪1205‬‬ ‫( ) )ﮐﺜﺐ( ]ﮐﺜﺐ[‪ ..... :‬ص ‪312 :‬‬
‫‪1206‬‬ ‫( ) )ﮐﺜﺮ( ]ﮐﺜﺮ[‪ ..... :‬ص ‪312 :‬‬
‫‪1207‬‬ ‫ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎرم‬
‫‪1207‬‬ ‫]اداﻣﻪ ﮐﺘﺎب اﻟﮑﺎف[ ‪ .....‬ص ‪1 :‬‬
‫‪1207‬‬ ‫) ]اداﻣﻪ ﺑﺤﺚ ﮐﻠﻤﻪ[ )ﮐﺜﺮ( ]ﮐﺜﺮ[‪ ..... :‬ص ‪1 :‬‬
‫‪1207‬‬ ‫( ) )ﮐﺪح( ]ﮐﺪح[‪ ..... :‬ص ‪2 :‬‬
‫‪1207‬‬ ‫( ) )ﮐﺪر( ]ﮐﺪر[‪ ..... :‬ص ‪2 :‬‬
‫‪1208‬‬ ‫( ) )َﮐَﺪَي( ]َﮐَﺪَي[‪ ..... :‬ص ‪3 :‬‬
‫‪1208‬‬ ‫( ) )ﮐﺬب( ]ﮐﺬب[‪ ..... :‬ص ‪3 :‬‬
‫‪1211‬‬ ‫( ) )ﮐّﺮ( ]ﮐّﺮ[‪ ..... :‬ص ‪8 :‬‬
‫‪1211‬‬ ‫( ) )ﮐﺮب( ]ﮐﺮب[‪ ..... :‬ص ‪9 :‬‬
‫‪1212‬‬ ‫( ) )ﮐﺮس( ]ﮐﺮس[‪ ..... :‬ص ‪10 :‬‬
‫‪1212‬‬ ‫( ) )َﮐُﺮْم( ]َﮐُﺮْم[‪ ..... :‬ص ‪12 :‬‬
‫‪1214‬‬ ‫( ) )ﮐﺮه( ]ﮐﺮه[‪ ..... :‬ص ‪15 :‬‬
‫‪1217‬‬ ‫( ) )ﮐﺴﺐ( ]ﮐﺴﺐ[‪ ..... :‬ص ‪21 :‬‬
‫‪1218‬‬ ‫( ) )َﮐَﺴ َﻒ( ]َﮐَﺴ َﻒ[‪ ..... :‬ص ‪24 :‬‬
‫‪1221‬‬ ‫( ) )ﮐﺴﻞ( ]ﮐﺴﻞ[‪ ..... :‬ص ‪29 :‬‬
‫‪1221‬‬ ‫( ) )ﮐﺴﺎ( ]ﮐﺴﺎ[‪ ..... :‬ص ‪29 :‬‬
‫‪1222‬‬ ‫( ) )ﮐﺸ ﻒ( ]ﮐﺸ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪31 :‬‬
‫‪1222‬‬ ‫( ) )ﮐﺸﻂ( ]ﮐﺸﻂ[‪ ..... :‬ص ‪32 :‬‬
‫‪1222‬‬ ‫( ) )ﮐﻈﻢ( ]ﮐﻈﻢ[‪ ..... :‬ص ‪32 :‬‬
‫‪1223‬‬ ‫( ) )ﮐﻌﺐ( ]ﮐﻌﺐ[‪ ..... :‬ص ‪33 :‬‬
‫‪1223‬‬ ‫( ) )ﮐ ﻒ( ]ﮐ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪35 :‬‬
‫‪1225‬‬ ‫( ) )ﮐﻔﺖ( ]ﮐﻔﺖ[‪ ..... :‬ص ‪38 :‬‬
‫‪1226‬‬ ‫( ) )َﮐَﻔَﺮ( ]َﮐَﻔَﺮ[‪ ..... :‬ص ‪40 :‬‬
‫‪1232‬‬ ‫( ) )ﮐﻔﻞ( ]ﮐﻔﻞ[‪ ..... :‬ص ‪52 :‬‬
‫‪1233‬‬ ‫( ) )ﮐﻔﺆ( ]ﮐﻔﺆ[‪ ..... :‬ص ‪55 :‬‬
‫‪1233‬‬ ‫( ) )ﮐﻔﯽ( ]ﮐﻔﯽ[‪ ..... :‬ص ‪56 :‬‬
‫‪1234‬‬ ‫( ) )ﮐﻞ( ]ﮐﻞ[‪ ..... :‬ص ‪57 :‬‬
‫‪1236‬‬ ‫( ) )ﮐﻠﺐ( ]ﮐﻠﺐ[‪ ..... :‬ص ‪61 :‬‬
‫‪1237‬‬ ‫( ) )ﮐﻠ ﻒ( ]ﮐﻠ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪63 :‬‬
‫‪1238‬‬ ‫( ) )ﮐﻠﻢ( ]ﮐﻠﻢ[‪ ..... :‬ص ‪66 :‬‬
‫‪1244‬‬ ‫( ) )ﮐﻼ( ]ﮐﻼ[‪ ..... :‬ص ‪77 :‬‬
‫‪1245‬‬ ‫( ) )ﮐﻼ( ]ﮐﻼ[‪ ..... :‬ص ‪78 :‬‬
‫‪1245‬‬ ‫( ) )ﮐﻼ( ]ﮐﻼ[‪ ..... :‬ص ‪79 :‬‬
‫‪1246‬‬ ‫( ) )ﮐﻢ( ]ﮐﻢ[‪ ..... :‬ص ‪80 :‬‬
‫‪1246‬‬ ‫( ) )ﮐﻤﻞ( ]ﮐﻤﻞ[‪ ..... :‬ص ‪81 :‬‬
‫‪1247‬‬ ‫( ) )ﮐﻤﮥ( ]ﮐﻤﮥ[‪ ..... :‬ص ‪83 :‬‬
‫‪1247‬‬ ‫( ) )ﮐﻦ( ]ﮐﻦ[‪ ..... :‬ص ‪83 :‬‬
‫‪1248‬‬ ‫( ) )ﮐﻨﺪ( ]ﮐﻨﺪ[‪ ..... :‬ص ‪85 :‬‬
‫‪1249‬‬ ‫( ) )ﮐﻨﺰ( ]ﮐﻨﺰ[‪ ..... :‬ص ‪85 :‬‬
‫‪1249‬‬ ‫( ) )ﮐﻬ ﻒ( ]ﮐﻬ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪87 :‬‬
‫‪1250‬‬ ‫( ) )ﮐﻬﻞ( ]ﮐﻬﻞ[‪ ..... :‬ص ‪88 :‬‬
‫‪1250‬‬ ‫( ) )ﮐﻬﻦ( ]ﮐﻬﻦ[‪ ..... :‬ص ‪88 :‬‬
‫‪1251‬‬ ‫( ) )ﮐﻮب( ]ﮐﻮب[‪ ..... :‬ص ‪89 :‬‬
‫‪1251‬‬ ‫( ) )ﮐﯿﺪ( ]ﮐﯿﺪ[‪ ..... :‬ص ‪90 :‬‬
‫‪1253‬‬ ‫( ) )ﮐﻮر( ]ﮐﻮر[‪ ..... :‬ص ‪93 :‬‬
‫‪1253‬‬ ‫( ) )ﮐﺎس( ]ﮐﺎس[‪ ..... :‬ص ‪93 :‬‬
‫‪1253‬‬ ‫( ) )ﮐﯿ ﻒ( ]ﮐﯿ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪94 :‬‬
‫‪1254‬‬ ‫( ) )ﮐﯿﻞ( ]ﮐﯿﻞ[‪ ..... :‬ص ‪96 :‬‬
‫‪1255‬‬ ‫( ) )ﮐﺎن( ]ﮐﺎن[‪ ..... :‬ص ‪97 :‬‬
‫‪1257‬‬ ‫( ) )ﮐﻮي( ]ﮐﻮي[‪ ..... :‬ص ‪101 :‬‬
‫‪1257‬‬ ‫( ) )ﮐﯽ( ]ﮐﯽ[‪ ..... :‬ص ‪102 :‬‬
‫‪1258‬‬ ‫( ) )ﮐﺎف( ]ﮐﺎف[‪ ..... :‬ص ‪103 :‬‬
‫‪1258‬‬ ‫ﮐﺘﺎب اﻟﻼم‬
‫‪1259‬‬ ‫) )ﻟﺐ( ]ﻟﺐ[‪ ..... :‬ص ‪105 :‬‬
‫‪1260‬‬ ‫( ) )ﻟﺒﺚ( ]ﻟﺒﺚ[‪ ..... :‬ص ‪107 :‬‬
‫‪1261‬‬ ‫( ) )ﻟﺒﺪ( ]ﻟﺒﺪ[‪ ..... :‬ص ‪109 :‬‬
‫‪1261‬‬ ‫( ) )ﻟﺒﺲ( ]ﻟﺒﺲ[‪ ..... :‬ص ‪110 :‬‬
‫‪1264‬‬ ‫( ) )ﻟﺒﻦ( ]ﻟﺒﻦ[‪ ..... :‬ص ‪115 :‬‬
‫‪1265‬‬ ‫( ) )ﻟﺞ( ]ﻟﺞ[‪ ..... :‬ص ‪117 :‬‬
‫‪1266‬‬ ‫( ) )ﻟﺤﺪ( ]ﻟﺤﺪ[‪ ..... :‬ص ‪119 :‬‬
‫‪1268‬‬ ‫( ) )ﻟﺤ ﻒ( ]ﻟﺤ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪123 :‬‬
‫‪1268‬‬ ‫( ) )ﻟﺤﻖ( ]ﻟﺤﻖ[‪ ..... :‬ص ‪123 :‬‬
‫‪1269‬‬ ‫( ) )ﻟﺤﻢ( ]ﻟﺤﻢ[‪ ..... :‬ص ‪124 :‬‬
‫‪1270‬‬ ‫( ) )ﻟﺤﻦ( ]ﻟﺤﻦ[‪ ..... :‬ص ‪127 :‬‬
‫‪1271‬‬ ‫( ) )ﻟﺪد( ]ﻟﺪد[‪ ..... :‬ص ‪129 :‬‬
‫‪1271‬‬ ‫( ) )ﻟﺪن( ]ﻟﺪن[‪ ..... :‬ص ‪129 :‬‬
‫‪1272‬‬ ‫( ) )ﻟﺪي( ]ﻟﺪي[‪ ..... :‬ص ‪130 :‬‬
‫‪1272‬‬ ‫( ) )ﻟﺰب( ]ﻟﺰب[‪ ..... :‬ص ‪131 :‬‬
‫‪1272‬‬ ‫( ) )ﻟﺰم( ]ﻟﺰم[‪ ..... :‬ص ‪131 :‬‬
‫‪1273‬‬ ‫( ) )ﻟﺴﻦ( ]ﻟﺴﻦ[‪ ..... :‬ص ‪132 :‬‬
‫‪1273‬‬ ‫( ) )ﻟﻄ ﻒ( ]ﻟﻄ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪133 :‬‬
‫‪1274‬‬ ‫( ) )ﻟﻈﯽ( ]ﻟﻈﯽ[‪ ..... :‬ص ‪134 :‬‬
‫‪1274‬‬ ‫( ) )ﻟﻌﺐ( ]ﻟﻌﺐ[‪ ..... :‬ص ‪135 :‬‬
‫‪1274‬‬ ‫( ) )ﻟﻌﻦ( ]ﻟﻌﻦ[‪ ..... :‬ص ‪136 :‬‬
‫‪1276‬‬ ‫( ) )ﻟﻌﻞ( ]ﻟﻌﻞ[‪ ..... :‬ص ‪138 :‬‬
‫‪1276‬‬ ‫( ) )ﻟﻐﺐ( ]ﻟﻐﺐ[‪ ..... :‬ص ‪139 :‬‬
‫‪1277‬‬ ‫( ) )ﻟﻐﺎ( ]ﻟﻐﺎ[‪ ..... :‬ص ‪140 :‬‬
‫‪1278‬‬ ‫( ) )ﻟﻔ ﻒ( ]ﻟﻔ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪143 :‬‬
‫‪1279‬‬ ‫( ) )ﻟﻔﺖ( ]ﻟﻔﺖ[‪ ..... :‬ص ‪144 :‬‬
‫‪1279‬‬ ‫( ) )ﻟﻔﺢ( ]ﻟﻔﺢ[‪ ..... :‬ص ‪145 :‬‬
‫‪1279‬‬ ‫( ) )ﻟﻔﻆ( ]ﻟﻔﻆ[‪ ..... :‬ص ‪146 :‬‬
‫‪1280‬‬ ‫( ) )ﻟﻔﯽ( ]ﻟﻔﯽ[‪ ..... :‬ص ‪146 :‬‬
‫‪1280‬‬ ‫( ) )ﻟﻘﺐ( ]ﻟﻘﺐ[‪ ..... :‬ص ‪147 :‬‬
‫‪1280‬‬ ‫( ) )ﻟﻘﺢ( ]ﻟﻘﺢ[‪ ..... :‬ص ‪148 :‬‬
‫‪1281‬‬ ‫( ) )ﻟﻘ ﻒ( ]ﻟﻘ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪149 :‬‬
‫‪1281‬‬ ‫( ) )ﻟﻘﻤﻪ( ]ﻟﻘﻤﻪ[‪ ..... :‬ص ‪149 :‬‬
‫‪1281‬‬ ‫( ) )ﻟﻘﯽ( ]ﻟﻘﯽ[‪ ..... :‬ص ‪149 :‬‬
‫‪1283‬‬ ‫( ) )ﻟﻢ( ]ﻟﻢ[‪ ..... :‬ص ‪153 :‬‬
‫‪1285‬‬ ‫( ) )ﻟﻤﺎ( ]ﻟﻤﺎ[‪ ..... :‬ص ‪156 :‬‬
‫‪1285‬‬ ‫( ) )ﻟﻤﺢ( ]ﻟﻤﺢ[‪ ..... :‬ص ‪157 :‬‬
‫‪1286‬‬ ‫( ) )ﻟﻤﺰ( ]ﻟﻤﺰ[‪ ..... :‬ص ‪158 :‬‬
‫‪1286‬‬ ‫( ) )ﻟﻤﺲ( ]ﻟﻤﺲ[‪ ..... :‬ص ‪159 :‬‬
‫‪1287‬‬ ‫( ) )ﻟﻬﺐ( ]ﻟﻬﺐ[‪ ..... :‬ص ‪160 :‬‬
‫‪1287‬‬ ‫( ) )ﻟﻬﺚ( ]ﻟﻬﺚ[‪ ..... :‬ص ‪161 :‬‬
‫‪1288‬‬ ‫( ) )ﻟﻬﻢ( ]ﻟﻬﻢ[‪ ..... :‬ص ‪163 :‬‬
‫‪1289‬‬ ‫( ) )ﻟﻬﯽ( ]ﻟﻬﯽ[‪ ..... :‬ص ‪164 :‬‬
‫‪1290‬‬ ‫( ) )ﻻت( ]ﻻت[‪ ..... :‬ص ‪167 :‬‬
‫‪1291‬‬ ‫( ) )ﻟﯿﺖ( ]ﻟﯿﺖ[‪ ..... :‬ص ‪168 :‬‬
‫‪1291‬‬ ‫( ) )ﻟﻮح( ]ﻟﻮح[‪ ..... :‬ص ‪169 :‬‬
‫‪1292‬‬ ‫( ) )ﻟﻮذ( ]ﻟﻮذ[‪ ..... :‬ص ‪170 :‬‬
‫‪1292‬‬ ‫( ) )ﻟﻮط( ]ﻟﻮط[‪ ..... :‬ص ‪171 :‬‬
‫‪1292‬‬ ‫( ) )ﻟﻮم( ]ﻟﻮم[‪ ..... :‬ص ‪171 :‬‬
‫‪1294‬‬ ‫( ) )ﻟﯿﻞ( ]ﻟﯿﻞ[‪ ..... :‬ص ‪175 :‬‬
‫‪1295‬‬ ‫( ) )ﻟﻮن( ]ﻟﻮن[‪ ..... :‬ص ‪175 :‬‬
‫‪1295‬‬ ‫( ) )ﻟﯿﻦ( ]ﻟﯿﻦ[‪ ..... :‬ص ‪176 :‬‬
‫‪1295‬‬ ‫( ) )ﻟﺆﻟﺆ( ]ﻟﺆﻟﺆ[‪ ..... :‬ص ‪177 :‬‬
‫‪1296‬‬ ‫( ) )ﻟﻮي( ]ﻟﻮي[‪ ..... :‬ص ‪177 :‬‬
‫‪1296‬‬ ‫( ) )ﻟﻮ( ]ﻟﻮ[‪ ..... :‬ص ‪179 :‬‬
‫‪1296‬‬ ‫( ) )ﻟﻮ ﻻ( ]ﻟﻮ ﻻ[‪ ..... :‬ص ‪179 :‬‬
‫‪1297‬‬ ‫( ) )ﻻ( ]ﻻ[‪ ..... :‬ص ‪180 :‬‬
‫‪1299‬‬ ‫( ) )ﻻم( ]ﻻم[‪ ..... :‬ص ‪183 :‬‬
‫‪1302‬‬ ‫ﮐﺘﺎب اﻟﻤﯿﻢ‬
‫‪1302‬‬ ‫) )ﻣﺘﻊ( ]ﻣﺘﻊ[‪ ..... :‬ص ‪191 :‬‬
‫‪1304‬‬ ‫( ) )ﻣﺘﻦ( ]ﻣﺘﻦ[‪ ..... :‬ص ‪194 :‬‬
‫‪1304‬‬ ‫( ) )ﻣﺘﯽ( ]ﻣﺘﯽ[‪ ..... :‬ص ‪195 :‬‬
‫‪1304‬‬ ‫( ) )ﻣﺜﻞ( ]ﻣﺜﻞ[‪ ..... :‬ص ‪195 :‬‬
‫‪1308‬‬ ‫( ) )ﻣﺠﺪ( ]ﻣﺠﺪ[‪ ..... :‬ص ‪203 :‬‬
‫‪1309‬‬ ‫( ) )ﻣﺤﺺ( ]ﻣﺤﺺ[‪ ..... :‬ص ‪204 :‬‬
‫‪1309‬‬ ‫( ) )ﻣﺤﻖ( ]ﻣﺤﻖ[‪ ..... :‬ص ‪205 :‬‬
‫‪1310‬‬ ‫( ) )ﻣﺤﻞ( ]ﻣﺤﻞ[‪ ..... :‬ص ‪206 :‬‬
‫‪1310‬‬ ‫( ) )ﻣﺤﻦ( ]ﻣﺤﻦ[‪ ..... :‬ص ‪206 :‬‬
‫‪1311‬‬ ‫( ) )ﻣﺤﻮ( ]ﻣﺤﻮ[‪ ..... :‬ص ‪208 :‬‬
‫‪1311‬‬ ‫( ) )ﻣﺨﺮ( ]ﻣﺨﺮ[‪ ..... :‬ص ‪209 :‬‬
‫‪1312‬‬ ‫( ) )ﻣﺪ( ]ﻣﺪ[‪ ..... :‬ص ‪210 :‬‬
‫‪1313‬‬ ‫( ) )ﻣﺪن( ]ﻣﺪن[‪ ..... :‬ص ‪212 :‬‬
‫‪1313‬‬ ‫( ) )ﻣﺮر( ]ﻣﺮر[‪ ..... :‬ص ‪212 :‬‬
‫‪1314‬‬ ‫( ) )ﻣﺮج( ]ﻣﺮج[‪ ..... :‬ص ‪214 :‬‬
‫‪1314‬‬ ‫( ) )ﻣﺮح( ]ﻣﺮح[‪ ..... :‬ص‪215 :‬‬
‫‪1315‬‬ ‫( ) )ﻣﺮد( ]ﻣﺮد[‪ ..... :‬ص ‪216 :‬‬
‫‪1315‬‬ ‫( ) )ﻣﺮض( ]ﻣﺮض[‪ ..... :‬ص ‪217 :‬‬
‫‪1316‬‬ ‫( ) )ﻣﺮا( ]ﻣﺮا[‪ ..... :‬ص ‪219 :‬‬
‫‪1317‬‬ ‫( ) )ﻣﺮي( ]ﻣﺮي[‪ ..... :‬ص ‪219 :‬‬
‫‪1317‬‬ ‫( ) )ﻣﺮﯾﻢ( ]ﻣﺮﯾﻢ[‪ ..... :‬ص ‪220 :‬‬
‫‪1317‬‬ ‫( ) )ﻣﺰن( ]ﻣﺰن[‪ ..... :‬ص ‪220 :‬‬
‫‪1317‬‬ ‫( ) )ﻣﺰج( ]ﻣﺰج[‪ ..... :‬ص ‪220 :‬‬
‫‪1317‬‬ ‫( ) )ﻣﺲ( ]ﻣﺲ[‪ ..... :‬ص ‪221 :‬‬
‫‪1318‬‬ ‫( ) )ﻣﺴﺢ( ]ﻣﺴﺢ[‪ ..... :‬ص ‪222 :‬‬
‫‪1319‬‬ ‫( ) )ﻣﺴﺦ( ]ﻣﺴﺦ[‪ ..... :‬ص ‪224 :‬‬
‫‪1319‬‬ ‫( ) )ﻣﺴﺪ( ]ﻣﺴﺪ[‪ ..... :‬ص ‪225 :‬‬
‫‪1319‬‬ ‫( ) )ﻣﺴﮏ( ]ﻣﺴﮏ[‪ ..... :‬ص ‪225 :‬‬
‫‪1320‬‬ ‫( ) )ﻣﺸﺞ( ]ﻣﺸﺞ[‪ ..... :‬ص ‪226 :‬‬
‫‪1320‬‬ ‫( ) )ﻣﺸﯽ( ]ﻣﺸﯽ[‪ ..... :‬ص ‪227 :‬‬
‫‪1321‬‬ ‫( ) )ﻣﺼﺮ( ]ﻣﺼﺮ[‪ ..... :‬ص ‪229 :‬‬
‫‪1323‬‬ ‫( ) )ﻣﻀﻎ( ]ﻣﻀﻎ[‪ ..... :‬ص ‪231 :‬‬
‫‪1323‬‬ ‫( ) )ﻣﻀﯽ( ]ﻣﻀﯽ[‪ ..... :‬ص ‪231 :‬‬
‫‪1323‬‬ ‫( ) )ﻣﻄﺮ( ]ﻣﻄﺮ[‪ ..... :‬ص ‪232 :‬‬
‫‪1324‬‬ ‫( ) )ﻣﻄﯽ( ]ﻣﻄﯽ[‪ ..... :‬ص ‪232 :‬‬
‫‪1324‬‬ ‫( ) )ﻣﻊ( ]ﻣﻊ[‪ ..... :‬ص ‪233 :‬‬
‫‪1325‬‬ ‫( ) )ﻣﻌﺰ( ]ﻣﻌﺰ[‪ ..... :‬ص ‪234 :‬‬
‫‪1325‬‬ ‫( ) )ﻣﻌﻦ( ]ﻣﻌﻦ[‪ ..... :‬ص ‪234 :‬‬
‫‪1325‬‬ ‫( ) )ﻣﻘﺖ( ]ﻣﻘﺖ[‪ ..... :‬ص ‪235 :‬‬
‫‪1325‬‬ ‫( ) )ﻣﮑﮏ( ]ﻣﮑﮏ[‪ ..... :‬ص ‪235 :‬‬
‫‪1325‬‬ ‫( ) )ﻣﮑﺚ( ]ﻣﮑﺚ[‪ ..... :‬ص ‪236 :‬‬
‫‪1326‬‬ ‫( ) )ﻣﮑﺮ( ]ﻣﮑﺮ[‪ ..... :‬ص ‪237 :‬‬
‫‪1326‬‬ ‫( ) )ﻣﮑﻦ( ]ﻣﮑﻦ[‪ ..... :‬ص ‪238 :‬‬
‫‪1327‬‬ ‫( ) )ﻣﮑﺎ( ]ﻣﮑﺎ[‪ ..... :‬ص ‪239 :‬‬
‫‪1327‬‬ ‫( ) )ﻣﻠﻞ( ]ﻣﻠﻞ[‪ ..... :‬ص ‪240 :‬‬
‫‪1328‬‬ ‫( ) )ﻣﻠﺢ( ]ﻣﻠﺢ[‪ ..... :‬ص ‪242 :‬‬
‫‪1329‬‬ ‫( ) )ﻣﻠﮏ( ]ﻣﻠﮏ[‪ ..... :‬ص ‪242 :‬‬
‫‪1332‬‬ ‫( ) )ﻣﻼ( ]ﻣﻼ[‪ ..... :‬ص ‪250 :‬‬
‫‪1333‬‬ ‫( ) )ﻣﻼ( ]ﻣﻼ[‪ ..... :‬ص ‪252 :‬‬
‫‪1334‬‬ ‫( ) )ﻣﻨﻦ( ]ﻣﻨﻦ[‪ ..... :‬ص ‪253 :‬‬
‫‪1335‬‬ ‫( ) )ﻣﻦ( ]ﻣﻦ[‪ ..... :‬ص ‪256 :‬‬
‫‪1335‬‬ ‫( ) )ِﻣْﻦ( ]ِﻣْﻦ[‪ ..... :‬ص ‪257 :‬‬
‫‪1336‬‬ ‫( ) )ﻣﻨﻊ( ]ﻣﻨﻊ[‪ ..... :‬ص ‪258 :‬‬
‫‪1336‬‬ ‫( ) )ﻣﻨﯽ( ]ﻣﻨﯽ[‪ ..... :‬ص ‪259 :‬‬
‫‪1337‬‬ ‫( ) )ﻣﻬﺪ( ]ﻣﻬﺪ[‪ ..... :‬ص ‪261 :‬‬
‫‪1337‬‬ ‫( ) )ﻣﻬﻞ( ]ﻣﻬﻞ[‪ ..... :‬ص ‪261 :‬‬
‫‪1337‬‬ ‫( ) )ﻣﻮت( ]ﻣﻮت[‪ ..... :‬ص ‪262 :‬‬
‫‪1339‬‬ ‫( ) )ﻣﻮج( ]ﻣﻮج[‪ ..... :‬ص ‪266 :‬‬
‫‪1339‬‬ ‫( ) )ﻣﯿﺪ( ]ﻣﯿﺪ[‪ ..... :‬ص ‪267 :‬‬
‫‪1340‬‬ ‫( ) )ﻣﻮر( ]ﻣﻮر[‪ ..... :‬ص ‪267 :‬‬
‫‪1340‬‬ ‫( ) )ﻣﯿﺮ( ]ﻣﯿﺮ[‪ ..... :‬ص ‪268 :‬‬
‫‪1340‬‬ ‫( ) )ﻣﯿﺰ( ]ﻣﯿﺰ[‪ ..... :‬ص ‪268 :‬‬
‫‪1340‬‬ ‫( ) )ﻣﯿﻞ( ]ﻣﯿﻞ[‪ ..... :‬ص ‪269 :‬‬
‫‪1341‬‬ ‫( ) )ﻣﺎﺋﻪ( ]ﻣﺎﺋﻪ[‪ ..... :‬ص ‪269 :‬‬
‫‪1341‬‬ ‫( ) )ﻣﺎﺋﻪ( ]ﻣﺎﺋﻪ[‪ ..... :‬ص ‪270 :‬‬
‫‪1341‬‬ ‫( ) )ﻣﺎ( ]ﻣﺎ[‪ ..... :‬ص ‪270 :‬‬
‫‪1343‬‬ ‫ﮐﺘﺎب اﻟﻨﻮن‬
‫‪1343‬‬ ‫) )ﻧﺒﺖ( ]ﻧﺒﺖ[‪ ..... :‬ص ‪275 :‬‬
‫‪1344‬‬ ‫( ) )ﻧﺒﺬ( ]ﻧﺒﺬ[‪ ..... :‬ص ‪277 :‬‬
‫‪1344‬‬ ‫( ) )ﻧﺒﺰ( ]ﻧﺒﺰ[‪ ..... :‬ص ‪279 :‬‬
‫‪1344‬‬ ‫( ) )ﻧﺒﻂ( ]ﻧﺒﻂ[‪ ..... :‬ص ‪279 :‬‬
‫‪1345‬‬ ‫( ) )ﻧﺒﻊ( ]ﻧﺒﻊ[‪ ..... :‬ص ‪280 :‬‬
‫‪1345‬‬ ‫( ) )ﻧﺒﺎ( ]ﻧﺒﺎ[‪ ..... :‬ص ‪280 :‬‬
‫‪1346‬‬ ‫( ) )ﻧﺒﻮء( ]ﻧﺒﻮء[‪ ..... :‬ص ‪282 :‬‬
‫‪1346‬‬ ‫( ) )ﻧﺒﯽ( ]ﻧﺒﯽ[‪ ..... :‬ص ‪283 :‬‬
‫‪1347‬‬ ‫( ) )ﻧﺘﻖ( ]ﻧﺘﻖ[‪ ..... :‬ص ‪284 :‬‬
‫‪1347‬‬ ‫( ) )ﻧﺜﺮ( ]ﻧﺜﺮ[‪ ..... :‬ص ‪284 :‬‬
‫‪1347‬‬ ‫( ) )ﻧﺠﺪ( ]ﻧﺠﺪ[‪ ..... :‬ص ‪285 :‬‬
‫‪1347‬‬ ‫( ) )ﻧﺠﺲ( ]ﻧﺠﺲ[‪ ..... :‬ص ‪286 :‬‬
‫‪1348‬‬ ‫( ) )ﻧﺠﻢ( ]ﻧﺠﻢ[‪ ..... :‬ص ‪286 :‬‬
‫‪1348‬‬ ‫( ) )ﻧﺠﻮ( ]ﻧﺠﻮ[‪ ...... :‬ص ‪288 :‬‬
‫‪1351‬‬ ‫( ) )ﻧﺤﺐ( ]ﻧﺤﺐ[‪ ..... :‬ص ‪293 :‬‬
‫‪1351‬‬ ‫( ) )ﻧﺤﺖ( ]ﻧﺤﺖ[‪ ..... :‬ص ‪294 :‬‬
‫‪1351‬‬ ‫( ) )ﻧﺤﺮ( ]ﻧﺤﺮ[‪ ..... :‬ص ‪294 :‬‬
‫‪1352‬‬ ‫( ) )ﻧﺤﺲ( ]ﻧﺤﺲ[‪ ..... :‬ص ‪295 :‬‬
‫‪1352‬‬ ‫( ) )ﻧﺤﻞ( ]ﻧﺤﻞ[‪ ..... :‬ص ‪296 :‬‬
‫‪1353‬‬ ‫( ) )ﻧﺤﻦ( ]ﻧﺤﻦ[‪ ..... :‬ص ‪298 :‬‬
‫‪1354‬‬ ‫( ) )ﻧﺨﺮ( ]ﻧﺨﺮ[‪ ..... :‬ص ‪300 :‬‬
‫‪1354‬‬ ‫( ) )ﻧﺨﻞ( ]ﻧﺨﻞ[‪ ..... :‬ص ‪300 :‬‬
‫‪1354‬‬ ‫( ) )ﻧﺪد( ]ﻧﺪد[‪ ..... :‬ص ‪301 :‬‬
‫‪1355‬‬ ‫( ) )ﻧﺪم( ]ﻧﺪم[‪ ..... :‬ص ‪302 :‬‬
‫‪1355‬‬ ‫( ) )ﻧﺪا( ]ﻧﺪا[‪ ..... :‬ص ‪303 :‬‬
‫‪1357‬‬ ‫( ) )ﻧﺬر( ]ﻧﺬر[‪ ..... :‬ص ‪307 :‬‬
‫‪1358‬‬ ‫( ) )ﻧﺰع( ]ﻧﺰع[‪ ..... :‬ص ‪308 :‬‬
‫‪1359‬‬ ‫( ) )ﻧﺰغ( ]ﻧﺰغ[‪ ..... :‬ص ‪311 :‬‬
‫‪1360‬‬ ‫( ) )ﻧﺰف( ]ﻧﺰف[‪ ..... :‬ص ‪313 :‬‬
‫‪1360‬‬ ‫( ) )ﻧﺰل( ]ﻧﺰل[‪ ..... :‬ص ‪314 :‬‬
‫‪1364‬‬ ‫( ) )ﻧﺴﺐ( ]ﻧﺴﺐ[‪ ..... :‬ص ‪321 :‬‬
‫‪1364‬‬ ‫( ) )ﻧﺴﺦ( ]ﻧﺴﺦ[‪ ..... :‬ص ‪322 :‬‬
‫‪1365‬‬ ‫( ) )ﻧﺴﺮ( ]ﻧﺴﺮ[‪ ..... :‬ص ‪324 :‬‬
‫‪1365‬‬ ‫( ) )ﻧﺴ ﻒ( ]ﻧﺴ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪324 :‬‬
‫‪1366‬‬ ‫( ) )ﻧﺴﮏ( ]ﻧﺴﮏ[‪ ..... :‬ص ‪325 :‬‬
‫‪1366‬‬ ‫( ) )ﻧﺴﻞ( ]ﻧﺴﻞ[‪ ..... :‬ص ‪326 :‬‬
‫‪1367‬‬ ‫( ) )ﻧﺴﯽ( ]ﻧﺴﯽ[‪ ..... :‬ص ‪328 :‬‬
‫‪1369‬‬ ‫( ) )ﻧﺴﺎ( ]ﻧﺴﺎ[‪ ..... :‬ص ‪332 :‬‬
‫‪1369‬‬ ‫( ) )ﻧﺸﺮ( ]ﻧﺸﺮ[‪ ..... :‬ص ‪333 :‬‬
‫‪1370‬‬ ‫( ) )ﻧﺸﺮ( ]ﻧﺸﺮ[‪ ..... :‬ص ‪336 :‬‬
‫‪1371‬‬ ‫( ) )ﻧﺸﻂ( ]ﻧﺸﻂ[‪ ..... :‬ص ‪337 :‬‬
‫‪1372‬‬ ‫( ) )ﻧﺸﺎ( ]ﻧﺸﺎ[‪ ..... :‬ص ‪339 :‬‬
‫‪1373‬‬ ‫( ) )ﻧﺼﺐ( ]ﻧﺼﺐ[‪ ..... :‬ص ‪342 :‬‬
‫‪1375‬‬ ‫( ) )ﻧﺼﺢ( ]ﻧﺼﺢ[‪ ..... :‬ص ‪345 :‬‬
‫‪1375‬‬ ‫( ) )ﻧﺼﺮ( ]ﻧﺼﺮ[‪ ..... :‬ص ‪346 :‬‬
‫‪1377‬‬ ‫( ) )ﻧﺼ ﻒ( ]ﻧﺼ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪349 :‬‬
‫‪1377‬‬ ‫( ) )ﻧﺼﺎ( ]ﻧﺼﺎ[‪ ..... :‬ص ‪350 :‬‬
‫‪1378‬‬ ‫( ) )ﻧﻀﺞ( ]ﻧﻀﺞ[‪ ..... :‬ص ‪351 :‬‬
‫‪1378‬‬ ‫( ) )ﻧﻀﺪ( ]ﻧﻀﺪ[‪ ..... :‬ص ‪351 :‬‬
‫‪1378‬‬ ‫( ) )ﻧﻀﺮ( ]ﻧﻀﺮ[‪ ..... :‬ص ‪352 :‬‬
‫‪1379‬‬ ‫( ) )ﻧﻄﺢ( ]ﻧﻄﺢ[‪ ..... :‬ص ‪353 :‬‬
‫‪1379‬‬ ‫( ) )ﻧﻄ ﻒ( ]ﻧﻄ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪354 :‬‬
‫‪1379‬‬ ‫( ) )ﻧﻄﻖ( ]ﻧﻄﻖ[‪ ..... :‬ص ‪354 :‬‬
‫‪1381‬‬ ‫( ) )ﻧﻈﺮ( ]ﻧﻈﺮ[‪ ..... :‬ص ‪358 :‬‬
‫‪1385‬‬ ‫( ) )ﻧﻌﺞ( ]ﻧﻌﺞ[‪ ..... :‬ص ‪367 :‬‬
‫‪1385‬‬ ‫( ) )ﻧﻌﺲ( ]ﻧﻌﺲ[‪ ..... :‬ص ‪367 :‬‬
‫‪1385‬‬ ‫( ) )ﻧﻌﻖ( ]ﻧﻌﻖ[‪ ..... :‬ص ‪367 :‬‬
‫‪1385‬‬ ‫( ) )ﻧﻌﻞ( ]ﻧﻌﻞ[‪ ..... :‬ص ‪368 :‬‬
‫‪1386‬‬ ‫( ) )ﻧﻌﻢ( ]ﻧﻌﻢ[‪ ..... :‬ص ‪368 :‬‬
‫‪1389‬‬ ‫( ) )ﻧََﻐَﺾ( ]ﻧََﻐَﺾ[‪ ..... :‬ص ‪375 :‬‬
‫‪1389‬‬ ‫( ) )ﻧﻔﺚ( ]ﻧﻔﺚ[‪ ..... :‬ص ‪375 :‬‬
‫‪1389‬‬ ‫( ) )ﻧﻔﺢ( ]ﻧﻔﺢ[‪ ..... :‬ص ‪375 :‬‬
‫‪1389‬‬ ‫( ) )ﻧﻔﺦ( ]ﻧﻔﺦ[‪ ..... :‬ص ‪376 :‬‬
‫‪1390‬‬ ‫( ) )ﻧﻔﺪ( ]ﻧﻔﺪ[‪ ..... :‬ص ‪377 :‬‬
‫‪1390‬‬ ‫( ) )ﻧﻔﺬ( ]ﻧﻔﺬ[‪ ..... :‬ص ‪377 :‬‬
‫‪1390‬‬ ‫( ) )ﻧﻔﺮ( ]ﻧﻔﺮ[‪ ..... :‬ص ‪378 :‬‬
‫‪1391‬‬ ‫( ) )ﻧﻔﺲ( ]ﻧﻔﺲ[‪ ..... :‬ص ‪380 :‬‬
‫‪1393‬‬ ‫( ) )ﻧﻘﺶ( ]ﻧﻘﺶ[‪ ..... :‬ص ‪384 :‬‬
‫‪1394‬‬ ‫( ) )ﻧﻔﻊ( ]ﻧﻔﻊ[‪ ..... :‬ص ‪385 :‬‬
‫‪1394‬‬ ‫( ) )ﻧﻔﻖ( ]ﻧﻔﻖ[‪ ..... :‬ص ‪385 :‬‬
‫‪1395‬‬ ‫( ) )ﻧﻔﻞ( ]ﻧﻔﻞ[‪ ..... :‬ص ‪388 :‬‬
‫‪1395‬‬ ‫( ) )ﻧﻘﺐ( ]ﻧﻘﺐ[‪ ..... :‬ص ‪389 :‬‬
‫‪1396‬‬ ‫( ) )ﻧﻘﺬ( ]ﻧﻘﺬ[‪ ..... :‬ص ‪390 :‬‬
‫‪1396‬‬ ‫( ) )ﻧﻘﺮ( ]ﻧﻘﺮ[‪ ..... :‬ص ‪390 :‬‬
‫‪1396‬‬ ‫( ) )ﻧﻘﺺ( ]ﻧﻘﺺ[‪ ..... :‬ص ‪391 :‬‬
‫‪1396‬‬ ‫( ) )ﻧﻘﺾ( ]ﻧﻘﺾ[‪ ..... :‬ص ‪391 :‬‬
‫‪1397‬‬ ‫( ) )ﻧﻘﻢ( ]ﻧﻘﻢ[‪ ..... :‬ص ‪393 :‬‬
‫‪1397‬‬ ‫( ) )ﻧﮑﺐ( ]ﻧﮑﺐ[‪ ..... :‬ص ‪393 :‬‬
‫‪1398‬‬ ‫( ) )ﻧﮑﺚ( ]ﻧﮑﺚ[‪ ..... :‬ص ‪394 :‬‬
‫‪1398‬‬ ‫( ) )ﻧﮑﺢ( ]ﻧﮑﺢ[‪ ..... :‬ص ‪395 :‬‬
‫‪1398‬‬ ‫( ) )ﻧﮑﺪ( ]ﻧﮑﺪ[‪ ..... :‬ص ‪396 :‬‬
‫‪1399‬‬ ‫( ) )ﻧﮑﺮ( ]ﻧﮑﺮ[‪ ..... :‬ص ‪396 :‬‬
‫‪1399‬‬ ‫( ) )ﻧﮑﺲ( ]ﻧﮑﺲ[‪ ..... :‬ص ‪398 :‬‬
‫‪1400‬‬ ‫( ) )ﻧﮑﺺ( ]ﻧﮑﺺ[‪ ..... :‬ص ‪398 :‬‬
‫‪1400‬‬ ‫( ) )ﻧﮑ ﻒ( ]ﻧﮑ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪398 :‬‬
‫‪1400‬‬ ‫( ) )ﻧﮑﻞ( ]ﻧﮑﻞ[‪ ..... :‬ص ‪399 :‬‬
‫‪1400‬‬ ‫( ) )ﻧﻢ( ]ﻧﻢ[‪ ..... :‬ص ‪400 :‬‬
‫‪1400‬‬ ‫( ) )ﻧﻤﻞ( ]ﻧﻤﻞ[‪ ..... :‬ص ‪400 :‬‬
‫‪1401‬‬ ‫( ) )ﻧﻬﺞ( ]ﻧﻬﺞ[‪ ..... :‬ص ‪401 :‬‬
‫‪1401‬‬ ‫( ) )ﻧﻬﺮ( ]ﻧﻬﺮ[‪ ..... :‬ص ‪401 :‬‬
‫‪1402‬‬ ‫( ) )ﻧﻬﯽ( ]ﻧﻬﯽ[‪ ..... :‬ص ‪403 :‬‬
‫‪1403‬‬ ‫( ) )ﻧﻮب( ]ﻧﻮب[‪ ..... :‬ص ‪405 :‬‬
‫‪1403‬‬ ‫( ) )ﻧﻮح( ]ﻧﻮح[‪ ..... :‬ص ‪406 :‬‬
‫‪1403‬‬ ‫( ) )ﻧﻮر( ]ﻧﻮر[‪ ..... :‬ص ‪406 :‬‬
‫‪1404‬‬ ‫( ) )ﻧﻮس( ]ﻧﻮس[‪ ..... :‬ص ‪409 :‬‬
‫‪1405‬‬ ‫( ) )ﻧﻮش( ]ﻧﻮش[‪ ..... :‬ص ‪410 :‬‬
‫‪1405‬‬ ‫( ) )ﻧﻮص( ]ﻧﻮص[‪ ..... :‬ص ‪411 :‬‬
‫‪1405‬‬ ‫( ) )ﻧﯿﻞ( ]ﻧﯿﻞ[‪ ..... :‬ص ‪411 :‬‬
‫‪1405‬‬ ‫( ) )ﻧﻮم( ]ﻧﻮم[‪ ..... :‬ص ‪412 :‬‬
‫‪1406‬‬ ‫( ) )ﻧﻮن( ]ﻧﻮن[‪ ..... :‬ص ‪412 :‬‬
‫‪1406‬‬ ‫( ) )ﻧﺎء( ]ﻧﺎء[‪ ..... :‬ص ‪413 :‬‬
‫‪1406‬‬ ‫( ) )ﻧﺎي( ]ﻧﺎي[‪ ..... :‬ص ‪413 :‬‬
‫‪1406‬‬ ‫ﮐﺘﺎب اﻟﻮاو‬
‫‪1406‬‬ ‫) )وﺑﻞ( ]وﺑﻞ[‪ ..... :‬ص ‪414 :‬‬
‫‪1407‬‬ ‫( ) )وﺑﺮ( ]وﺑﺮ[‪ ..... :‬ص ‪414 :‬‬
‫‪1407‬‬ ‫( ) )وﺑﻖ( ]وﺑﻖ[‪ ..... :‬ص ‪415 :‬‬
‫‪1407‬‬ ‫( ) )وﺗﻦ( ]وﺗﻦ[‪ ..... :‬ص ‪415 :‬‬
‫‪1407‬‬ ‫( ) )وﺗﺪ( ]وﺗﺪ[‪ ..... :‬ص ‪415 :‬‬
‫‪1407‬‬ ‫( ) )وﺗﺮ( ]وﺗﺮ[‪ ..... :‬ص ‪416 :‬‬
‫‪1408‬‬ ‫( ) )وﺛﻖ( ]وﺛﻖ[‪ ..... :‬ص ‪417 :‬‬
‫‪1408‬‬ ‫( ) )وﺛﻦ( ]وﺛﻦ[‪ ..... :‬ص ‪417 :‬‬
‫‪1408‬‬ ‫( ) )وﺟﺐ( ]وﺟﺐ[‪ ..... :‬ص ‪418 :‬‬
‫‪1409‬‬ ‫( ) )وﺟﺪ( ]وﺟﺪ[‪ ..... :‬ص ‪419 :‬‬
‫‪1409‬‬ ‫( ) )وﺟﺲ( ]وﺟﺲ[‪ ..... :‬ص ‪421 :‬‬
‫‪1410‬‬ ‫( ) )و ﺟﻞ( ]و ﺟﻞ[‪ ..... :‬ص ‪421 :‬‬
‫‪1410‬‬ ‫( ) )وﺟﻪ( ]وﺟﻪ[‪ ..... :‬ص ‪422 :‬‬
‫‪1411‬‬ ‫( ) )وﺟ ﻒ( ]وﺟ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪424 :‬‬
‫‪1411‬‬ ‫( ) )وﺣﺪ( ]وﺣﺪ[‪ ..... :‬ص ‪425 :‬‬
‫‪1412‬‬ ‫( ) )وﺣﺶ( ]وﺣﺶ[‪ ..... :‬ص ‪426 :‬‬
‫‪1412‬‬ ‫( ) )وﺣﯽ( ]وﺣﯽ[‪ ..... :‬ص ‪427 :‬‬
‫‪1413‬‬ ‫( ) )ودد( ]ودد[‪ ..... :‬ص ‪431 :‬‬
‫‪1415‬‬ ‫( ) )ودع( ]ودع[‪ ..... :‬ص ‪434 :‬‬
‫‪1415‬‬ ‫( ) )ودق( ]ودق[‪ ..... :‬ص ‪435 :‬‬
‫‪1416‬‬ ‫( ) )وادي( ]وادي[‪ ..... :‬ص ‪435 :‬‬
‫‪1417‬‬ ‫( ) )وذر( ]وذر[‪ ..... :‬ص ‪438 :‬‬
‫‪1417‬‬ ‫( ) )ورث( ]ورث[‪ ..... :‬ص ‪438 :‬‬
‫‪1418‬‬ ‫( ) )ورد( ]ورد[‪ ..... :‬ص ‪442 :‬‬
‫‪1419‬‬ ‫( ) )ورق( ]ورق[‪ ..... :‬ص ‪444 :‬‬
‫‪1420‬‬ ‫( ) )وري( ]وري[‪ ..... :‬ص ‪445 :‬‬
‫‪1421‬‬ ‫( ) )وزر( ]وزر[‪ ..... :‬ص ‪447 :‬‬
‫‪1421‬‬ ‫( ) )وزع( ]وزع[‪ ..... :‬ص ‪448 :‬‬
‫‪1422‬‬ ‫( ) )وزن( ]وزن[‪ ..... :‬ص ‪449 :‬‬
‫‪1422‬‬ ‫( ) )وﺳﻮس( ]وﺳﻮس[‪ ..... :‬ص ‪451 :‬‬
‫‪1422‬‬ ‫( ) )وﺳﻂ( ]وﺳﻂ[‪ ..... :‬ص ‪451 :‬‬
‫‪1423‬‬ ‫( ) )وﺳﻊ( ]وﺳﻊ[‪ ..... :‬ص ‪453 :‬‬
‫‪1424‬‬ ‫( ) )وﺳﻖ( ]وﺳﻖ[‪ ..... :‬ص ‪454 :‬‬
‫‪1424‬‬ ‫( ) )وﺳﻞ( ]وﺳﻞ[‪ ..... :‬ص ‪455 :‬‬
‫‪1424‬‬ ‫( ) )وﺳﻢ( ]وﺳﻢ[‪ ..... :‬ص ‪456 :‬‬
‫‪1425‬‬ ‫( ) )وﺳﻦ( ]وﺳﻦ[‪ ..... :‬ص ‪457 :‬‬
‫‪1425‬‬ ‫( ) )وﺳﯽ( ]وﺳﯽ[‪ ..... :‬ص ‪457 :‬‬
‫‪1425‬‬ ‫( ) )وﺷﯽ( ]وﺷﯽ[‪ ..... :‬ص ‪458 :‬‬
‫‪1426‬‬ ‫( ) )وﺻﺐ( ]وﺻﺐ[‪ ..... :‬ص ‪458 :‬‬
‫‪1426‬‬ ‫( ) )وﺻﺪ( ]وﺻﺪ[‪ ..... :‬ص ‪459 :‬‬
‫‪1426‬‬ ‫( ) )وﺻ ﻒ( ]وﺻ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪459 :‬‬
‫‪1427‬‬ ‫( ) )وﺻﻞ( ]وﺻﻞ[‪ ..... :‬ص ‪461 :‬‬
‫‪1427‬‬ ‫( ) )وﺻﯽ( ]وﺻﯽ[‪ ..... :‬ص ‪462 :‬‬
‫‪1428‬‬ ‫( ) )وﺿﻊ( ]وﺿﻊ[‪ ..... :‬ص ‪463 :‬‬
‫‪1428‬‬ ‫( ) )وﺿﻦ( ]وﺿﻦ[‪ ..... :‬ص ‪464 :‬‬
‫‪1428‬‬ ‫( ) )وﻃﺮ( ]وﻃﺮ[‪ ..... :‬ص ‪465 :‬‬
‫‪1429‬‬ ‫( ) )وﻃﺄ( ]وﻃﺄ[‪ ..... :‬ص ‪465 :‬‬
‫‪1429‬‬ ‫( ) )وﻋﺪ( ]وﻋﺪ[‪ ..... :‬ص ‪465 :‬‬
‫‪1430‬‬ ‫( ) )وﻋﻆ( ]وﻋﻆ[‪ ..... :‬ص ‪469 :‬‬
‫‪1430‬‬ ‫( ) )وﻋﯽ( ]وﻋﯽ[‪ ..... :‬ص ‪469 :‬‬
‫‪1431‬‬ ‫( ) )وﻓﺮ( ]وﻓﺮ[‪ ..... :‬ص ‪470 :‬‬
‫‪1431‬‬ ‫( ) )وﻓﺾ( ]وﻓﺾ[‪ ..... :‬ص ‪471 :‬‬
‫‪1431‬‬ ‫( ) )وﻓﻖ( ]وﻓﻖ[‪ ..... :‬ص ‪471 :‬‬
‫‪1431‬‬ ‫( ) )وﻓﯽ( ]وﻓﯽ[‪ ..... :‬ص ‪472 :‬‬
‫‪1432‬‬ ‫( ) )وﻗﺐ( ]وﻗﺐ[‪ ..... :‬ص ‪474 :‬‬
‫‪1432‬‬ ‫( ) )وﻗﺖ( ]وﻗﺖ[‪ ..... :‬ص ‪474 :‬‬
‫‪1432‬‬ ‫( ) )وﻗﺪ( ]وﻗﺪ[‪ ..... :‬ص ‪475 :‬‬
‫‪1433‬‬ ‫( ) )وﻗﺬ( ]وﻗﺬ[‪ ..... :‬ص ‪476 :‬‬
‫‪1433‬‬ ‫( ) )وﻗﺮ( ]وﻗﺮ[‪ ..... :‬ص ‪476 :‬‬
‫‪1434‬‬ ‫( ) )وﻗﻊ( ]وﻗﻊ[‪ ..... :‬ص ‪477 :‬‬
‫‪1434‬‬ ‫( ) )وﻗ ﻒ( ]وﻗ ﻒ[‪ ..... :‬ص ‪479 :‬‬
‫‪1434‬‬ ‫( ) )وﻗﯽ( ]وﻗﯽ[‪ ..... :‬ص ‪479 :‬‬
‫‪1435‬‬ ‫( ) )وﮐﺪ( ]وﮐﺪ[‪ ..... :‬ص ‪481 :‬‬
‫‪1435‬‬ ‫( ) )وﮐﺰ( ]وﮐﺰ[‪ ..... :‬ص ‪482 :‬‬
‫‪1436‬‬ ‫( ) )وﮐﻞ( ]وﮐﻞ[‪ ..... :‬ص ‪482 :‬‬
‫‪1436‬‬ ‫( ) )وﻟﺞ( ]وﻟﺞ[‪ ..... :‬ص ‪483 :‬‬
‫‪1437‬‬ ‫( ) )وﮐﺎ( ]وﮐﺎ[‪ ..... :‬ص ‪484 :‬‬
‫‪1437‬‬ ‫( ) )وﻟﺪ( ]وﻟﺪ[‪ ..... :‬ص ‪485 :‬‬
‫‪1437‬‬ ‫( ) )وﻟﻖ( ]وﻟﻖ[‪ ..... :‬ص ‪486 :‬‬
‫‪1438‬‬ ‫( ) )وﻫﺐ( ]وﻫﺐ[‪ ..... :‬ص ‪487 :‬‬
‫‪1438‬‬ ‫( ) )وﻫﺞ( ]وﻫﺞ[‪ ..... :‬ص ‪488 :‬‬
‫‪1438‬‬ ‫( ) )وﻟﯽ( ]وﻟﯽ[‪ ..... :‬ص ‪489 :‬‬
‫‪1440‬‬ ‫( ) )وﻫﻦ( ]وﻫﻦ[‪ ..... :‬ص ‪494 :‬‬
‫‪1440‬‬ ‫( ) )و ﻫﯽ( ]و ﻫﯽ[‪ ..... :‬ص ‪495 :‬‬
‫‪1441‬‬ ‫( ) )وي( ]وي[‪ ..... :‬ص ‪495 :‬‬
‫‪1441‬‬ ‫( ) )وﯾﻞ( ]وﯾﻞ[‪ ..... :‬ص ‪496 :‬‬
‫‪1442‬‬ ‫( ﺣﺮف ه‬
‫‪1442‬‬ ‫) )ﻫﺒﻂ( ]ﻫﺒﻂ[‪ ..... :‬ص ‪497 :‬‬
‫‪1442‬‬ ‫( ) )ﻫﺒﺎ( ]ﻫﺒﺎ[‪ ..... :‬ص ‪498 :‬‬
‫‪1442‬‬ ‫( ) )ﻫﺠﺪ( ]ﻫﺠﺪ[‪ ..... :‬ص ‪498 :‬‬
‫‪1442‬‬ ‫( ) )ﻫﺠﺮ( ]ﻫﺠﺮ[‪ ..... :‬ص ‪499 :‬‬
‫‪1444‬‬ ‫( ) )ﻫﺠﻊ( ]ﻫﺠﻊ[‪ ..... :‬ص ‪502 :‬‬
‫‪1444‬‬ ‫( ) )ﻫﺪد( ]ﻫﺪد[‪ ..... :‬ص ‪502 :‬‬
‫‪1444‬‬ ‫( ) )ﻫﺪم( ]ﻫﺪم[‪ ..... :‬ص ‪503 :‬‬
‫‪1445‬‬ ‫( ) )ﻫﺪي( ]ﻫﺪي[‪ ..... :‬ص ‪504 :‬‬
‫‪1450‬‬ ‫( ) )ﻫﺮع( ]ﻫﺮع[‪ ..... :‬ص ‪516 :‬‬
‫‪1450‬‬ ‫( ) )ﻫﺮت( ]ﻫﺮت[‪ ..... :‬ص ‪516 :‬‬
‫‪1450‬‬ ‫( ) )ﻫﺮن( ]ﻫﺮن[‪ ..... :‬ص ‪517 :‬‬
‫‪1450‬‬ ‫( ) )ﻫﺰز( ]ﻫﺰز[‪ ..... :‬ص ‪517 :‬‬
‫‪1450‬‬ ‫( ) )ﻫﺰل( ]ﻫﺰل[‪ ..... :‬ص ‪518 :‬‬
‫‪1450‬‬ ‫( ) )ﻫﺰو( ]ﻫﺰو[‪ ..... :‬ص ‪518 :‬‬
‫‪1451‬‬ ‫( ) )ﻫﺰم( ]ﻫﺰم[‪ ..... :‬ص ‪520 :‬‬
‫‪1451‬‬ ‫( ) )ﻫﺸﺶ( ]ﻫﺸﺶ[‪ ..... :‬ص ‪520 :‬‬
‫‪1452‬‬ ‫( ) )ﻫﺸﻢ( ]ﻫﺸﻢ[‪ ..... :‬ص ‪521 :‬‬
‫‪1452‬‬ ‫( ) )ﻫﻀﻢ( ]ﻫﻀﻢ[‪ ..... :‬ص ‪521 :‬‬
‫‪1452‬‬ ‫( ) )ﻫﻄﻊ( ]ﻫﻄﻊ[‪ ..... :‬ص ‪522 :‬‬
‫‪1452‬‬ ‫( ) )ﻫﻠﻞ( ]ﻫﻠﻞ[‪ ..... :‬ص ‪522 :‬‬
‫‪1453‬‬ ‫( ) )ﻫﻞ( ]ﻫﻞ[‪ ..... :‬ص ‪523 :‬‬
‫‪1453‬‬ ‫( ) )ﻫﻠﮏ( ]ﻫﻠﮏ[‪ ..... :‬ص ‪524 :‬‬
‫‪1454‬‬ ‫( ) )ﻫﻠﻢ( ]ﻫﻠﻢ[‪ ..... :‬ص ‪526 :‬‬
‫‪1455‬‬ ‫( ) )ﻫﻤﻢ( ]ﻫﻤﻢ[‪ ..... :‬ص ‪527 :‬‬
‫‪1455‬‬ ‫( ) )ﻫﻤﺪ( ]ﻫﻤﺪ[‪ ..... :‬ص ‪528 :‬‬
‫‪1455‬‬ ‫( ) )ﻫﻤﺮ( ]ﻫﻤﺮ[‪ ..... :‬ص ‪528 :‬‬
‫‪1455‬‬ ‫( ) )ﻫﻤﺰ( ]ﻫﻤﺰ[‪ ..... :‬ص ‪528 :‬‬
‫‪1456‬‬ ‫( ) )ﻫﻤﺲ( ]ﻫﻤﺲ[‪ ..... :‬ص ‪529 :‬‬
‫‪1456‬‬ ‫( ) )ﻫﻨﺎ( ]ﻫﻨﺎ[‪ ..... :‬ص ‪529 :‬‬
‫‪1456‬‬ ‫( ) )ﻫﻦ( ]ﻫﻦ[‪ ..... :‬ص ‪530 :‬‬
‫‪1456‬‬ ‫( ) )ﻫﻨﺎ( ]ﻫﻨﺎ[‪ ..... :‬ص ‪530 :‬‬
‫‪1456‬‬ ‫( ) )ﻫﻮد( ]ﻫﻮد[‪ ..... :‬ص ‪531 :‬‬
‫‪1457‬‬ ‫( ) )ﻫﺎر( ]ﻫﺎر[‪ ..... :‬ص ‪532 :‬‬
‫‪1458‬‬ ‫( ) )ﻫﯿﺖ( ]ﻫﯿﺖ[‪ ..... :‬ص ‪533 :‬‬
‫‪1458‬‬ ‫( ) )ﻫﺎت( ]ﻫﺎت[‪ ..... :‬ص ‪533 :‬‬
‫‪1458‬‬ ‫( ) )ﻫﯿﻬﺎت( ]ﻫﯿﻬﺎت[‪ ..... :‬ص ‪534 :‬‬
‫‪1458‬‬ ‫( ) )ﻫﺎج( ]ﻫﺎج[‪ ..... :‬ص ‪534 :‬‬
‫‪1459‬‬ ‫( ) )ﻫﯿﻢ( ]ﻫﯿﻢ[‪ ..... :‬ص ‪535 :‬‬
‫‪1459‬‬ ‫( ) )ﻫﺎن( ]ﻫﺎن[‪ ..... :‬ص ‪535 :‬‬
‫‪1459‬‬ ‫( ) )ﻫﻮي( ]ﻫﻮي[‪ ..... :‬ص ‪536 :‬‬
‫‪1460‬‬ ‫( ) )ﻫﻮا( ]ﻫﻮا[‪ ..... :‬ص ‪538 :‬‬
‫‪1460‬‬ ‫( ) )ﻫﯿﺎ( ]ﻫﯿﺎ[‪ ..... :‬ص ‪538 :‬‬
‫‪1460‬‬ ‫( ) )ﻫﺎ( ]ﻫﺎ[‪ ..... :‬ص ‪539 :‬‬
‫‪1461‬‬ ‫ﺣﺮف »ي«‬
‫‪1461‬‬ ‫) )ﯾﺒﺲ( ]ﯾﺒﺲ[‪ ..... :‬ص ‪540 :‬‬
‫‪1461‬‬ ‫( ) )ﯾﺘﻢ( ]ﯾﺘﻢ[‪ ..... :‬ص ‪540 :‬‬
‫‪1461‬‬ ‫( ) )ﯾﺪ( ]ﯾﺪ[‪ ..... :‬ص ‪541 :‬‬
‫‪1463‬‬ ‫( ) )ﯾﺴﺮ( ]ﯾﺴﺮ[‪ ..... :‬ص ‪545 :‬‬
‫‪1463‬‬ ‫( ) )ﯾﺎس( ]ﯾﺎس[‪ ..... :‬ص ‪547 :‬‬
‫‪1464‬‬ ‫( ) )ﯾﻘﯿﻦ( ]ﯾﻘﯿﻦ[‪ ..... :‬ص ‪547 :‬‬
‫‪1464‬‬ ‫( ) )ﯾﻢ( ]ﯾﻢ[‪ ..... :‬ص ‪548 :‬‬
‫‪1464‬‬ ‫( ) )ﯾﻤﻦ( ]ﯾﻤﻦ[‪ ..... :‬ص ‪549 :‬‬
‫‪1465‬‬ ‫( ) )ﯾﻨﻊ( ]ﯾﻨﻊ[‪ ..... :‬ص ‪551 :‬‬
‫‪1465‬‬ ‫( ) )ﯾﻮم( ]ﯾﻮم[‪ ..... :‬ص ‪551 :‬‬
‫‪1465‬‬ ‫( ) )ﯾﺲ( ]ﯾﺲ[‪ ..... :‬ص ‪551 :‬‬
‫‪1466‬‬ ‫( ) )ﯾﺎء( ]ﯾﺎء[‪ ..... :‬ص ‪551 :‬‬
‫‪1466‬‬ ‫درﺑﺎره ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت راﯾﺎﻧﻪاي ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪ 78‬از ‪1469‬‬ ‫‪www.Ghaemiyeh.com‬‬ ‫ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت راﯾﺎﻧﻪاي ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﻔﺮدات اﻟﻔﺎظاﻟﻘﺮآن‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﻔﺮدات اﻟﻔﺎظاﻟﻘﺮآن‬

‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﮐﺘﺎب‬
‫ﺳﺮﺷﻨﺎﺳﻪ ‪ :‬راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ‪502 ، -‬ق‪ ،.‬ﻗﺮن ‪. ،‬‬
‫ﻋﻨﻮان ﻗﺮاردادي ‪ :‬اﻟﻤﻔﺮدات ﻓﯽ ﻏﺮﯾﺐ اﻟﻘﺮآن ‪.‬ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫ﻋﻨﻮان و ﻧـﺎم ﭘﺪﯾـﺪآور ‪ :‬ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﻔﺮدات اﻟﻔـﺎظاﻟﻘﺮآن‪ /‬ﻣﻮﻟﻒ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢﺣﺴـﯿﻦﺑﻦﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻓﻀﻞ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ راﻏﺐاﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ؛‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻟﻐﻮي و ادﺑﯽ ﻗﺮآن از ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ﺧﺴﺮويﺣﺴﯿﻨﯽ‪.‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻟﻤﮑﺘﺒﻪاﻟﻤﺮﺗﻀﻮﯾﻪ ﻻﺣﯿﺎء آﺛﺎراﻟﺠﻌﻔﺮﯾﻪ‪.1383 ،‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻇﺎﻫﺮي ‪3 :‬ج‪.‬‬
‫ﺷﺎﺑـﮏ ‪ :‬دوره‪ 964-92839-8-6 :‬؛ ج‪ 964-90464-0-1 :1 .‬؛ ج‪ 964-92839-7-8 :2 .‬؛ ‪ 24000‬رﯾﺎل‪ :‬ﭼﺎپ ﭼﻬﺎرم‪978-964-‬‬
‫‪ : 9046-40-1‬؛ ‪ 240000‬رﯾﺎل‪ :‬ج‪ ،2.‬ﭼﺎپ ﭼﻬﺎرم‪ :978-964-9283-97-8‬؛ ‪ 240000‬رﯾﺎل‪ :‬ج‪ ،3.‬ﭼﺎپ ﭼﻬﺎرم‪978-964-9049-‬‬
‫‪: 40-0‬‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧﻮﯾﺴﯽ ‪ :‬ﻓﺎﭘﺎ‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖ ‪ :‬ج‪)1 .‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪.(1383:‬‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖ ‪ :‬ج‪ ) 3-1.‬ﭼﺎپ ﭼﻬﺎرم‪.( 1387 :‬‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖ ‪ :‬ﻋﻨﻮان دﯾﮕﺮ‪ :‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺎباﻟﻤﻔﺮدات ﻓﯽ ﻏﺮﯾﺐاﻟﻘﺮآن‪.‬‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖ ‪ :‬ﮐﺘﺎﺑﻨﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺪرﺟﺎت ‪ :‬ج‪ .1.‬اﻟﻒ‪ -‬دال‪ --.‬ج‪ .2.‬ذال‪ -‬ﻏﯿﻦ‪ --.‬ج‪ .3.‬ﻓﺎء‪ -‬ﯾﺎء‪.‬‬
‫ﻋﻨﻮان دﯾﮕﺮ ‪ :‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺎباﻟﻤﻔﺮدات ﻓﯽ ﻏﺮﯾﺐاﻟﻘﺮآن‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ‪ :‬ﻗﺮآن ‪ --‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻟﻐﻮي‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ‪ :‬ﻗﺮآن ‪ --‬واژهﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ‪ :‬ﻗﺮآن ‪ --‬ﮐﺸﻒ اﻵﯾﺎت‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ‪ :‬ﻗﺮآن ‪ --‬واژهﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ‪ --‬ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﻪ اﻓﺰوده ‪ :‬ﺧﺴﺮوي ﺣﺴﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ‪ ،‬ﻣﺘﺮﺟﻢ‬
‫رده ﺑﻨﺪي ﮐﻨﮕﺮه ‪/BP82/3 :‬ر‪2‬م‪1383 7041‬‬
‫رده ﺑﻨﺪي دﯾﻮﯾﯽ ‪297/13 :‬ﻓﺎ‬
‫ﺷﻤﺎره ﮐﺘﺎﺑﺸﻨﺎﺳﯽ ﻣﻠﯽ ‪ :‬م‪31974-83‬‬
‫ﺟﻠﺪ اول‬
‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ﻣﺘﺮﺟﻢ‪ ... :‬ص ‪5 :‬‬
‫اﺷﺎره‬
‫ﺑﺴﻢ اﻟّﻠﻪ اﻟّﺮﺣﻤﻦ اﻟّﺮﺣﯿﻢ ﺑﻨﺎم ﭘﺮوردﮔﺎر آﺳـﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﯿﻦ و آﻧﭽﻪ در ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎﺳﺖ ‪ -1‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ‪ -2‬ﻓﻄﺮت ‪ -3‬ﻗﺮآن ﺑﺮادر و ﺧﻮاﻫﺮ‪ ،‬در‬
‫ﺳﺮ آﻏـﺎز اﯾـﻦ ﮐﺘـﺎب ﮐـﻢ ﻧﻈﯿﺮ و ﮔﺮاﻧﻘـﺪر و ﺑﻪ ﭘﯿﺮوي از ﺷـﯿﻮه ادﺑﯽ اﻧﺴـﺎﻧﯽ ﻗﺮآﻧﯽ و روش ﺣﮑﻤـﺎي ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺟـﻮي‪ ،‬ﭘﺮﺳﺸـﯽ ﻣﻄﺮح‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺤﺒﻮﺑّﯿﺖ اﻧﺒﯿﺎء و رﻣﺰ ﭘﯿﺮوزي آﻧﻬﺎ ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫ﺗﻮ در ﻫﺮ ﮐﺠـﺎي اﯾﻦ ﮔﺮدوﻧﻪ ﻋﻈﯿﻢ و ﭘﺮ ﻏﻮﻏﺎي زﻣﯿﻦ ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬در ﻫﺮ ﺷـﺮاﯾﻄﯽ و ﺗﺤﺖ ﻫﺮ ﻣﻘﺮّراﺗﯽ زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ ،‬اﮔﺮ در ﺷـﻤﺎل و‬
‫ﺟﻨﻮب ﯾﺎ ﺷـﺮق و ﻏﺮب زﻣﯿﻦ ﯾﺎ در ﮐﺮاﻧﻪ درﯾﺎﻫﺎ‪ ،‬در ﮐﺸﻮرﻫﺎي اروﭘﺎﺋﯽ و آﺳـﯿﺎﺋﯽ و در ﺻﺤﺮاﻫﺎي آﺗﺶ ﺧﯿﺰ اﻧﻘﻼﺑﯽ آﻓﺮﯾﻘﺎ‪ ،‬در ﻗﺎّره‬
‫ﭘﻬﻨﺎور ﻫﻨﺪ و ﭘﺎﮐﺴـﺘﺎن‪ ،‬و در آﺳﻤﺎﻧﺨﺮاﺷـﻬﺎ‪ ،‬ﯾﺎ ﮐﻠﺒﻪﻫﺎي آﻻﭼﯿﻘﯽ ﺳـﻨﮕﺎﭘﻮر و ﻣﺎﻟﺰي‪ ،‬اﮔﺮ در ژرﻓﻨﺎي ﺗﺎرﯾﮏ و ﺑﯽروح ﺗﻤّﺪن ﺷﯿﻄﺎن‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﺟﻬﺎن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ داري و ﻣﺎّدي ﯾﺎ در ﻧﺒﺮدﮔﺎﻫﻬﺎي ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب ﻟﺒﻨﺎن‪ ،‬اﮔﺮ در ﺳﻨﮕﺮ ﻋّﺰت و ﺷﺮاﻓﺖ و ﺷﻬﺎدت ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ‬
‫و ﮐﺸﻮر ﻋﺰﯾﺰﻣﺎن اﯾﺮان اﺳـﻼﻣﯽ از ﮐﯿﺎن ﻋﺪاﻟﺖ ﺟﻬﺎن ﺷـﻤﻮل اﺳﻼﻣﯽ دﻓﺎع ﻣﯽﮐﻨﯽ و ﻋﻠﯿﻪ ﺑﯿﺪادﮔﺮان ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﻨﻔﻮر ﺗﺎرﯾﺦ در ﻣﻌﺮض‬
‫ﺧﯿﺰشﻫـﺎي ﻓﺘﻨﻪ ﺟﻮﯾـﺎﻧﻪ ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬و ﺑﺎﻻـﺧﺮه در ﻫﺮ ﮐﺠـﺎ و در ﻫﺮ ﺣـﺎل ﻫﺴﺘﯽ ﺑـﺎ ﭼﺮاغ اﻧـﺪﯾﺸﻪات و ﺑﻪ ﻓﺮﻣـﺎن ﺷﻮر و اﺣﺴـﺎس ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﺖ ﺑﯿﻨﺪﯾﺶ ﮐﻪ ﭼﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺧﺪاي ﭘﯿﺮوز و ﻣﺤﺒﻮﺑﻨﺪ؟‬
‫ﺗـﺎﮐﻨﻮن‪ ،‬ﺣـّﺪ اﻗـّﻞ ﺳـﯽ ﻗﺮن از ﺗﺎرﯾـﺦ آﻧـﺎن ﮔﺬﺷـﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﯽداﻧﯿﻢ آﻧﻬﺎ اﻓﺮادي ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ ﺳـﺮﻣﺎﯾﻪﺷﺎن ﻋﺼﺎﯾﯽ‪ ،‬زﻧﺒﯿﻠﯽ‪ ،‬ﺗﺒﺮي‪ ،‬ﺗﺨﺘﻪ‬
‫ﭘﺎرهﻫـﺎﯾﯽ‪ ،‬زرﻫﯽ‪ ،‬زﻧﺎن و ﻓﺮزﻧـﺪان ﺻﺎﻟـﺢ و ﻧﺎﺻﺎﻟﺤﯽ‪ ،‬ﯾﺎران ﻣﻮاﻓﻖ و ﻧﺎﻣﻮاﻓﻘﯽ ﺑﻮده‪ ،‬و در ﻣﻘﺎﺑﻠﺸﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن ﺟّﺒﺎري ﭼﻮن ﺷـّﺪاد و‬
‫ﻧﻤﺮود و ﻓﺮﻋﻮن و ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﺎﻧﯽ ﺳﻨﮕﺪل ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮﻫﺎﺋﯽ زﻫﺮآﮔﯿﻦ و ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪﻫﺎﺋﯽ در ﺧﺪﻣﺖ ﻋﺒﻮدّﯾﺖ ﺑﺖﻫﺎ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﺤﮑﻢﺗﺮ ﺑﺮ ﮔﺮده‬
‫ﻋّﻤﺎرﻫﺎ و أﺑﻮ ذرﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﺮود ﻣﯽآوردﻧﺪ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻫﯿﭻ دﻟﯿﻞ ﻣﺤﺴﻮس و ﻣﻌﻘﻮﻟﯽ ﻫﻢ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ آن ﭘﻮﺳﺖ ﺑﺮ دوﺷﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪6 :‬‬
‫ﻋﺼـﺎ در دﺳـﺘﺎن ﯾـﺎ ﭼﻮﭘﺎﻧﺎن و اﺟﯿﺮ ﺷـﺪﮔﺎن‪ ،‬آﻧﻬﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ در ﮐﻮدﮐﯽ ﭘـﺪر و ﻣﺎدر از دﺳﺖ ﻣﯽدادﻧـﺪ‪ ،‬و درس ﻧﺎﺧﻮاﻧـﺪه و اﺳـﺘﺎد‬
‫ﻧﺪﯾﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﮕﻔﺘﻪ ﻓﺮﻋﻮن ﻣﺼـﺮ‪ ،‬دﺳـﺘﺎﻧﺸﺎن ﺑﺪون دﺳﺘﯿﺎرهﻫﺎي زّرﯾﻦ‪ ،‬و ﻟﺒﺎﺳـﺸﺎن از ﭘﺸﻢ ﻧﺎدوﺧﺘﻪ ﺑﻬﻢ ﺑﺮ ﻧﯿﺎﻣﺪه ﮔﻮﺳـﭙﻨﺪان و ﺷﺘﺮان‬
‫ﺑﻮده ﺧﺎرﻫﺎي ﻣﻐﯿﻼن در ﭘﺎﻫﺎﺷﺎن ﻣﯽﺧﻠﯿﺪ و ﻧﻌﻠﯿﻦ و ﮐﻔﺶﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ وﺻﻠﻪ ﺑﺮ وﺻﻠﻪ ﻣﯽزدﻧﺪ و ﻣﯽدوﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﺣّﺘﯽ ﺳـﺮﭘﻨﺎﻫﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ و در ﺳﺎﯾﻪ درﺧﺘﺎن ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﯽ و ﻏﺎرﻫﺎ ﺑﺎ ﺧﺪاي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ راز و ﻧﯿﺎز و ﻧﯿﺎﯾﺶ ﻣﺸـﻐﻮل ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﺷـﻦ‬
‫زارﻫﺎ‪ ،‬و ﮐﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﺪون واﺳﻄﻪ ﺑﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ ﮐﻪ ﮐّﻞ ﻫﺴﺘﯽ اﺳﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮐﻨـﻮن از ﺧـﻮﯾﺶ ﺳـﺆال ﮐﻨﯿـﻢ‪ ،‬ﭼﺮا آﻧﭽﻨـﺎن اﻧﺴﺎﻧﻬـﺎﺋﯽ‪ ،‬ﻧﺎﻣﺸـﺎن ﮔﻔﺘﺎرﺷـﺎن‪ ،‬ﮐﺮدارﺷـﺎن‪ ،‬ﻟﺤﻈﻪ ﻟﺤﻈﻪ اﻧـﺪﯾﺸﻪ و دردﻫﺎﺷـﺎن و ﮐﺘـﺎب‬
‫زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﭘﺮ ﺷﮑﻮﻫﺸﺎن در ﺧّﻂ ﺳﯿﺮ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﻤﻮاره ﻣﻮرد ﺗﻮّﺟﻪ ﻣﯿﻠﯿﺎردﻫﺎ اﻧﺴﺎن در ﺗﻤﺎم زﻣﺎﻧﻬﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﮐﻮﺷﯿﺪهاﻧﺪ آﻧﻬﺎ را‬
‫ﺳﺮﻣﺸﻖ ﺣﯿﺎت ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺮوز ﭼﻬـﺎر ﭘﻨﺠﻢ ﺟﻤﻌّﯿﺖ زﻣﯿﻦ ﺷـﯿﻔﺘﻪ و ﻣﺆﻣﻦ راه اﻧﺒﯿﺎء ﻫﺴـﺘﻨﺪ راﺳﺘﯽ ﮐـﺪام ﻓﺮﻣﻮل ﺟﺒﺮي ﺗﺎرﯾـﺦ و ﭼﻪ دﺳـﺘﮕﺎه ﮐﺎﻣﭙﯿﻮﺗﺮي در ﺑﺎره‬
‫آﻧﭽﻨﺎن اﻧﺴﺎﻧﻬﺎﺋﯽ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﻧﻔﻮذ و اﺛﺮي را ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻮﺟﯿﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﮕﺮ ﻧﻮح‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻣﻮﺳـﯽ‪ ،‬ﻋﯿﺴـﯽ‪ ،‬زﮐﺮّﯾﺎ‪ ،‬اﻟﯿﺎس‪ ،‬ادرﯾﺲ‪ ،‬و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻣﺤّﻤـ ﺪ )ص( ﮐﻪ درود ﺧﺪاوﻧﺪ و درود ﺗﻤﺎم ﭘﺎﮐﺎن روزﮔﺎر ﻧﺜﺎر‬
‫ارواﺣﺸﺎن ﺑﺎد‪ ،‬ﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و ﭼﻪ داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﻋﺠﺎزي آﻓﺮﯾﺪهاﻧﺪ؟‬
‫ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﭼﮕﻮﻧﻪ زورﻣﻨـﺪان ﻋـﺎﻟﻢ و ﻣـّﺪﻋﯿﺎن ﻋـﺪاﻟﺖ و ﺑﺸـﺮ دوﺳـﺘﺎن ﺑـﺎ ﺗﻤـﺎم ﻗـﺪرت و ﺗﺠﻬﯿﺰات ﺑﺮاي ﻣﺤﺒﻮﺑّﯿﺖ و ﭘﯿﺸﺒﺮد روش‬
‫ﺧﻮﯾﺶ و ﺳﯿﺴـﺘﻤﻬﺎي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽﺷﺎن ﺷﺐ و روز ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬وﻋـﺪه ﻣﯽدﻫﻨـﺪ‪ ،‬ﻗـﺪرت ﻧﻤﺎﺋﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺳﻪ ﭼﻬﺎر ﻗﺮن اﺳﺖ ﺻﺪﻫﺎ‬
‫ﻣﻠﯿﻮن اﻧﺴـﺎن ﺿـﻌﯿﻒ و ﺳـﺘﻤﺪﯾﺪه را ﻗﺮﺑـﺎﻧﯽ ﻣﻄـﺎﻣﻊ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻤﻮدهاﻧـﺪ و از ﻓﺮداي ﻣﺮﮔﺸـﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﻣﺮدم ﻋﺰادارﺷـﺎن ﻧﻤﯽﺷﻮﻧـﺪ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ ﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﺮ ﺳﺎل دو ﺳﻪ ﻣﻠﯿﺎرد ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﯾﺎد و ﺗﻮﻟّﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان از ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪7 :‬‬
‫ﻣﻮﺳـﯽ )ع( ﺗـﺎ ﻣﺤّﻤـ ﺪ )ص( ﻣﺮاﺳﻢ ﺑﺮﮔﺰار ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ؟ و ﺑﺎﻻـﺧﺮه در ﺳﺮاﺳـﺮ ﺟﻬﺎن اﻣﺮوز ﺑﻨﺎم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳـﻼم ﺑﺮ ﻣﺄذﻧﻪﻫﺎي ﻣﺴﺎﺟـﺪ ﻧـﺪاي‬
‫ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﻣﺤّﻤﺪا رﺳﻮل اﻟّﻠﻪ در ﻓﻀﺎي ﻣﻮاج و ﺟّﻮ زﻣﯿﻦ ﮔﺴﺘﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻓﻄﺮت‪:‬‬
‫ﺑﺮادر و ﺧﻮاﻫﺮ آزاد ﺷﺪه از اﺳﺎرت ﺑﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﯽ ﭼﺮا ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺎّدي در ﺟﺎن و روان اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﮐﺎرﺳﺎز ﻧﯿﺴﺖ‪.‬؟‬
‫ﻣﯽداﻧﯽ ﭼﺮا ﺗﻮ آرزوﻣﻨﺪ رﻫﺎﺋﯽ ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﯿﻦ ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﯽ؟‬
‫ﻣﯽداﻧﯽ ﭼﺮا از ﻇﻠﻢ و دروغ و ﻧﻔﺎق و رﯾﺎ ﻣﺘﻨّﻔﺮي؟‬
‫ﺧﺒﺮ داري ﭼﺮا روح ﺗﺸـﻨﻪ ﺣّﻖ و ﻋﺪاﻟﺖ ﺧﻮاﻫﯿﺖ از ﯾﺎدآوري ﺟﺎﻧﺒﺎزﯾﻬﺎي ﺷـﻬﯿﺪان و رزﻣﻨﺪﮔﺎن راه اﷲ‪ ،‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎل ﺗﺎرﯾﺦ ﺷﺎد‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫آﮔـﺎه ﻫﺴـﺘﯽ ﮐﻪ ﭼﺮا ﻣﻦ و ﺗـﻮ و ﻫﺮ اﻧﺴـﺎن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﻋﻠﯽ )ع( و ﺣﺴـﯿﻦ )ع(‪ ،‬و ﯾـﺎران اﯾﺜﺎرﮔﺮﺷـﺎن را دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و ﻋّﻠﺘﺶ‬
‫ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫ﭘﺎﺳـﺦ اﯾﻨﺴـﺘﮑﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ ﻓﻄﺮت ﺧـﺪا ﺧﻮاﻫﯽ آﻓﺮﯾـﺪه ﺷﺪه و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻣﻨﺎدي آن ﻓﻄﺮﺗﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻓﻄﺮت و ﺳـﺮﺷﺘﯽ ﮐﻪ از ذّرات ﺗﺎ ﮐﺮات‬
‫ﺟﻬﺎن را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ و وﺟﻮد اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي اﻣﺮوز و دﯾﺮوز و ﻓﺮدا‪ ،‬آﮔﺎه ﯾﺎ ﻧﺎآﮔﺎه ﻣﺘﺮﻧّﻢ ﯾﺎد ﺧﺎﻟﻖ آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺴـﺎن درك ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻓﻬﻤـﺪ‪ ،‬اﻧﺘﺨـﺎب ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﺷـﯿﻔﺘﻪ ﺣـّﻖ اﺳﺖ ﺑﺮاي او درد آورﺗﺮﯾﻦ ﺳـﺨﻨﺎن اﯾﻨﺴـﺘﮑﻪ ﺑـﺎو ﺑﮕﻮﯾﻨـﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﯿﻞﻫـﺎ‪،‬‬
‫ﻓﺮﻋﻮنﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺮونﻫﺎ‪ ،‬ﭼﻨﮕﯿﺰﻫﺎ‪ ،‬ﯾﺰﯾﺪﯾﻬﺎ‪ ،‬و ﺗﻤﺎم ﺟّﺒﺎران ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪهاﻧﺪ ﺳـﺘﻤﮕﺮاﻧﻪ ﺑﺮ ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﻗﺮﺑﺎﻧﯿﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺳﺮﻣﺴﺘﺎﻧﻪ ﭘﺎﯾﮑﻮﺑﯽ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺮﺑﺪه ﮐﺸﯿﺪه و ﺳﭙﺲ ﻣﺮدﻧﺪ و دﯾﮕﺮ ﻫﯿﭻ‪ ،‬آﯾﺎ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻬﻤﻼث ﮔﺰاف و ﺑﯿﻬﻮده ﻧﯿﺴﺖ؟‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻧﺪا ﺳﺮ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫َو ﻻ َﺗْﺤـَﺴ َﺒﱠﻦ اﻟﻠﱠَﻪ ﻏﺎﻓًِﻠﺎ َﻋﱠﻤﺎ َﯾْﻌَﻤُﻞ اﻟﱠﻈﺎﻟ ُِﻤﻮَن‪ /42 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﭙﻨﺪارﯾـﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ از ﮐﺎرﻫﺎﺋﯿﮑﻪ ﺳـﺘﻤﮕﺮان ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻏﺎﻓﻞ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺧﻮد‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از رازﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﻓﻄﺮت ﯾﺎ اﻧﮕﯿﺰه ﺧﺪاﺟﻮﺋﯽ‪ ،‬اﺳﺎس آﻓﺮﯾﻨﺶ اﺳﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان راه ﮔﺸﺎﯾﺎن ﺑﺴﻮي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪8 :‬‬
‫آن ﻫﺴـﺘﻨﺪ و آﺧﺮﯾﻦ ﭘﯿﺎم اﻟﻬﯽ ﮐﻪ ﺗﻮّﺳﻂ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ﺑﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ اﺑﻼغ ﺷﺪه‪ ،‬در ﺣﯿﺎت ﺧﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺟﻤﻊآوري ﺷﺪه و در‬
‫ﻃﻮل ﭼﻬﺎرده ﻗﺮن دﺳﺖ ﻧﺨﻮرده و ﺗﺤﺮﯾﻒ ﻧﺸﺪه ﺑﺪﺳﺖ ﻣﺎ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﺧﻮد ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ اﻋﺠﺎز ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺸﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻗﺮآن‪:‬‬
‫و ﻟﺬا ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ از روز ﻧﺰول ﻗﺮآن ﺗﺎ اﻣﺮوز ﺷﺎﯾﺪ ﻫﯿﭻ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎره و ﺗﻌﺪاد ﻗﺮآن در ﺳﺮاﺳـﺮ ﺟﻬﺎن و ﺑﻪ اﮐﺜﺮ زﺑﺎﻧﻬﺎي ﻋﺎﻟﻢ ﭼﺎپ‬
‫ﻧﺸﺪه »‪ «1‬و ﻫﺮ روز ﻣﺤﻘّﻘﯿﻦ ﺑﯿﺸﺘﺮي را ﺑﺮاي ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ ﺑﺨﻮد ﻣﺠـﺬوب ﻣﯽﮐﻨـﺪ و در ﺗﻤﺎم ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي دﻧﯿﺎ از ﻧﺴـﺨﻪﻫﺎي ﺧّﻄﯽ و ﭼﺎﭘﯽ‬
‫ﻗﺮآن آﺛﺎري ﺑﭽﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد‪.‬‬
‫ﺑﮕﻔﺘﻪ دﯾﻞ ﮐﺎرﻧﮕﯽ در ﮐﺘﺎب )آﺋﯿﻦ ﺳـﺨﻨﻮري( ﺑﺎ ﮔﺸﻮدن ﻗﺮآن در ﺳـﺮ آﻏﺎزش از دﯾـﺪن ﻋﺒﺎرت‪ :‬ﻻ َرﯾَْﺐ ﻓِﯿِﻪ ُﻫﺪًي ﻟ ِﻠُْﻤﺘﱠِﻘﯿَﻦ‪ /2 -‬ﺑﻘﺮه‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺘﻮّﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ ﮐﻪ آﺧﺮﯾﻦ و ﮐﺎﻣﻠﺘﺮﯾﻦ ﺷـﺮط ﺳـﺨﻨﻮري و ﻧﻔﻮذ و ﺗﺄﺛﯿﺮ آن در دﯾﮕﺮان ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﯿﺎن ﮐﺮده‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺗﻮ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﮔﻮﯾﻨﺪه و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺑﺎﺷﯽ و ﺑﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺳﺨﻦ ﺧﻮﯾﺶ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﻣﺆﻣﻦ ﻧﺒﺎﺷﯽ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﺋﯽ ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ‬
‫زﺣﻤﺎت ﺑﯿﻬﻮده اﺳﺖ و ﺑﻬﺪر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫اﻟﺒّﺘﻪ دﯾﻞ ﮐﺎرﻧﮕﯽ ﺗﺎ اﯾﻦ ﺣّﺪ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻗﺮآن را درﯾﺎﻓﺘﻪ وﻟﯽ ﻣﺎ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ِإﱠن ﻫَﺬا اﻟ ُْﻘْﺮآَن َﯾْﻬِﺪي ﻟ ِﻠﱠﺘِﯽ ِﻫَﯽ َأﻗَْﻮُم‪ /9 -‬اﺳﺮاء ﻗﺮآن ﺑﻪ راﻫﯽ ﮐﻪ اﺳﺘﻮارﺗﺮ و ﺑﺎ ارزشﺗﺮ اﺳﺖ ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ آﻏﺎز‪ .‬ﻗﺮآن‪ ،‬ﮐﻪ ﺳﺮاﺳﺮش ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺤﺘﻮاﺋﯽ و ﺣﻘﺎﯾﻘﯽ را در ﺑﺮ دارد ﺑﻠﮑﻪ‪:‬‬
‫ﻗﺮآن ﮐﺘـﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﺂن زﻧﺠﯿﺮﻫﺎي اﺳﺎرت ﺑﺎر ﺗﮑﺎﺛﺮ‪ ،‬ﺗﻔﺎﺧﺮ‪ ،‬اﺳـﺘﮑﺒﺎر‪ ،‬ﺳـﺘﻢ ﭘﯿﺸـﮕﯽ‪ ،‬ﺑﺖ و ﻃﺎﻏﻮت ﭘﺮﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺷـﻬﻮات و ﻫﻮاي‬
‫ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ را ﭘﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎر آﻧﺮا از دوش آدﻣﯽ ﺑﺮﻣﯽدارد‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ زﺑﺎن ﻻﺗﯿﻨﯽ در اروﭘﺎ ﺳﺎل ‪ -1143‬ﻣﯿﻼدي اﺳﺖ )ﺗﺎرﯾﺦ ﻗﺮآن ‪.(69‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪9 :‬‬
‫ﻗﺮآن ﭘﯿﺮوي از‪ -‬ﺑﻮ ﻟﻬﺐﻫـﺎ‪ ،‬ﻗﺎرونﻫـﺎ‪ ،‬ﻧﺎﺑـﺎوران ﺑﻪ اﻟّﻠﻪ و ﻧﺎﺑـﺎوران ﺑﻪ ﻣﻌﺎد و ﺟﻬﺎن ﺟﺰ او ﭘﺎداش‪ ،‬اﻓﺰون ﻃﻠﺒﺎن‪ ،‬ﻓﺴﺎد اﻧﮕﯿﺰان‪ ،‬ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن‬
‫ﺟﻬﻞ و ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻗﺪم ﻧﻬﺎدن در ﻇﻠﻤﺘﮑﺪه ﮐﻔﺮ و ﺧﻮد ﮐﺎﻣﮕﯽ را ﻣﺮدود ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻗﺮآن ﺑﺮاي ﻓﺮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺟﻬﺎﻧﯽ از ﻧﻮر‪ ،‬ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺗﻔّﮑﺮ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﻣﺤّﺒﺖ‪ ،‬ﺷـﺠﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺑﺮادري‪ ،‬ﺳـﻌﯽ و ﺗﻼش‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﺑﯿﻨﯽ‪،‬‬
‫و ﺷـﻨﺎﺧﺖ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧـﺪ و راﺑﻄﻪ ﻣﯿـﺎن ﺟـﺎن و ﺟﻬـﺎن و اﻧﺴـﺎن‪ ،‬ﻋﺒﻮدّﯾﺖ ﺑﻪ اﻟّﻠﻪ‪ ،‬دﻓـﺎع از ﺷـﺮف و ﻧـﺎﻣﻮس‪ ،‬ﺑـﺎ ﺑﻬﺮهﻣﻨـﺪي از‬
‫ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري و ﺑﺨﺸﺎﯾﺶﻫﺎي اﻟﻬﯽ‪ ،‬اراﺋﻪ راه رﺷﺪ و ﺑﺎﻻﺧﺮه اﻣﯿﺪواري و آراﻣﺶ ﺑﺨﺸﯽ ﺑﻪ روان ﻣﻀﻄﺮب آدﻣﯿﺎن در ﺑﺎره ﻓﺮداي ﭘﺲ از‬
‫ﻣﺮگ و رﺳﯿﺪن ﺑﻪ رﺿﻮان آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر را ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﯽآﻣﻮزد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ِﮐﺘﺎٌب َأﻧ َْﺰﻟ ْﻨﺎُه ِإﻟَﯿَْﮏ ُﻣﺒﺎَرٌك ﻟ َِﯿﱠﺪﺑ ﱠُﺮوا آﯾﺎﺗِِﻪ َو ﻟ َِﯿَﺘَﺬﱠﮐَﺮ ُأوﻟ ُﻮا اﻟ َْﺄﻟ ْﺒﺎِب‪ /29 -‬ص‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﻣﺒـﺎرﮐﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧـﺎزل ﮐﺮدﯾﻢ ﺗـﺎ در آﯾـﺎﺗﺶ ﺗـﺪﺑّﺮ و اﻧـﺪﯾﺸﻪ ﺷﻮد و داﻧﺸـﻤﻨﺪان از آن ﭘﻨـﺪ ﮔﯿﺮﻧـﺪ و ﻣﻔـﺎﻫﯿﻢ آن را‬
‫ﯾﺎدآوري ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن‪ ،‬راﻫﻨﻤـﺎي اﻧﺴﺎﻧﻬـﺎ ﺑﺴﻮي ﺟﻬـﺎن اﺑـﺪي اﺳﺖ و ﻫﯿـﭻ اﻧﺴـﺎﻧﯽ از آن ﺑﯽﻧﯿـﺎز ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻟﺒّﺘﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫـﺪ از ﺣﯿﻮان زﯾﺴﺘﯽ‬
‫ﮔﺎﻣﯽ ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﻬﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﻠﻢ و ﻋﺎﻟﻢ ﻓﺮﻣﻮﻟﻬﺎي ﻣﺄﯾﻮس ﮐﻨﻨﺪه و ﻣﻨﻔﯽ ﺑﻪ ﺑﺸـﺮّﯾﺖ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ اﺻﻮﻻ ﺑﮕﻔﺘﻪ ﺳـﻌﺪي‪ ،‬اﯾﻨﺎن ﻋﺎﻟﻢ‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ زﯾﺮا ﻋﻠﻢ‪ ،‬آﻟﺖ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻣﺮاد اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺮاد ﮐّﻠﯽ »‪ «1‬ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و راﺑﻄﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎل و آﯾﻨﺪه ﭘﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﭘﺮدهاي از ﯾـﺄس و ﻧﯿﺴﺘﯽ و ﻧﺎاﻣﯿـﺪي در ﭘﯿﺶ اﻧـﺪﯾﺸﻪ و دﯾـﺪﮔﺎه آدﻣﯿـﺎن ﺑﯿـﺎوﯾﺰد‪ ،‬او ﺑﺠﺎي ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﮑﯽ و ﺟﻬﻞ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮده و ﻫﺮﮔﺰ‬
‫آﻧﭽﻨﺎن ﺗﺌﻮرﯾﻬﺎ و‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻋﻘﻞ ﺑﺎ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺷـﺮف ﮐﻪ دارد ﻧﻪ راﻫﺴﺖ ﺑﻞ ﭼﺮاﻏﺴﺖ در اّول راه آﺋﯿﻦ و ﻃﺮﯾﻘﺖ‪ ،‬و ﺧﺎﺻّﯿﺖ ﭼﺮاغ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺎه از راه داﻧﻨﺪ‬
‫و ﻧﯿـﮏ از ﺑـﺪ ﺷﻨﺎﺳـﻨﺪ و دﺷـﻤﻦ از دوﺳﺖ ﻓﺮق ﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷـﺨﺺ اﮔﺮ ﭼﻪ ﭼﺮاغ دارد ﺗﺎ ﻧﺮود ﺑﻤﻘﺼﻮد ﻧﺮﺳـﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ در آن ﺻﻮرت‬
‫ﺣﺠﺎب ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﻘﺮاﺋﻦ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ آﻟﺖ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻣﺮاد اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺮاد ﮐﻠّﯽ ﭘﺲ ﻫﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺠّﺮد ﻋﻠﻢ ﻓﺮود آﯾﺪ آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد در ﻧﯿﺎﻣﺪه )رﺳﺎﻟﻪ ﭼﻬﺎرم از ﺳﻌﺪي‪ -‬در اّول ﮐﻠّﯿﺎت ﭼﺎپ ﺷﻮرﯾﺪه ﺷﯿﺮازي ‪ 1335‬ه در ﺑﻤﺒﺌﯽ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن(‪.‬‬
‫ﻓﺮﺿّﯿﻪﻫﺎي ﻣﻨﻔﯽ ﺑﺎ آرزوﻫﺎ و ﻧﯿﺎزﻫﺎي از ﺻﻔﺮ ﺗﺎ ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ آدﻣﯽ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫او ﺑﺎ اﺻـﺮار ﺗﻤﺎم‪ ،‬ﺧﻮد را ﺷﺎﺧﺺ ﻗﺮار داده و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺟﻬﺎﻧﯽ از آزﻣﻨـﺪي‪ ،‬ﻫﻮﺳـﻨﺎﮐﯽ‪ ،‬ﺑﯽﺑﻨﺪ و ﺑﺎري و ﺑﺖ ﻧﻔﺲ و ﺷـﻬﻮت را ﺑﺠﺎي‬
‫ﻧﻮر و ﻋﻠﻢ ﻧﺸﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺑﮕﻔﺘﻪ آن ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﮐﺰ ﺗﻮ‪ ،‬ﺗﻮ را ﻧﺒﺴﺘﺎﻧﺪ ﺟﻬﻞ از آن ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺑﻮد ﺻﺪ ﺑﺎر‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻠﯿﺪ ﺷـﻬﺮ ﻋﻠﻢ و ﺣﻘﯿﻘﺖ را از ﮐﻠﯿﺪ داراﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﻼ ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن را از ﻏﻔﻠﺖ و ﺳﺮﮔﺮداﻧﯽ ﻧﺠﺎت دادهاﻧﺪ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻬﺎﺋﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮا راه ﭘﺮ ﺳﻨﮕﻼخ و ﺗﺎرﯾﮏ زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﻣﺸﻌﻞﻫﺎي ﻓﺮوزاﻧﯽ از اﻣﯿﺪواري ﺑﻪ ﻓﺮداي اﺑﺪي ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ و ﺑﺎﻧﮓ ﺑﺮﻣﯽدارﻧﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫َو ﻟََﻘْﺪ َﮐَﺘﺒْﻨﺎ ﻓِﯽ اﻟﱠﺰﺑ ُﻮِر ﻣِْﻦ ﺑَْﻌِﺪ اﻟﱢﺬْﮐِﺮ‪َ ،‬أﱠن اﻟ َْﺄْرَض َﯾِﺮﺛُﻬﺎ ِﻋﺒﺎِدَي اﻟﱠﺼﺎﻟ ُِﺤﻮَن‪ /105 -‬اﻧﺒﯿﺎء‪.‬‬
‫در ﮐﺘﺎب زﺑﻮر ﺑﻌﺪ از ذﮐﺮ ﻧﻮﺷﺘﯿﻢ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ را وارﺛﺎﻧﯽ از ﺧﺪا ﭘﺮﺳﺘﺎن ﺻﺎﻟﺢ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻗﺮآن ‪ ...‬ص ‪10 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ زﻧﺠﺎﻧﯽ در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬

‫»ﻗﺮآن ﺑـﺎ اراﺋﻪ دﻫﻨـﺪه دﯾﻦ ﮐﺎﻣـﻞ و ﻧﻌﻤﺖ ﺗـﺎّم و ﺗﻤﺎم‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم اﻧﺴﺎﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺳـّﻨﺖ اﻟﻬﯽ در آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮرﺷـﯿﺪ و آب‪ ،‬ﺣﯿـﺎت ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﻮﺟﻮدات را ﺗـﺄﻣﯿﻦ ﮐﻨﻨـﺪ و روﯾﺶ آﻧﻬـﺎ ﺑـﺪون آن دو ﻋﺎﻣﻞ اﻣﮑﺎن ﭘـﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻫﻢ‪ ،‬ﺳـّﻨﺖ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ و رﺷﺪ و روﯾﺶ ﺟﺎن و ﻧﻔﺲ آدﻣﯿﺎن را ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﻧﺒّﻮت و ﮐﺘﺎﺑﺶ ﮐﻪ ﻫﻤﭽﻮن آب‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪ ﺣﯿﺎت روﺣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺮار داده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎﺑﺶ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﺑﺎ ﻧﻮرش ﻫﺪاﯾﺘﮕﺮ ﻃﺒﯿﻌﺖ اﺳﺖ و ﺗﺎﺑﺶ و ﺷﻌﺎع وﺣﯽ ﻫﻢ ﺑﺎ زﺑﺎن و ﺑﯿﺎن آﯾﺎت ﻗﺮآن ﻫﺪاﯾﺘﮕﺮ روان اﻧﺴﺎﻧﻬﺎﺳﺖ‪،‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫َﻗْﺪ ﺟﺎَءُﮐْﻢ ﻣَِﻦ اﻟﻠﱠِﻪ ﻧُﻮٌر َو ِﮐﺘﺎٌب ُﻣﺒِﯿٌﻦ َﯾْﻬِﺪي ﺑ ِِﻪ اﻟﻠﱠُﻪ َﻣِﻦ اﺗﱠَﺒَﻊ ِرْﺿﻮاَﻧُﻪ ُﺳﺒَُﻞ اﻟﱠﺴﻼِم َو ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪11 :‬‬
‫ﯾُْﺨِﺮُﺟُﻬْﻢ ﻣَِﻦ اﻟﱡﻈﻠُﻤﺎِت ِإﻟَﯽ اﻟﱡﻨﻮِر ﺑ ِِﺈْذﻧِِﻪ َو َﯾْﻬِﺪﯾِﻬْﻢ ِإﻟﯽ ِﺻﺮاٍط ُﻣْﺴَﺘِﻘﯿٍﻢ‬
‫‪ /15 -‬ﻣﺎﺋﺪه از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻮري و ﮐﺘﺎﺑﯽ روﺷﻦ و ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺑﺮاي ﺷـﻤﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﺿﺎي او را ﭘﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﺑﻪ راﻫﻬﺎي‬
‫ﺳﻼﻣﺖ ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﻮرﺷﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﺑﻪ راﻫﯽ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ رﻫﺒﺮيﺷﺎن ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﺗﻔﺴـﯿﺮ اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﻦ ﺗﺎ ﺑﺒﯿﻨﯽ ﮐﻪ در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻣﯿﻼدي ﺷﺮق و ﻏﺮب ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد و‬
‫ﻫﺮج و ﻣﺮج ﺳﯿﺎﺳـﯽ‪ ،‬اﺧﻼـﻗﯽ و اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ ﺗﺒـﺪﯾﻞ ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻤـّﺪن ﺟﻬـﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺧﻮﺷـﮕﺬراﻧﯽﻫﺎ و ﺳـﺴﺘﯽ و ﺗﻔﺮﯾـﺢ در ﺷـﻌﻠﻪﻫﺎي ﻓﺴﺎد‬
‫ﻣﯽﺳﻮﺧﺖ و ﺳـﯿﺎﺳﺖ و ﻧﻈـﺎم ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ آن ﻋﺼـﺮ ﺑـﺎ ﻏـﻞ و زﻧﺠﯿﺮﻫـﺎ اداﻣﻪ ﻣﯽداﺷﺖ‪ ،‬اﺧﻼق ﻋﻤﻮﻣﯽ و رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺮدم ﺑﺎ زﯾﺎده‬
‫رويﻫﺎ و ﺷـﻬﻮات از ﻫﻢ ﮔﺴـﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎ و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﮑﺮي ﻫﻢ ﺑﺎ ﺟﺪال و ﺳﺘﯿﺰه ﺟﻮﺋﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﺪ و ﺧﻮن ﻣّﻠﺖﻫﺎ ﺑﺪﺳـﺖ‬
‫ﻇﺎﻟﻤﯿﻦ و ﺳﺘﻤﮕﺮان ﺑﻬﺪر ﻣﯽرﻓﺖ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ آن ﺧﻮﻧﻬﺎ در راه ﻫﺪﻓﯽ ﺷﮑﻮﻫﻤﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺒﺪﺋﯽ ﻣﻘّﺪس رﯾﺨﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺟﻬﺎﻧﯽ در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺨﺶ ﻓﺎﻗـﺪ اﻟﮕﻮﻫﺎ و ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺎﻟﯽ ﺑﻮد و زﻧـﺪﮔﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ وﺣﻮش ﺑﻪ ﺑﯿﻬﻮدﮔﯽ ﺳﭙﺮي ﻣﯽﺷـﺪ‪ ،‬در ﭼﻨﺎن‬
‫ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻣﺤّﻤﺪ ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ و ﺳـّﻠﻢ ﺑﺎ رﺳﺎﻟﺖ دﯾﻨﯽ و اﺧﻼﻗﯿﺶ ﺑﺮ ﭼﻨﺎن ﺟﻬﺎن ﺗﺎرﯾﮏ و ﺗﺸـﮑﯿﻼت ﭘﻮﺳﯿﺪهاي ﻇﻬﻮر ﮐﺮد و در‬
‫دﺳـﺘﺶ اﯾﻦ ﻗﺮآن را ﮐﻪ اﻣﺮوز ﭘﯿﺸـﺎروي ﺑﺸـﺮ ﻫﺴﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻣﯽﺧـﻮاﻫﯽ ﺑﮕﻮ ﺑـﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮر و اﺧﮕﺮي ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻮر ﺗﻮﺣﯿـﺪ ﻓﺮوزان ﺷـﺮق و‬
‫ﻏﺮب را ﺑﻪ ﭘﻨﺎه آن دﻋﻮت ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﺧﻼق اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﻓﻀـﯿﻠﺖ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﮐﺮد و ﻋﻘﯿﺪهاش را ﺑﺮ اﺳﺎس ﺟﻮان ﻣﺮدي ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد‪ ،‬و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺤّﺒﺖ ﻋﻈﻤﺖ ﺑﺨﺸـﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺟﻬﺎد و ﭘﯿﺮوزي ﺑﺮ ﺗﺎرﯾﮑﯽ و ﻓﺴﺎد و در راه اﯾﺠﺎد آن ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﺘﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻗﺪرﺗﯽ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﻧﺸﺪ و ﻧﻪ ﺑﻌﺪ از ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻏﺮﺿـﯽ‬
‫و ﻫﺪﻓﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﭘﺎك و آراﺳﺘﻪ‪ ،‬و ﻋﻘﻞ و ﺧﺮد از اﺳﺎرتﻫﺎ آزاد ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫َو ﻻ َﺗْﻘُﻒ ﻣﺎ ﻟَﯿَْﺲ ﻟََﮏ ﺑ ِِﻪ ِﻋﻠٌْﻢ ِإﱠن اﻟﱠﺴْﻤَﻊ َو اﻟ َْﺒَﺼَﺮ َو اﻟ ُْﻔﺆاَد ُﮐﱡﻞ ُأوﻟﺌَِﮏ ﮐﺎَن َﻋﻨُْﻪ َﻣْﺴُﺆﻟًﺎ‪ /36 -‬اﺳﺮاء‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪12 :‬‬
‫ﺑـﻪ ﭼﯿﺰي ﮐـﻪ ﻋﻠﻢ و آﮔـﺎﻫﯽ در ﺑـﺎره آن ﻧـﺪاري‪ ،‬ﺗـﻮّﺟﻪ ﻣﮑﻦ و ﺑﺮ آن اﺻـﺮار ﻧـﻮرز و ﻣـﺎﯾﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﮔـﻮش و ﭼﺸﻢ و دل ﻫﻤﮕﯽ در‬
‫ﮐﺎرﺷﺎن ﻣﺴﺌﻮﻟﻨﺪ‪» .‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻘﺮآن‪ /‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ زﻧﺠﺎﻧﯽ »‪«-«1‬‬
‫آﻏﺎز ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ‪ ...‬ص ‪12 :‬‬
‫راﻏﺐ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﯾﻌﻨﯽ اﻇﻬﺎر ﮐﺮدن ﻣﻌﻨﯽ ﻗﺎﺑﻞ درﯾﺎﻓﺖ و ﻣﻌﻘﻮل‪ ،‬ﮐﻪ وﯾﮋه ﻣﻔﺮدات و واژهﻫﺎي دور از ذﻫﻦ اﺳﺖ« و‬
‫ﭼﻮن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ در زﻣﺎن ﻧﺰول ﻗﺮآن ﻣﺮدم در ﺑﺎره ﻣﻔﺮدات ﻗﺮآن از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭘﺮﺳﺸـﻬﺎﺋﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﻧﻬﺎل ﺗﻔﺴﯿﺮ از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز‬
‫ﺗﻮّﺳﻂ ﺧﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﺑﯿﺎﻧﺎﺗﺶ ﻏﺮس ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ از اﯾﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪ -1‬از وﺟﻮد ﺧﺪاي‪ِ) .‬إذا َﺳَﺄﻟََﮏ ِﻋﺒﺎِدي َﻋﻨﱢﯽ ‪ /186 -...‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫‪ -2‬از ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺷﮑﻞ ﻣﺎه ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪َ) .‬ﯾْﺴَﺌﻠُﻮَﻧَﮏ َﻋِﻦ اﻟ َْﺄِﻫﻠﱠِﮥ ﻗُْﻞ ِﻫَﯽ ‪ /189 ...‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫‪ -3‬از ﮐّﻤّﯿﺖ و ﮐﯿﻔّﯿﺖ اﻧﻔﺎق‪َ) .‬ﯾْﺴَﺌﻠُﻮَﻧَﮏ ﻣﺎ ذا ﯾُﻨِْﻔُﻘﻮَن ‪.(215 -...‬‬
‫‪ -4‬از ﻣﺎﻫﻬﺎي ﺣﺮام‪َ) .‬ﯾْﺴَﺌﻠُﻮَﻧَﮏ َﻋِﻦ اﻟﱠﺸْﻬِﺮ اﻟ َْﺤﺮاِم ‪ /217 ...‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫‪ -5‬از ﺧﻤﺮ و ﻗﻤﺎر و ﺷﺮط ﺑﻨﺪي‪َ) .‬ﯾْﺴَﺌﻠُﻮَﻧَﮏ َﻋِﻦ اﻟ َْﺨْﻤِﺮ َو اﻟ َْﻤﯿِْﺴِﺮ ‪ /219 -...‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫‪ -6‬از وﺿﻊ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﯾﺘﯿﻤﺎن‪َ) .‬ﯾْﺴَﺌﻠُﻮَﻧَﮏ َﻋِﻦ اﻟ َْﯿﺘﺎﻣﯽ ‪ /240 -...‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫‪ -7‬از ﭘﺎﮐﯽﻫﺎ ﮐﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﺣﻼل اﺳﺖ‪َ) .‬ﯾْﺴَﺌﻠُﻮَﻧَﮏ ﻣﺎ ذا ُأِﺣﱠﻞ ﻟَُﻬْﻢ ‪ /4 -...‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺑـﻮ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠـﻪ زﻧﺠـﺎﻧﯽ داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﻣﻌﺎﺻـﺮ و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﺗﺎرﯾـﺦ ﻗﺮآن ﮐﻪ ‪ 98‬ﺳـﺎل ﻗﺒـﻞ در ﺷـﻬﺮ زﻧﺠـﺎن ﻣﺘﻮﻟّـﺪ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﻓﺮت‬
‫ﺑﮑﺸﻮرﻫﺎي ﺷﺎم‪ ،‬ﺣﺠﺎز و ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ در ﻣﺼﺮ ﺑﺎ ﻋﻠﻤﺎء آﻧﺠﺎ ﻣﻨﺎﻇﺮه ﻧﻤﻮده‪ ،‬اﺣﻤﺪ اﻣﯿﻦ ﺑﺎ دﯾﺪن او اﻇﻬﺎر دوﺳﺘﯽ ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ ﻧﻤﻮده ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»اﻣﺮوز ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺳـﻌﯿﺪ و ﻣﺒـﺎرك اﺳﺖ و ﻣﻮﻗﻊ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻘﻼ و ﻋﻠﻤﺎء در ﺻـﺪد زﻧـﺪه ﮐﺮدن ﻋﻮاﻣﻞ اﻟﻔﺖ ﻣﯿﺎن ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ و‬
‫ﻣﯽراﻧﺪن ﺧﺼﻮﻣﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ« اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ در ﺗﻬﺮان در داﻧﺸﮑﺪه اﻟﻬّﯿﺎت در آن زﻣﺎن ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗﺪرﯾﺲ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬آﺛﺎرش‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻘﺮآن ‪ -2‬ﺑﻘﺎي ﻧﻔﺲ ﺑﻌﺪ از ﻓﻨﺎي ﺟﺴﻢ ‪ -3‬ﻓﯿﻠﺴﻮف ﭘﺎرﺳﯽ ﺻﺪر اﻟّﺪﯾﻦ ﺷﯿﺮازي‪ -4 ،‬و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻗﺴﻤﺘﯽ از اﻻﺑﻄﺎل ‪ -5‬ﮐﺘﺎب‬
‫ﻋﻈﻤﺖ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ )ع( ﺑﻔﺎرﺳﯽ و ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي دﯾﮕﺮ اﺳﺖ )ﻣﻘّﺪﻣﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻗﺮآن ﻋﺮﺑﯽ(‪.‬‬
‫‪ -8‬از ﻗﯿﺎﻣﺖ و وﻗﺖ آن‪َ) .‬ﯾْﺴَﺌﻠُﻮَﻧَﮏ َﻋِﻦ اﻟﱠﺴﺎَﻋِﮥ ‪ /187 -...‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫‪ -9‬از اﻧﻔﺎل ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ‪َ) .‬ﯾْﺴَﺌﻠُﻮَﻧَﮏ َﻋِﻦ اﻟ َْﺄﻧ ْﻔﺎِل ‪ /1 ...‬اﻧﻔﺎل(‪.‬‬
‫‪ -10‬از ﺣﻘﯿﻘﺖ روح )َﯾْﺴَﺌﻠُﻮَﻧَﮏ َﻋِﻦ اﻟﱡﺮوِح ‪ /85 -...‬اﺳﺮاء(‪.‬‬
‫‪ -11‬از ﮐﻮﻫﻬﺎ ﺳﺆال ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪َ) .‬ﯾْﺴَﺌﻠُﻮَﻧَﮏ َﻋِﻦ اﻟ ِْﺠﺒﺎِل ‪ /105 -...‬ﻃﻪ(‪.‬‬
‫واژهﻫﺎﺋﯽ و ﺳﺆاﻻﺗﯽ ﻫﻢ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﻮد ﻗﺮآن و وﺣﯽ آﻧﺮا ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح و ﺳﭙﺲ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ك ﻣﺎ ﻟَﯿَْﻠُﮥ اﻟ َْﻘْﺪِر ‪-...‬‬
‫ك َﻣﺎ اﻟ ْﻘﺎِرَﻋُﮥ ‪ /3 -...‬ﻗﺎرﻋﻪ( و )َو ﻣﺎ َأْدرا َ‬
‫ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪َ) :‬و ﻣﺎ َأْدرا َ‬
‫‪ /2‬ﻗﺪر( ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻬﺎل ﺑﺎرور و ﺟﺎوﯾﺪان ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﮐﻪ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ وﺣﯽ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻـﻠّﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ و ﺳﻠّﻢ ﻏﺮس ﺷﺪه ﺑﻮد از ﻗﺮن اّول ﺗﻮّﺳﻂ‬
‫اﺻـﺤﺎب ﺑﺎ وﻓﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﮐﻪ در رأس ﺗﻤﺎم آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ‪ ،‬اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﻠّﯽ ﺑﻦ أﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ )ع( و ﺳـﭙﺲ ﺷﺎﮔﺮداﻧﺶ‬
‫اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس و اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ،‬ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬آﺑﯿﺎري ﺷﺪ‪.‬‬
‫راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ در ذﯾﻞ واژه‪ -‬ﺷﺒﻪ‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻋﯽ از ﻣﺘﺸـﻬﺎﺑﻬﺎت در ﻗﺮآن ﻫﺴﺖ ﮐﻪ دو ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ از آن ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ آﻧﻬﺎ ﻣﺨﺼﻮص راﺳﺨﯿﻦ در ﻋﻠﻢ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ ﮐﻪ در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﺎدون آﻧﻬﺎ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم و ﭘﻮﺷـﯿﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴـ ﻼم در ﺣّﻖ ﻋﻠﯽ‬
‫رﺿﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻨﻪ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»اﻟّﻠﻬّﻢ ﻓﻘﻬﻪ ﻓﯽ اﻟـّﺪﯾﻦ و ﻋﻠﻤﻪ اﻟّﺘﺄوﯾﻞ« در ﺑﺎره اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس ﻫﻢ ﻣﺜﻞ آن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاوﻧﺪا او را در دﯾﻦ ﻓﻘﯿﻪ ﮔﺮدان و او را ﺗﺄوﯾﻞ‬
‫ﻗﺮآن ﺑﯿﺎﻣﻮز‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﺎت ﻗﺮآن در ﻗﺮن اّول ‪ ...‬ص ‪13 :‬‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﻔﺮدات ﻗﺮآن ﯾﺎ ﮐﻠﻤﺎت ﺗﺎزه و دور از ذﻫﻦ‪ ،‬و ﺗﻌﻠﯿﻢ آﻧﻬﺎ از ﻗﺮن اّول ﺷـﺮوع ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﺮ ﭼﻘﺪر ﺑﺮ داﻣﻨﻪ‬
‫ﻓﺘﻮﺣﺎت اﺳـﻼم اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﺪ و ﻣّﻠﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎﺳـﻼم روي ﻣﯽآوردﻧﺪ ﺷﻮر و ﺷﻮق ﻣﺮدم ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﺋﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪:‬‬
‫‪14‬‬
‫ﺑﻪ ﻗﺮآن و ﺳّﻨﺖﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮔﺴﺘﺮش ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ ﺑﺎ آﺋﯿﻨﯽ و ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﺠﺰه آﻓﺮﯾﺪه و از ﻣﺮدﻣﯽ ﮔﻤﻨﺎم در ﺻـﺤﻨﻪ ﺗﻤّﺪن ﺟﻬﺎﻧﯽ آﻧﮕﻮﻧﻪ ﺷـﮑﻮه و ﻋﻈﻤﺖ اﯾﺠﺎد‬
‫ﮐﺮده‪ ،‬آﺷﻨﺎ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺼﻮص ﮐﻪ زﯾﺮ ﺳﺎز اﻧﻘﻼب اﺳـﻼم و ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ‪ ،‬اﯾﻤﺎن و ﻋﺒﺎدت و ﺑﺎور ﺑﻪ روز ﺟﺰا ﺑﻮد‪ .‬و ﺑﮕﻔﺘﻪ ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﺎ ﻗﺮآن‬
‫ﻣﺒﻌﻮث ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ‪:‬‬
‫ﻟﯿﺨﺮج اﻟّﻨﺎس‪ ،‬ﻣﻦ ﻋﺒﺎدة اﻟّﻨﺎس اﻟﯽ ﻋﺒﺎدة اﻟّﻠﻪ‪.‬‬
‫و ﻣﻦ ﺟﻮر اﻻدﯾﺎن اﻟﯽ ﻋﺪل اﻻﺳﻼم‪.‬‬
‫و ﻣﻦ ﺿﯿﻖ اﻟّﺪﻧﯿﺎ اﻟﯽ ﺳﻌﮥ اﻵﺧﺮة‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻓﻠﺴـﻔﻪ وﺟﻮدي ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ و ﻗﺮآن ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻮده ﮐﻪ ﻣﺮدم را از ﭘﺮﺳـﺘﺶ ﻏﯿﺮ ﺧـﺪا و ﺑﻨـﺪﮔﯽ ﻣﺮدم ﺧﺎرج ﮐﻨـﺪ و ﺑﻪ ﭘﺮﺳـﺘﺶ اﻟّﻠﻪ ﺳﻮق‬
‫دﻫﺪ‪ ،‬از ﺟﻮر و ﺳﺘﻢ ﻣﮑﺘﺐﻫﺎ ﺑﺮﻫﺎﻧﺪ و ﺑﺴﻮي ﻋﺪل اﺳﻼم ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و از ﺟﻬﺎن ﻣﺎّدي و دﻧﯿﺎ ﺑﻔﺮاﺧﻨﺎي ﺟﻬﺎن آﺧﺮت راه ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻨﺠﻬﺖ ﻧﯿﺎزﻫـﺎي ﺳﯿﺎﺳـﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺎدي‪ ،‬اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ از اﯾﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﺷـﻨﺎﯾﯽ ﺑﻪ رواﺑﻂ و داد و ﺳـﺘﺪ و ﻣﻌﺎﻣﻼت و ﻓﻬﻤﯿـﺪن و‬
‫آﻣﻮزش ﭼﯿﺰﻫﺎي ﺟﺎﺋﺰ و ﺣﻼل از آﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﻧﺎروا و ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺗﻮﺣﯿـﺪي و ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳـﯽ‪ ،‬ﻧﺒّﻮت‪ ،‬درك و ﭘـﺬﯾﺮش اﻣﻮر آﯾﻨـﺪه و‬
‫ﻏﯿﺐ‪ ،‬و از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮ ﺗﺸﻮﯾﻖ اﺳـﻼم ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﻋﻠﻮم ﮐﻪ از آﻣﻮﺧﺘﻦ ﻗﺮآن آﻏـﺎز ﻣﯽﺷـﺪ‪ ،‬ﺷـﻨﺎﺧﺘﻦ رواﺑـﻂ اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ ﺑﺎ ﻣّﻠﺖﻫﺎ از ﻧﻈﺮ‬
‫ﺻﻠـﺢ و ﺟﻨـﮓ‪ ،‬درك و ﻣﻔـﺎﻫﯿﻢ اﺳـﻼﻣﯽ و ﺟﺪﯾـﺪي ﮐﻪ در ﻗﺮآن آﻣـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻖ‪ ،‬ﻣﺸـﺮك‪ ،‬ﻇﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻋﺎدل ﻗﺎﺳﻂ‪،‬‬
‫ﻣﻘﺴﻂ‪ ،‬ﻣﻔﻠﺢ‪ ،‬و ﺻﺪﻫﺎ اﺻﻄﻼح دﯾﮕﺮ و ﺣﻮادث ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﻧﺒﯿﺎء و اﻧﺠﺎم ﻋﺒﺎدات ﻣﺜﻞ وﺿﻮء‪ -‬ﺻﻼة‪ ،‬ﺻﻮم‪ ،‬اﻣﺮ ﺑﻤﻌﺮوف‪ ،‬ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪-‬‬
‫ﺷﻬﺎدت و داوري‪ ،‬آداب ﻫﻤﺴﺮي‪ ،‬ﻓﻬﻤﯿﺪن ﻣﻌﻨﯽ اﻟﻬﺎم‪ ،‬وﺣﯽ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬دوزخ‪ ،‬اﻋﺮاف‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﺿﻼﻟﺖ‪ ،‬ﻃّﯿﺒﺎت‪ ،‬ﺧﺒﯿﺜﺎت‪ ،‬و‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ اﻣﻮري ﮐﻪ در ﻗﺮآن زﯾﺎد ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ و داﺷﺘﻦ اﯾﻤﺎن و اﻋﻤﺎل ﺻﺎﻟﺤﻪ‪ ،‬ﺗﻘﻮي و ﺗﺰﮐﯿﻪ ﻧﻔﺲ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫)ُﻫَﻮ اﻟ ﱠِﺬي ﺑََﻌَﺚ ﻓِﯽ اﻟ ُْﺄﱢﻣﯿﱢﯿَﻦ َرُﺳﻮﻟًﺎ ﻣِﻨُْﻬْﻢ َﯾﺘْﻠُﻮا َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ آﯾﺎﺗِِﻪ َو ﯾَُﺰﱢﮐﯿِﻬْﻢ َو ﯾَُﻌﻠﱢُﻤُﻬُﻢ اﻟ ِْﮑﺘﺎَب َو اﻟ ِْﺤْﮑَﻤَﮥ‪ /2 -‬ﺟﻤﻌﻪ(‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪:‬‬
‫‪15‬‬
‫ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻠّﺖﻫـﺎ و ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬـﺎﺋﯽ ﮐﻪ در ﭘﻨﺎه اﺳـﻼم ﺑﻮدﻧـﺪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﺳـﺘﺎدان و ﻣﻔـّﺴ ﺮﯾﻦ ارزﺷـﻤﻨﺪ و آﮔﺎه و ﮐﺎﻣﻞ ﻧﯿﺎز داﺷـﺘﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻣﺤﺘﺎج اﻟﮕﻮﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻈﻬﺮ ﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎي ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﻻ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ذﻫﺒﯽ‪ ،‬در ﮐﺘﺎب اﻟّﺘﻔﺴﯿﺮ و اﻟﻤﻔّﺴﺮون‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ از ﺑا ﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﮐﺎن اﻟّﺮﺟﻞ ﻣّﻨﺎ اذا ﺗﻌّﻠﻢ ﻋﺸﺮ آﯾﺎت‪ ،‬ﻟﻢ ﯾﺠﺎوزﻫّﻦ ﺣّﺘﯽ ﯾﻌﺮف ﻣﻌﺎﻧﯿﻬّﻦ و اﻟﻌﻤﻞ ﺑﻬّﻦ«‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﺴـﻌﻮد ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﺎ وﻗﺘﯽ ده آﯾﻪ ﻗﺮآن را ﻣﯽآﻣﻮﺧﺘﯿﻢ ﺗﺎ ﻣﻌﺎﻧﯽ آﻧﻬﺎ را ﺑﺨﻮﺑﯽ ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﯿﺪﯾﻢ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﺮدﯾﻢ‬
‫از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ آﯾﺎت دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽرﺳﯿﺪﯾﻢ‪) .‬اﻟّﺘﻔﺴﯿﺮ و اﻟﻤﻔّﺴﺮون ج ‪.(52 /1‬‬
‫و رﻣﺰ ﺑﺰرگ ﻧﻔﻮذ اﺳـﻼم در دﻟﻬﺎ اﯾﺠﺎد روﺣّﯿﻪ ﺗﻘﻮي و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري اﺳﺖ و ﻟـﺬا ﭼﻬﺎر ﺻﺪ ﺑﺎر در ﻗﺮآن‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﺻﺎﻟﺤﻪ‪ -‬ﺗﻮأﻣﺎ‬
‫ذﮐﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ و اﻣﮑﺎن ﻧـﺪارد ﻋﻠﻢ و اﯾﻤﺎن آﻧﻬﻢ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺘﻮاﻧـﺪ ﻗﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪاي را ﺑﺎﯾﺜﺎر و ﺗﻼش در راه ﺣّﻖ ﺑﺴـﯿﺞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫ﻣﺼﺎدر ﺗﻔﺴﯿﺮ و ﻓﻬﻢ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻗﺮآﻧﯽ در ﻗﺮن اّول ﻫﺠﺮي ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از‪:‬‬
‫‪ -1‬وﺟﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص(‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻗﺮآن‪.‬‬
‫‪ -3‬اﺟﺘﻬﺎد و ﻗﺪرت اﺳﺘﻨﺒﺎط‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺗﻘﻮي و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ‪.‬‬
‫‪ -5‬و ﺑﻌﺪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ داﻧﺴﺘﻦ ﺳّﻨﺖ او‪.‬‬
‫ﺑـﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﺴـﯿﮑﻪ از آﻏـﺎز وﺣﯽ ﺗـﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺣﯿﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻟﺤﻈﻪاي دور از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻧﺒﻮده و ﺣّﺘﯽ ﺳﺎﻋﺎت وﺣﯽ را در ﺗﻤﺎم اّﯾﺎم ﺑﯿﺎد‬
‫داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻋﺎﻟﯽﺗﺮﯾﻦ ﻣﻌّﻠﻢ و ﻣﻔّﺴﺮ ﻗﺮآن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﺎز‪ -‬ذﻫﺒﯽ‪ -‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬و ﻗﺪ روي ﻋﻦ اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس اﻧّﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻣﺎ اﺧﺬت ﻋﻦ ﺗﻔﺴـﯿﺮ اﻟﻘﺮآن ﻓﻤﻦ ﻋﻠّﯽ ﺑﻦ أﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪،1‬‬
‫ص‪16 :‬‬
‫و اﺧﺮج اﺑﻮ ﻧﻌﯿﻢ ﻓﯽ اﻟﺤﻠﯿﻪ ﻋﻦ ﻋﻠﯽ رﺿﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻨﻪ‪ ،‬اﻧّﻪ ﻗﺎل‪ :‬و اﻟّﻠﻪ ﻣﺎ ﻧﺰﻟﺖ آﯾﮥ اﻟّﺎ و ﻗﺪ ﻋﻠﻤﺖ ﻓﯿﻢ ﻧﺰﻟﺖ ﻗﺎل ﺷﻬﺪ ﯾﺨﻄﺐ و ﻫﻮ ﯾﻘﻮل ‪...‬‬
‫ﻣﺎ ﻣﻦ آﯾﮥ اﻟّﺎ و اﻧﺎ اﻋﻠﻢ أ ﺑﻠﯿﻞ ﻧﺰﻟﺖ ام ﺑﻨﻬﺎر‪ ،‬ام ﻓﯽ ﺳﻬﻞ ام ﻓﯽ ﺟﺒﻞ‪.‬‬
‫و اﺧﺮج اﺑﻮ ﻧﻌﯿﻢ ﻓﯽ ﺣﻠﯿـﮥ ﻋﻦ اﺑﻦ ﻣﺴـﻌﻮد‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬اّن اﻟﻘﺮآن اﻧﺰل ﻋﻠﯽ ﺳـﺒﻌﮥ اﺣﺮف‪ ،‬ﻣﺎ ﻣﻨﻬﺎ ﺣﺮف اﻟّﺎ و ﻟﻪ ﻇﻬﺮ و ﺑﻄﻦ و اّن ﻋﻠّﯽ ﺑﻦ أﺑﯽ‬
‫ﻃﺎﻟﺐ ﻋﻨﺪه ﻣﻨﻪ اﻟّﻈﺎﻫﺮ و اﻟﺒﺎﻃﻦ‪ ،‬و ﻏﯿﺮ ﻫﺬا ﮐﺜﯿﺮ ﻣﻦ اﻵﺛﺎر اﻟّﺘﯽ ﺗﺸﻬﺪ ﻟﻪ ﺑﺎﻧّﻪ ﮐﺎن ﺻﺪر اﻟﻤﻔّﺴﺮﯾﻦ و اﻟﻤﺆّﯾﺪ ﻓﯿﻬﻢ‪.‬‬
‫)اﻟﺘﻔﺴﯿﺮ و اﻟﻤﻔﺴﺮون‪ /‬ذﻫﺒﯽ‪ ،‬ج ‪ 1‬ص ‪.(90‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ از اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﺮ ﭼﻪ را ﮐﻪ ﻣﻦ از ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪام از ﻋﻠّﯽ ﺑﻦ أﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﻧﻌﯿﻢ »‪ «1‬در ﺣﻠﯿﻪ‪ ،‬از ﻋﻠﯽ رﺿـﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻨﻪ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ آﯾﻪاي ﻧﺎزل ﻧﻤﯽﺷﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻢ‬
‫در ﭼﻪ ﻣﻮرد و ﮐﺠﺎ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرم ﻗﻠﺒﯽ و ﺧﺎﻃﺮي اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪ و زﺑﺎﻧﯽ ﭘﺮﺳﺸﮕﺮ ﺑﻤﻦ ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﻃﻔﯿﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﻠﯽ را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮدم ﮐﻪ ﺧﻄﺒﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﻪاي ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽداﻧﻢ ﮐﻪ در ﺷﺐ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ‬
‫در روز در دﺷﺖ و ﺻﺤﺮا ﯾﺎ در ﮐﻮه‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﻧﻌﯿﻢ از اﺑﻦ ﻣﺴـﻌﻮد آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﺮآن ﺑﺮ ﻫﻔﺖ ﺣﺮف )ﻟﻬﺠﻪ و ﻗﺮاﺋـﺎت ﻓﺼـﯿﺢ ﻫﻔﺘﮕـﺎﻧﻪ( ﻧـﺎزل ﺷـﺪه اﺳﺖ و ﻫﯿـﭻ ﺣﺮﻓﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﻇﺎﻫﺮي و ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ دارد و از ﻇﺎﻫﺮ و ﻣﻔﻬﻮم آن ﻋﻠّﯽ ﺑﻦ أﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ آﮔﺎه اﺳﺖ و ﻋﻠﻤﺶ ﻧﺰد او‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻗﺎﺿـﯽ اﺑﻦ ﺧﻠﮑﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻮ ﻧﻌﯿﻢ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب‪ -‬ﺣﻠﯿﮥ اﻻوﻟﯿﺎء‪ -‬ﮐﺎن ﻣﻦ اﻋﻼم اﻟﻤﺤّﺪﺛﯿﻦ‪،‬‬
‫و اﮐﺎﺑﺮ اﻟﺤﻔﺎظ اﻟّﺜﻘﺎت ‪ ...‬و ﮐﺘﺎﺑﻪ اﻟﺤﻠﯿﻪ ﻣﻦ اﺣﺴﻦ اﻟﮑﺘﺐ و ﻟﻪ ﮐﺘﺎب‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ اﺻـﺒﻬﺎن‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﺑﻮ ﻧﻌﯿﻢ ﯾﮑﯽ از ﺳـﺮ آﻣﺪﻫﺎي ﻣﺤّﺪﺛﯿﻦ و‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن و ﻣﻮﺛّﻘﯿﻦ ﺣﻔﺎظ )ﺣﺎﻓﻆ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻـﺪ ﻫﺰار ﺣـﺪﯾﺚ ﺑﺎ اﺳـﻨﺎدش ﺑﺪاﻧـﺪ و اﮔﺮ ﺳـﯿﺼﺪ ﻫﺰار داﻧﺴﺖ او را ﺣﺎﮐﻢ ﮔﻮﯾﻨـﺪ(‬
‫ﮐﺘﺎب ﺣﻠﯿﮥ اﻻوﻟﯿﺎء او از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﺳﺖ و ﺗﺎرﯾﺦ اﺻﻔﻬﺎن از اوﺳﺖ‪ .‬ﻣﺸﺎﯾﺦ از ﻋﻠﻢ او ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣّﺪرس ﺗﺒﺮﯾﺰي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﺗﻤﺎم اﺻﺤﺎب ﺻﺤﺎح ﺳّﺘﻪ ﺑﺮواﯾﺎت او اﺣﺘﺠﺎج و اﺳﺘﺪﻻل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﺸﺎﯾﺦ ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎري ﺑﻮده‪،‬‬
‫رواﯾﺎﺗﺶ‪ ،‬در ﻧﻬﺎﯾﺖ اﻋﺘﺒﺎر و اﺗﻘﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫)وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن ‪ -75 /1‬رﯾﺤﺎﻧﮥ اﻻدب ‪ -185 /5‬ﻫﺪﯾﮥ اﻻﺣﺒﺎب ‪.(49‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻏﯿﺮ از اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺴـﯿﺎري از رواﯾﺎت ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﻨـﺪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ )ع( در ﺻـﺪر ﻣﻔـّﺴ ﺮﯾﻦ ﻗﺮار دارد و ﺗﺄﯾﯿـﺪ ﺷـﺪه در‬
‫ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺧﻄﺒﻪﻫﺎ و ﺣﮑﻤﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ آﯾﺎت ﻗﺮآن را ﺗﻔﺴﯿﺮ و در ﻣﺘﻦ روزﮔﺎر ﺑﻪ ﯾﺎدﮔﺎر ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوران ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮن اّول ‪ ...‬ص ‪17 :‬‬
‫ﭘﺲ از ﻓﺘﻮﺣﺎت و ﮔﺴﺘﺮش اﺳـﻼم اﻓﺮادي ﮐﻪ از ﺻـﺤﺎﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻋﻠﻮم ﻗﺮآﻧﯽ و ﺗﻔﺴـﯿﺮ آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ از ﻣّﮑﻪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻪ ﻋﺮاق و اﯾﺮان و‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﺮاي ﺗﻌﻠﯿﻢ و آﻣﻮزش ﻗﺮآن ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﺻـﺤﺎﺑﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺪارس ﺗﻔﺴﯿﺮ را در ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫و ﻣﺴﺎﺟـﺪ و ﻣﻨﺎﺑﺮ اﻓﺘﺘﺎح ﻧﻤﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ از ﻣﺸـﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ )ﺳـﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ‪ ،‬ﻣﺠﺎﻫﺪ‪ -‬ﻋﮑﺮﻣﻪ‪ -‬ﻋﻄﺎء اﺑﻦ اﺑﯽ رﯾﺎح‪ -‬ﻃﺎووس ﺑﻦ ﮐﯿﺎن( را‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺎم ﺑﺮد ﮐﻪ آراء و ﻧﻈﺮاﺗﺸﺎن در ﺗﻤﺎم ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ از ﻣﻮاﻟﯽ و ﻏﯿﺮ ﻋﺮب و ﺑﺮدﮔﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﭘﺮﺗﻮ آﺋﯿﻦ آزادي ﺑﺨﺶ اﺳﻼم و ﮐﺴﺐ داﻧﺶ ﺑﭽﻨﺎن ﻣﻘﺎﻣﯽ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در اواﯾﻞ ﻗﺮن اّول ﮐﻪ در اﺛﺮ ﺟﻨﮕﻬﺎ ﻗﺎرﯾﺎن و ﺣﺎﻓﻈﺎن ﻗﺮآن ﺑﺸـﻬﺎدت ﻣﯽرﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺗﺪوﯾﻦ ﻗﺮآن ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺣﺴﺎس ﺷﺪ و ﻣﺼﺎﺣﻒ ﺑﺎ‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺑﯿﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺼﻮرت ﻣﺼﺤﻔﯽ واﺣﺪ در آﻣﺪ‪.‬‬
‫ﺑـﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﺗﻤـﺎم ﺳﻮرهﻫـﺎ در ﺣﯿـﺎت ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻣـﺪّون ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﺣـّﺘﯽ ﺧﻮد ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( دﺳـﺘﻮر ﻗﺮار دادن ﺑﻌﺾ آﯾـﺎت را در‬
‫ﺳﻮرهﻫﺎ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﯿـﺦ ﻃﻮﺳـﯽ در اﻣﺎﻟﯽ‪ -‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬اّن اﺑﻦ ﻣﺴـﻌﻮد اﺧﺬ ﺳـﺒﻌﯿﻦ ﺳﻮره ﻣﻦ اﻟّﻨﺒﯽ و اﺧﺬ اﻟﺒﺎﻗﯽ ﻋﻦ اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﻠّﯽ ﺑﻦ أﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ ﻋﻠﯿﻪ‬
‫اﻟّﺴﻼم )ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻘﺮآن ص ‪.(16‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻫﻔﺘﺎد ﺳﻮره را از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( و ﺑﻘّﯿﻪ را از ﻋﻠﯽ )ع( اﺧﺬ ﮐﺮد‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪18 :‬‬
‫ﻣﺼﺎﺣﻔﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ و در ﺗﺎرﯾﺦ ﺿﺒﻂ ﺷﺪه ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫ﻣﺼﺤﻒ اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس‪ ،‬ﻣﺼﺤﻒ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ،‬ﻣﺼﺤﻒ اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ اﻟّﺼﺎدق‪ ،‬ﻣﺼﺤﻒ اﺑﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ‪ ،‬ﻣﺼﺤﻒ ﻋﻠّﯽ ﺑﻦ أﺑﯽ‬
‫ﻃﺎﻟﺐ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴـ ﻼم ﮐﻪ ﺑﺘﺮﺗﯿﺐ ﺧﺎـّﺻ ﯽ اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺼـﺤﻔﯽ ﮐﻪ ﺑﺘﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﻗﺮآن‪ ،‬ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺼـﺤﻒ ﻋﻠﯽ )ع( و ﻣﺼﺤﻒ‬
‫ﺣﻀﺮت ﺻﺎدق اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ در ﻣﻘّﺪﻣﻪ ﮐﺘﺎب ﺧﻮدش آﻧﺮا ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺳـّﯿﺪ ﻗﻄﺐ‪» :‬اﮔﺮ ﺑﺘﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﺑﯿﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳـﺎﻟﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺼـﺤﻔﯽ در اﺧﺘﯿـﺎر ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﭼﻨﺎن ﺳـﻨﺪ‬
‫دﻗﯿﻘﯽ ﮐﻪ ﻗﯿﻤﺘﯽ ﺑﺮاي آن ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻗﺎﺋﻞ ﺷـﺪ ﻣﯽداﺷﺘﯿﻢ ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬در ﻣﺮاﺣﻞ دﻋﻮت اﺳـﻼم و راﻫﻬﺎي آن در ﻫﺮ‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﻣﺪ ﺳﭙﺲ ﻋﻮاﻣﻞ روﺣﯽ و ﻋﻘﻠﯽ آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺮﺗﺮ از ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﻣﺤﻠّﯽ آن اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻣﺎ آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﺳــﭙﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬و ﮐـﺎﻧﺖ اﻣـﺎﻣﯽ ﻃﺮق ﻋـّﺪة ﻟﻌﺮض ﻫـﺬه اﻟﻤﺸﺎﻫـﺪ‪ ،‬و ﺗﺒﻮﯾﺒﻬـﺎ و ﻟﮑّﻨﯽ اﺧـﺬت اﻟّﻄﺮﯾـﻖ اﺳﺘﻌﺮاﺿـﯽ ﻣﺮاﻋﯿـﺎ ﻟا ـّﺘﺮﺗﯿﺐ‬
‫اﻟّﺘﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﻗﺪر اﻻﻣﮑﺎن‪ ،‬ﻟﻮرودﻫﺎ ﻓﻌﺮﻓﺘﻬﺎ ﺑﺘﺮﺗﯿﺐ اﻟﺴﻮر اﻟّﺘﯽ وردت ﻓﯿﻬﺎ و رﺗّﺒﺖ ﻫﺬه اﻟّﺴﻮر ﺣﺴﺐ ﻧﺰوﻟﻬﺎ ‪) ...‬ﻣﺸﺎﻫﺪ اﻟﻘﯿﺎﻣﻪ‪.(9 /‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻨّﻈﻢ ﮐﺮدن و ﺑﯿﺎن ﻣﺒﺎﻧﯽ دور ﻧﻤﺎﻫﺎي ﻣﻌﺎد روشﻫﺎﺋﯽ داﺷـﺘﻢ وﻟﯽ راﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺳﻮرهﻫﺎي‬
‫ﻗﺮآن ﻣﻮاﻓﻘﺖ داﺷﺖ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪم »‪ «1‬و ﺗﺎ ﺣـﺪود اﻣﮑﺎن ﺑﺮاي ورود در ﺑﺤﺚ و ﺗﻔﺴـﯿﺮ‪ ،‬ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﻮرهﻫﺎ را ﺑﻬﻤﺎن ﻧﺤﻮ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻢ و اﯾﻦ‬
‫ﺗﻨﻬـﺎ راﻫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣـﺎن ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻬـﺎرده ﻗﺮن ﭘﺲ از ﻫﺠﺮت ﺑﻤـﺎ اراﺋﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺎري ﭘﺲ از ﻧﺴـﺨﻪ ﺑﺮداري از ﻣﺼﺎﺣﻒ و‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدن آن ﺑﻪ ﻣﺮاﮐﺰ ﻣﻬّﻢ ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﮐﺮدن ﻗﺮآن و ﻧﺴﺨﻪ ﺑﺮداري آن از ﻃﺮف ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ ﺷﺮوع ﺷﺪ و‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺳـّﯿﺪ ﻗﻄﺐ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬در ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﺘﺎب )ﻣﺸﺎﻫﺪ اﻟﻘﯿﺎﻣﻪ( از ﻣﯿﺎن ﻣﺼﺎﺣﻒ ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺼـﺤﻒ اﻣﺎم ﺻﺎدق )ع( را‬
‫ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه اﺳﺖ ﻗﺮآن ﺑﺂن ﺗﺮﺗﯿﺐ در اﺧﺘﯿﺎر ﻋﻤﻮم ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ راه ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬و اﺟﺮاي اﺣﮑﺎم ﺑﻬﻤﺎن ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﺪرﯾﺠﯽ‬
‫ﺑﺮاﺣﺘﯽ ﻣﯿﺴﻮر ﺑﻮد و ﻏﺎﻟﺐ اﺧﺘﻼﻓﺎت از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺧّﻄﺎﻃﺎﻧﯽ ﺑﻮﺟﻮد آﻣـﺪ و ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ در ﺧﺮاﺳﺎن و ﺑﻐـﺪاد ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﮐﺎﻏـﺬ ﺳﺎزي در ﻗﺮن دّوم ﻫﺠﺮي ﺑﻮﺟﻮد آﻣـﺪ‪ ،‬ﻧﺴـﺨﻪﻫﺎي ﻗﺮآن از‬
‫روي ﭼﺮم و ﭘﻮﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﺎﻏﺬﻫﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ و ﺑﻪ ﻓﺮاواﻧﯽ در دﺳﺘﺮس ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدم ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬در ﻫﻤﯿﻦ زﻣﺎن ﻧﯿﺎز ﺑﻪ داﻧﺴﺘﻦ ﻣﻔﺮدات و ﻏﺮاﯾﺐ‬
‫ﻟﻐﺎت ﻗﺮآن ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ ﺑﺮاي ﺧﺎّص و ﻋﺎّم ﻣﺮدم اﺣﺴﺎس ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮن دّوم ﻫﺠﺮي ‪ ...‬ص ‪19 :‬‬
‫در ﭘﺎﯾـﺎن ﻗﺮن اّول و آﻏـﺎز ﻗﺮن دّوم ﮐـﻪ دوره ﺳـﻘﻮط ﺑﻨﯽ اﻣّﯿﻪ و ﺑﻨﯽ ﻣﺮوان و ﺷـﺮوع ﺣﮑـﻮﻣﺖ ﺑﻨﯽ ﻋـّﺒ ﺎس ﺑـﻮد ﺑﺰرﮔـﺘﺮﯾﻦ داﻧﺸـﮕﺎه و‬
‫ﻣﺪرﺳﻪ اﺳﻼﻣﯽ و ﻓﮑﺮي در ﺣﻀﻮر اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ و اﻣﺎم ﺻﺎدق ﺳﻼم اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻬﻤﺎ اﻓﺘﺘﺎح ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺟـﺪالﻫﺎي ﻓﮑﺮي ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻨﯽ اﻣّﯿﻪ و ﺑﻨﯽ ﻣﺮوان‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﯿﻪ اﻋﻤـﺎل ﺳـﺘﻤﮕﺮاﻧﻪ و ارﺗﮑﺎب ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه آﻧﺎن ﻣﺜﻞ ﺧﻮﻧﺨﻮارﯾﻬﺎي‬
‫ﺣّﺠﺎج ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ و ﻣﯿﺨﻮارﮔﯽ و ﻫﺮزﮔﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﺼﻮص از ﻧﺎﺣﯿﻪ ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﯾﻪ و ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ ،‬ﺟﺒﺮ و اﺧﺘﯿﺎر و ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻣﺮﺗﮑﺒﯿﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه و ﺻـﻐﯿﺮه و ﻋـﺪل و ﻇﻠﻢ‪ ،‬ﺑﺨﺼﻮص در ﺗﺄوﯾﻼت آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﯽ ﻣﻮﺟﯽ از‬
‫ﻧﺎآراﻣﯽ و اﺧﺘﻼف ﺑﻮﺟﻮد آورده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺮوان ﻣﮑـﺎﺗﺐ اﺷـﻌﺮي‪ ،‬ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ‪ ،‬ﻗـﺪري و ﺧﻮارج و ﺷـﻌﻮﺑّﯿﻪ ﮐﻪ ﺗﻤـﺎم اﯾﻨﻬـﺎ ﻣﻮﻟﻮد ﻓﺸـﺎر ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﮋاد ﮔﺮاﯾـﺎﻧﻪ اﻣﻮﯾﺎن و ﻣﺮواﻧﯿﺎن ﺑﻮد‬
‫ﮔـﺎﻫﯽ ﻫﻢ از اﻃﺮاف ﻋـﺎﻟﻢ اﺳـﻼم ﻋﻠﻤﺎﺋﯽ ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﯿﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻋﻘﯿـﺪﺗﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﺮ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ او را واﺟـﺪ ﺷـﺮاﯾﻂ اﻣﺎﻣﺖ و ﻫـﺪاﯾﺖ‬
‫ﻋﻘﻠﯽ و اﯾﻤـﺎﻧﯽ ﻣﺮدم ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ روي آورﻧـﺪ و ﭼﻮن در ﺑـﺎره ﺗﻤـﺎم ﻗﺮآن از آﻏﺎز ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎء اﺣﺎدﯾﺜﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( از ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺻـﺤﺎﺑﻪ و‬
‫ﺗـﺎﺑﻌﯿﻦ ﻧﻘـﻞ ﻧﺸـﺪه ﺑﻮد و ﺧﻮد آﻧﻬـﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪ -‬ذﻫﺒﯽ‪ -‬ﮐﻪ‪ :‬اﻟﺤّﻖ اّن اﻟـّﺼ ﺤﺎﺑﻪ رﺿﻮان اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻬﻢ اﺟﻤﻌﯿﻦ‪ ،‬ﮐﺎﻧﻮا ﯾﺘﻔﺎوﺗﻮن ﻓﯽ اﻟﻘـﺪرة‬
‫ﻋﻠﯽ ﻓﻬﻢ اﻟﻘﺮآن و ﺑﯿـﺎن ﻣﻌـﺎﻧﯿﻪ اﻟﻤﺮاده ﻓﻘـﺪ ﮐـﺎﻧﻮا ﯾﺘﻔﺎوﺗﻮن ﻓﯽ اﻟﻌﻠﻢ ﺑﻠﻐﺘﻬﻢ‪ ،‬ﻓﻤﻨﻬﻢ ﻣﻦ ﮐﺎن واﺳﻊ اﻻّﻃﻼع ﻓﯿﻬﺎ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﻐﺮﯾﺒﻬﺎ و ﻣﻨﻬﻢ ان‬
‫ذﻟﮏ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪20 :‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺳـﺨﻦ ﺣّﻖ اﯾﻨﺴـﺘﮑﻪ ﺻـﺤﺎﺑﻪ )رض( در ﻗـﺪرت ﺑﺮ ﻓﻬﻢ ﻗﺮآن و ﺑﯿـﺎن ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﻣﻘﺼﻮد آن ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮدهاﻧـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در ﻗـﺪرت ﻋﻠﻢ ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎﻧﺸـﺎن ﻣﺘﻔـﺎوت ﺑﻮدهاﻧـﺪ‪ ،‬ﮐﺴـﯽ از اﯾﺸﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ اّﻃﻼع وﺳـﯿﻌﯽ در زﺑﺎن داﺷﺖ و ﺑﻪ ﻏﺮاﺋﺐ ﻟﻐﺎت ﻣﻮﺷـﮑﺎف و ﻣﺘﻮّﺟﻪ ﺑﻮد و ﺑﻌﻀـﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ ﻣﺎدون او ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت در ﻗﺪرت ﻋﻘﻼﻧﯽ و اﺣﺎﻃﻪ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﻔﺮدات ﻗﺮآن ﻣﺴﺎوي ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺧﻠﺪون ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺑﺨﺎري در ﺗﺎرﯾﺨﺶ در ﺑﺎب ﺗﻔﺴﯿﺮ )ج ‪ 8‬ص‪ (128 -‬ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﻋﺪّي ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ‪َ) :‬و ُﮐﻠُﻮا َو اْﺷـَﺮﺑ ُﻮا َﺣﺘﱠﯽ َﯾَﺘَﺒﯿﱠَﻦ ﻟَُﮑُﻢ اﻟ َْﺨﯿُْﻂ اﻟ َْﺄﺑ َْﯿُﺾ ﻣَِﻦ اﻟ َْﺨﯿِْﻂ اﻟ َْﺄْﺳَﻮِد‪ /187 -‬ﺑﻘﺮه( را ﻧﻔﻬﻤﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬دو رﯾﺴﻤﺎن‬
‫ﺳﯿـﺎه و ﺳﭙﯿـﺪ را در ﻓﻀـﺎ ﻗﺮار داده ﺑﻮد و ﻏـﺬا ﻣﯽﺧﻮرد ﺗـﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ رﻧـﮓ آﻧﻬﺎ را ﺗﺸـﺨﯿﺺ ﻣﯽداد‪ ،‬ﺑﻌﻀـﯽ ﺷـﺒﻬﺎ ﻫﻢ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﻣﻤﮑﻦ ﻧﻤﯽﺷـﺪ ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﺻـﺒﺢ ﺷـﺪ ﺑﻪ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺧﺒﺮ داد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﻮ ﮐﺎر ﺑﯿﻬﻮدهاي را دﻧﺒﺎل ﮐﺮدهاي‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺸـﺨﯿﺺ‬
‫ﺳﭙﯿﺪي ﺻﺒﺢ از ﺳﯿﺎﻫﯽ ﺷﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ را راﻏﺐ در ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ذﯾﻞ واژه‪ -‬ﺧﯿﻂ‪ -‬دﻗﯿﻘﺎ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺮ داﻣﻨﻪ اﺳـﻼم و ﺗﻌﺪاد ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﺪ ﺧﻠﻔﺎء ﺟﻮر ﭘﯿﺸﻪ ﻫﻢ ﺑﺎ ﻃﺮﻓﺪاراﻧﺸﺎن ﮐﻪ ﺑﻨﺎم ﻗﺎﺿﯽ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ‪،‬‬
‫ﻣﻔﺘﯽ‪ ،‬ﺷـﺎﻋﺮ‪ ،‬واﻟﯽ و اﻣﯿﺮ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺧﻠﻔﺎء ﻫﻤﺴـﻨﺦ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﭘﺎﺳـﺨﮕﻮي ﻣﺸـﮑﻼت اﻋﺘﻘﺎدي‪ ،‬ﻗﺮآﻧﯽ و دﯾﻨﯽ ﻣﺮدم ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ در ﺗﺎرﯾـﺦ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣّﺘﻘﯽ ﺳﺎﯾﺮ ﻓﺮق ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﻧﯿﺰ زﯾﺮ ﺑﺎر ﻣﺄﻣﻮرّﯾﺖ ﺧﻠﻔﺎء ﻧﻤﯽرﻓﺘﻨـﺪ ﻣﺜﻞ ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ و‬
‫ﻣﺎﻟـﮏ ﮐﻪ از ﻃﺮف ﻣﺮوان و ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻋّﺒﺎﺳـﯽ در دو ﻧﻮﺑﺖ ﺑﻪ ﻗﻀـﺎوت ﮐﻮﻓﻪ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﺷﺪﻧـﺪ و ﺑﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺑﻦ ﺧﻠﮑـﺎن و ﻣﺆﻟّﻒ ﮐﺘـﺎب )ﻓﯽ‬
‫ﺗﺎرﯾـﺦ اﻟﻤـﺬاﻫﺐ اﻟﻔﻘﻬّﯿﻪ( زﯾﺮ ﺑﺎر آن ﮐﺎر ﻧﺮﻓﺘﻨـﺪ و در اﺛﺮ زﻫـﺪﺷﺎن آن را رّد ﻧﻤﻮدﻧـﺪ و ﻫﺮ ﯾﮏ ﺑﻪ ﯾﮑﺼﺪ و ده ﺿـﺮﺑﻪ ﺷـﻠّﺎق ﻣﺤﮑﻮم‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪«1» .‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺑﺮاي ﺛﺒﺖ در ﺗﺎرﯾـﺦ ﺑـﺎﯾﺴﺘﯽ ﻗﺎﻃﻌـﺎﻧﻪ و ﺑـﺎ اﺳـﺘﺪﻻل ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﺗﻤﺎم ﻓﺮق ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺟﺰ اﻧـﺪﮐﯽ ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﺗﻼش ﻣﯽﮐﺮدهاﻧﺪ و ﻫﺮﮔﺰ ﻫﺮ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﯾﺎ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﻏﯿﺮ دﯾﻨﯽ را ﭘﯿﺮوي‬
‫)اﯾﻦ دو ﺷﺨﺼّﯿﺖ ﻣّﺪﺗﯽ را در ﻣﺠﺎﻟﺴﺖ و درك ﺣﻀﺮت ﺻﺎدق ﮔﺬراﻧﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫)ج ‪ /1‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻤﺬاﻫﺐ اﻟﻔﻘﻬّﯿﻪ(‪.‬‬
‫ﭘﺎﯾﺎن دوره ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺳﺮاﺋﯿﻠﯿﺎت و آﻏﺎز دوران ﻋﻘﻞ ﮔﺰﯾﻨﯽ ‪ ...‬ص ‪21 :‬‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎ )از ﺧﻠﻔﺎء راﺷـﺪﯾﻦ ﺑﻪ ﺑﻨﯽ اﻣّﯿﻪ و ﺑﻨﯽ ﻣﺮوان و ﺳـﭙﺲ ﺑﻨﯽ ﻋّﺒﺎس( ﺑﺨﺼﻮص ﺑﻌـﺪ از دوران ﭘﻨـﺞ ﺳﺎﻟﻪ زﻣﺎﻣﺪاري ﻋﻠّﯽ ﺑﻦ‬
‫أﺑﯽ ﻃـﺎﻟﺐ )ع( ﮐﻪ ﭘﺎﯾـﺎن ﺑﺮ ﻗـﺪاﺳﺖ و ﻋـﺪاﻟﺖ ﮔﺴـﺘﺮي ﺣﮑـﻮﻣﺖ اﺳـﻼﻣﯽ ﺑـﻮد )ﺑﺮاي اﺛﺒـﺎت اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﺗﻮارﯾـﺦ ﯾﻌﻘﻮﺑﯽ‪ -‬ﻣﺮوج‬
‫اﻟّﺬﻫﺐ‪ -‬اﺑﻦ اﺛﯿﺮ رﺟﻮع ﺷﻮد( اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺑﻪ وﯾﮋه اوج ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ‪ ،‬اﺷﺎﻋﺮه و ﺧﻮارج ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯿﺸﺎن‬
‫از آﯾـﺎت ﻗﺮآﻧﯽ ﺑﺮاي اﺛﺒـﺎت ﻧﻈﺮات ﺧﻮد اﺳـﺘﺪﻻل ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﻧﯿـﺎز ﺷﺪﯾـﺪ را ﺑﺮاي ﮐﺸﻒ ﺣﻘﺎﯾﻖ در ﻣﻮرد آن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﺼﻮرﺗﯽ‬
‫ﮔﺴﺘﺮده در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﯽ ﻇﺎﻫﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺑﺤﺚ و ﻣﻨﺎﻇﺮه ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻗﻬﺮي ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎي ﺳﺘﻤﮕﺮاﯾﺎﻧﻪ اﻣﻮي و ﻣﺮواﻧﯽ و ﻋّﺒﺎﺳﯽ ﺑﻮد‬
‫در ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﻏﺎﻟﺒﺎ در ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﺷﺪ و ﭘﺮﺳﺸﻬﺎﺋﯽ را در‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮّرﺧﯿﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﮐﺎن رﺿـﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻨﻪ ﻻ ﯾﺮي ﻟﺒﻨﯽ اﻣّﯿﻪ اّي ﺣّﻖ ﻓﯽ اﻣﺮة اﻟﻤﺴﻠﻤﯿﻦ‪ :‬اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ ﺑﺮاي ﺑﻨﯽ اﻣّﯿﻪ ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﺒﻮد‬
‫ﺣّﻘﯽ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺒﻮده ﻟـﺬا ﺑﺎزرﺳﺎن ﺑﻨﯽ اﻣّﯿﻪ ﻣﺘﺮّﺻﺪ و ﻣﺮاﻗﺐ او ﺑﻮدﻧﺪ اﺑﻦ ﻫﺒﯿﺮه واﻟﯽ ﻋﺮاق او را ﺣﺒﺲ و ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﻣﯽزﻧﺪ و او ﺑﻪ ﻣّﮑﻪ ﻣﯽرود‬
‫در آﻏﺎز ﮐﺎر ﺑﻨﯽ ﻋّﺒﺎس‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ وﻟﯽ ﺑﻌﺪا در اﺛﺮ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺮ ﻣﯽﺧﯿﺰد‪ -‬و ﻟﻢ ﯾﻌﺮف ان ﺗﺰل اﻻذي ﺑﺂل‬
‫ﻋﻠﯽ و ﻟﻬﻢ ﻣﺤّﺒﮥ و وﻻﺋﻪ‪:‬‬
‫ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﺑﻨﯽ ﻋّﺒﺎس ﺑﺎ ﻓﺮزﻧﺪان ﻋﻠﯽ ﺑﻪ ﺧﺼﻮﻣﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و آﻧﻬﺎ را اذّﯾﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﻋﻠﯿﻪ ﺑﻨﯽ ﻋّﺒﺎس ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﻓﺮزﻧﺪان ﻋﻠﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫او را دوﺳﺖ ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻨﺪﺋﺬ ﯾﺤﺴﺒﻪ اﻟﻤﻨﺼﻮر و ﯾﻌّﺬﺑﻪ ﻓﯿﺄﻣﺮ ﺑﻀﺮﺑﻪ ﮐّﻞ ﯾﻮم ﻋﺸﺮة اﺳﻮاط ﺣّﺘﯽ اﺷﺮف ﻋﻠﯽ اﻟّﺘﻠﻒ و ﻗﺪﻣﺎت ﺑﻌﺪ ذﻟﮏ ﺑﻘﻠﯿﻞ‪:‬‬
‫ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ داوري و ﻗﻀﺎي ﻣﻨﺼﻮر دواﻧﯿﻘﯽ را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ او را ﺣﺒﺲ‪ ،‬و ﺳـﭙﺲ ﻫﺮ روز ده ﺿـﺮﺑﻪ ﺷـّﻠﺎق زدﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺸﺮف ﺑﻪ ﻣﺮگ ﺷﺪ و ﺑﻌﺪ‬
‫از دو ﺳﻪ روزي وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺖ‪ 150 -‬ﻫﺠﺮي‪.‬‬
‫)و ﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن ﺟﻠﺪ ‪ 5‬ﺷﻤﺎره ﺗﺮاﺟﻢ ‪ -736‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻤﺬاﻫﺐ اﻟﻔّﻘﻬﯿﻪ‪ /‬ﻣﺤّﻤﺪ اﺑﻮ زﻫﺮه ‪ -173 -169 /2‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐﺪاد‪ /‬ﺧﻄﯿﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي ‪/13‬‬
‫‪.(329‬‬
‫زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي اﻋﺘﻘﺎدي ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺑـﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ در اﯾﻦ زﻣـﺎن )اواﺧﺮ ﻗﺮن دّوم ﺗـﺎ اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳّﻮم( ﻏﯿﺮ از درك و ﻓﻬﻢ آﯾﺎﺗﯽ از ﻗﺮآن ﮐﻪ در ﺑﺎره ﻋﺒﺎدات و اﺣﮑﺎم ﺑﻮد از‬
‫راه رواﯾﺎت‪ ،‬و اﺣﺎدﯾﺚ از ﻃﺮﯾﻖ ﺻـﺤﺎﺑﻪ و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷـﺪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻘﯿـﺪﺗﯽ ﺟﺪﯾـﺪي ﭘﺎي ﺑﻪ ﻣﯿﺪان وﺳـﯿﻊ اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﺗﻔّﮑﺮ ﻧﻬﺎده ﺑﻮد‪،‬‬
‫اﯾﻨﺠﺎ دﯾﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮي ﺣﻘﯿﻘﯽ آن ﺟﺮﯾﺎن ﻓﮑﺮي و اﺻﻮﻟﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺧﻮد از اﺳﺘﺎدي و ﻣﻌّﻠﻤﯽ ﻧﯿﺎﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﮔﺮ ﻧﻪ آن اﺳﺘﺎد و ﻣﻌّﻠﻢ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﮔﺸﺎﯾﻨﺪه ﻣﺸﮑﻼت ﻓﮑﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﭘﺎﺳـﺦ آﻧﻬﺎ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ آﻧﭽﻨﺎن اﺳـﺘﺪﻻﻟﯽ و ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷـﺪ ﮐﻪ ﺷـﻨﻮﻧﺪه را ﺑﺨﻮﺑﯽ ﻗﺎﻧﻊ ﮐﻨـﺪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﻃﺮف ﺑﺤﺚ ﻣﻌﺎﻧﺪ وﻟﯽ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫)ﻣﺜﻞ ﮔﻔﺘﮕﻮي اﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﻌﻮﺟﺎء ﺑﺎ اﻣﺎم ﺻﺎدق و ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﺪﻧﺶ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻣﺎم(‪.‬‬
‫‪ -3‬از ﻧﻈﺮ ﻋﻤـﻞ و ﺳﺎﺑﻘﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آﻧﭽﻨﺎن ﻓﺮدي ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه و از آﻻﯾﺶ ﺑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﭘﺎك و دور ﺑﺎﺷـﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﺋﺒﻪ ﻫﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﺧﻄﺎﺋﯽ ﯾﺎ‬
‫ﻫﻮي‪ ،‬و ﻫﻮﺳﯽ در ﺑﺎره او ﻧﺮود‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﮐﻪ از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮ اﺳﺖ اﯾﻨﺴﺘﮑﻪ او ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻗﺮآن و آﯾﺎت آن و ﺳّﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( و ﻣﺴﺎﺋﻞ آن اﺣﺎﻃﻪ ﮐﺎﻣﻞ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﮔﺮ ﻧﻪ ﭘﺎﺳﺨﺶ ﻧﺎﻗﺺ و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺮدﯾﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫و ﻣـﺎ در ﻗﺮن دّوم ﭼﻨﯿـﻦ اﺳـﺘﺎداﻧﯽ و ﭘﯿﺸﻮاﯾـﺎﻧﯽ ﮐﻪ واﺟـﺪ ﺗﻤـﺎم ﺷـﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧـﺪ ﺳـﺮﭘﺮﺳﺘﯽ داﻧﺸـﮕﺎه ﻓﮑﺮي و ﻋﻘﯿـﺪﺗﯽ اﺳـﻼﻣﯽ را‬
‫ﻋﻬـﺪهدار ﺷﻮﻧـﺪ ﺟﺰ در وﺟـﻮد اﻣﺎﻣـﺎن )ع( ﻧﻤﯽﯾـﺎﺑﯿﻢ )ﺑﻪ اﻗﺮار ﺗﻤـﺎم ﻣﻮّرﺧﯿﻦ و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن از دوﺳﺖ و دﺷـﻤﻦ( و اﻣﺮوز ﺧﻮﺷـﺒﺨﺘﺎﻧﻪ‬
‫ﮔﻨﺠﯿﻨﻪﻫﺎﺋﯽ از ﺗﻔﺎﺳﯿﺮي ﮐﻪ ﯾﮏ ﺳّﻮم آﯾﺎت ﻗﺮآن و ﺗﻤﺎم ﻣﺸﮑﻼت ﺗﻔﺴﯿﺮي و ﺗﺄوﯾﻞ را ﺣﻞ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ در دﺳﺘﺮس دارﯾﻢ اﯾﻨﮏ ﺑﺎ ﻃﺮح‬
‫ﭼﻨﺪ آﯾﻪ از ﯾﮑﯽ از آن ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﯽ و ﻋﻈﻤﺖ ﮐﺎرﺷﺎن ﺑﺨﻮﺑﯽ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﺳﻪ ﻧﮑﺘﻪ از اﺳﺘﺪﻻل ﺗﻮﺣﯿﺪي رواﯾﺎت از آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﯽ ‪ ...‬ص ‪23 :‬‬
‫اّول‪ -‬ﻗـﺎل اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ‪ :‬اذا ﮐـﺎﻧﺖ اﻟّﺮواﯾـﺎت ﻟﻠﻘﺮآن ﮐـﺬﺑﺘﻬﺎ و ﻣـﺎ اﺟﻤﻊ اﻟﻤﺴـﻠﻤﻮن ﻋﻠﯿﻪ اﻧّﻪ ﻻ ﯾﺤﺎط ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎ و ﻻ ﺗـﺪرﮐﻪ اﻻﺑﺼﺎر و ﻟﯿﺲ‬
‫ﮐﻤﺜﻠﻪ ﺷﯽء‪.‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ رﺿﺎ )ع( ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ رواﯾﺎت ﺑﺎ ﻗﺮآن ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﺪ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎﯾﺪ دروغ ﺑﺪاﻧﯽ و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﻮرد اﺗّﻔﺎق ﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻬﺎﺳـﺖ‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺎره ﺧﺪاي ‪ -1‬ﻫﯿﭻ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ او اﺣﺎﻃﻪ ﻧﺪارد و او ﻣﺤﯿﻂ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬دﯾﺪهﻫﺎ او را درك ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ او ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ »‪.«1‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﮐﻪ در ﺗﻔﺴـﯿﺮ اﯾﻦ آﯾﺎت ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ از ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻋﺘﻘﺎدي ﻣﻬّﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮن دّوم ﻫﺠﺮي ﺷﻮر و ﻏﻮﻏﺎﯾﯽ اﯾﺠﺎد‬
‫ﻧﻤﻮده ﺑﻮد و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺧﻠﻖ ﻗﺮآن در دوران ﻣﺄﻣﻮن ﮐﻪ اوج ﺑﺤﺚ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم اﺳﺖ و ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻣﺠﺎﻟﺲ در ﺣﻀﻮر ﻣﺄﻣﻮن ﺗﺸﮑﯿﻞ‬
‫ﻣﯽﺷـﺪ ﻫﯿﺠـﺎﻧﯽ ﻋﻠﻤﯽ اﯾﺠـﺎد ﮐﺮده ﺑﻮد و ﻧﯿﺰ از ﻓﺤﻮاي ﮐﻼـم ﺣﻀـﺮت رﺿﺎ )ع( ﻣﯽﻓﻬﻤﯿﻢ ﮐﻪ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺴـﯿﺎري در آن زﻣﺎن از ﺳﻮي‬
‫دوﺳﺘﺎن ﻧﺎدان و دﺷﻤﻨﺎن داﻧﺎ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺑﻮده و وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﺑﺎ آﯾﺎت‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺳﻪ اﺻﻞ ﻓﻮق اﺷﺎره ﺑﻪ آﯾﺎت )َو ﻻ ﯾُِﺤﯿُﻄﻮَن ﺑ ِِﻪ ِﻋﻠْﻤًﺎ‪ /110 -‬ﻃﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻠﻤﺸﺎن ﺑﻪ او اﺣﺎﻃﻪ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )ﻻ ﺗُـْﺪِرُﮐُﻪ اﻟ َْﺄﺑ ْﺼﺎُر َو ُﻫَﻮ ﯾُْﺪِرُك اﻟ َْﺄﺑ ْﺼﺎَر َو ُﻫَﻮ اﻟﻠﱠِﻄﯿُﻒ اﻟ َْﺨﺒِﯿُﺮ‪ /104 -‬اﻧﻌﺎم( دﯾـﺪﮔﺎن او را در ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ او دﯾﺪﮔﺎن را در ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻟﻄﯿﻒ و آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪) :‬ﻟَﯿَْﺲ َﮐِﻤﺜْﻠِِﻪ َﺷـ ْﯽٌء َو ُﻫَﻮ اﻟﱠﺴِﻤﯿُﻊ اﻟ َْﺒِﺼﯿُﺮ‪ /11 -‬ﺷﻮري( ﭼﯿﺰي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪش ﻧﯿﺴﺖ و او ﺷـﻨﻮا و ﺑﯿﻨﺎﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﻪ اﺻﻞ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺷﯿﺦ ﺳﻌﺪي در آﻏﺎز ﺑﻮﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻧﻈﻢ در آورد ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻧﻪ ﺑﺮ اوج ذاﺗﺶ ﭘﺮد ﻣﺮغ و ﻫﻢ ﻧﻪ ﺑﺮ ذﯾﻞ وﺻﻔﺶ رﺳﺪ دﺳﺖ ﻓﻬﻢ‬
‫در اﯾﻦ ورﻃﻪ ﮐﺸﺘﯽ ﻓﺮو ﺷﺪ ﻫﺰار ﮐﻪ ﭘﯿﺪا ﻧﺸﺪ ﺗﺨﺘﻪاي در ﮐﻨﺎر‬
‫ﭼﻪ ﺷﺒﻬﺎ ﻧﺸﺴﺘﻢ در اﯾﻦ ﻓﮑﺮ ﮔﻢ ﮐﻪ دﻫﺸﺖ ﮔﺮﻓﺖ آﺳﺘﯿﻨﻢ ﮐﻪ ﻗﻢ‬
‫ﻣﺤﯿﻂ اﺳﺖ ﻋﻠﻢ ﻣﻠﮏ ﺑﺮ ﺑﺴﯿﻂ ﻗﯿﺎس ﺗﻮ ﺑﺮ وي ﻧﮕﺮدد ﻣﺤﯿﻂ‬
‫ﻧﻪ إدراك ﺑﺮ ﮐﻨﻪ ذاﺗﺶ رﺳﺪ ﻧﻪ ﻓﮑﺮت ﺑﻪ ﻏﻮر ﺻﻔﺎﺗﺶ رﺳﺪ‬
‫ﻧﻪ ﻫﺮ ﺟﺎي ﻣﺮﮐﺐ ﺗﻮان ﺗﺎﺧﺘﻦ ﮐﻪ ﺟﺎﺟﺎ ﺳﭙﺮ ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺪاﺧﺘﻦ‬
‫ﺧﻼف ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮐﺴﯽ ره ﮔﺰﯾﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﻧﺨﻮاﻫﺪ رﺳﯿﺪ‬
‫ﻗﺮآﻧﯽ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻧﻤﯽﮐﺮده و ﻣﺠﻌﻮل ﺑﻮده زﯾﺮا دﺷـﻤﻨﺎن رﻧﮕﺎرﻧﮓ اﺳـﻼم از راﻫﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ ﺟﻌﻞ اﺣﺎدﯾﺚ اﺳﺖ وارد‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و اﻣﺎم ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺳﻪ آﯾﻪاي ﮐﻪ از آﯾﺎت ﻣﺤﮑﻢ و ﮐﺎﻣﻼ روﺷﻦ ﻗﺮآن اﺳﺖ اﺳﺘﺪﻻل ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﺑﻦ ﺳـﻨﺎن از ﭘﺪرش رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺖ در ﺧﺪﻣﺖ اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ ﺑﻮدم ﮐﻪ ﻣﺮدي از ﺧﻮارج وارد ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ اي اﺑﺎ ﺟﻌﻔﺮ‬
‫ﭼﻪ ﭼﯿﺰ را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯽ؟ ﮔﻔﺖ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ را‪ ،‬ﺑﺎز ﭘﺮﺳﯿﺪ او را دﯾﺪهاي؟‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺸـﻤﻬﺎ او را ﺑﺎ دﯾـﺪن ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ دﻟﻬﺎ ﺑﺎ ﺣﻘﺎﯾﻖ اﯾﻤﺎن او را درك ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﺎ ﻗﯿﺎس و ﺳـﻨﺠﺶ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﺎ ﺣﻮاّس‬
‫درك ﻧﮕﺮدد ﺑﻠﮑﻪ ﺑـﺎ آﯾـﺎت و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ ﺗﻮﺻـﯿﻒ ﻣﯽﺷﻮد و ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد ﺑﺎ ﺟﻮر و ﺳـﺘﻢ ﺣﮑﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨـﺪ و ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ ﭘﺮﺳـﺘﺶ ﺟﺰ او‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬آن ﻣﺮد ﺑﯿﺮوت رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬و اﻟﻠّﻪ ﯾﻌﻠﻢ ﺣﯿﺚ ﯾﺠﻌﻞ رﺳﺎﻟﺘﻪ‪.‬‬
‫ﺳّﻮم‪ -‬اﺑﯽ ﻋﻤﯿﺮ از ﻫﺸﺎم ﺣﮑﻢ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺑﻮ ﺷﺎﮐﺮ دﯾﺼﺎﻧﯽ »‪ «1‬ﮔﻔﺖ در ﻗﺮآن آﯾﻪاي ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻮاﻓﻖ ﺳﺨﻦ ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ ﮐﺪام‬
‫آﯾﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺖ )ُﻫَﻮ اﻟ ﱠِﺬي ﻓِﯽ اﻟﱠﺴﻤﺎِء ِإﻟٌﻪ َو ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض ِإﻟٌﻪ‪ /84 -‬زﺧﺮف(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬او ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آﺳﻤﺎن اﻟﻪ و ﻣﻌﺒﻮدي و در زﻣﯿﻦ ﻫﻢ ﻣﻌﺒﻮدي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺸـﺎم ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻢ ﺟﻮاب او را ﺑـﺪﻫﻢ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﺎﻣﺎم ﺻﺎدق ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﺑﻌﺮاق ﺑﺮﮔﺸﺘﯽ ﺑﺎو ﺑﮕﻮ ﻧﺎم ﺗﻮ در‬
‫ﮐﻮﻓﻪ ﭼﯿﺴﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻼن‪ ،‬ﺑﺎز ﺑﮕﻮ ﻧﺎﻣﺖ در ﺑﺼﺮه ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬دﯾﺼـﺎﻧّﯿﻪ ﯾﮑﯽ از ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﺛﻨﻮﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻨﺪاﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﻧﻮر و ﻇﻠﻤﺖ ﻗـﺪﯾﻢ و ازﻟﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻨﺎن ﺑﺮ ﺧﻼف ﻣﺠﻮﺳـﯿﺎن ﮐﻪ ﻇﻠﻤﺖ و‬
‫ﺗﺎرﯾﮑﯽ را ﺣﺎدث ﻣﯽداﻧﻨـﺪ و ﺳـﺒﺐ ﺣﺪوث آﻧﺮا ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻧﻮر ﺑﺎ ﻗﺼﺪ و اﺧﺘﯿﺎر ﻓﺎﻋﻞ ﺧﯿﺮ وﻟﯽ ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﻃﺒﻌﺎ و‬
‫ﺑﻨﺎﭼـﺎر ﻓﺎﻋﻞ ﺷـّﺮ و ﺑـﺪي اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﮐﻪ در ﻋﺎﻟﻢ از ﭘﺎﮐﯽ و ﻧﯿﮑﯽ وﺟﻮد دارد از ﻧﻮر اﺳﺖ و ﻫﺮ ﭼﻪ از زﯾﺎن و ﺷـّﺮ و ﭘﻠﯿـﺪي اﺳﺖ از‬
‫ﺗـﺎرﯾﮑﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮر زﻧـﺪه‪ ،‬ﻋـﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺗﻮاﻧـﺎ‪ ،‬ﺣّﺴﺎس و درك ﮐﻨﻨـﺪه اﺳﺖ و ﺣﺮﮐﺖ‪ ،‬و ﺣﯿﺎت از اوﺳﺖ وﻟﯽ ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﻣﺮده‪ ،‬ﻧﺎدان‪ ،‬ﻧﺎﺗﻮان و‬
‫ﺟﻤﺎد و ﻣﺮدﮔﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻓﻌﻞ و ﻧﻪ ﺗﻤﯿﺰي دارد‪ .‬و اﺑﻮ ﺷﺎﮐﺮ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ آﯾﻪ ﻓﻮق را ﺑﺎ ﭘﻨﺪار ﺧﻮد ﻣﻮاﻓﻖ ﻣﯽداﻧﺪ از ﺳﻮي‬
‫اﻣﺎم آﻧﭽﻨﺎن ﭘﺎﺳـﺦ ﻣﺴـﺘّﺪل و ﻣﺤﮑﻤﯽ ﻣﯽﺷـﻨﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﭘـﺬﯾﺮد )اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﭼﺎپ ﻗﺎﻫﺮه‪ /‬اﺑﻦ ﻧـﺪﯾﻢ ‪ -488‬اﻟﻤﻠﻞ و اﻟّﻨﺤﻞ‪ /‬ﺷﻬﺮﺳـﺘﺎﻧﯽ ‪/1‬‬
‫‪.(270‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺳـﭙﺲ در ﭘﺎﺳـﺨﺶ ﺑﮕﻮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻢ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮕﺎﻧﻪ و ﯾﮑﺘﺎﺳﺖ‪ ،‬در آﺳـﻤﺎن اﻟﻪ‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬در زﻣﯿﻦ ﻫﻢ او را‪-‬‬
‫اﻟﻪ‪ -‬ﻧﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬در درﯾﺎﻫﺎ‪ -‬اﻟﻪ‪ -‬اﺳﺖ و در ﺻﺤﺮاﻫﺎ ﻫﻢ‪ -‬اﻟﻪ‪ -‬اﺳﺖ و در ﻫﺮ ﺟﺎ‪ -‬اﻟﻪ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺸﺎم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ در ﮐﻮﻓﻪ ﺑﺮﮔﺸﺘﻢ ﻧﺰد اﺑﻮ ﺷﺎﮐﺮ رﻓﺘﻢ و ﺟﻮاب را ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺟﻮاب از ﺣﺠﺎز آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺣﺎﻃﻪ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺮ ﻗﺮآن ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ و از دﻗﺎﯾﻖ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻗﻮاﻋﺪ زﺑﺎن ﻋﺮب ﻧﺎآﮔﺎﻫﻨﺪ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺸـﮑﻼﺗﯽ دﭼﺎر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫راﻫﮕﺸﺎي آﻧﺎن ﺟﺰ ﭼﻨﺎن راﻫﻨﻤﺎﯾﺎﻧﯽ و اﻣﺎﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫راﻏﺐ در ﺗﻔﺴـﯿﺮ واژه‪ -‬ﺿـﻌﻒ‪ -‬در ﻣﺘﻦ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿـﺮ ﺑﻪ ﻗﺎﻋﺪه اّوﻟﯿﻪ اﯾﻦ ﺑﺤﺚ اﺷﺎره ﮐﺮده ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آﯾﻪ )َﻓِﺈﱠن َﻣَﻊ اﻟ ُْﻌْﺴِﺮ ﯾُْﺴﺮًا‪َ ،‬ﻓِﺈﱠن َﻣَﻊ‬
‫اﻟ ُْﻌْﺴِﺮ ﯾُْﺴﺮًا‪ 5 -‬و ‪ /6‬اﻧﺸﺮاح( ﭼﻮن واژه‪ -‬اﻟﻌﺴﺮ‪ -‬ﻣﻌﺮﻓﻪ و دو ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﺷﺪه ﭘﺲ‪ -‬ﯾﺴﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آﺳﺎﯾﺶ دو ﭼﯿﺰ و دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ‬
‫ﯾﮏ اﻟﻌﺴﺮ دو ﻓﺮاﺧﯽ ﻧﻌﻤﺖ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺎﻋـﺪه ﺑﻌـﺪي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮔـﺎه ﻗﺒـﻞ از واژه دّوم ﮐﻠﻤﻪ ﺗﮑﺮاري ﻣﺘﻌّﻠﻖ ﺑﻪ آن ﮐﻪ ﻗﺒﻼـ آﻣـﺪه دو ﭼﯿﺰ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﻪ‪ُ) :‬ﻫَﻮ ﻟا ﱠِﺬي ﻓِﯽ‬
‫اﻟﱠﺴﻤﺎِء ِإﻟٌﻪ َو ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض ِإﻟٌﻪ‪ /84 -‬زﺧﺮف( ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻠّﻖ اّول اﻟﻪ‪ -‬ﻓﯽ اﻟّﺴـ ﻤﺎء‪ -‬و دّوﻣﯽ‪ -‬ﻓﯽ اﻻرض اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ واژه‪ -‬اﻟﻪ‪ -‬ﮐﻪ ﺗﮑﺮار ﺷﺪه‬
‫ﯾﮏ ﭼﯿﺰ و ﯾﮏ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺳﺖ و ﺗﻨﻮﯾﻦ آﻧﻬﻢ ﺗﻨﻮﯾﻦ ﻧﮑﺮه ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﺎ ﺗﻤﮑﯿﻦ و ﺛﺒﺎت ﻣﻌﻨﯽ اّول ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﻪ رواﯾﺖ ﻣﻬّﻢ از ﮐﺘﺎب اﺻﻮل ﮐﺎﻓﯽ ﺟﻠﺪ اّول اواﺧﺮ ﺑﺨﺶ )ﮐﺘﺎب اﻟّﺘﻮﺣﯿﺪ( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‪ ،‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﻋﻠﻤﺎء و ﺑﺮادران ﻋﺰﯾﺰ اﻫﻞ ﺗﺴّﻨﻦ‬
‫ﺑﺮوش ﻣﺮﺣﻮم ﺷـﯿﺦ ﺷـﻠﺘﻮت ﮐﻪ ﻣﺼـﻠﺢ و ﺧﯿﺮ اﻧﺪﯾﺶ ﺑﻮد و ﺗﺪرﯾﺲ ﻓﻘﻪ ﺟﻌﻔﺮي را در داﻧﺸﮕﺎه اﻻزﻫﺮ رﺳﻤﯽ ﻧﻤﻮد در ﮐﺸﻮر اﻧﻘﻼﺑﯽ‬
‫اﺳـﻼﻣﯽ ﻋﺰﯾﺰ ﻣـﺎ ﻫﻢ در اﯾﻦ اّﯾﺎم ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺮادران ﻣﺴـﻠﻤﺎن اﻋّﻢ از ﺣﻨﻔﯽ‪ ،‬ﺣﻨﺒﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻟﮑﯽ ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﺟﻌﻔﺮي ﻫﻤﮕﯽ‬
‫در ﺻﻔﻮف ﻓﺸﺮده ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﺟﻤﻌﻪ و ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﺑﺮادراﻧﻪ اﻗﺎﻣﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﻔﻬﻮم آﯾﻪ‪:‬‬
‫)ِإﻧﱠَﻤﺎ اﻟ ُْﻤْﺆﻣِﻨُﻮَن ِإْﺧَﻮٌة َﻓَﺄْﺻﻠُِﺤﻮا ﺑَﯿَْﻦ َأَﺧَﻮﯾُْﮑْﻢ ‪ /10‬ﺣﺠﺮات( ﺣﺎﮐﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫اّوﻻ‪ -‬ﺧﻮد ﻋﻠﻤﺎء اﻫﻞ ﺗﺴّﻨﻦ ﮐﺘﺎب اﺻﻮل ﮐﺎﻓﯽ و ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺘﺐ ﺷﯿﻌﻪ را ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪26 :‬‬
‫دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ دوﺳﺘﺎﻧﻪ و ﺑﺮادر ﻧﮕﺮ ﻣﺠّﺪدا ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ و ﺧﻮاﻧﺪن آﻧﻬﺎ را در ﺣﻮزهﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ ﺗﺠﻮﯾﺰ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫و ﻋﯿﻦ اﻟّﺮﺿﺎ ﻋﻦ ﮐﻞ ﻋﯿﺐ ﮐﻠﯿﻠﮥ و ﻟﮑّﻦ ﻋﯿﻦ اﻟّﺴﺨﻂ ﺗﺒﺪي اﻟﻤﺴﺎوﯾﺎ‬
‫اﮔﺮ ﭼﺸﻢ رﺿﺎﻣﻨﺪي و دوﺳﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ از دﯾﺪن ﻋﯿﺐﻫﺎ ﺑﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ وﻟﯽ دﯾﺪه ﻧﺎﺧﺸﻨﻮد ﻋﯿﺐﻫﺎ را آﺷﮑﺎر و ﺑﺮ ﻣﻼء ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺛﺎﻧﯿﺎ‪ -‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﮐﺜﺮ ﻋﻠﻤﺎي ﺗﺸـّﯿﻊ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ و ﮐﺘﺐ اﻫﻞ ﺗﺴّﻨﻦ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﺷﺎن ﻏﺎﻟﺒﺎ آن ﮐﺘﺐ وﺟﻮد دارد و ﺷﺎﯾﺪ‬
‫ﻓﺮوش ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي آﻧﺎن در اﯾﺮان ﺑﯿﺶ از ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺳﺖ آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ آﺛﺎر ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ )ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗﺒﯿﺎن( و ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ )ﻣﺠﻤﻊ‬
‫اﻟﺒﯿﺎن( و ﺷـﯿﺦ ﻣﻔﯿـﺪ و ﮐﻠﯿﻨﯽ را ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﺑﻬﺮهﻣﻨـﺪي ﻗﺮار دﻫﻨـﺪ ﺗﺎ ﺧﻮاﺳﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﺰﯾﺰ ﻣﺎ ﮐﻪ اﺳـﺘﺤﮑﺎم ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺮادري ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﺑﻪ اﺳﻼم ﺑﻮده ﺟﺎﻣﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﭙﻮﺷﺪ و ﺗﻤﺎم ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ و روﺷﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﮐﻦ ﻟﻠّﻈﺎﻟﻢ ﺧﺼـﻤﺎ و ﻟﻠﻤﻈﻠﻮم ﻋﻮﻧﺎ« ﻋﻠﯽ وار و ﺣﺴـﯿﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻋﻠﯿﻪ اﺳـﺘﮑﺒﺎر ﺟﻬﺎﻧﯽ و ﺑﻪ ﯾﺎري ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﯿﻦ ﺑﺮ ﺧﯿﺰﻧﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺧﻮاﻫﯿﺪ دﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺟﻮاﻧـﺎن ﻋﺰﯾﺰ ﻓـﺎرس‪ ،‬ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺮك و ﺗﺮﮐﻤﻦ و ﺳـﺎﯾﺮ ﻋﺰﯾﺰان ﺗﺸـﻨﻪ ﻋـﺪاﻟﺖ اﺳـﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﺸﺎن ﺳـﺮﺷﺎر از اﯾﻤﺎن ﺑﺨـﺪا اﺳﺖ ﻣﺘﻮّﺟﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ اﺳـﻼم ﺑﺮﺗﺮ از ﻫﺮ ﻣﮑﺘﺒﯽ و ﻫﺮ ﻣّﻠﯽ ﮔﺮاﺋﯽ و ﻧﮋاد ﭘﺮﺳﺘﯽ ﮐﻮر و ﺗﻌّﺼﺐ آﻣﯿﺰي اﺳﺖ ﻟﺬا دﯾﮕﺮ ﺑﻬﺮ ﻗﺪرت و ﺣﺎﮐﻤﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﻓﺮﻣـﺎن اﻟﻬﯽ و اﺳـﻼﻣﯽ ﻋﻤﻼـ ﺳـﺮﭘﯿﭽﯽ ﮐﻨـﺪ و ﺑﺎ ﺷـﺮاﺑﺨﻮاري و ﻗﻤﺎر و ﻓﺴﺎد اﺧﻼق و واﺑﺴـﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ و دﺷـﻤﻨﺎن اﺳـﻼم ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﺘﯿﺠﺘﺎ ﭘﺎﮐﺎن و ﻣﻈﻠﻮﻣﺎﻧﯽ ﭼﻮن اﺻـﺤﺎب ﻃﻒ را ﺑﯿﺮﺣﻤﺎﻧﻪ در ﺻﺤﺮاي ﺳﻮزان ﮐﺮﺑﻼ ﯾﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﺮوز در ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و‬
‫ارﯾﺘﺮه و ﻓﻠﯿﭙﯿﻦ و ﺳـﺎﯾﺮ ﻧﻘـﺎط ﺟﻬـﺎن ﺑﻪ ﺧـﺎك و ﺧﻮن ﻣﯽﮐﺸـﻨﺪ و ﯾـﺎ در ﺑﺎره آن ﺳـﮑﻮت ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ ﻫﺮﮔﺰ‪ -‬اوﻟﯽ اﻻﻣﺮ‪ -‬ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ و‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﻘّﻔﻊ ﮐﻪ آﺑﺸـﺨﻮر ﻋﻘﯿﺪهاش ﭘﺲ از اﺳﻼم ﻧﻈﺮات ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و اﻣﺎﻣﺎن )ع( اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺼﻮر دواﻧﯿﻘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻻ ﻃﺎﻋﮥ‬
‫ﻟﻤﺨﻠﻮق ﻓﯽ ﻣﻌﺼـﯿﮥ اﻟﺨﺎﻟﻖ« )ﻧﻬـﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ ص ‪ (156 /500‬ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ از ﻓﺮﻣﺎن ﺧـﺪا ﺳـﺮ ﻣﯽﭘﯿﭽﺪ اﻃﺎﻋﺘﺶ ﺟﺎﯾﺰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪،1‬‬
‫ص‪27 :‬‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺎ ﻗﺪاﺳﺖ و ﭘﺎك اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺗﺒﻌّﯿﺖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻗﺮن ﺳّﻮم و آﻏﺎز ﻋﻈﻤﺖ ﻓﮑﺮي در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن ‪ ...‬ص ‪27 :‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻧﻬﺎﻟﯽ را ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم )ص( ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ﺗﺒﯿﯿﻦ و ﺗﻔﺴـﯿﺮ آﯾﺎت و ﻣﻔﺮدات ﻗﺮآن ﻏﺮس ﻧﻤﻮده ﺑﻮد و ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‬
‫ﮐﺮام ﺑـﺎ وﻓﺎ و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﺑﺎ اﺣﺴﺎس آﻧﺎن ﺑﺨﺼﻮص اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﻠﯽ )ع( و ﺳـﭙﺲ ﻓﺮزﻧـﺪاﻧﺶ ﮐﻪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﮑﺘﺐ وﺣﯽ و ﺟـّﺪ ﺑﺰرﮔﻮار و‬
‫ﭘـﺪراﻧﺶ آﻣﻮﺧﺘﻪ و ﺳـﯿﺮاب ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑﻪ ﺛﻤﺮ رﺳـﯿﺪ و ﻓﻬﻢ ﻗﺮآن ﺑﻌـﺪ از دوران ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ ﻣﺘﻔّﺮق و اﺣﯿﺎﻧﺎ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﺮواﯾﺘﯽ در داﻧﺸـﮕﺎه‬
‫ﺟﻌﻔﺮي »‪ «1‬ﺑﻪ دوران ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ آﯾﺎت ﻗﺮآن ﺑﺮ اﺳﺎس ﺧﻮد ﻗﺮآن و ﺗﻌّﻘﻞ و ﺗﻔّﮑﺮ و ﺗﺪﺑّﺮ و‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺷﺎﯾـﺪ ﺑﮑـﺎر ﺑﺮدن ﻧـﺎم داﻧﺸـﮕﺎه ﮐﻪ ﻋﺮﺑﯽ آن‪ -‬ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ -‬اﺳﺖ در ﻣﻮرد ﮐﻼﺳـﻬﺎ و ﺷﺎﮔﺮدان ﻓﺮاوان ﺣﻀـﺮت ﺻﺎدق ﺑﻪ ﻧﺎم داﻧﺸـﮕﺎه‬
‫ﺟﻌﻔﺮي اﺑﺘﺪا ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻬﺎي ﭼﻨﺪ اﺷﮑﻮﺑﻪ و ﮐﻼﺳﻬﺎي ﻣﺘﻌّﺪد ﺑﺎ دادن داﻧﺸﻨﺎﻣﻪﻫﺎ در اذﻫﺎن ﻣﺘﺒﺎدر ﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺣّﻖ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ را در‬
‫ﺧـﻮد ﮐﻠﻤـﻪ داﻧﺸـﮕﺎه ﺑﯿـﺎﺑﯿﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﺟـﺎ ﮐﻪ ﺑﺮاﺳـﺘﯽ ﻣﺮﮐﺰ داﻧﺶ ﺑﺎﺷـﺪ و از اﻃﺮاف و اﮐﻨـﺎف ﻋـﺎﻟﻢ ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﻋﻠﻢ و آﮔـﺎﻫﯽ و رﻓﻊ‬
‫ﻣﺸـﮑﻼت ﻓﮑﺮي و ﻋﻘﯿـﺪﺗﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ آﻧﺠﺎ روي آوردﻧـﺪ و دﺳﺖ ﭘﺮوردهﻫﺎي آﻧﺠﺎ آﺛﺎر ﻓﻨﺎ ﻧﺎﭘـﺬﯾﺮي در ﻣﺘﻦ ﺗﺎرﯾـﺦ ﺑﻪ ﯾﺎدﮔﺎر ﮔﺰارﻧﺪ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ را ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﻧﺎﻣﯿﺪ اﮐﻨﻮن ﺑﺸﻨﻮﯾﻢ و ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺿـﯽ اﺑﻮ اﻟﻌـّﺒ ﺎس ﺷـﻤﺲ اﻟـّﺪﯾﻦ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺑﮑﺮ اﺑﻦ ﺧﻠﮑﺎن ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﺘﻮﻟّـﺪ ‪ 608‬ﻫﺠﺮي در ﮐﺘـﺎب ﮔﺮاﻧﻘـﺪرش در ﺑﺎره‬
‫ﻣﺆّﺳﺲ داﻧﺸﮕﺎه ﺟﻌﻔﺮي و ﺷﺎﮔﺮد ﻣﻤﺘﺎز او ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»اﺣﺪ اﻻﺋّﻤﻪ اﻻﺛﻨﯽ ﻋﺸـﺮ ﻋﻠﯽ ﻣﺬﻫﺐ اﻻﻣﺎﻣّﯿﻪ و ﮐﺎن ﻣﻦ ﺳﺎدات اﻫﻞ اﻟﺒﯿﺖ و ﻟّﻘﺐ ﺑﺎﻟّﺼﺎدق ﻟﺼﺪﻗﻪ ﻣﻘﺎﻟﺘﻪ و ﻓﻀـﻠﻪ اﺷﻬﺮ ﻣﻦ ان ﯾﺬﮐﺮ و‬
‫ﮐـﺎن ﺗﻠﻤﯿـﺬه ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺣّﯿﺎن اﻟّﺼﻮﻓﯽ اﻟّﻄﺮﻃﻮﺳـﯽ ﻗـﺪ اﻟّﻒ ﮐﺘﺎﺑﺎ ﯾﺸـﺘﻤﻞ ﻋﻠﯽ اﻟﻒ ورﻗﻪ ﺗﺘﻀـّﻤﻦ رﺳﺎﺋﻞ ﺟﻌﻔﺮ ﺻﺎدق و ﻫﯽ ﺧﻤﺲ ﻣﺎﺋﮥ‬
‫رﺳﺎﻟﻪ و دﻓﻦ ﺑﺎﻟﺒﻘﯿﻊ ﻓﯽ ﻗﺒﺮ اﺑﻮه ﻣﺤّﻤﺪ اﻟﺒﺎﻗﺮ و ﺟّﺪه زﯾﻦ اﻟﻌﺎﺑﺪﯾﻦ و ﻋّﻢ ﺟّﺪه اﻟﺤﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ )ع( ﻓﻠﻠﻪ دّره ﻣﻦ ﻗﺒﺮ ﻣﺎ اﮐﺮﻣﻪ و اﺷﺮﻓﻪ«‪.‬‬
‫او ﯾﮑﯽ از اﺋّﻤﻪ دوازده ﮔـﺎﻧﻪ اﻣـﺎﻣّﯿﻪ اﺳﺖ و از ﺑﺰرﮔـﺎن اﻫـﻞ ﺑﯿﺖ ﺑـﻮد ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ در ﺳـﺨﻨﺶ و ﮔﻔﺘﮕـﻮﯾﺶ ﺻـﺎدق و راﺳـﺘﮕﻮ ﺑﻮد ﺑﻪ‬
‫ﺻﺎدق ﻟﻘﺐ ﯾﺎﻓﺖ ﻓﻀـﯿﻠﺘﺶ ﻣﺸـﻬﻮرﺗﺮ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﻮد ‪ ...‬ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺣّﯿﺎن ﺻﻮﻓﯽ ﻃﺮﻃﻮﺳﯽ ﺷﺎﮔﺮد او اﺳﺖ و ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ‬
‫ﻫﺰار ﺑﺮگ ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻣﺘﻀـّﻤﻦ رﺳﺎﺋﻞ ﺟﻌﻔﺮ ﺻﺎدق اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎﻧﺼـﺪ رﺳﺎﻟﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﻘﯿﻊ و در ﺟﻮار ﭘـﺪرش و ﺟـّﺪش و ﻋﻤﻮي‬
‫ﺟّﺪش دﻓﻦ ﺷﺪ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﺳﻼم ﺑﺎد ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آراﻣﮕﺎه و ﻗﺒﺮي ﮐﻪ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﺷﺮاﻓﺖ و ﺑﺰرﮔﯽ دارد ﭘﺮ ﺑﺮﮐﺖ ﮔﺮداﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﯿﺮ‬
‫و ﺑﺮﮐﺘﺶ از ﺧﺪاﺳﺖ‪.‬‬
‫)وﻓﯿـﺎت اﻻﻋﯿﺎن ‪ -291 / 1‬ﺗﺎرﯾـﺦ اﻟﻤـﺬﻫﺐ اﻟﻔﻘﻬّﯿﻪ ‪ (553 / 2‬ﭘﯿﺸﻮاﯾــﺎن و ﺑﺰرﮔــﺎن ﻋﻠـﻢ و داﻧﺶ ﮐـﻪ از اﻣـﺎم ﺑﻬﺮه ﺑﺮده و از او رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ‪ 500‬ﺑﺎر در ﻗﺮآن آﻣـﺪه ﺗﺤّﻮل و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﯾﺎﻓﺖ از اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﺛﺎر ﭼﻨﯿﻦ اﻧﻘﻼب و ﺑﻌﺜﺖ ﻣﺠّﺪد ﻗﺮآﻧﯽ‬
‫ﭼﻮن ﻣﺸﻌﻞ ﻓﺮوزاﻧﯽ ﻓﺮا راه ﺧﺮدﻣﻨﺪان ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و زواﯾﺎي ﺗﺎرﯾﮏ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ را روﺷﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺗﺎرﯾـﺦ ﺑﺒﻌﺪ‪ ،‬روش ﻋﻘﻞ ﮔﺰﯾﻨﯽ و ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﺑﯿﺶ از ﻧﻘﻠﯿﺎت‪ ،‬آﻧﭽﻨﺎن ﺷﻮر و ﺷﻮﻗﯽ اﯾﺠﺎد ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻣﻘّﺪﻣﻪ اﻧﻘﻼب ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و‬
‫ﻓﮑﺮي و ﻋﻤﻠﯽ در ﺟﻬﺎن ﭘﻬﻨﺎور اﺳـﻼم ﮔﺮدﯾﺪ و ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﻌﺪا ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ ﺧﻠﻔﺎء ﻋّﺒﺎﺳﯽ ﻧﯿﺰ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﯿﻞ ﺧﺮوﺷﺎن اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي اﺻﻼح‬
‫ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ داﻧﺸـﻤﻨﺪان و ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺮدم ﻣﻮّﻓﻖ ﺑﺎﯾﺠﺎد ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ ﺷﺪﻧـﺪ و رﺷﺪ و ﺷـﮑﻮﻓﺎﺋﯿﺶ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﻧﯿﺰ‬
‫ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ دوران ﺣﯿﺎت راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ﺗﻮّﺳﻂ آل ﺑﻮﯾﻪ و دﯾﻠﻤﯿﺎن ﺑﻪ ﻣﻨّﺼﻪ ﻇﻬﻮر رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺄﻣﻮن در ﻗﺮن دّوم ﺑﻪ ﺗﺄﺳـﯿﺲ ﺑﯿﺖ اﻟﺤﮑﻤﻪ ﺷﺪ و از وﺟﻮد اﻣﺎم رﺿﺎ در ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺎﻇﺮات ﺑﺮاي ﻣﺤﮑﻮﻣّﯿﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﯿﻦ و ﯾﺎ آزﻣﻮن اراﺋﻪ‬
‫ﺷﺨﺼـّﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺖ ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ در ﻗﺮن ﺳّﻮم ﺻﺪﻫﺎ داﻧﺸﻤﻨﺪ در ﻋﻠﻮم ﻗﺮآﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﭘﺰﺷﮑﯽ‬
‫و رﯾﺎﺿـﯽ در ﭘﻬﻨﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻋﻈﯿﻢ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻗﺪ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﮐﺎﻏﺬ ﺳﺎزي در ﺧﺮاﺳﺎن و ﺑﻐﺪاد ﮐﺎر ﻧﺴﺨﻪ ﺑﺮداري از‬
‫ﮐﺎرﻫﺎ آﺳﺎن ﺷﺪ و ﺧﻮﺷﻨﻮﯾﺴﺎﻧﯽ ﻫﻤﭽﻮن‪ -‬اﺑﻦ ﻣﻘﻠﻪ‪ -‬ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن و ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻋﻠﻮم ‪ ...‬ص ‪28 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ در دو آﯾﻪ ﻗﺮآن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻣﺎ َﻓﱠﺮْﻃﻨﺎ ﻓِﯽ اﻟ ِْﮑﺘﺎِب ﻣِْﻦ َﺷْﯽٍء ‪ /38‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫و )َﻧﱠﺰﻟ ْﻨﺎ َﻋَﻠﯿَْﮏ اﻟ ِْﮑﺘﺎَب ﺗِﺒْﯿﺎﻧًﺎ ﻟ ُِﮑﱢﻞ َﺷْﯽٍء‪ /89 -‬ﻧﺤﻞ(‪ .‬از اﯾﻦ دو آﯾﻪ ﺑﺨﻮﺑﯽ ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺳـﻌﯿﺪ اﻧﺼﺎري‪ -‬اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺢ ﻣﺎﻟﮏ اﺑﻦ اﻧﺲ‪ -‬ﺳـﻔﯿﺎن ﺛﻮري اﺑﻦ ﻋﯿﻨﯿﻪ‪ -‬اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ‪ -‬اﺑﻮ اّﯾﻮب ﺳﺠﺴﺘﺎﻧﯽ‪ -‬ﮐﻪ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از او را‬
‫ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺶ ﺷﺮف و ﻣﻨﻘﺒﺘﯽ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ ﮐﻪ ﮐﺴﺐ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫)ﮐﺸﻒ اﻟﻐّﻤﻪ ‪.(369 /1‬‬
‫‪ -1‬ﺧﺪاوﻧﺪ از ﺑﯿﺎن ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي در ﻗﺮآن ﻓﺮو ﮔﺰاري و ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﻨﻤﻮده‪.‬‬
‫‪ -2‬و ﻫﺮ ﭼﻪ را ﮐﻪ از ﻋﻠﻮم ﺑﺮاي رﺷـﺪ اﻧﺴـﺎن و ﻫـﺪاﯾﺖ او ﺑﺴﻮي ﮐﻤـﺎل ﻫﺴﺘﯽ و اﻟﻠّﻪ ﻻزم و ﺿـﺮوري اﺳﺖ‪ ،‬رﯾﺸﻪ در ﻗﺮآن دارد )ﭼﻪ‬
‫ﻗﺒﻞ از آﯾﻪ اّول و ﭼﻪ ﺑﻌـﺪ از آﯾﻪ دّوم ﻣﻔﻬﻮم ﻋﻮاﻣﻞ رﺷـﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻤﺎم ﻋﻠﻮم از آن داﻧﺴـﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ُﻫﺪًي َو َرْﺣَﻤًﮥ َو ﺑ ُْﺸـ ﺮي‬
‫ﻟ ِﻠُْﻤْﺴﻠِِﻤﯿَﻦ ‪ /89‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﻄّﯿﻪ‪ -‬در ﻣﻘـّﺪﻣﻪ ﺗﻔﺴـﯿﺮش ﺣـﺪﯾﺜﯽ را ﮐﻪ در ﻣﺂﺧـﺬ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ آﻣـﺪه ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻧّﻪ ﺳـﺘﮑﻮن ﻓﺘﻦ ﮐﻘﻄﻊ‬
‫اﻟﻠّﯿﻞ اﻟﻤﻈﻠﻢ‪ ،‬ﻗﯿﻞ ﻓﻤﺎ اﻟّﻨﺠﺎه ﻣﻨﻬﺎ‪ ،‬ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ؟‬
‫ﻗﺎل‪ :‬ﮐﺘﺎب اﻟّﻠﻪ ﺗﺒﺎرك و ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻓﯿﻪ ﻧﺒﺄ ﻣﻦ ﻗﺒﻠﮑﻢ و ﺧﺒﺮ ﻣﺎ ﺑﻌﺪﮐﻢ‪ ،‬و ﺣﮑﻢ ﻣﺎ ﺑﯿﻨﮑﻢ و ﻫﻮ ﻓﺼﻞ ﻟﯿﺲ ﺑﺎﻟﻬﺰل ﻣﻦ ﺗﺮﮐﻪ ﺗﺠّﺒﺮا ﻗﺼﻤﻪ اﻟّﻠﻪ‪،‬‬
‫و ﻣﻦ اﺑﺘﻐﯽ ﻟا ﻬﺪي ﻏﯿﺮه اﺿـّﻠﻪ اﻟّﻠﻪ و ﻫﻮ ﺣﺒﻞ اﻟّﻠﻪ اﻟﻤﺘﯿﻦ و ﻧﻮر اﻟﻤﺒﯿﻦ و اﻟّﺬﮐﺮ اﻟﺤﮑﯿﻢ‪ ،‬و اﻟـّﺼ ﺮاط اﻟﻤﺴﺘﻘﯿﻢ ﻫﻮ اﻟّﺬي ﻻ ﺗﺰﯾﻎ ﺑﻪ اﻻﻫﻮاء‬
‫و ﻻ ﺗﻨﺸـﻌﺐ ﻣﻦ اﻵراء و ﻻ ﯾﺸـﺒﻊ ﻣﻨﻪ اﻟﻌﻠﻤﺎء و ﻻ ﯾﻤّﻠﻪ اﻻﺗﻘﯿﺎء‪ ،‬ﻣﻦ ﻋﻠﻤﻪ ﺳـﺒﻖ و ﻣﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﺟﺮ و ﻣﻦ ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﻋﺪل و ﻣﻦ اﺳـﺘﻌﺼﻢ ﺑﻪ‬
‫ﻓﻘﺪ ﻫﺪي اﻟﯽ ﺻﺮاط ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ«‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺤﺪﯾﺪ ﻗﺴﻤﺘﯽ از اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را در ذﯾﻞ ﻋﻨﻮان‪ -‬ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﻏﺮﯾﺐ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺳﺖ‪ -‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬در آﯾﻨﺪه ﻓﺘﻨﻪﻫﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﭽﻮن ﭘﺎرهﻫﺎي ﺳﯿﺎه ﺷﺐ ﺗﺎرﯾﮏ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬راه ﻧﺠﺎت از آن ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﺘﺎب ﺧﺪاي ﺗﺒﺎرك و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ در آن ﺧﺒﺮ از ﮔﺬﺷـﺘﻪ و آﮔﺎﻫﯽ و ﺧﺒﺮ از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺷـﻤﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻫﺴﺖ و ﻧﯿﺰ ﺣﮑﻢ‬
‫و دﺳﺘﻮر ﺧﺪاي در آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ اﺳﺖ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﻗﺮآن ﺳـﺨﻦ ﺣّﻖ و ﺟـﺪا ﮐﻨﻨﺪه ﺣّﻖ و ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﯿﻬﻮده ﺳـﺨﻦ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ از روي ﺗﮑّﺒﺮ آﻧﺮا ﺗﺮك ﮐﻨﺪ ﺧﺪاي ﺗﺒﺎﻫﺶ ﮐﻨﺪ و ﻫﺮ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ را از ﻏﯿﺮ ﻗﺮآن ﻃﻠﺐ ﮐﻨﺪ و ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ او را ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺮآن رﯾﺴﻤﺎن و دﺳﺖ آوﯾﺰ ﻣﺘﯿﻦ و اﺳﺘﻮار اﻟﻬﯽ و ﻧﻮر روﺷﻦ‬
‫اوﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎد او و ﺻﺮاط ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اوﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺮآن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻮي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪30 :‬‬
‫و ﻫﻮس آﻧﺮا از ﺣّﻖ ﺑﺮ ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و آراء و ﻧﻈﺮات ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺎ او ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان از ﻗﺮآن ﺳﯿﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻣّﺘﻘﯿﺎن آﻧﺮا اﻧﺪوﻫﺒﺎر ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ و از آن زده ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯿﮑﻪ ﻋﻠﻢ ﻗﺮآن آﻣﻮﺧﺖ ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ﻫﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﮐﺮد ﭘﺎداش ﯾﺎﻓﺖ و آﻧﮑﻪ ﺑﺎ ﻗﺮآن ﺣﮑﻢ و داوري ﮐﺮد ﻋﺎدل ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﺣﮑﻢ ﮐﺮد و ﮐﺴـﯿﮑﻪ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﺗﻤّﺴﮏ‬
‫ﺟﺴﺖ و دﺳﺖ ﯾﺎزﯾﺪ ﺑﻪ راه ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻫﺪاﯾﺖ ﺷﺪ‪.‬‬
‫)ﻣﻘّﺪﻣﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺑﻦ ﻋﻄﯿﻪ ‪ -256‬ﻣﻘّﺪﻣﺘﺎن ﻓﯽ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن‪ -‬ﺷﺮح اﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺤﺪﯾﺪ ‪ 612 /5‬ﺑﺨﺶ ﺣﮑﻢ‪ -‬ﻣﻔﺘﺎح اﻟّﺴﻌﺎده و ﻣﺼﺒﺎح اﻟّﺴﯿﺎدة‬
‫‪.(530 /2‬‬
‫ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﯿﭻ ﺣﺪﯾﺜﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪاي ﺑﺮ وﺟﻬﯽ از وﺟﻮه ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺮﺳﯿﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺼﺪاﻗﺶ را در ﻗﺮآن ﯾﺎﻓﺘﻢ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺳﺮاﻗﻪ در ﮐﺘﺎب )اﻻﻋﺠﺎز( از اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﺑﻦ ﻣﺠﺎﻫﺪ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬روزي ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﺎ ﻣﻦ ﺷﯽء ﻓﯽ اﻟﻌﺎﻟﻢ اﻟّﺎ ﻓﯽ ﮐﺘﺎب اﻟﻠّﻪ«‪.‬‬
‫ﭼﯿﺰي در ﻋﺎﻟﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ در ﮐﺘﺎب ﺧﺪا ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎو ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻠﻤﻪ‪ -‬ﺧﺎﻧﺎت )ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺮاﻫﺎي ﺗﺠﺎرت و ﮐﺴﺐ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﺧﺎن ﮐﻪ ﻓﺎرﺳﯽ اﺳﺖ( در ﮐﺠﺎي ﻗﺮآن ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫در آﯾﻪ‪) :‬ﻟَﯿَْﺲ َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ ُﺟﻨﺎٌح َأْن َﺗْﺪُﺧﻠُﻮا ﺑ ُﯿُﻮﺗًﺎ َﻏﯿَْﺮ َﻣْﺴُﮑﻮَﻧٍﮥ ﻓِﯿﻬﺎ َﻣﺘﺎٌع ﻟَُﮑْﻢ ‪ /29‬ﻧﻮر(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﮑﺎﻧﻬﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ ﻣﺘﺎع در آﻧﺠﺎ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺧﺎﻧﺎت‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﻄّﯿﻪ ﺳﭙﺲ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در آﺧﺮﯾﻦ ﺧﻄﺒﻪاش ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﯾـﺎ اّﯾﻬـﺎ اﻟّﻨـﺎس اﻧّﯽ ﺗـﺎرك ﻓﯿﮑﻢ اﻟّﺜﻘﻠﯿﻦ اﻧّﻪ ﻟﻦ ﺗﻌﻤﯽ اﺑﺼـﺎرﮐﻢ و ﻟﻦ ﺗﻀّﻞ ﻗﻠﻮﺑﮑﻢ‪ ،‬ﻟﻦ ﺗﺰّل اﻗـﺪاﻣﮑﻢ و ﻟﻦ ﺗﻘﺼـﺮ اﯾـﺪﯾﮑﻢ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟّﻠﻪ‬
‫ﯾﺴﺒﺐ ﺑﯿﻨﮑﻢ و ﺑﯿﻨﻪ‪ ،‬ﻃﺮﻓﻪ ﺑﺎﯾﺪﯾﮑﻢ‪ ،‬ﻓﺎﻋﻠﻤﻮا ﺑﻤﺤﮑﻤﻪ و آﻣﻨﻮا ﺑﻤﺘﺸﺎﺑﻬﻪ و اﺣّﻠﻮا ﺣﻼﻟﻪ و ﺣّﺮﻣﻮا ﺣﺮاﻣﻪ‪ ،‬اﻻ و ﻋﺘﺮﺗﯽ‪ ،‬اﻫﻞ ﺑﯿﺘﯽ‪ ،‬ﻫﻢ اﻟﺜﻘﻞ‬
‫اﻵﺧﺮ ﻓﻼ ﺗﺴّﺒﻮﻫﻢ ﻓﺘﻬﻠﮑﻮا«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﺎن اي ﻣﺮدم دو ﭼﯿﺰ ﮔﺮاﻧﻘﺪر و ارزﺷﻤﻨﺪ در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﺠﺎي ﮔﺰاردم‪ ،‬اّول ﮐﺘﺎب ﺧﺪا ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﺒﺐ ﻗﺮار دادن و ﻣﺴﺘﻤﺴﮏ ﺷﺪن‬
‫آن ﻫﺮﮔﺰ دﯾـﺪﮔﺎﻧﺘﺎن ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ‪ ،‬دﻟﻬﺎﯾﺘﺎن ﮔﻤﺮاه و ﮔﺎﻣﻬﺎﺗﺎن ﻟﻐﺰان و دﺳـﺘﻬﺎﺗﺎن ﻗﺎﺻـﺮ از ﻋﻤﻞ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪،1‬‬
‫ص‪31 :‬‬
‫ﻣﺤﮑﻤﺶ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﻪ ﻣﺘﺸﺎﺑﻬﺶ اﯾﻤﺎن داﺷـﺘﻪ ﮐﻪ آن دﯾﮕﺮ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه ﮔﺮاﻧﻘﺪر ﻋﺘﺮت و اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﻧﺎروا ﻣﮕﻮﺋﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻼك ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه اﺑﻦ ﻋﻄّﯿﻪ در ﺑﺎره ﺟﺎوداﻧﮕﯽ و ﺗﺎزه ﺑﻮدن ﻗﺮآن در ﭘﻬﻨﻪ زﻣﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻗﯿﻞ ﻟﺠﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ اﻟّﺼﺎدق )ع(‪ :‬ﻟﻢ ﺻﺎر اﻟّﺸﻌﺮ و اﻟﺨﻄﺐ ﯾﻤّﻞ ﻣﺎ اﻋﯿﺪ ﻣﻨﻬﺎ و اﻟﻘﺮآن ﻻ ﯾﻤّﻞ؟‬
‫ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻷّن اﻟﻘﺮآن ﺣّﺠـ ﮥ ﻋﻠﯽ اﻫﻞ اﻟـّﺪﻫﺮ اﻟّﺜﺎﻧﯽ ﮐﻤﺎ ﻫﻮ ﺣـّﺠ ﮥ ﻋﻠﯽ اﻫﻞ اﻟّﺪﻫﺮ اﻻّول‪ ،‬ﻓﮑّﻞ ﻃﺎﺋﻔﮥ ﺗﺘﻠﻘﺎه ﻏّﻀﺎ ﺟﺪﯾﺪا و ﻻن ﮐّﻞ اﻣﺮئ ﻓﯽ‬
‫ﻧﻔﺴﻪ ﻣﺘﯽ اﻋﺎده و ﻓّﮑﺮ ﻓﯿﻪ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﻨﻪ ﻓﯽ ﮐّﻞ ﻣّﺪة ﻋﻠﻮﻣﺎ ﻏّﻀﮥ و ﻟﯿﺲ ﻫﺬا ﮐّﻠﻪ ﻓﯽ اﻟّﺸﻌﺮ و اﻟﺨﻄﺐ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺻﺎدق )ص( ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﺷـﻌﺮ و ﺳـﺨﻨﺮاﻧﯽ وﻗﺘﯽ ﺗﮑﺮار ﻣﯽﺷﻮد ﻣﻼل آور اﺳﺖ وﻟﯽ ﻗﺮآن ﺗﮑﺮارش ﻣﻼل‬
‫آور ﻧﯿﺴﺖ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬زﯾﺮا ﻗﺮآن ﺣّﺠﺘﯽ ﺑﺮ ﻫﺮ زﻣـﺎن و ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻧﺴـﻞ اﺳﺖ ﻫﻤـﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاي زﻣـﺎن ﺣﺎل ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ و ﻫﺮ ﻃﺎﯾﻔﻪاي آﻧﺮا ﺗﺎزه ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‬
‫ﭼﻮن ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن را در ﻧﻔﺲ و ﺟﺎﻧﺶ اﻋﺎده ﻣﯽﮐﻨـﺪ و در آن ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸـﺪ‪ ،‬در ﺗﻤﺎم ﻣّﺪت ﻋﻤﺮ و ﺗﻔّﮑﺮش از ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻋﻠﻮﻣﯽ و‬
‫داﻧﺸﻬﺎي ﺟﺪﯾﺪي ﻣﯽرﺳﺪ و اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ در ﺷﻌﺮ و ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫)ﻣﻘّﺪﻣﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺑﻦ ﻋﻄﯿﻪ ‪ -257‬ﻣﻘّﺪﻣﺘﺎن ﻓﯽ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن(‬
‫ﻋﻠﻮﻣﯽ ﮐﻪ در ﻗﺮآن رﯾﺸﻪ دارد ‪ ...‬ص ‪31 :‬‬
‫از آﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺚ و ﻧﻈﺮات ﻓﻮق در ﺑﺎره ﻣﺤﺘﻮاي ﻗﺮآن و ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ آﯾﺎت آن در ﺳﺮاﺳـﺮ ﺷﺌﻮن ﺣﯿﺎﺗﯽ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ و ﺟﺎﻣﻌﻪ داﻧﺴﺘﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﺳﺮار و اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي ﻣﻮج ﻋﻈﯿﻢ ﻋﻠﻤﯽ در ﻗﺮن دّوم و ﭘﺲ از راﻫﮕﺸﺎﯾﯽ در روش اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﻋﻘﻞ ﮔﺰﯾﻨﯽ داﻧﺸﻤﻨﺪان از ﺳﻮي‬
‫ﻣﺆّﺳـ ﺲ داﻧﺸـﮕﺎﻫﯽ اﺳـﻼﻣﯽ و ﺟﻌﻔﺮي ﺗﻮّﺟﻪ ﻋﻤﯿﻖ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﺑﻮد ﮐﻪ راه اﺳـﺘﻨﺒﺎط و ﺑﺮﺗﺮي ﻋﻠﻢ و ﻋﻘﻞ و اﯾﻤﺎن را ﺑﺮ ﺟﻬﻞ و ﻧﻘﻞ و‬
‫ﻗﯿﻞ و ﻗﺎل در ﻣﮑﺎﺗﺐ ﮔﻤﺮاه ﮐﻨﻨﺪه را ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪32 :‬‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺳـﯿﺮ اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﻣﯿﺮاث و ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪهﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ و زﻣﺎن راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ﻣﺆﻟّﻒ ﻣﻔﺮدات ﻗﺮآن‬
‫ﺑﺎ آن ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮده و ﻧﯿﺰ رﯾﺸﻪﻫﺎي ﻋﻠﻮم را در ﻗﺮآن ﺑﺸﻨﺎﺳـﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ و ادب در ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤّﺪن اﺳـﻼﻣﯽ آﻧﭽﻨﺎن ﮔﺴﺘﺮش‬
‫ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ از ﺳـﯿﺼﺪ )‪ (300‬ﻋﻠﻢ ﺗﺠـﺎوز ﻧﻤﻮد و در ﻫﺮ رﺷـﺘﻪ ﻓﺤﻮل و ﺑﺰرﮔﺎﻧﯽ ﺑﺠﻬﺎن ﺑﺸـﺮّﯾﺖ ﺑﺎ ﮐﻮﻟﻪ ﺑﺎري از ﻧﻮﺷـﺘﻪﻫﺎي آﻧﺎن ﻋﺮﺿـﻪ‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮوز ﺗﻤـﺎم ﻣﻮزهﻫـﺎ و ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫـﺎي ﺟﻬـﺎن ﺷـﺮق و ﻏﺮب را زﯾﻨﺖ ﺑﺨﺸـﯿﺪه و ﻗﺮﻧﻬﺎﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را ﻣﻮرد ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ ،‬از ﻗﺒﯿﻞ‪:‬‬
‫ﻋﻠﻮم ﺷﺮﻋﯽ‪ -‬ﻓﻘﻪ‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ‪ -‬ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ‪ -‬واژه ﺷﻨﺎﺳﯽ‪ -‬ﻋﻠﻮم ﺧﻄﺎﺑﯽ و ﺷﻌﺮ‪ -‬رﯾﺎﺿﯽ‪ -‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‪ -‬ﺷﯿﻤﯽ‪ -‬ﭘﺰﺷﮑﯽ‪ -‬زﻣﯿﻦ و آب ﺷﻨﺎﺳﯽ‪-‬‬
‫ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ -‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﯽ‪ -‬ﺗﺬﮐﺮه ﻧﻮﯾﺴﯽ‪ -‬ﻋﻠﻮم اﺧﻼﻗﯽ و ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ‪ -‬ﻗﻀﺎﺋﯽ‪ -‬ﺻﻨﺎﯾﻊ و ﻓﻨﻮن‪ -‬ﮐﯿﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ‪ -‬و ﻋﻠﻮم رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ ‪...‬‬
‫ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ آﻧﻬـﺎ ﺷﺎﺧﻪﻫـﺎ و ﻓﺮوﻋﯽ دارد و ﺗﻤﺎﻣـﺎ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ و ﺳـّﻨﺖ و ﻋﺘﺮت ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻧﺸـﺄت ﮔﺮﻓﺘﻪ زﯾﺮا ﮐﻪ در دو ﮐﺘـﺎب ﯾﺎ دو‬
‫درس از ﺳـﺮﭘﺮﺳﺖ داﻧﺸـﮕﺎه اﺳـﻼﻣﯽ و ﺟﻌﻔﺮي ﺗﻤـﺎم آﯾـﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﻗﺮآن از ﻓﻀـﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ و ﻋﻘﻞ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﺎﮔﺮد ﻣﻤﺘﺎزش‬
‫ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﺣﮑﻢ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ‪ -‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﻤﻔﻬﺮس‪ -‬در ﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﺑﯿﺎن داﺷـﺘﻪ و ﺑﺮاي ﻋﻘﻞ ﻫﻔﺘﺎد و ﭘﻨﺞ ﮐﺎرﮔﺰار ﺑﺎ اﺿﺪاد آﻧﻬﺎ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻧﻤﻮده‬
‫اﺳﺖ و در ﻫﻤﺎن ﺟﺎ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﻗﺎل رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ‪ :‬ﻃﻠﺐ اﻟﻌﻠﻢ ﻓﺮﯾﻀﮥ ﻋﻠﯽ ﮐّﻞ ﻣﺴﻠﻢ اﻻ اّن اﻟﻠّﻪ ﯾﺤّﺐ ﺑﻐﺎة اﻟﻌﻠﻢ«‪.‬‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬داﻧﺸﺠﻮﯾﯽ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ و ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن را دوﺳﺖ دارد‪.‬‬
‫و ﻫﯿـﭻ ﻋﻠﻤﯽ از ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ ﻗﺮآن ﺑﺮ آن ﺧﺎﻟﯽ ﻧﺒﻮده و ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﺮ ﮐﺪام از آﻧﻬﺎ ﻣﺆّﺳـ ﺲ ﯾﺎ ﻣﺆّﺳﺴـﯿﻦ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﻪ ﮔﺰاران ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
‫آن ﻋﻠﻤﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬در ﻋﻠﻮم ﺷﺮﻋﯽ و ﻓﻘﻪ‪ :‬ﺧﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( و ﺳﭙﺲ ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣﺬاﻫﺐ‪.‬‬
‫‪ -2‬در ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎري‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ ﻗﺮآن و در ﻗﺮون دّوم و ﺳّﻮم و ﭼﻬﺎرم و ﺑﻪ ﺗﺒﻌّﯿﺖ از ﻗﺮآن ﺗﺎ ﻋﺼـﺮ راﻏﺐ ﺑﺘﺮﺗﯿﺐ‪ -‬واﻗﺪي‪ -‬اﺑﻦ اﺳﺤﺎق‪-‬‬
‫اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ -‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪33 :‬‬
‫ﯾﻌﻘﻮب اﺑﻦ واﺿـﺢ ﯾﻌﻘﻮﺑﯽ‪ -‬ﻋﻠّﯽ ﺑﻦ ﺣﺴـﯿﻦ ﻣﺴـﻌﻮد‪ -‬ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ ﻃﺒﺮي‪ -‬اﺑﻦ ﻃﯿﻔﻮر ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐﺪاد ﮐﻪ ﯾﮏ ﺟﺰء آن ﭼﺎپ‬
‫ﺷﺪه‪ -‬اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ دﯾﻨﻮري ﺻﺎﺣﺐ اﺧﺒﺎر اﻟّﻄﻮال‪.‬‬
‫‪ -3‬در ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ )ﻧﺤﻮ و ﻗﻮاﻋﺪ دﯾﮕﺮ آن(‪ :‬اﺑﻮ اﻻﺳﻮد دوﺋﻠﯽ »‪ «1‬ﺑﺎ راﻫﻨﻤﺎﺋﯽ ﻋﻠﯽ )ع( و ﺳﭙﺲ ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ در ﻗﺮن دّوم‪ -‬ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‪-‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﻤﺰه ﮐﺴﺎﺋﯽ‪ -‬اﺑﻦ ﺳّﮑﯿﺖ‪ -‬اﺑﻦ اﻧﺒﺎري‪ -‬اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻧﺤﺎس‪ -‬اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ زﺟﺎﺟﯽ و ‪...‬‬
‫‪ -4‬در واژه ﺷﻨﺎﺳـﯽ و ﻟﻐﺖ ﻧـﺎﻣﻪ ﻧﻮﯾﺴـﯽ‪ :‬ﺑﺘﺮﺗﯿﺐ‪ -‬اﺑﻦ درﯾـﺪ‪ -‬اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ازﻫﺮي‪ -‬اﺑﻮ زﯾـﺪ اﻧﺼـﺎري‪ -‬ﺟﺎﺣـﻆ‪ -‬اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻗـﺎﻟﯽ ﺻﺎﺣﺐ‬
‫اﻣـﺎﻟﯽ‪ -‬اﺑﻦ ﻋﺒـﺪ رﺑّﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب ﻋﻘـﺪ اﻟﻔﺮﯾـﺪ‪ -‬اﺑﻮ ﺣﺎﺗﻢ ﺳﺠﺴـﺘﺎﻧﯽ‪ -‬اﺑﻮ اﻟﻌّﺒﺎس ﻣﺒّﺮد‪ -‬اﺑﻮ ﻫﻼل ﻋﺴـﮑﺮي ﺻﺎﺣﺐ اﻟﻔﺮوق اﻟﻠّﻐﻮﯾﻪ‪-‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد‪ -‬اﺑﻦ ﻓﺎرس ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻘﺎﺋﯿﺲ اﻟّﻠﻐﻪ‪ -‬اﺑﻮ ﻧﺼﺮ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺟﻮﻫﺮي‪ -‬اﺑﻦ ﺳﯿﺪه‪ -‬ﺟﺎﺣﻆ‪ -‬اﺑﻦ ﺧﺎﻟﻮﯾﻪ‪ -‬اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ‪ -‬راﻏﺐ‪.‬‬
‫‪ -5‬در ﺧﻄـﺎﺑﻪ و ﺳـﺨﻨﻮري‪ :‬ﭘﺲ از ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( و ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿـﻪ اﻟـّﺴ ﻼم‪ -‬ﺗﻤـﺎم اﻣﺎﻣـﺎن‪ -‬زﯾﻨـﺐ ﮐـﺒﺮي ﺳـﻼم اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻬـﺎ )اﻟﺒّﺘﻪ در ﺗـﻮارﯾﺦ‬
‫ﺧﻄﺒﻪﻫﺎي ارﺷﺎدي و اﻧﺴﺎﻧﺴﺎزي اﺳﺖ ﻧﻪ ﺗﻬﺪﯾﺪ و اﺷﺘﻠﻢ ﻣﺜﻞ ﺧﻄﺒﻪﻫﺎي ﺣّﺠﺎج ﺧﻮﻧﺨﻮار‪.‬‬
‫‪ -6‬در ﮐﺘﺎﺑﺖ‪ :‬ﭘﺲ از اﻣﺎم ﻋﻠﯽ )ع( ﮐﺎﺗﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪ :‬ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ و اﺑﻦ ﻣﻘّﻔﻊ ﺳﺮ آﻣﺪ ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -7‬در ﻋﻠﻮم رﯾﺎﺿﯽ‪ :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﻧﮕﯿﺰه رﯾﺎﺿﯽ و ﮐﯿﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ﻗﺮآن اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫)ﻟ َِﺘْﻌَﻠُﻤﻮا َﻋَﺪَد اﻟﱢﺴﻨِﯿَﻦ َو اﻟ ِْﺤﺴﺎَب‪ /5 -‬ﯾﻮﻧﺲ( ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﮔﺮدش ﺳﺘﺎرﮔﺎن و ﭘﯿﺪاﯾﺶ و اﺧﺘﻼﻓﺎت روز و ﺷﺐ ﺑﺨﺎﻃﺮ اﯾﻨﺴﺘﮑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬و ﻗﯿـﻞ ﻻﺑﯽ اﻻﺳﻮد ﻣﻦ اﯾﻦ ﻟﮏ ﻫـﺬا اﻟﻌﻠﻢ؟ ﯾﻌﻨﻮن اﻟّﻨﺤﻮ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻟﻘﻨﺖ ﺣـﺪوده ﻣﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ أﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ )ع(‪ :‬ﮔﻔﺘﻨـﺪ از ﮐﺠﺎ اﯾﻦ ﻋﻠﻢ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺤﻮ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﯽ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺪودش را از ﻋﻠﯽ )ع( آﻣﻮﺧﺘﻢ‪.‬‬
‫اﺑﻮ اﻻﺳﻮد‪ -‬ﮐﺎن ﻣﻦ اﮐﻤﻞ‪ -‬اﻟّﺮﺟﺎل رأﯾﺎ و اﺷّﺪﻫﻢ ﻋﻘﻼ‪ :‬او از ﮐﺎﻣﻠﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدان در رأي و ﻋﻘﻞ ﺑﻮد‪.‬‬
‫)اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ اﺑﻦ ﻧﺪﯾﻢ ‪ -65‬وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن ‪.(216 /2‬‬
‫ﺣﺴﺎب و ﺷﻤﺎره ﺳﺎل و ﻣﺎه ﺑﯿﺎﻣﻮزﯾﺪ و ﺑﺪاﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫از ﭘﺎﯾﻪ ﮔﺰاران رﯾﺎﺿـﯽ‪ -‬ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴـ ﻼم و ﺳﭙﺲ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﮐﺘﺐ ﺧﺮاج ﮐﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻋﻤﻞ رﯾﺎﺿﯽ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮادران ﺧﻮارزﻣﯽ‬
‫ﺑﻨﺎﻣﻬـﺎي ﻣﺤﻤـﺪ و اﺣﻤـﺪ و ﺣﺴﻦ‪ -‬ﻓﺮزﻧـﺪان ﺷـﺎﮐﺮ و از ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﺸﺎن ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي‪ -‬اﻟّﺸـ ﮑﻞ اﻟﻤـّﺪور اﻟﻤﺴـﺘﻄﯿﻞ‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻟﻤﺨﺮوﻃﺎت‪ -‬ﮐﺘﺎب‬
‫اﻟّﺸﮑﻞ اﻟﻬﻨﺪﺳﯽ ‪ -...‬و ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﻗﺮه‪ -‬ﻣﺎﻫﺎﻧﯽ‪ -‬ﻗﺮاري ﻣﺨﺘﺮع اﺳﻄﺮﻻب ‪...‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﺳـﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻮﻓّﻖ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ زﯾﺞ و رﺻﺪ ﺧﺎﻧﻪ و ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ و اﺑﺰارﻫﺎي ﮐﯿﻬﺎن ﻧﻤﺎ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺞ ﺳﻨﺪ و ﻫﻨﺪ‬
‫از ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ ﺧﻮارزﻣﯽ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ )اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ اﺑﻦ ﻧﺪﯾﻢ از ﺻﺤﻔﻪ ‪ 292‬ﺑﺒﻌﺪ( و ﺳﭙﺲ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم رﺳﺎﺋﻞ ﮔﺮاﻧﻘﺪر‪ -‬اﺧﻮان‬
‫اﻟـّﺼ ﻔﺎء و ﺧﻼن اﻟﻮﻓﺎء ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﭘﻨﺠﺎه و ﯾﮏ )‪ (51‬رﺳـﺎﻟﻪ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آن ﭼﻬﺎرده )‪ (14‬رﺳﺎﻟﻪ در رﯾﺎﺿـﯽ و ﻫﻨﺪﺳﻪ و ﺻﻨﺎﯾﻊ ﻋﻤﻞ و‬
‫ﻋﻠﻮم ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺻﻨﻌﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻋﻤﻠﯽ را در آن ﺑﮑﺎر ﺑﺮده و ﺷﺎﯾﺪ اّوﻟﯿﻦ ﻣﺄﺧﺬي اﺳﺖ ﮐﻪ واژه ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ را ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم‬
‫ﻋﻠﻤﯽ و ﻋﻤﻠﯽ آن ﺑﮑﺎر ﺑﺮده و ﺷﺮح داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -8‬در ﺷﯿﻤﯽ و ﮐﯿﻤﯿﺎ‪ :‬از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺣّﯿﺎن ﺗﺎ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮّﯾﺎ ﮐﻪ در ﺷﺮاﻓﺖ اﯾﻦ ﺻﻨﻌﺖ ﻧﯿﺰ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ وﺣﺸـﯿﻪ و اﺧﻤﯿﻤﯽ و اﺑﻮ ﻗﺮان‪ -‬ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐـﺪام از اﯾﻦ ﺷـﯿﻤﯿﺴﺖﻫﺎ در ﺑـﺎره ﺳـﻨﮕﻬﺎي ﺳـﺎده و اﻟﻮان ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎﺋﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜـﻞ‪ :‬ﮐﺘﺎب‬
‫اﻟﺤﺠﺮ‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻻﮐﺴﯿﺮ‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻟّﺘﺪﺑﯿﺮ از رازي )اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ اﺑﻦ ﻧﺪﯾﻢ(‪.‬‬
‫‪ -9‬در ﻋﻠﻮم ﭘﺰﺷـﮑﯽ‪ :‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺑﻦ اﺑﯽ اﺻﯿﺒﻌﻪ‪ -‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭘﺰﺷﮏ ﺟّﺮاح ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ -‬اﺑﻦ اﺑﯽ رﻣﺌﻪ ﺗﻤﯿﻤﯽ اﺳﺖ در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( و‬
‫ﺳﭙﺲ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ ﺑﻦ اﺑﺠﺮ ﮐﻪ ﺑﺎ ارﺷﺎد ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ‪.‬‬
‫از ﮐﻠﻤﺎت اوﺳﺖ‪» :‬اﻟﻤﻌﺪه ﺣﻮض اﻟﺠﺴﺪ و اﻟﻌﺮوق ﺗﺸﺮع ﻓﯿﻪ ﻓﻤﺎ ورد ﻓﯿﻬﺎ ﺑﺼّﺤﮥ ﺻﺪر ﺑﺼّﺤﮥ و ﻣﺎ ورد ﻓﯿﻬﺎ ﺑﺴﻘﻢ ﺻﺪر ﺑﺴﻘﻢ ‪«...‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﺪه ﺣﻮض و ﻣﻨﺒﻊ ﺗﻐﺬﯾﻪ ﺟﺴﻢ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﻋﺮوق و رﮔﻬﺎﺳﺖ ﮐﻪ از آﻧﺠﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪35 :‬‬
‫ﻣﯽﻧﻮﺷـﻨﺪ ﭘﺲ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺎ ﺻـّﺤﺖ و ﭘﺎﮐﯽ ﺑﻪ ﻣﻌـﺪه وارد ﺷﻮد ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺻـّﺤﺖ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ رﮔﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺑﺪن ﻣﯽرﺳﺪ و ﺻﺎدر ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﺮ‬
‫ﭼﻘﺪر ﻏﺬا ﺑﺎ ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ در ﻣﻌﺪه وارد ﺷﻮد ﻫﻤﺎﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺑﺪن ﻣﯽرﺳﺪ و ﺟﺴﻢ ﺑﯿﻤﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪) .‬ﻃﺒﻘﺎت اﻻّﻃﺒﺎ‪.(171 -‬‬
‫‪ -10‬در داﻣﭙﺰﺷﮑﯽ‪ :‬ﻫﻢ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﺋﯽ ﺑﻨﺎﻣﻬﺎي ﻋﻼج اﻟّﺪواب‪ -‬ﺻﻔﺎت اﻟﺨﯿﻞ‪ -‬ﺑﯿﻄﺮه‪ -‬آﺛﺎري ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -11‬در زﻣﯿﻦ ﺷﻨﺎﺳـﯽ‪ :‬ﺑﻨـﺎ ﺑﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻣﺴـﻌﻮدي‪ ،‬ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺑﻪ ﻃﺒﻘـﺎت اﻻرض و ﻣﻮاد و ذﺧﺎﺋﺮ آن آﮔﺎﻫﯽ داﺷـﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﭼﺎﻫﻬﺎ و‬
‫ﺟﺎﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ زود ﯾﺎ دﯾﺮ ﺑﻪ آب ﻣﯽرﺳﺪ روﺷﻬﺎﺋﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -12‬در ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎﺳـﯽ و ﺣﮑﻮﻣـﺘﯽ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ ﺧﻮد ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﺑـﺎ ﺗﺄﺳـﯿﺲ ﺣﮑﻮﻣﺖ در ﻣـﺪﯾﻨﻪ و ﺳـﭙﺲ ﺧﻠﻔـﺎء ﮐﻪ ﻧﻘﻄﻪ اوج ﻋـﺪاﻟﺖ ﮔﺴﺘﺮي‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ از ﺳﻮي ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴـ ﻼم ﺑـﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﮐﺘـﺎب ﻧﻬـﺞ اﻟﺒﻼـﻏﻪ و ﺧﻄﺒـﺎت او ﺑﺨﺼﻮص ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎﻟﮏ اﺷﺘﺮ و ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ‬
‫ﺣﻨﯿﻒ و ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺑﮑﺮ‪ ،‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﻋـﺎﻟﯽﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﺸﻮر ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﺎ زﯾﺮ ﺳﺎزي ﺣّﻖ و ﻋـﺪل و ﺷـﻨﺎﺳﺎﺋﯽ ﮐﺎﻣﻞ اﻗﺸﺎر ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻗﺮآن ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫)َو ِإذا َﺣَﮑْﻤﺘُْﻢ ﺑَﯿَْﻦ اﻟﻨﱠﺎِس َأْن َﺗْﺤُﮑُﻤﻮا ﺑ ِﺎﻟ َْﻌْﺪِل‪ /58 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫‪ -13‬در ﻋﻠﻢ رﺟـﺎل و ﺗـﺬﮐﺮه ﻧﻮﯾﺴـﯽ‪ :‬ﮐﻪ ﺑـﺎز ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ آﻏـﺎزﮔﺮ آﻧﻨـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ ﻗـﺪاﺳﺖﺗﺮﯾﻦ و ﭘـﺎﮐﺘﺮﯾﻦ ﺷـﺮح ﺣﺎﻻـت ﯾـﺎ ﺑﮕﻔﺘﻪ اروﭘﺎﺋﯿﺎن‬
‫)ﺑﯿﻮﮔﺮاﻓﯽ( از ﻗﺮآن ﻣﺠﯿـﺪ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﮐﺘﺐ ﻣﻘّﺪﺳﻪ را از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﮕﻮﻧﻪاي ﺗﺼـﺤﯿﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ از )آدم( ﺗﺎ ﻧﻮح و ﺑا ﺮاﻫﯿﻢ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺎﺗﻢ داﻣﻦ وﺟﻮدي و ﺷﺨﺼّﯿﺖ اﻧﺒﯿﺎء را ﺑﺎ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﺘﻌﺎﻟﯽﺗﺮﯾﻦ واﻻﯾﺶ آﻧﻬﺎ را از ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎﻃﻠﯽ ﭘﺎك ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ واﻗﺪي و ﮐﺎﺗﺒﺶ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ و ﻧﯿﺰ اﺑﻦ اﺳﺤﺎق و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم ﺗﺎ اﺑﻦ ﻧﺪﯾﻢ در ﻗﺮن ﺑﻌﺪ اﺑﻦ ﺧﻠﮑﺎن و دﻫﻬﺎ ﮐﺘﺎب رﺟﺎل دﯾﮕﺮ ‪...‬‬
‫‪ -14‬ﻋﻠﻮم ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ ﻗﺮآن ﮐﻪ ﺑﺎ اراﺋﻪ ﺗﺠﻠّﯿﺎت ﻏﺮاﯾﺰ و ﻋﻮاﻃﻒ و اﺣﺴﺎﺳﺎت اﻧﺴﺎﻧﯽ در ﺳﻮرهاي ﮐﻪ ﺑﻨﺎم‪ -‬اﺣﺴﻦ اﻟﻘﺼـﺺ‪ -‬اﺳـﺖ‬
‫و ﻧﯿﺰ ﺳﺎﯾﺮ ﺳﻮرهﻫﺎ ﭘﺎﮐﺘﺮﯾﻦ و ﻣﺆﺛّﺮﺗﺮﯾﻦ راه ﺗﺮﺑﯿﺖ و ﺗﻌﺎﻟﯽ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ زﯾﺮا اﻟّﻠﻪ ﺧﻮد‪ -‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪36 :‬‬
‫رّب اﻟﻌﺎﻟﻤﯿﻦ‪ -‬اﺳﺖ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ از ﺳﻮي اﻟّﻠﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده‪:‬‬
‫»أّدﺑﻨﯽ رﺑﯽ‪ ،‬ﻓﺎﺣﺴﻦ ﺗﺄدﯾﺒﯽ« ﭘﺮوردﮔﺎرم ﻣﺮا ادب آﻣﻮﺧﺖ و ﭼﻪ ﻧﯿﮑﻮ آﻣﻮﺧﺖ‪.‬‬
‫و ﺳـﭙﺲ ﺳّﻨﺖ و ﻋﺘﺮت و ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺎ وﻓﺎ و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﺑﺎﺣﺴﺎن او‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎي ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﺧﻼق زﺷﺖ و زﯾﺒﺎ در ﭼﻬﺮه و داﺳﺘﺎن اﻗﻮام‬
‫ﮔﺴﺘﺎخ و ﻣﺆﻣﻦ دور ﻧﻤﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎي ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ در آﻏـﺎز ﺑﻨـﺎم‪ -‬ﮐﺘﺐ ادب‪ -‬و ﺳـﭙﺲ‪ -‬اﺧﻼق‪ -‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪ ﮐﻪ اﻟﻬﺎم ﺑﺨﺶ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﻗﺮآن و ﮐﻼم و اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮي و‬
‫اﻣﺎﻣﺎن )ع( اﺳﺖ‪.‬‬
‫»و ﻻ ﺣﺎﺟـﮥ ﺑﻨﺎ اﻟﯽ اﻟﻘﻮل اﻧّﻨﺎ ﻧﺠـﺪﻫﺎ ﻓﯽ اﻟﻘﺮآن و ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮه‪ ،‬و ﻓﯽ اﻻﺣﺎدﯾﺚ و ﮐـﺬﻟﮏ ﻋﻨـﺪ اﻟﻔﻘﻬﺎء اﻟّـﺬﯾﻦ ﻧﺠﺪ اﻻﺧﻼق ﻋﻨﺪﻫﻢ ‪-«...‬‬
‫)داﺋﺮه اﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼﻣﯽ ‪.(521 /1‬‬
‫ﻧﯿﺎزي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﺋﯿﻢ ﻣﺎ در ﻗﺮآن و ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ آن و در اﺣﺎدﯾﺚ و ﮔﻔﺘﺎر ﻓﻘﻬﺎء ﮐﻪ اﺧﻼق ﻧﺰدﺷﺎن آﺷﮑﺎر ﺑﻮده اﺧﻼق را ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ آﺛﺎري ﻣﻬّﻢ از ﺳﻮي‪ -‬اﺑﻦ ﻣﻘّﻔﻊ‪ -‬اﺧﻮان اﻟـّﺼ ﻔﺎء‪ -‬اﺑﻦ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ ﻏﺰاﻟﯽ‪ -‬ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮ ﻃﻮﺳﯽ ﻣﺜﻞ اﺧﻼق ﻧﺎﺻﺮي و ﺳﭙﺲ‪ -‬اﺧﻼق‬
‫ﺟﻼﻟﯽ اﺧﻼق ﻣّﻠﺎ ﺣﺴﯿﻦ ﮐﺎﺷﻔﯽ و ﮐﺘﺎب ﺗﻔﻀﯿﻞ اﻟّﻨﺸﺄﺗﯿﻦ راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪.‬‬
‫‪ -15‬ﻋﻠﻮم ﻗﻀﺎ و داوري‪ :‬ﮐﻪ از ﻗﺮآن آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﺮاﺳﺮش دﺳﺘﻮراﺗﯽ ﺑﺮاي اﻗﺎﻣﻪ ﻋﺪل و ﻗﺴﻂ اﺳﺖ و ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﺋﯽ از داوري ﺻﺤﯿﺢ‬
‫و ﻧﺎﺻﺤﯿﺢ از ﺳﻮي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽدارد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫زﺷﺘﮕﻮﺋﯿﻬﺎ و ﻋﯿﺒﺠﻮﺋﯿﻬﺎي ﻏﻠﻂ دﯾﮕﺮان ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺟﺮﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد ﻋﺪاﻟﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ ﻧﯿﻨﺪازد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ )اْﻋِﺪﻟ ُﻮا ُﻫَﻮ َأﻗَْﺮُب ﻟ ِﻠﺘﱠْﻘﻮي ‪ /8‬ﻣﺎﺋﺪه(‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻘﻮي ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺑﻌﺪ از ﻣﻌّﺮﻓﯽ ﻗﺎﺿﯿﺎن اﻟﮕﻮ و ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺧﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﺳﭙﺲ ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴﻼم از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻗﺎﺿﯽﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺎﺗﺐ واﻗﺪي‪ -‬در دﻫﻬﺎ رواﯾﺖ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻠﯿﻔﻪ دّوم ﺑﺎرﻫﺎ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻋﻠّﯽ اﻗﻀﺎﻧﺎ« ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪37 :‬‬
‫ﻗﺎﺿـﯽﺗﺮﯾﻦ ﻣـﺎ ﻋﻠﯽ )ع( اﺳﺖ‪) .‬اﻟّﻄﺒﻘﺎت اﻟﮑﺒﺮي ‪ 339 / 2‬ﺑﺒﻌـﺪ( و ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎﺋﯽ در داوري و دادﮔﺴـﺘﺮي از ﻫﻤـﺎن آﻏـﺎز ﻗﺮن دّوم ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺟﻤﻊآوري ﺷﺪه و اﺻﻄﻼح‪ -‬ﻗﺎﺿﯽ اﻟﻘﻀﺎة و ﻣﻔﺘﯿﺎن‪ -‬در ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم ﮐﺎﻣﻼ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﺳـﻌﺪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﻋﻠﯽ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯿﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻣﺮا ﺑﺮاي اﻣﺮ ﻗﻀﺎ و داوري ﺑﻪ ﯾﻤﻦ ﻓﺮﺳـﺘﺎد و دﺳﺘﺶ را روي ﺳﯿﻨﻪام ﻧﻬﺎد‬
‫و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اّن اﻟّﻠﻪ ﺳـﯿﻬﺪي ﻗﻠﺒﮏ و ﯾﺜّﺒﺖ ﻟﺴﺎﻧﮏ ﻓﺎذا ﻗﻌﺪ اﻟﺨﺼﻤﺎن ﺑﯿﻦ ﯾﺪﯾﮏ ﻓﻼ ﺗﻘﺾ ﺣّﺘﯽ ﺗﺴﻤﻊ ﻣﻦ اﻵﺧﺮ ﮐﻤﺎ ﺳﻤﻌﺖ ﻣﻦ اﻻّول ﻓﺎﻧّﻪ اﺣﺮي‬
‫ان ﯾﺘﺒّﯿﻦ ﻟﮑﻞ اﻟﻘﻀﺎء« )اﻟﻄﺒﻘﺎت اﻟﮑﺒﺮي ‪.(337 /2‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ دﻟﺖ را ﻫﺪاﯾﺖ و زﺑﺎﻧﺖ را ﺑﻪ ﺣّﻖ اﺳـﺘﻮار ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ وﻗﺘﯽ دو ﺧﺼﻢ در ﺣﻀﻮرت ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ ﻗﻀﺎوت ﻣﮑﻦ‬
‫ﺗﺎ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ از ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ ﺷﻨﯿﺪهاي از دّوﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺸﻨﻮي اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﻪ داوري ﺣّﻖ ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ و ﻗﻀﺎوت ﺑﺮاي ﺗﻮ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻗﻀﺎ و دﯾﻮان ﻋﺪاﻟﺖ در اﺳﻼم ﻫﻤﭙﺎي دﯾﻮان ﺧﺮاج و ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺑﺲ ﻃﻮﻻﻧﯽ دارد‪.‬‬
‫‪ -16‬ﻋﻠﻢ ﺗﻔﺴﯿﺮي »‪ «1‬و ﻋﻠﻮم ﻗﺮآﻧﯽ‪ :‬ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‪ -‬ﻣﻔﺮدات ﻗﺮآن‪ -‬ﻏﺮﯾﺐ اﻟﻘﺮآن‪ -‬ﻗﺮاﺋﺎت اﻟﻘﺮآن ﻣﺸـﮑﻞ اﻟﻘﺮآن‪ -‬ﻣﺠﺎز اﻟﻘﺮآن‪ -‬ﮐﻪ‬
‫ﻃﺎش ﮐﺒﺮي زاده آﻧﺮا ﺗﺎ ﻫﺸـﺘﺎد )‪ (80‬رﺷـﺘﻪ ﻋﻠﻢ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و اﺑﻦ ﻧـﺪﯾﻢ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﻗﺮﻧﻬﺎ ﻗﺒﻞ اﻧﺠﺎم داده و در ﻫﺮ رﺷـﺘﻪ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮان و ﻋﻠﻤﺎﺋﯽ اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﻋﻠﻮم ﻟﻐﻮي ﯾﺎ ﻋﻠﻢ ﻣﻔﺮدات ﻗﺮآن زﯾﺮ ﺳﺎز ﻋﻠﻮم ﺗﻔﺴﯿﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺑﻦ ﻧﺪﯾﻢ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﻓﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻘﺮآن ﮐﺘﺎب اﻟﺒﺎﻗﺮ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠّﯽ اﻟﺤﺴﯿﻦ )ع( و ﮐﺘﺎب اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ ،‬و اﯾﻨﻬﺎ را اﻗﺪم ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﻣﯽﺷﻤﺎرد‬
‫)اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ‪(56‬‬
‫ﺳﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ واژهﻫﺎي ﻗﺮآﻧﯽ و ﻋﻠﻤﺎي آن ﻋﻠﻢ ﺗﺎ ﻋﺼﺮ راﻏﺐ ‪ ...‬ص ‪38 :‬‬
‫ﻣﻘـّﺪﻣﻪ ﮐﺘﺎب ﮐﻢ ﻧﻈﯿﺮ‪ -‬ﺗﻬـﺬﯾﺐ اﻟﻠّﻐﻪ‪ -‬اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ازﻫﺮي ﻫﺮاﺗﯽ‪ -‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ اﺳـﻨﺎد و ﻣـﺪارﮐﯽ اﺳﺖ در ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي‬
‫ﻟﻐﺖ و ﺗﺎرﯾـﺦ ﻣـﺪاري واژه ﺷـﻨﺎﺳﺎن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ در ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳـﻼم‪ ،‬و ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ اﺳﺖ در ﻣﻘّﺪﻣﻪ ﮐﺘﺎب ﻣﻔﺮدات راﻏﺐ ﻋﯿﻨﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ و آورده‬
‫ﺷﻮد ﺗـﺎ اﻧﮕﯿﺰه اﯾﻦ داﻧﺸـﻤﻨﺪان از زﺑﺎن ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﯿﺎن ﺷﻮد و ﺑﻔﻬﻤﯿﻢ ﻫـﺪﻓﺸﺎن از ﯾﮏ ﻋﻤﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﻌـﺪ از ﺳّﻦ ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎﻟﮕﯽ‪ ،‬ﻧﻮﺷـﺘﻦ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﯽ در ﭘﺎﻧﺰده ﻣﺠﻠّﺪ ﯾﺎ ‪ 7500‬ﺻﻔﺤﻪ و دﯾﺪن ﺻﺪﻫﺎ دﯾﻮان ﺷﻌﺮ و ﮐﺘﺎب ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟّﺴﻼم ﻫﺎرون ﻣﺤّﻘﻖ ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟﻠّﻐﻪ ﻗﺒﻞ از ﻣﻘّﺪﻣﻪ ازﻫﺮي ﺟﻤﻼﺗﯽ از ﺳﺨﻦ او ﮔﻠﭽﯿﻦ ﮐﺮده و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ازﻫﺮي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﺻـﺤﺎﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ آﻣﻮﺧﺘﻦ ﻟﻐﺖ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﺮاي ﭘﺮﺳـﺶ ﮐﻨﻨـﺪﮔﺎن و ﻣﺨﺎﻃﺒﯿﻦ ﺧﻼﺻﻪ ﻗﺮآن و‬
‫ﻏﻮاﻣﺾ‪ ،‬و ﻣﺘﺸﺎﺑﻬـﺎﺗﺶ را ﺑﯿـﺎن ﻣﯽﮐﺮد وﻟﯽ ﺑﻌـﺪ از ﺻـﺤﺎﺑﻪ ﻧﯿﺎز و اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ ﻓﻬﻢ آﻧﻬﺎ اﺣﺴﺎس ﺷـﺪ و اﻧﮕﯿﺰه ﻣﻬّﻢ از ﺗﺄﻟﯿﻒ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‬
‫اﻫﺪاﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن و اﻟﻔﺎظ ﺳّﻨﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد و ﺳﻪ ﻋّﻠﺖ را ﺑﺮاي آن ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻋﻼـﻗﻪ ازﻫﺮي ﺑﻪ ﺣﻔـﻆ ﻣﻄﺎﻟﺐ و ﻧﺼﻮﺻـﯽ ﮐﻪ در ﺧﺎﻃﺮ داﺷـﺘﻪ و در زﻣﺎن اﺳﺎرﺗﺶ ﺑـﺪﺳﺖ ﻗﺮﻣﻄﯽﻫﺎ در ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻫﻮازن از اﻋﺮاﺑﯽ ﮐﻪ‬
‫زﺑﺎﻧﺸﺎن آﻣﯿﺨﺘﮕﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺷﻨﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻋﻼـﻗﻪ ﺷﺪﯾـﺪش ﺑﺮ اداي ﻧﺼـﯿﺤﺖ ﺑﻪ اﻫـﻞ ﻋﻠﻢ و اّﻣﺖ اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوي از ﺣـﺪﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻻ اّن اﻟـّﺪﯾﻦ اﻟّﻨﺼـﯿﺤﮥ ﻟﻠّﻪ و‬
‫ﻟﮑﺘﺎﺑﻪ‪ ،‬و اﻻﺋّﻤﻪ اﻟﻤﺴﻠﻤﯿﻦ و ﻟﻌﺎﻣﺘﻬﻢ«‪.‬‬
‫ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ دﯾﻦ اﻧﺪرز و ﻣﻮﻋﻈﻪ از ﺧﺪاي و ﮐﺘﺎب اوﺳﺖ ﺑﺮاي اﺋّﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ و ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﭼﻮن در ﮐﺘﺐ ﻟﻐﺖ از زﺷﺖ و زﯾﺒﺎ ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﺎن آﻧﻬﺎ را ﺗﻤﯿﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ داد ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪39 :‬‬
‫ﻫﺴﺖ ﻟﺬا اﻗﺪام ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ از ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺻﺎﺣﺐ ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬و ﻟﻢ اﺟـﺪ ﻓﯽ ﮐﺘﺐ اﻟّﻠﻐﻪ اﺑﯽ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﻻزﻫﺮي و ﻻ اﮐﻤﻞ‬
‫ﻣﻦ اﻟﻤﺤﮑﻢ ﻻﺑﯽ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠّﯽ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ اﺑﻦ ﺳﯿﺪه اﻻﻧﺪﻟﺴﯽ رﺣﻤﻬﻤﺎ اﻟّﻠﻪ و ﻫﻤﺎﻣﻦ اﻣﻬﺎت اﻟّﻠﻐﻪ ﻋﻠﯽ اﻟّﺘﺤﻘﯿﻖ ‪.«...‬‬
‫در ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي ﻟﻐﺖ زﯾﺒﺎﺗﺮ از ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟّﻠﻐﻪ از اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ازﻫﺮي و ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ از ﻣﺤﮑﻢ اﺑﻦ ﺳـﯿﺪه اﻧﺪﻟﺴـﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاﯾﺸﺎن رﺣﻤﺖ ﮐﻨﺪ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪام‬
‫و اﯾﻦ دو ﮐﺘﺎب ﺗﺤﻘﯿﻘﺎ از اّﻣﻬﺎت ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي ﻟﻐﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از آﻧﻬﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻫﺴﺖ ﭘﯿﭽﺸﯽ از راه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﺘﺎب ﺟﻮﻫﺮي را دﯾﺪم ﮐﻪ‪ :‬ﻓﯽ ﺟﻮ اﻟّﻠﻐﻪ ﮐﺎﻟﺬره و ﻓﯽ ﺑﺤﺮﻫﺎ ﮐﺎﻟﻘﻄﺮه‪.‬‬
‫ﺻﺤﺎح ﺟﻮﻫﺮي در ﻓﻀﺎي ﻟﻐﺖ ﻣﺜﻞ ذّرهاي اﺳﺖ و در درﯾﺎي آن ﭼﻮن ﻗﻄﺮه‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر در ﭘﺎﯾﺎن ﭘﻨـﺞ ﮐﺘﺎب را ﻣﺼﺎدر ﮐﺎر ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ )ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟّﻠﻐﻪ‪ -‬اﻟﻤﺤﮑﻢ و اﻟﻤﺤﯿﻂ اﻻﻋﻈﻢ‪ -‬ﺻـﺤﺎح‪ ،‬اﻣﺎﻟﯽ اﺑﻦ ﺑﺮي‪-‬‬
‫ﻧﻬﺎﯾﻪ اﺑﻦ اﺛﯿﺮ( ﺑﻌﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺟﺎن ﺧﻮدم ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ازﻫﺮي و اﺑﻦ ﺳﯿﺪه ﻫﺮ ﭼﻪ ﺣﻔﻆ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ در اﯾﻦ دو ﮐﺘﺎب ﺟﻤﻊ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺧﻮﯾﺶ رﺳﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و وﻓﺎ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻨﮏ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻘّﺪﻣﻪ ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟّﻠﻐﻪ ‪ ...‬ص ‪39 :‬‬
‫ﺣﻤﺪ ﺳـﭙﺎس را در ﺑﺎره ﺧﺪاﺋﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺒﺨﺶ و ﻣﺘﺤّﻮل ﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ ﺑﮕﻮﻧﻪ ﺣﻤﺪي ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮﯾﻦ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎو دارﻧﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮﯾﻦ آﻓﺮﯾـﺪﮔﺎﻧﺶ ﺑﺮ او ﺳـﭙﺎس ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﻧﯿﺰ ﺳـﭙﺎس ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﭘﯿﺸـﮕﺎﻫﺶ ﺧﺸـﻨﻮدﺗﺮﯾﻦ ﻫﺴـﺘﻨﺪ اﯾﻦ‬
‫ﺳﭙـﺎس ﺑﺮاي ﻓﺮاواﻧﯽ و وﯾﮋه ﻧﻌﻤﺘﻬـﺎي ﻇـﺎﻫﺮي و ﺑـﺎﻃﻨﯽ او ﺑﺮ ﻣـﺎ اﺳﺖ و اﯾﻨﮑﻪ از ﻓﻬﻢ ﮐﺘـﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ رﺣﻤﺖ و ﺑﺰرگ رﺳﻮﻻن و‬
‫ﭘﯿﺸﻮاي ﻣّﺘﻘﯿﻦ ﻧـﺎزل ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﻤـﺎ ﻧﯿﺰ داده اﺳﺖ او ﻣﺤّﻤـ ﺪ )ص( اﺳﺖ‪ ،‬درودي ﭘـﺎك و واﻻـﯾﺶ ﺑﺨﺶ ﺑﺮ او ﺑـﺎد ﮐﻪ ﻣﻘـﺎﻣﺶ را در‬
‫ﭘﯿﺸﮕﺎه ﺧﻮد ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺗﻼوت ﻗﺮآن داد و در ﺗﺪﺑّﺮ ﻧﻤﻮدن آن ﻫﺪاﯾﺘﻤﺎن ﻧﻤﻮد و ﻧﯿﺰ‬
‫اﻧـﺪﯾﺸﻪ و ﺗﻔّﮑﺮ در آﯾﺎﺗﺶ و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺣﮑﻢ و ﻣﺘﺸﺎﺑﻬﺶ و ﺑﺤﺚ و ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻣﻌﺎﻧﯽ آن و ﻓﺤﺺ و ﺟﺴـﺘﺠﻮي از ﻟﻐﺖ و واژه ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻗﺮآن ﺑﺎ آن ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ و راه ﯾﺎﻓﺘﻦ و ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﻪ راﻫﯽ ﮐﻪ در آن ﻣﻌّﯿﻦ ﺷﺪه و ﺧﻠﻖ را ﺑﺴﻮﯾﺶ دﻋﻮت ﮐﺮده اﺳﺖ و راه ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ را‬
‫ﺑـﺎ آن واﺿـﺢ و روﺷﻦ ﻧﻤﻮده ﺑﺴﻮي راﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ آن ﺑﺮ ﺑﺴـﯿﺎري از اﻫﻞ اﯾﻦ زﻣﺎن ﻣﺎ را از ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﻟﻐﺎت ﻗﺮآن ﻓﻀـﯿﻠﺖ‬
‫داده اﺳﺖ ﻟﻐﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﺳّﻨﺖ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴﻼم وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺟّﻞ ﺛﻨﺎءه ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫)ِإﻧﱠﺎ َأﻧ َْﺰﻟ ْﻨـﺎُه ﻗُْﺮآﻧـًﺎ َﻋَﺮﺑ ِﯿ‪‬ﺎ ﻟََﻌﻠﱠُﮑْﻢ َﺗْﻌِﻘﻠُﻮَن‪ /2 -‬ﯾﻮﺳﻒ( )َو ِإﻧﱠُﻪ ﻟََﺘﻨِْﺰﯾـُﻞ َرﱢب اﻟ ْﻌـﺎﻟَِﻤﯿَﻦ َﻧَﺰَل ﺑ ِِﻪ اﻟﱡﺮوُح اﻟ ْـَﺄﻣِﯿُﻦ َﻋﻠﯽ َﻗﻠْﺒِـَﮏ ﻟ َِﺘُﮑﻮَن ﻣَِﻦ اﻟ ُْﻤﻨْـِﺬِرﯾَﻦ‬
‫ﺑﻠِﺴﺎٍن َﻋَﺮﺑ ِﱟﯽ ُﻣﺒِﯿٍﻦ‪ /195 -‬ﺷﻌﺮاء(‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو َأﻧ َْﺰﻟ ْﻨﺎ ِإﻟَﯿَْﮏ اﻟﱢﺬْﮐَﺮ ﻟ ِﺘَُﺒﯿﱢَﻦ ﻟ ِﻠﻨﱠﺎِس ﻣﺎ ﻧُﱢﺰَل ِإﻟَﯿِْﻬْﻢ َو ﻟََﻌﻠﱠُﻬْﻢ َﯾَﺘَﻔﱠﮑُﺮوَن‪ /44 -‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫اﯾﻦ را ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻢ ﮐﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺑﺮاي ﺻﻮاب و ﮐﺎر ﻧﯿﮏ از ﺧﺪاي ﻣﺠﯿﺪ اﺳﺖ و آﻧﮕﺎه ﺑﺮ ﻣﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮑﻮﺷـﯿﻢ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺳﺒﺐ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ اﻧﻮاع ﺧﻄﺎﺑـﺎت ﻗﺮآن اﺳﺖ و ﺳـﭙﺲ ﺳـّﻨﺖﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ روﺷﻦ ﮐﻨﻨـﺪه آﯾﺎت ﺗﻨﺰﯾﻞ و ﺗﻮﺿـﯿﺢ دﻫﻨـﺪه ﺗﺄوﯾﻼت آن اﺳﺖ ﺑﺎ اﺟﺘﻬﺎد و‬
‫ﮐﻮﺷـﺶ ﺑﯿﺎﻣﻮزﯾﻢ ﺗﺎ ﺷـﺒﻬﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﺴـﯿﺎري از ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن راه اﻟﺤﺎد و ﮔﻤﺮاﻫﯽ وارد ﺷـﺪه اﺳﺖ از ﻣﺎ دور ﮐﻨﺪ و ﺳـﭙﺲ آن ﺷـﺒﻬﺎت در‬
‫ﺳﺮان و ﭘﯿﺸﻮاﯾـﺎن ﻫﻮي ﭘﺮﺳـﺘﺎن و ﺑـﺪﻋﺖ ﮔﺰاران اﺳﺖ ﻫﻤـﺎن ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑـﺎ آراء داﺧـﻞ ﺷـﺪه از ﻫﻮﺳـﻬﺎ و ﺑـﺪﻋﺖﻫﺎ و اﻟﺤﺎد ﺑﻪ ﺧﻄﺎ‬
‫اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ و ﺑﺎز در ﮐﺘﺎب ﺧﺪا ﺗﮑّﻠﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﮔﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺪارﻧﺪ ﮔﻤﺮاه ﺷﺪهاﻧﺪ و ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﺧـﺬﻻن اﯾﻨـﺎن ﺑﺨـﺪا ﭘﻨـﺎه ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ و از او ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺻﻮاب در ﻗﺼـﺪ و ﻫـﺪﻓﯽ ﮐﻪ دارﯾﻢ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ و اﻋﺎﻧﺖ و ﯾﺎري در آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﭘﯽ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ از ﻧﺼﯿﺤﺖ اﻫﻞ دﯾﻦ ﺧﺪا‪ ،‬زﯾﺮا او ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ ﺗﻮﻓﯿﻖ دﻫﻨﺪه و ﯾﺎري ﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﻣﻮﺧﺘﻦ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ آن آﻣﻮزش و ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﻧﻤﺎز و ﻗﺮآن و ذﮐﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺮ ﻋﻤﻮم ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻓﺮض و واﺟﺐ اﺳﺖ و ﺑﺮ‬
‫ﺧﻮاّص و ﻣﺘﺨّﺼﺼﯿﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪41 :‬‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻋﻤﻮم ﺑﻪ آن ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪﻧﺪ ﺗﺎ در دﯾﻦ ﺧﻮﯾﺶ اﺟﺘﻬﺎد ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﻧﯿﺰ آﻣﻮﺧﺘﻦ زﺑﺎن ﻋﺮب و آﺷﻨﺎﺋﯽ ﺑﻪ واژهﻫﺎي آن ﮐﻪ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ‬
‫آن ﻟﻐﺎت ﻣﻌﺮﻓﺖ ﮐﺘﺎب ﺧﺪا و ﺳّﻨﺖ و آﺛﺎر و اﻗﻮال ﻣﻔّﺴﺮﯾﻦ از ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻧﯿﺰ ﻓﺮض و واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﮐﻪ از داﻣﻨﻪ و ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ زﺑﺎن ﻋﺮب و ﺑﯿﺸﺘﺮ اﻟﻔﺎظ آن و دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ روشﻫﺎي آن ﺟﺎﻫﻞ و ﻧﺎآﮔﺎه ﺑﺎﺷﺪ ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻠﻢ ﻗﺮآن را ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ‬
‫وﻟﯽ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ آﻧﺮا آﻣﻮﺧﺖ و ﺑﺮ روشﻫﺎﯾﺶ آﮔﺎﻫﯽ ﯾﺎﻓﺖ و آﻧﭽﻪ را اﻫﻞ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺗﺄوﯾﻞ ﮐﺮدهاﻧـﺪ ﻓﻬﻤﯿﺪ‪ ،‬ﺷـﺒﻬﺎت و ﺗﺮدﯾﺪﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﻧﺎداﻧﻬﺎ و زﺑﺎن ﻫﻮي ﭘﺮﺳﺘﺎن و ﺑﺪﻋﺖ ﮔﺰاران داﺧﻞ اﺳﺖ از او ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎب ﻣﻦ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻊ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن و اﻟﻔﺎظ ﺗﻤﺎم ﺳـّﻨﺖﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠّﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ و ﺳﻠّﻢ ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ ﺧﻼﺻﻪاي از ﻓﻮاﺋﺪ آﻧﻬﺎ‬
‫را در ﺑﺮ دارد و ﻧﮑﺎﺗﯽ از ﻏﺮاﯾﺐ واژهﻫﺎ و ﻣﻌﺎﻧﯽ آﻧﺮا ﮐﻪ از روش ﻣﻔّﺴﺮﯾﻦ ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ روﺷﻬﺎي اﺋّﻤﻪاي ﮐﻪ‬
‫ﻣﺄﻣﻮن از ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻨﺪ از اﻫﻞ ﻋﻠﻢ و ﺑﺰرﮔﺎن اﻫﻞ ﻟﻐﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ژرف و ﻋﻤﯿﻖ و دﯾﺎﻧﺖ و اﺳﺘﻘﺎﻣﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﺟﻮاﻧﯽ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﮐﻪ ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎﻟﻪام اﯾﻦ ﻓّﻦ را دﻧﺒﺎل ﮐﺮدهام و در ﺑﺤﺚ و ﺗﺤﻘﯿﻖ از ﻣﻌﺎﻧﯽ و اﺳﺘﻘﺼﺎء در آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺑﻮدهام‬
‫ﺗﺎ از ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن اﻣﯿﻦ و اﺋّﻤﻪ ﻣﺸﻬﻮر در زﻣﺎن و ﻣﻌﺮوﻓﯿﻦ آﻧﺮا اﺧﺬ ﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﻗﺮاﻣﻄﻪ ﺳﺎﻟﻬﺎ اﺳـﯿﺮ ﺷﺪم و در ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻫﻮازن ﯾﺎ ﺑﻨﯽ ﺗﻤﯿﻢ و ﺑﻨﯽ اﺳﺪ در آﻣﯿﺨﺘﻢ ﺑﻨﺎﭼﺎر در ﺑﺎدﯾﻪﻫﺎ زﯾﺴﺘﻢ‪ ،‬در ﺧﺸﮑﺴﺎﻟﯽﻫﺎ ﺑﺪﻧﺒﺎل‬
‫ﺳﻘﻮط و رﯾﺰش ﺑﺎرانﻫـﺎ ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺑﺮاي آﻣـﺎده ﮐﺮدن آب ﺑـﺎز ﻣﯽﮔﺸـﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻧﻌﺎم‪ ،‬و ﭼﻬﺎر ﭘﺎﯾﺎن را ﻣﯽﭼﺮاﻧﯿﺪﻧـﺪ و از ﺷـﯿﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﻌﯿﺸـﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﺬراﻧﺪﻧـﺪ‪ ،‬از روي ﻃﺒﻊ و ﺳـﺮﺷﺖ ﺳـﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨـﺪ و ﺟﺰ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋـﺢ ﺧﻮﯾﺶ ﻋﺎدﺗﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ و ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ در ﺳـﺨﻦﺷﺎن ﺧﻄﺎي‬
‫ﻓﺎﺣﺶ واﻗﻊ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫روزﮔـﺎراﻧﯽ در ﭼﻨـﺎن وﺿـﻌﯽ اﺳـﯿﺮﺷﺎن ﺑﻮدم ﮐﻪ از واژهﻫـﺎ و ﻣﺨﺎﻃﺒﺎتﺷـﺎن و ﻏﺮﯾﺐ و ﻧﻮادر زﺑـﺎن‪ ،‬ان ﺷـﺎء اﻟﻠّﻪ در ﺧﻼل ﻗﺮاﺋﺖ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺧﻮاﻫﯽ دﯾﺪ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪42 :‬‬
‫اﯾﻨﮏ‪ :‬ﯾﺎد ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از آﻏﺎز ﻗﺮن دّوم ﺗﺎ ﻋﺼﺮ راﻏﺐ در ﻏﺮاﺋﺐ ﻟﻐﺎت ﻗﺮآن و ﻣﻌﺎﻧﯽ آﻧﻬﺎ آﺛﺎرﺷﺎن ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻋﻠﻤﺎي ادب و واژه ﺷﻨﺎﺳـﯽ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴـﯿﮑﻪ در ﻟﻐﺎت و ﻋﻠﻢ ﻗﺮآن و ﻗﺮاﺋﺎت ﻣﻮرد اﺳـﺘﻨﺎد و اﺳﺘﺸﻬﺎد داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻗﺮﻧﻬﺎي‬
‫دو و ﺳﻪ و ﭼﻬﺎر ﺗﺎﮐﻨﻮن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ -‬اﺑﻮ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﻼء‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻔﺘﻪ ازﻫﺮي‪ :‬ﮐﺎن ﻣﻦ اﻋﻠﻢ اﻟّﻨﺎس ﺑﺎﻟﻔﺎظ اﻟﻌﺮب و ﻧﻮادر ﮐﻼﻣﻬﻢ و‬
‫ﻓﺼﯿﺢ اﺷﻌﺎرﻫﻢ و ﺳﺎﺋﺮ اﻣﺜﺎﻟﻬﻢ‪ :‬او داﻧﺎﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ اﻟﻔﺎظ ﻋﺮب و ﻧﻮادر ﮐﻼم‪ ،‬و اﺷﻌﺎر ﻓﺼﯿﺢ و اﻣﺜﺎل ﺳﺎﯾﺮ آﻧﻬﺎﺳﺖ«‪.‬‬
‫وﻟﯽ از او اﺛﺮ ﻣﮑﺘﻮﺑﯽ ﺑـﺎﻗﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ ﮐﻪ در ﺗﻤـﺎم آﺛـﺎر ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ و ﻗﺮآﻧﯽ از ﻗﻮل او ﺑﺎزﮔﻮ ﺷـﺪه و در اﺛﺮ زﻫـﺪ ﺑﺴـﯿﺎري از‬
‫ﮐﺘﺐ اﺷﻌﺎر ﺟﺎﻫﻠﯽ ﺧﻮد را ﺳﻮزاﻧﺪ و ﺑﻪ ﺣّﺞ رﻓﺖ‪ ،‬وﻓﺎﺗﺶ ‪ 154‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﺑـﺎن ﺑﻦ ﺗﻐﻠﺐ »‪ «1‬ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ ﮐﺴـﯽ اﺳـﺖ ﮐﻪ در ﻏﺮﯾﺐ ﻣﻔﺮدات ﻗﺮآن ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﻧﻤـﻮده و ﺑﻪ ﺟﻤـﻊ آوري و ﺗﺮﺗﯿﺐ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺘّﻮﻓﯽ ‪ 141‬ﻫﺠﺮي و از اﺻـﺤﺎب ﺣﻀﺮت ﺑﺎﻗﺮ )ع( و ﺣﻀﺮت ﺻﺎدق )ع( اﺳﺖ و ﺑﮕﻔﺘﻪ اﺑﻦ ﻧﺪﯾﻢ‪ :‬و ﻟﻪ ﻣﻦ اﻟﮑﺘﺐ ﮐﺘﺎب ﻣﻌﺎﻧﯽ اﻟﻘﺮآن‬
‫ﻟﻄﯿﻒ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻘﺮاءات ﮐﺘﺎب ﻣﻦ اﻻﺻﻮل ﻓﯽ اﻟّﺮواﯾﮥ ﻋﻠﯽ ﻣﺬﻫﺐ اﻟّﺸﯿﻌﻪ‪) .‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﻋﺮﺑﯽ ‪ ،322‬رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﯽ ‪.(7‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺑﻮ ﺳـﻌﯿﺪ ﺑﮑﺮي ﻣﻌﺮوف ﺑﺎﺑﺎن ﺑﻦ ﺗﻐﻠﺐ ﺳـﺮ آﻣـﺪ ﭘﯿﺸـﮕﺎﻣﺎن‪ ،‬و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻔﺮدات و ﻏﺮاﺋﺐ ﻗﺮآن اﺛﺮي ﺑﻪ ﯾﺎدﮔﺎر‬
‫ﻧﻬﺎده اﺳﺖ و از اﺻﺤﺎب ﻋﻠّﯽ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ و اﺑﺎ ﺟﻌﻔﺮ و اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻬﻢ اﻟّﺴﻼم اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﺰد آﻧﺎن ﻣﻘﺎﻣﯽ و ﻣﻨﺰﻟﺘﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻼذري ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﻋﻄﯿﻪ ﺑﻦ ﻋﻮﻓﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑﺎن در ﻣﺴـﺠﺪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﯽﻧﺸـﺴﺖ و ﺑﺪﺳـﺘﻮر اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ )ع( ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻓﺘﻮي ﻣﯽداد و ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ‬
‫ﺧﺒﺮ وﻓـﺎت او ﺑﻪ اﻣـﺎم رﺳـﯿﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ام و اﻟّﻠﻪ ﻟﻘـﺪ اوﺟﻊ ﻗﻠﺒﯽ ﻣﻮت اﺑـﺎن‪ -‬وﻓـﺎت اﺑﺎن‪ ،‬و ﻣﺮﮔﺶ دﻟﻢ را ﻏﻤﻨﺎك و دردﻧﺎك ﻧﻤﻮد‪ ،‬او از‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن ﻟﻐﺖ و ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﻮد‪ ،‬از اﻋﺮاب اﺻـﯿﻞ ﻣﯽﺷﻨﯿﺪ و ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﺑﻮ ﻋﻤﺮ ﮐﺸﻔﯽ در ﮐﺘﺎب رﺟﺎل ﺧﻮد او را راوي ﻋﻠّﯽ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ‬
‫)ع( و ﺟﻌﻔﺮ ﺑـﻦ ﻣﺤّﻤـ ﺪ )ع( و از ﺗـﺎﺑﻌﯿﻦ ﻣﯽداﻧﻨـﺪ و از اﻧﺲ ﺑـﻦ ﻣﺎﻟـﮏ و اﻋﻤﺶ و اﺑﺮاﻫﯿـﻢ ﻧﺨﻌﯽ ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﮐﺮده‪ ،‬او در ﻫﺮ ﻋﻠﻤﯽ از‬
‫ﻗﺮآن و ﻓﻘﻪ‪ ،‬و ﺣـﺪﯾﺚ و ادﺑـّﯿ ﺎت و ﻟﻐﺖ و ﻧﺤﻮ ﭘﯿﺸـﮑﺴﻮت اﺳﺖ‪ ،‬آﺛـﺎرش )ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻏﺮﯾﺐ اﻟﻘﺮآن‪ -‬ﮐﺘـﺎب ﻓﻀﺎﺋـﻞ‪ -‬ﮐﺘﺎب ﺻـّﻔﯿﻦ( در‬
‫ﻣﺴـﺠﺪ ﻣـﺪﯾﻨﻪ ﺣﻠﻘﻪوار ﺑﺪرﺳـﺶ ﻣﯽﻧﺸﺴـﺘﻨﺪ و ﺳـﺘﻮﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ آن ﺗﮑﯿﻪ ﻣﯽداد ﻣﺤـّﻞ درﺳـﺶ ﺑﻮد او در ﺳﺎل ‪ 147‬رﺣﻠﺖ ﻧﻤﻮد‬
‫)رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﯽ‪[...] (10 -‬‬
‫‪ -3‬اﺑـﻮ ﻋﺒـﺪ اﻟّﺮﺣﻤـﻦ ﺧﻠﯿـﻞ اﺑـﻦ اﺣﻤـﺪ‪ ،‬ﮐﺘـﺎﺑﺶ ﺑﻨـﺎم‪ -‬اﻟﻌﯿـﻦ‪ -‬ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﺣﺮوف ﺣﻠﻘﯽ )ع‪ -‬ح‪ -‬ه‪ -‬غ‪ (... -‬ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷـﺪه اﺳﺖ و‬
‫ﻧﺴـﺨﻪﻫﺎﺋﯽ از آن ﺗـﺎ ﻗﺮن ﺳّﻮم و ﭼﻬـﺎرم وﺟﻮد داﺷـﺘﻪ ﮐﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ازﻫﺮي و ﺷـﯿﺦ ﻃﻮﺳـﯽ ﻧﻈﺮات او را ﺑـﺎ اﻋﺘﻤﺎد ﮐﺎﻣﻞ و در ﻣﻘﯿﺎس‬
‫ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎدي ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻧـﺪﯾﻢ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ﻋﻠّﯽ ﺑﻦ ﻣﻬـﺪي ﮔﻔﺖ ﻣﻦ از ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﯾـﮏ ﻧﺴـﺨﻪ از ﮐﺘﺎب اﻟﻌﯿﻦ را ﮔﺮﻓﺘﻢ ﮐﻪ او ﻫﻢ از ﻧﺴـﺨﻪ ﻟﯿﺚ ﺑﻦ‬
‫ﻣﻈّﻔﺮ ﺑﻦ ﻧﺼـﺮ ﺳـّﯿﺎر ﻧﺴـﺨﻪ ﺑﺮداري ﮐﺮده ﺑﻮد و ﻟﯿﺚ از ﻓﻘﻬـﺎ و زّﻫﺎدي ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮن ﮐﻮﺷـﺶ داﺷﺖ او را ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨـﺪ و او‬
‫ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬وﻓﺎت ﺧﻠﯿﻞ در ‪ 170‬ه در ﺑﺼـﺮه اﺗّﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺧﻠﯿﻞ از زّﻫﺎدي ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﺳـﺮ و ﮐﺎر داﺷﺖ و روّﯾﻪ ﮐﺎر ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﻟﯿﺚ ﯾـﺎد داده ﺑـﻮد و ﭼـﻮن ﻣﺮگ او را در رﺑـﻮد‪ ،‬ﻟﯿﺚ آﻧﺮا ﺑﻪ اﺗﻤـﺎم رﺳﺎﻧـﺪ )اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﻋﺮﺑﯽ ‪ -71‬اﺑﻦ ﻧـﺪﯾﻢ( ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻈﺮ را اﺑـﻮ ﻣﻨﺼﻮر‬
‫ازﻫﺮي دارد‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»و ﻟﻢ أر ﺧﻼﻓـﺎ ﺑﯿﻦ اﻟّﻠﻐـﻮﯾﯿﻦ ان اﻟّﺘﺄﺳـﯿﺲ اﻟﻤﺠﻤـﻞ ﻓﯽ اّول ﮐﺘـﺎب اﻟﻌﯿﻦ ﻻـﺑﯽ ﻋﺒـﺪ اﻟّﺮﺣﻤﻦ اﻟﺨﻠﯿـﻞ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ و ان اﺑﻦ اﻟﻤﻈﻔﺮ اﮐﻤﻞ‬
‫اﻟﮑﺘﺎب ﻋﻠﯿﻪ ﺑﻌـﺪ ﺗﻠّﻘﻨﻪ اّﯾﺎه ﻋﻦ ﻓﯿﻪ و ﻋﻠﻤﺖ ﻻ ﯾﺘﻘّﺪم اﺣﺪ اﻟﺨﻠﯿﻞ ﻓﯿﻤﺎ اّﺳـ ﺴﻪ و رّﺳـ ﻤﻪ« ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯿﺎن واژه ﺷـﻨﺎﺳﺎن در اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﮐﻪ ﺗﺄﺳـﯿﺲ‬
‫ﻣﺠﻤﻞ در آﻏﺎز ﮐﺘﺎب ﻋﯿﻦ از ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﺳﺖ‪ ،‬اﺧﺘﻼﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و اﯾﻨﮑﻪ اﺑﻦ ﻣﻈﻔﺮ ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ آﻧﺮا از دﻫﺎن ﺧﻠﯿﻞ اﺧﺬ ﮐﺮد ﮐﺘﺎب‬
‫را ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻤﻮد و ﺧﻠﯿﻞ آﻧﺮا ﺑﻨﯿﺎن ﻧﻬﺎد و ﺗﺮﺳـﯿﻢ ﮐﺮد در اﯾﻦ ﻫﻢ ﻫﯿـﭻ اﺧﺘﻼﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ )ﻣﻘّﺪﻣﻪ ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟﻠّﻐﻪ ‪ (41 /1‬ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ را‬
‫از ﺧﻠﯿﻞ اﺧﺬ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫واﻗـﺪي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ﻋّﻠـﺖ وﻓـﺎت او اﯾـﻦ ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﮔﻔﺘـﻪ ﺑـﻮد ﻣﯽﺧـﻮاﻫﻢ ﺑـﻪ ﻧـﻮﻋﯽ ﺣﺴـﺎب دﺳﺖ ﯾـﺎﺑﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ دﺧـﺘﺮﮐﯽ ﺑـﺎ آن ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ﺑﻔﺮوﺷـﻨﺪهاي ﺑﺮاي ﺧﺮﯾـﺪ رﺟﻮع ﮐﺮد اﻣﮑـﺎن اﺟﺤـﺎف و ﻣﻐﺒﻮن ﺷـﺪﻧﺶ ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ اﻧـﺪﯾﺸﻪ داﺧﻞ ﻣﺴـﺠﺪ ﺷـﺪ و در اﯾﻦ ﻓﮑﺮ ﺑﻮد و‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﺎﮔﻬـﺎن ﺳـﺮش ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﺳـﺘﻮﻧﻬﺎﺋﯽ ﮐﻪ از آن ﻏﺎﻓـﻞ ﺑﻮد اﺻﺎﺑﺖ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﭘﺸﺖ در اﻓﺘﺎد و وﻓﺎت ﮐﺮد‪ -‬ﺳﺎل ‪170‬‬
‫ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي رﺣﻤﮥ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪44 :‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي او‪) :‬ﻣﻌﺎﻧﯽ اﻟﺤﺮوف‪ -‬ﺷـﺮح ﺣﺮوف اﻟﺠﻤﻞ‪ -‬ﺟﻤﻠﻪ آﻻت اﻟﻌﺮب( ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ اوﺳﺖ‪ ،‬از ﺷﺎﮔﺮداﻧﺶ )ﺳـﯿﺒﻮﯾﻪ‪ -‬ﻧﻀﺮ ﺑﻦ ﺷﻤﯿﻞ‪-‬‬
‫ﻣﺮوج ﺳﺪوﺳﯽ( اﺳﺖ‪.‬‬
‫)وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن‪ -‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ -‬ﻃﺒﻘﺎت اﻻدﺑﺎء‪ -‬اﺧﺒﺎر اﻟّﻨﺤﻮﯾﯿﻦ و اﮐﺜﺮ ﻣﺂﺧﺬ دﯾﮕﺮ(‪.‬‬
‫‪ -4‬اﺑﻮ ﺑﺸـﺮ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺜﻤـﺎن ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺳـﯿﺒﻮﯾﻪ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ را از ﺧﻠﯿـﻞ‪ ،‬و ﺳـﺎﯾﺮﯾﻦ آﻣﻮﺧﺖ و ﮐﺘـﺎﺑﺶ را ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ اﻣﺎﻧﺖ اﺳـﻼﻣﯽ و‬
‫ادﺑﯽ ﺑﻪ اﺳـﺘﺎدان ﺧﻮﯾﺶ و اﺳـﻨﺎد دادن ﻧﻈﺮات آﻧﻬﺎ ﺑﺨﻮدﺷﺎن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻧﻤﻮد‪ ،‬در ﻓﺼﻞ رواﯾﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ اﺑﻮ زﯾﺪ اﻧﺼﺎري اﻋﺘﻤﺎد داﺷﺘﻪ‪ ،‬اﺛﺮ‬
‫ﺑﺎ ارزش او ﺑﻨﺎم‪ -‬اﻟﮑﺘﺎب‪ ،‬ﻣﻌﺮوﻓﺴﺖ ﻫﺮ وﻗﺖ ﮐﺴـﯽ در ﺣﻀﻮر اﺑﻮ اﻟﻌّﺒﺎس ﻣﺒّﺮد ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺘﺎب ﺳـﯿﺒﻮﯾﻪ را ﻗﺮاﺋﺖ ﮐﻨﺪ ﺑﺎو ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫رﮐﺒﺖ اﻟﺒﺤﺮ‪ :‬ﺗﻮ ﺑﺮ درﯾﺎ ﺳﻮار ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬وﻓﺎﺗﺶ ‪ 177‬ﻫﺠﺮي در ﻓﺎرس اﺗّﻔﺎق اﻓﺘﺎد و ﺧﻮدش اﻫﻞ ﺑﯿﻀﺎء ﻓﺎرس اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﻣﻌﺎرف اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ‪ -‬ﻣﻘّﺪﻣﻪ ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟّﻠﻐﻪ‪ -‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء‪ -‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ -‬و ﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن ﺣﯿﺎة اﻟﺤﯿﻮان دﻣﯿﺮي‪ -‬ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة(‪.‬‬
‫‪ -5‬اﺑﻮ زﯾـﺪ اﻧﺼﺎري‪ -‬ﺳـﻌﯿﺪ ﺑﻦ اوس از اﻫﺎﻟﯽ ﺑﺼـﺮه‪ ،‬اﺳـﺘﺎدش اﺑﻮ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﻼء اﺳﺖ او از دو رﻗﯿﺒﺶ اﺑﻮ ﻋﺒﯿـﺪه و اﺻـﻤﻌﯽ در ﻟﻐﺖ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟّﻨﻮادر ﻓﯽ اﻟّﻠﻐﻪ‪ -‬او ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﯿﺪه‪ ،‬ﻣﺘﻮّﻓﯽ ‪ 215‬ﻫﺠﺮي اﺳﺖ‪ ،‬در ﺗﺪرﯾﺲ ﺑﺮاي ﺧﺸﻨﻮدي ﺧﺪاي‬
‫درس ﻣﯽداد‪ ،‬ﻧﻪ از ﻣﺮدم و ﻧﻪ از ﺧﻠﻔـﺎء ﻣﺰدي ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺗﺪرﯾﺴـﺶ در ﻣﺴـﺠﺪ ﺟـﺎﻣﻊ ﺑﺼـﺮه ﺑﻮد‪) .‬ﺗﺎرﯾـﺦ ﺑﻐـﺪاد‪ -‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ -‬وﻓﯿﺎت‬
‫اﻻﻋﯿﺎن‪ -‬ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة‪ -‬و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺂﺧﺬ ادﺑﯽ دﯾﮕﺮ(‪.‬‬
‫‪ -6‬اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﺳـﻼم‪ -‬ﭘﺪرش ﺑﺮدهاي ﺑﻮد روﻣﯽ و در ﺧﺪﻣﺖ ﻣﺮدي از اﻫﻞ ﻫﺮات‪ ،‬اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪ ﺑﺴﯿﺎر دﯾﻨﺪار و ﺑﺎ ورع ﺑﻮده ﺑﯿﺴﺖ و‬
‫ﭼﻨـﺪ ﺗﺄﻟﯿﻒ در ﺑﺎره ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن و ﺣﺪﯾﺚ و ﻏﺮﯾﺐ ﻟﻐﺎت دارد‪ ،‬او اّوﻟﯿﻦ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻏﺮﯾﺐ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﺘﺎب ﻧﻮﺷـﺘﻪ و ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫ﻃﺎﻫﺮ از آﺛﺎرش ﮐﻪ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ )ﻓﻀﺎﺋﻞ اﻟﻘﺮآن‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻻﻣﺜﺎل‪ -‬ﮐﺘﺎب ﻏﺮﯾﺐ اﻟﺤﺪﯾﺚ( وﻓﺎﺗﺶ ‪ 222‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي رخ داد‪.‬‬
‫)وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن‪ -‬ﻃﺒﻘﺎت اﻻدﺑﺎء‪ -‬ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة‪ -‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ -‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء‪ -‬ﻃﺒﻘﺎت اﻟﻘﺮاء(‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪45 :‬‬
‫‪ -7‬اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪه ﻣﻌﻤﺮ ﺑﻦ ﻣﺜﻨﯽ‪ -‬در اﺧﺒﺎر و اﻧﺴﺎب ﻋﺮب اﺳـﺘﺎد ﺑﻮد ﭘﺴﺮش ﺑﺎ اﻣﻼء ﻫﺮ ﺷﻌﺮي ﺳﯽ دﯾﻨﺎر از ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪه ﻧﮋاد‬
‫ﭘﺮﺳﺖ و در ﻋﺮﺑﯿﺖ ﻣﺘﻌّﺼﺐ ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺪ زﺑﺎن ﺑﻮد و ﮐﺴﯽ از زﺑﺎﻧﺶ در اﻣﺎن ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻧﺪﯾﻢ ﺻﺪ و ﭘﻨﺠﺎه رﺳﺎﻟﻪ »‪ «1‬و ﺗﺄﻟﯿﻒ از او ﺑﺮ ﻣﯽﺷﻤﺮد ﮐﻪ ﺑﻐﯿﺮ از دو ﺳﻪ ﮐﺘﺎب ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪه‪.‬‬
‫‪ -1‬ﻧﻘﺎﺋﺾ ﺟﺮﯾﺮ و ﻓﺮزدق‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﺠﺎز اﻟﻘﺮآن‪ -‬ﮐﻪ راﻏﺐ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ در ﺧﻼل ﮐﺘﺎب ﻣﻔﺮدات ﮐﻮﺗﺎه ﺑﯿﻨﯽ او را در ﺑﻌﻀﯽ واژهﻫﺎ و ﺗﻔﺴﯿﺮﻫﺎ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬او ﺑﻪ درﺑﺎر‬
‫ﺧﻠﻔﺎء واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻓﺎﺗﺶ ‪ 210‬ه‪.‬‬
‫)وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن‪ -‬ﻃﺒﻘﺎت اﻻدﺑﺎء‪ -‬ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐﺪاد ﻣﻌﺎرف اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ‪ -‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء‪ -‬داﯾﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﻻﺳﻼﻣّﯿﮥ(‪.‬‬
‫‪ -8‬اﺻـﻤﻌﯽ‪ -‬اﺑﻮ ﺳـﻌﯿﺪ ﻋﺒـﺪ اﻟﻤﻠـﮏ ﺑﻦ ﻗﺮﯾﺐ‪ ،‬داراي ﺣﺎﻓﻈﻪاي ﺑﺴـﯿﺎر ﻗﻮي ﺑﻮده‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯾﺶ را در ‪ 18‬ﺻـﻨﺪوق ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﺑﻦ‬
‫ﻧﺪﯾﻢ ‪ 49‬اﺛﺮ از او ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻪ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯾﺶ )اﺻـﻤﻌﯿﺎت‪ -‬اﺳﻤﺎء وﺣﻮش‪ -‬ﺧﻠﻖ اﻻﻧﺴﺎن‪ -‬ﮐﺘﺎب ﺧﯿﻞ‪ -‬ﮐﺘﺎب ﻧﺨﻞ و اﻧﮕﻮر‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻟﻐﺮﯾﺐ( اﺻﻤﻌﯽ ﻫﻢ ﻣﺜﻞ اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪه از‬
‫ﺟﯿﺮه ﺧﻠﻔﺎء ارﺗﺰاق ﻣﯽﮐﺮده وﻓﺎﺗﺶ ‪ 216‬ه‪.‬‬
‫)وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن‪ -‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ -‬ﺣﯿﺎة اﻟﺤﯿﻮان‪ -‬ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐﺪاد‪ -‬ﻃﺒﻘﺎت اﻟﻘﺮاء‪ -‬داﯾﺮة اﻟﻤﻌﺎرف(‪.‬‬
‫‪ -9‬اﺑﻮ ﻋﻤﺮ اﺳـﺤﺎق ﺑﻦ ﻣﺮار ﺷـﯿﺒﺎﻧﯽ‪ -‬در ﺣـﺪﯾﺚ ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻮده‪ ،‬دﯾﻮاﻧﻬﺎي اﺷـﻌﺎر ﻋﺮب را ﺟﻤﻊ ﻧﻤﻮده و ﺑﯿﺶ از ﺻـﺪ ﺳﺎل زﯾﺴـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬واژه‪ -‬رﺳـﺎﻟﻪ‪ -‬در ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺟﺰوه اﻣﺮوزي اﺳﺖ و در ﻣﻌـﺎﻧﯽ‪ -‬ﻧـﺎﻣﻪ‪ -‬ﻓﺼـﻠﯽ ﮐﻮﭼـﮏ از ﯾـﮏ ﮐﺘـﺎب ﮐﻪ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﺑﺸﻮد‬
‫اﺳـﺘﻨﺴﺎخ ﻧﻤﻮد و ﺣﻤﻞ ﮐﺮد ﺑﮑﺎر ﻣﯽرﻓﺘﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪﻫﺎ و ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﺋﯽ ﮐﻪ اﺑﻦ ﻧـﺪﯾﻢ ﻣﺜﻼ در ﺑﺎره ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺣّﯿﺎن ﭘﺎﻧﺼﺪ رﺳﺎﻟﻪ و در ﺑﺎره‬
‫ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ اﻣﺮي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻌﻘﻮل ﺑﻮده‪ ،‬ﻣﺜﻼ راﻏﺐ در ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﻔﺮدات ﻫﺮ ﺣﺮﻓﯽ را ﺑﻨﺎم ﯾﮏ ﮐﺘﺎب ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮد‬
‫ﻣﺜـﻞ‪ -‬ﮐﺘـﺎب اﻟﺤـﺎء‪ -‬ﮐﺘـﺎب اﻟﺠﯿـﻢ و ﻏﯿﺮه و ﭼـﻮن ﺗﻬـّﯿ ﻪ ﮐﺎﻏـﺬ و ﺧﻮﺷﻨﻮﯾﺴـﯽ ﻣﺜـﻞ اﻣﺮوز ﮐﻪ ﭼـﺎپ ﻫﺴﺖ ﻧﺒـﻮده ﻟـﺬا رﺳـﺎﻟﻪ و ﺟﺰوه‬
‫ﻣﯽﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺘﺪرﯾﺞ ﮐﺎﻏﺬ ﻓﺮاوان و ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ از روي ﭼﺮم و اﺳﺘﺨﻮان ﺑﻪ ﮐﺎﻏﺬﻫﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ‪.‬‬
‫آﺛـﺎري در‪ -‬ﻧﻮادر‪ -‬ﺧﻠﻖ اﻧﺴـﺎن‪ -‬داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﮐﺘﺎب اﻟﺠﯿﻢ‪ -‬او ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ وﻓﺎﺗﺶ ‪ 206‬ه‪) .‬ﺗﺎرﯾـﺦ ﺑﻐﺪاد‪ -‬آداب اﻟّﻠﻐﻪ ﺟﺮﺟﯽ‬
‫زﯾﺪان‪ -‬وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن‪ -‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء ﯾﺎﻗﻮت‪ -‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ -‬ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة‪ -‬ﻣﻘّﺪﻣﮥ ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟّﻠﻐﻪ(‪.‬‬
‫‪ -10‬ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﺳـﻼم ﺟﻤﺤﯽ‪ -‬ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﺷـﻌﺮ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺸﻌﺮاء او ﻣﻌﺮوﻓﺴﺖ و ﭼﺎپ ﻫﻢ ﺷﺪه ﺑﺼﻮرﺗﻬﺎي )ﭼﺎپ ﻟﯿﺪن و ﻣﺼﺮ و‬
‫ﺑﯿﺮوت(‪.‬‬
‫ﻗﺪﯾﻤﯽﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻃﺒﻘﺎت اﻟّﺸﻌﺮاء اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﯿﻮﻃﯽ در اﻟﻤﺰﻫﺮ‪ -‬و ﺻﺎﺣﺐ اﻏﺎﻧﯽ و ﻗﺎﻟﯽ در ﮐﺘﺎب اﻣﺎﻟﯿﺶ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ او اﺳﺘﺸﻬﺎد ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪،‬‬
‫او ﺷـﻌﺮاي ﺟﺎﻫﻠﯽ و اﺳـﻼم را ﻫﺮ ﮐـﺪام ﺑﻪ ده ﻃﺒﻘﻪ ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﻧﻤﻮده‪ ،‬وﻓﺎﺗﺶ ‪ 232‬ﻫﺠﺮي‪) .‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ -‬ﺗﺎرﯾـﺦ ﺑﻐـﺪاد‪ -‬ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة‪ ،‬ﻣﻌﺠﻢ‬
‫ا ﻟ ﻼد ﺑ ﺎ( ‪.‬‬
‫‪ -11‬اﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺨّﻄـ ﺎب‪ -‬ﺻـﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب ﺟﻤﻬﺮه اﺷـﻌﺎر اﻟﻌﺮب ﮐﻪ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺎ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﯿﺎن ﻟﻐﺎت ﻗﺮآن و اﻗﻮال ﺷـﻌﺮاء آﻧﻬﺎ را اﻧﺘﻘﺎد‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و ﮐﺘـﺎﺑﺶ در ﻗـﺎﻫﺮه ﭼـﺎپ ﺷـﺪه ﺑﻨـﺎم )ﻧﯿـﻞ اﻻـرب ﻓﯽ ﻗﺼﺎﺋـﺪ اﻟﻌﺮب( و دو ﮐﺘﺎب اﻻﻣﺎﻣـﮥ‪ -‬اﻟّﺘﻮﺣﯿـﺪ‪ -‬از او اﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺪ‬
‫ﺻـﺎﺣﺐ اﻟـّﺬرﯾﻌﻪ ﮐﻪ دو ﮐﺘﺎب اﺧﯿﺮ را ﺑﺎو ﻧﺴـﺒﺖ داده ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ ﺣﺴـﯿﻦ اﺑﯽ اﻟﺨّﻄﺎب‪ -‬ﺑﺎﺷـﺪ ﻧﻪ از او‪ ،‬وﻓﺎﺗﺶ ‪ 170‬ﻫﺠﺮي‪.‬‬
‫)اﻟّﺬرﯾﻌﻪ ﺣﺎج آﻗﺎ ﺑﺰرگ ﺗﻬﺮاﻧﯽ‪ -‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﻤﻄﺒﻮﻋﺎت‪ -‬آداب اﻟﻠّﻐﻪ ﺟﺮﺟﯽ زﯾﺪان(‪.‬‬
‫‪ -12‬ﻋﻠّﯽ ﺑﻦ ﺣﻤﺰه ﮐﺴﺎﺋﯽ‪ -‬ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ ﻧﺤﻮّﯾﻮن ﮐﻮﻓﻪ اﺳﺖ اﺻﻠﺶ از ﻓﺎرس اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺘﺎداﻧﺶ رواﺳﯽ‪ ،‬اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ‪ -‬ﻣﻌﺎذ اﻟﻬﺮاء‪ -‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺧﻠﯿﻞ ﻣﻼﻗﺎت داﺷـﺘﻪ و از ﻗﺎرﯾﺎن ﺳـﺒﻌﻪ اﺳﺖ در ﻧﺰد ﺑﺮاﻣﮑﻪ ﻣﻘّﺮب ﺑﻮده و داﺳﺘﺎن زﻧﺒﻮرّﯾﻪ او ﺑﺎ ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ و اﺣﺘﺠﺎج ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ ﻋﻠﯿﻪ‬
‫او ﻣﻌﺮوﻓﺴﺖ ﮐﻪ اﻣﯿﻦ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻋّﺒﺎﺳﯽ ﺑﺨﺎﻃﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺴﺎﺋﯽ ﻣﻌّﻠﻢ او ﺑﻮد ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﭼﻨﺪ ﺷﺎﻫﺪ‪ ،‬و ﻋﺮب اﺻﯿﻞ ﺑﻪ ﺳﻮد ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ رأي دادﻧﺪ وﻟﯽ‬
‫اﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﺗﻌّﺼﺐ‪ ،‬ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ را ﻓﺮاري داد ‪...‬‬
‫ﮐﺘﺎب ﻣﻌﺮوف ﮐﺴﺎﺋﯽ رﺳﺎﻟﻪاي در‪ -‬ﻟﺤﻦ ﻋﺎﻣﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﯿﻦ و ﻣﺄﻣﻮن در ﮔﺬاﺷـﺘﻦ ﮐﻔﺶ ﮐﺴﺎﺋﯽ ﭘﯿﺶ ﭘﺎﯾﺶ ﺑﺮ ﻫﻢ ﺳﺒﻘﺖ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ ﻫﺮ ﮐﺲ از ﻋﻠﻮم ﻋﺮﺑﯽ ﻣﺘﺒّﺤﺮ ﺷﻮد در ﺗﻤﺎم ﻋﻠﻮم ﺑﻬﺮهﻣﻨـﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻓﺎﺗﺶ ‪ 189‬ه ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي او‪) :‬ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ اﻟﻘﺮآن‪ -‬اﻟﻤﺼﺎدر‪-‬‬
‫ﻣﻌﺎﻧﯽ اﻟﻘﺮآن‪ -‬اﻟّﻨﻮادر‪ -‬اﻟﻮﻗﻒ و اﻻﺑﺘﺪاء‪ (-‬اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪47 :‬‬
‫)وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن‪ -‬ﻃﺒﻘﺎت اﻻدﺑﺎء‪ -‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐﺪاد‪ -‬اﻧﺴﺎب ﺳﻤﻌﺎﻧﯽ‪ -‬ﻣﻘّﺪﻣﻪ ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟﻠّﻐﻪ‪ -‬ﻣﻌﺎرف اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ(‪.‬‬
‫‪ -13‬ﻓّﺮاء‪ -‬اﺑﻮ زﮐﺮّﯾـﺎء دﯾﻠﻤﯽ ﮐﻪ در ﻟﻐﺖ ﭘﯿﺸﻮا و ﻣﻮرد اﻋﺘﻤـﺎد ﻋﻠﻤـﺎء اﺳﺖ‪ ،‬اﺑﻮ اﻟﻌّﺒﺎس ﻣﺒّﺮد ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻓّﺮاء ﻧﺒﻮد ﻟﻐﺖ ﻫﻢ از ﻧﻈﺮ‬
‫ﺣﺼﻮل و ﺿﺒﻂ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽﺑﻮد‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻧﺒﺎري ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬اﮔﺮ‪ -‬ﻓّﺮاء‪ -‬و ﮐﺴﺎﺋﯽ ﺑﺘﻨﻬﺎﺋﯽ ﻫﻢ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑﺮاي اﻓﺘﺨﺎر ﮐﻮﻓﻪ و ﺑﻐﺪاد در ﻋﻠﻢ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓّﺮاء‪ -‬در ﻧﺤﻮ ﻣﻌّﻠﻢ ﭘﺴـﺮان‬
‫ﻣﺄﻣﻮن ﺑﻮد و ﻣﺄﻣﻮن ﺑﺮاي او ﺗﺸﺮﯾﻔﺎت ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﯽ و ﺧﺎدم و ﺧﺪﻣﺘﮕﺰار ﻣﻘّﺮر ﮐﺮده ﺑﻮد ﺗﺎ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي‪ -‬ﺣﺪود‪ -‬ﻣﻌﺎﻧﯽ اﻟﻘﺮآن‪ -‬را ﻧﻮﺷﺖ و‬
‫ﺻﺤﺎفﻫﺎ ﻧﺴـﺨﻪ آﻧﺮا ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺑﺎ اراﺋﻪ ﻫﺮ ﭘﻨﺞ ﺑﺮگ آن ﺑﺮاي اﺳـﺘﻨﺴﺎخ ﯾﮏ درﻫﻢ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﭼﻮن ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻓّﺮاء ﺷـﮑﺎﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ آن را از ﺻـّﺤﺎفﻫﺎ ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮد ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﻧﺴـﺨﻪاي دﯾﮕﺮ و ﻣﻔّﺼﻞﺗﺮ در ﻣﻌﺎﻧﯽ اﻟﻘﺮآن ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﺻـّﺤﺎفﻫﺎ اﯾﻦ ﺑﺎر ﻫﺮ‬
‫ده ﺑﺮگ را ﺑﯿﮑﺪرﻫﻢ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓّﺮاء‪ -‬در ﻧﺠﻮم و ﻃّﺐ ﻫﻢ ﻣﻬـﺎرت داﺷـﺘﻪ‪ ،‬آﺛـﺎرش ﺑﮕﻔﺘﻪ اﺑﻦ ﻧـﺪﯾﻢ در ﺷﺸـﻬﺰار ﺑﺮگ ﺑﻮد‪ ،‬وﻓﺎﺗﺶ ‪ 207‬ه‪ -‬ﻣﻌﺎﻧﯽ اﻟﻘﺮآن او ﭼﻨـﺪ ﺑﺎر‬
‫ﭼﺎپ ﺷﺪه )در ﺳﻪ ﻣﺠﻠّﺪ(‪.‬‬
‫)وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن‪ -‬ﻃﺒﻘﺎت اﻻدﺑﺎء‪ -‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ -‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء‪ -‬داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف(‪.‬‬
‫‪ -14‬اﺑﻦ ﺳـﮑﯿﺖ‪ :‬اﺑﻮ ﯾﻮﺳﻒ اﻫﻮازي‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﻧﺤﻮي ﮐﻮﻓﯽ در ﻗﺮن ﺳّﻮم اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺤﻮ را از ﺷـﯿﺒﺎﻧﯽ و ﻓّﺮاء و اﺑﻦ اﻋﺮاﺑﯽ درﯾﺎﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌّﻠﻢ ﭘﺴـﺮان ﻣﺘﻮّﮐﻞ ﺑﻮده و ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺟﺴﺎرت و ﺷﻬﺎﻣﺖ ﻋﻠﻤﯽ و دﯾﻨﯿﺶ ﮐﻪ در ﺣﻀﻮر ﻣﺘﻮّﮐﻞ اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﻣﻐﻀﻮب و ﺷﻬﯿﺪ ﺷﺪ‪،‬‬
‫زﯾﺮا ﻣﺘﻮّﮐﻞ ﺑﺎو ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اي ﯾﻌﻘﻮب اﯾﻦ ﭘﺴﺮان ﻣﻦ ﺑﻬﺘﺮﻧﺪ ﯾﺎ ﭘﺴﺮان ﻋﻠﯽ )ع(؟‬
‫ﭘﺎﺳـﺦ ﻣﯽدﻫﺪ ﻗﻨﺒﺮ ﻏﻼم ﻋﻠﯽ از ﺗﻮ و ﭘﺴـﺮاﻧﺖ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ و ﺑﮕﻔﺘﻪ ﺳـﯿﻮﻃﯽ ﻣﺘﻮّﮐﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺗﺎ زﺑﺎﻧﺶ را از ﭘﺲ ﮔﺮدﻧﺶ ﺑﯿﺮون ﮐﺸـﻨﺪ‬
‫)رﺣﻤﮥ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ(‪.‬‬
‫ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻨـﺪ ﺗـﺄﻟﯿﻒ در ﻧﺤﻮ و ﻟﻐﺖ و ﻣﻨﻄﻖ دارد‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﺗـﺎﮐﻨﻮن از او ﻣﺎﻧـﺪه )اﺻـﻄﻼح اﻟﻤﻨﻄﻖ‪ -‬ﮐﺘـﺎب اﻻﻟﻔـﺎظ( اﺳﺖ وﻓـﺎﺗﺶ ‪243‬‬
‫ﻫﺠﺮي ق اﺳﺖ‪) .‬وﻓﯿـﺎت اﻻﻋﯿﺎن‪ -‬ﺑﻐﯿـﮥ اﻟﻮﻋﺎة‪ -‬ﻃﺒﻘﺎت اﻻدﺑﺎء‪ -‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ -‬داﯾﺮة اﻟﻤﻌﺎرف‪ -‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء(‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪:‬‬
‫‪48‬‬
‫‪ -15‬اﺑﻮ ﻓﯿـﺪ ﻣﻮّرخ ﺳﺪوﺳـﯽ‪ :‬از ﺑﺰرﮔـﺎن ﻟﻐﺖ ﮐﻪ از اﺑﻮ زﯾـﺪ و ﺧﻠﯿـﻞ آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾـﮏ ﺳّﻮم ﻟﻐـﺎت ﻋﺮب را ﺣﻔـﻆ ﺑﻮده‪ ،‬در ﻣﺮو و‬
‫ﻧﯿﺸـﺎﺑﻮر‪ ،‬و ﺧﺮاﺳـﺎن اﻗـﺎﻣﺖ داﺷـﺘﻪ‪ ،‬از آﺛﺎرش )ﻏﺮﯾﺐ اﻟﻘﺮآن‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻻﻧﻮاء در ﺑﺎره ﺑﺎد و ﺑﺎران و ﺟﻮ‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻌﺎﻧﯽ‪ -‬ﮐﺘﺎب ﺟﻤﺎﻫﯿﺮ‬
‫اﻟﻘﺒﺎﯾﻞ( وﻓﺎﺗﺶ ‪ 190‬ﻫﺠﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎ‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐﺪاد‪ -‬وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن‪ -‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء ﻣﻌﺎرف اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ(‪.‬‬
‫‪ -16‬ﻧﺼـﺮ ﺑﻦ ﺷـﻤﯿﻞ‪ :‬اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺗﻤﯿﻤﯽ ﺑﺼﺮي‪ ،‬از ﺷﺎﮔﺮدان ﺧﻠﯿﻞ ﭼﻬﻞ ﺳﺎل در ﺑﺎدﯾﻪﻫﺎ ﺳﺎﮐﻦ ﺷﺪ ﺗﺎ ﻋﺮﺑﯽ ﻓﺼﯿﺢ را ﺑﺸﻨﻮد‪ ،‬ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ‬
‫ﺳﻼم از او ﻋﻠﻢ ﻟﻐﺖ آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣـّﺪﺗﯽ در ﺑﺼـﺮه در ﺗﻨﮕـﺪﺳﺘﯽ ﮔﺬراﻧﺪه اﺳﺖ ﺳـﭙﺲ ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن رﻓﺖ و ﻣﺴـﺘﻐﻨﯽ ﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺶ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه‪ ،‬ﻏﺮﯾﺐ اﻟﺤﺪﯾﺚ اﺳﺖ وﻓﺎﺗﺶ ‪ 203‬ه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ -‬وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن‪ -‬ﻣﻌﺎرف اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ‪ -‬ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة‪ -‬اﻧﺒﺎء اﻟﺮواة‪ -‬ﻣﺰﻫﺮ ﺳﯿﻮﻃﯽ(‪.‬‬
‫‪ -17‬ﻗﻄﺮب‪ :‬اﺑﻮ ﻋﻠﯽ از ﺑﺰرﮔﺎن و ﻟﻐﺖ ﺷـﻨﺎﺳﺎن ﺷﺎﮔﺮد ﺳـﯿﺒﻮﯾﻪ و ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻮده‪ ،‬آﺛﺎرش‪) :‬ﮐﺘﺎب اﻻﺿﺪاد‪ -‬ﻣﺎ ﺧﻠﻒ ﻓﯿﻪ اﻻﻧﺴﺎن‬
‫اﻟﺒﻬﯿﻤـّﯿ ﻪ ﮐﺘـﺎب اﻻـزﻣﻨﻪ‪ -‬ﻣﺜّﻠﺚ ﻗﻄﺮب ﮐﻪ ﻣﻨﻈـﻮﻣﻪاي اﺳﺖ ﺷـﺼﺖ و ﭼﻨـﺪ ﺑﯿﺖ ﺷﺎﻣـﻞ اﻟﻔـﺎﻇﯽ ﮐﻪ ﻣﻌـﺎﻧﯽ آﻧﻬـﺎ ﺑـﺎ اﺧﺘﻼـف ﺣﺮﮐـﺎت‬
‫ﺣﺮوﻓﺸﺎن ﻋﻮض ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫ﺳﻬﺎم‪ :‬ﺗﯿﺮ‪ ،‬ﺳﻬﺎم‪ :‬ﮔﺮﻣﯽ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺳﻬﺎم‪ :‬ﺗﻐﯿﯿﺮ رﻧﮓ ﭼﻬﺮه از ﻏﻢ و ﺑﯿﻤﺎري‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻓﺎﺗﺶ ‪ 206‬ه‪.‬‬
‫)ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐﺪاد‪ -‬ﻣﻘّﺪﻣﻪ ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟّﻠﻐﻪ‪ -‬روﺿﺎت اﻟﺠّﻨﺎت‪ -‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء(‪.‬‬
‫‪ -18‬اﺑﻦ اﻋﺮاﺑﯽ‪ -‬اﺑﻮ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ زﯾـﺎد‪ ،‬از ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﻠﻤﺎء ﮐﻮﻓﻪ از ﺟﻬﺖ ﻟﻐﺎت و اﻧﺴﺎب ﻋﺮب ﺣﺎﻓﻈﻪاي ﻗﻮي‪ ،‬و روش او روش‬
‫ﻓﻘﻬﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯾﺶ‪) :‬اﺳﻤﺎء اﻟﺒﺌﺮ و ﺻﻔﺎﺗﻬﺎ‪ -‬اﺳﻤﺎء اﻟﺨﯿﻞ( وﻓﺎﺗﺶ ‪ 221‬ه‪.‬‬
‫)اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ -‬وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐﺪاد‪ -‬ﻣﻘّﺪﻣﻪ ﺗﻬﺬﯾﺐ‪ -‬اﻟﻠّﻐﻪ‪ -‬روﺿﺎت اﻟﺠّﻨﺎت‪ -‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء‪ -‬ﻣﺰﻫﺮ ﺳﯿﻮﻃﯽ(‪.‬‬
‫‪ -19‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺑﺤﺮ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺟﺎﺣﻆ‪ -‬ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻫﻮش و ﻗﺮﯾﺤﻪ و ﺗﻔﮑﺮ از ﺑﺰرﮔﺎن ادب اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎب‪ -‬اﻟﺒﯿﺎن و اﻟّﺘﺒﯿﯿﻦ‪ -‬او ﻧﻤﻮداري از‬
‫وﺳـﻌﺖ اّﻃﻼع ﻋﻠﻤﯽ او اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﻋﺮﺑﯽ و ﭘﺎرﺳـﯽ ﺗﺴّﻠﻂ داﺷﺘﻪ و ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي او در ادب‪ ،‬اﻧﺸﺎء‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪:‬‬
‫‪49‬‬
‫ﺧﻄﺎﺑﻪ‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺚ و اﺷﻌﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺳﺨﻨﺎن و روش اﻋﺘﻘﺎدي او اﯾﻨﺴﺘﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»اّن اﻟّﻠﻪ ﻻ ﯾﺪﺧﻞ اﺣﺪا اﻟّﻨﺎر و اﻧّﻤﺎ اﻟّﻨﺎر ﺗﺠﺬب اﻫﻠﻬﺎ ﺑﻨﻔﺴﻬﺎ‪ ،‬و ﻃﺒﯿﻌﺘﻬﺎ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺧﺪاوﻧـﺪ ﮐﺴـﯽ را در داﺧـﻞ آﺗﺶ ﻧﻤﯽﮐﻨـﺪ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ آﺗﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻫـﻞ ﺧﻮد را ﮐﻪ ﺑـﺎ ﻃـﺒﯿﻌﺖ او ﻫﻤﺴـﺎز اﺳﺖ ﺑﺨﻮد ﺟـﺬب‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻮﻟﻮي‬
‫ﻧﺎرﯾﺎن ﻣﺮ ﻧﺎرﯾﺎن را ﺟﺎذﺑﻨﺪ ﻧﻮرﯾﺎن ﻣﺮ ﻧﻮرﯾﺎن را ﻃﺎﻟﺒﻨﺪ‬
‫آﺛـﺎر دﯾﮕﺮ ﺟﺎﺣﻆ‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻟﺤﯿﻮان در ‪ 7‬ﻣﺠّﻠـﺪ‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻟﻤﺤﺎﺳﻦ و اﻻﺿﺪاد‪ -‬اﻟﺒﺨﻼء‪ -‬ﺳـﺤﺮ اﻟﺒﯿﺎن‪ -‬ﻓﻀﺎﺋﻞ اﻻﺗﺮاك‪ -‬ﺳـﻠﻮة اﻟﺤﺮﯾﻒ‬
‫ﻓﯽ اﻟﻤﻨﺎﻇﺮه ﺑﯿﻦ اﻟﺮﺑﯿﻊ و اﻟﺨﺮﯾﻒ‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻟﻌﺮاﻓﻪ و اﻟﺰج و اﻟﻔﺮاﺳﮥ و ﮐﺘﺐ دﯾﮕﺮ وﻓﺎﺗﺶ ‪.255‬‬
‫)وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن‪ -‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء‪ -‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐﺪاد‪ -‬ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة و ﻣﺂﺧﺬ ﺑﺴﯿﺎري دﯾﮕﺮ(‪.‬‬
‫‪ -20‬اﺑـﻦ ﻗـﺘﯿﺒﻪ‪ :‬ﻋﺒـﺪ اﻟﻠّـﻪ ﺑـﻦ ﻣﺴـﻠﻢ‪ ،‬در ﻟﻐـﺖ و ﻧﺤـﻮ و ﻧﻘـﺪ ادﺑﯽ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ،‬از آﺛـﺎرش‪ -‬ﻋﯿـﻮن اﻻﺧﺒـﺎر ﮐﻪ در ‪ 10‬ﮐﺘـﺎب ﺷﺎﻣﻞ‬
‫)ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ -‬ﺟﻨﮓ‪ -‬رﯾﺎﺳﺖ‪ -‬اﺧﻼق و ﻃﺒﺎﯾﻊ‪ -‬ﻋﻠﻢ و ﻋﻠﻤﺎء‪ -‬زﻫـﺪ‪ -‬ﺑﺮادري‪ -‬ﻧﯿﺎزﻫﺎ‪ -‬ﮐﺘﺎب ﻃﻌﺎم‪ -‬ﮐﺘﺎب زﻧﺎن و در ﭼﻬﺎر ﻣﺠّﻠﺪ ﭼﺎپ‬
‫ﺷـﺪه( وﻟﯽ در اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﻧﻈﺮات ﺗﻌّﺼﺐ آﻣﯿﺰي ﺑﮑـﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ از ﺧﻄﺒـﺎء ﻫﺮ ﺧﻄﺒﻪاي ﮐﻪ ﺧﻮاﺳـﺘﻪ آورده‪ ،‬ﻣﺜﻼ ﺧﻄﺒﻪ ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﻌﺮوف‬
‫ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﻌﺎوﯾﻪ و ﭘﺪرش ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻮده و ﻇﻠﻢ و ﺟﻨﺎﯾﺎت آﻧﻬﺎ را ﺑﺮ ﻣﯽﺷﻤﺮد و از ﺧﻼﻓﺖ و ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ آﻧﻬﺎ اﻇﻬﺎر ﺗﻨّﻔﺮ ﻧﻤﻮده‬
‫در ردﯾﻒ ﺧﻄﺒﻪﻫـﺎ ﻧﯿﺎورده و در ﻋﻮض از ﺣّﺠﺎج ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ‪ -‬ﺧﻮﻧﺨﻮار و ﺟﻠّﺎد ﺗﺎرﯾـﺦ ﭼﻨـﺪﯾﻦ ﺧﻄﺒﻪ آورده اﺳﺖ‪) .‬ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﺎم ﮐﺘﺎب‬
‫ﺧﻮد را ﻋﯿﻮن اﻻﺧﺒﺎر ﻧﻬﺎده اﺳﺖ(‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ازﻫﺮي در ﺳـﺨﻦ از اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬راﯾﺖ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﺑﻦ اﻻﻧﺒﺎري ﯾﻨﺴـﺒﻪ اﻟﯽ اﻟﻐﻔﻠـﮥ و اﻟﻐﺒﺎوة و ﻗﻠـﮥ اﻟﻤﻌﺮﻓﻪ و ﻗـﺪ رد ﻋﻠﯿﻪ‬
‫ﻗﺮﯾﺒﺎ ﻣﻦ رﺑﻊ ﻣﺎ اﻟﻔﻪ ﻓﯽ ﻣﺸﮑﻞ اﻟﻘﺮآن«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬دﯾـﺪم ﮐﻪ اﺑﻦ اﻧﺒـﺎري اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ را ﺑﻪ ﻏﻔﻠﺖ و ﮐﻨـﺪي ذﻫﻦ و ﮐﻤﯽ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﺴـﺒﺖ ﻣﯽدﻫـﺪ و ﺗﻘﺮﯾﺒـﺎ ﯾـﮏ ﭼﻬـﺎرم ﮐﺘـﺎب ﻣﺸـﮑﻞ‬
‫اﻟﻘﺮآن او را رد ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﺛﺎر دﯾﮕﺮ اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ )ﻏﺮﯾﺐ اﻟﻘﺮآن‪ -‬ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﺸﮑﻞ اﻟﻘﺮآن‪ -‬ﻣﻌﺎﻧﯽ اﻟﻘﺮآن( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪50 :‬‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦ ﺧﻠﮑﺎن‪ ،‬ﺳﯿﻮﻃﯽ‪ ،‬ﺣﺎج ﺧﻠﯿﻔﻪ‪ ،‬اﺑﻦ ﺧﻄﯿﺐ‪ -‬ﺗﺒﺮﯾﺰي‪ -‬اﺑﻦ اﻧﺒﺎري‪ -‬ﺳﻪ ﮐﺘﺎب ﻧﺎﻣﺒﺮده را از او ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻄﺮف دو ﮐﺘـﺎب ﻏﺮﯾﺐ اﻟﻘﺮآن و ﻣﺸـﮑﻞ اﻟﻘﺮآن او را ﯾﮑﺠـﺎ ﺑﻨـﺎم )ﮐﺘـﺎب اﻟﻘﺮﻃﯿﻦ( ﯾﻌﻨﯽ دو ﮔﻮﺷﻮاره ﺟﻤﻊ ﻧﻤﻮده‪ ،‬وﻓـﺎﺗﺶ ‪276‬‬
‫ﻫﺠﺮي اﺳﺖ‪ ،‬آﺛﺎر ﻏﯿﺮ ﻗﺮآﻧﯿﺶ )ادب اﻟﮑﺎﺗﺐ‪ -‬اﻟّﺸﻌﺮ و اﻟّﺸﻌﺮاء‪ -‬اﻻّﻣﮥ و اﻟّﺴﯿﺎﺳﮥ در ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﺘﺎب اﻟّﺘﺴﻮﯾﻪ ﺑﯿﻦ اﻟﻌﺮب و اﻟﻌﺠﻢ‪ -‬ﺗﻔﻀﯿﻞ‬
‫اﻟﻌﺮب‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻟﻤﺴﺎﺋﻞ‪ ،‬و اﻟﺠﻮاﺑﺎت( اﺳﺖ‪.‬‬
‫)وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن‪ -‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ -‬ﻃﺒﻘﺎت اﻻدﺑﺎء‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐﺪاد‪ -‬اﻧﺒﺎء اﻟﺮّواة‪ -‬ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة‪ -‬داﯾﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﻻﺳﻼﻣّﯿﮥ(‪.‬‬
‫‪ -21‬اﺑﻮ اﻟﻌـّﺒ ﺎس ﺛﻌﻠﺐ‪ :‬از ﺷـﺎﮔﺮدان اﺑﻦ اﻋﺮاﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻـﺪق ﻟﻬﺠﻪ و ﺣﺎﻓﻈﻪ ﻣﻌﺮوﻓﺴﺖ در ﻧﺤﻮ و ﻟﻐﺖ ﭘﯿﺸﻮاي ﮐﻮﻓﯿﻮن و ﺑﺼـﺮﯾﻮن در‬
‫ﻋﺼـﺮ ﺧـﻮﯾﺶ اﺳـﺖ‪ ،‬از آﺛـﺎرش ﮐـﻪ ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧـﺪه‪ -‬ﮐﺘـﺎب اﻟﻔﺼـﯿﺢ ﮐﻪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻓﺼـﯿﺢ ﺛﻌﻠﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷـﺮوﺣﯽ ﺑﺮ آن ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه و‬
‫اﻧﺘﻘﺎداﺗﯽ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎب ﻗﻮاﻋﺪ اﻟّﺸﻌﺮ ﮐﻪ از اﻣﺮ و ﻧﻬﯽ و ﺧﺒﺮ و اﺳﺘﺨﺒﺎر ﺑﺼﻮرت ﻗﻮاﻋﺪ ﺷﻌﺮي ﯾﺎد ﻧﻤﻮده و ﮐﺘﺎب اﻻﻣﺎﻟﯽ‪ .‬وﻓﺎﺗﺶ ‪ 291‬ﻫﺠﺮي‪.‬‬
‫)وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن‪ -‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء‪ -‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ -‬ﻣﺰﻫﺮ ﺳﯿﻮﻃﯽ‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐﺪاد‪ -‬ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة‪ -‬داﯾﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﻻﺳﻼﻣّﯿﮥ(‪.‬‬
‫ﺗﻄّﻮر ﻋﻠﻮم ﻗﺮآﻧﯽ و ﻧﺎم ﺑﻌﻀﯽ از داﻧﺸﻤﻨﺪان آﻧﻬﺎ در ﻗﺮون ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ ‪ ...‬ص ‪50 :‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﺮاي ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖ ﻋﻠﻮم ﺑﻌﺪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( و ﭘﺲ از ﺗﺄﺳﯿﺲ داﻧﺸﮕﺎه اﻣﺎﻣﺎن ﺑﺎﻗﺮ )ع( و ﺻﺎدق )ع( ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻋﻘﻞ ﮔﺰﯾﻨﯽ و اﻧﺪﯾﺸﻪ‬
‫ﮔﺮاﯾﯽ ﭘﺎﯾﻪ ﮔﺰاري ﺷـﺪه ﺑﻮده ﺗﺎ ﻗﺮون ﺑﻌـﺪ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ ﻣﻨﺤﻨﯽ رﺳﻢ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ اوج آن در ﻫﻤﯿﻦ اّﯾﺎم اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ در روزﮔﺎراﻧﯽ ﮐﻪ آﺛﺎر‬
‫ﻓﻠﺴـﻔﯽ و ﻋﺮﻓـﺎﻧﯽ ﻣّﻠﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﯾﻮﻧﺎن و اﯾﺮان و روم و ﻫﻨـﺪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻧﻘﻞ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ و ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﻻزم‬
‫اﺳﺖ ﺗﺎ ﻫﻤﭽﻮن ﺟﺮّﻗﻪاي اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎي ﻧﻬﻔﺘﻪ را از ﭘﺸﺖ ﭘﺮدهﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺗﻌّﺼﺒﺎت ﺷﻌﻮﺑﯿﮕﺮي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪51 :‬‬
‫ﺑﺮ آﻧﻬـﺎ ﮐﺸـﯿﺪه ﺑﻮد روﺷﻦ‪ ،‬و ﻇـﺎﻫﺮ ﺳـﺎزد و اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ را ﺣﮑﻮﻣﺖ دﯾﺎﻟﻤﻪ و ﺳﻪ ﺑﺮادران آل ﺑﻮﯾﻪ )اﺣﻤـﺪ‪ -‬ﻋﻠﯽ‪ -‬ﺣﺴﻦ( اﯾﺠﺎد ﻧﻤﻮدﻧﺪ‬
‫ﺧﺼﻮﺻـﺎ ﻣﻌّﺰ اﻟـّﺪوﻟﻪ ﮐﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﺗﻌـّﺼ ﺒﺎت و ﻟﻪ ﺣﮑـﻮﻣﺖ ﺣّﻘﻪ ﺑـﺎ ﻣﻄﯿﻊ ﻧﻤﻮدن ﺣّﮑـ ﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﺻﺖ ﮐﻤـﺘﺮﯾﻦ روش ﻋﻘﻼـﻧﯽ ﺑﺪاﻧﺸـﻤﻨﺪان‬
‫ﻧﻤﯽدادﻧﺪ ﺷﮑﻮه ﻋﻈﻤﺖ داﻧﺸﮕﺎه اﺳﻼﻣﯽ را ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ -‬اﺑﻦ اﺛﯿﺮ در اﻟﮑﺎﻣﻞ ﻓﯽ اﻟّﺘﺎرﯾﺦ‪ -‬و ﺳﯿﻮﻃﯽ در ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻠﻔﺎء‪:‬‬
‫»و ﻓﯽ ﺳـﻨﮥ اﺛﻨﺘﯿﻦ و ﺧﻤﺴـﯿﻦ ﺑﻌـﺪ اﻟّﺜﻼﺛﻤﺎﺋﮥ ﯾﻮم ﻋﺎﺷﻮرا‪ ،‬اﻟﺰم ﻣﻌﺰ اﻟّﺪوﻟﻪ اﻟّﻨﺎس ﺑﻐﻠﻖ اﻻﺳﻮاق و ﻣﻨﻊ اﻟّﻄﺒﺎﺧﯿﻦ ﻣﻦ اﻟّﻄﺒﺦ و ﻧﺼـﺒﻮ اﻟﻘﺒﺎب‬
‫ﻓﯽ اﻻﺳﻮاق و ﻋﻠﻘﻮا ﻋﻠﯿﻬﺎ اﻟﻤﺴﻮح و اﺧﺮﺟﻮا ﻧﺴﺎء ﻣﻨﺘﺸـﺮات اﻟّﺸﻌﻮر ﯾﻠﻄﻤﻦ ﻓﯽ اﻟّﺸﻮاره و ﯾﻘﻤﻦ اﻟﻤﺎﺗﻢ ﻋﻠﯽ اﻟﺤﺴﯿﻦ )ع( و ﻫﺬا اّول ﯾﻮم‬
‫ﯾﻨﺢ ﻋﻠﯿﻪ ﺑﺒﻐﺪاد و ﻓﯽ ﺛﺎﻧﯽ ﻋﺸﺮ ذي اﻟﺤّﺠﮥ ﻣﻨﻬﺎ ﻋﻤﻞ ﻋﯿﺪ ﻏﺪﯾﺮ ﺧﻢ و ﺿﺮب اﻟّﺪﺑﺎدب«‪.‬‬
‫)ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺨﻠﻔﺎء ‪ -403‬اﻟﮑﺎﻣﻞ ﻓﯽ اﻟّﺘﺎرﯾﺦ ‪ (350 /4‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺳﺎل ‪ 352‬روز ﻋﺎﺷﻮراء ﻣﻌّﺰ اﻟّﺪوﻟﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺎزارﻫﺎ و ﺧﻮدداري از‬
‫ﻃﺒـﺦ ﻏـﺬاي ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺑﺮ ﭘﺎداﺷـﺘﻦ ﭼﺎدرﻫﺎ در ﺑﺎزارﻫﺎ و آوﯾﺨﺘﻦ ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي ﺳـﯿﺎه و ﺑﯿﺮون آﻣـﺪن زﻧﺎن ﺑﺮاي ﺗﻌﺰﯾﻪداري ﮐﻪ ﺑﺮ ﺻﻮرت‬
‫ﺧﻮد ﻣﯽزدﻧـﺪ و ﺑﺮ ﭘﺎ داﺷـﺘﻦ ﻋﺰاداري ﺑﺮ ﺣﺴـﯿﻦ )ع( ﻣﻠﺰم ﻧﻤﻮد و اﯾﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ روزي ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺑﻐـﺪاد ﻧﻮﺣﻪ ﺳـﺮاﺋﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧـﺪ و در‬
‫روز ﻋﯿﺪ ﻏﺪﯾﺮ ﺧﻢ ﻧﯿﺰ ﻃﺒﺎﻟﻬﺎ ﻃﺒﻞ ﻣﯽﻧﻮاﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺰام ﻣﻌّﺰ اﻟّﺪوﻟﻪ در اﻗﺎﻣﻪ ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﺳﺎﻻر ﻣﮑﺘﺐ ﺷﻬﺎدت ﮐﻪ درس اﯾﺜﺎرﮔﺮي ﺑﺮاي واژﮔﻮﻧﯽ دﺳﺘﮕﺎه ﺳﺘﻢ ﯾﺰﯾﺪ و ﺗﺠﺪﯾﺪ آن ﺧﺎﻃﺮه را‬
‫ﻣﯽداد‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﭘﺮدهﻫﺎي ﺑﯿﻢ و وﺣﺸﺖ از ﭼﻬﺮه ﻓﻄﺮت ﺣّﻖ ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ و اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﻮد‪.‬‬
‫وﺟﻮد وزراﺋﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد و اﺑﻦ ﻋﻤﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺠّﺪدا ﮐﻼﺳـﻬﺎي داﻧﺸـﮕﺎه اﺳﻼﻣﯽ و ﺟﻌﻔﺮي را روﻧﻘﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺨﺸﯿﺪ ﮐﻪ ﺟﺮﺟﯽ‬
‫زﯾﺪان دو ﻋﻠّﺖ ﺑﺮاي ﻋﻈﻤﺖ ﻋﻠﻤﯽ و دﯾﻨﯽ اﯾﻦ ﻋﺼﺮ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬ﺳﺒﺐ و ﻋّﻠﺖ رﺷﺪ و ﺗﮑﺎﻣﻞ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺎﻣﻮﺳﯽ اﺳﺖ ﻃﺒﯿﻌﯽ و اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮدم اﮔﺮ دﯾﺪﻧﺪ ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﺧﯿﺮ و ﺻﻼح ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﺎ‬
‫ﺷﮑﻮﻓـﺎﺋﯽ ﻋﻘﻠﯽ‪ ،‬و ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ ﮐﻤﺎل و رﺷـﺪ ﻣﯽرﺳـﻨﺪ و در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم‪» -‬ﻫﻨﺎك اﺷـﻬﺮ اﻧﺼﺎر اﻟﻌﻠﻢ ﺣّﺘﯽ ذﻟﮏ اﻟﻌﺼـﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪،‬‬
‫ج‪ ،1‬ص‪52 :‬‬
‫ﻣﻦ اﻟﻤﻠﻮك و اﻟﻮزراء و اﻻﻣﺮاء‪ «:‬در آن زﻣﺎن ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ ﯾﺎران ﻋﻠﻢ از ﻣﻠﻮك و وزراء و اﻣﺮاء ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫دﻟﯿـﻞ دّوم را ﺣﮑﻮﻣﺖ دﯾﻠﻤﯿﺎن ﻣﯽداﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ﻓﻘّﺮب ﻋﻀـﺪ اﻟـّﺪوﻟﻪ اﻟﻌﻠﻤﺎء و اﻟﮑﺘﺎب و اﺣﺴﻦ وﻓﺎﺗﻬﻢ و اﺳـﺘﺤّﺜﻬﻢ ﻋﻠﯽ اﻻﺷـﺘﻐﺎل‬
‫ﺑـﺎﻟﻌﻠﻢ و ﺗـﺄﻟﯿﻒ اﻟﮑﺘﺐ‪ -‬اﻟﻒ اﺑﻮ اﻟﺴـﺤﺎق اﻟـّﺼ ﺎﺑﯽ ﮐﺘﺎﺑـﺎ ﻓﯽ اﺧﺒـﺎر آل ﺑﻮﯾﻪ ﺳـّﻤﺎه اﻟﻨـﺎﺟﯽ و اﻟﻒ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ اﻟﻔﺎرﺳـﯽ ﮐﺘﺎب اﻻﯾﻀﺎح و‬
‫اﻟﺘﮑﻤﻠﮥ ﻓﯽ اﻟّﻨﺤﻮ و ﻗﺼﺪه ﻓﺤﻮل اﻟّﺸﻌﺮا ﻓﯽ ﻋﺼﺮه ﮐﺎﻟﻤﺘﻨّﺒﯽ و اﻟّﺴﻼﻣﯽ و ﻏﯿﺮ ﻫﻤﺎ و ﮐﺎن ﻣﺠﻠﺴﺎ ﻻ ﯾﺨﻠﻮ ﻣﻦ اﻻدﺑﺎء و اﻟﻌﻠﻤﺎء ﯾﺒﺎﺳﻄﻬﻢ و‬
‫ﯾﺒﺎﺣﺜﻬﻢ ‪ ...‬و ﺗﺄﺛﯿﺮﻫﻢ ﻓﯽ ﻫﺬه اﻟّﻨﻬﻀﻪ ﻓﯽ اﻻﮐﺜﺮ ﻋﻠﯽ اﺧﺬﻫﻢ ﺑﻨﺎﺻﺮ اﻟﻌﻠﻤﺎء و اﻻدﺑﺎء‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻋﻀﺪ ﻟا ّﺪوﻟﻪ داﻧﺸـﻤﻨﺪان و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن را ﺑﺨﻮد ﻧﺰدﯾﮏ ﮔﺮداﻧﺪ و ﻣﻘﺪﻣﺸﺎن را ﻧﯿﮑﻮ ﺷﻤﺮد و ﺑﺮ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎب‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻘﺸﺎن ﻣﯽﻧﻤﻮد اﺑﻮ اﺳـﺤﺎق ﺻﺎﺑﯽ ﮐﺘﺎب ﻧﺎﺟﯽ در ﺗﺎرﯾـﺦ را ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻓﺎرﺳـﯽ ﮐﺘﺎب اﯾﻀﺎح و ﺗﮑﻤﻠﻪ در ﻧﺤﻮ‪ ،‬و ﻟـﺬا او ﻫﻤﻪ‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳـﻼﻣﯽ ﻓﺤﻮل ﺷـﻌﺮاء ﻣﺜﻞ ﻣﺘﻨّﺒﯽ و ﺳّﻠﺎﻣﯽ ﻗﺼﺪ ﺣﻀﻮرش ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺠﻠﺲ او از ادﺑﺎء و ﻋﻠﻤﺎء ﺧﺎﻟﯽ ﻧﺒﻮد ﺑﻪ آﻧﻬﺎ آﺳﺎﯾﺶ و‬
‫آزادي ﻣﯽداد و ﺑـﺎ آﻧﻬـﺎ ﻣﺒـﺎﺣﺜﻪ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺗـﺄﺛﯿﺮ آﻧﻬـﺎ در اﯾﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻨﻮط و ﻣﺘﻮّﻗﻒ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﯾـﺎري ﻋﻠﻤﺎء و ادﺑﺎء اﻗـﺪام‬
‫ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﻬّﻤﯽ در اﯾﻦ ﻋﺼﺮ ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻓﺎﯾﺪه ﻋﻤﻮم راﯾﮕﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﯾﺎﻗﻮت ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬ﻟﻢ ﯾﮑﻦ ﻓﯽ اﻟّﺪﻧﯿﺎ اﺣﺴﻦ ﮐﺘﺐ ﻣﻨﻬﺎ‪ ،‬ﮐﺎﻧﺖ ﮐّﻠﻬﺎ ﺑﺨﻄﻮط اﻻﺋّﻤﮥ اﻟﻤﻌﺘﺒﺮه و اﺻﻮﻟﻬﻢ اﻟﻤﺤّﺮره« ﯾﻌﻨﯽ در دﻧﯿﺎ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﺋﯽ‬
‫ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ از آﻧﻬﺎ ﻧﺒﻮد و ﻫﻤﮕﯽ ﺑﻪ ﺧّﻂ ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺧّﻂ و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اﺻﯿﻞ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﺻﻮل ﺻﺤﯿﺢ ﻧﮕﺎرش ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﻗﺒـﺎل دﯾﻠﻤﯿـﺎن‪ ،‬ﺳﺎﻣﺎﻧﯿـﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺳـﻬﻢ ﺧﻮد در ﻋﻈﻤﺖ اﻧﻘﻼـب ﻓﮑﺮي و ﻋﻠﻤﯽ و ﺗﻤـّﺪن ﺑﺴـﯿﺎر درﺧﺸﺎن ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ دﺧﺎﻟﺖ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ وزراﺋﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻠﻌﻤﯽ ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮي را ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻤﻮد‪ ،‬داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫آل زﯾـﺎر در ﻃﺒﺮﺳـﺘﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸّﻮق ﻋﻠﻤﺎء ﺑﻮدﻧـﺪ و ﻣﺸـﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ ﺷـﻤﺲ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ ﻗﺎﻣﻮس وﺷـﻤﮕﯿﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﺎﻟﻪاي در‬
‫اﺳﻄﺮﻻب ﻧﻮﺷﺖ و ﺑﺎ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪53 :‬‬
‫ﺑﻦ ﻋّﺒﺎد راﺑﻄﻪ ﻋﻠﻤﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوﻟﺖ ﺣﻤـﺪ ﻧا ﯽﻫﺎ در ﺣﻠﺐ و ﻣﻮﺻـﻞ و ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦﺷﺎن‪ -‬ﺳـﯿﻒ اﻟّﺪوﻟـﮥ اﺳﺖ ﮐﻪ او ﻧﯿﺰ ﻫﻤﻮاره ﻣﺠﻠﺴـﺶ ﻣﺮﮐﺰ ادﺑﺎء و ﻋﻠﻤﺎء ﺑﻮده اﺳـﺖ‬
‫دوﻟﺖ ﻓﺎﻃﻤﯽ در ﻣﺼﺮ ﮐﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي ﺑﺰرﮔﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻋﺼﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﻔﺎﺗﯿﺢ اﻟﻌﻠﻮم ﺧﻮارزﻣﯽ و اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ اﺑﻦ ﻧﺪﯾﻢ و اﺣﺼﺎء اﻟﻌﻠﻮم ﻓﺎراﺑﯽ ﺑﺮاي ﮐﻠﯿﺪ ﻓﻬﻢ داﻧﺶﻫﺎ و آﺷﻨﺎﺋﯽ‬
‫ﻣﺮدم ﺑﻪ ﮐﺘﺐ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻨـﮏ ﻓﻬﺮﺳﺖوار ﻋﻠﻤـﺎﺋﯽ ﮐﻪ در ﻟﻐـﺎت ﻗﺮآن و ﻧﻮادر ﻏﺮﯾﺐ و ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن آﺛﺎري ﺑﺠﺎ ﮔﺰاردهاﻧـﺪ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﭘﺲ از آﺷـﻨﺎﯾﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻠﻤـﺎ و ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﺷﺎن در ﭼﻬﺎر ﻗﺮن و ﺑﺎ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﮐﺘﺎب ﮐﻢ ﻧﻈﯿﺮ ﻣﻔﺮدات راﻏﺐ ﻣﺘﻮّﺟﻪ ﺷﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از اﺋﻤﻪ اﻃﻬﺎر )ع( ﮐﻪ در ذﯾﻞ ﯾﮏ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺗﻤـﺎم آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﭼﻬﺎر ﺻـﺪ ﺳﺎل ﺗﻨﻬﺎ راﻏﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ و اﺣﺎﻃﻪ‬
‫ﻋﻠﻤﯽ و ﻋﻤﻠﯽ ﺑﻪ ﻗﺮآن دارد و ﻫﯿﭻ ﻣﻔّﺴﺮي و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهاي ﺗﺎ اﻣﺮوز ﮐﻪ ﻗﺮن ﭘﺎﻧﺰده ﻫﺠﺮي اﺳﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺴﻠّﻄﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -1‬اﺑﻮ اﺳﺤﺎق زﺟﺎج‪ :‬ﮔﻮﯾﺎ ﺷﯿﺸﻪﺑﺮي داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﮔﺮد ﻣﺒّﺮد آﺛﺎر زﯾﺎدي دارد از آن ﺟﻤﻠﻪ )ﮐﺘﺎب ﺳﺮ اﻟّﻨﺤﻮ‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻻﺑﺎﻧﻪ و اﻟّﺘﻔﻬﯿﻢ‬
‫در ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺴﻢ اﻟّﻠﻪ اﻟّﺮﺣﻤﻦ اﻟّﺮﺣﯿﻢ‪ -‬ﮐﺘﺎب ﺧﻠﻖ اﻻﻧﺴﺎن در ﻟﻐﺖ‪ -‬ﮐﺘﺎب ﻣﻌﺎﻧﯽ اﻟﻘﺮآن( وﻓﺎﺗﺶ ‪ 311‬ه‪.‬‬
‫)وﻓﯿـﺎت اﻻﻋﯿـﺎن‪ -‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء‪ -‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ -‬ﻃﺒﻘﺎت اﻻدﺑﺎء‪ -‬روﺿﺎت اﻟّﺠﻨﺎت‪ -‬ﺑﻐﯿﻪ اﻟﻮﻋﺎة و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺂﺧـﺬ ادﺑﯽ دﯾﮕﺮ( ‪ -2‬اﺑﻦ اﻧﺒﺎري‪-‬‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ‪ ،‬ﺷﺎﮔﺮد ﺛﻌﻠﺐ و ﭘـﺪر ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻮاﻫﺪ زﯾﺎدي از ﻗﺮآن و اﺷـﻌﺎر ﺣﻔﻆ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ﺳـﯿﺼﺪ ﻫﺰار ﺑﯿﺖ در‬
‫ﻟﻐﺖ و ﻧﺤﻮ در ﻗﺮآن و ﺣـﺪﯾﺚ ﺗﺄﻟﯿﻒ داﺷـﺘﻪ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﻣﺎﻧـﺪه اﺳﺖ )ﮐﺘﺎب اﻻﺿـﺪاد در ﻧﺤﻮ‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻟّﺰاﻫﺮ در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﮐﻠﻤﺎت ﻋﺎّﻣﻪ ﻣﺮدم‪-‬‬
‫ﺷﺮح ﻣﻌﻘﻠّﯿﺎت ﮐﺘﺎب اﻻﻧﺼﺎح و ﮐﺘﺎب اﻟﻬﺎءات( وﻓﺎﺗﺶ ‪ 328‬ه‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪54 :‬‬
‫)وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن‪ -‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐﺪاد‪ -‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء‪ -‬روﺿﺎت اﻟﺠﻨﺎت‪ -‬داﯾﺮة اﻟﻤﻌﺎرف‪ -‬ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة(‪.‬‬
‫‪ -3‬اﺑﻦ وﻻد‪ -‬از ﺷﺎﮔﺮدان زﺟﺎج ﮐﻪ ﻧﺎﻣﺶ اﺑﻮ اﻟﻌّﺒﺎس اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ اﺳﺖ‪ ،‬از آﺛﺎرش ﮐﻪ ﻫﺴﺖ و ﭼﺎپ ﺷﺪه )اﻟﻤﻘﺼﻮر و اﻟﻤﻤﺪود(‬
‫وﻓﺎﺗﺶ ‪) 331‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء‪ -‬ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة(‪.‬‬
‫‪ -4‬اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻧﺤﺎس‪ :‬ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ -‬از ﺷﺎﮔﺮدان زﺟﺎج و او ﻏﯿﺮ از اﺑﻦ ﻧﺤﺎس ﻧﺤﻮي ﻣﺘﻮّﻓﯽ ‪ 298‬ه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت زﯾﺎدي در ﻟﻐﺖ‬
‫و ادب و ﻗﺮآن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي زﯾﺮ از او ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﺷﺮح ﻣﻌﻠّﻘﺎت ﺳﺒﻊ‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻋﺮاب ﻗﺮآن‪ -‬ﻋﺘﺎب ﻣﻌﺎﻧﯽ اﻟﻘﺮآن‪ -‬ﻧﺎﺳﺦ و ﻣﻨﺴﻮخ ﻗﺮآن( وﻓﺎﺗﺶ ‪ 338‬ه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء‪ -‬وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن‪ -‬ﻃﺒﻘﺎت اﻻدﺑﺎء‪ -‬روﺿﺎت اﻟّﺠﻨﺎت‪ -‬اﻧﺒﺎه اﻟﺮواة‪ -‬ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة‪ -‬اﻟﻤﺰﻫﺮ ﺳﯿﻮﻃﯽ(‪.‬‬
‫‪ -5‬زّﺟﺎﺟﯽ‪ -‬ﻋﺒـﺪ اﻟّﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺳـﺤﺎق زﺟﺎﺟﯽ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻧﺤﻮ‪ ،‬و اﻫﻞ ﻧﻬﺎوﻧـﺪ اﺳﺖ در دﻣﺸﻖ و ﻃﺒﺮﯾﻪ ﺳـﻤﺖ اﺳـﺘﺎدي داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ از‬
‫ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎﯾﺶ ﮐـﻪ رﺳـﯿﺪه اﺳﺖ )ﮐﺘـﺎب اﻟﺠﻤـﻞ ﻓﯽ اﻟّﻨﺤـﻮ‪ -‬اﻟّﺰاﻫﺮ‪ -‬اﻻﻣـﺎﻟﯽ در ﻟﻐﺖ( ﻣﺘـﻮّﻓﯽ ‪ 339‬ه‪) .‬وﻓﯿـﺎت اﻻﻋﯿـﺎن‪ -‬ﺻـﻔﺎت اﻻدﺑﺎء‪-‬‬
‫اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ -‬ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة(‪.‬‬
‫‪ -6‬اﺑﻮ اﻟﻌّﺒﺎس ﻣﺒّﺮد‪ :‬ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳّﻮم ﻓﻮت ﻧﻤﻮد وﻟﯽ اﺛﺮ ارزﻧـﺪهاش در ﺗﺎرﯾﺦ ادب و ﻟﻐﺖ ﺑﻨﺎم‪ -‬اﻟﮑﺎﻣﻞ‪ -‬و ﺷﺎﮔﺮدان و‬
‫راوﯾـﺎﻧﺶ در ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﺗـﺎﮐﻨﻮن ﻣـﻮرد ﺗﻮّﺟﻪ اﺳﺖ ﻧﺎﻣﻪﻫـﺎ و ﺧﻄﺒـﺎت ﻋﻠﯽ )ع( و ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ را در اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﺟﻤﻊ ﻧﻤﻮده ﺑﺎ‬
‫ﻣﻘـﺎﯾﺴﻪ آن ﺑـﺎ ﮐﺘﺎبﻫﺎي اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ ﺳـﻼﻣﺘﯽ ﻧﻔﺲ و ﺣﺴﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﺣّﻘﻪ او ﺑﺨﻮﺑﯽ داﻧﺴـﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺘﻮّﻓﯽ ‪ 285‬ﻫﺠﺮي‪) .‬وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن‪-‬‬
‫اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ -‬و ﺗﻤﺎم ﮐﺘﺐ ادﺑﯽ(‪.‬‬
‫‪ -7‬اﺑﻦ درﯾـﺪ‪ -‬اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ازدي‪ ،‬از اﺑﻮ ﺣـﺎﺗﻢ ﺳﺠﺴـﺘﺎﻧﯽ و رﯾﺎﺷـﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻢ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮ ﻟﻐﺖ ﮐﺘـﺎﺑﺶ دّوﻣﯿﻦ ﮐﺘـﺎب‬
‫ادﺑﯽ اﺳﺖ ﺑﻨـﺎم اﻟﺠﻤﻬﺮة ﻓﯽ اﻟّﻠﻐـﮥ‪ -‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﺘـﺎب ﺧﻠﯿـﻞ ﮐﻪ در ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن در ﭼﻬـﺎر ﻣﺠّﻠـﺪ ﭼﺎپ ﺷـﺪه و ازﻫﺮي اﻧﺘﻘﺎد ﺷﺪﯾـﺪي ﺑﺮ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺶ و اﺧﻼﻗﺶ دارد‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻘﺼﻮره ﺑﺼﻮرت ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪55 :‬‬
‫ﺷﻌﺮ و اﻟﻒ ﻣﻘﺼﻮره و ﻣﻤﺪوده‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻻﺷﺘﻘﺎق‪ -‬در ﻧﺎﻣﻬﺎي ﻗﺒﺎﯾﻞ و ﻣﺸّﺘﻘﺎت اﺳﻤﯽ آﻧﻬﺎ‪ .‬و ﮐﺘﺐ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺘﻮّﻓﯽ ‪ 331‬ه‪.‬‬
‫)وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن‪ -‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐﺪاد‪ -‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء‪ -‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟّﺸﻌﺮاي ﻣﺮزﺑﺎﻧﯽ‪ -‬اﻟﻮاﻓﯽ ﺑﺎﻟﻮﻓﯿﺎت و دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺐ ادب و ﺷﻌﺮي(‪.‬‬
‫ﻋﺼﺮ ﻣﻮﺳﻮﻋﺎت و داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرﻓﻬﺎي ﻋﻠﻮم ‪ ...‬ص ‪55 :‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺑﺮﺟﺴـﺘﮕﯿﻬﺎي ﻋﻠﻤﯽ و اﻧﻘﻼب ادﺑﯽ و ﻟﻐﻮي و ﺷـﻌﺮي در اﯾﻦ ﻋﺼـﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ ﺑﻮﺟﻮد آﻣـﺪن ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﺋﯽ اﺳﺖ در‬
‫ﺑﺎره ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻋﻠﻮم ﮐﻪ ﻣﺆّﺳـ ﺲ آن ﻓﺎراﺑﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎب‪ -‬اﺣﺼﺎء اﻟﻌﻠﻮم و دﯾﮕﺮ ﻣﻔﺎﺗﯿـﺢ اﻟﻌﻠﻮم از اﺑﻮ ﻋﺒـﺪ اﻟﻠّﻪ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‬
‫ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ ﺧﻮارزﻣﯽ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﻓﺎراﺑﯽ در ‪ 52‬ﻓﺼﻞ ﺷﺎﻣﻞ )ﻓﻘﻪ‪ -‬ﮐﻼم‪ -‬ﻧﺤﻮ‪ -‬ﮐﺘﺎﺑﺖ‪ -‬ﺷﻌﺮ و ﻋﺮوض و اﺧﺒﺎر(‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎب دّوم ﺷﺎﻣﻞ اﺻﻄﻼﺣﺎت و ﺷﺮح ﻣﺨﺘﺼﺮي در ‪ 41‬ﻓﺼﻞ در ‪ 9‬ﺑﺎب )ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ -‬ﻃّﺐ‪ -‬ﻣﻨﻄﻖ‪ -‬ﻋﺪد‪ -‬ﻫﻨﺪﺳﻪ‪ -‬ﻧﺠﻮم‪ -‬ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ‪ -‬ﺧﯿﺎل‪-‬‬
‫ﮐﯿﻤﯿﺎء(‪.‬‬
‫ﻓﺎراﺑﯽ و ﺧﻮارزﻣﯽ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎ‪ ،‬ﻋﻠﻮم زﻣـﺎن ﺧﻮﯾﺶ را ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻠﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ در آن ﮐـﺎر ﮐﺮده و آﺛـﺎري داﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ در ﺣـﺪود ﺳـﯿﺼﺪ ﻋﻠﻢ ﺑﻮده‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﻔﺘﺎح اﻟّﺴﻌﺎده‪ -‬ﻫﻤﻪ را ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺷﺮح داده اﺳﺖ‪ 9 .‬ﻋﻠﻢ در اﻟﻔﺎظ و ﻋﻠﻮم زﺑﺎﻧﯽ و ﺗﺎرﯾﺦ‪ 44 -‬ﻋﻠﻢ‬
‫در ﻣﻨﻘﻮﻻت ذﻫﻨﯽ‪ 5 -‬ﻋﻠﻢ در ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت‪ ،‬رﯾﺎﺿـّﯿﺎت‪ -‬ﻃّﺐ‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮاﺳﺖ‪ 122 -‬ﻋﻠﻢ در ﺣﮑﻤﺖ ﻋﻤﻠﯽ‪ 8 -‬ﻋﻠﻢ در ﻋﻠﻮم ﺷﺮﻋﯽ ﻣﺜﻞ‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ‪ -‬ﺣﺪﯾﺚ‪ 92 -‬ﻋﻠـﻢ در ﻣﻔﺮدات ﻓﻀﺎﺋـﻞ ﻗﺮآن و ﻗﺮاءات و ﻓﺮوع ﺗﻔﺴــﯿﺮ‪ 40 -‬ﻋﻠﻢ در ﻋﻠﻢ ﺣـﺪﯾﺚ و ﻓﺮوع آن‪ -‬اﺣـﺎدﯾﺚ )ﻣﻔﺘـﺎح‬
‫اﻟّﺴـ ﻌﺎده و ﻣﺼﺒﺎح اﻟّﺴﯿﺎده ﺟﻠﺪ ‪ /1‬از ‪ 81‬ﺗﺎ ‪ 540‬ج ‪ (2‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻗﺼﺪ ﻧﺪاﺷـﺘﻢ ﺳﺨﻨﯽ از ﺧﺎور ﺷﻨﺎﺳﺎن و ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ در ﺑﺎره ﺗﻤّﺪن و ﻋﺼﺮ‬
‫درﺧﺸﺎن اﺳﻼﻣﯽ ﮐﺘﺎب ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﺷﺎﻫﺪي ذﮐﺮ ﮐﻨﻢ وﻟﯽ ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﯾﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﮐﺘﺎب‪:‬‬
‫)اﻟﺤﻀﺎرة اﻻﺳﻼﻣﯿﮥ ﻋﻦ اﻟﻘﺮن اﻟّﺮاﺑﻊ اﻟﻬﺠﺮي( از آدم ﻣﺘﺰ‪ -‬ﯾﺎدآوري ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪56 :‬‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬در اﯾﻦ ﻋﺼـﺮ ﮐﻪ ﺣﺪود ﻣﻤﻠﮑﺖ اﺳﻼم از ﻗﺎﻫﺮه ﺗﺎ ﻫﻨﺪ و درﯾﺎي ﻓﺎرس ﺗﺎ ﺳﻮدان و ﺷﻤﺎل ﮐﺸﻮر و ﺗﺎ ﻗﻔﻘﺎز و ﭼﯿﻦ ﮔﺴﺘﺮش‬
‫داﺷﺖ ﺑﻘـﺪري ﯾﮑﭙـﺎرﭼﮕﯽ در ﮐﺸﻮرﻫـﺎي ﻣﺴـﻠﻤﺎن و آزادي وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﯾـﮏ ﻓﺮد ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ در داﺧـﻞ اﯾﻦ ﻣﺤـﺪوده‬
‫ﻋﻈﯿﻢ ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﯾﺖ دﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﺪون ﻫﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﻗﯿﺪ و ﺑﻨﺪي ﻣﺴﺎﻓﺮت ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﻫﺮ ﮐﺠﺎ ﻣﺮدﻣﯽ را ﻣﯽدﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺷﺮﯾﻌﺘﯽ واﺣﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ او ﻧﻤﺎز اﻗﺎﻣﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺷـﺮﯾﻌﺖ و دﯾﻨﯽ ﯾﮕﺎﻧﻪ ﻣﯽدﯾـﺪ ﻋﺮف و ﻋﺎدات ﻫﻢ ﯾﮑﭙﺎرﭼﻪ ﺑﻮد‪ ،‬در اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﯾﮕﺎﻧﻪ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻋﻤﻠﯽ را ﻣﯽدﯾﺪ ﮐﻪ ﺣّﻖ زﻧﺪﮔﯽ اﺳﻼﻣﯽ را ﺑﺮاي او ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻄﻮرﯾﮑﻪ ﺣﺮﻣﺖ ﺷﺨﺺ او در اﻣﻨﯿﺖ ﻗﺮار دارد و‬
‫ﯾﮏ ﻓﺮد واﺣﺪ اﺳﺖ و ﻫﯿﭽﮑﺲ ﻗﺪرت ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ او را ﺑﻬﺮ ﺷﮑﻞ و ﺻﻮرت ﺑﻪ ﺑﺮدﮔﯽ در آورد ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫و ﻗـﺪ ﻃﻮف ﻧﺎﺻـﺮ ﺧﺴـﺮو ﻓﯽ ﻫـﺬه اﻟﺒﻼد ﮐﻠﻬﺎ ﻓﯽ اﻟﻘﺮن اﻟﺨﺎﻣﺲ اﻟﻬﺠﺮي دون ان ﯾﻼﻗﯽ ﻣﻦ اﻟﻤﻀـﯿﻘﺎت ﻣﺎ ﮐﺎن ﯾﻼﻗﯿﻪ اﻵﻟﻤﺎﻧﯽ اﻟّـﺬي‬
‫ﮐﺎن ﯾﻨﺘﻘﻞ ﻓﯽ اﻟﻤﺎﻧﯿﺎ ﻓﯽ اﻟﻘﺮن اﻟﺜﺎﻣﻦ ﻋﺸﺮ ﺑﻌﺪ اﻟﻤﺴﯿﺢ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴﻼم«‪.‬‬
‫اﻟﺤﻀﺎرة اﻻﺳﻼﻣّﯿﮥ ﻓﯽ اﻟﻘﺮن اﻟّﺮاﺑﻊ اﻟﻬﺠﺮي ج ‪ /1‬ص ‪ 22‬آدام ﻣﻨﺘﺰ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺎﺻـﺮ ﺧﺴـﺮو ﺟﻬـﺎﻧﮕﺮد و داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﻣﺸـﻬﻮر‪ ،‬ﺗﻤـﺎم اﯾـﻦ ﮐﺸﻮرﻫـﺎ را در ﻗﺮن ﭘﻨﺠـﻢ ﻫﺠﺮي ﺳـﯿﺮ ﮐﺮده و دﯾـﺪه اﺳـﺖ ﺑـﺪون اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﻣﻀـﯿﻘﻪﻫﺎﺋﯽ ﻣﺜﻞ ﻣﻀﯿﻘﻪﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻓﺮد آﻟﻤﺎﻧﯽ در ﻣﻮﻗﻊ ﺟﺎﺑﺠﺎ ﺷﺪن در آﻟﻤﺎن آﻧﻬﻢ در ﻗﺮن ﻫﯿﺠﺪه ﻣﯿﻼدي ﺑﻌﺪ از ﻣﺴﯿﺢ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮو ﭼﻨﺎن ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺤﻮل ﻋﻠﻤﺎي اﯾﻦ ﻗﺮن ‪ ...‬ص ‪56 :‬‬
‫‪ -1‬ﺷـﺮﯾﻒ رﺿـﯽ‪ -‬ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﻋﺎﻟﻤﯽ ﻣﻤﺘﺎز و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر در ﻟﻐﺖ و ﻧﺤﻮ آﺛﺎرش )دﯾﻮان ﺷﻌﺮ‪ -‬ﺣﻘﺎﯾﻖ اﻟّﺘﺄوﯾﻞ‪ -‬ﻣﺠﺎز اﻟﻘﺮآن( و ﻫﻢ از‬
‫او اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ را ﺟﻤﻊآوري ﻧﻤﻮده اﺳﺖ رﺣﻤﻪ اﻟﻠّﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﺘﻮﻓّﯽ ‪ 404‬ه‪.‬‬
‫‪ -2‬اﺑﻮ اﻟﻌﻼء ﻣﻌّﺮي‪ :‬ﺷﺎﻋﺮ ﻟﻐﺖ ﺷﻨﺎس و زاﻫﺪ‪ ،‬آﺛﺎرش )ﺳﻘﻂ اﻟﺰﻧﺪ‪ -‬دﯾﻮان‪-‬‬
‫رﺳﺎﺋﻞ‪ -‬ﻟﺰوﻣﯿﺎت‪ -‬رﺳﺎﻟﮥ اﻟﻐﻔﺮان( ﻣﺘﻮّﻓﯽ ‪ 449‬ه‪.‬‬
‫‪ -3‬اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺪ در ادب و ﻧﺠﻮم و ﺗﺮﺳﻞ اﺳﺘﺎد ﺑﻮد‪ ،‬آﺛﺎر او در ﯾﺘﯿﻤﮥ اﻟّﺪﻫﺮ ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﻮﻓّﯽ ‪ 360‬ه‪.‬‬
‫‪ -4‬اﺑـﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ ﻋـّﺒ ﺎس ﺧـﻮارزﻣﯽ‪ -‬ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﻣﻌﺮوف و ﭘﯿﺸﻮاي ادب و ﻟﻐﺖ در ﺧﻮارزم‪ -‬رﺳﺎﺋـﻞ ﺧﻮارزﻣﯽ ﭼـﺎپ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺘﻮﻓّﯽ ‪ 382‬ﻫﺠﺮي‪ .‬ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻬّﻤﯽ در ﺑﺎره ﺳﺘﻤﻬﺎﺋﯽ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺮ ﻋﻠﻮّﯾﻮن رﻓﺘﻪ دارد‪.‬‬
‫‪ -5‬اﺑﻮ اﺳﺤﺎق ﺻﺎﺑﯽ‪ :‬ﮐﻪ ﻣﻨﺸﺂت و رﺳﺎﺋﻠﺶ ﻣﻮﺟﻮد و ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﻮّﻓﯽ ‪.384‬‬
‫‪ -6‬ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد‪ :‬ﮐﻪ ﺷـﻬﺮﺗﺶ در ﺗﻤﺎم ﮐﺘﺐ ادﺑﯽ و ﺷـﻌﺮي ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺖ آﺛﺎرش‪) :‬ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ‪ -‬اﻟﻤﺤﯿﻂ ‪ 7‬ﺟﻠﺪ‪ -‬اﻻﺑﺎﻧﻪ ﻋﻦ ﻣﺬﻫﺐ‬
‫اﻫﻞ اﻟﻌـﺪل‪ -‬اﺳـﻤﺎء اﻟّﻠﻪ و ﺻـﻔﺎﺗﻪ‪ -‬اﻻﻋﯿﺎد و ﻓﻀﺎﺋﻞ اﻟﻨﯿﺮوز‪ -‬اﻻﻣﺎﻣـﮥ‪ -‬اﻻﻧﻮار‪ -‬اﻟﺘّﺬﮐﺮه ﻓﯽ اﺻﻮل اﻟﺨﻤﺴﻪ‪ -‬ﺗﻔﺼـﯿﻞ اﺣﻮال اﻟﺴـّﯿﺪ ﻋﺒﺪ‬
‫اﻟﻌﻈﯿﻢ اﻟﺤﺴﻨﯽ‪ -‬ﺟﻮﻫﺮة اﻟﺠﻤﻬﺮه ﮐﻪ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺷﺪه ﺟﻤﻬﺮه اﺑﻦ درﯾﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺘﻮّﻓﺎي ‪ 374‬ﻫﺠﺮي‪) .‬دﯾﻮان رﺳﺎﺋﻞ‪ -‬دﯾﻮان ﺷﻌﺮ‪ -‬اﻟﻘﻀﺎء و اﻟﻘﺪر‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻟﻮزراء(‪.‬‬
‫‪ -7‬ﺑﺪﯾﻊ اﻟّﺰﻣﺎن ﻫﻤﺪاﻧﯽ‪ -‬ﺷﺎﻋﺮ و ﻟﻐﻮي ﺑﺎ ﺣﺎﻓﻈﻪاي ﺑﺴﯿﺎر ﻗﻮي آﺛﺎرش )رﺳﺎﺋﻞ‪ -‬دﯾﻮان ﺷﻌﺮ‪ -‬ﻣﻘﺎﻣﺎت( ﻣﺘﻮّﻓﯽ ‪ 398‬ﻫﺠﺮي‪.‬‬
‫‪ -8‬ﺛﻌـﺎﻟﺒﯽ ﺑا ـﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻧﯿﺸـﺎﺑﻮري‪ -‬آﺛـﺎر ﺑﺴـﯿﺎري دارد‪ ،‬اﻫّﻢ آﻧﻬـﺎ ﮐﻪ در ادب و ﻟﻐﺖ اﺳﺖ )ﻓﻘﻪ اﻟّﻠﻐﻪ‪ -‬اﺣـﺎﺳﻦ اﻟﻤﺤـﺎﺳﻦ‪ -‬اﻻﻋﺠـﺎز و‬
‫اﻻﯾﺠﺎز‪ ،‬اﻻﻣﺜﺎل‪ -‬اﻟّﺘﻤﺜﯿﻞ و اﻟﻤﺤﺎﺿـﺮه‪ -‬ﺛﻤﺎر اﻟﻘﻠﻮب‪ -‬ﺧﺎّص اﻟﺨﺎص ﺳـﺤﺮ اﻟﺒﻼﻏﻪ و ﺳّﺮ اﻟﺒﺮاﻏﻪ‪ -‬ﺳّﺮ اﻻدب ﻓﯽ ﻣﺠﺎري ﮐﻼم اﻟﻌﺮب‪-‬‬
‫ﻏﺮر اﺧﺒﺎر ﻣﻠﻮك اﻟﻔﺮس‪ -‬اﻟﻔﻮاﺋـﺪ و اﻟﻘﻼﺋـﺪ‪ -‬اﻟﮑﻨﺎﯾﻪ و اﻟّﺘﻌﺮﯾﺾ‪ -‬ﮐﻨﺰ اﻟﮑﺘﺎب‪ -‬ﻟﻄﺎﺋﻒ اﻟﻤﻌﺎرف‪ -‬ﻣﮑﺎرم اﻻﺧﻼق‪ -‬ﻣﻮﻧﺲ اﻟﻮﺣﯿـﺪ‪-‬‬
‫ﯾﺘﯿﻤﻪ اﻟّﺪﻫﺮ‪ ،‬ﻓﯽ ﻣﺤﺎﺳﻦ اﻫﻞ اﻟﻌﺼﺮ »‪ «1‬وﻓﺎت ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ ‪ 429‬ه‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺑﻌﺪ از ﮐﺘﺎب ﯾﺘﯿﻤﻪ اﻟّﺪﻫﺮ ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ ﻋّﺪهاي از او ﺗﻘﻠﯿﺪ ﻧﻤﻮده ﻣﺜﻞ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﺎ ﺧﺮزي ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻨﺎم دﻣﯿﮥ اﻟﻘﺼـﺮ و ﻋﺼﺮة اﻫﻞ اﻟﻌﺼﺮ‬
‫ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﺳـﭙﺲ اﺑﻮ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ ﺳـﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ در ذﯾﻞ آن ﺗﺄﻟﯿﻔﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم‪ -‬زﯾﻨﮥ اﻟّﺪﻫﺮ و ﻋﺼـﺮة اﻫﻞ اﻟﻌﺼـﺮ دارد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻋﻤﺎد اﻟّﺪﯾﻦ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻨﺎم ﺧﺮﯾﺪة اﻟﻘﺼﺮ و ﺟﺮﯾﺪة اﻟﻌﺼﺮ‪-‬‬
‫‪ -9‬اﺑﻮ اﻟﻔﺮج اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ‪ -‬ﻧﺎﻣﺶ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ در ﻟﻐﺖ و ﻧﺤﻮ و ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺷﻌﺎر و ﻣﻐﺎزي و ﻃّﺐ و ﻧﺠﻮم اﺳﺘﺎد ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﺘﺎب‪ -‬اﻻﻏﺎﻧﯽ‪ -‬او‬
‫ﻣﺸﻬﻮر ﺧﺎّص و ﻋﺎم اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟّﺪﻣﺎرات و ﻣﻘﺎﺗﻞ اﻟّﻄﺎﻟﺒﯿﻦ‪ -‬ﮐﻪ از ﮐﺘﺐ ذﯾﻘﯿﻤﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻬﺎدت ﺗﻤﺎم ﻣﺒﺎرزﯾﻦ ﻋﻠﻮي ﮐﻪ ﺑﺎ ﻇﻠﻢ و‬
‫ﺳﺘﻢ درﮔﯿﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﺑﺮﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ در آورده اﺳﺖ‪ ،‬وﻓﺎﺗﺶ ‪ 356‬ه‪.‬‬
‫‪ -10‬اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺗّﻨﻮﺧﯽ‪ -‬ﺻـﺎﺣﺐ ﮐﺘـﺎب‪ -‬اﻟﻔﺮج ﺑﻌـﺪ اﻟّﺸـ ﺪة‪ -‬ﮐﺘـﺎﺑﯽ اﺳﺖ ادﺑﯽ و ﺳﻮدﻣﻨـﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﻣـﻞ ﺣﻘـﺎﯾﻖ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ اﺳﺖ و ﮐﺘـﺎب‪-‬‬
‫ﻧﺸﻮرا‪ -‬اﻟﻤﺤﺎﺿﺮه و اﺧﺒﺎر اﻟﻤﺬاﮐﺮه‪ -‬ﻣﺘﻮّﻓﯽ ‪ 384‬ه‪.‬‬
‫‪ -11‬اﺑﻮ ﻫﻼـل ﻋﺴـﮑﺮي اﻫﻮازي‪ -‬ﺗﺄﻟﯿﻔـﺎت زﯾـﺎدي داﺷـﺘﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ‪) :‬ﺟﻤﻬﺮة اﻻﻣﺜـﺎل‪ -‬ﮐﺘـﺎب اﻟـّﺼ ﻨﺎﻋﺘﯿﻦ‪ -‬دﯾﻮان اﻟﻤﻌـﺎﻧﯽ‪ -‬ﮐﺘـﺎب‬
‫اﻟﻤﺼﻮن ﻓﯽ اﻻدب‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻻواﯾﻞ‪ -‬اﻟّﺘﻔﻀﯿﻞ ﺑﯿﻦ ﺑﻼﻏﺘﯽ اﻟﻌﺮب و اﻟﻌﺠﻢ اﻟﻔﺮوق ﻓﯽ اﻟّﻠﻐﮥ( ﻣﺘﻮّﻓﯽ ‪ 395‬ه‪.‬‬
‫‪ -12‬ﺷﺮﯾﻒ ﻣﺮﺗﻀﯽ »‪ «1‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ اﻟﻤﻮﺳﻮي اﻟﻌﻠﻮي ﺑﺮادر ﺷﺮﯾﻒ رﺿﯽ‪ ،‬از‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻧﻮﺷﺖ و ﺑﻌﺪ در ﻗﺮن ﯾﺎزده ﻫﺠﺮي ﺳﯿﺪ ﻋﻠﯽ ﺻﺪر اﻟّﺪﯾﻦ اﻟﻤﺪﻧﯽ اﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻧﻈﺎم اﻟّﺪﯾﻦ ﺣﺴﯿﻨﯽ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻨﺎم ﺳﻼﻓﮥ اﻟﻌﺼﺮ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻧﻤﻮده‪.‬‬
‫)‪ (1‬از ﺷـﮕﻔﺘﯽﻫﺎي ﮐﺎر ﺟﺮﺟﯽ زﯾـﺪان ﯾﮑﯽ ﻫﻢ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ از ﺗﺼﺎﻧﯿﻒ ﺷـﺮﯾﻒ ﻣﺮﺗﻀـﯽ ﮐﺘﺎب ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﺧﻄﺐ ﻋﻠﯽ )ع( و ﺳﺨﻨﺎن او ﮐﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻋﻠﯽ )ع( اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻤﺸـﻬﻮر اّن اﻟّﺸـ ﺮﯾﻒ اﻟﻤﺮﺗﻀـﯽ ﺟﻤﻊ ﺧﻄﺐ ﻋﻠﯽ و اﻗﻮاﻟﻪ و دّوﻧﻬـﺎ ﻓﯽ ذاﻟﮏ اﻟﮑﺘﺎب‪ -‬ﺳـﭙﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺐ‬
‫ادب اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺘﻮاﺋﯽ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ دارد ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﻀـﯽ ﺧﻄﺒﻪﻫـﺎ از ﻋﻠﯽ )ع( ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ ﻣﺴـﻠّﻤﺎ ﺧﻄﺒﻪﻫـﺎي ﺗـﺎرﯾﺨﯽ و ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ از ﺧﻮد‬
‫ﻋﻠﯽ )ع( اﺳﺖ )ﺗﺎرﯾـﺦ آداب اﻟّﻠﻐـﮥ اﻟﻌﺮﺑﯽ ﺟﻠـﺪ ‪ (2‬ﺑﮕﻔﺘﻪ دﮐﺘﺮ ﺻـﺒﺤﯽ اﻟّﺼﺎﻟـﺢ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﭘﻨﺠﺎه ﻋﺎﻟﻢ و داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﺑﺮ ﻧﻬـﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ ﺷـﺮح‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ اﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻒ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ را ﺟﻤﻊآوري ﻧﻤﻮده اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻈﺮش‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮده و ﺣﺎل اﯾﻨﮑﻪ اﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺤﺪﯾﺪ در ﻣﻘّﺪﻣﻪ ﺷﺮح ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﻗﺎل اﻟّﺮﺿﯽ ‪ ...‬اّﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﺣﻤﺪ اﻟّﻠﻪ ﺳﺄﻟﻮﻧﯽ ان اﺑﺪا ﺑﺘﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎب ﯾﺤﺘﻮي‬
‫ﻋﻠﯽ ﻣﺨﺘﺎر ﮐﻼم اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴـ ﻼم ﻣﺸـﺮع اﻟﻔﺼﺎﺣﻪ و ﻣﻮردﻫﺎ و ﻣﻨﺸﺄ اﻟﺒﻼﻏﻪ و ﻣﻮﻟﺪﻫﺎ ﻓﺎﺟﺒﺘﻬﻢ ‪ ...‬و راﯾﺖ ﻣﻦ ﺑﻌﺪ ﺗﺴـﻤﯿﮥ ﻫﺬا‬
‫اﻟﮑﺘﺎب‪ -‬ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ -‬و ﻣﻦ اﻟّﻠﻪ اﺳﺘﻤﺪ اﻟّﺘﻮﻓﯿﻖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ رﺿـﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ از ﺣﻤﺪ ﺧﺪاي از ﻣﻦ ﺧﻮاﺳـﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﺣﺎوي ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهﻫﺎي ﺳﺨﻦ ﻋﻠﯽ )ع( ﺑﺎﺷﺪ در ﺟﻤﯿﻊ‬
‫ﻓﻨﻮن‪ ،‬و ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي آن از ﺧﻄﺒﻪﻫﺎ‪ -‬ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‪ -‬ﻣﻮاﻋﻆ‪ -‬ادب‪ -‬ﺑﭙﺮدازم زﯾﺮا ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟـّﺴ ﻼم ﺳـﺮ ﭼﺸﻤﻪ ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﻣﺮﮐﺰ و آﺑﺸﺨﻮر آن و‬
‫ﻣﻨﺸﺎء ﺑﻼﻏﺖ و ﻣﺤّﻞ اﯾﺠﺎد آن اﺳﺖ آﻧﻬﺎ را ﭘﺎﺳـﺦ ﻣﺜﺒﺖ دادم و ﺑﻌـﺪ دﯾﺪم ﻧﺎم اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ ﺑﮕﺬارم و از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮﻓﯿﻖ و‬
‫ﻣﺼﻮن ﺑﻮدن از ﺧﻄﺎ را اﺳﺘﻤﺪاد ﻣﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ﮐﻮﺗﺎه ﺑﯿﻦﻫﺎ از ﺷﺒﺎﻫﺖ ﭘﺎرهاي ﺳﺨﻨﺎن و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴﻼم در آﺛﺎر ادﺑﺎي‬
‫آﺛﺎرش‪ :‬ﮐﺘﺎب‪ -‬اﻟّﺪرر و اﻟﻐﺮر‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻟّﺸﻬﺎب و ﮐﺘﺎب اﻣﺎﻟﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺸﮑﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻮّﻓﯽ ‪ 436‬ه‪.‬‬
‫‪ -13‬اﺑﻦ رﺷـﯿﻖ ﻗﯿﺮواﻧﯽ‪ :‬ﻓﺮزﻧـﺪ ﯾﮏ ﺑﺮده ﮐﻪ ﻣﺆﻟّﻔﺎت زﯾﺎدي دارد ﻣﺜﻞ ﮐﺘﺎب اﻟﻌﻤﺪه‪ -‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﻧﻮع ﺧﻮد‬
‫ﮐﻢ ﻧﻈﯿﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻮّﻓﯽ ‪ 456‬ه‪.‬‬
‫‪ -14‬ﺣﺼﺮي ﻗﯿﺮواﻧﯽ‪ -‬ﮐﺘﺎﺑﺶ‪ ،‬زﻫﺮ اﻵداب‪ ،‬ﻣﺘﻮّﻓﯽ ‪ 413‬ه‪.‬‬
‫‪ -15‬اﺑﻦ ﺧﺎﻟﻮﯾﻪ‪ -‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﺣﺴـﯿﻦ اﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻫﻤﺪاﻧﯽ ﮐﺘﺎﺑﺶ ﺛﻼﺛﯿﻦ ﺳﻮره‪ -‬ﻣﺸـﻬﻮر اﺳﺖ‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻟﺸﺠﺮ‪ -‬ﮐﺘﺎب ﻟﯿﺲ‪ -‬ﻣﺘﻮّﻓﯽ ‪370‬‬
‫ه‪.‬‬
‫‪ -16‬اﺑﻮ ﺑﮑﺮ زﺑﯿـﺪي‪ :‬ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ‪ -‬آﺛﺎرش‪) -‬ﻃﺒﻘﺎت اﻟّﻠﻐﻮﯾﯿﻦ و اﻟّﻨﺤﺎة‪ ،‬از زﻣﺎن اﺑﻮ اﻻﺳﻮد ﺗﺎ زﻣﺎن ﺧﻮدش‪ -‬ﻣﺨﺘﺼـﺮ‬
‫ﮐﺘﺎب اﻟﻌﯿﻦ‪ -‬ﮐﺘﺎب اﺳﺘﺪراك ﻋﻠﯽ ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ( ﻣﺘﻮّﻓﯽ ‪ 379‬ه‪.‬‬
‫‪ -17‬اﺑﻦ ﺟﻨﯽ‪ :‬ﭘـﺪرش ﺑﺮدهاي روﻣﯽ ﺑﻮده‪ ،‬آﺛﺎر زﯾﺎدي دارد‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪) :‬ﺳـّﺮ اﻟـّﺼ ﻨﺎﻋﻪ ﻓﯽ اﻟّﻨﺤﻮ‪ -‬ﺷـﺮح ﺗﺼـﺮﯾﻒ ﻣﺎزﻧﯽ‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻟﻌﺮوض‪-‬‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﻘﻮاﻓﯽ‪ -‬ﺷﺮح ﻣﺘّﻨﺒﯽ‪ -‬ﻋﻠﻞ اﻟّﺘﺜﻨﯿﻪ(‪.‬‬
‫‪ -18‬اﺑﻦ درﺳﺘﻮﯾﻪ‪ :‬از ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﺒّﺮد و ﻓﺎرﺳﯽ اﻻﺻﻞ اﺳﺖ ﮐﺘﺎﺑﺶ )اﻻﻟﻔﺎظ اﻟﮑﺘﺎب( ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ 347‬ه‪.‬‬
‫‪ -19‬اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ ﺳﯿﺮاﻓﯽ‪ :‬در ﻋﻠﻮم ﻗﺮآﻧﯽ و ﻟﻐﺖ ﺳﺮ آﻣﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺘﻮّﻓﯽ ‪ 368‬ه‪.‬‬
‫‪ -20‬اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻓﺎرﺳﯽ‪ -‬ﻣﺘﻮّﻓﯽ ‪ 377‬ه‪ .‬از آﺛﺎرش )اﻻﯾﻀﺎح‪ ،‬و اﻟﺘﮑﻤﻠﮥ( ﮐﻪ ﺷﺮوح زﯾﺎدي ﺑﺮ آن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫‪ -21‬اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻗـﺎﻟﯽ اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻦ ﻗـﺎﺳﻢ ﻟﻐﻮي‪ -‬از ﺷـﺎﮔﺮدان اﺑﻦ درﯾـﺪ و ﻧﻘﻄﻮﯾﻪ و اﺑﻦ درﺳـﺘﻮﯾﻪ‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ از ﺷـّﺪت ﻓﻘﺮ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﻓﺮوش‬
‫ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯾﺶ ﻣﯽﺷﺪ آﺛﺎرش‪:‬‬
‫)ﮐﺘﺎب اﻻﻣﺎﻟﯽ‪ -‬ﻣﺜﻞ ﮐﺘﺎب اﻟﮑﺎﻣﻞ اﻟﻤﺒّﺮد اﺳﺖ‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻟﺒﺎرع( در ﻟﻐﺖ ﻣﻌﺎﺟﻢ و ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ اﺳﺖ‪ ،‬وﻓﺎﺗﺶ ‪ 356‬ه‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﺪون ذﮐﺮ ﻣﺂﺧﺬ آﻣﺪه ﭘﻨﺪاﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﺷـﺮﯾﻒ رﺿﯽ از آن آﺛﺎر اﺗّﺨﺎذ ﻧﻤﻮده و ﺣﺎل اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﻋﻠﯽ )ع( از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز در اذﻫﺎن‬
‫و آﺛﺎر ﻣﮑﺘﻮب ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮده‪.‬‬
‫‪ -22‬اﺑﻮ اﺣﻤـﺪ ﻋﺴـﮑﺮي اﻫﻮازي‪ -‬ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد دوﺳﺘﯽ او را ﻏﻨﯿﻤﺖ ﻣﯽﺷـﻤﺮد‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺶ )اﻟّﺘﺼـﺤﯿﻒ و اﻟّﺘﺤﺮﯾﻒ‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻟّﺰواﺟﺮ و‬
‫اﻟﻤﻮاﻋﻆ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺤﮑﻢ و اﻻﻣﺜﺎل( ﻣﺘﻮﻓّﯽ ‪ 382‬ه‪.‬‬
‫‪ -23‬اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ازﻫﺮي ﻟﻐﻮي ﻫﺮاﺗﯽ ﺷـﺎﻓﻌﯽ ﮐﻪ ﮐﺘـﺎب ﺗﻬـﺬﯾﺐ اﻟّﻠﻐﻪ و از ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎي ﮐﻢ ﻧﻈﯿﺮ در ﻟﻐﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در ‪ 15‬ﺟﻠﺪ ﻃﺒﻊ و ﻧﺸﺮ‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ وﻓﺎﺗﺶ ‪ 370‬ه‪.‬‬
‫‪ -24‬اﺑﻦ ﻓـﺎرس‪ -‬ﺻـﺎﺣﺐ اﻟﻤﺠﻤﻞ در ﻟﻐﺖ و ﻣﻘﺎﺋﯿﺲ اﻟّﻠﻐﻪ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ در رﯾﺸﻪ ﺷﻨﺎﺳـﯽ ﻟﻐﺎت‪ ،‬و ﮐﺘﺎب‪ -‬ﻧﻘـﺪ اﻟّﺸـ ﻌﺮ‪ -‬ﮐﺘﺎب‬
‫اﻟّﺜﻼﺛﮥ ﮐﻪ ﻣﺜﻞ ﮐﺘﺎب ﺛﻼﺛﻪ ﻗﻄﺮب اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ ﺳﻬﺎم ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ و ﺿّﻤﻪ و ﮐﺴﺮه ﺣﺮف )س(‬
‫وﻓﺎﺗﺶ ‪ 390‬ه‪.‬‬
‫‪ -25‬اﺑﻮ ﻧﺼـﺮ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻦ ﺣﻤﺎد ﺟﻮﻫﺮي‪ -‬در ﻟﻐﺖ اّﻃﻼﻋﺎﺗﺶ وﺳﯿﻊ و ﺳﯿﻮﻃﯽ در‪ -‬ﻣﺰﻫﺮ‪ -‬او را ﺑﺴﯿﺎر ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﺪ‪ ،‬در ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر اﺳﺘﺎد ﺑﻮد‬
‫ﮐﺘـﺎﺑﺶ ﺻـﺤﺎح‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺮا‪ -‬ﺗﺎج اﻟّﻠﻐﻪ و ﺻـﺤﺎح اﻟﻌﺮﺑّﯿﻪ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧّﻄﯽ زﯾﺒﺎ داﺷـﺘﻪ‪ ،‬ﯾﺎﻗﻮت ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ﻋّﻠﺖ اﻏﻼط ﮐﺘﺎﺑﺶ‬
‫اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ او ﺗـﺎ ﺣﺮف )ض( ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﺮده ﺑﻮد و وﺳﻮﺳﻪ ﭘﺮواز ﺑﺎو دﺳﺖ داد‪ ،‬روي ﻣﺴـﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ اي ﻣﺮدم ﮐﺘﺎﺑﯽ‬
‫ﻧﻮﺷـﺘﻪام ﮐﻪ ﮐﺴﯽ در دﻧﯿﺎ ﺑﺮ او ﺳﺒﻘﺖ ﻧﺪارد و ﮐﺎر دﯾﮕﺮي ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﺳﭙﺲ دو ﻟﻨﮕﻪ درب ﺑﭙﻬﻠﻮي ﺧﻮد ﺑﺴﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﺑﻠﻨـﺪي رﻓﺖ ﺑﺨﯿـﺎل اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧـﺪ در ﻫﻮا ﭘﺮواز ﮐﻨـﺪ از ﻫﻤﺎﻧﺠـﺎ اﻓﺘﺎد و وﻓﺎت ﻧﻤﻮد و ﻟـﺬا ﺑﻘّﯿﻪ ﮐﺘﺎﺑﺶ را ﺷﺎﮔﺮدش اﺑﻮ اﺳـﺤﻖ ﺑﺎﺗﻤﺎم‬
‫رﺳﺎﻧﯿﺪ و در ﻗﺮن ﻫﺸـﺘﻢ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﻘﺎدر رازي آﻧﺮا ﺧﻼﺻﻪ ﮐﺮد ﺑﻨﺎم‪ -‬ﻣﺨﺘﺎر اﻟﺼﺤﺎح‪ -‬ﮐﻪ ﭼﺎپ ﺷﺪه و از ﮐﺘﺎب ازﻫﺮي ﺑﺂن اﻓﺰوده‬
‫اﺳﺖ وﻓﺎﺗﺶ ‪ 398‬ه‪.‬‬
‫‪ -26‬اﺑﻦ ﺳﯿﺪه ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ -‬روﺷﻨﺪل و ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﮐﻪ دو ﮐﺘﺎﺑﺶ اﻟﻤﺨّﺼﺺ‪ -‬و‪ -‬اﻟﻤﺤﮑﻢ و اﻟﻤﺤﯿﻂ اﻻﻋﻈﻢ‪ -‬ﻣﻌﺮوف و ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﭘﺪرش ﻫﻢ ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﺑﻮده و در ﻟﻐﺖ اﺳﺘﺎد ﺑﻮد‪ ،‬از ﮐﺘﺎب اﻟﻤﺤﮑﻢ‪ -‬ﺗﺎﮐﻨﻮن ‪ 6‬ﺟﻠﺪ ﭼﺎپ ﺷﺪه ﮐﻪ در ﻧﻮع ﺧﻮد ﮐﻢ ﻧﻈﯿﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻓﺮق ﮐﻪ‬
‫ﻣﺜﻞ ازﻫﺮي آﯾﺎت ﻗﺮآن را اﺻﻞ ﻗﺮار ﻧﺪاده وﻟﯽ ﮐﺘﺎب‪ -‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪61 :‬‬
‫ﻣﺨّﺼﺺ‪ -‬ﺑﺼﻮرت ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻟﻐﺎت ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﺪه وﻓﺎﺗﺶ ‪ 458‬ه‪.‬‬
‫‪ -27‬ﺣﻤﺰه اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ‪ -‬ﮐﺘﺎﺑﺶ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳـﻨﯽ ﻣﻠﻮك اﻻرض و اﻻﻧﺒﯿﺎء و دﯾﮕﺮ )ﮐﺘﺎب اﻻﻣﺜﺎل‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻟﺨﺼﺎﺋﺺ و اﻟﻤﻮازﻧﻪ ﺑﯿﻦ اﻟﻌﺮﺑّﯿﻪ و‬
‫اﻟﻔﺎرﺳّﯿﻪ وﻓﺎﺗﺶ ‪ 350‬ه(‪.‬‬
‫‪ -28‬ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ اﺳـﺤﻖ اﺑﻦ ﻧـﺪﯾﻢ‪ -‬ﻓﻀـﯿﻠﺖ ﺑﺰرگ و زﯾـﺎدي در ﺗﺎرﯾـﺦ ادﺑـّﯿ ﺎت و زﺑـﺎن ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ و داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ دارد‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ‬
‫ﮐﺘـﺎﺑﺶ ﮔﻨﺠﯿﻨﻪ و دﻓﯿﻨﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣـﺪ اﻗـﻞ ﻧـﺎم و آﺛﺎر ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﻠﻢ را ﺗﺎ زﻣﺎن ﺧﻮدش و ﺣّﺘﯽ اﻋﺘﻘﺎدات اﻗﻮام ﻏﯿﺮ ﻣﺴـﻠﻤﺎن را ﺿـﺒﻂ‬
‫ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﺼـﺎﺣﻒ‪ ،‬ﺧﻄﻮط‪ ،‬ﺗﺎرﯾـﺦ ﻟﻐﺖ و ﻧﺤﻮ و ﺗﻔﺴـﯿﺮ و اﺳﺎﻣﯽ ﺗﻤﺎم ﮐﺘﺐ را ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اّوﻟﯿﻦ ﺑﺎر ﻓﻠﻮﮔﻞ آﻟﻤﺎﻧﯽ آﻧﺮا ﭼﺎپ‬
‫ﮐﺮده‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ذﺧﯿﺮه ادب و ﻋﻠﻮم ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺧﯿﺮا ﺗﻮّﺳﻂ آﻗﺎي ﺗﺠّﺪد ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ ﺑﻔﺎرﺳﯽ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻓﺎﺗﺶ ‪ 385‬ه‪.‬‬
‫‪ -29‬اﺑﻦ ﻣﺴـﮑﻮﯾﻪ‪ -‬در ﻓﻠﺴـﻔﻪ و ﻣﻨﻄﻖ و ﺷـﯿﻤﯽ و ادب و ﻓﻘﻪ و ﺗﺎرﯾـﺦ اﺳـﺘﺎد ﺑﻮده‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎﯾﺶ‪) :‬ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ‪ -‬ﮐﺘﺎب آداب ﻟا ﻌﺮب و‬
‫اﻟﻔﺮس ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻻﺧﻼق‪ -‬و اﻟﺤﮑﻤﮥ اﻟﺨﺎﻟﺪه‪ -‬وﻓﺎﺗﺶ ‪ -421‬ﻫﺠﺮي‪.‬‬
‫دوران رﮐﻮد ﻋﻠﻢ و ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺳﻼﺟﻘﻪ و ﻏﺰﻧﻮﯾﺎن ‪ ...‬ص ‪61 :‬‬
‫ﻧﯿﻤﻪ دّوم ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺳـﻠﺠﻮﻗﯿﺎن ﺑـﺎ ﺣﻤﻠﻪ و ﺧﺸـﻮﻧﺖ ﻋﻠﯿﻪ آﺧﺮﯾﻦ زﻣـﺎم داران آل ﺑﻮﯾﻪ ﻣﺠـّﺪدا ﻣﺤﯿﻄﯽ و ﺟّﻮي در دﻧﯿـﺎي اﺳـﻼم اﯾﺠـﺎد‬
‫ﻧﻤﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ زﻣﯿﻨﻪ ﻓﺘﻨﻪﻫﺎي ﺑﻌـﺪي ﻣﻐﻮﻻن ﮔﺮدﯾـﺪ‪ ،‬اﯾﻨﺎن ﺑﺮ ﺧﻼف دﯾﻠﻤﯿﺎن ﺑﺎ ﺗﻌّﺼﺐ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ اﮔﺮ ﻣﻌـﺪود ﻋﻠﻤﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﺼﻮل‬
‫ﺷﮑﻮﻓﺎﺋﯽ ﻋﻠﻤﯽ ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻗﺒﻞ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻧﻤﯽﺑﻮدﻧﺪ ﭼﺮاغ داﻧﺶ ﺗﻤﺎم زواﯾﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ را روﺷﻦ ﻧﻤﯽﻧﻤﻮد و ﺑﻬﺮهاي ﻧﻤﯽداد‪ .‬وﻟﯽ ﺧﻮﺷـﺒﺨﺘﺎﻧﻪ‬
‫ﺧﺰاﻧﻪﻫﺎي ﮐﺘﺎب در ﻓﺎرس و اﺻـﻔﻬﺎن و ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر و ﺧﺮاﺳﺎن و ﺑﻐـﺪاد و ﻣﺼـﺮ ﻫﺮ ﮐﺪام دﻫﻬﺎ ﻫﺰار ﻣﺠﻠّﺪ ﮐﺘﺎب در ﻣﻌﺮض دﯾﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬و‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻗﺮار داده ﺑﻮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ دوره ﻣﮑﺎﻧﻬﺎي زﯾﺎدي ﺑﺮاي رﻫﺒﺎﻧّﯿﺖ و ﺻﻮﻓﯿﮕﺮي و ﻣﺪرﺳﻪﻫﺎﺋﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪62 :‬‬
‫ﺗﺄﺳـﯿﺲ ﺷـﺪ وﻟﯽ اﺳـﺘﺎداﻧﺶ از ﯾﮏ روش ﻓﮑﺮي ﺧﺎّص ﺗﺒﻌّﯿﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬و ﺗـﺪرﯾﺲ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ ﺣﮑﻮﻣﺖ از ﻣﺬﻫﺐ ﺷﺎﻓﻌﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺬاﻫﺐ ﺣﻨﻔﯽ‪ -‬ﺣﻨﺒﻠﯽ‪ -‬ﻣﺎﻟﮑﯽ و ﺟﻌﻔﺮي ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫اﺧﺒـﺎرﯾﮕﺮي و ﺧﺮاﺑﺎﺗﯿﮕﺮي و ﺗﺼّﻮف ﻏﯿﺮ ﺷـﺮﻋﯽ و ﻏﯿﺮ ﻣﻌﻘﻮل ﺟﺎي ﺗﻌّﻘﻞ و اﻧـﺪﯾﺸﻪ و ﺟﺴﺎرت ﻋﻠﻤﯽ را ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﺟﺎﺋﯿﮑﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ اﺑﻮ‬
‫ﺣﺎﻣـﺪ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﻏﺰاﻟﯽ ﺑﻌـﺪ از ﻣّﺪﺗﯽ ﺗﺪرﯾﺲ در ﻧﻈﺎﻣّﯿﻪ ﺑﻐﺪاد ﻧﺎﮔﻬﺎن ﮐﺘﺎب ﺗﻬﺎﻓﺖ اﻟﻔﻼﺳـﻔﻪ را ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ و ﺑﻪ ﻋﺰﻟﺖ ﮔﺰﯾﻨﯽ و رﻫﺒﺎﻧﯿﺖ‬
‫روي ﻣﯽآورد‪ ،‬ﺧـﺪﻣﺖ ﺑﺨﻠﻖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ را رﻫﺎ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﺑﻪ ﺧـﺪﻣﺖ ﻧﻔﺲ ﻣﯽﭘﺮدازد و آﻧﻘﺪر اﻓﺮاط ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب اﺣﯿﺎء اﻟﻌﻠﻮم‪ ،‬و‬
‫ﺳﭙﺲ در ﭘﺎﺳـﺦ ﺳﺆاﻻـﺗﯽ در ﺑـﺎره ﺳـﺘﻤﮕﺮاﻧﯽ ﭼـﻮن ﯾﺰﯾـﺪ ﮐـﻪ ﻣﻄﺮود ﺗﻤـﺎم ﻓﺮق ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﻣﻄـﺎﻟﺒﯽ ﻋﺠﯿﺐ و ﻏﺮﯾﺐ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ و‬
‫ﮐﯿﺎﻫﺮاﺳـﯽ اﺳـﺘﺎد دﯾﮕﺮ ﻧﻈﺎﻣّﯿﻪ ﺑﻐﺪاد ﺑﻪ روﺷـﻨﯽ ﭘﺎﺳﺨﺶ را ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﮔﻮﺋﯽ ﻏﺰاﻟﯽ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻧﺨﻮاﻧﺪه و ﯾﺎ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﻇﺎﻟﻤﺎن را ﺧﻮاﺳﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺸـﻖ ﮔﺮﯾﺨﺘﻦ از درس و ﺑﺤﺚ و ﺑﻪ ﺑﯿﺮون ﮐﺸـﯿﺪن ﮔﻠﯿﻢ ﺧـﻮﯾﺶ از اﻣـﻮاج ﺗﺤّﻮﻻـت ﺟـﺎﻣﻌﻪ و ﻓﺘﻮي دادن ﺑﻪ ﺑﺮاﺋﺖ ﯾﺰﯾـﺪ و‬
‫ﭘﺪرش ﻣﯽﭘﺮدازد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ وﺟﺪ و ﺳﻤﺎع و ﻟﻬﻮ دﻟﺨﻮش ﻣﯽﺷﻮد »‪.«1‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻮﺷـﺪ ﺗﺎ ﭼﺮاغ ﺗﻌّﻘﻞ و اﻧـﺪﯾﺸﻪ را ﺧﺎﻣﻮش و ﺑﺎزار ﭘﺮ روﻧﻖ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ را ﮐﻪ در دوران ﭘﺮ ﺷـﮑﻮه ﻗﺮﻧﻬﺎي ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ ﺑﺎ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ دﯾﻠﻤﯿﺎن ﻣﯽرﻓﺖ ﺗﺎ ﺳﺮاﺳـﺮ زﻣﯿﻦ را از ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ ﺑﺘﻌﻄﯿﻠﯽ ﺑﮑﺸﺎﻧﻨﺪ و در ﻋﻮض ﺧﺎﻧﻪ ﻋﺰﻟﺖ و ﺧﺮاﺑﺎت و‬
‫ﺳﺮاﭼﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﮔﺰﯾﻨﯽ را ﺑﺎ اﺷﺎﻋﻪ ﻣﻨﻘﻮﻻت و‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺷـﯿﺦ ﻣﺼـﻠﺢ اﻟّﺪﯾﻦ ﺳـﻌﺪي ﺷﯿﺮازي اﺣﻮال ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮد ﭘﺮﺳﺘﺎن ﮔﻤﺮاه و ﮐﺞ اﻧﺪﯾﺶ را ﭼﻪ زﯾﺒﺎ ﺳﺮوده اﺳﺖ ﺗﺎ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﻟﮕﻮﺋﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺄّﺳﯽ ﺟﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ دﻟﯽ ﺑﻪ ﻣﺪرﺳﻪ آﻣﺪ ز ﺧﺎﻧﻘﺎه ﺑﮕﺴﺴﺖ ﻋﻬﺪ ﺻﺤﺒﺖ اﻫﻞ ﻃﺮﯾﻖ را‬
‫ﮔﻔﺘﻢ ﻣﯿﺎن ﻋﺎﺑﺪ و ﻋﺎﻟﻢ ﭼﻪ ﻓﺮق ﺑﻮد ﺗﺎ اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮدي از آن اﯾﻦ ﻓﺮﯾﻖ را‬
‫ﮔﻔﺖ آن ﮔﻠﯿﻢ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺪر ﻣﯽﺑﺮد ز ﻣﻮج وﯾﻦ ﺳﻌﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﮕﯿﺮد ﻏﺮﯾﻖ را‬
‫وﻟﯽ اﺑﻮ ﺣﺎﻣﺪ ﻏﺰاﻟﯽ از دﺳﺘﮕﯿﺮي ﻏﺮﯾﻖ ﺑﻪ ﺑﯿﺮون ﮐﺸﯿﺪن ﮔﻠﯿﻢ ﺧﻮﯾﺶ روي ﻣﯽآورد ﺗﺎ ﺟﺎﺋﯿﮑﻪ ﻣﻄﯿﻌﺎن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداران ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ و‬
‫دوﺳﺘﺎن اﻟّﻠﻪ را ﺑﻪ ﺧﻄﺎ ﻣّﺘﻬﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ زﯾﺮا آﻧﻬﺎ ﻟﻬﻮ و رﻗﺺ و ﺳﻤﺎع را ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ -‬ﮐﯿﻤﯿﺎي‪ -‬ﺳﻌﺎدت ‪.370 /1‬‬
‫ﻣﺠﻌﻮﻻت آب و ﺟﺎروب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻘّﯿﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻪاي ﻧﺸﯿﻨﺪ و داﻣﻦ ﺻﺤﺒﺖ ﻓﺮاﻫﻢ ﭼﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫و آﻧﮕـﺎه ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﺋﯽ ﺑﺎ ﻣﺤﺘﻮاي ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ و ﺧﻮد را ﻧﺨﺴﺖ ﮔﻤﺮاه‪ ،‬و ﺳـﭙﺲ راه ﯾﺎﻓﺘﻪ ﻣﻌّﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨـﺪ »‪ «1‬ﺑﺎب ﻋﻠﻢ را ﻣﺴـﺪود و‬
‫درﯾﭽﻪﻫﺎي ﺳﺨﻨﺎن و اﺧﺒﺎر ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﺸﺪه را ﺑﻪ روي ﺧﻮد و دﯾﮕﺮان ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﺣﺎﻣـﺪﻫﺎ در ﺗﺎرﯾـﺦ اﺑﺘﺪاء ﺑﻪ ﻋﻠﻠﯽ روﺷـﯽ را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺳـﭙﺲ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت آن روش از ﻫﺮ ﻗﯿﻞ و ﻗﺎل و ﻣﻨﻘﻮل و ﻣﺠﻌﻮﻟﯽ ﯾﺎ‬
‫ﺛﺒﺖ ﺷـﺪهاي ﯾﺎري ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮﺋﯽ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ از زﻣﺎن ﺣﯿﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻣﻨﻘﻮﻻت و اﺧﺒﺎر ﺑﻪ ﻧﺎم دﯾﻦ و ﻏﯿﺮ دﯾﻦ و ﻣﺴـﻤﻮﻋﺎﺗﯽ ﮐﻢ و‬
‫زﯾﺎد رواج ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ و دوﺳﺘﺎن و دﺷﻤﻨﺎن در اﺷﺎﻋﻪ آﻧﻬﺎ ﺳﻬﯿﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻗﺮآن در آﯾﻪ ‪ /6‬ﻟﻘﻤﺎن ﭼﻬﺮه و ﮐﺮدار ﮔﺮوﻫﯽ از ﻣﺮدم را ﮐﻪ ﭼﻨﺎن ﺳﺨﻦ رواج ﻣﯽدﻫﻨﺪ اﯾﻨﻄﻮر ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﻋـّﺪهاي از ﻣﺮدم ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﮔﻤﺮاه ﻧﻤﻮدن و اﻧﺤﺮاف دﯾﮕﺮان از راه ﺧـﺪا ﺑﻪ ﺑـﺎزﯾﭽﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ آﯾـﺎت ﻗﺮآن ﺳـﺨﻨﺎن ﺑﯿﻬﻮده ﭘﺨﺶ و‬
‫ﮐﺴﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ اﺧﺒﺎري ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﻨﺎ و ﻟﻬﻮ و ﻟﻌﺐ و ﻫﺰل ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮوﺷﻨﺪ و ﻣﯽﺧﺮﻧﺪ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺣّﻖ را ﺑﺒﺎﻃﻞ ﺑﮕﺮداﻧﻨﺪ و‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺮدم را از ﺗﺪﺑّﺮ و ﺗﻌّﻘﻞ در ﻗﺮآن ﺑﺎز دارﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﭼﻬﺮه ﭼﻨﺎن ﮐﺴﺎن ﺑﻌﺪ از ﺗﺮﺳﯿﻢ ﮐﺘﺎب و ﻗﺮآن و ﻧﺸﺎن دادن ﭼﻬﺮه ﻫﺪاﯾﺖ ﺷﺪﮔﺎن و ﻣﺤﺴﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﯾﺎت ﻓﻮق ﺑﻌﺪ از آﯾﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﺗِﻠْـَﮏ آﯾﺎُت اﻟ ِْﮑﺘﺎِب اﻟ َْﺤِﮑﯿِﻢ ُﻫـ ﺪًي َو َرْﺣَﻤـ ًﮥ ﻟ ِﻠُْﻤْﺤِﺴـ ﻨِﯿَﻦ‪ ،‬اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﯾُِﻘﯿُﻤﻮَن اﻟﱠﺼﻼَة َو ﯾُْﺆﺗُﻮَن اﻟﱠﺰﮐﺎَة َو ُﻫْﻢ ﺑ ِﺎﻟ ْﺂِﺧَﺮِة ُﻫْﻢ ﯾُﻮﻗِﻨُﻮَن‪ُ ،‬أوﻟﺌَِﮏ َﻋﻠﯽ‬
‫ُﻫﺪًي ﻣِْﻦ َرﺑ ﱢِﻬْﻢ َو ُأوﻟﺌَِﮏ ُﻫُﻢ اﻟ ُْﻤْﻔﻠُِﺤﻮَن‪َ ،‬و ﻣَِﻦ اﻟﻨﱠﺎِس َﻣْﻦ َﯾْﺸَﺘِﺮي ﻟَْﻬَﻮ اﻟ َْﺤِﺪﯾِﺚ ‪.«...‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﮔﻬﮕـﺎه ﭼﻨﯿـﻦ روﺷـﻬﺎﺋﯽ ﮐﺒـﮏوار ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺸـّﺒﻪ ﺑﻪ ﻏﺰاﻟﯽﻫـﺎ راه رﻓﺘﻦ ﺧـﻮد راي ﻧﯿﺰ ﻓﺮاﻣـﻮش ﮐﺮدهاﻧـﺪ دﯾـﺪه ﻣﯽﺷـﻮد‪ ،‬ﺑﻌﻀـﯽ‬
‫ﭘﻨﺪاﺷـﺘﻪاﻧﺪ اّول ﺧـﻮد راي ﻋـﺎﻟﻢ ﺳـﭙﺲ ﻓﯿﻠﺴـﻮف و ﺑﻌـﺪ ﺻﻮﻓﯽ و ﻋـﺎرف ﻣﻌّﺮﻓﯽ ﮐﻨﻨـﺪ ﺗـﺎ ﻣـﺪارج ﮐﻤـﺎل راي ﻃّﯽ ﮐﺮده ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬زﻫﯽ‬
‫درﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻓﮑﺮي و ﺷﺨﺼّﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻮّﻫﻤﺎﺗﯽ آﻧﻬﺎ راي ﮐﺒﮏ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﺳﺎزد و از راه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( و اﻣﺎﻣﺎن )ع( و ﻋﺎﻟﻤﺎن آﻧﻬﺎ راي‬
‫ﺑﻪ ﻏﺮور ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﺳﻮق ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫آن آﯾﺎت ﮐﺘﺎب ﻓﺮزاﻧﻪ ﺳﺮاﺳـﺮ ﺣﮑﻤﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫـﺪاﯾﺖ و رﺣﻤﺖ ﺑﺮاي ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﺮ ﭘﺎ ﻣﯽدارﻧﺪ‪ ،‬زﮐﺎة‬
‫ﻣﯽدﻫﻨـﺪ‪ ،‬و آﻧﻬـﺎ ﺑﻪ آﺧﺮت ﯾﻘﯿﻦ دارﻧـﺪ‪ ،‬اﯾﻨﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﻫـﺪاﯾﺖ ﺷﺪهاﻧـﺪ و آﻧﻬﺎ رﺳـﺘﮕﺎراﻧﻨﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﻢ‬
‫ﻫ ﺴﺘﻨ ﺪ ﮐ ﻪ ‪. . .‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ ﺑﺎ روح اﺳﻼم و ﻗﺮآن ﻣﺄﻧﻮس ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﮐﺘﺎب ﺟﻮاﻫﺮ اﻟﻘﺮآن ﻫﻢ ﺗﻌّﺼﺐ در ﻣﺬﻫﺐ و اﺧﺒﺎرﯾﮕﺮي ﭼﺸﻤﺸﺎن‬
‫را از آﻧﭽﻨـﺎن آﯾـﺎت ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧـﺪ و از ﻣﻌّﺮﻓﯽ اﻟﮕﻮﻫـﺎﺋﯿﮑﻪ ﺗﺠّﺴﻢ ﻋﻤﻠﯽ ﻗﺮآﻧﻨـﺪ و در ﺳﻮرهﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭼﻬﺮهﺷـﺎن ﺗﺮﺳـﯿﻢ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‬
‫ﺧﻮدداري ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و در ﻋﻮض در ﮐﯿﻤﯿﺎي ﺳـﻌﺎدت ﮐﻪ ﺧﻼﺻﻪ ﮐﺘﺎب ﭘﺮ ﺣﺠﻢ )اﺣﯿﺎء ﻋﻠﻮم دﯾﻦ( اوﺳﺖ و ﻣﺤﺼﻮل دوران ﻗﻠﻨﺪري و‬
‫ﺻﻮﻓﯿﮕﺮي‪ ،‬اّول ﺣﺪﯾﺜﯽ را ﮐﻪ ﻗﻄﻌﯽ و ﻣﺴّﻠﻢ ﻓﺮض ﻧﻤﻮده ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﻟﻬﻮ و ﻧﻈﺎره در ﺳﻤﺎع و رﻗﺺ‬
‫ﭼﻮن ﮔﻬﮕﺎه ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ‪) .‬ﮐﯿﻤﯿﺎي ﺳـﻌﺎدت ‪ (370 /1‬و ﺳـﭙﺲ ﺑﺎ ﻫﺰاران زﺣﻤﺖ ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﻘﻮل ﺧﻮد ﻣﯿﺎن ﺳـﻤﺎع ﻣﺒﺎح و ﻏﯿﺮ‬
‫ﻣﺒـﺎح ﺧـﻂ ﮐﺸـﯽ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﮔـﻮﺋﯽ ﮐﻪ آدﻣﯽ ﻣﻮﺟﻮدي ﻓﺮﻣﻮﻟﯽ و ﻣﺎﺷـﯿﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اّول دري از ﺣﺮام ﺑﺮوﯾﺶ ﺑﮕﺸـﺎﺋﯿﻢ ﺑﻌـﺪ ﮐﻮﺷـﺶ در‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻪ ﺗﻨﺪ و ﻧﻪ ﮐﻨﺪش ﺑﻨﻤﺎﺋﯿﻢ و ﻟﺬا ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﺮاﺑﺎﺗﯿﮕﺮي و از راه ﻋﻘﻞ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﮔﺮوﯾﺪن و ﺑﻪ رﻫﺒﺎﻧّﯿﺖ »اﺑﺘﺪاء ﻣﻘّﺪﻣﻪ‬
‫اﺳﺘﯿﻼي ﺣّﮑﺎم ﻣﺘﻌّﺼﺐ و ﺳـﺘﻤﮕﺮ ﺳـﻠﺠﻮﻗﯽ و ﺧﻮارزم ﻋﺰﯾﺰ ﻣﺎ را ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ و دوران ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺻﻮﻣﻌﻪﻫﺎ و ﺧﺮاﺑﺎت از ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﺗﺎ‬
‫ﺳﺎﻟﻬـﺎ ﺑﻌـﺪ از ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻐﻮﻻن اداﻣﻪ دارد«‪) .‬ﺗﺎرﯾـﺦ ﻣﻐﻮل ‪ 165‬ﻋـّﺒ ﺎس اﻗﺒـﺎل( ﺗﻤـﺎم آن ﮐﻮﺷﺸـﻬﺎ ﺑﺮاي از روﻧﻖ اﻧـﺪاﺧﺘﻦ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ و ﻋﻠﻮم و‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪي ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم زواﯾﺎي آﻧﻬﺎ ﺑﺤﺚ و ﻋﻠﻢ و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﮐﻮر دﻟﯽ و ﺳﺘﻢ و ﺟﻮر وﺟﻮد داﺷﺖ در اﯾﻦ دوران ﺗﻮﺟﯿﻬﺎت و ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺮاي ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻋﻘﻠﯽ و اﺳﻼﻣﯽ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻌﯿـﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ از ﻗﺮن ﺷـﺸﻢ ﺑﻪ ﺑﻌـﺪ ﺗـﺎ ﻣـّﺪﺗﻬﺎ ﻣﺮداﻧﯽ ﻫﻤﭽـﻮن ﻓـﺎراﺑﯽ و اﺑﻮ رﯾﺤـﺎن و اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ و ﺑﺮادران ﺧﻮارزﻣﯽ و ﻃﻮﺳـﯽ و‬
‫ﻃﺒﺮﺳﯽ و رازي و ازﻫﺮي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪65 :‬‬
‫ﻫﺮاﺗﯽ و راﻏﺐ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ و اﺑﻦ ﺧﺎﻟﻮﯾﻪ ﻫﻤـﺪاﻧﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺳﺮاﺳـﺮ آﺛﺎر ﻋﻠﻤﺎء آن ﻋﺼـﺮ از ﻗﯿﻞ و ﻗﺎل اﻧﺒﺎﺷـﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ در‬
‫ﺻّﺤﺖ و ﺳﻘﻢ آﻧﻬﺎ ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻫﻤﯿﻦ اّﯾـﺎم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ »راﻏﺐ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ« ﺑﻨﺎﭼﺎر ﮐﺘﺎب »ﺗﻔﻀـﯿﻞ اﻟّﻨﺸﺄﺗﯿﻦ و ﺗﺤﺼـﯿﻞ اﻟّﺴـ ﻌﺎدﺗﯿﻦ« ﺧﻮد را ﮐﻪ ﻧﺎم ﮐﺘﺎب او ﻫﻢ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ و اﻗﺘﺒﺎس از آﯾﻪ‪:‬‬
‫)َرﺑ ﱠﻨﺎ آﺗِﻨﺎ ﻓِﯽ اﻟﱡﺪﻧ ْﯿﺎ َﺣَﺴَﻨًﮥ َو ﻓِﯽ اﻟ ْﺂِﺧَﺮِة َﺣَﺴَﻨًﮥ َو ﻗِﻨﺎ َﻋﺬاَب اﻟﻨﱠﺎِر‪ 201 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫و ﻣﺘﻀـّﻤﻦ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺪﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﻫﺮ دو ﻫﺴﺖ ﺑﺮاي ﺗﻨّﺒﻪ و ﻫﺸـﯿﺎري اﺑﻮ ﺣﺎﻣﺪ ﻏﺰاﻟﯽ ﮐﻪ در ﺳﺮش ﻫﻮس ﯾﮏ ﺳﻮي ﮔﺰﯾﻨﯽ داﺷﺘﻪ ﺗﻘﺪﯾﻢ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﺳﺘﺎد ﮔﺮﯾﺨﺘﻪ از داﻧﺸﮕﺎه و ﻋﻠﻢ را ﺑﻪ ﯾﮏ اﺻﻞ ﻣﻬّﻢ ﻗﺮآﻧﯽ و اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ »ﻻ رﻫﺒﺎﻧّﯿﮥ ﻓﯽ اﻻﺳﻼم« اﺳﺖ آﮔﺎﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ ﮐﻪ ﻓﮑﺮ و ذﻫﻦ ﻏﺰاﻟﯽ از ﻫﺰاران اﺧﺒـﺎر ﻣﺘﻨـﺎﻗﺾ و ﻣﺨـﺎﻟﻒ ﺑـﺎ ﻗﺮآن اﻧﺒﺎﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑﻮد و ﺑﺠـﺎي ﻋﺮﺿﻪ ﻧﻤﻮدن اﻓﮑـﺎر و ﮐﺮدار‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﺑﺮ ﻋﮑﺲ آﯾﺎت و اﺧﺒﺎر را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﺼﻤﯿﻢ و ﻧﻈﺮات از ﭘﯿﺶ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺧﻮد ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﮔﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﺘﺎواي ﺣّﻖ و ﺑﺎﻃﻞ در ﻗﺮن راﻏﺐ ‪ ...‬ص ‪65 :‬‬
‫ﻗﺎﺿـﯽ اﺑﻦ ﺧﻠﮑـﺎن در ﺷـﺮح اﺣﻮال اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﮐﯿﺎﻫﺮاﺳـﯽ اﺳـﺘﺎد ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻧﻈﺎﻣّﯿﻪ ﺑﻐـﺪاد ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻏﺰاﻟﯽ ﻋﻬـﺪهدار ﺗـﺪرﯾﺲ آﻧﺠﺎ ﺷـﺪ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ اﻟﻤﻌﺮوف ﺑﮑﯿﺎﻫﺮاﺳـﯽ‪ ،‬ﮐﺎن ﻣﻦ اﻫﻞ ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن و ﺛﺎﻧﯽ اﺑﯽ ﺣﺎﻣﺪ اﻟﻐﺰاﻟﯽ ﺑﻞ آﺻﻞ و اﺻﻠﺢ و اﻃﯿﺐ ﻓﯽ اﻟّﺼﻮت و اﻟّﻨﻈﺮ ﺗﻮﻟﯽ‬
‫اﻟﻘﻀﺎ و ﮐﺎن ﻣﺤﺪﺛﺎ ﯾﺴﺘﻌﻤﻞ اﻻﺣﺎدﯾﺚ ﻓﯽ ﻣﻨﺎﻇﺮاﺗﻪ و ﻣﺠﺎﻟﺴﻪ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﮐﯿﺎﻫﺮاﺳﯽ اﻫﻞ ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن )ﻣﺎزﻧﺪران( دّوﻣﯿﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﭘﺲ از ﻏﺰاﻟﯽ اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ از ﺟﻬﺖ رأي و ﻧﻈﺮ از ﻏﺰاﻟﯽ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ‪،‬‬
‫اﺳﺘﻮارﺗﺮ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ و ﭘﺎكﺗﺮ ﺑﻮده‪.‬‬
‫»و ﻣﻦ ﮐﻼﻣﻪ اذا ﺟﺎﻟﺖ ﻓﺮﺳﺎن اﻻﺣﺎدﯾﺚ ﻓﯽ ﻣﯿﺎدﯾﻦ اﻟﮑﻔﺎح ﻃﺎرت رءوس اﻟﻤﻘﺎﯾﯿﺲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪66 :‬‬
‫ﻓﯽ ﻣﻬﺎّب اﻟّﺮﯾﺎح ‪.«...‬‬
‫زﻣـﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﻻـوران ﻋﻠﻢ ﺣـﺪﯾﺚ در ﻣﯿـﺪاﻧﻬﺎي ﻣﺒـﺎرزه ﻇﺎﻫﺮ ﺷﻮﻧـﺪ‪ ،‬و ﺑﺘﺎزﻧـﺪ‪ ،‬ﺳـﺮﻫﺎي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﯿﺎسﻫﺎ و ﻗﯿﺎﺳﺎت ﻣﻌﺘﻘﺪﻧـﺪ در‬
‫وزﯾﺪﻧﮕﺎه ﺑﺎدﻫﺎ دور ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﭘﺮواز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ از ﻣﯿﺪان ﻣﯽﮔﺮﯾﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﻃﺎﻫﺮ ﺳﻠﻔﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﻧﻈﺎﻣّﯿﻪ ﺑﻐﺪاد ﻣﺎ از اﺳﺘﺎدﻣﺎن اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﮐﯿﺎﻫﺮاﺳﯽ در ﺳﺎل ‪ 495‬ﻫﺠﺮي در ﻣﻮرد ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﻦ و‬
‫ﻓﻘﻬﺎي ﻣﺪرﺳﻪ ﻧﻈﺎﻣّﯿﻪ ﺟﺮﯾﺎن داﺷﺖ ﻓﺘﻮي ﺧﻮاﺳﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﺄﻟﻪ و ﻓﺘﻮي او اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﺎ ﯾﻘﻮل اﻻﻣﺎم وّﻓﻘﻪ اﻟّﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﯽ رﺟﻞ اوﺻﯽ ﺑﺜﻠﺚ ﻣﺎﻟﻪ ﻟﻠﻌﻠﻤﺎء و اﻟﻔﻘﻬﺎء‪ ،‬ﻫﻞ ﺗﺪﺧﻞ ﮐﺘﺒﮥ اﻟﺤﺪﯾﺚ ﺗﺤﺖ ﻫﺬه اﻟﻮﺻﯿﮥ ام ﻻ؟‬
‫ﻓﮑﺘﺐ اﻟّﺸـ ﯿﺦ ﺗﺤﺖ اﻟﺴـﺌﻮال‪ :‬ﻧﻌﻢ‪ ،‬و ﮐﯿﻒ ﻻ و ﻗـﺪ ﻗﺎل اﻟّﻨﺒﯽ )ص( ﻣﻦ ﺣﻔﻆ ﻋﻠﯽ اّﻣﺘﯽ ارﺑﻌﯿﻦ ﺣﺪﯾﺜﺎ ﻣﻦ اﻣﺮ دﯾﻨﻬﺎ ﺑﻌﺜﻪ اﻟّﻠﻪ ﯾﻮم اﻟﻘﯿﺎﻣﮥ‬
‫ﻓﻘﯿﻬﺎ ﻋﺎﻟﻤﺎ«‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﮐﯿﺎﻫﺮاﺳﯽ ﮐﻪ ﺧﺪا ﻣﻮّﻓﻘﺶ ﺑﺪارد‪ ،‬در ﺑﺎره ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ وﺻّﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﮏ ﺳّﻮم ﻣﺎﻟﺶ را ﺑﻪ ﻓﻘﯿﻬﺎن و ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺑﺪﻫﻨﺪ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫آﯾﺎ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﺣﺪﯾﺚ ﻫﻢ ﻣﺸـﻤﻮل اﯾﻦ وﺻـّﯿﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ ﺷـﯿﺦ زﯾﺮ ﺳﺆال ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬ﺑﻠﯽ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺸـﻤﻮل آن ﻧﺸﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎ‬
‫ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴـﯿﮑﻪ ﺑﺮ اّﻣﺘﻢ ﭼﻬـﻞ ﺣـﺪﯾﺚ از اﻣﺮ و ﻧﻬﯿﺶ ﺣﻔﻆ ﮐﻨـﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ او را در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻓﻘﯿﻪ و ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺤﺸﻮر‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮ ﻣﯽاﻧﮕﯿﺰاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺆال دّوم‪) -‬ﻋﻦ ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ -‬ﻓﻘﺎل اﻧّﻪ ﻟﻢ ﯾﮑﻦ ﻣﻦ اﻟـّﺼ ﺤﺎﺑﮥ ﻷﻧّﻪ وﻟﺪ ﻓﯽ اّﯾﺎم ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﺨّﻄﺎب رﺿﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻨﻪ و ﻟّﻤﺎ ﻗﻮل اﻟّﺴﻠﻒ ﻓﯽ‬
‫ﻟﻌﻨﻪ ﻓﻔﯿﻪ ﻻﺣﻤـﺪ ﻗﻮﻻـن ﺗﻠﻮﯾـﺢ و ﺗﺼـﺮﯾﺢ و ﻟﻤﺎﻟـﮏ ﻗﻮﻻـن ﺗﻠﻮﯾـﺢ و ﺗﺼـﺮﯾﺢ‪ ،‬و ﻻـﺑﯽ ﺣﻨﯿﻔﻪ ﻗﻮﻻن ﺗﻠﻮﯾـﺢ و ﺗﺼـﺮﯾﺢ و ﻟﻨﺎ ﻗﻮل واﺣﺪ‬
‫اﻟﺘﺼﺮﯾﺢ دون اﻟّﺘﻠﻮﯾﺢ و ﮐﯿﻒ ﻻ ﯾﮑﻮن ﮐﺬﻟﮏ و ﻫﻮ اﻟّﻠﺎﻋﺐ ﺑﺎﻟﺰد و اﻟﻤﺘﺼّﯿﺪ ﺑﺎﻟﻔﻬﻮد و ﻣﺪﻣﻦ اﻟﺨﻤﺮ و ﺷﻌﺮه ﻓﯽ اﻟﺨﻤﺮ ﻣﻌﻠﻮم ‪...‬‬
‫اﻗﻮل ﻟﺼﺤﺐ ﺿّﻤﺖ اﻟﮑﺎس ﺷﻤﻠﻬﻢ و داﻋﯽ ﺻﺒﺎﺑﺎت اﻟﻬﻮي ﯾﺘﺮﻧّﻢ و ﮐﺘﺐ ﻓﺼﻼ ﻃﻮﯾﻼ ﺛّﻢ ﻗﻠﺐ اﻟﻮرﻗﻪ و ﮐﺘﺐ او ﻣﺪدت ﺑﺒﯿﺎض ﻟﻤﺪدت‬
‫اﻟﻌﻨﺎن ﻓﯽ ﻣﺨﺎزي ﻫﺬا اﻟﺮﺟﻞ و ﮐﺘﺐ ﻓﻼن اﺑﻦ ﻓﻼن«‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪67 :‬‬
‫ﺳﺆال دّوم‪ -‬در ﺑﺎره ﯾﺰﯾـﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﯾﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﯿﺎﻫﺮاﺳـﯽ ﻧﻮﺷﺖ او از ﺻـﺤﺎﺑﻪ ﻧﺒﻮد زﯾﺮا در زﻣﺎن ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﺨّﻄﺎب رﺿـﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻨﻪ‪ -‬زاﺋﯿﺪه‬
‫ﺷﺪه و اّﻣﺎ ﺳـﺨﻦ و ﻓﺘﻮاي ﮔﺬﺷـﺘﮕﺎن در ﺑﺎره او اﯾﻨﺴـﺘﮑﻪ‪ -‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ در ﺑﺎره او دو ﺳﺨﻦ ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ و اﺷﺎره دارد‪ ،‬ﻣﺎﻟﮏ‪ -‬ﻫﻢ ﺑﺎ‬
‫اﺷـﺎره و ﺻـﺮاﺣﺖ و اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ ﻧﯿﺰ ﺳـﺨﻨﺎﻧﯽ ﺑـﺎ اﺷﺎره و ﺗﺼـﺮﯾﺢ ﻧﻤﻮدهاﻧـﺪ وﻟﯽ ﻣﺎ ﯾﮏ ﺳـﺨﻦ ﺻـﺮﯾﺢ ﺑـﺪون ﮐﻨﺎﯾﻪ و اﺷﺎره ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ و‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﺰﯾﺪ‪ -‬ﺗﺨﺘﻪ ﻧﺮد ﺑﺎز ﺷﮑﺎرﭼﯽ ﯾﻮزﭘﻠﻨﮓ‪ ،‬و داﺋﻢ اﻟﺨﻤﺮ ﺑﻮده و ﺷﻌﺮش در ﺧﻤﺮ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ‪...‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﮐﯿﺎﻫﺮاﺳـﯽ ﻓﺼـﻠﯽ ﻃﻮﯾﻞ ﻧﻮﺷﺖ و ﮐﺎﻏـﺬ را ﺑﺮ ﮔﺮداﻧـﺪ ﮐﻪ ﭘﺸﺖ آن را ﻫﻢ ﺑﻨﻮﯾﺴـﺪ و ﻧﻮﺷﺖ اﮔﺮ ﻣﺮﺗّﺒﺎ ﮐﺎﻏﺬ ﺳﭙﯿﺪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪﻫﻨﺪ‬
‫ﻋﻨـﺎن ﺳـﺨﻦ را در ﺑـﺎره ﺧﻮاري و رﺳﻮاﺋﯽ اﯾﻦ ﻣﺮد اداﻣﻪ ﺧﻮاﻫﻢ داد و ﺑﻌـﺪ اﻣﻀـﺎء ﮐﺮد‪) .‬وﻓﯿـﺎت اﻻﻋﯿـﺎن ‪ .(450 /2‬ﺳـﭙﺲ اﺑﻦ ﺧﻠﮑﺎن‬
‫»و ﻗـﺪ اﻓﺘﯽ اﻻﻣﺎم اﺑﻮ ﺣﺎﻣـﺪ اﻟﻐﺰاﻟﯽ رﺣﻤﻪ اﻟﻠّﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﯽ ﻣﺜﻞ ﻫﺬه اﻟﻤﺴﺄﻟﻪ ﺑﺨﻼف ذﻟﮏ« ﯾﻌﻨﯽ ﻏﺰاﻟﯽ ﺑﺮ ﺧﻼف ﮐﯿﺎﻫﺮاﺳـﯽ ﻓﺘﻮي داده‬
‫اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ اﺳﻼم ﯾﺰﯾﺪ درﺳﺖ اﺳﺖ و ﻟﻌﻨﺘﺶ ﻏﯿﺮ ﺟﺎﺋﺰ و اﯾﻨﮑﻪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﯾﺰﯾﺪ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴﻼم را ﮐﺸﺘﻪ اﺳﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺂن‬
‫ﻫﻢ اﻣﺮ ﻧﮑﺮده‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺻـﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ اﯾﻨﺴـﺘﮑﻪ در ﺑﺎره او ﮔﻤﺎن ﺑﺪ ﺑﺒﺮﯾﻢ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﺎن ﮔﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽﺑﺮد ﻧﺎدان اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ اﻣﺮوز در‬
‫زﻣﺎن ﻣﺎ ﯾﮑﯽ را ﺑﮑﺸﻨﺪ ﺣﻘﯿﻘﺖ آﻧﺮا ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﯿﻢ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ ﺳﺎﻟﻬﺎ ﻗﺒﻞ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﻗﺎﺗﻞ ﺣﺴﯿﻦ )ع( ﻗﺒﻞ از ﻣﺮدن ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اّﻣـﺎ اﻟّﺘﺮﺣﻢ ﻋﻠﯿﻪ ﻓﺠـﺎﺋﺰ ﺑـﻞ ﻫﻮ ﻣﺴـﺘﺤّﺐ ﻓﺎﻧّﻪ ﮐﺎن ﻣﺆﻣﻨﺎ )ﻣﺂﺧـﺬ ﻓﻮق( اّوﻻ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﭘﺮﺳـﯿﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮاي ﺗﻮ ﺑﻌـﺪ از ﺳﺎﻟﻬﺎ روﺷـﻦ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ او را ﺗﺒﺮﺋﻪ ﻣﯽﮐﻨﯽ و ﺑﻪ ﺑﺮاﺋﺖ او ﻓﺘﻮي ﻣﯽدﻫﯽ؟! ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺎرﯾـﺦ را ﻫﻢ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﮑﺮ ﺧﻮدت ﺗﻮﺟﯿﻪ ﮐﻨﯽ آﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫ﯾﺰﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺪر و ﺟّﺪ ﺧﻮد را ﮐﻪ در داﻣﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﺰرگ ﺷﺪه ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ ﯾﺎ ﺷﻤﺎ‪.‬‬
‫اﮐﻨﻮن ﺑﯿﻨﯿﻢ ﻣﻌﺎوﯾﮥ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ‪ -‬ﭘﺲ از ﺑﯿﻌﺖ ﻧﻤﻮدن ﻣﺮدم ﺑﺎ او ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ و ﺟﺎﻧﺸـﯿﻨﯽ ﯾﺰﯾﺪ ﯾﺎ ﭘﺪرش ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻨﮏ ﻧﻈﺮات ﯾﻌﻘﻮﺑﯽ‬
‫ﺳﯿﻮﻃﯽ ﻣﺴﻌﻮدي‪ -‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪68 :‬‬
‫اﺑﻦ اﺛﯿﺮ‪ -‬دﻣﯿﺮي ‪...‬‬
‫»ﺛّﻢ ﻗـﺎل ﺑﺎﻻـﻣﺮ ﺑﻌـﺪ اﺑﻨﻪ ﻣﻌـﺎوﯾﻪ و ﮐـﺎن ﺧﯿﺮا ﻣﻦ اﺑﯿﻪ‪ ،‬ﻓﯿﻪ دﯾﻦ و ﻋﻘـﻞ ﺑﻮﯾﻊ ﺑﺎﻟﺨﻼـﻓﻪ ﯾﻮم ﻣﻮت اﺑﯿﻪ ﻓﺎﻗـﺎم ﻓﯿﻬﺎ ارﺑﻌﯿﻦ ﯾﻮﻣﺎ و ﺧﻠﻊ ﻧﻔﺴـﻪ‬
‫ﻓﺼﻌﺪ اﻟﻤﻨﺒﺮ‪ -‬ﺛّﻢ ﺣﻤﺪ اﻟّﻠﻪ و اﺛﻨﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﺛّﻢ ذﮐﺮ اﻟّﻨﺒﯽ )ص( ﺛّﻢ ﻗﺎل اّﯾﻬﺎ اﻟّﻨﺎس‪ :‬ﻣﺎ اﻧﺎ ﺑﺎﻟﺮاﻏﺐ ﻓﯽ اﻻﺋﺘﻤﺎر ﻋﻠﯿﮑﻢ ﻟﻌﻈﻢ ﻣﺎ اﮐﺮﻫﻪ ﻣﻨﮑﻢ و‬
‫اﻧّﯽ ﻻـﻋﻠﻢ‪ ،‬اﻧّﮑﻢ ﺗﮑﺮﻫﻮﻧﻨـﺎ اﯾﻀﺎ ‪ ...‬اّن ﺟـّﺪي ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﻗـﺪ ﻧﺎزع ﻫـﺬا اﻻﻣﺮ ﻣﻦ ﮐﺎن اوﻟﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻪ و ﻣﻦ ﻏﯿﺮه ﻟﻘﺮاﺑﺘﻪ ﻣﻦ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ و ﻋﻈﯿﻢ‬
‫ﻓﻀﻠﻪ و ﺳﺎﺑﻘﺘﻪ‪ ،‬اﻋﻈﻢ اﻟﻤﻬﺎﺟﺮﯾﻦ‪ ،‬و اﺷﺠﻌﻬﻢ ﻗﻠﺒﺎ و اﮐﺜﺮﻫﻢ ﻋﻠﻤﺎ و اّوﻟﻬﻢ اﯾﻤﺎﻧﺎ‪ ،‬و اﺷﺮﻓﻬﻢ ﻣﻨﺰﻟﮥ‪ ،‬و اﻗﺪﻣﻬﻢ ﺻﺤﺒﮥ ‪...‬‬
‫ﻓﺮﮐﺐ ﺟـﺪي ﻣﻨﻪ ﻣﺎ ﺗﻌﻠﻤﻮن و رﮐﺒﺘﻢ ﻣﻌﻪ ﻣﺎ ﻻ ﺗﺠﻬﻠﻮن ‪ ...‬و ﺑﻘﯽ ﻣﺮﺗﻬﻨﺎ ﺑﻌﻤﻠﻪ ﻓﺮﯾـﺪا ﻓﯽ ﻗﺒﺮه‪ ،‬و وﺟﺪ ﻣﺎ ﻗّﺪﻣﺖ ﯾﺪاه و رأي ﻣﺎ ارﺗﮑﺒﻪ و‬
‫اﻋﺘﺪاه ﺛّﻢ اﻧﻘﻠﺖ اﻟﺨﻼﻓﮥ اﻟﯽ اﺑﯽ ﻓﺘﻘﻠﺪ اﻣﺮﮐﻢ ﻟﻬﻮي ﮐﺎن اﺑﻮه ﻓﯿﻪ‪ ،‬و ﻟﻘﺪ ﮐﺎن اﺑﯽ ﯾﺰﯾﺪ ﺑﺴﻮء ﻓﻌﻠﻪ و اﺳﺮاﻓﻪ ﻋﻠﯽ ﻧﻔﺴﻪ ﻏﯿﺮ ﺧﻠﯿﻖ ﺑﺎﻟﺨﻼﻓﻪ‬
‫ﻋﻠﯽ اﻣﮥ ﻣﺤّﻤﺪ ﺻﻠّﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ ﻓﺮﮐﺐ ﻫﻮاه و اﺳﺘﺤﺴﻦ ﺧﻄﺎه و اﻗﺪم ﻋﻠﯽ ﻣﺎ اﻗﺪم ﻣﻦ ﺟﺮاﺗﻪ ﻋﻠﯽ اﻟﻠّﻪ و ﺑﻐﯿﻪ ﻋﻠﯽ ﻣﻦ اﺳﺘﺤﻞ ﺣﺮﻣﺘﻪ‬
‫ﻣﻦ اوﻻد رﺳﻮل اﻟّﻠﻪ )ص( ﻓﻘّﻠﺖ ﻣّﺪﺗﻪ و اﻧﻘﻄﻊ اﺛﺮه و ﺿﺎﺟﻊ ﻋﻤﻠﻪ و ﺻﺎر ﺣﻠﯿﻒ ﻗﺒﺮه رﻫﯿﻦ ﺧﻄﯿﺌﺘﻪ ‪...‬‬
‫ﺛّﻢ اﺧﺘﻨﻘﻪ اﻟﻌﺒﺮه ‪ ...‬ﻓﻠﻘﺪ ﺧﻠﻘﺖ ﺑﯿﻌﺘﯽ ﻣﻦ اﻋﻨﺎﻗﮑﻢ و اﻟّﺴﻼم« )ﺣﯿﻮه اﻟﺤﯿﻮان ‪ -89 /1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻌﻘﻮﺑﯽ ﺟﻠﺪ دّوم دوران ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭘﺲ از ﯾﺰﯾـﺪ ﭘﺴـﺮش ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﮐﻪ از ﭘـﺪرش در دﯾﻦ و ﻋﻘﻞ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد و روز ﻣﺮگ ﯾﺰﯾـﺪ ﺑﺎ او ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدﻧـﺪ ﭼﻬﻞ روز ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ و‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و ﭘﺲ از ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎي ﺧﺪاوﻧﺪ ﯾﺎدآوري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫اي ﻣﺮدم ﻣﻦ ﺑﺨﺎﻃﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮ ﺷـﻤﺎ را ﻧﺎروا ﻣﯽداﻧﻢ ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ آن ﻧﯿﺴﺘﻢ و ﻣﯽداﻧﻢ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺧﻼﻓﺖ ﻣﺎ را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻧﺎروا و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺟّﺪ ﻣﻦ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﺎ ﮐﺴـﯽ در اﻣﺮ ﺧﻼﻓﺖ ﻧﺰاع ﮐﺮد ﮐﻪ از او ﻏﯿﺮ او ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ ﺑﻮد ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻗﺮﺑﺘﺶ ﺑﺎ رﺳﻮل ﺧﺪا و ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﺰرگ‬
‫و ﺳـﺎﺑﻘﻪ او در دﯾﻦ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻗـﺪر و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺑﺰرﮔـﺘﺮﯾﻦ ﻣﻬـﺎﺟﺮﯾﻦ و از ﻧﻈﺮ ﻗﻮت ﻗﻠﺐ ﺷـﺠﺎعﺗﺮﯾﻦ آﻧﻬـﺎ و از ﺟﻬﺖ ﻋﻠﻢ ﺑﯿﺸﺘﺮ و از ﻧﻈﺮ‬
‫اﯾﻤـﺎن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻓﺮد و ﻣﻨﺰﻟﺘﺶ ﺷـﺮﯾﻔﺘﺮ و ﻫﻢ ﺻـﺤﺒﺘﯽ او ﺑـﺎ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺗﺮﺑﯿﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( و ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺑﺘﻮل ﮐﻪ از ﺷـﺠﺮه ﭘﺎﮐﻨـﺪ داﺷـﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اّﻣـﺎ ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﻣﺮگ ﻣﺤﺘـﻮم ﺟـّﺪم ﻓﺮا رﺳـﯿﺪ و دﺳـﺘﻬﺎي ﻣﺮگ او را ﻓﺮو ﮔﺮﻓﺖ اﮐﻨﻮن در ﻗـﺒﺮش ﺗﻨﻬـﺎ در ﮔﺮو ﻋﻤـﻞ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ و ﻫﺮ‬
‫ﺗﺠﺎوزي ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷـﺪه ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﺳـﭙﺲ ﺧﻼﻓﺖ ﺟّﺪم ﮐﻪ ﺷـﻤﺎ ﺧﻮب ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮد و ﺷـﻤﺎ ﻫﻢ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮدﯾﺪ ﺑﺴـﺮ رﺳـﯿﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﭘـﺪرم ﯾﺰﯾـﺪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷـﺪ و او ﮐﺎر ﺷـﻤﺎ را ﺑﺎ ﻫﻮي و ﻣﯿﻠﯽ ﮐﻪ در ﭘﺪرش ﺑﻮد ﻋﻬﺪهدار ﺷﺪ‪ ،‬او ﺑﺎ ﺳﻮء ﻓﻌﻞ و زﯾﺎده روي ﺑﺮ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﺑﺮ اّﻣﺖ ﻣﺤّﻤﺪ )ص( ﻧﺒﻮد ﺑﺮ ﻣﺮﮐﺐ ﻫﻮي و ﻫﻮس ﻧﺸـﺴﺖ‪ ،‬و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺧﻮد را ﻧﯿﮑﻮ ﺷـﻤﺮد و آﻧﭽﻨﺎن ﮔﺴﺘﺎﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺧـﺪاي ﮔـﺎم ﺑﺮداﺷﺖ‪ ،‬و ﺳـﺘﻤﮕﺮي ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺧﻮن و ﺣﺮﻣﺖ اوﻻـد رﺳﻮل )ص( را ﺣﻼل ﺷـﻤﺮد‪ ،‬ﻣـّﺪت ﻋﻤﺮ‪ ،‬و ﺧﻼﻓﺘﺶ ﮐﻮﺗﺎه ﺷـﺪ و‬
‫اﺛﺮش ﻣﻨﻘﻄﻊ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﺧﻮﯾﺶ در ﻗﺒﺮ ﻫﻤﺮاه‪ ،‬و دﺳﺖ ﺑﮕﯿﺮﯾﺒﺎن ﺷﺪ‪.‬‬
‫او در ﺣـﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﻗﺒﺮ ﺳﭙﺮده ﺷـﺪ ﮐﻪ در ﮔﺮو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ و وزر و ﺑﺎﻟﺶ و آﺛﺎر ﮐﺮدارش ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪ‪ ،‬او اﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﻣﺠﺎزات ﻋﻤﻞ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﮔﺮﯾﺴﺖ و ﮔﻔﺖ ﻣﻦ ﺑﯿﻌﺖ ﺧﻮد را از ﺷﻤﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻢ و اﻟّﺴﻼم »‪.«1‬‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن رﺳﺎﺋﻞ اﺧﻮان اﻟّﺼﻔﺎ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ‪ :‬اي ﺑﺮادر ﺳﭙﺲ ﺑﺪان و آﮔﺎه ﺑﺎش ﮐﻪ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻣﺴـﻌﻮدي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ ﯾﺰﯾـﺪ ﭘﺲ از ﯾﮏ ﻫﻔﺘﻪ ﮐﺸـﺘﻪ ﺷـﺪ و ﺑﻌﻀـﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﺑﻨﯽ اﻣّﯿﻪ ﻣﺴـﻤﻮش ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻃﺎﻋﻮن ﮔﺮﻓﺖ ﺳّﻦ او ‪ 22‬ﺳﺎل ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯿـﺪ ﺑﻦ ﻋﺘﺒﻪ ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧـﺪ ﻫﻨﻮز ﺗﮑﺒﯿﺮ دّوم ﻧﮕﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ روي در اﻓﺘﺎد و درﮔﺬﺷﺖ و ﺑﻌﺪ‬
‫ﻋﺜﻤـﺎن ﺑـﻦ ﻋﺘﺒـﻪ ﻧﻤـﺎز ﻣـّﯿ ﺖ را ﺧﻮاﻧـﺪ« اﯾﻦ ﻣـﻮّرخ ﮐﻪ ﺗﻤـﺎم ﻣﺴﺘﺸـﺮﻗﯿﻦ او را ﻫﺮدوت ﺷـﺮق و ﻧﻈﺮات او را ﺻـﺎﺋﺐ و ﺻـﺎدق ﻣﯽداﻧﻨﺪ‬
‫»و ﻟﯿﺰﯾﺪ ﻣﺜﺎﻟﺐ ﮐﺜﯿﺮة‪ ،‬ﻣﻦ ﺷﺮب اﻟﺨﻤﺮ و ﻗﺘﻞ اﺑﻦ ﺑﻨﺖ اﻟّﺮﺳﻮل‪ ،‬و ﻟﻌﻦ اﻟﻮﺻﯽ و ﻫﺪم اﻟﺒﯿﺖ و اﺣﺮاﻗﻪ و ﺳﻔﮏ اﻟّﺪﻣﺎء و اﻟﻔﺴﻖ و اﻟﻔﺠﻮر‬
‫و ﻏﯿﺮ ذﻟﮏ ﻣّﻤﺎ ﻗﺪ ورد ﻓﯿﻪ اﻟﻮﻋﯿﺪ ﺑﺎﻟﯿﺎس ﻣﻦ ﻏﻔﺮاﻧﻪ«‪.‬‬
‫ﯾﺰﯾﺪ ﺧﻄﺎﻫﺎ و ﻋﯿﻮب ﻓﺮاواﻧﯽ داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت از ﻣﯽ ﺧﻮارﮔﯽ ﮐﺸـﺘﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( و ﻟﻌﻦ ﺑﺮ وﺻّﯽ و ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص(‬
‫و وﯾﺮاﻧﯽ ﺧـﺎﻧﻪ ﺧـﺪاي و ﺳﻮزاﻧـﺪن آن‪ ،‬رﯾﺨﺘﻦ ﺧـﻮن ﺑﯽﮔﻨﺎﻫـﺎن و ﻓﺴـﻖ و ﻓﺠﻮر و ﻏﯿﺮ از اﯾﻨﻬـﺎ ﮐﺎرﻫـﺎﺋﯿﮑﻪ ﺑﯿﻢ و وﻋﯿـﺪ ﺑﺮاي ﯾـﺄس از‬
‫آﻣﺮزش ﺧـﺪاي در آﻧﻬﺎ وارد ﺷـﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺮوج اﻟـّﺬﻫﺐ ‪ 73 /3‬ﻣﺴـﻌﻮدي( ﺟﻼل اﻟـّﺪﯾﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﺳـﯿﻮﻃﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻓﻘﺘﻞ و ﺟﯽء ﺑﺮأﺳﻪ ﺣّﺘﯽ وﺿﻊ ﺑﯿﻦ ﯾﺪي اﺑﻦ زﯾﺎد‪ ،‬ﻟﻌﻦ اﻟﻠّﻪ ﻗﺎﺗﻠﻪ و اﺑﻦ زﯾﺎد ﻣﻌﻪ و ﯾﺰﯾﺪ اﯾﻀﺎ«‪.‬‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ و ﺳﺮش را ﭘﯿﺶ اﺑﻦ زﯾﺎد آوردﻧﺪ ﮐﻪ ﻟﻌﻨﺖ ﺑﺮ ﻗﺎﺗﻞ و ﮐﺸﻨﺪه ﺣﺴﯿﻦ )ع( و اﺑﻦ زﯾﺎد ﺑﺎ او ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﯾﺰﯾﺪ ﺑﺎد‪.‬‬
‫و ﻟﻤﺎ ﻗﺘﻞ اﻟﺤﺴﯿﻦ و ﺑﻨﻮ اﺑﯿﻪ ﺑﻌﺚ اﺑﻦ زﯾﺎد ﺑﺮءوﺳﻬﻢ اﻟﯽ ﯾﺰﯾﺪ ﻓّﺴﺮ ﺑﻘﺘﻠﻬﻢ ‪...‬‬
‫ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﺣﺴﯿﻦ )رض( و ﺑﺮادراﻧﺶ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﺑﻦ ﺑﺰﯾﺎد ﺳﺮﻫﺎﺷﺎن را ﺑﺮاي ﯾﺰﯾﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﯾﺰﯾﺪ ﺑﺎ‬
‫اﺧﺘﻼـف در دﯾﻦ ﺑﻌـﺪ از وﻓـﺎت ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴـ ﻼم اﺗّﻔـﺎق اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ در ﺑﺎره رﯾﺎﺳﺖ ﻃﻠﺒﯽ و ﺟﺎه ﻃﻠﺒﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺑﻮد ﻧﺰاع‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و از ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺮدﻧﺪ آﻧﭽﻪ ﮐﺮدﻧﺪ از ﻫﺘﮏ ﺣﺮﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﮐﺸﺘﻦ اﻫﻞ ﺑﯿﺖ رﺳﺎﻟﺖ و ﮐﻮﭼﮏ ﺷﻤﺮدن وﺣﯽ‬
‫و آﻧﭽـﻪ را ﮐﻪ اﺑﻦ زﯾـﺎد در ﮐﺮﺑﻼـء اﻧﺠـﺎم داد و ﻫﻤـﺎن ﻓﺘﻨﻪﻫـﺎﺋﯽ ﮐﻪ اﻫـﻞ ﺷـﺮﯾﻌﺖ ﻣﺤّﻤـ ﺪ )ص( و ﺑﻨﯽ ﻫـﺎﺷﻢ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ از ﮐﺸـﺘﻦ‬
‫ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬و از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ آراء و ﻧﻈﺮات ﻓﺰوﻧﯽ ﮔﺮﻓﺖ و ﮔﺮوﻫﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﻮادث را ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﺎ و ﻗـﺪر ﺧـﺪا ﻧﺴـﺒﺖ دادﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺠﺎن‬
‫ﺧـﻮدم ﮐـﺎر و اﻣﺮ آﻧﻄﻮرﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ وﻟﯽ ﻗّﺼﻪ ﮔﻮﯾﻨـﺪﮔﺎن ﭼﻨـﺎن ﻋﺒـﺎرﺗﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﻮد را از آن ﮔﻨﺎﻫـﺎن ﺗـﺒﺮﺋﻪ ﮐﻨﻨـﺪ‪.‬‬
‫)اﺧﻮان اﻟّﺼﻔﺎ ‪.(165 /3‬‬
‫وﻓﺎت ﻋﻤﺎد ﻟا ّﺪﯾﻦ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻃﺒﺮي ﮐﯿﺎﻫﺮاﺳﯽ ‪ 504‬ﻫﺠﺮي ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﻋﻠﻤﺎي‬
‫__________________________________________________‬
‫ﮐﺸـﺘﻪ ﺷـﺪن آﻧﻬﺎ ﺷﺎدﻣﺎن ﺷﺪ ‪ ...‬و ﻣﻮرد ﺑﻐﺾ و ﮐﯿﻨﻪ ﻣﺮدم ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺣّﻖ ﻫﻢ ﻫﻤﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎو ﺑﻐﺾ ﺑﻮرزﻧﺪ‪ ،‬ﺳـﭙﺲ اﻫﺎﻟﯽ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫از ﺑﯿﻌﺖ او ﺳـﺮﺑﺎز زدﻧـﺪ و ﻟﺸـﮑﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻤّﮑﻪ و ﻣـﺪﯾﻨﻪ رواﻧﻪ ﮐﺮد‪ ،‬و واﻗﻌﻪ ﺣّﺮه ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪ ﮐﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ را ﻏﺎرت ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺂﻧﺎن ﺗﺠﺎوز‬
‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴـﻠﻢ در ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮد رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ اﺧﺎف اﻫﻞ اﻟﻤﺪﯾﻨﻪ اﺧﺎﻓﻪ اﻟّﻠﻪ و ﻋﻠﯿﻪ ﻟﻌﻨﮥ اﻟّﻠﻪ و اﻟﻤﻼﺋﮑﮥ و اﻟّﻨﺎس‬
‫اﺟﻤﻌﯿﻦ« )ﺗﺎرﯾـﺦ اﻟﺨﻠﻔﺎء‪ /‬ﺳـﯿﻮﻃﯽ ‪ (210 - 209‬ﺣﺎﻻـ ﭼﺮا آﻗـﺎي اﺑـﻮ ﺣﺎﻣـﺪ از اﯾﻦ ﻫﻤﻪ واﻗﻌـّﯿ ﺎت ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺑﻨﺪﻧـﺪ و ﻗﻠﻨـﺪر وار ﺗﺠـﺎﻫﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎرﯾﺦ داوري ﮐﺮده و ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ذﻫﺒﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﺿﺎﻓﻪ ﺷﺮب ﺧﻤﺮ و ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻨﮑﺮ دﯾﮕﺮ )ﻣﺂﺧﺬ ﻓﻮق(‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﺛﯿﺮ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﺣّﺞ ﯾﺰﯾﺪ ﻓﯽ ﺣﯿﺎة اﺑﯿﻪ ﻓﻠّﻤﺎ ﺑﻠﻎ اﻟﻤﺪﯾﻨﻪ ﺟﻠﺲ ﻋﻠﯽ اﻟّﺸـ ﺮاب ﻟﻪ ﻓﺎﺳﺘﺄذن ﻋﻠﯿﻪ اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس ﻓﻘﯿﻞ ﻟﻪ ان وﺟﺪ رﯾﺢ اﻟّﺸﺮاب‬
‫ﻋﺮﻓﻪ ‪...‬‬
‫او در زﻣﺎن ﭘـﺪرش ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﺮاي ﺣـﺞ ﺑﻤـﺪﯾﻨﻪ رﺳـﯿﺪ و ﺑﺮ ﻣﯽ ﺧﻮارﮔﯽ ﻧﺸـﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﮔﺎه اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس ﺑﻪ دﯾﺪﻧﺶ آﻣﺪ و ﭼﻮن ﮔﻔﺘﻨﺪ او ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﺸـﻤﺎم ﻣﯽﻓﻬﻤﺪ آﻧﻬﺎ را ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮد‪) .‬اﻟﮑﺎﻣﻞ ﻓﯽ اﻟّﺘﺎرﯾﺦ ‪ -317 /3‬اﺑﻦ اﺛﯿﺮ ﺟﺰري ﺷـﺎﻓﻌﯽ( در واﻗﻌﻪ ﺣّﺮه ‪ 330‬ﻧﻔﺮ از ﻗﺮﯾﺶ و ﻣﻬﺎﺟﺮ‬
‫ﺑﺪﺳﺖ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﯾﺰﯾﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫)َأﻻ ﻟَْﻌَﻨُﮥ اﻟﻠﱠِﻪ َﻋَﻠﯽ اﻟﱠﻈﺎﻟ ِِﻤﯿَﻦ‪ /18 -‬ﻫﻮد( )َﯾْﻮَم ﻻ َﯾﻨَْﻔُﻊ اﻟﱠﻈﺎﻟ ِِﻤﯿَﻦ َﻣْﻌِﺬَرﺗُُﻬْﻢ َو ﻟَُﻬُﻢ اﻟﻠﱠْﻌَﻨُﮥ َو ﻟَُﻬْﻢ ُﺳﻮُء اﻟﱠﺪاِر‪ /82 -‬ﻏﺎﻓﺮ(‪.‬‬
‫)َو َﻣْﻦ َﯾْﻘﺘُْﻞ ُﻣْﺆﻣِﻨًﺎ ُﻣَﺘَﻌﱢﻤﺪًا َﻓَﺠﺰاُؤُه َﺟَﻬﻨﱠُﻢ ﺧﺎﻟ ِﺪًا ﻓِﯿﻬﺎ َو َﻏِﻀَﺐ اﻟﻠﱠُﻪ َﻋَﻠﯿِْﻪ َو ﻟََﻌَﻨُﻪ َو َأَﻋﱠﺪ ﻟَُﻪ َﻋﺬاﺑًﺎ َﻋِﻈﯿﻤًﺎ‪ /93 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫و ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻞ ﺷﯿﻮع اﺧﺒﺎر ﺟﻌﻠﯽ از ﺳﻮي ﻃﺮﻓﺪاران ﺑﻨﯽ اﻣّﯿﻪ و ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ دور ﻧﮕﺎﻫﺪاﺷﺘﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ از ﻫﻤﯿﻦ آﯾﺎﺗﯽ اﺳﺘﮑﻪ ﺳﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ آن در‬
‫ﺑﺎﻻ ذﮐﺮ ﺷﺪ و ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺷﯿﻮه ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ دﯾﮕﺮ ﻃﺮح ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ را از ﻗﺮآن ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺬاﻫﺐ و ﻣﺮدم در دﻓﻨﺶ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺷﻌﺮاء ﻣﺮﺛﯿﻪﻫﺎﺋﯽ در ﺑﺎرهاش ﺳﺮودهاﻧﺪ‪) .‬وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن ‪.(451 /2‬‬
‫وﻓـﺎت اﺑﻮ ﺣﺎﻣـﺪ ﻏﺰاﻟﯽ ﻫﻢ در ﺳـﺎل ‪ 502‬ﻫﺠﺮي اﺗّﻔـﺎق اﻓﺘﺎد‪ ،‬آﺛﺎرش )ﮐﺘﺎب اﻟﺒﺴـﯿﻂ‪ -‬اﻟﻮﺳـﯿﻂ‪ -‬اﻟﻤﺤﯿﻂ‪ -‬اﻟﻮﺟﯿﺰ‪ -‬ﻣﻘﺎﺻـﺪ اﻟﻔﻼﺳـﻔﻪ‬
‫ﺗﻬﺎﻓﺖ اﻟﻔﻼﺳﻔﻪ‪ -‬اﻟﻤﻨﻘﺬ ﻣﻦ اﻟّﻀﻼل‪ -‬اﻟﻤﻔﺘﻮن ﺑﻪ ﻋﻠﯽ ﻏﯿﺮ اﻫﻠﻪ‪ -‬اﺣﯿﺎء ﻋﻠﻮم اﻟّﺪﯾﻦ‪ -‬ﺟﻮاﻫﺮ اﻟﻘﺮآن‪ -‬ﻗﺼﺎﯾﺪ اﻟﺒﺎﻃﻨﯿﻪ‪ -‬ﻣﯿﺰان اﻟﻌﻤﻞ و ‪...‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﺗﻦ دﯾﮕﺮ از ﻣﻌﺎﺻﺮﯾﻦ راﻏﺐ ‪ ...‬ص ‪71 :‬‬
‫‪ -1‬ﺟﺎر اﻟﻠّﻪ زﻣﺨﺸـﺮي‪ ،‬اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ -‬ﭘﯿﺸﻮاي زﻣﺎن ﺧﻮد در ﻟﻐﺖ و ﻧﺤﻮ و ﺑﯿﺎن و ﺗﻔﺴـﯿﺮ و ﺣـﺪﯾﺚ‪ ،‬اﻫﻞ ﺧﻮارزم‪ ،‬ﺑﮕﻔﺘﻪ‬
‫اﺑﻦ ﺧﻠﮑﺎن ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ در ﺳﻔﺮي ﺳﺮﻣﺎ زده و ﻓﻠﺞ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺠﺎي آﻧﻬﺎ ﭘﺎي ﭼﻮﺑﯽ ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫آﺛـﺎرش‪) :‬ﺗﻔﺴـﯿﺮ اﻟﮑّﺸـ ﺎف ﻋﻦ ﺣﻘﯿﻘﻪ اﻟّﺘﻨﺰﯾﻞ‪ ،‬ﮐﻪ در ﮐﺸﻒ اﻟّﻈﻨﻮن‪ -‬ﭼﻨـﺪﯾﻦ ﺻـﻔﺤﻪ در ﺷـﺮح آن ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه‪ -‬اﻟﻤﻔّﺼﻞ ﻓﯽ اﻟّﻨﺤﻮ‪-‬‬
‫اﺳـﺎس اﻟﺒﻼﻏﻪ ﮐﻪ در ﻧﻮع ﺧﻮد ﻣﻌﺠﻤﯽ اﺳﺖ ﭘﺮ ﻓﺎﯾـﺪه ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﻫﻢ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاي ﻫﺮ واژه ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﻟﻔﺒﺎء اﺳـﺖ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺠـﺎز آن را ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻋﺒﺎرﺗﺶ ﯾﺎد آوري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾـﺪ‪ ،‬ﻣّﻘﺪﻣـﮥ اﻻدب‪ -‬اﻟﻤﺤﺎﺟﺎة ﻓﯽ اﻻﺣﺎﺟﯽ و اﻻﻏﻠﻮﻃﺎت‪ -‬اﻟﻘﺴـﻄﺎس ﻓﯽ اﻟﻌﺮوض‪-‬‬
‫اﻃﻮاق اﻟـّﺬﻫﺐ‪ -‬اﻟﻔﺎﺋﻖ‪ -‬اﻟﻤﺘﻘﺼـﯽ ﻓﯽ اﻻﻣﺜﺎل ﻧﻮاﺑﻎ اﻟﮑﻠﻢ‪ -‬رﺑﯿﻊ اﻻﺑﺮار‪ -‬ﮐﺘﺎب ﻧﺼﺎع اﻟﺼـﻐﺎر‪ -‬اﻋﺠﺐ اﻟﻌﺠﺐ ﻓﯽ ﺷـﺮح ﻻﻣﯿﮥ اﻟﻌﺮب‪-‬‬
‫ﻧﺰﻫﮥ اﻟﻤﻮﻧﺲ( وﻓﺎﺗﺶ ‪ 528‬ﻫﺠﺮي‪.‬‬
‫)وﻓﯿـﺎت اﻻﻋﯿـﺎن‪ -‬ﻃﺒﻘـﺎت اﻻدﺑـﺎء‪ -‬روﺿـﺎت اﻟﺠّﻨـﺎت‪ -‬ﻟﺒـﺎب اﻻﻟﺒﺎب ﻋﻮﻓﯽ‪ -‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء‪ -‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠـﺪان در ذﯾﻞ واژه زﻣﺨﺸـﺮ ﺑﻐﯿﮥ‬
‫اﻟﻮﻋﺎة(‪.‬‬
‫‪ -2‬زوزﻧﯽ‪ ،‬ﺑا ﻮ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ‪ -‬آﺛـﺎرش‪) :‬ﮐﺘـﺎب اﻟﻤﺼـﺎدر ﺑﺘﺮﺗﯿﺐ ﺣﺮوف اﻟﻔﺒﺎء ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﻘﺮآن‪ -‬ﺷـﺮح ﻣﻌّﻠﻘﺎت(‬
‫وﻓﺎﺗﺶ ‪) .486‬اﻧﺒﺎه اﻟﺮواة ﻗﻔﻄﯽ‪ -‬اداب اﻟّﻠﻐﮥ ‪ 47 /3‬ﺟﺮﺟﯽ زﯾﺪان(‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻣﯿﺪاﻧﯽ‪ ،‬اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري داﻧﺸﻤﻨﺪي در ﻟﻐﺖ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪72 :‬‬
‫و اﻣﺜـﺎل ﻋﺮب ﮐﻪ ﮐﺘـﺎﺑﯽ در ﻧﻮع ﺧﻮد ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ ﺑﻨﺎم ﻣﺠﻤﻊ اﻻﻣﺜﺎل‪ -‬در دو ﺟﻠـﺪ ﺑﺘﺮﺗﯿﺐ ﺣﺮوف ﺗﻬّﺠﯽ ﺗﺮﺗﯿﺐ داده و در ذﯾﻞ ﻫﺮ ﺿـﺮب‬
‫اﻟﻤﺜﻞ وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﻪ و ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ آﻧﺮا ﺑﺎ اﺷﻌﺎر و اﺳﻨﺎد ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎب‪ -‬اﻟّﺴﺎﻣﯽ ﻓﯽ اﻻﺳﺎﻣﯽ در ﭼﻬﺎر ﺟﺰء‪:‬‬
‫‪ -1‬در اﻣﻮر ﺷﺮﻋﯽ اﺳﻼﻣﯽ و ﺳﺎﯾﺮ ادﯾﺎن‪.‬‬
‫‪ -2‬در اﺳﺎﻣﯽ ﺣﯿﻮاﻧﺎت و اﻧﻮاع ﻏﺬاﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ -3‬در اﻣﻮر ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ و ﻓﻠﮑﯽ‪.‬‬
‫‪ -4‬در اﻣﻮر زﻣﯿﻨﯽ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﺋﯽ‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎ را ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ در ﻧﻮع ﺧﻮد ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺘـﺎب اﻟﻬـﺎدي ﻟﻠّﺸـ ﺎدي در ﻧﺤﻮ ﺑـﺎ ﺗﻌﻠﯿﻘـﺎت ﻓﺎرﺳـﯽ‪ -‬ﻧﺰﻫـﮥ اﻟّﻄﺮف ﻓﯽ ﻋﻠﻢ اﻟـّﺼ ﺮف‪ -‬وﻓﺎﺗﺶ ‪) .528‬وﻓﯿـﺎت اﻻﻋﯿـﺎن‪ -‬ﻣﺠﻤﻊ اﻻدﺑﺎء‪-‬‬
‫روﺿﺎت اﻟﺠّﻨﺎت‪ -‬داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﻻﺳﻼﻣﯿﮥ(‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺟﺮﺟـﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻋﺒـﺪ اﻟﻘـﺎﻫﺮ‪ -‬آﺛـﺎرش‪) :‬دﻻﯾـﻞ اﻻﻋﺠﺎز‪ -‬اﺳـﺮار اﻟﺒﻼﻏﻪ و اﻟﺒﯿﺎن‪ -‬اﻟﻌﻮاﻣﻞ اﻟﻤﺎﺋﻪ‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻟﺠﻤﻞ در ﻧﺤﻮ‪ -‬وﻓﺎﺗﺶ‬
‫‪ 471‬ﻫﺠﺮي‪) .‬وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن‪ -‬روﺿﺎت اﻟﺠﻨﺎت‪ -‬ﻃﺒﻘﺎت اﻟّﺸﺎﻓﻌﯿﻪ‪ -‬ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة‪ -‬اﻧﺒﺎه اﻟﺮواة(‪.‬‬
‫‪ -5‬ﺟـﻮاﻟﯿﻘﯽ‪ ،‬اﺑـﻮ ﻣﻨﺼـﻮر ﻣﻮﻫـﻮب ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃـﺎﻫﺮ‪ -‬در ﻋﻠﻢ ادب ﭘﯿﺸﻮا و ﮐﺘـﺎب ﻣﻌﺮوﻓﺶ‪ -‬اﻟﻤﻌﺮب ﻓﯿﻤـﺎ ﺗﮑﻠﻤﺖ ﺑﻪ اﻟﻌﺮب ﻣﻦ اﻟﮑﻼـم‬
‫اﻟﻼﻋﺠﻤﯽ‪ -‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﺮوف ﺗﻬّﺠﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻠﻤﺎء ﮐﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي ﺑﯽﻧﻈﯿﺮي ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﺘﺎب ﺟﻮاﻟﯿﻘﯽ ﻫﻢ ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﻤﺎء ﺧﯿﻞ اﻟﻌﺮب و ﻓﺮﺳﺎﻧﻬﺎ‪ -‬ﺷﺮح ادب اﻟﮑﺎﺗﺐ‪ -‬وﻓﺎﺗﺶ ‪ 529‬ه‪) .‬وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن‪ -‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء‪ -‬اﻧﺒﺎه اﻟﺮواة‪ -‬ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة(‪.‬‬
‫‪ -6‬ﺧﻄﯿﺐ ﺗـﺒﺮﯾﺰي‪ ،‬ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ اﻟّﺘـﺒﺮﯾﺰي در ﻟﻐﺖ داﻧﯽ ﻣـﻮرد اﻋﺘﻤـﺎد از ﻣﺮداﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ ﺗﻤـﺎم‬
‫رﻧـﺞ را ﺗﺤّﻤـ ﻞ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬از ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺗـﺎ ﺑﻐـﺪاد ﺑﺎ ﮐﻮﻟﻪ ﺑﺎري از ﮐﺘﺎب ﭘﯿﺎده رﻓﺖ ﺑﻄﻮرﯾﮑﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ در ﭘﺸـﺘﺶ از ﮔﺮﻣﺎ و ﻋﺮق ﺑـﺪﻧﺶ ﺿﺎﯾﻊ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺑا ﻮ اﻟﻌﻼء ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت ﻟﻐﻮي داﺷﺘﻪ‪ ،‬آﺛﺎرش‪ :‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐﺪاد‪) ،‬اﻟﻤﻠﺨﺺ ﻓﯽ اﻋﺮاب اﻟﻘﺮآن‪ -‬ﺷﺮح ﻣﻌّﻠﻘﺎت‪ -‬ﺷﺮح ﺣﻤﺎﺳﻪ اﺑﻮ ﺗﻤﺎم‬
‫ﺷﺮح ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪73 :‬‬
‫دﯾﻮان اﺑﻮ ﺗﻤﺎم‪ -‬ﺷﺮح ﺳﻘﻂ اﻟﺰﻧﺪ‪ -‬ﺗﻬﺬﯾﺐ اﺻﻼح اﻟﻤﻨﻄﻖ( وﻓﺎﺗﺶ ‪ 502‬ﻫﺠﺮي‪.‬‬
‫)ﻃﺒﻘﺎت اﻻدﺑﺎء وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن‪ -‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء‪ -‬ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة‪ -‬داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﻻﺳﻼﻣﯿﮥ(‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﻣﺸﺎﻫـﺪه ﺷﺪ ﻋﻠﻤﺎء ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ آﺛﺎرﺷﺎن ﻫﻤﮕﯽ اﺑﺘﮑﺎري اﺳﺖ و ﻏﺎﻟﺒﺎ از ﺷـﻬﺮﻫﺎ و ﺷـﻬﺮكﻫﺎي اﯾﺮان اﺳـﻼﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي رﺷﺪ اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﺗﺠّﻠﯽ ﻧﺒﻮغ زﻣﯿﻨﻪ ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﻧﺪ »‪ «1‬و ﭼﻮن ﺗﻌّﺼﺒﺎت ﻗﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ ﺗﺴّﻠﻄﺶ را از ﻧا ﺪﯾﺸﻪﻫﺎ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﺳـﺘﺎره ﮔﺎﻫﯽ در ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻠﻢ و ادب ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪﻧﺪ و ﯾﮑﯽ از ﺷـﻬﺮﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺰرﮔﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ اﺳـﻼم ﻋﺮﺿﻪ داﺷـﺘﻪ و اﯾﻨﮏ‬
‫ﺷﺮح ﺣـﺎل و ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ در اﺛﺮ ﺟـﺎوداﻧﻪ او ﺑﻨـﺎم اﻟﻤﻔﺮدات اﻟﻔـﺎظ اﻟﻘﺮآن ﯾﺎ اﻟﻤﻔﺮدات ﻓﯽ ﻏﺮﯾﺐ اﻟﻘﺮآن ﺗﻘـﺪﯾﻢ ﺧﻮاﻧﻨـﺪﮔﺎن ﻋﺰﯾﺰ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬ﺷﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎم و زادﮔﺎه راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ‪ ...‬ص ‪73 :‬‬
‫ﺧﻮﺷـﺒﺨﺘﺎﻧﻪ ﺧﻮد راﻏﺐ در ﻣﻘّﺪﻣﻪ ﮐﺘﺎب ﻣﻔﺮدات ﭼﺎپ ‪ 1318‬ﻫﺠﺮي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪) :‬ﻗﺎل اﻟّﺸـ ﯿﺦ اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ اﻟﺤﺴـﯿﻦ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﻔﻀﻞ‬
‫اﻟّﺮاﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟﻠّﻪ( ﮐﻪ آﻗﺎي ﻧﺪﯾﻢ ﻣﺮﻋﺸـﻠﯽ در ﭼﺎپ ﺑﻌﺪي ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ و ﻓﻬﺎرﺳـﯽ ﺑﭽﺎپ رﺳﺎﻧﺪه ﺑﺠﺎي )اﻟﻔﻀﻞ( ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻣﻔﻀﻞ ﭼﺎپ ﮐﺮده در ﻣﻘـّﺪﻣﻪ ﮐﺘﺎب )ﺗﻔﻀـﯿﻞ اﻟّﻨﺸﺄﺗﯿﻦ و ﺗﺤﺼـﯿﻞ اﻟّﺴـ ﻌﺎدﺗﯿﻦ( ﻫﻢ‪ -‬ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻔّﻀﻞ راﻏﺐ‪ -‬ﭼﺎپ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻬﺮ ﺣﺎل اﯾﻦ‬
‫اﺷـﺘﺒﺎه از آﻧﺠﺎ ﻧﺎﺷﯽ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺟﻼل اﻟّﺪﯾﻦ ﺳﯿﻮﻃﯽ در ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة ﻧﺎم راﻏﺐ را‪ -‬ﻣﻔّﻀﻞ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﻄﻌﺎ اﺷﺘﺒﺎه ﻧﺎﺳﺨﯿﻦ ﺑﻐﯿﻪ‬
‫اﺳﺖ ﻧﻪ ﺧﻮد ﺳـﯿﻮﻃﯽ ﭼﻮن ﺳـﯿﻮﻃﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ »وﻗﻔﺖ ﻋﻠﯽ اﻟّﺜﻼﺛﻪ ‪ «...‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻦ ﺳﻪ ﮐﺘﺎب )ﻣﻔﺮدات‪ -‬ﻣﺤﺎﺿـﺮات اﻓﺎﻧﯿﻦ اﻟﺒﻼﻏﻪ( راﻏﺐ‬
‫را دﯾﺪه و آﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ دارم‪) .‬ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة ﻓﯽ ﻃﺒﻘﺎت اﻟّﻨﺤﻮّﯾﯿﻦ و اﻟّﻨﺤﺎة ‪ 297 /2‬ﭼﺎپ ‪ 1384‬ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﺤّﻤﺪ اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ اﺑﺮاﻫﯿﻢ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﻣﺠّﻠﺪ ﮐﺘﺎب ﻣﻌﺮوف ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي رﺟﻮع ﺷﻮد ﮐﻪ آﺛﺎر ﺻـﻨﻌﺘﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ادﺑﯽ و رﺟﺎل ﻫﺮ ﺷﻬﺮي‬
‫را ﻣﻔـّﺼ ﻼ ﺗﻮﺿـﯿﺢ داده اﺳﺖ‪ .‬و ﻋـﺎﻟﯿﺘﺮﯾﻦ ﺳـﻨﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎ ﮐﻪ ﻗﺒـﻞ از ﺟﻨﺎﯾـﺎت و ﺧﺮاﺑﯽﻫـﺎي ﻣﻐﻮل در ﺑـﺎره اﯾﺮان و ﺳـﺎﯾﺮ‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﺑﮑﺘﺎب وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن ﻗﺎﺿﯽ اﺑﻦ ﺧﻠﮑﺎن‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻧﺎم او ﮐﻪ از ﺳﻮي داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﺑﻌﺪي ﻫﻢ آﻣﺪه ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد در ﺳـﺮ آﻏﺎز ﻣﻔﺮدات ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻓﻀﻞ( اّﻣﺎ زادﮔﺎه او را ﺑﺎﻻﺗّﻔﺎق ﺷـﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﻟﺒّﺘﻪ در ﺳّﻦ ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻼﻓﺖ و درس و ﺑﺤﺚ ﻋﻠﻤﺎء ﺑﻐﺪاد‬
‫ﻣﻨﺘﻘﻞ و ﺑﻪ ﮐﺎر ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت و ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از دﻻﯾـﻞ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ ﺑﻮدن راﻏﺐ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ در ذﯾـﻞ واژه‪ -‬ﻗﺒـﻞ‪ -‬ﻣﺜﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻘﺼـﺪ و ﻣﺒـﺪأ ﺣﺮﮐﺖ و ﻣﺴﺎﻓﺮت ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫»اﺻﻔﻬﺎن« را ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻓﻘﯿﻞ ﯾﺴـﺘﻌﻤﻞ ﻋﻠﯽ اوﺟﻪ‪ ،‬ﻓﯽ اﻟﻤﮑﺎن ﺑﺤﺴﺐ اﻻﺿﺎﻓﻪ‪ ،‬ﻓﯿﻘﻮل اﻟﺨﺎرج ﻣﻦ اﺻﺒﻬﺎن اﻟﯽ ﻣّﮑﻪ‪ ،‬ﺑﻐﺪاد ﻗﺒﻞ اﻟﮑﻮﻓﻪ و ﯾﻘﻮل اﻟﺨﺎرج ﻣﻦ ﻣّﮑﻪ‬
‫اﻟﯽ اﺻﺒﻬﺎن‪ :‬اﻟﮑﻮﻓﻪ ﻗﺒﻞ ﺑﻐﺪاد ‪.«...‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬واژه ﻗﺒﻞ ﻣﻮارد اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﺘﻌّﺪدي دارد‪:‬‬
‫اّول‪ -‬در ﻣﮑﺎن‪ ،‬ﺑﺤﺴﺐ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪن‪ ،‬ﭘﺲ ﮐﺴـﯿﮑﻪ از اﺻﻔﻬﺎن ﺑﺴﻮي ﻣّﮑﻪ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻐﺪاد ﻗﺒﻞ از ﮐﻮﻓﻪ اﺳﺖ و ﮐﺴﯿﮑﻪ‬
‫از ﻣّﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي اﺻﻔﻬﺎن ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﻮﻓﻪ ﻗﺒﻞ از ﺑﻐﺪاد اﺳﺖ‪«1» .‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻞ ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﮔﺮﯾﺰ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ ﻃﺒﯿﻌﺘﺎ زادﮔﺎه ﺧﻮد را در ﻣﻮارد ﺧﺎّص ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﯽآورد‪ ،‬آﺷـﻨﺎﺋﯽ و ﺗﺄﺛﯿﺮ‬
‫ﭘـﺬﯾﺮي از ﻋﻠﻮم ﻫﻢ ﻫﻤﯿﻦ ﻃﻮر اﺳﺖ‪ ،‬داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎ و ﻧﻤﻮﻧﻪﻫـﺎي زﯾـﺎدي ﻫﺴﺖ ﮐﻪ اﺛﺮات ﻋﻠﻢ و زﺑـﺎن و ﻣﺤﯿـﻂ و زادﮔـﺎه‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺧﻮد را‬
‫ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣـﺎ در اﺷـﻌﺎر ﯾـﺎ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﺳـﻌﺪي ﮐﻪ ﺑﺮرﺳـﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺑﺎزﮔﻮﺋﯽ آﯾﺎت ﻗﺮآن و اﺣﺎدﯾﺚ را در زﺑﺎن ﺷـﯿﺮﯾﻦ و ﺑﯿﺎن او‬
‫ﻣ ﯽ ﺑﯿﻨﯿﻢ ‪:‬‬
‫ﺑﻨﯽ آدم اﻋﻀﺎي ﯾﮏ ﭘﯿﮑﺮﻧﺪ ﮐﻪ در آﻓﺮﯾﻨﺶ ز ﯾﮏ ﮔﻮﻫﺮﻧﺪ‬
‫ﭼﻮ ﻋﻀﻮي ﺑﺪرد آورد روزﮔﺎر دﯾﮕﺮ ﻋﻀﻮﻫﺎ را ﻧﻤﺎﻧﺪ ﻗﺮار‬
‫ﺗﻮ ﮐﺰ ﻣﺤﻨﺖ دﯾﮕﺮان ﺑﯽﻏﻤﯽ ﻧﺸﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﺖ ﻧﻬﻨﺪ آدﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣـﺪﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اّن ﺑﻨﯽ آدم ﮐﺠﺴﻢ واﺣﺪ اذا اﺷـﺘﮑﯽ ﻣﻨﻪ ﻋﻀﻮ‪ ،‬ﻓﺎﺷـﺘﮑﯽ ﺳﺎﯾﺮ ﺟﺴﺪه« اّﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴـﯽ‬
‫اّدﻋـﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻗﺮآن در ﺳـﯿﻨﻪ دارم ﻧـﺎﮔﺰﯾﺮ اﺳﺖ در اﺷـﻌﺎرش ﻫﻤﻮاره ﺳـﺨﻦ از ﺗﻘﻮي ﻋﺒﺎدت ﭘﺎﮐـﺪاﻣﻨﯽ‪ -‬ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻇﻠﻢ و ﻇﺎﻟﻢ‪ -‬ﻧﻤﺎز‪-‬‬
‫اﯾﻤﺎن‪ -‬ﻋﻤﻞ ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﻔﺮت و دوري از ﻣﻨﮑﺮات ﻣﺜﻞ ﻣﯿﺨﻮارﮔﯽ‪ -‬ﺳﺎﻗﯽ و ﻣﻄﺮب ﭘﺮﺳﺘﯽ ﻣـﺪح ﺳـﺘﻤﮕﺮان و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ دوري‬
‫از رﻫﺒﺎﻧﯿﺖ ﯾﺎ ﺧﺮاﺑﺎﺗﯿﮕﺮي ﮐﺎﻣﻼ دﯾـﺪه ﺑﺸﻮد ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ دﮐﺎن ﻣﻌﺎﻧﯽ اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﮔﺸﻮده ﺷﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﯿﻢ‬
‫اﻣﺮوز و در ﻋﺼﺮ ﻣﺎ ذﮐﺮ و ورد زﺑﺎن و ﺷﻌﺎر ﻣّﻠﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺎ‪ ،‬اﺳﺘﻘﻼل ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﻋﺪم‬
‫ﺑﺮﮔﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬دﯾﻨﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺻﻔﻬﺎن ‪ ...‬ص ‪75 :‬‬
‫اﺻـﻔﻬﺎن از دﯾﺪﮔﺎه ﻧﺎﺻـﺮ ﺧﺴـﺮو )ﺣﮑﯿﻢ اﺑﻮ ﻣﻌﯿﻦ ﺣﻤﯿﺪ اﻟّﺪﯾﻦ ﻧﺎﺻـﺮ ﺑﻦ ﺧﺴـﺮو ﻗﺒﺎدﯾﺎﻧﯽ( ﻣﻘﺎرن ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺗﻮﻟّﺪ راﻏﺐ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ‪444 ،‬‬
‫ﻫﺠﺮي »اﺻـﻔﻬﺎن ﺷـﻬﺮي اﺳﺖ ﺑﺮ ﻫﺎﻣﻮن ﻧﻬﺎده‪ ،‬آب و ﻫﻮاﺋﯽ ﺧﻮش دارد و ﻫﺮ ﺟﺎ ﮐﻪ ده ﮔﺰ ﭼﺎه ﻓﺮو ﺑﺮﻧﺪ آﺑﯽ ﺳﺮد‪ ،‬ﺧﻮش ﺑﯿﺮون آﯾﺪ‬
‫و ﺷـﻬﺮ دﯾﻮاري ﺣﺼـﯿﻦ ﺑﻠﻨـﺪ دارد‪ ،‬و دروازهﻫـﺎ و ﺟﻨـﮓ ﮔﺎﻣﻬﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬در ﺷـﻬﺮ ﺟﻮﯾﻬﺎي آب روان و ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻧﯿﮑﻮ و ﻣﺮﺗﻔﻊ و در ﻣﯿﺎن‬
‫ﺷﻬﺮ ﻣﺴـﺠﺪ آدﯾﻨـﻪ ﺑﺰرگ ﻧﯿﮑـﻮ ﺑـﺎ روي ﺷـﻬﺮ ﺳﻪ ﻓﺮﺳـﻨﮓ و ﻧﯿﻢ اﺳﺖ‪ ،‬اﻧـﺪرون ﺷـﻬﺮ ﻫﻤﻪ آﺑـﺎدان‪ ،‬ﮐﻪ ﻫﯿـﭻ از وي ﺧﺮاب ﻧﺪﯾـﺪم‪ ،‬و‬
‫ﺑﺎزارﻫﺎي ﺑﺴـﯿﺎر‪ ،‬در ﺑﻨﺪﻫﺎ و ﮐﺎرواﻧﺴـﺮاﻫﺎي ﭘﺎﮐﯿﺰه‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﻦ و ﻧﯿﻢ ﮔﻨﺪم ﺑﻪ ﯾﮏ درﻫﻢ‪ ،‬ﻣﺮدم آﻧﺠﺎ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺪﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﻫﺸﺖ‬
‫ﻣﻦ ﻧـﺎن ﮐﻤﺘﺮ از ﯾـﮏ درم ﮐﺲ ﻧﺪﯾـﺪه و ﻣﻦ در ﻫﻤﻪ زﻣﯿﻦ ﭘﺎرﺳـﯽ ﮔﻮﯾـﺎن ﺷـﻬﺮي ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ و ﺟﺎﻣﻌﺘﺮ و آﺑﺎدانﺗﺮ از اﺻـﻔﻬﺎن ﻧﺪﯾـﺪم و‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ اﮔﺮ ﮔﻨﺪم و ﺟﻮ و ﺣﺒﻮب ‪ 20‬ﺳﺎل ﻧﻬﻨﺪ ﺗﺒﺎه ﻧﺸﻮد«‪.‬‬
‫)ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮو‪ -‬ص ‪ (139‬اﺑﻦ واﺿﺢ ﯾﻌﻘﻮﺑﯽ )در ﻗﺮن ﺳّﻮم( ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»از ﻗﻢ ﺗﺎ اﺻﻔﻬﺎن ﺷﺼﺖ ﻓﺮﺳﻨﮓ ﯾﺎ ﺷﺶ ﻣﻨﺰل »‪ «1‬اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺳﻠﻤﺎن‬
‫__________________________________________________‬
‫واﺑﺴـﺘﮕﯽ رﺷﺪ و ﺗﮑﺎﻣﻞ‪ ،‬ﻋﺒﺎدت‪ -‬اﯾﺜﺎر‪ -‬ﺷـﺠﺎﻋﺖ دﺳـﺘﮕﯿﺮي از ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ از اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺎﺳﻼم ﻗﺮآن ﺳﺮ ﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ‪،‬‬
‫ﺳﻌﺪي از ﺷﯿﺮاز‪ ،‬ﺟﺎﻣﯽ از ﺟﺎم‪ ،‬و ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ از ﺷﯿﺮوان و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺗﻤﺎم ﻣﻮّرﺧﯿﻦ و ﻣﻔّﺴﺮﯾﻦ از زادﮔﺎه ﺧﻮد ﻃﺒﯿﻌﺘﺎ ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﻣﻨﺰل ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎي ﻓﺮود آﻣـﺪن و اﯾﻦ واژه ﺑﺼﻮرت اﺻـﻄﻼح ﺑﺮاي ﭼﺎﭘﺎر ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻣﺮاﮐﺰي ﮐﻪ در ﻫﺮ ﺷـﺶ ﻓﺮﺳﺦ ﯾﺎ ده ﻓﺮﺳﺦ ﺑﺮاي‬
‫رﺳـﯿﺪن و ﻓﺮود ﻣﺴﺎﻓﺮﯾﻦ ﯾﺎ ﭘﯿﮏﻫﺎي ﺣﺎﻣﻞ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﻓﺮﻣﺎﻧﻬﺎ ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و در ﻫﺮ ﻣﻨﺰل ﺑﺮﯾﺪي ﯾﺎ ﭼﺎﭘﺎري و ﭘﯿﮑﯽ ﺑﺎ اﺳـﺒﺎﻧﯽ آﻣﺎده ﺑﺮاي‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻗﺮار داﺷـﺘﻨﺪ ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﭼﺎﭘـﺎر از راه ﻣﯽرﺳـﯿﺪ و از دور ﺑـﺎ زﻧﮕﯽ ﮐﻪ ﺳـﺮ ﭼﻮب داﺷﺖ رﺳـﯿﺪن ﺧﻮد را اﻋﻼم ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﭘﯿﮏ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻨﺰل آﻣـﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﻓﻮرا ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ را از او ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ اﺳﺐ ﺗﻨـﺪرو ﺗﺎزه ﻧﻔﺲ ﺑﻤﻨﺰل ﺑﻌﺪي ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﺧﻮد در ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ و ﺗﺄﺳـﯽ ﻣﺮاﮐﺰﯾﺴﺖ‪ ،‬و اﺧﺒﺎر از آﻏﺎز ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻤّﺪن ﺑﺸـﺮ در اﯾﺮان و ﺳـﭙﺲ ﺑﻌﺪ از اﺳـﻼم روﻧﻖ ﺑﺎ ﺷﮑﻮﻫﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻘﺪر ﺑﺠﺎ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳـﻼﻣﯽ ﻣﺎ ﻧﺎم ﭘﺴﺖ و ﺗﻠﮕﺮاف ﮐﻪ واژهﻫﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ و ﺗـﺪاﻋﯽ ﻓﻘﺪان آن از ﺳﻮي ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺑﻮﯾﮋه اﯾﺮاﻧﯿﺎن‬
‫دارد ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ وزارت ﭘﯿﮏ و ﺑﺮﯾﺪ ﮔﺮدد ﺗﺎ واﻗﻌﺎ ﺑﺮاي ﻧﺴﻞ ﺟﻮان ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺎ ﺗﺪاﻋﯽ ﺗﻤّﺪن رﯾﺸﻪدار ﺧﻮد را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺎرﺳـﯽ ﮐﻪ رﺣﻤﺖ ﺧﺪاي ﺑﺮ او ﺑﺎد از ﻣﺮدم اﺻـﻔﻬﺎن از آﺑﺎدهاي ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺟﯿﺎن« ﺑﻮده‪ ،‬اﺻـﻔﻬﺎن در ﺳﺎل ‪ 23‬ه ﻓﺘـﺢ ﺷﺪ )ﺑﻼذري ﻫﻢ ﺳﺎل‬
‫‪ 23‬ﻫﺠﺮي ﻧﻮﺷــﺘﻪ وﻟﯽ‪ -‬ﻃـﺒﺮي‪ 21 -‬ﻫﺠﺮي ﻣﯽداﻧـﺪ( ﻣﺒﻠـﻎ ﺧﺮاج اﺻــﻔﻬﺎن ده ﻫﺰار درﻫـﻢ اﺳـﺖ و روﺳـﺘﺎﻫﺎي آﺑـﺎد و ﻓﺮاواﻧﯽ دارد«‬
‫)اﻟﺒﻠﺪان‪ /‬ﯾﻌﻘﻮﺑﯽ‪ -‬ص ‪ .(50‬ﺣﻤﺪ اﻟﻠّﻪ ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ ﮐﻪ ﺻﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از ﺣﻤﻠﻪ ﺧﻮﻧﺨﻮاراﻧﻪ ﻣﻐﻮل ﻣﯽزﯾﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﭼﻬﺎر ﺷﻬﺮ اﺳﺖ ﻋﺮاق از ره ﺗﺨﻤﯿﻦ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﻃﻮل و ﻋﺮﺿﺶ ﺻﺪ در ﺻﺪ ﺑﻮد و ﮐﻢ ﻧﺒﻮد‬
‫)ﻣﻨﻈﻮر ﻋﺮاق ﻋﺠﻢ اﺳﺖ(‬
‫اﺻـﻔﻬﺎن ﮐﺎﻫﻞ ﺟﻬﺎن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻘﺮﻧـﺪ ﺑـﺪان در اﻗﺎﻟﯿﻢ ﭼﻨﺎن ﺷـﻬﺮ ﻣﻌﻈﻢ ﻧﺒﻮد ﻗﻢ ﺑﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﮐﻢ از اﯾﻨﻬﺎﺳﺖ و ﻟﯿﮑﻦ او ﻧﯿﺰ ﻧﯿﮏ ﻧﯿﮏ از ﭼﻪ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﺪ ﺑﺪ ﻫﻢ ﻧﺒﻮد ﻣﻌﺪن ﻣﺮدﻣﯽ و ﮐﺎن ﮐﺮم ﺷﯿﺦ ﺑﻼد ري ﺑﻮد ﮐﻪ ﭼﻮ ري در ﻫﻤﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻧﺒﻮد‬
‫اﺻـﻔﻬﺎن ﺧﺎﮐﺶ ﻣﺮده را دﯾﺮ رﯾﺰاﻧـﺪ و ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑـﺪو ﺳـﭙﺎرﻧﺪ از ﻏّﻠﻪ و ﻏﯿﺮ آن ﻧﯿﮑﻮ ﻧﮕﺎﻫـﺪارد و ﺗﺎ ﭼﻨـﺪ ﺳﺎل ﺗﺒﺎه ﻧﮑﻨﺪ در آﻧﺠﺎ ﺑﯿﻤﺎري‬
‫ﻣﺰﻣﻦ و ﺑـﺎ ﮐﻤﺘﺮ ﺑﻮد ﻣﯿﻮهﻫﺎﯾﺶ را ﺗﺎ ﻫﻨـﺪ و روم ﺑﺮﻧـﺪ‪ ،‬در آن ﺷـﻬﺮ ﻣـﺪارس و ﺧﺎﻧﻘﺎﻫﺎت و اﺑﻮاب اﻟﺨﯿﺮ ﺑﺴـﯿﺎر اﺳﺖ‪ ،‬وﻻﯾﺘﺶ ﻫﺸـﺖ‬
‫ﻧﺎﺣﯿﻪ و ﭼﻬﺎر ﺻﺪ ﭘﺎره دﯾﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫)ﻧﺰﻫﮥ اﻟﻘﻠﻮب ص ‪ 54‬ﺣﻤﺪ اﻟﻠّﻪ ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ ﻗﺰوﯾﻨﯽ(‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ﻣﻘﺎرن ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻐﻮﻻن ﺳﺎل ‪ 656‬ﻫﺠﺮي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»اﺻـﺒﻬﺎن و ﻫﯽ ﻣﺪﯾﻨﮥ ﻋﻈﯿﻤﮥ ﻣﺸﻬﻮرة ﻣﻦ اﻋﻼم اﻟﻤﺪن و اﻋﯿﺎﻧﻬﺎ و ذاﻟﮏ ان ﻟﻔﻆ اﺻﺒﻬﺎن اذا رّد اﻟﯽ اﺳﻤﻪ ﺑﺎﻟﻔﺎرﺳّﯿﻪ ﮐﺎن اﺳﺒﺎﻫﺎن و ﻫﯽ‬
‫ﺟﻤﻊ اﺳﺒﺎه و اﺳﭙﺎه اﺳﻢ ﻟﻠﺠﻨﺪ ‪.«...‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﺻـﻔﻬﺎن ﺷـﻬﺮ ﺑﺰرگ و ﻣﺸـﻬﻮري اﺳﺖ و از ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ‪ ...‬و آن اﯾﻨﺴـﺘﮑﻪ اﮔﺮ ﻟﻔﻆ اﺻﺒﻬﺎن ﺑﻪ اﺳﻢ‬
‫اﺻﻠﯽ ﻓﺎرﺳﯿﺶ ﺑﺮﮔﺮدد‪ -‬اﺳﺒﺎﻫﺎن‪ -‬ﺑﻮده و ﺟﻤﻊ‪ -‬اﺳﺒﺎه‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﭙﺎه و ﻟﺸﮑﺮ اﺳﺖ«‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪77 :‬‬
‫»ﻣﺴﻌﺮ ﺑﻦ ﻣﻬﻠﻬﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﻫﻮاي آﻧﺠﺎ ﮔﺰﻧﺪهﻫﺎي ﻣﻮذي ﻧﯿﺴﺖ و در ﺧﺎﮐﺶ ﻣﺮدﮔﺎن زود ﻧﻤﯽﭘﻮﺳﻨﺪ و‪ -‬ذﻟﮏ ﺑﻤﻮﺿﻊ ﻣﺨﺼﻮص‬
‫و ﻫﻮ ﻣـﺪﻓﻦ اﻟﻤﺼـّﻠﯽ ﻻـ ﺟﻤﯿﻊ ارﺿـﻬﺎ ‪ ...‬اﯾﻦ وﺿﻊ در ﻣﺤّﻞ ﻣﺨﺼﻮص ﻣﺼـّﻠﺎ اﺳﺖ ﻧﻪ در ﻫﻤﻪ ﺧﺎك آﻧﺠﺎ‪ ،‬ﺳـﯿﺼﺪ و ﺷـﺼﺖ ﻗﺮﯾﻪ در‬
‫اﺻـﻔﻬﺎن وﺟﻮد دارد‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﻋﻠﻤﺎء و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﺑﺴـﯿﺎري ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﺮ ﻓﻨﯽ از ﻋﻠﻮم اﺳـﺘﺎد ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در ﻫﯿﭻ ﺷﻬﺮي ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ و ﺣﯿـﺎت اﻫﻠﺶ ﻃﻮﻻـﻧﯽ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷـﻨﯿﺪن اﺣـﺎدﯾﺚ ﻋﻼـﻗﻪ واﻓﺮي دارﻧـﺪ‪ ،‬داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﻣﻌﺮوف آﻧﺠـﺎ از زﯾـﺎدي ﺑـﻪ ﺣﺴـﺎب در‬
‫ﻧﻤﯽآﯾﻨﺪ از آن ﺟﻤﻠﻪ‪ -‬اﺑﻮ ﻧﻌﯿﻢ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪ -‬اﺳﺖ« )ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ /‬ﯾﺎﻗﻮت‪.(209 /1 -‬‬
‫»اﺻـﻔﻬﺎن ﻣﺮﮐﺰ ﻣﻬّﻢ ﺻـﻨﻌﺘﯽ و ﺗﺠـﺎري اﺳﺖ و ﻣﺮدﻣـﺎﻧﺶ ﺑﺮ ﺗﯿﻤﻮر ﻟﻨﮓ ﺷﻮرﯾﺪﻧـﺪ و ﻣﻮرد ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﻏﺎرت او واﻗﻊ ﺷﺪﻧـﺪ‪ ،‬زﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺑﻨﺎﻫـﺎي دﯾﻨﯽ ﻋﺎﻟﻢ در آﻧﺠﺎ واﻗﻌﺴﺖ‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﻬﺎ و روﺳـﻬﺎ در ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 1723‬و ‪ 916‬ﻣﯿﻼدي ﺑﺮ آﻧﺠﺎ ﺗﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷـﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﻣﻌﺎدن‬
‫ﺳﻨﮕﻬﺎي ﻗﯿﻤﺘﯽ و ﺻﻨﺎﯾﻊ در ﺟﻬﺎن ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ« )اﻟﻤﻮﺳﻮﻋﮥ اﻟﻌﺮﺑﯿﮥ اﻟﻤﯿﺴﺮة‪ /‬ﻣﺤّﻤﺪ ﺷﻔﯿﻖ ﻏﺮﺑﺎل ص ‪.(168‬‬
‫»ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ ﺷﺎﻋﺮ ﻗﺮن ﺷـﺸﻢ در ﻫﺸـﺘﺎد و ﯾﮏ ﺑﯿﺖ اﺻﻔﻬﺎن را ﺳﺘﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﺷﺪن ﮐﻪ ﺟﻤﻌّﯿﺖ آﻧﺠﺎ ﺑﺴﯿﺎر ﻓﺰوﻧﯽ ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ﺑﻨﺎﻫـﺎي ﺗﺎرﯾـﺦ ﺻـﻔﻮﯾﻪ در آﻧﺠﺎ اﺣـﺪاث ﺷـﺪ و در ﻗﺮن ﻫﻔـﺪﻫﻢ ﻣﯿﻼدي ﺣـّﺪ اﻗﻞ ﺑﯿﺶ از ﻧﯿﻢ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺟﻤﻌّﯿﺖ داﺷﺖ‪ ،‬آﻧﺠﺎ را در ﻣﺜﻠﯽ‬
‫ﻓﺎرس‪ -‬اﺻﻔﻬﺎن ﻧﺼﻒ ﺟﻬﺎن‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ«‪) .‬داﯾﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﻻﺳﻼﻣﯿﮥ‪.(261 /1 -‬‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺸﻬﻮر اﺻﻔﻬﺎن ﻗﺒﻞ از راﻏﺐ و ﻣﻮﻗﻌّﯿﺖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ آﻧﺠﺎ ‪ ...‬ص ‪76 :‬‬
‫ﺷﻬﺮ اﺻـﻔﻬﺎن ﺑـﺎ ﭼﻨـﺎن آب و ﻫﻮا و ﻣﻮﻗﻌّﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﺻـﻨﻌﺘﯽ ﻣﺘﺄّﺳـ ﻔﺎﻧﻪ ﻫﻤﻮاره ﻣﺮدﻣﺎﻧﺶ در ﮔﺬﺷـﺘﻪ دﺳـﺘﺨﻮش ﺳﺘﯿﺰه ﻣـﺬاﻫﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ اﺳﺘﻌﺪاد ﮐﺎر و ﻓّﻌﺎﻟﯿﺖ آﻧﻬﺎ در ﻓﻨﻮن و ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺧﻮد ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﺑﺮاي رﺷﺪ اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪78 :‬‬
‫ﻣﻌﺎرﯾﻒ آﻧﺠﺎ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺣﻤﺰة ﺑﻦ ﺣﺴﻦ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ‪ -‬ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﮐﺘﺎبﻫـﺎي ﻣﻌﺮوف )ﺗﺎرﯾـﺦ ﺳـﻨﯽ ﻣﻠﻮك اﻻـرض و اﻻﻧﺒﯿـﺎء‪ -‬اﻻﻣﺜﺎل‪ -‬اﻟّﺘﺸﺒﯿﻬﺎت‪ -‬اﻟّﺘﻨﺒﯿﻪ ﻋﻠﯽ‬
‫ﺣﺮوف اﻟﻤﺼﺤﻒ‪ -‬اﻟﺨﺼﺎﺋﺺ و اﻟﻤﻮازﻧﻪ‪ -‬و رﺳﺎﺋﻞ( اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮّرخ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬در ﺳﺎل ‪ 350‬ﻫﺠﺮي در داﺧﻞ ﺷﻬﺮ )ﺟﯽ اﺻﻔﻬﺎن( ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﻗﺼﺮي ﮐﻪ ﺑﻨﺎم )ﺳﺎروﯾﻪ( ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﺧﺮاب ﺷﺪ‪،‬‬
‫و ﭘﺲ از ﮐﺎوش در ﻗﺴـﻤﺖ زﯾﺮﯾﻦ آن ﮐﻪ ﺑﺼﻮرت ﺳـﺮداﺑﯽ اﺳﺖ ﺣـﺪود ﭘﻨﺠﺎه ﻋﺪل ﻧﻮﺷـﺘﻪﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ روي ﭘﻮﺳﺖ ﺧﺪﻧﮓ )ﭘﻮﺳـﺖ‬
‫ﺗﻮز( ﺑﻪ ﺧﻄﯽ ﮐﻪ ﮐﺴـﯽ ﺑﻪ آن آﺷـﻨﺎﺋﯽ ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ‪ ،‬اﺑﻮ ﻣﻌﺸـﺮ ﺑﻠﺨﯽ در ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻨﺎم اﺧﺘﻼف زﯾﺞ از‬
‫اﯾﻦ ﻣﮑﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﭘﯿﺸـﯿﻨﯿﺎن ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺗﻮّﺟﻬﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﻋﻠﻮم و ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪن آن داﺷـﺘﻨﺪ ﻣﯽﺗﺮﺳـﯿﺪﻧﺪ ﺣﻮادث ﻃﺒﯿﻌﯽ آﻧﻬﺎ را از ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮد و از ﭘﻮﺳﺖ درﺧﺖ‬
‫ﺧﺪﻧﮓ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮز ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ و اﻣﺮوز ﻫﻨﺪﯾﺎن و ﭼﯿﻨﯿﺎن از آن اﻗﺘﺒﺎس ﮐﺮدهاﻧﺪ ﻧﻮﺷـﺘﻨﺪ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﮑﺎن ﺑﺮاي ﻧﮕﻬﺪاري ﺷﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ﺑﻮد ﻟﺬا آﻧﻬﺎ را در ﺳﺮداﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم‪ -‬ﺳﺎروﯾﻪ‪ -‬ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﻧﻬﺎدﻧﺪ« )ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﻨﯽ ‪ 150‬و ‪ /151‬ﺣﻤﺰه اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ(‪.‬‬
‫‪ -2‬اﺑﻮ اﻟﻔﺮج اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﻦ ﻫﯿﺜﻢ‪ -‬ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه و ﻣﻮّرخ ادﺑﯽ ﻣﺸﻬﻮر ﮐﻪ در ﻃّﺐ و ﻧﺠﻮم ﻫﻢ ﺗﺒّﺤﺮ داﺷﺖ‪ ،‬آﺛﺎرش )آداب‬
‫اﻟﻐﺮﺑـﺎء‪ -‬اﺧﺒـﺎر اﻟّﻄﻔﯿﻠﯿﯿﻦ‪ -‬اﻋﯿـﺎن اﻟﻔﺮس‪ -‬اﺷـﻌﺎر اﻻﻣـﺎء و اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ‪ -‬ﺟﻤﻬﺮة اﻟّﻨﺴﺐ‪ -‬دﻋﻮة اﻻّﻃﺒﺎء‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻟّﺘﻨﺰﯾﻞ ﻓﯽ اﻣﻮر اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪-‬‬
‫ﻣﻘﺎﺗﻞ آل أﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ ﯾﺎ ﻣﻘﺎﺗﻞ اﻟّﻄﺎﻟﺒﯿﻦ‪ -‬اﻻﻏﺎﻧﯽ ‪ ...‬وﻓﺎﺗﺶ ‪ 356‬ﻫﺠﺮي‪.‬‬
‫)ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء‪ -‬روﺿﺎت اﻟﺠّﻨﺎت‪ -‬وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن‪ -‬ﻣﺠﺎﻟﺲ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻗﺎﺿﯽ ﺷﻮﺷﺘﺮي‪ -‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ‪.(...‬‬
‫‪ -3‬اﺑﻮ ﻣﺴـﻠﻢ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﺤﺮ‪ -‬ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪهاي ﺑﻠﯿﻎ و ﻣﺘﮑّﻠﻢ و ﻣﻔّﺴـ ﺮ ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ وﻓﺎﺗﺶ را ﺣﻤﺰه اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ در آﺧﺮ ﺳﺎل ‪ 322‬ه و‬
‫ﺗﻮﻟّﺪش را ‪ 254‬ه ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﺑﻦ ﻧﺪﯾﻢ و ﯾﺎﻗﻮت او را ﻋﺎﻟﻤﯽ ﮐﻢ ﻧﻈﯿﺮ در ﺗﻔﺴـﯿﺮ و در اﻧﻮاع ﻋﻠﻮم ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪،1‬‬
‫ص‪79 :‬‬
‫ﮐﻪ ﻣّﺪﺗﯽ ﻫﻢ ﻋﺎﻣﻞ و ﮐﺎرﮔﺰار ﻓﺎرس و اﺻـﻔﻬﺎن و ﻣﺘﻮﻟّﯽ اﻣﻮر دﯾﻮاﻧﯽ‪ ،‬و ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺑﻮده‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ داﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﺘﺄّﺳﻔﺎﻧﻪ و ﻫﺰاران‬
‫اﻓﺴﻮس ﺑﻌﺪ از ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻐﻮل اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﺪﻫﺎ ﻫﺰار ﺟﻠﺪ آﺛﺎر ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ ﻣﺎ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ و ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻔّﺴﺮﯾﻦ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻌﺪي ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺻـﺎﺣﺐ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿـﺎن‪ /‬ﺷـﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳـﯽ‪ -‬ﺻـﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴـﯿﺮ اﻟﮑﺒﯿﺮ‪ /‬ﻓﺨﺮ رازي‪ -‬ﻧﻈﺮات او را ﺑﺼﻮرت‪ -‬ﻓﺼﻞ اﻟﺨﻄﺎب‪ -‬ذﮐﺮ ﻧﻤﻮدهاﻧـﺪ‪ ،‬ﻧﺎم‬
‫ﮐﺘـﺎﺑﺶ ﮐﻪ ﭼﻬـﺎرده ﻣﺠّﻠـﺪ ﺑﻮد‪) :‬ﺟﺎﻣﻊ اﻟّﺘﺄوﯾﻞ ﻟﻤﺤﮑﻢ اﻟّﺘﻨﺰﯾﻞ( اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي‪) :‬ﻧﺎﺳـﺦ و ﻣﻨﺴﻮخ‪ -‬ﮐﺘﺎﺑﯽ در ﻧﺤﻮ ﮐﻪ ﺣﻤﺰه‬
‫آﻧﺮا‪ -‬ﺷﺮح اﻟّﺘﺄوﯾﻞ ﻓﯽ اﻟﻘﺮآن( ﻧﺎم ﺑﺮده‪ ،‬در وﻓﺎﺗﺶ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﻤﺰه اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ اﺷﻌﺎري اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺮوده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻨـﺪ ﺑﺮاي ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ ﺑﺤﺮ ﻣﺮﺛﯿﻪاي ﻧﻤﯽﮔـﻮﯾﯽ‪ -‬ﮔﻔﺘﻢ اّول دل ﻣﺮا ﺑﻪ ﺧـﻮدم از اﯾﻦ ﻏﻢ ﺑـﺎز ﮔﺮداﻧﯿـﺪ و ﺑﺸـﻨﻮﯾﺪ ﭼﻪ ﻣﯽﮔـﻮﯾﻢ‪،‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﻟﺶ از ﻏﻢ ﭘﺮواز ﮐﺮده ﮐﺠﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺨﻦ ﮔﻮﯾﺪ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ دﻟﺶ ﺟﺮﯾﺤﻪدار از ﻣﺼﯿﺒﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﻦ ﺑﺎن ﻋﻨﻪ اﻟﻔﻪ و ﺧﻠﯿﻠﻪ ﻓﻠﯿﺲ ﻟﻪ اﻻ اﻟﯽ اﻟﺒﻌﺚ ﻣﺮﺟﻊ و ﻣﻦ ﮐﺎن اوﻓﯽ اﻻوﻓﯿﺄ ﻟﻤﺨﻠﺺ و ﻣﻦ ﺧﯿﺮ ﻓﯽ ﺳﺮ ﺑﺎﻟﻪ اﻟﻔﻀﻞ اﺟﻤﻊ‬
‫ﮐﺴـﯿﮑﻪ دوﺳﺖ و ﻣـﻮرد ﻣﺤّﺒﺘﺶ از او دور ﺷـﺪه اﺳﺖ راﻫﯽ ﺑﺮاي رﺳـﯿﺪن ﺑﻪ او ﺟﺰ ﺑﻌﺚ و ﻗﯿـﺎﻣﺖ ﻧﯿﺴﺖ او ﮐﺴـﯽ ﺑـﻮد ﮐﻪ ﺑﺎوﻓـﺎﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺑﺎوﻓﺎﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪوﺳﺘﺶ ﺑﻮد و ﺗﻤﺎم ﻓﻀﻞ ﺑﺰرﮔﯽ در ﺟﺎﻣﻪاش ﻓﺮاﻫﻢ ﺑﻮد و در ﺧﺎﻧﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﯽ و داﻧﺶ در اوج و ﻗّﻠﻪ آن ﺑﻮد‪.‬‬
‫)ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء ‪ -422 /6‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ -‬ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة ‪.(59 /1‬‬
‫ﻣﻘّﺪﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ ‪ ...‬ص ‪79 :‬‬
‫ﻗﺒﻼ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺧﺪاﯾﺮا ﺳـﭙﺎس و ﺳـﺘﺎﯾﺶ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ در ﮔﺬران ﺻـﻔﺤﺎت ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮ ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺘﺎب ﻣﻔﺮدات اﻟﻔﺎظ ﻗﺮآن ﺗﻮﻓﯿﻘﯽ و‬
‫ﺳﻌﺎدﺗﯽ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺼـﯿﺒﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺷﮑﺮ ﮔﺰار اﻓﺎﺿﻪ ﻟﻄﻒ و رﺣﻤﺘﯽ ﮐﻪ از ﮐﻮدﮐﯽ ﮔﻮش ﺟﺎن ﺑﻪ ﺗﺮﻧّﻢ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪،1‬‬
‫ص‪80 :‬‬
‫دﻋﺎﻫـﺎي روﺣﻨﻮاز ﺷـﺒﺎﻧﻪ و ﺳـﺤﺮ ﮔﺎﻫـﺎن ﭘـﺪر و دﯾـﺪﮔﺎن از ﺧﻄﻮط ﭘﺮ ﻣﺤﺘﻮاي ﻋﻘـﻞ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰ ﻗﺮآن و آﺛـﺎر ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﻠﻢ و ادب ﻫﻤﺎره‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨـﺪ ﺑﻮده و از ﻣﺼﺎﺣﺒﺖ و ﻣﻌﺎﺷـﺮت دوﺳـﺘﺎن ﺻـﺪﯾﻖ و ﺑﺎ اﯾﻤﺎﻧﯽ ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ ﺗﻌـﺪادﺷﺎن اﻧـﺪك اّﻣﺎ در ﺣﮑﻢ ﺟﻤﻌﯽ او اّﻣﺘﯽ ﺻﺎﻟﺢ و‬
‫ﻧﮑﻮﻧﺎم و ﺑﺮاﺳﺘﯽ در اﻧﺠﺎم اواﻣﺮ ﺷﺮﯾﻌﺖ و راه ﺗﻘﻮي ﺷﮑﻮﻫﯽ و ﺟﻼﻟﯽ در دﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻤﺼﺪاق آﯾﻪ‪:‬‬
‫)َو اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا ﺑ ِـﺎﻟﻠﱠِﻪ َو ُرُﺳـ ﻠِِﻪ ُأوﻟﺌِـَﮏ ُﻫُﻢ اﻟﱢﺼﱢﺪﯾُﻘﻮَن َو اﻟﱡﺸَﻬـ ﺪاُء ِﻋﻨْـَﺪ َرﺑ ﱢِﻬْﻢ ﻟَُﻬْﻢ َأْﺟُﺮُﻫْﻢ َو ﻧُﻮُرُﻫْﻢ‪ /18 -‬ﺣﺪﯾﺪ( و در ﭘﯿﺸـﮕﺎه و رﺿﻮان‬
‫ﺧﺪاي در زﻣﺮه ﻫﻤﺎن دوﺳﺘﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺸﻤﻮل ﭘﺎداﺷﯽ از ﻧﻮر و رﺣﻤﺖ ﺣّﻘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از آن ﺗﻮﻓﯿﻖ ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﯽ در ﺷـﻬﺮ اراك از ﻋﻠﻢ و ﺗﻘﻮاي اﺳـﺘﺎدي ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ‪ ،‬آﯾﺖ اﻟﻠّﻪ ﺳﯿﺪ ﮐﺎﻇﻢ ﮔﻠﭙﺎﯾﮕﺎﻧﯽ )ﮐﻪ‬
‫رﺣﻤﺖ ﺧـﺪا ﺑﺮ او ﺑـﺎد( دو ﺑـﺎر ﺗﻤﺎم ﻗﺮآن را ﺑﺎ رﺟﻮع و ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ و اﺣﺎدﯾﺚ و رواﯾﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ و درس ﻗﺮار‬
‫دادﯾﻢ و در ﻫﻤـﺎن ﺷـﻬﺮ اﻓﺘﺨـﺎر ﻣﺠـﺎﻟﺴﺖ ﺑـﺎ داﻧﺸـﻤﻨﺪي ﻣﺘـﺪّﯾﻦ و ﺳﻮﺧﺘﻪ ﺟﺎن ﺑﻨﺎم ﺣﺎج اﺑﻮ ﺗﺮاب ﻫـﺪاﺋﯽ را ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮدﯾﻢ و درس و‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ اداﻣﻪ داﺷﺘﻨﺪ وﻟﯽ اﯾﺸﺎن ﺗﻤﺎم اﺧﺒﺎر را ﺳﺮ ﺑﺴﺘﻪ و در ﺑﺴﺘﻪ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺗﻬﺮان ﻧﯿﺰ ﺳﺎﻟﻬـﺎ ﺑـﺎ ﻫﻤـﺎن دوﺳـﺘﺎن ﺻـﺪﯾﻖ و ﻓﺎﺿـﻞ در ﺟﻠﺴﺎت ﺗﻔﺴـﯿﺮي ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺟﻨﺒﻪ ﺑﺮرﺳـﯽ و ﺗﺤﻘﯿﻖ داﺷﺖ در ﺣﻀﻮر اﺳـﺘﺎد‬
‫ﻣﺮﺣﻮم ﺷﺮﯾﻒ زاده ﮔﻠﭙﺎﯾﮕﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﺴﯿﺎر ذﯾﻘﯿﻤﺘﯽ ﺣﺎوي ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮐﺘﺐ ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ادﺑﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮي‪ ،‬ﻟﻐﻮي از ﺧﺎّﺻﻪ و ﻋﺎّﻣﻪ ﺑﻮد داﺷﺘﻨﺪ‬
‫از ﮔﺬران ﺳﺎﻋﺎت ﻋﻤﺮﻣﺎن ﻧﺘﺎﯾﺞ و ﺑﻬﺮهﻫﺎﺋﯽ ﻧﯿﮑﻮ ﮔﺮﻓﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺿﻤﻨﺎ ﻣّﺪﺗﯽ ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﺟﻠﺴﺎت ﺑﻪ ﯾﮏ ﯾﺎد و ﺟﻠﺴﻪاي ﻣﯽرﻓﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﮔﺮداﻧﻨﺪﮔﺎن آﻧﻬﺎ‪ -‬ﺣﺴﺒﻨﺎ ﮐﺘﺎب اﻟّﻠﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ -‬و ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ راﻏﺐ ﺑﺎ‬
‫ﮐﻮﺗﺎه ﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺟﺰ اﯾﺠﺎد روح ﺑﺪ ﺑﯿﻨﯽ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻤﺎن و ﻋﻤﻞ ﻣﯿﻠﯿﻮﻧﻬﺎ ﻣﺴـﻠﻤﺎن‪ ،‬و ﺗﻠﻘﯿﻦ ﻏﺮور ﮐﺎذب ﭼﯿﺰي ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﯽﺷﺪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﺟﺪﯾـﺪ و ﺟﻮان ﭘﺴـﻨﺪ در ﻓﺤﻮاي ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮﺷﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬اّﻣﺎ ﻧﺎرﺳﺎﺋﯽ و ﺧﻮد ﺑﺰرگ ﺑﯿﻨﯽ و ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ آراء ﺷﺨﺼـﯽ در‬
‫آﻧﻬﺎ ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺸﻬﻮد ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﻨﻬﺎ ﻫﻢ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪81 :‬‬
‫ﯾﮏ ﺗﺤﺮﯾﻒ در دﻫﻬﺎ ﻫﺰار ﺧﺒﺮ را ﺑﺨﻮد ﻧﻤﯽدادﻧـﺪ ﻻزم ﺑﻪ ﺗﺬّﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺧﻼل اﯾﻦ ﻣﺸـﮑﻼت و دﺳﺖ اﻧﺪازﻫﺎ ﺑﻤﺼﺪاق آﯾﻪ‪) :‬ﯾﺎ‬
‫َأﱡﯾَﻬﺎ اﻟ ِْﺈﻧ ْﺴﺎُن ِإﻧﱠَﮏ ﮐﺎِدٌح ِإﻟﯽ َرﺑ ﱢَﮏ َﮐْﺪﺣًﺎ َﻓُﻤﻼﻗِﯿِﻪ‪ /6 -‬اﻧﺸـﻘﺎق( را در زواﯾﺎي ﻓﮑﺮ و آﻻم روﺣﯽ ﮐﻪ از اوﺿﺎع ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﺘﺤﻮّل ﺳﺎﻟﻬﺎي‬
‫‪ 1320‬ﺗﺎ ‪ 1332‬ه‪ .‬ش و از آن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺗﺎ ‪ 1342‬ه‪ .‬ش و ﭘﺲ از آن ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه ﺑﻮد در ﮐﺎم و روح و اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺧﻮد اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪،‬‬
‫ﭼﻪ ﺷـﺒﻬﺎ و روزﻫـﺎ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﻧﯿـﺎﯾﺶ و ﺗﻀـّﺮع و زاري ﻧﺠـﺎت و رﻫـﺎﺋﯽ اّﻣﺖ اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﺨﺼﻮص ﮐﺸﻮر و ﻣّﻠﺖ ﻋﺰﯾﺰﻣـﺎن را از زﯾﺮ ﭼﻨﮕﺎل‬
‫اﺳﺘﮑﺒﺎر ﺟﻬﺎﻧﯽ آزﻣﻨﺪ‪ ،‬آرزو ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫و ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺳﺎﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﻣﺎﻫﻬﺎي ﺗﯿﺮ و ﻣﺮداد ‪ 30‬و ‪) 32‬ه‪ .‬ش( ﺑﺎ ﭼﺸﻤﺎﻧﯽ اﺷﮑﺒﺎر در ﺧﯿﺎﺑﺎﻧﻬﺎ ﻣﯽدوﯾﺪﯾﻢ ﻫﺮﮔﺰ ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺑﯿﻢ‬
‫داﺷﺘﯿﻢ آﻣﺎل و اﻫﺪاﻓﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن و اﺳـﻼم ﺑﺮاي رﻫﺎﺋﯽ از اﺳﺎرتﻫﺎ و ﻧﯿﺰ اﯾﺠﺎد ﺳـﻌﺎدت ﺑﺮاي اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻧﻤﻮده و ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ‬
‫آﮔﺎه ﺷﺪه ﺑﻮدﯾﻢ ﻣﯿﺴﻮر ﻧﮕﺮدد و ﭘﺎﻣﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪) 1325‬ه‪ .‬ش( ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﻧﺠﻤﻦ اﺳـﻼﻣﯽ داﻧﺸـﺠﻮﯾﺎن در ﺗﻬﺮان ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﺪ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن دوﺳﺘﺎن و ﺑﺎ دل و روﺣﯽ ﺳﺮاﺳﺮ اﺧﻼق‬
‫در ﺟﻤﻊ آﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺟﻮاﻧﻬﺎﯾﯽ ﭘﺎك و ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻮدﻧﺪ ﺷـﺮﮐﺖ ﻧﻤﻮدﯾﻢ در ﻣﺎّده دّوم اﺳﺎﺳﻨﺎﻣﻪ اﻧﺠﻤﻦ ﻗﯿﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺪف ﻣﺎ ﮐﻮﺷﺶ‬
‫ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳـﻼﻣﯽ اﺳﺖ و ﻟﺬا ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﻧﮓ ﺑﺮ ﻣﯽداﺷﺘﯿﻢ اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺧﻮدﻣﺎن در ﻗﺪم اّول »ﻗﺮآن« را ﺑﺸﻨﺎﺳﯿﻢ و‬
‫ﺑـﺎ ﻣﺤﺘﻮاي ﻣﻘّﺮرات اﺳـﻼﻣﯽ آﺷـﻨﺎ ﺷﻮﯾﻢ ﻣـﺎ ﮐﻪ ﯾـﮏ ﺑـﺎر ﻫﻢ ﺗﻤﺎم ﻗﺮآن را ﺑﺎ ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮش ﻧﯿﺎﻣﻮﺧﺘﻪاﯾﻢ دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ ﭼﻪ دﻋﻮت‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ از اﻧﺤﺮاف ﺑﺎزﺷﺎن دارﯾﻢ‪!.‬؟‬
‫آﺛﺎر آن ﺑﺮداﺷـﺘﻬﺎي ﻣﺘﺄّﺳﻔﺎﻧﻪ ﭘﺲ از ﺳﯽ و دو ﺳﺎل ﮐﻪ آن اﻓﺮاد ﻏﺎﻟﺒﺎ در ﮐﺎرﻫﺎي اﺟﺮاﺋﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺑﺨﻮﺑﯽ روﺷﻦ‬
‫ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻧﺎآﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ اﺳـﻼم و دور ﺑﻮدﻧﺸﺎن از ﻣﺘﺨّﺼﺼـﯿﻦ و ﻓﻘﻬﺎء و ﻋﻠﻤﺎء و ﻧﯿﺰ داﺷﺘﻦ ﻧﻮﻋﯽ اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ ﻏﺮب ﭘﺴﻨﺪاﻧﻪ‬
‫ﻣﺤﺼﻮل ﮐﺎرﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺟﺬب ﺟﻮاﻧﺎن ﺷﯿﻔﺘﻪ ﺑﻪ اﺳﻼم و ﺑﻪ راه ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﻋﺪاﻟﺖ ﻋﻠﯽ )ع( ﻧﺒﻮد ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮد ﭘﻠﯽ و ﻧﺮدﺑﺎﻧﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪82 :‬‬
‫ﺑﺮاي ﻋﺒﻮر و ﮔﺬراﻧﺪن آن ﻋﺰﯾﺰان ﺟﻮان از اﺳﻼم‪ ،‬و ﻓﺮو رﻓﺘﻦ در ﮔﺮداب اﻓﺮاط و ﺗﻔﺮﯾﻂ اﻋﺘﻘﺎدي آﻧﻬﺎ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺼّﻮر ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ اﮔﺮ ﺑـﺎ ﻟﺒـﺎس ﺷـﯿﮏ و ﺗﻤﯿﺰ و ﮐﺮاوات ﻣﺤﮑﻢ ﺑﺴـﺘﻪ ﺷـﺪه و اﺣﯿﺎﻧـﺎ ﭼﻨـﺪ داﻧﻪ ﻣﻮي ﺑﺮ ﭼـﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﺑﮑّﻠﯽ ﺻﺎف و ﻗﯿﺎﻓﻪاي‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ﭘﺮوﻓﺴﻮرﻫﺎي ﻏﺮﺑﯽ ﭘﺸﺖ ﻣﯿﺰ ﺧﻄﺎﺑﻪ اﯾﺴـﺘﺎدﯾﻢ و ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﭼﻨﺪ آﯾﻪ ﻗﺮآن و اﺣﯿﺎﻧﺎ در ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﯾﮏ ﯾﺎد و ﺑﺎر ﻧﺎم‬
‫اﺳـﻼم را ﺑﺮدﯾﻢ دﯾﮕﺮ ﮐـﺎر ﺗﻤﺎم اﺳﺖ و ﻋﺮﻓﺎن ﺷـﺮق را ﺑﺎ ﺗﮑﻨﯿﮏ و ﺗﻤـّﺪن ﻏﺮب ﺑﻬﻢ دوﺧﺘﻪاﯾﻢ و ﺧﻮد ﻫﻢ ﺧﯿﺎﻃﺒﺎﺷـﯽ آن ﻫﺴﺘﯿﻢ و از‬
‫ﻓﺮداي آن روز آﺋﯿﻨﯽ اروﭘﺎﺋﯽ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻏﺎﻓـﻞ از اﯾﻨﮑﻪ اﻋﺮاض ﻏﯿﺮ از ﺟﻮاﻫﺮ‪ ،‬و اﺻـﻼح و رﻓﻮرم ﺧﻮد ﺟﺰﺋﯽ از اﻧﻘﻼب اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﻈﯿﻢ اﻟّﺸﺄن اﺳـﻼم )ص( دو اﻣﺎﻧﺖ را ﮐﻪ‬
‫ﻣﺘﻤّﻢ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ و دو ﺛﻘﻞ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺎ دارﻧـﺪه دو ﮐﻔﻪ ﻋـﺪل و ﻣﯿﺰان اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻣﺎ و ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﮔﺬارده و آن »ﻗﺮآن و‪ ،‬ﻋﺘﺮت و ﺳـّﻨﺖ«‬
‫اﺳﺖ ﺗﻔّﻘﻪ در دﯾﻦ ﯾـﺎ ﺗﺴـﻠّﻂ ﮐﺎﻣـﻞ و اﻋﻠﻢ ﺷـﺪن ﮐﻪ ﮔﺮه ﮔﺸـﺎي ﻋﻘﯿـﺪﺗﯽ و ﻋﻤﻠﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﮐﺎري آﻧﭽﻨﺎن ﺳـﻬﻞ و ﺳﺎده ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ در ﻋﯿﻦ ﺟﻬﺪ و اﺟﺘﻬﺎد ﺳﯽ و ﭼﻬﻞ ﺳﺎﻟﻪ ﻓﺮﻣﺎن‪:‬‬
‫)َأِﻃﯿُﻌﻮا اﻟﻠﱠَﻪ َو َأِﻃﯿُﻌﻮا اﻟﱠﺮُﺳﻮَل َو ُأوﻟ ِﯽ اﻟ َْﺄﻣِْﺮ ﻣِﻨُْﮑْﻢ‪ /59 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫را ﮔﺮدن ﻧﻬﺎد‪ ،‬زﯾﺮا اﺑـﺪال ﺣّﻖ ﻧﻪ ﭼﻨﺎﻧﻨـﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻗﯿﺎس ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬اﯾﻨﮏ ﭘﺲ از ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺎب‪ ،‬اﻻدب اﻟﮑﺒﯿﺮ و اﻻدب اﻟـّﺼ ﻐﯿﺮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫ﻣﻘّﻔﻊ‪ -‬و ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺘﺎب ﻣﺸﺎﻫﺪ اﻟﻘﯿﺎﻣﻪ ﺳّﯿﺪ ﻗﻄﺐ‪ ،‬ﺳّﻮﻣﯿﻦ ﺧﺪﻣﺖ ﻗﻠﻤﯽ ﺧﻮد را ﺑﺎﯾﻦ اﻣﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﺘﻮاﯾﺶ را ﻣﺘﻔّﮑﺮﯾﻦ و ﻣﻔّﺴﺮﯾﻦ‬
‫ﻫﻤﻮاره ﻣﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده ﻗﺮار داده و ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه راﻫﻨﻤﺎﺋﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺷﯿﺮﯾﻦ ﭘﺎرﺳﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻧﺴﻞ ﭘﺮ ﺗﻼش و ﺷﯿﻔﺘﻪ ﻗﺴﻂ و ﺣّﻖ‬
‫و ﻋـﺪاﻟﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾـﺪ و ﺛـﻮاب و ﭘـﺎداش آﻧﺮا ﮐﻪ ﻣﺤﺼـﻮل ﻋﻤﺮي رﻧـﺞ و زﺣﻤﺖ ﺗﻮان ﻓﺮﺳـﺎ اﺳﺖ در ﺻﻮرت ﻣﻘﺒﻮل ﺷـﺪن آن از ﺳﻮي‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ ارواح ﭘﺎك و ﻣﻘّﺪس ﺟﺎﻧﺒﺎزان و رزﻣﻨﺪﮔﺎن و ﻣﺠﺎﻫﺪان راه اﺳـﻼم ﮐﻪ ﻗّﻠﻪ و ﺷﮑﻮﻫﺶ در ﭼﻬﺮه ﻣّﻠﺖ ﺷﻬﯿﺪ ﭘﺮورﻣﺎن ﺑﺎ‬
‫ﭘﺮﭼﻤـﺪاري روﺣـﺎﻧﯿﻮن ﺳﺎزش ﻧﺎﭘـﺬﯾﺮ و در ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ آﻧﻬﺎ »ﻗﻠﺐ ﺗﭙﻨـﺪه اّﻣﺖ ﺣﺰب اﻟّﻠﻪ ﺣﻀـﺮت آﯾـﮥ اﻟّﻠﻪ اﻟﻌﻈﻤﯽ اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ« آﺷـﮑﺎر‬
‫اﺳﺖ و در ﭘﻬﻨﻪ زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺨﺎر ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪83 :‬‬
‫و ﺳﺮ ﺑﻠﻨﺪي ﺻﺪر اﺳﻼم را ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫ﺑﺴﺎ ﮐﻪ ﻫﺮ روز از روز ﭘﯿﺶ ﺑﺮ ﻋﻈﻤﺖ اﺳـﻼم و اّﻣﺖ اﺳـﻼﻣﯽ در راه ﻧﺠﺎت ﻣﺴﺘﻀـﻌﻔﯿﻦ ﺻﺎﻟـﺢ و اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي در ﺑﻨﺪ اﺳﺎرتﻫﺎي ﻣﺎّدي و‬
‫ﻏﺮﯾﺰي ﺑﺎ ﺑﺮ اﻓﺮاﺷﺘﻦ ﭘﺮﭼﻢ اﻟّﻠﻪ و ﻗﺮآن اﻓﺰوده ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﮔﺬراﻧـﺪن دوران زﺑﺎﻧﻬﺎي ﺧﺎرﺟﯽ و ادﺑّﯿﺎت و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺮﺑﯽ و ﻋﻠﻮم ﻗﺮآﻧﯽ ﺑﺎ ﻃﻠﺐ ﺧﯿﺮ از ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻣﺸﻮرت ﺑﺎ دوﺳﺖ ﻓﺎﺿـﻞ‬
‫و ﻋﺰﯾﺰ و ﺑـﺎ ﺗﻘﻮاﯾﻢ »دﮐﺘﺮ ﺳـﯿﺪ ﺟﻼل اﻟـّﺪﯾﻦ ﻣﺠﺘﺒﻮي« ﺑﺎﯾﻦ ﮐﺎر ﭘﺮداﺧﺘﻢ و در ﮐﺎر ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺎب ﻣﻔﺮدات راﻏﺐ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ از‬
‫ﻫﺰاران ﮐﺘﺎب و اﺛﺮ ارزﻧـﺪه ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ داﻧﺸـﻤﻨﺪاﻧﯽ از ﻗﺮن اّول ﻫﺠﺮي ﺗﺎﮐﻨﻮن اﻋّﻢ از ﮐﺘﺐ ﺗﻔﺴـﯿﺮ‪ ،‬ﻟﻐﺖ ادﺑّﯿﺎت‪ ،‬ﺗﺎرﯾـﺦ‪ ،‬ﻓﻠﺴـﻔﻪ‪،‬‬
‫ﺷﻌﺮ اﻋّﻢ از ﻋﺮﺑﯽ و ﻓﺎرﺳـﯽ و اﺣﯿﺎﻧـﺎ زﺑﺎن ﺧﺎرﺟﯽ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را در دوران زﻧـﺪﮔﯽ ﺑﺎ درآﻣـﺪي ﺑﺴـﯿﺎر ﻧﺎﭼﯿﺰ و ﻣﺘﮑّﻔﻞ ﺑﻮدن ﻫﺰﯾﻨﻪ‬
‫ﺳﻨﮕﯿﻦ زﻧﺪﮔﯽ از ﺣﻘﻮق »ﮐﺎرﮔﺮي‪ ،‬ﮐﺎرﻣﻨﺪي‪ ،‬ﺗﺪرﯾﺲ« ﺗﻬّﯿﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮدهام‪.‬‬
‫و ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﻓﻘـﺪان ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺄﺧـﺬ و ﻣﻨـﺎﺑﻌﯽ ﯾـﺎ ﻋـﺪم ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﺮاي اﺳـﺘﻔﺎده از آﻧﻬـﺎ ﺑـﺎﻋﺚ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻃﻮل ﻧﻬﺼـﺪ ﺳﺎل اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ اﺛﺮ‬
‫ﮔﺮاﻧﻘـﺪر و ﮐﻢ ﻧﻈﯿﺮي ﻣﺜـﻞ )ﻣﻔﺮدات( و ﺷﺎﯾـﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ اﺛﺮ ﺑﯽﻧﻈﯿﺮي‪ ،‬در ﺣـﺎﻟﯿﮑﻪ ﺗﻤـﺎم ﻋﻠﻤـﺎء و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن واژه ﺷـﻨﺎس ﯾﺎ ﻗﺮآن‬
‫ﺷﻨﺎس و ادﯾﺒﺎن ﺑﻪ آن ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻮده و ﻫﺴﺘﻨﺪ از ﻣﯿﺪان ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ آن ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎ اﺷﺘﯿﺎﻗﯽ واﻓﺮ وارد ﺷﺪه و ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﮐﻨﺎر ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﯿـﺪوارم اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﺸـﮑﻞ و ﻋﻈﯿﻢ را ﮐﻪ ﺟﺰ ﺑﺎﻏﻮر و ﻏﻮص در ژرﻓﺎي ﻋﻠﻮم زﺑﺎﻧﯽ و ادﺑﯽ و ﻣﻘﺎرﻧﻪ و ﺗﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﻣﺂﺧـﺬي ﮐﻪ ذﮐﺮ‬
‫ﺷـﺪه ﻣﯿﺴﻮر ﻧﺒﻮده و روزاﻧﻪ ﺑﯿﺶ از ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎﻋﺖ وﻗﺖ ﺻـﺮف آن ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﭘﯿﺸـﮕﺎه ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﻘﺒﻮل‪ ،‬در دﯾـﺪﮔﺎه ﺧﺮد ﺑﯿﻦ‬
‫ﻋﻠﻤﺎء و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺄﻣﻮل‪ ،‬و ﺑﺮاي ﻧﺴﻞ ارزﺷﻤﻨﺪ اﺳﻼﻣﯽ اﻧﻘﻼﺑﯽ و ﺷﻬﯿﺪ ﭘﺮور ﺣﺎﺿﺮ و آﯾﻨﺪه ﻣﻮرد ﻋﻤﻞ و ﻣﻌﻤﻮل ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﻗـﺪﻣﯽ در راه آﮔﺎﻫﯽ و آﺷـﻨﺎﺋﯽ ﺟﻮاﻧﺎن ﻋﺰﯾﺰ‪ ،‬و داﻧﺸـﺠﻮﯾﺎن و داﻧﺶ آﻣﻮزان ﻣﺎ ﺑﻪ آﺛﺎر ﭘﺮ ﻣﺤﺘﻮاي ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫از ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳـﻼﻣﯽ ﺧﺼﻮﺻﺎ ﺷﻬﺮﻫﺎي داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺧﯿﺰ اﯾﺮان اﺳﻼﻣﯿﻤﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻣﻘّﺪﻣﻪاي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪:‬‬
‫‪84‬‬
‫ﻣﻔّﺼﻞ و ﺿـﺮوري ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪ ﺗﺎ روﺷﻦ ﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﺎﯾﻪ ﮔﺰاران ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤّﺪن و ﻋﻠﻮم ﺗﮑﺎﻣﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻫﻤﮕﯽ ﭘﺲ از ﻇﻬﻮر اﺳﻼم و‬
‫از ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﮐﺘﺎﺑﺖ و ﻧﺴـﺨﻪ ﺑﺮداري‪ ،‬و آﻣﺎده ﻧﻤﻮدن ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺮاي ﭼﺎپ ﺟﻮاﻧﯽ ﺷـﯿﻔﺘﻪ ﻗﺮآن و اﺳـﻼم ﺑﻨﺎم ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺗﻘﯽ ﺗﺴـﮑﯿﻦ دوﺳﺖ زﺣﻤﺎت‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﺘﺤّﻤﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﮔﺎﻫﯽ ﻧﯿﺰ اﻧﮕﯿﺰه‪ ،‬و ﻣﺸﻮق ﮐﺎر ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ آﻗﺎي ﻓﻘﯿﻬﯽ داﻧﺸـﺠﻮ و ﻃﻠﺒﻪاي ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﮐﻪ در ﮐﺎر ﻣﺎﺷـﯿﻦ ﻧﻤﻮدن اوراق ﮐﺘﺎب ﻧﻬﺎﯾﺖ ﮐﻮﺷـﺶ و ﻇﺮاﻓﺖ را ﺑﮑﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﺧﻮر ﺳﭙﺎﺳﮕﺰاري اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم ﻣﻠّﺖ ﺗﻮﻓﯿﻖ و ﺣﺮاﺳﺖ از دﺳـﺘﺂوردﻫﺎي اﻧﻘﻼب و اﺳﻼم و اﺣﺴﺎس رﺳﺎﻟﺖ ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺧﺪﻣﺘﮕﺰاري را‬
‫اﻧﮕﯿﺰه و ﭘﯿﺸﻮا‪ ،‬ﺗﻘﻮي را رﻫﺒﺮ‪ ،‬و در ﺗﺤﺼـﯿﻞ زاد و ﺗﻮﺷﻪ آﺧﺮت ﻣﻮّﻓﻖ ﮔﺮداﻧـﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﮐـﺎر ﺑﺴـﯿﺎر ﺑﺰرگ و ﺳـﻨﮕﯿﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫ﺷﺪه ﻗﻄﻌﺎ ﻧﻘﺎﺋﺼﯽ‪ ،‬و اﺷﺘﺒﺎﻫﺎﺗﯽ ﮐﻪ اﻣﺮي اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑّﺸﺎر اﺑﻦ ﺑﺮد‪:‬‬
‫و ﻣﻦ ذا اﻟّﺬي ﺗﺮﺿﯽ ﺳﺠﺎﯾﺎه ﮐّﻠﻬﺎ ﮐﻔﯽ اﻟﻤﺮء ﻧﯿﻼ ان ﺗﻌّﺪ ﻣﻌﺎﯾﺒﻪ اذا اﻧﺖ ﻟﻢ ﺗﺸﺮب ﻣﺮارا ﻋﻠﯽ اﻟﻘﺬي ﻇﻤﺌﺖ و اي اﻟّﻨﺎس ﺗﺼﻔﻮ ﻣﺸﺎرﺑﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ دﯾﻨﯽ ﻋﻠﻤﯽ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ‪ ...‬ص ‪84 :‬‬
‫ﻫﺮ ﮔـﺎه ﮔﻔﺘـﺎر و آﺛـﺎر ﺷﺨﺼـﯿﺖﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻗﺮﻧﻬﺎ در ﮔﺬﺷـﺘﻪاﻧﺪ را ﻣﻼك و ﻣﯿﺰاﻧﯽ ﺑﺮاي ﺷـﻨﺎﺧﺖ وﺟﻮد ﻋﻠﻤﯽ و اﻋﺘﻘﺎدي آﻧﻬﺎ ﺑـﺪاﻧﯿﻢ‪،‬‬
‫ﺑﺨﺼﻮص اﮔﺮ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﻫﺮ ﻗﻮﻣﯽ و ﻋـﺎﻟﻤﯽ او را ﺑﺨـﺎﻃﺮ ﻋﻈﻤﺖ ﻣﻘﺎم ﻋﻠﻤﯽ و دﯾﻨﯿﺶ ﺑﺨﻮد ﻧﺴـﺒﺖ ﻣﯽدﻫـﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ در اﯾﻦ ﻣﻮارد ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﻪ‬
‫آﺛﺎر ﺧﻮد او ﺗﻮّﺟﻪ ﻧﻤﻮد و ﻋﻘﯿﺪه او را داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ‪:‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﺋﯿﻢ »راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ« از ﻫﻤﺎن ﮐﻢ ﻧﻈﯿﺮ اﻓﺮاد آن ﭼﻨﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻼل اﻟّﺪﯾﻦ ﺳﯿﻮﻃﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪85 :‬‬
‫»و ﻗﺪ ﮐﺎن ﻓﯽ ﻇّﻨﯽ اّن اﻟّﺮاﻏﺐ ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ ﻓﺎّن ﮐﺜﯿﺮا ﻣﻦ اﻟّﻨﺎس ﯾﻈّﻨﻮن اﻧّﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺗﺤﻘﯿﻘﺎ ﺑﮕﻤﺎن ﻣﻦ راﻏﺐ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ اﺳﺖ و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺮدم ﻫﻢ او را ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ )ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة ‪ (297 /2‬ﻓﺨﺮ رازي‬
‫اﺷـﻌﺮﯾﺶ ﺑﺤﺴـﺎب آورده و ﺷـﯿﺦ ﺑﻬـﺎء اﻟـّﺪﯾﻦ ﻋـﺎﻣﻠﯽ او را ﺑﺎ ﻧﺎم اﻣﺎم و ﻋّﻠﺎﻣﻪاي ﮐﻪ ﻟﻘﺐ اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ را در ﺗﻤﺎم آﺛﺎرش ﺗﻨﻬﺎ در ﺑﺎره‬
‫ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴـ ﻼم ﺑﮑـﺎر ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬او را ﻧﻪ اﺷـﻌﺮي و ﻧﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ ﻣﯽداﻧـﺪ‪ ،‬راﻏﺐ در ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘـﺎب و ﺳﺎﯾﺮ آﺛﺎرش ﻫﻤﻮاره از ﻋﻤﺮ و اﺑﻮ ﺑﮑﺮ‬
‫اﺣﺎدﯾﺜﯽ را ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت )رﺿﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻨﻪ( ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻓﺮق ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﺨﺼﻮص ﻣﺬاﻫﺐ ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ ،‬و ﺣﻨﻔﯽ را ﺑﺎ اﺣﺘﺮام ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮد و‬
‫از آﻧﻬﺎ رواﯾﺖ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﻣﮕﺮ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻧﻘﺪي ادﺑﯽ و ﻋﻠﻤﯽ ﻻزم ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ در آن ﺻﻮرت ﺑﺎ ﻋّﻔﺖ ﮐﻼم و ﺷـﻬﺎﻣﺖ ﻋﻠﻤﯽ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﯿﻮﻃﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬در ﭘﺸﺖ ﮐﺘﺎﺑﯽ از‪ -‬ﻗﻮاﻋـﺪ ﺻـﻐﺮي‪ -‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻋﺒـﺪ اﻟّﺴـ ﻼم ﭼﻨﯿﻦ دﯾـﺪم ﮐﻪ ﺑﺪر اﻟّﺪﯾﻦ زرﮐﺸـﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎم ﻓﺨﺮ‬
‫اﻟـّﺪﯾﻦ راﻏﺐ را از اﺋّﻤﻪ ﺳـﻨﺖ و ﺑـﺎ ﻏﺰاﻟﯽ ﻗﺮﯾﻦ و ﻫﻤﺴـﻨﮓ داﻧﺴـﺘﻪ اﺳﺖ و ﺳـﭙﺲ ﻋﺒـﺎرت ﻓﻮق ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬ﻓـﺎن ﮐﺜﯿﺮا ﻣﻦ اﻟّﻨـﺎس ﯾﻈّﻨﻮن اﻧّﻪ‬
‫ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ‪ -‬را ﯾﺎد آوري ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة‪ /‬ﺳﯿﻮﻃﯽ ‪ (297 /2‬اﮐﻨﻮن ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﺧﻮد راﻏﺐ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫در ذﯾﻞ واژه‪ -‬ﺟﺒﺮ‪ -‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ واژه ﺟﺒﺮ در ﻣﻄﻠﻖ اﺻـﻼح ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺳﺨﻦ ﻋﻠﯽ )رض(‪ :‬ﯾﺎ ﺟﺎﺑﺮ ﮐّﻞ ﮐﺴﯿﺮ و‬
‫ﯾﺎ ﻣﺴّﻬﻞ ﮐّﻞ ﻋﺴﯿﺮ ‪...‬‬
‫اي ﺧﺪاﺋﯽ ﮐﻪ اﺻﻼح ﮐﻨﻨﺪه دل و ﺧﺎﻃﺮ ﻫﺮ دل ﺷﮑﺴﺘﻪ و آﺳﺎن ﮐﻨﻨﺪه ﻫﺮ دﺷﻮاري ﻫﺴﺘﯽ‪.‬‬
‫و ﮔﺎﻫﯽ واژه ﺟﺒﺮ در ﻗﻬﺮ ﻣﻄﻠﻖ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴﻼم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ »ﻻ ﺟﺒﺮ و ﻻ ﺗﻔﻮﯾﺾ« ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬در ﺟﻬﺎن ﺧﻠﻘﺖ و از ﺳﻮي‬
‫ﺧـﺪاي‪ ،‬ﻧﻪ ﺟﺒﺮ و ﻧﻪ ﺗﻔﻮﯾﺾ اﺳﺖ )اﺻـﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎرﻫـﺎ از ﺳﻮي اﻣـﺎم ﺻـﺎدق )ع( ﺑﯿـﺎن ﺷـﺪ و در ﮐﺘﺎب ﮐﺎﻓﯽ آﻣـﺪه اﺳﺖ ﻣﺘّﻤﻢ آن‬
‫اﯾﻨﺴﺖ‪ -‬ﺑـﻞ اﻣﺮ ﺑﯿﻦ اﻻـﻣﺮﯾﻦ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﯿﺎت ﺑﺸـﺮ و اﻋﻤﺎل او ﻧﻪ ﺟﺒﺮ و ﻓﺸﺎر ﻣﻄﻠﻖ و ﻧﻪ واﮔـﺬاردن ﮐﺎرﻫﺎ ﺑﻄﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﺮگ و ﺣﯿﺎت ﮐﻪ ﺑﮑّﻠﯽ از اﺧﺘﯿﺎر اﻧﺴﺎن ﺧﺎرج اﺳﺖ ﻧﻮﻋﯽ اﺧﺘﯿﺎر و آزادي ﻫﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪86 :‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﯾﺎ راه ﺧﯿﺮ و ﯾﺎ ﻃﺮﯾﻖ ﺷّﺮ و ﺑﺪي را ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻫﻮ )اﻟ ﱠِﺬي َﺧَﻠَﻖ اﻟ َْﻤْﻮَت َو اﻟ َْﺤﯿـﺎَة ﻟ َِﯿﺒْﻠَُﻮُﮐْﻢ َأﱡﯾُﮑْﻢ َأْﺣَﺴُﻦ َﻋَﻤًﻠﺎ‪ /2 -‬ﻣﻠﮏ( و در ﺑﺎره اﻧﺴﺎن ﺑﺎز ﮔﻔﺖ‪َ) :‬ﻓَﺠَﻌﻠْﻨﺎُه َﺳـ ِﻤﯿﻌًﺎ ﺑَِﺼﯿﺮًا‪ /2 -‬دﻫﺮ( )ِإﱠﻣﺎ‬
‫ﺷﺎِﮐﺮًا َو ِإﱠﻣﺎ َﮐُﻔﻮرًا‪ /3 -‬دﻫﺮ( راﻏﺐ ﺳﭙﺲ در ﻗﺴﻤﺖ دﯾﮕﺮي ﺑﻌﺪ از ذﮐﺮ آﯾﻪ‪) :‬اﻟ َْﻌِﺰﯾُﺰ اﻟ َْﺠﺒﱠﺎُر اﻟ ُْﻤَﺘَﮑﺒﱢُﺮ‪ /23 -‬ﺣﺸﺮ( ز ﻧﻘﻞ ﻗﻮل اﺷﺎﻋﺮه و‬
‫ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»و اﻧﮑﺮ ﺟﻤﺎﻋـﮥ ﻣﻦ اﻟﻤﻌﺘﺰﻟﻪ ذﻟـﮏ ﻣﻦ ﺣﯿﺚ اﻟﻤﻌﻨﯽ ﻓﻘﺎﻟﻮا ﺗﻌﺎﻟﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻦ ذﻟﮏ«‪ ،‬و اﯾﻦ اﻣﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﮑﺎر ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻣﻮري ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﺮگ و‬
‫ﺣﯿﺎت و ﺑﯿﻤﺎري در ﺑﺸﺮ ﺟﺒﺮي و ﮔﺮﯾﺰ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ ﻧﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻏﻠّﻮ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻧﺎدان ﻣﯽﭘﻨﺪارد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﺟﺒﺮ‪.‬‬
‫اﯾﻨﺎن دو ﮔﺮوﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ روش ﺧﻮﯾﺶ در ﻣﻌﺎرﺿﻪ و ﺗﻌﺎرض ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ﺧﺸﻨﻮد اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﺪ آﻧﺮا ﺑﺎ ﭘﺬﯾﺮش ﺣّﻖ ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬و ﯾﺎ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﺧﺸـﻨﻮد اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻧﺎروا داﻧﺴﺘﻦ ﻋﻘﯿﺪه‪ ،‬و روش ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎز ﺧﻮد را ﺑﺰﺣﻤﺖ ﻣﯽاﻧﺪازد‪ ،‬ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﭼﺎرهاي‬
‫و راه دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﺎره آﻧﻬﺎ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫)َﻓَﺘَﻘﱠﻄُﻌﻮا َأﻣَْﺮُﻫْﻢ ﺑَﯿَْﻨُﻬْﻢ ُزﺑ ُﺮًا ُﮐﱡﻞ ِﺣْﺰٍب ﺑ ِﻤﺎ ﻟََﺪﯾِْﻬْﻢ َﻓِﺮُﺣﻮَن‪ /53 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺧﻮﯾﺸـﺘﻦ ﮔﺮوه ﮔﺮوه ﮐﺮده و ﮐـﺎر دﯾﻦ ﺧـﻮد را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺗﻔﺮﻗﻪ ﮐﺸﺎﻧـﺪه و ﻫﺮ ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﭘﯿﺶ اﻧﺴـﺎن ﻫﺴﺖ و ﻣﻌﺘﻘﺪﻧـﺪ ﺷـﺎد‬
‫ﻣ ﺎ ﻧﻨ ﺪ ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ﻗﻬﺮ و ﭼﯿﺮﮔﯽ و ﻏﻠﺒﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﺰ ﺑﺮ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﺣﮑﻤﺖ ﻧﯿﺴﺖ از اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ )رﺿـﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻨﻪ( رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫»ﯾـﺎ ﺑـﺎري اﻟﻤﺴـﻤﻮﮐﺎت و ﺟـّﺒ ﺎر اﻟﻘﻠﻮب ﻋﻠﯽ ﻓﻄﺮﺗﻬـﺎ ﺷـﻘّﯿﻬﺎ و ﺳـﻌﯿﺪﻫﺎ« اي آﻓﺮﯾﻨﻨـﺪه و ﻧﻈـﺎم ﺑﺨﺶ آﺳـﻤﺎﻧﻬﺎ و ﺳـﺮﺷﺖ آﻓﺮﯾﻦ دﻟﻬـﺎ و‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات ﭼﻪ ﻧﯿـﮏ ﺑﺨﺖ و ﭼﻪ ﻧﮕﻮن ﺑﺨﺖ‪ ،‬ﻓـﺎﻧّﻪ ﺟﺒﺮ اﻟﻘﻠﻮب ﻋﻠﯽ ﻓﻄﺮﺗﻬﺎ ﻣﻦ اﻟﻤﻌﺮﻓﻪ ﻓـﺬﮐﺮ ﻟﺒﻌﺾ ﻣﺎ دﺧﻞ ﻓﯽ ﻋﻤﻮم ﻣﺎ ﺗﻘـّﺪم‪ :‬ﭘﺲ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ دﻟﻬﺎ را از ﺟﻬﺖ ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﺷﻨﺎﺳﺎﺋﯽ ﺑﺮ ﻓﻄﺮﺗﺸﺎن ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪87 :‬‬
‫ﺑﻪ ﺻـﻼح آورده و آﻓﺮﯾـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑـﻮد ﭘـﺎرهاي از ﻣﻌـﺎﻧﯽ و ﻣﻔـﺎﻫﯿﻤﯽ ﮐﻪ در ﮐـّﻞ و ﻋﻤﻮم ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷـﺪ داﺧﻞ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺆاﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﺮا راﻏﺐ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﺴـﯿﺎر دﻗﯿﻖ اﻋﺘﻘﺎدي از ﺳﺨﻨﺎن ﻋﻠﯽ )ع( اﺳﺘﺸﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ ﻋﻠّﺖ اﯾﻨﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ در زﻣﺎن ﺣﯿﺎت او ﻧﻬـﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ از آﺛﺎر ﭘﺮاﮐﻨـﺪه ادﺑﺎء و ﺗﻮارﯾـﺦ ﺟﻤﻊ آوري و ﺗﻮّﺳﻂ ﺷـﺮﯾﻒ رﺿـﯽ ﺗـﺪوﯾﻦ ﺷـﺪه ﺑﻮد ﻟﺬا در آﺛﺎر‬
‫راﻏﺐ از ﺳﺨﻨﺎن ﻋﻠﯽ )ع( زﯾﺎد ﺑﭽﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد ﻣﮕﺮ ﻧﻪ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ راﻏﺐ‪:‬‬
‫داﻧﺸـﻤﻨﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻌّﻬـ ﺪ اﺳـﻼﻣﯽ دارد؟ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﮔﻨﺠﯿﻨﻪ ﺑﻨﺎم ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ اﺳـﺘﻔﺎده ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺼﻮص در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺗﻮﺣﯿﺪي و‬
‫اﺛﺒﺎت ﺻـﻔﺎت ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ؟ ﮔﺬﺷـﺘﻪ از آن ﺗﻤﺎم ﻓﺮق ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ )ﺣﻨﺒﻠﯽ‪ -‬ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ -‬ﺣﻨﻔﯽ‪ -‬ﻣﺎﻟﮑﯽ( ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴﻼم را ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﺣّﻖ و‬
‫اﻣﺎﻣﺖ و ﭘﯿﺸﻮاﯾﯽ در ﻋﻠﻢ و ﻗﻀﺎ و ﻋـﺪاﻟﺖ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺎ اﺣﺘﺮام ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﺣّﺘﯽ ﻧﺎم ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد را در ﻋﺼﻮر و ﻗﺮون ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫در آﺛﺎر و ﺗﺮاﺟﻢ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ از ﻧﺎم اﻣﺎﻣﺎن ﺗﺸّﯿﻊ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و ﻟﺬا ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ راﻏﺐ ﺑﺮاي ﺗﻘﻮﯾﺖ روح وﺣﺪت در آﻏﺎز ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‬
‫در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ واژه ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬اﺑﺎ‪ -‬در ﺻﻔﺤﻪ اّول ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫)اﻟﻨﱠﺒِﱡﯽ َأْوﻟﯽ ﺑ ِﺎﻟ ُْﻤْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ ﻣِْﻦ َأﻧ ُْﻔِﺴِﻬْﻢ َو َأْزواُﺟُﻪ ُأﱠﻣﻬﺎﺗُُﻬْﻢ‪ /6 -‬اﺣﺰاب(‪.‬‬
‫و ﻓﯽ ﺑﻌﺾ اﻟﻘﺮاءات و ﻫﻮاب ﻟﻬﻢ و روي اﻧّﻪ ﻗﺎل ﻟﻌّﻠﯽ‪» :‬اﻧﺎ و اﻧﺖ اﺑﻮا ﻫﺬه اﻻّﻣﮥ«‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ ﻣﺎدران ﺷﻤﺎﯾﻨﺪ و در ﺑﻌﺾ رواﯾﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭘﺪر ﺷﻤﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ رواﯾﺖ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻪ ﻋﻠﯽ )ع( ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻦ و ﺗﻮ ﭘﺪران اﯾﻦ اّﻣﺘﯿﻢ ﻫﺮ ﺳـﺒﺒﯽ و ﻧﺴﺒﯽ در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﻨﻘﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﻣﮕﺮ ﺳﺒﺐ‪ ،‬و ﻧﺴﺐ ﻣﻦ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺷﺨﺼـّﯿﺖ راﻏﺐ ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺮا ﺣّﻖ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﻫﯿﭻ ﺑﯿﻤﯽ از اﻇﻬﺎر آن ﻧﺪارد و ﻫﺮﮔﺰ ﺷﺨﺼﯿﺖ دﯾﮕﺮي را اﻋّﻢ از‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ ﯾﺎ ﻋﻠﻤﯽ ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪) .‬اﻟﺒّﺘﻪ ﺑﻐﯿﺮ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن آﻧﻬﺎ را ﻣﻄﺮود داﻧﺴﺘﻪ(‪.‬‬
‫در ذﯾـﻞ واژه اﺳﻒ‪ ،‬رواﯾﺘﯽ از ﺣﻀـﺮت رﺿـﺎ )ع( ﻧﻘـﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ آن رواﯾﺖ ذﮐﺮ ﻧﻤﯽﺷـﺪ ﺑﺨﻮﺑﯽ ﺗﺄوﯾـﻞ آن آﯾﻪ روﺷﻦ ﻧﺒﻮد و‬
‫آوردن رواﯾﺎت را در ذﯾﻞ آﯾﺎت ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪88 :‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﯿﻨﯿﺎﺗﻮرﯾﺴﺖﻫﺎ و ﻣﻨّﺒﺖ ﮐﺎران ﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ داﻧﻪﻫﺎي ﻣﺮوارﯾﺪ را در ﻗﻄﻌﻪاي ﻣﯽﻧﺸﺎﻧﻨﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﯿﺪ اﺳﺖ از ﻋﺼـﺮ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ دﯾﮕﺮ اﻓﺘﺨﺎرات ﺟﺎﻫﻠﯽ ﮐﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﺷﻌﺮاء ﺟﺎﻫﻠﯽ ﺑﻮده و ﺗﻌّﺼﺒﺎﺗﯽ ﮐﻪ اّﻣﺖ را از درﯾﺎﻓﺖ ﺣﻘﺎﯾﻖ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﺳﺎزد در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﻮﺟﻮد ﻧﯿﺎﯾﺪ و ﻣﺤﻮ ﺷﻮد در آﻧﺠﺎ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻓﺤﺰن ﮐّﻞ اﺧﯽ ﺣﺰن اﺧﻮ اﻟﻐﻀﺐ« و ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ‪َ) :‬ﻓَﻠﱠﻤﺎ آَﺳُﻔﻮﻧﺎ اﻧ َْﺘَﻘْﻤﻨﺎ ﻣِﻨُْﻬْﻢ‪ /55 -‬زﺧﺮف( اي اﻏﻀﺒﻮﻧﺎ‪ ،‬ﻗﺎل اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ اﻟّﺮﺿﺎ اّن اﻟﻠّﻪ ﻻ‬
‫ﯾـﺄﺳﻒ ﮐﺎﺳـﻔﻨﺎ و ﻟﮑﻦ ﻟﻪ اوﻟﯿﺎء ﯾﺄﺳـﻔﻮن و ﯾﺮﺿﻮن ﻓﺠﻌﻞ رﺿﺎﻫﻢ رﺿﺎه و ﻏﻀـﺒﻬﻢ ﻏﻀـﺒﻪ‪ ،‬ﻗﺎل و ﻋﻠﯽ ذﻟﮏ‪ ،‬ﻗﺎل ﻣﻦ اﻫﺎن ﻟﯽ وﻟﯿﺎ ﻓﻘﺪ‬
‫ﺑﺎرزﻧﯽ ﺑﺎﻟﻤﺤﺎرﺑﻪ و ﻗﺎل ﺗﻌﺎﻟﯽ‪َ) :‬ﻣْﻦ ﯾُِﻄِﻊ اﻟﱠﺮُﺳﻮَل َﻓَﻘْﺪ َأﻃﺎَع اﻟﻠﱠَﻪ‪ /80 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ رﺿﺎ )ع( ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ و ﻣﺎ ﻣﺤﺰون و ﺧﺸـﻤﮕﯿﻦ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬اّﻣﺎ اوﻟﯿﺎﺋﯽ دارد ﮐﻪ ﺧﺸﻨﻮدي آﻧﻬﺎ را‬
‫ﺧﺸـﻨﻮد ﺧﻮد و ﻏﻀﺐ اﯾﺸـﺎن را ﻏﻀﺐ و ﺣﺰن ﺧﻮد ﻗﺮار داده اﺳﺖ از ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﮐﺴـﯿﮑﻪ وﻟّﯽ‬
‫ﻣﺮا اﻫـﺎﻧﺖ ﮐﻨـﺪ ﺑـﺎ ﻣﻦ ﺳﺘﯿﺰه‪ ،‬و ﻣﺤـﺎرﺑﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻗﺮآن ﻓﺮﻣﻮده ﮐﺴـﯿﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨـﺪ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺧـﺪاي را ﭘﯿﺮوي و‬
‫اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ذﯾﻞ واژه‪ -‬ﺑﺎب‪ -‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»و ﻣﻨﻪ ﯾﻘﺎل ﻓﯽ اﻟﻌﻠﻢ ﺑﺎب ﮐـﺬا ‪ ...‬و ﻫﺬا اﻟﻌﻠﻢ ﺑﺎب اﻟﯽ ﻋﻠﻢ ﮐﺬا اي ﺑﻪ ﯾﺘﻮّﺻﻞ اﻟﯿﻪ و ﻗﺎل ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴـ ﻼم‪ :‬اﻧﺎ ﻣﺪﯾﻨﮥ اﻟﻌﻠﻢ و ﻋﻠّﯽ ﺑﺎﺑﻬﺎ اي ﺑﻪ‬
‫ﯾﺘﻮّﺻﻞ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬در ﺑـﺎره ﻋﻠﻢ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد در آن ﻋﻠﻢ ﺑـﺎﺑﯽ و ﻣـﺪﺧﻠﯽ ﻫﺴﺖ و اﯾﻦ ﻋﻠﻢ راﻫﯽ و ﺑـﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﺑﺴﻮي آن ﻋﻠﻢ ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ از‬
‫راه آن و ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ آن ﺑﺴﻮي ﻋﻠﻢ ﻣﯽﺗﻮان رﺳـﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻦ ﺷـﻬﺮ ﻋﻠﻢ و ﻋﻠﯽ درب آن ﺷﻬﺮ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ او و‬
‫از راه او ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻋﻠﻢ ﻣﯽﺗﻮان دﺳﺘﺮﺳﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد و رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻧـﺘﯿﺠﻪ اﯾﻨﮑﻪ راﻏﺐ ﻧﻪ اﺷـﻌﺮي اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ و ﻧﻪ واﺑﺴـﺘﻪ ﺑﻪ ﻫﯿـﭻ ﻣﮑﺘﺐ ﮐﻼـﻣﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ داﻧﺸـﻤﻨﺪي اﺳﺖ ﺳﺘﺮگ و ﮐﻢ ﻧﻈﯿﺮ‪،‬‬
‫ﻣﺆﻣﻨﯽ ﺧﺎﻟﺺ و ﻣّﺘﻘﯽ‪ ،‬ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﯽ ﻋﺎﻣﻞ و ﭘﺎرﺳﺎ‪ ،‬و در راه اﺳـﻼم و ﻗﺮآن و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﺳـّﻨﺖ و ﻋﺘﺮت راﺳـﺦ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪:‬‬
‫‪89‬‬
‫اﺳﺘﻮار‪ ،‬ﭘﯿﺮو ﻣﺬﻫﺐ ﺣّﻖ و دور از ﻗﺎل و ﻗﯿﻞﻫﺎي ﺗﻌّﺼﺐ آﻣﯿﺰ‪.‬‬
‫از ﻫﻤﯿـﻦ ﺟﻬـﺖ ﺑـﺎ اﯾﻨﮑـﻪ ﻣـّﺪﺗﻬﺎ در ﺑﻐـﺪاد و در زﻣﺮه ﻣﻔّﺴـ ﺮﯾﻦ و ادﯾﺒـﺎن ﻃﺮاز اّول ﺑـﻮده و ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎي او ﺑﻪ وﯾﮋه )ﻣﺤﺎﺿـﺮات اﻻدﺑـﺎء و‬
‫ﻣﻔﺮدات( او ﻧﻤﻮﻧﻪ زﻧـﺪهاي از ﻣﻘـﺎم ﻋﻠﻤﯽ او اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣـﺪرﺳﻪ ﻧﻈﺎﻣّﯿﻪ ﺑﻐـﺪاد ﮐﻪ ﺷـﺮاﯾﻄﯽ ﯾﮏ ﺳﻮي ﻧﮕﺮاﻧﻪ ﺑﺮاي اﺳـﺘﺎداﻧﺶ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫وارد ﻧﺸﺪ اّﻣﺎ ﺑﺮاي راﻫﻨﻤﺎﺋﯽ اﺳﺎﺗﯿﺪ آﻧﺠﺎ و ﻫﻤﻪ داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎي ﻗﺮون ﺑﻌﺪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﺛﺮ ارﺷﺎدي را ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﺛﺎر راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ‪ ...‬ص ‪89 :‬‬
‫ﺧﻮﺷـﺒﺨﺘﺎﻧﻪ ﯾﮑﯽ از داﻧﺸـﻤﻨﺪاﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ و آﺛﺎر ﻋﻠﻤﯽ او از دﺳـﺘﺒﺮد ﺣﻮادث و ﻃﻮﻓﺎﻧﻬﺎي ﺳـﻬﻤﮕﯿﻦ ﻏﺎرﺗﻬﺎ و ﺳﻮزاﻧﺪنﻫﺎي )ﻣﺤﻤﻮد‬
‫ﻏﺰﻧﻮي‪ -‬ﺳـﻠﺠﻮﻗﯿﺎن‪ -‬ﻣﻐﻮﻻن‪ -‬ﺻـﻠﯿﺒﯿﺎن( در اﻣﺎن ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﮐﺘﺐ راﻏﺐ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ اﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺪ ﯾﮑﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪن آﺛﺎرش آن‬
‫ﺧﻠﻮص و زﻫـﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ او در ﺗﺪوﯾﻦ آﺛﺎر ﺧﻮﯾﺶ داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ و در ﻣﻘّﺪﻣﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ روﺣﯽ ﺧﺎّص و ﺗﻮّﺟﻪ ﻣﺨﺼﻮص‬
‫او ﺑﻪ اﻟّﻠﻪ آﺷﻨﺎ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻓﻔﯽ اﻋﺘﻤـﺎد ﻣـﺎ ﺣّﺮرﺗﻪ ﻣﻦ ﻫـﺬا اﻟّﻨﺤﻮ اﺳـﺘﻐﻨﺎء ﻓﯽ ﺑـﺎﺑﻪ ﻣﻦ اﻟﻤﺜﺒﻄـﺎت ﻋﻦ اﻟﻤﺴﺎرﻋﻪ ﻓﯽ ﺳﺒﯿﻞ اﻟﺨﯿﺮات و ﻋﻦ اﻟﻤﺴﺎﺑﻘﻪ اﻟﯽ ﻣﺎ ﺣّﺜﻨﺎ ﻋﻠﯿﻪ‬
‫ﺑﻘﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ )ﺳﺎﺑ ُِﻘﻮا ِإﻟﯽ َﻣْﻐِﻔَﺮٍة ﻣِْﻦ َرﺑ ﱢُﮑْﻢ‪ /21 -‬ﺣﺪﯾﺪ( ﺳـّﻬﻞ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻨﺎ اﻟّﻄﺮﯾﻖ اﻟﯿﻬﺎ »ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺲ در اﻋﺘﻤﺎد داﺷﺘﻦ ﺑﺮ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪام‬
‫و ﺑﺮ اﯾﻦ روش ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ از ﻣﻮاﻧﻊ ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖ و ﻣﻮاﻧﻊ ﺳﺮﻋﺖ در راه ﺧﯿﺮات ﺑﯽﻧﯿﺎزي ﺑﺎﺷﺪ و در راﻫﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎ را‬
‫در ﺳﺨﻦ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺂن ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ‪) :‬ﺳﺎﺑ ُِﻘﻮا ِإﻟﯽ َﻣْﻐِﻔَﺮٍة ﻣِْﻦ َرﺑ ﱢُﮑْﻢ‪ /21 -‬ﺣﺪﯾﺪ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺴﻮي آﻣﺮزش ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ ﺑﮕﺬارﯾﺪ و ﭘﯿﺸﯽ ﮔﯿﺮﯾﺪ از او ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ راه و ﺣﺮﮐﺖ ﺑﺴﻮي ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ و ﺧﯿﺮات را ﺑﺮ ﻣﺎ‬
‫آﺳﺎن ﺳﺎزد«‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ از ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪن آﺛﺎر راﻏﺐ‪ ،‬ﻣﺼﻮن ﺑﻮدن ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ﺷﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن از ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪90 :‬‬
‫ﺣﻮادث زﯾﺎﻧﺒﺎر ﺗﺎرﯾﺨﯽ در ﺣﻤﻼت ﻣﻐﻮﻻن و ﭼﻨﮕﯿﺰﯾﺎن اﺳﺖ و ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ داﺷﺘﻦ ﻣﺤﯿﻄﻬﺎي اﻣﻨﯽ ﺑﺮاي ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي او ﻣﺎﻧﻨﺪ )ﻣﺤﺎﺿﺮات‪ -‬اﻟّﺬرﯾﻌﻪ‪ -‬ﻣﻔﺮدات( در ﺣﯿﺎت ﺧﻮد ﻣﺆﻟّﻒ ﻣﺜﻞ آﺛﺎر ﺑﺴﯿﺎري از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺷﻬﺮت داﺷﺘﻪ و از‬
‫آﻧﻬﺎ ﻧﺴﺨﻪ ﺑﺮداري ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺮ ﺣﺎل ﻣﺎ ﺑﺘﺮﺗﯿﺐ ﻧﺎم و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي راﻏﺐ را از ﻣﺘﻮن ﺳﺎﯾﺮ ﻓﺤﻮل ﻋﻠﻢ و ادب و ﺗﻔﺴﯿﺮ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪ -1‬در ﮐﺘﺎب )اﻟﺒﺮﻫﺎن ﻓﯽ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن( اﺛﺮ ﺑﺪر اﻟّﺪﯾﻦ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ زرﮐﺸـﯽ ﻣﺘﻮﻟّﺪ ‪ 745‬ه ﮐﻪ ﺧﻮد ﯾﮑﯽ از ﭘﺎﯾﻪ ﮔﺰاران ﺗﻔﺴﯿﺮ و‬
‫ﺗﺸـﺮﯾﺢ ﻋﻠﻮم ﻗﺮآﻧﯽ در ﺗﻔﺴـﯿﺮ و از ﺑﺰرﮔﺎن و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻓﻘﻪ و ﺣـﺪﯾﺚ و اﺻﻮل دﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ‪ 47‬ﻋﻠﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ و در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻬﺎر ﻣﺠّﻠﺪ اﺳﺖ ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در آﻏـﺎز ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬ﺑﻌﻀـﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﻓﻼن ﮐﺘﺎب را ﻧﻮﺷـﺘﻢ و ﺑﺮاي آن اﻣﺮ ﮐﺘﺐ دﯾﮕﺮان را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﮑﺮدم‬
‫ﺑﺨﻮد اﻓﺘﺨﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ ﮐﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻓﺨﺮ اﺳﺖ و ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻧﻘﺺ و ﻧﺎداﻧﯽ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫و ﺳﭙﺲ در ﺑﺤﺚ از ﻣﻔﺮدات ﻗﺮآن و ﻏﺮاﺋﺐ ﮐﻠﻤﺎت آن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»و ﻫﻮ ﻣﻌﺮﻓـﮥ اﻟﻤﺪﻟﻮل‪ ،‬و ﻗﺪ ﺻـﻨﻒ ﻓﯿﻪ ﺟﻤﺎﻋﮥ ﻣﻨﻬﻢ اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪه ﮐﺘﺎب )اﻟﻤﺠﺎز( و اﺑﻮ ﻋﻤﺮ و ﻏﻼم ﺛﻌﻠﺐ )ﯾﺎﻗﻮﺗﻪ اﻟـّﺼ ﺮاط( و ﻣﻦ اﺷـﻬﺮﻫﺎ‬
‫ﮐﺘﺎب اﺑﻦ ﻋﺰﯾﺰ و )اﻟﻐﺮﯾﺒﯿﻦ( ﻟﻠﻬﺮوي و ﻣﻦ اﺣﺴﻨﻬﺎ ﮐﺘﺎب )اﻟﻤﻔﺮدات( ﻟﻠّﺮاﻏﺐ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺷـﻨﺎﺧﺘﻦ و ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﺑـﻪ ﻣﻔﺮدات ﻏﺮﯾﺐ ﻗﺮآن ﺷـﻨﺎﺳﺎﺋﯽ ﻣـﺪﻟﻮل و ﻣﻔـﺎﻫﯿﻢ دﻻـﻟﺖ ﺷـﺪه آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮوﻫﯽ در اﯾﻦ ﺑـﺎره ﮐﺘـﺎب‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪه‪ ،‬اﺑﻮ ﻋﻤﺮو و ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ ﮐﺘﺎب اﺑﻦ ﻋﺰﯾﺰ و ﮐﺘﺎب ﻫﺮوي‪ ،‬وﻟﯽ در ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦﺷﺎن ﮐﺘﺎب ﻣﻔﺮدات‬
‫راﻏﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫زرﮐﺸـﯽ در ﻣﻮارد ﻣﺘﻌـّﺪد‪ ،‬در ﺑﺤﺚ ﻣﺘﺸﺎﺑﻬـﺎت‪ ،‬در ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﺻـﺤﯿﺢ ﺗﻔﺴـﯿﺮ و ﺗﺄوﯾـﻞ‪ ،‬و ﻣﻔﺮدات ﺳـﺨﻦ راﻏﺐ را ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب اﺣﺴﻦ ذﮐﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨـﺪ و از ﺳﻪ ﮐﺘـﺎب او ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﯿﻦ )ﻣﻔﺮدات( و ﮐﺘـﺎب ﺗﻔﺴـﯿﺮ او ﮐﻪ ﻧﺴـﺨﻪ ﺧّﻄﯽ آن در ﮐﺘﺎب ﺧﺎﻧﻪ آﺳـﺘﺎﻧﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪،1‬‬
‫ص‪91 :‬‬
‫رﺿﻮي ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و ﮐﺘﺎب اﻟّﺬرﯾﻌﻪ ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫ﺧﺼﻮﺻﺎ از ﻣﻘّﺪﻣﻪاي ﮐﻪ راﻏﺐ در ﻣﻮرد ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن در ﻫﻤﺎن ﯾﮏ ﻣﺠّﻠﺪ آورده اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺒﺮﻫﺎن ﻓﯽ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن زرﮐﺸﯽ ﺑﻌﺪﻫﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﺟﻼل اﻟّﺪﯾﻦ ﺳﯿﻮﻃﯽ ﻣﻮرد ﺗﺒﻌّﯿﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)اﻟﺒﺮﻫﺎن ﻓﯽ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﺤّﻤﺪ اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﭼﺎپ ‪ 1376‬ﻫﺠﺮي در ﭼﻬﺎر ﻣﺠّﻠﺪ در ﻣﺼﺮ(‪«1» .‬‬
‫‪ -2‬در ﮐﺘﺎب )اﻻﺗﻘﺎن ﻓﯽ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن( از ﺟﻼل اﻟّﺪﯾﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﺮﺣﻤﻦ ﺳﯿﻮﻃﯽ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻤﺎي ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﻟّﺪ ﺧﻮد را در ﮐﺘﺎب )ﺣﺴﻦ‬
‫اﻟﻤﺤﺎﺿﺮه( ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﮐﺎن ﻣﻮﻟﺪي ﺑﻌﺪ اﻟﻤﻐﺮب ﻟﯿﻠﮥ اﻻﺣﺪ ﻣﺴﺘﻬﻞ رﺟﺐ ﺳﻨﮥ ﺗﺴﻊ و ارﺑﻌﯿﻦ و ﺛﻤﺎﻧﻤﺎﺋﮥ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺷﺐ ﯾﮑﺸﻨﺒﻪ اّول رﺟﺐ ﺳﺎل ‪ 849‬ه ﻣﺘﻮﻟّﺪ ﺷﺪهام ﺳﯿﻮﻃﯽ در ﮐﺘﺎب )ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة ﻓﯽ ﻃﺒﻘﺎت اﻟّﻠﻐﻮﯾﯿﻦ و اﻟّﻨﺤﺎة( از ﺳﻪ ﮐﺘﺎب راﻏﺐ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎي )اﻟﻤﻔﺮدات اﻟﻘﺮآن‪ -‬اﻓﺎﻧﯿﻦ اﻟﺒﻼﻏﮥ‪ -‬ﻣﺤﺎﺿﺮات( ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺳﻪ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮدهام )ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة ‪.(297 /2‬‬
‫و در ﻣﻘـّﺪﻣﻪ )اﺗﻘـﺎن( ﻫﻢ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬و ﻫـﺬه اﺳـﻤﺎء اﻟﮑﺘﺐ اﻟّﺘﯽ ﻧﻈﺮﺗﻬﺎ ﻋﻠﯽ ﻫـﺬا اﻟﮑﺘﺎب ‪ «...‬از اﺳﺎﻣﯽ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗـﺪوﯾﻦ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻮدهام‪:‬‬
‫ﻓﻤﻦ اﻟﮑﺘﺐ اﻟّﻨﻘﻠﯿﻪ ‪...‬‬
‫از ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي ﻧﻘﻠﯽ‪ :‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ و اﺑﻦ اﺑﯽ ﺣﺎﺗﻢ ‪...‬‬
‫و ﻣﻦ ﮐﺘﺐ اﻟّﻠﻐﺎت و اﻟﻐﺮﯾﺐ اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ و اﻻﻋﺮاب )ﻣﻔﺮدات اﻟﻘﺮآن ﻟﻠّﺮاﻏﺐ( ‪) ...‬ﻏﺮﯾﺐ اﻟﻘﺮآن ﻻﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ ‪...‬‬
‫و از ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي ﻟﻐﺖ و ﻏﺮﯾﺐ و اﻋﺮاب و ﻋﺮﺑّﯿﺖ ﮐﺘﺎب ﻣﻔﺮدات راﻏﺐ ‪) ...‬اﻻﺗﻘﺎن ‪.(18 /1‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺷـﺘﺒﺎﻫﯽ ﮐﻪ آﻗﺎي ﻣﺤّﻤـ ﺪ اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﭘﮋوﻫﺸـﮕﺮ ﮐﺘﺎب اﻟﺒﺮﻫﺎن ﻧﻤﻮده اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ در ﻣﻌّﺮﻓﯽ راﻏﺐ در ذﯾﻞ ص ‪ 126‬ﺟﻠﺪ ‪1‬‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﻫﻮ اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ اﻟﺤﺴﯿﻨﯽ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ اﻟﻤﻌﺮوف ﺑﺎﻟّﺮاﻏﺐ اﻻﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ‪...‬‬
‫ﺗﻮّﻓﯽ ﺳﻨﻪ ‪) 396‬و اﻧﻈﺮ ﺑﻐﯿـﮥ اﻟﻮﻋﺎة ‪ (386‬ﮐﻪ در ﺑﻐﯿـﮥ اﻟﻮﻋﺎة ﺟﻠﺪ دّوم ﺻـﻔﺤﻪ ‪ 297‬ﺑﺎ ﺻـﺮاﺣﺖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ‪ :‬ﮐﺎن ﻓﯽ اواﺋﻞ اﻟﻤﺄﺋﮥ اﻟﺨﺎﻣﺴﻪ‪-‬‬
‫وﻓﺎت او ‪ 502‬ﻫﺠﺮي اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ زﯾﺴﺘﻪ و در ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﻓﻮت ﮐﺮده اﺳﺖ‪[...] .‬‬
‫ﺳﯿﻮﻃﯽ در ﺟﻠـﺪ ﭼﻬـﺎرم‪ -‬اﻻﺗﻘﺎن‪ -‬در ﻓﺼﻞ ﻋﻠﻮﻣﯽ ﮐﻪ از ﻗﺮآن اﺳـﺘﻨﺒﺎط ﻣﯽﺷﻮد ﻋﯿﻨﺎ ﻧﻈﺮ راﻏﺐ را ﮐﻪ در ﻣﻘـّﺪﻣﻪ ﻣﻔﺮدات ذﮐﺮ ﮐﺮده‬
‫ﻣﯽآورد‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫و ﻗﺎل اﻟّﺮاﻏﺐ اّن اﻟّﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮐﻤﺎ ﺟﻌﻞ ﻧﺒّﻮه اﻟﻨﺒّﯿﯿﻦ ﺑﻨﺒّﯿﻨﺎ ﻣﺤّﻤـ ﺪ )ص( ﺟﻌﻞ ﮐﺘﺎﺑﻪ اﻟﻤﻨﺰل ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺘﻀـّﻤﻨﺎ ﻟﺜﻤﺮة ﮐﺘﺒﻪ اﻟّﺘﯽ اوﻻﻫﺎ اوﻟﺌﮏ ﮐﻤﺎ‬
‫ﻧﺒﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﺑﻘﻮﻟﻪ )َﯾﺘْﻠُﻮا ُﺻُﺤﻔًﺎ ُﻣَﻄﱠﻬَﺮًة ﻓِﯿﻬﺎ ُﮐﺘٌُﺐ َﻗﯿﱢَﻤٌﮥ‪ /2 -‬اﻟﺒﯿﻨﻪ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻗﺮآن ﮐﺘـﺎب ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺷـﺪه ﺧـﺪاي‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻧﺘﺎﯾـﺞ و ﺑﻬﺮهﻫﺎي ﮐﺘﺐ ﮔﺬﺷـﺘﻪ اﻧﺒﯿﺎء را ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﯿﺸـﯿﻨﯿﺎن ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺷـﺪه ﺷﺎﻣﻞ اﺳـﺖ‬
‫ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ آﮔـﺎﻫﯽ داد ﮐﻪ »ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﺻـﺤﯿﻔﻪﻫﺎ و ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي ﭘﺎك ﺷـﺪه از دروغ و ﻏﻠﻂ‪ ،‬و اﺧﺘﻼف را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﻨـﺪ و در آﻧﻬﺎ ﻧﺒﺸـﺘﻪﻫﺎ و‬
‫ﻓﺮاﻣﯿﻦ ارزﺷـﻤﻨﺪ ﭘﺎﯾـﺪار ﻗﺮار داد« »ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺠﺰات اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﯾﻨﺴـﺘﮑﻪ ﺑﺎ ﮐﻤﯽ ﺣﺠﻢ ﻣﺘﻀـّﻤﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻓﺮاوان اﺳﺖ ﺑﻄﻮرﯾﮑﻪ ﺧﺮدﻫﺎ و‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺑﺸﺮ از ﺷﻤﺎرش آن ﻓﻮاﺋﺪ و ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺎﺻﺮ اﺳﺖ ‪.«...‬‬
‫ﺳﯿﻮﻃﯽ اﺑﺘﺪاء ﻋﻠﻮم ﻗﺮآﻧﯽ را در ﮐﺘﺎب اﻟﺘﺤﺒﯿﺮ ﻓﯽ ﻋﻠﻮم اﻟّﺘﻔﺴﯿﺮ ﺻﺪ و دو ﻋﻠﻢ و ﺳﭙﺲ در )اﺗﻘﺎن( ﻫﺸﺘﺎد ﻋﻠﻢ ﺑﺮ ﻣﯽﺷﻤﺮد و در ﺑﺴﯿﺎري‬
‫ﻣﻮارد ﻧﻈﺮ راﻏﺐ را ﺑﻌﻨﻮان ﻓﺼﻞ اﻟﺨﻄﺎب ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫)اﻻﺗﻘﺎن ﻓﯽ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن ﻟﻠﺤﺎﻓﻆ ﺟﻼل اﻟّﺪﯾﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﺮﺣﻤﻦ ﺳـﯿﻮﻃﯽ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﺤّﻤﺪ اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ‪ 4‬ﻣﺠّﻠﺪ ﭼﺎپ ‪ 1387‬ﻫﺠﺮي در‬
‫ﻣﺼﺮ و ﺑﻐﯿﮥ ﻟا ﻮﻋﺎة ‪ 2‬ﺟﻠﺪ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﺤّﻤﺪ اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﭼﺎپ ‪ 1384‬ه در ﻣﺼﺮ(‪.‬‬
‫‪ -3‬در ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻣﻔﺘﺎح اﻟّﺴـ ﻌﺎده و ﻣﺼـﺒﺎح اﻟّﺴـ ﯿﺎده‪ -‬اﺛﺮ ﻣﻌﺮوف اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﻣﺼـﻄﻔﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ )ﻃﺎش ﮐﺒﺮي زاده( از داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﺑﺰرگ‬
‫ﺗﺮك در ﻗﺮن دﻫﻢ ﻫﺠﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺤﺘﺮم‪ ،‬راﻏﺐ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ را ﺑﻌـﺪ از دوران ﺻـﺤﺎﺑﻪ و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ در ردﯾﻒ ﻃﺒﻘﻪ ﺳّﻮم ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﺗﻔﺴـﯿﺮ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﻫﻔﺖ )‪ (7‬ﮐﺘﺎب او را ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻣﻔﺮدات اﻟﻘﺮآن‪.‬‬
‫ب‪ -‬اﻓﺎﻧﯿﻦ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ .‬ﻣﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪93 :‬‬
‫ج‪ -‬ﻣﺤﺎﺿﺮات اﻻدﺑﺎء‪.‬‬
‫د‪ -‬ﺗﻔﻀﯿﻞ اﻟّﻨﺸﺄﺗﯿﻦ و ﺗﺤﺼﯿﻞ اﻟﺴﻌﺎدﺗﯿﻦ‪.‬‬
‫ه‪ -‬اﻟّﺬرﯾﻌﮥ ﻓﯽ ﻣﺤﺎﺳﻦ اﻟّﺸﺮﯾﻌﻪ‪.‬‬
‫و‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻻﺧﻼق‪.‬‬
‫ز‪ -‬ﮐﺘﺎب ﺗﻔﺴﯿﺮ‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﮐﺘﺎب ﺗﻔﻀﯿﻞ اﻟﻨﺸﺄﺗﯿﻦ‪ -‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬و ﻫﻮ ﮐﺘﺎب ﻟﻄﯿﻒ ﻻ ﯾﻤﮑﻦ اﺣﺴﻦ ﻣﻨﻪ ﻓﯽ ﺑﺎﺑﻪ و ﺟﺎﻣﻊ ﻟﻠﻔﻮاﺋﺪ اﻟّﺸﺮﯾﻌﻪ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﻟﻄﯿﻒ ﮐﻪ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ از آن در اﯾﻦ ﺑﺎب ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﻓﻮاﺋﺪ ﺷﺮﯾﻔﯽ در آن ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫و ﺳﭙﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و اﻟﮑّﻞ ﺑﺎﻟﻎ ﻧﻬﺎﯾﮥ اﻟﺤﺴﻦ ﺑﺤﯿﺚ ﻻ ﯾﻤﮑﻦ ﻟﻤﺎدﺣﻬﺎ ﻗﻀﺎء ﺣّﻘﻬﺎ ‪...‬‬
‫ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺧﻮﺑﯽ اﺳﺖ ﺑﻄﻮرﯾﮑﻪ ﺑﺮاي ﺳﺘﺎﯾﺸـﮕﺮ و ﻣـﺪح ﮐﻨﻨـﺪه آﻧﻬﺎ اداي ﺣّﻘﺸﺎن ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪) .‬ﻣﻔﺘﺎح اﻟّﺴـ ﻌﺎده ج ‪/2‬‬
‫‪.(80‬‬
‫وﻟﯽ در ﺑﺎره ﯾﮏ ﺟﻠﺪ ﺗﻔﺴـﯿﺮي ﮐﻪ زرﮐﺸﯽ و ﺳﯿﻮﻃﯽ آن را دﯾﺪه و از ﻣﻄﺎﻟﺒﺶ ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻃﺎش ﮐﺒﺮي زاده ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و ﻟﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫ﺳﻤﻌﻨﺎه ﻣﻦ ﺑﻌﺾ اﻟّﺜﻘﺎت‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬راﻏﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮي دارد ﮐﻪ از ﺑﻌﻀﯽ اﻓﺮاد ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﺷﻨﯿﺪهام )ﻣﻔﺘﺎح اﻟّﺴﻌﺎده ‪.(226 /1‬‬
‫و در ﺟﻠﺪ دّوم ﮐﻪ ﺳـﺨﻦ از ﺗﻔﺴـﯿﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﻗﺎل اﻻﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ﻓﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮه‪ ،‬اﻋﻠﻢ اّن اﻟﺘﻔﺴﯿﺮ ﻓﯽ ﻋﺮف اﻟﻌﻠﻤﺎء ﮐﺸﻒ ﻣﻌﺎﻧﯽ اﻟﻘﺮآن‬
‫و ﺑﯿﺎن اﻟﻤﺮاد اﻋّﻢ ‪ ...‬ﺗﺎ آﺧﺮ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ از ﺑﺮﻫﺎن زرﮐﺸﯽ ﻧﻘﻞ و ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﻣﻔﺘﺎح اﻟّﺴـ ﻌﺎده ‪ (574 / 2‬و در ﺗﺤـﺖ ﻋﻨـﻮان‪ -‬ﻋﻠـﻢ ﻣﻌﺮﻓـﮥ ﻏﺮﯾﺐ اﻟﻘﺮآن‪ -‬و ذﮐﺮ ﮐﺘﺐ ﻣﺮﺑـﻮﻃﻪ )ﻣﺤﮑﻢ اﺑﻦ ﺳـﯿﺪه‪ ،‬ﺗﻬـﺬﯾﺐ ازﻫﺮي و‬
‫ﺻﺤـﺎح ﺟﻮﻫﺮي‪ ،‬ﺟﺎﻣﻊ ﻓّﺮاء‪ ،‬ﺑﺎرع ﻓﺎراﺑﯽ و ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ﺻﺎﻏﺎﻧﯽ و ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي اﺑﻮ ﻋﺒﯿـﺪه و اﺑﻮ ﻋﻤﺮ اﻟّﺰاﻫـﺪ و اﺑﻦ درﯾـﺪ و اﺑﻦ اﻧﺒﺎري و‬
‫ﻋﺰﯾﺰي( ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﻨﺪ‪ :‬و ﻣﻦ اﺣﺴـﻨﻬﺎ )ﻣﻔﺮدات اﻟّﺮاﻏﺐ( از ﺗﻤـﺎم ﮐﺘﺐ ﻓﻮق ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﺷﺎن )ﻣﻔﺮدات راﻏﺐ اﺳﺖ‪) .‬ﻣﻔﺘﺎح اﻟّﺴـ ﻌﺎده ‪.(411 /2‬‬
‫و در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ ﻋﺒﺎرﺗﯽ از ﻣﻔﺮدات ﮐﻪ در ذﯾﻞ واژه‪ -‬ﺑّﺮ‪ -‬آﻣﺪه ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ واژه‪ -‬ﺑﺎر‪ -‬در ﺻﻔﺖ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬اﺑﺮار‪ -‬اﺳﺖ و‬
‫در ﺻﻔﺖ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬ﺑﺮره‪) -‬ﻣﻔﺘﺎح اﻟّﺴﻌﺎده ‪.(429 /2‬‬
‫)ﻣﺼـﺒﺎح اﻟّﺴـ ﻌﺎده و ﻣﺼﺒﺎح اﻟّﺴﯿﺎده ﻓﯽ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت اﻟﻌﻠﻮم ﺗﺄﻟﯿﻒ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ ﻃﺎش ﮐﺒﺮي زاده ﻣﺮاﺟﻌﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﮐﺒﺮي ﻋﺒـﺪ ﻟا ﻮﻫﺎب اﺑﻮ اﻟﻨﻮر‪ -‬ﭼﺎپ ﻣﺼـﺮ ‪ 1387‬ه( ‪ -4‬در ﮐﺘـﺎب‪ ،‬ﮐﺸﻒ اﻟّﻈﻨﻮن ﻋﻦ اﺳﺎﻣﯽ اﻟﮑﺘﺐ و اﻟﻔﻨﻮن‪ -‬ﺷـﯿﺦ ﻣﺼـﻄﻔﯽ اﻓﻨـﺪي‬
‫ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ ﮐﺎﺗﺐ ﭼﻠﺒﯽ از ﻋﻠﻤﺎي ﺑﺰرگ ﺗﺮك در اواﯾﻞ ﻗﺮن ‪ 11‬ﻫﺠﺮي ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي راﻏﺐ را ﺑﺘﺮﺗﯿﺐ زﯾﺮ ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮد و ﻣﻌّﺮﻓﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﮐﺘﺎب اﺧﻼق‪) -‬ج ‪ 36 /1‬ﮐﺸﻒ اﻟّﻈﻨﻮن(‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﺗﺤﻘﯿﻖ اﻟﺒﯿﺎن ﻓﯽ ﺗﺄوﯾﻞ اﻟﻘﺮآن‪) -‬ج ‪ 377 /1‬ﮐﺸﻒ اﻟّﻈﻨﻮن( ج‪ -‬اﻓﺎﻧﯿﻦ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪) -‬ج ‪ 131 /1‬ﮐﺸﻒ اﻟّﻈﻨﻮن( د‪ -‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟّﺮاﻏﺐ‪ -‬ﻫﻮ‬
‫اﻟﻔﺎﺿﻞ اﻟﻌّﻠﺎﻣﻪ اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ ﻣﻔّﻀﻞ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ راﻏﺐ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ و ﻫﻮ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻓﯽ ﻣﺠﻠـﺪ اّوﻟﻪ‪ -‬اﻟﺤﻤـﺪ ﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯽ‬
‫آﻻﺋﻪ ‪ ...‬ﮐﻪ در آﻏﺎزش ﻣﻘّﺪﻣﺎت ﺳﻮدﻣﻨﺪي در ﺗﻔﺴﯿﺮ و روش ﺗﻔﺴﯿﺮي ﺑﺎ ﺷﺮح ﭘﺎرهاي از آﯾﺎت ﺑﻄﻮر ﻣﻔّﺼﻞ آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﯾﻦ ﮐﺘﺎب راﻏﺐ ﯾﮑﯽ از ﻣﺂﺧﺬ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻧﻮار اﻟّﺘﻨﺰﯾﻞ ﻗﺎﺿﯽ ﺑﯿﻀﺎوي اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﮐﺸﻒ اﻟّﻈﻨﻮن ‪.(447 /1‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺸﻒ اﻟّﻈﻨﻮن را دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ از آن ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﻣﺤّﻤﺪ ﺣﺴﯿﻦ ذﻫﺒﯽ در ﮐﺘﺎب اﻟّﺘﻔﺴﯿﺮ و اﻟﻤﻔّﺴﺮون‪ -‬ﮐﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫و ﮐـﺬﻟﮏ اﺳـﺘﻤﺪ اﻟﺒﯿﻀﺎوي ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻣﻦ ﺗﻔﺴـﯿﺮ اﻟﮑﺒﯿﺮ اﻟﻤﺴـﻤﯽ ﺑﻤﻔﺎﺗﯿـﺢ اﻟﻐﯿﺐ ﻟﻠﻔﺨﺮ رازي و ﻣﻦ ﺗﻔﺴـﯿﺮ اﻟّﺮاﻏﺐ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ‪) .‬اﻟّﺘﻔﺴـﯿﺮ و‬
‫اﻟﻤﻔﺴﺮون ‪.(298 /1‬‬
‫ه‪ -‬ﺗﻔﻀـﯿﻞ اﻟّﻨﺸﺄﺗﯿﻦ و ﺗﺤﺼـﯿﻞ اﻟّﺴـ ﻌﺎدﺗﯿﻦ ﻣﺨﺘﺼـﺮ‪ -‬آﻏﺎزش اﻟﺤﻤﺪ ﻟّﻠﻪ اﻟّﺬي ارﺳﻞ ﺑﺎﻟّﻨﺒﻮة ﻋﺒﺪه در ‪ 33‬ﻓﺼﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﺸﺄ و زﻧـﺪﮔﯽ‬
‫دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت )ﮐﺸﻒ اﻟّﻈﻨﻮن ‪.(462 /1‬‬
‫و‪ -‬دّرة اﻟّﺘﺄوﯾﻞ ﻓﯽ ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ اﻟّﺘﻨﺰﯾﻞ‪ -‬اوﻟﺶ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪95 :‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻋﻠﻤﻮا ﺣﻤﻠﮥ اﻟﮑﺘﺎب اﻟﮑﺮﯾﻢ‪ ،‬و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﻌﺪ از ﮐﺘﺎب ﻣﻌﺎﻧﯽ اﻻﮐﺒﺮ ﺗﺼﻨﯿﻒ ﻧﻤﻮده‪) .‬ﮐﺸﻒ اﻟّﻈﻨﻮن ‪.(739 /1‬‬
‫ر‪ -‬ﮐﺘﺎب اﺣﺘﺠﺎج اﻟﻘﺮاء ﻓﯽ اﻟﻘﺮاءة‪ -‬ﮐﻪ آﻧﺮا اﻣﻼء ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪) .‬ﮐﺸﻒ اﻟّﻈﻨﻮن ‪.(15 /1‬‬
‫ج‪ -‬اﻟـّﺬرﯾﻌﻪ اﻟﯽ ﻣﮑﺎرم اﻟّﺸـ ﺮﯾﻌﻪ‪ -‬اّوﻟﺶ‪ ،‬ﻧﺴﺄل اﻟّﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺟﻮده اﻟّﺬي ﻫﻮ ﺳـﺒﺐ اﻟﻮﺟﻮد ﻧﻮرا ﯾﻬﺪﯾﻨﺎ اﻟﯽ اﻻﻗﺒﺎل ﻋﻠﯿﻪ ‪ ...‬از ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫ﺑﺨﺸﺸﯽ وﺟﻮدي ﮐﻪ ﺳﺒﺐ وﺟﻮد و ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻧﻮري ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ او ﻣﺘﻮّﺟﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ و در ‪ 7‬ﻓﺼﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اّول‪ -‬در ﺣﺎﻻت اﻧﺴﺎن و ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﻗﻮاي او‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬در ﻋﻘﻞ و ﻋﻠﻢ و ﻧﻄﻖ‪.‬‬
‫ﺳّﻮم‪ -‬در ﻗﻮاي ﺷﻬﻮاﻧﯽ‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬در ﻗﻮاي ﻏﻀﺒﯽ‪.‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬در ﻋﺪاﻟﺖ و ﻇﻠﻢ‪.‬‬
‫ﺷﺸﻢ‪ -‬در ﺻﻨﺎﻋﺎت و ﻓﻨﻮن‪.‬‬
‫ﻫﻔﺘﻢ‪ -‬در اﻓﻌﺎل‪.‬‬
‫و اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ارزش زﯾﺎد و ﻧﻔﯿﺲ ﺑﻮدﻧﺶ ﻏﺰاﻟﯽ آﻧﺮا از ﺧﻮد دور ﻧﻤﯽﮐﺮده )ﮐﺸﻒ اﻟّﻈﻨﻮن ‪.(827 /1‬‬
‫ط‪ -‬ﻣﺤﺎﺿـﺮات اﻻدﺑـﺎء و ﻣﺤـﺎورات اﻟّﺸـ ﻌﺮاء و اﻟﺒﻠﻐﺎء‪ :‬اّوﻟﺶ اﻟﺤﻤـﺪ ﻟﻠّﻪ اﻟّـﺬي ﺗﻘﺼـﺮ اﻻﻗﻄﺎران ﺗﺤﻮﯾﻪ در ‪ 25‬ﺣـّﺪ و ﻓﺼﻞ ﮐﻪ ﺑﻌـﺪﻫﺎ‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ اردام آﻧﺮا در ‪ 23‬ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻧﻤﻮد‪) .‬ﮐﺸﻒ اﻟّﻈﻨﻮن ‪.(1609 /2‬‬
‫و‪ -‬ﻣﺨﺘﺼﺮ آن در ﯾﮏ ﻣﺠّﻠﺪ ﭼﺎپ ﺷﺪه و ﺗﻮّﺳﻂ اﺑﺮاﻫﯿﻢ زﯾﺪان ﮐﻪ ﺗﻬﺬﯾﺐ ﮐﻨﻨﺪه آن اﺳﺖ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ي‪ -‬اﻟﻤﻌﺎﻧﯽ اﻻﮐﺒﺮ‪ -‬ﮐﻪ راﻏﺐ در‪ -‬دّرة اﻟّﺘﺄوﯾﻞ‪ -‬آﻧﺮا ذﮐﺮ ﻧﻤﻮده )ﮐﺸﻒ اﻟّﻈﻨﻮن ‪.(1729 /2‬‬
‫ك‪ -‬ﻣﻔﺮدات اﻟﻔﺎظ اﻟﻘﺮآن‪ -‬اّوﻟﺶ اﻟﺤﻤﺪ ﻟﻠّﻪ رّب اﻟﻌﺎﻟﻤﯿﻦ‪ ،‬و ﺻﻠﻮاﺗﻪ ﻋﻠﯽ ﻧﺒّﯿﻪ ﻣﺤّﻤﺪ و آﻟﻪ اﺟﻤﻌﯿﻦ و )ﮐﺸﻒ اﻟّﻈﻨﻮن ‪.(1773 /2‬‬
‫‪ -5‬در ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻫﺪﯾﮥ اﻟﻌﺎرﻓﯿﻦ اﺳﻤﺎء اﻟﻤﺆﻟّﻔﯿﻦ و آﺛﺎر اﻟﻤﺼّﻨﻔﯿﻦ از اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪96 :‬‬
‫ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻐﺪاد ﭼﺎپ ‪ 1371‬ﻫﺠﺮي‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﯾﺎزده ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﺟﯽ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎب‪ -‬رﺳﺎﻟـﮥ ﻓﯽ ﻓﻮاﺋـﺪ اﻟﻘﺮآن‪ -‬راﻫﻢ ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮد )ﻫﺪﯾﮥ اﻟﻌﺎرﻓﯿﻦ ‪ (311 /1‬و اﯾﻦ ﻫﻤـﺎن ﮐﺘـﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد راﻏﺐ در ﻣﻔﺮدات ﭼﻨﺪ‬
‫ﻣﻮرد آﻧﺮا ﺑﻨﺎم‪ -‬رﺳﺎﻟﮥ ﻣﻨﺒﻬﮥ ﻓﯽ ﻓﻮاﺋﺪ اﻟﻘﺮآن‪ -‬ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -6‬در ﮐﺘﺎب ﮐﺸﮑﻮل‪ -‬اﺛﺮ ﻣﻌﺮوف و ارزﺷﻤﻨﺪ ﺷﯿﺦ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺷﯿﺦ ﺑﻬﺎء اﻟّﺪﯾﻦ ﻋﺎﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺘﻮّﻓﯽ ‪ 1030‬ﻫﺠﺮي‪.‬‬
‫اﯾﻦ داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﻧﺎم راﻏﺐ را ﺑﺎ‪ -‬اﻻﻣﺎم اﻟّﺮاﻏﺐ‪ -‬ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و آﺛﺎر راﻏﺐ را ﮐﺎﻣﻼ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮده و ﮔﻠﭽﯿﻦ آﻧﻬﺎ در ﮐﺸـﮑﻮل ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﺑﻮﯾﮋه از ﮐﺘﺐ )ﻣﺤﺎﺿﺮات‪ -‬ﻣﻔﺮدات‪ -‬اﻟّﺬرﯾﻌﻪ‪ -‬ﺗﻔﺴﯿﺮ راﻏﺐ( ﮐﻪ آﻧﺮا ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮد ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﯾﮏ ﻣﺠّﻠﺪ ﺑﻮده ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﻗﺎل اﻟّﺮاﻏﺐ ﻓﯽ ﺗﻔﺴـﯿﺮه اﻟﮑﺒﯿﺮ ﻋﻨـﺪ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ »اﻟﺤﻤـﺪ ﻟﻠّﻪ رّب اﻟﻌﺎﻟﻤﯿﻦ ‪ «...‬ﮐﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ اﻟﻠّﻪ و رّب اﻟﻌﺎﻟﻤﯿﻦ و اﻟّﺮﺣﻤﻦ و اﻟّﺮﺣﯿﻢ و ﻣﺎﻟﮏ‬
‫ﯾﻮم اﻟّﺪﯾﻦ را ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ »‪) «1‬ﮐﺸﮑﻮل ‪.(321 /2‬‬
‫و اّﻣﺎ در ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ از ﻣﺤﺎﺿـﺮات ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ﻗﺎل اﻟّﺮاﻏﺐ ﻓﯽ اﻟﻤﺤﺎﺿـﺮات ﮐﺎن اﻻﻣﺎم ﻋﻠّﯽ ﺑﻦ ﻣﻮﺳـﯽ اﻟّﺮﺿﺎ )ع( ﻋﻨﺪ اﻟﻤﺄﻣﻮن ﻓﻠّﻤﺎ‬
‫ﺣﻀﺮ وﻗﺖ اﻟّﺼﻠﻮة راي اﻟﺨﺎدم ﯾﺎﺗﻮﻧﻪ ﺑﺎﻟﻤﺎء و اﻟﻄﺸﺖ ﻓﻘﺎل اﻟّﺮﺿﺎ ﻟﻮ أﺗﯿﺖ ﻫﺬا ﺑﻨﻔﺴﮏ‪ ،‬ﻓﺎّن اﻟّﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﯾﻘﻮل‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬راﻏﺐ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮش در ﺑﺎره )اﻟﺤﻤﺪ ﻟّﻠﻪ رّب اﻟﻌﺎﻟﻤﯿﻦ ‪ (...‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬اّن اﻟّﺬي ﯾﺤﻤﺪ و ﯾﻤﺪح ‪...‬‬
‫اﻟﯽ آﺧﺮ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮐﺴﯿﮑﻪ در دﻧﯿﺎ ﺑﺎ ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﺣﻤﺪ ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﺟﻬﺖ دارد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ در ذات و ﺻـﻔﺎﺗﺶ ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ و از ﺗﻤﺎم ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎ و ﻧﻘﺺ و ﻋﯿﺒﻬﺎ ﻣﻨّﺰه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ اﺣﺴﺎﻧﯽ از او ﺑﺘﻮ ﻧﺮﺳـﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ او اﻟّﻠﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﯾﺎ ﺳﺘﺎﯾﺶ او ﺑﺮاي اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﯿﮑﯽ ﻧﻤﻮده و ﻧﻌﻤﺖ داده اﺳﺖ ﮐﻪ او‪ -‬رّب اﻟﻌﺎﻟﻤﯿﻦ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻮ اﻣﯿﺪوار ﺑﻪ اﺣﺴﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮي از او در آﯾﻨﺪه ﻫﺴﺘﯽ‪ -‬ﮐﻪ او‪ -‬رﺣﻤﻦ و رﺣﯿﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -4‬و ﯾﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻗﻬﺮ و ﺷﮑﻮه و ﻗﺪرت او ﺑﯿﻢ داري ﮐﻪ او ﻣﺎﻟﮏ ﯾﻮم دﯾﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﮐﺸﮑﻮل ‪.(321 /2‬‬
‫)َﻓَﻤْﻦ ﮐﺎَن َﯾْﺮُﺟﻮا ﻟ ِﻘﺎَء َرﺑ ﱢِﻪ َﻓﻠَْﯿْﻌَﻤْﻞ َﻋَﻤًﻠﺎ ﺻﺎﻟ ِﺤًﺎ َو ﻻ ﯾُْﺸِﺮْك ﺑ ِِﻌﺒﺎَدِة َرﺑ ﱢِﻪ َأَﺣﺪًا ‪ /110‬ﮐﻬﻒ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﻣـﺎم رﺿـﺎ ﻧﺰد ﻣـﺄﻣﻮن ﺑﻮد ﮐﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﺎدﻣﺎن آب و ﻃﺸﺖ ﺑﺮاي وﺿﻮي ﻣﺄﻣﻮن آوردﻧـﺪ ﺳـﭙﺲ اﻣﺎم )ع( ﺑﺎو ﮔﻔﺖ ﮐﺎش اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎر را ﺧﻮدت اﻧﺠﺎم دﻫﯽ زﯾﺮا ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺲ ﮐﺴﯿﮑﻪ اﻣﯿﺪوار ﺑﻪ ﻟﻘﺎي ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﮐﺎر ﺻﺎﻟﺢ ﮐﻨﺪ و در ﮐﺎر ﻋﺒﺎدت ﭘﺮوردﮔﺎرش اﺣﺪي را ﺷﺮﯾﮏ ﻧﺴﺎزد و‬
‫ﺷﺮﮐﺖ ﻧﺪﻫﺪ‪) .‬ﮐﺸﮑﻮل ‪.(165 /2‬‬
‫ﻣﺜﺎل از ﮐﺘﺎب اﻟّﺬرﯾﻌﻪ راﻏﺐ‪ -‬ﻓﯽ ذرﯾﻌﮥ اﻻﻣﺎم اﻟّﺮاﻏﺐ اّن اﻟّﻘﻮة اﻟﻤﻔﮑﺮة ﻣﺴﮑﻨﻬﺎ وﺳﻂ اﻟّﺪﻣﺎغ ‪ ...‬اﻟﯽ آﺧﺮ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻧﯿﺮوي اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﺗﻔّﮑﺮ در ﻣﯿﺎﻧﻪ ﻣﻐﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺮوي ﺧﯿﺎل در ﺟﻠﻮ ﻣﻐﺰ‪ ،‬و ﺣﺎﻓﻈﻪ در ﻗﺴـﻤﺖ ﻋﻘﺐ ﻣﻐﺰ و ﻗّﻮه ﻧﺎﻃﻘﻪ ﺗﺮﺟﻤﺎن آن اﺳﺖ‬
‫‪) ...‬ﮐﺸﮑﻮل ‪ (547 /2‬و ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي زﯾﺎدي دﯾﮕﺮ از ﻣﻔﺮدات‪.‬‬
‫‪ -7‬ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ آداب اﻟّﻠﻐﮥ اﻟﻌﺮﺑّﯿﮥ‪ -‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺟﺮﺟﯽ زﯾﺪان ﮐﻪ ﻣﺘﻮﻟّﺪ اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﯿﺰدﻫﻢ ﻫﺠﺮي اﺳﺖ و ﺑﮕﻔﺘﻪ ﻣﺪّرس ﺗﺒﺮﯾﺰي ﺻﺎﺣﺐ‬
‫رﯾﺤﺎﻧـﮥ اﻻدب ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻔﺮﻃﯽ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿـﺪ و ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ داﺷـﺘﻪ و ﻗﺮآن را ﻣﻨﺸﺄ اﻧﺘﺸﺎر ﺳـﯿﺼﺪ ﻋﻠﻢ ﻣﺘﻨّﻮع ﻣﯽداﻧﺪ‪) .‬رﯾﺤﺎﻧﮥ اﻻدب ‪/1‬‬
‫‪.(265‬‬
‫ﺟﺮﺟﯽ زﯾﺪان‪ -‬در ﺑﺎره آﺛﺎر راﻏﺐ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﮐﺎن ﻓﻘﯿﻬﺎ ﻋﺎﻟﻤﺎ ﻓﯽ اﻟّﻠﻐﮥ و اﻻدب و ﻟﻪ ﻋﻠﻢ واﺳﻊ ﺳﺎﻋﺪه ﻓﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ اﻟﮑﺘﺐ اﻟّﻨﺎﻓﻌﻪ اﻫّﻤﻬﺎ‪.‬‬
‫راﻏﺐ در ﻟﻐﺖ و ادﺑّﯿﺎت ﻋﻠﻢ وﺳﯿﻌﯽ داﺷﺖ و او ﻓﻘﯿﻪ و ﻋﺎﻟﻤﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﻬّﻢ ﻧﺎﻓﻌﺶ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻣﺤﺎﺿﺮات اﻻدﺑﺎء‪ -‬ﮐﻪ ﮔﻨﺠﯿﻨﻪاي اﺳﺖ در ادﺑّﯿﺎت و ﺷﻌﺮ و ﺣﮑﻢ و اﻣﺜﺎل و اﺟﺘﻤﺎﻋﯿﺎت و اﺧﻼق و ﻋﻠﻢ و ﺟﻬﻞ‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﻣﻔﺮدات اﻟﻔﺎظ اﻟﻘﺮآن‪ -‬ﮐﻪ ﻣﻌﺠﻤﯽ اﺳﺖ ﺑﺘﺮﺗﯿﺐ ﺣﺮوف ﺗﻬّﺠﯽ ﭘﺮ ﻓﺎﯾﺪه و در واﻗﻊ ﻣﻌﺠﻢ آﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺚ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج‪ -‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻘﺮآن ﮐﻪ ﻧﺴﺨﻪ آن در‪ -‬اﯾﺎﺻﻮﻓﯿﻪ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫د‪ -‬ﺣّﻞ ﻣﺘﺸﺎﺑﻬﺎت اﻟﻘﺮآن‪ -‬ﻧﺴﺨﻪ آن در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ راﻏﺐ ﭘﺎﺷﺎ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪98 :‬‬
‫ﺗﺮﮐﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)و اﯾﻦ ﻫﻤﺎن دّرة اﻟّﺘﺄوﯾﻞ ﻓﯽ ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ اﻟّﺘﻨﺰﯾﻞ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ‪ -‬ﻫﺪﯾﮥ اﻟﻌﺎرﻓﯿﻦ‪ -‬ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ه‪ -‬ﺗﻔﻀﯿﻞ اﻟّﻨﺸﺄﺗﯿﻦ‪.‬‬
‫و‪ -‬اﻟّﺬرﯾﻌﮥ اﻟﯽ ﻣﮑﺎرم اﻟّﺸﺮﯾﻌﻪ‪.‬‬
‫ز‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻻﺧﻼق‪) .‬آداب اﻟﻠّﻐﮥ ‪.(47 /3‬‬
‫‪ -8‬ﮐﺘﺎب‪ ،‬اﻟﻤﻮﺳﻮﻋﮥ اﻟﻌﺮﺑﯿﮥ اﻟﻤﯿﺴﺮه‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﻔﯿﻖ ﻏﺮﺑﺎل‪.‬‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ادﯾﺐ ﻟﻐﻮي و ﻓﻘﯿﻪ اﻟّﻒ ﻋﺪة ﮐﺘﺐ ﻓﯽ اﻟّﺘﻔﺴﯿﺮ و اﻻدب و اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺣّﻞ ﻣﺘﺸﺎﺑﻬﺎت اﻟﻘﺮآن‪.‬‬
‫ب‪ -‬اﻻﺧﻼق‪.‬‬
‫ج‪ -‬اﻓﺎﻧﯿﻦ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪.‬‬
‫د‪ -‬ﻣﺤﺎﺿﺮات اﻻدﺑﺎء‪.‬‬
‫ه‪ -‬اﻟﻤﻔﺮدات ﻓﯽ ﻏﺮﯾﺐ اﻟﻘﺮآن‪ -‬ﮐﻪ در ﻣﻔﺮدات دوران ﺗﺤـّﻮل ﻫﺮ ﻟﻔﻈﯽ را در آﯾـﺎت ﻗﺮآن ﺗﺤﻘﯿـﻖ و ﺑﺮرﺳـﯽ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﺑـﺎ ﺷﻮاﻫـﺪي از‬
‫ﺣـﺪﯾﺚ و ﺷـﻌﺮ و در ﻣﺠﺎز و ﺗﺸﺒﯿﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﻣﻔﺮدات از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺐ ﺗﻔﺴـﯿﺮي اﻟﻔﺎظ ﻗﺮآن اﺳﺖ‪ -‬ﻓﺎﺻـﺒﺢ ﻣﻦ‬
‫اﻫﻢ اﻟﮑﺘﺐ اﻟﻤﻔّﺴﺮه ﻷﻟﻔﺎظ اﻟﻘﺮآن )اﻟﻤﻮﺿﻮﻋﻪ ‪.(854‬‬
‫‪ -9‬ﮐﺘـﺎب‪ ،‬داﺋﺮة اﻟﻤﻌـﺎرف اﻻﺳـﻼﻣّﯿﻪ‪ -‬ﮐﻪ از زﺑﺎﻧﻬـﺎي آﻟﻤـﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ و ﻓﺮاﻧﺴﻮي و ﻋﺮﺑﯽ ﻧﻘـﻞ ﺷـﺪه ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬راﻏﺐ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻘـﺎت او در ﻗﺮآن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﯾـﺪ ﻫﻤـﺎن رﺳﺎﻟﻪ ﻣﻘـّﺪﻣﻪ در ﺗﻔﺴـﯿﺮ و ﮐﺘﺎب ﻣﻨﺒﻬـﮥ ﻓﯽ ﻓﻮاﺋـﺪ اﻟﻘﺮآن‪ -‬ﮐﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺎﺷـﺪ و آن‬
‫ﻣﻘّﺪﻣﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ در ﺳﺎل ‪ 1329‬در ﻗﺎﻫﺮه ذﯾﻞ ﮐﺘﺎب‪ -‬ﺗﻨﺰﯾﻪ اﻟﻘﺮآن ﻋﻦ اﻟﻤﻄﺎﻋﻦ‪ -‬از ﻗﺎﺿﯽ ﻋﺒﺪ اﻟﺠّﺒﺎر ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌـﺪ از آن ﻣﻌﺠﻤﯽ ﺑـﺎ ارزش ﺑـﺘﺮﺗﯿﺐ ﺣﺮوف اﻟﻔﺒـﺎ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‪ -‬ﻣﻔﺮدات اﻟﻔـﺎظ اﻟﻘﺮآن‪ -‬ﺗﺼــﻨﯿﻒ ﻧﻤـﻮده ﮐـﻪ ﻧﺴـﺨﻪﻫﺎي ﺧّﻄﯽ آن در‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل و ﺑﻨﮑﭙﻮر ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻔﺮدات در ﺣﺎﺷﯿﻪ ﻧﻬﺎﯾﻪ اﺑﻦ اﺛﯿﺮ در ﺳﺎل ‪ 1322‬در ﻗﺎﻫﺮه ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﯿﺪه ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪99 :‬‬
‫در ﻣﻘّﺪﻣﻪ آن راﻏﺐ ﻃﺮح ﻧﻮﺷـﺘﻦ ﮐﺘﺎﺑﯽ در ﻣﺘﺮادﻓﺎت ﻗﺮآن را ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺘﺎب‪ -‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻘﺮآن راﻏﺐ ﮐﻪ ﻧﺴﺨﻪ ﺧّﻄﯽ‬
‫آن در )اﯾﺎ ﺻﻮﻓﯿﻪ( ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن روﺷـﯽ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬و در ﮐﺘﺎب )دّرة اﻟّﺘﺄوﯾﻞ( اﺷﺎره ﺑﻪ آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﯽ ﮐﻪ در آن ﮐﺘﺎب ﻫﺴﺖ ﻧﻤﻮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟـّﺬرﯾﻌﻪ را ﻗﺒـﻞ از ﻣﻔﺮدات‪ -‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﺘـﺎب ﺣـّﻞ ﻣﺘﺸﺎﺑﻬـﺎت اﻟﻘﺮآن و ﮐﺘـﺎب اﻟـّﺬرﯾﻌﻪ اﻟﯽ ﻣﮑﺎرم اﻟّﺸـ ﺮﯾﻌﻪ و ﮐﺘﺎب ﺗﻔﻀـﯿﻞ‬
‫اﻟّﻨﺸﺄﺗﯿﻦ‪ -‬ﮐﻪ در ﻗﺎﻫﺮه ﭼﺎپ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﻣﺸـﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘـﺎب راﻏﺐ )ﻣﺤﺎﺿـﺮات اﻻدﺑـﺎء( اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻫﻮش و ﻋﻘـﻞ و ﮐﻮدﻧﯽ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ذﮐﺮ ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن و ﺟّﻦ و ﺣﯿﻮان‬
‫ﺧﺘﻢ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺧّﻄﯽ آن در )اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪ -‬دﻣﺸﻖ‪ -‬ﻗﺎﻫﺮه( ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب را اّوﻟﯿﻦ ﺑـﺎر ﻓﻠﻮﮔـﻞ آﻟﻤـﺎﻧﯽ ﺑﻪ اروﭘﺎﺋﯿﺎن ﺷـﻨﺎﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺎﺷـﯿﻪ ﮐﺘﺎب ﺛﻤﺮات اﻻوراق‪ -‬از اﺑﻦ ﺣﺠﻪ‪ -‬ﭼﺎپ ﺑﻮﻻق در ﺳﺎل‬
‫‪ 1287‬ه ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳـﯿﺪ و در ﻗﺎﻫﺮه ﺑﺪون ﺣﺎﺷﯿﻪ در ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 1326 -1324 -1310‬ﻫﺠﺮي ﭼﺎپ ﺷﺪه و اﺑﺮاﻫﯿﻢ زﯾﺪان ﻣﺨﺘﺼـﺮ آﻧﺮا در‬
‫ﺳﺎل ‪ 1325‬ه ﭼﺎپ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺴـﺨﻪ ﺧّﻄﯽ ﮐﺘـﺎب )ﺗﺤﻘﯿﻖ اﻟﺒﯿﺎن( راﻏﺐ ﮐﻪ در ﻟﻐﺖ و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﯽ و اﺧﻼق و ﻋﻘﺎﯾـﺪ و ﻓﻠﺴـﻔﻪ و ﻋﻠﻮم اواﯾﻞ اﺳﺖ در ﻣﺸـﻬﺪ ﻣﻮﺟﻮد‬
‫اﺳﺖ‪) .‬روﺿﺎت اﻟﺠّﻨﺎت‪ -‬ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة‪ -‬ﻃﺒﻘﺎت اﻟﻤﻔّﺴﺮﯾﻦ‪ -‬داﺋﺮه اﻟﻤﻌﺎرف اﻻﺳﻼﻣّﯿﻪ ‪.(475 /9‬‬
‫‪ -10‬ﮐﺘﺎب رﯾﺤﺎﻧﮥ اﻻدب ﻓﯽ ﺗﺮاﺟﻢ اﻟﻤﻌﺮوﻓﯿﻦ ﺑﺎﻟﮑﻨﯿﮥ و اﻻدب‪ -‬از ﻣﺤّﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺗﺒﺮﯾﺰي ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻣّﺪرس ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻔّﻀﻞ‬
‫ﺑﻦ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ راﻏﺐ‪ ،‬در ﻟﻐﺖ و ﻓﻨﻮن ادﺑﯽ و ﺷـﻌﺮ و ﺣـﺪﯾﺚ و ﮐﺘﺎﺑﺖ و ﮐﻼم‪ ،‬و ﺣﮑﻤﺖ و اﺧﻼق ﯾﮕﺎﻧﻪ و ﺷـﻬﺮه آﻓﺎق اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺼّﻨﻔﺎت ﺑﺴﯿﺎري دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬اﻓﺎﻧﯿﻦ اﻟﺒﻼﻏﮥ‪.‬‬
‫ب‪ -‬اﻻﯾﻤﺎن و اﻟﮑﻔﺮ‪.‬‬
‫ج‪ -‬ﺗﺤﻘﯿﻖ اﻟﺒﯿﺎن ﻓﯽ ﺗﺄوﯾﻞ اﻟﻘﺮآن‪.‬‬
‫د‪ -‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻘﺮآن و ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻊ اﻟّﺘﻔﺴﯿﺮ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪100 :‬‬
‫ه‪ -‬ﺗﻔﻀﯿﻞ اﻟّﻨﺸﺄﺗﯿﻦ‪.‬‬
‫و‪ -‬اﻟّﺬرﯾﻌﻪ اﻟﯽ ﻣﮑﺎرم اﻟّﺸﺮﯾﻌﻪ‪.‬‬
‫ز‪ -‬ﺟﺎﻣﻊ اﻟّﺘﻔﺴﯿﺮ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬در آداب و اﺧﻼق و ﺗﺼّﻮف و ﻣﻮاﻋﻆ ﻧﯿﮑﻮ و ﮔﺎﻫﯽ از ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ در آن ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و دو ﺑﺎر در‬
‫ﻗﺎﻫﺮه ﺑﭽﺎپ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج‪ -‬ﻣﺤﺎﺿﺮات اﻻدﺑﺎء‪.‬‬
‫ط‪ -‬اﻟﻤﻔﺮدات ﻓﯽ ﻏﺮﯾﺐ اﻟﻘﺮآن‪.‬‬
‫ي‪ -‬ﻣﻘّﺪﻣﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻪ در ﻣﺼﺮ ذﯾﻞ ﺗﻨﺰﯾﻪ اﻟﻘﺮآن ﻗﺎﺿﯽ ﻋﺒﺪ اﻟﺠّﺒﺎر ﭼﺎپ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎب‪ -‬اﻟّﺬرﯾﻌﻪ‪ -‬راﻏﺐ را ﺑﻪ )اﺧﻼق ﻧﺎﺻﺮي( ﺗﺮﺟﯿﺢ دادهاﻧﺪ از اﺷﻌﺎر آن ﮐﺘﺎب اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ز ﺻـﺪ ﻫﺰار ﻣﺤّﻤﺪ ﮐﻪ در ﺟﻬﺎن آﯾﺪ ﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﺟﺎه ﻣﺼـﻄﻔﯽ ﻧﺸﻮد اﮔﺮ ﭼﻪ ﻋﺮﺻﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﭘﺮ از ﻋﻠﯽ ﮔﺮدد ﯾﮑﯽ ﺑﻌﻠﻢ و ﺳـﺨﺎوت ﭼﻮ‬
‫ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻧﺸﻮد ﺟﻬﺎن اﮔﺮ ﭼﻪ ز ﻣﻮﺳﯽ و ﭼﻮب ﺧﺎﻟﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﯾﮑﯽ ﮐﻠﯿﻢ ﻧﮕﺮدد ﯾﮑﯽ ﻋﺼﺎ ﻧﺸﻮد‬
‫در ﻣﻌﺠﻢ اﻟﻤﻄﺒﻮﻋﺎت وﻓﺎﺗﺶ را ‪ 502‬ه ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ وﻟﯽ در )روﺿﺎت اﻟﺠّﻨﺎت( ‪ 565‬ه ﮐﻪ اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ‪) .‬رﯾﺤﺎﻧﮥ اﻻدب ‪.(66 /2‬‬
‫ﻣﺄﺧﺬ ﺟﺪﯾﺪ دﯾﮕﺮ در ﺑﺎره آﺛﺎر راﻏﺐ‪:‬‬
‫‪ -11‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻻدب اﻟﻌﺮﺑﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺎرل ﺑﺮوﮐﻠﻤﺎن ﺟﺰء ﭼﻬﺎرم‪.‬‬
‫‪ -12‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت ذﺑﯿﺢ اﻟّﻠﻪ ﺻـﻔﺎ‪ -‬ﮐﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬از ﻣﯿﺎن ﮐﺘﺐ ﮐﻼﻣﯽ ﺷـﯿﻌﻪ اﺛﻨﯽ ﻋﺸـﺮّﯾﻪ در اﯾﻦ ﻋﻬﺪ )ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ( آﺛﺎر ﺷـﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺛﺒﺎت ﻟا ﻮاﺟﺐ و ﮐﺘﺎب ﺗﻠﺨﯿﺺ اﻟﺸﺎﻓﯽ ﮐﻪ اﺻﻞ آن را ﺳﯿﺪ ﻣﺮﺗﻀﯽ در اﯾﺮاد ﺑﺮ ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻐﻨﯽ ﻓﯽ اﻻﻣﺎﻣﮥ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻗﺎﺿﯽ ﻋﺒﺪ اﻟﺠﺒﺎر‬
‫ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ ﻫﻤـﺪاﻧﯽ ﻧﻮﺷﺖ و ﺷـﯿﺦ ﻃﻮﺳـﯽ آﻧﺮا ﺗﻠﺨﯿﺺ ﻧﻤﻮده و ﮐﺘﺎب )اﻟّﺬرﯾﻌﻪ اﻟﯽ ﻣﮑﺎرم اﻟّﺸـ ﺮﯾﻌﻪ( ﺗﺄﻟﯿﻒ اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ‬
‫اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ راﻏﺐ ﻣﺘﻮّﻓﯽ )‪ 502‬ه( ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ او را از ﻋﻠﻤﺎء ﺷﯿﻌﻪ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪) .‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪101 :‬‬
‫ادﺑّﯿﺎت در اﯾﺮان‪ /‬ﺻﻔﺎ ‪.(266 /2‬‬
‫ذﯾﻞ ﮐﺘﺎب ﻓﺼﯿﺢ ﺛﻌﻠﺐ‪ -‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺤّﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻨﻌﻢ ﺧﻔﺎﺟﯽ‪ -‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎﺋﯽ ﺑﻨﻮﺷﺘﻦ ﻏﺮﯾﺐ اﻟﻘﺮآن‪ -‬اﻫﺘﻤﺎم زﯾﺎدي ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻓﺮاواﻧﯽ داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻏﺮﯾﺐ اﻟﻘﺮآن و ﻣﺠﺎز اﻟﻘﺮآن‪ -‬اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪه ﻣﺘﻮّﻓﯽ ‪ 209‬ﻫﺠﺮي‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﻏﺮﯾﺐ اﻟﻘﺮآن از اﺑﻮ ﻋﻤﺮ و زاﻫﺪ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻮاﺣﺪ ﻏﻼم ﺛﻌﻠﺐ )ﻣﺘﻮّﻓﯽ ‪ 345‬ه(‪.‬‬
‫ج‪ -‬اﻟﻤﻔﺮدات ﻓﯽ ﻏﺮﯾﺐ اﻟﻘﺮآن‪ -‬از راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ )ﻣﺘﻮّﻓﯽ ‪ 502‬ه(‪.‬‬
‫د‪ -‬اﺗﺤـﺎف اﻻـرﯾﺐ ﺑﻤـﺎ ﻓﯽ اﻟﻘﺮآن ﻣﻦ اﻟﻐﺮﯾﺐ از اﺑﻮ ﺣـّﯿ ﺎن اﻧﺪﻟﺴـﯽ )ﻣﺘﻮﻓّﯽ ‪ 745‬ه( و ﻋﻠﻤـﺎي ﺟﺪﯾـﺪ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑـﺎره ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﺋﯽ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ و ذﮐﺮﺷﺎن ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫)ذﯾﻞ ﻓﺼﯿﺢ ﺛﻌﻠﺐ‪ -‬ﺧﻔﺎﺟﯽ ص ‪.(3‬‬
‫در ﺑﺎره ﻧﺎم ﮐﺘﺎب »اﻟﻔﺎظ اﻟﻘﺮآن« ‪ ...‬ص ‪101 :‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ راﻏﺐ در ﻣﻘـّﺪﻣﻪ ﮐﺘﺎب دو ﺑﺎر ﻧﺎم ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿـﺮ را‪ -‬ﻣﻔﺮدات اﻟﻔﺎظ اﻟﻘﺮآن‪ -‬ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﻗﺪ اﺳـﺘﺨﺮت اﻟّﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫ﻓﯽ اﻣﻼء ﮐﺘﺎب ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ ﻓﯿﻪ‪ -‬ﻣﻔﺮدات اﻟﻔﺎظ اﻟﻘﺮآن‪.‬‬
‫ﻣﺘﺄّﺳـ ﻔﺎﻧﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ در ﻧـﺎم ﮐﺘـﺎب ﺗﺼـّﺮﻓﺎﺗﯽ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺤﺮﯾﻔـﺎت‪ ،‬و ﺧﯿﺎﻧﺖﻫـﺎي ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﺰرﮔـﺘﺮﯾﻦ ﺧﯿﺎﻧﺖﻫـﺎ ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﯽﺷﻮد در ﺣّﻖ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿـﺮ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﭘﺎرهاي از روي ﺑﯽﺗﻮّﺟﻬﯽ و ﺳـﻬﻮ و ﻗﺴـﻤﺘﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺨﺎﻃﺮ اﻧﺘﺤﺎل و ﺑﺨﻮد ﻧﺴـﺒﺖ دادن ﯾﺎ‬
‫ﺳﺮﻗﺖ ادﺑﯽ و ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺘـﺎﺑﯽ اﺧﯿﺮا ﺑﻨﺎم )ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن اﻟﺤـﺪﯾﺚ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻣﻔﺮدات اﻟﻔﺎظ اﻟﻘﺮآن اﻟﮑﺮﯾﻢ( از ﺳﻮي ﺳـﻤﯿﺢ ﻋﺎﻃﻒ اﻟّﺰﯾﻦ‪ -‬در دار اﻟﮑﺘﺐ اﻟﻠﺒﻨﺎﻧﯽ و‬
‫دار اﻟﮑﺘﺐ اﻟﻤﺼـﺮي‪ -‬ﭼﺎپ ﺷﺪه ﮐﻪ آﻗﺎي ﺳـﻤﯿﺢ ﻋﺎﻃﻒ اﻟّﺰﯾﻦ ﻋﯿﻨﺎ ﮐﺘﺎب ﻣﻔﺮدات را ﺑﺎ ﺣﺬف ﻣﻘّﺪﻣﻪ ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻪ و ﻋﺎﺑﺪاﻧﻪ راﻏﺐ ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪102 :‬‬
‫و ﺟـﺎﯾﮕﺰﯾﻨﯽ ﻣﻘـّﺪﻣﻪاي از ﺳﻮي ﺧﻮد ﮐﻪ ﺑﺎزي ﺑﺎ اﻋـﺪاد اﺳﺖ و ﻫﻤﺎن ﻣﻬﻤﻼت ﻋـﺪد )‪ (29‬و )‪ (19‬را ﺑﻨﺎم اﯾﻨﮑﻪ ﮐﯿﻒ ﯾﺠﺐ ان ﯾﻔّﺴـ ﺮ‬
‫اﻟﻘﺮآن اﻟﮑﺮﯾﻢ و ﺧﺎّﺻﮥ ﻓﯽ ﻋﺼـﺮﻧﺎ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﮕﻮﻧﻪ در ﻋﺼـﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﻗﺮآن ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﺎﻧﺪه‪ ،‬اﯾﻨﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﺋﯽ از اﯾﻦ‬
‫ﺧﯿﺎﻧﺖ ادﺑﯽ و ﻋﻠﻤﯽ‪:‬‬
‫در واژه‪ -‬اﺑﯽ‪ -‬دو ﺟﻤﻠﻪ را از ﻋﺒﺎرت‪ -‬وﺗﯿﺲ اﺑﯽ‪ -‬اﻟﯽ آﺧﺮ را ﺣﺬف ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در واژه‪ -‬اﺑﻖ‪ -‬ﻣﺼﺮاع ﺷﻌﺮ را اﻧﺪاﺧﺘﻪ‪.‬‬
‫در واژه‪ -‬اﺑﻞ‪ -‬ﭘﺲ از آﯾﻪ‪َ) :‬أ َﻓﻼ َﯾﻨُْﻈُﺮوَن ِإﻟَﯽ اﻟ ِْﺈﺑ ِِﻞ َﮐﯿَْﻒ ُﺧﻠَِﻘْﺖ( دو ﺳـﻄﺮ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ اﺳﺖ اﻧﺪاﺧﺘﻪ و از ﻫﻤﯿﻦ واژه دو ﺳـﻄﺮ دﯾﮕﺮ‬
‫ﻫﻢ ﺣﺬف ﮐﺮده‪.‬‬
‫در واژه‪ -‬اﺟﻞ‪ -‬ﻣﺼﺮاع ﺷﻌﺮ‪ :‬ﻣﻦ ﻟﻢ ﯾﻤﺖ ﻏﺒﻄﮥ ﯾﻤﺖ ﻫﺮﻣﺎ‪ -‬را ﺣﺬف ﮐﺮده‪.‬‬
‫و در ﺑﺴﯿﺎري ﻣﻮارد آﯾﺎت‪ ،‬و ﮐﻠﻤﺎت از آﯾﺎت را ﺑﺪون ﻫﻼﻟﯿﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در واژه‪ -‬اذن‪ -‬راﻏﺐ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ‪ -‬و ﻟﺒﺴﻂ ﻫـﺬا اﻟﮑﻼم ﮐﺘﺎب ﻏﯿﺮ ﻫﺬا‪ -‬اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت را ﻫﻢ ﺣﺬف ﮐﺮده ﮐﻪ رﺳﻮاﺋﯽ او ﺑﺎﻻ ﻧﯿﺎﯾﺪ‬
‫و ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﮐﺪام ﮐﺘﺎب؟ ﮐﺠﺎ اﺳﺖ؟‬
‫اﯾﻦ ﻋﻤـﻞ را در ﻫﺮ واژه ﮐﻪ راﻏﺐ ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي ﺧﻮد اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨـﺪ اﻧﺠﺎم داده‪ ،‬ﻣﺜﻼ‪ :‬در ﭘﺎﯾﺎن واژه‪ -‬ﺣﺮف‪ -‬راﻏﺐ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬و ذﻟﮏ‬
‫ﻣﺬﮐﻮر ﻋﻠﯽ اﻟّﺘﺤﻘﯿﻖ ﻓﯽ اﻟّﺮﺳﺎﻟﮥ اﻟﻤﻨﺒﻬﮥ ﻋﻠﯽ ﻓﻮاﺋﺪ اﻟﻘﺮآن ﻫﻤﯿﻦ ﻋﺒﺎرت را‪ -‬ﺳﻤﯿﺢ ﻋﺎﻃﻒ زﯾﻦ‪ -‬ﺣﺬف ﮐﺮده‪.‬‬
‫در واژه‪ -‬ﺟﺒﺮ‪ -‬ﭼﻬـﺎر ﺳـﻄﺮ از وﺳـﻂ آن ﺷﺎﻣـﻞ رواﯾﺘﯽ از ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( اﺳﺖ ﺣـﺬف ﮐﺮده‪ ،‬و در ﭘﺎﯾﺎن ﻫﻤﯿﻦ واژه راﻏﺐ ﻧﻮﺷـﺘﻪ‪ :‬و ﻗﺪ‬
‫روي ﻋﻦ اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ رﺿﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻨﻪ ‪ ...‬آﻗﺎي ﺳﻤﯿﺢ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬و ﻗﺪ روي ﻋﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ أﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ رﺿﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻨﻪ‪.‬‬
‫از آﺧﺮ واژه‪ -‬ﺧﺮق‪ -‬ﺑﻌﺪ از رواﯾﺖ ﭼﻬﺎر ﺳﻄﺮ ﺣﺬف ﮐﺮده‪.‬‬
‫در واژه‪ -‬ﺳﺨﺖ‪ -‬راﻏﺐ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﻻ ﺗﺮي اﻧّﻪ اذن )ع( ﻓﯽ اﻋﻼﻓﻪ اﻟّﻨﺎﺻﺢ ‪...‬‬
‫اﯾﺸﺎن ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﭘﯿﺮوان و دوﺳﺘﺪاران آل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( را ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪103 :‬‬
‫ﻫﺴـﺘﻨﺪ در ﻧﻈﺮ ﻣﺤّﻘﻘﯿﻦ و ﻣﺴﺘﺸـﺮﻗﯿﻦ ﭘﮋوﻫﺸـﮕﺮ ﺑـﺪ ﻧﺎم ﮐﻨـﺪ ﭘﺲ از اذن ﻋﻠﯿﻪ‪ -‬ﻋﺒﺎرت و ﻋﻠﯽ آﻟﻪ اﻟّﺴـ ﻼم‪ -‬را اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ‬
‫ﮐﺮدار و رﻓﺘﺎر اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎن ﻫﻤﯿﻦ دﺳﺘﺒﺮد زدن ﺑﻪ ﮐﺘﺎب ﻗﺪﻣﺎ و دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‪.‬‬
‫در واژه‪ -‬ﺳـﺤﺮ‪ -‬ﮐﻪ راﻏﺐ ﺗﻔﺴـﯿﺮ آﻧﺮا ﺳﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﻧﻤﻮده و ﻗﺴﻤﺖ ﺛﺎﻟﺚ »‪ «1‬را اﯾﺸﺎن ﺣـﺬف ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﭘﺲ از ﻣﺜﻠﻪ ﻧﻤﻮدن‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﺛﺮ ﮔﺮاﻧﺒﻬـﺎﺋﯽ از داﻧﺸـﻤﻨﺪي ﭘﺎرﺳـﺎ و ﮔﺮاﻧﻘـﺪر در ﭘﺎﯾـﺎن ﮐﺘﺎﺑﺶ ﺑﺎ ﻣﻘـﺪاري اﺛﺮ ﺷﺎﻣﻮرﺗﯽ ﺑﺎزي اﻋـﺪاد‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ ﺟّﺮاﺣﯽ را ﺑﺮاي‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧـﺪن آﺛﺎر ﺟﺮﻣﺶ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫـﺪ ﺑﺎ ﮐﻤﺎل وﻗﺎﺣﺖ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬ﻓﻘـﺪﺗﻢ ﺑﺤﻤـﺪه ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻃﺒﻊ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن اﻟﺤـﺪﯾﺚ ﻓﯽ ﮐﺘﺎب ﺗﻔﺴـﯿﺮ‬
‫ﻣﻔﺮدات اﻟﻘﺮآن اﻟﮑﺮﯾﻢ و ﯾﻠﯿﻪ اﻻﻋﺮاب ﻓﯽ ﻏﺮﯾﺐ آﯾﺎت اﻟﻘﺮآن اﻟﮑﺮﯾﻢ ان ﺷﺎء اﻟﻠّﻪ اﻟﻤﻌﯿﻦ«‪.‬‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺎ ﭼﻪ وﺟـﺪان و ﻓﻄﺮﺗﯽ ﻧﺎم ﺧـﺪا را ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮد و ﮔﻮﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫـﺪ ﻫﻤﯿﻦ ﺑﻼ را ﺑﺮ ﺳـﺮ ﮐﺘﺎب‪ -‬اﺑﻦ اﻧﺒﺎري‪ -‬ﻫﻢ در ﺑﯿﺎورد‬
‫ﮐﻪ وﻋـﺪه ﻣﯽدﻫـﺪ ﭘﺲ از اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﻋﺮاب ﻏﺮﯾﺐ اﻟﻘﺮآن‪ -‬ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑﻮد و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﻋـﺬري در دادﮔﺎه وﺟﺪان داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫»ﻣﺮاﺟﻊ اﻟﮑﺘﺎب‪ :‬اﻟﻘﺮآن اﻟﮑﺮﯾﻢ‪ -‬ﻧﻬـﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ -‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن ﻃﺒﺮﺳـﯽ‪ -‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﻔﺎظ اﻟﻘﺮآن اﻟﮑﺮﯾﻢ راﻏﺐ‪ -‬و ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ -‬ﻟﻘـﺪ اﺧـﺬﻧﺎ‬
‫ﻣﻌﻈﻢ ﺗﻔﺴﯿﺮات ﻣﻔﺮدات اﻟﻔﺎظ اﻟﻘﺮآن اﻟﮑﺮﯾﻢ ﻣﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﻌﺠﻢ اﻟﻔﺎظ اﻟﻘﺮآن اﻟﮑﺮﯾﻢ ﻟﻠﻌﻠّﺎﻣﮥ اﻟّﺮاﻏﺐ اﻻﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ﺑﻌﺪ ان وﺟﺪﻧﺎﻫﺎ ﻣﻄﺎﺑﻘﮥ‬
‫ﻟﻤﺎ ﺟﺎء ﻓﯽ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن و ﮐﺎن ﻣﻮاﻓﻘﺎ ﻟﻠﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪.‬‬
‫آﯾﺎ ﮐﺴـﯽ در ﺑﯿﺮوت و ﻣﺼـﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺎرق ﺑﯽﺣﯿﺎ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾـﺪ ﺗﻮ ﺑﻪ ﭼﻪ اﺟﺎزه اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ و اروﭘﺎﺋﯽ‬
‫ﺷﻬﺮت ﻋﻠﻤﯽ و دﯾﻨﯽ دارد اﯾﻨﻄﻮر ﻧﺎﻗﺺ و ﻣﺜﻠﻪ ﮐﺮدهاي‪ ،‬ﺗﻮ از ﮐﺠﺎ ﻣﻔﺮدات راﻏﺐ را ﺑﺎ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن ﻃﺒﺮﺳﯽ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪» (1‬اﻟّﺜﺎﻟﺚ ﻣﺎ ﯾﺬﻫﺐ اﻟﯿﻪ اﻻﻏﺘﺎم ‪ «...‬ﺳّﻮﻣﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺳﺤﺮ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﺎﺿﯿﻦ ﺑﺴﻮﯾﺶ ﻣﯽروﻧﺪ و ﻧﻈﺮ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮرد‪ -‬ﺳﺤﺮ‪-‬‬
‫اﺳـﻤﯽ و اﻓﺴﻮﻧﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧـﺪ در اﺛﺮ ﺗـﺪاوم و ﻧﯿﺮوي آن ﺻﻮرﺗﻬـﺎ و ﻃﺒﯿﻌﺘﻬـﺎ دﮔﺮﮔﻮن ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻼ اﻧﺴﺎن را اﻻﻏﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨـﺪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻣﺤﻘّﻘﯿﻦ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﮋوﻫﺶ و از ﺷﺴـﺘﻦ و ﺧﺎﻟﺺ ﮐﺮدن ﺧﺎك ﻣﻌﺪن زر ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآوردﻧﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ ﺑﺮاي ﻋﻤﻞ ﻓﻮق و ﺳﺤﺮ و ﭘﻨﺪارﻫﺎي آﻧﺎن ﻗﺎﺋﻞ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪«.‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دادهاي؟ ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﭼﻪ ﺗﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺎ ﻣﻔﺮدات راﻏﺐ دارد؟‬
‫ﻋّﯿﺎران و دﺳﺖ ﺑﺮد زﻧﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ آﺛﺎر داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و ﭘﻨﺪ ﮔﯿﺮﻧﺪ ‪ ...‬ص ‪104 :‬‬
‫اﮐﻨﻮن ﺗﺮس و ﺑﯿﻤﯽ ﮐﻪ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﺴـﯿﻦ ﻣﺴـﻌﻮدي از اﯾﻦ ﻋـّﯿ ﺎران داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ و در آﻏـﺎز و ﭘﺎﯾـﺎن ﮐﺘـﺎﺑﺶ )ﻣﺮوج اﻟـّﺬﻫﺐ(‬
‫آورده ﻧﻘﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ ﻋﺒﺮﺗﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻫﺮ ﮐﺲ ﭼﯿﺰي از ﻣﻌﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺗﺤﺮﯾﻒ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻗﺴﻤﺘﯽ از آن را ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ ﯾﺎ ﻧﮑﺘﻪاي از آن را ﻣﺤﻮ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﭼﯿﺰي از ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت‬
‫آن را ﻣﺸـﺘﺒﻪ ﯾﺎ دﮔﺮﮔﻮن ﯾﺎ واژﮔﻮن ﯾﺎ ﺗﺒﺎه ﯾﺎ ﻣﺨﺘﺼـﺮ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﻧﺴﺒﺖ دﻫﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ آن ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ‪ ،‬از ﻫﺮ ﻣّﻠﺖ و ﻓﺮﻗﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻏﻀﺐ و‬
‫اﻧﺘﻘﺎم و ﺑﻼﻫﺎي ﺳـﺨﺖ ﺧـﺪاي ﭼﻨﺎن ﺑﺮ او ﻓﺮود آﯾـﺪ ﮐﻪ ﺻﺒﺮش ﻧﺎﭼﯿﺰ و ﻓﮑﺮش ﺣﯿﺮان ﺷﻮد‪ ،‬ﺧـﺪاﯾﺶ اﻧﮕﺸﺖ ﻧﻤﺎي ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن و ﻋﺒﺮت‬
‫ﺑﯿﻨﻨـﺪﮔﺎن و ﺿـﺮب اﻟﻤﺜـﻞ اﻫـﻞ ﻧﻈﺮ ﮐﻨـﺪ و ﻋﻄﺎي ﺧﻮﯾﺶ را از او ﺑﮕﯿﺮد و ﺧﺎﻟﻖ آﺳـﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﯿﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺗﻮاﻧﺎ اﺳﺖ ﻓﺮﺻـﺘﺶ‬
‫ﻧﺪﻫـﺪ از ﻗﻮت و ﻧﻌﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او داده ﺑﻬﺮهﻣﻨـﺪ ﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﻬﺪﯾـﺪ را در آﻏـﺎز و اﻧﺠـﺎم ﮐﺘـﺎب ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻬﺎدم ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ ﻣﺮدم ﻫﻮﺳـﻨﺎك و‬
‫ﺷﻘﺎوت ﭘﯿﺸﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺧﺪاي را ﺑﯿﺎد آرﻧﺪ و از ﺳﺮ اﻧﺠﺎم ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﻤﻨﺎك ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﮐﻮﺗﺎه اﺳﺖ و راه دراز ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﮕﺎه‬
‫ﺣﺴﺎب ﺧﺪا ﻣﯽروﻧﺪ« )ﭘﺎﯾﺎن و ﻣﻘّﺪﻣﻪ ﻣﺮوج اﻟّﺬﻫﺐ ﻣﺴﻌﻮدي(‪.‬‬
‫و ﺑﮕﻔﺘﻪ ﻣﻠﮏ اﻟّﺸﻌﺮاي ﺑﻬﺎر‪:‬‬
‫دزد ﻗﺒﺎﻟﻪ دزد ﻫﻤﻪ ﮐﺲ ﺷﻨﯿﺪه اﺳﺖ ﯾﺎران ﺣﺬر ﮐﻨﯿﺪ ز دزد ﻣﻘﺎﻟﻪ دزد‬
‫اّﻣﺎ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﻮدﻣﺎن ﻣﺮداﻧﯽ ﭘﺎرﺳﺎ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺳﺎده واژهﻫﺎي ﻣﻔﺮدات راﻏﺐ را ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻣﺄﺧـﺬ ﺑﺪون ﺗﺼـّﺮف اﺳـﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮده و در‬
‫ﮐﺘﺎب ﺧﻮﯾﺶ آوردهاﻧـﺪ ﺧﺪﻣﺘﯽ ﻋﻠﻤﯽ دﯾﻨﯽ اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ )ﻣﺜﻞ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه واژهﻫﺎي ﻗﺮآن‪ ،‬آﻗﺎي ﻣﺤّﻤﺪ رﺿﺎﺋﯽ( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪،1‬‬
‫ص‪105 :‬‬
‫اّﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﻧﺎﻣﻬﺎي ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪) :‬ﻓﺮاﺋﺪ‪ -‬ﯾﺎ ﻗﺎﻣﻮس ﻗﺮآن( و ﻏﯿﺮه‪ ،‬ﻏﺶ و ﺳﻤﯿﻦ و ﺳﺮه و ﻧﺎﺳﺮه ﯾﺎ راﻏﺐ و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ‬
‫را ﺑﺎ ﻫﻮس ﺧـﺪﻣﺖ وﻟﯽ ﻣﺸﻮب و ﺑﻬﻢ آﻣﯿﺨﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻌﺠﻮﻧﯽ ﮔﯿﺞ ﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺷـﯿﺮﯾﻦ و ﺗﺮش و ﺳﭙﯿﺪ و ﺳـﯿﺎه ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﻣﯿﺪ اﺳﺖ در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ اﻣﺜﺎل ﺳﻤﯿﺢ ﻋﺎﻃﻒ زﯾﻦﻫﺎ ﺑﻮﺟﻮد ﻧﯿﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﻣﮑﺘﺐ ﺣّﻖ و ﻋﺪاﻟﺖ ﮔﺴﺘﺮ اﺳـﻼم ﮐﻪ از آﺑﺸﺨﻮر اﻣﺎﻣﺎن اﻣﯿﻦ و ﻣﻌﺼﻮم ﮐﺴﺐ ﻓﯿﺾ و ﻋﻠﻢ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﭼﻨﺎن اﻓﺮادي ﺑﻮﺟﻮد ﻧﯿﺎورده‬
‫و ﻧﺨﻮاﻫﺪ آورد‪ ،‬و ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎد‪.‬‬
‫ﻧﺎم ﮐﺘﺎب را ﺳﯿﻮﻃﯽ‪ -‬ﻣﻔﺮدات اﻟﻘﺮآن‪ -‬و در ﭼﺎپ ‪ 1381‬ﺑﺘﺤﻘﯿﻖ ﻣﺤّﻤﺪ ﺳﯿﺪ ﮔﯿﻼﻧﯽ‪ -‬اﻟﻤﻔﺮدات ﻓﯽ ﻏﺮﯾﺐ اﻟﻘﺮآن‪ -‬ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫آﻗﺎي ﻧـﺪﯾﻢ ﻣﺮﻋﺸـﻠﯽ ﻫﻢ آﻧﺮا ﺑﻌـﺪا‪ -‬ﻣﻌﺠﻢ ﻣﻔﺮدات اﻟﻔﺎظ اﻟﻘﺮآن ﻟﻠﻌﻠّﺎﻣـﮥ اﻟﺮاﻏﺐ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ ﭼﺎپ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ ﺑﺤّﻖ ﻧﺎم ﻣﻌﺠﻢ ﯾﺎ ﺷـﺮح و‬
‫ﻗـﺎﻣﻮس و ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻟﻐﻮي ادﺑﯽ ﻫﻤﮕﯽ ﺗﻮﺿـﯿﺤﯽ ﺑﺮاي ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﺘﺎب‪ -‬ﻣﻔﺮدات اﻟﻔﺎظ اﻟﻘﺮآن‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد راﻏﺐ ﻫﻢ در ﺗﻮﺿـﯿﺢ ﻧﺎم‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫و ﻣﻦ اﻟﻤﻌﻠﻮم اﻟﻠﻔﻈﯿﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ اﻻﻟﻔـﺎظ اﻟﻤﻔﺮده‪ ،‬ﻓﺘﺤﺼـﯿﻞ ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﻣﻔﺮدات اﻟﻔﺎظ اﻟﻘﺮآن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻮم ﻟﻔﻈﯽ ﭘﮋوﻫﺶ و ﺗﺤﻘﯿﻖ در‬
‫اﻟﻔﺎظ ﻣﻔﺮد اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ ﮐﺴﺐ و درك ﻣﻌﺎﻧﯽ آﻧﻬﺎ‪.‬‬
‫و ﭼﻮن واژه ﻣﻌﺠﻢ‪ -‬در ﻋﺼـﺮ ﻣـﺎ ﺑﺠﺎي ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﯾﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﮐﺘﺎب راﻏﺐ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪ ﭘﺲ از ﻣﺤﺘﻮاي اﺻﻮل‬
‫ﮐـﺎﻓﯽ ﮐﻪ اﻣـﺎم )ع( در ذﯾـﻞ ﯾـﮏ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺜﻼ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻋﻠﻢ و ﻋﻘﻞ ﯾﺎ اوﻟﯽ اﻻﻟﺒﺎب ﺗﻤﺎم آﯾﺎت ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ را ﺑﻐﯿﺮ از ﺗﮑﺮارﯾﻬﺎ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و‬
‫ﻫﯿﭻ ﻣﻔّﺴﺮي در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺪرﺗﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ وﻟﯽ ﻣﺆﻟّﻒ ﮐﺘﺎب ﻣﻔﺮدات اﻟﻔﺎظ اﻟﻘﺮآن‪ -‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻬﺎرﺗﯽ و اﺳﺘﻌﺪادي داﺷﺘﻪ ﮐﻪ‬
‫در ذﯾﻞ ﯾﮏ واژه ﻣﺜﻞ »ﻗﻮم« ﮔﺎﻫﯽ ﺷﺼﺖ و ﭘﻨﺞ )‪ (65‬آﯾﻪ و در ذﯾﻞ واژه‪ -‬ﻫﺪي‪ -‬ﻧﻮد و ﻫﺸﺖ )‪ (98‬آﯾﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺗﻤﺎم ﮐﻠﻤﺎت‬
‫ﮐﺘـﺎب ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﺖ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﯾﮑﯽ از ﻣﺂﺧـﺬ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﻤﻔﻬﺮس )ﻓﺆاد ﻋﺒـﺪ اﻟﺒﺎﻗﯽ( ﯾﺎ ﮐﺘﺎب ﻧﺠﻮم اﻟﻔﺮﻗﺎن ﻓﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪،‬‬
‫ج‪ ،1‬ص‪106 :‬‬
‫اﻃﺮاف اﻟﻘﺮآن ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﻓﻠﻮﮔـﻞ آﻟﻤﺎﻧﯽ و ﮐﺘﺎب ﻣﻔﺘﺎح ﮐﻨﻮز اﻟﻘﺮآن و ﮐﺘﺎب ﻓﺘـﺢ اﻟّﺮﺣﻤﻦ‪ -‬ﻫﻤﯿﻦ ﻓﻬﺮﺳﺖﻫﺎﺋﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ راﻏﺐ از آﯾﺎت‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﭘﺲ از راﻏﺐ در ﻗﺮﻧﻬـﺎي ﻫﺸـﺘﻢ و ﻧﻬﻢ‪ ،‬زرﮐﺸـﯽ ﺻـﺎﺣﺐ )اﻟﺒﺮﻫـﺎن ﻓﯽ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن( و ﺳـﯿﻮﻃﯽ در )اﻟﻔـﺎظ ﻓﯽ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن( روش‬
‫راﻏﺐ را ﭘﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯾﺸﺎن ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ از اﯾﻦ ﺣﯿﺚ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي اﺳﺖ‪.‬‬
‫روش و ﺳﺒﮏ راﻏﺐ در ﮐﺘﺎب ﻣﻔﺮدات اﻟﻔﺎظ ﻗﺮآن ‪ ...‬ص ‪106 :‬‬
‫ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪهاي ﮐﻪ در ﻃﻮل ﻧﻬﺼـﺪ ﺳـﺎل )‪ (900‬ﮐﺘـﺎﺑﺶ ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ و ﺑﻬـﺘﺮﯾﻦ ﻣﺄﺧـﺬ ﺑﺮاي ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﻣﻔﺮدات و اﻟﻔـﺎظ ﻗﺮآن ﺑﻮده و روح ﺗﺸـﻨﻪ‬
‫ﭘﮋوﻫﺸـﮕﺮ را ﺳـﯿﺮاب و ﺷـﺎداب ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﺎرش را و روﺷـﺶ را از آﻧﺠﺎ آﻏﺎز ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺎره دﯾـﺪﮔﺎﻫﺶ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺮآن‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻗﺮآن را ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻀـّﻤﻦ و ﺣﺎوي ﺛﻤﺮه ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي اّﻣﺖﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻗﺮار داده و ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺠﺰات اﯾﻦ ﮐﺘﺎب آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻤﯽ ﺣﺠﻢ‬
‫در ﺑﺮ ﮔﯿﺮﻧـﺪه ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﻓﺮاوان اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺮدﻫـﺎ و ﻋﻘﻠﻬـﺎي ﺑﺸـﺮي از ﺷـﻤﺎرش آن ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺎﺻـﺮ و ﻧﺎﺗﻮان اﺳﺖ‪ .‬اّﻣﺎ ﻣﺤﺎﺳﻦ اﻧﻮار ﻗﺮآن را‬
‫ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﻨﺪ ﻣﮕﺮ دﯾﺪﮔﺎن روﺷﻦ ﺑﺎ ﺑﺼـﯿﺮت و ﻣﯿﻮهﻫﺎي ﭘﺎك ﺑﻮﺳـﺘﺎن آﻧﺮا ﻧﻤﯽﭼﯿﻨﺪ ﻣﮕﺮ دﺳـﺘﺎن ﭘﺎك و ﻧﺎآﻟﻮده و ﺑﻪ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﺷـﻔﺎ‬
‫ﺑﺨﺸﯽ ﻗﺮآن ﻧﻤﯽرﺳﺪ ﻣﮕﺮ ﺟﺎﻧﻬﺎي ﻣﻨّﺰه«‪.‬‬
‫ﭘﺲ روش ﻋﻤﻠﯽ و زﯾﺮ ﺳﺎز ﮐﺎر ﻋﻠﻤﯽ او از ﺧﻮد ﺳﺎزي و ﭘﺎك ﻧﻤﻮدن ﺧﺎﻃﺮ و دل ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬از ﺧﻮد ﺑﺰرگ ﺑﯿﻨﯽ ﯾﺎ ﮐﺒﺮ و دور ﺷﺪن از‬
‫آزﻣﻨـﺪي و ﺣﺮص اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﮕﻔﺘﻪ ﺧﻮد ﻣﺸـﻤﻮل آﯾﻪ‪) :‬اﻟﱠﻄﯿﱢﺒﺎُت ﻟ ِﻠﱠﻄﯿﱢﺒِﯿَﻦ ‪ /26‬ﻓـّﺼ ﻠﺖ( ﮔﺮدد‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ )ﻗُْﻞ ُﻫَﻮ ﻟ ِﻠﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا ُﻫﺪًي وَ‬
‫ِﺷﻔﺎٌء ‪ /44 ...‬ﻓّﺼﻠﺖ( ﺑﮕﻮ ﻗﺮآن ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﻧﺪ ﻫﺪاﯾﺖ و ﺷﻔﺎء اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﺎد آور ﺷﺪم ﮐﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ و ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻋﻠﻮم ﻗﺮآﻧﯽ از راه ﺷﻨﺎﺳﺎﺋﯽ اﻟﻔﺎظ آن آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ اﻟﻔﺎظ ﻗﺮآن ﺧﻼﺻﻪ‬
‫و ﮔﺰﯾﺪه ﺳﺨﻦ ﻋﺮب ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪107 :‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ روش راﻏﺐ در اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﺑﯿـﺎن ﻣـﺪﻟﻮل و ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬و اﻟﻔﺎظ اﺳﺖ ﺑﻄﻮرﯾﮑﻪ ﻫﺮ ﻣﻔّﺴـ ﺮي ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ از ﻓﻬﻢ آﻧﺴﺖ و ﮔﺮ ﻧﻪ‬
‫ﮔﺎﻣﯽ در راه ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﮐﺘﺎب ﺧﺪاي ﺑﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫راﻏﺐ ﺑﺮاي آﻣﻮﺧﺘﻦ ﺑﯿـﺎن ﻣﻌﻨﯽ درﺳﺖ اﻟﻔـﺎظ اﺑﺘـﺪاء ﻗﺮآن را ﻣﯿﺰان ﻗﺮار ﻣﯽدﻫـﺪ و اﮔﺮ ﻻزم ﺑﺎﺷـﺪ از اﺷـﻌﺎر ﺷـﻌﺮاء و اﺻـﻄﻼﺣﺎت و‬
‫ﻋﺒﺎرات ﻣﺘﺪاول زﺑﺎن ﯾﺎري ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ رﯾﺸﻪاي ﮐﻠﻤـﺎت ﺳـﺮ آﻏـﺎز ﻫﺮ واژهاي اﺳﺖ »‪ «1‬و ﺑﻌـﺪ از آن ﻋﺒـﺎرات ﻣﺮﺑـﻮط ﺑﻪ آن ﻣﻌﻨﯽ اﺻـﻠﯽ را ﺑـﺘﺮﺗﯿﺐ ﺗﺤّﻮل ﺗـﺪرﯾﺠﯽ ﺗﺎ‬
‫ﺟﺎﺋﯿﮑﻪ ﺑﻤﻌﻨﯽ اّوﻟﯿﻦ آﯾﻪ ﻣﻮرد اﺳﺘﺸـﻬﺎد ﺑﺮﺳﺪ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﮔﺎﻫﯽ ﺑﯿﺴﺖ ﺳـﻄﺮ در ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺗﺪرﯾﺠﯽ واژه ﺑﺎ ذﮐﺮ اﺻـﻄﻼﺣﺎت و ﺗﻘﺴـﯿﻢ‬
‫ﺑﻨـﺪي ﻣﻌﺎﻧﯽ آﻧﻬﺎ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﺗﺎ ﺑﻤﻌﻨﺎي زﻣﺎن ﻧﺰول وﺣﯽ و آن آﯾﻪ ﺑﺮﺳـﺪ‪ ،‬ﻟﻐﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎﺋﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻣﺘﻐّﯿﺮ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪاﻧـﺪ ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ ﺑﻌـﺪ از‬
‫واژه ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل اّول‪ -‬در ذﯾﻞ واژه‪ -‬ﺑﯿﺖ‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬اﺻﻞ و رﯾﺸﻪ واژه‪ -‬ﺑﯿﺖ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﭘﻨﺎﻫﮕﺎه ﺷـﺒﺎﻧﻪ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬ﺑﺎت‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﻗﺎم ﺷﺐ را ﮔﺬارﻧـﺪ و اﻗﺎﻣﺖ ﮐﺮد ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺑﺮاي روز ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ .‬ﻇّﻞ ﺑﺎﻟّﻨﻬﺎر‪ :‬روز را ﮔﺬراﻧـﺪ )در ﺳﺎﯾﻪ( ﺳـﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﺴـﮑﻦ و ﺟﺎي‬
‫ﺳﮑﻮﻧﺖ ﺑﺪون اﻋﺘﺒﺎر و ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﺐ‪ -‬ﺑﯿﺖ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓﺘِﻠَْﮏ ﺑ ُﯿﻮﺗُُﻬْﻢ ﺧﺎِوَﯾًﮥ ﺑ ِﻤﺎ َﻇَﻠُﻤﻮا‪ /52 -‬ﻧﻤﻞ(‪ .‬آن ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﺷﺎن ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺳـﺘﻢﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﮐﺮدﻧﺪ ﺧﺎﻟﯽ ﻣﺎﻧﺪه و وﯾﺮان ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل دّوم‪ -‬در ذﯾﻞ واژه‪ -‬ﺑﻮر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻟﺒﻮار ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎدي زﯾﺎد ﭼﻮن ﭼﻨﺎن‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻗﺒﻼ ﯾﺎد آوري ﺷـﺪه در ﻓﻦ رﯾﺸﻪ ﺷﻨﺎﺳـﯽ ﯾﺎ )ﻓﯿﻠﻮﻟﻮژي( اﺑﻦ ﻓﺎرس‪ ،‬اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎ و ﮐﺘﺎب او ﺑﻨﺎم‬
‫»ﻣﻘـﺎﺋﯿﺲ اﻟّﻠﻐﻪ« ﻣﺘﻮّﻓﯽ ‪ 395‬ه‪ -‬از ﻣﺸـﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ ﻣﺂﺧـﺬ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻈﺮات راﻏﺐ در اﯾﻦ ﻣـﻮرد ﻏﺎﻟﺒـﺎ ﺑـﺎ آراء اﺑﻦ ﻓـﺎرس ﻣﻄـﺎﺑﻘﺖ دارد‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬
‫ﻣﻮارد اﻧـﺪﮐﯽ ﮐﻪ اﺑﻦ ﻓﺎرس ﺑﻄﻮر ﻣﺸـﺒﻊ و رﺳﺎ ﺑﯿﺎن ﻧﮑﺮده‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ واژه ﻧﻮﯾﺴﺎن ﺑﺰرﮔﯽ ﭼﻮن )ازﻫﺮي اﺑﻦ ﺳـﯿﺪه‪ -‬ﺟﻮﻫﺮي( ﻫﯿﭻ‬
‫ﮐﺪام ﻧﺨﺴﺖ رﯾﺸﻪ اﺻﻠﯽ ﻟﻐﺎت را ﻧﻤﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬ﮐﺴﺪ ﺣّﺘﯽ ﻓﺴﺪ‪ -‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ واژه‪ -‬ﺑﻮار‪ -‬ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ و ﻓﺴﺎد ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺧﺪاي ﻋّﺰ و‬
‫ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)ﺗِﺠـﺎَرًة ﻟَْﻦ َﺗﺒُﻮَر‪ /29 -‬ﻓـﺎﻃﺮ( )َو َﻣْﮑُﺮ ُأوﻟﺌِـَﮏ ُﻫَﻮ َﯾﺒُﻮُر ‪ /10‬ﻓـﺎﻃﺮ( ﭘﺲ ﺳـﺒﮏ ﻣﺆﻟّـﻒ ﭘﺲ از ذﮐﺮ ﻫﺮ واژه ﻣﻌﻨﯽ رﯾﺸﻪاي و اﺻـﻠﯽ آن‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﻬﻢ ﺑـﺎ اﺳﺘﺸـﻬﺎد ﺑﻪ ﻋﺒـﺎرات و اﺻـﻄﻼﺣﺎﺗﯽ ﮐﻪ در زﺑـﺎن وﺟـﻮد دارد و ﻫﻤﻪ ﮐﺲ از آن آﮔـﺎه ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ آﻧﺮا از ﻣﺘـﻮن و‬
‫ﺳﺨﻨﺎن اﺳـﺘﺨﺮاج و ﯾﺎد آوري ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﻫﺮ ﺧﻮاﻧﻨـﺪه ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ آن ﻣﻌﻨﯽ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﺑﻌـﺪ از ذﮐﺮ آﯾﻪ ﮐﺎﻣﻼ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم آن‬
‫ﻣﺘﻮّﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اّﻣـﺎ ﭼﺮا ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺠﺎي ﻋﺒﺎرت از اﺷـﻌﺎر ﻣﺜﺎل ﻣﯽآورد ﺑﺮاي اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺷـﻌﺮ از ﻧﻈﺮ ادﺑﯽ و ﻟﻐﻮي در ﻣﯿﺎن ﻫﺮ ﻗﻮم ﺑﺎزﮔﻮ‬
‫ﮐﻨﻨﺪه و ﻣﺒﯿﻦ ﺗﻌﺎﺑﯿﺮ و اﺻﻄﻼﺣﺎت دﻗﯿﻖ آن ﻗﻮم و زﺑﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﮑﺮﻣﻪ از اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪) :‬ﻫﺮ ﮔﺎه از ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻏﺮﯾﺐ ﻟﻐﺎت از ﻣﻦ ﭘﺮﺳـﺶ ﮐﺮدﯾﺪ آﻧﺮا از ﮐﻠﻤﺎت ﺷـﻌﺮي ﺑﺠﻮﺋﯿﺪ‬
‫زﯾﺮا ﺷﻌﺮ دﯾﻮان ﻋﺮب اﺳﺖ« »‪) «1‬ﺑﻮﯾﮋه اﺷﻌﺎر ﺗﮑﺎﻣﻞ ﺑﺨﺸﯽ ﮐﻪ از ﺟﺎن ﺷﺎﻋﺮي اﻧﺴﺎن ﺳﺎز و ﺧﺪا ﺟﻮي ﺑﺮﺧﯿﺰد ﻣﺜﻞ اﺷﻌﺎر ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮو‬
‫دﻋﺒﻞ و ﻓﺮزدق و اﺑﻮ اﻟﻌﺘﺎﻫﯿﻪ(‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺑﻪ وﯾﮋه ﺷـﻌﺮاﺋﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎﻧﺸـﺎن‪ ،‬ﮐﻠﻤﺎﺗﺸـﺎن‪ ،‬اﻓﮑﺎرﺷـﺎن زﻣﯿﻨﻪ ﺳـﺎز اﻧﺴـﺎن ﺳﺎزي و ﺧـﺪا ﺟﻮﺋﯽ اﺳﺖ و اﺷـﻌﺎر را ﻧﺮدﺑﺎن ﺟﺎه ﻃﻠﺒﯽ و‬
‫ﭘﯿﺸﻪوري ﯾﺎ ﺧﻮد ﻣﺤﻮري ﻗﺮار ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ ﭼﻪ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ از ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮو اﺷﻌﺎر زﯾﺮ را ﺑﺸﻨﻮد و ﺑﺴﻮي ﺣّﻖ و ﻋﻠﻢ ﻧﺮود‪ ،‬دﯾﻮاﻧﺶ ﺳﺮﺷﺎر‬
‫از ﺣﻘﺎﯾﻖ ﺣﯿﺎت و اﻧﮕﯿﺰه ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﺣّﻖ ﭘﺮﺳﺖ و ﺗﻼﺷﮕﺮ ﺑﺎ اﺻﻄﻼﺣﺎت و واژهﻫﺎي ادﺑﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫از ﺧﺎﻃﺮ ﭘﺮ ﻋﻠﻢ ﺳﺨﻦ ﻧﺎﯾﺪ ﺟﺰ ﺧﻮب از ﭘﺎك ﺳﺒﻮ ﭘﺎك ﺑﺮون آﯾﺪ آﻏﺎز‬
‫در ﺷﻌﺮ ز ﺗﮑﺮار ﺳﺨﻦ ﺑﺎك ﻧﺒﺎﺷﺪ زﯾﺮا ﮐﻪ ﺧﻮش آﯾﺪ ﺳﺨﻦ ﻧﻐﺰ ﺑﺘﮑﺮار‬
‫ﻣﻘﻬﻮر ﺑﺤﮑﻤﺖ ﺷﻮد اﯾﻦ ﺧﻠﻖ ﺟﻬﺎن ﭘﺎك زﯾﺮا ﮐﻪ ﺣﮑﯿﻢ اﺳﺖ ﺟﻬﺎن داور ﻗّﻬﺎر‬
‫از ﮔﻮﻫﺮ زﻧﺪه اﺳﺖ و ﭘﺬﯾﺮاي ﻋﻠﻮم اﺳﺖ زو زﻧﺪه و ﮔﻮﯾﻨﺪه ﺷﺪه اﯾﻦ ﺗﻦ ﻣﺮدار‬
‫ﺗﻮ ﻗﯿﻤﺖ اﯾﻦ روز ﻧﺪاﻧﯽ ﻣﮕﺮ آﻧﮕﺎه ﮐﺎﺋﯽ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ ﺳﺨﺖ از اﯾﻦ روز ﮔﺮﻓﺘﺎر‬
‫و ﻧﯿﺰ ﺷـﻌﺮ اﺷـﻌﺎر ﺣﮑﻤﺖ آﻣﯿﺰ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮔﻨﺠﻮي و ﺳﻨﺎﺋﯽ و ﺳﻌﺪي و ﻣﻮﻟﻮي و در ﺷﻌﺮاي ﻋﺮب )اﺑﻮ اﻟﻌﺘﺎﻫّﯿﻪ‪ -‬ﻟﺒﯿﺪ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ‪ -‬اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ‬
‫ﺗﻬﺎﻣﯽ‪ -‬زﻫﯿﺮ اﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﻠﻤﯽ‪ -‬ﻓﺮزدق‪ -‬دﻋﺒﻞ‪ -‬ﺑّﺸﺎر ﺑﻦ ﺑﺮد ‪(...‬‬
‫ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﻌﺮي ﺣﮑﻤﺖ آﻣﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ان ﻣﻦ اﻟّﺸﻌﺮ ﻟﺤﮑﻤﮥ و اّن ﻣﻦ اﻟﺒﯿﺎن ﻟﺴﺤﺮا ‪.«...‬‬
‫وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﻪ و رﯾﺸﻪ ﺷﻨﺎﺳﯽ از دﯾﺪﮔﺎه وﺿﻊ واژهﻫﺎ ‪ ...‬ص ‪109 :‬‬
‫ﺷﺎﯾـﺪ ﺗﺼّﻮر ﺷﻮد ﭘﯿـﺪاﯾﺶ واژهﻫـﺎ در ﻣﯿـﺎن اﻧﺴﺎﻧﻬـﺎ و زﺑﺎﻧﻬـﺎ ﺗﺼﺎدﻓﯽ و ﯾﺎ ﺑﯽدﻟﯿﻞ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺣﺎل اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻤﺎم واژهﻫﺎ در ﻣﯿﺎن ﻫﻤﻪ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺳـﺒﺒﯽ و دﻟﯿﻠﯽ دارد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل واژهﻫﺎي ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ را در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﮐﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﯿﻢ در ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ از ﺗﺮﮐﯿﺐ و ﻣﻔﻬﻮم ﺗﻨﺎﺳﺐ‬
‫)اﺳﻢ ﯾﺎ ﻣﺼﺪر و ﺻﻔﺖ( ﮐﻪ واﺟﺪ آن دو ﻣﻔﻬﻮم اﺳﺖ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺧﻠﻒ ﺗﺒﺮﯾﺰي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﻧﺎﻫﺎر ﺑﺮ وزن ﻧﺎﭼﺎر‪ ،‬ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻧﺎﺷﺘﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ از ﺑﺎﻣﺪاد ﭼﯿﺰي ﻧﺨﻮرده و ﻣﻌﻨﯽ ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ آن )ﻧﺎآﻫﺎر(‬
‫اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺎﺧﻮرده‪ ،‬ﭼﻪ آﻫﺎر ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻧﺎﺷـﺘﺎﺋﯽ اﺳﺖ )آﻫﺎر زدن ﺑﻪ ﭘﺎرﭼﻪ ﻫﻢ از ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻟﺒﺎس را ﺑﺎ اﻓﺰودن ﻣﺎﯾﻌﯽ اﺷـﺒﺎع‬
‫و ﺑﺎرور ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫»آﺳـﻤﺎن« ﻫـﻢ ﻣﻌﻨﯽ ﺗﺮﮐﯿـﺒﯽ آن )آﺳـﯿﺎ ﻣﺎﻧﻨـﺪ( اﺳـﺖ ﺑﻪ اﻋﺘﺒـﺎر ﮔﺮدﯾـﺪن‪ ،‬ﭼﻪ آﺳـﯿﺎ را‪ ،‬آس‪ -‬ﻧﯿﺰ ﮔﻮﯾﻨـﺪ ﮐﻪ ﺑﻤﻌﻨﯽ‪ -‬ﭼﺮخ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬آﺳﯿﺎب‪ :‬ﭼﺮخ آﺑﯽ‪ ،‬دﺳﺘﺎس‪ :‬ﭼﺮخ دﺳﺘﯽ ‪) ...‬ﺑﺮﻫﺎن ﻗﺎﻃﻊ(‪.‬‬
‫وﺟﻪ ﺗﺴـﻤﯿﻪ راﻫﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ روش اﺳـﺘﻘﺮاء و ﮐﺎﻣﻼـ ﻧـﺘﯿﺠﻪ ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻔـﺎﻫﯿﻢ و ﮔﺴـﺘﺮدﮔﯽ ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﯾـﮏ اّﻣﺖ و آﮔـﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻣﺘﻮن و‬
‫ﻣ ﻌ ﺎر ف آ ﻧ ﻬ ﺎ ‪.‬‬
‫در ﮐﺘـﺎب ﺣﺎﺿـﺮ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ روﺷـﯽ ﺑﺮاي درك درﺳﺖ و رﯾﺸﻪاي واژهﻫـﺎ در ﻋﺒـﺎرات و اﺻـﻄﻼﺣﺎت و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ آﯾـﺎت ﻗﺮآﻧﯽ از ﺳـﻮي‬
‫راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﺑﺎ دّﻗﺖ ﻋﻤﻞ ﺷﺪه‪:‬‬
‫در ذﯾـﻞ واژه‪ -‬دار‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬دار‪ -‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺰل اﺳﺖ ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر اﯾﻨﮑﻪ دورش را دﯾﻮار اﺣﺎﻃﻪ ﻧﻤﻮده و اﺻـﻠﺶ‪ -‬داره‪ -‬اﺳﺖ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ‬
‫ﺷﻬﺮ ﻣﺤﻠّﻪ و دﻧﯿـﺎ را ﻫﻢ ﺑﺨـﺎﻃﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﻃﺮاﻓﯽ و دوران و ﺣﺮﮐﺘﯽ دارﻧـﺪ‪ -‬دار‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪ :‬دار دﻧﯿﺎ‪ -‬دار آﺧﺮت‪ ،‬ﮐﻪ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﺤّﻞ‬
‫ﻗﺮار ﺣﯿـﺎت دﻧﯿـﺎ و ﺣﯿـﺎت آﺧﺮت دارد‪) .‬ﮐﺘﺎب ﻣﻔﺮدات از اﯾﻦ ﺣﯿﺚ راه ﻋﻠﻤﯽ و دﻗﯿﻘﯽ ﺑﺮاي ﻓﻬﻢ ﺻـﺤﯿﺢ آﯾﺎت و زﺑﺎن ﻗﺮآن ﺑﺪﺳـﺖ‬
‫ﻣ ﯽد ﻫ ﺪ( ‪.‬‬
‫و ﺑـﺎز در ذﯾـﻞ واژه‪ -‬دول و دوﻟﻪ‪ -‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬اﯾﻦ واژه در ﺛﺮوت‪ ،‬ﻣﺎل و ﺟﻨﮓ و ﺟﺎه و ﻣﻘﺎم ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬زﯾﺮا‪ -‬دوﻟﻪ‪ -‬اﺳـﻤﯽ اﺳـﺖ‬
‫ﺑﺮاي ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻋﯿﻨﺎ دﺳﺖ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪110 :‬‬
‫ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺳﭙﺲ آﯾﻪ ﻗﺮآن را ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َﮐْﯽ ﻻ َﯾُﮑﻮَن ُدوﻟًَﮥ ﺑَﯿَْﻦ اﻟ َْﺄْﻏﻨِﯿﺎِء ﻣِﻨُْﮑْﻢ‪ /7 -‬ﺣﺸﺮ( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﺮ ﭼﻪ را ﮐﻪ ﺧﺪا از اﻣﻮال ﻣﺮدم ﻋﺎﯾﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻣﯽﮐﻨﺪ وﯾﮋه ﺧﺪاي و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫و ذي اﻟﻘﺮﺑﯽ و ﯾﺘﯿﻤﺎن و ﻣﺴـﮑﯿﻨﺎن و در راه ﻣﺎﻧـﺪهﻫﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ اﻣﻮال و ﺛﺮوﺗﻬﺎ ﻣﯿﺎن ﺗﻮاﻧﮕﺮان و زر اﻧﺪوزان دﺳﺖ ﺑﺪﺳﺖ ﻧﮕﺮدد‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﺸﻤﺎ داد ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و از ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻨﻌﺘﺎن ﮐﻨﺪ ﺑﺎز اﯾﺴﺘﯿﺪ ﯾﺎ در آﯾﻪ‪:‬‬
‫)ﺗِﻠَْﮏ اﻟ َْﺄﯾﱠﺎُم ﻧُﺪاِوﻟ ُﻬﺎ ﺑَﯿَْﻦ اﻟﻨﱠﺎِس‪ /140 -‬آل ﻋﻤﺮان( آن روزﮔﺎران را ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم دﺳﺖ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎرات و اﻓﻌﺎل ﺗﮑﺮاري ﮐﺘﺎب ‪ ...‬ص ‪110 :‬‬
‫در ﺳﺮاﺳـﺮ ﮐﺘـﺎب )ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ( اﻓﻌـﺎل )ﻗﯿـﻞ‪ -‬ﯾﻘـﺎل( زﯾـﺎد ﺗﮑﺮار ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺼـﺪ راﻏﺐ اﯾﻦ ﺑﻮده ﮐﻪ ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را ﺑﺎ اﻗﻮال دﯾﮕﺮان در‬
‫ﻧﯿﺎﻣﯿﺰد‪ ،‬و ﺣﻔﻆ اﻣﺎﻧﺖ ادﺑﯽ و ﻋﻠﻤﯽ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮاي ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﭼﻨﯿﻦ روﺷـﯽ ﺳـﺮﻣﺸﻖ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و ﻧﯿﺰ ﺑﻔﻬﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫از ﻧﻈﺮات دﯾﮕﺮان ﮐﺎﻣﻼ ﻏﺎﻓﻞ ﻧﺒﻮده ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺎﻣﻼ ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ و آراء ﮔﺬﺷـﺘﮕﺎن ﺗﺎ زﻣﺎن ﺧﻮﯾﺶ واﻗﻒ ﺑﻮده و اﺷﺮاف داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺷﺎﯾﺪ‬
‫در ذﯾـﻞ ﯾﮏ واژه ده ﺑﺎر )ﻗﯿﻞ و ﯾﻘﺎل( ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻨّﻮع در ﻣﻌﻨﯽ آﻧﻬﺎ را ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺼﻮرت ﻣﺠﻬﻮل )ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه( و )ﮔﻔﺘﻪ‪-‬‬
‫ﻣﯽﺷﻮد(‪ -‬و زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺼﻮرت‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﮐﻪ ﺑﻔﺎرﺳﯽ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﺗﺎ ﻣﻼل آور ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﮑﺮار ﻋﺒﺎرات ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﯾﺎ‬
‫ﻗﺎل ﺗﻌﺎﻟﯽ ﯾﺎ ﻗﺎل ﻋّﺰ و ﺟّﻞ‪ -‬ﮐﻪ از اواﺳﻂ ﮐﺘﺎب ﺑﺼﻮرت‪ -‬ﻗﻮﻟﻪ ﯾﺎ ﻗﺎل‪ -‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑﺮاي اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ او در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﻼم ﺧـﺪا و آﯾﺎت او‬
‫ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺧﺸﯿﺖ و ﺧﻀﻮع را داﺷﺘﻪ و اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ در ﺳﺮ آﻏﺎز ﮐﺘﺎﺑﺶ و اﺳﺘﺪﻋﺎﯾﺶ از‪ -‬اﻟّﻠﻪ‪ -‬ﺑﺨﻮﺑﯽ روﺷﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﺎ ﻫﻢ ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳـﺨﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻧﺎم ﺧﺪا ﯾﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﻣﻌﺼﻮﻣﯿﻦ را ﺳﺎده ﺑﮕﻮﺋﯿﻢ ﯾﺎ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ﺑﻬﺮ ﻧﺴﺒﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪111 :‬‬
‫اﻧﺴﺎن و ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻮرد ﻣﺤّﺒﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺧﻮاه ﻧﺎﺧﻮاه ﭼﻨﺎن ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻮم زﺑﺎﻧﯽ در ﮐﺘﺎب ﻣﻔﺮدات اﻟﻔﺎظ اﻟﻘﺮآن ‪ ...‬ص ‪111 :‬‬
‫ﭼﺮا ﻣﻔّﺴـ ﺮﯾﻦ در ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮﺷﺎن و واژه ﺷﻨﺎﺳﺎن و ﻋﻠﻤﺎي ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ و ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﺑﯿﺎن از ﺗﺸﺒﯿﻬﺎت و ﮐﻨﺎﯾﺎت ﺗﻌﺮﯾﻀﺎت و اﺳﺘﻌﺎرهﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﺳﺮاﺳﺮ ﻗﺮآن ﺑﻄﻮر دﻗﯿﻖ و ﺑﺎ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ ﻋﺒﺎرات ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ ﺑﺤﺚ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ زﺑﺎن ادب در ﻣﯿﺎن ﺑﺸـﺮ ﻣﺆﺛّﺮﺗﺮﯾﻦ ﺣﺎﻻت ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ و رﺷـﺪ و ﮐﻤﺎل را اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ در ﺗﻤﺎم زﺑﺎﻧﻬﺎي دﻧﯿﺎ‪ ،‬آن زﺑﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ از ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ادﺑﯽ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ ﺗﻤّﺪن آن ﻗﻮم در ﻣﻌﺎرف اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ رﯾﺸﻪدارﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺒﻞ از اﺳـﻼم‪ ،‬ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺑﺴـﯿﺎر ﮔﺰاﻓﯽ ﺻـﺮف ﺷـﺪ و ﮐﺘﺎب ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ را ﮐﻪ اﺛﺮي ادﺑﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳـﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﺖ از ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن‬
‫آوردﻧﺪ و از زﺑﺎن ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﯾﺖ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ و در ﻗﺮن دّوم ﻫﺠﺮي ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ و در ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﺑﺎز از ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎب ﮔﺮاﻧﻘـﺪر ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻋﺒﺎرات و ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﺑﻼﻏﺖ ﭘﺲ از ﻗﺮآن ﻗﺮار دارد ﺑﺨﺎﻃﺮ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴـ ﻼم ﺑﻪ ﺗﻤﺎم‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﺷﯿﻮهﻫﺎي ادﺑﯽ را در آن ﺳﺨﻨﺎن و ﺧﻄﺒﻪﻫﺎ و ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﺣﮑﻢ ﺑﮑﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ اﮔﺮ ﻣﻔّﺴـ ﺮي ﮐﺎﻣﻼ ﺑﻌﻠﻮم زﺑﺎﻧﯽ و ادﺑّﯿﺎت زﺑﺎن ﻣﺴـّﻠﻂ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻫﺮﮔﺰ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺻﺤﯿﺢ ﻗﺮآن ﯾﺎ ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ ﻧـﺎﻗﺺ ﮐﻪ از ﺳﻮي ﻧﺎآﮔﺎﻫـﺎن ﻣـّﺪﻋﯽ ﻋﻠﻢ از ﻫﻤـﺎن ﻗﺮن اّول ﺗـﺎﮐﻨﻮن ﮔﺮﻓﺘﺎرﯾﻬـﺎي وﺣـﺪت ﺷـﮑﻦ و اﯾﻤـﺎن ﺳﺘﯿﺰ ﺑﻮﺟﻮد‬
‫آوردﻧﺪ ﺑﺨﻮﺑﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪه ارزش ﮐﺎر ﻣﻔّﺴﺮﯾﻦ آﮔﺎه و از آن ﺟﻤﻠﻪ راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻼ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﺳﻮره ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻨﺰﻟﺖ و ﻣﻘﺎم ﻣﻌﻨﻮي‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪112 :‬‬
‫اﻟﻢ ﺗﺮ اّن اﻟّﻠﻪ اﻋﻄﺎك ﺳﻮرة ﺗﺮي ﮐّﻞ ﻣﻠﮏ دوﻧﻬﺎ ﯾﺘﺬﺑﺬب‬
‫آﯾﺎ ﻧﺪﯾﺪهاي ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﺎه و ﻣﻨﺰﻟﺘﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪي را ﭘﺎﺋﯿﻦﺗﺮ و ﺟﺰ آن در ﺣﺎل اﺿﻄﺮاب ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ‪.‬‬
‫زرﮐﺸﯽ در )اﻟﺒﺮﻫﺎن( ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﻣﺮدي از ﻫﺬﯾﻞ ﭘﯿﺶ اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس آﻣﺪ و اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس از او اﺣﻮال ﮐﺴﯽ را ﭘﺮﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﺮك ارﺑﻌﮥ ﻣﻦ اﻟﻮﻟﺪ و ﺛﻼﺛﮥ ﻣﻦ اﻟﻮراء‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻬﺎر ﻓﺮزﻧﺪ و ﺳﻪ وراء از او ﺑﺠﺎ ﻣﺎﻧﺪه‪.‬‬
‫و ﺳـﭙﺲ آﯾﻪ‪َ) :‬ﻓَﺒﱠﺸْﺮﻧﺎﻫﺎ ﺑ ِِﺈْﺳﺤﺎَق َو ﻣِْﻦ َوراِء ِإْﺳﺤﺎَق َﯾْﻌُﻘﻮَب‪ /71 -‬ﻫﻮد( را ﺧﻮاﻧـﺪ ﮐﻪ واژه‪ -‬وراء‪ -‬در آﯾﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮزﻧﺪ ﻓﺮزﻧﺪ‪) .‬اﻟﺒﺮﻫﺎن‬
‫ﻓﯽ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن ‪.(293 /1‬‬
‫و ﺑـﺎز ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋـّﺒ ﺎس ﮔﻔﺖ ﻣﻌﻨﯽ واژه‪ -‬ﻓﺘـﺢ‪ -‬در آﯾﻪ‪َ) :‬رﺑ ﱠَﻨـﺎ اﻓَْﺘـْﺢ ﺑَﯿَْﻨﻨـﺎ َو ﺑَﯿَْﻦ َﻗْﻮﻣِﻨﺎ ﺑ ِﺎﻟ َْﺤﱢﻖ َو َأﻧ َْﺖ َﺧﯿُْﺮ اﻟ ْﻔﺎﺗِِﺤﯿَﻦ ‪ /89‬اﻋﺮاف( را‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻢ ﺗﺎ دﯾﺪم ﻣﺮدي ﺣﻤﯿﺮي‪ -‬ﻓﺘﺢ‪ -‬را ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻧﻮﻋﯽ داوري ﺑﻪ ﺣّﻖ ﺑﮑﺎر ﺑﺮد ﺳﭙﺲ ﺑﺎ درك ﻣﻌﻨﯽ آن آراﻣﺶ ﯾﺎﻓﺘﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﻤـﺎم ﺗﻌـﺎﺑﯿﺮ و اﺻـﻄﻼﺣﺎت ادﺑﯽ ﻗﺮآن ﻫﻤـﺎن ﻋﺮف ﻣﺘـﺪاول ﻣﻠّﺖﻫـﺎي زﻣﺎن ﻧﺰول ﺑﺨﺼﻮص اﻋﺮاﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺗﻌﺒﯿﺮات در‬
‫زﺑﺎﻧﺸﺎن ﻣﻌﺮوف ﺑﻮده ﻧﺎزل ﺷﺪه‪ ،‬و اﺻـﻄﻼﺣﺎﺗﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ از زﺑﺎﻧﻬﺎي ﻓﺎرﺳﯽ‪ -‬روﻣﯽ ﻋﺒﺮاﻧﯽ‪ -‬ﺣﺒﺸﯽ در ﻗﺮآن وﺟﻮد دارد ﺑﺨﺎﻃﺮ اﯾﻨﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻋﺮاب ﻧﺎﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺒﻮده و ﻫﺮ ﮐـﺪام را ﻫﻢ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ از ﺧﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﭘﺮﺳـﺶ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻟﺬا واژهﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﻋﺮب را‬
‫ﻫﻢ راﻏﺐ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﻌّﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺴّﻠﻂ ﮐﺎﻣﻞ و ﻗﺪرت ﺑﺮ ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ راﻏﺐ را در ذﯾﻞ واژهﻫﺎي )درا‪ -‬اي( ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻓﺮﻣﺎﺋﯿﺪ‪.‬‬
‫راﻏﺐ و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف ﻣﺘﮑّﻠﻤﯿﻦ و ﻓﻘﻬﺎ ‪ ...‬ص ‪112 :‬‬
‫در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﮐﻪ ﮐﺎر اﺧﺘﻼف ﻣـﺬﻫﺒﯽ و ﮐﻼﻣﯽ و ﻓﻠﺴـﻔﯽ و ﺗﺼّﻮف ﻣﺠـّﺪدا آﻏﺎز ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺣّﺘﯽ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ و ﺳﺘﯿﺰ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺆﻟّﻒ در ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯾﺶ در آﻧﮕﻮﻧﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪113 :‬‬
‫ﻣﺴﺎﺋـﻞ ﺑﺼﻮرت ﺗﻌّﺼﺐآﻣﯿﺰ وارد ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻼـ در ﺑـﺎره )روﯾﺖ ﺧـﺪا و ﺗﺠّﻠﯽ او( در ذﯾﻞ واژه )ﺟﻠﻮه و ﺗﺠّﻠﯽ( ﻓﻘﻂ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺣﮑﻢ ﺧﺪاي و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ او ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ آﯾﻪ‪:‬‬
‫)َﻓَﻠﱠﻤﺎ َﺗَﺠﻠﱠﯽ َرﺑﱡُﻪ ﻟ ِﻠَْﺠَﺒِﻞ‪ /143 -‬اﻋﺮاف( و دﯾﮕﺮ ﺑﺤﺚ را و ﮐﯿﻔّﯿﺖ آﻧﺮا ﺗﻮﺿـﯿﺢ ﻧﻤﯽدﻫﺪ و ﺣﺎل اﯾﻨﮑﻪ اﮐﺜﺮ ﻣﻔّﺴـ ﺮﯾﻦ ﺻﻔﺤﺎت زﯾﺎدي را‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﻀّﯿﻪ ﮐﻪ آﯾﺎ روﯾﺖ در دﻧﯿﺎ ﯾﺎ آﺧﺮت و ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ اﺧﺘﺼﺎص دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫و در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﮐﻤﺎ ﻗﺎل اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ رﺿﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻨﻪ‪:‬‬
‫»اﻟّﺘﻮﺣﯿﺪ ان ﻻ ﺗﺘﻮّﻫﻤﻪ ‪ ...‬و ﮐّﻞ ﻣﺎ ادرﮐﺘﻪ ﻓﻬﻮ ﻏﯿﺮه« ﺗﻮﺣﯿﺪ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاي را ﺗﻮّﻫﻢ ﻧﮑﻨﯽ و ﻫﺮ ﭼﻪ را ادراك ﮐﻨﯽ ﺧﺪاي ﻏﯿﺮ از آن‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫)و اﻟّﻠﻪ اﮐﺒﺮ ﻣﻦ ذﻟﮏ( ﻗﺪرت ﻓﻘﻬﯽ او را در ذﯾﻞ واژه‪ -‬ﺣّﺪ‪ -‬و ﺗﺴّﻠﻂ ﮐﻼﻣﯽ او را در ذﯾﻞ واژه‪ -‬ﺟﻌﻞ‪ -‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻓﺮﻣﺎﺋﯿﺪ‪.‬‬
‫روش ارﺷﺎدي راﻏﺐ ﺑﻪ ﺳﻮي اﻟﮕﻮﻫﺎ ‪ ...‬ص ‪113 :‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﺸـّﺨﺼﺎت ﮐﺎﻣﻼـ روﺷﻦ راﻏﺐ در اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒـﺎ در ﻣﻮارد ﻣﻘﺘﻀـﯽ ﺧﻮاﻧﻨـﺪه را ﭘﺲ از ﺗﻔﺴـﯿﺮ و ﺑﯿﺎن واژهاي ﯾﺎ‬
‫آﯾﻪاي از ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺨﺼـّﯿﺖﻫﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪ و اﻟﮕﻮﺋﯽ ﺗﻮّﺟﻪ ﻣﯽدﻫﺪ و اﯾﻦ ﮐﺎر را در اﮐﺜﺮ ﻣﻮارد اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ ﻣﺜﻼ در ذﯾﻞ واژه‪ -‬ﺑﻐﯽ‪-‬‬
‫از ﻗﻮل ﻣﺠﺎﻫـﺪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ﻏﯿﺮ ﺑـﺎغ و ﻻـ ﻋـﺎد در آﯾﻪ ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬ﻏﯿﺮ ﺑـﺎغ ﻋﻠﯽ اﻣﺎم و ﻻ ﻋﺎد ﻓﯽ اﻟﻤﻌﺼـﯿﮥ ﻃﺮﯾﻖ اﻟﺤّﻖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺣّﺘﯽ در ﻣﻮﻗﻊ‬
‫اﺿـﻄﺮار و ﺿـﺮورت ﻫﻢ ﻧﺒـﺎﯾﺴﺘﯽ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﺎم ﯾﺎ ﭘﯿﺸﻮاي ﻣﮑﺘﺐ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﻮد و ﻧﯿﺰ ﻧﺒﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺎ ارﺗﮑﺎب و ﺗﺠﺎوز در ﻣﻌﺼـﯿﮥ از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ﺣّﻖ روي ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮔﻮﺋﯽ ﻧﻈﺮات و ﻣﺎ ﻓﯽ اﻟّﻀﻤﯿﺮ ﺧﻮد را در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﻮر ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪114 :‬‬
‫و ﺳﺘﻢ ﺧﻠﻔﺎء و ﺳﻼﻃﯿﻦ ﺑﻨﺎم ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و اﻟﻠّﻪ ﻓﺰوﻧﯽ داﺷﺖ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در ذﯾﻞ واژه‪ -‬ﻋﻘﻞ‪ -‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬و ﻟﻬﺬا ﻗﺎل اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ رﺿﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻨﻪ‪:‬‬
‫اﻟﻌﻘﻞ ﻋﻘﻼن ﻣﻄﺒﻮع و ﻣﺴﻤﻮع و ﻻ ﯾﻨﻔﻊ ﻣﺴﻤﻮع اذا ﻟﻢ ﯾﮏ ﻣﻄﺒﻮع و ﻻ ﯾﻨﻔﻊ ﺿﻮء اﻟّﺸﻤﺲ وﺿﻮء اﻟﻌﯿﻦ ﻣﻤﻨﻮع‬
‫در ذﯾﻞ واژه‪ -‬ﺑﻘﺮ‪ -‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﺑﺎﻗﺮ ﻣﺜﻞ ﺑﺮدارﻧﺪه و ﺑﻘﯿﺮ ﻫﻤﭽﻮن ﺣﮑﯿﻢ اﺳﺖ‪» ،‬و ﺳـﻤﯽ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ رﺿـﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻨﻪ ﺑﺎﻗﺮا ﻟﺘﻮﺳـﻌﻪ ﻓﯽ‬
‫دﻗﺎﯾﻖ اﻟﻌﻠﻮم و ﺑﻘﺮه ﺑﻮاﻃﻨﻬﺎ‪:‬‬
‫ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ )رض( ﭼﻮن در دﻗﺎﯾﻖ ﻋﻠﻮم ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ داﺷﺘﻪ و ﺑﺎﻃﻦ ﻋﻠﻮم را ﻣﯽﺷﮑﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﻗﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺪف ﻣﺆﻟّﻒ ﺳﻮق دادن اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎ و ﻣﺤّﻘﻘﯿﻦ ﺑﺴﻮي آﺛﺎر و ﺳـﺨﻨﺎن و ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ )ع( ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ در‬
‫ﻋﯿﻦ ﺣﺎل از آوردن رواﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ از ﺳﺎﯾﺮ ﺷﺨﺼـّﯿﺖﻫﺎ و ﻣﻔّﺴـ ﺮﯾﻦ و ﺧﻠﻔﺎء »‪ «1‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‪ ،‬آﺑﺎﺋﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ و ﻫﺮ ﺟﺎﺋﯽ رواﯾﺘﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻓﻬﻢ ﺑﯿﺸﺘﺮ آن آﯾﻪ ﯾﺎ واژه ﮐﻤﮏ ﯾﺎري ﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎرات ﮐﺘﺎب ﻣﻔﺮدات اﻟﻔﺎظ اﻟﻘﺮآن ‪ ...‬ص ‪114 :‬‬
‫ﻋﺒـﺎرات ﻣﻔﺮدات در ﮐﻤـﺎل ﻓﺼـﺎﺣﺖ اﺳﺖ و ﻣﯽﺷﻮد ﮔﻔﺖ زاﺋـﺪي از ﻧﻈﺮ ﻟﻔـﻆ و واژه در ﻧﮕﺎرش ﺟﻤﻼت آن ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺆﻟّﻒ‬
‫ﮐﺘـﺎب ﺑﺎﻧـﺪازهاي ﻓﺼﺎﺣﺖ ﺑﮑﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺻـﻔﺤﻪ ﮐﺘﺎب را ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﭼﻪ در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ و ﭼﻪ در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑﺎ ﭼﻬﺎر ﺻـﻔﺤﻪ‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺢ داد‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺗﻨﻬﺎ از ﺧﻠﯿﻔﻪ اّول و دّوم ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر رواﯾﺎﺗﯽ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮده و ﻧﻪ از ﺧﻠﻔﺎي اﻣﻮي و ﻋّﺒﺎﺳـﯽ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻪ ﺻـﺤﺎﺑﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﻧﻪ از ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ‬
‫و ﻧﻪ اﻫﻠﯿﺖ ﺗﻔﺴـﯿﺮي داﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻐﯿﺮ از ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻋـﺎدل و ﺣّﻖ ﺟﻮي ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ اﺳـﺘﺪﻻل ﻋﺎﻟﯽ و ﻋﻠﻤﯽ ﺧﻮد ﺳـﺮان‬
‫ﺧﻮارج و ﮔﺮوه زﯾﺎدي از آﻧﻬﺎ را ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ ﺻﺮاط ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫)اﻟﮑﺎﻣﻞ ﻓﯽ ﻟا ّﺘﺎرﯾﺦ‪ -‬ﻣﺮوج اﻟّﺬﻫﺐ ‪ 190 /3‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻋﻤﺮ و اﻟﺨﻮارج‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮي(‪.‬‬
‫ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ روان و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ادﺑﯽ و ﻋﻠﻤﯽ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ و ﻟﺬا ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ داﻧﺸـﻤﻨﺪاﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳـﯿﻮﻃﯽ و زرﮐﺸﯽ و ﻃﺮﯾﺤﯽ ﻧﻈﺮات دﻗﯿﻖ او را‬
‫ﻋﯿﻨﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻫﻤﻪ واژه ﻧﻮﯾﺴﺎن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﭼﯿﺰي ﺑﺮ ﻣﻌﺎﻧﯽ واژهاي او ﺑﯿﻔﺰاﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺧﯿﺮا ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﻟﻬﺎ ﻗﺒﻞ در ﻣﺠّﻠﻪ‪ -‬رﺳﺎﻟـﮥ اﻻﺳـﻼم‪ -‬ﻧﺸـﺮﯾﻪ دار اﻟّﺘﻘﺮﯾﺐ ﻣﻄﺎﻟﺒﺶ ﭼﺎپ ﻣﯽﺷـﺪ و ﺑﻌﺪا ﺑﻄﻮر ﮐﺎﻣﻞ در دو ﻣﺠّﻠﺪ ﺑﻨﺎم‪-‬‬
‫ﻣﻌﺠﻢ اﻟﻔﺎظ اﻟﻘﺮآن اﻟﮑﺮﯾﻢ‪ -‬در ﻣﺼـﺮ ﭼﺎپ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه و در ﺗﻤﺎم ﻣﻌﺎﻧﯽ واژهﻫﺎي آن ﻋﺒﺎرت ﻣﻔﺮدات را ﻋﯿﻨﺎ و ﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﮏ ﯾﺎ دو‬
‫ﮐﻠﻤﻪ اﺳﺘﻨﺴﺎخ و ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﺑﺨﺼﻮص واژهﻫﺎي ﻏﺮﯾﺐ و ﻣﺸﮑﻞ ﻗﺮآن را )ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ دو واژه‪ -‬ﻏﻮل و ﻋﻄﻒ رﺟﻮع ﺷﻮد( وﻟﯽ‬
‫ﻣﺘﺄّﺳﻔﺎﻧﻪ ﻧﻪ در ﻣﻘّﺪﻣﻪ و ﻧﻪ در ﭘﺎﯾﺎن ﮐﺘﺎب اﯾﻦ آﻗﺎﯾﺎن )ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﻦ‪ -‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟّﻠﻐﮥ اﻟﻌﺮﺑﯿﮥ(‪ -‬ﮐﻪ از دهﻫﺎ دﮐﺘﺮ و اﺳﺘﺎد و ﺷﯿﻮخ‪ -‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﯿﭽﮑﺪام از اﺳﺘﻔﺎدهﻫﺎي ﺳﺮﺷﺎر ﺧﻮﯾﺶ از ﻣﻔﺮدات راﻏﺐ و ﺑﺨﻮد ﻧﺴﺒﺖ دادن )اﻧﺘﺤﺎل( از ﮐﺘﺎب ﻣﺆﻟّﻒ ﻣﻔﺮدات ﯾﺎدي ﻧﻨﻤﻮدهاﻧﺪ‬
‫)زﻫﯽ ﺑﯽاﻧﺼﺎﻓﯽ(‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺴـّﻠﻂ ﻣﺆﻟّﻒ ﻣﻔﺮدات ﺑﺮ ﻣﻌـﺎﻧﯽ و رﻓﻊ اﺧﺘﻼـف ﺗﻔﺴـﯿﺮي و اراﺋﻪ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﻟﺒﺮﻫﺎن ﻓﯽ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن در ﺣّﻖ‬
‫راﻏﺐ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﻨـﺪﮔﺎن ﻋﺰﯾﺰ را ﺑﻪ ذﯾـﻞ واژه‪ -‬ﺷـﺒﻪ‪ -‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﺑﺎﺿـﺎﻓﻪ ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ ﺗﻤـﺎم ﮐﺘـﺎب از آﻏﺎز ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﺗﻔﺴـﯿﺮ اﺳـﺘﺪﻻﻟﯽ ﻣﻌﻨﯽ ﻫﺪاﯾﺖ و اﻫﺘﺪاء و اﻧﻮاع آن در ذﯾﻞ واژه‪ -‬ﻫﺪي‪ -‬ﮐﻪ اﺷﮑﺎﻻت ﻗﺮﻧﻬﺎ ﺗﺄوﯾﻞ‪ ،‬و ﺗﻮﺟﯿﻪ در دوﯾﺴﺖ و ﻧﻮد )‪(290‬‬
‫آﯾﻪاي ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﺪاﯾﺖ در ﻗﺮآن اﺳﺖ ﺑﺎ ﮐﻤﺎل روﺷﻨﯽ و ﻋﻘﻞ ﭘﺴﻨﺪ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺼﻮﺻـﺎ اﮔﺮ ﺑـﺎ ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ ﮔﺬﺷـﺘﻪ و ﺣـﺎل ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺷﻮد ﺣّﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺗﻔﺴـﯿﺮﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ در ﻫﻤﯿﻦ زﻣﺎن ﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت زﯾﺎد ﭼﺎپ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‬
‫ﺗﻄﺒﯿﻖ دﻫﯿﻢ ﺑـﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻫﻤﻪ ﺟـﺎ در ﻟﻐـﺎت و ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮﺷﺎن‪ -‬ﻗـﺎل اﻟّﺮاﻏﺐ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎ ﺻﺎﺣﺐ اﻟﻤﯿﺰان ﮐﻪ ﺧـﺪاﯾﺶ رﺣﻤﺖ ﮐﻨـﺪ ﺑﺎ‬
‫ﮐﻤـﺎل اﻧﺼـﺎف ﻫﻤﻪ ﺟـﺎ از راﻏﺐ ﺑﻬﺮه ﺑﺮده و ﻧـﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در ﭘـﺎرهاي اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﺳﯿﺎﺳـﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺗﻮّﻫﻤﺎت ﮔﺬﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎزﮔﻮ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﺟﺘﻬﺎد ﺗﻔﺴﯿﺮي ﺑﺎ اﺷﺮاف ﮐﺎﻣﻞ و ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻦ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ در آن ﻣﻮرد آﻣﺪه در اﯾﻦ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺜﻼ راﻏﺐ در ذﯾﻞ واژه‪ -‬ﻣﻠﮏ‪ -‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬در آﯾﻪ‪ِ) :‬إْذ َﺟَﻌَﻞ ﻓِﯿُﮑْﻢ َأﻧ ْﺒِﯿﺎَء َو َﺟَﻌَﻠُﮑْﻢ ُﻣﻠُﻮﮐًﺎ‪ /20 -‬ﻣﺎﺋﺪه( ﺧﺪاوﻧﺪ »ﻧﺒّﻮت« را ﻣﺨﺼﻮص‬
‫ﮔﺮداﻧﯿـﺪ و »ﻣﻠـﮏ« را ﻋﻤـﻮﻣّﯿﺖ داده زﯾﺮا ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻠـﮏ در اﯾﻦ ﺟـﺎ ﻧﯿﺮوﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺳـﯿﺎﺳﺖ و ﭘﯿﺸـﺒﺮد آن ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻋﻬﺪهدار اﻣﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺖ اﻟﻬﯽ ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد‪«1» .‬‬
‫و ﻫﻤﺎﻧﻄﻮرﯾﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬ﻻ ﺧﯿﺮ ﻓﯽ ﮐﺜﺮة اﻟّﺮوءﺳﺎء‪ :‬در ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺳﺮﭘﺮﺳـﺘﺎن ﺧﯿﺮي ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻌﻀـﯽ از داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ »ﻣﻠﮏ« اﺳﻤﯽ‬
‫اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﯾﺎ در ﻧﻔﺲ و ﺟﺎن ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺑﺮ ﺧﻮد ﻣﺴّﻠﻂ ﻣﯽﺷﻮد و زﻣﺎن ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ را در دﺳﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺧﻮد را از‬
‫آﻧﻬﺎ دور ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ ﭼﻪ ﻋﻬﺪهدار ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺷﻮد ﯾﺎ ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ واژهﻫﺎ‪ ،‬در ﻣﻔﺮدات ‪ ...‬ص ‪116 :‬‬
‫واژهﻫﺎي ﮐﺘﺎب ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﺆﻟّﻒ در ﻣﻘّﺪﻣﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﺮوف اﻟﻔﺒﺎء از ﺣﺮوف اّول و دّوم ﻟﻐﺖ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در واژهﻫﺎي دو ﺣﺮﻓﯽ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪ :‬ﺣـﺪ‪ -‬رّب‪ -‬ﻓﻘﻂ ﺣﺮف دّوم ﺑـﺪون ﻣﺸـّﺪد ﺑﻮدن ﻣﻨﻈﻮر ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻌـﺪ از‪ -‬ﺣـﺪ‪ -‬ﺣـﺪب و ﺑﻌﺪ‪ -‬ﺣﺪث‬
‫اﺳﺖ و ﺑﻌﺪ از ﺣﺮ‪ ،‬ﺣﺮب و ﺑﻌﺪ از ﺣﻦ‪ ،‬ﺣﻨﺚ‪ ،‬اﻟﯽ آﺧﺮ ‪...‬‬
‫در اﺟﻮفﻫﺎ رﯾﺸﻪ ﻟﻐﺖ را در ﻧﻈﺮ داﺷـﺘﻪ ﻧﻪ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ در اﯾﻦ واژهﻫﺎ ﺣﺮف ﺳّﻮم را ﺑﻌـﺪ از ﺣﺮف‬
‫اّول در ﻧﻈﺮ دارد ﻣﺜـﻞ ﺣﯿﻒ‪ -‬ﺣـﺎق‪ -‬ﺣﻮل‪) .‬اﻟﻒ‪ -‬و‪ -‬ي‪ -‬را در وﺳـﻂ ﮐﻠﻤﻪ در ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد( واژهﻫﺎي ﺣﺮف )ه( را ﻫﻢ ﻣﺜﻞ اﻟﻔﺒﺎي‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻌﺪ از ﺣﺮف )و( ﻗﺮار داده و در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻪ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﻓﺎرﺳﯽ ﻧﻨﻤﻮده‪ ،‬ﭼﻮن ﺧﻮدش اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ و اﯾﺮاﻧﯽ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻻ اﻧﻪ ﺟﻌﻠﻬﻢ ﮐﻠّﻬﻢ ﻣﺘﻮﻟّﯿﻦ اﻻﻣﺮ ﻓﺬﻟﮏ ﻣﻨﺎف ﻟﻠﺤﮑﻤﮥ )ﻣﻔﺮدات ﻋﺮﺑﯽ‪.(472 -‬‬
‫اﺳﺖ و در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ )م‪ -‬ن‪ -‬و‪ -‬ه ي( اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ دو ﻧﻔﺮ از ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ ﻗﺒﻼ ذﮐﺮ ﺧﯿﺮﺷﺎن ﺑﻮد و ﻣﻔﺮدات را ﯾﮑﯽ ﺑﻨﺎم ﺧﻮد و‬
‫دﯾﮕﺮي ﺑﺎ ﺿﻤﯿﻤﻪ ﻧﻤﻮدن ﻓﻬﺮﺳﺖﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺪﯾﺮ اﺳﺖ ﭼﺎپ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬واژهﻫﺎي ﺣﺮف )ه( را ﻗﺒﻞ از ﺣﺮف )و( ﻗﺮار داده‪ ،‬و ﭼﺎپ‬
‫ﮐﺮدهاﻧـﺪ و ﻣﻌﻠـﻮم ﻧﯿﺴـﺖ ﭼﮕـﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸـﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ اﺟـﺎزهاي دادهاﻧـﺪ و ﯾﻘﯿﻨـﺎ ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﺗﻌّﺼﺐ ﻧﺒـﻮده‪ ،‬ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻗﺎرﯾـﺎن ﻗﺮآن ﻫﻢ در‬
‫ﮐﺸﻮرﻫـﺎي ﻋﺮﺑﯽ از ﮔﻔﺘﻦ )ﺻـﺪق اﻟّﻠﻪ اﻟﻌّﻠﯽ اﻟﻌﻈﯿﻢ( ﮐﻪ‪ُ) :‬ﻫـَﻮ اﻟ َْﻌﻠِﱡﯽ اﻟ َْﻌِﻈﯿُﻢ‪ /255 -‬ﺑﻘﺮه( ﻋﯿﻨـﺎ ﻋﺒـﺎرت و آﯾﻪ ﻗﺮآن اﺳﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫)ﺻﺪق اﻟّﻠﻪ ﻟا ﻌﻈﯿﻢ( »‪ «1‬ﺑﺴـﻨﺪه ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ ﮐﻪ ﻧﮑﻨﺪ وﺣﺪت ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪) .‬دﺷـﻤﻨﺎن اﺳـﻼم ﻫﻢ در ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ و اﻋﻤﺎل ﺧﻮدﺷﺎن ﻫﻤﯿﻦ ﻧﮑﺎت‬
‫ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف را ﻋﻠﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﺧﻮﺷـﺒﺨﺘﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﭼﺎپ ﻣﻔﺮداﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﻮّﺳﻂ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺳـﯿﺪ ﮔﯿﻼﻧﯽ در ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ و دّوﻣﯿﻦ ﭼﺎپ ﻣﻔﺮدات اﺳﺖ در اﺧﺘﯿﺎر ﺑﻮد و ﺑﺎ ﭼﺎپ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ آن ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼّﺮﻓﺎﺗﯽ ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ ﻓﻮق اﻟّﺬﮐﺮ اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ واﻗﻒ ﺷﺪﯾﻢ‪.‬‬
‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺎب ﻣﻔﺮدات ‪ ...‬ص ‪117 :‬‬
‫از ﺻﺪر ﻣﺸـﺮوﻃّﯿﺖ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﻗﺸـﺮي ﺿـﺮورﺗﺎ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺎ ﺑﻨﺎم ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪ ﮐﻪ آﺛﺎر ﻏﺮﺑﯿﺎن ﯾﺎ آﺛﺎر داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺳﻼﻣﯽ را ﺑﻪ زﺑﺎن‬
‫ﭘﺎرﺳـﯽ ﺑﺮ ﮔﺮداﻧﺪﻧـﺪ و ﻧﻘـﻞ ﻧﻤﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ زﺣﻤـﺎت ﻋـّﺪهاي از آﻧـﺎن ﺑﺮاﺳـﺘﯽ ﺷﺎﯾـﺎن ﺗﻘـﺪﯾﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜـﻞ ﻣﺘﺮﺟﻢ‪ -‬ﺗﺤﻔﻪ ﻧﺎﺻـﺮي‪ -‬ﮐﻪ در‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪن آﺛﺎر ﺷﻌﺮي ﺑﯿﺸﺘﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪان از دوره ﺟﺎﻫﻠﯽ ﺗﺎ زﻣﺎن‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬و در ﺑﺎره ﻫﻤﯿﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﮐﻪ ﺷﺎﯾـﺪ ﺟﺰﺋﯽ ﺑﻨﻈﺮ ﺑﯿﺎﯾـﺪ و ﺑﮕﻮﺋﯿﻢ ﭼﻪ ﻋﯿﺐ دارد ﺣﺮف )ه( ﻗﺒﻞ از ﺣﺮف )و( ﺑﺎﺷـﺪ ﯾﺎ آﻧﻄﻮر ﻧﮕﻮﯾﻨﺪ‬
‫ﺑﺎﯾـﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ رﯾﺰهﮐﺎرﯾﻬـﺎ روزﻧﻪ و درﯾﭽﻪاي از اﺧﺘﻼﻓـﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺷـﻤﻨﺎن اﺳـﻼم و اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ از آﻧﻬﺎ ﺑﻬﺮه ﺟﺴـﺘﻪاﻧﺪ و ﺣّﺘﯽ‬
‫ﺟﺮّﻗﻪاي را ﺑﻪ ﺷـﻌﻠﻪاي ﻣﺒـّﺪل ﮐﺮده و ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﮔﺮ ﻧﻪ ﭼﺮا ﺑﺮ ﺧﻼـف آﯾـﺎت ﻗﺮآن ﮐﻪ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ دﺳـﺘﻮر اﻣﯿﻦ ﺑـﻮدن و ﺗﺤﺮﯾﻒ ﻧﮑﺮدن‬
‫آﯾﺎت و ﻗﺮآن و ﺣّﺘﯽ اﻣﯿﻦ ﺑﻮدن و اﻣﺎﻧﺎت ﺑﻄﻮر ﮐﻠّﯽ داده ﺷﺪه دو ﻧﻔﺮ ﭼﺎپ ﮐﻨﻨﺪه ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ دﺳﺖ ﺑﺰﻧﻨﺪ ﻣﮕﺮ در ﮐﺸﻮر ﻣﺎ‬
‫ﮐﻪ ﻫﺰاران ﮐﺘﺎب اﻓﺴﺖ و ﭼﺎپ ﺷﺪه در ﯾﮏ ﻣﻮرد آﻧﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌّﺼﺒﺎﺗﯽ دﯾﺪ؟ اﻣﯿﺪ اﺳﺖ اﺧﺘﻼف ﺑﻪ اﺗّﻔﺎق ﻣﺒّﺪل ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﻮﯾﺶ و ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺷﻌﺎر آﻧﻬﺎ ﮐﺎري ﺑﺲ ارزﺷﻤﻨﺪ اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ آﻧﻬﻢ ﺑﺎ ﭼﺎﭘﻬﺎي ﺳﻨﮕﯽ و ﮐﺎر ﻃﺎﻗﺖ ﻓﺮﺳﺎ‪.‬‬
‫و دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺎب ﻧﺎﻣﻪ داﻧﺸﻮران‪ -‬ﺷﺮح ﺣﺎل ﺷﺸﺼﺪ ﺗﻦ از ﻓﺤﻮل ﻋﻠﻢ و ادب و ﻣﻌّﺮﻓﯽ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن و ﺟﺎﻣﻌﻪ اﯾﺮان‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﮐﺘﺎب ﻫﺰار و‬
‫ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺻﻔﺤﻪاي ﭼﺎپ ﺳﻨﮕﯽ ﺑﺎ ﻗﻄﻊ ﺑﺰرگ ﺷﺮح ﻗﺎﻣﻮس اﻟّﻠﻐﻪ ﻓﯿﺮوزآﺑﺎدي ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟّﻠﻐﻪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻬـﺞ اﻟﺒﻼـﻏﻪ ﻻـﻫﯿﺠﯽ‪ ،‬ﭼـﺎپ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺟﻼـﻟﯿﻦ و ﺻـﺪﻫﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪ دﯾﮕﺮ از آﺛـﺎر دﯾﻨﯽ ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ادﺑﯽ ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ وزارت راد‬
‫ﻣﺮداﻧﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﻗﺎﺋﻢ ﻣﻘﺎم ﻓﺮاﻫﺎﻧﯽ و اﻣﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﺳﺘﯿﺰ و داﻧﺶ ﭘﺮور اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎن ﺧﻮﯾﺶ را در راه ﺑﺮ ﮐﻨـﺪن ﺟﻬﻞ و ﻓﺴﺎد اﺧﻼق‬
‫ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎ و ﮐﻮﺗﺎه ﻧﻤﻮدن دﺳﺖ ﻃّﻤﺎع و آزﻣﻨﺪ اﺟﺎﻧﺐ از اﯾﺮان ﻓﺪا ﮐﺮدﻧﺪ )رواﻧﺸﺎن ﺷﺎد(‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﺘﺪرﯾﺞ ﮐﻪ ﻏﺮب زدﮔﺎن ﺑﺮ ﻣﺴﻨﺪ اﻣﻮر ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ اّﻣﺖ را از اﺳﻼم ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﻪ آﺛﺎري ﻫﻤﭽﻮن )ﺳﻪ ﺗﻔﻨﮕﺪار‪ ،‬ﺣﺎﺟﯽ ﺑﺎﺑﺎ‪ ،‬ﮐﻨﺖ دو‬
‫ﻣﻮﻧﺖ ﮐﺮﯾﺴـﺘﻮ و دهﻫﺎ ﮐﺘﺎب ﺗﻔﺮﯾﺤﯽ و ﺗﺨـﺪﯾﺮ ﮐﻨﻨـﺪه و ﻏﺮب ﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ ﺳﻮق دادﻧـﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﺪرﯾـﺞ در ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﮐﻪ ﻫﺸـﺘﺎد ﯾﺎ ﻧﻮد در ﺻـﺪ‬
‫ﻣﺮدﻣﺶ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷـﺘﻦ ﻧﻤﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ و از ﻣﻘّﺪﻣﺎت ﺗﮑﺎﻣﻠﯽ ﻋﻠﻢ ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ ﻧﻈﺮات ﺧﺎﻧﻤﺎن ﺑﺮاﻧﺪ از )ﻓﺮوﯾﺪ( و اﺻﺎﻟﺖ دادن‬
‫ﺑﻪ ﻏﺮﯾﺰه ﺟﻨﺴـﯽ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻓﺮﺿـّﯿﻪﻫﺎﺋﯽ از داروﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻨﯿـﺎدش ﺑﺮ ﺣﻠﻘﻪﻫـﺎي ﻣﻔﻘﻮده و ﭘﻨـﺪارﻫﺎي ﺧﺎم ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﮔﻮﯾﻨـﺪهاش ﻫﻨﻮز‬
‫روﺷﻦ ﻧﺒﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آﺧﺮﯾﻦ اﺣﮑـﺎم ﻋﻠﻤﯽ و ﻧﯿﺰ ﭘﻨـﺪارﻫﺎي ﺳﺮاﺳـﺮ ﺗﻨـﺎﻗﺾ ﻣﻮرﯾﺲ ﻣﺘﺮﻟﯿﻨﮓ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ دﯾﻮاﻧﮕﯽ ﻣﺒﺘﻼ ﺷـﺪ ﺑﺎزارﺷﺎن‬
‫آﻧﭽﻨﺎن رواج ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي او را ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﻧﺴﺨﻪ ﺑﺪل ﻧﻤﻮدن در ﺗﯿﺮاژ وﺳﯿﻊ ﺑﭽﺎپ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗـﺎ اﯾﻨﮑﻪ در اﺛﺮ ﺟﻨـﮓ ﺟﻬـﺎﻧﯽ دّوم و ﺷـﮑﺴﺖ ﺣﺼﺎرﻫـﺎ‪ ،‬ﺗﺤّﻮﻟﯽ اﺳـﻼﻣﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﺪﯾـﺪ آﻣـﺪ و ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي اﺳـﻼﻣﯽ و‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺤﺖ اﻟﻠّﻔﻈﯽ ﻗﺮآن ﺑﺎ دهﻫﺎ ﻗﻄﻊ و ﻓﺮم ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﯿﺪ و ﮐﺎر ﮐﺘﺎب ﺟﻨﺒﻪ ﺳﻮد ﻃﻠﺒﯽ و ﺗﺠﺎري ﺑﺨﻮد ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي ﺗﻤّﺪن ﻋﺮب و ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم و ﻋﺮب در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪119 :‬‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾـﺦ ﻣﺮوج اﻟـّﺬﻫﺐ ﻣﺴـﻌﻮدي ﮐـﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷـﺘﺎﺑﺰدﮔﯽ در ﮐـﺎر را در ﺳﺮاﺳـﺮ ﮐﺘـﺎب ﮐﻪ ﺣّﺘﯽ ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﯾـﮏ ﺑﺎر ﻫﻢ‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺤﯽ ﯾﺎ ﺷﺮﺣﯽ در ﭘﺎورﻗﯽ ﻧﺪارد ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ اﺣﻮال داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺪﻓﺸﺎن از ﺗﺄﻟﯿﻒ و ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ ،‬ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻋﻘﻞ و ارﺷﺎد و راﻫﻨﻤﺎﺋﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻌﻘﻮﺑﯽ ﮐﻪ از ﺳﻮي ﻓﻘﯿﺪ ﻓﺎﺿﻞ دﮐﺘﺮ ﻣﺤّﻤﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ آﯾﺘﯽ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1342‬ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد ﻣﺘﻌّﻬﺪ ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﻮدن ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺻـﻔﺤﺎت ﮐﺘﺎب و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﮐﺘﺎب‪ -‬اﻟﺒﻠﺪان‪ -‬ﮐﻪ ﺑﺎز از ﺳﻮي ﻫﻤﺎن ﻣﺘﺮﺟﻢ ﭼﺎپ ﺷﺪه ﻣﻤﻠﻮ‬
‫از زﯾﺮ ﻧﻮﯾﺴﯽ‪ ،‬ﺗﻮﺿﯿﺢ و راﻫﻨﻤﺎﺋﯽ ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي ﻣﺤّﻤﺪ ﭘﺮوﯾﻦ ﮔﻨﺎﺑﺎدي ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﻀﻞ و ﻋﻠﻤﺶ در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺎب‪ -‬ﻣﻘّﺪﻣﻪ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺮﺣﻮم آﯾﺘﯽ ﮐﺘﺎﺑﺶ‬
‫ﺳﺮﺷﺎر را ﻓﻮاﯾﺪ ﺗﻮﺿﯿﺤﯽ در ﭘﺎورﻗﯽﻫﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﯾﺎ ﻣﺘﺮﺟﻢ و ﻣﺤّﻘﻖ ﻓﺎﺿﻞ ﺷـﯿﺦ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﺑﻬﺒﻮدي ﮐﻪ ﻋﻤﻖ ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬و ﺗﺴـّﻠﻄﺶ ﺑﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ در ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺗﺼـﺤﯿﺢ ﯾﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻤﻮده‬
‫ﺑﺨﻮﺑﯽ ﭘﯿﺪاﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﯾﺎ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﮐﺘﺎب‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻤّﺪن اﺳـﻼم و ﻋﺮب ﮔﻮﺳـﺘﺎوﻟﺒﻮن‪ -‬آﻗﺎي ﻫﺎﺷﻢ ﺣﺴـﯿﻨﯽ ﮐﻪ در زﯾﺮ ﻧﻮﯾﺴﯽﻫﺎ راﻫﻨﻤﺎﺋﯽ او و ﻧﻘﺪ ﺑﺮ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‬
‫ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﻬﺮ ﺗﻘﺪﯾﺮ‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﻓﻮاﺋﺪي ﮐﻪ در ﮐﺎر ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺼﻮرت ﺗﻮﺿـﯿﺢ در ﭘﺎورﻗﯽ وﺟﻮد دارد و در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺎب‪ -‬ﻣﺸﺎﻫﺪ اﻟﻘﯿﺎﻣﮥ‪ -‬از ﺳّﯿﺪ ﻗﻄﺐ ﺑﻨﺎم‪-‬‬
‫دور ﻧﻤـﺎي رﺳـﺘﺎﺧﯿﺰ در ادﯾـﺎن ﭘﯿﺸـﯿﻦ و ﻗﺮآن‪ -‬ﮐﻪ ﻣﺤﺘـﻮاي ﮐﺘـﺎب اﺳﺖ آن روش ﻣﻔﯿـﺪ واﻗـﻊ ﺷـﺪ‪ ،‬ﻟـﺬا ﺑﺮاي ﮐـﺎر ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ‪-‬‬
‫ﻣﻔﺮدات اﻟﻔﺎظ ﻗﺮآن‪ -‬از راﻏﺐ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ‪ ،‬از ﺗﻤﺎم اﻣﮑﺎﻧﺎت ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺑﺨﺼﻮص از ﻗﺮن دّوم ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺆﻟّﻒ )ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ( و‬
‫ﻧﯿﺰ آﺛﺎر ﺑﻌﺪي ﺗﺎ زﻣﺎن ﺣﺎﺿﺮ در ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﺸﺮده و ﻓﺼﯿﺢ ﮐﺘﺎب اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮐـﺎر ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﺘﻮن‪ ،‬ﺑﻌـﺪ از ﺗﺤّﻮﻟﯽ اﻧﻘﻼـﺑﯽ اﺳـﻼﻣﯽ ﮐﻪ در ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺰرگ ﻣﺎ در ﺟﻬﺎن اﻣﺮوز ﺑﻮﺟﻮد آﻣـﺪه رﺳﺎﻟﺖ و‬
‫ﻣﺴـﺌﻮﻟّﯿﺖ دﺳﺖ اﻧـﺪرﮐﺎران ﮐﺘـﺎب را ﮐﻪ زﯾﺮ ﺳﺎز ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻧﻘﻼﺑﯽ اﺳـﻼﻣﯽ ﻣﺎ اﺳﺖ ﺑﻤﺮاﺗﺐ اﻓﺰون ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ ﺑﻌـﺪ ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪120 :‬‬
‫از اﻧﻘﻼـب ﻫﻢ ﻣﺘﺄّﺳـ ﻔﺎﻧﻪ ﮔﺮوﻫﯽ ﻓﺮﺻﺖ ﻃﻠﺐ از اﺳـﺘﻘﺒﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺟﻮاﻧﺎن و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺎ از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺘﺎب ﻧﻤﻮدهاﻧـﺪ ﺑﮑﺎر ﺳﻮد ﺟﻮﺋﯽ ﯾﺎ اﺣﯿﺎﻧﺎ‬
‫ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت ﺑﻨﻔﻊ آرﻣﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧـﺪ و آﺛﺎر اﻓﺮادي ﺳﺮﺷـﻨﺎس ﮐﻪ ﺷـﻬﺮﺗﯽ ﮐﺴﺐ ﮐﺮدهاﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻠﻪ ﻧﻤﻮده و ﺑﺎ ﻗﯿﭽﯽ ﮐﺮدن ﻧﻮﺷـﺘﻪﻫﺎ و‬
‫ﻧﻈﺮات آﻧﻬـﺎ و ﭘﯿﻮﻧـﺪ دادن ﺑﻪ اﻓﮑـﺎر ﺧﻮد دﻫﻬﺎ و ﺻـﺪﻫﺎ ﮐﺘﺎب و ﺟﺰوه ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﺎﻧﺪهاﻧـﺪ ﮐﻪ ﺑﺤﻤـﺪ اﻟّﻠﻪ ﺣﻮادث ﺟﻬﺎﻧﯽ و داﺧﻠﯽ و‬
‫رﺷـﺪ روز اﻓﺰون ﺑﯿﺶ از اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻮﺟﻮاﻧﺎن و ﺟﻮاﻧﺎن و داﻧﺸـﺠﻮﯾﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺸـﮑﻼت ﻫﻢ ﻓﺎﺋﻖ آﻣـﺪه و ﻗﺪرت ﺗﻤﯿﺰ و ﺗﺸـﺨﯿﺺ‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﺨﻮﺑﯽ ﺳﺮه را از ﻧﺎﺳﺮه‪ ،‬ﺣّﻖ را از ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬ﻋﻠﻢ را از ﻟﻌﺎب ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬اﺳﻼم را از ﮐﻔﺮ‪ ،‬ﺟﺪا ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ﻟَﻬﺎِد اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا ِإﻟﯽ ِﺻﺮاٍط ُﻣْﺴَﺘِﻘﯿٍﻢ‪ /54 -‬ﺣﺞ( ﺑﺮاﺳﺘﯽ و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﺎدي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﻧﺪ ﺑﺴﻮي راه ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﺸﺮده ﮐﺘﺎب در زﯾﺮ ﻧﻮﯾﺴﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﺷﺮح اﺳﺖ ‪ ...‬ص ‪120 :‬‬
‫‪ -1‬ﺑﯿﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮي در ﻣﻌﺎﻧﯽ رﯾﺸﻪاي واژهﻫﺎ از ﮐﺘﺐ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻋﺒﺎرات ادﺑﯽ ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ ﺑﻪ اﺷﺎره ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪه ﺑﺎ اﺳﺘﺸﻬﺎد ﺑﻪ اﺷﻌﺎر ﭘﺎرﺳﯽ ﮔﻮي‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺷﺮح و وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﻪ‪ ،‬ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞﻫﺎ و اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺗﺎرﯾﺨﯽ ادﺑﯽ از ﮐﺘﺐ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺗﺮﺟﻤﻪ روان و ﮐﺎﻣﻞ و ﻧﻮﺷﺘﻦ آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﮐﻠﻤﻪ آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﺷﺪه‪.‬‬
‫‪ -5‬ﻧﻮﺷﺘﻦ اﺑﯿﺎت ﺷﻌﺮي و ﻧﺎم ﺷﻌﺮي ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ در ﻣﺘﻦ ﯾﮏ ﻣﺼﺮاع آن آﻣﺪه‪.‬‬
‫‪ -6‬ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﻪ راﻏﺐ ﻧﻤﻮده ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﺘﻔﺎﺳﯿﺮ ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ از ﻣﺆﻟّﻒ ﺑﺎ ﺷﻮاﻫﺪ آﻧﻬﺎ‪.‬‬
‫‪ -7‬ﺧﻼﺻﻪ و ﻓﻬﺮﺳﺘﯽ از ﻣﻌﺎﻧﯽ ﯾﮏ واژه ﮐﻪ ﺑﻄﻮر ﻣﻔّﺼﻞ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ﺗﺎ در ذﻫﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪121 :‬‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -8‬اﻏﻼط ﻧﺴﺨﻪﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر ﺑﻮده و ﺻﺤﯿﺢ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﺮاﺟﻊ و ﻣﺂﺧﺬ آﻧﻬﺎ‪.‬‬
‫‪ -9‬ﺷﺮح ﻣﺨﺘﺼﺮ و ﺟﺎﻣﻌﯽ از اﻋﻼم و ﺷﺨﺼّﯿﺖﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ ذﮐﺮ ﺷﺪه‪.‬‬
‫‪ -10‬ذﮐﺮ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي درك ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻔﻬﻮم واژه ﯾﺎ آﯾﻪاي ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﺑﻮده‪.‬‬
‫‪ -11‬ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﺴﻞ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻣﺎ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ و در ﻣﺘﻦ اﺷﺎره ﺷﺪه‪.‬‬
‫‪ -12‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن آﯾﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده واﻗﻊ ﺷﺪه و راﻏﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻮﺗﺎه و ﺻﺤﯿﺤﯽ از آن ﻧﻤﻮده‪.‬‬
‫روش ﮐﺎر و ﺳﺒﮏ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺎب ‪ ...‬ص ‪121 :‬‬
‫ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﮐﻪ ﭘﺎي ﺑﻨﺪ ﺗﻘﻮاي ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺎر ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ از ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺸﮑﻞﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﺗﺤﺖ اﻟﻠّﻔﻈﯽ و واژه ﺑﻪ‬
‫واژه ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ ﭼﯿﺰي ﻧﺎﻣﻔﻬﻮم و ﺛﻘﯿﻞ در ﻣﯽآﯾﺪ و اﮔﺮ آزاد ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﻨﺪ ﺑﯿﻢ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ از ﻣﻌﻨﯽ اﺻﻠﯽ ﺧﺎرج ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ در ﻫﻤﺎن ﭼﻬﺎر ﭼﻮب ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻣﺤﺼﻮل اﻧﺪﯾﺸﻪ‪ ،‬و زﺣﻤﺎت ﻓﮑﺮي داﻧﺸﻤﻨﺪي را ﮐﻪ ﻏﺎﺋﺐ اﺳﺖ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ زﻣﺎن‬
‫ﯾﮏ ﻓﺼﻞ را در ﺟﻤﻠﻪ او ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫـﺪ ﻣﺴـﺌﻮﻟّﯿﺘﯽ ﺑﻌﻬـﺪه ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و ﻧﯿﺰ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻓﮑﺎر ﻫﺰاران ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻣﺘﻌّﻬﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎرش ﺣّﺘﯽ‬
‫اﻻﻣﮑـﺎن ﺧـﺎﻟﯽ از ﻧﻘﺺ ﺑﺎﺷـﺪ اﯾﻨﭽﻨﯿـﻦ ﻣﺤـﺪودّﯾﺖﻫﺎﺋﯽ وﺟـﻮد دارد‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻـﺎ در ﻣـﻮرد ﮐﺘـﺒﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻣـﻮن ﻗﺮآن و ﺗﻔﺴـﯿﺮ و ﺗـﻮﺟﯿﻪ‬
‫واژهﻫﺎي ﻗﺮآن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻟـﺬا ﺣّﺘﯽ اﻻﻣﮑـﺎن ﮐﻮﺷـﺶ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﻣﺘﻦ ﺑﺴـﯿﺎر ادﺑﯽ ﻋﺮﺑﯽ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﺼﻮرت ﻣﺘﻨﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ ﻓﺎرﺳـﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎردﻫﻢ در آﯾـﺪ و‬
‫ﻋﺮﺿﻪ ﺷﻮد ﺑﻄﻮري ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻧﮑﺎت ﻓﻮق در آن رﻋﺎﯾﺖ ﺷﻮد و اﮔﺮ ﺣﻤﻞ ﺑﺮ ﺗﻮﺻـﯿﻒ ﻧﺒﺎﺷـﺪ در ﺗﺎرﯾـﺦ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪،1‬‬
‫ص‪122 :‬‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺷﺎﯾﺪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات راﻏﺐ ﺑﺼﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﮑﯽ از ﻧﺎﻫﻨﺠﺎرﺗﺮﯾﻦ و ﺻـﻌﺐﺗﺮﯾﻦ راﻫﻬﺎ ﺑﻮده ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻗﻄﻌﺎ‬
‫ﺧﺎﻟﯽ از ﺳﻬﻮ ﻧﯿﺰ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻣﯿـﺪ اﺳﺖ ﺑﺰرﮔـﺎن ﻋﻠﻢ و ادب و ﺧﻮاﻧﻨـﺪﮔﺎن ﻋﺰﯾﺰ آﻧﺮا ﺑﺮ ﻋﻈﻤﺖ و ﮔﺮاﻧﺒﺎري ﮐﺎر ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻓﺮﻣﺎﯾﻨـﺪ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ده ﺳﺎﻋﺖ در دﻫﻬﺎ ﮐﺘﺎب‬
‫ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦ رﯾﺸﻪ درﺳﺖ ﯾﮏ ﻋﺒﺎرت ﯾﺎ ﺿـﺮب اﻟﻤﺜﻞ وﻗﺖ ﺻـﺮف ﺷـﺪه‪ ،‬ﺑﺎﯾﻦ اﻣﯿـﺪ ﮐﻪ ﺧـﺪﻣﺘﯽ در ﺧﻮر و ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ اﻧـﺪﯾﺸﻪﻫﺎي رﺷـﺪ‬
‫ﯾﺎﺑﻨﺪه ﻧﺴﻞ ﻋﺰﯾﺰ ﻣﯿﻬﻦ اﺳﻼﻣﯽﻣﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از ﮐﻠﻤﺎت ﺛﻘﯿﻞ و دﯾﺮ ﻓﻬﻢ ﺧﻮدداري ﺷﺪه و اﻓﺮاط در ﺳﺎده ﻧﻮﯾﺴـﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ آﯾﺎت و ﺗﻮﺿـﯿﺤﺎت ﻣﺨﺘﺼـﺮي اﮔﺮ در ﻣﺘﻦ‬
‫ﻻـزم ﺑﻮده در ﻫﻼـﻟﯿﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه و اﺻﻮﻻـ ﻏﯿﺮ از ﺧﻮد آﯾـﺎت ﺗﻤـﺎم ﻣﻄـﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ از آﻏـﺎز ﮐﺘﺎب )از ﮐﺘﺎب اﻟﻒ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﮐﺘﺎب ي( در‬
‫ﻫﻼﻟﯿﻦ ﻗﺮار دارد از ﻣﺘﺮﺟﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻤﺎره آﯾﺎت و ﻧﺎم ﺳﻮرهﻫﺎ ﺑﺮاي ﺳﻬﻮﻟﺖ ﮐﺎر ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﭘﺲ از ذﮐﺮ ﻫﺮ آﯾﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺚ و‬
‫رواﯾﺎت ﻧﯿﺰ در دو ﮐﻤﺎﻧﮏ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻮاﻫﺪ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮي ﮐﻪ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﺎ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﯾﺎ ﺟﻤﻠﻪاي ﻋﺮﺑﯽ از اﺻﻞ ﻣﺼﺎدر آﻧﻬﺎ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ و اﯾﻦ ﮐﺎر در ﺗﺤﻘﯿﻖ‬
‫ﺿﺮوري اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻏﺎﻟﺒـﺎ ﻋـﺎدت ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻮاﻫـﺪ را ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻣﺄﺧـﺬ دﺳﺖ دّوم و ﺳّﻮم در ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﻻزم ﺑﻮد آن‬
‫ﭼﻨﺎن ﺷﻮاﻫـﺪي ﻫﻢ روﺷﻦ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﭽﻮن آﺑﯽ زﻻل و ﮔﻮارا در ﻇﺮﻓﯽ از ﺳـﺮ ﭼﺸـﻤﻪاي ﮐﻪ ﺟﺎ و ﻣﮑﺎن و آدرﺳـﺶ ﻫﻢ روﺷﻦ ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫ﺗﻘﺪﯾﻢ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺷﻮد ﺗﺎ ﻫﺮ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻬﻤﺎن آﺑﺸﺨﻮر و ﻣﻨﺸﺎء رﺟﻮع ﮐﻨﺪ و از زﻻل ﻣﻌﻨﻮي داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺳﯿﺮاب ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻟـﺬا ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﻋﯿﻨﺎ از ﻣﺂﺧﺬ اﺻـﻠﯽ ﺑﺎزﮔﻮ ﺷﺪ ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ دو ﺑﺎر ﻣﺎﺷـﯿﻦ ﺷﺪه و اوراق ﮐﺘﺎب ﺑﺎ دّﻗﺖ ﺗﺼـﺤﯿﺢ ﺷﺪه ﺑﺎز اﻣﮑﺎن دارد اﻏﻼﻃﯽ‬
‫ﭼﺎﭘﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از دّﻗﺖ دﯾﺪﮔﺎن رّد ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺧﻄﺎي ﺣﻮاس اﻣﺮي ﻋﺎدي و ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖﻫﺎي اﻋﻼم و اﺣﺎدﯾﺚ و اﺷـﻌﺎر از ﻧﺴـﺨﻪ ﻧﺪﯾﻢ ﻣﺮﻋﺸـﻠﯽ اﺳﺖ و ﺑﺎ دو ﻧﺴـﺨﻪ دﯾﮕﺮ ﺟﻤﻌﺎ از ﺳﻪ ﻧﺴـﺨﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻤﺎم اﻏﻼط در ﻫﺮ ﺳﻪ ﻧﺴﺨﻪ ﺑﻬﻤﺎن ﺻﻮرت ﻏﻠﻂ‪ .‬ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪123 :‬‬
‫ﯾﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪ آن ﮐﻪ در ذﯾﻞ واژه‪ -‬ﺛﻨﯽ‪ -‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬اﻟﻤﺜﻨﺎه ﻣﺎ ﺛﻨﯽ ﻣﻦ ﻃﺮف اﻟّﺰﻣﺎن‪ -‬ﮐﻪ ﺻﺤﯿﺢ آن‪ -‬ﻃﺮف اﻟّﺰﻣﺎم‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫)اﺳﺎس اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ /‬زﻣﺨﺸـﺮي ‪ -102‬ﻣﻘـﺎﺋﯿﺲ اﻟّﻠﻐﻪ‪ /‬اﺑﻦ ﻓﺎرس ‪ -392 /1‬ﺟﻤﻬﺮه اﻟّﻠﻐﻪ‪ /‬اﺑﻦ درﯾـﺪ ‪ 52 /2‬و ‪ -469 /3‬ﺗﻬﺬﯾﺐ‪ /‬ازﻫﺮي ‪/15‬‬
‫‪ -135‬اﻟّﺮاﺋﺪ‪ -‬ﻗﺎﻣﻮس اﻟّﻠﻐﻪ‪ /‬ﻓﯿﺮوز آﺑﺎدي(‪.‬‬
‫و دﻫﻬـﺎ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿـﻞ ﻋﺒـﺎرات و واژهﻫـﺎ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ اﻟﻬﯽ ﻫﻤﻪ آﻧﻬـﺎ ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺷـﺪه و ﻋّﻠﺖ وﺟﻮد اﻏﻼـط در ﺗﻤـﺎم ﭼﺎﭘﻬﺎي‬
‫ﻣﻔﺮدات اﯾﻨﺴﺘﮑﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﮐﺴﯽ ﺣّﺘﯽ در ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﺎرﻫﺎ از ﭼﺎپ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺳﻮد ﺑﺮدﻧﺪ در ﺻﺪد اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮﻧﯿﺎﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦﻫﺎ‬
‫ﺑﻮد ﺷّﻤﻪاي از آﻧﭽﻪ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﮐﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺧﺪﻣﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎم ﻣﺼﺎدر و ﻣﺮاﺟﻌﯽ ﮐﻪ در ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ از آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه ‪ ...‬ص ‪123 :‬‬
‫‪ -1‬ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ اﻓﺴﺖ ﺷﺪه از روي ﭼﺎپ ﻓﺮاﻧﮑﻔﻮرت‪ -‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﮑﺘﺒﻪ اﻟّﺼﺪر‪ -‬ﺗﻬﺮان ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮو‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ ﭘﻨﺞ ﺟﻠﺪي ﺷﺮح اﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺤﺪﯾﺪ‪ -‬ﭼﺎپ‪ -‬ﺑﯿﺮوت ‪ 1382‬ه‪ -‬ﻣﮑﺘﺒﮥ اﻟﺤﯿﺎة‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ دﮐﺘﺮ ﺻﺒﺤﯽ ﺻﺎﻟﺢ ﺑﺎ ﻣﺰاﯾﺎي ﻓﻬﺎرس ﻣﺘﻌّﺪد‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ ﻓﯿﺾ اﻻﺳﻼم‪.‬‬
‫‪ -5‬ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻏﺮﯾﺐ اﻟﻘﺮآن اﻟﮑﺮﯾﻢ ﺷـﯿﺦ ﻓﺨﺮ اﻟـّﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾﺤﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ 1372‬ه‪ -‬در ﻧﺠﻒ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﮐـﺎﻇﻢ ‪ -6‬ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺗﺒﯿﺎن از ﺷﯿﺦ‬
‫ﻃﻮﺳﯽ )ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ( ﭼﺎپ ‪ 1372‬ﻧﺠﻒ ﺑﺎ ﻣﻘّﺪﻣﻪاي ﻣﻔّﺼﻞ از آﻏﺎ ﺑﺰرگ ﺗﻬﺮاﻧﯽ‪.‬‬
‫‪ -7‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن از اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻃﺒﺮﺳﯽ ﭼﺎپ اﻓﺴﺖ ‪ 1379‬ه‪ -‬ﭼﺎپ اﺳﻼﻣﯿﻪ‪ -‬در ﺳﻪ ﻫﺰار ﺻﻔﺤﻪ‪ 10 -‬ﻣﺠّﻠﺪ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪124 :‬‬
‫‪ -8‬ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﮐﺸﻒ اﻻﺳﺮار و ﻋﺪة اﻻﺑﺮار ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺧﻮاﺟﻪ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ اﻧﺼﺎري ﺗﺄﻟﯿﻒ رﺷﯿﺪ اﻟّﺪﯾﻦ ﻣﯿﺒﺪي‪ -‬ﭼﺎپ ‪ 1331‬ه ش‪ ،‬ﭼﺎپ‬
‫ﻣﺠﻠﺲ در ‪ 10‬ﻣﺠّﻠﺪ‪.‬‬
‫‪ -9‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐّﺸﺎف از ﺟﺎر اﻟّﻠﻪ زﻣﺨﺸﺮي )ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ ﻋﻤﺮ( ﭼﺎپ ﺑﯿﺮوت‪ -‬در ﭼﻬﺎر ﺟﻠﺪ‪ -‬دار اﻟﮑﺘﺎب اﻟﻌﺮﺑﯽ‪.‬‬
‫‪ -10‬ﺗﻨﻮﯾﺮ اﻟﻤﻘﺎﯾﺲ ﻣﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس در ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﻪ ﻣﺸﻬﺪ اﻟﺤﺴﯿﻦ ﻗﺎﻫﺮه‪ -‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ ﺳﯿﺪ اﻻﻫﻞ‪ 1384 -‬ه‪.‬‬
‫‪ -11‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻟا ﻤﻨﺎر از ﺷﯿﺦ ﻣﺤّﻤﺪ ﻋﺒﺪه‪ -‬ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ‪ 1373‬در ‪ 12‬ﻣﺠﻠّﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -12‬ﺗﻔﺴﯿﺮ روح اﻟﺒﯿﺎن از ﺷﯿﺦ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺣّﻘﯽ در ‪ 10‬ﻣﺠّﻠﺪ اﻓﺴﺖ ﮐﺘﺎﺑﻔﺮوﺷﯽ ﺟﻌﻔﺮي ﺗﺒﺮﯾﺰي‪ 1330 -‬ه ش‪.‬‬
‫‪ -13‬اﻟﺒﯿﺎن ﻓﯽ ﻏﺮاﯾﺐ اﻋﺮاب اﻟﻘﺮآن اﺑﻮ اﻟﺒﺮﮐﺎت اﺑﻦ اﻧﺒﺎري در دو ﻣﺠّﻠﺪ ﭼﺎپ ﻣﺼـﺮ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻃﻪ ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ و ﻣﺼـﻄﻔﯽ ﺳـﻘﺎ ‪1390‬‬
‫ﻫﺠﺮي‪.‬‬
‫‪ -14‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ از ﻓﺨﺮ رازي در ‪ 32‬ﻣﺠﻠّﺪ‪ 16 ،‬ﻣﺠﻠّﺪ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ‪.‬‬
‫‪ -15‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﻤﻔﻬﺮس از ﻓﺆاد ﻋﺒﺪ اﻟﺒﺎﻗﯽ ﭼﺎپ ﺑﯿﺮوت ‪.1364‬‬
‫‪ -16‬اﻧﻮار اﻟّﺘﻨﺰﯾﻞ و اﺳﺮار اﻟّﺘﺄوﯾﻞ ﻗﺎﺿﯽ ﺑﯿﻀﺎوي‪ -‬ﭼﺎپ ﺗﺮﮐّﯿﻪ ‪ -1305‬ﻣﻄﺒﻌﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯿﻪ‪.‬‬
‫‪ -17‬ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﺸﮑﻞ اﻟﻘﺮآن اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ دﯾﻨﻮري‪ /‬ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺳﯿﺪ اﺣﻤﺪ ﺻﻘﺮ ﭼﺎپ دار اﻻﺣﯿﺎء ﻣﺼﺮ‪ 1373 -‬ه‪.‬‬
‫‪ -18‬اﻟﺒﺮﻫﺎن ﻓﯽ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن ﺑﺪر اﻟّﺪﯾﻦ زرﮐﺸﯽ‪ -‬ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﺤّﻤﺪ اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ -‬ﭼﺎپ دار اﻻﺣﯿﺎء ﻣﺼﺮ‪ -‬در ﭼﻬﺎر ﻣﺠﻠّﺪ ‪ 1376‬ه‪.‬‬
‫‪ -19‬اﻻﺗﻘﺎن ﻓﯽ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن ﺟﻼل اﻟّﺪﯾﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﺮﺣﻤﻦ ﺳﯿﻮﻃﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﺤّﻤﺪ اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﭼﺎپ ﻗﺎﻫﺮه‪ -‬در ﭼﻬﺎر ﻣﺠّﻠﺪ‪.1387 -‬‬
‫‪ -20‬ﻣﻘّﺪﻣﺘﺎن ﻓﯽ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ آرﺛﺮ ﺟﻌﻔﺮي‪ -‬ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ و ﺑﻐﺪاد‪ 1954 -‬م‪.‬‬
‫‪ -21‬ﻣﺠﺎز اﻟﻘﺮآن اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪه ﻣﻌﻤﺮ ﺑﻦ ﻣﺜﻨﯽ ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺤّﻤﺪ ﻓﺆاد ﺳﺮﮔﯿﻦ‪ -‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪125 :‬‬
‫ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ‪ 1374 -‬ﻫﺠﺮي‪ -‬در دو ﻣﺠﻠّﺪ‪.‬‬
‫‪ -22‬ﻏﺮر اﻟﻔﻮاﺋﺪ و درر اﻟﻘﻼﺋﺪ ﻣﻌﺮوف ﺑﺎﻣﺎﻟﯽ ﻣﺮﺗﻀﯽ از ﺷﺮﯾﻒ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻋﻠﻮي‪ -‬ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﺤّﻤﺪ اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ -‬ﭼﺎپ دار اﻻﺣﯿﺎء‪-‬‬
‫‪ 1373‬ه‪.‬‬
‫‪ -23‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻟا ﻤﯿﺰان )ﻋﺮﺑﯽ( از ﺳﯿﺪ ﻣﺤّﻤﺪ ﺣﺴﯿﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﭼﺎپ آﺧﻮﻧﺪي‪ 1394 -‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ -24‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﻔﺎظ اﻟﻘﺮآن اﻟﮑﺮﯾﻢ از ﺳﻮي ﻣﺠﻤﻊ اﻟّﻠﻐﮥ اﻟﻌﺮﺑّﯿﮥ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ‪ 1390 -‬در دو ﻣﺠّﻠﺪ‪.‬‬
‫‪ -25‬اﺻﻮل ﮐـﺎﻓﯽ از اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ اﺳـﺤﻖ ﮐﻠﯿﻨﯽ ﺑـﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑـﺎﻗﺮ ﮐﻤﺮهاي و ﺣﺎج ﺳـﯿﺪ ﺟﻮاد ﻣﺼـﻄﻔﻮي در ‪4‬‬
‫ﻣﺠّﻠﺪ‪ 1388 -‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‪ 1348 ،‬ه‪ .‬ش‪.‬‬
‫‪ -26‬ﻣﺤﺎﺿﺮات اﻻدﺑﺎء از راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﻬﺬﯾﺐ اﺑﺮاﻫﯿﻢ زﯾﺪان‪ -‬ﭼﺎپ ﺑﯿﺮوت‪.‬‬
‫‪ -27‬اﻟﮑﺎﻣﻞ اﺑﻮ اﻟﻌّﺒﺎس ﻣﺒّﺮد ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺤّﻤﺪ اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ -‬در ‪ 4‬ﻣﺠّﻠﺪ‪ -‬ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ‪ -‬ﺑﺪون ﺗﺎرﯾﺦ ﭼﺎپ‪.‬‬
‫‪ -28‬ﺣﯿﺎة اﻟﺤﯿﻮان دﻣﯿﺮي از ﮐﻤﺎل اﻟّﺪﯾﻦ ﻣﺤّﻤﺪ ﻣﻮﺳﯽ دﻣﯿﺮي در دو ﻣﺠﻠّﺪ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ‪ 1389 -‬ه‪.‬‬
‫‪ -29‬اﻟّﻨﻮادر ﻓﯽ اﻟّﻠﻐﮥ اﺑﻮ زﯾﺪ اﻧﺼﺎري‪ -‬ﭼﺎپ ﺑﯿﺮوت ‪ 1967‬و ‪ -1981‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺳﻌﯿﺪ ﺧﻮري ﺷﺮﺗﻮﻧﯽ و ﻣﺤّﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﻘﺎدر اﺣﻤﺪ‪.‬‬
‫‪ -30‬اﻟﻔﺮوق ﻓﯽ اﻟّﻠﻐﮥ اﺑﻮ ﻫﻼل ﻋﺴﮑﺮي ﭼﺎپ ﻗﻢ ‪ -1353‬ﻣﮑﺘﺒﻪ ﺑﺼﯿﺮﺗﯽ‪.‬‬
‫)ﻓﺮوق اﻟّﻠﻐﻮّﯾﻪ(‪.‬‬
‫‪ -31‬ﻣﻘﺎﯾﯿﺲ اﻟﻠّﻐﮥ از اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻓﺎرس ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻋﺒﺪ اﻟّﺴﻼم ﻣﺤّﻤﺪ ﻫﺮون‪ -‬در ‪ 6‬ﻣﺠﻠّﺪ ‪ 1388‬ه‪.‬‬
‫‪ -32‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب )ﻟﺲ ﯾﺎ ﻟﺴﺎن( از ﺟﻤﺎل اﻟّﺪﯾﻦ ﻣﮑﺮم ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر در ‪ 15‬ﻣﺠّﻠﺪ ﭼﺎپ ﺑﯿﺮوت ‪ 1388‬ه‪.‬‬
‫‪ -33‬ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟّﻠﻐﮥ ﺻﺒﺢ ﯾﺎ ﺻﺤﺎح ﯾﺎ ﺗﺎج اﻟّﻠﻐﮥ و ﺻﺤﺎح اﻟﻌﺮﺑّﯿﻪ از اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪126 :‬‬
‫ﺑﻦ ﺣﻤﺎد ﺟﻮﻫﺮي ﺗﺤﻘﯿﻖ اﺣﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﻐﻔﻮر ﻋّﻄﺎر‪ -‬ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ در ‪ 6‬ﻣﺠّﻠﺪ‪ 1377 -‬ه‪.‬‬
‫‪ -35‬اﻟﻤﺤﮑﻢ و اﻟﻤﺤﯿﻂ اﻻﻋﻈﻢ از ﻋﻠّﯽ ﺑﻦ اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻦ ﺳـﯿﺪه )ﺑﻦ ﺳﯿﺪه( ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﺒﺪ اﻟّﺴﺘﺎر اﺣﻤﺪ ﻓﺮاح ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ‪ 1388‬ﻫﺠﺮي ﺗﺎ‬
‫‪ 6‬ﻣﺠّﻠﺪ ﭼﺎپ ﺷﺪه‪.‬‬
‫‪ -36‬اﻟﻤﺼـﺒﺎح اﻟﻤﻨﯿﺮ از اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ ﻓﯿﻮﻣﯽ در ﺷـﺮح ﮐﺒﯿﺮ راﻓﻌﯽ ﭼﺎپ ‪ 1347‬ه‪ -‬در دو ﻣﺠّﻠـﺪ ﺑﻪ ﺗﺼـﺤﯿﺢ ﻣﺤّﻤﺪ ﻣﺤﯽ اﻟّﺪﯾﻦ ﻋﺒﺪ‬
‫اﻟﺤﻤﯿﺪ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ‪.‬‬
‫‪ -37‬ﻗﺎﻣﻮس اﻟﻠّﻐﮥ )ﺷﺮح ﻗﺎﻣﻮس ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ( از ﻓﯿﺮوزآﺑﺎدي ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤّﻤﺪ ﺷﻔﯿﻊ ﻗﺰوﯾﻨﯽ در ﺳﺎل ‪ 1117‬ه‪ .‬ﮐﻪ در ‪ 1278‬ه ﭼﺎپ ﺳﻨﮕﯽ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﻗﺎﻣﻮس اﻟﻤﺤﯿﻂ( و )ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟّﻠﻐﻪ(‪.‬‬
‫‪ -38‬ﺗﺮﺗﯿﺐ اﻟﻘـﺎﻣﻮس اﺻـﻞ ﮐﺘـﺎب از ﻓﯿﺮوز آﺑﺎدي ﺑﺮﮔﺮداﻧـﺪه ﺷـﺪه ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﺎس اﻟﺒﻼﻏﻪ از ﻃﺎﻫﺮ اﺣﻤـﺪ زادي‪ -‬ﭼﺎپ ﺑﯿﺮوت در ‪6‬‬
‫ﻣﺠﻠّﺪ ‪ 1399‬ﻫﺠﺮي‪.‬‬
‫‪ -39‬ﺟﻤﻬﺮة اﻟّﻠﻐﮥ از اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ درﯾﺪ در ﭼﻬﺎر ﻣﺠّﻠﺪ ﭼﺎپ ﺣﯿﺪر آﺑﺎد ﻫﻨﺪ ‪ 1344‬ه‪.‬‬
‫‪ -40‬ﻣﺨﺘﺎر اﻟﺼّﺤﺎح ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﻘﺎدر رازي ﮐﻪ ﺗﻠﺨﯿﺺ ﺻﺤﺎح ﺟﻮﻫﺮي اﺳﺖ ﭼﺎپ ﺑﯿﺮوت ‪ 1967‬م‪.‬‬
‫‪ -41‬اﻟّﺮاﺋﺪ از ﺟﺒﺮان ﻣﺴﻌﻮد ﭼﺎپ دار اﻟﻌﻠﻢ ﺑﯿﺮوت ‪ 1967‬ﻣﯿﻼدي‪.‬‬
‫‪ -42‬ﮐﺸﺎف اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻓﻨﻮن از ﻣﺤّﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﻓﺎروﻗﯽ ﻗﻬﺎﻧﻮي در دو ﻣﺠﻠّﺪ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ‪ 1382‬ه‪.‬‬
‫‪ -43‬ﻗﺎﻣﻮس ﮐﺘﺎب ﻣﻘّﺪس ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺟﻤﯿﺰ ﻫﺎﮐﺲ ﭼﺎپ ﻃﻬﻮري ‪ 1349‬ه ش و ‪ 1928‬م‪ -‬ﺑﯿﺮوت‪.‬‬
‫‪ -44‬اﻟﻤﻌﺮب ﻓﯽ ﮐﻼم اﻟﻌﺮب از اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﺟﻮاﻟﯿﻘﯽ ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ اﺣﻤﺪ ﺷﺎﮐﺮ اﻓﺴﺖ ﺗﻬﺮان ‪ 1335‬ه‪.‬‬
‫‪ -45‬ﻏﺮاﺋﺐ ﻟا ّﻠﻐﮥ از رﻓﺎﺋﯿﻞ ﻧﺨﻠﻪ ﯾﺴﻮﻋﯽ‪ -‬ﭼﺎپ ﺑﯿﺮوت ‪ 1959‬ﻣﯿﻼدي‪.‬‬
‫‪ -46‬رﯾﺤﺎﻧﮥ اﻻدب از ﻣﺤّﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﻣﺪرس ﺗﺒﺮﯾﺰي در ‪ 6‬ﻣﺠﻠّﺪ ﭼﺎپ ‪ 1369‬ه‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪127 :‬‬
‫‪ -47‬ﻣﻘّﺪﻣﮥ اﻻدب از ﺟﺎر اﻟﻠّﻪ زﻣﺨﺸﺮي ﭼﺎپ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ‪ 1343‬ه ش در ‪ 3‬ﻣﺠﻠّﺪ‪.‬‬
‫‪ -48‬ﻓﻘﻪ اﻟّﻠﻐﮥ از اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ‪ 1357‬ه‪.‬‬
‫‪ -49‬ﻣﺠﻤﻊ اﻻﻣﺜﺎل از اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري ﻣﯿﺪاﻧﯽ ﺗﺼـﺤﯿﺢ ﻣﺤّﻤﺪ ﻣﺤﯽ اﻟّﺪﯾﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﭼﺎپ‬
‫ﻣﺼﺮ ‪ 2‬ﻣﺠّﻠﺪ‪ 1393 -‬ﻫﺠﺮي‪.‬‬
‫‪ -50‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ارﺷﺎد اﻻرﯾﺐ اﻟﯽ ﻣﻌﺮﻓﮥ اﻻدﯾﺐ از ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺮﺟﻠﯿﻮث ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ‪ 1933‬م‪ -‬در ‪ 7‬ﻣﺠﻠّﺪ‪.‬‬
‫‪ -51‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي در ‪ 5‬ﻣﺠّﻠﺪ دار ﺻﺎدر ﺑﯿﺮوت‪ 1388 -‬ه‪.‬‬
‫‪ -52‬ﻣﺮوج اﻟـّﺬﻫﺐ‪ -‬از ﻋﻠّﯽ ﺑﻦ ﺣﺴـﯿﻦ ﻣﺴـﻌﻮدي در ﭼﻬﺎر ﻣﺠّﻠﺪ و ‪ 9‬ﺟﻠـﺪ ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳـﯽ آن از ﺳﻮي اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳـﻢ‬
‫ﭘﺎﯾﻨﺪه‪.‬‬
‫‪ -53‬ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻌﻘﻮﺑﯽ از اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﯾﻌﻘﻮب‪) .‬اﺑﻦ واﺿﺢ( ﭼﺎپ دار ﺻﺎدر ﺑﯿﺮوت ‪ 1379‬ه و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺮﺣﻮم دﮐﺘﺮ آﯾﺘﯽ در دو ﻣﺠﻠّﺪ‪.‬‬
‫‪ -54‬اﻟﮑﺎﻣﻞ ﻓﯽ اﻟّﺘﺎرﯾﺦ از اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺷﯿﺒﺎﻧﯽ )اﺑﻦ اﺛﯿﺮ( ﭼﺎپ ﻧﺠﻒ و ﻗﻢ و ﺗﻬﺮان در ‪ 9‬ﻣﺠّﻠﺪ و ﭼﺎپ ﺑﯿﺮوت ‪ 1387‬ﻫﺠﺮي‪.‬‬
‫‪ -55‬ﻣﻘـّﺪﻣﻪ اﺑﻦ ﺧﻠـﺪون ﺑﻨﺎم ﮐﺘﺎب اﻟﻌﺒﺮ و دﯾﻮان اﻟﻤﺒﺘـﺪاء و اﻟﺨﺒﺮ از ﻋﺒـﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون ﭼﺎپ ﻣﺼـﺮ و ﺑﯿﺮوت در ﯾﮏ ﻣﺠّﻠﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﯽ آن در دو ﻣﺠّﻠﺪ از ﻣﺤّﻤﺪ ﭘﺮوﯾﻦ ﮔﻨﺎﺑﺎدي‪.‬‬
‫‪ -56‬ﻣﻔﺘﺎح اﻟّﺴﻌﺎده از اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﻃﺎش ﮐﺒﺮيزاده در دو ﻣﺠﻠّﺪ ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﮑﺮي ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ‪ 1968 -‬م‪.‬‬
‫‪ -57‬ﻫﻔﺖ دﻓﺘﺮ ﻣﺜﻨﻮي از ﻣﻮﻟﻮي ﺟﻼل اﻟّﺪﯾﻦ ﭼﺎپ ﮐﻼﻟﻪ ﺧﺎور از ﻧﺴﺨﻪ ﻧﯿﮑﻠﺴﻦ ﭼﺎپ ‪ 1320‬ه‪ .‬ش‪.‬‬
‫‪ -58‬ﮐﻠّﯿﺎت ﺳﻌﺪي ﭼﺎپ ﺷﻮرﯾﺪه ﺷﯿﺮازي در ﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -59‬دﯾﻮان ﺳﻨﺎﺋﯽ از ﺣﮑﯿﻢ ﻣﺠﺪود ﺑﻦ آدم ﺳﻨﺎﺋﯽ ﻋﺰﻧﻮي ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪128 :‬‬
‫ﻣّﺪرس رﺿﻮي ﭼﺎپ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ‪ 1341‬ه ش‪.‬‬
‫‪ -60‬دﯾﻮان ﻟﺒﯿﺪ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ اﺣﺴﺎن ﻋّﺒﺎس ﭼﺎپ ﺑﯿﺮوت ‪ 1962‬م‪.‬‬
‫‪ -61‬دﯾﻮان اﺑﻮ اﻟﻌﺘﺎﻫّﯿﻪ ﭼﺎپ دار ﺻﺎدر ﺑﯿﺮوت ‪ 1384‬ه‪.‬‬
‫‪ -62‬دﯾﻮان زﻫﯿﺮ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﻠﻤﯽ ﺑﻪ ﺗﺼﻨﯿﻒ اﺑﻮ اﻟﻌّﺒﺎس ﺛﻌﻠﺐ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ﺑﺎ ﺷﺮح اﺷﻌﺎر‪ -‬ﺳﺎل ‪ 1363‬ه‪.‬‬
‫‪ -63‬دﯾﻮان ﻧﺎﺑﻐﻪ ذﺑﯿﺎﻧﯽ ﭼﺎپ ﺑﯿﺮوت دار ﺻﺎدر‪.‬‬
‫‪ -64‬ﺷﺮوح ﺳﻘﻂ اﻟّﺰﻧﺪ از اﺑﻮ اﻟﻌﻼء ﻣﻌّﺮي ﺷﺮح ﺧﻮارزﻣﯽ ﺗﺒﺮﯾﺰي ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس‪ -‬در ‪ 4‬ﻣﺠّﻠﺪ ﭼﺎپ ‪ 1364‬ه‪.‬‬
‫‪ -65‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ از ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﻖ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ ﻧﺪﯾﻢ ﭼﺎپ ﻗﺎﻫﺮه و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﯽ آن ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ رﺿﺎ ﺗﺠّﺪد ‪ 1346‬ه‪ .‬ش‪.‬‬
‫‪ -66‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ از ﺷﯿﺦ ﻓﺨﺮ اﻟّﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾﺤﯽ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺳﯿﺪ اﺣﻤﺪ ﺣﺴﯿﻨﯽ ﭼﺎپ ﻣﺮﺗﻀﻮي ﺗﻬﺮان ‪ 1395‬ه در ‪ 6‬ﻣﺠّﻠﺪ‪.‬‬
‫‪ -67‬اﻟﻤﻠﻞ و اﻟّﻨﺤﻞ از اﺑﻮ اﻟﻔﺘﺢ ﻋﺒﺪ اﻟﮑﺮﯾﻢ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺤّﻤﺪ ﺳﯿﺪ ﮔﯿﻼﻧﯽ ﭼﺎپ ﻗﺎﻫﺮه دو ﻣﺠﻠّﺪ ‪ 1381‬ه‪.‬‬
‫‪ -68‬وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن از اﺑﻮ اﻟﻌّﺒﺎس ﺷـﻤﺲ اﻟّﺪﯾﻦ ﻗﺎﺿـﯽ اﺑﻦ ﺧﻠﮑﺎن ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺤّﻤﺪ ﻣﺤﯽ اﻟّﺪﯾﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ در ‪ 6‬ﻣﺠّﻠﺪ ﭼﺎپ ﻗﺎﻫﺮه‪،‬‬
‫‪ 1367‬ﻫﺠﺮي‪.‬‬
‫‪ -69‬اﻟﺤﻀﺎرة اﻻﺳﻼﻣّﯿﮥ ﻓﯽ اﻟﻘﺮن اﻟّﺮاﺑﻊ اﻟﻬﺠﺮي از آدم ﻣﺘﺰ‪ ،‬در دو ﻣﺠّﻠﺪ ﭼﺎپ ﻗﺎﻫﺮه و ﺑﯿﺮوت ‪ 1387‬ه‪.‬‬
‫‪ -70‬ﺗﻤّﺪن اﺳﻼم و ﻋﺮب از ﮔﻮﺳﺘﺎوﻟﻮﺑﻮن ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺳﯿﺪ ﻫﺎﺷﻢ ﺣﺴﯿﻦ ﭼﺎپ اﺳﻼﻣﯿﻪ ‪ 1347‬ه‪ .‬ش‪.‬‬
‫‪ -71‬ﻣﻐﻨﯽ اﻟّﻠﺒﯿﺐ از ﺟﻤﺎل اﻟّﺪﯾﻦ اﺑﻮ ﻣﺤّﻤﺪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ ﻫﺸﺎم ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺤّﻤﺪ ﻣﺤﯽ اﻟّﺪﯾﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ در دو ﻣﺠّﻠﺪ‪.‬‬
‫‪ -72‬اﻣﺎﻟﯽ ﻗﺎﻟﯽ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻗﺎﻟﯽ در دو ﻣﺠّﻠﺪ ﭼﺎپ دار اﻟﮑﺘﺐ ﻣﺼﺮ در ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺤّﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﺠﻮاد اﺻﻤﻌﯽ ‪ 1344‬ه‪.‬‬
‫‪ -73‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺼﻄﻠﺤﺎت ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﺋﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻣﻔﺮدات ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪129 :‬‬
‫راﻏﺐ در داﻧﺸﮑﺪه اﻟﻬّﯿﺎت و ﻣﻌﺎرف اﺳﻼﻣﯽ ‪ 1356‬ه‪.‬‬
‫‪ -74‬ﺿﺤﯽ اﻻﺳﻼم از اﺣﻤﺪ اﻣﯿﻦ ﻣﺼﺮي در ﭼﻬﺎر ﻣﺠﻠّﺪ‪ ،‬ﭼﺎپ ﻣﮑﺘﺒﻪ اﻟّﻨﻬﻀﻪ اﻟﻤﺼﺮﯾﻪ‪ 1385 -‬ه‪.‬‬
‫‪ -75‬ﻫﺪﯾﮥ اﻻﺣﺒﺎب از ﺣﺎج ﺷﯿﺦ ﻋّﺒﺎس ﻗّﻤﯽ‪ -‬ﭼﺎپ ‪ 1329‬ه ش ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ -76‬ﮐﺸﻒ ﻟا ّﻈﻨﻮن ﺣﺎﺟﯽ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﮐﺘﺎب ﭼﻠﺒﯽ‪ -‬ﭼﺎپ اﺳﻼﻣّﯿﻪ در دو ﻣﺠّﻠﺪ ‪ 1387‬ﻫﺠﺮي ﭼﺎپ اﻓﺴﺖ ﺟﻌﻔﺮي ﺗﺒﺮﯾﺰي‪.‬‬
‫‪ -77‬ﮐﺸﮑﻮل از ﺷﯿﺦ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻨﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﺼﻤﺪ ﻋﺎﻣﻠﯽ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ ﺷﯿﺦ ﺑﻬﺎﺋﯽ در ‪ 4‬ﻣﺠّﻠﺪ ﭼﺎپ ﻗﻢ ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺣﺎج ﻣﯿﺮزا ﻣﺤّﻤﺪ‬
‫ﺻﺎدق ﻧﺼﺮي ‪ 1378‬ه‪.‬‬
‫‪ -78‬ﻫﺪﯾﮥ اﻟﻌﺎرﻓﯿﻦ از اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻐﺪاد در ‪ 2‬ﻣﺠّﻠﺪ ﭼﺎپ اﻓﺴﺖ ﺟﻌﻔﺮي ﺗﺒﺮﯾﺰي ‪ 1387‬ﻫﺠﺮي )ذﯾﻞ ﮐﺸﻒ اﻟّﻈﻨﻮن(‪.‬‬
‫‪ -79‬اﻟّﻄﺒﻘﺎت اﻟﮑﺒﺮي از اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﮐﺎﺗﺐ واﻗﺪي در ‪ 9‬ﻣﺠّﻠﺪ ﭼﺎپ دار ﺻﺎدر‪ -‬ﺑﯿﺮوت ‪ 1376‬ه‪.‬‬
‫‪ -80‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻻدب اﻟﻌﺮﺑﯽ از ﺷﺎرل ﺑﺮوﮐﻠﻤﺎن در ﭼﻬﺎر ﻣﺠّﻠﺪ ﭼﺎپ دار اﻟﻤﻌﺎرف ﻣﺼﺮ ﺗﺼﺤﯿﺢ دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻠﯿﻢ ﻧّﺠﺎر ‪ 1968‬م‪.‬‬
‫‪ -81‬ﺗﺬﮐﺮه اوﻟﻮ اﻻﻟﺒﺎب از داود ﺑﻦ ﻋﻤﺮ اﻧﻄﺎﮐﯽ در دو ﻣﺠﻠّﺪ ﺑﺎ‪ /‬ﺣﺎﺷﯿﻪ اﻟﺠﺎﻣﻊ ﻟﻠﻌﺠﺐ اﻟﻌﺠﺎب‪ -‬ﭼﺎپ ﺑﯿﺮوت‪.‬‬
‫‪ -82‬ﻃﺒﻘﺎت اﻻﻃّﺒﺎء از اﺑﻦ اﺑﯽ اﺻﯿﺒﻌﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ دﮐﺘﺮ ﻧﺰار رﺿﺎ ﭼﺎپ ﺑﯿﺮوت ‪ 1965‬م‪.‬‬
‫‪ -83‬ﮐﺘﺎب اﻟّﺮﺟﻞ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻧﺠﺎﺷﯽ از ﻣﻨﺸﻮرات ﻣﺼﻄﻔﻮي ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ -84‬ﺗﻨﺰﯾﻪ اﻟﻘﺮآن ﻋﻦ اﻟﻤﻄﺎﻋﻦ ﻗﺎﺿﯽ ﻋﺒﺪ اﻟﺠّﺒﺎر اﺣﻤﺪ ﭼﺎپ دار اﻟّﻨﻬﻀﮥ‪ -‬ﺑﯿﺮوت‪.‬‬
‫‪ -85‬اﺧﺘﯿﺎر ﻣﻌﺮﻓﮥ اﻟّﺮﺟﺎل اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻃﻮﺳﯽ ﭼﺎپ ﻣﺼﻄﻔﻮي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪130 :‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ اﺳﺘﺎد ﻣﺤﺘﺮم ﺣﺎج ﺷﯿﺦ ﺣﺴﻦ ﻣﺼﻄﻔﻮي ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺸﻬﺪ‪ -‬ﭼﺎپ ‪.1348‬‬
‫‪ -86‬ﻓﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺬاﻫﺐ اﻟﻔﻘﻬّﯿﻪ از ﺷﯿﺦ ﻣﺤّﻤﺪ اﺑﻮ زﻫﺮه ﭼﺎپ دار اﻟﻔﮑﺮ ﻗﺎﻫﺮه در دو ﻣﺠّﻠﺪ‪.‬‬
‫‪ -87‬اﻟّﺘﻔﺴﯿﺮ و اﻟﻤﻔّﺴﺮون از ﻣﺤّﻤﺪ ﺣﺴﯿﻦ ذﻫﺒﯽ‪ -‬ﭼﺎپ ﻗﺎﻫﺮه در ﺳﻪ ﻣﺠّﻠﺪ ‪ 1318‬ه‪.‬‬
‫‪ -88‬اﻟﻤﻮﺳﻮﻋﮥ اﻟﻌﺮﺑّﯿﮥ اﻟﻤﯿﺴﺮة از ﻣﺤّﻤﺪ ﺷﻔﯿﻖ ﻏﺮﺑﺎل ﭼﺎپ دار اﻟﻘﻠﻢ ‪ 1959‬م‪.‬‬
‫‪ -89‬داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﻻﺳﻼﻣّﯿﮥ ﺗﺮﺟﻤﻪ از ﻣﺘﻦ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬و اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و ﻋﺮﺑﯽ و آﻟﻤﺎﻧﯽ‪ -‬آﻏﺎزش از ﺳﺎل ‪ 1933‬م‪.‬‬
‫‪ -90‬اﻟﻘﺎﻣﻮس اﻟﻌﺼﺮي از اﻟﯿﺎس اﻧﻄﻮن اﻟﯿﺎس در دو ﻣﺠّﻠﺪ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻋﺮﺑﯽ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ‪ 1954‬م‪.‬‬
‫‪ -91‬آداب اﻟّﻠﻐﮥ اﻟﻌﺮﺑّﯿﮥ از ﺟﺮﺟﯽ زﯾﺪان‪ -‬ﺗﺼﺤﯿﺢ دﮐﺘﺮ ﺷﻮﻗﯽ ﺿﯿﻒ ﭼﺎپ ‪ 1957‬ﻗﺎﻫﺮه‪ -‬در ‪ 4‬ﻣﺠّﻠﺪ‪.‬‬
‫‪ -92‬ﺑﺮﻫﺎن ﻗﺎﻃﻊ ﺧﻠﻒ ﺗﺒﺮﯾﺰي ﺑﺎ ﻣﻘّﺪﻣﻪ ﺟﺎﻣﻊ ﻣﺤّﻤﺪ ﻟﻮي ﻋّﺒﺎﺳﯽ ‪ 1344‬ه‪ .‬ش‪.‬‬
‫‪ -93‬اﻋﺮاب ﺛﻼﺛﯿﻦ ﺳﻮره از اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ ﺧﺎﻟﻮﯾﻪ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ‪ 1360 ،‬ه‪.‬‬
‫‪ -94‬اﻟﺘّﻨﺒﯿﻪ و اﻻﺷﺮاف از اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠّﯽ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﻣﺴﻌﻮدي ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺻﺎدﻣﯽ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ‪ 1357‬ه‪.‬‬
‫‪ -95‬اﻟﻤﺰﻫﺮ از ﺟﻼل اﻟّﺪﯾﻦ ﺳﯿﻮﻃﯽ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺟﺎد اﻟﻤﻮﻟﯽ و ﺑﺠﺎوي و ﻣﺤّﻤﺪ اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ اﺑﺮاﻫﯿﻢ در ‪ 2‬ﻣﺠّﻠﺪ‪ 1382 -‬ﻫﺠﺮي‪.‬‬
‫‪ -96‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻔّﺼﻞ اﯾﺮان از اﺳﺘﯿﻼي ﻣﻐﻮل از ﻣﺮﺣﻮم ﻋّﺒﺎس اﻗﺒﺎل در ‪ 4‬ﻣﺠﻠّﺪ ‪ 1312‬ﻫﺠﺮي ﺷﻤﺴﯽ ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ -97‬ﻣﻔﺎﺗﯿﺢ اﻟﻌﻠﻮم از اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ ﮐﺘﺎب ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪131 :‬‬
‫ﺧﻮارزﻣﯽ ﭼﺎپ ﻟﯿﺪن‪ -‬وان ﻟﻮﺗﻦ ‪ 1895‬م‪.‬‬
‫‪ -98‬ﺷﺮح ﻣﻌّﻠﻘﺎت ﺳﺒﻌﻪ از زوزﻧﯽ ﭼﺎپ دار ﺻﺎدر‪ -‬ﺑﯿﺮوت‪ 1382 ،‬ﻫﺠﺮي‪.‬‬
‫‪ -99‬ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة ﻓﯽ ﻃﺒﻘﺎت اﻟّﻨﺤﺎة از ﺟﻼل اﻟّﺪﯾﻦ ﺳﯿﻮﻃﯽ در دو ﻣﺠﻠّﺪ‪.‬‬
‫‪ -100‬رﺳﺎﺋﻞ اﺧﻮان اﻟّﺼﻔﺎء ﭼﺎپ ﺑﯿﺮوت در ﭼﻬﺎر ﻣﺠّﻠﺪ ‪ 1376‬ﻫﺠﺮي‪.‬‬
‫‪ -101‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟّﺸﻌﺮاء اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺮزﺑﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﺒﺪ اﻟّﺴﺘﺎر اﺣﻤﺪ ﻓﺮاج ﭼﺎپ ﺑﯿﺮوت ‪.1379‬‬
‫‪ -102‬ﻣﻌﺎﻧﯽ اﻟﻘﺮآن از اﺑﻮ زﮐﺮﯾﺎء ﻓّﺮاء‪ -‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺤّﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﻧّﺠﺎر در ‪ 3‬ﻣﺠّﻠﺪ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ‪ 1966‬م‪.‬‬
‫‪ -103‬اﻟﻔﺎظ اﻟﻔﺎرﺳﯿﻪ اﻟﻤﻌﺮﺑﮥ از‪ -‬ادي ﺷﯿﺮ‪ -‬ﭼﺎپ ﺑﯿﺮوت ‪ 1908‬م‪.‬‬
‫‪ -104‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻠﻔﺎء از ﺟﻼل اﻟّﺪﯾﻦ ﺳﯿﻮﻃﯽ ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺤّﻤﺪ ﻣﺤﯽ اﻟّﺪﯾﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﭼﺎپ ﻗﺎﻫﺮه ‪ 1383‬ه‪.‬‬
‫‪ -105‬اﺳﺎس اﻟﺒﻼﻏﻪ از ﺟﺎر اﻟّﻠﻪ زﻣﺨﺸﺮي ﭼﺎپ ﺑﯿﺮوت ‪.1960‬‬
‫‪ -106‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻗﺮآن از اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ زﻧﺠﺎﻧﯽ ﭼﺎپ ﻣﮑﺘﺒﻪ اﻟّﺼﺪر ﺗﻬﺮان‪ 1387 -‬ه‪.‬‬
‫‪ -107‬ﻓﺼﯿﺢ ﺛﻌﻠﺐ ﺷﺮح ﻣﺤّﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﻟّﻨﻌﻢ ﺧﻔﺎﺟﯽ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ‪ 1368‬ه ﺑﻪ ﺿﻤﯿﻤﻪ اﺷﺘﻘﺎق اﺑﻦ درﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -108‬اﺳﻼم و ﻫﯿﺌﺖ از ﺳّﯿﺪ ﻫﺒﮥ اﻟّﺪﯾﻦ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ ﭼﺎپ ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺳﯿﺪ ﻫﺎدي ﺧﺴﺮو ﺷﺎﻫﯽ و اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻓﺮاﻫﺎﻧﯽ ‪ 1383‬ه‪.‬‬
‫‪ -109‬ﻟﺐ ﻟﺒﺎب ﻣﺜﻨﻮي از ﺟﻼل اﻟّﺪﯾﻦ ﻣﻮﻟﻮي ﺑﺎ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﻼ ﺣﺴﯿﻦ ﮐﺎﺷﻔﯽ ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ‪ 1319‬ﻫﺠﺮي ﺷﻤﺴﯽ‪.‬‬
‫اﻟّﻠﻬّﻢ اﻧﺼﺮ اﻻﺳﻼم و اﻫﻠﻪ و اﺧﺬل اﻟﮑﻔﺮ و اﻫﻠﻪ‪.‬‬
‫از ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ اّﻣﺖ اﺳـﻼم را ﻋﻤﻮﻣـﺎ و ﻣّﻠﺖ ﮐﺸﻮر اﺳـﻼﻣﯽ ﻣـﺎ را ﺧﺼﻮﺻﺎ در ﭘﺮﺗﻮ اﻧﻮار ﻫـﺪاﯾﺶ از ﻃﺮﯾﻖ آﮔﺎﻫﯽ و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺮآن و ﺳـّﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﮐﻪ از روش ﻋﺘﺮﺗﺶ و اﺻـﺤﺎب ﺑﺎ وﻓﺎﯾﺶ ﺑﻤﺎ رﺳـﯿﺪه اﺳﺖ ﻫﻤﻮاره در ﺟﻬﺎن ﭘﯿﺮوز و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪،1‬‬
‫ص‪132 :‬‬
‫ﺳﺮ اﻓﺮاز دارد‪.‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ -‬دﮐﺘﺮ ﺳـﯿﺪ ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ﺧﺴـﺮوي اﻟﺤﺴﯿﻨﯽ ‪ /4‬ﺷﻬﺮﯾﻮر‪ 1361 /‬ه‪ .‬ش ‪ /6‬ذي اﻟﻘﻌـﺪه‪ 1402 /‬ه‪ .‬ق ‪ /26‬اوت‪ 1982 /‬ﻣﯿﻼدي ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﺑﺴﻢ اﻟّﻠﻪ اﻟّﺮﺣﻤﻦ اﻟّﺮﺣﯿﻢ ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ﻣﺆﻟّﻒ‪:‬‬
‫ﺳﭙﺎس و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪاي ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن راﺳﺖ‪ ،‬و درودﻫﺎي او ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻣﺤّﻤﺪ ﺻّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ و ﺳّﻠﻢ و ﺗﻤﺎم ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ‪.‬‬
‫از ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ از اﻧﻮارش ﻧﻮري ﻗﺮار دﻫﺪ ﺗﺎ آن ﻧﻮر اﻟﻬﯽ ﻧﯿﮏ و ﺑﺪي و ﺧﯿﺮ و ﺷـّﺮ را ﺑﺎ اﺷﮑﺎل ﮔﻮﻧﺎﮔﻮنﺷﺎن‬
‫ﺑﻤـﺎ ﺑﻨﻤﺎﯾﺎﻧـﺪ‪ ،‬و ﺣّﻖ و ﺑﺎﻃـﻞ را ﺑـﺎ ﺗﻤـﺎم ﺣﻘﺎﯾﻘﺸـﺎن ﺑﻪ ﻣـﺎ ﺑﺸـﻨﺎﺳﺎﻧﺪ ﺗـﺎ ﻫﻤﭽﻮن ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷـﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﻮر وﺟﻮدﺷـﺎن ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ آﻧﻬﺎ و در‬
‫اﻃﺮاﻓﺸـﺎن ﻓﺮوزان اﺳـﺖ‪ ،‬و ﻫـﻢ از آﻧﻬـﺎﺋﯽ ﺑﺎﺷـﯿﻢ ﮐـﻪ ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ در وﺻـﻔﺸﺎن ﻓﺮﻣـﻮده اﺳـﺖ‪ُ) :‬ﻫـَﻮ اﻟ ﱠِﺬي َأﻧ َْﺰَل اﻟﱠﺴِﮑﯿَﻨـَﮥ ﻓِﯽ ﻗُﻠُـﻮِب‬
‫اﻟ ُْﻤْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ‪ /4 -‬ﻓﺘﺢ( )او ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آراﻣﺶ را در دلﻫﺎي ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﻧﺎزل ﮐﺮده اﺳﺖ( و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ُ) :‬أوﻟﺌَِﮏ َﮐَﺘَﺐ ﻓِﯽ ﻗُﻠُﻮﺑ ِِﻬُﻢ‬
‫اﻟ ِْﺈﯾﻤﺎَن َو َأﯾﱠَﺪُﻫْﻢ ﺑ ُِﺮوٍح ﻣِﻨُْﻪ‪ /22 -‬ﻣﺠﺎدﻟﻪ( )آﻧﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن را در دﻟﻬﺎﯾﺸﺎن ﺛﺎﺑﺖ و ﺑﺎ روح اﻟﻬﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺄﯾﯿـﺪﺷﺎن ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ(‪.‬‬
‫در رﺳﺎﻟﻪاي ﮐﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻓﻮاﺋـﺪ ﻗﺮآن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﯾﺎدآوري ﻧﻤﻮدم ﮐﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮري ﮐﻪ ﻣﻘﺎم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي را ﺑﺎ ﻧﺒّﻮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﻣـﺎ ﺧﺘﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺷـﺮﯾﻌﺘﻬﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﭘﯿﺸـﯿﻦ را ﻧﯿﺰ در ﺷـﺮﯾﻌﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﺎ ﺟﻤﻊ و ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و آن ﺷـﺮاﯾﻊ را از ﺟﻬﺎت ﻧﺴـﺦ و‬
‫ﺗﮑﻤﯿﻞ و اﺗﻤﺎم در دﯾﻦ او ﻗﺮار داده ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ )اﻟ َْﯿْﻮَم َأْﮐَﻤﻠُْﺖ ﻟَُﮑْﻢ ِدﯾَﻨُﮑْﻢ َو َأﺗ َْﻤْﻤُﺖ َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ ﻧِْﻌَﻤﺘِﯽ َو َرِﺿﯿُﺖ ﻟَُﮑُﻢ اﻟ ِْﺈْﺳﻼَم ِدﯾﻨًﺎ‪-‬‬
‫‪ /3‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫ﻗﺮآن ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺘﺎب ﻓﺮو ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺷـﺪه او ﻧﯿﺰ ﺗﻤﺎم ﻧﺘﺎﯾـﺞ و ﺑﻬﺮهﻫﺎي ﮐﺘﺐ ﮔﺬﺷـﺘﻪ اﻧﺒﯿﺎء را ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﯿﺸـﯿﻨﯿﺎن ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ‬
‫اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ آﮔﺎﻫﯽ داد و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪134 :‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪َ) :‬ﯾﺘْﻠُﻮا ُﺻُﺤﻔًﺎ ُﻣَﻄﱠﻬَﺮًة ﻓِﯿﻬﺎ ُﮐﺘٌُﺐ َﻗﯿﱢَﻤٌﮥ ‪ /3‬اﻟﺒّﯿﻨﻪ( )ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ و ﺳّﻠﻢ ﺻﺤﯿﻔﻪ و ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي ﭘﺎك ﺷﺪه از دروغ و ﻏﻠﻂ و‬
‫اﺧﺘﻼف را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﻨﺪ و در آﻧﻬﺎ ﻧﺒﺸﺘﻪﻫﺎ و ﻓﺮاﻣﯿﻦ ارزﺷﻤﻨﺪ ﭘﺎﯾﻨﺪه ﻗﺮار دارد(‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺠﺰات اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﮐﻤﯽ ﺣﺠﻢ‪ ،‬ﻣﺘﻀـّﻤﻦ و در ﺑﺮدارﻧـﺪه ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻄﻮرﯾﮑﻪ ﺧﺮدﻫـﺎ و اﻧـﺪﯾﺸﻪﻫﺎي‬
‫ﺑﺸـﺮي از ﺷﻤﺎرش آن ﻓﻮاﺋﺪ و ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺎﺻﺮ و دﺳﺖ اﻓﺰارﻫﺎي ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎﺋﯽ ﻧﯿﺰ در اداي اﻧﺠﺎﻣﺶ ﻧﺎرﺳﺎ »‪ «1‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ آﮔـﺎﻫﯽ ﻣﯽدﻫـﺪ ﮐﻪ )َو ﻟَْﻮ َأﱠن ﻣﺎ ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض ﻣِْﻦ َﺷـ َﺠَﺮٍة َأﻗْﻼٌم َو اﻟ َْﺒْﺤُﺮ َﯾُﻤـ ﱡﺪُه ﻣِْﻦ ﺑَْﻌـِﺪِه َﺳـ ﺒَْﻌُﮥ َأﺑ ُْﺤٍﺮ ﻣﺎ َﻧِﻔـَﺪْت َﮐﻠِﻤﺎُت اﻟﻠﱠِﻪ ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ‬
‫َﻋِﺰﯾٌﺰ َﺣِﮑﯿٌﻢ‪ /27 -‬ﻟﻘﻤﺎن(‪.‬‬
‫)ﻫﺮ ﮔﺎه آﻧﭽﻪ از درﺧﺘﺎن در زﻣﯿﻦ اﺳﺖ ﻗﻠﻢ ﺷﻮد‪ ،‬و آب درﯾﺎ را ﻫﻔﺖ درﯾﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﺼﻮرت ﻣﺮّﮐﺐ ﺑﺮاي ﻧﻮﺷـﺘﻦ ﮐﻠﻤﺎت ﺧﺪاي ﯾﺎري‬
‫رﺳﺎﻧﺪ ﺳﺨﻨﺎن ﺧﺪاي را ﮐﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺧﺪاي‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ اﺳﺖ داﻧﺎ و ﺣﮑﯿﻢ(‪.‬‬
‫در ﮐﺘﺎب )اﻟّﺬرﯾﻌـﮥ اﻟﯽ ﻣﮑﺎرم اﻟﺸـﺮﯾﻌﮥ( اﺷﺎره ﮐﺮدم ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﻇﺮﯾﻦ ﺳـﻄﺤﯽ ﻧﮕﺮ را ﻧﯿﺰ از ﻧﻮري ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﯽﺗﺎﺑﺎﻧـﺪ و‬
‫ﺳﻮدي ﮐﻪ ﺳﺰاوار آﻧﺴﺖ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪﺷﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻗﺮآن‪:‬‬
‫ﮐﺎﻟﺒﺪر ﻣﻦ ﺣﯿﺚ اﻟﺘﻔّﺖ رأﯾﺘﻪ ﯾﻬﺪي إﻟﯽ ﻋﯿﻨﯿﮏ ﻧﻮرا ﺛﺎﻗﺒﺎ ﮐﺎﻟّﺸﻤﺲ ﻓﯽ ﮐﺒﺪ اﻟّﺴﻤﺎء و ﺿﻮؤﻫﺎ ﯾﻐﺸﯽ اﻟﺒﻼد ﻣﺸﺎرﻗﺎ و ﻣﻐﺎرﺑﺎ‬
‫ﻗﺮآن )ﻫﻤﭽـﻮن ﻗﻤﺮ در ﭘـﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣـﺎه اﺳـﺖ‪ ،‬زﻣـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺑﻨﮕﺮي او را ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻧـﻮري ﺗﺎﺑـﺎن ﺑﻪ ﭼﺸـﻤﺎﻧﺖ ﻣﯽرﺳﺎﻧـﺪ و ﻫﻤﭽـﻮن‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎﻧﻪ آﺳﻤﺎن ﻧﻮرش ﺷﺮق و ﻏﺮب ﻋﺎﻟﻢ را ﻓﺮا ﻣﯽﮔﯿﺮد(‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﻣﺤﺎﺳﻦ اﻧﻮار ﻗﺮآن را ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﻨﺪ ﻣﮕﺮ دﯾﺪﮔﺎن روﺷﻦ و ﺑﺎ ﺑﺼﯿﺮت‪ ،‬و ﻣﯿﻮهﻫﺎي ﭘﺎك ﺑﻮﺳﺘﺎن آﻧﺮا ﻧﻤﯽﭼﯿﻨﺪ ﻣﮕﺮ دﺳﺘﺎن ﭘﺎك‪ ،‬و ﺑﻪ‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﺷﻔﺎء‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺳﻌﺪي رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ‪:‬‬
‫ﻧﻌﻤﺘﺖ ﺑﺎر ﺧﺪاﯾﺎ ز ﻋﺪد ﺑﯿﺮون اﺳﺖ ﺷﮑﺮ أﻧﻌﺎم ﺗﻮ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﮑﻨﺪ ﺷﮑﺮ ﮔﺰار‬
‫ﺗﺎ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺳﺨﻦ اﻧﺪر ﮐﺮم و رﺣﻤﺖ او ﻫﻤﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ و ﯾﮑﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻧﯿﺎﯾﺪ ز ﻫﺰار‬
‫ﻗﺮآن ﻧﻤﯽرﺳﺪ ﻣﮕﺮ ﺟﺎﻧﻬﺎي ﻧﺎآﻟﻮده و ﻣﻨّﺰه‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و در ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪان از ﻗﺮآن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)ِإﻧﱠُﻪ ﻟَُﻘْﺮآٌن َﮐِﺮﯾٌﻢ ﻓِﯽ ِﮐﺘﺎٍب َﻣْﮑﻨُﻮٍن ﻻ َﯾَﻤﱡﺴُﻪ ِإﻟ ﱠﺎ اﻟ ُْﻤَﻄﱠﻬُﺮوَن‪ /79 -‬واﻗﻌﻪ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬او ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻤﯽ اﺳﺖ در ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻣﺼﻮن ﻣﺎﻧﺪه از ﺗﻐﯿﯿﺮ‪ ،‬ﮐﻪ ﺟﺰ ﭘﺎﮐﺎن و ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﺎن آﻧﺮا ﻣﺲ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و دﺳﺖ ﻧﺴﺎﯾﻨﺪ(‪.‬‬
‫و در ﺗﻮﺻـﯿﻒ ﺷـﻨﻮﻧﺪﮔﺎن آﯾـﺎت ﻗﺮآن ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ )ﻗُـْﻞ ُﻫَﻮ ﻟ ِﻠﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا ُﻫـ ﺪًي‪َ ،‬و ِﺷـ ﻔﺎٌء َو اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻻـ ﯾُْﺆﻣِﻨُﻮَن ﻓِﯽ آذاﻧِِﻬْﻢ َوﻗٌْﺮ َو ُﻫَﻮ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ‬
‫َﻋًﻤﯽ‪ /44 -‬ﻓّﺼﻠﺖ(‪.‬‬
‫)ﺑﮕﻮ ﻗﺮآن ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﻧـﺪ ﻫـﺪاﯾﺖ و ﺷـﻔﺎﺳﺖ و ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ اﯾﻤﺎن ﻧﺪارﻧﺪ در ﮔﻮﺷـﻬﺎﺷﺎن ﺳـﻨﮕﯿﻨﯽ اﺳﺖ و ﻗﺮآن ﺑﺮ آﻧﻬﺎ‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ »‪.«1‬‬
‫در آن رﺳﺎﻟﻪ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷـﺪ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﮐﺘﺴﺎب زاد و ﺗﻮﺷﻪاي ﮐﻪ دارﻧﺪهاش را ﺑﻪ درﺟﺎت ﻣﻌﺎرف و رﺷﺪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدم‬
‫ﺗـﺎ از ﺷـﻨﺎﺳﺎﺋﯽ و ﻣﻌـﺎرف ﻗﺮآﻧﯽ ﺑﻪ آﻧﭽﻨـﺎن ﺗﻮاﻧـﺎﺋﯽ و ﻗـﺪرت ﻓﻬﻢ ﺑﺸـﺮي ﺑﺮﺳـﺪ ﮐﻪ اﺣﮑﺎم و ﺣﮑﻤﺘﻬﺎﯾﺶ را ﺑﻪ او ﺑﻔﻬﻤﺎﻧـﺪ‪ ،‬ﺳـﭙﺲ ﺑﺎ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺎﺋﯽ ﮐﺘﺎب ﺧـﺪاي آﻧﭽﻨﺎن اﺳﺖ و زﻣﯿﻦ ﺑﺮﺳﺪ و آﮔﺎﻫﯽ ﯾﺎﺑﺪ و ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﮐﻼم ﺧﺪاي آﻧﭽﻨﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫ﺗﻮﺻﯿﻔﺶ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ )ﻣﺎ َﻓﱠﺮْﻃﻨﺎ ﻓِﯽ اﻟ ِْﮑﺘﺎِب ﻣِْﻦ َﺷْﯽٍء‪ /38 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫)ﭼﯿﺰي از ﻟﻮازم رﺷﺪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ را در آن ﮐﺘﺎب ﻓﺮو ﮔﺰار ﻧﮑﺮدهاﯾﻢ(‪.‬‬
‫از ﺧـﺪا ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار دﻫـﺪ ﮐﻪ ﻫـﺪاﯾﺘﺶ را ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎﻟﺸﺎن ﻧﻤﻮده ﺗﺎ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﻓﻀﻞ و ﺑﺨﺸـﺶ‬
‫اﻟﻬﯽ را در اﻓﮑﺎر و اﻧـﺪﯾﺸﻪ اﯾﺸﺎن ﻗﺮار دﻫـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﺴـﯽ را ﮐﻪ ﺧـﺪاي ﻫـﺪاﯾﺖ ﻧﻨﻤﺎﯾﺪ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺸـﺮ او را ﻫﺪاﯾﮥ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮش ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠـﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ و ﺳـّﻠﻢ ﻓﺮﻣـﻮد‪ِ) :‬إﻧﱠَﮏ ﻻـ َﺗْﻬـِﺪي َﻣْﻦ َأْﺣَﺒﺒَْﺖ َو ﻟِﮑﱠﻦ اﻟﻠﱠَﻪ َﯾْﻬـِﺪي َﻣْﻦ َﯾﺸـﺎُء َو ُﻫـَﻮ َأْﻋَﻠُﻢ ﺑ ِﺎﻟ ُْﻤْﻬَﺘـِﺪﯾَﻦ‪-56 -‬‬
‫ﻗ ﺼﺺ( ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺳﻨﺎﺋﯽ رﺣﻤﻪ اﻟﻠّﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻋﺮوس ﺣﻀﺮت ﻗﺮآن ﻧﻘﺎب آﻧﮕﻪ ﺑﺮاﻧﺪازد ﮐﻪ دار اﻟﻤﻠﮏ اﯾﻤﺎن را ﻣﺠّﺮد ﺑﯿﻨﺪ از ﻏﻮﻏﺎ‬
‫ﻋﺠﺐ ﻧﺒﻮد ﮔﺮ از ﻗﺮآن ﻧﺼﯿﺒﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ ﻧﻘﺸﯽ ﮐﻪ از ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺟﺰ ﮔﺮﻣﯽ ﻧﺒﯿﻨﺪ ﻧﻘﺶ ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ‬
‫ا)ي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻫﺮ ﮐﻪ را ﺗﻮ دوﺳﺖ داري ﻫـﺪاﯾﺘﺶ ﻧﺘﻮاﻧﯽ وﻟﯽ ﺧﺪاي ﮐﺴـﯽ را ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ زﯾﺮا او ﺑﻪ ﻫﺪاﯾﺖ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﮕﺎن‬
‫آﮔﺎﻫﺘﺮ اﺳﺖ( »‪.«1‬‬
‫ا)و ﺑﻪ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽﻫﺎي دل ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ و ﺑﺎﻃﻦ دو روﯾﺎن و راﺳﺘﮕﻮﯾﺎن آﮔﺎه اﺳﺖ و إﻧّﻪ ﯾﻌﻠﻢ ﻣﺎ ﻓﯽ اﻟّﺼﺪور(‪.‬‬
‫ﻗﺒﻼـ ﯾﺎد آور ﺷـﺪم ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن ﺣﺎﻣﻞ ﺑﺮﮐﺎت در ﺧﺎﻧﻪ و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮي ﯾﺎ ﺳـﮕﯽ در آﻧﺠﺎ ﺑﺎﺷـﺪ داﺧﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻫﻤـﺎﻧﻄﻮر ﻫـﻢ آراﻣﺶ دل ﮐـﻪ ﻻـزﻣﻪ درﯾـﺎﻓﺖ و ﻓﻬﻢ ﺑﯿﺎﻧـﺎت روﺷﻦ اﻟﻬﯽ اﺳﺖ در دﻟﯽ ﮐﻪ از ﺧـﻮد ﺑﺰرگ ﺑﯿﻨﯽ و آزﻣﻨـﺪي و ﺣﺮص‪،‬‬
‫ﺳﺮﺷﺎر اﺳﺖ وارد ﻧﻤﯽﺷﻮد زﯾﺮا ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫)اﻟ َْﺨﺒِﯿﺜﺎُت ﻟ ِﻠَْﺨﺒِﯿﺜِﯿَﻦ َو اﻟ َْﺨﺒِﯿﺜُﻮَن ﻟ ِﻠَْﺨﺒِﯿﺜﺎِت َو اﻟﱠﻄﯿﱢﺒﺎُت ﻟ ِﻠﱠﻄﯿﱢﺒِﯿَﻦ‪َ ،‬و اﻟﱠﻄﯿﱢﺒُﻮَن ﻟ ِﻠﱠﻄﯿﱢﺒﺎِت‪ /26 -‬ﻧﻮر(‪«2» .‬‬
‫ﯾﺎد آور ﺷـﺪم ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ از ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮاي درك و ﻓﻬﻢ ﻗﺮآن ﻧﯿﺎز دارﯾﻢ و ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﻪ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﻮد ﻋﻠﻮم اﻟﻔﺎظ اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﻋﻠﻢ ﺗﺤﻘﯿﻖ در اﻟﻔﺎظ ﻣﻔﺮد و ﺗﮏ واژهﻫﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬راﻏﺐ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ )در ﭘﺎﯾـﺎن ﮐﺘـﺎب ﻣﻔﺮداﺗﺶ در ﺣﺮف )ه( ذﯾـﻞ واژه ﻫـﺪاﯾﺖ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭼﻬﺎر ﮔﺎﻧﻪ ﻫـﺪاﯾﺖ را ﮐﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ‪ -1‬ﻫﺪاﯾﺖ ﻓﻄﺮي ‪ -2‬ﻫﺪاﯾﺖ ﻋﻘﻼﻧﯽ ‪ -3‬ﻫﺪاﯾﺖ اﯾﻤﺎﻧﯽ و ﻋﻤﻠﯽ ‪ -4‬ﻫﺪاﯾﺖ اﻟﻬﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن وﺻﻮل ﺑﻪ ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫ﺑﯿﺎﻧﯽ ﮐﻢ ﻧﻈﯿﺮ ﮐﻪ در ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ دﯾﮕﺮ ﮐﻤﺘﺮ ﺑﻪ آن ﺗﻮّﺟﻪ ﺷﺪه ﺷـﺮح داده اﺳﺖ و اﺷـﮑﺎل ﮐﻼﻣﯽ و ﻓﻠﺴـﻔﯽ ﺷـّﮑﺎﮐﺎن و ﺑﺪﺑﯿﻨﺎن را ﺑﻪ ﮐّﻠﯽ‬
‫ﺑﺮﻃﺮف ﺳـﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬روش راﻏﺐ در ﺗﻔﺴـﯿﺮ اﺣﺎﻃﻪ ﻧﻈﺮي و ﻋﻤﯿﻖ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ آﯾﺎت اﺳﺖ و ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻪ اﺳﺖ آﯾﺎت ﻗﺮآن را ﺑﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ و ﺑﺎ‬
‫ﮐﻤـﮏ اﺣـﺎدﯾﺚ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﮐﻨـﺪ ﯾﻌﻨﯽ )ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺗﻔﺼـﯿﻠﯽ( ﻫﻤـﺎن ﮐﺎري ﮐﻪ ﺧﺎور ﺷـﻨﺎﺳﺎن ﻣﻌﺮوف ﻣﺎﻧﻨـﺪ ژول ﻻﺑﻮم و ادوارد وﻧﯿﺘﻪ و‬
‫ﻓﻠﻮﮔـﻞ در زﻣـﺎن ﻣﺎ ﺗـﺪوﯾﻦ ﮐﺮده و ﺑﻨﺎم )ﺗﻔﺼـﯿﻞ اﻵﯾﺎت اﻟﻘﺮآن اﻟﮑﺮﯾﻢ( و )اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻤﻔﻬﺮس ﻷﻟﻔﺎظ اﻟﻘﺮآن اﻟﮑﺮﯾﻢ( ﭼﺎپ ﮐﺮده ﮐﻪ‬
‫ﮐﺘﺎب اّول ﺑﻔﺎرﺳﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ راﺳﺘﯽ زﺣﻤﺎﺗﺸﺎن ﮐﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪ روي آن ﻣّﻔﺴﺮﯾﻦ ﻋﺎﻟﯿﻤﻘﺪار اﺳﻼم اﺳﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺪﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺟﻼل اﻟّﺪﯾﻦ ﻣﻮﻟﻮي رﺣﻤﻪ اﻟﻠّﻪ در ﻣﺜﻨﻮي ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭼﺸﻢ ﭼﻮن ﺑﺴﺘﯽ ﺗﻮ را ﺟﺎن ﮐﻨﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﺸﻢ را ﺑﺮ ﻧﻮر روزن ﺻﺒﺮ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫آن ﺗﻘﺎﺿﺎي دو ﭼﺸﻢ دل ﺷﻨﺎس ﮐﻮ ﻫﻤﯽ ﺟﻮﯾﺪ ﺿﯿﺎء ﺑﯽﻗﯿﺎس‬
‫در ﺟﻬﺎن ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﭼﯿﺰي ﺟﺬب ﮐﺮد ﮔﺮم ﮔﺮﻣﯽ را ﮐﺸﯿﺪ و ﺳﺮد ﺳﺮد‬
‫ﻧﺎرﯾﺎن ﻣﺮ ﻧﺎرﯾﺎن را ﻃﺎﻟﺒﻨﺪ ﻧﻮرﯾﺎن ﻣﺮ ﻧﻮرﯾﺎن را ﺟﺎذﺑﻨﺪ‬
‫اﻟﺨﺒﯿﺜﺎت ﻟﻠﺨﺒﯿﺜﯿﻦ را ﺑﺨﻮان روي و ﭘﺸﺖ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را ﺑﺎز دان‬
‫ﺗﺤﺼـﯿﻞ و ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﻣﻔﺮدات اﻟﻔـﺎظ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﯾـﺎري ﮐﻨﻨـﺪه ﺑﺮاي ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫـﺪ ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﻗﺮآن را‬
‫ﺑﻔﻬﻤـﺪ و آﻧﺮا درك ﮐﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺪﺳﺖ آوردن وﺳﺎﺋﻞ ﺑﻨﺎﺋﯽ ﯾﺎ )آﺟﺮ( اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻌﻤﺎر و ﺳﺎزﻧﺪه ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻧﯿﺎزﻫﺎي اّوﻟﯿﻪ او اﺳﺖ و‬
‫در اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺎز دارد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﯾﻌﻨﯽ واژه ﺷﻨﺎﺳـﯽ و آﮔـﺎﻫﯽ ﻣﻔﺮدات ﻗﺮآن ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﺑﺮاي داﻧﺶ ﻗﺮآﻧﯽ ﺳﻮدﻣﻨـﺪ اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺮ ﻋﻠﻤﯽ از ﻋﻠﻮم ﺷـﺮﻋﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﻔﯿﺪ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﻪ آن ﻧﯿﺎز ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﻟﻐﺎت و اﻟﻔﺎظ ﻗﺮآن ﻋﺼﺎره و ﻟّﺐ و ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﮐﻼم ﻋﺮب و واﺳﻄﻪ و ﺑﺨﺸﻨﺪه ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ آﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻋﺘﻤـﺎد ﻓﻘﻬـﺎ و ﺣﮑﻤـﺎ در اﺣﮑﺎﻣﺸـﺎن و ﺣﮑﻤﺘﻬﺎﺷـﺎن ﺑﺮ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺷـﻌﺮاء و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﺣﺎذق زﺑﺮ دﺳﺖ و ﺧﻄﯿﺒﺎن و ﺑﻠﯿﻐﺎن در ﻧﻈﻢ و‬
‫ﻧﺜﺮﺷﺎن از آن اﻟﻔﺎظ ﯾﺎري ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺰاﯾﺎ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﻣﺰاﯾﺎي اﻟﻔﺎظ ﻓﺮﻋﯽ و ﻣﺸـﺘّﻘﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﮐﻠﻤﺎت اﺻﻠﯽ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﭘﻮﺳﺘﻬﺎ و ﻫﺴﺘﻪﻫﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﯿﻮهﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي داراي ﻓﻮاﺋﺪ و ﺑﻬﺮهﻫﺎي ﺳﺮﺷﺎري اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮگ و ﺳﺎﻗﻪ ﮐﺎه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻐﺰﻫﺎي ﮔﻨﺪم و ﻏّﻠﺎت‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎب ﺳﻮدﻣﻨﺪي در ﺑﺎره ﻣﻔﺮدات اﻟﻔﺎظ ﻗﺮآن ﻧﺨﺴﺖ از ﺧﺪاي ﻃﻠﺐ ﺧﯿﺮ ﻧﻤﻮدم و ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر آﻏﺎز ﮐﺮدم‪ ،‬ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﺎر اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘـﺎب اﯾـﻦ اﺳـﺖ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ از ﮐﻠﻤـﺎت و ﻣﻔﺮداﺗﯽ ﮐﻪ ﺑـﺘﺮﺗﯿﺐ ﺣﺮوف ﺗﻬّﺠﯽ و اﻟﻔﺒـﺎء اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ اﻟﻔـﺎﻇﯽ ﮐﻪ ﺣﺮف اّوﻟﺶ )اﻟـﻒ( و‬
‫ﺳﭙﺲ ﺣﺮف )ب( و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﻟﻔﺒﺎي ﻣﻌﺠﻢ ﺷﺮوع ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﺮوف اﺻﻠﯽ ﺑﺪون ﺣﺮوف زاﺋﺪه ﺑﺮ آﻧﻬﺎ‪.‬‬
‫ﺿﻤﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻫﺮ واژه ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳـﺒﺘﻬﺎﺋﯽ اﮔﺮ ﺑﯿﻦ اﻟﻔﺎظ و اﺳـﺘﻌﺎرهﻫﺎي آﻧﻬﺎ و ﯾﺎ ﻣﺸـﺘّﻘﺎﺗﺸﺎن ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺠﺎل‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش و ﺷـﺮﺣﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻻزم‬
‫ﺑﻮده‪ ،‬در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﺷﺎرهاي ﻧﻤﻮدهام و ﺑﺮاي راﻫﻨﻤﺎﺋﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﺤﻘﯿﻖ آن ﻣﻨﺎﺳـﺒﺘﻬﺎ دﻻﻟﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ رﺳﺎﻟﻪﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ‬
‫وﯾﮋه آن ﺑﺨﺶ ﻧﻮﺷﺘﻪام ارﺟﺎع داده ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ در اﻋﺘﻤﺎد ﺑﺮ اﯾﻦ روش ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه و ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ از ﻣﻮاﻧﻊ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و ﺳﺮﻋﺖ در ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪138 :‬‬
‫راه ﺧﯿﺮات ﺑﯽﻧﯿـﺎز ﺷـﻮم و در راﻫﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣـﺎ را در ﺳـﺨﻦ ﺧـﻮﯾﺶ ﺑـﺂن ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ‪) :‬ﺳـﺎﺑ ُِﻘﻮا ِإﻟﯽ َﻣْﻐِﻔَﺮٍة ﻣِْﻦ َرﺑ ﱢُﮑْﻢ‪/21 -‬‬
‫ﺣﺪﯾﺪ(‪.‬‬
‫از ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ راه و ﺣﺮﮐﺖ ﺑﺴﻮي ﻧﯿﮑﯿﻬﺎ و ﺧﯿﺮات را ﺑﺮ ﻣﺎ آﺳﺎن ﺳﺎزد‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﺟﻞ و ﻣﺮگ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺷﻮد إن ﺷﺎء اﻟّﻠﻪ ﭘﺲ از اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﮐﺘﺎب دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از ﺗﺤﻘﯿﻖ در اﻟﻔﺎظ ﻫﻢ ﻣﻌﻨﯽ )ﻣﺘﺮادﻓﺎت( و ﻓﺮﻗﻬﺎي دﻗﯿﻖ‬
‫و ﻣﺸـﮑﻞ آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﮐﺘﺎب اﺧﺘﺼﺎص و وﯾﮋﮔﯿﻬﺎي ﻣﻌﺎﻧﯽ اﻟﻔﺎظ و ﻣﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﻟﻔﻆ ﺧﻮد‬
‫ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻟﻐﺎت ﻣﺘﺮادف ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻠﻤﻪ )ﻗﻠﺐ( در ﯾﮏ ﻣﻮرد و )ﻓﺆاد( در ﻣﻮرد دﯾﮕﺮ و )ﺻﺪر( در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮرﯾﮑﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ در ﭘﯽ ﻫﺮ داﺳﺘﺎن و ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫)ِإﱠن ﻓِﯽ ذﻟ َِﮏ ﻟَﺂﯾﺎٍت ﻟ َِﻘْﻮٍم ﯾُْﺆﻣِﻨُﻮَن‪ /79 -‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫و در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ )ﻟ َِﻘْﻮٍم َﯾَﺘَﻔﱠﮑُﺮوَن‪ /24 -‬ﯾﻮﻧﺲ(‪.‬‬
‫و ﺑﺎز )ﻟ َِﻘْﻮٍم َﯾْﻌَﻠُﻤﻮَن‪ /32 -‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫و دﯾﮕﺮ ﺑﺎر )ﻟ َِﻘْﻮٍم َﯾْﻔَﻘُﻬﻮَن‪ /98 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫و ﺑﺎر دﯾﮕﺮ )ﻟ ُِﺄوﻟ ِﯽ اﻟ َْﺄﺑ ْﺼﺎِر‪ /13 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫و در ﻣﻮرد دﯾﮕﺮ )ﻟ ِِﺬي ِﺣْﺠٍﺮ‪ /58 -‬ﻓﺠﺮ(‪.‬‬
‫و ﺑﺎﻻﺧﺮه )ﻟ ُِﺄوﻟ ِﯽ اﻟﱡﻨﻬﯽ ‪ /128‬ﻃﻪ(‪.‬‬
‫و ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ اﯾﻨﻬـﺎ‪ ،‬از اﯾﻦ ﻗﺒﯿـﻞ ﻣﻮارد‪ ،‬اّﻣـﺎ ﮐﺴـﺎﻧﯿﮑﻪ ﺣّﻖ را اﺛﺒـﺎت ﻧﻤﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﺑﺎﻃـﻞ و ﺑﯿﻬﻮده را ﭘﻮچ و ﺳـﺰاوار ﺑﻄﻼن ﻧﻤﯽداﻧﻨـﺪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸـﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻮارد ﻓﻮق و ﺗﻤﺎم آن اﻟﻔﺎظ از ﯾﮏ ﺑﺎﺑﻨﺪ و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآورﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫در ﺗﻔﺴﯿﺮ )اﻟﺤﻤﺪ ﻟّﻠﻪ( ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ اﻟّﺸﮑﺮ ﻟّﻠﻪ و ﯾﺎ در ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ )ﻻ َرﯾَْﺐ ﻓِﯿِﻪ‪ /2 -‬ﺑﻘﺮه( ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ )ﻻ ﺷّﮏ ﻓﯿﻪ( ﻻﺑّﺪ آﻧﺎن ﻗﺮآن را ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮده‬
‫و ﺣّﻖ ﺗﺒﯿﺎن را اداء ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖ را رﻫﺒﺮ و ﭘﯿﺸﻮاﻣـﺎن‪ ،‬و ﺗﻘﻮا و ﭘﺎرﺳـﺎﺋﯽ را روﺷـﻤﺎن‪ ،‬و اﻧﮕﯿﺰهﻣﺎن ﻗﺮار دﻫـﺪ و ﻣﺎ را ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺳﺰاوارﯾﻢ ﺑﻬﺮه و ﺧﯿﺮ رﺳﺎﻧﺪ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪139 :‬‬
‫ﻗﺮآن را ﺑﺮاي ﻣـﺎ در ﺗﺤﺼـﯿﻞ ﺗﻮﺷﻪاي ﮐﻪ ﻣﺎ را ﻣﺄﻣﻮر ﺑﻪ ﮐﺴﺐ آن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﯾﺎر و ﯾﺎور ﻗﺮار دﻫـﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪َ) :‬و َﺗَﺰﱠوُدوا َﻓِﺈﱠن َﺧﯿَْﺮ‬
‫اﻟﱠﺰاِد اﻟﺘﱠْﻘﻮي ‪ /197‬ﺑﻘﺮه( )ﺑﺮاي راه اﺑﺪيﺗﺎن ﺗﻮﺷﻪ ﺑﺮﮔﯿﺮﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ زاد و ﺗﻮﺷﻪ ﺗﻘﻮا و ﭘﺎرﺳﺎﺋﯽ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫)اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻓﻀﻞ راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ )ره((‬
‫ﺑﺎب اﻻﻟﻒ ‪ ...‬ص ‪140 :‬‬
‫)أﺑﺎ( ]أﺑﺎ[‪ ... :‬ص ‪140 :‬‬
‫ﭘﺪر و واﻟﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ ﮐﺴﯿﮑﻪ ﺳﺒﺐ ﭘﯿﺪاﯾﺶ‪ ،‬اﺻﻼح ﯾﺎ ﭘﯿﺮاﯾﺶ و ﻇﻬﻮر ﭼﯿﺰي ﺷﻮد آﻧﺮا )أب( ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻـﻠّﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ ﭘﺪر ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ )اﻟﻨﱠﺒِﱡﯽ َأْوﻟﯽ ﺑ ِﺎﻟ ُْﻤْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ ﻣِْﻦ َأﻧ ُْﻔِﺴـ ِﻬْﻢ‬
‫َو َأْزواُﺟُﻪ ُأﱠﻣﻬﺎﺗُُﻬْﻢ‪ /6 -‬اﺣﺰاب(‪.‬‬
‫و در ﺑﻌﻀﯽ ﻗﺮاﺋﺘﻬﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ )و ﻫﻮ أب ﻟﻬﻢ(‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ﺻّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴﻼم ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻧﺎ و أﻧﺖ أﺑﻮا ﻫﺬه اﻻّﻣﮥ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺳـﺨﻦ اﺷـﺎره اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﺮﻣـﻮده »ﮐـّﻞ ﺳـﺒﺐ و ﻧﺴﺐ ﻣﻨﻘﻄﻊ ﯾﻮم اﻟﻘﯿﺎﻣـﮥ إﻟّـﺎ ﺳـﺒﺒﯽ و ﻧﺴـﺒﯽ ﻓـﺄﯾﻦ اﻟﻤّﺘﻘﻮن« »‪ «1‬أﺑﻮ اﻷﺿﯿﺎف‪:‬‬
‫ﻣﻬﻤﺎﻧﺪار و ﻣﯿﺰﺑﺎن ﮐﻪ ﺑﻨﺎم ﭘﺪر ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﻫﻤﭽﻮن ﭘﺪر رﺳﯿﺪﮔﯽ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫أﺑﻮ اﻟﺤﺮب‪ :‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﺮﺑﺎزان را ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫أﺑﻮ ﻋﺬرﺗﻬﺎ‪ :‬ﻫﻤﺴﺮ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ زن اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻮ ﺑﺎ ﭘﺪر‪ ،‬ﻣﺎدر ﺑﺎ ﭘﺪر و ﺟّﺪ ﺑﺎ ﭘﺪر را ﻫﻢ در ﺣﺎﻻت ﺟﻤﻊ اﺑﻮﯾﻦ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬در اﯾﻦ ﺣـﺪﯾﺚ اﺷﺎرهاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎران ﺷـﺪه اﺳﺖ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧـﺪي و ﻧﺴﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻘﻮا ﺑﺎﺷـﺪ در‬
‫ﺣﮑﻢ ﻧﺴﺐ و ﺳـﺒﺐ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻـﻠّﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ اﺳﺖ زﯾﺮا ﺗﺒﻌّﯿﺖ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻـﻠّﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ ﻧﻤﻮده و در ﺣﮑﻢ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧـﺪ او اﺳـﺖ‬
‫ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮد در ﺑـﺎره ﺳـﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻟّﺴـ ﻠﻤﺎن ﻣّﻨـﺎ اﻫـﻞ اﻟﺒﯿﺖ« ﺳـﻠﻤﺎن ﭼﻮن ﻋﻤﻼـ و اﯾﻤﺎﻧـﺎ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ او را‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﺧﻮد و از ﺧﻮد داﻧﺴـﺘﻪ اﺳﺖ و ﺳﻠﻤﺎن در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﻟﮕﻮ و ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﻏﯿﺮ ﻧﺴﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﮑﻢ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﺳﺒﺒﯽ‬
‫ﻣﻌّﺮﻓﯽ ﺷـﺪه اﺳﺖ و ﺗﻤـﺎم ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ در راه ﺳـﻠﻤﺎن و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎ ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎران و ﺑﺎ اﯾﻤﺎﻧﯽ واﻗﻌﯽ ﭘﯿﺮو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‬
‫ﻣﺸـﻤﻮل ﺣـﺪﯾﺚ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﺻـﻠّﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ ﺑﻮده و ﺳـﺒﺒﯿﺖ او ﻣﻨﻘﻄﻊ ﻧﯿﺴﺖ ﺑـﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨـﺎﺳﺖ ﮐﻪ در ﭘﺎﯾﺎن ﺣـﺪﯾﺚ از ﻣّﺘﻘﯿﻦ‬
‫دﻋﻮت و ﭘﺮﺳﺶ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻨﺎﯾﻪ از اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ و ﺧﺎﻧﺪان او ﺑﺎﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ در داﺳـﺘﺎن ﯾﻌﻘﻮب ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪) :‬ﻣﺎ َﺗْﻌﺒُُﺪوَن ﻣِْﻦ ﺑَْﻌِﺪي‪ ،‬ﻗﺎﻟ ُﻮا َﻧْﻌﺒُُﺪ ِإﻟَﻬَﮏ َو ِإﻟَﻪ آﺑﺎﺋَِﮏ ِإﺑ ْﺮاِﻫﯿَﻢ َو ِإْﺳﻤﺎِﻋﯿَﻞ َو ِإْﺳﺤﺎَق ِإﻟﻬًﺎ واِﺣﺪًا‪-‬‬
‫‪ /133‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫)ﯾﻌﻘـﻮب از ﭘﺴـﺮاﻧﺶ ﺳﺆال ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﭘﺲ از ﻣﻦ ﭼﻪ ﭼﯿﺰي را ﭘﺮﺳـﺘﺶ ﺧﻮاﻫﯿـﺪ ﮐﺮد؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔـﺎرت و ﭘﺮوردﮔـﺎر ﭘـﺪراﻧﺖ‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ و اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ و اﺳﺤﺎق ﮐﻪ ﺧﺪاي واﺣﺪ اﺳﺖ ﻋﺒﺎدت ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد(‪.‬‬
‫و ﺣﺎل اﯾﻨﮑﻪ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻋﻤﻮي اﯾﺸﺎن ﺑﻮد ﻧﻪ ﭘﺪرﺷﺎن‪ ،‬اّﻣﺎ او را ﻫﻢ در ردﯾﻒ ﭘﺪر ﺧﻄﺎب ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻠّﻢ و اﺳـﺘﺎد را ﻧﯿﺰ ﭘـﺪر ﮔﻮﯾﻨﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻗﺒﻼ در ﺑﺎره ﭘﺪر ﻣﻌﻨﻮي ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ و در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ )َوَﺟْﺪﻧﺎ آﺑﺎَءﻧﺎ َﻋﻠﯽ ُأﱠﻣٍﮥ‪ /22 -‬زﺧﺮف( را‬
‫ﺑﺮ آن ﻣﻌﻨﯽ ﺣﻤﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻠﻤﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﺎ داﻧﺸﻬﺎ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺳﺨﻦ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ )َرﺑ ﱠﻨﺎ ِإﻧﱠﺎ َأَﻃْﻌﻨﺎ ﺳﺎَدَﺗﻨﺎ َو ُﮐَﺒﺮاَءﻧﺎ َﻓَﺄَﺿﱡﻠﻮَﻧﺎ اﻟﱠﺴﺒِﯿَﻠﺎ‪ /67 -‬اﺣﺰاب(‪.‬‬
‫و در ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ )َأِن اْﺷُﮑْﺮ ﻟ ِﯽ َو ﻟ ِﻮاﻟ َِﺪﯾَْﮏ‪ /14 -‬ﻟﻘﻤﺎن( ﮐﻪ ﻫﻢ در ﺑﺎره ﭘﺪر و ﻫﻢ در ﺑﺎره ﻣﻌّﻠﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺗﻌﻠﯿﻢ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اّﻣﺎ آﯾﻪ )ﻣﺎ ﮐﺎَن ُﻣَﺤﱠﻤٌﺪ َأﺑﺎ َأَﺣٍﺪ ﻣِْﻦ ِرﺟﺎﻟ ُِﮑْﻢ‪ /40 -‬اﺣﺰاب( ﮐﻪ ﻧﻔﯽ وﻻدت ﻣﺮدم از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮاﻧﺪه‬
‫ﺷﺪن و در ردﯾﻒ ﻓﺮزﻧﺪان ﮐﺴـﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﺟﻬﺖ راﻫﻨﻤﺎﺋﯽ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻏﯿﺮ از ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﺴﺒﯽ و ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻫﻤﺴﺮي‬
‫ﺑﻮﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ )أب( و أﺑّﻮت اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ )ﺑﻌﻮﻟﮥ و ﺧﺆوﻟﮥ( )ﻫﻤﺴﺮان‪ ،‬و داﺋﯿﻬﺎ و ﺧﺎﻟﻪﻫﺎ(‪.‬‬
‫اﺻﻞ ﮐﻠﻤﻪ )أب( ﺑﺮ وزن )ﻓﻌﻞ( ﯾﻌﻨﯽ )أب ب( اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ )ﻗﻔﺎ( ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺳﺨﻦ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫إّن أﺑﺎﻫﺎ و أﺑﺎ أﺑﺎﻫﺎ و ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت‪ -‬أﺑﻮت اﻟﻘﻮم‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي اﯾﺸﺎن ﭘـﺪر ﺑﻮدم‪ .‬و ﻓﻌﻞ )ﯾﺄﺑﻮ( ﮐﻪ از اﺳﻢ )أب( ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳـﺖ‬
‫در ﻋﺒـﺎرت زﯾﺮ ﻣﻌﻨﯽ ﺗﻔّﻘـ ﺪ و رﺳـﯿﺪﮔﯽ و ﺳـﺮﭘﺮﺳﺘﯽ اﺳﺖ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬ﻓﻼن ﯾﺄﺑﻮ ﺑﻬﻤﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﭘـﺪر از ﺣﺎﻟﺸﺎن ﺗﻔّﻘـ ﺪ و‬
‫)آﺑﺎء( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪142 :‬‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺸﮑﻼﺗﺸﺎن را ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺪاء ﺣﺮف )ﺗﺎء( ﺑﻪ )أب( اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ )ﯾﺎ أﺑﺖ(‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﺑﺄﺑﺄ اﻟّﺼﺒّﯽ‪ -‬ﻫﻤﺎن ﺑﺎﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﮐﻮدك اﺳﺖ »‪.«1‬‬
‫)َأﺑﯽ( ]َأﺑﯽ ‪ ... :‬ص ‪142 :‬‬
‫اﻹﺑـﺎء ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮدداري ﮐﺮدن و ﺑﻪ ﺷـّﺪت ﺑﺎز ﭘﺲ اﯾﺴـﺘﺎدن‪ ،‬ﻫﺮ إﺑﺎﺋﯽ ﺑﻤﻌﻨﯽ اﻣﺘﻨﺎع اﺳﺖ اّﻣﺎ ﻫﺮ إﻣﺘﻨﺎﻋﯽ إﺑﺎء ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬آﯾﺎت زﯾﺮ در ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)َﯾـْﺄﺑَﯽ اﻟﻠﱠُﻪ ِإﻟ ﱠﺎ َأْن ﯾُﺘِﱠﻢ ﻧُـﻮَرُه‪ /32 -‬ﺗﻮﺑﻪ( و )َو َﺗـْﺄﺑﯽ ﻗُﻠُﻮﺑ ُُﻬْﻢ‪ /8 -‬ﺗﻮﺑﻪ( و )َأﺑﯽ َو اْﺳـ َﺘْﮑَﺒَﺮ‪ /34 -‬ﺑﻘﺮه( و )ِإﻟ ﱠﺎ ِإﺑ ْﻠِﯿَﺲ َأﺑﯽ ‪ /31‬ﺣﺠﺮ( )ﻣﮕﺮ‬
‫اﺑﻠﯿﺲ ﮐﻪ ﺧﻮداري ﮐﺮد و ﺑﺎز اﯾﺴﺘﺎد(‪.‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه »ﮐﻠّﻬﻢ ﻓﯽ اﻟﺠّﻨﮥ إﻟّﺎ ﻣﻦ أﺑﯽ« در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻋﺒﺎرت‪ -‬رﺟﻞ أﺑّﯽ‪ -‬او ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ زﯾﺮ ﺑﺎر ﻇﻠﻢ ﻧﻤﯽرود‪ ،‬و از ﺗﺤّﻤﻞ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ اﻣﺘﻨﺎع ﻣﯽورزد‪.‬‬
‫و‪ -‬أﺑﯿﺖ اﻟـّﻀ ﯿﺮ‪ -‬ﺿـﺮر و زﯾـﺎن را دور ﮐﺮدي‪ .‬و‪ -‬ﺗﯿﺲ أﺑّﯽ‪ -‬و‪ -‬ﻋﻨﺰ أﺑـﻮاء‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺰ ﮐﻮﻫﯽ ﺑﺮ ﻣـﺎّده ﺑﺰي ﮐﻪ از ﺧﻮردن آب آﻟﻮده ﺑﻪ‬
‫ﺑﻮل آﻫﻮان ﺧﻮدداري ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻧﻮﻋﯽ ﺑﯿﻤﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ او را از ﺧﻮردن آب دور ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫) )أب( ]أب ‪ ... :‬ص ‪142 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻓﺮﻣﻮده )َو ﻓﺎِﮐَﻬًﮥ َو َأﺑ ‪‬ﺎ‪ /31 -‬ﻋﺒﺲ( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯿﻮه و ﻋﻠﻔﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي درو ﮐﺮدن و ﭼﺮاﻧﺪن ﺣﯿﻮاﻧﺎت آﻣﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬أّب ﻟﮑﺬا‪ -‬ﻋﻠﻮﻓﻪ را آﻣﺎده ﮐﺮد ﮐﻪ از ﻓﻌﻞ‪ -‬أﺑّﺎ و إﺑﺎﻧﮥ و إﺑﺎﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫و اﺻـﻄﻼح اّب إﻟﯽ وﻃﻨﻪ‪ -‬در زﻣـﺎﻧﯽ ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﮐﺴـﯽ ﺑﺮاي وﻃﻨﺶ‪ -‬ﻣﺸـﺘﺎق ﻣﯽﺷـﻮد و ﺑﺮاي رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳـﻮﯾﺶ آﻣـﺎده‪ ،‬و‪ -‬أّب‬
‫ﻟﺴﯿﻔﻪ‪ -‬ﺷﻤﺸﯿﺮش را ﺑﺮاي‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬در ﺗﻤـﺎم زﺑﺎﻧﻬـﺎي دﻧﯿـﺎ ﻟﻐـﺎت اّوﻟﯿﻪ ﺑﺸـﺮي در ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺸﺘﺮﮐـﺎ ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻧﺎم ﺧـﺪا در ﺗﻤﺎم زﺑﺎﻧﻬﺎي دﻧﯿﺎ و در ﻓﺮﻫﻨﮕﺸﺎن‬
‫وﺟـﻮد دارد‪ .‬اﻟّﻠﻪ )ﺳـﺎﻣﯽ( ﺧـﺪا )ﻓﺎرﺳـﯽ( ﺧﻮﺗـﺎ )ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑﺎﺳـﺘﺎﻧﯽ( ﺧـﻮآ )ﮐﺮدي( ﮔـﺎد )اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ( ﺑـﺎري )ﺗﺮﮐﯽ( ﯾﯿﺒﻮ )روﺳـﯽ( ﯾﻬﻮه‬
‫)ﯾﻬﻮدي( ﭘـﺪر )ﻣﺴـﯿﺤﯽ( ﺗﻮﺗﻢ )ﺑﻮﻣﯽ( زﺋﻮس )ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ( ﻧﯿﺮوآﻧﺎ )ﺳﺎﻧﺴـﮑﺮﯾﺖ و ﻫﻨﺪو( ﮐﻪ ﻧﺎم ﺧﺪا ﭼﻮن زﺑﺎن ﻓﻄﺮي ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ اﺳـﺖ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﻠﻤﺎت ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﺑﺎ و ﻣﺎﻣﺎ و آب ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪﺷﺎن ﻫﻤﺴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺸﯿﺪن از ﻏﻼف آﻣﺎده ﮐﺮده و‪ -‬إﺑّﺎن »‪ -«1‬ﺑﺮ وزن ﻓﻌﻼن اﺳﻢ زﻣﺎن اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ زﻣﺎن آﻣﺎده ﺷﺪن و آﻣﺪن‪.‬‬
‫) )أﺑﺪ( ]أﺑﺪ[‪ ... :‬ص ‪143 :‬‬
‫)ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺟﺎودان( ﺧﺪاي ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪) :‬ﺧﺎﻟ ِِﺪﯾَﻦ ﻓِﯿﻬﺎ َأﺑَﺪًا‪ /57 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫ﮐﻠﻤﻪ أﺑـﺪ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ و ﻏﯿﺮ ﮔﺴﺴـﺘﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف واژه زﻣﺎن ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ زﻣﺎن آن ﮐﺎر‪ -‬و ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪-‬‬
‫أﺑـﺪ آن ﮐﺎر‪ -‬ﺣّﻖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ )أﺑـﺪ( زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺜﻨﯿﻪ و ﺟﻤﻊ ﻧﺪارد‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﺼّﻮر اﺑﺪي دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ أﺑﺪ اّول ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ درﺳـﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﮐﻪ )أﺑـﺪ( را ﺑﻪ ﺻﻮرت )آﺑـﺎد( ﺟﻤﻊ ﺑﺴـﺘﻪاﻧﺪ و اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯿﻬﺎ ﺑﺮاي اﺳﻢ ﺟﻨﺲ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﻌﻀـﯽ اوﻗﺎت ﺟﻤﻊ ﺑﺴـﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦ روي ﮔﺮوﻫﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧـﺪ ﮐﻪ ﺟﻤﻊ أﺑـﺪ ﺑﺼﻮرت آﺑﺎد از ﻣﻮﻟّﺪﯾﻦ »‪ «2‬ﯾﻌﻨﯽ اﻋﺮاب ﻧﻮ ﺧﺎﺳـﺘﻪ و ﻧﻮ ﭘﺮداز اﺳﺖ ﮐﻪ در زﺑﺎن‬
‫ﻋﺮب اﺻﯿﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬أﺑﺪ‪ ،‬أﺑﺪ و أﺑﯿﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و داﺋﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﺗﺄﺑّـﺪ اﻟّﺸـ ﯽء‪ :‬آن ﭼﯿﺰ ﭘﺎﯾـﺪار ﺷـﺪ و ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪ‪ ،‬و در ﻣﻮرد ﭼﯿﺰي ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﻣـّﺪت درازي ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧـﺪ‪ ،‬و ﻋﺒﺎرت‪ -‬اﻵﺑـﺪة اﻟﺒﻘﺮة‬
‫اﻟﻮﺣﺸّﯿﮥ و اﻷواﺑﺪ اﻟﻮﺣﺸّﯿﺎت و ﺗﺄﺑّﺪ اﻟﺒﻌﯿﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺎوان وﺣﺸﯽ دﯾﺮ ﭘﺎي و ﺳﺮﯾﻊ اﻟّﺴﯿﺮ و ﮔﺮﯾﺰ ﭘﺎي‪.‬‬
‫ﺗﺄﺑّﺪ اﻟﺒﻌﯿﺮ‪ -‬آن ﺷﺘﺮ ﻫﻢ وﺣﺸﯽ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت أواﺑﺪ »‪ -«3‬ﯾﻌﻨﯽ وﺣﻮش‪ ،‬درآﻣﺪ‪،‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﮐﻠﻤﻪ إﺑـﺎن ﮐﻪ ﻇﺮف زﻣـﺎن اﺳﺖ در زﺑـﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﺑـﺎن ﻗﯿـﺎﻣﻪ و اﺑّـﺎن ذﻫﺎﺑﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻨﮕﺎم ﻗﯿﺎم و زﻣﺎن‬
‫رﻓﺘﻨﺶ‪[...] .‬‬
‫)‪ (2‬در ﻋﺮف ادﺑّﯿﺎت ﻋﺮب ﻣﺎﻧﻨﺪ ادﺑﯿﺎت ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﻮﻟّﺪﯾﻦ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻮ ﭘﺮدازان ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪ و اﺳﺎس‬
‫زﺑـﺎن و ادﺑّﯿﺎت ﺗﺼـّﺮف ﮐﺮده و ﯾﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻣﺸـﮑﻞ ﺑﻮدن ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﻗﻮاﻋـﺪ و اوزان ﺷـﻌﺮي و ﯾﺎ از روي روﺷـﻨﻔﮑﺮ ﻧﻤﺎﯾﯽ ﭼﻨﺎن ﺷـﯿﻮهﻫﺎي‬
‫ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ را وﺿﻊ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﻣﻌﻨﯽ زﯾﺒﺎي أواﺑـﺪ را در ﺷـﻌﺮ اﻣﺮؤ اﻟﻘﯿﺲ ﮐﻪ ﺳـﺮ آﻣﺪ ﺷـﻌﺮاي ﻗﺒﻞ از اﺳـﻼم اﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺣﯿﻮان وﺣﺸـﯽ و ﺗﻨﺪرو و‬
‫ﮔﺮﯾﺰ ﭘﺎي ﺑﮑﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ و اﺳﺐ ﺧﻮد را در دوﯾﺪن و ﺳﺮﻋﺖ ﮔﯿﺮﻧﺪه أواﺑﺪ )وﺣﺸﯿﺎن( ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫و ﻗﺪ اﻏﺘﺪي و اﻟّﻄﯿﺮ ﻓﯽ وﮐﻨﺎﺗﻬﺎ ﺑﻤﻨﺠﺮد ﻗﯿﺪ اﻻ و اﺑﺪ ﻫﯿﮑﻞ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺻﺒﺤﮕﺎﻫﺎن در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﻫﻨﻮز در آﺷﯿﺎﻧﻪﻫﺎﺷﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮﮐﺒﯽ ﺗﻨﺪرو ﮐﻪ وﺣﺸﯿﺎن را ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫و‪ -‬أﺑﺪ‪ -‬ﺑﻪ ﻏﻀﺐ ﻫﻢ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫) )أﺑﻖ( ]أﺑﻖ ‪ ... :‬ص ‪144 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ )ِإْذ َأﺑََﻖ ِإﻟَﯽ اﻟ ُْﻔﻠِْﮏ اﻟ َْﻤْﺸُﺤﻮِن‬
‫‪ /14 -‬ﺻﺎﻓﺎت( )ﯾﻌﻨﯽ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﺮف ﮐﺸﺘﯽ ﭘﺮ از ﻣﺘﺎع ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﻋﺒـﺎرت‪ -‬أﺑﻖ اﻟﻌﺒـﺪ‪ ،‬ﯾـﺄﺑﻖ إﺑﺎﻗـﺎ و أﺑﻖ ﯾـﺄﺑﻖ‪ -‬در زﻣﺎن ﮔﺮﯾﺨﺘﻦ و ﻓﺮار ﮐﺮدن ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و‪ -‬ﻋﺒـﺪ آﺑﻖ‪ -‬ﺑﻨـﺪه ﮔﺮﯾﺰ ﭘﺎ اﺳﺖ و ﺟﻤﻌﺶ‬
‫أﺑّﺎق‪.‬‬
‫ﺗﺄﺑّﻖ اﻟﺮﺟﻞ‪ :‬ﺧﻮد را ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﺮﯾﺨﺘﻦ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اّﻣﺎ ﺳﺨﻦ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻗـﺪ اﺣﮑﻤﺖ ﺣﮑﻤـﺎت اﻟّﻘـ ّﺪ و اﻷﺑﻘـﺎ )ﻟﺠﺎم و دﻫﺎﻧﻪ و اﻓﺴﺎرﻫﺎي ﭼﺮﻣﯿﻦ و ﻣﻮﺋﯿﻦ او ﻣﺤﮑﻢ ﺷـﺪه اﺳﺖ( ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه اﻷﺑﻖ‪ -‬در اﯾﻦ ﺷـﻌﺮ‬
‫ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻃﻨﺎب ﻣﺤﮑﻢ ﺑﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫) )اﺑﻞ( ]اﺑﻞ ‪ ... :‬ص ‪144 :‬‬
‫ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ )َو ﻣَِﻦ اﻟ ِْﺈﺑ ِِﻞ اﺛ َْﻨﯿِْﻦ‪ /142 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫واژه اﺑﻞ ﺑﺮاي ﺷﺘﺮان زﯾﺎد ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬واﺣﺪ و ﻣﻔﺮد ﻧﺪارد ﯾﻌﻨﯽ از دو ﺑﻪ ﺑﺎﻻ اﺳﺖ‪ .‬و آﯾﻪ )َأ َﻓﻼ َﯾﻨُْﻈُﺮوَن ِإﻟَﯽ اﻟ ِْﺈﺑ ِِﻞ َﮐﯿَْﻒ ُﺧﻠَِﻘْﺖ‪/17 -‬‬
‫ﻏﺎﺷـﯿﻪ( ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻣﻨﻈﻮر از إﺑـﻞ‪ ،‬اﺑﺮﻫـﺎﺳﺖ ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ اّﻣﺎ از ﻧﻈﺮ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻧﻤﻮدن ﺣﺮﮐﺖ و ﺟﺎﺑﺠﺎﺋﯽ أﺑﺮﻫﺎ و‬
‫ﺷﺘﺮان ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺟﺎﺑﺠﺎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻗﻄﺎر ﺷﺘﺮان از دور ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﯿﺎﻫﯽ اﺑﺮ اﺳﺖ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از واژه إﺑـﻞ ﻓﻌـﻞ‪ -‬أﺑﻞ‪ ،‬ﯾﺄﺑﻞ‪ ،‬أﺑﻮﻻ و أﺑﻞ‪ ،‬أﺑﻼ‪ -‬ﮐﻪ در ﺟﻤﻠﻪ‪ -‬أﺑﻞ اﻟﻮﺣﺸـّﯽ‪ -‬و ﻣﺸﺎﺑﻪ اﯾﻦ ﺟﻤﻼت ﺑﺎر ﻣﯽرود ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه ﮐﻪ ﺣﯿﻮان‬
‫وﺣﺸﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻃﺎﻗﺖ و ﭘﺎﯾﺪاري در ﻧﺨﻮردن آب ﺑﻪ ﺷﺘﺮ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﭘﺎﯾﺪاري و ﺻﺒﺮ ﮐﺮدن ﺑﺮ آب ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺘﺮان اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺄﺑّﻞ اﻟّﺮﺟﻞ ﻋﻦ اﻣﺮأﺗﻪ‪ :‬در دوري ﮐﺮدن ﻣﺮد از ﻫﻤﺴـﺮش ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ .‬أﺑﻞ اﻟّﺮﺟﻞ‪ -‬ﺷﺘﺮاﻧﺶ زﯾﺎد ﺷﺪ‪ .‬و‪ -‬ﻓﻼن ﻻ ﯾﺄﺑﻞ‪ -‬او در ﺳﻮاري‬
‫ﺑﺮ ﺷﺘﺮ ﭼﺎﻻك و ﺛﺎﺑﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ -‬رﺟﻞ آﺑﻞ و أﺑﻞ‪ -‬آﻧﻤﺮد ﺷﺘﺮاﻧﺶ را ﺧﻮب رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫إﺑﻞ ﻣﺆﺑّﻠﮥ‪ -‬ﮔﻠّﻪﻫﺎي ﺷﺘﺮان و‪ -‬اﻹﺑﺎﻟﮥ‪ -‬ﮐﻮﻣﻪﻫﺎي ﻫﯿﺰم ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻮﻫﺎن ﺷﺘﺮان ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ در اﯾﻦ آﯾﻪ )َو َأْرَﺳـ َﻞ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ َﻃﯿْﺮًا )َأﺑﺎﺑ ِﯿَﻞ(‪ /2 -‬ﻓﯿـﻞ( ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺮﻧـﺪﮔﺎن ﻣﺘﻔﺮق ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻗﻄﺎر ﺷﺘﺮان‪ .‬ﻣﻔﺮد أﺑﺎﺑﯿﻞ )أﺑﯿﻞ(‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫) )أﺗﯽ( ]أﺗﯽ ‪ ... :‬ص ‪145 :‬‬
‫اﻹﺗﯿﺎن‪ :‬ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ آﻣـﺪن‪ ،‬و ﺑﻪ ﺳـﯿﻼب رﯾﺰان ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬أﺗّﯽ و أﺗﺎوّي‪ ،‬ﻣﺮد ﻏﺮﯾﺐ را ﻫﻢ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻫﻤﯿﻦ ﺷـﺒﺎﻫﺖ ﻣﻌﻨﯽ )أﺗﺎوّي( ﮔﻮﯾﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ داﺋﻤﺎ در ﺣﺮﮐﺖ اﺳﺖ و ﺟﺎﺋﯽ ﺑﺮاي اﺳﮑﺎن ﻧﺪارد‪ .‬در ﻣﻮرد آﻣﺪن و وارد ﺷﺪن ﺷﺨﺺ ﺑﺮاي ﮐﺎر و ﺗﺪﺑﯿﺮ اﻣﻮر و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻣﻮرد‬
‫آﻣﺪن ﺑﺮاي ﻧا ﺠﺎم ﮐﺎر ﺧﯿﺮ و ﺷّﺮ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در أﻋﯿﺎن و أﻋﺮاض »‪ «1‬اﺗﯿﺎن ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ )ِإْن َأﺗﺎُﮐْﻢ َﻋﺬاُب اﻟﻠﱠِﻪ‬
‫َأْو َأَﺗﺘُْﮑُﻢ اﻟﱠﺴﺎَﻋُﮥ‪ /40 -‬أﻧﻌﺎم( و آﯾﻪ )َأﺗﯽ َأﻣُْﺮ اﻟﻠﱠِﻪ ‪ /1‬ﻧﺤﻞ( )َﻓَﺄَﺗﯽ اﻟﻠﱠُﻪ ﺑ ُﻨْﯿﺎَﻧُﻬْﻢ ﻣَِﻦ اﻟ َْﻘﻮاِﻋِﺪ‪ /26 -‬ﻧﺤﻞ( ﺗﻤﺎﻣﺎ در ﻣﻌﻨﯽ أﻣﺮ و ﺗﺪﺑﯿﺮ اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺗﺪﺑﯿﺮ اﻣﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ )ﺟﺎَء َرﺑﱡَﮏ‪ /22 -‬ﻓﺠﺮ( ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺗـﺪﺑﯿﺮ اﻣﻮر اﺳﺖ )ﭘﺲ آﻣﺪن ﯾﺎ‪ -‬إﺗﯿﺎن‪ -‬و ﻣﺠﺊ‪ -‬در آﯾﺎت‬
‫ﻓﻮق‪ ،‬و آﯾﺎت ﻣﺸﺎﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﻧﺠﺎم دادن و ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ اﻣﺮ اﺳﺖ( ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﺷﻌﺮ ﺷﺎﻋﺮ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫أﺗﯿﺖ اﻟﻤﺮؤة ﻣﻦ ﺑﺎﺑﻬﺎ )ﺟﻮاﻧﻤﺮدي را از راه و ﻃﺮﯾﻖ ﺧﻮدش اﻧﺠﺎم دادي‪) .‬و ﺑﻪ اﺻـﻄﻼح ﻣﻌﺮوف ﻓﺎرﺳـﯽ از در وارد ﺷﺪي ﮐﻪ ﮐﻨﺎﯾﻪ از‬
‫درﺳﺖ اﻧﺠﺎم داده ﮐﺎر اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َﻓَﻠَﻨـْﺄﺗَِﯿﻨﱠُﻬْﻢ ﺑ ُِﺠﻨُﻮٍد ﻻ ﻗَِﺒَﻞ ﻟَُﻬْﻢ ﺑ ِﻬﺎ‪ /37 -‬اﻟّﻨﻤـﻞ( و )ﻻـ َﯾْﺄﺗُﻮَن اﻟﱠﺼﻼَة ِإﻟ ﱠﺎ َو ُﻫْﻢ ُﮐﺴﺎﻟﯽ َو ﻻ ﯾُﻨِْﻔُﻘﻮَن ِإﻟ ﱠﺎ َو ُﻫْﻢ ﮐﺎِرُﻫﻮَن‪ /54 -‬ﺗﻮﺑﻪ( در‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ دﻗّﺖ و ﺗﻮّﺟﻪ ﻧﺪارد و ﮐﺴﺎﻟﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ )َﯾْﺄﺗِﯿَﻦ اﻟ ْﻔﺎِﺣَﺸَﮥ‪ /15 -‬ﻧﺴﺎء( ﮐﻪ در ﻗﺮاﺋﺖ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ‪ -‬ﯾﺄﺗﯽ اﻟﻔﺎﺣﺸﮥ‪ -‬اﺳﺖ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬أﻋﯿـﺎن و أﻋﺮاض دو اﺻـﻄﻼح ﻓﻠﺴـﻔﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﻋﯿـﺎن ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮد ﺷـﯽء و ذات ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﮐﻪ آن را در ﭘﺪﯾـﺪهﻫﺎي وﺟﻮدي ﺛﺎﺑﺖ ﻓﺮض‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ )ﺑﻪ اﺳـﺘﺜﻨﺎي ﻣﻠّﺎ ﺻـﺪرا رﺣﻤﻪ اﻟﻠّﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﺟﻮﻫﺮي و ذاﺗﯽ ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ( اّﻣﺎ اﻋﺮاض ﮐﻪ ﺟﻤﻊ ﻋﺮض اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺻـﻔﺎت و‬
‫ﻇﻮاﻫﺮ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﮐﻪ ﻗﺎﺑـﻞ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ رﻧﮕﻬـﺎ‪ ،‬ﻣﺰهﻫﺎ‪ ،‬ﺻـﻔﺎت‪ ،‬ﺑﻮﻫﺎ و ﺧﻮاّص ﻫﺮ ﺷـﯽء ﮐﻪ در وﺟﻮد ﺧﻮد ﺑﻤﻮﺿﻊ‪ ،‬و ﻣﺤّﻞ ﯾﺎ‬
‫ﺟﻮﻫﺮ و ﺟﺴﻢ ﻣﺤﺘﺎج اﺳﺖ زﯾﺮا ﻋﺮض ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ ﺷـﯽء اﺳﺖ‪ ،‬راﻏﺐ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ واژه إﺗﯿﺎن را در أﻋﯿﺎن أﻋﺮاض ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﭼﻨﺪ‬
‫آﯾﻪ ﮐﻪ ﭘﺲ از آن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮد ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﺪﺑّﺮ اﻣﻮر ﺑﻬﻤﻪ ﭼﯿﺰ از ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ اﺷﯿﺎء اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﮑﺎر ﻧﺎرواﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدن واژه إﺗﯿﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدن واژه )ﻣﺠﺊ( ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ دﺳﺖ زدن ﺑﮑﺎر و ﺗﺪﺑﯿﺮ اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫در آﯾﻪ زﯾﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫)ﻟََﻘْﺪ ِﺟﺌِْﺖ َﺷﯿْﺌًﺎ َﻓِﺮﯾ‪‬ﺎ‪ /27 -‬ﻣﺮﯾﻢ( )ﺑﻪ ﮐﺎر ﻋﺠﯿﺒﯽ دﺳﺖ زدهاي و ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﺎرواﺋﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪاي(‪ .‬ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬أﺗﻮﺗﻪ و أﺗﯿﺘﻪ و أﺗّﻮة ﻣﺼـﺪر ﺑﻪ‬
‫ﺟـﺎي ﻓﺎﻋـﻞ ﺑﻪ ﮐـﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺮاي داروﺋﯽ ﯾﺎ ﺷـﯿﺮي ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﺷﺪﯾـﺪ در ﻇﺮﻓﯽ‪ ،‬ﮐﺮه ﯾﺎ ﮐﻒ ﺑﺮ روﯾﺶ ﺑﯿﺎﯾـﺪ‪ -‬أﺗّﻮه‪ -‬ﺑﮑﺎر‬
‫ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻻزﻣﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﺷﯿﺮ در ﻇﺮف‪ ،‬ﻫﻤﺎن آﻣﺪن ﮐﺮده ﺑﺮ روي آن اﺳﺖ و ﻣﺼﺪر ﺑﻪ ﺟﺎي ﻓﺎﻋﻞ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ زﻣﯿﻨﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ ﻣﺤﺼﻮل ﻓﺮاوان دارد ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻫﺬه أرض ﮐﺜﯿﺮة اﻹﺗﺎء و واژه‪ -‬إﺗﺎء‪ -‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ آﻣﺪن اﺳﺖ‪ ،‬در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺠﺎي‪ -‬رﯾﻊ‪-‬‬
‫ﮐﻪ زﯾﺎدي و ﻓﺮاواﻧﯽ اﺳﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪه ﯾﻌﻨﯽ از آن زﻣﯿﻦ ﻣﺤﺼﻮل زﯾﺎدي ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ و ﭘﺮ ﺑﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ) )َﻣْﺄﺗِﯿ‪‬ﺎ(‪ /61 -‬ﻣﺮﯾﻢ( اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل از‪ -‬أﺗﯿﻨﻪ‪ -‬اﺳﺖ‪ .‬ﻋّﺪهاي ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ‪ -‬آﺗﯿﺎ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ اﺳﺖ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ درﺳـﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ -‬أﺗﯿﺖ اﻷـﻣﺮو أﺗـﺎﻧﯽ اﻻـﻣﺮو أﺗﯿﺘﻪ ﺑﮑـﺬا و آﺗﯿﺘﻪ ﮐـﺬا‪ -‬ﻣﺜـﻞ آﯾـﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﻮده )َو ُأﺗُﻮا ﺑ ِِﻪ‬
‫ُﻣَﺘﺸﺎﺑ ِﻬًﺎ‪ /25 -‬ﺑﻘﺮه( و )َﻓَﻠَﻨـْﺄﺗَِﯿﻨﱠُﻬْﻢ ﺑ ُِﺠﻨُﻮٍد ﻻـ ﻗَِﺒَﻞ ﻟَُﻬْﻢ ﺑ ِﻬﺎ‪ /37 -‬ﻧﻤـﻞ( و )َو آَﺗﯿْﻨﺎُﻫْﻢ ُﻣﻠْﮑًﺎ َﻋِﻈﯿﻤًﺎ‪ /54 -‬ﻧﺴﺎء( ﻫﺮ ﮐﺠﺎ در ﻗﺮآن در وﺻـﻒ‬
‫ﮐﺘﺎب‪ ،‬آﺗﯿﻨﺎ‪ -‬ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ ﻓﺼﯿﺤﺘﺮ و ﺑﻠﯿﻎﺗﺮ اﺳﺖ زﯾﺮا أوﺗﻮا‪ -‬در ﺟﺎﺋﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﭘﺬﯾﺮش و ﻗﺒﻮل ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ را ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫اّﻣﺎ‪ -‬آﺗﯿﻨﺎ‪ -‬ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ و ﺣﺎﻟﺖ ﭘﺬﯾﺮش ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ را در ﺑﺮ دارد‪.‬‬
‫آﯾﻪ ) )آﺗُﻮﻧِﯽ( ُزﺑََﺮ اﻟ َْﺤِﺪﯾـِﺪ‪ /96 -‬ﮐﻬﻒ( »‪ «1‬در ﻗﺮاﺋﺖ ﺣﻤﺰه‪ -‬ﺟﯿﺌﻮﻧﯽ ﺑﺰﺑﺮ اﻟﺤﺪﯾـﺪ ﺗﻌﺒﯿﺮ و ﺧﻮاﻧـﺪه ﺷـﺪه ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻄﻌﺎت آﻫﻦ را ﺑﺮاﯾﻢ‬
‫ﺑﯿﺎورﯾـﺪ ﮐﻪ ﺣﺮف )ب( در آﯾﻪ ﻓﻮق ﺣـﺬف ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ آوردن ﻗﻄﻌﺎت آﻫﻦ و ﮐﻤﮏ ﺑـﺪﻧﯽ رﺳﺎﻧﺪن ﺑﺮاي ﺳّﺪ ذو اﻟﻘﺮﻧﯿﻦ‪.‬‬
‫اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ دادن و ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﺮدن ﮐﻤـﮏ ﻣـﺎﻟﯽ‪ -.‬اﺋﺘﻮﻧﯽ‪ -‬از إﺗﺌـﺎن اﺳﺖ ﻧﻪ از‪ -‬إﯾﺘـﺎء و إﻋﻄـﺎء )إﯾﺘـﺎء( و إﻋﻄﺎء ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺨﺸـﯿﺪن‪،‬‬
‫ﺑﯿـﮏ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺻـﺪﻗﻪ دادن در ﻗﺮآن ﺑﺎﻟﻔـﻆ اﯾﺘﺎء ﻣﺨﺼﻮص ﺷـﺪه اﺳﺖ در آﯾﺎت )َأﻗﺎُﻣﻮا اﻟﱠﺼﻼَة َو آَﺗُﻮا اﻟﱠﺰﮐﺎَة‪ /277 -‬ﺑﻘﺮه( و )ِإﻗﺎَم‬
‫اﻟﱠﺼﻼِة و‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬آﯾﻪ ﻣﺒﺎرﮐﻪ آﺗُﻮﻧِﯽ ُزﺑََﺮ اﻟ َْﺤِﺪﯾِﺪ‪ /96 -‬ﮐﻬﻒ( را ﺑـﺎ آﯾـﺎت ﻗﺒﻞ از آن ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﻣﻌﻨﯿﺶ روﺷﻦ ﺷﻮد‪ ،‬ذو اﻟﻘﺮﻧﯿﻦ ﺑﺮاي‬
‫ﺑﺴـﺘﻦ ﺳّﺪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ در آن ﻧﺎﺣﯿﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﭘﯿﺸـﻨﻬﺎد ﮐﺮدﻧﺪ ﻣﺎ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﺳّﺪ را ﺑﺒﻨﺪي او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬
‫ﻧﯿﺎزي ﺑﮑﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ ﺷـﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣﺮا از ﻣﺎل ﺑﯽﻧﯿﺎز ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺷـﻤﺎ ﺑﺎ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺑـﺪﻧﯿﺘﺎن ﺑﯿﺎﺋﯿـﺪ و ﮐﻤﮏ و ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﮐﻨﯿـﺪ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ آﯾﻪ ﻓﻮق ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ آوردن ﺗّﮑﻪﻫﺎي آﻫﻦ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺎ آﯾﻪ ﻗﺒﻞ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ َﻓَﺄِﻋﯿﻨُﻮﻧِﯽ ﺑ ُِﻘﱠﻮٍة( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ‬
‫ﻧﯿﺮوﻫﺎﺗـﺎن ﻣﺮا ﯾـﺎري ﮐﻨﯿـﺪ ﻣﻨﺎﻓـﺎت دارد‪ ،‬اّﻣـﺎ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ راﻏﺐ و ﺣﻤﺰه ﻣﻌﻨﯿﺶ رﺳﺎﻧـﺪن و آوردن اﺳﺖ ﻧﻪ دادن و ﺧﺮج ﮐﺮدن ﯾـﺎ ﺗﺤّﻤﻞ‬
‫ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﺎﻟﯽ ﭼﻮن ﺑﺎ ﻧﯿﺮوي ﺑﺪﻧﯽ و وﺳﺎﯾﻞ ﮐﻤﮏ ﮐﺮدن ﻏﯿﺮ از ﭘﺮداﺧﺘﻦ و دادن و ﺧﺮج ﮐﺮدن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ِإﯾﺘﺎَء اﻟﱠﺰﮐﺎِة‪ /73 -‬اﻧﺒﯿﺎء( و َو ﻻ َﯾِﺤﱡﻞ ﻟَُﮑْﻢ َأْن َﺗْﺄُﺧُﺬوا ﻣِﱠﻤﺎ آَﺗﯿْﺘُُﻤﻮُﻫﱠﻦ َﺷـ ﯿْﺌًﺎ‪ /229 -‬ﺑﻘﺮه( »‪ «1‬و َو ﻟَْﻢ ﯾُْﺆَت َﺳَﻌًﮥ ﻣَِﻦ اﻟ ْﻤﺎِل‪ /247 -‬ﺑﻘﺮه( در‬
‫ﻫﻤﻪ آﯾﺎت از ﻣﺼﺪر إﯾﺘﺎء‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دادن‪ ،‬ﻓﻌﻠﻬﺎﺋﯽ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)أث( ]أث ‪ ... :‬ص ‪147 :‬‬
‫أﺛﺎث و ﻟﻮازم زﯾﺎد ﻣﻨﺰل‪ ،‬ﮐﻪ اﺻـﻠﺶ از أّث اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮاوان ﺷـﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻤﺎم اﻣﻮاﻟﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ ﻣﺘﺮاﮐﻢ و اﻧﺒﺎﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ أﺛﺎث ﮔﻮﯾﻨﺪ‪،‬‬
‫ﮐﻠﻤﻪ أﺛـﺎث ﻣﻔﺮد ﻧـﺪارد ﻣﺜـﻞ ﻣﺘـﺎع و اﺑﺰار‪ .‬اﺻـﻄﻼح‪ -‬ﻧﺴﺎء أﺛﺎﺋﺚ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ زﻧﺎن ﻓﺮﺑﻪ و ﭼﺎق ﮐﻪ ﮔﻮﺋﯽ اﺛﺎﺛﯽ ﺑﺮ دوش دارﻧـﺪ و ﻋﺒﺎرت‪-‬‬
‫ﺗﺄﺛّﺚ ﻓﻼن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ اﻣﻮال و اﺛﺎث زﯾﺎدي رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫) )أﺛﺮ( ]أﺛﺮ[‪ ... :‬ص ‪147 :‬‬
‫اﺛﺮ ﻫﺮ ﺷـﯽء ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮدن و درﯾﺎﻓﺘﻦ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﻮﺟﻮد آﻧﭽﯿﺰ دﻻﻟﺖ و راﻫﻨﻤﺎﺋﯽ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ -.‬أﺛﺮ و أﺛّﺮ‪ -‬ﻫﺮ دو درﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ أﺛﺮ آﺛﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﻮده ﺛُﱠﻢ َﻗﱠﻔﯿْﻨﺎ َﻋﻠﯽ آﺛﺎِرِﻫْﻢ ﺑ ُِﺮُﺳـ ﻠِﻨﺎ‪ /27 -‬ﺣﺪﯾـﺪ( و آﯾﻪ آﺛﺎرًا ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض‪ /82 -‬ﻏـﺎﻓﺮ( و َﻓﺎﻧ ُْﻈْﺮ ِإﻟﯽ آﺛﺎِر َرْﺣَﻤِﺖ اﻟﻠﱠِﻪ‪/50 -‬‬
‫روم( ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻪ راﻫﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﺴﻮي آﺛﺎر ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن و ﺑﻪ ﯾﮏ راه و روش ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ آﺛﺎر ﮔﻮﯾﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺨﻦ ﺧﺪاي‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ َﻓُﻬْﻢ َﻋﻠﯽ آﺛﺎِرِﻫْﻢ ﯾُْﻬَﺮُﻋﻮَن‪ /70 -‬ﺻﺎّﻓﺎت(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ ُﻫْﻢ ُأوﻻِء َﻋﻠﯽ َأَﺛِﺮي‪ /84 -‬ﻃﻪ(‪) .‬ﮐﻪ در ﻫﻤﻪ آﯾﺎت ﻓﻮق آﺛﺎر ﻣﺎّدي و ﻣﻌﻨﻮي‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬آﯾﻪ ‪ /229‬ﺑﻘﺮه ﮐﻪ در ﺑﺎﻻ اﺷﺎره ﺷـﺪه اﺳﺖ ﺣﺎوي ﻧﮑﺎﺗﯽ اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﺟﺎوداﻧﻪ‪ ،‬از آﺋﯿﻦ ﻧﺠﺎت ﺑﺨﺶ و ﻫﻤﺴﺎن ﮐﻨﻨﺪه ﺣﻘﻮﻗﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫وﻇﯿﻔﻪ زﻧﺎن ﺑﺎ ﻣﺮدان ﮐﻪ اﺳـﻼم ﺑﻪ ﺣﻤﺎﯾﺖ از آﻧﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻪ و در زﻣﺎن ﺟﺎﻫﻠﯽ ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ارزﺷﯽ ﺑﺮاي زﻧﺎن ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺣﻘﻮﻗﺸﺎن را‬
‫و ﻣﻘﺎﻣﺸﺎن را اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ارزش ﻣﯽﻧﻬـﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ )ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺮ ﺷـﻤﺎ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺴـﺮاﻧﺘﺎن در ﻃﻮل زﻧﺪﮔﯽ دادهاﯾﺪ ﺑﺴـﺘﺎﻧﯿﺪ و‬
‫ﺣّﺘﯽ در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﺟﺰ ﺑﻨﯿﮑﯽ ﺑﺎ آﻧﺎن رﻓﺘﺎر ﻧﮑﻨﯿﺪ َو ﻋﺎِﺷـ ُﺮوُﻫﱠﻦ ﺑ ِﺎﻟ َْﻤْﻌُﺮوِف‪ /19 -‬ﻧﺴﺎء( دﻧﯿﺎي اﻣﺮوز ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻋﺒﺮت ﮔﯿﺮد ﮐﻪ‬
‫زﻧﺎن را اﺳﺘﺜﻤﺎر و آﻧﺎن را وﺳﯿﻠﻪ ﺗﺒﻠﯿﻎ و ﺗﻔﺮﯾﺢ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫و ﺗﺎرﯾﺨﯽ و آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻈﺮ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﻋﺒـﺎرت‪ -‬ﺳـﻤﻨﺖ اﻹﺑـﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺘﺮان را اﺛﺮي و ﻧﺸـﺎﻧﻪاي از ﻓﺮﺑﻬﯽ اﺳﺖ‪ .‬و‪ -‬أﺛﺮت اﻟﺒﻌﯿﺮ‪ -‬در ﮐﻒ ﭘـﺎي ﺷﺘﺮان اﺛﺮي ﻧﻬـﺎدم ﮐﻪ در راه‬
‫رﻓﺘﻦ آن اﺛﺮ‪ ،‬رﻓﺘﻦ و ﺑﻮدن آﻧﻬﺎ را در آن ﻣﮑﺎن ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨـﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻪ آﻫﻨﯽ ﮐﻪ ﺑـﺎ آن ﮐﻒ ﭘـﺎي ﺷـﺘﺮان را داغ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ‪ -‬ﻣﺌﺜﺮة‪ -‬ﮔﻮﯾﻨـﺪ و اﺻـﻄﻼح‪ -‬أﺛﺮ اﻟّﺴـ ﯿﻒ ﻧﺸـﺎﻧﻪاي از ﺧﻮﺑﯽ و ﺟﻮﻫﺮ و‬
‫ﺟﻼي ﺷﻤﺸﯿﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -:‬ﺳﯿﻒ ﻣﺄﺛﻮر‪ -‬و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر‪ -‬أﺛﺮت اﻟﻌﻠﻢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آن ﻋﻠﻢ را رواﯾﺖ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫‪ -‬آﺛﺮه أﺛﺮا و )إﺛـﺎرة( و أﺛﺮة‪ -‬اﺛﺮش را دﻧﺒﺎل ﮐﺮدم‪ ،‬و ﻋﺒﺎرت‪ -‬أﺛﺎرة ﻣﻦ ﻋﻠﻢ‪ -‬ﮐﻪ‪ -‬أﺛﺮة‪ -‬ﻫﻢ ﺧﻮاﻧـﺪه ﺷـﺪه‪ ،‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ رواﯾﺖ ﯾﺎ‬
‫ﺑـﺎزﮔﻮ و ﯾـﺎ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و از آن اﺛﺮي ﺑـﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧـﺪ‪) -‬اﻟﻤـﺂﺛﺮ(‪ -‬ﻫﻢ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ از ﻣﮑﺎرم و ﺑﺰرﮔﻮاري اﻧﺴﺎن ﮐﻪ ﺑﺎزﮔﻮ و رواﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪ اﻷﺛﺮ ﺑﻄﻮر اﺳـﺘﻌﺎره ﺑﺮاي ﻓﻀﻞ‪ ،‬و ﺑﺰرﮔﯽ و اﯾﺜﺎر و از ﺧﻮد ﮔﺬﺷﺘﮕﯽ اﺳﺖ و‪ -‬آﺛﺮﺗﻪ‪ -‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﺎ اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در‬
‫آﯾﺎت زﯾﺮ‪:‬‬
‫)َو ﯾُْﺆﺛُِﺮوَن َﻋﻠﯽ َأﻧ ُْﻔِﺴـ ِﻬْﻢ‪ /9 -‬ﺣﺸـﺮ( و )َﺗﺎﻟﻠﱠِﻪ ﻟََﻘـ ْﺪ آَﺛَﺮَك اﻟﻠﱠُﻪ َﻋَﻠﯿْﻨﺎ ‪ /91‬ﯾﻮﺳﻒ( و )ﺑَـْﻞ ﺗُْﺆﺛُِﺮوَن اﻟ َْﺤﯿﺎَة اﻟـﱡﺪﻧ ْﯿﺎ‪ /16 -‬اﻋﻠﯽ( و در ﺣـﺪﯾﺚ‬
‫»ﺳﯿﮑﻮن ﺑﻌﺪي أﺛﺮة« ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻣﻦ ﺑﻌﻀﯽ از ﺷﻤﺎ ﺧﻮد را ﺑﺮ دﯾﮕﺮي ﻣﻘّﺪم ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫)اﻹﺳﺘﺌﺜـﺎر‪ (:‬ﭼﯿﺰي را ﻣﺨﺼـﻮص ﺑﻪ ﺧﻮد داﻧﺴـﺘﻦ و دﯾﮕﺮي را از آن ﺑﯽﺑﻬﺮه ﮐﺮدن‪ .‬أﺳـﺘﺄﺛﺮ اﻟّﻠﻪ ﺑﻔﻼـن‪ -‬ﮐﻨـﺎﯾﻪ از ﻣﺮگ اوﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﯾﮏ ﻧﻮع ﺑﺮﮔﺰﯾﺪﮔﯽ و ﺷﺮاﻓﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ او را ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺰﯾﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬رﺟﻞ أﺛﺮ‪ -‬او ﻧﯿﮑﯽ را ﺑﺮ ﯾﺎران ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻟﺤﯿﺎﻧﯽ »‪ «1‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اﺻﻄﻼﺣﺎت آﺛﺮاّﻣﺎ‪ -‬و‪ -‬أﺛﺮاّﻣﺎ و‪ -‬آﺛﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ذي أﺛﯿﺮ‪ -‬و ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )أﺛﻞ( ]أﺛﻞ ‪ ... :‬ص ‪148 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ )َذواَﺗْﯽ ُأُﮐٍﻞ َﺧْﻤٍﻂ َو َأﺛ ٍْﻞ َو َﺷْﯽٍء ﻣِْﻦ ِﺳْﺪٍر َﻗﻠِﯿٍﻞ »‪ /16 -«2‬ﺳﺒﺎء(‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠّﯽ ﺑﻦ ﻣﺒـﺎرك ﻟﺤﯿـﺎﻧﯽ داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﻧﺤﻮي و ﻟﻐﻮي از ﺷﺎﮔﺮدان ﮐﺴﺎﺋﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﻼم ﮐﺴﺎﺋﯽ ﻫﻢ ﻣﻮﺻﻮف اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺎﺳـﻢ‬
‫ﺑﻦ ﺳﻼم از ﺷﺎﮔﺮدان اوﺳﺖ و ﮐﺘﺎب )اﻟّﻨﻮادر( از ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت او‪ ،‬ﻣﺘﻮّﻓﯽ در ﻗﺮن ﺳّﻮم ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺧﻤﻂ درﺧﺖ ﺑﺪون ﺧﺎر‪ ،‬ﻫﺮ ﻣﯿﻮه ﺗﻠﺦ‪ ،‬و ﺗﻠﺨﯽ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺪر‪ -‬ﺟﻤﻌﺶ ﺳﺪور‪ ،‬درﺧﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﻮه آﻧﺮا ﺑﻨﻖ و ﮐّﻨﺎر ﮔﻮﯾﻨﺪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺨﻞ ﺑﻠﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬أﺛﻞ‪ ،‬درﺧﺘﯽ اﺳﺖ ﺑﺎ ﭼﻮب ﻣﺤﮑﻢ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر‬
‫أﺛـﻞ درﺧﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ رﯾﺸﻪ ﻣﺤﮑﻢ دارد و ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﺷـﺠﺮ ﻣﺘﺄﺛّﻞ‪ -‬درﺧﺘﯿﺴﺖ ﮐﻪ رﯾﺸﻪاش ﺛﺎﺑﺖ و اﺳـﺘﻮار اﺳﺖ و‪ -‬ﺗﺄﺛّﻞ ﮐـﺬا رﯾﺸﻪاش‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻـﻠّﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ در ﺑﺎره ﺻـﻔﺖ ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻏﯿﺮ ﻣﺘﺄﺛّﻞ ﻣﺎﻻ« ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ و وﺻّﯽ او ﻧﺒﺎﯾﺴﺘﯽ ﺷﯿﻔﺘﻪ و ﻣﻔﺘﻮن ﻣﺎل و‬
‫ﺛﺮوت ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺣّﺐ دﻧﯿﺎ در ﺟﺎن او رﯾﺸﻪ داﺷﺘﻪ و ﻧﯿﺰ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺎل اﻧﺪوز ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫واژه‪ -‬ﺗﺄﺛّﻞ‪ -‬ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﻧﺤّﺖ أﺛﻠﺘﻪ او را ﻏﯿﺒﺖ ﮐﺮدي و ﺑﻪ ﻧﺮﻣﯽ ﺗﻀﻌﯿﻔﺶ ﻧﻤﻮدي‪.‬‬
‫( ) )أﺛﻢ( ]أﺛﻢ ‪ ... :‬ص ‪149 :‬‬

‫اﻹﺛﻢ و اﻷﺛﺎم اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي اﻓﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺛﻮاب و ﭘﺎداش اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ در ﻣﻌﻨﯽ ﺗﺄﺧﯿﺮ و درﻧﮓ ﮐﺮدن و ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺟﻤﺎﻟّﯿﮥ ﺗﻐﺘﻠﯽ ﺑﺎﻟّﺮوادف إذا ﮐﺬب اﻵﺛﻤﺎت اﻟﻬﺠﯿﺮا‬
‫)وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺎّده ﺷﺘﺮان ﺑﻪ آﻫﺴﺘﮕﯽ ﺑﺴﻮي آﺑﺸﺨﻮر ﻣﯽروﻧﺪ و ﻃﻨﺎب آﻧﻬﺎ را ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ آﺑﺸﺨﻮر را دروغ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﺧﻮد را از آب‬
‫ﺧﻮردن دور ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪.‬‬
‫و ﺳـﺨﻦ ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎره ﺧﻤﺮ و ﻗﻤﺎر ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ )ﻓِﯿِﻬﻤﺎ ِإﺛ ٌْﻢ َﮐﺒِﯿٌﺮ‪ /219 -‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻤـﺎر و ﻣﯽ و ﻣﺴـﮑﺮات ﻣـﺎﻧﻊ درﯾﺎﻓﺖ و‬
‫رﺳﯿﺪن ﺧﯿﺮات‪ ،‬و ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﺳﺖ‪ -‬أﺛﻢ‪ ،‬إﺛﻤﺎ‪ ،‬أﺛﺎﻣﺎ‪ -‬اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻠﺶ‪ -‬آﺛﻢ و أﺛﻢ و أﺛﯿﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺄﺛّﻢ‪«:‬‬
‫از ﮔﻨﺎه ﺧﺎرج و دور ﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬ﺗﺤّﻮب‪ -‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺧﺎرج ﺷﺪن از ﺳﺨﺘﯽ و وﺣﺸﺖ و ﮔﻨﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺴـﻤﯿﮥ إﺛﻢ ﺑﻪ دروغ ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دروغ از ﺟﻤﻠﻪ ﮔﻨﺎﻫـﺎن اﺳﺖ ﻫﻤـﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ اﻧﺴـﺎن را از آن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﺟﺎﻧـﺪاران اﺳـﺖ‬
‫ﺣﯿﻮان ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ آﯾﻪ )َأَﺧَﺬﺗ ُْﻪ اﻟ ِْﻌﱠﺰُة ﺑ ِﺎﻟ ِْﺈﺛ ِْﻢ‪ /206 -‬ﺑﻘﺮه( ﻋّﺰﺗﺶ او را ﺑﻪ ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ ﮔﻨﺎه ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﺸﺎﻧﯿﺪ »‪ «2‬آﯾﻪ )َو َﻣْﻦ َﯾْﻔَﻌْﻞ ذﻟ َِﮏ‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻧﻬﺮﻫﺎ ﻣﯽروﯾﺪ )ﺻﺢ‪ -‬اس(‬
‫)‪ (1‬ﺑﻌﻀـﯽ أﻓﻌـﺎل ﺑﻪ ﺑـﺎب ﺗﻔّﻌـﻞ ﮐﻪ ﻣﯽروﻧـﺪ ﻣﻌﻨﯽ ﺿـّﺪ ﻣﻌﻨﯽ اﺻـﻠﯽ را در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧـﺪ‪ ،‬إﺛﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻨﺎه و دوري از ﺧﯿﺮات‪ ،‬اّﻣﺎ ﺗﺄﺛّﻢ‬
‫ﺑﯿﮕﻨﺎﻫﯽ و دوري از ﮔﻨﺎه اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻮب‪ ،‬وﺣﺸﺖ اﺳﺖ اﻣﺎ ﺗﺤّﻮب ﻧﺘﺮﺳﯿﺪن اﺳﺖ ﺣﻨﺚ‪ -‬ﮔﻨﺎه‪ ،‬اّﻣﺎ ﺗﺤّﻨﺚ ﻋﺒﺎدت و زﻫﺪ و ﺑﯽﮔﻨﺎﻫﯽ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﻋّﺰة در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺣﻤّﯿﺖ و ﻏﯿﺮت اﺳﺖ و إﺛﻢ ﮐﻔﺮو ﮔﻨﺎه‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ او را ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ از ﺧﺪا ﺑﺘﺮس‪،‬‬
‫َﯾﻠَْﻖ )َأﺛﺎﻣًﺎ(‪ /68 -‬ﻓﺮﻗﺎن(‪.‬‬
‫أﺛﺎﻣـﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋـﺬاب‪ ،‬از اﯾـﻦ ﺟﻬـﺖ ﻋـﺬاب راي إﺛـﻢ ﻧﺎﻣﯿـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ إﺛﻢ از ﻋـﺬاب اﺳﺖ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﮔﯿـﺎه و ﭼﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﻧـﺪي‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آب و‬
‫رﻃﻮﺑﺖ ﻧﺎم ﮔﺰاري ﺷـﺪه زﯾﺮا ﻫﺮ دو ﯾﻌﻨﯽ )ﮔﯿﺎه و ﭼﺮﺑﯽ( از آب و رﻃﻮﺑﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﺷـﺪه ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺳـﺨﻦ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ‪ :‬ﺗﻌﻠّﯽ اﻟّﻨـﺪي ﻓﯽ‬
‫ﻣﺘﻨﻪ و ﺗﺤّﺪرا )از ﻣﺘﻨﺶ و داﺧﻠﺶ آب‪ ،‬و ﭼﺮﺑﯽ ﺑﺎﻻ و ﭘﺎﺋﯿﻦ ﻣﯽرﻓﺖ(‪.‬‬
‫در ﻣﻌﻨﯽ )َﯾﻠَْﻖ َأﺛﺎﻣًﺎ‪ /68 -‬ﻓﺮﻗﺎن( ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم آن ﮐﺎرﻫﺎ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ارﺗﮑﺎب ﮔﻨﺎه ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﯿـﺪ و اﯾﻦ ﻋﺎﻗﺒﺖ و ﻓﺮﺟﺎم‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎرﻫـﺎي ﮐﻮﭼـﮏ و ﮔﻨﺎﻫـﺎن ﮐﻮﭼﮏ‪ ،‬ﮐﺎرﻫﺎ و ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ را در ﭘﯽ دارد و ﺑﻪ ﺳﻮي آﻧﻬﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻧـﺪ و ﻣﯽﮐﺸﺎﻧـﺪ‪ ،‬و در‬
‫ﺳﺨﻦ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) -:‬ﻓَﺴْﻮَف َﯾﻠَْﻘْﻮَن َﻏﯿ‪‬ﺎ‪ /59 -‬ﻣﺮﯾﻢ(‪.‬‬
‫)اﻵـﺛﻢ‪ (:‬ﮔﻨﺎﻫﮑﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺤّﻤﻞ ﮔﻨﺎه و ﻋﻮاﻗﺐ آﻧﺮا ﻣﯽﻧﻤﺎﯾـﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﯾﻪ )آﺛٌِﻢ َﻗﻠْﺒُُﻪ ‪ /283‬ﺑﻘﺮه( ﮐـﻪ واژه )إﺛﻢ( در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑـﺎ ﮐﻠﻤﻪ‬
‫)ﺑّﺮ( ﯾﻌﻨﯽ ﻧﯿﮑﯽ ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﻫﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬در ﺣـﺪﯾﺜﯽ از ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ آﻣـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »اﻟﺒّﺮ ﻣﺎ أﻃﻤﺄﻧّﺖ إﻟﯿﻪ اﻟﻨﻔﺲ‪ ،‬و‬
‫اﻹﺛﻢ ﻣﺎ ﺣﺎك ﻓﯽ ﺻﺪرك« و ﮐﻠﻤﻪ ﺑّﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ إﺛﻢ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ ﻧﯿﮑﯽ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺟـﺎن ﺗﻮ ﺑﺎ آن آراﻣﺶ ﻣﯽﭘـﺬﯾﺮد و ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اّﻣﺎ إﺛﻢ و ﮔﻨﺎه ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ در دل ﺗﻮ رﺳﻮخ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و‬
‫آﻧﺮا ﻣﯽآزارد( اﯾﻦ ﺣـﺪﯾﺚ ﺗﻔﺴـﯿﺮ واژهﻫﺎي )إﺛﻢ و ﺑّﺮ( ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﮑﻢ و اﺛﺮ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬و ﺳـﺨﻦ ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ )ُﻣْﻌَﺘٍﺪ )َأﺛِﯿٍﻢ(‪/12 -‬‬
‫ﻗﻠﻢ( ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻨﺎﻫﮑﺎر و آﯾﻪ )ﯾُﺴﺎِرُﻋﻮَن ﻓِﯽ اﻟ ِْﺈﺛ ِْﻢ َو اﻟ ُْﻌـْﺪواِن‪ /62 -‬ﻣﺎﺋـﺪه( ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه اﺷﺎره ﺑﻪ إﺛﻢ در آﯾﻪ ﻓﻮق ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺎﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫)َو َﻣْﻦ ﻟَْﻢ َﯾْﺤُﮑْﻢ ﺑ ِﻤﺎ َأﻧ َْﺰَل اﻟﻠﱠُﻪ َﻓُﺄوﻟﺌَِﮏ ُﻫُﻢ اﻟ ْﮑﺎﻓُِﺮوَن‪ /44 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫و اﺷـﺎره ﺑﻪ )ﻋـﺪوان( ﻫﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ )َو َﻣْﻦ ﻟَْﻢ َﯾْﺤُﮑْﻢ ﺑ ِﻤﺎ َأﻧ َْﺰَل اﻟﻠﱠُﻪ‪َ ،‬ﻓُﺄوﻟﺌَِﮏ ُﻫُﻢ اﻟﱠﻈﺎﻟ ُِﻤﻮَن‪ /45 -‬ﻣﺎﺋﺪه( ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ )إﺛﻢ اﻋّﻢ از‬
‫)ﻋﺪوان( اﺳﺖ )ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﻋﺪواﻧﯽ اﺛﻢ ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ ﻫﺮ اﺛﻤﯽ ﻋﺪوان اﺳﺖ ﺧﻮاه دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻮاه‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺣﻤّﯿﺖ ﺟﺎﻫﻠّﯿﺖ و ﻗّﻮت ﮐﻔﺮ او را ﺑﻪ ﻓﺴﺎد و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ‪) .‬ﮐﺸﻒ اﻻﺳﺮار ج ‪ -1‬ص ‪(547‬‬
‫در ﺑﺎره دﯾﮕﺮي(‪.‬‬
‫( ) )أّج( ]أّج ‪ ... :‬ص ‪151 :‬‬
‫)آﺗﺶ ﺷّﺪت ﮔﺮﻓﺖ و اﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﺪ( ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ )ﻫﺬا َﻋْﺬٌب ﻓُﺮاٌت َو ﻫﺬا ﻣِﻠٌْﺢ ُأﺟﺎٌج‪ /53 -‬ﻓﺮﻗﺎن( ﻣﻠﺢ أﺟﺎج ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺷﻮر و ﮔﺮم‪.‬‬
‫)ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬أّج‪ ،‬ﯾﺆّج‪ ،‬اﺟﯿﺠﺎ‪ -‬ﺷّﺪت ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺳﺖ( ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ أﺟﯿﺞ اﻟّﻨﺎر »‪ «1‬ﺷّﺪت و ﻟﻬﯿﺐ آﺗﺶ و‪ -‬أﺟّﺘﻬﺎ و ﻗﺪ أّﺟﺖ‪ -‬آﺗﺶ را‬
‫ﺑﺮ اﻓﺮوﺧﺘﯿﻢ ﺳﭙﺲ اﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺋﺘـّﺞ اﻟّﻨﻬﺎر‪ -‬روز ﺑﺸـّﺪت ﮔﺮم ﺷـﺪ‪ ،‬ﯾﺄﺟﻮج و ﻣﺄﺟﻮج ﻫﻢ از ﻫﻤﯿﻦ رﯾﺸﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻪﻫﺎي آﺗﺶ اﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬و‪ -‬اﻟﻤﯿﺎه‬
‫اﻟﻤﺘﻤّﻮﺟـﮥ‪ -‬ﺑﺮاي آﺑﻬﺎي ﺧﺮوﺷﺎن و ﻣّﻮاج ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و‪ -‬أّج اﻟّﻈﻠﯿﻢ‪ -‬ﻣﻮﻗﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺘﺮﻣﺮغ ﺑﻪ ﺳـﺮﻋﺖ ﻣﯽدود ﮐﻪ دوﯾﺪﻧﺶ ﺑﻪ ﺑﺎﻻ‬
‫رﻓﺘﻦ و زﺑﺎﻧﻪ ﮐﺸﯿﺪن دود و ﺷﻌﻠﻪ آﺗﺶ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )أﺟﺮ( ]أﺟﺮ[‪ ... :‬ص ‪151 :‬‬
‫اﻷـﺟﺮ و اﻷـﺟﺮة‪ ،‬ﻣﺰد و ﭘﺎداﺷـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐـﺎر ﺗﻌﻠّﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﭼﻪ ﮐـﺎر دﻧﯿﻮي و ﭼﻪ ﮐـﺎر اﺧﺮوي‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ )ِإنْ‬
‫َأﺟِﺮَي ِإﻟ ﱠﺎ َﻋَﻠﯽ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /29 -‬ﻫـﻮد( و )آَﺗﯿْﻨـﺎُه َأْﺟَﺮُه ﻓِﯽ اﻟـﱡﺪﻧ ْﯿﺎ َو ِإﻧﱠُﻪ ﻓِﯽ اﻟ ْـﺂِﺧَﺮِة ﻟَِﻤـ َﻦ اﻟﱠﺼﺎﻟ ِِﺤﯿَﻦ ‪ /27‬ﻋﻨﮑﺒﻮت( و )ﻟَـَﺄْﺟُﺮ اﻟ ْـﺂِﺧَﺮِة َﺧﯿٌْﺮ ﻟ ِﻠﱠِﺬﯾَﻦ‬
‫آَﻣﻨُﻮا‪ /57 -‬ﯾﻮﺳﻒ( ﮐﻪ در آﯾﺎت ﻓﻮق واژه )اﺟﺮ( ﻫﻢ در ﭘﺎداش دﻧﯿﺎ و ﻫﻢ در ﭘﺎداش آﺧﺮت ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ) )اﻷـﺟﺮة(( ﻓﻘـﻂ ﺑﺮاي ﭘـﺎداش و ﻣﺰد دﻧﯿـﻮي اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻤﻊ أﺟﺮ‪ ،‬أﺟﻮر اﺳﺖ در آﯾﻪ )َﻓـﺂﺗُﻮُﻫﱠﻦ ُأُﺟﻮَرُﻫﱠﻦ‪ /24 -‬ﻧﺴـﺎء( ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﻣﻬﺮّﯾﻪ و‬
‫ﮐـﺎﺑﯿﻦ زﻧـﺎن اﺳﺖ‪ ،‬أﺟﺮ و أﺟﺮت در ﺑـﺎره ﻋﻘـﺪ ﭘﯿﻤﺎﻧﻬـﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺟـﺎري ﻣﯽﺷﻮد ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و ﻫﻤﻮاره ﺑﺮاي ﺳﻮد و ﻧﻔﻊ اﺳﺖ ﻧﻪ زﯾﺎن و‬
‫ﺿﺮر ﻣﺜﻞ آﯾﻪ )ﻟَُﻬْﻢ َأْﺟُﺮُﻫْﻢ ِﻋﻨَْﺪ َرﺑ ﱢِﻬْﻢ‪ /262 -‬ﺑﻘﺮه( و در آﯾﻪ )َﻓَﺄْﺟُﺮُه َﻋَﻠﯽ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /40 -‬ﺷﻮري( ﮐﻪ اﺷﺎره ﺑﻪ ﭘﺎداش ﻣﻌﻨﻮي اﺳﺖ وﻟﯽ واژه‬
‫)ﺟﺰاء( ﺑﺮاي ﺑﻮدن ﯾﺎ ﻧﺒﻮدن ﻋﻘﺪ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ در ﮐﺘﺎب ﻓﻘﻪ اﻟﻠّﻐﻪ ﺑﺎب ‪ 30‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ اﮔﺮ از ﭼﯿﺰي آﺗﺶ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫)وري‪ ،‬ﯾﺮي( اﮔﺮ ﭼﯿﺰي ﺑﺮ آﺗﺶ رﯾﺨﺘـﻪ ﺷـﻮد ﮐـﻪ آﻧﺮا ﺣﻔــﻆ ﮐﻨــﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨــﺪ )أذﮐﯽ‪ ،‬ﯾــﺬﮐﯽ( و اﮔﺮ اﺷــﺘﻌﺎل آﺗﺶ ﻓﺰوﻧﯽ ﮔﺮﻓﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ أّﺟﺠﺘﻬﺎ ﯾﻌﻨﯽ آﺗﺶ را اﻓﺮوﺧﺘﻢ و اﮔﺮ ﺷّﺪﺗﺶ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺷﺪ آﻧﺮا )ﺟﺎﺟﻌﻪ( ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻔﺎﺗﯿﺢ اﻟﺠﻨﺎن ﻣﺤّﺪث ﻗّﻤﯽ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ‪ ،‬در دﻋﺎء ﺷـﺮﯾﻒ ﺻـﺒﺎح ﺣﻀﺮت اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴﻼم ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬و اﻧﻬﺮت اﻟﻤﯿﺎه‬
‫ﻣﻦ اﻟّﺼّﻢ اﻟّﺼﯿﺎﺧﯿﺪ ﻋﺬﺑﺎ و أﺟﺎﺟﺎ( و از درون ﺳﻨﮓ ﺧﺎرا ﭼﺸﻤﻪﻫﺎي آب ﻧﺎﮔﻮار و ﮔﻮارا ﺟﺎري ﻧﻤﻮدي‪.‬‬
‫و ﭘﯿﻤﺎن و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺳﻮد و زﯾﺎن آور‪ ،‬ﻫﺮ دو ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧـﺪاي ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ )َو َﺟﺰاُﻫْﻢ ﺑ ِﻤﺎ َﺻَﺒُﺮوا َﺟﻨﱠًﮥ َو َﺣِﺮﯾﺮًا‪ /12 -‬اﻧﺴﺎن(‬
‫و آﯾﻪ )َﻓَﺠﺰاُؤُه َﺟَﻬﻨﱠُﻢ‪ /93 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪) -‬أﺟﺮ( زﯾﺪ ﻋﻤﺮا ﯾﺄﺟﺮه أﺟﺮا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ او اﻋﻄﺎء ﮐﺮد‪ ،‬و اﺟﺮﺗﺶ را داد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در آﯾﻪ )َﻋﻠﯽ َأْن َﺗْﺄُﺟَﺮﻧِﯽ َﺛﻤﺎﻧَِﯽ ِﺣَﺠٍﺞ‬
‫»‪ /27 -«1‬ﻗﺼﺺ(‪.‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻗﺮار داد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺸﺖ ﺳـﺎل ﺑﺮاﯾﻢ ﮐـﺎر ﮐﻨﯽ(‪ .‬ﻓﺮق ﻣﯿـﺎن آﺟﺮ و أﺟﺮﻫﻢ ﻫﻤﯿﻨﻄـﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔـﺘﯿﻢ‪ -‬أﺟﺮﺗﻪ‪ -‬ﮐـﺎر از ﯾﮏ‬
‫ﻃﺮف اﺳﺖ و ﭘـﺎداش از ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑـﻞ‪ ،‬وﻟﯽ‪ -‬آﺟﺮﺗﻪ‪ -‬ﭘﯿﻤﺎن ﮐﺎر دو ﺟﺎﻧﺒﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اّﻣﺎ ﻣﺰد و ﭘﺎداش ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻬـﺪه ﯾﮏ ﻃﺮف ﻗﺮار داد‬
‫اﺳﺖ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ از ﺟﻬﺖ ﻣﺰد‪ -‬اﺟﺮ و آﺟﺮ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬آﺟﺮه اﻟّﻠﻪ و أﺟﺮه اﻟّﻠﻪ‪.‬‬
‫أﺟﯿﺮﻫﻢ ﺑﺮ وزن ﻓﻌﯿﻞ ﻫﻤﺎن ﻓﺎﻋﻞ ﯾﺎ ﻣﻔﺎﻋﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎر ﺑﺎو ﺗﻌﻠّﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪) ،‬اﺳﺘﺌﺠﺎر( ﻃﻠﺐ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﺰد و اﺟﺮت‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫اﺳﺘﯿﺠـﺎب ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﺎﺳـﺦ دادن اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺘﯿﺠﺎر ﻫﻢ ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﺮدن ﻣﺰد اﺳﺖ و در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ )اْﺳـ َﺘْﺄِﺟْﺮُه ِإﱠن َﺧﯿَْﺮ َﻣِﻦ اْﺳـ َﺘْﺄَﺟْﺮَت‬
‫اﻟ َْﻘِﻮﱡي اﻟ َْﺄﻣِﯿُﻦ‪ /26 -‬ﻗﺼﺺ( اﺳﺖ‪.‬‬
‫)در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎرش ﭘﺎداﺷﺶ ده زﯾﺮا او ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎو ﭘﺎداش ﻣﯽدﻫﯽ او ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ و أﻣﯿﻦ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )أﺟﻞ( ]أﺟﻞ ‪ ... :‬ص ‪152 :‬‬
‫اﻷﺟﻞ‪ ،‬ﻣّﺪت ﻣﻌّﯿﻦ ﺑﺮاي ﭼﯿﺰي اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ )ﻟ َِﺘﺒْﻠُُﻐﻮا َأَﺟًﻠﺎ ُﻣَﺴـ ‪‬ﻤﯽ‪ /67 -‬ﻏﺎﻓﺮ( و آﯾﻪ )َأﯾﱠَﻤﺎ اﻟ َْﺄَﺟَﻠﯿِْﻦ َﻗَﻀﯿُْﺖ‪ /28 -‬ﻗﺼﺺ( ﮐﻪ در‬
‫ﻫﺮ دو آﯾﻪ ﺑﻪ زﻣـﺎن ﻣﻌّﯿﻨﯽ اﺷﺎره ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬دﯾﻨﻪ ﻣﺆّﺟﻞ‪ -‬واﻣﺶ ﻣـّﺪتدار اﺳﺖ ﯾﺎ‪ -‬و ﻗـﺪ أّﺟﻠﺘﻪ‪ -‬ﺑﺮاﯾﺶ ﻣـّﺪت ﻗﺮار‬
‫دادم‪.‬‬
‫زﻣﺎن ﺣﯿﺎت ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﻫﻢ أﺟﻞ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ -‬دﻧﺎ أﺟﻠﻪ‪ -‬ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﮐﻠﻤـﺎت‪ -‬ﺳـﻨﻪ‪ ،‬ﻋـﺎم و ﺣّﺠﻪ و ﺣﻮل ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺳـﺎل اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻗﺸـﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋـﺎم در ﻣﻌﻨﯽ ﺟﻤﻊ اّﯾﺎم و روزﻫﺎي ﺳﺎل اﺳﺖ ﺳـﻨﻪ‬
‫ﺟﻤﻊ ﻣﺎﻫﻬـﺎي ﺳـﺎل اﺳﺖ و ﻟـﺬا ﻋﺎم اﻟﻔﯿﻞ ﮐﻪ ﺳﺎل ﺣﻤﻠﻪ اﺑﺮﻫﻪ ﺑﻪ ﻣّﮑﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﺎم ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﺳـﻨﻪ ﻓﯿﻞ‪ ،‬اّﻣﺎ در ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺳﻨﻪ ‪ 245‬ﻓﺮق ﻣﯿﺎن ﺳـﻨﻪ و ﺣّﺠﻪ ﻫﻢ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺣّﺠﻪ ﺑﺮاي اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺣـﺞ در آن ﺳﺎل اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد و ﺣّﺞ ﯾﺎ ﺣّﺠﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﯾﮑﺒـﺎر در ﺳـﺎل اﺳﺖ از اﯾﻦ روي ﺳـﺎل را ﻫﻢ ﺣّﺠﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ .‬ﻃﺮﯾﺤﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﻧﺎﻣﯿـﺪن ﺣﻮل ﺑﺮاي ﺳﺎل از ﻧﻈﺮ دوران و ﺗﺤّﻮﻻت آن‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ ﺳـﺮ رﺳﯿﺪه و ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺻﻠﺶ درﯾﺎﻓﺖ أﺟﻞ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻣّﺪت زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ را ﮔﺬارﻧﺪه و‬
‫درﯾـﺎﻓﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ و آﯾﻪ )ﺑَﻠْﻐﻨﺎ َأَﺟَﻠَﻨﺎ اﻟ ﱠِﺬي َأﱠﺟﻠَْﺖ ﻟَﻨﺎ‪ /128 -‬اﻧﻌﺎم( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺣّﺪ ﻣﺮگ رﺳـﯿﺪن و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ ﺣّﺪ ﭘﯿﺮي رﺳـﯿﺪن ﮐﻪ‬
‫در واﻗﻊ ﻫﺮ دو ﻣﻌﻨﯽ ﯾﮑﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )ﺛُﱠﻢ َﻗﻀﯽ َأَﺟًﻠﺎ َو َأَﺟٌﻞ ُﻣَﺴ‪‬ﻤﯽ ِﻋﻨَْﺪُه‪ /2 -‬اﻧﻌﺎم( در اﯾﻦ آﯾﻪ أﺟﻞ اّول ﺑﻘﺎء در دﻧﯿﺎ اﺳﺖ و ﻋﻤﺮ و أﺟﻞ دّوم ﺑﻘﺎء در آﺧﺮت و ﻣﻌﺎد‪،‬‬
‫ﻋـّﺪهاي ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ اﺟـﻞ اّول ﺑﻘـﺎء در دﻧﯿـﺎ و اﺟﻞ دّوم ﻣـّﺪت ﻣﯿﺎن ﻣﺮگ و ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ از ﺣﺴﻦ »‪ «1‬ﻧﻘﻞ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎز‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﺟﻞ اّول در آن آﯾﻪ ﺧﻮاب و دّوﻣﯽ ﻣﺮگ اﺳﺖ ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ )اﻟﻠﱠُﻪ َﯾَﺘَﻮﻓﱠﯽ اﻟ َْﺄﻧ ُْﻔَﺲ ِﺣﯿَﻦ َﻣْﻮﺗِﻬﺎ َو اﻟ ﱠﺘِﯽ ﻟَْﻢ َﺗُﻤْﺖ ﻓِﯽ َﻣﻨﺎﻣِﻬﺎ‪-‬‬
‫‪ /42‬زﻣﺮ(‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﺳّﻮم در ﺑﺎره )دو أﺟﻞ( ﮐﻪ از آﯾﻪ اﺧﯿﺮ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﻌﺒﯿﺮ آن از اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس »‪ «2‬رواﯾﺖ ﺷﺪه‪.‬‬
‫و ﺑﺎز ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ :‬ﮐﻪ‪ -‬أﺟﻼن‪ -‬در آﯾﻪ ﻓﻮق ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ دو أﺟﻞ ﺑﺮاي ﻣﻮت اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﻌﻀـﯽ از اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻣﺮﮔﺸﺎن ﺑﺎ ﺷﻤﺸـﯿﺮ ﯾﺎ ﺳﻮﺧﺘﻦ و‬
‫ﻏﺮق ﺷـﺪن و ﯾـﺎ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻧﺎﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎﺷـﺪ و ﻏﯿﺮ از اﯾﻨﻬﺎ از اﺳـﺒﺎب و ﻋﻠﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻄﻊ ﺣﯿﺎت ﻣﻨﺠّﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﻫﺴﺖ )ﻣﺮگ زودرس( و‬
‫ﮔﺮوﻫﯽ دﯾﮕﺮ از آدﻣﯿﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ و اﯾﻦ دو ﻣﺮگ و دو ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺮدن را در ﻋﺒﺎرت زﯾﺮ اﺷﺎره ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺣﺴﻦ ﺑﺼـﺮي ﮐﻨﯿﻪاش اﺑﻮ ﺳـﻌﯿﺪ اﻫﻞ ﺑﺼﺮه و ﯾﮑﯽ از ﺳﺮان آﻏﺎزﯾﻦ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ‪ ،‬واﺻﻞ ﺑﻦ ﻋﻄﺎ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﻪ ﮔﺰار‬
‫ﻣﺬﻫﺐ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ اﺳﺖ از ﺷﺎﮔﺮدان اوﺳﺖ‪ .‬و ﭼﻮن ﻣﺴﻠﮑﯽ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺘﺎدش ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ ﺣﺴﻦ در ﺑﺎرهاش ﮔﻔﺖ )ﻗﺪ اﻋﺘﺰل و اﺻﻞ ﻋّﻨﺎ( ﺑﻨﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﻣـّﺪرس ﺗﺒﺮﯾﺰي در )رﯾﺤﺎﻧﻪ‪ -‬اﻻدب( زﻫـﺪ اورﯾﺎﺋﯽ ﺑﻮده و اﺑﻦ ﺧﻠﮑﺎن ﻫﻢ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﻣﺎدرش ﺑﺎو ﮔﻔﺖ )ﯾﺎ ﺑﻨﯽ اﻧّﮏ ﻗﺪ‬
‫ﮐﺒﺮت و ﺧﺮﻓﺖ( ﭘﺴﺮم ﺗﻮ ﭘﯿﺮو ﺧﺮﻓﺖ ﺷﺪهاي )ج ‪ -355 /1‬وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن(‪[...] .‬‬
‫)‪ (2‬اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس ﻋﻤﻮزاده ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻـﻠّﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ و از ﺑﺰرﮔﺎن ﺻـﺤﺎﺑﻪ اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ از ﺷﺎﮔﺮدان ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴﻼم و از دوﺳﺖ‬
‫داران و ﻣﺨﻠﺼـﯿﻦ اوﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ در ﺣّﻘﺶ دﻋﺎ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﮐﻪ او ﻓﻘﯿﻪ در دﯾﻦ ﺷﻮد‪ ،‬در ﺗﻔﺴـﯿﺮ و ﺣﺪﯾﺚ و ﻓﻘﻪ ﺳﺮ آﻣﺪ‬
‫دﯾﮕﺮان ﺷـﺪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺳـﯿﻮﻃﯽ اﺑﻦ ﻋـّﺒ ﺎس از ﻃﺒﻘﻪ اّول ﻣﻔّﺴـ ﺮﯾﻦ ﺑﻮده‪ ،‬ﺗﻔﺴـﯿﺮي ﻫﻢ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ او ﺑـﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪه ﺑﻪ ﻧﺎم )ﺗﻨﻮﯾﺮ اﻟﻤﻘﯿﺎس ﻣﻦ‬
‫ﺗﻔﺴـﯿﺮ اﺑﻦ ﻋـّﺒ ﺎس( ﮐﻪ اﺑﻮ ﻃـﺎﻫﺮ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ ﯾﻌﻘﻮب ﻓﯿﺮوزآﺑـﺎدي ﺷـﺎﻓﻌﯽ ﺻـﺎﺣﺐ ﻗﺎﻣﻮس اﻟّﻠﻐﻪ آﻧﺮا ﺗﻨﻈﯿﻢ و ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده و ﺑﺎرﻫﺎ در ﻣّﮑﻪ‬
‫ﻣﻌّﻈﻤﻪ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻓﺎﺗﺶ در ﺳﺎل ‪ 68‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫»ﻣﻦ أﺧﻄﺄﺗﻪ ﺳـﻬﻢ اﻟّﺮزّﯾﮥ ﻟﻢ ﺗﺨﻄﻪ ﺳﻬﻢ اﻟﻤﻨّﯿﮥ« )ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﯿﺮ ﺑﻼ ﺑﺎو اﺻﺎﺑﺖ ﻧﮑﺮد و ﺑﻪ ﺧﻄﺎﯾﺶ ﮔﺮﻓﺖ و از او دور ﺷﺪ ﺗﯿﺮ ﻣﺮگ‬
‫ﺑﺨﻄﺎ ﻧﻤﯽرود و ﺑﻪ او اﺻﺎﺑﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد(‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ :‬ﺑﺮاي ﻣﺮدم دو اﺟـﻞ ﻫﺴﺖ‪ ،‬اّول أﺟـﻞ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ در ﺟﻮاﻧﯽ و در ﺣـﺎﻟﺖ ﺻـّﺤﺖ و ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ ،‬دّوم ﻣـّﺪت ﻋﻤﺮ و‬
‫أﺟﻠﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ‪ ،‬در ﻃـﺒﯿﻌﺖ ﻋـﺎﻟﻢ ﺑﯿﺸـﺘﺮ از آن ﻗﺮار ﻧـﺪاده اﺳﺖ و ﺣـّﺪ اﮐﺜﺮ ﻋﻤﺮ اﺳﺖ ﻣﯽرﺳـﺪ و ﺑﻪ آﯾﻪ ذﯾـﻞ اﺳـﺘﻨﺎد ﮐﺮدهاﻧـﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮده‪:‬‬
‫)َو ﻣِﻨُْﮑْﻢ َﻣْﻦ ﯾَُﺘَﻮﻓﱠﯽ َو ﻣِﻨُْﮑْﻢ َﻣْﻦ ﯾَُﺮﱡد ِإﻟﯽ َأْرَذِل اﻟ ُْﻌُﻤِﺮ‪ /5 -‬ﺣﺞ(‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮي ﻫﻢ اﯾﻦ ﻫﺮ دو ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺮدن را در ﺷﻌﺮش آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رأﯾﺖ اﻟﻤﻨﺎﯾﺎ ﺣﺒﻂ ﻋﺸﻮاء ﻣﻦ ﺗﺼﺐ ﺗﻤﺘﻪ و ﻣﻦ ﺗﺨﻄﺊ ﯾﻌّﻤﺮ ﻓﯿﻬﺮم‬
‫)ﻣﺮﮔﻬﺎ را دﯾﺪم ﮐﻪ ﺑﺪون ﻣﻼﺣﻈﻪ و ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﺗﯿﺮﻫﺎي ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽرﺳـﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ رﺳﯿﺪ او را ﻫﻼك ﮐﺮد‪ .‬و ﺑﻪ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ اﺻﺎﺑﺖ ﻧﮑﺮد ﺗﺎ ﺳﺮ ﺣّﺪ ﭘﯿﺮي و ﻓﺮﺗﻮﺗﯽ ﻣﯽزﯾﺪ(‪.‬‬
‫و ﺷﺎﻋﺮي دﯾﮕﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﻟﻢ ﯾﻤﺖ ﻋﺒﻄﮥ ﯾﻤﺖ ﻫﺮﻣﺎ ‪...‬‬
‫)ﮐﺴﯿﮑﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ ﻧﻤﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺮي و ﺿﻌﻒ ﻣﯽرﺳﺪ و ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺮد(‪.‬‬
‫آﺟـﻞ در ﻣﻌﻨﯽ ﺿـّﺪ ﻋﺎﺟـﻞ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ‪ ،‬و أﺟـﻞ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﯽ ﺟﻨﺎﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ از وﻗﻮﻋﺶ و زﻣﺎﻧﺶ ﻣﯽﺗﺮﺳـﻨﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻫﺮ أﺟﻠﯽ‬
‫ﺟﻨﺎﯾﺘﯽ اﺳﺖ اّﻣﺎ ﻫﺮ ﺟﻨﺎﯾﺘﯽ اﺟﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫واژه‪) -‬أﺟـﻞ(‪ -‬ﮐﻪ در ﻋﺒﺎرت‪ -‬و ﻣﻦ أﺟﻠﻪ‪ -‬ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود در ﻣﻌﻨﯽ )ﺑﻪ آن ﻋﻠّﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن( اﺳﺖ »‪ «1‬ﻣﺜﻼ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬ﻓﻌﻠﺖ‬
‫ﮐﺬا ﻣﻦ أﺟﻠﻪ‪) -‬ﮐﺎر را‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬واژه‪ -‬اﺟﻞ‪ -‬اﺟﻞ ﻫﻢ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺨﺎﻃﺮ آن ﺟﻨﺎﯾﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ )ﻣِْﻦ َأْﺟِﻞ ذﻟ َِﮏ َﮐَﺘﺒْﻨﺎ َﻋﻠﯽ ﺑَﻨِﯽ ِإْﺳﺮاﺋِﯿَﻞ َأﻧﱠُﻪ َﻣْﻦ َﻗَﺘَﻞ‬
‫َﻧﻔْﺴـًﺎ ﺑ َِﻐﯿِْﺮ َﻧﻔٍْﺲ َأْو َﻓﺴـﺎٍد ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض َﻓَﮑَﺄﻧﱠﻤﺎ َﻗَﺘَﻞ اﻟﻨﱠﺎَس َﺟِﻤﯿﻌًﺎ‪ /32 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪ .‬ﮐﻪ ﺑﺨﻮﺑﯽ‪ ،‬و روﺷـﻨﯽ ﻣﺠﺎزات ﻓﺴﺎد را ﻣﻌّﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺗﺎ‬
‫ﺑﻨﯽ اﺳـﺮاﺋﯿﻞ ﺑﺪاﻧﻨـﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﮑﻤﯽ در ﺗﻮرات ﻫﻢ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻬﺮ ﻧـﺎم و ﺑـﺎ ﻫﺮ دﻟﯿـﻞ اﯾﺠﺎد ﻓﺘﻨﻪ و ﻓﺴﺎد و ﮐﺸـﺘﺎر ﻏﯿﺮ ﺣّﻖ ﺑﻨﻤﺎﯾـﺪ ﻣﺜﻞ‬
‫اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﮔﺮوﻫﯽ و ﺟﻤﻌﯿﺘﯽ ﮐﺜﯿﺮ را ﮐﺸﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎﻃﺮش اﻧﺠﺎم دادم( ﻣﺜﻞ آﯾﻪ )ﻣِْﻦ َأْﺟِﻞ ذﻟ َِﮏ َﮐَﺘﺒْﻨﺎ َﻋﻠﯽ ﺑَﻨِﯽ ِإْﺳﺮاﺋِﯿَﻞ‪ /32 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫اّﻣـﺎ اﮔﺮ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ ﺑـﺎ ﮐﺴـﺮه ﺣﺮف اّول ﺧﻮاﻧـﺪه ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺟﻨﺎﯾﺖ اﺳﺖ‪) ،‬اﺟﻞ(‪ -‬ﻣﻦ إﺟﻞ ذﻟﮏ »‪ «1‬و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر واژه‪ -‬أﺟـﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫آري ﮐﻪ ﭘﺎﺳـﺨﯽ اﺳﺖ ﻣﺜﺒﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﭼﯿﺰﯾﮑﻪ ﺷـﻨﯿﺪهاي‪ ،‬ﻣﺜﻼ ﻣﯽﭘﺮﺳـﻨﺪ ﻓﻼن ﮐﺎر اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪) -‬أﺟﻞ(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫آري و اﺻـﻄﻼح‪ -‬ﺑﻠﻮغ اﻷﺟـﻞ‪ -‬در آﯾﻪ )ِإذا َﻃﻠﱠْﻘﺘُُﻢ اﻟﻨﱢﺴـﺎَء َﻓَﺒَﻠْﻐَﻦ َأَﺟَﻠُﻬﱠﻦ َﻓَﺄﻣِْﺴـ ُﮑﻮُﻫﱠﻦ‪ /23 -‬ﺑﻘﺮه( در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻠﻮغ أﺟـﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣـّﺪت‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﻃﻼق و ﭘﺎﯾﺎن رﺳـﯿﺪن ﻋّﺪه اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ آﯾﻪ )َو ِإذا َﻃﻠﱠﻘْﺘُُﻢ اﻟﻨﱢﺴﺎَء َﻓَﺒَﻠْﻐَﻦ َأَﺟَﻠُﻬﱠﻦ َﻓﻼ َﺗْﻌُﻀﻠُﻮُﻫﱠﻦ ‪ /234‬ﺑﻘﺮه( رﺳﯿﺪن ﺑﻤّﺪت در‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ اﺷﺎره اﺳﺖ ﺑﺰﻣﺎن اﻧﻘﻀﺎي ﻋّﺪه ﻃﻼق ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ در آن زﻣﺎن )ﻻ ﺟﻨﺎح ﻋﻠﯿﻬّﻦ ﻓﯽ ﻣﺎ ﻓﻌﻠﻦ »‪ «2‬ﻓﯽ أﻧﻔﺴﻬّﻦ‪ /23 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫( ) )أﺣﺪ( ]أﺣﺪ[‪ ... :‬ص ‪154 :‬‬
‫واژه أﺣـﺪ ﺑـﻪ دو ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﮐـﺎر ﻣﯽرود ﯾﮑﯽ ﻓﻘـﻂ در ﺣـﺎﻟﺖ ﻧﻔﯽ‪ ،‬و دّوم در اﺛﺒـﺎت‪ ،‬اّﻣـﺎ ﻣـﻮردي ﮐﻪ ﻓﻘـﻂ در ﻧﻔﯽ ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود ﺑﺮاي‬
‫اﺳـﺘﻐﺮاق ﯾﻌﻨﯽ در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﻤﺎم ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﺧﻮاه ﻣﻔﺮد‪ ،‬ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﻣﺬّﮐﺮ‪ ،‬ﻣﺆﻧّﺚ و ﯾﺎ ﮐﻢ و زﯾﺎد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ در ﺣﺎﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎع و ﭼﻪ‬
‫در ﺣﺎﻟﺖ اﻓﺘﺮاق‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻋﺒـﺎرت راﻏﺐ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ »ﻫﺮ أﺟﻠﯽ ﺟﻨﺎﯾﺘﯽ اﺳﺖ اّﻣﺎ ﻫﺮ ﺟﻨﺎﯾﺘﯽ اﺟﻞ ﻧﯿﺴﺖ« در ﺑﻄﻼن ورد ﺳـﺨﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬اﮔﺮ اﺟﻠﺶ ﻧﺒﻮد ﮐﺸﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﺪ« و ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﺎ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻋﺒﺎرات ﺟﻨﺎﯾﺎت ﺧﻮد را ﺗﻮﺟﯿﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ‬
‫را ﭘﻮچ ﻣﯽداﻧـﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﻫﺮ ﺟﻨـﺎﯾﺘﯽ اﺟـﻞ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎﯾـﺪ ﻣﺠـﺎزات دﻧﯿﻮي و اﺧﺮوي در ﺑﺮ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و ﺿـﻤﻨﺎ‬
‫ﺳﺨﻨﺎن اﺷﺎﻋﺮه‪ ،‬و ﻣﻌﺘﻘـﺪﯾﻦ ﺑﻪ ﺟﺒﺮ ﻓﻠﺴـﻔﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﻌﺎﺻـﺮ را ﻧﯿﺰ رّد ﻣﯽﮐﻨﺪ زﯾﺮا اﯾﻨﺎن ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ زﯾﺮ ﺑﺎر ﻣﺴـﺌﻮﻟّﯿﺖ ﻧﺮوﻧﺪ اّﻣﺎ ﺑﮕﻔﺘﻪ‬
‫ﺳﻌﺪي‪:‬‬
‫ﭼﻮ ﺑﺪ ﮐﺮدي ﻣﺒﺎش اﯾﻤﻦ ز آﻓﺎت ﺑﺪي را ﺟﺰ ﺑﺪي ﻧﺒﻮد ﻣﮑﺎﻓﺎت‬
‫ﮐـﻪ در ﺣﻘﯿﻘـﺖ ﺗﺮﺟﻤـﻪ اﯾـﻦ آﯾﻪ اﺳﺖ )َﻣْﻦ َﯾْﻌَﻤـ ْﻞ ُﺳـ ﻮءًا ﯾُْﺠَﺰ ﺑ ِِﻪ‪ /123 -‬ﻧﺴـﺎء( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﺮ ﮐﺲ ﮔﻨـﺎﻫﯽ و‪ -‬ﻋﻤـﻞ زﺷﺘﯽ اﻧﺠـﺎم دﻫـﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺠﺎزاﺗﺶ ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬از اﯾﻦ دو آﯾﻪ ﺗﻮّﺟﻪ ﻣﺨﺼﻮص ﺧﺪاوﻧﺪ و اﺳـﻼم را ﺑﻪ زﻧﺎن ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﯿﻤﯽ از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺸـﺮي ﻫﺴـﺘﻨﺪ داﻧﺴﺘﻪ و ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‬
‫در آﯾﻪ اّول ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ اﮔﺮ ﻃﻼﻗﺸـﺎن دادﯾـﺪ )ﮐﻪ ﺧﻮد ﻃﻼـق در اﺳـﻼم اﻣﺮ اﺳـﺘﺜﻨﺎﺋﯽ اﺳﺖ( و ﻣـّﺪت ﻋـّﺪهﺷﺎن ﺑﺴـﺮ رﺳـﯿﺪ ﺑـﺎﯾﺴﺘﯽ در‬
‫ﮐﺎرﺷـﺎن از ﻧﻈﺮ اﻧﺘﺨـﺎب ﻫﻤﺴـﺮ آزاد ﺑﺎﺷـﻨﺪ و در آﯾـﻪ دّوم ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ )َﻓﻼـ َﺗْﻌـُﻀ ﻠُﻮُﻫﱠﻦ( ﯾﻌﻨﯽ در ﻣﺤﻈﻮرﺷـﺎن ﻗﺮار ﻧﺪﻫﯿـﺪ و در ﺗﻨﮕﯽ‬
‫ﻣﻌﯿﺸﺖ ﻧﮕﺬارﯾـﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در آﺧﺮﯾﻦ ﺧﻄﺒﻪاي ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳـﻼم در ﺣّﺠﮥ اﻟﻮداع و ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮ ﻣﺒﺎرﮐﺶ اﯾﺮاد ﻓﺮﻣﻮد ﯾﮑﯽ از ﺳـﻔﺎرﺷﺎﺗﺶ‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد )اوﺻـﯿﮑﻢ ﺑﺎﻟّﻨﺴﺎء ﺧﯿﺮا و إﻧّﻤﺎ ﻫّﻦ ﻋﻮان ﻋﻨـﺪﮐﻢ و إﻧّﻤﺎ أﺧـﺬﺗﻤﻮﻫّﻦ ﺑﺄﻣﺎﻧـﮥ اﻟّﻠﻪ و ﻟﮑﻢ ﻋﻠﯿﻬّﻦ ﺣّﻖ و ﻟﻬّﻦ ﻋﻠﯿﮑﻢ ﺣّﻖ(‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻌﻘﻮﺑﯽ ج ‪ 2‬ص ‪.111‬‬
‫‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﺎ ﻓﯽ اﻟـّﺪار أﺣﺪ »‪ «1‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣـّﺘﯽ ﯾﮑﯽ ﻫﻢ در ﺧـﺎﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻋﺒـﺎرت ﻫﯿـﭻ ﮐﺲ ﻧﺒﻮدن را در ﺑـﺎره ﯾـﮏ‪ ،‬دو‪ ،‬و ﺑﯿﺸـﺘﺮ‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧـﺪ‪) .‬أي واﺣـﺪ( ﺑﻨـﺎﺑﺮ اﯾﻦ در ﻣﻌﻨﯽ ﻓﻮق‪ ،‬ﺑﮑﺎر ﺑﺮدن أﺣـﺪ در إﺛﺒﺎت درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﻌﻨﯽ ﻓﯽ اﻟـّﺪار اﺣـﺪ‪ -‬در ﺧﺎﻧﻪ ﯾﮑﯽ ﻫﺴﺖ‪،‬‬
‫درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ )ﭼﻮن واژه أﺣـﺪ ﺧﺎّص ﺧﺪاوﻧـﺪ اﺳﺖ( زﯾﺮا ﻧﻔﯽ دو ﺿـّﺪ ﺻـﺤﯿﺢ اﺳﺖ اّﻣﺎ اﺛﺒﺎﺗﺸﺎن ﻧﺎﺻـﺤﯿﺢ وﻟﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﺎي أﺣﺪ در‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺜﺒﺖ )واﺣـﺪ( ﺑﮑﺎر رود و ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﻓﯽ اﻟّﺪار واﺣﺪ‪ -‬ﻫﻢ وﺟﻮد )واﺣﺪ( ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏ ﻓﺮد در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه و ﻫﻢ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﯾﮏ ﻓﺮد‬
‫و اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺴﯿﺎر روﺷﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي در ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻦ ﺑﯿﺶ از ﯾﮑﯽ ﯾـﺎ ﺑﯿﺸـﺘﺮ ﮐﻠﻤـﻪ أﺣـﺪ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ واﺣـﺪ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﻗﺮآن اﺳﺖ )َﻓﻤـﺎ ﻣِﻨُْﮑْﻢ ﻣِْﻦ َأَﺣـ ٍﺪ َﻋﻨُْﻪ ﺣـﺎِﺟِﺰﯾَﻦ‪/47 -‬‬
‫ﺣﺎﻗّﻪ(‪) .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻣﺪاﻓﻊ او ﻧﺨﻮاﻫﯿﺪ ﺑﻮد(‪.‬‬
‫و اّﻣﺎ ﺑﮑﺎر ﺑﺮدن واژه اﺣﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺮ ﺳﻪ وﺟﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬ﺿﻤﯿﻤﻪ ﺷﺪن اﺣﺪ ﺑﻪ اﻋﺪاد ده دﻫﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬أﺣﺪ ﻋﺸﺮ‪ -‬أﺣﺪ و ﻋﺸﺮون‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬اﺿﺎﻓﻪ ﺷـﺪن اﺣـﺪ ﺑﻪ ﺿـﻤﺎﺋﺮ ﭼﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻀﺎف و ﯾﺎ ﻣﻀﺎف اﻟﯿﻪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﯾﻪ )َأﱠﻣﺎ َأَﺣُﺪُﮐﻤﺎ َﻓَﯿـْﺴ ِﻘﯽ َرﺑ ﱠُﻪ َﺧْﻤﺮًا‪ /41 -‬ﯾﻮﺳﻒ( ﮐﻪ‬
‫اﺣﺪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ ﺿﻤﯿﺮ‪ ،‬ﮐﻤﺎ‪ -‬اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺻﻮرت‪ -‬ﯾﻮم اﻷﺣﺪ‪ -‬ﮐﻪ اﺣﺪ‪ ،‬ﻣﻀﺎف اﻟﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳّﻮم‪ -‬اﺣﺪ ﺑﻄﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺼﻮرت ﺻﻔﺖ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﺨﺼﻮص وﺻﻒ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ )ﻗُْﻞ ُﻫَﻮ اﻟﻠﱠُﻪ َأَﺣٌﺪ‪ /2 -‬اﺧﻼص(‪.‬‬
‫واژه اﺣـﺪ‪ ،‬اﺻﻮﻻ ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺧﯿﺮ اﺳﺖ و ﭘﺎﯾﻪ اﻋﺪاد ﮐﻪ دو و ﺳﻪ و ﻏﯿﺮه ﺑﺎﺷﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اّﻣﺎ )وﺣﺪ( در ﻏﯿﺮ ﻣﻌﻨﯽ أﺣﺪ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﺷﻌﺮ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻫﺎﺗﻒ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ﭼﻪ زﯾﺒﺎ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ آﯾﻪ )َﻓَﺄﯾَْﻨﻤﺎ ﺗَُﻮﻟﱡﻮا َﻓَﺜﱠﻢ َوْﺟُﻪ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /115 -‬ﺑﻘﺮه( را ﺑﻪ ﻧﻈﻢ در آورده‪:‬‬
‫ﯾﺎ رﺑﯽ ﭘﺮده از در دﯾﻮار در ﺗﺠّﻠﯽ اﺳﺖ ﯾﺎ اوﻟﯽ اﻷﺑﺼﺎر‬
‫ﭼﻮ ﻧﮑﻮ ﺑﻨﮕﺮي ﻫﻤﯽ ﺑﯿﻨﯽ ﻟﯿﺲ ﻓﯽ اﻟّﺪار ﻏﯿﺮه اﻟّﺪّﯾﺎر‬
‫ﺟﻬﺎن وﺟﻮد و ﻫﺴﺘﯽ ﻫﻤﻮاره ﺗﺠﻠّﯿﮕﺎه )أﺣـﺪ( ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ رﻧﮕﯽ ﺟﺰ رﻧﮓ ﺧﺪاﺋﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ )ِﺻـ ﺒَْﻐَﮥ اﻟﻠﱠِﻪ َو َﻣْﻦ َأْﺣَﺴـ ُﻦ‬
‫ﻣَِﻦ اﻟﻠﱠِﻪ ِﺻﺒَْﻐًﮥ ‪ 138‬ﺑﻘﺮه( ﺗﻼـش اﻧﺒﯿـﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﯾـﺎدآوري آن ﺣﻘﯿﻘﺖ ازﻟﯽ و زدودن رﻧﮕﻬﺎي ﻣﺎدي و ﻏﯿﺮ ﺧـﺪاﺋﯿﺴﺖ ﺗﺎ او را درﯾﺎﺑﯿﻢ و‬
‫ﺑﺴﻮي او ﺑﺸﺘﺎﺑﯿﻢ و ﺟﺰ او ﻧﺒﯿﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻧﺎﺑﻐﻪ‪«1» :‬‬
‫ﮐﺎّن رﺟﻠﯽ و ﻗﺪ زال اﻟّﻨﻬﺎر ﺑﻨﺎ ﺑﺬي اﻟﺠﻠﯿﻞ ﻋﻠﯽ ﻣﺴﺘﺄﻧﺲ وﺣﺪ‬
‫( ) )أﺧﺬ( ]أﺧﺬ[‪ ... :‬ص ‪157 :‬‬
‫ﺣﯿﺎزت ﮐﺮدن ﭼﯿﺰي و ﺗﺼـّﺮف و ﺑـﺪﺳﺖ آوردن آﻧﺴﺖ‪ ،‬اﯾﻦ واژه ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ دﺳـﺘﮕﯿﺮ ﮐﺮدن و ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ ﻣﺒﺎرﮐﻪاي‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﻣﻌﺎَذ اﻟﻠﱠِﻪ َأْن َﻧْﺄُﺧَﺬ ِإﻟ ﱠﺎ َﻣْﻦ َوَﺟْﺪﻧﺎ َﻣﺘﺎَﻋﻨﺎ ِﻋﻨَْﺪُه‪ /72 -‬ﯾﻮﺳﻒ(‪.‬‬
‫)اﯾﻦ آﯾﻪ ﺳـﺨﻦ ﺣﻀـﺮت ﯾﻮﺳﻒ )ع( ﺑﻪ ﺑﺮادران ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ وي ﮔﻮﯾﻨﺪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺎ را ﮔﺮوﮔﺎن ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ اﻣﺎ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ ﻧﯿﮑﻮ‬
‫ﮐﺎري‪ ،‬ﺳـﭙﺲ ﯾﻮﺳﻒ ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﻣﺼـﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﺑﺎ ﯾﺎد ﺧـﺪا ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﭘﻨﺎه ﺑﺮ ﺧﺪا اﮔﺮ ﻏﯿﺮ از ﮐﺴـﯿﮑﻪ ﻣﺘﺎع ﻣﺎ ﻧﺰد او اﺳﺖ دﯾﮕﺮي را‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ زﯾﺮا در آن ﺻﻮرت ﯾﻌﻨﯽ ﻧﮕﻬﺪاﺷﺘﻦ دﯾﮕﺮي ﺑﺠﺎي ﻓﺮد ﮔﻨﺎﻫﮑﺎر‪ ،‬ﺳﺘﻤﮑﺎر ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻮد(‪.‬‬
‫و ﮔﺎﻫﯽ واژه »أﺧـﺬ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻏﻠﺒﻪ ﮐﺮدن و ﭼﯿﺮه ﺷﺪه اﺳﺖ در اﯾﻦ آﯾﻪ )ﻻ َﺗْﺄُﺧُﺬُه ِﺳـ َﻨٌﮥ َو ﻻ َﻧْﻮٌم ﻟَُﻪ‪ /255 -‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ ﭼﺮت و ﭘﯿﻨﮕﯽ و‬
‫ﺧﻮاب ﺑﺮ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻏﻠﺒﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﭼﯿﺮه ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻨﺎﭼﺎر ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺧﻮاب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻣﺜـﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬أﺧـﺬﺗﻪ اﻟﺤّﻤﯽ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺐ ﺑﺮ او ﻏﻠﺒﻪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ )َأَﺧـ َﺬ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﻇَﻠُﻤﻮا اﻟﱠﺼﯿْـَﺤ ُﮥ‪/67 -‬‬
‫ﻫﻮد(‪.‬‬
‫)ﺑﺎﻧـﮓ ﻋـﺬاب و آواي ﻣﺮگ ﺳـﺘﻤﮑﺎران را ﻓﺮو ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮاﯾﺸـﺎن ﻏﻠﺒﻪ ﮐﺮد( و آﯾﻪ )َﻓَﺄـَﺧ َﺬُه اﻟﻠﱠُﻪ َﻧﮑـﺎَل اﻟ ْـﺂِﺧَﺮِة َو اﻟ ُْﺄوﻟﯽ ‪ /25‬ﻧﺎزﻋﺎت(‬
‫)ﺧﺪاوﻧـﺪ او را ﺑﻪ ﻋﻘﺎب و ﺟﺰاي دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﻓﺮو ﮔﺮﻓﺖ( و آﯾﻪ )َو َﮐﺬﻟ َِﮏ َأْﺧُﺬ َرﺑ ﱢَﮏ ِإذا َأَﺧَﺬ اﻟ ُْﻘﺮي ‪ /102‬ﻫﻮد( ﻓﺮو ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﻏﻠﺒﻪ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرت آن ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﺑﺎدﯾﻪﻫﺎ را ﻓﺮو ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫اﺳﯿﺮﻫﺎي ﺟﻨﮕﯽ ﻫﻢ ﺑﺎ ﮐﻠﻤﺎت‪ -‬ﻣﺄﺧﻮذ‪ -‬و‪ -‬أﺧﯿﺬ‪ -‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫)اﺗّﺨﺎذ( ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺑﺎب اﻓﺘﻌﺎل از اﺧﺬ اﺳﺖ ﺑﺎ دو ﻣﻔﻬﻮم ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود و ﻣﺘﻌّﺪي‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻧـﺎﺑﻐﻪ ذﺑﯿـﺎﻧﯽ ﯾﮑﯽ از ﺷـﻌﺮاي ﻗﺒـﻞ از اﺳـﻼم اﺳﺖ و ﺑﯿﺘﯽ ﮐﻪ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ از او ﻧﻘـﻞ ﮐﺮده ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻌّﻠﻘﻪ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬ذي‬
‫اﻟﺠﻠﯿﻞ ﻣﮑﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣّﮑﻪ در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﻧﺎﺑﻐﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺷﺘﺮ ﺗﻨﺪرو ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺻﻔﺖ دوﯾﺪن ﮔﺎو وﺣﺸﯽ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮده ﮐﻪ در ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﺳﺮﯾﻌﺶ ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ ﺧـﻮد ﻣﯽﻧﮕﺮد و ﺧـﻮد را در دوﯾـﺪن ﺗﻨﻬـﺎ ﻣﯽﺑﯿﻨـﺪ‪ .‬و ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪) :‬ﮔـﻮﺋﯽ ﮐﻪ در آن ﻧﯿﻤﻪ روز و ﺷـّﺪت ﮔﺮﻣﺎ‬
‫دوﯾﺪن ﻧﺎﻗﻪ ﻣﻦ در ذي اﻟﺠﻠﯿﻞ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﺮﻋﺖ و ﺷّﺪت دوﯾﺪﮔﺎن ﮔﺎو وﺣﺸﯽ اﺳﺖ( ﻣﻄﻠﻊ ﻗﺼﯿﺪهاش اﯾﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﯾﺎ دارﻣّﯿﮥ ﺑﺎﻟﻌﻠﯿﺎء ﻓﺎﻟّﺴﻨﺪ اﻗﻮت و ﻃﺎل ﻋﻠﯿﻬﺎ ﺳﺎﻟﻒ اﻻﺑﺪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻓﻌﺎل ﻗﻠﻮب ﮐﻪ دو ﻣﻔﻌﻮل ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در آﯾﺎت زﯾﺮ‪:‬‬
‫)ﻻ َﺗﺘﱠِﺨـ ُﺬوا اﻟ َْﯿُﻬﻮَد َو اﻟﻨﱠﺼﺎري َأْوﻟ ِﯿﺎَء‪ /51 -‬ﻣﺎﺋـﺪه( و آﯾﻪ )َو اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ اﺗﱠـَﺨ ُﺬوا ﻣِْﻦ ُدوﻧِِﻪ َأْوﻟ ِﯿﺎَء‪ /6 -‬ﺷﻮري( و )َﻓﺎﺗﱠَﺨْﺬﺗُُﻤﻮُﻫْﻢ ِﺳـ ْﺨِﺮﯾ‪‬ﺎ‪/110 -‬‬
‫ﻣﺆﻣﻨﻮن(‪ -‬و )َأ َأﻧ َْﺖ ﻗُﻠَْﺖ ﻟ ِﻠﻨﱠﺎِس اﺗﱠـِﺨ ُﺬوﻧِﯽ َو ُأﱢﻣﯽ ِإﻟَﻬﯿِْﻦ ﻣِْﻦ ُدوِن اﻟﻠﱠِﻪ‪ /116 -‬ﻣﺎﺋـﺪه( در ﺗﻤﺎم آﯾﺎت ﻓﻮق اﺗّﺨﺎذ ﺑﺎ دو ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ‬
‫)و ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ‪ -‬ﻗﺮار دادن‪ -‬ﮔﺮدﯾﺪن‪ -‬ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮدن و ﺳﺎﺧﺘﻦ اﺳﺖ( و آﯾﻪ )َو ﻟَْﻮ )ﯾُﺆاِﺧُﺬ( اﻟﻠﱠُﻪ اﻟﻨﱠﺎَس ﺑ ُِﻈﻠِْﻤِﻬْﻢ‪ /6 -‬ﻧﺤﻞ(‪ .‬ﻟﻔﻆ ﻣﺆاﺧﺬة در‬
‫آﯾﻪ ﻫﺸـﺪاري اﺳﺖ ﺑﺮ ﻣﺠـﺎزات و ﻣﻌـﺎﻗﺒﻪ ﯾﺎ رو ﺑﺮو ﺷـﺪن ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﺎﺳﭙﺎﺳـﯿﺸﺎن‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻌﻤﺘﻬﺎ و رﺣﻤﺘﻬﺎﺋﯽ ﮐﻪ از ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫درﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺜﻞ ﮔﻮﯾﻨـﺪ‪) :‬ﻓﻼن ﻣﺄﺧﻮذ( و ﺑﻪ اﺧـﺬة ﻣﻦ اﻟّﺠﻦ‪ -‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﺑﯿﻤﺎري ﺳـﺨﺖ رواﻧﯽ اﺳﺖ و و ﻓﻼن ﯾﺄﺧـﺬ ﻣﺄﺧـﺬ ﻓﻼن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ راه او را‬
‫ﻣﯽرود و ﭼﻮن او ﮐـﺎر ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬و رﺟـﻞ أﺧـﺬ و ﺑﻪ أﺧـﺬ‪ -‬ﮐﻨـﺎﯾﻪ از ﺑﯿﻤﺎري ﭼﺸﻢ و ﻫﻼﮐﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻹﺧﺎذة و اﻻﺧﺎذ‪ -‬زﻣﯿﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ آن را ﺑﺮاي ﺧﻮدش ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺗﺼّﺮف ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬و ﻣﻦ أﺧﺬ أﺧﺬﻫﻢ‪ -‬و‪ -‬أﺧﺬﻫﻢ‪ -‬ﻫﺮ دو ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫( ) )اخ( ]اخ ‪ ... :‬ص ‪158 :‬‬
‫ﺑﺮادر‪ ،‬اﯾﻦ واژه در اﺻﻞ )أﺧﻮ( اﺳﺖ و ﺑﻪ ﮐﺴـﯿﮑﻪ در وﻻدت از ﯾﮏ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از آن دو ﯾﺎ ﻫﻤﺸﯿﺮ ﺑﻮدن ﯾﻌﻨﯽ از ﯾﮏ ﭘﺴﺘﺎن‬
‫ﺷﯿﺮ ﺧﻮردن ﺑﺎ دﯾﮕﺮي ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺎﺷﺪ او را ﺑﺮادر ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳـﺘﻌﺎره ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺴـﯿﮑﻪ ﺑﺎ دﯾﮕﺮي در ﻗﺒﯿﻠﻪ ﯾﺎ در دﯾﻦ ﯾﺎ در ﮐﺎر و‬
‫ﺻﻨﻌﺖ ﯾـﺎ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ و دوﺳﺘﯽ و در ﻣﻨﺎﺳـﺒﺎت دﯾﮕﺮ ﻣﺸﺎرﮐﺖ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﺑﺮادر ﮔﻮﯾﻨـﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻗﺮآن )ﻻ َﺗُﮑﻮﻧُﻮا َﮐﺎﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﮐَﻔُﺮوا وَ‬
‫ﻗﺎﻟ ُﻮا ﻟ ِﺈْﺧﻮاﻧِِﻬْﻢ‪ /156 -‬آل ﻋﻤﺮان( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻣﺸﺎرﮐﺘﺸﺎن در ﮐﻔﺮ إﺧﻮان ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )ِإﻧﱠَﻤـ ﺎ اﻟ ُْﻤْﺆﻣِﻨُﻮَن ِإْﺧَﻮٌة‪ /10 -‬ﺣﺠﺮات( و آﯾﻪ )َأ ﯾُِﺤﱡﺐ َأَﺣـ ُﺪُﮐْﻢ َأْن َﯾْﺄُﮐـ َﻞ ﻟَْﺤَﻢ َأِﺧﯿِﻪ َﻣﯿْﺘـًﺎ‪ /12 -‬ﺣﺠﺮات( )در ﭼﻨـﺪ آﯾﻪ ﻓﻮق ﻟﻔﻆ‬
‫ﺑﺮادر )اخ( در ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺴـﺘﻌﺎر ﺧﻮد ﺑﮑـﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ(‪ ،‬و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر آﯾﻪ )َﻓِﺈْن ﮐﺎَن ﻟَُﻪ ِإْﺧَﻮٌة‪ /11 -‬ﻧﺴﺎء( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮادران و ﺧﻮاﻫﺮان )إﺧﻮان و‬
‫أﺧﻮات(‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ )ِإْﺧﻮاﻧـًﺎ َﻋﻠﯽ ُﺳـ ُﺮٍر ُﻣَﺘﻘـﺎﺑ ِﻠِﯿَﻦ‪ /47 -‬ﺣﺠﺮ( ﻧﺸـﺎﻧﻪاي اﺳـﺖ از ﻧﻔﯽ ﻣﺨـﺎﻟﻔﺖ و ﻧﺎﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﯽ در ﻣﯿـﺎن اﯾﺸـﺎن ﮐﻪ در ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻪ‬
‫ﺑﺮادرﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻠﻤﻪ )أﺧﺖ( ﻣﺆﻧﺚ )أخ( اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮاﻫﺮ‪ ،‬و ﺣﺮف )ت( در آﺧﺮ ﮐﻠﻤﻪ اﺧﺖ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪159 :‬‬
‫ﻋﻮض ﺣﺮف ﻣﺤـﺬوف اﺻـﻠﯽ آن اﺳﺖ و در آﯾﻪ )ﯾﺎ ُأْﺧَﺖ ﻫﺎُروَن‪ /28 -‬ﻣﺮﯾﻢ( ﺧﻄـﺎب ﺧﻮاﻫﺮ ﺑﻮدن ﻣﺮﯾﻢ ﺑﻪ ﻫـﺎرون از ﺟﻬﺖ ﻫﻤﺴﺎن‬
‫ﺑﻮدن در ﺻﻼح‪ ،‬و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ در ﺧﻮاﻫﺮ ﺑﻮدن ﻧﺴﺒﯽ‪ «1» .‬دارﻧﺪ آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻬﻤﺎن ﻋﻠّﺖ ﻋﺎﻃﻔﯽ ﺑﺮادر ﺧﻄﺎب ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮادر ﻧﺴﺒﯽ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ و ﻫﻤﯿﻦ ﻃﻮر آﯾﺎت زﯾﺮ‪:‬‬
‫)َو ِإﻟﯽ ﺛَُﻤﻮَد َأﺧﺎُﻫْﻢ‪ /73 -‬اﻋﺮاف( و )َو ِإﻟﯽ ﻋﺎٍد َأﺧﺎُﻫْﻢ‪ /65 -‬اﻋﺮاف( و )َو ِإﻟﯽ َﻣْﺪَﯾَﻦ َأﺧﺎُﻫْﻢ‪ /85 -‬اﻋﺮاف( و اّﻣﺎ در آﯾﻪ )َو ﻣﺎ ﻧُِﺮﯾِﻬْﻢ‬
‫ﻣِْﻦ آَﯾٍﮥ ِإﻟ ﱠﺎ ِﻫَﯽ َأْﮐَﺒُﺮ ﻣِْﻦ ُأْﺧﺘِﻬﺎ‪ /48 -‬زﺧﺮف( از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ در آن آﯾﻪ‪ ،‬آﯾﺎت ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﻪ ﺧﻮاﻫﺮ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ در ﺻّﺤﺖ و روﺷﻨﯽ و‬
‫ﺻـﺪق ﻣﺸﺘﺮﮐﻨـﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻋﺒـﺎرت )أﮐﺒﺮ ﻣﻦ اﺧﺘﻬـﺎ( ﮐﻪ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از آﯾﻪ اﺳﺖ ﺿـﻤﯿﺮ )ﻫـﺎ( ﺑﻪ آﯾﺎت و آﯾﻪ ﻗﺒﻞ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﮐﻪ ﮔﻮﺋﯽ ﻫﻤﻪ‬
‫آﯾﺎت از ﯾﮏ اﺻﻠﻨﺪ و ﻧﺎﻣﯿﺪن )اﺧﺖ( ﺑﺮاي آﯾﺎت از ﻧﻈﺮ ﺷﺒﺎﻫﺖ در روﺷﻨﯽ ﻣﻔﻬﻮم آﻧﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر در آﯾﻪ )ُﮐﻠﱠﻤـﺎ َدَﺧَﻠْﺖ ُأﱠﻣٌﮥ ﻟََﻌَﻨْﺖ ُأْﺧَﺘﻬﺎ‪ /38 -‬اﻋﺮاف( ﻫﺮ ﻗﻮﻣﯽ و اّﻣﺘﯽ ﮐﻪ داﺧﻞ دوزخ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن و ﺳـﺮان دﻧﯿﺎﺋﯽ‬
‫ﺧﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﮔﻤﺮاﻫﯿﺸﺎن ﺑﻮدهاﻧـﺪ ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ زﯾﺮا در ﮐﻔﺮ و ﻇﻠﻢ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﻮدهاﻧﺪ و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ در آﯾﻪ )َأْوﻟ ِﯿﺎُؤُﻫُﻢ اﻟﱠﻄﺎُﻏﻮُت‪/357 -‬‬
‫ﺑﻘﺮه( اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗـﺄّﺧﯿﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺗﺤّﺮﯾﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎﻫﻨـﮓ ﺑـﻮدن و ﻫﻢ ﻫـﺪف ﺑـﻮدن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻـﻮرت اﺳـﺘﻌﺎره ﺑﻪ ﮐـﺎر رﻓﺘﻪ و ﻫﻤـﺎن ﻗﺼـﺪ و ﻫـﺪف‬
‫ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺮادر ﺑﺮاي ﺑﺮادر دﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ از واژه إﺧﻮه ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻼزﻣﺖ و ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﻧﻤﻮدن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎرت‪ -‬أﺧّﯿﮥ اﻟّﺪاﯾﮥ‪ -‬ﺣﻠﻘﻪ و رﯾﺴﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﯿﻮان را ﺑﺎ آن ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻫﺎرون ﺑﺮادر ﺣﻀـﺮت ﻣﻮﺳـﯽ ﻫﺰار ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﺣﻀﺮت ﻣﺮﯾﻢ ﺑﻮده ﻟﺬا ﺧﻄﺎب ﻧﻤﻮدن )ﯾﺎ اﺧﺖ ﻫﺎرون( ﺑﻪ ﻣﺮﯾﻢ از ﺟﻬﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در ﭘﺎﮐﯽ و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﻫﻤﺴﻨﮓ اوﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺗﻮ ﺑﺎ اﯾﻦ ﭘﺎﮐﺪاﻣﻨﯽ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻓﺮزﻧﺪدار ﺷﺪهاي؟‬
‫آﯾﺎت ﺑﻌﺪ ﻣﺆّﯾﺪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (.‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪160 :‬‬
‫) )آﺧﺮ( ]آﺧﺮ[‪ ... :‬ص ‪160 :‬‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ اّول و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻣﻘﺎﺑـﻞ واﺣـﺪ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﻗﯿﺎﻣﺖ و ﺟﻬﺎن ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ،‬ﺑﻪ دار اﻵﺧﺮة ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺎﻧﻪ آﺧﺮت ﮐﻪ ﺣﯿﺎت ﺛﺎﻧﻮي‬
‫اﺳﺖ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷـﺪه ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺣﯿﺎت دﻧﯿﻮي و اﯾﻦ ﺟﻬﺎن را ﺑﻪ دار اﻟّﺪﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ )َو ِإﱠن اﻟﱠﺪاَر اﻟ ْﺂِﺧَﺮَة ﻟَِﻬَﯽ اﻟ َْﺤَﯿﻮاُن‪/46 -‬‬
‫ﻋﻨﮑﺒﻮت( )ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺣﯿﺎت آﺧﺮت ﻫﻤﺎن ﺣﯿﺎت ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎوداﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺪون زوال‪ ،‬و ﺑﺪون إﻧﻘﻄﺎع و ﻣﺮگ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﮔـﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﻟﻔـﻆ )دار( ﺣـﺬف ﻣﯽﺷـﻮد ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﯾﻪ )ُأوﻟﺌـِ َﮏ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻟَﯿَْﺲ ﻟَُﻬْﻢ ﻓِﯽ اﻟ ْـﺂِﺧَﺮِة ِإﻟ ﱠﺎ اﻟﻨﱠﺎُر‪ /16 -‬ﻫـﻮد( و زﻣـﺎﻧﯽ ﻫﻢ ﻟﻔـﻆ دار‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫آﺧﺮت ﺗﻮﺻـﯿﻒ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﻌﻨﯽ آﺧﺮت ﺑﺮاي )دار( ﺻﻔﺖ ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﻣﻀﺎف اﻟﯿﻪ ﺑﺮاي واژه دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﻣﻮرد در اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ )َو ﻟَﻠﱠﺪاُر اﻟ ْﺂِﺧَﺮُة َﺧﯿٌْﺮ ﻟ ِﻠﱠِﺬﯾَﻦ َﯾﺘﱠُﻘﻮَن‪ /32 -‬اﻧﻌﺎم( و آﯾﻪ )ﻟَﺄْﺟُﺮ اﻟ ْﺂِﺧَﺮِة َأْﮐَﺒُﺮ ﻟَْﻮ ﮐﺎﻧُﻮا َﯾْﻌَﻠُﻤﻮَن‪ /41 -‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫ﺗﻘـﺪﯾﺮ ﺣﺎﻟﺖ اﺿﺎﻓﻪ‪ -‬دار اﻟﺤﯿﺎة اﻵﺧﺮة‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ در واﻗﻊ ﺟﺎﯾﮕﺎه‪ ،‬و ﺣﯿﺎت اﺧﺮوي ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺖ‪ .‬واژه اﺧﺮ‪ ،‬از ﻗﺎﻋﺪه ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ )اﻟﻒ‬
‫و ﻻم( در ﺗﻘـﺪﯾﺮ دارﻧـﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ وزن ﺟﻤﻊ ﺑﺴـﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺧﺎرج اﺳﺖ و در زﺑﺎن ﻋﺮب ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻠﻤﻪاي در ﺣﺎﻟﺖ ﺟﻤﻊ و ﺑﺪون )اﻟﻒ و‬
‫ﻻم( ﻧﻈﯿﺮي ﻧـﺪارد‪ ،‬اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺎﻋـﺪهاي از دو ﺣﺎل ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ ﯾﺎ ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻠﻤﻪ ﺣﺮف )ﻣﻦ( ﻟﻔﻈﺎ ﯾﺎ ﺗﻘـﺪﯾﺮا ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در آن‬
‫ﺻﻮرت ﺗﺜﻨﯿﻪ و ﺟﻤﻊ و ﻣﺆﻧّﺚ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ »‪ «1‬و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺮف )ﻣﻦ( ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در آن‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺣﯿﺎت دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت را ﺳﻨﺎﺋﯽ ﻋﺎرف ﮔﺮاﻧﻘﺪر اﯾﻨﻄﻮر ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﺎ ﮐﯽ از دار اﻟﻐﺮوري ﺳﺎﺧﺘﻦ دار اﻟّﺴﺮور ﺗﺎ ﮐﯽ از دار اﻟﻔﺮاري ﺳﺎﺧﺖ دار اﻟﻘﺮار‬
‫اي ﺧﺪاوﻧﺪان ﻣﺎل اﻻﻋﺘﺒﺎر اﻻﻋﺘﺒﺎر وي ﺧﺪاوﻧﺪ ان ﻗﺎل اﻻﻋﺘﺬار اﻻﻋﺘﺬار‬
‫ﭘﯿﺶ از آن ﮐﺎﯾﻦ ﺟﺎن ﻋﺬرآور ﻓﺮو ﻣﺎﻧﺪ ز ﻧﻄﻖ ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ ﮐﺎﯾﻦ ﭼﺸﻢ ﻋﺒﺮت ﺑﯿﻦ ﻓﺮو ﻣﺎﻧﺪ ز ﮐﺎر‬
‫ﭘﻨﺪ ﮔﯿﺮﯾﺪ اي ﺳﯿﺎﻫﯿﺘﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺟﺎي ﭘﻨﺪ ﻋﺬر آرﯾﺪ اي ﺳﭙﯿﺪﯾﺘﺎن دﻣﯿﺪه ﺑﺮ ﻋﺬار دﯾﻮان ﺳﻨﺎﺋﯽ‬
‫)‪ (1‬اﺧﺮ ﺟﻤـﻊ اﺧﺮي اﺳﺖ و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﺼـﺮف اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻨـﻮﯾﻦ و ﮐﺴـﺮه ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد زﯾﺮا ﻣﻔﺮدش ﮐﻪ اﺧﺮي اﺳﺖ ﻏﯿﺮ ﻣﻨﺼـﺮف اﺳﺖ و ﻫﺮ‬
‫ﺟﻤﻌﯽ ﺑﺮ وزن‪ -‬ﻓﻌﻞ‪ -‬ﮐﻪ ﻣﻔﺮدش ﻏﯿﺮ ﻣﻨﺼﺮف ﺑﺎﺷﺪ ﮐﺴﺮه و ﺗﻨﻮﯾﻦ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫اّﻣﺎ اﮔﺮ وزن‪ -‬ﻓﻌﻞ‪ -‬ﺟﻤﻊ ﻓﻌﻠﻪ‪ -‬ﺑﺎﺷـﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺣﻔﺮ‪ -‬ﮐﻪ ﺟﻤﻊ ﺣﻔﺮه اﺳﺖ ﻣﻨﺼـﺮف ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻨﻮﯾﻦ و ﮐﺴـﺮه ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬از ﻃﺮﻓﯽ‪ -‬اﺧﺮ‪ -‬ﺟﻤﻊ‬
‫اﺧﺮي اﺳﺖ و اﺧﺮي ﻣـﺆﻧّﺚ آﺧﺮ ﮐﻪ در ﻗﺮآن در آﯾﻪ )َﻓِﻌـﱠﺪٌة ﻣِْﻦ َأﯾﱠﺎٍم ُأَﺧَﺮ‪ /148 -‬ﺑﻘﺮه( ﺑﺪون ﮐﺴـﺮه و ﺗﻨﻮﯾﻦ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ زﯾﺮا وزن‬
‫)أﻓﻌـﻞ( ﮐﻪ ﺑـﺎ ﺣﺮف )ﻣﻦ( ﺟﺎره ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷـﺪ در ﺻﻮرت ﻧﮑﺮه ﺑﻮدن ﺟﻤﻊ و ﺗﺄﻧﯿﺚ ﻧـﺪارد‪ .‬ﻣﺜﻼ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ‪ :‬ﻣﺮرت ﺑﺮﺟﻞ اﻓﻀﻞ ﻣﻨﮏ و‬
‫ﺑﺎﻣﺮأة اﻓﻀﻞ ﻣﻨﮏ‪ -‬اّﻣﺎ‬
‫ﺻﻮرت )اﻟﻒ و ﻻم( دارد و ﺗﺜﻨﯿﻪ و ﺟﻤﻊ ﻫﻢ دارد‪ ،‬ﻟﻔﻆ )آﺧﺮ( در ﻣﯿﺎن ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﺨﻮد ذﮐﺮش ﺑﻮدن )اﻟﻒ و ﻻم( ﺟﺎﯾﺰ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﺗﺄﺧﯿﺮ‪ (:‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﺎت )ﺑ ِﻤﺎ َﻗﱠﺪَم َو َأﱠﺧَﺮ‬
‫‪ /130 -‬ﻗﯿـﺎﻣﺖ( و آﯾﻪ )ِإﻧﱠﻤـﺎ ﯾُـَﺆﱢﺧُﺮُﻫْﻢ ﻟ ِـَﯿ ْﻮٍم َﺗْﺸـ َﺨُﺺ ﻓِﯿِﻪ اﻟ َْﺄﺑ ْﺼـﺎُر‪ /42 -‬اﺑﺮاﻫﯿـﻢ( و آﯾـﻪ )َرﺑ ﱠﻨـﺎ َأﱢﺧْﺮﻧـﺎ ِإﻟﯽ َأَﺟـ ٍﻞ َﻗِﺮﯾـٍﺐ‪ /44 -‬ﺑا ﺮاﻫﯿﻢ(‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬ﺑﻌﺘﻪ ﺑـﺄﺧﺮة‪ -‬آﻧﺮا ﺑـﺎ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣـّﺪت ﻓﺮوﺧﺘﻢ‪ ،‬و ﻣﺜﻞ ﮐﻠﻤﻪ‪ -‬ﺑﻨﻈﺮة »‪ «1‬و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر در ﻣﺤـﺎوره ﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬أﺑﻌـﺪ اﻟّﻠﻪ اﻷﺧﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺧﺪاي او را ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮﯾﯽ دور ﮔﺮداﻧﺪ و ﯾﺎ او را از ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﺣّﻖ و رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺣّﻖ دور دارد‪.‬‬
‫( ) )إّد( ]إّد[‪ ... :‬ص ‪161 :‬‬
‫ﮐـﺎر ﻧﺎروا و ﭘﺮ ﻏﻮﻏﺎ و ﯾﺎ ﺳـﺨﻨﯽ ﮐﻔﺮ آﻣﯿﺰ و ﺑﺲ ﻋﺠﯿﺐ‪ ،‬در آﯾﻪ )ﻟََﻘـ ْﺪ ِﺟﺌْﺘُْﻢ َﺷـ ﯿْﺌًﺎ ِإ‪‬دا‪ /89 -‬ﻣﺮﯾﻢ( ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎري زﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺳـﺮ و‬
‫ﺻﺪا اﺳﺖ اﻧﺠﺎم دادهاي‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎرت‪ -‬أّدت اﻟّﻨﺎﻗﮥ ﺗﺌّﺪ‪ -‬ﻓﻐﺎن و ﻧﺎﻟﻪ آن ﺷﺘﺮ ﺷّﺪت ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫اﻷدﯾﺪ‪ :‬ﻏﻮﻏﺎ و ﺳﺮ و ﺻﺪا ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻠﻤﻪ‪ -‬اّد‪ -‬ﯾﺎ از‪ -‬وّد‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دوﺳﺘﯽ و ﯾﺎ از ﻫﻤﯿﻦ رﯾﺸﻪ )اّد( ﺳﺮ و ﺻﺪاي ﻧﺎروا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )أداء( ]أداء[‪ ... :‬ص ‪161 :‬‬
‫ﺑﻪ ﺣﻖ وﻓـﺎ ﮐﺮدن و ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺣّﻖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺧﺮاج و ﺟﺰﯾﻪ و رد ﮐﺮدن اﻣـﺎﻧﺖ‪ ،‬ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ در آﯾـﺎت )َﻓﻠْﯿَُﺆﱢد اﻟ ﱠِﺬي اْؤﺗُِﻤَﻦ َأﻣـﺎَﻧَﺘُﻪ‪-‬‬
‫‪ /283‬ﺑﻘﺮه( و )ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ َﯾْﺄُﻣُﺮُﮐْﻢ َأْن ﺗَُﺆﱡدوا اﻟ َْﺄﻣﺎﻧﺎِت ِإﻟﯽ َأْﻫﻠِﻬﺎ‪ /58 -‬ﻧﺴﺎء( و )َو َأداٌء ِإﻟَﯿِْﻪ ﺑِﺈْﺣﺴﺎٍن ‪ /178‬ﺑﻘﺮه( اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺻـﻞ ﮐﻠﻤﻪ‪ -‬اداء‪ -‬از‪ -‬اﻷداة‪ -‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪه ﯾﻌﻨﯽ وﺳـﯿﻠﻪ و اﺑﺰار ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬أدوت ﺗﻔﻌﻞ ﮐـﺬا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ وﺳﺎﺋﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ‬
‫ﮐﺎر ﮐﻨﯽ ﺗﻬّﯿﻪ ﮐﺮدي و‬
‫__________________________________________________‬
‫اﮔﺮ )اﻟﻒ و ﻻم( ﺑﺮ ﺳـﺮش اﺿﺎﻓﻪ ﮐﻨﯿﻢ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺄﻧﯿﺚ دارد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬ﻣﺮرت ﺑﺎﻟّﺮﺟﻞ اﻷﻓﻀﻞ ﺑﺎﻟﻤﺮأة اﻟﻔﻀـﻠﯽ و ﺑﺎﻟّﻨﺴﺎء‬
‫اﻟﻔﻀـﻠﯽ اّﻣـﺎ ﮐﻠﻤﻪ آﺧﺮ ﺑـﺪون ﺣﺮف )ﻣﻦ( و ﺑـﺪون )اﻟﻒ و ﻻـم( و ﺑـﺪون ﺣﺎﻟﺖ اﺿﺎﻓﻪ ﺟﻤﻊ ﺑﺴـﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺆﻧّﺚ ﻫﻢ در‬
‫ﻣﯽآﯾـﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ -‬ﻣﺮرت ﺑﺮﺟـﻞ آﺧﺮ و ﺑﺮﺟـﺎل و آﺧﺮ و آﺧﺮﯾﻦ‪ -‬اﮔﺮ از اﯾﻦ ﺣـﺎﻟﺖ ﺧﺎرج و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺻـﻔﺖ درآﻣـﺪ ﺟﻤﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺻﺮف ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻣﻔﺮد و ﺗﺜﻨﯿﻪ ﻫﻢ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﻧﻈﺮة‪ -‬در ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻬﻠﺖ و ﻣّﺪت و زﻣﺎن داﺷـﺘﻦ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در آﯾﻪ )َو ِإْن ﮐﺎَن ُذو ُﻋْﺴَﺮٍة َﻓَﻨِﻈَﺮٌة ِإﻟﯽ َﻣﯿَْﺴَﺮٍة‪ /280 -‬ﺑﻘﺮه(‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ واﻣـﺪاري ﯾﺎ ﺑـﺪﻫﮑﺎري ﺑﻪ ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ و ﺗﻨﮕـﺪﺳﺘﯽ اﻓﺘﺎد او را ﻣﻬﻠﺖ ﺑﺎﯾـﺪ داد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﻮان ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﺳـﺪ و از ﻋﻬـﺪه ﺑﺮآﯾﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﮐﺴـﯿﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﺴـﺘﻤﻨﺪي ﻣﻘﺮوض‪ ،‬ﻣﻤﻬﻠﺖ دﻫـﺪ و ﯾﺎ از او در ﮔـﺬرد و واﻣﺶ را ﺑﺒﺨﺸـﺪ در ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﮐﻨﻒ رﺣﻤﺖ‬
‫ﺣّﻖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و اﮔﺮ ﺑﺮ او ﺳﺨﺖ ﮔﯿﺮد ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮرش را ﺑﺮ او ﺗﻨﮓ ﮔﺮداﻧﺪ‪) .‬ﻣﺠﻤﻊ(‬
‫ﮔﺮﻓﺘﯽ‪ ،‬و‪ -‬اﺳﺘﺄدﯾﺖ ﻋﻠﯽ ﻓﻼن‪ -‬او را ﯾﺎري ﮐﺮدم‪ -‬اﺳﺘﺄدي‪ ،‬ﯾﺎ اﺳﺘﻌﺪاء ﻋﻠﯿﻪ‪ -‬او را ﯾﺎري ﮐﺮد ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﯾﺎري رﺳﺎﻧﺪن اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )آدم( ]آدم ‪ ... :‬ص ‪162 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺒﺸﺮ )ﭘﺪر ﺑﺸﺮ(‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ‪ -1‬ﭼﻮن ﺟﺴﻢ آدم از ﺧﺎك ﺳـﻄﺢ زﻣﯿﻦ اﺳﺖ و‪ -‬أدﯾﻢ اﻷرض‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ روﯾﻪ و ﺳﻄﺢ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﺎم‬
‫او از أدﯾﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺗﻮﺟﯿﻪ دﯾﮕﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﮔﻨﺪﻣﮕﻮن ﺑﻮدن ﭘﻮﺳـﺘﺶ آدم ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه زﯾﺮا‪ ،‬رﺟﻞ آدم‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ -‬رﺟﻞ أﺳـﻤﺮ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﺮد ﮔﻨﺪم ﮔﻮن اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬و ﺑﺎز ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ :‬وﺟﻪ ﺗﺴـﻤﯿﻪ آدم ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻋﻨﺎﺻـﺮ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آﻓﺮﯾـﺪه ﺷـﺪه ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ )ﻣِْﻦ ﻧُْﻄَﻔٍﮥ َأﻣْﺸﺎٍج َﻧﺒَْﺘﻠِﯿِﻪ‪ /2 -‬دﻫﺮ( ﯾﻌﻨﯽ از ﻣﻮاد ﻣﺨﺘﻠﻒ زﻣﯿﻦ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺷﺪه‪.‬‬
‫‪ -4‬و ﺑـﺎز ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ :‬از اﺻـﻄﻼح‪ -‬ﺟﻌﻠﺖ ﻓﻼﻧـﺎ أدﻣـﮥ أﻫﻠﯽ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ او را ﺑـﺎ ﺧﺎﻧﻮادهام آﻣﯿﺰش دادم و آﺷـﻨﺎ ﮐﺮدم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪه ﭼﻮن آدم‬
‫آﻣﯿﺰش ﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﻧﺎم آدم ﺑﺨﺎﻃﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از روح ﭘﺎك و ﻋﻄﺮآﮔﯿﻦ ﺧـﺪاﺋﯽ ﺑﺮ او دﻣﯿـﺪه ﺷـﺪه و آﯾﻪ )َو َﻧَﻔْﺨُﺖ ﻓِﯿِﻪ ﻣِْﻦ ُروِﺣﯽ‪ /29 -‬ﺣﺠﺮ( دﻟﯿﻞ‬
‫ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ و از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﻋﻘﻠﯽ و ﻓﻬﻢ و دﻗّﺖ در اﻣﻮر ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺮﺗﺮي و ﮐﺮاﻣﺖ او ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮﺟﻮدات اﺳﺖ در ﺳﺮﺷﺖ آدم‬
‫وﺟﻮد دارد و ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﻮده )َو َﻓﱠﻀﻠْﻨﺎُﻫْﻢ َﻋﻠﯽ َﮐﺜِﯿٍﺮ ﻣِﱠﻤْﻦ َﺧَﻠْﻘﻨﺎ َﺗْﻔِﻀﯿًﻠﺎ‪ /70 -‬اﺳﺮاء( »‪.«1‬‬
‫و واژه إدام ﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﺎي ﺑـﻮي ﺧـﻮش ﻏـﺬاﻫﺎﺳﺖ ﺑﺮ ﻣﻌﻨـﺎي ﻓـﻮق دﻻـﻟﺖ دارد و در ﺣـﺪﯾﺚ )ﻟﻮ ﻧﻈﺮت اﻟﯿﻬـﺎ ﻓـﺈﻧّﻪ أﺧﺮي أن ﯾﺆدم‬
‫ﺑﯿﻨﮑﻤﺎ(‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻤﺎ راي اﻟﻔﺖ ﻣﯽدﻫﺪ و ﭘﺎك‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬از واژه ﮐـﺜﯿﺮ در آﯾـﻪ ﻓـﻮق ﮐﻪ ﮐﺮاﻣﺖ و ﺷـﺮاﻓﺖ و ﺑﺮﺗﺮي ﺑﻨﯽ آدم راي ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﻓﻬﻤﯿـﺪه ﻣﯽﺷـﻮد ﮐﻪ ﻣﻮﺟـﻮدات دﯾﮕﺮي در‬
‫ﺟﻬﺎن ﭘﻬﻨﺎور وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﺮﺗﺮي ﻧﺪارد و آﻧﻬﺎ ﺑﺮﺗﺮ از آدﻣﯿﺎناﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن ﻧﯿﺰ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ زﯾﺮا آدم‬
‫ﻣﺴـﺠﻮد ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﯾﻌﻨﯽ وﺟﻮد ﻣﻮﺟﻮداﺗﯽ ﺑﺎ ﻓﻀﯿﻠﺖﺗﺮ از اﻧﺴﺎن راي در ﮐﺮات دﯾﮕﺮ اﺛﺒﺎت ﻣﯽﮐﻨﺪ آﯾﻪ اﯾﻨﻄﻮر اﺳﺖ‬
‫)َو ﻟََﻘـ ْﺪ َﮐﱠﺮﻣْﻨـﺎ ﺑَﻨِﯽ آَدَم َو َﺣَﻤﻠْﻨـﺎُﻫْﻢ ﻓِﯽ اﻟ ْـَﺒﱢﺮ َو اﻟ َْﺒْﺤِﺮ َو َرَزﻗْﻨـﺎُﻫْﻢ ﻣَِﻦ اﻟﱠﻄﯿﱢﺒـﺎِت‪َ -‬و َﻓﱠﻀﻠْﻨـﺎُﻫْﻢ َﻋﻠﯽ َﮐـ ﺜِﯿٍﺮ ﻣِﱠﻤْﻦ َﺧَﻠْﻘﻨـﺎ َﺗْﻔـِﻀ ﯿًﻠﺎ‪ /70 -‬اﺳﺮاء(‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﺮاﻣﻤﺖ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن داده او را ﺑﺮ درﯾﺎ و ﺧﺸﮑﯽ ﻣﺴّﻠﻂ ﮐﺮده‪ ،‬آدم ﻣﻮاد ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻋﺎﻟﻢ را ﺑﻄﻮر ﺧﺎم ﭼﻮن ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻧﻤﯽﺧﻮرد ﺑﻠﮑﻪ‬
‫آﻧﻬـﺎ را ﺑﺎ ﻣﺨﻠﻮط ﮐﺮدن‪ ،‬ﺗﻤﯿﺰ ﮐﺮدن‪ ،‬ﭘﺨﺘﻦ ﭼﺎﺷـﻨﯽ زدن و ﺑﺎﻣﺰه ﮐﺮدن ﻣﯽﺧﻮرد )ﻃّﯿﺒﺎت( و ﻓﻘﻂ اﻧﺴﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼـّﺮﻓﯽ در ﻣﻮاد زﻣﯿﻦ‬
‫دارد اّﻣﺎ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﮐﺮاﻣﺘﻬﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ )ﺗﻮ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻣﻮﺟﻮدات ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮﺗﺮي ﻧﺪاري و ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻣﻮﺟﻮداﺗﯽ ﮐﻪ ﻓﻀﯿﻠﺘﺸﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺰ ﺑﻬﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ ﭘﺎك و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﻮدن آدم دﻻﻟﺖ دارد و از آن اﺧﺬ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )اذن( ]اذن ‪ ... :‬ص ‪163 :‬‬
‫أذن‪ -‬ﮔﻮش و ﻋﻀﻮي ﮐﻪ در ﺑـﺪن اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺷـﺒﺎﻫﺘﺶ ﺑﺎ ﺣﻠﻘﻪﻫﺎ و دﺳـﺘﻪﻫﺎي ﻣﺪّور دﯾﮓ ﺑﺎﯾﻦ ﻧﺎم ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫دو ﻃﺮف ﺳﺮ اﻧﺴﺎن ﻗﺮار دارد و ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳﺘﻌﺎره در ﺑﺎره ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زﯾﺎد ﺷﻨﻮاﺳﺖ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ )َو َﯾُﻘﻮﻟ ُﻮَن ُﻫَﻮ ُأُذٌن ﻗُْﻞ ُأُذُن َﺧﯿٍْﺮ‬
‫ﻟَُﮑْﻢ »‪ /61 -«1‬ﺗﻮﺑﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺷﻨﯿﺪن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﺻﻼح ﺷﻤﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)َو ﻓِﯽ آذاﻧِِﻬْﻢ َوﻗْﺮًا‪ /25 -‬اﻧﻌﺎم( ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎداﻧﯽ ﻣﺨﺎﻟﻔﯿﻦ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﯽﺷـﻨﻮﻧﺪ و ﯾﺎ ﻧﺎﺷﻨﻮا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و‪) -‬اذن(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻮش ﻓﺮا‬
‫داد و ﻣﻨﻘـﺎد و ﻣﻄﯿـﻊ ﺷـﺪ‪ ،‬ﻣﺜـﻞ آﯾﻪ )َو َأِذَﻧْﺖ ﻟ َِﺮﺑ ﱢﻬـﺎ َو ُﺣﱠﻘْﺖ‪ /2 -‬اﻧﺸـﻘﺎق( ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺮوردﮔـﺎرش را ﺑﻪ ﺷﺎﯾﺴـﺘﮕﯽ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻓﺮﻣـﺎن ﺑﺮ دو‬
‫ﻗﺪرﺗﺶ را ﭘﺬﯾﺮا ﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪ‪ -‬إذن‪ -‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻓﻌﻞ در اﯾﻦ آﯾﻪ )َﻓْﺄَذﻧُﻮا »‪ «2‬ﺑ َِﺤْﺮٍب ﻣَِﻦ اﻟﻠﱠِﻪ َو َرُﺳﻮﻟ ِِﻪ‪ /278 -‬ﺑﻘﺮه( ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ آﮔﺎه ﮐﺮدن و‬
‫ﯾﺎ آﮔﺎﻫﯽ را ﺑﮕﻮش دﯾﮕﺮان رﺳﺎﻧﯿﺪن ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)إذن( و‪ -‬أذان‪ -‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷـﻨﯿﺪه ﺷﺪه و ﻟﺬا ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻋﻠﻮم از راه ﮔﻮش و ﺷﻨﯿﺪن اﺳﺖ و‬
‫ﻣﺒﺪء آﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در آﯾﺎت )اﺋ َْﺬْن ﻟ ِﯽ َو ﻻ َﺗْﻔﺘِﻨﱢﯽ‪ /49 -‬ﺗﻮﺑﻪ( و )َو ِإْذ َﺗَﺄﱠذَن َرﺑﱡَﮏ‪ /167 -‬اﻋﺮاف( و ﻋﺒﺎرات‪ -‬اذﻧﺘﻪ‪ -‬و آذﻧﺘﻪ ﺑﮑـﺬا‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ اﺟﺎزهدادن و‬
‫آﮔﺎه ﮐﺮدن اﺳﺖ و )ﻣﺆّذن(‪ -‬ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﺪا ﺳﺮ دادن ﭼﯿﺰي را ﺑﻪ دﯾﮕﺮان اﻋﻼم ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳـﺨﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ در ﻣﻮرد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺴﯿﺎر ﺷﻨﻮا ﺑﻮد و ﻣﺎ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫در ﻣﺮدﻣﺎن ﻋﺎدي‪ ،‬ﺻـﻔﺘﯽ ﭘﺴـﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ ﭼﻪ رﺳـﺪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( و ﻟـﺬا ﺧﺪا ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮ ﺑﺮاي ﺷـﻤﺎ ﺷـﻨﻮاﯾﯽ ﻧﯿﮑﻮ ﻫﺴـﺘﻢ‪ .‬ﺳـﻌﺪي‬
‫دادﻧﺪ دو ﮔﻮش و ﯾﮏ زﺑﺎﻧﺖ ز آﻏﺎز ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻪ دو ﺑﺸﻨﻮ و ﯾﮑﯽ ﺑﯿﺶ ﻣﮕﻮي‬
‫)‪ (2‬آﯾﻪ ﻓﻮق در ﺑـﺎره رﺑـﺎﺧﻮاري اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪) :‬ﯾـﺎ َأﱡﯾَﻬـ ﺎ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا اﺗﱠُﻘﻮا اﻟﻠﱠَﻪ َو َذُروا ﻣـﺎ ﺑَِﻘَﯽ ﻣَِﻦ اﻟﱢﺮﺑـﺎ ِإْن ُﮐﻨْﺘُْﻢ ُﻣْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ َﻓـِﺈْن ﻟَْﻢ‬
‫َﺗْﻔَﻌﻠُﻮا َﻓْﺄَذﻧُﻮا ﺑ َِﺤْﺮٍب ﻣَِﻦ اﻟﻠﱠِﻪ َو َرُﺳﻮﻟ ِِﻪ‪ /278 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اي ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﭘﺎرﺳﺎﺋﯽ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿـﺪ و ﺧـﺪاي را ﭘﺮوا ﻧﻤﺎﺋﯿـﺪ از اﯾﻦ ﺗﺎرﯾـﺦ از ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺢ و رﺑﺎﺋﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪﻫﻨﺪ در ﮔﺬرﯾﺪ‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﻣﺆﻣﻨﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ ﺑﮕﻮش دﯾﮕﺮان ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﺪ و آﮔﺎﻫﺸﺎن ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﺧﺪا و رﺳﻮﻟﺶ در ﺟﻨﮕﯿﺪ ﺗﺎ‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻋﻠﻢ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺧﺪا ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪاﯾﺪ‪[...] .‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﻓﻮق را در آﯾﺎت )ﺛُﱠﻢ َأﱠذَن ُﻣَﺆﱢذٌن َأﯾﱠﺘَُﻬﺎ اﻟ ِْﻌﯿُﺮ‪ /70 -‬ﯾﻮﺳﻒ( و آﯾﻪ )َﻓَﺄﱠذَن ُﻣَﺆﱢذٌن ﺑَﯿَْﻨُﻬْﻢ‪ /44 -‬اﻋﺮاف( و آﯾﻪ )َو َأﱢذْن ﻓِﯽ اﻟﻨﱠﺎِس ﺑ ِﺎﻟ َْﺤﱢﺞ‪-‬‬
‫‪ /27‬ﺣّﺞ( ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫آذﯾﻦ‪ :‬ﺟﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻧﮓ ﻧـﺪا و اذان از آﻧﺠﺎ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬و‪) -‬اﻹذن( ﻓﯽ اﻟّﺸـ ﯽء‪ -‬اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳـﺘﻦ ﯾﺎ اﻋﻼم اﺟﺎزه در آن ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ‬
‫)َو ﻣﺎ َأْرَﺳﻠْﻨﺎ ﻣِْﻦ‪َ /‬رُﺳﻮٍل ِإﻟ ﱠﺎ ﻟ ِﯿُﻄﺎَع ﺑ ِِﺈْذِن اﻟﻠﱠِﻪ‪ /64 -‬ﻧﺴﺎء( ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي را ﻧﻔﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ اراده و اﻣﺮ ﺧﺪاي ﻣﻄﯿﻊ ﺷﻮد‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو ﻣﺎ َأﺻﺎﺑَُﮑْﻢ َﯾْﻮَم اﻟ َْﺘَﻘﯽ اﻟ َْﺠْﻤﻌﺎِن َﻓﺒِِﺈْذِن اﻟﻠﱠِﻪ‪ /166 -‬ﻋﻤﺮان( و )َو ﻣﺎ ُﻫْﻢ ﺑ ِﻀﺎﱢرﯾَﻦ ﺑ ِِﻪ ﻣِْﻦ َأَﺣٍﺪ ِإﻟ ﱠﺎ ﺑ ِﺈْذِن اﻟﻠﱠِﻪ‪ /102 -‬ﺑﻘﺮه( و )َو ﻟَﯿَْﺲ‬
‫ﺑ ِﻀﺎﱢرِﻫْﻢ َﺷﯿْﺌًﺎ ِإﻟ ﱠﺎ ﺑ ِِﺈْذِن اﻟﻠﱠِﻪ‪ /10 -‬ﻣﺠﺎدﻟﻪ(‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه واژه إذن در ﺳﻪ آﯾﻪ ﻓﻮق ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻋﻠﻢ ﺧـﺪاﺳﺖ‪ ،‬اّﻣـﺎ ﻣﯿـﺎن ﻋﻠﻢ و اﺟﺎزه و إذن ﻓﺮق اﺳﺖ و واژه إذن أﺧّﺺ اﺳﺖ و در‬
‫ﺟﺎﺋﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﻣﺸّﯿﺖ و ﺧﻮاﺳﺖ در آن ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻪ آن ﮐﺎر ﻣﻮرد رﺿﺎﯾﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ در آﯾﻪ )َو ﻣﺎ ﮐﺎَن ﻟ َِﻨْﻔٍﺲ َأْن ﺗُْﺆﻣَِﻦ‬
‫ِإﻟ ﱠﺎ ﺑ ِﺈْذِن اﻟﻠﱠِﻪ‪ /100 -‬ﯾﻮﻧﺲ( ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺸّﯿﺖ و ﺧﻮاﺳﺖ و اﻣﺮ ﺧﺪا در آن اﺳﺖ اّﻣﺎ در آﯾﻪ )َو ﻣﺎ ُﻫْﻢ ﺑ ِﻀﺎﱢرﯾَﻦ ﺑ ِِﻪ ﻣِْﻦ َأَﺣٍﺪ ِإﻟ ﱠﺎ ﺑ ِِﺈْذِن‬
‫اﻟﻠﱠِﻪ‪ /102 -‬ﺑﻘﺮه( ﮐـﻪ از ﺟﻬـﺘﯽ ﻣﺸـّﯿﺖ ﺧـﺪا در آن اﺳﺖ و آن ﭼﯿﺰﯾﮑﻪ ﺧﻼـﻓﯽ در آن ﻧﯿﺴﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ در وﺟـﻮد اﻧﺴـﺎن‬
‫ﻧﯿﺮوﺋﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن اﺣﺴﺎس درد و ﺳـﺘﻢ را از ﮐﺴـﯿﮑﻪ ﺑﺎو ﻇﻠﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و زﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ دارد‪ ،‬و ﺧﺪاي اﻧﺴﺎن را ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺳﻨﮕﯽ ﮐﻪ درد را اﺣﺴﺎس ﻧﻤﯽﮐﻨـﺪ ﻧﯿﺎﻓﺮﯾـﺪه و ﻗﺮار ﻧـﺪاده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺧﻼﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﺠﺎد آن اﻣﮑﺎن ﻣﻌﻨﯽ‬
‫اﺣﺴﺎس درد ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﻫﻢ در ﺳﺮﺷﺖ اﻧﺴﺎن از ﻓﻌﻞ ﺧﺪاﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ روي ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ اﻧﺴﺎن را ﻃﻮري آﻓﺮﯾﺪه ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ اﺣﺴﺎس ﻇﻠﻢ و دﻓﻊ آن در ﺳﺮﺷﺘﺶ ﻫﺴﺖ و‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آﻧﺮا درك ﻧﻤﻮده و از ﺧﻮد دور ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﻋﻠﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻇﻠﻢ و زﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺳﺘﻤﮕﺮان در‬
‫ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻣﯽرﺳﺪ ﻋّﻠﺖ و اﻧﮕﯿﺰه اﯾﺠﺎد اﺣﺴﺎس دﻓﻊ ﺳﺘﻢ در آﻧﻬﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﺳﺮﺷﺘﯽ و ﻓﻄﺮﺗﯽ آﻓﺮﯾﺪه ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ درد را اﺣﺴﺎس و ﺳﺘﻢ را دﻓﻊ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﺴﻂ و ﮔﺴﺘﺮش ﺗﺤﻘﯿﻖ در اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﮐﺘﺎب‬
‫دﯾﮕﺮي ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪165 :‬‬
‫ﻻزم اﺳﺖ‪«1» .‬‬
‫)اﺳﺘﺌﺬان‪ (:‬ﻃﻠﺐ إذن )ِإﻧﱠﻤﺎ َﯾْﺴَﺘْﺄِذﻧَُﮏ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻻ ﯾُْﺆﻣِﻨُﻮَن ﺑ ِﺎﻟﻠﱠِﻪ‪ /45 -‬ﺗﻮﺑﻪ( و آﯾﻪ )َﻓِﺈَذا اْﺳَﺘْﺄَذﻧُﻮَك‪ /62 -‬ﻧﻮح( )اﯾﻦ دو آﯾﻪ در ﺑﺎره ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮاي ﻧﺮﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ اﺟﺎزه ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﮑﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫)إذن‪ (،‬ﺣﺮف ﺟﻮاب و ﺟﺰاء در ﺳـﺨﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﮑﺎر ﺑﺮدن اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ اﮔﺮ در ﺻﺪر ﺟﻤﻠﻪ و آﻏﺎز ﮐﻼم ﺑﺎﺷﺪ و ﭘﺲ از آن‬
‫ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﺑﯿﺎﯾﺪ آﻧﺮا ﻣﻨﺼﻮب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪ -‬إذن أﺧﺮج‪.-‬‬
‫إذن ﻫﻤﻮاره در ﺣﺎﻟﺖ اﻗﺘﻀﺎي ﭘﺎﺳـﺦ دادن ﭼﻪ ﺻـﺮﯾﺢ ﺑﺎﺷـﺪ و ﭼﻪ در ﺗﻘﺪﯾﺮ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ )إذن( آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺘﻀـّﻤﻦ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﻮاب و ﺟﺰاي ﻋﺒﺎرت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺂن ﭘﺎﺳﺦ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﻗﺒﻞ از إذن ﺑﯿﺎن ﺷﻮد و ﻓﻌﻞ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻣﺘﺄّﺳـ ﻔﺎﻧﻪ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ راﻏﺐ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ وﻋـﺪهاش را داده ﺑﺎ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ در ﻣﻘـّﺪﻣﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب آرزوي ﻧﻮﺷـﺘﻨﺶ را داﺷـﺘﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻤـﻞ ﻧﭙﯿﻮﺳـﺘﻪ‪ .‬ﻣﻄﻠﺐ ﻓﻮق را اﻣـﺎم ﻋﻠﯽ )ع( ﺑﯿـﺎن ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ )ﻻـ ﺗﮑﻦ ﻇﺎﻟﻤﺎ و ﻻ ﺗﮑﻦ ﻣﻈﻠﻮﻣﺎ( ﺑﺎﯾـﺪ داﻧﺴﺖ ﻧﯿﺮوﺋﯽ را ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ در‬
‫ﺳﺮﺷﺖ اﻧﺴﺎن ﻗﺮار داده و ﺗﺠّﻠﯽ آﻧﺮا ﺑﺸـﺮ در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ روﺷﻨﯽ دﯾﺪه اﺳﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺘﻤﮕﺮاﻧﯽ و ﺑﺰﻫﮑﺎران و ﮐﺎﻓﺮاﻧﯽ‬
‫ﭘﺲ از ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﯾﺎ ﺣﮑﯿﻤﺎن و ﻋﺎرﻓﺎن ﺣﺎﻟﺖ ﺳـﺘﻤﮑﺎرﯾﺸﺎن ﺑﻪ دﻓﻊ ﺳـﺘﻢ و اﺟﺮاي ﻋـﺪاﻟﺖ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ )از ﺣﮑﻤﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼـﯿﺮ ﻃﻮﺳـﯽ ﺑـﺎ ﻣﻐﻮﻻـن( ﻇﻠﻢ و ﺳـﺘﻢ اﻣﺮي ﻓﻄﺮي ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﮑـﺎر ﺑﺮدن ﻧﯿﺮوﻫـﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ در ﻣﺴـﯿﺮ ﻧا ﺤﺮاﻓﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻔﺮ و اﻧﺰﺟﺎر ﺗﻤﺎم ﺑﺸـﺮ از زﺷﺘﯽ و ﺳـﺘﻢ و ﺗﻤﺎﯾﻞ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ و ﻧﯿﮑﯽ از ﻫﻤﺎن ﻓﻄﺮت ﭘﺎك اﻟﻬﯽ ﺳـﺮ ﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﺻﻞ‬
‫در ﺧﻠﻘﺖ و آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬در ﺑﺸـﺮ ﺑﺮ اﯾﻤﺎن و اﻧﺠﺎم ﻋـﺪل و ﻧﯿﮑﯽ اﺳﺖ )َو ﻣﺎ َﺧَﻠْﻘُﺖ اﻟ ِْﺠﱠﻦ َو اﻟ ِْﺈﻧ َْﺲ ِإﻟ ﱠﺎ ﻟ َِﯿْﻌﺒـُ ُﺪوِن‪ /56 -‬ذارﯾﺎت( اﮔﺮ ﻇﻠﻢ و‬
‫ﺳﺘﻢ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺖ و اراده ﺧـﺪا ﺑﻮد در آﯾـﺎت زﯾﺮ ﻧﻤﯽﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ )َو َﻣـ ﺎ اﻟﻠﱠُﻪ ﯾُِﺮﯾـُﺪ ُﻇﻠْﻤًﺎ ﻟ ِﻠِْﻌﺒﺎِد‪ /31 -‬ﻏـﺎﻓﺮ( و )َو َﻣﺎ اﻟﻠﱠُﻪ ﯾُِﺮﯾـُﺪ ُﻇﻠْﻤًﺎ ﻟ ِﻠْﻌﺎﻟَِﻤﯿَﻦ‪-‬‬
‫‪ /108‬آل ﻋﻤﺮان( اﮔﺮ ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﻣﺼـﺪاق اﯾﻦ آﯾﺎت ﺑﺮاي ﺑﻨـﺪﮔﺎن و ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن اراده ﻇﻠﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨـﺪ و ﻇﻠﻢ را از آﻧﺎن ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫـﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺲ ﻇﻠﻢ ﻇﺎﻟﻤـﺎن ﺳﺮﮐﺸـﯽ از ﻓﺮﻣـﺎن ﺧـﺪاي ﺧـﺎرج از ﺧﻮاﺳﺖ ﭘﺮوردﮔـﺎر ﻟﻄﯿﻒ و رﺣﯿﻢ اﺳﺖ اّﻣﺎ ﭘﺲ از وﻗﻮع ﻇﻠﻢ و ﻋـﺪل و اﻇﻬﺎر‬
‫اﯾﻤـﺎن و ﮐﻔﺮ از ﺳﻮي آزﻣـﺎﯾﺶ دﻫﻨـﺪﮔﺎن ﯾﻌﻨﯽ )ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬـﺎ( ﯾﻘﯿﻨـﺎ آن اﻋﻤﺎل در ﭘﯿﺸـﮕﺎه ﻋـﺪل و ﻋﻠﻢ ﺧـﺪاي ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺑﻪ و‬
‫اﯾﻤﺎن‪ ،‬آﺛﺎر ﻧا ﺤﺮاف ﻣﺤﻮ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ )ِإﱠن اﻟ َْﺤـَﺴ ﻨﺎِت ﯾُْﺬِﻫﺒَْﻦ اﻟﱠﺴﯿﱢﺌﺎِت‪ /114 -‬ﻫﻮد( ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﻮري ﺛﺎﺑﺖ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﺸّﯿﺖ‬
‫و ﻋﻠﻢ و اراده ﺧﺪاي در ﺟﻬﺎن وﺟﻮد دارد و آن اﻣﻮر ﻓﻄﺮت‪ ،‬و آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻮس ﺧﻠﻞ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﻟﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‪) :‬ﻻ َﺗﺒِْﺪﯾَﻞ ﻟ َِﺨﻠِْﻖ اﻟﻠﱠِﻪ‪/30 -‬‬
‫روم( و )َﻓَﻠْﻦ َﺗِﺠَﺪ ﻟ ُِﺴﻨﱠِﺖ اﻟﻠﱠِﻪ َﺗﺒِْﺪﯾًﻠﺎ‪ /43 -‬ﻓﺎﻃﺮ( اّﻣﺎ اﻣﻮري ﻫﻢ ﻏﯿﺮ ﺛﺎﺑﺖ و در ﺣﺎل ﺗﻐﯿﯿﺮ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ از اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ ﮐﻪ ﺣّﻘﺶ ﺛﺎﺑﺖ و‬
‫ﺑﺎﻃﻠﺶ ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﺤﻮ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫رگ رگ اﺳﺖ اﯾﻦ آب ﺷﯿﺮﯾﻦ و آب ﺷﻮر ﺑﺮ ﺧﻼﯾﻖ ﻣﯽرود ﺗﺎ ﻧﻔﺦ ﺻﻮر‬
‫ﻣﻀﺎرع ﺑﻌـﺪش ﺑﯿﺎﯾﺪ ﻫﻢ ﻧﺼﺐ و ﻫﻢ رﻓﻌﺶ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ -‬أﻧﺎ إذن أﺧﺮج‪ -‬ﯾﺎ‪ -‬اﺧﺮج‪ -‬ﮐﻪ ﻧﺼﺐ و رﻓﻊ ﻫﺮ دو درﺳـﺖ‬
‫اﺳﺖ زﯾﺮا‪ -‬إذن‪ -‬اّول ﺟﻤﻠﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ )إذن( ﺑﻌﺪ از ﻓﻌﻞ ﺑﯿﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﻓﻌﻠﯽ ﺑﺎ او ﻫﻤﺮاه ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬أﻧﺎ أﺧﺮج إذن‪ -‬و در‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ ﻫﻢ )ِإﻧﱠُﮑْﻢ ِإذًا ﻣِﺜْﻠُُﻬْﻢ‪ /140 -‬ﻧﺴﺎء( و اذا در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ و )ﻣﺜﻠﻬﻢ( ﻣﺮﻓﻮع اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )أذي( ]أذي ‪ ... :‬ص ‪166 :‬‬

‫اذّﯾﺖ و آزاري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ذي روﺣﯽ را ﻧﻈﺮ ﺟﺴـﻤﯽ ﯾـﺎ روﺣﯽ ﺑـﺎ ﻋﻮاﻗﺒﺶ ﻣﯽرﺳـﺪ ﭼﻪ دﻧﯿـﺎﺋﯽ و ﭼﻪ اﺧﺮوي‪ ،‬ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ )ﻻ‬
‫ﺗُﺒِْﻄﻠُﻮا َﺻَﺪﻗﺎﺗُِﮑْﻢ ﺑ ِﺎﻟ َْﻤﱢﻦ َو اﻟ َْﺄذي ‪ /264‬ﺑﻘﺮه( و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر آﯾﻪ )َﻓﺂُذوُﻫﻤﺎ‪ /16 -‬ﻧﺴﺎء( ﮐﻪ اﺷﺎره ﺑﺎذّﯾﺖ و زدن اﺳﺖ ﻣﺜﻞ آﯾﻪ )َو ﻣِﻨُْﻬُﻢ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ‬
‫ﯾُـْﺆُذوَن اﻟﻨﱠﺒِﱠﯽ َو َﯾُﻘﻮﻟ ُـﻮَن ُﻫَﻮ ُأُذٌن‪ /61 -‬ﺗﻮﺑﻪ( و آﯾﻪ )ﻻـ َﺗُﮑﻮﻧُﻮا َﮐـ ﺎﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَذْوا ُﻣﻮﺳـﯽ َو ُأوُذوا َﺣـ ﺘﱠﯽ َأﺗـﺎُﻫْﻢ َﻧـْﺼ ُﺮﻧﺎ‪ /69 -‬اﺣﺰاب( و )ﻟ َِﻢ‬
‫ﺗُْﺆُذوَﻧﻨِﯽ‪ /5 -‬ﺻﻒ( و )َﯾْﺴَﺌﻠُﻮَﻧَﮏ َﻋِﻦ اﻟ َْﻤِﺤﯿِﺾ ﻗُْﻞ ُﻫَﻮ َأذًي‪ /222 -‬ﺑﻘﺮه(‪َ) .‬و اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﯾُْﺆُذوَن َرُﺳﻮَل اﻟﻠﱠِﻪ ﻟَُﻬْﻢ َﻋﺬاٌب َأﻟ ِﯿٌﻢ‪ /61 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﻋـﻮارض ﻣﺤﯿﺾ را از ﻧﻈﺮ ﺷـﺮﻋﯽ و ﺑﺎﻋﺘﺒـﺎر ﺷـﺮع )أذي( ﯾﻌﻨﯽ رﻧـﺞ و زﺣﻤﺖ ﻧﺎﻣﯿـﺪه اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻨﻄـﻮر ﺑﺎﻋﺘﺒـﺎر ﭘﺰﺷـﮑﯽ‪ ،‬ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ‬
‫ﭘﺰﺷﮑﺎن اﯾﻦ رﺷﺘﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﻣﺤﯿﺾ ﻧﻮﻋﯽ درد و رﻧﺞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه‪ -‬آذﯾﺘﻪ‪ ،‬أوذﯾﻪ‪ ،‬إﯾـﺬاء‪ ،‬و أذّﯾـﮥ و أذي‪ ،‬اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻠﺶ اﻵذي اﺳﺖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻮﺟﯽ ﺳـﺨﺖ و اذّﯾﺖ ﮐﻨﻨﺪه ﺑﺮاي درﯾﺎﻧﻮردان در‬
‫ﻣﻮﻗﻊ ﮐﺸﺘﯽراﻧﯽ‪.‬‬
‫( ) )إذا( ]إذا[‪ ... :‬ص ‪166 :‬‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي زﻣﺎن آﯾﻨـﺪه ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﻣﺘﻀـّﻤﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺷـﺮط ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ‪ ،‬و ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺣﺮوف ﺟﺎزﻣﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﺷـﻌﺮ‪ ،‬اّﻣﺎ إذ ﺗﻌﺒﯿﺮ‬
‫ﺑﺰﻣﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺷﻮد و ﺣﺘﻤﺎ ﺑﺎ )ﻣﺎ( ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و ﺑﺪون ﺣﺮف )ﻣﺎ( ﺑﺮاي زﻣﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫إذ ﻣﺎ أﺗﯿﺖ ﻋﻠﯽ اﻟّﺮﺳﻮل ﻓﻘﻞ ﻟﻪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﺣﺎﻟﺖ ﺷﻌﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )أرب( ]أرب ‪ ... :‬ص ‪166 :‬‬
‫ﻧﯿﺎز ﺷﺪﯾـﺪي ﮐﻪ ﺑﺎ درك آﻧﻬﺎ اﻗﺘﻀﺎي ﭼﺎره ﺟﻮﺋﯽ ﺑﺮاي دﻓﻌﺶ ﺑﻮﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺮ أرﺑﯽ ﻧﯿﺎزي اﺳﺖ اّﻣﺎ ﻫﺮ ﻧﯿﺎز و ﺣﺎﺟﺘﯽ )أرب(‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻌـﺪا اﯾﻦ واژه ﮔﺎﻫﯽ در ﻣﻌﻨﯽ ﻧﯿﺎز ﺗﻨﻬﺎ و ﮔﺎﻫﯽ ﻧﯿﺎز و دﻓﻊ ﻧﯿﺎز ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ذو أرب و أرﯾﺐ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴـﯿﮑﻪ‬
‫ﭼﺎره ﺟﻮﺋﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬أرب إﻟﯽ ﮐﺬا أرﺑﺎ و أرﺑﮥ و إرﺑﮥ و‬
‫ﻣﺄرﺑـﮥ‪) -‬ﭼﻬﺎر ﻣﺼـﺪر دارد(‪ ،‬ﺧﺪاوﻧـﺪ در ﻗﺮآن ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ )َو ﻟ َِﯽ ﻓِﯿﻬﺎ َﻣﺂِرُب ُأْﺧﺮي ‪ /18‬ﻃﻪ( و ﺟﻤﻠﻪ‪ -‬و ﻻـ أرب ﻟﯽ ﻓﯽ ﮐـﺬا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﯿـﺎز‬
‫ﺷﺪﯾـﺪي ﺑﺂن ﻧﺪارم و آﯾﻪ )ُأوﻟ ِﯽ اﻟ ِْﺈْرﺑَِﮥ ﻣَِﻦ اﻟﱢﺮﺟﺎِل‪ /31 -‬ﻧﻮر( ﮐﻨﺎﯾﻪ از اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ ﻧﮑﺎح و ﻫﻤﺴـﺮي اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻧﯿﺎز ﺷﺪﯾﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭼﺎره ﺟﻮﺋﯽ آﻧﺮا اﻗﺘﻀﺎء دارد‪.‬‬
‫اﻋﻀﺎﺋﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ ﺷﺪﯾﺪا ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺎز ﻫﺴﺖ )آراب( ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻔﺮدش )أرب( اﺳﺖ اﻋﻀﺎي ﺑﺪن دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬اﻋﻀﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﺣﯿﻮان ﯾﺎ )ﻫﺮ ذي روﺣﯽ اﺳﺖ( ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬دﺳﺖ ﭘﺎ‪ ،‬ﭼﺸﻢ‪ ،‬و ‪...‬‬
‫‪ -2‬ﻧﻮع دﯾﮕﺮ اﻋﻀﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي زﯾﺒﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﺮو‪ ،‬رﯾﺶ‪ ،‬و ‪ ...‬اﻋﻀﺎي ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز و ﺣﺎﺟﺖ ﻫﻢ دو دﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺴﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﺟﺖ‬
‫ﺷﺪﯾـﺪي ﺑﻪ آن ﻧﯿﺴﺖ و ﻗﺴـﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷـّﺪت ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﻫﺴﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻋﻀﻮﻫﺎ ﺣّﺘﯽ اﮔﺮ ﺗﻮّﻫﻢ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﺒﺎﺷـﻨﺪ ﮐﺎر ﺑﺪن اﺧﺘﻼل‬
‫ﻋﻈﯿﻤﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﻋﻀﺎي رﺋﯿﺴﻪ ﺑﺪن را )آراب( ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ در ﺣﺪﯾﺜﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »إذا ﺳﺠﺪ اﻟﻌﺒﺪ ﺳﺠﺪ ﻣﻌﻪ‬
‫ﺳﺒﻌﮥ آراب« ﯾﻌﻨﯽ ﺻﻮرﺗﺶ‪ ،‬دو ﮐﻒ دﺳﺘﺶ‪ ،‬دو زاﻧﻮﯾﺶ و دو ﭘﺎﯾﺶ ﻧﯿﺰ در ﺣﺎل ﺳﺠﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ :‬أّرب ﻧﺼـﯿﺒﻪ‪ -‬ﻧﺼـﯿﺐ و ﺑﻬﺮه او را ﺑﺰرگ ﮐﺮد‪ -‬و أّرب ﻣـﺎﻟﻪ‪ -‬ﻣـﺎﻟﺶ را ﻓﺰوﻧﯽ داد‪ ،‬و أرﺑّـﺖ اﻟﻌﻘـﺪة‪ -‬ﮔﺮه را ﻣﺤﮑـﻢ ﮐﺮد‪-‬‬
‫أرب‪ -‬ﻧﺼﯿﺒﻪ‪ -‬ﺑﺪون ﺗﺸﺪﯾﺪ ﺣﺮف )ر( ﺑﺎﻧﺪازه ﻧﯿﺎزش ﺑﻬﺮهاش را ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫( ) )ارض( ]ارض ‪ ... :‬ص ‪167 :‬‬
‫زﻣﯿﻦ ﯾﺎ ﺟﺮم و ﺟﺴﻤﯽ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ آﺳﻤﺎن ﻗﺮار دارد ﺟﻤﻊ آن‪ -‬أرﺿﻮن‪ -‬اﺳﺖ و در ﻗﺮآن ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﻊ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪«1» .‬‬
‫ﭘﺎﺋﯿﻦ و زﯾﺮ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ أرض ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﻻ و ﻓﻮق ﻫﺮ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬در ﻗﺮآن ﮐﻠﻤﻪ )ارض( ﻫﻤﺎن ﻃﻮري ﮐﻪ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﻊ ﻧﯿﺎﻣﺪه اّﻣﺎ در آﯾﻪ )اﻟﻠﱠُﻪ اﻟ ﱠِﺬي َﺧَﻠَﻖ َﺳﺒَْﻊ َﺳﻤﺎواٍت‬
‫َو ﻣَِﻦ اﻟ ْـَﺄْرِض ﻣِﺜَْﻠُﻬﱠﻦ‪ /12 -‬ﻃﻼق( اﺷﺎره دارد ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ زﻣﯿﻦ و ﮐﺮه ﺧﺎﮐﯽ ﻣﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﺷـﺮاﯾﻂ در ﺟﻬﺎن ﭘﻬﻨﺎور ﺑﺴـﯿﺎر آﻓﺮﯾـﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫واژه ﻣﺜﻠﻬّﻦ از )ارﺿﻮن( ﻣﻌﻨـﺎﯾﺶ وﺳـﯿﻌﺘﺮ‪ ،‬و ﻣﻔﻬﻮﻣﺶ ﻓﺮاﮔﯿﺮﺗﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑـﺎره زﻣﯿﻨﻬﺎﺋﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ زﻣﯿﻦ ﻣﺎ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ و اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﺜﻠﻬّﻦ ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺠﺰات ﻗﺮآﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﺣﯿﺎت و زﻧﺪﮔﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ زﻣﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻮن در آﯾﻪ ‪70‬‬
‫ﭼﯿﺰ را ﻫﻢ )ﺳﻤﺎء( ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮي در وﺻﻒ اﺳﺒﺶ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫و أﺣﻤﺮ ﮐﺎﻟّﺪﯾﺒﺎج أّﻣﺎ ﺳﻤﺎؤﻫﺎ ﻓﺮّﯾﺎ و أّﻣﺎ أرﺿﻬﺎ ﻓﻤﺤﻮل‬
‫)اﺳﺒﯽ اﺳﺖ ﺳـﺮخ و زﯾﺒـﺎ ﭼﻮن ﭘﺎرﭼﻪ دﯾﺒﺎي رﻧﮕﯿﻦ ﮐﻪ ﭘﺸـﺘﺶ از ﺷـّﺪت ﺣﺮﮐﺖ ﻣﺮﻃﻮب و زﯾﺮ و ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﺧﺸﮏ(‪ .‬و ﺳـﺨﻦ ﺧـﺪاي‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ )اْﻋَﻠُﻤﻮا َأﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ﯾُْﺤِﯽ اﻟ َْﺄْرَض ﺑَْﻌَﺪ َﻣْﻮﺗِﻬﺎ‪ /17 -‬ﺣﺪﯾﺪ(‪.‬‬
‫ﻟﻔﻆ ارض ﻋﺒﺎرت از ﻫﺮ ﭘﺪﯾـﺪهاي اﺳﺖ ﮐﻪ در زﻣﯿﻦ ﺑﻌﺪ از ﺗﺒﺎﻫﯽ‪ ،‬و ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ‪ ،‬ﺣﯿﺎت ﻣﺠّﺪد ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺑﻌﺪ از وﺟﻮد ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ و ﺧﻠﻘﺖ‬
‫ﻣﺠّﺪدا ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﯿﺎت و رﺷﺪ ﻋﻮدت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ روي ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻔّﺴﺮﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻘﺼﻮد از )ﯾُْﺤِﯽ اﻟ َْﺄْرَض ﺑَْﻌَﺪ َﻣْﻮﺗِﻬﺎ‪ /17 -‬ﺣﺪﯾﺪ(‬
‫ﻧﺮم ﺷﺪن دﻟﻬﺎ ﺑﻌﺪ از ﻗﺴﺎوت و ﺳﻨﮕﺪﻟﯽ اﺳﺖ‪ .‬و ﻋﺒﺎرت‪ -‬أرض أرﯾﻀﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﮔﯿﺎﻫﺶ ﻧﯿﮑﻮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺗﺄّرض اﻟّﻨﺒﺖ‪ -‬آن ﮔﯿﺎه در زﻣﯿﻦ رﯾﺸﻪ ﮔﺮﻓﺖ و زﯾﺎد ﺷـﺪ‪ -،‬ﺗﺄّرض اﻟﺠـﺪي‪ -‬آن ﺑﺰﻏﺎﻟﻪ ﭼﺮﯾـﺪ و‪ -‬أرﺿﮥ اﻟّﺪودة‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻮرﯾﺎﻧﻪﻫﺎﺋﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﭼﻮب ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و آﻧﺮا ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﻨﺪ‪ -‬و أرﺿﺖ اﻟﺨﺸﺒﮥ‪ -‬ﮐﻪ ﻫﻤﺎن )ﻣﺎ روﺿﮥ( اﺳﺖ‪ :‬ﭼﻮﺑﻬﺎ‪ ،‬ﻣﻮرﯾﺎﻧﻪ زده اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ارﯾﮏ( ]ارﯾﮏ ‪ ... :‬ص ‪168 :‬‬
‫ارﯾﮑﻪ ﯾﺎ ﺣﺠﻠﻪ روي ﺗﺨﺖ‪ ،‬ﺟﻤﻌﺶ )أراﺋﮏ( اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﻣﯿـﺪن ﺣﺠﻠﻪ و ﺗﺨﺖ ﺑﻪ ارﯾﮑﻪ ﯾﺎ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اراﺋﮏ در زﻣﯿﻨﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ درﺧﺖ )أراك( در آﻧﺠـﺎ ﻣﯽروﯾـﺪ و از آن درﺧﺖ ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﯾـﺎ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﺗﺨﺖ و ارﯾﮑﻪ ﺟـﺎي ﻧﺸﺴـﺘﻦ و‬
‫اﻗـﺎﻣﺖ اﺳﺖ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬أرك‪ -‬ﺑﺎﻟﻤﮑـﺎن أروﮐـﺎ‪ -‬و اﺻـﻞ أروك ﺑﻤﻌﻨﺎي اﻗﺎﻣﺖ و ﻧﺸﺴـﺘﻦ ﺑﺮ درﺧﺖ اراك اﺳﺖ‪ .‬و ﺳـﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫اﻗﺎﻣﺖ در‬
‫__________________________________________________‬
‫‪ 1‬ﺳﻮره اﺳـﺮاء ﻫﻢ در ﺑـﺎره ﺷـﺮاﻓﺖ و ﮐﺮاﻣﺖ اﻧﺴﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻓﻀـﯿﻠﺘﺶ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﺮﺗﺮي ﻧـﺪارد ﺑﻠﮑﻪ )و ﻓـّﻀ ﻠﻨﺎﻫﻢ‬
‫ﻋﻠﯽ ﮐﺜﯿﺮ ﻣّﻤﻦ ﺧﻠﻘﻨﺎ ﺗﻔﻀﯿﻼ(‪.‬‬
‫واژه ارض در زﺑـﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻢ ﺑـﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻠّﻔـﻆ ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود و اﺻﻮﻻـ ﺻـﺪﻫﺎ واژه ﻣﺸﺘﺮك از زﺑﺎﻧﻬـﺎي ﻓﺎرﺳـﯽ و ﻋﺮﺑﯽ در زﺑﺎﻧﻬﺎي‬
‫ﻻﺗﯿﻨﯽ )اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ آﻟﻤﺎﻧﯽ واژه زداﺋﯽ ﺑﺮﻧﯿﺎﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اّﻣﺎ ﻣﺘﺄّﺳـ ﻔﺎﻧﻪ در زﻣﺎﻧﻬﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﻠّﺖ و ﮐﺸﻮر ﻋﺰﯾﺰ ﻣﺎ در راه اﺳـﺘﺜﻤﺎر زداﺋﯽ ﺑﺮداﺷﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺟﺮﯾﺎن اﺻﻠﯽ را ﻣﻨﺤﺮف ﺳﺎزﻧﺪ و ﻧﻤﻮﻧﻪ اﯾﻦ روش ﻏﯿﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻏﯿﺮ ﻣّﻠﯽ را در ﺳﺎﻟﻬﺎي اﺧﯿﺮ ﺑﻨﺎم )ﭘﺎك زﺑﺎﻧﯽ و ﭘﺎك دﯾﻨﯽ( ﻣﺸﺎﻫﺪ‬
‫ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣّﻠﺖ و ﮐﺸﻮر اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺎ را ﻫﻤﻮاره از ﮔﺰﻧﺪ ﺑﺪ اﻧﺪﯾﺸﺎن در اﻣﺎن ﺑﺪار‪.‬‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﻣﮑﺎﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﻟﻔﻆ )اراك( »‪ «1‬ﻃﻼق ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ارم( ]ارم ‪ ... :‬ص ‪169 :‬‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪ اﯾﺴﺖ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه از ﺳﻨﮓ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﻠﻨﺪيﻫﺎ ﺑﻨﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺟﻤﻊ آن )آرام( و آن ﺳﻨﮓ را ﻫﻢ )إرم( ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر اﻧﺴﺎن ﺑﺴﯿﺎر ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ و ﭼﻬﺮه ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻪ را ﺑﻪ ﺳﻨﮓ داغ ﮐﻪ ﻣﯽﺳﻮزﻧﺪ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ -‬ﯾّﺤﺮق اﻻّرم‪) -‬از ﺧﺸﻢ ﺳﻨﮕﻬﺎي داغ‬
‫را ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺳﻮزاﻧـﺪ( و آﯾﻪ )ِإَرَم ذاِت اﻟ ِْﻌﻤـﺎِد‪ /7 -‬ﻓﺠﺮ( اﺷـﺎره ﺑﻪ ﺳـﺘﻮﻧﻬﺎي زرﯾﻦ و ﺑﻠﻨـﺪ و ﺑﺮاﻓﺮاﺷـﺘﻪ اﺳﺖ و ﺟﻤﻠﻪ‪ -‬ﻣـﺎ ﺑﻬﺎ أرم و أرﯾﻢ‪-‬‬
‫اﺣـﺪي آﻧﺠﺎ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﻔﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ‪ -‬ﻣﺎ ﺑﻬﺎ دّﯾﺎر‪ -‬اﺣـﺪي در آﻧﺠﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ در‬
‫آن ﺧﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )از( ]از[‪ ... :‬ص ‪169 :‬‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻗﺮآن )َﺗُﺆﱡزُﻫْﻢ َأ‪‬زا‪ /83 -‬ﻣﺮﯾﻢ( ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺷـﯿﺎﻃﯿﻦ( اﯾﺸﺎن را ﺑﻪ ﮔﻨﺎه و ﻏﺮور ﻣﯽﻓﺮﯾﺒﻨﺪ و آﻧﭽﻨﺎن ﺑﻪ ﮔﻨﺎﻫﮑﺎري وا ﻣﯽدارﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﮓ ﺟﻮﺷﺎن ﺑﻪ ﻏﻠﯿﺎن و ﺷﻮرش ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫رواﯾﺘﯽ در ﺑﺎره ﺣﺎﻟﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﯿﺎدت آﻣـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﯾﺼـّﻠﯽ و ﻟﺠﻮﻓﻪ أزﯾﺮ ﮐﺄزﯾﺮ اﻟﻤﺮﺟﻞ« )ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( در ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز اﻧﺪاﻣﺶ ﭼﻮن ﻫﯿﺠﺎن و ﺟﻮﺷﺶ آب ﻣﺮﺗﻌﺶ ﻣﯽﺷﺪ و ﺧﺸﯿﺖ ﺧﺪاي‪ ،‬او را ﻟﺮزان و ﻣﻀﻄﺮب ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ(‪«2» .‬‬
‫ﻋﺒﺎرت‪ -‬أّزه‪ -‬از ﮐﻠﻤﻪ ﻫّﺰه‪ -‬ﮐﻪ آﻧﻬﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ارﺗﻌﺎش اﺳﺖ ﺑﻠﯿﻐﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ازر( ]ازر[‪ ... :‬ص ‪169 :‬‬
‫أزر اﺻﻠﺶ از إزار‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻟﺒﺎس اﺳﺖ‪ ،‬إزار و إزارة و ﻣﺌﺰر از ﻫﻤﯿﻦ واژه اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اراك درﺧﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﮔﻬﺎ و ﺷﺎﺧﻪﻫﺎﯾﺶ ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﺘﺮاﮐﻢ‪ ،‬ﻣﯿﻮهاش ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﻧﮕﻮر ﺧﻮﺷﻪاي و ﭼﻮﺑﺶ ﭼﻮن ﻧﯽ ﺗﻮ ﺧﺎﻟﯽ اﺳﺖ و از‬
‫ﻧﻈﺮ ﻧﺮم ﺑـﻮدن از ﭼﻮﺑﺶ ﻣﺴﻮاك ﻣﯽﺳﺎزﻧـﺪ‪ ،‬ﺷـﺘﺮان ﺑﻪ ﺧﻮردن ﺷـﺎﺧﻪ و ﻣﯿﻮه اراك ﻣﺸـﺘﺎقاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔـﺎﻫﯽ از ﺧﻮردن زﯾـﺎد آن ﻣﺮﯾﺾ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺷﻌﺮا در وﺻﻒ درﺧﺖ اراك اﺷﻌﺎري ﺳﺮودهاﻧﺪ )اس‪ -‬ﻧﻒ(‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺧﺪاوﻧـﺪ در ﺑـﺎره ﻋﻠﻤـﺎء ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪ِ) :‬إﻧﱠﻤـﺎ َﯾْﺨَﺸـ ﯽ اﻟﻠﱠَﻪ ﻣِْﻦ ِﻋﺒـﺎِدِه اﻟ ُْﻌَﻠﻤﺎُء ‪ /28‬ﻓـﺎﻃﺮ( ﯾﻌﻨﯽ آﻧﻬﺎﯾﻨـﺪ ﮐﻪ ﻣﺠـﺬوب ﺷـﮑﻮه و ﻋﻈﻤﺖ‬
‫آﻓﺮﯾـﺪﮔﺎر ﻣﯽﺷﻮﻧـﺪ و ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺸـﯿﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺟـﺬب ﻋﻈﻤﺖ ﺧـﺪا ﺷـﺪن ﺑﺂﻧﻬﺎ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫـﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ اوﻟﯽ‬
‫ﻣﺸـﻤﻮل آﯾﻪ ﻓﻮق اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ وﯾﮋه در ﺣﺎل ﻧﻤﺎز ﮐﻪ در ﺣـﺪﯾﺚ ﺑﺎﻻ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷـﺪه‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( و اوﻟﯿﺎي ﺧـﺪا در ﻧﻤﺎز ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ‪ ،‬و وﺳﯿﻠﻪ ﺗﻘّﺮب ﺧﺪاﺳﺖ ﻣﺴّﻠﻤﺎ ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﺣﺎﻟﺘﯽ در ﻣﻌﺮاج ﻋﺒﺎدت ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎن وزن ﻫﻢ ﺑﻄﻮر ﮐﻨﺎﯾﻪ )إزار( ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫أﻻ ﺑﻠّﻎ أﺑﺎ ﺣﻔﺺ رﺳﻮﻻ ﻓﺪي ﻟﮏ ﻣﻦ أﺧﯽ ﺛﻘﮥ ازاري‬
‫)ﻓﺮﺳﺘﺎدهاي ﺑﻪ ﺳﻮي اﺑﺎ ﺣﻔﺺ ﮔﺴﯿﻞ ﮐﻦ و ﭘﯿﺎم ﻓﺪوﯾﺖ از ﺑﺮادري راﺳﺘﮕﻮ و ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد را ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﺎن(‪.‬‬
‫وﺟﻪ ﺗﺴـﻤﯿﻪ زن ﺑﻪ )إزار( ﯾﻌﻨﯽ ﻟﺒﺎس‪ ،‬از اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﺒﺎرﮐﻪ ﻗﺮآن ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ )ُﻫﱠﻦ ﻟ ِﺒﺎٌس ﻟَُﮑْﻢ َو َأﻧ ْﺘُْﻢ ﻟ ِﺒﺎٌس ﻟَُﻬﱠﻦ‪ /187 -‬ﺑﻘﺮه( ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و آﯾﻪ )اْﺷـ ُﺪْد ﺑ ِِﻪ )َأْزِري(‪ /31 -‬ﻃﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﺗـﺎ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ او ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺷﻮم‪ ،‬اﻷـزر‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﯿﺮوي ﺷﺪﯾـﺪ و زﯾـﺎد و‪ -‬آزره‪ -‬او را ﯾﺎري و‬
‫ﺗﻘﻮﯾﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﮐﻪ اﺻﻠﺶ از‪ -‬ﺷّﺪ اﻻزار‪ -‬ﺑﺴﺘﻦ داﻣﻦ و ﻣﺤﮑﻢ ﮐﺮدن داﻣﻦ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﮐَﺰْرٍع َأْﺧَﺮَج َﺷْﻄَﺄُه )َﻓﺂَزَرُه( »‪ /29 -«1‬ﻓﺘﺢ( ﯾﻌﻨﯽ آﻧﻬﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ زراﻋﺘﯽ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺧﺪاوﻧـﺪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ آﺧﺮﯾﻦ آﯾﻪ ﺳﻮره ﻓﺘـﺢ اﺳﺖ ﭘﯿﺸـﮕﻮﺋﯽ و ﺧﺒﺮ از آﯾﻨـﺪه ﺑﺎ ﻋﻈﻤﺖ و ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖ اﺳـﻼم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬آﯾﻪ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ )ُﻣَﺤﱠﻤٌﺪ َرُﺳﻮُل اﻟﻠﱠِﻪ َو اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﻣَﻌُﻪ َأِﺷﱠﺪاُء َﻋَﻠﯽ اﻟ ُْﮑﱠﻔﺎِر ُرَﺣﻤﺎُء ﺑَﯿَْﻨُﻬْﻢ َﺗﺮاُﻫْﻢ ُرﱠﮐﻌًﺎ ُﺳـ ﱠﺠﺪًا‪َ ،‬ﯾﺒَْﺘُﻐﻮَن َﻓـْﻀ ًﻠﺎ ﻣَِﻦ اﻟﻠﱠِﻪ َو ِرْﺿﻮاﻧًﺎ ِﺳﯿﻤﺎُﻫْﻢ‬
‫ﻓِﯽ ُوُﺟﻮِﻫِﻬْﻢ ﻣِْﻦ َأَﺛِﺮ اﻟﱡﺴُﺠﻮِد ذﻟ َِﮏ َﻣَﺜﻠُُﻬْﻢ ﻓِﯽ اﻟﺘﱠْﻮراِة َو َﻣَﺜﻠُُﻬْﻢ ﻓِﯽ اﻟ ِْﺈﻧ ِْﺠﯿِﻞ َﮐَﺰْرٍع َأْﺧَﺮَج َﺷـ ْﻄَﺄُه َﻓﺂَزَرُه َﻓﺎْﺳـ َﺘْﻐَﻠَﻆ َﻓﺎْﺳَﺘﻮي َﻋﻠﯽ ُﺳﻮﻗِِﻪ ﯾُْﻌِﺠُﺐ‬
‫اﻟﱡﺰﱠراَع ﻟ َِﯿِﻐﯿَﻆ ﺑ ِِﻬُﻢ اﻟ ُْﮑﱠﻔﺎَر َوَﻋَﺪ اﻟﻠﱠُﻪ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا َو َﻋِﻤﻠُﻮا اﻟﱠﺼﺎﻟ ِﺤﺎِت ﻣِﻨُْﻬْﻢ َﻣْﻐِﻔَﺮًة َو َأْﺟﺮًا َﻋِﻈﯿﻤًﺎ‪ /29 -‬ﻓﺘﺢ(‪.‬‬
‫ﺳﺨﻦ از ﺻـﻔﺎت و رﻓﺘﺎر و ﻣﺒﺎرزات و ﺷﻮق ﭘﺮﺳـﺘﺶ اﻟّﻠﻪ در ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ و رﺿﻮاﻧﯽ از ﺣّﻖ اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﺎن زاﻫﺪان‬
‫ﺷﺐ و ﺷـﯿﺮان ﭘﯿﮑﺎرﮔﺮ روز ﺑﺎ ﮐّﻔﺎرﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺗﻮرات ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺳـﯿﻤﺎﯾﺸﺎن و ﭼﻬﺮهﺷﺎن روﺷـﻨﮕﺮ اﯾﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ آﻏﺎزﮔﺮي ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫در اﯾﻤـﺎن و ﻋﻤـﻞ و ﻫﻤﭽﻮ ﻧﻬﺎﻟﯽ ﺟﻮان‪ ،‬ﻋـّﺪهﺷﺎن اﻧـﺪك اّﻣﺎ ﺑﺎ ﭘﺎﯾـﺪاري و ﮔـﺬﺷﺖ زﻣﺎن ﭘﺮ ﺑﺮگ و ﺑﺎر ﺷﺪﻧـﺪ و ﻧﯿﺮو ﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬اﺳـﺘﻮار‬
‫ﻣﺎﻧﺪﻧﺸﺎن در اﯾﻤﺎن آﻧﭽﻨﺎن ﻋﻈﻤﺖ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪ ﺷـﮕﻔﺖ ﮔﺮدﯾﺪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ )ﻫﺮ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺷـﮑﻮﻓﺎﺋﯽ ﻧﻬﺎل اﺳﻼم و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ آن ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ‬
‫ﺷـﺪ ﮐـﺎﻓﺮي ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺖ اّﻣـﺎ ﻣﮋده و وﻋـﺪه ﺣـّﻖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾـﺎران وﻓـﺎدار و ﻧﯿﮑﻮ ﮐـﺎر ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻣﺸـﻤﻮل آﻣﺮزش ﺣﻖ‪ ،‬و ﭘـﺎداش‬
‫ﻋﻈﯿﻢاﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﻧﺼﺎري در ذﯾﻞ اﯾﻦ آﯾﻪ ﭘﺲ از ﺑﺮ ﺷـﻤﺮدن ﺻﻔﺎت ﻧﯿﮏ اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ »ﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻗﺎل‪ ،‬ﻗﺎل رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠّﻪ ﻟﻌﻠّﯽ‪ :‬ﯾﺎ ﻋﻠّﯽ اﻧﺖ ﻓﯽ اﻟﺠّﻨﮥ و ﺷـﯿﻌﺘﮏ ﻓﯽ اﻟّﺠﻨﻪ« )ﮐﺸﻒ اﻻﺳـﺮار ج ‪ 9‬ص ‪ .(233‬اّﻣﺎ ﺑـﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ذّره ذّره اﻋﻤﺎل ﯾﺎران و ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ‬
‫ﭼﻪ در زﻣـﺎن ﺣﯿـﺎت ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ و ﭼﻪ ﺑﻌـﺪ از آن ﻣﻮرد ﺣﺴﺎب ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﯾﻦ اﺻﻞ ﮐّﻠﯽ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﯿـﭻ اﺣـﺪي در ﺑﺴﺖ راﻫﯽ رﺿﻮان‬
‫ﺧﺪاي ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﭼﺮا ﮐﻪ )َﻓَﻤْﻦ َﯾْﻌَﻤْﻞ ﻣِﺜْﻘﺎَل َذﱠرٍة َﺧﯿْﺮًا َﯾَﺮُه‪َ ،‬و َﻣْﻦ َﯾْﻌَﻤْﻞ ﻣِﺜْﻘﺎَل َذﱠرٍة َﺷـ ‪‬ﺮا َﯾَﺮُه( و آﯾﻪ ﻋﺎّم اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﻮدن در‬
‫راه ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﻫﻤـﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در آﯾﻪ ﻓﻮق ﻓﺮﻣﻮده )َأـِﺷ ﱠﺪاُء َﻋَﻠﯽ اﻟ ُْﮑﱠﻔﺎِر‪ُ ،‬رَﺣﻤـﺎُء ﺑَﯿَْﻨُﻬْﻢ( و اﮔﺮ ﮐﺴـﯽ در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾـﺦ اﺳـﻼم از آﻏﺎز ﺣﯿﺎت‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( و ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﺟﺎي )اﺷّﺪاء ﻋﻠﯽ اﻟﮑّﻔﺎر( و ﺑﻪ ﺟﺎي )رﺣﻤﺎء ﺑﯿﻨﻬﻢ( )ﻣﺒﻐﻮﺿﻮن ﯾﺎ ﺑﻐﻀﺎء ﺑﯿﻨﻬﻢ( ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻮدهاﻧﺪ از ﺷﻤﻮل اﯾﻦ‬
‫آﯾﻪ ﺧﺎرجاﻧﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﻮاﻧﻪ زدن ﭘﺮ ﺑﺎر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ آن ﺑﺮگ و ﺑﺎر ﻓﺮاوان‪ ،‬زراﻋﺖ را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫آزرﺗﻪ ﻓﺘـﺄزر‪ :‬او را ﯾـﺎري ﮐﺮدم و ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺷـﺪ‪ ،‬و‪ -‬ﻫﻮ ﺣﺴﻦ اﻻـزره‪ :‬ﯾـﺎر ﻧﯿﮑﻮﺋﯽ اﺳﺖ و‪ -‬أزرت اﻟﺒﻨـﺎء و آزرﺗﻪ‪ :‬ﭘﺎﯾﻪﻫﺎي ﺑﻨﺎ را ﻣﺤﮑﻢ‬
‫ﮐﺮدم و‪ -‬ﺗﺄّزر‪ -‬اﻟﻨﺒﺎت‪ -‬آن ﮔﯿﺎه ﺑﻠﻨﺪ و ﻗﻮي ﺷﺪ‪ ،‬و‪ -‬ازرﺗﻪ و آزرﺗﻪ‪ -‬وزﯾﺮش ﺷﺪم‪ ،‬ﮐﻪ اﺻﻠﺶ ﺑﺎ )واو( اﺳﺖ و‪ -‬ﻓﺮس آزر‪ -‬اﺳﺒﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺳﭙﯿﺪي ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﺗﺎ زﯾﺮ ﺷﮑﻤﺶ اداﻣﻪ دارد‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )ِإْذ ﻗﺎَل ِإﺑ ْﺮاِﻫﯿُﻢ ﻟ َِﺄﺑ ِﯿِﻪ )آَزَر(‪ /74 -‬اﻧﻌﺎم( ﮔﻔﺘﻪ اﺳﻢ ﭘﺪرش )ﺗﺎرخ( اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺻﻮرت )آزر( ﻣﻌّﺮب ﺷﺪه »‪ «1‬و ﺑﺎز ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫آزر در زﺑﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ )ﮔﻤﺮاه( ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ازف( ]ازف ‪ ... :‬ص ‪171 :‬‬
‫در آﯾﻪ )َأِزَﻓِﺖ اﻟ ْﺂِزَﻓُﮥ‪ /57 -‬ﻧﺠﻢ( ﯾﻌﻨﯽ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ‪.‬‬
‫واژهﻫـﺎي‪ -‬ازف‪ -‬و‪ -‬اﻓـﺪ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﺑـﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﯾﮑﻨـﺪ‪ ،‬اّﻣـﺎ ازف ﺑﻪ ﮐﻤﯽ وﻗﺖ و ﺗﻨﮕﯽ زﻣـﺎن ﺗﻌـﺒﯿﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و‪ -‬ازف اﻟّﺸـ ﺨﻮص و‬
‫اﻻزف ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺗﻨﮕﯽ وﻗﺖ اﺳﺖ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه زﻣﺎن ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻟﺬا ﺑﻪ )ﺳﺎﻋﻪ( ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﻮده )َأﺗﯽ َأﻣُْﺮ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /1 -‬ﻧﺤـﻞ( از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﻟﻔـﻆ ﻣﺎﺿـﯽ )أﺗﯽ( ﺑﯿﺎن ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮑﯽ زﻣﺎﻧﺶ را ﻣﯽرﺳﺎﻧـﺪ و زﻣﺎن‬
‫ﻣﺎﺿﯽ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﺎل ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ و در اﯾﻦ ﺑﺎره آﯾﻪ )َو َأﻧ ِْﺬْرُﻫْﻢ َﯾْﻮَم اﻟ ْﺂِزَﻓِﮥ‪ /18 -‬ﻓﺎﻏﺮ( ﺑﻬﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )اس( ]اس ‪ ... :‬ص ‪171 :‬‬
‫( ) )اس( ]اس ‪ ... :‬ص ‪171 :‬‬
‫)أّﺳﺲ »‪ «2‬ﺑﻨﯿﺎﻧﻪ‪ :‬ﺑﻪ ﺟﻬﺖ آن ﺑﻨﺎ ﭘﺎﯾﻪﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺘﻮﻧﻬﺎﺳﺖ ﻗﺮار داد ﮐﻪ‬
‫__________________________________________________‬
‫ﯾـﺎر ﺣﻘﯿﻘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( و ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﭼﻪ رﺳـﺪ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ذّرﯾﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻐﺾ ورزﯾـﺪه ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬و در ﺗﺎرﯾـﺦ اﺳـﻼم‪،‬‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﮐﻪ دﺳﺘﻮر )ﺳّﺐ ﻋﻠﯽ( را ﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﺮ دادهاﻧﺪ و ﻧﯿﻢ ﻗﺮن ﻫﻢ ﻋﻤﻠﯽ ﺷﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻋﺎدل ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ‬
‫آﻧﺮا ﻟﻐﻮ و دﺳـﺘﻮر داد ﺑﺠﺎﯾﺶ آﯾﻪاي از ﻗﺮآن )ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ َﯾْﺄُﻣُﺮ ﺑ ِﺎﻟ َْﻌـ ْﺪِل َو اﻟ ِْﺈْﺣﺴﺎِن َو ِإﯾﺘﺎِء ِذي اﻟ ُْﻘْﺮﺑﯽ َو َﯾﻨْﻬﯽ َﻋِﻦ اﻟ َْﻔْﺤﺸﺎِء َو اﻟ ُْﻤﻨَْﮑِﺮ َو اﻟ َْﺒْﻐِﯽ‬
‫‪ (...‬ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪ (1‬در ﺑﺎره ﻣﻌّﺮب ﺷـﺪن )ﺗﺎرخ( از‪ -‬آزر‪ -‬ﮐﻪ راﻏﺐ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ ﺑﺂن اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻮاﻟﯿﻘﯽ و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻌﺮب ﻧﻮﯾﺴﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮐﻠﻤﻪ )ﻣﻮّرخ( و ﺗﺎرﯾـﺦ ﻫﻢ از ﮐﻠﻤـﺎت )ﻣـﺎه روز( ﻓﺎرﺳـﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪه ﮐﻪ اﻟﺒّﺘﻪ در ﺑﺎره ﺗﺎرﯾـﺦ اﻗﻮال دﯾﮕﺮ ﻫﻢ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧـﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ‬
‫ﻣﻮّرخ راي ﻣﻌّﺮب ﻣﺎه روز ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ازﻫﺮي در ﺗﻬـﺬﯾﺐ اﻟّﻠﻐـﻪ و ﺧـﻮارزﻣﯽ در ﻣﻔﺎﺗﯿـﺢ اﻟﻌﻠـﻮم و ص ‪ 89‬اﻟﻤﻌﺮب ﻣﻦ اﻟﮑﻼـم اﻻـﻋﺠﻤﯽ ﻋﻠﯽ ﺣﺮوف اﻟﻤﻌﺠﻢ از اﺑـﻮ ﻣﻨﺼـﻮر‬
‫ﺟﻮاﻟﯿﻘﯽ‪.‬‬
‫)‪ (2‬از اﯾﻦ واژه ﺳﻪ آﯾﻪ در ﻗﺮآن ذﮐﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻫﺮ ﺳﻪ در ﺑﺎره ﺗﺄﺳﯿﺲ و ﭘﺎﯾﻪ ﮔﺬاري ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻣﺎدي و‬
‫ﺑﻨﺎﻫﺎ ﺑﺮ آن ﭘﺎﯾﻪﻫﺎ ﻗﺮار دارد‪ ،‬اّس و أﺳﺎس ﺟﻤﻌﺶ إﺳﺎس‪ -‬اﺳﺖ‪ -‬اّﺳـ ﺲ‪ -‬ﺟﻤﻊ در ﺟﻤﻊ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬ﮐﺎن ذﻟﮏ ﻋﻠﯽ أّس اﻟّﺪﻫﺮ‪-‬‬
‫آن ﮐﺎر ﺑﺮ اﺳﺎس و ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨﺪي روزﮔﺎر اﺳﺖ‪ -‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﻋﻠﯽ وﺟﻪ اﻟّﺪﻫﺮ‪ -‬ﺑﺮ ﭼﻬﺮه روزﮔﺎر‪.‬‬
‫( ) )اﺳﻒ( ]اﺳﻒ ‪ ... :‬ص ‪172 :‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺰن و ﻏﻀﺐ ﺑـﺎ ﻫﻢ‪ ،‬و ﻫﺮ ﮐـﺪام از اﯾﻦ ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﮔـﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻫﻢ ﺑﮑﺎر ﻣﯽروﻧـﺪ‪ .‬ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﻒ ﺑﻪ ﺟﻮش آﻣـﺪن ﯾﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫ﺣﺮارت و ﺣﺮﮐﺖ ﺧﻮن در ﻗﻠﺐ اﺳﺖ ﺑﺮاي اﻧﺘﻘﺎم ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺸﻢ‪ ،‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ در ﺑﺎره زﯾﺮ دﺳﺖ ﺑﺎﺷـﺪ ﮔﺮﻣﯽ ﺧﻮن در ﻫﻤﻪ‬
‫ﺑﺪن ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬و اﮔﺮ اﯾﻦ اﻟﺖ در ﺑﺎره ﺑﺎﻻ دﺳﺖ و ﻗﻮيﺗﺮ از ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﺧﻮن ﻣﻨﻘﺒﺾ‬
‫ﻣﯽﺷـﻮد و در ﭼﻬﺮه رﻧـﮓ ﭘﺮﯾـﺪه ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﺰن و اﻧـﺪوه ﺟﻠﻮه ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﻟـﺬا از اﺑﻦ ﻋـّﺒ ﺎس رﺿـﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻨﻪ‪ -‬در ﺑـﺎره ﺣﺰن و ﻏﻀـﺐ‬
‫ﭘﺮﺳـﯿﺪﻧﺪ ﭘﺎﺳـﺦ داد ﻣﺒـﺪأﺷﺎن ﻫﺮ دو ﯾﮑﯽ اﺳﺖ اّﻣﺎ اﻟﻔﺎﻇﺸﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﭘﺲ ﮐﺴـﯿﮑﻪ ﺑﺎ ﻗﻮيﺗﺮ از ﺧﻮد ﺳﺘﯿﺰه ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺣﺰن و ﺟﺰع ﺑﺮ او‬
‫ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﻮن ﺑﺎ ﺿﻌﯿﻔﺘﺮ از ﺧﻮد ﻣﻨﺎزﻋﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﻏﯿﻆ و ﺧﺸﻤﺶ ﺑﺮ او ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ روي ﺷﺎﻋﺮي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻓﺤﺰن ﮐّﻞ أﺧﯽ ﺣﺰن أﺧﻮ اﻟﻐﻀﺐ اﻧﺪوه ﻫﺮ ﺑﺮادر در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺮادر ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ دﯾﮕﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻣﻌﻨﻮي اﺳﺖ و راﻏﺐ در ذﯾـﻞ اﯾﻦ واژه ﻓﻘـﻂ از ﯾـﮏ آﯾﻪ دو ﮐﻠﻤﻪ آﻧﺮا ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ آﯾـﺎت آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ )َﻓَﻤْﻦ َأﱠﺳَﺲ ﺑ ُﻨْﯿـﺎَﻧُﻪ َﻋﻠﯽ‬
‫َﺗﻘْﻮي ﻣَِﻦ اﻟﻠﱠِﻪ َو ِرْﺿﻮاٍن َﺧﯿٌْﺮ َأْم َﻣْﻦ َأﱠﺳَﺲ ﺑ ُﻨْﯿـﺎَﻧُﻪ َﻋﻠﯽ َﺷـ ﻔﺎ ُﺟُﺮٍف ﻫﺎٍر‪ /109 -‬ﺗﻮﺑﻪ( اﯾﻦ آﯾﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ دو ﺷﺨﺼـّﯿﺖ و دو‬
‫روح ‪ -1‬ﺑﺎ ﺗﻘﻮا و دﯾﮕﺮي دﻧﯿﺎ ﭘﺮﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴـﯿﮑﻪ اﻧﮕﯿﺰه ﺗﺠّﺴﻢ ﺷﺨﺼّﯿﺘﺶ ﺑﺮ ﺗﻘﻮا و رﺿﺎي ﺧﺪا اﺳﺖ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ ﮐﺴﯿﮑﻪ ﺷﺨﺼّﯿﺘﺶ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻨﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺮﺗﮕﺎه ﻟﺮزان و رﯾﺰاﻧﯽ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ دّوم ﮐﻪ ﻣﺜـﺎل ﻋﯿﻨﯽ آن اﺳﺖ‪ ،‬در ﻫﻤﯿﻦ ﺳﻮره اﺷـﺎره ﺑﻪ ﻣﺴـﺠﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳـﺎس ﺗﻘﻮي و ﺗﻘّﺮب ﺑﻪ ﺧـﺪا ﺑﻨﺎ ﺷـﺪه و ﺧـﺪاوﻧﺪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ راي ﻣﺄﻣﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺬارد‪ ،‬و دﯾﮕﺮي ﻣﺴـﺠﺪ )ﺿﺮار( ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺣﺴﺎدت و ﻧﻔﺎق ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ )ﻻ َﺗُﻘْﻢ ﻓِﯿِﻪ َأﺑَـﺪًا‪ ... -‬ﻟََﻤـْﺴ ِﺠٌﺪ ُأﱢﺳَﺲ َﻋَﻠﯽ اﻟﺘﱠْﻘﻮي ﻣِْﻦ َأﱠوِل َﯾْﻮٍم َأَﺣﱡﻖ َأْن َﺗُﻘﻮَم ﻓِﯿِﻪ‪ /108 -‬ﺗﻮﺑﻪ( ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻮد ﻧﻤﻮﻧﻪ و‬
‫ﺳّﻨﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﺮ زﻣـﺎن اﻣﻮر ﺧـﺎﻟﺺ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﺗﻘﻮا را از ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ رﯾﺎ و ﺧﻮد ﻧﻤﺎﺋﯽ ﯾﺎ از روي ﮐﯿﻨﻪ و دﻧﯿﺎ ﺧﻮاﻫﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﺑﺮاي اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ در ﺗﻤﺎم ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﺮﻣﺸﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َﻓَﻠﱠﻤﺎ )آَﺳُﻔﻮﻧﺎ( اﻧ َْﺘَﻘْﻤﻨﺎ ﻣِﻨُْﻬْﻢ‪ /55 -‬زﺧﺮف( ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺸﻤﮕﯿﻨﻤﺎن ﮐﻨﻨﺪ اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﻟّﺮﺿﺎ )ع( ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ )اّن اﻟّﻠﻪ ﻻ ﯾﺄﺳﻒ ﮐﺄﺳﻔﻨﺎ و‬
‫ﻟﮑﻦ ﻟﻪ أوﻟﯿﺎء ﯾﺄﺳـﻔﻮن و ﯾﺮﺿﻮن ﻓﺠﻌﻞ رﺿﺎﻫﻢ رﺿﺎه و ﻏﻀـﺒﻬﻢ ﻏﻀـﺒﻪ( و ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد »ﻣﻦ اﻫﺎن ﻟﯽ وﻟّﯿﺎ ﻓﻘﺪ ﺑﺎرزﻧﯽ ﺑﺎﻟﻤﺤﺎرﺑﮥ و ﻗﺎل‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ )َﻣْﻦ ﯾُِﻄِﻊ اﻟﱠﺮُﺳﻮَل َﻓَﻘْﺪ َأﻃﺎَع اﻟﻠﱠَﻪ‪ /80 -‬ﻧﺴﺎء«‪.‬‬
‫)ﺣﻀـﺮت رﺿﺎ )ع( ﻓﺮﻣﻮده ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻣﺤﺰون و ﺧﺸـﻤﮕﯿﻦ ﻧﻤﯽﺷﻮد اّﻣﺎ اوﻟﯿﺎﺋﯽ دارد ﮐﻪ ﺧﺸـﻨﻮدي آﻧﻬﺎ را ﺧﺸﻨﻮدي ﺧﻮد و‬
‫ﻏﻀﺐ اﯾﻨـﺎن را ﻏﻀﺐ و ﺣﺰن ﺧﻮد ﻗﺮار داده اﺳﺖ از ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﺴـﯿﮑﻪ وﻟّﯽ ﻣﺮا اﻫـﺎﻧﺖ ﮐﻨـﺪ ﺑﺎ ﻣﻦ‬
‫ﺳﺘﯿﺰه و ﻣﺤﺎرﺑﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻗﺮآن ﻓﺮﻣﻮده ﮐﺴﯿﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺧﺪاي را ﭘﯿﺮوي و اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ(‪«1» .‬‬
‫و آﯾﻪ )َﻏْﻀﺒﺎَن )َأِﺳﻔًﺎ(‪ /150 -‬اﻋﺮاف( أﺳﻒ ﻫﻤﺎن ﻏﻀﺐ آﻟﻮد ﺷـﺪن اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳـﺘﻌﺎره در ﺑﺎره ﺧـﺪﻣﺖ ﮔﺰاري ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴـّﺨﺮ و اﺳـﯿﺮ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻮﺋﯽ‪ ،‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪن او ﺑﺎﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ )آﺳﻒ( از اﺳﯿﺮ ﺷﺪن و ﺗﺴﺨﯿﺮ ﺷﺪن او ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﻋﺼﺒﺎﻧّﯿﺖ و ﻧﺎﺧﺸﻨﻮدي اوﺳﺖ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )اﺳﺮ( ]اﺳﺮ[‪ ... :‬ص ‪173 :‬‬
‫ﺑﺴـﺘﻦ ﮐﺴـﯽ ﺑﺎ زﻧﺠﯿﺮ و ﻃﻨﺎب ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬أﺳـﺮت اﻟﻘﺘﺐ ﯾﻌﻨﯽ زﯾﻦ و ﺑﺮگ را ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﻣﺮﮐﺐ ﺑﺴـﺘﻢ‪ ،‬اﺳـﯿﺮ را ﻫﻢ ﺑﻬﻤﯿﻦ ﻣﻨﺎﺳـﺒﺖ‬
‫اﺳﯿﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ و ﮐﻪ ﻣﻘّﯿﺪ و ﻣﺤﺪود ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و ﻣﻘّﯿﺪ اﺳﺖ اﺳﯿﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪،‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ رواﯾﺖ در ﮐﺘﺐ اﺣﺎدﯾﺚ و ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ از ﺣﻀـﺮت ﺻﺎدق )ع( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ راﺳﺘﯽ واژهﻫﺎ و ﻋﺒﺎرت رواﯾﺎت ﻓﻮق از‬
‫ﻧﻈﺮ ﻓﺼـﺎﺣﺖ و ﺑﻼـﻏﺖ‪ ،‬ﮐﻼـم ﻣﻌﺼﻮم )ع( و در اوج ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺨﺼﻮص در ﺑﺎره ﻣﻘﺎم وﻻﯾﺖ و رﻫﺒﺮي ﮐﻪ ﻫﻢ ﺳﻮي ﻧﺒﻮت اﺳﺖ و‬
‫در راه آن‪ ،‬راﻏﺐ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮي و ﺻـﺤﺎﺑﻪ و رواﯾﺎت اﺋّﻤﻪ )ﻋﻠﯿﻬﻢ اﻟّﺴـ ﻼم( را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﯿﻨﺎﺗﻮرﯾﺴـﺘﻬﺎ و ﻣﻨّﺒﺖ ﮐﺎران و‬
‫ﺟﻮاﻫﺮ ﻧﺸﺎﻧﺎن در ﺟﺎي ﺧﻮد آﻧﭽﻨﺎن ﻣﻨّﻈﻢ و ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻪ ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮد و از ژرﻓﻨﺎي ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻟﻐﻮي ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ اّدﻋﺎي ﻗﺮآﻧﯽ‬
‫داﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﻐﺮوراﻧﻪ ﺧﻮد را ﻣﻔـّﺴ ﺮ ﻗﺮآن ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﺑﺨﺼﻮص در ﻋﺼـﺮ ﻣﺎ و ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ رأي ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺮت ﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺎ روش ﻏﯿﺮ‬
‫اﺳـﻼﻣﯽ ﺧﻮد دﯾﮕﺮان را ﺑﺎﺷـﺘﺒﺎه ﻧﯿﻨﺪازﻧﺪ و ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ ﺧﻮﯾﺸـﺘﻦ و رأي ﺧﻮﯾﺶ را ﺷﺎﺧﺺ و ﻣﯿﺰان داﻧﺴـﺘﻦ و ﻓﻬﻢ ﻗﺮآن‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨـﺪ در دوزخ اﺳﺖ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧـﺪ »ﻣﻦ ﻓـّﺴ ﺮ اﻟﻘﺮآن ﺑﺮأﯾﻪ ﻓﻠﯿﺘﺒّﻮء ﻣﻘﻌـﺪه ﻓﯽ اﻟّﻨـﺎر« ﭼﻪ رﺳـﺪ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ ﻫﻨﻮز ﺣّﺘﯽ ﻧﺎم‬
‫ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن را درﺳﺖ ﻧﻤﯽداﻧﻨـﺪ و در ﻣﻌﺮض دﯾﺪ ‪ 36‬ﻣﻠﯿﻮن ﺟﻤﻌّﯿﺖ ﻣﺴـﻠﻤﺎن اﯾﺮان ﺳﻮره روم را ﮐﻪ در ﺑﺎره ﻣّﻠﺖ و ﻧﮋاد روم ﻗﺒﻞ‬
‫از اﺳﻼم اﺳﺖ ﺑﻨﺎم ﺳﻮره رم ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﺗﻮ ﺧﻮد ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻔﺼﻞ ﺑﺨﻮان از اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻞ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﯿﺰي ﻫﻢ ﺑﺴﺘﻪ ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ اﺳـﯿﺮ‪ -‬أﺳﺎري و اﺳﺎري و أﺳﺮي‪ -‬اﺳﺖ و در آﯾﻪ )َو َﯾﺘِﯿﻤًﺎ َو َأِﺳﯿﺮًا‪ /8 -‬اﻧﺴﺎن( ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻌﺪا ﻣﻌﻨﯽ اﺳﯿﺮ ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺘﻪ و در‬
‫ﻣﻌﺎﻧﯽ )اﺳـﯿﺮ ﻧﻌﻤﺖ ﺷﺪن( اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪه و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺑﺎره ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﮐﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪي و ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﺮد اﺳﺖ و‪ -‬أﺳﺮة اﻟّﺮﺟﻞ‪ -.‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺮد و در آﯾﻪ )َو َﺷـ َﺪْدﻧﺎ َأْﺳـَﺮُﻫْﻢ‪ /28 -‬اﻧﺴﺎن( در ﺑﺎره آﻓﺮﯾﻨﺶ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﻣﻔﺼـﻠﻬﺎ اﻋﻀﺎي ﭘﯿﮑﺮ او را ﺑﻪ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺮﺑﻮط و ﻣﺤﮑﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺤﮑﻤﺖ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ در ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻃﺒﯿﻌﺖ آدﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﺑﻪ ﺗﺄّﻣﻞ و اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﺗﺪﺑّﺮ در وﺟﻮد‬
‫ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺳـﭙﺲ ﮔﻮﯾﺪ )َو ﻓِﯽ َأﻧ ُْﻔـِﺴ ُﮑْﻢ َأ َﻓﻼ ﺗُﺒِْﺼُﺮوَن‪ /12 -‬ذارﯾﺎت( ﯾﻌﻨﯽ در وﺟﻮد ﺧﻮدﺗﺎن ﭼﻨﯿﻦ اﺳـﺘﺤﮑﺎﻣﯽ‬
‫ﻫﺴﺖ آﯾﺎ ﺑﺼﯿﺮت ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﯿﺪ و ﻧﻤﯽﻧﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫و‪ -‬اﻷﺳﺮ‪ -‬ﺣﺴﺐ ادرار و ﺑﻮل و‪ -‬رﺟﻞ ﻣﺄﺳﻮر‪ -‬ﻣﺮدﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﻤﺎري دﭼﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﻔﺬ ادرارش ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫و اﻷﺳﺮ‪ -‬در ﺑﻮل‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬ﺣﺼﺮ‪ -‬در ﻣﺪﻓﻮع اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺮ و ﺣﺼﺮ ﻫﺮ دو ﺑﯿﻤﺎري ﻣﺠﺎري ﺑﻮل و ﻏﺎﯾﻂ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )اﺳﻦ( ]اﺳﻦ ‪ ... :‬ص ‪174 :‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬أﺳﻦ اﻟﻤـﺎء ﯾـﺄﺳﻦ و أﺳﻦ ﯾـﺄﺳﻦ‪ -‬آب ﺑﻮﺋﯽ ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨـﺪ دارد و ﺑﻮﯾﺶ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎء آﺳﻦ‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در آﯾﻪ )ﻣِْﻦ‬
‫ﻣﺎٍء َﻏﯿِْﺮ آِﺳٍﻦ‪ /15 -‬ﻣﺤّﻤﺪ( آﻣﺪه اﺳﺖ در ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ از آﺑﯽ ﮐﻪ ﭘﺎك و ﻧﺎﻣﺘﻐّﯿﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و‪ -‬أﺳﻦ اﻟّﺮﺟﻞ‪ -‬آن ﻣﺮد از ﺑﻮي ﺑﺪ‬
‫آب ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﺤﺎل اﻏﻤﺎء در آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﯾﻤﯿـﺪ ﻓﯽ اﻟّﺮﻣـﺢ ﻣﯿـﺪ اﻟﻤﺎﺋـﺢ اﻷﺳﻦ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آﻧﭽﻨﺎن در ﺧﻮردن ﻧﯿﺰه و اﺻﺎﺑﺖ آن ﺑﻪ ﺧﻮد ﻟﺮزان ﺷـﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﺋﯽ از آﺑﯽ آﻟﻮده ﺳـﺴﺖ و‬
‫ﻣﺮﺗﻌﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و‪ -‬ﺗﺄّﺳﻦ اﻟّﺮﺟﻞ‪ -‬زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﻣﺮد ﻋﻠﯿﻞ و ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﺼﻮرت ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )اﺳﺎ( ]اﺳﺎ[‪ ... :‬ص ‪174 :‬‬
‫اﺳـﻮه و إﺳـﻮه ﺑﺮ وزن ﻗـﺪوه و ﻗـﺪوه‪ ،‬در ﺟـﺎﺋﯽ ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود ﮐـﻪ اﻧﺴـﺎن در ﻧﯿﮑﯽ و ﺑـﺪي از دﯾﮕﺮي ﺗﺒﻌـّﯿ ﺖ و ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﭼﻪ در‬
‫ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ ﯾﺎ در زﯾﺎﻧﻤﻨﺪي‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪175 :‬‬
‫و در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﻮده‪) :‬ﻟََﻘـ ْﺪ ﮐﺎَن ﻟَُﮑْﻢ ﻓِﯽ َرُﺳﻮِل اﻟﻠﱠِﻪ ُأْﺳَﻮٌة َﺣَﺴـ َﻨٌﮥ‪ /21 -‬اﺣﺰاب( و از اﯾﻦ روي در آﯾﻪ ﻓـﻮق اﺳـﻮه و‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ را ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺎ واژه ﺣﺴـﻨﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺻـﻔﺖ ﻧﯿﮑﻮ وﺻﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﺗﺄّﺳﯿﺖ ﺑﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎو ﺗﺄّﺳﯽ ﺟﺴﺘﻢ و‪ -‬اﺳﯽ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺣﺰن و اﻧﺪوه‪ ،‬و ﺣﻘﯿﻘﺘﺶ اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦﺷﺪن ﺑﺮاي ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ و ﻓﻮت ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬أﺳـﯿﺖ ﻋﻠﯿﻪ أﺳـﯽ‪ -‬و‬
‫أﺳـﯿﺖ ﻟﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ او ﯾـﺎ ﺑﺮاي او اﻓﺴﻮس ﺧﻮردم و ﻣﺤﺰون ﺷـﺪم‪ ،‬آﯾﻪ )َﻓﻼـ َﺗـْﺄَس َﻋَﻠﯽ اﻟ َْﻘْﻮِم اﻟ ْﮑﺎﻓِِﺮﯾَﻦ‪ /26 -‬ﻣﺎﺋـﺪه( ﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان اﻓﺴﻮس‬
‫ﻣﺨﻮر )ﮐﻪ اﻟﺒّﺘﻪ ﭘﺲ از إﻧﺬار و إﺗﻤﺎم ﺣّﺠﺖ و اراﺋﻪ آﯾﺎت و دﻻﺋﻞ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﻧﯿﺰ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬أﺳﯿﺖ ﻷﺧﻮاﻟﯽ رﺑﯿﻌﻪ ‪) ...‬ﺑﺮاي داﺋﯽ زادﮔﺎن و ﺧﺎﻟﻪ زادﮔﺎﻧﻢ‪ ،‬رﺑﯿﻌﻪ‪ ،‬ﻣﺤﺰوﻧﻢ(‪.‬‬
‫اﺻﻞ ﻟﻐﺖ‪ -‬اﺳﯽ‪ -‬ﺑﺎ )واو( اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬رﺟﻞ أﺳﻮان‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺰﯾﻦ‪.‬‬
‫أﺳﻮ‪ -‬ﺑﻬﺒﻮدي زﺧﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻﻠﺶ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ و ازاﻟﻪ درد و اﻧﺪوه اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬ﮐﺮﺑﺖ اﻟّﻨﺨﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﻧﺨﻞ را ﺑﺮﯾﺪم‪.‬‬
‫أﺳﻮﺗﻪ‪ ،‬اﺳﺆه‪ ،‬اﺳﻮا‪ :‬او را ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ و درﻣﺎن ﮐﺮدم و و ﭼﺎره ﻧﻤﻮدم‪.‬‬
‫اﻻّﺳـ ﯽ‪ -‬ﭘﺰﺷﮏ ﺟّﺮاح اﺳﺖ‪ ،‬و ﺟﻤﻌﺶ إﺳﺎء و أﺳﺎة‪ -‬ﻣﺠﺮوح را ﻧﯿﺰ ﻣﺄﺳّﯽ و أﺳّﯽ ﻫﺮ دو ﮔﻮﯾﻨﺪ و ﻧﯿﺰ ﺑﻄﻮر ﻣﺠﺎز ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬أﺳﯿﺖ ﺑﯿﻦ‬
‫اﻟﻘﻮم‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن را اﺻﻼح ﮐﺮدم و‪ -‬آﺳﯿﺘﻪ‪ -‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷـﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬آﺳـﯽ أﺧـﺎه ﺑﻨﻔﺴـﻪ‪ -‬و دﯾﮕﺮي ﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﻓﺎﺳـﯽ و آذاه ﻓﮑـﺎن ﮐﻤـﻦ ﺟﻨﯽ‪ -‬ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺒـﺎرت اّول اﯾـﻦ اﺳـﺖ ﮐﻪ ﺑﺮادرش را ﺑﺎ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺮﻓﺖ و ﻋﺒﺎرت دّوم ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬ﭘﺲ ﺑﺎ او ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺮد و ﺑﻌﺪ آزارش رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﺟّﻦ زده و دﯾﻮاﻧﻪ ﺑﻮده‪.‬‬
‫اﺳﻢ ﻓﺎﻋـﻞ اﯾﻦ واژه )آﺳـﯽ( اﺳﺖ ﯾﻮاﺳـﯽ ﻫﻢ ﺑﮑـﺎر ﺑﺮدهاﻧـﺪ ﺷـﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﯾﮑﻔﻮن اﺛﻘﺎل ﺛﺎي اﻟﻤﺴﺘﺄﺳـﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي اﺻـﻼح و ﺑﻬﺒﻮدي‬
‫ﺳﺨﺘﯿﻬﺎي ﺟﺮاﺣﺘﺸﺎن ﮐﺎﻓﯽاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻠﻤﻪ ﻣﺴﺘﺎﺳﯽ ﮐﻪ در ﻣﺼﺮاع ﺑﺎﻻ آﻣﺪه اﺳﺖ ﺑﺎب اﺳﺘﻔﻌﺎل آن واژه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اّﻣﺎ‪ -‬إﺳﺎءة از اﯾﻦ واژه ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ از‪ -‬ﺳﺎء‪ -‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪176 :‬‬
‫) )اﺷﺮ( ]اﺷﺮ[‪ ... :‬ص ‪176 :‬‬

‫اﻻﺷـﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﺷّﺪت ﺳـﺮ ﺧﻮﺷـﯽ و ﺳـﺮ ﻣﺴﺘﯽ‪ ،‬ﻓﻌﻞ آن‪ -‬أﺷﺮ ﯾﺄﺷﺮ‪ ،‬أﺷﺮا‪ -‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﺳَﯿْﻌَﻠُﻤﻮَن َﻏﺪًا َﻣِﻦ اﻟ َْﮑﱠﺬاُب اﻟ َْﺄِﺷُﺮ‪-‬؟ ‪/26‬‬
‫ﻗﻤﺮ( )ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺰودي ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﺘﮑّﺒﺮ دروغ ﮔﻮي و ﺟﺎه ﻃﻠﺐ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫أﺷـﺮ در ﻣﻌﻨﯽ ﺟـﺎه ﻃﻠﺐ و ﺳـﺮ ﺧﻮش ﺑﻠﯿﻐﺘﺮ و رﺳﺎﺗﺮ از ﻣﻌﻨﯽ واژه‪ -‬ﺑﻄﺮ‪ -‬اﺳﺖ وﻟﯽ‪ -‬ﺑﻄﺮ‪ -‬در ﻣﻮرد ﻓﺮح و ﺷﺎدي رﺳﺎﺗﺮ اﺳﺖ ﺣﺎﻟﺖ‪-‬‬
‫ﺑﻄﺮ‪ -‬اﮔﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ اوﻗﺎت ﺑﺮ اﺣﻮال اﻧﺴﺎن ﻏﻠﺒﻪ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ و آﻧﺮا ﺑﻪ‪ -‬ﻓﺮح‪ -‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ِ) :‬إﱠن‬
‫اﻟﻠﱠَﻪ ﻻـ ﯾُِﺤﱡﺐ اﻟ َْﻔِﺮِﺣﯿَﻦ‪ /76 -‬ﻗﺼـﺺ( ﮔـﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﭘﺴـﻨﺪﯾﺪه و ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ اﺳﺖ ﻫﺮ ﮔﺎه ﺑﺎﻧـﺪازه ﻻزم و در ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺎﺷـﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧـﺪاي‬
‫ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﻓﺒِﺬﻟ َِﮏ َﻓﻠَْﯿْﻔَﺮُﺣﻮا‪ /58 -‬ﯾﻮﻧﺲ( زﯾﺮا ﻓﺮح در اﯾﻨﺠﺎ ﻧﺎﺷﯽ از‪:‬‬
‫ﺳﺮور و ﺷﺎدي ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺣﮑﻢ ﻋﻘﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫أﺷﺮ‪ -‬ﻓﺮﺣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻓﺮﻣﺎن ﻫﻮي و ﻫﻮس اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﺎﻗﮥ ﻣﺌﺸـﯿﺮ‪ -‬ﺷﺘﺮي ﺑﺎ ﻧﺸﺎط ﮐﻪ ﺑﺮ ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﯾﺎ ﺷﺘﺮي ﻻﻏﺮ اﻧﺪام‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬أﺷـﺮت اﻟﺨﺸﺒﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻮب را ﻧﺎزك‬
‫ﮐﺮدم‪.‬‬
‫( ) )اﺻﺮ( ]اﺻﺮ[‪ ... :‬ص ‪176 :‬‬
‫ﺑﺴـﺘﻦ ﭼﯿﺰي و ﺣﺒﺲ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻗﻬﺮ و زور‪ ،‬اﻓﻌﺎﻟﺶ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ -‬اﺻـﺮﺗﻪ ﻓﻬﻮ ﻣﺄﺻﻮر‪ .‬اﻟﻤﺄﺻـﺮ و اﻟﻤﺄﺻﺮ‪ :-‬ﻣﺤﻞ ﺑﺴﺘﻦ ﮐﺸﺘﯽ )اﺳﮑﻠﻪ( و‬
‫ﻣﺤﺒﺲ ﮐﺸﺘﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ زﻧﺪان‪ .‬در آﯾﻪ )َو َﯾَﻀُﻊ َﻋﻨُْﻬْﻢ ِإْﺻـ َﺮُﻫْﻢ‪ /57 -‬اﻋﺮاف( اﻣﻮري اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را از ﺧﯿﺮات و رﺳـﯿﺪن ﺑﻪ ﺛﻮاب و‬
‫ﭘـﺎداش ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪ ،‬و در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ )َو ﻻ َﺗْﺤِﻤْﻞ َﻋَﻠﯿْﻨﺎ ِإْﺻـ ﺮًا‪ /286 -‬ﺑﻘﺮه( )ﮔﺮاﻧﺒـﺎري در ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮي و ﭘﯿﻤﺎن و ﻣﻮاﻧﻊ ﺧﯿﺮات را ﺑﺮ ﻣﺎ‬
‫ﻣﻨ ﻪ ( ‪.‬‬
‫)اﺻـﺮ‪ (:‬در آﯾﻪ ﻓﻮق ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺑـﺎر ﺳـﻨﮕﯿﻦ اﺳﺖ و ﺗﺤﻘﯿﻘﺶ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﺎد آور ﺷـﺪم‪ ،‬اﻹﺻـﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻬـﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﻣﺆّﮐـ ﺪي ﮐﻪ آن‬
‫ﺗﺄﮐﯿـﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ ﺷﮑﺴـﺘﻦ و ﻧﻘﺾ آن را از ﺛﻮاب و ﺧﯿﺮات اﺳﺖ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ )َأ َأﻗَْﺮْرﺗُْﻢ َو َأَﺧْﺬﺗُْﻢ َﻋﻠﯽ ذﻟ ُِﮑْﻢ ِإْﺻـ ِﺮي‪ /81 -‬آل ﻋﻤﺮان(‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﻤﺎن ﻣﺆّﮐﺪ و اﺳﺘﻮار‪.‬‬
‫اﻹﺻﺎر‪ -‬ﻃﻨﺎﺑﻬﺎ و رﯾﺴﻤﺎﻧﻬﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺳﺘﻮﻧﻬﺎي ﺧﺎﻧﻪ »‪ «1‬را ﺑﺮ ﭘﺎي ﻣﯽدارد‪ ،‬و‪ -‬ﻣﺎ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻣﻨﻈﻮر ﻫﻤـﺎن ﻃﻨﺎﺑﻬـﺎي ﺧﯿﻤﻪ و ﭼﺎدرﻫـﺎ و ﯾـﺎ ﺳـﺮاﭘﺮدهﻫﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒـﺎ ﺧـﺎﻧﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺮدم ﺑﻮده و اﻣﺮوز ﻋﺸـﺎﯾﺮ و ﮐﻮچ ﻧﺸـﯿﻨﺎن‬
‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻃﻨﺎب ﺑﺮ ﭘﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﯾﺄﺻﺮﻧﯽ ﻋﻨﮏ ﺷﯽء‪ -‬ﭼﯿﺰي ﻣﺮا از ﺗﻮ ﺑﺎز ﻧﻤﯽدارد و ﻣﺎﻧﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻷﯾﺼﺮ‪ :‬ﻋﺒﺎﺋﯽ ﮐﻪ در آن ﭘﻮﺷﺎل ﻣﯽرﯾﺰﻧﺪ و ﺑﺮ ﮐﻮﻫﺎن ﺷﺘﺮ ﻣﯽﻧﻬﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺳﻮاري و ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ آن ﻣﻤﮑﻦ و آﺳﺎن ﺷﻮد‪.‬‬
‫( ) )اﺻﺒﻊ( ]اﺻﺒﻊ ‪ ... :‬ص ‪177 :‬‬
‫اﻹﺻـﺒﻊ اﺳـﻤﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺗﻤـﺎﻣﯽ اﻧﮕﺸـﺘﺎن ﮐﻪ ﻋﺒـﺎرت اﺳﺖ از ﻧﺎﺧﻨﻬـﺎ‪ ،‬ﻣﻔﺼـﻠﻬﺎي دﺳﺖ‪ ،‬اﺳـﺘﺨﻮاﻧﻬﺎ و ﮔﻮﺷﺖ اﻧﮕﺸـﺘﺎن ﺑـﺎ ﻫﻢ‪ ،‬و ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت اﺳـﺘﻌﺎره ﺑﺮاي ﻫﺮ اﺛﺮ ﺣّﺴـ ﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﻟﮏ ﻋﻠﯽ ﻓﻼن أﺻﺒﻊ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻟﮏ ﻋﻠﯿﻪ ﯾﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺗﻮ ﺑﺮ او ﺣّﻖ ﻧﻌﻤﺖ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ داري‪.‬‬
‫( ) )اﺻﯿﻞ( ]اﺻﯿﻞ ‪ ... :‬ص ‪177 :‬‬
‫ﺟﻤﻌﺶ آﺻـﺎل‪ ،‬ﺷﺎﻣﮕـﺎه و در آﯾﻪ )ﺑ ِﺎﻟ ُْﻐـُﺪﱢو َو اﻟ ْﺂﺻﺎِل‪ /205 -‬اﻋﺮاف( ﯾﻌﻨﯽ در ﺑﺎﻣـﺪاد و ﺷﺎﻣﮕﺎه‪ ،‬ﺷﺐ را ﻧﯿﺰ‪ ،‬أﺻـﯿﻞ و أﺻـﯿﻠﻪ ﮔﻮﯾﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﺟﻤﻊ أﺻﯿﻞ‪ -‬أﺻﻞ و آﺻﺎل اﺳﺖ و ﺟﻤﻊ اﺻﯿﻠﻪ »‪ -«1‬أﺻﺎﯾﻞ‪.‬‬
‫در آﯾﻪ )ﺑ ُْﮑَﺮًة َو َأِﺻﯿًﻠﺎ »‪ /42 -«2‬اﺣﺰاب( اﺷﺎره ﺑﻪ اّول وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب اﺳﺖ‪ .‬و اﺻﻞ اﻟّﺸﯽء‪ -‬رﯾﺸﻪ و ﭘﺎﯾﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﮔﺮ آن ﭘـﺎﯾﻪ و ﺳـﺘﻮن در ﺣـﺎل ﺑﻠﻨﺪﺷـﺪن و ﺑﻠﻨـﺪي ﺗﻮﻫﻢ ﺷﻮد ﻧﯿﺮوي ﺧﯿـﺎل ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧـﺪ آﻧﺮا ﺗﺼّﻮر ﮐﻨـﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ روي ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده )َأْﺻـ ﻠُﻬﺎ ﺛﺎﺑ ٌِﺖ َو َﻓْﺮُﻋﻬﺎ ﻓِﯽ اﻟﱠﺴﻤﺎِء‪ /24 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ( ﮐﻪ ﺗﺼّﻮر ﮐﺮاﻧﻪ ﺑﺎ ﻋﻈﻤﺖ و ﺑﻠﻨـﺪي آﺳـﻤﺎن ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪ‪ ،‬و ﺗﺼّﻮر و ﺗﺨّﯿﻞ‬
‫در ﻧﯿﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫و ﻋﺒـﺎرت‪ -‬و ﻗـﺪ ﺗﺄـّﺻ ﻞ ﮐـﺬا رﯾﺸﻪدار ﺷـﺪ و‪ -‬ﻣﺠـﺪ أﺻـﯿﻞ‪ -‬ﺑﺰرﮔﯽ واﻗﻌﯽ و‪ -‬ﻻـ أﺻـﻞ ﻟﻪ و ﻻـ ﻓﺼﻞ‪ -‬ﻫﻢ از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﺻﺎﻟﺖ‪ ،‬و ﻧﺴﺒﯽ ﻧﺪارد )ﯾﺎ ﺣﺴﺐ و ﻧﺴﺒﯽ(‪.‬‬
‫( ) )أف( ]أف ‪ ... :‬ص ‪177 :‬‬
‫اﺻـﻞ أّف ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﭼﺮﮐﯽ و ﭘﻠﯿـﺪي اﺳـﺖ‪ ،‬و ﻧـﺎﺧﻦ ﭼﯿـﺪه ﺷـﺪه‪ ،‬و ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺨـﺎﻃﺮ آﻟـﻮدﮔﯽ و ﭘﻠﯿـﺪﯾﺶ ازاﻟﻪ و ﭼﯿـﺪه ﺷـﻮد و‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ و ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺳﺒﮏ و آﻟﻮده ﺑﺎﺷﺪ أّف ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ‪:‬‬
‫)ُأﱟف ﻟَُﮑْﻢ َو ﻟ ِﻤﺎ َﺗْﻌﺒُُﺪوَن ﻣِْﻦ ُدوِن اﻟﻠﱠِﻪ‪ /67 -‬اﻧﺒﯿﺎء( ﮐﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻧﺎروا ﺑﻮدن ﭘﺮﺳﺘﺶ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺻﯿﻠﻪ ﺑﻪ دو ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪ -1 :‬ﻣﺮگ و ﻫﻼﮐﺖ ‪ -2‬اﺻﻞ و رﯾﺸﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي‪.‬‬
‫)‪ (2‬در آﯾﻪ )ﺑ ُْﮑَﺮًة َو َأِﺻﯿًﻠﺎ‪ /42 -‬اﺣﺰاب( ﺟﻤﻊ ﺑﮑﺮة‪ -‬ﺑﮑﺮ و ﺟﻤﻊ اﻟﺠﻤﻊ اﺑﮑﺎر اﺳﺖ )ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﯿﻀﺎوي و ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ( ]‪[...‬‬
‫ﻣﻌﺒﻮداﻧﯽ ﻏﯿﺮ از ﺧﺪا ﺧﻮار ﺷﻤﺮده ﺷﺪهاﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺧّﻔﺖ و ﺧﻮاري ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺎد و ﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ از ﺧﺪا ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻌـﻞ واژه اّف ﻫﻢ ﺑﺼﻮرت‪ -‬ﻗـﺪ أّﻓﻔﺖ ﻟﮑـﺬا‪ -‬ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﺮ ﮔﺎه ﭼﯿﺰي را ﺑﺨﺎﻃﺮ ﭘﻠﯿـﺪﯾﺶ و ﻧﺎرواﺋﯿﺶ ﻣﻮرد اﻧﺰﺟﺎر ﻗﺮار دﻫﯽ‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ‪ -‬أّﻓﻒ ﻓﻼن‪.-‬‬
‫( ) )اﻓﻖ( ]اﻓﻖ ‪ ... :‬ص ‪178 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ )َﺳﻨُِﺮﯾِﻬْﻢ آﯾﺎﺗِﻨﺎ ﻓِﯽ اﻟ ْﺂﻓﺎِق‪ /53 -‬ﻓّﺼﻠﺖ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬در ﻫﻤﻪ ﺟـﺎ و ﻫﻤﻪ ﻧﻮاﺣﯽ‪ .‬ﻣﻔﺮدش أﻓﻖ و أﻓﻖ »‪ «1‬و ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻪ آن را اﻓﻘّﯽ ﮔﻮﯾﻨـﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻬﺎﻧﯽ‪ .‬ﺟﻤﻠﻪ‪ -‬و ﻗﺪ أﻓﻖ ﻓﻼن‪ -‬زﻣﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴـﯽ در آﻓﺎق ﺳـﯿﺮ ﮐﻨﺪ و اﻵﻓﻖ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺮم و ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ را ﺑﻪ ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ وﺳﻌﺖ ﺑﺨﺸﺶ او را ﺑﻪ‬
‫اﻓﻘﯽ ﮐﻪ در ﺟﻬﺎن ﮔﺴﺘﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )اﻓﮏ( ]اﻓﮏ ‪ ... :‬ص ‪178 :‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ وﺟﻬﻪ ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ و ﻧﯿﮑﻮﯾﺶ ﮐﻪ ﺑﺤّﻖ ﺳﺰاوار آن اﺳﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﺎﻓﺘﻪ از اﯾﻨﺮو ﻫﺮ ﺑﺎدي و ﻧﺴﯿﻤﯽ ﮐﻪ از ﻣﺴﯿﺮ اﺻﻠﯿﺶ ﻋﺪول ﮐﻨﺪ‬
‫)ﻣﺆﺗﻔﮑﮥ( ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو اﻟ ُْﻤْﺆَﺗِﻔﮑﺎُت ﺑ ِﺎﻟ ْﺨﺎِﻃَﺌـِﮥ‪ /9 -‬ﺣـﺎّﻗﻪ( و )اﻟ ُْﻤْﺆَﺗِﻔـَﮑ َﮥ َأْﻫﻮي ‪ /53‬ﻧﺠﻢ( ﮐﻪ ﻫﺮ دو آﯾﻪ اﺷـﺎره ﺑﻌـﺬاب ﻗـﻮم ﻟﻮط اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﺑﺎدﻫـﺎي وﯾﺮان‬
‫ﮐﻨﻨﺪه ﻋﺬاب ﺷﺪﻧﺪ و ﺳﺨﻦ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ )ﻗﺎَﺗَﻠُﻬُﻢ اﻟﻠﱠُﻪ َأﻧﱠﯽ ﯾُْﺆَﻓُﮑﻮَن‪ /30 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬در اﻋﺘﻘـﺎد از اﯾﻤـﺎن و ﺣّﻖ ﺑﻪ ﺑﺎﻃـﻞ‪ ،‬و در ﺳـﺨﻦ از ﺻـﺪق و راﺳﺘﯽ ﺑﻪ دروغ‪ ،‬و در ﻋﻤﻞ از ﮐﺎر ﭘﺴـﻨﺪﯾﺪه ﺑﻪ ﻋﻤﻞ زﺷﺖ و ﻗﺒﯿﺢ‬
‫روي ﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬واژه اﻓﻖ‪ :‬ﺑﻪ ﺿـﺮورت ﺷـﻌﺮي ﺑﻪ دﻫﺮ ﻫﻢ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺑﻮ اﻟﻌﻼـء ﻣﻌّﺮي در ﮐﺘﺎب )ﺳـﻘﻂ اﻟّﺰﻧـﺪ( ﻗﺼـﯿﺪه ﻧﻮﻧّﯿﻪاي دارد ﺑﺎ ﺗﺸﺒﯿﻪ‬
‫ادﺑﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫و ﻋﻠﯽ اﻻﻓﻖ ﻣﻦ دﻣﺎء اﻟّﺸﻬﯿﺪ ﺑﻦ ﻋﻠّﯽ و ﻧﺠﻠﻪ ﺷﺎﻫﺪان‬
‫ﻓﻬﻤﺎ ﻓﯽ اواﺧﺮ اﻟّﻠﯿﻞ ﻓﺠﺮا و ﻓﯽ اوﻟﯿﺎﺋﻪ ﺳﻔﻘﺎن‬
‫ﺟﻠﺪ ‪ 1‬ص ‪ 441‬ﮐﻪ در ﺑﻌﻀـﯽ ﻧﺴﺦ )و ﻋﻠﯽ اﻟّﺪﻫﺮ( ﻫﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﯾﻌﻨﯽ )دو ﮔﻮاه ﺑﺮ ﺟﺒﯿﻦ ﺟﻬﺎن و روزﮔﺎر از ﺷﻬﯿﺪان ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﻋﻠﯽ و‬
‫ﺣﺴﯿﻦ )ع( ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻧﻤﺎﯾﺎن اﺳﺖ و آن‪ -‬ﺳﺮﺧﯽ رﻧﮓ ﺷﻔﻖ و ﻓﺠﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﺎد آور ﺧﻮن ﭘﺎك آن ﺷﻬﯿﺪان ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و آﯾـﺎت )ﯾُْﺆَﻓُﮏ َﻋﻨُْﻪ َﻣْﻦ ُأﻓَِﮏ‪ /9 -‬ذارﯾـﺎت( و )َأﻧﱠﯽ ﯾُْﺆَﻓُﮑﻮَن‪ /30 -‬ﺗﻮﺑﻪ( و )َأ ِﺟﺌَْﺘﻨـﺎ ﻟ َِﺘْﺄﻓَِﮑﻨـﺎ َﻋْﻦ آﻟ َِﻬﺘِﻨﺎ‪ /22 -‬اﺣﻘﺎف( ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻋـﺪول‬
‫ﮐﺮدن و روي ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪن از ﺣّﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﮑﺎر ﺑﺮدن‪ -‬اﻓﮏ در اﯾﻦ آﯾﺎت ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻋﺘﻘﺎد آﻧﻬﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻃﻞ را ﺣّﻖ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫»آﻣـﺪهاي ﻣﺎ را از ﺧـﺪاﯾﺎﻧﻤﺎن روي ﮔﺮدان ﮐﻨﯽ« ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ اﻓﮏ در آﯾﻪ اﺧﯿﺮ در ﻣﻮرد دروغ ﺑﮑﺎر ﺑﺮده ﺷـﺪه اﺳﺖ )ِإﱠن اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ »‪«1‬‬
‫ﺟﺎُؤ ﺑ ِﺎﻟ ِْﺈﻓِْﮏ ُﻋْﺼَﺒٌﮥ »‪ «2‬ﻣِﻨُْﮑْﻢ‪ /22 -‬ﻧﻮر( و )ﻟ ُِﮑﱢﻞ َأﻓﱠﺎٍك َأﺛِﯿٍﻢ‪ /7 -‬ﺟﺎﺛﯿﻪ( و )َأ )ِإﻓْﮑًﺎ( آﻟ َِﻬًﮥ ُدوَن اﻟﻠﱠِﻪ ﺗُِﺮﯾُﺪوَن‪ /86 -‬ﺻﺎﻓﺎت( ﺗﻘﺪﯾﺮ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ اﻓﮏ در اﯾﻦ آﯾﺎت اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﺋﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬أ ﺗﺮﯾﺪون آﻟﻬﮥ ﻣﻦ اﻹﻓﮏ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﺑﺮاﻫﯿﻢ )ع( ﺑﻪ ﻋﻤﻮ و ﻗﻮﻣﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ آﯾﺎ‬
‫ﺧـﺪاﯾﺎﻧﯽ دروﻏﯿﻦ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿـﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ ﮐﻪ‪ -‬اﻓﮑﺎ‪ -‬ﻣﻔﻌﻮل ﺗﺮﯾﺪون اﺳﺖ و‪ -‬آﻟﻬﮥ‪ -‬ﺑﺪل از اﻓﮏ اﺳﺖ‪ -.‬رﺟﻞ ﻣﺄﻓﻮك‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮدي‬
‫ﮐﻪ از ﺣّﻖ ﺑﻪ ﺑﺎﻃﻞ روي ﮔﺮداﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻓــــــــــــﺈن ﺗــــــــــــﮏ ﻋـــــــــــﻦ أﺣﺴـــــــــــﻦ اﻟﻤﺮؤة ﻣــــــــــــﺄﻓﻮ ﮐــــــــــــﺎ ﻓﻔﯽ آﺧﺮﯾـــــــــــﻦ ﻗــــــــــــﺪ أﻓﮑــــــــــــﻮا‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑﻪ آﯾﻪ ‪ /22‬ﻧﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ اﺷـﺎره ﺑﻪ داﺳـﺘﺎن )اﻓـﮏ( و ﻋﻮاﻗﺐ آن اﺳﺖ ﮐﻪ از آﯾﻪ اّول ﺳﻮره ﻧﻮر ﺗـﺎ آﯾﻪ ‪ ،30‬ﺑﻬﻤﯿﻦ‬
‫ﺟﺮﯾـﺎن ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﯿـﺎن ﮐﻨﻨـﺪه ﯾـﮏ ﺟﺮﯾـﺎن داﺋﻤﯽ و اﺧﻼﻗﯽ ﻣﯿﺎن ﺑﺸـﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﺑﻄﻮر ﻣﺸـﺮوح ﺑﺮاي اﻣﻮر‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ و ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه آﻧﻄﻮرﯾﮑﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﻔّﺴﺮﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ آﯾﻪ در ﺷﺄن اﺑﻮ ﺑﮑﺮ )رض( ﻧﺎزل ﺷﺪه‪ ،‬آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪) :‬وَ‬
‫ﻻـ َﯾْﺄَﺗـِﻞ ُأوﻟ ُﻮا اﻟ َْﻔـْﻀ ِﻞ ﻣِﻨُْﮑْﻢ َو اﻟﱠﺴَﻌـ ِﮥ َأْن ﯾُْﺆﺗُﻮا ُأوﻟ ِﯽ اﻟ ُْﻘْﺮﺑﯽ َو اﻟ َْﻤﺴﺎِﮐﯿَﻦ َو اﻟ ُْﻤﻬﺎِﺟِﺮﯾَﻦ ﻓِﯽ َﺳﺒِﯿِﻞ اﻟﻠﱠِﻪ َو ﻟ َْﯿْﻌُﻔﻮا َو ﻟ َْﯿـْﺼ َﻔُﺤﻮا َأ ﻻ ﺗُِﺤﱡﺒﻮَن َأنْ‬
‫َﯾْﻐِﻔَﺮ اﻟﻠﱠُﻪ ﻟَُﮑْﻢ َو اﻟﻠﱠُﻪ َﻏُﻔﻮٌر َرِﺣﯿٌﻢ‪ /22 -‬ﻧﻮر( )ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻓﻀﻞ و ﻧﻌﻤﺖ در ﺑﺎره ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﺧﻮد و از ﺣّﻖ ﻣﺴـﮑﯿﻨﺎن و ﻣﻬﺎﺟﺮﯾﻦ در‬
‫راه ﺧﺪا از ﺑﺨﺸﺶ ﺧﻮد داري ﮐﻨﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻋﻔﻮ ﮐﻨﻨﺪ و در ﮔﺬرﻧﺪ آﯾﺎ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺷﻤﺎ را ﻣﻮرد ﻏﻔﺮان و ﻋﻔﻮ و ﺑﺨﺸﺶ‬
‫ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ او ﺑﺨﺸﻨﺪه و رﺣﯿﻢ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫داﺳـﺘﺎن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺴﻄﺢ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﺎﺟﺮﯾﻦ ﻓﻘﯿﺮ و ﭘﺴﺮ ﺧﺎﻟﻪ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ اﺳﺖ در داﺳﺘﺎن اﻓﮏ ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺘﻪ و ﮔﻮاﻫﯽ داده و ﺳﭙﺲ‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﺳﻮﮔﻨـﺪ ﻣﯽﺧﻮرد ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﺑﺎو ﮐﻤﮏ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻤﻨﺎﺳـﺒﺖ آن ﺟﺮﯾﺎن ﯾﻌﻨﯽ اﻓﮏ و ﺗﻬﻤﺖ ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺟﺮﯾﺎﻧﯽ رخ داد‬
‫ﻧﯽ در ﻣﯿﺎن ﺑﺸـﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨـﺪ و آﯾﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ )ص( ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﺷـﺪ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﮔﻔﺖ ﺑﻠﯽ ﻣﻦ دوﺳﺖ دارم‬
‫ﮐﻪ ﺧﺪا ﻣﺮا ﺑﺒﺨﺸﺪ »اﻧﺎ اﺣﺐ ان ﯾﻐﻔﺮ اﻟّﻠﻪ ﻟﯽ« و در آﯾﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ )ِإﱠن اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﯾْﺮُﻣﻮَن اﻟ ُْﻤْﺤـَﺼ ﻨﺎِت اﻟ ْﻐﺎﻓِﻼِت اﻟ ُْﻤْﺆﻣِﻨﺎِت ﻟ ُِﻌﻨُﻮا ﻓِﯽ اﻟﱡﺪﻧ ْﯿﺎ‬
‫َو اﻟ ْﺂِﺧَﺮِة َو ﻟَُﻬْﻢ َﻋﺬاٌب َﻋِﻈﯿٌﻢ‪ /23 -‬ﻧﻮر( )ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ زﻧﺎن ﭘﺎك و ﺑﯽﺧﺒﺮ از ﺟﺮﯾﺎن و ﻣﺆﻣﻦ را ﺗﻬﻤﺖ ﻣﯽزﻧﻨـﺪ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﻧﻔﺮﯾﻦ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻋﺬاﺑﺸﺎن در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺲ ﻋﻈﯿﻢ اﺳﺖ( اّﻣﺎ ﺳﻌﯿﺪ اﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ ﮐﻪ از ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و ﻣﻔّﺴﺮﯾﻦ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻓﻘﻂ در ﺑﺎره‬
‫اﻓﮏ و ﺗﻬﻤﺖ زدن ﺑﻪ زﻧﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﺳﺖ و ﻟﻌﻨﺖ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺑﺮاي ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و دﯾﮕﺮان ﺑﺎ ﺗﻮﺑﻪ از )اﻓﮏ( ﺑﺨﺸـﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ داﺳﺘﺎن اﻓﮏ ﺑﺎ اﯾﻦ آﯾﺎت و ﻗﯿﺪ ﮐﻠﻤﺎت )ﻣﺤﺼﻨﺎت( و )ﻏﺎﻓﻼت( و )ﻣﺆﻣﻨﺎت( ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺑﯽاﺳﺎس اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﻋﺼﺒﮥ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ از ده ﻧﻔﺮ ﺗﺎ ﭼﻬﻞ ﻧﻔﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺟﻤﻌﺶ ﻋﺼﺎﺑﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)اﮔﺮ ﺗﻮ از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺟﻮاﻧﻤﺮدﯾﻬـﺎ رو ﮔﺮداﻧﯽ ﭘﺲ در ﻣﯿـﺎن دﯾﮕﺮان ﻣّﺘﻬﻢ‪ ،‬و روي ﮔﺮداﻧـﺪه ﻫﺴﺘﯽ(‪ .‬أﻓﮏ‪ ،‬ﯾﺆﻓﮏ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻘﻞ و ﺧﺮدش‬
‫زاﯾﻞ ﺷﺪ و‪ -‬رﺟﻞ ﻣﺄﻓﻮك اﻟﻌﻘﻞ‪ -‬ﻣﺮدي ﮐﻪ ﻋﻘﻠﺶ از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )أﻓﻞ( ]أﻓﻞ ‪ ... :‬ص ‪180 :‬‬
‫اﻷﻓﻮل ﯾﻌﻨﯽ ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪن ﯾﺎ ﻏﺮوب ﮐﺮدن ﮐﺮات ﻧﻮراﻧﯽ آﺳـﻤﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻣﺎه و ﺳﺘﺎرﮔﺎن‪ ،‬ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ )َﻓَﻠﱠﻤﺎ َأَﻓَﻞ ﻗﺎَل ﻻ ُأِﺣﱡﺐ‬
‫اﻟ ْﺂﻓِﻠِﯿَﻦ »‪ /76 «1‬اﻧﻌﺎم( و آﯾﻪ )َﻓَﻠﱠﻤﺎ َأَﻓَﻠْﺖ‪ /78 -‬اﻧﻌﺎم(‪ -‬أﻓﺎل‪ -‬ﻧﻮزاد ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان اﺳﺖ و‪ -‬أﻓﯿﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑّﭽﻪ ﺷﺘﺮ و ﺑﭽﻪ ﮔﺎو ﻻﻏﺮ و ﺿﻌﯿﻒ‬
‫ﮐﻪ از ﺷﯿﺮ ﺑﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )أﮐﻞ( ]أﮐﻞ ‪ ... :‬ص ‪180 :‬‬
‫اﻷﮐﻞ ﺧﻮردن ﻏـﺬا و ﺑﺼﻮرت ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه‪ -‬أﮐﻠﺖ اﻟّﻨﺎر اﻟﺤﻄﺐ‪ -‬آﺗﺶ ﻫﯿﺰم را ﺧﻮرد‪ -‬أﮐﻞ و أﮐﻞ‪ -‬ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺧﻮراﮐﯽ‪ ،‬و ﺛﻤﺮه و‬
‫ﻣﯿﻮه ﻗﺎﺑﻞ ﺧﻮردن‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ُ) :‬أُﮐﻠُﻬﺎ داﺋٌِﻢ‪ /37 -‬رﻋﺪ( )در ﺑﺎره ﺑﻮﺳـﺘﺎﻧﻬﺎ و درﺧﺘﺎن ﺑﻬﺸﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺛﻤﺮات و ﺳﺎﯾﻪ آن ﺑﻮﺳﺘﺎﻧﻬﺎ داﺋﻤﯽ و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫و ﺧﺰاﻧﯽ در ﭘﯽ ﻧـﺪارد و اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻋـﺎﻗﺒﺖ ﻧﯿﮑـﻮ و ﺑﻬﺮهﻣﻨـﺪي اﺑـﺪي از آن ﭘﺮﻫﯿﺰﮐـﺎران اﺳﺖ( اﮐﻠﻪ ﯾﮑﺒـﺎر ﺧﻮردن‪ ،‬اﮐﻠﻪ ﺑﺮ وزن ﻟﻘﻤﻪ‬
‫آﻧﭽﻪ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ -‬أﮐﯿﻠﮥ اﻷﺳﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﮑﺎر ﺷﯿﺮ ﮐﻪ آﻧﺮا ﻣﯽﺧﻮرد‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬آﯾﻪ ﻓﻮق اﺳـﺘﺪﻻل ﺣﻀـﺮت اﺑﺮاﻫﯿﻢ )ع( ﺑﺎ ﺳﺘﺎرهﭘﺮﺳﺘﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺮاي ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن در ﺑﺎره ﺳﺘﺎرﮔﺎن و‬
‫ﻣﺎه و ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻫﺬا َرﺑ ﱢﯽ‪ /77 -‬اﻧﻌﺎم( و )ﻫﺬا َأْﮐَﺒُﺮ‪ /78 -‬اﻧﻌﺎم( او ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﻣﺎه و ﺧﻮرﺷـﯿﺪ و ﺳﺘﺎرﮔﺎن اﻓﻮل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﻫﻢ اﻣﺮي ﻋﺎدي ﺑﻮد اّﻣﺎ ﺣﻀـﺮت اﺑﺮاﻫﯿﻢ )ع( ﻣﯽﺧﻮاﻫـﺪ از اﯾﻦ اﻣﻮر ﻋﺎّدي ﺑﻪ ﺗﻔّﮑﺮ و ﺗـﺪﺑّﺮ و ﺗﻌّﻘﻞ وادارﺷﺎن ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﺟﻤﻠﻪ‬
‫)ﻻ ُأِﺣﱡﺐ اﻟ ْﺂﻓِﻠِﯿَﻦ‪ /76 -‬اﻧﻌﺎم( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﺒﻮداﻧﯽ ﮐﻪ ﻏﺮوب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ دوﺳﺖ ﻧﺪارم ﭼﻮن از اﺑﺘﺪا ﻫﻢ ﺣﺎﻟﺖ ﭘﺮﺳـﺘﺶ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ ﺑﮕﻮﯾـﺪ ﻧﻤﯽﭘﺮﺳـﺘﻢ ﺑﻠﮑﻪ آﻧﻬﺎ را ﻧﯿﺰ ﻣﺸـﺮك ﻣﯽداﻧـﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬أﻧﱢﯽ ﺑَِﺮيٌء ﻣِﱠﻤﺎ ﺗُْﺸـ ِﺮُﮐﻮَن‪ /54 -‬ﻫﻮد( ﻣﻦ از ﻣﺸـﺮﮐﺎن‬
‫ﺑﯿﺰارم‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ دﻻﺋـﻞ و ﺣّﺠﺖ و روي آوردن ﺑﻪ )ﻓـﺎﻃﺮ اﻟـّﺴ ﻤﻮات و اﻻرض( ﺣﺎﮐﯽ از آﺛﺎر رﺷـﺪ و رﻓﻌﺖ و درﺟﻪ ﻓﮑﺮﯾﺴﺖ ﮐﻪ از ﺧـﺪاي‬
‫ﻋﻠﯿﻢ و ﺣﮑﯿﻢ درﯾـﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ در آﯾﻪ ﺑﻌـﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪) :‬اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا َو ﻟَْﻢ َﯾﻠْﺒُِﺴﻮا ِإﯾﻤﺎَﻧُﻬْﻢ ﺑ ُِﻈﻠٍْﻢ ُأوﻟﺌَِﮏ ﻟَُﻬُﻢ اﻟ َْﺄﻣُْﻦ َو ُﻫْﻢ ُﻣْﻬَﺘـُﺪوَن‪-‬‬
‫‪ /86‬اﻧﻌﺎم( ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ )ع( ﺑﺖ ﺷـﮑﻦ از آﻏﺎز ﻫﻢ ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻮد و ﮔﻔﺘﻦ )ﻫﺬا رﺑّﯽ‪ (-‬ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﻟﻔﻈﯽ و ﺑﻪ ﺑﻬﺖ‬
‫و ﺗﺤّﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ ﺑﻮده‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در آﯾﺎت ‪ 92‬و ‪ 91‬و ‪ /90‬ﺻﺎﻓﺎت‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ )ع( ﺑﻪ ﺑﺘﻬﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﻧﻤﯽﺧﻮرﯾﺪ؟‬
‫ﺷﻤﺎ را ﭼﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺣﺮف ﻧﻤﯽزﻧﯿﺪ‪ ،‬و آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﺗﺒﺮ در ﻫﻢ ﻓﺮو رﯾﺨﺖ‪.‬‬
‫و‪ -‬اﻷﮐﻮﻟﮥ ﻣﻦ اﻟﻐﻨﻢ‪ -‬ﮔﻮﺷﺘﯽ از ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪان ﮐﻪ ﺧﻮرده ﻣﯽﺷﻮد و‪ -‬اﻷﮐﯿﻞ‪ -‬ﭘﺮ ﺧﻮر ﻣﺆاﮐﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻮل و ﮐﻮدن و ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺳـﺮﺑﺎر‬
‫دﯾﮕﺮان اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻄﻮر اﺳـﺘﻌﺎره ﺑﮑـﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و‪ -‬ﻓﻼـن ﻣﺆﮐـﻞ و ﻣﻄﻌﻢ ﺑﺼﻮرت اﺳـﺘﻌﺎره ﺑﻬﻤﺎن ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‪ -‬و ﺛﻮب ذو أﮐﻞ‪ -‬ﭘﺎرﭼﻪ‬
‫دﺳﺖ ﺑـﺎﻓﺖ‪ ،‬و رﯾﺰ ﺑﺎﻓﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﺎر و ﭘﻮدش از ﭘﺸﻢ و ﭘﻨﺒﻪ رﯾﺴـﯿﺪه ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ و‪ -‬اﻟّﺘﻤﺮ ﻣﺄﮐﻠـﮥ ﻟﻠﻔﻢ )ﮔﻮﺷﺖ ﮐﺒﺎب ﭼﻨﭽﻪ ﯾﺎ ﺧﺮﻣﺎﺋﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﺧﻮردن آﻣﺎده اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪َ) :‬ذواَﺗْﯽ ُأُﮐٍﻞ َﺧْﻤٍﻂ‪ /16 -‬ﺳـﺒﺎ( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯿﻮهﻫﺎﯾﺸـﺎن ﺗﻠـﺦ و ﻧﺎرس اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺮه و ﻧﺼـﯿﺐ ﻧﯿﺰ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬ﻓﻼـن ذو اﮐـﻞ ﻣﻦ اﻟـّﺪﻧﯿﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ او از دﻧﯿﺎ ﻧﺼـﯿﺐ و ﺑﻬﺮه ﻣﺎدي دارد و ﻋﺒﺎرت ﻓﻼن اﺳـﺘﻮﻓﯽ أﮐﻠﻪ‪ -‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از اﯾﻨﮑﻪ‬
‫اﺟﻠﺶ ﻓﺮا رﺳـﯿﺪه و ﻧﺼـﯿﺒﺶ را از ﻋﻤﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻄﻮر ﮐﻨـﺎﯾﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -:‬أﮐـﻞ ﻓﻼـن ﻓﻼﻧﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻏﯿﺒﺘﺶ ﮐﺮد و‬
‫ﮔﻮﺷـﺘﺶ را ﺧﻮرد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪َ) :‬أ ﯾُِﺤﱡﺐ َأَﺣُﺪُﮐْﻢ َأْن َﯾْﺄُﮐَﻞ ﻟَْﺤَﻢ َأِﺧﯿِﻪ َﻣﯿْﺘًﺎ‪ /12 -‬ﺣﺠﺮات( ﮐﻪ در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬و‬
‫ﮔﻮﺷﺖ ﻣﺮده ﺧﻮردن ﺑﺼﻮرت ﮐﻨﺎﯾﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻓﺈن ﮐﻨﺖ ﻣﺄﮐﻮﻻ ﻓﮑﻦ أﻧﺖ آﮐﻠﯽ »‪ «1‬و ﻋﺒﺎرت‪ -‬و ﻣﺎ ذﻗﺖ أﮐﻼ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮراﮐﯽ را ﻧﭽﺸـﯿﺪهام‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ‪ -‬أﮐﻞ ﺑﻪ ﺑﺨﺸﯿﺪن و اﻧﻔﺎق ﻣﺎل‬
‫ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮردن آن ﻣﺎل ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ﭼﯿﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻣﺎل ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﯾﺎت )َو ﻻ َﺗْﺄُﮐﻠُﻮا َأﻣْﻮاﻟَُﮑْﻢ ﺑَﯿَْﻨُﮑْﻢ‬
‫ﺑ ِﺎﻟ ْﺒﺎِﻃِﻞ‪ /88 -‬ﺑﻘﺮه( و )ِإﱠن اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﯾْﺄُﮐﻠُﻮَن َأﻣْﻮاَل اﻟ َْﯿﺘﺎﻣﯽ ُﻇﻠْﻤًﺎ‪ /10 -‬ﻧﺴﺎء( ﻣﻨﻈﻮر از ﺧﻮردن ﻣﺎل ﺑﻪ ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬ﺻﺮف آن ﻣﺎل در راﻫﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑـﺎ ﺣّﻖ ﻣﻨﺎﻓـﺎت دارد‪ ،‬و آﯾﻪ )ِإﻧﱠﻤـﺎ َﯾْﺄُﮐﻠُﻮَن ﻓِﯽ ﺑ ُُﻄﻮﻧِِﻬْﻢ ﻧﺎرًا‪ /10 -‬ﻧﺴـﺎء( ﺗﻨﺒﯿﻪ و اﺷـﺎره اﺳﺖ ﺑﻪ ﺑﺎﻃـﻞ ﺧﻮردن ﻣـﺎل ﮐﻪ اﯾﺸﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫آﺗﺸﯽ ﺳﻮق‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻣﺼﺮاع دّوم اﯾﻦ ﺷﻌﺮ ﮐﻪ زﻣﺨﺸﺮي آﻧﺮا در اﺳﺎس اﻟﺒﻼﻏﻪ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ اﯾﻨﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺎم ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻤّﺰق اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﺎن‬
‫ﮐﻨﺖ ﻣﺄﮐﻮﻻ ﻓﮑﻦ ﺧﯿﺮ آﮐﻞ‪ -‬و إﻟّﺎ ﻓﺎدرﮐﻨﯽ و ﻻ اﻣﺰﻗﯽ ‪...‬‬
‫)اﮔﺮ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﻤﻦ دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ و ﺑﺮاﯾﺖ ﻣﻔﯿﺪ ﺑﺎﺷﻢ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن و ﮔﺮ ﻧﻪ ﺗﺎ ﺟﺪا ﻧﺸﺪهام ﻣﺮا ﻧﮕﺎﻫﺪار(‪.‬‬
‫ﮐﻪ راﻏﺐ‪ ،‬ﻣﺼﺮاع اّول را ﻓﮑﻦ أﻧﺖ آﮐﻠﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ در دﻟﻬﺎﺷﺎن آﺗﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫أﮐﻮل و )أّﮐـ ﺎل(‪ -‬ﭘﺮﺧﻮر‪ ،‬ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ )َأﱠﮐﺎﻟ ُﻮَن ﻟ ِﻠﱡﺴْﺤِﺖ‪ /42 -‬ﻣﺎﺋـﺪه( )ﺣﺮاﻣﺨﻮاران و رﺷﻮهﺧﻮاران ﮐﻪ رﺷﻮه ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ ﺗـﺎ ﻧﺒّﻮت‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( را ﮐﻪ در ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ از ﻋﺎّﻣﻪ ﭘﯿﺮوان ﺧﻮد ﭘﻨﻬﺎن ﮐﻨﻨﺪ( و أﮐﻠﮥ‪ ،‬ﺟﻤﻊ آﮐﻞ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺘﻠﻪ ﺟﻤﻊ ﻗﺎﺗﻞ‪.‬‬
‫ﻫﻢ )اﮐﻠـﮥ( رأس‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﮔﺮوﻫﯽاﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﻠّﻪاي »‪ «1‬اﯾﺸﺎن را ﺳـﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ‪ -‬أﮐﻞ‪ -‬ﺑﻪ ﻓﺴﺎد ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ‬
‫)َﮐَﻌْﺼٍﻒ‪َ ،‬ﻣْﺄُﮐﻮٍل‪ /5 -‬ﻓﯿﻞ( )ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑﺮگ درﺧﺘﺎن و زراﻋﺘﯽ ﺷﺪﻧـﺪ ﮐﻪ آﻓﺖ و ﻓﺴﺎد در آﻧﻬﺎ اﻓﺘﺎده ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬و ﺑﻄﻮري از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪاﻧـﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺎﺷـﺎك و ﮐﺎﻫﺶ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺷﺎره ﺑﻪ داﺳـﺘﺎن اﺻـﺤﺎب ﻓﯿﻞ اﺳﺖ و از اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﻓﻬﻤﯿـﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ آﻓﺖ و ﺗﺒﺎﻫﯽ دﭼﺎر‬
‫ﺷ ﺪ ﻧ ﺪ( ‪.‬‬
‫ﺗﺄّﮐﻞ ﮐﺬا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺎﺳﺪ ﺷﺪ و‪ -‬اﺻﺎﺑﻪ إﮐﺎل ﻓﯽ رأﺳﻪ و ﻓﯽ اﺳـﻨﺎﻧﻪ‪ -‬در ﺳﺮش و دﻧﺪاﻧﻬﺎﯾﺶ ﻓﺴﺎد رﺳﯿﺪ و أﮐﻠﻨﯽ رأﺳﯽ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺳﺮم‪ ،‬ﯾﺎ )ﻣﻐﺰم( را ﺧﻮرد‪«2» .‬‬
‫ﻣﯿﮑﺎﺋﯿﻞ ﻫﻢ ﻋﺮﺑﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﻌﺮب اﺳﺖ‪.«3» .‬‬
‫( ) )إل( ]إل ‪ ... :‬ص ‪182 :‬‬
‫اﻹل ﯾﻌﻨﯽ ﺻﻮرت آﺷﮑﺎر و روﺷﻨﯽ از ﭘﯿﻤﺎن ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و دوﺳﺘﯽ‪ ،‬و ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ -،‬ﺗﺌّﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻄﻮري درﺧﺸﯿﺪ ﮐﻪ اﻧﮑﺎرش ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬در‬
‫آﯾﻪ )ﻻ َﯾْﺮﻗُﺒُﻮَن ﻓِﯽ ُﻣْﺆﻣٍِﻦ ِإﻟ ‪‬ﺎ َو ﻻ ِذﱠﻣًﮥ‪ /8 -‬ﺗﻮﺑﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﯾﻬﻮد و ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎي ﻋﺪم ﺗﺠﺎوز و ﺻﻠﺢ را در ﺑﺎره ﻣﺆﻣﻦ رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫و آﻧﺎن ﺗﺠﺎوزﮔﺮﻧﺪ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺑـﺎﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ رأس ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪ ﺑﺮاي ﺧﻮراﮐﺸﺎن ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ زﯾﺮا در ﺟﻨﮕﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻌـﺪاد ذﺑـﺢ ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪان و ﺷﺘﺮان‪ ،‬ﺗﻌـﺪاد‬
‫اﻓﺮاد ﺳﭙﺎﻫﯽ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ را ﺣﺴﺎب ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﯾﻦ ﻋﺒـﺎرت ﮐﻪ در ﻋﺮﺑﯽ ﻫﻢ ﺑﺼـﻮرت ﺿـﺮب اﻟﻤﺜـﻞ ﺑﮑـﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در )اﻣﺜـﺎل( ﻓﺎرﺳـﯽ ﻣﻌﻤـﻮل اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺮﭼـﺎﻧﮕﯽ و‬
‫ﭘﺮﺣﺮﻓﯽ دﯾﮕﺮي ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺳـﺮم را ﺑﺮدي ﯾﺎ ﻣﻐﺰم را ﺧﻮردي‪ ،‬در ﻋﺮﺑﯽ ﮐﺘﺎب ﻣﺠﻤﻊ اﻻﻣﺜﺎل )ﻣﯿﺪاﻧﯽ( و در زﺑﺎن ﺷـﯿﺮﯾﻦ ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫ﮐﺘـﺎب ﻣﻌﺮوف )اﻣﺜﺎل و ﺣﮑﻢ( ﻣﺮﺣﻮم دﻫﺨـﺪا در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷـﺪه اﺳﺖ )اﻣﺜﺎل( ﻋﺮﺑﯽ در ﺣـﺪود ‪ 7‬ﻫﺰار و ﻓﺎرﺳـﯽ در ﺣﺪود ‪30‬‬
‫ﻫﺰار اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (3‬در ﻗﺎﻣﻮس ﮐﺘﺎب ﻣﻘـّﺪس ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺟﯿﻤﺰ ﻫﺎﮐﺲ در ﺑﺎره ﻣﯿﮑﺎﺋﯿﻞ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ او رﺋﯿﺲ ﻣﻼﺋﮑﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ داﻧﯿﺎل ﻧﺴـﺒﺖ او را‬
‫ﺑﻘﻮم ﯾﻬﻮد واﺿﺢ ﻧﻤﻮده ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ وي ﭘﯿﺸﻮاي ﻋﺴﺎﮐﺮ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺻـﺤﯿﻔﻪ ﺳـّﺠﺎدّﯾﻪ در ﺑـﺎره ﻣﻘـﺎم ﻣﯿﮑﺎﺋﯿـﻞ آﻣـﺪه »و ﻣﯿﮑﺎﺋﯿـﻞ ذو اﻟﺠـﺎه ﻋﻨـﺪك و اﻟﻤﮑـﺎن اﻟّﺮﻓﯿﻊ ﻣﻦ ﻃﺎﻋﺘﮏ« )و ﻣﯿﮑﺎﺋﻞ ﮐﻪ ﻧﺰد ﺗﻮ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺟﺎه و از ﻃﺎﻋﺖ ﺗﻮ ﺑﻠﻨﺪ ﺟﺎﯾﮕﺎه اﺳﺖ‪ -‬دﻋﺎي ﺳّﻮم(‬
‫أّل اﻟﻔﺮس‪ -‬آن اﺳﺐ ﺑﺴـﺮﻋﺖ دوﯾـﺪ‪ ،‬و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻌﻨﯿﺶ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ آن اﺳﺐ ﻇﺎﻫﺮ ﺷـﺪ و درﺧﺸـﯿﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﺖ اﺳـﺘﻌﺎره ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺳـﺮﻋﺖ‬
‫ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑﺮق و ﻃﺎر‪ -‬و‪ -‬اﻷﻟﻪ‪ -‬ﺷﻤﺸـﯿﺮ و ﺣﺮﺑﻪ ﺑّﺮاق اﺳﺖ‪ ،‬و‪ -‬أّل ﺑﻬﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ زد‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ ،‬إّل و إﯾﻞ »‪ «1‬ﻧﺎم ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ درﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اذن ﻣﺆﻟّﻠﮥ‪ -‬ﮔﻮش دﻗﯿﻖ و ﺣّﺴﺎس‪ ،‬و‪ -‬اﻹﻻل‪ -‬دو ﻃﺮف ﻟﺒﻪ ﭼﺎﻗﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )أﻟﻒ( ]أﻟﻒ ‪ ... :‬ص ‪183 :‬‬
‫از ﺣﺮوف ﺗﻬّﺠﯽ و اﻟﻒ ﺑﺎﺳﺖ و‪ -‬إﻟﻒ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﺟﺘﻤﺎع ﯾﺎ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻦ ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺖ اﻟﺘﯿﺎم ﺑﺨﺸـﯽ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬أﻟﻔﺖ ﺑﯿﻨﻬﻢ‪ -‬و‪-‬‬
‫اﻷﻟﻔﮥ ﻫﻢ از اﯾﻦ رﯾﺸﻪ اﺳﺖ‪ -،‬إﻟﻒ و آﻟﻒ‪ -‬در ﺑﺎره ﮐﺴـﯽ ﯾﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻣﺤّﺒﺖ و اﻟﻔﺖ اﺳﺖ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫)ِإْذ ُﮐﻨْﺘُْﻢ َأْﻋﺪاًء َﻓَﺄﻟ ﱠَﻒ ﺑَﯿَْﻦ ﻗُﻠُﻮﺑ ُِﮑْﻢ »‪ /106 -«2‬آل ﻋﻤﺮان( و‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻣﻌﻨﯽ ﻧﺎﺻـﺤﯿﺤﯽ ﮐﻪ راﻏﺐ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ إّل ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ اﻟّﻠﻪ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺟﻮﻫﺮي در »ﺻـﺤﺎح« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﻻل‬
‫ﺑﺎﻟﮑﺴﺮ ﻫﻮ اﷲ ﻋّﺰ و ﺟّﻞ و ﻫﻮ اﯾﻀﺎ اﻟﻌﻬﺪ و اﻟﻘﺮاﺑﻪ«‪.‬‬
‫اﯾـﻞ‪ :‬ﻏﺎﻟﺒـﺎ اﯾﻦ ﻟﻔـﻆ ﻣﺤﺾ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻗّﻮه و اﻗﺘـﺪار ﺑﺮ اﺳـﻤﺎء و ﮐﻠﻤﺎت ﻋﺒﺮاﻧﯽ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻟﮑﻦ اﺳـﺘﻌﻤﺎل آن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺨﺼﻮص اﻟّﻠﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي ﺧﺪاﯾﺎن ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﺎن ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد و ﻟﻔﻆ اﯾﻞ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪا ﻗﺪرت ﺑﺠﺎ آوردن ﻫﺮ ﭼﯿﺰ را دارد‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﯾﻌﻘﻮب را ﺧﻼﺻـﯽ داد و وي را اﺳﺮاﺋﯿﻞ ﻧﺎم ﻧﻬﺎد و ﯾﻬﻮدﯾﺎن را ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺸﺎن ﺑﺤﻀﺮت ﯾﻌﻘﻮب ﻣﯽرﺳﺪ ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﯿﻞ‬
‫ﮔﻮﯾﻨﺪ )ﻗﺎﻣﻮس ﮐﺘﺎب ﻣﻘّﺪس‪ -‬ﺟﯿﻤﺰ ﻫﺎﮐﺲ(‪.‬‬
‫اﯾـﻞ ﮐﻮﻫﯽ اﺳﺖ و اﯾﻠﯿـﺎ ﺑﮑﺴـﺮ اّول و اﻟﯿﺎ ﻫﻤﺎن ﺷـﻬﺮ ﻗـﺪس اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻠﻪ ﺑﻔﺘـﺢ اّول ﮐﻮﻫﯽ اﺳﺖ ﻣﯿﺎن ﻣّﮑﻪ و ﻣـﺪﯾﻨﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﯾﻨﺒﻊ و اﯾﻠﻮل‬
‫ﺑﻔﺘﺢ اّول ﯾﮑﯽ از ﻣﺎﻫﻬﺎي روﻣﯽ اﺳﺖ )ﺷـﺮح ﻗﺎﻣﻮس اﻟّﻠﻐﻪ( در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻞ ﺑﮑﺴـﺮ ﻫﻤﺰه »اﺳﻢ ﻣﻦ اﺳـﻤﺎﺋﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫ﻋﺒﺮاﻧﯽ او ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ« و ﻣﻌﻨﺎي ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ و ﻣﯿﮑﺎﺋﯿﻞ و اﺳﺮاﻓﯿﻞ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ و ﺻﻔﺖ اﻟّﻠﻪ در ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ )ﻣﺠﻤﻊ ج ‪ -5‬ﻃﺮﯾﺤﯽ(‪.‬‬
‫)‪ (2‬در اﯾﻨﺠﺎ در ذﯾﻞ و ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻋﻤﻠﯽ اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ دارد ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ‪ 1400‬ﺳﺎل از ﺻﺪر اﺳﻼم‪ ،‬ﮐﺸﻮر و ﻣﻠّﺖ ﻣﺎ ﻣﺼﺪاق‬
‫ﻋﻤﻠﯽ اﯾﻦ آﯾﻪ ﺷـﺮﯾﻔﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ و ﻋﯿﻨـﺎ ﻣﻔﻬﻮم زﻣـﺎﻧﯽ و ﻋﻤﻠﯽ آﻧﺮا ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﺑﺨﻮﺑﯽ روﺷﻦ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از ﺑﯿﺎﻧﺎت اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ‬
‫رﻫﺒﺮ و ﺑﻨﯿـﺎن ﮔـﺬار ﺟﻤﻬﻮري اﺳـﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﻧﻘﻞ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ در ﺟﻠﺴﻪ دﯾـﺪار ﺑﺎ ﺟﻨﮓ زدﮔﺎن‪ ،‬ﺟﻨﮓ ﺗﺤﻤﯿﻠﯽ ﺳﺎل ‪ -1359 -60‬ﻫﺠﺮي‬
‫ﺷﻤﺴـﯽ ﮐﻪ از ﻃﺮف دوﻟﺖ ﺑﻌﺜﯽ ﮐﺎﻓﺮ ﻋﺮاق ﺑﻪ ﻣﯿﻬﻦ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺎ ﺗﺤﻤﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و رزﻣﻨﺪﮔﺎن اﺳﻼم در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ ﺗﺠﺎوز‪ ،‬ﺳﻠﺤﺸﻮراﻧﻪ‬
‫ﺑﺎ اﯾﻤﺎﻧﯽ راﺳﺦ و اﺳﺘﻮار ﺷﮑﺴﺘﺸﺎن دادهاﻧﺪ ﻧﻘﻞ ﻧﻤﺎﺋﯿﻢ و اﯾﻨﺴﺖ ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﻪ ﻓﻮق اﻟّﺬﮐﺮ از زﺑﺎن اﻣﺎم اّﻣﺖ »اﯾﻦ دﺳﺖ ﻏﯿﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺗﺤّﻮﻻت را در ﮐﺸﻮر ﻣﺎ )اﯾﺮان( اﯾﺠﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺷـﻤﺎ ﮔﻤﺎن ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺑﺸـﺮ و ﺗﻤﺎم ﻗﻮاي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺟﻤﻊ ﺑﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﯾﮏ‬
‫ﻗﻠﺐ را ﺗﺤﻮﯾﻞ و ﺗﺤّﻮل ﺑﺪﻫﻨﺪ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺧﺪاﺳﺖ ﮐﻪ در ﯾﮏ ﺷﺐ ﺧﺎﻧﻪ ﻗﻠﺒﻬﺎي اﯾﻦ ﻣﻠﺖ را ﻣﺘﺤّﻮل ﮐﺮد و ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻣّﻠﺖ‬
‫را در ﻣﻘﺎﺑﻞ آن ﻗﺪرﺗﻬﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﻋﻈﯿﻢ ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﯾﺴﺘﺎدﮔﯽ واداﺷﺖ و دﺳﺖ ﻫﻤﻪ ﻗﺪرﺗﻬﺎ را از ﮐﺸﻮرﻣﺎن ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮد‪ .‬و‬
‫ﯾﺎ آﯾﻪ )ﻟَْﻮ َأﻧ َْﻔْﻘَﺖ ﻣﺎ ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض َﺟِﻤﯿﻌًﺎ ﻣﺎ َأﻟ ﱠْﻔَﺖ ﺑَﯿَْﻦ ﻗُﻠُﻮﺑ ِِﻬْﻢ‪ /63 -‬اﻧﻔﺎل(‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟّﻒ‪ :‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ از اﺟﺰاء ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺼﻮرﺗﯽ ﻣﺮﺗّﺐ و ﻣّﻨﻈﻢ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﯾـﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬آﻧﭽﻨـﺎن ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﯿـﺒﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺟﺰﺋﯽ اﮔﺮ ﺑـﺎﯾﺴﺘﯽ‬
‫اّول ﻗﺮار ﮔﯿﺮد اّول آن و ﻫﺮ ﺟﺰﺋﯽ اﮔﺮ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﻌﺪا آورده ﺷﻮد ﺑﻌﺪا و ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﻘّﺪم و ﺗﺄّﺧﺮ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در آﯾﻪ ) )ﻟ ِﺈﯾﻼِف( ﻗَُﺮﯾٍْﺶ‪ /1 -‬ﻗﺮﯾﺶ(‪ -‬إﯾﻼف‪ -‬ﻣﺼﺪري اﺳﺖ از‪ -‬اﻟﻒ و ﻣﺤّﺒﺖ و آﯾﻪ ) )اﻟ ُْﻤَﺆﻟ ﱠَﻔِﮥ( ﻗُﻠُﻮﺑ ُُﻬْﻢ‪ /60 -‬ﺗﻮﺑﻪ( ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴـﺘﮕﯽ آﻧﺮا دارﻧـﺪ ﮐﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺗﻔّﻘـ ﺪ و دﻟﺠﻮﺋﯽﺷﺎن از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ از ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﺸﺎن را در اﯾﻦ آﯾﻪ وﺻﻒ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ )ﻟَْﻮ َأﻧ َْﻔْﻘَﺖ ﻣﺎ ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض َﺟِﻤﯿﻌًﺎ ﻣﺎ َأﻟ ﱠْﻔَﺖ ﺑَﯿَْﻦ ﻗُﻠُﻮﺑ ِِﻬْﻢ‪ /63 -‬اﻧﻔﺎل( )ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ اﮔﺮ ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ‬
‫در زﻣﯿﻦ اﺳﺖ ﻣﯽﺑﺨﺸﯿﺪي ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﯽ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﯿﺎن دﻟﻬﺎﺷﺎن ﻣﺤّﺒﺖ و اﻟﻔﺖ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯽ(‪.‬‬
‫و ﻋﺒـﺎرت أو اﻟﻒ اﻟّﻄﯿﺮ‪ -‬ﮐﺒﻮﺗﺮان و ﻣﺮﻏـﺎن ﺧـﺎﻧﮕﯽ اﺳﺖ‪ ،‬و‪) -‬اﻷﻟﻒ(‪ -‬ﻋـﺪد ﻫﺰار اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺨﺎﻃﺮ اﻋـﺪادي ﮐﻪ در آن اﺳﺖ و در ﻫﻢ‬
‫ﺟﻤﻌﻨﺪ )أﻟﻒ( ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻋـﺪاد ﭼﻬﺎر ﮔﺎﻧﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ -‬ﯾﮏﻫﺎ‪ -‬دهﻫﺎ‪ -‬ﺻﺪﻫﺎ‪ -‬و ﻫﺰارﻫﺎ‪ -‬و ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ اﻋﺪاد ﺑﻪ ﻫﺰار ﻣﯽرﺳـﻨﺪ ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﻬﻢ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪاﻧﺪ و ﻗﺒﻞ از‬
‫ﻫﺰار اﻋﺪاد ﻣﮑّﺮر‬
‫__________________________________________________‬
‫اﯾﻦ ﻗـﺪرت ﻟا ﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻨـﮓ زدﮔـﺎن ﻣـﺎ ﺑﻪ ﻋﺰﯾﺰان ﻣـﺎ ﮐﻪ آواره ﺷﺪهاﻧـﺪ از ﻣﺤـّﻞ ﺧﻮدﺷﺎن‪ ،‬ﻗـﺪرت ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﺎرﺳﺎﺋﯿﻬﺎ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ زﺣﻤﺖﻫﺎ و ﮐﻤﺒﻮدﻫﺎ اﯾﺴـﺘﺎدﮔﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ -‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﮐﻤﮏ ﮐﺎر ﺑﺎﺷـﻨﺪ و اﯾﻦ ﻗﺪرت اﻟﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺟﻮاﻧﺎن را وادار ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﺑﻨﯿﺎد ﻣﺴﺘﻀـﻌﻔﯿﻦ ﺑﺨﺪﻣﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷـﯿﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻠّﺖ را ﺧﺪاي ﺗﺒﺎرك‪ ،‬و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺎ دﺳﺖ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺧﻮدش و ﺑﺎ‬
‫ﻗـﺪرت ﮐـﺎﻣﻠﻪ ﺧﻮدش ﻗﺪرﺗﻤﻨـﺪ و ﻣﺘﺤّﻮل ﮐﺮد ﺑﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬـﺎي اﻟﻬﯽ«‪ .‬ﺗﻤﺎم از آﯾﻪ )ﻟَْﻮ َأﻧ َْﻔﻘَْﺖ ﻣﺎ ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض ‪ /63 -...‬اﻧﻔﺎل( ﺑﺨﻮﺑﯽ روﺷﻦ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﻘﻼـب و ﻧﻬﻀﺖ اﺳـﻼم ﭼﻪ در زﻣـﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( و ﭼﻪ ﺑﻌـﺪﻫﺎ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ اﻗﺘﺼﺎد و ﻣﺎّدﯾﺎت ﯾﺎ ﺟﺒﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﻧﺒﻮده و‬
‫ﺑﺮاي رﺳـﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﺎل و ﻣﺘﺎع و رﻓﺎه ﭘﯽرﯾﺰي و ﮔﺴﺘﺮش ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺤّﻮل و اﻧﻘﻼﺑﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ اﻧﺒﯿﺎء ﺑﻮﯾﮋه دﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﺎ ﺗﺄﯾﯿﺪ اﻟﻬﯽ‪ ،‬و از ﺧﻮاﺳﺖ و اﺗّﺤﺎد ﻣﺮدم ﺑﺎ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪاي آﻏﺎز‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﺮا ﺑﻪ ﭘﯿﺮوزي ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و‬
‫ﺗﺄﯾﯿـﺪﺷﺎن ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑـﺪون ﺗﺄﯾﯿـﺪ ﺧـﺪاﺋﯽ‪ ،‬ﺗﺤّﻮل و اﻧﻘﻼـب ﯾـﮏ ﻗﻮم و ﺟﺎﻣﻌﻪ )ﻧﻪ ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺨﺼﻮص( اﻣﮑﺎن ﻧﺎﭘـﺬﯾﺮ اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ُ) :‬ﻫَﻮ ﻟا ﱠِﺬي َأﯾﱠَﺪَك ﺑ َِﻨْﺼِﺮِه َو ﺑ ِﺎﻟ ُْﻤْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ‪ /62 -‬اﻧﻔﺎل( و ﯾﺎ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﺒﺎرﮐﻪ ﮐﻪ )ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ﻻ ﯾَُﻐﯿﱢُﺮ ﻣﺎ ﺑ َِﻘْﻮٍم َﺣﺘﱠﯽ ﯾَُﻐﯿﱢُﺮوا ﻣﺎ ﺑ َِﺄﻧ ُْﻔِﺴـ ِﻬْﻢ‪/11 -‬‬
‫رﻋﺪ( ﮐﻪ اراده ﻣّﻠﺘﻬﺎ ﺑﺎ رﻫﺒﺮي اﻟﻬﯽ و ﺗﺄﯾﯿﺪي ﺧﺪاي‪ ،‬ﺳﻪ رﮐﻦ اﺳﺎﺳﯽ و ﺿﺎﻣﻦ ﭘﯿﺮوزي اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋـّﺪهاي ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻧﺎﻣﯿـﺪن )أﻟﻒ( ﺑﻪ ﻋـﺪد ﻫﺰار ﺑﺮاي اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺳـﺮ آﻏﺎز ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷـﺪن اﻋﺪاد اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ -‬آﻟﻔﺖ اﻟّﺪراﻫﻢ‪-‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺻﺪﻫﺰار درﻫﻢ رﺳﯿﺪم‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬ﻣﺄﯾﺖ‪ -‬ﺑﻪ ﺻﺪ درﻫﻢ رﺳﯿﺪم و‪ -‬آﻟﻔﺖ‪ -‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬آﻣﺄت‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )اﻟﮏ( ]اﻟﮏ ‪ ... :‬ص ‪185 :‬‬
‫اﻟﻤﻼـﺋﮑﻪ و ﻣﻠـﮏ‪ ،‬اﺻـﻠﺶ از‪ -‬ﻣﺄﻟـﮏ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻫﻢ ﻣﻘﻠﻮب از ﻣﻸـك و‪ -‬اﻟﻤﺄﻟﮏ و اﻟﻤﺄﻟﮑـﮥ و اﻷﻟﻮك‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺎم و رﺳﺎﻟﺖ‪ ،‬و‬
‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﻓﻌﻞ اﻟﮑﻨﯽ‪ -‬ﺑﻤﻌﻨﯽ ﭘﯿﻐﺎم ﻣﺮا ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﺎن و اﺑﻼغ ﮐﻦ‪.‬‬
‫ﻣﻼـﺋﮑﻪ‪ -‬ﺑﺮ ﻣﻔﺮد و ﺟﻤﻊ ﻫﺮ دو اﻃﻼـق ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪) :‬اﻟﻠﱠُﻪ َﯾـْﺼ َﻄِﻔﯽ ﻣَِﻦ اﻟ َْﻤﻼﺋِـَﮑ ِﮥ ُرُﺳـ ًﻠﺎ‪ /75 -‬ﺣـّﺞ( )از ﻣﻼﺋﮑﻪ‬
‫رﺳﻮﻻﻧﯽ ﺑﺮ ﻣﻦ ﮔﺰﯾﻨﺪ( ﺧﻠﯿﻞ اﺑﻦ اﺣﻤﺪ »‪ «1‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﻟﻤﺄﻟﮑﮥ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺎم و رﺳﺎﻟﺖ زﯾﺮا ﭘﯿﺎم ﺷﻔﺎﻫﯽ اﺳﺖ ﺑﺎ دﻫﺎن اﻧﺠﺎم‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺑﻮ ﻋﺒـﺪ اﻟّﺮﺣﻤﻦ ﺧﻠﯿﻞ اﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﭘﯿﺸﻮاي ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﻋﺮوض و ﺑﺤﻮر ﺷـﻌﺮي را ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻣﺘﻮﻟّﺪ ﻗﺮن‬
‫اّول ﻫﺠﺮي اﺳﺖ‪ ،‬داﻧﺸـﻤﻨﺪي زاﻫـﺪ‪ ،‬ﻓﺎﺿﻞ‪ ،‬ﺣﮑﯿﻢ‪ ،‬ادﯾﺐ‪ ،‬ﻋﺎﺑـﺪ و ﻣﺘﻮاﺿﻊ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از‪ -‬ﺻـﺤﺎﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( و اﺋّﻤﻪ اﻃﻬﺎر )ع( و ﯾﺎران‬
‫راﺳﺘﯿﻨﺸﺎن ﮐﺴﯽ ﻣّﺘﻘﯽﺗﺮ از ﺧﻠﯿﻞ را ﺳﺮاغ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺷﺎﮔﺮداﻧﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﻠﯿﻞ در ﺑﺼـﺮه ﮔﺎﻫﯽ ﻗﺪرت دو ﻓﻠﻮس ﻧﺪاﺷﺖ و ﺷﺎﮔﺮدان وي در اﺛﺮ ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت او در ﺗﻨّﻌﻢ ﻣﯽزﯾﺴـﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫در ﺑﺎره روﺣّﯿﻪ ﻗﻨﺎﻋﺖ و ﭘﺎرﺳﺎﺋﯽ او ﮔﻮﯾﻨﺪ روزي ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺣﺎﮐﻢ اﻫﻮاز ﮐﺴﯽ را ﻧﺰد او ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ اوﻻد ﺧﻮد را از‬
‫وي درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮد ﭘﺲ ﺧﻠﯿﻞ ﻣﻘـﺪاري ﻧﺎن ﺧﺸﮏ ﭘﯿﺶ ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﻓﺮﺳـﺘﺎد و ﭘﯿﻐﺎم داد ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ اﯾﻦ ﻣﻘﺪار روزي را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﺷﯿﻮه ﻗﻨﺎﻋﺖ ﺣﺎﺟﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪارم‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﺼـﺮﯾﺢ اﺑﻦ اﺑﯽ داود و اﺑﻦ ادرﯾﺲ‪ ،‬ﺧﻠﯿﻞ از اﮐﺎﺑﺮ ﻣﺠﺘﻬـﺪﯾﻦ اﻣﺎﻣّﯿﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬او اﺳـﺘﺎد ﺳـﯿﺒﻮﯾﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻮﯾﻨـﺪ در ﻣّﮑﻪ ﻣﻌّﻈﻤﻪ دﻋﺎ‬
‫ﮐﺮد و از درﮔﺎه ﺧﺪاي ﻣﻮّﻓﻘﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ را درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺑﯿﺴﺎﺑﻘﻪ ﺑﻮده و ﭘﯿﺶ از او ﮐﺴـﯽ ﺑﺮ آن ﻋﻠﻢ ﺳﺒﻘﺖ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ دﻋﺎي او‬
‫ﺑﻬـﺪف اﺟﺎﺑﺖ رﺳـﯿﺪ و ﺑﻌـﺪ از ﻣﺮاﺟﻌﺖ از ﻣّﮑﻪ ﺑﺎب ﻋﻠﻢ ﻋﺮوض ﺑﺮ او ﻣﻔﺘﻮح ﮔﺮدﯾـﺪ و اﯾﻦ ﻋﻠﻢ را اﺧﺘﺮاع ﮐﺮد ﺑﻄﻮرﯾﮑﻪ ﺟﺎﻣﯽ ﺷﺎﻋﺮ‬
‫ﻣﻌﺮوف ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﻠﯿﻞ اّوﻟﯿﻦ واﺿﻊ ﺗﺸﺪﯾﺪ و ﻫﻤﺰه و ﻣﻌّﻤﺎ ﺑﻮده و ﻧﯿﺰ اّوﻟﯿﻦ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻟﻐﺖ ﻋﺮب را در ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻨﺎم )اﻟﻌﯿﻦ( ﺿﺒﻂ‬
‫و ﺗﻤـﺎﻣﯽ اﻟﻔـﺎظ آن زﺑـﺎن و ﻗﻮاﻋـﺪ و اﺣﮑـﺎم آﻧﻬـﺎ را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﺮوف ﺗﻬّﺠﯽ ﺗـﺪوﯾﻦ ﻧﻤﻮد ﻟﯿﮑﻦ اﺳـﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ اﻟﻔﺒـﺎء را ﻣﻄـﺎﺑﻖ روﯾﻪ‬
‫ﻫﻨﺪوان در زﺑﺎن ﺳﺎﻧﺴـﮑﺮﯾﺖ ﺑﺎﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ )ع‪ -‬ح‪ -‬ه‪ -‬خ‪ -‬غ‪ -‬ق‪ -‬ك‪ -‬ج‪ -‬ش‪ -‬ص‪ -‬ض‪ -‬س‪ -‬ر‪ -‬ط‪ -‬د‪ -‬ت‪ -‬ظ‪ -‬ذ‪ -‬ث‪ -‬ز‪ -‬ل‪-‬‬
‫ن‪ -‬ف‪ -‬م‪ -‬وا‪ -‬ي( ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳـﺖ و ﻧـﺎم ﮐﺘـﺎﺑﺶ را ﻫـﻢ از ﺣﺮوف اّول ﻫﻤﯿـﻦ اﻟﻔﺒـﺎء ﮐﻪ )ع( اﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬اّﻣـﺎ ﻣﺘﺄّﺳـ ﻔﺎﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب‬
‫ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ و ﮔﺮاﻧﻘﺪر ﻣﻔﻘﻮد اﻻﺛﺮ اﺳﺖ و ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮔﺮاﻧﻘﺪرش )ﺗﺒﯿﺎن( اﻗﻮال ﺧﻠﯿﻞ و ﻗﺴﻤﺖ زﯾﺎدي از‬
‫ﻟﻐﺎت ﮐﺘﺎب اﻟﻌﯿﻦ را در ذﯾﻞ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻟﻐﺎت در ﺗﻔﺴﯿﺮش ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد« ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬ﻓﺮس ﯾﺄﻟﮏ اﻟﻠّﺠﺎم و ﯾﻌﻠﮏ‪ -‬اﺳﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻟﮕﺎم و دﻫﺎﻧﻪ را در دﻫﺎن ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫( ) )اﻻﻟﻢ( ]اﻻﻟﻢ ‪ ... :‬ص ‪186 :‬‬
‫درد ﺷﺪﯾﺪ‪ -‬أﻟﻢ‪ ،‬ﯾﺄﻟﻢ‪ ،‬أﻟﻤﺎ‪ -‬ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻠﺶ آﻟﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﻓِﺈﻧﱠُﻬْﻢ َﯾْﺄﻟَُﻤﻮَن َﮐﻤﺎ َﺗْﺄﻟَُﻤﻮَن‪ /104 -‬ﻧﺴﺎء(‪ -‬اﯾﺸﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺎ دردﻧﺎك ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و‪ -‬آﻟﻤﺖ ﻓﻼﻧﺎ ﺑﺪردش آوردم‪ ،‬ﻋﺬاب‬
‫اﻟﯿﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺬاﺑﯽ درد آور‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )ﻟَْﻢ َﯾْﺄﺗُِﮑْﻢ‬
‫‪ /130 -‬اﻧﻌﺎم( اﻟﻒ اﺳﺘﻔﻬﺎم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ )ﻟﻢ( در آﻣﺪه اﺳﺖ ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ از رﯾﺸﻪ أﻟﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫( ) )إﻟﻪ( ]إﻟﻪ ‪ ... :‬ص ‪186 :‬‬
‫اﻟﻠّﻪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﺻﻞ اﻟﻠّﻪ‪ -‬إﻟﻪ اﺳﺖ ﻫﻤﺰهاش ﺣﺬف ﺷﺪه‪ ،‬و )اﻟﻒ‪ -‬ﻻزم( ﺑﺮ ﺳﺮ آن در آﻣﺪه و ﻣﺨﺼﻮص ﺑﺎرﯾﺘﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻮدن واژه )اﻟّﻠﻪ( ﺑﻪ ﺑﺎرﯾﺘﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫)َﻫْﻞ َﺗْﻌَﻠُﻢ ﻟَُﻪ َﺳِﻤﯿ‪‬ﺎ‪ /65 -‬ﻣﺮﯾﻢ( ﯾﻌﻨﯽ آﯾﺎ ﻧﺎﻣﯽ ﺑﺮاي او ﻣﯽداﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﻧﺎم‪ ،‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻪ‪ -‬ﻧﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻣﻌﺒﻮدي و ذاﺗﯽ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬
‫__________________________________________________‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ در زﻣﺎن ﺷـﯿﺦ ﻃﻮﺳـﯽ ﮐﺘﺎب ﺧﻠﯿﻞ وﺟﻮد داﺷـﺘﻪ اﻣﯿـﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺴـﺨﻪ ﺧّﻄﯽ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻌﺪﻫﺎ ﯾﺎﻓﺖ ﺷﻮد‪ ،‬در ﺑﺎره ﻣﻘﺎم‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ )ع( از او ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﮔﻔﺖ »ﭼﻪ ﮔﻮﯾﻢ در ﺣّﻖ ﻣﺮدي ﮐﻪ دوﺳﺘﺎن از ﺧﻮف و دﺷﻤﻨﺎن از ﺣﺴﺎدت ﻣﻨﺎﻗﺐ او را ﮐﺘﻤﺎن ﮐﺮدﻧﺪ‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ آﻧﻘﺪر از ﻓﻀﺎﺋﻠﺶ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺷـﺮق و ﻏﺮب ﻋﺎﻟﻢ را ﻣﻤﻠّﻮ ﮔﺮداﻧﯿﺪ« و ﺑﺎز از او ﭘﺮﺳـﯿﺪﻧﺪ ﭼﺮا ﻣﺮدم ﻋﻠﯽ )ع( را ﺑﺎ آﻧﻬﻤﻪ‬
‫ﻗﺮاﺑﺖ ﺑـﺎ ﺣﻀـﺮت رﺳـﺎﻟﺖ )ص( و ﻣﻘﺎﻣـﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﺑﯿﻨﻬـﺎﯾﺖ ﮐﻪ داﺷـﺘﻪ و زﺣﻤـﺎت ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهاي ﮐﻪ در اﻋﻼي ﮐﻠﻤﻪ ﺣّﻖ ﻣﺘﺤّﻤﻞ ﺑﻮده‬
‫ﺗﺮك ﮐﺮده ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﭘﯿﻮﺳـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ داد »ﭼﻮن ﻧﻮر او ﺑﺮ ﻧﻮر دﯾﮕﺮان ﻏﺎﻟﺐ و ﺻـﻔﻮت او ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﮐﺲ در ﻫﺮ ﻣﻮرد ﻓﺎﺋﻖ ﺑﻮده و ﻣﺮدم‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻬﻢ ﺷﮑﻞ و ﻣﺠﺎﻧﺲ ﺧﻮدﺷﺎن ﻣﺎﯾﻞﺗﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﯾﺎﻗﻮت ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬او ﺑﻪ ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷﺖ‪ -‬اﺑﻠﻎ ﺳـﻠﯿﻤﺎن اﻧّﯽ ﻋﻨﻪ ﻓﯽ ﺳﻌﮥ‪ -‬و ﻓﯽ ﻏﻨﯽ ﻏﯿﺮ اﻧّﯽ ﻟﺴﺖ ذا ﻣﺎل‪ ،‬و اﻟﻔﻘﺮ ﻓﯽ اﻟّﻨﻔﺲ ﻻ ﻓﯽ‬
‫اﻟﻤﺎل ﺗﻌﺮﻓﻪ‪ -‬و ﻣﺜﻞ ذاك اﻟﻐﻨﯽ ﻓﯽ اﻟّﻨﻔﺲ ﻻ اﻟﻤﺎل‪.‬‬
‫ﭘﺪرش اﺣﻤﺪ از اﺻـﺤﺎب ﺣﻀـﺮت ﺻﺎدق )ع( ﺑﻮده و او اّوﻟﯿﻦ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻬﻤﯿﻦ اﺳﻢ ﯾﻌﻨﯽ اﺣﻤﺪ ﻣﻮﺳﻮم ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬وﻓﺎﺗﺶ در ﺣﺪود ‪ 160‬ﻫﺠﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﻌﺮ ﺧﻠﯿﻞ اﯾﻨﺴﺖ‪:‬‬
‫ﺑـﻪ ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﺣـﺎﮐﻢ اﻫـﻮاز ﺑﮕـﻮ ﻣـﻦ از او ﺑﯽﻧﯿـﺎزم ﻓﻘـﻂ ﻣـﺎل و ﺛﺮوت ﻧـﺪارم‪ ،‬ﻓﻘﺮ در ﻧﻔﺲ و ﺷﺨﺼـّﯿﺖ ﻓﻘﺮا اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ در ﻣـﺎل و ﺛﺮوت‬
‫ﺑﯽﻧﯿﺎزي ﻣﻦ در ﻧﻔﺲ و روح ﻣﻦ اﺳﺖ ﻧﻪ در ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة ﺳﯿﻮﻃﯽ ج ‪ ،561 /1‬رﯾﺤﺎﻧﮥ اﻻدب ﻣّﺪرس ﺗﺒﺮﯾﺰي ‪ ،121 /5‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء ﯾﺎﻗﻮت ‪.182 /4‬‬
‫را ﻧﯿﺰ آﻟﻬﻪ ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﻮرﺷﯿﺪ را ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺒﻮد ﺧﻮﯾﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و‪ -‬أﻟﻪ ﻓﻼن ﯾﺎ ﻟﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﺮد و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬ﺗﺄﻟّﻪ‪-‬‬
‫ﺑﻬﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ در ﺑﺎره ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﻌﺒﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺑﺎز ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه )اﻟّﻠﻪ( از )أﻟﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺘﺤّﯿﺮ و ﺳـﺮﮔﺮدان ﺷـﺪ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و اﯾﻦ وﺟﻪ ﺗﺴـﻤﯿﻪ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺗﺤّﯿﺮ‪ ،‬از اﺷﺎرهاي ﮐﻪ اﻣﯿﺮ ﻟا ﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‬
‫)ع( در ﺻـﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺧﺬ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ »ﮐّﻞ دون ﺻﻔﺎﺗﻪ ﺗﺤﺒﯿﺮ اﻟّﺼﻔﺎت و ﺿّﻞ ﻫﻨﺎك ﺗﺼﺎرﯾﻒ اﻟّﻠﻐﺎت« )ﺷﮑﻮه و‬
‫زﯾﺒﺎﺋﯽ ﻫﺮ ﺻـﻔﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺎدون ﺻـﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ ،‬از رﺳـﯿﺪن ﺑﻪ او ﺳﺮﮔﺸـﺘﻪ و ﻧﺎﺗﻮان و در وﺻﻒ ﺻـﻔﺎﺗﺶ‪ ،‬ﮐﻠﻤﺎت و ﻣﺸّﺘﻘﺎت ﻫﺮ‬
‫ﮐﻠﻤﻪ و زﺑﺎن‪ ،‬ﻧﺎﻗﺺ و ﻧﺎرﺳﺎ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﺑﻨﺪه ﻫﺮ ﭼﻪ در ﺻـﻔﺎت ﺧﺪاي ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ‪ ،‬ﺷﮑﻮه و ﻋﻈﻤﺘﺶ او را ﻣﺘﺤّﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻟﻬﺬا رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺗﻔﮑّﺮوا ﻓﯽ آﻻء اﻟّﻠﻪ و ﻻ‬
‫ﺗﻔّﮑﺮوا ﻓﯽ اﻟّﻠﻪ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ در ﺻﻔﺎﺗﺶ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ و در ذاﺗﺶ ﻣﯿﻨﺪﯾﺸﯿﺪ‪«1» .‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﺻﻞ و رﯾﺸﻪ )اﻟﻠّﻪ(‪ -‬وﻻه‪ -‬اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ ﺣﺮف )و( ﺑﻬﻤﺰه ﺗﺒﺪﯾﻞ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻫﻤﻪ ﺷـﻌﺮاء و أدﺑـﺎء و ﺣﮑﻤـﺎء در ﺑﺎره درك و ﻓﻬﻢ ﺻـﻔﺎت ﺧـﺪاي اﻧﺪﯾﺸـﯿﺪه و ﺣﻘﺎﯾﻘﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﺷـﯿﺦ ﺳـﻌﺪي ﻋﻠﯿﻪ‬
‫اﻟّﺮﺣﻤﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در دﯾﺒﺎﭼﻪ ‪ 70‬ﺑﯿﺘﯽ ﺑﻮﺳﺘﺎﻧﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺟﻬﺎن ﻣّﺘﻔﻖ ﺑﺮ اﻟﻬّﯿﺘﺶ ﻓﺮو ﻣﺎﻧﺪه در ﮐﻨﻪ ﻣﺎﻫّﯿﺘﺶ‬
‫ﺑﺸﺮ ﻣﺎوراء ﺟﻼﻟﺶ ﻧﯿﺎﻓﺖ ﺑﺼﺮ ﻣﻨﺘﻬﺎي ﮐﻤﺎﻟﺶ ﻧﯿﺎﻓﺖ‬
‫ﻧﻪ ﺑﺮ اوج ذاﺗﺶ ﭘﺮد ﻣﺮغ و ﻫﻢ ﻧﻪ ﺑﺮ ذﯾﻞ وﺻﻔﺶ رﺳﺪ دﺳﺖ ﻓﻬﻢ‬
‫در اﯾﻦ ورﻃﻪ ﮐﺸﺘﯽ ﻓﺮو ﺷﺪ ﻫﺰار ﮐﻪ ﭘﯿﺪا ﻧﺸﺪ ﺗﺨﺘﻪاي ﺑﺮ ﮐﻨﺎر‬
‫ﭼﻪ ﺷﺒﻬﺎ ﻧﺸﺴﺘﻢ در اﯾﻦ ﻓﮑﺮ ﮔﻢ ﮐﻪ دﻫﺸﺖ ﮔﺮﻓﺖ آﺳﺘﯿﻨﻢ ﮐﻪ ﻗﻢ‬
‫ﻣﺤﯿﻂ اﺳﺖ ﻋﻠﻢ ﻣﻠﮏ ﺑﺮ ﺑﺴﯿﻂ ﻗﯿﺎس ﺗﻮ ﺑﺮ وي ﻧﮕﺮدد ﻣﺤﯿﻂ‬
‫ﻧﻪ ادراك ﺑﺮ ﮐﻨﻪ ذاﺗﺶ رﺳﺪ ﻧﻪ ﻓﮑﺮت ﺑﻪ ﻏﻮر ﺻﻔﺎﺗﺶ رﺳﺪ‬
‫ﺗﻮان در ﺑﻼﻏﺖ ﺑﻪ ﺳﺒﺤﺎن رﺳﯿﺪ ﻧﻪ در ﮐﻨﻪ ﺑﯽﭼﻮن ﺳﺒﺤﺎن رﺳﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺧﺎﺻﺎن در اﯾﻦ ره ﻓﺮس راﻧﺪﻧﺪ ﺑﻼ اﺣﺼﯽ از ﺗﮏ ﻓﺮو ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺤﺮ ﺟﺰ ﻣﺮد ﺳﺎﻋﯽ ﻧﺮﻓﺖ ﮔﻢ آن ﺷﺪ ﮐﻪ دﻧﺒﺎل راﻋﯽ ﻧﺮﻓﺖ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ از اﯾﻦ راه ﺑﺮﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺮﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﺧﻼف ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮐﺴﯽ ره ﮔﺰﯾﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﻧﺨﻮاﻫﺪ رﺳﯿﺪ‬
‫ﻣﭙﻨﺪار ﺳﻌﺪي ﮐﻪ راه ﺻﻔﺎ ﺗﻮان رﻓﺖ ﺟﺰ در ﭘﯽ ﻣﺼﻄﻔﯽ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ آﺑﺸﺨﻮر و ﺳﺮ ﭼﺸﻤﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﺗﻔّﮑﺮ ﻋﺮﻓﺎء و ﺣﮑﻤﺎي اﻟﻬﯽ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮي و ]‪[...‬‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺗﺴـﻤﯿﻪاش از‪ -‬وﻻه‪ -‬ﺑﻪ اﻟّﻠﻪ از اﯾﻨﺠﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻣﺨﻠﻮق و آﻓﺮﯾﺪهاي در راه او و اﻟﻪ ﭘﺮ ﺷﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺗﺴـﺨﯿﺮ و‬
‫ﻣﺠﺬوب ﺑﻮدﻧﺸﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻤﺎدات و ﺣﯿﻮاﻧﺎت و ﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﺴـﺨﯿﺮ ﺑﻮدن و داﺷـﺘﻦ اراده ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬و از اﯾﻨﺠﻬﺖ ﺑﻌﻀﯽ از ﺣﮑﻤﺎء‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ )ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺤﺒﻮب ﺗﻤﺎم اﺷـﯿﺎء اﺳﺖ و ﻫﻤﻪ ﻣﺴﺨّﺮ اوﯾﻨﺪ« و ﺑﺮ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻗﺮآن دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ )َو ِإْن ﻣِْﻦ َﺷْﯽٍء ِإﻟ ﱠﺎ ﯾَُﺴﺒﱢُﺢ‬
‫ﺑ َِﺤْﻤِﺪِه َو ﻟِﮑْﻦ ﻻ َﺗْﻔَﻘُﻬﻮَن َﺗْﺴﺒِﯿَﺤُﻬْﻢ »‪-«1‬‬
‫__________________________________________________‬
‫رواﯾﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﺋّﻤﻪ اﻃﻬﺎر )ع( ﻧﻘﻞ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﻠﯽ )ع( در ﺧﻄﺒﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ در ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻄﻠﺐ ﻓﻮق ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ »اﻟﺤﻤﺪ ﻟﻠّﻪ اﻟّﺬي ﻻ ﯾﺒﻠﻎ ﻣﺪﺣﺘﻪ اﻟﻘﺎﺋﻠﻮن ‪«...‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺟﻤﻼﺗﯽ از ﺧﻄﺒﻪ‪ :‬ﺳـﭙﺎس و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪاﺋﯽ را ﺳﺰاﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﻨﻮران درﯾﺎي ﺳﺨﻨﻮري ﺑﻪ ﺳﺎﺣﻞ ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎﯾﺶ ﻧﺮﺳﯿﺪه‬
‫و ﺷﻤﺎرﺷﮕﺮان ﻓﻀﻠﺶ از ﻋﻬﺪه آﻣﺎر ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﯽﺣﺴﺎﺑﺶ ﺑﺮﻧﯿﺎﻣﺪهاﻧﺪ و ﭘﻮﯾﻨﺪﮔﺎن راﻫﺶ ﺣّﻖ ﺷﻨﺎﺳﺎﺋﯿﺶ أدا ﻧﻨﻤﻮده‪.‬‬
‫آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫّﻤﺖﻫﺎي ژرﻓﻨﮕﺮ از درﮐﺶ ﻋﺎﺟﺰ و ﻏّﻮاص اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﻓﮑﺮت از رﺳـﯿﺪن ﺑﻪ ﮐﻨﻪ وﺟﻮدش ﻧﺎﺗﻮان و ﻗﺎﺻﺮ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﺻﻔـﺎت ﻻـ ﯾﺰاﻟﺶ ﺣـّﺪي اﺳﺖ و ﻧﻪ زﻣـﺎن و ﻣﮑـﺎن را اﻣﮑﺎن ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺗﻮﺻـﯿﻔﺶ ﻓﺮاﻫﻢ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮدات ﭘﻬﻨﻪ ﮔﯿﺘﯽ را ﺑﺎ ﻗـﺪرت ﺧﻠّﺎﻗﯿﺖ و‬
‫إﺑﺪاع ﺑﺮ ﻓﻄﺮﺗﺸﺎن آﻓﺮﯾﺪ و ﻧﺴﯿﻢ ﺟﺎﻧﺒﺨﺶ ﺣﯿﺎت و ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬را در ﺳﺮاﺳﺮ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺑﺎ ﺑﻌﺪي ﺑﻪ ﻓﺮاﺧﻨﺎي ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﮕﺴﺘﺮاﻧﯿﺪه‪ ،‬ﺻﺨﺮهﻫﺎ و‬
‫ﮐﻮﻫﻬﺎي ﻋﻈﯿﻢ و ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ را ﺑﺮ ﺳﻄﺢ زﻣﯿﻦ ﭼﻮن ﺳﺘﻮﻧﻬﺎي ﺑﺎ ﻋﻈﻤﺖ اﺳﺘﻮار ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺣّﺪ و ﮐﻤﺎل ﻣﻌﺮﻓﺘﺶ اﯾﻤﺎن و ﺗﺼﺪﯾﻖ ﺑﻪ اوﺳﺖ و ﺷـﻨﺎﺳﺎﺋﯿﺶ ﺳﺮ آﻏﺎز ﺷﺮﯾﻌﺖ و دﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻈﻤﺖ و اوج اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﻟّﻠﻪ‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪاي ﺗﻮﺣﯿﺪي‬
‫اﺳﺖ و رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻗﻠّﻪ ﭘﺮﺷﮑﻮه ﺗﻮﺣﯿﺪ اﺧﻼص و ﭘﺎﮐﺪﻟﯽ‪ ،‬ﺗﺎ ﺗﻮ ﺑﺘﻮاﻧﯽ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻠﻮص و ﺻﻤﯿﻤّﯿﺘﯽ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم وﺟﻮدت او را ﺑﯿﺎﺑﯽ‪.‬‬
‫)‪ -(1‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﯿﺦ ﺳﻌﺪي ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺮﺣﻤﻪ‪:‬‬
‫ﺗﺴﺒﯿﺢ ﮔﻮي او ﻧﻪ ﺑﻨﯽ آدﻣﻨﺪ و ﺑﺲ ﻫﺮ ﺑﻠﺒﻠﯽ ﮐﻪ زﻣﺰﻣﻪ ﺑﺮ ﺷﺎﺧﺴﺎر ﮐﺮد‬
‫و ﯾﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺎﻋﺮ دﯾﮕﺮ‪:‬‬
‫ﻫﺮ ﮔﯿﺎﻫﯽ ﮐﻪ از زﻣﯿﻦ روﯾﺪ وﺣﺪه ﻻ اﻟﻪ ﻫﻮ ﮔﻮﯾﺪ‬
‫اّﻣﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﻔﺴﯿﺮ )ﻻ َﺗْﻔَﻘُﻬﻮَن َﺗْﺴﺒِﯿَﺤُﻬْﻢ‪ /44 -‬اﺳﺮاء( ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻼل اﻟّﺪﯾﻦ ﻣﻮﻟﻮي ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺮﺣﻤﻪ ﺳﺮوده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ذّرات زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎن ﺑﺎ ﺗﻮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ روزان و ﺷﺒﺎن‬
‫ﻣﺎ ﺳﻤﯿﻌﯿﻢ و ﺑﺼﯿﺮﯾﻢ و ﻫﺸﯿﻢ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻧﺎﻣﺤﺮﻣﺎن ﻣﺎ ﺧﺎﻣﺸﯿﻢ‬
‫از ﺟﻤﺎدي ﺳﻮي ﺟﺎن ﺟﺎن ﺷﻮﯾﺪ ﻏﻠﻐﻞ اﺟﺰاي آﻧﺎن ﺑﺸﻨﻮﯾﺪ‬
‫ﺗﺎ ﺷﻤﺎ ﺳﻮي ﺟﻤﺎدي ﻣﯽروﯾﺪ ﻣﺤﺮم ﺟﺎن ﺟﻤﺎدات ﮐﯽ ﺷﻮﯾﺪ‬
‫آري اﮔﺮ ﺣﺮﮐﺖ و رﺷﺪ آرام ﺑﺮﮔﻬﺎي زﯾﺒﺎي ﺑﻨﻔﺸﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺮﻧّﻢ ﺑﻠﺒﻼن ﺑﺮ ﮔﻠﻬﺎ زﻣﺰﻣﻪ ﻧﺴـﯿﻢ ﺻـﺒﺤﮕﺎﻫﯽ‪ ،‬آواي ﻏﻮﮐﺎن در ﺻﺤﺮا‪ ،‬آﻫﻨﮓ‬
‫دﻟﻨﺸـﯿﻦ رﯾﺰش ﺑﺎراﻧﻬﺎي ﺑﻬﺎري‪ ،‬ﺳـﻘﻮط ﻣﻼﯾﻢ داﻧﻪﻫﺎي ﭘﻨﺒﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮﻓﻬﺎ‪ ،‬آواء و ﻏﻮﻏﺎي ﺣﺮﮐﺖ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻬﺎ در ﺣﺎل ﺷﮑﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪن اﺗﻤﻬﺎ‪،‬‬
‫ﮔﻮش دل ﻓﺮا دﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺣﻘﯿﻘﺖ‪،‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه ﮐﻪ اﺻﻞ واژه )اﷲ(‪ -‬ﻻه‪ ،‬ﯾﻠﻮه‪ ،‬ﻟﯿﺎﻫﺎ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ از‪ ،‬ﻧﻈﺮﻫﺎ ﭘﻮﺷـﯿﺪه ﺷـﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ در آﯾﻪ )ﻻ ﺗُـْﺪِرُﮐُﻪ اﻟ َْﺄﺑ ْﺼﺎُر َو ُﻫَﻮ‬
‫ﯾُْﺪِرُك اﻟ َْﺄﺑ ْﺼﺎَر‪ /3 -‬اﻧﻌﺎم( اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻃﻨﯽ ﺑﻮدن اﻟّﻠﻪ را آﯾﻪ )َو اﻟﱠﻈﺎِﻫُﺮ َو اﻟ ْﺒﺎِﻃُﻦ »‪ /3 -«1‬ﺣﺪﯾﺪ( اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ واژه )اﻟﻪ( در ﻣﻌﻨﯽ اﻟﻠّﻪ‪ -‬اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺟﻤـﻊ ﺑﺴـﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﻌﺒﻮدي ﺳﻮاي او ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اّﻣـﺎ ﺑﺎﻋﺘﻘـﺎد اﻋﺮاب ﻣﻌﺒﻮدات دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻟﺬا اﯾﻦ واژه ﺑﻪ ﺻﻮرت )اﻵﻟﻬﻪ( ﺟﻤﻊ ﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬أْم ﻟَُﻬْﻢ آﻟ َِﻬٌﮥ َﺗْﻤَﻨُﻌُﻬْﻢ ﻣِْﻦ ُدوﻧِﻨﺎ‪ /43 -‬اﻧﺒﯿﺎء( و آﯾﻪ )َو َﯾَﺬَرَك َو آﻟ َِﻬَﺘَﮏ‪ /127 -‬اﻋﺮاف( ﮐﻪ‪ -‬إﻻﻫﺘﮏ‪ -‬ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧﺪه‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺒﺎدت ﺗﻮ‪.‬‬
‫و ﺟﻤﻠﻪ‪ -‬اﻻه أﻧﺖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي ﺧﺪا ﮐﻪ ﯾﮏ )ﻻﻣﺶ( ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ در اﺻﻞ و اﻟﻠّﻪ أﻧﺖ‪ -‬ﺑﻮده اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺮا ﺑﺨﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪.‬‬
‫‪) -‬اﻟّﻠُﻬﱠﻢ(‪ -‬در ﺑﺎره اﯾﻦ واژه ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ‪ -‬ﯾﺎ اﻟّﻠﻪ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺠﺎي ﺣﺮف )ي( اّوﻟﺶ دو ﺣﺮف )ﻣﯿﻢ( ﺑﻪ آﺧﺮش اﻓﺰوده ﺷﺪه و‪-‬‬
‫اﻟّﻠﻬّﻢ ﻣﺨﺼﻮص ﺧﻮاﻧﺪن ﺧﺪا اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ‪ -‬اﻟّﻠﻬّﻢ‪ -‬ﺟﻤﻠﻪ‪ -‬ﯾﺎ اﻟّﻠﻪ أّﻣﻨﺎ ﺑﺨﯿﺮ‪ -‬اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺮﮐﯿﺐ‪ -‬ﺣﯿﻬﻼ »‪ «2‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺷﺘﺎب ﮐﻦ‪.‬‬
‫( ) )اﻟﯽ( ]اﻟﯽ ‪ ... :‬ص ‪189 :‬‬
‫ﺣﺮﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﻬـﺎﯾﺖ و ﭘﺎﯾـﺎن ﺟﻬﺎت ﺷﺸـﮕﺎﻧﻪ )ﺑﺎﻻ‪ -‬ﭘﺎﺋﯿﻦ‪ -‬راﺳﺖ‪ -‬ﭼﭗ‪ -‬ﺟﻠﻮ‪ -‬ﻋﻘﺐ( ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و از ﮐﻠﻤﻪ )إﻟﯽ( ﺗﺮﮐﯿﺐ‬
‫أﻟﻮت ﻓﯽ اﻷﻣﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ در آن ﮐﺎر ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﺮدم‪ ،‬ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﮐﺎر را دﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﯾﮏ ﻧﯿﺮو‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﺎﻣﻮس و ﻗﺎﻧﻮن و ﯾﮏ ﻫﺴﺘﯽ و ﯾﮏ ﻧﻮر ﺟﺎﻧﻔﺰا در ﺳﺮاﺳﺮ ﮔﯿﺘﯽ ﺟﺮﯾﺎن دارد ﺗﻮ ﮔﻮﺋﯽ ﺑﺎﯾﻦ ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﺸﻐﻮﻟﻨﺪ‪:‬‬
‫ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ﻫﺴﺖ و ﻫﯿﭻ ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ او وﺣﺪه ﻻ اﻟﻪ اﻟّﺎ ﻫﻮ‬
‫)‪ /44‬اﺳﺮاء(‪.‬‬
‫)‪ (1‬در ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب در ذﯾﻞ واژه )ﺑﻄﻦ( ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ و رواﯾﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ از واژهﻫﺎي )ﺣﯽ( ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺘﺎب ﮐﻦ و )ﻫﻼ( ﮐﻠﻤﻪ ﺗﺤﺮﯾﺾ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﺳﻢ ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ )در ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﺑﻪ ﺳﻮﯾﻢ ﺑﯿﺎ و‬
‫ﺑﺸـﺘﺎب‪ -‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ )ﺣّﯽ ﻋﻠﯽ ﺧﯿﺮ اﻟﻌﻤﻞ( ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺴﻮي ﻧﻤﺎز ﮐﻪ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ ﻋﻤﻞ اﺳﺖ ﺷـﺘﺎب ﮐﻦ ﮐﻠﻤﻪ )ﺣﯿﻬﻼ( ﺑﺮاي ﻣﻔﺮد و ﺟﻤﻊ و‬
‫ﻣﺬّﮐﺮ و ﻣﺆﻧّﺚ ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ -‬ﺣﯿﻬﻞ‪ -‬ﻫﻢ ﻧﺎم درﺧﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﻮهاش ﺗﺮش اﺳﺖ‪.‬‬
‫و‪ -‬أﻟﻮت ﻓﻼﻧﺎ‪ -‬در ﺑﺎره ﻓﻼﻧﯽ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﺮدم‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬ﮐﺴﺒﺘﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬أوﻟﯿﺘﻪ ﮐﺴﺒﺎ‪ -‬در ﮐﺴﺐ و ﮐﺎر ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﺮدم‪ ،‬و ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﻣﺎ اﻟﻮﺗﻪ‬
‫ﺟﻬﺪا‪ -‬در ﺳﻌﯽ و ﮐﻮﺷﺶ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﮑﺮدم و ﺗﻘﺼﯿﺮ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻧﺸﺪم‪ ،‬و‪ -‬ﻣﺎ اﻟﻮﺗﻪ ﻧﺼﺤﺎ‪ -‬از ﻧﺼﯿﺤﺖ و اﻧﺪرز ﺑﻪ او درﯾﻎ ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ )ﻻ َﯾْﺄﻟ ُﻮَﻧُﮑْﻢ َﺧﺒﺎﻟًﺎ‪ /118 -‬آل ﻋﻤﺮان( »‪ «1‬او ﻫﻤﺎن رﯾﺸﻪ و ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ در ﺟﻠﺐ ﺗﺒﺎﻫﯽ و ﻓﺴﺎد ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و آﯾﻪ )َو )ﻻ َﯾْﺄَﺗِﻞ( ُأوﻟ ُﻮا اﻟ َْﻔْﻀِﻞ ﻣِﻨُْﮑْﻢ‪ /22 -‬ﻧﻮر( ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬ﯾﺄﺗﻞ‪ -‬ﺑﺎب اﻓﺘﻌﺎل از أﻟﻮت‪ -‬اﺳﺖ و ﺑﺎز ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ از‪ -‬آﻟﯿﺖ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﻤﺎن و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردم‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﯾﻦ آﯾﻪ در ﺑﺎره اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮرده ﺑﻮد دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﺴـﻄﺢ‪ -‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﭘﺴﺮ ﺧﺎﻟﻪﻫﺎي ﻓﻘﯿﺮش ﺑﺨﺸﺶ و ﮐﻤﮏ ﻧﮑﻨﺪ )ﺗﻔﺼﯿﻞ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ از ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ در ذﯾﻞ واژه اﻓﮏ و در زﯾﺮ ﻧﻮﯾﺴﯽ آن ﺑﯿﺎن ﺷﺪه(‪.‬‬
‫ﻋـّﺪهاي ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﮐﻪ‪ -‬ﺑـﺎب اﻓﺘﻌـﺎل‪ -‬ﮐﻤﺘﺮ از ﺑـﺎب اﻓﻌـﺎل ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬ﺑﻠﮑﻪ از ﻓﻌﻞ‪ -‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ -‬ﮐﺴـﺒﺖ و اﮐﺘﺴـﺒﺖ‪-‬‬
‫ﺻﻨﻌﺖ و اﺻﻄﻨﻌﺖ رأﯾﺖ و ارﺗﺄﯾﺖ‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه »ﻻ درﯾﺖ و ﻻ اﺋﺘﻠﯿﺖ« ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪاي‪.‬‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻌﻨﯽ إﯾﻼء‪ -‬و‪ -‬اﻷﻟّﯿﮥ‪ -‬ﺳﻮﮔﻨﺪي اﺳﺖ ﺑﺮاي ﮐﺎري ﮐﻪ در آن ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻣﯽﺷﻮد از اﯾﻦ روي در ﺷـﺮع‪ -‬إﯾﻼء‪ -‬ﺳﻮﮔﻨﺪي اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ ﻫﻤﺒﺴﺘﺮي ﺷﺪن ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﯿﻔّﯿﺖ و اﺣﮑﺎم آن ﻣﺨﺼﻮص ﮐﺘﺐ ﻓﻘﻬﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َﻓﺎْذُﮐُﺮوا )آﻻَء( اﻟﻠﱠِﻪ‪ /69 -‬اﻋﺮاف( ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺧﺪاي را ﺑﻪ ﯾﺎد آورﯾﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻗﺴﻤﺘﯽ از آﯾﻪ ‪ 118‬ﺳﻮره آل ﻋﻤﺮان اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪) :‬ﯾﺎ َأﱡﯾَﻬﺎ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا ﻻ َﺗﺘﱠِﺨُﺬوا ﺑ ِﻄﺎَﻧًﮥ ﻣِْﻦ ُدوﻧُِﮑْﻢ ﻻ َﯾْﺄﻟ ُﻮَﻧُﮑْﻢ َﺧﺒﺎﻟًﺎ َوﱡدوا ﻣﺎ‬
‫َﻋﻨِﱡﺘْﻢ َﻗْﺪ ﺑََﺪِت اﻟ َْﺒْﻐﻀﺎُء ﻣِْﻦ َأﻓْﻮاِﻫِﻬْﻢ َو ﻣﺎ ﺗُْﺨِﻔﯽ ُﺻُﺪوُرُﻫْﻢ َأْﮐَﺒُﺮ‪َ ،‬ﻗْﺪ ﺑَﯿﱠﻨﱠﺎ ﻟَُﮑُﻢ اﻟ ْﺂﯾﺎِت ِإْن ُﮐﻨْﺘُْﻢ َﺗْﻌِﻘﻠُﻮَن(‪.‬‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ دﺳـﺘﻮر ﻣﺼـﻮﻧّﯿﺖ آور ﺣﮑﻮﻣـﺘﯽ و اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ و ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﺑﺮاي ﻣـﺆﻣﻨﯿﻦ ﺑﻪ اﻟّﻠﻪ و ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪) :‬در ﮐﺎرﻫـﺎي‬
‫اﺻﻮﻟﯽ و ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﺧﻮدﺗﺎن ﮐﺴـﯽ را ﻣﺤﺮم ﻧﺪاﻧﯿﺪ و ﺑﯿﺎري ﻧﻄﻠﺒﯿﺪ زﯾﺮا آﻧﺎن از ﺗﺒﺎﻫﯽ و ﻓﺴﺎد ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺸﻤﺎ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫دوﺳﺖ دارﻧﺪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﺑﻐﺾ و ﮐﯿﻨﻪ و ﻋﺪاوﺗﺸﺎن از ﺑﺲ ﻓﺰون اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ اﻇﻬﺎر ﻧﮑﻨﻨﺪ‬
‫ﯾﺎ ﭘﻨﻬﺎن دارﻧﺪ اّﻣﺎ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ در دﻟﻬﺎﺷﺎن ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺧﻄﺮﻧﺎك و ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎ آﯾﺎت را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﻪ روﺷﻨﯽ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺗﻌّﻘﻞ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻔﺮد آﻻء‪ -‬أﻻ و إﻟﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬أﻧﺎ و إﻧﯽ‪ -‬ﮐﻪ ﻣﻔﺮد‪ -‬آﻧﺎء اﺳﺖ ﺑﻌﻀـﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬در آﯾﻪ )ُوُﺟﻮٌه َﯾْﻮَﻣﺌٍِﺬ ﻧﺎِﺿـ َﺮٌة ِإﻟﯽ َرﺑ ﱢﻬﺎ ﻧﺎِﻇَﺮٌة‪/23 -‬‬
‫ﻗﯿـﺎﻣﻪ( ﻣﻌﻨـﺎﯾﺶ ﻧﮕﺮﯾﺴـﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖﻫـﺎي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻨﻌﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﻧﺘﻈﺎرﺷﺎن اﺳﺖ اﻟﺒّﺘﻪ در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ از ﻧﻈﺮ ﺑﻼﻏﺖ اﺷـﮑﺎل ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺮف )أﻻـ(‪ -‬ﻫﻢ ﺑﺮاي آﻏـﺎز ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ و‪ -‬إﻟّـﺎ‪ -‬ﺑﺮاي اﺳـﺘﺜﻨﺎء وﻟﯽ‪) -‬أوﻻـء(‪ -‬در آﯾﻪ )ﻫـﺎ َأﻧ ْﺘُْﻢ ُأوﻻـِء ﺗُِﺤﱡﺒﻮَﻧُﻬْﻢ‪ /119 -‬آل ﻋﻤﺮان( و‬
‫أوﻟﺌـﮏ‪ -‬ﮐﻪ اﺳﻢ ﻣﺒﻬﻤﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد اﺷـﺎره و در ﺟﻤﻊ و ﻣـّﺬﮐﺮ و ﻣﺆﻧّﺚ ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود و از ﻫﻤـﺎن رﯾﺸﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ‬
‫ﺣﺮف ﻫﻤﺰه از آﺧﺮ آن ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﻋﺸﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻫﺆﻻ ﺛّﻢ ﻫﺆﻻء ﮐﻠّﺎ أﻋﻄﯿﺖ ﻧﻮاﻻ ﻣﺤﺬّوة ﺑﻤﺜﺎل‬
‫)آﻧﻬﺎ و آﻧﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﺸﺎن ﺑﺨﺸﺶ و ﻋﻄﺎ ﮐﺮدي ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪاي و ﻣﺜﺎﻟﯽ ﻣﻘّﺪر ﺷﺪهاﻧﺪ(‪.‬‬
‫( ) )اّم( ]اّم ‪ ... :‬ص ‪191 :‬‬
‫اﻷّم ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺎدر‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ )أب( ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺪر‪.‬‬
‫ام‪ -‬ﺑﻪ ﻣـﺎدر واﻗﻌﯽ و ﻧﺴﺒﯽ و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺑﻪ ﻣـﺎدر ﺑﺰرگﻫـﺎ در ﮔﺬﺷـﺘﻪ دور ﻫﻢ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد از اﯾﻨﺮوي ﺑﻪ‪ -‬ﺣّﻮاء‪ -‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺎ و او‬
‫ﻗﺮﻧﻬﺎي دور ﻓﺎﺻﻠﻪ اﺳﺖ‪ ،‬او را ﺑﻪ )ﻣﺎدر ﻣﺎ( ﺧﻄﺎب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﮐﻪ اﺻﻞ و رﯾﺸﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ او را ﺗﺮﺗﯿﺐ و اﺻﻼح‬
‫ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻣﺒﺪأ و ﺳﺮ آﻏﺎز ﭼﯿﺰي ﺑﺎﺷﺪ ام‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺿﻤﺎﺋﻢ و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪﻫﺎي ﺑﻌﺪي‪ ،‬و آﯾﻨﺪهاش ﺑﻪ او ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ آن ﻣﻨﻀّﻢ ﺷﻮد‪ -‬اّم‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و ِإﻧﱠُﻪ ﻓِﯽ ُأﱢم اﻟ ِْﮑﺘﺎِب‪ /4 -‬زﺧﺮف( ﯾﻌﻨﯽ ﻟﻮح ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻤـﺎم ﻋﻠﻮم ﺑﻪ آن ﻣﻨﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از آن ﺗﻮﻟﯿﺪ‬
‫ﺷﺪه و از ان ﺳﺮ ﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺷﻬﺮ ﻣـّﮑ ﻪ ﻣﻌّﻈﻤـﻪ را ﻫـﻢ‪ -‬اّم اﻟﻘﺮي‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﺑﻨـﺎﺑﺮ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﮐﻪ »أّن اﻟـّﺪﻧﯿﺎ دﺣﯿﺖ »‪ «1‬ﻣﻦ ﺗﺤﺘﻬـﺎ« )دﻧﯿـﺎ )زﻣﯿﻦ( ﺑﻌـﺪ از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﺳﮑﻮﻧﺖ ﺑﺴـﻂ ﯾﺎﻓﺘﻪ و آﻣﺎده ﺷـﺪه اﺳﺖ ﺣﯿﺎت و دﻧﯿﺎي ﺗﻮﺣﯿـﺪي از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺧﺎﻧﻪ ﭘﺮﺳـﺘﺶ ﯾﻌﻨﯽ )ﻣّﮑﻪ ﯾﺎ اّم اﻟﻘﺮي( آﻏﺎز ﺷـﺪه اﺳﺖ و‬
‫اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﯾﻮم دﺣﻮ اﻻرض« آﻣﺪه ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﯿﮑﻪ زﻣﯿﻦ از ﺟﺎﻧﺐ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺴﻂ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫آﻣﺎدﮔﯽ ﺷﺮاﯾﻂ زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ و در ﻗﺮآن ﻫﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺧﺎﻧﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ اﻟﻠّﻪ ﺑﺮ روي زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪) :‬ﻟ ِﺘُﻨِْﺬَر ُأﱠم اﻟ ُْﻘﺮي َو َﻣْﻦ َﺣْﻮﻟَﻬﺎ‪ /92 -‬اﻧﻌـﺎم( ﮐﻪ در ﻫﻤـﺎن ﻣﻌﻨﯽ رواﯾﺖ ﻓـﻮق اﺳﺖ‪ .‬اّم اﻟّﻨﺠﻮم‪ -‬ﮐﻬﮑﺸـﺎن اﺳﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ‬
‫ﻣﺼﺮاع ﺣﯿﺚ اﻫﺘﺪت أّم اﻟّﻨﺠﻮم اﻟّﺸﻮاﺑﮏ‪) .‬و آﻧﺠﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن درﻫﻢ و ﻣﺘﺮاﮐﻢ ﮐﻬﮑﺸﺎن راه ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ(‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﯿﺰﺑﺎن ﻫﻢ‪ -‬اّم اﻷﺿـﯿﺎف‪ -‬و‪ -‬اّم اﻟﻤﺴﺎﮐﯿﻦ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ أﺑﻮ اﻷﺿـﯿﺎف‪ -‬ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳـﺘﺎن ﺳﭙﺎه و رؤﺳﺎي ﻟﺸﮕﺮ ﮐﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺜﻞ ﮔﻔﺘﻪ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﮐﻪ‪:‬‬
‫و اّم ﻋﯿﺎل ﻗﺪ ﺷﻬﺪت ﻧﻔﻮﺳﻬﻢ )ﻣﻦ ﻧﻔﻮﺳﺸﺎن را در ﺷﻬﺮ‪ -‬اّم ﻋﯿﺎل‪ -‬در ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺷﺎﻫﺪ ﺑﻮدم(‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮره ﻓﺎﺗﺤﮥ اﻟﮑﺘﺎب ﻫﻢ )اّم اﻟﮑﺘﺎب( »‪ «1‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺒﺪأ و ﺳﺮ آﻏﺎز ﻗﺮآن اﺳﺖ و آﯾﻪ ) )َﻓُﺄﱡﻣُﻪ( ﻫﺎِوَﯾٌﮥ‪ /9 -‬ﻗﺎرﻋﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺶ‬
‫آﺗﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ در ﺣﮑﻢ‪ -‬اّم‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎﯾﮕﺎه و ﻣﺤّﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻫﻢ ﻓﺮﻣﻮد‪َ) :‬و َﻣْﺄواُﮐُﻢ اﻟﻨﱠﺎُر‪ /25 -‬ﻋﻨﮑﺒﻮت( اﺷﺎره‬
‫ﺑﻬﻤﺎن ﺟﺎﯾﮕﺎه اﺳﺖ ﮐﻪ در آﯾﻪ ﻗﺒﻞ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( را ﻣﺎدران ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ و ﻓﺮﻣﻮده‪:‬‬
‫)َو َأْزواُﺟُﻪ )ُأﱠﻣﻬﺎﺗُُﻬْﻢ(‪ /6 -‬اﺣﺰاب( ﮐﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ واژه اب وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﻪ آن ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﮔﻔﺖ‪ ) :‬ﺑ َْﻦ ُأَم‬
‫‪ /94 -‬ﻃﻪ( و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرت‪ -‬وﯾﻞ اّﻣﻪ‪ -‬ﻫﻮت أّﻣﻪ‪) -‬اي ﭘﺴﺮ ﻣﺎدرم‪ ،‬آي ﻣﺎدرش‪ ،‬و اي ﻣﺎدرش(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻﻞ واژه‪ -‬اﻻّم‪ -‬ﮐﻠﻤﻪ‪ -‬أّﻣﻬﮥ‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﮐﻪ ﺟﻤﻊ‪ -‬اّم‪) -‬اّﻣﻬﺎت و و ﺗﺼﻐﯿﺮش اﻣﯿﻬﻪ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫اّﻣـﺎ ﻋـّﺪهاي از ﻋﻠﻤـﺎء ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ اﺻـﻠﺶ‪ -‬أّﻣﺎت و أﻣﯿﻤﻪ‪ -‬ﺑﺎ ﻣﻀﺎﻋﻒ ﺷـﺪن ﺣﺮف )م( اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﻠﻤﺎء ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬أّﻣﺎت‪ -‬در ﺑﺎره‬
‫ﭼﻬﺎر ﭘﺎﯾﺎن و أّﻣﻬﺎت در ﺑﺎره‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿـﺪ آﯾـﻪ ‪ 5‬ﺳﻮره آل ﻋﻤﺮان )اّم اﻟﮑﺘـﺎب( را ﻣﺠﻤﻮع ﺳﻮرهﻫـﺎ و آﯾـﺎت ﻣﺤﮑﻢ ﻗﺮآن ﻣﯽداﻧـﺪ ﮐﻪ ﻣﺘﺸـﺎﺑﻪ و ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﺄوﯾﻞ‬
‫ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ و در ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﻣﺤﮑﻤـﺎت ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﭘﺎرهاي از ﻣﺤّﻘﻘﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ آﯾﻪاﯾﮑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ واﺿـﺢ ﺑﺎﺷـﺪ و ﻫﺮ آﺷـﻨﺎ ﺑﻪ ﻟﻐﺖ و زﺑﺎن‬
‫ﻋﺮب آن را ﺑﻔﻬﻤـﺪ‪ .‬ﻣﻌﻨﯽ دّوم ﻣﺤﮑﻤـﺎت‪ ،‬آﯾـﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﺴـﺦ و ﺗﺨﺼـﯿﺺ ﻣﺼﻮن و ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﺎﺷـﺪ ﯾـﺎ آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﯿﺒﺶ‬
‫ﺧﺎﻟﯽ از ﺧﻠﻞ و اﺷـﮑﺎل ادﺑﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎز ﻣﺤﮑﻤﺎت‪ ،‬آﯾﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ وﺟﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﺪارد‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺤﮑﻢ ﺧﻼف ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ اﺳﺖ‪ .‬و در ذﯾﻞ‬
‫واژه‪ -‬ﺷﺒﻪ‪ -‬ﺑﺎ ﺗﻔﺴﯿﺮي ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ ﺗﻤﺎم وﺟﻮه آن را ﺷﺮح داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬و‪) -‬اﻷّﻣـﮥ(‪ -‬ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﮔﺮوﻫﻬﺎ و ﺟﻤﺎﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﮐﺎري و ﻫـﺪﻓﯽ ﻣﺠﺘﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ اﻃﻼق ﻣﯽﮔﺮدد ﺧﻮاه آﻧﮑﺎر‬
‫دﯾﻦ واﺣﺪ ﯾﺎ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن واﺣﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺟﺒﺎري ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﺧﺘﯿﺎري‪ ،‬ﺑﻬﺮ ﺻﻮرت آن ﮔﺮوه واﺣﺪ )اّﻣﮥ( و ﺟﻤﻌﺶ را‪ -‬اﻣﻢ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ در آﯾﻪ )َو ﻣﺎ ﻣِْﻦ َداﺑ ﱠٍﮥ ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض َو ﻻ ﻃﺎﺋٍِﺮ َﯾِﻄﯿُﺮ ﺑ َِﺠﻨﺎَﺣﯿِْﻪ ِإﻟ ﱠﺎ ُأَﻣٌﻢ َأﻣْﺜﺎﻟ ُُﮑْﻢ »‪ /38 -«1‬اﻧﻌﺎم( ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﻧﻮﻋﯽ از ﺟﻨﺒﻨﺪﮔﺎن در‬
‫زﻣﯿﻦ و ﺑﺮ ﻃﺮﯾﻘﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ آﻧﻬﺎ را ﺗﺴـﺨﯿﺮ ﻧﻤﻮده ﺑﺮ آن روش و ﺳـﺮﺷﺖ و ﻃﺒﯿﻌﺘﺸﺎن ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻓﻨـﺪهﻫﺎ )ﻋﻨﮑﺒﻮﺗﺎن( و‬
‫ﻣﻌﻤـﺎران و ﺳﺎزﻧـﺪﮔﺎن )ﻣﻮرﯾﺎﻧﻪﻫـﺎ و ذﺧﯿﺮه ﮐﻨﻨـﺪﮔﺎن ﻣـﻮاّد ﻏـﺬاﯾﯽ )ﻣﻮرﭼﮕـﺎن( ﮐـﻪ ﺑﻪ ذﺧﯿﺮه ﻏـﺬاﯾﯽ ﺧـﻮد اﻋﺘﻤـﺎد دارﻧـﺪ ﯾـﺎ ﻣـﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﮔﻨﺠﺸﮑﺎن و ﮐﺒﻮﺗﺮان و ﻏﯿﺮ از آن از ﻃﺒﯿﻌﺘﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﮐﻪ وﯾﮋه ﻫﺮ ﻧﻮﻋﯽ از آﻧﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺳـﺨﻦ ﺧـﺪاي در اﯾﻦ آﯾﻪ )ﮐﺎَن اﻟﻨﱠﺎُس ُأﱠﻣًﮥ واـِﺣ َﺪًة‪ /213 -‬ﺑﻘﺮه( ﻣﺮدم ﻫﻤﻮاره‪ ،‬ﺻـﻨﻔﯽ واﺣﺪ و ﺑﺮ روﺷـﯽ واﺣﺪﻧﺪ‪ ،‬در ﺿـﻼﻟﺖ ﯾﺎ در‬
‫ﮐﻔﺮ‪ ،‬و آﯾﻪ )َو ﻟَْﻮ ﺷﺎَء َرﺑﱡَﮏ ﻟََﺠَﻌَﻞ اﻟﻨﱠﺎَس ُأﱠﻣًﮥ واِﺣـ َﺪًة‪ /118 -‬ﻫﻮد( ﯾﻌﻨﯽ در اﯾﻤـﺎن‪ ،‬و آﯾﻪ )َو ﻟ َْﺘُﮑْﻦ ﻣِﻨُْﮑْﻢ ُأﱠﻣٌﮥ َﯾـْﺪُﻋﻮَن ِإﻟَﯽ اﻟ َْﺨﯿِْﺮ‪/104 -‬‬
‫آل ﻋﻤﺮان(‪ :‬ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ را ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺰﯾﻨﻨﺪ و ﺑﺮاي ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ اﻟﮕﻮ و اﺳﻮه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و آﯾﻪ )ِإﻧﱠﺎ َوَﺟْﺪﻧﺎ آﺑﺎَءﻧﺎ َﻋﻠﯽ ُأﱠﻣٍﮥ‪/22 -‬‬
‫زﺧﺮف( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﮐﯿﺶ و آﺋﯿﻨﯽ ﺟﻤﻊ ﮐﻨﻨﺪه‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﯾﮑﯽ از اﺳﺎﺗﯿـﺪ ﻧﺤﻮي و ادﺑﯽ ﻣﻌﺎﺻـﺮ اﺳـﺘﺎد ﻣﺮﺣﻮم ﻋﺒـﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﺑﺪﯾﻊ اﻟّﺰﻣﺎﻧﯽ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬در ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ و‬
‫ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻗﺮآن و آﯾﺎت آﻧﺮا اﺻﻞ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ« ﻫﯿﭽﮑﺲ ﺣﻖ ﻧﺪارد ﻗﺮآن را ﺑﺮ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺧﻮد و ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ادﺑﯽ ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺗﻄﺒﯿﻖ دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮑﻮﺷـﯿﻢ ﻗﺮآن را ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ ﻗﺮاﺋﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪش و ﺗﺮﮐﯿﺐ ﮐﻠﻤﺎﺗﺶ و آﯾﺎﺗﺶ اﺻﻞ و اﺳﺎس ﻫﻤﻪ‬
‫ﻗﻮاﻋـﺪ ادﺑﯽ اﺳﺖ و ﻣﺤﺘﻮاﯾﺶ ﺻـﺮاط ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ و دﯾﻦ ﻗّﯿﻢ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﻣﯽﮔﻔﺖ ﻣﺎ )ﺣﻨﻔﯽﻫﺎ( از ﻣﯿﺎن ﻫﻤﻪ ﺧﻠﻔﺎء اﻣﻮي و ﻋّﺒﺎﺳـﯽ ﻓﻘﻂ‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ را ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﻗﺒﻮل دارﯾﻢ‪ .‬در ﻣﺎه ﻣﺒﺎرك رﻣﻀﺎن اﺷـﻌﺎر ﻓﺮزدق را ﮐﻪ در ﻣﺪح ﺣﻀﺮت ﺳّﺠﺎد )ع( اﺳﺖ‪ ،‬و زﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺷﻌﺮ ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي داﻧﺸﺠﻮﯾﺎﻧﺶ ﺗﻔﺴﯿﺮ و ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬و از ﺗﺪرﯾﺲ ﺳﺎﯾﺮ اﺷﻌﺎر ﺧﻮد داري ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ در آﯾﻪ ﻓﻮق )ِإﻟ ﱠﺎ ُأَﻣٌﻢ َأﻣْﺜﺎﻟ ُُﮑْﻢ‪ /38 -‬اﻧﻌﺎم( ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﻪ ﺟﻨﺒﺪﮔﺎن در زﻣﯿﻦ و ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن اّﻣﺘﻬﺎﺋﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺎﯾﻨﺪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ دﻟﯿﻞ ﺗﺸﺎﺑﻪ‬
‫و اﺷﺘﺮاك در ﺷﺒﺎﻫﺖ را از ﺧﻮد ﻗﺮآن و ﻓﺮﻣﺎﯾﺸﺎت اﺋّﻤﻪ اﻃﻬﺎر ﺑﺪﺳﺖ آورد‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ راﻏﺐ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر ﻫﻤﺎن ﺳﺮﺷﺖ و ﻃﺒﯿﻌﺖ اﺟﺒﺎري‬
‫ﯾﺎ اﺧﺘﯿﺎري ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﺎ واژه اّﻣﺖ و اﻣﺎم ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻫـﻞ ﯾـﺄﺗﻤﻦ ذو اّﻣـﮥ و ﻫﻮ ﻃﺎﺋﻊ ﯾﻌﻨﯽ )آﯾﺎ ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﯽ ﻫﻤﮑﯿﺶ اﻋﺘﻤﺎد ﻣﯽﮐﻨـﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺟﺒﺎر ﺑﺂﻧﻬﺎ ﮔﺮدن ﻧﻬﺎده اﺳﺖ( و آﯾﻪ )وَ‬
‫اﱠدَﮐَﺮ ﺑَْﻌَﺪ ُأﱠﻣٍﮥ‪ /45 -‬ﯾﻮﺳﻒ( أّﻣـﮥ‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬زﻣﺎن و ﻣـّﺪت اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺑﻌـﺪ اﻣـﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻌﺪ از ﻓﺮاﻣﻮﺷـﯽ ﻫﻢ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻀﺎء ﻣﺮدم ﯾﮏ ﻋﺼﺮ ﯾﺎ اﻫﻞ ﯾﮏ دﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )ِإﱠن ِإﺑ ْﺮاِﻫﯿَﻢ ﮐـﺎَن ُأﱠﻣًﮥ ﻗﺎﻧِﺘًﺎ ﻟ ِﻠﱠِﻪ‪ /120 -‬ﻧﺤﻞ( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺠﺎي اّﻣﺘﯽ و ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ در ﭘﺮﺳـﺘﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ زﯾﺮا او ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﺋﯽ در آن ﻋﺼـﺮ ﻗﯿﺎم‬
‫ﮐﻨﻨﺪه در ﻋﺒﺎدت ﺧﺪا ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼن ﻓﯽ ﻧﻔﺴﻪ ﻗﺒﯿﻠﮥ‪ -‬او در واﻗﻊ ﺧﻮدش ﺑﺮاﺑﺮ ﻣّﻠﺘﯽ و ﻗﺒﯿﻠﻪاي اﺳﺖ‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ زﯾﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻧﻔﯿﻞ »‪ «1‬در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺧﻮدش ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ در ﺣﮑﻢ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬زﯾـﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻧﻔﯿـﻞ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﮐﺴـﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺳـﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ و اﺑﻮ ذر ﻏّﻔﺎري در ﺟﺴـﺘﺠﻮ و دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺠﺎت دﻫﻨـﺪه‬
‫ﺑﺸـﺮّﯾﺖ از ﮐﻔﺮ و ﺷـﺮك و ﺳـﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻣﯽﮐﺮده‪ ،‬ﮐﺎﺗﺐ واﻗﺪي ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ در ﮐﺘﺎب ﮔﺮاﻧﻘﺪر اﻟّﻄﺒﻘﺎت اﻟﮑﺒﺮي‬
‫در ذﯾﻞ ﻋﻨﻮان )ذﮐﺮ ﻋﻼﻣﺎت اﻟّﻨﺒﻮة ﻓﯽ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ ﻗﺒﻞ ان ﯾﻮﺣﯽ اﻟﯿﻪ( ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ »ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ ﮔﻔﺖ ﺷـﻨﯿﺪم ﮐﻪ زﯾﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻧﻔﯿﻞ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ ﻣﻦ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي از ﻓﺮزﻧﺪان اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ در ﻓﺮزﻧﺪان ﻋﺒﺪ اﻟﻤّﻄﻠﺐ ﺑﻮدم ﺑﻄﻮري ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺧﻮد را ﺑﻪ او ﻧﺰدﯾﮏ و ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻪ او‬
‫ﻣﯽدﯾﺪم ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﺗﺼﺪﯾﻖ و ﺷـﻬﺎدت ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي او درك ﻣﯽﮐﻨﻢ اي ﻋﺎﻣﺮ اﮔﺮ ﻣﺪت زﻧﺪﮔﯽ ﺗﻮ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺷﺪ و او را دﯾﺪي ﺳـﻼم ﻣﺮا‬
‫ﺑﺮﺳﺎن‪ ،‬ﻣﻦ ﺻـﻔﺎت او را ﺑﺮاﯾﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﺗﺎ ﺷﻨﺎﺳﺎﺋﯿﺶ ﺑﺮ ﺗﻮ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﺒﺎﺷﺪ او ﻣﺮدي ﻣﺘﻮّﺳﻂ اﻟﻘﺎﻣﻪ ﻧﻪ ﮐﻢ ﻣﻮي و ﻧﻪ ﭘﺮ ﻣﻮي‪ ،‬ﻣﻬﺮ ﻧﺒّﻮت‬
‫ﺑﺮ ﮐﺘﻒ اوﺳﺖ و ﻧﺎﻣﺶ اﺣﻤـﺪ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﻣﺤّﻞ ﺗﻮﻟّﺪ و ﺑﻌﺜﺖ اوﺳﺖ ﺳـﭙﺲ در اﺛﺮ ﻧﺎراﺣﺘﯽ از ﻗﻮﻣﺶ ﺑﻪ ﯾﺜﺮب ﻫﺠﺮت ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫در آﻧﺠﺎ اﻣﺮ ﻧﺒﻮﺗّﺶ آﺷـﮑﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﮑﻨـﺪ ﺗﻮ ﺑﺎو ﺗﻮّﺟﻪ ﻧﮑﻨﯽ ﻣﻦ ﻫﻤﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎ و ﺷـﻬﺮﻫﺎ را ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦ دﯾﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ در ﻧﻮردﯾـﺪم و از‬
‫ﯾﻬﻮدﯾﺎن‪ ،‬و ﻧﺼﺎري و ﻣﺠﻮس ﮐﻪ ﭘﺮﺳـﺘﺶ ﻣﯽﮐﺮدم ﻣﯽﮔﻔﺘﻨـﺪ دﯾﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﭘﯿﺸﺎروي ﺗﻮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻏﯿﺮ از او ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي دﯾﮕﺮ ﻧﻤﺎﻧﺪه‬
‫اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﻦ او را وﺻﻒ ﮐﺮدم آﻧﻬـﺎ ﻧﯿﺰ او را ﺗﻮﺻـﯿﻒ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻋـﺎﻣﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﺷـﺪم و ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( را‬
‫درك ﮐﺮدم‪ ،‬ﺳـﻼم زﯾـﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻧﻔﯿﻞ را ﺑﺎو رﺳﺎﻧﺪم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ درود ﺑﺮ او ﻓﺮﻣﻮد ﮔﻮﺋﯽ او را ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ ﮐﻪ داﻣﻦ ﮐﺸﺎن ﺑﺴﻮي ﺑﻬﺸـﺖ‬
‫ﻣﯽرود‪ ،‬و ﺑﺎز ﻋﺒـﺪ اﻟّﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ زﯾﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﯾﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻧﻔﯿﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ دﯾﻦ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼـﺮاﻧّﯿﺖ را ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺮدم و در ﺻﻮﻣﻌﻪاي‬
‫در ﺷﺎم ﺑﺎ راﻫﺒﯽ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮدم و ﺗﻨّﻔﺮ ﺧﻮد را از ﻓﺴﺎد ﻣﺮدم و ﻗﻮم ﺧﻮد و ﺗﻨّﻔﺮم را از ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﯽ و ﯾﻬﻮدّﯾﺖ و ﻧﺼﺮاﻧّﯿﺖ اﻇﻬﺎر داﺷﺘﻢ او‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ دﯾﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ را ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ اي ﺑﺮادر ﻣّﮑﯽ‪ ،‬دﯾﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ و دﯾﻦ ﭘﺪراﻧﺖ‪ ،‬دﯾﻦ ﺣﻨﯿﻒ اﺳﺖ ﻧﻪ ﯾﻬﻮدّﯾﺖ و ﻧﻪ ﻧﺼﺮاﻧّﯿﺖ‪ ،‬او ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﺧـﺎﺗﻢ )ص( ﺑﺴﻮي ﮐﻌﺒﻪ ﮐﻪ در ﺷـﻬﺮ ﺗﻮ اﺳﺖ ﻧﻤـﺎز ﺧﻮاﻫـﺪ ﺧﻮاﻧـﺪ ﺑﺸـﻬﺮ ﺧﻮد ﺑـﺎز ﮔﺮد ﮐﻪ او در ﻫﻤﺎﻧﺠـﺎ ﻣﺒﻌﻮث ﻣﯽﺷﻮد و او‬
‫ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮﯾﻦ ﺧﻠﻖ ﺧﺪا ﺑﺮ ﺧﺪا اﺳﺖ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺟﺴـﺘﺠﻮي دﯾﻦ ﺣﻨﯿﻒ ﺑﻮده اﺑﻮ ﻗﯿﺲ اﺑﻦ اﺳـﻠﺖ از اﻫﺎﻟﯽ ﯾﺜﺮب اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ‬
‫اّﻣﺘﯽ ﻣﺤﺸﻮر ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬آﯾﻪ )ﻟَﯿُْﺴﻮا َﺳﻮاًء ﻣِْﻦ َأْﻫـِﻞ اﻟ ِْﮑﺘـﺎِب ُأﱠﻣٌﮥ ﻗﺎﺋَِﻤـ ٌﮥ‪ /113 -‬آل ﻋﻤﺮان( )اّﻣـﺖ در اﯾﻦ آﯾﻪ در ﻣﻌﻨﯽ ﭘﯿﺮوان اﻫـﻞ ﮐﺘـﺎب‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻫﻤﻪ ﯾﮑﻨﻮاﺧﺖ و ﻣﺴﺎوي ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ(‪.‬‬
‫زّﺟﺎج »‪ «1‬ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺴﺎوي ﻧﺒﻮدن اﻫﻞ ﮐﺘﺎب را‪:‬‬
‫ﮐﻪ در آﯾﻪ ﻓﻮق آﻣـﺪه‪ ،‬اﺳـﺘﻘﺎﻣﺖ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﺗﻘـﺪﯾﺮش اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ اﻫـﻞ ﮐﺘﺎب در ﻃﺮﯾﻖ واﺣـﺪي ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ و‬
‫راﻫﺸﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ و‪) -‬اﻻّﻣﯽ(‪ -‬ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮐﺘﺎﺑﯽ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ و آﯾﻪ زﯾﺮ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺣﻤﻞ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ )ُﻫَﻮ اﻟ ﱠِﺬي ﺑََﻌَﺚ ﻓِﯽ اﻟ ُْﺄﱢﻣﯿﱢﯿَﻦ َرُﺳﻮﻟًﺎ ﻣِﻨُْﻬْﻢ‪ /2 -‬ﺟﻤﻌﻪ(‪.‬‬
‫ﻗﻄﺮب »‪ «2‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اّﻣّﯿﻪ‪ -‬ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻏﻔﻠﺖ و ﺟﻬﺎﻟﺖ اﺳﺖ و‪ -‬أّﻣﯽ‪ -‬در آﯾﻪ از‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺑﻪ ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳـﻔﺮ ﻣﯽﮐﺮدم و در ﺟﺴـﺘﺠﻮي ﻧﺠﺎت دﻫﻨﺪهاي ﺑﻮدم ﺗﺎ در ﺷـﻬﺮ ﻣّﮑﻪ ﺑﻪ زﯾﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻧﻔﯿﻞ ﺑﺮﺧﻮرد‬
‫ﮐﺮدم داﺳﺘﺎن رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺷﺎم ﺧﻮد را ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻢ راﻫﺐﻫﺎ ﺑﻤﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ آﺧﺮﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﺷﻬﺮ ﻣّﮑﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫او ﻫﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﺎم رﻓﺘﻢ و دﯾﻨﺸﺎن را ﺑﺎﻃﻞ ﯾﺎﻓﺘﻢ و دﯾﻦ راﺳﺘﯿﻦ دﯾﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨـﺪا ﺷـﺮك ﻧﻤﯽورزد ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﺑﻨﺎم‬
‫ﺧﺪا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﻗﯿﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﻘﻂ ﻣﻦ و زﯾﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﺮ دﯾﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻮدﯾﻢ و اﺑﻮ ﻗﯿﺲ اﺷـﻌﺎري در ﻣﺪح ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ دارد‪) .‬اﻟّﻄﺒﻘﺎت اﻟﮑﺒﺮي ج ‪ 161 /1‬و‬
‫‪ 162‬ج ‪(34 /2‬‬
‫)‪ (1‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﺳـﺮي ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ اﺳـﺤﻖ زﺟﺎج‪ ،‬ﺧﻄﯿﺒﯽ ﻣﻌﺮوف‪ ،‬و اﻫﻞ دﯾﺎﻧﺖ و ﻓﻀﻞ و ﺗﻘﻮاي‪ ،‬از ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﺒّﺮد ﻧﺤﻮي ﻣﻌﺮوف‪،‬‬
‫ﮐﻪ در آﻏـﺎز ﺟﻮاﻧﯽ ﮐﺴﺐ و ﮐﺎرش ﺑﻠﻮر ﺗﺮاﺷـﯽ و ﻋﺎﯾـﺪﯾﺶ روزي ‪ 1 /5‬درﻫﻢ ﺑـﻮده ﮐﻪ ﺳـﭙﺲ ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻮم ﻣﯽﭘﺮدازد و ﺳـﺮ آﻣﺪ‬
‫اﺳﺎﺗﯿـﺪ آن ﻋﺼـﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﯾﮏ ﭼﻨـﺪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﻌّﻠﻤﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد ﮐﻪ ﻣﺎﻫﯽ ‪ 30‬درﻫﻢ درآﻣﺪ داﺷـﺘﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ روزي ﯾﮏ درﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺒّﺮد‬
‫ﻣﯽدادم ﺗـﺎ زﻣـﺎن وﻓـﺎﺗﺶ‪ ،‬از آﺛـﺎرش ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎي )ﻣﻌﺎﻧﯽ اﻟﻘﺮآن اﺷـﺘﻘﺎق‪ ،‬ﺧﻠﻖ اﻻﻧﺴﺎن‪ ،‬اﻟّﻨﻮادر‪ ،‬ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺟﺎﻣﻊ اﻟﻤﻨﻄﻖ و ﻣﺨﺘﺼـﺮ اﻟّﻨﺤﻮ و‬
‫ﮐﺘﺎب ﻓﻌﻠﺖ و اﻓﺘﻌﻠﺖ( وﻓﺎﺗﺶ در ﺳﺎل ‪ 311‬ه‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣّﻠﻘﺐ و ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻗﻄﺮب از ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ ﻋﻠﻤﺎء ﻧﺤﻮ و أدﺑّﯿﺎت ﻋﺮب اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ‪ ،‬دﺳﺘﯽ ﺗﻮاﻧﺎ داﺷﺘﻪ و ﻓﻨﻮن أدﺑﯿﻪ را‬
‫از ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ و ﺑﺰرﮔﺎن داﻧﺶ ﺑﺼﺮه ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ‪.‬‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻔـﺎت ﺑﺴـﯿﺎري ﻫـﻢ داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ )اﻻـﺻﻮات و اﻻﺿـﺪاد(‪ -‬و )اﻋﺮاب اﻟﻘﺮآن( و )اﻟﺮّد ﻋﻠﯽ اﻟﻤﻠﺤـﺪﯾﻦ( و )ﻏﺮﯾﺐ اﻟﺤـﺪﯾﺚ( و‬
‫)ﻣﺠـﺎزات اﻟﻘﺮآن( و )اﻟﻤﺜّﻠﺜـﺎت( ﮐﺘـﺎب ﻣﺜّﻠﺜﺎت او ﻣﻨﻈﻮﻣﻪاي اﺳﺖ ﻣﺸـﺘﻤﻞ ﺑﺮ ‪ -65‬ﺑﯿﺖ ﺣـﺎوي ﻟﻐـﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺮف اّول آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺳـﻪ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻮده و ﻣﻌﺎﻧﯽ آن ﮐﻠﻤﺎت ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اﺧﺘﻼف ﺣﺮﮐﺎت‪ ،‬ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﭼﻨﺪ ﻧﺴـﺨﻪ از آن ﮐﺘﺎب در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي ﻟﯿﺪن و ﭘﺎرﯾﺲ و‬
‫اﺳـﮑﻮرﯾﺎ‪ ،‬و ﺧـﺪﯾﻮّﯾﻪ ﻣﺼـﺮ ﺑﻮده و ﻻﺗﯿﻨﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﻟﻔﻆ ﻗﻄﺮب ﺑﺮ وزن ﺑﻠﺒﻞ‪ ،‬ﺟﺎﻧﻮري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻃﻮل ﺷﺐ در ﺟﻨﺒﺶ‬
‫اﺳـﺖ و ﻧﻤﯽآﺳﺎﯾـﺪ ﭼـﻮن اﺑـﻮ ﻋﻠﯽ ﻫﻢ ﺻـﺒﺢ زود ﺑﻪ درس ﺳـﯿﺒﻮﯾﻪ ﻣﯽرﻓﺖ اﯾﻦ ﻟﻘﺐ از اﺳـﺘﺎدش ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬وﻓـﺎﺗﺶ در ‪ 260‬ه‪) ،‬رﯾﺤﺎﻧﮥ‬
‫اﻻدب ج ‪.(3‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦ رﯾﺸﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻗّﻠﺖ ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻗﺮآن آﻣـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ )َو ﻣِﻨُْﻬْﻢ ُأﱢﻣﱡﯿﻮَن ﻻـ َﯾْﻌَﻠُﻤﻮَن اﻟ ِْﮑﺘﺎَب ِإﻟ ﱠﺎ َأﻣﺎﻧِﱠﯽ‪-‬‬
‫‪ /78‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺮوﻫﯽ از اﻣّﯿﻮن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ اﯾﺸﺎن ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻓّﺮاء »‪ «1‬ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬اﻣّﯿﻮن در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬اﻋﺮاﺑﯽ ﺑﻮدن ﮐﻪ ﮐﺘـﺎﺑﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ و در ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ )اﻟﻨﱠﺒِﱠﯽ اﻟ ْـُﺄﱢﻣﱠﯽ اﻟ ﱠِﺬي َﯾِﺠـ ُﺪوَﻧُﻪ َﻣْﮑﺘُﻮﺑًﺎ ِﻋﻨْـَﺪُﻫْﻢ ﻓِﯽ‬
‫اﻟﺘﱠْﻮراِة َو اﻟ ِْﺈﻧ ِْﺠﯿِﻞ‪ /157 -‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬اّﻣﯽ‪ -‬ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ اّﻣﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎدﺗﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻨﻮﯾﺴﻨﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻟﻔﻆ ﻋﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ روش ﻋﺎّﻣﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ اﻣّﯿﻮن‪ -‬ﺧﻄﺎب ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷﺘﻦ ﮐﺘﺎﺑﯽ را ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ اّﻣﺎ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻦ‬
‫و ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻦ و ﺧﻮاﻧﺪن را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻓﻀـﯿﻠﺘﯽ ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ زﯾﺮا ﮐﻪ ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﯽﻧﯿﺎز از ﻧﻮﺷـﺘﻦ و ﺧﻮاﻧﺪن از روي ﮐﺘﺎب‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺻـﻔﺖ ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻫﻢ ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ ﺑﻮده و ﺑﺮ آﯾﻪاي از ﻗﺮآن ﮐﻪ ﺿﻤﺎﻧﺖ ﺣﻔﻆ و ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﺮدن آﯾﺎت ﻗﺮآن اﺳﺖ اﻋﺘﻤﺎد داﺷﺘﻪ‬
‫ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده )َﺳﻨُْﻘِﺮﺋَُﮏ َﻓﻼ َﺗﻨْﺴﯽ ‪ /6‬اﻋﻠﯽ( و ﺑﺎز ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬اﻣّﯿﻮن و اّﻣﯽ‪ -‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻮدن ﺑﻪ‪ -‬اّم اﻟﻘﺮي ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻬﺮ ﻣّﮑﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ زﯾـﺎد ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻓّﺮاء ﻣﮑّﻨﯽ ﺑﻪ اﺑﻮ زﮐﺮّﯾـﺎ از ﺑﺰرﮔـﺎن ﻧﺤﻮ و ﻟﻐﺖ و در ﺗﻔﺴـﯿﺮ و ﻓﻘﻪ و ﺣـﺪﯾﺚ و ﻃّﺐ و ﺗﺎرﯾـﺦ و ﻧﺠﻮم و‬
‫ادﺑّﯿﺎت ﺳـﺮ آﻣـﺪ ﺑﻮده‪ ،‬از ﺷﺎﮔﺮدان ﮐﺴﺎﺋﯽ ﻧﺤﻮي اﺳﺖ‪ ،‬ﺛﻌﻠﺐ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻓّﺮاء ﻧﺒﻮدي ﻋﻠﻮم ﻋﺮﺑّﯿﻪ از ﮐﺎر اﻓﺘﺎدي و اﺑﻦ اﻧﺒﺎري ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﻧﻈﺮ را در ﺑـﺎره ﮐﺴﺎﺋﯽ و ﻓّﺮاء دارد‪ ،‬ﻣﻮرد ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻣﺄﻣﻮن ﻋّﺒﺎﺳـﯽ ﺑﻮده و ﺳـﻤﺖ ﻣﻌﻠّﻤﯽ ادب و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﭘﺴـﺮان ﻣﺄﻣﻮن را داﺷـﺘﻪ و آﻧﻬﺎ در‬
‫ﭘﯿﺶ ﮔﺬاﺷـﺘﻦ ﮐﻔﺸﻬﺎي ﻓّﺮاء ﺑﻪ ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ ﺳﺒﻘﺖ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻗﺮار ﺷﺪ ﻫﺮ ﻟﻨﮕﻪ ﮐﻔﺶ را ﯾﮑﯽ از ﭘﺴﺮان ﻣﺄﻣﻮن ﺟﻠﻮي ﭘﺎي اﺳﺘﺎد‬
‫ﺑﮕﺬارد‪ ،‬وﻓﺎﺗﺶ ‪ 208‬ه در راه ﻣـّﮑ ﻪ در ﺳّﻦ ‪ 60‬و ﭼﻨـﺪ ﺳﺎﻟﮕﯽ‪ ،‬اﻣﺎﻣﯽ ﻣـﺬﻫﺐ ﺑﻮدن او از رﯾﺎض اﻟﻌﻠﻤﺎء ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ‪ ،‬آﺛﺎرش‪ -1 :‬آﻟﮥ‬
‫اﻟﮑﺘﺎب ‪ -2‬اﻻﯾﺎم و اﻟّﻠﯿﺎﻟﯽ و اﻟّﺸـ ﻬﻮر ‪ -3‬ﻓﻌﻞ و اﻓﻌﻞ ‪ -4‬ﻟﻐﺎت اﻟﻘﺮآن ‪ -5‬ﻣﺠﺎز اﻟﻘﺮآن ‪ -6‬اﻟﻤّﺬﮐﺮ و اﻟﻤﺆﻧّﺚ ‪ -7‬اﻟﻤﺼﺎدر ﻓﯽ اﻟﻘﺮآن‬
‫‪ -8‬ﻣﻌﺎﻧﯽ اﻟﻘﺮآن ‪ -9‬اﻟّﻨﻮادر ‪ -10‬اﻟﻤﻘﺼﻮر و اﻟﻤﻤﺪود ‪ -11‬اﻟﻮﻗﻒ و اﻻﺑﺘﺪاء ﻓﯽ اﻟﻘﺮآن‪ .‬ﺳﯿﻮﻃﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﻓّﺮاء ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺘﺪّﯾﻦ و ﺑﺎ ورع‬
‫و ﭘﺎرﺳﺎ ﺑﻮد‪) .‬رﯾﺤﺎﻧﮥ اﻻدب ج ‪ -3‬اﺑﻦ ﺧﻠﮑﺎن ج ‪ -5‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐﺪاد ج ‪ 3‬ص ‪ -298‬ﻗﺎﻣﻮس اﻻﻋﻼم ج ‪ -5‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ص ‪[...] .(78‬‬
‫)اﻣـﺎم‪ (:‬ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﻮاﯾﯽ او در ﻗﻮل و ﻓﻌـﻞ اﻗﺘـﺪي ﻣﯽﺷﻮد و ﯾـﺎ ﮐﺘﺎﺑﯽ و ﭼﯿﺰي اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺮ ﺣّﻖ ﺑﺎﺷـﺪ و ﭼﻪ ﺑﺮ ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬ﺟﻤﻊ‬
‫اﻣﺎم‪ -‬اﺋّﻤﻪ‪ -‬اﺳﺖ‪ -‬در آﯾﻪ )َﯾْﻮَم َﻧْﺪُﻋﻮا ُﮐﱠﻞ ُأﻧﺎٍس ﺑ ِِﺈﻣﺎﻣِِﻬْﻢ‪ /71 -‬اﺳﺮاء( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او اﻗﺘﺪي ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻪ إﻣﺎﻣﻬﻢ‬
‫ﯾ ﻌﻨ ﯽ ﺑ ﻪ ﮐﺘ ﺎ ﺑ ﺸ ﺎ ن ‪.‬‬
‫آﯾﻪ )َو اْﺟَﻌﻠْﻨﺎ ﻟ ِﻠُْﻤﺘﱠِﻘﯿَﻦ ِإﻣﺎﻣًﺎ »‪ /74 -«1‬ﻓﺮﻗﺎن( اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ »‪ «2‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ اﻣﺎم در آﯾﻪ ﺟﻤﻊ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮ ﺑﺼﯿﺮ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﺻﺤﺎب ﺑﺎ وﻓﺎي ﺣﻀﺮت ﺻﺎدق )ع( اﺳﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻗﺮاﺋﺖ آﯾﻪ )َو اْﺟَﻌﻠْﻨﺎ ﻟ ِﻠُْﻤﺘﱠِﻘﯿَﻦ‬
‫ِإﻣﺎﻣًﺎ‪ /74 -‬ﻓﺮﻗـﺎن( اﻣـﺎم ﻓﺮﻣﻮد »ﺳﺎﻟﺖ رﺑّﮏ ﻋﻈﯿﻤﺎ اﻧّﻤﺎ ﻫﯽ‪ ،‬و اﺟﻌﻞ ﻟﻨﺎ ﻣﻦ اﻟﻤّﺘﻘﯿﻦ اﻣﺎﻣﺎ« ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ درﺧﻮاﺳﺖ ﻋﻈﯿﻢ از ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫اﯾﻨﺴﺘﮑﻪ از او ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي راﻫﻨﻤﺎﺋﯽ ﺑﺴﻮي او از ﮔﺮوه ﻣّﺘﻘﯿﻦ ﺑﺮاي ﻣﺎ اﻣﺎم و ﭘﯿﺸﻮا ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠّﯽ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ اﺷﻌﺮي‪ ،‬از ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣﺬﻫﺐ ﺟﺒﺮ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻮده ﺳﭙﺲ از ﺳﺨﻦ در ﺑﺎره ﻋﺪاﻟﺖ ﺧﺪاي و‬
‫ﺧﻠﻖ ﻗﺮآن ﻋﺪول ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﺑﺼﺮه در ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺎﻧﮓ ﺑﺮ ﻣﯽدارد ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﻫﺮ ﮐﺴـﯽ ﻣﺮا ﻧﻤﯽﺷـﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺸـﻨﺎﺳﺪ ﻣﻦ ﻓﻼـﻧﯿﻢ اّول ﺑﻪ ﺧﻠﻖ ﻗﺮآن و اﯾﻨﮑﻪ ﺧـﺪا ﺑـﺎ ﭼﺸـﻤﺎن دﯾـﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﮐﺎرﻫﺎي ﺑـﺪ و ﮔﻨﺎه را ﻣﺎ‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدم و اﮐﻨﻮن از آن ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدم«‪.‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ اﺷـﻌﺮي در ﺑـﺎره اﯾﻤـﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ »اﻻﯾﻤـﺎن ﻫﻮ اﻟّﺘﺼـﺪﯾﻖ ﺑﺎﻟﺠﻨـﺎن و اّﻣـﺎ اﻟﻘﻮل ﺑﺎﻟّﻠﺴﺎن و اﻟﻌﻤﻞ اﻷرﮐﺎن ﻓﻔﺮوﻋﻪ« ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻤﺎن‬
‫ﺗﺼـﺪﯾﻖ و ﺑﺎور ﻗﻠﺒﯽ اﺳﺖ و اّﻣﺎ اﻗﺮار ﺑﺰﺑﺎن و ﻋﻤﻞ ﺑﺎر ﮐﺎن از ﻓﺮوع آن اﺳﺖ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﻠﺐ‪ ،‬و دل ﺑﻪ ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺗﺼﺪﯾﻖ‬
‫ﮐﺮد و ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮان را ﺗﺼـﺪﯾﻖ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ از ﺟـﺎﻧﺐ ﺧـﺪا ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻤﺎﻧﺶ ﺻـﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﺣّﺘﯽ اﮔﺮ در ﻫﻤﺎﻧﺤﺎل ﺑﻤﯿﺮد ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و از‬
‫اﯾﻤـﺎن ﺧـﺎرج ﻧﺸـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه وﻗﺘﯽ از دﻧﯿﺎ ﺑـﺪون ﺗﻮﺑﻪ ﺑﻤﯿﺮد ﺣﮑﻤﺶ ﺑﺎ ﺧـﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ رﺣﻤﺘﺶ او را ﺑﯿﺎﻣﺮزد ﯾﺎ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺷﻔﯿﻌﺶ ﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺘﺸﺎر ﭼﻨﯿﻦ اﻓﮑﺎري ﭼﻘـﺪر ﺑﺎ اﺳـﻼﻣﯿﮑﻪ در ﺻـﺪ آﯾﻪ ﻗﺮآن ﻫﻤﻮاره اﯾﻤﺎن را ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ ﻫﻤﺮاه ﻣﯽداﻧﺪ ﻣﺘﻔﺎوت‬
‫اﺳﺖ ﺑﺨﺼﻮص ﺑﺎ ﺗﻮﺟﯿﻬﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﯽ )ع( در ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻻﯾﻤـﺎن ﻣﻌﺮﻓـﮥ ﺑـﺎﻟﻘﻠﺐ‪ ،‬اﻗﺮار ﺑﺎﻟّﻠﺴـﺎن اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ اﺷـﻌﺮي ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺮﺗﮑﺒﯿﻦ ﮔﻨـﺎه ﮐﺒﯿﺮه ﻣﺜـﻞ )زﻧﺎ‪ ،‬ﻗﻤﺎر‪ ،‬ﻣﯽ ﺧﻮارﮔﯽ‪ ،‬ﺟﻨﺎﯾﺖ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ‪،‬‬
‫ﺗﻬﻤﺖ‪ ،‬ﮐﺸـﺘﻦ اوﻟﯿـﺎء‪ ،‬اﺳـﺎرت ﺧﺎﻧـﺪان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( و اﯾﺠﺎد ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺻـّﻔﯿﻦ و ﻧﻬﺮوان( و ﺗﻤﺎم ﺟﻨﺎﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾـﺦ از ﺳﻮي ﺧﻠﻔﺎي‬
‫اﻣﻮي و ﻣﺮواﻧﯽ و ﻋّﺒﺎﺳـﯽ ﺑﻐﯿﺮ از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ و ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻌﻀـﯽ از ﺧﻠﻔﺎ ﺳـﺮزده اﺳﺖ ﻫﻤﻪ را ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و آﻧﻬﺎ را اﻣﯿﺪوار ﺑﻪ‬
‫ﺑﺨﺸـﺶ ﯾـﺎ ﺷـﻔﺎﻋﺖ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﻫﻤﯿﻦ اﻓﮑـﺎر ﺑﺎﻋﺚ ﺷـﺪ ﮐﻪ ﺣّﺘﯽ ﺧﻠﻔﺎي ﺟﻮر و ﺳـﺘﻢ ﻋّﺒﺎﺳـﯽ ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن اﻫﻞ ﺗﺴـّﻨﻦ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﺑﮑﺸـﻨﺪ و ﺑﺎ ﻓﺸﺎر آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت و ﻓﺘﻮي وادار ﺳﺎزﻧﺪ و آﻧﮕﺎه اﺷﻌﺮي ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻨﺎم‪ -‬ﻣﻘﺎﻻت اﻻﺳﻼﻣّﯿﯿﻦ و اﺧﺘﻼف اﻟﻤﺼّﻠﯿﻦ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺳـﺨﻨﺎن اﺳﻼﻣﯿﻮن و اﺧﺘﻼف ﻧﻤﺎز ﮔﺰاران ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺧﻮد ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ اﺧﺘﻼف را ﺑﻮﺟﻮد آورد و ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺿﺮﺑﻪ را ﺑﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز ﮔﺰاران وارد ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬و آﺛﺎرش )اﯾﻀﺎح اﻟﺒﺮﻫﺎن( و ﮐﺘﺎب اﻟّﺘﺒﯿﯿﻦ و ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ ﻣﻘﺎﻻت اﺳﻼﻣّﯿﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 330‬ﻓﻮت ﻧﻤﻮده و ﺟﻬﺎن اﺳﻼم را در ﻣﺠﺎدﻻت ﻓﮑﺮي ﺟﺒﺮي ﻣﺴﻠﮑﺎن ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬اﻟﻤﻠﻞ و اﻟّﻨﺤﻞ ‪ -101 /1‬وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن‬
‫اﺑﻦ ﺧﻠﮑﺎن ‪ 402 /2‬ﻣﻘﺎﻻت اﻻﺳﻼﻣّﯿﯿﻦ‪.‬‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ آﯾﻪ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﺮاي ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎران ﮔﺮوﻫﯽ ﭘﯿﺸﻮا و اﻣﺎﻣﺎن ﻗﺮار ده‪ ،‬داﻧﺸـﻤﻨﺪ دﯾﮕﺮي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ واژه اﻣﺎم‪ -‬در آﯾﻪ‬
‫ﻓـﻮق از ﺑـﺎب‪ -‬درع دﻻـص‪ -‬و دروع دﻻـص‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ اﻣـﺎم در آﯾﻪ ﻓـﻮق در ﻣﻌﻨﯽ ﺟﻤـﻊ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺼـﻮرت ﻣﻔﺮد‪ ،‬و ﺟﻤـﻊ ﻫﺮ دو‬
‫ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪) .‬دﻻص ﻧﻮﻋﯽ ﺗﻦ ﭘﻮش ﭘﺸﻤﯿﻨﻪاي ﻧﺮم و ﺑّﺮاق اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي زره ﺑﮑﺎر ﻣﯽرﻓﺘﻪ(‪.‬‬
‫و در آﯾﺎت )َو َﻧْﺠَﻌَﻠُﻬْﻢ َأﺋِﱠﻤًﮥ‪ /5 -‬ﻗﺼﺺ( و )َو َﺟَﻌﻠْﻨﺎُﻫْﻢ َأﺋِﱠﻤًﮥ َﯾْﺪُﻋﻮَن ِإﻟَﯽ اﻟﻨﱠﺎِر‪ /41 -‬ﻗﺼﺺ( اﺋّﻤﻪ ﺟﻤﻊ اﻣﺎم اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو ُﮐﱠﻞ َﺷْﯽٍء َأْﺣَﺼﯿْﻨﺎُه ﻓِﯽ ِإﻣﺎٍم ُﻣﺒِﯿٍﻦ‪ /12 -‬ﯾﺲ( ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‪ -‬اﻣﺎم ﻣﺒﯿﻦ‪ -‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﻟﻮح ﻣﺤﻔﻮظ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)اَﻷّم(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺼﺪ و ﻫﺪف ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )آﱢﻣﯿَﻦ اﻟ َْﺒﯿَْﺖ اﻟ َْﺤﺮاَم‪ /2 -‬ﻣﺎﺋـﺪه( ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺼـﺪ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا )آم‪ -‬اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ از‪ -‬اّم‪ ،‬ﯾﻮّم‪ -‬اّﻣﺎ اﺳﺖ و ﺟﻤﻊ آﻧﻬﺎ‪ -‬آم‪ ،‬آﻣﻮن‪،‬‬
‫آﻣﯿﻦ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و واژه‪ -‬أّﻣﻪ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﺷـّﺠﻪ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺳـﺮش را ﺷـﮑﺴﺖ و ﻣﺠﺮوح ﮐﺮد و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻪ ﻣﻐﺰ ﺳﺮش ﯾﺎ دﻣﺎﻏﺶ ﺟﺮاﺣﺖ وارد ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﻋﺮاب ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻋﻀﻮي ﮐﻪ ﻣﺠﺮوح ﺷﻮد از ﻧﺎم ﻫﻤﺎن ﻋﻀﻮ‪ ،‬ﻓﻌﻠﯽ ﺑﺮ وزن‪ -‬ﻓﻌﻠﺖ ﺑﺮاﯾﺶ ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻼ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ )رأﺳـﺘﻪ‪ -‬رﺟﻠﺘﻪ‪ -‬ﮐﺒﺪﺗﻪ‪ -‬ﺑﻄﻨﺘﻪ( اﯾﻦ ﺟﻤﻼت در ﻣﻮﻗﻌﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ آن اﻋﻀﺎء ﯾﻌﻨﯽ )ﺳﺮ‪ ،‬ﯾﺎ‪ ،‬ﮐﺒﺪ‪ ،‬ﺷﮑﻢ( ﻣﺠﺮوح‬
‫ﺷﺪه ﯾﺎ ﺑﺪرد آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)أْم(‪ -‬اﮔﺮ در ﺟﻤﻼـﺗﯽ ﮐـﻪ آﻏﺎزﺷـﺎن ﺣﺮف اﺳـﺘﻔﻬﺎم )أ( ﺑﺎﺷـﺪ و ﺑﻌـﺪ از آن در ﺟﻤﻠـﻪ ﺣﺮف )أم( ﺑﮑـﺎر رود ﺑﻤﻌﻨﯽ )ﯾـﺎ( اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻼ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪) :‬أزﯾﺪ ﻓﯽ اﻟّﺪار أم ﻋﻤﺮو( آﯾﺎ زﯾﺪ در ﺧﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻋﻤﺮ و ﯾﺎ ﮐﺪام ﯾﮏ؟ اّﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺪون اﻟﻒ اﺳﺘﻔﻬﺎم ﺑﮑﺎر رود‪:‬‬
‫ام‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﺑﻞ‪ -‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ )ﺑﻠﮑﻪ( اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ )َأْم زاَﻏْﺖ َﻋﻨُْﻬُﻢ اﻟ َْﺄﺑ ْﺼﺎُر‪ /10 -‬اﺣﺰاب( )ﺑﻠﮑﻪ ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن از ﺳﺮﺧﯽ از ﺣﺪﻗﻪ در‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫)َأﱠﻣﺎ(‪ -‬ﺣﺮﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑـﺎره دو ﭼﯿﺰ و دو ﺑـﺎر ﺑـﺎ ﻫﻢ در ﮐﻼـم ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﯾﻪ )َأﱠﻣﺎ َأـَﺣ ُﺪُﮐﻤﺎ َﻓَﯿـْﺴ ِﻘﯽ َرﺑ ﱠُﻪ َﺧْﻤﺮًا َو َأﱠﻣﺎ اﻟ ْﺂَﺧُﺮ‬
‫َﻓﯿُْﺼَﻠُﺐ‪ /41 -‬ﯾﻮﺳـﻒ( )وﻟﯽ ﯾﮑﯽ از ﺷـﻤﺎ ﺳـﺎﻗﯽ ارﺑـﺎﺑﺶ ﻣﯽﺷﻮد و دﯾﮕﺮي ﺑـﺪار آوﯾﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﺮﻧـﺪﮔﺎن ﻣﻐﺰ ﺳـﺮ او را ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪199 :‬‬
‫ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ( ﻏﺎﻟﺒﺎ در ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ اﺑﺘﺪاء آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬أّﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﻓﺈﻧّﻪ ﮐﺬا »‪ -«1‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ‪ -‬أّﻣﺎ ﺑﻌﺪ‪ -‬آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣـﺪ‪ :‬ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪َ) :‬ﺗَﻮﱡد ﻟَْﻮ َأﱠن ﺑَﯿَْﻨﻬﺎ َو ﺑَﯿَْﻨُﻪ َأَﻣـ ﺪًا ﺑَِﻌﯿﺪًا‪ /30 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ دوﺳـﺖ دارد ﮐﻪ ﻣﯿـﺎن او و آﻧﻬـﺎ زﻣـﺎن دوري ﻓﺎﺻـﻠﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﻮد‪.‬‬
‫( ) )َأَﻣﺪ( ]َأَﻣﺪ[‪ ... :‬ص ‪199 :‬‬
‫و‪ -‬أﺑـﺪ از ﻧﻈﺮ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻬﻢ ﻧﺰدﯾﮑﻨـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‪ -‬أﺑـﺪ‪ -‬ﻣـّﺪت زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣّﺪ ﻣﻌّﯿﻨﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻘّﯿﺪ ﻧﻤﯽﺷﻮد و در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ‪ ،‬أﺑﺪ‬
‫ﮐـﺬا‪ -‬ﺑﮑﺎر ﻧﻤﯽرود‪ ،‬و ﻏﻠﻂ اﺳﺖ‪ ،‬اّﻣﺎ‪ -‬أﻣـﺪ‪ -‬ﻣـّﺪت زﻣﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﻘّﯿﺪ ﻧﺸﻮد ﺣّﺪ ﻣﺠﻬﻮﻟﯽ دارد و زﻣﺎﻧﺶ ﻧﺎﻣﻌّﯿﻦ اﺳﺖ اّﻣﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎ‬
‫ﻣﻨﺤﺼﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬أﻣﺪ ﮐﺬا‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫زﻣﺎن ﮐﺬا‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﭼـﻮن واژه )ام( و ﻣﺸـﺘﻘﺎت آن در ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺘﻔﺼـﯿﻞ ذﮐﺮ ﺷـﺪه ﺧﻼـﺻﻪ آﻧﺮا ﺑﻄﻮرﯾﮑﻪ ﻣﺆﻟّﻒ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ در ﻣﺘﻦ ﯾـﺎد آوري‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﯿﻢ‪:‬‬
‫اّم‪ :‬ﻣﺎدر‪ -‬اﺻﻞ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ‪ -‬ﺗﺮﺗﯿﺐ دﻫﻨﺪه‪ -‬اﺻﻼح ﮐﻨﻨﺪه‪ -‬ﺟﺎﯾﮕﺎه اّم اﻟﮑﺘﺎب‪ :‬ﻟﻮح ﻣﺤﻔﻮظ‪.‬‬
‫ام اﻟﻘﺮي‪ :‬ﻣّﮑﻪ‪.‬‬
‫اّم اﻟﻨﺠﻮم‪ :‬ﮐﻬﮑﺸﺎن‪.‬‬
‫اّم اﻻﺿﯿﺎف‪ :‬و اّم اﻟﻤﺴﺎﮐﯿﻦ‪ :‬ﻣﯿﺰﺑﺎن و ﻣﻬﻤﺎﻧﺪار ﻣﺴﺎﮐﯿﻨﻦ‪.‬‬
‫اّم اﻟﺠﯿﺶ‪ :‬رﺋﯿﺲ ﺳﭙﺎه‪.‬‬
‫اّﻣﮥ‪ :‬ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ دﯾﻨﯽ واﺣﺪ‪ ،‬در زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن واﺣﺪ ﺟﻤﻌﻨﺪ‪.‬‬
‫اّم اﻟﮑﺘﺎب‪ :‬ﺳﻮره ﻓﺎﺗﺤﻪ‪.‬‬
‫اّﻣﮥ‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪ‪.‬‬
‫اّﻣﮥ‪ :‬ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺎ اﯾﻤﺎن و ﻋﻠﻢ و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ ﮐﻪ اﻟﮕﻮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اّﻣﻪ‪ :‬زﻣﺎن‪ -‬ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ‪ -‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ در ﺣﮑﻢ ﺟﻤﻊ از ﻧﻈﺮ ﺷﺨﺼّﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪.‬‬
‫اّﻣﯽ‪ :‬ﻧﺎﺧﻮاﻧﺪه و ﻧﺎﻧﻮﺷﺘﻪ‪ -‬ﺣﺎﻓﻈﯿﻦ ﻋﻠﻮم ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪن‪ ،‬و ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ -‬ﺑﺎ ﻓﻀﯿﻠﺖ‪.‬‬
‫إﻣﺎم‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺳﺨﻦ و ﻓﻌﻞ او ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺮوي‪ ،‬ﻟﻮح ﻣﺤﻔﻮظ‪.‬‬
‫اّم‪ :‬ﻗﺼﺪ و ﻫﺪف ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‪ -‬ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد‪ -‬درد و ﺟﺮاﺣﺖ ﺳﺮ‪.‬‬
‫أم‪ :‬ﯾﺎ‪ -‬ﺑﻞ‪ -‬ﺑﻠﮑﻪ‪.‬‬
‫دو ﺗﺮﮐﯿﺐ دﯾﮕﺮ از اﯾﻦ واژه در ﻗﺮآن ﻫﺴﺖ ﮐﻪ راﻏﺐ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ذﮐﺮ ﻧﮑﺮده ﮐﻪ ﯾﺎد آوري ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫أﻣـﺎم‪ :‬ﭘﯿﺶ روي‪ ،‬در آﯾﻪ )ﺑَْﻞ ﯾُِﺮﯾـُﺪ اﻟ ِْﺈﻧ ْﺴﺎُن ﻟ َِﯿﻔُْﺠَﺮ َأﻣﺎَﻣُﻪ‪ /5 -‬ﻗﯿـﺎﻣﻪ( ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﻣﺮدم ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﮔﻨﺎه ﻓﺮا ﭘﯿﺶ دارﻧـﺪ و ﺗﻮﺑﻪ را‬
‫ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽﻧﻬﻨﺪ‪.‬‬
‫إّﻣﺎ‪ :‬ﯾﺎ‪ ،‬در آﯾﻪ )ِإﱠﻣﺎ ﺷﺎِﮐﺮًا َو ِإﱠﻣﺎ َﮐُﻔﻮرًا‪ /2 -‬اﻧﺴﺎن(‪.‬‬
‫ﻓﺮق ﻣﯿﺎن )زﻣﺎن( و )أﻣـﺪ( اﯾﻨﺴـﺘﮑﻪ‪ -‬أﻣﺪ‪ -‬را ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﭘﺎﯾﺎن ﻣّﺪت ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬اّﻣﺎ )زﻣﺎن( ﺑﺮاي آﻏﺎز و اﻧﺠﺎم ﻣّﺪت اﺳﺖ و ﻋﻤﻮﻣّﯿﺖ‬
‫دارد ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي زﻣـﺎن ﮔﺬﺷـﺘﻪ و ﺣـﺎل و آﯾﻨـﺪه ﯾﺎ آﻏﺎز و اﻧﺠﺎم‪ ،‬وﻟﯽ )أﻣـﺪ( ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي زﻣﺎن آﯾﻨـﺪه اﺳﺖ از اﯾﻦ روي ﻋـّﺪهاي از ﻋﻠﻤﺎء‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ )ﻣﺪي( و )أﻣﺪ( در ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻬﻢ ﻧﺰدﯾﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )اﻣﺮ( ]اﻣﺮ[‪ ... :‬ص ‪200 :‬‬
‫ﺷﺄن و ﮐﺎر و ﺟﻤﻌﺶ اﻣﻮر اﺳﺖ‪ ،‬أﻣﺮ‪ -‬ﻣﺼـﺪر اﺳﺖ و ﻓﻌﻠﺶ را ﻣﺎﻧﻨـﺪ )أﻣﺮﺗﻪ( زﻣﺎﻧﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﮐﻪ او را ﻣﮑّﻠﻒ ﮐﺮده ﺑﺎﺷـﯽ ﭼﯿﺰي‬
‫را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬أﻣﺮ‪ -‬ﻟﻔﻈﯽ اﺳﺖ ﻋﺎم ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ أﻓﻌﺎل و أﻗﻮال‪ ،‬و در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺳﺨﻦ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ )ِإﻟَﯿِْﻪ ﯾُْﺮَﺟُﻊ اﻟ َْﺄﻣُْﺮ ُﮐﱡﻠُﻪ‪/123 -‬‬
‫ﻫﻮد( و آﯾﻪ )ﻗُـْﻞ ِإﱠن اﻟ ْـَﺄﻣَْﺮ ُﮐﻠﱠُﻪ ﻟ ِﻠﱠِﻪ ﯾُْﺨُﻔﻮَن ﻓِﯽ َأﻧ ُْﻔـِﺴ ِﻬْﻢ ﻣـﺎ ﻻـ ﯾُﺒـْ ُﺪوَن ﻟََﮏ َﯾُﻘﻮﻟ ُﻮَن ﻟَْﻮ ﮐﺎَن ﻟَﻨﺎ ﻣَِﻦ اﻟ َْﺄﻣِْﺮ َﺷـ ْﯽٌء َو َأﻣُْﺮُه ِإﻟَﯽ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /154 -‬آل‬
‫ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫)اﯾﻦ آﯾﻪ در ﺑﺎره ﻣﻨﺎﻓﻘﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪ :‬ﻫﻤﻪ ﮐﺎرﻫﺎ از ﺳـﺮوري و ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر‪ ،‬از ﺧﺪاﺳﺖ اﯾﻨﺎن آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در دل ﭘﻨﻬﺎن داﺷـﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﺑﺘﻮ اﻇﻬﺎر ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ اﯾﮑﺎش ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻫﻢ ﺳﻬﻤﯽ و ﮐﺎري در اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﯽﺑﻮد(‪.‬‬
‫إﺑـﺪاع و ﺳـﺮ آﻏـﺎز ﮐـﺎر آﻓﺮﯾﻨﺶ را ﻧﯿﺰ )أﻣﺮ( ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮص ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ و آﯾﻪ )َأﻻ ﻟَُﻪ اﻟ َْﺨﻠُْﻖ َو اﻟ َْﺄﻣُْﺮ‪ /54 -‬اﻋﺮاف( ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﻬﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ و ﻣﻔﻬﻮم ﺣﻤﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو َأْوﺣﯽ ﻓِﯽ ُﮐﱢﻞ َﺳﻤﺎٍء َأﻣَْﺮﻫﺎ‪ /12 -‬ﻓّﺼﻠﺖ( )إﺑﺪاع و آﻏﺎز ﮐﺎر آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻫﺮ آﺳﻤﺎﻧﯽ را وﺣﯽ ﻧﻤﻮده(‪.‬‬
‫ﺣﮑﻤﺎء ﻧﯿﺰ‪ -‬اﻣﺮ‪ -‬را در آﯾﻪ )ﻗُِﻞ اﻟﱡﺮوُح ﻣِْﻦ َأﻣِْﺮ َرﺑ ﱢﯽ‪ /85 -‬اﺳﺮاء( از إﺑﺪاع »‪«1‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺑﺪاع ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪون ﺳﺎﺑﻘﻪ از ﭼﯿﺰي‪ ،‬ﭼﯿﺰي را آﻓﺮﯾﺪن و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺳﺮ آﻏﺎز و اﯾﺠﺎد ﭼﯿﺰي ﺑﺪون ﭘﯿﺸﺪاﺷﺖ اﺳﺖ‪ ،‬آﯾﻪ )ﻗُْﻞ ﻣﺎ ُﮐﻨُْﺖ‬
‫ﺑ ِْﺪﻋًﺎ ﻣَِﻦ اﻟﱡﺮُﺳِﻞ‪ /9 -‬اﺣﻘﺎف( در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﮕﻮ ﻣﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﯿﺴـﺘﻢ ﭘﯿﺶ از ﻣﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ‬
‫و آﯾﻪ )ﺑَِﺪﯾُﻊ اﻟﱠﺴﻤﺎواِت َو اﻟ َْﺄْرِض ‪ /117‬ﺑﻘﺮه( واژه ﺑﺪﯾﻊ‪ -‬از ﻧﺎﻣﻬﺎي ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻊ اﻟﺤﮑﻤﮥ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻏﺮاﺋﺐ و ﺷﮕﻔﺘﯽﻫﺎي‬
‫ﺣﮑﻤﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳـﺎﺑﻘﻪ ﻧـﺪارد اّﻣـﺎ ﺑـﺪﻋﺖ ﻫﻢ ﮐﻪ از ﻫﻤﯿﻦ رﯾﺸﻪ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻮ ﭘﺮدازي و ﭼﯿﺰي از ﺳﻮي ﺧﻮد ﺑـﺪون ﺳﺎﺑﻘﻪ در دﯾﻦ و‬
‫ﺳّﻨﺖ رﺳﻮل اﮐﺮم )ص( ﺟﻌـﻞ ﮐﺮدن و ﺑﺮ ﺣﻘـﺎﯾﻖ اﻓﺰودن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻟﻮث ﮐﺮدن ﺣﻘﯿﻘﺖ و اﻧﺤﺮاف دﯾﮕﺮان‪ .‬ﺑـﺪﻋﺖ از ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺳـّﻨﺖ‬
‫ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﺮدهاﻧـﺪ ﻣﺜﻼـ در ﺣـﺪﯾﺚ »ﻣﻦ ﺗﻮﺿﺎ ﺛﻼﺛﺎ ﻓﻘـﺪ اﺑـﺪع« ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻼف ﺳـّﻨﺖ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻌﻀـﯽ از‬
‫ﺷﺎرﺣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺪﻋﺖ‪ ،‬را دو ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﺑﺪﻋﺖ ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﻨﺪه‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ )ﯾﻌﻨﯽ روح از آﻓﺮﯾﺪهاي ﺑﯿﺴﺎﺑﻘﻪ ﺧﺪاﺋﯽ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )ِإﻧﱠﻤـﺎ َﻗْﻮﻟ ُﻨـﺎ ﻟ َِﺸـ ْﯽٍء ِإذا َأَرْدﻧـﺎُه َأْن َﻧُﻘﻮَل ﻟَُﻪ ُﮐْﻦ َﻓَﯿُﮑﻮُن‪ /40 -‬ﻧﺤـﻞ( ﮐﻪ اﺷـﺎره ﺑﻪ إﺑـﺪاع ﺧﺪاوﻧـﺪ اﺳﺖ و ﺑﺎ واژه‪ -‬أﻣﺮ‪ -‬ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ‬
‫ﺑﻼـﻏﺖ و ﮐﻤﯽ ﺣﺮوف در آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻗﺒﻼـ در ﻣﻌﻨﯽ اﻧﺠـﺎم ﭼﯿﺰي ﺗﻌـﺒﯿﺮ ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻠﯿـﻎﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ در آﯾﻪ )َو ﻣـﺎ َأﻣُْﺮﻧـﺎ ِإﻟ ﱠﺎ‬
‫واِﺣَﺪٌة‪ /-5 -‬ﻗﻤﺮ( ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ اﯾﺠﺎد ﮐﻪ وﻫﻢ و ﺧﯿﺎل ﻣﺎ آﻧﺮا درك ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)أﻣﺮ(‪ :‬ﺗﻘـّﺪم و ﭘﯿﺶ داﺷـﺘﻦ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﺧﻮاه ﺑﺼﻮرت و ﻣﻌﻨﺎي ﻓﻌﻞ اﻣﺮ ﺣﺎﺿـﺮ ﺑﺮ وزن‪ -‬اﻓﻌﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺠﺎم ﺑﺪه‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ‪ -‬اﻣﺮ ﻏﺎﺋﺐ‬
‫ﺑﺮ وزن‪ .‬و ﻟﯿﻔﻌﻞ‪ -‬ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺠﺎم ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫و ﯾـﺎ ﺑﺎ ﻟﻔﻆ ﺧﺒﺮ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻞ )َو اﻟ ُْﻤَﻄﻠﱠﻘﺎُت َﯾَﺘَﺮﺑ ﱠْﺼَﻦ ﺑ َِﺄﻧ ُْﻔِﺴـ ِﻬﱠﻦ‪ /228 -‬ﺑﻘﺮه( ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﻔﻆ ﺧﺒﺮ ﺑﯿﺎن ﺷـﺪه‪ ،‬اّﻣﺎ در ﺣﻘﯿﻘﺖ اﻣﺮي اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ زﻧﺎن را ﻣﺨﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ‪ -‬أﻣﺮ‪ -‬ﺑﺼﻮرت اﺷﺎره ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻼ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺣﻀـﺮت اﺑﺮاﻫﯿﻢ )ع( در ﺑﺎره ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن ﻓﺮزﻧﺪش‬
‫دﯾـﺪه ﺑﻮد ﺑﺼﻮرت‪ -‬أﻣﺮ‪ -‬ﺟﻠﻮه ﮐﺮد آﻧﺠـﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ِ) :‬إﻧﱢﯽ َأري ﻓِﯽ اﻟ َْﻤﻨـﺎِم َأﻧﱢﯽ َأْذﺑَُﺤـ َﮏ َﻓﺎﻧ ُْﻈْﺮ ﻣﺎ ذا َﺗﺮي ﻗﺎَل ﯾﺎ َأﺑَِﺖ اﻓَْﻌْﻞ ﻣﺎ ﺗُْﺆَﻣُﺮ‪-‬‬
‫‪ /102‬ﺻﺎﻓـﺎت( ﯾﻌﻨﯽ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ در ﺑﺎره ذﺑـﺢ ﻓﺮزﻧـﺪش در ﺧﻮاب دﯾـﺪه ﺑﻮد‪ -‬اﻣﺮ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿـﺪه ﺷـﺪه و آﯾﻪ )َو ﻣﺎ َأﻣُْﺮ ﻓِْﺮَﻋْﻮَن ﺑ َِﺮِﺷـ ﯿٍﺪ‪/97 -‬‬
‫ﻫﻮد( ﮐﻪ ﮐﻠﻤﻪ أﻣﺮ‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻄﻮر ﻋﻤﻮم ﺗﻤﺎم أﻓﻌﺎل و ﺳﺨﻨﺎن ﻓﺮﻋﻮن را در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َأﺗﯽ َأﻣُْﺮ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /1 -‬ﻧﺤﻞ( اﺷﺎره ﺑﻪ ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻤﻮﻣﯽﺗﺮﯾﻦ ﻟﻔﻆ ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬أﻣﺮ‪ -‬آن را ﯾﺎد آوري ﻧﻤﻮده و آﯾﻪ )ﺑَْﻞ َﺳﱠﻮﻟَْﺖ ﻟَُﮑْﻢ‬
‫َأﻧ ُْﻔُﺴُﮑْﻢ َأﻣْﺮًا »‪ /18 -«1‬ﯾﻮﺳﻒ( اﻣﺮ در اﯾﻦ‬
‫__________________________________________________‬
‫‪ -2‬ﺑﺪﻋﺖ ﮔﻤﺮاه ﮐﻨﻨﺪه‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از آﯾﻪ ‪ /18‬ﯾﻮﺳﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮادران ﯾﻮﺳﻒ ﭘﺲ از ﺗﻮﻃﺌﻪ در ﺑﺎره او ﺑﻪ ﻧﺰد ﭘـﺪر ﻣﯽآﯾﻨـﺪ )َو ﺟﺎُؤ َﻋﻠﯽ َﻗِﻤﯿـِﺼ ِﻪ‬
‫ﺑ َِﺪٍم َﮐِﺬٍب ﻗﺎَل ﺑَْﻞ َﺳﱠﻮﻟَْﺖ ﻟَُﮑْﻢ َأﻧ ُْﻔُﺴـ ُﮑْﻢ َأﻣْﺮًا َﻓَﺼﺒٌْﺮ َﺟِﻤﯿٌﻞ َو اﻟﻠﱠُﻪ اﻟ ُْﻤْﺴَﺘﻌﺎُن َﻋﻠﯽ ﻣﺎ َﺗِﺼُﻔﻮَن‪ /18 -‬ﯾﻮﺳﻒ( ﺣﻀﺮت ﯾﻌﻘﻮب ﭘﺲ از دﯾﺪن‬
‫ﭘﯿﺮاﻫﻦ ﺧﻮن آﻟﻮد ﯾﻮﺳﻒ ﮐﻪ آﻏﺸﺘﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﻧﯽ دروﻏﯿﻦ ﺑﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اﯾﻨﻄﻮر ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺷـﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿـﺪ‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﺴـﻬﺎي اّﻣـﺎره ﺷـﻤﺎ‪ ،‬ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ زﺷﺘﯽ ﻓﺮﻣـﺎن ﻣﯽدﻫـﺪ ﮐﺎر و ﺳـﺨﻦ دروغ و‬
‫زﺷﺖ را در ﻧﻈﺮﺗﺎن آﺳﺎن و ﮐﻮﭼﮏ ﺟﻠﻮه داده اﺳﺖ ﻟـﺬا ﭼﻨﯿﻦ دروﻏﯽ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﻮﺋﯽ ﺻﺒﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﺧﺪاي ﺑﺮ آﻧﭽﻪ را‬
‫ﮐﻪ ﺷﻢ ﺑﻪ دروغ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﯾﺎري ﮐﻨﻨﺪه‬
‫آﯾﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻧﻔﺲ اّﻣﺎره ﺑﻪ ﺳﻮء و زﺷﺘﯽ اﻣﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ اﺷﺎره دارد‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪ‪ -‬أﻣﺮ اﻟﻘﻮم‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آن ﻗﻮم زﯾﺎد ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﮔﺮوﻫﯽ ﺗﻌﺪادﺷﺎن اﻓﺰون ﺷﺪ داراي اﻣﯿﺮ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﭼﺮا ﮐﻪ‬
‫ﻧﺎﮔﺰﯾﺮﻧﺪ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﺪاري داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ آﻧﻬﺎ را اداره ﮐﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ روي ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻻ ﯾﺼـﻠﺢ اﻟّﻨﺎس ﻓﻮﺿـﯽ ﻻ ﺳﺮاة ﻟﻬﻢ »‪) «1‬ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ ﺳـﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﺳـﺮﮔﺮداﻧﯽ و ﻫﺮج و ﻣﺮج و ﺧﻮد ﺳﺮي ﻣﺮدم را اﺻﻼح‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﺧﺪاي در اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ )َأَﻣْﺮﻧﺎ ُﻣﺘَْﺮﻓِﯿﻬﺎ‬
‫‪ /16 -‬اﺳﺮاء( ﯾﻌﻨﯽ اﯾﺸﺎن را ﺑﻪ ﻃﺎﻋﺖ و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺣّﻖ اﻣﺮ ﮐﺮدﯾﻢ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ‪ -‬ﮐّﺜﺮﻧﺎﻫﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺰوﻧﯿﺸﺎن دادﯾﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫أﺑﻮ ﻋﻤﺮو »‪ «2‬ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬أﻣﺮت‪ -‬ﺑﺪون ﺗﺸﺪﯾﺪ در ﻣﻌﻨﯽ زﯾﺎد ﮐﺮدم ﻧﯿﺴﺖ در ﻣﻌﻨﯽ‬
‫__________________________________________________‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﻣﺼﺮع دّوم ﺷﻌﺮ ﮐﻪ راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﯾﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻻ ﯾﺼﻠﺢ اﻟّﻨﺎس ﻓﻮﺿﯽ ﻻ ﺳﺮاة ﻟﻬﻢ و ﻻ ﺳﺮاة اذا ﺟﻬﺎﻟﻬﻢ ﺳﺎدوا‬
‫ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ ﺳـﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻧﺪارﻧـﺪ ﻫﺮج و ﻣﺮج و ﺳـﺮﮔﺮداﻧﯽ آﻧﻬـﺎ را اﺻـﻼح ﻧﻤﯽﮐﻨـﺪ و اﮔﺮ ﻧﺎداﻧﻬﺎ و ﺟﺎﻫﻠﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﺂﻧﻬﺎ رﯾﺎﺳﺖ ﮐﻨﻨـﺪ ﻣﺜﻞ‬
‫اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﻘّﻔﻊ در اﺛﺮ ﺗﺎرﯾﺨﺶ ﺑﻨﺎم‪ -‬رﺳﺎﻟـﮥ اﻟـّﺼ ﺤﺎﺑﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺼﻮر دواﻧﯿﻘﯽ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺳـﺘﻤﮕﺮ ﻋّﺒﺎﺳـﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷـﻌﺮ ﻓﻮق را ذﮐﺮ‬
‫ﮐﺮده ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻔﻬﻤﺎﻧﺪ ﺑﺎ ﻗﺴﺎوت ﻗﻠﺐ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ دادن ﺟّﻬﺎل‪ ،‬زﺣﻤﺖﻫﺎ اﯾﺠﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻘّﻔﻊ ﺑﺎ ﺷـﻬﺎﻣﺖ ﺗﻤﺎم ﺣﺪﯾﺜﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( را ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪) :‬ﻻ ﻃﺎﻋﮥ ﻟﻤﺨﻠﻮق ﻓﯽ ﻣﻌﺼﯿﮥ اﻟﺨﺎﻟﻖ( ذﮐﺮ ﮐﺮده و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ ،‬ﻃﺎﻋﺖ‬
‫ﻣﺨﻠﻮق در ﻋﺼﯿﺎن ﺑﻪ آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ واﺟﺒﺎت و ﻓﺮاﺋﺾ ﻣﻌّﯿﻦ ﮐﺮده ﮐﻪ اﮔﺮ ﺧﻠﯿﻔﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﺗﺮك آﻧﻬﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﻧﺒﺎﯾﺪ اﻣﺮ‬
‫او را اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻣﺎ ﻧﻈﯿﺮ اﯾﻦ ﮔﺮوه ﮐﻪ ﻧﺰد ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻣﻘّﺮب ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﺪﯾﺪه و ﻧﺸﻨﯿﺪهاﯾﻢ زﯾﺮا ﻫﯿﭽﯿﮏ از آﻧﻬﺎ داراي ادب و‬
‫ﻓﻬﻢ و ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﺧﺮد ﻧﻤﯽﺑﺎﺷـﻨﺪ از اﯾﻦ ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺗﻤﺎم آﻧﻬﺎ ﻧﺰد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر ﻣﻌﺮوف و ﺑﻪ ﭘﺴﺘﯽ ﻣﺸـﻬﻮرﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺧﻮدش‬
‫ﭘـﺎك و ﺑﺎﺻـﻼح و ﺗﻘﻮا ﺑﺎﺷـﺪ رﻋّﯿﺖ اﺻـﻼح ﻣﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ آﻧﮑﻪ إﻣﺎم آﻧﻬﺎ ﭘﺎك و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر ﺑﺎﺷـﺪ ﺗﺎ اﺻـﻼح ﺷﻮد‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﯿﺎز‪.‬‬
‫داﻧﺎﯾﺎن ﺑﻪ اﻣﺎم و ﭘﯿﺸﻮاﺋﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﮑﻮ رﻫﺒﺮﯾﺸﺎن ﮐﻨﺪ ﻫﻤﭽﻮن ﻧﯿﺎز ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ اﻣﺎم‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﮐﺎرﺷﺎن اﺳﺘﻮار‬
‫و دﺷﻤﻨﺎﻧﺸﺎن ﭘﺮﯾﺸﺎن و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺸﺎن در ﮔﯿﺘﯽ ﺑﺴﯽ واﻻﺳﺖ )اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﮐﺘﺐ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺣﺎدﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ( ﭘﺮﺗﻮ اﺳﻼم ج ‪ 2‬ص ‪260‬‬
‫ﺑﻪ ﺑﻌﺪ )آﺋﯿﻦ رﻫﺮوي و رﻫﺒﺮي ص ‪.(77‬‬
‫)‪ (2‬اﺑﻮ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﻼء ﻣﺎزﻧﯽ ﯾﮑﯽ از ﻫﻔﺖ ﻗﺎري ﻣﺸﻬﻮر ﻗﺮآن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺎره اﺳﻤﺶ ‪ 21‬ﻧﺎم ذﮐﺮ‬
‫ﻓﺰوﻧﯽ و زﯾﺎدي‪ -‬أّﻣﺮت و آﻣﺮت اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪه »‪ «1‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬أﻣﺮت ﺑﺪون ﺗﺸﺪﯾﺪ ﺣﺮف )م( درﺳﺖ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬ﺧﯿﺮ‬
‫__________________________________________________‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ در ﻧﺤﻮ و ﻟﻐﺖ و ﻗﺮاﺋﺎت‪ ،‬ﭘﯿﺸﻮاي زﻣﺎن ﺧﻮد در ﺑﺼﺮه ﺑﻮد و ﺷﺎﮔﺮد ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪه ﮐﻪ از ﺷﺎﮔﺮدان اوﺳﺖ در ﺑﺎرهاش ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻮ ﻋﻤﺮو ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮب و ﺣﻮادث ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺷـﻌﺮ و ادب اﻋﻠﻢ ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﻋﻤﺮ ﺗـﺎ ﺳـﻘﻒ ﭘﺮ از ﮐﺘـﺎب ﺑﻮد و ﭼﻮن ﻣﺨﻠﻮط ﺑـﺎ اﺷـﻌﺎر ﺟـﺎﻫﻠﯽ ﺑﻮد در ﻣﻮﻗﻊ ﺳـﻔﺮ ﺣـّﺞ و در اﺛﺮ زﻫـﺪ‪ ،‬و ﻋﺒـﺎدت و ﭘﺎرﺳﺎﺋﯽ آﻧﻬﺎ را‬
‫ﺳﻮزاﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮزدق او را ﻣﺪح ﮐﺮده‪ ،‬ﻧﻘﺶ اﻧﮕﺸﺘﺮش ﮐﻪ در آﺛﺎرش دﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ﺷﻌﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ‪:‬‬
‫و ان اﻣﺮاء دﻧﯿﺎه اﮐﺒﺮ ﻫّﻤﻪ ﻟﻤﺴﺘﻤﺴﮏ ﻣﻨﻬﺎ ﺑﺤﺒﻞ ﻏﺮور‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ ﺗﻤﺎم ﻫّﻤﺖ و ﻫﺪف اﻧﺴﺎن دﻧﯿﺎ ﺑﺎﺷﺪ او از دﻧﯿﺎ ﺑﻪ رﯾﺴﻤﺎﻧﯽ از ﻏﺮور ﭼﻨﮓ زده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺻـﻤﻌﯽ ﻫﻢ از ﺷﺎﮔﺮدان اوﺳﺖ‪ ،‬ﺳـﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﻋﯿﯿﻨﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ و ﺳّﻠﻢ را در ﺧﻮاب دﯾﺪم و در ﺑﺎره اﺧﺘﻼف‬
‫ﻗﺮاﺋﺎت از او ﯾﺎري ﺟﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﻣﺮا راﻫﻨﻤﺎﺋﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ اﺑﻮ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﻼء ﻗﺮآن را ﺑﺨﻮان‪.‬‬
‫ﺳﯿﻮﻃﯽ در ﻃﺒﻘﺎت اﻟّﻨﺤﺎة ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ اﺳـﻨﺎد ﻣﻦ در ﺷـﺮح ﺣﺎل اﺑﻮ ﻋﻤﺮو از ﮐﺘﺎب ﻃﺒﻘﺎت اﻟﮑﺒﺮي ﮐﺎﺗﺐ واﻗﺪي اﺳﺖ و در ﺟﻤﻊ اﻟﺠﻮاﻣﻊ‬
‫ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ او ﻫﺴﺖ‪ .‬اﺻﻤﻌﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﻫﺰار ﻣﺴﺌﻠﻪ ادﺑﯽ و ﻧﺤﻮي از او ﭘﺮﺳﯿﺪم ﺑﺎ ﻫﺰار دﻟﯿﻞ ﺟﻮاب ﺷﻨﯿﺪم‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻤﺮ در ﺷـﺮح ﺣﺎل ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آﯾﻪ ﺷﺮﯾﻔﻪ )َﻣِﻦ اْﻏَﺘَﺮَف ُﻏْﺮَﻓًﮥ‪ /249 -‬ﺑﻘﺮه( را ﺑﻪ ﻓﺘﺤﻪ )ﻏﯿﻦ( ﺧﻮاﻧـﺪه و در ﭘﯽ ﺷﺎﻫﺪي ﺑﺮاي اﯾﻦ‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﻮدم ﺗـﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺣـّﺠ ﺎج ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ اﻣﺮ ﺑﺎﺣﻀـﺎر ﭘـﺪرم داد ﻣﻦ ﻫﻢ ﺑـﺎ ﭘـﺪرم ﺑﻪ ﯾﻤﻦ ﻓﺮار ﮐﺮدﯾﻢ در ﺻـﺤﺮاي ﯾﻤﻦ ﺑﮑﺴـﯽ ﺑﺮﺧﻮرد‬
‫ﻧﻤﻮدم ﮐﻪ ﺷﻌﺮي را ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫اﺻﺒﺮ اﻟّﻨﻔﺲ ﻋﻨﺪ ﮐّﻞ ﻣﻬﻢ ان ﻓﯽ اﻟّﺼﺒﺮ ﺣﯿﻠﮥ اﻟﻤﺤﺘﺎل‬
‫رﺑّﻤﺎ ﺗﺠﺰع اﻟّﻨﻔﻮس ﻣﻦ اﻻ ﻣﺮﻟﻪ ﻓﺮﺟﮥ ﮐﺤﻞ اﻟﻌﻘﺎل‬
‫درم ﻋﻠّﺖ ﺧﻮاﻧﺪن اﯾﻦ ﺷﻌﺮ را ﭘﺮﺳﯿﺪ ﮔﻔﺖ ﭼﻮن ﺣّﺠﺎج ﻣﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻤﺮو ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﭘـﺪرم ﮔﻔﺖ از ﺷـﻨﯿﺪن اﯾﻦ ﺷـﻌﺮ ﮐﻪ ﮐﻠﻤﻪ )ﻓﺮﺟﻪ( را ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ )ف( ﮐﻪ ﺷﺎﻫﺪي ﺑﺮ ﻏﺮﻓﻪ در آﯾﻪ ﻗﺮآن اﺳﺖ ﺑﯿﺶ از‬
‫ﺧﺒﺮ ﻣﺮگ ﺣّﺠﺎج ﻣﺴﺮور ﺷﺪم وﻻدﺗﺶ در ‪ 70‬ﻫﺠﺮي در ﻣّﮑﻪ و وﻓﺎﺗﺶ در ﺳﺎل ‪ 159‬ﻫﺠﺮي در ﮐﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪) .‬ﺧﺪاﯾﺸﺎن رﺣﻤﺖ ﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑـﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﯾﻤﺎﻧﯽ و ﺗﻼﺷـﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و ادب ﻗﺮآﻧﯽ را ﺑﻌـﺪ از اﺋّﻤﻪ اﻃﻬﺎر )ع( اﯾﻨﺎن ﺑـﺪﺳﺖ ﻣﺎ رﺳﺎﻧﺪﻧـﺪ(‪) .‬ﻓﻬﺮﺳﺖ اﺑﻦ ﻧـﺪﯾﻢ ص ‪ 42‬اﺑﻦ‬
‫ﺧﻠﮑﺎن ج ‪ 2‬ص ‪ -231‬ﺑﻐﯿـﮥ اﻟﻮﻋﺎة ج ‪ 2‬ص ‪ -231‬رﯾﺤﺎﻧـﮥ اﻻدب ج ‪ 5‬ص ‪ -139‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑـﺎء ج ‪ -11‬آداب اﻟﻠّﻐـﮥ اﻟﻌﺮﺑّﯿﮥ ج ‪ 2‬ص‬
‫‪.156‬‬
‫)‪ (1‬اﺑﻮ ﻋﺒﯿـﺪه ﻣﻌّﻤﺮ ﺑﻦ ﻣﺜﻨﯽ از ﻣﺸـﺎﻫﯿﺮ ادﺑـﺎ و ﺷـﻌﺮاي ﻗﺮن دّوم و ﺳّﻮم ﻫﺠﺮي و از ﺷـﺎﮔﺮدان ﻣﺎزﻧﯽ و اﺑﻮ ﺣﺎﺗﻢ ﺳﺠﺴـﺘﺎﻧﯽ و ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ‬
‫ﺳﻼـم و اﺑﻮ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﻼـء اﺳﺖ‪ .‬او ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻏﺮاﺋﺐ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻧﻤﻮده و ﮐﺘﺎب ﻣﺠﺎز اﻟﻘﺮآن او در ﻣﺼـﺮ‬
‫ﭼـﺎپ ﺷـﺪه و در دﺳﺘﺮس ﻫﺴﺖ اّﻣـﺎ ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺷـﯿﺦ ﻃﻮﺳـﯽ و رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷـﯽ‪ ،‬اﺑﺎن ﺑﻦ ﺗﻐﻠﺐ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻏﺮاﺋﺐ‬
‫اﻟﻘﺮآن ﮐﺘﺎب ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬از آﺛﺎر اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪه )اﻋﺮاب اﻟﻘﺮآن‪ -‬ﻃﺒﻘﺎت اﻟّﺸﻌﺮاء‪ -‬ﻏﺮﯾﺐ اﻟﺤﺪﯾﺚ‪ -‬ﻏﺮﯾﺐ اﻟﻘﺮآن‪ -‬ﻣﺠﺎز اﻟﻘﺮآن( اﺳﺖ‪ ،‬وﻓﺎﺗﺶ‬
‫در ﺳﺎل ‪ 207‬ﻫﺠﺮي ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﭘﺲ و ﭘﯿﺶ اﺳﺖ و ﭼﻮن ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﻫﺠﻮ ﺑﻮده و ﮐﺴﯽ‬
‫اﻟﻤـﺎل ﻣﻬﺮة ﻣـﺄﻣﻮرة و ﺳـّﮑﮥ ﻣـﺎﺑﻮرة‪ -‬ﮐﻪ ﻓﻌﻠﺶ أﻣﺮت‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ )ﺑﻬـﺘﺮﯾﻦ ﺛﺮوت‪ ،‬ﻣﺮﮐﺐ و اﺳﺘﺮ ﺟﻮان و ﺧﻮﺷـﺮو و ﮔـﺎو آﻫﻦ زﻣﯿﻦ‬
‫زراﻋﺘﯽ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫در ﻋﺒﺎرت )َأَﻣْﺮﻧﺎ ُﻣﺘَْﺮﻓِﯿﻬﺎ‬
‫‪ /16 -‬اﺳـﺮاء( ﮐﻪ آﯾﻪ آن ﻗﺒﻼ اﺷﺎره ﺷـﺪه ﺑﺎ وﺟﻪ‪ -‬أّﻣﺮﻧﺎ‪ -‬ﻫﻢ ﺧﻮاﻧـﺪه ﺷﺪه ﯾﻌﻨﯽ آﻧﻬﺎ را‪ -‬أﻣﺮاء‪ -‬ﻗﺮار دادﯾﻢ و در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺂﯾﻪ زﯾﺮ‬
‫اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ )َو َﮐﺬﻟ َِﮏ َﺟَﻌﻠْﻨﺎ ﻓِﯽ ُﮐﱢﻞ َﻗْﺮَﯾٍﮥ َأﮐﺎﺑ َِﺮ ُﻣْﺠِﺮﻣِﯿﻬﺎ‪ /23 -‬اﻧﻌﺎم( ﮐﻪ در ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬أّﻣﺮﻧﺎ ﻣﺘﺮﻓﯿﻬﺎ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺰرﮔﺎن و اﻣﺮاﺋﺸﺎن‬
‫ﻣﺠﺮم ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺳﯿﺎدت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﺴﺘﻮﺟﺐ ﻋﺬاب ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻠﻤﻪ‪ -‬أّﻣﺮﻧﺎ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ أﮐﺜﺮﻧﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺰوﻧﯽﺷﺎن دادﯾﻢ ﻧﯿﺰ آﻣﺪه و ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)اﺋ ْﺘِﻤـﺎر(‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺒﻮل و ﭘـﺬﯾﺮش اﻣﺮ و ﮐـﺎر‪ -‬ﺗﺸـﺎور‪ -‬ﻧﯿﺰ در ﻣﻌﻨﯽ اﺋﺘﻤـﺎر اﺳﺖ زﯾﺮا در ﺷﻮر و ﻣﺸﻮرت ﻋـّﺪهاي اﻣﺮ و ﻧﻈﺮ ﻋـّﺪه دﯾﮕﺮ را‬
‫ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪:‬‬
‫آﯾﻪ )ِإﱠن اﻟ َْﻤَﻠَﺄ َﯾْﺄَﺗِﻤُﺮوَن ﺑ َِﮏ‪ /20 -‬ﻗﺼﺺ( در ﻣﻌﻨﯽ ﺗﺸﺎور و ﻣﺸﻮرت اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫و اﻣﺮت ﻧﻔﺴﯽ أّي أﻣﺮ أﻓﻌﻞ )ﺑﺎ ﺧﻮدم ﻣﺸﻮرت ﮐﺮدم و ﮔﻔﺘﻢ ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم دﻫﻢ(‪.‬‬
‫آﯾﻪ )ﻟََﻘْﺪ ِﺟﺌَْﺖ َﺷـ ﯿْﺌًﺎ )ِإﻣْﺮًا(‪ /71 -‬ﮐﻬﻒ( ﯾﻌﻨﯽ ﮐـﺎر زﺷﺘﯽ اﻧﺠﺎم دادهاي أﻣﺮ اﻷﻣﺮ‪ -‬ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺑﺰرگ و زﯾﺎد ﺷـﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ -‬اﺳـﺘﻔﺤﻞ اﻷﻣﺮ‪-‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎر ﺳـﺨﺖ و ﺑﺰرگ ﺷـﺪ‪ .‬ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و )ُأوﻟ ِﯽ( اﻟ َْﺄﻣِْﺮ ﻣِﻨُْﮑْﻢ‪ /59 -‬ﻧﺴـﺎء( ﮔﻔﺘﻨـﺪ ﻣﻘﺼﻮد از اوﻟﯽ اﻷﻣﺮ‪ -‬در اﯾﻨﺠﺎ أﻣﺮاء زﻣﺎن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﺎز ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﻨﻈﻮر از‪ -‬اوﻟﯽ اﻷﻣﺮ‪ -‬اﻻﺋّﻤﮥ ﻣﻦ أﻫﻞ اﻟﺒﯿﺖ‪ -‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ آﻣﺮﯾﻦ ﺑﻤﻌﺮوف‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫از ﺷـّﺮ زﺑـﺎن او اﯾﻤﻦ ﻧﺒﻮد و ﺑﻪ ﺧﻮارج ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ و در دﯾﻦ او را ﻃﻌﻦ و ﻟﻌﻦ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ ﻟـﺬا ﮐﺴـﯽ ﺑﻪ ﺟﻨﺎزهاش در ﺑﺼـﺮه ﺣﺎﺿـﺮ ﻧﺸـﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺳﯿﻮﻃﯽ ﺧﻮدش ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﭘﺪرم ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﻪ ﭘﺪرش ﯾﻬﻮدي ﺑﻮده و ‪ 112‬ﺳﺎل ﻋﻤﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬آداب اﻟﻠّﻐﮥ ‪ -100 /2‬اﺑﻦ ﺧﻠﮑﺎن ‪/2‬‬
‫‪ -225‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ‪ -79‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء ‪ /2‬ﻧﺎﻣﻪ داﻧﺸﻮران ‪.322 /10‬‬
‫اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس »‪ «1‬رﺿﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻨﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ -‬اوﻟﯽ اﻷﻣﺮ‪ -‬ﻫﻤﺎن ﻓﻘﻬﺎ و دﯾﻨﺪاراﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﯿﻊ ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻤـﺎم ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﻓﻮق ﺻـﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﺑﺎﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ‪ -‬اوﻟﯽ اﻷﻣﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ آﻧﻬﺎ از اﻓﺘﺎده در ﮔﺮداﺑﻬﺎ و ﻣﺸـﮑﻼت ﺑﺎز‬
‫ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ و آﺳﺎﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﮐﺴﺎن ﭼﻬﺎر ﮔﺮوﻫﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺧﺪاي ﮐﻪ اﺣﮑﺎﻣﺸﺎن ﺑﺮ ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﺟﺎري اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬واﻟﯿﺎن و ﺣّﮑﺎم ﮐﻪ اﺣﮑﺎﻣﺸﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﺮدم ﻧﺎﻓﺬ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺣﮑﻤﺎء و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﮐﻪ ﺣﮑﻤﺸﺎن ﺑﺮ ﺑﺎﻃﻦ و اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺧﻮاّص ﻣﺮدم ﻣﺆﺛّﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -4‬وﻋﺎظ ﮐﻪ ﺣﮑﻤﺸﺎن ﺑﺮ ﺑﺎﻃﻦ ﻋﺎّﻣﻪ ﻣﺮدم ﻧﻔﻮذ دارد ﻏﯿﺮ از ﻇﺎﻫﺮﺷﺎن »‪.«2‬‬
‫( ) )اﻣﻦ( ]اﻣﻦ ‪ ... :‬ص ‪205 :‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ‪ -‬در اﺻﻞ آراﻣﺶ ﺧﺎﻃﺮ و آراﻣﺶ ﻧﻔﺲ و از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﺑﯿﻢ و ﻫﺮاس اﺳﺖ‪.‬‬
‫واژهﻫﺎي‪ -‬اﻣﻦ‪ ،‬أﻣﺎﻧﮥ‪ -‬اﻣﺎن‪ -‬ﻫﺮ ﺳﻪ ﻣﺼﺪر ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺑﻦ ﻋـّﺒ ﺎس‪ ،‬ﻣﮑّﻨﯽ ﺑـﺎﺑﻮ اﻟﻌـّﺒ ﺎس و ﻣﻮﺻﻮف ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﺨﻠﻔـﺎء و اﺑﻦ ﺳـﯿﺪ اﻟّﻨﺎس‪ ،‬ﺟـّﺪ ﺧﻠﻔﺎي ﺑﻨﯽ ﻋّﺒﺎس‪ ،‬و ﻟﻔﻆ اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس در ﺻﻮرت‬
‫اﻃﻼـق و ﻧﺒﻮدن ﻗﺮﯾﻨﻪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ أدﻋﯿﻪ ﺻـﺎدره از زﺑـﺎن ﻣﺒﺎرك رﺳﻮل اﮐﺮم )ص( آن ﺗﺮﺟﻤﺎن وﺣﯽ اﻟﻬﯽ ﺑﻪ درك‬
‫ﻓﯿﻮﺿـﺎت ﺣﻀـﻮر ﺣﻀـﺮت اﻣﯿﺮ اﻟﻤـﺆﻣﻨﯿﻦ )ع( ﻣﻮّﻓﻖ و در اﺛﺮ ﺗﻌﻠﯿﻤـﺎت آن ﺣﻀـﺮت رﻣﻮز و دﻗـﺎﺋﻖ ﻗﺮآﻧﯽ را واﻗﻒ و ﺑﻪ ﻋﻠﻮم ﺑﺴـﯿﺎري‬
‫ﻋـﺎرف و از ﮐـﺜﺮت ﻋﻠـﻮم ﻣﺘﻨـّﻮﻋﻪ ﺧﺼﻮﺻـﺎ ﻋﻠﻮم ﻗﺮآﻧّﯿﻪ ﺑﻪ‪ -‬ﺑﺤﺮ و ﺣـﺒﺮ اﻻـّﻣﻪ و ﺗﺮﺟﻤـﺎن اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ﻣﻠّﻘﺐ و ﺑﻪ ﻧﺸـﺮ ﺣـﺪﯾﺚ و ﺗﻔﺴـﯿﺮ و‬
‫ﻗﺴـﻤﺘﻬﺎي اﻋﻈﻢ ﻋﻠﻮم اﺳـﻼﻣّﯿﻪ ﻣﻮّﻓﻖ ﮔﺮدﯾﺪه و در ﺣّﻞ ﻣﺸـﮑﻼت ﻣﺘﻨّﻮﻋﻪ ﻣﺮﺟﻊ اﺳﺘﻔﺎده اﻓﺎﺿﻞ ﺑﻮده‪ ،‬و اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻌﺪ از ﺻﺤﺎﺑﻪ اﻫﻞ ﻣّﮑﻪ‪،‬‬
‫ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻗﺮآن اﻋﻠﻢ ﺗﻤـﺎﻣﯽ ﻣﺮدم ﺑﻮدهاﻧـﺪ ﻫﻤﺎﻧـﺎ ﺑﺠﻬﺖ ﺗﻠّﻤـ ﺬ اّم اﻟﻔﻀـﻞ ﻟﺒـﺎﺑﻪ ﮐﺒﺮي اﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺮ ﭘـﺪري و ﻣـﺎدري ﺣﺮم ﻣﻄّﻬﺮ‬
‫ﺣﻀـﺮت رﺳﺎﻟﺖ )ص( و ﮔﻮﯾﻨـﺪ اّوﻟﯿﻦ زﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از ﺧـﺪﯾﺠﻪ ﮐﺒﺮي ﺑﻪ ﺷـﺮف اﺳـﻼم ﻣﺸـّﺮف ﺷﺪه و آن ﺣﻀـﺮت ﺑﻪ دﯾﺪن او‬
‫ﻣﯽرﻓﺘﻪ‪.‬‬
‫)رﯾﺤﺎﻧﮥ اﻻدب‪ /‬ﻣّﺪرس ﺗﺒﺮﯾﺰي ج ‪(6‬‬
‫)‪ (2‬راﻏﺐ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻮﺟﯿﻬﯽ ﺑﺴـﯿﺎر ﻋـﺎﻟﯽ ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻪ واژهﻫﺎ و ﺗﻔﺴـﯿﺮ آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﯽ ﺑﯿﺎن داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﻮذ اﻧﺒﯿﺎء در‬
‫ﻇـﺎﻫﺮ زﻧـﺪﮔﯽ و ﺑـﺎﻃﻦ زﻧـﺪﮔﯽ ﯾﺎ ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم از ﺧﺎّص و ﻋﺎم ﺟﺮﯾﺎن دارد اّﻣﺎ ﺣّﮑﺎم ﺑﺮ ﻣﻐﺰﻫﺎ و اﻧـﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﻣﺮدم ﻫﺮﮔﺰ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﺪاﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ رﻋﺎﯾﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺗﺒﻌّﯿﺖ ﻇﺎﻫﺮي داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اّﻣﺎ ﺣﮑﻤﺎء و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﮐﻪ ﻧﻈﺮات و آراﺋﺸﺎن‬
‫ﺑﺮاي ﻋـّﺪهاي ﮐﻪ ﻣﺘﺨـّﺼ ﺺ در آن ﻋﻠﻢ ﻫﺴـﺘﻨﺪ اﺛﺮ دارد وﻟﯽ واﻋﻈـﺎن ﯾﺎ ﻋﺮﻓﺎء ﻧﻔﻮذﺷﺎن ﺑﺮ ﻋﺎّﻣﻪ از ﻣﺮدم و در اﻧـﺪﯾﺸﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫] ‪[. . .‬‬
‫اّﻣـﺎ واژه‪ -‬اﻣـﺎن‪ -‬ﮔـﺎﻫﯽ اﺳﻢ اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﺣـﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺴـﺎن در اﻣﻨّﯿﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ ﺑﭽﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ اﻣﻨّﯿﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﻧﯿﺰ اﻣﺎن‪ -‬ﮔﻮﯾﻨـﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺳـﺨﻦ ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪َ) :‬و َﺗُﺨﻮﻧُﻮا َأﻣﺎﻧﺎﺗُِﮑْﻢ‪ /27 -‬اﻧﻔـﺎل(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﭼﯿﺰﻫـﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ اﯾﻤﻦ‬
‫ﺑﻮدﯾﺪ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ )ِإﻧﱠﺎ َﻋَﺮْﺿَﻨﺎ اﻟ َْﺄﻣﺎَﻧَﮥ َﻋَﻠﯽ اﻟﱠﺴﻤﺎواِت َو اﻟ َْﺄْرِض‪ /72 -‬اﺣﺰاب( ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬أﻣﺎﻧﮥ‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﻋﺪاﻟﺖ و ﺣﺮوف ﺗﻬّﺠﯽ و‬
‫ﻋﻘﻞ اﺳﺖ‪ ،‬اّﻣﺎ‪ -‬أﻣﺎﻧـﮥ‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻋﻘﻞ ﺻـﺤﯿﺢ اﺳﺖ زﯾﺮا ﻋﻘﻞ ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ داﺷـﺘﻦ آن‪ ،‬ﺗﻮﺣﯿـﺪ و ﯾﮑﺘﺎ ﭘﺮﺳﺘﯽ و‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺗﻮﺣﯿﺪي ﺣﺎﺻﻞ »‪ «1‬ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﻋـﺪاﻟﺖ ﺟـﺎري ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺣﺮوف ﺗﻬّﺠﯽ )ﮐﻪ ﻫﻤـﺎن اﺳﺎس و ﻣﺒﺎدي آﻣﻮزش ﻫﺮ زﺑﺎﻧﯽ اﺳﺖ(‬
‫ﻫﻢ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ و ﺧﺮد آﻣﻮﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﻋﻠﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﻻزﻣﻪ ﻣﻘﺎم اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﻓﺮاﻫﻢ آﯾﺪ و ﻫﻤﻪ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ ﺑﺸـﺮ اﺳﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ﻋﻘﻞ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﻋﻘﻞ و ﺧﺮد‪ ،‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮﯾﺶ ﺑﺮ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت و آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺪ و اﺛﺒﺎت ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫آﯾﻪ )َو َﻣْﻦ َدَﺧَﻠُﻪ ﮐﺎَن آﻣِﻨًﺎ‪ /97 -‬آل ﻋﻤﺮان( ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻤﻨﯽ و ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ از ﻋﺬاب آﺗﺶ‪.‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ :‬اﯾﻤﻦ از ﺑﻼﻫﺎي دﻧﯿﺎﺋﯽ ﺑﻪ اﺷﺨﺎﺻـﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎره آﻧﻬﺎ در آﯾﻪ )ِإﻧﱠﻤﺎ ﯾُِﺮﯾـُﺪ اﻟﻠﱠُﻪ ﻟ ِﯿَُﻌـ ﱢﺬﺑَُﻬْﻢ ﺑ ِﻬﺎ ﻓِﯽ اﻟ َْﺤﯿﺎِة اﻟﱡﺪﻧ ْﯿﺎ‪ /55 -‬ﺗﻮﺑﻪ( اﺷﺎره‬
‫ﺷـﺪه اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ آﯾﻪ )َو َﻣْﻦ َدَﺧَﻠُﻪ ﮐﺎَن آﻣِﻨًﺎ‪ /97 -‬آل ﻋﻤﺮان( ﻟﻔﻈﺶ ﺧﺒﺮ اﺳﺖ و ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﻣﺮ‪ ،‬اﯾﻤﻦ ﻣﯽﺷﻮﻧـﺪ از ﺑﺮﮐﻨﺪه ﺷﺪن‬
‫و ﻧﯿﺰ اﯾﻤﻦ در ﺣﮑﻢ ﺧﺪا ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ ﻫﺬا ﺣﻼل‪ ،‬و ﻫﺬا ﺣﺮام‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬در ﺣـﺪﯾﺜﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( رواﯾﺖ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻋﻘﻞ آن ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﮕﯿﺰه ﭘﺮﺳـﺘﺶ ﺧﺪاي رﺣﻤﺎن وﺳـﯿﻠﻪ ﺑﺪﺳـﺖ‬
‫آوردن ﭘﺎداش و ﻓﺮﺟﺎم و ﺑﻬﺸﺖ ﺟﺎوﯾﺪان اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻌﻘﻞ ﻣﺎ ﻋﺒﺪ ﺑﻪ اﻟّﺮﺣﻤﻦ و اﮐﺘﺴﺐ ﺑﻪ اﻟﺠﻨﺎن‪.‬‬
‫ﺣﻀـﺮت اﻣﺎم ﺻﺎدق )ع( ﻓﺼﻞ رﺳﺎﯾﯽ در ﻣﺎﻫّﯿﺖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻋﻘﻞ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺗﻤﺎم آﯾﺎت ﻗﺮآن و ﻣﺸﺎﺑﻬﺖ و ﺗﻤﺎﯾﺰ واژهﻫﺎي )ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﻟﺐ‪،‬‬
‫ﺣﺠﺮ و ﻧﻬﯽ( ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ و در ﺟﻠـﺪ اّول اﺻﻮل ﮐﺎﻓﯽ ﺗﻤﺎم رواﯾﺎت ﻧﻘﻞ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺑﺎﯾﺪ از داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﮐﻢ ﻧﻈﯿﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﻌﻘﻮب اﺳﺤﻖ ﮐﻠﯿﻨﯽ رازي ﺑﻪ ﺧﯿﺮ ﯾﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺛﺮ ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﯾﯽ را ﺑﯿﺎدﮔﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻼـل و ﺣﺮام در ﺣﮑـﻢ ﺧـﺪاي و ﻣﻌﻨﯽ آﯾـﻪ )َو َﻣـ ْﻦ َدَﺧَﻠُﻪ ﮐـﺎَن آﻣِﻨـًﺎ‪ /97 -‬ال ﻋﻤﺮان( اﯾﻨﺴـﺖ ﮐﻪ در ﺧـﺎﻧﻪ ﺧـﺪاي از ﮐﺴـﯽ ﻗﺼـﺎص‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﮐﺴﯽ در آﻧﺠﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد »‪ -«1‬ﺗـﺎ از آﻧﺠﺎ )ﮐﻌﺒﻪ( ﺧﺎرج ﺷﻮد و ﺑﺮ اﯾﻦ وﺟﻪ در آﯾﻪ )َأ َو ﻟَْﻢ َﯾَﺮْوا َأﻧﱠﺎ َﺟَﻌﻠْﻨﺎ َﺣَﺮﻣًﺎ آﻣِﻨًﺎ‪-‬‬
‫‪ /67‬ﻋﻨﮑﺒﻮت( و آﯾﻪ )َو ِإْذ َﺟَﻌﻠَْﻨـﺎ اﻟ َْﺒﯿَْﺖ َﻣﺜﺎﺑَـًﮥ ﻟ ِﻠﻨﱠﺎِس َو َأﻣْﻨًﺎ‪ /125 -‬ﺑﻘﺮه( ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺎﻻ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬و آﯾﻪ ) )َأَﻣَﻨًﮥ( ﻧُﻌﺎﺳًﺎ‪/154 -‬‬
‫آل ﻋﻤﺮان( ﯾﻌﻨﯽ )أﻣﻨﺎ( و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه )أﻣﻨﮥ( ﺟﻤﻊ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺘﺒﻪ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺰول ﺣﻀﺮت ﻋﯿﺴﯽ )ﻇﻬﻮر آن ﺣﻀﺮت در آﺧﺮ اﻟّﺰﻣﺎن( وارد ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﻨﯿﺖ در زﻣﯿﻦ واﻗﻊ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫آﯾﻪ )ﺛُﱠﻢ َأﺑ ْﻠِْﻐُﻪ )َﻣـْﺄَﻣَﻨُﻪ(‪ /6 -‬ﺗﻮﺑﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻨﺰﻟﯽ ﮐﻪ در آﻧﺠـﺎ ﺑﺮاﯾﺶ اﻣﻨﯿﺖ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ واژه‪) -‬آَﻣَﻦ(‪ -‬دو وﺟﻪ دارد‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﻣﺘﻌـّﺪي ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد ﺑـﺪون ﺣﺮوف اﺿـﺎﻓﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ -‬آﻣﻨﺘﻪ‪ -‬ﺑﺮاﯾﺶ اﻣﻨّﯿﺖ اﯾﺠـﺎد ﮐﺮدم‪ ،‬و ﻟﻠّﻪ‪ -‬ﻣﺆﻣﻦ‪ -‬ﻧﯿﺰ اﺳﻢ ﻓﺎﻋـﻞ از‪ -‬آﻣﻦ‪ -‬اﺳﺖ و در ﻫﻤـﺎن ﻣﻌﻨﯽ‬
‫اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاي اﻣﻨّﯿﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫وﺟﻪ دّوم ﻣﺘﻌـّﺪي ﻧﯿﺴﺖ و ﻻـزم اﺳﺖ و‪ -‬آﻣﻦ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﻓﻌﻞ ﻻزم اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﻣﻨّﯿﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬واژه )اﯾﻤﺎن(‪ -‬ﮔﺎﻫﯽ اﺳﻢ دﯾﻦ و ﺷـﺮﯾﻌﺘﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( آورده اﺳﺖ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ‪ ،‬آﯾﻪ )اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا َو اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻫﺎُدوا‪َ ،‬و اﻟﱠﺼﺎﺑ ِﺌُﻮَن‪ /69 -‬ﻣﺎﺋﺪه( اﺷﺎره دارد و ﺗﻤﺎم ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ او را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ و ﺑﻪ‪ -‬اﻟّﻠﻪ‪ -‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي او اﻗﺮار و اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو ﻣﺎ ﯾُْﺆﻣُِﻦ َأْﮐَﺜُﺮُﻫْﻢ ﺑ ِﺎﻟﻠﱠِﻪ ِإﻟ ﱠﺎ َو ُﻫْﻢ ُﻣْﺸِﺮُﮐﻮَن‪ /106 -‬ﯾﻮﺳﻒ(‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺎﻻ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ واژه‪ -‬اﯾﻤﺎن‪ -‬ﺑﺮ روش ﻣﺪح و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﻣﺮاد ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ و ﮔﺮدن ﻧﻬﺎدن ﻧﻔﺲ ﺑﻪ ﺣّﻖ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﺼﺪﯾﻖ ﺑﺂن و اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻤﺎن‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻗﺼﺎص ﻧﮑﺮدن و ﮐﺸـﺘﻪ ﻧﺸﺪن در ﺧﺎﻧﻪ و ﺣﺮم ﺧﺪا ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آﯾﻪ ‪ 191‬ﺑﻘﺮه‪ ،‬اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و ﻻ ﺗُﻘﺎﺗِﻠُﻮُﻫْﻢ ِﻋﻨَْﺪ‬
‫اﻟ َْﻤْﺴـ ِﺠِﺪ اﻟ َْﺤﺮاِم َﺣﺘﱠﯽ ﯾُﻘﺎﺗِﻠُﻮُﮐْﻢ ﻓِﯿِﻪ( ﯾﻌﻨﯽ آﻧﻬﺎ را در ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام ﻧﮑﺸﯿﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻣﻘﺎﺗﻠﻪ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻣﻘﺎﺗﻠﻪ ﮐﺮد‪،‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺘﺜﻨﺎء ﺑﻪ راﺳﺘﯽ از ﻧﻈﺮ ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ إﮐﻤﺎل دﯾﻦ و اﺗﻤﺎم ﻧﻌﻤﺖ ﺧﺪاي ﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ وﺟﻪ ﺑﺎ ﺟﻤﻊ ﺷﺪن ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺷﻨﺎﺳﺎﺋﯽ ﯾﺎ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺎ اﻧﺪﯾﺸﻪ و دل‪.‬‬
‫‪ -2‬اﻗﺮار ﺑﺰﺑﺎن و ﺑﯿﺎن ﮐﺮدن آن‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺑﺎ اﻋﻀﺎء و ﺟﻮارح‪.‬‬
‫]ﻋﯿﻨﺎ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ از ﻣﻄﻠﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ )ع( ﻓﺮﻣﻮده‪:‬‬
‫ﺳﺌﻞ ﻋﻦ اﻹﯾﻤﺎن ﻓﻘﺎل‪ :‬اﻷﯾﻤﺎن ﻣﻌﺮﻓـﮥ ﺑﺎﻟﻘﻠﺐ‪ ،‬و اﻗﺮار ﺑﺎﻟّﻠﺴﺎن و ﻋﻤﻞ ﺑﺎﻷرﮐﺎن‪ -‬ﺣﮑﻢ ‪ /227‬ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و‬
‫اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا ﺑ ِﺎﻟﻠﱠِﻪ َو ُرُﺳﻠِِﻪ ُأوﻟﺌَِﮏ ُﻫُﻢ اﻟﱢﺼﱢﺪﯾُﻘﻮَن‪ /19 -‬ﺣﺪﯾﺪ( و ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﻋﺘﻘﺎد‪ ،‬ﺻﺪق ﮔﻔﺘﺎر و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫آﯾﻪ )َو ﻣﺎ ﮐﺎَن اﻟﻠﱠُﻪ ﻟ ِﯿُِﻀﯿَﻊ ِإﯾﻤﺎَﻧُﮑْﻢ‪ /143 -‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎزﻫﺎﯾﺘﺎن را‪.‬‬
‫)آﯾﻪ ﻓﻮق ﺑﻌـﺪ از آﯾﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻗﺒﻠﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪ ،‬آن ﻧﻤﺎزﻫﺎﺗﺎن را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ اّول ﮔﺰاردهاﯾـﺪ ﺧـﺪاي ﺗﺒﺎه ﻧﻤﯽﮐﻨـﺪ( ﻋّﻔﺖ و ﺣﯿﺎء و‬
‫دوري و ﺧﻮد داري از آزار و اذّﯾﺖ دﯾﮕﺮان را ﻧﯿﺰ از اﯾﻤﺎن ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪َ) :‬و ﻣـﺎ َأﻧ َْﺖ ﺑ ُِﻤْﺆﻣٍِﻦ ﻟَﻨﺎ َو ﻟَْﻮ ُﮐﻨﱠﺎ ﺻﺎِدﻗِﯿَﻦ‪ /17 -‬ﯾﻮﺳﻒ( ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻋﺒـﺎرت‪ -‬ﺑﻤﺆﻣﻦ ﻟﻨﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎ را ﺗﺼـﺪﯾﻖ ﻧﻤﯽﮐﻨﯽ ﺟﺰ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ اﯾﻤـﺎن ﺗﺼـﺪﯾﻘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺮاﻫﺶ اﻣﻨّﯿﺖ ﺧـﺎﻃﺮ اﺳﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺳـﺨﻦ ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ )َأ ﻟَْﻢ َﺗَﺮ ِإﻟَﯽ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ُأوﺗُﻮا َﻧـِﺼ ﯿﺒًﺎ ﻣَِﻦ‬
‫اﻟ ِْﮑﺘﺎِب ﯾُْﺆﻣِﻨُﻮَن ﺑ ِﺎﻟ ِْﺠﺒِْﺖ َو اﻟﱠﻄﺎُﻏﻮِت‪ /51 -‬ﻧﺴﺎء( واژه ﯾﺆﻣﻨﻮن‪ -‬ﺑﺼﻮرت ﻣﺬّﻣﺖ و ﺳـﺮزﻧﺶ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ زﯾﺮا اﻣﻨّﯿﺖ ﺧﺎﻃﺮي‬
‫ﮐﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﺒﺖ و ﻃـﺎﻏﻮت ﺣﺎﺻـﻞ ﮐﺮدهاﻧـﺪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ اﻣﻨﯿﺖ ﻓﻄﺮي و ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا در ﺷـﺄن دل و ﻗﻠﺐ اﻧﺴـﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﻄﺒﻮع ﻃﺒﻊ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﻄﺮت و ﺳـﺮﺷﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺧﺎﻃﺮ ﭘﯿـﺪا ﮐﻨـﺪ زﯾﺮا دل ﺑﺒﺎﻃﻞ ﻣﻄﻤﺌّﻦ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﻮد‪َ) :‬ﻣْﻦ َﺷـ َﺮَح ﺑ ِـﺎﻟ ُْﮑْﻔِﺮ ـَﺻ ْﺪرًا َﻓَﻌَﻠﯿِْﻬْﻢ َﻏَﻀٌﺐ ﻣَِﻦ اﻟﻠﱠِﻪ َو ﻟَُﻬْﻢ َﻋـ ﺬاٌب َﻋِﻈﯿٌﻢ‪ /106 -‬ﻧﺤـﻞ( ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﺜـﻞ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬اﯾﻤـﺎﻧﺶ ﮐﻔﺮ اﺳﺖ و درود و ﺗﺤّﯿﺘﺶ ﮐﺘـﮏ زدن‪ ،‬از اﯾﻦ روي ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( إﯾﻤـﺎن‪ -‬را ﺑﻨـﺎﺑﺮ ﺧﺒﺮ ﻣﻌﺮوف ﺟﺒﺮﺋﯿـﻞ‪ ،‬ﮐﻪ از او‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ -‬اﯾﻤﺎن ﭼﯿﺴﺖ و ﺧﺒﺮ ﻣﻌﺮوف »‪ «1‬آﻧﺮا ﺑﺮ ﺷﺶ ﭼﯿﺰ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ از آن ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮد و آﻧﺮا ذﮐﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ در ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ /‬ﺻﺒﺤﯽ‬
‫رﺟﻞ أﻣﻨﮥ و أﻣﻨﮥ‪ -‬ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ اﻋﺘﻤﺎد دارد‪ ،‬و‪ -‬أﻣﯿﻦ‪ ،‬و اﻣﺎن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد و اﯾﻤﺎن‪ ،‬و‪ -‬أﻣﻮن‪ -‬ﺷﺘﺮي ﮐﻪ ﺳﺴﺘﯽ‬
‫و ﻟﻐﺰش‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ روي اﻓﺘﺎدن ﻧﺪارد‪.‬‬
‫( ) )آﻣﯿﻦ( ]آﻣﯿﻦ ‪ ... :‬ص ‪209 :‬‬
‫‪ -‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺮف )ﻣّﺪ( ﯾﺎ ﺑﺪون )ﻣّﺪ( ﻫﻢ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه‪ ،‬اﺳﻢ ﻓﻌﻞ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬ﺻﻪ‪) -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎﮐﺖ ﺷﻮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺬّﮐﺮ و ﻣﺆﻧّﺚ و ﻣﻔﺮد و ﺟﻤﻊ‬
‫ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود( و‪ -‬ﻣﻪ‪) -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺻﺒﺮ ﮐﻦ( ﺣﺴﻦ )ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮ ﯾﮑﯽ از ﺳﺮان ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ( ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ »آﻣﯿﻦ ﯾﻌﻨﯽ اﺟﺎﺑﺖ ﮐﻦ و‪ -‬أّﻣﻦ ﻓﻼن ﯾﻌﻨﯽ‬
‫آﻣﯿﻦ ﮔﻔﺖ«‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬آﻣﯿﻦ ﻧﺎﻣﯽ از ﻧﺎﻣﻬﺎي ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑـﻮ ﻋﻠﯽ ﻓﺴﻮي )ﻣﻨﻈﻮر اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻓﺎرﺳـﯽ اﻫـﻞ ﻓﺴـﺎء ﺷـﯿﺮاز اﺳﺖ( ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ »ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ آﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ در اﯾﻦ ﻟﻔﻈﺶ ﺿـﻤﯿﺮي ﺑﺮاي‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ زﯾﺮا ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ‪ -‬اﺟﺎﺑﺖ ﮐﻦ‪ -‬اﺳﺖ«‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫اﻟّﺼﺎﻟﺢ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ‪ 31‬ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ »ﺳﺌﻞ ﻋﻦ اﻻﯾﻤﺎن ﻓﻘﺎل ‪ «...‬اﯾﻤﺎن ﺑﺮ ﭼﻬﺎر اﺻﻞ و ﭘﺎﯾﻪ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﭘﺎﯾﺪاري در دﯾﻦ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﯾﻘﯿﻦ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻋﺪل‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺟﻬﺎد‪ .‬ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﺸـﺘﺎق اﺳﺖ از ﺷـﻬﻮات دوري ﻣﯽﮐﻨـﺪ و آﻧﮑﻪ ﻣﺮاﻗﺐ ﻣﺮگ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺴﻮي ﺧﯿﺮات و ﻧﯿﮑﯿﻬﺎ ﻣﯽﺷـﺘﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﺣـّﺪي ﮐﻪ اﯾﻤـﺎن را در اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫـﺪ ﺷـﻬﺎدت ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿـﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( و ﺷـﻨﺎﺧﺘﻦ اﻣﺎم ﻋﺼـﺮ و زﻣﺎن ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ و‬
‫ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﺣّﺪ ﺧﺮوج از اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻧﻈﺮ و رأي ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺣّﻖ اﺳﺖ و ﺑﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﺶ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣّﻖ ﻗﯿﺎم ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ‪.‬‬
‫ﺷﯿـﺦ ﻓﺨﺮ اﻟـّﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾﺤﯽ‪ ،‬در ﮐﺘـﺎب ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ذﯾـﻞ واژه اﻣﻦ‪ -‬در ذﯾـﻞ آﯾﻪ )َو ﻣـﺎ َأﻧ َْﺖ ﺑ ُِﻤْﺆﻣٍِﻦ ﻟَﻨﺎ‪ /17 -‬ﯾﻮﺳﻒ( اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ آورده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻧﺨﺴﺖ ﺗﺼﺪﯾﻖ ﺑﻪ ﺧﺪاي و ﺻﻔﺎت اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺗﺼﺪﯾﻖ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺶ ﮐﻪ در ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﯾﺸﺎن ﺻﺎدﻗﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺗﺼﺪﯾﻖ ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﺷﺎن ﮐﻪ ﮐﻼم ﺧﺪاﺳﺖ و ﻣﺤﺘﻮاي آن ﮐﺘﺎبﻫﺎ ﺣّﻘﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺗﺼﺪﯾﻖ ﺑﻪ ﻣﻌﺎد و ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪن ﭘﺲ از ﻣﺮگ و ﺑﺎور داﺷﺘﻦ ﺻﺮاط و ﻣﯿﺰان‪.‬‬
‫‪ -5‬ﺗﺼﺪﯾﻖ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ و ﭘﺎداش و ﻣﮑﺎﻓﺎت‪.‬‬
‫‪ -6‬ﺗﺼﺪﯾﻖ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن ﮐﻪ ﻣﻮﺟﻮداﺗﯽ ﺑﺎ ﮐﺮاﻣﺘﻨﺪ و ﻣﻌﺼـﯿﺖ ﺧﺪاي ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ اواﻣﺮ او را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺷﺐ و روز ﺑﻪ ﺗﺴﺒﯿﺢ‬
‫او ﻣﺸـﻐﻮﻟﻨﺪ و از اﻧﻮاع ﺷـﻬﻮات و أﮐـﻞ و ﺷـﺮب ﭘﺎﮐﻨـﺪ و از ﺗﻮاﻟـﺪ و ﺗﻨﺎﺳﻞ ﻣﺒّﺮي ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن آدﻣﯿﺎن ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫آﻓﺮﯾﻨﺸﺸﺎن از ﻧﻮر اﺳﺖ و رﺳﻮﻻﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ از ﺟﺎﻧﺐ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺴﻮي ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‪.‬‬
‫در آﯾﻪ )َأﱠﻣْﻦ ُﻫَﻮ ﻗـﺎﻧٌِﺖ آﻧﺎَء اﻟﻠﱠﯿِْﻞ‪ /9 -‬زﻣﺮ( ﺗﻘـﺪﯾﺮش‪ -‬أم ﻣﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﻦ‪ -‬ﻫﻢ ﺧﻮاﻧـﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از ﺑﺎب )اﻣﻦ و آﻣﻦ و اﯾﻤﺎن اﻣﺎن(‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫( ) )إّن‪ ،‬أّن( ]إّن‪ ،‬أّن ‪ ... :‬ص ‪210 :‬‬
‫در ﺟﻤﻼت اﺳﻤّﯿﻪ‪ ،‬اﺳﻢ را ﻣﻨﺼﻮب و ﺧﺒﺮ را ﻣﺮﻓﻮع ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻓﺮقﺷﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از إّن‪ -‬ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺴﺘﻘّﻞ اﺳﺖ و اّﻣﺎ ﺑﻌﺪ‬
‫از‪ -‬أّن ﮐﻠﻤـﺎت در ﺣﮑﻢ ﮐﻠﻤﻪ ﻣﻔﺮد اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮﻗﻌّﯿﺖ رﻓﻊ و ﻧﺼﺐ و ﺟّﺮ ﭘﯿـﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ أﻋﺠﺒﻨﯽ أﻧّﮏ ﺗﺨﺮج‪ -‬و‪ -‬ﻋﻠﻤﺖ‬
‫أﻧّـﮏ ﺗﺨﺮج‪ -‬و‪ -‬ﺗﻌّﺠﺒـﺖ ﻣـﻦ أﻧّـﮏ ﺗﺨﺮج )ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺳﻪ ﻋﺒـﺎرت ﺑﻌـﺪ از أّن ﮐﻠﻤـﺎت در ﺣﮑﻢ ﻣﺼـﺪر اﺳﺖ و ﺑﻪ ﯾـﮏ ﮐﻠﻤﻪ ﺗﻌـﺒﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آن ﮐﻠﻤﻪ ﯾﻌﻨﯽ )رﻓﺘﻦ( ﯾـﺎ ﺧـﺎرج ﺷـﺪن اﺳﺖ( و ﻫﺮ ﮔـﺎه ﺣﺮف )ﻣـﺎ( ﺑﺮ آن وارد ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺜـﻞ‪ -‬إﻧّﻤـﺎ‪ -‬ﻋﻤﻞ ﻟﻔﻆ‪ -‬إّن‪ -‬ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻌـﺪ از آن ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﺧﻮد ﺑـﺎﻗﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬اﻋﺮاﺑﺸـﺎن ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﻣﺜـﻞ آﯾﻪ )ِإﻧﱠَﻤﺎ اﻟ ُْﻤْﺸـ ِﺮُﮐﻮَن َﻧَﺠٌﺲ‪ /28 -‬ﺗﻮﺑﻪ( ﮐﻪ‬
‫ﻟﻔﻆ‪ -‬إﻧّﻤﺎ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﻬﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﺨﺼﻮص ﺷﺮك اﺳﺖ و از آن ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و آﯾـﻪ )ِإﻧﱠﻤـﺎ َﺣﱠﺮَم َﻋَﻠﯿُْﮑُﻢ اﻟ َْﻤﯿَْﺘـَﮥ َو اﻟـﱠﺪَم ‪ /173 -...‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺮام ﻧﯿﺴـﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﻬـﺎ‪ ،‬ﮔـﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﻫﺸـﺪار ﻣﯽدﻫـﺪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺰرﮔـﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﺧﻮراﮐﯿﻬﺎي ﺣﺮام در اﺻﻞ اﯾﻨﻬﺎﯾﻨﺪ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫( ) )اْن( ]اْن ‪ ... :‬ص ‪210 :‬‬
‫ﺑﺮ ﭼﻬﺎر وﺟﻪ اﺳﺖ‪ :‬اّول ﺑﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿـﯽ و ﻣﺴـﺘﻘﺒﻞ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻠﺸﺎن ﻏﺎﺋﺐ اﺳﺖ داﺧﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﻣﺎ ﺑﻌـﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﻘـﺪﯾﺮ ﻣﺼـﺪر ﻣﯽﺑﺮد و‬
‫ﻓﻌﻞ ﻣﺴﺘﻘﺒﻞ را ﻣﻨﺼﻮب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬أﻋﺠﺒﻨﯽ أن ﺗﺨﺮج و ان ﺧﺮﺟﺖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ از ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺖ در آﯾﻨﺪه و ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﺷﮕﻔﺘﻢ‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬أن ﻣﺨّﻔﻔﻪ از ﻣﺜّﻘﻠﻪ )ﯾﻌﻨﯽ ﻟﻔـﻆ أن‪ -‬ﺑـﺪون ﺗﺸﺪﯾـﺪ )ﻧﻮن( ﮐﻪ در اﺻﻞ از‪ -‬أّن‪ -‬ﺑﺎ ﺗﺸﺪﯾـﺪ )ﻧﻮن( اﺳﺖ( ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ -‬أﻋﺠﺒﻨﯽ أن زﯾـﺪا‬
‫ﻣﻨﻄﻠﻖ ﺳّﻮم‪ -‬أن ﻣﺆّﮐﺪة ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از‪ -‬ﻟّﻤﺎ‪ -‬ﻣﯽآﯾﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ )َﻓَﻠﱠﻤﺎ َأْن ﺟﺎَء اﻟ َْﺒِﺸﯿُﺮ‪ /96 -‬ﯾﻮﺳﻒ(‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬أن ﻣﻔّﺴﺮة‪ ،‬ﮐﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻌﺪش را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻗﻮل ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ )َو اﻧ َْﻄَﻠَﻖ اﻟ َْﻤَﻠُﺄ ﻣِﻨُْﻬْﻢ َأِن اﻣُْﺸﻮا َو اْﺻﺒُِﺮوا‪ /6 -‬ص(‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺑﺮوﯾﺪ و ﭘﺎﯾﺪار ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪211 :‬‬
‫ﺑﺎﺷـﯿﺪ ﮐﻪ ﻟﻔﻆ )أْن( ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﮔﻔﺘﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﻔﻆ إن ﻫﻢ ﻣﺜﻞ أن ﺑﺮ ﭼﻬﺎر وﺟﻪ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬اّول‪ -‬ﺑﺮاي ﺷﺮط ﻣﺜﻞ آﯾﻪ )ِإْن ﺗَُﻌﱢﺬﺑ ُْﻬْﻢ َﻓِﺈﻧﱠُﻬْﻢ‬
‫ِﻋﺒﺎُدَك »‪ /118 «1‬ﻣﺎﺋﺪه( )اﮔﺮ ﻋﺬاﺑﺸﺎن ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺗﻮاﻧﺪ(‪.‬‬
‫دوم‪ -‬إن ﻣﺨﻔﻔﻪ از ﻣﺜﻘﻠﻪ ﮐﻪ ﻻزﻣﻪ آن در ﺟﻤﻼت‪ ،‬ﺣﺮف )ل( ﺑﺮ ﺳﺮ ﻓﻌﻞ ﺑﻌﺪ از آن اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ )ِإْن ﮐﺎَد ﻟَﯿُِﻀﱡﻠﻨﺎ‪ /42 -‬ﻓﺮﻗﺎن(‪.‬‬
‫ﺳّﻮم‪ -‬إن ﻧـﺎﻓﯿﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﺟﻤﻼـت ﺑـﺎ‪ -‬إﻟّﺎ‪ -‬ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﯾﻪ )ِإْن َﻧُﻈﱡﻦ ِإﻟ ﱠﺎ َﻇﻨ‪‬ﺎ‪ /32 -‬ﺟﺎﺋﯿﻪ( ﯾﺎ آﯾﻪ )ِإْن ﻫـﺬا ِإﻟ ﱠﺎ َﻗْﻮُل اﻟ َْﺒَﺸـ ِﺮ‪/25 -‬‬
‫ﻣّﺪﺛﺮ( و آﯾﻪ )ِإْن َﻧُﻘﻮُل ِإﻟ ﱠﺎ اْﻋَﺘﺮاَك ﺑَْﻌُﺾ آﻟ َِﻬﺘِﻨﺎ ﺑ ُِﺴﻮٍء »‪ /54 -«2‬ﻫﻮد(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻗﺴﻤﺘﯽ از آﯾﻪ ‪ /128‬ﻣﺎﺋﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻪ آﯾﺎت ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺳـﺨﻦ ﺣﻀـﺮت ﻋﯿﺴﯽ )ع( ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬
‫)ﻫﺮ ﮔـﺎه ﻋـﺬاﺑﺸﺎن ﮐﻨﯽ آﻧﻬـﺎ ﺑﻨـﺪه ﺗﻮاﻧـﺪ و اﮔﺮ آﻧﻬﺎ را ﻣﻮرد ﻏﻔﺮان ﻗﺮار دﻫﯽ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ ﻋﺰﯾﺰ و ﺣﮑﯿﻤﯽ( آﯾﻪ ﺑﻌـﺪ ﭘﺎﺳـﺦ ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﺷﺮﻃّﯿﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪) :‬ﻫـﺬا َﯾْﻮُم َﯾﻨَْﻔُﻊ اﻟﱠﺼﺎِدﻗِﯿَﻦ ِﺻْﺪﻗُُﻬْﻢ‪ ،‬ﻟَُﻬْﻢ َﺟﻨﱠﺎٌت َﺗْﺠِﺮي ﻣِْﻦ َﺗْﺤﺘَِﻬﺎ اﻟ َْﺄﻧ ْﻬﺎُر ﺧﺎﻟ ِِﺪﯾَﻦ ﻓِﯿﻬﺎ َأﺑَﺪًا َرِﺿـ َﯽ اﻟﻠﱠُﻪ‬
‫َﻋﻨُْﻬْﻢ َو َرُﺿﻮا َﻋﻨُْﻪ ذﻟ َِﮏ اﻟ َْﻔْﻮُز اﻟ َْﻌِﻈﯿُﻢ‪ /119 -‬ﻣﺎﺋﺪه( ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ راﺳﺘﮕﻮﯾﺎن در اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﭘﺎداش ﺻﺪﻗﺸﺎن ﻣﯽرﺳﻨﺪ‪ ،‬و‬
‫آن ﺑﻬﺸﺖﻫـﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﺑـﺎ ﻧﻬﺮﻫـﺎي ﺟـﺎري آب ﮐﻪ در آﻧﺠـﺎ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ ﺟﺎوداﻧﻨـﺪ در ﺣـﺎﻟﯿﮑﻪ ﭘـﺎداش ﻣﻌﻨﻮي اﯾﺸـﺎن ﺧﻮﺷـﻨﻮدي ﺧـﺪاي و‬
‫ﺧﻮﺷﻨﻮدي اﯾﺸﺎن از اوﺳﺖ و آن رﺳﺘﮕﺎري ﺑﺲ ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬آﯾﻪ )ِإْن َﻧُﻘﻮُل ِإﻟ ﱠﺎ اْﻋَﺘﺮاَك ﺑَْﻌُﺾ آﻟ َِﻬﺘِﻨـﺎ ﺑ ُِﺴﻮٍء‪ /54 -‬ﻫﻮد( ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻌﺾ آﻟﻬﺘﻨـﺎ ﺑﺴﻮء‪ -‬ﻣﻔﻌﻮل ﻧﻘﻮل‪ -‬اﺳﺖ ﺗﻤـﺎم آﯾﻪ ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ‬
‫آﯾﺎت ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪش اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ )ِإْن َﻧُﻘﻮُل ِإﻟ ﱠﺎ اْﻋَﺘﺮاَك ﺑَْﻌُﺾ آﻟ َِﻬﺘِﻨﺎ ﺑ ُِﺴﻮٍء ﻗﺎَل ِإﻧﱢﯽ ُأْﺷـ ِﻬُﺪ اﻟﻠﱠَﻪ َو اْﺷـ َﻬُﺪوا َأﻧﱢﯽ ﺑَِﺮيٌء ﻣِﱠﻤﺎ ﺗُْﺸِﺮُﮐﻮَن‬
‫ﻣِْﻦ ُدوﻧِِﻪ َﻓِﮑﯿـُﺪوﻧِﯽ َﺟِﻤﯿﻌـًﺎ ﺛُﱠﻢ ﻻ ﺗُﻨِْﻈُﺮوِن ِإﻧﱢﯽ َﺗَﻮﱠﮐﻠُْﺖ َﻋَﻠﯽ اﻟﻠﱠِﻪ َرﺑ ﱢﯽ َو َرﺑ ﱢُﮑْﻢ‪ /54 /55 -‬ﻫﻮد( داﺳـﺘﺎن ﺑﺮﺧﻮرد ﻫﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ع( ﺑﺎ ﻗﻮم ﻋﺎد‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺂﻧﻬـﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ اي ﻣﺮدم ﺧـﺪاي ﯾﮑﺘـﺎ را ﺑﭙﺮﺳﺘﯿـﺪ و اﻓـﺘﺮاء ﺑﻪ اﻟّﻠﻪ ﻧﺒﻨﺪﯾـﺪ‪ ،‬اي ﻣﺮدم ﻣﻦ أﺟﺮ و ﻣﺰدي در ﺑﺮاﺑﺮ رﻫـﺎﺋﯽ ﺷـﻤﺎ از‬
‫ﭘﺮﺳـﺘﺶ ﺑﺖﻫﺎ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻢ ﭘﺎداش ﮐﺎر ﻣﻦ ﺑﺎ ﺧﺪا اﺳﺖ ﻫﻤﺎن ﺧﺪاﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﺮ ﺳﺮﺷـﺘﻢ آﻓﺮﯾﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﻧﻤﯽاﻧﺪﯾﺸﯿﺪ‪ ،‬اي ﻣﺮدم ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯿﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﺧـﺪاي ﺑﺎز ﮔﺮدﯾـﺪ ﺧـﺪاﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ رﯾﺰش ﻓﺮاوان ﺑﺎراﻧﻬﺎ ﺷـﻤﺎ را در زﻧـﺪﮔﯿﺘﺎن ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﻣﺠﺮم و ﮔﻨﺎﻫﮑﺎر ﻧﺒﺎﺷـﯿﺪ در ﭘﺎﺳـﺨﺶ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﺗﻮ ﺑﺮاي ﻣﺎ دﻟﯿﻞ ﻧﯿﺎوردي و ﻣﺎ ﻫﻢ ﺑﺎ ﺳـﺨﻦ ﺗﻮ ﺗﺮك ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﺆﻣﻦ ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﻢ ﻣﺎ ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽﮔﻮﺋﯿﻢ ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﯾﮑﺒـﺎر ﺑﺖﻫـﺎي ﻣـﺎ ﺑﻪ ﺗـﻮ ﻫﺠـﻮم ﺑﺮده و ﮔﺰﻧـﺪي رﺳﺎﻧـﺪه اﺳﺖ ﻫﻮد در ﭘﺎﺳـﺨﺸﺎن ﺑـﺎ ﺷـﻬﺎﻣﺘﯽ ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ ﮐﻪ ﻣﻌﺠﺰه ﻣﻌﻨﻮي اوﺳـﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﺑﻪ ﮐﯿﺪ و ﻣﮑﺮ دﺳﺖ ﺑﯿﺎزﯾﺪ و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻫﻢ ﻧﻤﺎﻧﯿﺪ درﻧﮓ ﻫﻢ ﻧﮑﻨﯿﺪ ﺑﺨﺪاﺋﯿﮑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ و ﺷـﻤﺎ اﺳﺖ ﺗﻮّﮐﻞ دارم( ﭘﺎﺳـﺨﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ع( ﺑﻪ ﺳـﺨﻦ ﺣﻤﺎﻗﺖ ﺑﺎر آﻧﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و ﺷـﺠﺎﻋﺖ‪ ،‬و ﺷﻬﺎﻣﺖ ﺑﯽ ﻧﻈﯿﺮ و ﺗﻮّﮐﻞ ﺑﻪ اﻟﻠّﻪ او ﮐﻪ در اوج ﺷﮑﻮه اﺳﺖ و آﻧﻬﺎ‬
‫را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻗـﺪرتﺷﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﮐﯿـﺪﺷﺎن ﻣﯽﺧﻮاﻧـﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ در ﮐﯿﺪ و ﻣﮑﺮﺗﺎن درﻧﮓ ﻫﻢ ﻧﮑﻨﯿﺪ آﻧﭽﻨﺎن وﺣﺸﺘﯽ در دﻟﻬﺎي‬
‫آﻧﻬـﺎ اﯾﺠـﺎد ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ ﯾﻘﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ ﺑﺖﻫﺎﺷـﺎن اﮔﺮ ﺑـﺪي و ﻧـﺎرواﺋﯽ ﺑـﺎو رﺳﺎﻧـﺪه ﺑﻮد او اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺳـﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻗﻄﻌـﺎ ﺑﺖﻫﺎﺷﺎن‬
‫ﺳﻨﮕﻬﺎي ﺑﯽﺟﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ از اﯾﻨﺮوي ﮔﺮوه زﯾﺎدي ﮐﻪ ﺑﮕﻔﺘﻪ ﻣّﻔﺴﺮﯾﻦ ﺣﺪود ‪ 4000‬ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻮد اﯾﻤﺎن‬
‫)ﮐﻪ ﻫﺮ ﮔﺎه ﻟﻔﻆ‪ -‬إن‪ -‬و إﻟّﺎ‪ -‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد ﺟﻤﻠﻪاي ﻣﺜﺒﺖ و ﺑﺮ ﺧﻼف ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻨﻔﯽ اّول ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬إن ﻣﺆّﮐﺪه‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﻔﯽ ﻓﻌﻞ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬ﻣﺎ إن ﯾﺨﺮج زﯾﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻄﻮر ﻗﻄﻊ زﯾﺪ ﺧﺎرج ﻧﺸﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )اﻧْﺖ( ]اﻧْﺖ ‪ ... :‬ص ‪212 :‬‬
‫اﻷﻧﺜﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺆﻧّﺚ‪ ،‬ﺧﻼف ﻣﺬّﮐﺮ‪ ،‬ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﻣﺬّﮐﺮ و ﻣﺆﻧّﺚ در اﺻﻞ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻋﻮرات ﻫﻤﺴﺮي و ازدواج ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و َﻣْﻦ َﯾْﻌَﻤْﻞ ﻣَِﻦ اﻟﱠﺼﺎﻟ ِﺤﺎِت ﻣِْﻦ َذَﮐٍﺮ َأْو ُأﻧ ْﺜﯽ ‪ /124‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫)و ﻫﺮ ﮐﺲ از ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ ﭼﻪ ﻣﺮد و ﭼﻪ زن در ﭘﺎداش ﻣﺴﺎوﯾﻨﺪ ‪.«1» (...‬‬
‫و ﭼﻮن در ﺗﻤﺎم ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﺟﻨﺲ ﻣﺆﻧّﺚ از ﻣﺬّﮐﺮ ﺿﻌﯿﻒﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد »‪«2‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻣﯽآورﻧﺪ و از ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ ﻣﺼﻮن ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ و ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﻣﻌﺠﺰه ﻫﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ع( ﺑﻮده اﺳﺖ‪) .‬ﺗﺒﯿﺎن‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن(‪.‬‬
‫)‪ (1‬در ﺟﻬـﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳـﻼم ﻇﻬـﻮر ﮐﺮد‪ ،‬اوج اﺧﺘﻼﻓـﺎت ﻃﺒﻘـﺎﺗﯽ و ﻣﺤﺮوم ﻧﻤـﻮدن ﻧﯿﻤﯽ از اﻧﺴﺎﻧﻬـﺎ ﺑﻪ ﻧـﺎم زﻧـﺎن‪ ،‬از ﺣﻘـﻮق اّوﻟﯿﻪ ﺧﻮد و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﺤﻘﯿﺮ زﻧﺎن ﺑﻘـﺪري ﺷّﺪت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ دﺧﺘﺮان را زﻧﺪه زﻧﺪه ﺑﮕﻮر ﻣﯽﺳﭙﺮدﻧﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﺧﺴـﺮو ﭘﺮوﯾﺰ و ﻗﯿﺼـﺮ روم ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد ﺣّﻖ ﻣﯽدادﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻬﻮت راﻧﯽ و ﻫﺮزﮔﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺻﺪﻫﺎ زن را ﺑﺼﻮرت ﺣﺮﻣﺴﺮاء در ﺑﻨﺪ و اﺳﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪ )اﺧﺒﺎر اﻟّﻄﻮال ﺟﻠﺪ ‪(1‬‬
‫ﺣﻘﺎرت زﻧﺎن ﺑﺤـّﺪي رواج داﺷﺖ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﺤﻘﯿﺮ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻣﺎﻧﻨـﺪ دﻧﯿﺎي اﻣﺮوز ﻣﺎ‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﺒﻌﯿﺾ ﻧﮋادي ﺳـﻔﯿﺪ و ﺳـﯿﺎه و ﻃﺒﻘﻪ ﮔﺮاﯾﯽ ﯾﺎ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﯾﮏ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﺮ ‪ 200‬و ﯾﺎ ‪ 900‬ﻣﻠﯿﻮن اﻧﺴﺎن در ﺑﻌﻀـﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎ آﻧﻬﻢ ﺑﻨﺎم ﺣﻘﻮق ﺑﺸـﺮ و ﻋﺪاﻟﺖ ﮔﺴﺘﺮي‪ ،‬ﭼﻬﺮه اﻧﺴﺎﻧّﯿﺖ ﻣﺘﻤّﺪن‬
‫را ﺳـﯿﺎه و آﺷـﻔﺘﻪ و ﻟّﮑـ ﻪدار ﮐﺮده ﺑـﻮد‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬـﺎن از اﻓـﻖ ﺣﺠـﺎز و ﻏـﺎر ﺣﺮا‪ ،‬ﺟﺒﺮﯾـﻞ اﻣﯿﻦ ﭘﯿـﺎم اﻟﻬﯽ را ﺑﺮ ﺑﻨـﺪه اﻣﯿﻦ و ﺻـﺪﯾﻘﺶ ﻣﺤّﻤﺪ‬
‫ﻣﺼـﻄﻔﯽ )ص( رﺳﺎﻧﯿـﺪ و ﺑﺎ ﻧـﺪاي ﺑﺮاﺑﺮي زن و ﻣﺮد و ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ در آﺋﯿﻦ ﻓﻄﺮي ﺑﯿﺎن ﮐﺮد و ﺣّﺘﯽ ﺑﺎ آﯾﻪ )َو َﻗﻀـﯽ َرﺑﱡَﮏ َأﻟ ﱠﺎ َﺗْﻌﺒُُﺪوا ِإﻟ ﱠﺎ‬
‫ِإﯾﱠﺎُه َو ﺑ ِﺎﻟ ْﻮاﻟـِ َﺪﯾِْﻦ ِإْﺣﺴﺎﻧًﺎ‪ /23 -‬اﺳـﺮاء( ﭘﺲ از ﭘﺮﺳـﺘﺶ ﺧـﺪاي‪ ،‬اﺣﺴﺎن ﺑﻪ ﭘـﺪر و ﻣﺎدر را وﻇﯿﻔﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺎز ﺑﻤﺮدان ﻃﺒﻘﻪ‬
‫ﮔﺮاي و ﺧﺸﻦ آن زﻣﺎن ﯾﺎ اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻏﺮب و ﺷـﺮق زده اﻣﺮوز ﮐﻪ زﻧﺎن را ﺻـﺮﻓﺎ ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﯿﺪ دﻻر و روﺑﻞ ﺑﺴﺨﺘﺮﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ وا ﻣﯿﺪارﻧﺪ و‬
‫زﻧـﺎن را ﺑﺮاي ارﺿـﺎء اﻣﯿـﺎل و ﻫﺮزﮔﯽﻫـﺎي ﺧﻮﯾﺶ در ﺗﻤﺎم ﻓﯿﻠﻤﻬﺎ ﺑﺎزﯾﭽﻪ ﻫﻮﺳـﻬﺎي ﻣﺮدم ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨـﺪ‪ ،‬ﻧﻬﯿﺐ ﻣﯽزﻧـﺪ‪ ،‬ﻗﺮآن ﺧﺮوش‬
‫ﺑﺮﻣﯽدارد ﮐﻪ‪ :‬اي اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻫﻤﻪ ﺷـﻤﺎ را از ﯾﮏ ﻧﻔﺲ واﺣﺪ و ﯾﮏ ﺣﻘﯿﻘﺖ آﻓﺮﯾﺪهاﯾﻢ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻼك ﻋّﺰت و ﺷـﺮف‪ ،‬ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ و ﺗﻘﻮاﺳﺖ‬
‫ﻧﻪ ﺑﺮﺗﺮي ﻣـﺎّدي و ﻗـﺪرت داﺷـﺘﻦ و در آﯾـﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎ ﺗﺄﮐﯿـﺪ زﯾﺎد ﺷﺨﺼـّﯿﺖ زﻧﺎن و ﺣﻘﻮق آﻧﻬﺎ را ﻣﻮرد ﺗﺄﮐﯿـﺪ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫـﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫اﺳـﻼم )ص( ﻧﯿﺰ در آﺧﺮﯾﻦ ﺧﻄﺒﻪ )ﺣـّﺠ ﮥ اﻟﻮداع( ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪ :‬زﻧـﺎن اﻣﺎﻧﺘﻬـﺎي ﺧﺪاﯾﻨـﺪ‪ ،‬و در اﻣﺮ ﻃﻼـق او در اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮدن ﻫﻤﺴـﺮ آزاد‬
‫ﻣﯽﮔـﺬارد ﺗـﺎ ﺟـﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻬﺸﺖ را در زﯾﺮ ﻗـﺪﻣﻬﺎي ﻣـﺎدران ﻣﯽداﻧـﺪ ﺣّﺘﯽ ﺷـﯿﺮ دادن ﺑﻪ ﮐﻮدك را ﺑﻪ ﻋﺎﻃﻔﻪ و اﺧﺘﯿﺎر او وا ﻣﯽﮔـﺬارد‪،‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ اﮔﺮ زﻧﺎن ﺷﻤﺎ آب ﺑﻪ دﺳﺖ ﺷﻤﺎ دادﻧﺪ دﯾﮕﺮ ﺑﺎر ﺣّﻖ ﻧﺪارﯾﺪ ﺑﺎ اﻣﺮ و ﻓﺮﻣﺎن از او آب ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ‪ ،‬واي اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﺸﺎور و‬
‫ﻃﺮف ﻣﺸـﻮرت ﺷـﻤﺎ در ﮐـﺎﻧﻮن ﮔﺮم ﺧـﺎﻧﻮاده و در ﻣـﻮرد ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻓﺮزﻧـﺪان ﺑـﺎﯾﺴﺘﯽ زﻧﺎﻧﺘـﺎن ﺑﺎﺷـﻨﺪ و آﯾﻪ )َو َأﻣُْﺮُﻫْﻢ ُﺷـ ﻮري ﺑَﯿَْﻨُﻬْﻢ‪/38 -‬‬
‫ﺷﻮري( و ﯾـﮏ ﺳﻮره از ﻗﺮآن ﺑﻨـﺎم ﺳﻮره زﻧـﺎن )ﻧﺴـﺎء( و ﯾـﮏ ﺳﻮره ﺑﻨﺎم ﺷﻮري‪ ،‬ﻧﺎم ﮔﺰاري ﺷـﺪه‪ ،‬ﺑﯽﺟﻬﺖ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ در آن ﻟﺠﻦ زار‬
‫دﻧﯿﺎي ﺟﺎﻫﻠّﯿﺖ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮔﺮوﻧﺪه ﺑﻪ اﺳـﻼم ﯾﮏ ﺑﺎﻧﻮ ﺑﻮد و در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺷـﻬﯿﺪ راه ﻣﮑﺘﺐ و ﻧﺠﺎت ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﯾﮏ ﺑﺎﻧﻮ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﻤّﯿﻪ و‬
‫ﺑﻬـﺘﺮﯾﻦ ﺧﻄﯿـﺐ زﻧـﺎن ﯾـﮏ ﺑـﺎﻧﻮ ﺑـﻪ ﻧـﺎم زﯾﻨـﺐ ﮐـﺒﺮي اﺳﺖ‪ ،‬در آﯾﻪ ﻓـﻮق )َو َﻣْﻦ َﯾْﻌَﻤـ ْﻞ ﻣَِﻦ اﻟﱠﺼﺎﻟ ِﺤـﺎِت ﻣِْﻦ َذَﮐٍﺮ َأْو ُأﻧ ْـﺜﯽ ‪ /124‬ﻧﺴﺎء(‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬زﻧﺎن و ﻣﺮدان در ﺻﺎﻟﺤﺎت‪ ،‬ﻫﻤﺴﻨﮕﻨﺪ و ﻫﻤﻄﺮاز و ﻫﻢ ﭘﺎداش‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﺿﻌﯿﻒ ﺷﺪن ﺟﻨﺲ ﻣﺆﻧّﺚ از ﻣﺬّﮐﺮ در ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ ﮐﻪ ﺿﻌﻒ و ﺳﺴﺘﯽ‬
‫ﺿﻌﻒ او ﻣﻮرد اﻋﺘﺒـﺎر ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در ﻃﺒﯿﻌﺖ ﮐﺎرش و ﻋﻤﻠﺶ ﺳـﺴﺖ و ﺿـﻌﯿﻒ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬أﻧﺜﯽ‪ -‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ‬
‫ﺷﻌﺮ ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬
‫و ﻋﻨﺪي ﺟﺮاز ﻻ أﻓﻞ و ﻻ أﻧﺚ‪.‬‬
‫)ﺷﻤﺸﯿﺮي دارم ﮐﻪ ﻧﻪ ﮐﻨﺪ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺳﺴﺖ و ﺿﻌﯿﻒ(‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﺼﺮاع ﺣﺪﯾﺪ و ﺷﻤﺸﯿﺮ آﻫﻨﯽ ﺑﻪ‪ -‬أﻧﯿﺚ‪ -‬ﻣﻌّﺮﻓﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﻣﯿﻦ ﺳﺴﺖ و ﺧﺎك ﻧﺮم را ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ زﻧﺎن ﻧﺮم ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ -‬أرض‬
‫أﻧﯿﺚ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ و ﯾﺎ از ﺟﻬﺖ ﺧﻮﺑﯽ ﮔﯿﺎه‪ ،‬آﻧﺠﺎ را ﺑﻪ أﻧﺜﯽ و زﻧﯽ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ )ﮐﻮدﮐﺎن ﺧﻮب و زﯾﺒﺎ ﻣﯽزاﯾﺪ(‪.‬‬
‫و ﻟﺬا ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬أرض ﺣّﺮة و ﻟﻮدة‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ زﻣﯿﻦ ﮔﺮم و ﭘﺮ ﺑﺎر و ﺑﺎ ﺑﺮﮐﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﮔﺎه در ﻟﻔﻆ و ﺳﺨﻦ ﺑﻌﻀﯽ از اﺷﯿﺎء را ﺑﻪ ﻣﺬّﮐﺮ و ﻣﺆﻧّﺚ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﺨﺎﻃﺮ اﺣﮑﺎم آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﺪ‪ -‬أذن‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫و ﻣـﺎ ذﮐﺮ و إن ﯾﺴـﻤﻦ ﻓـﺄﻧﺜﯽ ﻣﻨﻈﻮر ﺷﺎﻋﺮ ﺣﺸـﺮهاي اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم‪ -‬ﻗﺮاد‪ -‬ﮐﻪ از ﮔﺮوه ﭘﺮﻧـﺪﮔﺎن و ﭼﻬﺎر ﭘﺎﯾﺎن‪ ،‬ﻫﺮ دو اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ )ﮐﻨﻪ(‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬آن ﺣﺸـﺮه ﮐﻮﭼﮑﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣـّﺬﮐﺮ ﻣﯽآﯾﺪ آﺛﺎر ﭘﺴـﺘﺎﻧﺶ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪه و ﻓﺮﺑﻪ ﮔﺸـﺘﻪ‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﺆﻧّﺚ اﺳﺖ و ﻣّﺬﮐﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و در‬
‫ﺳﺨﻦ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ‪ِ) :‬إْن َﯾْﺪُﻋﻮَن ﻣِْﻦ ُدوﻧِِﻪ ِإﻟ ﱠﺎ ِإﻧﺎﺛًﺎ‪ /117 -‬ﻧﺴﺎء( ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻔّﺴﺮﯾﻦ در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻢ آﯾﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﺷﺎره‬
‫ﻟﻔﻈﯽ اﺳﺖ زﯾﺮا ﻧﺎم ﻣﻌﺒﻮداﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﺻﯿﻐﻪ ﻣﺆﻧّﺚ ﻟﻔﻈﯽ ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ واژهﻫﺎي )ﻻت‪ -‬ﻋّﺰي‪ -‬ﻣﻨﺎة اﻟّﺜﺎﻟﺜﻪ( ﮐﻪ ﻧﺎم ﺑﺖﻫﺎﺷﺎن ﺑﻮده‪،‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺑﺨـﺎﻃﺮ ﺗﻮاﻟـﺪ و ﺗﻨﺎﺳـﻞ و ﻣﺮاﻗﺒﺖ و ﺷـﯿﺮ دادن ﻓﺮزﻧـﺪ ﺑﻮﺟﻮد ﻣﯽآﯾـﺪ و اﯾﻦ ﺣـﺎﻟﺖ ﮐﺎﻣﻼـ ﻃـﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ و از اﯾﻦ روي ﻃﺒﯿﻌﺖ وﻇـﺎﺋﻒ‬
‫ﺳﻨﮕﯿﻦ‪ ،‬و ﻃﺎﻗﺖ ﻓﺮﺳﺎي را ﺑﺮ دوش ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺟﻨﺲ ﻣﺬّﮐﺮ ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﺟﻨﮓﻫﺎ‪ ،‬و ﺗﺤّﻤﻞ ﺳﺨﺘﯿﻬﺎ و ﻏﯿﺮه‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀـﯽ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﻧﻈﺮﺷﺎن ﺻـﺤﯿﺢﺗﺮ اﺳﺖ‪ -‬إﻟّﺎ إﻧﺎﺛﺎ‪ -‬را ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻌﻨﯽ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﮐﺮدهاﻧـﺪ ﺑﺎﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ در زﺑﺎن ﻋﺮب ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﻣﻨﻔﻌﻠﯽ‪،‬‬
‫أﻧﯿﺚ‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ زﯾﺮا آن ﭼﯿﺰ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ آﻫﻦ ﻧﺮم را أﻧﯿﺚ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻫﻤﻪ ﻣﻮﺟﻮدات در ﺣﺎﻟﺖ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪن ﺑﻌﻀﯽ ﺑﻪ ﺑﻌﺾ دﯾﮕﺮ ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣﻮﺟﻮداﺗﯽ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در دﯾﮕﺮان ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ )ﻧﺎﻣﻨﻔﻌﻞ( ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ و ﻋّﺰ و ﺟّﻞ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﭘﺎرهاي ﻣﻮﺟﻮدات ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭘﺬﯾﺮ و ﻣﻨﻔﻌﻞاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻤﺎدات ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻣﻮﺟـﻮداﺗﯽ ﮐـﻪ از ﯾـﮏ ﺟﻬـﺖ ﻣﻨﻔﻌـﻞ و ﺗـﺄﺛﯿﺮ ﭘﺬﯾﺮﻧــﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﻼـﺋﮑﻪ و اﻧﺴـﺎن و ﭘﺮﯾـﺎن ﮐـﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ذات ﺑﺎرﯾﺘﻌـﺎﻟﯽ ﻣﻨﻔﻌﻠﻨـﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﻣﺼـﻨﻮﻋﺎت و دﺳﺖ ﺳﺎﺧﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬ﻓﺎﻋﻠﻨـﺪ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮔﺬار‪ ،‬ﭘﺲ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮدات و ﺑﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﺟﻤﺎدات ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭘﺬﯾﺮﻧﺪ‬
‫و ﻏﯿﺮ ﻣﺆﺛّﺮ از اﯾﻨﺮوي ﺧﺪاوﻧـﺪ آﻧﻬـﺎ را ﺑﺎ واژه اﻧﺎث‪ -‬در آﯾﺎت ﻗﺮآن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ و آﻧﻬﺎ را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﻌّﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﺑﺮ ﻧﺎداﻧﯽ اﯾﺸﺎن‬
‫در ﭼﻨﯿﻦ اﻋﺘﻘﺎدي ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺗﻨّﺒﻪ و ﻫﺸﺪارﺷﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاﯾﺎن ﺳـﻨﮕﯽ و ﭼﻮﺑﯽﺷﺎن )آﻟﻬﻪ( ﻧﻪ ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ و ﻧﻪ ﺗﻌّﻘﻞ‬
‫دارﻧﺪ و ﻧﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ روي ﮐﻮﭼﮑﺘﺮﯾﻦ ﻓﻌﻠﯽ و ﻋﻤﻠﯽ از آﻧﺎن ﺳـﺮ ﻧﻤﯽزﻧﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺳـﺨﻦ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﯿﻢ )ع( دﻻﻟﺖ‬
‫دارد ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ )ﯾﺎ َأﺑَِﺖ ﻟ َِﻢ َﺗْﻌﺒُُﺪ ﻣﺎ ﻻ َﯾْﺴَﻤُﻊ َو ﻻ ﯾُﺒِْﺼُﺮ َو ﻻ ﯾُْﻐﻨِﯽ َﻋﻨَْﮏ َﺷﯿْﺌًﺎ‬
‫‪ /42 -‬ﻣﺮﯾﻢ( ﯾﻌﻨﯽ )ﭼﺮا ﭼﯿﺰي را ﮐﻪ ﻧﻪ ﻣﯽﺷـﻨﻮد و ﻧﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨـﺪ و ﻧﻪ ﺗﺮا در ﻧﯿﺎزﻫـﺎﯾﺖ ﺑﯽﻧﯿـﺎز ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﻣﯽﭘﺮﺳـﺘﯽ؟( و اّﻣـﺎ آﯾﻪ )َو َﺟَﻌﻠُﻮا‬
‫اﻟ َْﻤﻼﺋِـَﮑ َﮥ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ُﻫْﻢ ِﻋﺒـﺎُد اﻟﱠﺮْﺣﻤِﻦ ِإﻧﺎﺛًﺎ‪ /19 -‬زﺧﺮف( ﻧﻘـﻞ ﻗﻮل آﻧﻬـﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ زﻋﻢ ﺑﺎﻃﻠﺸـﺎن و ﮔﻤﺎﻧﺸـﺎن ﻣﻼﺋﮑﻪﻫﺎ )ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن(‬
‫دﺧﺘﺮان ﺧﺪاﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )اﻧﺲ( ]اﻧﺲ ‪ ... :‬ص ‪214 :‬‬
‫ﻣﻮﺟﻮدي اﺳﺖ ﺧﻼـف ﭘﺮي‪ ،‬إﻧﺲ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ أﻟﻔﺖ و ﻣﺤّﺒﺖ ﺧﻼف ﺗﻨّﻔﺮ و ﺑﯽﻣﺤّﺒﺘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬إﻧﺴـّﯽ‪ -‬ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ إﻧﺲ اﺳﺖ‪ ،‬واژه إﻧﺴـّﯽ‬
‫در ﺟـﺎﯾﯽ ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ اﻧﺲ و ﻣﺤّﺒﺖ در آن زﯾـﺎد ﺑﺎﺷـﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣـﻮرد ﻣﺤّﺒﺖ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ﻧﯿﺰ )إﻧّﺲ( ﮔﻮﯾﻨـﺪ از اﯾﻨﺠﻬﺖ‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل راﮐﺒﺶ و ﺻﺎﺣﺒﺶ ﻣﯽدود و ﻣﯿﺮود را‬
‫)اﻧﺴّﯽ( ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫و‪ -‬إﻧﺴـّﯽ اﻟﻘﻮس‪ -‬ﺑﻪ ﮐﻤﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻤﺎﻧـﺪارش ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﻬﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺴﻮي اﻧﺴﺎن ﻣﯽآﯾـﺪ و از‬
‫ﺟﺎﻧﺐ دﯾﮕﺮ دور ﻣﯽﺷﻮد إﻧﺴـﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻊ إﻧﺲ‪ ،‬اﻧﺎس و )أﻧﺎِﺳﯽ( اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و َأﻧﺎِﺳﱠﯽ َﮐﺜِﯿﺮًا ‪ /49‬ﻓﺮﻗﺎن( )ﺗﻤﺎم آﯾﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪َ) -‬و ُﻫَﻮ اﻟ ﱠِﺬي َأْرَﺳـ َﻞ اﻟﱢﺮﯾﺎَح »‪ «1‬ﺑ ُْﺸـ ﺮًا ﺑَﯿَْﻦ َﯾـَﺪْي َرْﺣَﻤﺘِِﻪ َو َأﻧ َْﺰﻟ ْﻨﺎ ﻣَِﻦ اﻟﱠﺴﻤﺎِء ﻣﺎًء َﻃُﻬﻮرًا‪ ،‬ﻟ ِﻨُْﺤﯿَِﯽ ﺑ ِِﻪ ﺑَﻠَْﺪًة َﻣﯿْﺘًﺎ َو ﻧُْﺴـ ِﻘَﯿُﻪ ﻣِﱠﻤﺎ َﺧَﻠْﻘﻨﺎ‬
‫َأﻧ ْﻌﺎﻣًﺎ َو َأﻧﺎِﺳﱠﯽ َﮐﺜِﯿﺮًا‪ 48 -‬و ‪ /49‬ﻓﺮﻗﺎن(‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ او ﺧﺪاﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎدﻫﺎي ﺑﺸﺎرت دﻫﻨﺪه را ﮐﻪ ﺣﺎﻣﻞ رﺣﻤﺘﻨﺪ ﻣﯽﻓﺮﺳـﺘﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ از‬
‫آﺳـﻤﺎن آﺑﯽ ﭘـﺎك ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﯿﻢ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ زﻣﯿﻨﻬـﺎي ﺧﺸـﮏ و ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﮐﻢ آب و ﻣﺮده را زﻧـﺪه ﮐﻨﯿﻢ و ﭼﻬـﺎر ﭘﺎﯾـﺎن و اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را ﮐﻪ‬
‫آﻓﺮﯾﺪهاﯾﻢ ﺳﯿﺮاب ﺳﺎزﯾﻢ(‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﻫﻢ‪ -‬اﺑﻦ إﻧﺴﮏ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ )ﭼﻮن ﻧﻔﺲ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﻮرد ﻣﺤّﺒﺖ اوﺳﺖ( ﭘﺲ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻓﺮزﻧﺪ اوﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او دل ﻣﯽﺑﻨﺪد‪«2» .‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﻓِﺈْن )آَﻧْﺴﺘُْﻢ( ﻣِﻨُْﻬْﻢ ُرْﺷﺪًا‪ /6 -‬ﻧﺴﺎء(‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻋﺎرف ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﻧﺼﺎري‪ ،‬ﺗﻌﺒﯿﺮي ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪ در اﯾﻦ آﯾﺎت دارد ﮐﻪ ذﮐﺮش ﺑﯽﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬اﺷـﺎره اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ ﺑـﺎد و رﯾـﺎﺣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از وزﯾـﺪﻧﮕﺎه ﻋﻨﺎﯾﺖ وزد ﺑﺮ دﻟﻬﺎي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺗﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺧﺎﺷﺎك ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﻮد و اﻧﻮاع‬
‫ﮐـﺪورت از آن دﻟﻬﺎ ﭘﺎك ﺑﺮوﻧـﺪ و ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ ﻗﺒﻮل ﮐﺮاﻣﺎت و ارادات ﺣّﻖ ﮔﺮداﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺪه ﭼﻮن ﻧﺴـﯿﻢ روح ﻧﻮاز از آن رﯾﺎح ﺑﻪ ﺳـﯿﻨﻪ وي‬
‫رﺳـﺪ ﻋﻨﺎﯾـﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺟﻮﯾـﺪ‪ ،‬رّب اﻟﻌّﺰه ﺑﻪ ﻣﻬﺮﺑـﺎﻧﯽ‪ ،‬و ﻟﻄﻒ ﺧﻮﯾﺶ ﭼﻬـﺎر در ﺑﺮ روي ﮔﺸﺎﯾـﺪ در اﺣﺴـﺎن‪ ،‬در ﻧﻌﻤﺖ‪ ،‬در ﻃـﺎﻋﺖ و در‬
‫ﻣﺤّﺒﺖ‪ ،‬اّﻣﺎ ﺑﻨـﺪه ﺑﻪ ﺣﮑﻢ )ِإﱠن اﻟ ِْﺈﻧ ْﺴﺎَن ﻟ َِﺮﺑ ﱢِﻪ ﻟََﮑﻨُﻮٌد‪ /6 -‬ﻋﺎدﯾﺎت( آن در اﺣﺴﺎن ﺑﺮ ﺧﻮد ﺑﺒﻨﺪد و ﺣّﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ رﺳﻮل ﮐﺮاﻣﺖ ﻓﺮﺳـﺘﺪ ﺑﺎ ﮐﻠﯿﺪ‬
‫ﻋﻔﻮ‪ ،‬درب ﻧﻌﻤﺖ ﺑﺮ ﺑﻨـﺪه ﮔﺸﺎﯾـﺪ )َو ُﻫَﻮ اﻟ ﱠِﺬي َﯾْﻘَﺒُﻞ اﻟﺘﱠْﻮﺑَـَﮥ َﻋْﻦ ِﻋﺒﺎِدِه َو َﯾْﻌُﻔﻮا َﻋِﻦ اﻟﱠﺴﯿﱢﺌﺎِت ‪ /25‬ﺷﻮري( ﺑﻨـﺪه ﺑﮑﻔﺮان ﭘﯿﺶ آﯾﺪ ﮐﻪ )ِإﱠن‬
‫اﻟ ِْﺈﻧ ْﺴﺎَن ﻟََﮑُﻔﻮٌر ُﻣﺒِﯿٌﻦ‪ /15 -‬زﺧﺮف( و آن در ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﺧﻮد ﺑﺒﻨﺪد ﯾﻌﻨﯽ در ﺷـﮑﺮ‪ ،‬ﺣّﻖ ﺟّﻞ ﺟﻼﻟﻪ رﺳﻮل ﻓﻀﻞ ﻓﺮﺳـﺘﺪ و ﮔﻮﯾﺪ )ﻗُْﻞ ﺑ َِﻔـْﻀ ِﻞ‬
‫اﻟﻠﱠِﻪ َو ﺑ َِﺮْﺣَﻤﺘِِﻪ‪ /58 -‬ﯾﻮﻧﺲ(‪.‬‬
‫)‪ (2‬واژه اﻧﺴﺎن اﺳﻢ ﺟﻨﺲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣـﺬّﮐﺮ و ﻣﺆﻧّﺚ و واﺣـﺪ و ﺟﻤﻊ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﻋّﻠﺖ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﻮدﻧﺶ ﮐﻪ ﻟﺒﺎس ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺧﻠﻘﺖ ﺑﺮ‬
‫ﺗﻦ دارد اﻧﺴـﺎن ﻧﺎﻣﯿـﺪه ﺷـﺪه و ﺧﻼـﻓﺶ ﭘﺮي )ﺟّﻦ( اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﭘﯿـﺪاﺳﺖ‪ ،‬إﻧﺴـﯽ‪ -‬ﻫﻢ ﺧﻼﻓﺖ وﺣﺸـﯽ اﺳﺖ و اﻧﺎس ﻫﻤﺎن ﻧﺎس و ﻣﺮدم‬
‫اﺳﺖ اﻧﺴﺎن از ﭼﻬﺎر ﺻﻔﺖ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺻـﻔﺖ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ‪ -2‬ﺻـﻔﺖ درﻧﺪﮔﯽ ‪ -3‬ﺻـﻔﺖ ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ‪ -4‬ﺻـﻔﺖ رﺑّـﺎﻧﯽ‪ ،‬آﺛﺎر ﺣﯿﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﺷـﻬﻮت و ﺣﺮص‪ -،‬آﺛﺎر دّرﻧـﺪه ﺧﻮﯾﯽ‪،‬‬
‫ﻏﻀﺐ و ﺣﺴـﺪ و دﺷـﻤﻨﯽ و ﮐﯿﻨﻪ‪ -‬آﺛﺎر ﺷـﯿﻄﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺮ و ﺣﯿﻠﻪ‪ ،‬و ﺧـﺪﻋﻪ‪ ،‬و آﺛﺎر ﺻـﻔﺎت رﺑّﺎﻧﯽ در اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻋّﺰت و ﮐﺒﺮ و ﺳـﺘﺎﯾﺶ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﭼﻬﺎر ﺻﻔﺖ در ﺳﺮﺷﺖ اﻧﺴﺎن آﻣﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﻧﻮر و‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ در ﯾﺘﯿﻤـﺎن رﺷـﺪي ﯾﺎﻓﺘﯿـﺪ و ﺑﺎ ﻣﺤّﺒﺖ و اﻧﺲ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﮕﺮﯾﺴـﺘﻪاﻧﺪ اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺑﺂﻧﻬﺎ ﺑﺪﻫﯿـﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﯾﻪ )آَﻧْﺴُﺖ ﻧﺎرًا‪ /10 -‬ﻃﻪ(‬
‫آﺗﺸﯽ دﯾﺪم و ﺑﺎ دﯾﺪﮔﺎﻧﻢ آﻧﺮا ﯾﺎﻓﺘﻢ‪ ،‬آﯾﻪ )َﺣﺘﱠﯽ )َﺗْﺴَﺘْﺄﻧُِﺴﻮا(‪ /27 -‬ﻧﻮر( ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ و اﺣﺴﺎس ﮐﻨﯿﺪ‪ -‬إﯾﻨﺎس و اﺳﺘﯿﻨﺎس ﯾﻌﻨﯽ رؤﯾﺖ و‬
‫ﻋﻠﻢ و اﺣﺴـﺎس ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه واژه )اﻧﺴﺎن( ﺑﻪ ﺑﺸـﺮ و ﺑﻨﯽ آدم از اﯾﻦ روي اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ وﺟﻮدش و ﺧﻠﻘﺘﺶ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﺤّﺒﺖ ﺑﯿﮑـﺪﯾﮕﺮ‬
‫ﻗﻮام و ﺛﺒﺎت ﺧﻮاﻫـﺪ داﺷﺖ‪ ،‬و ﻟـﺬا ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻓﻄﺮﺗﺎ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ زﯾﺮا اﻗﻮاﻣﺸﺎن و دوام وﺟﻮدﺷﺎن ﺑﯿﮑﺪﯾﮕﺮ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺧﻮدش ﺑﺘﻨﻬﺎﺋﯽ ﺑﺘﻮاﻧـﺪ ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺎزﻫﺎ و اﺳـﺒﺎب زﻧـﺪﮔﯽ ﺧﻮد را ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﺎﯾـﺪ و ﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺗﻬّﯿﻪ آﻧﻬﺎ‬
‫ﻗﯿ ﺎ م ﮐﻨ ﺪ ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ :‬اﻃﻼق ﻧﺎم اﻧﺴﺎن ﺑﺮ او ﺑﺨﺎﻃﺮ اﯾﻨﺴـﺘﮑﻪ او ﺑﻬﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻪ او ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ و ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ اﻟﻔﺖ‪ -‬دارد و‪ -‬أﻧﺲ‪ -‬ﻣﯽﮔﯿﺮد و از‬
‫ﻧﻈﺮ ﻟﻔﻈﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﺻﻠﺶ‪ -‬إﻧﺴﯿﺎن ﺑﺮ وزن اﻓﻌﻼل اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )اﻧﻒ( ]اﻧﻒ ‪ ... :‬ص ‪216 :‬‬
‫اﺻـﻞ أﻧﻒ‪ -‬ﻫﻤـﺎن ﺑﯿﻨﯽ و ﻋﻀﻮ ﻣﺨﺼﻮص ﺗﻨّﻔﺲ و ﺑﻮﯾـﺎﯾﯽ ﺣﯿﻮان و اﻧﺴـﺎن اﺳﺖ ﺳـﭙﺲ ﻣﻌﻨﯽ آن ﺑﻪ ﺟﻮاﻧﺐ و اﻃﺮاف ﺑﻠﻨـﺪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي‬
‫اﻃﻼق ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬أﻧﻒ اﻟﺠﯿﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻟﺒﻪ ﭘﺮﺗﮕﺎه ﮐﻮه‪ ،‬و أﻧﻒ اﻟّﻠﺤﯿﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺘﻬﺎي ﺑﻠﻨﺪ رﯾﺶ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻧﯿﺮوي اﯾﻤﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ آن ﺻـﻔﺎت ﺟﻬﺖ ﺑﺪﻫﺪ ﺑﻄﻮرﯾﮑﻪ از زﯾﺎﻧﻬﺎﯾﺶ دور و آن ﺻـﻔﺎت را در ﻣﺴـﯿﺮ ﺻﺤﯿﺢ ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﻮر اﯾﻤﺎن‬
‫ﻧﯿﺰ از ﻋﻘﻞ و ﺷـﺮع ﺳـﺮ ﭼﺸـﻤﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬دوران ﮐﻮدﮐﯽ ﻣﮑﺮ و ﺧﺪﻋﻪ و ﺳﭙﺲ ﺻﻔﺎت رﺑّﺎﻧﯽ ﮐﻪ آﺛﺎر ﻋﻘﻞ و اﯾﻤﺎن اﺳﺖ ﺑﺨﻮﺑﯽ ﻇﺎﻫﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺮاﺣـﻞ ﭘﻨﺠﮕـﺎﻧﻪ ﻧﻔﺲ آﻧﻄﻮرﯾﮑﻪ از آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﯽ ﻣﺴـﺘﻔﺎد ﻣﯽﺷﻮد ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از ‪ -1‬ﺑﺸـﺮّﯾﺖ ﺑـﺎ ﻧﻔﺲ اّﻣﺎره‪ِ) -‬إﱠن اﻟﻨﱠْﻔَﺲ ﻟَﺄﱠﻣﺎَرٌة‬
‫ﺑ ِﺎﻟﱡﺴﻮِء‪ /53 -‬ﯾﻮﺳﻒ(‪-2 .‬‬
‫اﻧﺴـﺎﻧّﯿﺖ ﺑـﺎ ﻧﻔﺲ ﻣﻠﻬﻤﻪ )َو َﻧْﻔٍﺲ َو ﻣﺎ َﺳﱠﻮاﻫﺎ َﻓَﺄﻟ َْﻬَﻤﻬﺎ ﻓُُﺠﻮَرﻫﺎ َو َﺗْﻘﻮاﻫﺎ ‪ /7‬اﻟّﺸـ ﻤﺲ( ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ در اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ از ﻧﻔﺲ ﻣﻠﻬﻤﻪ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻧﻔﺲ و ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ و اﯾﺠﺎد ﮐﻨﻨـﺪه آن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرد‪ -3 .‬ﺑﻨﯽ آدم ﺑﻮدن ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﻟّﻮاﻣﻪ‪) -‬ﻻ ُأﻗِْﺴُﻢ ﺑ َِﯿْﻮِم اﻟ ِْﻘﯿﺎَﻣـ ِﮥ َو ﻻ ُأﻗِْﺴُﻢ ﺑ ِﺎﻟﻨﱠْﻔِﺲ‬
‫اﻟﻠﱠﱠﻮاَﻣِﮥ‪ 1 -‬و ‪ /2‬ﻗﯿﺎﻣﻪ(‪ -4 .‬اوﻟﯽ اﻻﻟﺒـﺎب ﺑـﺎ ﻧﻔﺲ ﻣﻄﻤﺌّﻨﻪ ﮐﻪ در آﯾﻪ )ﯾﺎ َأﯾﱠﺘَُﻬﺎ اﻟﻨﱠْﻔُﺲ اﻟ ُْﻤْﻄَﻤﺌِﻨﱠُﮥ‪ /27 -‬ﻓﺠﺮ( ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑﺎﯾﻦ ﻧﻔﺲ اﺷﺎره ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎداش و ﻟﻄﻔﺶ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ -5 .‬ﻋﺒـﺎد اﻟّﺮﺣﻤﻦ ﺑـﺎ ﻧﻔﺲ راﺿـﯿﮥ و ﻣﺮﺿـّﯿﮥ )اْرِﺟِﻌﯽ ِإﻟﯽ َرﺑ ﱢِﮏ راِﺿـ َﯿًﮥ َﻣْﺮِﺿـ ﯿﱠًﮥ َﻓﺎْدُﺧﻠِﯽ ﻓِﯽ ِﻋﺒﺎِدي َو اْدُﺧﻠِﯽ‬
‫َﺟﻨﱠﺘِﯽ ‪ /29‬ﻓﺠﺮ( اﯾﻨﻬـﺎ ﺑﻮد دوران رﺷـﺪ ﺣﯿﺎت ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ از ﺻـﻔﺮ ﺗﺎ ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﭘﯿﺸـﮕﺎه ﺑﺎ ﻋﻈﻤﺖ و ﻟﻄﻒ ﺑﯽﮐﺮان ﺧـﺪاي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻼل اﻟـّﺪﯾﻦ ﻣﻮﻟﻮي ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺜﻨﻮي ﮐﻪ ﻫﺪف اﻓﮑﺎرش و ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻣﻌّﺮﻓﯽ اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻞ در ﺟﻠﻮه ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴـ ﻼم اﺳﺖ اﯾﻦ ﻣﺮاﺣﻞ ﻓﻮق‬
‫را ﺑﺎ زﯾﺒﺎﺋﯽ ﺗﻔﺼﯿﻞ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻤﯿﺖ )ﻣﺮداﻧﮕﯽ( و ﻋّﺰت و ذﻟّﺖ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‪ -‬أﻧﻒ‪ -‬ﻣﻨﺴﻮب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫إذا ﻏﻀﺒﺖ ﺗﻠﮏ اﻷﻧﻮف ﻟﻢ أرﺿﻬﺎ و ﻟﻢ أﻃﻠﺐ اﻟﻌﺘﺒﯽ و ﻟﮑﻦ أزﯾﺪﻫﺎ‬
‫)ﻫﺮ ﮔـﺎه آن ﺑـﺎ ﺣﻤّﯿﺖﻫـﺎ و دﻣﺎﻏﻬـﺎي ﺗﮑـّﺒﺮ آﻣﯿﺰ ﺧﺸـﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮﻧـﺪ‪ ،‬ﺧﺸـﻨﻮدﺷﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﯿـﻢ و رﺿﺎﯾﺘﺸـﺎن را ﻫـﻢ ﻧﻤﯽﺧـﻮاﻫﻢ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺧﺸﻤﺸﺎن را ﻓﺰون ﻣﯽﺳﺎزم(‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﺘﮑّﺒﺮ ﻫﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬ﺷـﻤﺦ ﻓﻼن ﺑﺄﻧﻔﻪ‪ -‬و ﺑﻪ آدم ذﻟﯿﻞ و ﺧﻮار ﻫﻢ ﺗﺮب أﻧﻔﻪ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ ،‬و ﻋﺒﺎرت‪ -‬أﻧﻒ ﻓﻼن ﻣﻦ ﮐـﺬا‪ -‬و از‬
‫آن ﮐـﺎر اﺳـﺘﻨﮑﺎف و ﺧﻮدداري ﻧﻤﻮد‪ ،‬و‪ -‬أﻧﻔﺘﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺑﯿﻨﯽاش زدم‪ ،‬اﻷﻧﻔـﮥ‪ -‬ﻫﻢ ﺣﻤّﯿﺖ و ﻏﯿﺮت اﺳﺖ‪ ،‬و‪) -‬اﺳـَﺘْﺄَﻧْﻔُﺖ( اﻟّﺸـ ﯽء‪ :-‬از‬
‫اّوﻟﺶ آﻏﺎز ﮐﺮدم و آﯾﻪ )ﻣﺎ ذا ﻗﺎَل آﻧِﻔًﺎ‪ /16 -‬ﻣﺤّﻤﺪ( در ﻣﻌﻨﯽ آﻏﺎز و اّول اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )أْﻧُﻤﻞ( ]أْﻧُﻤﻞ ‪ ... :‬ص ‪217 :‬‬
‫ﺧـﺪاي ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪َ) :‬ﻋﱡﻀﻮا َﻋَﻠﯿُْﮑُﻢ اﻟ َْﺄﻧﺎﻣَِﻞ ﻣَِﻦ اﻟ َْﻐﯿِْﻆ‪ /119 -‬آل ﻋﻤﺮان( )دﺷـﻤﻨﺎﻧﺘﺎن اﻧﮕﺸـﺘﺎن ﺧﻮد را از ﺧﺸﻢ ﺑﺮ ﺷـﻤﺎ ﺑﻪ دﻫﺎن ﺑﺮدﻧﺪ و‬
‫ﮔﺎز ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ( أﻧﺎﻣﻞ‪ -‬ﺟﻤﻊ‪ -‬أﻧﻤﻠﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳـﺮ اﻧﮕﺸـﺘﺎن‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺎﺧﻦﻫﺎ ﺑﺮ آن ﻣﯽروﯾﺪ ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﻓﻼن ﻣﺆﻧﻤﻞ اﻷﺻﺎﺑﻊ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺮ اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﺶ‬
‫در اﺛﺮ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﺧﺸﻦ و ﻗﻮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺰه‪ -‬أﻧﻤﻠﻪ‪ -‬زاﯾﺪ اﺳﺖ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت را اﻧﻤﻞ اﻷﺻﺎﺑﻊ‪ -‬ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.:‬‬
‫( ) )َأّﻧﯽ( ]َأّﻧﯽ ‪ ... :‬ص ‪217 :‬‬
‫در زﻣﺎن ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﭘﺮﺳـﺶ از ﺣﺎل و ﻣﮑﺎن ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و ﻟـﺬا ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ أﻧّﯽ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ‪ ،‬أﯾﻦ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺠﺎ و ﮐﯿﻒ‪ -‬ﺑﻤﻌﻨﯽ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳـﺖ‬
‫ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﻫﺮ دو ﻣﻌﻨﯽ )ﮐﺠﺎ و ﭼﮕﻮﻧﻪ( را در ﺑﺮ دارد‪ ،‬ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬أﻧﱠﯽ ﻟَِﮏ ﻫﺬا‪ /37 -‬آل ﻋﻤﺮان( ﯾﻌﻨﯽ از ﮐﺠﺎ و ﭼﮕﻮﻧﻪ؟‪.‬‬
‫( ) )أَﻧﺎ( ]أَﻧﺎ[‪ ... :‬ص ‪217 :‬‬
‫ﺿﻤﯿﺮ ﻣﻔﺮدي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺧﻮد ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫـﺪ و ﮔـﺎﻫﯽ اﻟﻒ آن در ﻫﻨﮕـﺎم وﺻﻞ ﺑﻪ ﮐﻠﻤﻪ ﯾﺎ ﺣﺮف دﯾﮕﺮ ﺣـﺬف ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ )ﻟِﮑﻨﱠﺎ ُﻫَﻮ اﻟﻠﱠُﻪ َرﺑ ﱢﯽ‪ /38 -‬ﮐﻬﻒ( ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺗﻘﺪﯾﺮش اﯾﻨﺴﺘﮑﻪ‪ -‬أﻧﺎ ﻫﻮ اﻟّﻠﻪ رﺑّﯽ‪ -‬ﻫﻤﺰهاش در ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺷﺪن‬
‫ﺑﻪ‪ -‬ﻟﮑّﻦ‪ -‬ﺣـﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺣﺮف )ن( أﻧﺎ ﺑﺎ ﺣﺮف )ن( ﻟﮑّﻦ ادﻏﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ و‪ -‬ﻟﮑّﻦ‪ -‬ﻫﻢ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﻟﮑّﻦ ﻫﻮ اﻟّﻠﻪ رﺑّﯽ‪ -‬ﮐﻪ‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﻫﻢ ﺣﺮف اﻟﻒ از آﺧﺮ ﻟﮑّﻨﺎ‪ -‬ﺣﺬف ﺷﺪه‪ .‬ﻋﺒﺎرت‪ -‬أﻧّّﯿﮥ اﻟّﺸﯽء‪ -‬و‪ -‬أﻧّّﯿﺘﻪ‪ -‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪218 :‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ذات او و‪ -‬أﻧﺎﻧّﯿﺖ او‪ ،‬ﺗﻮّﺟﻪ دادن ﺑﻪ ذات اﻧﺴﺎن و ﺳﺎﯾﺮ ﺣﯿﻮاﻧﺎت‪ ،‬اﺷﺎره ﺑﻪ وﺟﻮدﺷﺎن دارد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻟﻔﻆ در ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﻋﺮب ﻧﺒﻮده و ﻣﺤﺪث اﺳﺖ‪.‬‬
‫)آﻧـﺎُء( اﻟّﻠﯿـﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎﻋـﺎت ﺷﺐ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻔﺮدش‪ -‬أﻧﯽ‪ -‬و‪ -‬أﻧﯽ‪ -‬و أﻧـﺎء‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪َ) :‬ﯾﺘْﻠُﻮَن آﯾﺎِت اﻟﻠﱠِﻪ آﻧﺎَء اﻟﻠﱠﯿِْﻞ‪ /113 -‬آل‬
‫ﻋﻤﺮان( و )َو ﻣِْﻦ آﻧﺎِء اﻟﻠﱠﯿِْﻞ َﻓَﺴﺒﱢْﺢ‪ /13 -‬ﻃﻪ( و )َﻏﯿَْﺮ ﻧﺎِﻇِﺮﯾَﻦ )ِإﻧﺎُه(‪ /53 -‬اﺣﺰاب( ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺖ و زﻣﺎﻧﺶ‪.‬‬
‫اﻹﻧﺎ اﮔﺮ ﺣﺮف اّوﻟﺶ ﻣﮑﺴﻮر ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻘﺼﻮر اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻓﺘﺤﻪ داده ﺷﻮد ﻣﻤﺪود اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﺷﻌﺮ ﺣﻄﯿﺌﮥ‪:‬‬
‫و آﻧﯿﺖ اﻟﻌﺸﺎء إﻟﯽ ﺳﻬﯿﻞ »‪ «1‬أو اﻟّﺸﻌﺮي »‪ «2‬ﻓﻄﺎل ﺑﯽ اﻹﻧﺎء‬
‫)ﺷﺐ را ﺑﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﺑﺴﻮي ﺳﺘﺎره ﺳﻬﯿﻞ و ﺷﻌﺮي ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدم اّﻣﺎ وﻗﺖ و زﻣﺎن ﺑﺮ ﻣﻦ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺷﺪ(‪.‬‬
‫)أﻧﯽ‪ (:‬آن اﻟّﺸـ ﯽء‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ زﻣـﺎﻧﺶ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷـﺪه‪ ،‬و در آﯾﻪ )َﺣِﻤﯿٍﻢ آٍن‪ /44 -‬رﺣﻤﻦ( زﻣﺎﻧﺶ در ﺷّﺪت ﮔﺮﻣﺎ ﻓﺮا رﺳـﯿﺪ و ﺳـﺨﻦ ﺧﺪاي‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ )ﻣِْﻦ َﻋﯿٍْﻦ آﻧَِﯿٍﮥ‪ /5 -‬ﻏﺎﺷﯿﻪ( و )َأ ﻟَْﻢ َﯾْﺄِن ﻟ ِﻠﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا‪ /16 -‬ﺣﺪﯾﺪ( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آﯾﺎ وﻗﺘﺶ ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﻧﺪ ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و‪ -‬آﻧﯿﺖ اﻟّﺸﯽء إﯾﻨﺎء‪ -‬او را از وﻗﺘﺶ ﻋﻘﺐ اﻧﺪاﺧﺘﻢ‪.‬‬
‫و ﺗﺄﻧّﯿﺖ ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬ﺗﺄّﺧﺮت‪ .‬اﻷﻧﺎه‪ :‬درﻧﮓ ﮐﺮدن و آﻫﺴﺘﮕﯽ‪ ،‬و ﺗﺄﻧّﯽ ﻓﻼن ﺗﺄﻧّﯿﺎ‪ -‬و‪ -‬أﻧﯽ‪ -‬ﯾﺄﻧﯽ‪ -‬ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻠﺶ‪) ،‬آن( اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ وﻗﺎر‬
‫و آرام‪.‬‬
‫اﺳﺘﺄﻧﯿﺘﻪ‪ -‬ﺑﺎب اﺳﺘﻔﻌﺎل از ﻫﻤﺎن ﮐﻠﻤﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻨﺘﻈﺮ وﻗﺘﺶ ﺷﺪم ﮐﻪ در ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬اﺳﺘﺒﻄﺄﺗﻪ‪ -‬ﻣﻦ او را ﻣﻌّﻄﻞ ﮐﺮدم‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺳـﻬﯿﻞ و ﺷـﻌﺮي ﻧﺎم دو ﺳـﺘﺎرهاي ﮐﻪ در ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎن‪ ،‬و ﺷّﺪت ﮔﺮﻣﺎ در اواﺋﻞ ﺷﺐ ﺑﺎ ﻧﻮر زﯾﺎد ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و در آﺳﻤﺎن دو ﺷﻌﺮي‬
‫ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﺷﻌﺮاي ﯾﻤﺎﻧﯽ و دﯾﮕﺮي ﺷﻌﺮاي ﺷﺎﻣﯽ ﺑﻪ )ﻋﻤﯿﺼﺎ( ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻌﺮاي ﺷﺎﻣﯽ را ﺧﻮاﻫﺮ ﺳـﻬﯿﻞ ﮔﻮﯾﻨﺪ و روﺷـﻨﺎﯾﯽ آن ﮐﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ از ﺧﻮاﻫﺮش دور اﻓﺘﺎده و ﺑﺮ او ﻣﯽﮔﺮﯾﺪ و ﭼﺸﻤﺶ ﭼﺮك آﻟﻮد‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪[...] .‬‬
‫)‪ (2‬ﺳـﻬﯿﻞ و ﺷـﻌﺮي ﻧﺎم دو ﺳـﺘﺎرهاي ﮐﻪ در ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎن‪ ،‬و ﺷّﺪت ﮔﺮﻣﺎ در اواﺋﻞ ﺷﺐ ﺑﺎ ﻧﻮر زﯾﺎد ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و در آﺳـﻤﺎن دو ﺷـﻌﺮي‬
‫ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﺷﻌﺮاي ﯾﻤﺎﻧﯽ و دﯾﮕﺮي ﺷﻌﺮاي ﺷﺎﻣﯽ ﺑﻪ )ﻋﻤﯿﺼﺎ( ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻌﺮاي ﺷﺎﻣﯽ را ﺧﻮاﻫﺮ ﺳـﻬﯿﻞ ﮔﻮﯾﻨﺪ و روﺷـﻨﺎﯾﯽ آن ﮐﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ از ﺧﻮاﻫﺮش دور اﻓﺘﺎده و ﺑﺮ او ﻣﯽﮔﺮﯾﺪ و ﭼﺸﻤﺶ ﭼﺮك آﻟﻮد‬
‫اﺳﺘﺄﻧﯿﺖ اﻟّﻄﻌﺎم‪ -‬ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻃﻌﺎم ﺷﺪم‪.‬‬
‫إﻧﺎء‪ -‬ﻇﺮﻓﯽ ﮐﻪ در آن ﭼﯿﺰي ﻗﺮار داده ﻣﯽﺷﻮد و ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬آﻧﯿﮥ‪ -‬اﺳﺖ و‪ -‬أواﻧﯽ ﺟﻤﻊ اﻟﺠﻤﻊ آن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻞ ﮐﺴﺎء و أﮐﺴﯿﮥ‪.‬‬
‫( ) )اﻫﻞ( ]اﻫﻞ ‪ ... :‬ص ‪219 :‬‬
‫( ) )اﻫﻞ( ]اﻫﻞ ‪ ... :‬ص ‪219 :‬‬
‫اﻫﻞ اﻟّﺮﺟﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﯽ ﯾﺎ دﯾﻨﯽ ﯾﺎ ﭼﯿﺰي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﻧﻬﺎ ﻣﺜﻞ ﺧﺎﻧﻪاي و ﺷﻬﺮ و ﺑﻨﺎﯾﯽ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﻤﻊ و ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫و آﻧﻬﺎ را اﻫﻞ و ﺧﺎﻧﻮاده آن ﺷـﺨﺺ ﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‪ -‬أﻫﻞ اﻟّﺮﺟﻞ‪ -‬در اﺻﻞ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺴـﮑﻦ و ﺧﺎﻧﻪاي واﺣﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را در ﯾﮏ‬
‫ﺟﺎ ﺟﻤﻊ و ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﯾـﺎﻓﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬أﻫـﻞ ﺑﯿﺖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺐ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ وﺳـﯿﻠﻪ ﺟﻤﻊ آﻧﻬﺎﺳﺖ و ﺑﻌـﺪا اﺻـﻄﻼح‪ -‬أﻫﻞ‬
‫ﺑﯿﺖ‪ -‬ﺑﻄﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﻃﻼق ﺷﺪه اﺳﺖ و آﻧﻬﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ اﺻـﻄﻼح ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻗﺮآن آﻣﺪه اﺳﺖ‬
‫)ِإﻧﱠﻤﺎ ﯾُِﺮﯾُﺪ اﻟﻠﱠُﻪ ﻟ ِﯿُْﺬِﻫَﺐ َﻋﻨُْﮑُﻢ اﻟﱢﺮْﺟَﺲ َأْﻫَﻞ اﻟ َْﺒﯿِْﺖ‪ /23 -‬اﺣﺰاب(‪.‬‬
‫أﻫﻞ اﻟّﺮﺟﻞ‪ -‬ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮ ﻣﺮد ﻧﯿﺰ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و أﻫﻞ اﻻءﺳﻼم‪ -‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم آﻧﻬﺎ را ﺗﺤﺖ اﯾﻦ اﺻﻄﻼح ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺷـﺮﯾﻌﺖ و دﯾﻦ ﺑﻪ ﺑﺮداﺷـﺘﻦ ﺣﮑﻢ ﻧﺴﺒﯽ در ﺧﺎﻧﻮاده و در ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺣﮑﺎم ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎن و ﮐﺎﻓﺮ ﺣﮑﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﯾﻪ‬
‫)ِإﻧﱠُﻪ ﻟَﯿَْﺲ ﻣِْﻦ َأْﻫﻠَِﮏ ِإﻧﱠُﻪ َﻋَﻤٌﻞ َﻏﯿُْﺮ ﺻﺎﻟ ٍِﺢ‪ /46 -‬ﻫﻮد( )ﮐﻪ در ﺑﺎره ﭘﺴـﺮ ﻧﻮح اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻠّﺖ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از ﭘﺪرش در ﺗﺒﻌّﯿﺖ ﻧﮑﺮدن از دﯾﻦ‪،‬‬
‫ﮔﻮﯾﯽ از ﻧﺴﺒّﯿﺖ ﺧـﺎرج ﺷـﺪه و ﺧﺪاوﻧـﺪ او را ﺑﻌﻨﻮان ﻋﻤـﻞ ﻏﯿﺮ ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ ﻣﻌّﺮﻓﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾـﺪ( و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر آﯾﻪ )َو َأْﻫَﻠـَﮏ ِإﻟ ﱠﺎ َﻣْﻦ َﺳـ َﺒَﻖ َﻋَﻠﯿِْﻪ‬
‫اﻟ َْﻘْﻮُل‪ /40 -‬ﻫﻮد(‪.‬‬
‫ﺻﯿﻐﻪﻫـﺎي ﻣﺎﺿـﯽ و ﻣﻀـﺎرع و ﻣﺼـﺪر اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ -‬أﻫـﻞ اﻟّﺮﺟﻞ ﯾﺄﻫﻞ أﻫﻮﻻ‪ -‬و ﻣﮑﺎن‪ -‬ﻣﺄﻫﻮل‪ -‬ﻫﻤﺎن ﻣﺤّﻞ و ﻣﻨﺰل ﺧﺎﻧﻮاده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ ﺳﺎﮐﻦاﻧﺪ‪.‬‬
‫أﻫﻞ ﺑﻪ‪ -‬در ﻣﻮﻗﻌﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﮐﺴﯽ داراي اﻫﻞ و ﺧﺎﻧﻮاده ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺟﻨﺒﻨﺪهاي ﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﺠﺎﯾﯽ و ﻣﮑﺎﻧﯽ اﻧﺲ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ -‬أﻫﻞ و أﻫﻠّﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺄﻫﻞ‪ :‬ازدواج ﮐﺮد‪ ،‬و‪ -‬أّﻫﻠﮏ اﻟّﻠﻪ ﻓﯽ اﻟﺠّﻨﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺮا در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮت ﻗﺮﯾﻦ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﮐﻨﺪ و ﺟﻤﻌﺘﺎن ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻼن أﻫﻞ ﻟﮑﺬا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ او ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ آن را دارد‪.‬‬
‫أﻫﻼـ و ﻣﺮﺣﺒﺎ‪ -‬درود ﺗﺤّﯿﺖ و ﺧﻮﺷﺂﻣـﺪ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺖ وارد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮ و ﺧﺎﻧﻮادهات در‬
‫ﻧﺰد ﻣﺎ آﺳﺎﯾﺶ و ﻣﮑﺎن دارﯾﺪ و ﻣﺤّﺒﺖ ﺧﻮاﻫﯿﺪ دﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ أﻫﻞ‪ -‬أﻫﻠﻮن و أﻫﺎل و أﻫﻼت‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )أْوب( ]أْوب ‪ ... :‬ص ‪220 :‬‬
‫ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻧﻮﻋﯽ ﺑﺎزﮔﺸـﺘﻦ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑـﺎزﮔﺸﺖ ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬أوب‪ -‬ﻓﻘـﻂ در ﺑـﺎره ﻣﻮﺟﻮدي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اراده اﺳﺖ‪ ،‬اّﻣﺎ رﺟﻮع در ﺑﺎره ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎ‬
‫اراده و ﺑﯽاراده ﻫﺮ دو اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬آب‪ ،‬أوﺑﺎ‪ ،‬إﯾﺎﺑﺎ‪ ،‬و ﻣﺂﺑﺎ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ِ) :‬إﱠن ِإﻟَﯿْﻨﺎ ِإﯾﺎﺑَُﻬْﻢ‪ /25 -‬ﻏﺎﺷﯿﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎزﮔﺸﺘﺸﺎن ﺑﺴﻮي ﻣﺎ اﺳﺖ‪ ،‬و آﯾﻪ )َﻓَﻤْﻦ ﺷﺎَء‬
‫اﺗﱠَﺨَﺬ ِإﻟﯽ َرﺑ ﱢِﻪ )َﻣﺂﺑًﺎ(‪ /39 -‬ﻧﺒﺄ( ﮐﻪ ﻣﺂب‪ -‬اﺳﻢ ﻣﮑﺎن‪ ،‬اﺳﻢ زﻣﺎن و ﻣﺼـﺪر از‪ -‬أوب‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و اﻟﻠﱠُﻪ ِﻋﻨَْﺪُه ُﺣْﺴُﻦ ﻟا َْﻤﺂِب‪-‬‬
‫‪ /14‬آل ﻋﻤﺮان( ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮﺑﻪ و ﺑﺎزﮔﺸﺘﻦ ﻧﯿﮑﻮ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﮕﺎه ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)أﱠواب( ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ -‬ﺗّﻮاب‪ -‬ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬أﱠواٍب َﺣِﻔﯿٍﻆ »‪ /32 -«1‬ق( و )ِإﻧﱠُﻪ َأﱠواٌب‪/17 -‬‬
‫ص( ﮐﻪ در ﺑﺎره داود و ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻫﺮ دو آﻣﺪه اﺳﺖ )ﺻﯿﻐﻪ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ‪ ،‬زﯾﺎد ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﮐﻨﻨﺪه(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺗﻮﺑﻪ‪ -‬ﻫﻤﺎن‪ -‬أوﺑﮥ‪ -‬اﺳﺖ و ﺗﺄوﯾﺐ‪ -‬ﻫﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﯿﺮ‪ ،‬و ﻣﺴﺎﻓﺮت در روز‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫آﺑﺖ ﯾﺪ اﻟّﺮاﻣﯽ إﻟﯽ اﻟّﺴﻬﻢ )دﺳﺖ ﺗﯿﺮ اﻧﺪاز ﺑﺴﻮي ﺗﯿﺮ ﺑﺮﮔﺸﺖ(‪.‬‬
‫ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ ﮐـﺎر ﻓﻌﻞ ﺗﯿﺮاﻧـﺪاز اﺳﺖ ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ او ﻧﺴـﺒﺖ داده ﺷـﺪه و اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ آن ﻣﻌﻨﯽ را ﮐﻪ ﻣﺎ ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﺎ اراده و اﺧﺘﯿﺎر اﺳﺖ ﻧﻘﺾ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬آﯾﻪ ‪ /32‬ق ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪) :‬ﻫـﺬا ﻣﺎ ﺗُﻮَﻋـ ُﺪوَن ﻟ ُِﮑﱢﻞ َأﱠواٍب َﺣِﻔﯿٍﻆ( در ﺑﺎره ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺸـﺘﻦ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و‬
‫ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ ﻣﺮاﻗﺐ و ﻧﮕﻬـﺪار اوﻗـﺎت ﻋﻤﺮ ﺧﻮﯾﺸـﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻨﺎه ﻧﮕـﺬرد و ﻫﻤﻮاره ﻣﺎﻧﻨـﺪ داود ﻧﺒﯽ در ﺗﺴﺒﯿـﺢ و ﺗﻮﺣﯿـﺪ ﺧﺪاوﻧﺪﻧـﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ارﺗﺒـﺎط داﺋﻤﯽ‪ ،‬ﮔـﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ ﺑﺨـﺪاي ﺑـﺎز ﻣﯽﮔﺮدﻧـﺪ و ﺑﻮﻋـﺪهﻫﺎي او ﮐﻪ رﺿﻮان و ﺑﻬﺸﺖ ﺟﺎوﯾـﺪ اﺳﺖ ﻣﯽرﺳـﺪ و ﺑﺂﻧﻬـﺎ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ )ﻫﺬا ﻣﺎ ﺗُﻮَﻋُﺪوَن ﻟ ُِﮑﱢﻞ َأﱠواٍب َﺣِﻔﯿٍﻆ(‪.‬‬
‫اﺧﺘﯿﺎر اﺳﺖ ﻧﻘﺾ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﻧﺎﻗﮥ أووب‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺘﺮي ﺗﻨﺪرو ﮐﻪ دﺳﺘﺎﻧﺶ ﺑﺴﺮﻋﺖ ﺗﺎ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫( ) )َأﯾﺪ( ]َأﯾﺪ[‪ ... :‬ص ‪221 :‬‬
‫ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪َ) :‬أﯾﱠْﺪﺗَُﮏ ﺑ ُِﺮوِح اﻟ ُْﻘُﺪِس‪ /110 -‬ﻣﺎﺋـﺪه( ﮐـﻪ وزن‪ -‬ﻓّﻌﻠـﺖ‪ -‬از‪ -‬اﻷﯾـﺪ‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﯿﺮوي ﺷﺪﯾـﺪ‪ ،‬و آﯾﻪ )َو اﻟﻠﱠُﻪ )ﯾُـَﺆﯾﱢُﺪ(‬
‫ﺑ َِﻨْﺼِﺮِه َﻣْﻦ َﯾﺸﺎُء‪ /13 -‬آل ﻋﻤﺮان( ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺄﯾﯿﺪش راي ﻓﺰوﻧﯽ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺻﯿﻐﻪﻫﺎي ﻣﺎﺿﯽ و ﻣﻀﺎرع و ﻣﺼﺪرش ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫إدﺗﻪ‪ ،‬أﺋﯿـﺪه‪ ،‬آﯾـﺪا‪ -‬ﻣﺜـﻞ‪ -‬ﺑﻌﺘﻪ‪ ،‬أﺑﯿﻌﻪ‪ ،‬ﺑﯿﻌـﺎ و ﺻـﯿﻐﻪ أّﯾـﺪﺗﻪ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﺮاي زﯾـﺎدﺗﯽ و ﻓﺰوﻧﯽ ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬آﯾﻪ )َو اﻟﱠﺴﻤﺎَء ﺑَﻨﯿْﻨﺎﻫﺎ ﺑ َِﺄﯾْـٍﺪ‪/47 -‬‬
‫ذارﯾﺎت( آﺳﻤﺎن را ﺑﺎ ﻧﯿﺮو و ﻗﺪرت ﺑﻨﺎ ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﻟﻪ آد‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ او ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺎر ﺑﺰرگ را ﻫﻢ‪ ،‬ﻣﺆّﯾﺪ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫إﯾـﺎد اﻟّﺸـ ﯽء‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﯿﺰي ﮐـﻪ آن را ﻧﮕـﺎه ﻣﯽدارد‪ ،‬از اﯾـﻦ اﺳـﻢ‪ -‬أﯾـﺪﺗﮏ ﺑﺮ وزن‪ -‬أﻓﻌﻠـﺖ‪ -‬ﻧﯿﺰ ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷـﻮد‪ .‬زﺟـﺎج رﺣﻤـﻪ اﻟّﻠﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ وزن آن‪ -‬آﯾﺪت‪ -‬ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬ﻓﺎﻋﻠﺖ‪ -‬ﻫﻤﭽﻮن‪ -‬ﻋﺎوﻧﺖ‪ ،‬ﻧﻪ‪ -‬أﻓﻌﻠﺖ ﮐﻪ در ﺑﺎﻻ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ و آﯾﻪ ﻗﺮآن )َو )ﻻ‬
‫َﯾُﺆُدُه( ِﺣْﻔُﻈُﻬﻤﺎ‪ /255 -‬ﺑﻘﺮه( )ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻔﻆ آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﯿﻦ ﺧﺪاي را دﺷﻮار و ﺳﻨﮕﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ(‪.‬‬
‫اﺻﻞ اﯾﻦ واژه از‪ -‬اﻷود و آد‪ ،‬ﯾﺌﻮد‪ ،‬أودا و إﯾﺎدا‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ آن را ﺳﻨﮕﯿﻦ ﮐﺮد ﺑﺮ وزن‪ -‬ﻗﺎل‪ ،‬ﯾﻘﻮل‪ ،‬ﻗﻮﻻ‪.‬‬
‫و‪ -‬أدت‪ ،‬ﻣﺜـﻞ‪ ،‬ﻗﻠـﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺘﮑّﻠﻢ وﺣـﺪه ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود ﻣﻌﻨﯽ ﺣﻘﯿﻘﯽ آده‪ ،‬ﻋـّﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ در اﺛﺮ ﺳـﻨﮕﯿﻨﯽ آﻧﺮا ﮐـﺞ ﮐﺮد و از‬
‫ﺟﺎي ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )اﯾﮏ( ]اﯾﮏ ‪ ... :‬ص ‪221 :‬‬
‫درﺧﺖ ﭘﺮ ﺷﺎخ و ﺑﺮگ و ﻣﺘﺮاﮐﻢ‪ ،‬آﯾﻪ )َو ِإْن ﮐﺎَن َأْﺻﺤﺎُب اﻟ َْﺄﯾَْﮑِﮥ »‪ /78 -«1‬ﺣﺠﺮ( ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺑﻨﺎ ﺑﻨﻮﺷـﺘﻪ اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي در ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ :‬اﯾﮑﻪ‪ ،‬ﺗﺒﻮك اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎﻧﺠﺎﺋﯿﮑﻪ آﺧﺮﯾﻦ ﻏﺰوه اﺗّﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬اﻫﻞ‬
‫ﺗﺒﻮك ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﮑﻪ‪ -‬ﻣﺤّﻞ رﺳﺎﻟﺖ ﺷـﻌﯿﺐ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﻮﯾﺸﺎن آﻣﺪ‪ ،‬اّﻣﺎ ﺧﻮد ﯾﺎﻗﻮت ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ در ﮐﺘﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﺪﯾﺪم ﮐﻪ‬
‫ﺷﻌﯿﺐ ﺑﺮ اﻫﺎﻟﯽ‪ -‬اﯾﮑﻪ‪ -‬ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬اﯾﻨﮑﻪ ﺟﻨﮕﻞ ﭘﺮ درﺧﺖ و درﻫﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﻌﺶ اﯾﮏ‪ ،‬اﺳﺖ و ﻣﺮاد از‬
‫اﺻﺤﺎب اﻻﯾﮑﻪ اﻫﻞ ﻣﺪﯾﻦ اﺳﺖ ﭼﺮا ﮐﻪ ﻣﺪﯾﻦ و ﺗﺒﻮك ﻣﺠﺎور ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻧﺪ‪) .‬ج ‪ 1‬ص ‪.(291‬‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﺟﻨﮕﻠﻬﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬أﯾﮏ‪ -‬اﺳﻢ ﺷﻬﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )آل( ]آل ‪ ... :‬ص ‪222 :‬‬

‫اﯾﻦ واژه ﻣﻘﻠﻮب ﻟﻔﻈﯽ‪ -‬أﻫﻞ‪ -‬و ﺗﺼﻐﯿﺮش‪ -‬أﻫﯿﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮق ﻣﯿﺎن )آل( و )أﻫﻞ( اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ واژه )آل( ﻣﺨﺼﻮص اﻋﻼم و ﻣﻌﺮوﻓﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬و از اﯾﻦ روي ﺑﻪ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪﻫﺎ و زﻣﺎﻧﻬﺎ و ﻣﮑﺎﻧﻬﺎ اﺿﺎﻓﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﺜﻼ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬آل ﻓﻼن‪ -‬و ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬آل رﺟﻞ‪ -‬و ﻧﻪ‪ -‬آل زﻣﺎن ﯾﺎ ﻣﮑﺎن‪ ،‬و ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬آل اﻟﺨّﯿﺎط‪ -‬ﺑﻠﮑﻪ واژه آل ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮﯾﻔﺘﺮ و ﺑﺎ ﻓﻀـﯿﻠﺖﺗﺮﻫﺎ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬آل اﻟّﻠﻪ‪ -‬و‪ -‬آل اﻟّﻨﺒﯽ و آل اﻟّﺴﻠﻄﺎن‪ ،‬اّﻣﺎ واژه‪ -‬أﻫﻞ‪ ،‬اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪﻧﺶ ﮐّﻠﯽ و ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ أﻫﻞ اﻟﻠّﻪ‪ -‬و‪ -‬أﻫﻞ اﻟﺨﯿﺎط‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ اﻫﻞ آن زﻣﺎن و اﻫﻞ آن ﻣﮑﺎن‪.‬‬
‫ﮔﻮﯾﻨﺪ واژه‪ -‬آل‪ -‬در اﺻﻞ اﺳﻤﯽ اﺳﺘﮑﻪ ﺗﺼﻐﯿﺮش‪ُ -‬أَوﯾْﻞ اﺳﺖ‪ -‬و در ﺑﺎره ﭼﯿﺰي و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮص اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و ﺑﻪ او ﺗﻌّﻠﻖ دارد‬
‫اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺗﻌّﻠﻖ ذاﺗﯽ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻗﺮاﺑﺖ و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧـﺪي ﻧﺰدﯾﮏ ﯾﺎ ﺑﻪ دوﺳﺘﯽ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و آَل ِإﺑ ْﺮاِﻫﯿَﻢ َو آَل ِﻋْﻤﺮاَن‪/33 -‬‬
‫آل ﻋﻤﺮان( و )َأْدِﺧﻠُﻮا آَل ﻓِْﺮَﻋْﻮَن َأَﺷﱠﺪ اﻟ َْﻌﺬاِب‪ /46 -‬ﻏﺎﻓﺮ(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه‪ -‬آل ﻧﺒﯽ )ص( ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧـﺪان ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ ،‬آل ﻧﺒﯽ‪ -‬ﻣﺨﺼﻮص ﮐﺴـﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺟﻬﺖ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺧﺘﺼﺎص دارﻧﺪ )ﻋﻠﻤﺸﺎن از ﻧﺎﺣﯿﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( آﻏﺎز ﺷﺪه و ﺑﻪ او ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ از اﯾﻨﺮوي آل ﻧﺒﯽ اﯾﺸﺎﻧﻨﺪ(‪.‬‬
‫زﯾﺮا دﯾﻨـﺪاران و اﻫﻞ دﯾﻦ دو ﮔﻮﻧﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻋّﺪهاي و ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﺨـّﺼ ﺺ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﻣﺘﻘﻦ و ﯾﻘﯿﻨﯽ و ﻋﻤﻞ اﺳـﺘﻮار و ﭘﺎﯾﺪار و ﻣﺤﮑﻢ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را‪ -‬آل ﻧﺒﯽ‪ -‬و اّﻣﺖ ﻧﺒﯽ ﮔﻮﯾﻨـﺪ و ﮔﺮوﻫﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻌﻠﻢ ﺗﺒﻌﯽ و ﭘﯿﺮوي از ﮔﺮوه اّول ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را اّﻣﺖ ﻣﺤّﻤﺪ‬
‫)ص( ﮔﻮﯾﻨﺪ و آل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤـ ﺪ اﻟّﺼﺎدق )ع( ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻫﻤﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن آل ﻧﺒﯽ )ع( ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻓﺮﻣﻮد »ﻫﻢ راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و ﻫﻢ دروغ«‬
‫ﭘﺮﺳـﯿﺪﻧﺪ ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﺳـﺨﻦ ﭼﯿﺴﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دروغ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ در اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﻫﻤﻪ اّﻣﺖ آل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﻧـﺪ‪ ،‬و راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ در اﯾﻨﮑﻪ اﮔﺮ‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﺑﺮ ﭘﺎي دارﻧﺪ و ﺑﺮاي آن ﻗﯿﺎم ﮐﻨﻨﺪ آل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﻧﺪ« ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪223 :‬‬
‫»و ﻗﯿﻞ ﻟﺠﻌﻔﺮ اﻟّﺼﺎدق رﺿـﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻨﻪ‪ :‬اﻟّﻨﺎس ﯾﻘﻮﻟﻮن اﻟﻤﺴـﻠﻤﻮن ﮐّﻠﻬﻢ آل اﻟّﻨﺒّﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺼﻠﻮة و اﻟّﺴﻼم‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﮐﺬﺑﻮا و ﺻﺪﻗﻮا‪ ،‬ﻓﻘﯿﻞ ﻟﻪ ﻣﺎ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ذﻟﮏ ﻓﻘﺎل‪ :‬ﮐﺬﺑﻮا ﻓﯽ أّن اﻷّﻣﮥ ﮐﺎﻓّﺘﻬﻢ آﻟﻪ و ﺻﺪﻗﻮا ﻓﯽ أﻧّﻬﻢ إذا ﻗﺎﻣﻮا ﺑﺸﺮاﺋﻂ ﺷﺮﯾﻌﺘﻪ‪ ،‬آﻟﻪ«‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬رُﺟٌﻞ ُﻣْﺆﻣٌِﻦ ﻣِْﻦ آِل ﻓِْﺮَﻋْﻮَن‪ /28 -‬ﻏﺎﻓﺮ( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮدي از ﻣﯿﺎن ﺧﺎّﺻﺎن و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷـﺮﯾﻌﺖ او ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﺴﺒﺖ دادن او‬
‫ﺑﻪ آل ﻓﺮﻋﻮن از ﺟﻬﺖ ﻧﺴﺐ و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي و ﻣﺴﮑﻦ اﺳﺖ ﻧﻪ از اﯾﻨﺠﻬﺖ ﮐﻪ آن ﻗﻮم او را از ﺧﻮد و از ﭘﯿﺮوان راه ﻓﺮﻋﻮن ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺑـﺎره ﻧـﺎم ﺟﺒﺮاﺋﯿﻞ و ﻣﯿﮑﺎﺋﯿﻞ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ :‬ﮐﻪ‪ -‬إﯾﻞ‪ -‬ﻧﺎم ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻗﻮاﻋـﺪ ﻋﺮب ﺻـﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا اﻗﺘﻀﺎء‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ‪ -‬إﯾﻞ ﻣﻀﺎف اﻟﯿﻪ ﺷﺪ ﻣﺠﺮور ﺷﻮد و ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ -‬و ﺣﺎل اﯾﻨﮑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫آل اﻟّﺸﯽء‪ -‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺎل ﺗﺮدد رﻓﺖ و آﻣﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫و ﻟﻢ ﯾﺒﻖ إﻟّﺎ آل ﺧﯿﻢ ﻣﻨـّﻀ ﺪ )ﭼﯿﺰي ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧـﺪه ﺑﻮد ﻣﮕﺮ ﺟﻮﻫﺮ و ﺟﻼي زﯾﺒﺎي ﺷﻤﺸـﯿﺮ ﮐﻪ در ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻮد( و‪ -‬اﻵل‪ -‬اﻧﮕﯿﺰه و ﺣﺎﻟﺘﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﺎر ﮐﺴﯽ ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺄﺣﻤﻞ ﻧﻔﺴﯽ ﻋﻠﯽ آﻟﮥ ﻓﺈّﻣﺎ ﻋﻠﯿﻬﺎ و إّﻣﺎ ﻟﻬﺎ‬
‫)ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﺎرم را ﭼﻪ ﺑﺮ زﯾﺎﻧﻢ و ﭼﻪ ﺑﺮ ﺳﻮدم‪ ،‬ﺑﺨﻮدم ﻣﯽﻗﺒﻮﻻﻧﻢ(‪.‬‬
‫آﺛﺎر و دور ﻧﻤﺎي آﺑﮕﻮﻧﻪ ﺳـﺮاب را ﮐﻪ از دور ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﻧﯿﺰ‪ -‬آل‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺑﻪ ﺷﺨﺼـﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﺮش از دور ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﺮ وي دروﻏﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺒﺤﯽ ﯾﺎ ﺗﺼﻮﯾﺮي(‪.‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ وزش ﺑﺎد و ﺧﯿﺰش آب درﯾﺎ ﻫﻢ از ﻫﻤﯿﻦ رﯾﺸﻪ‪ -‬آل‪ ،‬ﯾﺌﻮل‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫آل اﻟﻠّﺒﻦ ﯾﺌﻮل‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﯿﺮ زﯾﺎد ﺟﻮﺷﯿﺪ و ﮐﻢ ﺷﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﻧﺎﻗﺺ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻢ ﺷﺪه و ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )أْول( ]أْول ‪ ... :‬ص ‪223 :‬‬
‫واژه اﻟّﺘﺄوﯾـﻞ از‪ -‬أول‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ رﺟﻮع و ﺑـﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ اﺻـﻞ و‪ -‬اﻟﻤﺆﺋـﻞ‪ -‬ﻣﮑﺎن و ﺟﺎي ﺑﺎزﮔﺸﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺄوﯾﻞ‪ -:‬رّد ﮐﺮدن ﭼﯿﺰي ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻏﺎﯾﺖ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪224 :‬‬
‫ﻣﻘﺼﻮدي اﺳﺖ ﮐﻪ اراده ﺷﺪه ﭼﻪ از راه ﻋﻠﻢ و ﭼﻪ از راه ﻋﻤﻞ‪.‬‬
‫ﺗﺄوﯾـﻞ از راه و ﻃﺮﯾﻖ ﻋﻠﻢ ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﯾﻪ )َو ﻣـﺎ َﯾْﻌَﻠُﻢ َﺗـْﺄِوﯾَﻠُﻪ ِإﻟ ﱠﺎ اﻟﻠﱠُﻪ َو اﻟﱠﺮاـِﺳ ُﺨﻮَن ﻓِﯽ اﻟ ِْﻌﻠِْﻢ‪ /7 -‬آل ﻋﻤﺮان( اّﻣـﺎ ﺑﺎز ﮔﺮداﻧـﺪن ﻋﻤﻠﯽ ﺗﺄوﯾﻞ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻣﻘﺼﻮد و ﻣﺮاد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺨﻦ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫و ﻟﻠّﻨﻮي ﻗﺒﻞ ﯾﻮم اﻟﺒﯿﻦ ﺗﺄوﯾﻞ )ﺑﺮاي دوري و ﻫﺠﺮان ﻗﺒﻞ از روز ﺟﺪاﯾﯽ ﻣﻘﺼﻮدي و ﺗﺄوﯾﻠﯽ ﻫﺴﺖ(‪.‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ )َﻫْﻞ َﯾﻨُْﻈُﺮوَن ِإﻟ ﱠﺎ َﺗْﺄِوﯾَﻠُﻪ َﯾْﻮَم َﯾْﺄﺗِﯽ َﺗْﺄِوﯾﻠُُﻪ‪ /53 -‬اﻋﺮاف( ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺘﻈـﺎر ﺗﺄوﯾﻞ آﯾﺎت را دارﻧـﺪ روزي ﮐﻪ ﺑﯿﺎن و ﻣﻘﺼﻮد‬
‫ﻧﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬و ﻋﻤﻠﯽ آن آﯾﺎت ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )ذﻟ َِﮏ َﺧﯿٌْﺮ َو َأْﺣَﺴُﻦ »‪َ «1‬ﺗْﺄِوﯾًﻠﺎ‪ /59 -‬ﻧﺴﺎء( ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬أﺣﺴﻦ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻣﻌﻨﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺳﺮ اﻧﺠﺎم ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ و ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﻔﺴﯿﺮ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬أﺣﺴﻦ ﺗﺄوﯾﻞ‪ -‬ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ ﺛﻮاب و ﭘﺎداش در آﺧﺮت‪.‬‬
‫اﻷـّول‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳـﯿﺎﺳﺖ و روﺷـﯽ اﺻـﻼح ﻃﻠﺒـﺎﻧﻪ ﮐﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﻣﺂل و ﭘﺎﯾﺎن آن ﺑﺸﻮد )ﺳـﯿﺎﺳﺘﯽ دور اﻧـﺪﯾﺸﺎﻧﻪ( أول ﻟﻨﺎ و أﯾﻞ ﻋﻠﯿﻨﺎ‪) -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺘﯽ ﺧﻮش ﻓﺮﺟﺎم داﺷﺘﯿﻢ و ﺑﺮ ﻣﺎ ﻫﻢ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﺳﯿﺎﺳﺘﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﺪ(‪.‬‬
‫)َأﱠوْل‪ (:‬ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ رﯾﺸﻪاش )ﻫﻤﺰه‪ -‬واو‪ -‬ﻻم( اﺳﺖ اّول ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓّﻌﻞ اﺳﺖ و ﺑﻌﻀـﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﺻﻠﺶ )دو واو و ﻻم( اﺳﺖ‬
‫ﺑﺮ وزن أﻓﻌـﻞ )أوول( اّﻣـﺎ ﻧﻈﺮ ﺧﻠﯿـﻞ ﺻـﺤﯿﺢﺗﺮ و ﻓﺼـﯿﺢﺗﺮ اﺳﺖ ﺑﺨـﺎﻃﺮ ﮐﻤﯽ ﺣﺮف )و( ﮐﻪ ﺣﺮف ﻋﯿﻦ اﻟﻔﻌﻠﺶ ﯾﮑﯽ اﺳﺖ‪ -‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻧﻈﺮ‬
‫ﺧﻠﯿﻞ‪ ،‬واژه‪ -‬اّول‪ -‬از‪ -‬آل‪ ،‬ﯾﺌﻮل‪ -‬و اﺻـﻠﺶ‪ -‬آول‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺮف ﻣـّﺪ در آن ادﻏﺎم ﺷﺪه‪ ،‬و در ﺣﻘﯿﻘﺖ واژه‪ -‬أّول‪ -‬ﺻـﻔﺖ اﺳﺖ و‬
‫ﻣﺆﻧّﺜﺶ‪ -‬اوﻟﯽ‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ -‬أﺧﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺗﻤـﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪) :‬ﯾـﺎ َأﱡﯾَﻬﺎ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا َأِﻃﯿُﻌﻮا اﻟﻠﱠَﻪ َو َأِﻃﯿُﻌﻮا اﻟﱠﺮُﺳﻮَل َو ُأوﻟ ِﯽ اﻟ َْﺄﻣِْﺮ ﻣِﻨُْﮑْﻢ‪َ ،‬ﻓِﺈْن َﺗﻨﺎَزْﻋﺘُْﻢ ﻓِﯽ َﺷـ ْﯽٍء َﻓُﺮﱡدوُه ِإﻟَﯽ اﻟﻠﱠِﻪ وَ‬
‫اﻟﱠﺮُﺳﻮِل ِإْن ُﮐﻨْﺘُْﻢ ﺗُْﺆﻣِﻨُﻮَن ﺑ ِﺎﻟﻠﱠِﻪ َو اﻟ َْﯿْﻮِم اﻟ ْﺂِﺧِﺮ‪ ،‬ذﻟ َِﮏ َﺧﯿٌْﺮ َو َأْﺣَﺴُﻦ َﺗْﺄِوﯾًﻠﺎ( ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻪ آﯾﺎت ﺑﻌـﺪش ﮐﻪ ﺷـﺮﺣﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ ﮐﯿﻔّﯿﺖ ﻋﻤﻠﯽ‬
‫اﯾـﻦ آﯾﻪ در ﺑـﺎره ﻣﻨـﺎﻓﻘﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و ِإذا ﻗِﯿـَﻞ ﻟَُﻬْﻢ َﺗﻌـﺎﻟَْﻮا ِإﻟﯽ ﻣـﺎ َأﻧ َْﺰَل اﻟﻠﱠُﻪ َو ِإﻟَﯽ اﻟﱠﺮُﺳـ ﻮِل َرَأﯾَْﺖ اﻟ ُْﻤﻨـﺎﻓِِﻘﯿَﻦ َﯾـُﺼ ﱡﺪوَن َﻋﻨَْﮏ‬
‫ـُﺻ ُﺪودًا( ﭘﺲ ﺑـﺎزﮔﺸﺖ و رﺟﻮع دادن ﻣﻮارد اﺧﺘﻼـف ﺑﻪ ﻗﺮآن و رﺳﻮل ﮐﻪ اﻣﺮ و ﺳـّﻨﺖ رﺳـﯿﺪه از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ راﻫﺒﺮان و اﻣﺎﻣﺎن ﮐﻪ‬
‫وارث ﻋﻠﻢ او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﻗﺮآن ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ ﺳﺮ اﻧﺠﺎم اﺳﺖ‪.‬‬
‫اّول‪ -‬ﮐﻠﻤﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ آن ﺳﺎﯾﺮ اﻋﺪاد ﻣﺮﺗّﺐ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺮ ﭼﻨﺪ وﺟﻪ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ زﻣﺎن ﭘﯿﺸﯿﻦ و ﺟﻠﻮﺗﺮ ﻣﺜﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ اّول ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ ﮐﻪ از ﻣﻨﺼﻮر ﺟﻠﻮﺗﺮ و ﭘﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬در ﻣﻌﻨﯽ رﯾﺎﺳﺘﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان از آن ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻣﺜﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ اول اﻣﯿﺮ و ﺳﭙﺲ وزﯾﺮ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺑﻤﻌﻨﯽ وﺿـﻌّﯿﺖ ﻣﮑﺎﻧﯽ و ﻧﺴﺒّﯿﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑﯿﺎن ﻣﻮﻗﻌّﯿﺖ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ از ﻋﺮاق ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ اّول ﻗﺎدﺳـّﯿﮥ و ﺳـﭙﺲ‪ -‬ﻓﯿﺪ‪ ،‬اّﻣﺎ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻣّﮑﻪ ﺑﺴﻮي ﻋﺮاق ﻣﯽآﯾﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ اّول‪ -‬ﻓﯿﺪ »‪ -«1‬و ﺳﭙﺲ ﻗﺎدﺳّﯿﻪ‪«2» .‬‬
‫‪ -4‬ﻣﻌﻨﯽ ﭼﻬﺎرم‪ -‬واژه اّول‪ -‬ﻣﺴﺎﺋﻞ اّوﻟﯿﻪ ﺻﻨﻌﺖ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻓﯿـﺪ‪ -‬ﺷـﻬﺮﮐﯽ اﺳﺖ در راه ﻣّﮑﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺣـﺪود ﻧﺼﻒ راه ﻣّﮑﻪ و ﮐﻮﻓﻪ اﺳﺖ و ﺑﮕﻔﺘﻪ ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي در ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﺑﺴـﯿﺎر آﺑﺎد ﺑﻮده و‬
‫ﺣﺎﺟﯿـﺎن زاد و ﺗـﻮﺷﻪ و ﭘﻮﻟﻬـﺎي اﺿـﺎﻓﻪ ﺧـﻮد را در آن ﺷـﻬﺮ ﺑﻪ اﻣـﺎﻧﺖ ﻣﯽﺳﭙﺮدﻧـﺪ و ﯾـﺎ ﺑﺮاي ﻫﺰﯾﻨﻪ زاد و ﺗﻮﺷﻪ‪ ،‬ﻣﺘـﺎع ﺧﻮد را در آﻧﺠﺎ‬
‫ﻣﯽﻓﺮوﺧﺘﻨـﺪ و ﻏﺎﻟﺒﺎ در ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﻘـﺪاري از اﻣﺎﻧﺎت ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻣﺎﻧﺖ داران ﻓﯿـﺪي ﻣﯽﺑﺨﺸـﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﻣﺮﮐﺰ ﻋﻠﻮﻓﻪ و ﻏـﺬاﻫﺎ ﺑﺮاي‬
‫ﺣّﺠـ ﺎج و ﻣﺮاﮐﺒﺸـﺎن ﺑـﻮده و ﻣﯿـﺎن ﻓﯿـﺪ و وادي اﻟﻘﺮي ﺷـﺶ ﺷﺐ راه ﺑﻮده و ﻏﯿﺮ از ﺷـﻬﺮ ﻓﯿـﺪ در آن ﻣﺴـﯿﺮ ﺑﺮاي رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺷـﺎم )ﺳﻮرّﯾﻪ‬
‫ﮐﻨﻮﻧﯽ( راه دﯾﮕﺮي ﻧﺒﻮده اﺳﺖ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺰرﮔﯽ ﻧﯿﺰ از ﻓﯿﺪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﻧﺪ )ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﺟﻠﺪ ‪.(4‬‬
‫)‪ (2‬ﻗـﺎدس در ﻟﻐﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺸﺘﯽ ﺑﺴـﯿﺎر ﺑﺰرگ و در اﺻـﻄﻼح ﺷـﻬﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ از آﻧﺠﺎ ﺗﺎ ﮐﻮﻓﻪ ‪ 15‬ﻓﺮﺳـﺦ راه ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﮕﻔﺘﻪ ﻣﺪاﺋﻨﯽ ﻧﺎم‬
‫ﻗﺎدﺳـّﯿﻪ در اﺻﻞ ﻗﺪﯾﺴﺎ ﺑﻮده و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﯿﻢ )ع( ﺑﺮ آﻧﺠﺎ ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ ﻃﺮاوت و زﯾﺒﺎﺋﯽ آﻧﺠﺎ را دﯾﺪ‪ .‬ﭘﯿﺮ زﻧﯽ را دﯾﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﭼﺸﻤﻪ ﺳﺎر آﻧﺠﺎ ﺳﺮش را ﻣﯽﺷﺴﺖ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﯿﻢ )ع( ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ )ﻗﺪﺳﺖ ﻣﻦ ارض( ﯾﻌﻨﯽ از اﯾﻦ ﺧﺎك ﭘﺎك ﺷﺪي‪ ،‬ﺳﭙﺲ آﻧﺠﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺎدﺳّﯿﻪ ﻣﻌﺮوف ﺷﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 16‬ﻫﺠﺮي در ﺧﻼﻓﺖ ﺧﻠﯿﻔﻪ دّوم‪ ،‬ﺟﻨﮓ ﻣﻌﺮوف ﻗﺎدﺳّﯿﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ و اﯾﺮاﻧﯿﺎن رخ داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻌﺮاء‬
‫اﺷـﻌﺎر زﯾﺎدي در ﺑﺎره آن‪ ،‬ﺳـﺮودهاﻧﺪ ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ‪ 1400‬ﺳـﺎل اﯾﻨﮏ ﻧﻮر اﺳـﻼم و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﮑﺘﺐ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( از اﯾﺮان اﺳـﻼﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫وﻋﺪه ﺧﺪاﯾﯽ اﺳﺖ و در آﯾﻪ ‪ /57‬ﻣﺎﺋـﺪه ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﺗﺤّﻘﻖ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﮐﻪ )َﻓَﺴْﻮَف َﯾْﺄﺗِﯽ اﻟﻠﱠُﻪ ﺑ َِﻘْﻮٍم ﯾُِﺤﱡﺒُﻬْﻢ َو ﯾُِﺤﱡﺒﻮَﻧُﻪ َأِذﻟ ﱠٍﮥ َﻋَﻠﯽ اﻟ ُْﻤْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ‪َ ،‬أِﻋﱠﺰٍة‬
‫َﻋَﻠﯽ اﻟ ْﮑﺎﻓِِﺮﯾَﻦ ﯾُﺠﺎـِﻫ ُﺪوَن ﻓِﯽ َﺳﺒِﯿِﻞ اﻟﻠﱠِﻪ َو ﻻ َﯾﺨﺎﻓُﻮَن ﻟَْﻮَﻣَﮥ ﻻﺋٍِﻢ ذﻟ َِﮏ َﻓْﻀُﻞ اﻟﻠﱠِﻪ ﯾُْﺆﺗِﯿِﻪ َﻣْﻦ َﯾﺸﺎُء َو اﻟﻠﱠُﻪ واِﺳٌﻊ َﻋﻠِﯿٌﻢ(‪ .‬و ﺑﮕﻔﺘﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻔّﺴـ ﺮﯾﻦ‬
‫ﭘﺲ از اﯾﻦ آﯾﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( دﺳـﺘﺶ راي روي ﺷﺎﻧﻪ ﺳـﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ ﻧﻬﺎد و ﻓﺮﻣﻮد آن ﻗﻮم )ﻫـﺬا و ذووه( ﯾﻌﻨﯽ آن ﻗﻮم در آﯾﻨﺪه از ﺗﺒﺎر‬
‫اﯾﻦ ﻣﺮد و ﻣﻨﺴﻮب او ﯾﻌﻨﯽ از اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد ﺧﺪاي راي ﺳـﭙﺎس ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﯿﺸـﮕﻮﺋﯽ ﻗﺮآن اﮐﻨﻮن ﺑﺤﻘﯿﻘﺖ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﮐﻪ ﻧﯿﺮوي ﻣﻌﻨﻮي‬
‫و ﻣـﺎدي ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ اﯾﺮان ﺑـﺎ اﺗّﮑﺎل ﺑﺨـﺪاي و رﻫﺒﺮي اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ ﻧﯿﺮوﻫﺎي واﺑﺴـﺘﻪ ﺑﺸـﺮق و ﻏﺮب ﺑﻌﺜﯿﻮن ﯾﻌﻨﯽ ﻏﯿﺮ ﻣﮑﺘﺒﯽﻫﺎي ﻋﺮاق راي‬
‫ﻣﻨﮑﻮب و ﻗﺎدﺳـّﯿﻪ اﺳﻼم ﯾﻌﻨﯽ ﺻﺪور اﺳﻼم و ﻧﺪاي رﻫﺎﺋﯽ ﺑﺨﺶ ﻗﺮآن ﺑﺮاي ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﯿﻦ ﺟﻬﺎن از اﯾﺮان ﺑﺴﺎﯾﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﮔﺴﺘﺮده ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺷﺪ زﯾﺮا‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ اّول ﭘﺎﯾﻪﻫـﺎ و ﺳـﭙﺲ ﺑﻦ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‪ .‬اﮔﺮ در ﺑﺎره ﺻـﻔﺎت ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ واژه‪ -‬اول‪ -‬ﺑﮑﺎر رود ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي در‬
‫ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد ﺑﺮ اﻟّﻠﻪ ﭘﯿﺸﯽ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺮ اﺳﺎس ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻮﯾﻨﺪهاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﻧﺪارد« ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎره ﺧﺪا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ او ﺑﻨﻔﺴﻪ ﻣﺴﺘﻐﻨﯽ و ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪ ،‬در آﯾﺎت )َو َأَﻧﺎ َأﱠوُل‬
‫اﻟ ُْﻤْﺴﻠِِﻤﯿَﻦ‪ /163 -‬اﻧﻌـﺎم( و آﯾﻪ )َو َأَﻧﺎ َأﱠوُل اﻟ ُْﻤْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ‪ /143 -‬اﻋﺮاف( ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺲ در اﺳـﻼم و اﯾﻤﺎن ﻫﺴـﺘﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻮرد ﺗﺒﻌّﯿﺖ و ﭘﯿﺮوي ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و ﻻ َﺗُﮑﻮﻧُﻮا َأﱠوَل ﮐﺎﻓٍِﺮ ﺑ ِِﻪ‪ /41 -‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ در ﮐﻔﺮ‬
‫و ﺷﺮك ﻣﻮرد ﭘﯿﺮوي ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫واژه‪ -‬أّول‪ -‬از ﻧﻈﺮ دﺳـﺘﻮر زﺑـﺎن ﻋﺮب ﺑﺼﻮرت ﻇﺮف زﻣـﺎن ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ در آن ﺻﻮرت‪ -‬ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺿـّﻤﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ أّول‪ -‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﺟﺌﺘﮏ أّول‪ -‬و ﮔﺎﻫﯽ‪ -‬أّول‪ -‬ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻗـﺪﯾﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﺟﺌﺘﮏ أّوﻻ‪ ،‬و آﺧﺮا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺪﯾﻢ و ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬اّﻣﺎ در اﯾﻦ آﯾﻪ )‬
‫)َأْوﻟﯽ ﻟََﮏ َﻓَﺄْوﻟﯽ ‪ /34‬ﻗﯿﺎﻣﮥ( ﮐﻠﻤﻪ ﺗﻬﺪﯾﺪ و ﺑﯿﻢ دﻫﻨﺪهاي اﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ و ﺑﻪ دور ﺷﺪن از ﻫﻼﮐﺖ وادار‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﯾـﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺴـﯽ را ﮐﻪ ﺑـﺎ ذﻟﺖ و ﺧﻮاري از ﻫﻼﮐﺖ ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨـﺪ ﺗﺎ دوﺑﺎره ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺳـﺮﻧﻮﺷﺘﯽ‬
‫ﻣﺒﺘﻼ ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ آﯾـﺎﺗﯽ ﮐﻪ واژه‪ -‬اوﻟﯽ‪ -‬ﯾـﺎ‪ -‬أّول‪ -‬در آﻧﻬـﺎ ﺗﮑﺮار ﺷـﺪه اﺳﺖ ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﺋﯽ ﺗﺸﻮﯾﻘﯽ و ﺗﺮﻏﯿﺒﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ اﻧﺪﯾﺸـﯿﺪن در‬
‫ﺑﺎره ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﺎري ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽرﺳﺪ و ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ از آن ﺧﻮد داري ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )اﯾﻢ( ]اﯾﻢ ‪ ... :‬ص ‪226 :‬‬
‫اﻷﯾﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺟﻤﻊ أﯾﻢ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﯽﺷﻮﻫﺮ اﺳﺖ و ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻣﺮدي را ﻫﻢ ﮐﻪ ﺑـﺪون ﻫﻤﺴـﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد اﻟّﺒﺘﻪ ﻣﻌﻨﯽ دّوم ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻧﻤﻮدن ﺑﻪ زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﯽﺷﻮﻫﺮ اﺳﺖ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ و ﻣﺮد ﺑﯽﻫﻤﺴـﺮ را ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ آن ﻣﻌﻨﯽ ﻧﻤﻮدهاﻧـﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﺮد ﺑﯽﻫﻤﺴـﺮ ﻫﻢ در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﯽﻧﯿﺎز از ﻫﻤﺴﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎ ﭼﻨﺎن‬
‫__________________________________________________‬
‫)ِإﱠن َوْﻋَﺪ اﻟﻠﱠِﻪ َﺣﱞﻖ‪ /55 -‬ﯾﻮﻧﺲ(‪.‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا )أﯾﺎﻣﯽ( وﯾﮋه زﻧﺎن ﺑﯽﺷﻮﻫﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺼـﺪر أﯾﻢ )أﯾﻤﻪ( اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻓﻌﻞ و ﺻـﺮف اﻓﻌﺎل اﯾﻦ واژه ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬آم اﻟّﺮﺟﻞ‪ -‬آﻣﺖ اﻟﻤﺮأة و ﺗﺄّﯾﻢ و ﺗﺄّﯾﻤﺖ‪ ،‬و اﻣﺮأة أﯾﻤـﮥ و‬
‫رﺟﻞ أّﯾﻢ‪ -‬ﮐﻪ ﻫﻤﻪ در ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ ﻫﻤﺴﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻋﺒﺎرت‪ -‬اﻟﺤﺮ ﻣﺄﯾﻤﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﻫﻤﺴﺮان ﺟﺪاﯾﯽ ﻣﯽاﻧﺪازد و ﺑﺎ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺸﺎن ﺑﯽﻫﻤﺴﺮ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫أّﯾﻢ‪ -‬ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻣﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )أْﯾﻦ( ]أْﯾﻦ ‪ ... :‬ص ‪227 :‬‬
‫ﻟﻔﻈﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آن از ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﭘﺮﺳﺶ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺠﺎ؟‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ واژه‪ -‬ﻣﺘﯽ‪ -‬ﺑﺮاي ﭘﺮﺳﺶ از زﻣﺎن اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻪ وﻗﺖ؟‬
‫و اّﻣـﺎ واژه‪ -‬اﻵـن‪ -‬ﺷﺎﻣﻞ ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﮔﺬﺷـﺘﻪ و آﯾﻨـﺪه را ﻣﻌّﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻋﺒﺎرت‪ -‬أﻧﺎ اﻵن أﻓﻌﻞ ﮐـﺬا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﻵن آﻧﺮا‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻢ‪.‬‬
‫واژه اﻵـن‪ -‬ﻫﻤﻮاره ﺑـﺎ )اﻟﻒ‪ -‬ﻻم( ﻣﻌﺮﻓﻪ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ و ﻋﺒﺎرت و اﻓﻌﻞ ﮐـﺬا آوﻧـﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﺮا در اوﻗﺎت ﭘﯿﺎﭘﯽ اﻧﺠﺎم ده ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ‬
‫اﻵن‪ -‬را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﻫﺬا أوان ذﻟﮏ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﮐﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »اﻵن آﻧﮏ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ زﻣﺎن‪ ،‬زﻣﺎن ﺗﻮ اﺳﺖ« ﻣﺎﺿﯽ و ﻣﻀﺎرع اﯾﻦ واژه‪ -‬آن‪ ،‬ﯾﺌﻮن‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻌّﺒﺎس ﻣﺒّﺮد رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﮔﻮﯾﺪ »آن‪ ،‬ﯾﺌﻮن‪ -‬از واژه اﻵن ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻌﻠﯽ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫و‪ -‬اﻷﯾﻦ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ رﻧﺞ و ﻣﺸّﻘﺖ زﯾﺎد ﮐﺸﯿﺪن‪ ،‬اﻓﻌﺎل اﯾﻦ واژه‪ -‬آن‪ ،‬ﯾﺌﯿﻦ‪ ،‬أﯾﻨﺎ‪ -‬و‪ -‬أﻧﯽ‪ ،‬ﯾﺄﻧﯽ‪ ،‬أﻧﯿﺎ‪ -‬ﺑﻤﻌﻨﯽ زﻣﺎن ﻫﻼﮐﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اّﻣﺎ‪ -‬ﺑﻠﻎ إﻧﺎه‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻘﻠﻮب‪ -‬أﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻌّﺒﺎس ﻣﺒّﺮد ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋّﺪهاي ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‪ ،‬آن‪ ،‬ﯾﺌﯿﻦ‪ ،‬أﯾﻨﺎ ﺣﺮوف ﻫﻤﺰه در اﯾﻦ ﻓﻌﻞ ﻣﻘﻠﻮب از ﺣﺮف )ح( اﺳﺖ و اﺻﻠﺶ‪ -‬ﺣﻦ‪ ،‬ﯾﺤﯿﻦ‬
‫ﺣﯿﻨﺎ اﺳﺖ و اﺻﻞ ﮐﻠﻤﻪ از ﺣﯿﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺖ و زﻣﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )أّوه( ]أّوه ‪ ... :‬ص ‪227 :‬‬
‫اﻷّواه‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زﯾﺎد‪ -‬آه‪ -‬ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ ،‬أّوه )ﻓﺎرﺳﯽ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ آوخ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺨﺘﺼـﺮش آخ و آه اﺳﺖ( و ﻫﺮ ﺳـﺨﻨﯽ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺣﺰن و أﻧﺪوه ﮐﻨﺪ آﻧﺮا أاﻟّﺘﺄّوه‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ آه ﮐﺸﯿﺪن‪ ،‬و آن ﺷﺨﺺ را‪ -‬أّواه‪-‬‬
‫ﮔﻮﯾﻨـﺪ و اﯾﻦ ﺑﯿﺎن و ﺣﺎﻟﺖ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺸـﯿﺖ و ﺟـﺬﺑﻪ ﺣّﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ را در وﺟﻮد و زﺑﺎن ﺧﻮد ﺟﺎري ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬أﱠواٌه‬
‫ُﻣﻨِﯿٌﺐ‪ /75 -‬ﻫﻮد( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺆﻣﻨﯽ اﺳﺖ ﺧـﺪاﺟﻮي و ﺧـﺪا ﺧﻮان ﮐﻪ اﺻـﻠﺶ و رﯾﺸﻪ ﻟﻐﺘﺶ در ﻫﻤـﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪ‪) .‬أّواه‬
‫ﻣﻨﯿﺐ‪ ،‬ﻗﺴﻤﺘﯽ از اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ِ) -‬إﱠن ِإﺑ ْﺮاِﻫﯿَﻢ ﻟََﺤﻠِﯿٌﻢ َأﱠواٌه ُﻣﻨِﯿٌﺐ‪ /75 -‬ﻫﻮد(‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺣﺎل وﺟﻮدي ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻌّﺒﺎس ﻣﺒّﺮد رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ -‬إﯾﻬﺎ‪ -‬از ﻫﻤﯿﻦ رﯾﺸﻪ اﺳﺖ و زﻣﺎﻧﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﯽ ﮐﺴﯽ را ﺳﺎﮐﺖ ﻧﻤﺎﯾﯽ و او را از ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎز داري و‪ -‬وﯾﻬﺎ‪ -‬ﺑﺮاي وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴـﯽ را ﺑﮑﺎر ﺧﻮﺑﯽ واداري و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﻨﯽ و‪ -‬واﻫﺎ‪ -‬زﻣﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﮐﺎر و‬
‫ﺳﺨﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﺸﮕﻔﺖ آﻣﺪهاي‪.‬‬
‫( ) )اي( ]اي ‪ ... :‬ص ‪228 :‬‬
‫اﯾﻦ واژه ﺑﺮاي ﺧﺒﺮ ﺧﻮاﺳـﺘﻦ و اّﻃﻼع ﯾﺎﻓﺘﻦ از ﺟﻨﺲ و ﻧﻮع و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﺑﺤﺚ و ﺗﺤﻘﯿﻖ وﺿﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﺧﺒﺮ و ﺟﺰاء‬
‫آن ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ )َأﯾ‪‬ﺎ ﻣﺎ َﺗْﺪُﻋﻮا َﻓَﻠُﻪ اﻟ َْﺄْﺳﻤﺎُء اﻟ ُْﺤْﺴﻨﯽ ‪ /110‬اﺳﺮاء( )َأﯾﱠَﻤﺎ اﻟ َْﺄَﺟَﻠﯿِْﻦ َﻗَﻀﯿُْﺖ َﻓﻼ ُﻋْﺪواَن َﻋَﻠﱠﯽ‪ /28 -‬ﻗﺼﺺ( )ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ‬
‫ﮐـﺪام از آن دو زﻣﺎن را ﺑﮕﺬارﻧﻢ دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺰد و ﭘﺎداش ﺑﺮ ﻣﻦ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷـﺮاﯾﻂ ﺧﺪﻣﺖ ﮐﺮدن‬
‫ﺣﻀـﺮت ﻣﻮﺳـﯽ ﺑﺮاي ﺷـﻌﯿﺐ ﻧﺒﯽ )ع( اﺳﺖ( و )اﻵَﯾُﮥ(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻼﻣﺖ ﻇﺎﻫﺮ و آﺷﮑﺎر‪ ،‬و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ ﺑﺮاي ﭼﯿﺰ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻼـزم ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻇـﺎﻫﺮ ﻧﯿﺴﺖ و آﯾﻪ و ﻋﻼﻣﺖ و اﺛﺮش آن را روﺷﻦ و ﻣﻌّﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﭘﺲ وﻗﺘﯽ درك ﮐﻨﻨـﺪه ﯾﺎ ﻣـﺪرﮐﯽ‪،‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮ ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ را )ﻇﺎﻫﺮ ﺷـﯽء و ﻟﻮازم آن ﺷﯽء( را داﻧﺴﺖ و درك ﮐﺮد‪ .‬ذات و ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي را ﮐﻪ درك ﻧﮑﺮده ﺑﻮد ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ آن‬
‫آﯾﻪ و اﺛﺮ درك ﻣﯽﮐﻨـﺪ زﯾﺮا ﺣﮑﻢ ﻫﺮ دو ﻣﺴـﺎوي اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﻣﺤﺴﻮﺳـﺎت و ﻣﻌﻘﻮﻻـت ﺑﺨﻮﺑﯽ روﺷﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﮐﺴـﯿﮑﻪ‬
‫ﻋّﻠﺖ ﻣﻼزﻣﻪ ﻧﺸﺎﻧﯽ و ﻋﻼﻣﺖ را ﺑﺮاي راﻫﯿﺎﺑﯽ در ﺟﺎﯾﯽ ﯾﺎ ﭼﯿﺰي ﺷﻨﺎﺧﺖ و داﻧﺴﺖ ﮐﻪ آن ﻧﺸﺎﻧﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻼﻣﺖ و ﻋﻠﻢ ﺑﺮاي ﭼﯿﺰي اﺳﺖ‬
‫و ﺳﭙﺲ ﻧﺸﺎﻧﯽ را ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻣﯽﻓﻬﻤﺪ ﮐﻪ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ آن ﻋﻼﻣﺖ و راﻫﻨﻤﺎ راه ﭘﯿﺪا ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪229 :‬‬
‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر اﮔﺮ دﺳﺖ اﻓﺰار ﯾﺎ ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ را ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي آن ﺷﯽء ﻣﺼﻨﻮع ﺑﻨﺎﭼﺎر ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺳﺎزﻧﺪه و ﺻﺎﻧﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺷـﺘﻘﺎق آﯾﻪ ﯾـﺎ از أّي اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﺻـﻮرت آﯾﻪ ﻫﻤـﺎن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮم‪ -‬أّﯾـﺎ‪ -‬را ﺑﯿـﺎن ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬و ﺻـﺤﯿﺢ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ‪ -‬آﯾﻪ‪-‬‬
‫ﻣﺸـﺘﻖ از‪ -‬ﯾﺄّﯾﯽ ﯾﻌﻨﯽ درﻧﮓ ﮐﺮدن و اﺳﺘﻮار ﻣﺎﻧﺪن ﺑﺮ ﭼﯿﺰي و ﯾﺎ از ﺗﺄّي‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺪارا ﮐﻦ‪ .‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬و ﯾﺎ از‪ -‬أوي‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ او وارد‬
‫ﺷـﺪ و ﺑﻪ او ﭘﻨـﺎه ﺑﺮد‪ .‬ﺑﺴﺎﺧﺘﻤـﺎن و ﺑﻨﺎي ﻣﺮﺗﻔﻊ ﻧﯿﺰ‪ -‬آﯾﻪ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨـﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ )َأ َﺗﺒْﻨُﻮَن ﺑ ُِﮑﱢﻞ ِرﯾٍﻊ آَﯾـًﮥ َﺗْﻌَﺒﺜُﻮَن »‪ /128 -«1‬ﺷـﻌﺮاء( )ﯾﻌﻨﯽ آﯾﺎ ﺑﺮ‬
‫ﺑﻠﻨﺪﯾﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺑﺮاي ﻟﻬﻮ و ﻟﻌﺐ ﻣﯽﺳﺎزﯾﺪ( و ﺑﻬﺮ ﺟﻤﻠﻪ از ﻗﺮآن ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺣﮑﻤﯽ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬آﯾﻪ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ ﺧﻮاه ﻓﺼـﻠﯽ ﯾﺎ‬
‫ﻓﺼﻮﻟﯽ از ﺳﻮره ﻗﺮآن ﺑﺎﺷـﺪ و ﯾـﺎ ﻫﺮ ﮐﻼـﻣﯽ از ﻗﺮآن ﮐﻪ ﻓﺼـﻠﯽ را از ﻓﺼﻞ دﯾﮕﺮ ﻟﻔﻈﺎ ﺟـﺪا ﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺳﻮر ﻗﺮآن ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر آﯾﺎﺗﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﺳﻮرهﻫﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ِ) :‬إﱠن ﻓِﯽ ذﻟ َِﮏ ﻟَﺂَﯾًﮥ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ داﺳـﺘﺎن ﻫﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﺎ ﻣﺮدﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﺒﻌﻮث ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻪ آﯾﺎت ﺑﻌـﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﺧﻼق‬
‫اﺳـﺘﮑﺒﺎري و ﻏﺮور و ﺗﮑﺎﺛﺮ اﯾﺸﺎن اﺳﺖ داﻧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﻟﻔﻆ‪ -‬آﯾﻪ‪ -‬ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه از ﻧﻈﺮ ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﺑﻼﻏﺖ و ﻧﮑﺎت ادﺑﯽ ﻇﺮاﻓﺖ‬
‫ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻔﺎﺳﯿﺮي ﮐﻪ در ﺑﺎره اﻃﻼق ﻋﺒﺚ ﺑﻮدن و ﭘﻮچ ﺑﻮدن اﻋﻤﺎل و اﺧﻼق ﻧﺎﭘﺴﻨﺪﺷﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻗﺼـﺮﻫﺎي ﻋﻈﯿﻢ و ﻣﻨﺎﻇﺮ رﻓﯿﻊ از ﺳﻨﮕﻬﺎي ﻣﺮﻣﺮ و اﺳﺘﺨﺮﻫﺎ ﺑﺮاي ﺗﻔﺮﯾﺢ‪ ،‬ﭼﻮن آﯾﻪ ﺑﻌﺪ اﺷﺎره ﺑﻪ اﺳﺘﺨﺮﻫﺎ )ﻣﺼﺎﻧﻊ( دارد آﻧﻬﻢ‬
‫ﻧﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻠﮑﻪ اﺷﺮاف ﻣﻨﺸﺎ ﻧﻪ و ﺧﺼﻮﺻﯽ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺑﻨﺎﻫﺎﺋﯽ آﻧﭽﻨﺎﻧﯽ ﺳﻨﮕﯽ و ﻣﺮﻣﺮﯾﻦ ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺨﯿﺎل ﺧﻮد از ﻣﮑﺎره زﻣﺎن و ﻣﺮگ و ﻫﻼﮐﺖ و ﭘﯿﺮي ﻣﺼﻮن ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﺎ آن ﺑﻨﺎﻫﺎ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻓﺨﺮ ﺑﻔﺮوﺷﻨﺪ و ﺑﺎ آن ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ ﺗﻔﺎﺧﺮ و ﺛﺮوت اﻧﺪوزي ﺧﻮد را ﺑﻪ رخ دﯾﮕﺮان ﺑﮑﺸﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻣﯽﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺳـﺘﺎرﻫﻬﺎي آﺳﻤﺎﻧﯽ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻨﺎﯾﻪ از اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﺰل ﻓﻼﻧﯽ و آن ﻗﺼﺮ ﻓﻼﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮش ﺑﺂﺳﻤﺎن رﺳﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ!! )ﻣﺎﻧﻨﺪ آﺳﻤﺎﻧﺨﺮاﺷﻬﺎ و ﮐﺎخﻫﺎي اﺑﺮ ﻗﺪرتﻫﺎي اﻣﺮوز( ‪ -5‬آﯾﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ )َو ِإذا ﺑََﻄْﺸﺘُْﻢ ﺑََﻄْﺸﺘُْﻢ َﺟﺒﱠﺎِرﯾَﻦ‪ /130 -‬ﺷﻌﺮاء( ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺷﻤـﺎ ﺑـﺎ اﯾﻦ ﻗـﺪرت ﻧﻤـﺎﯾﯽ و ﺗﻔﺎﺧﺮ ﭼﻮن ﺟّﺒﺎران و ﺳـﺘﻤﮕﺮان دﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﺸـﺘﻦ و ﺧﻮﻧﺮﯾﺰي ﻣﯽزﻧﯿـﺪ ﭘﺲ آن ﻋّﯿﺎﺷـﯽ ﻧﺘﯿﺠﻪاش اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﺧﻮﻧﺮﯾﺰيﻫـﺎﺳﺖ )َﻓﺎﺗﱠُﻘﻮا اﻟﻠﱠَﻪ َو َأِﻃﯿُﻌﻮِن‪ /50 -‬آل ﻋﻤﺮان( اي ﺟـّﺒ ﺎران‪ ،‬ﺧـﺪاي را ﭘﺮوا ﮐﻨﯿـﺪ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار او ﺑﺎﺷـﯿﺪ ﺗﻨﻬﺎ اﯾﻦ راه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ را ﺟﺎوداﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺎﺧﺖ ﻧﻪ ﻗﺼﺮﻫﺎي آﻧﭽﻨﺎﻧﯽ و ﻣﮑﺎﻧﻬﺎي ﻋﯿﺶ و ﻋﺸﺮت‪.‬‬
‫ﻟ ِﻠُْﻤْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ اﯾﻦ آﯾـﺎت ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ذﮐﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ از آﯾﺎت ﻋﻘﻞاﻧﮕﯿﺰ و ﻋﻘﻼﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﺷـﻨﺎﺳﺎﺋﯽ آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﺣﺴـﺐ‬
‫درﺟﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺮدم اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر آﯾﻪ )ﺑَْﻞ ُﻫَﻮ آﯾﺎٌت ﺑَﯿﱢﻨﺎٌت ﻓِﯽ ُﺻُﺪوِر اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ُأوﺗُﻮا اﻟ ِْﻌﻠَْﻢ َو ﻣﺎ َﯾْﺠَﺤُﺪ ﺑ ِﺂﯾﺎﺗِﻨﺎ ِإﻟ ﱠﺎ اﻟﱠﻈﺎﻟ ُِﻤﻮَن‪ /49 -‬ﻋﻨﮑﺒﻮت( و )َو َﮐَﺄﯾﱢْﻦ ﻣِْﻦ آَﯾٍﮥ ﻓِﯽ‬
‫اﻟﱠﺴﻤﺎواِت َو اﻟ َْﺄْرِض‪ /15 -،‬ﯾﻮﺳﻒ( ﮐﻪ در ﺑﻌﻀﯽ‪ ،‬ﻟﻔﻆ آﯾﻪ و در ﺑﻌﻀﯽ ﻟﻔﻆ آﯾﺎت ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺧﺎّﺻﯽ و وﯾﮋهاي‬
‫دارد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﺟـﺎي ذﮐﺮش ﻧﯿﺴﺖ »‪ «1‬و در آﯾـﻪ )َو َﺟَﻌﻠَْﻨـﺎ اﺑ َْﻦ َﻣْﺮَﯾَﻢ َو ُأﱠﻣُﻪ آَﯾـًﮥ‪ /50 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن(‪ -‬آﯾﺘﯿﻦ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻀـﺮت ﻣﺮﯾﻢ و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪش ﺣﻀﺮت ﻋﯿﺴﯽ‪ ،‬زﯾﺮا ﻫﺮ ﮐﺪام آﻧﻬﺎ ﺧﻮد ﺑﺘﻨﻬﺎﯾﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪﯾﮕﺮي آﯾﺘﯽ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺳﺨﻦ ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮐﻪ‪:‬‬
‫)َو ﻣﺎ ﻧُْﺮِﺳُﻞ ﺑ ِﺎﻟ ْﺂﯾﺎِت ِإﻟ ﱠﺎ َﺗْﺨِﻮﯾﻔًﺎ‪ /59 -‬اﺳﺮاء( ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻟﻔﻆ آﯾﺎت اﯾﻨﺠﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﭼﻘﺪر ﺟﺎي ﺗﺄّﺳﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ اوﻗﺎت راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﺣﻤﺖ ﺧﺪاي ﺑﺮ او ﺑﺎد‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ را ﺑﻪ آﯾﻨﺪه ﻣﻮﮐﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺘﺎب‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ او ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﺗﮑﻤﯿﻠﺶ ﻧﮑﺮده در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﻓﻘﻂ ﻗﺎﺿﯽ ﺑﯿﻀﺎوي ﺧﻼﺻﻪاي از آن را در ﺗﻔﺴﯿﺮش ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم‪ -‬اﻧﻮار اﻟّﺘﻨﺰﯾﻞ و اﺳﺮار‬
‫اﻟّﺘﺄوﯾـﻞ‪ -‬اﺳﺖ ﺑـﺎزﮔﻮ ﮐﺮده ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﮑـﺎت دﻗﯿﻖ ﻋﻠﻤﯽ و ﺗﻔﺴـﯿﺮي را ﻣﺠـﺎل ﺑﺴﻂ ﺳـﺨﻦ ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺮآن ‪ 84‬ﺑﺎر ﻟﻔﻆ آﯾﻪ‬
‫ﺑﺼﻮرت ﻣﻔﺮد و ‪ 300‬ﺑـﺎر ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﻊ در ﺑـﺎره آﯾﺎت ﺧﻠﻘﺖ و آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﯽ آﻣـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮّﺟﻪ و دّﻗﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻄﻮر‬
‫ﮐﻠّﯽ ﺑﻪ آﺛـﺎر و ﭘﺪﯾـﺪهﻫﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ در ﺧﻠﻘﺖ و ﻣﻌﺠﺰات اﻧﺒﯿـﺎء آﯾـﺎت اﻃﻼق ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻏﺎﻟﺒﺎ ﭘﺎﯾﺎن آﻧﻬﺎ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ اﺳﺖ )ِإﱠن ﻓِﯽ ذﻟ َِﮏ‬
‫ﻟَﺂﯾﺎٍت ﻟ َِﻘْﻮٍم َﯾَﺘَﻔﱠﮑُﺮوَن‪َ ،‬ﯾْﺬُﮐُﺮوَن َﯾْﺴَﻤُﻌﻮَن‪َ ،‬ﯾْﻌِﻘﻠُﻮَن‪ ،‬ﻟ ِﻠْﻌﺎﻟَِﻤﯿَﻦ‪ ،‬ﻟ ِﻠﻨﱠﺎِس‪ ،‬ﻟ ِﻠُْﻤْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ‪ ،‬ﻟ ُِﺄوﻟ ِﯽ اﻟ َْﺄﻟ ْﺒﺎِب( اّﻣﺎ در ﯾﺎد آوري آﯾﺎت ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﻊ ﮐﻪ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻌـﺎﻧﯿﺶ ﺑﻄﻮر ﻗﻄﻊ آﯾﺎت ﻗﺮآن اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ُ) :‬ﻫَﻮ اﻟ ﱠِﺬي َأﻧ َْﺰَل َﻋَﻠﯿَْﮏ اﻟ ِْﮑﺘﺎَب ﻣِﻨُْﻪ آﯾﺎٌت ُﻣْﺤَﮑﻤﺎٌت‪ /5 -‬آل ﻋﻤﺮان( ﻏﺎﻟﺒﺎ‬
‫ﭘﺎﯾـﺎن آﻧﻬـﺎ ﭼﻨﯿـﻦ اﺳﺖ )َﻗـْﺪ ﺑَﯿﱠﻨﱠﺎ اﻟ ْﺂﯾـﺎِت ﻟ َِﻘـ ْﻮٍم ﯾُﻮﻗِﻨُـﻮَن‪َ ،‬ﯾْﻌِﻘﻠُـﻮَن‪َ ،‬ﯾَﺘَﻔﱠﮑُﺮوَن‪ِ ،‬إْن ُﮐﻨْﺘُْﻢ َﺗْﻌِﻘﻠُـﻮَن‪َ ،‬ﯾْﻔَﻘُﻬـﻮَن‪ ،‬ﯾُْﺆﻣِﻨُـﻮَن‪َ ،‬ﯾـﱠﺬﱠﮐُﺮوَن‪َ ،‬ﯾْﻌَﻠُﻤـ ﻮَن‪،‬‬
‫َﯾْﺸـ ُﮑُﺮوَن‪َ ،‬ﯾﺘﱠُﻘﻮَن‪ ،‬ﯾُﻮﻗِﻨُﻮَن‪ ،‬ﻟـِ ُﺄوﻟ ِﯽ اﻟﱡﻨﻬﯽ ‪ (...‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻟﻔﻆ آﯾﻪ ﺑﺮاي آﯾﺎت ﺧﻠﻘﺖ و ﻣﻌﺠﺰات اﻧﺒﯿﺎء ﺑﺨﺼﻮص آﻧﭽﻪ راي ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻬـﺎ ﺑـﺎ ﭼﺸﻢ ﻇـﺎﻫﺮ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨـﺪ و ﺑـﺎﯾﺴﺘﯽ از راه ﻋﻠﻢ و ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﻪ آﻧﻬـﺎ ﻣﺆﻣﻦ ﺷﻮﻧـﺪ دﻋﻮت ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و ﺗﻔّﮑﺮ و ﺷـﻨﯿﺪن و ﺗﻌّﻘﻞ و ﺑﺎﻵﺧﺮه‬
‫ادراك و درﯾﺎﻓﺖ ﺣﻘﺎﯾﻖ ﺟﻬﺎن ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺷﺐ و روز‪ ،‬ﻣﺎه و ﺧﻮرﺷـﯿﺪ‪ -‬ﻧﻮر و ﻇﻠﻤﺖ‪ -‬ﺑﺎد و ﺑﺎران‪ -‬ﻣﺮگ‪ ،‬و ﺣﯿﺎت‪ -‬ﺗﺴـﺨﯿﺮ درﯾﺎﻫﺎ و‬
‫ﺗﺴـّﻠﻂ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ‪ ،‬آﺛـﺎر ﻋـﺒﺮت اﻧﮕﯿﺰ ﮔﺬﺷـﺘﮕﺎن‪ -‬ﺧﺰان و ﺑﻬـﺎر درﺧﺘـﺎن‪ -‬وﺟﻮد ﻫﻤﺴـﺮان از ﺟﻨﺲ اﻧﺴﺎﻧﻬـﺎ‪ -‬وﺟﻮد ﻣّﻮدت و ﻣﺤّﺒﺖ در‬
‫آدﻣﯽ‪ -‬دﯾـﺪار ﺑﺮق و آﺛﺎر ﻧﯿﮏ دﯾﮕﺮ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐـﺪام آﻧﻬﺎ ﺗﻔّﮑﺮ اﻧﮕﯿﺰ و راﻫﻨﻤﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻫﺮ ﮔﺎه ﭼﻨﺪ اﺛﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه‬
‫ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﻊ و ﻫﺮ ﮐﺠﺎ ﺳـﺨﻦ از ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺣﯿﺎت ﺑﺨﺶ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺎدي‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ و اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ واژه آﯾﺎت ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ زﯾﺮا‬
‫از ﭘﯽﺟﻮﯾﯽ و اﻧـﺪﯾﺸﻪ در ﻧﻈـﺎم آﻓﺮﯾﻨﺶ و ﺧﻠﻘﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾـﮏ ﻣﺒـﺪأ و ﻟﻮ از درﯾﭽﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺧﻮاﻫﯿﻢ رﺳـﯿﺪ اّﻣﺎ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﻤﻌﯽ ﻧﺘﺎﯾﺞ‬
‫ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن و ﻣﻮارد و ﺟﻬﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻨﻈﺮ ﺧﻮاﻫـﺪ رﺳـﯿﺪ و آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﯽ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ )ع( ذو وﺟﻮه اﺳﺖ ﻧﺘﯿﺠﻪاﯾﮑﻪ آﯾﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﺠﺰه اﻧﺒﯿﺎء اﺷﺎره دارد‪ ،‬وﻟﯽ آﯾﺎت ﻫﻢ آﯾﺎت ﻗﺮآن و ﻫﻢ ﮐﺘﺎب ﺗﮑﻮﯾﻦ و ﺟﻬﺎن آﻓﺮﯾﻨﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﻣﻠﺦ‪ ،‬ﻗﻮرﺑﺎﻏﻪ و ﮐﻨﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺮدﻣﺎن ﮔﺬﺷـﺘﻪ زﯾﺎﻧﻬﺎﯾﯽ داﺷﺘﻪ و اﯾﻦ آﻓﺎت ﮐﻪ رﺳﯿﺪن آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺑﻌﺾ ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﺼﻮرت‬
‫اﺧﺎﻓﻪ و ﺑﯿﻢ ﺑﻮده‪ ،‬از ﻧﺎﭼﯿﺰﺗﺮﯾﻦ درﺟﺎت ﻋﺬاب ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﺑﻮده زﯾﺮا اﻧﮕﯿﺰه و ﻗﺼﺪ اﻧﺴﺎن در ﮐﺎر ﺧﯿﺮ از ﺳﻪ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﯾـﺎ ﺑﺨـﺎﻃﺮ رﻏﺒﺖ و ﻣﯿـﻞ و ﺗﺮس اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﺎﻣـﻞ ﺗﺮس ﺧﻮد ﺑﺮاي اﻧﺠـﺎم ﮐﺎر ﺧﯿﺮ ﭘﺎﺋﯿﻦﺗﺮﯾﻦ درﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻤﺎن ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﺮس‬
‫راي اﺳﻼم رّد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﯾﺎ اﻧﺴﺎن از ﺟﻬﺖ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪن و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻧﯿﮑﯽ آﻧﻬﺎ آﻧﺮا اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ از ﺟﻬﺖ ﻓﻀـﯿﻠﺖ و ﺷـﺮاﻓﺖ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ آﻧﺮا دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺶ ﻣﯽرود زﯾﺮا آن ﻋﻤﻞ در ﻧﻔﺴـﺶ ارزﺷﻤﻨﺪ اﺳﺖ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ و اﯾﻦ اﻧﮕﯿﺰه ﺷـﺮﯾﻔﺘﺮﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ و ﻧﯿﮑﻮ اﺳﺖ‪ .‬و ﭼﻮن اﻣﮥ ﺑﻪ ﻣﺼﺪاق آﯾﻪ )ُﮐﻨْﺘُْﻢ َﺧﯿَْﺮ ُأﱠﻣٍﮥ ُأْﺧِﺮَﺟْﺖ ﻟ ِﻠﻨﱠﺎِس‪/110 -‬‬
‫آل ﻋﻤﺮان( ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ اّﻣﺖﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮاﺗﺐ ﻋﺬاب را ﻫﻢ از آﻧﻬﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺎداﻧﻬﺎ و ﺟّﻬﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ )َﻓَﺄﻣِْﻄْﺮ‬
‫َﻋَﻠﯿْﻨﺎ ِﺣﺠﺎَرًة ﻣَِﻦ اﻟﱠﺴﻤﺎِء َأِو اﺋ ْﺘِﻨﺎ ﺑ َِﻌﺬاٍب َأﻟ ِﯿٍﻢ ‪ /32‬اﻧﻔﺎل( )ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ از آﺳﻤﺎن ﺑﺮ ﻣﺎ ﺳﻨﮓ ﺑﺒﺎران ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺬاﺑﯽ دردﻧﺎك دﭼﺎرﻣﺎن ﺳﺎز(‪.‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه آﯾـﺎت ﻓﻮق اﺷـﺎره ﺑﻪ دﻻﯾـﻞ و ﺑﺮاﻫﯿﻦ دارد‪ ،‬ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﻬـﺎ آﮔـﺎﻫﯽ ﻣﯽدﻫـﺪ ﮐﻪ در اﺛﺒـﺎت ﻧﺒّﻮت ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﺑﻪ دﻻﻟﺖ‬
‫ﺑﺴـﻨﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﻋﺬاﺑﯽ ﮐﻪ ﺷـﺘﺎﺑﺰده در ﻃﻠﺒﺶ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻣﺼﻮﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮد )َﯾْﺴَﺘْﻌِﺠﻠُﻮَﻧَﮏ ﺑ ِﺎﻟ َْﻌﺬاِب‪ /47 -‬ﺣـّﺞ( از ﻧﻈﺮ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‬
‫ﻟﻔﻈﯽ و رﯾﺸﻪ واژه‪ -‬آﯾﻪ‪ -‬ﺳﻪ ﻗﻮل ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫اّول‪ -‬آﯾﻪ ﺑﺮ وزن‪ -‬ﻓﻌﻠﮥ‪ ،‬ﺣّﻖ اﯾﻨﺴـﺘﮑﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﮐﻠﻤﺎت ﻻم اﻟﻔﻌﻠﺸﺎن ﻣﻌﺘﻞ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﻋﯿﻦ اﻟﻔﻌﻠﺸﺎن‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﮐﻠﻤﺎت ﺣﯿﺎة‪ ،‬ﻧﻮاة اّﻣﺎ در ﻟﻔﻆ آﯾﻪ‬
‫ﻻﻣﺶ ﺣﺮف ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﻌﺘﻞ ﺑﺨﺎﻃﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻗﺒﻞ از آن ﺣﺮف )ي( اﺳﺖ ﻣﺜﻞ )راﯾﮥ(‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮ دّوم‪ -‬اﯾﻨﺴﺘﮑﻪ آﯾﻪ ﺑﺮ وزن ﻓﻌﻠﮥ اﺳﺖ ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺗﻀﻌﯿﻒ ﻣﻘﻠﻮب ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﻃﺎﺋّﯽ در واژه ﻃّﯽء‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﺳّﻮم‪ -‬اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ آﯾﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺆﻧّﺚ اﺳﺖ و اﺻﻠﺶ‪ -‬آﯾﯿﮥ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺨﻔﻒ ﺷﺪه اﮔﺮ آﯾﻪ وزن ﻓﺎﻋﻠﮥ ﺑﻮد ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺗﺼﻐﯿﺮش‪-‬‬
‫أوّﯾﮥ‪ -‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪232 :‬‬
‫) )اّﯾﺎن( ]اّﯾﺎن ‪ ... :‬ص ‪232 :‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻪ وﻗﺖ و ﮐﯽ و ﯾﮑﯽ از ادوات اﺳـﺘﻔﻬﺎم و ﭘﺮﺳﺶ از وﻗﺖ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻨﯿﺶ ﻫﻢ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﻣﺘﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‬
‫)َأﯾﱠﺎَن ُﻣْﺮﺳﺎﻫﺎ‪ /42 -‬ﻧﺎزﻋﺎت( و )َو ﻣﺎ َﯾْﺸـ ُﻌُﺮوَن َأﯾﱠﺎَن ﯾُﺒَْﻌﺜُﻮَن‪ /65 -‬ﻧﻤﻞ( و آﯾﻪ )َأﯾﱠﺎَن َﯾْﻮُم اﻟـﱢﺪﯾِﻦ‪ /12 -‬ذارﯾـﺎت( )در اﯾﻦ ﺳﻪ آﯾﻪ از زﻣﺎن‬
‫وﻗﻮع و اﺳـﺘﻘﺮار ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺳﺆال ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺎﺳـﺨﺸﺎن در ﻗﺮآن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ِ -‬ﻋﻠُْﻤﻬﺎ ِﻋﻨَْﺪ َرﺑ ﱢﯽ‪ /187 -‬اﻋﺮاف(‪ِ) ،‬ﻋﻨَْﺪُه ِﻋﻠُْﻢ اﻟﱠﺴﺎَﻋِﮥ‪/34 -‬‬
‫ﻟﻘﻤﺎن( ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ اﺻﻞ أّﯾﺎن‪ -‬أّي أوان ﯾﺎ أّي وﻗﺖ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﻒ آن ﺣـﺬف ﺷﺪه و ﺣﺮف )و( آن ﺑﻪ ﺣﺮف )ي( ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه و ﺳـﭙﺲ‬
‫دو )ي( درﻫﻢ ادﻏﺎم ﺷﺪه ﺑﺼﻮرت أّﯾﺎن در آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و‪.-‬‬
‫( ) )إّﯾﺎ( ]إّﯾﺎ[‪ ... :‬ص ‪232 :‬‬
‫‪ -‬ﻟﻔﻈﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﯿﻮﺳـﺘﻦ ﺑﻪ ﺿـﻤﯿﺮ ﻣﻨﺼﻮب )ك( و در ﺣـﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﺿـﻤﯿﺮ ﻣﻔﻌﻮﻟﯽ ﺑﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﻘـّﺪم ﻣﯽﺷﻮد وﺿﻊ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫)ِإﯾﱠﺎَك َﻧْﻌﺒُُﺪ‪ /5 -‬ﺣﻤﺪ(‪.‬‬
‫و ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺎ ﺣﺮف ﻋﻄﻒ )واو( ﯾﺎ ﺑﺎ ﺣﺮف‪ -‬إﻟّﺎ‪ -‬ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و ﻣﺎﻧﻨﺪ )َﻧْﺮُزﻗُُﻬْﻢ َو ِإﯾﱠﺎُﮐْﻢ‪ /31 -‬اﺳﺮاء( و آﯾﻪ )َو َﻗﻀﯽ َرﺑﱡَﮏ َأﻟ ﱠﺎ َﺗْﻌﺒُُﺪوا ِإﻟ ﱠﺎ‬
‫ِإﯾﱠﺎُه‪ /23 -‬اﺳﺮاء(‪.‬‬
‫و‪.-‬‬
‫( ) )أي( ]أي ‪ ... :‬ص ‪232 :‬‬
‫‪ -‬ﻫﻢ ﮐﻠﻤﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮاي درﺳﺖ ﺑﻮدن و ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ ﺑﻮدن ﺑﺎ ﺗﺼـﺪﯾﻖ ﺑﻪ ﮐﻼم و ﺳـﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺒﺎرت‪-‬‬
‫اي و رﺑّﯽ إﻧّﻪ ﻟﺤﻖ‪ :‬آري‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪاﯾﻢ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ او ﺣّﻖ و درﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﻠﻤﺎت‪ -‬أي‪ -‬أﯾﺎ‪ -‬آ‪ -‬از ﺣﺮوف )ﻧﺪاء اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ أي زﯾﺪ‪ -‬أﯾﺎ زﯾﺪ‪ -‬آزﯾﺪ‪.‬‬
‫و‪.-‬‬
‫( ) )أي( ]أي ‪ ... :‬ص ‪232 :‬‬
‫‪ -‬ﻫﻢ ﮐﻠﻤﻪاي اﺳﺖ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﻌﺪ از آن ﺷﺮح و ﺗﻔﺴﯿﺮي اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺳﺨﻨﺎن ﻗﺒﻠﯽ )ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬اي‪ -‬و در ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ »ﯾﻌﻨﯽ« اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )اوي( ]اوي ‪ ... :‬ص ‪232 :‬‬
‫اﻟﻤﺄوي‪ -‬ﻣﺼﺪري اﺳﺖ از ﻓﻌﻞ‪ -‬أوي‪ ،‬ﯾﺄوي‪ ،‬أوّﯾﺎ‪ ،‬ﻣﺄوي‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ‪ -‬أوي إﻟﯽ ﮐﺬا‪ -‬ﺑﻪ او ﭘﯿﻮﺳﺖ و ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه ﺑﺮد‪ ،‬ﺑﺎب اﻓﻌﺎل آن آواه ﻏﯿﺮه‪ ،‬ﯾﺆوﯾﻪ إﯾﻮاء اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﻨﺎه دادن ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ِ) :‬إْذ َأَوي اﻟ ِْﻔﺘَْﯿُﮥ ِإﻟَﯽ اﻟ َْﮑْﻬِﻒ‪ /20 -‬ﮐﻬﻒ( و )ﺗُْﺆِوي ِإﻟَﯿـْ َﮏ َﻣْﻦ َﺗﺸﺎُء ‪ /51‬اﺣﺰاب( و )َﻓِﺼﯿَﻠﺘِِﻪ اﻟ ﱠﺘِﯽ ﺗُْﺆِوﯾِﻪ‪/13 -‬‬
‫ﻣﻌﺎرج(‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺳﺨﻦ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ در آﯾﻪ )َﺟﻨﱠُﮥ اﻟ َْﻤْﺄوي ‪ /15‬ﻧﺠﻢ( ﻣﺜﻞ‪) -‬داُر اﻟ ُْﺨﻠِْﺪ‪ -‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪233 :‬‬
‫‪ /28‬ﻓﺼـﻠﺖ( اﺳﺖ ﮐﻪ واژه دار ﺑﻪ‪ -‬ﺧﻠـﺪ‪ -‬ﮐﻪ ﻣﺼـﺪر اﺳﺖ اﺿﺎﻓﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ و )َﻣْﺄواُﻫْﻢ َﺟَﻬﻨﱠُﻢ‪ /197 -‬آل ﻋﻤﺮان( ﺟﻬّﻨﻢ اﺳـﻤﯽ اﺳﺖ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﮑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه و ﭘﻨﺎه آﻧﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎرت‪) -‬أوﯾُْﺖ( ﻟﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ او را ﻣﻮرد رﺣﻤﺖ ﻗﺮار دادم در ﭘﻨﺎﻫﺶ ﮔﺮﻓﺘﻢ و ﺑﺎ دل و ﺟﺎﻧﻢ ﺑﻪ او رﺟﻮع ﮐﺮدم‪ -.‬اوﯾﺎ‪ -‬إّﯾﮥ‪ ،‬ﻣﺄوﯾﮥ‪ ،‬ﻣﺄواة‪،‬‬
‫ﻣﺼﺎدر اﯾﻦ واژه اﺳﺖ و آﯾﻪ )آوي ِإﻟَﯿِْﻪ َأﺧﺎُه او را ﺑﺨﻮد ﻣﻠﺤﻖ و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﮐﺮد و‪ -‬آواه و أواه‪ -‬ﻫﺮ دو در آن ﻣﻌﻨﯽ درﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﺄوّﯾﻪ‪ -‬در ﺷﻌﺮ ﺣﺎﺗﻢ ﻃﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫أﻣﺎوّي إّن اﻟﻤﺎل ﻏﺎد و راﺋﺢ »‪ «1‬ﻣﺎوّﯾﻪ‪ -‬ﻫﻤﺴﺮ ﺣﺎﺗﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -،‬ﻣﺎوّﯾﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ زن و ﻫﻤﺴﺮ ﺣﺎﺗﻢ‪،‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﻣﺼـﺮاع از ﻗﺼـﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﺗﻢ ﻃﺎﺋﯽ ﻫﻤﺴـﺮ ﺧﻮد را ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و ﻫﻤﺴـﺮش )ﻣﺎوﯾﻪ( اﺳﺖ ﮔﻮﯾﻨﺪ زﻧﯽ ﺑﺴـﯿﺎر‬
‫ﻓﺎﺿـﻞ و ﺑﺎ ﺷﺨﺼـّﯿﺖ ﺑﻮده ﮐﻪ ﺣﺎﺗﻢ در ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ ﻓﻀـﯿﻠﺖ ﮐﻪ رﺳـﻤﯽ ﺟﺎﻫﻠﯽ ﺑﻮده و در ﺣﻀﻮر زﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ آن زن ﯾﮏ ﻧﻔﺮ را‬
‫ﺑﺮاي ﻫﻤﺴـﺮي اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﺪ از اﻓﺘﺨﺎرات و ﺳﺠﺎﯾﺎي اﺧﻼﻗﯽ ﺧﻮد ﺑﺮاي او ﺑﺮ ﻣﯽﺷﻤﺮدﻧﺪ و او ﯾﮑﯽ را ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ رﺳﻢ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه در‬
‫اﺳـﻼم ﻫﻢ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪ و ﺗﺄﯾﯿـﺪ ﺷـﺪ‪ .‬ﻫﻤﺴـﺮ ﺣﺎﺗﻢ ﺻﺎﺣﺐ دو ﻓﺮزﻧـﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺪي و دﺧﺘﺮي ﻓﺎﺿﻞ ﺑﻪ ﻧﺎم )ﺳـﻔﺎء( ﺷﺪ ﮐﻪ آﺛﺎري ﻋﻠﻤﯽ و‬
‫اﺳـﻼﻣﯽ از او در ﺗﺎرﯾـﺦ ﺛﺒﺖ اﺳﺖ ﺳـﻔﺎء واﺳـﻄﻪ اﺳـﻼم آوردن ﺑﺮادرش ﻋـﺪي ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ ﺷﺪ و ﭘﺲ از ﺷـﺮﻓﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‬
‫)ص( ﮔﻔﺖ »ﻓﮑﺴﺎﻧﯽ اﻟّﻨﺒﯽ‪ ،‬و اﻋﻄﺎﻧﯽ ﻧﻔﻘﮥ ‪ «...‬ﻋﺪي ﭘﺲ از اﺳـﻼم آوردن از ﻃﺮف ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﺻﺪﻗﺎت ﻗﺒﯿﻠﻪ )ﻃﯽ( ﻣﺄﻣﻮر ﺷﺪ‬
‫و ﭘﺴـﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻋـﺪي )ﺣﺠﺮ ﺑﻦ ﻋـﺪي( اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﯾـﺎران ﺑﺎ وﻓﺎي ﻣﻮﻻ ﻋﻠﯽ )ع( اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑـﺪﺳﺖ ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻈﻠﻮﻣﺎﻧﻪ ﻫﻤﺮاه ﯾﺎراﻧﺶ‬
‫ﺷﻬﯿﺪ ﺷﺪ رﺣﻤﻪ اﻟﻠّﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺑﯿﺖ از ﻗﺼﯿﺪه ﺣﺎﺗﻢ ﮐﻪ ﻣﺼﺮاﻋﺶ در ﻣﺘﻦ آﻣﺪه ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪-1‬‬
‫اﻣﺎوي ﻗﺪ ﻃﺎل اﻟﺘﺠﻨﺐ و اﻟﻬﺠﺮ و ﻗﺪ ﻋﺬرﺗﻨﯽ ﻓﯽ ﻃﻼﺑﮑﻢ اﻟﻌﺬر ‪-2‬‬
‫اﻣﺎوي ان اﻟﻤﺎل ﻏﺎد و راﺋﺢ و ﯾﺒﻘﯽ ﻣﻦ اﻟﻤﺎل اﻻﺣﺎدﯾﺚ و اﻟﺬﮐﺮ ‪-3‬‬
‫آﻣﺎوي اﻧﯽ ﻻ اﻗﻮل ﻟﺴﺎﺋﻞ اذا ﺟﺎء ﯾﻮﻣﺎ ﺣّﻞ ﻓﯽ ﻣﺎﻟﻨﺎ اﻟّﻨﺬر ‪-4‬‬
‫اﻣﺎوي ﻣﺎ ﯾﻨﯽ اﻟّﺜﺮاء ﻋﻦ اﻟﻔﺘﯽ اذا ﺣﺸﺮﺟﺖ ﯾﻮﻣﺎ و ﺿﺎق ﺑﻬﺎ اﻟّﺼﺪر‬
‫‪ -1‬اي ﻣﺄوّﯾﻪ دوران ﻫﺠﺮت و دوري ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺷﺪ و ﻣﻦ از اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﻣﻌﺬورم‪.‬‬
‫‪ -2‬اي ﻣﺎوﯾﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﻣﯽرود ﻣﯽآﯾﺪ و از ﻣﺎل ﭼﯿﺰي و ﮔﻔﺘﮕﻮﯾﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬اي ﻣـﺎوﯾﻪ ﺑﻪ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ روزي از ﻣﻦ ﭼﯿﺰي ﺑﺨﻮاﻫـﺪ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻢ ﭼﯿﺰي ﻧـﺪارم و ﭼﯿﺰ ﮐﻤﯽ دارم و ﯾـﺎ ﮐـﺎﺳﺘﯽ در ﻣﺎﻟﻤﺎن وارد‬
‫‪ -4‬اي ﻣﺎوﯾﻪ ﺛﺮوت ﻣﺎل ﻫﺮﮔﺰ اﻧﺴﺎن ﺟﻮاﻧﻤﺮد را در ﻣﻮﻗﻊ ﺗﻨﮕﯽ ﻧﻔﺲ از ﻣﺮگ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫و در ﻗﺼﯿﺪه دﯾﮕﺮ ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺎﻋﺮ دوران ﺟﺎﻫﻠﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اّﻣﺎ ﺑﻪ اﻟّﻠﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺨﺎﻃﺮ زﯾﺒﺎ روﺋﯿﺶ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﺄوّﯾﻪ‪ -‬ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ )ﻣﺎء( اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻﻠﺶ ﻣﺎﺋّﯿﻪ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺰه ﺑﺠﺎي ﺣﺮف )و( آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )اﻻﻟﻔﺎت( ]اﻻﻟﻔﺎت ‪ ... :‬ص ‪234 :‬‬
‫اﻟﻒﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﻠﻤﺎت داﺧﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺳﻪ ﻧﻮﻋﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬اﻟﻔﯽ ﮐﻪ در آﻏﺎز ﺳﺨﻦ و ﮐﻠﻤﺎت ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫‪ -2‬اﻟﻔﯽ ﮐﻪ در وﺳﻂ ﮐﻠﻤﺎت ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ -3‬اﻟﻔﯽ ﮐﻪ در آﺧﺮ ﮐﻠﻤﺎت اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮع اّول‪ :‬اﻟﻔﯽ ﮐﻪ در آﻏﺎز واژهﻫﺎﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﺮ ﭼﻨﺪ ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬اﻟﻒ اﺳـﺘﻔﻬﺎم‪ :‬ﮐﻪ اﮔﺮ اﻟﻒ اﺳﺘﺨﺒﺎر ﺑﮕﻮﺋﯿﻢ از اﺳﺘﻔﻬﺎم ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ زﯾﺮا ﺗﻌﻤﯿﻢ ﺑﯿﺸﺘﺮي دارد ﮐﻪ ﭘﺮﺳﺶ‪ ،‬إﻧﮑﺎر‪ ،‬ﺳﺮزﻧﺶ‪ ،‬ﻧﻔﯽ و‬
‫ﺑﺮاﺑﺮي را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫اﻟﻒ اﺳﺘﻔﻬﺎم ﯾﺎ اﺳﺘﺨﺒﺎر ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ )َأ َﺗْﺠَﻌُﻞ ﻓِﯿﻬﺎ َﻣْﻦ ﯾُْﻔِﺴُﺪ ﻓِﯿﻬﺎ؟‪ /29 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫اّﻣﺎ‪ -‬اﻟﻒ ﺳﺮزﻧﺶ و ﻣﻼﻣﺖ و ﺗﻮﺑﯿﺦ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﺎت زﯾﺮ‪َ) :‬أْذَﻫﺒْﺘُْﻢ َﻃﯿﱢﺒﺎﺗُِﮑْﻢ؟‪ /20 -‬اﺣﻘﺎف(‪.‬‬
‫و )َأﺗﱠَﺨْﺬﺗُْﻢ ِﻋﻨَْﺪ اﻟﻠﱠِﻪ َﻋْﻬﺪًا؟‪ /80 -‬ﺑﻘﺮه( و )َأ َﻓِﺈْن ﻣﺎَت َأْو ﻗُﺘَِﻞ؟‪ /144 -‬آل ﻋﻤﺮان( و )آﻟ ْﺂَن َو َﻗْﺪ َﻋَﺼﯿَْﺖ َﻗﺒُْﻞ‪ /91 -‬ﯾﻮﻧﺲ(‪.‬‬
‫و )َأ َﻓِﺈْن ﻣِﱠﺖ َﻓُﻬُﻢ اﻟ ْﺨﺎﻟ ُِﺪوَن؟!‪ /34 -‬اﻧﺒﯿﺎء( و )َأ ﮐﺎَن ﻟ ِﻠﻨﱠﺎِس َﻋَﺠﺒًﺎ‪ /2 -‬ﯾﻮﻧﺲ(‪.‬‬
‫و )آﻟﱠﺬَﮐَﺮﯾِْﻦ َﺣﱠﺮَم َأِم اﻟ ُْﺄﻧ َْﺜَﯿﯿِْﻦ؟!‪ /143 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫اف‪ -‬ﺗﺴﻮﯾﻪ و ﺑﺮاﺑﺮي‪ ،‬در ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﯾـﺎت )َﺳﻮاٌء َﻋَﻠﯿْﻨﺎ َأ َﺟِﺰْﻋﻨﺎ َأْم َﺻَﺒْﺮﻧﺎ‪ /21 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ( و )َﺳﻮاٌء َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ َأ َأﻧ ْـَﺬْرَﺗُﻬْﻢ َأْم ﻟَْﻢ ﺗُﻨِْﺬْرُﻫْﻢ ﻻ‬
‫ﯾُْﺆﻣِﻨُﻮَن‪ /6 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫اﻟﻒ ﺗﺴﻮﯾﻪ اﮔﺮ ﺑﺮ ﺟﻤﻼـت ﻣﺜﺒﺖ در آﯾـﺪ آﻧﺮا ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻧﻔﯽ ﻣﯽﺑﺮد ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ :‬ﻋﺒﺎرت‪ -‬أﺧﺮج ﻫـﺬا اﻟﻠﻔﻆ‪ -‬ﮐﻪ ﻧﻔﯽ ﺧﺎرج ﺷـﺪن ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ از اﺛﺒﺎت آن ﭘﺮﺳﺶ‬
‫__________________________________________________‬
‫اﻟّﻠﻪ ﯾﻌﻠﻢ اﻧّﯽ ذو ﻣﺤﺎﻓﻈﮥ ﻣﺎ ﻟﻢ ﯾﺨﻨﯽ ﺧﻠﯿﻠﯽ ﯾﺒﺘﻐﯽ ﺑﺪﻻ‬
‫ﺧﺪا ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ دوﺳﺘﻢ ﺑﻤﻦ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻧﮑﻨﺪ ﺣﺮﮐﺖ دوﺳﺘﯽ ﻧﮕﻪ ﺧﻮاﻫﻢ داﺷﺖ‪.‬‬
‫)دﯾﻮان ﺣﺎﺗﻢ ﻃﺎﺋﯽ و ﻃﺒﻘﺎت اﻟﮑﺒﺮي ج ‪ 1‬ص ‪.(322‬‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﺑﺮ ﺟﻤﻼت ﻣﻨﻔﯽ داﺧﻞ ﺷﻮد آﻧﺮا ﻣﺜﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ زﯾﺮا ﻧﻔﯽ در ﻧﻔﯽ ﻣﺜﺒﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ )َأ ﻟَْﺴُﺖ ﺑ َِﺮﺑ ﱢُﮑْﻢ‪ /172 -‬اﻋﺮاف(‬
‫و )َأ ﻟَﯿَْﺲ اﻟﻠﱠُﻪ ﺑ َِﺄْﺣَﮑِﻢ اﻟ ْﺤﺎِﮐِﻤﯿَﻦ‪ /8 -‬ﺗﯿﻦ( و )َأ َو ﻟَْﻢ َﯾَﺮْوا َأﻧﱠﺎ َﻧـْﺄﺗِﯽ اﻟ َْﺄْرَض‪ /41 -‬رﻋﺪ( و )َأ َو ﻟَْﻢ َﺗْﺄﺗِِﻬْﻢ ﺑَﯿﱢَﻨُﮥ‪ /133 -‬ﻃﻪ( و )َأ َو ﻻ َﯾَﺮْوَن‪-‬‬
‫‪ /126‬ﺗﻮﺑﻪ( و )َأ َو ﻟَْﻢ ﻧَُﻌﱢﻤْﺮُﮐْﻢ‪ /37 -‬ﻓﺎﻃﺮ(‪.‬‬
‫‪ -2‬اﻟﻒ ﻣﺘﮑّﻠﻢ وﺣﺪه‪ -‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬أﺳﻤﻊ و أﺑﺼﺮ‪.‬‬
‫‪ -3‬اﻟﻒ اﻣﺮ‪ -‬ﺧﻮاه در ﺣـﺎﻟﺖ ﺗﺮﮐﯿﺐ‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﺑﺎﺷـﺪ ﯾـﺎ وﺻـﻞ )اﻟﻒ ﻗﻄﻊ و اﻟﻒ وﺻﻞ )ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﯾﻪ )َأﻧ ِْﺰْل َﻋَﻠﯿْﻨﺎ ﻣﺎﺋِـَﺪًة ﻣَِﻦ اﻟﱠﺴﻤﺎِء‪ /84 -‬آل‬
‫ﻋﻤﺮان( و )اﺑ ِْﻦ ﻟ ِﯽ ِﻋﻨَْﺪَك ﺑَﯿْﺘًﺎ ﻓِﯽ اﻟ َْﺠﻨﱠِﮥ‪ /11 -‬ﻣﺮﯾﻢ( و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﻬﺎ‪.‬‬
‫‪ -4‬اﻟﻔﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻻم ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬اﻟﻌﺎﻟﻤﯿﻦ‪.‬‬
‫‪ -5‬اﻟﻒ ﻧﺪاء‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪ -‬أزﯾﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اي زﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮع دّوم‪ -‬اﻟﻔﯽ ﮐﻪ در وﺳﻂ ﮐﻠﻤﺎت ﻫﺴﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬اﻟﻒ ﺗﺜﻨﯿﻪ و اﻟﻒ ﭘﺎرهاي از ﺟﻤﻊﻫﺎ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻣﺴﻠﻤﺎت و ﻣﺴﺎﮐﯿﻦ‪.‬‬
‫ﻧﻮع ﺳّﻮم‪ -‬اﻟﻒ ﺗﺄﻧﯿﺚ ﮐﻪ در آﺧﺮ ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬ﺣﺒﻠﯽ و ﺑﯿﻀﺎء ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻒ ﺿﻤﯿﺮ در ﺗﺜﻨﯿﻪ اﻓﻌﺎل‪ -‬اذﻫﺒﺎ‪ -‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﻟﻔﯽ ﮐﻪ در آﺧﺮ آﯾﺎت ﻣﺜﻞ اﻟﻒ آﺧﺮ اﺑﯿﺎت ﺷﻌﺮي اﺳﺖ‪«1» .‬‬
‫)َو َﺗُﻈﱡﻨﻮَن ﺑ ِﺎﻟﻠﱠِﻪ اﻟﱡﻈﻨُﻮَﻧﺎ‪ /10 -‬اﺣﺰاب( و )َﻓَﺄَﺿﱡﻠﻮَﻧﺎ اﻟﱠﺴﺒِﯿَﻠﺎ‪ /67 -‬اﺣﺰاب( وﻟﯽ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﻟﻒﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ را اﺛﺒﺎت ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي اﺻﻼح‬
‫ﻟﻔﻆ اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﻟﻒ آﺧﺮ اﺑﯿﺎت ﺷـﻌﺮي را )اﻟﻒ اﻃﻼق( ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﺋﯽ ﻗﺎﻓﯿﻪ ﺷـﻌﺮ ﺑﺎ آن اﻟﻒ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺷـﻌﺮاء اﯾﺮان و ﻏﺮب ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي‬
‫زﯾﺎدي از ﺑﮑﺎر ﺑﺮدن اﻟﻒ اﻃﻼق دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از آﻧﻬﺎ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﺳﻌﺪي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺻﯿﺪ ﺑﯿﺎن ﺳﺮ از ﮐﻤﻨﺪ ﺑﭙﯿﭽﯿﺪ ﻣﺎ ﻫﻤﻪ ﭘﯿﭽﯿﺪه در ﮐﻤﻨﺪ ﺗﻮ ﻋﻤﺪا‬
‫ﮔﺮﺑﻪ ﺷﮑﺮ ﺧﻨﺪه آﺳﺘﯿﻦ ﺑﻔﺸﺎﻧﯽ ﻫﺮ ﻣﮕﺴﯽ ﻃﻮﻃﯿﯽ ﺷﻮﻧﺪ ﺷﮑﺮ ﺧﻮا‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ دو ﻗﺎﻓﯿﻪ دو ﺑﯿﺖ ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ اﻟﻒ اوﻟﯽ ﺑﺎ ﺗﻨﻮﯾﻦ و اﻟﻒ دّوﻣﯽ ﺑﻌﺪش ﺣﺮف ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﮑﯿﻢ ﺳﻨﺎﺋﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮ دﯾﻨﺖ ﻫﻤﯽ ﺑﺎﯾﺪ ز دﻧﯿﺎ دارد دل ﺑﮕﺴﻞ ﮐﻪ وﻗﺘﺶ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻫﺮ ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻮد ﺑﯽﺣﺮف و ﺑﯽآوا‬
‫راه دﯾﻦ ﺗﻮان آﻣﺪ ﺑﺼﺤﺮاي ﻧﯿﺎز ارﺗﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﯽ رﺳﺪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﮔﺬر ﻧﺎﮐﺮده ﺑﺮ اﺳﻤﺎ‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫و ﻻ راﯾﺖ اﻟﻮد ﻟﯿﺲ ﺑﻨﺎﻓﻌﯽ و ان ﮐﺎن ﯾﻮﻣﺎ ذا ﮐﻮاﮐﺐ ﻣﻈﻠﻤﺎ‬
‫وﺟﻮه ﻋﺪّو و اﻟّﺼﺪور ﺣﺪﯾﺜﻪ ﺑﻮد ﻓﺎودي ﮐﻞ وّد ﻓﺎﻧﻌﻤﺎ‬
‫( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪237 :‬‬
‫ﮐﺘﺎب »ب« ‪ ...‬ص ‪237 :‬‬
‫) )ﺑﺘﮏ( ]ﺑﺘﮏ ‪ ... :‬ص ‪237 :‬‬
‫اﻟﺒﺘـﮏ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮﯾـﺪن و ﻗﻄﻊ ﮐﺮدن‪ ،‬ﻣﻌﻨـﺎي اﯾﻦ واژه ﺑـﺎ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻠﻤﻪ‪ -‬اﻟﺒّﺖ‪ -‬ﻧﺰدﯾـﮏ اﺳﺖ ﺑـﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ‪ -‬ﺑﺘﮏ‪ -‬در ﺑﺮﯾـﺪن ﻣﻮي و‬
‫اﻋﻀﺎء ﺑﺪن ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺘﮏ ﺷﻌﺮه و أذﻧﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻮي و ﮔﻮﺷﺶ را ﺑﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﻓَﻠﯿَُﺒﺘﱢُﮑﱠﻦ آذاَن اﻟ َْﺄﻧ ْﻌﺎِم‪ /119 -‬ﻧﺴﺎء( )ﻣﺸـﺮﮐﯿﻦ و ﮐّﻔﺎر ﺑﺎ اﻏﻮاء ﺷـﯿﻄﺎن ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﮔﻮش ﺷﺘﺮان را ﭼﺎك ﻣﯽدادﻧـﺪ ﺗﺎ‬
‫ﻧﺎﻗﺺ و ﺣﺮام ﺷﻮد(‪.‬‬
‫و ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﺳـﯿﻒ ﺑﺎﺗﮏ‪ -‬ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺗﯿﺰ و ﺑﺮﻧﺪه اﻋﻀﺎء و‪ -‬ﺑّﺘﮑﺖ اﻟّﺸﻌﺮ‪ -‬ﻣﻘﺪاري از ﻣﻮﯾﺶ را ﺑﺮﯾﺪم‪ ،‬و‪ -‬اﻟﺒﺘﮑﮥ‪ -‬ﺗّﮑﻪ رﺑﻮده ﺷﺪه و ﮐﻨﺪه‬
‫ﺷـﺪه‪ ،‬ﮐﻪ ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬ﺑﺘـﮏ‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺷـﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﻃـﺎرت و ﻓﯽ ﯾـﺪﻫﺎ ﻣﻦ رﯾﺸـﻬﺎ ﺑﺘـﮏ )ﭘﺮواز ﮐﺮد در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﻣﻘـﺪاري از ﭘﺮﻫﺎﯾﺶ در‬
‫ﺑﺎﻟﻬﺎﯾﺶ ﺑﻮد(‪.‬‬
‫اّﻣﺎ واژه‪ -‬اﻟﺒّﺖ‪ -‬در ﺑﺮﯾﺪن رﯾﺴﻤﺎن و ﻣﻔﺼﻞ و ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻃّﻠﻘﺖ اﻟﻤﺮأة ﺑّﺘﮥ و ﺑﺘﻠﮥ )ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ و وﺻﻠﺖ آن را ﻗﻄﻊ ﮐﺮدم و ﻃﻼﻗﺶ دادم( »‪.«1‬‬
‫و ﺑّﺖ اﻟﺤﮑﻢ ﺑﯿﻨﻬﻤـﺎ‪ -‬ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺣﮑﻢ و داوري را ﻓﯿﺼـﻠﻪ دادم و ﻗﻄﻊ ﮐﺮدم‪ ،‬در ﺣـﺪﯾﺜﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( رواﯾﺖ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻻ ﺻـﯿﺎم‬
‫ﻟﻤﻦ ﻟﻢ ﯾﺒّﺖ اﻟّﺼﻮم ﻣﻦ اﻟّﻠﯿﻞ« )ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺷﺐ ﻗﺒﻞ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻧّﯿﺖ و ﻗﺼﺪ ﻗﻄﻌﯽ ﻧﮑﻨﺪ روزهاي ﺑﺮاي‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﻟﺒﺖ‪ -‬ﻫﻤـﺎن ﮐﻠﻤﻪ‪ -‬اﻟﺒﺘﻪ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود و ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺒـﺎرت ﻓﻮق‪ ،‬ﻃﻼـق ﺑـﺎﺋﻦ اﺳﺖ و آن ﻃﻼـﻗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮد‬
‫دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﻃﻼق را رﺟﻮع ﮐﻨـﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ ﺷـﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ در ﻓﻘﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه ﻣﺠـّﺪدا او را ﻋﻘﺪ ﮐﻨﺪ ذﮐﺮ اﯾﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ در اﺣﺎدﯾﺚ‬
‫ﺗﮑﺮار و ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫او ﻧﯿﺴﺖ(‪.‬‬
‫ﮐﻠﻤﻪ‪ -‬ﺑﺸﮏ‪ -‬ﻫﻢ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﺑﺘﮏ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮﯾﺪن ﻟﺒﺎس و ﭘﺎرﭼﻪ و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر در ﺑﺎره ﺷﺘﺮ ﺗﻨﺪرو ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﻧﺎﻗﮥ ﺑﺸـﮑﯽ‪ -‬ﺷﺘﺮي ﮐﻪ‬
‫ﺑﺴـﺮﻋﺖ ﻣﯽدود و ﺣﺮﮐﺖ دﺳـﺘﺎن و ﭘﺎﻫﺎي او را ﺑﻪ دﺳﺘﺎن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎ را ﺗﻨﺪ ﺗﻨﺪ ﻣﯽدوزد‪ ،‬ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺳﺨﻦ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻌﻞ اﻟّﺴﺮﯾﻌﮥ ﺑﺎدرت ﺣّﺪادﻫﺎ ﻗﺒﻞ اﻟﻤﺴﺄﺗﻬّﻢ ﺑﺎﻹﺳﺮاع‬
‫)ﭘﯿﺶ از ﺷﺎﻣﮕﺎه ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺳﺮﻋﺖ داﺷﺘﯽ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ ﺳﺮﯾﻊ دﺳﺖ و ﭘﺎي ﺗﯿﺰ ﺗﮏ ﺳﺮﯾﻊ اﻟّﺴﯿﺮ از ﻫﺪﻓﺶ ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﺮ آن ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺖ(‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺘﺮ( ]ﺑﺘﺮ[‪ ... :‬ص ‪238 :‬‬
‫اﻟﺒﺘﺮ‪ -‬ﻣﻌﻨـﺎﯾﺶ ﻧﺰدﯾـﮏ ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﺎي واژه ﻗﺒﻠﯽ )ﺑﺮﯾـﺪن و ﻗﻄﻊ ﮐﺮدن( اﺳﺖ وﻟﯽ‪ -‬ﺑﺘﺮ‪ -‬در ﺑﺮﯾـﺪن دم ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود ﺳـﭙﺲ ﺑﻪ ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ از آﻧﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪ -‬أﺑﺘﺮ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ زﯾﺮا ﮐﻪ ﻋﻘﺒﯽ و ﻓﺮزﻧﺪي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺟﺎي او ﺑﺎﻗﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)ﯾﮑﯽ از اﺻﻮل ﺣﮑﻮﻣﺖ ارﯾﺴﺘﻮ ﮐﺮاﺳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ را ﻓﺎﻗﺪ آن ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ(‪.‬‬
‫رﺟﻞ أﺑﺘﺮ و أﺑﺎﺗﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﺎد ﺧﯿﺮ از او ﻣﻨﻘﻄﻊ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎدش ﻧﮑﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫رﺟﻞ أﺑﺎﺗﺮ‪ -‬ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺣﻤﺶ ﻗﻄﻊ و ﺑﺮﯾﺪه ﺷﺪه )ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ وﺻﻠﻪ رﺣﻢ ﻧﺪارد(‪ .‬و ﺑﺼﻮرت ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﺧﻄﺒﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ و‬
‫ﯾﺎد ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ در آن ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪ -‬ﺧﻄﺒـﮥ ﺑﺘﺮاء ﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد )و ﮐّﻞ اﻣﺮ ﻻ ﯾﺒـﺪأ ﻓﯿﻪ ﺑـﺬﮐﺮ اﻟّﻠﻪ ﻓﻬﻮ أﺑﺘﺮ( و آﯾﻪ )ِإﱠن‬
‫ﺷﺎﻧَِﺌَﮏ ُﻫَﻮ ﻟا َْﺄﺑ َْﺘُﺮ‪ /3 -‬ﮐﻮﺛﺮ( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻼﻣﺘﮕﺮ ﺗﻮ ﺗـﺬّﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﯿﺮش ﺑﺮﯾﺪه و ﻣﻘﻄﻮع اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﭘﯿﺸـﮕﻮﺋﯽ در ﺑﺎره ﭘﻨﺪار ﻏﻠﻂ و ﮔﻤﺎن‬
‫ﺑﺎﻃﻞ دﺷـﻤﻨﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ )ص( ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨـﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( در ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮش ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺪاﺷـﺘﻦ ﻧﺴﻞ و ﻓﺮزﻧـﺪ ﺗـﺬّﮐﺮ و ﯾﺎدش ﻫﻢ ﻣﻨﻘﻄﻊ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و در آﯾﻪ ﻓﻮق ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ و آﮔﺎﻫﺸﺎن ﻣﯽﺳﺎزد و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮش و ﯾﺎد ﺧﯿﺮش ﻣﻨﻘﻄﻊ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‬
‫ﻫﻤﺎن ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( را ﻣﻼﻣﺖ و ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اّﻣﺎ آﯾﻨﺪه ﺷﺨﺼّﯿﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ در آﯾﻪ زﯾﺮ ﺗﻮﺻﯿﻔﺶ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ )َو َرَﻓْﻌﻨﺎ ﻟََﮏ ِذْﮐَﺮَك‪ /4 -‬اﻧﺸﺮاح( رﻓﻌﺖ‬
‫و ﺑﺰرﮔﯽ ﻧﺎم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﭘـﺪر ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﻗﺮار داد و ﭼﻨﺎن ﻣﻨﺰﻟﺘﯽ و ﭘﺎﯾﺎن ﺧﯿﺮي را ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪:‬‬
‫‪239‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( و دﯾﻦ او را ﺗﺒﻌّﯿﺖ و ﻣﺮاﻋﺎت ﮐﺮدﻧـﺪ ﮐﻪ اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﻠﯽ رﺿـﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻨﻪ ﻓﺮﻣﻮد »اﻟﻌﻠﻤﺎء ﺑﺎﻗﻮن ﻣﺎ ﺑﻘﯽ اﻟّﺪﻫﺮ‪-‬‬
‫أﻋﯿـﺎﻧﻬﻢ ﻣﻔﻘﻮدة‪ ،‬و آﺛﺎرﻫﻢ ﻓﯽ اﻟﻘﻠﻮب ﻣﻮﺟﻮدة »‪) «-«1‬داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﻫﺮ و روزﮔﺎر ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ ﺟﺎوداﻧﻨﺪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺪﻧﻬﺎﺷﺎن‬
‫در ﺧﺎك ﻫﺴﺖ و در ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ آﺛﺎرﺷﺎن در ﺧﺎﻃﺮهﻫﺎ و دﻟﻬﺎ ﻣﻮﺟﻮد و ﭘﺎﯾﺪار اﺳﺖ(‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺳـﺨﻦ اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ )ع( در ﺑﺎره ﻋﻠﻤﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺮوان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺼﻠﻮة و اﻟّﺴﻼم ﻫﺴﺘﻨﺪ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﺨﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮐﻪ ذﮐﺮش و ﻧﺎم‬
‫و ﯾﺎدش را ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟﻞ رﻓﻌﺖ داده و او را ﺧﺎﺗﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ او و ﺗﻤﺎﻣﺸﺎن ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ درود و ﺳﻼم ﻧﺜﺎر ﺑﺎد‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺘﻞ( ]ﺑﺘﻞ ‪ ... :‬ص ‪239 :‬‬
‫)اﻧﻘﻄﺎع و ﺑﺮﯾﺪن(‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و َﺗَﺒﺘﱠْﻞ ِإﻟَﯿِْﻪ َﺗﺒْﺘِﯿًﻠﺎ‪ /8 -‬ﻣﺰّﻣﻞ( ﯾﻌﻨﯽ در ﭘﺮﺳـﺘﺶ آﻧﭽﻨﺎن از ﻏﯿﺮ ﺧﺪاي ﺑﮕﺴﻞ ﮐﻪ ﻋﺒﺎدت و ﺧﻠﻮص ﻧّﯿﺖ را ﯾﮑﺴﺮه‬
‫ﻣﺨﺼﻮص او ﮔﺮداﻧﯽ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟﻞ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ )ﻗُِﻞ اﻟﻠﱠُﻪ ﺛُﱠﻢ َذْرُﻫْﻢ‪ /91 -‬اﻧﻌﺎم( اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﯾﻌﻨﯽ )اﻧﻘﻄﺎع از ﻏﯿﺮ‬
‫ﺧﺪا( ﻣﻨﺎﻓﺎﺗﯽ ﺑﺎ ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺼﻠﻮة و اﻟّﺴﻼم ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻻ رﻫﺒﺎﻧّﯿﮥ و ﻻ ﺗﺒّﺘﻞ ﻓﯽ اﻹﺳـﻼم« )ﺑﻨﺎم زﻫﺪ و ﻋﺒﺎدت از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺟﺪا ﺷﺪن و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ إﻧﻘﻄﺎع از اّﻣﺖ در اﺳـﻼم ﻧﯿﺴﺖ ﯾﻌﻨﯽ )اﻧﺪﯾﻮﯾﺪ و‬
‫آﻟﯿﺴﺘﯽ( ﺑﻪ ﺧﻮد ﭘﺮداﺧﺘﻦ و ﻓﺮد ﮔﺮاﯾﯽ و در ﻻك ﺧﻮد ﻓﺮو رﻓﺘﻦ( زﯾﺮا واژه‪ -‬ﺗﺒّﺘﻞ‪ -‬در آن ﺣـﺪﯾﺚ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ »رﻫﺒﺎﻧّﯿﺖ و از ﻧﮑﺎح‬
‫ﺑﺮﯾﺪن در اﺳﻼم ﻧﯿﺴﺖ« ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﺒّﺘﻞ‪ -‬إﻧﻘﻄﺎع‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬در ﻧﻬـﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪﻫـﺎي ﺑـﺪون ﺷـﺮح ﻋﺒـﺎرت )و اﻣﺜﺎﻟﻬﻢ ﻓﯽ اﻟﻘﻠﻮب ﻣﻮﺟﻮده( آﻣـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ راﻏﺐ )ره( آﻧﺮا )و آﺛﺎرﻫﻢ ﻓﯽ اﻟﻘﻠﻮب‬
‫ﻣﻮﺟﻮده( ﮐﻪ ﺻـﺤﯿﺢﺗﺮ اﺳﺖ ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬زﯾﺮا اﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺤﺪﯾـﺪ )ره( در ﺷـﺮح اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ )اﻣﺜﺎﻟﻬﻢ اي آﺛﺎرﻫﻢ( ﻣﺘﺄّﺳـ ﻔﺎﻧﻪ در‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪاي ﮐﻪ از ﻧﻬـﺞ اﻟﺒﻼـﻏﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ اﯾﻨﻄﻮر ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷـﺪه )وﺟﻮدﺷـﺎن ﮔﻢ ﺷـﺪه و ﺻﻮرﺗﻬﺎﺷﺎن در دﻟﻬﺎ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ« ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴـﺖ‬
‫ﺻﻮرت اﺑﻮ ذر ﯾـﺎ ﻣﺎﻟـﮏ اﺷﺘﺮ و ﻋّﻤـ ﺎر و ﺷـﯿﺦ ﻣﻔﯿـﺪ )ره( ﭼﮕﻮﻧﻪ در دﻟﻬـﺎ ﺛﺎﺑﺖ و ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي ﺗﺤﺖ اﻟّﻠﻔﻈﯽ و ﻟﻮ ﺑﺎ ﺷـﺮح‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻋﺒﺎرات را از ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ دور ﻣﯽﺳﺎزد ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻤﻔﺎﻫﯿﻢ واﻗﻌﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﻠﻤﺎت ﺣﺎﮐﻤﺴﺖ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪[...] .‬‬
‫و ﺑﺮﯾﺪن از ازدواج و ﻧﮑﺎح اﺳﺖ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﺣﻀﺮت ﻣﺮﯾﻢ )س( را‪ -‬ﺑﺘﻮل ﻋﺬراء‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ از ﻣﺮدان ﻣﻨﻘﻄﻊ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﯾﺪن از ﻧﮑﺎح ﯾﺎ ﺑﯽﻣﯿﻠﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﻮده‪:‬‬
‫)َو َأﻧ ِْﮑُﺤﻮا اﻟ َْﺄﯾﺎﻣﯽ ﻣِﻨُْﮑْﻢ‪ /32 -‬ﻧﻮر( و ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺗﻨﺎﮐﺤﻮا ﺗﮑﺜﺮوا و إﻧّﯽ أﺑﺎﻫﯽ ﺑﮑﻢ اﻷﻣﻢ ﯾﻮم اﻟﻘﯿﻤﮥ« )ازدواج و ﻧﮑﺎح ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﻓﺰوﻧﯽ ﯾﺎﺑﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻦ در ﻗﯿﺎﻣﺖ از ﮐﺜﺮت ﺷـﻤﺎ ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ اّﻣﺖﻫﺎ‬
‫ﻣﺒﺎﻫﺎت ﻣﯽﮐﻨﻢ(‪.‬‬
‫ﻧﺨﻠﮥ ﻣﺒﺘﻞ‪ -‬وﻗﺘﯽ ﭘﺎ ﺟﻮش »‪ «1‬درﺧﺖ ﺧﺮﻣﺎ از آن ﺟﺪا ﺷﻮد‪.‬‬
‫( ) )ﺑّﺚ( ]ﺑّﺚ ‪ ... :‬ص ‪239 :‬‬
‫اﺻﻞ ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ واژه‪ ،‬ﺗﻔﺮﯾﻖ و ﺟﺪاﯾﯽ و زﯾﺮ و رو ﮐﺮدن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ زﯾﺮ و رو ﺷﺪن ﺧﺎك ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﺑﺎد‪.‬‬
‫ﺑّﺚ اﻟّﻨﻔﺲ‪ -‬رﺳﯿﺪن و ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﺑﺮ ﻧﻔﺲ و ﺟﺎن آدﻣﯽ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺜﺜﺘﻪ و اﻧﺒّﺚ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺮاﮐﻨﺪﻣﺶ و ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﻓﮑﺎَﻧْﺖ َﻫﺒﺎًء ُﻣﻨَْﺒﺜ‪‬ﺎ‪ /6 -‬واﻗﻌﻪ( )ﭘﺲ ﺧﻮار و ﺗﺒﺎه و ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو ﺑَﱠﺚ ﻓِﯿﻬﺎ ﻣِْﻦ ُﮐﱢﻞ َداﺑ ﱠٍﮥ‪ /64 -‬ﺑﻘﺮه( اﺷﺎره ﺑﻪ آﻓﺮﯾﺪن و اﯾﺠﺎد ﮐﺮدن ﻣﻮﺟﻮداﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ و ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ آﻧﻬﺎ را‬
‫ﭘﺪﯾـﺪار و ﻇـﺎﻫﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ و آﯾﻪ )َﮐـ ﺎﻟ َْﻔﺮاِش )اﻟ َْﻤﺒْﺜُﻮِث(‪ /6 -‬ﻗـﺎرﻋﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﭘﺮواﻧﻪﮔﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از ﺳـﮑﻮن و ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﻪ‬
‫ﭘﺮواز و ﺧﯿﺰش در ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ َّ)ﻣﺎ َأْﺷُﮑﻮا )ﺑَﺜﱢﯽ( َو ُﺣْﺰﻧِﯽ‬
‫‪ /84 -‬ﯾﻮﺳﻒ( اﻧﺪوه و ﻏﻢ را ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺑﻮدن آﺷﮑﺎر ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑّﺚ‪ -‬ﻣﺼﺪر اﺳﺖ و در ﺗﻘﺪﯾﺮ ﻣﻔﻌﻮل‬
‫ﺑﮑـﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﯾـﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻏﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﮑﺮ ﻣﺮا ﭘﺮﯾﺸﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ -‬ﺗﻮّزﻋﻨﯽ اﻟﻔﮑﺮ )ﻓﮑﺮ و اﻧـﺪﯾﺸﻪ ﻣﺮا ﭘﺮﯾﺸﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﮐﻪ در ﻣﻌﻨﯽ ﻓﺎﻋﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﭘﺎﺟﻮش اﺻـﻼﺣﯽ اﺳﺖ ﻓﺎرﺳـﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻬﺎﻟﻬﺎي ﮐﻮﭼﮑﯽ ﮐﻪ از ﻫﺮ درﺧﺘﯽ در ﭘﺎي آن درﺧﺖ از ﺧﺎك ﺑﺮﻣﯽآﯾـﺪ و ﻣﯽروﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺮ رﯾﺸﻪاي ﮐﻪ دارد آﻧﺮا ﺑﺮاي ﺗﮑﺜﯿﺮ درﺧﺖ از ﭘﺎي آن ﺟﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ ﻣﯽﮐﺎرﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (.‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪241 :‬‬
‫) )ﺑﺠﺲ( ]ﺑﺠﺲ ‪ ... :‬ص ‪241 :‬‬
‫)ﺧﺎرج ﺷﺪن ﭼﯿﺰي در ﺣﺎل اﻧﻔﺠﺎر و ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ( ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﺠﺲ اﻟﻤﺎء و اﻧﺒﺠﺲ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آب از زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﻓﺸﺎر ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‪-‬‬
‫إﻧﺒﺠﺎس ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﺑﺎره ﺧﺎرج ﺷﺪن ﭼﯿﺰي از ﺟﺎي ﺗﻨﮓ و ﺳﺨﺖ‪ ،‬و‪ -‬إﻧﻔﺠﺎر‪ -‬ﺑﺮاي ﺷﮑﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪن و ﺧﺎرج ﺷﺪن از ﺟﺎي ﺗﻨﮓ و وﺳﯿﻊ‪،‬‬
‫ﻫﺮ دو ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫و در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﻓﺎﻧ َْﺒَﺠَﺴْﺖ ﻣِﻨُْﻪ اﺛ َْﻨﺘﺎ َﻋْﺸَﺮَة َﻋﯿْﻨًﺎ‪ /160 -‬اﻋﺮاف( و در آﯾﻪ دﯾﮕﺮ )َﻓﺎﻧ َْﻔَﺠَﺮْت ﻣِﻨُْﻪ اﺛ َْﻨﺘﺎ َﻋْﺸَﺮَة َﻋﯿْﻨًﺎ‪-‬‬
‫‪ /60‬ﺑﻘﺮه( ﮐﻪ در اﯾﻦ دو آﯾﻪ إﻧﺒﺠـﺎس و اﻧﻔﺠـﺎر ﻫﺮ دو ﺑﺮاي ﺧـﺎرج ﺷـﺪن از ﺟﺎي ﺗﻨﮓ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺎرج ﺷـﺪن ‪ 12‬ﭼﺸﻤﻪ‬
‫آب از ﻣﮑـﺎﻧﯽ ﺳـﺨﺖ و ﺗﻨـﮓ و ﺑـﺎز در آﯾﻪ )َو َﻓﱠﺠْﺮﻧﺎ ِﺧﻼﻟَُﻬﻤﺎ َﻧَﻬﺮًا‪ /33 -‬ﮐﻬﻒ( و )َو َﻓﱠﺠْﺮَﻧـﺎ اﻟ ْـَﺄْرَض ُﻋﯿُﻮﻧًﺎ‪ /12 -‬ﻗﻤﺮ( ﮐـﻪ در اﯾﻦ دو‬
‫ﻣﻮرد‪ -‬ﻓّﺠﺮﻧﺎ‪ -‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﻧﻪ‪ -‬ﺑﺠﺴﻨﺎ )در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻓﻮق ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ إﻧﺒﺠﺎس ﺑﺮاي ﺧﺮوج ﭼﯿﺰي از ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺳﺨﺖ اّﻣﺎ اﻧﻔﺠﺎر ﺧﺮوج از ﻫﺮ‬
‫دو ﻣﮑﺎن وﺳﯿﻊ و ﺗﻨﮓ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آﯾﺎت ﻗﺮآن روﺷﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺤﺚ( ]ﺑﺤﺚ ‪ ... :‬ص ‪241 :‬‬
‫ﮐﺸﻒ ﮐﺮدن و ﻃﻠﺐ ﮐﺮدن ﯾﺎ ﺧﻮاﺳـﺘﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬ﺑﺤﺜﺖ ﻋﻦ اﻷﻣﺮ و ﺑﺤﺜﺖ ﮐـﺬا‪ -‬ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﻓَﺒَﻌَﺚ اﻟﻠﱠُﻪ ُﻏﺮاﺑًﺎ‬
‫َﯾﺒَْﺤُﺚ ﻓِﯽ اﻟ ْـَﺄْرِض‪ /31 -‬ﻣﺎﺋـﺪه( )در ﺑـﺎره ﭘﺴـﺮان آدم اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﺲ از ﮐﺸـﺘﻪ ﺷـﺪن ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ ﺑـﺪﺳﺖ دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﮐﻼﻏﯽ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻏﺮﯾﺰي و ﺧـﺪاﯾﯽ زﻣﯿﻦ را ﺑـﺎ ﭼﻨﮕـﺎﻟﺶ زﯾﺮ و رو ﮐﺮد ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﯿﺎﺑـﺪ و آﻧﺠﺎ را ﮔﻮد ﮐﺮد‪ ،‬دﯾـﺪن اﯾﻦ ﻋﻤﻞ اﻧﮕﯿﺰه ﺣﻔﺮ ﮐﺮدن و دﻓﻦ‬
‫ﮐﺮدن ﺑﺮادرش ﺷﺪ(‪.‬‬
‫در ﻋﺒـﺎرت‪ -‬ﺑﺤﺜﺖ اﻟّﻨﺎﻗـﮥ اﻷـرض ﺑﺮﺟﻠﻬـﺎ ﻓﯽ اﻟـّﺴ ﯿﺮ‪ -‬در ﻣـﻮﻗﻌﯽ ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﭘﺎﻫـﺎي ﺷـﺘﺮ در راه رﻓﺘﻦ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻓﺮو ﻣﯽرود و اﺛﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺬارد و اﯾﻦ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ از ﮐﻨﺪن زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺤﺮ( ]ﺑﺤﺮ[‪ ... :‬ص ‪241 :‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ اﺻـﻠﯽ ﺑﺤﺮ‪ ،‬ﻫﺮ ﻣﮑﺎن وﺳﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آب زﯾﺎدي را در ﺧﻮد ﺟﻤﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ وﺿﻌﯽ و رﯾﺸﻪاي ﺑﺤﺮ اﺳﺖ ﺳﭙﺲ ﺑﺎ‬
‫دﯾﺪن وﺳـﻌﺖ و ﻓﺮﺧﻨﺎي درﯾﺎ ﺗﺸﺒﯿﻬﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺤﺮت ﮐﺬا ﻣﺜﻞ درﯾﺎ وﺳﻌﺶ دادم و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺤﺮت اﻟﺒﻌﯿﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻮش آن ﺷﺘﺮ را‬
‫وﺳﯿﻌﺎ ﺷﮑﺎﻓﺘﻢ‪.‬‬
‫)ﺑﺤﯿﺮة(‪ -‬ﻧﯿﺰ از ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬در آﯾﻪ )ﻣﺎ َﺟَﻌَﻞ اﻟﻠﱠُﻪ ﻣِْﻦ ﺑَِﺤﯿَﺮٍة‪ /103 -‬ﻣﺎﺋﺪه( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪242 :‬‬
‫‪ -‬ﺑﺤﯿﺮه‪ -‬ﺷﺘﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ده ﺑّﭽﻪ زاﺋﯿﺪه و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﮔﻮﺷـﺶ را ﻣﯽﺷﮑﺎﻓﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ زاﺋﯿﺪه ده ﺑّﭽﻪ اﺳﺖ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﮕﺰاري ﺑﺠﻬﺖ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﺑﺮ آن ﺷﺘﺮ ﺳﻮار ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎر ﻧﻤﯽﻧﻬﻨﺪ‪ ،‬و ﺳـﭙﺲ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ وﺳﯿﻊ‪ ،‬و ﻓﺮاﺧﯽ را‪ -‬ﺑﺤﺮ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﺒﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﺣﺎل دوﯾﺪن‪ ،‬ﭘﺎﻫﺎ و دﺳﺘﺎﻧﺶ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ زﯾﺎد ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ -‬ﻓﺮس ﺑﺤﺮ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﯾﻦ ﻧﺎم را در ﺑﺎره اﺳﺒﯽ ﮐﻪ ﺳﻮار ﻣﯽﺷـﺪ ﺑﮑﺎر ﺑﺮده و ﻓﺮﻣﻮده »‪ -‬وﺟﺪﺗﻪ ﺑﺤﺮا« و در ﺑﺎره ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ زﯾﺎد دارد‬
‫از واژه‪ -‬ﺑﺤﺮ‪ -‬ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪) -‬ﺗﺒّﺤﺮ(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ درﯾﺎ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ و‪ -‬ﺗﺒّﺤﺮ‪ -‬در ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ و وﺳـﻌﺖ ﻫﺮ‬
‫ﭼﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ آن ﻋﻠﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺎﻫﯽ ﻣﺰه ﺷﻮري درﯾﺎ را ﺑﺎ اﯾﻦ واژه ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﻣﺎء ﺑﺤﺮاﻧﯽ آﺑﯽ ﺷﻮر و أﺑﺤﺮ اﻟﻤﺎء‪ -‬آب ﺷﻮر ﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫و ﻗﺪ ﻋﺎد ﻣﺎء اﻷرض ﺑﺤﺮا ﻓﺰادﻧﯽ إﻟﯽ ﻣﺮﺿﯽ أن أﺑﺤﺮ اﻟﻤﺸﺮب اﻟﻌﺬب‬
‫)آب زﻣﯿﻦ ﺷﻮر ﺷﺪ و ﺑﯿﻤﺎري ﻣﻦ ﺷّﺪت ﮔﺮﻓﺖ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﺷﻮري آب زﻣﯿﻦ‪ ،‬آب ﮔﻮاراي آﺑﺸﺨﻮر ﻧﺎﮔﻮار و ﺷﻮر ﻧﻤﻮد(‪.‬‬
‫ﻋـّﺪهاي از ﻋﻠﻤﺎء ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ اﺻﻮﻻ واژه‪ -‬ﺑﺤﺮ‪ -‬ﺑﺂب ﺷﻮري ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮔﻮارا ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪) :‬اﻟ َْﺒْﺤَﺮﯾِْﻦ ﻫﺬا َﻋْﺬٌب ﻓُﺮاٌت وَ‬
‫ﻫـﺬا ﻣِﻠٌْﺢ ُأﺟﺎٌج‪ /53 -‬ﻓﺮﻗـﺎن( آب درﯾـﺎ در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬از اﯾﻦ روي‪ -‬ﻋـﺬب و ﮔﻮارا‪ -‬ﻧﺎﻣﯿـﺪه ﺷـﺪه ﮐﻪ ﻣﻠـﺢ و ﻧﻤـﮏ ﺑﺎ آن آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺷـﺪه‬
‫ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﺷـﻤﺲ و ﻗﻤﺮ را‪ -‬ﻗﻤﺮان‪ -‬ﮔﻮﯾﻨـﺪ )زﯾﺮا در ﻧﻮر ﻣﺸﺘﺮﮐﻨـﺪ( او اﺑﺮﻫـﺎي ﭘﺮ آب و ﺑـﺎران رﯾﺰ را ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻓﺰوﻧﯽ آﺑﺸﺎن‪ -‬ﺑﻨﺎت ﺑﺤﺮ‪-‬‬
‫ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻨﯿﻦ اﺑﺮﻫﺎﯾﯽ دﺧﺘﺮان درﯾﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫و آﯾـﻪ )َﻇَﻬَﺮ اﻟ َْﻔﺴــﺎُد ﻓِﯽ اﻟ ْـَﺒﱢﺮ َو اﻟ َْﺒْﺤِﺮ‪ /41 -‬روم( ﮔﻔﺘـﻪ ﺷـﺪه ﻣﻨﻈـﻮر از ﻓﺴـﺎد در درﯾـﺎ و ﺧﺸـﮑﯽ‪ ،‬ﻓﺴـﺎد داﺧـﻞ آب درﯾـﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻨﻬﺎي ﻣﺴـﮑﻮﻧﯽ و ﺑﺎدﯾﻪﻫﺎ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ زﻣﯿﻨﻬﺎي زراﻋﯽ و ﺑﺎﻏﺎت ﭘﺮ ﻧﻌﻤﺖ اﺳﺖ )ﮐﻪ در اﺛﺮ ﻋـﺪم رﻋﺎﯾﺖ ﺣّﻖ و ﻋﺪل ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﺎﻫﯽ‬
‫در آﻧﺠﺎ ﻇﺎﻫﺮ و ﮔﺴﺘﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺳﺮاﺳﺮ زﻣﯿﻦ از ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪243 :‬‬
‫درﯾﺎ و ﺧﺸﮑﯽ آﻟﻮده ﺑﻪ ﻓﺴﺎد اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و‪ -‬ﻟﻘﯿﺘﻪ ﺻﺤﺮة ﺑﺤﺮة‪ -‬او را ﭼﻮن ﺻﺤﺮا و درﯾﺎ ﻋﺮﯾﺎن دﯾﺪم و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ او را ﭘﻮﺷﯿﺪه دارد آﻧﺠﺎ ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺨﻞ( ]ﺑﺨﻞ ‪ ... :‬ص ‪243 :‬‬
‫اﻟﺒﺨـﻞ‪ :‬إﻣﺴـﺎك و ﻧﮕﻬﺪاﺷـﺘﻦ و ﺣﺒﺲ ﮐﺮدن اﻣﻮاﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣّﻖ ﻧﯿﺴﺖ ﻧﮕﻬﺪاﺷـﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺟﻮد و ﺑﺨﺸـﻨﺪﮔﯽ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﺧﻞ‪ -‬ﻫﻤﺎن ﺑﺨﻞ ﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ و اّﻣﺎ‪ -‬ﺑﺨﯿﻞ‪ -‬ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻔﺖ ﺑﺨﻞ در او زﯾﺎدﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺜﻞ رﺣﯿﻢ‪ -‬ﮐﻪ از‪ -‬راﺣﻢ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﻞ‪ -‬دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﯾﮑﯽ ﺑﺨﻞ داﺷـﺘﻦ در اﻣﻮال ﺧﻮﯾﺶ و دﯾﮕﺮي ﺑﺨﻞ ورزﯾـﺪن ﺑﻪ اﻣﻮال ﻏﯿﺮ ﮐﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﺨﻞ‪ ،‬ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪﺗﺮ و ﻣﺬﻣﻮﻣﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬دﻟﯿﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل‪ ،‬ﺳـﺨﻦ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ )اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﯾﺒَْﺨﻠُﻮَن َو َﯾْﺄُﻣُﺮوَن اﻟﻨﱠﺎَس ﺑ ِﺎﻟ ْﺒُْﺨِﻞ‪ /37 -‬ﻧﺴﺎء( )ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺨﯿﻞاﻧﺪ و‬
‫دﯾﮕﺮان را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺑﺨﻞ ورزﯾﺪن أﻣﺮ و ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺨﺲ( ]ﺑﺨﺲ ‪ ... :‬ص ‪243 :‬‬
‫اﻟﺒﺨﺲ‪ ،‬ﮐﻢ ﮐﺮدن و ﮐﻢ ﺷﺪن ﭼﯿﺰي ﺑﻄﺮﯾﻖ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ‪ .‬ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو ُﻫْﻢ ﻓِﯿﻬﺎ ﻻ ﯾُﺒَْﺨُﺴﻮَن‪ /15 -‬ﻫﻮد( و ﺑﺎز در آﯾﻪ‪َ) :‬و ﻻ َﺗﺒَْﺨُﺴﻮا اﻟﻨﱠﺎَس َأْﺷﯿﺎَءُﻫْﻢ »‪ /89 -«1‬اﻋﺮاف(‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺳـﺘﻢ‪ ،‬اﺷـﯿﺎء ﻣﺮدم را ﮐﻢ ﻧﮑﻨﯿـﺪ و از ﺣّﻘﺸـﺎن ﻧﮑﺎﻫﯿـﺪ ﮐﻪ واژه أﺷـﯿﺎء‪ ،‬ﻫﻢ ﺷﺎﻣـﻞ ﻣﺘﺎع و داد و ﺳـﺘﺪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﺑﻪ ﺳـﺘﻢ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم‪ ،‬واژه أﺷﯿﺎء در اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺎدﯾﺎت و ﻣﻌﻨﻮﯾﺎت را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد ﯾﮑﯽ از ﻋﺎﻟﯿﺘﺮﯾﻦ ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﺑﻼﻏﺖ‬
‫و اﻋﺠﺎز ﻗﺮآﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺤـّﺪي ﻗﺮآن ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ )َﻓْﺄﺗُﻮا ﺑ ُِﺴﻮَرٍة ﻣِْﻦ ﻣِﺜْﻠِِﻪ‪ /23 -‬ﺑﻘﺮه( ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻨﻬـﺎ ﺟﻤﻼـت و ﮐﻠﻤﺎت اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻦ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬أﺷﯿﺎء ﻫﻢ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮاﺧﻨﺎي ﺗﻤﺎم زواﯾﺎي رﻓﺘﻦ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬أﺷﯿﺎء ﻫﻢ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮاﺧﻨـﺎي ﺗﻤـﺎم زواﯾـﺎي ﺣﯿﺎت اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ و در ﻗﺎﻟﺐ ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ واژهﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﻋﻘﻞ ﻫﺮ ﺧﺮدﻣﻨـﺪي را ﺣﯿﺮان و ﺟﺎن و روان ﻫﺮ‬
‫ذي روﺣﯽ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺠﺬوب ﻣﯽﺳﺎزد اﺷﺎره ﺷﺪه‪ ،‬واژه‪ -‬أﺷـﯿﺎء‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬از آن ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ و ﮐﻢ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ -‬در ﻗﺮآن ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺎﻧﯽ زﯾﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي ﻣﺘﻌّﻬـ ﺪ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﻣﻮّﻇﻒ ﺑﻪ رﻋﺎﯾﺖ آﻧﻬﺎ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ -1 .‬ﺑﺨﺸﺶ و ﺟﻮاﻧﻤﺮدي ‪ -2‬ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺒﺪأ ‪-3‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ روﺣﯽ ‪ -4‬ﺗﻘﻮا ‪ -5‬درﯾﺎﻓﺖ ﺣﻘﺎﯾﻖ ﺟﻬﺎن ‪ -6‬ﺳﻮد و ﻣﻨﻔﻌﺖ ‪ -7‬ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ‪ -8‬اﻣﻮال ﻣﻮرد اﻧﻔﺎل ‪ -9‬اﻣﻮر اداري ﮐﺸﻮر ‪-10‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ‪ -11‬ﻓﻀﻞ و ﺑﺰرﮔﯽ ‪ -12‬ﺑﻬﺮه و ﻧﺼﯿﺐ ‪ -13‬داوري و ﻧﺰاع ‪ -14‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي و رﺳﺎﻟﺖ ‪ -15‬ﻣﺤﺘﻮاي ﻗﺮآن ‪ -16‬وﺣﯽ ‪ -17‬اﻣﻮر‬
‫روزاﻧﻪ ‪ -18‬اﺑﺰار و وﺳﺎﯾﻞ ﺻـﻨﻌﺘﯽ ‪ -19‬ﻏﺮاﯾﺰ و ﺳـﺮﺷﺖ ‪ -20‬ﻣﻮﺟﻮدات زﻧـﺪه ‪ -21‬آﺛـﺎر ﻗﯿﺎﻣﺖ ‪ -22‬آﮔـﺎﻫﯽ ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻬﺎ ‪ -23‬ﻫﺮ ﭼﯿﺰ‬
‫ﻧﺎﭘﺎﯾﺪار ‪ -24‬ﻋﻮاﻣﻞ ﺣﯿﺎﺗﯽ ‪ -25‬ﻧﻬﻔﺘﻪﻫﺎي اﻧﺪﯾﺸﻪ و دل ‪ -26‬ﻗﺪرﺗﻬﺎي ﻣﺎّدي ‪ -27‬ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي اﻟﻬﯽ و ﻣﻠﮑﻮﺗﯽ ﻣﻮﺟﻮدات ‪ -28‬ﺧﺎﻃﺮات‬
‫و اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎ ‪ -29‬ﺑﺴﻂ رزق ‪ -30‬ﻫﺪاﯾﺖ ‪ -31‬ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ‪ ...‬و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺗﻤﺎم آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎ و ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ در زﺑﺎن ﻗﺮآن اﺷـﯿﺎء ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪،‬‬
‫اﯾﻨﻬﺎ اﺳﺖ ﺣﻘﺎﯾﻖ اﻣﻮري ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﺑﺎ واژهﻫﺎي ﺷﯽء و اﺷﯿﺎء ذﮐﺮ‬
‫اﻟﺒﺨﺲ و اﻟﺒﺎﺧﺲ ﭼﯿﺰ ﮐﻢ و اﻧﺪك و آﻧﮑﻪ از ﺣّﻖ ﻣﺮدم و ﮐﺎر ﻣﺮدم ﮐﻢ ﻣﯽﮔﺰارد‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو َﺷَﺮْوُه ﺑ َِﺜَﻤٍﻦ ﺑَْﺨٍﺲ‪ /20 -‬ﯾﻮﺳﻒ( ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬ﺑﺨﺲ‪ -‬در اﯾﻨﺠﺎ ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬ﺑﺎﺧﺲ‪ -‬و‪ -‬ﻧﺎﻗﺺ‪ -‬و ﺑﻤﻌﻨﯽ ﮐﻢ و اﻧﺪك اﺳﺖ‪ -‬و آﻧﮑﻪ‬
‫ارزش و ﻗﯿﻤﺖ ﭼﯿﺰي را ﮐﻢ ﮐﻨـﺪ )در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ ارزش ﺣﻀـﺮت ﯾﻮﺳﻒ در ﻋﻤـﻞ آﻧﻬﺎ و ﺑﻪ ﺳـﺘﻤﯽ ﮐﻪ در ﺣّﻖ او روا داﺷـﺘﻪاﻧﺪ اﺷﺎره‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﻣﺒﺨﻮس ﯾﺎ ﻣﻨﻘﻮص‪ -‬ﻫﺮ دو ﯾﮑﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬ﮐﻢ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺑﺎب ﺗﻔﺎﻋﻞ ﺑﺨﺲ ﻫﻢ‪ -‬ﺗﺒﺎﺧﺴﻮا ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻨﺎﻗﺼﻮا و ﺗﻐﺎﺑﻨﻮا‪ -‬ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻓﻌﻞ دو ﺟﺎﻧﺒﻪ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻌﻀـﯽ دﯾﮕﺮ را ﻣﻐﺒﻮن ﮐﺮدﻧﺪ و از ﺣّﻘﺸﺎن‬
‫ﮐﻢ ﮔﺰاردﻧﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺨﻊ( ]ﺑﺨﻊ ‪ ... :‬ص ‪244 :‬‬
‫اﻟﺒﺨﻊ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻏﻢ و اﻧـﺪوه ﺗﻠﻒ ﮐﺮدن‪ ،‬ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﻓَﻠَﻌﻠﱠَﮏ ﺑﺎِﺧٌﻊ َﻧْﻔَﺴَﮏ‪ /6 -‬ﮐﻬﻒ( ﮐﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺗﺮﻏﯿﺐ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﺮ ﺗﺄّﺳﻒ‬
‫ﻧﺨﻮردن و ﺗﺮك ﺣﺰن و اﻧﺪوه اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ )َﻓﻼ َﺗْﺬَﻫْﺐ َﻧْﻔُﺴَﮏ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ َﺣَﺴﺮاٍت‪ 8 -‬ﻓﺎﻃﺮ( ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﺑﺮ اﻧﺪوﻫﺸﺎن ﺗﻠﻒ ﻣﮑﻦ‪.‬‬
‫أﻻ أّﯾﻬﺬا اﻟﺒﺎﺧﻊ اﻟﻮﺟﺪ ﻧﻔﺴﻪ )اي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺧﻮري و ﺣﺰن و اﻧﺪوه وﺟﻮد ﺧﻮد را ﻫﻼك و ﺗﻠﻒ ﻣﯽﮐﻨﯽ(‪.‬‬
‫ﺑﺨﻊ ﻓﻼن ﺑﺎﻟّﻄﺎﻋـﮥ و ﺑﻤﺎ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﻦ اﻟﺤّﻖ‪ -‬او ﺣّﻖ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑﺎ أذﻋﺎن و اﻗﺮار ﺣّﻖ را ﮔﺮدن ﻧﻬﺎد‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺮاﻫﺖ زﯾﺎدي ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﺣّﻖ‬
‫داﺷﺖ اّﻣـﺎ آﻧﺮا ﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ از ﻓﻌـﻞ‪ -‬ﺑﺨﻊ‪ -‬ﮐﻪ در ﺟﻤﻠﻪ ﺑﮑـﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜـﻞ ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﺑﺨﻊ ﻧﻔﺴﻪ ﻓﯽ ﺷـّﺪﺗﻪ‪-‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺤﺰون و ﻏﻤﮕﯿﻦ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ و ﺧﻮد ﺧﻮري در ﺷّﺪت ﻏّﺼﻪ و أﻧﺪوه‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺷـﺪه ﮐﻪ رﻋـﺎﯾﺖ آﻧﻬـﺎ ﻻـزﻣﻪ اﯾﻤـﺎن و اﺳـﻼم و اﻧﺴـﺎﻧّﯿﺖ اﺳﺖ و ﻫﯿﭽﮑﺲ ﺣّﻖ ﻧـﺪارد در ﻣﻮارد ﻓﻮق ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺴـﺎﯾﺮ ﻣﺮدم از آن اﺷـﯿﺎء‬
‫ﻣﺤﺮوﻣﺸـﺎن ﺳـﺎزد و ﯾـﺎ از ﺣّﻘﺸـﺎن ﮐﻢ ﮔﺰارد اّﻣﺎ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻣﻨﻔﯽ‪ ،‬و زﯾﺎﻧﺒﺨﺶ ﮐﻪ اﺷـﯿﺎء ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از اﻧﺴﺎن ﻗﺒﻞ از ﭘﯿـﺪاﯾﺶ‪ ،‬ﺑﺘﻬﺎ‪ ،‬ﻇّﻦ و‬
‫ﮔﻤﺎن ﮐﻔﺮ و ﺷﺮك ﮐﻪ اﺻﻮﻻ ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺂﻧﻬﺎ اﺷﯿﺎء ﺧﻄﺎب ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪(.‬‬
‫) )ﺑﺪر( ]ﺑﺪر[‪ ... :‬ص ‪245 :‬‬
‫ﭘﯿﺸـﯽ ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﺳـﺮﻋﺖ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪َ) :‬و ﻻ َﺗْﺄُﮐﻠُﻮﻫﺎ ِإْﺳـﺮاﻓًﺎ َو ﺑ ِـﺪارًا‪ /6 -‬ﻧﺴـﺎء( ﺑـﺎ زﯾـﺎده روي و ﺷـﺘﺎب و ﺳـﺮﻋﺖ أﻣﻮال ﯾﺘﯿﻤﺎن را‬
‫ﻧﺨﻮرﯾﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬ﺑـﺪرت إﻟﯿﻪ و ﺑﺎدرت‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎو ﭘﯿﺸـﯽ ﺟﺴـﺘﻢ‪ ،‬ﻟﻐﺰش و ﺧﻄﺎﺋﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷـّﺪت و ﺧﺸﻢ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬ﺑﺎدرﻓـﮥ‪ -‬ﺗﻌﺒﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺟﻤﻌﺶ ﺑﻮادر‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺎﻧﺖ ﻣﻦ ﻓﻼن ﺑﻮادر ﻓﯽ ﻫﺬ اﻷﻣﺮ‪ -‬در اﯾﻦ ﮐﺎر ﺧﻄﺎﻫﺎ و ﺷﺘﺎﺑﺰدﮔﯽ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻗﺮص ﻣﺎه در ﻧﯿﻤﻪ ﻫﺮ ﻣﺎه ﺑﺪر‪ -‬ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ در آن ﺷﺐ‪ ،‬در ﻃﻠﻮع ﮐﺮدن ﺑﺮ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﭘﯿﺸﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﻧﺎم ﺑﺪر‪ -‬ﺑﺮاي ﻗﺮص ﻣﺎه ﺑﺨﺎﻃﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﺷﺐ ﺑﻪ‪ -‬ﺑﺪرة‪ -‬ﺷـﺒﺎﻫﺖ دارد )ﺑﺪره ﮐﯿﺴﻪاي ﭼﻬﺎر ﮔﻮش و ﭼﺮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺮ از‬
‫ﭘﻮل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﮐﺮهاي در ﻣﯽآﯾﺪ(‪.‬‬
‫ﺑﻬﺮ ﺣـﺎل و ﺑـﺎ ﻫﺮ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه‪ -‬ﺑـﺪر‪ -‬ﻣﺼـﺪري اﺳﺖ در ﻣﻌﻨﯽ ﻓﺎﻋﻞ و ﺑﻪ ﻋﻘﯿـﺪه ﻣﻦ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ -‬ﺑـﺪر‪ -‬رﯾﺸﻪ ﻟﻐﺖ ﺑﺎﺷـﺪ و‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ از آن ﻇﺎﻫﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﺪر ﮐﺬا‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻃﻠﻮع ﻗﻤﺮ در ﻧﯿﻤﻪ ﻣﺎه ﻇﺎﻫﺮ و ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ و ﮔﺎﻫﯽ ﺗﻤﺎم ﺑﻮدن‬
‫ﻗﺮص ﻣﺎه را ﺑﻪ ﮐﯿﺴﻪ ﭘﺮ ﭘﻮل ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﯿـﺪر‪ :-‬ﻣﮑﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﺮﻣﻦ ﺧﺮﻣﻦ ﮐﺮدن ﮔﻨـﺪم آﻣﺎده ﻣﯽﺷﻮد و ﻣـﺪّور ﺑﻮدن ﻣﺎه را ﺑﻪ ﮐﻮﻣﻪﻫﺎي ﮔﻨﺪم و ﺳﺎﯾﺮ ﻏﻼت ﺗﻌﺒﯿﺮ و‬
‫ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو ﻟََﻘْﺪ َﻧَﺼَﺮُﮐُﻢ اﻟﻠﱠُﻪ )ﺑ َِﺒْﺪٍر(‪ /123 -‬آل ﻋﻤﺮان( ﺑﺪر »‪ «1‬ﻣﮑﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﻣﻌﺮوف و ﻣﺨﺼﻮص ﻣﯿﺎن ﻣّﮑﻪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺪع( ]ﺑﺪع ‪ ... :‬ص ‪245 :‬‬
‫إﺑـﺪاع‪ ،‬ﻫﻤـﺎن إﻧﺸﺎء و آﻓﺮﯾـﺪن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑـﺪون ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻗﺒﻠﯽ اﯾﺠﺎد و اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ ،‬رﮐـّﯿ ﮥ ﺑـﺪﯾﻊ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻔﺮه و ﭼﺎه ﺟﺪﯾـﺪ و از ﻫﻤﺎن واژه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﮔـﺎه ﮐﻠﻤﻪ ﺑـﺪﯾﻊ‪ -‬در ﺑـﺎره ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﮑﺎر رود ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ اﯾﺠﺎد و آﻓﺮﯾﻨﺶ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﺑـﺪون ﻣﺎّده و اﺑﺰار و ﺑـﺪون زﻣﺎن و‬
‫ﻣﮑﺎن‪ ،‬اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ آﻓﺮﯾﻨﺶ و إﺑﺪاع ﺧﺎّص ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫واژه )ﺑﺪﯾﻊ(‪ -‬ﺑﻪ ﻣﺒﺪع‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﻨﺪه ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﻪ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﯾـﺎﻗﻮت ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ -‬ﺑـﺪر‪ -‬ﭼـﺎه آب ﻣﺸـﻬﻮري اﺳﺖ ﻣﯿـﺎن ﻣّﮑﻪ و ﻣـﺪﯾﻨﻪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺳﺎﺣﻞ درﯾﺎ ﯾﮏ ﺷﺐ راه اﺳﺖ‪ ،‬و در ﮐﻨﺎر اﯾﻦ ﭼﺎه‬
‫ﺟﻨﮓ ﻣﻌﺮوف ﺑـﺪر ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﭘﯿﺮوزي و ﻏﻠﺒﻪ اﺳـﻼم و ﺟﺪاﯾﯽ ﻣﯿﺎن ﺣّﻖ و ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪ اﺗّﻔﺎق اﻓﺘﺎد در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺳﺎل دّوم ﻫﺠﺮي )ﻣﻌﺠﻢ‬
‫اﻟﺒﻠﺪان ﺟﻠﺪ ‪.(1‬‬
‫)ﺑَِﺪﯾُﻊ اﻟﱠﺴﻤﺎواِت َو اﻟ َْﺄْرِض‪ /117 -‬ﺑﻘﺮه( اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل آﻧﻬﻢ ﻣﺒﺪع اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﺣﻔﺮه و ﭼﺎه ﺟﺪﯾﺪ ﯾﺎ‪ -‬رﮐﯿﮥ ﺑﺪﯾﻊ‪) -‬اﻟﺒﺪع(‪ -‬ﺑﺮاي اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ‬
‫و ﻣﻔﻌﻮل ﻫﺮ دو ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬در آﯾﻪ )ﻗُـْﻞ ﻣـﺎ ُﮐﻨُْﺖ ﺑ ِـْﺪﻋًﺎ ﻣَِﻦ اﻟﱡﺮُﺳِﻞ‪ /9 -‬اﺣﻘﺎف( ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ‪ ،‬ﻣﺒﺪع‪ -‬و اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل اﺳـﺖ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اّوﻟﯿﻦ رﺳﻮﻟﯽ ﻧﯿﺴـﺘﻢ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻓﺮﺳـﺘﺎده اﺳﺖ و ﺳﺎﺑﻘﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﻣﺮ ﺑﺪﯾﻌﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﺪاﺷـﺘﻪام‪ ،‬ﻋﺪهاي ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ واژه‪ -‬ﺑﺪﻋﺎ‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻦ در آﻧﭽﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ رﺳﻮل ﻧﯿﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ‪) -‬ﺑﺪﻋﺖ(‪ -‬در ﻣﺬﻫﺐ‪ ،‬وارد ﮐﺮدن ﺳـﺨﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪهاش و ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪهاش ﺑﺮ روش و ﺳـﯿﺮه ﺻﺎﺣﺐ ﺷـﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬و ﮐﺘﺎب و‬
‫ﺳّﻨﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮ اﺻﻮل ﻣﺤﮑﻢ و اﺳﺘﻮار و ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺑﺎ ﺧﯿﺮ و ﺻﻼح دﯾﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﮐّﻞ ﻣﺤﺪﺛﮥ ﺑﺪﻋﮥ و ﮐّﻞ ﺑﺪﻋﮥ ﺿﻼﻟﮥ و ﮐّﻞ ﺿﻼﻟﮥ ﻓﯽ اﻟّﻨﺎر »‪.«1‬‬
‫اﻹﺑﺪاع ﺑﺎﻟّﺮﺟﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺎده رﻓﺘﻦ در وﻗﺘﯽ ﮐﻪ در ﻣﺮﮐﺐ ﺳﻮاري آﺛﺎر ﺧﺴﺘﮕﯽ و ﺿﻌﻒ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﺳـﺨﻦ و ﻋﻤـﻞ ﺧﻮد ﺳـﺎﺧﺘﻪاي ﺑـﺪﻋﺖ اﺳﺖ و ﻫﺮ ﺑـﺪﻋﺘﯽ ﮔﻤﺮاﻫﯽ و ﻫﺮ ﮔﻤﺮاﻫﯽ در آﺗﺶ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑـﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از‬
‫ﺑـﺪﻋﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮآن در ﺑﺎره )رﻫﺒﺎﻧّﯿﺖ( ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺮك ﻫﻤﺴـﺮي و زﻧـﺪﮔﯽ ﻧﻤﻮدن ﻋـّﺪه از ﻧﺼﺎري در ﺳﻮره ﺣﺪﯾـﺪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﻌﻠﻮم‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در ﮐﺘـﺎب و ﺳـّﻨﺖ و ﻋﻤـﻞ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( و ﭘﯿﺮوان راﺳـﺘﯿﻨﺶ‪ ،‬اﺻـﻞ و ﺳـﺎﺑﻘﻪاي ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑـﺪﻋﺖ اﺳـﺖ‬
‫ﺷﺎرﺣﯿﻦ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﺮﯾﻒ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖ ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﺟﺪﯾﺪ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺑﺪﻋﺖ ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﻨﺪه‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺑﺪﻋﺖ ﮔﻤﺮاه ﮐﻨﻨﺪه‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف اﻣﺮ ﺧـﺪاي و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺑﺎﺷـﺪ ﻣﻮرد ﻣـﺬّﻣﺖ و إﻧﮑﺎر اﺳﺖ و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﻗﺎﻋﺪه ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺴﻮي‬
‫آﻧﻬﺎ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪا و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( آﻧﻬﺎ را ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ در ﺗﺤﺖ ﺷـﺮاﯾﻂ ﺑﺪﻋﺖ ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺪح‬
‫و ﺳـﺘﺎﯾﺶ‪ ،‬اّﻣﺎ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﻮاع ﺟﻮد و ﺳـﺨﺎوت و ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﯽ ﻫﻢ ﺑﺎ اﺻﻮل ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻧﺪارد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫)ص( آﻧﻬـﺎ را ﻧﯿﮑﻮ ﺷـﻤﺮده و ﺣّﺘﯽ ﭘـﺎداش ﻫﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ آﻧﻬـﺎ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻓﺮﻣﻮده‪» :‬ﻣﻦ ﺳﻦ ﺳـﻨﮥ ﺣﺴـﻨﮥ ﮐـﺎن ﻟﻪ اﺟﺮﻫﺎ و اﺟﺮ ﻣﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ ﺑﻬﺎ« اّﻣﺎ در ﺑﺎره ﺑﺪﻋﺘﻬﺎي ﺑﯽﺳﺎﺑﻘﻪ در دﯾﻦ ﻧﻮ ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﻐﺎﯾﺮ ﺑﺎ روح دﯾﻦ اﺳﺖ ﻓﺮﻣﻮده‪:‬‬
‫»و ﻣﻦ ﺳّﻦ ﺳّﻨﮥ ﺳّﯿﺌﮥ ﮐﺎن ﻋﻠﯿﻪ وزرﻫﺎ و وزر ﻣﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﻬﺎ« ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﮐﺲ ﺧﻼف اﻣﺮ ﺧﺪاي و رﺳﻮﻟﺶ ﺳّﻨﺘﯽ زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ‬
‫و ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺪ ﮔﻨﺎه آن ﻋﻤﻞ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺂن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه اوﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺪل( ]ﺑﺪل ‪ ... :‬ص ‪247 :‬‬
‫اﻹﺑـﺪال و اﻟّﺘﺒـﺪﯾﻞ و اﻟّﺘﺒـّﺪل و اﻷﺳـﺘﺒﺪال‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮار دادن ﭼﯿﺰي ﺑﺠـﺎي ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ از ﻣﻌﻨﯽ واژه‪ -‬ﻋـﻮض‪ -‬ﻋـﺎﻣﺘﺮ اﺳﺖ زﯾﺮا‬
‫ﻋﻮض ﮐﺮدن ﯾﻌﻨﯽ دادن ﭼﯿﺰي ﺑﺠـﺎي ﭼﯿﺰ اّول ﺑـﺎ ﺑﺨﺸـﯿﺪن ﭼﯿﺰ ﺛـﺎﻧﯽ و دّوﻣﯽ ﺑﺠـﺎي اّوﻟﯽ‪ ،‬اّﻣـﺎ )ﺗﺒـﺪﯾﻞ( در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮ دادن ﺑﻄﻮر‬
‫ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺪل او و ﯾﺎ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮ را در ﺟﺎي آن ﻧﮕﺬارﯾﻢ ﻓﻘﻂ ﺗﻐﯿﯿﺮش دﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﻓَﺒﱠﺪَل اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﻇَﻠُﻤﻮا َﻗْﻮﻟًﺎ َﻏﯿَْﺮ اﻟ ﱠِﺬي ﻗِﯿَﻞ ﻟَُﻬْﻢ‪ /59 -‬ﺑﻘﺮه( و )َو ﻟَﯿُـَﺒ ﱢﺪﻟَﻨﱠُﻬْﻢ ﻣِْﻦ ﺑَْﻌِﺪ َﺧْﻮﻓِِﻬْﻢ َأﻣْﻨًﺎ‪ /55 -‬ﻧﻮر( و )َﻓُﺄْوﻟﺌَِﮏ‬
‫ﯾَُﺒﱢﺪُل اﻟﻠﱠُﻪ َﺳـ ﯿﱢﺌﺎﺗِِﻬْﻢ َﺣَﺴﻨﺎٍت‪ /70 -‬ﻓﺮﻗﺎن( در ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ اﺧﯿﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺒـﺪﯾﻞ ﮐﺮدن ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑـﺪﯾﻬﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯿﻬﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﺻﺎﻟﺢ و‬
‫ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪاي اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺳﻮء ﮔﺬﺷﺘﻪﺷﺎن را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮐﺎرﻫﺎ ﯾﻌﻨﯽ ﺳّﯿﺌﺎﺗﺸﺎن را ﻣﺤﻮ‬
‫ﻧﻤﻮده ﺗﺎ ﺑﺤﺴﺎب‪ -‬ﺣﺴـﻨﺎﺗﺸﺎن ﺷـﻤﺮده ﺷﻮد‪ .‬ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﻓَﻤْﻦ ﺑَﱠﺪﻟَُﻪ ﺑَْﻌَﺪ ﻣﺎ َﺳـ ِﻤَﻌُﻪ‪ /181 -‬ﺑﻘﺮه( و )َو ِإذا ﺑَـﱠﺪﻟ ْﻨﺎ آَﯾـًﮥ َﻣﮑﺎَن آَﯾٍﮥ‪/101 -‬‬
‫ﻧﺤﻞ( و )ﺑَـﱠﺪﻟ ْﻨﺎُﻫْﻢ ﺑ َِﺠﻨﱠَﺘﯿِْﻬْﻢ َﺟﻨﱠَﺘﯿِْﻦ‪ /16 -‬ﺳـﺒﺎء( و )ﺛُﱠﻢ ﺑَﱠﺪﻟ ْﻨﺎ َﻣﮑﺎَن اﻟﱠﺴﯿﱢَﺌِﮥ اﻟ َْﺤَﺴـ َﻨَﮥ‪ /95 -‬اﻋﺮاف( و )َﯾْﻮَم ﺗُـَﺒ ﱠﺪُل اﻟ ْـَﺄْرُض َﻏﯿَْﺮ اﻟ َْﺄْرِض‪/48 -‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ( ﮐﻪ در ﻫﻤﻪ اﯾﻦ آﯾﺎت ﺗﺒﺪﯾﻞ در ﻣﻌﻨﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﺣﺎل اﺳﺖ ﻧﻪ ﭼﯿﺰي ﺟﺎي ﭼﯿﺰي را ﮔﺮﻓﺘﻦ‪.‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ آﯾﺎت )َأْن ﯾُـَﺒ ﱢﺪَل ِدﯾَﻨُﮑْﻢ‪ /26 -‬ﻏﺎﻓﺮ( و )َو َﻣْﻦ َﯾَﺘـَﺒ ﱠﺪِل اﻟ ُْﮑﻔَْﺮ ﺑ ِﺎﻟ ِْﺈﯾﻤﺎِن‪ /108 -‬ﺑﻘﺮه( و )َو ِإْن َﺗَﺘَﻮﻟ ﱠْﻮا َﯾـْﺴ َﺘﺒِْﺪْل َﻗْﻮﻣًﺎ َﻏﯿَْﺮُﮐْﻢ‪/38 -‬‬
‫ﻣﺤّﻤﺪ(‪.‬‬
‫و اّﻣﺎ در آﯾﻪ )ﻣﺎ ﯾَُﺒﱠﺪُل اﻟ َْﻘْﻮُل ﻟََﺪﱠي‪ /29 -‬ق( ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮي در آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ در ﻟﻮح ﻣﺤﻔﻮظ اﺳﺖ داده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬اﺷﺎره و آﮔﺎﻫﯽ دادن ﺑﻪ‬
‫اﯾﻨﺴـﺘﮑﻪ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣﯽداﻧـﺪ و در آﯾﻨـﺪه واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮي ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﺗﻌﺒﯿﺮ آﯾﻪ اﯾﻨﺴﺘﮑﻪ در ﺳﺨﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻼف واﻗﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮد و اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ را ﺑﺪو دﻟﯿﻞ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬آﯾﻪ )َﺗﺒِْﺪﯾَﻞ ﻟ َِﮑﻠِﻤﺎِت اﻟﻠﱠِﻪ‬
‫‪ /64 -‬ﯾﻮﻧﺲ( و دوم آﯾﻪ )ﻻـ َﺗﺒـْ ِﺪﯾَﻞ ﻟ َِﺨﻠِْﻖ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /30 -‬روم( ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻣﻌﻨﺎي )ﻻ َﺗﺒِْﺪﯾَﻞ ﻟ َِﺨﻠِْﻖ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /30 -‬روم( أﻣﺮ و دﺳـﺘﻮر ﯾﻌﻨﯽ از ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫دادن آﻓﺮﯾﺪه )ﺧﺼﺎء( »‪ «1‬ﺧﻮد داري ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫اّﻣﺎ ﻣﻌﻨﯽ اﺑﺪال و ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﮐﺮدن اّﻣﺖ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﺸﺎﻧﺮا ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻬﯽ از أﺧﺘﻪ ﮐﺮدن ﻏﻼﻣﺎن و ﺧﻮاﺟﮕﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در دوران ﺑﺮدﮔﯽ در ﮐﺸﻮرﻫﺎي‬
‫اّﻣﺖﻫـﺎي ﮔﺬﺷـﺘﻪ دﯾﮕﺮ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫـﺪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻫﻤـﺎن ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﺧﻼـق ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪ ﺧـﻮد را ﺗﻐﯿﯿﺮ داده و ﻣﺘﺤـّﻮل ﮔﺸـﺘﻪاﻧﺪ و‬
‫ﺣﺎﻻﺗﺸﺎن ﺑﺼﻔﺎت ﺣﻤﯿﺪه و ﻣﺘﻌﺎﻟﯽ ﺑﺪل ﺷﺪه و ﻫﻤﯿﻦﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در آﯾﻪ )َﻓُﺄْوﻟﺌَِﮏ ﯾَُﺒﱢﺪُل اﻟﻠﱠُﻪ َﺳﯿﱢﺌﺎﺗِِﻬْﻢ َﺣَﺴﻨﺎٍت‪ /70 -‬ﻓﺮﻗﺎن( ﺑﻪ‬
‫آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺎدﻟﮥ‪ -‬ﺑﻪ ﻋﻀﻮي از ﺑﺪن ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﮔﺮدن و ﺟﻨﺎغ ﺳﯿﻨﻪ ﻗﺮار دارد ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬ﺑﺂدل‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫و ﻻ رﻫﻞ ﻟّﺒﺎﺗﻪ و ﺑﺂدﻟﻪ )ﺳﺮ و ﮔﺮدن و ﺳﯿﻨﻪاش ﺣﺮﮐﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺖ(‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺪن( ]ﺑﺪن ‪ ... :‬ص ‪248 :‬‬
‫اﻟﺒـﺪن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺟﺴـﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﻣﯿـﺪن ﺟﺴﻢ ﺑﻪ ﺑـﺪن ﺑﺨـﺎﻃﺮ ﺑﺰرﮔﯽ ﺟّﺜﻪ اﺳﺖ اّﻣﺎ ﻧﺎﻣﯿـﺪن ﺟﺴـﺪ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر رﻧﮓ ﺑـﺪن اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‪ ،‬در‬
‫ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﺛﻮب ﻣﺠﺴﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻟﺒﺎس رﻧﮕﯽ ﮐﻪ از رﯾﺸﻪ‪ -‬ﺟﺴﺪ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫إﻣﺮأة ﺑﺎدن و ﺑﺪﯾﻦ‪ :-‬زﻧﯽ ﺗﻨﻮﻣﻨﺪ و ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺷﺘﺮ را ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﭘﺮ ﮔﻮﺷﺖ ﺑﻮدﻧﺶ‪ -‬ﺑﺪﻧﻪ ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪن‪ -‬و ﺑّﺪن‪ :-‬ﻓﺮﺑﻪ و ﭼﺎق ﺷﺪ‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬ﺑّﺪن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺼﺮاع زﯾﺮ در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
‫و ﮐﻨﺖ ﺧﻠﺖ اﻟّﺸﯿﺐ و اﻟّﺘﺒﺪﯾﻦ )ﭘﯿﺮي و ﻣﺴﻦﺷﺪن را ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ و ﺗﺼﻮر ﮐﺮده ﺑﻮدم‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻏﯿﺮ اﺳـﻼﻣﯽ و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻫﻢ ﻏﺮب ﭘﺮﺳﺘﺎن و ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ روﺷﺎن ﺣﺎﮐﻢ ﻋّﯿﺎش ﺑﺮاي آﻧﮑﻪ ﺧﻮاﺟﻪ ﻣﺤﺮم در ﺣﺮﻣﺴﺮاﻫﺎي ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﻬﺎ را‬
‫اﺧﺘﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و از ﻧﺴﻞ و ﻣﺮدي ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﻨﮕﯿﻦ و ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪ را اﺳـﻼم در ‪ 1400‬ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﻗـﺪﻏﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻧّﺺ آﯾﻪ‬
‫)ﯾﺎ َأﱡﯾَﻬﺎ اﻟﻨﱠﺎُس ِإﻧﱠﺎ َﺧَﻠﻘْﻨﺎُﮐْﻢ ﻣِْﻦ َذَﮐٍﺮ َو ُأﻧ ْﺜﯽ ‪ /13‬ﺣﺠﺮات( ﺣﮑﻢ ﺟﻬﺎن ﺷﻤﻮل ﺑﺮاﺑﺮي ﻧﮋادي را ﺻﺎدر ﮐﺮد و ﺑﺎز ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫)َﻣْﻦ َﻋِﻤَﻞ ﺻﺎﻟ ِﺤًﺎ ﻣِْﻦ َذَﮐٍﺮ َأْو ُأﻧ ْﺜﯽ َو ُﻫَﻮ ُﻣْﺆﻣٌِﻦ َﻓَﻠﻨُْﺤﯿَِﯿﻨﱠُﻪ َﺣﯿﺎًة َﻃﯿﱢَﺒًﮥ‪ /97 -‬ﻧﺤﻞ( و ﺑﺎز ﻓﺮﻣﻮد‪َ) :‬ﻣْﻦ َﻗَﺘَﻞ َﻧْﻔﺴًﺎ ﺑ َِﻐﯿِْﺮ َﻧْﻔٍﺲ َأْو َﻓﺴﺎٍد ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض‬
‫َﻓَﮑَﺄﻧﱠﻤـﺎ َﻗَﺘَﻞ ﻟا ﻨﱠﺎَس َﺟِﻤﯿﻌًﺎ‪ /32 -‬ﻣﺎﺋـﺪه و ﺑﺎﻋﺘـﺎﺑﯽ ﻣﻼﻟﺖﺑـﺎر و اﻧﺴﺎنﺳـﺎز ﻓﺮﻣﻮد )َو ِإَذا اﻟ َْﻤْﻮُؤَدُة ُﺳـ ﺌَِﻠْﺖ ﺑ ِـَﺄﱢي َذﻧ ٍْﺐ ﻗُﺘَِﻠْﺖ‪ /9 -‬ﺗﮑﻮﯾﺮ( اي‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي ﺟﻨﺎﯾﺘﮑﺎر ﺑﻪ ﭼﻪ ﮔﻨﺎه ﻫﺰاران ﻧﺴﻞ اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﻣﻨﻘﻄﻊ اﻟّﻨﺴﻞ ﮐﺮدﯾﺪ و از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدﯾﺪ ﻣﺴـﻠّﻤﺎ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﯿﺪ ﻗﻄﻌﺎ ﺗﻤﺎم ﻋﻮاﻣﻠﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺟﻬﺎﻧﺨﻮاران اﻣﺮوز در ﺑﺎره از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدن ﻧﺴﻞ اﻧﺴﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﻣﺴﺌﻮل‪ ،‬و ﻣﺸﻤﻮل و ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب اﯾﻦ آﯾﺎت ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( رواﯾﺖ ﺷﺪه »ﻻ ﺗﺒﺎدروﻧﯽ ﺑﺎﻟّﺮﮐﻮع و اﻟـّﺴ ﺠﻮد ﻓﺈﻧّﯽ ﻗﺪ ﺑّﺪﻧﺖ« در رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد ﺑﺮ ﻣﻦ‬
‫ﭘﯿﺸﯽ ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ زﯾﺮا ﺑﺰرﮔﺴﺎل و ﻣﺴﻦ ﺷﺪهام‪.‬‬
‫وﻟﯽ آﯾﻪ )َﻓﺎﻟ َْﯿْﻮَم ﻧَُﻨﱢﺠﯿَﮏ )ﺑ َِﺒَﺪﻧَِﮏ(‪ /92 -‬ﯾﻮﻧﺲ( )ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺟﺴﺪت‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬ﺑﺪن‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ زره اﺳﺖ »‪.«1‬‬
‫درع و زره را ﻫﻢ‪ -‬ﺑﺪﻧـﮥ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧـﺪ زﯾﺮا ﺑﺮ ﺑـﺪن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ آﺳﺘﯿﻦ ﭘﯿﺮاﻫﻦ را ﻫﻢ دﺳﺖ ﭘﯿﺮاﻫﻦ و ﻟﺒـﺎس ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧـﺪ و ﺟـﺎي‬
‫ﭘﺸﺖ و ﺷـﮑﻢ را ﻫﻢ ﻇﻬﻮر و ﺑﻄﻦ‪ ،‬آﯾﻪ )َو )اﻟ ْﺒُـْﺪَن( َﺟَﻌﻠْﻨﺎﻫﺎ ﻟَُﮑْﻢ ﻣِْﻦ َﺷـ ﻌﺎﺋِِﺮ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /36 -‬ﺣـّﺞ( واژه‪ -‬ﺑﺪن‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺟﻤﻊ‪ -‬ﺑﺪﻧﮥ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺷﺘﺮ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺪا( ]ﺑﺪا[‪ ... :‬ص ‪249 :‬‬
‫ﺑﺪا اﻟّﺸـ ﯽء‪ ،‬ﺑﺪوا و ﺑﺪاء‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼ روﺷﻦ و آﺷﮑﺎر ﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و ﺑَﺪا ﻟَُﻬْﻢ ﻣَِﻦ اﻟﻠﱠِﻪ ﻣﺎ ﻟَْﻢ َﯾُﮑﻮﻧُﻮا َﯾْﺤَﺘِﺴﺒُﻮَن‪ /47 -‬زﻣﺮ( و )َو ﺑَﺪا ﻟَُﻬْﻢ‬
‫َﺳﯿﱢﺌﺎُت ﻣﺎ َﮐَﺴﺒُﻮا‪ /48 -‬زﻣﺮ( و )َﻓـَﺒ َﺪْت ﻟَُﻬﻤﺎ َﺳْﻮآﺗُُﻬﻤﺎ‪ /121 -‬ﻃﻪ( )ﮐﻪ ﻫﺮ ﺳﻪ آﯾﻪ ﻓﻮق در ﻫﻤـﺎن ﻣﻌﻨﯽ ﻇﻬﻮر ﮐﺎﻣﻞ و ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ آﺷـﮑﺎر‬
‫ﺷﺪن اﺳﺖ(‪.‬‬
‫)ﺑﺪو(‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ روﺳﺘﺎﻧﺸـﯿﻨﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ -‬ﺣﻀﺮ‪ :‬ﺷﻬﺮ ﻧﺸﯿﻨﯽ‪ ،‬اﺳﺖ‪ ،‬آﯾﻪ )َو ﺟﺎَء ﺑ ُِﮑْﻢ ﻣَِﻦ اﻟ َْﺒْﺪِو‪ /100 -‬ﯾﻮﺳﻒ( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎدﯾﻪ و ﺑﯿﺎﺑﺎن و ﻫﺮ‬
‫ﺟﺎﺋﯿﮑﻪ در ﺳﻔﺮ از دور ﭘﯿﺪا ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻘﺼﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺑـﺪن‪ -‬ﺑﺪون ﺗﺎء ﺗﺄﻧﯿﺚ‪ ،‬زره ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﻼ و ﭘﺸﻢ ﺑﺎﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد در ﻣﺼـﺮ ﻟﺒﺎﺳـﯽ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ ﮐﻪ در ﺗﺎر و ﭘﻮدش ﻓﻘﻂ ده‪-‬‬
‫اوﻗﯿﻪ‪ -‬ﭘﺸﻢ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ و ﺑﻘّﯿﻪ از ﻃﻼﺳﺖ ﺑﻄﻮرﯾﮑﻪ ﺑﻪ دوﺧﺘﻦ اﺣﺘﯿﺎﺟﯽ ﻧﺪارد و ﻗﯿﻤﺘﺶ ﻫﺰار دﯾﻨﺎر اﺳﺖ اﯾﻦ زرهﻫﺎ ﻧﯿﻢ ﺗﻨﻪ ﺑﺎﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫اوﻗﯿﻪ‪ ،‬وزن و ﭘﯿﻤﺎﻧﻪاي اﺳﺖ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 12‬درﻫﻢ و ﯾﮏ دوازدﻫﻢ رﻃﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﻋﺮاﺑﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬در آﯾﻪ‪:‬‬
‫)ﻧَُﻨﱢﺠﯿَﮏ ﺑ َِﺒَﺪﻧَِﮏ‪ /92 -‬ﯾﻮﻧﺲ( اي‪ -‬ﻧﻨﺠـّﯿ ﮏ ﺑـﺪرﻋﮏ‪ -‬ﯾﻬﻮدﯾـﺎن در ﺑﺎره ﻏﺮق ﺷـﺪن ﻓﺮﻋﻮن ﺷﮏ ﮐﺮدﻧـﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺟﻨﺎزهاش ﺑﺎ ﻫﻤﺎن‬
‫زرهاي ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﻦ داﺷﺖ در ﺳﺎﺣﻞ ﭘﯿـﺪا ﺷـﺪ ﻓﻬﻤﯿﺪﻧـﺪ ﮐﻪ ﻏﺮق ﺷـﺪه اﺳﺖ ﭼﻮن داﻋﯿﻪ ﺧﺪاﯾﯽ داﺷﺖ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻏﺮق ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳـﻄﺢ آب‬
‫آﻣﺪﻧﺶ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن زره ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮص ﻓﺮﻋﻮن ﺑﻮد ﻧﺸﺎﻧﻪاي ﺑﺮ ﻧﺒّﻮت ﻣﻮﺳﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴﻼم ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﻧﺼﺎري ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬اﻣﺮوز ﺗﻮ را ﺑﺮ ﺳـﺮ آب آرﯾﻢ ﺑﺎ اﯾﻦ زره‪) .‬اﺑﻦ ﺳـﯿﺪه‪ -‬ﻣﻘﺮﯾﺰي ج ‪ 1‬ص ‪ -177‬ﺧﻄﻂ‪ -‬آدم ﻣﺘﺰج ‪1‬‬
‫ص ‪ 352‬ﻓﺨﺮ رازي ج ‪ 17‬ص ‪ 157‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪ -‬أزﻫﺮي‪ /‬ﺗﻬﺬﯾﺐ ج ‪ -14‬ﺗﻨﻮﯾﺮ اﻟﻤﻘﯿﺎس ﺑﯿﻀﺎوي(‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺳـﺎﮐﻦ ﺑـﺎدﯾﻪ ﻫﻢ‪) -‬ﺑـﺎد(‪ -‬ﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﯾﻪ )َﺳﻮاًء اﻟ ْﻌـﺎِﮐُﻒ ﻓِﯿِﻪ َو اﻟ ْﺒﺎِد »‪ /25 - «1‬ﺣـّﺞ( و آﯾﻪ )ﻟَـْﻮ َأﻧﱠُﻬْﻢ ﺑـﺎُدوَن ﻓِﯽ اﻟ ْـَﺄْﻋﺮاِب‪/20 -‬‬
‫اﺣﺰاب( )ﮐﻪ‪ -‬ﺑﺎد و ﺑﺎدون‪ -‬در ﻫﺮ دو آﯾﻪ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ روﺳﺘﺎﻫﺎﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺪأ( ]ﺑﺪأ[‪ ... :‬ص ‪250 :‬‬
‫آﻏﺎز ﮐﺮدن‪ -‬ﺑـﺪأت ﺑﮑﺬا‪ -‬و‪ -‬أﺑﺪأت و اﺑﺘﺪأت‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺶ داﺷـﺘﻢ و از ﻗﺒﻞ اﻧﺠﺎم دادم‪ ،‬ﺑﺪء و إﺑﺪاء‪ -‬ﻣﻘّﺪم داﺷـﺘﻦ ﭼﯿﺰي ﺑﺮ ﻏﯿﺮ آن‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮد ﻧﻮﻋﯽ ﭘﯿﺶ داﺷـﺘﻦ و ﺗﻘـﺪﯾﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪َ) :‬و ﺑََﺪَأ َﺧﻠَْﻖ اﻟ ِْﺈﻧ ْﺴﺎِن ﻣِْﻦ ِﻃﯿٍﻦ‪ /34 -‬ﯾﻮﻧﺲ( و )َﮐﻤﺎ ﺑَـَﺪَأُﮐْﻢ َﺗُﻌﻮُدوَن‪/29 -‬‬
‫اﻋﺮاف( ﻫﻤﻪ در ﻣﻌﻨﯽ ﻓﻮق اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺒـﺪأ اﻟّﺸـ ﯽء‪ -‬آﻏﺎز ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﺷـﯿﺎء دﯾﮕﺮ از آن ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻮﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺣﺮوف ﻣﺒﺪأ ﺳـﺨﻦ و ﮐﻼم اﺳﺖ و ﭼﻮب‬
‫ﻣﺒﺪأ و ﺳـﺮ آﻏﺎز‪ ،‬ﺗﺨﺖ و ﮐﺮﺳـﯽ و درب اﺳﺖ و ﻫﺴﺘﻪ ﺧﺮﻣﺎ ﻣﺒﺪأ ﻧﺨﻞ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺑﺰرگ ﻣﺮدي ﮐﻪ ﻫﺮ ﮔﺎه ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﺰرﮔﺎن را ﺑﺸﻤﺎرﻧﺪ از‬
‫او آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ -‬ﺑﺪء‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ و ﺧﺪاي آﻏﺎز ﮐﻨﻨﺪه و ﭘﺎﯾﺎن دﻫﻨﺪه آﻓﺮﯾﻨﺶ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ او ﺳﺒﺐ ﻣﺒﺪأ و ﻧﻬﺎﯾﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬رﺟﻊ ﻋﻮده ﻋﻠﯽ ﺑﺪﺋﻪ‪ :‬آﺧﺮش ﺑﻪ اّوﻟﺶ ﺑﺮﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫و‪ -‬ﻓﻌﻞ ذﻟﮏ ﻋﺎﺋﺪا و ﺑﺎدﺋﺎ و ﻣﻌﯿﺪا و ﻣﺒﺪﺋﺎ‪ -‬آﻧﮑﺎر را در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﺎن دﻫﻨﺪه‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬آﯾﻪ ﻓﻮق در ﺑﺎره ﭘﺎﺳـﺦ ﻋﻤﻞ ﻏﺮور آﻣﯿﺰ ﮐّﻔﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﮔﺰارﻧـﺪ ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم در ﻣﺴـﺠﺪ اﻟﺤﺮام ﺑﻤﺎﻧﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﻮدن در ﺧﺎﻧﻪ ﺧـﺪاي را‬
‫ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑﺎ روح ﮐﻔﺮ آﻣﯿﺰﺷﺎن ﻣﺎﯾﻪ ﺗﻔﺎﺧﺮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻫﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻤﺎن ﻋﺪم ﺑﺮﺗﺮي ﻧﮋادي‪ ،‬و ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ و اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﮐﻔﺮ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﮔﺮاﯾﯽ را ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﻫﻤﻪ در ﺧﺎﻧﻪ ﺧـﺪا و ﭘﯿﺸـﮕﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺴﺎوﯾﻨﺪ ﭼﻪ ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ آﻧﺠﺎ و ﭼﻪ روﺳـﺘﺎﺋﯿﺎن و‬
‫ﺑﺎدﯾﻪ ﻧﺸـﯿﻨﺎن‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺑﺮاﺑﺮﻧـﺪ و در ﭘﺎﯾﺎن آﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ و ﻫﺮ ﮐﺴـﯽ روش إﻟﺤﺎدي و ﻇﻠﻢ را ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬و ﺑﺨﻮاﻫـﺪ ﺳـﺘﻢ ﮐﻨـﺪ ﻣﺠﺎزاﺗﺶ‬
‫ﻋﺬاب دردﻧﺎك اﺳﺖ )َو َﻣْﻦ ﯾُِﺮْد ﻓِﯿِﻪ ﺑ ِﺈﻟ ْﺤﺎٍد ﺑ ُِﻈﻠٍْﻢ ﻧُِﺬﻗُْﻪ ﻣِْﻦ َﻋﺬاٍب َأﻟ ِﯿٍﻢ‪ /25 -‬ﺣّﺞ( ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ از روي ﺗﻔﺎﺧﺮ و ﺳﺘﻢ و‬
‫ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ از ﻃﺮﯾﻖ اﻟﻠّﻪ را ﮐﻔﺮ و اﻟﺤﺎد ﻣﯽداﻧـﺪ ﻣﮕﺮ ﻧﻪ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮﺳﻢ ﺣّﺞ ﻣﯿﻠﯿﻮﻧﻬﺎ اﻧﺴﺎن را ﮐﻪ در ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﻟـّﺬات و ﻣﻘﺎم ﻣﺎّدي و ﻣﻌﻨﻮي ﻓﺨﺮي ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪ را ﺑﯿﮏ ﺟﺎﻣﻪ ﺳﭙﯿـﺪ رﻧﮓ وارد ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﺗﺎ ﺷﺎﯾﺪ ﻋﺒﺮﺗﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ و‬
‫ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺻﺪﻫﺎ ﻫﺰار ﺳـﯿﺎه ﭘﻮﺳﺖ‪ ،‬و ﺳﭙﯿﺪ ﭘﻮﺳﺖ در ﺣّﺞ اﺣﺴﺎس ﺑﺮادري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻫﺮ ﺳﺎﻟﻪ ﻫﺰاران ﺳﯿﺎه ﭘﻮﺳﺖ ﺑﻪ دﯾﻦ‬
‫رﻫﺎﺋﯽ ﺑﺨﺶ اﺳـﻼم ﻣﯽﮔﺮوﻧـﺪ ﭘﯿﺮوان ﻧﻮح ﻫﻢ از ﻃﺮف ﻫﻤﺎن ﻣﺴـﺘﮑﺒﺮﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻪ ﺑﺎدي اﻟّﺮأي‪ -‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ روﺳـﺘﺎﺋﯿﺎن ﺳﺎده‬
‫ﻟﻮح و ﺣﺎل اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﺷﻤﺎ ﮐّﻔﺎر ﮐﻢ ﺧﺮد‪ ،‬ﺑﯽﺷﻌﻮر و ﺑﺪ ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻫﺴﺘﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﺷﺮوع ﮐﻨﻨﺪه ﺑﻮد اﻧﺠﺎم داد‪.‬‬
‫أﺑﺪأت ﻣﻦ أرض ﮐﺬا‪ :‬ﺑﺮاي ﺧﺮوج و ﺳﻔﺮ از آن ﺳﺮزﻣﯿﻦ آﻏﺎز ﮐﺮدم‪.‬‬
‫)ﺑﺎدئ اﻟّﺮأي(‪ -‬ﻧﺎﭘﺨﺘﻪ رأي و ﭘﺎك ﺿﻤﯿﺮ )ﺳﺎدهﻟﻮح(‪.‬‬
‫ﺑﺎدي اﻟّﺮأي‪ -‬ﺑﺪون ﻫﻤﺰه ﺣﺮف )ي( ﻫﻢ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯿﮑﻪ ﭼﯿﺰي اﻇﻬﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ وﻟﯽ در آن ﺗﻔّﮑﺮ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻧﮑﺮده‪.‬‬
‫ﺑﺪئ‪ -‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬ﺑﺪﯾﻊ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﺠﺎد ﺷﺪن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در ﻗﺒﻞ ﻣﻌﻤﻮل ﻧﺒﻮده و ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه‪.‬‬
‫ﺑﺪأة‪ -‬ﻧﺼﯿﺐ و ﺑﻬﺮه ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺗﮑﻪ ﺑﺰرگ ﮔﻮﺷﺖ را ﻫﻢ‪ -‬ﺑﺪء ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺬر( ]ﺑﺬر[‪ ... :‬ص ‪251 :‬‬
‫اﻟّﺘﺒـﺬﯾﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻔﺮﯾﻖ و ﭘﺨﺶ ﮐﺮدن ﭼﯿﺰي‪ ،‬اﺻـﻠﺶ از رﯾﺨﺘﻦ و ﭘﺎﺷـﯿﺪن ﺑـﺬر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻄﻮر اﺳـﺘﻌﺎره در ﺑـﺎره ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﻣـﺎل ﺧﻮد را‬
‫ﺑﯿﻬﻮده ﭘﺨﺶ و ﺗﻮزﯾﻊ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺒـﺬﯾﺮ اﻟﺒﺬر‪ -:‬ﺑﺼﻮرت ﻇﺎﻫﺮ از ﻧﻈﺮ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ از ﭘﺎﯾﺎن آن ﺑﺬر ﭘﺎﺷـﯽ ﺑﯽاّﻃﻼع اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺿﺎﯾﻊ ﺷـﺪن و دور رﯾﺨﺘﻦ ﺑـﺬر ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽآﯾﺪ اّﻣﺎ اﯾﻨﮑﺎر ﺗﺒﺬﯾﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻫﺪر دادن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و آﯾﻪ )ِإﱠن اﻟ ُْﻤَﺒﱢﺬِرﯾَﻦ ﮐﺎﻧُﻮا ِإْﺧﻮاَن اﻟﱠﺸﯿﺎِﻃﯿِﻦ‪-‬‬
‫‪ /27‬اﺳـﺮاء( و )َو ﻻ ﺗَُﺒﱢﺬْر َﺗﺒِْﺬﯾﺮًا‪ /26 -‬اﺳـﺮاء( )ﮐﻪ در اﯾﻦ دو آﯾﻪ ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮدن ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﺑﯿﻬﻮدﮔﯽ و ﺑـﺪون در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ آن‬
‫ﭘﯿﺮوي از ﺷﯿﻄﺎن و ﺑﺮادري ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺮ( ]ﺑﺮ[‪ ... :‬ص ‪251 :‬‬
‫ﺑّﺮ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ -‬ﺑﺤﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺸـﮑﯽ اﺳﺖ‪ ،‬در واژه ﺑﺤﺮ ﺗﺼّﻮر ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ و وﺳـﻌﺖ ﻣﯽرود‪ ،‬و‪ -‬ﺑّﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺸـﮑﯽ از آن ﻣﺸـّﺘﻖ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑّﺮ‪ -‬ﻓﺰوﻧﯽ و وﺳـﻌﺖ در ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ اﯾﻦ ﺻـﻔﺖ ﺑﻪ ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻧﺴـﺒﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ )ِإﻧﱠُﻪ ُﻫَﻮ اﻟ َْﺒﱡﺮ اﻟﱠﺮِﺣﯿُﻢ‪/28 -‬‬
‫ﻃﻮر( و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر در ﺑﺎره ﺑﻨـﺪﮔﺎن ﺧـﺪا ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬ﺑّﺮ اﻟﻌﺒـﺪ رﺑّﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﻃﺎﻋﺖ و ﭘﺮﺳـﺘﺶ او ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺨـﺪاي‪ ،‬وﺳـﯿﻊ و ﮔﺴﺘﺮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺑّﺮ‪ -‬از ﻃﺮف ﺧﺪاي ﺑﺒﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‪ ،‬زﯾﺎدي ﺛﻮاب و ﭘﺎداش اﺳﺖ و از ﺟﺎﻧﺐ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﭘﺮﺳـﺘﺶ و ﻃﺎﻋﺖ‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﻃﺎﻋﺖ و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﻮد‬
‫دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻋﯽ ﻃﺎﻋﺖ در ﻋﻘﯿﺪه )اﻃﺎﻋﺖ( و ﻧﻮع دﯾﮕﺮ ﻃﺎﻋﺖ در اﻋﻤﺎل و ﮐﺎرﻫﺎ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ زﯾﺮ را ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎم ﻣﻌﺎﻧﯽ‪ -‬ﺑّﺮ‪ -‬ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ )ﻟَﯿَْﺲ اﻟ ْﺒِﱠﺮ َأْن ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪252 :‬‬
‫ﺗَُﻮﻟﱡﻮا ُوُﺟﻮَﻫُﮑْﻢ‪ /177 -‬ﺑﻘﺮه( ﺗﺎ آﺧﺮ آﯾﻪ ‪...‬‬
‫و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺣـﺪﯾﺜﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( رواﯾﺖ ﺷـﺪه ﮐﻪ از او در ﺑﺎره ﺑّﺮ‪ -‬ﻣﯽﭘﺮﺳـﻨﺪ در ﺟﻮاب اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺗﻼوت ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻦ‬
‫آﯾﻪ ﻣﺘﻀّﻤﻦ‪ ،‬و در ﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪه اﻋﺘﻘﺎد‪ ،‬ﻓﺮاﯾﺾ‪ ،‬اﻋﻤﺎل و ﻧﻮاﻓﻞ »‪ «1‬اﺳﺖ )اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ و واﺟﺒﺎت ﻋﺒﺎدي و ﻣﺴﺘﺤّﺒﺎت(‪.‬‬
‫و‪ -‬ﺑّﺮ اﻟﻮاﻟـﺪﯾﻦ‪ -‬ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ وﺟﻪ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺿّﺪ آن‪ -‬ﻋﻘﻮق‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪) :‬ﻻ َﯾﻨْﻬﺎُﮐُﻢ اﻟﻠﱠُﻪ َﻋِﻦ‬
‫اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻟَْﻢ ﯾُﻘﺎﺗِﻠُﻮُﮐْﻢ ﻓِﯽ اﻟﱢﺪﯾِﻦ َو ﻟَْﻢ ﯾُْﺨِﺮُﺟﻮُﮐْﻢ ﻣِْﻦ ِدﯾﺎِرُﮐْﻢ َأْن َﺗَﺒﱡﺮوُﻫْﻢ‪ /8 -‬ﻣﻤﺘﺤﻨﻪ(‪.‬‬
‫)ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻤﺎ را از ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻧﺠﻨﮕﯿﺪﻧﺪ و از ﺷﻬﺮ و دﯾﺎرﺗﺎن ﺑﯿﺮوﻧﺘﺎن ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎز ﻧﻤﯽدارد(‪.‬‬
‫ﺑّﺮ‪ -‬در راﺳﺘﮕﻮﺋﯽ ﻫﻢ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ زﯾﺮا در راﺳﺘﮕﻮﺋﯽ ﺧﯿﺮ زﯾﺎد ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑّﺮ‪ -‬در ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن ﻧﯿﺰ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﯾﻌﻨﯽ در ﺳﻮﮔﻨﺪش و ﺳﺨﻨﺶ راﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬أﮐﻮن ﻣﮑﺎن اﻟﺒّﺮ ﻣﻨﻪ )ﻣﻦ ﺑﺠﺎي ﺳﻮﮔﻨﺪ درﺳﺖ و ﺻﺤﯿﺢ او‪ ،‬ﺿﺎﻣﻨﻢ(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻣﻨﻈـﻮر از‪ -‬ﺑّﺮ‪ -‬در ﺷـﻌﺮ ﻓـﻮق دل اﺳﺖ وﻟﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ در ﻫﻤـﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻼـ ﮔﻔـﺘﯿﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼـﻮن ﺳﻮﮔﻨـﺪش‬
‫درﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﻣﺮا دوﺳﺖ دارد و اﯾﻦ را ﭼﻮن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﭼﻮن راﻏﺐ )ره( در ﺗﻘﺴـﯿﻢﺑﻨﺪي و ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﺘﻌﺎﻟﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آﯾﻪ ﻓﻮق ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﺤـﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮي ﺣّﻖ ﻣﻄﻠﺐ را اداء ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺣﯿﻒ اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﻪ آﯾﻪ ﯾﺎدآوري ﻧﺸﻮد‪) .‬ﻟَﯿَْﺲ اﻟ ْﺒِﱠﺮ َأْن ﺗَُﻮﻟﱡﻮا ُوُﺟﻮَﻫُﮑْﻢ ﻗَِﺒَﻞ اﻟ َْﻤْﺸـ ِﺮِق َو اﻟ َْﻤْﻐِﺮِب َو ﻟِﮑﱠﻦ اﻟ ْﺒِﱠﺮ َﻣْﻦ آَﻣَﻦ ﺑ ِﺎﻟﻠﱠِﻪ َو اﻟ َْﯿْﻮِم اﻟ ْﺂِﺧِﺮ َو اﻟ َْﻤﻼﺋَِﮑِﮥ وَ‬
‫اﻟ ِْﮑﺘـﺎِب َو اﻟﻨﱠﺒِﯿﱢﯿَﻦ َو آَﺗﯽ اﻟ ْﻤـﺎَل َﻋﻠﯽ ُﺣﺒﱢِﻪ َذِوي اﻟ ُْﻘْﺮﺑﯽ َو اﻟ َْﯿﺘـﺎﻣﯽ َو اﻟ َْﻤﺴﺎِﮐﯿَﻦ َو اﺑ َْﻦ اﻟﱠﺴﺒِﯿِﻞ َو اﻟﱠﺴﺎﺋِﻠِﯿَﻦ َو ﻓِﯽ اﻟﱢﺮﻗﺎِب َو َأﻗﺎَم اﻟﱠﺼﻼَة َو آَﺗﯽ‬
‫اﻟﱠﺰﮐﺎَة َو اﻟ ُْﻤﻮﻓُﻮَن ﺑ َِﻌْﻬِﺪِﻫْﻢ ِإذا ﻋﺎَﻫُﺪوا َو اﻟﱠﺼﺎﺑ ِِﺮﯾَﻦ ﻓِﯽ اﻟ َْﺒْﺄﺳﺎِء َو اﻟﱠﻀﱠﺮاِء َو ِﺣﯿَﻦ اﻟ َْﺒْﺄِس ُأوﻟﺌَِﮏ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﺻَﺪﻗُﻮا َو ُأوﻟﺌَِﮏ ُﻫُﻢ اﻟ ُْﻤﺘﱠُﻘﻮَن‪/177 -‬‬
‫ﺑﻘﺮه(‪ .‬ﮐﻪ ﺷﺎﻣـﻞ ﻣﻮارد ﭘﻨـﺞ ﮔـﺎﻧﻪ اﯾﻤـﺎن ﺑﻪ )ﺧﺪاوﻧـﺪ‪ ،‬ﻧﺒّﻮت‪ ،‬ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﮐﺘﺎب و ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن( و در ﻣﻮرد اﻗﺘﺼﺎدي و ﻣﺎﻟﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫ﻣﻮرد ﻋﺒﺎدﺗﯽ )ﻧﻤﺎز( و دو ﻣﻮرد اﺧﻼﻗﯽ )وﻓﺎي ﺑﻌﻬﺪ و ﭘﺎﯾﺪاري و رﺷﺎدﺗﻬﺎ و ﺳﺨﺘﯿﻬﺎ( اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑّﺮ أﺑﺎه‪ -‬ﺑﻪ ﭘـﺪرش ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻠﺶ‪ -‬ﺑﺎّر و ﺑّﺮ‪ -‬اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬ﺻﺎﺋﻒ و ﺻـﯿﻒ و‪ -‬ﻃﺎﺋﻒ و ﻃﯿﻒ‪ -‬و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ آﯾﻪ )وَ‬
‫ﺑَ‪‬ﺮا ﺑ ِﻮاﻟ َِﺪﯾِْﻪ‬
‫‪ /14 -‬ﻣﺮﯾﻢ( و )َو ﺑَ‪‬ﺮا ﺑ ِﻮاﻟ َِﺪﺗِﯽ‪ /32 -‬ﻣﺮﯾﻢ(‪.‬‬
‫ﺑّﺮ ﻓﯽ ﯾﻤﯿﻨﻪ ﻓﻬﻮ ﺑﺎّر‪) -‬در ﺳﻮﮔﻨﺪش راﺳﺖ ﮔﻔﺖ و راﺳﺘﮕﻮﺳﺖ(‪.‬‬
‫اﻓﻌـﺎل دﯾﮕﺮ اﯾﻦ واژه‪ -‬أﺑﺮرﺗﻪ‪ -‬و‪ -‬ﺑّﺮت ﯾﻤﯿﻨﯽ‪ -‬و‪ -‬ﺣـّﺞ ﻣﺒﺮور‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣّﺠﯽ ﻣﻘﺒﻮل و ﭘـﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪه‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﺑﺎّر‪) -‬أﺑﺮار( و ﺑﺮرة‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪ِ) :‬إﱠن اﻟ َْﺄﺑ ْﺮاَر ﻟَِﻔﯽ َﻧِﻌﯿٍﻢ‪ /13 -‬اﻧﻔﻄـﺎر( و )َﮐﻠﱠﺎ ِإﱠن ِﮐﺘـﺎَب اﻟ ْـَﺄﺑ ْﺮاِر ﻟَِﻔﯽ ِﻋﻠﱢﯿﱢﯿَﻦ‪ /18 -‬ﻣﻄّﻔﻔﯿﻦ(‪ ،‬و در ﺻـﻔﺖ ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)ِﮐﺮاٍم )ﺑََﺮَرٍة(‪ /16 -‬ﻋﺒﺲ( واژه‪ -‬ﺑﺮرة‪ -‬در ﻗﺮآن وﯾﮋه ﻣﻼﺋﮑﻪ اﺳﺖ زﯾﺮا ﻣﻌﻨﯽ آن از‪ -‬أﺑﺮار‪ -‬ﺑﻠﯿﻎﺗﺮ و رﺳﺎﺗﺮ اﺳﺖ و‪ -‬ﺑﺮره‪ -‬ﺟﻤﻊ‪ -‬ﺑّﺮ‪-‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اّﻣﺎ‪ -‬أﺑﺮار ﺟﻤﻊ ﺑﺎّر اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑّﺮ‪ -‬از ﺑﺎّر در ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻠﯿﻎﺗﺮ اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ واژه ﻋﺪل از ﻋﺎدل ﺑﻠﯿﻎﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﺑ ُّﺮ(‪ -‬ﮔﻨﺪم اﺳﺖ و ﻧﺎﻣﮕﺰارﯾﺶ ﺑﻪ‪ -‬ﺑّﺮ‪ -‬از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻨﺪم ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز اﺳﺖ و ﻣﺼﺮف ﻏﺬاﯾﯽ دارد‪.‬‬
‫ﺑﺮﯾﺮ‪ -‬ﻣﯿﻮه درﺧﺖ اراك اﺳﺖ ﮐﻪ از آن ﻣﺴﻮاك ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺜﻞ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﻻ ﯾﻌﺮف اﻟﻬّﺮ ﻣﻦ اﻟﺒّﺮ »‪ «1‬اﯾﻦ اﺻﻄﻼح ﺣﮑﺎﯾﺖ ﺻﺪا و ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدن ﺻﻮت واژهﻫﺎ اﺳﺖ اّﻣﺎ ﻣﻌﻨﯽ ﺻﺤﯿﺤﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ او دوﺳﺖ و دﺷﻤﻦ را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﺪ و ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻧﯿﮑﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺑﺪي ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺑﺮة‪ -‬ﭘﺮ ﮔﻮﯾﯽ در ﮐﻼم و ﺳﺨﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از آﻫﻨﮓ‪ -‬ﺑﺮﺑﺮ‪ -‬ﮐﺮدن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺮج( ]ﺑﺮج ‪ ... :‬ص ‪253 :‬‬
‫اﻟﺒﺮوج‪ ،‬ﻗﺼـﺮﻫﺎ و ﮐﺎخﻫﺎ ﮐﻪ ﻣﻔﺮدش‪ -‬ﺑﺮج‪ -‬اﺳﺖ‪ -‬ﺑﺮوج اﻟّﻨﺠﻮم‪ -‬ﻣﻮﻗﻌّﯿﺖ ﻣﺨﺼﻮص ﺳـﺘﺎرﮔﺎن‪ ،‬ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ )َو اﻟﱠﺴﻤﺎِء ذاِت‬
‫اﻟ ْﺒُُﺮوِج‪ /1 -‬ﺑﺮوج( و‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬در ﻓﺎرﺳﯽ ﻫﻢ اﯾﻦ اﺻﻄﻼح ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﺑﺎﺑﺎ ﻃﺎﻫﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺧﻮﺷﺎ آﻧﺎن ﮐﻪ ﻫّﺮاز ﺑّﺮ ﻧﺪاﻧﻨﺪ ﻧﻪ ﺣﺮﻓﯽ وا ﻧﻮﯾﺴﻨﺪ و ﻧﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺎﺑﺎ ﻃﺎﻫﺮ اﻓﺮاد درس ﻧﺎﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ ﻧﻪ ﻧﺎدان‪.‬‬
‫)اﻟ ﱠِﺬي َﺟَﻌَﻞ ﻓِﯽ اﻟﱠﺴﻤﺎِء ﺑ ُُﺮوﺟًﺎ‪ /61 -‬ﻓﺮﻗﺎن( و )َو ﻟَْﻮ ُﮐﻨْﺘُْﻢ ﻓِﯽ ﺑ ُُﺮوٍج ُﻣَﺸﯿﱠَﺪٍة‪ /78 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫ﺑﺮوج ﻣﺸّﯿﺪة‪ -‬در آﯾﻪ اﺧﯿﺮ ﻗﺼﺮﻫﺎي زﻣﯿﻨﯽ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻣﻨﻈﻮر‪ -‬ﺑﺮوج اﻟّﻨﺠﻢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﮑﺎن ﻓﻠﮑﯽ و ﻣﻮﻗﻌّﯿﺖ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻟﻔﻆ ﻣﺸّﯿﺪة‪-‬‬
‫ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ آن ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ زﻫﯿﺮ »‪ «1‬در ﺷﻌﺮش ﺑﺮ آن اﺷﺎره ﻧﻤﻮده و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫و ﻣﻦ ﻫﺎب اﺳﺒﺎب اﻟﻤﻨﺎﯾﺎ ﯾﻨﻠﻨﻪ و ﻟﻮ ﻧﺎل اﺳﺒﺎب اﻟّﺴﻤﺎء ﺑﺴّﻠﻢ‬
‫)ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ از ﺟﻨـﮓ و رﺳـﯿﺪن ﻣﺮگ ﺑﺨﻮﯾﺸـﺘﻦ ﻣﯽﺗﺮﺳـﺪ ﻫﺮ ﮔـﺎه ﺑﺎ وﺳﺎﯾﻠﯽ ﺑﻪ آﺳـﻤﺎن رود ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫـﺪ ﺑﮕﺮﯾﺰد ﺑﺎز ﻣﺮﮔﻬﺎ او را در‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ(‪.‬‬
‫و اﮔﺮ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮﺟﻬﺎ و ﻗﺼﺮﻫﺎي زﻣﯿﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ دﯾﮕﺮي ﺑﺂﻧﻬﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫و ﻟﻮ ﮐﻨﺖ ﻓﯽ ﻏﻤﺪان ﯾﺤﺮس ﺑﺎﺑﻪ أراﺟﯿﻞ أﺣﺒﻮش و أﺳﻮد آﻟﻒ إذا ﻷﺗﺘﻨﯽ ﺣﯿﺚ ﮐﻨﺖ ﻣﻨّﯿﺘﯽ ﯾﺤّﺚ ﺑﻬﺎ ﻫﺎد ﻻء ﺛﺮي ﻗﺎﺋﻒ‬
‫)اﮔﺮ در ﻗﺼـﺮ ﻣﻌﺮوف ﺻـﻨﻌﺎء ﺑﺎﺷﻢ و ﻣﺮداﻧﯽ دﻻور و ﻫﺰاران ﺳـﭙﺎه ﻗﻬﺮﻣﺎن درﮔﺎه آﻧﺮا ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬﺎن در ﻫﻤﺎن ﺟﺎ ﮐﻪ ﻫﺴـﺘﻢ‬
‫ﻣﺮﮔﻢ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ و راﻫﻨﻤﺎ و ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﮕﺮد‪ ،‬ﻣﺮگ را ﺑﺴﻮﯾﻢ ﻫﺪاﯾﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد(‪.‬‬
‫ﺛﻮب )ﻣﺒّﺮج(‪ -‬ﭘﺎرﭼﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﺷﮑﻞ ﺑﺮجﻫﺎ ﻧّﻘﺎﺷﯽ ﺷﺪه و ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر زﯾﺒﺎﺋﯿﺶ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪:‬‬
‫ﺗﺒّﺮﺟﺖ اﻟﻤﺮأة‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ در اﻇﻬﺎر ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ ﺑﻪ او ﺗﺸﺒﯿﻪ و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪي ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬زﻫﯿﺮ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺳـﻠﻤﯽ از ﺷـﻌﺮاي ﻣﺸـﻬﻮر ﻗﺒﻞ از اﺳـﻼم و ﺻﺎﺣﺐ ﯾﮑﯽ از ﻣﻌّﻠﻘﺎت ﺳـﺒﻌﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم در ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ‬
‫ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﺑﻼﻏﺖ آن را آوﯾﺨﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺑﻌـﺪ از ﻧﺰول ﻗﺮآن و ﺷـﻨﯿﺪن آﯾﺎﺗﺶ آﻧﻬﺎ را ﺑﺮﭼﯿﺪﻧﺪ‪ .‬زﻫﯿﺮ در ﻣﯿﺎن آن ﺷـﻌﺮاء ﺑﻪ اﺳـﺘﺤﮑﺎم‬
‫ﻟﻔـﻆ و دوﺳﺘﯽ ﺣّﻖ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ و در ﺷـﻌﺮش ﺣّﻖ دوﺳﺘﯽ ﺑﺨﻮﺑﯽ روﺷﻦ اﺳﺖ ﺑﮕﻔﺘﻪ اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ دﯾﻨﻮري ﻋّﺰت و اﺣﺘﺮاﻣﯽ داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ او را ﺣﮑﯿﻢ ﺷـﻌﺮاء ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ زﯾﺮا ﺷـﻌﺮش ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺖ در آﻣﯿﺨﺘﻪ و از ﺳﻼﺳﺖ و رواﻧﯽ ﺧﺎّﺻﯽ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺘﯽ ﮐﻪ راﻏﺐ )ره(‬
‫از او ﻧﻘـﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ اﺧﺘﻼـﻓﯽ در ﻣﺼـﺮاع دّوم ﺑﺎ ﺷـﻌﺮي ﮐﻪ دﯾﻮان اوﺳﺖ دارد و آن ﻓﺮق ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺠﺎي‪ -‬و ﻟﻮ ﻧﺎل‪ -‬و ان ﯾﺮق‬
‫اﺳﺒﺎب اﻟّﺴﻤﺎء ﺑﺴﻠﻢ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻇﻬﺮت ﻣﻦ ﺑﺮﺟﻬـﺎ‪ -‬از ﻗﺼـﺮش ﻇـﺎﻫﺮ ﺷـﺪ‪ ،‬و آﯾﻪ زﯾﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻬﯽ ﺑﻬﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ دﻻـﻟﺖ دارد )َو َﻗْﺮَن ﻓِﯽ ﺑﯿُﻮﺗُِﮑﱠﻦ َو ﻻـ َﺗـَﺒﱠﺮْﺟَﻦ‪َ ،‬ﺗَﺒﱡﺮَج‬
‫اﻟ ْﺠﺎِﻫﻠِﯿﱠِﮥ اﻟ ُْﺄوﻟﯽ ‪ /33‬اﺣﺰاب( و‪َ) .‬ﻏﯿَْﺮ ُﻣَﺘَﺒﱢﺮﺟﺎٍت‪ /60 -‬ﻧﻮر( ﻧﯿﺰ ﺑﻬﻤﺎن اﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺮج‪ -‬ﺑﺰرﮔﯽ و زﯾﺒﺎﺋﯽ ﭼﺸﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪو ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎره ﺑﺮج و ﻗﺼﺮ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺮح( ]ﺑﺮح ‪ ... :‬ص ‪255 :‬‬
‫اﻟـﺒﺮاح‪ ،‬ﻣﮑـﺎن وﺳـﯿﻊ و ﻓﺮاﺧﯽ ﮐـﻪ ﻧﻪ ﺑﻨـﺎء و ﺳﺎﺧﺘﻤـﺎن در آن ﻫﺴﺖ و ﻧﻪ درﺧـﺘﯽ‪ ،‬ﮔـﺎﻫﯽ روﺷﻦ ﺑـﻮدن آن ﻣﮑـﺎن ﺑـﺎ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ ﺗﻌـﺒﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﻓﻌﻞ ﮐﺬا ﺑﺮاﺣﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺻـﺮاﺣﺖ و روﺷﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي آﻧﺮا ﭘﻨﻬﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و‪ -‬ﺑﺮح اﻟﺨﻔﺎء‪ -‬ﻇﺎﻫﺮ و آﺷﮑﺎر ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎل رﻓﺘﻦ اﺳﺖ و دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮاح اﻟﺪار‪ :‬ﺣﯿﺎط و ﻓﻀﺎء ﺧﺎﻧﻪ‪.‬‬
‫ﺑﺮح‪ -‬ﺑﺠﺎي وﺳﯿﻌﯽ رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎرح‪ :‬ﺑﺎد ﺷﺪﯾـﺪ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺑﺎرح‪ -‬آﻫﻮ و ﭘﺮﻧﺪه را ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﻟﻔﻆ‪ -‬ﺑﺎرح ﺧﺼﻮص ﺣﯿﻮاﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺗﯿﺮرس ﺗﯿﺮاﻧﺪاز ﻣﻨﺤﺮف‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﺗﯿﺮ ﺑﻪ او ﺑﺮﺳـﺪ‪ ،‬اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﺣﯿﻮاﻧﯽ و اﯾﻦ واژه ﯾﻌﻨﯽ ﺑـﺎرح را ﺷﻮم داﻧﺴـﺘﻪاﻧﺪ و ﺑـﺂن ﺗﺸـﺎؤم ﻣﯽﻧﻤـﺎﯾﻨﺪ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ )ﻓـﺎل ﺑـﺪ زدن( ﮐﻪ ﺟﻤﻌﺶ ﺑﻮارح‪ -‬اﺳﺖ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﻦ ﺣﯿﻮان ﺷﻮم و ﮔﺮﯾﺰ ﭘﺎ‪ -‬ﺳﺎﻧـﺢ‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﻮي ﺗﯿﺮاﻧـﺪاز‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ و اﻣﮑﺎن ﺗﯿﺮ زدﻧﺶ ﻫﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎﯾﻦ ﺣﯿﻮان‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎﻧﺢ ﻓﺎل ﻧﯿﮏ ﻣﯽزﻧﻨﺪ )ﺗﻔﺎؤل(‪.‬‬
‫ﺑﺎرﺣﻪ‪ :‬ﺷﺐ ﻗﺒﻞ و ﺷﺐ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪.‬‬
‫)ﺑﺮح(‪ -‬در دور ﺷﺪن و رﻓﺘﻦ ﺛﺎﺑﺖ و اﺳـﺘﻮار ﺷﺪ‪ ،‬آﯾﻪ )ﻻ َأﺑ َْﺮُح‪ /60 -‬ﮐﻬﻒ( ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻻ أزال اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﺎﻧﺪن‪ ،‬ﺑﺮح اﻗﺘﻀﺎي ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﻧﻔﯽ دارد‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﺮح و زال‪ -‬اﮔﺮ ﺣﺮف ﻧﻔﯽ )ﻻ( ﺑﺮ ﺳـﺮﺷﺎن در آﯾﺪ ﻧﻔﯽ در ﻧﻔﯽ ﻣﺜﺒﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﻻ أﺑﺮح و ﻻ أزال‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و‬
‫ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟﻞ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪) :‬ﻟَْﻦ َﻧﺒَْﺮَح َﻋَﻠﯿِْﻪ ﻋﺎِﮐِﻔﯿَﻦ‪ /91 -‬ﻃﻪ( )ﻫﻤﯿﺸﻪ در آﻧﺠـﺎ ﻣﻘﯿﻢ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻮد( و )ﻻـ َأﺑ َْﺮُح َﺣﺘﱠﯽ َأﺑ ْﻠَُﻎ َﻣْﺠَﻤَﻊ اﻟ َْﺒْﺤَﺮﯾِْﻦ‪-‬‬
‫‪ /60‬ﮐﻬﻒ( )ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻣﯽروم ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪256 :‬‬
‫ﻣﺤّﻞ ﺗﻼﻗﯽ دو درﯾﺎ ﺑﺮﺳﻢ(‪.‬‬
‫و ﭼﻮن ﯾﮑﯽ از ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﺑـﺎرح‪ -‬ﺗﺸـﺎؤم و ﺑـﺪﺑﯿﻨﯽ و ﻓـﺎل ﺑـﺪ زدن اﺳﺖ‪ -‬واژهﻫﺎي‪ -‬ﺗﺒﺮﯾـﺢ و ﺗﺒﺎرﯾـﺢ‪ -‬از ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺸـّﺘﻖ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﺑّﺮح ﺑﯽ اﻷﻣﺮ‪ -‬ﮐﺎر ﺑﺮ ﻣﻦ دﺷﻮار ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑّﺮح ﺑﯽ ﻓﻼن‪ -‬ﮐﻪ در ﻣﻮﻗﻊ اﻗﺎﻣﻪ دﻋﻮي ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﺿﺮﺑﻪ ﺿﺮﺑﺎ ﻣﺒّﺮﺣﺎ‪ :‬او را ﺑﺴﺨﺘﯽ زد‪.‬‬
‫ﺟﺎء ﻓﻼن ﺑﺎﻟﺒﺮح‪ :‬ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه آﻣﺪ‪.‬‬
‫أﺑﺮﺣﺖ رﺑّﺎ و أﺑﺮﺣﺖ ﺟﺎرا‪ :‬ﺑﺰرﮔﺶ داﺷﺘﻢ و إﮐﺮاﻣﺶ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﺑﺮﺣﯽ‪ ،‬ﻣﺮﺣﯽ‪ -‬ﺗﯿﺮ ﻧﺰدن و ﺗﯿﺮ زدن ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ اﺳﺖ )ﺑﺮﺣﯽ در ﺳﻼﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺮﺣﯽ در ﺗﺸﻮﯾﻖ( ﺑﺮﺣﯿﻦ و ﺑﺮﺣﺎء‪ -‬ﺷﺪاﺋﺪ و ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺣﺎ‪ -‬ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺗﺐ ﺷﺪﯾﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺮد( ]ﺑﺮد[‪ ... :‬ص ‪256 :‬‬
‫اﺻـﻞ ﺑﺮد ﺧﻼف ﺣّﺮ )ﮔﺮﻣﺎ( اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺳـﺮﻣﺎ‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ از ﻟﻔﻆ ﺳـﺮﻣﺎ ﻣﻌﻨﯽ ذاﺗﯽ آن ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬ﺑﺮد ﮐـﺬا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎﻣﻼ‬
‫ﺳﺮدش ﺷﺪ و ﺑﺮد اﻟﻤﺎء ﮐﺬا‪ -‬آب اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﺳﺮد ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺘﺒﺮد أﮐﺒﺎدا و ﺗﺒﮑﯽ ﺑﻮاﮐﯿﺎ‪.‬‬
‫)ﺑﺰودي دﻟﻬﺎﺷﺎن ﺳﺮد و دﯾﺪﮔﺎﻧﺸﺎن اﺷﮏ آﻟﻮده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ(‪.‬‬
‫ﺑّﺮده‪ -‬ﻫﻢ ﺑﻬﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﻗﺪ ﺟﺎء أﺑﺮد‪ -‬ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑّﺮادة‪ -‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ آب را ﺳﺮد و ﺧﻨﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﺑﺮد ﮐﺬا‪ -‬زﻣﺎﻧﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﻣﯿﺰان ﺳﺮدي در ﭼﯿﺰي ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺜﻞ اﺧﺘﺼﺎص دادن ﺣﺮﮐﺖ ﺑﮕﺮﻣﺎ ﭘﺲ‪ -‬ﺑﺮد ﮐﺬا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺳﺮﻣﺎ در او ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪ )ﻧﻪ ﺧﻨﮏ ﺷﺪ( ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮد ﻋﻠﯿﻪ دﯾﻦ‪ -‬ﻗﺮض و دﯾﻦ ﺑﺮ او ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ )ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ( اﻟﯿﻮم ﯾﻮم ﺑﺎرد ﺳـﻤﻮﻣﻪ )اﻣﺮوز روزي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎد ﮔﺮﻣﺶ ﻫﻢ ﺳﺮد و ﺧﻨﮏ‬
‫ﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮي ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻗﺪ ﺑﺮد اﻟﻤﻮت ﻋﻠﯽ ﻣﺼﻄﻼه ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪257 :‬‬
‫)ﻣﺮگ ﺳﺮد ﺑﺮ ﻣﺮﮐﺰ ﺟﺎن ﮔﺮﻣﺶ رﺧﻨﻪ ﮐﺮد و ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪ(‪.‬‬
‫ﻟﻢ ﯾﺒﺮد ﺑﯿﺪي ﺷﯽء‪ :‬ﭼﯿﺰي در دﺳﺘﻢ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮد اﻹﻧﺴﺎن‪ -‬ﻣﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺮده‪ :‬او را ﮐﺸﺖ‪.‬‬
‫ﺳﯿﻮف اﻟﺒﻮارد‪ -‬ﺷﻤﺸـﯿﺮﻫﺎي ﺳـﺮد و ﮐﺸـﻨﺪه ﮐﻪ ﻣﺘﻌّﺮض ﭘﯿﮑﺮﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﺸـﺘﻦ و ﺑﯽﺟﺎن ﮐﺮدن‪ ،‬ﺳـﺮدي و ﺳﮑﻮن آﻧﻬﺎ را ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣ ﯽد ﻫ ﺪ ‪.‬‬
‫ﺧﻮاب را ﻫﻢ‪) -‬ﺑﺮد(‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ ﯾﺎ از ﺟﻬﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺪن ﺳـﺮد اﺳﺖ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ از ﺣﺮﮐﺖ ﺑﺴﮑﻮن ﻣﯽرﺳﺪ و آﻧﻄﻮرﯾﮑﻪ ﻓﻬﻤﯿﺪه ﺷﺪه‪-‬‬
‫ﻧـﻮم و ﺧـﻮاب ﻫﻢ‪ ،‬از ﺟﻨﺲ ﻣﺮدن اﺳﺖ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ )اﻟﻠﱠُﻪ َﯾَﺘـَﻮﻓﱠﯽ اﻟ ْـَﺄﻧ ُْﻔَﺲ ِﺣﯿَﻦ َﻣْﻮﺗِﻬـﺎ َو اﻟ ﱠﺘِﯽ ﻟَْﻢ َﺗُﻤْﺖ ﻓِﯽ َﻣﻨﺎﻣِﻬـﺎ‪ /42 -‬زﻣﺮ( و )ﻻ‬
‫َﯾـُﺬوﻗُﻮَن ﻓِﯿﻬﺎ ﺑَْﺮدًا َو ﻻ َﺷـ ﺮاﺑًﺎ‪ /42 -‬ﻧﺒـﺎء( ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮاب »‪) «1‬در آﯾـﻪ اّول از ﻣﺮگ و دّوم از ﺧـﻮاب‪ -‬ﻧـﺎم ﺑﺮده ﺷـﺪه ﮐﻪ ﻫﺮ دو اﺷـﺘﺮاك‬
‫ﺑﯽاﺛﺮي و ﻣﻨﻔﯽ دارﻧﺪ و ﺳﺎﮐﻨﻨﺪ و ﺳﺮد(‪.‬‬
‫ﻋﯿﺶ ﺑـﺎرد زﻧـﺪﮔﯽ ﺧﻮب و ﭘـﺎك‪ ،‬ﺑـﺎﯾﻦ اﻋﺘﺒـﺎر ﮐﻪ اﻧﺴـﺎن در ﻫﻮاي ﮔﺮم از ﺳـﺮدي و ﺳـﺮﻣﺎ ﻟـّﺬت ﻣﯽﺑﺮد ﯾـﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺳـﮑﻮن و آراﻣﺶ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫أﺑﺮدان‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﮕﺎه و ﺷﺎﻣﮕﺎه‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻦ اوﻗﺎت روز ﺧﻨﮏﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﺑﺮد‪ (:‬ﺑﺮف ﯾﺎ ﺑﺎراﻧﯽ ﮐﻪ در اﺛﺮ ﻫﻮاي ﺳﺮد ﻣﻨﺠﻤﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮد اﻟّﺴﺤﺎب‪ -‬ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﻫﻮاي ﺳﺮد و اﺑﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺤﺎب أﺑﺮد و ﺑﺮد‪ :‬اﺑﺮي ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺮﻣﺎ زاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و ﯾَُﻨﱢﺰُل ﻣَِﻦ اﻟﱠﺴﻤﺎِء ﻣِْﻦ ِﺟﺒﺎٍل ﻓِﯿﻬﺎ ﻣِْﻦ ﺑََﺮٍد‪ /43 -‬ﻧﻮر(‪) ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬وﺟﻪ ﻣﺸﺘﺮك ﻧﻮم و ﺑﺮد ﯾـﺎ ﺧﻮاب و ﺳـﺮﻣﺎ ﮐﻪ ﺑﯿﮑـﺪﯾﮕﺮ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪهاﻧـﺪ اﯾﻨﺴـﺘﮑﻪ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ در ﻣﻮﻗﻊ ﺧﻮاب ﻧﯿﺎز ﺑﻪ روﭘﻮش و روي‬
‫اﻧـﺪاز دارد ﭼﻪ در ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎن و ﭼﻪ در زﻣﺴـﺘﺎن ﯾـﺎ در ﻫﺮ ﻣﮑـﺎﻧﯽ و ﺣـﺎل اﯾﻨﮑﻪ درﺟﻪ ﺣﺮارت ﺑـﺪن ﻫﻤـﺎن ‪ 37‬اﺳـﺖ ﻋّﻠـﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤـﺎﻧﻄﻮرﯾﮑﻪ در آﯾﻪ اﺷﺎره ﺷـﺪه ﺧﻮاب ﻧﻮﻋﯽ ﻣﺮگ اﺳﺖ زﯾﺮا ﺗﻌّﻠﻖ روح و ﺗﺴـّﻠﻂ و ﮐﺎرﻓﺮﻣﺎﯾﯽ روح در ﻫﺮ دو ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺘﻮّﻗﻒ اﺳﺖ و‬
‫روﯾﺎي ﺻﺎدق ﯾﻌﻨﯽ ﻓّﻌﺎﻟﯿﺖ روح ﺑـﺪون ﺗﻌّﻠﻖ ﺑﻪ ﺟﺴﻢ‪ ،‬ﭼﻮن در ﺟﺴﻢ ﺣﻮاس ﻇﺎﻫﺮ ﻓّﻌﺎﻟﯿﺖ اﺣﺴﺎﺳـﯿﺶ ﺗﻌﻄﯿﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﻟـﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص(‬
‫در ﺑﺎره روﯾﺎي ﺻﺎدق ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻓﺮﻣﻮده‪:‬‬
‫ﻧﮕﺮ ﺧﻮاب را ﺑﯿﻬﺪه ﻧﻨﮕﺮي ﯾﮑﯽ ﺑﻬﺮه داﻧﺶ ز ﭘﯿﻐﻤﺒﺮي‬
‫رﯾﺰش ﺑﺮف از اﺑﺮﻫﺎي ﻣﺘﺮاﮐﻢ ﭼﻮن ﮐﻮﻫﻬﺎ(‪.‬‬
‫)اﻟﺒﺮدّي(‪ -‬ﮔﻞ ﯾﺦ ﯾﺎ ﮔﯿﺎﻫﯽ ﮐﻪ در ﺑﺮف و ﺳﺮﻣﺎ ﻣﯽروﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺮدة‪ -‬ﺗﺨﻤﻪ ﯾﺎ )رو دل( ﮐﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﺳﺮ ﻣﻨﺸﺄ ﺑﯿﻤﺎرﯾﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﻣﯿﺪن ﺗﺨﻤﻪ ﯾﺎ رو دل ﺑﻪ‪ -‬اﻟﺒﺮدة‪ ،‬از اﯾﻨﺠﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻀﻢ ﻧﺸﺪن ﻏﺬا در‬
‫اﺛﺮ ﺧﺎﻣﯽ و ﺳﺮدي ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺘﮕﺎه ﮔﻮارش در آن ﺣﺎﻟﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻏﺬاﻫﺎ را ﭘﺨﺘﻪ و آﻣﺎده ﻫﻀﻢ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺮود‪ -‬وﺳـﯿﻠﻪ ﺧﻨﮏ ﮐﻨﻨـﺪه و ﺧﻨﮏ ﺷـﺪه ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮ وزن‪ -‬ﻓﻌﻮل‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﻓﺎﻋﻞ اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ در ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬ﻣﺎء ﺑﺮود‪-‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ آب ﺳﺮد‪.‬‬
‫ﺛﻐﺮ ﺑﺮود‪ -‬دﻫﺎن و دﻧﺪان ﺧﻨﮏ‪ ،‬ﯾﺎ دّره ﮐﻮﻫﺴﺘﺎﻧﯽ ﺳﺮد‪.‬‬
‫ﮐﺤﻞ ﺑﺮود‪ -‬دواي ﺧﻨﮏ ﮐﻨﻨﺪه ﭼﺸﻢ درد‪.‬‬
‫ﺑﺮدت اﻟﺤﺪﯾﺪ‪ -‬آﻫﻦ را ﺳﺎﺋﯿﺪم و ﺳﻤﺒﺎده زدم‪.‬‬
‫ﺑﺮدﺗﻪ‪ -‬او را ﮐﺸـﺘﻢ‪ ،‬اﻟـﺒﺮاده‪ -‬رﯾﺰهﻫـﺎي آﻫﻦ‪ ،‬اﻟﻤـﺒﺮد‪ -‬ﺳﻮﻫـﺎن و ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﺳـﺮد ﮐﻨﻨـﺪه‪ ،‬اﻟـﺒﺮد‪ -‬ﺟﻤﻊ ﺑﺮﯾـﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﭼﺎﭘﺎرﻫـﺎ و ﭘﯿﮏﻫـﺎي‬
‫ﻧﺎﻣﻪرﺳﺎن در راهﻫﺎ و ﺷـﻬﺮﻫﺎ ﮐﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ در ﻣﻨﺎزل و ﭼﺎﭘﺎر ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺎت و ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ را ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ و ﺑﺠﺎي‬
‫ﻫﻢ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬و ﺳﭙﺲ ﺑﻬﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺳﺮﻋﺖ دارد ﺑﺮﯾﺪ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻟﻬﺎي ﭘﺮﻧـﺪﮔﺎن را ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺑﺮﯾـﺪاه‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﻟﻬﺎﯾﺶ ﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ اﻋﺘﺒﺎر ﮐﻪ ﮐﺎر ﭼﺎﭘﺎرﻫﺎ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﻧﺎﻣﻪﺑﺮ ﻫﻢ در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﺮدم و در ﻫﻤـﺎن راه و ﻣﻘﺼﻮد ﺑﮑﺎر ﻣﯽروﻧـﺪ‪ ،‬اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻧﺎﻣﮕﺰاري ﻓﺮﻋﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻣﻌﯿﻦ ﻓﺮﻋﯽ ﮐﻪ از اﺻﻞ رﯾﺸﻪ واژه اﺷـﺘﻘﺎق ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫در اﺻﻞ اﺷﺘﻘﺎق ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺮز( ]ﺑﺮز[‪ ... :‬ص ‪258 :‬‬
‫اﻟﺒﺮاز ﺻـﺤﺮاء و ﻓﻀـﺎي ﺧـﺎﻟﯽ و ﺑـﺎز‪ -‬ﺑﺮز‪ -‬رﺳـﯿﺪن ﺑﭽﻨـﺎن ﻓﻀـﺎﺋﯽ‪ ،‬ﺑﺮاز‪ -‬ﯾﺎ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑـﺬات ﺧﻮد آﺷـﮑﺎر و روﺷﻦ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺑﯿﺎﺑﺎن‪ ،‬در اﯾﻦ آﯾﻪ )َو َﺗَﺮي اﻟ َْﺄْرَض ﺑﺎِرَزًة‪ /47 -‬ﮐﻬﻒ( ﯾﻌﻨﯽ در آن ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن و ﺑﻨﺎء و ﺳﺎﮐﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫واژه‪) -‬ﻣﺒـﺎرزه(‪ -‬از ﻫﻤﯿﻦ رﯾﺸﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺟﻨﮕﯿـﺪن ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود و ﻫﺮ ﺟﻨﮕﺠﻮ در ﺻﻒ ﺟﻨـﮓ ﻇـﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜـﻞ ﻣﻌﻨﯽ آﯾﺎت‬
‫)ﻟََﺒَﺮَز اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ُﮐﺘَِﺐ َﻋَﻠﯿِْﻬُﻢ اﻟ َْﻘﺘُْﻞ‪ /154 -‬آل ﻋﻤﺮان( و )َو ﻟَﱠﻤﺎ ﺑََﺮُزوا ﻟ ِﺠﺎﻟ ُﻮَت َو ُﺟﻨُﻮِدِه‪ /250 -‬ﺑﻘﺮه( و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ‪ -‬ﺑﺮز‪ -‬و‪-‬‬
‫ﺑﺎرز‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ روﺷﻦ ﺑﻮدن ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻓﻀﻞ و ﺑﺰرﮔﯽ ﯾﺎ ﭘﯿﺸـﯽ ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﯾﻌﻨﯽ )ﻣﺸّﺨﺺ ﺑﻮدن اﺳﺖ( ﮐﻪ آن ﮐﺎر ﯾﺎ‬
‫ﺻﻔﺎت و اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي دروﻧﯽ و ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺷﺨﺼّﯿﺖ او را آﺷﮑﺎر و ﺑﺎرز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺳﺨﻦ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪) :‬وَ‬
‫ﺑََﺮُزوا ﻟ ِﻠﱠِﻪ اﻟ ْﻮاِﺣِﺪ اﻟ َْﻘﱠﻬﺎِر‪ /48 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ( و )ﺑََﺮُزوا ﻟ ِﻠﱠِﻪ َﺟِﻤﯿﻌًﺎ‪ /21 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ( و )َﯾْﻮَم ُﻫْﻢ ﺑﺎِرُزوَن‪ /16 -‬ﻏﺎﻓﺮ( ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﺧﺪا‬
‫ﻇـﺎﻫﺮ و روﺷﻦ اﺳﺖ و آﯾﻪ )ﺑ ُﱢﺮَزِت اﻟ َْﺠِﺤﯿُﻢ ﻟ ِﻠْﻐﺎِوﯾَﻦ‪ /91 -‬ﺷـﻌﺮاء( ﻫﺸـﺪار و ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ در ﻗﯿﺎﻣﺖ دوزخ ﻣﻘﺎﺑﻞ و ﭘﯿﺶ روي‬
‫ﮔﻤﺮاﻫﺎن و ﮐّﻔﺎر ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ -‬ﺗﺒّﺮز ﻓﻼن‪ -‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﺗﻐّﻮط ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ ﮐﺮدن در ﻓﻀﺎي ﮔﻮد و ﭼﺎﻟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫إﻣﺮأة ﺑﺮزة‪ -‬زن ﻋﻔﯿﻒ و ﭘﺎﮐﺪاﻣﻦ ﮐﻪ ارزش و ﺑﺮﺗﺮﯾﺶ از ﻋّﻔﺖ اﺳﺖ »‪ «1‬ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ واژه‪ -‬ﺑﺮزه‪ -‬اﻗﺘﻀﺎي ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺮزخ( ]ﺑﺮزخ ‪ ... :‬ص ‪259 :‬‬
‫( ) )ﺑﺮزخ( ]ﺑﺮزخ ‪ ... :‬ص ‪259 :‬‬
‫اﻟـﺒﺮزخ‪ :‬ﺣـّﺪ و ﻣﺮز و ﻣـﺎﻧﻊ ﻣﯿـﺎن دو ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ ،‬اﺻـﻠﺶ ﺑﺮزه‪ -‬اﺳـﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺮب ﺷـﺪه »‪ «2‬در آﯾﻪ )ﺑَﯿَْﻨُﻬﻤـﺎ ﺑَْﺮَزٌخ ﻻـ َﯾﺒِْﻐﯿـﺎِن‪/20 -‬‬
‫اﻟّﺮﺣﻤﻦ( ﺑﺮزخ در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺣﺎﺋﻠﯽ ﻣﯿﺎن اﻧﺴﺎن و رﺳـﯿﺪن ﺑﻤﻘﺎﻣﺎت ﻋﺎﻟﯽ اﺧﺮوي اﺳﺖ و اﯾﻦ اﺷﺎرهاي اﺳﺖ ﺑﻪ روﯾـﺪاد ﻣﺬﮐﻮر در آﯾﻪ )َﻓَﻠﺎ‬
‫اﻗَْﺘَﺤَﻢ اﻟ َْﻌَﻘـَﺒ َﮥ‪ /11 -‬ﺑﻠـﺪ( و )َو ﻣِـْﻦ َوراﺋِِﻬْﻢ ﺑَْﺮَزٌخ ِإﻟﯽ َﯾـْﻮِم ﯾُﺒَْﻌﺜُـﻮَن‪ /100 -‬ﻣﺆﻣﻨـﻮن( اﯾﻦ روﯾـﺪادﻫﺎ‪ ،‬و ﻋﻘﺒﻪﻫـﺎ‪ ،‬ﻣﻮاﻧﻌﯽ اﺳﺖ از ﺣﺎﻻـت‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﮐﻪ ﺑﺂﻧﻬﺎ ﻧﻤﯽرﺳﻨﺪ ﻣﮕﺮ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺮزخ‪ -‬ﻣﯿﺎن ﻣﺮگ ﯾﺎ ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺮص( ]ﺑﺮص ‪ ... :‬ص ‪259 :‬‬
‫)‪ (1‬واژه‪ -‬ﺑﺮز‪ -‬و‪ -‬ﺑﺮزه‪ -‬در زﺑﺎن ﮐﺮدي ﻫﻢ ﺑﻤﻌﻨﺎي ﺑﻠﻨﺪي ﮐﻮه‪ ،‬و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﻣﺮﺗﻔﻊ اﺳﺖ‪ ،‬اّدﯾﺸـﯿﺮ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ -‬اﻟﺒﺮز‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮد و زﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺨـﺎﻃﺮ ﻋﻘﻞ و اﻧـﺪﯾﺸﻪ و ﻋّﻔﺖ و ﭘﺎﮐـﺪاﻣﻨﯽ ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎدﻧـﺪ‪ -‬ﺑﺮز‪ -‬واژهاي اﺳﺖ ﻓﺎرﺳـﯽ و ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ ﺑﺰرﮔﯽ و ﺣﺴﻦ و ﺑﺮﺗﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫)اﻻﻟﻔﺎظ اﻟﻔﺎرﺳـّﯿﻪ اﻟﻤﻌﺮﺑﻪ‪ -‬ص ‪ (19‬واژه‪ -‬ﺑﺮزه‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﺟﻤـﺎل و زﯾﺒـﺎﺋﯽ و در ردﯾـﻒ ﻟﻐـﺎت ﻓﺎرﺳـﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺮب ﺷـﺪه آﻣـﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﻏﺮاﺋﺐ اﻟﻠّﻐﮥ اﻟﻌﺮﺑّﯿﮥ ص‪[...] .(218 -‬‬
‫)‪ (2‬واژه‪ -‬ﺑﺮزخ‪ -‬ﮐﻪ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ »آﻧﺮا ﻣﻌّﺮب ﻣﯽداﻧﻨـﺪ«‪ -‬ﻣﻌﻨﯽ آن در ﮐﺘـﺎب اﻻﻟﻔـﺎظ اﻟﻔﺎرﺳـّﯿﻪ اﻟﻤﻌﺮﺑـﮥ ص ‪ 19‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫آﻣـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮزخ ﻣﻌﺮب اﺳﺖ؟‪ -‬ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯿﺶ زاري و ﮔﺮﯾﻪ اﺳﺖ ﯾـﺎ ﺟﺎﯾﮕـﺎه ﺗـﺄﺛّﺮ و زاري اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻋﺮﺑﯽ ﺣـّﺪ ﻣﯿﺎن دو ﭼﯿﺰ و ﻣﯿﺎن‬
‫دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت از زﻣﺎن ﻣﺮگ ﺗﺎ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻌﺚ و ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫»‪ «1‬اﻟﺒﺮص‪ ،‬ﻟّﮑﻪﻫـﺎي ﺳﭙﯿـﺪ روي ﭘﻮﺳﺖ ﺑـﺪن )ﭘﯿﺴـﯽ( ﮐﻪ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ،‬ﻣـﺎه را ﻫﻢ ﺑﺨـﺎﻃﺮ ﻟّﮑﻪﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳـﻄﺢ آن دﯾـﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫أﺑﺮص ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺎّم أﺑﺮص‪ -‬ﻧﻮﻋﯽ ﺳﻮﺳﻤﺎر ﺧﺎﻟﺨﺎﻟﯽ )ﻣﺨّﻄﻂ( و ﺧﺎﮐﺴﺘﺮي رﻧﮓ زﻫﺮدار اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﯾﺺ‪ -‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽدرﺧﺸﺪ و ﺑﺮق ﻣﯽزﻧﺪ ﮐﻪ آﻧﺮا‪ -‬ﺑﺼﯿﺺ‪ -‬ﻫﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑّﺺ ﯾﺒّﺺ‪ :‬ﺑﺮق زد و درﺧﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮق‪ :‬اﻟﺒﺮق‪ ،‬درﺧﺸـﺶ ﺗﻮﻟﯿـﺪ ﺷـﺪه از ﺑﺮﺧﻮرد اﺑﺮﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ )ﻓِﯿِﻪ ُﻇﻠُﻤﺎٌت َو َرْﻋٌﺪ َو ﺑَْﺮٌق‪ /19 -‬ﺑﻘﺮه(‪ -‬ﺑﺮق‪ ،‬أﺑﺮق‪ ،‬ﺑّﺮق‪ -‬در‬
‫ﺑﺎره ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺪرﺧﺸﺪ و ﺑﺘﺎﺑﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺳﯿﻒ ﺑﺎرق‪ -‬ﺷﻤﺸﯿﺮي ﺑّﺮاق و درﺧﺸﻨﺪه‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺮق( ]ﺑﺮق ‪ ... :‬ص ‪260 :‬‬
‫و ﺑﺮق‪ -‬ﯾﮑﯽ اﺳﺖ و در ﺑﺎره ﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﮔﺎه ﺑﯿﻢ و اﺿـﻄﺮاب ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﮏ دﯾـﺪه ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﻣﯽﻧﮕﺮد ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫)َﻓِﺈذا ﺑَِﺮَق اﻟ َْﺒَﺼُﺮ‪ /7 -‬ﻗﯿﺎﻣﻪ( ﮐﻪ ﺑﺮق ﻫﻢ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫از واژه‪ -‬ﺑﺮق‪ -‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻌﻨﯽ اﺧﺘﻼف رﻧﮓ ﻣﺘﺼّﻮر ﻣﯽﺷﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ اﻟﺒﺮﻗﮥ اﻷرض‪ -‬زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺳﻨﮕﻬﺎي رﻧﮕﺎرﻧﮓ دارد‪.‬‬
‫اﻷﺑﺮق‪ -‬ﮐﻮﻫﯽ ﮐﻪ ﺳﯿﺎه و ﺳﭙﯿﺪ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬و ﭼﺸﻢ را ﻫﻢ ﺑﻬﻤﯿﻦ ﻋّﻠﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﭙﯿﺪي و ﺳﯿﺎﻫﯿﺶ‪ -‬ﺑﺮﻗﺎء‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﻗﮥ ﺑﺮوق‪ -‬ﺷﺘﺮي ﮐﻪ دﻣﺶ را ﺑﺨﺎﻃﺮ آﺑﺴﺘﻦ ﺑﻮدن ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و آﺑﺴﺘﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺮوﻗﮥ‪ -‬درﺧﺘﯽ ﮐﻪ در ﻫﻮاي أﺑﺮي‪ ،‬ﺳﺒﺰﺗﺮ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و در ﻣﺜﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫أﺷﮑﺮ ﻣﻦ ﺑﺮوﻗﮥ‪ -‬ﺷﺎداﺑﺘﺮ از درﺧﺖ ﺳﺒﺰ »‪ ،«2‬ﺑﺮق ﻃﻌﺎﻣﻪ ﺑﺰﯾﺘﻪ‪ -‬وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻃﻌﺎم ﮐﻤﯽ روﻏﻦ ﻣﯽرﯾﺰﻧﺪ و ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺎرﻗﻪ و اﻻﺑﺮﯾﻖ ﺑﺮاي درﺧﺸﺶ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻣﺆﻟّـﻒ ﮐﺘـﺎب‪ ،‬در ذﯾـﻞ واژه ﺑﺮص‪ ،‬ﺷﺎﻫـﺪي از ﻗﺮآن ﻣﺠﯿـﺪ ﺑﺮاي واژه ﻧﯿـﺎورده اﺳـﺖ‪ ،‬وﻟﯽ دو ﺑـﺎر در ﻗﺮآن آﻣـﺪه اﺳﺖ )َو ُأﺑ ِْﺮُئ‬
‫اﻟ ْـَﺄْﮐَﻤَﻪ َو اﻟ ْـَﺄﺑ َْﺮَص َو ُأْﺣِﯽ اﻟ َْﻤْﻮﺗﯽ ﺑ ِِﺈْذِن اﻟﻠﱠِﻪ‪ /49 -‬آل ﻋﻤﺮان( و )ﺗُﺒِْﺮُئ اﻟ ْـَﺄْﮐَﻤَﻪ َو اﻟ ْـَﺄﺑ َْﺮَص ﺑِﺈْذﻧِﯽ‪ /110 -‬ﻣﺎﺋﺪه( ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎﻋﺠﺎز ﺣﻀـﺮت‬
‫ﻋﯿﺴﯽ )ع( اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻮر ﻣﺎدر زاد و ﺑﯿﻤﺎران ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ ﭘﯿﺴﯽ را ﺷﻔﺎء داد ﺗﺎ ﺣّﺠﺘﯽ و دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ ﻧﺒّﻮﺗﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬آن ﺿـﺮب اﻟﻤﺜـﻞ ﺑـﺪرﺧﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑـﺪون ﺑـﺎران ﺳـﺒﺰ اﺳﺖ و ﺑـﺎ ﺑﻮدن اﺑﺮ در ﻓﻀـﺎ رﺷـﺪ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﺳﺒﺰ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬ﻣﺠﻤﻊ‬
‫اﻻﻣﺜﺎل ﻣﯿﺪاﻧﯽ ‪.388 /1‬‬
‫اﻟﺒﺮاق‪ -‬ﻣﺮﮐﺐ ﺳﻮاري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻪ ﮔﺎه ﻣﻌﺮاج‪.‬‬
‫و اﻟّﻠﻪ اﻋﻠﻢ ﺑﮑّﯿﻔﯿﺘﻪ )اﻻﺑﺮﯾﻖ( »‪ «1‬ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ،‬از واژه‪ -‬ﺑﺮق‪ -‬ﺗﺼّﻮر ﺣﺎﻻـت دروﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺻـﺪا و ﮐﻠﻤﺎت و ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﮕﯽ ﭼﻬﺮه ﻇﺎﻫﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺮق ﻓﻼن و رﻋﺪ و أﺑﺮق و أرﻋﺪ‪ -‬در ﻣﻮﻗﻌﯽ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮي را ﺑﺎ ﭘﺮﺧﺎش‪ ،‬و ﺧﺮوش ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺮك( ]ﺑﺮك ‪ ... :‬ص ‪261 :‬‬
‫اﺻﻞ واژه‪ -‬ﺑﺮك‪ -‬ﺳـﯿﻨﻪ ﺷﺘﺮ اﺳﺖ ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ ﮐﻪ در ﻣﻌﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬ﻟﻪ ﺑﺮﮐﮥ داراي ﺳـﯿﻨﻪاي ﻓﺮاخ اﺳﺖ و‪-‬‬
‫ﺑﺮك اﻟﺒﻌﯿﺮ‪ -‬ﺷﺘﺮ زاﻧﻮ ﺑﺰﻣﯿﻦ ﻧﻬﺎد‪ .‬از واژه‪ -‬ﺑﺮك‪ -‬ﻣﻌﻨﯽ ﻫﻤﺮاﻫﯽ و ﭘﺎﯾﺪاري و ﻣﻼزﻣﺖ ﻧﯿﺰ ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺑﺘﺮﮐﻮا ﻓﯽ اﻟﺤﺮب‪ -‬آوردﮔﺎه و رزﻣﮕﺎه ﭘﻬﻠﻮان ﺟﻨﮕﯽ در ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ‪.‬‬
‫اﺑﺘﺮﮐﺖ اﻟّﺪاﺑّﮥ‪ -‬ﻓﺮو ﺧﻔﺘﻦ ﺣﯿﻮان و آﻣﺎدﮔﯽ ﺑﺮاي ﻓﺤﻞ و آﺑﺴﺘﻦ ﺷﺪن‪.‬‬
‫ﺑﺮﮐﮥ‪ -‬آﺑﮕﯿﺮ و اﺳﺘﺨﺮ‪.‬‬
‫)ﺑﺮﮐﮥ(‪ -‬ﺧﯿﺮ و ﻓﺰوﻧﯽ ﺑﺨﺸﺶ اﻟﻬﯽ در ﭼﯿﺰي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪) :‬ﻟََﻔَﺘْﺤﻨـﺎ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ ﺑََﺮﮐﺎٍت ﻣَِﻦ اﻟﱠﺴﻤﺎِء َو اﻟ َْﺄْرِض‪ /96 -‬اﻋﺮاف( ﻧﺎﻣﯿـﺪن ﺑﺮﮐـﺎت ﺑﺮ ﺑﺨﺸﺎﯾﺶ اﻟﻬﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮدن آب در‬
‫آﺑﮕﯿﺮ و اﺳﺘﺨﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻓﺮاواﻧﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)ﻣﺒـﺎرك(‪ -‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ )ﻫـﺬا ِذْﮐٌﺮ ُﻣﺒﺎَرٌك َأﻧ َْﺰﻟ ْﻨﺎُه‪ /50 -‬اﻧﺒﯿﺎء( و )ِﮐﺘﺎٌب َأﻧ َْﺰﻟ ْﻨﺎُه ِإﻟَﯿَْﮏ‬
‫ُﻣﺒﺎَرٌك‪ /29 -‬ص( و )َو َﺟَﻌَﻠﻨِﯽ ُﻣﺒﺎَرﮐًﺎ‪ /31 -‬ﻣﺮﯾﻢ(‪:‬‬
‫ﻣﺮا ﻣﻨﺸﺎء ﺧﯿﺮات و ﻧﻌﻤﺘﻬﺎي اﻟﻬﯽ ﻗﺮار ده‪ ،‬و آﯾﻪ )ِإﻧﱠﺎ َأﻧ َْﺰﻟ ْﻨﺎُه ﻓِﯽ ﻟَﯿَْﻠـٍﮥ ُﻣﺒﺎَرَﮐٍﮥ‪ /3 -‬دﺧﺎن( و )َرﱢب َأﻧ ِْﺰﻟ ْﻨِﯽ ُﻣﻨَْﺰﻟًﺎ ُﻣﺒﺎَرﮐًﺎ‪ /29 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن(‪ :‬ﻣﺮا‬
‫ﺑﺠﺎﺋﯿﮑﻪ ﺧﯿﺮ اﻟﻬﯽ در آن اﺳﺖ ﻓﺮود آر‪ ،‬و آﯾﻪ )َو َﻧﱠﺰﻟ ْﻨﺎ ﻣَِﻦ اﻟﱠﺴﻤﺎِء ﻣﺎًء ُﻣﺒﺎَرﮐًﺎ‪ /9 -‬ق(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻫﻤﻪ ﻣﻌّﺮب ﻧﻮﯾﺴﺎن از‪ -‬ازﻫﺮي ﺗﺎ ﺟﻮاﻟﯿﻘﯽ و اﯾﺸـﯿﺮ و ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ‪ -‬واژه إﺑﺮﯾﻖ ﮐﻪ ﺑﻤﻌﻨﯽ آﻓﺘﺎب اﺳﺖ ﻣﻌﺮب از‪ -‬آﺑﺮﯾﺰ‪ -‬ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﯽداﻧﺪ‬
‫و ﻣﻌﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ آن‪ ،‬ﮐﻮزه‪ ،‬ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺗﯿﺰ و ﮐﻤﺎن ﺳﯿﺎه و ﺳﭙﯿﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻌﺪي در ﮔﻠﺴﺘﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)آن ﺣﺮاﻣﯽ ﺑا ﺮﯾﻖ رﻓﯿﻖ را ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺎﺟﺖ ﻣﯽروم ﺑﻪ ﻏﺎرت ﻣﯽرﻓﺖ(‪.‬‬
‫ﺑﺮﮐﺖ آب ﺑـﺎران ﻫﻤـﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در آﯾﻪ دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ ﮐﻪ )َأ ﻟَْﻢ َﺗَﺮ َأﱠن اﻟﻠﱠَﻪ َأﻧ َْﺰَل ﻣَِﻦ اﻟﱠﺴﻤـﺎِء ﻣـﺎًء َﻓـَﺴ َﻠَﮑُﻪ َﯾﻨﺎﺑ ِﯿَﻊ ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض ﺛُﱠﻢ ﯾُْﺨِﺮُج ﺑ ِِﻪ‬
‫َزْرﻋًﺎ ُﻣْﺨَﺘﻠِﻔًﺎ َأﻟ ْﻮاﻧُُﻪ‪ /21 -‬زﻣﺮ( )آﯾﺎ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺳـﻨﻦ آﻓﺮﯾﻨﺶ در ﻃﺒﯿﻌﺖ‪ ،‬آﺑﯽ را ﻓﺮو رﯾﺰاﻧﺪ و ﭘﺲ از آن ﭼﺸﻤﻪ‬
‫ﺳﺎرﻫﺎ ﺟﺮﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺳﭙﺲ از ﺟﺮﯾﺎن و رﯾﺰش آب ﮐﻪ ﺗﺪاوم ﺑﺨﺶ ﺣﯿﺎت ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ اﻧﻮاع ﻧﺒﺎﺗﺎت و زراﻋﺘﻬﺎي رﻧﮕﺎرﻧﮓ از زﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﯽروﯾﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو َأﻧ َْﺰﻟ ْﻨﺎ ﻣَِﻦ اﻟﱠﺴﻤﺎِء ﻣﺎًء ﺑ َِﻘَﺪٍر َﻓَﺄْﺳَﮑﻨﱠﺎُه ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض‪ /18 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن(‪.‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺰول ﺑـﺎران را ﺑﺎﻧـﺪازهاي ﻓﺮو رﯾﺰاﻧﯿﻢ ﮐﻪ در زﻣﯿﻦ ذﺧﯿﺮه ﺷـﻮد و ﺑﺮاي ﭼﺎهﻫـﺎ و ﻗﻨﺎتﻫـﺎ و ﭼﺸـﻤﻪ ﺳﺎرﻫـﺎ ﺳـﺮﻣﺎﯾﻪ ﺑﺎﺷـﺪ(‪ .‬ﭼﻮن‬
‫ﺧﯿﺮات و ﺑﺨﺸﺎﯾﺶ اﻟﻬﯽ از ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﺴﻮس ﻧﯿﺴﺖ ﺻﺎدر ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮوﺟﻬﯽ ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺣّﺪ و ﺣﺼـﺮي ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺑـﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐـﻪ ﻓﺰوﻧﯽ و زﯾـﺎدﺗﯽ ﻏﯿﺮ ﻣﺤﺴـﻮس در آن ﻣﺸﺎﻫـﺪه ﺷـﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬ﺑـﺎ ﺑﺮﮐﺖ و ﻣﺒـﺎرك اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳـﺎس‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﻓﺰوﻧﯽ در ﺧﯿﺮات‪ ،‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻻ ﯾﻨﻘﺺ ﻣﺎل ﻣﻦ ﺻﺪﻗﮥ« ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﺼﺎن و ﮐﻢ ﺷﺪن ﻣﺤﺴﻮس ﻣﺎل اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫زﯾﺎﻧﮑﺎران ﭘﻨﺪارﻧﺪ و در اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻮارد ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﯿﺎن ﻣﻦ و ﺗﻮ در ﮐﻢ و زﯾﺎد ﺷﺪن ﻣﺎل ﻣﯿﺰان داوري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮐﻢ ﻧﺸﺪن ﻣﺎل ﮐﻪ‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺷﺎره ﺑﻪ ﺑﺮﮐﺎت و ﺧﯿﺮات اﻟﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺨﺸﺶ و ﺟﻮاﻧﻤﺮدي ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ ) )َﺗﺒـﺎَرَك( اﻟ ﱠِﺬي َﺟَﻌَﻞ ﻓِﯽ اﻟﱠﺴﻤﺎِء ﺑ ُُﺮوﺟًﺎ‪ /61 -‬ﻓﺮﻗـﺎن( ﮐﻪ ﻫﺸـﺪاري اﺳﺖ ﺑﺮ ﺑﺮﮐﺖ اﻟﻬﯽ و ﻣﺒـﺎرك ﺑﻮدن ﻧﻌﻤﺖﻫـﺎي‬
‫ﺧـﺪاي ﺑﺮ ﺑﻨـﺪﮔﺎن و ﺗﻮّﺟﻪ دادن ﺑﻪ اﻓـﺎﺿﻪ ﺑﺨﺸـﺶﻫﺎ و اﯾﺠﺎد ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي او ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ﮐﺮات آﺳـﻤﺎﻧﯽ و ﺳـﺘﺎرﮔﺎن ﻧﻮراﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫آﯾﺎت زﯾﺮ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در آﯾﺎت )َﻓَﺘﺒﺎَرَك اﻟﻠﱠُﻪ َأْﺣَﺴُﻦ اﻟ ْﺨﺎﻟ ِِﻘﯿَﻦ‪ /14 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن( و )َﺗﺒﺎَرَك اﻟ ﱠِﺬي َﻧﱠﺰَل اﻟ ُْﻔْﺮﻗﺎَن‪ /1 -‬ﻓﺮﻗﺎن( و‬
‫)َﺗﺒـﺎَرَك اﻟ ﱠِﺬي ِإْن ﺷـﺎَء َﺟَﻌـ َﻞ ﻟََﮏ َﺧﯿْﺮًا ﻣِْﻦ ذﻟ َِﮏ َﺟﻨﱠﺎٍت‪ /10 -‬ﻓﺮﻗـﺎن( و )َﻓَﺘﺒﺎَرَك اﻟﻠﱠُﻪ َرﱡب اﻟ ْﻌﺎﻟَِﻤﯿَﻦ‪ /64 -‬ﻏﺎﻓﺮ( و )َﺗﺒﺎَرَك اﻟ ﱠِﺬي ﺑ ِـَﯿ ِﺪِه‬
‫اﻟ ُْﻤﻠُْﮏ‪ /1 -‬ﻣﻠـﮏ( ﮐﻪ در ﺗﻤـﺎم اﯾﻦ آﯾﺎت‪ ،‬آﮔﺎه ﻧﻤﻮدن و ﺗﻮّﺟﻪ دادن اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﻪ وﯾﮋهﮔﯿﻬﺎ و ﮔﻮﻧﻪﮔﻮن ﺑﻮدن ﺧﯿﺮات اﻟﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻟﻔﻆ‪ -‬ﺗﺒﺎرك‪ -‬آﻧﻬﺎ را ﯾﺎد آوري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺮم( ]ﺑﺮم ‪ ... :‬ص ‪262 :‬‬
‫اﻹﺑﺮام‪ :‬اﺳﺘﻮار ﻧﻤﻮدن ﺣﮑﻢ و ﮐﺎر‪ ،‬ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬أْم َأﺑ َْﺮُﻣﻮا َأﻣْﺮًا َﻓِﺈﻧﱠﺎ ُﻣﺒِْﺮُﻣﻮَن‪-‬‬
‫‪ /79‬زﺧﺮف( ﮐﻪ اﺻﻠﺶ از ﻣﺤﮑﻢ ﻧﻤﻮدن ﻃﻨﺎب و ﺗﺎﺑﯿﺪن رﯾﺴﻤﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﮐّﻞ ﺣﺎل ﻣﻦ ﺳﺤﯿﻞ و ﻣﺒﺮم )ﺑﻬﺮ ﺣﺎل از رﯾﺴﻤﺎﻧﯽ ﻧﺎﺗﺎﻓﺘﻪ و ﺗﺎﻓﺘﻪ(‪.‬‬
‫ﺑﺮﯾﻢ‪ -‬ﻃﻨﺎﺑﯽ ﻣﺤﮑﻢ ﺗﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫أﺑﺮﻣﺘﻪ ﻓﺒﺮم‪ :‬آن را ﺗﺎﻓﺘﻢ و ﺗﺎﺑﯿﺪه ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮم‪ :‬ﺑﺂدم ﺑﺨﯿﻠﯽ ﮐﻪ در ﻣﺴﺎﺑﻘﺎت ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﺷﺮﮐﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﺻﻄﻼح‪ -‬ﻣﻌﻠﻮل اﻟﯿﺪ ﺑﻪ ﺧﯿﻞ و ﮐﻒ ﺑﺴﺘﻪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺒﺮم‪ -‬ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﺎر اﺻﺮار دارد و ﺳﺨﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﺎم ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺎﺑﯿﺪهﺷﺪن ﺳﺨﺖ و ﭘﯿﭻ ﺧﻮردن ﻃﻨﺎب‪.‬‬
‫ﺑﺮم‪ -‬در ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮐﺴﯿﮑﻪ ﺧﺮﻣﺎﻫﺎ را دو ﺗﺎ دو ﺗﺎ و ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻫﻢ ﻣﯽﺧﻮرد‪ -‬ﺑﺮم‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﯾﻢ‪ -‬رﯾﺴـﻤﺎﻧﯽ ﺑﻬﻢ ﺗﺎﻓﺘﻪ و رﻧﮕﺎرﻧﮓ اﺳﺖ و ﻫﺮ ﺷـﯽء رﻧﮕﯿﻦ ﻣﺜﻼ ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎﻧﯽ را ﮐﻪ اﻓﺮادش ﺳـﯿﺎه و ﺳﭙﯿﺪ و ﻣﺨﻠﻮط ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﯾﻢ‪-‬‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر اﻓﺴﺎر ﺳﺘﻮران ﺑﻬﻢ ﺑﺎﻓﺘﻪ و رﻧﮕﯿﻦ‪.‬‬
‫ﺑﺮﻣـﮥ‪ -‬ﻫـﻢ در اﺻـﻞ دﯾـﮓ ﺳـﻨﮕﯿﻦ و ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬ﺑﺮام‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ وزن ﻟﻔﻈﺶ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺣﻀـﺮة و ﺣﻀـﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨـﺎ و ﺷـﮑﻞ ﻣﻔﻌـﻮل‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻣﺜﻞ ﺿﺤﮑﮥ و ﻫﺰأة‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺮه( ]ﺑﺮه ‪ ... :‬ص ‪263 :‬‬
‫اﻟﺒﺮﻫﺎن‪ ،‬ﺳـﺨﻨﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺣّﺠﺖ و دﻟﯿﻞ‪ ،‬وزن آن ﻓﻌﻼن ﻣﺎﻧﻨـﺪ رﺟﺤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻌﻀـﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻣﺼـﺪر ﻓﻌﻞ‪ -‬ﺑﺮه‪ ،‬ﯾﺒﺮه‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﻣﻮﻗﻊ ﺳﭙﯿﺪ ﺷﺪن ﭼﯿﺰي ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ .‬رﺟﻞ أﺑﺮه و إﻣﺮأة ﺑﺮﻫﺎء و ﻗﻮم ﺑﺮه و ﺑﺮﻫﺮﻫﮥ در ﻣﻌﻨﯽ دﺧﺘﺮ ﺟﻮان ﺳﭙﯿﺪ ﭼﻬﺮه ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﺑﺮﻫﻪ‪ -‬ﻫﻢ ﻣﺪﺗﯽ از زﻣﺎن را ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﻫﺎن‪ -‬ﻣﺆﮐﺪﺗﺮﯾﻦ ادﻟّﻪ اﺳﺖ و ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺎﭼﺎر اﻗﺘﻀﺎي ﺻﺪق و راﺳﺘﯽ ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ دارد‪ ،‬زﯾﺮا دﻻﯾﻞ ﭘﻨﺞ ﮔﻮﻧﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺑﺮﻫﺎن و دﻻﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺻﺎدق و ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و اﻗﺘﻀﺎي درﺳﺘﯽ دارد‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪264 :‬‬
‫‪ -2‬دﻻﻟﺘﯽ ﮐﻪ اﻗﺘﻀﺎﯾﺶ ﻫﻤﻮاره ﮐﺬب و دروغ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬دﻻﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﺪق و راﺳﺘﯽ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -4‬دﻻﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺬب و دروغ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -5‬دﻻﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﺻﺪق و ﮐﺬب ﻫﺮ دو در آن ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪) :‬ﻗُْﻞ ﻫﺎﺗُﻮا ﺑ ُْﺮﻫﺎَﻧُﮑْﻢ ِإْن ُﮐﻨْﺘُْﻢ ﺻﺎِدﻗِﯿَﻦ‪ /111 -‬ﺑﻘﺮه( و )ﻗُـْﻞ ﻫﺎﺗُﻮا ﺑ ُْﺮﻫﺎَﻧُﮑْﻢ ﻫـﺬا ِذْﮐُﺮ َﻣْﻦ َﻣِﻌَﯽ‪ /24 -‬اﻧﺒﯿﺎء( و )َﻗْﺪ ﺟﺎَءُﮐْﻢ‬
‫ﺑ ُْﺮﻫﺎٌن ﻣِْﻦ َرﺑ ﱢُﮑْﻢ‪ /174 -‬ﻧﺴﺎء(‪/‬‬
‫( ) )ﺑﺮا( ]ﺑﺮا[‪ ... :‬ص ‪264 :‬‬
‫اﺻـﻞ ﺑﺮء و ﺑﺮاء و ﺗـﺒّﺮي‪ -‬ﻧـﺎراﺣﺖ ﺷـﺪن از ﭼﯿﺰي اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻣﺠـﺎورت‪ ،‬و ﻫﻤﯿـﺎري ﺑـﺎ آن ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪ و ﻣﮑﺮوه و ﮔﻠـﻮﮔﯿﺮ اﺳـﺖ‪ ،‬و ﻟـﺬا‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺮات ﻣﻦ اﻟﻤﺮض‪ -‬ﺑﺮأت ﻣﻦ ﻓﻼن‪ -‬ﺗﺒّﺮأت و أﺑﺮأﺗﻪ ﻣﻦ ﮐﺬا و ﺑﺮأﺗﻪ و‪ -‬رﺟﻞ ﺑﺮئ و‪ -‬ﻗﻮم ﺑﺮآء و ﺑﺮﯾﺌﻮن‪.‬‬
‫ﮐﻪ در آﯾﺎت زﯾﺮ اﻓﻌﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ آن در ﻣﻌﻨﯽ ﺑﯿﺰاري و إﻧﺰﺟﺎر و ﺗﻨّﻔﺮ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪) :‬ﺑَﺮاَءٌة ﻣَِﻦ اﻟﻠﱠِﻪ َو َرُﺳﻮﻟ ِِﻪ‪-‬‬
‫‪ /1‬ﺗﻮﺑﻪ( و )َأﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ﺑَِﺮيٌء ﻣَِﻦ اﻟ ُْﻤْﺸـ ِﺮِﮐﯿَﻦ َو َرُﺳﻮﻟ ُُﻪ‪ /3 -‬ﺗﻮﺑﻪ( و )َأﻧ ْﺘُْﻢ ﺑَِﺮﯾﺌُﻮَن ﻣِﱠﻤﺎ َأْﻋَﻤـ ُﻞ َو َأَﻧﺎ ﺑَِﺮيٌء ﻣِﱠﻤﺎ َﺗْﻌَﻤﻠُﻮَن‪ /41 -‬ﯾﻮﻧﺲ(‪ِ) ،‬إﻧﱠﺎ ﺑ َُﺮآُؤا‬
‫ﻣِﻨُْﮑْﻢ َو ﻣِﱠﻤﺎ َﺗْﻌﺒُـُﺪوَن ﻣِْﻦ ُدوِن اﻟﻠﱠِﻪ‪ /4 -‬ﻣﻤﺘﺤﻨﻪ( و )َو ِإْذ ﻗـﺎَل ِإﺑ ْﺮاِﻫﯿُﻢ ﻟ َِﺄﺑ ِﯿِﻪ َو َﻗْﻮﻣِِﻪ ِإﻧﱠﻨِﯽ ﺑَﺮاٌء ﻣِﱠﻤﺎ َﺗْﻌﺒُـُﺪوَن‪ /26 -‬زﺧﺮف( و )َﻓَﺒﱠﺮَأُه اﻟﻠﱠُﻪ ﻣِﱠﻤﺎ‬
‫ﻗﺎﻟ ُﻮا‪ /69 -‬اﺣﺰاب( و )اﻟﺒـﺎري(‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ اﯾﺠـﺎد و )ِإْذ َﺗـَﺒﱠﺮَأ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ اﱡﺗﺒُِﻌﻮا ﻣَِﻦ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ اﺗﱠَﺒُﻌﻮا‪ /166 -‬ﺑﻘﺮه( ﮐﻪ ﺗﻤﺎﻣﺎ در ﻣﻌﻨﯽ ﺑﯿﺰاري اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬در وﺻﻒ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و ﺧﺎّص اوﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﺎت )اﻟ ْﺒﺎِرُئ اﻟ ُْﻤَﺼﱢﻮُر‪ /24 -‬ﺣﺸﺮ( و )َﻓﺘُﻮﺑ ُﻮا ِإﻟﯽ ﺑﺎِرﺋُِﮑْﻢ‪ /54 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫)ﺑﺮّﯾﻪ( »‪ «1‬ﯾﻌﻨﯽ آﻓﺮﯾﺪه و ﻣﺨﻠﻮق‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﺻﻞ واژه‪ -‬ﺑﺮّﯾﻪ‪ -‬ﻫﻤﺰه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺬف‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺳـﺘﺪﻻﻟﯽ ﮐـﻪ راﻏـﺐ رﺣﻤﻪ اﻟﻠّﻪ از ﻗﺮآن در ﺑـﺎره رﯾﺸﻪ )ﺑﺮّﯾﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺨﻠـﻮق ﻣﯽﮐﻨـﺪ و آﻧﺮا از )اﻟـﺒﺮي( ﯾﻌﻨﯽ ﺧـﺎك ﻣﯽداﻧـﺪ‪ ،‬اﺑﻦ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﻫﻢ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬اﻟﺒﺮي‪ :‬اﻟّﺘﺮاب‪ ،‬ﺑﺮي‪ -‬ﻫﻤﺎن ﺧﺎك اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در دﻋﺎ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﺑﻔﯿﻪ اﻟﺒﺮي‪ -‬ﻣﺜﻞ ﺑﻔﯿﻪ اﻟّﺘﺮاب‪ -‬در‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ از ﻋﻠّﯽ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ )ع( آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »اﻟّﻠﻬّﻢ ﺻّﻞ ﻋﻠﯽ ﻣﺤّﻤﺪ ﻋﺪد اﻟﺜﺮي و اﻟﻮري و اﻟﺒﺮي«‪.‬‬
‫اﻟﺒﺮي‪ :‬اﻟّﺘﺮاب‪ ،‬اﻟﺒﺮي و اﻟﻮري واﺣﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻮ ﺧﯿﺮ اﻟﻮري و اﻟﺒﺮي ﯾﻌﻨﯽ ﺧﯿﺮ اﻟﺒﺮّﯾﻪ‪ ،‬اﻟّﺒﺮﯾﻪ‪:‬‬
‫اﻟﻤﺨﻠﻮق و ﮐﺴﯿﮑﻪ‪ ،‬ﺑﺮﯾﻪ‪ ،‬را از ﺑﺮﺋﯿﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﻫﻤﺰه ﻣﯽداﻧﺪ آﻧﺮا از‪ -‬ﺑﺮ اﻟﻠّﻪ اﻟﺨﻠﻖ ﯾﺒﺮؤﻫﻢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﻬﺎ را آﻓﺮﯾﺪه اّﻣﺎ‪ -‬اﺑﻦ اﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‬
‫ﺑﺎ ﻫﻤﺰه اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﻤﯽﺷﻮد )ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب ج ‪ -14‬ﻻﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر(‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬ﺑﺮﯾﺖ اﻟﻌﻮد‪ :‬ﭼﻮب را ﺗﺮاﺷـﯿﺪم‪ ،‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪن ﻣﺨﻠﻮق ﺑﻪ‪ -‬ﺑﺮّﯾﻪ‪ -‬ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻـﻠﺶ‪ -‬ﻣﺒﺮّﯾﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل‬
‫از‪ -‬ﺑﺮي‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺧـﺎك اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ )َﺧَﻠَﻘُﮑْﻢ ﻣِْﻦ ﺗُﺮاٍب‪ /20 -‬روم( و )ُأوﻟﺌِـَﮏ ُﻫْﻢ َﺧﯿُْﺮ اﻟ َْﺒِﺮﯾﱠِﮥ‪ /7 -‬ﺑﯿﻨﻪ( و‬
‫)َﺷﱡﺮ اﻟ َْﺒِﺮﯾﱠِﮥ‪ /6 -‬ﺑﯿﻨﻪ(‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺰغ( ]ﺑﺰغ ‪ ... :‬ص ‪265 :‬‬
‫( ) )ﺑﺰغ( ]ﺑﺰغ ‪ ... :‬ص ‪265 :‬‬
‫ﻃﻠﻮع ﮐﺮد و ﺑﺮآﻣـﺪ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓَﻠﱠﻤﺎ َرَأي اﻟﱠﺸْﻤَﺲ ﺑﺎِزَﻏًﮥ‪ /78 -‬اﻧﻌـﺎم( و )َﻓَﻠﱠﻤﺎ َرَأي اﻟ َْﻘَﻤَﺮ ﺑﺎِزﻏًﺎ‪ /77 -‬اﻧﻌﺎم( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ آﻣـﺪه و‬
‫ﻃﻠﻮع ﮐﻨﻨﺪه در ﺣﺎل ﮔﺴﺘﺮش ﻧﻮر و روﺷﻨﺎﺋﯽ‪.‬‬
‫ﺑﺰغ اﻟّﻨﺎب‪ :‬دﻧﺪان ﺑﺮ آﻣﺪ و ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ ﺑﻪ ﺑﺮ آﻣﺪن و ﻃﻠﻮع ﺳـﺘﺎرﮔﺎن اﺳﺖ و اﺻﻠﺶ از‪ -‬ﺑﺰغ اﻟﺒﯿﻄﺎر اﻟّﺪاﺑّﮥ ﯾﻌﻨﯽ داﻣﭙﺰﺷﮏ ﺑﺎ‬
‫ﻧﺸﺘﺮزدن ﺧﻮن ﺣﯿﻮان را ﺟﺎري و روان ﮐﺮده اﺳﺖ ﭘﺲ‪ -‬ﺑﺰغ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ روان و ﺟﺎري ﺷﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺲ( ]ﺑﺲ ‪ ... :‬ص ‪265 :‬‬
‫)رﯾﺰ رﯾﺰ ﺷﺪن‪ ،‬راﻧﺪن‪ ،‬آﻣﯿﺨﺘﻦ‪ ،‬زﺟﺮ ﮐﺮدن و زدن‪ ،‬رﻫﺎ ﮐﺮدن و ﺷﮑﺎﻓﺘﻦ(‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪َ) :‬و ﺑ ُﱠﺴِﺖ اﻟ ِْﺠﺒﺎُل ﺑَ‪‬ﺴﺎ‪ /5 -‬واﻗﻌﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻮﻫﻬـﺎ از ﺟﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺼﻮرت ﺧﺎﮐﯽ ﭘﺮاﮐﻨـﺪه در ﻣﯽآﯾـﺪ‪ .‬ﺑﺴـﺴﺖ اﻟﺤﻨﻄـﮥ و‬
‫اﻟّﺴﻮﯾﻖ ﺑﺎﻟﻤﺎء‪ -‬ﮔﻨﺪم را آرد ﮐﺮدم و آن را ﺑﺎ آب در آﻣﯿﺨﺘﻢ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫ﻓﺘﺘﻪ ﺑﻪ‪ :‬آرد را ﺑﺎ ﺷﯿﺮ و روﻏﻦ آﻣﯿﺨﺘﻢ )ﺑﺴﯿﺴﮥ(‪.‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻌﻨﺎي‪ -‬ﺑﺴﺴﺖ‪ -‬ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺧﻮردن ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‪ -‬إﻧﺒّﺴﺖ اﻟﺤّﯿﺎت‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎرﻫﺎ ﺑﺴﺮﻋﺖ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫و آﯾـﻪ )ﺑ ُﱠﺴِﺖ اﻟ ِْﺠﺒـﺎُل ﺑَ‪‬ﺴﺎ‪ /5 -‬واﻗﻌﻪ( ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ )َو َﯾـْﻮَم ﻧَُﺴـ ﯿﱢُﺮ اﻟ ِْﺠﺒـﺎَل‪ /47 -‬ﮐﻬـﻒ( و )َو َﺗَﺮي اﻟ ِْﺠﺒـﺎَل َﺗْﺤَﺴـ ﺒُﻬﺎ ﺟﺎﻣـِ َﺪًة َو ِﻫَﯽ َﺗُﻤﱡﺮ َﻣﱠﺮ‬
‫اﻟﱠﺴﺤﺎِب‪ /88 -‬ﻧﻤﻞ( اﺳﺖ‪.‬‬
‫و‪ -‬ﺑﺴﺴﺖ اﻹﺑﻞ‪ :‬ﺷﺘﺮان را ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ راﻧﺪم و زدم‪.‬‬
‫أﺑﺴـﺴﺖ ﺑﻬﺎ ﻋﻨﺪ اﻟﺤﻠﺐ‪ :‬در ﻣﻮﻗﻊ دوﺷـﯿﺪن ﺷﺘﺮان ﺑﻪ آراﻣﯽ ﺑﺲ ﺑﺲ ﮔﻔﺘﻢ ﺗﺎ دوﺷﯿﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎﻗﻪ ﺑﺴﻮس‪ -‬ﺷﺘﺮي ﮐﻪ ﺟﺰ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺲ‬
‫ﺑﺲ ﺷﯿﺮش دوﺷﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و در ﺣﺪﯾﺚ )ﺟﺎء أﻫﻞ اﻟﯿﻤﻦ ﯾﺒّﺴﻮن ﻋﯿﺎﻟﻬﻢ« »‪ «1‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﻤﻨﯽﻫﺎ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮادهﺷﺎن ﻫﻤﺮاه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ آراﻣﯽ ﺳﺮ رﺳﯿﺪﻧﺪ و ﺷﺘﺮان‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺑﺲ ﺑﺲ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺟﻮﻫﺮي و أزﻫﺮي اﯾﻨﻄﻮر ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ »ﯾﺨﺮج ﻗﻮم ﻣﻦ اﻟﻤﺪﯾﻨﻪ اﻟﯽ اﻟﯿﻤﻦ و اﻟّﺸﺎم و‬
‫ﻣﯽراﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺴﺮ( ]ﺑﺴﺮ[‪ ... :‬ص ‪266 :‬‬
‫اﻟﺒﺴﺮ‪ :‬ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﭼﯿﺰي ﻋﺠﻮﻻﻧﻪ ﻗﺒﻞ از ﻣﻮﻋﺪ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺴﺮ اﻟّﺮﺟﻞ اﻟﺤﺎﺟﮥ‪ :‬ﻧﺎﺑﻬﻨﮕﺎم آﻧﺮا ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺴﺮ اﻟﻔﺤﻞ اﻟّﻨﺎﻗﮥ‪ :‬ﺷﺘﺮ ﻧﺮ‪ ،‬ﻧﺎﻗﻪ را ﻗﺒﻞ از وﻗﺖ ﻟﻘﺎح آزرد و اذّﯾﺖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺎء ﺑﺴﺮ‪ :‬آب ﺧﻨﮑﯽ ﮐﻪ از دﯾﮕﺮي ﻗﺒﻞ از ﺳﺎﮐﻦ ﺷﺪﻧﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺴﺮ‪ :‬ﺟﺮاﺣﺖ و زﺧﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﻣﻮﻋﺪش ﺷﮑﺎﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫)ﺑﺴﺮ(‪ :‬ﺧﺮﻣﺎي زرد ﻧﺎﭘﺨﺘﻪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ )ﺛُﱠﻢ َﻋَﺒَﺲ َو ﺑََﺴَﺮ‪ /22 -‬ﻣّﺪﺛﺮ( ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺒﻞ از وﻗﺖ ﻋﺬاﺑﺶ روي ﺗﺮش ﮐﺮد و اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬در آﯾﻪ )َو ُوُﺟﻮٌه َﯾْﻮَﻣﺌٍِﺬ ﺑﺎـِﺳ َﺮٌة‪ /24 -‬ﻗﯿﺎﻣﻪ( آﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از وﻗﺖ در دﻧﯿﺎ ﭼﻬﺮهﺷﺎن را ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺗﻠـﺦ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﺗﻮ ﮔﻔﺘﯽ‪ -‬ﺑﺴـﺮ و‬
‫ﺑﺎﺳـﺮه‪ -‬ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ و دردﻧﺎك ﻗﺒﻞ از ﻣﻮﻋـﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه‪ ،‬اﺷﺎره آﯾﻪ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از رﺳـﯿﺪن ﻋﺬاب ﺑﻪ آﻧﻬﺎ دارﻧﺪ‪ .‬و‬
‫واژه‪ -‬ﺑﺴـﺮ‪ -‬ﺧﺒﺮ دادن و آﮔـﺎﻫﯽ ﻗﺒﻠﯽ از ﺣﺎل آﻧﻬﺎ اﺳﺖ ﭘﯿﺶ از آﻧﮑﻪ ﺑﻪ آن ﻋـﺬاب دردﻧﺎك ﺑﺮﺳـﻨﺪ و اﯾﻦ اﻋﻼم و آﮔﺎﻫﯽ از دور و‬
‫ﻗﺒﻞ از ﻣﻮﻋـﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد ﻧﻮﻋﯽ ﻫﺸـﺪار و ﺗﻨﺒﯿﻪ اﺳﺖ‪ ،‬آﯾﻪ زﯾﺮ ﻫﻢ ﺑﺂن ﻣﻌﻨﯽ دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪َ) :‬ﺗُﻈﱡﻦ َأْن ﯾُْﻔَﻌَﻞ ﺑ ِﻬﺎ ﻓﺎﻗَِﺮٌة‪-‬‬
‫‪ /25‬ﻗﯿﺎﻣﻪ( )ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﮐﻤﺮ ﺷﮑﻦ و ﻋﺬاﺑﯽ ﺧﺮد ﮐﻨﻨﺪه ﺑﺎو ﻣﯽرﺳﺪ و ﺑﺎ او آﻧﭽﻨﺎن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺴﻂ( ]ﺑﺴﻂ[‪ ... :‬ص ‪266 :‬‬
‫ﺑﺴﻂ اﻟّﺸﯽء‪ :‬آن را ﮔﺴﺘﺮش داد و ﭘﺨﺶ ﮐﺮد ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﻫﺮ دو ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬ﻧﺸﺮ و ﺗﻮﺳﻌﻪ از آن ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و زﻣﺎﻧﯽ ﯾﮑﯽ از آن‬
‫ﻣ ﻌ ﺎ ﻧ ﯽ‪ ،‬ﻣﺜ ﻼ ‪:‬‬
‫ﺑﺴﻂ اﻟّﺜﻮب‪ :‬ﺟﺎﻣﻪ و ﻟﺒﺎس را ﭘﻬﻦ ﮐﺮد و ﮔﺴﺘﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺴﺎط‪ -‬در ﺑﺎره ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﮔﺴﺘﺮده ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫اﻟﻌﺮاق ﯾّﺒﺴﻮن و اﻟﻤﺪﯾﻨـﮥ ﺧﯿﺮ ﻟﻬﻢ ﻟﻮ ﮐﺎﻧﻮا ﯾﻌﻠﻤﻮن« ﮔﺮوﻫﯽ در ﺣﺎل راﻧﺪن ﺷﺘﺮان از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺴﻮي ﯾﻤﻦ و ﺷﺎم ﺧﺎرج‪ ،‬ﺷﺪﻧﺪ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ‬
‫اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ ﻣـﺪﯾﻨﻪ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺮب ﺑﺴﻮس‪ -‬ﻫﻢ ﺟﻨﮓ ﻣﻌﺮوﻓﯽ ﺑﻮده ﻗﺒﻞ از اﺳـﻼم ﮐﻪ ‪ 40‬ﺳﺎل ﺑﻪ درازا ﮐﺸـﯿﺪه و در اﺛﺮ‬
‫ﮐﺸـﺘﻪﻫﺎي ﻓﺮاوان اﯾﻦ اﺻـﻄﻼح ﺑﻔﺎل ﺑﺪو ﺷﻮم ﻧﺎم ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬اﺷﺎم ﻣﻦ اﻟﺒﺴﻮس‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻮمﺗﺮ از ﺟﻨﮓ ﺑﺴﻮس )ﻣﺠﻤﻊ‬
‫اﻻﻣﺜﺎل ﻣﯿﺪاﻧﯽ ‪.(374 /1‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ )َو اﻟﻠﱠُﻪ َﺟَﻌَﻞ ﻟَُﮑُﻢ اﻟ َْﺄْرَض ﺑ ِﺴﺎﻃًﺎ‪ /19 -‬ﻧﻮح(‪ -‬ﺑﺴﺎط زﻣﯿﻦ و ﺑﺴﻂ آن ﯾﻌﻨﯽ وﺳﻌﺖ و ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ زﻣﯿﻦ‪.‬‬
‫ﺑﺴﯿﻂ اﻷرض‪ :‬ﮔﺴﺘﺮده ﺷﺪه و ﭘﻬﻨﻪ زﻣﯿﻦ‪.‬‬
‫ﻋّﺪهاي از ﻋﻠﻤﺎء واژه‪ -‬ﺑﺴﻂ‪ -‬را ﺑﺮاي ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در آن ﻧﻈﻢ و ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ و ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﺑﮑﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و اﻟﻠﱠُﻪ َﯾْﻘﺒُِﺾ َو َﯾﺒُْﺼُﻂ‪ /245 -‬ﺑﻘﺮه( و )َو ﻟَْﻮ ﺑَـَﺴ َﻂ اﻟﻠﱠُﻪ اﻟﱢﺮْزَق ﻟ ِِﻌﺒﺎِدِه‪ /27 -‬ﺷﻮري( ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﮔﺎه ﺧﺪاي وﺳﻌﺖ و ﻓﺮاﺧﯽ‬
‫دﻫـﺪ‪ ،‬ﻋـّﺪهاي ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ :‬در آﯾﻪ )َو زاَدُه ﺑَْﺴـ َﻄًﮥ ﻓِﯽ اﻟ ِْﻌﻠِْﻢ َو اﻟ ِْﺠْﺴِﻢ(‪ -‬ﻋﺒﺎرت ﺑﺴـﻄﮥ ﻓﯽ اﻟﻌﻠﻢ‪ :‬ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴـﯽ ﺧﻮدش از آن ﻋﻠﻢ‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﺳﻮد ﻋﻠﻤﯽ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢ ﺑﺨﻮد و ﻫﻢ ﺑﺪﯾﮕﺮان ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺼﻮرت ﺟﻮد و ﺑﺨﺸـﺶ در آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﺑﺴﻂ اﻟﯿـﺪ(‪ :‬دراز ﮐﺮدن دﺳﺖ‪ ،‬و در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و َﮐﻠْﺒُُﻬْﻢ ﺑﺎِﺳٌﻂ ِذراَﻋﯿِْﻪ ﺑ ِﺎﻟ َْﻮِﺻـ ﯿِﺪ‪ /18 -‬ﮐﻬﻒ( )در ﺑﺎره ﺳﮓ‬
‫اﺻﺤﺎب ﮐﻬﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﺳﮕﺸﺎن در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺧﻮاﺑﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﺑﺮ درﮔﺎه ﻏﺎر دراز ﮐﺮده ﺑﻮد(‪.‬‬
‫ﺑﺴـﻂ اﻟﮑّﻒ‪ :‬دراز ﮐﺮدن دﺳﺖ ﺑﺮاي ﺧﻮاﺳـﺘﻦ و ﻣﻄـﺎﻟﺒﻪ‪ ،‬ﻣﺜﻼـ در آﯾﻪ )َﮐﺒﺎـِﺳ ِﻂ َﮐﱠﻔﯿِْﻪ ِإﻟَﯽ اﻟ ْﻤـﺎِء ﻟ َِﯿﺒْﻠَُﻎ ﻓـﺎُه َو ﻣـﺎ ُﻫَﻮ ﺑ ِﺒـﺎﻟ ِِﻐِﻪ‪ /14 -‬رﻋﺪ(‪.‬‬
‫)دﺳﺘﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي آب ﺑﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ دﻫﺎﻧﺶ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ(‪.‬‬
‫و ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ )َو اﻟ َْﻤﻼﺋَِﮑُﮥ ﺑﺎِﺳُﻄﻮا َأﯾِْﺪﯾِﻬْﻢ‪ /93 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫و ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮاي زدن و ﺣﻤﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ )َو َﯾﺒُْﺴـ ُﻄﻮا ِإﻟَﯿُْﮑْﻢ َأﯾِْﺪَﯾُﻬْﻢ َو َأﻟ ْـِﺴ َﻨَﺘُﻬْﻢ ﺑ ِﺎﻟﱡﺴﻮِء‪ /2 -‬ﻣﻤﺘﺤﻨﻪ( و ﻣﻮﻗﻌﯽ ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺑﺨﺸـﺶ و اﻋﻄﺎء‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫آﯾﻪ )ﺑَْﻞ َﯾﺪاُه َﻣﺒُْﺴﻮَﻃﺘﺎِن‪ /64 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫اﻟﺒﺴـﻂ‪ :‬ﺷـﺘﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﺑّﭽﻪاش رﻫـﺎ ﻣﯽﺷـﻮد ﮐﻪ در ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻔﻌـﻮل ﺑﮑـﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻧﮑﺚ‪ -‬و‪ -‬ﻧﻘﺾ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﻣﻨﮑـﻮث و‬
‫ﻣﻨﻘﻮض‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺴﻖ( ]ﺑﺴﻖ ‪ ... :‬ص ‪267 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟﻞ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و اﻟﻨﱠْﺨَﻞ ﺑﺎِﺳﻘﺎٍت ﻟَﻬﺎ َﻃﻠٌْﻊ َﻧِﻀﯿٌﺪ‪ /80 -‬ق( ﺑﺎﺳﻘﺎت ﯾﻌﻨﯽ درﺧﺘﺎن ﺧﺮﻣﺎي ﺑﻠﻨﺪ و ﻃﻮﯾﻞ‪.‬‬
‫ﺑﺎﺳﻖ‪ :‬ﻧﺨﻞ ﺑﺎﻟﻨﺪه و ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻪ ارﺗﻔﺎﻋﺶ زﯾﺎد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺴﻖ ﻓﻼن ﻋﻠﯽ أﺻﺤﺎﺑﻪ‪ :‬او ﺑﺮ دوﺳﺘﺎﻧﺶ و ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﺮﺗﺮي ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺴﻖ و ﺑﺼﻖ‪ -‬اﺻﻠﺸﺎن‪ -‬ﺑﺰق‪ -‬اﺳﺖ )ﯾﻌﻨﯽ آب دﻫﺎن اﻧﺪاﺧﺘﻦ‪ ،‬روﺷﻦ ﺷﺪن‪ ،‬ﺑﺬر ﭘﺎﺷﺎﻧﺪن ﺑﺮ زﻣﯿﻦ(‪.‬‬
‫ﺑﺴﻘﺖ اﻟّﻨﺎﻗﮥ‪ -‬ﺷﯿﺮش ﮐﻢ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ آب دﻫﺎن و ﮐﻤﯽ آن ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﺷﺘﺮي ﺷﯿﺮده ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺴﻞ( ]ﺑﺴﻞ ‪ ... :‬ص ‪268 :‬‬
‫اﻟﺒﺴﻞ‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳـﺘﻦ و ﺿﻤﯿﻤﻪ ﺷﺪن ﭼﯿﺰي و ﻣﻨﻊ از ﭼﯿﺰي اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﻌﻨﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﺑﺼﻮرت اﺳﺘﻌﺎره ﺑﺮاي روي درﻫﻢ ﮐﺸﯿﺪن از ﺷﺠﺎﻋﺖ و‬
‫اﺑﺮو ﮔﺮهﮐﺮدن ﺑﮑـﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬ﻫﻮ ﺑﺎﺳـﻞ و ﻣﺒﺘﺴﻞ اﻟﻮﺟﻪ‪) -‬او ﺷـﺠﺎﻋﯽ اﺳﺖ ﺑﺎ اﺑّﻬﺖ و ﺻـﻼﺑﺖ ﮐﻪ از ﺧﺸﻢ ﮔﺮه ﺑﺮ اﺑﺮو‬
‫دارد(‪.‬‬
‫اّﻣﺎ ﺑﺴﻞ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺎزداﺷﺘﻦ در ﺑﺎره ﻫﺮ ﺷﺨﺺ ﻣﺤﺮوم و ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﮔﺮو ﭼﯿﺰي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫در آﯾـﻪ )َو َذﱢﮐْﺮ ﺑ ِِﻪ َأْن ﺗُﺒَْﺴـ َﻞ َﻧْﻔٌﺲ ﺑ ِﻤـﺎ َﮐَﺴـ َﺒْﺖ‪ /6 -‬ﻣﻌـﺎرج( )ﯾـﺎدآورﯾﺶ ﮐﻦ ﮐﻪ ﺧـﻮد را از ﺛـﻮاب ﻣﺤﺮوم ﻧﺴـﺎزد و ﺧـﻮد را در ﮔﺮو‬
‫ارﺗﮑﺎب ﮔﻨﺎه و ﮐﺴﺐ زﺷﺘﯽ ﻗﺮار ﻧﺪﻫﺪ(‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ از ﺛﻮاب ﻣﺤﺮوم ﻧﺸﻮد‪«1» .‬‬
‫ﻓﺮق ﻣﯿــﺎن )ﺣﺮام( و )ﺑﺴــﻞ( اﯾﻨﺴــﺘﮑﻪ ﺣﺮام و ﻣﺤﺮوﻣـّﯿ ﺖ ﻓﺮاﮔﯿﺮي و ﻋﻤــﻮﻣّﯿﺖ ﯾــﺎﻓﺘﻦ ﺣﺘﻤﯽ و ﻗﻬﺮي در ﻫﺮ ﭼﯿﺰي اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺣﮑﻢ‬
‫ﻣﻤﻨﻮﻋّﯿﺖ و ﺗﺤﺮﯾﻢ دارد اّﻣـﺎ ﺑﺴﻞ‪ -‬ﻣﻤﻨﻮﻋّﯿﺖ در ﺣﮑﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻗﻬﺮي اﺳﺖ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪ُ) :‬أوﻟﺌَِﮏ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ )ُأﺑ ِْﺴـ ﻠُﻮا( ﺑ ِﻤﺎ‬
‫َﮐَﺴﺒُﻮا‪ /70 -‬اﻧﻌـﺎم( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺤﺮوﻣّﯿﺖ از ﺛـﻮاب‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ در ﮔﺮو ﻋﻤـﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻮدن ﻧﯿﺰ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﯾﻪ )ُﮐـ ﱡﻞ َﻧْﻔٍﺲ ﺑ ِﻤﺎ‬
‫َﮐَﺴَﺒْﺖ َرِﻫﯿَﻨٌﮥ‪ /38 -‬ﻣّﺪﺛﺮ(‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و إﺑﺴﺎﻟﯽ ﺑّﻨﯽ ﺑﻐﯿﺮ ﺟﺮم )ﺑﺪون ﮔﻨﺎﻫﯽ در ﮔﺮو ﮐﺎر ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻢ ﻫﺴﺘﻢ(‪ .‬و دﯾﮕﺮي ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻓﺈن ﺗﻘﻮﯾﺎ ﻣﻨﻬﻢ ﻓﺈﻧّﻬﻢ ﺑﺴﻞ )ﭘﺲ اﮔﺮ ﺷﺠﺎﻋﯽ و دﻻوري از اﯾﺸﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﻣﯿﺪان‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺑﮕﻔﺘﻪ ﺑﺎﺑﺎ ﻃﺎﻫﺮ‪:‬‬
‫ﻣﮑﻦ ﮐﺎري ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺎ ﺳﻨﮕﺖ آﯾﻮ ﺟﻬﺎن ﺑﺎ اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﯽ ﺗﻨﮕﺖ آﯾﻮ‬
‫ﭼﻮ ﻓﺮدا ﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮاﻧﺎن ﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪ ﺗﻮ از اﻋﻤﺎل زﺷﺘﺖ ﺷﺮﻣﺖ‪ ،‬آﯾﻮ‬
‫ﺧﺎﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﺎﻧﺎ آﻧﻬﺎ ﭘﻬﻠﻮاﻧﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻊ ﺑﺮوز ﺷﺠﺎﻋﺖ دﯾﮕﺮان ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫أﻗﻮي اﻟﻤﮑﺎن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺎﻟﯽ ﺷﺪن ﻣﮑﺎن ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺮاي ﺷـﺠﺎﻋﺖ‪ ،‬و ﻋﺼﺒﺎﻧّﯿﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ در ﻣﻮرد دﻻوري ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﺧﺸﻢ ﭼﻬﺮهاش ﺑﺎ‬
‫اﯾﻦ واژه وﺻﻒ ﺷﻮد‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺎ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﻘﺪرت و ﻏﻠﺒﻪ ﮐﺮدﻧﺶ ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﺷـﺠﺎﻋﺎن و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ در ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺎز داﺷـﺘﻦ اﻓﺮاد زﯾﺮ دﺳﺘﺶ از رو ﺑﺮو‬
‫ﺷﺪن ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ آن ﻣﮑﺎن‪ ،‬و ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ از ﺧﺸﻢ و ﺷﺠﺎﻋﺖ او ﺧﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫أﺑﺴﻠﺖ اﻟﻤﮑﺎن‪ :‬آﻧﺠﺎ را ﺣﻔﻆ ﮐﺮدم و آﻧﺠﺎ را در ﺑﺮاﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﻗﺮﻗﮕﺎه ﻧﻤﻮدم‪.‬‬
‫ﺑﺴﻠﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮد اﻓﺴﻮﻧﮕﺮ‪ ،‬و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ از ﻟﻔﻈﯽ ﮐﻪ اﻓﺴﻮﻧﮕﺮان ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ را ﺳﺤﺮ ﮐﺮدم و ﺑﻪ آن ﮐﺎر واداﺷﺘﻢ‬
‫و از‪ -‬أﺑﺴﻠﺖ ﻓﻼﻧﺎ‪ -‬ﻣﺸﺘﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻓﺴﻮن و ﺳﺤﺮ او را ﺗﺸﺠﯿﻊ ﮐﺮدم ﺗﺎ ﺑﺮ دﻓﻊ ﺷﯿﻄﺎن و ﻣﺎرﻫﺎ و ﮔﺰﻧﺪﮔﺎن ﺗﻮاﻧﺎ ﺷﺪ‪،‬‬
‫و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ از ﮔﺰﻧﺪﺷﺎن او را ﻣﺼﻮﻧّﯿﺖ دادم و ﺑﺎز داﺷﺘﻢ و ﻟﺬا اﺟﺮت و ﻣﺰد اﻓﺴﻮﻧﮕﺮ ﺑﺴﻠﮥ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺴـﻠﺖ اﻟﺤﻨﻈﻞ‪ -‬ﺣﻨﻈﻞ ﺗﻠﺦ را ﭘﺎك و ﺧﻮﺷﺒﻮ ﮐﺮدم‪ ،‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺒﯿﺮش اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺷّﺪت و ﻣﺤﺮوم ﺑﻮدن از ﺧﻮردن‬
‫آﻧﺮا ﮐﻪ در اﺛﺮ ﺗﻠﺨﯽ ﺑﻮده از آن زاﯾﻞ ﮐﺮدم زﯾﺮا ﺗﻠﺨﯽ ﺷﺪﯾﺪ ﺣﻨﻈﻞ دﯾﮕﺮان را از ﺧﻮردﻧﺶ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺴﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آري ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ )اﺟﻞ( و ﺑﺲ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺸﺮ( ]ﺑﺸﺮ[‪ ... :‬ص ‪269 :‬‬
‫اﻟﺒﺸﺮه ﯾﻌﻨﯽ ﻇﺎﻫﺮ ﭘﻮﺳﺖ ﺑﺪن‪ -‬و‪ -‬اﻷدﻣﻪ‪ -‬زﯾﺮ ﭘﻮﺳﺖ و ﺑﺎﻃﻦ ﭘﻮﺳﺖ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻋﻤﻮم ادﯾﺒﺎن اﺳﺖ وﻟﯽ اﺑﻮ زﯾﺪ اﻧﺼﺎري »‪ «1‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﮑﺲ اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺳـﻌﯿﺪ ﺑﻦ اوس ﻣّﮑﻨﯽ ﺑﻪ اﺑﻮ زﯾـﺪ اﻧﺼﺎري‪ ،‬ﺟـّﺪش ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﺑﺸـﯿﺮ ﮐﻪ ﺟﻨﮓ اﺣﺪ و ﺣﻀﻮر ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ را درﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﯾﮑﯽ از ﺷـﺶ‬
‫ﻧﻔﺮي اﺳـﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن را در زﻣـﺎن ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺟﻤـﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬از ﭘﯿﺸﻮاﯾـﺎن و ﺑﺰرﮔـﺎن ادﺑﯿـﺎت ﻋﺮب ﺧﺼﻮﺻـﺎ در ﻟﻐﺖ و در ﺣﻔﻆ‬
‫ﻏﺮاﺋﺐ و ﻧﻮادر ﻟﻐﺎت ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ‪ ،‬و ﮐﻠﻤﺎت او در ﻣﯿﺎن اﻫﻞ ﻓّﻦ ﻣﺸﻬﻮر و ﻣﺤّﻞ اﻋﺘﻤﺎد اﺳﺖ و در ﻧﻘﻞ و رواﯾﺎت ﺧﻮد ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد و وﺛﻮق‪.‬‬
‫ﺳﯿﻮﻃﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ أﺻـﻤﻌﯽ ﮐﻪ از ﺷﺎﮔﺮدان اﺑﻮ زﯾﺪ ﺑﻮده در ﺣﻮزه درﺳـﺶ اﺑﻮ زﯾﺪ را ﻣﯽﺑﻮﺳﯿﺪ‪ ،‬و ﭘﯿﺶ روي او ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ و ﻣﯽﮔﻔﺖ‬
‫ﺗﻮ از ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل ﻗﺒﻞ رﺋﯿﺲ و ﭘﯿﺸﻮاي ﻣﺎ ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ أﺻـﻤﻌﯽ ﯾﮏ ﺛﻠﺚ ﻟﻐﺎت و ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻧﺼﻒ ﻟﻐﺎت‪ ،‬و ﻣﮑﺘﻮﺑﺶ )ﻟﻐﺎت‬
‫اﻟﻘﺮآن‪ ،‬اﻟّﺘﺜﻠﯿﺚ‪ ،‬اﻟﻘﻮس‪ ،‬اﻟّﺘﺮس‪ ،‬ﺧﻠﻖ اﻻﻧﺴـﺎن‪ ،‬و دهﻫـﺎ ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎي دﯾﮕﺮ( از ﮐﺘﺐ ﻣﺸـﻬﻮر او ﮐﻪ ﺑﺎرﻫـﺎ در ﺧﺎرج و داﺧﻞ ﺑﻼد اﺳـﻼﻣﯽ‬
‫ﭼﺎپ و ﻧﺸـﺮ ﺷـﺪه ﮐﺘﺎب‪ -‬اﻟّﻨﻮادر ﻓﯽ اﻟﻠّﻐﮥ‪ -‬اﺳﺖ‪ .‬وﻓﺎﺗﺶ در ﺳﺎل ‪ 215‬ه‪ .‬ق در ﺳـﻦ ‪ 95‬ﺳﺎﻟﮕﯽ در ﺑﺼـﺮه واﻗﻊ ﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺪاﯾﺶ رﺣﻤﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة‪) ،‬ﺳﯿﻮﻃﯽ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از‬
‫اﺳﺖ و اﺑﻮ اﻟﻌّﺒﺎس ﻣﺒّﺮد ﻫﻢ ﻧﺎﺻﺤﯿﺢ ﮔﻔﺘﻪ و در ﻣﻮرد اﯾﻦ واژه ﺑﻪ ﺧﻄﺎ رﻓﺘﻪ ﭼﻪ او و ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﺎ او ﻫﻢ ﻧﻈﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ ﺑﺸـﺮه‪ ،‬ﺑﺸـﺮوا أﺑﺸـﺎر‪ ،‬اﺳﺖ اﻧﺴـﺎن ﻫﻢ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﻮﺳﺖ ﺑـﺪﻧﺶ ﺑﻪ‪ -‬ﺑﺸـﺮ‪ -‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﺑﺮ ﺧﻼف ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﮐﻪ‬
‫ﺑـﺪﻧﺸﺎن از ﭘﺸﻢ و ﮐﺮك ﭘﻮﺷـﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬واژه‪ -‬ﺑﺸـﺮ‪ -‬در ﺟﻤـﻊ و ﻣﻔﺮد ﻫﺮ دو ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود اّﻣـﺎ ﺑﺼﻮرت ﺗﺜﻨﯿﻪ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ )َأ ﻧُْﺆﻣُِﻦ ﻟ َِﺒَﺸَﺮﯾِْﻦ‪ /47 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن(‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﮐﺠﺎ در ﻗﺮآن وﺟﻮد اﻧﺴﺎن ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺟّﺜﻪ ﻇﺎﻫﺮش ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷـﺪه ﺑﻪ ﻟﻔﻆ‪ -‬ﺑﺸـﺮ‪ -‬ﻣﺨﺼﻮص ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﯾﺎت )َو ُﻫَﻮ اﻟ ﱠِﺬي َﺧَﻠَﻖ ﻣَِﻦ‬
‫اﻟ ْﻤﺎِء ﺑََﺸﺮًا‪ /54 -‬ﻓﺮﻗﺎن( و )ِإﻧﱢﯽ ﺧﺎﻟ ٌِﻖ ﺑََﺸﺮًا ﻣِْﻦ ِﻃﯿٍﻦ‪ /71 -‬ص(‪.‬‬
‫ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐّﻔﺎر ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ارزش ﻧﺒّﻮت اﻧﺒﯿﺎء را ﮐﻢ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻟﻔﻆ ﺑﺸﺮ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫)ِإْن ﻫﺬا ِإﻟ ﱠﺎ َﻗْﻮُل اﻟ َْﺒَﺸِﺮ‪ /25 -‬ﻣّﺪﺛﺮ( و ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ از ﻗﻮل آﻧﻬﺎ‪ -‬ﻓﺮﻣﻮده‪َ) :‬أ ﺑََﺸﺮًا ﻣِﻨﱠﺎ واِﺣﺪًا َﻧﺘﱠﺒُِﻌُﻪ‪ /24 -‬ﻗﻤﺮ )و )ﻣﺎ َأﻧ ْﺘُْﻢ ِإﻟ ﱠﺎ ﺑََﺸٌﺮ ﻣِﺜْﻠُﻨﺎ‪/15 -‬‬
‫ﯾﺲ( و )َأ ﻧُْﺆﻣُِﻦ ﻟ َِﺒَﺸَﺮﯾِْﻦ ﻣِﺜْﻠِﻨﺎ‪ /47 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن( و )َﻓﻘﺎﻟ ُﻮا َأ ﺑََﺸٌﺮ َﯾْﻬُﺪوَﻧﻨﺎ‪ /6 -‬ﺗﻐﺎﺑﻦ(‪.‬‬
‫و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳـﺎس ﺑﻪ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد ﺑﺂﻧﻬﺎ ﺑﮕﻮ )ِإﻧﱠﻤﺎ َأَﻧﺎ ﺑََﺸـ ٌﺮ ﻣِﺜْﻠُُﮑْﻢ ﯾُﻮﺣﯽ ِإﻟَﱠﯽ‪ /10 -‬ﮐﻬﻒ( ﮐﻪ ﺗﻨﺒﯿﻪ و ﻫﺸـﺪاري اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻫﻤﻪ‬
‫ﻣﺮدم در ﺑﺸـﺮ ﺑﻮدن ﯾﮑﺴﺎﻧﻨـﺪ و ﺗﻨﻬـﺎ اﻧﺴﺎﻧﻬـﺎﺋﯽ ﺑـﺎ ﻣﻌﺎرف‪ ،‬واﻻ‪ ،‬و ارزﺷـﻤﻨﺪ و ﻣﺘﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﺻﺎﻟـﺢ داراي اﻣﺘﯿﺎزﻧـﺪ‪ ،‬و ﻟـﺬا ﺑﺎ ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﯾﻮﺣﯽ إﻟّﯽ‪ -‬ﻣّﺰﯾﺖ او را اﻇﻬﺎر ﮐﺮد ﮐﻪ آري او ﻫﻢ ﺑﺸﺮ اﺳﺖ اّﻣﺎ ﺑﺎ وﺣﯽ ﻣﺰّﯾﺘﺶ دادم‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﻌﺪ از آن ﻓﺮﻣﻮد‪) :‬ﯾُﻮﺣﯽ ِإﻟَﱠﯽ‪ /110 -‬ﮐﻬﻒ( ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺎﻣﻞ وﺣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮا اﻣﺘﯿﺎز داده »‪«1‬‬
‫__________________________________________________‬
‫اﻟّﻄﺒﻘﺎت اﻟﮑﺒﺮي اﺑﻦ ﺳﻌﺪ و ﺟﻤﻊ اﻟﺠﻮاﻣﻊ(‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺸـﮑﻼت ﺑﺰرگ اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ ﮐﻪ ﻣـﺎﻧﻊ رﺷـﺪ و ﮐﻤـﺎل اﮐﺜﺮّﯾﺖ ﺟـﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮده و ﻫﺴﺖ اﯾﻨﺴـﺘﮑﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ راد ﻣﺮدان و اﻣﺎﻣﺎن و‬
‫اﻧﺒﯿﺎء و اوﻟﯿﺎء ﺑﺸـﺮﻫﺎﯾﯽ ﻗﺪ ﻋﻠﻢ ﮐﺮده و ﺧﻮد را ﻫﻤﺴـﻨﮓ آﻧﻬﺎ داﻧﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺳـﺘﻢ ﺑﺰرﮔﯽ در راه ﺗﻌﺎﻟﯽ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻼل‬
‫اﻟـّﺪﯾﻦ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﻣﻮﻟﻮي رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ در ﮐﺘـﺎب ارزﺷـﻤﻨﺪ ﮐﺴـﺎﻧﯿﮑﻪ داﻋﯿﻪ ﻫﻤﺴـﺮي و ﻫﻤﺴـﻨﮕﯽ ﺑـﺎ اﻣﺎﻣﺎن و اوﻟﯿﺎء ﺧـﺪا را داﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺮ ﻣﻸ‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد و ﭼﻬﺮه ﺟﺎﻫﻼﻧﻪ و‬
‫و آﯾﻪ )ﻟَْﻢ َﯾْﻤَﺴْﺴﻨِﯽ ﺑََﺸٌﺮ‪ /47 -‬آل ﻋﻤﺮان( ﻣﻌﻨﯽ و ﺣﮑﻢ واژه‪ -‬ﺑﺸﺮ‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﺸّﺨﺺ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و آﯾﻪ )َﻓَﺘَﻤﺜﱠَﻞ ﻟَﻬﺎ ﺑََﺸﺮًا َﺳِﻮﯾ‪‬ﺎ‬
‫‪ /17 -‬ﻣﺮﯾﻢ( ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت از ﻣﻼﺋﮑﻪ اﺳﺖ و از دﯾﺪن ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﺼﻮرت ﺑﺸﺮي ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪه ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )ﻣﺎ ﻫﺬا ﺑََﺸـ ﺮًا‪ /31 -‬ﯾﻮﺳﻒ( ﺑﺮاي ﺑﺰرﮔﻮاري و ﺟﻼـل او ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه ﮐﻪ او )ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮﺷـﺘﻪ( ﺑﺸـﺮ ﻧﯿﺴﺖ و او ﺷـﺮﯾﻒﺗﺮ و ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ از اﯾﻨﮑﻪ ﺟﻮﻫﺮه ذاﺗﺶ‪ ،‬ﺟﻮﻫﺮه ﺑﺸﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺧﻮد ﺑﺰرگ ﺑﯿﻨﯽ آﻧﻬـﺎ را آﺷـﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﺑّﻘـ ﺎﻟﯽ ﻃﻮﻃﯽ داﺷﺖ روزي ﺑﻪ ﻣﻨﺰل رﻓﺖ‪ ،‬ﻃﻮﻃﯽ ﺟﺎي او ﻧﺸـﺴﺖ‪ ،‬ﮔﺮﺑﻪاي در‬
‫دﮐﺎن ﺑﺮاي ﻣﻮش ﺟﺴـﺘﻦ ﮐﺮد ﻃﻮﻃﯽ ﭘﺮﯾﺪ و ﺷـﯿﺸﻪﻫﺎي روﻏﻦ ﺑﺎدام ﺑﺮ ﺟﺎي ﺑّﻘﺎل رﯾﺨﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از آﻣﺪن ﺑّﻘﺎل و دﯾﺪن آن ﻣﻨﻈﺮه ﺑﻪ ﺳـﺮ‬
‫ﻃﻮﻃﯽ زد و ﺳـﺮش را زﺧﻤﯽ و ﺑﯽﻣﻮ ﮐﺮد‪ ،‬اّﻣﺎ ﭘﺸـﯿﻤﺎن ﺷـﺪ و ﻧﺬر و ﻧﯿﺎز ﮐﺮد ﮐﻪ دوﺑﺎره ﻃﻮﻃﯽ ﺑﻪ ﺳـﺨﻦ در آﯾﺪ ﺗﺎ روزي ﻣﺮد ﮐﭽﻠﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻃﻮﻃﯽ ﺑﺼﺪا در آﻣﺪ‪:‬‬
‫ﻃﻮﻃﯽ اﻧﺪر ﮔﻔﺖ آﻣﺪ آن زﻣﺎن ﺑﺎﻧﮓ ﺑﺮ دروﯾﺶ ﺑﺮزد ﮐﯽ ﻓﻼن‬
‫از ﭼﻪاي ﮐﻞ ﺑﺎ ﮐﻼن آﻣﯿﺨﺘﯽ ﺗﻮ ﻣﮕﺮ از ﺷﯿﺸﻪ روﻏﻦ رﯾﺨﺘﯽ؟‬
‫از ﻗﯿﺎﺳﺶ ﺧﻨﺪه آﻣﺪ ﺧﻠﻖ را ﮐﻮﭼﻪ ﺧﻮد ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﺻﺎﺣﺐ دﻟﻖ را‬
‫ﮐﺎر ﭘﺎﮐﺎن را ﻗﯿﺎس از ﺧﻮد ﻣﮕﯿﺮ ﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ در ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺷﯿﺮ ﺷﯿﺮ‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻋﺎﻟﻢ زﯾﻦ ﺳﺒﺐ ﮔﻤﺮاه ﺷﺪ ﮐﻢ ﮐﺴﯽ ز اﺑﺪال ﺣّﻖ آﮔﺎه ﺷﺪ‬
‫اﺷﻘﯿﺎء را دﯾﺪه ﺑﯿﻨﺎ ﻧﺒﻮد ﻧﯿﮏ و ﺑﺪ در دﯾﺪهﺷﺎن ﯾﮑﺴﺎن ﻧﻤﻮد‬
‫ﻫﻤﺴﺮي ﺑﺎ اﻧﺒﯿﺎء ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ اوﻟﯿﺎء را ﻫﻤﭽﻮ ﺧﻮد ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﯾﻨﮏ ﻣﺎ ﺑﺸﺮ اﯾﺸﺎن ﺑﺸﺮ ﻣﺎ و اﯾﺸﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﺧﻮاﺑﯿﻢ و ﺧﻮر‬
‫اﯾﻦ ﻧﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ اﯾﺸﺎن از ﻋﻤﯽ ﻫﺴﺖ ﻓﺮﻗﯽ در ﻣﯿﺎن ﺑﯽﻣﻨﺘﻬﯽ‬
‫ﻫﺮ دو ﮔﻮن زﻧﺒﻮر ﺧﻮردﻧﺪ از ﻣﺤّﻞ ﻟﯿﮏ ﺷﺪ ز آن ﻧﯿﺶ و ز آن دﯾﮕﺮ ﻋﺴﻞ‬
‫ﻫﺮ دو ﮔﻮن آﻫﻮ ﮔﯿﺎه ﺧﻮردﻧﺪ و آب زﯾﻦ ﯾﮑﯽ ﺳﺮﮔﯿﻦ ﺷﺪ و زان ﻣﺸﮏ ﻧﺎب‬
‫اﯾﻦ ﺧﻮرد ﮔﺮدد ﭘﻠﯿﺪي زو ﺟﺪا و آن ﺧﻮرد ﮔﺮدد ﻫﻤﻪ ﻧﻮر ﺧﺪا‬
‫آن ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺑﺎ ﻣﻮاﻓﻖ در ﻧﻤﺎز از ﭘﯽ اﺳﺘﯿﺰه آﯾﺪ ﻧﯽ ﻧﯿﺎز‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﺑﺮد ﺑﺎﺷﺪ ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻓﻖ ﻣﺎت اﻧﺪر آﺧﺮت‬
‫ﭼﻮن ﺑﺴﯽ اﺑﻠﯿﺲ آدم روي ﻫﺴﺖ ﭘﺲ ﺑﻪ ﻫﺮ دﺳﺘﯽ ﻧﺸﺎﯾﺪ داد دﺳﺖ‬
‫ﮐﺎر ﻣﺮدان روﺷﻨﯽ و ﮔﺮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﺎر دو ﻧﺎن ﺣﯿﻠﻪ و ﺑﯽﺷﺮﻣﯽ اﺳﺖ‬
‫در اﯾﻦ دو ﺳﻪ ﺳـﺎل اﺧﯿﺮ ﮐﻪ از اﻧﻘﻼـب ﻣﻘـّﺪس اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﺮﻫﺒﺮي اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ ﮔﺬﺷـﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻮدﻧـﺪ اﻓﺮادي ﮐﻪ ﺧﻮد را ﻫﻤﺴـﻨﮓ و ﻫﻤﻄﺮاز‬
‫اوﻟﯿﺎء و روﺣﺎﻧﯿﻮن ﺻﺎﻟﺢ و ﺟﺎﻧﻔﺪا ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ و ﺑﻪ اّدﻋﺎي آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻗﺮآن ﺣّﺘﯽ ﻧﺎم ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن را ﻫﻢ ﺑﻪ ﻏﻠﻂ ادا ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻓﻞ‬
‫از اﯾﻨﮑﻪ )ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ﻻ ﯾُِﻀﯿُﻊ َأْﺟَﺮ اﻟ ُْﻤْﺤِﺴﻨِﯿَﻦ‪ /120 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫ﺑﺸﺮت اﻷدﯾﻢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺑﺪﻧﺶ زدم ﯾﺎ ﺑﺎو رﺳﯿﺪم‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬أﻧﻔﺖ و رﺟﻠﺖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺑﯿﻨﯽ و ﭘﺎﯾﺶ زدم‪.‬‬
‫ﺑﺸـﺮ اﻟﺠﺮاد اﻷرض‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻠـﺦﻫﺎ زﻣﯿﻦ را ﺧﻮردﻧﺪ )ﮐﻨﺎﯾﻪ از زراﻋﺖ زﻣﯿﻦ اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در )َو ْﺳـ َﺌِﻞ اﻟ َْﻘْﺮَﯾَﮥ‪ /82 -‬ﯾﻮﺳﻒ( ﻣﻨﻈﻮر اﻫﻞ‬
‫ﻗﺮﯾﻪ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﻓﻼن ﻣﺆدم ﻣﺒﺸـﺮ‪ -‬اﺻـﻠﺶ از ﺟﻤﻠﻪ دﻋﺎﺋّﯿﻪ‪ -‬أﺑﺸـﺮه اﻟّﻠﻪ و آدﻣﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﻬﺮهاش را ﻧﯿﮑﻮ و ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ ﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ از‬
‫اﯾﻦ ﻟﻔـﻆ و ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺷـﺨﺺ ﮐﺎﻣﻠﯽ ﮐﻪ داراي دو ﻓﻀـﯿﻠﺖ ﻇﺎﻫﺮي و ﺑﺎﻃﻨﯽ اﺳﺖ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ و ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻣﻨﻈﻮر از‪ -‬ﻣﺒﺸـﺮ‪ -‬ﮐﺴـﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﺮﻣﯽ ﻇﺎﻫﺮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻨﺎ ﺧﺸﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫أﺑﺸـﺮت اﻟّﺮﺟـﻞ و ﺑّﺸـ ﺮﺗﻪ و ﺑﺸـﺮﺗﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ او را ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻣـّﺴ ﺮت ﺑﺨﺶ ﺧﺒﺮ دادم و ﺳـﯿﻤﺎﯾﺶ ﺑـﺎز و ﺷﺎدﻣـﺎن ﺷـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﻔﺲ آدﻣﯽ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺮور‪ ،‬و ﺷﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮن در ﺑﺪﻧﺶ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺟﺮﯾﺎن آب در درﺧﺖ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﯿـﺎن اﯾﻦ واژهﻫـﺎ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ذﮐﺮ ﺷـﺪه ﻓﺮﻗﻬﺎﯾﯽ ﻫﺴﺖ ﻣﺜﻼ ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﺑﺸـﺮﺗﻪ‪ -‬ﻋﺎّم و ﮐﻠّﯽ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ‪ -‬أﺑﺸـﺮﺗﻪ و ﺑّﺸـ ﺮﺗﻪ‪ -‬ﺑﺮ زﯾﺎدي و اﻓﺰوﻧﯽ‬
‫دﻻﻟﺖ دارد‪.‬‬
‫ﻓﻌﻞ‪ -‬أﺑﺸﺮ‪ -‬ﻫﻢ ﻻزم اﺳﺖ و ﻫﻢ ﻣﺘﻌّﺪي اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﺸﺮﺗﻪ ﻣﮋدهاش دادم و ﺷﺎدﻣﺎن ﺷﺪ‪ ،‬و اّﻣﺎ‪ -‬أﺑﺸﺮﺗﻪ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺘﺒﺸﺎر‬
‫و إﺑﺸﺎر ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺎدﻣﺎنﺷﺪن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﺒّﺸﺮك و ﯾﺒﺸﺮك و ﯾﺒﺸﺮك‪ -‬ﻫﺮ ﺳﻪ واژه ﺑﻪ ﯾﮑﯽ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ و در آﯾﺎت زﯾﺮ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪) :‬ﻗﺎﻟ ُﻮا ﻻ َﺗْﻮَﺟْﻞ ِإﻧﱠﺎ ﻧَُﺒﱢﺸُﺮَك ﺑ ُِﻐﻼٍم َﻋﻠِﯿٍﻢ‪،‬‬
‫ﻗـﺎَل َأ ﺑَﱠﺸْﺮﺗُُﻤﻮﻧِﯽ َﻋﻠﯽ َأْن َﻣﱠﺴﻨَِﯽ اﻟ ِْﮑَﺒُﺮ َﻓﺒَِﻢ ﺗَُﺒﱢﺸُﺮوَن‪ ،‬ﻗﺎﻟ ُﻮا ﺑَﱠﺸْﺮﻧﺎَك ﺑ ِﺎﻟ َْﺤﱢﻖ‪ 55 -‬و ‪ 54‬و ‪ /53‬ﺣﺠﺮ( )ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻧﺘﺮس و ﺑﯿﻤﻨﺎك ﻧﺒﺎش ﻣﺎ ﺗﻮ را‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮزﻧـﺪي ﻋﻠﯿﻢ ﻣﮋده ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ ﺑـﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﭘﯿﺮ ﻫﺴـﺘﻢ ﻣﮋدهام ﻣﯽدﻫﯿـﺪ ﺑﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﻣﮋدهام ﻣﯽدﻫﯿـﺪ و ﺷﺎدم ﻣﯽﮐﻨﯿـﺪ ﮔﻔﺘﻨـﺪ ﺑﻪ ﺣّﻖ‬
‫ﺑﺸﺎرﺗﺖ ﻣﯽدﻫﯿﻢ(‪.‬‬
‫)اﺳـﺘﺒﺸﺎر(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺎدﻣﺎن ﺷﺪن ﺑﻪ ﺷـﻨﯿﺪن ﺧﺒﺮ و راﻫﮕﺸﺎﯾﯽ در اﻣﻮر و ﮐﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و َﯾْﺴَﺘﺒِْﺸـ ُﺮوَن ﺑ ِﺎﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻟَْﻢ َﯾﻠَْﺤُﻘﻮا ﺑ ِِﻬْﻢ ﻣِْﻦ‬
‫َﺧﻠِْﻔِﻬْﻢ‪ /170 -«1» -‬آل ﻋﻤﺮان( و )َﯾْﺴَﺘﺒِْﺸُﺮوَن ﺑ ِﻨِْﻌَﻤٍﮥ ﻣَِﻦ اﻟﻠﱠِﻪ َو َﻓْﻀٍﻞ‪-‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬آﯾﻪ )َﯾْﺴَﺘﺒِْﺸُﺮوَن ﺑ ِﺎﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻟَْﻢ َﯾﻠَْﺤُﻘﻮا ﺑ ِِﻬْﻢ ﻣِْﻦ َﺧﻠِْﻔِﻬْﻢ‪ /170 -‬آل ﻋﻤﺮان( از آﯾﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﻨﺪه اﺳﻼم را ﭘﯿﺸﮕﻮﺋﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫در ﭘﯽ اﯾﺜﺎرﮔﺮان و ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ اوﻟّﯿﻪ و اﻣّﺘﻬﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪا ﺧﻮاﻫﻨﺪ آﻣﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‬
‫‪ /171‬آل ﻋﻤﺮان( و )َو ﺟﺎَء َأْﻫُﻞ اﻟ َْﻤِﺪﯾَﻨِﮥ َﯾْﺴَﺘﺒِْﺸُﺮوَن‪ /67 -‬ﺣﺠﺮ(‪.‬‬
‫ﺧﺒﺮ ﻣّﺴﺮت ﺑﺨﺶ را ﻧﯿﺰ‪) -‬ﺑﺸﺎرت(‪ -‬ﯾﺎ ﺑﺸﺮي‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ُ)ُم اﻟ ْﺒُْﺸﺮي ﻓِﯽ اﻟ َْﺤﯿﺎِة اﻟﱡﺪﻧ ْﯿﺎ َو ﻓِﯽ اﻟ ْﺂِﺧَﺮِة‬
‫‪ /64 -‬ﯾﻮﻧﺲ( و )ﻻ ﺑ ُْﺸﺮي َﯾْﻮَﻣﺌٍِﺬ ﻟ ِﻠُْﻤْﺠِﺮﻣِﯿَﻦ‪ /22 -‬ﻓﺮﻗﺎن( و )َو ﻟَﱠﻤﺎ ﺟﺎَءْت ُرُﺳﻠُﻨﺎ ِإﺑ ْﺮاِﻫﯿَﻢ ﺑ ِﺎﻟ ْﺒُْﺸﺮي ‪ /69‬ﻫﻮد( و )ﯾﺎ ﺑ ُْﺸﺮي ﻫﺬا ُﻏﻼٌم‪/19 -‬‬
‫ﯾﻮﺳﻒ( و )َو ﻣﺎ َﺟَﻌَﻠُﻪ اﻟﻠﱠُﻪ ِإﻟ ﱠﺎ ﺑ ُْﺸﺮي ﻟَُﮑْﻢ‪ /126 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫)ﺑﺸـﯿﺮ(‪ -‬ﻫﻤﺎن ﻣﺒّﺸـ ﺮ و ﺑﺸﺎرتدﻫﻨﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در آﯾﺎت )َﻓَﻠﱠﻤﺎ َأْن ﺟﺎَء اﻟ َْﺒِﺸﯿُﺮ َأﻟ ْﻘﺎُه َﻋﻠﯽ َوْﺟِﻬِﻪ َﻓﺎْرَﺗﱠﺪ ﺑَِﺼﯿﺮًا‪ /96 -‬ﯾﻮﺳﻒ( و )َﻓَﺒﱢﺸْﺮ ِﻋﺒﺎِد ‪...‬‬
‫‪ /17‬زﻣﺮ( و )و ﻫﻮ اﻟـّﺬي ﯾُْﺮِﺳَﻞ اﻟﱢﺮﯾﺎَح ُﻣَﺒﱢﺸﺮاٍت‪ /46 -‬روم( ﮐﻪ آﻣـﺪن ﺑﺎران را ﺑﺸﺎرت ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻧﻘﻄﻊ اﻟﻮﺣﯽ و ﻟﻢ‬
‫ﯾﺒﻖ إﻟّﺎ اﻟﻤﺒّﺸﺮات و ﻫﯽ اﻟّﺮؤﯾﺎ اﻟّﺼﺎﻟﺤﮥ اﻟّﺘﯽ ﯾﺮاﻫﺎ اﻟﻤﺆﻣﻦ أو ﺗﺮي ﻟﻪ«‪.‬‬
‫)وﺣﯽ ﻣﻨﻘﻄﻊ ﺷـﺪ و رؤﯾﺎﻫـﺎي ﺻـﺎدﻗﻪ و ﺻﺎﻟـﺢ ﺑﺎﻗﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻦ آﻧﻬﺎ را ﻣﯽﺑﯿﻨـﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ او ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫـﺪ(‪ .‬ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪َ) :‬ﻓَﺒﱢﺸْﺮُه‬
‫ﺑ َِﻤْﻐِﻔَﺮٍة‪ /11 -‬ﯾﺲ( و )َﻓَﺒﱢﺸْﺮُﻫْﻢ ﺑ َِﻌـ ﺬاٍب َأﻟ ِﯿٍﻢ‪ /21 -‬آل ﻋﻤﺮان( و )ﺑَﱢﺸِﺮ اﻟ ُْﻤﻨﺎﻓِِﻘﯿَﻦ ﺑ َِﺄﱠن ﻟَُﻬْﻢ َﻋـ ﺬاﺑًﺎ َأﻟ ِﯿﻤًﺎ‪ /38 -‬ﻧﺴﺎء( و )َو ﺑَﱢﺸِﺮ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﮐَﻔُﺮوا‬
‫ﺑ َِﻌﺬاٍب َأﻟ ِﯿٍﻢ‪ /3 -‬ﺗﻮﺑﻪ( در اﯾﻦ آﯾﺎت‪ ،‬ﺑﺸﺎرت ﺑﻪ ﻋﺬاب در ﻣﻮرد ﮐّﻔﺎر و ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﺑﺼﻮرت اﺳـﺘﻌﺎره ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﻮن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺷﺎدﺷﺎن ﮐﻨﺪ ﺑﺼﻮرت ﺧﺒﺮ ﻋﺬاب در ﻣﯽآﯾﺪ ﻣﺜﻞ ﺳﺨﻦ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬
‫ﺗﺤّﯿﮥ ﺑﯿﻨﻬﻢ ﺿﺮب وﺟﯿﻊ )درود و ﺳﻼﻣﺸﺎن ﺿﺮﺑﺖ دردﻧﺎﮐﯽ ﺑﻮد(‪.‬‬
‫و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﺳـﺨﻦ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺼﻮرت اﺳـﺘﻌﺎره‪ ،‬و ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ )ﻗُْﻞ َﺗَﻤﺘﱠُﻌﻮا َﻓِﺈﱠن َﻣِﺼﯿَﺮُﮐْﻢ ِإﻟَﯽ اﻟﻨﱠﺎِر‪ /30 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ( )ﺑﮕﻮ از راه‬
‫ﺷﻬﻮات و ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ در زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﯿﺪ ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ زوال ﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و ﺑﺰودي ﺑﺎزﮔﺸﺖﺷﺎن دوزخ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو ِإذا ﺑ ُﱢﺸَﺮ َأَﺣُﺪُﻫْﻢ ﺑ ِﻤﺎ ـَﺿ َﺮَب ﻟ ِﻠﱠﺮْﺣﻤِﻦ َﻣَﺜًﻠﺎ َﻇﱠﻞ َوْﺟُﻬُﻪ ُﻣْﺴَﻮ‪‬دا َو ُﻫَﻮ َﮐِﻈﯿٌﻢ‪ /17 -‬زﺧﺮف( )و ﭼﻮن ﯾﮑﯽ از اﯾﺸﺎن را ﺑﺸﺎرت ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫دﺧﺘﺮ ﮐﻪ در ﺑﺎره ﺧﺪاي ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ داده ﺷﻮد‬
‫__________________________________________________‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﺬﺷـﺘﮕﺎن ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪهاﻧـﺪ ﭼﻮن در ﻫﻤﺎن راه اﯾﻤﺎن و اﺳـﻼم ﮔﺎم ﻣﯽﻧﻬﻨﺪ در ﺳﻮره ﻣﺒﺎرﮐﻪ ﺟﻤﻊ ﻫﻢ ﺑﺎ ﺻـﺮاﺣﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ )َو آَﺧِﺮﯾَﻦ ﻣِﻨُْﻬْﻢ ﻟَﱠﻤﺎ َﯾﻠَْﺤُﻘﻮا ﺑ ِِﻬْﻢ‪ /3 -‬ﺟﻤﻌﻪ( ﮐﻪ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ ﺷﺪن ﭘﺮﭼﻢ اﻟّﻠﻪ در ﺟﻬﺎن و ﻣﯿﺎن ﻣّﻠﺘﻬﺎ ﺑﻌﺪ از ﺻﺪر اﺳﻼم‬
‫اﺳﺖ و ﮐﻠﻤﻪ )ﻟّﻤﺎ( ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻨﻮز ﻧﯿﺎﻣﺪهاﻧﺪ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺳﺖ‪[...] .‬‬
‫ﭼﻬﺮهﺷﺎن ﺳﯿﺎه و ﭘﺮ از اﻧﺪوه ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫)أﺑﺸـﺮ(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺸﺎرت ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪ -‬أﺑﻘﻞ و أﻣﺤﻠﻒ ﯾﻌﻨﯽ )ﺳﺒﺰ ﺷﺪ و ﺧﺸﮏ ﺷﺪ زﻣﯿﻦ( و در آﯾﻪ )َو َأﺑ ِْﺸُﺮوا ﺑ ِﺎﻟ َْﺠﻨﱠِﮥ اﻟ ﱠﺘِﯽ ُﮐﻨْﺘُْﻢ ﺗُﻮَﻋُﺪوَن‪-‬‬
‫‪ /30‬ﻓّﺼﻠﺖ(‪.‬‬
‫أﺑﺸﺮت اﻷرض‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﯿﺎﻫﺎن آن زﻣﯿﻦ ﻧﯿﮑﻮ روﺋﯿﺪه‪ ،‬و در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﺳﺨﻦ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد »‪ «1‬رﺿﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻨﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻣﻦ أﺣّﺐ اﻟﻘﺮآن‬
‫ﻓﻠﯿﺸﺮ« ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯿﮑﻪ آن را دوﺳﺖ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺻﺤﺎﺑﯽ‪ ،‬ﻣﮑّﻨﯽ ﺑﻪ اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﺮﺣﻤﻦ از ﻗﺪﻣﺎء اﺻﺤﺎب ﺣﻀﺮت رﺳﻮل )ص( و ﺑﺴﯿﺎر ﻗﺎﻧﻊ و ﻣّﺘﻘﯽ و ﺳﻠﯿﻢ و ﺣﺎﻓﻆ‬
‫ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬و ﺟﻠﯿـﻞ اﻟﻘـﺪر‪ ،‬و ﺑﻪ دو ﻫﺠﺮت و ﻧﻤـﺎز در ﻗﺒﻠﺘﯿﻦ ﻣﻮّﻓﻖ‪ ،‬ﺷﺸـﻤﯿﻦ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷـﺮف اﺳـﻼم ﻣﺸـّﺮف و در ﻣﺠﺎﻟﺲ‬
‫ﺣﻀـﺮت رﺳﻮل )ص( و ﻧﯿﺰ در ﻏﺰوات ﺑـﺪر واﺣﺪ و ﺧﻨﺪق و دﯾﮕﺮ ﻏﺰوات ﺷـﺮﮐﺖ داﺷـﺘﻪ و در ﻧﻤﺎز و در ﻓﻦ ﺣﻀـﺮت ﺻّﺪﯾﻘﻪ ﻃﺎﻫﺮه‬
‫)س( و در ﺗﺠﻬﯿﺰ و ﺗﺪﻓﯿﻦ اﺑﻮ ذر ﻏّﻔﺎري ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮد‪ ،‬او ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣّﮑﻪ ﻣﻌّﻈﻤﻪ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ را آﺷﮑﺎرا ﺧﻮاﻧﺪه و ﮐﺴﯽ‬
‫ﻣﺘﻌﺮض او ﻧﻤﯽﺷﺪ و وزارت ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﯾﺎﺳﺮ را در ﮐﻮﻓﻪ داﺷﺘﻪ‪ ،‬اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس و ﺟﻤﺎﻋﺖ دﯾﮕﺮي از اﺻﺤﺎب و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ وﻓﺎﺗﺶ در ﺳﺎل ‪ 31‬ﻫﺠﺮي در ﻣﺪﯾﻨﻪ واﻗﻊ ﺷﺪه ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬او ﻗﺎﺗﻞ اﺑﻮ ﺟﻬﻞ اﺳﺖ و از اﺻﺤﺎب ﺻّﻔﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪﻫﺎ و اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎره اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻟﻐﺪﯾﺮ‪ /‬ج ‪ 9‬ﮐﺘﺐ ﻋﺎّﻣﻪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﺮ ﮐﺲ را ﺧﻮش آﯾـﺪ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﺗﺎزه و ﺷﺎداب ﺑﺨﻮاﻧـﺪ و آﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻓﺮود آﻣـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺑﻦ ﻣﺴـﻌﻮد ﻗﺮاﺋﺖ‬
‫ﮐﻨ ﺪ ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺮاي اّﻣﺘﻢ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ و اﺑﻦ ﻣﺴـﻌﻮد ﺑﭙﺴـﻨﺪﻧﺪ ﻣﯽﭘﺴـﻨﺪم و از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺧﺪا و اﺑﻦ ﻣﺴـﻌﻮد از آن ﺧﺸﻤﻨﺎك و‬
‫ﻧﺎﺧﺸﻨﻮد ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺸﻤﻨﺎك و ﺑﯿﺰارم‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻋﻠﯽ )ع( ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد در ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻨﺠﺶ در ﻣﯿﺰان از ﮐﻮه اﺣﺪ ﺳﻨﮕﯿﻦﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﻋّﻤﺎر ﭼﻨﮏ زﻧﯿﺪ و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﮔﻔﺖ ﺗﺼﺪﯾﻖ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در ﺣﺎﻟﯽ وﻓﺎت ﮐﺮد ﮐﻪ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد و ﻋّﻤﺎر ﯾﺎﺳﺮ را دوﺳﺖ ﻣﯽداﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ وﻓﺎت ﮐﺮد در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد راﺿﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -7‬اﺑﻦ ﻣﺴـﻌﻮد ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻫﻔﺘـﺎد ﺳﻮره را از دﻫـﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮﻓﺘﻢ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ زﯾـﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻫﻨﻮز ﮐﻮدﮐﯽ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﺑﺎزي ﻣﺸـﻐﻮل‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -8‬اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ،‬رازدار ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -9‬ﺷﺒﯿﻪﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در روش و ﺧﻀﻮع و وﻗﺎر و ﻃﻤﺄﻧﯿﻨﻪ‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -10‬اﺻﺤﺎب ﻣﺤّﻤﺪ )ص( ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ از ﻣﻘّﺮبﺗﺮﯾﻦ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﺪرﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -11‬ﺗﻤﯿﻢ ﺑﻦ ﺣﺰام ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑـﺎ اﺻـﺤﺎب رﺳﻮﻟﺨـﺪا ﻫﻤﻨﺸـﯿﻨﯽ ﮐﺮدم‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿـﺎن اﺑﻦ ﻣﺴـﻌﻮد از ﻫﻤﻪ ﺑﯿﺮﻏﺒﺖﺗﺮ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﺪﻧﯿﺎ و‬
‫ﻣﺸﺘﺎﻗﺘﺮ ﺑﺂﺧﺮت ﺑﻮد و ﺑﯿﺸﺘﺮ دوﺳﺖ داﺷﺘﻢ ﮐﻪ در ﺻﻼح و ﻧﯿﮑﯽ ﻣﺜﻞ او ﺑﺎﺷﻢ‪.‬‬
‫دارد ﺧﻮﺷﺤﺎل و ﻣﺴﺮور ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻓّﺮاء ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ اﮔﺮ‪ -‬ﯾﺒّﺸـ ﺮ‪ -‬ﺑـﺎ ﺗﺸﺪﯾـﺪ ﺧﻮاﻧـﺪه ﺷـﻮد از‪ -‬ﺑﺸـﺎرت‪ -‬اﺳـﺖ و اّﻣـﺎ اﮔﺮ‪ -‬ﯾﺒﺸـﺮ‪ -‬ﺑـﺪون ﺗﺸﺪﯾـﺪ ﺧﻮاﻧـﺪه ﺷـﻮد از ﺳـﺮور و‬
‫ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺸﺮﺗﻪ ﻓﺒﺸﺮ ﭼﻮن‪ -‬ﺟﺒﺮﺗﻪ ﻓﺠﺒﺮ ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ -‬ﺑﺸﺮﺗﻪ أﺑﺸﺮت‪ -‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ ،‬اّﻣﺎ اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ دﯾﻨﻮري ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ واژه‬
‫ﺑﺸـﺎرت از‪ -‬ﺑﺸـﺮت اﻷـدﯾﻢ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ زﻣـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧـﺎك زﻣﯿﻦ را ﮐﻮﺑﯿـﺪه و ﻧﺮم ﻣﯽﮐﻨﯽ ﻣﻌﻨـﺎي‪ -‬ﺑﺸـﺮﺗﻪ‪ -‬ﻫﻢ اﯾﻨﺴـﺘﮑﻪ دل او را ﻧﺮم‬
‫ﮐﺮدي‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ »إّن وراء ﻧﺎﻋﻘﺒﮥ ﻻ ﯾﻘﻄﻌﻬﺎ إﻟّﺎ اﻟّﻀّﻤﺮ ﻣﻦ اﻟّﺮﺟﺎل« )در ﭘﯿﺸﺎروﯾﻤﺎن روﯾﺪاد و ﻋﻘﺒﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدان ﻧﺮﻣﺪل و‬
‫ﺑﺎ ﻋﻄﻮﻓﺖ از آن در ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ(‪.‬‬
‫در ﻣﻌﻨﯽ ﺳﺨﻦ اّول ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺴﺮور ﺷﺪن‪ ،‬در ﺷﻌﺮ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻓﺄﻋﻨﻬﻢ و اﺑﺸﺮ ﺑﻤﺎ ﺑّﺸﺮوا ﺑﻪ و إذا ﻫﻢ ﻧﺰﻟﻮا ﺑﻀﻨﮏ ﻓﺎﻧﺰل‬
‫)ﯾﺎرﯾﺸﺎن ﮐﻦ و ﻣﮋدهاي ﮐﻪ ﺷﺎدﺷﺎن ﮐﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﺑﺮﺳﺎن و ﻏﻔﻠﺘﺎ از ﺳﺨﺘﯽ و ﺗﻨﮕﯽ زﻣﯿﻦ دور ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﺗﺒﺎﺷﯿﺮ اﻟﻮﺟﻪ‪ -‬و ﺑﺸﺮه‪ -‬اﻇﻬﺎر ﺳﺮور و ﺷﺎدي در ﭼﻬﺮه‪.‬‬
‫ﺗﺒﺎﺷﯿﺮ اﻟّﺼﺒﺢ‪ -‬ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ و ﭘﮕﺎه ﺳﺮد و ﺧﻨﮏ‪.‬‬
‫ﺑﺸﺮي و ﺑﺸﺎرت‪ -‬ﻫﻢ ﻫﻤﺎن ﻣﮋده و ﺧﺒﺮ ﻣﺴّﺮت ﺑﺨﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺼﺮ( ]ﺑﺼﺮ[‪ ... :‬ص ‪275 :‬‬
‫اﻟﺒﺼﺮ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ )ﭼﺸﻢ و دﯾﺪه( در اﯾﻦ آﯾﻪ )َﮐَﻠْﻤِﺢ اﻟ َْﺒَﺼِﺮ‪ /77 -‬ﻧﺤﻞ( )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ ﭼﺸﻢ ﺑﻬﻢ زدن( و آﯾﻪ )َو ِإْذ زاَﻏِﺖ ﻟا َْﺄﺑ ْﺼﺎُر‪-‬‬
‫‪ /10‬اﺣﺰاب( زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﯾﺪﮔﺎن ﺧﯿﺮه ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺼـﯿﺮة‪ -‬و ﺑﺼـﺮ‪ -‬ﻧﯿﺮوي ﺑﯿﻨـﺎﺋﯽ ﭼﺸﻢ و ﻗـﺪرت ادراك دل اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﯾﻪ )َﻓَﮑَﺸـ ْﻔﻨﺎ َﻋﻨَْﮏ ِﻏﻄﺎَءَك َﻓَﺒـَﺼ ُﺮَك اﻟ َْﯿْﻮَم َﺣِﺪﯾـٌﺪ‪ /22 -‬ق(‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ ﺗﯿﺰ ﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬و ﻧﯿﺮوي ﺑﯿﻨﺎﺋﯽ( و آﯾﻪ )ﻣﺎ زاَغ اﻟ َْﺒَﺼُﺮ َو ﻣﺎ َﻃﻐﯽ »‪ /17 -«1‬ﻧﺠﻢ( دل و دﯾﺪه ﺧﯿﺮه و ﻣﻨﺤﺮف از درك و دﯾﺪن ﻧﺸﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ آﯾﻪ ‪ /17‬ﻧﺠﻢ در ﺑﺎره ﺣـﺪﯾﺚ رؤﯾﺖ ﮐﺮدن و دﯾﺪن ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ دﯾﺪﮔﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( از دﯾﺪن ﺣﺎﻣﻞ وﺣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎو ﻧﺰدﯾﮏ ﺷـﺪه ﻣﻨﺤﺮف ﻧﺸـﺪه ﺑﻠﮑﻪ او را ﻣﺸﺎﻫـﺪه ﮐﺮد و ﺑﺎ ﭼﺸﻢ دل ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟﻠّﻪ در ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﺑﺼـﺮ‪ -‬ﺑﯿﺎن ﮐﺮد )ﻣﺎ َﮐَﺬَب‬
‫اﻟ ُْﻔﺆاُد ﻣﺎ َرأي ‪ /11‬ﻧﺠﻢ( دﯾﺪه دل او ﻫﻢ ﮐﺎر دﯾﺪه‬
‫ﺟﻤﻊ ﺑﺼﺮ‪) -‬أﺑﺼﺎر( اﺳﺖ و ﺟﻤﻊ ﺑﺼﯿﺮة‪ -‬ﺑﺼﺎﺋﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ )َﻓﻤﺎ َأْﻏﻨﯽ َﻋﻨُْﻬْﻢ َﺳْﻤُﻌُﻬْﻢ َو ﻻ َأﺑ ْﺼﺎُرُﻫْﻢ«‬
‫‪ /26 -‬اﺣﻘﺎف(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺳﺮش را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﮐﺮد و آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎو رﺳـﯿﺪه اﺳﺖ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ِ) :‬إْن ُﻫَﻮ ِإﻟ ﱠﺎ َوْﺣٌﯽ ﯾُﻮﺣﯽ ‪ /4‬ﻧﺠﻢ( و ﺣﺎﻣﻞ وﺣﯽ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر‬
‫ﮐﻪ در آﯾـﺎت ﺳـﺎﯾﺮ ﺳﻮرهﻫـﺎ ﺑﯿـﺎن ﺷـﺪه ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ اﻣﯿﻦ اﺳﺖ )َﻧَﺰَل ﺑ ِِﻪ اﻟﱡﺮوُح اﻟ َْﺄﻣِﯿُﻦ َﻋﻠﯽ َﻗﻠْﺒَِﮏ‪ /193 -‬ﺷـﻌﺮاء( و ﺑـﺎز ﻓﺮﻣﻮد )ﻗُْﻞ َﻧﱠﺰﻟَُﻪ ُروحُ‬
‫اﻟ ُْﻘُﺪِس ﻣِْﻦ َرﺑ ﱢَﮏ ﺑ ِﺎﻟ َْﺤﱢﻖ‪ /102 -‬ﻧﺤﻞ( و دﯾﮕﺮ ﺑﺎر ﻓﺮﻣﻮد )َو َﮐﺬﻟ َِﮏ َأْوَﺣﯿْﻨﺎ ِإﻟَﯿَْﮏ ُروﺣًﺎ ﻣِْﻦ َأﻣِْﺮﻧﺎ‪ /12 -‬ﺷﻮري( و در ﺑﺎره دﯾﺪن ﺧﺪاي‬
‫ﺑـﺎ ﭼﺸﻢ ﺳـﺮ ﺑﻪ ﺻـﺮاﺣﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ )ﻻـ ﺗُـْﺪِرُﮐُﻪ اﻟ َْﺄﺑ ْﺼﺎُر َو ُﻫَﻮ ﯾُـْﺪِرُك اﻟ َْﺄﺑ ْﺼﺎَر‪ /103 -‬اﻧﻌﺎم )او را دﯾـﺪﮔﺎن ﺳـﺮ درك ﻧﻤﯽﮐﻨﻨـﺪ او‬
‫دﯾﺪﮔﺎن اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را درك ﻣﯽﮐﻨﺪ( ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ آﯾﺎت و اﺳـﺘﺪﻻل ﻋﻘﻠﯽ و ﺑﺪﯾﻬﯽ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺤﺎط ﺑﺮ ﻣﺤﯿﻂ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ راه ﯾﺎﺑﺪ و ﺳﻠﻄﻪ و‬
‫اﻗﺘﺪار آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر ﻧﻪ در ﻣﮑﺎن و ﻧﻪ در زﻣﺎن ﻣﺤﺪود اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ در ﺳﺮاﺳـﺮ ﭘﻬﻨﻪ آﻓﺮﯾﻨﺶ اﺳﺖ و آﯾﻪ )َوِﺳَﻊ ُﮐْﺮِﺳﱡﯿُﻪ اﻟﱠﺴﻤﺎواِت‪َ ،‬و اﻟ َْﺄْرَض‪-‬‬
‫‪ /255‬ﺑﻘﺮه( ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﺎﻫـﺪ ﻗﺪرت و وﺟﻮد ﭘﺮوردﮔﺎر در ﺳﺮاﺳـﺮ ﻓﺮاﺧﻨﺎي آﻓﺮﯾﻨﺶ اﺳﺖ و ﻫﺮﮔﺰ در ﻣﮑﺎن و زﻣﺎن ﻣﺤﺪود ﻧﻤﯽﮔﻨﺠﺪ و‬
‫ﭼﯿﺰي ﻫﻢ ﺷـﺒﯿﻪ او ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دﯾـﺪه ﺷﻮد ﭼﻮن ﻓﺮﻣﻮد )ﻟَﯿَْﺲ َﮐِﻤﺜْﻠِِﻪ َﺷـ ْﯽٌء‪ /11 -‬ﺷﻮري( ﻣﺘﺄّﺳـ ﻔﺎﻧﻪ در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم در ﺗﻌﺒﯿﺮ ﭘﺎرهاي‬
‫آﯾـﺎت ﺑﻄﻮر ﻣﺠّﺮد و ﺑـﺪن ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺴﺎﯾﺮ آﯾﺎت ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻗﺮآن را در آن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻮرد ﺗﻮّﺟﻪ ﻗﺮار دﻫﻨـﺪ از ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺑـﺪﯾﻬﯽ آﻧﻬﺎ ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷـﯽ‬
‫ﺷـﺪه و ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺧﻮاﺟﻪ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ )و اﻟﻤﺬﻫﺐ اﻟـّﺼ ﺤﯿﺢ اﻧّﻪ رأي رﺑّﻪ ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﺑﻌﯿﻦ رأﺳﻪ‪ -‬ﮐﺸﻒ اﻻﺳـﺮار ج ‪ 9‬ص ‪ (359‬و ﺣﺎل‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻓﺮﯾﺪ و ﺟﺪي ﺻﺎﺣﺐ داﯾﺮة اﻟﻤﻌﺎرف »اﯾﻦ ﺑﺤﺚ را ﻧﻤﯽﺗﻮان و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﯾﮏ ﺑﺤﺚ ﺟّﺪي ﺗﻠّﻘﯽ ﮐﺮد و اﺻﺮار ﺑﺮ آن ورزﯾﺪ و‬
‫وﻗﻮع آن در ﻣﯿـﺎن ﻋﻠﻤـﺎء را ﺟﺰ ﺑﺮ ﺗﻔّﻨﻦ ﺣﻤﻞ ﻧﺘﻮان ﮐﺮد« و ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﻋـﺪول از ﻫﻤﯿﻦ اﺻﻮل ﺑـﺪﯾﻬﯽ و ﺗﻔّﻨﻦ ﮔﺮاﯾﯽ ﻗﺮﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻦ دﺷﻤﻨﺎن ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﮔﺮدﯾﺪ ﺑﻠﮑﻪ دوﺳﺘﺎﻧﻤﺎن را ﻫﻢ ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﯿﻢ ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ دﯾﺪﯾﻢ در ﻏﺮوب آﻓﺘﺎب اﻧﺪﻟﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ دﺷﻤﻦ اﺳﻼم ﺑﺎ‬
‫رﺧﻨﻪ در اﺧﻼق ﺟﻮاﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن از راه ﻋّﯿﺎﺷﯽ و ﻫﺮزﮔﯽ ﺑﻨﯿﺎن و اﺳﺎس اﺳﺘﻘﻼل و ﺷﮑﻮه و ﻋﻈﻤﺖ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ را ﺗﻀﻌﯿﻒ ﮐﺮدﻧﺪ و از ﺑﯿﻦ‬
‫ﺑﺮدﻧﺪ و راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ﻣﺆﻟّﻒ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺤﺘﺮم و داﻧﺸﻤﻨﺪ ﮐﻢ ﻧﻈﯿﺮ ﮐﺘﺎب ﺑﺨﻮﺑﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ واﻗﻒ ﺑﻮده و در ﺳﺮاﺳﺮ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﺶ راه ﺣّﻖ و ﺑﯿﺎن‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺑﺮﮔﺰﯾـﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ در ذﯾـﻞ واژه‪ -‬ﺑﻄﻦ‪ -‬از ﻗﻮل ﺣﻀـﺮت ﻋﻠﯽ )ع( ﻧﻘـﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ در ﺑـﺎره آﯾﻪ )ُﻫَﻮ اﻟ َْﺄﱠوُل َو اﻟ ْﺂِﺧُﺮ وَ‬
‫اﻟﱠﻈﺎِﻫُﺮ َو اﻟ ْﺒﺎِﻃُﻦ‪ /3 -‬ﺣﺪﯾﺪ( ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﺗﺠﻠّﯽ ﻟﻌﺒﺎده ﻣﻦ ﻏﯿﺮ ان راه و أرﯾﻬﻢ ﻧﻔﺴﻪ ﻣﻦ ﻏﯿﺮ ان ﺗﺠﻠّﯽ ﻟﻬﻢ« ﮐﻪ در ﺷـﺮح اﯾﻦ ﺳﺨﻦ اﻣﯿﺮ‬
‫اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ )ع( ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻓﻬﻢ دﻗﯿﻖ و ﻋﻘﻞ ﺳﺮﺷﺎر و اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻣﻮﯾﺸﮑﺎﻓﻨﺪه دارد اﻣﯿﺪ اﺳﺖ اﯾﻦ ﺷﯿﻮه‪ ،‬ﭘﺲ از‬
‫ﻫﺰار و ﭼﻬﺎر ﺻﺪ ﺳﺎل ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﯿﺪار ﺷﺪهاﻧﺪ ﻣﻮرد ﺗﺄّﺳﯽ ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و ﻫﻤّﺘﻤﺎن در ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺿﺮوريﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟّﻠﻬّﻢ وّﻓﻘﻨﺎ‪.‬‬
‫)‪ (1‬آﯾﻪ ‪ /26‬اﺣﻘﺎف ﮐﻪ ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪش اﯾﻨﺴﺖ‪) :‬ﻗﻮم ﻋﺎد ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﺑﺴـﯿﺎر ﻗﻮي و ﻫﻨﺮﻣﻨﺪ و ﺟﻨﮕﺠﻮ ﺑﻮدﻧﺪ( و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺎّدي‬
‫)ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﺑﺮ ﻗـﺪرﺗﻬﺎي اﻣﺮوز( ﺧﻮد را ﻓﻨﺎ ﻧﺎﭘـﺬﯾﺮ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬آﯾﺎت ﺧـﺪاي و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺶ را اﺳـﺘﻬﺰاء ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺴﺎوي‬
‫ﺑﺨﺶ ﻓﻄﺮت اﻟﻬﯽ از ﮔـﻮش و ﭼﺸﻢ و دل و اﻧـﺪﯾﺸﻪ ﺑﺨـﻮﺑﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧـﺪ وﻟﯽ ﺑﺨـﺎﻃﺮ ﺑﺮﮔﺰﯾـﺪن راه ﻟﺠـﺎﺟﺖ و اﻧﮑـﺎر در آﯾـﺎت‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﺸﻢ و ﮔﻮش و دل و اﻧﺪﯾﺸﻪﺷﺎن‪ ،‬آﻧﻬﺎ را از ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ذﻟّﺖ ﺑﺎر ﺣﺘﻤﯽ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻧﺮﮐﺪ و ﻫﻤﺎن ﻋﻮاﻗﺐ ﻏﺮور و ﺧﻮد ﺑﺰرگ ﺑﯿﻨﯽ‬
‫آﻧﻬﺎ را در ﻣﯿﺎن ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و اﺣﺎﻃﻪﺷﺎن ﮐﺮد و ﭘﺎﯾﺎن ﻧﮑﺒﺖﺑﺎر ﺧﻮد را ﺑﻤﺼﺪاق آﯾﻪ )َو ﻟ ُِﮑﱢﻞ ُأﱠﻣٍﮥ َأَﺟٌﻞ َﻓِﺈذا ﺟﺎَء ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪:‬‬
‫‪277‬‬
‫اّﻣﺎ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ در ﺑﺎره ﭼﺸﻢ‪ -‬ﺑﺼـﯿﺮت‪ -‬ﺑﮑﺎر ﺑﺮدهاﻧـﺪ‪ ،‬در دﯾـﺪن ﭼﺸﻢ ﺳـﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬أﺑﺼـﺮت‪ .‬در ﻣﻮرد دﯾـﺪن دل و اﻧـﺪﯾﺸﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪-‬‬
‫أﺑﺼﺮﺗﻪ و ﺑﺼﺮت ﺑﻪ‪ -‬و ﮐﻤﺘﺮ در ﺑﺎره اﺣﺴﺎس دﯾﺪن ﮐﻪ ﺑﺎ دﯾﺪن دل و ﻓﮑﺮ ﻫﻤﺮاه ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ -‬ﺑﺼﺮت ﺑﮑﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ در ﺑﺎره‪ -‬أﺑﺼﺎر‪ -‬ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪) :‬ﻟ َِﻢ َﺗْﻌﺒُُﺪ ﻣﺎ ﻻ َﯾْﺴَﻤُﻊ َو ﻻ ﯾُﺒِْﺼُﺮ‬
‫‪ /42 -‬ﻣﺮﯾﻢ( و )َرﺑ ﱠﻨﺎ َأﺑ َْﺼْﺮﻧﺎ َو َﺳِﻤْﻌﻨﺎ‪ /12 -‬ﺳﺠﺪه( و )َو ﻟَْﻮ ﮐﺎﻧُﻮا ﻻ ﯾُﺒِْﺼُﺮوَن‪ /43 -‬ﯾﻮﻧﺲ( و )َو َأﺑ ِْﺼْﺮ َﻓَﺴْﻮَف ﯾُﺒِْﺼُﺮوَن‪ /179 -‬ﺻﺎﻓﺎت(‬
‫و )ﺑَـُﺼ ْﺮُت ﺑ ِﻤـﺎ ﻟَْﻢ َﯾﺒْـُﺼ ُﺮوا ﺑ ِِﻪ‪َ) -‬أْدُﻋﻮا ِإﻟَﯽ اﻟﻠﱠِﻪ َﻋﻠﯽ ﺑَـِﺼ ﯿَﺮٍة َأَﻧﺎ َو َﻣِﻦ اﺗﱠَﺒَﻌﻨِﯽ‪ /108 -‬ﯾﻮﺳـﻒ( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻦ و ﭘﯿﺮواﻧﻢ ﺑـﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )ﺑَِﻞ اﻟ ِْﺈﻧ ْﺴﺎُن َﻋﻠﯽ َﻧْﻔِﺴِﻪ )ﺑَِﺼﯿَﺮٌة(‬
‫‪ /14 -‬ﻗﯿﺎﻣﻪ( ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻼ ﺧﻮد آﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ دارد و ﻧﻔﺲ او ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺳﻮد او ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫـﺪ‪ ،‬اّﻣﺎ اﻋﻀﺎﯾﺶ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﮐﺎرﻫﺎ ﺷﺪهاﻧﺪ ﺑﻪ زﯾﺎن او ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺼـﯿﺮة ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺒﺼـﺮه‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺷـﻨﺎﺳﺎ ﺑﻮدن ﻧﻔﺲ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﺳﻮد و زﯾﺎن اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﺗْﺸـ َﻬُﺪ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ‬
‫َأﻟ ِْﺴَﻨﺘُُﻬْﻢ َو َأﯾِْﺪﯾِﻬْﻢ‪ /24 -‬ﻧﻮر(‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﯾﻌﻨﯽ )ﺿـﺮﯾﺮ( ﻫﻢ ﺑﻄﻮر ﻣﻌﮑﻮس‪ -‬ﺑﺼـﯿﺮ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اّﻣﺎ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﺳﺰاوار اﯾﻨﺴﺘﮑﻪ اﯾﻦ ﻧﺎم ﮔﺰاري ﺑﺨﺎﻃﺮ روﺷﻨﺎﯾﯽ دﯾﺪه دل‬
‫او اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻋﮑﺲ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻟﺬا آﻧﻬﺎ را‪ -‬ﻣﺒﺼﺮ و ﺑﺎﺻﺮ‪ -‬ﻧﮕﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻇﺎﻫﺮ دﻻﻟﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟﻞ ﮔﻮﯾـﺪ‪) :‬ﻻ ﺗُْﺪِرُﮐُﻪ اﻟ َْﺄﺑ ْﺼﺎُر َو ُﻫَﻮ ﯾُْﺪِرُك اﻟ َْﺄﺑ ْﺼﺎَر‪ /130 -‬اﻧﻌﺎم( ﮐﻪ ﺑﺴـﯿﺎري از ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ آﻧﺮا ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺳﺮ ﺣﻤﻞ و ﺗﻌﺒﯿﺮ‬
‫ﮐﺮدهاﻧـﺪ و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻻـ ﺗـﺪرﮐﻪ اﻷﺑﺼـﺎر‪ -‬اﺷـﺎره ﺑﻪ اوﻫـﺎم و أﻓﻬـﺎم اﺳﺖ ﻫﻤـﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ رﺿـﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻨﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫»اﻟّﺘﻮﺣﯿـﺪ أن ﻻـ ﺗﺘﻮّﻫﻤﻪ ‪ «...‬و ﺑـﺎز ﻓﺮﻣﻮد »ﮐـّﻞ ﻣـﺎ أدرﮐﺘﻪ ﻓﻬﻮ ﻏﯿﺮه« )و ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺳـﻌﺪي در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﻼـم ﻣﻮﻟﯽ‪ :‬ﻗﯿﺎس ﺗﻮ ﺑﺮ وي ﻧﮕﺮدد‬
‫ﻣﺤﯿﻂ( ﺑﺎﺻﺮة‪ -‬ﻫﻢ ﻫﻤﺎن ﭼﺸﻢ ﺑﯿﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬رأﯾﺘﻪ ﻟﻤﺤﺎ ﺑﺎﺻﺮا ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ‬
‫__________________________________________________‬
‫َأَﺟﻠُُﻬْﻢ ﻻ َﯾْﺴـ َﺘْﺄِﺧُﺮوَن ﺳﺎَﻋًﮥ َو ﻻ َﯾْﺴـ َﺘْﻘِﺪُﻣﻮَن‪ /34 -‬اﻋﺮاف( آﻧﭽﻨـﺎن ﺑﻪ ﻃﻮﻓﺎن ﻋـﺬاب اﻟﻬﯽ و ﺳـﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮﯾﺶ دﭼﺎر ﺷﺪﻧـﺪ ﮐﻪ از ﻫﻤﻪ‬
‫ﻗﺪرت و ﻧﯿﺮو ﺟﺰ ﺳﻨﮓﻫﺎي ﺑﻨﺎﻫﺎ و ﻗﺼﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ ﻋّﯿﺎﺷﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ از ﻗﻮم ﻋﺎد ﭼﯿﺰي ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺪﻗﻪ ﭼﺸﻢ دﯾﺪﻣﺶ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﻓَﻠﱠﻤﺎ ﺟﺎَءﺗ ُْﻬْﻢ آﯾﺎﺗُﻨﺎ )ُﻣﺒِْﺼَﺮًة(‪ /13 -‬ﻧﻤﻞ( و )َو َﺟَﻌﻠْﻨﺎ آَﯾَﮥ اﻟﻨﱠﻬﺎِر ُﻣﺒِْﺼَﺮًة‪ /13 -‬اﺳﺮاء( ﯾﻌﻨﯽ روز‪ ،‬روﺷﻨﯽ ﺑﺨﺶ دﯾﺪﮔﺎﻧﺘﺎن‬
‫اﺳﺖ و در آﯾﻪ )َو آَﺗﯿْﻨﺎ َﺛُﻤﻮَد اﻟﻨﱠﺎَﻗَﮥ ُﻣﺒْـِﺼ َﺮًة‪ /59 -‬اﺳـﺮاء( ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ آن ﻗﻮم ﺑﻪ روﺷـﻨﯽ ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ و ﻧﺎﻇﺮ آﯾﻪ روﺷﻦ‬
‫ﺧﺪاﯾﯽ ﺑﻮدﻧﺪ )ﮐﻪ ﺷﺘﺮي اﺳﺖ اﺳـﺘﺜﻨﺎﯾﯽ( و اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ روﺷﻦ و ﻣﺴّﻠﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬رﺟﻞ ﻣﺨﺒﺚ و ﻣﻀﻌﻒ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﻫﻠﺶ و ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ ﺧﺒﯿﺜﺎن و ﺿﻌﯿﻔﺎناﻧﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو ﻟََﻘـ ْﺪ آَﺗﯿْﻨـﺎ ُﻣﻮَﺳـ ﯽ اﻟ ِْﮑﺘـﺎَب ﻣِْﻦ ﺑَْﻌـِﺪ ﻣـﺎ َأْﻫَﻠْﮑَﻨﺎ اﻟ ُْﻘُﺮوَن اﻟ ُْﺄوﻟﯽ ﺑَﺼﺎﺋَِﺮ ﻟ ِﻠﻨﱠﺎِس‪ /43 -‬ﻗﺼـﺺ( ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻼﮐﺖ ﮔﺬﺷـﺘﮕﺎن را ﺑﺮ آﻧﻬﺎ‬
‫ﻋﺒﺮﺗﯽ ﺳﺎﺧﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو َأﺑ ِْﺼْﺮ َﻓَﺴْﻮَف ﯾُﺒِْﺼُﺮوَن‪ /175 -‬ﺻﺎﻓﺎت(‪ :‬ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﺎش ﺗﺎ ﺑﺒﯿﻨﯽ و ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو ﮐﺎﻧُﻮا )ُﻣْﺴَﺘﺒْـِﺼ ِﺮﯾَﻦ(‪ /38 -‬ﻋﻨﮑﺒﻮت( ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮاﺳـﺘﺎر ﺑﺼـﯿﺮت ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره‪ -‬اﺳﺘﺒﺼﺎر‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ أﺑﺼﺎر ﺑﮑﺎر رود‬
‫ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﮑﺎر ﺑﺮدن اﺳـﺘﺠﺎﺑﺖ ﺑﺠﺎي‪ -‬إﺟﺎﺑﺖ‪) -‬اﺳـﺘﺠﺎﺑﺖ ﺟﻮاب دادن‪ ،‬و ﺟﻮاب ﺧﻮاﺳـﺘﻦ اﺳﺖ وﻟﯽ اﺟﺎﺑﺖ ﭘﺎﺳﺦ دادن( و‬
‫آﯾﻪ )َو َأﻧ َْﺒﺘْﻨﺎ ﻓِﯿﻬﺎ ﻣِْﻦ ُﮐﱢﻞ َزْوٍج ﺑَِﻬﯿـٍﺞ )َﺗﺒْـِﺼ َﺮًة(‪ /8 -‬ق( ﯾﻌﻨﯽ روﺷﻦ و آﺷـﮑﺎر‪ .‬ﺑـّﺼ ﺮﺗﻪ‪ ،‬ﺗﺒﺼﯿﺮا‪ ،‬ﺗﺒﺼﺮة‪ -‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗّﺪﻣﺘﻪ‪ -‬ﺗﻘﺪﯾﻤﺎ‪ ،‬ﺗﻘﺪﯾﻤﮥ‪-‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ -‬ذﮐﺮﺗﻪ‪ ،‬ﺗـﺬﮐﯿﺮا و ﺗـﺬﮐﺮة )اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﻓﻌﺎل داراي دو ﻣﺼـﺪر ﺗﻔﻌﯿﻞ و ﺗﻔﻌﻠﻪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ دو از ﯾﮏ ﺑﺎب ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺗﮑﻤﯿﻞ و‬
‫ﺗﮑﻠﻤﻪ(‪.‬‬
‫و ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ )َو ﻻ َﯾْﺴَﺌُﻞ َﺣِﻤﯿٌﻢ َﺣِﻤﯿﻤًﺎ ﯾَُﺒﱠﺼُﺮوَﻧُﻬْﻢ‪ /11 -‬ﻣﻌﺎرج( ﯾﻌﻨﯽ دوﺳﺘﺎن از دوﺳﺘﺎن و ﻧﺰدﯾﮑﺎن از ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽﭘﺮﺳﻨﺪ و‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ آﺛﺎرﺷﺎن و ﮔﺬﺷﺘﻪ آﻧﻬﺎ آﮔﺎه ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫)ﺑَﱠﺼَﺮ( اﻟﺠﺮو‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑّﭽﻪ آن ﺣﯿﻮان ﭼﺸﻢ ﮔﺸﻮد و ﺷﺮوع ﺑﻪ دﯾﺪن ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺼـﺮة‪ -‬ﺳـﻨﮓ ﻧﺮم و ﺳﭙﯿـﺪ ﮐﻪ از دور ﻣﯽدرﺧﺸـﺪ ﮔﻮﯾﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨـﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ از دور ﻣﯽدرﺧﺸﺪ و دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد و آﻧﺮا‪ -‬ﺑﺼـﺮ‪-‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺼـﯿﺮة‪ -‬ﺗّﮑﻪاي از ﺧﻮن ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﺎن اﺳﺖ و ﺑﺮق ﻣﯽزﻧﺪ )ﮐﻨﺎﯾﻪ از وﺟﻮد ﺷـﮑﺎري ﮐﻪ ﺧﻮﻧﺶ رﯾﺨﺘﻪ ﺷﺪه(‪ ،‬ﯾﺎ ﺳﭙﺮ ﭼﺮﻣﯿﻦ و آﻫﻨﯽ و ﯾﺎ‬
‫ﻗﺮص ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪279 :‬‬
‫ﺑﺨﻮﺑﯽ ﻧﻤﺎﯾﺎن و روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺼﺮ‪ :‬ﻧﺎﺣﯿﻪاي اﺳﺖ اﻟﺒﺼﯿﺮة‪ -‬ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﯿﻦ دو ﺗّﮑﻪ ﭘﺎرﭼﻪ ﺑﺮاي ﺑﺮﯾﺪن و اﻧﺪازه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ‬
‫و آﻧﺠﺎ را ﺧﻂ ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ )وﺳﯿﻠﻪ ﻣﺘﺮ ﮐﺮدن ﭘﺎرﭼﻪ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﯾﻌﻨﯽ ﻃﺮاز( و‪ -‬ﺑﺼﺮت اﻟّﺜﻮب و اﻷدﯾﻢ‪ -‬ﭘﺎرﭼﻪ و زﻣﯿﻦ را ﺧﻂ ﮐﺸﯿﺪم‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺼﻞ( ]ﺑﺼﻞ ‪ ... :‬ص ‪279 :‬‬
‫اﻟﺒﺼـﻞ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺎز ﮐﻪ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ،‬و در آﯾﻪ )َو َﻋَﺪِﺳـ ﻬﺎ َو ﺑَـَﺼ ﻠِﻬﺎ‪ /61 -‬ﺑﻘﺮه( آﻣـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﮔﻠﻮﻟﻪ آﻫﻨﯽ را ﻫﻢ ﮐﻪ ﺷـﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ ﭘﯿـﺎز‬
‫دارد‪ -‬ﺑﺼﻞ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬وﺗﺮ ﮐﺎﻟﺒﺼﻞ )زه داﯾﺮهاي ﮐﻤﺎن(‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻀﻊ( ]ﺑﻀﻊ ‪ ... :‬ص ‪279 :‬‬
‫اﻟﺒﻀﺎﻋـﮥ‪ ،‬ﻣﻘـﺪار ﻓﺮاواﻧﯽ از ﻣـﺎل ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺠـﺎرت ﮐﺮدن و ذﺧﯿﺮه ﮐﺮدن ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﺻـﺮف اﻓﻌﺎﻟﺶ ﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬أﺑﻀﻊ‪ ،‬ﺑﻀﺎﻋـﮥ و‬
‫اﺑﺘﻌﻬﺎ ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪) :‬ﻫِﺬِه ﺑ ِﻀﺎَﻋﺘُﻨﺎ ُرﱠدْت ِإﻟَﯿْﻨﺎ‪ /65 -‬ﯾﻮﺳﻒ( و )ﺑ ِﺒِﻀﺎَﻋـ ٍﮥ ُﻣْﺰﺟﺎٍة‪ /88 -‬ﯾﻮﺳﻒ( اﺻـﻞ و رﯾﺸﻪ واژه‪ -‬ﺑﻀﺎﻋـﮥ از‪ -‬ﺑﻀﻊ‪-‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺗّﮑﻪاي از ﮔﻮﺷﺖ ﺑﺮﯾﺪه ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺸﺘّﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﺟﻮه دﯾﮕﺮ اﻓﻌﺎﻟﺶ‪ -‬ﺑﻀﻌﺘﻪ و ﺑّﻀﻌﺘﻪ ﻓﺎﺑﺘﻀﻊ و ﺗﺒّﻀﻊ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬ﻗﻄﻌﺘﻪ‪ ،‬ﻗّﻄﻌﺘﻪ‪،‬‬
‫ﻓﺎﻧﻘﻄﻊ و ﺗﻘﻄﻊ‪.‬‬
‫ﻣﺒﻀﻊ ﻫﻢ ﮐﺎرد و ﭼﺎﻗﻮي ﮔﻮﺷﺖ ﺑﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻀﻊ‪ -‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﮐﻨﺎﯾﻪ در ﺑﺎره ﻋﻮرات ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﻣﻠﮑﺖ ﺑﻀـﻌﻬﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ازدواﺟﺶ در آوري و‪ -‬ﺑﺎﺿـﻌﻬﺎ ﺑﻀﺎﻋﺎ‪-‬‬
‫ﻣﺒﺎﺷﺮت و ﻫﻤﺴﺮي ﮐﺮدن اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻼن ﺣﺴﻦ اﻟﺒﻀﻊ و اﻟﺒﻀﯿﻊ و اﻟﺒﻀﻌﮥ و اﻟﺒﻀﺎﻋﮥ‪ -‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻓﺮﺑﻬﯽ و ﭼﺎﻗﯽ‪.‬‬
‫ﺑﻀﯿﻊ‪ -‬ﻫﻢ ﺟﺰﯾﺮهاي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺧﺸﮑﯽ ﺑﺮﯾﺪه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻼن ﺑﻀﻌﮥ ﻣّﻨﯽ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ او ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﻦ و در ﺣﮑﻢ ﭘﺎره ﺗﻦ ﻣﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﺿﻌﮥ‪ -‬ﺷﮑﺴﺘﮕﯽ ﺳﺮ و ﮔﻮﻧﻪ و ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﺷﺘﺶ ﺟﺪا ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)ﺑ ِْﻀُﻊ(‪ -‬ﺑﺎ ﮐﺴﺮه ﺣﺮف اّول اﻋﺪاد از ده ﮐﻤﺘﺮ ﯾﻌﻨﯽ از ‪ 3‬ﺗﺎ ‪ 9‬را ﮔﻮﯾﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ از ‪ 5‬ﺗﺎ ‪ -9‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪) :‬ﺑ ِْﻀِﻊ ِﺳﻨِﯿَﻦ‪ /4 -‬روم(‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺪي ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﯽ ﮐﻤﺘﺮ از ده(‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻄﺮ( ]ﺑﻄﺮ[‪ ... :‬ص ‪279 :‬‬
‫اﻟﺒﻄﺮ‪ ،‬ﺣﯿﺮت و ﮐﻢ ﺧﺮدي ﮐﻪ اﻧﺴـﺎن را در ﻃﻐﯿـﺎن و ﻧﺎﺳﭙﺎﺳـﯽ ﻧﻌﻤﺖ ﺧـﺪاي و ﺗﻦ آﺳـﺎﻧﯽ در وﻓـﺎي ﺑﻪ ﺣﻖ و ﺳـﺴﺘﯽ در أداي ﺣّﻖ ﻓﺮا‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻧﻌﻤﺖ را در ﻏﯿﺮ ﻣﻮردش ﺻﺮف ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ )ﺑََﻄﺮًا َو ِرﺋﺎَء اﻟﻨﱠﺎِس‪ /47 -‬اﻧﻔﺎل( ]ﺗﻤﺎم آﯾﻪ اﯾﻨﺴﺖ )َو ﻻ َﺗُﮑﻮﻧُﻮا َﮐﺎﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﺧَﺮُﺟﻮا ﻣِْﻦ ِدﯾﺎِرِﻫْﻢ ﺑََﻄﺮًا َو ِرﺋﺎَء اﻟﻨﱠﺎِس )ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﯾﺎرﺷﺎن )ﻣّﮑﻪ( را در ﺣﺎل ﻃﻐﯿﺎن و ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ ﻧﻌﻤﺖ ﺑﺎ ﺟﻠﻮه دادن ﻏﺮور ﺗﺮك ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ زﯾﺮا آﻧﺎن ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ دﯾﮕﺮان‬
‫را از راه ﺧﺪا ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ ،‬اّﻣﺎ ﺧﺪاي ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﻣﺤﯿﻂ و آﮔﺎه اﺳﺖ‪[.‬‬
‫و آﯾﻪ )ﺑَِﻄَﺮْت َﻣِﻌﯿَﺸـ َﺘﻬﺎ‪ /58 -‬ﻗﺼـﺺ( ﮐﻪ اﺻـﻠﺶ‪ -‬ﺑﻄﺮت ﻣﻌﯿﺸـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ‪ -‬ﺑﻄﺮت از ﻋﻤﻞ واژه‪ -‬ﻣﻌﯿﺸﺖ‪ -‬ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ‬
‫ﺑﺮﮔﺸـﺘﻪ‪ ،‬و ﻣﻌﯿﺸﺖ ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻄﺮﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﻃﺮب‪ -‬ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ زﯾﺮا‪ -‬ﻃﺮب‪ -‬ﻫﻢ ﻧﻮﻋﯽ ﺳﺒﮏ ﺳﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از‬
‫ﻏﻠﺒﻪ و ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻓﺮح و ﺷﺎدي زﯾﺎد ﺑﺮ اﻧﺴﺎن رخ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ را در‪ -‬ﺗﺮح‪ -‬ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺸّﺪت اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﺷﺪن‪.‬‬
‫ﯾﺒﻄﺮة‪ -‬ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ و ﻣﺪاواي ﺳﺘﻮران و ﭼﻬﺎر ﭘﺎﯾﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻄﺶ( ]ﺑﻄﺶ ‪ ... :‬ص ‪280 :‬‬

‫اﻟﺒﻄﺶ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدن و ﭼﯿﺰي را ﺑـﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﺑـﺪﺳﺖ آوردن‪ ،‬ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪َ) :‬و ِإذا ﺑََﻄْﺸـ ﺘُْﻢ‪ ،‬ﺑََﻄْﺸـ ﺘُْﻢ َﺟﺒﱠﺎِرﯾَﻦ‪ /130 -‬ﺷﻌﺮاء( )ﭼﻮن‬
‫ﺳﺘﻤﮕﺮان ﺳﺘﯿﺰه و ﺣﻤﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو ﻟََﻘْﺪ َأﻧ َْﺬَرُﻫْﻢ ﺑَْﻄَﺸـ َﺘﻨﺎ‪ /36 -‬ﻗﻤﺮ( )ﻟـﻮط ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ع( ﻗﻮﻣﺶ را از ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ و ﻣﺒﺘﻼـ ﺷـﺪ ﺑﻪ آن ﺗﺮﺳﺎﻧﯿـﺪ( و آﯾﻪ )ِإﱠن‬
‫ﺑَْﻄَﺶ َرﺑ ﱢَﮏ ﻟََﺸِﺪﯾـٌﺪ‪ /12 -‬ﺑﺮوج( )ﻓﺮو ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﻋـﺬاب ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺳـﺨﺖ ﮔﺮاﻧﺒﺎر اﺳﺖ(‪ .‬ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬ﯾـﺪ ﺑﺎﻃﺸﮥ‪) -‬دﺳﺖ و ﺳـﺮ ﭘﻨﺠﻪ‬
‫ﮐﻮﺑﻨﺪه و ﻗﻮي(‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻄﻞ( ]ﺑﻄﻞ ‪ ... :‬ص ‪280 :‬‬
‫اﻟﺒﺎﻃﻞ ﻧﻘﯿﺾ و ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺣّﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺤﺚ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ و ﺛﺒﺎﺗﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪) :‬ذﻟـِ َﮏ ﺑ َِﺄﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ُﻫَﻮ اﻟ َْﺤﱡﻖ َو َأﱠن ﻣﺎ َﯾـْﺪُﻋﻮَن ﻣِْﻦ ُدوﻧِِﻪ اﻟ ْﺒﺎِﻃُﻞ‪ /62 -‬ﺣـﺞ( ﺑﺎﻃـﻞ ﺑﻮدن و ﺑﺎﻃﻞ ﺷـﺪن را در ﮔﻔﺘﺎر و‬
‫ﮐﺮدار ﻫﺮ دو ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬ﺑﻄـﻞ ﺑﻄﻮﻻـ‪ ،‬ﺑﻄﻼ و ﺑﻄﻼﻧﺎ‪ ،‬أﺑﻄﻠﻪ ﻏﯿﺮه‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در آﯾﻪ )َو ﺑََﻄَﻞ ﻣﺎ ﮐﺎﻧُﻮا َﯾْﻌَﻤﻠُﻮَن‪ /118 -‬اﻋﺮاف( )ﮐﻪ ﺑﻄﻼن و ﭘﻮچ ﺷـﺪن‬
‫ﻋﻤـﻞ اﺳﺖ( و آﯾﻪ )ﻟ َِﻢ َﺗﻠْﺒُِﺴﻮَن اﻟ َْﺤﱠﻖ ﺑ ِﺎﻟ ْﺒﺎِﻃـ ِﻞ‪ /42 -‬ﺑﻘﺮه( )اﺷـﺎره ﺑﻪ ﺑﻄﻼـن ﻓﮑﺮي اﺳﺖ( و ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳـﻮد دﻧﯿـﻮي و اﺧﺮوي‬
‫ﻧﺮﺳﺪ و ﻣﻨﺠّﺮ ﻧﺸﻮد‪ -‬ﺑّﻄﺎل و ذو ﺑﻄﺎﻟﮥ ﮔﻮﯾﻨﺪ )ﺑﯿﻬﻮده و ﭘﻮچ و ﺑﯽﻣﻌﻨﯽ(‪.‬‬
‫ﺑﻄﻞ دﻣﻪ‪ -‬در وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد و دﯾﻪ و ﺧﻮﻧﺒﻬﺎﺋﯽ از آن ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪281 :‬‬
‫ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﺑﻄﻞ‪ :‬ﺑﻪ ﺷﺠﺎع و دﻻوري ﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﺒﺎز ﻣﺮگ ﻣﯽرود‪ -‬ﺑﻄﻞ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮن ﺧﻮد را ﺑﺮاﯾﮕﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻘﻠﺖ ﻟﻬﺎ ﻻ ﺗﻨﮑﺤﯿﻪ ﻓﺈﻧّﻪ ﻷّول ﺑﻄﻞ أن ﯾﻼﻗﯽ ﻣﺠﻤﻌﺎ‬
‫)ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻢ ازدواج و ﻫﻤﺴﺮي او را ﻧﭙﺬﯾﺮ زﯾﺮا او ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭘﻬﻠﻮاﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آوردﮔﺎه ﺑﻪ دﯾﺪار ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن ﻣﯽرود و ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫ﮐﻪ واژه ﺑﻄﻞ در ﺷـﻌﺮ‪ -‬ﺟﻤﻊ ﺑﻄﻞ و در ﻣﻌﻨﯽ اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ او اّوﻟﯿﻦ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮن ﻫﻤﺮزﻣﺶ را ﺑﺸـّﺪت ﺑﺮ‬
‫زﻣﯿﻦ ﻣﯽرﯾﺰد‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﻌﺒﯿﺮ اّول ﯾﻌﻨﯽ اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻮدن ﺑﻪ ﺻﻮاب ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻄﻞ اﻟّﺮﺟﻞ ﺑﻄﻮﻟﮥ‪ -‬ﭘﻬﻠﻮان ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻄﺎل‪ :‬ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻪ ﺑﻄﺎﻟﺖ و ﺗﻨﺒﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ذﻫﺐ دﻣﻪ ﺑﻄﻼ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮﻧﺶ ﻫﺪر رﻓﺖ‪.‬‬
‫)إﺑﻄﺎل(‪ :‬ﻓﺎﺳﺪ ﮐﺮدن ﯾﺎ ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮدن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﺑﻪ ﺣّﻖ ﯾﺎ ﺑﺎﻃﻞ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪) :‬ﻟ ِﯿُِﺤﱠﻖ اﻟ َْﺤﱠﻖ َو ﯾُﺒِْﻄَﻞ اﻟ ْﺒﺎِﻃَﻞ‪ /8 -‬اﻧﻔـﺎل(‪) -‬ﺗـﺎ ﺣّﻖ ﺛـﺎﺑﺖ و ﺑﺎﻃﻞ ﭘﻮچ و ﺑﯿﻬﻮده ﺷﻮد( و ﮔﺎﻫﯽ واژه‪ -‬ﺑﺎﻃﻞ‪ -‬را در‬
‫ﺳﺨﻦ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺳـﺨﻦ وي ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧـﺪارد ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﯾﻪ )َو ﻟَﺌِْﻦ ِﺟﺌَْﺘُﻬْﻢ ﺑ ِﺂَﯾـٍﮥ ﻟََﯿُﻘﻮﻟَﱠﻦ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﮐَﻔُﺮوا ِإْن َأﻧ ْﺘُْﻢ ِإﻟ ﱠﺎ ُﻣﺒِْﻄﻠُﻮَن‪/58 -‬‬
‫روم(‪) .‬و اﮔﺮ آﯾﻪاي ﺑﺮ اﯾﺸﺎن ﺑﯿﺎوري ﭼﻮن ﺑﻪ آن آﯾﻪ ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ و ﺻـّﺤﺖ آﻧﺮا در ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ ﯾﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ رﺳﺎﻟﺖ و دﯾﻦ را ﻧﺸـﻨﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﻟـﺬا ﺑﻪ ﺑﺎﻃـﻞ داوري ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﺑﯿﻬﻮده ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷـﻤﺎ ﺟﺰ ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﮔﻮﺋﯿـﺪ(‪ .‬و آﯾﻪ )َو َﺧـِﺴ َﺮ ُﻫﻨﺎﻟ َِﮏ اﻟ ُْﻤﺒِْﻄﻠُﻮَن‪ /78 -‬ﻏﺎﻓﺮ( ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ ﺣّﻖ را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ زﯾﺎﻧﮑﺎرﻧﺪ‪.‬‬
‫)اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﮑّﻤﻞ ﻣﻌﻨﯽ و ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﻪ ﻗﺒﻞ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻄﻦ( ]ﺑﻄﻦ ‪ ... :‬ص ‪281 :‬‬
‫اﺻﻞ ﺑﻄﻦ‪ ،‬ﻋﻀﻮي از ﺑﺪن )ﺷﮑﻢ( و ﺟﻤﻊ آن‪ -‬ﺑﻄﻮن اﺳﺖ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و ِإْذ َأﻧ ْﺘُْﻢ َأِﺟﻨﱠٌﮥ ﻓِﯽ ﺑ ُُﻄﻮِن ُأﱠﻣﻬﺎﺗُِﮑْﻢ‪ /32 -‬ﻧﺠﻢ(‪.‬‬
‫)زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در رﺣﻢ ﻣﺎدراﻧﺘﺎن ﭘﻮﺷﯿﺪه و ﻧﺎﭘﯿﺪا ﺑﻮدﯾﺪ(‪.‬‬
‫و ﻗﺪ ﺑّﻄﻨﺘﻪ‪ :‬ﺑﻪ ﺷﮑﻤﺶ زدم )ﯾﺎ ﻣﺤﺮﻣﺶ ﺷﺪم(‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪282 :‬‬
‫ﺑﻄﻦ‪ -‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭘﺸﺖ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺶ و ﺟﻠﻮي ﻫﺮ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎﺋﯿﻦ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي‪ -‬ﺑﻄﻦ‪ -‬و ﺑﻪ ﺑﺎﻻ و ﻓﻮق آن‪ -‬ﻇﻬﺮ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ و‪ -‬ﺑﻄﻦ اﻷﻣﺮ‪-‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﻃﻦ ﮐﺎر‪.‬‬
‫ﺑﻄﻦ اﻟﺒﻮادي‪ -‬ﻗﺴﻤﺖ ﭘﺎﺋﯿﻦ دّره و ﮐﻮه ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ از ﻣﻌﻨﯽ اّوﻟّﯿﻪ ﺑﻄﻦ‪.‬‬
‫اﻟﺒﻄﻦ ﻣﻦ اﻟﻌﺮب‪ -‬ﺑﺎﯾﻦ اﻋﺘﺒﺎر ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﻗﺒﺎﺋﻞ را ﻣﺜﻞ ﺷـﺨﺺ واﺣـﺪي در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧـﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺑﻄﻦ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻋﻀﻮي از آن ﺷـﺨﺺ )ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻋﻀﻮي از ﻫﻤﻪ ﻗﺒﺎﺋﻞ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫اﺳﺎﻣﯽ‪ -‬ﺑﻄﻦ‪ ،‬ﻓﺨﺬ و ﮐﺎﻫﻞ »‪ «1‬ﻧﯿﺰ در ﺑﺎره ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﻗﺒﯿﻠﻪ‪ ،‬ﻋﺸﯿﺮه و إﯾﻞ‪ -‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟّﻨﺎس ﺟﺴﻢ و إﻣﺎم اﻟﻬﺪي رأس و أﻧﺖ اﻟﻌﯿﻦ ﻓﯽ اﻟّﺮأس‬
‫)ﻣﺮدﻣﺎن ﺟﺴـﻤﻨﺪ و اﻣﺎم‪ ،‬ﻫﺎدي و رﻫﻨﻤﺎ و در ﺣﮑﻢ ﺳـﺮ آن ﺟﺴﻢ و ﺗﻮ ﺑﺮاي اﻣﺎم ﭼﻮن ﭼﺸـﻤﯽ(‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺸـﮑﻞ و‬
‫ﭘﯿﭽﯿﺪهاي ﺑﻄﻨﯽ ﻫﺴﺖ‪ .‬و ﺑﺮاي‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬زﻣﺨﺸـﺮي در ذﯾـﻞ و ﺗﻔﺴـﯿﺮ آﯾـﻪ ‪ /12‬ﺣﺠﺮات‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣّﻠﺘﻬـﺎ و ﻗﺒﺎﺋـﻞ ﺻـﺮﻓﺎ ﺑﺨـﺎﻃﺮ آﺷـﻨﺎﺋﯽ آﻧﻬـﺎ ﺑﻪ ﻧﮋاد ﭘﺮﺳـﺘﯽ‪ ،‬اﺷـﺎره ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﺑـﺎ ﺗـﻮّﺟﻪ ﺑـﻪ اﯾـﻦ آﯾـﻪ دﯾﮕﺮ وﺟﻬﯽ و راﻫﯽ ﺑﺮاي ﺑﺮﺗﺮي ﻧﮋادي ﺑـﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧـﺪ ﺗﻘﺴــﯿﻢ ﺑﻨـﺪي ﺟـﺎﻣﻌﻪ ﮐﻬـﻦ ﺗـﺎزي و ﻣﻌـﺎﻧﯽ‬
‫اﺻﻄﻼﺣﺎت آﻧﻬﺎ را‪ ،‬اﺑﻮ اﻟﻌّﺒﺎس ﻗﻠﻔﺸﻨﺪي ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ زﯾﺮ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﺷﻌﺐ‪ -‬ﻃﺒﻘﻪ اّول و ﺑﺰرگ ﻃﺒﻘﺎت ﺷﺸﮕﺎﻧﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ زﯾﺮا ﮐﻪ در ﺷﻌﺐ ﯾﻌﻨﯽ )ﻣّﻠﺖ( ﻫﻤﻪ ﮔﺮوهﻫﺎ ﮔﺮد آﻣﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻗﺒﯿﻠﻪ‪ -‬و اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ اﺻﻄﻼح ﺷﺪه ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ را در ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﺟﺎي ﻣﯽدﻫﺪ و ﻧﮕﺎه ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻋﻤﺎره‪ -‬ﮐﻪ ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬ﻋﻤﺎرات‪ -‬و‪ -‬ﻋﻤﺎﺋﺮ اﺳﺖ زﯾﺮا ﺑﻪ آﺑﺎدي ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ و داراي ﻣﺴﺎﮐﻦ ﺛﺎﺑﺘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺑﻄﻦ‪ -‬ﺟﻤﻌﺶ ﺑﻄﻮن‪ -‬ﮐﻪ ﻋﻤﻖ و اﺳﺎس ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﯾﻌﻨﯽ )روﺳـﺘﺎﺋﯿﺎن( ﮐﻪ ﻣﻮﻟّﺪ ﺗﻐﺬﯾﻪ و ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪه ﺷﻌﺐ و ﻣﻠّﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫از ﻗﺒﯿﻠﻪ ﮐﻮﭼﮑﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﻓﺨﺬ‪ -‬ﺟﻤﻊ آن اﻓﺨﺎذ‪ -‬ﮐﻪ آﺧﺮﯾﻦ ﻃﺒﻘﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﻓﺼـﯿﻠﻪ‪ -‬ﺟﻤﻌﺶ ﻓﺼﺎﺋﻞ‪ -‬ﮐﻪ ﮔﺮوﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏ ﻫﺴـﺘﻨﺪ )اﻗﻮام و ﺧﻮﯾﺸﺎن ﻫﻢ ﻧﺴﺐ(‪ .‬اّﻣﺎ راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ‪ -‬ﮐﺎﻫﻞ‪ -‬را ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﺘﻒ و ﺷﺎﻧﻪ اﺳﺖ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮده ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻫﻤﺎن ﺗﻮﻟﯿـﺪ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و ﮐﺎرﮔﺮان ﺻـﻨﻌﺘﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎر زﻧﺪﮔﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﺑﺮ دوش آﻧﻬﺎﺳﺖ‪) .‬ﻗﻠﻘﺸﻨﺪي ﺳﺒﺎﺋﮏ اﻟﺬﻫﺐ ﻣﻦ ﻧﻬﺎﯾﮥ اﻻرب ج ‪ -7‬زﻣﺨﺸﺮي‪ /‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐّﺸﺎف ج ‪ 4‬ص ‪ -374‬ﻣﺴﻌﻮدي‪ /‬ﻣﺮوج اﻟّﺬﻫﺐ‬
‫ج ‪ 1‬ص ‪ -155‬ﻣﺎوردي‪ /‬اﺣﮑﺎم اﻟﺴﻠﻄﺎﻧّﯿﻪ(‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﻇﺎﻫﺮ و آﺷﮑﺎري ﻇﻬﺮي و ﭘﺸﺘﯽ‪ .‬ﺑﻄﻨﺎن اﻟﻘﺪر و ﻇﻬﺮاﻧﻬﺎ‪ -‬ﺗﻮي دﯾﮓ و ﭘﺸﺖ دﯾﮓ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﻮاس درك ﺷﻮد‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮ و ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ از ﺣﻮاس ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ )ﺑﺎﻃﻦ( ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟـﻞ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و َذُروا ﻇﺎِﻫَﺮ اﻟ ِْﺈﺛ ِْﻢ َو ﺑﺎِﻃَﻨُﻪ‪ /120 -‬اﻧﻌـﺎم( و )ﻣـﺎ َﻇَﻬَﺮ ﻣِﻨْﻬﺎ َو ﻣﺎ ﺑََﻄَﻦ‪ /151 -‬اﻧﻌـﺎم( )ﮔﻨﺎه ﻇﺎﻫﺮي و ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ را‬
‫ﺗﺮك ﮐﻨﯿﺪ( )و ﻫﺮ ﭼﻪ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﭼﻪ آﺷﮑﺎر و ﭼﻪ ﭘﻨﻬﺎن(‪.‬‬
‫ﺑﻄﯿﻦ‪ :‬ﺷﮑﻢ ﺑﺮ آﻣﺪه و ﺑﺰرگ‪.‬‬
‫ﺑﻄﻦ‪ -‬ﭘﺮ ﺧﻮر و اﮐﻮل‪.‬‬
‫ﻣﺒﻄﺎن‪ -‬ﮐﺴﯿﮑﻪ در ﺧﻮردن زﯾﺎده روي ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺷﮑﻤﺶ ﺑﺰرگ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫّﻢ و ﻏﻤﺶ ﺷﮑﻤﺒﺎرﮔﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻄﻨﻪ‪ -‬زﯾﺎد ﺧﻮردن‪.‬‬
‫اﻟﺒﻄﻨﮥ ﺗﺬﻫﺐ اﻟﻔﻄﻨﮥ‪) -‬ﺷﮑﻤﺒﺎرﮔﯽ و ﭘﺮ ﺧﻮري‪ ،‬ﻫﻮش و زﯾﺮﮐﯽ را از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد(‪.‬‬
‫ﺑﻄﻦ اﻟّﺮﺟﻞ ﺑﻄﻨﺎ‪ -‬زﻣﺎﻧﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﮐﺴﯽ از ﺷﮑﻤﺒﺎرﮔﯽ ﺳﺒﮏ ﺳﺮ و ﻣﺴﺖ و ﺑﯽﺧﻮد ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻄﻦ اﻟّﺮﺟﻞ‪ -‬ﺷﮑﻤﺶ ﺑﺰرگ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺒﻄﻦ‪ -‬ﻣﺮد ﺷﮑﻢ ﺑﺎرﯾﮏ و ﮐﻮﭼﮏ‪.‬‬
‫ﺑﻄﻦ اﻹﻧﺴﺎن‪ -‬ﺷﮑﻤﺶ درد ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫رﺟﻞ ﻣﺒﻄﻮن‪ -‬ﻣﺮد ﻋﻠﯿﻞ ﺷﮑﻢ‪.‬‬
‫)ﺑ ِﻄﺎَﻧﻪ(‪ -‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﻇﻬﺎره‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آﺳﺘﺮ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ‪.‬‬
‫ﺑّﻄﻨﺖ ﺛﻮﺑﯽ ﺑﺂﺧﺮ‪ -‬آﻧﺮا ﺑﺎ دﯾﮕﺮ ﻟﺒﺎﺳﻢ آﺳﺘﺮ ﮐﺮدم و ﭘﻮﺷﺎﻧﺪم‪ -‬و ﻗﺪ ﺑﻄﻦ ﻓﻼن ﺑﻔﻼن ﺑﻄﻮﻧﺎ‪ -‬در ﮐﺎرش وارد و ﻣﺤﺮم ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻄﺎﻧﻪ‪ -‬ﺑﺼﻮرت اﺳﺘﻌﺎره ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺑﺎﻃﻦ ﮐﺎر ﺗﻮ ﺑﺎ اّﻃﻼع اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪) :‬ﻻ َﺗﺘﱠِﺨُﺬوا ﺑ ِﻄﺎَﻧًﮥ ﻣِْﻦ ُدوﻧُِﮑْﻢ‪ /18 -‬آل ﻋﻤﺮان( ﯾﻌﻨﯽ آﻧﻬـﺎ را ﻣﺤﺮم ﺧﻮد ﻧﮕﯿﺮﯾـﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑـﺎﻃﻦ اﻣﻮرﺗـﺎن ﭘﯽ ﺑﺒﺮﻧـﺪ و اﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ از آﺳﺘﺮ ﻟﺒﺎس‪ -‬ﺑﻄﺎﻧﮥ اﻟّﺜﻮب‪ -‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪284 :‬‬
‫اﺳـﺘﻌﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻟﺒﺴﺖ ﻓﻼﻧﺎ‪ -‬ﯾﺎ‪ -‬ﻓﻼن ﺷـﻌﺎري و دﺛﺎر )او ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻟﺒﺎس زﯾﺮ و ﻟﺒﺎس روي ﻣﻦ ﺷﻌﺎر‪ -‬و‪ -‬دﺛﺎر‪-‬‬
‫ﮐﻪ ﻟﺒﺎس زﯾﺮﯾﻦ و روي ﺗﻦ اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ واژه ﻟﺒﺎس‪ -‬را در ﺑﺎره ﺷﺨﺺ ﻣﺤﺮم ﺑﺼﻮرت اﺳﺘﻌﺎره ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫از رﺳﻮل اﮐﺮم ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ و ﺳـّﻠﻢ رواﯾﺖ ﺷـﺪه ﮐﻪ »ﻣـﺎ ﺑﻌﺚ اﻟّﻠﻪ ﻣﻦ ﻧﺒّﯽ و ﻻ اﺳـﺘﺨﻠﻒ ﻣﻦ ﺧﻠﯿﻔـﮥ إﻟّﺎ ﮐﺎﻧﺖ ﻟﻪ ﺑﻄﺎﻧﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻄﺎﻧﮥ‬
‫ﺗﺄﻣﺮ ﺑﺎﻟﺨﯿﺮ و ﺗﺤّﻀﻪ ﻋﻠﯿﻪ‪ ،‬و ﺑﻄﺎﻧﮥ ﺗﺄﻣﺮه ﺑﺎﻟّﺸّﺮ و ﺗﺤّﺜﻪ ﻋﻠﯿﻪ«‪.‬‬
‫)ﻫﯿﭻ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي را ﺧﺪا ﻣﺒﻌﻮث ﻧﮑﺮد و ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﺮاي او ﻧﮕﺰارد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺻﺤﺎب و ﻣﺤﺮم داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺑﻄﺎﻧﻪ و ﯾﺎر و ﻣﺤﺮﻣﯽ ﮐﻪ او را ﺑﻪ ﺧﯿﺮ ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺑﻄﺎﻧﻪ و ﯾﺎر و ﻣﺤﺮم ﮐﻪ ﺑﺮ ﺷﺮ و ﺑﺪي ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫)اﻟﺒِﻄﺎن(‪ -‬ﺷﮑﻢ ﺑﻨﺪ ﭼﺮﻣﯿﻦ ﺳﺘﻮران ﮐﻪ در زﯾﺮ ﺷﮑﻤﺸﺎن ﻣﺤﮑﻢ ﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺟﻤﻌﺶ أﺑﻄﻨﮥ و ﺑﻄﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫أﺑﻄﻨﺎن‪ -‬دو رﮔﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺷﮑﻢ ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻄﯿﻦ‪ -‬ﺳﺘﺎرهاي ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﺳﺘﺎره ﺣﻤﻞ »‪ «1‬ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫ﺗﺒّﻄﻦ‪ -‬وارد ﺷﺪن ﺑﻪ ﺑﺎﻃﻦ اﻣﻮر‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )اﻟﱠﻈﺎِﻫُﺮ َو اﻟ ْﺒﺎِﻃُﻦ‪ /3 -‬ﺣﺪﯾﺪ( در ﺻﻔﺎت ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره دو ﺑﻪ دو ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬اّول‪ -‬و‪ -‬آﺧﺮ‪ -‬ﺑﮑﺎر ﻣﯽروﻧﺪ‪.‬‬
‫اّﻣﺎ در ﺑﺎره ﻣﻌﻨﯽ واژه‪ -‬ﻇﺎﻫﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﺷﺎره ﺑﻤﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻬﺎي ﺑﺪﯾﻬّﯿﺎت ﻣﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺣﻤﻞ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻧﻮزاد ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ )ﺑﺮه( اﺳﺖ و ﻧﺎم ﺑﺮج اّول از دوازده ﺑﺮج اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳﺎن در ﻫﯿﺌﺖ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس در آﺳﻤﺎن ﺗﺼّﻮر‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن آﻓﺘﺎب در آن ﺑﺮج ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد اّول ﺑﻬﺎر و ﻋﯿﺪ ﻧﻮروز اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎم ﺳﺎﯾﺮ ﺑﺮﺟﻬﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺣﻤﻞ ‪ -2‬ﺛﻮر ‪ -3‬ﺟﻮزاء ‪ -4‬ﺳﺮﻃﺎن ‪ -5‬أﺳﺪ ‪ -6‬ﺳﻨﺒﻠﻪ ‪ -7‬ﻣﯿﺰان ‪ -8‬ﻋﻘﺮب ‪ -9‬ﻗﻮس ‪ -10‬ﺟﺪي ‪ -11‬دﻟﻮ ‪ -12‬ﺣﻮت‪.‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﻓﻄﺮت و ﺳـﺮﺷﺖ آدﻣﯽ ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ وﺟﻮد ﺧﺪاي ﻣﺘﻌﺎل را در ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ )َو ُﻫَﻮ اﻟ ﱠِﺬي ﻓِﯽ‬
‫اﻟﱠﺴﻤـﺎِء ِإﻟٌﻪ َو ﻓِﯽ اﻟ ْـَﺄْرِض ِإﻟٌﻪ‪ /84 -‬زﺧﺮف( و از اﯾﻦ روي ﺑﻌﻀـﯽ از ﺣﮑﻤﺎء ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺟﻮﯾﻨـﺪه و ﺧﻮاﻫﻨـﺪه ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺧـﺪاي‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﮕﺮدي اﺳﺖ ﮐﻪ در آﻓﺎق ﻣﯽﮔﺮدد و ﺳﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭼﯿﺰي را ﮐﻪ در ﺧﻮد او و ﺑﺎ ﺧﻮد اوﺳﺖ ﻣﯽﻃﻠﺒﺪ‪«1» .‬‬
‫وﻟﯽ واژه‪ -‬ﺑـﺎﻃﻦ‪ -‬در آﯾﻪ )َو اﻟﱠﻈﺎِﻫُﺮ َو اﻟ ْﺒﺎِﻃُﻦ‪ /3 -‬ﺣﺪﯾﺪ( اﺷﺎرهاي اﺳﺖ ﺑﻤﻌﺮﻓﺖ و ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ اﻟّﻠﻪ و ﻫﻤﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ رﺿـﯽ‬
‫اﻟّﻠﻪ ﻋﻨﻪ اﺷﺎره ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﯾﺎ ﻣﻦ ﻏﺎﯾﮥ ﻣﻌﺮﻓﺘﻪ اﻟﻘﺼﻮر ﻋﻦ ﻣﻌﺮﻓﺘﻪ«‪.‬‬
‫ا)ي ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﻧﻬـﺎﯾﺖ ﻣﻌﺮﻓﺘﺶ ﻗﺼﻮر و ﮐﻮﺗـﺎﻫﯽ از ﻣﻌﺮﻓﺘﺶ اﺳﺖ( و ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻇـﺎﻫﺮ‪ -‬و ﺑﺎﻃﻦ‪ -‬در آﯾﻪ ﻓﻮق ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑﺎ آﯾﺎﺗﺶ‬
‫ﻇﺎﻫﺮ اﺳﺖ و ﺑﺎ ذاﺗﺶ ﺑﺎﻃﻦ‪ -‬در آﯾﻪ ﻓﻮق ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ آﯾﺎﺗﺶ ﻇﺎﻫﺮ اﺳﺖ و ﺑﺎ ذاﺗﺶ ﺑﺎﻃﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ :‬ﺧﺪاي ﻇﺎﻫﺮ اﺳﺖ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ او ﺑﺮ أﺷـﯿﺎء و ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ ﻣﺤﯿﻂ اﺳﺖ و ادراك ﮐﻨﻨﺪه آﻧﻬﺎ اﺳﺖ و از ﺟﻬﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ‬
‫او اﺣﺎﻃﻪ ﻧﺪارد ﺑﺎﻃﻦ‪ -‬اﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪) :‬ﻻ ﺗُْﺪِرُﮐُﻪ اﻟ َْﺄﺑ ْﺼﺎُر َو ُﻫَﻮ ﯾُْﺪِرُك اﻟ َْﺄﺑ ْﺼﺎَر‪ /130 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫از اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ رﺿـﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻨﻪ ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ دو ﻟﻔﻆ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺗﺠﻠّﯽ ﻟﻌﺒﺎده ﻣﻦ‬
‫ﻏﯿﺮ أن رأوه و أراﻫﻢ ﻧﻔﺴﻪ ﻣﻦ ﻏﯿﺮ أن ﺗﺠّﻠﯽ ﻟﻬﻢ«‪.‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﺷﻨﺎﺳﺎﺋﯽ ﻓﻬﻢ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ )ع( ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻓﻬﻢ دﻗﯿﻖ و ﻋﻘﻞ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺒـﺎرت راﻏﺐ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ رﺣﻤﻪ اﻟﻠّﻪ در ﺑـﺎره ﺟﻬـﺎﻧﮕﺮدي ﮐﻪ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺧﻮﯾﺸـﺘﻦ ﺧﻮد را ﻣﯽﻃﻠﺒـﺪ و ﺣﺎل اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮدش ﺑﺎ‬
‫اوﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺎره ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺧﺪاي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﯾﺎر در ﺧﺎﻧﻪ و ﻣﺎ ﮔﺮد ﺟﻬﺎن ﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ آب در ﮐﻮزه و ﻣﺎ ﺗﺸﻨﻪ ﻟﺒﺎن ﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ آﻧﮑﻪ از ﺧﻮد و ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﺧﻮد ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧـﺪاي ﺷـﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬و آﻧﮑﻪ ﺧﻮد را ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺧـﺪاي را درﯾﺎﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ »ﻣﻦ ﻋﺮف ﻧﻔﺴﻪ ﻓﻘﺪ ﻋﺮف رﺑّﻪ« در ﻫﻤﯿﻦ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺷﻨﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اي ﻋﺰﯾﺰ ﺗﺎ از إﺳﺎرت ﻧﻔﺲ اّﻣﺎره رﻫﺎﺋﯽ ﻧﯿﺎﺑﯿﻢ او را ﻧﯿﺎﺑﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺳﺮﺷﺎري دارد‪.‬‬
‫و ﺳـﺨﻦ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ )َو َأْﺳَﺒَﻎ َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ ﻧَِﻌَﻤُﻪ ﻇﺎِﻫَﺮًة َو ﺑﺎِﻃَﻨًﮥ‪ /20 -‬ﻟﻘﻤﺎن( ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ واژه‪ -‬ﻇﺎﻫﺮة‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﻌﻤﺖ ﻧﺒّﻮت و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي‬
‫اﺳﺖ و‪ -‬ﺑـﺎﻃﻨﻪ ﻧﻌﻤﺖ ﻋﻘـﻞ آدﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬ﻇـﺎﻫﺮه‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺤﺴﻮﺳـﺎت و ﺑـﺎﻃﻨﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﻘﻮﻻـت )ﻧﻌﻤﺖﻫـﺎي ﻣﺤﺴﻮس و‬
‫ﻧﻌﻤﺖﻫـﺎي ﻣﻌﻨـﻮي و ﻋﻘﻼـﻧﯽ( و ﻫﻤﭽﻨﯿـﻦ ﻧﻌﻤـﺖ ﻇـﺎﻫﺮه‪ -‬را ﻧﺼـﺮت و ﭘﯿﺮوزي ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ و ﻣﺮدم ﺑﺮ دﺷـﻤﻨﺎن و‪ -‬ﻧﻌﻤﺖ ﺑـﺎﻃﻨﻪ ﻧﺼـﺮت و‬
‫ﭘﯿﺮوزي ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻣﻼﺋﮑﻪ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ در ﻋﻤﻮم آﯾﻪ داﺧﻞ و وارد اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻄﻮء( ]ﺑﻄﻮء[‪ ... :‬ص ‪286 :‬‬
‫اﻟﺒﻂء‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ درﻧﮓ ﮐﺮدن و ﺗﺄﺧﯿﺮ در ﺣﺮﮐﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻓﻌﻠﺶ‪ -‬ﺑﻄﺆ و ﺗﺒﺎﻃﺄ و اﺳﺘﺒﻄﺄ و أﺑﻄﺄ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ‪ -‬ﺑﻄﺆ‪ -‬زﻣﺎﻧﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﺪ و ﺧﺼﻮﺻﺎ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺒﺎﻃﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ واداﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬اﺳﺘﺒﻄﺄ‪ -‬ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﮐﺎري اﺳﺖ‪.‬‬
‫أﺑﻄـﺄ‪ -‬درﻧـﮓ ﮐﺮدن و ﺗـﺄﺧﯿﺮ اﻧـﺪاﺧﺘﻦ ﮐﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻋﻤـﺪي در ﮐﺎرش ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬ﺑّﻄﺄه و أﺑﻄﺄه‪ -‬ﻫﺮ دو در‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﯾﮑﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و ِإﱠن ﻣِﻨُْﮑْﻢ ﻟََﻤْﻦ ﻟَﯿَُﺒﱢﻄَﺌﱠﻦ‪ /72 -‬ﻧﺴﺎء( ﯾﻌﻨﯽ دﯾﮕﺮي را ﺑﺎ اﺻﺮار و ﺷّﺪت از اﻧﺠﺎم ﮐﺎر و ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﮐّﻔﺎر ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬ﯾﮑﺜﺮ ﻫﻮ اﻟّﺘﺜﺒﻂ ﻓﯽ ﻧﻔﺴﻪ )در ﺟﺎن و دﻟﺶ روﺣّﯿﻪ ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ دﯾﮕﺮان از ﺟﻨﮓ و ﺗﺄﺧﯿﺮ در ﮐﺎر را اﻓﺰوﻧﯽ ﻣﯽدﻫﺪ(‪.‬‬
‫ﻣﻘﺼﻮد از‪ -‬إّن ﻣﻨﮑﻢ‪ -‬در آﯾﻪ ﻓﻮق ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺴﯿﺎر ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و دﯾﮕﺮي را ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ زﯾﺎد وا ﻣﯽدارد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺎﻟﺖ ﺳﺴﺘﯽ‬
‫و ﺗﺄﺧﯿﺮ و ﺑﺎز داﺷﺘﻦ دﯾﮕﺮان را از اﯾﻤﺎن و ﻋﻤﻞ در ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ اﻓﺰون ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫( ) )َﺑﻄﺮ( ]َﺑﻄﺮ[‪ ... :‬ص ‪286 :‬‬
‫در ﺑﻌﻀﯽ از ﻗﺮاﺋﺘﻬﺎ آﯾﻪ زﯾﺮ را )َو اﻟﻠﱠُﻪ َأْﺧَﺮَﺟُﮑْﻢ ﻣِْﻦ ﺑ ُُﻄﻮِن ُأﱠﻣﻬﺎﺗُِﮑْﻢ‪ /78 -‬ﻧﺤﻞ( ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺠﺎي ﺑﻄﻮن‪ ،‬ﺑﻈﻮر ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻈﻮر ﺟﻤﻊ‬
‫ﺑﻈﺎرة اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎره ﮔﻮﺷﺖ آوﯾﺨﺘﻪ از ﭘﺴـﺘﺎن ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪ و ﮔﻮﺷﺖ ﻗﺴـﻤﺖ زﺑﺮﯾﻦ ﻣﺤّﻞ ﺧﺮوج ﻃﻔﻞ از رﺣﻢ ﻣﺎدر ﮐﻪ ﺑﻪ‪ -‬ﺑﻀﻊ‪ -‬ﻫﻢ‬
‫ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻌﺚ( ]ﺑﻌﺚ ‪ ... :‬ص ‪287 :‬‬
‫اﺻﻞ ﺑﻌﺚ‪ -‬ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ ﯾﺎ رواﻧﻪ ﮐﺮدن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺑﻌﺜﺘﻪ ﻓﺎﻧﺒﻌﺚ‪ -‬او را ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻢ و ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ در آﻣﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ واژه‪ -‬ﺑﻌﺚ‪ -‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻫﺪف و ﻣﻮردي ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﺗﻌﻠّﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﻓﺮق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‪ -‬ﺑﻌﺜﺖ اﻟﺒﻌﯿﺮ‪ -‬ﺷﺘﺮ را راﻧﺪم و ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺚ‪ -‬در آﯾﻪ )َو اﻟ َْﻤْﻮﺗﯽ َﯾﺒَْﻌﺜُُﻬُﻢ اﻟﻠﱠُﻪ‪ /36 -‬اﻧﻌﺎم( ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﯿﺮون آوردن و ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ و ﺳﯿﺮ دادن اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و در آﯾﺎت )َﯾْﻮَم َﯾﺒَْﻌﺜُُﻬُﻢ اﻟﻠﱠُﻪ َﺟِﻤﯿﻌًﺎ‪ /6 -‬ﻣﺠﺎدﻟﻪ( و )َزَﻋَﻢ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﮐَﻔُﺮوا َأْن ﻟَْﻦ ﯾُﺒَْﻌﺜُﻮا ﻗُْﻞ ﺑَﻠﯽ َو َرﺑ ﱢﯽ ﻟَﺘُﺒَْﻌﺜُﱠﻦ‪ /7 -‬ﺗﻐﺎﺑﻦ( و )ﻣﺎ َﺧﻠُْﻘُﮑْﻢ َو ﻻ‬
‫ﺑَْﻌﺜُُﮑْﻢ ِإﻟ ﱠﺎ َﮐَﻨْﻔٍﺲ واِﺣَﺪٍة‪ /28 -‬ﻟﻘﻤﺎن(‪ -‬ﺑﻌﺚ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺑﻌﺚ ﺑﺸـﺮي ﯾـﺎ از ﻧـﺎﺣﯿﻪ اﻧﺴـﺎن ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ ﮐﺴـﯽ و اﻧﺴـﺎن دﯾﮕﺮي را ﯾﺎ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي را‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺣﺮﮐﺖ و ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ ﺷﺘﺮان و وادار‬
‫ﮐﺮدن اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﻧﯿﺎز و ﺣﺎﺟﺘﯽ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺑﻌﺚ اﻟﻬﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﻌﺚ ﺧﻮد دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬ﺑﻌﺚ ﺑﻤﻌﻨﯽ اﯾﺠـﺎد ﮐﺮدن ﻣﻮاد و ﭘﺪﯾـﺪهﻫﺎ و أﺟﻨـﺎس و اﻧﻮاع آﻧﻬـﺎ از ﻧﯿﺴـﺘﯽ ﺑﻪ ﻫﺴﺘﯽ ﮐﻪ وﯾﮋه ﺑﺎرﯾﺘﻌـﺎﻟﯽ اﺳﺖ و ﻫﯿـﭻ اﺣـﺪي ﯾﺎ‬
‫دﯾﮕﺮي ﻗﺪرت ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻌﺜﯽ را ﻧﺪارد‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﺑﻌﺚ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ زﻧﺪه ﮐﺮدن ﻣﺮدﮔﺎن ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻌﻀﯽ از اوﻟﯿﺎء ﺧﻮد را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﯿﺴﯽ ﺻّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و ﺳّﻠﻢ و اﻣﺜﺎل او را ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫ﻣﺨﺼﻮص ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﺳﺨﻦ ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟﻞ ﮐﻪ )َﻓﻬﺬا َﯾْﻮُم اﻟ َْﺒْﻌِﺚ‪ /56 -‬روم( ﯾﻌﻨﯽ روز ﺣﺸﺮ و ﻗﯿﺎﻣﺖ‪.‬‬
‫و )َﻓَﺒَﻌَﺚ اﻟﻠﱠُﻪ ُﻏﺮاﺑًﺎ َﯾﺒَْﺤُﺚ ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض‪ /31 -‬ﻣﺎﺋﺪه( ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺎك زﻣﯿﻦ را ﮔﻮد ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽاﻓﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫و )َو ﻟََﻘـ ْﺪ ﺑََﻌﺜْﻨﺎ ﻓِﯽ ُﮐﱢﻞ ُأﱠﻣٍﮥ َرُﺳﻮﻟًﺎ‪ /36 -‬ﻧﺤﻞ( ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻌﺚ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﺜﻞ آﯾﻪ )َأْرَﺳـ ﻠْﻨﺎ ُرُﺳَﻠﻨﺎ‪ /44 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن( اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ رﺳﺎﻟﺖ دادن ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﻧﯿﺰ آﯾﻪ )ﺛُﱠﻢ ﺑََﻌﺜْﻨﺎُﻫْﻢ ﻟ َِﻨْﻌَﻠَﻢ َأﱡي اﻟ ِْﺤْﺰﺑَﯿِْﻦ َأْﺣﺼﯽ ﻟ ِﻤﺎ ﻟَﺒِﺜُﻮا َأَﻣﺪًا‪ /13 -‬ﮐﻬﻒ( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ‪ ،‬ﺑﺪون ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺠﺎﺋﯽ‪.‬‬
‫و آﯾﺎت )َو َﯾْﻮَم َﻧﺒَْﻌُﺚ ﻣِْﻦ ُﮐﱢﻞ ُأﱠﻣٍﮥ َﺷِﻬﯿﺪًا‪ /65 -‬اﻧﻌﺎم( و )َﻓَﺄﻣﺎَﺗُﻪ اﻟﻠﱠُﻪ ﻣِﺎَﺋَﮥ ﻋﺎٍم ﺛُﱠﻢ ﺑََﻌَﺜُﻪ‪ /259 -‬ﺑﻘﺮه(‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟﻞ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و ُﻫَﻮ اﻟ ﱠِﺬي َﯾَﺘَﻮﻓﱠﺎُﮐْﻢ ﺑ ِﺎﻟﻠﱠﯿِْﻞ َو َﯾْﻌَﻠُﻢ ﻣﺎ َﺟَﺮْﺣﺘُْﻢ ﺑ ِﺎﻟﻨﱠﻬﺎِر ﺛُﱠﻢ َﯾﺒَْﻌﺜُُﮑْﻢ ﻓِﯿِﻪ‪ /60 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﯾﺘﻮّﻓﺎﮐﻢ ﺑﺎﻟّﻠﯿﻞ‪ -‬ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮاب از ﺟﻨﺲ ﻣﺮگ اﺳﺖ و ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ را ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ از وﻓﺎت ﯾﺎ ﺧﻮاب ﻣﺴﺎوي ﻗﺮار‬
‫داده‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو ﻟِﮑْﻦ َﮐِﺮَه اﻟﻠﱠُﻪ اﻧ ْﺒِﻌـﺎَﺛُﻬْﻢ‪ /46 -‬ﺗﻮﺑﻪ( ﯾﻌﻨﯽ و رﻓﺘﻨﺸﺎن را ﺧـﺪاي ﻧﺎروا ﻣﯽﺷـﻤﺎرد )آﯾﻪ ﻓﻮق ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺎ رﯾﺐ و رﯾﺎ و‬
‫دروﻏﮕﻮﺋﯽ ﻧﺨﺴﺖ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺧﺎرج ﻧﺸﻮﻧﺪ اّﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا و رﺳﻮل و ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫اﯾﻤﺎن داﺷـﺘﻨﺪ ﭼﻨﯿﻦ اﺟﺎزهاي ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ و ﻟـﺬا ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ دروﻏﮕﻮﯾﺎن اﮔﺮ ﻫﻢ اراده ﺧﺮوج ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ ﭼﻮن از راه دروغ و رﯾﺎء ﺑﻮد‬
‫ﺧﺪاي را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﯽآﯾﺪ(‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻌﺜﺮ( ]ﺑﻌﺜﺮ[‪ ... :‬ص ‪288 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ِإَذا اﻟ ُْﻘﺒُﻮُر ﺑ ُْﻌﺜَِﺮْت‪ /4 -‬اﻧﻔﻄﺎر( ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺎﮐﺶ زﯾﺮ و رو ﺷﺪ و ﻫﺮ ﭼﻪ داﺷﺖ ﺑﯿﺮون رﯾﺨﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺑﻌﻀـﯽ از واژهﻫﺎي ﭼﻬﺎر ﺣﺮﻓﯽ و ﭘﻨـﺞ ﺣﺮﻓﯽ را از ﺳﻪ ﺣﺮﻓﯽﻫﺎ ﯾﺎ ﻋﺒﺎرات ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻮد واژهﻫﺎ ﺻـﺤﯿﺢ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬ﺗﻬّﻠﻞ‪ -‬از ﻻ إﻟﻪ إﻟّﺎ اﻟّﻠﻪ‪ -‬و‪ -‬ﺑﺴﻤﻞ‪ -‬از ﺑﺴﻢ اﻟّﻠﻪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬ﺑﻌـﺜﺮ‪ -‬ﻫـﻢ از دو ﮐﻠﻤـﻪ‪ -‬ﺑﻌﺚ و أﺛﯿﺮ‪ -‬ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺷـﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺗﻌـﺒﯿﺮ و ﺗـﻮﺟﯿﻪ در اﯾﻦ واژه ﭼﻨـﺪان ﻫﻢ ﺑﻌﯿـﺪ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا‪-‬‬
‫ﺑﻌﺜﺮة‪ -‬ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﺑﻌﺚ و‪ -‬أﺛﯿﺮ را در ﺑﺮ دارد‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻌﺪ( ]ﺑﻌﺪ[‪ ... :‬ص ‪288 :‬‬
‫اﻟﺒﻌﺪ‪ ،‬ﺿّﺪ ﻧﺰدﯾﮑﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ دوري اﺳﺖ‪ ،‬و ﺣّﺪ ﻣﻌﯿﻦ و ﻣﺤﺪود ﻧﺪارد و ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﻮﻗﻌّﯿﺖ ﻣﮑﺎن ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﺠﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ در اﻣﻮر ﻣﺤﺴﻮس و ﻧﺰدﯾﮑﯽ و دوري ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﻣﺎّدي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫اّﻣﺎ دوري ﯾﺎ ﻧﺰدﯾﮑﯽ در اﻣﻮر ﻋﻘﻼﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ )َﺿﱡﻠﻮا َﺿﻼﻟًﺎ ﺑَِﻌﯿﺪًا‪ /167 -‬اﻧﺒﯿﺎء(‪.‬‬
‫)ﺗﻤـﺎم اﯾـﻦ آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ -‬اّن اﻟـّﺬﯾﻦ ﮐﻔﺮوا و ﺻـّﺪوا ﻋﻦ ﺳﺒﯿـﻞ اﻟّﻠﻪ ﻗـﺪ ﺿـّﻠﻮا ﺿـﻼﻻ ﺑﻌﯿـﺪا‪ ،‬آﻧـﺎﻧﮑﻪ ﮐـﺎﻓﺮ ﺷﺪﻧـﺪ ﻣﺮدم را از راه اﻟّﻠﻪ‬
‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎ از راه ﺣّﻖ ﺑﻪ دوري رﺳﯿﺪﻧﺪ و در ژرﻓﻨﺎي ﻋﻤﯿﻖ ﮔﻤﺮاﻫﯽ اﻓﺘﺎدﻧﺪ(‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪289 :‬‬
‫و آﯾﻪ )ُأوﻟﺌَِﮏ ﯾُﻨﺎَدْوَن ﻣِْﻦ َﻣﮑﺎٍن ﺑَِﻌﯿـٍﺪ‪ /34 -‬ﻓـّﺼ ﻠﺖ( ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ واژه ﺑﻌﯿﺪ از ﺑﻌﺪ و ﺗﺒﺎﻋﺪ اﺳﺖ‪) .‬اﯾﻦ آﯾﻪ در ﺑﺎره ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎت‬
‫ﺧـﺪا و آﺛﺎر او را ﻧﻪ ﮔﻮش ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﻧﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ و ﻟﺬا ﻗﺮآن و آﯾﺎﺗﺶ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺂﻧﻬﺎ ﻣﺜﻞ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن را از ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺲ‬
‫دور ﺻﺪا زﻧﻨﺪ و ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻪ ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ و ﻧﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺻﺪا را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﺗﻤﺎم آن آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪َ) -‬و اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻻ ﯾُْﺆﻣِﻨُﻮَن ﻓِﯽ آذاﻧِِﻬْﻢ‬
‫َوﻗٌْﺮ َو ُﻫَﻮ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ َﻋًﻤﯽ ُأوﻟﺌَِﮏ ﯾُﻨﺎَدْوَن ﻣِْﻦ َﻣﮑﺎٍن ﺑَِﻌﯿٍﺪ‪ /44 -‬ﻓّﺼﻠﺖ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو ﻣﺎ ِﻫَﯽ ﻣَِﻦ اﻟﱠﻈﺎﻟ ِِﻤﯿَﻦ ﺑ َِﺒِﻌﯿـٍﺪ‪ /83 -‬ﻫﻮد( )آن آﺛﺎر و ﻧﮑﺒﺎت ﻋﺬاب ﻗﻮم ﻟﻮط از ﺳـﺘﻤﮕﺮان ﭼﻨﺪان دور ﻧﯿﺴﺖ(‪ .‬ﺑﻌﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮد و‬
‫ﻫﻼك ﺷﺪ‪.‬‬
‫واژه‪ -‬ﺑﻌﺪ‪ -‬ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻫﻼﮐﺖ و ﻣﺮدن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ )ﺑَِﻌَﺪْت َﺛُﻤﻮُد‪ /95 -‬ﻫﻮد( )ﻗﻮم ﺛﻤﻮد ﻫﻼك ﺷﺪ(‪.‬‬
‫ﻧﺎﺑﻐﻪ ذﺑﯿﺎﻧﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻓﯽ اﻷدﻧﯽ و ﻓﯽ اﻟﺒﻌﺪ« »‪ «1‬ﺑﻌﺪ‪ -‬و ﺑﻌﺪ‪ -‬ﻫﺮ دو ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﻤﻌﻨﯽ دوري و ﻣﺮگ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﻓﺒُْﻌﺪًا ﻟ ِﻠَْﻘْﻮِم اﻟﱠﻈﺎﻟ ِِﻤﯿَﻦ‪ /41 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن( و )َﻓﺒُْﻌﺪًا ﻟ َِﻘْﻮٍم ﻻ ﯾُْﺆﻣِﻨُﻮَن‪ /44 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن( ﯾﻌﻨﯽ از رﺣﻤﺖ ﺣّﻖ دورﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺘﻤﮑﺎران و‬
‫ﻏﯿﺮ ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﻫﻼك ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )ﺑَِﻞ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻻ ﯾُْﺆﻣِﻨُﻮَن ﺑ ِﺎﻟ ْﺂِﺧَﺮِة ﻓِﯽ اﻟ َْﻌـ ﺬاِب َو اﻟﱠﻀﻼِل اﻟ َْﺒِﻌﯿـِﺪ‪ /8 -‬ﺳـﺒﺎء( ﯾﻌﻨﯽ آﻧﮕﻮﻧﻪ ﺿﻼﻟﺖ و ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻬﺪاﯾﺖ را‬
‫ﻣﺸـﮑﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ از راه و روش ﻫـﺪاﯾﺖ دور اﻓﺘﺎده و ﮔﻤﺮاه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﭽﻨﺎن دوري و ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ‬
‫اﻣﯿﺪي ﺑﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﺴﻮي ﻫﺪاﯾﺖ در او ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و ﻣﺎ َﻗْﻮُم ﻟ ُﻮٍط ﻣِﻨُْﮑْﻢ ﺑ َِﺒِﻌﯿٍﺪ‪ /89 -‬ﻫﻮد(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ در ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد و دور ﻧﯿﺴﺖ ﻫﻤﺎن ﻋﺬاﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﺑﺸﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬راﻏﺐ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت را از ﯾﮏ ﺑﯿﺖ ﻣﻌﻠّﻘﻪ ﻣﻌﺮوف ﻧﺎﺑﻐﻪ ﺷﺎﻫﺪ ﻣﺜﺎل آورده اﺳﺖ ﻧﺎﺑﻐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻓﺘﻠﮏ ﺗﺒّﻠﻐﻨﯽ اﻟّﻨﻌﻤﺎن‪ ،‬ان ﻟﻪ ﻓﻀﻼ ﻋﻠﯽ اﻟّﻨﺎس ﻓﯽ اﻻدﻧﯽ و ﻓﯽ اﻟﺒﻌﺪ‬
‫ﺧﻄـﺎب ﺷـﺎﻋﺮ ﺑﻪ اﺳﺐ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ‪ ،‬آن اﺳﺐ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧـﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ دور و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺮﺗﺮي دارد ﻓﯽ اﻟﺒﻌـﺪ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب اﺳـﺖ‬
‫ﻧﺎﺑﻐﻪ در دﯾﻮان ﺷﻌﺮش ﻓﯽ اﻟﺒﻌﺪ‪ -‬آورده ﮐﻪ ﻫﺮ دو درﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ‪ :‬ﺑﻌﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺒﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ در ذﯾﻞ واژه‪ -‬ﻗﺒﻞ ﺑﻄﻮر ﮐﺎﻣﻞ در ﺑﺎره اﻧﻮاع ﻣﻌﺎﻧﯽ آﻧﻬﺎ ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ إن ﺷﺎء اﻟّﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻌﺮ( ]ﺑﻌﺮ[‪ ... :‬ص ‪290 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و ﻟ َِﻤْﻦ ﺟﺎَء ﺑ ِِﻪ ِﺣْﻤُﻞ ﺑَِﻌﯿٍﺮ‪ /72 -‬ﯾﻮﺳﻒ(‪.‬‬
‫ﺑﻌﯿﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺘﺮ ﮐﻪ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ و ﻣﺎﻧﻨﺪ واژه‪ -‬إﻧﺴﺎن‪ -‬ﺑﻪ ﻣﺬّﮐﺮ‪ ،‬و ﻣﺆﻧّﺚ ﻫﺮ دو واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد و ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬أﺑﻌﺮة و أﺑﺎ ﻋﺮو ﺑﻌﺮان‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﻌﺮ‪ -‬ﻣـﺪﻓﻮع و ﻓﻀـﻠﻪ آن اﺳﺖ‪ ،‬أﺑﻌﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آﻏـﻞ و ﺟﺎﯾﮕـﺎه ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪان در ﮐﻮه و ﺑﯿﺎﺑـﺎن و ﻧﯿﺰ ﻣﮑـﺎن و ﺟـﺎي ﺑﻌﯿﺮ ﻣﺒﻌﺎر‪ -‬ﺷﺘﺮي ﮐﻪ‬
‫ﭘﺸـﮕﻞ و ﻓﻀـﻠﻪاش زﯾـﺎد اﺳﺖ )در ﻣﺜـﻞ ﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬اﻟﺒﻌﺮة ﺗـﺪّل ﻋﻠﯽ اﻟﺒﻌﯿﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﺟـﺎ ﮐﻪ ﭘﺸـﮕﻞ ﺷﺘﺮي ﺑﻮد دﻻﻟﺖ ﺑﺮ رﻓﺘﻦ ﺷﺘﺮ و ﻧﯿﺰ‬
‫وﺟﻮد اوﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻌﺾ( ]ﺑﻌﺾ ‪ ... :‬ص ‪290 :‬‬
‫ﺑﻌﺾ اﻟّﺸـــ ﯽء‪ ،‬اﻧـــﺪك و ﺟﺰﺋﯽ از ﭼﯿﺰي‪ ،‬ﺟﺰء ﻫــﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐـــّﻞ ﻗﺮار داد‪ ،‬از اﯾــﻦ روي واژه‪ -‬ﺑﻌﺾ‪ -‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐــّﻞ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﺑﻌﻀﻪ و ﮐﻠّﻪ‪ -‬ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬أﺑﻌﺎض‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪) :‬ﺑَْﻌـُﻀ ُﮑْﻢ ﻟ َِﺒْﻌٍﺾ َﻋُﺪﱞو‪ /36 -‬ﺑﻘﺮه( و )َو َﮐـ ﺬﻟ َِﮏ ﻧَُﻮﻟ ﱢﯽ ﺑَْﻌَﺾ اﻟﱠﻈﺎﻟ ِِﻤﯿَﻦ ﺑَْﻌﻀًﺎ‪ (129 -‬و )َو َﯾﻠَْﻌُﻦ ﺑَْﻌُﻀُﮑْﻢ ﺑَْﻌﻀًﺎ‪-‬‬
‫‪ /25‬ﻋﻨﮑﺒﻮت(‪.‬‬
‫و ﻋﺒﺎرت‪ -‬و ﻗﺪ ﺑّﻌﻀﺖ ﮐﺬا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﻬﺎ را ﺗّﮑﻪ ﺗّﮑﻪ ﮐﺮدم ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺰء ﺟﺰء ﻧﻤﻮدن ﭼﯿﺰي‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در آﯾﻪ )َو ﻟ ُِﺄﺑَﯿﱢَﻦ ﻟَُﮑْﻢ ﺑَْﻌَﺾ اﻟ ﱠِﺬي َﺗْﺨَﺘﻠُِﻔﻮَن ﻓِﯿِﻪ‪ /63 -‬زﺧﺮف( ﺑﻌﺾ اﻟّﺬي‪ ،‬در آﯾﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﮐّﻞ اﻟّﺬي اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﺷﻤﺎ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻣﻮرد اﺧﺘﻼﻓﺘﺎن ﻫﺴﺖ ﺑﯿﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺎﻋﺮ‪» :‬أو ﯾﺮﺗﺒﻂ ﺑﻌﺾ اﻟّﻨﻔﻮس ﺣﻤﺎﻣﻬﺎ«‪.‬‬
‫)ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮﮔﺸﺎن ﺑﺘﻤﺎم ﻧﻔﻮس ﻣﯽرﺳﺪ و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺂﻧﻬﺎ ﻣﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫در ﺗﻌﺒﯿﺮي ﮐﻪ اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪه از آﯾﻪ ﻓﻮق ﻧﻤﻮده و ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ -‬ﺑﻌﺾ اﻟّﺬي‪ -‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﮐّﻞ اﻟّﺬي ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺎﺷﯽ از ﮐﻮﺗﺎه ﺑﯿﻨﯽ و ﮐﻮﺗﺎه ﻧﻈﺮي او‬
‫اﺳﺖ »‪ «1‬زﯾﺮا اﺗﻤﺎم أﺷﯿﺎء ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺂن اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻏﻠﻄﯽ ﮐﻪ اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪه در آﯾﻪ ﻓﻮق دارد و راﻏﺐ ﺑﺎو اﯾﺮاد ﮔﺮﻓﺘﻪ در ﮐﺘﺎب )ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﺸﮑﻞ‬
‫‪ -1‬ﻧﻮﻋﯽ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن آﻧﻬﺎ ﻣﻔﺴﺪه اﻧﮕﯿﺰ اﺳﺖ و ﺑﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﺷـﺮﯾﻌﺖ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬وﻗﺖ و زﻣﺎن ﻗﯿﺎﻣﺖ و‬
‫وﻗﺖ ﻣﺮدن‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻧﻮﻋﯽ از ﺳـﺨﻨﺎن ﻣﻌﻘﻮل و ﺧﺮد ﯾـﺎب ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﺮدم ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑـﺪان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آﻧﺮا ﺑﻔﻬﻤﻨـﺪ و درك ﮐﻨﻨـﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻦ ﺧـﺪاي و‬
‫درﯾﺎﻓﺘﻦ او در آﻓﺮﯾﻨﺶ آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﯿﻦ و ﺻﺎﺣﺐ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻻزم ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ آﻧﺮا ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ آﻧﺮا ﺑﻌﻘﻮل‬
‫واﮔـﺬارده اﺳﺖ در آﯾﺎت )ﻗُِﻞ اﻧ ُْﻈُﺮوا ﻣﺎ ذا ﻓِﯽ اﻟﱠﺴﻤﺎواِت َو اﻟ َْﺄْرِض‪ /101 -‬ﯾﻮﻧﺲ( و )َأ َو ﻟَْﻢ َﯾَﺘَﻔﱠﮑُﺮوا‪ /184 -‬اﻋﺮاف( و آﯾﺎت دﯾﮕﺮ از‬
‫اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﭼﯿﺰﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﺷﺮﯾﻌﺖ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺻﻮل و ﻣﻮازﯾﻦ ﺷﺮﯾﻌﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺮع و دﯾﻦ او ﻣﺨﺼﻮص ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻧﻮﻋﯽ از ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮐﻪ آﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺑﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺷـﺮﯾﻌﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾـﺪ ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮوع اﺣﮑﺎم دﯾﻦ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم‬
‫در اﻣﺮي ﻏﯿﺮ از آن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮص ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ اﺧﺘﻼف ﮐﺮدﻧﺪ او ﻣﺨﺘﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﺟﺘﻬﺎد و ﺣﮑﻤﺘﺶ ﮐﻪ اﻗﺘﻀﺎء‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﺳـﺨﻦ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪) :‬ﻟ ُِﺄﺑَﯿﱢَﻦ ﻟَُﮑْﻢ ﺑَْﻌَﺾ اﻟ ﱠِﺬي َﺗْﺨَﺘﻠُِﻔﻮَن ﻓِﯿِﻪ‪ /63 -‬زﺧﺮف( ﻣﻮارد ﭼﻬﺎر ﮔﺎﻧﻪ ﻓﻮق ﻣﻨﻈﻮر ﻧﯿﺴﺖ‬
‫و ﻧﺨﻮاﺳـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺮاي ﮐﺴﯿﮑﻪ ﻋﺼﺒّﯿﺖ و ﺟﺰﻣﯿﺖ را از ﺟﺎن و ﻧﻔﺲ ﺧﻮد دور ﮐﻨﺪ ﻇﺎﻫﺮ و‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اّﻣـﺎ ﺳـﺨﻦ ﺷـﺎﻋﺮ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬أو ﯾﺮﺗﺒـﻂ ﺑﻌﺾ اﻟّﻨﻔﻮس ﺣﻤﺎﻣﻬـﺎ ﻣﻘﺼﻮد ﺷﺎﻋﺮ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﭼﺎرهاي ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮگ ﻣﺮا درﯾﺎﺑـﺪ وﻟﯽ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻄﻮر ﺗﻌﺮﯾﺾ و ﮐﻨـﺎﯾﻪ ﺑﯿـﺎن ﮐﺮده و ﺗﺼـﺮﯾﺢ ﻧﻤﯽﮐﻨـﺪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﯾﻨﮑﻪ ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﯾﺎد و ذﮐﺮ ﻣﺮگ در ﺑﺎره‬
‫__________________________________________________‬
‫اﻟﻘﺮآن( اﺑﻮ ﻋﺒﯿـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ »ﺟﻌﻠﺖ ﺑﻌﺾ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﮐـّﻞ ﻷـّن اﻟّﺸـ ﯽء ﯾﮑﻮن ﮐﻠّﻪ ﺑﻌﺾ اﻟﺸـﯿﯽء« و ﺑﻪ ﺣّﻖ ﺑﺎ ﺑﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ راﻏﺐ از‬
‫ﭼﻬﺎر ﮔﻮﻧﻪ اﺷﯿﺎء ﻧﻤﻮده اﺳﺖ اﺷﺘﺒﺎه اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪه روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ص ‪ 144‬ﺗﺎوﯾﻞ ﻣﺸﮑﻞ اﻟﻘﺮآن ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ‪ -1373‬ﻫﺠﺮي‪ ،‬ﻗﻤﺮي‪.‬‬
‫ﺧﻮﯾﺶ دوري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷـﺎﻋﺮ ﻫﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪» :‬ﻣﺮﮔﺸـﺎن را ﺑﻌﺾ ﻣﺮدم را در ﻣﯽﯾﺎﺑـﺪ ﻧﻪ ﺧﻮﯾﺸـﺘﻦ را« ﺧﻠﯿـﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬رأﯾﺖ ﻏﺮﺑﺎﻧﺎ ﺗﺒﺘﻌﺾ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻼﻏﻬﺎﯾﯽ را‬
‫دﯾﺪم ﮐﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را در ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻬﻢ ﻣﯽرﺳﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﻔﻆ‪) -‬ﺑﻌﻮض(‪ -‬ﺑﺮاي ﻣﮕﺲ از ﮐﻠﻤﻪ ﺑﻌﺾ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺟﺰء ﮐﻮﭼﮏ از ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و ﺑﺨﺎﻃﺮ ﮐﻮﭼﮑﯽ ﺟﺴـﻤﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﮐﻪ ﺟﺰء ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻮﭼﮑﯽ از آﻧﻬﺎ اﺳﺖ آﻧﺮا ﺑﻌﻮﺿﻪ و ﺑﻌﻮض‪ ،‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻌﻞ( ]ﺑﻌﻞ ‪ ... :‬ص ‪292 :‬‬
‫اﻟﺒﻌـﻞ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻮﻫﺮ و در آﯾﻪ زﯾﺮ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و ﻫـﺬا ﺑَْﻌﻠِﯽ َﺷـ ﯿْﺨًﺎ‪ /72 -‬ﻫﻮد( ﺟﻤﻌﺶ ﺑﻌﻮﻟـﮥ ﻣﺜـﻞ ﻓﺤـﻞ و ﻓﺤﻮﻟـﮥ و در آﯾﻪ )َو ﺑ ُُﻌﻮﻟَﺘُُﻬﱠﻦ َأَﺣﱡﻖ‬
‫ﺑ َِﺮﱢدِﻫﱠﻦ‪ /228 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﮔـﺎه ﻣﻌﻨﯽ ﭼﯿﺮﮔﯽ از اﯾﻦ واژه ﺗﺼـّﻮر ﺷﻮد آﻧﺮا در ﻣﻌﻨﯽ ﺳـﺮﭘﺮﺳﺖ و ﻗﯿـﺎم ﮐﻨﻨـﺪه ﺑﺮ ﺣﻔـﻆ و ﺣﻤـﺎﯾﺖ زن ﻗﺮار ﻣﯽدﻫـﺪ و ﻋﺒـﺎرت‬
‫)ﻓﺠﻌﻞ ﺳﺎﺋﺴﻬﺎ و اﻟﻘﺎﺋﻢ ﻋﻠﯿﻬﺎ( )ﯾﻌﻨﯽ اداره ﮐﻨﻨﺪه و ﺑﺮ ﭘﺎ دارﻧﺪه ﮐﺎﻧﻮن ﺧﺎﻧﻮاده( ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫)اﻟﱢﺮﺟﺎُل َﻗﱠﻮاُﻣﻮَن َﻋَﻠﯽ اﻟﻨﱢﺴﺎِء »‪ /134 -«1‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫و ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳـﺘﺎر ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮ دﯾﮕﺮي ﺑﺎﺷـﺪ و ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺒﻮدﻫـﺎي ﺧﻮد را ﮐﻪ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﯽﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ ﺑﺨﺪاوﻧـﺪ ﺗﻘّﺮب ﺟﻮﯾﻨـﺪ و‬
‫اﻋﺘﻘﺎدﺷـﺎن در ﺑـﺎره آﻧﻬـﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد‪ -‬ﺑﻌـﻞ‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ از اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺖ )َأ َﺗـْﺪُﻋﻮَن ﺑَْﻌًﻠـﺎ َو َﺗـَﺬُروَن َأْﺣَﺴَﻦ اﻟ ْﺨـﺎﻟ ِِﻘﯿَﻦ‪/125 -‬‬
‫ﺻﺎﻓﺎت(‪.‬‬
‫)آﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﻮض ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺧﺎﻟﻖ اﺳﺖ‪ -‬ﺑﻌﻞ‪ -‬را ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ و ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪ(‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻗـﺎﺋﻢ و ﻗّﻮام‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴـﯿﮑﻪ ﺣـﺎﻟﺖ ﻣﺤـﺎﻓﻈﺖ و اﺻـﻼح و ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮ ﭘﺎداﺷـﺘﻦ اﺳﺎس ﺧﺎﻧﻮاده دارد‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬
‫ﮐﺴـﯽ ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺮ ﻣﻼزﻣﺖ و ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ و اﺻﻼح ﻗﯿﺎم ﮐﻨﺪ و ﻗﯿﺎم ﺑﻤﻌﻨﯽ آﮔﺎﻫﯽ‪ ،‬و ﭘﺎﯾﺪاري اﺳﺖ »و ﻗﺪ ﯾﺠﯽء‬
‫اﻟﻘﯿـﺎم ﺑﻤﻌﻨﯽ اﻟﻤﺤـﺎﻓﻈﻪ و اﻻﺻـﻼح و ﻗﺎﺋﻤﺎ اي ﻣﻼزﻣﺎ ﻣﺤﺎﻓﻈﺎ و ﯾﺠﯽء اﻟﻘﯿﺎم ﺑﻤﻌﻨﯽ اﻟﻮﻗﻮف و اﻟّﺜﺒﺎت« آﯾﺎت ‪ /8‬ﻣﺎﺋﺪه و ‪ /135‬ﻧﺴﺎء ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﮑّﻤﻞ و ﻣﺆّﯾـﺪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻬّﻢ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ )ﯾﺎ َأﱡﯾَﻬﺎ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا ُﮐﻮﻧُﻮا َﻗﱠﻮاﻣِﯿَﻦ ﺑ ِﺎﻟ ِْﻘْﺴِﻂ ُﺷـ َﻬﺪاَء ﻟ ِﻠﱠِﻪ‪ /135 -‬ﻧﺴﺎء( و )ﯾﺎ‬
‫َأﱡﯾَﻬـ ﺎ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُـﻮا ُﮐﻮﻧُـﻮا َﻗﱠﻮاﻣِﯿَﻦ ﻟ ِﻠﱠِﻪ ُﺷـ َﻬﺪاَء ﺑ ِﺎﻟ ِْﻘـْﺴ ِﻂ َو ﻻـ َﯾْﺠِﺮَﻣﻨﱠُﮑْﻢ َﺷـ َﻨﺂُن َﻗْﻮٍم َﻋﻠﯽ َأﻟ ﱠﺎ َﺗْﻌـِﺪﻟ ُﻮا اْﻋـِﺪﻟ ُﻮا ُﻫَﻮ َأﻗَْﺮُب ﻟ ِﻠﺘﱠْﻘﻮي ‪ /8‬ﻣﺎﺋﺪه( ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴـﺌﻮﻟّﯿﺖ و اداره ﻣﻼزﻣﺖ و ﯾﺎ در ﮐﻮﺗﺎه ﺳـﺨﻦ ﻣﻮّدت‪ ،‬و رﺣﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ اﺳﺎس آن ﻫﻤﺴـﺮ را ﺳـﻤﺖ ﻫﻤﺴـﺮي داده اﺳﺖ ﺑﺮ ﭘﺎ‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺮاﻫﯽ و ﻫﻤﺴﺮي واﻗﻌﯽ ﺑﺎ ﻣﺮاﻋﺎت اﺻﻞ ﻣﺸﻮرت و ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫واژه ﺑﻌﻞ ﺑﺮاي ﺣﯿﻮان ﻣﺬّﮐﺮ و ﻧﺮﯾﻨﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪﺗﺮ از ﻣﺎدﯾﻨﻪ و ﺑﺮ او ﭼﯿﺮه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ زﻣﯿﻨﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ از زﻣﯿﻨﻬﺎي اﻃﺮاﻓﺶ‬
‫ﻣﺮﺗﻔﻊﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﺑﻌﻞ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺑﺼﻮرت ﺗﺸﺒﯿﻪ در ﺑﺎره زﻧﺒﻮرﻫﺎي ﻧﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و آﻧﺮا‪ -‬ﺑﻌﻞ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﺨﻞﻫﺎ و زراﻋﺘﻬﺎﯾﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ رﯾﺸﻪﻫﺎي ﺧﻮد در زﻣﯿﻦ ﻓﻘﻂ از آب ﺑﺎراﻧﻬﺎي ذﺧﯿﺮه در زﻣﯿﻦ آب ﻣﯽﺧﻮرﻧـﺪ‪ -‬ﺑﻌﻞ‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﺮاي‬
‫اﯾﻨﮑﻪ رﯾﺸﻪﻫﺎي آﻧﻬﺎ در ﻋﻤﻖ زﻣﯿﻦ ﻓﺮو ﻣﯽرود و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ اﺳﺘﻌﻼء و ﺗﺴّﻠﻂ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺜﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ »ﻓﯿﻤﺎ ﺳـﻘﯽ ﺑﻌﻼ اﻟﻌﺸﺮ« اﺷﺎره ﺑﻪ زﮐﺎت درﺧﺘﺎن و زراﻋﺘﻬﺎي دﯾﻢ اﺳﺖ اﺻﺒﺢ ﻓﻼن ﺑﻌﻼ ﻋﻠﯽ‬
‫اﻫﻠﻪ در وﻗﺘﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﮐﺴـﯽ ﺑﺎ ﭼﯿﺮﮔﯽ ﺑﺮ زﯾﺮ دﺳﺘﺶ ﯾﺎ ﺑﺎ اﺻﻮل ﻫﻤﺴﺮي ﺑﺮ زوﺟﻪاش ﺳﯿﻄﺮه و ﺗﺴّﻠﻂ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‬
‫در ﺟﺎن و روح ﭼﻮن ﺑﺎر ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﮔﺎم ﻧﻬﺎدن ﺑﺮ روي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺳﻨﮕﯿﻨﯽاش ﺑﺨﻮﺑﯽ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫از ﻟﻔﻆ‪ -‬ﺑﻌﻞ‪ -‬اﻓﻌﺎل‪ -‬ﻣﺒﺎﻋﻠﻪ و ﺑﻌﺎل‪ -‬ﮐﻪ ﮐﻨﺎﯾﻪ از‪ -‬ﻣﻘﺎرﺑﺖ‪ ،‬و ﻣﻌﺎﺷﺮت‪ -‬اﺳﺖ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻌﻞ اﻟّﺮﺟﻞ ﯾﺒﻌﻞ ﺑﻌﻮﻟﮥ و اﺳﺘﺒﻌﻞ‪ -‬ﮐﻪ اﺳﻢ‬
‫ﻓﺎﻋﻠﺶ‪ -‬ﻣﺴﺘﺒﻌﻞ و ﺑﻌﻞ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ او داﻣﺎد ﺷﺪ و زن اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮد‪.‬‬
‫و اﺳـﺘﺒﻌﻞ اﻟّﻨﺨﻞ‪ -‬درﺧﺖ ﺧﺮﻣﺎ ﺑﺰرگ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺣّﺪ ﺗﺼّﻮر ﺑﻌﻞ ﺑﻮدن و ﺑﺎ ﺑﺎرور ﺳﺎﺧﺘﻦ درﺧﺘﺎن رﺳﯿﺪ ﭼﻮن ﻣﯿﻮه ﻧﺨﻠﻬﺎ ﺑﺎ ﻟﻘﺎح و ﮔﺮد‬
‫اﻓﺸﺎﻧﯽ از ﻧﺨﻠﻬﺎ و ﺑﺎر اﻓﺸﺎﻧﯽ ﺑﻨﺨﻞﻫﺎي ﺑﺎرده اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ »‪.«1‬‬
‫ﺑﻌﻞ ﻓﻼن ﺑﺄﻣﺮه‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ او در ﮐﺎرش و در ﻣﻘﺎﻣﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺨﻞ ﺗﻨﻮﻣﻨﺪ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ و اﺳﺘﻮار اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻣﺜﻞ ﮔﻮﯾﻨﺪ او ﻣﺎﻧﻨﺪ درﺧﺘﯽ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺛﺎﺑﺖ و ﭘﺎ ﺑﺮﺟﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﮔﺮ ﻧﺨﻠﺴـﺘﺎﻧﻬﺎ و زراﻋﺘﻬـﺎ‪ ،‬آﺑﯽ ﻧﺒﺎﺷـﺪ ﯾﻌﻨﯽ از آب ﺟـﺎري ﯾـﺎ ﭼـﺎه‪ ،‬و ﻗﻨﻮات آﺑﯿـﺎري ﻧﺸﻮﻧـﺪ و از آب ﺑﺎران آب ﺧﻮرﻧـﺪ آﻧﻬﺎ را‪-‬‬
‫اﻟﻌـﺬي‪ -‬ﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ ،‬اّﻣـﺎ زراﻋﺘﻬـﺎي دﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ آب ﺑـﺎران ﻫﻢ ﻧﯿـﺎز ﻧﺪارﻧـﺪ و ﻓﻘـﻂ از رﻃﻮﺑﺖ زﯾﺮ ﺧـﺎك اﺳـﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ آﻧﻬـﺎ را ﺑﻌﻞ‪-‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ازﻫﺮي و اﺻـﻤﻌﯽ اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﺑﻌـﻞ‪ -‬ﻧـﺎم ﺑﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در زﻣـﺎن اﻟﯿـﺎس ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻣﺮدم آﻧﺮا ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪﻧـﺪ )ﻟﺲ‪-‬‬
‫ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ(‪.‬‬
‫‪(.‬‬
‫) )ﺑﻐﺖ( ]ﺑﻐﺖ ‪ ... :‬ص ‪294 :‬‬
‫اﻟﺒﻐﺖ ﯾﻌﻨﯽ رخ دادن ﭼﯿﺰي ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ از ﺟﺎﺋﯿﮑﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﯽآﻣـﺪ و ﺗﺼّﻮر ﻧﻤﯽﺷـﺪ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪) :‬ﻻ َﺗْﺄﺗِﯿُﮑْﻢ ِإﻟ ﱠﺎ ﺑَْﻐَﺘـًﮥ‪/187 -‬‬
‫اﻋﺮاف( )ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺳﺮ ﻣﯽرﺳﺪ و ﮔﻔﺖ‪) :‬ﺑَْﻞ َﺗْﺄﺗِﯿِﻬْﻢ ﺑَْﻐَﺘًﮥ‪ /40 -‬اﻧﺒﯿﺎء( و )أﺗﺘﻬﻢ اﻟّﺴﺎﻋﮥ ﺑﻐﺘﮥ(‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -:‬ﺑﻐﺖ ﮐﺬا‪ -‬ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻠﺶ‪ -‬ﺑﺎﻏﺖ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫إذا ﺑﻌﺜﺖ أﺷﯿﺎء ﻗﺪ ﮐﺎن ﻣﺜﻠﻬﺎ ﻗﺪﯾﻤﺎ ﻓﻼ ﺗﻌﺘّﺪﻫﺎ ﺑﻐﺘﺎت‬
‫)اﮔﺮ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ و ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪاش در ﻗﺪﯾﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ آﻧﻬﺎ را ﻇﻬﻮر و اﯾﺠﺎد ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ ﺑﺤﺴﺎب ﻧﯿﺎور(‬
‫( ) )ﺑﻐﺾ( ]ﺑﻐﺾ ‪ ... :‬ص ‪294 :‬‬
‫اﻟﺒﻐﺾ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻨّﻔﺮ و إﻧﺰﺟﺎر ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ و روﺣﯽ از ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﯽﻣﯿﻠﯽ و دوري از آن ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣـﺪ‪ ،‬ﺑﻐﺾ ﺿـّﺪ دوﺳﺘﯽ اﺳﺖ زﯾﺮا دوﺳﺘﯽ‪،‬‬
‫و ﻣﺤّﺒﺖ ﺗﻤﺎﯾﻞ و ﮐﺸﺶ ﻧﻔﺲ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آن راﻏﺐ ﻣﯽﺷﻮد و‪ -‬ﺑﻐﺾ‪ -‬ﺧﻼف آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺻﺮف اﻓﻌﺎﻟﺶ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﺑﻐﺾ اﻟّﺸﯽء‪ ،‬ﺑﻐﻀﺎ و ﺑﻐﻀﺘﻪ ﺑﻐﻀﺎء )از آن ﻣﺘﻨّﻔﺮ ﺷﺪم(‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و َأﻟ َْﻘﯿْﻨﺎ ﺑَﯿَْﻨُﻬُﻢ اﻟ َْﻌﺪاَوَة َو اﻟ َْﺒْﻐﻀﺎَء‪ /64 -‬ﻣﺎﺋـﺪه( و ﮔﻔﺖ )ِإﻧﱠﻤﺎ ﯾُِﺮﯾُﺪ اﻟﱠﺸﯿْﻄﺎُن َأْن ﯾُﻮﻗَِﻊ ﺑَﯿَْﻨُﮑُﻢ اﻟ َْﻌﺪاَوَة َو ﻟا َْﺒْﻐﻀﺎَء‪-‬‬
‫‪ /91‬ﻣﺎﺋـﺪه( و ﺳـﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﻠﯿﻪ اﻟـّﺴ ﻼم ﮐﻪ »إّن اﻟّﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﯾﺒﻐﺾ اﻟﻔﺎﺣﺶ اﻟﻤﺘﻔّﺤﺶ« ﯾﺎد آوري ﺑﻐﺾ و إﻧﺰﺟﺎر ﺧﺪاوﻧﺪ از ﻧﺎﺳـﺰاﮔﻮي‬
‫آﮔﺎه و ﻧﺎآﮔﺎه‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ‪ ،‬و ﻫﺸـﺪاري اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺳـﻠﺐ ﺗﻮﻓﯿﻖ اﻧﺠﺎم ﻧﯿﮑﯽ و ﻋـﺪم ﺑﺨﺸـﺶ اﻟﻬﯽ در ﺑﺎره او ﻫﻤﺎن ﻣﺒﻐﻮض‬
‫داﺷﺘﻦ اوﺳﺖ‪.«1» .‬‬
‫( ) )ﺑﻐﻞ( ]ﺑﻐﻞ ‪ ... :‬ص ‪294 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و اﻟ َْﺨﯿَْﻞ َو اﻟ ْﺒِﻐﺎَل َو اﻟ َْﺤِﻤﯿَﺮ‪ /8 -‬ﻧﺤﻞ( ﺑﻐﻞ اﺳﺘﺮ و ﺣﯿﻮاﻧﯽ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺻﻮل ﮐﺎﻓﯽ ﺟﻠـﺪ ‪ 4‬ﮐﺘـﺎب اﻻﯾﻤـﺎن و اﻟﮑﻔﺮ )ﺑﺎب اﻟﺒـﺬاء( ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ ﻋﻦ اﺑﯽ ﺟﻌﻔﺮ ﻗﺎل‪» :‬اّن اﻟﻠّﻪ ﯾﺒﻐﺾ اﻟﻔﺎﺣﺶ اﻟﻤﺘّﻔﺤﺶ«‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﺴﯿﺮا ﮐﻪ ﺑﻪ زﺷﺘﯽ ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدارش اﻫّﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﭼﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﻧﺎﺳﺰا‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ دﺷﻤﻦ ﻣﯽدارد‪ .‬و در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ج ‪ 4‬ص ‪ 148‬ﻃﺮﯾﺤﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ »اوﺻﺎﻓﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ وﺻﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر‬
‫ﻧﺘﺎﯾـﺞ و ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي آﻧﻬﺎﺳﺖ ﻧﻪ از ﻧﻈﺮ ﻣﺒﺎدي و اﺳﺎس« ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺻـﻔﺎت ﺑﻐﺾ و ﻧﺎﺧﺸـﻨﻮدي ﺧﺪاوﻧﺪ از ﻧﺎﺳـﺰاﮔﻮي ﺑﺰه ﮐﺎر ﻫﻤﺎن‬
‫ﻧﺘﺎﯾﺞ اﻋﻤﺎل آﻧﻬﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮاه ﻧﺎﺧﻮاه ﭼﻨﺎن ﺳـﺮﻧﻮﺷﺘﯽ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﯽرﺳﺪ و ﺧﻮد ﺧﻮاﺳـﺘﻪاﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ رﺿﻮان‪ ،‬و ﺧﺸـﻨﻮدي و دوﺳﺘﯽ ﺧﺪا‬
‫ﭘﺎداش و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﻣﺎّدي و ﻣﻌﻨﻮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ وﻓﻖ ﺳّﻨﺖ اﻟﻬﯽ و ]‪[...‬‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ از آﻣﯿﺰش و ﻟﻘﺎح اﺳﺐ و اﻻغ ﻣﺘﻮﻟّﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪) .‬ﻗﺎﻃﺮ( ﺗﺒّﻐﻞ اﻟﺒﻌﯿﺮ‪ -‬ﺷﺘﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﺮ ﺷﺒﯿﻪ اﺳﺖ و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺘﺮان ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ زﯾﺎد ﭘﺎ‬
‫و دﺳﺖ راه ﻣﯽرود و اﯾﻦ ﺗﺼّﻮر از ﺟﻬﺖ ﺷـّﺪت ﺣﺮﮐﺖ و ﭼﻤﻮﺷـﯽ و ﭘﻠﯿـﺪي اﺳﺘﺮ اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﻬﺮ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﻓﺮوﻣﺎﯾﻪ و ﭘﺴﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻐﻞ‪ -‬ﯾﺎ اﺳﺘﺮ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻐﯽ( ]ﺑﻐﯽ ‪ ... :‬ص ‪295 :‬‬
‫اﻟﺒﻐﯽ ﯾﻌﻨﯽ اراده ﮐﺮدن و ﻗﺼﺪ ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﻮدن ﯾﺎ در ﮔﺬﺷﺘﻦ از ﻣﯿﺎﻧﻪ روي ﭼﻪ ﻋﻤﻼ ﺗﺠﺎوز ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻐﯽ و ﺗﺠﺎوز در ﮐﻤّﯿﺖ‬
‫و ارزش ﻣﺎّدي اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻐﯽ و ﺗﺠﺎوز در وﺻﻒ ﮐﯿﻔّﯿﺖ ﺗﻌﺒﯿﺮ و ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪«1» .‬‬
‫ﺑﻐﯿﺖ اﻟّﺸـ ﯽء و اﺑﺘﻐﯿﺖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺠـﺎوز ﮐﺮدي و ﺑﻐﯽ ﻧﻤـﻮدي‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﻌـﻞ در ﻣﻮﻗﻌﯽ ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﯿﺶ از اﻧـﺪازه ﭼﯿﺰي ﮐﻪ واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﻃﻠﺐ ﮐﻨﯽ و ﺑﺨﻮاﻫﯽ‪ ،‬ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟﻞ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪) :‬ﻟََﻘِﺪ اﺑ َْﺘَﻐُﻮا اﻟ ِْﻔﺘَْﻨَﮥ ﻣِْﻦ َﻗﺒُْﻞ‪ /48 -‬ﺗﻮﺑﻪ( و ﮔﻔﺖ )َﯾﺒُْﻐﻮَﻧُﮑُﻢ اﻟ ِْﻔﺘَْﻨَﮥ‪ /47 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫ﺑﻐﯽ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اّول‪ -‬ﺑﻐﯽ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﯾﻌﻨﯽ در ﮔﺬﺷﺘﻦ از ﻋﺪل ﺑﺈﺣﺴﺎن و از اﻣﻮر واﺟﺐ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻧﻮاﻓﻞ و ﻣﺴﺘﺤّﺒﺎت‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﺑﻐﯽ و ﺗﺠﺎوز ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪ و ﻧﺎروا ﯾﻌﻨﯽ از ﺣّﻖ ﺑﻪ ﺑﺎﻃﻞ و ﺑﻪ ﺷﮏ و ﺷﺒﻬﻪ رﻓﺘﻦ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺼﻠﻮه و اﻟّﺴﻼم ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اﻟﺤّﻖ ﺑّﯿﻦ‬
‫و اﻟﺒﺎﻃـﻞ ﺑّﯿﻦ و ﺑﯿﻦ ذﻟـﮏ أﻣـﻮر ﻣﺸـﺘﺒﻬﺎت و ﻣﻦ رﺗﻊ ﺣﻮل اﻟﺤﻤﯽ أوﺷـﮏ أن ﯾﻘﻊ ﻓﯿﻪ« )ﺣّﻖ و ﺑﺎﻃـﻞ آﺷـﮑﺎر اﺳﺖ و در ﻣﯿـﺎن اﯾﻦ دو‬
‫اﻣﻮري از ﻣﺸـﺘﺒﻬﺎت و ﺗﺮدﯾﺪ ﺑﺮاﻧﯿﮕﯿﺰ ﻫﺴﺖ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر ﻗﺮﻗﮕﺎه دور ﺑﺰﻧﺪ و آﻧﺠﺎ را ﺑﺎ ﺳـﺮﻋﺖ ﺑﭙﯿﻤﺎﯾﺪ اﻓﺘﺎدﻧﺶ در آﻧﺠﺎ ﻗﻄﻌﯽ و‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﭼﻮن ﺑﻐﯽ ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ :‬در ﺑﺎره‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻣﯿﺰان اﻋﻤﺎل ﺑﺎﻧﺴﺎﻧﻬﺎي ﻣﺆﻣﻦ ﺻﺎﻟﺢ ﻣﯽرﺳﺪ زﯾﺮا )ﻟَﯿَْﺲ ﻟ ِﻠِْﺈﻧ ْﺴﺎِن ِإﻟ ﱠﺎ ﻣﺎ َﺳـ ﻌﯽ َو َأﱠن َﺳْﻌَﯿُﻪ َﺳْﻮَف ﯾُﺮي ‪ /40‬ﻧﺠﻢ( و ﺑﺎز ﻓﺮﻣﻮد‪َ) :‬و َﻣْﻦ َﯾْﻔَﻌْﻞ‬
‫ذﻟ َِﮏ اﺑ ْﺘِﻐﺎَء َﻣْﺮﺿﺎِت اﻟﻠﱠِﻪ َﻓَﺴْﻮَف ﻧُْﺆﺗِﯿِﻪ َأْﺟﺮًا َﻋِﻈﯿﻤًﺎ‪ /114 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﺳﻌﺪي ﺑﺎ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي آﻟﻮده و ﭘﻠﯿﺪ و ﻏﯿﺮ ﻣﻔﯿﺪ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺑﺨﺼﻮص ﺣﯿﻮان ﺑﺎرﮐﺶ ﻣﻔﯿﺪ ﯾﻌﻨﯽ اﻻغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺴﮑﯿﻦ ﺧﺮ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﯽﺗﻤﯿﺰ اﺳﺖ ﭼﻮن ﺑﺎر ﻫﻤﯽ ﺑﺮد ﻋﺰﯾﺰ اﺳﺖ‬
‫ﮔﺎوان و ﺧﺮان ﺑﺎر ﺑﺮدار ﺑﻪ ز آدﻣﯿﺎن ﻣﺮدم آزار‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻐﯽ ﻣﺤﻤﻮد و ﭘﺴـﻨﺪﯾﺪه و ﺑﻐﯽ ﺗﺠﺎوز ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪ِ) :‬إﻧﱠَﻤﺎ اﻟﱠﺴﺒِﯿُﻞ َﻋَﻠﯽ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﯾْﻈﻠُِﻤﻮَن اﻟﻨﱠﺎَس َو َﯾﺒُْﻐﻮَن ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض‬
‫ﺑ َِﻐﯿِْﺮ اﻟ َْﺤﱢﻖ‪ /42 -‬ﺷﻮري( ﮐﻪ ﻋﻘﻮﺑﺖ ﺳﺘﻢ را ﺑﻪ ﺗﺠﺎوز و ﺑﺎﻏﯽ ﺑﻐﯿﺮ ﺣّﻖ ﻣﺨﺼﻮص ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫أﺑﻐﯿﺘﮏ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺮا ﺑﺮﺧﻮاﺳﺖ و ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ آن ﯾﺎري ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﺑﻐﯽ اﻟﺠﺮح‪ -‬آن ﺟﺮاﺣﺖ ﺑﯿﺶ از اﻧﺪازه ﻋﻔﻮﻧﯽ و ﻓﺎﺳﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻐﺖ اﻟﻤﺮأة ﺑﻐﺎء‪ -‬آن زن‪ ،‬ﮔﻨﺎه و ﻓﺠﻮر ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷـﺪ زﯾﺮا از ﺷﺄن ﺧﻮﯾﺶ ﮐﻪ ﭘﺎﮐﯽ اﺳﺖ ﺗﺠﺎوز ﮐﺮده‪ ،‬ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪َ) :‬و ﻻ‬
‫ﺗُْﮑِﺮُﻫﻮا َﻓَﺘﯿﺎﺗُِﮑْﻢ َﻋَﻠﯽ اﻟ ْﺒِﻐﺎِء ِإْن َأَرْدَن َﺗَﺤﱡﺼﻨًﺎ‪ /33 -‬ﻧﻮر(‪.‬‬
‫)ﻫﺮ ﮔﺎه ﺟﻮاﻧﺎﻧﺘﺎن اراده ﻋّﻔﺖ و ﭘﺎﮐﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﻐﯽ و ﻓﺠﻮر وادارﺷﺎن ﻧﮑﻨﯿﺪ(‪.‬‬
‫ﺑﻐﺖ اﻟّﺴﻤﺎء‪ :‬ﺑﯿﺶ از اﻧﺪازه ﻧﯿﺎز ﺑﺎران ﺑﺎرﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻐﯽ‪ :‬ﺗﮑّﺒﺮ ورزﯾﺪ و اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺑﺨﺎﻃﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴـﯽ از ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ اﻧﺴﺎﻧﯿﺶ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي و ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاش ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺠﺎوز ﮐﻨﺪ‬
‫و ﺑﺮﺳـﺪ‪ ،‬و در ﺑـﺎره ﻫﺮ اﻣﺮ و ﮐـﺎري ﻫﻢ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﯾﺎت زﯾﺮ‪َ) :‬ﯾﺒُْﻐﻮَن ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض ﺑ َِﻐﯿِْﺮ اﻟ َْﺤﱢﻖ‪ /42 -‬ﺷﻮري( و )ِإﻧﱠﻤﺎ ﺑَْﻐﯿُُﮑْﻢ َﻋﻠﯽ‬
‫َأﻧ ُْﻔِﺴُﮑْﻢ‪ /23 -‬ﯾﻮﻧﺲ( و )ﺛُﱠﻢ ﺑ ُِﻐَﯽ َﻋَﻠﯿِْﻪ ﻟََﯿﻨُْﺼَﺮﻧﱠُﻪ اﻟﻠﱠُﻪ‪ /60 -‬ﺣّﺞ( و )ِإﱠن ﻗﺎُروَن ﮐﺎَن ﻣِْﻦ َﻗْﻮِم ُﻣﻮﺳﯽ َﻓَﺒﻐﯽ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ‪ /76 -‬ﻗﺼﺺ( و )َﻓِﺈْن ﺑََﻐْﺖ‬
‫ِإْﺣـ ﺪاُﻫﻤﺎ َﻋَﻠﯽ اﻟ ُْﺄْﺧﺮي َﻓﻘﺎﺗِﻠُﻮا اﻟ ﱠﺘِﯽ َﺗﺒِْﻐﯽ‪ /9 -‬ﺣﺠﺮات( واژه‪ -‬ﺑﻐﯽ‪ -‬در ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣـﺬﻣﻮم و ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬در آﯾﻪ )َﻏﯿَْﺮ ﺑـﺎٍغ َو ﻻ ﻋﺎٍد‪-‬‬
‫‪ /73‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و ﺗﺠﺎوز از ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در ﺣّﻘﺘﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ -‬أﮐـﻞ ﻣﯿﺘﻪ‪ -‬را ﺑﺮاي ﻟـّﺬﺗﺶ ﻧﺨﻮرﯾـﺪ ﯾﻌﻨﯽ از ﺳـﺪ ﺟـﻮع و رﻓﻊ ﮔﺮﺳـﻨﮕﯽ ﺗﺠـﺎوز و زﯾـﺎده روي‬
‫ﻧ ﮑﻨﯿ ﺪ ‪.‬‬
‫ﻣﺠﺎﻫـﺪ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﺗﻔﺴـﯿﺮ آﯾﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻏﯿﺮ ﺑـﺎغ ﻋﻠﯽ إﻣـﺎم و ﻻـ ﻋـﺎد ﻓﯽ اﻟﻤﻌﺼـﯿﮥ ﻃﺮﯾـﻖ اﻟﺤـّﻖ« )ﺑﺮ اﻣـﺎم ﺣّﻖ‪ ،‬ﺑـﺎﻏﯽ و‬
‫ﺗﺠﺎوزﮔﺮ ﻧﺒﺎﺷـﯿﺪ و از ﻃﺮﯾﻖ ﺣّﻖ ﺑﻪ ﻣﻌﺼـﯿﺖ ﺑﺮ ﻧﮕﺮدﯾـﺪ و از ﺣّﻖ در ﻧﮕﺬرﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‪ -‬ﺑﻐﺎة در ﻣﻌﻨﯽ )و ﻫﻢ اﻟﺨﺎرﺟﻮن ﻋﻠﯽ اﻣﺎم ﻟا ﻤﻌﺼﻮم‬
‫ﮐﻤﺎ ﻓﯽ اﻟﺠﻤﻞ و ﺻّﻔﯿﻦ )ﻟﺴﺎن ‪ ،14‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪ .(1‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪297 :‬‬
‫و اّﻣـﺎ‪) -‬إﺑ َْﺘﻐـﺎء(‪ -‬ﮐﻮﺷـﺶ و اﺟﺘﻬـﺎد در ﻃﻠﺐ و ﺧﻮاﺳـﺘﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﯿﺰ ﻧﯿﮑﯽ و ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪاي ﻃﻠﺐ ﺷﻮد آن ﺧﻮاﺳـﺘﻦ و اﺟﺘﻬﺎد ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ )اﺑ ْﺘِﻐﺎَء َرْﺣَﻤٍﮥ ﻣِْﻦ َرﺑ ﱢَﮏ‪ /28 -‬اﺳﺮاء( و )اﺑ ْﺘِﻐﺎَء َوْﺟِﻪ َرﺑ ﱢِﻪ اﻟ َْﺄْﻋﻠﯽ ‪ /20‬اﻟّﻠﯿﻞ(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪َ) -‬ﯾﻨَْﺒﻐﯽ(‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ و ﺳـﺰاوار و ﻓﻌـﻞ ﻣﻄـﺎوﻋﻪ ﺑﻐﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬ﯾﻨﺒﻐﯽ أن ﯾﮑﻮن ﮐـﺬا‪ -‬دو وﺟﻪ‬
‫دارد‪:‬‬
‫اّول‪ -‬اﯾﻨﮑﻪ از ﻓﻌﻞ ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺒﻌّﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﻋﻤﻞ و ﻓﻌﻞ را ﻣﺸـّﺨﺺ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬اﻟّﻨﺎر ﯾﻨﺒﻐﯽ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ آﻏﺎز و ﺷـﺮوع ﭼﯿﺰي اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ -‬ﻓﻼـن ﯾﻨﺒﻐﯽ أن ﯾﻌﻄﯽ ﻟﮑﺮﻣﻪ‪ .‬و در آﯾﻪ )َو ﻣﺎ َﻋﻠﱠْﻤﻨﺎُه اﻟﱢﺸْﻌَﺮ َو ﻣﺎ َﯾﻨَْﺒِﻐﯽ ﻟَُﻪ‪ /69 -‬ﯾﺲ( ﺑﺮ وﺟﻪ اّول ﯾﻌﻨﯽ او را ﺷـﻌﺮ ﻧﯿﺎﻣﻮﺧﺘﯿﻢ و او‬
‫را ﻧﺴﺰد و ﻣﯿﺴﻮرش ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ زﺑﺎﻧﺶ در ﻣﺴﯿﺮ و ﺟﺮﯾﺎن ﺷﻌﺮ ﮔﻔﺘﻦ ﻧﯿﺴﺖ و ﺷﻌﺮ ﺑﺮ زﺑﺎﻧﺶ ﺟﺎري ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ )َو َﻫْﺐ ﻟ ِﯽ ُﻣﻠْﮑًﺎ ﻻ َﯾﻨَْﺒِﻐﯽ ﻟ َِﺄـَﺣ ٍﺪ ﻣِْﻦ ﺑَْﻌـِﺪي‪ /35 -‬ص( )اﯾﻦ آﯾﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﺣﻀـﺮت ﺳـﻠﯿﻤﺎن از ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪-‬‬
‫رّب اﻏﻔﺮ ﻟﯽ وﻫﺐ ﻟﯽ‪ -‬ﻧﺨﺴﺖ آﻣﺮزش ﻣﯽﻃﻠﺒـﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺎﭼﯿﺰ ﺑﻮدن ﺧﻮاﺳـﺘﺶ ﻣﺘﻮّﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﻠﮑﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﻦ ﺳـﺰاوار أﺣـﺪي ﻧﺒﺎﺷـﺪ ﻋﻄﺎ ﮐﻦ و اﯾﻦ ﺗﻘﺎﺿﺎ را ﻣﻌﺠﺰه ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﻧﻪ از روي ﺣﺴﺎدت و رﻗﺎﺑﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻌﺪا ﺗﺴﺨﯿﺮ رﯾﺎح و ﺗﺴﺨﯿﺮ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻘﺮ( ]ﺑﻘﺮ[‪ ... :‬ص ‪297 :‬‬
‫اﻟﺒﻘﺮ‪ ،‬ﻣﻔﺮدش ﺑﻘﺮه اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺎو‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)ِإﱠن اﻟ َْﺒَﻘَﺮ َﺗﺸﺎﺑََﻪ َﻋَﻠﯿْﻨﺎ‪ /70 -‬ﺑﻘﺮه( و )ﺑََﻘَﺮٌة ﻻ ﻓﺎِرٌض َو ﻻ ﺑ ِْﮑٌﺮ‪ /68 -‬ﺑﻘﺮه( )ﮔﺎوي ﻧﻪ ﭘﯿﺮ و ﻧﻪ ﺟﻮان( و )ﺑََﻘَﺮٌة َﺻْﻔﺮاُء ﻓﺎﻗٌِﻊ ﻟَْﻮﻧُﻬﺎ‪ /69 -‬ﺑﻘﺮه(‬
‫)ﮔﺎوي زرد رﻧﮓ و روﺷﻦ(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬ﺑﺎﻗﺮ‪ -‬و‪ -‬ﺑﻘﯿﺮ‪ -‬و‪ -‬ﺑﯿﻘﻮر‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪ -‬ﺣﺎﻣﻞ و ﺣﻠﯿﻢ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮔﺎو ﻧﺮ را‪ -‬ﺛﻮر‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺟﻤﻞ و ﻧﺎﻗﻪ و رﺟﻞ و إﻣﺮأة‪.‬‬
‫از واژه ﺑﻘﺮ‪ -‬ﻓﻌـﻞ‪ -‬ﺑﻘﺮ اﻷرض‪ -‬ﻣﺸـﺘّﻖ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ زﻣﯿﻦ را ﺷـﮑﺎﻓﺖ و اﮔﺮ ﺷـﮑﺎﻓﺘﻦ و درﯾـﺪن ﭼﯿﺰي وﺳـﯿﻊ و ﻓﺮاخ ﺑﺎﺷـﺪ در ﻫﺮ‬
‫ﻣﻮردي ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﺑﻘﺮت ﺑﻄﻨﻪ‪ -‬زﯾﺎد درﯾﺪن ﺷﮑﻢ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ »‪ «1‬رﺿـﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻨﻪ ﺑﺨـﺎﻃﺮ ﭘﮋوﻫﺸـﮕﺮي و ﻣﻮ ﺷـﮑﺎﻓﯿﺶ در ﺑـﺎﻃﻦ و ﺣﻘـﺎﯾﻖ ﻋﻠﻮم و ﻧﯿﺰ وﺳـﻌﺖ و ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ دّﻗﺘﺶ در‬
‫داﻧﺸﻬﺎ‪ ،‬او را‪ -‬ﺑﺎﻗﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﯿﻘﺮ اﻟّﺮﺟﻞ ﻓﯽ اﻟﻤﺎل و ﻓﯽ ﻏﯿﺮه‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻣﺎل ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﻓﺰوﻧﯽ دارد‪.‬‬
‫ﺑﯿﻘﺮﻧﯽ ﺳﻔﺮه‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ از ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ دﯾﮕﺮ ﻣﯽرود و ﺳﯿﺮ و ﺳﻔﺮش را ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫أﻻ ﻫﻞ أﺗﺎﻫﺎ و اﻟﺤﻮادث ﺟّﻤﮥ ﺑﺄّن اﻣﺮأ اﻟﻘﯿﺲ ﯾﻬﻠﮏ ﺑﯿﻘﺮا‬
‫)در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺣﻮادث ﻓﺮاواﻧﯽ رخ ﻣﯽداد آﯾﺎ ﭘﯿﺎم را ﺑﺎو رﺳﺎﻧﺪي ﮐﻪ اﻣﺮأ اﻟﻘﯿﺲ ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﻬﺎ را ﻃّﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﻮد را ﺑﻬﻼﮐﺖ ﻣﯽاﻧﺪازد(‪.‬‬
‫ﺑّﻘﺮ اﻟّﺼﺒﯿﺎن ﺑﺎﻟﺒﻘﯿﺮي »‪ «2‬ﮐﻮدﮐﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ )ﮐﻮﻫﺎﻣﻮي( ﺑﺎزي ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎزي اﻃﺮاﻓﺸﺎن ﺣﻔﺮهﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﯿﻘﺮان‪ -‬ﻫﻢ ﮔﯿﺎﻫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ رﯾﺸﻪﻫﺎي آﺑﮑﺶ‪ ،‬زﻣﯿﻦ را ﻣﯽﺷﮑﺎﻓﺪ و در آن ﺟﺎي ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻘﻞ( ]ﺑﻘﻞ ‪ ... :‬ص ‪298 :‬‬
‫ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪) :‬ﺑَْﻘﻠِﻬﺎ َو ﻗِﺜﱠﺎﺋِﻬﺎ‪ /61 -‬ﺑﻘﺮه( ﺑﻘـﻞ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺒﺰي ﮐﻪ در زﻣﺴـﺘﺎن رﯾﺸﻪ و ﺳﺎﻗﻪاش رﺷـﺪ ﻧﻤﯽﮐﻨـﺪ و ﻧﻤﯽروﯾـﺪ و از اﯾﻦ واژه‬
‫ﻓﻌﻞ‪ -‬ﺑﻘﻞ ﯾﻌﻨﯽ روﺋﯿﺪ و‪ -‬ﺑﻘﻞ وﺟﻪ اﻟّﺼﺒّﯽ‪) -‬ﭼﻬﺮه ﺑّﭽﻪ ﺷﺎداب ﺷﺪ( ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ از رﺷﺪ و ﻃﺮاوت ﮔﯿﺎﻫﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺑﻘﻞ ﻧﺎب اﻟﺒﻌﯿﺮ‪ -‬دﻧﺪان ﺷﺘﺮ روﺋﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ از اﺑﻦ ﺳّﮑﯿﺖ اﺳﺖ »‪ «3‬ﺑﻘﻠﺖ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﮐﻤﺘﺮ ﺗﻔﺴـﯿﺮي و ﮐﻤﺘﺮ ﻣﻔـّﺴ ﺮي ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ذﯾﻞ ﻫﺮ واژه‪ ،‬ﺣﻘﺎﯾﻘﯽ را ﺑﺎ ﺻـﺮاﺣﺖ ﯾﺎد آوري ﮐﻨـﺪ اّﻣﺎ ﻣﺆﻟّﻒ ﮐﺘﺎب رﺣﻤﻪ‬
‫اﻟّﻠﻪ آن اﻧﺪازه ﺻـﺮاﺣﺖ و ﺷـﻬﺎﻣﺖ دارد ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را ﺑﻪ اﻟﮕﻮ و ﺳّﻨﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﺪف دﯾﻦ و ﻗﺮآن اﺳﺖ‪ ،‬آﺷﻨﺎ ﮐﻨﺪ و ﮔﺮ ﻧﻪ‬
‫ﭼﻪ اﻧﮕﯿﺰهاي ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ او در ذﯾﻞ اﯾﻦ واژه از اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﺣﻀﺮت ﺑﺎﻗﺮ )ع( اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ و ﺧﺪاﺟﻮﯾﺎﻧﻪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ‬
‫در ﺷـﻤﺎر ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﻨﺒﻊ وﺣﯽ و اﻟﻬـﺎم اﻣﺎﻣـﺎن و ﺧﻮان ﮔﺴـﺘﺮده داﻧﺸـﺸﺎن ﺧﻮد ﺑﻬﺮهﻣﻨـﺪ ﺷـﺪه و دﯾﮕﺮان را ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺑﻘﯿﺮي ﻧﻮﻋﯽ ﺑﺎزي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑﻪ ﻟﻬﺠﻪ ﮐﺮدي )ﮐﻮﻫﺎﻣﻮي( ﮔﻮﯾﻨـﺪﮔﺎن و آن ﺑﺎزي اﯾﻨﺴـﺘﮑﻪ اﺑﺘﺪاء ﺧﺎك را ﮐﻮﻣﻪ ﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﻣﻮﺋﯽ در ﻣﯿﺎن آن ﭘﻨﻬﺎن ﺳﺎزﻧﺪ ﺳﭙﺲ آب ﺑﺮ آن ﻣﯽرﯾﺰﻧﺪ ﺗﺎ ﮔﻞ ﺷﻮد آﻧﮕﺎه ﺷﺮط ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ و ﺑﺮ دور ﮐﻮﻣﻪ ﮔﻞ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ ﺗﺎ آن ﻣﻮﺋﯽ‬
‫را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ ﻫﺮ ﮐﻪ اّول ﯾﺎﻓﺖ ﺷﺮط و ﮔﺮو را ﻣﯽﺑﺮد )ﺑﺮﻫﺎن ﻗﺎﻃﻊ(‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ اﺳﺤﻖ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ ﺳﮑﯿﺖ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻧﺎﻣﯽ ﮐﻮﻓﻪ در ﻋﻠﻮم ﻗﺮآﻧﯽ و ﺷﻌﺮ و ادب‬
‫اﻟﺒﻘﻞ‪ -‬ﺳﺒﺰي را ﭼﯿﺪم‪ ،‬ﻣﺒﻘﻠﻪ‪ -‬زﻣﯿﻦ ﺻﯿﻔﯽ ﮐﺎري اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻘﯽ( ]ﺑﻘﯽ ‪ ... :‬ص ‪299 :‬‬
‫اﻟﺒﻘـﺎء‪ ،‬ﺛﺒﺎت و اﺳـﺘﻮاري ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﺑﺮ ﺣﺎل ﻃﺒﯿﻌﯽ و اوﻟّﯿﻪاش ﮐﻪ ﺿـّﺪش‪ -‬ﻓﻨﺎء‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻌﻠﺶ‪ -‬ﺑﻘﯽ‪ ،‬ﯾﺒﻘﯽ‪ ،‬ﺑﻘﺎء‪ -‬و در ﻣﺎﺿـﯽ آن ﺑﻪ‬
‫ﺟـﺎي‪ -‬ﺑﻘﯽ‪ ،‬ﺑﻘﯽ‪ -‬ﻧﯿﺰ ﮔﻮﯾﻨـﺪ و در ﺣـﺪﯾﺚ »ﺑﻘﯿﻨـﺎ رﺳﻮل اﻟّﻠﻪ ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ و ﺳـّﻠﻢ« ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﻣﺎﻧـﺪﯾﻢ و ﻣـّﺪت زﯾﺎدي‬
‫ﻣﺘﺮّﺻﺪ و ﭼﺸﻢ ﺑﻪ راﻫﺶ ﻣﺎﻧﺪﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻗﯽ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﺑﺎﻗﯽ ﺑﺎﻟّﺬات ﮐﻪ ﺑﻘﺎﯾﺶ ﻣّﺪت ﻧﺪارد و ﺑﯽزﻣﺎن اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ اﺑﺪي و ازﻟﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاي ﺑﺎرﯾﺘﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ و ﻓﻨﺎء در ﺑﺎره او ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺑﺎﻗﯽ و ﭘﺎﯾﺪار ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ از ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻓﻨﺎ ﭘﺬﯾﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮدن ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﺧﺪا ﻫﻢ ﺑﺮ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮدن ﺑﻪ ﺷﺨﺺ و وﺟﻮد ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و آﻧﺮا ﻓﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻘﺎء ﮐﺮات آﺳﻤﺎﻧﯽ‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﻣﻮﺟﻮدي ﮐﻪ اداﻣﻪ ﺣﯿﺎﺗﺶ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﺷﺨﺺ ﺧﻮدش ﺑﻮﺟﻮد ﻧﻮع و‬
‫__________________________________________________‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﯾﮑﯽ از ﻗﺎرﯾﺎن ده ﮔﺎﻧﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﺑﻌﺪ از اﺑﻦ اﻋﺮاﺑﯽ ﮐﺴـﯽ ﻫﻤﺴﻨﮓ و ﻫﻤﺘﺎي او ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺛﻌﻠﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻦ ﺳﮑﯿﺖ در‬
‫اﻧﻮاع ﻋﻠﻮم ﻣﺘﺼـّﺮف و در ﻓّﻦ ﻟﻐﺖ ﮐﺴـﯽ را ﭼﻮن او ﺳﺮاغ ﻧﺪارﯾﻢ‪ .‬ﺳﯿﻮﻃﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ ﮔﻔﺖ اﺑﻦ ﺳﮑﯿﺖ را ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ و اﺳـﺘﺎدي ﭘﺴـﺮان ﻣﺘﻮّﮐـ ﻞ اﺣﻀﺎر ﮐﺮدﻧـﺪ ﺑﺎ ﻣﻦ ﻣﺸﻮرت ﮐﺮد و او را از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ درﺑﺎر ﻣﺘﻮﮐّﻞ ﻣﻨﻊ ﮐﺮدم وﻟﯽ ﻧﭙـﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‬
‫ﺑﻌﻀـﯽ از روزﻫﺎ ﮐﻪ دو ﻓﺮزﻧـﺪ ﻣﺘﻮﮐّﻞ ﯾﻌﻨﯽ اﻟﻤﻌﺘﺰ‪ ،‬و اﻟﻤﺆّﯾﺪ در ﺣﻀﻮرش ﺑﻮدﻧﺪ ﮔﻔﺖ ﯾﺎ ﯾﻌﻘﻮب ﭘﺴـﺮان ﻣﻦ را ﺑﯿﺸﺘﺮ دوﺳﺖ داري ﯾﺎ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺴﻦ و ﺣﺴـﯿﻦ را‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﮑﯿﺖ ﺑﺎ ﻧﺎراﺣﺖ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﻨﺒﺮ ﺧﺎدم ﻋﻠﯽ از دو ﭘﺴﺮ ﺗﻮ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ )و اﻟﻠّﻪ ان ﻗﻨﺒﺮا ﺧﺎدم ﻋﻠّﯽ‬
‫ﺧﯿﺮ ﻣﻨـﮏ و ﻣﻦ اﺑﻨﯿﮏ و اﺛﻨﯽ ﻋﻠﯽ اﻟﺤﺴﻦ و اﻟﺤﺴـﯿﻦ ﺑﻤﺎ ﻫﻤﺎ اﻫﻠﻪ« ﭘﺲ از اﯾﻦ ﺳـﺨﻦ ﻣﺘﻮﮐّﻞ دﺳـﺘﻮر داد زﺑﺎﻧﺶ را ﺑﺮﯾﺪﻧـﺪ و ﭘﺲ از‬
‫ﯾﮏ روز وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺖ ﺧـﺪاﯾﺶ رﺣﻤﺖ ﮐﻨـﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ارزﺷـﯽ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟّﺒﺎر و ﺧﻮﻧﺮﯾﺰي ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺘﻮّﮐﻞ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و ﻋﺎﻟﻢ ﺣﻘﯿﻘﺖ را‬
‫ﺑﺲ ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ و ﮔﺮاﻧﻘﺪر ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﻣﻌّﺮﻓﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ ﺗﺎرﯾﺦ و روزﮔﺎر آن ﭼﻨﺎن ﺑﺎ ﺷـﻬﺎﻣﺖ و ﺻـﺮاﺣﺖ ﻟﻬﺠﻪ از ﺟﺎن ﺧﻮد‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬آري‪:‬‬
‫داﻧﺶ و آزادﮔﯽ و دﯾﻦ و ﻣﺮّوت اﯾﻦ ﻫﻤﻪ را ﺑﻨﺪه درم ﻧﺘﻮان ﮐﺮد‬
‫)ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة ‪ -349 /2‬روﺿﺎت اﻟّﺠﻨﺎت ‪ -774‬ﺗﺎرﯾـﺦ اﺑﻦ ﺧﻠﮑﺎن ‪ -469 /2‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء ‪ -300 /7‬ﻓﻬﺮﺳﺖ اﺑﻦ ﻧﺪﯾﻢ ‪ 107‬ﺷﻌﺮ از اﺑﻦ‬
‫ﯾ ﻤﯿ ﻦ ( ‪.‬‬
‫ﺟﻨﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﯿﺰ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﺴﺎن و ﺣﯿﻮان‪.‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در آﺧﺮت ﻧﯿﺰ ﻣﻮﺟﻮداﺗﯽ ﺑﻪ ﺷـﺨﺼﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻣﺜﻞ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﮐﻪ ﻧﻪ ﺑﺮاي ﻣـّﺪﺗﯽ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي اﺑـﺪ ﭘﺎﯾـﺪار و ﺑﺎﻗﯽاﻧـﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﻓﺮﻣﻮد )ﺧﺎﻟ ِِﺪﯾَﻦ ﻓِﯿﻬﺎ‪ /57 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫ﻧﻮﻋﯽ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﺣﯿﺎت و ﺑﻘﺎﺋﺸﺎن ﺑﻪ ﻧﻮع و ﺟﻨﺴـﺸﺎن ﺑﺴـﺘﮕﯽ دارد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ »أّن أﺛﻤﺎر أﻫﻞ اﻟﺠّﻨﮥ ﯾﻘﻄﻔﻬﺎ‬
‫أﻫﻠﻬﺎ و ﯾﺄﮐﻠﻮﻧﻬﺎ ﺛّﻢ ﺗﺨﻠﻒ ﻣﮑﺎﻧﻬﺎ ﻣﺜﻠﻬﺎ« )ﻣﯿﻮهﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن را‪ ،‬اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﭼﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ ﺳﭙﺲ ﺟﺎي آﻧﻬﺎ ﭘﺮ ﻣﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫در ﺑﺎره ﭼﯿﺰﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ در آﺧﺮت داﺋﻢ و ﺑﺎﻗﯽاﻧـﺪ‪ ،‬ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و ﻣﺎ ِﻋﻨَْﺪ اﻟﻠﱠِﻪ َﺧﯿٌْﺮ َو َأﺑ ْﻘﯽ ‪ /6‬ﻗﺼﺺ( و )َو )اﻟ ْﺒﺎﻗِﯿﺎُت( اﻟﱠﺼﺎﻟ ِﺤﺎُت‪/46 -‬‬
‫ﮐﻬﻒ( ﯾﻌﻨﯽ ﭼﯿﺰي از اﻋﻤـﺎل ﮐﻪ ﺛﻮاﺑﺶ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎﻧﻬـﺎ ﺑـﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧـﺪ‪ ،‬ﮐﻪ آن اﻋﻤﺎل ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‬
‫آﻧﻬـﺎ‪ -‬ﺳـﺒﺤﺎن اﻟّﻠﻪ و اﻟﺤﻤـﺪ ﻟّﻠﻪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬اّﻣـﺎ ﺻـﺤﯿﺤﺶ اﯾﻨﺴﺖ ﻫﺮ ﻋﺒـﺎدﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺼـﺪ ﺗـﻮّﺟﻪ ﺑﺨـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ اﻧﺠـﺎم ﺷـﻮد‪ -‬ﺑﺎﻗﯿـﺎت و‬
‫ﺻﺎﻟﺤﺎت‪ -‬اﺳﺖ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ )ﺑَِﻘﯿﱠُﺖ اﻟﻠﱠِﻪ َﺧﯿٌْﺮ ﻟَُﮑْﻢ‪ /86 -‬ﻫﻮد( ﮐﻪ ﭘﺎﯾﺪارﯾﺶ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺣّﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َﻓَﻬـ ْﻞ َﺗﺮي ﻟَُﻬْﻢ ﻣِْﻦ )ﺑﺎﻗِـَﯿ ٍﮥ(‪ /8 -‬ﺣـﺎّﻗﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺮوﻫﯽ ﺑـﺎﻗﯽ و ﭘﺎﯾـﺪار ﯾﺎ ﻓﻌﻞ و ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﯾﺸﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧـﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪-‬‬
‫ﺑﺎﻗﯿـﮥ‪ -‬ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ‪ -‬ﺑﻘـّﯿ ﮥ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﺼﺎدر ﻓﻌﻞ ﺑﻘﯽ و ﯾﺒﻘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﺎ ﻓﺎﻋﻞ اﺳﺖ و ﯾﺎ ﺑﺮ ﺑﻨﺎي ﻣﻔﻌﻮل اّﻣﺎ ﻣﻌﻨﯽ اّول ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن ﺑﺎﻗﯿﻪ‪-‬‬
‫)ﮔﺮوه ﺑﺎﻗﯽ( ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﮑﺖ( ]ﺑﮑﺖ ‪ ... :‬ص ‪300 :‬‬
‫ﺑّﮑﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣّﮑﻪ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ از ﻣﺠﺎﻫﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﺳﺒﺪ رأﺳﻪ و ﺳﻤﺪه اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺮش را از ﺗﮑّﺒﺮ ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ‬
‫)ﮔﺮدن ﻓﺮازي( ﮐﻪ ﺣﺮف )ب( ﺑﻪ )م( ﺗﺒـﺪﯾﻞ ﺷـﺪه اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر در )ﻻـزب(‪ -‬و )ﻻـزم( ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺛـﺎﺑﺖ و ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﺿﺮﺑﻪ ﻻزم و ﻻزب‪ -‬اﯾﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﺿﺮﺑﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺑﻬﺒﻮدي ﻫﻨﻮز ﺟﺎﯾﺶ ﺑﺎﻗﯽ و ﻣﻼزم آن ﻋﻀﻮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ِ) :‬إﱠن َأﱠوَل ﺑَﯿٍْﺖ ُوِﺿَﻊ ﻟ ِﻠﻨﱠﺎِس ﻟَﻠﱠِﺬي ﺑ َِﺒﱠﮑَﮥ ُﻣﺒﺎَرﮐًﺎ‪ /96 -‬آل ﻋﻤﺮان( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪301 :‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه‪ -‬ﺑّﮑﻪ‪ -‬ﺑﻄﻦ و داﺧـﻞ ﻣّﮑﻪ اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ آﻧﺮا ﻧـﺎم ﻣﺴـﺠﺪ اﻟﺤﺮام داﻧﺴـﺘﻪاﻧﺪ و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺧﻮد ﮐﻌﺒﻪ و ﺧﺎﻧﻪ و آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻃﻮاف‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎم ﺑّﮑﻪ‪ ،‬از‪ -‬ﺗﺒﺎّك‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ إزدﺣﺎم‪ ،‬ﻣﺸـﺘﻖ ﺷـﺪه اﺳﺖ زﯾﺮا ﻣﺮدم در ﻃﻮاف ازدﺣﺎم ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺘﺮاﮐﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬در ﻧﺎﻣﯿﺪن‪ -‬ﻣّﮑﻪ‪ -‬ﺑﻪ‪-‬‬
‫ﺑّﮑﻪ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ از اﯾﻨﺠﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در آﻧﺠـﺎ‪ -‬ﺗﺒـّﮏ أﻋﻨـﺎق اﻟﺠﺒﺎﺑﺮة‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺮدﻧﻬﺎي ﺟّﺒﺎران و ﺳـﺘﻤﮕﺮان را ﮐﻪ ﻣﻠﺤﺪﻧـﺪ ﻣﯽﮐﻮﺑـﺪ و‬
‫ﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﮑﺮ( ]ﺑﮑﺮ[‪ ... :‬ص ‪301 :‬‬
‫اﺻﻞ واژه‪ -‬ﺑﮑﺮه‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﭘﮕﺎه و اّول روز اﺳﺖ و از اﯾﻦ ﻟﻔﻆ ﻓﻌﻞ‪ -‬ﺑﮑﺮ‪ ،‬ﯾﺒﮑﺮ‪ ،‬ﺑﮑﻮرا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺻﺒﺢ ﺧﯿﺰي و ﺧﺎرج ﺷﺪن در‬
‫ﺻﺒﺤﮕﺎﻫﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ از واژه‪ -‬ﺑﮑﺮة‪ -‬ﻣﺸﺘّﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﮑﻮر‪ -‬ﻫﻢ ﺻﯿﻐﻪ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ‪ -‬ﺑﮑﻮر اﺳﺖ و اﻓﻌﺎل دﯾﮕﺮ‪ -‬ﺑّﮑﺮ ﻓﯽ ﺣﺎﺟﮥ و اﺑﺘﮑﺮ و ﺑﺎﮐﺮ ﻣﺒﺎﮐﺮة‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺗﻌﺠﯿﻞ و ﺷﺘﺎب از آن ﺗﺼّﻮر‬
‫ﻣﯽﺷﻮد زﯾﺮا ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺎرﻫﺎ و اوﻗﺎت روزاﻧﻪ ﭘﯿﺸﯽ دارد و ﻟﺬا ﺑﻪ ﻫﺮ ﻋﺠﻮل و ﺷﺘﺎﺑﻨﺪه در ﮐﺎري ﺑﮑﺮ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺘﺎب ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﮑﺮت ﺗﻠﻮﻣﮏ ﺑﻌﺪوﻫﻦ ﻓﯽ اﻟّﻨﺪي ﺑﺴﻞ ﻋﻠﯿﮏ ﻣﻼﻣﺘﯽ و ﻋﺘﺎﺑﯽ‬
‫)ﭘﺲ از ﺳـﺴﺘﯽ در ﻣﺤّﺒﺖ و ﺑﺨﺸﺶ ﺳﺮزﻧﺸﺖ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻼﻣﺖ و ﻋﺘﺎﺑﻢ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺳﺨﺖ و ﻧﺎﮔﻮارا ﺑﻮد( ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻓﺮزﻧﺪ و ﻧﯿﺰ‬
‫ﭘـﺪر و ﻣـﺎدر ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮزﻧـﺪي را ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﺑﺰرﮔﺪاﺷـﺘﺶ‪ -‬ﺑﮑﺮ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧـﺪ ﻣﺜﻞ ﺑﯿﺖ اﻟّﻠﻪ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﺛﻮاﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﺑﻨـﺪﮔﺎن ﺻـﺎﻟﺤﺶ ﻓﺮاﻫـﻢ ﻧﻤـﻮده ﮐﻪ ﻓﻨـﺎ و ﻧﯿﺴـﺘﯽ ﺑـﺎو ﻧﻤﯽرﺳـﺪ و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺷـﺎره ﺑـﺎﯾﻦ آﯾﻪ ﻗﺮآن اﺳﺖ ﮐﻪ )َو ِإﱠن اﻟـﱠﺪاَر اﻟ ْـﺂِﺧَﺮَة ﻟَِﻬَﯽ‬
‫اﻟ َْﺤَﯿﻮاُن‪ /64 -‬ﻋﻨﮑﺒﻮت(‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﺎ ﺑﮑﺮ ﺑﮑﺮﯾﻦ و ﯾﺎ ﺧﻠﺐ اﻟﮑﺒﺪ )اي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﻮزاد دو ﻫﻤﺰاد واي رﺑﺎﯾﻨﺪه دل(‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ‪) -‬ﺑ ِْﮑﺮ(‪ -‬در ﺳـﺨﻦ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ )ﻻ ﻓﺎِرٌض َو ﻻ ﺑ ِْﮑٌﺮ‪ /68 -‬ﺑﻘﺮه( ﮔﺎوي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮزادي ﻧﺰاده اﺳﺖ و دﻧﺪاﻧﻬﺎﯾﺶ ﻫﻢ ﻧﺴﻮده‬
‫اﺳﺖ )ﭘﯿﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ و زﯾﺎد ﻫﻢ ﺟﻮان ﻧﺒﺎﺷﺪ(‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪302 :‬‬
‫دوﺷـﯿﺰه را ﻫﻢ ﺑﺎﻋﺘﺒـﺎر اﯾﻨﮑﻪ ﺷﻮﻫﺮ ﻧﮑﺮده و ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺰﻧـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮ دارﻧـﺪ ﻣﺘﻔـﺎوت اﺳﺖ‪ -‬ﺑﮑﺮ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬أﺑﮑﺎر‪ -‬اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ )ِإﻧﱠﺎ َأﻧ َْﺸْﺄﻧﺎُﻫﱠﻦ ِإﻧ ْﺸﺎًء َﻓَﺠَﻌﻠْﻨﺎُﻫﱠﻦ َأﺑ ْﮑﺎرًا‪ /36 -‬واﻗﻌﻪ( )اﯾﺸﺎن را آراﺳﺘﻪ و رﺳﯿﺪه و دوﺷﯿﺰﮔﺎن آﻓﺮﯾﺪﯾﻢ(‪.‬‬
‫ﺑﮑﺮة‪ -‬ﭼﺮخ ﮐﻮﭼﮏ آﺑﮑﺸﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﭼﺎه ﺑﺴﺮﻋﺖ ﻣﯽﭼﺮﺧﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﮑﻢ( ]ﺑﮑﻢ ‪ ... :‬ص ‪302 :‬‬
‫ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪ُ) :‬ﺻﱞﻢ ﺑ ُْﮑٌﻢ‪ /18 -‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺮان‪ ،‬و ﻻﻻـن‪ ،‬ﺑﮑﻢ ﺟﻤﻊ‪ -‬أﺑﮑﻢ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻨـﮓ و ﻻل و ﮐﺴـﯿﮑﻪ أﺧﺮس ﯾﺎ‬
‫ﮔﻨﮓ و ﻻل ﻣﺘﻮﻟّـﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺮ أﺑﮑﻤﯽ‪ ،‬أﺧﺮس اﺳﺖ و ﻫﺮ أﺧﺮﺳـﯽ‪ ،‬أﺑﮑﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ـَﺿ َﺮَب اﻟﻠﱠُﻪ َﻣَﺜًﻠﺎ َرُﺟَﻠﯿِْﻦ‬
‫َأَﺣُﺪُﻫﻤﺎ َأﺑ َْﮑُﻢ ﻻ َﯾْﻘِﺪُر َﻋﻠﯽ َﺷْﯽٍء‪ /76 -‬ﻧﺤﻞ( ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺪرت ﺗﮑّﻠﻢ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺑﮑﻢ ﻋﻦ اﻟﮑﻼم‪ -‬در وﻗﺘﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﮐﺴﯽ در اﺛﺮ ﺿﻌﻒ ﻋﻘﻞ در ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺿﻌﯿﻒ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻨﮓ و ﻻل اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﮑﯽ( ]ﺑﮑﯽ ‪ ... :‬ص ‪302 :‬‬
‫ﻓﻌﻠﺶ ﺑﮑﯽ‪ ،‬ﯾﺒﮑﯽ‪ ،‬ﺑﮑـﺎ و ﺑﮑـﺎء‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ رﯾﺰش اﺷـﮏ در اﺛﺮ ﺣﺰن و ﻣﺼـﯿﺒﺖ و ﻧﯿﺰ در وﻗﺘﯽ ﮐﻪ در اﻧـﺪوﻫﯽ و ﻏﻤﯽ ﺻـﺪا و ﻧـﺎﻟﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺜﻞ‪ -‬رﻏﺎء‪ -‬ﺑﺎﻧﮓ ﺷﺘﺮ و ﺛﻐﺎء‪ -‬ﺑﺎﻧﮓ زاﺋﯿﺪن ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪.‬‬
‫واژهﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﺻﻮات ﻫﺴﺖ ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ وزﻧﻨـﺪ‪ ،‬اّﻣﺎ اﮔﺮ ﺣﺰن و اﻧـﺪوه ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻧﺎﻟﯿﺪن ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ وزن‪ -‬ﺑﮑﯽ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻧﻪ‪ -‬ﺑﮑﺎء‪-‬‬
‫ﺑﺎ ﺣﺮف )ﻣﺪ(‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ‪ -‬ﺑﺎﮐﯽ‪ -‬ﺑﺎﮐﻮن و )ﺑﮑّﯽ( اﺳﺖ‪ -‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﺧﱡﺮوا ُﺳﱠﺠﺪًا َو ﺑ ُِﮑﯿ‪‬ﺎ‪ /58 -‬ﻣﺮﯾﻢ( ﮐﻪ اﺻﻞ ﺑّﮑﯽ‪ -‬ﺑﺮ وزن ﻓﻌﻮل ﻣﺜﻞ‪ -‬ﺳﺎﺟﺪ‬
‫و ﺳـﺠﻮد و راﮐﻊ و رﮐﻮع و ﻗﺎﻋـﺪ و ﻗﻌﻮد‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺮف )و( ﺑﻪ ﺣﺮف )ي( ﺗﺒـﺪﯾﻞ ﺷـﺪه‪ ،‬و ﭘﺲ از ادﻏﺎم در ﺣﺮف )ي( ﺧﻮد ﮐﻠﻤﻪ‪،‬‬
‫ﻣﺜﻞ ﺟﺎث و ﺟﺜّﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺰاﻧﻮ در آﻣﺪه ﻋﺎت و ﻋﺘّﯽ )ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻢ ﺷﺪه( اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﮑﯽ‪ -‬در ﺣﺰن و رﯾﺰش اﺷﮏ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﺑﻄﻮر ﻣﻨﻔﺮد‪ ،‬ﮐﻪ در ﺣﺰن و ﮔﺮﯾﻪ ﻫﻢ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﻓﻠَْﯿْﻀَﺤُﮑﻮا َﻗﻠِﯿًﻠﺎ َو )ﻟ َْﯿﺒُْﮑﻮا( َﮐﺜِﯿﺮًا‪ /82 -‬ﺗﻮﺑﻪ( ﮐﻪ اﺷﺎره ﺑﻪ‪ -‬ﻓﺮح و ﺗﺮح‪ -‬ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺷﺎدي و ﻏﻢ اﺳﺖ‬
‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻨﺪه‪ ،‬ﻗﻬﻘﻬﻪ و ﺑﺎ اﻧﺪوه‪ ،‬رﯾﺰش اﺷﮏ ﻫﻤﺮاه ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓﻤﺎ ﺑََﮑْﺖ َﻋَﻠﯿِْﻬُﻢ اﻟﱠﺴﻤﺎُء َو اﻟ َْﺄْرُض‪/29 -‬‬
‫دﺧﺎن( ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻨـﺪ اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺑﺮ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺳـﺘﻮار اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺳـﺨﻦ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي آﺳـﻤﺎن و زﻣﯿﻦ ﺑﮑﺖ را ﺑﻄﺮﯾﻖ ﻣﺠﺎز ﻣﯽداﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮش اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻫﻞ آﺳﻤﺎن ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﮔﺮﯾﻪ ﻧﮑﺮدﻧﺪ و اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﻧﺸﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻞ( ]ﺑﻞ ‪ ... :‬ص ‪303 :‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻠﮑﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮاي رﺑﻂ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻞ ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت و ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺎ ﻗﺒﻞ آن‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﻌﺪش را ﻧﻘﺾ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -1‬و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﻣﻘﺼﻮد از ﮔﻔﺘﻦ‪ -‬ﺑﻞ‪ -‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺣﮑﻢ ﺑﻌﺪش و إﺑﻄﺎل ﺣﮑﻢ ﻗﺒﻠﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬و ﺑﺴﺎ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﻄﻠﺐ ﻗﺒﻞ و إﺑﻄﺎل ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻌﺪي اﺳﺖ‪.‬‬
‫اّﻣـﺎ در ﻣﻮرد اﯾﻨﮑﻪ ﺑﮑـﺎر ﺑﺮدن واژه‪ -‬ﺑـﻞ‪ -‬ﺗﺼـﺤﯿﺢ ﻣﻄﻠﺐ دّوم و إﺑﻄـﺎل‪ -‬ﻣﻄﻠﺐ اّول ﯾﺎ ﻗﺒﻞ از‪ -‬ﺑﻞ‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬آﯾﺎت )ِإذا ﺗُﺘْﻠﯽ َﻋَﻠﯿِْﻪ آﯾﺎﺗُﻨﺎ‬
‫ﻗـﺎَل َأﺳﺎِﻃﯿُﺮ اﻟ َْﺄﱠوﻟ ِﯿَﻦ‪ /15 -‬ﻗﻠﻢ( و )َﮐﻠﱠﺎ ﺑَـْﻞ راَن َﻋﻠﯽ ﻗُﻠُـﻮﺑ ِِﻬْﻢ ﻣـﺎ ﮐـﺎﻧُﻮا َﯾْﮑـِﺴ ﺒُﻮَن‪ /14 -‬ﻣﻄّﻔﻔﯿـﻦ( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻄﻠـﺐ از ﻗﺮاري ﻧﯿﺴـﺖ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻌﺎﺻـﯽ و ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺮ دﻟﻬﺎﺷﺎن ﻏﻠﺒﻪ دارد و ﻧﻔﻬﻤﯿﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬ﺳـﭙﺲ ﻋﺒﺎرت‪ -‬ران ﻋﻠﯽ ﻗﻠﻮﺑﻬﻢ‪ -‬را ﺑﺮ ﻧﺎداﻧﯿﺸﺎن ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺟﻬﻞ و ﮔﻨﺎه و ﺑﺮ دﻟﻬﺎﺷﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻪﺷﺎن ﻣﺴـﺘﻮﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﺎﯾﻖ را أﺳﺎﻃﯿﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻨﻮال آﯾﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ در داﺳـﺘﺎن‬
‫ﺣﻀـﺮت اﺑﺮاﻫﯿﻢ )ع( اﺳﺖ ﮐﻪ )ﻗﺎﻟ ُﻮا َأ َأﻧ َْﺖ َﻓَﻌﻠَْﺖ ﻫﺬا ﺑ ِﺂﻟ َِﻬﺘِﻨﺎ ﯾﺎ ِإﺑ ْﺮاِﻫﯿُﻢ ﻗﺎَل ﺑَْﻞ َﻓَﻌَﻠُﻪ َﮐﺒِﯿُﺮُﻫْﻢ ﻫﺬا‪َ ،‬ﻓْﺴَﺌﻠُﻮُﻫْﻢ ِإْن ﮐﺎﻧُﻮا َﯾﻨِْﻄُﻘﻮَن‪ 62 -‬و ‪/63‬‬
‫اﻧﺒﯿﺎء(‪ .‬اّﻣﺎ ﺟﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ‪ -‬ﺑﻞ‪ -‬ﻣﻘﺼﻮد و ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺳﺨﻦ اّول در آﯾﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﻮدن ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻌﺪ از واژه‪ -‬ﺑﻞ‪:‬‬
‫آﯾـﺎت )َﻓـَﺄﱠﻣﺎ اﻟ ِْﺈﻧ ْﺴـﺎُن ِإذا َﻣـ ﺎ اﺑ َْﺘﻼـُه َرﺑﱡُﻪ َﻓَﺄْﮐَﺮَﻣُﻪ َو َﻧﱠﻌَﻤُﻪ َﻓَﯿُﻘﻮُل َرﺑ ﱢﯽ َأْﮐَﺮَﻣِﻦ َو َأﱠﻣﺎ ِإذا َﻣﺎ اﺑ َْﺘﻼُه َﻓَﻘـ َﺪَر َﻋَﻠﯿِْﻪ ِرْزَﻗُﻪ َﻓَﯿُﻘﻮُل َرﺑ ﱢﯽ َأﻫﺎَﻧِﻦ َﮐﻠﱠﺎ ﺑَْﻞ ﻻ‬
‫ﺗُْﮑِﺮُﻣﻮَن اﻟ َْﯿﺘِﯿَﻢ‪ /17 -‬و ‪ 16‬و ‪ /15‬ﻓﺠﺮ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻣﺎﻟﯽ ﺑﺂﻧﻬﺎ ﺑﺮﺳﺪ ﻣﺎل از إﮐﺮام و ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺘﺸﺎن ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﻣﺤﺮوم ﺷـﺪن از ﻣﺎل ﯾﺎ ﺑﺨﺸـﺶ و ﻧﻌﻤﺖ ﺧـﺪا از إﻫﺎﻧﺖ اﺳﺖ وﻟﯽ ﻧﺪاﻧﺴـﺘﻨﺪ و ﻧﻔﻬﻤﯿﺪﻧـﺪ و ﻣﺎل را در ﺟﺎي ﻏﯿﺮ ﺧﻮدش ﻗﺮار دادهاﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ )ﺗﺼّﻮرﺷـﺎن از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻮدن ﯾﺎ ﻧﺒﻮدن ﻣﺎل و ﻣﺘﺎع را دﻟﯿﻞ اﮐﺮام و ﻋﻄﺎء ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣﯽداﻧﻨـﺪ از ﺟﻬﺎﻟﺖ و ﻧﺎداﻧﯽ آﻧﻬﺎﺳﺖ و آن را در‬
‫ﻏﯿﺮ ﻣﻮﺿﻊ ﺧﻮدش ﺑﺤﺴﺎب ﻣﯽآورﻧﺪ(‪.‬‬
‫و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺳـﺨﻦ ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ در اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ )ص َو اﻟ ُْﻘْﺮآِن ِذي اﻟﱢﺬْﮐِﺮ ﺑَِﻞ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﮐَﻔُﺮوا ﻓِﯽ ِﻋﱠﺰٍة َو ـِﺷ ﻘﺎٍق »‪ /1 -«1‬ص(‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﻋﺒـﺎرت‪ -‬و اﻟﻘﺮآن ذي اﻟـّﺬﮐﺮ‪ -‬دﻟﯿﻞ ﺑﺮ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺟﺎﯾﮕﺎه ذﮐﺮ و ﺑﺮاي ﺗـﺬّﮐﺮ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﮐّﻔﺎر از ﺷـﻨﯿﺪن آن اﻣﺘﻨﺎع و ﺧﻮد‬
‫داري ﻣﯽورزﻧﺪ دﻟﯿﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن در ﻣﻘﺎم ذﮐﺮ و ﺗﺬّﮐﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺸﻨﯿﺪن آﻧﻬﺎ از ﺟﻬﺖ ﺷّﺪت ﮐﯿﻨﻪ ورزي و ﮔﺮدﻧﮑﺸﯽ و‬
‫ﺣﻤّﯿﺖ و ﺑﺮﮔﺸـﺘﻦ از راه ﺻﻮاب اﺳﺖ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﻓﺮﻣﻮده‪) :‬ق َو اﻟ ُْﻘْﺮآِن اﻟ َْﻤِﺠﯿِﺪ ﺑَْﻞ َﻋِﺠﺒُﻮا‪ /1 -‬ق( ﯾﻌﻨﯽ اﻣﺘﻨﺎﻋﺸﺎن از اﯾﻤﺎن و ﺷﻨﯿﺪن‬
‫ﻗﺮآن‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﻣﺠـﺪي و ﻋﻈﻤﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ در اﺛﺮ ﺟﻬـﻞ و ﻏﺮور ﻧﺎداﻧﯿﻬﺎي آﻧﻬﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﺎﻧﻨـﺪ و ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﺑﻞ ﻋﺠﺒﻮا‪-‬‬
‫آﮔﺎﻫﯽ و ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻧﺎداﻧﯽ آﻧﻬﺎ زﯾﺮا ﺗﻌّﺠﺐ ﮐﺮدن از ﭼﯿﺰي دﻟﯿﻞ ﺟﻬﺎﻟﺖ و ﻧﺪاﻧﺴﺘﻦ ﺳﺒﺐ و اﻧﮕﯿﺰه آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺒﻨﯽ ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣـﻮد‪) :‬ﻣـﺎ َﻏﱠﺮَك ﺑ َِﺮﺑ ﱢَﮏ اﻟ َْﮑِﺮﯾِﻢ اﻟ ﱠِﺬي َﺧَﻠَﻘـ َﮏ َﻓـَﺴ ﱠﻮاَك َﻓَﻌـ َﺪﻟََﮏ ﻓِﯽ َأﱢي ُﺻﻮَرٍة ﻣـﺎ ﺷـﺎَء َرﱠﮐـَﺒ َﮏ َﮐﻠﱠﺎ ﺑَْﻞ‬
‫ﺗَُﮑﱢﺬﺑ ُﻮَن ﺑ ِﺎﻟﱢﺪﯾِﻦ‪ 9 -‬و ‪ 8‬و ‪ 7‬و ‪ /6‬اﻧﻔﻄﺎر( ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﻮردي ﻧﯿﺴﺖ و اﻗﺘﻀﺎء ﻫﻢ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آﻓﺮﯾﻨﺶ‬
‫و ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺣﯿﺎت‪ ،‬ﻣﻐﺮورت ﮐﻨﺪ و ﻟﮑﻦ دروغ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻦ دﯾﻦ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻏﺮوري ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ آن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺸﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔـﻮﻧﻪ دّوم از ﻣﻌﻨﯽ و ﻋﻤـﻞ واژه ﺑـﻞ‪ -‬اﯾﻨﺴـﺖ ﮐـﻪ در دو ﺣﮑـﻢ و دو ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬اّوﻟﯽ را ﺗـﺒﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و دّوﻣﯽ را ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از‪ -‬ﺑـﻞ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻄﻠﺐ اّول ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻓﯽ ﻋّﺰة و ﺷﻘﺎق ﯾﻌﻨﯽ در ﺗﮑّﺒﺮي ﮐﻪ او را از اﻧﻘﯿﺎد و اﻃﺎﻋﺖ ﺣﻖ ﺑﺎز ﻣﯽدارد )ﻋّﺰت ﮐﺎذب و ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ( ﺷﻘﺎق ﻫﻢ ﯾﻌﻨﯽ دﺷﻤﻨﯽ‬
‫و ﺧﻼﻓﮑـﺎري‪ ،‬ﻋﺼـﯿﺎن و ﮔﻨـﺎه را ﻧﯿﺰ ﺷّﻖ اﻟﻌﺼﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ در ﺣـﺪﯾﺜﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( آﻣـﺪه ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد »اﻋﻮذ ﺑﮏ ﻣﻦ اﻟّﺸـ ﻘﺎق و اﻟّﻨﻔﺎق«‬
‫ﺷﻘﺎق ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و در راﻫﯽ ﻏﯿﺮ از راه ﺣّﻖ رﻓﺘﻦ و دو ﭘﺎره ﺷﺪن )ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ -‬ق‪ -‬ﻣﺠﻤﻊ‪ -‬ﮐﺸﻒ‪ -‬ﺑﯿﻀﺎوي(‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨـﺪ )ﺑَْﻞ ﻗﺎﻟ ُﻮا َأْﺿـ ﻐﺎُث َأْﺣﻼٍم ﺑَِﻞ اﻓَْﺘﺮاُه ﺑَْﻞ ُﻫَﻮ ﺷﺎِﻋٌﺮ‪ /5 -‬اﻧﺒﯿﺎء( ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻫﻢ ﺧﺪاوﻧـﺪ آﮔﺎﻫﯽ ﻣﯽدﻫـﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪،‬‬
‫آﯾـﺎت ﻗﺮآن‪ -‬أﺿـﻐﺎث أﺣﻼـم ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮابﻫـﺎي ﭘﺮﯾﺸﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻞ اﻓﺘﺮاه‪ -‬ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ‪ -‬ﺑﻞ‪ -‬ﭼﯿﺰي ﺑﺮ اّدﻋﺎي اّوﻟﺸﺎن ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻨـﺪ‪ -‬أﺿـﻐﺎث‬
‫أﺣﻼم‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽاﻓﺰاﯾﻨﺪ و آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن را آورده ﻣﻔﺘﺮي اﺳﺖ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﺮ آن ﻣﯽاﻓﺰاﯾﻨﺪ و ادﻋﺎء ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ او دروﻏﮕﻮ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا واژه ﺷـﺎﻋﺮ در ﻗﺮآن ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻧﺴـﺒﺖ ﻣﯽدﻫﻨـﺪ ﺗﻌـﺒﯿﺮ ﺑﻪ دروﻏﮕﻮي ﻓﻄﺮي و ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ و ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﺳـﺨﻦ ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‪) :‬ﻟَْﻮ َﯾْﻌَﻠُﻢ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﮐَﻔُﺮوا ِﺣﯿَﻦ ﻻـ َﯾُﮑﱡﻔﻮَن َﻋْﻦ ُوُﺟﻮِﻫِﻬُﻢ اﻟﻨﱠﺎَر َو ﻻـ َﻋْﻦ ُﻇُﻬﻮِرِﻫْﻢ َو ﻻ ُﻫْﻢ ﯾُﻨْـَﺼ ُﺮوَن ﺑَْﻞ‬
‫َﺗْﺄﺗِﯿِﻬْﻢ ﺑَْﻐَﺘًﮥ َﻓَﺘﺒَْﻬﺘُُﻬْﻢ‪ 40 -‬و ‪ /39‬اﻧﺒﯿﺎء( ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﮔﺎه ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﺟﺎم ﮐﻔﺮﺷﺎن ﭼﯿﺴﺖ و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻋﻮاﻗﺒﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از واژه ﺑﻞ‬
‫ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺮ ﻋﻘﻮﺑﺎت ﻗﺒﻠﯿﺸﺎن اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺴﯽ ﺑﺰرﮔﺘﺮ از آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻤـﺎم آﯾـﺎت ﻗﺮآن ﮐﻪ ﻟﻔـﻆ‪ -‬ﺑﻞ‪ -‬در آﻧﻬﺎ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ از دو ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﺑﯿﺎن ﺷـﺪ ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻌﻀـﯽ از آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر دﻗﯿﻖ و ژرف اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻠﺪ( ]ﺑﻠﺪ[‪ ... :‬ص ‪305 :‬‬
‫ﺑﻠﺪ ﻣﮑﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﺧﻂ ﮐﺸـﯽ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺤﺪود و اﻧﺲ و اﻟﻔﺖ دﻫﻨﺪه ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ آﻧﺠﺎ و اﻗﺎﻣﺖ و ﺳـﮑﻨﯽ دادن آﻧﻬﺎ در آﻧﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﻌﺶ‪-‬‬
‫ﺑﻼد‪ ،‬و ﺑﻠﺪان‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪) :‬ﻻ ُأﻗِْﺴُﻢ ﺑ ِﻬَﺬا اﻟ َْﺒَﻠِﺪ‪ /1 -‬ﺑﻠﺪ( ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻘﺼﻮد ﻣّﮑﻪ اﺳﺖ و آﯾﺎت )َرﱢب اْﺟَﻌْﻞ َﻫَﺬا اﻟ َْﺒَﻠَﺪ آﻣِﻨًﺎ‪ /35 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ( و )ﺑَﻠَْﺪٌة َﻃﯿﱢَﺒٌﮥ‪-‬‬
‫‪ /15‬ﺳﺒﺎء( و )َﻓَﺄﻧ َْﺸْﺮﻧﺎ ﺑ ِِﻪ ﺑَﻠَْﺪًة َﻣﯿْﺘًﺎ‪ /11 -‬زﺧﺮف( و )َﻓُﺴْﻘﻨﺎُه ِإﻟﯽ ﺑََﻠٍﺪ َﻣﯿﱢٍﺖ‪ /9 -‬ﻓﺎﻃﺮ( و ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻔﺖ )َرﱢب اْﺟَﻌْﻞ ﻫﺬا ﺑََﻠﺪًا آﻣِﻨًﺎ‪-‬‬
‫‪ /35‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ( ﯾﻌﻨﯽ ﻣّﮑﻪ‪ ،‬اّﻣﺎ ﭼﺮا واژه‪ -‬ﺑﻠﺪة‪ -‬در ﯾﮏ ﻣﻮرد ﺑﺼﻮرت ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﺎ ﺻﻔﺖ ﻣﺨﺼﻮص ذﮐﺮ ﺷﺪه و در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ ﻧﮑﺮده آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺤﺜﺶ در ﺟﺎﯾﯽ ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﯿﺎﺑـﺎن را ﻫﻢ‪ -‬ﺑﻠـﺪ ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧـﺪ زﯾﺮا ﺟـﺎي زﻧـﺪﮔﯽ وﺣﻮش اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﻣﻘﺒﺮه و آراﻣﮕـﺎه را‪ -‬ﺑﻠـﺪ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ زﯾﺮا ﺟﺎﯾﮕـﺎه أﻣﻮات و‬
‫ﻣﺮدﮔﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻠﺪه‪ -‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻨﺎزل ﻗﻤﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻓﺎﺻـﻠﻪ ﻣﯿﺎن اﺑﺮوﻫﺎ و ﺳـﯿﻨﻪ ﺷﺘﺮان و ﺳـﺘﻮران را ﻧﯿﺰ ﺑﻠﺪة‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻄﻮر اﺳـﺘﻌﺎره ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺳﯿﻨﻪ اﻧﺴﺎﻧﺴﺖ و ﯾﺎ ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪306 :‬‬
‫اﺛﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻮﺳﺖ ﺷﺘﺮ را ﻫﻢ‪ -‬ﺑﻠﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﺛﺮ و ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺷﺘﺮ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬أﺑﻼد‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫»و ﻓﯽ اﻟّﻨﺠﻮم ﮐﻠﻮم ذات أﺑﻼـد« )در ﭘﯿﮑﺮ ﺳـﺘﺎرﮔﺎن ﺟﺮاﺣـﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آﺛﺎرش ﭘﯿـﺪاﺳﺖ(‪ .‬أﺑﻠـﺪ اﻟّﺮﺟﻞ‪ -‬آن ﻣﺮد ﺷـﻬﺮوﻧﺪ ﺷـﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪-‬‬
‫أﻧﺠﺪ و أﺗﻬﻢ ﯾﻌﻨﯽ )در ﻧﺠﺪ و ﺑﯿﺎﺑﺎن ﺳﮑﻨﯽ ﮔﺰﯾﺪ(‪.‬‬
‫ﺑﻠﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺑﻠﺪ و ﺷـﻬﺮي ﺳﺎﮐﻦ ﺷﺪ و اﮔﺮ ﮐﺴـﯽ از وﻃﻨﺶ دور و ﺳـﺮﮔﺮدان ﺑﺎﺷﺪ و در ﺑﻠﺪي دﯾﮕﺮ ﺳﺎﮐﻦ ﺷﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﺑﻠﺪ ﻓﯽ‬
‫أﻣﺮه‪ -‬و أﺑﻠﺪ و ﺗﺒﻠّﺪ‪.‬‬
‫»ﻻﺑّﺪ ﻟﻠﻤﺤﺰون أن ﯾﺘﺒّﻠﺪا‪) .‬ﻫﺮ ﻣﺤﺰون و ﻏﻤﺒﺎري ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ اﺳﺖ ﺟﺎﯾﯽ ﺳﺎﮐﻦ ﺷﻮد(‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎﻃﺮ زﯾﺎد ﺑﻮدن ﺑﻼدت و ﮐﻮدﻧﯽ در ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺳﺒﮑﺴـﺮ و ﺳـﺒﮏ ﻣﺎﯾﻪ‪ ،‬و ﺧﻮدﺳـﺮ اﺳﺖ او را‪ -‬رﺟﻞ أﺑﻠﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮد ﺧﺮﻓﺖ و ﮐﻮدن‪،‬‬
‫ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ درﺷﺖ ﻫﯿﮑﻞ و ﻋﻈﯿﻢ ﺟّﺜﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﯾﻪ )َو اﻟ َْﺒَﻠـُﺪ اﻟﱠﻄﯿﱢُﺐ َﯾْﺨُﺮُج َﻧﺒـﺎﺗُُﻪ ﺑ ِـِﺈْذِن َرﺑ ﱢِﻪ َو اﻟ ﱠِﺬي َﺧﺒَُﺚ ﻻ َﯾْﺨُﺮُج ِإﻟ ﱠﺎ َﻧِﮑـ ﺪًا‪ /58 -‬اﻋﺮاف(‪ .‬ﮐﻨـﺎﯾﻪ از دو ﻧﻔﺲ و دو ﺟـﺎن ﭘﺎك و ﻧﺠﺲ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ زﻧﺎن ﺧﻮب ﺑﻪ زﻣﯿﻨﻬﺎي ﺑﺎرور و زﻧﺎن ﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻪ زﻣﯿﻨﻬﺎي ﺑﯽﺛﻤﺮ ﺗﻤﺜﯿﻞ آورده اﺳﺖ‪) .‬ﻧﮑﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ زﺷﺖ و ﺑﺪﺧﻮ(‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻠﺲ( ]ﺑﻠﺲ ‪ ... :‬ص ‪306 :‬‬
‫اﻹﺑﻼس اﻧـﺪوه و ﻏﻤﯽ ﮐﻪ در اﺛﺮ ﺷـّﺪت و ﺳـﺨﺘﯽ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن روي ﻣﯽآورد‪ ،‬ﻓﻌﻠﺶ‪ -‬أﺑﻠﺲ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ واژه‪ -‬إﺑﻠﯿﺲ‪ -‬از آن ﻣﺸـﺘﻖ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟـّﻞ ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪َ) :‬و َﯾْﻮَم َﺗُﻘﻮُم اﻟﱠﺴﺎَﻋـ ُﮥ ﯾُﺒْﻠُِﺲ اﻟ ُْﻤْﺠِﺮُﻣﻮَن‪ /12 -‬روم( )در ﻗﯿـﺎم ﻗﯿـﺎﻣﺖ و دﻧﯿﺎي ﺑﺎز ﭘﺴـﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺠﺮﻣﯿﻦ و ﺑﺰه‬
‫ﮐﺎران ﺑﺴﺨﺘﯽ اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ و ﻣﺄﯾﻮﺳﻨﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﺎت )َأَﺧْﺬﻧﺎُﻫْﻢ ﺑَْﻐَﺘًﮥ َﻓِﺈذا ُﻫْﻢ ُﻣﺒْﻠُِﺴﻮَن‪ /44 -‬اﻧﻌﺎم( و )َو ِإْن ﮐﺎﻧُﻮا ﻣِْﻦ َﻗﺒِْﻞ َأْن ﯾَُﻨﱠﺰَل َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ ﻣِْﻦ َﻗﺒْﻠِِﻪ ﻟَُﻤﺒْﻠِِﺴﯿَﻦ‪ /49 -‬روم( ﻣﺒﻠﺴﻮن در اﯾﻦ‬
‫آﯾﺎت ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻧﺎاﻣﯿﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﻏﻤﺰده و ﮔﺮﻓﺘﺎر اﺳﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺳﮑﻮت دارد ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ و ﻫﺪف ﺧﻮد را ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪،‬‬
‫ج‪ ،1‬ص‪307 :‬‬
‫ﻧﯿﺰ ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻣﺄﯾﻮس ﻣﯽﺷﻮد ﻟﺬا‪ :‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬أﺑﻠﺲ ﻓﻼن‪ -‬او دﯾﮕﺮ ﺳﺎﮐﺖ اﺳﺖ و ﺑﯿﺎن و ﺣﺠّﺘﺶ ﻣﻨﻘﻄﻊ ﺷﺪه‪.‬‬
‫أﺑﻠﺴﺖ اﻟّﻨﺎﻗﮥ ﻓﻬﯽ ﻣﺒﻼس‪ -‬زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺘﺮ ﻣﺎّدهاي ﺷﺘﺮ ﻧﺮي ﻫﻤﺮاه ﻧﺪارد و از اﺣﺴﺎس ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻧﻤﯽﭼﺮد‪.‬‬
‫اّﻣﺎ واژه ﺑﻼس »‪ «1‬ﺑﺮاي ﻣﺴﺢ و روي اﻧﺪاز ﻓﺎرﺳﯽ و ﻣﻌّﺮب اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻠﻊ( ]ﺑﻠﻊ ‪ ... :‬ص ‪307 :‬‬
‫ض اﺑ َْﻠِﻌﯽ ﻣﺎَءِك‪ /44 -‬ﻫﻮد( ﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻓﺮو ﺑﺮدن و ﺑﻠﻌﯿﺪن‪ ،‬ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪) :‬ﯾﺎ َأْر ُ‬
‫ﺑﻠﻌﺖ اﻟّﺸﯿﺊ و اﺑﺘﻠﻌﺘﻪ‪ -‬آﻧﺮا ﺑﻠﻌﯿﺪم و ﻓﺮو دادم‪.‬‬
‫ﺑﻠّﻮﻋﻪ‪ -‬ﭼﺎﻫﮏ ﺣﯿﺎط ﺧﺎﻧﻪ و دﺳﺘﺸﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺳﻌﺪ ﺑﻠﻊ‪ -‬ﺳﺘﺎرهاي اﺳﺖ ﺑﺰرگ‪.‬‬
‫ﺑّﻠﻊ اﻟّﺸـ ﯿﺐ ﻓﯽ رأﺳﻪ‪ -‬آﻏﺎز ﺑﺮ آﻣﺪن ﻣﻮي ﺳﭙﯿﺪ ﺑﺮ ﺳـﺮ )ﮐﻪ در اﺻـﻄﻼح دﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬اﺷﺘﻌﻞ اﻟّﺮأس ﺷﯿﺒﺎ ﭘﺮﺗﻮ ﺳﭙﯿﺪي ﺑﺮ ﺳﺮ ﻇﺎﻫﺮ‬
‫ﺷ ﺪ( ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻠﻎ( ]ﺑﻠﻎ ‪ ... :‬ص ‪307 :‬‬
‫اﻟﺒﻠﻮغ و اﻟﺒﻼـغ‪ -‬ﺑﻪ اﻧﺘﻬـﺎي ﻫـﺪف و ﻣﻘﺼـﺪ رﺳـﯿﺪن و ﯾﺎ اﻧﺠﺎم دادن ﮐﺎري در ﭘﺎﯾﺎن زﻣﺎن و ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻣﻌّﯿﻦ و ﺑﺴﺎ ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻘﺼﻮد از ﺑﻠﻮغ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪن‪ ،‬ﺗﺴﻠّﻂ ﯾﺎﻓﺘﻦ و اﺷﺮاف داﺷﺘﻦ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي‪ ،‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﻮد ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺘﻬﺎﯾﺶ ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻌـﺎﻧﯽ اﻧﺘﻬﺎ و ﺑﭙﺎﯾﺎن رﺳـﯿﺪن‪ -‬ﺑﻠﻎ أﺷـّﺪه‪ -‬اﺳﺖ ﯾﺎ‪ -‬ﺑﻠﻎ أرﺑﻌﯿﻦ ﺳـﻨﮥ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪َ) :‬ﻓَﺒَﻠْﻐَﻦ َأَﺟَﻠُﻬﱠﻦ َﻓﻼ َﺗْﻌـُﻀ ﻠُﻮُﻫﱠﻦ‪-‬‬
‫‪ /232‬ﺑﻘﺮه( و )ﻣﺎ ُﻫْﻢ ﺑ ِﺒﺎﻟ ِِﻐﯿِﻪ‪-‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﮐﺜﺮ ﻟﻐﺖ ﻧﻮﯾﺴﺎن و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﮐﺘﺐ ﻣﻌّﺮﺑﺎت از ﻗﻮل اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪه ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻧﺪ »ﻣّﻤﺎ دﺧﻞ ﻓﯽ ﮐﻼم اﻟﻌﺮب ﻣﻦ ﮐﻼم ﻓﺎرﺳﯽ اﻟﻤﺴﺢ ﺗﺴﻤﯿﻪ‬
‫اﻟﻌﺮب اﻟﺒﻼس‪ ،‬و اﻫﻞ اﻟﻤﺪﯾﻨﮥ ﯾﺴـّﻤﻮن اﻟﻤﺴﺢ ﺑﻼﺳﺎ و ﻫﻮ ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﻌﺮب« از ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ از زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ و ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ واژه ﻣﺴﺢ‪ -‬اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻋﺮﺑﻬـﺎ آن را ﺑﻼـس ﻧﺎﻣﻨـﺪ و اﻫﺎﻟﯽ ﻣـﺪﯾﻨﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﺴـﺢ را ﺑﻼس ﮔﻮﯾﻨـﺪ ﮐﻪ ﻓﺎرﺳـﯽ و ﻣﻌﺮب اﺳﺖ ﺳـﭙﺲ ﺟﻮاﻟﯿﻘﯽ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮوﺷـﻨﺪه ﺑﻼس را‪ -‬ﺑّﻠﺎس‪ -‬ﮔﻮﯾﻨـﺪ و ﺷـﻌﺮي ﻫﻢ از راﺟﺰ ﻣﯽآورد‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر از ﻗﻮل اﺑﻮ اﺳـﺤﻖ ﺻﺎﺑﯽ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ ﺑﻼس ﺻـﺮف‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد زﯾﺮا ﻋﺮﺑﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﻌﺮﻓﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ ﻫﻢ اﺑﻠﯿﺲ را در ردﯾﻒ ﻧﺎﻣﻬﺎﺋﯿﮑﻪ ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ و ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑﻮدن ﺑﯿﺸﺘﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﺸـﮑﻞ اﺳﺖ‬
‫ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬اﺑﻦ درﯾـﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬اﻋﺮاب از ﻗـﺪﯾﻢ ﺑﮑـﺎر ﻣﯽﺑﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻓﯿﺮوز آﺑـﺎدي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﺑﻼـس ﺑﺮ وزن ﺳـﺤﺎب‪ ،‬ﮔﻠﯿﻢ را ﮔﻮﯾﻨﺪ‬
‫ﺟﻤﻌﺶ ﺑﻠـﻮس و ﻓﺮوﺷـﻨﺪهاش را‪ -‬ﺑّﻠـﺎس‪ -‬ﺑﺮ وزن ﺷـّﺪاد ﮔﻮﯾﻨـﺪ اﯾـﻦ واژه ﻣﻌﺮب ﭘﻼـس اﺳـﺖ‪ ،‬ﺟـﻮﻫﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ -‬اﺑﻠﯿﺲ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ از‬
‫رﺣﻤﺖ ﺧﺪاي ﻣﺄﯾﻮس ﺷﺪ و از اﯾﻦ ﻓﻌﻞ ﻧﺎم اﺑﻠﯿﺲ ﮐﻪ ﻧﺎم اﺻـﻠﯿﺶ ﻋﺰازﯾﻞ اﺳﺖ ﻣﺸـّﺘﻖ ﺷﺪه‪) .‬ﻟﺲ ‪ -29 /2‬اﻟﻤﻌﺮب ص ‪ -46‬ق ﻓﯿﺮوز‬
‫آﺑﺎدي‪ -‬ﺟﻤﻬﺮه ‪ -288 /1‬ﻓﻘﻪ اﻟّﻠﻐﻪ ص ‪ -482‬ﻣﺠﻤﻊ ج ‪ -4‬ﺻﺤﺎح ﺟﻮﻫﺮي(‪.‬‬
‫‪ /56‬ﻏـﺎﻓﺮ( و )َﻓَﻠﱠﻤﺎ ﺑََﻠَﻎ َﻣَﻌُﻪ اﻟﱠﺴْﻌَﯽ‪ /102 -‬ﺻﺎّﻓﺎت( و )ﻟََﻌﻠﱢﯽ َأﺑ ْﻠُ ُﻎ اﻟ َْﺄْﺳﺒﺎَب‪ /36 -‬زﻣﺮ( و )َأﯾْﻤﺎٌن َﻋَﻠﯿْﻨﺎ ﺑﺎﻟ َِﻐٌﮥ‪ /39 -‬ﻗﻠﻢ( ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﻤﺎن و ﻋﻬﺪ‬
‫اﺳﺘﻮار و ﻣﺤﮑﻢ‪.‬‬
‫)ﺑَﻼغ(‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ ﻣﺜﻞ ﺳﺨﻦ ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ )ﻫﺬا ﺑَﻼٌغ ﻟ ِﻠﻨﱠﺎِس‪ /52 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ( و )ﺑَﻼٌغ َﻓَﻬْﻞ ﯾُْﻬَﻠُﮏ ِإﻟ ﱠﺎ اﻟ َْﻘْﻮُم اﻟ ْﻔﺎِﺳُﻘﻮَن‪-‬‬
‫‪ /35‬اﺣﻘﺎف( و )َو ﻣﺎ َﻋَﻠﯿْﻨﺎ ِإﻟ ﱠﺎ اﻟ َْﺒﻼُغ اﻟ ُْﻤﺒِﯿُﻦ‪ /17 -‬ﯾﺲ( و )َﻓِﺈﻧﱠﻤﺎ َﻋَﻠﯿَْﮏ اﻟ َْﺒﻼُغ َو َﻋَﻠﯿَْﻨﺎ اﻟ ِْﺤﺴﺎُب‪ /40 -‬رﻋﺪ(‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪:‬‬
‫ﺑﻼـغ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻔـﺎﯾﺖ و ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮدن ﻫﻢ ﻫﺴﺖ ﻣﺜﻞ اﯾﻦ آﯾﺎت )ِإﱠن ﻓِﯽ ﻫـﺬا ﻟََﺒﻼﻏًﺎ ﻟ َِﻘْﻮٍم ﻋﺎﺑ ِـِﺪﯾَﻦ‪ /106 -‬اﻧﺒﯿـﺎء( و )َو ِإْن ﻟَْﻢ َﺗْﻔَﻌْﻞ َﻓﻤﺎ‬
‫ﺑَﻠﱠْﻐَﺖ ِرﺳﺎﻟَﺘُﻪ‪ /67 -‬ﻣﺎﺋـﺪه( ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ اﯾﻦ را ﻧﺮﺳـﺎﻧﯽ ﯾـﺎ ﭼﯿﺰي را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻬـﺪه داري ﺗﺒﻠﯿـﻎ ﻧﮑﻨﯽ در ﺣﮑﻢ اﯾﻦ ﺧـﻮاﻫﯽ ﺑـﻮد ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ‬
‫ﭼﯿﺰي را از رﺳﺎﻟﺘﺶ ﻧﺮﺳﺎﻧﺪهاي‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﺗﮑﺎﻟﯿﻔﺸﺎن ﻣﺸﮑﻠﺘﺮ و ﺳﺨﺖﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﮑﻤﺸﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدم ﮐﻪ از زﯾﺮ ﺑﺎر آن ﺷﺎﻧﻪ ﺧﺎﻟﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﮐﺎر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﺻﺎﻟﺢ را ﺑﺎ ﮐﺎر ﺳﻮﺋﯽ ﻣﺨﻠﻮط ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫و اّﻣـﺎ ﺳـﺨﻦ ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟـّﻞ ﮐﻪ‪َ) :‬ﻓِﺈذا ﺑََﻠْﻐَﻦ َأَﺟَﻠُﻬﱠﻦ َﻓَﺄﻣِْﺴـ ُﮑﻮُﻫﱠﻦ ﺑ َِﻤْﻌُﺮوٍف‪ /2 -‬ﻃﻼـق( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ ﻧﮕﻬﺪاﺷـﺘﻦ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋـّﺪهﺷﺎن‬
‫ﺳﭙﺮي ﺷـﺪه‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﻨﻬـﺎ از ﺟﻬﺖ ﺑﺰرﮔﻮاري و ﻓﺨﺮ و ﺷـﺮف اﺳﺖ زﯾﺮا اﮔﺮ زﻧـﺎن ﻋـّﺪهاي را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﺪﻧـﺪ رﺟﻮع و ﻧﮕﻬﺪاﺷـﺘﻦ آﻧﻬﺎ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑّﻠﻐﺘﻪ اﻟﺨﺒﺮ و أﺑﻠﻐﺘﻪ‪ -‬ﻫﺮ دو ﯾﮑﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑـﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ و ﻣﻔﻬﻮم‪ -‬ﺑّﻠﻐﺘﻪ‪ -‬ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪) ،‬در آﯾﻪ ذﯾﻞ ﺣﻀـﺮت ﻧﻮح )ع( ﺑﻘﻮﻣﺶ(‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ُ) :‬أﺑَﻠﱢُﻐُﮑْﻢ ِرﺳﺎﻻِت َرﺑ ﱢﯽ‪ /62 -‬اﻋﺮاف( و )ﯾﺎ َأﱡﯾَﻬﺎ اﻟﱠﺮُﺳﻮُل ﺑَﻠﱢْﻎ ﻣﺎ ُأﻧ ِْﺰَل ِإﻟَﯿَْﮏ ﻣِْﻦ َرﺑ ﱢَﮏ‪ /67 -‬ﻣﺎﺋﺪه( و )َﻓِﺈْن َﺗَﻮﻟ ﱠْﻮا َﻓَﻘْﺪ َأﺑ َْﻠْﻐﺘُُﮑْﻢ ﻣﺎ‬
‫ُأْرِﺳـ ﻠُْﺖ ﺑ ِِﻪ ِإﻟَﯿُْﮑْﻢ‪ /57 -‬ﻫﻮد( و )ﺑََﻠَﻐﻨَِﯽ اﻟ ِْﮑـ َﺒُﺮ َو اﻣَْﺮَأﺗِﯽ ﻋـﺎﻗٌِﺮ‪ /40 -‬آل ﻋﻤﺮان( و در ﻫﻤﯿـﻦ ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ )َو َﻗـْﺪ ﺑََﻠْﻐُﺖ ﻣَِﻦ اﻟ ِْﮑـ َﺒِﺮ ِﻋـﺘِﯿ‪‬ﺎ‪/8 -‬‬
‫ﻣﺮﯾﻢ( ﻣﺜﻞ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ‪:‬‬
‫أدرﮐﻨﯽ اﻟﺠﻬﺪ و أدرﮐﺖ اﻟﺠﻬﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻬﺪ و ﺳﺨﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ رﺳﯿﺪ ﯾﺎ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ رﺳﯿﺪم‪.‬‬
‫اّﻣﺎ‪ -‬ﺑﻠﻐﻨﯽ اﻟﻤﮑﺎن و أدرﮐﻨﯽ‪ -‬ﺻـﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﮑﺎن ﺑﻪ ﮐﺴـﯽ ﻧﻤﯽرﺳﺪ و ﮐﺴﯽ ﻣﮑﺎن را در ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪:‬‬
‫‪309‬‬
‫)ﺑَﻼﻏﺖ( )ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻼﻏﺖ در ﺳﺨﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻨﻌﺘﯽ اﺳﺖ ادﺑﯽ( ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬اﯾﻨﮑﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ذات ﺧﻮد ﺑﻠﯿﻎ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ داراي ﺳﻪ وﺻﻒ و ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬از ﻧﻈﺮ زﺑﺎن و ﻟﻐﺖ‪ ،‬ﺻﻮاب و ﻧﯿﮑﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺑﺎ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ و ﻣﻘﺼﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺳﺨﻦ در واﻗﻊ راﺳﺖ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و اﮔﺮ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﺳﻪ ﺷﺮط در آن ﻧﺒﺎﺷﺪ از ﻧﻈﺮ ﺑﻼﻏﺖ آن ﺳﺨﻦ ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﺳـﺨﻦ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﮔﻮﯾﻨـﺪه و ﺷـﻨﻮﻧﺪه و ﻣﻔﻬﻮم ﺑﻠﯿﻎ و رﺳﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪه ﻣﻘﺼﻮدي و اﻣﺮي را در ﻧﻈﺮ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ وﺟﻬﯽ‬
‫ﻧﯿﮑﻮ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ آن را اﯾﺮاد ﮐﻨﺪ ﺑﻄﻮرﯾﮑﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل و ﭘﺬﯾﺮش ﻃﺮف ﺳﺨﻦ ﯾﺎ واﻓﯽ ﺑﻬﺪف ﺳﺨﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و ﻗُْﻞ ﻟَُﻬْﻢ ﻓِﯽ َأﻧ ُْﻔـِﺴ ِﻬْﻢ َﻗْﻮﻟًﺎ ﺑَﻠِﯿﻐًﺎ »‪ /63 -«1‬ﻧﺴﺎء( ﺗﻌﺒﯿﺮ و ﺣﻤﻞ آن ﺑﺎ دو ﻣﻌﻨﯽ ﺻـﺤﯿﺢ اﺳـﺖ‬
‫اّول‪ -‬اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﯾﺸـﺎن ﺑﮕﻮي اﮔﺮ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ در دﻟﻬﺎﺗـﺎن دارﯾـﺪ آﺷـﮑﺎر ﮐﻨﯿـﺪ ﮐﺸـﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﯾـﺪ و ﺗﻌـﺒﯿﺮ دﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻋﻮاﻗﺐ زﯾﺎﻧﺒﺎري ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽرﺳﺪ آﮔﺎﻫﺸﺎن ﮐﻦ و ﺑﯿﻤﺸﺎن ده ﮐﻪ اﺷﺎرهاي اﺳﺖ ﺑﻪ ﺑﻌﻀـﯽ از آﻧﭽﻪ ﻋﻤﻮم ﻟﻔﻆ و‬
‫ﮐّﻠﯽ آﯾﻪ اﻗﺘﻀﺎي آن را دارد‪.‬‬
‫ﺑﻠﻐﮥ‪ -‬رزق و روزي و آﻧﭽﻪ از زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽرﺳﺪ )ﺑﻬﺮه ﻣﺎّدي و ﻣﻌﻨﻮي ﻋﻤﺮ(‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻠﯽ( ]ﺑﻠﯽ ‪ ... :‬ص ‪309 :‬‬
‫ﮐﻬﻨﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﯽ اﻟّﺜﻮب ﺑﻠﯽ و ﺑﻼء »‪ «2‬ﯾﻌﻨﯽ آن ﺟﺎﻣﻪ و ﻟﺒﺎس ﮐﻬﻨﻪ ﺷﺪ‪،‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻣﻔّﺴﺮﯾﻦ در ﺑﺎره اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ دو ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺮاي آن در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬در ﻟﻔﻆ آﯾﻪ ﺗﻘّﺪم و ﺗﺄّﺧﺮي ﻫﺴﺖ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ آﯾﻪ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن دﯾﮕﺮ‪ -‬و ﻗﻞ ﻟﻬﻢ ﻗﻮﻻ ﺑﻠﯿﻐﺎ ﻓﯽ اﻧﻔﺴﻬﻢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺎﯾﺸﺎن ﺑﮕﻮي ﮐﻪ آن ﺳﺨﻦ در دﻟﻬﺎﺷﺎن اﺛﺮ ﮐﻨﺪ و ﺑﺠﺎﯾﯽ رﺳﺪ و‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﻠﯿﻎ و ﺑﺎ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﺑﮕﻮي‪.‬‬
‫)‪ -(2‬اﺻـﻞ واژه‪ -‬ﺑﻼـء‪ ،‬ﯾﺒﻠﻮ‪ ،‬ﺑﻼـء‪ -‬ﻣﺤّﺒﺖ ﮐﺮدن و دوﺳﺘﯽ و ﺗﻔـّﻀ ﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔـﺎﻫﯽ اﯾﻦ ﻣﺤّﺒﺖ در ﻧﻈﺮ اﻧﺴـﺎن ﺑﻠﯿﻪاي ﻧﯿﮑﻮ و ﮔﺎﻫﯽ‬
‫ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ و آﯾﻪ )َو َﻧﺒْﻠُﻮُﮐْﻢ ﺑ ِﺎﻟﱠﺸﱢﺮ َو اﻟ َْﺨﯿِْﺮ ﻓِﺘَْﻨًﮥ( اﺷﺎره ﺑﻬﻤﺎن ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﮑﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﻔﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﺑﻼه ﺳﻔﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺴﺎﻓﺮت او را ﺧﺴﺘﻪ و ﻓﺮﺳﻮده ﮐﺮد‪) .‬ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻼه اﻟّﺴﻔﺮ(‪.‬‬
‫و ﺑﻠﻮﺗﻪ‪ -‬او را آزﻣﻮدم‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ از زﯾﺎدي آزﻣﺎﯾﺶ ﺧﺴـﺘﻪاش ﮐﺮدم و آﯾﻪ ﺑﻌـﺪ اﯾﻨﻄﻮر ﺧﻮاﻧـﺪه ﺷـﺪه )ُﻫﻨﺎﻟ َِﮏ َﺗﺒْﻠُﻮا ُﮐﱡﻞ َﻧْﻔٍﺲ ﻣﺎ‬
‫َأْﺳَﻠَﻔْﺖ‪ /30 -‬ﯾﻮﻧﺲ( ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮐﺎر ﻫﺮ ﻧﻔﺴـﯽ و ﻫﺮ ﮐﺴـﯽ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳـﯿﻢ و ﻟـﺬا ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬أﺑﻠﯿﺖ ﻓﻼﻧﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬اﺧﺘﺒﺮﺗﻪ‪ -‬او را‬
‫آزﻣﻮدم و ﺑﺎ آزﻣﺎﯾﺶ ﺑﺎو آﮔﺎﻫﯽ ﯾﺎﻓﺘﻢ و ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺑﻼء‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪ ،‬از آن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﺟﺴﻢ را ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﺪ‪،‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو ﻓِﯽ ذﻟ ُِﮑـ ْﻢ ﺑَﻼـٌء ﻣـِ ْﻦ َرﺑ ﱢُﮑْﻢ َﻋِﻈﯿٌﻢ‪ /49 -‬ﺑﻘﺮه( و )َو ﻟََﻨﺒْﻠُـَﻮﻧﱠُﮑْﻢ ﺑ َِﺸـ ْﯽٍء ﻣـِ َﻦ اﻟ ْـَﺨ ْﻮِف‪ /155 -‬ﺑﻘﺮه( و ِإﱠن ﻫـﺬا ﻟَُﻬـَﻮ اﻟ َْﺒﻼـُء اﻟ ُْﻤـ ﺒِﯿُﻦ‪/106 -‬‬
‫ﺻﺎﻓﺎت(‪ .‬ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻫﻢ از ﺟﻬﺎﺗﯽ ﺑﻪ‪ -‬ﺑﻼء‪ -‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻤﺎم ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺮاي ﺗﻦ و ﺟﺴﻢ ﺳﺨﺖ و ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ از اﯾﻨﺠﻬﺖ ﻧﻮﻋﯽ‪ -‬ﺑﻼء ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬اﯾﻨﮑﻪ ﺗﮑﻠﯿﻒ‪ ،‬آزﻣﻮﻧﻬﺎﺋﯽ اﺳﺖ و ﻟﺬا ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﻓﺮﻣﻮد‪) :‬‬
‫__________________________________________________‬
‫زﯾﺮا ﺗﻘﺎﺿﺎﻫـﺎ و ﺧﻮاﺳﺖﻫـﺎ و ﺗﻤﺎﯾﻼـﺗﯽ ﮐﻪ ﻣـﺎ ﺑﺴﻮﯾﺸـﺎن ﺗﻮّﺟﻪ دارﯾﻢ و آﻧﻬـﺎ راي ﻫـﺪف ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ و در راه رﺳـﯿﺪن ﺑﺂﻧﻬـﺎ ﺗﻼـش‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﻣﻮرد ﻣﺤّﺒﺖ ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﭘﺲ از اﺑﺘﻼء ﺑﻪ آن ﻣﯽﻓﻬﻤﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﺎرهاي از آﻧﻬﺎ ﺑﺤﺎل ﻣﺎ ﻣﻔﯿﺪ و ﻗﺴﻤﺘﯽ زﯾﺎﻧﺒﺎر ﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا در اﯾﻦ اﺑﺘﻼء‬
‫و آزﻣﺎﯾﺶ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ ﻣﯽرﺳـﯿﻢ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﮑﺮوﻫﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺧﻮاﺳـﺘﻪاﯾﻢ‪ ،‬دﭼﺎر ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺟﻬﺎن و ﻫﻤﻪ ﭘﺪﯾـﺪهﻫﺎﯾﺶ آراﯾﺶ و‬
‫زﯾﻨﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣﯿﺪان آزﻣﺎﯾﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺧﻮد راي در ﻣﻌﺮض آﻧﻬﺎ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ و ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺣﺎﻓﻆ‪:‬‬
‫ﺻﺎﻟﺢ و ﻃﺎﻟﺢ ﻣﺘﺎع ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﭼﻪ ﻗﺒﻮل اﻓﺘﺪ و ﭼﻪ در ﻧﻈﺮ آﯾﺪ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺛﻮاب و ﭘـﺎداش ﺧـﺪاﺋﯽ ﮐﻪ ﺟﺰ از ﻃﺮف او ﻧﯿﺴﺖ ﺧﻮاﻫﯿﻢ رﺳـﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺲ وﺻﻮل ﺑﻤﻄﻠﻮب و درﯾـﺎﻓﺖ ﭘﺎداش اﺣﺴﻦ ﻋﻤﻼ‪-‬‬
‫ﯾـﺎ‪ -‬اﺧﺴـﺮﯾﻦ‪ -‬اﻋﻤﺎﻻ‪ -‬ﺗﻨﻬﺎ از ﺟﺎﻧﺐ اوﺳﺖ و در ﺣـﺪﯾﺚ »اﻋﻮذ ﺑﮏ ﻣﻦ اﻟـّﺬﻧﻮب اﻟﺘﯽ ﺗﻨﺰل اﻟﺒﻼء« ﮐﻪ ﺣﻀـﺮت ﺳـّﺠﺎد )ع( ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪاش ﺗﺮك اﻋﺎﻧﺖ ﻣﻈﻠﻮم‪ ،‬ﺗﺮك اﻋﺎﻧﺖ ﺳـﺘﻤﺪﯾﺪه و ﺗﺮك اﻣﺮ ﺑﻤﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ در »اﻟﺤﻤﺪ ﻟّﻠﻪ‬
‫ﻋﻠﯽ ﻣﺎ اﺑﻼﻧﺎ« ﯾﻌﻨﯽ ﺳﭙﺎس ﺧﺪاﯾﯽ راي ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ اﺣﺴﺎن ﻧﻤﻮد و ﺗﻔّﻀﻞ و ﺑﺨﺸﺶ ﺧﻮﯾﺶ راي ﺑﺮ ﻣﺎ ارزاﻧﯽ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺮ ﻣﺮاﻗﺐ ﺑﺎﺷﯽ و ﺑﯿﺪار ﺧﻮد ﺑﯿﻨﯽ ﻫﺮ دم ﭘﺎﺳﺦ ﮐﺮدار ﺧﻮد‬
‫اﯾﻦ ﺑﻼ از ﮐﻮدﻧﯽ آﻣﺪ ﺗﺮا ﮐﻪ ﻧﮑﺮدي ﻓﻬﻢ رﻣﺰ ﻧﮑﺘﻪ را‬
‫ﮔﺮ ﭼﻪ دﯾﻮار اﻓﮑﻨﺪ ﺳﺎﯾﻪ دراز ﺑﺎز ﮔﺮدد ﺳﻮي او آن ﺳﺎﯾﻪ ﺑﺎز‬
‫اﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﮐﻮه اﺳﺖ و ﻓﻌﻞ ﻣﺎ ﻧﺪا ﺳﻮي ﻣﺎ آﯾﺪ ﻧﺪاﻫﺎ راي ﺻﺪا‬
‫ﭼﻮن ﮐﻪ ﺑﺪ ﮐﺮدي ﺑﺘﺮس اﯾﻤﻦ ﻣﺒﺎش زان ﮐﻪ ﺗﺨﻢ اﺳﺖ و ﺑﺮوﯾﺎﻧﺪ ﺧﺪاش‬
‫ِإﱠن ﻫﺬا ﻟَُﻬَﻮ اﻟ َْﺒﻼُء اﻟ ُْﻤﺒِﯿُﻦ‪ /106 -‬ﺻﺎﻓﺎت(‪ .‬ﺗﮑﻠﯿﻒ‪ ،‬ﻫﻢ از ﺟﻬﺎﺗﯽ ﺑﻪ‪ -‬ﺑﻼء‪ -‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻤﺎم ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺮاي ﺗﻦ و ﺟﺴﻢ ﺳﺨﺖ و ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ از اﯾﻨﺠﻬﺖ ﻧﻮﻋﯽ‪ -‬ﺑﻼء ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬اﯾﻨﮑﻪ ﺗﮑﻠﯿﻒ‪ ،‬آزﻣﻮﻧﻬﺎﺋﯽ اﺳﺖ و ﻟﺬا ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﻓﺮﻣﻮد‪َ) :‬و ﻟََﻨﺒْﻠَُﻮﻧﱠُﮑْﻢ َﺣﺘﱠﯽ َﻧْﻌَﻠَﻢ اﻟ ُْﻤﺠﺎِﻫِﺪﯾَﻦ ﻣِﻨُْﮑْﻢ َو اﻟﱠﺼﺎﺑ ِِﺮﯾَﻦ‪ /31 -‬ﻣﺤّﻤﺪ(‬
‫)ﻧﺎﭘﺎﯾﺪاران و ﮐﻮﺷﻨﺪﮔﺎﻧﺘﺎن را در آزﻣﺎﯾﺸﺎت و اﺑﺘﻼﺋﺎت ﺑﺎز ﺷﻨﺎﺳﯿﻢ(‪.‬‬
‫ﺳّﻮم‪ -‬اﯾﻨﮑﻪ آزﻣﻮن ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ از ﺑﻨـﺪﮔﺎن ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺎ ﻣﺴـّﺮت و ﺳـﺮورﺳﺖ ﺗﺎ ﺳـﭙﺎس ﮔﺰارﻧﺪ و ﺷـﮑﺮ ﮐﻨﻨﺪه و ﮔﺎﻫﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺿـﺮرﻫﺎ و‬
‫زﯾﺎنﻫﺎﺳﺖ ﺗﺎ ﭘﺎﯾـﺪاري و ﺻﺒﺮ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﻨـﺪ »‪ «1‬ﭘﺲ ﻣﺤﻨﺖ و ﻣﻨﺤﺖ ﯾﻌﻨﯽ زﺣﻤﺖ و رﺣﻤﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﮐﻮﺷـﺶ ﺑﺎ رﻧـﺞ و ﮐﺸـﺶ ﺑﺎ ﺑﺨﺸـﺶ‪،‬‬
‫ﻫﻤﮕﯽ آزﻣﻮن و ﺑﻼء اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ رﻧـﺞ و ﻣﺤﻨﺖ ﺻﺒﺮ‪ ،‬اﻓﺰونﺗﺮ از ﺑﺨﺸـﺶ ﺷـﮑﺮ آﻓﺮﯾﻦ اﺳﺖ وﻟﯽ ﻗﯿـﺎم ﮐﺮدن ﺑﺮ ﺣّﻖ ﺷـﮑﺮ ﮔﺰاري و از اﯾﻨﺮوي در آﺳﺎﯾﺶ ﺑﻮدن و‬
‫ﻧﻌﻤﺖ داﺷـﺘﻦ ﺑﻼـﺋﯽ و آزﻣﺎﯾﺸـﯽ اﺳﺖ ﺑﺲ ﺑﺰرﮔﺘﺮ‪ ،‬ﻟـﺬا ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ »ﺑﻠﯿﻨﺎ ﺑﺎﻟـّﻀ ّﺮاء ﻓﺼﺒﺮﻧﺎ و ﺑﻠﯿﻨﺎ ﺑﺎﻟـّﺴ ّﺮاء ﻓﻠﻢ ﻧﺼﺒﺮ« )ﺑﻪ ﺳـﺨﺘﯽﻫﺎ ﻣﺒﺘﻼ‬
‫ﺷﺪﯾﻢ ﺻﺒﺮ ﮐﺮدﯾﻢ وﻟﯽ ﺑﺎ ﺷﺎدﯾﻬﺎ آزﻣﺎﯾﺶ ﺷﺪﯾﻢ ﭘﺎﯾﺪار ﻧﺒﻮدﯾﻢ و ﺻﺒﺮ ﻧﮑﺮدﯾﻢ(‪.‬‬
‫و ﻟﺬا اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ )ع( ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪) :‬ﻣﻦ وّﺳﻊ ﻋﻠﯿﻪ دﻧﯿﺎه ﻓﻠﻢ ﯾﻌﻠﻢ أﻧّﻪ ﻗﺪ ﻣﮑﺮﺑﻪ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺻـﺎﺣﺐ ﮐﺘـﺎب رﯾـﺎض اﻟﻌﻠﻤـﺎء داﺳـﺘﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﺧﺎّص و ﻋﺎّم ﺷـﻬﺮت داﺷـﺘﻪ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷـﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳـﯽ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎري ﺳـﮑﺘﻪ ﻣﺒﺘﻼ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﯽﭘﻨـﺪارد ﮐﻪ ﻓﻮت ﮐﺮده اﺳﺖ او را ﻏﺴﻞ داده و ﮐﻔﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در ﻗﺒﺮ‬
‫ﻣﯽﻧﻬﻨـﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﭼﻨـﺪ ﻟﺤﻈﻪاي ﺑﻬﻮش ﻣﯽآﯾـﺪ و ﺧﻮد را ﻣـﺪﻓﻮن ﻣﯽﺑﯿﻨـﺪ در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺧﻼص ﺷﺪ ﮐﺘﺎﺑﯽ در‬
‫ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻗﺮآن ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ‪ ،‬از ﻗﻀﺎي روزﮔﺎر ﯾﮑﯽ از ﻧّﺒﺎﺷـﯿﻦ ﮐﻪ ﺷـﺒﺎﻧﻪ ﻣﺮدﮔﺎن ﺗﺎزه را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دزدﯾﺪن ﮐﻔﻨﺸﺎن ﻧﺒﺶ ﻗﺒﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﺮ‬
‫ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳـﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﻣﺘﻮّﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ او زﻧﺪه اﺳﺖ ﺑﺸّﺪت ﻣﯽﺗﺮﺳـﻨﺪ وﻟﯽ ﺷﯿﺦ ﻧﻤﯽﮔﺰارد وﺣﺸﺖ زده ﺷﻮﻧﺪ‬
‫ﺟﺮﯾﺎن را ﺑﺂﻧﻬﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ آﻧﻬﺎ او را ﺑـﺪوش ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻤﻨﺰﻟﺶ ﻣﯽﺑﺮﻧـﺪ و در ﻋﻮض ﻣﻘـﺪاري ﭘﻮل ﺑﻪ ﻧّﺒﺎش ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺑﺪﺳﺖ ﺷـﯿﺦ ﺗﻮﺑﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﻣﺎل ﻓﺮاواﻧﯽ ﻧﺼـﯿﺒﺸﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺷـﯿﺦ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﻬﺪ ﺧﻮد وﻓﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن را ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ )ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺷـﺮح ﺣﺎل‬
‫ﻣﺆﻟّﻒ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن ﺑﻘﻠﻢ ﻣﺤﺴﻦ ﺣﺴﯿﻨﯽ ﻋﺎﻣﻠﯽ ﺟﻠﺪ اّول ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن(‪.‬‬
‫ﻓﻬﻮ ﻣﺨﺪوع ﻋﻦ ﻋﻘﻠﻪ( )ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﻧﯿﺎﯾﺶ ﺑﺮ او ﻓﺮاخ و ﭘﺮ ﻧﻌﻤﺖ ﺷﺪ‪ ،‬و ﻧﻔﻬﻤﯿﺪ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ او را ﻣﯽﻓﺮﯾﺒﻨﺪ او ﺑﺨﺪﻋﻪ و ﻓﺮﯾﺐ ﻋﻘﻠﺶ دﭼﺎر‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﻮده‪َ) :‬و َﻧﺒْﻠُﻮُﮐْﻢ ﺑ ِﺎﻟﱠﺸﱢﺮ َو اﻟ َْﺨﯿِْﺮ ﻓِﺘَْﻨًﮥ‪ /35 -‬اﻧﺒﯿﺎء( و )َو ﻟ ِﯿُﺒْﻠَِﯽ اﻟ ُْﻤْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ ﻣِﻨُْﻪ ﺑَﻼًء َﺣـَﺴ ﻨًﺎ‪ /17 -‬اﻧﻔﺎل( و ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫)َو ﻓِﯽ ذﻟ ُِﮑـ ْﻢ ﺑَﻼـٌء ﻣِْﻦ َرﺑ ﱢُﮑْﻢ َﻋِﻈﯿٌﻢ‪ /49 -‬ﺑﻘﺮه( )در ﺑـﺎره ﺑﻨﯽ اﺳـﺮاﺋﯿﻞ اﺳـﺖ( و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ در آﯾﻪ اﺧﯿﺮ ﺑـﺪ و اﻣﺮ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدد ﯾـﺎ ﺑﺴـﻮي‬
‫ﻣﺤﻨﺖ و ﺳـﺨﺘﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ )ﯾُـَﺬﺑ ﱢُﺤﻮَن َأﺑ ْﻨـﺎَءُﮐْﻢ َو َﯾـْﺴ َﺘْﺤﯿُﻮَن ﻧِﺴـﺎَءُﮐْﻢ‪ /49 -‬ﺑﻘﺮه( و ﯾـﺎ ﺑـﻪ ﻧﻌﻤـﺖ و ﻟﻄﻔﯽ ﮐﻪ ﺑـﺎﻋﺚ ﻧﺠﺎﺗﺸـﺎن ﺷـﺪه‪ ،‬و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮد )َو آَﺗﯿْﻨـﺎُﻫْﻢ ﻣَِﻦ اﻟ ْﺂﯾـﺎِت ﻣﺎ ﻓِﯿِﻪ ﺑَﻠُﺆا ُﻣﺒِﯿٌﻦ‪ /33 -‬دﺧـﺎن( ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ دو اﻣﺮ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻗﺮآﻧﺶ را وﺻﻒ ﮐﺮد و‬
‫ﮔﻔﺖ )ﻗُْﻞ ُﻫَﻮ ﻟ ِﻠﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا ُﻫﺪًي َو ِﺷﻔﺎٌء‪ /44 -‬ﻓّﺼﻠﺖ(‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪) -‬إﺑ َْﺘﻠﯽ( ﻓﻼن ﮐﺬا و أﺑﻼه‪ -‬اﯾﻦ اﺑﺘﻼء ﻣﺘﻀّﻤﻦ دو اﻣﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬اﯾﻨﮑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﺣﺎل او ﺑﺨﻮدش و آﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺪ و ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﺠﻬﻮل اﺳﺖ‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﻇﻬﻮر و ﻧﻤﺎﯾﺎﻧـﺪن ﺧﻮﺑﯽ ﯾﺎ ﺑـﺪي و ﯾﺎ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري و زﺷـﺘﮑﺎرﯾﺶ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﮐﻪ در آزﻣﺎﯾﺶ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو ﻣﻮﺿﻮع ﯾﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮑﯽ از‬
‫آﻧﻬـﺎ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﺎﺷـﺪ ﭘﺲ اﮔﺮ در ﺑـﺎره آزﻣﻮن ﺧـﺪاي ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ -‬ﺑﻼـ ﮐـﺬا أو أﺑﻼه‪ -‬او را آزﻣﺎﯾﺶ ﮐﺮد ﯾﺎ ﻣﺒﺘﻼ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد از آن‬
‫ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﻇﻬﻮر و ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷـﺪن ﻧﯿﮑﯽ و زﺷﺘﯽ او ﺑـﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻦ ﺣﺎل ﯾﺎ آﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻧﺎداﻧﺴـﺘﻪﻫﺎي ﮐﺎرش در ﻣﯿﺎن ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋّﻠﺎم اﻟﻐﯿﻮب اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪َ) :‬و ِإِذ اﺑ َْﺘﻠﯽ ِإﺑ ْﺮاِﻫﯿَﻢ َرﺑﱡُﻪ ﺑ َِﮑﻠِﻤﺎٍت َﻓَﺄَﺗﱠﻤُﻬﱠﻦ‪ /124 -‬ﺑﻘﺮه( )ﺧﺪاوﻧﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ )ع( را ﺑﺎ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ و ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﭼﻨﺪ ﺑﯿﺎزﻣﻮد‬
‫و آن را ﻓﺮو ﻧﮕـﺬاﺷﺖ و ﺑﻪ إﺗﻤﺎم رﺳﺎﻧﺪ و ﮔﻔﺖ ﻣﻦ ﺗﺮا ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﭘﯿﺸﻮاي در دﯾﻦ ﻗﺮار دادم او ﮔﻔﺖ آﯾﺎ از ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﻦ ﻫﻢ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﮔﻔﺖ ﻋﻬﺪ ﻣﻦ در دﯾﻦ ﺑﻪ ﺳﺘﻤﮑﺎران ﻧﻤﯽرﺳﺪ ﮐﻪ‪ -‬أﺗّﻤﻬّﻦ‪ -‬در آﯾﻪ اﻣﺎﻣﺖ اﺑﺮاﻫﯿﻢ )ع( ﭘﺲ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي اﺳﺖ(‪.‬‬
‫أﺑﻠﯿﺖ ﻓﻼﻧﺎ ﯾﻤﯿﻨﺎ‪ -‬در وﻗﺘﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﮐﺴﯽ را ﺑﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﯿﺎزﻣﺎﺋﯽ و او را ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪313 :‬‬
‫در ﻣﻌﺮض آن ﻗﺮار دﻫﯽ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻠﯽ( ]ﺑﻠﯽ ‪ ... :‬ص ‪313 :‬‬
‫ﺑﻠﯽ‪ ،‬ﭘﺎﺳـﺨﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي رّد ﮐﺮدن ﺳـﺨﻦ ﻣﻨﻔﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﯾﻪ )َو ﻗﺎﻟ ُﻮا ﻟَْﻦ َﺗَﻤﱠﺴَﻨﺎ اﻟﻨﱠﺎُر‪ /80 -‬ﺑﻘﺮه( )ﺑَﻠﯽ َﻣْﻦ َﮐَﺴَﺐ َﺳـ ﯿﱢَﺌًﮥ‪ /81 -‬ﺑﻘﺮه( )ﯾﻌﻨﯽ‬
‫آري‪ ،‬ﮐﺴﯿﮑﻪ ﮔﻨﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﮔﻨﺎﻫﺶ ﺑﺮ او ﭼﯿﺮه ﺷﻮد دوزﺧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾـﺎ اﯾﻨﮑـﻪ ﺑﻠﯽ در ﺟـﻮاب ﺳـﺆال و ﭘﺮﺳﺸـﯽ اﺳـﺖ ﮐﻪ در ﻣﻌﻨﯽ ﻧﺰدﯾـﮏ ﺑﻪ ﺳـﺨﻦ ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ ﻣﺜـﻞ آﯾﻪ )َأ ﻟَْﺴُﺖ ﺑ َِﺮﺑ ﱢُﮑْﻢ؟ ﻗـﺎﻟ ُﻮا ﺑَﻠﯽ ‪/172‬‬
‫اﻋﺮاف( ﯾﻌﻨﯽ )ﺑﻠﯽ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺎﺋﯽ( ﻧﺒﻮدن را رّد ﻣﯽﮐﻨﺪ وﻟﯽ واژه‪ -‬ﻧﻌﻢ‪ -‬در ﭘﺎﺳﺦ اﺳـﺘﻔﻬﺎم ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﺠّﺮد اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ )َﻓَﻬْﻞ َوَﺟْﺪﺗُْﻢ ﻣﺎ‬
‫َوَﻋَﺪ َرﺑﱡُﮑْﻢ َﺣ‪‬ﻘﺎ؟ ﻗﺎﻟ ُﻮا َﻧَﻌْﻢ‪ /28 -‬ﻧﺤﻞ( )آﯾﺎ وﻋﺪه ﺧﺪاﯾﺘﺎن را ﺣّﻖ ﯾﺎﻓﺘﯿﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ آري( ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﮔﻔﺘﻦ‪ -‬ﺑﻠﯽ‪ -‬ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اّﻣـﺎ اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﻮد ﻣـﺎ ﻋﻨـﺪي ﺷـﯽء‪ -‬و ﺗـﻮ ﺑﮕـﻮﯾﯽ‪ -‬ﺑﻠﯽ‪ -‬در آن ﺻﻮرت ﺳـﺨﻦ او را رد ﮐﺮدهاي ﯾﻌﻨﯽ ﭼﯿﺰي ﻧﺰد ﺗﻮ ﻫﺴﺖ‪ ،‬اّﻣـﺎ اﮔﺮ‬
‫ﺑﮕﻮﺋﯽ‪ -‬ﻧﻌﻢ‪ -‬ﺳﺨﻦ او را اﻗﺮار و ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﺮدهاي‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬ﻓـَﺄﻟ َْﻘُﻮا اﻟﱠﺴَﻠَﻢ ﻣﺎ ُﮐﻨﱠﺎ َﻧْﻌَﻤُﻞ ﻣِْﻦ ُﺳﻮٍء‪ ،‬ﺑَﻠﯽ ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ َﻋﻠِﯿٌﻢ ﺑ ِﻤﺎ ُﮐﻨْﺘُْﻢ َﺗْﻌَﻤﻠُﻮَن‪ /28 -‬ﻧﺤـﻞ( و )ﻗﺎَل اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﮐَﻔُﺮوا ﻻ َﺗْﺄﺗِﯿَﻨﺎ‬
‫اﻟﱠﺴﺎَﻋـ ُﮥ ﻗُـْﻞ ﺑَﻠﯽ َو َرﺑ ﱢﯽ ﻟََﺘْﺄﺗَِﯿﻨﱠُﮑْﻢ‪ /3 -‬ﺳـﺒﺎء( و )َو ﻗـﺎَل ﻟَُﻬْﻢ َﺧَﺰَﻧﺘُﻬـﺎ َأ ﻟَْﻢ َﯾـْﺄﺗُِﮑْﻢ ُرُﺳـ ٌﻞ ﻣِﻨُْﮑْﻢ َﯾﺘْﻠُﻮَن َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ آﯾﺎِت َرﺑ ﱢُﮑْﻢ َو ﯾُﻨْـِﺬُروَﻧُﮑْﻢ ﻟ ِﻘﺎَء‬
‫َﯾْﻮﻣُِﮑْﻢ ﻫﺬا ﻗﺎﻟ ُﻮا ﺑَﻠﯽ ‪ /71‬زﻣﺮ( و )ﻗﺎﻟ ُﻮا َأ َو ﻟَْﻢ َﺗُﮏ َﺗْﺄﺗِﯿُﮑْﻢ ُرُﺳﻠُُﮑْﻢ ﺑ ِﺎﻟ َْﺒﯿﱢﻨﺎِت ﻗﺎﻟ ُﻮا ﺑَﻠﯽ ‪ /50‬ﻏﺎﻓﺮ(‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻦ( ]ﺑﻦ ‪ ... :‬ص ‪313 :‬‬
‫اﻟﺒﻨﺎن ﯾﻌﻨﯽ ﻧا ﮕﺸـﺘﺎن‪ ،‬ﻧﺎﻣﯿﺪن اﻧﮕﺸـﺘﺎن ﺑﻪ ﺑﻨﺎن از اﯾﻨﺠﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ آﻧﻬﺎ اﻣﮑﺎن ﺧﻮب ﺑﻮدن و ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻮدن ﺣﺎﻻت زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﺮ آﻧﻬﺎ زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺘﻮار ﻣﯽﮔﺮدد و ﻫﺮ ﮔﺎه ﺳﺎﮐﻦ ﺷﺪن و ﻣﺎﻧﺪن در ﺟﺎﯾﯽ ﭘﺎﯾﺪاري و ﺛﺒﻮت ﭼﯿﺰي در آن ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬أﺑّﻦ ﺑﺎﻟﻤﮑـﺎن ﯾﺒّﻦ و از اﯾﻨﺠﻬﺖ ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ‪ -‬ﺑﻨـﺎن‪ -‬را در آﯾﻪ )ﺑَﻠﯽ ﻗـﺎِدِرﯾَﻦ َﻋﻠﯽ َأْن ﻧَُﺴﱢﻮَي ﺑَﻨﺎَﻧُﻪ‪ /4 -‬ﻗﯿﺎﻣﻪ( ﺑﺂن ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫ﻣﺨﺼﻮص ﮐﺮده اﺳﺖ »‪ «1‬و آﯾﻪ )َو اْﺿِﺮﺑ ُﻮا ﻣِﻨُْﻬْﻢ ُﮐﱠﻞ ﺑَﻨﺎٍن‪ /12 -‬اﻧﻔﺎل( زدن ﮐّﻔﺎر را ﺑﻪ زدن‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻫﻮّﯾﺖ و ﺷﺨﺼـّﯿﺖ ﻃﺒﯿﻌﯽ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺧﻄﻮط ﺳـﺮ اﻧﮕﺸـﺘﺎن آﻧﻬﺎﺳﺖ و ﺑﺮ آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻮار و ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﻋﻠﻢ اﻧﮕﺸﺖ ﻧﮕﺎري و‬
‫ﺳﺮ اﻧﮕﺸﺖ ﺷﻨﺎﺳـﯽ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻄﻠﺒﯽ ﺑﺎور ﻧﮑﺮدﻧﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮد اّﻣﺎ ﭘﺲ از ‪ 1400‬ﺳﺎل ﺑﺎ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ داﻧﺶ‪ ،‬ﺑﺸﺮّﯾﺖ ﻓﻬﻤﯿﺪ ﻫﻮّﯾﺖ ﻇﺎﻫﺮي اﻧﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺧﻄﻮط ﺳﺮ اﻧﮕﺸﺘﺎن او ﺑﺴﺘﮕﯽ‬
‫اﻧﮕﺸـﺘﺎﻧﺸﺎن ﻣﺨﺼـﻮص ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﺑـﺎ دﺳﺖ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨـﺪ و دﻓـﺎع ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ )و دﺳﺖ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻫﻤـﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺷﺨﺼـّﯿﺖ و‬
‫ﻫﻮّﯾﺖ ﻫﺮ ﮐﺴـﯽ ﺑﺂﻧﻬـﺎ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﺟﻨـﮓ و دﻓﺎع و ﺗﻐـﺬﯾﻪ و ﮐﺎر اﻧﺴﺎن ﻫﻢ ﮐﻪ ﺗـﺪاوم ﺑﺨﺶ ﺣﯿﺎت اوﺳﺖ ﺑﺎ ﺑﻮدن دﺳﺖ و ﻧا ﮕﺸـﺘﺎن‬
‫ﻣّﯿﺴﺮ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫اﻟﺒّﻨﻪ‪ -‬ﺑﻮي و راﯾﺤﻪاي ﮐﻪ از ﭼﯿﺰ ﺑﻮ داري اﺳﺘﺸﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺂن ﺗﻌّﻠﻖ دارد‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻨﯽ( ]ﺑﻨﯽ ‪ ... :‬ص ‪314 :‬‬
‫اﻓﻌﺎﻟﺶ‪ -‬ﺑﻨﯿﺖ‪ ،‬أﺑﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻨﺎء‪ ،‬ﺑﻨﯿﮥ‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎ‪ ،‬اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻋﻤﺎرت و ﺑﻨﺎء‪ ،‬ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﺑَﻨﯿْﻨﺎ َﻓْﻮَﻗُﮑْﻢ َﺳﺒْﻌًﺎ ِﺷﺪادًا‪ /12 -‬ﻧﺒﺎء(‪.‬‬
‫)ﺑ ِﻨﺎء(‪ -‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻟَُﻬْﻢ ُﻏَﺮٌف ﻣِْﻦ َﻓْﻮﻗِﻬﺎ ُﻏَﺮٌف َﻣﺒْﻨِﯿﱠٌﮥ‪ /20 -‬زﻣﺮ(‪.‬‬
‫واژه )ﺑَﻨِّﯿﻪ(‪ -‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﺑﯿﺖ اﻟّﻠﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻌﺒﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و اﻟﱠﺴﻤﺎَء ﺑَﻨﯿْﻨﺎﻫﺎ ﺑ َِﺄﯾْـٍﺪ‪ /47 -‬ذارﯾـﺎت( و )َو اﻟﱠﺴﻤﺎِء َو ﻣﺎ‬
‫ﺑَﻨﺎﻫﺎ‪ /5 -‬ﺷﻤﺲ(‪.‬‬
‫)ﺑ ُﻨْﯿـﺎن(‪ :-‬واژهاي ﻣﻔﺮد اﺳﺖ و ﺟﻤﻊ ﻧـﺪارد ﺑﻪ ﻣﺼـﺪاق آﯾـﺎت )ﻻـ َﯾﺰاُل ﺑ ُﻨْﯿـﺎﻧُُﻬُﻢ اﻟ ﱠِﺬي ﺑَﻨْﻮا ِرﯾـَﺒ ًﮥ ﻓِﯽ ﻗُﻠُﻮﺑ ِِﻬْﻢ‪ /11 -‬ﺗﻮﺑﻪ( و )َﮐـ َﺄﻧﱠُﻬْﻢ ﺑ ُﻨْﯿﺎٌن‬
‫َﻣْﺮُﺻﻮٌص‪ /4 -‬ﺻّﻒ( و )ﻗﺎﻟ ُﻮا اﺑ ْﻨُﻮا ﻟَُﻪ ﺑ ُﻨْﯿﺎﻧًﺎ‪ /97 -‬ﺻﺎﻓّﺎت(‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀـﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﺑﻨﯿـﺎن‪ -‬ﺟﻤﻊ‪ -‬ﺑﻨﯿﺎﻧـﮥ‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺷـﻌﯿﺮ و ﺷـﻌﯿﺮة‪ -‬و‪ -‬ﺗﻤﺮ و ﺗﻤﺮة‪ -‬ﻧﺨـﻞ و ﻧﺨﻠـﮥ‪ -‬اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺟﻤﻊﻫﺎ ﺗـﺬﮐﯿﺮ و ﺗﺄﻧﯿﺜﺶ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)إﺑ ْـٌﻦ(‪ -‬اﺻـﻠﺶ‪ -‬ﺑﻨـﻮ‪ -‬اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬أﺑﻨـﺎ‪ -‬و ﺗﺼـﻐﯿﺮش‪ -‬ﺑﻨّﯽ‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪) :‬ﯾـﺎ ﺑ َُﻨﱠﯽ ﻻـ َﺗْﻘـُﺼ ْﺺ ُرْؤﯾـﺎَك َﻋﻠﯽ‬
‫ِإْﺧَﻮﺗَِﮏ‪ /5 -‬ﯾﻮﺳﻒ( و )ﯾـﺎ ﺑ َُﻨﱠﯽ ِإﻧﱢﯽ َأري ﻓِﯽ اﻟ َْﻤﻨﺎِم َأﻧﱢﯽ َأْذﺑَُﺤَﮏ‪ /10 -‬ﺻﺎﻓّﺎت( و )ﯾﺎ ﺑ َُﻨﱠﯽ ﻻ ﺗُْﺸِﺮْك ﺑ ِﺎﻟﻠﱠِﻪ‪ /13 -‬ﻟﻘﻤﺎن( و )ﯾﺎ ﺑَﻨِﯽ آَدمَ‬
‫َأْن ﻻ َﺗْﻌﺒُُﺪوا اﻟﱠﺸﯿْﻄﺎَن‪ /60 -‬ﯾﺲ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫دارد ﺣّﺘﯽ اﮔﺮ ﻣﻠﯿﻮﻧﻬﺎ اﻧﺴﺎن را ﻣﻮرد آزﻣﺎﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﻨـﺪ‪ ،‬از اﯾﻨﺠﺎ ﻣﯽﻓﻬﻤﯿﻢ ﮐﻪ اﺷﺎره ﻗﺮآن از ﺗﻤﺎم اﻋﻀﺎء وﺟﻮدﯾﺶ ﺑﻪ ﺳـﺮ ﻧا ﮕﺸـﺘﺎن‬
‫او ﭼﻪ ﺣﮑﻤـﺘﯽ و ﭼﻪ ﻣﻌﺠﺰه اﻟﻬﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺨﺼﻮص ﮐﻪ در ﺳﻮره ﻗﯿـﺎﻣﺖ و آﯾﻪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﭘﺎﺳـﺦ اﻧﺴﺎﻧﻬـﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﯿـﺎﻣﺖ و زﻧـﺪه‬
‫ﺷـﺪن و ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﻣﺠـّﺪد ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن وﺟﻮد ﺧﻮد اﯾﻤﺎن ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ )َأ َﯾْﺤَﺴُﺐ اﻟ ِْﺈﻧ ْﺴﺎُن َأﻟ ﱠْﻦ َﻧْﺠَﻤَﻊ ِﻋﻈﺎَﻣُﻪ ﺑَﻠﯽ ﻗﺎِدِرﯾَﻦ َﻋﻠﯽ َأنْ‬
‫ﻧَُﺴﱢﻮَي ﺑَﻨﺎَﻧُﻪ‪ /4 -‬ﻗﯿـﺎﻣﻪ( آﯾـﺎ اﻧﺴـﺎن ﺣﺴﺎب ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﻣﯽﭘﻨـﺪارد ﮐﻪ اﺳـﺘﺨﻮاﻧﻬﺎي او را دوﺑﺎره ﺟﻤﻊ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ و ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﯽآورﯾﻢ‪ ،‬ﭼﺮا‬
‫ﺣّﺘﯽ ﺳﺮ اﻧﮕﺸﺘﺎن او را ﮐﻪ در ﻫﺮ ﮐﺲ ﻣﺨﺼﻮص ﺑﺎوﺳﺖ دوﺑﺎره ﺑﺤﺎﻟﺖ اّول ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﻢ‪[...] .‬‬
‫اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻧﺎﻣﮕﺰاري ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺎﻣﯿـﺪن ﻓﺮزﻧـﺪ ﺑﻪ‪ -‬اﺑﻦ‪ -‬از اﯾﻨﺠﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺪرش او را ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺪر را ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪ در ﺣﮑﻢ ﺑّﻨﺎء و‬
‫ﺳﺎزﻧﺪه ﻗﺮار داده اﺳﺖ و ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ از راه ﺗﺮﺑﯿﺖ‪ ،‬ﺳـﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﯾﺎ ﺧﺪﻣﺖ زﯾﺎد ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﻗﯿﺎم و اﻗﺪام ﺑﺮاي ﮐﺎري ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪاش ﺑﺎو‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ آﻧﺮا ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﺤﺼﻮل آن اﺳﺖ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻼن اﺑﻦ ﺣﺮب‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ زاده ﺟﻨﮓ‪ ،‬در ﻣﻮرد ﺟﻨﮕﺠﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺟﻨﮕﯿـﺪن و ﭘﺮداﺧﺘﻦ زﯾﺎد ﺑﻪ ﻓﻨﻮن آن‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻧﺎﻣﯿـﺪه ﺷـﺪه و از ﺟﻨﮓ‬
‫ﺑﻪ ﺟﻨﮕﺠﻮﯾﯽ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻼن اﺑﻦ اﻟّﺴﺒﯿﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ زاده ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﻧﺎﻣﯽ اﺳﺖ در ﻣﻮرد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ در ﺳﻔﺮ اﺳﺖ و از ﺳﻔﺮ ﺗﺠﺮﺑﻪ اﻧﺪوﺧﺘﻪ‪ .‬و اﺑﻦ اﻟﻠﯿﻞ‪ :‬دزد‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻌﻠﻢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ زاده ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫أوﻻك ﺑﻨﻮ ﺧﯿﺮ و ﺷّﺮ ﮐﻠﯿﻬﻤﺎ )آﻧﻬﺎ ﻫﺮ دو ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﯿﺮ و ﺷّﺮﻧﺪ( ﻓﻼن اﺑﻦ ﺑﻄﻨﻪ و اﺑﻦ ﻓﺮﺟﻪ‪ -‬در ﺑﺎره ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫّﻤﺘﺶ و ﻓﮑﺮش ﻫﻤﻮاره‬
‫ﺧﻮردن و ﺷﻬﻮﺗﺮاﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﯾﻮﻣﻪ‪ -‬ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ در اﻧـﺪﯾﺸﻪ ﻓﺮداﯾﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﻗﺎﻟَِﺖ اﻟ َْﯿُﻬﻮُد ُﻋَﺰﯾٌْﺮ اﺑ ُْﻦ اﻟﻠﱠِﻪ َو ﻗﺎﻟَِﺖ اﻟﻨﱠﺼﺎري اﻟ َْﻤـِﺴ ﯿُﺢ اﺑ ُْﻦ اﻟﻠﱠِﻪ‪-‬‬
‫‪ /30‬ﺗﻮﺑﻪ( و )ِإﱠن اﺑ ْﻨِﯽ ﻣِْﻦ َأْﻫﻠِﯽ‪ /45 -‬ﻫﻮد( و )ِإﱠن اﺑ َْﻨَﮏ َﺳَﺮَق‪ /81 -‬ﯾﻮﺳﻒ(‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ اﺑﻦ‪ -‬أﺑﻨﺎؤ و ﺑﻨﻮن‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو َﺟَﻌَﻞ ﻟَُﮑْﻢ ﻣِْﻦ َأْزواِﺟُﮑْﻢ ﺑَﻨِﯿَﻦ َو َﺣَﻔَﺪًة‪ /72 -‬ﻧﻤﻞ( و )ﯾﺎ ﺑَﻨِﱠﯽ ﻻ َﺗْﺪُﺧﻠُﻮا ﻣِْﻦ ﺑﺎٍب واِﺣٍﺪ‪ /67 -‬ﯾﻮﺳﻒ(‪.‬‬
‫و )ﯾﺎ ﺑَﻨِﯽ آَدَم ُﺧـ ُﺬوا ِزﯾَﻨَﺘُﮑْﻢ »‪ِ «1‬ﻋﻨَْﺪ ُﮐﱢﻞ َﻣـْﺴ ِﺠٍﺪ‪ /31 -‬اﻋﺮاف( و )ﯾـﺎ ﺑَﻨِﯽ آَدَم ﻻـ َﯾْﻔﺘَِﻨﻨﱠُﮑُﻢ اﻟﱠﺸﯿْﻄﺎُن‪ /27 -‬اﻋﺮاف( ﻣـﺆﻧّﺚ اﺑﻦ‪) -‬إﺑ َْﻨﻪ و‬
‫ﺑ ِﻨْﺖ(‪ -‬اﺳﺖ ﺟﻤﻌﺶ ﺑﻨﺎت‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬در ﺟﺎﻫﻠّﯿﺖ زﻧﺎن و ﻣﺮدان ﺑـﺪون ﭘﻮﺷـﺶ ﻃﻮاف ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و از ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ و ﭼﺮﺑﯽ و ﺷـﯿﺮ‪ ،‬ﺧﻮدداري ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ در اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫ﭘﻮﺷـﯿﺪن ﺟﺎﻣﻪ‪ ،‬و ﭘﻮﺷﺎﻧـﺪن ﻋﻮرت ﺗﺎﮐﯿـﺪ ﺷـﺪه ﺗﺎ در ﻃﻮاف و ﻧﻤﺎز ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻧﺒﺎﺷـﻨﺪ و ﺑﻌﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ )َو ُﮐﻠُﻮا َو اْﺷـَﺮﺑ ُﻮا َو ﻻ ﺗُـْﺴ ِﺮﻓُﻮا ِإﻧﱠُﻪ ﻻ‬
‫ﯾُِﺤﱡﺐ اﻟ ُْﻤْﺴِﺮﻓِﯿَﻦ‪ /31 -‬اﻋﺮاف( ﺑﮑﻠّﯽ ﭘﺮﻫﯿﺰ ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﻠّﯽ زﯾﺎده روي ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﺰاف ﮐﺎران و زﯾﺎده روان را دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪) :‬ﻫُﺆﻻِء ﺑَﻨﺎﺗِﯽ ُﻫﱠﻦ َأْﻃَﻬُﺮ ﻟَُﮑْﻢ‪ /78 -‬ﻫﻮد( و )ﻟََﻘـ ْﺪ َﻋﻠِْﻤَﺖ ﻣـﺎ ﻟَﻨـﺎ ﻓِﯽ ﺑَﻨﺎﺗَِﮏ ﻣِْﻦ َﺣﱟﻖ »‪ /79 -«1‬ﻫﻮد( ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه‬
‫واژه‪ -‬ﺑﻨﺎﺗﮏ در آﯾﻪ اﺧﯿﺮ ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﺑﺰرﮔﺎن آن ﻗﻮﻣﻨـﺪ‪ ،‬ﮐﻪ دﺧﺘﺮاﻧﺶ را ﺑﺮاي ﻫﻤﺴـﺮي ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻤﺎﯾﺎﻧـﺪه اﺳﺖ ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ اﻫﻞ‬
‫ﺷﻬﺮش‪ ،‬زﯾﺮا ﺳـﺨﻨﯽ ﻣﺤﺎل و ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺧﺘﺮاﻧﯽ اﻧﺪك را در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﺜﯿﺮ و اﻓﺰون ﺑﻨﻤﺎﯾﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮي ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﻨﺪ و ﺑﺎز‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﺷﺎره ﺑﻪ‪ -‬ﺑﻨﺎﺗﮏ‪ -‬در آﯾﻪ زﻧﺎن اﻣﺖ او ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ دﺧﺘﺮان او ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪﻧﺪ زﯾﺮا ﻫﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي در ﺣﮑﻢ‪ -‬ﭘﺪر اﻣﺖ‪ -‬ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮ و ﺷﺮﯾﻔﺘﺮ از ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺑﺮاي اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ذﯾﻞ واژه‪ -‬أب‪ -‬ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو َﯾْﺠَﻌﻠُـﻮَن ﻟ ِﻠﱠِﻪ اﻟ َْﺒﻨـﺎِت‪ /57 -‬ﻧﺤـﻞ( ﺑـﺎزﮔﻮ ﮐﺮدن ﺳـﺨﻦ ﻣﺸـﺮﮐﯿﻦ در ﺑﺎره اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨـﺪ ﻣﻼﺋﮑﻪ و ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن‬
‫دﺧﺘﺮان ﺧﺪاﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻬﺖ( ]ﺑﻬﺖ ‪ ... :‬ص ‪316 :‬‬
‫)ﺳﺮاﺳـﯿﻤﻪ و دﻫﺸﺖ زده ﺷـﺪ(‪ ،‬ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﻓﺒُِﻬَﺖ اﻟ ﱠِﺬي َﮐَﻔَﺮ‪ /258 -‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺘﺤّﯿﺮ و ﻣـﺪﻫﻮش ﺷﺪ و‪ -‬ﻗﺪ ﺑﻬﺘﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺳﺮاﺳﯿﻤﻪاش ﮐﺮد‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )ﻫﺬا ﺑ ُْﻬﺘﺎٌن َﻋِﻈﯿٌﻢ‪ /16 -‬ﻧﻮر( ﯾﻌﻨﯽ دروﻏﯽ ﮐﻪ ﺷﻨﻮﻧﺪهاش را ﻣﺒﻬﻮت و ﻣﺘﺤّﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫)ﺑ ُْﻬﺘﺎن( از‪ -‬ﺑﻬﺖ‪ -‬اﺳﺖ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﯾْﺄﺗِﯿَﻦ ﺑ ِﺒُْﻬﺘﺎٍن َﯾْﻔَﺘِﺮﯾَﻨُﻪ ﺑَﯿَْﻦ َأﯾِْﺪﯾِﻬﱠﻦ َو َأْرُﺟﻠِِﻬﱠﻦ‪ /12 -‬ﻣﻤﺘﺤﻨﻪ(‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺂﯾﺎت ﻗﺒﻞ و ﺑﻌـﺪش روﺷـﻨﺘﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از ﺗﺬّﮐﺮات و اﻧﺬار ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺣﻀـﺮت ﻟﻮط ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ع( ﺑﻪ ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫زﺷﺖﺗﺮﯾﻦ ﻧﻨﮕﯿﻦﺗﺮﯾﻦ روﺷـﻬﺎي ﺟﻨﺴـﯽ راي ﮐﻪ ﭼﻨﺪي ﻗﺒﻞ‪ ،‬ﮐﺸﻮر ﺑﺎﺻﻄﻼح ﻣﺘّﻤﺪن و ﮐﻬﻨﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎر ﯾﻌﻨﯽ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺧﻮد‬
‫آﻧﺮا رﺳـﻤﯽ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﻗﻮم ﻟﻮط ﻧﯿﺰ دﺳﺖ از آن ﺑﺮ ﻧﻤﯽداﺷـﺘﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن ﻣﺄﻣﻮر ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺷﺎن آﻣﺪﻧﺪ و او از اﯾﻦ ﻫﻤﻪ‬
‫ﻋﻄﻮﻓﺖ او آن ﻣﺮدم ﺑﺴﻮي او و ﻓﺮﺳـﺘﺎدﮔﺎن ﺑﺎ ﺳﻮء ﻧّﯿﺖ ﻣﯽﺷـﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺖ اﯾﻨﮏ دﺧﺘﺮان ﻣﻦ راي ﺑﺮاي ﻫﻤﺴﺮي ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﯿﺪ و از‬
‫آﻧﺎن ﻫﻤﺴـﺮ ﮔﯿﺮﯾـﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﭘﺎكﺗﺮﻧـﺪ‪ ،‬از ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺮوا ﮐﻨﯿﺪ ﻣﺮا در ﺑﺎره ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﻢ ﻣﺤﺰون ﻣﺴﺎزﯾﺪ آﯾﺎ در ﻣﯿﺎن ﺷـﻤﺎ ﻣﺮدي رﺷـﯿﺪ و‬
‫آﮔـﺎﻫﯽ ﻧﯿﺴﺖ؟ آﻧﻬﺎ ﭘﺎﺳـﺦ دادﻧـﺪ ﻣﺎ ﺑﻪ دﺧﺘﺮان ﺗﻮ ﺣّﻘﯽ ﻧـﺪارﯾﻢ ﻣﯽداﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ؟ ﮔﻔﺖ ﮐﺎش ﻧﯿﺮوﺋﯽ داﺷـﺘﻢ و ﯾﺎ ﺷـﻤﺎ‬
‫آدﻣﯽ رﺷـﯿﺪ ﻣﯽداﺷﺘﯿـﺪ‪ ،‬ﺳـﭙﺲ ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن او راي ﺑـﺎ ﭘﯿﺮوان و ﺧـﺎﻧﻮادهاش ﻏﯿﺮ از ﻫﻤﺴـﺮش از ﺷـﻬﺮ ﺧـﺎرج ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺻـﺒﺤﮕﺎﻫﺎن ﮐﻪ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد ﯾﻌﻨﯽ در ﻓﺮداي آن ﺷﺐ‪ ،‬ﺷـﻬﺮﺷﺎن ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﻔﺎﺳـﺪ و آﻟﻮدﮔﯿﻬﺎﯾﺸﺎن زﯾﺮ و رو ﺷـﺪ و ﺑﺎران ﺳـﻨﮕﻬﺎي ﺷـﻬﺮ و ﻋﻤﺎراﺗﺸﺎن ﺑﺮ‬
‫ﺳﺮﺷﺎن ﺑﺎرﯾـﺪن ﮔﺮﻓﺖ اﯾﻦ آﺛﺎر و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ‪ ،‬و ﭼﻨﯿﻦ ﺳـﺮﻧﻮﺷﺘﯽ از ﺳـﺘﻤﮑﺎران دور ﻧﯿﺴﺖ‪َ) .‬و ﻣﺎ ِﻫَﯽ ﻣَِﻦ اﻟﱠﻈﺎﻟ ِِﻤﯿَﻦ ﺑ َِﺒِﻌﯿٍﺪ‪/83 -‬‬
‫ﻫﻮد(‪.‬‬
‫ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﺑﻬﺘﺎن زﻧﺎ زدن ﺑﻪ زﻧﺎن ﭘﺎك اﺳﺖ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ اﻧﺠﺎم ﻫﺮ ﮐﺎر ﺷﻨﯿﻌﯽ ﺑﺎ دﺳﺖ و ﭘﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫آﻧﺮا ﺑﺎ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ و رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﯿﺢ و ﻧﺎروا اﺳﺖ ﺑﺎ ﭘﺎي ﺑﺂن ﺟﺎ رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬ﺟﺎء ﺑﺎﻟﺒﻬّﯿﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دروغ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻬﺞ( ]ﺑﻬﺞ ‪ ... :‬ص ‪317 :‬‬
‫اﻟﺒﻬﺠﮥ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮﺷﺮﻧﮕﯽ و ﻇﻬﻮر ﺳﺮور و ﺷﺎدي‪ ،‬ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َﺣﺪاﺋَِﻖ ذاَت ﺑَْﻬَﺠٍﮥ‪ /60 -‬ﻧﻤﻞ( )ﺑﺎﻏﻬﺎي ﺳـﺮور اﻓﺰا و زﯾﺒﺎ( و ﻗﺪ ﺑﻬﺞ‪ -‬ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻠﺶ‪ -‬ﺑﻬﯿﺞ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺎدﻣﺎن و ﻣﺴﺮور ﺷﺪ‪ ،‬و آﯾﻪ‬
‫)َو َأﻧ َْﺒﺘْﻨﺎ ﻓِﯿﻬﺎ ﻣِْﻦ ُﮐﱢﻞ َزْوٍج ﺑَِﻬﯿٍﺞ‪ /7 -‬ق( )و در آن از ﻫﺮ زوﺟﯽ ﺷﮑﻮﻓﺎ روﯾﺎﻧﺪﯾﻢ(‪ .‬ﮐﻪ ﺑﻬﺞ‪ -‬ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺳﺨﻦ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬
‫ذات ﺧﻠﻖ ﺑﻬﺞ )داراي ﺧﻠﻘﺘﯽ و آﻓﺮﯾﻨﺸﯽ ﺷﺎدﻣﺎن و ﻣﺴﺮور(‪.‬‬
‫اّﻣﺎ ﮐﻠﻤﻪ‪ -‬ﺑﻬﻮج‪ -‬از اﯾﻦ واژه ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﺘﻬﺞ ﺑﮑﺬا‪ -‬ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ آن‪ ،‬ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ و اﺛﺮ ﻣﺴّﺮت در ﭼﻬﺮهاش آﺷﮑﺎر ﺷﺪ و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر اﺳﺖ‪ -‬أﺑﻬﺠﻪ ﮐﺬا‪ :‬ﺷﺎدش ﮐﺮد‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻬﻞ( ]ﺑﻬﻞ ‪ ... :‬ص ‪317 :‬‬
‫اﺻﻞ‪ -‬ﺑﻬﻞ‪ -‬ﺑﯽﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺑﻮدن و ﺑﺪون ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻮدن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺎﻫﻞ‪ -‬ﺷﺘﺮ رﻫﺎ ﺷﺪه از ﺑﻨﺪ اﺳﺖ ﯾﺎ از ﻧﺸﺎﻧﻪاش‪ ،‬ﯾﺎ ﺷﺘﺮي ﮐﻪ ﭘﺴﺘﺎن ﺑﻨﺪش ﺑﺎز ﺷﺪه‪.‬‬
‫زﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ -‬أﺗﯿﺘـﮏ ﺑﺎﻫﻼـ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑـﺪون ﺳـﺮﭘﺮﺳﺖ ﻫﺴـﺘﻢ و ﺷﻮﻫﺮي ﻧﮑﺮدهام‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻪ دارم ﺑﺮ ﺗﻮ ﻣﺒـﺎح اﺳﺖ و ﺑﻪ دﯾﮕﺮي داده‬
‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫أﺑﻬﻠﺖ ﻓﻼﻧﺎ‪ -‬او را در ﻣﺮادش آزاد ﮔﺰاردم ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺷﺘﺮ رﻫﺎ ﺷﺪه ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﻬـﻞ و اﻹﺑﺘﻬـﺎل ﻓﯽ اﻟـّﺪﻋﺎء‪ -‬درﺧﻮاﺳﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﺑﺴﻂ ﺳـﺨﻦ و زاري و ﺗﻀـّﺮع ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷـﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ )ﺛُﱠﻢ َﻧﺒَْﺘِﻬْﻞ َﻓَﻨْﺠَﻌْﻞ‬
‫ﻟَْﻌَﻨَﺖ اﻟﻠﱠِﻪ َﻋَﻠﯽ اﻟ ْﮑﺎِذﺑ ِﯿَﻦ‪ /61 -‬آل ﻋﻤﺮان( )ﺑﺎ ﺗﻀّﺮع دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﻟﻌﻨﺖ ﺧﺪاي را ﺷﺎﻣﻞ دروﻏﮕﻮﯾﺎن ﮔﺮداﻧﯿﻢ(‪.‬‬
‫ﮐﺴـﯽ ﮐـﻪ‪ -‬اﺑﺘﻬـﺎل‪ -‬را ﺑـﻪ ﻟﻌﻨـﺖ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﮐﺮده از اﯾﻨﺠﻬـﺖ اﺳـﺖ ﮐﻪ آزاد ﺑـﻮدن در دﻋـﺎء را در ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ واژه ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮ اﻟّﺪﻫﺮ إﻟﯿﻬﻢ ﻓﺎﺑﺘﻬﻞ )ﯾﻌﻨﯽ روزﮔﺎر ﺑﺎ ﻓﺮاﺧﯽ ﻓﺮﺻﺖ‪ ،‬ﻧﺎﺑﻮدﺷﺎن ﮐﺮد(‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻬﻢ( ]ﺑﻬﻢ ‪ ... :‬ص ‪318 :‬‬
‫اﻟﺒﻬﻤﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺳـﻨﮓ ﺳـﺨﺖ‪ ،‬آدم ﺷـﺠﺎع را ﻧﯿﺰ از ﻧﻈﺮ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺳـﻨﮓ ﺳﺨﺖ‪ -‬ﺑﻬﻤﻪ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﻣﺤﺴﻮﺳﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ اﺣﺴﺎس‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬و ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌّﻘﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻓﻬﻢ و ﻋﻘﻞ‪ ،‬درﮐﺶ ﻣﺸﮑﻞ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﻬﺎ را ﻧﯿﺰ ﻣﺒﻬﻢ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫أﺑﻬﻤﺖ اﻟﺒﺎب‪ -‬درب را ﻃﻮري ﺑﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﺎز ﮐﺮدﻧﺶ راﻫﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫)ﺑﻬﯿﻤﻪ(‪ -‬ﻫﺮ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻄﻖ و ﺳـﺨﻦ ﻧـﺪارد و در ﺻﺪاﯾﺶ ﮔﻨﮕﯽ‪ ،‬و اﺑﻬﺎم ﻫﺴﺖ اّﻣﺎ در ﻋﺮف‪ ،‬ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن و وﺣﻮش را ﻫﻢ ﺑﻬﯿﻤﻪ‪-‬‬
‫ﮔﻮﯾﻨﺪ و ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﻮده‪:‬‬
‫)ُأِﺣﻠﱠْﺖ ﻟَُﮑْﻢ ﺑَِﻬﯿَﻤُﮥ اﻟ َْﺄﻧ ْﻌﺎِم‪ /1 -‬ﻣﺎﺋﺪه( )از ﻣﯿﺎن وﺣﻮش ﺳﺘﻮران ﭼﺮﻧﺪهاش ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﻼل ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺘﺮان و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان و آﻧﭽﻪ را‬
‫ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﺑﯿﺎن ﺷﺪه(‪.‬‬
‫ﻟﯿـﻞ ﺑﻬﯿﻢ‪ -‬ﮐﻪ‪ -‬ﺑﻬﯿﻢ‪ -‬ﺑﺮ وزن ﻓﻌﯿﻞ در ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﻣﻔﻌﻞ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺒﯽ ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﮏ ﺷـﺪه و ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻇﻠﻤﺘﺶ ﻫﻤﭽﻮن ﮐﺎري ﻣﺒﻬﻢ اﺳﺖ ﯾﺎ‬
‫ﻟﯿـﻞ ﺑﻬﯿﻢ‪ -‬ﮐﻪ ﺑﻬﯿﻢ در ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻔﻌـﻞ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﻇـﺎﻫﺮي در آن ﺷﺐ ﭘﻮﺷـﯿﺪه و ﻣﺒﻬﻢ ﻣﯽﺷـﻮد‪ ،‬ﭘﯿـﺪا ﻧﯿﺴﺖ و ﻓﻬﻤﯿـﺪه و داﻧﺴـﺘﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻓﺮس ﺑﻬﯿـﻢ‪ -‬اﺳـﺒﯽ ﮐﻪ ﺑـﺪﻧﺶ ﯾﮑﺮﻧـﮓ اﺳﺖ و ﭼﺸﻢ از دور ﺑﻪ ﺧـﻮﺑﯽ آن را ﺗﻤﯿﺰ ﻧﻤﯽدﻫـﺪ در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ رواﯾﺖ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬أﻧّﻪ‬
‫ﯾﺤﺸﺮ اﻟّﻨﺎس ﯾﻮم اﻟﻘﯿﺎﻣﮥ ﺑﻬﻤﺎ«‪.‬‬
‫)روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻃﻮري ﻣﺮدم ﯾﮑﺮﻧﮓ ﻣﺤﺸﻮر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺎز ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻋـﺎري از ﻟﺒﺎﺳـﻬﺎي رﻧﮕﺎﻧـﮓ دﻧﯿـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ آﻧﻬـﺎ ﻫـﻢ ﻣّﺰﯾـﻦ ﺑﻮدﻧـﺪ و ﻫـﻢ ﻣﺠّﺰا از ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ‪ .‬و اﻟّﻠﻪ أﻋﻠﻢ اﻟﺒﻬﻢ‪ :‬ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪان‬
‫ﮐﻮﭼـﮏ‪ ،‬و‪ -‬اﻟﺒﻬﻤﯽ‪ :‬ﮔﯿﺎﻫﺎن ﺧﺎردار ﺧﻮد روي ﻧﺎﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ در ﮐﻨﺎر ﻧﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬أﺑﻬﻤﺖ اﻷرض‪ -‬زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﮔﯿﺎﻫﺎن ﺧﻮد روﯾﺶ زﯾﺎد اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺜ ﻞ ‪:‬‬
‫أﻋﺸﺒﺖ و أﺑﻘﻠﺖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﯿﺎﻫﺎن ﺗﺮ و ﻣﻔﯿﺪ و ﺳﺒﺰي آن زﻣﯿﻦ زﯾﺎد ﺷﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺎب( ]ﺑﺎب ‪ ... :‬ص ‪318 :‬‬
‫اﻟﺒـﺎب ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺤـّﻞ داﺧﻞﺷـﺪن در ﭼﯿﺰي و اﺻـﻠﺶ راه ورودي ﯾـﺎ ﻣـﺪﺧﻞ ﻣﮑﺎﻧﻬﺎ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ درب ﺷـﻬﺮﻫﺎ و ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬أﺑﻮاب‪-‬‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪319 :‬‬
‫ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و اْﺳـ َﺘَﺒَﻘﺎ اﻟ ْﺒـﺎَب َو َﻗـﱠﺪْت َﻗِﻤﯿَﺼُﻪ ﻣِْﻦ ُدﺑ ٍُﺮ َو َأﻟ َْﻔﯿﺎ َﺳـ ﯿﱢَﺪﻫﺎ ﻟَـَﺪي اﻟ ْﺒﺎِب‪ /25 -‬ﯾﻮﺳﻒ( )ﯾﻌﻨﯽ ﺑـﺎ دوﯾـﺪن ﺑﻪ درﮔﺎه ﺧﺎﻧﻪ رﺳـﯿﺪﻧﺪ و‬
‫ﭘﯿﺮاﻫﻨﺶ را از ﭘﺸﺖ درﯾﺪه ﺑﻮد‪ ،‬آﻗﺎﯾﺶ را در آﺳﺘﺎﻧﻪ درب ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ(‪.‬‬
‫و )ﻻ َﺗـْﺪُﺧﻠُﻮا ﻣِْﻦ ﺑﺎٍب واِﺣٍﺪ َو اْدُﺧﻠُﻮا ﻣِْﻦ َأﺑ ْﻮاٍب ُﻣَﺘَﻔﱢﺮَﻗٍﮥ‪ /67 -‬ﯾﻮﺳﻒ( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬دروازهﻫـﺎ‪ ،‬ﺑﺮاي ورود در ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﻫﻢ اﯾﻦ واژه ﺑﮑﺎر‬
‫ﻣﯽرود ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻓﯽ اﻟﻌﻠﻢ ﺑﺎب ﮐـﺬا‪ -‬و‪ -‬ﻫـﺬا اﻟﻌﻠﻢ ﺑﺎب إﻟﯽ ﻋﻠﻢ ﮐـﺬا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ در آن ﻋﻠﻢ ﺑﺨﺸـﯽ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻋﻠﻢ دري اﺳﺖ ﺑﺴﻮي آن داﻧﺶ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از‬
‫راه آن ﻗﺴﻤﺖ آن داﻧﺶ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد »أﻧﺎ ﻣﺪﯾﻨﮥ اﻟﻌﻠﻢ و ﻋﻠّﯽ ﺑﺎﺑﻬﺎ« »‪ «1‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﻋﻠﯽ )ع( وﺻﻮل ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﻣﯿﺴﻮر و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫أﺗﯿﺖ اﻟﻤﺮؤة ﻣﻦ ﺑﺎﺑﻬﺎ )ﻣﺮّوت و ﺟﻮاﻧﻤﺮدي را از راه ﺧﻮدش وارد ﺷﺪم(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﻮده‪َ) :‬ﻓَﺘْﺤﻨﺎ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ َأﺑ ْﻮاَب ُﮐﱢﻞ َﺷْﯽٍء‪ /44 -‬اﻧﻌﺎم( و )ﺑﺎٌب ﺑﺎِﻃﻨُُﻪ ﻓِﯿِﻪ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﺣـﺪﯾﺚ را اﺑﻦ ﻋﺴﺎﮐﺮ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺰرگ ﺷﺎﻓﻌﯽ در ﺗﺎرﯾـﺦ ﻣﻌﺮوﻓﺶ )ﺗﺎرﯾـﺦ اﺑﻦ ﻋﺴﺎﮐﺮ ﯾﺎ ﺗﺎرﯾـﺦ ﻣـﺪﯾﻨﻪ دﻣﺸﻖ( ﺑﺎ اﺳـﻨﺎد ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺑﺪو‬
‫ﺻﻮرت دﯾﮕﺮ ﯾﻌﻨﯽ )اﻧـﺎ دار اﻟﺤﮑﻤـﮥ و ﻋﻠّﯽ ﺑﺎﺑﻬﺎ( و )اﻧﺎ ﻣﺪﯾﻨـﮥ اﻟﺠّﻨـﮥ و ﻋﻠّﯽ ﺑﺎﺑﻬﺎ ﮐـﺬب ﻣﻦ زﻋﻢ اﻧّﻪ ﯾـﺪﺧﻞ اﻟّﺠﻨﻪ ﻣﻦ ﻏﯿﺮ ﺑﺎﺑﻬﺎ( و )اﻧﺎ‬
‫ﻣـﺪﯾﻨﻪ اﻟﻌﻠﻢ و ﻋﻠّﯽ ﺑﺎﺑﻬـﺎ ﻓﻤﻦ اراد اﻟﻌﻠﻢ ﻓﻠﯿﺄﺗﻬـﺎ ﻣﻦ ﺑﺎﺑﻬﺎ( در ﭼﻬﻞ رواﯾﺖ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ )ﻋﻦ ﻣﺠﺎﻫـﺪ‪ ،‬ﻋﻦ‬
‫اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ )ص( اﻧﺎ ﻣﺪﯾﻨﻪ اﻟﻌﻠﻢ و ﻋﻠّﯽ ﺑﺎﺑﻬﺎ ﻓﻤﻦ اراد اﻟﻌﻠﻢ ﻓﻠﯿﺄت اﻟﺒﺎب( اﮐﺜﺮ ﻣﻔـّﺴ ﺮﯾﻦ و ﻣﺤّﺪﺛﯿﻦ‪ ،‬و اﺟﻤﺎع اّﻣﺖ از‬
‫اﻫﻞ ﺗﺴـّﻨﻦ و ﺗﺸـّﯿﻊ ﺑﺎ اﺑﻦ ﻋﺴﺎﮐﺮ ﻫﻤﺪاﺳـﺘﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﮔـﺬﺷﺖ زﻣﺎن و آﺛﺎر ﻋﻠﻤﯽ و ﻋﻤﻠﯽ اﻣﺎم ﻋﻠﯽ )ع( ﺻـﺤﺖ ﺣـﺪﯾﺚ ﻓﻮق را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﻤﻮده‬
‫اﺳﺖ و ﺷﺎرح ﺑﺰرﮔﻮار ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺤﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ و از اﻫﻞ ﺳّﻨﺖ و از ﺑﺮادران دﯾﻨﯽ ﻣﺎﺳﺖ در ﺳﺮاﺳﺮ ﺷﺮﺣﺶ‪،‬‬
‫ﻋﻈﻤﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﻣﻮﻟﯽ را ﺑﺎ ﺑﯿﺎﻧﯽ ﺧﺎّص اراﺋﻪ داده و اﻣﺮوز در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﻏﺮب و ﺷﺮق ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺪام ﺑﺎ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﻬﺎي ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮردهﺷﺎن‬
‫ﻣﺘﺤّﯿﺮﻧـﺪ راﻫﯽ ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت ﻣﺴﺘﻀـﻌﻔﯿﻦ ﺗﺸـﻨﻪ ﻋـﺪاﻟﺖ و رﻫﺎﺋﯽ از ﺳـﺘﻢ و ﺑﺖﻫﺎ ﺟﺰ راه ﻋﻠﯽ )ع( و ﺻـﺤﺎﺑﻪ ﺻﺪﯾﻖ و ﺧﺎﻧﺪان ﮔﺮاﻣﯽ و‬
‫ﭘﯿﺮوان راﺳـﺘﯿﻦ آﻧﻬـﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﻋﻠﻢ و ﻋـﺪل ﻋﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣّﺘﯽ ﺑﺒﺮادرش دﯾﻨـﺎري از ﺑﯿﺖ اﻟﻤـﺎل اﻓﺰون ﻧﺪﻫـﺪ ﭼﻪ رﺳـﺪ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧـﺪان و‬
‫دوﺳـﺘﺎﻧﺶ‪ ،‬راه اﺑﻮ ﺗﺮاب ﮐﻪ ﭘـﺪر ﺧﺎك ﺑﻮد و ﺳـﺮ ﺑﺮ ﺧﺸﺖ ﻣﯽﻧﻬﺎد و ﺟﺎﻣﻪ ﻧﻮ ﺑﺘﻦ ﻧﮑﺮد و از ﺷـّﺪت ﻋﺪاﻟﺘﺨﻮاﻫﯽ ﻣﺮد ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﺷـﺪ و ﭘﺮﭼﻢ ﻋـﺪل و ﺣـّﻖ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ راﻫﺶ و ﻋﻠﻢ و ﻋﻤﻠﺶ وﺳـﯿﻠﻪ وﺻﻮل ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮي ﺑﺎﺷـﺪ و‬
‫ﻧﺠﺎت دﻫﻨﺪه اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ از ﺟﻬﻞ و ﺳﺘﻢ و ﺑﺘﻬﺎ‪) .‬ج ‪ 2‬از ﺻﻔﺤﻪ ‪ 457‬ﺗﺎ ‪ 499‬از ﺗﺎرﯾﺦ اﺑﻦ ﻋﺴﺎﮐﺮ‪ ،‬ﺑﺨﺶ اﻣﺎم ﻋﻠّﯽ ﺑﻦ أﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ(‪.‬‬
‫اﻟﱠﺮْﺣَﻤُﮥ‪ /13 -‬ﺣﺪﯾﺪ(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬أﺑﻮاب اﻟﺠّﻨﮥ و أﺑﻮاب ﺟﻬّﻨﻢ‪ -‬در ﺑﺎره اﺷـﯿﺎﺋﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ وﺻﻮل ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاي‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪) :‬اْدُﺧﻠُﻮا َأﺑ ْﻮاَب َﺟَﻬﻨﱠَﻢ‪ /72 -‬زﻣﺮ( و )َﺣﺘﱠﯽ ِإذا ﺟﺎُؤﻫﺎ َو ﻓُﺘَِﺤْﺖ َأﺑ ْﻮاﺑ ُﻬﺎ َو ﻗﺎَل ﻟَُﻬْﻢ َﺧَﺰَﻧﺘُﻬﺎ َﺳﻼٌم َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ‪ /73 -‬زﻣﺮ(‪.‬‬
‫ﭼﻪ ﺑﺴﺎ اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ -‬ﻫﺬا ﻣﻦ ﺑﺎب ﮐﺬا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﻣﻨﺎﺳﺐ اوﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻤﻌﺶ ﺑﺎﺑﺎت اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﺑﺎﺑـﮥ ﻓﯽ اﻟﺤـﺪود و ﺑّﻮﺑﺖ ﺑﺎﺑﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ در آن ﺣﺪود ﻋﻤﻞ ﮐﺮدم و‪ -‬أﺑﻮاب ﻣﺒّﻮﺑﮥ ﺣﺪود ﻣﻌّﯿﻦ ﮐﺎري اﺳﺖ و‪-‬‬
‫اﻟﺒّﻮاب‪ -‬درﺑﺎن و ﺣﺎﻓﻆ ﺧﺎﻧﻪ و‪ -‬ﺗﺒّﻮﺑﺖ ﺑﺎﺑﺎ‪ -‬ﮔﺮﻓﺘﻤﺶ و آﻧﺮا اﺗّﺨﺎذ ﮐﺮدم‪ ،‬اﺻﻞ ﺑﺎب‪ -‬ﺑﻮب اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﯿﺖ( ]ﺑﯿﺖ ‪ ... :‬ص ‪320 :‬‬
‫اﺻﻞ ﺑﯿﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه و ﭘﻨﺎﻫﮕﺎه اﻧﺴﺎن در ﺷﺐ اﺳﺖ زﯾﺮا ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﺎت‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺷﺐ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾﺪ و ﺳﺎﮐﻦ ﺷﺪ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺑﺮاي روز‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﻇّﻞ ﺑﺎﻟّﻨﻬﺎر‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﭘﻨﺎه روز و روﺷـﻨﯽ روز ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﺳـﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﺴـﮑﻦ و ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑـﺪون در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺐ‪ -‬ﺑﯿﺖ‪-‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﮐﻪ ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬أﺑﯿـﺎت و ﺑﯿـﻮت‪ -‬اﺳﺖ وﻟﯽ واژه ﺑﯿـﻮت ﻣﺨﺼـﻮص ﺧﺎﻧﻪﻫـﺎﺳﺖ و أﺑﯿـﺎت ﺑﺮاي ﺷـﻌﺮ و اﺷـﻌﺎر‪ ،‬ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫)َﻓﺘِﻠْـَﮏ ﺑﯿُﻮﺗُُﻬْﻢ ﺧﺎِوَﯾـًﮥ ﺑ ِﻤﺎ َﻇَﻠُﻤﻮا‪ /52 -‬ﻧﻤـﻞ( و )َو اْﺟَﻌﻠُـﻮا ﺑﯿُﻮَﺗُﮑْﻢ ﻗِﺒَْﻠـًﮥ‪ /87 -‬ﯾـﻮﻧﺲ( و )ﻻـ َﺗـْﺪُﺧﻠُﻮا ﺑﯿُﻮﺗـًﺎ َﻏﯿَْﺮ ﺑ ُﯿُﻮﺗُِﮑْﻢ‪ /27 -‬ﻧـﻮر( ﮐﻪ‬
‫ﻣﻌﻨـﺎي‪ -‬ﺑﯿﺖ‪ -‬در آﯾـﺎت ﻓﻮق‪ ،‬ﺷﺎﻣـﻞ ﺧﺎﻧﻪﻫـﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳـﻨﮓ‪ ،‬ﮔـﻞ و ﮔـﭻ‪ ،‬ﯾـﺎ ﭘﺸﻢ ﮐﺮك ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد )ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺷـﻬﺮي و‬
‫ﻋﺸﺎﯾﺮي( ﺗﺴـﻤﯿﻪ ﺷـﻌﺮ و اﺷـﻌﺎر ﻫﻢ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ از ﻫﻤﺎن ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻣﮑﺎن و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﻫﻢ ﺑﻪ‪ -‬ﺑﯿﺖ‪ -‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ زﯾﺮا ﺟﺎي‬
‫آن ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎرت‪ -‬أﻫﻞ اﻟﺒﯿﺖ ﻫﻢ در ﺑﺎره آل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺼﻠﻮة و اﻟّﺴﻼم اﺳﺖ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ ﺳﺨﻨﺶ ﮐﻪ »ﺳﻠﻤﺎن ﻣّﻨﺎ‬
‫أﻫﻞ اﻟﺒﯿﺖ« آﮔﺎﻫﯽ و ﺗﻨّﺒﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﯽ »‪ «1‬و واﺑﺴﺘﻪ و دوﺳﺖ ﻫﺮ ﻗﻮﻣﯽ را ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺂن ﻗﻮم‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬واژهﻫـﺎي‪ -‬ﻣـﻮﻟﯽ‪ -‬وﻟﯽ‪ -‬و أوﻟﯿـﺎء‪ -‬در زﺑـﺎن دﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻌـﺎﻧﯽ وﯾﮋهاي دارد در ﺑﯿﻦ ﻋﺮﻓـﺎء‪ ،‬ﺟﻼـل اﻟـّﺪﯾﻦ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻠﺨﯽ در ﮐﺘـﺎب ﮐﻢ‬
‫ﻧﻈﯿﺮش‪ ،‬ﻣﺜﻨﻮي ﮐﻪ ﻗﺼﺪش از ﺳـﺮودن و ﺑﯿﺎن آن اﺷـﻌﺎر ﻣﻌّﺮﻓﯽ ﻧﻤﻮﻧﻪ اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ و آﻧﺮا در دﻓﺘﺮ ﺷﺸﻢ در ﭼﻬﺮه ﻋﻠﯽ )ع( ﻣﺠّﺴﻢ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ در ﺑﯿﺎن ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻮﻟﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻮﻟﯽ اﻟﻘﻮم ﻣﻨﻬﻢ و اﺑﻨﻪ ﻣﻦ أﻧﻔﺴﻬﻢ«‪.‬‬
‫)ﻣﻮﻟﯽ و دوﺳﺖ ﻫﺮ اّﻣﺘﯽ از آﻧﻬﺎ و ﻓﺮزﻧﺪش ﻧﯿﺰ در ﺷﻤﺎر ﺗﻦ و ﺟﺎن و از ﺧﻮد آﻧﻬﺎﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺑﯿﺖ اﻟّﻠﻪ و ﺑﯿﺖ اﻟﻌﺘﯿﻖ‪ -‬ﻣّﮑﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو ﻟ َْﯿﱠﻄﱠﻮﻓُﻮا ﺑ ِﺎﻟ َْﺒﯿِْﺖ اﻟ َْﻌﺘِﯿِﻖ‪ /29 -‬ﺣﺞ( و )ِإﱠن َأﱠوَل ﺑَﯿٍْﺖ ُوِﺿَﻊ ﻟ ِﻠﻨﱠﺎِس ﻟَﻠﱠِﺬي ﺑ َِﺒﱠﮑَﮥ‪ /96 -‬آل ﻋﻤﺮان( و )َو ِإْذ َﯾْﺮَﻓُﻊ ِإﺑ ْﺮاِﻫﯿُﻢ اﻟ َْﻘﻮاِﻋَﺪ ﻣَِﻦ اﻟ َْﺒﯿِْﺖ‪-‬‬
‫‪ /127‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻌﺒﻪ و ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا‪َ) .‬و ﻟَﯿَْﺲ اﻟ ْﺒِﱡﺮ ﺑ َِﺄْن َﺗْﺄﺗُﻮا اﻟ ْﺒُﯿُﻮَت ﻣِْﻦ ُﻇُﻬﻮِرﻫﺎ َو ﻟِﮑﱠﻦ اﻟ ْﺒِﱠﺮ َﻣِﻦ اﺗﱠﻘﯽ ‪ /189‬ﺑﻘﺮه( )ﺑﺮّو ﻧﯿﮑﯽ آن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫از ﭘﺸﺖ ﺧﺎﻧﻪ وارد ﺧﺎﻧﻪ ﺷﻮﯾـﺪ‪ ،‬ﻧﯿﮑﻮ ﮐﺎر ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﺪ( اﯾﻦ آﯾﻪ در ﺑﺎره ﻗﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از وارد ﺷﺪن در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﺷﺎن‬
‫ﺑﻌﺪ از اﺣﺮاﻣﺸﺎن از رو ﺑﺮو ﺧﻮدداري ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاي ﻫﺸﺪار ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺎ ﺑّﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو اﻟ َْﻤﻼﺋَِﮑُﮥ َﯾْﺪُﺧﻠُﻮَن َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ ﻣِْﻦ ُﮐﱢﻞ ﺑﺎٍب َﺳﻼٌم‪ /23 -‬رﻋﺪ( ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺎ اﻧﻮاع ﺣﺎﻻت ﻣﺴّﺮت ﺑﺨﺶ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﺎﺳﻼم و درود وارد ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪) :‬ﻓِﯽ ﺑ ُﯿـﻮٍت َأِذَن اﻟﻠﱠُﻪ َأْن ﺗُْﺮَﻓـَﻊ‪ /36 -‬ﻧـﻮر( ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﯿﻮت ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﯾﻪ )ﻻ‬
‫َﺗْﺪُﺧﻠُﻮا ﺑ ُﯿﻮَت اﻟﻨﱠﺒِﱢﯽ ِإﻟ ﱠﺎ َأْن ﯾُْﺆَذَن ﻟَُﮑْﻢ‪ /53 -‬اﺣﺰاب( ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﺷﺎره آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي اﻫﻞ ﺑﯿﺖ و ﻗﻮم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﺑﻪ ﻗﻠﺐ اﺷﺎره ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻌﻀـﯽ از ﺣﮑﻤﺎء در ﺳـﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ »ﻻ ﺗﺪﺧﻞ اﻟﻤﻼﺋﮑﮥ ﺑﯿﺘﺎ ﻓﯿﻪ ﮐﻠﺐ و ﻻ‬
‫ﺻﻮرة«‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﯿﺖ‪ -‬ﻗﻠﺐ و از‪ -‬ﮐﻠﺐ‪ -‬ﺣﺮص و آز‪ ،‬اراده ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫زﯾﻦ ﺳﺒﺐ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﺑﺎ اﺟﺘﻬﺎد ﻧﺎم ﺧﻮد وان ﻋﻠﯽ ﻣﻮﻟﯽ ﻧﻬﺎد‬
‫ﮔﻔﺖ ﻫﺮ ﮐﻮرا ﻣﻨﻢ ﻣﻮﻟﯽ و دوﺳﺖ اﺑﻦ ﻋّﻢ ﻣﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﻮﻻي اوﺳﺖ‬
‫ﮐﯿﺴﺖ ﻣﻮﻟﯽ آﻧﮑﻪ آزادت ﮐﻨﺪ ﺑﻨﺪ رّﻗﯿﺖ ز ﭘﺎﯾﺖ ﺑﺮ ﮐﻨﺪ‬
‫ﭼﻮن ﺑﺂزادي ﻧّﺒﻮت ﻫﺎدﯾﺴﺖ ﻣﺆﻣﻨﺎن راز اﻧﺒﯿﺎء آزادي اﺳﺖ‬
‫اي ﮔﺮوه ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺷﺎدي ﮐﻨﯿﺪ ﻫﻤﭽﻮ ﺳﺮ و ﺳﻮﺳﻦ آزادي ﮐﻨﯿﺪ‬
‫ﮐﻠﺐ ﻓﻼن‪ -‬ﮐﻪ ﮐﺴﯽ در ﺣﺮص و آز اﻓﺮاط ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ‪:‬‬
‫ﻫﻮ أﺣﺮص ﻣﻦ ﮐﻠﺐ‪ -‬او از ﺳﮓ ﺣﺮﯾﺼﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ و اﺳﺎس اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ِإْذ ﺑَﱠﻮأْﻧﺎ ﻟ ِِﺈﺑ ْﺮاِﻫﯿَﻢ َﻣﮑﺎَن اﻟ َْﺒﯿِْﺖ‪ /26 -‬ﺣﺞ( ﻣﻘﺼﻮد ﻣّﮑﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )ﻗﺎﻟَْﺖ َرﱢب اﺑ ِْﻦ ﻟ ِﯽ ِﻋﻨَْﺪَك ﺑَﯿْﺘًﺎ ﻓِﯽ اﻟ َْﺠﻨﱠِﮥ‪ /11 -‬ﺗﺤﺮﯾﻢ( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻘﺎم و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاﯾﻢ آﺳﺎن و ﻓﺮاﻫﻢ ﮔﺮدان‪.‬‬
‫و آﯾﺎت )َو َأْوَﺣﯿْﻨﺎ ِإﻟﯽ ُﻣﻮﺳـﯽ َو َأِﺧﯿِﻪ َأْن َﺗَﺒﱠﻮءا ﻟ َِﻘْﻮﻣُِﮑﻤﺎ ﺑ ِِﻤـْﺼ َﺮ ﺑ ُﯿُﻮﺗًﺎ‪ /17 -‬ﯾﻮﻧﺲ( و )َو اْﺟَﻌﻠُﻮا ﺑﯿُﻮَﺗُﮑْﻢ ﻗِﺒَْﻠـًﮥ‪ /87 -‬ﯾﻮﻧﺲ( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫اﻗﺼﯽ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َﻓﻤـﺎ َوـَﺟ ْﺪﻧﺎ ﻓِﯿﻬﺎ َﻏﯿَْﺮ ﺑَﯿٍْﺖ ﻣَِﻦ اﻟ ُْﻤـْﺴ ﻠِِﻤﯿَﻦ‪ /36 -‬ذارﯾـﺎت( ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﯿﺘﯽ از ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ‪ -‬اﺷـﺎره ﺑﻪ ﺳـﺎﮐﻨﯿﻦ‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﯿﺖ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺎﻣﯿﺪن اﻫﺎﻟﯽ ﻗﺮﯾﻪ ﺑﻪ ﻗﺮﯾﻪ‪.‬‬
‫)ﺑﯿﺎت(‪ -‬و ﺗﺒﯿﯿﺖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺒﯿﺨﻮن زدن ﺷـﺒﺎﻧﻪ ﺑﻪ دﺷـﻤﻦ و آﻫﻨﮓ دﺷـﻤﻦ ﮐﺮدن در ﺷﺐ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬أ َﻓَﺄﻣَِﻦ َأْﻫُﻞ اﻟ ُْﻘﺮي َأْن‬
‫َﯾـْﺄﺗَِﯿُﻬْﻢ ﺑَْﺄُﺳـ ﻨﺎ ﺑَﯿﺎﺗًﺎ َو ُﻫْﻢ ﻧﺎﺋُِﻤﻮَن‪ /97 -‬اﻋﺮاف( و )ﺑَﯿﺎﺗـًﺎ َأْو ُﻫـْﻢ ﻗـﺎﺋِﻠُﻮَن‪ /4 -‬اﻋﺮاف( )ﺑﯿـﻮت(‪ -‬ﮐـﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﺐ اﻧﺠـﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪) :‬ﺑَﯿﱠَﺖ ﻃﺎﺋَِﻔٌﮥ ﻣِﻨُْﻬْﻢ‪ /81 -‬ﻧﺴﺎء( و )ِإْذ ﯾَُﺒﯿﱢﺘُﻮَن ﻣﺎ ﻻ َﯾْﺮﺿﯽ ﻣَِﻦ اﻟ َْﻘْﻮِل‬
‫‪ /108 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫و ﻟـﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺻـﯿﺎم ﻟﻤﻦ ﻟﻢ ﯾﺒّﯿﺖ اﻟـّﺼ ﯿﺎم ﻣﻦ اﻟّﻠﯿﻞ« )ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ در ﺷﺐ ﺗـﺪﺑﯿﺮ و ﻧّﯿﺖ روزه ﻧﮑﻨﺪ و ﺗﺪارك آن ﻧﻨﻤﺎﯾﺪ‪،‬‬
‫روزه ﻧﺪارد(‪.‬‬
‫ﺑﺎت ﻓﻼن ﯾﻔﻌﻞ ﮐﺬا‪ -‬ﻋﺒﺎرﺗﯿﺴﺖ ﺑﺮاي ﮐﺎري ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ در ﺷﺐ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻇّﻞ‪ -‬ﺑﺮاي ﮐﺎر روزاﻧﻪ اﺳﺖ و ﻫﺮ دو از ﺑﺎب‬
‫ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ‪) .‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎرﻫﺎي ﻋﺒﺎدﺗﯽ(‪.‬‬
‫( ) )ﺑﯿﺪ( ]ﺑﯿﺪ[‪ ... :‬ص ‪322 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟﻞ در آن ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻣﺎ َأُﻇﱡﻦ َأْن َﺗﺒِﯿَﺪ ﻫِﺬِه َأﺑَﺪًا‪ /35 -‬ﮐﻬﻒ( )ﮔﻤﺎن ﻧﮑﻨﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ اﯾﻨﺠﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ و وﯾﺮان ﺷﻮد‪) ،‬ﺳﺨﻦ ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﺑﺎغدار اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺑﺼﺎد اﻟّﺸﯽء ﯾﺒﯿﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎدا‪ -‬در ﺑﯿﺎﺑﺎن ﻣﺘﻔّﺮق و ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﺑﯿﺪاء ﺑﯿﺪ‪ -‬اﺳﺖ‪ .‬أﺗﺎن ﺑﯿﺪاﻧﮥ‪ -‬اﺳﺘﺮي اﺳﺖ ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﯽ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻮر( ]ﺑﻮر[‪ ... :‬ص ‪322 :‬‬
‫اﻟﺒﻮار ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎد و ﻧﺎرواﯾﯽ زﯾﺎد و ﭼﻮن زﯾﺎدي ﮐﺴﺎد ﺑﻪ ﻓﺴﺎد ﻣﻨﺠّﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪323 :‬‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﻟﺬا ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﮐﺴﺪ ﺣّﺘﯽ ﻓﺴﺪ ﺑﻮار‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﻫﻢ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻓﻌﺎﻟﺶ ﻋﺒﺎرت از‪ -‬ﺑﺎر اﻟّﺸﯽء ﯾﺒﻮر‪ ،‬ﺑﻮرا‪ ،‬ﺑﺆرا‪ -‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)ﺗِﺠﺎَرًة ﻟَْﻦ َﺗﺒُﻮَر‪ /29 -‬ﻓﺎﻃﺮ( )داد و ﺳﺘﺪي ﮐﺴﺎد ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ( و )َو َﻣْﮑُﺮ ُأوﻟﺌَِﮏ ُﻫَﻮ َﯾﺒُﻮُر‪ /100 -‬ﻓﺎﻃﺮ( و رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ »ﻧﻌﻮذ ﺑﺎﻟّﻠﻪ ﻣﻦ ﺑﻮار‬
‫اﻷـﯾﻢ«‪) .‬از اﻓﺰون ﺷـﺪن ﮔﻨـﺎه ﺑﻪ ﺧـﺪا ﭘﻨـﺎه ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ( و آﯾﻪ )َو َأَﺣﱡﻠﻮا َﻗْﻮَﻣُﻬْﻢ داَر اﻟ َْﺒﻮاِر‪ /28 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ( )ﻣﻠّﺖ ﺧﻮﯾﺶ را در ﺧـﺎﻧﻪ ﻓﺴـﺎد و‬
‫ﻫﻼﮐﺖ ﻓﺮود آوردﻧﺪ(‪.‬‬
‫رﺟﻞ ﺣﺎﺋﺮ ﺑﺎﺋﺮ‪ -‬و‪ -‬ﻗﻮم ﺣﻮر و )ﺑﻮر(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮدي و ﻗﻮﻣﯽ ﺳﺮﮔﺸـﺘﻪ و ﻫﻼك ﺷـﺪه‪ ،‬ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬ﺣﺘﱠﯽ َﻧُﺴﻮا اﻟـﱢﺬْﮐَﺮ َو ﮐﺎﻧُﻮا‬
‫َﻗْﻮﻣًﺎ ﺑ ُﻮرًا‪ /18 -‬ﻓﺮﻗـﺎن( ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻼـك ﺷـﺪﮔﺎن‪ .‬ﺑﻮر‪ -‬ﺟﻤﻊ‪ -‬ﺑﺎﺋﺮ اﺳﺖ و ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬ﺑﻮر‪ -‬ﻣﺼـﺪر اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻔﺮد و ﺟﻤﻊ ﻫﺮ دو ﺑﮑﺎر‬
‫ﻣﯽرود ﻣﺜﻞ رﺟﻞ ﺑﻮر و ﻗﻮم ﺑﻮر‪ -‬ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻤﻠﯿﮏ إّن ﻟﺴﺎﻧﯽ راﺗﻖ ﻣﺎ ﻓﺘﻘﺖ إذ أﻧﺎ ﺑﻮر‬
‫ا)ي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و رﺳﻮل ﺧﺪاي زﺑﺎﻧﻢ از ﺗﮑﻠّﻢ ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ زﯾﺮا در ﻫﻼﮐﺘﻢ(‪.‬‬
‫ﺑﺎر اﻟﻔﺤﻞ اﻟّﻨﺎﻗﮥ‪ -‬ﺷﺘﺮ ﻓﺤﻞ‪ ،‬ﻧﺎﻗﻪ را ﺑﻮﺋﯿﺪه ﮐﻪ ﭘﺎﮐﯽ او را اﺳﺘﺸـﻤﺎم ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره در ﺑﺎره آزﻣﻮن ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺮت ﮐﺬا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ او را آزﻣﻮدم‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺌﺮ( ]ﺑﺌﺮ[‪ ... :‬ص ‪323 :‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ ﭼﺎه و ﺣﻔﺮه(‪ ،‬ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﺑ ِﺌٍْﺮ ُﻣَﻌﱠﻄَﻠٍﮥ َو َﻗْﺼٍﺮ َﻣِﺸﯿٍﺪ »‪-«1‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺧﺪاوﻧﺪ در ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد ﻋّﻠﺖ ﻋﺬاب و ﻫﻼﮐﺖ رﺳﻮا ﮐﻨﻨﺪه ﻗﻮم ﻋﺎد را ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ از ﻗﺼـﺮي و ﮐﺎﺧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﻠﻨﺪي ﮐﻮه ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧـﺪ و آﻧﺠـﺎ ﻣﺮﮐﺰ ﻋﯿﺎﺷـّﯽ‪ ،‬و ﻫﺮزﮔﯽﺷـﺎن ﺑـﻮده‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪َ) :‬أ َﺗﺒْﻨُﻮَن ﺑ ُِﮑـ ﱢﻞ ِرﯾٍﻊ آَﯾـًﮥ َﺗْﻌَﺒﺜُﻮَن!؟‪ /128 -‬ﺷـﻌﺮاء( ﮐـﻪ از آن ﺑﺎﻻـ ﻣﺮدم‬
‫رﻫﮕـﺬر را ﺑﻪ ﺑﺎد ﻣﺴـّﺨﺮه ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ »ﯾﺠﺘﻤﻌﻮن اﻟﯿﻬﺎ ﻟﻠﻌﺒﺚ ﺑﻤﻦ ﯾﻤّﺮ ﻓﯽ اﻟّﻄﺮﯾﻖ« ﻋﻤﻞ زﺷﺖ و ﻧﻨﮕﯿﻦ دﯾﮕﺮﺷﺎن در آب و ﭼﺎه اﻧﺪاﺧﺘﻦ‬
‫اﻓﺮاد ﺑﯽﺧﺒﺮ ﺑﻮده ﮐﻪ ﺳﺮ ﭼﺎه را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺪ ﺗﺎ رﻫﮕﺬران ﻏﻔﻠﺘﺎ در آن ﺑﯿﻔﺘﻨﺪ ﺗﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﺨﻨﺪﻧﺪ و ﻟّﺬت ﺑﺒﺮﻧﺪ و دهﻫﺎ ﻋﻤﻞ دور از ﻧا ﺴﺎﻧﯿﺖ‬
‫دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﻣﺘﺄّﺳـ ﻔﺎﻧﻪ در دوران اﺧﯿﺮ ﺑﺨﺼـﻮص در زﻣـﺎن ﻗﺎﺟـﺎر ﭼﻨﯿﻦ ﻋـﺎدات زﺷـﺘﯽ ﺑﺼﻮرت داﺷـﺘﻦ دﻟﻘﮏﻫـﺎ‪ ،‬و اﻧـﺪاﺧﺘﻦ اﻓﺮادي در‬
‫اﺳـﺘﺨﺮﻫﺎ راﯾﺞ ﺑﻮده و ﻋّﺪهاي اﻧﺴﺎن ﺿـﻌﯿﻒ اّﻣﺎ در اﻧﺴﺎن ﺑﻮدن ﻫﻤﻄﺮاز ﺧﻮﯾﺶ را وﺳـﯿﻠﻪ ﻋﯿﺶ و ﻋﺸـﺮت ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در اﺛﺮ ﮐﺎرﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و داﺷﺘﻦ روح ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺮو و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺸﮑﻼت ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ ﺣّﺘﯽ اﻇﻬﺎر ﻋﺠﺰ ﻫﻢ ﻧﮑﻨﻨﺪ در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺴـﺘﮑﺒﺮﯾﻦ ﻋّﯿﺎش ﺳﺮ و ﺻﻮرت ﺧﻮد را ﺳﯿﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﻫﺰاران اداﻫﺎي ﻣﻀﺤﮏ آﻟﺖ و‬
‫اﺑﺰار ﺧﻨـﺪه و ﻋﯿﺎﺷـﯽ دﯾﮕﺮان ﻣﯽﺷﻮﻧـﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻤﺎل ﺗﺄّﺳﻒ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ رﯾﺸﻪﻫﺎي آن ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﯿﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ اﻣﯿﺪ اﺳﺖ آن روش‬
‫ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﯿﺎه ﺑﺎزي و دﻟﻘﮏ ﺷﺪن ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب ﻫﻢ ﯾﮑﺒﺎر‬
‫‪ /45‬ﺣّﺞ( )ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﻗﻮم ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﻋﺎد اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻫﻼﮐﺘﺸﺎن ﮐﻪ در اﺛﺮ ﺳـﺘﻤﮕﺮي و ﺗﻔﺎﺧﺮ و ﮔﺮدﻧﮑﺸﯽ ﺑﻮد ﭼﺎﻫﺸﺎن وﯾﺮان‬
‫و ﻗﺼﺮﺷﺎن ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﮔﭻ ﺑﺮي و زﯾﻨﺖ ﺧﺎﻟﯽ ﻣﺎﻧﺪ(‪.‬‬
‫اﺻﻞ‪ -‬ﺑﯿﺮ‪ -‬ﺑﺎ ﻫﻤﺰه اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬ﺑﺄرت ﺑﯿﺮا و ﺑﺄرت ﺑﺆرة‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﺎه و ﻗﻨﺎﺗﯽ ﺣﻔﺮ ﮐﺮدم‪ ،‬از اﯾﻦ واژه‪ -‬ﻣﺌﺒﺮ‪ -‬ﻣﺸـﺘّﻖ ﺷـﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﺣﻔﺮهاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳـﺮ آن را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧـﺪ ﺗـﺎ ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ از آﻧﺠـﺎ ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ در ﭼـﺎه ﺑﯿﻔﺘﻨـﺪ و آن ﭼـﺎه را‪ -‬اﻟﻤﻐﻮاة‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻌﺒﯿﺮي اﺳﺖ از ﻓﺴﺎدي ﮐﻪ دﯾﮕﺮان را در ﺑﻠّﯿﻪ و ﺳﺨﺘﯽ ﻣﯽاﻧﺪازد و ﺟﻤﻊ‪ -‬ﻣﺌﺒﺮ‪ -‬ﻣﺂﺑﺮ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺆس( ]ﺑﺆس ‪ ... :‬ص ‪324 :‬‬
‫اﻟﺒﺆس و اﻟﺒﺄس و اﻟﺒﺄﺳﺎء‪ -‬ﺷّﺪت ﺳﺨﺘﯽ و زﺷﺘﯽ و ﻧﺎرواﺋﯽ اﺳﺖ ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ واژه‪ -‬ﺑﺆس‪ -‬ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻓﻘﺮ و ﺟﻨﮓ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫اﻟﺒـﺄس و اﻟﺒﺄﺳﺎء‪ -‬در ﮐﺸـﺘﻦ دﺷـﻤﻦ و ﻣﺠﺮوح ﮐﺮدن ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﻪ )َو اﻟﻠﱠُﻪ َأَﺷـ ﱡﺪ ﺑَْﺄﺳًﺎ َو َأَﺷـ ﱡﺪ َﺗﻨِْﮑﯿًﻠﺎ‪ /84 -‬ﻧﺴﺎء( و )َﻓَﺄَﺧْﺬﻧﺎُﻫْﻢ‬
‫ﺑ ِﺎﻟ َْﺒْﺄﺳﺎِء َو اﻟﱠﻀﱠﺮاِء‪ /42 -‬اﻧﻌـﺎم( و )َو اﻟﱠﺼﺎﺑ ِِﺮﯾَﻦ ﻓِﯽ اﻟ َْﺒْﺄﺳـﺎِء َو اﻟﱠﻀﱠﺮاِء َو ِﺣﯿَﻦ اﻟ َْﺒْﺄِس‪ /177 -‬ﺑﻘﺮه( و )ﺑَْﺄُﺳـ ُﻬْﻢ ﺑَﯿَْﻨُﻬْﻢ َﺷِﺪﯾٌﺪ‪ /14 -‬ﺣﺸﺮ( ﻓﻌﻞ‬
‫اﯾﻦ واژه‪ -‬ﺑﺆس‪ ،‬ﯾﺒﺆس اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋـﺬاب )ﺑﺌﯿﺲ(‪ -‬وزن ﻓﻌﯿـﻞ از‪ -‬ﺑـﺄس‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﯾـﺎ از‪ -‬ﺑﺆس‪ -‬ﺑـﺎب اﻓﺘﻌﺎل آن ﻫﻢ ﻣﺜﻞ ﻓﻼ ﺗﺒﺘﺌﺲ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻏﻤﮕﯿﻦ و ﻣﺤﺰون ﻧﺒﺎش در ﺧﺒﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ در ﺑـﺎره ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( آﻣـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﮐﺎن ﯾﮑﺮه اﻟﺆس و اﻟّﺘﺒﺎؤس و اﻟّﺘﺒّﻮس« ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي ﻓﻘﺮا )ﻣﺴﺘﻀـﻌﻔﯿﻦ( زاري و ﺳـﺴﺘﯽ را‬
‫زﺷﺖ و ﻧﺎروا ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫)ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ آﻧﻬﺎ اﻇﻬﺎر ﺧﻮاري و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ و ﻓﻘﺮ ﮐﻨﻨﺪ( ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮد را ذﻟﯿﻞ ﮐﻨﻨﺪ و ﻫﻤﻪ آن رﻧﺠﻬﺎ را ﺑﺮ ﺧﻮد ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫)ﺑﯿﺲ(‪ -‬ﮐﻠﻤﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺎره ﺗﻤﺎم ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪيﻫﺎ و زﺷﺘﯽ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ‪ -‬ﻧﻌﻢ‪ -‬در ﻫﻤﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﭘﺴـﻨﺪﯾﺪه اﺳـﺘﻌﻤﺎل‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﺟﻤﻼت ﺑﻌﺪ از‪ -‬ﺑﺌﺲ ﯾﺎ ﻧﻌﻢ‪ -‬ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﭼﻪ ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﺎ )اﻟﻒ‪ -‬ﻻم( ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﯾﺎ‬
‫__________________________________________________‬
‫در ﺻﺪا و ﺳـﯿﻤﺎي ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﻋﯿﺪ ﻧﻮروز ‪ 59‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﮔﺬاﺷـﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻪ ﮐّﻠﯽ از ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳـﻼﻣﯽ و اﻧﻘﻼﺑﯽ ﻣﺎ رﯾﺸﻪ ﮐﻦ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬دﻟﻘﮏ ﺑﺎزي در ﺷﺄن اﻧﺴﺎن ﻋﺼﺮ اﻣﺮوز ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻨﮑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺎﺳﻢ دﯾﮕﺮي ﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻫﺮ دو ﺻـﻮرت ﺑﺌﺲ و ﻧﻌﻢ‪ -‬آﻧﻬـﺎ را ﻣﺮﻓـﻮع ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ -‬ﺑﯿﺲ اﻟّﺮﺟـﻞ زﯾـﺪ‪ -‬ﯾـﺎ‪ -‬ﺑﺌﺲ ﻏﻼـم اﻟّﺮﺟـﻞ زﯾـﺪ‪ -‬و ﻧﮑﺮه را ﻧﺼـﺐ‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬ﺑﺌﺲ رﺟﻼ و ﺑﺌﺲ ﻣﺎ ﮐﺎﻧﻮا ﯾﻔﻌﻠﻮن‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﺑ ِﺌَْﺲ اﻟ َْﻘﺮاُر‪ /29 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ( و )َﻓﺒِﺌَْﺲ َﻣﺜَْﻮي اﻟ ُْﻤَﺘَﮑﺒﱢِﺮﯾَﻦ‪ /72 -‬زﻣﺮ( و )ﺑ ِﺌَْﺲ ﻟ ِﻠﱠﻈﺎﻟ ِِﻤﯿَﻦ ﺑََﺪﻟًﺎ‪ /5 -‬ﮐﻬﻒ( و )ﻟَﺒِﺌَْﺲ ﻣﺎ‬
‫ﮐﺎﻧُﻮا َﯾْﺼَﻨُﻌﻮَن‪ /63 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫اﺻﻞ واژه‪ -‬ﺑﺌﯿﺲ‪ -‬ﺑﺌﺲ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﻫﻢ از‪ -‬ﺑﺆس‪ -‬ﻣﺸّﺘﻖ ﺷﺪه‪.‬‬
‫( ) )ﺑﯿﺾ( ]ﺑﯿﺾ ‪ ... :‬ص ‪325 :‬‬

‫اﻟﺒﯿﺎض ﯾﻌﻨﯽ ﺳﭙﯿﺪي ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن رﻧﮕﻬﺎ ﺿّﺪ ﺳﯿﺎﻫﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻌﻠﺶ‪:‬‬
‫اﺑﯿّﺾ‪ ،‬اﺑﯿﻀﺎﺿﺎ و ﺑﯿﺎﺿﺎ‪ ،‬و اﺳﻤﺶ‪ -‬ﻣﺒﯿّﺾ‪ ،‬أﺑﯿﺾ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﯾْﻮَم َﺗﺒَْﯿﱡﺾ ُوُﺟﻮٌه َو َﺗْﺴَﻮﱡد ُوُﺟﻮٌه َو َأﱠﻣﺎ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ اﺑ َْﯿﱠﻀْﺖ ُوُﺟﻮُﻫُﻬْﻢ‪ 107 -‬و ‪ /106‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫اﻷـﺑﯿﺾ‪ -‬رﮔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨـﺎﻃﺮ ﺳﭙﯿـﺪ ﺑﻮدﻧﺶ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﻧﺎﻣﯿـﺪه ﺷـﺪه‪ ،‬ﭼﻮن رﻧـﮓ ﺳﭙﯿـﺪ را ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و ﺑـﺎ ﻓﻀـﯿﻠﺖﺗﺮﯾﻦ رﻧﮕﻬﺎ ﻣﯽداﻧﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ رﻧﮓ ﺳﭙﯿﺪ ﺑﻬﺘﺮ‪ ،‬ﺳﯿﺎه ﻫﻮل اﻧﮕﯿﺰﺗﺮ‪ ،‬ﺳﺮخ زﯾﺒﺎﺗﺮ و رﻧﮓ زرد ﺧﻮﺷﻨﻤﻮدﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﻓﻀـﻞ و ﮐﺮم را ﺑﺮﻧـﮓ ﺳﭙﯿـﺪ و ﯾـﺎ‪ -‬ﺑﯿـﺎض‪ -‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﺮدهاﻧـﺪ ﺣّﺘﯽ ﺑﻪ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﻋﺎري از ﻋﯿﺐ و ﮔﻨﺎه اﺳﺖ و آﻟﻮده ﻧﺸـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬أﺑﯿﺾ اﻟﻮﺟﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﭙﯿﺪ روي ﮔﻮﯾﻨﺪ )رو ﺳﻔﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﺑﯽﮔﻨﺎﻫﯽ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﯾْﻮَم َﺗﺒَْﯿﱡﺾ ُوُﺟﻮٌه‪ /106 -‬آل ﻋﻤﺮان( ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻬﺮهﻫﺎ ﭘﺎك و از ﮔﻨﺎه ﻋﺎدي اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﯿﻀﺎض اﻟﻮﺟﻮه‪ -‬ﻋﺒﺎرت از ﺷﺎدي و ﻣﺴّﺮت اﺳﺖ‪ .‬اﺳﻮداد اﻟﻮﺟﻮه‪ -‬ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﭼﻬﺮهﻫﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس آﯾﻪ )َو ِإذا ﺑ ُﱢﺸَﺮ َأَﺣُﺪُﻫْﻢ ﺑ ِﺎﻟ ُْﺄﻧ ْﺜﯽ َﻇﱠﻞ َوْﺟُﻬُﻪ ُﻣْﺴَﻮ‪‬دا‪ /58 -‬ﻧﺤﻞ( اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل ﺳﭙﯿﺪي ﭼﻬﺮهﻫﺎ آﯾﺎت )ُوُﺟﻮٌه َﯾْﻮَﻣﺌٍِﺬ ﻧﺎِﺿَﺮٌة‪ /22 -‬ﻗﯿﺎﻣﻪ( و )ُوُﺟﻮٌه َﯾْﻮَﻣﺌٍِﺬ ُﻣْﺴِﻔَﺮٌة‪ ،‬ﺿﺎِﺣَﮑٌﮥ ُﻣْﺴَﺘﺒِْﺸَﺮٌة‪ /38 -‬ﻋﺒﺲ( اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎرت‪ -‬أّﻣﮏ ﺑﯿﻀﺎء ﻣﻦ ﻗﻀﺎﻋﻪ‪) -‬ﻗﻀﺎﻋﻪ‪ -‬ﭘﺪر ﻗﺒﯿﻠﻪاي از اﻋﺮاب ﯾﻤﻦ اﺳﺖ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪326 :‬‬
‫ﮐﻪ ﺳﭙﯿﺪ ﭘﻮﺳﺖ ﺑﻮدهاﻧﺪ( و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪) :‬ﺑَﯿْﻀﺎَء ﻟَﱠﺬٍة ﻟ ِﻠﱠﺸﺎِرﺑ ِﯿَﻦ‪ /46 -‬ﺻﺎّﻓﺎت(‪.‬‬
‫ﺗﺨﻢ ﻣﺮغ و ﺗﺨﻢ ﭘﺮﻧـﺪﮔﺎن ﻫﻢ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺳﭙﯿـﺪي رﻧﮕﺸﺎن‪ ،‬ﺑﯿﺾ و ﻣﻔﺮدش‪ -‬ﺑﯿﻀﻪ‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬زن را ﻫﻢ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺷـﺒﺎﻫﺖ رﻧﮕﺶ ﺑﻪ ﺳﭙﯿـﺪي و‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺤﺖ ﮐﻨﻒ و ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﺮد ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ دارد ﺑﻄﻮر ﮐﻨﺎﯾﻪ‪ ،‬ﺳﭙﯿﺪ ﯾﺎ ﺑﯿﻀﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺎﻟﺖ ﻣـﺪح و ذّم‪ ،‬ﺷـﻬﺮ و ﺑﻠـﺪ را ﻫﻢ‪ -‬ﺑﯿﻀـﮥ اﻟﺒﻠـﺪ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اّﻣﺎ در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺪح ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻣﺼﻮن ﺑﻮدن ﻣﺮدﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ و رﺋﯿﺲ ﻫﻢ دارﻧﺪ اﻃﻼق ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﮐﺎﻧﺖ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﯿﻀﮥ ﻓﺘﻔّﻠﻘﺖ ﻓﺎﻟﻤّﺢ ﺧﺎﻟﺼﻪ ﻟﻌﺒﺪ ﻣﻨﺎف‬
‫)ﻗﻮم ﻗﺮﯾﺶ ﮔﺮوﻫﯽ ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺧﻮرﺷـﯿﺪﺷﺎن ﻋﺒـﺪ ﻣﻨﺎف اﺳﺖ ﮐﻪ از اﻓﻖ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ زردي ﺗﺨﻢ ﭘﺮﻧﺪه در ﻣﺮﮐﺰ آن‬
‫ﻗﺮار دارد(‪.‬‬
‫اّﻣـﺎ ﺑﮑﺎر ﺑﺮدن واژه ﺑﯿﻀﻪ ﺑﮕﻮﻧﻪ ذّم و ﻧﺎروا‪ ،‬در ﺑﺎره ﮔﺮوﻫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮار و ذﻟﯿﻞاﻧـﺪ و ﻣﻮرد ﮐﻨﺎﯾﻪ و ﻧﯿﺸـﺨﻨﺪ دﯾﮕﺮان ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺨﻢ ﺷﺘﺮ ﻣﺮﻏﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﺑﯿﺎﺑﺎن دور اﻓﺘﺎده و رﻫﺎ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺑﯿﻀﺘﺎ اﻟّﺮﺟﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دو ﺑﯿﻀﻪ ﻣﺮد ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ ﺗﺨﻢ ﻣﺮغ از ﻧﻈﺮ ﺷﮑﻞ و ﺳﭙﯿﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺮدان ﻫﻢ آﻧﻄﻮر ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺑﺎﺿﺖ اﻟّﺪﺟﺎﺟﻪ و ﺑﺎض ﮐﺬا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮغ ﺑﺮاي ﺗﺨﻢ ﮔﺬاردن در ﺟﺎﯾﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺗﺨﻢ ﮔﺬارد‪.‬‬
‫ﺑﺪا ﻣﻦ ذوات اﻟّﻀﻐﻦ ﯾﺄوي ﺻﺪورﻫﻢ ﻓﻌّﺸﺶ ﺛّﻢ ﺑﺎض‬
‫)ﺑﻐﺾ ﮐﯿﻨﻪ ﺗﻮزاﻧﯽ ﮐﻪ دﻟﻬﺎﺷﺎن آﻧﻬﺎ را ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از در دل ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﮐﯿﻨﻪﻫﺎﺷﺎن آﺷﮑﺎر ﺷﺪ(‪.‬‬
‫ﺑﺎض اﻟﺤّﺮ‪ :‬ﮔﺮﻣﺎ ﺷّﺪت ﮔﺮﻓﺖ‪ -‬ﺑﺎﺿﺖ ﯾﺪ اﻟﻤﺮأة‪ :‬دﺳﺖ آن زن ورم ﮐﺮد‪ .‬دﺟﺎﺟﮥ ﺑﯿﻮض‪ -‬و‪ -‬دﺟﺎج‪ ،‬ﻫﺮ دو ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮغ و‬
‫ﻣﺮﻏﺎن ﺗﺨﻢ ﮔﺬار‪.‬‬
‫( ) )ﺑﯿﻊ( ]ﺑﯿﻊ ‪ ... :‬ص ‪326 :‬‬
‫اﻟﺒﯿﻊ ﯾﻌﻨﯽ دادن ﭼﯿﺰي ﺑﺎ ارزش و ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻗﯿﻤﺖ آن )داد و ﺳﺘﺪ و ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪327 :‬‬
‫ﻣﺘﺎع و ﭘﻮل(‪.‬‬
‫اﻟّﺸـ ﺮاء‪ -‬ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﻗﯿﻤﺖ و ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺟﺴﻢ ﻗﯿﻤﺖ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮوﺧﺘﻦ و ﺧﺮﯾﺪن را ﺑﯿﻊ و ﺷـﺮاء ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﺑﺠﺎي ﻫﻢ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺼّﻮري ﮐﻪ از ﺟﻨﺲ و ﻣﺘﺎع و ﺑﻬﺎء آن ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو َﺷَﺮْوُه ﺑ َِﺜَﻤٍﻦ ﺑَْﺨٍﺲ‪ /20 -‬ﯾﻮﺳﻒ( )ﮐﻪ واژه ﺷـﺮاء‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺠﺎي ﻓﺮوﺧﺘﻦ ﯾﺎ )ﺑﯿﻊ( ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴﻼم ﻓﺮﻣﻮد‪) :‬ﻻ‬
‫ﯾﺒﯿﻌّﻦ أﺣﺪﮐﻢ ﻋﻠﯽ ﺑﯿﻊ أﺧﯿﻪ« ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺮﯾﺪار ﭼﯿﺰﯾﮑﻪ ﺑﺮادرت ﻣﯽﺧﺮد ﻧﺸﻮﯾﺪ‪) .‬رو دﺳﺖ ﺧﺮﯾﺪ او ﻧﺮوﯾﺪ ﮐﻪ ﮔﺮاﻧﯽ ﭘﯿﺶ آﯾﺪ(‪.‬‬
‫أﺑﻌﺖ اﻟّﺸﯽء‪ -‬آﻧﺮا ﺑﺮاي ﻓﺮوش ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮدم‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻓﺮﺳﺎ ﻓﻠﯿﺲ ﺟﻮاده ﺑﻤﺒﺎع )اﺳﺒﯽ ﮐﻪ وﻓﺎء ﺧﻮﺑﯿﻬﺎﯾﺶ ﻋﺮﺿﻪ و ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺑﺎب ﻣﻔﺎﻋﻠﻪ اﯾﻦ واژهﻫﺎ‪ -‬ﻣﺒﺎﯾﻌـﮥ و ﻣﺸﺎراة اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َأَﺣﱠﻞ اﻟﻠﱠُﻪ اﻟ َْﺒﯿَْﻊ َو َﺣﱠﺮَم اﻟﱢﺮﺑﺎ‪ /275 -‬ﺑﻘﺮه( و )ﻻ ﺑَﯿٌْﻊ ﻓِﯿِﻪ َو ﻻ ُﺧﻠﱠٌﮥ‪-‬‬
‫‪ /254‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﺑﺎﯾﻊ اﻟّﺴﻠﻄﺎن »‪ -«1‬اﻃﺎﻋﺖ او را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﻄﺎي اﻧﺪﮐﺶ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓﺎْﺳَﺘﺒِْﺸـ ُﺮوا ﺑ َِﺒﯿِْﻌُﮑُﻢ اﻟ ﱠِﺬي ﺑﺎَﯾْﻌﺘُْﻢ ﺑ ِِﻪ‪ /111 -‬ﺗﻮﺑﻪ( ﮐﻪ اﺷـﺎره ﺑﻪ ﺑﯿﻌﺖ رﺿﻮان اﺳﺖ )ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯿﻌﺖ ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫)ص( ﮐﻪ در آﯾﻪ ﺑﻌـﺪ اﺷـﺎره ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪) :‬ﻟََﻘـ ْﺪ َرِﺿـ َﯽ اﻟﻠﱠُﻪ َﻋِﻦ اﻟ ُْﻤـ ْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ ِإْذ ﯾُﺒﺎﯾُِﻌﻮَﻧـَﮏ َﺗْﺤَﺖ اﻟﱠﺸَﺠَﺮِة‪ /18 -‬ﻓﺘـﺢ( و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﻤﻄﻠﺒﯽ ﮐﻪ در آﯾﻪ دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ِ) :‬إﱠن اﻟﻠﱠَﻪ اْﺷَﺘﺮي ﻣَِﻦ اﻟ ُْﻤْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ َأﻧ ُْﻔَﺴُﻬْﻢ‪ /111 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫و اّﻣﺎ واژه‪ -‬اﻟﺒﺎع‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯿﺎن دو دﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻄﺮﻓﯿﻦ ﺑﺎز ﻣﯽﺷﻮد از ﺑﺎع‪ ،‬ﯾﺒﻮع‪ ،‬اﺳﺖ ﻧﻪ از‪ -‬ﺑﺎع ﯾﺒﯿﻊ‪ -‬ﺑﻪ دﻻﻟﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺎع ﻓﯽ اﻟّﺴّﺮ ﯾﺒﻮع‪ :‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ دﺳﺘﺶ را دراز ﮐﺮد‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺎل( ]ﺑﺎل ‪ ... :‬ص ‪327 :‬‬
‫اﻟﺒﺎل‪ ،‬ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﺛﺮ آن ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺗﻮّﺟﻪ و اﻫّﻤﯿﺖ دادن ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﯾﺎ از آن ﭘﺮوا ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬ﻣﺎ ﺑﺎﻟﯿﺖ ﺑﮑـﺬا ﺑﺎﻟﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ از او‬
‫ﭘﺮوا ﻧﺪاﺷﺘﻢ و ﺑﻪ آن‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺗـﺎرﯾﺨﭽﻪ اﯾﻦ واژه ﮐﻪ از ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﻫﺠﺮي ﺑﺒﻌـﺪ در ﺑـﺎره ﻧﺎﻣـﺪاران ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ و از ﻃﺮف ﭼﻪ ﮐﺴـﯽ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر ﺑﮑﺎر رﻓﺖ در‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ واژه )ﺳﻠﻂ( ﻣﻔّﺼﻼ ذﮐﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮّﺟﻪ ﻧﮑﺮدم در آﯾﻪ )َﮐﱠﻔَﺮ َﻋﻨُْﻬْﻢ َﺳـ ﯿﱢﺌﺎﺗِِﻬْﻢ َو َأْﺻَﻠَﺢ ﺑﺎﻟَُﻬْﻢ‪ /2 -‬ﻣﺤّﻤﺪ( و )َﻓﻤﺎ ﺑﺎُل اﻟ ُْﻘُﺮوِن اﻟ ُْﺄوﻟﯽ ‪ /51‬ﻃﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺎﻟﺸﺎن و ﺧﺒﺮﺷﺎن‪ ،‬ﻣﻌﻨﯽ‬
‫واژه ﺑـﺎل ﺑﻪ ﺣـﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ اﻧﺴـﺎن ﭘﯿـﺪا ﻣﯽﮐﻨـﺪ و آﻧﺮا در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬ﺧﻄﺮ ﮐـﺬا ﺑﺒﺎﻟﯽ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻨﺎن‬
‫ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺑﺮ ﻣﻦ ﮔﺬﺷﺖ و در ذﻫﻨﻢ‪ ،‬ﺧﻄﻮر ﮐﺮد‪.‬‬
‫( ) )ﺑﯿﻦ( ]ﺑﯿﻦ ‪ ... :‬ص ‪328 :‬‬
‫واژه ﺑﺮاي ﺣّﺪ ﻓﺎﺻﻞ ﻣﯿﺎن دو ﭼﯿﺰ ﯾﺎ وﺳﻂ آﻧﻬﺎ وﺿﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َﺟَﻌﻠْﻨﺎ ﺑَﯿَْﻨُﻬﻤﺎ َزْرﻋًﺎ‪ /32 -‬ﮐﻬﻒ(‪.‬‬
‫ﺑﺎن ﮐﺬا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺪا ﺷﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ ﭼﻪ از او ﭘﻨﻬﺎن ﺑﻮد ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ و ﭼﻮن ﻣﻌﻨﯽ ﺟﺪا ﺷﺪن و آﺷﮑﺎر ﺷﺪن دارد در ﻣﻮرد ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺟﺪا و‬
‫ﻣﻨﻔﺮد اﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﺑﯿﻮن‪ -‬ﺑﻪ ﭼـﺎه آﺑﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﻘﺶ زﯾـﺎد اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ از ﻟﺐ ﭼﺎه ﺗﺎ ﺗﻪ ﭼﺎه ﻓﺎﺻـﻠﻪ زﯾﺎد اﺳﺖ ﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ واژه ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر ﻓﺎﺻـﻠﻪ ﻃﻨﺎﺑﯽ ﮐﻪ در‬
‫دﺳﺖ آﺑﮑﺶ اﺳﺖ ﺗﺎ آب ﺗﻪ ﭼﺎه ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎن اﻟـّﺼ ﺒﺢ‪ -‬ﺻـﺒﺢ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺳـﺨﻦ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ‪) :‬ﻟََﻘْﺪ َﺗَﻘﱠﻄَﻊ ﺑَﯿَْﻨُﮑْﻢ‪ /94 -‬اﻧﻌﺎم( ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﻮﻧـﺪﺗﺎن ﺑﺮﯾـﺪه و ﺟﺪا ﺷﺪ ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﭘﯿﻮﺳـﺘﮕﯽ ﯾﻌﻨﯽ اﻣﻮال و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧـﺪ و اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ در اﺟﺘﻤﺎﻋﺘﺎن اﻋﺘﻤﺎد داﺷﺘﯿـﺪ ﺿﺎﯾﻊ ﺷﺪ و از ﺑﯿﻦ رﻓﺖ و اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫)َﯾْﻮَم ﻻـ َﯾﻨَْﻔُﻊ ﻣﺎٌل َو ﻻ ﺑَﻨُﻮَن‪ /88 -‬ﺷـﻌﺮاء( ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ آﯾﻪ )ﻟََﻘْﺪ ِﺟﺌْﺘُُﻤﻮﻧﺎ ﻓُﺮادي ‪ /94‬اﻧﻌﺎم( از ﻧﻈﺮ ﻗﻮاﻋـﺪ زﺑﺎن ﻋﺮب‪ ،‬واژه ﺑﯿﻦ ﮔﺎﻫﯽ اﺳـﻢ‬
‫اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ ﻇﺮف‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در آﯾﻪ ﻓﻮق )‪ /94‬اﻧﻌﺎم(‪ -‬ﺑﯿﻨﮑﻢ‪ ،-‬ﺑﺎ ﺿّﻤﻪ ﻧﻮن ﺑﺨﻮاﻧﺪ آن را اﺳﻢ ﻗﺮار داده و اﮔﺮ‪ -‬ﺑﯿﻨﮑﻢ‪ -‬را ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ )ن( ﺑﺨﻮاﻧﺪ آﻧﺮا ﻇﺮف‬
‫ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻇﺮف ﺑﻮدن واژه‪ -‬ﺑﯿﻦ‪ -‬در آﯾﺎت )ﻻ ﺗَُﻘﱢﺪُﻣﻮا ﺑَﯿَْﻦ َﯾَﺪِي اﻟﻠﱠِﻪ َو َرُﺳﻮﻟ ِِﻪ‪ /1 -‬ﺣﺠﺮات( و )َﻓَﻘﱢﺪُﻣﻮا ﺑَﯿَْﻦ َﯾَﺪْي َﻧْﺠﻮاُﮐْﻢ َﺻَﺪَﻗًﮥ‪ /12 -‬ﻣﺠﺎدﻟﻪ( و‬
‫)َﻓﺎْﺣُﮑْﻢ ﺑَﯿَْﻨﻨﺎ ﺑ ِﺎﻟ َْﺤﱢﻖ‪ /22 -‬ص( و )َﻓَﻠﱠﻤﺎ ﺑََﻠﻐـﺎ َﻣْﺠَﻤَﻊ ﺑَﯿْﻨِِﻬﻤﺎ‪ /61 -‬ﮐﻬﻒ( )ﮐﻪ در آﯾـﺎت ﻓﻮق ﮐﻠﻤﻪ ﺑﯿﻦ‪ -‬ﻃﺮف ﻣﮑـﺎن ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﻀﻮر و‬
‫در ﻣﯿـﺎن‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻔﺘـﻮح اﺳﺖ(‪ .‬ﺟـﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ واژه‪ -‬ﺑﯿﻦ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺼـﺪر ﺑﻪ ﺟـﺎي اﺳﻢ ﻣﻔﻌـﻮل ﺑﮑـﺎر رود‪ ،‬در آﯾﻪ )َو ِإْن ﮐـﺎَن ﻣِْﻦ َﻗْﻮٍم‬
‫ﺑَﯿَْﻨُﮑـ ْﻢ َو ﺑَﯿَْﻨُﻬْﻢ ﻣِﯿﺜـﺎٌق‪ /92 -‬ﻧﺴـﺎء( و در اﯾـﻦ ﻣـﻮرد ﺑﮑـﺎر ﻧﻤﯽرود ﻣﮕﺮ در ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﺴـﺎﻓﺘﯽ ﻓﺎﺻـﻠﻪ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ -‬ﺑﯿﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪329 :‬‬
‫اﻟﺒﻠﺪﯾﻦ‪ -‬ﯾﺎ در ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻋﺪدي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ از دو ﯾﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﺑﯿﻦ اﻟّﺮﺟﻠﯿﻦ‪ -‬و ﺑﯿﻦ اﻟﻘﻮم‪.‬‬
‫واژه‪ -‬ﺑﯿـﻦ ﺑـﻪ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ وﺣـﺪت و ﻓﺮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ اﺿـﺎﻓﻪ ﻧﻤﯽﺷـﻮد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﮑﺮار ﺷـﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﯾـﺎت )َو ﻣِْﻦ ﺑَﯿْﻨِﻨـﺎ َو ﺑَﯿْﻨَِﮏ‬
‫ِﺣﺠﺎٌب‪ /5 -‬ﻓّﺼﻠﺖ( و )َﻓﺎْﺟَﻌْﻞ ﺑَﯿَْﻨﻨﺎ َو ﺑَﯿَْﻨَﮏ َﻣْﻮِﻋﺪًا‪ /58 -‬ﻃﻪ( ﮐﻪ در ﻫﺮ دو آﯾﻪ ﺗﮑﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬ﻫﺬا اﻟّﺸـ ﯽء )ﺑﯿﻦ ﯾﺪﯾﮏ(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺳـﺨﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ )َو َﺟَﻌﻠْﻨﺎ ﻣِْﻦ ﺑَﯿِْﻦ َأﯾِْﺪﯾِﻬْﻢ َﺳ‪‬ﺪا وَ‬
‫ﻣِْﻦ َﺧﻠِْﻔِﻬْﻢ َﺳ‪‬ﺪا‪ /9 -‬ﯾﺲ( و )َو ُﻣَﺼﱢﺪﻗًﺎ ﻟ ِﻤﺎ ﺑَﯿَْﻦ َﯾَﺪﱠي ﻣَِﻦ اﻟﺘﱠْﻮراِة‪ /50 -‬آل ﻋﻤﺮان( و )َأ ُأﻧ ِْﺰَل َﻋَﻠﯿِْﻪ اﻟﱢﺬْﮐُﺮ ﻣِْﻦ ﺑَﯿْﻨِﻨﺎ‪ /8 -‬ص(‪.‬‬
‫ﻋﺒـﺎرت‪ -‬ﻣﻦ ﺑﯿﻨﻨـﺎ‪ -‬در آﯾﻪ اﺧﯿﺮ ﯾﻌﻨﯽ از ﻣﯿـﺎن ﻫﻤﻪ ﻣﺎ ﺑﺮ او ﻧﺎزل ﺷـﺪه اﺳﺖ و ﺳـﺨﻦ ﺧـﺪاي در آﯾﻪ‪) :‬ﻗﺎَل اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﮐَﻔُﺮوا ﻟَْﻦ ﻧُْﺆﻣَِﻦ ﺑ ِﻬـَﺬا‬
‫اﻟ ُْﻘْﺮآِن َو ﻻ ﺑ ِﺎﻟ ﱠِﺬي ﺑَﯿَْﻦ َﯾَﺪﯾِْﻪ‪ /31 -‬ﺳﺒﺎء( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﭽﯿﺰي ﮐﻪ در اﻧﺠﯿﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻗﺮآن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و در آﯾـﻪ )َﻓـﺎﺗﱠُﻘﻮا اﻟﻠﱠَﻪ َو َأْﺻـ ﻠُِﺤﻮا ذاَت ﺑَﯿْﻨُِﮑْﻢ‪ /1 -‬اﻧﻔـﺎل( ﯾﻌﻨﯽ رﻋﺎﯾﺖ ﺣﺎﻻت ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧـﺪي‪ ،‬وﺻـﻠﺖ و ﻣﺤّﺒﺘﯽ ﮐﻪ ﺷـﻤﺎ را ﮔﺮد آورده‬
‫اﺳﺖ ﺑﻨﻤﺎﺋﯿـﺪ‪ .‬ﺑﻪ آﺧﺮ ﮐﻠﻤﻪ ﺑﯿﻦ ﮔـﺎﻫﯽ ﺣﺮف )ﻣـﺎ( و ﮔـﺎﻫﯽ )اﻟﻒ( اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻤﻨﺰﻟﻪ زﻣـﺎن و ﻣﻮﻗﻊ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑﯿﻨﻤـﺎ زﯾـﺪ ﯾﻔﻌﻞ‬
‫ﮐﺬا‪ -‬و‪ -‬ﺑﯿﻨﺎ ﯾﻔﻌﻞ ﮐﺬا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ زﯾﺪ آن ﮐﺎر را ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺑﯿﻨﺎ ﯾﻌّﻨﻔﻪ اﻟﮑﻤﺎة و روﻋﮥ ﯾﻮﻣﺎ أﺗﯿﺢ ﻟﻪ ﺟﺮيء ﺳﻠﻔﺢ‬
‫)زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﻻوران و رﻋﺐ و وﺣﺸﺖ او را ﻫﺮاﺳﻨﺎك و ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﯽﮐﺮد ﻫﻤﭽﻮن دﻻور ﻣﺮدي ﻓﺮاخ ﺳﯿﻨﻪ و ﺗﻮاﻧﺎ ﺷﺪ(‪.‬‬
‫( ) )ﺑﺎن( ]ﺑﺎن ‪ ... :‬ص ‪329 :‬‬
‫ﺑﺎن ﯾﻌﻨﯽ ﻇﺎﻫﺮ و روﺷﻦ ﺷﺪ‪ ،‬اﻓﻌﺎﻟﺶ‪ -‬ﺑﺎن‪ ،‬اﺳﺘﺒﺎن ﺗﺒّﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑّﯿﻨﺘﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯿﺎن و آﺷﮑﺎر ﻧﻤﻮدم‪ ،‬ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َﻗْﺪ َﺗَﺒﯿﱠَﻦ ﻟَُﮑْﻢ‬
‫ﻣِْﻦ َﻣﺴﺎِﮐﻨِِﻬْﻢ‪ /38 -‬ﻋﻨﮑﺒﻮت( )َو َﺗَﺒﯿﱠَﻦ ﻟَُﮑْﻢ َﮐﯿَْﻒ َﻓَﻌﻠْﻨـﺎ ﺑ ِِﻬْﻢ‪ /45 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ( و )َو ﻟ َِﺘْﺴَﺘﺒِﯿَﻦ َﺳﺒِﯿُﻞ اﻟ ُْﻤْﺠِﺮﻣِﯿَﻦ‪ /55 -‬اﻧﻌﺎم( و )َﻗْﺪ َﺗَﺒﯿﱠَﻦ اﻟﱡﺮْﺷُﺪ‬
‫ﻣَِﻦ اﻟ َْﻐﱢﯽ‪ /256 -‬ﺑﻘﺮه( و )َﻗْﺪ ﺑَﯿﱠﻨﱠﺎ ﻟَُﮑُﻢ اﻟ ْﺂﯾﺎِت‪ /118 -‬آل ﻋﻤﺮان( و )َو ﻟ ُِﺄﺑَﯿﱢَﻦ ﻟَُﮑْﻢ ﺑَْﻌَﺾ اﻟ ﱠِﺬي َﺗْﺨَﺘﻠُِﻔﻮَن ﻓِﯿِﻪ‪ /63 -‬زﺧﺮف(‪.‬‬
‫و )َو َأﻧ َْﺰﻟ ْﻨﺎ ِإﻟَﯿَْﮏ اﻟﱢﺬْﮐَﺮ ﻟ ِﺘَُﺒﯿﱢَﻦ ﻟ ِﻠﻨﱠﺎِس ﻣﺎ ﻧُﱢﺰَل ِإﻟَﯿِْﻬْﻢ‪ /44 -‬ﻧﺤﻞ( و )ﻟ ِﯿَُﺒﯿﱢَﻦ ﻟَُﻬُﻢ اﻟ ﱠِﺬي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪330 :‬‬
‫َﯾْﺨَﺘﻠُِﻔﻮَن ﻓِﯿِﻪ‪ /39 -‬ﻧﺤـﻞ( و )ﻓِﯿِﻪ آﯾـﺎٌت ﺑَﯿﱢﻨﺎٌت‪ /97 -‬آل ﻋﻤﺮان( و )َﺷـ ْﻬُﺮ َرَﻣﻀـﺎَن اﻟ ﱠِﺬي ُأﻧ ِْﺰَل ﻓِﯿـِﻪ اﻟ ُْﻘْﺮآُن ُﻫـ ﺪًي ﻟ ِﻠﻨﱠﺎِس َو ﺑَﯿﱢﻨـﺎٍت‪/185 -‬‬
‫ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬آﯾـﮥ ﻣﺒّﯿﻨـﮥ‪ -‬ﺑﻪ اﻋﺘﺒـﺎر ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﻬـﺎ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ و‪ -‬آﯾﻪ ﻣﺒّﯿﻨـﮥ‪ -‬و آﯾﺎت ﻣﺒّﯿﻨﺎت و ﻣﺒّﯿﻨﺎت‪ -‬ﻧﯿﺰ در ﻣﻌﻨﯽ آﯾﺎت‬
‫روﺷﻦ ﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)اﻟﺒّﯿﻨـﮥ(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دﻻﻟﺖ روﺷﻦ ﻋﻘﻠﯽ ﯾﺎ ﻣﺤﺴﻮس‪ ،‬ﮔﻮاﻫﺎن را ﻧﯿﺰ در دﻋﺎوي ﺑّﯿﻨﻪ ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧـﺪ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺳـﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻟﺒّﯿﻨﮥ‬
‫ﻟﻠﻤـّﺪﻋﯽ و ﻟا ﯿﻤﯿﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﻦ أﻧﮑﺮ« )آوردن دو ﺷﺎﻫـﺪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻗﺎﻣﻪ دﻋﻮي ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه اﻧﮑﺎر ﮐﻨﻨﺪه دﻋﻮا‬
‫اﺳﺖ( و ﺳـﺨﻦ ﺧﺪاي ﺳـﺒﺤﺎن ﮐﻪ‪َ) :‬أ َﻓَﻤْﻦ ﮐﺎَن َﻋﻠﯽ ﺑَﯿﱢَﻨٍﮥ ﻣِْﻦ َرﺑ ﱢِﻪ‪ /17 -‬ﻫﻮد( و )ﻟ َِﯿْﻬﻠَِﮏ َﻣْﻦ َﻫَﻠَﮏ َﻋْﻦ ﺑَﯿﱢَﻨـٍﮥ َو َﯾْﺤﯿﯽ َﻣْﻦ َﺣﱠﯽ َﻋْﻦ ﺑَﯿﱢَﻨـٍﮥ‪-‬‬
‫‪ /42‬اﻧﻔﺎل( و )ﺟﺎَءﺗ ُْﻬْﻢ ُرُﺳﻠُُﻬْﻢ ﺑ ِﺎﻟ َْﺒﯿﱢﻨﺎِت‪ /101 -‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫)اﻟﺒﯿﺎن(‪ -‬ﮐﺸﻒ و آﺷـﮑﺎر ﺷﺪن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ و ﻣﻌﻨﯽ آن اﻋّﻢ از ﻧﻄﻖ اﺳﺖ ﮐﻪ وﯾﮋه اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬وﺳـﯿﻠﻪ ﺗﺒﯿﯿﻦ و روﺷﻦ ﮐﺮدن ﭼﯿﺰي را‬
‫ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺑﯿﺎن ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻋّﺪهاي از ﻋﻠﻤﺎء ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﯿﺎن ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬ﺧﺒﺮ دادن واﺿﺢ و آﺷﮑﺎر و روﺷﻦ در ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ و اﺷﯿﺎﺋﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﯽ از ﺣﺎﻻت ﺑﺂﺛﺎر ﺻﻨﻊ ﺧﺪاوﻧﺪ دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﺑﯿﺎن در ﻣﻌﻨﯽ ﺧﺒﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻦ و ﮐﺸﻒ از ﭼﯿﺰي ﺑﺎ ﭘﺮﺳﺶ ﮐﺮدن‪ ،‬و ﺧﺒﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ از آن ﯾﺎ ﺑﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﯾﺎ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﯾﺎ اﺷﺎره ﮐﺮدن‪.‬‬
‫اّﻣﺎ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﯿﺎن در ﺣﺎل ﻇﺎﻫﺮ ﺷـﺪن و روﺷﻦ ﺑﻮدن‪ ،‬در آﯾﻪ )َو ﻻ َﯾـُﺼ ﱠﺪﻧﱠُﮑُﻢ اﻟﱠﺸﯿْﻄﺎُن ِإﻧﱠُﻪ ﻟَُﮑْﻢ َﻋُﺪﱞو ُﻣﺒِﯿٌﻦ‪ /62 -‬زﺧﺮف( ﯾﻌﻨﯽ روﺷﻦ ﺑﻮدن‬
‫ﺣﺎل دﺷﻤﻨﯽ ﺷﯿﻄﺎن در وﺟﻮدش و آﯾﻪ‪) :‬ﺗُِﺮﯾُﺪوَن َأْن َﺗُﺼﱡﺪوﻧﺎ َﻋﱠﻤﺎ ﮐﺎَن َﯾْﻌﺒُُﺪ آﺑﺎُؤﻧﺎ َﻓْﺄﺗُﻮﻧﺎ ﺑ ُِﺴﻠْﻄﺎٍن ُﻣﺒِﯿٍﻦ‪ /10 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ(‪.‬‬
‫اّﻣﺎ ﻣﻌﻨﯽ دّوم‪ -‬ﺑﯿﺎن‪ -‬ﭘﺮﺳـﯿﺪن ﺑﺮاي روﺷﻦ ﺷﺪن ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬در آﯾﺎت )َﻓْﺴَﺌﻠُﻮا َأْﻫَﻞ اﻟﱢﺬْﮐِﺮ ِإْن ُﮐﻨْﺘُْﻢ ﻻ َﺗْﻌَﻠُﻤﻮَن ﺑ ِﺎﻟ َْﺒﯿﱢﻨﺎِت َو اﻟﱡﺰﺑ ُِﺮ‪ /44 -‬ﻧﺤﻞ(‬
‫و )َو َأﻧ َْﺰﻟ ْﻨـﺎ ِإﻟَﯿـْ َﮏ اﻟـﱢﺬْﮐَﺮ ﻟ ِﺘَُﺒﯿﱢَﻦ ﻟ ِﻠﻨﱠﺎِس ﻣﺎ ﻧُﱢﺰَل ِإﻟَﯿِْﻬْﻢ‪ /44 -‬ﻧﺤـﻞ( ﮐﻼـم و ﺳـﺨﻦ ﻫﻢ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ و ﻫـﺪﻓﺶ را روﺷﻦ و‬
‫آﺷﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ -‬ﺑﯿﺎن‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪ -‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ )ﻫﺬا ﺑَﯿﺎٌن ﻟ ِﻠﻨﱠﺎِس‪ /38 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪331 :‬‬
‫ﭼﯿﺰي ﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ آن ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﺠﻤﻞ و ﻣﺒﻬﻢ ﮐﻼم ﺗﺸـﺮﯾﺢ و روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﯿﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺳـﺨﻦ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ‪) :‬ﺛُﱠﻢ ِإﱠن َﻋَﻠﯿْﻨﺎ ﺑَﯿﺎَﻧُﻪ‪-‬‬
‫‪ /19‬ﻗﯿﺎﻣﻪ(‪.‬‬
‫اﻓﻌـﺎل‪) -‬ﺑّﯿﻨﺘﻪ( و أﺑﻨﺘﻪ‪ -‬در ﻣﻮﻗﻌﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺑﯿﺎن را وﺳـﯿﻠﻪ ﮐﺸﻒ و اﻇﻬﺎر ﭼﯿﺰي ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯽ‪ ،‬ﻣﺜﻞ )ﻟ ِﺘَُﺒﯿﱢَﻦ ﻟ ِﻠﻨﱠﺎِس ﻣﺎ ﻧُﱢﺰَل ِإﻟَﯿِْﻬْﻢ‪-‬‬
‫‪ /44‬ﻧﺤﻞ( و )َﻧِﺬﯾٌﺮ ُﻣﺒِﯿٌﻦ‪ /184 -‬اﻋﺮاف( و )ِإﱠن ﻫﺬا ﻟَُﻬَﻮ اﻟ َْﺒﻼُء اﻟ ُْﻤﺒِﯿُﻦ‪ /106 -‬ﺻﺎّﻓﺎت( و )َو ﻻ َﯾﮑﺎُد ﯾُﺒِﯿُﻦ‪ /52 -‬زﺧﺮف( ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬ﯾﺒّﯿﻦ‪ -‬و‬
‫آﯾﻪ )َو ُﻫَﻮ ﻓِﯽ اﻟ ِْﺨﺼﺎِم َﻏﯿُْﺮ ُﻣﺒِﯿٍﻦ‪ /18 -‬زﺧﺮف(‪.‬‬
‫( ) )ﺑﻮاء( ]ﺑﻮاء[‪ ... :‬ص ‪331 :‬‬
‫اﺻـﻞ ﺑﻮاء‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮي و ﻣﺴـﺎوات اﺟﺰاء در ﯾـﮏ ﻧﻘﻄﻪ اﺳﺖ ﺑﺮ ﺧﻼـف ﻧﺒﻮة ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﺎت داﺷـﺘﻦ و ﮔﻮﻧﻪﮔﻮنﺑﻮدن اﺟﺰاء ﭼﯿﺰي از ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﮑﺎن ﺑﻮاء‪ -‬ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي وارد ﺷﺪن و ﻣﻨﺰل ﮔﺰﯾﺪن دور ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑـّﻮأت ﻟﻪ ﻣﮑﺎﻧـﺎ ﺳـّﻮﯾﺘﻪ ﻓﺘﺒّﻮأ‪ -‬ﻫﻢ ﺧﻮن و ﯾـﺎ ﺑـﺎ او ﻣﺴـﺎوي و ﺑﺮاﺑﺮ ﺷـﺪ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪َ) :‬و َأْوَﺣﯿْﻨـﺎ ِإﻟﯽ ُﻣﻮﺳـﯽ َو َأِﺧﯿِﻪ َأْن َﺗَﺒﱠﻮءا‬
‫ﻟ َِﻘْﻮﻣُِﮑﻤﺎ ﺑ ِِﻤـْﺼ َﺮ ﺑ ُﯿﻮﺗًﺎ‪ /87 -‬ﯾﻮﻧﺲ( و )َو ﻟََﻘـ ْﺪ ﺑَﱠﻮأْﻧﺎ ﺑَﻨِﯽ ِإْﺳـﺮاﺋِﯿَﻞ ُﻣَﺒﱠﻮَأ ـِﺻ ْﺪٍق‪ /93 -‬ﯾﻮﻧﺲ( و )ﺗَُﺒﱢﻮُئ اﻟ ُْﻤْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ َﻣﻘﺎِﻋـ َﺪ ﻟ ِﻠِْﻘﺘـﺎِل‪ /121 -‬آل‬
‫ﻋﻤﺮان( و »ﯾﺘﺒّﻮأ ﻟﺒﻮﻟﻪ ﮐﻤﺎ ﯾﺘﺒّﻮأ ﻟﻤﻨﺰﻟﻪ«‪.‬‬
‫)ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻪ ﮔﺎه ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ ﮐﻪ در ﻣﻨﺰﻟﺶ(‪.‬‬
‫ﺑّﻮأت اﻟّﺮﻣـﺢ‪ -‬ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﻧﯿﺰه آﻣﺎده ﮐﺮدم‪ ،‬ﺳـﭙﺲ ﻗﺼـﺪ اﻧـﺪاﺧﺘﻨﺶ ﻧﻤﻮدم‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﮐﺬب ﻋﻠّﯽ ﻣﺘﻌّﻤﺪا ﻓﻠﯿﺘﺒّﻮأ ﻣﻘﻌﺪه‬
‫ﻣﻦ اﻟّﻨﺎر«‪.‬‬
‫)ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺪا دروﻏﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺴﺒﺖ دﻫﺪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺶ از آﺗﺶ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺷﺘﺮﺑﺎﻧﯽ در وﺻﻒ ﺷﺘﺮش ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻟﻬﺎ أﻣﺮﻫﺎ ﺣّﺘﯽ إذا ﻣﺎ ﺗﺒّﻮأت ﺑﺄﺧﻔﺎﻓﻬﺎ ﻣﺄوي ﺗﺒّﻮأ ﻣﻀﺠﻌﺎ‬
‫ﺷﺘﺮ ﭼﺮان‪ ،‬ﺷﺘﺮش را رﻫﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﻣﻮاﻓﻖ ﭼﺮﯾﺪن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ آﻧﺠﺎ را ﺷﺘﺮﺑﺎن ﺑﺮاي آﺳﺎﯾﺶ و ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺧﻮد ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺒّﻮأ ﻓﻼن‪ -‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از ازدواجﮐﺮدن اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻨﺎء و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻧﯿﺰ ﺗﻌﺒﯿﺮ اﺳﺖ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﺑﻨﯽ ﺑﺄﻫﻠﻪ‪.‬‬
‫واژه‪ -‬اﻟﺒﻮاء‪ -‬در ﻗﺼﺎص و ﻣﮑﺎﻓﺎت و ﻫﺪﯾﻪ و ﭘﺎداش داﻣﺎدي ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﻓﻼن ﺑﻮاء ﻟﻔﻼن‪ -‬ﺑﺎ او ﻣﺴﺎوات و ﺑﺮاﺑﺮي ﮐﺮد‪.‬‬
‫و )ﺑﺎء( ﺑﻐﻀﺐ ﻣﻦ اﻟّﻠﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺟﺎﯾﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ و ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺑﺮﮔﺸـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻏﻀﺐ و ﻋﻘﻮﺑﺖ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﺑﻮد و در ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﺑﺎء‬
‫ﺑﻐﻀﺐ ﻣﻦ اﻟّﻠﻪ‪ -‬ﮐﻠﻤﻪ ﺑﻐﻀﺐ در ﻣﻮﺿﻊ ﺣﺎل اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ -‬ﺧﺮج ﺑﺴـﯿﻔﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮﮔﺸﺖ و در ﺣﺎل ﺧﺸﻢ ﺑﺎ ﺷﻤﺸـﯿﺮ آﻣﺪ وﻟﯽ در ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﻣﻔﻌﻮﻟﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ -‬ﻣّﺮ ﺑﺰﯾﺪ‪ :‬ﺳﻮداﺋﯽ ﺷﺪ ﺑﮑﺎر ﺑﺮدن ﺣﺮف )ب( ﺑﺮ ﺳـﺮ ﻏﻀﺐ در آﯾﻪ ﺑﺮاي ﺗﻨّﺒﻪ و آﮔﺎﻫﯽ دادن ﺑﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آن‬
‫ﺣﺎﻟﺖ و ﺟﺎ و ﻣﮑﺎﻧﯽ ﮐﻪ آن را ﻣﻮاﻓﻖ ﺧﻮد ﻣﯽداﻧـﺪ ﺑﺎ ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﮑﺎﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﻋﻮاﻗﺐ آﻧﻬﺎ در‬
‫ﺣّﺪي اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ در ﺳﺨﻦ ﺧﺪاي ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه )َﻓَﺒﱢﺸْﺮُﻫْﻢ ﺑ َِﻌﺬاٍب‪ /21 -‬آل ﻋﻤﺮان( و )ِإﻧﱢﯽ ُأِرﯾُﺪ َأْن َﺗﺒُﻮَء ﺑِﺈﺛ ِْﻤﯽ َو ِإﺛ ِْﻤَﮏ‪ /29 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‬
‫ﯾﻌﻨﯽ در اﯾﻦ ﺣـﺎل اﻗـﺎﻣﺖ ﮐﻨﯽ‪ ،‬و ﺑﻤـﺎﻧﯽ )ﺳـﺨﻦ ﻓﺮزﻧـﺪ ﺻﺎﻟـﺢ ﺣﻀـﺮت آدم اﺳﺖ ﺑﻪ ﺑﺮادرش‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺳـﻮي ﺗﻮ دﺳﺖ دراز‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ ﺗـﺎ در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﮔﻨﺎه ﻣﻦ و ﺧﻮدت را ﺑﺮ ﻋﻬـﺪه داري ﻗﺮار ﮔﯿﺮي )ﻓﺘﮑﻮن ﻣﻦ اﺻـﺤﺎب اﻟّﻨﺎر و ذﻟﮏ ﺟﺰاء اﻟّﻈﺎﻟﻤﯿﻦ( و ﺗﺎ اﻫﻞ‬
‫آﺗﺶ ﺷﻮي ﮐﻪ ﺟﺰاء ﺳﺘﻤﮕﺮان ﻫﻤﺎن اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬أﻧﮑﺮت ﺑﺎﻃﻠﻬـﺎ و ﺑﺆت ﺑﺤّﻘﻬـﺎ )ﺑـﺎﻃﻠﺶ را اﻧﮑـﺎر ﮐﺮدم و ﺗﻮ ﺣّﻘﺶ را ﺛـﺎﺑﺖ ﮐﺮدي و ﺑﺎﻗﯽ ﮔﺰاردي(‪ .‬ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪-‬‬
‫أﻗﺮرت ﺑﺤّﻘﻬﺎ‪ -‬ﺗﻔﺴـﯿﺮش ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﮔﻔﺘﻦ و ﻣﻌﻨﯽ ﻟﻔﻈﯿﺶ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾـﺪ ﻋﻤﻼ اﻗﺮار ﮐﻨﺪ و ﺣّﻖ را اﺛﺒﺎت ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬و‪ -‬ﺑﺎءة‪ -‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﻫﻢﺑﺴﺘﺮ‬
‫ﺷﺪن ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮ و ﻣﻘﺎرﺑﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺧﻠـﻒ ﺑﻦ اﺣﻤﺮ »‪ «1‬ﺣﮑﺎﯾﺖ ﺷـﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ »ﺣّﯿﺎك اﻟّﻠﻪ و ﺑّﯿﺎك« )ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاوﻧـﺪ زﻧـﺪه و ﭘﺎﯾـﺪارت ﺑـﺪارد( اﺻﻞ واژه ﺑّﯿﺎك‪-‬‬
‫ﺑّﻮأك ﻣﻨﺰﻻ‪ -‬اﺳﺖ )ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮ را در ﺟﺎﯾﯽ ﺛﺎﺑﺘﺖ ﺑﺪارد(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺧﻠﻒ اﺣﻤﺮ ﯾﺎ اﺑﻮ ﻣﺤﺮز ﺑﻦ ﺣّﯿﺎن از راوﯾﺎن ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد و از داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﺳﺘﺮگ ﻋﺼﺮ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ در ادﺑّﯿﺎت و زﺑﺎن ﻋﺮب ﺑﺮ‬
‫راه و روش اﺻﻤﻌﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﺻﻤﻌﯽ ﺷﺎﮔﺮد او ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﺧﻔﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﺴـﯽ را داﻧﺎﺗﺮ ﺑﻪ ﺷـﻌﺮ از‪ -‬ﺧﻠﻒ اﺣﻤﺮ و اﺻﻤﻌﯽ ﻧﯿﺎﻓﺘﻢ ﻣﺘﻨّﺒﯽ ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻌﺮوف ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻠﻒ اﺣﻤﺮ از ﺧﻮدش ﺷﻌﺮ‬
‫ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ و ﺑﻌﺮبﻫﺎ ﻧﺴـﺒﺖ ﻣﯽداد‪ ،‬اّﻣﺎ ﺑﻌﺪا راه زﻫﺪ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺖ و ﺷﺐﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﺘﻢ ﮐﺮدن‪ ،‬و ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن ﻣﯽﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﺑﻄﻮرﯾﮑﻪ ﺑﻌﻀـﯽ از ﻣﻠﻮك ﻣﺎل و ﭘﻮل زﯾﺎدي ﺑﻪ او ﻣﯽدادﻧﺪ ﮐﻪ ﺷـﻌﺮ ﺑﺴـﺮاﯾﺪ اّﻣﺎ از اﯾﻦ ﮐﺎر اﺑﺎ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺧﻠﻒ ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 180‬ﻫﺠﺮي‬
‫وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻐﯿﮥ اﻟﻮﻋﺎة‪ /‬ﺳﯿﻮﻃﯽ ج ‪ 1‬ص ‪ -554‬رﯾﺤﺎﻧﮥ اﻻدب ﻣّﺪرس ﺗﺒﺮﯾﺰي‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ‪ -‬ﺑّﻮأك‪ -‬ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺟﻨﺎس ﻟﻔﻈﯽ و ﮐﺜﺮت اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺑﺎ واژه ﺣّﯿﺎك ﺑﻪ‪ -‬ﺑّﯿﺎك‪ -‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫أﺗﯿﺘﻪ اﻟﻐﺪاﯾﺎ و اﻟﻌﺸﺎﯾﺎ‪) -‬ﭘﮕﺎه و ﺷﺎﻣﮕﺎه ﺑﺮ او وارد ﺷﺪم‪ ،‬ﮐﻪ ﻏﺪاﯾﺎ و ﻋﺸﺎﯾﺎ ﺟﻨﺎس ﻟﻔﻈﯽ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )اﻟﺒﺎء( ]اﻟﺒﺎء[‪ ... :‬ص ‪333 :‬‬
‫ﺣﺮف )ب( ﯾﺎ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﻇﺎﻫﺮ ﮐﻪ ﺑﺎ او ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ ﺗﻌﻠّﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻀﻤﺮ‪.‬‬
‫ﺗﻌّﻠﻖ ﺣﺮف )ب( ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﻫﻢ ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬ﺑﺮاي ﻣﺘﻌـّﺪي ﻧﻤﻮدن ﻓﻌﻞ ﻻزم اﺳﺖ ﻣﺜﻞ داﺧﻞ ﺷـﺪن )اﻟﻒ ﺗﻌـﺪﯾﻪ( در ﺑﺎب‪ -‬أﻓﻌﻞ‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ -‬ذﻫﺒﺖ ﺑﻪ و أذﻫﺒﺘﻪ‪ -‬ﺧـﺪاي ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و‬
‫ِإذا َﻣﱡﺮوا ﺑ ِﺎﻟﻠﱠْﻐِﻮ َﻣﱡﺮوا ِﮐﺮاﻣًﺎ‪ /72 -‬ﻓﺮﻗﺎن(‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪن ﺣﺮف )ب( ﺑﺮ ﺳﺮ اﺳﺎﻣﯽ اﺑﺰار و آﻻت ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻄﻌﻪ ﺑﺎﻟﺴﮑﯿﻦ‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﮐﺎرد ﺑﺮﯾﺪش‪ .‬اّﻣﺎ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻦ ﺣﺮف )ب( ﺑﻪ ﻣﻀـﻤﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮﺿﻊ ﺣﺎل واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬ﺧﺮج‪ -‬ﺑﺴﻼﺣﻪ ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻼﺣﺶ ﻫﻤﺮاﻫﺶ ﺑﻮد ﺧﺎرج ﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﻨـﺪ ﺣﺮف )ب( در اﯾﻦ ﻣﻮرد زاﯾﺪ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ )َو ﻣﺎ َأﻧ َْﺖ ﺑ ُِﻤْﺆﻣٍِﻦ ﻟَﻨﺎ‪ /17 -‬ﯾﻮﺳﻒ( ﮐﻪ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت و ﻋﺒﺎرت‪-‬‬
‫ﻣﺎ أﻧﺖ ﻣﺆﻣﻨﺎ ﻟﻨﺎ‪ ،‬ﻓﺮﻗﯽ اﺳﺖ و آن ﻓﺮق اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ از ﮐﻼﻣﯽ و ﺳـﺨﻨﯽ در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺐ و در ﻣﻌﻨﯽ ﺣﺎل‪ ،‬واﺣـﺪي ﯾﺎ ﺷﺨﺼـﯽ را‬
‫ﻣﺠّﺮد از ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ ﺗﺼّﻮر ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻼـ ﺑﮕـﻮﺋﯿﻢ‪ -‬زﯾـﺪ ﺧـﺎرج‪ -‬اّﻣـﺎ ﺗﺼّﻮري دﯾﮕﺮ ﮐﻪ از ﻋﺒـﺎرت‪ -‬ﻣـﺎ أﻧﺖ ﺑﻤﺆﻣﻦ ﻟﻨـﺎ‪ -‬ﺑـﺎ اﻓﺰودن ﺣﺮف )ب( ﺑﺮ ﺳـﺮ واژه ﻣﺆﻣﻦ ﺣﺎﺻـﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬دو ﭼﯿﺰ و دو ذات اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ‪:‬‬
‫ﻟﻘﯿﺖ ﺑﺰﯾـﺪ رﺟﻼ ﻓﺎﺿـﻼ‪ -‬ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از دو ﮐﻠﻤﻪ‪ -‬رﺟﻼ ﻓﺎﺿـﻼ‪ -‬ﻓﻘﻂ زﯾـﺪ اﺳﺖ‪ ،‬اّﻣﺎ در ﺗﺼّﻮر ﻣﺎ ﻣﻔﻬﻮم آن دو ﮐﻠﻤﻪ از زﯾﺪ‬
‫ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد و اﻧﺴﺎن دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ اﺻﻞ اﺳﺖ ﻣﺘﺼّﻮر ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﺑﺎ ﭼﺸﻤﻢ ﺑﺮاي ﺗﻮ ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي و ﺷﺨﺼّﯿﺖ‬
‫دﯾﮕﺮي ﻫﻢ دﯾﺪم و او ﻣﺮدي ﻓﺎﺿﻞ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻨﻮال ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪334 :‬‬
‫رأﯾﺖ ﺑﮏ ﺣﺎﺗﻤﺎ ﻓﯽ اﻟـّﺴ ﺨﺎء‪ -‬اﺳﺖ و ﺳـﺨﻦ ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ‪َ) :‬و ﻣﺎ َأَﻧﺎ ﺑ ِﻄﺎِرِد اﻟ ُْﻤْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ‪ /114 -‬ﺷـﻌﺮاء( و )َأ ﻟَﯿَْﺲ اﻟﻠﱠُﻪ ﺑ ِﮑﺎٍف َﻋﺒَْﺪُه‪/36 -‬‬
‫زﻣﺮ( ﺷﯿﺦ ﮔﻔﺖ »‪ «1‬در اﯾﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﻧﻈﺮي ﻫﺴﺖ‪:‬‬
‫در ﺳﺨﻦ ﺧﺪاي ﮐﻪ )َﺗﻨْﺒُُﺖ ﺑ ِﺎﻟﱡﺪْﻫِﻦ‪ /20 -‬ﻣﺆﻣﻦ( ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ اﻓﺰودن ﺣﺮف )ب( ﺑﺮ ﺳﺮ واژه‪ -‬دﻫﻦ‪ -‬ﻣﻘﺼﻮد اﯾﻦ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮔﯿﺎﻫﯽ روﻏﻨـﺪار روﺋﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ روﻏﻦ در آن ﮔﯿﺎه ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ وﺟﻮد ﻧﻌﻤﺘﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ارزاﻧﯽ‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ آﮔﺎﻫﯽ دﻫﺪ‪ ،‬و آﻧﻬﺎ را در ﺑﺪﺳﺖ آوردن آن ﺑﺎ ﻋﺼﺎرهﮔﯿﺮي و روﻏﻦ ﮐﺸﯽ و اﺳﺘﻨﺒﺎط و اﺳﺘﺨﺮاج آن ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه ﮐﻪ ﺣﺮف )ب( در اﯾﻨﺠـﺎ ﺑﺮاي )ﺣـﺎل( اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺣـﺎل وﺟـﻮدي و ﻃـﺒﯿﻌﯽ آن ﮔﯿـﺎه اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ داراي روﻏﻦ اﺳﺖ ﺳـﺒﺒﺶ‬
‫اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﺮف ﻫﻤﺰه و ﺣﺮف )ب( ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺘﻌﺪي ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﮑﺎر ﻣﯽروﻧﺪ ﺑﺎ ﻫﻢ در ﯾﮏ واژه ﺟﻤﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫و در آﯾـﻪ )َو َﮐﻔﯽ ﺑ ِـﺎﻟﻠﱠِﻪ َﺷـ ِﻬﯿﺪًا‪ /6 -‬ﻧﺴـﺎء( ﮔﻔﺘـﻪ ﺷـﺪه‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬ﮐﻔﯽ اﻟﻠّﻪ ﺷـﻬﯿﺪا‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜـﻞ آﯾﻪ )َو َﮐَﻔﯽ اﻟﻠﱠُﻪ اﻟ ُْﻤـ ْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ اﻟ ِْﻘﺘـﺎَل‪/25 -‬‬
‫اﺣﺰاب( ﮐﻪ ﺣﺮف )ب( زاﯾﺪ اﺳﺖ اﮔﺮ آﻧﻄﻮري ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﭘﺲ‪ -‬ﮐﻔﯽ ﺑﺎﻟﻠّﻪ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ اﻟﻘﺘﺎل‪ -‬ﻫﻢ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﺒّﺘﻪ ﻧﺎرﺳﺎ‬
‫ﻫﻢ ﻫﺴﺖ زﯾﺮا ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد در آﻧﺼﻮرت ﻫﻤـﺎﻧﻄﻮرﯾﮑﻪ ذﮐﺮ ﺷـﺪ ﮐﻠﻤﻪ ﺑﻌـﺪش ﻣﻨﺼﻮب و ﺑـﺎﯾﺴﺘﯽ در ﻣﻮﺿﻊ ﺣﺎل ﺑﺎﺷـﺪ وﻟﯽ‬
‫ﺳﺨﻦ درﺳﺖ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ‪ -‬ﮐﻔﯽ‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ در ﻣﻌﻨﯽ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮدن‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬أﺣﺴﻦ ﺑﺰﯾﺪ‪ -‬ﮐﻪ در ﺟﺎي‪ -‬ﻣﺎ اﺣﺴـﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ‪ -،‬اﮐﺘﻒ ﺑﺎﻟّﻠﻪ ﺷـﻬﯿﺪا‪ -‬ﻣﯽﺷﻮد ﯾﻌﻨﯽ ﺑﮕﻮ ﺑﻪ ﮔﻮاﻫﯽ و ﺷﺎﻫـﺪي ﺑﻮدن ﺧﺪاي ﺑﺴـﻨﺪه ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳـﺖ‬
‫آﯾﺎت )َو َﮐﻔﯽ ﺑ َِﺮﺑ ﱢَﮏ ﻫﺎِدﯾًﺎ َو َﻧـِﺼ ﯿﺮًا‪ /31 -‬ﻓﺮﻗـﺎن( و )َو َﮐﻔﯽ ﺑ ِﺎﻟﻠﱠِﻪ َوﻟ ِﯿ‪‬ﺎ‪ /45 -‬ﻧﺴﺎء( و )َأ َو ﻟَْﻢ َﯾْﮑِﻒ ﺑ َِﺮﺑ ﱢَﮏ َأﻧﱠُﻪ َﻋﻠﯽ ُﮐﱢﻞ َﺷـ ْﯽٍء َﺷـ ِﻬﯿٌﺪ‪-‬‬
‫‪ /53‬ﻓّﺼﻠﺖ(‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺳﯿﺎق اﺳﺖ ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﺣّﺐ إﻟّﯽ ﺑﻔﻼن‪ :‬ﭼﻘﺪر او را دوﺳﺖ دارم‪.‬‬
‫در ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اّدﻋﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺮف )ب( زاﯾﺪ اﺳﺖ‪ ،‬آﯾﻪ )َو ﻻ ﺗُﻠُْﻘﻮا ﺑ َِﺄﯾِْﺪﯾُﮑْﻢ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻣﻨﻈﻮر راﻏﺐ از ﺷـﯿﺦ اﺳـﺘﺎد اوﺳﺖ ﮐﻪ ﮔـﺎﻫﯽ ﻧـﺎﻣﺶ را اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ در ﭘﯿﺸـﮕﻔﺘﺎر ﮐﺘـﺎب در آن ﺑﺎره ﺑﺤﺚ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ِإﻟَﯽ اﻟﺘﱠْﻬﻠَُﮑِﮥ‪ /159 -‬ﺑﻘﺮه( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﺗﻘﺪﯾﺮش‪ -‬ﻻ ﺗﻠﻘﻮا أﯾﺪﯾﮑﻢ‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬اّﻣﺎ ﺳـﺨﻦ ﺻـﺤﯿﺢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ‪ -‬ﻻ ﺗﻠﻘﻮا‬
‫أﻧﻔﺴـﮑﻢ ﺑﺄﯾـﺪﯾﮑﻢ إﻟﯽ اﻟّﺘﻬﻠﮑـﮥ‪ -‬ﺑﺎﺷﺪ ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ‪ -‬أﻧﻔﺴـﮑﻢ‪ -‬ﮐﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺟﻬﺖ روﺷﻦ ﺑﻮدن و ﻋﺪم ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ آن در‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ إﻓﺎده ﻋﻤﻮم ﮐﻨﺪ زﯾﺮا ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮدﺷﺎن را و دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﺗﻬﻠﮑﻪ ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋـّﺪهاي از اﯾﺸـﺎن )ﻋﻠﻤـﺎء( ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﺣﺮف )ب( ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﻣﻦ‪ -‬اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در آﯾﻪ )َﻋﯿْﻨًﺎ َﯾْﺸـ َﺮُب ﺑ َِﻬﺎ اﻟ ُْﻤَﻘﱠﺮﺑ ُﻮَن‪ /28 -‬ﻣﻄّﻔﻔﯿﻦ( و )َﻋﯿْﻨًﺎ‬
‫َﯾْﺸـ َﺮُب ﺑ ِﻬـﺎ ِﻋﺒﺎُد اﻟﻠﱠِﻪ‪ /6 -‬اﻧﺴـﺎن( ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬ﯾﺸـﺮب ﻣﻨﻬـﺎ )ﯾﻌﻨﯽ ﭼﺸـﻤﻪاي ﮐﻪ ﻣﻘّﺮﺑﯿﻦ و ﺑﻨـﺪﮔﺎن ﺧـﺪا از آن ﻣﯽﻧﻮﺷـﻨﺪ( ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه‪ -‬ﻋﯿﻨﺎ‬
‫ﯾﺸﺮﺑﻬﺎ‪ -‬اﺳﺖ زﯾﺮا ذﮐﺮ ﻣﻨﻬﺎ ﭘﺲ از‪ -‬ﻋﯿﻨﺎ‪ -‬ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪن ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺨﻮد آن ﻣﮑﺎن اﺳﺖ و ﻋﯿﻨﺎ‪ -‬در اﯾﻦ ﺟﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﮑﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آب از‬
‫آﻧﺠﺎ ﻣﯽﺟﻮﺷـﺪ ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ‪ -‬ﻋﯿﻨﺎ‪ -‬راﻫﯽ ﺑﻄﺮف آب ﺑﺎﺷـﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺟﻤﻠﻪاي ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ‪ -‬ﻧﺰﻟﺖ ﺑﻌﯿﻦ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﭼﺸـﻤﻪاي ﻓﺮود آﻣﺪم اﻟﺒّﺘﻪ‬
‫ﻣﻘﺼﻮد ﻣﮑـﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺠـﺎ آب ﻣﯽﻧﻮﺷـﻨﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺳـﺨﻦ ﺧـﺪاي اﺳﺖ ﮐﻪ‪َ) :‬ﻓﻼـ َﺗْﺤَﺴـ َﺒﻨﱠُﻬْﻢ ﺑ َِﻤﻔـﺎَزٍة ﻣَِﻦ اﻟ َْﻌـ ﺬاِب‪ /188 -‬آل‬
‫ﻋﻤﺮان( ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎري رﺳﺘﮕﺎري‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ )ﻣﭙﻨﺪار ﮐﻪ اﯾﺸﺎن در ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و ﺟﺎي رﺳﺘﮕﺎري و رﻫﺎ ﺷﺪن از ﻋﺬاﺑﻨﺪ(‪.‬‬
‫( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪336 :‬‬
‫ﮐﺘﺎب )ت( ‪ ...‬ص ‪336 :‬‬
‫) )اﻟّﺘﺐ( ]اﻟّﺘﺐ ‪ ... :‬ص ‪336 :‬‬
‫و اﻟّﺘﺒـﺎت‪ :‬ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ در ﺧﺴـﺮان و زﯾﺎﻧﮑﺎري ﺑﻮدن‪ ،‬و اﻓﻌﺎﻟﺶ‪ ،‬ﺗّﺒﺎ ﻟﻪ و ﺗّﺐ ﻟﻪ و ﺗّﺒﺒﺘﻪ اﺳﺖ و در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺴـﯽ ﺧﻄﺎب‬
‫ﮐﻨﯽ و ﺑﮕﻮﺋﯽ ﺧﺴﺮاﻧﺖ ﺑﺎ دو در ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺘﻤﺮار ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬اﺳﺘﺘّﺐ ﻟﻔﻼن ﮐﺬا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺴﺮاﻧﺶ اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫آﯾﻪ )َﺗﺒﱠْﺖ َﯾﺪا َأﺑ ِﯽ ﻟََﻬٍﺐ »‪ /1 -«1‬ﻣﺴﺪ( ﯾﻌﻨﯽ دﺳـﺘﺶ و ﻧﻔﺴﺶ ﭘﯿﺎﭘﯽ در زﯾﺎﻧﮑﺎري اﺳﺖ ﻣﺜﻞ آﯾﻪ )ذﻟ َِﮏ ُﻫَﻮ اﻟ ُْﺨْﺴﺮاُن اﻟ ُْﻤﺒِﯿُﻦ‪ /15 -‬زﻣﺮ(‬
‫و )َو ﻣـﺎ زاُدوُﻫْﻢ َﻏﯿَْﺮ َﺗﺘْﺒِﯿٍﺐ‪ /101 -‬ﻫﻮد( ﯾﻌﻨﯽ ﺿـﺮر زدن و ﺧﺴـﺎرت و )َو ﻣـﺎ َﮐﯿـْ ُﺪ ﻓِْﺮَﻋْﻮَن ِإﻟ ﱠﺎ ﻓِﯽ َﺗﺒﺎٍب‪ /37 -‬ﻏـﺎﻓﺮ( )ﺗﺒﺎب در اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ زﯾﺎن و ﻫﻼﮐﺖ(‪.‬‬
‫( ) )ﺗﺎﺑﻮت( ]ﺗﺎﺑﻮت ‪ ... :‬ص ‪336 :‬‬
‫اﻟّﺘﺎﺑﻮت ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺎ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ،‬وﺳـﯿﻠﻪ اﻧﺘﻘﺎل اﻣﻮات ﺑﺂراﻣﮕﺎهﺷﺎن اﺳﺖ و آﯾﻪ )َأْن َﯾْﺄﺗَِﯿُﮑُﻢ اﻟﺘﱠﺎﺑ ُﻮُت‪ /248 -‬ﺑﻘﺮه( ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﺎﺑﻮت‪-‬‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺻـﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ از ﭼﻮب ﺗﺮاﺷـﯿﺪه ﺷﺪه و در آن ﺣﮑﻤﺘﯽ ﺑﻮده و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از‪ -‬ﺗﺎﺑﻮت‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮي اﺳﺖ از‬
‫ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن و آراﻣﺶ دل و داﻧﺸﯽ ﮐﻪ در دل اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬در ﺗﻔﺴـﯿﺮ واژه‪ -‬ﺗﺐ و ﺗّﺒﺖ‪ -‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟﻠّﻪ ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪ در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﻔﺮﯾﻦ و دﻋﺎ‪ -‬ﺗّﺒﺎ ﻟﻪ و ﺗّﺐ ﻟﻪ‪ -‬اﺳﺖ وﻟﯽ در آﯾﻪ‬
‫)َﺗﺒﱠْﺖ َﯾﺪا َأﺑ ِﯽ ﻟََﻬٍﺐ‪ /1 -‬ﻣﺴـﺪ( ﻓﺎﻋﻞ ﻓﻌﻞ ﺗّﺒﺖ‪ ،‬ﯾـﺪان‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺑﯽ ﻟﻬﺐ اﺿﺎﻓﻪ ﺷـﺪه و ﺣﺮف )ن( آن ﺣﺬف ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻟﻔﻆ‬
‫آﻧﺮا ﺑﺼﻮرت )دﺳـﺘﺎن اﺑﻮ ﻟﻬﺐ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ زﯾﺎﻧﮑﺎر اﺳﺖ( ﻣﻌﻨﯽ ﮐﺮد‪ ،‬اّﻣﺎ در ﻣﻌﻨﯽ ﺗﻘـﺪﯾﺮي ﻣﺮاد از اﺳـﻨﺎد ﻓﻌﻞ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻫﻤﺎن ﺟﺎن و روح‬
‫آدﻣﯽ اﺳﺖ و در زﺑﺎن ﻋﺮب ﭼﻨﯿﻦ روﺷﯽ ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻞ ﭼﯿﺰي را ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ از آﻧﭽﯿﺰ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در آﯾﺎت ﻗﺮآن ﻣﺜﻞ‬
‫آﯾﻪ )ﺑ ِﻤﺎ َﻗﱠﺪَﻣْﺖ َأﯾِْﺪﯾِﻬْﻢ‪ /95 -‬ﺑﻘﺮه( ﮐﻪ ﻣﺎل و ﻗـﺪرت و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ‪ -‬دﺳﺖ‪ -‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ اّﻣﺎ واژه ﺗّﺐ‪ -‬ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از آﯾﻪ اّول آﻣﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻫﻤـﺎن ﻟﻐﺖ ﯾـﺎ ﺑﺮﯾـﺪه ﺑـﺎد اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻘـّﺪﻣﻪ ﻟﻌﻨﺖ را ﺧﻮد اﺑﯽ ﻟﻬﺐ ﻓﺮاﻫﻢ ﺳـﺎﺧﺘﻪ و ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﺧﺴـﺮان ﺧﻮﯾﺶ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از ﺧـﺪا و‬
‫رﺳﻮل و ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﺧﻮﯾﺶ اداﻣﻪ داده و ﻣﺴـﺘﻮﺟﺐ ﻟﻌﻦ‪ ،‬و ﻧﻔﺮﯾﻦ اﺑـﺪي ﮔﺸـﺘﻪ‪ ،‬آﯾﻪ ﺳّﻮم ﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣـﺎل او و آﻧﭽﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده اﺷـﺎره‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺑﺮ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺻﺤﯿﺢ ﯾﺪ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﺎل و ﻗﺪرت اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺑﯽﻧﯿﺎز از ﻋﺬاب و ﻋﻘﻮﺑﺎﺗﺶ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪن‬
‫ﻟﻌﻨﺖ ﺑﻪ دﺳـﺘﺎن اﺑﻮ ﻟﻬﺐ ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳـﺘﺎﻧﺶ ﺑﺴﻮي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺳﻨﮓ ﭘﺮﺗﺎب ﮐﺮده و ﻋﺒﺎرت و ﻣﺎ ﮐﺴﺐ‪ -،‬ﻫﻢ ﺑﻔﺮزﻧﺪاﻧﺶ‬
‫ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻧﻮﻋﯽ ﻧﯿﺮو و ﻗﺪرت ﻣﯽداﻧﺴﺘﻪ در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻫﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ »وﻟﺪ اﻟﺮﺟﻞ ﻣﻦ ﮐﺴﺒﻪ« ﻓﺮزﻧﺪ آدﻣﯽ ﻫﻢ‬
‫دﺳﺘﺎورد اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﻠﺐ را ﻫﻢ ﺳﺒﺪ و ﮔﻨﺠﯿﻨﻪ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪ ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻮت و ﻇﺮف و ﺻﻨﺪوق ﻋﻠﻢ »‪ «1‬ﻧﯿﺰ ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ از اﯾﻦ روي ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ اﺳﺮار ﺧﻮد را در‬
‫ﻇﺮﻓﯽ ﻧﺎﻓﺮﺳﻮدﻧﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻠﺐ ﻗﺮار ده‪ ،‬در ﺗﺴـﻤﯿﻪ ﻗﻠﺐ ﺑﻪ ﺗﺎﺑﻮت‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رﺿﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻨﻬﻤﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ »ﮐﻨﯿﻒ ﻣﻠﯽء‬
‫ﻋﻠﻤﺎ« ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻠﺒﺶ ﺗﻮﺷﻪ داﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻋﻠﻢ ﭘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺗﺒﻊ( ]ﺗﺒﻊ ‪ ... :‬ص ‪337 :‬‬
‫ﺗﺒﻌﻪ و اﺗّﺒﻌﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﺛﺮش را دﻧﺒـﺎل ﮐﺮد ﮐﻪ ﮔـﺎﻫﯽ در ﻣﻌﻨﯽ ﭘﯿﺮوي از راه و روش و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮي اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺼـﺪاق آﯾﺎت )َﻓَﻤْﻦ َﺗﺒَِﻊ ُﻫـ ﺪاَي‬
‫َﻓﻼـ َﺧْﻮٌف َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ َو ﻻ ُﻫْﻢ َﯾْﺤَﺰﻧُﻮَن‪ /38 -‬ﺑﻘﺮه( و )ﻗﺎَل ﯾﺎ َﻗْﻮِم اﺗﱠﺒُِﻌﻮا اﻟ ُْﻤْﺮَﺳـ ﻠِﯿَﻦ اﺗﱠﺒُِﻌﻮا َﻣْﻦ ﻻ َﯾـْﺴ َﺌﻠُُﮑْﻢ َأْﺟﺮًا‪ 21 -‬و ‪ /20‬ﯾﺲ( و )َﻓَﻤِﻦ اﺗﱠَﺒَﻊ‬
‫ُﻫﺪاَي‪ /123 -‬ﻃﻪ( و )اﺗﱠﺒُِﻌﻮا ﻣﺎ ُأﻧ ِْﺰَل ِإﻟَﯿُْﮑْﻢ ﻣِْﻦ َرﺑ ﱢُﮑْﻢ‪ /3 -‬اﻋﺮاف( و )َو اﺗﱠَﺒَﻌَﮏ اﻟ َْﺄْرَذﻟ ُﻮَن‪ /111 -‬ﺷﻌﺮاء( واژه ارذﻟﻮن‪) ،‬ﺳﺨﻦ ﻧﺎﻣﺮدﻣﺎن و‬
‫ﻧﺎاﻫﻼـن ﻗـﻮم ﻧـﻮح اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺼﻮرت ﺟﺴـﺎرت ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ و ﭘﯿﺮوان ﻧﻮح ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ(‪ .‬و آﯾـﺎت )َو اﺗﱠَﺒْﻌُﺖ ﻣِﻠﱠَﮥ آﺑـﺎﺋِﯽ‪ /38 -‬ﯾﻮﺳـﻒ( و )ﺛُﱠﻢ‬
‫َﺟَﻌﻠْﻨـﺎَك َﻋﻠﯽ َﺷـ ِﺮﯾَﻌٍﮥ ﻣَِﻦ اﻟ ْـَﺄﻣِْﺮ َﻓﺎﺗﱠﺒِْﻌﻬﺎ َو ﻻ َﺗﺘﱠﺒِْﻊ َأْﻫﻮاَء اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻻ َﯾْﻌَﻠُﻤﻮَن‪ /18 -‬ﺟـﺎﺛﯿﻪ(‪َ) ،‬و اﺗﱠَﺒُﻌﻮا ﻣﺎ َﺗﺘْﻠُﻮا اﻟﱠﺸﯿﺎِﻃﯿُﻦ‪ /102 -‬ﺑﻘﺮه( و )َو ﻻ‬
‫َﺗﺘﱠﺒُِﻌﻮا ُﺧُﻄﻮاِت اﻟﱠﺸﯿْﻄﺎِن‪ /168 -‬ﺑﻘﺮه( و )َو ﻻ َﺗﺘﱠﺒِِﻊ اﻟ َْﻬﻮي َﻓﯿُِﻀﻠﱠَﮏ َﻋْﻦ َﺳﺒِﯿِﻞ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /26 -‬ص(‪.‬‬
‫)در آﯾﻪ اﺧﯿﺮ ﻫﻮي‪ ،‬ﯾﻬﻮي و أﻫﻮي‪ ،‬ﺳـﻘﻮط از ﻣﻘـﺎم اﻧﺴـﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﭘﺮﻧـﺪه ﭘﺲ از ﻣﺠﺮوح ﺷـﺪن ﺳـﻘﻮط ﻣﯽﮐﻨـﺪ( و آﯾﺎت )َﻫْﻞ‬
‫َأﺗﱠﺒُِﻌَﮏ َﻋﻠﯽ َأْن ﺗَُﻌﻠﱢَﻤِﻦ‪ /66 -‬ﮐﻬﻒ( و )َو اﺗﱠﺒِْﻊ َﺳﺒِﯿَﻞ َﻣْﻦ َأﻧﺎَب‪ /15 -‬ﻟﻘﻤﺎن( )أﺗﺒﻌﻪ(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎو رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َأﺗ َْﺒْﻌﻨﺎُﻫْﻢ‬
‫ﻓِﯽ ﻫِﺬِه اﻟﱡﺪﻧ ْﯿﺎ ﻟَْﻌَﻨًﮥ‪ /42 -‬ﻗﺼﺺ( و )َﻓَﺄﺗ َْﺒْﻌﻨﺎ ﺑَْﻌَﻀُﻬْﻢ ﺑَْﻌﻀًﺎ‪ /44 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن(‪.‬‬
‫أﺗﺒﻌﺖ ﻋﻠﯿﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ او وارد ﺷﺪم‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺷﯿﺦ ﺳﻌﺪي ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺮﺣﻤﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﻟﻬﺎﻣﺎت ﺷﻌﺮﯾﺶ از ﻗﺮآن و اﺣﺎدﯾﺚ اﺳﺖ ﭼﻪ زﯾﺒﺎ ﺳﺮوده ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﺷﺒﯽ ﺗﺄّﻣﻞ اﯾﺎم ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﻣﯽﮐﺮدم و ﺑﺮ ﻋﻤﺮ ﺗﻠﻒ ﺷـﺪه ﺗﻠّﻬﻒ ﻣﯽﺧﻮردم و ﺳـﻨﮓ ﺳـﺮاﭼﻪ دل ﺑﻪ اﻟﻤﺎس آﺑﺪﯾـﺪه ﻣﯽﺳـﻔﺘﻢ و اﯾﻦ ﺑﯿﺖﻫﺎ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺣﺎل ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫ﻫﺮ دم از ﻋﻤﺮ ﻣﯽرود ﻧﻔﺴﯽ ﭼﻮن ﻧﮕﻪ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑﺴﯽ‬
‫اي ﮐﻪ ﭘﻨﺠﺎه رﻓﺘﻪ در ﺧﻮاﺑﯽ ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﭘﻨﺞ روزه درﯾﺎﺑﯽ‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﺮف اﺳﺖ و آﻓﺘﺎب ﺗﻤﻮز اﻧﺪﮐﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺧﻮاﺟﻪ ﻏّﺮه ﻫﻨﻮز‬
‫أﺗﺒﻊ ﻓﻼن ﺑﻤﺎل‪ -‬ﻣﺎل ﺑﻪ او رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫اﻟّﺘﺒﯿﻊ‪ -‬ﺑّﭽﻪ ﮔﺎوي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎدرش را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟّﺘﺒﻊ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎي ﺟﻨﺒﺪﮔﺎن‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺎﻣﮕﺰاري ﺑﺮاي ﭘﺎي ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻣﺜﻞ ﺳﺨﻦ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﮐﺄﻧّﻤﺎ اﻟّﺮﺟﻼن و اﻟﯿﺪان ﻃﺎﻟﺒﺘﺎ و ﺗﺴﺮوﻫﻤﺎ رﺑّﺘﺎن‬
‫)ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﻫﺎ و دﺳﺘﺎﻧﺶ ﻟﺮزان ﺑﺪﻧﺒﺎل ﺻﺎﺣﺒﺸﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﭘﯽ او ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و آﻧﻬﺎ را ﻟﺮزان ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ‪.‬‬
‫اﻟﻤﺘﺒﻊ‪ -‬ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑّﭽﻪاش ﺑﻪ دﻧﺒﺎﻟﺶ ﻣﯽرود‪.‬‬
‫)ﺗّﺒﻊ(‪ -‬رؤﺳﺎﯾﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﭘﯿﺮوي ﺑﻌﻀﯿﺸﺎن از ﺑﻌﺾ دﯾﮕﺮ در رﯾﺎﺳﺖ و ﺳﯿﺎﺳﺖ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪:‬‬
‫ﺗّﺒﻊ‪ -‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا و ﻣﻠﮑﯽ ﮐﻪ ﻗﻮﻣﺶ از او ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬ﺗﺒﺎﺑﻌﮥ اﺳﺖ و در آﯾﻪ )َأ ُﻫْﻢ َﺧﯿٌْﺮ َأْم َﻗْﻮُم ﺗُﺒﱠٍﻊ‪ /37 -‬دﺧﺎن(‪.‬‬
‫)اﯾﻨﺎن ﺑﻬﺘﺮﻧﺪ ﯾﺎ ﭘﯿﺮوان ﺗﺒﻊ ﮐﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻣﺠﺮم ﺑﻮدﻧﺸﺎن‪ ،‬او ﻫﻢ ﻫﻼك ﺷﺪ‪ ،‬و ﺧﻮد ﺗّﺒﻊ ﻣﺮدي ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﺑﻮد(‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﺗّﺒﻊ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺳﺎﯾﻪ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺳﺎﯾﻪ ﺗﺎﺑﻊ آﻓﺘﺎب اﺳﺖ‪.:‬‬
‫( ) )ﺗﺒﺮ( ]ﺗﺒﺮ[‪ ... :‬ص ‪338 :‬‬
‫اﻟﺘﺒﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺰرگ‪ ،‬و ﻫﻼﮐﺖ و ﺷﮑﺴﺘﻦ‪ ،‬ﮐﻪ ﻓﻌﻠﺶ‪ -‬ﺗﺒﺮه و ﺗّﺒﺮه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ) :‬إﱠن ﻫُﺆﻻِء ُﻣَﺘﺒﱠٌﺮ ﻣﺎ ُﻫْﻢ ﻓِﯿِﻪ‪ /139 -‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫)آن ﻗﻮم و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ از ﺑﺖﻫﺎ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺑﻮد ﻧﺎﺑﻮد و ﺗﺒﺎه ﮔﺸﺖ(‪.‬‬
‫و آﯾﺎت )َو ُﮐﻠ‪‬ﺎ َﺗﺒﱠْﺮﻧﺎ َﺗﺘْﺒِﯿﺮًا‪ /39 -‬ﻓﺮﻗﺎن( و )َو ﻟ ِﯿَُﺘﺒﱢُﺮوا ﻣﺎ َﻋَﻠْﻮا َﺗﺘْﺒِﯿﺮًا‪ /7 -‬اﺳـﺮاء( و )َو ﻻ َﺗِﺰِد اﻟﱠﻈﺎﻟ ِِﻤﯿَﻦ ِإﻟ ﱠﺎ َﺗﺒﺎرًا‪ /28 -‬ﻧﻮح( ﺑﺮ ﺳﺘﻤﮕﺮان ﺟﺰ‬
‫ﻫﻼك‪ ،‬و ﺗﺒﺎﻫﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ اﻓﺰود‪.‬‬
‫( ) )ﺗﺘﺮي( ]ﺗﺘﺮي ‪ ... :‬ص ‪338 :‬‬
‫ﺗﺘﺮي ﺑﺮ وزن ﻓﻌﻠﯽ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﺗﻮاﺗﺮ و ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺑﻮدن و ﭘﯿﺮوي ﮐﺮدن ﺗﮏ ﺗﮏ و اﻧﺪك اﻧﺪك اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻـﻠﺶ ﺑﺎ ﺣﺮف )و( اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ‪-‬‬
‫وﺗﺮ‪ -‬ﻣﺜﻞ واژهﻫﺎي ﺗﺮاث و ﺗﺠﺎه‪ -‬ﮐﻪ اﺻﻠﺸﺎن از‪ -‬ورث و وﺟﻪ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ واژه ﺗﺘﺮي را ﻣﻨﺼـﺮف ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬اﻟﻒ آﺧﺮ آن را زاﯾﺪ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺗﺄﻧﯿﺚ اّﻣﺎ آﻧﮑﻪ ﺗﺘﺮي را ﻏﯿﺮ ﻣﻨﺼـﺮف ﺑﺪاﻧﺪ ﻟا ﻒ آﻧﺮا‬
‫ﻋﻼﻣﺖ ﺗﺄﻧﯿﺚ ﻣﯽداﻧﺪ در آﯾﻪ )ﺛُﱠﻢ‬
‫َأْرَﺳﻠْﻨﺎ ُرُﺳَﻠﻨﺎ َﺗﺘْﺮا‬
‫‪ /44 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن( ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺎﭘﯽ و ﻣﺘﻮاﺗﺮ‪.‬‬
‫ﻓّﺮاء ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬واژه ﺗـﺘﺮي‪ -‬در ﺣـﺎل رﻓـﻊ و ﻧﺼﺐ و ﺟّﺮ‪ ،‬اﻟﻔﺶ ﺑـﺪل از ﺗﻨـﻮﯾﻦ آن اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺛﻌﻠﺐ »‪ «1‬واژه ﺗـﺘﺮي‪ -‬را ﺑﺮ وزن ﺗﻔﻌﻞ‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ اّﻣﺎ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻏﺒﻮر »‪ «2‬ﺳﺨﻦ ﺛﻌﻠﺐ را ﻏﻠﻂ ﻣﯽداﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ در ﺻﻔﺎت و ﺻﻔﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ وزن ﺗﻔﻌﻞ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫( ) )ﺗﺠﺎرة( ]ﺗﺠﺎرة[‪ ... :‬ص ‪339 :‬‬
‫ﺗﺠﺎرت ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺼّﺮف در ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﺑﺮاي ﺳﻮد و ﻣﻨﻔﻌﺖ‪.‬‬
‫اﻓﻌﺎل و ﻣﺸـﺘّﻘﺎﺗﺶ‪ -‬ﺗﺠﺮ‪ ،‬ﯾﺘﺠﺮ و ﺗﺎﺟﺮ و ﺗﺠﺮ‪ -‬اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﺻﺎﺣﺐ و ﺻﺤﺐ‪ -‬در زﺑﺎن ﻋﺮب واژهاي ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺣﺮف )ت( ﺣﺮف )ج(‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻟﻔﻆ‪ ،‬اّﻣﺎ واژه‪ -‬ﺗﺠﺎه‪ -‬اﺻﻠﺶ‪ -‬وﺟﺎه‪ -‬اﺳﺖ و ﺣﺮف )ت( در‪ -‬ﺗﺠﻮب‪ -‬ﺑﺮاي ﻣﻀﺎرع ﺑﻮدن آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺳـﺨﻦ ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ )َﻫْﻞ َأُدﻟﱡُﮑْﻢ َﻋﻠﯽ ﺗِﺠﺎَرٍة ﺗُﻨِْﺠﯿُﮑْﻢ ﻣِْﻦ َﻋـ ﺬاٍب َأﻟ ِﯿٍﻢ‪ /10 -‬ﺻﻒ( اﯾﻦ ﺗﺠﺎرت ﺑﻪ اﯾﻤﺎن ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ﺑﻌـﺪش ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪) :‬ﺗُْﺆﻣِﻨُﻮَن ﺑ ِﺎﻟﻠﱠِﻪ ‪ ...‬ﺗﺎ آﺧﺮ‪ /110 -‬آل ﻋﻤﺮان( و )اْﺷَﺘَﺮُوا اﻟﱠﻀﻼﻟَـَﮥ ﺑ ِﺎﻟ ُْﻬـ ﺪي َﻓﻤـﺎ َرﺑ َِﺤْﺖ ﺗِﺠﺎَرﺗُُﻬْﻢ‪ /16 -‬ﺑﻘﺮه( و )ِإﻟ ﱠﺎ َأْن‬
‫َﺗُﮑﻮَن ﺗِﺠﺎَرًة َﻋْﻦ َﺗﺮاٍض ﻣِﻨُْﮑْﻢ‪ /29 -‬ﻧﺴﺎء( و )ﺗِﺠﺎَرًة ﺣﺎِﺿَﺮًة ﺗُِﺪﯾُﺮوَﻧﻬﺎ ﺑَﯿَْﻨُﮑْﻢ‪ /282 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺑﻮ اﻟﻌّﺒﺎس اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ ﻣﻠّﻘﺐ ﺑﻪ ﺛﻌﻠﺐ ادﯾﺐ ﻟﻐﻮي و از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻧﺤﻮ و ﻟﻐﺖ و ﭘﯿﺸﻮاي ﮐﻮﻓّﯿﯿﻦ ﺑﻮده ﮐﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ در ﮐﺘﺐ ادﺑﯽ‬
‫ﻣـﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻧﺤﻮ و ﻟﻐﺖ ﺑﺎ ﺻﺪق ﻟﻬﺠﻪ و ﺣﻔﻆ اﺷـﻌﺎر ﻗﺪﯾﻤﻪ و در ﺣﻞ ﻣﺸـﮑﻼت ادﺑﯽ ﻣﺮﺟﻊ ادﺑﺎء ﺑﻮده‪ ،‬ﺛﻌﻠﺐ از ﺷﺎﮔﺮدان‬
‫اﺑﻦ اﻋﺮاﺑﯽ اﺳﺖ‪ .‬از آﺛـﺎر او ﮐﺘﺐ زﯾـﺎدي اﺳﺖ از آن ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬اﻋﺮاب اﻟﻘﺮآن‪ -‬اﺧﺘﻼـف اﻟّﻨﺤﻮّﯾﯿﻦ‪ -‬ﻏﺮﯾﺐ اﻟﻘﺮآن‪ -‬و ﻣﺸـﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ آﺛـﺎر‬
‫او‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻟﻔﺼـﯿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ اﺳﺘﺮآﺑﺎدي ﺑﻌّﻠﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺪرﯾﺲ ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎد ﮐﺘﺎب اﻟﻔﺼﯿﺢ ﺛﻌﻠﺐ او را ﻓﺼﯿﺤﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺠﻢ ﮐﺘﺎب ﮐﻮﭼﮏ اﺳﺖ وﻟﯽ ﭘﺮ ﻓﺎﯾـﺪه و ﭼﻨـﺪﯾﻦ ﺑﺎر ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺛﻌﻠﺐ در آﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﺑﻌّﻠﺖ ﭘﯿﺮي ﺑﻪ ﻧﺎﺷـﻨﻮاﺋﯽ ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪ و‬
‫ﺣّﺘﯽ در اﺛﻨﺎي راه رﻓﺘﻦ ﻫﻢ ﺑﻤﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺘﺎب ﻣﯽﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻪ در ﯾﮑﯽ از اوﻗﺎت اﺳﺒﯽ ﺑﺮوي ﺧﻮرد ﺑﻪ ﮔﻮداﻟﯽ اﻓﺘﺎد و اﺧﺘﻼل ﺣﻮاس ﭘﯿـﺪا‬
‫ﮐﺮد و ﺑﻔﺎﺻـﻠﻪ ﯾﮏ روز درﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﯾﺎزده ﺗﻦ از ﺧﻠﻔﺎي ﻋّﺒﺎﺳـﯽ از ﻣﺄﻣﻮن ﺗﺎ ﻣﮑﺘﻔﯽ را درك ﮐﺮده و در ﺳﺎل ‪ 291‬در ﺳﻦ ‪ 99‬ﺳﺎﻟﮕﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺟﻮار رﺣﻤﺖ ﺣّﻖ ﭘﯿﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ رودﺑﺎري از ﺑﺰرﮔﺎن و داﻧﺸـﻤﻨﺪان زﻣﺎن ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ ﻓﻘﻪ را از اﺑﻮ اﻟﻌّﺒﺎس ﺑﻦ ﺳﺮﯾﺞ و ادﺑّﯿﺎت را از ﺛﻌﻠﺐ‬
‫و ﺣﺪﯾﺚ را از اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺣﺮﺑﯽ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ و در ﻋﻠﻢ ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﻃﺮﯾﻘﺖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺟﺎﻣﻊ ﮐﻤﺎﻻت ﺑﻮده و از ﮐﻠﻤﺎت او اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫و ﺣّﻘﮏ ﻻ ﻧﻈﺮت ﻟﮏ ﺳﻮاﮐﺎ ﺑﻌﯿﻦ ﻣﻮدة ﺣّﺘﯽ اراﮐﺎ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺗﻮﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺰ ﺑﺘﻮ ﻧﻨﮕﺮم و ﺑﭽﺸﻢ ﻣﺤّﺒﺘﯽ ﺗﺎ ﺗﺮا ﺑﺒﯿﻨﻢ‬
‫وﻓﺎﺗﺶ در ﺳﺎل ‪ 322‬ﻫﺠﺮي اﺳﺖ‪[...] .‬‬
‫اﺑﻦ اﻋﺮاﺑﯽ »‪ «1‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» ) :‬ﻓﻼن ﺗﺎﺟﺮ ﺑﮑﺬا« ﯾﻌﻨﯽ او در آﻧﮑﺎر ﺣﺎذق اﺳﺖ و ﻣﻬﺎرت دارد و ﺑﻪ راه و روش آن ﮐﺴﺐ آﺷﻨﺎﯾﯽ دارد‪.‬‬
‫( ) )ﺗﺤﺖ( ]ﺗﺤﺖ ‪ ... :‬ص ‪340 :‬‬
‫ﺗﺤﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﭘـﺎﺋﯿﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﻮق ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺎﻻ اﺳﺖ‪ ،‬آﯾﻪ )ﻟَﺄَﮐﻠُﻮا ﻣِْﻦ َﻓْﻮﻗِِﻬْﻢ َو ﻣِْﻦ َﺗْﺤِﺖ َأْرُﺟﻠِِﻬْﻢ »‪ /96 -«2‬ﻣﺎﺋﺪه( و )َﺟﻨﱠﺎٍت َﺗْﺠِﺮي ﻣِْﻦ‬
‫َﺗْﺤﺘَِﻬﺎ اﻟ َْﺄﻧ ْﻬﺎُر‪ /25 -‬ﺑﻘﺮه( و )َﻓﻨﺎداﻫﺎ ﻣِْﻦ َﺗْﺤﺘِﻬﺎ‪ /24 -‬ﻣﺮﯾﻢ(‪.‬‬
‫واژه ﺗﺤﺖ در ﻣﻌﻨﯽ ﭘـﺎﺋﯿﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟـﺪا و ﺑﺮﯾـﺪه از‪ -‬ﻓـﻮق‪ -‬ﺑﺎﺷـﺪ و اّﻣـﺎ واژه‪ -‬اﺳـﻔﻞ‪ -‬ﭘـﺎﺋﯿﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻔﻮق ﻣّﺘﺼـﻞ اﺳﺖ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬اﻟﻤﺎل ﺗﺤﺘﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎل در ﺗﺼّﺮف و اﺧﺘﯿﺎر اوﺳﺖ‪.‬‬
‫أﺳﻔﻠﻪ أﻏﻠﻆ ﻣﻦ أﻋﻼه‪ -‬ﻗﺴﻤﺖ ﭘﺎﺋﯿﻦ او از ﺑﺎﻻﯾﺶ ﺳﺘﺒﺮﺗﺮ و اﺳﺘﻮارﺗﺮﺳﺖ‪.‬‬
‫و در ﺣـﺪﯾﺚ »ﻻـ ﺗﻘﻮم اﻟّﺴﺎﻋـﮥ ﺣّﺘﯽ ﯾﻈﻬﺮ اﻟّﺘﺤﻮت« ﺗﺤﻮت‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ أراذل ﻣﺮدم )ﻗﯿـﺎﻣﺖ ﺑﺮ ﭘـﺎ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ اراذل ﻣﺮدم ﻇﺎﻫﺮ ﺷﻮﻧﺪ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﻨﻨﺪ(‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ زﯾـﺎد ﮐﻮﻓﯽ ﻣﮑّﻨﯽ ﺑﻪ اﺑﻦ اﻋﺮاﺑﯽ ﺷـﺎﻋﺮي اﺳﺖ ﻣـﺎﻫﺮ‪ ،‬ﻧﺤﻮي ﻓﺎﺿـﻞ و ﻟﻐﻮي‪ ،‬راوي اﺷـﻌﺎر ﻗﺒﺎﺋﻞ‪ ،‬در ﮐﻮﻓﻪ از ﺑﺰرﮔﺎن و‬
‫ﭘﯿﺸﻮاﯾـﺎن ﻟﻐﺖ و از ﺷـﺎﮔﺮدان ﮐﺴﺎﺋﯽ‪ ،‬ﮐﻪ اﺑﻦ ﺳـﮑﯿﺖ و ﺛﻌﻠﺐ و ﺟﻤﻌﯽ از اﮐﺎﺑﺮ وﻗﺖ ﮐﻪ ﻗﺮﯾﺐ ‪ 100‬ﻧﻔﺮ ﺑﻮدهاﻧـﺪ ﻓﻨﻮن ادﺑﯽ را از وي‬
‫اﺧـﺬ ﮐﺮدهاﻧـﺪ‪ ،‬ﺛﻌﻠﺐ ﮔﻮﯾـﺪ ده و ﭼﻨـﺪ ﺳﺎﻟﯽ در درس او ﺣﺎﺿـﺮ ﺑﻮدم و ﮐﺘﺎﺑﯽ در دﺳـﺘﺶ ﻧﺪﯾﺪم و او ﻣﺸـﮑﻼت ﻋﻠﻮم زﻣﺎن را ﺑﺪون‬
‫ﮐﺘﺎب اﻣﻼء و ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﯽﮐﺮد وﻻدﺗﺶ در ﺳﺎل ‪ 150‬ﻫﺠﺮي و وﻓﺎﺗﺶ ‪ 231‬ﻫﺠﺮي اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻌﺮي زﯾﺒﺎ در وﺻﻒ ﮐﺘﺎب دارد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫‪-1‬‬
‫ﻟﻨﺎ ﺟﻠﺴﺎء ﻣﺎ ﻧﻤﻞ ﺣﺪﯾﺜﻬﻢ اﻟّﺒﺎء ﻣﺄﻣﻮﻧﻮن ﻏﯿﺒﺎ و ﻣﺸﻬﺪا ‪-2‬‬
‫ﯾﻔﯿﺪوﻧﻨﺎ ﻣﻦ ﻋﻠﻤﻬﻢ ﻋﻠﻢ ﻣﺎ ﻣﻀﯽ و ﻋﻘﻼ و ﺗﺄدﯾﺒﺎ و راﯾﺎ ﻣﺴﺪدا ‪-3‬‬
‫ﻓﺎن ﻗﻠﺖ اﻣﻮات ﻓﻠﺴﺖ ﺑﮑﺎذب و ان ﻗﻠﺖ اﺣﯿﺎء ﻓﻠﺴﺖ ﻣﻔﻨﺪا‬
‫‪ -1‬ﯾﺎران و ﻫﻤﻨﺸﯿﻨﯽ دارﯾﻢ ﮐﻪ از دﯾﺪارﺷﺎن و ﺳﺨﻨﺎﻧﺸﺎن ﻣﻠﻮل و آزرده ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﻢ ﮐﻪ در ﺣﻀﻮر و ﻏﯿﺎب اﻣﯿﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻓﺎﯾﺪه ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ و از ﻋﻠﻢ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻫﻢ از ﻋﻘﻞ و ادب و راي اﺳﺘﻮار ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن‪.‬‬
‫‪ -3‬اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﯽ ﻣﺮدﮔﺎﻧﻨﺪ دروغ ﻧﮕﻔﺘﻪاﻧﺪ و اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﯽ زﻧﺪﮔﺎﻧﻨﺪ ﻧﺎﺑﻮدﺷﺎن ﻧﮑﺮدهاي‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ اﮔﺮ ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﺗﻮرات‪ ،‬و ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن اﻧﺠﯿﻞ و ﻫﺮ دو ﮔﺮوه ﻗﺮآن را ﮐﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ ﻋﻤﻞ‬
‫ﮐﻨﻨـﺪ از ﺑﺮﮐـﺎت آﺳـﻤﺎﻧﯽ و زﻣﯿﻦ ﮐﻪ ﺑﺎﻻي ﺳـﺮﺷﺎن و زﯾﺮ ﭘﺎﯾﺸﺎن ﻗﺮار دارد ﺑﻬﺮهور ﻣﯽﺷﻮﻧـﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در آﯾﺎت دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪َ) :‬و َأْن ﻟَِﻮ‬
‫اْﺳـ َﺘﻘﺎُﻣﻮا َﻋَﻠﯽ اﻟﱠﻄِﺮﯾَﻘِﮥ ﻟَﺄْﺳـ َﻘﯿْﻨﺎُﻫْﻢ ﻣﺎًء َﻏَﺪﻗًﺎ‪ /16 -‬ﺟـّﻦ( »َو َﻣـ ْﻦ َﯾﺘﱠِﻖ اﻟﻠﱠَﻪ َﯾْﺠَﻌـ ْﻞ ﻟَُﻪ َﻣْﺨَﺮﺟـًﺎ َو َﯾْﺮُزﻗُْﻪ ﻣِْﻦ َﺣﯿُْﺚ ﻻـ َﯾْﺤَﺘِﺴُﺐ‪ /3 -‬ﻃﻼق( ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧـﺪ اﯾﻤﺎن و ﺗﻘﻮا و اﻃﺎﻋﺖ از او را اﺳـﺒﺎب ﺗﻮﺳـﻌﻪ رزق ﻗﺮار داده اﺳﺖ و در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻣﻮد )ﻟََﻔَﺘْﺤﻨﺎ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ ﺑََﺮﮐﺎٍت ﻣَِﻦ اﻟﱠﺴﻤﺎِء َو‬
‫اﻟ َْﺄْرِض‪ /96 -‬اﻋﺮاف( ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن ج ‪ 2‬ص ‪.222‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﻠﮑﻪ اﺷﺎره ﺑﻪ آﯾﻪاي ﮐﻪ ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن ﻓﺮﻣﻮده‪:‬‬
‫)َو ِإَذا اﻟ َْﺄْرُض ُﻣﱠﺪْت َو َأﻟ َْﻘْﺖ ﻣﺎ ﻓِﯿﻬﺎ َو َﺗَﺨﻠﱠْﺖ‪ /3 -‬اﻧﺸﻘﺎق(‪.‬‬
‫)روزي ﮐﻪ زﻣﯿﻦ ﻫﻤﻮار ﺷﻮد و از آﻧﭽﻪ در آن اﺳﺖ ﺗﻬﯽ ﮔﺮدد و آﻧﻬﺎ را ﺑﯿﺮون اﻧﺪازد(‪.‬‬
‫( ) )ﺗﺨﺬ( ]ﺗﺨﺬ[‪ ... :‬ص ‪341 :‬‬
‫ﺗﺨﺬ ﺑﻤﻌﻨﯽ أﺧﺬ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫و ﻗﺪ ﺗﺨﺬت رﺟﻠﯽ اﻟﯽ ﺟﻨﺐ ﻏﺮزﻫﺎ ﻓﺤﻮص اﻟﻘﻄﺎة اﻟﻤﻄﻮق‬
‫)ﭘﺎﯾﻢ رﮐﺎب اﺳﺐ آراﺳﺘﻪام را ﮐﻪ ﺗﻨﮓ و زﯾﻨﺶ ﻣﺤﮑﻢ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ در ﻣﯿﺎن ﮔﺮﻓﺖ(‪.‬‬
‫اﺗّﺨـﺬ‪ -‬وزن اﻓﺘﻌـﻞ‪ -‬اﺳﺖ و آﯾﺎت )َأ َﻓَﺘﺘﱠـِﺨ ُﺬوَﻧُﻪ َو ُذﱢرﯾﱠَﺘُﻪ َأْوﻟ ِﯿﺎَء ﻣِْﻦ ُدوﻧِﯽ‪ /50 -‬ﮐﻬﻒ( و )ﻗُْﻞ َأﺗﱠـَﺨ ْﺬﺗُْﻢ؟ ِﻋﻨَْﺪ اﻟﻠﱠِﻪ َﻋْﻬﺪًا‪ 80 -‬ﺑﻘﺮه( و )َو‬
‫اﺗﱠِﺨُﺬوا ﻣِْﻦ َﻣﻘﺎِم ِإﺑ ْﺮاِﻫﯿَﻢ ُﻣـَﺼ ﻠ‪‬ﯽ‪ /125 -‬ﺑﻘﺮه( و )ﻻ َﺗﺘﱠـِﺨ ُﺬوا َﻋُﺪﱢوي َو َﻋُﺪﱠوُﮐْﻢ َأْوﻟ ِﯿﺎَء‪ /1 -‬ﻣﻤﺘﺤﻨﻪ( و )ﻟَْﻮ ـِﺷ ﺌَْﺖ ﻟَﺎﺗﱠَﺨْﺬَت َﻋَﻠﯿِْﻪ »‪َ «1‬أْﺟﺮًا‪-‬‬
‫‪ /77‬ﮐﻬﻒ( )ﮐﻪ در ﻫﻤﻪ آﯾﺎت ﻓﻮق اﺗّﺨﺎذ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻦ و ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺗﺮات‪ :‬ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه و ﻣﯿﺮاث‪ ،‬آﯾﻪ )َو َﺗْﺄُﮐﻠُﻮَن اﻟﱡﺘﺮاَث‪ /19 -‬ﻓﺠﺮ( ﮐﻪ اﺻﻠﺶ وراث اﺳﺖ ﮐﻪ در ردﯾﻒ ﮐﻠﻤﺎت واوي اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﻣﺆﻟّﻒ ﻣﺤﺘﺮم واژهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ رﯾﺸﻪ اﺻـﻠﯽ آﻧﻬﺎ را ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻫﻤﯿﻦ واژه ﻣﺠّﺪدا ﺗﺤﺖ واژهﻫﺎي اﺻﻠﯽ در ﺟﺎي ﺧﻮد آﻧﻬﺎ را آورده‬
‫اﺳﺖ ﻣﺜﻼ ﻫﻤﯿﻦ ﻟﻐﺖ را در ﺣﺮف )و( و‪ -‬ورث‪ -‬ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺷﺮح داده اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )ﺗﻔﺚ( ]ﺗﻔﺚ ‪ ... :‬ص ‪341 :‬‬
‫)ﭼﺮﮐﯿﻦ و ژوﻟﯿﺪه ﻣﻮي ﺷﺪ(‪ ،‬آﯾﻪ )ﺛُﱠﻢ ﻟ َْﯿْﻘُﻀﻮا َﺗَﻔَﺜُﻬْﻢ‪ /29 -‬ﺣﺞ( ﺗﺎ ﭘﻠﯿﺪي و ژوﻟﯿﺪﮔﯽ را از ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺎك ﮐﻨﻨﺪ و از ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮﻧﺪ )اﺷﺎره ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﺳـﮏ‪ ،‬و اﻋﻤـﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﺟﯿـﺎن ﭘﺲ از ﺑﯿﺮون آﻣـﺪن از اﺣﺮام اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨـﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﭼﯿـﺪن ﻧﺎﺧﻨﻬﺎ‪ ،‬رﻣﯽ ﺟﻤﺮه‪ ،‬ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن‪،‬‬
‫ﺷﺘﺮان و ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﻣﻮي ﺳﺮ و ﺳﺒﯿﻞ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺗﺨـﺬ‪ ،‬ﯾّﺘﺨـﺬ‪ ،‬ﺗﺨـﺬا‪ -‬ﻓﻌﻠﯽ ﺟـﺪاﮔﺎﻧﻪ وﻟﯽ در ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬اﺧـﺬ‪ ،‬ﯾﺄﺧﺬ اﺧﺬا‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮاﺳـﺘﻦ و ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﮐﺴﺐ‪ ،‬و در ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑﻪ‪-‬‬
‫ﭘﺴـﻨﺪﯾﺪن‪ ،‬و ﺑﺮﮔﺰﯾﺪن و ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﻪ ﻓﻮق )ﻟَْﻮ ـِﺷ ﺌَْﺖ ﻟَﺎﺗﱠَﺨْﺬَت َﻋَﻠﯿِْﻪ َأْﺟﺮًا‪ /77 -‬ﮐﻬﻒ( ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه ﮐﻪ ﻗﺮاﺋﺖ‬
‫اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس‪ ،‬ﻣﺠﺎﻫﺪ و اﺑﻮ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﻼء اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن و ﺳﺎﯾﺮ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﺑﺂن اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﻀﯽ اﻟّﺸﯽء ﯾﻘﻀﯽ‪ -‬ﮐﻪ در آﯾﻪ ﻓﻮق ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ ﺑﻤﻌﻨﯽ آن را ﺑﺮﯾﺪ و از ﺑﯿﻦ ﺑﺮد‪.‬‬
‫اﻟّﺘﻔﺚ‪ -‬ﭼﺮك ﻧﺎﺧﻦ و ﺳﺎﯾﺮ آﻟﻮدﮔﯿﻬﺎي ﺟﺴـﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻻزم اﺳﺖ از ﺑـﺪن ﭘﺎك و دور ﺷﻮد ﻋﺮب اﺻـﯿﻞ و ﻗﺢ ﮔﻔﺖ‪ -‬ﻣﺎ أﺗﻔﺜﮏ و‬
‫أدرﻧﮏ )ﭼﻘﺪر ﻧﺎﺗﻤﯿﺰ و ﭼﺮﮐﯿﻨﯽ(‪.‬‬
‫( ) )ﺗﺮاب( ]ﺗﺮاب ‪ ... :‬ص ‪342 :‬‬
‫ﺧﺎك‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﺧَﻠَﻘُﮑْﻢ ﻣِْﻦ ﺗُﺮاٍب‪ /20 -‬روم( و ) ﻟَﯿَْﺘﻨِﯽ ُﮐﻨُْﺖ ﺗُﺮاﺑًﺎ‬
‫‪ /40 -‬ﻧﺒﺎء(‪.‬‬
‫)ﺗﺮب(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﭽﻨﺎن ﻧﯿﺎزﻣﻨـﺪ و ﻓﻘﯿﺮ ﺷـﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﺑﺨﺎك ﻣّﺘﺼﻞ ﺷﺪه و ﺑﺮ ﺧﺎك ﻧﺸﺴـﺘﻪ اﺳﺖ و آﯾﻪ )َأْو ﻣِـْﺴ ِﮑﯿﻨًﺎ ذا َﻣﺘَْﺮﺑٍَﮥ‪ /16 -‬ﺑﻠﺪ(‬
‫ﯾﻌﻨﯽ از ﻓﻘﺮ و ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﯽ ﺑﺮ ﺧﺎك ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫أﺗﺮب‪ -‬ﻃﻮري ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺷﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﺧﺎك زﻣﯿﻦ ﻣﺎل ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟّﺘﺮاب‪ -‬ﺧﻮد زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﯿﺮب‪ -‬ﻣﻔﺮد‪ -‬ﺗﯿﺎرب و ﺗﻮرب و ﺗﻮراب‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر ﻫﻤﺎن ﺗﺮاب و ﺧﺎك اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﯾﺢ ﺗﺮﺑﮥ‪ :‬ﺑﺎدي ﺧﺎك اﻓﺸﺎن و ﺧﺎك ﺑﯿﺰ‪.‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ »ﻋﻠﯿـﮏ ﺑـﺬات اﻟـّﺪﯾﻦ ﺗﺮﺑﺖ ﯾـﺪاك« ﻫﺸـﺪاري اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ دﯾﻦ و واﻗﻌّﯿﺖ آﻧﺮا از دﺳـﺖ‬
‫ﻧﺪﻫﯽ ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﺘﺎ ﻣﻘﺼﻮد دﯾﻦ را در ﻧﯿﺎﺑﯽ و ﺣﺎﺻﻞ ﻧﮑﻨﯽ و در اﺛﺮ ﻧﺎآﮔﺎﻫﯿﺖ ﻣﺤﺘﺎج و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺷﻮي‪.‬‬
‫ﺑﺎرح )ﺗﺮب(‪ :‬اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎ و دﻧﺪهﻫﺎي ﺳﯿﻨﻪ ﮐﻪ ﻣﻔﺮدش‪ -‬ﺗﺮب‪ -‬اﺳﺖ ﺧﺪاي ﮔﻔﺖ )َﯾْﺨُﺮُج ﻣِْﻦ ﺑَﯿِْﻦ اﻟﱡﺼﻠِْﺐ َو اﻟﺘﱠﺮاﺋِِﺐ‪ /6 -‬ﻃﺎرق( »‪.«1‬‬
‫اّﻣﺎ آﯾﺎت )َأﺑ ْﮑﺎرًا ُﻋُﺮﺑًﺎ َأﺗ ْﺮاﺑًﺎ‪ /37 -‬واﻗﻌﻪ( و )َو َﮐﻮاِﻋَﺐ َأﺗ ْﺮاﺑًﺎ‪ /33 -‬ﻧﺒﺎء( و )َو ِﻋﻨَْﺪُﻫْﻢ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬در ﻣﻌﻨﯽ ﻋﻠﻤﯽ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻧﻌﻘـﺎد ﻧﻄﻔﻪ و ﺧﺮوج اﻧﺴـﺎن از رﺣﻢ ﻣـﺎدر و ﺑـﺎزﮔﺸﺖ او ﺑﻪ ﻗﯿـﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗـﺎﮐﻨﻮن در ﮐﺘﺐ‬
‫ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ اﺷـﺎره ﺻـﺤﯿﺤﯽ ﻧﺸـﺪه اﺳﺖ آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ )َﻓﻠَْﯿﻨُْﻈِﺮ اﻟ ِْﺈﻧ ْﺴـﺎُن ﻣِﱠﻢ ُﺧﻠَِﻖ‪ُ ،‬ﺧﻠَِﻖ ﻣِْﻦ ﻣﺎٍء داﻓٍِﻖ‪َ ،‬ﯾْﺨُﺮُج ﻣِْﻦ ﺑَﯿِْﻦ اﻟﱡﺼﻠِْﺐ َو اﻟﺘﱠﺮاﺋِِﺐ‪/6 -‬‬
‫ﻃﺎق( )اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﻨﮕﺮد ﮐﻪ از ﭼﻪ آﻓﺮﯾـﺪه ﺷﺪه از آﺑﯽ ﺟﻬﻨﺪه‪ ،‬از ﻣﯿﺎن ﭘﺸﺖ و دﻧﺪهﻫﺎ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد( اﺷـﮑﺎل اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺿـﻤﯿﺮ‬
‫)ﯾﺨﺮج( ﺑﻪ )ﻣﺎء داﻓﻖ( ﯾﻌﻨﯽ آب ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬آب ﻧﻄﻔﻪ از ﻣﯿﺎن ﺻﻠﺐ و ﺗﺮاﺋﺐ ﺧﺎرج ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺿﻤﯿﺮ را ﺑﻪ ﻫﻤﺎن )ﻣﺎء( ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه و‬
‫ﺳﺨﻦ را ﺑﻪ درازا ﮐﺸﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻫﺰاران اﻋﺠﺎز ﻟﻔﻈﯽ و ادﺑﯽ ﻗﺮآن ﺑﺮﮔﺸﺖ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﻗﺎِﺻﺮاُت اﻟﱠﻄْﺮِف َأﺗ ْﺮاٌب‪ /52 -‬ص(‪.‬‬
‫آﯾﺎت ﻓﻮق واژه‪ -‬أﺗﺮاب‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دو ﻧﻮزادي ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺰرگ ﻣﯽﺷﻮﻧـﺪ و ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ از ﺗﺴﺎوي و ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪي آﻧﻬﺎ ﺑﻪ اﺳـﺘﺨﻮاﻧﻬﺎ و دﻧـﺪهﻫﺎي‬
‫ﺳﯿﻨﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ردﯾﻒ ﺷـﺪه و ﯾﮑﻨﻮاﺧﺘﻨـﺪ و ﯾﺎ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ آن دو ﻧﻮزاد ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮ ﺧﺎك اﻓﺘﺎدهاﻧـﺪ و زاﺋﯿﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ از‬
‫اﯾﻨﺠﻬﺖ آﻧﻬﺎ را‪ -‬أﺗﺮاب‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢ ﺑﺎزي‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ در ﮐﻮدﮐﯽ ﻫﻢ ﻫﺮ دو ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺎ ﺧﺎك ﺑﺎزي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺗﺮﻓﻪ( ]ﺗﺮﻓﻪ ‪ ... :‬ص ‪343 :‬‬
‫اﻟّﺘﺮّﻓﻪ‪ ،‬ﻓﺮاﺧﯽ و وﺳـﻌﺖ در ﻧﻌﻤﺖ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬أﺗﺮف ﻓﻼـن اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ او ﻣﺘﺮف ﯾـﺎ ﻧﻌﻤﺖ زده اﺳﺖ در آﯾـﺎت )َأﺗ َْﺮﻓْﻨﺎُﻫْﻢ ﻓِﯽ اﻟ َْﺤﯿﺎِة‬
‫اﻟﱡﺪﻧ ْﯿﺎ‪ /33 -‬ﻣﺆﻣﻨـﻮن( و )َو اﺗﱠـَﺒ َﻊ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﻇَﻠُﻤـ ﻮا ﻣـﺎ ُأﺗ ِْﺮﻓُﻮا ﻓِﯿِﻪ‪ /116 -‬ﻫـﻮد( و )اْرِﺟُﻌـﻮا ِإﻟﯽ ﻣـﺎ ُأﺗ ِْﺮﻓْﺘُْﻢ ﻓِﯿِﻪ‪ /13 -‬اﻧﺒﯿﺎء( و )َأـَﺧ ْﺬﻧﺎ ُﻣﺘَْﺮﻓِﯿِﻬْﻢ‬
‫ﺑ ِﺎﻟ َْﻌﺬاِب‪ /64 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن( و )َأَﻣْﺮﻧﺎ ُﻣﺘَْﺮﻓِﯿﻬﺎ‬
‫‪ /16 -‬اﺳﺮاء(‪.‬‬
‫وﺻﻒ ﻣﺘﺮﻓﯿﻦ در اﯾﻦ آﯾـﺎت ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در آﯾﻪ دﯾﮕﺮ ﺧـﺪاي ﺳـﺒﺤﺎن ﻓﺮﻣﻮد )َﻓَﺄﱠﻣﺎ اﻟ ِْﺈﻧ ْﺴﺎُن ِإذا َﻣﺎ اﺑ َْﺘﻼُه َرﺑﱡُﻪ َﻓَﺄْﮐَﺮَﻣُﻪ َو َﻧﱠﻌَﻤُﻪ »‪/15 -«1‬‬
‫ﻓﺠﺮ( )اّﻣﺎ اﻧﺴﺎن را ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺑﺎ‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺿﻤـﺎﺋﺮ ﺑﻤﺮﺟﻊ اﺻـﻠﯽ آﻧﻬـﺎﺳﺖ اﮔﺮ ﻣﻨﻈﻮر ﺧﺮوج )ﻣﺎء( ﺑﻮد ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺎﺻـﻠﻪ ﻣﻮﺻﻮل )اﻟّـﺬي( ﺑﯿﺎﯾـﺪ اّﻣﺎ ﺳـﺨﻦ از اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ آﻏﺎز‬
‫اﻧﺴـﺎن و ﺟـﺎﯾﮕﯿﺮي او در رﺣـﻢ ﻣـﺎدر و ﺳـﭙﺲ ﺧﺮوج اﻧﺴـﺎن ﻧـﻪ ﺧﺮوج )ﻣـﺎء داﻓـﻖ( از رﺣـﻢ ﻣـﺎدر ﮐـﻪ در ﻣﯿـﺎن اﺳـﺘﺨﻮاﻧﻬﺎي ﭘﺸﺖ و‬
‫اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎي ﺳﯿﻨﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﯾﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﯾﮑﯽ از آﯾـﺎت رﺳـﺘﺎﺧﯿﺰ ﺳﻮره ﻃﺎرق اﺳﺖ و ﺿـﻤﯿﺮ ﻓﺎﻋﻠﯽ در )ﯾﺨﺮج( اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻫﻤﯿﻦ ﺳﻮره در آﯾﻪ )ِإﻧﱠُﻪ‬
‫َﻋﻠﯽ َرْﺟِﻌِﻪ ﻟَﻘـﺎِدٌر ﻧﯿﺰ ﺿـﻤﯿﺮش اﻧﺴـﺎن اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺷـﺮوع ﭘﯿـﺪاﯾﺶ اﻧﺴـﺎن و ﺧﺮوج و رﺟﻮﻋﺶ ﺑﻬﻢ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﻤﮕﯽ ﺑـﺎ ﻧﺎﻣﻮس و‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﺑﺪي آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر اﻧﺠﺎم ﺷﺪﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺗﻔﮑﺮ و ﻧا ـﺪﯾﺸﻪاي ﮐﻪ در ﻗﺮآن‪ ،‬ﻓﺮﻣـﺎن آن ﺑﻤﺮدم داده ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑـﺎ ﭘﺎﮐـﺪﻟﯽ و اﯾﻤـﺎن و ﺗﻘﻮا و ﺑـﺎ زﺑﺎن داﻧﯽ و ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻪ آﯾﺎت و‬
‫ﻗﺮﯾﻨﻪﻫـﺎي ﻟﻔﻈﯽ و ﻣﻌﻨﻮي و اﻟﻬﺎم از ﻓﺮﻣﺎﯾﺸﺎﺗﯽ ﮐﻪ از اﺋّﻤﻪ اﻃﻬﺎر )ع( رﺳـﯿﺪه ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷـﺪ ﯾﻘﯿﻨﺎ ﻗﺮآن )َﯾْﻬـِﺪي ﻟ ِﻠﱠﺘِﯽ ِﻫَﯽ َأﻗَْﻮُم‪ /9 -‬اﺳﺮاء(‬
‫اﺳـﺘﻮارﺗﺮﯾﻦ راﻫﻬـﺎ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫـﺪ و ﻟﺰوﻣﯽ ﻧـﺪارد ﮐﻪ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺑﺮأي ﺑﺮاي ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻧﺎﺑﺠﺎ و ﺑﯿﻤﻮرد واژهﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﮔﻔﺘﻦ آب‪ ،‬ﺑﺠﺎي ﺧﻮن‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬واژهﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﻌﺎﻧﯽ وﺿﻌﯽ ﯾﺎ ﻣﺠﺎزي ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺲ‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﻣﺘﺮف ﺷﺪن ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯿﻤﺎري ﻣﺎل ﭘﺮﺳﺘﯽ و ﻧﻌﻤﺖ زدﮔﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺟﺎﻫﻞ آن را دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ اﮐﺮام و اﻧﻌﺎم ﺧﻮﯾﺶ از ﻃﺮف ﺧﺪا ﻣﯽداﻧﺪ‪،‬‬
‫و ﺣﺎل اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ آﯾﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‪ -‬ﮐّﻠﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺎﺷﺎ ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ ﻫﺮﮔﺰ اﮐﺮام و اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ‬
‫زﯾﺎدي و ﮐﻤﯽ ﺛﺮوت ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ در ﻃﺎﻋﺖ و ﮔﻨﺎه اﺳﺖ ﺳـﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ -‬ﮐّﻠﺎ‪ -‬ﺷﻤﺎ ﯾﺘﯿﻤﺎن را ﻧﻮاﺧﺘﯿﺪ و در اﺟﺮاي اﻃﻌﺎم ﻣﺴﮑﯿﻨﺎن و‬
‫رﻓﻊ ﺳﺘﻢ از آﻧﺎن ﻧﮑﻮﺷﯿﺪﯾﺪ و ﺑﺮ رﻓﻊ ﻣﺴﮑﻨﺘﺸﺎن ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﮑﺮدﯾﺪ ﺑﻠﮑﻪ در ﻋﻮض ﻣﯿﺮاث ﺧﻮارﺷﺎن ﺑﻮدﯾﺪ و )ﺗُِﺤﱡﺒﻮَن اﻟ ْﻤﺎَل ُﺣﺒ‪‬ﺎ َﺟ‪‬ﻤﺎ‪/20 -‬‬
‫ﻓﺠﺮ( ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺷّﺪت زر اﻧﺪوزي و ﻣﺎل ﭘﺮﺳﺘﯽ ﻧﻤﻮدﯾﺪ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺷﺪﯾﺪ ﻧﻪ ﺑﺨﺸﺶ و اﮐﺮام اﻟﻬﯽ‪ ،‬اﮔﺮ اﮐﺮام اﻟﻬﯽ ﺑﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻧﻤﯽﻓﺮﻣﻮد‬
‫ﺑﯽﻧﯿﺎز ﮐﺮدن و ﻧﻌﻤﺖ دادﻧﺶ ﺑﯿﺎزﻣﺎﯾﺪ(‪.‬‬
‫( ) )ﺗﺮﻗﻮه( ]ﺗﺮﻗﻮه ‪ ... :‬ص ‪344 :‬‬
‫اﺳﺘﺨﻮان ﭘﯿﻮﻧﺪي ﻣﯿﺎن ﮔﻠﻮﮔﺎه و ﮔﺮدن‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﮐﻠﱠﺎ ِإذا ﺑَﻠَﻐِﺖ اﻟﺘﱠﺮاﻗَِﯽ‪ /26 -‬ﻗﯿﺎﻣﻪ( و ﺗﺮاﻗﯽ ﺟﻤﻊ‪ -‬ﺗﺮﻗﻮة اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺗﺮك( ]ﺗﺮك ‪ ... :‬ص ‪344 :‬‬
‫ﺗﺮك اﻟّﺸﯽء‪ ،‬رد ﮐﺮدن ﭼﯿﺰي از روي ﻗﺼﺪ و اﺧﺘﯿﺎر ﯾﺎ ﻓﺸﺎر و اﺿﻄﺮار‪.‬‬
‫در ﻣﻌﻨﯽ اّول‪ ،‬آﯾﻪ )َو َﺗَﺮْﮐﻨﺎ ﺑَْﻌَﻀُﻬْﻢ َﯾْﻮَﻣﺌٍِﺬ َﯾُﻤﻮُج ﻓِﯽ ﺑَْﻌٍﺾ‪ /99 -‬ﮐﻬﻒ(‪.‬‬
‫)اﯾـﻦ آﯾـﻪ ﺑﻌـﺪ از آﯾـﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ذو اﻟﻘﺮﻧﯿﻦ ﺳـّﺪ ﻣﻌﺮوف را ﻣﯽﺳـﺎزد‪ ،‬واژه ﯾﻤـﻮج ﮐـﺜﺮت ﻧﻔـﻮس ﻧﮋاد زرد را ﻣﯽرﺳﺎﻧـﺪ ﮐﻪ در روز‬
‫ﺷﮑﺴﺘﻦ ﯾﺎ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺳّﺪ ﺑﺮ روي زﻣﯿﻦ ﻣﻮج ﻣﯽزﻧﻨﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو اﺗ ُْﺮِك اﻟ َْﺒْﺤَﺮ َرْﻫﻮًا‪ /24 -‬دﺧﺎن(‪.‬‬
‫اّﻣﺎ در ﻣﻌﻨﯽ دّوم ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺮك ﮐﺮدن ﭼﯿﺰي ﺑﺎ ﻓﺸﺎر و ﻧﺎﭼﺎري‪ ،‬آﯾﻪ )َﮐْﻢ َﺗَﺮُﮐﻮا ﻣِْﻦ َﺟﻨﱠﺎٍت َو ُﻋﯿُﻮٍن‪ /25 -‬دﺧﺎن( اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﮐﻪ اﺷـﺎره ﺑﻪ ﻣﯿﺮاث و ﺑﺎزﻣﺎﻧـﺪهﻫﺎي ﻓﺮﻋﻮﻧﯿـﺎن در زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺑﺎﻏـﺎت و ﭼﺸـﻤﻪﺳﺎرﻫﺎ و زراﻋﺖﻫـﺎ و ﮐﺎخﻫـﺎ و ﻣﮑﺎﻧﻬـﺎي اﺳـﺘﻮار و‬
‫ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از آﻧﻬﺎ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﮐﺬﻟﮏ و اورﺛﻨﺎﻫﺎ ﻗﻮﻣﺎ آﺧﺮﯾﻦ‪ -‬اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﺪﺳﺖ ﻗﻮﻣﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ رﺳﯿﺪ(‪.‬‬
‫ﺗﺮﮐﮥ ﻓﻼن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎز ﻣﺎﻧﺪه و ﻣﯿﺮاث ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از دﻧﯿﺎ ﻣﯽرود و ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﺧﻮدش ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎ ﺗﺮﮐﺘﻪ ﮐﺬا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻗﺮارش دادم ﺟﺮﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪ :‬ﺗﺮﮐﺖ ﻓﻼﻧﺎ وﺣﯿﺪا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻨﻬﺎﯾﺶ ﮔﺬاردم‪.‬‬
‫ﺗﺮﯾﮑﮥ‪ -‬ﺗﺨﻢ ﺷﺘﺮ ﻣﺮﻏﯽ ﮐﻪ در ﺑﯿﺎﺑﺎن رﻫﺎ ﺷﺪه و ﮐﻼه ﺧﻮد آﻫﻨﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﺒﺎﻫﺖ‪ -،‬ﺑﯿﻀﮥ اﻟﺤﺪﯾﺪ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫َو اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﯾْﮑﻨُِﺰوَن اﻟـﱠﺬَﻫَﺐ َو اﻟ ِْﻔﱠﻀَﮥ َو ﻻ ﯾُﻨِْﻔُﻘﻮَﻧﻬﺎ ﻓِﯽ َﺳﺒِﯿِﻞ اﻟﻠﱠِﻪ َﻓَﺒﱢﺸْﺮُﻫْﻢ ﺑ َِﻌـ ﺬاٍب َأﻟ ِﯿٍﻢ‪ /34 -‬ﺗﻮﺑﻪ( اﮐﺮام ﺧـﺪاي در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد )وَ‬
‫ﻟََﻘْﺪ َﮐﱠﺮﻣْﻨﺎ ﺑَﻨِﯽ آَدَم َو َﺣَﻤﻠْﻨﺎُﻫْﻢ ﻓِﯽ اﻟ َْﺒﱢﺮ َو اﻟ َْﺒْﺤِﺮ َو َرَزﻗْﻨﺎُﻫْﻢ ﻣَِﻦ اﻟﱠﻄﯿﱢﺒﺎِت‪ /70 -‬اﺳﺮاء( در ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﻃّﯿﺒﺎت ﻧﻪ ﺣﺮام و ﻧﺎروا و ﺷﺒﻬﺎت و‬
‫ﮐﻢ ﻓﺮوﺷﯽ و اﺣﺘﮑﺎر و ﻇﻠﻢ و ﺟﻨﺎﯾﺖ ﭘﺲ ﻃّﯿﺒﺎت و ﭘﺎﮐﯿﻬﺎﺳﺖ ﮐﻪ إﮐﺮام ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺧﺒﺎﺋﺚ و ﻧﺎﭘﺎﮐﯿﻬﺎ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺷﺒﺎﻫﺖ‪ -،‬ﺑﯿﻀﮥ اﻟﺤﺪﯾﺪ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺗﺴﻌﻪ( ]ﺗﺴﻌﻪ ‪ ... :‬ص ‪345 :‬‬
‫ﻋﺪد ‪ 9‬ﮐﻪ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺗﺴﻌﻮن ﯾﻌﻨﯽ ‪ ،90‬در آﯾﻪ‪) :‬ﺗِْﺴَﻌُﮥ َرْﻫٍﻂ‪ /48 -‬ﻧﻤﻞ( ﯾﻌﻨﯽ ‪ 9‬ﮔﺮوه از ﻗﻮم ﺻﺎﻟﺢ‪.‬‬
‫و آﯾﺎت )ﺗِْﺴٌﻊ َو ﺗِْﺴُﻌﻮَن َﻧْﻌَﺠًﮥ‪ /23 -‬ص( و )َﻋَﻠﯿْﻬﺎ ﺗِْﺴَﻌَﮥ َﻋَﺸَﺮ‪ /30 -‬ﻣّﺪﺛﺮ( و )َﺛﻼَث ﻣِﺎَﺋٍﮥ ِﺳﻨِﯿَﻦ َو اْزَداُدوا ﺗِْﺴﻌًﺎ‪ /25 -‬ﮐﻬﻒ(‪.‬‬
‫اﻟّﺘﺴﻊ ﻣﻦ أﻇﻤﺎء اﻹﺑﻞ )آب دادن ﻧﻮﺑﺘﯽ ‪ 9‬روز در ﻣﯿﺎن ﺑﻪ ﺷﺘﺮان(‪.‬‬
‫ﺗﺴﻊ‪ -‬ﯾﮏ ﻧﻬﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺴﻊ »‪ -«1‬ﻧﺎم ﺷﺐﻫﺎي ﻫﻔﺘﻢ و ﻫﺸﺘﻢ و ﻧﻬﻢ ﻫﺮ ﻣﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺴﻌﺖ اﻟﻘﻮم‪ -‬ﯾﮏ ﻧﻬﻢ اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﮔﺮﻓﺘﻦ ﯾﺎ ﻧﻬﻤﯿﻦ ﻧﻔﺮ آن ﻗﻮم ﺑﻮدم‪.‬‬
‫( ) )ﺗﻌﺲ( ]ﺗﻌﺲ ‪ ... :‬ص ‪345 :‬‬
‫اﻟّﺘﻌﺲ ﯾﻌﻨﯽ از ﻟﻐﺰش و ﻧﮕﻮﻧﺴﺎري ﺑﺮﻧﺨﺎﺳﺘﻦ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﺪن و اﻓﺘﺎدن در ذﻟّﺖ و ﭘﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﻓﻌﻠﺶ‪ -‬ﺗﻌﺲ‪ ،‬ﺗﻌﺴﺎ‪ ،‬ﺗﻌﺴﮥ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﻓَﺘْﻌﺴًﺎ ﻟَُﻬْﻢ‪ /8 -‬ﻣﺤّﻤﺪ( ﯾﻌﻨﯽ )ﮐّﻔﺎر را ﻧﮕﻮﻧﺴﺎري و ﻫﻼﮐﺖ ﺑﺎد‪ -‬و )اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﮐَﻔُﺮوا َﻓَﺘْﻌﺴًﺎ ﻟَُﻬْﻢ‪ /8 -‬ﻣﺤّﻤﺪ(‪.‬‬
‫( ) )ﺗﻘﻮي( ]ﺗﻘﻮي ‪ ... :‬ص ‪345 :‬‬
‫ﺣﺮف )ت( در ﺗﻘﻮي‪ ،‬ﻣﻘﻠﻮب از ﺣﺮف )و( اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺎب ﺧﻮدش ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﻣﺘﮑﺎ( ]ﻣﺘﮑﺎ[‪ ... :‬ص ‪345 :‬‬
‫اﻟﻤﺘﮑـﺎ‪ :‬ﺗﮑﯿﻪ ﮔﺎه‪ -‬ﻣﺨـّﺪه‪ -‬ﻫﻢ ﻫﻤﺎن ﺑﺎﻟﺶ و ﻣّﺘﮑﺎ اﺳﺖ‪ ،‬در آﯾﻪ )َو َأْﻋَﺘـَﺪْت ﻟَُﻬﱠﻦ ُﻣﺘﱠَﮑًﺄ‪ /31 -‬ﯾﻮﺳﻒ( ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻟﺶﻫﺎ ﯾﺎ ﺗﺮﻧـﺞﻫﺎﯾﯽ‬
‫آﻣﺎده ﮐﺮد ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻃﻌﺎﻣﯽ ﺑﺮ اﯾﺸﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ‪:‬‬
‫اﺗّﮑﺄ ﻋﻠﯽ ﮐـﺬا ﻓﺄﮐﻠﻪ )ﻃﻌﺎم و ﻏـﺬا را ﻣّﺘﮑﺎء ﮔﻮﯾﻨـﺪ ﭼﻮن در ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﻏـﺬا را در ﺣﺎل ﺗﮑﯿﻪ دادن ﻣﯽﺧﻮردﻧـﺪ و اﺳـﻼم آﻧﺮا ﻧﻬﯽ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ( »‪.«2‬‬
‫در آﯾـﺎت )ﻗـﺎَل ِﻫَﯽ َﻋﺼﺎَي َأَﺗَﻮﱠﮐُﺆا َﻋَﻠﯿْﻬﺎ‪ /18 -‬ﻃﻪ( و )ُﻣﺘﱠِﮑﺌِﯿَﻦ َﻋﻠﯽ ُﺳـ ُﺮٍر َﻣـْﺼ ُﻔﻮَﻓٍﮥ‪ /20 -‬ﻃﻮر( و )َﻋَﻠﯽ اﻟ َْﺄراﺋـِ ِﮏ ُﻣﺘﱠِﮑُﺆَن‪ /56 -‬ﯾﺲ( و‬
‫)ُﻣﺘﱠِﮑﺌِﯿَﻦ َﻋَﻠﯿْﻬﺎ ُﻣَﺘﻘﺎﺑﻠِﯿَﻦ‪ /16 -‬واﻗﻌﻪ( )ﮐﻪ در‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ازﻫﺮي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬اﻋﺮاب ﺳﻪ ﺷﺐ اّول ﻫﺮ ﻣـﺎه را‪ -‬ﻏﺮر‪ -‬و ﺳﻪ ﺷﺐ دّوم را‪ -‬ﻧﻔـﻞ‪ -‬و ﺳﻪ ﺷﺐ ﺳـّﻮم را ﮐﻪ ﺑﺸﺐ ﻧﻬﻢ ﺧﺘﻢ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﺗﺴﻊ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ )ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟّﻠﻐﻪ(‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﻟّﻠﻪ )ص(‪ :‬ﻻ آﮐﻞ ﻣﺘﮑﺎء اﮐﻞ اﻟﻤﻠﻮك )ﻃﺒﻘﺎت‪.(380 /1 -‬‬
‫ﭼﻬﺎر آﯾﻪ ﻓﻮق‪ ،‬اﻋﺘﻤﺎد داﺷﺘﻦ و ﺗﮑﯿﻪ دادن ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )ﺗﻞ( ]ﺗﻞ ‪ ... :‬ص ‪346 :‬‬
‫اﺻـﻞ ﺗـﻞ‪ -‬ﺟـﺎي ﺑﻠﻨـﺪ و ﻣﺮﺗﻔﻊ اﺳﺖ و‪ -‬ﺗﻠﯿﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ از ﮔﺮدن ﺑﻪ ﺳـﺮ در آﻣـﺪ و زﻣﯿﻦ ﺧﻮرد ﯾﺎ ﮔﺮدن ﻓﺮاز و آﯾﻪ )َو َﺗﻠﱠُﻪ ﻟ ِﻠَْﺠﺒِﯿِﻦ‪/103 -‬‬
‫ﺻﺎّﻓﺎت( ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺸﺎﻧﯿﺶ را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻧﻬﺎد‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪ ،‬ﺗّﺮﺑﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﺧﺎك اﻧـﺪاﺧﺘﺶ‪ ،‬و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر أﺳـﻘﻄﻪ ﻋﻠﯽ ﺗﻠﯿﻠﻪ‪ -‬ﺑﺎ ﺑﻠﻨﺪﯾﺶ او را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ‬
‫زد ‪.‬‬
‫اﻟﻤﺘّﻞ‪ -‬ﻧﯿﺰه ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و اﺳﺘﻮار ﮐﻪ دﺷﻤﻦ را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻣﯽاﻧﺪازد‪.‬‬
‫( ) )ﺗﻠﯽ( ]ﺗﻠﯽ ‪ ... :‬ص ‪346 :‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻄﻮري از او ﭘﯿﺮوي ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﯿﺎﻧﺸـﺎن ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي ﺣﺎﺋـﻞ ﻧﺒﻮد )ﭘﯿﺮوي و ﻣﺘـﺎﺑﻌﺖ ﺑـﺪون ﺣﺎﺋـﻞ و واﺳـﻄﻪ( اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﭘﯿﺮوي‪ ،‬ﮔـﺎﻫﯽ‬
‫ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ ﺟﺴـﻤﯽ اﺳﺖ و ﮔﺎه ﺑﺎ اﻗﺘـﺪاء و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮي در ﺣﮑﻢ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺼﺪرش‪ -‬ﺗﻠّﻮ و ﺗﻠﻮ »‪ -«1‬اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺮوي و ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺧﻮاﻧـﺪن و‬
‫ﺗﺪﺑّﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺼﺪرش ﺗﻼوه‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ )َو اﻟ َْﻘَﻤِﺮ ِإذا َﺗﻼﻫﺎ‪ /2 -‬اﻟّﺸـ ﻤﺲ( ﮐﻪ در اﯾﻨﺠﺎ‪ -‬ﺗﻠﯿﻬﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﺗّﺒﺎع و از ﭘﯽ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﻗﺘﺪاء و ﭘﯿﺮوي ﻣﺮﺗﺒﻪ ﭘﺎﺋﯿﻦﺗﺮ از ﻣﺮﺗﺒﻪ‬
‫و درﺟﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﺎه ﻧﻮرش را از ﺧﻮرﺷـﯿﺪ اﻗﺘﺒﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﺑﺮاي ﻣﺎه ﺑﻤﻨﺰﻟﻪ ﺧﻠﯿﻔﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦ روي‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ در آﯾﻪ )َﺟَﻌَﻞ اﻟﱠﺸْﻤَﺲ ِﺿـ ﯿﺎًء َو اﻟ َْﻘَﻤَﺮ ﻧُﻮرًا‪ /5 -‬ﯾﻮﻧﺲ( ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ارزش و ﻗﺪرت ﻧﻮر در واژه )ﺿـﯿﺎء( ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺎﻻﺗﺮ از‬
‫ﻣﻔﻬﻮم واژه‪ -‬ﻧﻮر‪ -‬اﺳﺖ زﯾﺮا ﻫﺮ ﺿﯿﺎﺋﯽ ﻧﻮر اﺳﺖ وﻟﯽ ﻫﺮ ﻧﻮري )ﺿﯿﺎء( ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو َﯾﺘْﻠُﻮُه ﺷﺎِﻫٌﺪ ﻣِﻨُْﻪ‪ /17 -‬ﻫﻮد( ﯾﻌﻨﯽ از او ﺗﺒﻌّﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﺑﻤﻮﺟﺐ ﮔﻔﺘﺎرش ﻋﻤﻞ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬و آﯾﻪ )َﯾﺘْﻠُﻮَن آﯾﺎِت اﻟﻠﱠِﻪ‪ /113 -‬آل‬
‫ﻋﻤﺮان( واژه )ﺗﻼـوت(‪ -‬ﻣﺨﺼﻮص ﭘﯿﺮوي ﮐﺮدن ﻧـﺎزل ﺷـﺪه اﻟﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔـﺎﻫﯽ ﺑـﺎ ﻗﺮاﺋﺖ آﻧﻬﺎ و زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري از ﻣﺤﺘﻮﯾﺎت‬
‫آﻧﻬﺎ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﺮوز ﻧﻬﯽ و ﺗﺮﻏﯿﺐ و ﺑﺎز اﯾﺴﺘﺎدن ﯾﺎ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﮐﻪ از ﻣﻌﺎﻧﯽ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻓﻌـﻞ‪ -‬ﺗﻼ‪ ،‬ﯾﺘﻠﻮ‪ ،‬ﺗﻠّﻮا‪ ،‬ﺗﻠﻮا‪ -‬ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ آﻣـﺪه‪ ،‬و ﻣﺼـﺪرﻫﺎي آن ﺑﯿﺎن ﺷـﺪه ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﺗﻼه‪ -‬دﻧﺒﺎل ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﻼﻋﻨﻪ‪ -‬رﻫﺎﯾﺶ‬
‫ﮐﺮد اّﻣـﺎ‪ -‬ﺗﻼـ‪ ،‬ﯾﺘﻠﻮ‪ ،‬ﺗﻼـوة‪ -‬ﻣﺜـﻞ ﺗﻼ اﻟﮑﺘﺎب‪ -‬ﮐﺘﺎب را ﺧﻮاﻧـﺪ‪ ،‬ﺗﻼ اﻟـّﺪﯾﻦ از دﯾﻦ ﭘﯿﺮوي ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﻼ اﻟﺨﺒﺮ‪ -‬ﺧﺒﺮ داد‪ ،‬ﺗﻼ ﺑﻌـﺪه‪ -‬آﻧﺮا ﺑﻪ‬
‫ﺗﺄﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺖ‪ -‬ﺗﻠﯽ‪ ،‬ﯾﺘﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻠﯿﺎ‪ ،‬ﻧﯿﺰ در ﻣﻌﻨﯽ ﭘﯿﺮوي ﮐﺮدن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺴـﻤﺖ اﺧﯿﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮ واژه )ﺗﻠﯽ( راﻏﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ -‬ﻻ ادري‬
‫و ﻻـ اﺗﻠﯽ‪ -‬ﯾـﺎ‪ -‬ﻻـ ﺗﻠﯿﺖ‪ -‬از ﺗﻼ ﯾﺘﻠﻮ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ‪ -‬ﻻ ﺗﻠﻮت‪ -‬ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻧﻪ‪ -‬ﻻ ﺗﻠﯿﺖ‪ -‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺟﻨﺎس ﻟﻔﻈﯽ‪ -‬ﻻ درﯾﺖ و ﻻ‬
‫ﺗﻠﯿﺖ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺣﮑـﺎم ﺑﯿـﺎن ﺷﻮد زﯾﺮا ﺗﻼـوت و ﭘﯿﺮوي اﺧّﺺ از ﻗﺮاﺋﺖ و ﺧﻮاﻧـﺪن آﻧﻬـﺎﺳﺖ ﭘﺲ ﻫﺮ ﺗﻼـوﺗﯽ‪ ،‬ﻗﺮاﺋﺖ اﺳﺖ و ﻫﺮ ﺧﻮاﻧـﺪ و ﻗﺮاﺋـﺘﯽ‬
‫ﺗﻼوت ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ در ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﺗﻠﻮت رﻓﻌﺘﮏ‪ -‬وﻟﯽ در ﻗﺮآن ﭼﯿﺰي را ﮐﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﯽﮐﻨﯽ ﭘﯿﺮوي از آن واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﯾـﺎت )ُﻫﻨﺎﻟ ِـَﮏ َﺗﺒْﻠُﻮا ُﮐﱡﻞ َﻧﻔٍْﺲ ﻣﺎ َأْﺳـ َﻠَﻔْﺖ‪ /30 -‬ﯾـﻮﻧﺲ( و )َو ِإذا ﺗُﺘْﻠﯽ َﻋَﻠﯿِْﻬـْﻢ آﯾﺎﺗُﻨـﺎ‪ /31 -‬اﻧﻔـﺎل( و )َأ َو ﻟَـْﻢ َﯾْﮑِﻔِﻬْﻢ َأﻧﱠﺎ َأﻧ َْﺰﻟ ْﻨـﺎ َﻋَﻠﯿَْﮏ‬
‫اﻟ ِْﮑﺘـﺎَب ﯾُﺘْﻠﯽ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ‪ /51 -‬ﻋﻨﮑﺒـﻮت( و )ﻗُـْﻞ ﻟَْﻮ ﺷـﺎَء اﻟﻠﱠُﻪ ﻣـﺎ َﺗَﻠْﻮﺗُُﻪ َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ‪ /16 -‬ﯾـﻮﻧﺲ( و )َو ِإذا ﺗُﻠَِﯿْﺖ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ آﯾـﺎﺗُُﻪ زاَدﺗ ُْﻬْﻢ ِإﯾﻤﺎﻧـًﺎ‪/2 -‬‬
‫ا ﻧ ﻔ ﺎ ل( ‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﺗﻼوت در آﯾﺎت ﻓﻮق در ﻣﻌﻨﯽ ﻗﺮاﺋﺖ و ﺧﻮاﻧﺪن اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ آﯾـﺎت )َو اﺗ ْـُﻞ ﻣﺎ ُأوِﺣَﯽ ِإﻟَﯿَْﮏ ﻣِْﻦ ِﮐﺘﺎِب َرﺑ ﱢَﮏ‪ /27 -‬ﮐﻬﻒ( و )َو اﺗ ْـُﻞ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ َﻧـَﺒ َﺄ اﺑ َْﻨْﯽ آَدَم ﺑ ِﺎﻟ َْﺤﱢﻖ‪ /27 -‬ﻣﺎﺋﺪه( و )َﻓﺎﻟﺘﱠﺎﻟ ِﯿﺎِت‬
‫ِذْﮐﺮًا‪ /3 -‬ﺻﺎّﻓﺎت(‪.‬‬
‫اّﻣﺎ در آﯾﻪ )َﯾﺘْﻠُﻮَﻧُﻪ َﺣﱠﻖ ﺗِﻼَوﺗِِﻪ‪ /121 -‬ﺑﻘﺮه( ﭘﯿﺮوي ﮐﺮدن ﺑﺎ ﻋﻠﻢ و ﻋﻤﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )ذﻟـِ َﮏ َﻧﺘْﻠُـﻮُه َﻋَﻠﯿـْ َﮏ ﻣَِﻦ اﻟ ْﺂﯾـﺎِت َو اﻟـﱢﺬْﮐِﺮ اﻟ َْﺤِﮑﯿِﻢ‪ /58 -‬آل ﻋﻤﺮان‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﺮا ﺑﺮ ﺗـﻮ ﻓﺮو ﻓﺮﺳــﺘﺎدﯾﻢ‪ ،‬و آﯾـﻪ )َو اﺗﱠَﺒُﻌـﻮا ﻣـﺎ َﺗﺘْﻠُـﻮا‬
‫اﻟﱠﺸﯿﺎِﻃﯿُﻦ‪ /102 -‬ﺑﻘﺮه( ﮐﻪ واژه‪ -‬ﺗﻼـوت‪ -‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳـﺎس ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﺷـﯿﺎﻃﯿﻦ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷـﺘﻨﺪ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ‪ -‬ﺗﻼوت‪ -‬ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ از ﮐﺘﺎب‬
‫ﺧﺪاﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟّﺘﻼوه و اﻟﺘﻠّﯿﻪ‪ -‬ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه و ﺗﺘﻤﻪ واﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺷﻮد‪.‬‬
‫)أﺗﻠﯿﺘﻪ(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ او را ﺑﺎﻗﯽ ﮔﺰاردم در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻗﺪرت ﭘﺮداﺧﺖ آﻧﺮا داﺷـﺘﻢ ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮش اﻧﺪاﺧﺘﻢ‪ ،‬أﺗﻠﯿﺖ ﻓﻼﻧﺎ ﻋﻠﯽ ﻓﻼن ﺑﺤّﻖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣّﻖ‬
‫او را ﺑﻪ او واﮔﺬاردم‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﻓﻼن ﯾﺘﻠﻮا ﻋﻠﯽ ﻓﻼن او ﻋﻠﯿﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ او دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺧﺪاي ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َﯾُﻘﻮﻟ ُﻮَن َﻋَﻠﯽ اﻟﻠﱠِﻪ اﻟ َْﮑِﺬَب‪ /75 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫ﻻـ أدري و ﻻـ أﺗﻠﯽ و ﻻـ درﯾﺖ و ﻻ ﺗﻠﯿﺖ‪ -‬را ﺑﺮاي ﺟﻨﺎس ﻟﻔﻈﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧـﺪ و اﺻـﻠﺸﺎن‪ -‬ﻻ ﺗﻠﻮت‪ -‬اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻋﺒﺎرت »ﻣﺄزورات‬
‫ﻏﯿﺮ ﻣﺄﺟﻮرات« ﮐﻪ اﺻﻠﺶ ﻣﻮزورات اﺳﺖ‪) .‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻨﺎﻫﮑﺎران ﻏﯿﺮ از ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران و ﭘﺎداش ﮔﯿﺮﻧﺪﮔﺎﻧﻨﺪ(‪.‬‬
‫( ) )ﺗﻤﺎم( ]ﺗﻤﺎم ‪ ... :‬ص ‪347 :‬‬
‫ﺗﻤﺎم اﻟّﺸﯽء ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻤﺎم ﺑﻮدن آﻧﭽﯿﺰ ﯾﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪﻧﺶ ﺑﻪ ﺣّﺪي ﮐﻪ‬
‫دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ اﻓﺰودن ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي ﺑﺮ آن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﺎﻗﺺ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﭽﯿﺰ دﯾﮕﺮي ﻏﯿﺮ از ﺧﻮد ﻧﯿﺎز دارد ﺗﺎ ﺗﻤﺎم ﺷﻮد‪.‬‬
‫واژه ﺗﻤـﺎم‪ -‬در اﻋـﺪاد و ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﻗﺎﺑـﻞ ﻟﻤﺲ ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬ﻋـﺪد ﺗـﺎّم‪ -‬و‪ -‬ﻟﯿـﻞ ﺗﺎّم‪ -‬ﻣﺜﻼ در آﯾﺎت )َو َﺗﱠﻤْﺖ َﮐﻠَِﻤُﮥ‬
‫َرﺑ ﱢَﮏ‪ /115 -‬اﻧﻌـﺎم(‪ -‬و )َو اﻟﻠﱠُﻪ ُﻣﺘِﱡﻢ ﻧُـﻮِرِه‪ /8 -‬ﺻّﻒ( و )َو َأﺗ َْﻤْﻤﻨﺎﻫـﺎ ﺑ َِﻌْﺸـ ٍﺮ‪ /142 -‬اﻋﺮاف( و )َﻓَﺘﱠﻢ ﻣِﯿﻘـﺎُت َرﺑ ﱢِﻪ‪ /142 -‬اﻋﺮاف( ﻫﻤﻪ در‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﻓﻮق اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺗﻮراة( ]ﺗﻮراة[‪ ... :‬ص ‪348 :‬‬
‫در واژه ﺗﻮراة »‪ «1‬ﺣﺮف )ت( ﻣﻘﻠﻮب از ﺣﺮف )و( اﺳﺖ‪ ،‬و اﺻﻠﺶ از اﻟﻮري‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﻄﻮرﯾﮑﻪ ﻋﻠﻤﺎء ﮐﻮﻓﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ در اﺻﻞ‪ -‬ووراة‬
‫ﺑﺮ وزن ﺗﻔﻌﻔﻠﻪ اﺳﺖ و ﻋـّﺪهاي ﻧﯿﺰ آﻧﺮا ﺑﺮ وزن‪ -‬ﺗﻔﻌﻞ‪ -‬ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬ﺗﺘﻔﻞ ﻓﻮﻋﻞ ﻣﺜﻞ ﺣﻮﻗﻞ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ) :‬إﻧﱠﺎ َأﻧ َْﺰﻟ َْﻨﺎ‬
‫اﻟﺘﱠْﻮراَة ﻓِﯿﻬﺎ ُﻫﺪًي َو ﻧُﻮٌر‪ /44 -‬ﻣﺎﺋﺪه( و )ذﻟ َِﮏ َﻣَﺜﻠُُﻬْﻢ ﻓِﯽ اﻟﺘﱠْﻮراِة َو َﻣَﺜﻠُُﻬْﻢ ﻓِﯽ اﻟ ِْﺈﻧ ِْﺠﯿِﻞ‪ /29 -‬ﻓﺘﺢ(‪.‬‬
‫( ) )ﺗﺎره( ]ﺗﺎره ‪ ... :‬ص ‪348 :‬‬
‫)ﻧُْﺨِﺮُﺟُﮑْﻢ ﺗﺎَرًة‪ /55 -‬ﻃﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ و دﻓﻌﻪ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻋﺒﺎرت ﺗﺎر اﻟﺠﺮح‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ زﺧﻢ ﺑﻬﺒﻮد ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﺗﺎر از واژه )ﺗﺎر(‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺗﯿﻦ( ]ﺗﯿﻦ ‪ ... :‬ص ‪348 :‬‬
‫در آﯾﻪ )َو اﻟﺘﱢﯿِﻦ َو اﻟﱠﺰﯾْﺘُﻮِن »‪ /1 -«2‬ﺗﯿﻦ( ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻧﺎم دو ﮐﻮه و ﻧﺎم دو ﺧﻮراﮐﯽ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب )ﻏﺮاﺋﺐ اﻟّﻠﻐﮥ اﻟﻌﺮﺑّﯿﮥ( ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﺗﻮراة ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺷـﺮﯾﻌﺖ و ﺗﻌﻠﯿﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ از زﺑﺎن ﻋﺒﺮاﻧﯽ وارد زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺷﺪه و در‬
‫ﻗﺎﻣﻮﺳـﻬﺎي ﻋﺮﺑﯽ از ﻟﻐﺎت ﻋﺒﺮاﻧﯽ ﮐﻤﺘﺮ ذﮐﺮي ﺑﻤﯿﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ )ص ‪ (211‬زﻣﺨﺸﺮي ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐّﺸﺎف ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ‬
‫دو اﺳﻢ ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺨﺮ رازي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺗﻮراة و اﻧﺠﯿﻞ ﯾﮑﺒﺎرﮔﯽ ﺑﺤﻀـﺮت ﻣﻮﺳـﯽ و ﺣﻀـﺮت ﻋﯿﺴـﯽ ﻧﺎزل ﺷـﺪه اﺳﺖ و ﺣﺎل اﯾﻨﮑﻪ ﻗﺮآن در ﻣّﺪت ‪ 23‬ﺳﺎل ﺑﺘﺪرﯾـﺞ ﻧﺎزل ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻓّﺮاء ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﻣﻌﻨﯽ ﺗـﻮراة ﺿـﯿﺎء و ﻧﻮر اﺳﺖ ﻫﻤـﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﻋﺮاب ﻣﻌﺘﻘﺪﻧـﺪ و در ﻗﺮآن ﻫﻢ آﯾﻪ )َو ﻟََﻘـ ْﺪ آَﺗﯿْﻨـﺎ ُﻣﻮﺳـﯽ َو ﻫـﺎُروَن‬
‫اﻟ ُْﻔْﺮﻗﺎَن َو ِﺿﯿﺎًء‪ /48 -‬اﻧﺒﯿﺎء( دﻟﯿﻞ ﺑﺮ ﺳﺨﻦ ﻓﺮاء اﺳﺖ‪ .‬ﺷﯿﺦ ﻃﺮﯾﺤﯽ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻈﺮ را دارد‪ .‬ﺧﻠﯿﻞ اﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺻﻞ ﮐﻠﻤﻪ ﺗﻮرات‬
‫از ﺗﻮرﯾﻪ اﺳﺖ ﺑﺮ وزن ﻓﻌﻠﻪ زﺑﺎن ﻋﺮب زﯾﺎد اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﺗﺠﺎه و ﺗﺮاث و ﺗﮑﻼن و ﺗﺨﻤﻪ‪) .‬ﻓﺨﺮ رازي‪ /‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ ج ‪ /7‬ص ‪ .(169‬ﻣﺠﻤﻊ‬
‫اﻟﺒﯿﺎن ج ‪ /1‬ذﯾﻞ آﯾﻪ ‪ /3‬آل ﻋﻤﺮان‪ :‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺗﻮراة روز ﺷﺸﻢ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن و اﻧﺠﯿﻞ دوازدﻫﻢ و زﺑﻮر ﻫﯿﺠﺪﻫﻢ و ﻗﺮآن در ﻟﯿﻠﮥ اﻟﻘﺪر‬
‫ﻫﻤﺎن ﻣﺎه ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ج ‪ 1‬ص ‪.435‬‬
‫)‪ (2‬ﯾﺎﻗﻮت در ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠـﺪان ج ‪ 2‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ -‬اﻟّﺘﯿﻦ و اﻟّﺰﯾﺘﻮن‪ -‬دو ﮐﻮه در ﺷـﺎم اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﮐﻮه زﯾﺘﻮن در ﺷﺎم و ﮐﻮه ﺗﯿﻦ در‬
‫ﺑﯿﻦ اﻟّﻨﻬﺮﯾﻦ و ﻧﯿﺰ ﻣﺴـﺠﺪ ﻧﻮح را اﻟّﺘﯿﻦ و ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘّﺪس را اﻟّﺰﯾﺘﻮن ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺴﺠﺪ دﻣﺸﻖ را ﺗﯿﻦ و ﺷﻌﺐ ﻣّﮑﻪ ﮐﻪ ﺳﯿﻼن اﺳﺖ‬
‫ﺗﯿﻦ ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ -‬ﺑﺮاق اﻟّﺘﯿﻦ‪ -‬ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻬﻤﯿﻦ ﮐﻮه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ در اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮرد وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آﻧﻬﺎﺳﺖ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﻮﮐﻮل ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫( ) )ﺗﻮب( ]ﺗﻮب ‪ ... :‬ص ‪349 :‬‬
‫اﻟّﺘﻮب ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺮك ﮔﻨﺎه ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ وﺟﻪ‪ ،‬واژه‪ -‬ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬از ﺟﻬﺎﺗﯽ از اﻋﺘﺬار رﺳﺎﺗﺮ اﺳﺖ زﯾﺮا اﻋﺘﺬار و ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮ ﺳﻪ وﺟﻪ اﺳﺖ »‪:«1‬‬
‫‪ -1‬اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺬر ﺧﻮاﻫﻨﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﻧﮑﺮدهام‪ -2 .‬ﯾﺎ ﺑﺎﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮔﻨﺎه ﮐﺮدم‪ -3 .‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻨﺎه ﮐﺮدم ﺑﺪ ﮐﺮدهام و دﯾﮕﺮ ﺗﮑﺮار ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ وﺟﻪ ﭼﻬﺎرم ﻧﺪارد و ﻗﺴﻤﺖ اﺧﯿﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﻨﯽ ﺳّﻮم ﻫﻤﺎن ﺗﻮﺑﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺑﻪ در ﺷﺮع ﯾﻌﻨﯽ ‪ -1‬ﺗﺮك ﮐﺮدم ﮔﻨـﺎه ﺑﺨﺎﻃﺮ زﺷﺘﯽ آن ‪ -2‬ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ از اﻧﺠﺎم آن ‪ -3‬ﻗﺼـﺪ و اراده و ﻋﺰم ﺑﺮ ﺗﺮك ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﮔﻨﺎه‬
‫‪ -4‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗـﺪارك ﻧﻤـﻮدن زﻣﯿﻨﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺮاي ﺟﻠـﻮﮔﯿﺮي از اﻋـﺎده آن‪ ،‬ﻫﺮ ﮔـﺎه اﯾﻦ ﭼﻬـﺎر ﺷـﺮط ﻓﺮاﻫﻢ ﺷـﻮد ﺷـﺮاﯾﻂ ﺗﻮﺑﻪ و ﻋـﺪم‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﮔﻨﺎه ﮐﺎﻣﻞ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺗﺎب اﻟﯽ اﻟّﻠﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﺨﺪا ﻻزم اﺳﺖ ﺑﺨﺎﻃﺮ آورد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻃﺮﯾﺤﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬اﻟّﺘﯿﻦ و اﻟّﺰﯾﺘﻮن دو ﮐﻮه در ﺷـﺎم اﺳﺖ و در ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ )َو اﻟﺘﱢﯿِﻦ َو اﻟﱠﺰﯾْﺘُﻮِن َو ُﻃﻮِر ِﺳـ ﯿﻨِﯿَﻦ َو ﻫـَﺬا اﻟ َْﺒَﻠـِﺪ اﻟ َْﺄﻣِﯿِﻦ‪/3 -‬‬
‫ﺑﻠـﺪ( ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﯿﻦ )ﻣـﺪﯾﻨﻪ( و زﯾﺘﻮن )ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘـّﺪس( و ﻃﻮر ﺳـﯿﻨﯿﻦ )ﮐﻮﻓﻪ( و ﻫﺬا اﻟﺒﻠﺪ اﻻﻣﯿﻦ )ﻣّﮑﻪ( اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻦ‬
‫ﭼﻬـﺎر ﻣﮑـﺎن را در ﻗﺮآن ﺑﺮﮔﺰﯾـﺪه و ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ )ج ‪ 2‬ص ‪ (222‬ﺟﯿﻤﺰ ﻫﺎﮐﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬در ﮐﺘﺐ ﻣﻘـّﺪﺳﻪ )ﻋﻬـﺪ ﻋﺘﯿﻖ و ﺟﺪﯾﺪ(‪-‬‬
‫وﺻـﻒ زﯾﺘـﻮن ﭼﻨﯿـﻦ آﻣـﺪه ﮐـﻪ از دور ﻫﻤﭽـﻮن ﭘﺮده ﻧﻘﺮهاي اﺳﺖ و ﺷـﮑﻮﻓﻪاش ﺳـﻔﯿﺪ رﻧـﮓ‪ ،‬ﻣﯿـﻮهاش از ﻣﺄﮐﻮﻻـت‪ ،‬ﻟﮑﻦ اﻫﻤّﯿﺘﺶ‬
‫روﻏﻨﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ و ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﺗﮑﺎﻧـﺪن آن را ﻣﯽﭼﯿﻨﻨـﺪ و اﺳـﺮاﺋﯿﻠﯿﺎن ﻣﺄﻣﻮر ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑﻘﺎﯾﺎي ﻣﯿﻮه را ﺑﺮ درﺧﺖ ﺑﺮاي ﻓﻘﺮا ﺑﮕﺬارﻧـﺪ‪ .‬ﻗﺎﻣﻮس‬
‫ﮐﺘﺎب ﻣﻘّﺪس ص ‪.453‬‬
‫‪ -1‬ﻋﻠﯽ )ع( در ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ ﺑﺮاي اﺳﺘﻐﻔﺎر ﺷﺶ ﺷﺮط را ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﮐﺎر ﮔﺬﺷﺘﻪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻗﺼﺪ ﺑﺮ اﻧﺠﺎم واﺟﺒﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﺮك ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻗﺼﺪ و ﻋﺰم ﺑﺮ ﺑﺎزﻧﮕﺸﺘﻦ ﺑﻪ ﮔﻨﺎه‪.‬‬
‫‪ -4‬اداي ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎﻧﻬﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﺗﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﻗﺼﺪ و ﺗﻤﺮﯾﻦ ﺑﺮاي از دﺳﺖ دادن ﮔﻮﺷﺘﯽ ﮐﻪ در اﺛﺮ ﮔﻨﺎه ﺑﺮ ﺗﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﭼﺸﺎﻧـﺪن زﺣﻤـﺎت ﻃـﺎﻋﺖ و ﻋﺒﺎدت ﺑﺨﻮدت ﮐﻪ ﺷـﯿﺮﯾﻨﯽ ﮔﻨﺎه را ﺑﺮ آن ﭼﺸﺎﻧـﺪهاي ﺳـﭙﺲ ﻣﯽﺗﻮان از ﺧﺪاوﻧـﺪ آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﯽ و‬
‫ا ﺳﺘ ﻐ ﻔ ﺎ ر ﮐﻨ ﯽ ‪.‬‬
‫آﯾﺎت )َو ﺗُﻮﺑ ُﻮا ِإﻟَﯽ اﻟﻠﱠِﻪ َﺟِﻤﯿﻌًﺎ‪ /31 -‬ﻧﻮر( و )َأ َﻓﻼ َﯾﺘُﻮﺑ ُﻮَن ِإﻟَﯽ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /74 -‬ﻣﺎﺋﺪه( و )َو ﺗﺎَب اﻟﻠﱠُﻪ َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ‪ /13 -‬ﻣﺠﺎدﻟﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮﺑﻪاش را از‬
‫او ﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ و آﯾﺎت )ﻟََﻘـ ْﺪ ﺗﺎَب اﻟﻠﱠُﻪ َﻋَﻠﯽ اﻟﻨﱠﺒِﱢﯽ َو اﻟ ُْﻤﻬﺎِﺟِﺮﯾَﻦ‪ /117 -‬ﺗﻮﺑﻪ( و )ﺛُﱠﻢ ﺗـﺎَب َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ ﻟ َِﯿﺘُﻮﺑ ُﻮا‪ /118 -‬ﺗﻮﺑﻪ( و )َﻓﺘـﺎَب َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ َو َﻋﻔﺎ‬
‫َﻋﻨُْﮑْﻢ‪ /187 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫واژه‪) -‬اﻟّﺘـﺎﺋﺐ(‪ -‬در ﺑـﺎره ﺗﻮﺑﻪ ﭘـﺬﯾﺮ و ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﻨـﺪه ﻫﺮ دو ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻨـﺪه‪ ،‬ﺗﺎﺋﺒﯽ ﺑﺴﻮي ﺧـﺪاﺳﺖ و ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻫﻢ ﺗﺎﺋﺐ ﺑﺮ ﺑﻨـﺪه‬
‫ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)اﻟّﺘّﻮاب(‪ -‬ﻫﻢ زﯾﺎد ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﻨـﺪه اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽ از ﭘﺎرهاي از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺘﺮﺗﯿﺐ ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ و ﻫﻤﯿﻦ‬
‫واژه ﯾﻌﻨﯽ ﺗّﻮاب در ﺑـﺎره ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود زﯾﺮا ﺧـﺪاي ﻧﯿﺰ در ﻫﺮ ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻌـﺪ از ﺣﺎل دﯾﮕﺮ ﭘﺬﯾﺮﻧـﺪه ﺗﻮﺑﻪ زﯾﺎد و ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺑﻨـﺪﮔﺎن‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو َﻣْﻦ ﺗﺎَب َو َﻋِﻤَﻞ ﺻﺎﻟ ِﺤًﺎ َﻓِﺈﻧﱠُﻪ َﯾﺘُﻮُب ِإﻟَﯽ اﻟﻠﱠِﻪ َﻣﺘﺎﺑًﺎ‪ /71 -‬ﻓﺮﻗﺎن(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺗﻮﺑﻪ ﺗﺎم و ﮐﺎﻣﻞ ﮐﻪ ﺟﻤﻊ ﻣﯿﺎن ﺗﺮك زﺷﺘﯽ و ﻗﺼﺪ و اراده ﺧﻮﺑﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﺎت )َﻋَﻠﯿِْﻪ َﺗَﻮﱠﮐﻠُْﺖ َو ِإﻟَﯿِْﻪ َﻣﺘﺎِب‪ /30 -‬رﻋﺪ( و )ِإﻧﱠُﻪ ُﻫَﻮ اﻟﺘﱠﱠﻮاُب اﻟﱠﺮِﺣﯿُﻢ‪ /37 -‬ﺑﻘﺮه( )ﻣﺘﺎب ﻣﺼـﺪر ﻓﻌﻞ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ او ﺗﻮّﮐﻞ اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺴﻮي او ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﮔﻨﺎه اﺳﺖ و او ﺗﻮﺑﻪ ﭘﺬﯾﺮ و ﺑﺨﺸﺎﯾﺸﮕﺮ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )اﻟﺘﯿﻪ( ]اﻟﺘﯿﻪ ‪ ... :‬ص ‪350 :‬‬
‫ﺗﺎه‪ -‬ﯾﺘﯿﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﯿﺮان و ﺳـﺮﮔﺮدان ﺷﺪ‪ -‬ﺗﺎه‪ ،‬ﯾﺘﻮه‪ -‬ﻧﯿﺰ از ﻫﻤﯿﻦ واژه اﺳﺖ در داﺳـﺘﺎن ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﯿﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻬﻞ ﺳﺎل در زﻣﯿﻦ‬
‫ﺳﺮﮔﺮدان ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)َﯾﺘِﯿُﻬﻮَن ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض‪ /26 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫ﺗﻮّﻫﻪ و ﯾّﺘﻬﻪ‪ -‬او را ﺳﺮﮔﺮدان ﮐﺮد و دورش اﻓﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻗﻊ ﻓﯽ اﻟّﺘﯿﻪ و اﻟّﺘﻮه‪ -‬در ﺣﯿﺮﺗﮕﺎه اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫ﻣﻔﺎزة ﺗﯿﻬﺎء‪ -‬ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﮕﺮداﻧﺶ ﻣﺘﺤّﯿﺮ و ﺳﺮﮔﺮداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )اﻟّﺘﺎءات( ]اﻟّﺘﺎءات ‪ ... :‬ص ‪350 :‬‬
‫‪ -1‬ﺣﺮف )ت( در اّول ﮐﻠﻤﻪ ﺑﺮاي ﺳﻮﮔﻨﺪ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ )َﺗﺎﻟﻠﱠِﻪ ﻟَﺄِﮐﯿَﺪﱠن َأْﺻﻨﺎَﻣُﮑْﻢ‪ /57 -‬اﻧﺒﯿﺎء‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺣﺮف )ت( ﺑﺮاي ﻣﺨﺎﻃﺐ در ﻓﻌﻞ ﻣﺴﺘﻘﺒﻞ ﻣﺜﻞ آﯾﻪ )ﺗُْﮑِﺮُه اﻟﻨﱠﺎَس‪ /99 -‬ﯾﻮﻧﺲ(‪.‬‬
‫‪ -3‬و ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﺗﺄﻧﯿﺚ‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﻪ )َﺗَﺘَﻨﱠﺰُل َﻋَﻠﯿِْﻬُﻢ اﻟ َْﻤﻼﺋِـَﮑ ُﮥ‪ /30 -‬ﻓّﺼﻠﺖ( ‪ -4‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺣﺮف )ت( در آﺧﺮ ﮐﻠﻤﺎت ﮐﻪ ﯾﺎ زاﯾـﺪ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‬
‫)ﺗﺎء ﺗﺄﻧﯿﺚ( در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪351 :‬‬
‫ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬ﻗﺎﺋﻤﮥ ﮐﻪ در وﻗﻒ ﺑﺼﻮرت )ه( ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ در وﻗﻒ و وﺻﻞ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬أﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺖ‪.‬‬
‫‪ -5‬و ﺣﺮف )ت( ﮐﻪ در ﺟﻤﻊ ﺳﺎﻟﻢ ﺑﺎ اﻟﻒ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬ﻣﺴﻠﻤﺎت و ﻣﺆﻣﻨﺎت‪.‬‬
‫‪ -6‬ﺣﺮف )ت( در آﺧﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ ﺑﺮاي ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺘﮑّﻠﻢ ﮐﻪ ﻣﻀﻤﻮم اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ‪:‬‬
‫)َو َﺟَﻌﻠُْﺖ ﻟَُﻪ ﻣﺎﻟًﺎ َﻣْﻤُﺪودًا‪ /12 -‬ﻣّﺪﺛﺮ(‪.‬‬
‫‪ -7‬ﺣﺮف )ت( ﺑﺮاي ﻣﺨﺎﻃﺒﯽ ﮐﻪ ﻣﻔﺘﻮح اﺳﺖ ﻣﺜﻞ آﯾﻪ )َأﻧ َْﻌْﻤَﺖ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ‪ /7 -‬ﻓﺎﺗﺤﻪ(‪.‬‬
‫‪ -8‬و ﺑﺮاي ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻣﮑﺴﻮر ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ )ﻟََﻘْﺪ ِﺟﺌِْﺖ َﺷﯿْﺌًﺎ َﻓِﺮﯾ‪‬ﺎ‪ /27 -‬ﻣﺮﯾﻢ( و ﺧﺪاي داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻟّﻠﻪ اﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪352 :‬‬
‫ﮐﺘﺎب )ث( ‪ ...‬ص ‪352 :‬‬
‫) )ﺛﺒﺖ( ]ﺛﺒﺖ ‪ ... :‬ص ‪352 :‬‬
‫اﻟﺜﺒﺎت ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎﯾـﺪاري »‪ «1‬و ﺿـّﺪ ﻧـﺎﺑﻮدي و زوال‪ ،‬اﻓﻌـﺎﻟﺶ‪ -‬ﺛﺒﺖ‪ ،‬ﯾﺜﺒﺖ‪ ،‬ﺛﺒﺎﺗـﺎ‪ -‬ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪) :‬ﯾﺎ َأﱡﯾَﻬﺎ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا ِإذا ﻟَِﻘﯿﺘُْﻢ ﻓَِﺌًﮥ‬
‫َﻓﺎﺛ ْﺒُﺘُﻮا‪ /45 -‬اﻧﻔﺎل(‪ .‬رﺟﻞ ﺛﺒﺖ و ﺛﺒﯿﺖ ﻓﯽ اﻟﺤﺮب‪ -‬در ﺟﻨﮓ ﭘﺎﯾﺪار‪ ،‬و ﻣﻘﺎوم اﺳﺖ‪.‬‬
‫أﺛﺒﺖ اﻟّﺴﻬﻢ ﺗﯿﺮ را راﺳﺖ و ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﭘﺮﺗﺎب ﮐﺮد‪.‬‬
‫واژه‪ -‬ﺛـﺎﺑﺖ‪ -‬در ﺑـﺎره ﻣﻮﺟﻮداﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﯾﺎ دﯾـﺪه دل درك ﻣﯽﺷﻮﻧـﺪ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﻣﺜﻼ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ ،‬ﻓﻼن ﺛﺎﺑﺖ ﻋﻨـﺪي ﯾﻌﻨﯽ او را‬
‫ﺑﺨﻮﺑﯽ درك ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﯾﺎ‪ -‬و ﻧﺒّﻮة اﻟّﻨﺒّﯽ ﺻّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و ﺳّﻠﻢ ﺛﺎﺑﺘﮥ )ﻧﺒّﻮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( درك ﺷﺪﻧﯽ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫اﺛﺒﺎت و ﺗﺜﺒﯿﺖ‪ -‬ﮔﺎﻫﯽ در ﺑﺎره ﮐﺎر و ﻓﻌﻞ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﻣﺜﻼ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ از ﻋـﺪم ﺑﻮﺟﻮد آﻣـﺪه اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬أﺛﺒﺖ اﻟّﻠﻪ ﮐﺬا‪ -‬و‬
‫ﮔـﺎﻫﯽ ﻧﯿﺰ در ﺑـﺎره ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑـﺎ ﺣﮑﻢ و دﻟﯿـﻞ ﺛـﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ -‬أﺛﺒﺖ اﻟﺤﮑـﺎم ﻋﻠﯽ ﻓﻼـن ﮐـﺬا و ﺛّﺒﺘﻪ‪) -‬آﻧﺮا ﺑﺎ دﻟﯿﻞ ﻋﻠﯿﻪ او ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﮐﺮد(‪.‬‬
‫و ﮔﺎﻫﯽ ﻧﯿﺰ در ﺑﺎره ﻗﻮل و ﺳﺨﻦ ﭼﻪ راﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ دروغ‪:‬‬
‫ﺳﺨﻦ راﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬أﺛﺒﺖ اﻟّﺘﻮﺣﯿﺪ و ﺻﺪق اﻟّﻨﺒّﻮة‪) -‬ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﯾﮕﺎﻧﻪ ﭘﺮﺳﺘﯽ و ﺻﺪق ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را اﺛﺒﺎت ﮐﺮد(‪ .‬و اﺛﺒﺎت ﺳﺨﻦ دروغ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪-‬‬
‫ﻓﻼن أﺛﺒﺖ ﻣﻊ اﻟّﻠﻪ إﻟﻬﺎ آﺧﺮ‪ -‬در آﯾﻪ )ﻟ ِﯿُﺜْﺒِﺘُﻮَك َأْو َﯾْﻘﺘُﻠُﻮَك‪ /30 -‬اﻧﻔﺎل( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎﻧﻊ ﺗﻮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺳﺮﮔﺮداﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬واژه ﭘﺎﯾﺪاري ﮔﺎﻫﯽ در ﺳﺨﻨﺎن ﯾﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ ﻣﺘﺮادف ﭘﺎﯾﻤﺮدي ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎﯾﻤﺮدي ﮐﻪ در ﻣﻌﻨﯽ ﺷﻔﺎﻋﺖ و ﭘﺎ در ﻣﯿﺎن ﮐﺮدن‬
‫ﯾـﺎ ﻣﯿـﺎﻧﺠﯿﮕﯿﺮي اﺳﺖ ﺑﺨـﺎﻃﺮ ﺟﻨـﺎس ﻟﻔﻈﯽ ﺑﺠـﺎي ﭘﺎﯾـﺪاري ﺑﯿـﺎن ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻣﯿـﺪ اﺳﺖ در ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﮑﺎر رود زﯾﺮا ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺑﺠﺎي‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻧﯿﮑﻮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺨﺼﻮص واژهﻫﺎي ﻗﺮآﻧﯽ و ﻣﻌﻨﯽ ﻓﺎرﺳﯽ آﻧﻬﺎ‪[...] .‬‬
‫و آﯾﻪ )ﯾَُﺜﺒﱢُﺖ اﻟﻠﱠُﻪ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا ﺑ ِﺎﻟ َْﻘْﻮِل اﻟﺜﱠﺎﺑ ِِﺖ ﻓِﯽ اﻟ َْﺤﯿﺎِة اﻟـﱡﺪﻧ ْﯿﺎ‪ /27 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ( ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ را ﺑﺎ دﻻﯾﻞ و ﺳـﺨﻨﺎن ﻗﻮي در زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﺗﻘﻮﯾﺖ و ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪﺷﺎن ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو ﻟَْﻮ َأﻧﱠُﻬْﻢ َﻓَﻌﻠُﻮا ﻣـﺎ ﯾُﻮَﻋُﻈﻮَن ﺑ ِِﻪ ﻟَﮑـﺎَن َﺧﯿْﺮًا ﻟَُﻬْﻢ َو َأَﺷـ ﱠﺪ َﺗﺜْﺒِﯿﺘًﺎ‪ /66 -‬ﻧﺴﺎء( ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ اﻧـﺪرز داده ﻣﯽﺷﻮﻧـﺪ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺤﺼـﯿﻞ ﻋﻠﻢ و داﻧﺸـﺸﺎن ﺑﺴـﯽ اﺳـﺘﻮارﺗﺮ و ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ اﺳﺖ و ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ آن ﭘﻨـﺪ و اﻧﺪرزﻫﺎ ﺑﺮاي اﻋﻤﺎل و ﮐﺮدارﺷﺎن و‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﺛﻤﺮه ﮐﺎرﺷﺎن‪ ،‬ﺑﺴﯽ ﺛﺎﺑﺖﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﻫﺮ ﮔـﺎه ﺑﻪ ﺧﻼف آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در ﺑﺎرهﺷﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﻣﺸـﻤﻮل آﯾﻪ ذﯾﻞ ﻫﺴـﺘﻨﺪ )َو َﻗـِﺪﻣْﻨﺎ ِإﻟﯽ ﻣﺎ َﻋِﻤﻠُﻮا ﻣِْﻦ َﻋَﻤٍﻞ َﻓَﺠَﻌﻠْﻨﺎُه َﻫﺒﺎًء‬
‫َﻣﻨْﺜُﻮرًا‪ /23 -‬ﻓﺮﻗﺎن(‪.‬‬
‫)ﮐﻪ در آن ﺻﻮرت ﮐﺎرﻫﺎ و ﮐﺮدار ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪﺷﺎن را ﭼﻮن ﮔﺮد و ﻏﺒﺎري ﺑﭙﺮاﮐﻨﯿﻢ( ﺛّﺒﺘﺘﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﯿﺮوﻣﻨـﺪش ﮐﺮدم‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و‬
‫ﻟَْﻮ ﻻ َأْن َﺛﺒﱠﺘْﻨﺎَك‪ /47 -‬اﺳﺮاء( و )َﻓَﺜﺒﱢﺘُﻮا اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا‪ /12 -‬اﻧﻔﺎل( و )َو َﺗﺜْﺒِﯿﺘًﺎ ﻣِْﻦ َأﻧ ُْﻔِﺴِﻬْﻢ‪ /265 -‬ﺑﻘﺮه( و )َو َﺛﺒﱢْﺖ َأﻗْﺪاَﻣﻨﺎ‪ /250 -‬ﺑﻘﺮه( )ﮐﻪ‬
‫در اﯾﻦ ﭼﻨﺪ آﯾﻪ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪي‪ ،‬و ﭘﺎﯾﺪاري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي )ص( و ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )ﺛﺒﺮ( ]ﺛﺒﺮ[‪ ... :‬ص ‪353 :‬‬
‫اﻟّﺜﺒﻮر‪ :‬ﻫﻼﮐﺖ و ﻓﺴﺎد و ﯾﺎ ﻣﺮگ و ﺗﺒﺎﻫﯽ‪.‬‬
‫اﻟﻤﺜﺎﺑﺮ ﻋﻠﯽ اﻹﺗﯿﺎن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻮاﻇﺐ و ﻫﻮﺷﯿﺎر‪.‬‬
‫ﺛﺎﺑﺮت‪ -‬ﻣﻮاﻇﺐ ﮐﺮدم‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬دَﻋْﻮا ُﻫﻨﺎﻟ َِﮏ ﺛُﺒُﻮرًا‪ ،‬ﻻ َﺗْﺪُﻋﻮا اﻟ َْﯿْﻮَم ﺛُﺒُﻮرًا واِﺣﺪًا َو اْدُﻋﻮا ﺛُﺒُﻮرًا َﮐﺜِﯿﺮًا‪ /13 -‬ﻓﺮﻗﺎن( ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫)در روز ﺟﺰا ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ ﻣﺠﺮﻣﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ اﻣﺮوز ﯾﮑﺒﺎر ﻣﺮدن ﻧﻄﻠﺒﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﻼك و ﻣﺮگ‪ ،‬ﻓﺮاوان ﺧﻮاﻫﯿﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو ِإﻧﱢﯽ ﻟَﺄُﻇﱡﻨَﮏ ﯾﺎ ﻓِْﺮَﻋْﻮُن َﻣﺜْﺒُﻮرًا‪ /102 -‬اﺳـﺮاء( اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس رﺿﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻨﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ -‬ﻣﺜﺒﻮر‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺎﻗﺺ ﻋﻘﻞ و‬
‫ﮐﻢ ﺧﺮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﻘﺼﺎن ﻋﻘﻞ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻫﻼﮐﺖ و ﺗﺒﺎﻫﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺛﺒﯿﺮ‪ -‬ﮐﻮﻫﯽ اﺳﺖ در ﻣّﮑﻪ‪) .‬ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﺛﺒﯿﺮ ﻫﻤﺎن ﻏﺎر ﻣﻌﺮوﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻌﺪ از ﺧﺎرج ﺷﺪن از ﻣّﮑﻪ ﺑﻪ اﺗّﻔﺎق اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﺑﻪ آن ﻏﺎر‬
‫رﻓﺘﻨﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ آﻧﻬﺎ را از ﮔﺰﻧﺪ ﮐّﻔﺎر ﻣﺼﻮن داﺷﺖ‪َ) -‬و َأﯾﱠَﺪُه ﺑ ُِﺠﻨُﻮٍد ﻟَْﻢ‬
‫َﺗَﺮْوﻫﺎ‬
‫‪ /40 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫( ) )ﺛﺒﻂ( ]ﺛﺒﻂ[‪ ... :‬ص ‪354 :‬‬
‫ﻣﺎﻧﻊ ﺷﺪ و ﺑﺎزداﺷﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ )َﻓَﺜﺒﱠَﻄُﻬْﻢ‪ /46 -‬ﺗﻮﺑﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺒﺴﺸﺎن ﮐﺮد و ﺑﺎزﺷﺎن داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺛّﺒﻄﻪ اﻟﻤﺮض و أﺛﺒﻄﻪ‪ -‬زﻣﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎري از ﮐﺴﯽ دور ﻧﺸﻮد ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺮض در ﺑﺪﻧﺶ زﻧﺪاﻧﯽ و ﺑﺎزداﺷﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺛﺒﺎت( ]ﺛﺒﺎت ‪ ... :‬ص ‪354 :‬‬
‫ﺛﺒﺎت ﺟﻤﻊ ﺛﺒﮥ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﻣﺘﻔّﺮق و ﭘﺮاﮐﻨﺪه‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓﺎﻧ ِْﻔُﺮوا ﺛُﺒﺎٍت َأِو اﻧ ِْﻔُﺮوا َﺟِﻤﯿﻌًﺎ‪ /71 -‬ﻧﺴﺎء( )اﯾﻦ آﯾﻪ در ﺑﺎره‬
‫ﺟﻨﮓ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬اي ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ از ﻏﻔﻠﺖ ورزﯾـﺪن از دﺷـﻤﻦ ﺣـﺬر ﮐﻨﯿـﺪ دﺳـﺘﻪ دﺳـﺘﻪ ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﯿﺮون روﯾـﺪ ﯾﺎ ﻫﻤﮕﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫ﺧﺎرج ﺷﻮﯾﺪ‪) -‬ﯾﺎ َأﱡﯾَﻬﺎ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا ُﺧُﺬوا ِﺣْﺬَرُﮐْﻢ َﻓﺎﻧ ِْﻔُﺮوا ‪.(...‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و ﻗﺪ أﻏﺪوا ﻋﻠﯽ ﺛﺒﮥ ﮐﺮام‪.‬‬
‫)ﭘﮕﺎﻫﺎن ﺑﺮ ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﻣﺘﻔّﺮق و ﺑﺰرﮔﻮاري وارد ﺷﺪم(‪.‬‬
‫ﺛﺒﺖ ﻋﻠﯽ ﻓﻼن‪ -‬ﻧﯿﮑﻮﺋﯿﻬﺎ و ﻣﺤﺎﺳﻦ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن او را ﺑﺮ ﺷـﻤﺮدم‪ ،‬ﺗﺼـﻐﯿﺮ اﯾﻦ واژه‪ -‬ﺛﺒـّﯿ ﮥ‪ -‬اﺳﺖ و ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬ﺛﺒﺎت و ﺛﺒﯿﻦ‪ -‬اﺳﺖ و ﺣﺮف‬
‫)ي( آن اﺻﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ و اّﻣﺎ‪:‬‬
‫ﺛﺒﮥ اﻟﺤﻮض‪ -‬ﻣﯿﺎﻧﻪ و ﮔﻮدي وﺳﻂ ﺣﻮض ﮐﻪ آب در آﻧﺠﺎ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﯾﺜﻮب إﻟﯿﻪ اﻟﻤﺎء‪ -‬اﺻﻠﺶ‪ -‬ﯾّﺜﺐ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﯿﻦ اﻟﻔﻌﻠﺶ ﻣﺤﺬوف اﺳﺖ ﻧﻪ ﻻم اﻟﻔﻌﻠﺶ‪ ،‬زﯾﺮا از ﺛﻮب ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺛّﺞ( ]ﺛّﺞ ‪ ... :‬ص ‪354 :‬‬
‫روان و رﯾﺰان ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺛّﺞ اﻟﻤﺎء و أﺗﯽ اﻟﻮادي ﺑﺜﺠﯿﺠﻪ‪ -‬آب ﺟﺎري ﺷﺪ و ﺳـﯿﻼﺑﺶ ﺑﻪ دّره رﺳﯿﺪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َأﻧ َْﺰﻟ ْﻨﺎ ﻣَِﻦ اﻟ ُْﻤْﻌِﺼﺮاِت ﻣﺎًء َﺛﱠﺠﺎﺟًﺎ‪/14 -‬‬
‫ﻧﺒﺎء( در اﺑﺮﻫﺎي ﭘﺮ ﺑﺎر‪ ،‬آﺑﯽ رﯾﺰان و ﺳـﯿﻞ آﺳﺎ ﻓﺮو رﯾﺰاﻧﯿﻢ‪ ،‬و در ﺣـﺪﯾﺚ )أﻓﻀﻞ اﻟﺤـّﺞ اﻟﻌـّﺞ‪ ،‬و اﻟّﺜـّﺞ( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺣﺞ آن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻟّﺒﯿﮏﻫﺎ را ﺑﺎ ﺑﺎﻧﮏ ﺑﻠﻨﺪ و رﺳﺎ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬و ﺷﺘﺮان ﻗﺮﺑﺎن ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺛﺨﻦ( ]ﺛﺨﻦ ‪ ... :‬ص ‪354 :‬‬
‫ﺳﻔﺖ و ﻏﻠﯿﻆ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺛﺨﻦ اﻟّﺸـ ﯽء ﻓﻬﻮ ﺛﺨﯿﻦ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻃﻮري ﻏﻠﯿـﻆ ﺷـﺪ ﮐﻪ ﺟـﺎري ﻧﻤﯽﺷﻮد و روان ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﯾﻦ واژه ﺑﻄﻮر اﺳـﺘﻌﺎره در ﺷـﮑﻞ أﺛﺨﻨﺘﻪ ﺿـﺮﺑﺎ و‬
‫اﺳﺘﺨﻔﺎﻓﺎ‪ -‬ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻄﻮر ﺗﻮﻫﯿﻦآﻣﯿﺰي او را زدم‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)ﻣﺎ ﮐﺎَن ﻟ َِﻨﺒِﱟﯽ َأْن َﯾُﮑﻮَن ﻟَُﻪ َأْﺳـﺮي َﺣﺘﱠﯽ ﯾُﺜِْﺨَﻦ ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض‪ /67 -‬اﻧﻔـﺎل( و )َﺣﺘﱠﯽ ِإذا َأﺛ َْﺨﻨْﺘُُﻤﻮُﻫْﻢ َﻓُﺸـ ﱡﺪوا اﻟ َْﻮﺛﺎَق )ﻣﺎ ﮐﺎَن ﻟ َِﻨﺒِﱟﯽ َأْن َﯾُﮑﻮَن ﻟَُﻪ‬
‫َأْﺳﺮي َﺣﺘﱠﯽ ﯾُﺜِْﺨَﻦ ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض‪ /67 -‬اﻧﻔﺎل( و )َﺣﺘﱠﯽ ِإذا َأﺛ َْﺨﻨْﺘُُﻤﻮُﻫْﻢ َﻓُﺸﱡﺪوا اﻟ َْﻮﺛﺎَق »‪ /4 «1‬ﻣﺤّﻤﺪ(‪.‬‬
‫( ) )ﺛﺮب( ]ﺛﺮب ‪ ... :‬ص ‪355 :‬‬
‫ﺗﺜﺮﯾﺐ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳـﺮزﻧﺶ ﮐﺮدن ﺑﺮ ﮔﻨـﺎه و ﻧﮑﻮﻫﯿـﺪن‪ ،‬ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪) :‬ﻻـ َﺗﺜِْﺮﯾَﺐ َﻋَﻠﯿُْﮑُﻢ اﻟ َْﯿْﻮَم‪ /92 -‬ﯾﻮﺳﻒ( )ﻧﻘـﻞ ﻗﻮل از ﺳـﺨﻦ‬
‫ﺣﻀﺮت ﯾﻮﺳﻒ )ع( ﺑﻪ ﺑﺮادران ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﺮ ﮔﻨﺎﻫﺸﺎن ﺳﺮزﻧﺶ و ﻧﮑﻮﻫﺶ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺪرش ﯾﻌﻘﻮب رواﻧﻪﺷﺎن‬
‫ﻣ ﯽ ﺳ ﺎز د ( ‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ )إذا زﻧﺖ أﻣﮥ أﺣﺪﮐﻢ ﻓﻠﯿﺠﻠﺪﻫﺎ و ﻻ ﯾﺜّﺮﺑﻬﺎ(‪) .‬ﮐﻨﯿﺰ زاﻧﯿﻪ را ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺣّﺪش را ﺟﺎري ﮐﻨﯿﺪ(‪.‬‬
‫از واژه‪ -‬ﺗﺜﺮﯾﺐ‪ -‬ﻟﻔﻆ‪ -‬اﻟّﺜﺮب‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﺮﺑﯽ و ﭘﯿﻪ ﻧﺎزك اﻃﺮاف روده و ﺷﮑﻤﺒﻪ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫آﯾﻪ )ﯾﺎ َأْﻫَﻞ )َﯾﺜِْﺮَب( »‪ /13 -«2‬اﺣﺰاب( ﯾﻌﻨﯽ اي اﻫﻞ ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬و اﮔﺮ رﯾﺸﻪ و اﺻﻞ ﻟﻐﺘﺶ از‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬دو آﯾﻪ ﻓﻮق از ﺳﻮرهﻫﺎي اﻧﻔﺎل و ﻣﺤّﻤﺪ )ص( اﺳﺖ در ﺑﺎره ﮐﺎرزار ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﻫﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( و ﻫﻢ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺎ ﺻـﻼﺑﺖ ﺑﺠﻨﮕﯿـﺪ و در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﺪﮐﯿﺪ ﻓﺪﯾﻪ ﻧﺴـﺘﺎﻧﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ ﺷـﮑﺴﺖ‪ ،‬و ﮐﺸـﺘﺎر ﮐّﻔﺎر‪ ،‬اﺳـﺮاء را در ﺑﻨﺪ آرﯾﺪ و‬
‫ﻧﮕﻬﺪارﯾـﺪ‪ ،‬در ﻣـﻮرد ﻓـﺪﯾﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ و آزادي اﺳـﺮاء ﺳﻮدي ﻧﻄﻠﺒﯿـﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﭘﺎﯾـﺎن ﻣﻮﻓّﻘﯿﺖ آﻣﯿﺰﺗـﺎن را ﻣﯽﺧﻮاﻫـﺪ‪ .‬ﻋﻤﻮم ﻣﻔﺴـﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﻨﺪ ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﻫﻔﺘﺎد ﻧﻔﺮ از ﺳـﺮان ﻗﺮﯾﺶ ﮐﺸﺘﻪ و ﻫﻔﺘﺎد ﻧﻔﺮ اﺳﯿﺮ ﺷﺪﻧﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﺎ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺸﻮرت ﮐﺮد او‬
‫ﮔﻔﺖ اﯾﻨﺎن اﻗﻮام و اﻫﻞ ﺗﻮاﻧـﺪ از اﯾﺸﺎن ﻓـﺪﯾﻪ ﺑﮕﯿﺮ و آزادﺷﺎن ﮐﻦ‪ ،‬اّﻣﺎ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ »و اﻟّﻠﻪ ﻣﺎ اري ﻣﺎ راي« ﻣﻦ ﺑﺎ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻫﻢ رأي ﻧﯿﺴـﺘﻢ‬
‫ﻫﺮ ﮐـﺪام از اﺳـﯿﺮان را ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﺴﺎﻧﺸﺎن ﺳﭙﺮد ﺗﺎ آﻧﻬﺎ را ﺑﮑﺸـﻨﺪ ﺳـﭙﺲ آﯾﻪ ﻓﻮق ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻧﺎزل ﺷـﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي را‬
‫ﺳﺰا ﻧﺒﻮد ﮐﻪ اﺳﯿﺮ در ﺑﻨﺪ ﻓﺪﯾﻪ ﮔﯿﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻫﯿﺒﺖ و ﺣﺸﻤﺖ را از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ اﯾﻦ ﺣﮑﻢ در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ اﻧﺪك ﺑﻮدﻧﺪ و اﺳﻼم ﻫﻨﻮز ﻗﻮي ﻧﮕﺸﺘﻪ ﺑﻮد وﻟﯽ ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و ﮐﺎرﺷﺎن ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ در ﮐﺎر اﺳـﯿﺮان اﯾﻦ آﯾﻪ آﻣﺪ ﮐﻪ‪َ) :‬ﻓِﺈﱠﻣﺎ َﻣﻨ‪‬ﺎ ﺑَْﻌُﺪ َو ِإﱠﻣﺎ ﻓِﺪاًء‪ /4 -‬ﻣﺤّﻤﺪ( ﯾﺎ ﻣّﻨﺖ ﺑﺮ اﯾﺸﺎن ﮔﺰارﯾﺪ و آزادﺷﺎن‬
‫ﮐﻨﯿﺪ و ﯾﺎ ﺑﺎ ﻓﺪﯾﻪ آزاد ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﯾﺎ ﻣّﻨﺖ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﮔﺰارﯾﺪ و ﺑﺪون ﻓﺪﯾﻪ و ﻋﻮض رﻫﺎﺷﺎن ﮐﻨﯿﺪ و ﯾﺎ ﺑﺎ ﻓﺪﯾﻪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﺑﻮ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ -‬ﯾﺜﺮب‪ -‬ﻣﺪﯾﻨﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﺳﺖ ﻧﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از اﺳـﻼم داﺷـﺘﻪ و ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻪ ﯾﺜﺮب ﺑﻦ‬
‫ﻗـﺎﻧﯿﻪ ﯾﮑﯽ از ﻋﻤـﺎﻟﻘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( ﭘﺲ از ﻧﺰوﻟﺶ از آن ﺷـﻬﺮ در ﺳﺎل اّول ﻫﺠﺮي آن ﻧﺎم را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺸـّﺘﻖ ﺑﻮدﻧﺶ از واژه‪-‬‬
‫ﺗﺜﺮﯾﺐ‪ -‬ﮐﻪ ﺑﻤﻌﻨﯽ زدن و ﺳﺮزﻧﺶ اﺳﺖ ﻧﯿﮑﻮ‬
‫واژه‪ -‬اﻟﺜﺮب‪ -‬ﺑﺎﺷﺪ درﺳﺖ اﺳﺖ و ﺣﺮف )ي( در اّول آن زاﯾﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺛﻌﺐ( ]ﺛﻌﺐ ‪ ... :‬ص ‪356 :‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ روان ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﻪ ﺟﺮﯾﺎن اﻧـﺪاﺧﺖ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬ﻓِﺈذا ِﻫَﯽ ﺛُْﻌﺒﺎٌن ُﻣﺒِﯿٌﻦ‪ /107 -‬اﻋﺮاف( ﻧﺎﻣﯿـﺪن‪ -‬ﺛﻌﺒﺎن‪ -‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫ﻋﺒـﺎرت‪ -‬ﺛﻌﺒﺖ اﻟﻤـﺎء ﻓـﺎﻧﺜﻌﺐ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آب را ﺑﻪ ﺟﺮﯾـﺎن اﻧـﺪاﺧﺘﻢ و ﺟـﺎري ﺷـﺪ ﻣﺸـﺘّﻖ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ )زﯾﺮا ﺛﻌﺒـﺎن ﻧﯿﺰ ﭼﻮن آب ﻣﯽﺧﺰد و‬
‫ﻣﯽرود( و ﻧﯿﺰ از ﻫﻤﯿﻦ واژه اﺳﺖ‪ -‬ﺛﻌﺐ اﻟﻤﻄﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ رﯾﺰش ﺑﺎران‪.‬‬
‫اﻟﺜﻌﺒﻪ »‪ -«1‬ﻧﻮﻋﯽ ﺳﻮﺳـﻤﺎر زﻫﺮي اﺳﺖ و ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬ﺛﻌﺐ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن در ﺷـﮑﻞ و ﻫﯿﺌﺖ ﺷـﺒﺎﻫﺘﯽ ﺑﻪ ﺛﻌﺒﺎن دارد‪ ،‬از آن واژه ﻣﺸـﺘﻖ‬
‫ﺛﻌﺒﻪ‪ -‬ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺷﺪه ﻟﻔﻈﯽ‪ -‬ﺛﻌﺒﺎن‪ -‬اﺳﺖ ﭼﻮن اﻧﺪاﻣﺶ از ﺛﻌﺒﺎن ﮐﻮﭼﮑﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺛﻘﺐ( ]ﺛﻘﺐ ‪ ... :‬ص ‪356 :‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻔﻮذ ﮐﺮد و ﺳﻮراخ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺛﺎﻗﺐ ﺑﻪ آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻣﻌﻨﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﻮرش از ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﺑﺮ آن ﻗﺮار ﮔﯿﺮد در ﮔـﺬرد و ﻧﻔﻮذ ﮐﻨـﺪ و‬
‫آﻧﺮا روﺷﻦ ﺳﺎزد‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َﻓَﺄﺗ َْﺒَﻌُﻪ ِﺷﻬﺎٌب ﺛﺎﻗٌِﺐ‪ /10 -‬ﺻﺎّﻓـﺎت( )ﻧﻮري ﻧﺎﻓـﺬ و درﺧﺸﺎن در ﭘﯽ او ﻣﯽرود‪ .‬و آﯾﻪ )َو اﻟﱠﺴﻤﺎِء َو اﻟﱠﻄﺎِرِق َو ﻣﺎ َأْدرا َ‬
‫ك َﻣﺎ اﻟﱠﻄﺎِرُق اﻟﻨﱠْﺠُﻢ‬
‫اﻟﺜﱠﺎﻗُِﺐ‪ /3 -‬ﻃﺎرق( ﮐﻪ اﺻﻠﺶ از‪ -‬ﺛﻘﺒﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻨﻔﺬ و ﺳﻮراخ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻘﺐ‪ -‬راه ﻃﺒﯿﻌﯽ ﯾﺎ ﻏﺎر ﻃﺒﯿﻌﯽ در ﮐﻮه ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻨـﺪه و ﺳﻮراخ ﺷـﺪه‪ ،‬اﺑﻮ ﻋﻤﺮو ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﺻـﺤﯿﺢ اﯾﻦ واژه ﻣﺜﻘﺐ‪ -‬اﺳﺖ و‪ -‬ﺛّﻘﺒﺖ‬
‫اﻟّﻨﺎر »‪ «2‬ﯾﻌﻨﯽ آﺗﺶ را‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻧـﺪاﻧﺴﺖ و ﻧﺎم ﯾﺜﺮب را ﺑﻪ‪ -‬ﻃّﯿﺒﻪ و ﻃﺎب‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷـﻬﺮ ﭘﺎﮐﯿﺰه و ﻧﯿﮑﻮ ﺗﺒـﺪﯾﻞ ﻧﻤﻮد و ﻣﺪﯾﻨـﮥ اﻟّﺮﺳﻮل ﻧﯿﺰ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪ ،‬اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﻪ ﻋﻮض ﻣـﺪﯾﻨﻪ ﯾﺜﺮب ﺑﮕﻮﯾـﺪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺳﻪ ﺑﺎر از ﺧﺪا ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﮐﻨﺪ‪) -‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ج ‪ 5‬ص ‪ -430‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ج ‪2‬‬
‫ص ‪.(175‬‬
‫)‪ (1‬ﺛﻌﺒﻪ را ﺑﻔﺎرﺳـﯽ‪ -‬ﭼﻠﭙﺎﺳﻪ‪ -‬و‪ -‬وزغ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ ،‬ﺧﻠﻒ ﺗﺒﺮﯾﺰي در ذﯾﻞ آن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﭼﻠﭙﺎﺳﻪ ﺑﺎ )ﺑﺎء( ﻓﺎرﺳـﯽ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ از ﺿّﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻮﺳـﻤﺎر ﺑﺎﺷـﺪ و آﻧﺮا‪ -‬وزﻏﻪ ﻧﯿﺰ ﮔﻮﯾﻨﺪ و آن ﮐﻮﭼﮑﺘﺮﯾﻦ اﺟﻨﺎس ﺳﻮﺳـﻤﺎر اﺳﺖ و ﺑﻌﻀـﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪ )ﺣﺮﺑﺎء( ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اوﺳﺖ ﺗﮑﻪ‬
‫ﻋﻘﺮب را درﺳﺘﻪ ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﮔﻮﺷﺖ ﺛﻌﺒﻪ ﻫﻢ ﺳّﻢ ﻗﺎﺗﻞ اﺳﺖ‪) :‬ﺑﺮﻫﺎن ﻗﺎﻃﻊ(‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺛﻘﺎب ﮐﺒﺮﯾﺖ و آﺗﺶ زﻧﻪ‪ -‬اﺳﺖ و ﺻﻨﺎﻋﮥ اﻋﻮاد اﻟّﺜﻘﺎب‪ -‬در‪ -‬ادﺑّﯿﺎت اﻣﺮوز زﺑﺎن ﻋﺮب ﯾﻌﻨﯽ ﺻﻨﻌﺖ ﮐﺒﺮﯾﺖ ﺳﺎزي‪.‬‬
‫ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻢ و ﻣﺸﺘﻌﻞ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫( ) )ﺛﻘﻒ( ]ﺛﻘﻒ ‪ ... :‬ص ‪357 :‬‬
‫اﻟﺜﻘﻒ‪ ،‬ﺗﯿﺰ ﻫﻮﺷﯽ و زﯾﺮﮐﯽ در ادراك و ﻓﻬﻢ اﺷﯿﺎء‪ ،‬ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ واژه اﺳﺘﻌﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﺜﺎﻗﻔﻪ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﻣﺢ ﻣﺜّﻘﻒ‪ -‬ﻧﯿﺰه راﺳﺖ و ﻣﺤﮑﻢ‪.‬‬
‫اﻟّﺜّﻘﺎف‪ -‬اﺳﺘﺎد ﮐﺎر در ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻧﯿﺰهﻫﺎي ﺧﻮب و وﺳﯿﻠﻪ ﺳﺎﺧﺖ آﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺛﻘﻔﺖ ﮐـﺬا‪ -‬در وﻗﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ دﯾـﺪن دﻗﯿﻖ و درﺳﺖ‪ ،‬ﭼﯿﺰي را درك ﮐﻨﯽ و ﺑﻌـﺪا ﺑﺮاي ادراك ﻓﮑﺮي و اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺛﻘﺎﻓﮥ‬
‫»‪ «1‬ﺑﮑﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ اﺧﯿﺮ ﯾﻌﻨﯽ دّﻗﺖ ﻧﻈﺮ در آن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و اﻗْﺘُﻠُﻮُﻫْﻢ َﺣﯿُْﺚ ﺛَِﻘﻔْﺘُُﻤﻮُﻫْﻢ‪ /191 -‬ﺑﻘﺮه( و )َﻓـِﺈﱠﻣﺎ َﺗﺜَْﻘَﻔﻨﱠُﻬـْﻢ ﻓِﯽ اﻟ َْﺤْﺮِب‪ /57 -‬اﻧﻔـﺎل( )ﮐـﻪ در ﻫﺮ دو آﯾﻪ در ﻣﻌﻨﯽ‬
‫دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﮐّﻔﺎر اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و ﺳـﺨﻦ ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮐﻪ‪َ) :‬ﻣﻠُْﻌﻮﻧِﯿَﻦ َأﯾَْﻨﻤﺎ ﺛُِﻘُﻔﻮا ُأِﺧُﺬوا َو ﻗُﺘﱢﻠُﻮا َﺗْﻘﺘِﯿًﻠﺎ‪ /61 -‬اﺣﺰاب( )آﻧﺎن راﻧـﺪه ﺷﺪﮔﺎن از اﯾﻤﺎن و رﺣﻤﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫ﮐﺠﺎ ﯾﺎﻓﺖ ﺷﻮﻧﺪ ﮔﺮﻓﺘﺎر و ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ(‪.‬‬
‫( ) )ﺛﻘﻞ( ]ﺛﻘﻞ ‪ ... :‬ص ‪357 :‬‬
‫اﻟّﺜﻘﻞ و اﻟﺨّﻔﻪ‪ -‬ﮐﻪ دو واژه ﻣﺘﻘﺎﺑﻠﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ و ﺳﺒﮑﯽ‪.‬‬
‫ﺛﻘﯿﻞ‪ -‬ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻬﻨﮕﺎم وزن ﮐﺮدن ﯾﺎ اﻧـﺪازه ﮔﯿﺮي‪ ،‬وزن و اﻧﺪازهاش ﺑﺮ ﮐﻔﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ ﻣﯽﭼﺮﺑﺪ و ﺑﺮﺗﺮي ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ اﻟﺒّﺘﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫در اﺻﻞ ﺑﺮاي اﺟﺴﺎم و اﺟﺮام اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ در ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻧﯿﺰ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫)أﺛﻘﻠﻪ( اﻟﻐﺮم و اﻟﻮزر‪ -‬وام و ﺧﺴﺎرت و ﺑﺎر ﮔﻨﺎه او را ﺳﻨﮕﯿﻦ ﮐﺮد‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َأْم َﺗْﺴَﺌﻠُُﻬْﻢ َأْﺟﺮًا َﻓُﻬْﻢ ﻣِْﻦ َﻣْﻐَﺮٍم ُﻣﺜَْﻘﻠُﻮَن‪ /40 -‬ﻃﻮر(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬در ﻓﺮﻫﻨـﮓ اﻣﺮوز ادﺑـّﯿ ﺎت ﻋﺮب‪ ،‬واژه ﺛﻘﺎﻓﻪ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻋﺎّم ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و واژه وزارة اﻟّﺜﻘﺎﻓﻪ ﯾﻌﻨﯽ وزارت ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻣﻌﺎرف‪،‬‬
‫در ﺳـﺨﻦ ﻋﻠﯽ )ع( در ﻧﻬـﺞ اﻟﺒﻼـﻏﻪ »و اﻣـﺎ و اﷲ ﻟﯿﺴـّﻠﻄﻦ ﻋﻠﯿﮑﻢ ﻏﻼـم ﺛﻘﯿﻒ‪ ،‬اﻟـّﺬﯾﺎل اﻟﻤﯿـﺎل« )ﺧﻄﺒﻪ‪ 116 -‬ص ‪ -174‬ﻧﻬﺞ‪ -‬ﺻﺒﺤﯽ‬
‫اﻟّﺼﺎﻟﺢ( ﺑﻌﻀﯽ از ﺷﺎرﺣﯿﻦ ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ ﻣﻨﻈﻮر از اﺷﺎره ﺑﻪ‪ -‬ﻏﻼم ﺛﻘﯿﻒ‪ -‬را ﺣّﺠﺎج ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﭼﻮﻧﮑﻪ ﺻﻔﺖ ﺗﮑّﺒﺮ‪ ،‬ﺣﺮص و‬
‫ﺟﻨﻮن ﺷﺪﯾـﺪ )ﺳـﺎدﯾﺴﻢ( ﺧﻮﻧﺨﻮاري در او ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﻄﻮرﯾﮑﻪ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧـﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻟـّﺬت ﻣﯽﺑﺮم‪ .‬ﻣﺴـﺠﺪ ﺛﻘﯿﻒ‪ -‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺷﺪه ﮐﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)آﯾﺎ از اﯾﺸﺎن ﻣﺰدي و ﭘﺎداﺷـﯽ ﺧﻮاﺳـﺘﻪاي ﮐﻪ از ﭘﺮداﺧﺖ و ﺗﺎواﻧﺶ ﮔﺮاﻧﺒﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ(‪ .‬واژه ﺛﻘﯿﻞ در ﺑﺎره اﻧﺴﺎن ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺼﻮرت ﺳﺮزﻧﺶ‬
‫ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ اﻟﺒّﺘﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ در ﻣﺪح‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫‪-1‬‬
‫ﺗﺨّﻒ اﻷرض إذ ﻣﺎزﻟﺖ ﻋﻨﻬﺎ و ﺗﺒﻘﯽ ﻣﺎ ﺑﻘﯿﺖ ﺑﻬﺎ ﺛﻘﯿﻼ ‪ -2‬ﺣﻠﻠﺖ ﺑﻤﺴﺘﻘّﺮ اﻟﻌّﺰ ﻣﻨﻬﺎ ﻓﺘﻤﻨﻊ ﺟﺎ ﻧﺒﯿﻬﺎ أن ﺗﻤﯿﻼ‬
‫در ﻣﺪح ﻣﻤﺪوﺣﺶ ﺑﺎ ﻏﻠﻮ و زﯾﺎده روي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)‪ -1‬آﻧﮕـﺎه ﮐﻪ از ﻣﮑـﺎن و زﻣﯿﻦ دور ﻣﯽﺷﻮي زﻣﯿﻦ ﺳـﺒﮏ ﻣﯽﺷﻮد و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﺑﺎﻗﯽ ﻫﺴﺘﯽ ﺳـﻨﮕﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﺷـﺠﺎﻋﺖ و‬
‫ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺗﻮ در ﻣﺮﮐﺰ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻋّﺰت زﻣﯿﻦ ﻗﺮار داري و ﻟﺬا ﻃﺮﻓﯿﻦ آن ﮐﺞ و راﺳﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫ﻓﯽ أذﻧﻪ ﺛﻘﻞ‪ -‬ﮔﻮﺷﺶ ﺳﻨﮕﯿﻦ اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺷﻨﻮد ﮐﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ ﻋﺒﺎرت ﻓﯽ أذﻧﻪ ﺧّﻔﮥ‪ ،‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﯿﺰ ﮔﻮش اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﮔﻮش ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ از ﭘﺬﯾﺮش و ﺷﻨﯿﺪن آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﻪ او اﻟﻘﺎء ﻣﯽﺷﻮد ﺧﻮد داري ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﻣﺘﻨﺎع ﻣﯽورزد‪.‬‬
‫)ﺛﻘـﻞ( اﻟﻘﻮل‪ -‬در وﻗـﺘﯽ ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺷـﻨﯿﺪن ﺳـﺨﻨﯽ روا ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻟـﺬا در وﺻﻒ روز ﻗﯿـﺎﻣﺖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪َ) ،‬ﺛُﻘَﻠْﺖ ﻓِﯽ اﻟﱠﺴﻤـﺎواِت وَ‬
‫اﻟ َْﺄْرِض‪ /187 -‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ آﮔﺎﻫﯽ و داﻧﺴـﺘﻦ ﻣﻮﻋﺪ و زﻣﺎن ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮاي اﻫﻞ آﺳـﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﯿﻦ ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ اﺳﺖ‪ -‬اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻓﺎرﺳـﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎﻋﺖ و روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ از آﻧﻬﺎ ﭘﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ زﯾﺮا ﭼﯿﺰي ﮐﻪ از ﺗﻮ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاﯾﺖ ﺳﻨﮕﯿﻦ اﺳﺖ‪ -‬و اﻟّﺸﯽء اذا ﺧﻔﯿﺖ ﻋﻠﯿﮏ ﺛﻘﻞ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو َأْﺧَﺮَﺟِﺖ اﻟ ْـَﺄْرُض )َأﺛ ْﻘﺎﻟَﻬـﺎ(‪ -199 -‬اﻧﻌـﺎم( ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬أﺛﻘـﺎل‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻬﻔﺘﻪﻫـﺎ و ﮔﻨﺠﻬـﺎي زﻣﯿﻦ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ زﻣﯿﻦ در ﺑﻌﺚ و ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ از اﺟﺴﺎد ﺑﺸﺮ در دل ﺧﻮد دارد ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﯾﺰد‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو َﺗْﺤِﻤُﻞ َأﺛ ْﻘﺎﻟَُﮑْﻢ ِإﻟﯽ ﺑَﻠٍﺪ‪ /3 -‬رﻋﺪ( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎرﻫﺎي ﺳﻨﮕﯿﻨﺸﺎن‪.‬‬
‫و )َو ﻟََﯿْﺤِﻤﻠُﱠﻦ »‪َ «1‬أﺛ ْﻘﺎﻟَُﻬْﻢ َو َأﺛ ْﻘﺎﻟًﺎ َﻣَﻊ َأﺛ ْﻘﺎﻟ ِِﻬْﻢ‪ /34 -‬ﮐﻬﻒ( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎر ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺣﺮف )ل( ﺑﺮ ﺳﺮ‪ -‬ﻟﯿﺤﻤﻠﻦ‪ -‬ﻻم ﭘﺎﯾﺎن و ﻣﺂل اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺮ اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎل و ﻋﺬاﺑﺸﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫دوﺷـﺸﺎن ﺳـﻨﮕﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﻧﻤﯽﮔـﺬارد ﺑﻪ ﺛﻮاب و ﭘﺎداش ﻧﯿﮑﻮ ﺑﺮﺳـﻨﺪ ﻣﺜﻞ ﻣﻔﻬﻮم )ﻟ َِﯿْﺤِﻤﻠُﻮا َأْوزاَرُﻫْﻢ ﮐﺎﻣَِﻠـًﮥ َﯾْﻮَم اﻟ ِْﻘﯿﺎَﻣـ ِﮥ َو ﻣِْﻦ َأْوزاِر‬
‫اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﯾُِﻀﱡﻠﻮَﻧُﻬْﻢ ﺑ َِﻐﯿِْﺮ ِﻋﻠٍْﻢ َأﻻ ﺳﺎَء ﻣﺎ َﯾِﺰُروَن‪ /25 -‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )اﻧ ِْﻔُﺮوا ِﺧﻔﺎﻓًﺎ َو ﺛِﻘﺎﻟًﺎ‪ /41 -‬ﺗﻮﺑﻪ( ﮐﻪ در ﻣﻌﻨﯽ ﻗﺴﻤﺘﯽ از اﯾﻦ آﯾﻪ اﻗﻮاﻟﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻔﺎﻓﺎ و ﺛﻘﺎﻻ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻮاﻧﺎن و ﭘﯿﺮان‪ ،‬ﻓﻘﺮا‬
‫و اﻏﻨﯿـﺎء‪ ،‬ﻏﺮﺑﯿﺎن و ﺷـﻬﺮوﻧﺪان‪ ،‬زرﻧﮕﻬﺎ و ﺑﺎ ﻧﺸﺎﻃﻬﺎ و ﺗﻨﺒﻠﻬﺎ‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ در آﯾﻪ وارد اﺳﺖ زﯾﺮا ﻫـﺪف و ﻗﺼـﺪ از ﺣﮑﻢ در آﯾﻪ‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ ﺑﺮ ﮐﻮچ ﮐﺮدن و ﺣﺮﮐﺖ ﺑﺴﻮي ﺟﻨﮓ اﺳﺖ ﭼﻪ در ﺣﺎل ﺳﺨﺘﯽ ﯾﺎ آﺳﺎﯾﺶ‪.‬‬
‫)ﻣﺜﻘﺎل(‪ -‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﻣﯽﺳـﻨﺠﻨﺪ و وزن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از واژه‪ -‬ﺛﻘﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و ﻟﺬا ﻣﺜﻘﺎل اﺳـﻤﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ وزﻧﻪﻫﺎ و ﻫﺮ‬
‫ﭼﻪ ﺑﺎ آن ﻣﯽﺳﻨﺠﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و ِإْن ﮐﺎَن ﻣِﺜْﻘﺎَل َﺣﺒﱠٍﮥ ﻣِْﻦ َﺧْﺮَدٍل َأَﺗﯿْﻨﺎ ﺑ ِﻬﺎ َو َﮐﻔﯽ ﺑ ِﻨﺎ ﺣﺎِﺳﺒِﯿَﻦ‪ /47 -‬اﻧﺒﯿﺎء( و )َﻓَﺄﱠﻣﺎ َﻣْﻦ َﺛُﻘَﻠْﺖ َﻣﻮاِزﯾﻨُُﻪ َﻓُﻬَﻮ ﻓِﯽ ِﻋﯿَﺸـ ٍﮥ‬
‫راِﺿَﯿٍﮥ‪ /6 -‬ﻗﺎرﻋﻪ( و )َو َأﱠﻣﺎ َﻣْﻦ َﺧﱠﻔْﺖ َﻣﻮاِزﯾﻨُُﻪ‪-‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ از ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪاي و اﯾﻨﮑﻪ آﯾﺎت روﺷﻦ اﻟﻬﯽ را اﺳـﻄﻮرهﻫﺎ و اﺳﺎﻃﯿﺮ اﻻّوﻟﯿﻦ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺨﻨﺎن ﮐﻬﻦ و ﻗﺪﯾﻤﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﮔﺮاﺋﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻨﺴـﺘﮑﻪ ﻋﺎﻗﺒﺖ و ﺳـﺮ اﻧﺠﺎم ﺑﺎر ﮔﺮان ﮐﻔﺮ ﺧﻮد ﺑﺮ ﻣﯽدارﻧﺪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﺗﻮﺑﻪ و ﺣﺴـﻨﺎت ﭼﯿﺰي از ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺸﺎن ﮐﺎﺳـﺘﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺑﺎر ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از ﻧﺎآﮔﺎﻫﯿﺸﺎن ﺳﻮء اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﺮده و ﮔﻤﺮاﻫﺸﺎن ﻧﻤﻮدهاﻧـﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ دوش آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑﻮد‬
‫ﺑـﺪون اﯾﻨﮑﻪ از ﺑـﺎر ﮔﻨﺎه دﻧﺒﺎﻟﻪ روان آﻧﻬﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﺎﺳـﺘﻪ ﺷﻮد زﯾﺮا ﭘﺲ روﻫﺎ و ﻣﻄﯿﻌﺎن ﮐﻮر ﮐﻮراﻧﻪ ﺳـﺮان ﮐﻔﺮ ﺳـﺨﻦ ﭘﯿﺸـﺮوان ﺧﻮد را‬
‫ﺑـﺪون ﺣّﺠﺖ و دﻟﯿﻞ ﮔﺮدن ﻧﻬﺎدﻧـﺪ و ﺑﻪ ﺑﺎﻃﻞ ﮔﺮوﯾﺪﻧـﺪ‪ .‬در ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺮاي رﻓﻊ اﺷـﮑﺎل ﺗﻌﺎرض آن ﺑﺎ آﯾﻪ )َو ﻻ َﺗِﺰُر واِزَرٌة ِوْزرَ‬
‫ُأْﺧﺮي ‪ /18‬ﻓﺎﻃﺮ( ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪) ،‬اّﯾﻤﺎ داع دﻋﺎ اﻟﯽ ﺿﻼﻟﮥ ﻓﺎﺗّﺒﻊ ﻓﺎّن ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺜﻞ اوزاره ﻣﻦ اﺗﺒﻌﻪ ﻣﻦ ﻏﯿﺮ ان ﯾﻨﻘﺺ ﻣﻦ اوزارﻫﻢ‬
‫ﺷﯽء و اﯾﻤـﺎ داع اﻟﯽ ﻫـﺪي ﻓـﺎﺗﺒﻊ ﻓﻠﻪ ﻣﺜﻞ اﺟﻮرﻫﻢ ﻣﻦ ﻏﯿﺮ ان ﯾﻨﻘﺺ ﻣﻦ اﺟﻮرﻫﻢ ﺷـﯽء( ﯾﻌﻨﯽ دﻋﻮت ﮐﻨﻨـﺪه ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺿـﻼﻟﺖ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧـﺪ و ﻣﺆﺛّﺮ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد ﮔﻨـﺎه ﭘﯿﺮوان ﮔﻤﺮاﻫﺶ را ﻫﻢ ﺑﺮ ﻋﻬـﺪه دارد ﺑـﺪون اﯾﻨﮑﻪ از ﮔﻨﺎه دﯾﮕﺮان ﭼﯿﺰي ﮐﻢ ﺷﻮد‪ ،‬و ﻫﺮ دﻋﻮت‬
‫ﮐﻨﻨـﺪه ﺑﻪ ﻫـﺪاﯾﺖ و اﯾﻤـﺎن و ﺧﯿﺮ ﮐﻪ ﻣﺆﺛّﺮ ﺷﻮد ﭘﺎداﺷـﯽ اﻓﺰون ﺑﺮ ﻋﻤـﻞ ﺧﻮد دارد ﺑـﺪون اﯾﻨﮑﻪ از ﺧﺴﺎرت و ﭘﺎداش ﭘﯿﺮواﻧﺸﺎن ﮐﺎﺳـﺘﻪ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺣـﺪﯾﺚ در ﺗﻤﺎم ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه و ﻓﺨﺮ رازي در ذﯾﻞ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﭘﯿﺸﻮاﯾﯽ ﮐﻪ ﺳـﻨﺖ ﻗﺒﯿﺤﯽ را وﺿﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﻣﺠﺎزات و ﻋﻘﺎﺑﺶ آﻧﻘـﺪر ﺑﺰرگ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ ﮔﻨﺎه ﻫﻤﻪ ﭘﯿﺮوان ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ‪ ،‬واﺣﺪي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺣﺮف )ﻣﻦ( ﺑﺮ ﺳـﺮ‪ -‬اوزارﻫﻢ‪-‬‬
‫در آﯾﻪ ﺑﺮاي ﺟﻨﺲ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺗﺒﻌﯿﺾ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻨﺎﻫـﺎن ﭘﯿﺸﻮاﯾـﺎن ﺿـﻼﻟﺖ از ﺟﻨﺲ ﺗﻤـﺎم ﮔﻨﺎﻫـﺎن ﭘﯿﺮوان ﺧﻮﯾﺶ )ﮐﺸﻒ اﻻﺳـﺮار ‪-364 /5‬‬
‫ﺗﺒﯿﺎن ‪ -37 /6‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ ‪.(18 /20‬‬
‫‪ /8‬ﻗـﺎرﻋﻪ( آﯾﻪ )‪ /6‬ﻗـﺎرﻋﻪ( اﺷـﺎره ﺑﻪ اﻓﺰوﻧﯽ و ﮐﺜﺮت در ﺧﯿﺮات و ﻧﯿﮑﯽﻫـﺎﺳﺖ‪ ،‬اّﻣـﺎ آﯾﻪ )‪ /8‬ﻗـﺎرﻋﻪ( اﺷـﺎره ﺑﻪ ﮐﻤﯽ و ﮐﺎﺳﺘﯽ ﺧﯿﺮات‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ واژهﻫﺎي‪) -‬ﺛﻘﯿﻞ( و ﺧﻔﯿﻒ‪ -‬ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪:‬‬
‫اّول‪ -‬ﺑﻪ روش ﺳـﻨﺠﺶ و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﯾﻌﻨﯽ در اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﺛﻘﯿﻞ و ﺧﻔﯿﻒ ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي ﺳﻨﺠﯿﺪه ﺷﺪه و در ﻧﻈﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﻮد و ﻟـﺬا اﮔﺮ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﺗﻨﻬـﺎ و ﺑـﺪون ﻣﻘـﺎﺑﻠﻪ ﺑـﺎ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮ ﺳـﻨﮕﯿﻦ ﯾـﺎ ﺳـﺒﮏ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﻮد ﺑﺎﻋﺘﺒـﺎر ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ از آن‬
‫ﺳﻨﮕﯿﻦﺗﺮ ﯾﺎ ﺳﺒﮏﺗﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﻄﻮر ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و دو آﯾﻪ اﺧﯿﺮ ﺛﻘﻠﺖ ﻣﻮازﯾﻨﻪ‪ -‬و‪ -‬ﺧّﻔﺖ ﻣﻮازﯾﻨﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬اﯾﻨﮑﻪ واژه ﺛﻘﯿﻞ ﺑﻪ اﺟﺴﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﺑﺎﻻ ﺑﭙﺎﺋﯿﻦ ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ ﺳﻨﮓ و ﮐﻠﻮخ‪ ،‬و ﺧﻔﯿﻒ ﯾﺎ ﺳﺒﮏ آﻧﻬﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از‬
‫ﭘـﺎﯾﯿﻦ ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﻣﯽروﻧـﺪ ﻣﺜﻞ آﺗﺶ و دود‪ ،‬و ﻓﻌﻞ اﺛﻘﻞ‪ -‬ﯾﺜﻘﻞ‪ -‬اﺛّﻘﺎﻻ‪ -‬از ﻣﻌﻨﯽ اﺧﯿﺮ ﺛﻘﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ در آﯾﻪ )اﺛﱠﺎَﻗﻠْﺘُْﻢ ِإﻟَﯽ اﻟ َْﺄْرِض »‪/38 -«1‬‬
‫ﺗﻮﺑﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺮ ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ و ﮔﺮان ﺧﯿﺰي ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ در ﻣﻌﻨﯽ دّوم‪ -‬ﺛﻘﯿﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ در ﺑﺎره ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ اﺳﺖ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻤﺎل ﯾﺎﺑﯿﺪ و ﺻـﻌﻮد ﮐﻨﯿﺪ )ﻣﺎ ﻟَُﮑْﻢ ِإذا ﻗِﯿَﻞ ﻟَُﮑُﻢ اﻧ ِْﻔُﺮوا ﻓِﯽ َﺳﺒِﯿِﻞ اﻟﻠﱠِﻪ‬
‫اﺛﱠﺎَﻗﻠْﺘُْﻢ ِإﻟَﯽ اﻟ ْـَﺄْرِض َأ َرـِﺿ ﯿﺘُْﻢ ﺑ ِﺎﻟ َْﺤﯿـﺎِة اﻟـﱡﺪﻧ ْﯿﺎ ﻣَِﻦ اﻟ ْـﺂِﺧَﺮِة َﻓﻤـﺎ َﻣﺘﺎُع اﻟ َْﺤﯿﺎِة اﻟـﱡﺪﻧ ْﯿﺎ ﻓِﯽ اﻟ ْﺂِﺧَﺮِة ِإﻟ ﱠﺎ َﻗﻠِﯿٌﻞ‪ /38 -‬ﺗـﻮﺑﻪ( ﺑﻄـﻮر وﺿﻮح ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ را‬
‫ﻣﺨـﺎﻃﺐ ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ و ﺑﺎ اﺳـﺘﻔﻬﺎم اﻧﮑﺎري ﮐﻪ ﻋـﺪم ﺗﺤّﺮك و رﺷـﺪ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ واژه ﭘﺮ آﻫﻨﮓ‪ -‬اﺛّﺎﻗﻠﺘﻢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺮان ﺧﯿﺰي‪ ،‬ﻧﺎروا‬
‫ﻣﯽﺷـﻤﺮد ﯾﻌﻨﯽ ﻋـﺪم ﻓّﻌـ ﺎﻟﯿﺖ و ﺳـﺮ ﺳـﻨﮕﯿﻨﯽ در ﻋﻤـﻞ دور از ﺷـﺄن ﻣـﺆﻣﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳـﭙﺲ ﻣﻌﻨـﻮﯾﺖ و روح اﯾﻦ واژه را ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ ﺑﯿـﺎن‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺑﻪ ﺣﯿﺎت زود ﮔﺬر دﻧﯿﺎ و ﻣﺘﺎع ﻓﻨﺎﭘﺬﯾﺮش ﺑﺴـﻨﺪه ﮐﺮدﯾﺪ و راﺿـﯽ ﺷﺪﯾﺪ ﻣﮕﺮ ﻧﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻮداري از اﯾﻦ ﺟﻬﺎن‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﺧﺮت ﻣﺘﺎﻋﯽ و ﺑﻬﺮهاي اﻧﺪك اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬
‫ﺗﺮا از ﮐﻨﮕﺮه ﻋﺮش ﻣﯽزﻧﻨﺪ ﺻﻔﯿﺮ ﺑﺤﯿﺮﺗﻢ ﮐﻪ در اﯾﻦ داﻣﮕﻪ ﭼﻪ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‬
‫ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﻗﺒﺎل ﻻﻫﻮري‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﮔﺸﺎﯾﻨﺪه اﺳﺮار ﻧﻬﺎن اﺳﺖ ﻣﻠﮏ اﺳﺖ ﺗﻦ ﺧﺎﮐﯽ و دﯾﻦ روح رواﻧﺴﺖ‬
‫ﺗﻦ زﻧﺪه و ﺟﺎن زﻧﺪه ز رﺑﻂ ﺗﻦ و ﺟﺎﻧﺴﺖ ﺑﺎ ﺧﺮﻗﻪ و ﺳّﺠﺎده و ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺳﻨﺎن ﺧﯿﺰ‬
‫از ﺧﻮاب ﮔﺮان‪ ،‬ﺧﻮاب ﮔﺮان ﺧﻮاب ﮔﺮان ﺧﯿﺰ‪ ،‬از ﺧﻮاب ﮔﺮان ﺧﯿﺰ‬
‫ﻓﺮﯾﺎد زا ﻓﺮﻧﮓ و دﻻوﯾﺰي اﻓﺮﻧﮓ ﻓﺮﯾﺎد ز ﺷﯿﺮﯾﻨﯽ و ﭘﺮوﯾﺰي اﻓﺮﻧﮓ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﻫﻤﻪ وﯾﺮاﻧﻪ ز ﭼﻨﮕﯿﺰي اﻓﺮﻧﮓ ﻣﻌﻤﺎر ﺣﺮم ﺑﺎز ﺑﻪ ﺗﻌﻤﯿﺮ ﺟﻬﺎن ﺧﯿﺰ‬
‫از ﺧﻮاب ﮔﺮان ﺧﻮاب ﮔﺮان ﺧﻮاب ﮔﺮان ﺧﯿﺰ‪ ،‬از ﺧﻮاب ﮔﺮان ﺧﯿﺰ‬
‫( ) )ﺛﻠﺚ( ]ﺛﻠﺚ ‪ ... :‬ص ‪361 :‬‬
‫اﻋﺪاد ﺛﻼﺛﻪ‪ ،‬ﺛﻼﺛﻮن )‪ (30‬ﺛﻼث )‪ (3‬ﺛﻼﺛﻤﺎﺋﮥ )‪ (300‬ﺛﻼﺛﻪ آﻻف )‪ ،(3000‬ﺛﻠﺚ و ﺛﻠﺜﺎن )ﺳﻪ ﯾﮏ(‪.‬‬
‫ﺧـﺪا ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓﻠُِﺄﱢﻣِﻪ اﻟﱡﺜﻠُُﺚ‪ /111 -‬ﻧﺴـﺎء( ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮑﯽ از اﺟﺰاء ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪاش ﮐﻪ ﺟﻤﻊ آن اﺛﻼث اﺳﺖ و آﯾﺎت )َو واَﻋـ ْﺪﻧﺎ ُﻣﻮﺳـﯽ‬
‫ﺛَﻼﺛِﯿَﻦ ﻟَﯿَْﻠًﮥ‪ /142 -‬اﻋﺮاف( و )ﻣﺎ َﯾُﮑﻮُن ﻣِْﻦ َﻧْﺠﻮي ﺛَﻼﺛٍَﮥ ِإﻟ ﱠﺎ ُﻫَﻮ راﺑ ُِﻌُﻬْﻢ‪ /7 -‬ﻣﺠﺎدﻟﻪ( )ﯾﻌﻨﯽ ﻫﯿﭻ ﺳﻪ راز ﮔﻮي و ﺳﻪ ﻧﺠﻮي ﮐﻨﻨﺪهاي ﺑﻬﻢ‬
‫ﺑﺮ ﻧﯿﺎﯾﻨﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ آﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ رازﺷﺎن‪ ،‬ﭼﻬﺎرم اﯾﺸﺎن اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و )َﺛﻼُث َﻋْﻮراٍت »‪ «1‬ﻟَُﮑْﻢ‪ /57 -‬ﻧﻮر( ﯾﻌﻨﯽ در ﺳﻪ ﻓﺮاﻏﺖ و ﻇﺎﻫﺮ ﺑﻮدن ﻋﻮراﺗﺘﺎن ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻪ و ﻟﺒﺎس از ﺗﻦ ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾـﺪ‪ ،‬و آﯾﺎت )َو ﻟَﺒِﺜُﻮا‬
‫ﻓِﯽ َﮐْﻬِﻔِﻬْﻢ َﺛﻼَث ﻣِﺎَﺋٍﮥ ِﺳﻨِﯿَﻦ‪ /35 -‬ﮐﻬﻒ( و )ﺑ َِﺜﻼَﺛِﮥ آﻻٍف ﻣَِﻦ اﻟ َْﻤﻼﺋَِﮑِﮥ ُﻣﻨَْﺰﻟ ِﯿَﻦ‪ /124 -‬ﻣّﺰﻣﻞ( )ِإﱠن َرﺑ ﱠَﮏ َﯾْﻌَﻠُﻢ َأﻧﱠَﮏ َﺗُﻘﻮُم َأْدﻧﯽ ﻣِْﻦ ﺛُﻠَُﺜِﯽ‬
‫اﻟﻠﱠﯿِْﻞ َو ﻧِْﺼَﻔُﻪ‪ /20 -‬ﻣﺰّﻣﻞ( )ﺧـﺪاي ﻣﯽداﻧـﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺷﺐ در ﺳﺎﻋﺎﺗﯽ ﮐﻤﺘﺮ از ‪ 2 /3‬و ﻧﺼﻒ ‪ 1 /2‬ﺷﺐ را ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰي( و آﯾﻪ‬
‫)َﻣﺜْﻨﯽ َو ﺛُﻼَث َو ُرﺑﺎَع‪ /3 -‬ﻧﺴﺎء( ﯾﻌﻨﯽ دو دو ﺳﻪ ﺳﻪ و ﭼﻬﺎر ﭼﻬﺎر‪.‬‬
‫ﺛّﻠﺜﺖ اﻟّﺸﯽء‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﺮا ﺳﻪ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺗﺠﺰﯾﻪ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﺛّﻠﺜﺖ اﻟﻘﻮم‪ -‬ﯾﮏ ﺳّﻮم اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﮔﺮﻓﺘﻢ‪.‬‬
‫أﺛﻠﺜﺘﻬﻢ‪ -‬ﺳّﻮﻣﯿﻦ آﻧﻬﺎ ﯾﺎ ‪ 1 /3‬آﻧﻬﺎ ﺷﺪم‪.‬‬
‫أﺛﻠﺜﺖ اﻟّﺪراﻫﻢ ﻓﺄﺛﻠﺜﺖ ﻫﯽ و أﺛﻠﺚ اﻟﻘﻮم‪ -‬آن ﭘﻮﻟﻬﺎ و آن ﻣﺮدم ﺳﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺪﻧﺪ ﺣﺒﻞ ﻣﺜﻠﻮث‪ -‬رﯾﺴﻤﺎن ﺗﺎﺑﯿﺪه و ﺳﻪ ﻻﯾﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫رﺟﻞ ﻣﺜﻠﻮث‪ -‬ﻣﺮدﯾﮑﻪ ‪ 1 /3‬ﻣﺎﻟﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺛّﻠﺚ اﻟﻔﺮس و رﺑّﻊ‪ -‬آن اﺳﺐ در ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ ﺳّﻮم و ﭼﻬﺎرم ﺷﺪ‪.‬‬
‫أ ﺛﻼﺛﮥ و ﺛﻼﺛﻮن ﻋﻨﺪك أو ﺛﻼث و ﺛﻼﺛﻮن‪ -‬آﯾﺎ ‪ 33‬ﺗﺎ داري‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻄﺎب زﻧﺎن و‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬در ﺳﻪ ﻫﻨﮕـﺎم ﯾﻌﻨﯽ ‪ -1‬ﻗﺒﻞ از ﻧﻤﺎز ﺻـﺒﺢ ‪ -2‬ﻧﯿﻤﺮوز ‪ -3‬ﺑﻌـﺪ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ ﮐﻪ در ﺣﺎل اﺳﺘﺮاﺣﺘﯿـﺪ و ﺟﺎﻣﻪ از ﺗﻦ ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾـﺪ ﺣّﺘﯽ‬
‫اﻃﻔﺎل ﻧﺎﺑﺎﻟﻎ ﮐﻪ ﺗﻤﯿﺰ اﻋﻀﺎء و اﻣﻮر ﺟﻨﺴـﯽ ﻣﯽدﻫﻨﺪ وﻟﯽ ﻧﺎﺑﺎﻟﻐﻨﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺧﺪﻣﺘﮑﺎراﻧﺘﺎن ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﯽﺧﺒﺮ ﺑﺮ ﺷـﻤﺎ در ﻧﯿﺎﯾﻨﺪ در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺳﻪ وﻗﺖ در ورودﺷﺎن ﺑﺮ ﺷﻤﺎ و اﯾﺸﺎن ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺮدان ﻫﺮ دو اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺎءوا ﺛﻼث و ﻣﺜﻠﺚ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﻗﮥ ﺛﻠﻮث‪ -‬ﺷﺘﺮي ﮐﻪ ﺳﻪ ﻇﺮف ﺷﯿﺮ ﻣﯽدﻫﺪ )ﯾﺎ ﺳﻪ ﭘﺴﺘﺎن از ﭼﻬﺎر ﭘﺴﺘﺎن ﺧﺸﮏ ﺷﺪه(‪.‬‬
‫اﻟّﺜﻼﺛـﺎؤ و اﻷرﺑﻌـﺎء‪ -‬ﺳﻪ ﺷـﻨﺒﻪ و ﭼﻬـﺎر ﺷـﻨﺒﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺣﺮف اﻟﻒ در آﻧﻬـﺎ ﺑﺠﺎي ﺣﺮف )ه( اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪ -‬ﺣﺴـﻨﮥ و ﺣﺴـﻨﺎء‪ -‬و‪ -‬ﺛّﻠﺜﺖ اﻟّﺸـ ﯽء‬
‫ﺗﺜﻠﯿﺜﺎ‪ -‬آن را ﺳﻪ ﺑﺨﺶ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﺛّﻠﺚ اﻟﺒﺴﺮ‪ -‬ﯾﮏ ﺳّﻮم ﺧﺮﻣﺎ رﺳﯿﺪه ﯾﺎ‪ -‬ﺛّﻠﺚ اﻟﻌﻨﺐ‪ -‬ﯾﮏ ﺳّﻮم اﻧﮕﻮر رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺛﻮب ﺛﻼﺛّﯽ‪ -‬ﭘﺎرﭼﻪاي ﮐﻪ ﻃﻮﻟﺶ ‪ 3‬ذرع ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺛﻞ( ]ﺛﻞ ‪ ... :‬ص ‪362 :‬‬
‫اﻟّﺜّﻠـﮥ‪ ،‬ﻣﻘـﺪار زﯾـﺎد ﭘﺸﻢ در ﯾﮏ ﻣﺤّﻞ و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﻋـّﺪه زﯾﺎدي ﮐﻪ در ﯾﮑﺠﺎ ﺑﺼﻮرت دﺳـﺘﺠﻤﻌﯽ ﺳﺎﮐﻨﻨـﺪ آﯾﻪ )ﺛُﻠﱠٌﮥ ﻣَِﻦ اﻟ َْﺄﱠوﻟ ِﯿَﻦ َو ﺛُﻠﱠٌﮥ ﻣَِﻦ‬
‫اﻟ ْﺂِﺧِﺮﯾَﻦ‪ /39 -‬واﻗﻌﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ و ﮔﺮوﻫﯽ‪.‬‬
‫ﺛﻠﻠﺖ ﮐﺬا‪ -‬ﻣﻘﺪاري از آن را ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻢ‪.‬‬
‫ﺛّﻞ ﻋﺮﺷﻪ‪ -‬ﮐﻤﯽ از ﺳﻘﻒ را وﯾﺮان ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﻟّﺜﻞ‪ -‬ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ دﻧﺪاﻧﻬﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻓﺴﺎد ﻟﺜﻪﻫﺎ‪.‬‬
‫أﺛﻞ ﻓﻤﻪ‪ -‬دﻧﺪاﻧﻬﺎﯾﺶ رﯾﺨﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺜّﻠﻠﺖ اﻟﺮﮐّﯿﻪ‪ -‬ﭼﺎه ﺧﺮاب ﺷﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺛﻤﺪ( ]ﺛﻤﺪ[‪ ... :‬ص ‪362 :‬‬
‫)ﭼـﺎﻟﻪاي ﮐﻪ آب ﺑـﺎران در آن ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻓﺮو ﻣﯽرود( ﺛﻤﻮد‪ -‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه اﯾﻦ واژه ﻏﯿﺮ ﻋﺮﺑﯽ و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻋﺮﺑﯽ اﺳـﺖ‬
‫ﭼـﻮن ﻧـﺎم ﻗـﺒﯿﻠﻪاي اﺳﺖ ﻏﯿﺮ ﻣﻨﺼـﺮف اﺳﺖ و ﺻـﺮف ﻧﻤﯽﺷـﻮد )ﺗﻨﻮﯾﻦ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد( )ﺛﻤﻮد ﻗﻮﻣﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ ﺻﺎﻟـﺢ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﺮ آﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﺒﻌﻮث ﺷﺪ(‪.‬‬
‫ﻓﻼن ﻣﺜﻤﻮد‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ زﻧﺎن از ﺷّﺪت ﻫﻮﺳﻨﺎﮐﯽ و ﺗﻤﺎﯾﻞ آن ﻣﺮد‪ ،‬او را ﮐﻢ ﻣﺎﯾﻪ و ﺑﯿﺤﺎل ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻤﻮد‪ -‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺷّﺪت ﺳﺆال ﻓﻘﺮ او ﺑﺨﺸﺶ ﻣﺎﻟﺶ ﮐﻢ ﺷﺪ و از دﺳﺖ رﻓﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺛﻤﺮ( ]ﺛﻤﺮ[‪ ... :‬ص ‪362 :‬‬
‫ﻣﯿﻮه و ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﺧﻮراﮐﯽ ﮐﻪ از ﻣﺤﺼﻮل و ﺑﺎر درﺧﺘﺎن ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ ﺛﻤﺮ‬
‫ﮔﻮﯾﻨﺪ ﻣﻔﺮدش‪ -‬ﺛﻤﺮة اﺳﺖ و ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬ﺛﻤﺎر و ﺛﻤﺮات‪.‬‬
‫ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و َأﻧ َْﺰَل ﻣَِﻦ اﻟﱠﺴﻤﺎِء ﻣﺎًء َﻓَﺄْﺧَﺮَج ﺑ ِِﻪ ﻣَِﻦ اﻟﺜﱠَﻤﺮاِت ِرْزﻗًﺎ ﻟَُﮑْﻢ‪ /22 -‬ﺑﻘﺮه( و )َو ﻣِْﻦ ﺛََﻤﺮاِت اﻟﻨﱠِﺨﯿـِﻞ َو اﻟ َْﺄْﻋﻨﺎِب‪-‬‬
‫‪ /67‬ﻧﺤﻞ( و )اﻧ ُْﻈُﺮوا ِإﻟﯽ َﺛَﻤِﺮِه ِإذا َأﺛ َْﻤَﺮ َو َﯾﻨِْﻌِﻪ‪ /99 -‬اﻧﻌﺎم( و )ﻣَِﻦ اﻟﺜﱠَﻤﺮاِت‪ /32 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬ﺛﻤﺮ و ﺛﻤﺎر »‪ «1‬در ﻣﻌﻨﯽ ﯾﮑﯽ اﺳﺖ و ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه ﺛﻤـﺎر ﺟﻤﻊ‪ -‬ﺛﻤﺮ‪ -‬اﺳﺖ و ﺑﻄﻮر ﮐﻨـﺎﯾﻪ ﺑﻪ ﻣﺎل و ﻣﺘﺎع ﺳﻮدﻣﻨـﺪ ﮐﻪ ﺑﺪﺳـﺖ‬
‫ﻣﯽآﯾـﺪ‪ -‬ﺛﻤﺮ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨـﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺳـﺨﻦ اﺑﻦ ﻋـّﺒ ﺎس ﺣﻤﻞ ﺷـﺪه ﮐﻪ )َو ﮐﺎَن ﻟَُﻪ َﺛَﻤٌﺮ‪ /34 -‬ﮐﻬـﻒ(‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺛّﻤﺮ اﻟّﻠﻪ ﻣـﺎﻟﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣـﺎﻟﺶ را ﺑـﺎرور و ﻣﻔﯿـﺪ ﺳﺎﺧﺖ و ﻧﯿﺰ ﻫﺮ ﻣﻨﻔﻌﺖ و ﺳﻮدي ﮐﻪ از ﭼﯿﺰي ﺑـﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾـﺪ آﻧﺮا ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺛﻤﺮ‪ -‬آن ﮔﻮﯾﻨـﺪ ﻣﺜﻞ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ‪:‬‬
‫ﺛﻤﺮة اﻟﻌﻠﻢ اﻟﻌﻤﻞ اﻟّﺼﺎﻟﺢ‪ -‬ﺛﻤﺮة اﻟﻌﻤﻞ اﻟّﺼﺎﻟﺢ اﻟﺠّﻨﮥ‪ :‬ﻧﺘﯿﺠﻪ و ﺛﻤﺮه ﻋﻤﻞ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟّﺜﻤﯿﺮة ﻣﻦ اﻟّﻠﺒﻦ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺮه و ﭼﺮﺑﯽ روي ﺷـﯿﺮ ﮐﻪ آﻧﻬﻢ ﺑﻪ ﻣﯿﻮه ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷـﺪه ﭼﻮن ﮐﺮه ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﯿﻮه ﮐﻪ از درﺧﺖ ﺑـﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ از‬
‫ﺷﯿﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﺮ آﻣﺪ و ﻣﺤﺼﻮل آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺛﻢ( ]ﺛﻢ ‪ ... :‬ص ‪363 :‬‬
‫ﺣﺮف ﻋﻄﻒ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺳـﭙﺲ‪ ،‬و ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﮐﻪ اﻗﺘﻀﺎ دارد ﻋﺒﺎرات ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ از ﻣﺎ ﻗﺒﻠﺶ‪ ،‬ﺑﻄﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ ﯾﺎ از ﻧﻈﺮ ﻣﺮﺗﺒﻪ و ﯾﺎ‬
‫از ﻧﻈﺮ ﻣﻮﺿﻊ و ﻣﻮﻗﻌّﯿﺖ ﻣﺘﺄّﺧﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻌﺪ از ﺛﻢ‪ -‬ﺑﯿﺎن ﺷﻮد ﺑﺮ ﺣﺴﺐ آن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در ﻗﺒﻞ از آن و در اّول ﻋﺒﺎرت ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬أ ﺛُﱠﻢ ِإذا ﻣﺎ َوَﻗَﻊ آَﻣﻨْﺘُْﻢ ﺑ ِِﻪ آﻟ ْﺂَن َو َﻗْﺪ ُﮐﻨْﺘُْﻢ ﺑ ِِﻪ َﺗـْﺴ َﺘْﻌِﺠﻠُﻮَن‪ /51 -‬ﯾﻮﻧﺲ( و )ﺛُﱠﻢ ﻗِﯿَﻞ ﻟ ِﻠﱠِﺬﯾَﻦ َﻇَﻠُﻤﻮا‪ /52 -‬ﯾﻮﻧﺲ( و )ﺛُﱠﻢ‬
‫َﻋَﻔْﻮﻧﺎ َﻋﻨُْﮑْﻢ ﻣِْﻦ ﺑَْﻌِﺪ ذﻟ َِﮏ‪ /52 -‬ﺑﻘﺮه( و‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬راﻓﻌﯽ در ﻣﺼـﺒﺎح اﻟﻤﻨﯿﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ﺛﻤﺮ و ﺛﻤﺮه‪) ،‬ﻣـﺬّﮐﺮ و ﻣـﺆﻧّﺚ( ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻣﯿـﻮه اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻤﻊ ﺛﻤﺮه‪ ،‬ﺛﻤـﺎر اﺳﺖ ﻣﺜـﻞ‪ -‬ﺟﺒـﻞ و‬
‫ﺟﺒـﺎل‪ ،‬ﺳـﭙﺲ ﺛﻤﺎر ﻫﻢ ﺑﻪ ﺛﻤﺮ ﻣﺜﻞ ﮐﺘﺎب و ﮐﺘﺐ ﺟﻤﻊ ﺑﺴـﺘﻪ ﺷـﺪه‪ ،‬و ﻣﺠـّﺪدا اﯾﻦ ﺟﻤﻊ اﻟﺠﻤﻊ ﺑﻪ اﺛﻤﺎر ﺟﻤﻊ ﺑﺴـﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻋﻨﻖ و‬
‫اﻋﻨـﺎق‪ -‬اّﻣـﺎ ﺛﻤﺮه‪ -‬ﮐﻪ ﻣﺆﻧّﺚ اﺳﺖ ﺟﻤﻌﺶ‪ ،‬ﺛﻤﺮات ﻣﺜـﻞ ﻗﺼـﺒﻪ و ﻗﺼـﺒﺎت اﺳﺖ و ﺛﻤﺮة ﺑـﺎر و ﺑﻬﺮه ﻣﯿﻮهاي اﺳﺖ ﮐﻪ از درﺧﺖ ﺣﺎﺻـﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ازﻫﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻌﻞ آن ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬اﺛﻤﺮ اﻟّﺸﺠﺮ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯿﻮهاش ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻤﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﺮه و ﺳﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ آﯾﺎت‪.‬‬
‫ﺛﻤﺎﻣﮥ »‪ -«1‬درﺧﺘﯽ اﺳﺖ ﭘﺮ ﺧﺎر‪.‬‬
‫ﺛّﻤﺖ اﻟّﺸـ ﺎة‪ -‬ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪ ﮔﯿـﺎه را ﭼﺮﯾـﺪ و ﻧﺸـﺨﻮار ﮐﺮد‪ ،‬ﺛّﻤﺖ ﺑﺮ وزن و ﻣﻌﻨﯽ ﺷـّﺠﺮت‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ درﺧﺘـﺎن را ﺧـﻮرد‪ ،‬و ﺳـﭙﺲ در ﺑـﺎره ﻫﺮ‬
‫زراﻋﺘﯽ و ﮐﺸﺘﮑﺎري ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺛﻤﻤﺖ اﻟّﺸﯽء‪ -‬آن را ﺟﻤﻊ ﮐﺮدم و ﻟﺬا در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﮐّﻨﺎ أﻫﻞ ﺛّﻤﮥ و رّﻣﮥ‪ -‬واژه ﺛّﻤﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺮﻣﻦ ﮔﯿﺎه ﺧﺸﮏ و رّﻣﻪ‪ -‬ﻫﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺠﻤﻮع و اﺻـﻼح ﮐﺮدن‪) ،‬ﻣﺎ ﻣﺮدﻣﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻫﻞ اﺻﻼح‬
‫ﺑﻮدﯾﻢ(‪.‬‬
‫( ) )ﺛّﻢ( ]ﺛّﻢ ‪ ... :‬ص ‪364 :‬‬
‫‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﺠـﺎ‪ ،‬اﺷـﺎره ﺑﻤﮑـﺎن دور اﺳﺖ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﮑـﺎن ﻧﺰدﯾـﮏ‪ ،‬و ﺟﺎي ﻧﺰدﯾﮏ را‪ -‬ﻫﻨﺎﻟﮏ ﮔﻮﯾﻨـﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ دو در اﺻﻞ ﻇﺮف ﻣﮑﺎن‬
‫ﻫ ﺴﺘﻨ ﺪ ‪.‬‬
‫و ﺳﺨﻦ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ‪َ) :‬و ِإذا َرَأﯾَْﺖ َﺛﱠﻢ َرَأﯾَْﺖ َﻧِﻌﯿﻤًﺎ‪ /20 -‬اﻧﺴﺎن( ﺛﻢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﺠﺎ را ﮐﻪ در وﺿﻊ ﻣﻔﻌﻮل اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺛﻤﻦ( ]ﺛﻤﻦ ‪ ... :‬ص ‪364 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َﺷَﺮْوُه ﺑ َِﺜَﻤٍﻦ ﺑَْﺨٍﺲ َدراِﻫَﻢ‪ /20 -‬ﯾﻮﺳﻒ( )و ﯾﻮﺳﻒ را ﺑﻪ ﭼﻨﺪ درﻫﻢ ﻧﺎﭼﯿﺰ ﻓﺮوﺧﺘﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﺛﻤـﻦ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ارزش و ﻗﯿﻤﺖ‪ ،‬و اﺳـﻤﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻓﺮوﺷـﻨﺪه در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﻓﺮوﺧﺘﻦ ﻣﺘـﺎع ﯾـﺎ ﺟﻨﺴـﯽ ﯾـﺎ ﭼﯿﺰ ارزﺷـﻤﻨﺪي درﯾـﺎﻓﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺛﻤﻨﻪ‪ -‬ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ و ﻋﻮض ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ آﻧﺮا ﻗﯿﻤﺘﺶ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ِ) :‬إﱠن اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﯾْﺸَﺘُﺮوَن ﺑ َِﻌْﻬِﺪ اﻟﻠﱠِﻪ َو َأﯾْﻤﺎﻧِِﻬْﻢ َﺛَﻤﻨًﺎ َﻗﻠِﯿًﻠﺎ‪ /77 -‬آل ﻋﻤﺮان( و )َو ﻻ َﺗْﺸَﺘُﺮوا ﺑ َِﻌْﻬـِﺪ اﻟﻠﱠِﻪ َﺛَﻤﻨًﺎ َﻗﻠِﯿًﻠﺎ‪ /95 -‬ﻧﺤﻞ( و )ﻻ‬
‫َﺗْﺸَﺘُﺮوا ﺑ ِﺂﯾﺎﺗِﯽ َﺛَﻤﻨًﺎ َﻗﻠِﯿًﻠﺎ‪ /41 -‬ﺑﻘﺮه‪.‬‬
‫أﺛﻤﻨﺖ اﻟّﺮﺟﻞ ﺑﻤﺘﺎﻋﻪ و أﺛﻤﻨﺖ ﻟﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﯿﻤﺖ ﻣﺘﺎﻋﺶ را زﯾﺎد ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﺷﯽء ﺛﻤﯿﻦ‪ -‬ﭘﺮﻗﯿﻤﺖ و ﭘﺮﺑﻬﺎ‪.‬‬
‫)اﻟّﺜﻤﺎﻧﯿﮥ( و اﻟّﺜﻤﺎﻧﻮن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺸﺘﺎد و ﻫﺸﺖ )‪ (88‬ﮐﻪ در اﻋﺪاد ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟّﺜﻤﻦ‪ -‬ﯾﮏ ﻫﺸﺘﻢ )‪.(1 /8‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺛﻤـﺎﻣﻪ را ﺑﻪ ﻓﺎرﺳـﯽ‪ -‬ﯾﺰ‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﮔﯿـﺎﻫﯽ اﺳﺖ ﭘﺮ ﺧـﺎر ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺣﻔـﺎظ اﻃﺮاف ﺧﯿﻤﻪﻫـﺎ و آﻟﻮﻧﮏﻫـﺎ ﻣﯽرﯾﺰﻧـﺪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان و‬
‫ﺟﺎﻧﻮران ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺂن ﺟﺎ ﻧﻔﻮذ ﮐﻨﻨﺪ‪ -‬ﺑﺮﻫﺎن ﻗﺎﻃﻊ‪.-‬‬
‫)َﺛَﻤﻨْﺘُُﻪ(‪ -‬ﻫﺸﺘﻤﯿﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﻮدم ﯾﺎ ﻗﯿﻤﺖ ﻣﺎﻟﺶ را ﮔﺮﻓﺘﻢ‪ ،‬ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫)ﺛَﻤﺎﻧَِﯿَﮥ َأْزواٍج‪ /133 -‬اﻧﻌﺎم( و )َﺳﺒَْﻌٌﮥ َو ﺛﺎﻣِﻨُُﻬْﻢ َﮐﻠْﺒُُﻬْﻢ‪ /22 -‬ﮐﻬﻒ و )َﻋﻠﯽ َأْن َﺗْﺄُﺟَﺮﻧِﯽ ﺛَﻤﺎﻧَِﯽ ِﺣَﺠٍﺞ‪ /27 -‬ﻗﺼﺺ( )ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻬﺪ و‬
‫ﭘﯿﻤﺎن ﮐﻪ ﻫﺸﺖ ﺳﺎل اﺟﺮﺗﻢ دﻫﯽ(‪.‬‬
‫ﺛﻤﯿﻦ‪ -‬و‪ -‬ﺛﻤﻦ‪ :‬ﻗﯿﻤﺘﯽ و ﺑﺎ ارزش‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻤـﺎ ﺻـﺎر ﻟﯽ ﻓﯽ اﻟﻘﺴﻢ إﻟّﺎ ﺛﻤﯿﻨﻬﺎ )ﺳـﻬﻢ و ﺑﺨﺸـﺸﻢ ﻧﺒﻮد ﻣﮕﺮ ﭼﯿﺰ ﺑﺎ ارزش( ﺧـﺪاي ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬ﻓَﻠُﻬﱠﻦ اﻟﱡﺜُﻤُﻦ ﻣِﱠﻤﺎ َﺗَﺮْﮐﺘُْﻢ‪ /12 -‬ﻧﺴﺎء( )ﯾﮏ‬
‫ﻫﺸﺘﻢ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه ارث اﯾﺸﺎن اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )ﺛﻨﯽ( ]ﺛﻨﯽ ‪ ... :‬ص ‪365 :‬‬
‫اﻟّﺜﻨﯽ و اﻻﺛﻨﺎن‪ -‬رﯾﺸﻪ ﻣﺸـﺘّﻘﺎت واژه‪ -‬ﺛﻨﯽ‪ -‬اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻣﺸﺘّﻘﺎت و ﺗﻐﯿﯿﺮات ﮐﻠﻤﺎت و ﻣﻌﺎﻧﯽ ﮔﻮﻧﻪ ﮔﻮن آن و اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﮔﻮﻧﯽ ﯾﺎ ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر‬
‫ﻋﺪد اﺳﺖ و ﯾﺎ ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر ﺗﮑﺮار ﮐﺮدن و ﻣﻌﻄﻮف ﺷﺪن ﻣﻌﻨﯽ آن ﯾﺎ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻫﺮ دو اﻋﺘﺒﺎر‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﺛﺎﻧَِﯽ اﺛ َْﻨﯿِْﻦ‪ /40 -‬ﺗﻮﺑﻪ( و )اﺛ َْﻨﺘﺎ َﻋْﺸـ َﺮَة َﻋﯿْﻨًﺎ‪ /60 -‬ﺑﻘﺮه( و )َﻣﺜْﻨﯽ َو ﺛُﻼـَث َو ُرﺑﺎَع‪ /3 -‬ﻧﺴـﺎء( )دو ﮔﺎﻧﻪ و ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ و‬
‫ﭼﻬﺎر ﮔﺎﻧﻪ( ﯾﺎ )دو دو‪ ،‬ﺳﻪ ﺳﻪ و ﭼﻬﺎر ﭼﻬﺎر(‪.‬‬
‫)ﺛّﻨﯿﻨﻪ ﺗﺜﻨﯿﮥ‪ -‬دّوﻣﯽ آن ﺑﻮدم ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ و ﻣﻌﻄﻮف ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫)ﻻ ﺛﻨﯽ ﻓﯽ ﻟا ّﺼﺪﻗﮥ( ﯾﻌﻨﯽ زﮐﻮة در ﺳﺎل دو ﺑﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻟﻘﺪ ﮐﺎﻧﺖ ﻣﻼﻣﺘﻬﺎ ﺛﻨﯽ )ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺮزﻧﺶ دو ﭼﻨﺪان ﺷﺪ(‪.‬‬
‫و اﻣﺮأة ﺛﻨﯽ‪ -‬زﻧﯽ ﮐﻪ دو ﺑّﭽﻪ زاﺋﯿﺪه‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ را ﻫﻢ‪ -‬ﺛﻨﯽ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻠﻒ ﯾﻤﯿﻨﺎ ﻓﯿﻬﺎ ﺛﻨﯽ و ﺛﻨﻮّي و ﺛﻨّﯿﻪ و ﻣﺜﻨﻮّﯾﮥ‪ -‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮرد ﮐﻪ در آن اﺳـﺘﺜﻨﺎء ﻫﺴﺖ ﺛﻨﺎه‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﺮا ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺨﻔﯽ داﺷﺘﻦ‬
‫ﭼﯿﺰي ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬أﻻ ِإﻧﱠُﻬْﻢ َﯾﺜْﻨُﻮَن ُﺻُﺪوَرُﻫْﻢ »‪ /5 -«1‬ﻫﻮد( ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﺮاﺋﺖ اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس‪ -‬ﯾﺜﻨﻮﻧﯽ ﺻﺪورﻫﻢ‪ -‬آﯾﻪ )ﺛﺎﻧَِﯽ‬
‫ِﻋْﻄِﻔِﻪ‪ /9 -‬ﺣﺞ( ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻋﺮاض و روي ﮔﺮداﻧﺪن ﺑﺎ ﺗﮑّﺒﺮ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺧﻮد را ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎ و ﻧّﯿﺎت دﻟﻬﺎﺷﺎن را ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽدارﻧﺪ و ﺗﻤﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪َ) :‬أﻻ ِإﻧﱠُﻬْﻢ َﯾﺜْﻨُﻮَن ُﺻُﺪوَرُﻫْﻢ ﻟ َِﯿْﺴـ َﺘْﺨُﻔﻮا ﻣِﻨُْﻪ َأﻻ ِﺣﯿَﻦ‬
‫َﯾـْﺴ َﺘْﻐُﺸﻮَن ﺛِﯿﺎﺑَُﻬْﻢ‪َ ،‬ﯾْﻌَﻠُﻢ ﻣﺎ ﯾُِﺴﱡﺮوَن َو ﻣﺎ ﯾُْﻌﻠِﻨُﻮَن ِإﻧﱠُﻪ َﻋﻠِﯿٌﻢ ﺑ ِﺬاِت اﻟﱡﺼُﺪوِر‪ /5 -‬ﻫﻮد( )آﮔﺎه ﺑﺎﺷـﯿﺪ ﻧّﯿﺎت ﺧﻮد را در دﻟﻬﺎﺷﺎن ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را از ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﻮﺷـﯿﺪه دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻪ ﺑﺮ ﺳـﺮ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪﻧﺪ وﻟﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺪاي دﻟﻬﺎﺷﺎن ﮐﻪ ﭘﻨﻬﺎن اﺳﺖ آﮔﺎه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟّﻠﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ در دﻟﻬﺎﺳﺖ داﻧﺎ و آﮔﺎه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫از ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﺑﺪي ﻣﺜﻞ‪ ،‬ﻟﻮي ﺷﺪﻗﻪ‪ -‬و‪ -‬ﻧﺄي ﺑﺠﺎﻧﺒﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ رﺧﺴﺎرش را و ﻟﺒﺎﻧﺶ را ﻟﻮچ ﮐﺮد و روي ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟّﺜﯿﻨّﯽ ﻣﻦ اﻟّﺸﺎة‪ -‬ﮔﻮﺳﭙﻨﺪي ﮐﻪ داﺧﻞ دو ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺷﺘﺮي ﮐﻪ دو دﻧﺪاﻧﺶ اﻓﺘﺎده‪.‬‬
‫أﺛﻨﯽ و ﺛﻨﯿﺖ اﻟّﺸﯽء أﺛﻨﯿﻪ‪ -‬آﻧﺮا ﺑﺎ رﯾﺴﻤﺎن ﻣﻮﺋﯿﻦ ﯾﺎ اﺑﺮﯾﺸﻤﯽ ﺑﺴﺘﻢ و ﮔﺮه زدم‪.‬‬
‫ﺛﻨﺎي و ﺛﻨﺎﯾﻪ‪ -‬از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﻏﯿﺮ ﻣﻬﻤﻮز و ﺑﺪون ﻫﻤﺰه آﺧﺮ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺎي ﮐﻠﻤﻪاش ﺑﺮ ﺗﺜﻨﯿﻪ اﺳﺖ و ﻟﻔﻆ واﺣﺪ و ﻣﻔﺮد آن ﺑﻨﺎ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‬
‫و ﻣﺜّﻨﺎة‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ زﻣﺎم و دﻫﺎﻧﻪ دو ﺗﺎ ﺷﺪه اﺳﺐ‪.‬‬
‫اﻟّﺜﻨﯿﺎن‪ -‬ﻧﻔﺮ دّوم در ﺳﯿﺎدت و ﻣﻬﺘﺮي ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﻮم را ﺷﻤﺎره ﮐﻨﻨﺪ او در ﻣﺮﺗﺒﻪ دّوم و ﭘﺎﺋﯿﻦﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻼن ﺛﻨّﯿﮥ ﮐﺬا‪ -‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﮐﻢ ارزﺷﯽ او در ﻣﯿﺎن دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟّﺜﻨّﯿﮥ ﻣﻦ اﻟﺠﺒﻞ‪ -‬ﭘﯿﭻ ﮐﻮه و ﺟﺎّده ﮐﻮﻫﺴﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺻﻌﻮد ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ از آن ﻋﺒﻮر ﮐﺮد ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ راه و ﺣﺮﮐﺖ را دو ﻗﺴﻤﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟّﺜﻨّﯿﮥ ﻣﻦ اﻟّﺴّﻦ‪ -‬ﭼﻬﺎر دﻧﺪان ﺑﺎﻻ و ﭘﺎﺋﯿﻦ ﭘﯿﺸﯿﻦ دﻫﺎن ﮐﻪ ﻣﺤﮑﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟّﺜﻨﯿﺎ‪ -‬ﺷﺘﺮ ﯾﺎ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي ﮐﻪ ﻗّﺼﺎب آن را ﺑﺮاي ذﺑﺢ آﻣﺎده ﮐﺮد و ﺳﺮ و ﭘﺎﻫﺎي او را اﺳﺘﺜﻨﺎء و ﺟﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟّﺜﻨﺎء‪ -‬آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ از ﺧﻮﺑﯿﻬﺎي ﻣﺮدم ﺑﺮ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد و ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺑﺎزﮔﻮ‪ ،‬و ﯾﺎد آوري ﻣﯽﺷﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬أﺛﻨﯽ ﻋﻠﯿﻪ‪.‬‬
‫ﺗﺜّﻨﯽ ﻓﯽ ﻣﺸﯿﺘﻪ‪ -‬ﻣﺘﮑّﺒﺮاﻧﻪ راه رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن ﻧﯿﺰ‪) -‬ﻣﺜﺎﻧﯽ(‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟﻞ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و ﻟََﻘْﺪ آَﺗﯿْﻨﺎَك َﺳـ ﺒْﻌًﺎ ﻣَِﻦ اﻟ َْﻤﺜﺎﻧِﯽ‪ /87 -‬ﺣﺠﺮ( زﯾﺮا در اوﻗﺎت‬
‫و زﻣﺎﻧﻬـﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺠﺪﯾـﺪ و ﺗﮑﺮار ﻣﯽﺷﻮد و ﮐﻬﻨﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد در ﺣـﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﭘﺪﯾـﺪهﻫﺎ و اﺷـﯿﺎء ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ و ﮐﻬﻨﻪ ﺷـﺪﻧﺸﺎن ﻫﻤﻮاره‬
‫اداﻣﻪ دارد و ﺑﺎ ﻣﺮور اّﯾﺎم ﺑﺎﻃﻞ و ﻣﻀﻤﺤﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﺮ آن ﻣﻌﻨﯽ ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ )اﻟﻠﱠُﻪ َﻧﱠﺰَل َأْﺣَﺴَﻦ اﻟ ْـَﺤ ِﺪﯾِﺚ ِﮐﺘﺎﺑـًﺎ ُﻣَﺘﺸﺎﺑ ِﻬًﺎ َﻣﺜﺎﻧَِﯽ‪ /23 -‬زﻣﺮ(‪ ،‬و اﮔﺮ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻣﺜـﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﻮد‬
‫ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ زﯾﺮا ﻓﻮاﯾﺪ ﻗﺮآن در ﻫﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪367 :‬‬
‫ﻋﺼﺮ و زﻣﺎن ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺗﺠﺪﯾﺪ و ﺗﮑﺮار ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺧﺒﺮي در وﺻﻒ ﻗﺮآن رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫)ﻻـ ﯾﻌﻮّج ﻓﯿﻘّﻮم و ﻻ ﯾﺰﯾﻎ ﻓﯿﺴـﺘﻌﺘﺐ و ﻻ ﺗﻨﻘﻀـﯽ ﻋﺠﺎﺋﺒﻪ( ﯾﻌﻨﯽ )ﻗﺮآن ﻣﻨﺤﺮف ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﺳـﺘﻮارش دارﻧـﺪ‪ ،‬و از ﺣّﻖ دور ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺗﺎ‬
‫ﺑﺤّﻖ و راﺳﺘﯽ ﺑﺎزش ﮔﺮداﻧﻨﺪ ﺷﮕﻔﺘﯽ و ﻋﺠﺎﺋﺒﺶ ﻫﺮﮔﺰ ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد و ﺳﭙﺮي ﻧﻤﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣـﺪح و ﺛﻨﺎ در ﺑﺎره ﻗﺮآن از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ و ﺳـﺰاوار اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻫﺸـﺪار و ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ ﺑﺮاي ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺎﺷـﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ ﻗﺮآن‬
‫ﺑﺮاي ﮐﺴـﯿﮑﻪ آن را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﻣﯽآﻣﻮزد و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﺣﻘﺎﯾﻘﯽ ﻣﺪح اﻧﮕﯿﺰ و ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ ﺗﻤﺠﯿﺪ و ﺳـﺘﺎﯾﺶ از او ﻇﺎﻫﺮ و‬
‫روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻗﺮآن را ﺑﺎ ﺻـﻔﺖ ﮐﺮم و ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ وﺻﻒ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ )ِإﻧﱠُﻪ ﻟَُﻘْﺮآٌن َﮐِﺮﯾٌﻢ‪ /77 -‬واﻗﻌﻪ( و ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺎ واژه‪ -‬ﻣﺠﺪ )ﺷﮑﻮه( ﮐﻪ )ﺑَْﻞ ُﻫَﻮ ﻗُْﺮآٌن َﻣِﺠﯿٌﺪ‪ /21 -‬ﺑﺮوج(‪.‬‬
‫)اﺳـﺘﺜﻨﺎء( ﻫﻢ‪ -‬دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ -1 :‬ﯾـﺎ ﺑﺎ اداي ﻟﻔﻆ اﺳـﺘﺜﻨﺎء )اﻟّﺎ(‪ -‬ﮐﻪ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﻓﺮاﮔﯿﺮي و ﻋﻤﻮﻣّﯿﺖ ﻟﻔﻈﯽ را ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از )اﻟّﺎ( ﺑﯿﺎن ﺷـﺪه‬
‫ﺟﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮﻣﯽدارد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﯾﺎ آﻧﺮا از ﺷﻤﻮل ﻟﻔﻆ اﺳﺘﺜﻨﺎء ﺧﺎرج ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺪون )اﻟّﺎ( اداء ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -1‬اّﻣﺎ در ﻣﻮرد اّول‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﺳـﺘﺜﻨﺎء ﮐﺮدن ﺑﻌﻀـﯽ از ﺟﻤﻠﻪ از ﻋﻤﻮم ﻟﻔﻆ آﯾﻪ‪) :‬ﻗُْﻞ ﻻ َأِﺟـ ُﺪ ﻓِﯽ ﻣﺎ ُأوِﺣَﯽ ِإﻟَﱠﯽ ُﻣَﺤﱠﺮﻣًﺎ َﻋﻠﯽ ﻃﺎِﻋٍﻢ َﯾْﻄَﻌُﻤُﻪ ِإﻟ ﱠﺎ‬
‫َأْن َﯾُﮑﻮَن َﻣﯿَْﺘًﮥ‪ /145 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫‪ -2‬وﻟﯽ ﻣﻮرد دّوم ﯾﻌﻨﯽ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ اﻗﺘﻀﺎي ﺑﺮداﺷﺘﻦ وﺟﻮب ﻟﻔﻆ اﺳﺘﺜﻨﺎء را دارد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -‬و اﻟﻠّﻪ ﻷـﻓﻌﻠّﻦ ﮐـﺬا إن ﺷـﺎء اﻟﻠّﻪ‪ -‬و اﻣﺮأﺗﻪ ﻃـﺎﻟﻖ ان ﺷـﺎء اﻟﻠّﻪ‪ -‬و ﻋﺒـﺪه ﻋـﺘﯿﻖ إن ﺷـﺎء اﻟﻠّﻪ‪ -‬و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻨـﻮال آﯾﻪ )ِإْذ َأﻗَْﺴـ ُﻤﻮا ﻟََﯿـْﺼ ِﺮُﻣﻨﱠﻬﺎ‬
‫ُﻣْﺼﺒِِﺤﯿَﻦ َو ﻻ َﯾْﺴَﺘﺜْﻨُﻮَن‪ /18 -‬ﻗﻠﻢ(‪) .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردﻧﺪ ﺗﺎ ﺳﺤﺮﮔﺎﻫﺎن آن ﻣﯿﻮهﻫﺎ و ﮐﺸﺖ و زرع را ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺒﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ اﺳﺘﺜﻨﺎء‬
‫ﻧﮑﺮدﻧﺪ و ﻧﮕﻔﺘﻨﺪ اﮔﺮ ﺧﺪا ﺧﻮاﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻻ ﯾﺴﺘﺜﻨﻮن‪) -‬ﯾﻌﻨﯽ اﺳﺘﺜﻨﺎء ﻧﮑﺮدﻧﺪ(‪.‬‬
‫( ) )ﺛﻮب( ]ﺛﻮب ‪ ... :‬ص ‪367 :‬‬
‫اﺻﻞ ﺛﻮب‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﺑﺤﺎﻟﺖ اّوﻟﯿﻪاش‪ ،‬ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﺑﺮ آن وﺿﻊ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪368 :‬‬
‫ﺣـﺎﻟﺖ ﻗﺮار داﺷـﺘﻪ ﯾـﺎ ﺑـﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺘﯽ و ﻣﻘﺼﻮدي ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪه در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺻـﻄﻼح‪ ،‬اّول اﻟﻔﮑﺮة آﺧﺮ اﻟﻌﻤﻞ‪-‬‬
‫آﻏﺎز اﻧﺪﯾﺸﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﮐﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﺖ اﺷﺎره دارد‪.‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﮐﺎري ﻧﺨﺴﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ در ﻣﯽآﯾﺪ و ﻣﺤﺼﻮل ﻋﻤﻞ ﺑﺎز ﺑﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد(‪.‬‬
‫ﺛﻮب‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﺤﺎﻟﺖ و وﺿﻊ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آن‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻋﺒﺎرات‪:‬‬
‫ﺛﺎب ﻓﻼن إﻟﯽ داره‪ -‬و ﺛﺎﺑﺖ إﻟّﯽ ﻧﻔﺴﯽ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺤﺎل ﺧﻮدم آﻣﺪم‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎﺑﮥ‪ -‬آﺑﺸﺨﻮري اﺳﺖ ﺑﺮ دﻫﺎﻧﻪ ﭼﺎه‪ ،‬اّﻣﺎ‪ -‬ﺛﻮب‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ و ﻣﻘﺼﻮد اّوﻟﯿﻪ ﻣﺜﻞ ﻧﺎﻣﯿﺪن‪ -‬ﺛﻮب‪ -‬ﺑﻪ ﭼﺮﺧﯿﺪن و‬
‫ﮔﺮدﯾﺪن دوك ﭼﺮخ رﯾﺴﯽ و ﺑﺮﮔﺸﺖ آن ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا آﻧﺮا ﭼﺮﺧﺎﻧﺪهاﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺛﻮاب اﻟﻌﻤﻞ‪ -‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﭘﺎداش و ﺟﺰاء اﻋﻤﺎل ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ ﺛﻮب‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎﻣﻪ و ﻟﺒﺎس‪ -‬أﺛﻮاب و ﺛﯿﺎب‪ -‬اﺳﺖ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)ﺛِﯿﺎﺑََﮏ َﻓَﻄﱢﻬْﺮ‪ /4 -‬ﻣﺪﺛّﺮ( ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯿﺰه ﮐﺮدن ﺟﺎﻣﻪ و ﻟﺒﺎس ﺣﻤﻞ ﺷﺪه و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬ﺛﯿﺎب ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺛﯿﺎب ﺑﻨﯽ ﻋﻮف ﻃﻬﺎري ﻧﻘـّﯿ ﮥ )ﺟﺎﻧﻬﺎي ﺑﻨﯽ ﻋﻮف ﭘﺎك و ﭘﺎﮐﯿﺰه اﺳﺖ( و اﯾﻦ اﻣﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎﮐﯽ ﺟﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ آن را‬
‫ﯾﺎد آوري ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ِ) :‬إﻧﱠﻤﺎ ﯾُِﺮﯾُﺪ اﻟﻠﱠُﻪ ﻟ ِﯿُْﺬِﻫَﺐ َﻋﻨُْﮑُﻢ اﻟﱢﺮْﺟَﺲ َأْﻫَﻞ اﻟ َْﺒﯿِْﺖ‪َ ،‬و ﯾَُﻄﱢﻬَﺮُﮐْﻢ َﺗْﻄِﻬﯿﺮًا‪ /33 -‬اﺣﺰاب(‪.‬‬
‫)اﻟّﺜﻮاب(‪ -‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎرﻫﺎي اﻧﺴﺎن ﺑﺎو ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺟﺰاء و ﭘﺎداش ﻫﻢ‪ -‬ﺛﻮاب‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه ﺑﺘﺼّﻮر اﯾﻨﮑﻪ ﺛﻮاب و ﺟﺰاء‬
‫ﯾﮑﯽ اﺳﺖ و او ﻧﯿﺰ ﻫﻤـﻮﺳﺖ )اﻧّﻪ ﻫـﻮ ﻫـﻮ( ﯾﻌﻨﯽ ﺛﻮاب و ﺟﺰاء اﺳﺖ ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺟﺰاء را ﺧﻮد ﻋﻤـﻞ ﻗﺮار داده و‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﻓَﻤْﻦ َﯾْﻌَﻤْﻞ ﻣِﺜْﻘﺎَل َذﱠرٍة َﺧﯿْﺮًا َﯾَﺮُه‪ /7 -‬زﻟﺰال( و ﻧﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺟﺰاﯾﺶ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻋﻤﻞ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫واژه ﺛﻮاب‪ -‬در ﮐـﺎر ﺧﯿﺮ و ﺷـّﺮ ﻫﺮ دو ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود وﻟﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺼﻮرت ﻣﺘﻌﺎرف و ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ‪ -‬ﺛﻮاب‪ -‬از ﺑﺮاي ﮐﺎر ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮏ اﺳﺖ‪ ،‬و‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪369 :‬‬
‫آﯾـﺎت )َﺛﻮاﺑـًﺎ ﻣِْﻦ ِﻋﻨْـِﺪ اﻟﻠﱠِﻪ َو اﻟﻠﱠُﻪ ِﻋﻨْـَﺪُه ُﺣْﺴُﻦ اﻟﺜﱠﻮاِب‪ /195 -‬آل ﻋﻤﺮان( و )َﻓﺂﺗـﺎُﻫُﻢ اﻟﻠﱠُﻪ َﺛـﻮاَب اﻟـﱡﺪﻧ ْﯿﺎ َو ُﺣْﺴَﻦ َﺛﻮاِب اﻟ ْـﺂِﺧَﺮِة‪ /148 -‬آل‬
‫ﻋﻤﺮان( و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر واژه ﻣﺜﻮﺑـﮥ‪ -‬در آﯾﻪ )َﻫْﻞ ُأَﻧﺒﱢﺌُُﮑْﻢ ﺑ َِﺸـ ﱟﺮ ﻣِْﻦ ذﻟ َِﮏ َﻣﺜُﻮﺑَـًﮥ ِﻋﻨْـَﺪ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /60 -‬ﻣﺎﺋـﺪه( ﮐﻪ ﮐﻠﻤﻪ‪ -‬ﺛﻮاب‪ -‬ﻣﺎﻧﻨﺪ واژه ﺑﺸﺎرت‬
‫ﺑﻄﻮر اﺳـﺘﻌﺎره در ﺷـّﺮ و ﺑـﺪي ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و ﻟَْﻮ َأﻧﱠُﻬْﻢ آَﻣﻨُﻮا َو اﺗﱠَﻘْﻮا ﻟََﻤﺜُﻮﺑَـٌﮥ ﻣِْﻦ ِﻋﻨِْﺪ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /103 -‬ﺑﻘﺮه( )ﻫﺮ ﮔﺎه‬
‫اﯾﻤﺎن آورﻧﺪ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداﺷﺸﺎن ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫)إﺛﺎﺑـﮥ(‪ -‬در ﺑـﺎره ﭼﯿﺰ ﻣﺤﺒـﻮب و ﻣﻮرد ﻣﺤّﺒﺖ ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬آﯾﻪ )َﻓَﺄﺛـﺎﺑَُﻬُﻢ اﻟﻠﱠُﻪ ﺑ ِﻤـﺎ ﻗـﺎﻟ ُﻮا َﺟﻨﱠﺎٍت َﺗْﺠِﺮي ﻣِْﻦ َﺗْﺤﺘَِﻬـ ﺎ اﻟ َْﺄﻧ ْﻬـﺎُر‪ /85 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره و در ﺑﺎره ﻣﮑﺮوه و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد )َﻓَﺄﺛﺎﺑَُﮑْﻢ َﻏ‪‬ﻤﺎ ﺑ َِﻐﱟﻢ‪ /153 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫اﻣـﺎ‪ -‬ﺗﺜﻮﯾﺐ‪ -‬در ﻗﺮآن ﺟﺰ ﺑﺮاي ﻣﮑﺮوه ﺑﮑـﺎر ﻧﻤﯽرود ﻣﺎﻧﻨـﺪ )َﻫْﻞ ﺛُﱢﻮَب اﻟ ُْﮑﱠﻔﺎُر؟‪ /36 -‬ﻣﻄّﻔﻔﯿﻦ( وﻟﯽ در آﯾﻪ )َو ِإْذ َﺟَﻌﻠَْﻨـﺎ اﻟ َْﺒﯿَْﺖ َﻣﺜﺎﺑَـًﮥ‪-‬‬
‫‪ /125‬ﺑﻘﺮه( ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ ﻣﮑﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ ﭘﺎداش ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)اﻟّﺜّﯿﺐ(‪ -‬زﻧﯽ ﮐﻪ از ﻫﻤﺴـﺮش ﺟـﺪا ﺷـﺪه و ﻫﻤﭽﻮن دوﺷـﯿﺰﮔﺎن ﺑﺪون ﻫﻤﺴـﺮ اﺳﺖ‪ ،‬در آﯾﻪ )ﺛَﯿﱢﺒﺎٍت َو َأﺑ ْﮑﺎرًا‪ /5 -‬ﺗﺤﺮﯾﻢ( ﺑﮑـﺎر رﻓﺘﻪ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد )اﻟّﺜﯿﺐ أﺣّﻖ ﺑﻨﻔﺴﻬﺎ( )زن ﺑﺪون ﻫﻤﺴﺮ‪ ،‬در اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮدن ﻫﻤﺴﺮ‪ ،‬ﺧﻮدش ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫اﻟّﺘﺜﻮﯾﺐ‪ -‬ﺗﮑﺮار ﺑﺎﻧﮓ و ﻧﺪاﺳﺖ و ﻟﺬا در ﻣﻮرد اذان ﮐﻪ ﮐﻠﻤﺎﺗﺶ ﺗﮑﺮار ﻣﯽﺷﻮد ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫اﻟّﺜﻮﺑﺎء‪ -‬روﯾﺪادﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﻓﺮا ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺗﮑﺮار ﺷﺪن ﺧﺎﻃﺮهاش ﺛﻮﺑﺎء ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫)اﻟّﺜﺒﮥ(‪ -‬ﮔﺮوه و ﺟﻤﺎﻋﺘﯿﮑﻪ در ﻇﺎﻫﺮ ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺑﻬﻢ ﻣﯽرﺳﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َﻓﺎﻧ ِْﻔُﺮوا ﺛُﺒﺎٍت َأِو اﻧ ِْﻔُﺮوا َﺟِﻤﯿﻌًﺎ‪ /71 -‬ﻧﺴﺎء(‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫و ﻗﺪ أﻏﺪو ﻋﻠﯽ ﺛﺒﮥ ﮐﺮام )ﭘﮕﺎﻫﺎن ﺑﺮ ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺎ ﮐﺮاﻣﺖ وارد ﺷﺪم(‪.‬‬
‫ﺛﺒﮥ اﻟﺤﻮض‪ -‬ﮔﻮدي ﭼﺎﻟﻪاي ﮐﻪ آب در آن ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫( ) )ﺛﻮر( ]ﺛﻮر[‪ ... :‬ص ‪369 :‬‬
‫ﺛﺎر اﻟﻐﺒﺎر و اﻟّﺴﺤﺎب ﯾﺜﻮر‪ ،‬ﺛﻮرا و ﺛﻮراﻧﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺮد و ﻏﺒﺎر و اﺑﺮﻫﺎ ﭘﺮاﮐﻨﺪه و ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪370 :‬‬
‫و ﻗﺪ أﺛﺮﺗﻪ‪ -‬او را ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻢ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓﺘُﺜِﯿُﺮ َﺳﺤﺎﺑًﺎ‪ /48 -‬روم( ﺑﺎدﻫﺎ اﺑﺮﻫﺎ را ﺑﺮﻣﯽاﻧﮕﯿﺰاﻧﺪ و ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫أﺛﺮت‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎوﯾﺪم‪َ) ،‬و َأﺛﺎُروا اﻟ َْﺄْرَض َو َﻋَﻤُﺮوﻫﺎ‪ /9 -‬روم( زﻣﯿﻦ را ﮐﺎوﯾﺪﻧﺪ و ﮐﺎﺷﺘﻨﺪ و آﺑﺎد ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺛﺎرت اﻟﺤﺼﺒﮥ ﺛﻮرا‪ -‬ﺑﺎد ﺷﺪﯾﺪ رﯾﮕﻬﺎ را ﺑﭙﺮاﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ اﻓﺸﺎﻧﺪن ﮔﺮد و ﻏﺒﺎر‪.‬‬
‫ﺛّﻮر ﺷّﺮا‪ -‬ﻧﯿﺰ در ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺷّﺮ و ﺑﺪي را اﻧﺘﺸﺎر داد‪.‬‬
‫ﺛﺎر ﺛﺎﺋﺮه‪ -‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از آﺷﮑﺎر ﺷﺪن و اﻧﺘﺸﺎر ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ او اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺛﺎوره‪ -‬ﺑﺎ او در آوﯾﺨﺖ و ﺑﺮﺟﻬﯿﺪ‪.‬‬
‫اﻟّﺜﻮر‪ -‬ﮔﺎوي اﺳﺖ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ را ﺷـﺨﻢ ﻣﯽزﻧـﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ در اﺻﻞ ﻣﺼـﺪري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻓﺎﻋﻞ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﺿـﯿﻒ و ﻃﯿﻒ‪-‬‬
‫در ﻣﻌﻨﯽ ﺿﺎﺋﻒ‪ ،‬و ﻃﺎﺋﻒ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻬﻤﺎن و ﻃﻮاف ﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺳﻘﻂ ﺛﻮر اﻟﺜﻘﻒ »‪ -«1‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺮاﮐﻨﺪه و ﻣﺤﻮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟّﺜﺄر‪ :‬ﻃﻠﺐ ﺧﻮﻧﺒﻬﺎ و ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﯽ‪ ،‬و اﺻﻠﺶ ﺑﺎ ﻫﻤﺰه اﺳﺖ ﮐﻪ از واژه ﺻﻮر‪ -‬ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺛﻮي( ]ﺛﻮي ‪ ... :‬ص ‪370 :‬‬
‫اﻟّﺜﻮاء‪ ،‬اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾﺪن ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﭘﺎﯾﺪار ﻣﺎﻧﺪن در ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻓﻌﻠﺶ‪ :‬ﺛﻮي‪ ،‬ﯾﺜﻮي‪ ،‬ﺛﻮاء‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو ﻣﺎ ُﮐﻨَْﺖ ﺛﺎِوﯾًﺎ ﻓِﯽ َأْﻫِﻞ َﻣـ ْﺪَﯾَﻦ‪ /45 -‬ﻗﺼـﺺ( و )َأ ﻟَﯿَْﺲ ﻓِﯽ َﺟَﻬﻨﱠَﻢ َﻣﺜْﻮًي ﻟ ِﻠُْﻤَﺘَﮑﺒﱢِﺮﯾَﻦ‪ /60 -‬زﻣﺮ( و )َو اﻟﻨﱠﺎُر َﻣﺜْـﻮًي ﻟَُﻬْﻢ‪ /12 -‬ﻣﺤّﻤﺪ( و‬
‫)اﻟﻨﱠﺎُر َﻣﺜْﻮاُﮐْﻢ‪ /128 -‬اﻧﻌﺎم( )ﮐﻪ در آﯾﺎت ﻓﻮق‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﺳـﻘﻂ ﺛﻮر اﻟﺜﻘﻒ‪ -‬در ﻣﺂﺧـﺬ دﯾﮕﺮ ﺑﺼﻮرت ﺣﺪﯾﺜﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪) :‬ﺻـﻼة اﻟﻌﺸﺎء اﻻﺧﯿﺮه اذا‬
‫ﺳﻘﻂ ﺛﻮر اﻟّﺸـ ﻔﻖ( ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء ﭘﺲ از ﺑﺮ ﻃﺮف ﺷﺪن ﺳـﺮﺧﯽ ﺷـﻔﻖ اﺳﺖ ﻋﺒﺎرت ﺛﻮر اﻟّﺸـ ﻔﻖ‪ -‬در ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﻣﻔﺮدات ﮐﻪ در‬
‫دﺳﺘﺮس اﺳﺖ‪ -‬ﺛﻮر اﻟّﺜﻘﻒ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻄﻌﺎ ﻏﻠﻂ ﻧّﺴﺎخ اﺳﺖ‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر و ﻃﺮﯾﺤﯽ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت ﺛﻮر اﻟّﺸﻔﻖ‪ -‬ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‬
‫و از ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﻧﻘﻞ ﺷـﺪه ﮐﻪ )اﻟّﺸـ ﻔﻖ‪ ،‬اﻟﺤﻤﺮة ﻣﻦ ﻏﺮوب اﻟّﺸـ ﻤﺲ اﻟﯽ وﻗﺖ اﻟﻌﺸﺎء اﻻﺧﯿﺮه ﻓﺎذا ذﻫﺐ ﻗﯿﻞ ﻏﺎب اﻟّﺸـ ﻤﺲ(‪ .‬و ﻫﻤﻮ‬
‫ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬اﻟﻌﺘﻤﻪ‪ ،‬ﺻـﻼة اﻟﻌﺸﺎء او وﻗﺖ اﻟـّﺼ ﻼة اﻟﻌﺸﺎء اﻻﺧﯿﺮه‪ ،‬اﻟّﺜﻠﺚ اﻻّول ﻣﻦ اﻟﻠّﯿﻞ ﺑﻌﺪ ﻏﯿﺒﻮﺑﮥ اﻟّﺸـ ﻔﻖ( ﺑﻌﻀﯽ از ﻓﻘﻬﺎ ﺷﻔﻖ راي ﺳﭙﯿﺪي‬
‫ﺑﻌﺪ از زوال ﺳـﺮﺧﯽ ﺷﻔﻖ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺳﭙﯿﺪي ﻫﻢ ﻣﺤﻮ ﺷﻮد ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺲ ج ‪ -10‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ج ‪ /6‬ص ‪-5‬‬
‫] ‪[. . .‬‬
‫ﻣﺜﻮي ﻫﻤﺎن ﺟﺎﯾﮕﺎه اﺳﺖ( ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﻣﻦ أّم ﻣﺜﻮاك‪ -‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﻬﻤﺎﻧﺖ ﺷﺪ روي ﺳﺨﻦ ﺑﺎ ﻣﯿﺰﺑﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟّﺜﻮّﯾﻪ »‪ «1‬آﻏﻞ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان در ﮐﻮﻫﺴﺘﺎن و ﺑﯿﺎﺑﺎن‪.‬‬
‫)و ﺧﺪاي ﺑﻪ ﺻﻮاب و درﺳﺘﯽ ﺳﺨﻦ آﮔﺎﻫﺘﺮ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و اﻟﻠّﻪ اﻋﻠﻢ ﺑﺎﻟّﺼﻮاب‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺑﻦ ﺳﮑﯿﺖ و ﺟﻮﻫﺮي‪ -‬ﺛﻮّﯾﻪ‪ ،‬ﺛﺎﯾﻪ وﺛّﯿﻪ‪ -‬را ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﯽ و ﻫﻤﺎن آﻏﻞ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪372 :‬‬
‫ﮐﺘﺎب‪ -‬ج ‪ ...‬ص ‪372 :‬‬
‫) )ﺟﺐ( ]ﺟﺐ ‪ ... :‬ص ‪372 :‬‬
‫ﭼﺎه و ﺣﻔﺮه‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َأﻟ ُْﻘﻮُه ﻓِﯽ َﻏﯿﺎﺑَِﺖ اﻟ ُْﺠﱢﺐ‪ /10 -‬ﯾﻮﺳﻒ(‪.‬‬
‫ا)و را ﺑﻪ ﺗﻪ ژرﻓﻨﺎك و ﻧﺎﭘﯿـﺪاي ﭼﺎه ﺑﯿﻨﺪازﯾـﺪ( ﯾﻌﻨﯽ ﭼﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﺳـﻨﮕﭽﯿﻨﯽ و ﺟﺎي ﭘﺎ ﺑﺮاي ﺑﺎﻻ آﻣـﺪن ﻧـﺪارد‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺎﻣﮕﺰاري ﺑﺮاي ﭼﺎه‬
‫ﯾﻌﻨﯽ واژه ﺟﺐ‪ -‬ﯾـﺎ از اﯾﻨﺠﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺎﻫﻬـﺎ در زﻣﯿﻨﻬـﺎي ﺳـﺨﺖ ﮐﻪ آﻧﺠﺎ را‪ -‬ﺟﺒﻮب‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ ،‬ﺣﻔﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧـﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ از ﻓﻌﻞ‪،‬‬
‫ﺟّﺐ‪ ،‬ﯾﺠﺐ‪ ،‬ﺟﺒﺎ و ﺟﺒﺎﺑﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮﯾﺪن و ﻗﻄﻊ ﮐﺮدن و ﯾﺎ از رﯾﺸﻪ ﮐﻨﺪن ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺟّﺐ اﻟّﻨﺨﻞ‪ -‬ﺑﺮﯾﺪن ﻧﺨﻞ‪ ،‬ﻣﺸﺘّﻖ ﺷﺪه‪.‬‬
‫زﻣﻦ اﻟﺠﺒﺎب‪ -‬زﻣﺎن ﻗﻄﻊ ﮐﺮدن و ﺑﺮﯾﺪن درﺧﺘﺎن‪.‬‬
‫ﺑﻌﯿﺮ أﺟّﺐ‪ -‬ﺷﺘﺮ دﺳﺖ و ﭘﺎ و ﯾﺎ ﮐﻮﻫﺎن ﺑﺮﯾﺪه‪«1» .‬‬
‫ﻧﺎﻗﮥ ﺟّﺒﺎء‪ -‬ﺑﺮ وزن أﻗﻄﻊ و ﻗﻄﻌﺎء‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺘﺮ دﺳﺖ ﺑﺮﯾﺪه‪.‬‬
‫و ﻣﺠﺒﻮب‪ -‬در اﺻﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ اﺧﺘﻪ ﺷﺪن و آﻟﺖ ﻣﺮدي ﺑﺮﯾﺪه ﺷﺪه‪ ،‬از ﻫﻤﺎن رﯾﺸﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟـّﺒ ﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻟﺒـﺎس روي از ﻫﻤﯿـﻦ واژه اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺟﺒﻪ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺟـﻮﺷﻦ و زره و ﺗﯿﺮدان اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺸـﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ از ﻫﻤـﺎن ﺟﺒﻪ ﺑﻤﻌﻨﯽ‬
‫ﻟﺒﺎس‪.‬‬
‫ﺟﺒﺎب‪ -‬ﭼﺮﺑﯽ ﯾﺎ ﮐﻒ ﺷﯿﺮ ﺷﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ روي ﺷﯿﺮ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻋﺒﺎرت ﺑﻌﯿﺮ اﺟّﺐ‪ ،‬ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ آﻣـﺪه اﺳﺖ و راﻏﺐ آﻧﺮا ﺑﻪ ﺷﺘﺮ ﮐﻮﻫﺎن ﺑﺮﯾﺪه ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﺎﯾﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺣﻞ و ﮐﻮﻫﺎن‬
‫ﭘﻮش ﯾـﺎ ﭘـﺎرﭼﻪ ﻋﺮﻗﮕﯿﺮي ﻣﺤﮑﻢ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺷﺘﺮ ﻣﯽﺑﻨﺪﻧـﺪ و از رﺷـﺪ ﮐﻮﻫﺎن ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺷﺘﺮ ﭼﻨـﺪﯾﻦ ﺳﺎﻟﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﮐﻮﻫﺎن ﺑﺰرگ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﮐﻮﻫﺎﻧﺶ ﺑﺮﯾﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫اﺟﺐ اﻟﺒﻌﯿﺮ‪ :‬ﻟﯿﺲ ﻟﻪ ﺳﻨﺎم )ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟﻠّﻐﻪ‪ -‬ﻟﺲ(‪.‬‬
‫ﺟّﺒﺖ اﻟﻤﺮأة اﻟّﻨﺴﺎء ﺣﺴـﻨﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ از ﻧﻈﺮ زﯾﺒﺎﺋﯽ ﺑﺮ دﯾﮕﺮ زﻧﺎن ﻏﻠﺒﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ اﺳﺘﻌﺎره از ﻫﻤﺎن ﺟّﺐ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻄﻊ ﮐﺮدن اﺳﺖ ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺴﻦ آن زن زﯾﺒـﺎﺋﯽ را از ﺑﻘّﯿﻪ ﻗﻄﻊ ﮐﺮد ﻣﺜﻞ‪ :‬ﻗﻄﻌﺘﻪ ﻓﯽ اﻟﻤﻨﺎﻇﺮة و اﻟﻤﻨﺎزﻋـﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺳﺘﯿﺰه ﮐﺮدن و روﯾﺎ روﺋﯽ در ﺳـﺨﻦ ﺑﺮ او ﭼﯿﺮه‬
‫ﺷﺪم و ﺣّﺠﺘﺶ را ﻗﻄﻊ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﺟﺒﺠﺒﻪ‪ -‬از اﯾﻦ واژه ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﮐﻠﻤﻪاي اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺻﺪاي ﺑﺮﯾﺪن‪ ،‬و ﻗﻄﻊ ﺷﺪن ﭼﯿﺰي‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺒﺖ( ]ﺟﺒﺖ ‪ ... :‬ص ‪373 :‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻏﯿﺮ از ﺧﺪاي ﭘﺮﺳﺘﯿﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﯾُْﺆﻣِﻨُﻮَن ﺑ ِﺎﻟ ِْﺠﺒِْﺖ َو اﻟﱠﻄﺎُﻏﻮِت‪ /51 -‬ﻧﺴﺎء(‪«1» .‬‬
‫ﺟﺒﺖ و ﺟﺒﺲ‪ -‬ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﯿﻮان ﻧﺮ ﯾﺎ ﻣﺮدي ﮐﻪ ﺑﺎ اﻓﺰون ﺑﻮدن ﻣﺠﺎﻣﻌﺘﺶ ﺻﺎﺣﺐ ﻓﺮزﻧـﺪي ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺧﯿﺮي در او‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ -‬ﺟﺒﺖ و ﺟﺒﺲ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺣﺮف )ت( در ﺟﺒﺖ ﺑﺪل از ﺣﺮف )س( اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ -‬ﻏﺴﻮﻟﮥ ﻫﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﺷـﻬﻮﺗﺮاﻧﯽ زﯾﺎد‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺳﺨﻦ اﯾﻦ‬
‫ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﯾﺮﺑﻮع ﺷـﺮار اﻟّﻨﺎس‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺴﺎر اﻟّﻨﺎس ﮐﻪ ﺣﺮف )ر( ﺑﻪ ﺳـﯿﻦ‪ ،‬و ﺣﺮف )ش( ﺑﻪ )خ( ﺗﺒـﺪﯾﻞ ﺷﺪه و ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ را در ﺿـﺮر و زﯾﺎن‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎﺣﺮ و ﮐﺎﻫﻦ ﯾﻌﻨﯽ اﻓﺴﻮﻧﮕﺮ و ﻓﺎﻟﮕﯿﺮ ﯾﺎ ﺷﻌﺒﺪه ﺑﺎز را ﻫﻢ‪ -‬ﺟﺒﺖ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺒﺮ( ]ﺟﺒﺮ[‪ ... :‬ص ‪373 :‬‬
‫اﺻﻞ ﺟﺒﺮ‪ ،‬اﺻﻼح ﮐﺮدن ﺑﺎ زور و ﻗﻬﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺒﺮﺗﻪ ﻓﺎﻧﺠﺒﺮ و اﺟﺘﺒﺮ‪ -‬ﮐﻪ از ﻓﻌﻞ ﺟﺒﺮ ﺑﺎب اﻧﻔﻌﺎل ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺠﺒﺎر‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻄﺎوﻋﻪ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﺟﺒﺮﺗﻪ ﻓﺠﺒﺮ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﻫﻢ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻗﺪ ﺟﺒﺮ اﻟّﺪﯾﻦ اﻹﻟﻪ ﻓﺠﺒﺮ )دﯾﻦ را ﺧﺪاي ﺑﻪ ﺻﻼح آورد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﮐﺎﻣﻞ ﺷﺪ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺳﻌﺪي ﺷﯿﺮازي ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﺟﺒﺖ و ﺑﺖ وﺟﻮدي ﻗﺎﺋﻞ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻏﯿﺮ از ﺧﺪاي ﭘﺮﺳﺘﯿﺪه ﺷﻮد ﻫﯿﭻ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺧﺪاي ﻫﺮ ﭼﻪ ﭘﺮﺳﺘﻨﺪ ﻫﯿﭻ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﯽدوﻟﺖ آﻧﮑﻪ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻫﯿﭻ اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮد‬
‫ﻣﻄﻠﻊ ﻗﺼﯿﺪهاش ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻓﻀﻞ ﺧﺪاي را ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺪ ﺷﻤﺎر ﮐﺮد ﯾﺎ ﮐﯿﺴﺖ آﻧﮑﻪ ﺷﮑﺮ ﯾﮑﯽ از ﻫﺰار ﮐﺮد‬
‫در ﻣﺼـﺮاع ﻓﻮق واژه ﻓﺠﺒﺮ‪ ،‬ﻣﻄﺎوﻋﻪ‪ -‬اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻟﻐﺖ ﺷـﻨﺎﺳﺎن اﺳﺖ اّﻣﺎ ﻋـّﺪهاي اﯾﺸﺎن ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬ﻓﺠﺒﺮ در ﺷـﻌﺮ ﺑﺎﻻ در ﻣﻌﻨﯽ‬
‫اﻧﻔﻌـﺎل ﯾﺎ اﻧﺠﺒﺎر ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﮑﺮار ﻫﻤﺎن ﻓﻌﻞ‪ -‬ﺟﺒﺮ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎر اّول ﺑﺮاي آﻏﺎز اﺻـﻼح دﯾﻦ اﺳﺖ و ﺗﮑﺮارش در ﺑﺎر دّوم ﺑﺮاي اﺗﻤﺎم‬
‫آن اﺳﺖ ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺨﺴﺖ اراده اﺻـﻼح دﯾﻦ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺪم ﭘﺮﺳـﺘﺶ ﻣﺮدم از ﻧﺎرواﻫﺎ و ﺑﺖﻫﺎ را ﻧﻤﻮده و ﺳـﭙﺲ آﻧﺮا ﺑﺮاي ﺻﻼح‬
‫ﺑﺸـﺮ ﺑﻪ اﺗﻤﺎم رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺪان دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ‪ -‬ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮاي ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺷـﺮوع ﮐﺮده و آن را آﻏﺎز ﻧﻤﻮده ﺑﮑﺎر‬
‫ﻣﯽرود و ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از آن ﮐﺎر ﻓﺎرغ ﻣﯽﺷﻮد و آﻧﺮا ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺠّﺒﺮ‪ -‬ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺗﺼّﻮر ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻮﺷﺶ و ﺟّﺪ و ﺟﻬﺪ ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺖ و ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺗﺼّﻮر ﻣﻌﻨﯽ رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ ﻣﺜﻞ ﺳﺨﻦ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺗﺠّﺒﺮ ﺑﻌﺪ اﻷﮐﻞ ﻓﻬﻮ ﻏﯿﺺ )ﭘﺲ از ﺧﻮردن‪ ،‬ﺑﻪ زﺣﻤﺖ اﻓﺘﺎد و ﻏﺬا در ﮔﻠﻮﯾﺶ ﮔﯿﺮ ﮐﺮد(‪.‬‬
‫واژه ﺟﺒﺮ‪ -‬ﮔﺎﻫﯽ ﻓﻘﻂ در ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬اﺻﻼح‪ -‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺨﻦ اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ )ع( )ﯾﺎ ﺟﺎﺑﺮ ﮐّﻞ ﮐﺴﯿﺮ ﯾﺎ ﻣﺴّﻬﻞ ﮐّﻞ ﻋﺴﯿﺮ(‪.‬‬
‫ا)ي اﺻﻼح ﮐﻨﻨﺪه ﻫﺮ ﺷﮑﺴﺘﻪاي واي آﺳﺎن ﮐﻨﻨﺪه ﻫﺮ ﻣﺸﮑﻠﯽ(‪.‬‬
‫ﻧﺎن را ﻫﻢ ﮐﻪ رﻓﻊ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و اﺻﻼح ﺣﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ -‬ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺣﺒﮥ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫)ﮐﻨﯿﻪ ﻧﺎن‪ -‬اﺑﻮ ﺟﺎﺑﺮ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦ ﺳـﯿﺪه آﻧﺮا ﻣﻌﺮﻓﻪ ﻣﯽداﻧـﺪ( و زﻣﺎﻧﯽ ﻫﻢ واژه ﺟﺒﺮ ﻓﻘﻂ در ﻗﻬﺮ و زور اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳـﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص(‬
‫ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪) :‬ﻻ ﺟﺒﺮ و ﻻ ﺗﻔﻮﯾﺾ(‪.‬‬
‫ﺟﺒﺮ‪ -‬در ﺣﺴـﺎب و رﯾﺎﺿـﯽ ﺑﺮاي ﭘﯿﻮﺳـﺘﻦ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﮐﺎﻣـﻞ ﮐﺮدن‪ ،‬و ﯾـﺎ اﺻـﻼح ﺑﻪ ﭼﯿﺰ ﻧﺎﻗﺺ دﯾﮕﺮي اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺴـﻠّﻂ و ﻗـﺪرت و‬
‫ﺳﻠﻄﺎن را ﻫﻢ ﺟﺒﺮ و زور ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺳﺨﻦ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬
‫و أﻧﻌﻢ ﺻﺒﺎﺣﺎ أّﯾﻬﺎ اﻟﺠﺒﺮ »‪) «1‬ﺻﺒﺢ ﺑﺨﯿﺮ اي ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ( اﯾﻦ وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ واژه ﺟﺒﺮ در ﻣﻌﻨﯽ ﻓﻮق ﯾﺎ ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﺎ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻣﺼﺮاع ﻓﻮق از اﺑﻦ اﺣﻤﺮ اﺳﺖ و ﻋﺒﺎرت‪ -‬اّﯾﻬﺎ اﻟﺠﺒﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اي ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻮ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﻼء ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ -‬ج ‪.4‬‬
‫زور و ﻓﺸﺎر ﺑﻪ ﻗﺒﻮل اراده ﺧﻮﯾﺶ واﻣﯽدارد و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﺎﻣﯿﺪن ﺟﺒﺮ ﺑﺮاي اﺻﻼح ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﺮدم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﻊ آن در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺟﺒﺎﺑﺮه‪-‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺟﺒﺎر‪ -‬در اﺻﻞ واداﺷﺘﻦ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﮑﺎري ﻣﺠﺒﻮر ﺷﻮد‪ ،‬و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺎ اﮐﺮاه و ﺑﯽﻣﯿﻠﯽ ﻣﺤﺾ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪.‬‬
‫أﺟﺒﺮﺗﻪ ﻋﻠﯽ ﮐـﺬا‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ -‬أﮐﺮﻫﺘﻪ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ او را ﻣﺠﺒﻮر ﮐﺮدم و ﺳـﭙﺲ در ﺑﺎره ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اّدﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻨﺪﮔﺎن را ﺑﺮ ﮔﻨﺎه‬
‫ﻣﺠﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺘﮑّﻠﻤﯿﻦ آﻧﻬﺎ را‪ -‬ﻣﺠﺒﺮة‪ -‬و ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن آﻧﻬﺎ را‪ -‬ﺟﺒﺮّﯾﻪ و ﺟﺒﺮّﯾﻪ‪ -‬ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﺟـّﺒ ﺎر(‪ -‬در ﺑـﺎره اﻧﺴـﺎن‪ ،‬ﺻـﻔﺘﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﻧﻘﺎﯾﺺ ﺧﻮد را اﺻـﻼح ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﺑﺎ اﯾﻦ اّدﻋﺎء ﮐﻪ ﻣﻨﺰﻟﺖ و ﻣﻘﺎم او ﻋﺎﻟﯽ اﺳﺖ و‬
‫ﻧﻘﺺ و ﮐﻤﺒﻮد ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ او ﻧﯿﺴﺖ و اﯾﻦ ﺻﻔﺖ ﺑﺼﻮرت ذّم و ﺳﺮزﻧﺶ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ )َو ﺧﺎَب ُﮐﱡﻞ َﺟﺒﱠﺎٍر‬
‫َﻋﻨِﯿٍﺪ‪ /15 -‬ﺑا ﺮاﻫﯿﻢ( و )َو ﻟَْﻢ َﯾْﺠَﻌﻠْﻨِﯽ َﺟﺒﱠﺎرًا َﺷـ ِﻘﯿ‪‬ﺎ‪ /32 -‬ﻣﺮﯾﻢ( و )ِإﱠن ﻓِﯿﻬـﺎ َﻗْﻮﻣًﺎ َﺟﺒﱠﺎِرﯾَﻦ‪ /22 -‬ﻣﺎﺋـﺪه( و )َﮐﺬﻟ َِﮏ َﯾْﻄَﺒُﻊ اﻟﻠﱠُﻪ َﻋﻠﯽ ُﮐﱢﻞ َﻗﻠِْﺐ‬
‫ُﻣَﺘَﮑﺒﱢٍﺮ َﺟﺒﱠﺎٍر‪ /35 -‬ﻏـﺎﻓﺮ( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺘﮑـّﺒﺮ و ﺧﻮد ﺑﺰرگ ﺑﯿﻦ‪ ،‬ﮐﻪ ﺣّﻖ و اﯾﻤـﺎن را ﻧﻤﯽﭘـﺬﯾﺮد‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮐﺴـﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮي زور ﺑﮕﻮﯾﺪ‬
‫ﺟّﺒﺎر ﮔﻮﯾﻨـﺪ ﻣﺜﻞ اﯾﻦ آﯾﻪ )َو ﻣﺎ َأﻧ َْﺖ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ ﺑ َِﺠﺒﱠﺎٍر‪ /45 -‬ق( )ﺗﻮ اي ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮ اﯾﺸـﺎن زور ﮔﻮ ﻧﯿﺴﺘﯽ( در ﺑـﺎره ﺗﺼّﻮر زور و ﻗﻬﺮ ﺑﺎ ﻋﻠّﻮ و‬
‫ﺑﺮﺗﺮي ﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺟّﺒﺎر‪ -‬ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺤﻠﮥ ﺟّﺒﺎرة‪ -‬و‪ -‬ﻧﺎﻗﮥ ﺟّﺒﺎرة‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ درﺧﺖ ﺗﻨﺎور و ﺷﺘﺮ ﮔﺮدنﻓﺮاز‪ ،‬در ﺧﺒﺮي رواﯾﺖ‬
‫ﺷـﺪه ﮐﻪ‪) :‬ﺿـﺮس اﻟﮑـﺎﻓﺮ ﻓﯽ اﻟّﻨﺎر ﻣﺜﻞ أﺣـﺪ و ﮐﺜﺎﻓـﮥ ﺟﻠـﺪه أرﺑﻌﻮن ذراﻋﺎ ﺑـﺬراع اﻟّﺠﺒﺎر( )ﺳـﺘﺒﺮي و ﺳـﺨﺘﯽ ﮐﺎﻓﺮ در آﺗﺶ ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﯽ‬
‫ﮐﻮﻫﯽ اﺳﺖ و وﺳﻌﺖ و ﮔﺴﺘﺮش ﻋﺬاﺑﺶ ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ 40‬ذراع از ذراع ﺟّﺒﺎران و ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ -‬ذراع اﻟﺠّﺒﺎر‪ -‬ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺳﻨﺠﺶ ﻃﻮل ذراع ﻣﻠﮏ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺮا ذراع اﻟّﺸﺎة‪ -‬ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫و اّﻣـﺎ در وﺻﻒ ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ‪ ،‬آﯾﻪ )اﻟ َْﻌِﺰﯾُﺰ اﻟ َْﺠﺒﱠﺎُر اﻟ ُْﻤَﺘَﮑﺒﱢُﺮ‪ /23 -‬ﺣﺸـﺮ(‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻧﺎﻣﯿﺪن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺻـﻔﺖ ﺟّﺒﺎر‪ -‬از ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﺟﺒﺮت اﻟﻔﻘﯿﺮ‪ -‬اﺳﺖ زﯾﺮا ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪376 :‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﺎل ﻣﺮدم را ﺑﺎ ﺑﺨﺸﯿﺪن ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﺻﻼح ﻣﯽآورد‪ ،‬و اﻟﺘﯿﺎم ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺟّﺒﺎر ﺑﻮدن ﺧﺪاوﻧﺪ از اﯾﻨﺠﻬﺖ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ واﻣﯽدارد و ﻣﻘﻬﻮر ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫اّﻣـﺎ ﺑﻌﻀـﯽ از ﻟﻐﺖ ﺷـﻨﺎﺳﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺧﯿﺮ را از ﻧﻈﺮ ﻟﻔﻈﯽ رّد ﮐﺮدهاﻧـﺪ‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ از أﻓﻌﻠﺖ‪ ،‬ﻓّﻌـ ﺎل ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷـﻮد‪ -‬ﭘﺲ ﺟـّﺒ ﺎر از ﻓﻌﻞ‬
‫اﺟﺒﺮت ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد از ﻣﺼـﺪر اﺟﺒﺎر ﺻـﯿﻐﻪ ﺟّﺒﺎر‪ -‬ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﻣﻌﻨﯽ ﻗﻬﺮ و اﺟﺒﺎر و زور داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و ﭘﺎﺳـﺦ داده ﺷﺪه ﮐﻪ ﺟّﺒﺎر از‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﻟﻔﻆ‪ -‬ﺟﺒﺮ‪ -‬در رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﻻ ﺟﺒﺮ و ﻻ ﺗﻔﻮﯾﺾ« »‪ «1‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﻧﻪ از ﻟﻔﻆ و ﻣﺼﺪر‪ -‬اﺟﺒﺎر‪.‬‬
‫ﮔﺮوﻫﯽ از ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻫﻢ از ﺟﻬﺖ ﻣﻌﻨﯽ آن را اﻧﮑـﺎر و رّد ﮐﺮدهاﻧـﺪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﻣﺘﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ از اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬اﺟﺒﺎر‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻗﻬﺮ و زور از آن آﯾﻪ ﻓﻬﻤﯿـﺪه ﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻗﺎﺑـﻞ اﻧﮑـﺎر ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ از ﻧﻈﺮ اﻗﺘﻀﺎي ﺣﮑﻤﺖ اﻟﻬﯽ ﻣﺮدم را ﺑﺮ ﭼﯿﺰﻫﺎﺋﯽ‬
‫اﺟﺒـﺎر ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺰﯾﺮي و ﮔﺮﯾﺰي از آﻧﻬـﺎ ﻧﺪارﻧـﺪ ﻧﻪ ﺑـﺂن ﺻﻮرت ﮐﻪ ﮔﻤﺮاﻫﺎن و ﺟّﻬﺎل و ﻧﺎدان ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﮐﺮاه اﯾﺸﺎن ﺑﺮ‬
‫ﻣﺮض و ﻣﺮگ و ﺑﻌﺚ‪ ،‬اﯾﻨﻬـﺎ را ﻫﺮ ﮐـﺪام ﻣﻘﻬﻮر ﺻـﻨﺎﻋﺘﯽ ﻋﻠﻤﯽ و ﮐﻼﻣﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﮐﻪ در آن ﺑﻤﻌﺎرﺿﻪ و ﺳﺘﯿﺰ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد و ﺑﺎ‬
‫روﺷﯽ اﺧﻼﻗﯽ و ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ در ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮد و او را ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪهاي در ﺷﮑﻞ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪهاي ﻗﺮار داده اﺳﺖ و اﯾﻨﺎن ﺑﺮ دو دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﯾﺎ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ روش ﺧﻮﯾﺶ در ﻣﻌﺎرﺿﻪ و ﺗﻌﺎرض ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ﺧﺸﻨﻮد اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﺪ آﻧﺮا ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺣـﺪﯾﺚ ﻣﻌﺮوﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﺻﻮل ﮐـﺎﻓﯽ ﭼﻨـﺪ ﺑﺎر ذﮐﺮ ﺷـﺪه و ﺑﻄﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ »ﻻ ﺟﺒﺮ و ﻻ ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺑﻞ اﻣﺮ ﺑﯿﻦ اﻻﻣﺮﯾﻦ«‬
‫ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾـﺦ ﻣﺒﺎﺣﺜـﺎت اﯾـﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ و اﻋﺘﻘـﺎدي اﺳـﻼم رﺳﺎﻟﻪﻫـﺎي زﯾﺎدي در ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﺣـﺪﯾﺚ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه و ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﻣﺠﻤﻊ‬
‫اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ﺷﺮح ﻣﺨﺘﺼﺮي را ﮐﻪ در ﻣﻌﻨﯽ آن ذﮐﺮ ﺷﺪه ﯾﺎد آوري ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -2‬و ﯾﺎ ﮐﺴـﯿﮑﻪ ﻧﺎﺧﺸـﻨﻮد اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻧﺎروا داﻧﺴﺘﻦ ﻋﻘﯿﺪه و روش ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎز ﺧﻮد را ﺑﺰﺣﻤﺖ ﻣﯽاﻧﺪازد ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﭼﺎره و راه‬
‫دﯾﮕﺮي ﻧﯿـﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و در ﺑـﺎره آﻧﺎن ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﻮده‪َ) :‬ﻓَﺘَﻘﱠﻄُﻌﻮا َأﻣَْﺮُﻫْﻢ ﺑَﯿَْﻨُﻬْﻢ ُزﺑ ُﺮًا ُﮐﱡﻞ ِﺣْﺰٍب ﺑ ِﻤﺎ ﻟَـَﺪﯾِْﻬْﻢ َﻓِﺮُﺣﻮَن »‪ /53 -«1‬ﻣﺆﻣﻨﻮن(‬
‫)ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﮔﺮوه ﮔﺮوه ﮐﺮده و ﮐﺎر دﯾﻦ ﺧﻮد را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺗﻔﺮﻗﻪ ﮐﺸﺎﻧﺪهاﻧﺪ ﻫﺮ ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺂﻧﭽﻪ ﭘﯿﺶ اﯾﺸﺎن اﺳﺖ و ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺷﺎدﻧﺪ(‪.‬‬
‫و )َﻧْﺤُﻦ َﻗَﺴْﻤﻨﺎ ﺑَﯿَْﻨُﻬْﻢ َﻣِﻌﯿَﺸَﺘُﻬْﻢ ﻓِﯽ اﻟ َْﺤﯿﺎِة اﻟﱡﺪﻧ ْﯿﺎ‪ /32 -‬زﺧﺮف(‪.‬‬
‫و ﺑﺮ اﯾـﻦ ﻣﻨـﻮال و ﺣـّﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑـﺎ واژه ﻗـﺎﻫﺮ ﺗﻮﺻـﯿﻒ ﺷـﺪه اﺳـﺖ و ﻗﻬﺮ و ﭼﯿﺮﮔﯽ و ﻏﻠﺒـﻪ او ﺟﺰ ﺑﺮ ﻣﻘﺘﻀـﺎي ﺣﮑﻤﺖ ﻧﯿﺴﺖ از اﻣﯿﺮ‬
‫اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ )ع( رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫)ﯾﺎ ﺑﺎري اﻟﻤﺴـﻤﻮﮐﺎت و ﺟّﺒﺎر اﻟﻘﻠﻮب ﻋﻠﯽ ﻓﻄﺮﺗﻬﺎ »‪ «2‬ﺷـﻘّﯿﻬﺎ و ﺳـﻌﯿﺪﻫﺎ( )اي آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه و ﻧﻈﺎم ﺑﺨﺶ آﺳـﻤﺎﻧﻬﺎ و ﺳﺮﺷﺖ آﻓﺮﯾﻦ دﻟﻬﺎ و‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات ﭼﻪ ﻧﯿـﮏ ﺑﺨﺖ و ﭼﻪ ﻧﮕﻮن ﺑﺨﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺧﺪاوﻧـﺪ دﻟﻬـﺎ را از ﺟﻬﺖ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﺷـﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺑﺮ ﻓﻄﺮﺗﺸـﺎن ﺑﻪ اﺻـﻼح در آورده و‬
‫آﻓﺮﯾـﺪه اﺳﺖ(‪ .‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﭘـﺎرهاي از ﻣﻌـﺎﻧﯽ و ﻣﻔـﺎﻫﯿﻤﯽ ﮐﻪ در ﮐﻠﯽ و ﻋﻤﻮم ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷـﺪه داﺧـﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺒﺮوت ﺑﺮ‬
‫وزن ﻓﻌﻠﻮت‪ -‬از ﺗﮑّﺒﺮ و ﻗﺪرت و ﮔﺮدﻧﮑﺸﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬راﻓﻌﯽ در ذﯾـﻞ واژه ﺟﺒﺮ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬و ﻫﻮ اﻟﻘﻮل ﺑـﺎّن اﻟّﻠﻪ ﯾﺠﺒﺮ ﻋﺒـﺎده ﻋﻠﯽ ﻓﻌـﻞ اﻟﻤﻌﺎﺻـﯽ و ﻫﻮ ﻓﺎﺳـﺪ‪ :‬ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻘﯿـﺪهاي ﮐﻪ ﺑﮕﻮﺋﯿﻢ‬
‫ﺧﺪاوﻧـﺪ و ﺑﻨـﺪﮔﺎﻧﺶ را ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﺠﺒﻮر ﮐﺮده اﺳﺖ ﻋﻘﯿﺪهاي ﻓﺎﺳﺪ اﺳﺖ ﭘﺲ ﻗﻀﺎء ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﻮع‬
‫و اﻧﺠﺎﻣﺶ را اراده ﮐﺮده اﺳﺖ و )َﻣﺎ اﻟﻠﱠُﻪ ﯾُِﺮﯾُﺪ ُﻇﻠْﻤًﺎ ﻟ ِﻠِْﻌﺒﺎِد‪ /31 -‬ﻏﺎﻓﺮ( ﺧﺪاوﻧﺪ ﻇﻠﻢ ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﺨﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﻣﺎ ﯾُِﺮﯾُﺪ اﻟﻠﱠُﻪ ﻟ َِﯿْﺠَﻌَﻞ َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ ﻣِْﻦ َﺣَﺮٍج َو ﻟِﮑْﻦ ﯾُِﺮﯾُﺪ ﻟ ِﯿَُﻄﱢﻬَﺮُﮐْﻢ َو ﻟ ِﯿُﺘِﱠﻢ ﻧِْﻌَﻤَﺘُﻪ َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ‪ /6 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر از ﻗﻮل اﺑﻮ اﻟﻬﯿﺜﻢ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬اﻟﺠﺒﺮﯾﻪ اﻟـّﺬﯾﻦ ﯾﻘﻮﻟﻮن اﺟﺒﺮ اﻟّﻠﻪ اﻟﻌﺒـﺎد ﻋﻠﯽ اﻟـّﺬﻧﻮب اي اﮐﺮﻫﻢ و ﻣﻌـﺎذ اﻟّﻠﻪ ان ﯾﮑﺮه اﺣـﺪ اﻋﻠﯽ‬
‫ﻣ ﻌ ﺼﯿﺘ ﻪ ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ از ﺳـﺨﻦ ﺟﺒﺮﯾﻮن ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑﻨـﺪﮔﺎن را ﺑﻪ ﮔﻨﺎﻫـﺎن واﻣﯽدارد ﺑـﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺨـﺪا ﭘﻨـﺎه ﺑﺮد ﮐﻪ او اﺣـﺪي را ﺑﻪ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و‬
‫ﻋﺼـﯿﺎن ﻣﺠﺒﻮر ﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﻓّﺮاء ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬و ﻫﻮ ﺗﺒـﺎرك و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺟﺎﺑﺮ ﮐّﻞ ﮐﺴـﯿﺮ و ﻓﻘﯿﺮ و ﻫﻮ ﺟﺎﺑﺮ دﯾﻨﻪ اﻟـّﺬي ارﺗﻀﺎه‪ ،‬ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺗﺮﻣﯿﻢ‬
‫ﮐﻨﻨﺪه و ﺟﯿﺮان ﮐﻨﻨﺪه ﻫﺮ ﺷﮑﺴـﺘﻪ و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪي اﺳﺖ و او ﮐﺎﻣﻞ ﮐﻨﻨﺪه دﯾﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮرد رﺿﺎي اوﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻋﺠﺎج ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻗﺪ‬
‫ﺟﺒﺮ اﻟّﺪﯾﻦ اﻻﻟﻪ ﻓﺠﺒﺮ‪.‬‬
‫)‪ -(2‬در ﻣﺂﺧﺬ دﯾﮕﺮ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫)و ﻓﯽ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻠّﯽ ﮐﺮم اﻟﻠّﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ وﺟﻬﻪ و ﺟﺒﺎر اﻟﻘﻠﻮب ﻋﻠﯽ ﻓﻄﺮاﺗﻬﺎ(‬
‫اﺳﺘﺠﺒﺮت ﺣﺎﻟﻪ‪ -‬ﻣﺘﻌّﻬﺪ ﻫﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺻﻼﺣﺶ ﺑﭙﺮدازم‪.‬‬
‫أﺻﺎﺑﺘﻪ ﻣﺼﯿﺒﮥ ﻻ ﯾﺠﺘﺒﺮﻫﺎ‪ -‬ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﺑﻪ او رﺳﯿﺪ ﮐﻪ از ﺑﺰرﮔﯽ آن راﻫﯽ ﺑﺮاي ﺧﻼﺻﯽ و اﺻﻼﺣﺶ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫اﺟﺘﺒﺎر‪ -‬از اﺻﻼح و‪ -‬ﺟﺒﺮ اﻟﻌﻈﻢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﺻﻼح و ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺑﻨﺪي اﺳﺘﺨﻮان‪ ،‬ﻣﺸّﺘﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺒﯿﺮه‪ -‬ﭘﺎرﭼﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﺨﻮان ﺷﮑﺴﺘﻪ را ﺑﺎ آن ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺒـﺎره‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺨﺘﻪ ﺷﮑﺴـﺘﻪ ﺑﻨـﺪي روي اﺳـﺘﺨﻮان ﮐﻪ ﺟﻤﻌﺶ‪ ،‬ﺟﺒﺎﺋﺮ اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﺟﺒﺎرة‪ -‬را‪ -‬دﻣﻠﻮج‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎزوﺑﻨـﺪ ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧـﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺷﺒﺎﻫﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺨﺘﻪ ﺷﮑﺴﺘﻪﺑﻨﺪي دارد و ﺑﺮ ﺑﺎزو ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺒﺎر‪ -‬ﺳﻨﮓ ﺳﻔﯿﺪ و ﺑﺮاق‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺒﻞ( ]ﺟﺒﻞ ‪ ... :‬ص ‪378 :‬‬
‫ﺟﺒـﻞ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻮه‪ ،‬ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬أﺟﺒـﺎل و ﺟﺒـﺎل‪ ،‬ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟـّﻞ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬أ ﻟَْﻢ َﻧْﺠَﻌِﻞ اﻟ َْﺄْرَض ﻣِﻬﺎدًا َو اﻟ ِْﺠﺒﺎَل َأْوﺗﺎدًا‪ /7 -‬ﻧﺒـﺎء( و )َو اﻟ ِْﺠﺒﺎَل‬
‫َأْرﺳﺎﻫﺎ‪ /32 -‬ﻧﺎزﻋـﺎت( و )ﯾَُﻨﱢﺰُل ﻣَِﻦ اﻟﱠﺴﻤـﺎِء ﻣِْﻦ ِﺟﺒﺎٍل ﻓِﯿﻬﺎ ﻣِْﻦ ﺑََﺮٍد‪ /43 -‬ﻧﻮر( و )َو ﻣَِﻦ اﻟ ِْﺠﺒـﺎِل ُﺟـ َﺪٌد ﺑ ِﯿٌﺾ َو ُﺣْﻤٌﺮ ُﻣْﺨَﺘﻠٌِﻒ َأﻟ ْﻮاﻧُﻬﺎ‪/27 -‬‬
‫ﻓﺎﻃﺮ( و )َﯾـْﺴ َﺌﻠُﻮَﻧَﮏ َﻋِﻦ اﻟ ِْﺠﺒﺎِل َﻓُﻘْﻞ َﯾﻨِْﺴـ ُﻔﻬﺎ َرﺑ ﱢﯽ َﻧـْﺴ ﻔًﺎ‪ /105 -‬ﻃﻪ( و )َو اﻟ ِْﺠﺒـﺎَل َأْرﺳﺎﻫـﺎ‪ /32 -‬ﻧﺎزﻋـﺎت( و )َو َﺗﻨِْﺤﺘُﻮَن ﻣَِﻦ اﻟ ِْﺠﺒـﺎِل ﺑ ُﯿُﻮﺗًﺎ‬
‫ﻓﺎِرِﻫﯿَﻦ‪ /149 -‬ﺷﻌﺮاء(‪.‬‬
‫)و در ﮐﻮﻫﺴـﺘﺎن از ﺳـﻨﮕﻬﺎ‪ ،‬اﺳـﺘﺎداﻧﻪ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻬﺎﯾﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺗﺮاﺷـﯿﺪ( ﮐﻪ در آﯾﺎت ﻓﻮق از ﻣﻌﻨﯽ ﺟﺒﺎل ﺗﻌﺒﯿﺮاﺗﯽ و اﺳـﺘﻌﺎرهﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ‬
‫ﻣﻮرد آﻧﻬﺎ ﻣﺸّﺘﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻼن ﺟﺒﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ و دور ﻧﻤﯽﺷﻮد و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺗﺼّﻮر ﻣﻌﻨﯽ ﺛﺒﺎت و اﺳﺘﻮاري ﮐﻮه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺒﻠﻪ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯽ ﮐـﺬا‪ -‬اﺷﺎره ﺑﺎﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ او را ﺑﺮ ﺳـﺮﺷﺘﯽ آﻓﺮﯾـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺪا ﮐﺮدن ﺳﺮﺷـﺘﺶ از او ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ زﯾﺮا در‬
‫ﻃﺒﯿﻌﺖ او ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﺷﺪه و در ﺣﻘﯿﻘﺖ در او ﻋﺠﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻼن ذو )ﺟﺒّﻠﮥ(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺘﺒﺮ و زﻣﺨﺖ اﻧﺪام اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺛﻮب‪ ،‬ﺟـّﯿ ﺪ اﻟﺠﺒﻠّـﮥ‪ -‬ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺰرﮔﯽ ﺟـﺎﻣﻪ و ﻟﺒـﺎس از آن ﺗﺼّﻮر ﻣﯽﺷﻮد ﻫﻤـﺎﻧﻄﻮري ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﺮوه ﺑﺰرگ و ﺟﻤﺎﻋﺖ زﯾﺎد ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺟﺒّﻞ‪-‬‬
‫ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪379 :‬‬
‫ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و ﻟََﻘْﺪ َأَﺿﱠﻞ ﻣِﻨُْﮑْﻢ ِﺟﺒِﻠ‪‬ﺎ َﮐﺜِﯿﺮًا‪ /62 -‬ﯾﺲ( ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺮوﻫﯽ و ﺟﻤﻌّﯿﺘﯽ زﯾﺎد ﮐﻪ ﮐﺜﺮت و زﯾﺎدي آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﮐﻮه ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪-‬‬
‫ﺟﺒﻼ ﻣﺜّﻘﻼ‪ -‬ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺗﻮزي »‪ -«1‬ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﺟﺒﻼ‪ ،‬ﺟﺒﻼ‪ ،‬ﺟﺒﻼ و ﺟﺒﻼ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﯾﮑﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اّﻣﺎ دﯾﮕﺮان ﺟﺒﻠّﺎ را ﺟﻤﻊ‪ -‬ﺟﺒﻠّـﮥ ﻣﯽداﻧﻨـﺪ ﮐﻪ ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ‬
‫ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و اﺗﱠُﻘﻮا اﻟ ﱠِﺬي َﺧَﻠَﻘُﮑْﻢ َو اﻟ ِْﺠﺒِﻠﱠَﮥ اﻟ ْـَﺄﱠوﻟ ِﯿَﻦ‪ /184 -‬ﺷـﻌﺮاء( ﯾﻌﻨﯽ از ﺧﺪاوﻧﺪي ﮐﻪ ﺷـﻤﺎ را ﺑﺮ ﺳـﺮﺷﺖ و ﻓﻄﺮﺗﯽ ﮐﻪ آﻓﺮﯾﻨﺸﺘﺎن ﺑﺮ آن‬
‫آﻓﺮﯾـﺪه ﭘﺮوا ﮐﻨﯿـﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺷـﻤﺎ را ﺑﺮ روﺷـﻬﺎ و راﻫﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻗـﺪرت ﺣﺮﮐﺖ دارﯾـﺪ ﻧﯿﺮوﻣﻨـﺪ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ در آﯾﻪ )ﻗُْﻞ ُﮐﱞﻞ َﯾْﻌَﻤُﻞ َﻋﻠﯽ‬
‫ﺷﺎِﮐَﻠﺘِِﻪ »‪ /84 -«2‬اﺳﺮاء( ﺑﺮ آن ﻓﻄﺮت و روش اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺒﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻮه ﺳﺘﺒﺮ و اﺳﺘﻮار ﺷﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺒﻦ( ]ﺟﺒﻦ ‪ ... :‬ص ‪379 :‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َﺗﻠﱠُﻪ ﻟ ِﻠَْﺠﺒِﯿِﻦ‪ /103 -‬ﺻﺎﻓـﺎت(‪ -‬ﺟﺒﯿﻨﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ دو ﻃﺮف ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺟﺒﻦ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺮس و ﺿـﻌﻒ ﻗﻠﺐ و دل از ﭼﯿﺰي‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺮ آن ﺗﺴّﻠﻂ داﺷﺖ و ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬رﺟﻞ ﺟﺒﺎن و اﻣﺮأة ﺟﺒﺎن‪ -‬در ﻣﺬّﮐﺮ و ﻣﺆﻧّﺚ ﻫﺮ دو‪ -‬ﺟﺒﺎن‪ -‬ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫أﺟﺒﻨﺘﻪ‪ -‬او را زﺑﻮن و ﺗﺮﺳﻮ دﯾﺪم و ﺑﺮ ﺟﺒﻦ و ﺿﻌﻔﺶ ﺣﮑﻢ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﺟﺒﻦ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﻨﯿﺮ‪.‬‬
‫ﺗﺠّﺒﻦ اﻟّﻠﺒﻦ‪ -‬ﺷﯿﺮ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﭘﻨﯿﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺑﻮ ﻣﺤّﻤـ ﺪ‪ ،‬از ﺑﺰرﮔﺎن ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻟﻐﺖ ﻋﺮب اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ‪ -‬رّﯾﺎﺷـﯽ‪ ،‬و ﻣﺎزﻧﯽ‪ -‬ﺳـﺮ آﻣﺪ اﺳﺖ و ﺑﯿﺸﺘﺮ رواﯾﺎﺗﺶ در ادب و ﻟﻐﺖ از اﺑﻮ‬
‫ﻋﺒﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯾﺶ‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻟﺨﯿﻞ‪ -‬اﻻﻣﺜﺎل‪ -‬اﻻﺿﺪاد‪ -‬اﺳﺖ در ﺳﻨﻪ ‪ 633‬وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺑﮕﻮ‪ ،‬ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﺮ ﺳـﺰاي ﺧﻮﯾﺶ و در ﺧﻮر ﺧﻮﯾﺶ ﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﻮرد ﻋﺒﺎرت ﻋﻠﯽ ﺷﺎﮐﻠﺘﻪ‪ -‬ﻧﻈﺮاﺗﯽ اﻇﻬﺎر ﺷﺪه ﮐﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧــﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﺮ دﯾﻨﺶ ﯾـﺎ ﺳــﺮﺷﺖ و ﻃـﺒﯿﻌﺘﺶ و ﺑﺮ ﻣــﺬﻫﺒﺶ و روﺷــﺶ‪ ،‬ﻣـﺎ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿـﻢ ﮐـﺎﻓﺮ ﻃـﻮري ﻋﻤـﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ از‬
‫ﺳﭙﺎﺳـﮕﺰاري در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻌﻤﺘﻬـﺎ روي ﮔﺮدان اﺳﺖ و در ﻣﻮﻗﻊ ﺳـﺨﺘﯽ ﻣﺄﯾﻮﺳـﺎﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ وﻟﯽ ﻣﺆﻣﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻌﻤﺘﻬﺎ ﺳﭙﺎﺳـﮕﺰار و در‬
‫ﺳﺨﺘﯽ ﭘﺎﯾـﺪار و ﻣﺼـﯿﺒﺘﻬﺎ را ﻫﻢ ﺑﺎ ﺑﺮدﺑﺎري ﺗﺤّﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ در آﯾﻪ ﺑﻌـﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ )َﻓَﺮﺑﱡُﮑْﻢ َأْﻋَﻠُﻢ ﺑ َِﻤْﻦ ُﻫَﻮ َأْﻫﺪي‬
‫َﺳﺒِﯿًﻠﺎ‪ /84 -‬اﺳﺮاء( ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ روش ﻋﻤﻠﯽ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪا ﭘﺮﺳﺖ و ﻣﺆﻣﻦ ﺑﺂن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬در ﻧﻌﻤﺘﻬﺎ ﺳﺮﻣﺴﺘﺎﻧﻪ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و در ﺳﺨﺘﯿﻬﺎ ﻣﺄﯾﻮﺳﺎﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺒﻪ( ]ﺟﺒﻪ ‪ ... :‬ص ‪380 :‬‬
‫ﺟﺒﻬﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ و ﻣﻮﺿﻊ ﺳﺠﻮد‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓﺘُْﮑﻮي ﺑ ِﻬﺎ ِﺟﺒﺎُﻫُﻬْﻢ َو ُﺟﻨُﻮﺑ ُُﻬْﻢ »‪ /35 -«1‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫ﺟﺒﻬﻪ‪ -‬ﺳﺘﺎرهاي اﺳﺖ ﮐﻪ در آﺳﻤﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ‪ -‬أﺳﺪ‪ -‬ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪ -‬ﺗﺼّﻮر اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺪام ﻓﻠﮏ ﭼﻮن ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺒﻬﮥ اﻟﻘﻮم‪ -‬ﺑﺰرگ ﻣّﻠﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺒﻬـﮥ اﻟّﻨﺎس‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺑﺰرﮔﺎن ﻣّﻠﺖ را وﺟﻮه ﻣﺮدم ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪) :‬ﻟﯿﺲ ﻓﯽ اﻟﺠﺒﻬﮥ‬
‫ﺻﺪﻗﮥ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ در ﺧﯿﻞ و ﺳﺘﻮران زﮐﻮة ﻧﯿﺴﺖ‪) .‬ﺟﺒﻬﻪ در ﻣﻌﻨﯽ ﺧﯿﻞ و ﺳﺘﻮران و اﺳﻢ ﺟﻤﻊ اﺳﺖ و ﻣﻔﺮد ﻧﺪارد(‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺒﯽ( ]ﺟﺒﯽ ‪ ... :‬ص ‪380 :‬‬
‫ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن‪ ،‬ﺟﺒﯿﺖ اﻟﻤﺎء ﻓﯽ اﻟﺤﻮض‪ -‬آب را در ﺣﻮض ﺟﻤﻊ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﺟﺎﺑﯿـﮥ‪ -‬ﺣﻮﺿـﯽ ﮐﻪ آب در آن ﺟﻤﻊ ﺑﺎﺷـﺪ‪ -‬ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬ﺟﻮاب‪ -‬اﺳﺖ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ )َو ِﺟﻔﺎٍن َﮐﺎﻟ َْﺠﻮاِب‪ /13 -‬ﺳﺒﺎء( )ﮐﺎﺳﻪﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﭼﻮن آﺑﮕﯿﺮ ﺑﺰرگ و ﺣﻮض( از اﯾﻦ واژه‪ -‬ﺟﺒﯿﺖ اﻟﺨﺮاج ﺟﺒﺎﯾـﮥ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ را ﮔﺮﻓﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻄﻮر اﺳـﺘﻌﺎره ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﯾُْﺠﺒﯽ ِإﻟَﯿِْﻪ ﺛََﻤﺮاُت ُﮐﱢﻞ َﺷْﯽٍء‪ /57 -‬ﻗﺼﺺ(‪.‬‬
‫)ﻣﻨﻈﻮر ﮐﻌﺒﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺜﺮت ﻧﻌﻤﺖ و ﺑﺮﮐﺖ ﺛﻤﺮات ﻫﺮ ﭼﯿﺰي در آن ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫)اﺟﺘﺒﺎء(‪ -‬ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب و ﺑﺮﮔﺰﯾﺪن‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َﻓﺎْﺟَﺘﺒـﺎُه َرﺑﱡُﻪ‪ /50 -‬ﻗﻠـﻢ( و )َو ِإذا ﻟَْﻢ َﺗـْﺄﺗِِﻬْﻢ ﺑ ِﺂَﯾـٍﮥ ﻗـﺎﻟ ُﻮا ﻟَـْﻮ ﻻـ اْﺟَﺘَﺒﯿَْﺘﻬـﺎ‪ /203 -‬اﻋﺮاف( )وﻗـﺘﯽ ﮐـﻪ آﯾـﺘﯽ و ﭘﯿـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻃﻠﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﻧﻤﯽرﺳـﺪ ﺑﺎ ﮐﻨﺎﯾﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺗﻮ آﯾﺎت را ﺑﺮ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮي و ﻧﻤﯽآوري( ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﻫﻤﺎن ﻣﮕﺮ آﻧﻬﺎ را ﺟﻤﻊ و ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫ﻧﮑﺮدهاي؟! ﮐﻨﺎﯾﻪ از اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ آﯾﺎت را ﺗﻮ ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪاي و از ﺧﺪا ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ روز ﮐﻪ ﭘﯿﺸـﺎﻧﯽ و ﭘﻬﻠﻮﻫﺎﯾﺸﺎن داغ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ اداﻣﻪ آﯾﻪاي اﺳﺖ در ﺑﺎره زر اﻧـﺪوزان و ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺑﺎ ﺛﺮوت و‬
‫ﺳﺮﻣـﺎﯾﻪ ﻋﻤـﻮﻣﯽ را ذﺧﯿﺮه و اﻧﺒـﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و در راه ﺧـﺪا ﮐﻪ ﻫﻤـﺎن ﺳـﻮد ﺟـﺎﻣﻌﻪ اﺳـﻼﻣﯽ اﺳﺖ ﺑﻤﺼـﺮف ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﻨـﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣـﺎﯾﺪ‬
‫)َﻓَﺒﱢﺸْﺮُﻫْﻢ ﺑ َِﻌـ ﺬاٍب َأﻟ ِﯿٍﻢ َﯾْﻮَم ﯾُْﺤﻤﯽ َﻋَﻠﯿْﻬﺎ ﻓِﯽ ﻧﺎِر َﺟَﻬﻨﱠَﻢ َﻓﺘُْﮑﻮي ﺑ ِﻬﺎ ‪ ...‬ﻫـﺬا ﻣﺎ َﮐَﻨْﺰﺗُْﻢ ﻟ َِﺄﻧ ُْﻔـِﺴ ُﮑْﻢ‪ 34 -‬و ‪ /35‬ﺗﻮﺑﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﺑـﺎ ﻫﻤﺎن ﻓﻠّﺰاﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﻮد داغ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺟﺘﺒﺎء اﻟﻠّﻪ اﻟﻌﺒـﺪ‪ -‬ﺧﺪاوﻧـﺪ او را وﯾﮋه ﻓﯿﺾ و ﺑﺨﺸـﺶ اﻟﻬﯽ ﮔﺮداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﮔﻮن ﻧﻌﻤﺘﻬﺎ ﺑﺪون رﻧﺞ ﺑﺮاﯾﺶ ﻓﺮاﻫﻢ آﯾﺪ و اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ‬
‫ﺑﺮاي اﻧﺒﯿﺎء و ﺑﻌﻀـﯽ از ﻣﻘّﺮﺑﯿﻦ اﯾﺸﺎن از ﺻّﺪﯾﻘﯿﻦ و ﺷﻬﺪا اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻔﺖ‪َ) :‬و َﮐﺬﻟ َِﮏ َﯾْﺠَﺘﺒِﯿَﮏ َرﺑﱡَﮏ‪ /6 -‬ﯾﻮﺳﻒ( و‬
‫)َﻓﺎْﺟَﺘﺒـﺎُه َرﺑﱡُﻪ َﻓَﺠَﻌَﻠُﻪ ﻣَِﻦ اﻟﱠﺼﺎﻟ ِِﺤﯿَﻦ‪ /50 -‬ﻗﻠﻢ( و )َو اْﺟَﺘَﺒﯿْﻨﺎُﻫْﻢ َو َﻫَﺪﯾْﻨﺎُﻫْﻢ ِإﻟﯽ ـِﺻ ﺮاٍط ُﻣـْﺴ َﺘِﻘﯿٍﻢ‪ /87 -‬اﻧﻌـﺎم( و )ﺛُﱠﻢ اْﺟَﺘﺒﺎُه َرﺑﱡُﻪ َﻓﺘﺎَب َﻋَﻠﯿِْﻪ وَ‬
‫َﻫﺪي ‪ /122‬ﻃﻪ( ﻣﻔﻬﻮم آﯾﺎت ﻓﻮق در اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)ِإﻧﱠﺎ َأْﺧَﻠْﺼﻨﺎُﻫْﻢ ﺑ ِﺨﺎﻟ َِﺼٍﮥ ِذْﮐَﺮي اﻟﱠﺪاِر »‪ /46 -«1‬ص(‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺚ( ]ﺟﺚ ‪ ... :‬ص ‪381 :‬‬
‫اﻟﺠّﺚ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮﯾﺪن‪ ،‬ﺟﺜﺜﺘﻪ ﻓﺎﻧﺠّﺚ و ﺟﺴﺴﺘﻪ ﻓﺎﺟﺘّﺲ‪ -‬و ﻣﻌﻨﯽ ﯾﮑﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬اْﺟﺘُﺜﱠْﺖ ﻣِْﻦ َﻓْﻮِق اﻟ َْﺄْرِض‪ /26 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ( ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻨﻪاش رﯾﺸﻪ ﮐﻦ ﺷﺪ و ﺑﺮ اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫اﻟﻤﺠّﺜﮥ‪ -‬ﺗﯿﺸﻪ و ﺗﺒﺮ درﺧﺖ ﺑﺮي‪.‬‬
‫ﺟّﺜﮥ اﻟّﺸﯽء‪ -‬ﺗﻨﻪ و ﻗﺎﻣﺖ ﺑﻠﻨﺪ ﭼﯿﺰي‪.‬‬
‫اﻟﺠّﺚ‪ -‬ﭘﺸﺘﻪ و ﮐﻮﻣﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﺜﻞ ﺗّﭙﻪﻫﺎ‪.‬‬
‫ﺟﺜﯿﺜﮥ‪ -‬ﻧﻬﺎل ﺧﺮﻣﺎ و ﺧﺮﻣﺎ ﺑﻦ ﯾﺎ ﭘﺎﺟﻮش و ﻗﻠﻤﻪ آن‪.‬‬
‫ﺟﺜﺠﺎث‪ -‬ﮔﯿﺎﻫﺎن ﺑﻬﺎري ﮐﻪ در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﻣﯽﺧﺸﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺜﻢ( ]ﺟﺜﻢ ‪ ... :‬ص ‪381 :‬‬
‫)َﻓَﺄْﺻَﺒُﺤﻮا ﻓِﯽ ِدﯾﺎِرِﻫْﻢ ﺟﺎﺛِِﻤﯿَﻦ‪ /67 -‬ﻫﻮد( ﺟﺎﺛﻤﯿﻦ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ زاﻧﻮ در آﻣﺪه و ﻧﺸﺴﺘﻪ ﮐﻪ ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره در ﺑﺎره ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ و ﺳﮑﻨﯽ ﮔﺰﯾﺪﮔﺎن‬
‫ﺟﺜﻢ اﻟّﻄﺎﺋﺮ‪ -‬ﭘﺮﻧﺪه ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻧﺸﺴﺖ و ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﭼﺴﺒﯿﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬آﯾﺎت ﻓﻮق در ﺑﺎره ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬اﯾﺸﺎن را ﺑﺮﮔﺰﯾـﺪﯾﻢ و ﺗﺎ ﺟﻬﺎن ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ ﯾﺎد ﻧﯿﮑﻮﺷﺎن ﺟﺎوداﻧﯽ اﺳﺖ در آﯾﻪ ﻗﺒﻞ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان را ﮐﻪ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﺎ ﺻﻔﺎت اوﻟﯽ اﻻﯾﺪي و اﻻﺑﺼﺎر‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎ‪ ،‬و ﮐﺮﯾﻢ و ﺑﺎ ﺑﺼﯿﺮت و ﺑﺎرﯾﮏ ﺑﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﻣﻌّﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﺗـﺎ داﻧﺴـﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻘـّﺪﻣﻪ ﮔﺰﯾﻨﺶ و اﻧﺘﺨﺎب اﻟﻬﯽ در ﺧﻮد اﻧﺒﯿﺎء اﺳﺖ‪ ،‬و ﺟﻠﻮﺗﺮ در ﺑﺎره‪ -‬ﺣﻀـﺮت اّﯾﻮب ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴـ ﻼم‬
‫ﮔﻔﺖ‪ِ) -‬إﻧﱠُﻪ َأﱠواٌب‪ /170 -‬ص( و در ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ﮔﻔﺖ و اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ،‬و اﺳﺤﻖ و ﯾﻌﻘﻮب ﻫﻢ داراي ﺻﻔﺖ ﺑﺼﯿﺮت و ﮐﺮاﻣﺖ و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺎﺗﻢ را ﺑﺎ ﺻﻔﺖ )ِإﻧﱠَﮏ ﻟََﻌﻠﯽ ُﺧﻠٍُﻖ َﻋِﻈﯿٍﻢ‪ /4 -‬ﻗﻠﻢ( ﺳﺘﻮده اﺳﺖ و ﺑﻌﺪ از آﯾﻪ ﻓﻮق ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو ُﮐـ ﱞﻞ ﻣَِﻦ ﻟا َْﺄْﺧﯿﺎِر‪ /48 -‬ص( ﻫﻤﻪ آﻧﻬـﺎ از ﻧﯿﮑﻮﮐـﺎران و ﺑﻬﺘﺮﯾﻨﻬـﺎ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ آﻧﻬـﺎ را ﺑﺮﮔﺰﯾـﺪه اﺳﺖ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻌـﺪا ﻓﺮﻣﻮد‪ِ) :‬إﱠن‬
‫ﻟ ِﻠُْﻤﺘﱠِﻘﯿَﻦ ﻟَُﺤْﺴَﻦ َﻣﺂٍب‪ /49 -‬ص( ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎران را ﻧﯿﺰ ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ و ﻓﺮﺟﺎﻣﯽ ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺜﻤﺎن‪ -‬ﺗﻦ و ﺑﺪن اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺟﻞ ﺟﺜﻤﻪ و ﺟّﺜﺎﻣﮥ‪ -‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﺧﻮاب و ﮐﺴﺎﻟﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺜﺎ( ]ﺟﺜﺎ[‪ ... :‬ص ‪382 :‬‬
‫ﺑﻪ زاﻧﻮﯾﺶ ﻧﺸﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺜﯽ ﻋﻠﯽ رﮐﺒﺘﯿﻪ ﺟﺜّﻮا و ﺟﺜّﯿﺎ‪ -‬ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻠﺶ ﺟﺎث‪ -‬اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻋﺘﺎ ﯾﻌﺘﻮ‪ ،‬ﻋﺘﻮا و ﻋﺘّﯿﺎ‪ -‬ﺟﻤﻊ ﺟﺎث‪ -‬ﺟﺜّﯽ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﺑﺎك و ﺑﮑّﯽ ﺧﺪا‬
‫ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو َﻧَﺬُر اﻟﱠﻈﺎﻟ ِِﻤﯿَﻦ ﻓِﯿﻬﺎ ِﺟﺜِﯿ‪‬ﺎ‪ /72 -‬ﻣﺮﯾﻢ( )ﮐﺎﻓﺮان را ﺑﻪ روي در اﻓﺘﺎده ﺑﺮ زاﻧﻮﺷﺎن واﮔﺬارﯾﻢ(‪.‬‬
‫اﮔﺮ‪ -‬ﺟﺜـّﯿ ﺎ‪ -‬در آﯾﻪ ﻓﻮق ﺟﻤﻊ‪ -‬ﺟﺜّﯽ‪ -‬ﺑﺎﺷـﺪ ﺻـﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﻣﺜـﻞ ﺑّﮑﯽ و ﻧﯿﺰ اﮔﺮ ﻣﺼـﺪري ﺑﺎﺷـﺪ ﮐﻪ ﺳـﺘﻤﮕﺮان ﺑـﺎ ﺣـﺎﻟﺖ ﺧﻔﺖ در آن‬
‫ﺗﻮﺻـﯿﻒ ﺷﺪه ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ ،‬و آﯾﻪ )َو َﺗﺮي ُﮐﱠﻞ ُأﱠﻣٍﮥ ﺟﺎﺛَِﯿًﮥ‪ /28 -‬ﺟـﺎﺛﯿﻪ( ﮐﻪ ﺟﺎﺛﯿﻪ در ﺣﮑﻢ ﺟﻤﻊ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ اّﻣﺘﯽ )ﺑﺰاﻧﻮ‬
‫در آﻣﺪه( و آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫ﺟﻤﺎﻋﮥ ﻗﺎﺋﻤﮥ و ﻗﺎﻋﺪة‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺮوﻫﯽ اﯾﺴﺘﺎده ﯾﺎ ﻧﺸﺴﺘﻪ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺤﺪ( ]ﺟﺤﺪ[‪ ... :‬ص ‪382 :‬‬
‫اﻟﺠﺤـﻮد ﻧﻔﯽ ﮐﺮدن ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در دل و ﺧـﺎﻃﺮ اﻧﺴـﺎن ﺛـﺎﺑﺖ و درﺳﺖ اﺳﺖ و اﻧﺴـﺎن آﻧﺮا ﭘـﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻨﻄـﻮر‪ -‬ﺟﺤـﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﺛﺒﺎتﮐﺮدن ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ دل و ﺧﺎﻃﺮ آن را ﻧﻔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﻧﺴﺎن آن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻓﻌﻞ آن ﺟﺤﺪ ﺟﺤﻮدا و ﺟﺤﺪا‪ ،‬اﺳﺖ ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ‬
‫ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو َﺟَﺤُﺪوا ﺑ ِﻬﺎ َو اْﺳَﺘﯿَْﻘَﻨﺘْﻬﺎ َأﻧ ُْﻔُﺴـ ُﻬْﻢ‪ /14 -‬ﻧﻤـﻞ( )اﻧﮑـﺎر آﯾﺎت اﻟﻬﯽ ﮐﺮدﻧـﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻬﺎﺷﺎن ﺑﻪ آن ﯾﻘﯿﻦ داﺷﺖ‪ ،‬ﻓﻌﻞ اﺳﺘﯿﻘﺎن در‬
‫آﯾﻪ از اﯾﻤـﺎن ﺑﻠﯿﻎﺗﺮ و رﺳـﺎﺗﺮ اﺳﺖ( و در آﯾﻪ )ﺑ ِﺂﯾﺎﺗِﻨﺎ َﯾْﺠـَﺤ ُﺪوَن‪ /51 -‬اﻋﺮاف( ﻓﻌـﻞ ﻣﻀﺎرع ﯾﺠﺤـﺪ‪ -‬وﯾﮋه ﻫﻤﯿﻦ ﻓﻌﻞ و در ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬رﺟﻞ ﺟﺤﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮدي ﺧﺴﯿﺲ و ﮐﻢ ﺧﯿﺮ اﺳﺖ و ﺧﻮد را ﻓﻘﯿﺮ ﺟﻠﻮه ﻣﯽدﻫﺪ و اﻇﻬﺎر ﻓﻘﺮ و ﺑﯽﭼﯿﺰي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫أرض ﺟﺤﺪة‪ -‬زﻣﯿﻦ ﮐﻢ ﮔﯿﺎه‪.‬‬
‫ﺟﺤﺪا ﻟﻪ و ﻧﮑﺪا‪ -‬ﺳﺨﺘﯽ و ﻣﺴﮑﻨﺖ ﺑﺮ او ﺑﺎد‪.‬‬
‫أﺟﺤﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﺸّﻘﺖ و ﻓﻘﺮ اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺤﻢ( ]ﺟﺤﻢ ‪ ... :‬ص ‪382 :‬‬
‫اﻟﺠﺤﻤﻪ ﺷّﺪت ﻓﺮوزش و ﻟﻬﯿﺐ آﺗﺶ و‪ -‬ﺟﺤﯿﻢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دوزخ از ﻫﻤﯿﻦ‬
‫واژه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺤﻢ وﺟﻬﻪ‪ -‬ﭼﻬﺮهاش از ﺷّﺪت ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره از ﻣﻌﻨﯽ ﺷﻌﻠﻪ آﺗﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻓﺸﺎر ﺣﺮارت‬
‫ﺧﻮن ﻗﻠﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺤﻤﺖ اﻷﺳﺪ ﻋﯿﻨﺎه ﻟﺘﻮﻗّﺪﻫﻤﺎ‪ -‬ﭼﺸﻤﺎن ﺷﯿﺮ از ﺷّﺪت ﺧﺸﻢ اﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺟّﺪ( ]ﺟّﺪ[‪ ... :‬ص ‪383 :‬‬
‫ﻃﯽ ﮐﺮدن و ﭘﯿﻤﻮدن زﻣﯿﻦ ﺻﺎف و ﻫﻤﻮار‪ ،‬و ﻗﻄﻊ و ﺑﺮﯾﺪن آن‪.‬‬
‫ﺟّﺪ ﻓﯽ ﺳـﯿﺮه ﯾﺠّﺪ ﺟّﺪا‪ -‬راﻫﺶ را ﺑﻪ ﺳـﺮﻋﺖ ﭘﯿﻤﻮد و ﻣﯽﭘﯿﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺟّﺪ ﻓﯽ أﻣﺮه و أﺟّﺪ‪ -‬در ﮐﺎرش ﺷﺘﺎب ﮐﺮد و ﺷﺘﺎﺑﺰده ﺷﺪ و ﭼﻮن از‬
‫ﻋﺒﺎرت‪:‬‬
‫ﺟـﺪدت اﻻرض‪ -‬ﺗﻨﻬﺎ ﭘﯿﻤﻮدن و ﻗﻄﻊ ﮐﺮدن زﻣﯿﻦ ﺗﺼّﻮر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬ﺟﺪدت اﻷرض‪ -‬زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮ زﻣﯿﻨﯽ را ﺑﻪ راﺳﺘﯽ و‬
‫درﺳﺘﯽ ﭘﯿﻤﻮده و ﻃﯽ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﯽ‪.‬‬
‫ﺛﻮب )ﺟﺪﯾﺪ(‪ -‬اﺻﻠﺶ ﭘﺎرﭼﻪ و ﺟﺎﻣﻪ ﺑﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ در ﺑﺎره ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺗﺎزه ﺷﻮد و ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در آﯾﻪ )ﺑَْﻞ ُﻫْﻢ ﻓِﯽ ﻟَﺒٍْﺲ ﻣِْﻦ َﺧﻠٍْﻖ َﺟِﺪﯾٍﺪ‪ /15 -‬ق( اﺷﺎره ﺑﭙﯿﺪاﯾﺶ و ﻧﺸﺄة ﺟﺪﯾﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐّﻔﺎر ﮔﻔﺘﻨﺪ )َأ ِإذا ﻣِﺘْﻨﺎ َو ُﮐﻨﱠﺎ ﺗُﺮاﺑًﺎ ذﻟ َِﮏ َرْﺟٌﻊ‬
‫ﺑَِﻌﯿٌﺪ‪ /3 -‬ق( واژه‪ -‬ﺟﺪﯾـﺪ‪ -‬در آﯾـﻪ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺗـﺎزه و ﻧـﻮ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑـﺎ واژه‪ -‬ﺧﻠـﻖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻬﻨﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﭼـﻮن‬
‫ﻣﻘﺼﻮد از‪ -‬ﺟﺪﯾﺪ‪ -‬زﻣﺎن ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺮﯾﺪن ﺟﺎﻣﻪ و ﻟﺒﺎس اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺐ و روز را ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺟﺪﯾﺪان‪ -‬و اﺟّﺪان‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و ﻣَِﻦ اﻟ ِْﺠﺒﺎِل )ُﺟَﺪٌد( ﺑ ِﯿٌﺾ‪ /27 -‬ﻓﺎﻃﺮ( ﺟـﺪد‪ ،‬ﺟﻤﻊ‪ -‬ﺟـّﺪة‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ راه روﺷﻦ ﮐﻮﻫﺴـﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻋﺒﺎرت‪-‬‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺠﺪود‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ راﻫﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﻤﻮده و ﻃﯽ ﺷﺪه واژه‪ -‬ﺟﺎّده‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ راه از ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻠﻤﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺟﺪود و ﺟّﺪاء‪ -‬ﻣﯿﺶﻫﺎ و ﺑﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺷـﯿﺮﺷﺎن ﻗﻄﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و اﺻﻄﻼح ﺟّﺪ ﺛﺪي اّﻣﻪ‪ -‬ﺑﺼﻮرت ﺳﺮزﻧﺶ و ﻧﮑﻮﻫﺶ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‬
‫ﯾﻌﻨﯽ )ﭘﺴﺘﺎن ﻣﺎدرش ﺑﺨﺸﮑﺪ(‪ .‬ﺑﺨﺸﺶ و ﻓﯿﺾ اﻟﻬﯽ را‪ -‬ﺟّﺪ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َأﻧﱠُﻪ َﺗﻌﺎﻟﯽ َﺟﱡﺪ َرﺑ ﱢﻨﺎ‪ /3 -‬ﺟّﻦ( ﯾﻌﻨﯽ ﻓﯿﺾ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺷـﮑﻮه و ﻋﻈﻤﺖ ﺧـﺪاي ﻣﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ واژه اّول ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ -‬ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد و اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪﻧﺪش‬
‫ﺑﺮ ﻃﺮﯾـﻖ اﺧﺘﺼـﺎص داﺷـﺘﻦ و وﯾﮋﮔﯽ ﻣﻔﻬﻮم‪ -‬ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﺑﻪ اوﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ از ﺑﻬﺮهﻫـﺎ و ﻧﻌﻤﺖﻫـﺎي دﻧﯿﻮي ﺑﺮاي‬
‫اﻧﺴﺎن ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ -‬ﺟّﺪ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن‪ -‬ﺑﺨﺖ‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪:‬‬
‫ﺟﺪدت‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ و ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ ﺷﺪم‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﮐﻪ‪) :‬ﻻ ﯾﻨﻔﻊ ذا اﻟﺠّﺪ ﻣﻨﮏ اﻟﺠّﺪ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺛﻮاب و ﭘﺎداش ﺧﺪا ﻧﻤﯽرﺳﺪ ﻣﮕﺮ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﮐﻮﺷﺶ در ﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺧﺪاي‪ ،‬و اﯾﻦ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ از آن ﺧﺒﺮ‬
‫داده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫)َﻣْﻦ ﮐﺎَن ﯾُِﺮﯾـُﺪ اﻟ ْﻌﺎِﺟَﻠَﮥ َﻋﱠﺠﻠْﻨﺎ ﻟَُﻪ ﻓِﯿﻬﺎ ﻣﺎ َﻧﺸﺎُء ﻟ َِﻤْﻦ ﻧُِﺮﯾُﺪ ‪ /18 ،...‬اﺳـﺮاء( و )َو َﻣْﻦ َأراَد اﻟ ْﺂِﺧَﺮَة َو َﺳﻌﯽ ﻟَﻬﺎ َﺳْﻌَﯿﻬﺎ َو ُﻫَﻮ ُﻣْﺆﻣٌِﻦ َﻓُﺄوﻟﺌَِﮏ ﮐﺎَن‬
‫َﺳْﻌﯿُُﻬْﻢ َﻣْﺸُﮑﻮرًا ‪ /19‬اﺳـﺮاء( و ﺑـﺎز اﺷـﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ )َﯾْﻮَم ﻻـ َﯾﻨَْﻔُﻊ ﻣﺎٌل َو ﻻ ﺑَﻨُﻮَن‪ /88 -‬ﺷـﻌﺮاء( و ﻧﯿﺰ )ﺟـّﺪ(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺪر ﭘﺪر و ﭘﺪر‬
‫ﻣﺎدر‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﻻ ﯾﻨﻔﻊ ذا اﻟﺠّﺪ‪ -‬در ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺴﺒﺘﺶ و ﭘﺪرش ﮐﺴﯽ را ﺳﻮد ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻧﻔﻊ و ﻓﺎﯾﺪه‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان را ﺑﺮاي ﭘﺪران و ﻣﺎدران در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﻔﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪َ) :‬ﯾْﻮَم ﻻ َﯾﻨَْﻔُﻊ ﻣﺎٌل َو ﻻ ﺑَﻨُﻮَن‪ /88 -‬ﺷﻌﺮاء(‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در آﯾﻪ ﻓﻮق و در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺬﮐﻮر ﻧﻔﻊ و ﺳﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﭘﺪري را ﻧﯿﺰ ﻧﻔﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺪث( ]ﺟﺪث ‪ ... :‬ص ‪384 :‬‬
‫ﻗﺒﺮ و آراﻣﮕﺎه‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﯾْﻮَم َﯾْﺨُﺮُﺟﻮَن ﻣَِﻦ اﻟ َْﺄْﺟﺪاِث ِﺳﺮاﻋًﺎ‪ /43 -‬ﻣﻌﺎرج( )ﺑﺎ ﺷﺘﺎب از ﮔﻮرﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﺮون آﯾﻨﺪ(‪.‬‬
‫أﺟـﺪاث‪ -‬ﺟﻤﻊ‪ -‬ﺟﺪث‪ -‬اﺳﺖ و‪ -‬ﺟﺪث و ﺟﺪف‪ -‬ﺑﻪ ﯾﮑﯽ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ در ﺳﻮره ﯾﺲ‪َ) :‬ﻓِﺈذا ُﻫْﻢ ﻣَِﻦ اﻟ َْﺄْﺟﺪاِث ِإﻟﯽ َرﺑ ﱢِﻬْﻢ َﯾﻨْـِﺴ ﻠُﻮَن‪/51 -‬‬
‫ﯾ ﺲ( ‪.‬‬
‫)ﻧﺎﮔﻬﺎن از ﻗﺒﺮﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﺷﺘﺎﺑﺎن ﻣﯽﭘﻮﯾﻨﺪ(‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺪر( ]ﺟﺪر[‪ ... :‬ص ‪384 :‬‬
‫ﺟـﺪار ﯾﻌﻨﯽ دﯾﻮار ﯾـﺎ ﺣﺎﺋـﻂ‪ ،‬ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺎﺋﻂ در ﻣﻌﻨﯽ دﯾﻮار ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر اﺣﺎﻃﻪ ﮐﺮدن ﺟﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ‪ -‬ﺟـﺪار‪ -‬ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر ﺑﺮ آﻣـﺪن و ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﺷﺪن و ارﺗﻔﺎع اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﻌﺶ ﺟﺪر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َأﱠﻣﺎ اﻟ ِْﺠﺪاُر َﻓﮑﺎَن ﻟ ُِﻐﻼَﻣﯿِْﻦ‪ /82 -‬ﮐﻬﻒ( و )ِﺟـ ﺪارًا ﯾُِﺮﯾُﺪ َأْن َﯾﻨَْﻘﱠﺾ َﻓَﺄﻗﺎَﻣُﻪ‪ /77 -‬ﮐﻬﻒ( )دﯾﻮاري را ﮐﻪ در ﺣﺎل‬
‫ﻓﺮو رﯾﺨﺘﻦ ﺑﻮد ﺑﺮ ﭘﺎﯾﺶ داﺷﺖ(‪ .‬و آﯾﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪385 :‬‬
‫)َأْو ﻣِْﻦ َوراِء ُﺟُﺪٍر‪ /14 -‬ﺣﺸﺮ( و در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫)ﺣّﺘﯽ ﯾﺒﻠﻎ اﻟﻤﺎء اﻟﺠﺪر(‪«1» .‬‬
‫ﺟﺪرت اﻟﺠﺪار‪ -‬دﯾﻮار را ﺑﺎﻻ ﺑﺮدم ﮐﻪ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺎﻻرﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺟﺪار ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺟﺪر اﻟّﺸﺠﺮ‪ -‬درﺧﺖ ﺑﺮگ و ﺷﮑﻮﻓﻪ ﺑﺮ آورد ﮔﻮﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻮﺗﻪ ﻧﺨﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﮔﯿﺎه ﺑﺎﻻ روﻧﺪه در زﻣﯿﻨﻬﺎي رﯾﮕﺰار را ﮐﻪ از زﻣﯿﻦ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬ﺟﺪار‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ و ﻣﻔﺮدش‪ -‬ﺟﺪرة‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫أﺟﺪرت اﻷرض‪ -‬آن زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﮔﯿﺎه‪ .‬ﮐﻮﯾﺮي و رﯾﮕﺴﺘﺎﻧﯽ ﺑﺮآورد‪.‬‬
‫ﺟﺪر اﻟّﺼﺒّﯽ و ﺟﺪر‪ -‬ﮐﻮدك آﺑﻠﻪ در آورد ﮐﻪ داﻧﻪﻫﺎي آﺑﻠﻪ ﺑﺮ ﺑﺪن ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﮑﻮﻓﻪﻫﺎي رﯾﺰ درﺧﺘﺎن و ﮔﻠﻬﺎ‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺟﺪرّي و ﺟﺪرة‪ -‬ﻏّﺪهﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﭼﺮﮐﯿﻦ زﯾﺮ ﭘﻮﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﻌﺶ أﺟﺪار اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎة ﺟﺪراء‪ -‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ آﺑﻠﻪ زده‪.‬‬
‫ﺟﯿـﺪر‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻮﭼﮏ و ﺣﻘﯿﺮ ﮐﻪ از ﻟﻔﻆ‪ -‬ﺟـﺪار‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دﯾﻮار ﻣﺸـّﺘﻖ ﺷـﺪه و ﺣﺮف )ي( ﺑﺮاي ﻧﯿﺸـﺨﻨﺪ و ﺗﺤﻘﯿﺮ ﺑﻪ آن اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در اﺻﻮل ﻣﺸﺘّﻘﺎت ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﺟﺪﯾﺮ‪ :‬ﺑﺎﻧﺘﻬﺎء رﺳﯿﺪه‪ ،‬ﻣﺜﻞ رﺳﯿﺪن ﭼﯿﺰي ﺑﻪ دﯾﻮار‪.‬‬
‫ﺟـﺪﯾﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎﯾﺎنﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ و ﺳـﺰاوار و ﻧﯿﺰ ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﺧﻮد رﺳـﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺪر ﺑﮑﺬا ﻓﻬﻮ ﺟﺪﯾﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺷﺎﯾﺴـﺘﮕﯽ‬
‫ﭘﺎﯾﺎن رﻓﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻌّﺠﺐ و ﺷﮕﻔﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﻣﺎ أﺟﺪره و‪ -‬أﺟﺪر ﺑﻪ‪ -‬ﭼﻘﺪر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑ)ﺮ وزن ﻣﺎ اﻓﻌﻞ و اﻓﻌﻞ ﺑﻪ‪ -‬ﮐﻪ در ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻓﻌﻞ ﺗﻌّﺠﺐ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود(‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺪل( ]ﺟﺪل ‪ ... :‬ص ‪385 :‬‬
‫اﻟﺠـﺪال ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻔﺘﮕﻮي ﺑﺎ ﻧﺰاع و ﺳﺘﯿﺰه و ﭼﯿﺮﮔﯽ ﺑﺮ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ ﮐﻪ اﺻـﻠﺶ از‪ ،‬ﺟـﺪﻟﺖ اﻟﺤﺒﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ رﯾﺴـﻤﺎن و ﻃﻨﺎب را ﻣﺤﮑﻢ ﺗﺎﺑﺎﻧﺪم‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺪﯾﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻃﻨﺎب ﻣﻮﺋﯿﻦ ﺗﺄﺑﯿﺪه ﺷﺪه ﮐﻪ از ﻫﻤﯿﻦ واژه اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﻣﺂﺧﺬ دﯾﮕﺮ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ )اﺷﻖ ارﺿﮏ ﺣّﺘﯽ ﺗﺒﻠﻎ اﻟﻤﺎء اﻟﺠﺪار( ﯾﻌﻨﯽ زﻣﯿﻦ را ﺗﺎ ﺑﻠﻨﺪﯾﺶ و اﻧﺘﻬﺎﯾﺶ آﺑﯿﺎري ﮐﻦ‪.‬‬
‫ﺟﺪﻟﺖ اﻟﺒﻨﺎء‪ -‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن را ﻣﺤﮑﻢ ﺑﻨﺎ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫درع ﻣﺠﺪوﻟﮥ‪ -‬زره ﺑﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪه و ﻣﺤﮑﻢ‪.‬‬
‫أﺟﺪل‪ -‬ﺑﺎز ﺷﮑﺎري و ﻗﻮي ﭘﻨﺠﻪ‪.‬‬
‫ﻣﺠﺪل‪ -‬ﻗﺼﺮ و ﮐﺎخ اﺳﺘﻮار ﺑﻨﯿﺎن‪.‬‬
‫واژه‪) -‬ﺟـﺪال(‪ -‬ﮐـﻪ از ﻟﻔـﻆ ﺟـﺪل‪ -‬ﻣﺸــﺘّﻖ ﺷـﺪه ﮔـﻮﯾﯽ ﮐـﻪ دو ﻧﻔﺮ ﺑﺮ ﻫـﻢ ﭘﯿﭽﯿﺪهاﻧـﺪ و ﻫﺮ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮي را ﺑـﺎ ﺳــﺨﻦ و رأي ﺧـﻮد‬
‫ﻣﯽﭘﯿﭽﺎﻧـﺪ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﺻﻞ در ﺟﺪال‪ ،‬زﻣﯿﻦ زدن و ﮐﺸﺘﯽ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮي را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺳـﺨﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن‪ -‬ﺟﺪاﻟﮥ‪-‬‬
‫اﺳﺖ ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو ﺟﺎِدﻟ ُْﻬْﻢ ﺑ ِﺎﻟ ﱠﺘِﯽ ِﻫَﯽ َأْﺣَﺴُﻦ‪ /125 -‬ﻧﺤﻞ( و )اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﯾُﺠﺎِدﻟ ُﻮَن ﻓِﯽ آﯾﺎِت اﻟﻠﱠِﻪ‪ /35 -‬ﻏﺎﻓﺮ( و )َو ِإْن ﺟﺎَدﻟ ُﻮَك َﻓُﻘِﻞ اﻟﻠﱠُﻪ َأْﻋَﻠُﻢ‪ /68 -‬ﺣّﺞ( و‬
‫)َﻗْﺪ ﺟﺎَدﻟ َْﺘﻨﺎ َﻓَﺄْﮐَﺜْﺮَت ِﺟﺪاﻟَﻨﺎ‪ /32 -‬ﻫﻮد( ﮐﻪ‪ -‬ﺟﺪﻟﻨﺎ‪ -‬ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫)ﻣﺎ َﺿَﺮﺑ ُﻮُه ﻟََﮏ ِإﻟ ﱠﺎ َﺟَﺪﻟًﺎ‪ /58 -‬زﺧﺮف( و )ﮐﺎَن اﻟ ِْﺈﻧ ْﺴﺎُن َأْﮐَﺜَﺮ َﺷْﯽٍء َﺟَﺪﻟًﺎ‪ /54 -‬ﮐﻬﻒ( و ) )َو ُﻫْﻢ ﯾُﺠﺎِدﻟ ُﻮَن ﻓِﯽ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /13 -‬رﻋﺪ( و )َو ﻣَِﻦ‬
‫اﻟﻨﱠﺎِس َﻣْﻦ ﯾُﺠﺎِدُل ﻓِﯽ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /3 -‬ﺣّﺞ( و ) )ﻻ ِﺟﺪاَل ﻓِﯽ اﻟ َْﺤﱢﺞ‪ /197 -‬ﺑﻘﺮه( و )ﯾﺎ ﻧُﻮُح َﻗْﺪ ﺟﺎَدﻟ َْﺘﻨﺎ‪ /32 -‬ﻫﻮد(‪.«1» .‬‬
‫( ) )ﺟﺬ( ]ﺟﺬ[‪ ... :‬ص ‪386 :‬‬
‫اﻟﺠّﺬ‪ ،‬ﺷﮑﺴﺘﻦ ﭼﯿﺰي و رﯾﺰ رﯾﺰ ﮐﺮدن آن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ رﯾﺰهﻫﺎ و ﺧﺮدﻫﺎي ﻃﻼي ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻫﻢ ﺟﺬاذ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َﻓَﺠَﻌَﻠُﻬْﻢ ُﺟﺬاذًا‪ /58 -‬اﻧﺒﯿﺎء( و )َﻋﻄﺎًء َﻏﯿَْﺮ َﻣْﺠـ ُﺬوٍذ‪ /108 -‬ﻫﻮد( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺨﺸﺸـﯽ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ و ﻗﻄﻊ ﻧﺸـﺪه ﻣﺎ ﻋﻠﯿﻪ ﺟّﺬة‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻟﺒﺎس ﮐﻬﻨﻪ‪ ،‬و‬
‫ﭘﺎرهاي ﻫﻢ ﺑﺮ ﺗﻦ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬از ﻣﺠﻤﻮع آﯾﺎﺗﯿﮑﻪ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ از ﻗﺮآن اﺳﺘﺸـﻬﺎد ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ دو ﻧﮑﺘﻪ ﺗﮑﯿﻪ ﮐﺮده ﯾﮑﯽ ﻟﻔﻆ ﺟﺪل و ﺟﺪال و‬
‫دﯾﮕﺮي در‪ -‬ﻣﺠـﺎدﻟﻪ‪ -‬ﮐﻪ ﺑﺎب ﻣﻔﺎﻋﻠﻪ ﻫﻤﺎن ﺟـﺪل اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺠﺎدﻟﻪ اﺳـﺘﺪﻻل و ﺑﺤﺚ و ﮔﻔﺘﮕﻮ ﯾﺎ ﺣّﺠﺖ‪ ،‬و دﻟﯿﻞ آوردن در ﺑﺮاﺑﺮ دﻟﯿﻞ و‬
‫ﺣّﺠﺖ دﯾﮕﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن روش ﻧﯿﮑﻮﯾﯽ ﻣﺠﺎدﻟﻪ را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم )ص( ﮐﻪ ﻗﻄﻌﺎ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻋﻤﻮم ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ اﺳﺖ اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ )وَ‬
‫ﺟﺎِدﻟ ُْﻬْﻢ ﺑ ِﺎﻟ ﱠﺘِﯽ ِﻫَﯽ َأْﺣَﺴُﻦ‪ /125 -‬ﻧﺤﻞ( و ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑـﺪون اﺳـﺘﺪﻻل و ﺣّﺠﺖ و ﻧﻮر و ﻫﺪاﯾﺖ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻣﻼﻣﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ )وَ‬
‫ﻣَِﻦ اﻟﻨﱠﺎِس َﻣْﻦ ﯾُﺠﺎِدُل ﻓِﯽ اﻟﻠﱠِﻪ ﺑ َِﻐﯿِْﺮ ِﻋﻠٍْﻢ َو ﻻ ُﻫﺪًي َو ﻻ ِﮐﺘﺎٍب ُﻣﻨِﯿٍﺮ‪ /8 -‬ﺣّﺞ( اّﻣﺎ ﺟﺪل‪ -‬ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻓﻨﻮن ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺖ اﺳﻤﯽ ﻏﯿﺮ از ﺟﺪال‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺸﻤﮑﺶ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ روﺷﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮرد ﺗﺼﻮﯾﺐ دﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺬع( ]ﺟﺬع ‪ ... :‬ص ‪387 :‬‬
‫اﻟﺠﺬع ﺟﻤﻌﺶ ﺟﺬوع‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻨﻪ درﺧﺖ ﺧﺮﻣﺎ و ﺗﯿﺮ ﺳﻘﻒ ﺧﺎﻧﻪ‪) ،‬ﻓِﯽ ُﺟُﺬوِع اﻟﻨﱠْﺨِﻞ‪ /71 -‬ﻃﻪ(‪.‬‬
‫ﺟﺬﻋﺘﻪ‪ -‬آن را ﭼﻮن ﺗﻨﻪ ﺧﺮﻣﺎ ﺑﺮﯾﺪم‪.‬‬
‫اﻟﺠﺬع ﻣﻦ اﻹﺑﻞ‪ -‬ﺷﺘﺮ ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻟﻪ‪.‬‬
‫اﻟﺠﺬع ﻣﻦ اﻟّﺸﺎة‪ -‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﯾﮏ ﺳﺎﻟﻪ و ﺑﻪ ﺳﺎل دّوم در آﻣﺪه‪.‬‬
‫اﻟﺠﺬع »‪ -«1‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ و ﺗﺎزﮔﯽ دﻫﺮ و روزﮔﺎر‪ -‬ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ زﻣﺎن آن‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻋﻤﺮ ﮐﻮﺗﺎه ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﯾﺎ ﺟﻮاﻧﯽ آﻧﻬﺎ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺬو( ]ﺟﺬو[‪ ... :‬ص ‪387 :‬‬
‫اﻟﺠـﺬوة و اﻟﺠـﺬوة ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧـﺪه آﺗﺶ ﺑﻌـﺪ از اﺷـﺘﻌﺎل‪ ،‬و ﺳﻮﺧﺘﻦ ﭼﻮب و ﻫﯿﺰم ﮐﻪ ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬ﺟـﺬ و ﺟـﺬي‪ -‬اﺳﺖ ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ‬
‫ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬أْو َﺟْﺬَوٍة ﻣَِﻦ اﻟﻨﱠﺎِر ‪ /29‬ﻗﺼﺺ(‪.‬‬
‫ﺧﻠﯿﻞ اﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﺟـﺬا‪ ،‬ﯾﺠـﺬو‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﺎﻧـﺪن‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪ ،‬ﺟﺜﺎ ﯾﺠﺜﻮ‪ -‬در ﻟﻔﻆ و ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ در‪ -‬ﺟﺬا‪ -‬ﻣﻼزﻣﻪ و درك‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪن و ﺛﺎﺑﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ و رﺳﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫أﺟﺬت اﻟّﺸﺠﺮة‪ -‬درﺧﺖ‪ ،‬رﯾﺸﻪدار ﺷﺪ‪ ،‬و در ﺣﺪﯾﺚ‪:‬‬
‫)ﮐﻤﺜﻞ اﻷرزة اﻟﻤﺠﺬّﯾﮥ( »‪) «2‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﻨﻮﺑﺮ ﯾﺎ ﮐﺎج ﺑﺎ رﯾﺸﻪ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﻫﻠﮑﻬﻢ اﻻـزﻟﻢ اﻟﺠـﺬع‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﯿﺮ روزﮔـﺎر ﻫﻼﮐﺸﺎن ﮐﺮد و ﺻـﻠﺐ ﻓﯽ ﺟـﺬع ﻧﺨﻠﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺗﻨﻪ ﺧﺮﻣﺎ دارش زدﻧـﺪ‪ .‬زﻣﺨﺸـﺮي در‬
‫اﺳﺎس اﻟﺒﻼﻏﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﮐﻢ ﺳﺎل و ﮐﻮﺗﺎه ﻋﻤﺮي را ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺟـﺬع ﮔﻮﯾﻨـﺪ و ﻋﺒﺎرت اﻻزﻟﻢ اﻟﺠﺬع‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﯿﺮ ﮐﺸـﯿﺪه روزﮔﺎر‪ ،‬اﺑﻦ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﭼﻮن روزﮔﺎر ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺗﺠﺪﯾﺪ و ﺗﺎزه ﻣﯽﺷﻮد و ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺟﻮان و ﭘﯿﺮ ﻧﺎﺷﺪﻧﯽ اﺳﺖ زﯾﺮا‬
‫ﺟـﺬع ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻮان‪ ،‬ورﻗﻪ ﺑﻦ ﻧﻮﻓـﻞ در ﺣـﺪﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ -‬ﯾﺎ ﻟﯿﺘﻨﯽ ﻓﯿﻬﺎ ﺟـﺬع‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﮑﺎش در ﻇﻬﻮر و ﻣﺒﻌﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺟﻮان‬
‫ﺑﻮدم‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻢ او را ﯾﺎري ﮐﻨﻢ‪ -‬ﯾﺎ ﻟﯿﺘﻨﯽ اﮐﻮن ﺷﺎﺑﺎ ﺣﯿﻦ ﯾﻈﻬﺮ ﻧﺒﻮﺗّﻪ ﺣﺘﯽ اﺑﺎﻟﻎ ﻓﯽ ﻧﺼﺮﺗﻪ‪ -‬ﯾﺲ ‪ -45 /8‬اس‪ /‬زﻣﺨﺸﺮي‪[...] .‬‬
‫)‪ (2‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﻣﺂﺧﺬ دﯾﮕﺮ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ )ﻣﺜﻞ اﻟﮑﺎﻓﺮ ﮐﻤﺜﻞ اﻻرزة اﻟﻤﺠﺪﯾﻪ ﻋﻠﯽ اﻻرض( ﮐﻪ‪ -‬ﻋﻠﯽ وﺟﻪ اﻻرض‪ -‬ﻫﻢ آﻣﺪه و ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﺣـﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ )ﻣﺜﻞ اﻟﻤﺆﻣﻦ ﮐﺎﻟﺨﺎﻣﮥ ﻣﻦ اﻟّﺰرع ﺗﻔﯿﺌﻬﺎ اﻟّﺮﯾﺢ ﻣّﺮة ﻫﻨﺎك و ﻣّﺮه ﻫﻨﺎ و ﻣﺜﻞ اﻟﮑﺎﻓﺮ ﮐﺎﻻرزة اﻟﻤﺠﺬﯾﻪ ﻋﻠﯽ وﺟﻪ اﻻرض‬
‫ﺣّﺘﯽ ﯾﮑﻮن ﻧا ﺠﺎﻓﻬﺎ ﺑﻤّﺮة( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺜﻞ ﭘﺎﯾﺪاري و اﺳـﺘﻮاري و اﺳـﺘﻘﺎﻣﺖ ﻣﺆﻣﻦ ﻫﻤﭽﻮن دﺳـﺘﻪﻫﺎي ﻧﻬﺎل ﺗﺎزه و ﺑﺎ ﻃﺮاوت اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎدﻫﺎﺋﯽ‬
‫از اﯾﻨﺠـﺎ و آﻧﺠـﺎ ﺑﺮ آن ﻣﯽوزد و آن ﻧﻬـﺎل در ﺟﺎﯾﺶ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ اّﻣﺎ ﻣﺜﻞ ﮐﺎﻓﺮ ﻣﺜﻞ درﺧﺖ ﮐﺎﺟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻮرﺗﺎ ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺤﮑﻢ ﺑﻨﻈﺮ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ اّﻣﺎ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺑﺎد ﺷﺪﯾﺪ از ﺟﺎي ﺧﻮد ﮐﻨﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﻘﻮط ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫رﺟﻞ ﺟﺎذ‪ -‬ﻣﺮدي ﮐﻮﺗﺎه دﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ دﺳﺘﺎﻧﺶ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه و ﻣﺆﻧّﺚ آن اﻣﺮأة ﺟﺎذﯾﮥ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺮح( ]ﺟﺮح ‪ ... :‬ص ‪388 :‬‬
‫اﻟﺠﺮح‪ :‬اﺛﺮ درد و ﺑﯿﻤﺎري در ﭘﻮﺳﺖ )ﺟﺮاﺣﺖ و زﺧﻢ(‪.‬‬
‫ﺟﺮﺣﻪ ﺟﺮﺣﺎ‪ -‬ﮐﻪ اﺳـﻤﺶ‪ -‬ﺟﺮﯾـﺢ و ﻣﺠﺮوح‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ )َو اﻟ ُْﺠُﺮوَح ﻗِﺼﺎٌص‪ /45 -‬ﻣﺎﺋﺪه( ردﮐﺮدن ﺷـﻬﺎدت ﺷﺎﻫﺪ را‬
‫ﻫﻢ ﺟﺮح ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ از دردﻣﻨﺪ ﺷﺪن و آﻟﻮده ﮐﺮدن اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﺟﺎرﺣﮥ(‪ -‬ﺳـﮕﺎن و ﺑﺎزان و ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن و ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺷـﮑﺎري و ﺟﻤﻊ آن‪ -‬ﺟﻮارح اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺎﻣﮕﺰاري ﯾﺎ ﺑﺪﯾﻨﺠﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﮑﺎر ﺧﻮد‬
‫را ﻣﺠﺮوح ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﯾﺎ از آﻧﺠﻬﺖ ﮐﻪ آن را ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﻣﺎ َﻋﻠﱠْﻤﺘُْﻢ ﻣَِﻦ اﻟ َْﺠﻮاِرِح ُﻣَﮑﻠﱢﺒِﯿَﻦ‪ /4 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫)ﺳﮕﺎن ﺷﮑﺎري ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را دﺳﺖآﻣﻮز ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻣﯽدﻫﺪ(‪.‬‬
‫اﻋﻀـﺎء ﺷـﮑﺎرﮐﻨﻨﺪه و ﮔﯿﺮﻧـﺪه ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺷـﮑﺎري ﻣﺎﻧﻨـﺪ )ﭼﻨﮕﺎل و ﻣﻨﻘﺎر‪ ،‬و دﻧـﺪاﻧﻬﺎي( آﻧﻬﺎ را ﻧﯿﺰ ﺟﻮارح‪ -‬ﮔﻮﯾﻨـﺪ و ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ آن اﻋﻀﺎء ﺣﯿﻮاﻧﺎت را ﯾﺎ ﻣﺠﺮوح ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫)اﺟﺘﺮاح(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺠﺎم ﮔﻨﺎه و اﺻﻠﺶ از ﺟﺮاﺣﻪ‪ -‬اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‪:‬‬
‫اﻗﺘﺮاف‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺠﺎم ﮔﻨﺎه از‪ -‬ﻗﺮف اﻟﻘﺮﺣﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﻮﺳﺖ زﺧﻢ را ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َأْم َﺣِﺴَﺐ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ اْﺟَﺘَﺮُﺣﻮا اﻟﱠﺴﯿﱢﺌﺎِت‬
‫‪ /21 -‬ﺟﺎﺛﯿﻪ(‪.‬‬
‫)آﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ زﺷﺘﯽﻫﺎ را ﮐﺴﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﮔﻨﺎﻫﺎن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ -‬ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آورده و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ(‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺮد( ]ﺟﺮد[‪ ... :‬ص ‪388 :‬‬
‫اﻟﺠﺮاد ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻠﺨﻬﺎ ﮐﻪ ﻣﻔﺮدش‪ -‬ﺟﺮاده‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َﻓَﺄْرَﺳـ ﻠْﻨﺎ َﻋَﻠﯿِْﻬُﻢ اﻟﱡﻄﻮﻓـﺎَن َو اﻟ َْﺠﺮاَد َو اﻟ ُْﻘﱠﻤَﻞ‪ /133 -‬اﻋﺮاف( و )َﮐَﺄﻧﱠُﻬْﻢ َﺟﺮاٌد ُﻣﻨَْﺘِﺸـ ٌﺮ‪ /7 -‬ﻗﻤﺮ( واژه‪ -‬ﺟﺮاد‪ -‬ﺟـﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻﻞ و رﯾﺸـﻪ‬
‫ﻟﻐﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﺎ از ﻓﻌﻞ‪:‬‬
‫ﺟﺮد اﻷرض‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ زﻣﯿﻦ را ﭘﺎك ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺸﺘﻖ ﺷﺪه و ﻧﯿﺰ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﮕﺰاري از ﺟﺮد اﻷرض ﻣﻦ اﻟّﻨﺒﺎت‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ زﻣﯿﻦ را از ﻧﺒﺎت‬
‫ﺧﺎﻟﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺸﺘﻖ‬
‫ﺑ ﺎﺷ ﺪ ‪.‬‬
‫أرض ﻣﺠﺮودة‪ -‬زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﮔﯿﺎﻫﺶ ﺧﻮرده ﺷﺪه و ﺧﺎﻟﯽ از ﮔﯿﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮس أﺟﺮد‪ -‬اﺳﺐ ﮐﻢ ﻣﻮ و ﺑﺮﻫﻨﻪ‪.‬‬
‫ﺛﻮب ﺟﺮد‪ -‬ﻟﺒﺎس ﮐﻬﻨﻪ و ﻓﺮﺳﻮده ﮐﻪ ﮐﺮك و ﭘﺸﻤﯿﻦ رﯾﺨﺘﻪ و ﭘﻮﺳﯿﺪه ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﺠّﺮد ﻋﻦ اﻟﺜﻮب‪ -‬از ﻟﺒﺎس ﺑﺮﻫﻨﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺟّﺮدﺗﻪ ﻋﻨﻪ‪ -‬ﻟﺒﺎس را از ﺗﻨﺶ در آوردم‪.‬‬
‫إﻣﺮأة ﺣﺴﻨﮥ اﻟﻤﺘﺠّﺮد‪ -‬زﻧﯽ ﻧﯿﮑﻮ ﭘﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ )ﺟّﺮد و اﻟﻘﺮآن( »‪ -«1‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮآن را ﺑﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﺎت ﺑﺎ آن دارد در ﻧﯿﺎﻣﯽزﯾﺪ‪.‬‬
‫إﻧﺠﺮد ﺑﻨﺎ اﻟّﺴﯿﺮ‪ -‬راه ﺑﺮ ﻣﺎ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺮد اﻹﻧﺴﺎن‪ -‬از ﮔﺰﯾﺪن ﻣﻠﺨﻬﺎ ﭘﻮﺳﺖ ﺑﺪﻧﺶ ﺗﺎول و ﻣﺨﻤﻠﮏ زد‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺮز( ]ﺟﺮز[‪ ... :‬ص ‪389 :‬‬
‫ﺟﺮز ﯾﻌﻨﯽ زﻣﯿﻦ ﺑﯽﮔﯿﺎه‪ ،‬ﺧﺪا ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﺻِﻌﯿﺪًا ُﺟُﺮزًا »‪ /8 «2‬ﮐﻬﻒ( ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺎك ﺧﺎﻟﺺ ﺑﺪون ﮔﯿﺎه‪.‬‬
‫أرض ﻣﺠﺮوزة‪ -‬زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﮔﯿﺎﻫﺶ ﭼﺮاﻧﯿﺪه و ﺧﻮرده ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺟﺮوز‪ -‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻮان و ﺳﻔﺮه زﯾﺎد و ﺳﺮﯾﻊ ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮرد در ﻣﺜﻞ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺣﺪﯾﺚ ﻓﻮق از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫)ﺟّﺮد و اﻟﻘﺮآن ﻟﯿﺮﺑﻮا ﻓﯿﻪ ﺻﻐﯿﺮﮐﻢ و ﻻ ﯾﻨﺄي ﻋﻨﻪ ﮐﺒﯿﺮﮐﻢ و ﻻ ﺗﻠﺒﺴﻮا ﺑﻪ ﺷﯿﺌﺎ ﻟﯿﺲ ﻣﻨﻪ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻃﻮري ﻗﺮآن را ﺑﺨﻮاﻧﯿـﺪ و ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿـﺪ ﮐﻪ ﻧﻮﺟﻮاﻧﺎﻧﺘﺎن از ﻗﺮآن ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﻮﻧﺪ و ﭘﻨﺪ ﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺰرﮔﺴﺎﻻﻧﺘﺎن از آن دور ﻧﺸﻮﻧﺪ‬
‫و ﭼﯿﺰي را ﮐﻪ از ﻗﺮآن ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺎ آن در ﻧﯿﺎﻣﯽزﻧـﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﯿﯿﻨﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳـﺨﻨﺎن و اﺣﺎدﯾﺚ اﻫﻞ ﮐﺘﺎب در ﻗﺮآن‬
‫وارد ﻧﮑﻨﯿـﺪ‪ ،‬ﮔـﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺸـﻮﯾﻘﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﻗﺮآن ﻧﻪ دﯾﮕﺮ ﺳـﺨﻨﺎن ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﮐﺘـﺎب ﺧـﺪا زﯾﺮا ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﻏﯿﺮ از ﻗﺮآن از ﺳـﺎﯾﺮ‬
‫ﮐﺘﺐ آﺳﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ آﻧﻬﺎﺳﺖ ﺑﺮ ﺗﺄﻟﯿﻒ آن ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ اﻣﯿﻦ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻧّﺺ ﻗﺮآن ﺗﺤﺮﯾﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺲ‪ -‬ج ‪ -3‬ص ‪.117‬‬
‫)‪ (2‬اﺷﺎره )َﺻِﻌﯿﺪًا ُﺟُﺮزًا‪ /8 -‬ﮐﻬﻒ( ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اراده ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺧﻠﻘﺖ زﻣﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ )ِإﻧﱠﺎ ﻟَﺠﺎِﻋﻠُﻮَن ﻣﺎ َﻋَﻠﯿْﻬﺎ َﺻِﻌﯿﺪًا ُﺟُﺮزًا‪/8 -‬‬
‫ﮐﻬﻒ( ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ اﺳﺖ ﺻﺎف و ﻫﻤﻮار و ﺑﯽﺑﻨﺎء و ﺑﺪون ﮔﯿﺎه ﻗﺮار دادهاﯾﻢ ﮐﻪ در آﯾﻪ ﻗﺒﻠﺶ ﻓﺮﻣﻮد )ِإﻧﱠﺎ َﺟَﻌﻠْﻨﺎ ﻣﺎ َﻋَﻠﯽ اﻟ َْﺄْرِض‬
‫ِزﯾَﻨًﮥ ﻟَﻬﺎ ﻟ َِﻨﺒْﻠَُﻮُﻫْﻢ َأﱡﯾُﻬْﻢ َأْﺣَﺴُﻦ َﻋَﻤًﻠﺎ‪ /7 -‬ﮐﻬﻒ( ﯾﻌﻨﯽ آﻧﭽﻪ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ اﺳﺖ ﺑﺮاي زﻣﯿﻦ زﯾﺒـﺎﯾﯽ و زﯾﻨﺘﯽ اﺳﺖ ﺗﺎ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ‬
‫و ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از آﻧﻬﺎ اﯾﺸﺎن را از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ ﻣﺘﻨّﻌﻢ ﺳﺎزﯾﻢ ﺗﺎ ﮐﺪاﻣﯿﮏ از اﯾﺸﺎن ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﻻ ﺗﺮﺿﯽ ﺷﺎﻧﯿﻪ اﻟّﺎ ﺑﺠﺮزه‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دﺷﻤﻨﺶ راﺿﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﻗﻠﻊ و ﻗﻤﻊ او‪.‬‬
‫ﺟﺎرز‪ -‬ﺑﯿﻤﺎري ﮐﻪ زﯾﺎد و ﺑﺸّﺪت ﺳﺮﻓﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺮﻓﻪ ﺧﺸﮏ ﺑﻪ ﺗﺼّﻮر اﯾﻨﮑﻪ اﺧﻼﻃﺶ ﮐﻨﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺟﺮاز‪ -‬ﺑﺮﯾﺪن ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ‪.‬‬
‫ﺳﯿﻒ ﺟﺮاز‪ -‬ﺷﻤﺸﯿﺮ ﻗﺎﻃﻊ و ﺑّﺮﻧﺪه‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺮع( ]ﺟﺮع ‪ ... :‬ص ‪390 :‬‬
‫ﺟﺮع اﻟﻤـﺎء ﯾﺠﺮع و ﺟﺮع ﺗﺠّﺮﻋﻪ‪ -‬آب را ﺟﺮﻋﻪ ﺟﺮﻋﻪ و ﮐﻢ ﮐﻢ ﻧﻮﺷـﯿﺪ ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟـّﻞ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬ﯾَﺘَﺠﱠﺮُﻋُﻪ َو ﻻ َﯾﮑﺎُد ﯾُـِﺴ ﯿُﻐُﻪ »‪/17 -«1‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺟﺮﻋﻪ ﺟﺮﻋﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻨﻮﺷﺪ وﻟﯽ ﮔﻠﻮﮔﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ راﺣﺘﯽ آن را ﻓﺮو ﺑﺮد‪.‬‬
‫ﺟﺮﻋﻪ آﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻧﺪازه ﯾﮏ ﻗﻮرت و ﯾﮏ ﻧﻔﺲ ﻧﻮﺷﯿﺪه ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻮق ﻣﺠﺎرﯾﻊ‪ -‬ﺷﺘﺮاﻧﯽ ﮐﻪ در ﭘﺴﺘﺎﻧﺸﺎن ﺑﻘﺪر ﭼﻨﺪ ﺟﺮﻋﻪ ﺷﯿﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺮع و ﺟﺮﻋﺎء‪ -‬رﯾﮕﺴﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﯿﺎﻫﯽ ﻧﻤﯽروﯾﺎﻧﺪ ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺬر و داﻧﻪﻫﺎي ﻏﻼت را ﺧﻮرده و از ﺑﯿﻦ ﺑﺮده‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺮف( ]ﺟﺮف ‪ ... :‬ص ‪390 :‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺳـﺴﺖ و ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮد‪ ،‬ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻋﻠﯽ َﺷـ ﻔﺎ ُﺟُﺮٍف ﻫﺎٍر‪ /109 -‬ﺗﻮﺑﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﭘﺮﺗﮕـﺎﻫﯽ ﺳـﺴﺖ و رﯾﺰان و ﻟﺮزان ﻗﺮار‬
‫دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ زﻣﯿﻦ و ﻣﮑﺎﻧﯽ‪ -‬ﺟﺮف‪ -‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﯿﻼب آﻧﺠﺎ را از ﭘﺎﯾﻪ ﺧﻮرده و ﺑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺮف اﻟـّﺪﻫﺮ ﻣـﺎﻟﻪ‪ -‬روزﮔـﺎر ﻫﻼـﮐﺶ ﮐﺮد و از رﯾﺸﻪ ﺑﺮﮐﻨـﺪش ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدن زﻣﯿﻦ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﺳـﯿﻼب‪) .‬ﻣﺎ‪ :‬ﻣﻮﺻﻮﻟﻪ‬
‫اﺳﺖ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ آﺑﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﺑﻨﻮﺷـﺪ و در آﯾﻪ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷـﺪه ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و ﯾُـْﺴ ﻘﯽ ﻣِْﻦ ﻣﺎٍء َﺻِﺪﯾٍﺪ‪ /116 -‬ﺑا ﺮاﻫﯿﻢ(‬
‫ﺟّﺒﺎران و ﺳـﺘﻤﮕﺮان را در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﮐﻪ از ﻋﺬاب آﺗﺶ ﻣﯽﺳﻮزﻧﺪ آﺑﯽ ﭼﺮﮐﯿﻦ و زرداﺑﻪ ﮐﻪ ﻣﺤﺼﻮل اﻋﻤﺎل ﺳﺘﻤﮕﺮاﻧﻪ دﻧﯿﺎﺋﯽ اﯾﺸﺎن اﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﺧﻮراﻧﻨﺪ‪ -‬و )ﺧﺎَب ُﮐﱡﻞ َﺟﺒﱠﺎٍر َﻋﻨِﯿٍﺪ‪ /15 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ( ﮐﻪ اﯾﻨﺎن از آﻟﻮده ﺑﻮدن و ﻣﺨﻠﻮط ﺑﺎ ﭼﺮك ﺑﻮدن آن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ آن را ﻓﺮو ﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫رﺟﻞ ﺟﺮاف‪ -‬ﻣﺮد ﺑﺴﯿﺎر ﻧﮑﺎح و ﻫﻤﺴﺮ ﮔﯿﺮ و ﻣﺮد أﮐﻮل و ﭘﺮﺧﻮر ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﺧﻮراﮐﯿﻬﺎي ﺳﻔﺮه را ﻣﯽﺧﻮرد‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺮم( ]ﺟﺮم ‪ ... :‬ص ‪391 :‬‬
‫اﺻﻞ ﺟﺮم‪ ،‬ﮐﻨﺪن و ﭼﯿﺪن ﻣﯿﻮه از درﺧﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺟﻞ ﺟﺎرم و ﻗﻮم ﺟﺮام‪ -‬ﻣﺮد دروﮔﺮ و ﻣﺮدم دروﻧﺪه و ﻣﯿﻮه ﭼﯿﻦ ﯾﺎ ﮐﺴﺐ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‪.‬‬
‫ﺛﻤﺮ ﺟﺮﯾﻢ و ﺟﺮاﻣﮥ‪ -‬ﺧﺮﻣﺎي ﺑﺪ و ﭘﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺠﺮوم‪ -‬ﺑﺰرگ ﻫﯿﮑﻞ و ﺳﺘﺒﺮ اﻧﺪام‪ ،‬ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ و دور اﻓﺘﺎده‪.‬‬
‫أﺟﺮم‪ -‬وﻗﺖ ﭼﯿﺪﻧﺶ رﺳﯿﺪ و ﻣﯿﻮهاش ﭼﯿﺪه ﺷﺪ ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫أﺛﻤﺮ و أﺗﻤﺮ و أﻟﺒﻦ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯿﻮهدار‪ ،‬و ﺧﺮﻣﺎ دار‪ ،‬و ﺷﯿﺮ دار ﺷﺪ‪.‬‬
‫واژه‪ -‬ﺟﺮم‪ -‬ﺑﻄﻮر اﺳـﺘﻌﺎره ﺑﺮاي ارﺗﮑـﺎب زﺷﺘﯽ و اﻧﺠﺎم و ﮐﺴﺐ ﮔﻨﺎه ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و ﻧﯿﺰ در ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺳـﺨﻨﺎﻧﺸﺎن ﺑﺂدم زﯾﺮك و ﺑﺎﻫﻮﺷـﯽ‬
‫ﮐﻪ ﮐﺎرش ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و ﻧﯿﮑﻮ اﺳﺖ اﻃﻼق ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺼﺪرش‪ -‬ﺟﺮم‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ در وﺻﻒ ﻋﻘﺎﺑﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﺟﺮﯾﻤﮥ ﻧﺎﻣﺾ ﻓﯽ رأس ﻧﯿﻖ‪«1» .‬‬
‫ﮐﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺷـﮑﺎر ﭘﺮﻧـﺪﮔﺎن دﯾﮕﺮ و ﺑـﺪﺳﺖ آوردن آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي ﺗﻐـﺬﯾﻪ ﺑّﭽﻪﻫﺎﯾﺶ‪ -‬ﺟﺮم‪ -‬ﻧﺎﻣﯿـﺪه ﺷﺪه ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻨﺎﻫﮑﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼّﻮر و ﺑﺨﺎﻃﺮ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ در ﻋﻤﻞ ﺷـﮑﺎر و ﮐﺸـﺘﺎر ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺑﺮاي ﺟﻮﺟﮕﺎﻧﺶ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻫﯿﭻ ﺻﺎﺣﺐ ﻓﺮزﻧﺪي و ﻟﻮ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﯽ وﺣﺸﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻓﺮزﻧﺪان و ﺑّﭽﻪﻫﺎﺷﺎن ﺑﻪ ﮔﻨﺎه آﻟﻮده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬إﺟﺮام‪ -‬ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ) :‬إﱠن اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َأْﺟَﺮُﻣﻮا ﮐﺎﻧُﻮا ﻣَِﻦ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﻣﺼﺮاع از ﺷﻌﺮي اﺳﺖ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ اﺑﻮ ﻓﺮاس ﻫﺬﻟﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺮﯾﻤﮥ ﻧﺎﻣﺾ ﻓﯽ رأس ﻧﯿﻖ ﺗﺮي ﻟﻌﻈﺎم ﻣﺎ ﺟﻤﻌﺖ ﺻﻠﯿﺒﺎ‬
‫ﻋﻘﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﺑﻠﻨـﺪ ﭘﺮواز ﮐﻪ از ﺳﺘﯿﻎ ﮐﻮه و ﻗّﻠﻪ ﺑﻠﻨـﺪش ﺑﺮ ﻣﯽﺧﯿﺰد ﺷـﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﺟﻮﺟﻪﮔﺎﻧﺶ را ﺗﻐـﺬﯾﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻘﺪري ﻏﺬاﯾﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎي ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه ﺷﮑﺎرش از ﮐﻮه ﺳﺮازﯾﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺸﺘﻪاي در ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﺳﯿﺪه ج ‪ -7‬اﻟﻤﺤﮑﻢ ص ‪.289‬‬
‫)آَﻣﻨُﻮا َﯾْﻀَﺤُﮑﻮَن‪ /29 -‬ﻣﻄّﻔﻔﯿﻦ( )ﮐﺎر ﻣﺠﺮﻣﯿﻦ و ﺗﺒﻬﮑﺎران اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﻣﯽﺧﻨﺪﻧـﺪ( و )َﻓَﻌَﻠﱠﯽ ِإْﺟﺮاﻣِﯽ‪ /35 -‬ﻫﻮد( و‬
‫)ُﮐﻠُﻮا َو َﺗَﻤﺘﱠُﻌﻮا َﻗﻠِﯿًﻠـﺎ ِإﻧﱠُﮑْﻢ ُﻣْﺠِﺮُﻣﻮَن‪ /46 -‬ﻣﺮﺳـﻼت( و )ِإﱠن اﻟ ُْﻤْﺠِﺮﻣِﯿَﻦ ﻓِﯽ ـَﺿ ﻼٍل َو ُﺳُﻌٍﺮ‪ /47 -‬ﻗﻤﺮ( و )ِإﱠن اﻟ ُْﻤْﺠِﺮﻣِﯿَﻦ ﻓِﯽ َﻋـ ﺬاِب َﺟَﻬﻨﱠَﻢ‬
‫ﺧﺎﻟ ُِﺪوَن‪ /74 -‬زﺧﺮف(‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ در واژه‪ -‬ﺟﺮم ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻻ َﯾْﺠِﺮَﻣﻨﱠُﮑْﻢ ِﺷﻘﺎﻗِﯽ َأْن ﯾُِﺼﯿَﺒُﮑْﻢ‪ /89 -‬ﻫﻮد(‪.‬‬
‫)ﺳـﺨﻦ ﺣﻀـﺮت ﺷـﻌﯿﺐ )ع( ﺑﻤﺮدم ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ اي ﻣﺮدم ﺧﻼـف ﮐﺮدن و ﺳﺘﯿﺰه ﺟﺴـﺘﻦ ﺑﺎ ﻣﻦ‪ ،‬ﺷـﻤﺎ را ﺑﺂﻧﮕﻮﻧﻪ ﺟﺮم و‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ وا ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎن ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻗﻮم ﻧﻮح ﺑﺮﺳﺪ‪ -‬ان ﯾﺼﯿﺒﮑﻢ ﻣﺜﻞ ﻣﺎ اﺻﺎب ﻗﻮم ﻧﻮح و ﻗﻮم ﻫﻮد و ﻗﻮم ﺻﺎﻟﺢ ‪.(...‬‬
‫ﮐﺴﯿﮑﻪ‪ -‬ﻻ ﯾﺠﺮﻣّﻨﮑﻢ‪ -‬را در آﯾﻪ ﻓﻮق ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ ﺣﺮف )ي( ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪﺳﺖ ﻧﯿﺎوردﻧﺪ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﺑﻐﯿﺘﻪ ﻣﺎﻻ‪.‬‬
‫و ﮐﺴـﯿﮑﻪ‪ -‬ﻻ ﯾﺠﺮﻣّﻨﮑﻢ‪ -‬را ﺑﺎ ﺿـّﻤﻪ ﺣﺮف )ي( ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎ ﻧﺮﺳﺪ و ﺷـﻤﺎ را واﻧﺪارد ﻣﺜﻞ‪ -‬أﻏﺜﺘﻪ‪ ،‬ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)ﻻ َﯾْﺠِﺮَﻣﻨﱠُﮑْﻢ َﺷَﻨﺂُن َﻗْﻮٍم َﻋﻠﯽ َأﻟ ﱠﺎ َﺗْﻌِﺪﻟ ُﻮا‪ /8 -‬ﻣﺎﺋﺪه( و )َﻓَﻌَﻠﱠﯽ )ِإْﺟﺮاﻣِﯽ(‪ /35 -‬ﻫﻮد( إﺟﺮام ﺑﺎ ﮐﺴـﺮه اّول و ﻣﺼﺪر و ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ ﺟﻤﻊ‪ -‬ﺟﺮم‪-‬‬
‫اﺳﺖ اﺳﺘﻌﺎره‪ -‬ﺟﺮم‪ -‬ﮐﻪ اﺻﻞ و رﯾﺸﻪ واژه اﺳﺖ ﺑﺮﯾﺪن اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫ﺟﺮﻣﺖ ﺻﻮف اﻟّﺸﺎة‪ -‬ﭘﺸﻢ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را ﺑﺮﯾﺪم‪.‬‬
‫ﺗﺠّﺮم اﻟﻠّﯿﻞ‪ -‬ﺷﺐ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ و ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺮم‪ -‬در اﺻﻞ در ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﻣﺠﺮوم‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ داراي ﺟﺮم و ﻣﺎّده اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫ﻧﻘﺾ و ﻧﻔﺾ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻨﻘﻮض و ﻣﻨﻔﻮض ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﯾﻌﻨﯽ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺮم اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺟﺴﻤﯽ ﮐﻪ داراي ﺟﺮم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻼن ﺣﺴﻦ اﻟﺠﺮم‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮﺷـﺮﻧﮓ ﮐﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻓﻼن ﺣﺴﻦ اﻟّﺴﺨﺎء‪ -‬اﺳﺖ‪ .‬و اّﻣﺎ اﮔﺮ در ﺟﻤﻠﻪ‪ -‬ﺣﺴﻦ اﻟﺠﺮم‪ -‬ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﺧﻮش ﺻﺪا ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪393 :‬‬
‫ﭘﺲ واژه ﺟﺮم در ﺣﻘﯿﻘـﺖ اﺷـﺎره ﺑﻪ ﻣﺤـّﻞ ﺻـﻮت ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻨﺠﺮه اﺳﺖ ﻧﻪ ﺧـﻮد ﺻـﺪا اّﻣـﺎ اﮔﺮ ﻣﻘﺼـﻮد ﺗﻮﺻـﯿﻒ آن ﺷـﺨﺺ ﺑﻪ ﺣﺴﻦ و‬
‫ﻧﯿﮑﻮﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﻔﺴﯿﺮي از ﺻﺪا ﺑﻪ ﺻﻔﺖ ﺧﻮﺑﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ‪:‬‬
‫ﻓﻼن ﻃّﯿﺐ اﻟﺤﻠﻖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻨﺠﺮه ﭘﺎﮐﯽ دارد ﮐﻪ اﺷﺎره ﺑﻬﻤﺎن ﺻﺪا اﺳﺖ ﻧﻪ ﺧﻮد ﺣﻠﻖ و ﺣﻨﺠﺮه‪ ،‬در ﺳـﺨﻦ ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ) ) )ﻻ َﺟَﺮَم(‬
‫‪ /22‬ﻫﻮد( ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﺣﺮف )ﻻـ( ﻋﺒـﺎرت و ﮐﻠﻤﻪ ﻣﺤـﺬوﻓﯽ را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺜﻞ )ﻻ ُأﻗِْﺴُﻢ‪ /1 -‬ﻗﯿﺎﻣـﮥ( ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ و ﻣﺤﺬوﻓﯽ در ﭘﯽ‬
‫دارد و در ﺳﺨﻦ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬
‫»ﻻ و أﺑﯿﮏ ﺑا ﻨﮥ اﻟﻌﺎﻣﺮي« )ﻧﻪ ﺧﯿﺮ و ﺑﻪ ﺟﺎن ﭘﺪرت ﻗﺴﻢ‪ ،‬دﺧﺘﺮ ﻋﺎﻣﺮي اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و ﻣﻌﻨﯽ ﺟﺮم ﺑﻌﺪ از )ﻻ( ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺐ ﮐﺮد و ﺑﺪﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫و ﻋﺒـﺎرت ﺑﻌـﺪ از‪ -‬ﻻ ﺟﺮم‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ )َأﱠن ﻟَُﻬُﻢ اﻟﻨﱠﺎَر‪ /62 -‬ﻧﺤـﻞ( در ﻣﺤـّﻞ ﻣﻔﻌﻮل ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ -‬او ﺑﺮاي ﺧﻮدش آﺗﺶ‬
‫ﻋﺬاب ﮐﺴﺐ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺟﺮم و ﺟﺮم‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻟﮑﻦ‪ -‬ﻣﺨﺼﻮص ﻫﻤﯿﻨﺠﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از )ﻻ( ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ واژه‪ -‬ﻋﻤﺮ‪ -‬ﮐﻪ در ﺳﻮﮔﻨـﺪ‪ -‬ﻟﻌﻤﺮي‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﺠﺎن ﺧﻮدم ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد واژه ﻋﻤﺮ ﺑﺠﺎي ﻋﻤﺮ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﮑـﺎر ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ -‬ﻻـ ﺟﺮم در آﯾـﺎت ﻗﺮآن آﮔـﺎﻫﯽ و ﻫﺸـﺪاري اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ‪ :‬ﺟﺮم و ﮔﻨـﺎﻫﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ آﺗﺶ اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن‬
‫ﻧﺼﯿﺒﺸﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺎ اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن و ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻋﺬاب را ﮐﺴﺐ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و اﺷﺎره ﺑﻬﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ )وَ‬
‫َﻣْﻦ َأﺳﺎَء َﻓَﻌَﻠﯿْﻬﺎ‪ /46 -‬ﻓّﺼﻠﺖ( ﻫﺮ ﮐﻪ ﺑﺪ ﮐﺮد ﺑﺮ ﺧﻮد ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﻻ ﺟﺮم‪ -‬ﺳـﺨﻨﺎن دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ آﻧﻬﺎ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه و ﻣﻮرد ﭘﺴـﻨﺪ و ﭘﺬﯾﺮش ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ‪ ،‬ﺧﺪاي‬
‫ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َﻓﺎﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻻ ﯾُْﺆﻣِﻨُﻮَن ﺑ ِﺎﻟ ْﺂِﺧَﺮِة ﻗُﻠُﻮﺑ ُُﻬْﻢ ُﻣﻨِْﮑَﺮٌة َو ُﻫْﻢ ُﻣْﺴَﺘْﮑﺒُِﺮوَن‪ /22 -‬ﻧﺤﻞ( و )ﻻ َﺟَﺮَم َأﱠن اﻟﻠﱠَﻪ َﯾْﻌَﻠُﻢ ﻣﺎ ﯾُـِﺴ ﱡﺮوَن َو ﻣﺎ ﯾُْﻌﻠِﻨُﻮَن‪ /23 -‬ﻧﺤﻞ( و )ﻻ‬
‫َﺟَﺮَم َأﻧﱠُﻬْﻢ ﻓِﯽ اﻟ ْﺂِﺧَﺮِة ُﻫُﻢ اﻟ ْﺨﺎِﺳُﺮوَن‪ /109 -‬ﻧﻤﻞ(‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺮي( ]ﺟﺮي ‪ ... :‬ص ‪393 :‬‬
‫اﻟﺠﺮي‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﻋﺒـﻮر ﮐﺮدن و اﺻـﻠﺶ ﻣﺜـﻞ ﺳـﺮﻋﺖ و ﺣﺮﮐﺖ آب و ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺟﺮﯾـﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑـﺪ و ﻣﯽﮔـﺬرد اﺳـﺖ‬
‫ﺻﻮرﺗﻬﺎي ﻓﻌﻠﺶ‪ ،‬ﺟﺮي‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪394 :‬‬
‫ﯾﺠﺮي‪ ،‬ﺟﺮﯾـﮥ و ﺟﺮﯾـﺎ و ﺟﺮﯾﺎﻧـﺎ‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬در آﯾﻪ )َو ﻫـِﺬِه اﻟ َْﺄﻧ ْﻬـﺎُر َﺗْﺠِﺮي ﻣِْﻦ َﺗْﺤﺘِﯽ( )ﺳـﺨﻦ ﻓﺮﻋﻮن ﺑﻪ ﻣﻠّﺖ ﻣﺼـﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ آﯾﺎ‬
‫آﺑﻬﺎي ﻣﺼـﺮ ﺗﺤﺖ اﻣﺮ ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ /51 -‬زﺧﺮف( و )َﺟﻨﱠﺎُت َﻋـ ْﺪٍن َﺗْﺠِﺮي ﻣِْﻦ َﺗْﺤﺘَِﻬـ ﺎ اﻟ َْﺄﻧ ْﻬﺎُر‪ /8 -‬ﺑﯿﻨﻪ( و )َو ﻟ َِﺘْﺠِﺮَي اﻟ ُْﻔﻠْـُﮏ‪ /36 -‬روم( و‬
‫)ﻓِﯿﻬﺎ َﻋﯿٌْﻦ ﺟﺎِرَﯾٌﮥ‪ /12 -‬ﻏﺎﺷـﯿﻪ( و )ِإﻧﱠﺎ ﻟَﱠﻤﺎ َﻃَﻐﯽ اﻟ ْﻤﺎُء َﺣَﻤﻠْﻨﺎُﮐْﻢ ﻓِﯽ اﻟ ْﺠﺎِرَﯾِﮥ‪ /11 -‬ﺣﺎﻗﻪ( ﯾﻌﻨﯽ در آن ﮐﺸﺘﯽ ﮐﻪ در درﯾﺎ ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨـﺪ و‬
‫ﺟﺮﯾـﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑـﺪ ﮐﻪ ﺟﻤﻌﺶ ﺟﻮار اﺳﺖ و در آﯾﻪ )اﻟ َْﺠﻮاِر اﻟ ُْﻤﻨَْﺸـ ﺂُت »‪ /24 -«1‬اﻟّﺮﺣﻤﻦ( )َو ﻣِْﻦ آﯾـﺎﺗِِﻪ اﻟ َْﺠﻮاِر ﻓِﯽ اﻟ َْﺒْﺤِﺮ َﮐﺎﻟ َْﺄْﻋﻼـِم‪/32 -‬‬
‫ﺷﻮري(‪ -‬ﻟﻠﺤﻮﺻـﻠﮥ ﺟﺮﯾـﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي ﭼﯿﻨﻪدان و ﻣﻌـﺪه اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺟﺮﯾﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺎﯾﻦ اﻋﺘﺒﺎر ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻣﺤّﻞ وﺻﻮل ﻏﺬا‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﺬا ﺑﺂن ﺟﺎ ﻣﯽرﺳﺪ ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺼﺎره ﻏﺬا از آﻧﺠﺎ ﺟﺮﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫اﻹﺟﺮّﯾﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺎدت و روﺷﯽ ﮐﻪ وﺟﻮد اﻧﺴﺎن ﺑﺮ آن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺟﺮﯾﺎن دارد‪.‬‬
‫ﺟﺮّي‪ -‬ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه و رﺳﻮﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮي و ﮐﺎري را ﺟﺮﯾﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و أﺧّﺺ از واژهﻫﺎي‪ -‬و ﮐﯿﻞ و رﺳﻮل اﺳﺖ‪ -،‬ﺟﺮﯾﺖ ﺟﺮﯾﺎ‪ -‬اﺳـﻢ‬
‫ﻓﺎﻋﻠﺶ‪ -‬ﺟﺎري‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﮐﻪ‪» :‬ﻻ ﯾﺴﺘﺠﺮﯾّﻨﮑﻢ اﻟّﺸﯿﻄﺎن«‪.‬‬
‫ﮐﻪ اﮔﺮ در ﻣﻌﻨﯽ اﺻـﻠﯽ ﺗﻌﺒﯿﺮ و ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺷﻮد ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺘﻮّﺟﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن دﻧﺒﺎﻟﻪ روي و ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺮداري ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻧﮑﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻃﺎﻋﺖ او را ﮔﺮدن ﻧﻬﯿـﺪ و ﻧﯿﺰ ﺣـﺪﯾﺚ »ﻻ ﯾﺴـﺘﺠﺮﯾّﻨﮑﻢ اﻟﺸـﯿﻄﺎن« ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻬـﺪهدار ﺷـﯿﻄﻨﺖ او ﻧﺸﻮﯾـﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻫﻤﭽﻮن او ﺷﻮﯾـﺪ ﯾﺎ رﺳﻮل و‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهاش ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺷﺎره ﺑﻪ آﯾﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬آﯾﻪ )َو ﻟَُﻪ اﻟ َْﺠﻮاِر اﻟ ُْﻤﻨَْﺸـ ﺂُت ﻓِﯽ اﻟ َْﺒْﺤِﺮ َﮐﺎﻟ َْﺄْﻋﻼـِم‪ /24 -‬اﻟّﺮﺣﻤﻦ( ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺸﺘﯽﻫـﺎﯾﯽ ﮐﻪ در درﯾﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ از ﺧﺪاوﻧـﺪ اﺳﺖ و‬
‫ﭼﻮن ﮐﻮﻫﻬﺎ و ﻋﻼﻣﺎت درﯾﺎﺋﯽ از دور ﻣﺸﺨـّﺼ ﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اوﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺧّﻠﺎق و ﺳﺎزﻧﺪه ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻋﻄﺎء ﮐﺮده و ﻧﯿﺰ ﻫﻤﻮﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺧّﻮاﺻـﯽ و ﻃﺒﯿﻌﺘﯽ در اﺷـﯿﺎء ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﮐﺸﺘﯽ ﺳﺎﺧﺖ در آﻧﻬﺎ ﻗﺮار داده ﮐﻪ وزن ﻣﺨﺼﻮﺻﺸﺎن از آب ﮐﻤﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺮ ﺳـﻄﺢ آب ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧـﺪ ﭘﺲ ﭼﻮن ﭼﻨﯿﻦ اﻧـﺪﯾﺸﻪاي و ﭼﻨﯿﻦ ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﺳـﺮﺷﺖ وﯾﮋهاي در اﺷـﯿﺎء و اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ از ﺳﻮي آدﻣﯿﺎن‬
‫ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻠﮑﻪ از ﺟﺎﻧﺐ آﻓﺮﯾـﺪﮔﺎر ﺟﻬﺎن اﺳﺖ ﻟـﺬا ﻫﺮ ﭘﺪﯾﺪه و ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ ﮐﻪ در ﺳـﺮﺷﺖ و ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺟﻬﺎن و ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن اﺳﺖ در ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫از اوﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺎ ﺳﭙﺮده ﺷﺪ و ﻣﺴـّﺨﺮ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ )َو ﻟَُﻪ اﻟ َْﺠﻮاِر اﻟ ُْﻤﻨَْﺸﺂُت ﻓِﯽ اﻟ َْﺒْﺤِﺮ َﮐﺎﻟ َْﺄْﻋﻼِم‪ /24 -‬اﻟّﺮﺣﻤﻦ( ﯾﻌﻨﯽ او‬
‫راﺳﺖ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و روﻧﺪه ﺑﺮ درﯾﺎﻫﺎ ﮐﻪ ﭼﻮن ﮐﻮﻫﻬﺎ ﺑﺎ ﻋﻈﻤﺖ و ﻣﺸّﺨﺼﻨﺪ‪.‬‬
‫)َﻓﻘﺎﺗِﻠُﻮا َأْوﻟ ِﯿﺎَء اﻟﱠﺸﯿْﻄﺎِن‪ /76 -‬ﻧﺴﺎء( و )ِإﻧﱠﻤﺎ ذﻟ ُِﮑُﻢ اﻟﱠﺸﯿْﻄﺎُن ﯾَُﺨﱢﻮُف َأْوﻟ ِﯿﺎَءُه‪ /175 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺰع( ]ﺟﺰع ‪ ... :‬ص ‪395 :‬‬
‫ﺟﺰع ﯾﻌﻨﯽ اﻧـﺪوﻫﮕﯿﻦ ﺷـﺪ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﺳﻮاٌء َﻋَﻠﯿْﻨﺎ َأ َﺟِﺰْﻋﻨﺎ َأْم َﺻَﺒْﺮﻧﺎ‪ /21 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ( ﻣﻌﻨﯽ واژه‪ -‬ﺟﺰع‪ -‬رﺳـﺎﺗﺮ از ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺰن‬
‫اﺳـﺖ ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ ﮐـﻪ ﺣﺰن ﻋﻤـﻮﻣّﯿﺖ دارد‪ ،‬وﻟﯽ ﺟﺰع ﻫـﻢ ﺣﺰﻧﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ اﻧﺴـﺎن را از ﭼﯿﺰي ﮐـﻪ در ﺻـﺪد آن اﺳﺖ ﺑـﺎز ﻣﯽدارد و ﺑﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و او را از آن ﮐﺎر ﺟﺪا ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬و ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫اﺻـﻞ ﺟﺰع‪ -‬ﺑﺮﯾـﺪن رﯾﺴـﻤﺎن و ﻃﻨﺎب اﺳﺖ از وﺳﻂ اﺳﺖ و ﻓﻌﻠﺶ ﺑﺼﻮرت‪ ،‬ﺟﺰﻋﺘﻪ ﻓﺎﻧﺠﺰع اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺗﺼّﻮر ﻣﻌﻨﯽ اﻧﻘﻄﺎع و ﺑﺮﯾـﺪن در‬
‫اﯾﻦ واژه ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺟﺰع اﻟﻮادي ﻟﻤﻨﻘﻄﻌﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﭽﺶ و ﺑﺮﯾﺪﮔﯽ ﺳﺮ ﭘﯿﭻ و دره ﮐﻮه‪.‬‬
‫و ﺑﺎﻋﺘﺒـﺎر رﻧﮕﯽ ﮐﻪ از رﻧﮕﻬـﺎي دﯾﮕﺮ ﺟـﺪا ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺳـﻨﮕﺮﯾﺰه آﺑﯽ رﻧﮕﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ ﻟﺒـﺎس ﺑّﭽﻪﻫﺎ ﻣﯽدوزﻧـﺪ‪ -‬ﺟﺰع‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ و از اﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺒﺎرت‪:‬‬
‫ﻟﺤﻢ ﻣﺠّﺰع‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻮﺷﺘﯽ ﮐﻪ دو رﻧﮓ دارد‪ ،‬ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺠّﺰﻋﮥ‪ -‬ﺧﺮﻣﺎي ﻧﺎﭘﺨﺘﻪاي ﮐﻪ ﻣﯽرﺳﺪ و ﻧﯿﻤﯽ از آن ﺑﻪ رﻃﺐ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺟﺎزع‪ -‬ﺳـﺘﻮن ﻣﯿﺎﻧﯽ وﺳﻂ ﺧﺎﻧﻪ و ﺧﯿﻤﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳـﺮ ﭼﻮﺑﻬﺎي ﺳـﻘﻒ را از دو ﻃﺮف ﺑﺮ آن ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨـﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺼّﻮر ﺟﺰﻋﻪ‪-‬‬
‫آن اﺳﺖ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﺗﺤّﻤﻞ ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ آن وارد ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪن ﺗﯿﺮ ﭼﻮﺑﯽ و ﻋﻤﻮدي وﺳﻂ ﺧﺎﻧﻪ و ﺧﯿﻤﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﺮﯾﺪن ﻃﻮل‬
‫آن ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ در وﺳﻂ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺰء( ]ﺟﺰء[‪ ... :‬ص ‪395 :‬‬
‫ﻧﺼـﯿﺐ و ﺑﻬﺮه‪ ،‬ﺟﺰء اﻟّﺸـ ﯽء‪ -‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﯾﮏ ﺷﯽء ﺑﺎ آن ﺟﺰء و اﺟﺰاء ﺑﺎ آن ﺳﻨﺠﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﺟﺰاء ﮐﺸﺘﯽ‪ ،‬اﺟﺰاء ﺧﺎﻧﻪ‬
‫و اﺟﺰاء ﺟﻤﻠﻪ از ﺣﺴﺎب‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)ﺛُﱠﻢ اْﺟَﻌْﻞ َﻋﻠﯽ ُﮐﱢﻞ َﺟَﺒٍﻞ ﻣِﻨُْﻬﱠﻦ ُﺟْﺰءًا‪ /260 -‬ﺑﻘﺮه( و )ﻟ ُِﮑﱢﻞ ﺑﺎٍب ﻣِﻨُْﻬْﻢ ُﺟْﺰٌء َﻣْﻘُﺴﻮٌم‪ /44 -‬ﺣﺠﺮ( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﺮهاي و ﻗﺴﻤﺘﯽ‪ ،‬و اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﺟﺰء‬
‫ﻫﺮ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ )َو َﺟَﻌﻠُﻮا ﻟَُﻪ ﻣِْﻦ ِﻋﺒﺎِدِه ُﺟْﺰءًا‪ /15 -‬زﺧﺮف( ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬ﺟﺰء‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬إﻧﺎث‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫أﺟﺰأت اﻟﻤﺮأة‪ -‬آن زن‪ ،‬دﺧﺘﺮ زاﺋﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬آﻧﺎن ﺑﺮاي ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺼّﻮر ﻓﺮزﻧﺪ آﻧﻬﻢ دﺧﺘﺮ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪396 :‬‬
‫ﺟﺰأ اﻹﺑـﻞ ﻣﺠﺰأ و ﺟﺰءا‪ -‬آن ﺷﺘﺮ از ﺧﻮردن آب اﻣﺘﻨـﺎع ورزﯾـﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﻮردن ﮔﯿﺎه اﮐﺘﻔﺎء ﮐﺮد‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد اﻟّﻠﺤﻢ اﻟـّﺴ ﻤﯿﻦ أﺟﺰأ‬
‫ﻣﻦ اﻟﻤﻬﺰول‪ ،‬ﮔﻮﺷﺖ ﭘﺮ ﭼﺮﺑﯽ ﺟﺰﺋﯽﺗﺮ و ﮐﻤﺘﺮ از ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﻻﻏﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺰأة اﻟّﺴّﮑﯿﻦ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دﺳﺘﻪ ﭼﻮﺑﯿﻦ ﮐﺎرد ﺑﻪ ﺗﺼّﻮر اﯾﻨﮑﻪ ﺟﺰﺋﯽ از آﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺰاء( ]ﺟﺰاء[‪ ... :‬ص ‪396 :‬‬
‫اﻟﺠﺰاء ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯽﻧﯿﺎزي و ﮐﻔﺎﯾﺖ ﮐﺮدن‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻻ َﺗْﺠِﺰي َﻧْﻔٌﺲ َﻋْﻦ َﻧْﻔٍﺲ َﺷـ ﯿْﺌًﺎ‪ /48 -‬ﺑﻘﺮه( و )ﻻ َﯾْﺠِﺰي واﻟ ٌِﺪ َﻋْﻦ َوﻟَِﺪِه َو ﻻ‬
‫َﻣْﻮﻟ ُﻮٌد ُﻫَﻮ ﺟﺎٍز َﻋْﻦ واﻟ ِِﺪِه َﺷﯿْﺌًﺎ‪ /33 -‬ﻟﻘﻤﺎن(‪.‬‬
‫ﺟﺰاء‪ -‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎر ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬و در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎر ﺷﺮ ﺑﺒﺪي ﮐﻔﺎﯾﺖ و ﺟﺒﺮان ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺟﺰﯾﺘﻪ ﮐـﺬا و ﺑﮑـﺬا‪ -‬او را آﻧﭽﻨﺎن و ﺑﺎ آن ﭼﯿﺰ ﮐﻔﺎﯾﺖ و ﺑﯽﻧﯿﺎزش ﮐﺮدم‪ ،‬ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و ذﻟ َِﮏ َﺟﺰاُء َﻣْﻦ َﺗَﺰﱠﮐﯽ‪ /76 -‬ﻃﻪ( و‬
‫)َﻓَﻠُﻪ َﺟﺰاًء اﻟ ُْﺤْﺴﻨﯽ ‪ /88‬ﮐﻬﻒ( و )َو َﺟﺰاُء َﺳﯿﱢَﺌٍﮥ َﺳﯿﱢَﺌٌﮥ ﻣِﺜْﻠُﻬﺎ‪ /40 -‬ﺷﻮري( و )َو َﺟﺰاُﻫْﻢ ﺑ ِﻤـﺎ َﺻَﺒُﺮوا َﺟﻨﱠًﮥ َو َﺣِﺮﯾﺮًا‪ /12 -‬اﻧﺴﺎن( و )َﺟﺰاُؤُﮐْﻢ‬
‫َﺟﺰاًء َﻣْﻮﻓُﻮرًا‪ /63 -‬اﺳﺮاء( و )ُأْوﻟﺌَِﮏ ﯾُْﺠَﺰْوَن اﻟ ُْﻐْﺮَﻓَﮥ ﺑ ِﻤﺎ َﺻَﺒُﺮوا‪ /75 -‬ﻓﺮﻗﺎن( و )ﻣﺎ ﺗُْﺠَﺰْوَن ِإﻟ ﱠﺎ ﻣﺎ ُﮐﻨْﺘُْﻢ َﺗْﻌَﻤﻠُﻮَن‪ /29 -‬ﺻﺎّﻓﺎت(‪.‬‬
‫)در آﯾﺎت ﻓﻮق ﻣﻌﻨﯽ دّوم ﺟﺰاء ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎداش و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺼﻮرت ﻣﺜﻞ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و اّﻣﺎ‪ِ) -‬ﺟْﺰَﯾﻪ( »‪ -«1‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ او اﻫﻞ ذّﻣﻪ )اﻫﻞ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ در ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺟﺰﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻟﯿﺎت ﺳـﺮاﻧﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻨﺎم )در ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺑﻮدن و ﻣﻌﺎﻓﯿﺖ از ﺳﭙﺎﻫﯿﮕﺮي ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ( اﻗﻠّﯿﺖﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ در‬
‫ﺳﻨﯿﻦ ﻣﻌّﯿﻨﯽ ﺑﺎ ﺷـﺮاﯾﻂ ﺧﺎـّﺻ ﯽ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺣﻔﻆ ﺟﺎن و ﻣﺎﻟﺸﺎن ﮐﻪ در ﭘﺮﺗﻮ دوﻟﺖ اﮐﺜﺮّﯾﺖ اﺳـﻼﻣﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ و از ﮐﻬﻨﺘﺮﯾﻦ زﻣﺎﻧﻬﺎ‬
‫در ﮐﺸﻮرﻫـﺎي روم‪ -‬ﻣﺼـﺮ‪ -‬اﯾﺮان‪ -‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺎﻟﯿـﺎﺗﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮده‪ .‬اّﻣـﺎ ﺟﺰﯾﻪ اﺳـﻼﻣﯽ ﺑـﺎ ﭘﯿﺶ از اﺳـﻼم ﻓﺮق دارد اّول اﯾﻨﮑﻪ ﺟﺰﯾﻪ در ﭼﻨﺪ‬
‫ﻣﻮرد ﺑـﺎ ﻣﺎﻟﯿﺎت و ﺧﺮاج ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ -1 ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧـّﺼ ﯽ ﮐﻪ در ﻗﺮآن اﺳﺖ‪ -‬ﺟﺰﯾﻪ‪ -‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷـﺪ اّﻣﺎ ﺧﺮاج ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎﺟﺘﻬﺎد اﺳﺖ‪-2 ،‬‬
‫ﺟﺰﯾﻪ ﭘﺲ از ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﺷـﺪن ﺟﺰﯾﻪ دﻫﻨـﺪه‪ ،‬از او ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷـﺪ وﻟﯽ ﺧﺮاج ﯾﺎ ﻣﺎﻟﯿﺎت زﻣﯿﻦ در ﻫﺮ ﺣﺎل ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮد اﮔﺮ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﺴـﯽ را‬
‫اﻣﺎن ﻣﯽداد ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم اﻣﻨّﯿﺖ او را رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﮐﺴﯽ ﺣّﻖ ﮐﺸﺘﻦ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻏﻨﯿﻤﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻣﻮال ﯾﺎ اﺳﯿﺮ ﮐﺮدن اﻓﺮاد‪-‬‬
‫ذّﻣﯽ‪ -‬را ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ -3 ،‬ﺟﺰﯾﻪ در اﺣﺎدﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ در زﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻠﯽ )ع( دﻫﻘﺎﻧﯽ ﻣﺠﻮﺳﯽ‪ ،‬اﺳﻼم آورد‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﺑﺎو ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ان‬
‫ﻗﻤﺖ ﻓﯽ ارﺿﮏ رﻓﻌﻨﺎ اﻟﺠﺰﯾﻪ ﻋﻦ رأﺳﮏ و اﺧﺬﻧﺎﻫﺎ ﻣﻦ ارﺿﮏ« اﮔﺮ در زﻣﯿﻨﺖ ﺑﻤﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ﺟﺰﯾﻪ ﻧﻤﯽدﻫﯽ‬
‫اﺳـﻼﻣﯽ زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ‪ -‬اﻗﻠّﯿﺖﻫﺎي ﻣـﺬﻫﺒﯽ( ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ واژه از‪ -‬اﺟﺘﺰاء‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ راﺿـﯽ ﺑﻮدن‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪه‪ ،‬ﭼﻮن آﻧﻬﺎ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺼﻮن ﺑﻮدن ﻣـﺎل و ﺟﺎن و ﺧﻮﻧﺸﺎن ﺑﺎ رﺿﺎﯾﺖ‪ ،‬آن ﻣﺎﻟﯿﺎت را ﻣﯽﭘﺮدازﻧـﺪ ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ :‬ﺣﺘﱠﯽ ﯾُْﻌُﻄﻮا اﻟ ِْﺠْﺰَﯾـَﮥ َﻋْﻦ َﯾـٍﺪ َو ُﻫْﻢ‬
‫ﺻﺎِﻏُﺮوَن‪ /29 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫ﺟﺎزﯾﮏ ﻓﻼن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ او ﺗﺮا ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺰﯾﺘﻪ ﺑﮑﺬا‪ -‬و ﺟﺎزﯾﺘﻪ‪ -‬ﮐﻪ در ﻗﺮآن‪ -‬ﺟﺎزي و ﻣﺠﺎزاة‪ -‬ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ ﻓﻘﻂ‪ -‬ﺟﺰي‪ -‬در ﻗﺮآن ﻫﺴﺖ زﯾﺮا‪ -‬ﺟﺎزي‪ ،‬ﯾﺠﺎزي‪ ،‬ﻣﺠﺎزاة ﻫﻤﺎن‬
‫ﻣﮑﺎﻓﺎت و ﺑﺮاﺑﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺠﺎزاة‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫ﻣﮑﺎﻓﺄة‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﮐﺮدن و ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻤﻮدن ﻧﻌﻤﺘﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﻤﺎن ﻧﻌﻤﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺎوي آن ﺑﺎﺷﺪ اﺳﺖ‪ ،‬اّﻣﺎ ﻧﻌﻤﺖ و ﺑﺨﺸﺶ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺑﺎﻻ ذﮐﺮ ﺷـﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﮑﺎﻓﺎت و ﻣﺠﺎزاة‪ ،‬و ﻟـﺬا واژه ﻣﮑﺎﻓﺎة در ﺑﺎره ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﺑﮑﺎر ﻧﻤﯽرود و اﯾﻦ اﻣﺮ‬
‫ﺑﺨﻮﺑﯽ روﺷﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺲ( ]ﺟﺲ ‪ ... :‬ص ‪397 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ :‬و ﻻ َﺗَﺠﱠﺴُﺴﻮا »‪ /12 -«1‬ﺣﺠﺮات(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫و ﻣﺎﻟﯿﺎت زﻣﯿﻦ ﺧﻮاﻫﯽ داد‪.‬‬
‫ﺧﺮاج‪ /‬اﺑﻮ ﯾﻮﺳﻒ ص ‪ 71‬و ‪ -70‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮي ج ‪ 3‬ص ‪ -712‬آدم ﻣﺘﺰ‪ /‬اﻟﺤﻀﺎره ج ‪ 1‬ص ‪ 100‬و ‪.99‬‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﺣﮑﻢ اﺳﺖ اﺧﻼـﻗﯽ ﮐﻪ در ﺳﻮرهاي ﺑﻨـﺎم ﺣﺠﺮات ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎﻧﺠـﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬـﺎ ﺑﻪ زﻧـﺪﮔﯽ ﺧﺼﻮﺻـﯽ و ﻧﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺸـﻐﻮﻟﻨﺪ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ و ﻗﺒﻞ از آن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪) :‬اي ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﻣﺴـﺨﺮه ﻧﮑﻨﯿﺪ ﭼﻪ زﻧﺎن و ﭼﻪ ﻣﺮدان و ﺑﺎ ﮐﻠﻤﺎت و اﻟﻘﺎب زﺷﺖ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را‬
‫ﺧﻄﺎب و ﺳـﺮزﻧﺶ ﻧﮑﻨﯿـﺪ زﯾﺮا ﺣﯿﻒ اﺳﺖ ﺑﻌﺪ از اﯾﻤﺎن ﺑﻔﺴﻖ و ﺗﺒﻬﮑﺎري ﺑﮕﺮاﺋﯿﺪ از ﻇّﻦ و ﮔﻤﺎن ﺑﺎﻃﻞ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ و ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﻏﯿﺒﺖ و‬
‫ﺑـﺪ ﮔﻮﯾﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ ﭘﺮﻫﯿﺰ ﮐﺎر ﺑﺎﺷـﯿﺪ و از اﺧﺘﻼف ﻧﮋاد و ﻃﺒﻘﺎت دوري ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم اﺣﮑﺎم ﺑﺎﻻ اﺧﻼﻗﯽ اﺳﺖ و رﺑﻄﯽ ﺑﻨﻈﺎرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﯾﮑﯽ از ارﮐﺎن ﺿـﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮاﺋﯽ اﺣﮑﺎم ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ ﻧﺪارد زﯾﺮا در ﺣﮑﻮﻣﮥ اﺳﻼﻣﯽ ﻫﻤﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ و اﻣﻮر اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫و ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﮐﺸﻮر ﮐﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻫﻤﮕﺎن ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد ﻧﻈﺎرت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﻄﺮاﺗﯽ ﺣﯿﺎت ﻓﺮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻧﮑﻨﺪ زﯾﺮا در‬
‫آﯾﺎت ﻣﺘﻌّﺪد ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ُﮐﻨْﺘُْﻢ َﺧﯿَْﺮ ُأﱠﻣٍﮥ ُأْﺧِﺮَﺟْﺖ ﻟ ِﻠﻨﱠﺎِس َﺗْﺄُﻣُﺮوَن ﺑ ِﺎﻟ َْﻤْﻌُﺮوِف َو َﺗﻨَْﻬْﻮَن َﻋِﻦ اﻟ ُْﻤﻨَْﮑِﺮ‪ /110 -‬آل ﻋﻤﺮان( اﺻﻮﻻ ﯾﮑﯽ از ﻣﺰاﯾﺎي‬
‫ﺟﻬﺎﻧﺸـﻤﻮل و ﭘﺎﯾـﺪار اﺳـﻼم ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻈـﺎرت ﻫﻤﮕـﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﺟﺰء اﺻﻮل دﯾﻦ و اﺣﮑﺎم ﻋﻠﻤﯽ‬
‫اﺳـﻼم اﺳﺖ و ﺳـّﺮ ﻣﺼﻮﻧّﯿﺖ دادن ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳـﻼﻣﯽ از ﺧﻄﺮاﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﺷﯽ از اﻋﻤﺎل ﺧﻮد ﺳﺮاﻧﻪ و ﻣﺨﺎﻃﺮه اﻧﮕﯿﺰ ﻓﺮد ﯾﺎ ﮔﺮوﻫﻬﺎ و ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫اﺳﺖ ﻫﻤﯿﻦ اﺻﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ رﻋﺎﯾﺖ ﺷﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻫﻢ ﺑﺸّﺪت ﺳﻔﺎرش ﮐﺮده‬
‫ﻣﻌﻨﯽ اﺻـﻠﯽ ﺟّﺲ‪ -‬ﻟﻤﺲ ﮐﺮدن و ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﺒﺾ و ﺷـﻨﺎﺧﺘﻦ ﺗﭙﺶ آن ﺑﺮاي ﺣﮑﻢ ﮐﺮدن در ﻣﻮرد ﺳﻼﻣﺘﯽ و ﺑﯿﻤﺎري اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫رﯾﺸـﻪاي اﺧّﺺ از ﺣّﺲ‪ -‬اﺳـﺖ زﯾﺮا ﺣّﺲ‪ -‬ﺷـﻨﺎﺳﺎﯾﯽ از راه ادراك ﺣّﺴـ ﯽ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺟّﺲ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻦ ﺣـﺎل ﻏﯿﺮ از راه ﺣﺴـﯽ‪ -‬اﺳﺖ از‬
‫واژه‪ -‬ﺟﺲ‪ -‬ﻟﻔﻆ ﺟﺎﺳﻮس ﻣﺸﺘّﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺴﺪ( ]ﺟﺴﺪ[‪ ... :‬ص ‪398 :‬‬
‫( ) )ﺟﺴﺪ( ]ﺟﺴﺪ[‪ ... :‬ص ‪398 :‬‬
‫ﺟﺴﺪ ﻣﺜﻞ ﺟﺴﻢ اﺳﺖ وﻟﯽ اﺧّﺺ از آن‪.‬‬
‫ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬واژه ﺟﺴـﺪ در ﺑﺎره ﻣﻮﺟﻮدات زﻣﯿﻦ و اﻣﺜﺎل آﻧﻬﺎ ﻏﯿﺮ از اﻧﺴﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺟﺴﺪ داراي رﻧﮓ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺎﺷـﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ رﻧﮕﯽ ﻧﺪارﻧـﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ -‬آب‪ -‬ﻫﻮا‪ -‬ﺟﺴﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟـّﻞ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ :‬و ﻣـﺎ َﺟَﻌﻠْﻨـﺎُﻫْﻢ َﺟَﺴـ ﺪًا ﻻ َﯾْﺄُﮐﻠُﻮَن‬
‫اﻟﱠﻄﻌﺎَم‪ /8 -‬ﻧﺴﺎء( اﯾﻦ آﯾﻪ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪي اﺳﺖ ﺑﺮ ﻧﻈﺮ ﺧﻠﯿﻞ در ﺑﺎره ﺟﺴﻢ و ﺟﺴﺪ‪.‬‬
‫و ﮔﻔﺖ‪ِ :‬ﻋْﺠًﻠﺎ َﺟَﺴﺪًا ﻟَُﻪ ُﺧﻮاٌر‪ /88 -‬ﻃﻪ( و َو َأﻟ َْﻘﯿْﻨﺎ َﻋﻠﯽ ُﮐْﺮِﺳﯿﱢِﻪ َﺟَﺴﺪًا ﺛُﱠﻢ َأﻧﺎَب‪ /34 -‬ص( زﻋﻔﺮان را ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر رﻧﮕﺶ‪ -‬ﺟﺴﺎد‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺛﻮب ﻣﺠـّﺴ ﺪ‪ -‬ﻟﺒﺎﺳـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ زﻋﻔﺮان رﻧﮓ ﺷـﺪه‪ ،‬ﻣﺠﺴﺪ‪ -‬ﻫﻢ ﻟﺒﺎﺳـﯽ اﺳﺖ ﮐﻬﻨﻪ و ﺗﺮ و رﻧﮕﯽ و ﭼﺴﺒﯿﺪه ﺑﻪ ﺗﻦ ﮐﻪ ﺑﺪن را ﺧﯿﺲ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮن ﺧﺸﮏ ﺷﺪه را ﻫﻢ‪ -‬ﺟﺴﺪ و ﺟﺎﺳﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺴﻢ( ]ﺟﺴﻢ ‪ ... :‬ص ‪398 :‬‬
‫ﺟﺴﻢ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ داراي درازا و ﭘﻬﻨﺎ و ژرﻓﺎ ﺑﺎﺷﺪ )ﻃﻮل و ﻋﺮض و ﻋﻤﻖ( اﺟﺰاء ﻫﺮ ﺟﺴﻤﯽ از ﺟﺴﻤّﯿﺖ ﺧﺎرج ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺗّﮑﻪ ﺗّﮑﻪ و ﺟﺰء ﺟﺰء ﺷﻮد ﺑﺎز آن ﺟﺰء اﺑﻌﺎد دارد‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ در ﻫﺮ ﮐﺠﺎ زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﻬﻤﺴﺎﯾﮕﺎن ﺧﻮد ﺗﺎ ﭼﻬﻞ ﺧﺎﻧﻪ ﺗﻮّﺟﻪ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﺗﺎ در ﺧﻮﺑﯿﻬﺎ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻣﺸﺎرﮐﺖ و از‬
‫زﺷﺘﯿﻬﺎ و ﺧﻄﺮات آﻧﻬﺎ را ﻧﺠﺎت دﻫﺪ و ﻧﮕﺬارد ﺳـﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮدش و ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎﻧﺶ و ﺟﺎﻣﻌﻪاش ﺑﺎ اﻟﻔﺎظ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳـﺘﻌﻤﺎري ﯾﻌﻨﯽ )ﺑﻤﻦ‬
‫ﭼﻪ و ﺑﺘﻮ ﭼﻪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﻊ ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﺴﺮ ﻧﻮﺷﺘﯽ ﻧﺪاﻣﺘﺒﺎر ﻣﺒﺘﻼ ﺷﻮﻧﺪ در ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻫﻤﻪ ﺑﺎﯾﺪ آﯾﻨﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻫﻤﮕﺎن ﻣﺴﺆﻟّﯿﺖ‬
‫دارﻧـﺪ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮد »ﮐّﻠﮑﻢ راع و ﮐّﻠﮑﻢ ﻣﺴـﺌﻮل ﻋﻦ رﻋﯿﺘﻪ« ﺑﻨـﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈـﺎرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻓﺮد ﺑﺮ ﻓﺮد و ﺟـﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮ ﻓﺮد و ﻓﺮد ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ از‬
‫اﺻﻮل ﮐّﻠﯽ و ﻣﺴـّﻠﻢ اﺳـﻼﻣﯽ اﺳﺖ اّﻣﺎ در اﺧﻼﻗﯿﺎت و اﻣﻮر ﺧﺼﻮﺻـﯽ زﻧـﺪﮔﯽ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ ﻫﯿﭽﮑﺲ ﺣّﻖ دﺧﺎﻟﺖ ﻧـﺪارد ﺑﻠﮑﻪ در ﻣﺴﺎﺋﻞ‬
‫ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺳﺎز ﺿـﺮورت دارد‪ ،‬ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ و از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﺗﺎ ﺳﻼﻣﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ دﺳﺘﺨﻮش ﺧﻄﺮات ﻧﮕﺮدد‪ ،‬و‬
‫ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن ﯾﺎ اﺟﻨﺒﯽ ﭘﺮﺳﺘﺎن و اﺳﺘﻌﻤﺎر دوﺳﺘﺎن ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ در ﮐﺎﻧﻮن ﺑﺎ ﺳﻌﺎدت ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﯽ رﺧﻨﻪ ﮐﻨﻨﺪ و ﺧﻄﺮاﺗﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ :‬و زاَدُه ﺑَـْﺴ َﻄًﮥ ﻓِﯽ اﻟ ِْﻌﻠِْﻢ َو اﻟ ِْﺠْﺴِﻢ‪ /247 -‬ﺑﻘﺮه( و )َو ِإذا َرَأﯾَْﺘُﻬْﻢ ﺗُْﻌِﺠﺒـُ َﮏ َأْﺟﺴﺎُﻣُﻬْﻢ‪ /4 -‬ﻣﻨﺎﻓﻘﻮن( ﻣﻔﻬﻮم آﯾﻪ اﺧﯿﺮ‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﻫﺮ ﮔﺎه آﻧﻬﺎ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ اﺟﺴﺎﻣﺸﺎن ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺷـﮕﻔﺘﯽ ﻧﯿﻨـﺪازد‪ ،‬ﮐﻪ ﻫﺸﺪار و ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺑـﺪان و آﮔـﺎه ﺑـﺎش در وراء اﺷـﺒﺎح و اﺟﺴﺎم ﺑﺰرﮔﺸﺎن ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻨﺎ ﺑﺎﺷـﺪ ﻧﯿﺴﺖ )آﻧﻬﺎ را ﺑﮑﺎر ﻧﮕﯿﺮﯾـﺪ و از ﺧﻄﺮاﺗﺸﺎن ﻣﺼﻮن‬
‫ﺑﺎﺷـﯿﺪ( ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬ﺟﺴﻤﺎن‪ -‬ﻫﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺨﺺ‪ ،‬وﻟﯽ ﺷﺨﺺ اﮔﺮ ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﯾﺎ ﺗّﮑﻪ ﺗّﮑﻪ ﺷﻮد از ﺷﺨﺺ ﺑﻮدن ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد در ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺟﺴﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﻌﻞ( ]ﺟﻌﻞ ‪ ... :‬ص ‪399 :‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮار داد‪ ،‬ﺟﻌﻞ‪ ،‬ﻟﻔﻆ ﻋﺎﻣﯽ اﺳﺖ در ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻓﻌﺎل ﮐﻪ از ﻓﻌﻞ‪ -‬وﺿﻊ و ﺳﺎﯾﺮ واژهﻫﺎ در اﯾﻦ ردﯾﻒ ﻋﺎمﺗﺮ اﺳﺖ و ﭘﻨﺞ وﺟﻪ دارد‪:‬‬
‫اّول‪ -‬اﯾﻨﮑﻪ‪ -‬ﺟﻌـﻞ‪ -‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺻـﺎر و ﻃﻔﻖ‪ -‬ﻋﻤـﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺘﻌـّﺪي ﻧﯿﺴﺖ و در ﻣﻌﻨﯽ آﻏﺎز ﮐﺮدن اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﺟﻌﻞ زﯾﺪ‬
‫ﯾﻘﻮل ﮐﺬا‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻘﺪ ﺟﻌﻠﺖ ﻗﻠﻮص ﺑﻨﯽ ﺳﻬﯿﻞ ﻣﻦ اﻷﮐﻮار ﻣﺮﺗﻌﻬﺎ ﻗﺮﯾﺐ‬
‫)ﻣﺎده ﺷﺘﺮ‪ -‬ﺟﻮان ﺑﻨﯽ ﺳﻬﯿﻞ در ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭼﺮاﮔﺎﻫﺶ ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ ﻣﯽﭼﺮد(‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﺟﻌـﻞ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ -‬أوﺟـﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﺮد‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺘﻌـّﺪي ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻔﻌﻮل اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﺳـﺨﻦ ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ‪َ :‬و َﺟَﻌَﻞ اﻟﱡﻈﻠُﻤﺎِت َو اﻟﱡﻨﻮَر‪/1 -‬‬
‫اﻧﻌﺎم( و َو َﺟَﻌَﻞ ﻟَُﮑُﻢ اﻟﱠﺴْﻤَﻊ َو اﻟ َْﺄﺑ ْﺼﺎَر َو اﻟ َْﺄﻓْﺌَِﺪَة‪ /78 -‬ﻧﺤﻞ( )ﮐﻪ در ﻫﺮ دو آﯾﻪ ﺟﻌﻞ ﺑﺼﻮرت ﻓﻌﻞ ﻣﺘﻌّﺪي اﺳﺖ و ﻣﻔﻌﻮل ﮔﺮﻓﺘﻪ(‪.‬‬
‫ﺳّﻮم‪ -‬ﺟﻌﻞ در ﻣﻌﻨﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﺮدن »‪ «1‬و آﻓﺮﯾﺪن و ﺗﮑﻮﯾﻦ ﭼﯿﺰي از ﭼﯿﺰي ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻓﻌـﻞ‪ -‬ﺟﻌـﻞ‪ -‬ﯾﺠﻌـﻞ‪ ،‬ﺟﻌﻼـ‪ -‬ﮐﻪ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟﻠّﻪ در ﻗﺴـﻤﺖ ﺳـّﻮم ﻣﻌﻨﯽ آن را اﯾﺠـﺎد و آﻓﺮﯾـﺪن و ﺗﮑﻮﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻧﻤﻮده اﺳـﺖ‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮﻧﻬﺎ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﺨﺼﻮص ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و اﺷﺎﻋﺮه ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ و ﺟﺪال ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌـﺘﺰﻟﻪ ﮐـﻪ ﻣﺘﻔّﮑﺮﯾـﻦ و اﺳـﺘﺪﻻﻟّﯿﻮن ﻋﻘﻠﯽ ﺗﺎرﯾـﺦ ﺗﻔّﮑﺮ اﺳـﻼﻣﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬واژه‪ -‬ﺟﻌـﻞ‪ -‬را ﺑـﻪ ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﺧﻠـﻖ‪ -‬ﻣﯽداﻧﻨـﺪ و در ﺑـﺎره ﻗﺮآن‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨـﺪ » ﻟا ﺤﻤـﺪ ﻟّﻠﻪ اﻟـّﺬي ﺧﻠﻖ اﻟﻘﺮآن« و ﻗﺮآن را ﭘﺪﯾـﺪه و ﻣﺨﻠﻮق و ﺣﺎدث ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﺷﺎﻋﺮه ﻣﯽﮔﻔﺘﻨـﺪ ﻗﺮآن ﻗـﺪﯾﻢ و ﻏﯿﺮ‬
‫ﻣﺨﻠﻮق اﺳﺖ اﯾﻦ ﻣﺠـﺎدﻟﻪ در دوران ﺧﻼـﻓﺖ ﻣﻌﺘﺼﻢ و ﻣﺘﻮّﮐـ ﻞ ﻋّﺒﺎﺳـﯽ ﺑـﺎوج ﺧﻮد رﺳـﯿﺪ و ﻋﻠﻤﺎي اﻧﺪﯾﺸـﻤﻨﺪ را در ﺑﺎره ﻫﻤﯿﻦ ﺧﻠﻖ و‬
‫ﺟﻌﻞ‪ -‬ﻗﺮآن‬
‫آﯾﺎت‪:‬‬
‫َو اﻟﻠﱠُﻪ َﺟَﻌَﻞ ﻟَُﮑْﻢ ﻣِْﻦ َأﻧ ُْﻔِﺴُﮑْﻢ َأْزواﺟًﺎ‪ /72 -‬ﻧﺤﻞ( و َو َﺟَﻌَﻞ ﻟَُﮑْﻢ ﻣَِﻦ اﻟ ِْﺠﺒﺎِل َأْﮐﻨﺎﻧًﺎ‪ /81 -‬ﻧﺤﻞ( و َو َﺟَﻌَﻞ ﻟَُﮑْﻢ ﻓِﯿﻬﺎ ُﺳﺒًُﻠﺎ‪ /10 -‬زﺧﺮف(‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﺟﻌﻞ در ﻣﻌﻨﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ و ﮔﺮدﯾﺪن ﺑﺮ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻏﯿﺮ از ﺣﺎﻟﺘﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫اﻟ ﱠِﺬي َﺟَﻌـ َﻞ ﻟَُﮑُﻢ اﻟ َْﺄْرَض ﻓِﺮاﺷًﺎ‪ /22 -‬ﺑﻘﺮه( و َﺟَﻌـ َﻞ ﻟَُﮑْﻢ ﻣِﱠﻤﺎ َﺧَﻠَﻖ ِﻇﻼﻟًﺎ‪ /81 -‬ﻧﺤـﻞ( و َو َﺟَﻌَﻞ اﻟ َْﻘَﻤَﺮ ﻓِﯿِﻬﱠﻦ ﻧُﻮرًا‪ /16 -‬ﻧﻮح( و ِإﻧﱠﺎ َﺟَﻌﻠْﻨﺎُه‬
‫ﻗُْﺮآﻧًﺎ َﻋَﺮﺑ ِﯿ‪‬ﺎ‪ /3 -‬زﺧﺮف(‪.‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ ﺟﻌﻞ در ﻣﻌﻨﯽ ﺣﮑﻢ ﮐﺮدن ﺑﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﺮ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮ ﺑﺤّﻖ ﯾﺎ ﺑﺎﻃﻞ‪.‬‬
‫اّﻣﺎ ﺣﮑﻢ ﺑﺤّﻖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﯾﻪ ِإﻧﱠﺎ َراﱡدوُه ِإﻟَﯿِْﮏ َو ﺟﺎِﻋﻠُﻮُه ﻣَِﻦ اﻟ ُْﻤْﺮَﺳـ ﻠِﯿَﻦ‪ /7 -‬ﻗﺼـﺺ(‪ .‬و اّﻣﺎ ﺣﮑﻢ ﺑﺒﺎﻃﻞ ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﯾﺎت‪َ :‬و َﺟَﻌﻠُﻮا ﻟ ِﻠﱠِﻪ ﻣِﱠﻤﺎ َذَرَأ ﻣَِﻦ‬
‫اﻟ َْﺤْﺮِث‪َ ،‬و اﻟ َْﺄﻧ ْﻌﺎِم َﻧِﺼﯿﺒًﺎ‪ /136 -‬اﻧﻌﺎم( و َو َﯾْﺠَﻌﻠُﻮَن ﻟ ِﻠﱠِﻪ اﻟ َْﺒﻨﺎِت‪ /57 -‬ﻧﺤﻞ( و اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﺟَﻌﻠُﻮا اﻟ ُْﻘْﺮآَن ِﻋِﻀﯿَﻦ‪ /91 -‬ﺣﺠﺮ( )ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ ﻗﺮآن را‬
‫ﭘﺎره ﭘﺎره و اﻓﺴﻮن ﻗﺮار دادﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﺟﻌﺎﻟﻪ »‪ -«1‬دﺳﺘﮕﯿﺮه ﯾﺎ ﭘﺎرﭼﻪاي را ﮐﻪ دﯾﮓ را ﺑﺎ آن ﺑﺮ ﻣﯽدارﻧﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺑﻤﺤﺎﮐﻤﻪ ﻣﯽﮐﺸـﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬داﺳﺘﺎن )ﻣﺤﻨﻪ( ﯾﮑﯽ از ﺗﺄﺳﻒ ﺑﺎرﺗﺮﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ و ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﺪﯾﺸﻪ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ )ﻣﺜﻞ ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺮوان ﻣﮑﺘﺒﻬﺎي ﻏﺮب و ﺷﺮق ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻠﻮاﯾﯽ را ﺑﺎ اﻧﮑﺎر ﺣﻘﺎﯾﻖ ﻣﺴﻠﻢ آﻓﺮﯾﻨﺶ در ﺟﻬﺎن و اﻧﺴﺎن و ﻗﺮآن ﺑﻮﺟﻮد آوردﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﻣﺘﻮّﮐـ ﻞ و وزﯾﺮش‪ -‬اﺑﻦ اﺑﯽ داود‪ -‬ﮐﻪ ﺑﺎﻻـﺧﺮه ﺑـﺪﺳﺖ ﻫﻤـﺎن ﻣﺘﻮّﮐـ ﻞ ﺧﻠﻊ ﯾـﺪ و ﺗﻤﺎم اﻣﻮاﻟﺶ را ﻏﺼﺐ ﮐﺮد‪ ،‬ﻃﺮﻓـﺪاران ﺧﻠﻖ ﻗﺮآن ﯾﺎ‬
‫ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ را ﺑﻌـﺪ از اﻇﻬﺎر ﻋﻘﯿﺪه ﺑﻪ ﺷـّﻠﺎق زدن دﭼﺎر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﻌﺘﺼﻢ ﻋّﺒﺎﺳـﯽ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ را‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻘﺪﯾﻢ ﺑﻮدن ﻗﺮآن ﺑﻮد در‬
‫ﺳـﻦ ﭘﯿﺮي ﮐـﻪ ﭘﺲ از ﻣـّﺪت ﮐﻤﯽ ﻫـﻢ ﻓـﻮت ﮐﺮد ﻣﺤـﺎﮐﻤﻪ و ﺗﺒﻌﯿـﺪ و زﻧـﺪاﻧﯽ ﮐﺮدﻧـﺪ ﻫﻤـﻪ ﻣـﻮّرﺧﯿﻦ ﺧﺼﻮﺻـﺎ ﯾﻌﻘـﻮﺑﯽ و ﻣﺴـﻌﻮدي‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﻨﺪ ﻣﺘﻮّﮐﻞ ﺑﺮ ﺧﻼف ﭘﺪراﻧﺶ ﻣﺄﻣﻮن‪ ،‬ﻣﻌﺘﺼﻢ‪ ،‬و واﺛﻖ ﺑﺎ ﻋﻠﻮﯾﺎن ﺑﺸّﺪت ﮐﯿﻨﻪ ﺗﻮزي ﻣﯽﮐﺮد ﺣّﺘﯽ دﺳـﺘﻮر داد ﮐﻪ آراﻣﮕﺎه ﻣﻄّﻬﺮ‬
‫ﺣﻀـﺮت اﻣﺎم ﺣﺴـﯿﻦ )ع( را وﯾﺮان و ﺑﺂب ﺑﺴـﺘﻨﺪ و ﺷـﺨﻢ زدﻧﺪ اّﻣﺎ ﺷﻮر آﻓﺮﯾﻦﺗﺮﯾﻦ زﻣﺎﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻄﺮﻓﺪاري ﻋﻠﻮﯾﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫زﻣﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ داﻧﺸـﻤﻨﺪان از آﻧﭽﻨﺎن ﻣﺼـﯿﺒﺖزده ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﻣّﺪت ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎل ﺣﮑﻮﻣﺘﺶ ﺟﻤﻊ زﯾﺎدي از اﻫﻞ ﻋﻠﻢ و ﻧﺎﻗﻼن ﺧﺒﺮ و‬
‫ﺣﺎﻓﻈﺎن ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻓﻮت و ﺑﺸـﻬﺎدت رﺳـﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺼـﺮﻫﺎﯾﯽ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﻮﺷﺘﻪ ﻣﻮرﺧﯿﻦ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ ﯾﮏ ﻣﻠﯿﻮن و ﻫﻔﺘﺼﺪ ﻫﺰار دﯾﻨﺎر‬
‫ﺑﻮد ﻣﺴﻌﻮد در ﺑﺎره ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻣﺘﻮّﮐﻞ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ رﺳﻢ اﯾﻦ ﺑﻮد وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺴﺘﯽ ﻣﯽاﻓﺘﺎد ﺧﺎدﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻻي ﺳﺮش ﺑﻮد او را ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ در ﯾﮑﯽ از آن ﺷـﺒﻬﺎ ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻋﺘﯽ در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺴﺘﯽ ﺑﻬﻼﮐﺘﺶ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﺧﻠﮑﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻠﻤﻪ ﺟﻌﻞ‪-‬‬
‫در ﻧﺰد اﺻـﺤﺎب اﻋـﺘﺰال ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺧﻠﻖ اﺳﺖ‪) .‬ﻣﻘّﺪﻣـﮥ اﻻـدب‪ /‬زﻣﺨﺸـﺮي‪ -‬ﺗﺎرﯾـﺦ ﯾﻌﻘﻮﺑﯽ ج ‪ -2‬ﻣﺮوج اﻟـّﺬﻫﺐ‪ ،‬دوران ﻣﺘﻮّﮐﻞ‪ -‬ﺿـﺤﯽ‬
‫اﻻﺳﻼم‪ /‬اﺣﻤﺪ اﻣﯿﻦ‪ ،‬ج ‪.(3‬‬
‫)‪ (1‬ﺟﻌﺎﻟﻪ‪ -‬ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ ﺟﯿﻢ ﺑﻤﻌﻨﯽ رﺷﻮه اﺳﺖ وﻟﯽ ﺟﻌﺎﻟﻪ‪ -‬ﺑﺎ ﺿّﻤﻪ ﺟﯿﻢ و ﻓﺘﺤﻪ ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺟﻌﻞ‪ ،‬ﺟﻌﺎﻟـﮥ و ﺟﻌﯿﻠﻪ‪ -‬ﻣﺰدي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎر ﮐﺴـﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺰارﻧـﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ آن اﻋّﻢ از اﺟﺮت و ﻣﺰد و ﺛﻮاب اﺳﺖ و‪ -‬ﺟﻌﻞ‪-‬‬
‫ﺳﺮﮔﯿﻨﯽ ﺧﺸﮏ و ﺳﻮﺳﮏ ﺳﯿﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )َﺟْﻔﻨﻪ( ]َﺟْﻔﻨﻪ ‪ ... :‬ص ‪401 :‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎﺳﻪ ﺳـﻔﺎﻟﯿﻦ ﮐﻪ وﯾﮋه ﻃﻌﺎم اﺳﺖ و ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬ﺟﻔﺎن‪ -‬ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ِﺟﻔﺎٍن َﮐﺎﻟ َْﺠﻮاِب‪ /13 -‬ﺳﺒﺎء( ﮐﺎﺳﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺰرگ‬
‫ﭼﻮن ﺣﻮﺿﭽﻪﻫﺎ و آﺑﮕﯿﺮﻫﺎ‪ ،‬و در ﺣﺪﯾﺚ و اﺋﺖ اﻟﺠﻔﻨﮥ اﻟﻐّﺮاء( ﯾﻌﻨﯽ ﻃﻌﺎم زﯾﺎدي ﺑﯿﺎور و ﺑﺪه‪.‬‬
‫ﺟﻔﻨﻪ‪ -‬ﭼﺎه ﮐﻮﭼﮏ و ﮐﻢ ﻋﻤﻖ ﮐﻪ آﻧﺮا ﺑﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﮐﺎﺳﻪ و ﻗﺪح‪ -‬ﺟﻔﻨﻪ‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺠﻔﻦ‪ -‬ﻏﻼـف ﺷﻤﺸـﯿﺮ و ﮐـﺎﺳﻪ ﭼﺸﻢ ﮐﻪ ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬أﺟﻔـﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻔﻦ‪ -‬درﺧﺖ اﻧﮕﻮر ﯾـﺎ ﺗـﺎك و ﺑﻪ ﺗﺼّﻮر اﯾﻨﮑﻪ ﭘﺮ از اﻧﮕﻮر اﺳـﺖ‬
‫آﻧﺮا‪ -‬ﺟﻔﻦ ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﻔﺎ( ]ﺟﻔﺎ[‪ ... :‬ص ‪401 :‬‬
‫ﺟﻔﺎء ﯾﻌﻨﯽ ﭘﻮﺷﺎل و ﺧﺎﺷﺎك‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓَﺄﱠﻣﺎ اﻟﱠﺰﺑَُﺪ َﻓَﯿْﺬَﻫُﺐ ُﺟﻔﺎًء‪ /17 -‬رﻋﺪ( ﮐﻒ روي آب ﮐﻪ ﭼﻮن ﺧﺎﺷﺎك ﺑﻪ ﮐﺮاﻧﻪ رود‬
‫)و أّﻣﺎ ﻣﺎ ﯾﻨﻔﻊ اﻟّﻨﺎس ﻓﯿﻤﮑﺚ ﻓﯽ اﻻرض‪ -‬و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﻮاري و ﺛﺎﺑﺖ در زﻣﯿﻦ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﺟﻔﺎء‪ -‬ﺧﺎﺷﺎك روي آب رود و ﻧﻬﺮ و ﮐﻒ ﺳﻄﺢ ﻣﺤﺘﻮاي دﯾﮓ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎرهﻫﺎي آن ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫أﺟﻔﺄت اﻟﻘﺪر زﺑﺪﻫﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دﯾﮓ ﮐﻒ ﺑﺮ ﺳﺮ آورد‪.‬‬
‫أﺟﻔﺄت اﻷرض‪ -‬زﻣﯿﻦ از ﺑﯽﺧﺒﺮي ﭼﻮن ﺧﺎﺷﺎك ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه ﮐﻪ اﺻﻞ واژه ﺟﻔﺎ‪ ،‬ﺑﺎ )واو( اﺳﺖ ﻧﻪ )ﻫﻤﺰه( و ﻟﺬا ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺟﻔﺖ اﻟﻘﺪر و أﺟﻔﺖ‪ -‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻓﻌﻠﺶ‪ -‬ﺟﻔﻮﺗﻪ‪ ،‬أﺟﻔﻮه‬
‫و ﺟﻔـﻮه و ﺟﻔﻮة و ﺟﻔـﺎء‪ -‬اﺳﺖ و از اﺻـﻞ ﻟﻐﺖ ﻋﺒـﺎرت‪ ،‬ﺟﻔـﺎ اﻟـّﺴ ﺮج ﻋﻦ ﻇﻬﺮ اﻟّﺪاﺑّـﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ زﯾﻦ و ﺑﺮگ را از روي ﺣﯿﻮان ﺑﺮداﺷﺖ‪،‬‬
‫اﺻﻄﻼح ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫اﮔﺮ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ ﺟﻨﮓ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺮود ﯾﺎ ﻋﺬري داﺷﺖ ﺟﻌﺎﻟﻪ‪ ،‬ﯾﺎ ﭘﻮﻟﯽ ﺑﻪ ﺟﻨﮕﺠﻮي دﯾﮕﺮ ﻣﯽداد ﮐﻪ‬
‫ﻋﻮض او ﺑﺠﻨﮓ ﺑﺮود‪[...] .‬‬
‫‪(.‬‬
‫) )ﺟﻞ( ]ﺟﻞ ‪ ... :‬ص ‪402 :‬‬
‫اﻟﺠﻼﻟﮥ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﯽ ﻗﺪر و ارزش‪ ،‬و ﺟﻼل‪ -‬ﺑﺪون ﺣﺮف )ه( ﯾﻌﻨﯽ در اوج ﺷـﮑﻮه ﺑﻮدن ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺨﺼﻮص ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ُذو اﻟ َْﺠﻼِل َو اﻟ ِْﺈْﮐﺮاِم‪ /27 -‬اﻟّﺮﺣﻤﻦ( و در ﻏﯿﺮ ﺧﺪا ﺑﮑﺎر ﻧﻤﯽرود‪.‬‬
‫ﺟﻠﯿـﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺰرﮔﻤﻘـﺪار و ﺑـﺎ ارزش و اﯾﻦ ﺻـﻔﺖ در ﺑـﺎره ﺧﺪاوﻧـﺪ ﯾﺎ از ﺟﻬﺖ آﻓﺮﯾـﺪن اﺷـﯿﺎء و ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﺎ ﻋﻈﻤﺖ ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻮﺟﻮد آﻓﺮﯾـﺪﮔﺎر دﻻـﻟﺖ دارد‪ ،‬و ﯾـﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺻـﻔﺖ ﺟﻠﯿـﻞ‪ -‬ﺑﺮاي ﺧﺪاوﻧـﺪ از اﯾﻦ رو اﺳﺖ ﮐﻪ او ﺷـﮑﻮﻫﻤﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ از اﯾﻨﮑﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﺎو‬
‫اﺣﺎﻃﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﺣﻮاس درك ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺻﻔﺖ ﺟﻠﯿﻞ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮاي ﺟﺴﻤﯽ ﺑﺰرگ و ﻣﺘﺮاﮐﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻈﯿﻢ و ﻏﻠﯿﻆ‬
‫ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و ﺑﺮاي درﯾﺎﻓﺖ ﻣﻌﻨﯽ آن ﻟﻔﻆ ﻏﻠﯿﻆ را ﺑﺎ دﻗﯿﻖ و واژه ﻋﻈﯿﻢ را ﺑﺎ ﺻـﻐﯿﺮ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧـﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺟﻠﯿﻞ و دﻗﯿﻖ و ﻋﻈﯿﻢ‬
‫و ﺻﻐﯿﺮ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺷﺘﺮ ﻫﻢ ﺻﻔﺖ‪ -‬ﺟﻠﯿﻞ و ﺑﺮاي ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺻﻔﺖ‪ -‬دﻗﯿﻖ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺒﺰرﮔﯽ و ﮐﻮﭼﮑﯽ آﻧﻬﺎﺳﺖ ﻣﺎﻟﻪ ﺟﻠﯿﻞ و ﻻ دﻗﯿﻖ‪،‬‬
‫ﻧﻪ ﺷﺘﺮي دارد و ﻧﻪ ﮔﻮﺳـﭙﻨﺪي‪ ،‬ﻣﺎ أﺟّﻠﻨﯽ و ﻻ أدّﻗﻨﯽ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺘﺮ و ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪي ﺑﻤﻦ ﻧﺒﺨﺸـﯿﺪ و ﺳـﭙﺲ اﯾﻦ ﺻـﻔﺎت ﻣﺜﻠﯽ ﺷـﺪ در ﺑﺎره ﻫﺮ‬
‫ﭼﯿﺰ ﺑﺰرگ و ﮐﻮﭼﮑﯽ‪.‬‬
‫واژه‪ -‬ﺟﻼﻟﻪ‪ -‬ﺑﻪ ﺷﺘﺮ ﻋﻈﯿﻢ ﺟﺜﻪ و ﺑﺰرگ اﻧﺪام ﻣﺨﺼﻮص ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺠﻠﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺘﺮ ﮐﻼﻧﺴﺎل و ﺑﺰرگ‪ ،‬و ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﺑﺰرﮔﯽ را ﻫﻢ ﺟﻠﻞ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻠﻠﺖ ﮐﺬا‪ -‬آﻧﺮا ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻢ‪.‬‬
‫ﺗﺠﻠﻠﺖ اﻟﺒﻘﺮ‪ -‬ﮔﺎو ﺑﺰرگ را ﮔﺮﻓﺘﻢ‪.‬‬
‫ﺟﻠﻞ‪ -‬ﺑﻤﻌﻨﯽ ﮔﺎو ﺑﺰرگ‪ ،‬از اﺿـﺪاد اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﭼﯿﺰ ﮐﻮﭼﮏ و ﺣﻘﯿﺮ را ﻧﯿﺰ ﺟﻠﻞ ﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬ﮐّﻞ ﻣﺼـﯿﺒﮥ ﺑﻌـﺪه ﺟﻠﻞ‪-‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ و ﻣﺸﮑﻠﯽ ﺑﻌﺪش ﮔﻮاراﯾﯽ و ﺳﺒﮑﯽ ﯾﺎ ﻋﻈﻤﺘﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻠﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻠﺪ و روﭘﻮش ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ و از اﯾﻨﺠﻬﺖ ﺻﺤﯿﻔﻪﻫﺎ و ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﺪّون و ﺟﻠﺪ ﺷﺪه را‪ -‬ﻣﺠّﻠﮥ »‪ «1‬ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺑﻦ ﺳﯿﺪه ﻣﺎﻧﻨﺪ راﻏﺐ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ -‬ﻣﺠﻠﻪ‪ -‬ﻫﻤﺎن ﺻﺤﯿﻔﻪ و ﮐﺘﺎب اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻠﺪ ﺷﺪه‪ ،‬و ﺷﻌﺮي از ﻧﺎﺑﻐﻪ ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫ﺟﻠﺠﻠﻪ‪ -‬ﺻﺪاي زﻧﮓ‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ در اﺻﻞ واژه ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺤﺎب ﻣﺠﻠﺠﻞ اﺑﺮﻫﺎي ﭘﺮ رﻋﺪ و ﺑﺮق‪ ،‬اّﻣﺎ ﺳﺤﺎب ﻣﺠﻠّﻞ‪ -‬از ﻣﻌﻨﯽ ﺟّﻞ و ﺟﻼل‪ -‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ آن اﺑﺮﻫﺎ رﯾﺰش ﺑﺎران و روﯾﺶ‬
‫ﮔﯿﺎﻫﺎن زﻣﯿﻦ را ﺟﻼل و ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﻠﺐ( ]ﺟﻠﺐ ‪ ... :‬ص ‪403 :‬‬
‫اﺻﻞ ﺟﻠﺐ‪ ،‬راﻧـﺪن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬ﺟﻠﺒﺖ ﺟﻠﺒﺎ‪ -‬ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾـﺪ‪» :‬و ﻗـﺪ ﯾﺠﻠﺐ اﻟّﺸـ ﯽء اﻟﺒﻌﯿﺪ اﻟﺠﻮاب« )آﺑﮕﯿﺮ و اﺳـﺘﺨﺮ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﯿﺰ‬
‫دوري را ﺑﺨﻮد ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ(‪.‬‬
‫أﺟﻠﺒـﺖ ﻋﻠﯿﻪ‪ -‬ﺑـﺎ ﻗﻬﺮ ﺑﺎﻧـﮓ ﺑﺮ او زدم‪ ،‬ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟـّﻞ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ :‬و َأْﺟﻠِْﺐ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ ﺑ َِﺨﯿْﻠـِ َﮏ َو َرِﺟﻠـِ َﮏ‪ /64 -‬اﺳـﺮاء( )ﯾﻌﻨﯽ ﺑـﺎ ﺳﻮاران و‬
‫ﭘﯿﺎدﮔﺎﻧﺖ ﺑﺎﻧﮕﺸﺎن زن(‪.‬‬
‫ﺟﻠـﺐ‪ -‬ﮐـﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻬﯽ ﺷـﺪه در ﺣـﺪﯾﺚ ﻧﺒـﻮي اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻻـ ﺟﻠﺐ« »‪ «1‬ﮐـﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻧﻬﯽ ﻧﻤـﻮدن از ﮐـﺎر ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ -‬زﮐﺎت ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪان را از ﭼﺮاﮔﺎﻫﺸﺎن ﻣﯽآورد ﺗﺎ آﻧﻬﺎ را ﺷـﻤﺎره ﮐﻨﺪ و زﮐﺎت ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺟﻠﺐ‪ -‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺴﺎﺑﻘﺎت ﺷﺮﻃﯽ اﺳﺐ دواﻧﯽ »‪ «2‬ﻧﻔﺮي ﮐﻪ ﺟﻠﻮﺗﺮ از ﻫﻤﻪ‬
‫__________________________________________________‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﻫﺮ ﮐﺘﺎﺑﯽ را ﻋﺮب‪ -‬ﻣﺠﻠﻪ‪ -‬ﮔﻮﯾﺪ در ﺣﺪﯾﺚ‪ -‬ﺳﻮﯾﺪ ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖ‪ -‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد ﺗﻮ ﭼﻪ داري‪،‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺠﻠﻪ ﻟﻘﻤـﺎن‪ -‬زﯾﺮا ﻫﺮ ﮐﺘـﺎﺑﯽ را اﻋﺮاب‪ -‬ﻣﺠﻠﻪ‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﻣﻨﻈﻮر ﺳﻮﯾـﺪ ﮐﺘـﺎﺑﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در آن ﺣﮑﻤﺖ ﻟﻘﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﻣﺠﻠﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻌﺮب از ﻋﺒﺮاﻧﯽ ﯾﺎ ﻋﺮﺑﯽ اﺻﯿﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬اﻟﻤﺤﮑﻢ‪ /‬اﺑﻦ ﺳﯿﺪه‪ ،‬ج ‪ 7‬ص ‪ -148‬ﻟﺲ ج ‪ -11‬ﻣﻘﺎﯾﯿﺲ اﻟّﻠﻐﻪ‪ /‬ج ‪.(419‬‬
‫اّﻣﺎ اﺑﻦ ﻓﺎرس ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﻧﺎﻣﯿـﺪن ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻣﺠﻠﻪ ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر ﻋﻈﻤﺖ و ارزش ﻋﻠﻢ و ﻗـﺪر و ﻗﯿﻤﺖ و ﺟﻼﻟﺖ داﻧﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ از رﯾﺸﻪ ﺟﻼﻟﻪ‪-‬‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫و ﻣﺜﻠﻪ »ﮐّﻞ ﻣﺼﯿﺒﮥ ﺑﻌﺪك ﺟﻠﻞ« ﺑﻔﺘﺢ ﺟﯿﻢ و ﻻم‪ ،‬اي ﻫﯿﻦ )ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ‪ -‬ج ‪.(340 /5‬‬
‫)‪ (1‬ﺗﻤـﺎم ﺣـﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ »ﻻ ﺟﻠﺐ و ﻻ ﺟﻨﺐ و ﻻ ﺷـﻐﺎر ﻓﯽ اﻻﺳـﻼم« ﺟﻠﺐ‪ -‬ﺑﺮﮔﺮداﻧـﺪن ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪان از ﭼﺮاﮔﺎه‪ ،‬ﺟﻨﺐ‪ -‬ﮐﺴـﯿﮑﻪ‬
‫ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪان را ﺑـﺎ ﻓﺮﯾـﺎد و ﺑﺎﻧـﮓ زدن ﻣﺘﻌّﺮض ﻣﯽﺷـﻮد‪ ،‬ﺷـﻐﺎر‪ -‬اﺳـﻤﯽ ﺟـﺎﻫﻠﯽ ﺑـﻮده ﮐـﻪ ﻣﺮدي دﺧـﺘﺮ ﺧـﻮد را ﺑﻪ ازدواج دﯾﮕﺮي در‬
‫ﻣﯽآورد ﺗﺎ ﺧﻮاﻫﺮ آن ﻣﺮد را ﺑﻬﻤﺴﺮي ﺧﻮد در آورد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( از اﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﺧﻼف اﺧﻼق و ﺧﻼف اﻧﺴﺎﻧّﯿﺖ ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻓﺎرس ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﻣﺄﻣﻮر ﺟﻤﻊ آوري زﮐﺎت ﺑﺮ ﺳـﺮ آﺑﺸـﺨﻮر ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻣﯽﻧﺸـﺴﺖ و از آﻧﻬﺎ ﻧﺨﺴﺖ ﺧﻮراﮐﯽ و ﻏﺬا ﻃﻠﺐ ﻣﯽﮐﺮد و‬
‫ﺑﻌﺪ زﮐﻮة ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪) .‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ج ‪ 2‬ص ‪ -24‬اﻟﻤﺤﮑﻢ ج ‪ 7‬ص ‪ -305‬ﻣﻘﺎﯾﯿﺲ اﻟّﻠﻐﻪ‪ ،‬ج ‪1‬‬
‫ص ‪ -469‬ﮐﺎﻓﯽ ج ‪ 5‬ص ‪.(-360‬‬
‫)‪ (2‬ﺟﻠﺐ و ﺟﻠﺒﻪ‪ -‬در ﻟﻐﺖ ﺑﻤﻌﻨﯽ درﻫﻢ ﺷﺪن ﺻﺪاﻫﺎي ﻣﺮدم اﺳﺖ اﺟﻠﺒﻮا ﻋﻠﯿﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ او ﮔﺮد‬
‫ﺑﻮد و ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از آﻧﻬـﺎ ﻣﯽآﯾـﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﻫـﺪ اﺳﺐ ﺧﻮد را ﺑـﺎ ﺑﺎﻧﮓ و ﻓﺮﯾﺎد و ﺷـّﻠﺎق ﺟﻠﻮ ﺑﯿﻨـﺪازد ﺗﺎ ﺑﺮﻧـﺪه ﺷﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( در آن‬
‫ﺣﺪﯾﺚ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده‪.‬‬
‫ﺟﻠﺒﻪ‪ -‬ﭘﻮﺳﺖ ﺗﺎزهاي ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺑﻬﺒﻮدي زﺧﻢ‪ ،‬روي آن در ﻣﯽآﯾﺪ و زﺧﻢ را ﻣﯽراﻧﺪ و دور ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻠﺐ‪ -‬اﺑﺮ رﻗﯿﻘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﻮﺳﺖ ﺳﭙﯿﺪ و ﻧﺎزك روي زﺧﻢ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)َﺟﻼﺑ ِﯿﺐ(‪ -‬ﭘﯿﺮاﻫﻨﻬﺎ و روﭘﻮﺷﻬﺎي ﺳﺮ و ﭼﻬﺮه ﯾﺎ ﻣﻘﻨﻌﻪ ﻣﻔﺮدش ﺟﻠﺒﺎب »‪ -«1‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﻠﺖ( ]ﺟﻠﺖ ‪ ... :‬ص ‪404 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ﻟَﱠﻤﺎ ﺑََﺮُزوا ﻟ ِﺠﺎﻟ ُﻮَت َو ُﺟﻨُﻮِدِه‪ /250 -‬ﺑﻘﺮه( واژه ﺟﺎﻟﻮت »‪«2‬‬
‫__________________________________________________‬
‫آﻣﺪﻧـﺪ و ﺑـﺎﻧﮕﺶ زدﻧـﺪ‪ .‬اﺑﻮ ﻋﺒﯿـﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﺟﻠﺐ در دو ﻣﻮرد ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود اّول ﻣﺴﺎﺑﻘﺎت اﺳﺐ دواﻧﯽ دّوم ﺑﺎﻧﮓ زدن دﻧﺒﺎل ﺧﯿﻞ و‬
‫ﺳﺘﻮران‪ ،‬واژه‪ -‬ﻟﻔﻆ‪ -‬ﻫﻢ ﻣﺘﺮادف‪ -‬ﺟﻠﺐ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺳـﺮ و ﺻـﺪاي ﻧﺎﻣﻔﻬﻮم ﻣﯿﺪاﻧﻬﺎي ﺟﻨﮓ )ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺼـﻄﻠﺤﺎت ﺗﺎرﯾﺦ و ﺟﻐﺮاﻓﯽ از‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ(‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﺑﻪ ﻧﻘـﻞ از ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿـﺎن ج ‪ 8‬ص ‪) 370‬اﺑﻮ ﻣﺴـﻠﻢ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻣﻔﻘﻮدهاش ﺟﺎﻣﻊ اﻟّﺘﺄوﯾﻞ ﻟﻤﺤﮑﻢ اﻟّﺘﻨﺰﯾﻞ‪ ،‬ﺟﻼﺑﯿﺐ‪ -‬را‬
‫ﻟﺒﺎس و ﭘﯿﺮاﻫﻦ‪ ،‬و روﺳـﺮي ﺑﺰرگ و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ زن را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ ﻣﯽداﻧﺪ( و ﺷـﻬﯿﺪ ﻣﻄّﻬﺮي در ﮐﺘﺎب ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﺣﺠﺎب ص ‪ 187‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‬
‫»ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ :‬ﺟﻠﺒﺎب ﺟﺎﻣﻪاي اﺳﺖ از ﭼﻬﺎر ﻗﺪ ﺑﺰرﮔﺘﺮ و از ﻋﺒﺎ ﮐﻮﭼﮑﺘﺮ‪ ،‬ﮐﻪ زن ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ آن ﺳﺮ و ﺳﯿﻨﻪ ﺧﻮد را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ(‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺟـﺎﻟﻮت و ﻃـﺎﻟﻮت و داود ﻏﯿﺮ ﻋﺮﺑﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﭼـﻮن ﻣﻌﺮﻓـﻪ و ﻧﯿﺰ ﻋﺠﻤﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﻏﯿﺮ ﻋﺮﺑﯿﻨـﺪ‪ ،‬اﻟـﻒ و ﻻـم ﻣﻌﺮﻓﻪ و ﺗﻨـﻮﯾﻦ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧـﺪ و‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻋﺒﺮاﻧﯽاﻧﺪ ﺟﺎﻟﻮت از ﻋﻤﺎﻟﻘﻪ و از ﻗﻮم ﻋﺎد ﮐﻪ ﻃﺎﻟﻮت و داود ﺑﯿﺎري ﺧﺪا ﺑﺎ ﻧﯿﺮوي ﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﺎﻟﻮت و ﭘﯿﺮوان زﯾﺎدش ﻏﻠﺒﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪-‬‬
‫ﮐﺸﺎف‪ /‬زﻣﺨﺸﺮي‪ ،‬ج ‪ 1‬ص ‪.249‬‬
‫ازﻫﺮي ﻣﺜﻞ راﻏﺐ واژه ﺟﺎﻟﻮت را در ذﯾﻞ ﺟﻠﺖ ذﮐﺮ ﮐﺮده و ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﺟﺎﻟﻮت اﺳﻢ اﻋﺠﻤﯽ‪ ،‬ﻻ ﯾﻨﺼـﺮف‪ -‬ﺧـﺪاي ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و َﻗَﺘَﻞ داُودُ‬
‫ﺟﺎﻟ ُﻮَت‪ /251 ،‬ﺑﻘﺮه(‪ .‬ﺗﻬـﺬﯾﺐ اﻟﻠّﻐﻪ ج ‪ 11‬ص ‪ ،5‬ﺷـﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳـﯽ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻈﺮ را اﻇﻬﺎر ﻣﯽدارد ﺷﯿﺦ ﻃﺮﯾﺤﯽ ﻫﻢ در ذﯾﻞ واژه‪ -‬ﻃﻠﺖ‪-‬‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ﻃﺎﻟﻮت و ﺟﺎﻟﻮت اﺳـﻤﻬﺎي اﻋﺠﻤﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﻌﺮﻓﻪ و ﻋﺠﻤﻪ ﺑﻮدﻧﺸﺎن‪ .‬ﻃﺎﻟﻮت از ﻓﺮزﻧـﺪان و ﺗﺒﺎر ﯾﺎ اﺳـﺒﺎط‪ -‬ﻻوي ﺑﻦ‬
‫ﯾﻌﻘﻮب ﻧﺒﻮد وﻟﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ او را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ ﭼﻮن آﮔﺎه ﺑﻤﺼﺎﻟﺢ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮد و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻢ ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ او ﺷـﻐﻠﺶ ﺳـّﻘﺎﺋﯽ و ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ ﺑﻮد او را‬
‫در داﻧﺶ و ﻧﯿﺮوي ﺑﺪﻧﯽ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﺳﺎﺧﺖ و داﻧﺎﺗﺮﯾﻦ و ﺷﺠﺎﻋﺘﺮﯾﻦ اﻓﺮاد ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﯿﻞ در زﻣﺎن ﺧﻮدش ﺑﻮد‪ .‬اّﻣﺎ ﻣﻔّﺴﺮﯾﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ ﺑﻌﺪ از‬
‫اﯾﻨﮑﻪ داود دﺷـﻤﻦ ﺑﻨﯽ اﺳـﺮاﺋﯿﻞ ﯾﻌﻨﯽ ﺟـﺎﻟﻮت را ﺑﻪ ﻗﺘـﻞ رﺳﺎﻧـﺪ ﻃـﺎﻟﻮت ﺑﻪ ﭘﯿﻤـﺎن ﺧﻮد ﺑﺎ داود وﻓﺎ ﻧﮑﺮد ﻓﺤﺴـﺪه ﻃﺎﻟﻮت و اﺧﺮﺟﻪ ﻣﻦ‬
‫ﻣﻤﻠﮑﺘﻪ و ﻟﻢ ﯾﻒ ﻟﻪ ﺑﻮﻋﺪه‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻃﺎﻟﻮت ﺑﻪ داود ﺣﺴﺎدت ورزﯾﺪ و او را از ﺷﻬﺮ و دﯾﺎرش اﺧﺮاج ﮐﺮد و ﺑﻪ وﻋﺪه ﺧﻮد وﻓﺎ ﻧﮑﺮد‪.‬‬
‫ﻃـﺎﻟﻮت ﻫﻢ ﮐﺸـﺘﻪ ﺷـﺪ و ﺧﺪاوﻧـﺪ داود را ﺑﺨـﺎﻃﺮ اﯾﻨﮑﻪ در ﻃﺎﻋﺖ و ﺑـﺬل ﺟﺎن در راه ﺧـﺪا درﯾﻎ ﻧﻮرزﯾـﺪ ﺣﮑﻤﺖ و ﻋﻠﻢ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي و‬
‫ﻗﺪرت ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻓﺎرس ﮐﻪ در ﺑﺎره رﯾﺸﻪﻫﺎي اﺻﻠﯽ ﻟﻐﺎت ﮐﺘﺎﺑﺶ را ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ -‬ﺟﻠﺖ و ﺟﺎﻟﻮت‪ -‬را ﻧﯿﺎورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻟﯽ اﺑﻦ درﯾـﺪ در ذﯾـﻞ ﻋﻨﻮان )ﻣـﺎ ﺟـﺎء ﻋﻠﯽ ﻓـﺎﻋﻮل( ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ -‬ﻃـﺎﻟﻮت و ﺟﺎﻟﻮت و ﺻﺎﺑﻮن ﻋﺮﺑﯽ ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ و آن را ﺑﮑﺎر ﻧﺒﺮدهاﻧـﺪ ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف ﻋﺎﺷﻮرا ﮐﻪ از ﻗﺪﯾﻢ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﻃﺎﻟﻮت و ﺟﺎﻟﻮت ﻣﺜﻞ داود در ﻗﺮآن ﻫﺴﺖ وﻟﯽ اﺳﺎﻣﯽ ﻏﯿﺮ ﻋﺮﺑﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻏﯿﺮ ﻋﺮﺑﯽ و رﯾﺸﻪاي در زﺑﺎن ﻋﺮب ﻧﺪارد )ﻧﻈﺮ دﻗﯿﻖ راﻏﺐ از ﻃﺮف ﻣﻌﺮب ﻧﻮﯾﺴﺎن ﻫﻤﮕﯽ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )ﺟﻠﺪ( ]ﺟﻠﺪ[‪ ... :‬ص ‪405 :‬‬
‫اﻟﺠﻠﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﻮﺳﺖ ﺑﺪن و ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬ﺟﻠﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ُﮐﻠﱠﻤﺎ َﻧِﻀَﺠْﺖ ُﺟﻠُﻮُدُﻫْﻢ ﺑَﱠﺪﻟ ْﻨﺎُﻫْﻢ ُﺟﻠُﻮدًا َﻏﯿَْﺮﻫﺎ‪ /56 -‬ﻧﺴﺎء( و اﻟﻠﱠُﻪ َﻧﱠﺰَل َأْﺣَﺴَﻦ اﻟ َْﺤِﺪﯾِﺚ ِﮐﺘﺎﺑًﺎ ُﻣَﺘﺸﺎﺑ ِﻬًﺎ َﻣﺜﺎﻧَِﯽ َﺗْﻘَﺸـ ِﻌﱡﺮ ﻣِﻨُْﻪ ُﺟﻠُﻮُد اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﯾْﺨَﺸْﻮَن‬
‫َرﺑ ﱠُﻬْﻢ ﺛُﱠﻢ َﺗﻠِﯿُﻦ ُﺟﻠُـﻮُدُﻫْﻢ َو ﻗُﻠُﻮﺑ ُُﻬْﻢ »‪ِ «1‬إﻟﯽ ِذْﮐِﺮ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /23 -‬زﻣﺮ( در اﯾﻦ آﯾﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﺣﺘﱠﯽ ِإذا ﻣﺎ ﺟﺎُؤﻫﺎ َﺷـ ِﻬَﺪ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ َﺳـ ْﻤُﻌُﻬْﻢ َو َأﺑ ْﺼﺎُرُﻫْﻢ َو‬
‫ُﺟﻠُﻮُدُﻫْﻢ ﺑ ِﻤﺎ ﮐﺎﻧُﻮا َﯾْﻌَﻤﻠُﻮَن‪ /20 -‬ﻓّﺼﻠﺖ( و َو ﻗﺎﻟ ُﻮا ﻟ ُِﺠﻠُﻮِدِﻫْﻢ ﻟ َِﻢ َﺷِﻬْﺪﺗُْﻢ َﻋَﻠﯿْﻨﺎ‪ /21 -‬ﻓّﺼﻠﺖ( ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬ﺟﻠﻮدي ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻋﻠﯿﻪ‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺒﯿﻦ ﮔﻨﺎه ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ اﻧﺪاﻣﻬﺎي ﺷﻬﻮاﻧﯽ و ﺟﻨﺴﯽ اﺳﺖ‪َ) .‬ﺟَﻠَﺪُه‪ (:‬ﺑﻪ ﺑﺪﻧﺶ زد ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫ﺑﻄﻨﻪ و ﻇﻬﺮه‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﻤﺶ و ﭘﺸﺘﺶ زد‪.‬‬
‫ﺿﺮﺑﻪ ﺑﺎﻟﺠﻠﺪ‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻋﺼﺎه‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ او را ﺑﺎ ﻋﺼﺎ زد‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓﺎْﺟﻠُِﺪوُﻫْﻢ َﺛﻤﺎﻧِﯿَﻦ َﺟﻠَْﺪًة‪ /4 -‬ﻧﻮر( ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺸﺘﺎد ﺿﺮﺑﻪ ﺑﺮ ﺑﺪن‪.‬‬
‫ﺟﻠﺪ‪ -‬ﭘﻮﺳﺖ ﺟﺪا ﺷﺪه از ﺑﺪن ﻧﻮزاد ﺷﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻠﺪ ﺟﻠﺪا‪ -‬ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻠﺶ ﺟﻠﺪ و ﺟﻠﯿﺪ اﺳﺖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ و ﻗﻮي ﮐﻪ اﺻﻠﺶ ﺑﺎز ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﺷﺪن ﭘﻮﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﻣﺎﻟﻪ ﻣﻌﻘﻮل و ﻻ ﻣﺠﻠﻮد‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻘﻞ و ﻧﯿﺮوي ﺑﺪﻧﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫أرض ﺟﻠﺪة‪ -‬ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ از ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ ﯾﻌﻨﯽ زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺧﺎﮐﯽ ﭘﺮ ﻗﺪرت و ﺑﺎر ده دارد‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ -357 ،1 /‬ﻣﻘﺎﯾﯿﺲ اﻟﻠّﻐﻪ‪ -1 /‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ‪ -311 ،2 /‬ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟﻠّﻐﻪ‪ -5 ،11 /‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐّﺸﺎف‪ -249 ،1 /‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪،5 /‬‬
‫‪ -199‬اﻟﻤﺤﮑﻢ‪ -249 ،7 /‬ﺟﻤﻬﺮة اﻟّﻠﻐﻪ‪.(390 ،3 /‬‬
‫)‪ (1‬آﯾﻪ ‪ /23‬زﻣﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ ﺳـﺨﻦ را ﻓﺮو ﻓﺮﺳـﺘﺎد و آن ﻧﺎﻣﻪاي و ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺘﻮاﯾﺶ در ﻧﯿﮑﻮﯾﯽ و‬
‫راﺳﺘﯽ و ﻣﻔﻬﻮم آﯾـﺎﺗﺶ‪ ،‬دو دو ﯾﻌﻨﯽ ﺑـﺎ ﺑﺸـﺎرت و اﻧـﺬار ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻧـﺪ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﺷـﻨﯿﺪن آﻧﻬـﺎ وﺟﻮد ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺠـﺬوب ﻋﻈﻤﺖ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﻫﺴـﺘﻨﺪ از آﯾﺎت اﻧـﺬار و ﺳـﺮﻧﻮﺷﺖ ﺑﺪ ﻓﺮﺟﺎﻣﺎن ﻣﻀـﻄﺮب و ﺳـﭙﺲ ﺑﺎ ﺷـﻨﯿﺪن آﯾﺎت ﺑﺸﺎرت و ﯾﺎد ﺧﺪا دﻟﻬﺎﺷﺎن آراﻣﺶ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﯾﺎ ﺑـﺪ و اﯾﻦ راﻫﻨﻤﻮﻧﯽ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ و راه ﯾﺎﻓﺘﮕﺎن را ﺑﻪ ﻓﺮﺟﺎم ﻧﯿﮏ و ﺑﻤﻄﻠﻮﺑﺸﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و آﻧﺎن ﮐﻪ ﮔﻤﺮاﻫﯽ را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪﻧﺪ‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﺮاﯾﺸﺎن راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﻓﺮﺟﺎم ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ را ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﻗﮥ ﺟﻠﺪة‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎّده ﺷﺘﺮ ﻗﻮي‪.‬‬
‫ﺟّﻠﺪت ﮐﺬا‪ -‬روﭘﻮش و ﭘﻮﺳﺘﯽ ﺑﺮ او ﻗﺮار دادم‪.‬‬
‫ﻓﺮس ﻣﺠﻠّﺪ‪ -‬اﺳﺒﯽ ﮐﻪ از ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﺧﻮردن ﺑﯽﺗﺎﺑﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدي ﻗﻮي ﮐﻪ از زدن‪ ،‬دردي ﺑﻪ او ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻠﯿﺪ‪ -‬ﯾﺦ و ﺑﺮف و ﺷﺒﻨﻢ ﮐﻪ ﺳﻮزش زﯾﺎد و ﺳﺮدي آن ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ از ﺳﺨﺘﯽ و ﺻﻼﺑﺖ و ﻗﺪرت‪.‬‬
‫( ) )ﺟﻠﺲ( ]ﺟﻠﺲ ‪ ... :‬ص ‪406 :‬‬
‫اﺻﻞ ﺟﻠﺲ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ زﻣﯿﻦ ﺳـﻔﺖ و ﺳـﺨﺖ و‪ -‬ﻧﺠﺪ‪) -‬ﯾﻌﻨﯽ زﻣﯿﻦ ﻣﺮﺗﻔﻊ و ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻮﻫﺴـﺘﺎﻧﯽ( را ﻫﻢ‪ -‬ﺟﻠﺲ‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪:‬‬
‫»أﻋﻄﺎﻫﻢ اﻟﻤﻌﺎدن اﻟﻘﺒﯿﻠﮥ ﻏﻮرّﯾﻬﺎ و ﺟﻠﺴﻬﺎ« )ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﻌﺎدن ﻗﺒﯿﻠﻪاي را ﭼﻪ در درهﻫﺎ در ﻣﺮﺗﻔﻌﺎت ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺨﺸﯿﺪ(‪.‬‬
‫ﺟﻠﺲ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺸـﺴﺖ‪ -‬و اﺻـﻠﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴـﯽ ﺟﺎي ﺑﻠﻨﺪي را ﺑﺮاي ﻧﺸﺴـﺘﻦ در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺳـﭙﺲ ﻣﯽﻧﺸـﯿﻨﺪ ﺑﻌﺪا ﻫﺮ ﻗﻌﻮدي و‬
‫ﻧﺸﺴﺘﯽ‪ ،‬و ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﯽ را‪ -‬ﺟﻠﻮس‪ -‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺠﻠﺲ‪ -‬ﻫﻢ ﻣﮑﺎن ﻧﺸﺴﺘﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ِإذا ﻗِﯿَﻞ ﻟَُﮑْﻢ َﺗَﻔﱠﺴُﺤﻮا ﻓِﯽ اﻟ َْﻤﺠﺎﻟ ِِﺲ »‪َ «1‬ﻓﺎﻓَْﺴُﺤﻮا َﯾْﻔَﺴِﺢ اﻟﻠﱠُﻪ ﻟَُﮑْﻢ‪ /11 -‬ﻣﺠﺎدﻟﻪ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬آﯾﻪ ‪ /11‬ﺳﻮره ﻣﺠﺎدﻟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﺎم ﺳﻮره ﮔﻔﺘﮕﻮﻫﺎي ﻟﻔﻈﯽ و ﻣﺠﺎدﻟﻪ و اﺳـﺘﺪﻻل و ﺑﺤﺚ ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آن ﻣﻮارد‬
‫ﺗﺸـﮑﯿﻞ دادن ﺟﻠﺴـﺎت و ﻧﺸﺴـﺘﻦ در ﻣﺠـﺎﻟﺲ در ﮐﻨﺎر ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﺮاي ورود و ﺧﺮوج و ﻧﺸﺴـﺘﻦ ﺑﺎﻻ و ﭘﺎﺋﯿﻦ ﻣﯿﺎن اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ‬
‫ﻫﻤﻮاره ﺗﻌﺎرف و ﺑﺤﺚ و ﻣﺠﺎدﻟﻪ در ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺧﺼﻮﺻﺎ اﮔﺮ اﻓﺮادي ﻋﺎﻟﻢ و ﻏﯿﺮ ﻋﺎﻟﻢ وارد ﺷﻮﻧـﺪ و ﻟـﺬا ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻋﻠﯿﻢ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎ‬
‫را ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آﻏﺎز اﯾﻦ آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﯾﺎ َأﱡﯾَﻬﺎ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا ِإذا ﻗِﯿَﻞ ﻟَُﮑْﻢ َﺗَﻔﱠﺴُﺤﻮا ﻓِﯽ اﻟ َْﻤﺠﺎﻟ ِِﺲ َﻓﺎﻓْـَﺴ ُﺤﻮا َﯾْﻔَﺴِﺢ اﻟﻠﱠُﻪ ﻟَُﮑْﻢ َو ِإذا ﻗِﯿَﻞ اﻧ ُْﺸُﺰوا‬
‫َﻓﺎﻧ ُْﺸُﺰوا َﯾْﺮَﻓِﻊ اﻟﻠﱠُﻪ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا ﻣِﻨُْﮑْﻢ َو اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ُأوﺗُﻮا اﻟ ِْﻌﻠَْﻢ َدَرﺟﺎٍت َو اﻟﻠﱠُﻪ ﺑ ِﻤﺎ َﺗْﻌَﻤﻠُﻮَن َﺧﺒِﯿٌﺮ‪ /11 -‬ﻣﺠﺎدﻟﻪ(‪.‬‬
‫اي اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي ﻣﺆﻣﻦ ﻫﺮ ﮔﺎه در ﻣﺠﻠﺴـﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺟﺎي دﻫﯿﺪ ﻓﺮاخ و ﺑﺎز ﻧﻨﺸﯿﻨﯿﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﻤﻌﺘﺮ ﻧﺸﯿﻨﯿﺪ و دﯾﮕﺮان را‬
‫ﺟﺎي دﻫﯿـﺪ و اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺮا رﻓﻌﺖ و ﺑﺰرﮔﯽ را ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺸـﻤﺎ ﺧﻮاﻫﺪ داد ﻧﻪ ﻣﺠﺎﻟﺲ‪ ،‬و ﻋﺎﻟﻤﺎن را ﻧﯿﺰ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫درﺟﺎﺗﯽ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﮑﺎرﻫﺎﺗﺎن آﮔﺎه اﺳﺖ‪ ،‬دﺳـﺘﻮرات اﯾﻦ آﯾﻪ ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ آداب ﺣﻀﻮر و ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻧﺒﺎﯾﺴﺘﯽ‬
‫از روي ﺑﺰرﮔﯽ و رﻓﻌﺖ و ﻋﻠﻢ و ﺗﻔﺎﺧﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از روي اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ و اﺧﻼق اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺮادر وار‬
‫‪) ) (.‬ﺟﻠﻮ( ]ﺟﻠﻮ[‪ ... :‬ص ‪407 :‬‬
‫اﺻﻞ‪ -‬ﺟﻠﻮ‪ -‬آﺷـﮑﺎر ﺷﺪن و ﮐﺸﻒ ﮐﺮدن اﺳﺖ‪ ،‬أﺟﻠﯿﺖ اﻟﻘﻮم ﻋﻦ ﻣﻨﺎزﻟﻬﻢ ﻓﺠﻠﻮا ﻋﻨﻬﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آن ﻋّﺪه را از ﻣﻨﺎزﻟﺸﺎن ﮐﻮﭼﺎﻧﺪم و آﻧﻬﺎ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻪ و ﺟﻼي وﻃﻦ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻼ‪ -‬ﻧﯿﺰ در ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻠّﻤﺎ ﺟﻼﻫﺎ ﺑﺎﻷﯾﺎم ﺗﺤّﯿﺮت ﺛﺒﺎت ﻋﻠﯿﻬﺎ ذﻟّﻬﺎ و اﮐﺘﺌﺎﺑﻬﺎ »‪«1‬‬
‫)ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ از دود دادن زﻧﺒﻮرﻫﺎ را دور ﮐﺮد از ﭘﺎﯾﺪاري آﻧﻬﺎ در ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ و ﻣﺮارتﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺖ آﻣﺪ(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ﻟَْﻮ ﻻ َأْن َﮐَﺘَﺐ اﻟﻠﱠُﻪ َﻋَﻠﯿِْﻬُﻢ اﻟ َْﺠﻼَء ﻟََﻌﱠﺬﺑَُﻬْﻢ ﻓِﯽ اﻟﱡﺪﻧ ْﯿﺎ‪ /3 -‬ﺣﺸﺮ(‪.‬‬
‫)و اﮔﺮ ﻧﻪ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﯾﻬﻮد ﺑﻨﯽ ﻧﻀﯿﺮ ﮐﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪاي ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ از ﻣﺪﯾﻨﻪ دور ﺷﻮﻧﺪ و ﻓﺘﻨﻪ اﻧﮕﯿﺰي ﻧﮑﻨﻨﺪ اﮔﺮ ﺗﻤﮑﯿﻦ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ در‬
‫دﻧﯿﺎ ﻣﻌّﺬﺑﺸﺎن ﻣﯽﮐﺮد(‪.‬‬
‫از اﯾﻦ واژه اﺻﻄﻼﺣﺎت‪ -‬ﺟﻼﻟﯽ ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﺟﻠّﯽ ﻗﯿﺎس ﺟّﻠﯽ ﻫﺴﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺒﺮي و ﻗﯿﺎﺳﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه و ﭘﺮاﮐﻨﺪه و روﺷﻦ‪ ،‬وﻟﯽ واژه ﺟﺎل‬
‫در اﯾﻦ ﻓﻌﻞ ﺷﻨﯿﺪه ﻧﺸﺪه‪.‬‬
‫ﺟﻠﻮت اﻟﻌﺮوس ﺟﻠﻮة‪ -‬ﻋﺮوس را ﺑﺨﻮﺑﯽ ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫ﺟﻠﻮت اﻟّﺴﯿﻒ ﺟﻸ‪ -‬ﺷﻤﺸﯿﺮ را ﺻﯿﻘﻞ دادم‪.‬‬
‫اﻟّﺴﻤﺎء ﺟﻠﻮاء‪ -‬آﺳﻤﺎن ﺻﺎف و روﺷﻦ‪.‬‬
‫رﺟﻞ أﺟﻠﯽ‪ -‬ﻣﺮدي ﮐﻪ ﺟﻠﻮ ﺳﺮش ﮐﻢ ﻣﻮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)َﺗَﺠﻠﱠﯽ(‪ -‬ﭼﯿﺰي ﮐـﻪ ذاﺗـﺎ روﺷﻦ اﺳﺖ‪ ،‬در آﯾﻪ َو اﻟﻨﱠﻬـﺎِر ِإذا َﺗَﺠﻠﱠﯽ‪ /2 -‬اﻟﻠّﯿـﻞ( و ﮔـﺎﻫﯽ ﺗﺠﻠّﯽ‪ -‬ﺑـﺎ اﻣﺮ و ﻓﻌﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ َﻓَﻠﱠﻤﺎ َﺗَﺠﻠﱠﯽ َرﺑﱡُﻪ‬
‫ﻟ ِﻠَْﺠَﺒِﻞ‪ /143 -‬اﻋﺮاف( و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻓﻼن اﺑﻦ ﺟﻼ »‪ «2‬ﯾﻌﻨﯽ او ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫در ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﺑﻨﺸﯿﻨﻨﺪ زﯾﺮا ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺪاﺳﺖ ﮐﻪ رﻓﻌﺖ و درﺟﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﻋﻠﻤﺎ و ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ را ﺑﺎ آﮔﺎﻫﯽ ﭘﺎداش ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺮوز ﻣﺎ ﻣﯽﭘﻨﺪارﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯿﺰ ﮔﺮد ﺳﻮﻏﺎت ﻏﺮﺑﯿﻬﺎﺳﺖ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ آﻧﻬﺎ ﺳﺎﻟﻬﺎ اﺳﺖ از ﻣﺂﺧﺬ اﺧﻼق و اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﻼم ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﺷﻌﺮ از اﺑﻮ ذؤﯾﺐ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﺒﻮران ﻋﺴﻞ را وﺻﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬إﯾﺎم و أﯾﺎم از آم‪ ،‬ﯾﺎم‪ ،‬اﯾﺎﻣﺎ )ﺑﺎب ﺿﺮب( اﺳﺖ ﺑﻤﻌﻨﯽ دود ﮐﺮدن در‬
‫ﮐﻨﺪوﻫﺎ ﺗﺎ زﻧﺒﻮرﻫﺎ دور ﺷﻮﻧﺪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻋﺴﻞ را ﺑﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ در ﺷﻌﺮ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت از ﺷﻌﺮ ﺳﺤﯿﻞ ﺑﻦ وﺛﯿﻞ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ )ﺑﺎ ﻣﺼﺮاع ﺑﻌﺪش ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫اﻧﺎ اﺑﻦ ﺟﻼ و ﻃﻠّﺎع اﻟّﺜﻨﺎﯾﺎ ﻣﺘﯽ اﺿﻊ اﻟﻌﺎّﻣﮥ ﺗﻌﺮﻓﻮﻧﯽ‬
‫أﺟﻠﻮا ﻋﻦ ﻗﺘﯿﻞ إﺟﻼء از او دور ﺷﺪﻧﺪ و ﻧﺪاﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ او را ﮐﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺟّﻢ( ]ﺟّﻢ ‪ ... :‬ص ‪408 :‬‬
‫)زﯾﺎد و اﻧﺒﻮه( ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ﺗُِﺤﱡﺒﻮَن اﻟ ْﻤﺎَل ُﺣﺒ‪‬ﺎ َﺟ‪‬ﻤﺎ‪ /20 -‬ﻓﺠﺮ( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎل و ﺛﺮوت را زﯾﺎد و ﺑﺸّﺪت دوﺳﺖ دارﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺟّﻤـ ﮥ اﻟﻤـﺎء‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ آب و آﺑﮕﯿﺮ ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ ﺳـﯿﻼﺑﻬﺎ در آن ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮد اﺻـﻞ ﮐﻠﻤﻪ‪ -‬ﺟّﻢ‪ -‬از ﺟﻤـﺎم‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳـﮑﻮن و اﻗﺎﻣﺖ‬
‫ﺑﺮاي اﺳﺘﺮاﺣﺖ و دور ﮐﺮدن ﺑﺎر ﺳﺨﺘﯽﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻤـﺎم اﻟﻤّﮑﻮك دﻗﯿﻘـﺎ‪ -‬ﭘﺮ ﺷـﺪن ﭘﯿﻤـﺎﻧﻪ از آرد ﺑﻄﻮرﯾﮑﻪ ﺳـﺮ رﯾﺰ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻋﺘﺒـﺎر ﻣﻌﻨﯽ زﯾﺎدي و ﮐﺜﺮت ﺑﻪ ﮔﺮوه و ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ از ﻣﺮدم ﮐﻪ‬
‫ﭼﯿﺰي را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﯾﺎ در زﺣﻤﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ -‬ﺟّﻤﮥ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬و ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺟّﻤﮥ‪ -‬ﻣﻮﻫﺎي ﺟﻠﻮ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ و ﺑﻨﺎ ﮔﻮش‪.‬‬
‫ﺟّﻤﮥ اﻟﺒﺌﺮ‪ -‬ﮔﻮدي ﺗﻪ ﭼﺎه آب ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﻣّﺪﺗﻬﺎ آب در آﻧﺠﺎ ﺟﻤﻊ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺟّﻤﻪ ﯾﻌﻨﯽ اﺳﺐ ﺗﯿﺰ ﺗـﮏ ﮐﻪ در ﺟـﺎﯾﯽ ﺑﺴـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﺑﻪ ﺷـﺒﺎﻫﺖ آب راﮐـﺪ و زﯾـﺎد ﮐﻪ در ﯾﮑﺠـﺎ ﻣﺎﻧـﺪه و ﺟﻤـﻊ ﺷـﺪه‪ ،‬اﻟﺠّﻤـ ﺎء اﻟﻐﻔﯿﺮ‪-‬‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺎت و ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﻣﺮدم‪.‬‬
‫ﺷﺎة ﺟّﻤﺎء‪ -‬ﮔﻮﺳﭙﻨﺪ ﺑﯽﺷﺎخ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ اﻋﺘﺒﺎر ﮐﻪ ﺑﺠﺎي ﺷﺎخ ﭘﯿﺸﺎﻧﯿﺶ ﭘﺮ ﭘﺸﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )َﺟَﻤَﺢ( ]َﺟَﻤَﺢ ‪ ... :‬ص ‪408 :‬‬
‫ﮔﺮدﻧﮑﺸـﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ُﻫْﻢ َﯾْﺠَﻤُﺤﻮَن‪ /57 -‬ﺗﻮﺑﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﺷـﺘﺎﺑﺎن ﻣﯽدوﻧـﺪ‪ ،‬اﺻـﻠﺶ در ﺑـﺎره اﺳﺐ اﺳﺖ در وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫دﯾـﺪن و ﺣﺮﮐـﺖ و ﺟﺴـﺖ و ﺧﯿﺰش ﺑﺮ راﮐﺒﺶ ﭼﯿﺮه ﻣﯽﺷـﻮد و ﻋﻨـﺎن را از او ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد اﯾﻦ ﺣـﺎﻟﺖ اﺳﺐ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺎﻣﯿـﺪن آن ﺑـﺎ واژه‪-‬‬
‫ﺟﻤﺢ و ﺟﻤﻮح‪ -‬از ﻣﻌﺎﻧﯽ‪ -‬ﻧﺸﺎط و ﻣﺮح‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ )اﺳﺒﺎن ﺑﺎ ﻧﺸﺎط و ﺷﺎد( و رﺳﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻦ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻫﺴـﺘﻢ و از ﭘﯿﭽﺶ ﮐﻮﻫﻬﺎ و دّرهﻫﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬و ﻣﯽﻧﮕﺮم اﮔﺮ ﻋّﻤﺎﻣﻪام را ﺑﺮدارم ﻣﺮا ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﺪ( در ﺟﻨﮕﻬﺎ‬
‫رﺳﻢ ﺑﻮده ﮐﻪ دﺳـﺘﺎر ﺑﺮ ﺳـﺮ ﻣﯽﭘﯿﭽﯿﺪﻧﺪ و در ﺻـﻠﺢ ﺑﺮ ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ ﺣّﺠﺎج ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ ﺛﻘﻔﯽ ﺳﺘﻤﮕﺮ و ﺧﻮﻧﺨﻮار ﻫﻨﮕﺎم ورودش ﺑﮑﻮﻓﻪ ﺑﺎ‬
‫دﺳـﺘﺎرش ﺑﻪ ﻣﻨﺒﺮ ﻣﯽرود و ﺑﻪ اﺷـﻌﺎر ﺳـﺤﯿﻞ اﺳﺘﺸﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم را ﻣﺮﻋﻮب ﺳﺎزد و ﭘﺲ از آن ﺟﻨﺎﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻈﯿﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮد و ﺧﻮدش ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ در ﺧﻮﻧﺮﯾﺰي ﮐﺴـﯽ ﺑﺮ ﻣﻦ ﭘﯿﺸـﯽ ﻧﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻟﻌﻨﮥ اﻟّﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻋﻠﯿﻪ‪) .‬ﻣﺮوج اﻟّﺬﻫﺐ‪ /‬ﻣﺴﻌﻮدي‬
‫ج ‪ ،5‬ص ‪ -249‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ /‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ج ‪[...] .8‬‬
‫ﺟﻤـﺎح‪ -‬ﮔﻠـﻮﻟﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﺮﺗـﺎب ﺑﺮ ﺳـﺮ ﻧﯿﺰه و ﺑﺠـﺎي آن ﻣﯽﮔﺬارﻧـﺪ ﮐﻪ ﺗﺸـﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﻠـﻮﻟﻪاي ﮐﻪ ﮐﻮدﮐـﺎن در ﺑـﺎزي ﭘﺮﺗـﺎب‬
‫( ) )ﺟﻤﻊ( ]ﺟﻤﻊ ‪ ... :‬ص ‪409 :‬‬
‫ﺟﻤﻊ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﻤﻮدن و ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﺑﻌﺾ از ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﺑﻌﺾ دﯾﮕﺮ آن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺟﻤﻌﺘﻪ ﻓﺎﺟﺘﻤﻊ‪) -‬ﺟﻤﻌﺶ ﮐﺮدم و ﺟﻤﻊ ﺷﺪ( ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫َو ُﺟِﻤَﻊ اﻟﱠﺸْﻤُﺲ َو اﻟ َْﻘَﻤُﺮ‪ /9 -‬ﻗﯿﺎﻣﻪ(‪.‬‬
‫)آﯾﻪ ﻣﺒﺎرﮐﻪ در ﺑﺎره آﺛﺎر دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺷﻤﺴـﯽ در آﺳـﺘﺎﻧﻪ ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻣﺎه ﺑﮕﻮﻧﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻨﺸﺎن ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و ﺟﻤﻊ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در آﻏﺎز ﺧﻠﻘﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﮐﺎَﻧﺘﺎ َرﺗ ْﻘًﺎ َﻓَﻔَﺘْﻘﻨﺎُﻫﻤﺎ‪ /30 -‬اﻧﺒﯿﺎء( و آﯾﺎت َو َﺟَﻤَﻊ َﻓَﺄْوﻋﯽ ‪ /18‬ﻣﻌﺎرج( و َﺟَﻤَﻊ ﻣﺎﻟًﺎ َو َﻋﱠﺪَدُه‪/2 -‬‬
‫اﻟﻬﻤﺰه(‪.‬‬
‫)ﻣـﺎل و ﺛﺮوت را ﺟﻤﻊ ﮐﺮد و در دﻓﯿﻨﻪﻫﺎ ﺣﻔﻆ ﮐﺮد ﮐﻪ در واﻗﻊ ﻣﻼﻣﺘﯽ و ﻫﺸـﺪاري اﺳﺖ ﺑﺮ ﻣﺎل اﻧـﺪوزي و زر ﭘﺮﺳﺘﯽ( و آﯾﺎت َﯾْﺠَﻤُﻊ‬
‫ﺑَﯿَْﻨﻨﺎ َرﺑﱡﻨﺎ ﺛُﱠﻢ َﯾْﻔَﺘُﺢ ﺑَﯿَْﻨﻨﺎ ﺑ ِﺎﻟ َْﺤﱢﻖ‪ /26 -‬ﺳـﺒﺎء( و )ﻟََﻤْﻐِﻔَﺮٌة ﻣَِﻦ اﻟﻠﱠِﻪ َو َرْﺣَﻤٌﮥ َﺧﯿٌْﺮ ﻣِﱠﻤﺎ َﯾْﺠَﻤُﻌﻮَن‪ /57 -‬آل ﻋﻤﺮان( )رﺳﯿﺪن ﺑﻪ آﻣﺮزش و رﺣﻤﺖ‬
‫ﺣّﻖ از آﻧﭽﻪ ﮔﺮد آوري ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ(‪ .‬و آﯾﺎت )ﻗُْﻞ ﻟَﺌِِﻦ اْﺟَﺘَﻤَﻌِﺖ اﻟ ِْﺈﻧ ُْﺲ َو اﻟ ِْﺠﱡﻦ‪ /88 -‬اﺳﺮاء( و َﻓَﺠَﻤْﻌﻨﺎُﻫْﻢ َﺟْﻤﻌًﺎ‪ /99 -‬ﮐﻬﻒ( و‬
‫ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ﺟﺎﻣُِﻊ اﻟ ُْﻤﻨﺎﻓِِﻘﯿَﻦ »‪ /140 -«1‬ﻧﺴـﺎء( و َو ِإذا ﮐﺎﻧُﻮا َﻣَﻌُﻪ َﻋﻠﯽ َأﻣٍْﺮ ﺟﺎﻣٍِﻊ‪ /62 -‬ﻧﻮر( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﮐـﺎري ﺑﺲ ﺑﺰرگ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺮ آن ﺟﻤﻊ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﮐﺎر ﻣﺮدم را ﮔﺮد آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ ذﻟ َِﮏ َﯾْﻮٌم َﻣْﺠُﻤﻮٌع ﻟَُﻪ اﻟﻨﱠﺎُس‪ /103 -‬ﻫﻮد( ﯾﻌﻨﯽ در آن ﻫﻨﮕﺎﻣﻪ ﺟﻤﻌﺸﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻣﺜﻞ‪ :‬آﯾﺎت َﯾْﻮَم َﯾْﺠَﻤُﻌُﮑْﻢ ﻟ َِﯿْﻮِم اﻟ َْﺠْﻤِﻊ‪ /9 -‬ﺗﻐﺎﺑﻦ(‬
‫ﮐﻪ ﺑﺠﺎي ﻣﺠﻤﻮع‪ -‬واژهﻫﺎي‪-‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺗﻤﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ﺟﺎﻣُِﻊ اﻟ ُْﻤﻨﺎﻓِِﻘﯿَﻦ َو اﻟ ْﮑﺎﻓِِﺮﯾَﻦ ﻓِﯽ َﺟَﻬﻨﱠَﻢ َﺟِﻤﯿﻌًﺎ‪ /140 -‬ﻧﺴﺎء( اﯾﻦ آﯾﻪ اﺷﺎره ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺸﺮ و‬
‫ﻣﻌﺎد ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ دﺳﺘﻪ اّول آﻧﻬﺎ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﺑﻈﺎﻫﺮ ﺧﻮد را ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎﺑﺎوري آﻧﻬﺎ را ﺑﻘﯿﺎﻣﺖ و‬
‫ﻣﮑﺎﻓﺎت اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن آﮔﺎﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ وﻟﯽ ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ را ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌّﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪َ :‬رﺑ ﱠﻨﺎ ِإﻧﱠَﮏ ﺟﺎﻣُِﻊ اﻟﻨﱠﺎِس ﻟ َِﯿْﻮٍم ﻻ َرﯾَْﺐ ﻓِﯿِﻪ‬
‫ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ﻻ ﯾُْﺨﻠُِﻒ اﻟ ِْﻤﯿﻌﺎَد‪ /9 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺎ‪ ،‬ﺗﻮ ﺟﻤﻊ ﮐﻨﻨﺪه ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم در ﻫﻨﮕﺎﻣﻪاي ﻫﺴﺘﯽ ﮐﻪ رﯾﺐ و رﯾﺎء و ﺗﺮدﯾﺪي در آن ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا اﻟﻠّﻪ ﺧﻼف وﻋﺪه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﺟﻤﯿﻊ‪ ،‬ﺟﻤﺎﻋـﮥ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟـّﻞ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ :‬و ﻣـﺎ َأﺻﺎﺑَُﮑْﻢ َﯾْﻮَم اﻟ َْﺘَﻘﯽ اﻟ َْﺠْﻤﻌﺎِن‪ /166 -‬آل ﻋﻤﺮان( و َو ِإْن ُﮐــ ﱞﻞ ﻟَﱠﻤﺎ‬
‫َﺟِﻤﯿٌﻊ ﻟََﺪﯾْﻨﺎ ُﻣْﺤَﻀُﺮوَن‪ /32 -‬ﯾﺲ(‪.‬‬
‫ﺟّﻤﺎع‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮدي ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻨﺪ اّﻣﺎ در ﯾﮑﺠﺎ ﺟﻤﻌﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺠﻤﻊ ﻏﯿﺮ ﺟّﻤﺎع )ﻣﺮدم ﯾﮑﭙﺎرﭼﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺎﻫﻤﮕﻮﻧﻨﺪ وﻟﯽ ﺟﻤﻌﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﺑـﺎب اﻓﻌـﺎل اﯾﻦ واژه‪ ،‬ﻣﺜـﻞ‪ -‬أﺟﻤﻌﺖ ﮐـﺬا‪ -‬ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠّﺮد آن ﺑﺎﻣﻮر ﻓﮑﺮي و ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در آﯾﻪ َﻓَﺄْﺟِﻤُﻌﻮا َأﻣَْﺮُﮐْﻢ وَ‬
‫ُﺷَﺮﮐﺎَءُﮐْﻢ‪ /71 -‬ﯾﻮﻧﺲ(‪.‬‬
‫ﻫﻞ أﻏﺰون ﯾﻮﻣﺎ و أﻣﺮي ﻣﺠﻤﻊ )آﯾﺎ روزي ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺟﻨﮕﯿﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﮐﺎرم ﻓﺮاﻫﻢ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓَﺄْﺟِﻤُﻌﻮا َﮐﯿَْﺪُﮐْﻢ‪ /64 -‬ﻃﻪ( و ﻫﺮﮔﺎه ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬أﺟﻤﻊ اﻟﻤﺴﻠﻤﻮن »‪ «1‬ﻋﻠﯽ ﮐﺬا ﯾﻌﻨﯽ آراء و اﻓﮑﺎرﺷﺎن ﺑﺮ آن ﮐﺎر‬
‫ﯾﮑﯽ اﺳﺖ و اﺗّﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧـﺪ‪ ،‬ﻧﻬﺐ ﻣﺠﻤﻊ‪ -‬ﻏﻨﯿﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗـﺪﺑﯿﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺑﺂن ﻣﯽرﺳـﻨﺪ‪ ،‬و ﺳـﺨﻦ ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ِ :‬إﱠن‬
‫اﻟﻨﱠﺎَس َﻗْﺪ َﺟَﻤُﻌﻮا ﻟَُﮑْﻢ‪ /173 -‬آل ﻋﻤﺮان( ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آراﺋﺸﺎن را در ﺗـﺪﺑﯿﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﺷـﻤﺎ ﺟﻤﻊ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻟﺸﮑﺮﯾﺎﻧﺸﺎن را ﻋﻠﯿﻪ ﺷﻤﺎ ﺟﻤﻊ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)َﺟِﻤﯿﻊ(‪ ،‬أﺟﻤﻊ و أﺟﻤﻌﻮن‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺄﮐﯿﺪ در ﺟﻤﻊ ﺷﺪن در ﮐﺎري ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود اّﻣﺎ‪-‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده ﻣﺠﺘﻬﺪﯾﻦ و ﻓﺮق اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت ﺑﺮ ﭼﻬﺎر اﺻﻞ ﻣﺒﺘﻨﯽ اﺳﺖ‪ -1 .‬ﻗﺮآن ‪ -2‬ﺳّﻨﺖ ‪ -3‬ﻋﻘﻞ ‪ -4‬إﺟﻤﺎع ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﭼﻬﺎر ﺟﻤﻌﺎ وﯾﮋه ﻓﻘﻪ ﺟﻌﻔﺮي اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺷـﯿﺦ ﻃﻮﺳـﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﺟﻤﻬﻮر ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ إﺟﻤﺎع را دﻟﯿﻞ ﺳﻤﻌﯽ‬
‫ﻣﯽداﻧﻨـﺪ ﻧﻪ ﻋﻘﻠﯽ‪ ،‬داود ﮐﻪ از ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن اﺻـﺤﺎب ﻇﺎﻫﺮ اﺳﺖ‪ ،‬إﺟﻤﺎع ﺻـﺤﺎﺑﻪ را ﺣّﺠﺖ ﻣﯽداﻧـﺪ اّﻣﺎ ﻣﺎﻟﮏ اﺟﻤﺎع اﻫﻞ ﻣﺪﯾﻨﻪ را و ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻋﻠﻤﺎء را در ﻫﺮ ﻋﺼـﺮي و زﻣﺎﻧﯽ ﺣّﺠﺖ ﻣﯽداﻧﻨـﺪ وﻟﯽ اﻣﺎﻣّﯿﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ »اّن اﻻّﻣﻪ ﻻ ﯾﺠﻮز أن ﺗﺠﺘﻤﻊ ﻋﻠﯽ ﺧﻄﺎ« و ﻫﺮ ﻋﺼـﺮي از اﻋﺼﺎر‬
‫ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ اﻣﺎﻣﯽ ﺑﺎﯾـﺪ ﮐﻪ ﺣﺎﻓﻆ ﺷـﺮع ﺑﺎﺷـﺪ و ﭘﺲ از او ﻋﻠﻤﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﭼﻬﺎر ﮔﺎﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﺣﮑﺎم ﻣﺴـﺘﺤﺪﺛﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺪﯾﺪ را‬
‫ﮐﻪ ﻣﻮرد اﺑﺘﻼء و ﻧﯿﺎز رو ﺑﺮو ﺷﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳـﺘﻨﺒﺎط ﭘﺎﺳـﺨﮕﻮ ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﻫﺮ ﮐﺪام از اﺻﻮل ﭼﻬﺎر ﮔﺎﻧﻪ در ﺟﺎي ﺧﻮد‬
‫از اﻫﻤّﯿﺖ وﯾﮋهاي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ ﭼﺮا ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺑﺎﯾﻦ ﭼﻬﺎر رﮐﻦ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺳـّﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( و ﻋﻘﻞ‪ ،‬و اﺟﻤﺎع اﺷﺎره‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪) .‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪(317 /4‬‬
‫أﺟﻤﻌﻮن‪ -‬ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﺷـﻨﺎﺳﺎﯾﯽ را ﺗﻮﺻـﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺼﺐ دادن آن ﺑﺼﻮرت )ﺣﺎل( ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪َ :‬ﻓَﺴَﺠَﺪ اﻟ َْﻤﻼﺋَِﮑُﮥ ُﮐﱡﻠُﻬْﻢ‬
‫َأْﺟَﻤُﻌﻮَن‪ /30 -‬ﺣﺠﺮ( و َو أْﺗُﻮﻧِﯽ ﺑ َِﺄْﻫﻠُِﮑْﻢ َأْﺟَﻤِﻌﯿَﻦ‪ /93 -‬ﯾﻮﺳﻒ( )در آﯾﻪ اّول‪ -‬اﺟﻤﻌﻮن‪ -‬وﺻﻒ و ﺑﺪل از‪ -‬ﮐﻠّﻬﻢ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﺖ‬
‫رﻓـﻊ اﺳـﺖ و در آﯾـﻪ دّوم ﻧﯿﺰ‪ -‬اﺟﻤﻌﯿﻦ‪ -‬وﺻـﻒ و ﺑـﺪل از‪ -‬ﺑـﺎﻫﻠﮑﻢ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺠﺮور ﺑﻪ ﺣﺮف )ب( ﺑﺮ ﺳـﺮ‪ -‬اﻫﻠﮑﻢ‪ -‬و در ﺣـﺎل ﺟّﺮ‬
‫اﺳﺖ(‪.‬‬
‫اّﻣﺎ واژه ﺟﻤﯿﻊ‪ -‬ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻪ ﺣﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺮاي ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪ :‬اْﻫﺒُِﻄﻮا ﻣِﻨْﻬﺎ َﺟِﻤﯿﻌًﺎ‪ /38 -‬ﺑﻘﺮه( و َﻓِﮑﯿُﺪوﻧِﯽ‬
‫َﺟِﻤﯿﻌًﺎ‪ /55 -‬ﻫﻮد(‪.‬‬
‫ﻧﺎﻣﯿـﺪن روز )ﺟﻤﻌﻪ( را‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﻮم اﻟﺠﻤﻌﻪ ﺑﺮاي ﮔﺮد آﻣﺪن و ﺟﻤﻊ ﺷﺪن ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز در آن روز اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ :‬إذا ﻧُﻮِدَي‬
‫ﻟ ِﻠﱠﺼﻼِة ﻣِْﻦ َﯾْﻮِم اﻟ ُْﺠُﻤَﻌِﮥ َﻓﺎْﺳَﻌْﻮا ِإﻟﯽ ِذْﮐِﺮ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /9 -‬ﺟﻤﻌﻪ(‪.‬‬
‫ﻣﺴـﺠﺪ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ -‬واژه ﺟﺎﻣﻊ‪ ،‬وﺻﻒ و ﺻـﻔﺖ ﻣﺴـﺠﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ از ﻧﻈﺮ ﮐﺎر و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﻤﻊ ﮐﻨﻨﺪه ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز اﺳﺖ آﻧﺮا آﻧﻄﻮر‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺪر ﺟﻤﺎع ﺟﺎﻣﻊ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دﯾﮓ ﺑﺰرگ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺠﻤﻊ اﻟﻔﺮس ﺟﺮﯾﺎ‪ -‬آن اﺳﺐ ﺧﻮد را ﺟﻤﻊ ﮐﺮد و ﺑﺴﯿﺎر ﺗﻨﺪ و ﺗﯿﺰ رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﺟﻤﻊ ﺷﺪن ﻫﻢ روﺷﻦ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺮد آﻣﺪن و ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪن‪.‬‬
‫ﻣﺎﺗﺖ اﻟﻤﺮأه ﺑﺠﻤﻊ‪ -‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ زﻧﯽ در آﺑﺴﺘﻨﯽ ﻣﯽﻣﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﺘﺼّﻮر ﻣﺮدان او ﺑﺎ ﻓﺮزﻧﺪش ﺑﺠﻤﻊ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﯽ ﻣﻨﻪ ﺑﺠﻤﻊ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ او دوﺷـﯿﺰه اﺳﺖ و اﯾﻦ اﺻـﻄﻼح ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺟﺪا ﻧﺸﺪن ﭘﺮده ﺑﮑﺎرت از اوﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﻃﺒﯿﻌﯿﺶ ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ و‬
‫ﻫﻤﺮاه آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺿﺮﺑﻪ ﺑﺠﻤﻊ ﮐّﻔﻪ‪ -‬اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﺶ را ﺟﻤﻊ و ﻣﺸﺖ ﮐﺮد و ﺑﺎو ﺿﺮﺑﻪ زد‪.‬‬
‫أﻋﻄﺎه ﻣﻦ اﻟّﺪارﻫﻢ ﺟﻤﻊ اﻟﮑّﻒ‪ -‬ﺑﺎ دو دﺳﺖ ﭘﺮش ﺑﺎو ﭘﻮل داد‪.‬‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ )ﻣﻔﺮد آن‪ -‬ﺟﺎﻣﻌﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﻏﻞ و زﻧﺠﯿﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﻫﺎ و دﺳﺘﻬﺎ را ﻣﯽﺑﺪﻧﺪ و ﺑﻬﻢ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﻤﻞ( ]ﺟﻤﻞ ‪ ... :‬ص ‪411 :‬‬
‫ﺟﻤﺎل ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺴﻦ و زﯾﺒﺎﯾﯽ ﺑﺴﯿﺎر و ﺑﺮ دو ﻧﻮع اﺳﺖ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬آﻧﮕﻮﻧﻪ زﯾﺒﺎﺋﯽ ﮐﻪ وﯾﮋه ﺟﺎن و ﺑﺪن و ﻓﻌﻞ و ﮐﺎر اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪412 :‬‬
‫دّوم‪ -‬زﯾﺒﺎﺋﯽ در ﺳﺎﯾﺮ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﻋﺎﻟﻢ ﻏﯿﺮ از اﻧﺴﺎن‪ ،‬و ﺑﺮ اﯾﻦ وﺟﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»إّن اﻟّﻠﻪ ﺟﻤﯿﻞ ﯾﺤّﺐ اﻟﺠﻤﺎل« ﮐﻪ ﻫﺸﺪار و آﮔﺎﻫﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﯿﺮات زﯾﺎد از ﺧﺪاي اﻓﺎﺿﻪ ﻣﯽﺷﻮد و اﻟّﻠﻪ ﮐﺴـﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎﯾﻦ ﺻـﻔﺖ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻨﺸﺎء ﺧﯿﺮات ﻣّﺘﺼﻒ ﺑﺎﺷﺪ دوﺳﺖ ﻣﯽدارد‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫َو ﻟَُﮑْﻢ ﻓِﯿﻬﺎ َﺟﻤﺎٌل ِﺣﯿَﻦ ﺗُِﺮﯾُﺤﻮَن »‪ /6 -«1‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫)َﺟِﻤﯿٌﻞ(‪ ،‬ﺟﻤﺎل و ﺟّﻤﺎل‪ -‬ﺑﺮاي زﯾﺎدي و ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َﻓَﺼﺒٌْﺮ َﺟِﻤﯿٌﻞ‪ /18 -‬ﯾﻮﺳﻒ( و َﻓﺎْﺻﺒِْﺮ َﺻﺒْﺮًا َﺟِﻤﯿًﻠﺎ‪ /5 -‬ﻣﻌﺎرج( اﯾﻦ ﻓﻌﻞ ﺑﺸﮑﻞ ﻣﺼﺎدر‪ -‬ﻣﺠﺎﻣﻠﻪ و إﺟﻤﺎل‪ -‬ﻧﯿﺰ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﺟﺎﻣﻠﺖ ﻓﻼﻧﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺎ او رﻓﺘﺎر ﮐﺮدم‪.‬‬
‫أﺟﻤﻠﺖ ﻓﯽ ﮐﺬا‪ -‬در آن ﮐﺎر ﻣﺪارا و ﻧﯿﮑﻮﯾﯽ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﺟﻤﺎﻟـﮏ‪ :‬در ﻣﻌﻨﯽ أﺟﻤـﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻦ و ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر ﻣﻌﻨﯽ زﯾﺎدي و ﻓﺰوﻧﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻓﻌﻞ ﻫﺴﺖ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺟﻤﺎﻋﺖ و ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ داراي‬
‫رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻗﺴﻤﺘﯽ از آﯾﺎت ‪ 5‬و ‪ /6‬ﻧﺤـﻞ‪ ،‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧـﺎم ﺧﻮد ﺳﻮره ﺗﻔﮑﺮ اﻧﮕﯿﺰ‪ ،‬و ﻋﺒﺮتزا اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪َ :‬و اﻟ َْﺄﻧ ْﻌﺎَم َﺧَﻠَﻘﻬﺎ ﻟَُﮑْﻢ ﻓِﯿﻬﺎ ِدْفٌء‪ ،‬وَ‬
‫َﻣﻨـﺎﻓُِﻊ َو ﻣِﻨْﻬـﺎ َﺗـْﺄُﮐﻠُﻮَن َو ﻟَُﮑْﻢ ﻓِﯿﻬﺎ َﺟﻤﺎٌل ِﺣﯿَﻦ ﺗُِﺮﯾُﺤﻮَن َو ِﺣﯿَﻦ َﺗـْﺴ َﺮُﺣﻮَن‪ 6 -‬و ‪ /5‬ﻧﺤﻞ( ﺳـﺨﻦ در ﺑﺎره ‪ -1‬زﯾﺒﺎﺋﯽﻫﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ -2‬ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ‪ -3‬زﯾﺒﺎﯾﯽﻫـﺎي ﻫﻨﺮ واﻗﻌﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اّول از ﭘﻮﺳﺖ ﭼﻬـﺎر ﭘﺎﯾـﺎن ﭘﺸﻢ و ﻟﺒـﺎس زﯾﺒـﺎ و ﻓﺮﺷـﻬﺎي رﻧﮕﯿﻦ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾـﺪ و ﮔﺮ ﻧﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن از اﯾﺠﺎد آﻧﻬﺎ ﻧﺎﺗﻮان اﺳﺖ و ﺑﺪون ﺑﻬﺮه از ﭘﺸﻢ و ﭼﺮم ﺣﯿﻮاﻧﺎت زﻧﺪﮔﯿﺶ ﻣﺨﺘﻞ و رو ﺑﻪ زوال اﺳﺖ‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬از ﺷﯿﺮ و ﮔﻮﺷﺘﺸﺎن ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و ﮔﺮ ﻧﻪ از ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و ﮐﻤﺒﻮد آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻣﻮاد ﻏﺬاﯾﯽ ﺑﯿﻤﺎر و ﻧﺎﺗﻮان ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و از ﺣﺮﮐﺎت و رﻓﺖ و‬
‫ﺑﺮﮔﺸﺖ دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﯽ ﮔﻠّﻪﻫﺎ در ﺻﺤﺮا ﮐﻪ زﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﺣﯿﺎت اﺳﺖ ﻣﺘﻤّﺘﻊ ﻣﯽﺷﻮد ﭘﺲ ﺟﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺷﺎره‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺳﻪ ﻧﯿﺎز ﺣﯿﺎت و ﻫﺴﺘﯽ اﻧﺴﺎنﻫﺎ اﺳﺖ‪ -1 :‬ﭘﻮﺷﺎك و رﻧﮓ آﻣﯿﺰﯾﻬﺎي دﻟﻔﺮﯾﺐ آن ‪ -2‬زﯾﺒﺎﯾﯽ در ﻣﺰهﻫﺎي و ﺧﻮاّص و‬
‫رﻧﮕﻬﺎي ﮔﻮﻧﻪ ﮔﻮن ﻏﺬاﻫﺎ ‪ -3‬ﺑﻬﺮه روﺣﯽ و ﻣﻌﻨﻮي از ﺣﺮﮐﺖ دﺳـﺘﺠﻤﻌﯽ رﻓﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺖ ﮔﻠﻪﻫـﺎ ﮐﻪ ﻫﺰاران ﺑّﺮه و ﮔﻮﺳﺎﻟﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﺎ‬
‫ﻫﺰاران ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪ و ﮔـﺎو ﮐﻪ از ﭼﺮا ﺑﺮﮔﺸـﺘﻪاﻧﺪ در ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ در ﻣﯽآﻣﯿﺰﻧـﺪ و ﻫﯿـﭻ ﺑّﺮهاي و ﮔﻮﺳـﺎﻟﻪاي زﯾﺮ ﭘﺴـﺘﺎن ﻏﯿﺮ ﻣﺎدر ﺧﻮد ﺷـﯿﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮرد و ﭼﻪ زﯾﺒـﺎﺋﯽ ﻫﻨﺮي و ﻃﺒﯿﻌﯽ از اﯾﻦ ﺑـﺎ ارزﺷﺘﺮ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ در آﯾﻪ ﺑﺎ واژهﻫﺎي ‪ -1‬دف )ﮔﺮﻣﺎ و ﺣﺮارت ﻃﺒﯿﻌﯽ( ‪ -2‬ﻣﻨﺎﻓﻊ و‬
‫ﺳﻮد ﺳﺮﺷﺎر ‪ -3‬ﺟﻤﺎل و زﯾﺒﺎﺋﯽ‪ ،‬اﺷﺎره ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﺗﺪﺑّﺮ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ -‬ﺟﻤﻠﮥ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤـﻞ‪ -‬ﻫﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺴـﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﺗﻔﺼـﯿﻞ داده ﻧﺸـﺪه و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺑﻪ ﺳـﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﺷـﺮح و ﺗﻔﺼـﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﻧﺸـﺪه‪ -‬ﻣﺠﻤﻞ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ ،‬أﺟﻤﻠﺖ‬
‫اﻟﺤﺴﺎب‪ ،‬و أﺟﻤﻠﺖ ﻓﯽ اﻟﮑﻼم‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺴﺎب را ﺧﻼﺻﻪ و ﺳﺨﻦ را ﮐﻮﺗﺎه و ﻣﺠﻤﻞ‪ -‬ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫َو ﻗـﺎَل اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﮐَﻔُﺮوا ﻟَـْﻮ ﻻـ ﻧُﱢﺰَل َﻋَﻠﯿِْﻪ اﻟ ُْﻘْﺮآُن )ُﺟْﻤَﻠـًﮥ( واِﺣـ َﺪًة‪ /32 -‬ﻓﺮﻗـﺎن( ﯾﻌﻨﯽ ﭼﺮا ﻫﻤﻪ آﯾـﺎت دﺳـﺘﺠﻤﻌﯽ و ﺑـﺎ ﻫﻢ ﻧـﺎزل ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻧﻪ‬
‫آﻧﻄﻮرﯾﮑﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﻗﺴﻤﺖ و ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﻓﻘﻬﺎء اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ -‬ﻣﺠﻤﻞ‪ -‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺑﯿﺎن دارد و ﺣّﺪ و ﺗﻔﺴﯿﺮي در آن ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﯿﺰ‪ -‬ﻣﺠﻤﻞ‪ -‬ﯾﺎدآوري و‬
‫ذﮐﺮ ﯾﮑﯽ از ﺣﺎﻻـت ﺑﻌﻀـﯽ از ﻣﺮدم ﮐﻪ ﺑـﺎ آن ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺑـﺎﯾﺴﺘﯽ ﺻـﻔﺘﺶ در ﻧﻔﺲ ﺧﻮدش ﺑﯿـﺎن ﺷﻮد و روﺷﻦ ﺑﺎﺷـﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ آن‬
‫ﺻﻔﺖ و وﯾﮋﮔﯽ ﺗﻤﯿﺰ داده ﺷﻮد‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺠﻤﻞ ﻓﺮاﮔﯿﺮي و ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﻮدن اﺷﯿﺎء زﯾﺎدي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻼﺻﻪ و از ﻫﻢ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)َﺟَﻤﻞ(‪ -‬ﺷﺘﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ دﻧـﺪان ﻧﯿﺶ و ﭘﯿﺸـﯿﻦ دﻫﺎن او در آﻣـﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬ﺟﻤﺎل‪ ،‬أﺟﻤﺎل‪ ،‬ﺟﻤﺎﻟﮥ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاي ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﺣﺘﱠﯽ َﯾﻠَِﺞ‬
‫اﻟ َْﺠَﻤُﻞ ﻓِﯽ َﺳﱢﻢ اﻟ ِْﺨﯿﺎِط‪ /40 -‬اﻋﺮاف( و ِﺟﻤﺎﻻٌت ﺻﻔﺮ‪ /33 -‬ﻣﺮﺳﻼت(‪.‬‬
‫ﺟﻤﺎﻻت‪ -‬ﺟﻤﻊ ﺟﻤﺎﻟـﮥ و ﺟﻤﺎﻟﻪ ﺟﻤﻊ ﺟﻤﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﺎﻻت ﺑﺎ ﺿـّﻤﻪ ﺣﺮف )ج( ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧـﺪه ﺷـﺪه و در ﺑﺎره آﯾﻪ ﻓﻮق ﯾﻌﻨﯽ َﺣﺘﱠﯽ َﯾﻠَِﺞ‬
‫اﻟ َْﺠَﻤُﻞ ﻓِﯽ َﺳﱢﻢ اﻟ ِْﺨﯿﺎِط‪ /40 -‬اﻋﺮاف( ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺟﻤﻞ‪ -‬ﻃﻨﺎب ﭼﻨﺪ ﻻﯾﻪ و ﺗﺎﺑﯿﺪه ﺷﺪه ﮐﺸﺘﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺠﺎﻣﻞ‪ -‬ﺷﺘﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﺘﺮﺑﺎﻧﺸﺎن ﻫﻤﺮاﻫﻨﺪ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﺑﺎﻗﺮ‪.‬‬
‫اﺗّﺨﺬ اﻟّﻠﯿﻞ ﺟﻤﻼ‪ -‬اﺳﺘﻌﺎره اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫رﮐﺐ اﻟّﻠﯿﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺷﺐ ﺑﺎ ﺷﺘﺮ و اﺳﺐ ﺳﻔﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪن ﺷﺘﺮ ﺑﻪ ﺟﻤﻞ اﺷﺎرهاي اﺳﺖ ﺑﻪ آﯾﻪ َو ﻟَُﮑْﻢ ﻓِﯿﻬﺎ َﺟﻤﺎٌل‪ /6 -‬ﻧﺤﻞ( زﯾﺮا ﺷﺘﺮ را در ردﯾﻒ زﯾﺒﺎﺋﯿﻬﺎ و ﺧﻮﺑﯿﻬﺎ ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب‬
‫ﻣﯽآورﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺟﺘﻤﺎل‪ -‬از ﺑﺎب اﻓﺘﻌﺎل از ﻫﻤﯿﻦ واژه اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﭼﺮب ﮐﺮدن ﺑﺎ ﭘﯿﻪ و ﭼﺮﺑﯽ‪.‬‬
‫ﺟﻤﻠﺖ اﻟّﺸﺤﻢ‪ -‬ﭘﯿﻪ را آب ﮐﺮدم‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪414 :‬‬
‫اﻟﺠﻤﯿﻞ‪ -:‬ﭘﯿﻪ و ﭼﺮﺑﯽ آب ﺷﺪه‪ ،‬زﻧﯽ ﺑﻪ دﺧﺘﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺗﺠّﻤﻠﯽ و ﺗﻌّﻔﻔﯽ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آن ﭼﺮﺑﯽ و ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه ﺷﯿﺮ را ﺑﺨﻮر و ﺑﻨﻮش‪.‬‬
‫( ) )ﺟﻦ( ]ﺟﻦ ‪ ... :‬ص ‪414 :‬‬
‫اﺻﻞ ﺟﻦ‪ ،‬ﭘﻮﺷـﯿﺪه و ﭘﻨﻬﺎن ﺑﻮدن ﭼﯿﺰي از دﺳﺘﺮس ﺣّﺲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟّﻨﻪ اﻟﻠّﯿﻞ و أﺟّﻨﻪ و ﺟّﻦ ﻋﻠﯿﻪ ﻓﺠّﻨﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺐ آن را ﭘﻮﺷـﯿﺪه داﺷﺖ و‬
‫ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮد‪.‬‬
‫أﺟّﻨﻪ‪ -‬ﭼﯿﺰي ﺑﺮ روﯾﺶ ﻗﺮار داد ﺗﺎ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺷﻮد ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫ﻗﺒﺮﺗﻪ أﻗﺒﺮﺗﻪ‪ -‬در ﮔﻮرش ﮔﺬاﺷﺘﻢ و ﺳﻘﯿﻨﻪ و أﺳﻘﯿﻨﻪ‪ -‬آﺑﺶ دادم‪.‬‬
‫ﺟّﻦ ﻋﻠﯿﻪ ﮐﺬا‪ -‬او را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓَﻠﱠﻤﺎ َﺟﱠﻦ َﻋَﻠﯿِْﻪ اﻟﻠﱠﯿُْﻞ َرأي َﮐْﻮَﮐﺒًﺎ »‪ /76 -«1‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫ﺟﻨﺎن‪ -‬ﻗﻠﺐ اﺳﺖ زﯾﺮا ﻇﺎﻫﺮ ﻧﯿﺴﺖ و از ﺣﻮاس ﻇﺎﻫﺮ ﭘﻮﺷﯿﺪه و ﭘﻨﻬﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺠّﻦ و ﻣﺠّﻨﻪ‪ -‬ﺳﭙﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺳﭙﺮ و ﺟﻨﮕﺠﻮي را ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽدارد‪ ،‬ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫اﺗﱠَﺨُﺬوا َأﯾْﻤﺎَﻧُﻬْﻢ ُﺟﻨﱠًﮥ‪ /16 -‬ﻣﺠﺎدﻟﻪ(‪.‬‬
‫)ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎي ﺧﻮد را ﺳﭙﺮي ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﻏﯿﺮ اﯾﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬و اﺳﻼﻣﯽ ﺧﻮد ﻗﺮار دادﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ »اﻟّﺼﻮم ﺟّﻨﮥ« ﯾﻌﻨﯽ روزه ﻧﮕﺎﻫﺪارﻧﺪه و ﺳﭙﺮي اﺳﺖ ﺑﺮاي اﯾﻤﺎن و ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ‪.‬‬
‫)َﺟﻨﱠﻪ(‪ -‬ﻫﺮ ﺑﺎغ و ﺑﺴﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ داراي درﺧﺘﺎن اﻧﺒﻮه اﺳﺖ و زﻣﯿﻦ را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻟََﻘـ ْﺪ ﮐﺎَن ﻟ َِﺴـ َﺒٍﺈ ﻓِﯽ َﻣْﺴـ َﮑﻨِِﻬْﻢ آَﯾـٌﮥ َﺟﻨﱠﺘﺎِن َﻋْﻦ َﯾِﻤﯿٍﻦ َو ـِﺷ ﻤﺎٍل‪ /15 -‬ﺳـﺒﺎ( و َو ﺑَـﱠﺪﻟ ْﻨﺎُﻫْﻢ ﺑ َِﺠﻨﱠَﺘﯿِْﻬـْﻢ َﺟﻨﱠَﺘﯿِْﻦ‪ /16 -‬ﺳـﺒﺎء( و َو ﻟَـْﻮ ﻻـ ِإْذ َدَﺧﻠَْﺖ‬
‫َﺟﻨﱠَﺘَﮏ‪ /39 -‬ﮐﻬﻒ( درﺧﺘﺎﻧﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ ﭘﺮ ﺷﺎخ و ﺑﺮﮔﻨﺪ‪ -‬ﺟّﻨﮥ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و ﺳﺨﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺣﻤﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﻦ اﻟّﻨﻮاﺿﺢ‬
‫ﺗﺴﻘﯽ ﺟّﻨﮥ ﺳﺤﻘﺎ‪-‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﭼﻮن ﺷﺐ ﺑﺮوي در آﻣـﺪ و ﺗـﺎرﯾﮑﯿﺶ او را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ ﺳـﺘﺎرهاي دﯾـﺪ ﮐﻪ در ادﺑﯿﺎت ﻗﺮآن و اوج ﻓﺼﺎﺣﺘﺶ ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻀﺎف ﺣـﺬف‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜـﻞ‪ -‬و اﺳـﺄل اﻟﻘﺮﯾﻪ ﮐﻪ اﻫـﻞ ﻗﺮﯾﻪ ﻣﺮاد اﺳﺖ در آﯾﻪ ﻓﻮق ﻫﻢ )ﺗـﺎرﯾﮑﯽ ﺷﺐ( او را ﮔﺮﻓﺖ و ﭘﻮﺷﺎﻧـﺪ ﻣﺮاد آﯾﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻘـﻂ‪.‬‬
‫ﻟﯿﻞ‪ -‬ﯾﺎد آوري ﺷﺪه‪.‬‬
‫)از ﺷﺘﺮان آﺑﮑﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﺎغ دور اﻓﺘﺎده و ﺗﺸﻨﻪ و ﭘﮋﻣﺮده را آب ﻣﯽدﻫﺪ(‪.‬‬
‫ﺟّﻨﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﺸﺖ ﯾﺎ ﺑﺼﻮرت ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﺑﺎﻏﯽ ﮐﻪ در زﻣﯿﻦ ﻫﺴﺖ ﭼﻨﺎن ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﻓﺮﻗﯽ و ﺗﻔﺎوﺗﯽ اﺳﺖ و ﯾﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺑﻮدن ﻧﻌﻤﺘﻬﺎﯾﺶ از ﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬و در ﺳﺨﻦ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ در آﯾﻪ زﯾﺮ ﺑﺂن اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪َ) :‬ﻓﻼ َﺗْﻌَﻠُﻢ َﻧْﻔٌﺲ ﻣﺎ ُأْﺧِﻔَﯽ ﻟَُﻬْﻢ ﻣِْﻦ ﻗُﱠﺮِة‬
‫َأْﻋﯿٍُﻦ »‪ /17 - «1‬ﺳـﺠﺪه( اﺑـﻦ ﻋـّﺒ ﺎس )رض( ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺟّﻨـﺎت ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻟﻔـﻆ ﺟﻤـﻊ آﻣـﺪه اﺳﺖ از اﯾﻦ رواﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻔﺖ ﺟّﻨﺖ‬
‫ﻫﺴﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺟّﻨﮥ اﻟﻔﺮدوس ‪ -2‬ﻋﺪن ‪ -3‬ﺟّﻨﮥ اﻟّﻨﻌﯿﻢ‪ -4 .‬دار اﻟﺨﻠﺪ ‪ -5‬ﺟّﻨﮥ اﻟﻤﺄوي ‪ -6‬دار اﻟّﺴﻼم‪ -7 .‬ﻋّﻠّﯿﯿﻦ‪.‬‬
‫)ﺟﻨﯿﻦ(‪ -‬ﻫﻢ ﻃﻔﻠﯽ اﺳﺖ ﺗـﺎ زﻣـﺎﻧﯽ ﮐﻪ در رﺣﻢ ﻣﺎدر ﻫﺴﺖ ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬أﺟّﻨـﮥ ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و ِإْذ َأﻧ ْﺘُْﻢ َأِﺟﻨﱠٌﮥ ﻓِﯽ ﺑ ُُﻄﻮِن ُأﱠﻣﻬﺎﺗُِﮑْﻢ‪-‬‬
‫‪ /32‬ﻧﺠﻢ( ﮐﻪ واژه‪ -‬ﺟﻨﯿﻦ‪ -‬ﺑﺮ وزن ﻓﻌﯿﻞ در ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻔﻌﻮل اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﺟﻨﯿﻦ‪ -‬ﻗﺒﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ -‬ﻓﻌﯿﻞ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﻓﺎﻋﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺎره اﻃﻼق واژه )ﺟّﻦ(‪ -‬ﺑﻤﻮﺟﻮدات ﻧﺎﻣﺮﺋﯽ دو وﺟﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪:‬‬
‫اّول‪ -‬ﺑﺮاي ﻣﻮﺟﻮدات ﻧـﺎﻣﺮﺋﯽ روﺣـﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺗﻤـﺎم ﺣﻮاّس ﻇـﺎﻫﺮي ﻣﺎ ﭘﻨﻬﺎﻧﻨـﺪ‪ ،‬و ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ‪ -‬إﻧﺲ اﺳﺖ و ﺑﺮ اﯾﻦ وﺟﻪ ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن و‬
‫ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﺟﺰء آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد ﭘﺲ ﻫﺮ ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﭘﺮي ﯾﺎ ﺟّﻨﯽ اﺳﺖ و ﻫﺮ ﭘﺮي و ﺟّﻨﯽ ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬آﯾﻪ ‪ /17‬ﺳـﺠﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﺷﺎره ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻧﻌﻤﺘﻬﺎ و ﭘﺎداش ﻣﺆﻣﻨﺎن دارد ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ )َﻓﻼ َﺗْﻌَﻠُﻢ َﻧﻔٌْﺲ ﻣﺎ ُأْﺧِﻔَﯽ ﻟَُﻬْﻢ ﻣِْﻦ ﻗُﱠﺮِة َأْﻋﯿٍُﻦ َﺟﺰاًء‬
‫ﺑ ِﻤﺎ ﮐﺎﻧُﻮا َﯾْﻌَﻤﻠُﻮَن‪ /17 -‬ﺳـﺠﺪه( ﯾﮑﯽ از ﭘﺎداﺷـﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺂﺧﺮت اﺳﺖ و ﮐﯿﻔّﯿﺘﺶ ﺑﺮاي ﻣﺎ در دﻧﯿﺎ و ﺑﺮ ﺣﻮاس ﻧﺎﻗﺺ ﻣﺎ ﭘﻮﺷـﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ روﺷـﻨﺎﯾﯽ ﭼﺸﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎداش اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ اﯾﻦ ﺟﻬﺎن در آن ﺟﻬﺎن اﺳﺖ ﭼﻮن ﮔﺮوﻫﯽ از ﺣّﻖ ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﺎن در دﻧﯿﺎ ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﭼﺸﻢ‬
‫و دل و ﮔـﻮش و ﺗﻤـﺎم ﺣّﺠﺘﻬـﺎ و دﻻﺋـﻞ ﺑـﺎز راه ﮐﻔﺮان و ﺳـﺘﻤﮕﺮي و ﺗﺒﻬﮑـﺎري ﻣﯽﭘﻮﯾﻨـﺪ در آن ﺟﻬـﺎن ﻧـﺎﮔﺰﯾﺮ ﻧﺎﺑﯿﻨـﺎ از ﺧـﺎك ﻟﺤﺪ‬
‫ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰﻧـﺪ و ﮔﻮﯾﺎ درد و ﻋﺬاب ﺑﺰرﮔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﭼﺮا ﮐﻮرﯾﻢ و ﺣﺎل اﯾﻨﮑﻪ در دﻧﯿﺎ ﭼﺸﻢ و دل و ﮔﻮش داﺷﺘﯿﻢ‪ ،‬ﭘﺎﺳـﺨﺸﺎن‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ )َﻣْﻦ ﮐﺎَن ﻓِﯽ ﻫِﺬِه َأْﻋﻤﯽ َﻓُﻬَﻮ ﻓِﯽ اﻟ ْﺂِﺧَﺮِة َأْﻋﻤﯽ َو َأَﺿﱡﻞ َﺳﺒِﯿًﻠﺎ‪ /72 -‬اﺳﺮاء( دﯾﺪه داﺷﺘﯿﺪ در ﻧﯿﺎﻓﺘﯿﺪ و ﺣّﻖ ﻧﺪﯾﺪﯾﺪ ﮔﻮش داﺷﺘﯿﺪ‬
‫ﺣّﻖ را ﻧﺸـﻨﯿﺪﯾﺪ و از ﺳـﺘﻮران ﮔﻤﺮاهﺗﺮ ﺑﻮدﯾـﺪ‪ ،‬ﭘﺲ روﺷـﻨﺎﯾﯽ ﭼﺸﻢ در آﺧﺮت ﮐﻪ در آﯾﻪ اﺷﺎره ﺷـﺪه ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ و وﺟﻪ ﺗﻤﺎﯾﺰ ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﺆﻣﻦ و ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ زﯾﺮا ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ )ُوُﺟﻮٌه َﯾْﻮَﻣﺌٍِﺬ ﻧﺎِﺿَﺮٌة ِإﻟﯽ َرﺑ ﱢﻬﺎ ﻧﺎِﻇَﺮٌة ‪ /23‬ﻗﯿﺎﻣﻪ( و ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﺎن از ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﻣﺤﺮوﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﺻﺎﻟﺢ »‪ «1‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻧﺎﻣﺮﺋﯽاﻧﺪ‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺟّﻨﻬﺎ ﺑﻌﻀﯽ از ﻧﺎﻣﺮﺋﯿﺎن و روﺣﺎﻧﯿﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ زﯾﺮا ﭼﻨﺎن ﻣﻮﺟﻮداﺗﯽ روﺣﯽ ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﮔﺮوه اﺧﯿﺎر ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﮔﺮوه اﺷﺮار ﯾﺎ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﮔﺮوه اوﺳﺎط ﮐﻪ از دو دﺳـﺘﻪ اﺧﯿﺎر و اﺷـﺮار در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن وﺟﻮد دارد و اﯾﻦ دﺳﺘﻪﻫﺎي ﭘﺮﯾﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﻪ ﻗﺮآن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ دﻻﻟﺖ‬
‫دارد ﮐﻪ )ﻗُْﻞ ُأوِﺣَﯽ ِإﻟَﱠﯽ ‪َ ...‬و َأﻧﱠﺎ ﻣِﻨﱠﺎ اﻟ ُْﻤْﺴﻠُِﻤﻮَن َو ﻣِﻨﱠﺎ اﻟ ْﻘﺎِﺳُﻄﻮَن‪ /14 -1 -‬ﺟّﻦ( )ﮐﻪ اﺷﺎره ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺑﺪ و ﺧﻮب ﭘﺮﯾﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫)اﻟﺠّﻨﻪ(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻤﺎﻋﺖ و ﮔﺮوه ﭘﺮﯾﺎن‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)ﻣَِﻦ اﻟ ِْﺠﻨﱠِﮥ َو اﻟﻨﱠﺎِس‪ /6 -‬اﻟّﻨﺎس( و )َو َﺟَﻌﻠُﻮا ﺑَﯿَْﻨُﻪ َو ﺑَﯿَْﻦ اﻟ ِْﺠﻨﱠِﮥ َﻧَﺴﺒًﺎ‪ /1158 -‬ﺻﺎّﻓﺎت(‪ -‬اﻟﺠّﻨﻪ‪ -‬ﻫﻤﺎن ﺟﻨﻮن و دﯾﻮاﻧﮕﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻣﺎ ﺑ ِﺼﺎِﺣﺒُِﮑْﻢ ﻣِْﻦ ِﺟﻨﱠٍﮥ »‪ /46 -«2‬ﺳﺒﺎء( ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻨﻮن‪ ،‬و ﺟﻨﻮن ﺣﺎﺋﻞ و ﻣﺎﻧﻊ ارﺗﺒﺎط ﻋﻘﻼﻧﯽ ﻣﯿﺎن ﻧﻔﺲ و ﻋﻘﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟّﻦ ﻓﻼن‪ -‬ﺟﻦ زده ﺷـﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻓﻌﻠﺶ ﺑﺮ وزن‪ -‬ﻓﻌﻞ‪ -‬اﺳﺖ ﻣﺜﻞ وزن و ﺑﻨﺎي ﺑﯿﻤﺎرﯾﻬﺎ و دردﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ -‬زﮐﻢ‪ ،‬ﻟﻘﯽ‪ ،‬ﺣّﻢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ )زﮐﺎم ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻟﻘﻮه ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺗﺐدار ﺷﺪ(‪.‬‬
‫اﺻﯿﺐ ﺟﻨﺎﻧﻪ‪ -‬ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎري ﻗﻠﺒﯽ دﭼﺎر ﺷﺪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ راﺑﻄﻪ ﻣﯿﺎن‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺑﻮ ﺻﺎﻟﺢ از ﺑﺰرﮔﺎن ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و ﺷﺎﮔﺮدان اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس اﺳﺖ و ﺑﻄﻮرﯾﮑﻪ ﺑﺪر اﻟّﺪﯾﻦ زر ﮐﺸـﯽ در ﺟﻠﺪ اّول اﻟﺒﺮﻫﺎن ﻓﯽ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن ﻧﻘﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ دو ﺗﻦ از ﻋﻠﻤﺎي ﺑﺰرگ ﻋﻠﻢ و ادب ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻮ ﻣﺤّﻤﺪ ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻬﺮان ﻣﻌﺮوف ﺑﺎ ﻋﻤﺶ و اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﺎﺋﺖ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ‬
‫ﮐﻠﺒﯽ از ﺷـﺎﮔﺮدان اﺑﻮ ﺻﺎﻟـﺢ ﺑﻮده و از او ﺣـﺪﯾﺚ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧـﺪ و ﯾﮑﯽ از اﺣـﺎدﯾﺚ او در ﺑـﺎره ﻗﺮآن اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮ ﺻﺎﻟـﺢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬
‫»اﻧﺰل اﻟﻘﺮآن ﻋﻠﯽ ﺳﺒﻌﮥ اﺣﺮف ﺻﺎرﻓﯽ ﻋﺠﺰ ﻫﻮازن ﻓﯿﻬﺎ ﺧﻤﺴﻪ«‪ -‬ﺑﺮﻫﺎن ج ‪ 283 -1‬و ‪ 284‬و ‪.439‬‬
‫)‪ (2‬ﺗﻤـﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ )ﻗُـْﻞ ِإﻧﱠﻤﺎ َأِﻋُﻈُﮑْﻢ ﺑ ِﻮاِﺣـ َﺪٍة َأْن َﺗُﻘﻮُﻣﻮا ﻟ ِﻠﱠِﻪ َﻣﺜْﻨﯽ َو ﻓُﺮادي ﺛُﱠﻢ َﺗَﺘَﻔﱠﮑُﺮوا ﻣﺎ ﺑ ِﺼﺎِﺣﺒُِﮑْﻢ ﻣِْﻦ ِﺟﻨﱠٍﮥ ِإْن ُﻫَﻮ ِإﻟ ﱠﺎ َﻧـِﺬﯾٌﺮ ﻟَُﮑْﻢ‬
‫‪ /46 -...‬ﺳﺒﺎ( ﺑﮕﻮ ﺷﻤﺎ را ﺑﯿﮏ ﭼﯿﺰ اﻧﺪرز ﻣﯽدﻫﻢ و آن اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﺪا دو دو ﯾﺎ ﺗﮏ ﺗﮏ ﻗﯿﺎم ﮐﻨﯿﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﯿﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ ﺑـﺎز ﮔﻮﺋﯿـﺪ ﮐﻪ ﯾـﺎر و ﻣﺼﺎﺣﺐ ﺷـﻤﺎ را ﺑﯿﻤﺎري رواﻧﯽ و ﻧﺎﻣﺮﺋﯽ ﻧﯿﺴﺖ او ﺑﺮ ﺷـﻤﺎ ﺑﯿﻢ دﻫﻨـﺪهاي ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧـﺪ در‬
‫ﻏﺎﻟﺐ آﯾﺎت ﻣﺨﺎﻟﻔﯿﻦ ﺣّﻖ و راﺳﺘﯽ را ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﻗﯿﺎم ﻋﻠﯿﻪ ﻫﻮاﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ و ﻓﺴﺎد ﻣﯽﺧﻮاﻧـﺪ و ﺳـﭙﺲ ﺑﻪ ﺗﻔﮑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪ دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫و اﯾﻦ دو ﭘـﺎﯾﻪ اﺳـﺎس وﺻﻮل ﺑﻪ ﺣّﻖ و ﺻـﺮاط ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ ﺑـﺎ اﻧـﺪﯾﺸﻪ ﺻـﺤﯿﺢ و ﮔﺰﯾﻨﺶ دﯾﻦ ﺣّﻖ اﺳﺖ ﯾﮑﯽ ﻣﺒـﺎرزه ﺑﺎ ﺗﺒﺎﻫﯽ و ﻫﻮﺳـﻬﺎ و‬
‫ﺷﯿﻄﻨﺘﻬﺎ‪.‬‬
‫دوم‪ -‬اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﺗﻔّﮑﺮ‪ ،‬ﺗﺎ ﺗﻔّﮑﺮ ﺧﺎﻟﯽ از اﻏﺮاض ﺑﻮده و ﺑﺨﺎﻃﺮ ﯾﺎﻓﺘﻦ راه ﺣّﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﺪﻧﯽ و ﻋﻘﻠﯽ ﺑﺮﯾﺪه ﺷﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﺟّﻦ ﻋﻘﻠﻪ‪ -‬ﻋﻘﻞ و ﺧﺮدش ﺑﯿﻤﺎر اﺳﺖ )ﺑﯿﻤﺎري رواﻧﯽ(‪.‬‬
‫و ﺑﺮ آن اﺳـﺎس ﺳـﺨﻦ ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﮐّﻔـ ﺎر ﺑﻪ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( ﮔﻔﺘﻨـﺪ‪ُ) :‬ﻣَﻌﻠﱠٌﻢ َﻣْﺠﻨُـﻮٌن‪ /14 -‬دﺧــﺎن( ﯾﻌﻨﯽ از ﭘﺮﯾـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ او را‬
‫ﻣﯽآﻣﻮزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ آﯾﻪ )َأ ِإﻧﱠﺎ ﻟَﺘﺎِرُﮐﻮا آﻟ َِﻬﺘِﻨﺎ ﻟ ِﺸﺎِﻋٍﺮ َﻣْﺠﻨُﻮٍن‪ /36 -‬ﺻﺎﻓﺎت(‪.‬‬
‫ﺟّﻦ اﻟّﺘﻼع و اﻵﻓﺎق‪ -‬ﮔﯿﺎه ﺑﻬﺎره و ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﯽ ﺑﻤﻘﺪاري آﻧﺠﺎ زﯾﺎد ﺷﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ زﻣﯿﻨﯽ ﻣﺠﻨﻮن و ﺟّﻦ زده اﺳﺖ‪ ،‬و آﯾﻪ )َو اﻟ َْﺠﺎﱠن َﺧَﻠﻘْﻨﺎُه ﻣِْﻦ‬
‫َﻗﺒُْﻞ ﻣِْﻦ ﻧﺎِر ﻟا ﱠﺴُﻤﻮِم‪ /27 -،‬ﺣﺠﺮ( اﺷﺎره ﺑﻪ ﺧﻠﻘﺖ و آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻧﻮﻋﯽ از ﭘﺮﯾﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َﮐَﺄﻧﱠﻬﺎ َﺟﺎﱞن‪ /10 -‬ﻧﻤﻞ( ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺷﺎره ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ از ﻣﺎرﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﻨﺐ( ]ﺟﻨﺐ ‪ ... :‬ص ‪417 :‬‬
‫اﺻﻞ ﺟﻨﺐ ﻋﻀﻮي از ﺑﺪن )ﭘﻬﻠﻮ( و ﺟﻤﻊ آن‪ -‬ﺟﻨﻮب‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َﻓﺘُْﮑﻮي ﺑ ِﻬﺎ ِﺟﺒﺎُﻫُﻬْﻢ َو ُﺟﻨُﻮﺑ ُُﻬْﻢ‪ /35 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫ﭘﯿﺸﺎﻧﯿﻬﺎ و ﭘﻬﻠﻮﻫﺎﺷﺎن را ﺑﺎ ﻫﻤﺎن زر و ﺳﯿﻢ اﻧﺪوﺧﺘﻪ و ﻣﻮرد ﭘﺮﺳﺘﺶ دﻧﯿﺎﺋﯿﺸﺎن داغ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َﺗَﺘﺠﺎﻓﯽ ُﺟﻨُﻮﺑ ُُﻬْﻢ َﻋِﻦ اﻟ َْﻤﻀﺎِﺟِﻊ‪ /16 -‬ﺳﺠﺪه(‪.‬‬
‫)ﺷﺐ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﭘﻬﻠﻮﻫﺎ را از اﺳﺘﺮاﺣﺖ دور ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ(‪.‬‬
‫در آﯾﻪ )ﻗِﯿﺎﻣـًﺎ َو ﻗُُﻌـﻮدًا َو َﻋﻠﯽ ُﺟﻨُﻮﺑ ِِﻬْﻢ‪ /191 -‬آل ﻋﻤﺮان( واژه ﺟﻨﻮب ﺑﻄﻮر اﺳـﺘﻌﺎره ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻋـﺎدت اﻋﺮاب اﺳﺖ در ﺑـﺎره ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻀﺎء‬
‫اﺳﺘﻌﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﺜﻞ‪ -‬ﯾﻤﯿﻦ و ﺷﻤﺎل ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﻋﻦ ﯾﻤﯿﻨﯽ ﻣّﺮة و أﻣﺎﻣﯽ )ﮔﺎﻫﯽ از ﺟﺎﻧﺐ راﺳﺘﻢ و ﮔﺎﻫﯽ ﭘﯿﺸﺎروﯾﻢ(‪.‬‬
‫ﺟﻨﺐ اﻟﺤﺎﺋﻂ و ﺟﺎﻧﺒﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻨﺎر دﯾﻮار و ﺳﻮي او‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو اﻟﱠﺼﺎِﺣِﺐ )ﺑ ِﺎﻟ َْﺠﻨِْﺐ( »‪ /36 -«1‬ﻧﺴﺎء( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﻔﺮ و ﻧﺰدﯾﮏ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻗﺴﻤﺘﯽ از آﯾﻪ ‪ /36‬ﻧﺴﺎء اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪه رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﻼﻣﯽ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫و آﯾﻪ )ﯾﺎ َﺣـْﺴ َﺮﺗﯽ َﻋﻠﯽ ﻣﺎ َﻓﱠﺮْﻃُﺖ ﻓِﯽ )َﺟﻨِْﺐ اﻟﻠﱠِﻪ(‪ /56 -‬زﻣﺮ( ﯾﻌﻨﯽ اﻓﺴﻮس ﺑﺮ ﻣﻦ و ﺑﺮ زﯾﺎﻧﺒﺎري ﻣﻦ ﮐﻪ از ﺧـﺪا و اﻣﺮ او و ﺣـﺪودي ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣﻌّﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮد دوري ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﺳﺎر ﺟﻨﯿﺒﻪ‪ ،‬ﺟﻨﯿﺒﺘﻪ‪ ،‬ﺟﻨﺎﺑﯿﻪ و ﺟﻨﺎﺑﯿﺘﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺶ‪.‬‬
‫ﺟﻨﯿﺘﻪ‪ -‬ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮﯾﺶ زدم ﻣﺜـﻞ‪ -‬ﮐﺒـﺪﺗﻪ و ﻓﺄدﺗﻪ‪ -‬ﺑﻪ ﮐﺒـﺪ و دﻟﺶ زدم و ﻧﯿﺰ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎري دل و ﮐﺒـﺪ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ )ذات اﻟﺠﻨﺐ‪ -‬ﭘﻬﻠﻮ‬
‫در د ( ‪.‬‬
‫ﺟﻨﺐ‪ -‬از درد ﭘﻬﻠﻮ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮد ﻣﺜﻞ‪ -‬ﮐﺒﺪ و ﻓﺌﺪ‪ -‬از درد ﮐﺒﺪ و دل ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫از اﺳﻢ ﻣﺼﺪر‪ -‬اﻟﺠﻨﺐ‪ -‬ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﻓﻌﻞ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪:‬‬
‫اّول‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﺑﻪ ﻃﺮف او رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ و ﻧﺎﺣﯿﻪ او رﻓﺘﻦ‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﮐﻨﺎر ﮐﺴﯽ و ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﮐﺴﯽ رﻓﺘﻦ‪.‬‬
‫ﻓﻌﻞ اّول ﻣﺜﻞ‪ -‬ﺟﻨﺒﺘﻪ و أﺟﻨﺒﺘﻪ )ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ او و ﺣﻮل و ﺣﻮش او رﻓﺘﻢ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو اﻟ ْﺠﺎِر اﻟ ُْﺠﻨُِﺐ‪ /46 -‬ﻧﺴﺎء( ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ دورﺗﺮ و ﻏﯿﺮ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻼ ﺗﺤﺮﻣّﻨﯽ ﻧﺎﺋﻼ ﻋﻦ ﺟﻨﺎﺑﮥ »‪.«1‬‬
‫رﺟﻞ ﺟﻨﺐ و ﺟﺎﻧﺐ‪ -‬ﻣﺮدي ﮐﻪ از راه‪ ،‬دور و ﻣﻨﺤﺮف ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ‬
‫__________________________________________________‬
‫)َو اْﻋﺒـُ ُﺪوا اﻟﻠﱠَﻪ َو ﻻـ ﺗُْﺸـ ِﺮُﮐﻮا ﺑ ِِﻪ َﺷـ ﯿْﺌًﺎ َو ﺑ ِﺎﻟ ْﻮاﻟـِ َﺪﯾِْﻦ ِإْﺣﺴﺎﻧـًﺎ َو ﺑ ِـِﺬي اﻟ ُْﻘْﺮﺑﯽ َو اﻟ َْﯿﺘـﺎﻣﯽ َو اﻟ َْﻤﺴـﺎِﮐﯿِﻦ َو اﻟ ْﺠـﺎِر ِذي اﻟ ُْﻘْﺮﺑﯽ َو اﻟ ْﺠـﺎِر ﻟا ُْﺠﻨُِﺐ وَ‬
‫اﻟﱠﺼﺎِﺣِﺐ ﺑ ِـﺎﻟ َْﺠﻨِْﺐ َو اﺑ ِْﻦ اﻟﱠﺴﺒِﯿـِﻞ َو ﻣـﺎ َﻣَﻠَﮑْﺖ َأﯾْﻤـﺎﻧُُﮑْﻢ ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ﻻـ ﯾُِﺤﱡﺐ َﻣْﻦ ﮐـﺎَن ُﻣْﺨﺘﺎﻟًﺎ َﻓُﺨﻮرًا‪ /36 -‬ﻧﺴﺎء( ﺧـﺪاي را ﺑﭙﺮﺳﺘﯿﺪ و ﺷـﺮك‬
‫ﻧﻮرزﯾـﺪ ﺑﺎ ﭘـﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧـﺪان‪ ،‬ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬و ﻣﺴـﮑﯿﻨﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧـﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ دورﺗﺮ و ﻏﯿﺮ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ و ﻫﻤﺮاه در ﺳـﻔﺮ و‬
‫رﻫﮕﺬران آواره از دﯾﺎر‪ ،‬ﺧﺪﻣﺘﮑﺎران و اﺳـﯿﺮان ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ اﻗﺸﺎر راﺑﻄﻪ اﺣﺴﺎن و ﻧﯿﮑﯽ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﯿﺪ زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮدﺳﺘﺎ و ﻧﺎزﻧﺪه و‬
‫ﻣﺘﮑّﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﺎل را دﺷـﻤﻦ دارد و ﺳـﭙﺲ در ﺑﺎره ﺑﺨﯿﻼن ﻣﺎلاﻧﺪوز و ﮐّﻔﺎر و رﯾﺎﮐﺎران ﮐﻪ ﻗﺮﯾﻦ و ﯾﺎر ﺷـﯿﻄﺎﻧﻨﺪ ﺑﺤﺚ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺳﺮاﺳـﺮ ﻗﺮآن‪ -‬ﻣﺜـﺎﻧﯽ ﻣﺘﺸﺎﺑﻬـﺎ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ اﺳﺎس و رﺷـﺪ ﺣﺮﮐﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﺑﺴﻮي اﻟّﻠﻪ از دو ﻣﺤﻮر ﻣﻌّﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ‪ -1‬ﭘﺎﻻﯾﺶ روح از‬
‫زﺷﺘﯽﻫـﺎ و ﭘﯿﺮاﯾﺶ او ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ‪ -1 ،‬ﺧﻮدداري از ﻫﻮﺳﻬﺎ ‪ -2‬ﺧﻮد ﺳﺎزي ﺑﺎ ﻋﺒﺎدات ‪ -1‬ﮐﻔﺮان ﺑﻪ ﻃﺎﻏﻮت ‪ -2‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﻟّﻠﻪ ‪ -1‬دوري‬
‫از ﺳﺘﻢ ‪ -2‬ﺑﻪ ﯾﺎري ﺳﺘﻤﺪﯾﺪه و ﻣﻈﻠﻮم ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ ‪ -1‬دوري از ﺟﻬﺎﻟﺖ ‪ -2‬ﮔﺮاﯾﺶ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ .‬اﯾﻨﻬﺎ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻠﯿﺪ رﻣﺰ آراﻣﺶ دل‬
‫و رﺷـﺪ ﮐﺎﻣـﻞ ﮐـﻪ ﻣﮑﺘﺒﻬـﺎي ﻏﯿﺮ اﻟﻬﯽ از آﻧﻬـﺎ ﺑﯽﺑﻬﺮهاﻧـﺪ زﯾﺮا ﺗﻨﻬـﺎ )ِإﱠن اﻟﱠﺼﻼـَة َﺗﻨْﻬﯽ َﻋِﻦ اﻟ َْﻔْﺤﺸـﺎِء َو اﻟ ُْﻤﻨَْﮑِﺮ َو ﻟَـِﺬْﮐُﺮ اﻟﻠﱠِﻪ َأْﮐـ َﺒُﺮ‪/45 -‬‬
‫ﻋﻨﮑﺒﻮت( و )ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ َﯾْﺄُﻣُﺮ ﺑ ِﺎﻟ َْﻌْﺪِل َو اﻟ ِْﺈْﺣﺴﺎِن َو ِإﯾﺘﺎِء ِذي اﻟ ُْﻘْﺮﺑﯽ َو َﯾﻨْﻬﯽ َﻋِﻦ اﻟ َْﻔْﺤﺸﺎِء َو اﻟ ُْﻤﻨَْﮑِﺮ َو اﻟ َْﺒْﻐِﯽ‪ /90 .‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﺷﻌﺮ ﺑﺎﻻ ﻣﺼﺮاﻋﯽ اﺳﺖ از ﻗﺼﯿﺪه ﻋﻠﻘﻤﮥ ﺑﻦ ﻓﺤﻞ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﮐﻪ او را ﺑﺎ اﻣﺮء و اﻟﻘﯿﺲ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪ِ) :‬إْن )َﺗْﺠَﺘﻨِﺒُﻮا َﮐﺒﺎﺋَِﺮ ﻣﺎ ﺗُﻨَْﻬْﻮَن َﻋﻨُْﻪ‪ /31 -‬ﻧﺴﺎء( و )اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﯾْﺠَﺘﻨِﺒُﻮَن َﮐﺒﺎﺋَِﺮ اﻟ ِْﺈﺛ ِْﻢ‪ /37 -‬ﺷﻮري( و )َو اْﺟَﺘﻨِﺒُﻮا َﻗْﻮَل اﻟﱡﺰوِر‪ /30 -‬ﺣﺞ( و‬
‫)َو اْﺟَﺘﻨِﺒُﻮا اﻟﱠﻄﺎُﻏﻮَت‪ /36 -‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫ﮐـﻪ اﺟﺘﻨـﺎب‪ -‬در آﯾـﺎت ﻓـﻮق ﻋﺒـﺎرﺗﺴﺖ از ﺗﺮك ﮐﺮدﻧﺸـﺎن و دور ﺷـﺪﻧﺸﺎن از ﮐﺒـﺎﺋﺮ و دروغ و ﻃـﺎﻏﻮت‪ ،‬و در آﯾـﻪ )َﻓـﺎْﺟَﺘﻨِﺒُﻮُه ﻟََﻌﻠﱠُﮑْﻢ‬
‫ﺗُْﻔﻠُِﺤﻮَن »‪ /90 -«1‬ﻣﺎﺋـﺪه( واژه‪ -‬ﻓﺎﺟﺘﻨﺒﻮه‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬آن را دور ﮐﻨﯿﺪ از واژه‪ -‬اﺗﺮﮐﻮه‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷـﻤﺎ او را ﺗﺮك ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬در ﻣﻌﻨﯽ‬
‫رﺳﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟّﻨﺐ ﺑﻨﻮ ﻓﻼن‪ -‬وﻗﺘﯽ در ﺷﺘﺮاﻧﺸﺎن ﺷﯿﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫)ﺟﻨﺐ( ﻓﻼن ﺧﯿﺮا و ﺟﻨﺐ ﺷّﺮا‪ -‬از ﺧﯿﺮ و ﺷﺮ راﻧﺪه و دور ﺷﺪه‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ در ﺑﺎره آﺗﺶ ﻋﺬاب ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو َﺳﯿَُﺠﻨﱠﺒَُﻬﺎ اﻟ َْﺄﺗ َْﻘﯽ اﻟ ﱠِﺬي ﯾُْﺆﺗِﯽ ﻣﺎﻟَُﻪ َﯾَﺘَﺰﱠﮐﯽ‪ /17 -‬اﻟّﻠﯿﻞ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و او ﺑﺮﺗﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫‪-1‬‬
‫و ﻓﯽ ﮐّﻞ ﺣّﯽ ﺧﺒﻄﺖ ﺑﻨﻌﻤﮥ و ﺣﻖ ﻟﺸﺎس ﻣﻦ ﯾﺪاك ذﻧﻮب ‪-2‬‬
‫و ﻣﺎ ﻣﺜﻠﻪ ﻓﯽ اﻟّﻨﺎس اﻟّﺎ ﻗﺒﯿﻠﮥ ﻣﺴﺎو و ﻻدان ﻟﺬاك ﻗﺮﯾﺐ ‪-3‬‬
‫ﻓﻼ ﺗﺤﺮﻣﻨﯽ ﻧﺎﺋﻼ ﻋﻦ ﺟﻨﺎﺑﮥ ﻓﺎﻧّﯽ اﻣﺮو وﺳﻂ اﻟﻘﺒﺎب ﻏﺮﯾﺐ‬
‫‪ -1‬ﺑﺨﺸـﺶ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻗﺒﺎﺋﻞ رﺳـﯿﺪه اﺳﺖ ﭼﻪ رﺳـﺪ ﺑﻪ ﺷﺎس ﺑﺮادرم ﮐﻪ او ﻫﻢ ﺑﯽﺑﻬﺮه ﻧﺸﺪ ‪ -2‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻗﻮم و ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺗﻮ در ﻣﺮدم ﻧﯿﺴﺖ ﻫﺮ‬
‫ﭼﻨﺪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺎﺷﺪ ‪ -3‬ﭘﺲ ﻣﺮا ﻧﯿﺰ ﮐﻪ از ﻗﺒﯿﻠﻪاي دور ﻫﺴﺘﻢ از ﺑﺨﺸﺶ و آزادي ﺑﺎز ﻣﺪار و از دﯾﺎرم دور ﻣﺴﺎز‪.‬‬
‫)‪ -(1‬ﻗﺴـﻤﺘﯽ از آﯾﻪ ‪ /90‬ﻣﺎﺋـﺪه اﺳﺖ و ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺤﮑﻢ آﯾﻪ ﻓﻮق ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ )ﯾـﺎ َأﱡﯾَﻬـ ﺎ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا ِإﻧﱠَﻤﺎ اﻟ َْﺨْﻤُﺮ َو اﻟ َْﻤﯿِْﺴـ ُﺮ َو اﻟ َْﺄﻧ ْﺼﺎُب َو‬
‫اﻟ َْﺄْزﻻـُم ِرْﺟٌﺲ ﻣِْﻦ َﻋَﻤـ ِﻞ اﻟﱠﺸﯿْﻄﺎِن َﻓﺎْﺟَﺘﻨِﺒُﻮُه ﻟََﻌﻠﱠُﮑْﻢ ﺗُﻔْﻠُِﺤﻮَن‪ /90 -‬ﻣﺎﺋـﺪه( در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺷـﯿﻄﺎن‪ ،‬و ﻋﻮاﻣﻠﯽ را ﮐﻪ اﻓﻌﺎل ﺷـﯿﻄﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺧﻤﺮ و ﻗﻤﺎر ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ را از ﯾﺎد ﺧﺪا و ﻧﻤﺎز ﺑﺎز ﻣﯽدارد و ﺑﺬر ﮐﯿﻨﻪ ﺗﻮزي و ﺑﻐﺾ و دﺷﻤﻨﯽ را در دﻟﻬﺎ ﻣﯽﮐﺎرد ﺑﺎ ﻓﻌﻞ‪ -‬ﻓﺎﺟﺘﻨﺒﻮه ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﭘﺲ دورش ﮐﻨﯿﺪ و از داﯾﺮه زﻧﺪﮔﯽ او را و آﺛﺎر ﺷﻮﻣﺶ را ﺣﺬف ﮐﻨﯿﺪ ذﮐﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﺆﻟّﻒ ﻣﺤﺘﺮم واژه‪ -‬ﺗﺮك ﮐﺮدن‪ -‬ﺑﮑﺎر‬
‫رﻓﺘﻪ )ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮوش ﻟﯿﺒﺮاﻟﯿﺴـﺘﻬﺎ ﮐﻪ ﻓﺴـﺎد را ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﮔﺬارﻧـﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ دوري ﮐﻨﯿـﺪ(‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ ﻓﺎﺟﺘﻨﺒﻮه‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دور و ﻣﺤﻮش‬
‫ﮐﻨﯿـﺪ و اﻣﺮوز ﺟﻬﺎن ﻏﺮب و ﺷـﺮق از ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﺎﻫﯿﻬﺎ در اﺛﺮ وﺟﻮد ﺧﻤﺮ و ﻗﻤﺎر ﺑﻔﺮﯾﺎد آﻣﺪهاﻧـﺪ اّﻣﺎ در ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻋـﺪل اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﺎ‬
‫اﺟﺮاي ﻫﻤﯿﻦ ﻓﺮﻣـﺎن ﻗﺮآن ﯾﻌﻨﯽ دور ﮐﺮدن ﻣﯿﺨﻮارﮔﯽ و ﻗﻤـﺎر‪ ،‬ﺟـﺎن و ﻣﺎل‪ ،‬و ﻧﺎﻣﻮس ﻣﯿﻠﯿﻮﻧﻬﺎ اﻧﺴﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎن اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﺸﻮر ﻋﺰﯾﺰﻣﺎن و‬
‫ارواح ﻣﯿﻠﯿﻮﻧﻬـﺎ ﺟﻮان ﺑـﺎ اﺳـﺘﻌﺪاد در راه ﺧﻮدﮐﻔﺎﯾﯽ و ﺳﺎزﻧـﺪﮔﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﭼﻮن ﻋﻮاﻣﻞ ﺷـﯿﻄﺎﻧﯽ از ﻣﯿﺎﻧﻪ ﻣﺮدم رﺧﺖ ﺑﺮﺑﺴـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫)آﺗﺶ ﻋﺬاب را از ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري ﮐﻪ ﻣﺎل ﺧﻮد را در راه ﺧﺪا و ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺗﺰﮐﯿﻪ ﺑﻨﻔﺲ ﻣﯽدﻫﺪ دور ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد(‪.‬‬
‫اﮔﺮ واژه ﺟﻨﺐ‪ -‬ﺑﺪون ﻣﻔﻌﻮل ﺑﮑﺎر رود ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫ﺟﻨﺐ ﻓﻼن‪ -‬از ﺧﯿﺮ دور ﺷﺪ و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر در دﻋﺎي ﺑﻪ ﺧﯿﺮ‪ ،‬و در آﯾﻪ ﻣﺒﺎرﮐﻪ )َو اْﺟﻨُﺒْﻨِﯽ َو ﺑَﻨِﱠﯽ َأْن َﻧْﻌﺒَُﺪ اﻟ َْﺄْﺻﻨﺎَم‪ /35 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ(‪.‬‬
‫)ﻣﺮا و ﭘﺴﺮاﻧﻢ را از ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﺘﻬﺎ دور دار(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬و اﺟﻨﺒﻨﯽ‪ -‬از‪ -‬ﺟﻨﺒﺘﻪ ﻋﻦ ﮐﺬا اﺳﺖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ از آن دورش ﮐﺮدم‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬از ﺟﻨﺒﺖ اﻟﻔﺮس اﺳﺖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﺳﺐ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮدم ﮐﺸﺎﻧﺪم‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ اﺧﯿﺮ ﮔﻮﯾﯽ ﺣﻀـﺮت اﺑﺮاﻫﯿﻢ )ع( از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎ اﻟﻄﺎف ﺧﻮدش و ﺑﺎ وﺳﺎﺋﻞ و اﺳﺒﺎب ﺧﻔّﯿﻪاش او و ﺗﺒﺎر و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ‬
‫را از ﺷﺮك و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﺘﻬﺎ دور دارد‪.‬‬
‫اﻟﺠﻨﺐ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺎﺻـﻠﻪ و ﮔﺸـﺎدي ﻣﯿـﺎن دو ﭘﺎ‪ ،‬ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﺗﺮﮐﯿﺐ و ﺧﻠﻘﺖ او ﻃﻮري اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﭘﺎﻫﺎ از دﯾﮕﺮي دورﺗﺮ اﺳﺖ و آﯾﻪ‬
‫)َو ِإْن ُﮐﻨْﺘُْﻢ )ُﺟﻨُﺒًﺎ َﻓﺎﱠﻃﱠﻬُﺮوا‪ /6 -‬ﻣﺎﺋﺪه( ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺟﻨﺐ ﺷﺪﯾﺪ و ﺟﻨﺎﺑﺘﯽ در اﺛﺮ اﻧﺰال ﺑﺸﻤﺎ رﺳﯿﺪ ﺧﻮد را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫اﻓﻌـﺎل واژه ﺟﻨﺐ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ ﻓﻮق‪ -‬ﺟﻨﺐ و أﺟﺘﻨﺐ و ﺗﺠّﻨﺐ‪ -‬اﺳﺖ و ﭼﻮن ﺟﻨﺎﺑﺖ ﺳـﺒﺐ دور ﺷـﺪن از ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺷـﺮﻋﯽ اﺳﺖ‪-‬‬
‫ﺟﻨﺎﺑﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دور ﮐﻨﻨﺪه ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺟﻨﻮب‪ -‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑـﻞ‪ -‬و ﻧﺎﻣﯿـﺪن آﻧﺠﺎ ﺑﺠﻨﻮب ﯾﺎ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻨﻮب‪ ،‬آﻣـﺪن از ﺟﺎﻧﺐ ﮐﻌﺒﻪ اﺳﺖ و درﺳﺖ ﻫﻢ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ و‬
‫ﯾﺎ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر رﻓﺘﻦ از آﻧﺠﺎ اﺳﺖ و ﻫﺮ دو ﻣﻌﻨﯽ در ﻣﻌﻨﯽ ﺟﻨﻮب ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫و از واژه ﺟﻨﻮب ﻋﺒﺎرﺗﻬﺎي‪:‬‬
‫ﺟﻨﺒﺖ اﻟّﺮﯾﺢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎد ﺟﻨﻮﺑﯽ وزﯾﺪ »‪.«1‬‬
‫ﻓﺎﺟﻨﺒﻨﺎ‪ -‬در ﺑﺎد ﺟﻨﻮب داﺧﻞ ﺷﺪﯾﻢ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺑﺎدﻫﺎي ﭼﻬﺎر ﮔﺎه را ‪ -1‬ﺑﺎد ﺟﻨﻮب ‪ -2‬ﺑﺎد ﺷﻤﺎل ‪ -3‬ﺑﺎد ﺻﺒﺎح‪ -4 ،‬ﺑﺎد دﺑﻮر‪ ،‬ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ و ﺑﺎد ﺳﻤﻮم‪ -‬ﻧﯿﺰ ﺑﺎد ﮔﺮم و ﻫﻼﮐﺖ زاﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻢ در ﺷﺐ و ﻫﻢ در روز ﻣﯽوزد ﻣﺜﻞ‪ -‬ﺑﺎد ﺣﺮور‪ -‬ﮐﻪ در ﺷﺐ‬
‫ﺟﻨﺒﻨﺎ‪ -‬ﺑﺎد ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺑﻤﺎ رﺳﯿﺪ و‪:‬‬
‫ﺳﺤﺎﺑﮥ ﻣﺠﻨﻮﺑﮥ‪ -‬ﺑﺎد ﺟﻨﻮب ﺑﺮ اﺑﺮ ورزﯾﺪه‪ ،‬ﻣﺸﺘّﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﻨﺢ( ]ﺟﻨﺢ ‪ ... :‬ص ‪421 :‬‬
‫اﻟﺠﻨﺎح‪ ،‬ﺑﺎل ﭘﺮﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬ﺟﻨﺢ اﻟّﻄﺎﺋﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﻟﺶ ﺷﮑﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﻻ ﻃﺎﺋٍِﺮ َﯾِﻄﯿُﺮ ﺑ َِﺠﻨﺎَﺣﯿِْﻪ‪ /38 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫ﺟﻨﺎﺣﯿﻪ‪ -‬ﭘﻬﻠﻮﻫﺎ و ﮐﺮاﻧﻪﻫﺎي ﻫﺮ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ دو ﺑﺎﻟﺶ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺟﻨﺎﺣﺎ اﻟّﺴﻔﯿﻨﮥ‪ -‬دو ﭘﻬﻠﻮﯾﺶ‪.‬‬
‫ﺟﻨﺎﺣﺎ اﻟﻮادي‪ -‬دو ﻃﺮف دره ﮐﻮه‪.‬‬
‫ﺟﻨﺎﺣﺎ اﻹﻧﺴﺎن‪ -‬دو ﭘﻬﻠﻮ و دو ﻃﺮف ﺑﺪن‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟـّﻞ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و اْﺿـ ُﻤْﻢ َﯾـَﺪَك ِإﻟﯽ )َﺟﻨﺎِﺣَﮏ(‪ /22 -‬ﻃـﻪ( ﯾﻌﻨﯽ دﺳـﺘﺖ را ﺑـﻪ ﭘﻬﻠـﻮ و ﺑﺮ ﺧـﻮﯾﺶ ﺑﮕـﺬار‪ .‬و اﺿـﻤﻢ إﻟﯿﮏ‬
‫ﺟﻨﺎﺣﮏ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دﺳﺘﺖ را‪ ،‬زﯾﺮ ﺑﺎل در ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﻣﺜﻞ دﺳﺖ در اﻧﺴﺎن و ﭼﻬﺎر ﭘﺎﯾﺎن اﺳﺖ از اﯾﻦ روي ﺑﻪ ﺑﺎﻟﻬﺎي ﭘﺮﻧﺪه ﻫﻢ‪ -‬ﯾﺪاه ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و اْﺧِﻔْﺾ ﻟَُﻬﻤﺎ َﺟﻨﺎَح اﻟـﱡﺬﱢل ﻣَِﻦ اﻟﱠﺮْﺣَﻤـ ِﮥ‪ /24 -‬اﺳـﺮاء( ﮐﻪ ﺑﻄﻮر اﺳـﺘﻌﺎره ﺑﮑـﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺮاي ﭘـﺪر و‬
‫ﻣﺎدرت ﺑﺎل ﺗﻮاﺿﻊ و رﺣﻤﺖ ﺑﮕﺴﺘﺮ و ﻓﺮو ﺑﮕﺬار‪ ،‬زﯾﺮا واژه‪ -‬ذّل‪ -‬دو وﺟﻪ دارد‪:‬‬
‫اّول‪ -‬ذﻟّﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﮐﻢ ارزش ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻓﺮو ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ذﻟّﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را رﻓﻌﺖ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬و آﯾﻪ )َﺟﻨﺎَح اﻟﱡﺬﱢل ﻣَِﻦ‬
‫__________________________________________________‬
‫و روز ﻣﯽوزد‪ ،‬ﺷـﻌﺮاء‪ ،‬ﺑﺎدﻫـﺎ را ﮔـﺎﻫﯽ ﻣﻮرد ﺧﻄـﺎب ﻗﺮار داده و ﭘﯿـﺎم رﺳﺎن ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧـﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺷـﻌﺮاي ﻋﺮب و ﭼﻪ ﺷـﻌﺮاي اﯾﺮاﻧﯽ‪،‬‬
‫اﻧﻮري ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺮ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ اﮔﺮ ﺑﮕﺬري اي ﺑﺎد ﺳﺤﺮ ﻧﺎﻣﻪ اﻫﻞ ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻪ ﺑﺮ ﺧﺎﻗﺎن ﺑﺮ‬
‫ﻓﺨﺮ رازي ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫و رﯾﺢ اﻟّﺸﻤﺎل ﻋﺴﺎك ان ﺗﺘﺤﻤﻠﯽ ﺧﺬﻣﯽ اﻟﯽ اﻟّﺼﺪر اﻻﻣﺎم اﻻﻓﻀﻞ‬
‫وﻗﻔﯽ ﺑﻮادﯾﻪ اﻟﻤﻘّﺪس و اﻧﻈﺮي ﻧﻮر اﻟﻬﺪي ﻣﺘﺎﻟﻔﺎ ﻻ ﯾﺄﺗﻠﯽ‬
‫ﺑﺎد ﯾﮑﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻟﻄﻒ و ﻧﻌﻤﺖ ﺑﺎ ﻋﺬاب و ﻧﻘﻤﺖ ﺧﺪاوﻧﺪي اﺳﺖ و رﯾﺎح در ﻗﺮآن ﺑﻬﺮ دو ﻣﻌﻨﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪[...] .‬‬
‫)اﻟﱠﺮْﺣَﻤِﮥ‪ /24 -‬اﺳـﺮاء( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻓﺮوﺗﻨﯽ و ﺗﻮاﺿﻌﯽ ﮐﻪ رﻓﻌﺘﺶ ﻣﯽدﻫﺪ و ارزش اﻧﺴﺎن را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد ﻧﻪ آن ﺗﻮاﺿﻌﯽ ﮐﻪ از ﻟﻔﻆ ﺟﻨﺎح‪ -‬در‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﺧـﻮاري ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳـﺘﻌﺎره ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ آدﻣﯽ در ﭘﯿﺸـﮕﺎه ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ رﻓﻌﺖ ﻣﯽدﻫـﺪ و ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﯽﺑﺨﺸـﺪ و اﯾﻦ‬
‫رﻓﻌﺖ و ﺷﮑﻮه از ﻋﺎﻟﯿﺘﺮﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ اﺳﺖ و ﯾﺎ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ رﺣﻤﺖ ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬و آﯾﻪ‪:‬‬
‫)َو اْﺿُﻤْﻢ ِإﻟَﯿَْﮏ َﺟﻨﺎَﺣَﮏ ﻣَِﻦ اﻟﱠﺮْﻫِﺐ‪ /32 -‬ﻗﺼﺺ( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﯿﻢ داري دو دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﺤﮑﻢ و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ دار(‪.‬‬
‫ﺟﻨﺤﺖ اﻟﻌﯿﺮ ﻓﯽ ﺳﯿﺮﻫﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺘﺮ ﺷﺘﺎب ﮐﺮد ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ از دﺳﺘﺎﻧﺶ ﯾﺎري ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻨﺢ اﻟّﻠﯿﻞ‪ -‬ﺷﺐ ﺳﯿﺎﻫﯿﺶ را ﺑﮕﺴﺘﺮاﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺠﻨﺢ‪ -‬ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺷﺐ ﺗﺎرﯾﮏ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو ِإْن )َﺟَﻨُﺤﻮا( ﻟ ِﻠﱠﺴﻠِْﻢ َﻓﺎْﺟَﻨـْﺢ ﻟَﻬـﺎ‪ /611 -‬اﻧﻔـﺎل( ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ آﺷﺘﯽ و ﺻـﻠﺢ ﻣﺎﯾـﻞ ﺷﺪﻧـﺪ ﭘﺲ آﺷﺘﯽ ﮐﻦ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬ﺟﻨﺤﺖ‬
‫اﻟّﺴﻔﯿﻨﮥ‪ -‬ﮐﺸﺘﯽ ﺑﯿﮏ ﭘﻬﻠﻮ ﮐﺞ ﺷﺪ‪.‬‬
‫)ﺟﻨﺎح(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﺛﻢ و ﮔﻨﺎه‪ ،‬و ﭼﻮن اﻧﺴﺎن را از ﺣّﻖ دور و ﻣﻨﺤﺮف ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ -‬ﺟﻨﺎح‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه و ﺳﭙﺲ ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ را ﺟﻨﺎح ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﺨﻦ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ‪) :‬ﻻ ُﺟﻨﺎَح َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ‪ /235 -‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ در ﻏﯿﺮ ﻣﻮرد ﮔﻨﺎه )و ﮐﺎرﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﮔﻨﺎه ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﺒﺎح اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺟﻮاﻧﺢ اﻟّﺼﺪر‪ -‬دﻧﺪهﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺳـﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺳـﺘﺨﻮان وﺳﻂ ﺳﯿﻨﻪ و ﭼﻨﺒﺮ ﮔﺮدن ﻣّﺘﺼﻞ اﺳﺖ و ﺟﻠﻮي رﯾﻪﻫﺎ ﻗﺮار دارد و ﻣﻔﺮد آن‪ -‬ﺟﺎﻧﺤﮥ‪-‬‬
‫اﺳﺖ ﺑﺨﺎﻃﺮ اﯾﻨﮑﻪ‪ -‬إﻧﺤﻨﺎء‪ -‬دارد‪.‬‬
‫( ) )ﺟﻨﺪ( ]ﺟﻨﺪ[‪ ... :‬ص ‪422 :‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﭙﺎﻫﯽ و ﻟﺸﮑﺮ‪ -‬ﺟﻨﺪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪن ﻟﺸـﮑﺮ ﺑﻪ ﺟﻨﺪ‪ -‬ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر ﻓﺸـﺮدﮔﯽ و ﺗﺮاﮐﻢ ﻗﺪرت آن اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا‪ -‬ﺟﻨﺪ‪ -‬در اﺻﻞ ﻧﺎم زﻣﯿﻦ ﭘﺮ ﺳـﻨﮕﻼخ و ﺳﺨﺖ اﺳﺖ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫ﻫﺮ ﻣﺠﺘﻤﻊ‪ ،‬و ﺟﻤﻌّﯿﺖ ﻣﺘﺮاﮐﻤﯽ‪ -‬ﺟﻨﺪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﻷرواح ﺟﻨﻮد ﻣﺠّﻨﺪة »‪.«1‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ) :‬إﱠن ُﺟﻨَْﺪﻧﺎ ﻟَُﻬُﻢ اﻟ ْﻐﺎﻟ ِﺒُﻮَن‬
‫‪ /137 -‬ﺻﺎﻓّﺎت( و )ِإﻧﱠُﻬْﻢ ُﺟﻨٌْﺪ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ ارواح ﺣﻘﺎﯾﻘﯽ ﻣﺘﺮاﮐﻢ و ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪﻧﺪ و ﭼﻮن ﮐﺎرﮔﺰاران و ﻧﯿﺮو دﻫﻨﺪﮔﺎن ﺟﻬﺎﻧﻨﺪ در واﻗﻊ‬
‫)ُﻣْﻐَﺮﻗُﻮَن‪ /24 -‬دﺧﺎن( ﺟﻤﻊ ﺟﻨﺪ‪ -‬أﺟﻨﺎد و ﺟﻨﻮد اﺳﺖ در آﯾﺎت زﯾﺮ ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﻊ آﻣﺪه‪:‬‬
‫)َو ُﺟﻨُـﻮُد ِإﺑ ْﻠِﯿَﺲ َأْﺟَﻤُﻌﻮَن‪ /95 -‬ﺷـﻌﺮاء( و )َو ﻣـﺎ َﯾْﻌَﻠُﻢ ُﺟﻨُـﻮَد َرﺑ ﱢَﮏ ِإﻟ ﱠﺎ ُﻫـَﻮ‪ /31 -‬ﻣـﺪﺛّﺮ( و )اْذُﮐُﺮوا ﻧِْﻌَﻤـ َﮥ اﻟﻠﱠِﻪ َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ ِإْذ ﺟـﺎَءﺗ ُْﮑْﻢ ُﺟﻨُﻮٌد‬
‫َﻓَﺄْرَﺳﻠْﻨﺎ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ ِرﯾﺤًﺎ َو ُﺟﻨُﻮدًا ﻟَْﻢ َﺗَﺮْوﻫﺎ‪ /9 -‬اﺣﺰاب( در آﯾﻪ اﺧﯿﺮ ﺟﻨﻮد‪ -‬اّول ﮐّﻔﺎرﻧﺪ و ﺟﻨﻮد دّوم ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را ﻧﺪﯾﺪهاﻧﺪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﻨﻒ( ]ﺟﻨﻒ ‪ ... :‬ص ‪423 :‬‬
‫اﺻـﻞ‪ -‬اﻟﺠﻨﻒ‪ -‬ﮐﺠﯽ و اﻧﺤﺮاف از ﺣّﻖ و ﺣﮑﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ در آﯾﻪ )َﻓَﻤْﻦ ﺧـﺎَف ﻣِْﻦ ُﻣﻮٍص َﺟَﻨﻔًﺎ‪ /182 -‬ﺑﻘﺮه( )ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯿﮑﻪ ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ‬
‫وﺻّﯿﺖ ﮐﻨﻨﺪه از ﺣّﻖ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﻮد( در آﯾﻪ ﻓﻮق واژه‪ -‬ﺟﻨﻔﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺤﺮاف آﺷﮑﺎر از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ در آﯾﻪ‪:‬‬
‫)َﻏﯿَْﺮ ُﻣَﺘﺠﺎﻧٍِﻒ ﻟ ِِﺈﺛ ٍْﻢ‪ /3 -‬ﻣﺎﺋﺪه( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﮔﻨﺎه‪) .‬ﻧﻔﯽ در ﻧﻔﯽ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )ﺟﻨﯽ( ]ﺟﻨﯽ ‪ ... :‬ص ‪423 :‬‬
‫ﺟﻨﯿﺖ اﻟّﺜﻤﺮة و اﺟﺘﻨﯿﻨﻬﺎ و اﻟﺠﻨّﯽ و اﻟﺠﻨﯽ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪن و ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﭼﯿﺪن ﻣﯿﻮه از درﺧﺖ و ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﻋﺴﻞ از ﮐﻨﺪو‪.‬‬
‫واژه‪ -‬اﻟﺠّﻨﯽ‪ -‬ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻣﻮرد ﭼﯿـﺪن ﻣﯿﻮه ﮐﻢ و ﺗﺎزه ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪) :‬ﺗُﺴﺎﻗِْﻂ َﻋَﻠﯿِْﮏ ُرَﻃﺒًﺎ َﺟﻨِﯿ‪‬ﺎ‪ /25 -‬ﻣﺮﯾﻢ( و )َو‬
‫َﺟَﻨﯽ اﻟ َْﺠﻨﱠَﺘﯿِْﻦ داٍن‪ /54 -‬اﻟّﺮﺣﻤﻦ( )ﻣﯿﻮه آن ﺑﺎغ در ﺑﻬﺸﺖ در دﺳﺘﺮس ﭼﯿﻨﻨﺪﮔﺎن اﺳﺖ(‪.‬‬
‫أﺟﻨﯽ اﻟّﺸﺠﺮ‪ -‬ﻣﯿﻮه آن درﺧﺖ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫اﻷرض ﮐﺜﺮ ﺟﻨﺎﻫﺎ‪ -‬ﺑﻬﺮه و ﺛﻤﺮه آن زﻣﯿﻦ زﯾﺎد ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻨﯽ ﻓﻼن ﺟﻨﺎﯾـﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻨﺎﯾﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﮐﻪ از ﻣﻌﻨﯽ اﺻـﻠﯽ واژه اﺳـﺘﻔﺎده ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﺟﺘﺮم‪ -‬ﮐﻪ از واژه‪ -‬ﺟﺮم‪ -‬اﺳـﺘﻌﺎره ﺷﺪه ﯾﻌﻨﯽ‬
‫)ﺟﺮم و ﮔﻨﺎه اﻧﺠﺎم داد(‪.‬‬
‫( ) )ﺟﻬﺪ( ]ﺟﻬﺪ[‪ ... :‬ص ‪423 :‬‬
‫اﻟﺠﻬﺪ و اﻟﺠﻬﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻃﺎﻗﺖ و ﻧﯿﺮو و ﻣﺸّﻘﺖ و ﺳﺨﺘﯽ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬ﺟﻬﺪ ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ ﺣﺮف )ج( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺸّﻘﺖ و ﺳﺨﺘﯽ و ﺑﺎ ﺿّﻤﻪ ﺣﺮف‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺳﭙﺎﻫﯿﺎﻧﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎري ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﻣﯽرﺳﻨﺪ ﻏﯿﺮ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ ﻧﺎم اﻟﻠّﻪ را ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﺑﺎ اﯾﻤﺎن اداء ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در راﻫﺶ‬
‫اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﻣﯽورزﻧﺪ ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ آراﻣﺶ ﺧﺎﻃﺮ و اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ وﻋﺪهﻫﺎي ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺸﺎرﺗﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)ِإﱠن اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻗـﺎﻟ ُﻮا َرﺑﱡَﻨـﺎ اﻟﻠﱠُﻪ ﺛُﱠﻢ اْﺳـ َﺘﻘﺎُﻣﻮا َﺗَﺘَﻨﱠﺰُل َﻋَﻠﯿِْﻬُﻢ اﻟ َْﻤﻼﺋِـَﮑ ُﮥ َأﻟ ﱠﺎ َﺗﺨـﺎﻓُﻮا َو ﻻ َﺗْﺤَﺰﻧُﻮا َو َأﺑ ِْﺸـ ُﺮوا ﺑ ِﺎﻟ َْﺠﻨﱠِﮥ اﻟ ﱠﺘِﯽ ُﮐﻨْﺘُْﻢ ﺗُﻮَﻋـ ُﺪوَن‪ /30 -‬ﻓﺼﻠﺖ(‬
‫اﻣﺮوز ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻋﻤﻠﯽ و آﺷﮑﺎر اﯾﻦ ﺣﻘﺎﯾﻖ را از زﺑﺎن اﯾﺜﺎرﮔﺮان ﺟﺒﻬﻪﻫﺎي ﺣّﻖ ﻋﻠﯿﻪ ﺑﺎﻃﻞ ﺑﺎﯾﺪ ﺷﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫)ج( ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻮﺷﺶ ﮔﺴﺘﺮده و وﺳﯿﻊ ﺑﺎﻧﺪازه ﻃﺎﻗﺖ و در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ در ﺑﺎره اﻧﺴﺎن ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻻ َﯾِﺠـ ُﺪوَن ِإﻟ ﱠﺎ ُﺟْﻬَﺪُﻫْﻢ‪ /79 -‬ﺗﻮﺑﻪ( و )َو َأﻗْـَﺴ ُﻤﻮا ﺑ ِﺎﻟﻠﱠِﻪ َﺟْﻬـَﺪ َأﯾْﻤﺎﻧِِﻬْﻢ‪ /109 -‬اﻧﻌﺎم( ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻮﮔﻨـﺪ ﺧﻮردﻧـﺪ و ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ از وﺳﻊ و ﻧﯿﺮوﯾﺸﺎن ﺑﮑﻮﺷﻨﺪ و ﻣﻮﻣﻦ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺟﺘﻬﺎد‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺻﺮف ﻧﯿﺮو و ﺗﺤّﻤﻞ ﺑﺴﺨﺘﯽ و ﻣﺸّﻘﺖ واداﺷﺘﻦ‪.‬‬
‫ﺟﻬﺪت رأﯾﯽ و أﺟﻬﺪﺗﻪ‪ -‬ﻓﮑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪام را ﺗﻔّﮑﺮ‪ ،‬ﻗﺪرت ﺑﺨﺸﯿﺪم‪.‬‬
‫)ﺟﻬﺎد( و ﻣﺠﺎﻫﺪة‪ -‬ﭘﺮداﺧﺘﻦ و ﺻﺮف ﻧﯿﺮو ﺑﺮاي دﻓﻊ دﺷﻤﻦ و راﻧﺪن اوﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻬﺎد ﺑﺮ ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺟﻨﮓ و ﻣﺠﺎﻫﺪه ﺑﺮاي راﻧﺪن و دﻓﻊ دﺷﻤﻦ آﺷﮑﺎر‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﺷﯿﻄﺎن و اﻫﺮﯾﻤﻦ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺟﻬﺎد در ﻣﺠﺎﻫﺪه ﺑﺎ ﻧﻔﺲ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﺳـﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻓـﻮق در ﺳـﺨﻦ ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ و در آﯾـﺎت زﯾﺮ آﻣـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪َ) :‬و ﺟﺎـِﻫ ُﺪوا ﻓِﯽ اﻟﻠﱠِﻪ َﺣـ ﱠﻖ ِﺟﻬـﺎِدِه‪ /78 -‬ﺣـّﺞ( و )ﺟﺎِﻫُﺪوا‬
‫ﺑ َِﺄﻣْﻮاﻟ ُِﮑْﻢ َو َأﻧ ُْﻔِﺴُﮑْﻢ ﻓِﯽ َﺳﺒِﯿِﻞ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /41 -‬ﺗﻮﺑﻪ( و )ِإﱠن اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا َو ﻫﺎَﺟُﺮوا َو ﺟﺎَﻫُﺪوا ﺑ َِﺄﻣْﻮاﻟ ِِﻬْﻢ َو َأﻧ ُْﻔِﺴِﻬْﻢ ﻓِﯽ َﺳﺒِﯿِﻞ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /72 -‬اﻧﻔﺎل(‪.‬‬
‫و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﻈﯿﻢ اﻟّﺸﺎن اﺳﻼم ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﺎﻫﺪوا أﻫﻮاءﮐﻢ ﮐﻤﺎ ﺗﺠﺎﻫﺪون أﻋﺪاﺋﮑﻢ«‪.‬‬
‫)ﺑﺎ ﻫﻮاﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯿﺘﺎن ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﺟﻬﺎد ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎﻧﺘﺎن(‪.‬‬
‫ﻣﺠﺎﻫﺪة‪ -‬ﺑﺎ دﺳﺖ و زﺑﺎن ﻫﺮ دو اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد‪) :‬ﺟﺎﻫﺪوا اﻟﮑّﻔﺎر ﺑﺄﯾﺪﯾﮑﻢ و أﻟﺴﻨﺘﮑﻢ( »‪.«1‬‬
‫( ) )ﺟﻬﺮ( ]ﺟﻬﺮ[‪ ... :‬ص ‪424 :‬‬
‫ﺟﻬﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﻇﻬﻮر ﭼﯿﺰي ﺑﺨﻮﺑﯽ و زﯾﺎدي و روﺷﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺴﻦ دﯾﺪن و‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ دﺳـﺘﻮر ﺻﺮﯾﺢ و ﺷﺪﯾﺪ ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت ﻋﻠﯿﻪ دﺷﻤﻨﺎن ﺑﺨﻮﺑﯽ ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺗﻤﺎم رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي ﮔﺮوﻫﯽ در‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺗﺠﻬﯿﺰات و آﻣﺎدﮔﯽ ﮐﻪ رزﻣﻨـﺪﮔﺎن ﻣﺎ در ﺟﺒﻬﻪﻫﺎي ﺟﻨﮓ ﻋﻠﯿﻪ ﮐّﻔﺎر و ﻣﺘﺠﺎوزﯾﻦ ﻧﺒﺮد ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ‬
‫زﺑﺎﻧﻬﺎ و ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت ﺳﻤﻌﯽ و ﺑﺼﺮي و اﻧﺘﺸﺎر ﺳﺨﻨﺮاﻧﯿﻬﺎ و ﭘﺨﺶ ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت و ﻣﺠﻠّﺎت‪ ،‬ﻧﺒﺮدي ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ﭘﯽﮔﯿﺮ ﺑﺎ ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت ﺟﺒﻬﻪ ﮐﻔﺮ و اﻟﺤﺎد‬
‫داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻫـﺪف ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت اﯾﺠﺎد و ﺗﻮﻟﯿـﺪ ﺳـﺮﮔﺮﻣﯽﻫﺎ و ﺗﺨـﺪﯾﺮ ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻨﺎم ﺗﻔّﻨﻦ و ﺗﻔﺮﯾﺢ ﺟﺎﻣﻌﻪ را از ﺧﻄﺮ دﺷـﻤﻨﺎن‬
‫ﻏﺎﻓﻞ و ﺑﯽﺧﺒﺮ ﻧﮕﻬﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﯿﻮهاي ﺧﻮاﺳﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان ﺷﺮق و ﻏﺮب اﺳﺖ و ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺷﻨﯿ ﺪ ن ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻇﺎﻫﺮ ﺑﻮدن و ﻇﻬﻮر ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﭼﺸﻢ ﻣﺜﻞ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬رأﯾﺘﻪ ﺟﻬﺎرا‪ -‬ﺑﺮوﺷﻨﯽ و ﺑﺪون ﻣﺎﻧﻊ او را دﯾﺪم‪ ،‬و در آﯾﺎت‪:‬‬
‫ﻟَْﻦ ﻧُْﺆﻣَِﻦ ﻟََﮏ َﺣﺘﱠﯽ َﻧَﺮي اﻟﻠﱠَﻪ َﺟْﻬَﺮًة‪ /55 -‬ﺑﻘﺮه( و َأِرَﻧﺎ اﻟﻠﱠَﻪ َﺟْﻬَﺮًة‪ /153 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫)اﯾﻦ دو آﯾﻪ ﻧﻘﻞ ﻗﻮل ﺳـﺨﻨﺎن ﺑﻨﯽ اﺳـﺮاﺋﯿﻞ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﻣﺎ اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآورﯾﻢ ﺗﺎ ﺧﺪاي را ﺑﺮوﺷﻨﯽ و ﻋﯿﺎن ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﯾﺎ او‬
‫را ﺑﺮوﺷﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﻨﻤﺎﯾﺎﻧﯽ(‪.‬‬
‫و از ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﻋﺒـﺎرت‪ -‬ﺟﻬﺮ اﻟﺒﺌﺮ و اﺟﺘﻬﺮﻫﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آب ﭼﺎه را ﻇﺎﻫﺮ ﮐﺮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎ ﻓﯽ اﻟﻘﻮم أﺣـﺪ ﯾﺠﻬﺮ ﻋﯿﻨﯽ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫در آن ﻗﻮم ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﺸﻢﮔﯿﺮ و ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺟـﻮﻫﺮ‪ -‬ﺑﺮ وزن ﻓﻮﻋـﻞ از ﻫﻤﯿﻦ رﯾﺸﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟـﻮﻫﺮ‪ -‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺎﻃـﻞ و زاﯾـﻞ ﺷـﻮد ﻣﺤﻤﻮل آن ﻫﻢ ﯾﻌﻨﯽ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺟﻮﻫﺮ‬
‫ﻣّﺘﮑﯽ اﺳﺖ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻋﻠّﺖ ﻧﺎﻣﯿﺪن ﺟﻮﻫﺮ در اﺷﯿﺎء ﺑﺮاي ﻇﺎﻫﺮ ﺑﻮدن آن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎّﺳﻪ )ﺷﻌﻮر( اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬اّﻣﺎ ﻣﻌﻨﯽ ﺟﻬﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ روﺷﻦ و آﺷﮑﺎر ﺑﻮدن ﺑﺮاي ﮔﻮش‪ ،‬و ﺣّﺲ ﺷﻨﯿﺪن‪ ،‬در آﯾﺎت‪:‬‬
‫َﺳﻮاٌء ﻣِﻨُْﮑْﻢ َﻣْﻦ َأَﺳﱠﺮ اﻟ َْﻘْﻮَل َو َﻣْﻦ َﺟَﻬَﺮ ﺑ ِِﻪ‪ /10 -‬رﻋﺪ( و َو ِإْن َﺗْﺠَﻬْﺮ ﺑ ِﺎﻟ َْﻘْﻮِل َﻓِﺈﻧﱠُﻪ َﯾْﻌَﻠُﻢ اﻟﱢﺴﱠﺮ َو َأْﺧﻔﯽ ‪ /7‬ﻃﻪ( و ِإﻧﱠُﻪ َﯾْﻌَﻠُﻢ اﻟ َْﺠْﻬَﺮ ﻣَِﻦ ﻟا َْﻘْﻮِل‪ ،‬وَ‬
‫َﯾْﻌَﻠُﻢ ﻣﺎ َﺗْﮑﺘُُﻤﻮَن‪ /110 -‬ﻧﺴﺎء( و َو َأِﺳﱡﺮوا َﻗْﻮﻟَُﮑْﻢ َأِو اْﺟَﻬُﺮوا ﺑ ِِﻪ‪ /13 -‬اﻟﻤﻠﮏ( و َو ﻻ َﺗْﺠَﻬْﺮ ﺑ َِﺼﻼﺗَِﮏ َو ﻻ ﺗُﺨﺎﻓِْﺖ ﺑ ِﻬﺎ »‪ /110 -«1‬اﺳﺮاء(‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻣﺒ ﺎ د ‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﻓﺨﺮ رازي ﺻـﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﻣﺘﮑّﻠﻢ اﺻﻮﻟﯽ اﺳﺖ در ﺟﻠـﺪ اّول ﺗﻔﺴـﯿﺮش ﭘﺲ از ﺷـﺮح ﻣﻔّﺼﻞ و ﺟﺎﻣﻌﯿﮑﻪ در‬
‫ﺑﺎره ﺟﻬﺮ‪ -‬ﺑﺴﻢ اﻟﻠّﻪ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟّﺮﺣﯿﻢ‪ -‬در ﻧﻤﺎزﻫﺎ در ﺣﺪود دوﯾﺴﺖ ﺻـﻔﺤﻪ ﺑﺤﺚ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎ دﻻﯾﻞ ﻋﻘﻞ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ‪ -‬ﺑﺴﻢ اﻟّﻠﻪ اﻟّﺮﺣﻤﻦ اﻟّﺮﺣﯿﻢ‪ -‬در ﺷـﻤﺎر آﯾـﺎت ﺳﻮرهﻫﺎ و ﺳﻮره ﻓﺎﺗﺤﻪ اﺳﺖ و ﺳـﭙﺲ ﻧﻈﺮ ﺷﺎﻓﻌﯽ را در ﺑﺎره ﺑﻠﻨـﺪ ﺧﻮاﻧـﺪن »اّن اﻟـّﺪﻟﯿﻞ‬
‫اﻟﻌﻘﻠﯿﻪ ﻣﻮاﻓﻘﮥ ﻟﻨﺎ و ﻋﻤﻞ ﻋﻠّﯽ ﺑﻦ أﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ ﻋﻠﯿﻪ اﻟـّﺴ ﻼم ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻦ اﺗﺨﺬ ﻋﻠّﯿﺎ اﻣﺎﻣﺎ ﻟﺪﯾﻨﻪ ﻓﻘﺪ اﺳﺘﻤﺴﮏ ﺑﺎﻟﻌﺮوه اﻟﻮﺛﻘﯽ ﻓﯽ دﯾﻨﻪ و ﻧﻔﺴﻪ«‬
‫و »و اّﻣﺎ اﻟّﺸﺎﻓﻌﯽ ﻓﺎﻧّﻪ ﻗﺎل‪ :‬اﻧّﻬﺎ آﯾﮥ و ﯾﺠﻬﺮ ﺑﻬﺎ« )ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﻓﺨﺮ رازي ‪ 203 /1‬و ‪ 207‬ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ(‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ دﻻﯾﻞ ﻋﻘﻞ ﺑﺮ ﺑﻠﻨﺪ ﺧﻮاﻧﺪن‪-‬‬
‫ﺑﺴﻢ اﻟﻠّﻪ اﻟّﺮﺣﻤﻦ اﻟّﺮﺣﯿﻢ‪ -‬در ﻧﻤﺎزﻫﺎ ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﻈﺮ ﻣﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﻠﻨـﺪ ﺧﻮاﻧـﺪه ﺷﻮد و ﻋﻤﻞ ﻋﻠّﯽ ﺑﻦ أﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ ﻋﻠﯿﻪ اﻟـّﺴ ﻼم‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻣﺎﺳﺖ و ﮐﺴـﯿﮑﻪ ﻋﻠﯽ را در دﯾﻦ ﺧﻮد اﻣﺎم و ﭘﯿﺸﻮا ﺑﮕﯿﺮد ﺑﺘﺤﻘﯿﻖ ﺑﻌﺮوة اﻟﻮﺛﻘﯽ ﯾﻌﻨﯽ رﯾﺴـﻤﺎن ﻣﺤﮑﻢ و ﻧﺠﺎت ﺑﺨﺶ اﻟﻬﯽ دﺳﺖ‬
‫زده اﺳﺖ و ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ در دﯾﻦ و ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺘﻮار و ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ -‬ﺑﺴﻢ اﻟّﻠﻪ اﻟّﺮﺣﻤﻦ‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎزﺗﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻪ ﺑﺎ ﺑﺎﻧﮓ ﺑﻠﻨﺪ و ﻧﻪ ﭼﻮن ﺧﺎﻣﻮﺷﺎن ﺑﺎﺷﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو ﻻ َﺗْﺠَﻬُﺮوا ﻟَُﻪ ﺑ ِﺎﻟ َْﻘْﻮِل َﮐَﺠْﻬِﺮ ﺑَْﻌِﻀُﮑْﻢ ﻟ َِﺒْﻌٍﺾ‪ /2 -‬ﺣﺠﺮات( ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﮐﻼم ﺟﻮﻫﺮّي و ﺟﻬﯿﺮ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻬﯿﺮ‪ -‬ﮐﺴﯿﮑﻪ ﺧﻮش ﻣﻨﻈﺮ و زﯾﺒﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﻬﺰ( ]ﺟﻬﺰ[‪ ... :‬ص ‪426 :‬‬
‫ﺟﻬﺰ ﯾﻌﻨﯽ آﻣﺎدهﮐﺮدن ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓَﻠﱠﻤﺎ َﺟﱠﻬَﺰُﻫْﻢ ﺑ َِﺠﻬﺎِزِﻫْﻢ‪ /70 -‬ﯾﻮﺳﻒ(‪.‬‬
‫ﺟﻬﺎز‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﺳﺒﺎب و ﻟﻮازم آﻣﺎده ﻫﺮ ﭼﯿﺰ‪.‬‬
‫ﺗﺠﻬﯿﺰ‪ -‬ﺑﺮداﺷﺘﻦ و آﻣﺎده ﮐﺮدن وﺳﺎﯾﻞ ﺑﺮاي )ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻋﺮوﺳﯽ( و ﻫﺮ ﮐﺎري‪.‬‬
‫ﺿﺮب اﻟﺒﻌﯿﺮ ﺑﺠﻬﺎزه‪ -‬ﺑﺮاي ﮔﺮﯾﺨﺘﻦ ﺷﺘﺮ ﯾﺎ ﺳﺘﻮر و رﯾﺨﺘﻦ ﺑﺎر از ﭘﺸﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﯿﺎن دﺳﺖ و ﭘﺎﯾﺶ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﺟﻬﯿﺰة »‪ -«1‬زن اﺣﻤﻖ و ﻧﺎدان‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﮔﺮﮔﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ ﺑّﭽﻪ ﮔﺮگ دﯾﮕﺮي را ﺷﯿﺮ ﻣﯽدﻫﺪ‪ -‬ﺟﻬﯿﺰة‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﻬﻞ( ]ﺟﻬﻞ ‪ ... :‬ص ‪426 :‬‬
‫اﻟﺠﻬﻞ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺎداﻧﯽ و ﺑﺮ ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬ﺧـﺎﻟﯽ ﺑـﻮدن ﻧﻔﺲ و ﺧـﺎﻃﺮ اﻧﺴـﺎن از ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﮐﻪ ﺑﻌﻀـﯽ از ﻣﺘﮑّﻠﻤﯿﻦ ﯾﻌﻨﯽ )داﻧﺸـﻤﻨﺪان دﯾﻨﯽ ﮐﻪ از راه ﺣﮑﻤﺖ و اﺳـﺘﺪﻻل‬
‫ﻋﻘﻠﯽ ﺑﺎ ﺧﺼﻢ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ( ﻣﻌﻨﯽ اّوﻟﯿﻪ ﺟﻬﻞ را ﻣﻘﺘﻀﯽ و ﻣﻨﺎﺳﺐ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﯽﻧﻈﻤﯽ ﺟﺮﯾﺎن دارد‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫اﻟّﺮﺣﯿﻢ‪ -‬ﺧـﻮد آﯾﻪاي اﺳﺖ از ﺳﻮرهﻫـﺎي ﻗﺮآن‪ ،‬و ﺑﻠﻨـﺪ ﺧﻮاﻧـﺪه ﻣﯽﺷـﻮد‪ ،‬ﺳـﭙﺲ ﻓﺨﺮ رازي در ﺻـﻔﺤﺎت ‪ 198‬و ‪ 199‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ دﻟﯿﻞ‬
‫دوازدﻫﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌـﺎوﯾﻪ ﺑﻤـﺪﯾﻨﻪ وارد ﺷـﺪ و ﺑـﺎ ﻣﺮدم ﻧﻤـﺎز ﺧﻮاﻧـﺪ و ﺳـﻮره ﻓـﺎﺗﺤﻪ را ﺑـﺪون ﺑﺴﻢ اﻟّﻠﻪ اﻟّﺮﺣﻤﻦ اﻟّﺮﺣﯿﻢ ﻗﺮ ﺋا ﺖ ﮐﺮد‬
‫ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎز را ﺗﻤﺎم ﮐﺮد ﻣﻬﺎﺟﺮﯾﻦ و اﻧﺼﺎر از ﻫﻤﻪ ﻃﺮف ﺑﺮ او ﻓﺮﯾﺎد زدﻧﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدي؟! ﺑﺴﻢ اﻟّﻠﻪ اﻟّﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﯿﻢ ﮐﺠﺎ رﻓﺖ و‬
‫ﭼﻪ ﺷﺪ؟! ﻧﺎﭼﺎر ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﻧﻤﺎزش را ﺗﮑﺮار ﮐﺮد و ﺑﺴﻢ اﻟّﻠﻪ اﻟّﺮﺣﻤﻦ اﻟّﺮﺣﯿﻢ را ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫»و ﻫﺬا اﻟﺨﺒﺮ ﯾﺪّل ﻋﻠﯽ اﺟﻤﺎع اﻟّﺼﺤﺎﺑﻪ رﺿﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻨﻬﻢ ﻋﻠﯽ اﻧّﻪ ﻣﻦ اﻟﻘﺮآن و ﻣﻦ اﻟﻔﺎﺗﺤﻪ«‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ واژه از ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ ﻣﻌﺮوﻓﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﯿﺎن دو ﮔﺮوه ﻗﺘﻠﯽ واﻗﻊ ﺷﺪ و ﺟﻤﻌﯽ ﭘﺎ در ﻣﯿﺎﻧﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﺸﻐﻮل‬
‫آﺷﺘﯽ دادن ﺑﻮدن و ﻃﺮﻓﯿﻦ راﺿـﯽ ﺷﺪﻧـﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎن زﻧﯽ ﺑﻨﺎم‪ -‬ﺟﻬﯿﺰه‪ -‬ﻓﺮﯾﺎد زد ﻗﺎﺗﻞ ﭘﯿﺪا ﺷﺪ ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﻗﺎﺗﻞ را ﮐﺸـﺘﻨﺪ دﯾﮕﺮ ﺻـﻠﺤﯽ‬
‫ﻣﯿﺎن دو ﮔﺮوه اﻧﺠﺎم ﻧﺸﺪ ﻟﺬا ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻗﻄﻌﺖ ﺟﻬﯿﺰة ﮐـّﻞ ﺧﻄﯿﺐ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻬﯿﺰه ﺑﻌـﺪ از ﺻـﻠﺢ و آﺷﺘﯽ ﻫﻤﻪ ﺣﺮﻓﻬـﺎي ﻣﺮدم را ﻗﻄﻊ ﮐﺮد و ﮔﻔﺘﻨـﺪ اﺣﻤﻖ ﻣﻦ ﺟﻬﯿﺰه )ﻧـﺎدانﺗﺮ از‬
‫ﺟﻬﯿﺰه( و ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ ﺷﺪ‪) .‬ﻣﺠﻤﻊ اﻻﻣﺜﺎل ﺟﻠﺪ اّول(‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﻋﺘﻘﺎد و ﺑﺎور داﺷﺘﻦ ﭼﯿﺰي ﺑﺮ ﺧﻼف آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺳّﻮم‪ -‬ﺟﻬـﻞ و ﻧـﺎداﻧﯽ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺠـﺎم ﮐﺎري ﺑﺮ ﺧﻼف آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾـﺪ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد ﺧﻮاه در ﺑﺎره آن اﻋﺘﻘﺎد درﺳﺘﯽ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﯾﺎ اﻋﺘﻘﺎدي‬
‫ﻧﺎﺻـﺤﯿﺢ و ﻓﺎﺳـﺪ ﻣﺜـﻞ ﮐﺴـﯿﮑﻪ ﻋﻤـﺪا ﻧﻤﺎز را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ آﯾﻪ ﻗﺎﻟ ُﻮا َأ َﺗﺘﱠِﺨـ ُﺬﻧﺎ ُﻫُﺰوًا ﻗﺎَل َأُﻋﻮُذ ﺑ ِﺎﻟﻠﱠِﻪ َأْن َأُﮐﻮَن ﻣَِﻦ‬
‫اﻟ ْﺠﺎِﻫﻠِﯿَﻦ‪ /67 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫)آﯾﺎ ﻣﺎ را ﺑﻪ رﯾﺸﺨﻨﺪ ﻣﯿﮕﯿﺮي ﭘﺎﺳﺦ داد‪ ،‬ﭘﻨﺎه ﺑﺨﺪا ﻣﯽﺑﺮم ﮐﻪ از ﻧﺎداﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﻢ(‪.‬‬
‫واژه‪ -‬ﻫﺰوا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ رﯾﺸﺨﻨﺪ و اﺳﺘﻬﺰاء ﮐﻪ آن را ﺟﻬﻞ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َﻓَﺘَﺒﯿﱠﻨُﻮا َأْن ﺗُِﺼﯿﺒُﻮا َﻗْﻮﻣًﺎ ﺑ َِﺠﻬﺎﻟٍَﮥ‪ /6 -‬ﺣﺠﺮات( )ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﮐﺎري ﺟﺎﻫﻼﻧﻪ دﺳﺖ ﻧﯿﺎزﯾﺪه ﺑﺎﺷﯿﺪ(‪.‬‬
‫)ﺟﺎﻫﻞ(‪ -‬ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺼﻮرت ذّم و ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪ و ﻣﻼﻣﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﯾﻨﻄﻮر اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ در ﻣﻌﻨﯽ و روش ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‬
‫آﯾﻪ َﯾْﺤَﺴﺒُُﻬُﻢ اﻟ ْﺠﺎِﻫُﻞ َأْﻏﻨِﯿﺎَء ﻣَِﻦ اﻟﺘﱠَﻌﱡﻔِﻒ‪ /273 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴـﯿﮑﻪ ﺑﺤـﺎل اﯾﺸـﺎن ﺷـﻨﺎﺧﺖ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧـﺪارد و آﻧﻬﺎ را ﻧﻤﯽﺷـﻨﺎﺳﺪ ﺑﯽﻧﯿﺎزﺷﺎن ﭘﻨـﺪارد‪ ،‬ﭼﻮن ﻋﻔﯿﻔﻨـﺪ و اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ از ﺟﺎﻫﻞ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺠﻬﺎﻟﺖ ﻣﺬﻣﻮم و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫)ﻣﺠﻬﻞ(‪ -‬ﮐﺎر ﮔﻤﺮاﻫﯽ آور‪ ،‬و زﻣﯿﻨﯽ ﺑﯽﻧﺸﺎن و ﺑـﺪون ﻋﻼﻣﺖ ﺑﺮاي راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ و ﻧﯿﺰ ﻣﺠﻬﻞ‪ -‬روﺷـﯽ و ﺧﺼـﻠﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻘﯿـﺪهاي ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺳﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺎﻧﺴﺎن ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺳـﺘﺠﻬﻠﺖ اﻟّﺮﯾـﺢ اﻟﻐﺼـﻦ‪ -‬ﺑـﺎد ﺷـﺎﺧﻪ را ﻃـﻮري ﺣﺮﮐـﺖ داد ﮐﻪ ﮔـﻮﺋﯽ از درﺧﺖ ﮐﻨـﺪه ﺷـﺪه و ﺑﺮ درﺧﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻋﺒـﺎرت‬
‫اﺳﺘﻌﺎرهاي ﺑﺴﯿﺎر ﻧﯿﮑﻮ و ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﻬّﻨﻢ( ]ﺟﻬّﻨﻢ ‪ ... :‬ص ‪427 :‬‬
‫»‪ «1‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺎره آﺗﺶ اﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺻﻠﺶ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺟﻮﻫﺮي ﻣﺎﻧﻨـﺪ راﻏﺐ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ﺟﻬّﻨﻢ از ﻧﺎﻣﻬﺎي آﺗﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺮﻓﻪ و ﻣﺆﻧّﺚ ﻧﯿﺴﺖ و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﻌﺮب از ﻓﺎرﺳـﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺷـﯿﺦ‬
‫ﻃﺮﯾﺤﯽ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﺼـﺒﺎح اﻟﻤﻨﯿﺮ‪ ،‬ﺟﻬّﻨﻢ را از ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ ﭘﻨﺞ ﺣﺮﻓﯽ ﺟﻬﻨﺎم ﻣﯽداﻧﺪ و ﺳـﭙﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﻫﻮ ﻓﺎرﺳـﯽ و ﻣﻌﺮب‪ ،‬ﺟﻮاﻟﯿﻘﯽ‬
‫ﺑﻨﻘﻞ از اﺑﻦ اﻧﺒﺎري و او از ﻗﻮل اﮐﺜﺮ ﻧﺤﻮﯾّﯿﻦ‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ و ﻣﻌﺮب اﺳﺖ و ﻫﻤﺎن‪ -‬ﺟﻬﻨﺎم‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺑﻬﺘﺮ داﻧﺪ و اﻟّﻠﻪ اﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﯿﺐ( ]ﺟﯿﺐ ‪ ... :‬ص ‪428 :‬‬
‫»‪ «1‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺮﯾﺒﺎن و ﯾﻘﻪ ﭘﯿﺮاﻫﻦ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫َو ﻟ َْﯿْﻀِﺮﺑ َْﻦ ﺑ ُِﺨُﻤِﺮِﻫﱠﻦ َﻋﻠﯽ ُﺟﯿُﻮﺑ ِِﻬﱠﻦ »‪ /31 -«2‬ﻧﻮر(‪.‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺳﺮﭘﻮش و روﺳﺮي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮو ﮔﺮدن و ﻣﻮي ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻨﺪ( ﺟﯿﻮب ﺟﻤﻊ‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬و ﻫﯽ اﻋﺠﻤﯿـﮥ‪ -‬ﮐـﻪ ﺗﻨـﻮﯾﻦ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﺼـﺮف اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪ ﺟﻬّﻨﻢ ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋّﺠـ ﺎج ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻬّﻨﻢ‬
‫ﺑﻤﻌﻨﯽ ﭼـﺎه ﻋﻤﯿـﻖ و ﺟﻬﻨـﺎم اﺳـﺖ‪ ،‬و ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ را اﺑﻦ ﻣﻨﻈـﻮر ﻧﻘـﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ازﻫﺮي در ﺗﻬـﺬﯾﺐ اﻟﻠﻐﻪ ﭘﺲ از ذﮐﺮ اﻋﺠﻤﯽ ﺑـﻮدن آن‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ »و ﻗـﺎل آﺧﺮون ﺟﻬّﻨﻢ ﻋﺮﺑﯽ« و ﺳـﭙﺲ اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر از اﺑﻦ ﺧـﺎﻟﻮﯾﻪ ﻧﻘـﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ -‬ﺑﺌﺮ ﺟﻬﻨﺎم‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﺎه ﻋﻤﯿﻖ و ﻧﺎﻣﯿـﺪن ﺟﻬّﻨﻢ‬
‫اﺳﺖ زﯾﺮا ﺟﻬﻨﺎم در زﺑﺎن ﻋﺮب ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬ﺑﻌﯿﺪة اﻟﻘﻌﺮ‪ -‬و اﮔﺮ از ﻋﺒﺮاﻧﯽ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ زﺑﺎن ﻋﺒﺮاﻧﯽ ﺧﻮاﻫﺮ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ و زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ از ﻧﻈﺮ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻘّﺪم ﺑﺮ آن اﺳﺖ اﻋﺸﯽ از ﺷﻌﺮاي ﺟﺎﻫﻠﯽ‪ ،‬ﺟﻬﻨﺎم را در ﻣﻌﻨﯽ ﭼﺎه ﻋﻤﯿﻖ ﺑﮑﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﺑﻦ ﺑّﺮي ﺷـﻌﺮ اﻋﺸﯽ را دﻟﯿﻞ ﺑﺮ اﻋﺠﻤﯽ ﺑﻮدن آن ﻣﯽداﻧﺪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻓﺎرﺳﯽ ﻫﻢ از ﻗﻮل ﯾﻮﻧﺲ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬اّن ﺟﻬﻨﻢ اﺳﻢ ﻋﺠﻤّﯽ‪) .‬ﺻﺢ‪-‬‬
‫ﻟﺲ‪ /‬ج ‪ 12‬ص ‪ -112‬ﻣﺨﺘﺎر اﻟّﺼﺤﺎح‪ /‬ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ رازي‪ -‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ‪ /‬ج ‪ 6‬اﻟﻤﻌﺮب‪ /‬ﺟﻮاﻟﯿﻘﯽ ص ‪ -107‬ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟّﻠﻐﻪ(‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﺟﯿﺐ در اﺷﻌﺎر ﺷﻌﺮاي ﻓﺎرﺳﯽ زﺑﺎن ﻣﺎ زﯾﺎد ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺟﺎﻣﯽ در ﺑﺎره ﭘﯿﺮ ﺧﺎر ﮐﻦ ﮐﻪ ﻧﯿﺎﯾﺶ ﻣﯽﮐﺮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺎر ﮐﻦ ﭘﯿﺮي ﺑﺎ دﻟﻖ درﺷﺖ ﭘﺸﺘﻪ ﺧﺎر ﻫﻤﯽ ﺑﺮد ﺑﻪ ﭘﺸﺖ‬
‫ﻟﻨﮓ ﻟﻨﮕﺎن ﻗﺪﻣﯽ ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ ﻫﺮ ﻗﺪم داﻧﻪ ﺷﮑﺮي ﻣﯽﮐﺎﺷﺖ‬
‫ﮐﺎي ﻓﺮازﻧﺪه اﯾﻦ ﭼﺮخ ﺑﻠﻨﺪ وي ﻧﻮازﻧﺪه دﻟﻬﺎي ﻧﮋﻧﺪ‬
‫ﮐﻨﻢ از ﺟﯿﺐ ﻧﻈﺮ ﺗﺎ داﻣﻦ ﭼﻪ ﻋﺰﯾﺰي ﮐﻪ ﻧﮑﺮدي ﺑﺎ ﻣﻦ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ از ﺳـﺮ ﺗﺎ ﭘﺎي وﺟﻮد ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﻧﮕﺮم ﻫﻤﻪاش ﻋّﺰت و ﻟﻄﻒ ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ‪ .‬ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﺳﺮ در ﺟﯿﺐ ﺗﻔّﮑﺮ ﻓﺮو ﺑﺮدن‪ -‬در ﮔﻠﺴﺘﺎن ﺳﻌﺪي و‬
‫در ﺑﯿﺎن ﺳﺎﯾﺮ ﺷﻌﺮاء زﯾﺎد ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬آﯾﻪ َو ﻟ َْﯿـْﻀ ِﺮﺑ َْﻦ ﺑ ُِﺨُﻤِﺮِﻫﱠﻦ َﻋﻠﯽ ُﺟﯿُـﻮﺑ ِِﻬﱠﻦ( از ﺳﻮره ﻣﺒـﺎرﮐﻪ ﻧﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ در آﻏـﺎزش اﺷـﺎره ﺑـﺎ ﻣﻮري ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﻪﻫـﺎي ﺳـﻌﺎدت‬
‫ﺧـﺎﻧﻮاده و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺗﻬﻤﺖ زدن ﺑﺰﻧﺎن ﭘﺎك را ﺑﺴـﺨﺘﯽ ﻧﮑﻮﻫﺶ ﮐﺮده و ﺗﻬﻤﺖ زﻧﻨـﺪﮔﺎن را ﻣﺴـﺘﻮﺟﺐ ﻋـﺬاﺑﯽ ﺑﺰرگ‬
‫ﻣﯽداﻧـﺪ ﺑﻪ وﯾﮋه ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮش دارﻧـﺪ ﻓﺤﺸﺎ را در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮔﺴﺘﺮش و ﭘﺮاﮐﻨـﺪه ﺳﺎزﻧـﺪ و ﺑﺰﺑﺎن ﭘﺎك ﺑﻬﺘﺎن ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺳـﭙﺲ ﺑﺂﯾﻪ ﻓﻮق‬
‫ﻣﯽرﺳـﺪ و ﺑا ﺘـﺪاء ﻣﺮدان را دﺳـﺘﻮر ﻋّﻔﺖ و ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷـﯽ و دوري از زﺷـﺘﯽ و ﻧﮕـﺎه ﺧﯿﺮه ﻧﮑﺮدن ﺑﻪ زﻧـﺎن ﺗـﺬّﮐﺮ ﻣﯽدﻫـﺪ زﯾﺮا ﻫﻤـﻮاره‬
‫ﻣﺮداﻧﻨـﺪ ﮐﻪ وﺳـﯿﻠﻪ و آﻏﺎز ﮔﻤﺮاﻫﯽ و ﻓﺴﺎد و ﻓﺮﯾﺐ دادن زﻧﺎن ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﻟﺬا ﻗﺮآن از ﻣﺮدان ﺷـﺮوع ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻗُْﻞ ﻟ ِﻠُْﻤْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ َﯾُﻐﱡﻀﻮا ﻣِْﻦ‬
‫َأﺑ ْﺼـﺎِرِﻫْﻢ َو َﯾْﺤَﻔُﻈﻮا ﻓُُﺮوَﺟُﻬْﻢ ذﻟ َِﮏ َأْزﮐﯽ ﻟَُﻬْﻢ‪ /30 -‬ﻧﻮر( ﺑﮕﻮ ﻣﺮدان ﻣﺆﻣﻦ ﮐﻪ دﯾـﺪه از ﻏﯿﺮ ﻣﺤﺮم ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮو ﮔﯿﺮﻧـﺪ و ﻋّﻔﺖ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﭙﺎﮐﺪاﻣﻨﯽ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ اﺳﺖ ﺳـﭙﺲ زﻧﺎن را ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺷﺨﺼـّﯿﺖ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﻨﺪ و ﻫﻤﻄﺮاز ﻣﺮدان در ﻋﻔﺖ و ﭘﺎﮐﺪاﻣﻨﯽ‬
‫ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧـﺪ ﻣﺨـﺎﻃﺐ ﺳـﺎﺧﺘﻪ و ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﺑﺰﻧـﺎن ﻣﺆﻣﻦ ﺑﮕﻮ آﻧﻬـﺎ ﻧﯿﺰ دﯾـﺪه از ﻏﯿﺮ ﻣﺤﺮم ﺧﻮﯾﺶ ﺑﭙﻮﺷـﻨﺪ و ﺧﻮد را از ﺣﺮام ﻧﮕﻬـﺪارﻧﺪ‬
‫روﭘﻮﺷﻬﺎ ﺑﺮ ﮔﺮﯾﺒﺎن و ﮔﺮدن و ﻣﻮي ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ و زﯾﻨﺖ ﺑﺮاي ﻏﯿﺮ ﻧﻨﻤﺎﯾﻨﺪ ﺗﺎ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﯿﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﻮب( ]ﺟﻮب ‪ ... :‬ص ‪429 :‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻨﺪن ﺣﻔﺮه و ﭼﺎﻟﻪ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﮔﻮد ﮐﺮدن زﻣﯿﻦ ﺑﺮاي آﺑﺮﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳـﭙﺲ در ﮐﻨﺪن ﻫﺮ زﻣﯿﻨﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و‬
‫ﺛَُﻤﻮَد اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﺟﺎﺑ ُﻮا اﻟﱠﺼْﺨَﺮ ﺑ ِﺎﻟ ْﻮاِد‪ /9 -‬ﻓﺠﺮ(‪.‬‬
‫)ﻗﻮم ﺛﻤﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﺎﻧﻪ ﺳﺎزي و ﺷﻬﺮ ﺳﺎزي دل ﮐﻮﻫﻬﺎ را در‪ -‬وادي اﻟﻘﺮي‪ -‬ﻣﯽﺷﮑﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺳﻨﮕﻬﺎ را ﻣﯽﺑﺮﯾﺪﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﻫﻞ ﻋﻨﺪك ﺟﺎﺋﯿﮥ ﺧﺒﺮ؟؟ آﯾﺎ ﺧﺒﺮ ﻣﻬّﻤﯽ و از ﺷﻬﺮﻫﺎ رﺳﯿﺪهاي داري؟‬
‫)ﺟﻮاب( اﻟﮑﻼم‪ -‬ﺳﺨﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮﯾﺪاي دل و ﺧﺎﻃﺮ را ﻃّﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از دﻫﺎن ﮔﻮﯾﻨﺪه ﺑﻪ ﮔﻮش ﺷﻨﻮﻧﺪه ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻮاب‪ -‬ﺳـﺨﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻏﺎز و اﺑﺘـﺪاي ﺧﻄﺎب ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺳـﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ :‬و ﻣﺎ ﮐﺎَن َﺟﻮاَب‬
‫َﻗْﻮﻣِِﻪ ِإﻟ ﱠﺎ َأْن ﻗﺎﻟ ُﻮا‪ /82 -‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫ﺟﻮاب‪ -‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺮﺳﺶ و ﺳﺆال ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭘﺮﺳﺶ و ﺳﺆال ﻧﯿﺰ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﺑﺤﺚ و ﺳﺨﻦ و ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﭘﺎﺳﺦ آن ﺳﺨﻦ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺑﺨﺸﺶ و ﮐﻤﮏ و ﭘﺎﺳﺦ ﺧﻮاﺳﺘﻦ آن‪.‬‬
‫در ﺑـﺎره ﻣﻌﻨﯽ اّول ﺳﺆال‪ ،‬آﯾـﺎت َأِﺟﯿﺒُﻮا داِﻋَﯽ اﻟﻠﱠِﻪ ‪ /31‬اﺣﻘﺎف( )ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬دﻋﻮت ﮐﻨﻨـﺪه ﺑﺨـﺪاي را اﺟﺎﺑﺖ ﮐﻨﯿـﺪ( و َو َﻣْﻦ ﻻ ﯾُِﺠْﺐ داِﻋَﯽ‬
‫اﻟﻠﱠِﻪ‪ /32 -‬اﺣﻘﺎف(‪.‬‬
‫در ﻣﻌﻨﯽ دّوم ﺳﺆال‪ ،‬آﯾﻪ َﻗْﺪ ُأِﺟﯿَﺒْﺖ َدْﻋَﻮﺗُُﮑﻤﺎ َﻓﺎْﺳَﺘِﻘﯿﻤﺎ‪ /89 -‬ﯾﻮﻧﺲ( ﯾﻌﻨﯽ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ ﺑﺸﻤﺎ داده ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﺑﻮرزﯾﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه‪) :‬اﺳـﺘﺠﺎﺑﮥ( ﻫﻤﺎن‪ -‬إﺟﺎﺑـﮥ اﺳﺖ و ﺣﻘﯿﻘﺘﺶ‪ -‬ﻗﺼـﺪ ﭘﺎﺳـﺦ دادن و آﻣﺎدﮔﯽ ﺑﺮاي ﺟﻮاب اﺳﺖ وﻟﯽ‪ -‬اﺳـﺘﺠﺎﺑﮥ‪ -‬ﺑﭙﺎﺳﺦ دادن‬
‫ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از آﻣﺎده ﺷﺪن ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺦ ﺧﺪا ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫اْﺳَﺘِﺠﯿﺒُﻮا ﻟ ِﻠﱠِﻪ َو ﻟ ِﻠﱠﺮُﺳﻮِل‪ /24 -‬اﻧﻔﺎل( و اْدُﻋﻮﻧِﯽ َأْﺳَﺘِﺠْﺐ ﻟَُﮑْﻢ‪ /60 -‬ﻏﺎﻓﺮ( و َﻓﻠَْﯿْﺴَﺘِﺠﯿﺒُﻮا ﻟ ِﯽ‪ /186 -‬ﺑﻘﺮه( و َﻓﺎْﺳَﺘﺠﺎَب ﻟَُﻬْﻢ َرﺑﱡُﻬْﻢ‪ /195 -‬آل‬
‫ﻋﻤﺮان( و َو َﯾـْﺴ َﺘِﺠﯿُﺐ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا َو َﻋِﻤﻠُﻮا اﻟﱠﺼﺎﻟ ِﺤـﺎِت‪ /26 -‬ﺷـﻮري( و َو اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ اْﺳـ َﺘﺠﺎﺑ ُﻮا ﻟ َِﺮﺑ ﱢِﻬْﻢ‪ /38 -‬ﺷﻮري( و َو ِإذا َﺳَﺄﻟَـَﮏ ِﻋﺒﺎِدي‬
‫َﻋﻨﱢﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪430 :‬‬
‫َﻓِﺈﻧﱢﯽ َﻗِﺮﯾٌﺐ ُأِﺟﯿُﺐ َدْﻋَﻮَة اﻟـﱠﺪاِع ِإذا َدﻋﺎِن‪ /186 -‬ﺑﻘﺮه( و َﻓﻠَْﯿْﺴَﺘِﺠﯿﺒُﻮا ﻟ ِﯽ‪ /186 -‬ﺑﻘﺮه( و اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ اْﺳـ َﺘﺠﺎﺑ ُﻮا ﻟ ِﻠﱠِﻪ َو اﻟﱠﺮُﺳﻮِل ﻣِْﻦ ﺑَْﻌِﺪ ﻣﺎ َأﺻﺎﺑَُﻬُﻢ‬
‫اﻟ َْﻘْﺮُح‪ /172 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫)اﯾﻦ آﯾﻪ ﺷـﮑﻮه و ﻋﻈﻤﺖ ﻣﻌﻨﻮي ﻣﺠﺮوﺣﯿﻦ و ﻣﻌﻠﻮﻟﯿﻦ ﺑﺎ اﯾﻤﺎن را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻨﺎن ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺠﺮوح و ﻣﻌﻠﻮل ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻟّﺒﯿﮏ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و دﺳﺖ از اﯾﺜﺎر و اﯾﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮﻧﻤﯽدارﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﻮارﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ(‪.‬‬
‫( ) )ﺟﻮد( ]ﺟﻮد[‪ ... :‬ص ‪430 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و اْﺳـ َﺘَﻮْت َﻋَﻠﯽ اﻟ ُْﺠﻮِدﱢي‪ /44 -‬ﻫﻮد( ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه ﺟﻮدي ﻧـﺎم ﮐﻮﻫﯽ ﻣﯿﺎن ﻣﻮﺻﻞ و ﺟﺰﯾﺮه اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ )ﻣﯿﺎن دﺟﻠﻪ و‬
‫ﻓﺮات( ﮐﻪ در اﺻﻞ ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﻮد ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺨﺸـﺶ ﻣﺎل و ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ در ﺗﺼّﺮف ﮐﺴﯽ اﺳﺖ و آﻧﺮا ﻣﺎﻟﮏ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬رﺟﻞ ﺟﻮاد‪-‬‬
‫ﻣﺮد ﺑﺨﺸﻨﺪه‪.‬‬
‫ﻓﺮس ﺟﻮاد‪ -‬اﺳـﺒﯽ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﺗﻤـﺎم ﻧﯿﺮو و وﺟﻮدش ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽدوﯾـﺪ ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﺗﻮان ﺧﻮد را ﺑﺼـﺎﺣﺒﺶ ﻣﯽﺑﺨﺸـﺪ ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬ﺟﯿـﺎد اﺳﺖ‪-‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﺳﺒﺎن ﺑﺎوﻓﺎ و ﺧﺎدم‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺑ ِﺎﻟ َْﻌِﺸﱢﯽ اﻟﱠﺼﺎﻓِﻨﺎُت اﻟ ِْﺠﯿﺎُد‪ /31 -‬ص( )ﺗﻤﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ِ ،‬إْذ ُﻋِﺮَض َﻋَﻠﯿِْﻪ ﺑ ِﺎﻟ َْﻌـِﺸ ﱢﯽ اﻟﱠﺼﺎﻓِﻨﺎُت اﻟ ِْﺠﯿﺎُد‪ /31 -‬ص آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻧﯿﻤﺮوز‬
‫آن اﺳﺒﺎن ﺗﯿﺰﺗﮏ و ﺗﯿﺰ رو را ﺑﺮ او ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮدﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﺑـﺎران زﯾﺎد را ﺟﻮد ﮔﻮﯾﻨـﺪ و در ﺑﺎره اﺳﺐ‪ -‬ﺟﻮدة‪ -‬و در ﻣﻮرد ﻣﺎل‪ -‬ﺟﻮد‪ -‬ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﺟﺎد اﻟّﺸـ ﯽء ﺟﻮدة ﻓﻬﻮ ﺟـّﯿ ﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آن ﭼﯿﺰ‬
‫ﻣﺘﻌﺎﻟﯽ و ﻧﯿﮑﻮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺟّﯿﺪ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﺷﮑﻮﻫﻤﻨﺪ و ﻋﺎﻟﯽ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ از ﻣﻌﻨﯽ و ﻣﻔﻬﻮم آن ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‪َ :‬أْﻋﻄﯽ ُﮐﱠﻞ َﺷْﯽٍء‪َ ،‬ﺧﻠَْﻘُﻪ ﺛُﱠﻢ َﻫﺪي‬
‫»‪ /50 -«1‬ﻃﻪ(‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺄر( ]ﺟﺄر[‪ ... :‬ص ‪430 :‬‬

‫زاري ﮐﺮد‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓِﺈﻟَﯿِْﻪ َﺗْﺠَﺌُﺮوَن‪ /53 -‬ﻧﺤﻞ( )ﻫﺮ ﮔﺎه ﮔﺰﻧﺪي‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺷﺎره ﺑﺂﯾﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻀـﺮت ﻣﻮﺳـﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺆال ﻓﺮﻋﻮن ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓَﻤْﻦ َرﺑﱡُﮑﻤﺎ ﯾﺎ ُﻣﻮﺳﯽ ‪ /49‬ﻃﻪ( اي ﻣﻮﺳﯽ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺗﻮ‬
‫ﮐﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﺎﯾﻤﺎن ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺎو ﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ َرﺑﱡَﻨﺎ اﻟ ﱠِﺬي َأْﻋﻄﯽ ُﮐﱠﻞ َﺷـ ْﯽٍء َﺧﻠَْﻘُﻪ ﺛُﱠﻢ َﻫﺪي ‪ /50‬ﻃﻪ( ﺧﺪاي ﻣﺎ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي را ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﺑﺎﯾﺴـﺘﻪ و ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ آن اﺳﺖ ﺗﻤﺎﻣـﺎ ﺑﺎو داده اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‪ -‬دﺳﺖ را‪ ،‬ﮔﯿﺮاﺋﯽ ﭘﺎي را‪ -‬رواﺋﯽ‪ -‬زﺑﺎن را‪،‬‬
‫ﮔﻮﯾﺎﯾﯽ‪ -‬ﭼﺸﻢ را ﺑﯿﻨﺎﺋﯽ‪ -‬ﮔﻮش را ﺷﻨﻮاﺋﯽ دل و ﺟﺎن را‪ -‬داﻧﺎﯾﯽ‪ -‬و ﺑﺎﻻﺧﺮه اﻧﺴﺎن را ﺣّﺲ داﻧﺶ دوﺳﺘﯽ و ﮐﻨﺠﮑﺎوي ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﻮده‪.‬‬
‫ﺑﺸـﻤﺎ ﻣﯽرﺳـﺪ ﺑﺴﻮي ﺧﺪا زاري ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺛّﻢ اذا ﻣـّﺴ ﮑﻢ اﻟـّﻀ ﺮ اﻟﯿﻪ ﺗﺠﺄرون( و ِإذا ُﻫْﻢ َﯾْﺠَﺄُروَن‪ /64 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن( و ﻻـ َﺗْﺠَﺄُروا اﻟ َْﯿْﻮَم‪/65 -‬‬
‫ﻣﺆﻣﻨﻮن(‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺄر( ]ﺟﺄر[‪ ... :‬ص ‪431 :‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ زاري و ﺗﻀـّﺮع زﯾـﺎد ﺷﻮد و ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺻـﺪاي ﺣﯿﻮاﻧـﺎت دﯾﮕﺮ در ﻧـﺎراﺣﺘﯽ و در دو اﻟﻢ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﻫﻮان و‬
‫ﻫ ﻤ ﺎ ﻧﻨ ﺪ آ ﻧ ﻬ ﺎ ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺎر( ]ﺟﺎر[‪ ... :‬ص ‪431 :‬‬
‫اﻟﺠﺎر ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺗﻮ ﺧﺎﻧﻪ و ﻣﺴﮑﻦ دارد و زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫واژه ﺟـﺎر‪ -‬از اﺳـﻤﻬﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﻧﺰدﯾـﮏ ﺑﻬﻢ دارد زﯾﺮا ﮐﺴـﯽ ﻫﻤﺴـﺎﯾﻪ دﯾﮕﺮي ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ آن ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ ﺑﺮاي او ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺑﺮادر و دوﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻮن ﺣّﻖ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻋﻘﻼ و ﺷﺮﻋﺎ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرگ و ﺳﻨﮕﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻬﺮ ﮐﺴــﯽ ﮐـﻪ ﺣّﻘﺶ ﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﺑﺰرگ اﺳـﺖ و ﺣّﻘﯽ ﭘﯿـﺪا ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﯾـﺎ ﺣـّﻖ ﻫﻤﺴـﺎﯾﮕﯽ ﻏﯿﺮ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧـﺪ را ﻧﯿﺰ ﺑﺰرگ ﻣﯽﺷــﻤﺎرد در‬
‫آﻧﺼﻮرت‪ -‬ﺟﺎر‪ -‬اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫َو اﻟ ْﺠﺎِر ِذي اﻟ ُْﻘْﺮﺑﯽ َو اﻟ ْﺠﺎِر اﻟ ُْﺠﻨُِﺐ‪ /36 -‬ﻧﺴﺎء( )ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ و ﻏﯿﺮ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ(‪.‬‬
‫اﺳـﺘﺠﺮﺗﻪ ﻓﺄﺟﺎرﻧﯽ‪ -‬از او ﻣﺰد ﯾﺎ زﯾﻨﻬﺎر و ﭘﻨﺎه ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﭘﻨﺎﻫﻢ داد‪ .‬و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ آﯾﺎت َو ِإﻧﱢﯽ ﺟﺎٌر ﻟَُﮑْﻢ‪ /48 -‬اﻧﻔﺎل( )ﻣﻦ ﭘﻨﺎﻫﺘﺎن ﻫﺴﺘﻢ(‬
‫و َو ُﻫَﻮ ﯾُِﺠﯿُﺮ َو ﻻ ﯾُﺠﺎُر َﻋَﻠﯿِْﻪ‪-‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺧـﺪاي ﻣـﺎ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻧﺴـﺎن ﻫﻤﺴـﺮي از ﻧﻔﺲ و ﺟﺎن او آﻓﺮﯾـﺪه ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ وي و ﻫﻤﺠﻨﺲ وي و ﻫﻤﺼـﺪاي وي اﺳﺖ ﻫﺮ‬
‫ﭼﯿﺰي را در راﻫﯽ ﮐﻪ ﻧﻬﺎد ﺣﯿﻮاﻧﺎت و ﺳـﺮﺷﺖ آدﻣﯿﺎن اﺳﺖ ﻗﺮار داد ﺗﺎ ﺑﺪاﻧـﺪ از دﺷـﻤﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﺮﻫﯿﺰد و ﺑﺪوﺳـﺘﺶ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﺮدازد و‬
‫ﻣﻌﺎش و ﻏﺬا از ﮐﺠﺎ ﺟﻮﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺖ َو َﺧَﻠَﻖ ُﮐﱠﻞ َﺷْﯽٍء َﻓَﻘﱠﺪَرُه‬
‫َﺗﻘِْﺪﯾﺮًا‪ /2 -‬ﻓﺮﻗﺎن( اوﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را آﻓﺮﯾـﺪ و ﺑﺮاي رﺷﺪ و ﮐﻤﺎل او ﻫﻤﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻣﺎّدي و ﻣﻌﻨﻮي آﻧﻬﺎ را در دﺳﺖرس و در‬
‫راﻫﺸﺎن ﻗﺮار داد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻣﻮد ُﻫَﻮ اﻟ ﱠِﺬي َﺧَﻠَﻖ ﻟَُﮑْﻢ ﻣﺎ ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض َﺟِﻤﯿﻌًﺎ‪ /29 -‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ او را ﺑﺮاه ﺗﻮﺣﯿﺪﯾﺶ رﻫﻨﻤﻮن‬
‫ﺷﺪ ﭼﻮن ﻓﺮﻋﻮن در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ ﺣﻘﺎﯾﻖ اﻧﮑﺎر ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﯽ ﻣﺒﻬﻮت ﻣﯽﺷﻮد ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﮔﺬﺷـﺘﮕﺎن ﭼﯿﺴﺖ؟ و اﺣﻮال ﭘﺸـﯿﻨﯿﺎن‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟‬
‫ﻣﻮﺳـﯽ )ع( ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﻋﻠﻢ و آﮔـﺎﻫﯽ آﻧﺮا ﺧـﺪا داﻧـﺪ زﯾﺮا او ﻫﯿـﭻ ﭼﯿﺰ را ﻓﺮو ﻧﮕﺰارد و ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﻨـﺪ اﻋﻤﺎل ﮔﺬﺷـﺘﮕﺎن در ﺻـﺤﯿﻔﻪ‬
‫ﮐﺎرﮐﺮدﺷﺎن ﺛﺒﺖ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﭘﺎداش ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽرﺳﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫آن ﺻﺎﻧﻊ ﻟﻄﯿﻒ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻓﺮش ﮐﺎﺋﻨﺎت ﺗﺮﮐﯿﺐ آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ اﺳﺘﻮار ﮐﺮد‬
‫اﺟﺰاء ﺧﺎك ﻣﺮده ﺑﺘﺸﺮﯾﻒ آﻓﺘﺎب ﺑﺴﺘﺎن ﻣﯿﻮه و ﭼﻤﻦ و ﻻﻟﻪزار ﮐﺮد‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺧﺪاي ﻫﺮ ﭼﻪ ﭘﺮﺳﺘﻨﺪ ﻫﯿﭻ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﯽدوﻟﺖ آﻧﮑﻪ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻫﯿﭻ اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮد‬
‫‪ /88‬ﻣﺆﻣﻨﻮن( )او ﭘﻨﺎه ﻣﯽدﻫﺪ و در ﭘﻨﺎه ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ(‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎ از واژه‪ -‬ﺟﺎر‪ -‬ﻗﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺗﺼّﻮر ﻣﯽﺷﻮد و ﮐﺴﯿﮑﻪ ﺑﺪﯾﮕﺮي ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ او را ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺎره و ﺟﺎوره و ﺗﺠﺎور‪ -‬ﻧﯿﺰ ﺑﻬﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ او و ﯾﺎ در ﻣﺠﺎورت و ﭘﻨﺎه او ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻻـ ﯾُﺠﺎِوُروَﻧَﮏ ﻓِﯿﻬﺎ ِإﻟ ﱠﺎ َﻗﻠِﯿًﻠﺎ‪ /60 -‬اﺣﺰاب( )ﺗﻮ را ﺟﺰ ﻣـّﺪت ﮐﻤﯽ ﻫﻤﺴـﺎﯾﻪ و در ﭘﻨـﺎه ﻧﺨﻮاﻫﻨـﺪ ﺑﻮد(‪َ .‬و ﻓِﯽ اﻟ ْـَﺄْرِض ﻗَِﻄٌﻊ ُﻣَﺘﺠﺎِوراٌت‪/4 -‬‬
‫رﻋﺪ( )و در زﻣﯿﻦ ﻗﺴـﻤﺘﻬﺎﺋﯽ ﺑﯿﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺠﺎور و ﻧﺰدﯾﮑﻨﺪ(‪ .‬و ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر ﻣﻌﻨﯽ ﻧﺰدﯾﮑﯽ در واژه‪ -‬ﺟﺎر ﺑﮑﺴﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و راه‬
‫ﻋـﺪول ﻣﯽﮐﻨـﺪ و دور ﻣﯽﺷﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﺟﺎر ﻋﻦ اﻟّﻄﺮﯾﻖ‪ -‬ﺳـﭙﺲ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ در ﻋﺪول از ﺣّﻖ ﻧﯿﺰ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و از آن واژه )ﺟﻮر(‬
‫ﻣﺸﺘﻖ ﺷﺪه ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ﻣِﻨْﻬﺎ ﺟﺎﺋٌِﺮ‪ /9 -‬ﻧﺤﻞ( ﯾﻌﻨﯽ از راه روﺷﻦ ﺗﻮﺣﯿﺪ ﮐﺞ و ﻣﻨﺤﺮف اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻋـّﺪهاي ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -:‬ﺟﺎﺋﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺪول ﮐﻨﻨﺪه و ﻣﻨﺤﺮف در ﺑﺎره ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم را از اﻟﺘﺰام و ﭘﺎﯾﺒﻨﺪ ﺑﻮدن ﺑﻪ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺷـﺮع‬
‫اﻣﺮ ﮐﺮده ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫( ) )ﺟﻮز( ]ﺟﻮز[‪ ... :‬ص ‪432 :‬‬
‫ﻋﺒﻮر ﮐﺮدن‪ ،‬ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ :‬ﻓَﻠﱠﻤﺎ ﺟـﺎَوَزُه ُﻫَﻮ‪ /249 -‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﻤﯿﻨﮑـﻪ ﺑﺮ آن ﻧﻬﺮ ﺑﮕــﺬﺷﺖ )ﻣﺮﺑـﻮط ﺑﻌﺒـﻮر ﮐﺮدن ﻃـﺎﻟﻮت و‬
‫ﯾﺎراﻧﺶ از ﻧﻬﺮ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ َو ﺟﺎَوْزﻧﺎ ﺑ َِﺒﻨِﯽ ِإْﺳﺮاﺋِﯿَﻞ اﻟ َْﺒْﺤَﺮ‪ /38 -‬اﻋﺮاف( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﯿﻞ را از درﯾﺎ ﮔﺬراﻧﺪﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺟﻮز اﻟّﻄﺮﯾﻖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ وﺳﻂ و ﻣﯿﺎﻧﻪ راه‪.‬‬
‫ﺟﺎز اﻟّﺸﯽء‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﭽﯿﺰ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺂﺳﺎﻧﯽ از وﺳﻄﺶ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت از ﺑﺴﻬﻮﻟﺖ و آﺳﺎﻧﯽ واردﺷﺪن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻮر اﻟّﺴﻤﺎء‪ -‬ﻣﯿﺎﻧﻪ آﺳﻤﺎن‪.‬‬
‫ﺟﻮزاء‪ -‬ﺗﺼﻮﯾﺮي اﺳﺖ ﻓﻠﮑﯽ و ﺑﺨﺎﻃﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻓﻠﮑﯽ از ﻋﺮض و ﻣﯿﺎﻧﻪ آﺳﻤﺎن ﻣﯽﮔﺬرد ﮐﻪ‪ -‬ﺟﻮزاء‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺷﺎة ﺟﻮزاء‪ -‬ﮔﻮﺳﭙﻨﺪي ﮐﻪ ﭘﺸﻢ ﭘﺸﺘﺶ ﺳﻔﯿﺪ رﻧﮓ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺰت اﻟﻤﮑﺎن‪ -‬وارد آﻧﺠﺎ ﺷﺪم‪.‬‬
‫أﺟﺰﺗﻪ‪ -‬او را ﺟﺎري ﮐﺮدم و ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻢ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺠﺰت ﻓﻼﻧﺎ ﻓﺄﺟﺎزﻧﯽ‪ -‬از او ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﻣﺮا ﺳﯿﺮاب ﮐﺮد و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺼﻮرت اﺳﺘﻌﺎره اﺳﺖ زﯾﺮا ﺣﻘﯿﻘﺘﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آب را‬
‫از ﺗﻮ رّد ﻧﮑﺮده و ﻧﮕﺬراﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺎس( ]ﺟﺎس ‪ ... :‬ص ‪433 :‬‬
‫در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن رﻓﺖ و آﻣﺪ و ﺗﺮّدد ﮐﺮد و ﭼﯿﺰي ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﮐﺮد ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫َﻓﺠﺎُﺳﻮا ِﺧﻼَل اﻟـﱢﺪﯾﺎِر‪ /5 -‬اﺳـﺮاء( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي ﺳـﺮﮐﻮﺑﯿﺸﺎن ﺑﻤﯿـﺎن آﻧﻬـﺎ رﻓﺖ و آﻣـﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ از ﻣﻌﻨﯿﺶ ﺑـﺎ‪ -‬ﺟﺎﺳﻮا و داﺳﻮا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﻏﺎرت اﻣﻮال رﻓﺘﻨﺪ و ﻟﮕﺪ ﮐﻮﺑﺸﺎن ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺠﻮس »‪ -«1‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﮐﺮدن و ﮐﺎﻣﻼ ﮐﻮﺷﺶ ﮐﺮدن و ﺟّﺪﯾﺖ ﮐﺮدن‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻣﻌﻨﺎﺋﯿﮑﻪ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﺑﺮاي واژه‪ -‬ﭼﺎس‪ -‬ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و آن را از رﯾﺸﻪ‪ -‬ﺟﻮس‪ -‬ﻣﯽداﻧـﺪ ﻧﻪ از‪ -‬ﺟﺲ‪ -‬ﮐﻪ ﺑﻤﻌﻨﺎي ﮐﻨﺠﮑﺎوي‬
‫و ﻟﻤﺲ ﮐﺮدن اﺳﺖ‪ ،‬روﺷـﺶ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﻘّﯿﻪ ﻟﻐﺎت ﻧﻤﻮده دّﻗﺖ ﻧﻈﺮ و ﻋﻤﻖ اّﻃﻼع او را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﯾﮑﯽ از ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ‪،‬‬
‫اﯾﻦ دو واژه را از ﯾﮑﯽ رﯾﺸﻪ و ﯾﮏ ﻣﻌﻨﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ و آن ﮐﺸﻒ اﻻﺳـﺮار ﺧﻮاﺟﻪ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ اﻧﺼﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﻪ َﻓﺠﺎُﺳﻮا ِﺧﻼَل اﻟﱢﺪﯾﺎِر‪/5 -‬‬
‫اﺳـﺮاء( را ﺗﺎ ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮ در آﯾﻨﺪ در ﺳﺮاﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻌﻨﯽ ﮐﺮده و ﺣﺎل اﯾﻨﮑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻣﻌﺎﺟﻢ و ﻗﺎﻣﻮسﻫﺎ ﺑﺎﻻﺗّﻔﺎق ﭘﺲ از ذﮐﺮ آﯾﻪ ﻓﻮق آن را‪-‬‬
‫ﺗﺮّدد و اﺑﯿﻨﻬﺎ ﻟﻠﻐﺎرة‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي ﻏﺎرت ﺑﺂن ﺟﺎ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﮐﺮدﻧﺪ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﺑﻦ ﺳـﯿﺪه‪ -‬ازﻫﺮي‪ -‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر و ﺑﺨﺼﻮص اﺑﻦ‬
‫ﻓﺎرس در ﻣﻘﯿﺎﺋﯿﺲ اﻟّﻠﻐﻪ‪ ،‬ﮐﻪ اﺑﺘﺪإ در ﯾﮑﺠﺎ رﯾﺸﻪ ﺟّﺲ‪ -‬را ﻟﻐﺘﯽ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﺗﻌﺮف اﻟّﺸﯿﺊ ﺑﻤّﺲ ﻟﻄﯿﻒ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﭼﯿﺰي‬
‫ﺑﻨﺮﻣﯽ و ﻟﻄﻒ ﻣﯽداﻧـﺪ‪ ،‬و ﺳـﭙﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﺟﺎﺳﻮس‪ -‬ﻓﺎﻋﻮل ﻣﻦ ﻫـﺬا‪) -‬ج ‪ 1‬ص ‪ (414‬ﺳـﭙﺲ ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ راﻏﺐ در ذﯾﻞ واژه‪ -‬ﺟﺎس‪،‬‬
‫ﯾﺠـﻮس‪ ،‬ﺟﻮﺳـﺎ‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬اﻟﺠﯿﻢ و اﻟـﻮاو و اﻟـّﺴ ﯿﻦ اﺻـﻞ واﺣـﺪ و ﻫﻮ ﺗﺨﻠّـﻞ اﻟّﺸـ ﯿﺊ‪ -‬ﺑﻨـﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﺴـﺎﻧﯿﮑﻪ از اﯾﻦ دو رﯾﺸﻪ و دو اﺻـﻞ‬
‫ﺑﯽاّﻃﻼع ﺑﻮده ﻫﺮ دو واژه را ﻣﺜﻞ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﮐﺸﻒ اﻻﺳﺮار ﺑﯿﮏ ﻣﻌﻨﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮده ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ ﻫﻢ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫اﻟﺠﻮس اﻟّﺘﺨﻠـﻞ ﻓﯽ اﻟـّﺪﯾﺎر اي ﺑﻄﺎﻫﻢ و ﯾﺪوﺳـﻬﻢ‪ -‬ﺟﻮس ﯾﻌﻨﯽ وارد ﺷـﺪن ﺟﺎﯾﯽ و آﻧﺠﺎ را ﻟﮕـﺪﮐﻮب ﮐﺮدن و ﺳـﭙﺲ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ﺑﻨﯽ‬
‫اﺳـﺮاﺋﯿﻞ دوﺑﺎر ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ زﮐﺮّﯾﺎ ﮐﻪ در ﺑﺎره اّول ﺑﺪﺳﺖ ﻟﺸـﮕﺮﯾﺎن ﺟﺎﻟﻮت و ﺳﻨﺠﺎرﯾﺐ و ﺷﺎﻫﭙﻮر ذو اﻻﮐﺘﺎف و درﺑﺎر دّوم ﺑﺪﺳﺖ ﺑﺨﺖ‬
‫اﻟّﻨﺼـﺮ ﻣﺠﺎزات ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺗﻤﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﺑََﻌﺜْﻨﺎ َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ ِﻋﺒﺎدًا ﻟَﻨﺎ ُأوﻟ ِﯽ ﺑَْﺄٍس َﺷِﺪﯾٍﺪ َﻓﺠﺎُﺳﻮا ِﺧﻼَل اﻟﱢﺪﯾﺎِر‪ /5 -‬اﺳﺮاء( از ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻢ ﮐﻪ ﻗﺪرت داﺷﺘﻨﺪ و ﻟﮕﺪ ﮐﻮﺑﺘﺎن ﮐﺮدﻧﺪ‪[...] ،‬‬
‫اﻟﻤﺠﻮس »‪ -«1‬ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ آن ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ واژه‪ -‬اﻟﺠﻮس‪ -‬ﻣﺸﺘّﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ﺗﻌﺒﯿﺮ‪ -‬ﻋﺒﺎدا ﻟﻨﺎ‪ -‬را ﯾﺎ ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ و ﯾﺎ اﻓﺮادي ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ دﯾﮕﺮي ﺑﭽﻨﯿﻦ اﻣﺮ ﻣﺄﻣﻮر ﺷﺪﻧﺪ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻃﺮﯾﺤﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و ﻗﯿﻞ اﻟﺠﻮس‪ :‬اﻟّﺪوس‪ ،‬ﺟﻮس ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎﻣﺎل ﮐﺮدن و ﮐﻮﺑﯿﺪن‪.‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬و ﺟﺎﺳﻮا ﺧﻼل اﻟّﺪﯾﺎر اي ﺗﺮّددوا و ﺗﺨّﻠﻠﻮا ﺑﯿﻦ اﻟّﺪور‪ ،‬ﻗﺎل ﺣّﺴﺎن‪:‬‬
‫ﻣﻨﺎ اﻟّﺬي ﻻﻗﯽ ﺑﺴﯿﻒ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺠﺎس ﺑﻨﺎ اﻻﻋﺪاء ارض اﻟﻌﺴﺎﮐﺮ‬
‫ﻣﻌﻨﺎه ﺗﺨﻠّﻠﻬﻢ ﻗﺘﻼ ﺑﺴـﯿﻔﻪ و ﻗﯿﻞ اﻟﺠﻮس ﻃﻠﺐ اﻟّﺸـ ﯽء ﺑﺎﺳـﺘﻘﺼﺎء‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي ﮐﺸﺘﻨﺸﺎن وارد ﺧﺎﻧﻬﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺣّﺴﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﻣﺎ‬
‫ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺸـﯿﺮ ﺑﺎ دﺷـﻤﻨﺎن ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ و آﻧﻬﺎ را ﻣﯽﮐﻮﺑﯿﺪﻧـﺪ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺑﺮاي ﮐﺸـﺘﻦ ﺷـﻤﺎ ﺑﻤﯿﺎن ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن دﺷـﻤﻦ‬
‫ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ -‬ﺟﻮس‪ -‬ﭘﯽ ﺟﻮﯾﯽ ﺑﺎ دّﻗﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎرح ﺗﺒﯿﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ در ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ ﻃﺒﺮي ﭼﺎپ اّول ج ‪ 15‬ص ‪ 21‬و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ج ‪ 3‬ص ‪ 202‬و ﻗﺮﻃﺒﯽ ج ‪ 10‬ص ‪ 216‬ﺷﻌﺮ ﺣّﺴﺎن‬
‫ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‪.‬‬
‫زﻣﺨﺸـﺮي ﻫﻢ در ﮐّﺸـ ﺎف ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬اﻟﺠﻮس و ﻫﻮ اﻟّﺘﺮدد ﺧﻼل اﻟـّﺪﯾﺎر ﺑﺎﻟﻔﺴﺎد اﻟﯿﻬﻢ و ﻟﻠّﺘﺨﺮﯾﺐ و اﻻﺣﺮاق‪ -‬ﺟﻮس ﯾﻌﻨﯽ رﻓﺖ و آﻣﺪ‬
‫در ﺷـﻬﺮﻫﺎ ﺑﺮاي وﯾﺮاﻧﯽ و ﺳﻮزاﻧـﺪن و ﺗﺨﺮﯾﺐ‪ ،‬اﯾﻨﻬﺎ ﻋـﺬاب و ﻋﻘﺎﺑﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑـﺪﺳﺖ ﺑﺨﺖ اﻟّﻨﺼـﺮ و ﺟﺎﻟﻮت و ﺳـﻨﺠﺎرﯾﺐ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ وارد‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ درﯾﺪ ﻫﻢ ﻣﺜﻞ اﺑﻦ ﻓﺎرس‪ -‬ﺟﺲ و ﺟﺎس‪ -‬را ﺗﺤﺖ دو رﯾﺸﻪ و دو ﻣﻌﻨﯽ آورده ﻣﺜﻞ ﻓﯿﺮوز آﺑﺎدي‪.‬‬
‫ازﻫﺮي از ﻗﻮل ﻓّﺮاء ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ اﯾﻨﺴﺖ‪ -‬ﮐﻪ‪ -‬ﻗﺘﻠﻮﮐﻢ ﺑﯿﻦ ﺑﯿﻮﺗﮑﻢ‪.‬‬
‫)‪ (1‬واژه ﻣﺠﻮس ﮐﻪ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻌﻨﺎي آن ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ از ﻟﻐﺎت ﮐﻬﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻗﺪﯾﻢ در زﺑﺎﻧﻬﺎي ﭘﺎرﺳـﯽ و ﻋﺒﺮاﻧﯽ‬
‫و ﻋﺮﺑﯽ ﺑﮑـﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و در آﯾﻪ ‪ /17‬ﺣـّﺞ آﻣـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ِإﱠن اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا َو اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻫـﺎُدوا َو اﻟﱠﺼﺎﺑﺌِﯿَﻦ َو اﻟﻨﱠﺼﺎري َو اﻟ َْﻤُﺠﻮَس َو اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ‬
‫َأْﺷَﺮُﮐﻮا ِإﱠن ﻟا ﻠﱠَﻪ َﯾﻔِْﺼُﻞ ﺑَﯿَْﻨُﻬْﻢ َﯾْﻮَم اﻟ ِْﻘﯿﺎَﻣِﮥ ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ َﻋﻠﯽ ُﮐﱢﻞ َﺷْﯽٍء َﺷِﻬﯿٌﺪ‪ /17 -‬ﺣﺞ(‪.‬‬
‫ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﺑﻪ اﺳـﻼم و ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﯾﻬﻮدﻧـﺪ و ﺻﺎﺑﺌﯿﻦ )ﭘﯿﺮوان ﯾﺤﯿﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ( و ﺗﺮﺳﺎﯾﺎن و ﮔﺒﺮان و ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ ﺑﺎ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ﺷـﺮك آوردهاﻧﺪ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻪ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﮔﻮاه و داﻧﺎﺳﺖ ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﻟﻐﺖﻧﻮﯾﺴﺎن و ﻣﻔّﺴﺮﯾﻦ در ذﯾﻞ اﯾﻦ آﯾﻪ و واژه‪ -‬ﻣﺠﺲ‪ -‬ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﺑﺤﺚ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ذﮐﺮ ﭼﻨـﺪ رواﯾﺖ ﻣﺠﻮﺳـﯿﺎن را ﻫﻤﭽﻮن ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و ﻗـﺪريﻫﺎ ﮐﻪ ﻣﺒﺪأ ﺧﯿﺮ و ﺷـّﺮ را از ﺧﺪا و اﻧﺴﺎن ﻣﯽداﻧﻨﺪ و آﯾﺎﺗﯽ‬
‫ﻫﻢ از ﻗﺮآن ﻣﺆّﯾـﺪ اﯾﻦ اﺻﻞ دارﻧﺪ ﻣﺠﻮس را در آﯾﻪ ﻗﺮآن ﺟﺰ و ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دو ﻣﺒﺪأ ﯾﺰدان و اﻫﺮﯾﻤﻦ و‪ -‬ﺧﯿﺮ و ﺷـّﺮ‪-‬‬
‫ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺠﻮﺳـﯿﺎن را ﺑﺎ ذﮐﺮ ﭼﻨﺪ رواﯾﺖ در ردﯾﻒ اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﻣﯽﺷﻤﺎرﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن در زﻣﺎن ﻓﺘﻮﺣﺎت اﺳﻼم ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه آﻧﻬﺎ ﭼﻮن ﺳﺎﯾﺮ اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﺟﺰﯾﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬و در ﮐﻨﻒ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎ اﺣﺘﺮام زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﻧﺠﯿﻞ ﻣّﺘﯽ و از زﺑﺎن داﻧﯿﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﺠﻮﺳﯿﺎن ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺖ و داﻧﺸﻤﻨﺪي ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (.‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪435 :‬‬
‫) )ﺟﻮع( ]ﺟﻮع ‪ ... :‬ص ‪435 :‬‬
‫اﻟﺠﻮع‪ ،‬اﺣﺴﺎس و دردي ﮐﻪ از ﺧﺎﻟﯽ ﺑﻮدن ﻣﻌﺪه از ﻃﻌﺎم و ﯾﺎ از ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﺑﻪ ﺣﯿﻮان )ذي ﺣﯿﺎت و ﺟﺎﻧﺪار ﻣﯽرﺳﺪ(‪.‬‬
‫ﻣﺠﺎﻋﮥ‪ -‬زﻣﺎن ﻗﺤﻄﯽ‪.‬‬
‫رﺟﻞ ﺟﺎﺋﻊ و ﺟﻮﻋﺎن‪ -‬ﻣﺮدي ﮐﻪ زﯾﺎد ﮔﺮﺳﻨﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)از اﯾـﻦ واژه در ‪ 5‬آﯾﻪ ﻗﺮآن اﺷـﺎره ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ آﯾﻪ ‪ /155‬ﺑﻘﺮه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑـﺎره اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ و وارﺳـﺘﻪ و از‬
‫آزﻣﺎﯾﺶ و ﻣﺸﮑﻼت ﺑﯿﺮون‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺎﻣﻮس ﮐﺘﺎب ﻣﻘـّﺪس ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﻟﻔﻆ ﻣﺠﻮس ﻟﻔﻈﯽ اﺳﺖ ﮐﻠﺪاﻧﯽ ﯾﺎ ﻣّﺪي و ﻣﻘﺼﻮد ﮐﺎﻫﻨﺎﻧﯽ ﻗﻮﻣﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺎدﻣﺎن دﯾﻦ زرﺗﺸـﺖ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻮاﺳﻄﻪ ﻟﺒﺎس ﻣﺨﺼﻮص و ﻋﺰﻟﺖ و ﮔﻮﺷﻪ ﻧﺸﯿﻨﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺮﯾﺴـﺘﻦ ﺳﻦ در ﮐﺘﺎب اﯾﺮان در ﻋﻬـﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﻋـّﺪهاي از ﻣﺠﻮﺳـﯿﺎن ﺑﻨﺎم ﻫﯿﺮﺑﺪ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن آﺗﺸـﮑﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮاﺳـﻤﯽ ﻫﻢ‬
‫ﺗﻮّﺳﻂ آﻧﻬﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اّﻣـﺎ از ﺳـﯿﺎق آﯾﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻓﺮاد ﺧﺎـّﺻ ﯽ ﻧﺒﻮده ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ اﻃﻼـق ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼـﺎري ﻋﻤﻮﻣّﯿﺖ دارد و ﺑﻪ اّﻣﺘﯽ ﮐﻪ در ردﯾﻒ‬
‫ﺻﺎﺑﺌﯿﻦ و ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎري اﺷﺎره ﺷﺪه ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬اّﻣﺎ از ﺻﻠﻪ‪ -‬اﻟّﺬﯾﻦ‪ -‬ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺳﻪ واژه ﻓﻮق آﻣﺪه‪ ،‬و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و اﻟّﺬﯾﻦ اﺷﺮﮐﻮا‪ -‬ﻓﻬﻤﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﻪ ﮔﺮوه ﻧﺎﻣﺒﺮده ﻗﺒﻞ از اﻟـّﺬﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﻣﺸـﺮك ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ و در ذﯾﻞ واژه‪ -‬ﺻـﺒﺎ‪ -‬راﻏﺐ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ -‬و اﻟّﺼﺎﺑﺌﻮن ﻗﻮم ﮐﺎﻧﻮا ﻋﻠﯽ‬
‫دﯾﻦ ﻧﻮح‪.‬‬
‫از ﻣﻌﻄﻮف ﺷﺪن ﻣﺠﻮس و ﺻﺎﺑﺌﻮن ﺑﻪ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎري اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﻮدن آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﻣﺴﻠّﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا در دو آﯾﻪ )‪ /69‬ﻣﺎﺋﺪه و ‪ /62‬ﺑﻘﺮه(‬
‫دﯾﮕﺮ ﻗﺮآن ﻫﻢ ﺻﺎﺑﺌﻮن ﺑﻪ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎري ﻣﻌﻄﻮف ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﻠﻤﺎت ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻬﻢ داراي وﺟﻮه ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ ﻣﻠّﺖﻫﺎ اﯾﻤﺎن ﺑﺨـﺪا و ﻣﻌﺎد و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟـﺢ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﭘﺎداﺷـﺸﺎن ﻧﺰد‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺧﻮف و ﺣﺰﻧﯽ ﺑﺮ اﯾﺸﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴـﻌﻮد در ﻣﺮوج اﻟّﺬﻫﺐ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬اﺳـﮑﻨﺪر ﺗﻤﺎم آﺛﺎر دﯾﻨﯽ ﻣﺠﻮس را ﺳﻮزاﻧﺪ و از ﺑﯿﻦ ﺑﺮد و ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ ﻗﺮن ﻣﻮﺑﺪﻫﺎ از ﺣﺎﻓﻈﻪ ﺧﻮد‬
‫و دﯾﮕﺮان ﻣﻄـﺎﻟﺒﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻨﺪ ﮐﻪ دﺳـﺘﺨﻮش ﺗﻐﯿﯿﺮات ﮔﺮدﯾـﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺿـﻮﻋﯽ ﮐﻪ اﻣﺮوز ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﻬّﻢ اﺳﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿـﭻ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮي ﺧﻮردن‬
‫ﻣﺸـﺮوﺑﺎت و ﻣﺴـﮑﺮات را ﺗﺠﻮﯾﺰ ﻧﮑﺮده ﻋﯿﻨﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺮآن ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﮐﺘﺎب ﻋﻬﺪ ﻋﺘﯿﻖ و ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺜﺎل ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻓﺼﻞ ‪ -23‬ﺑﺸّﺪت ﺧﻮردن‬
‫ﻣﺸـﺮوﺑﺎت و ﻣﺴﮑﺮاﺗﺮا ﻣﻨﻊ ﮐﺮده و در دو ﻣﻮرد دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻨﻌﯽ وﺟﻮد دارد اّﻣﺎ ﻣﺘﺄّﺳﻔﺎﻧﻪ اﻣﺮوز ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣّﻀﺮات اﻟﮑﻞ ﺻﺪ در ﺻﺪ‬
‫از ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﯽ و ﭘﺰﺷـﮑﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه ﺑﺎز در ﺟﺸﻦ ﻣﯿﻼد ﺣﻀـﺮت ﻣﺴـﯿﺢ در ﺳﺮاﺳﺮ دﻧﯿﺎ ﺧﺮوارﻫﺎ اﻟﮑﻞ ﻣﺼﺮف ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﻠﻔﺎﺗﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺒﺎر‬
‫ﻣﯽآورد ﻫﻤﯿﻨﻄـﻮر در آﺋﯿﻦ ﮐﻬﻦ زرﺗﺸﺖ ﮐﻪ ﺑﻄﻮر ﻗﻄﻊ ﺧﻮردﻧﺶ ﻣﻤﻨﻮع ﺑﻮده‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪ :‬ﺑـﺎﯾﺴﺘﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻣّﻠﺘﻬـﺎﯾﯽ‬
‫اﯾﻤﺎن ﺧـﺪا و ﻗﯿﺎﻣﺖ و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟـﺢ ﮐﻪ ﺗﺮك ﻧﻮﺷـﯿﺪن ﻧﻮﺷﺎﺑﻪﻫﺎي اﻟﮑﻠﯽ و ﻋﺪم ازدواج ﺑﺎ ﻣﺤﺎرم در ردﯾﻒ آﻧﻬﺎ اﺳﺖ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺑﺎﺳﻼم ﮔﺮوﯾﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﺮان در ﻋﻬـﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿـﺎن‪ /‬ﮐﺮﯾﺴـﺘﻦ ﺳﻦ‪ -‬ﻗـﺎﻣﻮس ﮐﺘـﺎب ﻣﻘـّﺪس‪ /‬ﺟﯿﻤﺰ ﻫـﺎﮐﺲ‪ -‬ﺷـﺮح ﻗـﺎﻣﻮس اﻟّﻠﻐﻪ‪ /‬ﻓﯿﺮوز آﺑﺎدي‪ -‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ‪/‬‬
‫ﻃﺮﯾﺤﯽ‪ -‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ /‬ﻃﺒﺮﺳﯽ‪ -‬ﻓﺨﺮ رازي‪ /‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪ -‬ﺗﺒﯿﺎن ﻃﻮﺳﯽ‪.‬‬
‫آﻣـﺪه ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪َ :‬و ﻟَﻨﺒْﻠَُﻮﻧﱠُﮑْﻢ ﺑ َِﺸـ ْﯽٍء ﻣَِﻦ اﻟ َْﺨْﻮِف َو اﻟ ُْﺠﻮِع َو َﻧْﻘٍﺺ ﻣَِﻦ اﻟ ْـَﺄﻣْﻮاِل َو اﻟ ْـَﺄﻧ ُْﻔِﺲ َو اﻟﺜﱠَﻤﺮاِت َو ﺑَﱢﺸِﺮ اﻟﱠﺼﺎﺑ ِِﺮﯾَﻦ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ِإذا َأﺻﺎﺑَﺘُْﻬْﻢ‬
‫ُﻣـِﺼ ﯿَﺒٌﮥ ﻗـﺎﻟ ُﻮا ِإﻧﱠﺎ ﻟ ِﻠﱠِﻪ َو ِإﻧﱠﺎ ِإﻟَﯿِْﻪ راِﺟُﻌـﻮَن‪ -‬ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺎﻧﺴـﻬﺎي ﻃﺮاز ﻧـﻮﯾﻦ و ﭘﺎﯾـﺪاري ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻫـﺪف ﺧـﺪاﺋﯽ‪ ،‬و اﻟّﻠﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻤـﺎم‬
‫ﻣﺸﮑﻼت ﭘﺎﯾﺪارﻧﺪ ﻣﮋده داده ﺷﺪه(‪.‬‬
‫( ) )ﺟﺎء( ]ﺟﺎء[‪ ... :‬ص ‪436 :‬‬
‫ﺟـﺎء‪ ،‬ﯾﺠﯽء‪ ،‬ﺟﯿﺌـﮥ‪ ،‬و ﻣﺠﯿﺌـﺎ‪ ،‬ﻣﺜـﻞ واژه اﺗﯿـﺎن‪ -‬ﺑﻤﻌﻨﯽ آﻣـﺪن اﺳﺖ وﻟﯽ ﻣﻔﻬﻮم واژه‪ -‬ﻣﺠﺊ اﻋّﻢ از‪ -‬إﺗﯿﺎن‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮاﮔﯿﺮﺗﺮ اﺳـﺖ‬
‫زﯾﺮا‪ -‬إﺗﯿﺎن‪ -‬ﺑﺂﺳﺎﻧﯽ آﻣـﺪن اﺳﺖ و‪ -‬ﻧﯿﺰ ﻧﻮﻋﯽ آﻣﺪن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﺼﺪ و ﻫﺪف اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ رﺳـﯿﺪن ﺑﺂن ﻫﺪف ﻣﯿﺴﻮر و‬
‫ﻣﻤﮑﻦ ﻧﮕﺮدد‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬ﺟﺎء‪ -‬ﺑﺮاي آﻣـﺪن اﺟﺴﺎم و ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻫﺮ دو ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﺧﻮاه آﻣـﺪن ذات اﺟﺴﺎم و ﺧﻮد آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﮐﺎر و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ آﻧﻬﺎ‪،‬‬
‫ﻧﯿﺰ ﺟﺎء در ﺑﺎره ﻫﺮ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﻗﺼـﺪش آﻣـﺪن ﺑﻤﮑﺎﻧﯽ و در زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ در آﯾﺎت زﯾﺮ آﻣـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ‬
‫َو ﺟﺎَء ﻣِْﻦ َأﻗَْﺼﺎ اﻟ َْﻤِﺪﯾَﻨِﮥ َرُﺟٌﻞ َﯾـْﺴ ﻌﯽ ‪ /20‬ﯾﺲ( و َو ﻟََﻘـ ْﺪ ﺟـﺎَءُﮐْﻢ ﯾُﻮُﺳُﻒ ﻣِْﻦ َﻗﺒُْﻞ ﺑ ِﺎﻟ َْﺒﯿﱢﻨﺎِت‪ /34 -‬ﻏﺎﻓﺮ( و َو ﻟَﱠﻤﺎ ﺟﺎَءْت ُرُﺳـ ﻠُﻨﺎ ﻟ ُﻮﻃًﺎ ِﺳﯽَء‬
‫ﺑ ِِﻬْﻢ‪ /77 -‬ﻫﻮد(‪.‬‬
‫و َﻓـِﺈذا ﺟﺎَء ﻟا َْﺨْﻮُف‪ /19 -‬اﺣﺰاب( و ِإذا ﺟـﺎَء َأَﺟﻠُُﻬْﻢ‪ /49 -‬ﯾﻮﻧﺲ( و ﺑَﻠﯽ َﻗـْﺪ ﺟﺎَءﺗ ْـَﮏ آﯾﺎﺗِﯽ‪ /59 -‬زﻣﺮ( و َﻓَﻘـ ْﺪ ﺟـﺎُؤ ُﻇﻠْﻤًﺎ َو ُزورًا‪/4 -‬‬
‫ﻓﺮﻗـﺎن( ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺼـﺪ ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﻧﻤﻮدﻧـﺪ و ﭼﻮن از آن ﺗﺠـﺎوز ﮐﺮدﻧـﺪ واژه‪ -‬ﻣﺠﯽ‪ -‬ﺑﻪ ﮐـﺎر رﻓﺘﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺳـﺨﻦ ﻧـﺎﮔﻔﺘﻨﯽ دروغ آوردﻧﺪ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻗﺼﺪ و ﻫﺪف ﻧﯿﺰ در ﺳﺨﻦ آﻧﻬﺎ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ :‬إْذ ﺟﺎُؤُﮐْﻢ ﻣِْﻦ َﻓْﻮﻗُِﮑْﻢ َو ﻣِْﻦ َأْﺳـ َﻔَﻞ ﻣِﻨُْﮑْﻢ‪ /10 -‬اﺣﺰاب( و َو ﺟﺎَء َرﺑﱡَﮏ َو اﻟ َْﻤَﻠُﮏ ـَﺻ ‪‬ﻔﺎ َﺻ‪‬ﻔﺎ‪ /22 -‬ﻓﺠﺮ( ﮐﻪ در آﯾﻪ‬
‫اﺧﯿﺮ اﻣﺮ ﺧﺪاي ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺖ ﻧﻪ ذات ﺧﺪاي و اﯾﻦ ﻗﻮل اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس )رض( اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ آﯾﻪ َﻓَﻠﱠﻤﺎ ﺟﺎَءُﻫُﻢ اﻟ َْﺤﱡﻖ‪ /76 -‬ﯾﻮﻧﺲ( ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻫﻤﺎن آﯾﻪ ﻗﺒﻠﯽ ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬ﺟﺎء رﺑّﮏ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺎء و أﺟﺎءه‪ -‬ﻫﺮ دو ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫َﻓَﺄﺟﺎَءَﻫﺎ اﻟ َْﻤﺨﺎُض ِإﻟﯽ ِﺟْﺬِع اﻟﻨﱠْﺨَﻠِﮥ‪ /48 -‬ﻗﺼﺺ( )ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬درد زاﯾﻤﺎن او ﯾﻌﻨﯽ )ﻣﺮﯾﻢ( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪437 :‬‬
‫را ﺑﮑﻨﺎر ﺧﺮﻣﺎﺋﯽ ﭘﻨﺎه داد و ﺑﺮد(‪ ،‬ﺟﺎءﻫﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬أﻟﺠﺄﻫﺎ‪ -‬ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﺘﻌّﺪي از ﺟﺎء اﺳﺖ‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺷّﺮ ﻣﺎ أﺟﺎءك إﻟﯽ ﻣّﺨﮥ ﻋﺮﻗﻮب »‪ -«1‬ﮐﻪ ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺷّﺮ و ﺑﺪﯾﺶ او را ﺑﺴﻮي ﺧﺮﻣﺎ ﺑﻨﯽ ﺑﯽﻣﯿﻮه ﭘﻨﺎه داد‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷّﺮ ﻣﺎ أﺟﺎءك اﻟﯽ ﻣﺨﮥ و اﻟّﺮﺟﺎء )ﺗﺮس و اﻣﯿﺪ او را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و ﭘﻨﺎه داد(‪.‬‬
‫ﺟﺎء ﺑﮑﺬا‪ -‬او را ﺣﺎﺿﺮ ﮐﺮد ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪:‬‬
‫ﻟَْﻮ ﻻ ﺟﺎُؤ َﻋَﻠﯿِْﻪ ﺑ َِﺄْرﺑََﻌِﮥ ُﺷَﻬﺪاَء‪ /14 -‬ﻧﻮر( )آوردن ﭼﻬﺎر ﮔﻮاه و ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺮاي ﻣﻮﺿﻊ ﺗﻬﻤﺖ ﺑﺮ زﻧﺎن َو ِﺟﺌْﺘَُﮏ ﻣِْﻦ َﺳَﺒٍﺈ ﺑ َِﻨَﺒٍﺈ َﯾِﻘﯿٍﻦ‪ /22 -‬ﻧﻤﻞ(‬
‫)ﺧـﺒﺮي ﯾﻘﯿﻨﯽ ﺑﺮاﯾﺖ از ﮐﺸـﻮر ﺳـﺒﺎ آوردم( و ﺟـﺎء ﺑﮑـﺬا‪ -‬ﻣﻌـﺎﻧﯿﺶ ﺑـﺎ ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه و ﻣﻼـزم اوﺳﺖ و آورده ﻣﯽﺷﻮد ﻓﺮق‬
‫( ) )ﺟﺎل( ]ﺟﺎل ‪ ... :‬ص ‪437 :‬‬
‫ﺟـﺎﻟﻮت از اﯾﻦ واژه اﺳﺖ و ﻧـﺎم ﭘﺎدﺷـﺎﻫﯽ ﻃﻐﯿﺎﻧﮕﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻀـﺮت داود )ع( او را ﺗﯿﺮ اﻧـﺪاﺧﺖ و ﺑﻘﺘﻞ رﺳﺎﻧـﺪ و در آﯾﻪ َو َﻗَﺘَﻞ داُوُد‬
‫ﺟﺎﻟ ُﻮَت‪ /251 -‬ﺑﻘﺮه( ﯾﺎد آوري ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺟﻮ( ]ﺟﻮ[‪ ... :‬ص ‪437 :‬‬
‫اﻟﺠّﻮ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻮاء‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓِﯽ َﺟﱢﻮ اﻟﱠﺴﻤﺎِء »‪ «2‬ﻣﺎ ﯾُْﻤِﺴُﮑُﻬﱠﻦ ِإﻟ ﱠﺎ اﻟﻠﱠُﻪ‪-‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬در ﻣﺠﻤﻊ اﻻﻣﺜﺎل اﯾﻦ ﺿـﺮب اﻟﻤﺜﻞ ﺑﺼﻮرت )ﺷـّﺮ ﻣﺎ ﯾﺠﯿﺌﮏ اﻟﯽ ﻣﺨﻪ ﻋﺮﻗﻮب( آﻣﺪه اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﭼﯿﺰي ﺗﻮ را ﺑﺂن ﺟﺎ ﭘﻨﺎه ﻧﺪاد ﻣﮕﺮ‬
‫ﺷّﺮ و ﺑﺪي‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﻘﺮ و ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﯽ زﯾﺮا‪ -‬ﻋﺮﻗﻮب‪ -‬دره ﮐﻮﻓﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺮﻣﺎ ﺑﻨﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺷﺨﺺ ﻟﺌﯿﻢ و ﭘﺴﺖ ﭼﯿﺰي‬
‫ﺧﻮاﺳـﺘﻪ ﻧﺸﻮد و ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﺎو ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد ﭼﯿﺰي ﻋﺎﯾـﺪش ﻧﻤﯽﺷﻮد و اﯾﻦ ﻣﺜﻞ در ﺑﺎره ﺷـﺨﺺ ﻣﺴـﮑﯿﻦ و ﺑﯿﻨﻮا ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﻣﺠﻤﻊ اﻻﻣﺜﺎل‬
‫ﻣﯿﺪاﻧﯽ‪ ،‬ج ‪ 1‬ص ‪.358‬‬
‫)‪ (2‬ﺗﻤـﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ )َأ ﻟَْﻢ َﯾَﺮْوا ِإﻟَﯽ اﻟﱠﻄﯿِْﺮ ُﻣـَﺴ ﱠﺨﺮاٍت ﻓِﯽ َﺟـ ﱢﻮ اﻟﱠﺴﻤـﺎِء ﻣـﺎ ﯾُْﻤـِﺴ ُﮑُﻬﱠﻦ ِإﻟ ﱠﺎ اﻟﻠﱠُﻪ ِإﱠن ﻓِﯽ ذﻟـِ َﮏ ﻟَﺂﯾـﺎٍت ﻟ َِﻘْﻮٍم ﯾُْﺆﻣِﻨُﻮَن‪/79 -‬‬
‫ﻧﺤـﻞ( ﺑﺮاي ﻓﻬﻢ ﻋﻠﻤﯽ اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑـﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑـﺂﯾﻪ ﻗﺒـﻞ ﺗﻮّﺟﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ در ﺑـﺎره ﺧﻠﻘﺖ اﻧﺴـﺎن و ﺑﻮدن او در رﺣﻢ ﻣـﺎدر و ﺧـﺎرج ﺷـﺪﻧﺶ در‬
‫ﺣـﺎﻟﯿﮑﻪ ﻫﯿـﭻ ﭼﯿﺰ ﻧﻤﯽداﻧـﺪ و ﻟـﺬا ﺑﺮاي ﻣﺮاﺣـﻞ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ و داﻧـﺎ ﺷـﺪن اﻧﺴﺎن ﺧﺪاوﻧـﺪ ﭼﺸﻢ و ﮔﻮش و دل ﺑﺎو داده ﺗﺎ ﻋﺎﻟﻢ ﺷﻮد و‬
‫آﮔﺎﻫﯽ ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﺴﺎ ﮐﻪ ﺷﮑﺮﮔﺰار اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻌﻤﺘﻬﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﭽﻨﺎن آﻏﺎزي از ﺧﻠﻘﺘﺶ او را ﺑﺎﯾﻦ آﯾﻪ ﺗﻮّﺟﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫آﯾﺎ ﭘﺮﻧﺪه را در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در اوج آﺳﻤﺎن و ﺟّﻮ اﯾﺴﺘﺎده اﺳﺖ ﻧﻤﯽﻧﮕﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﻤﯽاﻧﺪﯾﺸﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﻧﺎﻣﻮس آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ او را ﺑﻪ‬
‫ﭼﻨﺎن ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻧﮕﺎه ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﻮن ﻃﺒﯿﻌﺘﺎ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ از ﻫﻮا ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﺳﻘﻮط ﮐﻨﺪ و ﻫﺮ اﻣﺮ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ را ﺧﺪاوﻧﺪ آﯾﻪ ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻔّﮑﺮ در اﯾﻦ آﯾﺎت ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن دارﻧﺪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﺋﯽ‬
‫‪ /79‬ﻧﺤﻞ( و اﺳﻢ‪ -‬ﯾﻤﺎﻣﮥ‪ -‬ﻫﻢ‪ -‬ﺟّﻮ‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﺪاي داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)در ﺗﺄﯾﯿـﺪ ﺳـﺨﻦ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ اﺑﻮ ﻋﺒـﺪ اﷲ ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﺪي در ج‪ 5 /‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠـﺪان در ذﯾﻞ ﯾﻤﺎﻣﻪ ﭘﺲ از ذﮐﺮ وﺟﻪ اﺷـﺘﻘﺎق ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﮐﺎﻧﺖ ﺗﺪﻋﯽ ﺟّﻮا‪ -‬ص ‪.(442‬‬
‫)و اﻟّﻠﻪ اﻋﻠﻢ(‬
‫__________________________________________________‬
‫از وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑـﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴـﺎن در زﻣﺎن ﻧﺰول اﯾﻦ آﯾﺎت ﺑﺮاي ﻓﻀﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﻃﺮاف او اﺳﺖ ﻧﺎﻣﯽ ﺟﺰ ﻧﺎم‪ -‬ﻫﻮا‪ -‬ﻧﻤﯽﺷـﻨﺎﺧﺖ و ﺧﺪاوﻧـﺪ واژه‬
‫)ﺟّﻮ( را ﺑﺎ ﻗﺪرت و ﺧﻮاﺻﺶ ﯾﺎد آوري ﻧﻤﻮده ﺗﺎ ﭘﺲ از ﻫﺰاران ﺳﺎل اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﺗﮑﻨﯿﮏ و اﺑﺰار ﻓﻀﺎ ﭘﯿﻤﺎﻫﺎ ﺑﺸﮑﻮﻫﻤﻨﺪي ﻧﯿﺮوي‬
‫ﺟـﺎذﺑﻪ و ﻗـﺪرت ﺷـﮕﻔﺖ ﺟّﻮ زﻣﯿﻦ و ﻃﺒﻘﺎت او ﭘﯽ ﺑﺒﺮد و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺳـﻘﻮط اﺟﺴﺎم را در ﺣﻮزه زﻣﯿﻦ و ﻣﺴﺎوي ﺑﻮدن وزن ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮدي و‬
‫ﻓﺸـﺎر ﺟـّﻮ در ﺣـﺎﻟﺖ اﯾﺴـﺘﺎدن را ﻣـﻮرد دﻗّﺖ ﻗﺮار دﻫـﺪ و آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺷـﮕﻔﺖآور آﻓﺮﯾـﺪهﻫﺎ را از آﯾﻪ ُﻫَﻮ اﻟ ﱠِﺬي َﺧَﻠَﻖ ﻟَُﮑْﻢ ﻣـﺎ ﻓِﯽ اﻟ ْـَﺄْرِض‬
‫َﺟِﻤﯿﻌًﺎ‪ /29 -‬ﺑﻘﺮه(‪ .‬و ُﻫَﻮ اﻟ ﱠِﺬي َﺧَﻠَﻖ اﻟﱠﺴﻤـﺎواِت وَ اﻟ َْﺄْرَض ﺑ ِﺎﻟ َْﺤﱢﻖ‪ /73 -‬اﻧﻌـﺎم( و َأ َو ﻟَْﻢ َﯾﻨُْﻈُﺮوا ﻓِﯽ َﻣَﻠُﮑﻮِت اﻟﱠﺴﻤﺎواِت َو اﻟ َْﺄْرِض َو ﻣﺎ َﺧَﻠَﻖ‬
‫اﻟﻠﱠُﻪ ﻣِْﻦ َﺷْﯽٍء‪ /185 -‬اﻋﺮاف( در ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﭘﯿﺮوي از اﯾﻦ آﯾﺎت اﻧـﺪﯾﺸﻪ ﺧﻮد را از داﯾﺮه ﺗﻨﮓ ﻣﺎدي ﻧﮕﺮﯾﺴـﺘﻦ ﯾﺎ ﭘﺲ از درك ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺟﻬﺎن در اﺛﺮ اﺳـﺘﮑﺒﺎر و ﻏﺮورش‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺰار ﻋﺎﻟﻢ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﻨﺪ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﻧﺒﻮده و ﻣﺎ ﻫﻢ ﻧﺒﻮدهاﯾﻢ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﺎ ﻋﻈﻤﺖ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر و ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﮕﻔﺘﻪ ﻣﻮﻟﻮي‪:‬‬
‫ﭘّﺸﻪ ﮐﯽ داﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺎغ از ﮐﯽ اﺳﺖ در ﺑﻬﺎران زاد و ﻣﺮﮔﺶ دردي اﺳﺖ‬
‫روزﮔـﺎران و ﺟﻬﺎن و ﭘﺪﯾـﺪهﻫﺎﯾﺶ ﺑﻮدهاﻧـﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷـﺘﻪ و ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﭘﺲ اي ﺧﻮد ﻣﺤﻮر ﻣﻐﺮور ﺑﯿﻨـﺪﯾﺶ‪ ،‬ﻣﺎ َﻏﱠﺮَك‬
‫ﺑ َِﺮﺑ ﱢَﮏ اﻟ َْﮑِﺮﯾِﻢ‪ -6 -‬اﻧﻔﻄﺎر(‪.‬‬
‫( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪439 :‬‬
‫ﮐﺘﺎب‪ -‬ح ‪ ...‬ص ‪439 :‬‬
‫) )ﺣّﺐ( ]ﺣّﺐ ‪ ... :‬ص ‪439 :‬‬
‫اﻟﺤّﺐ و اﻟﺤّﺒﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ داﻧﻪﻫﺎي ﮔﻨﺪم و ﺟﻮ و ﻏﻼت دﯾﮕﺮ )ﮐﻪ ﻣﻄﻌﻮﻣﺎت و ﻏﺬاﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ(‪.‬‬
‫اﻟﺤّﺐ و اﻟﺤّﺒﮥ‪ -‬ﺑﺎ ﮐﺴـﺮه ﺣﺮف )ح( داﻧﻪ ﮔﻠﻬﺎ و رﯾﺎﺣﯿﻦ‪ -‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﮐَﻤَﺜِﻞ َﺣﺒﱠٍﮥ َأﻧ َْﺒَﺘْﺖ َﺳـ ﺒَْﻊ َﺳـ ﻨﺎﺑ َِﻞ ﻓِﯽ ُﮐﱢﻞ ُﺳـ ﻨْﺒَُﻠٍﮥ ﻣِﺎَﺋُﮥ َﺣﺒﱠٍﮥ‪-‬‬
‫‪ /261‬ﺑﻘﺮه( و َو ﻻـ َﺣﺒﱠٍﮥ ﻓِﯽ ُﻇﻠُﻤﺎِت اﻟ َْﺄْرِض‪ /19 -‬اﻧﻌـﺎم( و ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ﻓﺎﻟ ُِﻖ اﻟ َْﺤﱢﺐ َو اﻟﻨﱠﻮي ‪ /95‬اﻧﻌﺎم( و َﻓَﺄﻧ َْﺒﺘْﻨﺎ ﺑ ِِﻪ َﺟﻨﱠﺎٍت َو َﺣﱠﺐ اﻟ َْﺤـِﺼ ﯿِﺪ‪/9 -‬‬
‫ق( ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻨﺪم ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻨﺪم درو ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ »ﮐﻤﺎ ﺗﻨﺒﺖ اﻟﺤّﺒﮥ ﻓﯽ ﺣﻤﯿﻞ اﻟّﺴﯿﻞ« »‪.«1‬‬
‫اﻟﺤّﺐ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺤﺒﻮب و ﺑﺸّﺪت دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﯽ‪.‬‬
‫ﺣﺒﺐ‪ -‬ردﯾﻒ رﯾﺰ داﻧﺪاﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ از داﻧﻪﻫﺎي رﯾﺰ ﻏّﻠﺎت و ﺳﺒﺰﯾﻬﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺒﺎب‪ -‬ﺣﺒﺎﺑﻬﺎي روي آب در ﻣﻮﻗﻊ رﯾﺰش ﺑﺎراﻧﻬﺎي درﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻬﻤﺎن داﻧﻪﻫﺎي ﻏّﻠﺎت ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣّﺒﮥ اﻟﻘﻠﺐ »‪ -«2‬ﯾﻌﻨﯽ )‪ -1‬ﻧﺘﯿﺠﻪ و ﺛﻤﺮه دل و ﺧﺎﻃﺮ ‪ -2‬ﻣﺮﮐﺰ و ﺳﻮﯾﺪاي دل ‪ -3‬ﺗّﮑﻪاي از ﺧﻮن ﺳﯿﺎه در وﺳﻂ ﻗﻠﺐ ‪ -4‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻣﺤّﺒﺖ‬
‫و دوﺳﺘﯽ ﯾﺎ ﻣﺮﮐﺰ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺣـﺪﯾﺚ ﻓﻮق ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ از ﺣـﺎﻟﺖ دوزﺧﯿـﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷـﻌﻠﻪﻫﺎي ﻋـﺬاب ﭼﻮن ﮔﯿﺎﻫﺎن زودرو ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧـﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺣـﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ )ﻓﯿﻨﺒﺘﻮن ﮐﻤـﺎ ﺗﻨﺒﺖ اﻟﺤـّﺒ ﮥ ﻓﯽ ﺣﻤﯿـﻞ اﻟـّﺴ ﯿﻞ( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﻤـﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ داﻧﻪﻫـﺎي ﮔﯿﺎﻫـﺎن در زﻣﯿﻨﻬـﺎي ﺳـﯿﻼﺑﯽ ﭘﯽ در ﭘﯽ ﻣﯽروﯾﻨـﺪ و‬
‫ﺧﺸﮏ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬دوزﺧﯿﺎن ﻧﯿﺰ ﭼﻨﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺒﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬داﻧﻪﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر رﯾﺰ ﮔﯿﺎﻫﺎن ﺻﺤﺮاﺋﯽ‪ -‬ﺣﻤﯿﻞ زﻣﯿﻨﻬﺎي ﺳﯿﻞﮔﯿﺮ و ﺳﯿﻠﮕﺎه‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺗﻌﺒﯿﺮ و ﻣﻌﻨﯽ اّول و ﺳّﻮم در ﻋﺒﺎرت ﻓﻮق از راﻏﺐ و اﺑﻦ ﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﺗﻌﺒﯿﺮ و ﻣﻌﻨﯽ دّوم و ﭼﻬﺎرم از ازﻫﺮي و اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﮐﻪ ﺑﻬﺮ ﺣﺎل‬
‫ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ از دوزﺧﯿﺎن ﺑﺪاﻧﻪ ﮔﯿﺎه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره در رﺷﺪ و زاﯾﺶ و ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ و روﯾﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﺟﻮد(‪.‬‬
‫ﺣﺒﺒﺖ ﻓﻼﻧﺎ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻌﻨﯽ آن در اﺻﻞ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺮﮐﺰ ﺟﺎن‪ ،‬و دﻟﺶ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻢ و ﻗﻠﺐ و دﻟﺶ را ﺷﯿﻔﺘﻪ ﺧﻮد ﮐﺮدم‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫ﺷﻐﻔﺘﻪ و ﮐﺒﺪﺗﻪ و ﻓﺄدﺗﻪ »‪) -«1‬دل و وﺟﻮدش را ﺗﺴﺨﯿﺮ ﮐﺮدم ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ رﺳﯿﺪهام(‪.‬‬
‫أﺣﺒﺒﺖ ﻓﻼﻧﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دﻟﻢ را ﺟﺎي ﻣﺤّﺒﺘﺶ ﻗﺮار دادم وﻟﯽ در ﻋﺮف ﺳـﺨﻦ و ﮔﻔﺘﮕﻮي ﻣﺘﻌﺎرف واژه ﻣﺤﺒﻮب‪ -‬ﺑﺠﺎي ﮐﻠﻤﻪ‪ -‬ﻣﺤّﺐ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫دوﺳﺘﺪار ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺣﺒﺒﺖ ﺑﺠﺎي أﺣﺒﺒﺖ »‪ «2‬ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫)ﻣﺤّﺒﺖ‪ (:‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻦ و ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﭽﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ و آن را ﺧﯿﺮ ﻣﯽﭘﻨﺪاري‪ ،‬ﻣﺤّﺒﺖ ﺑﺮ ﺳﻪ وﺟﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣﺤّﺒﺖ و دوﺳﺘﯽ ﺑﺮاي ﺧﺮﺳـﻨﺪ ﺷﺪن و ﻟّﺬت ﺑﺮدن ﻣﺜﻞ ﻣﺤّﺒﺖ ﻣﺮد ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ زن‪ .‬و در ﺑﺎره ﺧﺮﺳﻨﺪ ﺑﻮدن‪ -‬آﯾﻪ ﯾُْﻄِﻌُﻤﻮَن اﻟﱠﻄﻌﺎَم َﻋﻠﯽ‬
‫ُﺣﺒﱢِﻪ ﻣِْﺴِﮑﯿﻨًﺎ‪ /8 -‬اﻧﺴﺎن(‪.‬‬
‫)ﻏﺬاي ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز و ﻣﺤّﺒﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺴﮑﯿﻦ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﻣﯽﺧﻮراﻧﻨﺪ(‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﺤّﺒﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي ﻣﻌﻨﻮي اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﭼﯿﺰﻫﺎي ﺳﻮدﻣﻨﺪ و در ﻣﻌﻨﯽ آن‪ ،‬آﯾﻪ‪:‬‬
‫َو ُأْﺧﺮي ﺗُِﺤﱡﺒﻮَﻧﻬﺎ َﻧْﺼٌﺮ ﻣَِﻦ اﻟﻠﱠِﻪ َو َﻓﺘٌْﺢ َﻗِﺮﯾٌﺐ‪ /13 -‬ﺻﻒ(‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻣﺤّﺒﺖ ﺑﺮاي ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺰرﮔﯽ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻣﺤّﺒﺖ داﻧﺸﻤﻨﺪان و داﻧﺶ ﭘﮋوﻫﺎن ﺑﺮاي ﻋﻠﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﯿﮑﺪﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﮐﻪ ﻣﺤّﺒﺖ ﺑﺨﻮاﺳﺘﻦ و اراده ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻓِﯿِﻪ ِرﺟﺎٌل ﯾُِﺤﱡﺒﻮَن َأْن‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬از واژهﻫـﺎي ﮐﺒـﺪ و ﻓﺆاد ﮐﻪ در ﻣﺮﮐﺰ ﺑـﺪن ﻗﺮار دارﻧـﺪ اﻓﻌـﺎﻟﯽ ﺑﺼﻮرت ﮐﺒـﺪﺗﻪ و ﻓﺄدﺗﻪ‪ -‬ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ آﻣـﺪه ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫اﺳﻤﻬﺎ در ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺑﺎ ﮐﻠﻤﺎت ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ دارﻧﺪ ﻣﺜﻞ ‪ -1‬ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪن آن اﻋﻀﺎء ‪ -2‬ﺑﺰرگ ﺷﺪن آن‪ -3 .‬ﮔﺮﻓﺘﻦ و رﺳﯿﺪن ﺑﻪ آﻧﻬﺎ‪-4 .‬‬
‫ﺗﯿﺮ زدن و ﺿﺮﺑﻪ زدن ﺑﻪ آﻧﻬﺎ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﻣﻨﻈﻮر راﻏﺐ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ واژه ﻣﺤﺒﻮب‪ -‬اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل از ﺛﻼـﺛﯽ ﻣﺠّﺮد اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺠـﺎي ﻣﺤّﺐ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﺳﻢ ﻓﺎﻋـﻞ ﺛﻼـﺛﯽ ﻣﺰﯾـﺪ ﻣﺘـﺪاول‬
‫ﺷﺪه و ﺑﺠﺎي‪ -‬اﺣﺒﺒﺖ‪ -‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺣﺒﺒﺖ‪ -‬ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫َﯾَﺘَﻄﱠﻬُﺮوا‪ /108 -‬ﺗﻮﺑﻪ( وﻟﯽ اﯾﻨﻄﻮر ﻧﯿﺴﺖ و ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮي درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺤّﺒﺖ از اراده رﺳﺎﺗﺮ اﺳﺖ و‬
‫ﻫﺮ ﻣﺤّﺒﺘﯽ اراده اﺳﺖ و ﻫﺮ اراده و ﺧﻮاﺳﺘﯽ ﻣﺤّﺒﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ِإِن )اْﺳـ َﺘَﺤﱡﺒﻮا( اﻟ ُْﮑﻔَْﺮ َﻋَﻠﯽ اﻟ ِْﺈﯾﻤﺎِن‪ /23 -‬ﺗﻮﺑﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺮﺟﯿـﺢ دادن و ﺑﺮﮔﺰﯾـﺪن ﮐﻔﺮ ﺑﺮ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬اﺳـﺘﺤﺒﺎب‪ -‬ﻗﺼـﺪ و ﻫﺪف‬
‫اﻧﺴـﺎن در ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ او را دوﺳﺖ دارد ﮐﻪ در آﯾﻪ ﻓﻮق ﺑﺎ ﺣﺮف )ﻋﻠﯽ( ﻣﺘﻌـّﺪي ﺷـﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ در ﻣﻌﻨﯽ ﺗﺮﺟﯿـﺢ دادن و ﺑﺮﮔﺰﯾـﺪن‬
‫ﺑ ﺎﺷ ﺪ ‪.‬‬
‫و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر آﯾﻪ َو َأﱠﻣﺎ َﺛُﻤﻮُد َﻓَﻬَﺪﯾْﻨﺎُﻫْﻢ َﻓﺎْﺳَﺘَﺤﱡﺒﻮا‪ /17 -‬ﻓّﺼﻠﺖ(‪ -‬و َﻓَﺴْﻮَف َﯾْﺄﺗِﯽ اﻟﻠﱠُﻪ ﺑ َِﻘْﻮٍم ﯾُِﺤﱡﺒُﻬْﻢ َو ﯾُِﺤﱡﺒﻮَﻧُﻪ‪ /54 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫ﭘﺲ دوﺳﺘﯽ و ﻣﺤّﺒﺖ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺑﻨـﺪﮔﺎن ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺑﺨﺸﺎﯾﺶ و ﻧﻌﻤﺖ دادن اوﺳﺖ ﺑﺂﻧﻬﺎ‪ ،‬و ﻣﺤّﺒﺖ ﺑﻨـﺪه در ﺑﺎره ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺧﻮاﺳـﺘﻦ‬
‫ﺗﻘّﺮب و ﻗﺪر و ﻣﻨﺰﻟﺖ داﺷﺘﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎوﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ ِإﻧﱢﯽ )َأْﺣَﺒﺒُْﺖ( ُﺣﱠﺐ اﻟ َْﺨﯿِْﺮ َﻋْﻦ ِذْﮐِﺮ َرﺑ ﱢﯽ‪ /32 -‬ص( ﻣﻌﻨﯿﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻦ ﭼﻮن ﻓﻄﺮﺗﺎ ﻧﯿﮑﯽ و ﺧﯿﺮ را دوﺳﺖ دارم ﻣﺤّﺒﺖ ﺧﯿﻞ‬
‫»‪ «1‬و ﺳﺘﻮران را ﺑﺮ ﯾﺎد ﺧﺪاي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪم و آﻧﺮا ﺧﯿﺮ داﻧﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ﯾُِﺤﱡﺐ اﻟﺘﱠﱠﻮاﺑ ِﯿَﻦ َو ﯾُِﺤﱡﺐ اﻟ ُْﻤَﺘَﻄﱢﻬِﺮﯾَﻦ‪ /222 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و ﭘﺎك ﺷﺪﮔﺎن را ﺛﺎﺑﺖ و ﭘﺎﯾﺪاري دارد و ﻧﻌﻤﺘﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و اﯾﻦ ﻫﻤﺎن دوﺳﺘﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﺎت ﻻ ﯾُِﺤﱡﺐ ُﮐﱠﻞ َﮐﱠﻔﺎٍر َأﺛِﯿٍﻢ‪ /276 -‬ﺑﻘﺮه( و ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ﻻ ﯾُِﺤﱡﺐ ُﮐﱠﻞ ُﻣْﺨﺘﺎٍل َﻓُﺨﻮٍر‪-‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﯾـﺎد آوري‪ -‬ﺧﯿـﻞ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ آﯾـﻪ ﻓـﻮق ﮐـﻪ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟﻠّﻪ ﺑﻪ آن اﺷـﺎره ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﺂﯾﻪ ﻗﺒـﻞ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ِإذْ‬
‫ُﻋِﺮَض َﻋَﻠﯿِْﻪ ﺑ ِﺎﻟ َْﻌِﺸﱢﯽ اﻟﱠﺼﺎﻓِﻨﺎُت اﻟ ِْﺠﯿﺎُد‪ /31 -‬ص( ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ اﺳﺒﺎن ﺗﯿﺰ ﺗﮏ و زﯾﺒﺎ را ﺑﻪ ﺑﺴﻠﯿﻤﺎن ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و او آﻧﻬﺎ را ﭘﺴﻨﺪﯾﺪ و ﺧﻮش‬
‫آﻣـﺪ در ﺑﺮﮔﺸـﺘﻦ اﺳـﺒﺎن از ﭼﺮا ﺑﺘﻤﺎﺷﺎي آﻧﻬﺎ ﻣﺸـﻐﻮل ﺷﺪ و از دﯾﺪﻧﺸﺎن ﻣﺘﻤّﺘﻊ و ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﮔﺮدﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز و ذﮐﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ از‬
‫ﭘﺎداش رﻓﺖ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻣﺘﻮّﺟﻪ ﺷـﺪ و اﺳـﺒﺎن را ﭘﯽ ﮐﺮد و ﺣﺎﻟﺖ اﻧﺎﺑﻪ و ﺗﻮﺑﻪ ﺑﺎز ﯾﺎﻓﺖ ﺳـﭙﺲ ﮔﻔﺖ ﻋﺸﻖ و دوﺳﺘﯽ ﺷﺪﯾـﺪ ﻣﻦ و ﺑﺮﮔﺰﯾﺪن‬
‫ﻣﺤّﺒﺖ اﯾﻦ ﺳـﺘﻮران ﮐﻪ ﺧﯿﺮﺷـﺎن ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷـﺘﻢ ﻣﺮا از ﯾـﺎد ﺣّﻖ ﻏﺎﻓﻞ ﮐﺮد و در آﯾﻪ ﺑﻌـﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪َ :‬رﱢب اْﻏِﻔْﺮ ﻟ ِﯽ‪ /35 -‬ص( ﻣﺮا در ﺧـﻮر‬
‫آﻣﺮزش ﻗﺮار ده و از ﻏﻔﻠﺘﻢ در ﮔﺬر‪.‬‬
‫‪ /18‬ﻟﻘﻤـﺎن( ﻫﺸـﺪار و ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ارﺗﮑﺎب‪ ،‬و اﻧﺠﺎم ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻃﻮري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗـﺪاوم آﻧﻬﺎ دﯾﮕﺮ ﺗﻮﺑﻪ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﮔﻨﺎﻫﺎن‬
‫ﻣﯿﺴﻮر ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﮐﻪ اداﻣﻪ دﻫﻨﺪه ﮔﻨﺎه ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﻣﺸﻤﻮل ﻣﺤّﺒﺖ و ﻟﻄﻒ ﺧﺪاي ﮐﻪ در ﺑﺎره ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و ﭘﺎﮐﺎن وﻋﺪه‬
‫داده اﺳﺖ ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد و از ﻣﺤّﺒﺖ ﺧﺪاي ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺣّﺒﺐ اﻟّﻠﻪ إﻟّﯽ ﮐﺬا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﻗﺮﯾﻨﻢ ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ﻟِﮑﱠﻦ اﻟﻠﱠَﻪ َﺣﺒﱠَﺐ ِإﻟَﯿُْﮑُﻢ اﻟ ِْﺈﯾﻤﺎَن »‪ /7 -«1‬ﺣﺠﺮات(‪.‬‬
‫اﺣّﺐ اﻟﺒﻌﯿﺮ‪ -‬ﻣﻼزم ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮد ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﮑﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﻮﻗﻔﺶ در آﻧﺠﺎ دوﺳﺖ دارد‪.‬‬
‫ﺣﺒﺎﺑﮏ أن ﺗﻔﻌﻞ ﮐﺬا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﺤّﺒﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را اﻧﺠﺎم دﻫﯽ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺒﺮ( ]ﺣﺒﺮ[‪ ... :‬ص ‪442 :‬‬
‫اﻟﺤﺒﺮ ﯾﻌﻨﯽ اﺛﺮ ﻧﯿﮑﻮ و از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﯾﺨﺮج ﻣﻦ اﻟّﻨﺎر رﺟﻞ ﻗﺪ ذﻫﺐ ﺣﺒﺮه و ﺳﺒﺮه« ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از آﺗﺶ ﻋﺬاب ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﮑﻮﺋﯽ و زﯾﺒﺎﺋﯽ ﭼﻬﺮهاش زاﯾﻞ ﺷﺪه‪.‬‬
‫و در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﺴﯿﮑﻪ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر اﺳﺖ اﻟﺤﺒﺮ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﻣﺤّﺒﺮ‪ -‬ﺷﺎﻋﺮي ﮐﻪ ﻧﯿﮑﻮ ﺷﻌﺮ ﻣﯽﺳﺮاﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻌﺮ ﻣﺤّﺒﺮ‪ -‬ﺳﺮودهاي زﯾﺒﺎ‪.‬‬
‫ﺛﻮب ﺣﺒﯿﺮ‪ -‬ﺟﺎﻣﻪ ﻧﯿﮑﻮ‪.‬‬
‫أرض ﻣﺤﺒﺎر‪ -‬زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﺮﻋﺖ ﻣﺤﺼﻮل ﻣﯽدﻫﺪ و ﭘﺮ ﺑﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﺮ و ﺑﺎران را ﻧﯿﺰ ﺣﺒﯿﺮ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺗﻤـﺎم آﯾـﻪ ﭼﻨﯿـﻦ اﺳـﺖ ﻟِﮑـ ﱠﻦ اﻟﻠﱠَﻪ َﺣﺒﱠَﺐ ِإﻟَﯿُْﮑـ ُﻢ اﻟ ِْﺈﯾﻤـﺎَن َو َزﯾﱠَﻨـُﻪ ﻓِﯽ ﻗُﻠُـﻮﺑ ُِﮑْﻢ َو َﮐﱠﺮَه ِإﻟَﯿُْﮑُﻢ اﻟ ُْﮑْﻔَﺮ َو اﻟ ُْﻔُﺴـ ﻮَق َو اﻟ ِْﻌـْﺼ ﯿﺎَن ُأوﻟﺌِـَﮏ ُﻫُﻢ‬
‫اﻟﱠﺮاِﺷُﺪوَن‪ /7 -‬ﺣﺠﺮات( وﻟﯽ ﺧﺪاوﻧـﺪ اﯾﻤﺎن را در دﻟﻬﺎﺗﺎن آراﺳـﺘﻪ و ﻗﺮﯾﻦ ﮔﺮداﻧﯿﺪ و ﮐﻔﺮ را ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻧﺎروا داﺷﺖ و ﭼﻨﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ رﺷـﺪ‬
‫ﯾﺎﻓﺘﮕﺎﻧﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻓﻬﻢ ﺑﯿﺸـﺘﺮ اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺂﯾـﺎت ﻗﺒﻠﺶ ﺗﻮّﺟﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﻨﺪاﺷـﺘﻪ ﻧﺸﻮد ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻋـّﺪه ﺧﺎـّﺻ ﯽ را ﻣﻮرد ﻟﻄﻒ و ﻣﺤّﺒﺖ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽدﻫـﺪ و ﻣﺆﻣﻨﺸﺎن ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬در آﯾﻪ ﻗﺒﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷـﻤﺎ ﻫﻤﻮاره اﺧﺒﺎري را ﮐﻪ ﻣﯽﺷـﻨﻮﯾﺪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺎ دوري از ﻧﺎداﻧﯽ و ﭘﺬﯾﺮش‬
‫ﻓﺮﻣﺎن رﺳﻮل ﺑﻪ ﻣﺰاﯾﺎﯾﯽ ﻣﯽرﺳـﯿﺪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ رﺷـﺪ و ﮐﻤﺎل را در آﯾﻪ ﻗﺒﻞ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫـﺪ و ﭘﺲ از ﺧﻮاﺳـﺘﻦ و ﺣﺮﮐﺖ او ﺗﻮﻓﯿﻖدﻫﻨﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺒﺮ ﻓﻼن‪ -‬ﮐﺴﯿﮑﻪ آﺛﺎر ﺟﺮاﺣﺖ در ﺑﺪﻧﺶ ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)اﻟﺤﺒﺮ(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﻤﻌﺶ أﺣﺒﺎر اﺳﺖ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﮕﺰاري ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﺛﺎر ﻋﻠﻤﯽ داﻧﺸﻤﻨﺪان در دﻟﻬﺎ و ﺧﺎﻃﺮهﻫﺎ ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ‬
‫و آﺛﺎر و اﻓﻌﺎل و ﮐﺮدار ﻧﯿﮑﻮﺷﺎن ﻣﻮرد ﭘﯿﺮوي و ﭘﺬﯾﺮش ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اﺗﱠَﺨُﺬوا َأْﺣﺒﺎَرُﻫْﻢ َو ُرْﻫﺒﺎَﻧُﻬْﻢ َأْرﺑﺎﺑًﺎ ﻣِْﻦ ُدوِن اﻟﻠﱠِﻪ »‪ /31 -«1‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﻣﯿﺮ اﻟﻤـﺆﻣﻨﯿﻦ )رض( در ﮔﻔﺘـﺎرش اﺷـﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪) :‬اﻟﻌﻠﻤـﺎء ﺑـﺎﻗﻮن ﻣـﺎ ﺑﻘﯽ اﻟـّﺪﻫﺮ‪ ،‬أﻋﯿـﺎﻧﻬﻢ ﻣﻔﻘـﻮدة و‬
‫آﺛﺎرﻫﻢ ﻓﯽ اﻟﻘﻠﻮب ﻣﻮﺟﻮدة(‪.‬‬
‫)داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺗﺎ روزﮔﺎر ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ ﺑﺎﻗﯿﻨﺪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺪﻧﻬﺎﺷﺎن در ﻣﯿﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ اّﻣﺎ آﺛﺎرﺷﺎن در دﻟﻬﺎ زﻧﺪه و ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓِﯽ َرْوَﺿٍﮥ )ﯾُْﺤَﺒُﺮوَن(‪ /15 -‬روم(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬در ﺑﺴﺘﺎن ﺷﺎد ﺧﺮﺳﻨﺪﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ آﺛﺎر ﺑﺨﺸﺎﯾﺶ اﻟﻬﯽ‪ ،‬و ﻧﻌﯿﻤﺸﺎن ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﻮد‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺒﺲ( ]ﺣﺒﺲ ‪ ... :‬ص ‪443 :‬‬
‫اﻟﺤﺒﺲ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي و ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ از ﺷﺘﺎب و ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ‪ ،‬ﺧﺪاي ﻋّﺰ و‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬واژه أﺣﺒـﺎر‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻠﻤـﺎء ﯾﻬﻮد و رﻫﺒـﺎن‪ -‬ﻋﻠﻤـﺎء ﻧﺼﺎري ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ -‬ﮐﻪ در آﯾﻪ ﻗﺒﻞ از آﯾﻪ ﻓﻮق ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪ :‬ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‬
‫ﻋﺰﯾﺰ ﭘﺴـﺮ ﺧـﺪا اﺳﺖ و ﻧﺼﺎري ﺣﻀـﺮت ﻣﺴـﯿﺢ را ﭘﺴـﺮ ﺧﺪا ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ اﯾﻦ ﺳـﺨﻨﺎن ﻧﺎروا اﺳﺖ و اﯾﻦ اّﻣﺘﻬﺎ اﺣﺒﺎر و رﻫﺒﺎﻧﺎن را ﻧﯿﺰ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ارﺑﺎﺑﺎن ﺧﻮد ﻗﺮار دادﻧﺪ و ﺣﺎل اﯾﻨﮑﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ و ﺣﻀﺮت ﻣﺴﯿﺢ دﺳﺘﻮر دادهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺧﺪاي را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ ﻻ ِإﻟَﻪ ِإﻟ ﱠﺎ‬
‫ُﻫَﻮ ُﺳـ ﺒْﺤﺎَﻧُﻪ َﻋﱠﻤﺎ ﯾُْﺸِﺮُﮐﻮَن‪ /82 -‬ﻣﺎﺋـﺪه(‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اوﺳﺖ ﺧـﺪاي واﺣـﺪ و از ﺑﺎورﻫﺎي ﻣﺸـﺮﮐﯿﻦ ﻣﻨّﺰه اﺳﺖ اّﻣﺎ در آﯾﻪ ‪ /24‬ﻣﺎﺋﺪه‪ ،‬ﻋّﺪهاي از‬
‫اﺣﺒﺎر و رﻫﺒﺎﻧﺎن را از ﺷـﻤﻮل ﻣﻮﺿﻮع ﻓﻮق اﺳـﺘﺜﻨﺎء ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ آﻧﻬﺎ ﻣﺎل ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺑﯿﻬﻮده و ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﺧﻮرﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻊ ﭘﺮﺳـﺘﺶ‬
‫ﺧﺪاي ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ ‪ /82‬ﻣﺎﺋﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮﯾﻦ اّﻣﺘﻬﺎ ﺑﻤﺆﻣﻨﯿﻦ و ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻧﺼﺎري ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ ﮐﺸﯿﺸﻬﺎ و رﻫﺒﺎﻧﺎن ﺧﺪا ﭘﺮﺳﺘﺎﻧﯽ در ﻣﯿﺎن‬
‫آﻧﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺘﮑّﺒﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺘﻮاﺿﻊ و ﺧﺪا ﭘﺮﺳﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ذﻟ َِﮏ ﺑ َِﺄﱠن ﻣِﻨُْﻬْﻢ ﻗِﱢﺴﯿـِﺴ ﯿَﻦ َو ُرْﻫﺒﺎﻧًﺎ َو َأﻧﱠُﻬْﻢ ﻻ َﯾـْﺴ َﺘْﮑﺒُِﺮوَن‪ /82 -‬ﻣﺎﺋـﺪه( ﮐﻪ ﻣﺴـّﻠﻤﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي ﺑﺎ ﻗﺒﻮل ﻓﺼﻞ ‪ 23‬ﮐﺘﺎب اﻣﺜﺎل ﺳﻠﯿﻤﺎن ﮐﻪ‬
‫ﺷﺮاﺑﺨﻮاري را ﺑﺎ ﺷّﺪت ﻗﺪﻏﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ اﯾﻨﺎن ﻫﺮﮔﺰ از اﯾﻦ دﺳﺘﻮر ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺖ آن دﺳﺘﻮرات ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ازﻫﺮي از ﻗﻮل ﻟﯿﺚ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﺣﺒﺮ و ﺣﺒﺮ ﺑﻬﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪي اﻋّﻢ از ﻣﺴﻠﻤﺎن و ذّﻣﯽ اﮔﺮ اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﺎﺷﻨﺪ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد و در ﻣﻌﻨﯽ زﯾﺒﺎﺋﯽ‬
‫و ﺟﻤﺎل ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺤﺒﯿﺮ‪ -‬زﯾﺒﺎﺋﯽ ﺧّﻂ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟﻠّﻐﻪ ﺟﻠﺪ ‪ 1‬ﺻﻔﺤﻪ ‪.34‬‬
‫ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﺗْﺤﺒُِﺴﻮَﻧُﻬﻤﺎ ﻣِْﻦ ﺑَْﻌِﺪ اﻟﱠﺼﻼِة‪ /106 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫)ﻗﺴﻤﺘﯽ از آﯾﻪ ‪ /106‬ﻣﺎﺋﺪه اﺳﺖ در ﺑﺎره آوردن دو ﺷﺎﻫﺪ و ﮔﻮاه ﺑﺮ وﺻـّﯿﺖ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ از دﻧﯿﺎ ﺑﺮود‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ اﮔﺮ در ﺳـﻔﺮ‬
‫ﻫﻢ ﺑﻮدﯾﺪ آن دو ﮔﻮاه را ﮐﻪ ﻧﮕﺎﻫﺪاﺷﺘﻪاﯾﺪ ﺑﺮاي ﺳﻮﮔﻨﺪ و ﮔﻮاﻫﯽ ﺑﺮ وﺻّﯿﺖ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز دﯾﮕﺮ ﺣﺎﺿﺮ آرﯾﺪ(‪.‬‬
‫ﺣﺒﺲ‪ -‬آﺑﮕﯿﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ آب را در ﺧﻮد ﻧﮕﻬﺪاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺟﻤﻌﺶ أﺣﺒﺎس اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺤﺒﯿﺲ‪ -‬وﻗﻒ ﮐﺮدن ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ ﮐﻪ در آن ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺣﺒﯿﺲ ﻓﯽ ﺳﺒﯿﻞ اﻟﻠّﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ را در راه ﺧﺪا ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ وﻗﻒ ﮐﺮدم ﮐﻪ )ﺳﻮد و ﻣﻨﺎﻓﻌﺶ در راه ﺧﺪا ﺻﺮف ﺷﻮد(‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺒﻂ( ]ﺣﺒﻂ[‪ ... :‬ص ‪444 :‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ از ﺑﯿﻦ رﻓﺖ و ﺗﺒـﺎه ﺷـﺪ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ :‬ﺣﺒَِﻄْﺖ َأْﻋﻤﺎﻟ ُُﻬْﻢ‪ /217 -‬ﺑﻘﺮه( و َو ﻟَْﻮ َأْﺷـَﺮُﮐﻮا ﻟََﺤﺒِـَﻂ َﻋﻨُْﻬْﻢ ﻣـﺎ ﮐﺎﻧُﻮا َﯾْﻌَﻤﻠُﻮَن‪/88 -‬‬
‫اﻧﻌﺎم( و َﺳﯿُْﺤﺒُِﻂ َأْﻋﻤﺎﻟَُﻬْﻢ‪ /32 -‬ﻣﺤّﻤﺪ( و ﻟََﯿْﺤَﺒَﻄﱠﻦ َﻋَﻤﻠَُﮏ‪ /65 -‬زﻣﺮ( و َﻓَﺄْﺣَﺒَﻂ اﻟﻠﱠُﻪ َأْﻋﻤﺎﻟَُﻬْﻢ‪ /19 -‬اﺣﺰاب(‪.‬‬
‫ﺣﺒﻂ اﻟﻌﻤﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ )ﺗﺒﺎه ﺷﺪن ﮐﺎر و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﻤﻞ( ﮐﻪ ﺑﺮ ﭼﻨﺪ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اّول‪ -‬ﺣﺒﻂ اﻟﻌﻤﻞ‪ :‬اﻋﻤﺎﻟﯿﮑﻪ ﺻـﺮﻓﺎ دﻧﯿﺎﺋﯽ اﺳﺖ و در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺣﺎل اﻧﺴﺎن ﻧﺪارد و ﻧﯿﺎزي را ﺑﺮﻧﻤﯽآورد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در اﯾﻦ‬
‫آﯾﻪ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻓﻮق ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و َﻗِﺪﻣْﻨﺎ ِإﻟﯽ ﻣﺎ َﻋِﻤﻠُﻮا ﻣِْﻦ َﻋَﻤٍﻞ َﻓَﺠَﻌﻠْﻨﺎُه َﻫﺒﺎًء َﻣﻨْﺜُﻮرًا‪ /23 -‬ﻓﺮﻗﺎن( )ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﺘﺮ از ﮐﺎرﻫﺎﺷﺎن‬
‫ﻫﻤﻪ را ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺂﯾﺎت ﺑﻌﺪ از ‪ 21‬ﺗﺎ ‪ /25‬ﻓﺮﻗﺎن ﻣﯽﻓﻬﻤﯿﻢ ﮐﻪ اﺷﺎره آﯾﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﮐﺸﺎن و ﻣﺴﺘﮑﺒﺮﯾﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﯿﺪي ﺑﻠﻘﺎء‬
‫ﺣّﻖ و ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﺪاﺷـﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺘﻤﮕﺮي ﮐﺮدﻧﺪ و ﮐﺎرﻫﺎي اﯾﺸﺎن ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻈﺎﻫﺮ ﺑﺎ ﺳﺨﻨﺎن اﻧﺴﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﻮد‪ ،‬از ﺳﻮي ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫ﺑﯿﻬﻮده و ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻣﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﺣﺒﻂ اﻟﻌﻤﻞ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯿﻬﻮده ﺷـﺪن ﮐﺎرﻫﺎي اﺧﺮوي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ و ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺨﺪاي و وﺟﻬﻪ ﺧﺪاﯾﯽ اﻧﺠﺎم ﻧﺪادهاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ )أﻧّﻪ ﯾﺆﺗﯽ ﯾﻮم اﻟﻘﯿﺎﻣﮥ ﺑﺮﺟﻞ ﻓﯿﻘﺎل ﻟﻪ ﺑﻢ ﮐﺎن اﺷﺘﻐﺎﻟﮏ؟‬
‫ﻗﺎل‪ :‬ﺑﻘﺮاﺋﮥ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ﻓﯿﻘﺎل ﻟﻪ ﻗﺪ ﮐﻨﺖ ﺗﻘﺮأ ﻟﯿﻘﺎل ﻫﻮ ﻗﺎريء و ﻗﺪ ﻗﯿﻞ ذﻟﮏ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪445 :‬‬
‫‪ ،‬ﻓﯿﺆﻣﺮ ﺑﻪ إﻟﯽ اﻟّﻨﺎر(‪«1» .‬‬
‫ﺳّﻮم‪ -‬ﺣﺒـﻂ اﻟﻌﻤـﻞ‪ -‬ﮐﺎرﻫﺎ و اﻋﻤﺎل ﺻﺎﻟﺤﻪاي ﮐﻪ در ﮐﻨﺎرش زﺷﺘﯿﻬﺎ و ﺳـّﯿﺌﺎﺗﯽ ﻧﯿﺰ اﻧﺠﺎم ﺷـﺪه و اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳـﺒﮏ‬
‫ﺷﺪن ﻣﯿﺰان اﻋﻤﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺂﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ َو َﻣْﻦ َﺧﱠﻔْﺖ َﻣﻮاِزﯾﻨُُﻪ َﻓُﺄوﻟﺌَِﮏ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﺧـِﺴ ُﺮوا َأﻧ ُْﻔـَﺴ ُﻬْﻢ ﺑ ِﻤﺎ ﮐﺎﻧُﻮا ﺑ ِﺂﯾﺎﺗِﻨﺎ َﯾْﻈﻠُِﻤﻮَن‪-‬‬
‫‪ /9‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫اﺻﻞ ﺣﺒﻂ از‪ -‬ﺣﺒﻂ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺮﺧﻮري ﺣﯿﻮان از ﮔﯿﺎه ﺧﺸﮏ و ﺑﺎد ﮐﺮدن ﺷﮑﻢ او اﺳﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»إّن ﻣّﻤﺎ ﯾﻨﺒﺖ اﻟّﺮﺑﯿﻊ ﻣﺎ ﯾﻘﺘﻞ ﺣﺒﻄﺎ »‪ «2‬أو ﯾﻠّﻢ«‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﻪ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﮐﺴـﯽ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺂﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد در دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﭼﻪ ﮐﺎري اﺷـﺘﻐﺎل داﺷﺘﯿـﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﺨﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﺎو ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﻮ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﻗﺎري ﺧﻄﺎﺑﺖ ﮐﻨﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪي ﭼﻨﺎن ﻫﻢ ﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺑﺴﻮي آﺗﺶ ﺟﻬّﻨﻢ ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾـﺪ ﺗﻮّﺟﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣـﺪﯾﺚ ﺳـﺨﻦ از ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﺮاﺋﺖ اﺳﺖ آﻧﻬﻢ ﺑﺮاي اﺷـﺘﻐﺎل و ﮔﺬراﻧﺪن دﻧﯿﺎ و ﻧﻪ ﺗﻼوت زﯾﺮا ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در‬
‫ذﯾـﻞ واژه‪ -‬ﺗﻼـوت‪ -‬ﯾﺎد آوري ﺷـﺪه اﺳﺖ اﮔﺮ ﺧﻮاﻧـﺪن ﻗﺮآن ﺑﺎ ﺗـﺪﺑّﺮ در ﻣﻌﻨﯽ و ﭘﯿﺮوي از اﺣﮑﺎم آن ﺑﺎﺷـﺪ‪ -‬ﺗﻼوت‪ -‬اﺳﺖ و ﮔﺮ ﻧﻪ‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﺎ ﺑﯽﺗﻮّﺟﻬﯽ‪.‬‬
‫آﯾﺎت َﯾﺘْﻠُﻮا َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ آﯾﺎِت اﻟﻠﱠِﻪ‪ /11 -‬ﻃﻼق( و َو ِإذا ﺗُﻠَِﯿْﺖ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ آﯾﺎﺗُُﻪ زاَدﺗ ُْﻬْﻢ ِإﯾﻤﺎﻧًﺎ‪ /2 -‬اﻧﻔﺎل( و َﯾﺘْﻠُﻮَﻧُﻪ َﺣﱠﻖ ﺗِﻼَوﺗِِﻪ‪ /121 -‬ﺑﻘﺮه( اﺷﺎره ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ و ﻣﻘﺼﻮد ﻗﺮآﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺗﻼـوت ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺮوي از ﻗﺮآن و اﻓﺰون ﺷـﺪن اﯾﻤـﺎن و ﺣّﻖ ﺗﻼـوت را اداء ﮐﺮدن و ﻏﯿﺮ از ﻗﺮاﺋﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﺎ ﺧﻮاﻧـﺪن ﺑﺂواز و‬
‫آﻫﻨﮓ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪهﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮش ﺻﺪاﺋﯽ در دﯾﮕﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻠﻔﻆ و آﻫﻨﮓ ﺑﺴﻨﺪه ﮐﺮدهاﻧﺪ‬
‫و ﻫﯿﭽﮕﻮﻧﻪ اﺛﺮي در ﺳﺎﺧﺘﻦ و ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻦ و ﻗﯿﺎﻣﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﺳـﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان و اﺑﺮﻗـﺪرﺗﻬﺎ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ و ﻧﺪارﻧﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻼوت ﮐﻨﻨﺪ و ﭘﯿﺮوي از‬
‫ﻋﻤﻞ ﺑﻘﺮآن‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺣﺠﺎب و ﻣﺎﻧﻊ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻨﺎﭼﺎر ﺑﺂﺗﺶ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺂن اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻣﺘﻮاﺗﺮ و ﻣﺸـﻬﻮر ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬رّب ﻗﺎرئ اﻟﻘﺮآن و اﻟﻘﺮآن ﯾﻠﻌﻨﻪ‪ ،‬ﻟﺬا در ﺣﺪﯾﺚ ﻓﻮق ﺑﺸـﻐﻞ و اﺷـﺘﻐﺎل اﺷﺎره ﺷﺪه ﺗﺎ ﻗﺮآن‬
‫وﺳﯿﻠﻪ ﮐﺴﺐ و اﺷﺘﻐﺎل ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻼوت ﺷﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯽﮔﯿﺮي و ﭘﯿﺮوي‪[...] .‬‬
‫)‪ (2‬ﺣـﺪﯾﺚ ﻓﻮق در ﻣﺄﺧﺬ ﻣﺘﻌّﺪدي آﻣﺪه اﺳﺖ و ﻋﺒﺎرت )ﯾﻘﺘﻞ ﺣﺒﻄﺎ( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺑﯿﻤﺎري و ﺧﻮردن ﺣﺒﻂ‪ -‬ﺷـﮑﻢ ﺣﯿﻮاﻧﺎت آﻣﺎس ﮐﺮده و‬
‫ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﻟﻐﺖ ﻧﻮﯾﺴﺎن ﺣﺒﻂ را‪) -‬ﺣﻨﺪﻗﻮق‪ ،‬ﺣﻠﺒﺒﻪ‪ ،‬ﺷﻨﺒﻠﯿﺬ و ﻋﺮﻓﺞ( داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﺳﻪ ﮔﯿﺎه اﺧﯿﺮ ﮐﻪ ﺑﻬﺎره اﺳﺖ ﻧﻮﻋﯽ اﺳﻬﺎل ﺳﺨﺖ و ﻣﺰﻣﻦ‬
‫اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨـﺪ و اّﻣﺎ در ﺑﺎره ﮔﯿﺎه ﺣﻨـﺪﻗﻮق‪ -‬ﮐﻪ واژهاي آراﻣﯽ اﺳﺖ ﺑﻨﺎ ﺑﻨﻮﺷـﺘﻪ ﺧﻠﻒ ﺗﺒﺮﯾﺰي‪ -‬ﺣﻨـﺪﻗﻮق‪ -‬ﯾﺎ اﻧـﺪﻗﻮق‪ -‬دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺻﺤﺮاﯾﯽ آن ﻣﺜﻞ ﯾﻮﻧﺠﻪ‪ ،‬ﺳـﺘﻮران را ﺑﺴـﯿﺎر ﻓﺮﺑﻪ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﺗﻠـﺦ و ﺑـﺪ ﺑﻮﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻔﺎرﺳـﯽ ﺳـﯿﺴﺖ ﻧﺎﻣﻨﺪ اّﻣﺎ‪ -‬داود اﻧﻄﺎﮐﯽ‪ -‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‬
‫ﺣﻨﺪﻗﻮق‪ -‬ﮐﻪ در ﯾﻮﻧﺎن آن را‪ -‬ﻟﻮﺗﻮس‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮔﯿﺎﻫﯽ اﺳﺖ ﺑﺮﮔﺶ زرد و ﭘﻬﻦ و ﮔﻠﺶ زرد‪ ،‬ﻧﻮع ﺻـﺤﺮاﺋﯽ آن ﺑﺪﺑﻮ و ﺳّﻢ ﺑﺴـﯿﺎر‬
‫ﻣﻬﻠﮑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در درﻣﺎن ﺑﯿﻤﺎرﯾﻬﺎي ﯾﺮﻗﺎن و اﺳﺘﺴﻘﺎء ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ -‬روﻏﻦ ﺑﺬر و داﻧﻪاش در درد ﻣﻔﺎﺻﻞ ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ )اﯾﻦ اﺳﺖ ﻣﻔﻬﻮم‬
‫ﻋﻠﻤﯽ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﻧﺎم‪ -‬ﺣﺎرث‪ -‬را ﻫﻢ ﺣﺒﻂ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ زﯾﺮا ﺑﺎ ﺧﻮردن آن ﮔﯿﺎه ﻣﺴـﻤﻮم ﺷـﺪ و اوﻻد او را ﻧﯿﺰ ﺣﺒﻄﺎت ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ )ﻣﻨﻈﻮر ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻣﺎزن ﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﻟﮏ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﻔﺮي ﻣﺒﺘﻼ ﺑﺒﯿﻤﺎري آﻣﺎس و ورم ﺑﺪن ﺷﺪ‪ -‬ﻟﺲ‪.(145 /9 ،‬‬
‫( ) )ﺣﺒﮏ( ]ﺣﺒﮏ ‪ ... :‬ص ‪446 :‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و اﻟﱠﺴﻤﺎِء ذاِت اﻟ ُْﺤﺒُِﮏ‪ /7 -‬زارﯾﺎت( ﯾﻌﻨﯽ آﺳـﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ داراي راﻫﻬﺎﺋﯽ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻟﺬا ﺑﻌﻀـﯽ از ﻣﺮدم ﺑﺮاي آﺳـﻤﺎن‬
‫راﻫﻬﺎي ﻣﺤﺴﻮﺳـﯽ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﺳـﺘﺎرﮔﺎن و ﮐﻬﮑﺸﺎن ﺗﺼّﻮر ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺑﻌﻀـﯽ دﯾﮕﺮ آﻧﺮا ﺑﺮاﻫﻬﺎي ﻋﻘﻼﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ اﺣﺴﺎس و ﺑﺼﯿﺮت و‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻣﺘﺼّﻮر اﺳﺖ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺷﺎره ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﯾْﺬُﮐُﺮوَن اﻟﻠﱠَﻪ ﻗِﯿﺎﻣًﺎ‪ /91 -‬آل ﻋﻤﺮان( )ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺐ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺑﺼﯿﺮت و اﺣﺴﺎس وﻗﺖ ﺷﻨﺎﺳﯽ از راه ﺑﺼﯿﺮت و ﻧﮕﺎه‬
‫ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﺮاي ﻗﯿﺎم و ﻋﺒﺎدت زﻣﺎن را ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫اﺻﻞ رﯾﺸﻪ ﺣﺒﮏ‪ -‬ﯾﺎ از ﻋﺒﺎرت ﺑﻌﯿﺮ ﻣﺤﺒﻮك اﻟﻘﺮي‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺘﺮ ﻗﻮي ﮐﻪ ﺑﺸّﺪت ﻧﺸﺨﻮار ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻏﺬا در دﻫﺎﻧﺶ ﺑﺴﺮﻋﺖ ﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫ﻣﯽﺟﻮد‪ ،‬اﺳﺖ و ﯾﺎ از ﻋﺒﺎرت اﺣﺘﺒﺎك‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺤﮑﻢ داﻣﻦ ﺑﮑﻤﺮ زدن‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺒﻞ( ]ﺣﺒﻞ ‪ ... :‬ص ‪446 :‬‬
‫اﻟﺤﺒﻞ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ )رﯾﺴﻤﺎن و ﻃﻨﺎب( ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓِﯽ ِﺟﯿِﺪﻫﺎ َﺣﺒٌْﻞ ﻣِْﻦ َﻣَﺴٍﺪ‪ /5 -‬ﻣﺴﺪ(‪ ،‬ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﺣﺒـﻞ اﻟﻮرﯾـﺪ و ﺣﺒـﻞ اﻟﻌـﺎﺗﻖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ رگ ﮔﺮدن و وﺗﺮ ﮔﺮدن ﺑﺂن ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ -‬اﻟﺤﺒﻞ اﻟﻤﺴـﺘﻄﯿﻞ‪ -‬ﺟﺎّده و راه ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ‬
‫ﺷﻨ ﯽ ‪.‬‬
‫و ﺑﺮاي وﺻﻞ ﮐﺮدن و ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺂن رﺳﯿﺪه ﺷﻮد واژه‪ -‬ﺣﺒﻞ‪ -‬ﺑﺼﻮرت اﺳﺘﻌﺎره ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در آﯾﻪ َو اْﻋَﺘِﺼُﻤﻮا ﺑ َِﺤﺒِْﻞ اﻟﻠﱠِﻪ َﺟِﻤﯿﻌًﺎ »‪ /103 -«1‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص((‪.‬‬
‫)ﺑﺮﻫﺎن ﻗﺎﻃﻊ‪ -‬ﻣﻘﺎﯾﯿﺲ اﻟّﻠﻐﻪ‪ -‬ﻏﺮاﺋﺐ اﻟّﻠﻐﻪ‪ -‬ﻣﻌﺮﺑﺎت ﺟﻮاﻟﯿﻘﯽ ‪ -120‬ﺗﺬﮐﺮه اﻻوﻟﯽ اﻻﻟﺒﺎب ص ‪ 133‬داود اﻧﻄﺎﮐﯽ(‪.‬‬
‫)‪ (1‬واژه اﻋﺘﺼﺎم در آﯾﺎت دﯾﮕﺮ ﻗﺮآن ﺑـﺪون ذﮐﺮ ﺣﺒﻞ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ در آﯾﺎت َو اْﻋَﺘـَﺼ ُﻤﻮا ﺑ ِﺎﻟﻠﱠِﻪ َو َأْﺧَﻠُﺼﻮا ِدﯾَﻨُﻬْﻢ ﻟ ِﻠﱠِﻪ‪ /146 -‬ﻧﺴﺎء( و‬
‫َﻓَﺄﱠﻣﺎ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا ﺑ ِﺎﻟﻠﱠِﻪ َو اْﻋَﺘَﺼُﻤﻮا ﺑ ِِﻪ َﻓَﺴﯿُْﺪِﺧﻠُُﻬْﻢ ﻓِﯽ َرْﺣَﻤٍﮥ ﻣِﻨُْﻪ‪-‬‬
‫اﺷـﺎره ﺷـﺪه ﭘﺲ‪ -‬ﺣﺒـﻞ اﻟﻠّﻪ‪ -‬ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي از ﻗﺮآن و ﻋﻘﻞ و ﺧﺮد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ آن دور ﺷـﺪن از ﮔﻨﺎﻫﺎن و وﺻﻮل ﺑﻘﺮب ﺧـﺪاي‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﯾﺎ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺂن ﺗﻤّﺴﮏ ﺟﺴﺘﯽ و از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺎزﻣﺎﻧـﺪي ﺗﻮ را ﺑﺠﻮار رﺣﻤﺖ ﺣﻖ ﻣﯽرﺳﺎﻧـﺪ ﭘﺲ ﻋﻬﺪ و‬
‫ﭘﯿﻤﺎن را ﻧﯿﺰ ﺣﺒﻞ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ـُﺿ ِﺮﺑَْﺖ َﻋَﻠﯿِْﻬُﻢ اﻟـﱢﺬﻟ ﱠُﮥ َأﯾَْﻦ ﻣـﺎ ﺛُِﻘُﻔﻮا ِإﻟ ﱠﺎ ﺑ َِﺤﺒـْ ٍﻞ ﻣَِﻦ اﻟﻠﱠِﻪ َو َﺣﺒٍْﻞ ﻣَِﻦ اﻟﻨﱠﺎِس‪ /112 -‬آل ﻋﻤﺮان( ﻫﺮ ﮐﺠـﺎ ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﺧﻮاري ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺟﺎري اﺳﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ در ﭘﻨﺎه و ﭘﯿﻤﺎن ﺧﺪاﯾﺎ در ﭘﻨﺎه و ﭘﯿﻤﺎن ﻣﺮدم ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ(‪.‬‬
‫در آﯾﻪ ﻓﻮق آﮔﺎﻫﯽ و ﻫﺸﺪاري اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐّﻔﺎر ﺑﺮاي رﻫﺎﯾﯽ از ذﻟّﺖ‪ ،‬و ﺧﻮاري ﺑﺘﻮّﺳﻞ ﺟﺴﺘﻦ ﺑﻪ دو ﭘﯿﻤﺎن ﻧﺎﮔﺰﯾﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫‪ /170‬ﻧﺴﺎء( و َو َﻣْﻦ َﯾْﻌَﺘِﺼْﻢ ﺑ ِﺎﻟﻠﱠِﻪ َﻓَﻘْﺪ ُﻫِﺪَي ِإﻟﯽ ِﺻﺮاٍط ُﻣْﺴَﺘِﻘﯿٍﻢ‪ /101 -‬آل ﻋﻤﺮان( و َو اْﻋَﺘِﺼُﻤﻮا ﺑ ِﺎﻟﻠﱠِﻪ ُﻫَﻮ َﻣْﻮﻻُﮐْﻢ‪ /78 -‬ﺣّﺞ(‪.‬‬
‫اﻋﺘﺼﺎم ﺑﺨﺪا در اﯾﻦ آﯾﺎت ﻫﻤﺎن ﺑﺎ ﺧﺪا ﺑﻮدن ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﯾﺎد او ﺑﻮدن اﺳﺖ ﮐﻪ وﺳـﯿﻠﻪ دور ﺷﺪن از ﮔﻨﺎﻫﺎن و ﺑﻪ راه ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ ﻫﺪاﯾﺖ ﺷﺪن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ زﯾﺮا واژه‪ -‬اﻋﺘﺼﺎم از‪ -‬ﻋﺼﻢ‪ -‬ﯾﻌﺼﻢ‪ -‬ﻋﺼـﻤﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ در ﮔﻨﺎه ﻧﯿﻔﺘﺎدن‪ ،‬و ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪن از آن اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ اﻋﺘﺼﺎم ﯾﻌﻨﯽ ﭘﻨﺎه ﺑﺮدن و‬
‫ﺑﯿﺎد ﺧﺪا ﺑﻮدن و اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﺒﻞ را‪ -‬رﺑﺎط‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ وﺳﯿﻠﻪ ارﺗﺒﺎط ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﯿـﺦ ﻃﺮﯾﺤﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬اﻋﺘﺼﺎم ﺑﺤﺒﻞ اﻟّﻠﻪ‪ -‬ﭘﯿﺮوي از ﻗﺮآن و ﺗﺮك ﺗﻔﺮﻗﻪ و ﺟﺪا ﺳـﺮي اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮده »اﻟﻘﺮآن ﺣﺒﻞ‬
‫اﻟﻠّﻪ اﻟﻤﺘﯿﻦ« واژه ﺣﺒـﻞ ﺑﺼﻮرت اﺳـﺘﻌﺎره ﺑﺮاي اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻤـّﺴ ﮏ ﺑﻘﺮآن ﺳـﺒﺐ ﻧﺠـﺎت از ﺗﺒﺎﻫﯽ و ﻫﻼﮐﺖ اﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ رﯾﺴـﻤﺎن‬
‫ﺳﺒـﺐ رﻫـﺎ ﺷـﺪن و دور ﺷـﺪن از ﺧﻄﺮ اﺳﺖ‪ .‬و در ﺣـﺪﯾﺜﯽ دﯾﮕﺮ در وﺻـﻒ ﻗﺮآن آﻣـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻫـﻮ ﺣﺒـﻞ ﻣﻤـﺪود ﻣﻦ اﻟـّﺴ ﻤﺎء اﻟﯽ‬
‫اﻻـرض« ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻮر ﻫـﺪاﯾﺖ ﮐﻨﻨـﺪه‪ .‬و اﻋﺮاب ﻧﻮر ﻣﻤـﺪود و ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ را ﺑﻪ ﺣﺒﻞ و ﺧﯿﻂ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و در ﺣـﺪﯾﺜﯽ دﯾﮕﺮ »ﻫﻮ ﺣﺒﻞ اﻟّﻠﻪ‬
‫اﻟﻤﺘﯿﻦ« ﮐﻪ در ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ ﻧﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ازﻫﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻮ اﻟﻌّﺒﺎس ﻣﺒّﺮد در ﺣﺪﯾﺜﯿﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫)اوﺻـﯿﮑﻢ ﺑﮑﺘـﺎب اﻟﻠّﻪ و ﻋﺘﺮﺗﯽ اﺣـﺪﻫﻤﺎ اﻋﻈﻢ ﻣﻦ اﻵﺧﺮ و ﻫﻮ ﮐﺘﺎب اﻟﻠّﻪ ﺣﺒﻞ اﻟﻤﻤـﺪود ﻣﻦ اﻟّﺴـ ﻤﺎء اﻟﯽ اﻻرض( ﺣﺒﻞ در اﯾﻦ ﺣـﺪﯾﺚ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻮر ﻣﻤﺪود و ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ در ﻣﻌﻨﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﺑﮑﺘﺎب ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺮآن از زﻣﯿﻦ ﺗﻼوت و ﻧﺴﺨﻪ ﺑﺮداري و ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد اّﻣﺎ از ﻣﻌﻨﯽ ﺣﺒﻞ ﻣﻤـﺪود‪ ،‬در ﺑﺎره ﮐﺘﺎب ﺧـﺪا ﻣﯽﻓﻬﻤﯿﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻮري ﮐﻪ ﻫـﺪاﯾﺖ ﮐﻨﻨـﺪه ﺑﺴﻮي او اﺳﺖ و اﻋﺮاب ﻧﻮر ﻣﻤـﺪود و‬
‫ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ را ﺑﺤﺒﻞ و ﺧﯿﻂ ﯾﻌﻨﯽ رﯾﺴﻤﺎن ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺧﺪاي ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﺣﺘﱠﯽ َﯾَﺘَﺒﯿﱠَﻦ ﻟَُﮑُﻢ اﻟ َْﺨﯿُْﻂ اﻟ َْﺄﺑ َْﯿُﺾ ﻣَِﻦ اﻟ َْﺨﯿِْﻂ اﻟ َْﺄْﺳَﻮِد‪ /187 -‬ﺑﻘﺮه( ﺧﯿﻂ‬
‫اﺑﯿﺾ ﻫﻤـﺎن ﻧﻮر ﺻـﺒﺢ اﺳﺖ و ﺧﯿﻂ اﺳﻮد ﻏﯿﺮ اوﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺳـﯿﺎﻫﯽ ﭘﺲ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺸـﺨﯿﺺ ﺳـﻔﯿﺪي ﺻـﺒﺢ از ﺳـﯿﺎﻫﯽ ﺷـﺒﺴﺖ از اﯾﻦ رو‬
‫ﺑﺮﯾﺴﻤﺎن ﺳﯿﺎه و ﺳﻔﯿﺪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟﻠّﻐﻪ ‪ -80 /5‬ﻟﺲ ‪ -137 /111‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪.(346 /5‬‬
‫اّول‪ -‬ﻋﻬـﺪ و ﭘﯿﻤـﺎن ﺧـﺪاﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ در آن ﺻﻮرت اﻫﻞ و ﭘﯿﺮو ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺷﻮﻧـﺪ ﮐﻪ از ﺳﻮي ﺧـﺪا ﻧﺎزل ﺷـﺪه اﺳﺖ و ﮔﺮ ﻧﻪ در دﯾﻦ او‬
‫ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﯾﺖ آن ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ از ﺳﻮي ﻣﺮدم ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را ﯾﺎري ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ و ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﺬل ﻣﺎل و ﺟﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺒﺎﻟﻪ‪ -‬ﺗﻮر و دام ﺷﮑﺎر ﺷﮑﺎرﭼﯽ و ﺟﻤﻌﺶ ﺣﺒﺎﺋﻞ اﺳﺖ‪ ،‬رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪:‬‬
‫»اﻟّﻨﺴﺎء ﺣﺒﺎﺋﻞ اﻟّﺸﯿﻄﺎن«‪«1» .‬‬
‫ﻣﺤﺘﺒﻞ و ﺣﺎﺑﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺻّﯿﺎد و دام ﮔﺴﺘﺮ‪ ،‬اﺻﻄﻼح‪ -‬وﻗﻊ ﺣﺎﺑﻠﻬﻢ ﻋﻠﯽ ﻧﺎﺑﻠﻬﻢ »‪ «2‬ﻧﯿﺰ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺘﻢ( ]ﺣﺘﻢ ‪ ... :‬ص ‪448 :‬‬
‫اﻟﺤﺘﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻀﺎء ﻣﻘّﺪر و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه‪.‬‬
‫اﻟﺤﺎﺗﻢ‪ -‬ﮐﻼغ ﺷﻮم‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﭘﻨﺪاﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﺣﺘﻤﺎ ﺑﺎﻧﮓ و آوازش ﻣﺎﯾﻪ ﺟـﺪاﯾﯽ اﺳﺖ )اﯾﻦ واژه ﯾﮑﺒﺎر در ﻗﺮآن آﻣﺪه اﺳﺖ‪َ -‬و ِإْن ﻣِﻨُْﮑْﻢ ِإﻟ ﱠﺎ‬
‫واِرُدﻫﺎ ﮐﺎَن َﻋﻠﯽ َرﺑ ﱢَﮏ َﺣﺘْﻤًﺎ َﻣﻘِْﻀﯿ‪‬ﺎ‪ /71 -‬ﻣﺮﯾﻢ‪ -‬ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ وارد دوزخ ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺷﺎره اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺰﻧﺎن ﻏﯿﺮ ﺷﺮﻋﯽ اﺳﺖ زﯾﺮا در ﺑﺎره ازدواج‪ ،‬و ﻫﻤﺴﺮان ﺷﺮﻋﯽ در ﻗﺮآن ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﻧِﺴﺎُؤُﮐْﻢ َﺣْﺮٌث ﻟَُﮑْﻢ‪ /223 -‬ﺑﻘﺮه( ﮐﻪ واژه ﻧﺴﺎء‪ -‬ﺑﻪ ﺿـﻤﯿﺮ )ﮐﻢ( اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه و ﻫﻤﺴـﺮي را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﺎﻧﺘﺎن زﻣﯿﻨﻬﺎي‬
‫ﮐﺸﺖ و زرع ﺷﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺣﯿﺎت ﺑﺸﺮ ﺑﺎزدواج و ﻫﻤﺴﺮان ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ .‬و اﺷﺎره ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ زﻧﺎن ﻏﯿﺮ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺨﻮﺑﯽ روﺷﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ -:‬ﺣﺒﺎﺋﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دام ﺷـﮑﺎر‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( در ﺧﻄﺒﻪ ﺣـّﺠ ﮥ اﻟﻮداع ﺳـﻔﺎرﺷﺎﺗﯽ در ﺑﺎره زﻧﺎن دارد ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آﻧﻬﺎ‬
‫اﻣﺎﻧﺘﻬﺎﺋﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ در ﺣﻔﻆ ﺣﺮﻣﺘﺸﺎن ﺑﮑﻮﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﯾﻦ ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬وﻗﻮع ﺣﺎﺑﻠﻬﻢ ﻋﻠﯽ ﻧﺎﺑﻠﻬﻢ‪ -‬در ﻣﺂﺧﺬ دﯾﮕﺮ ﺑﺼﻮرت‪ -‬ﺛﺎر ﺣﺎﺑﻠﻬﻢ ﻋﻠﯽ ﻧﺎﺑﻠﻬﻢ ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺷﻮرﯾـﺪن ﺑﻌﻀـﯽ از ﻣﺮدم ﺑﺮ ﺑﻌﺾ دﯾﮕﺮ را ﻧﺸـﺎن ﻣﯽدﻫـﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از آراﻣﺶ‪ ،‬ﻓﺮاﻏﺖ در ﯾـﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮﺟﻮد ﻣﯽآﯾـﺪ ﻣﻌﻨﯽ ﺗﺤﺖ‬
‫اﻟّﻠﻔﻈﯽ آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دام ﮔﺴﺘﺮﺷﺎن ﺑﺮ ﺗﯿﺮاﻧﺪازﺷﺎن در اﻓﺘﺎد و ﺑﺨﻮﻧﺨﻮاﻫﯽ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎﺑﻞ‪ -‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﮑﺎر و ﻓﺮﯾﺐ ﻣﺮﻏﺎن و دﯾﮕﺮان دام ﭘﻬﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﺑـﻞ‪ -‬ﺗﯿﺮاﻧـﺪازي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﮐﻤـﺎﻧﺶ ﺗﯿﺮ ﭘﺮﺗﺎب ﻣﯽﮐﻨـﺪ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﺗﺒﻬﮑﺎري و آﺷﻮﺑﮕﺮي دو دﺳـﺘﻪ ﮐﻢ و ﻧﺎﭼﯿﺰ از ﻣﺮدم‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮﯾﺒﮑﺎران و ﻓﺴﺎد اﻧﮕﯿﺰان اﺳﺖ ﮐﻪ آراﻣﺶ و ﺳﻌﺎدت ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺘﺤّﻮل و رو ﺑﺮو ﺷﺪ و آﮔﺎﻫﯽ را ﺑﺒﻬﺎﻧﻪﻫﺎﺋﯽ ﺑﻬﻢ ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﻗﻄﻌﯽ اﻟﻬﯽ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )ﺣّﺘﯽ( ]ﺣّﺘﯽ ‪ ... :‬ص ‪449 :‬‬
‫ﺣﺮﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف آﺧﺮ ﮐﻠﻤـﺎت ﺑﻌـﺪ از آن ﮔﺎﻫﯽ ﻣﺠﺮور ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺣﺮف )اﻟﯽ( ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ وﻟﯽ ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻌـﺪ از‪ -‬ﺣّﺘﯽ‪ -‬ﻣﯽآﯾـﺪ در ﺣﮑﻢ و ﻣﻮﺿﻮع ﮐﻠﻤـﺎت ﻣﺎ ﻗﺒﻞ‪ -‬ﺣّﺘﯽ‪ -‬داﺧﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻌﻄﻮف ﺑﺂن و زﻣﺎﻧﯽ ﻫﻢ ﻋﺒﺎرت ﺑﻌـﺪ از‪-‬‬
‫ﺣّﺘﯽ‪ -‬آﻏﺎز ﺳﺨﻦ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫أﮐﻠﺖ اﻟّﺴﻤﮑﮥ ﺣّﺘﯽ رأﺳﻬﺎ و رأﺳﻬﺎ‪) -‬ﻣﺎﻫﯽ را ﺑﺎ ﺳﺮش ﺧﻮردم ﺳﺮش را ﺧﻮردم‪ ،‬و ﺳﺮ ﻣﺎﻫﯽ(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻟََﯿْﺴُﺠﻨُﻨﱠُﻪ َﺣﺘﱠﯽ ِﺣﯿٍﻦ‪ /35 -‬ﯾﻮﺳﻒ( و َﺣﺘﱠﯽ َﻣْﻄَﻠِﻊ اﻟ َْﻔْﺠِﺮ‪ /5 -‬ﻗﺪر(‪ .‬ﻋﻤﻞ ﺣّﺘﯽ ﺑﺮ ﮐﻠﻤﺎت ﺑﻌﺪش دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬ﺣّﺘﯽ ﺑﺮ ﻓﻌـﻞ ﻣﻀـﺎرع داﺧـﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﻣﻨﺼﻮب ﯾﺎ ﻣﺮﻓﻮع ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐـﺪام دو وﺟﻪ دارﻧـﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺐ در‬
‫ﻣﻌﻨﯽ )ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ(‪ ،‬و دﯾﮕﺮي در ﻣﻌﻨﯽ )ﺗﺎ( و دو وﺟﻬﯽ ﮐﻪ رﻓﻊ ﻣﯽدﻫﺪ ﯾﮑﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﺣّﺘﯽ ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫ﻣﺸﯿﺖ ﺣّﺘﯽ أدﺧﻞ اﻟﺒﺼﺮة‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ رﻓﺘﻢ ﺗﺎ ﺑﺸﻬﺮ ﺑﺼﺮه داﺧﻞ ﺷﺪم‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬اﯾﻨﺴﺘﮑﻪ ﮐﻠﻤﻪ ﺑﻌﺪ از )ﺣّﺘﯽ( در ﻣﻌﻨﯽ ﺣﺎل ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺒﺎرت ﻣﺮض ﺣّﺘﯽ ﻻ ﯾﺮﺟﻮن‪ -‬آﻧﮕﻮﻧﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪ ﺗﺎ ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در آﯾﻪ َﺣﺘﱠﯽ َﯾُﻘﻮَل اﻟﱠﺮُﺳﻮُل‪ /214 -‬ﺑﻘﺮه( ﺑﺎ ﻧﺼﺐ و رﻓﻊ )ﯾﻘﻮل( ﻫﺮ دو ﺧﻮاﻧـﺪه ﺷـﺪه ﮐﻪ در ﻫﺮ دو ﺻﻮرت ﺑﺪو وﺟﻪ ﺣﻤﻞ و ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻻـزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺒﺎرت ﺑﻌـﺪ از )ﺣّﺘﯽ( ﺑﺮ ﺧﻼف ﻗﺒﻞ از آن ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ آﯾﻪ َو ﻻ ُﺟﻨُﺒًﺎ ِإﻟ ﱠﺎ ﻋﺎﺑ ِِﺮي َﺳﺒِﯿٍﻞ َﺣﺘﱠﯽ َﺗْﻐَﺘـِﺴ ﻠُﻮا‪-‬‬
‫‪ /34‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫)راﺟﻊ ﺑـﺪاﺧﻞ ﺷـﺪن در ﻣﺴﺎﺟـﺪ در ﺣﺎل ﺟﻨﺐ ﺑﻮدن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺴﺘﯽ داﺧﻞ ﺷـﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻏﺴﻞ ﮐﻨﻨـﺪ ﻣﮕﺮ رﻫﮕـﺬري ﮐﻪ از ﯾﮏ در‬
‫وارد و از درب دﯾﮕﺮ ﺧﺎرج ﺷﻮد(‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ :‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺒﺎﺷـﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻌـﺪ از )ﺣّﺘﯽ( ﻣﺨـﺎﻟﻒ ﻣﻌﻨﯽ ﻗﺒﻞ از آن ﻧﺒﺎﺷـﺪ ﻣﺜﻞ رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﻘﻞ ﺷـﺪه »إّن اﻟّﻠﻪ‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻻ ﯾﻤّﻞ ﺣّﺘﯽ ﺗﻤﻠّﻮا« ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪450 :‬‬
‫ﻗﺼﺪ اﯾﻦ رواﯾﺖ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻼﻟﺖ را ﺑﺮاي ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻌﺪ از ﻣﻼﻟﺖ آﻧﻬﺎ اﺛﺒﺎت ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺞ( ]ﺣﺞ ‪ ... :‬ص ‪450 :‬‬
‫اﺻﻞ ﺣّﺞ ﻗﺼﺪ زﯾﺎرت اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﯾﺤّﺠﻮن ﺑﯿﺖ اﻟّﺰﺑﺮﻗﺎن اﻟﻤﻌﺼﻔﺮ »‪ «1‬و در ﻋﺮف ﺷـﺮع واژه ﺣّﺞ ﺑﻘﺼﺪ زﯾﺎرت ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺮاي ﺑﺮﭘﺎ داﺷﺘﻦ ﻣﻨﺎﺳﮏ و اﻋﻤﺎل ﺣّﺞ‬
‫ﻣﺨﺼﻮص ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣّﺞ و ﺣّﺞ‪ -‬ﻫﺮ دو ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺣّﺞ‪ -‬ﻣﺼﺪر اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ زﯾﺎرت ﮐﺮدن و ﺣّﺞ اﺳﻢ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻮم اﻟﺤّﺞ اﻷﮐﺒﺮ‪ -‬روز ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ و ﻋﯿﺪ اﺿﺤﯽ و روز ﻋﺮﻓﻪ اﺳﺖ‪ ،‬رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ »اﻟﻌﻤﺮة اﻟﺤّﺞ اﻷﺻﻐﺮ« ﻋﻤﺮه ﺣّﺞ اﺻﻐﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﺣّﺠﮥ(‪ -‬دﻻﻟﺘﯽ اﺳﺖ روﺷﻦ ﺑﺮ اﺳﺎس راه ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﺎ ﻗﺼﺪ و ﻫﺪف ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و ﭼﯿﺰﯾﮑﻪ ﺑﺮ ﺻّﺤﺖ و درﺳﺘﯽ ﯾﮑﯽ از دو ﻧﻘﯿﺾ اﻗﺘﻀﺎء »‪«2‬‬
‫و ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗُْﻞ َﻓﻠِﻠﱠِﻪ اﻟ ُْﺤﱠﺠُﮥ اﻟ ْﺒﺎﻟ َِﻐُﮥ‪ /149 -‬اﻧﻌـﺎم( و ﻟ َِﺌﻠﱠﺎ َﯾُﮑﻮَن ﻟ ِﻠﻨﱠﺎِس َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ ُﺣﱠﺠٌﮥ ِإﻟ ﱠﺎ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﻇَﻠُﻤﻮا‪ /150 -‬ﺑﻘﺮه( ﮐﻪ در آﯾﻪ اﺧﯿﺮ‬
‫اﺣﺘﺠﺎج و دﻟﯿﻞ آوردن ﺳـﺘﻤﮕﺮان را ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﻣﺴـﺘﺜﻨﯽ از ﺣّﺠﺖ و دﻟﯿﻞ ﻗﺮار داده اﺳﺖ و اﺷﺎره اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺳـﺨﻦ و ﺣّﺠﺖ آﻧﻬﺎ‬
‫اﺻﻮﻻ ﺣّﺠﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺗﻤﺎم ﺷﻌﺮ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫و اﺷﻬﺪ ﻣﻦ ﻋﺮف ﺣﻠﻮﻻ ﮐﺜﯿﺮة ﯾﺤّﺠﻮن ﺳﺐ اﻟّﺰﺑﺮﻗﺎن اﻟﻤﺰﻋﻔﺮا‬
‫ﺑﺎ اﺧﺘﻼف دو ﮐﻠﻤﻪ در ﺷﻌﺮ ﻗﺒﻠﺶ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻢ ﺗﻌﻠﻤﯽ ﯾﺎ اّم ﻋﻤﺮه اﻧّﻨﯽ ﺗﺨﺎﻃﺄﻧﯽ رﯾﺐ اﻟّﺰﻣﺎن ﻻﮐﺒﺮا‬
‫ﺷﻌﺮ از ﻣﺨﺒﻞ ﺳـﻌﺪي اﺳﺖ روي ﺳـﺨﻦ و ﺧﻄﺎﺑﺶ ﺑﻪ ﻫﻤﺴـﺮش ام ﻋﻤﺮه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ آﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺤّﻮل روزﮔﺎر ﻣﺮا ﺑﺨﻄﺎء‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ ﻧﺴـﺒﺖ داد و ﻣﻦ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻋﻮف ﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺮد ﮐﻮﺳﻪ و زرد ﻣﻮي‪ ،‬ﺑﻘﺼﺪ دﯾﺪارش داﺧﻞ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺴـﯿﺎر رﻓﺖ و‬
‫آﻣﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)ﻣﻘﺎﺋﯿﺲ اﻟﻠّﻐﻪ‪ -‬ﻟﺲ‪ ،‬اﻟﻤﺤﮑﻢ‪ -‬اﺳﺎس اﻟﺒﻼﻏﻪ(‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ﺣـّﺠ ﮥ‪ :‬اﻟﺒﺮﻫﺎن‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه ﺣّﺠﮥ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺼﻢ ﺑﺎ آن دﻓﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ازﻫﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣّﺠﺖ اﯾﺮاد‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﺮ وﺟﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻬﻨﮕﺎم ﺧﺼﻮﻣﺖ ﺑﺎ آن ﭘﯿﺮوزي ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﺟﻤﻊ ﺣّﺠﮥ‪ ،‬ﺣﺠﺞ و ﺣﺠﺎج اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻻ ﻋﯿﺐ ﻓﯿﻬﻢ ﻏﯿﺮ أّن ﺳﯿﻮﻓﻬﻢ ﺑﻬّﻦ ﻓﻠﻮل ﻣﻦ ﻗﺮاع اﻟﮑﺘﺎﺋﺐ »‪«1‬‬
‫)ﻋﯿﺒﯽ در اﯾﺸﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﻤﺸﯿﺮﻫﺎﺷﺎن از ﮐﻮﺑﯿﺪن ﮔﺮوهﻫﺎي ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻨﺪ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و ﺟـﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﺳـﺨﻨﺎﻧﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ ﺑـﺎ آﻧﻬـﺎ اﺣﺘﺠـﺎج ﺑﺎﻃـﻞ ﻣﯽﺷـﻮد ﺣّﺠﺖ ﻧﺎﻣﯿـﺪه ﺷﻮد در اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ ﺑـﺂن ﻣﻌﻨﯽ اﺷـﺎره ﻣﯽﮐﻨـﺪ )َو اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ‬
‫ﯾَُﺤﺎﱡﺟﻮَن ﻓِﯽ اﻟﻠﱠِﻪ »‪ «2‬ﻣِْﻦ ﺑَْﻌِﺪ ﻣﺎ اْﺳﺘُِﺠﯿَﺐ ﻟَُﻪ ُﺣﱠﺠﺘُُﻬْﻢ داِﺣَﻀٌﮥ ِﻋﻨَْﺪ َرﺑ ﱢِﻬْﻢ‪ /16 -‬ﺷﻮري(‪.‬‬
‫داﺣﻀﮥ‪ -‬ﺳﺨﻦ ﺑﺎﻃﻞ و ﺗﻼش ﺑﯿﻬﻮده ﻟﻔﻈﯽ ﮐﻪ ﺣّﺠﺖ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )ﻻ ُﺣﱠﺠَﮥ ﺑَﯿَْﻨﻨﺎ َو ﺑَﯿَْﻨُﮑُﻢ‪ /15 -‬ﺷﻮري( ﯾﻌﻨﯽ آﻧﻘﺪر ﺳﺨﻦ آﺷﮑﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزي ﺑﺤّﺠﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫)ُﻣﺤﺎﱠﺟُﮥ(‪ -‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺧﺼﻮﻣﺖ ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ ﯾﺎ ﭼﻨـﺪ ﻧﻔﺮ ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﺨﻮاﻫـﺪ ﺣّﺠﺖ و راه روﺷﻦ دﯾﮕﺮي را رد ﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫)َو ﺣـﺎﱠﺟُﻪ َﻗـْﻮُﻣُﻪ ﻗـﺎَل َأ ﺗُﺤـﺎﱡﺟﻮﻧﱢﯽ ﻓِﯽ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /80 -‬اﻧﻌـﺎم( و )َﻓَﻤْﻦ ـَﺣ ﺎﱠﺟَﮏ ﻓِﯿِﻪ ﻣِْﻦ ﺑَْﻌـِﺪ ﻣـﺎ ﺟﺎَءَك‪ /61 -‬آل ﻋﻤﺮان( و )ﻟـِ َﻢ ﺗُـَﺤ ﺎﱡﺟﻮَن ﻓِﯽ‬
‫ِإﺑ ْﺮاِﻫﯿَﻢ‪ /65 -‬آل ﻋﻤﺮان( و )ﻫﺎ َأﻧ ْﺘُْﻢ ﻫُﺆﻻِء ﺣﺎَﺟْﺠﺘُْﻢ ﻓِﯿﻤﺎ ﻟَُﮑْﻢ ﺑ ِِﻪ ِﻋﻠٌْﻢ‪ /66 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫)َﻓﻠَِﻢ ﺗَُﺤﺎﱡﺟﻮَن ﻓِﯿﻤﺎ ﻟَﯿَْﺲ ﻟَُﮑْﻢ ﺑ ِِﻪ ِﻋﻠٌْﻢ‪ /66 -‬آل ﻋﻤﺮان( و )َو ِإْذ َﯾَﺘﺤﺎﱡﺟﻮَن ﻓِﯽ اﻟﻨﱠﺎِر‪ /47 -‬ﻏﺎﻓﺮ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﮐﺘﺎﺋﺐ ﺟﻤﻊ ﮐﺘﯿﺒﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮارزﻣﯽ ﺑﻨﻘﻞ از اﺑﻦ ﺧﺎﻟﻮﯾﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﺗﻌـﺪاد واﺣﺪ ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﺟﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺳـﭙﺲ‪ ،‬ﺳـﺮﯾﻪ‪ -‬ﮐﻪ‬
‫‪ 150‬اﻟﯽ ‪ 400‬ﻧﻔﺮ را ﺷﺎﻣﻞ اﺳﺖ ﺑﻌـﺪ ﮐﺘﯿﺒﻪ‪ -‬از ‪ 400‬ﺗـﺎ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ آﮔﺎه ﺟﯿﺶ از ﻫﺰار ﺗﺎ ﭼﻬﺎر ﻫﺰار ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﻓﯿﻠﻖ و ﺟﺤﻔﻞ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻌـﺪاد‬
‫اﺳــﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﯿﺶ‪ ،‬ﺧﻤﯿﺲ از ‪ 4000‬ﺗﺎ ‪ 12000‬ﻧﻔﺮ و اﯾﻦ ﺗﻌﺪاد ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن و ﺳـﺮﺑﺎزان را ﺟﻤﻌﺎ ﻋﺴـﮑﺮ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳـﯽ ﻟﺸﮕﺮ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻋﻠّﺖ ﻧﺎﻣﮕﺰاري ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﺑﻪ ﮐﺘﯿﺒﻪ ﮐﻪ از ‪ 400‬ﺗﺎ ‪ 1000‬ﻧﻔﺮ اﺳﺖ اﯾﻨﺴـﺘﮑﻪ ﮔﻮﺋﯽ ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ و اوراق و ﺻـﻔﺤﺎت ﺣﺮوﻓﺶ ﺑﻬﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ واژه ﮐﺘـﺎب ﻫﻢ از ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎﺋﺐ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪه )ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ‪ /‬ﻓﻘﻪ اﻟّﻠﻐﻪ ص ‪ -329‬ﻣﺒّﺮد‪ /‬ﮐﺎﻣﻞ‪ -95 /1 ،‬ﺧﻮارزﻣﯽ‪ /‬ﻣﻔﺎﺗﯿﺢ اﻟﻌﻠﻮم ﺑﻨﻘﻞ از‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺼﻄﻠﺤﺎت ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﺋﯽ(‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از ﭘـﺬﯾﺮش و اﯾﻤﺎن و ﭘﺎﺳـﺦ دادن ﺑﻪ اﻟّﻠﻪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( از ﺳﻮي ﻣﺮدم و آﻧﻬﺎ و ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﻧﺰول‬
‫آﯾـﺎﺗﺶ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( را ﺗﺄﯾﯿـﺪ ﻧﻤﻮد و ﭘﺎﺳـﺦ داد آﻧﮕﺮوه ﺑـﺎ ﺳـﺨﻨﺎن ﺑﺎﻃﻞ ﺣّﺠﺖ ﻣﯽآورﻧـﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ دﻟﯿﻞ و ﺣّﺠﺘﺸﺎن ﻧﺎﭼﯿﺰ و ﺗﺒﺎه‬
‫اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ در ﭘﺎﯾﺎن آﯾﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ َﻏَﻀٌﺐ َو ﻟَُﻬْﻢ َﻋﺬاٌب َﺷِﺪﯾٌﺪ‪ /15 -‬ﺷﻮري(‪.‬‬
‫)ﮐﻪ در ﺗﻤـﺎم آﯾـﺎت ﻓﻮق ﻣﺤﺎّﺟـ ﮥ‪ -‬ﺑـﺪون ﻋﻠﻢ و آﮔـﺎﻫﯽ را در ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳـﻨﺪ و ﻧﻤﯽداﻧﻨـﺪ ﻣﻮرد ﻣﻼـﻣﺖ ﻗﺮار داده( آزﻣﻮن و‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ زﺧﻢ و ﺟﺮاﺣﺖ ﺳﺮ ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺣّﺠﺎ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﯾﺤّﺞ ﻣﺄﻣﻮﻣﮥ ﻓﯽ ﻗﻌﺮﻫﺎ ﻟﺠﻒ )زﺧﻢ ﻣﻐﺰ ﺳﺮش را ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮد و در اﻧﺘﻬﺎي آن ﭘﺎرﮔﯽ ﺑﻮد(‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺠﺐ( ]ﺣﺠﺐ ‪ ... :‬ص ‪452 :‬‬
‫اﻟﺤﺠﺐ و اﻟﺤﺠـﺎب‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑـﺎز داﺷـﺘﻦ و ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ از دﺳﺘﺮﺳـﯽ و رﺳـﯿﺪن ﺑﻪ ﭼﯿﺰي‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺣﺠﺒﻪ‪ ،‬ﺣﺠﺒﺎ و ﺣﺠﺎﺑﺎ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺣﺠﺎب‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻮف و ﺑﺎﻃﻦ و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ از دل ﭘﻮﺷﯿﺪه و ﭘﻨﻬﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﺑَﯿَْﻨُﻬﻤﺎ ِﺣﺠﺎٌب‪ /4 -‬اﻋﺮاف( اﯾﻦ ﺣﺠـﺎب آن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دﯾـﺪه را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧـﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎﻧﻊ رﺳﯿﺪن ﻟّﺬات ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﺑﺪوزﺧﯿﺎن و رﺳﯿﺪن رﻧﺠﺶ و آزار دوزﺧﯿﺎن ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪:‬‬
‫)َﻓُﻀِﺮَب ﺑَﯿَْﻨُﻬْﻢ ﺑ ُِﺴﻮٍر ﻟَُﻪ ﺑﺎٌب ﺑﺎِﻃﻨُُﻪ ﻓِﯿِﻪ اﻟﱠﺮْﺣَﻤُﮥ َو ﻇﺎِﻫُﺮُه ﻣِْﻦ ﻗَِﺒﻠِِﻪ اﻟ َْﻌﺬاُب »‪ /13 -«1‬ﺣﺪﯾﺪ( و )َو ﻣﺎ ﮐﺎَن ﻟ َِﺒَﺸٍﺮ َأْن ﯾَُﮑﻠﱢَﻤُﻪ اﻟﻠﱠُﻪ ِإﻟ ﱠﺎ َوْﺣﯿًﺎ َأْو ﻣِْﻦ‬
‫َوراِء ِﺣﺠﺎٍب‪ /51 -‬ﺷﻮري( ﯾﻌﻨﯽ از ﺟﺎﺋﯿﮑﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب وﺣﯽ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎو وﺣﯽ ﻣﯽرﺳﺪ او را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ و آﯾﻪ )َﺣﺘﱠﯽ َﺗﻮاَرْت‬
‫ﺑ ِﺎﻟ ِْﺤﺠﺎِب‪ /32 -‬ص(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺎ ﭘﻨﻬﺎن ﮐﻨﻨﺪه و ﻣﺎﻧﻌﯽ از ﻧﻈﺮ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺣﺎﺟﺒﺎن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دو اﺑﺮو در ﭼﻬﺮه زﯾﺮا ﺑﺮاي دﯾﺪﮔﺎن ﻫﻤﭽﻮن ﻧﮕﻬﺒﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ و از آﻧﻬﺎ دﻓﺎع ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺗﻤـﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪َ) :‬ﯾْﻮَم َﯾُﻘﻮُل اﻟ ُْﻤﻨـﺎﻓُِﻘﻮَن َو اﻟ ُْﻤﻨﺎﻓِﻘـﺎُت ﻟ ِﻠﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا اﻧ ُْﻈُﺮوﻧـﺎ َﻧْﻘَﺘﺒِْﺲ ﻣِْﻦ ﻧُﻮِرُﮐْﻢ ﻗِﯿَﻞ اْرِﺟُﻌﻮا َوراَءُﮐْﻢ َﻓﺎﻟ َْﺘِﻤُﺴﻮا ﻧُﻮرًا‬
‫َﻓـُﻀ ِﺮَب ﺑَﯿَْﻨُﻬْﻢ ﺑ ُِﺴﻮٍر ﻟَُﻪ ﺑﺎٌب ﺑﺎِﻃﻨُُﻪ ﻓِﯿِﻪ اﻟﱠﺮْﺣَﻤـ ُﮥ َو ﻇﺎِﻫُﺮُه ﻣِْﻦ ﻗَِﺒﻠِِﻪ اﻟ َْﻌـ ﺬاُب‪ /13 -‬ﺣﺪﯾـﺪ( ﯾﻌﻨﯽ در آن ﻫﻨﮕـﺎم ﮐﻪ دو روﯾﺎن و دو ﭼﻬﺮﮔﺎن‬
‫ﺑﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ درﻧﮓ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ از روﺷـﻨﺎﺋﯽ و ﻧﻮر ﺷـﻤﺎ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﮐﻨﯿﻢ ﭘﺎﺳﺨﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﺑﮑﺎرﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﺘﺎن ﺑﺎز ﮔﺮدﯾﺪ‬
‫و ﺑﻬﺮه ﮔﯿﺮﯾـﺪ ﺳـﭙﺲ ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺑﺎ روﯾﯽ و ﻣﺎﻧﻌﯽ اﯾﺠﺎد ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﻃﻦ و ﭘﯿﺸﺎروﯾﺶ رﺣﻤﺖ و ﺑﻬﺸﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ و ﺑﯿﺮون آن ﻋﺬاب و‬
‫رﻧﺞ ﮐﻪ در آﯾﻪ ﻗﺒﻞ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫در آن ﻫﻨﮕﺎﻣﻪ ﻧﻮر و روﺷﻨﺎﯾﯽ ﺳﯿﻤﺎي ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ اﯾﺸﺎن اﺳﺖ و ﭘﺎداﺷﺸﺎن ﺧﻠﻮد در ﺑﻬﺸﺖ و رﺣﻤﺖ ﺣّﻖ‪.‬‬
‫ﺣﺎﺟﺐ اﻟّﺸﻤﺲ‪ -‬ﻣﺎﻧﻌﯽ ﮐﻪ در ﺟﻠﻮي ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﺜﻞ ﻧﮕﻬﺒﺎن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﺎﻧﻊ دﯾﺪن آن ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ )َﮐﻠﱠﺎ ِإﻧﱠُﻬْﻢ َﻋْﻦ َرﺑ ﱢِﻬْﻢ َﯾْﻮَﻣﺌـِ ٍﺬ ﻟََﻤْﺤُﺠﻮﺑ ُـﻮَن‪ /15 -‬ﻣﻄّﻔﻔﯿﻦ( اﺷـﺎره ﺑﻪ ﻣﻨﻊ ﻧﻮر از اﯾﺸﺎن اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺖ )َﻓـُﻀ ِﺮَب ﺑَﯿَْﻨُﻬْﻢ ﺑ ُِﺴﻮٍر‪-‬‬
‫‪ /13‬ﺣﺪﯾﺪ( ﯾﻌﻨﯽ دﯾﻮار و ﺑﺎروﯾﯽ ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن زده ﺷﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺠﺮ( ]ﺣﺠﺮ[‪ ... :‬ص ‪453 :‬‬
‫اﻟﺤﺠﺮ‪ ،‬ﺳﻨﮓ ﯾﺎ ﻣﺎّده ﺳﺨﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻤﻌﺶ اﺣﺠﺎر و ﺣﺠﺎرة‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬وﻗُﻮُدَﻫﺎ اﻟﻨﱠﺎُس َو اﻟ ِْﺤﺠﺎَرُة‪ /24 -‬ﺑﻘﺮه( ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه‪ ،‬ﺣﺠـﺎرة‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺳـﻨﮓ ﮔﻮﮔﺮد اﺳﺖ و ﺑﻠﮑﻪ ﻋﯿﻨـﺎ ﻫﻤﺎن‬
‫ﺳﻨـﮓ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻋﻈﻤﺖ و ﺣﺎﻟﺖ آن آﺗﺶ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﺴﺎن و ﺳـﻨﮓ اﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮ ﺧﻼف آﺗﺶ دﻧﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه آﺗﺶ دﻧﯿﺎ اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳـﻨﮓ ﻣﺸـﺘﻌﻞ ﺷﻮد ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از اﻓﺮوﺧﺘﻦ در آن ﻣﺆﺛّﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻨﻈﻮر از ﺳـﻨﮓ ﯾﺎ‬
‫ﺣﺠﺎره اﺷﺎره ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﭘـﺬﯾﺮش ﺣّﻖ ﭼﻮن ﺳـﻨﮓ ﺳـﺨﺖ و ﺣﻖ ﻧﺎﭘـﺬﯾﺮ ﺑﻮدهاﻧـﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در آﯾﻪ ذﯾﻞ وﺻـﻔﺸﺎن ﮐﺮده ﮐﻪ‪:‬‬
‫)َﻓِﻬَﯽ َﮐﺎﻟ ِْﺤﺠﺎَرِة َأْو َأَﺷﱡﺪ َﻗْﺴَﻮًة‪ /74 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫)و اﺷﺎره ﺑـﺪﻟﻬﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻗﺴﺎوت ﺳـﺨﺖﺗﺮ از ﺳـﻨﮓاﻧﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ )ﺛُﱠﻢ َﻗَﺴْﺖ ﻗُﻠُﻮﺑ ُُﮑْﻢ ﻣِْﻦ ﺑَْﻌِﺪ ذﻟ َِﮏ َﻓِﻬَﯽ َﮐﺎﻟ ِْﺤﺠﺎَرِة َأْو َأَﺷﱡﺪ َﻗْﺴَﻮًة‪-‬‬
‫‪ /74‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫)َﺣﺠﺮ( و ﺗﺤﺠﯿﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻨﮓ ﭼﯿﻨﯽ در اﻃﺮاف ﯾﮏ ﻣﮑﺎن‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺣﺠﺮﺗﻪ‪ ،‬ﺣﺠﺮا ﻓﻬﻮ ﻣﺤﺠﻮر‪ -‬و ﺣّﺠﺮﺗﻪ ﺗﺤﺠﯿﺮا ﻓﻬﻮ ﻣﺤّﺠﺮ )ﮐﻪ در ﺛﻼـﺛﯽ ﻣﺠّﺮد اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل‪ -‬ﻣﺤﺠﻮر‪ -‬و در ﺛﻼـﺛﯽ ﻣﺰﯾـﺪش‪ -‬ﻣﺤّﺠﺮ‪-‬‬
‫اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﻣﮑـﺎﻧﯽ را ﻫﻢ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﺳـﻨﮓ ﭼﯿﻦ اﺣـﺎﻃﻪ ﮐﻨﻨـﺪ ﺣﺠﺮ ﮔﻮﯾﻨـﺪ ﮐﻪ از ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺣﺠﺮ اﻟﮑﻌﺒـﮥ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﻮم ﺛﻤﻮد ﻫﻢ‪-‬‬
‫ﺣﺠﺮ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪:‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﮐﱠﺬَب َأْﺻﺤﺎُب اﻟ ِْﺤْﺠِﺮ اﻟ ُْﻤْﺮَﺳﻠِﯿَﻦ‪ /80 -‬ﺣﺠﺮ( و از واژه‪ -‬ﺣﺠﺮ‪ -‬ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻧﺘﯿﺠﻪ و ﻣﺎ ﺣﺼﻞ آن ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﺑﺎز داﺷـﺘﻦ و‬
‫ﻣﻨـﻊ ﺗﺼـّﻮر ﻣﯽﺷﻮﻧـﺪ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻋﻘـﻞ و ﺧﺮد را ﻫﻢ‪ -‬ﺣﺠﺮ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ زﯾﺮا اﻧﺴـﺎن را از ﺧﻮاﻫﺶ و ﻫﻮﺳـﻬﺎي ﻧﻔﺴـﺎﻧﯽ ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﺑـﺎز‬
‫ﻣﯽدارد‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َﻫْﻞ ﻓِﯽ ذﻟ َِﮏ َﻗَﺴٌﻢ ﻟ ِِﺬي ِﺣْﺠٍﺮ‪ /5 -‬ﻓﺠﺮ(‪ .‬اﺑﻮ اﻟﻌّﺒﺎس ﻣﺒّﺮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺑﻪ اﺳﺐ ﻣﺎدﯾﻨﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪454 :‬‬
‫ﺑﺨﺎﻃﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑّﭽﻪ در ﺷﮑﻢ دارد‪ -‬ﺣﺠﺮ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻫﺮ ﻣﻤﻨﻮﻋﯽ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺗﺤﺮﯾﻤﺶ ﺣﺠﺮ اﺳﺖ‪ ،‬در آﯾﺎت‪َ) ،‬و ﻗﺎﻟ ُﻮا ﻫِﺬِه َأﻧ ْﻌﺎٌم َو َﺣْﺮٌث ِﺣْﺠٌﺮ‪ /183 -‬اﻧﻌﺎم( و )َو َﯾُﻘﻮﻟ ُﻮَن »‪ِ «1‬ﺣْﺠﺮًا َﻣْﺤُﺠﻮرًا‪-‬‬
‫‪ /22‬ﻓﺮﻗﺎن(‪.‬‬
‫ﻓﺎﻋﻞ در ﯾﻘﻮﻟﻮن‪ -‬ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ دﯾﺪن ﻋﺬاب ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ و ﻫﺮاﺳﻨﺎك ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ِ) :‬ﺣْﺠﺮًا َﻣْﺤُﺠﻮرًا‪ /22 -‬ﻓﺮﻗﺎن( ﻟﺬا ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﯾﺎد آوري ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ ﮐّﻔﺎر ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﻣﻼﺋﮑﻪ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﺑﮕﻤﺎن اﯾﻨﮑﻪ ﺳﻮدي ﺑﺮاي رﻫﺎﺋﯽ از ﻋﺬاب ﻋﺎﯾﺪﺷﺎن ﻣﯽﺷﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﻬﺸـﺖ‬
‫از ﻣﺎ ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻟﺬا ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو َﺟَﻌَﻞ ﺑَﯿَْﻨُﻬﻤﺎ ﺑَْﺮَزﺧًﺎ َو ِﺣْﺠﺮًا َﻣْﺤُﺠﻮرًا‪ /53 -‬ﻓﺮﻗﺎن( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻄﻮري ﻣﻨﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ راﻫﯽ ﺑﺮ ﺑﺮداﺷﺘﻦ و دﻓﻊ آن ﻣﺎﻧﻊ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻼن ﻓﯽ ﺣﺠﺮ ﻓﻼن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ او ﺧﻮدش و ﻣﺎﻟﺶ از اﯾﻨﮑﻪ ﻧﮕـﺬارد دﯾﮕﺮان در آن ﺗﺼـّﺮف ﮐﻨﻨﺪ در ﭘﻨﺎه و ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻓﻼﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻤﻌﺶ‪-‬‬
‫ﺣﺠﻮر‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو َرﺑﺎﺋِﺒُُﮑُﻢ ﻟا ﻠﱠﺎﺗِﯽ ﻓِﯽ ُﺣُﺠﻮِرُﮐْﻢ‪ /23 -‬ﻧﺴﺎء( )ﯾﻌﻨﯽ دﺧﺘﺮان ﻫﻤﺴﺮﺗﺎن ﮐﻪ از ﺷﻮﻫﺮ دﯾﮕﺮﺷﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﭘﻨﺎه ﺷﻤﺎﯾﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﺣﺠﺮ‪ :‬ﭘﯿﺮاﻫﻦ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ -‬ﺣﺠﺮ‪ -‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻣﺤﻔﻈﻪ‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬در ﺑـﺎره ﻓﺎﻋـﻞ‪ -‬ﯾﻘﻮﻟﻮن‪ -‬ﻣﻔـّﺴ ﺮﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻈﺮ اﻇﻬـﺎر ﮐﺮدهاﻧـﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﻫﻤـﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ راﻏﺐ ﮔﻔﺘﻪ و زﻣﺨﺸـﺮي ﻫﻢ ﻫﻤﺎن ﻧﻈﺮ را دارد‬
‫اﮐﻨﻮن ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬ﺣﺠﺮا ﻣﺤﺠﻮرا‪ -‬و ﺿﻤﯿﺮ در ﯾﻘﻮﻟﻮن‪ -‬ﮐﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻈﺮ اّول اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐّﻔﺎر ﺑﻨﺎ ﺑﻤﻔﻬﻮم آﯾﻪ ﻗﺒﻞ‬
‫در دﻧﯿـﺎ از ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﺑـﺎ ﺑﺰرﮔﻤﻨﺸـﯽ و ﮔﺮدﻧﮑﺸـﯽ ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ ﻧﺰول ﻣﻼـﺋﮑﻪ ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺶ و دﯾـﺪن ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧـﺪ ﯾﻌﻨﯽ )ﻟَْﻮ ﻻ ُأﻧ ِْﺰَل َﻋَﻠﯿَْﻨﺎ‬
‫اﻟ َْﻤﻼﺋِـَﮑ ُﮥ َأْو َﻧﺮي َرﺑ ﱠﻨﺎ‪ /21 -‬ﻓﺮﻗـﺎن( ﭼﺮا ﺑﺮ ﻣـﺎ ﻣﻼﺋﮑﻪ ﻧﺎزل ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻣﺎ ﺧـﺪاي را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺎﻟﺖ اﺳـﺘﮑﺒﺎر و ﻏﺮور ﻫﻨﮕﺎﻣﻪ‬
‫ﻣﺮگ و ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﯽرﺳـﺪ از دﯾـﺪن ﻣﻼﺋﮑﻪ و ﻓﺮﺟﺎم ﻧﺎﻫﻨﺠﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﺗﺮﺳـﻨﺪ ﺳـﺨﻨﯽ ﮐﻪ در دﯾﺪن دﺷـﻤﻨﺎﻧﺸﺎن در دﻧﯿﺎ ﻣﯽزدﻧﺪ ﺗﮑﺮار‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ از ﻣﺎ دور ﺑﺎد ﺑﮕﻤﺎن اﯾﻨﮑﻪ ﭼﻨﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮ دّوم‪ -‬اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ‪ -‬ﺣﺠﺮا ﻣﺤﺠـﻮرا‪ -‬را ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آﻣﺮزش و ﺑﻬﺸﺖ و ﺑﺸـﺎرت از ﺷـﻤﺎ دور و ﺑﺮ ﺷـﻤﺎ ﺣﺮام‪ ،‬ﭼﻮن‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ را ﺑﺸﺎرت ﻣﯽدﻫﻨﺪ آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺸﺎرت ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ اﻣﺮوز ﺑﺸﺎرت ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﺣﺠﺮا ﻣﺤﺠﻮرا‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﺳّﻮم‪ -‬ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﮐّﻔﺎر در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻋـﺬاﺑﯽ ﮐﻪ از آن ﻣﯽﺗﺮﺳـﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﯽﺑﯿﻨﻨـﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﭘﻨﺎﻫﯽ ﺑﯿﺎﺑﻨـﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ ،‬ﺣﺠﺮا ﻣﺤﺠﻮرا‪-‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﺎ را از آن ﻋﺬاب دور ﮐﻨﺪ‪) ،‬ﺗﺒﯿﺎن‪ ،‬ﮐّﺸﺎف‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪ ،‬ﮐﺸﻒ اﻻﺳﺮار‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ(‪.‬‬
‫ﺻﻨﺪوﻗﭽﻪاي ﮐﻪ اﺷﯿﺎء در آن ﺣﻔﻆ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫از واژه ﺣﺠﺮ‪ -‬اﻃﺮاف و ﮔﺮدا ﮔﺮد ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺰ ﻣﺘﺼّﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺠﺮت ﻋﯿﻦ اﻟﻔﺮس‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻠﻘﻪ ﭼﺸﻢ آن اﺳﺐ ﻧﺸﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣّﺠﺮ اﻟﻘﻤﺮ‪ -‬اﻃﺮاف ﻣﺎه ﻫﺎﻟﻪ زده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣّﺠﻮرة‪ -‬ﭘﺮﮔﺎر و اﺳﺒﺎب ﺑﺎزي ﺑّﭽﻪﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﺎ آن روي زﻣﯿﻦ داﯾﺮه ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺠﺮ اﻟﻌﯿﻦ‪ -‬ﻧﯿﺰ در ﻣﻌﻨﯽ ﺣﻠﻘﻪ ﭼﺸﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺤّﺠﺮ ﮐﺬا‪ -‬ﻣﺜﻞ ﺳﻨﮓ ﺳﺨﺖ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻷﺣﺠـﺎر‪ -‬ﻗـﺒﯿﻠﻪاي از ﺑﻨـﻮ ﺗﻤﯿﻢ‪ -‬اﯾﻦ ﻧـﺎﻣﮕﺰاري ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻮﻣﯽ از آﻧﻬـﺎ ﻧﺎﻣﺸـﺎن ﺟﻨـﺪل‪ ،‬ﺣﺠﺮ‪ ،‬ﺻـﺨﺮ‪ ،‬ﺑﻮده )ﮐﻪ ﻫﺮ ﺳﻪ واژه‬
‫ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺳﻨﮓ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻨﺪل‪ -‬ﺗﺨﺘﻪ ﺳﻨﮕﻬﺎي ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺣﺠﺮ‪ -‬ﺳﻨﮓ ﮐﻮﭼﮏ ﺑّﻨﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺻﺨﺮ ﺳﻨﮕﻬﺎي ﺗﯿﺰ ﮐﻮﻫﺴﺘﺎﻧﯽ(‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺠﺰ( ]ﺣﺠﺰ[‪ ... :‬ص ‪455 :‬‬
‫اﻟﺤﺠﺰ‪ :‬ﻣﺎﻧﻊ و ﺣﺎﺋﻞ ﺑﯿﻦ دو ﭼﯿﺰ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را از ﻫﻢ دور ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺣﺠﺰ ﺑﯿﻨﻬﻤﺎ‪ -‬ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﻓﺎﺻﻠﻪ و ﺟﺪاﯾﯽ اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َﺟَﻌَﻞ ﺑَﯿَْﻦ اﻟ َْﺒْﺤَﺮﯾِْﻦ ﺣﺎِﺟﺰًا‪ /61 -‬ﻧﻤﻞ( ﻧﺎﻣﯿﺪن ﮐﺸﻮر ﺣﺠﺎز ﺑﺎﯾﻦ‬
‫ﻧﺎم ﺑﺮاي اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﺷﺎم و ﺻﺤﺮا ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓﻤﺎ ﻣِﻨُْﮑْﻢ ﻣِْﻦ َأَﺣٍﺪ َﻋﻨُْﻪ ﺣﺎِﺟِﺰﯾَﻦ‪ /47 -‬ﺣﺎّﻗﻪ(‪.‬‬
‫واژه ﺣﺎﺟﺰﯾﻦ‪ -‬ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﻊ آﻣﺪه ﺻـﻔﺖ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﯾﮑﻔﺮد در ﻣﻮﺿﻊ ﺟﻤﻊ‪ ،‬و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر‪ -‬ﺣﺠﺎز‪ -‬ﻃﻨﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﭻ‬
‫ﭘﺎي ﺳﺘﻮران را ﺑﺎ آن ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﻧﮑﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺼّﻮر ﻣﻌﻨﯽ ﺟﻤﻊ ﻧﯿﺰ از آن ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺣﺘﺠﺰ ﻓﻼن ﻋﻦ ﮐﺬا و اﺣﺘﺠﺰ ﺑﺈزاره‪ -‬ﭼﺎدر ﯾﺎ ﺷﻠﻮار و داﻣﻦ ﺑﺮ ﻣﯿﺎن ﺑﺴﺖ و ﻣﺤﮑﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺣﺠﺰة اﻟـّﺴ ﺮاوﯾﻞ‪ -‬ﻗﺴـﻤﺖ ﻣﯿﺎﻧﯽ ﺷـﻠﻮار و داﻣﻦ ﮐﻪ ﺣـّﺪ ﻓﺎﺻﻞ ﺑﺎﻻ و ﭘﺎﯾﯿﻦ آن اﺳﺖ در اﺻـﻄﻼح ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬إن أردﺗﻢ اﻟﻤﺤﺎﺟﺰة ﻓﻘﺒﻞ‬
‫اﻟﻤﻨﺎﺟﺰة »‪ «1‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎز داﺷﺘﻦ و‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﺿـﺮب اﻟﻤﺜﻞ در ﺑﺎره ﺑﺰدﻻن و ﺗﺮﺳﻮﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺟﻨﮓ ﻣﯽﮔﺮﯾﺰﻧـﺪ ﯾﺎ ﮐﺴـﯿﮑﻪ ﺑﻌﺪ از ﺷـﺮوع ﺟﻨﮓ ﻃﻠﺐ ﺻـﻠﺢ و آﺷﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ان اردت اﻟﻤﺤﺎﺟﺰة ﻓﻘﺒﻞ اﻟﻤﻨﺎﺟﺰه‪ -‬ﻣﺤﺎﺟﺰة‪ -‬ﺑﺎز داﺷﺘﻦ و ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ‬
‫ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ از ﺟﻨﮓ ﺑﺎ آﻫﺴﺘﯽ و ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ ﻗﺒﻞ از ﺟﻨﮓ و ﮐﺸﺘﺎر‪ ،‬ﺣﺠﺎزﯾﮏ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻨﺪاز ﺗﺎ ﺑﺮﺧﻮردﺷﺎن ﺑﺎز داري‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺪ( ]ﺣﺪ[‪ ... :‬ص ‪456 :‬‬
‫اﻟﺤّﺪ‪ :‬واﺳﻄﻪ ﻣﯿﺎن دو ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ از اﺧﺘﻼط‪ ،‬و آﻣﯿﺨﺘﮕﯽ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺣّﺪدت ﮐﺬا‪ -‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺣّﺪي ﻣﻌّﯿﻦ و ﻣﺸّﺨﺺ ﻗﺮار دادم‪.‬‬
‫ﺣّﺪ اﻟّﺸﯽء‪ -‬وﺻﻒ و ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎم ﻣﻌﻨﯽ ﯾﮏ ﭼﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﺗﻤﯿﺰ دﻫﻨﺪه و ﺟﺪا ﮐﻨﻨﺪه آن ﭼﯿﺰ ﺑﺎ ﻏﯿﺮ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣّﺪ اﻟّﺰﻧﺎ و ﺣّﺪ اﻟﺨﻤﺮ‪ -‬ﺗﻨﺒﯿﻪ و ﺗﻌﺰﯾﺮ زﻧﺎ ﮐﺎر و ﻣﯿﺨﻮاره و ﺷﺮاﺑﺨﻮاره‪.‬‬
‫ﻋّﻠﺖ ﻧﺎﻣﯿﺪن‪ -‬ﺣّﺪ‪ -‬ﺑﺮاي ﻣﺠﺎزات از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣّﺪ ﻣﺎﻧﻌﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﯽﮔﺬارد دﯾﮕﺮي راه او را ﺑﺮود و آن ﮐﺎرﻫﺎ را‬
‫اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﺗِﻠَْﮏ ُﺣُﺪوُد اﻟﻠﱠِﻪ َﻓﻼ َﺗْﻌَﺘُﺪوﻫﺎ‪ /229 -‬ﺑﻘﺮه( و )ﺗِﻠَْﮏ ُﺣـ ُﺪوُد اﻟﻠﱠِﻪ َو َﻣْﻦ َﯾَﺘَﻌﱠﺪ ُﺣُﺪوَد اﻟﻠﱠِﻪ‪ /1 -‬ﻃﻼق( و ) ﻟا َْﺄْﻋﺮاُب‬
‫َأَﺷﱡﺪ ُﮐْﻔﺮًا َو ﻧِﻔﺎﻗًﺎ َو َأْﺟَﺪُر َأﻟ ﱠﺎ َﯾْﻌَﻠُﻤﻮا ُﺣُﺪوَد ﻣﺎ َأﻧ َْﺰَل اﻟﻠﱠُﻪ‪ /97 -‬ﺗﻮﺑﻪ( ﯾﻌﻨﯽ اﺣﮑﺎم ﺧﺪا و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪) ،‬ﺣﺪود ﻣﺎ أﻧﺰل اﻟّﻠﻪ(‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫ﻣﻌﺎ ﻧﯽ آ ﻧﻬﺎ ‪.‬‬
‫)اﻋﺮاﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷّﺪت و ﻟﺠﺎﺟﺖ ﮐﻔﺮ و ﻧﻔﺎق ﻣﯽورزﻧﺪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻫﻢ اﺣﮑﺎم ﺧﺪا و ﻣﻌﺎﻧﯽ آن را ﮐﻪ ﻧﺎزل ﮐﺮده اﺳﺖ ﻧﻔﻬﻤﻨﺪ و ﻧﺪ ﻧا ﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﺣﺪود‪ -‬در آﯾﺎت ﻓﻮق ﯾﻌﻨﯽ در اﺣﮑﺎم اﻟﻬﯽ و ﺣﻘﺎﯾﻖ ﻣﻌﺎﻧﯽ آﻧﻬﺎ ﺗﻤﺎم‪ -‬ﺣﺪود‪ -‬ﺧﺪا ﺑﺮ ﭼﻬﺎر وﺟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﺣﺪودي ﮐﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﯿﺰي ﺑﺮ آﻧﻬﺎ اﻓﺰوده و ﻧﻪ از آﻧﻬﺎ ﮐﻢ ﺷﻮد ﻣﺜﻞ ﺗﻌﺪاد رﮐﻌﺎت در ﻧﻤﺎزﻫﺎي واﺟﺐ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﭼﯿﺰي را از ﺧﻮدت و دﯾﮕﺮي ﻣﻨﻊ ﮐﻨﯽ و ﺑـﺎز داري ﻣﻨـﺎﺟﺰهﻫﻢ از‪ -‬ﻧﺠﺰ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻨـﺎ و ﻧـﺎﺑﻮدي ﻧﺠﺰ اﻟّﺸـ ﯽء‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﺪه ﻣﺜﻞ ﻓﻮق از‪ -‬اﮐﺜﻢ ﺑﻦ ﺻﯿﻔﯽ‪ -‬رواﯾﺖ ﺷﺪه ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮدت را ﻗﺒﻞ از ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﺣﺮﯾﻔﯽ ﮐﻪ ﯾﺎراﯾﺶ را ﻧﺪاري ﻧﺠﺎت ده و ﻣﻨﺎﺟﺰه در‬
‫ﺟﺎﯾﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ دو ﻣﺒﺎرز ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را از ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫)ﻣﺠﻤﻊ اﻻﻣﺜﺎل ﻣﯿﺪاﻧﯽ ج ‪ 1‬ص ‪[...] .(40‬‬
‫‪ -2‬ﺣﺪودي ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺮ آﻧﻬﺎ اﻓﺰود اّﻣﺎ ﮐﻢ ﮐﺮدن از آﻧﻬﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺣﺪودي ﮐﻪ ﮐﻢ ﮐﺮدن از آﻧﻬﺎ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ‪ ،‬اّﻣﺎ اﻓﺰودن ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ِ) :‬إﱠن اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ )ﯾَُﺤﺎﱡدوَن( اﻟﻠﱠَﻪ َو َرُﺳﻮﻟَُﻪ‪ /5 -‬ﻣﺠﺎدﻟﻪ(‪.‬‬
‫واژه ﯾﺤﺎّدون‪ -‬در آﯾﻪ ﻓﻮق‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎﻧﻊ اﻧﺠﺎم ﺣـﺪود ﺧـﺪا و رﺳﻮﻟﺶ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و اﯾﻦ ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﯾﺎ ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از اﺟﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﮑﺎر‬
‫ﺑﺮدن آﻫﻦ )ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬ﺣـﺪود‪ -‬ﮐﻪ ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﺳـﻼح و ﻗﺪرت رزﻣﯽ اﺳﺖ( ﮐﻪ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ و ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َأﻧ َْﺰﻟ َْﻨﺎ اﻟ َْﺤِﺪﯾَﺪ ﻓِﯿِﻪ‬
‫ﺑَْﺄٌس َﺷِﺪﯾٌﺪ‪ /25 -‬ﺣﺪﯾﺪ(‪.‬‬
‫ﺣّﺪدت اﻟّﺴﮑّﯿﻦ‪ -‬ﻟﺒﻪ ﮐﺎرد را ﺗﯿﺰ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫أﺣﺪدﺗﻪ‪ -‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺣّﺪي ﻗﺮار دادم‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺧﻠﻘﺖ و ﻃﺒﯿﻌﺘﺶ ﺗﯿﺰ و ﺑﺎ دّﻗﺖ اﺳﺖ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ از ﺟﻬﺖ ﮐﺎر و ﻣﻌﻨﯽ دﻗﯿﻖ و ﺗﯿﺰﺑﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﭼﺸﻢ ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺼﯿﺮت و ﭼﺸﻢ دل ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺪ اﻟّﻨﻈﺮ‪ -‬ﺗﯿﺰ ﺑﯿﻦ‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺪ اﻟﻔﻬﻢ‪ -‬ﺗﯿﺰ ﻓﻬﻢ و ﺑﺎرﯾﮏ اﻧﺪﯾﺶ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓَﺒَﺼُﺮَك اﻟ َْﯿْﻮَم َﺣِﺪﯾٌﺪ‪ /22 -‬ق(‪.‬‬
‫ﻟﺴﺎن ﺣﺪﯾﺪ‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻟﺴﺎن ﺻﺎرم و ﻣﺎض‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ زﺑﺎﻧﯽ ﺗﯿﺰ و ﻗﺎﻃﻊ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﯿﺰي و ﺗﻨﺪﯾﺶ ﻫﻤﭽﻮن ﺷﻤﺸﯿﺮي ﺑّﺮﻧﺪه و ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﺳَﻠُﻘﻮُﮐْﻢ ﺑ َِﺄﻟ ِْﺴَﻨٍﮥ ِﺣﺪاٍد‪ /19 -‬اﺣﺰاب(‪.‬‬
‫)ﺷﻤﺎ را ﺑﺎ زﺑﺎﻧﻬﺎﯾﯽ ﻗﺎﻃﻊ و ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫و ﺑﺎ ﺗﺼّﻮر ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﻣﻨﻊ و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي‪ -‬در واژه‪ -‬ﺣﺪﯾـﺪ درﺑﺎن را ﻧﯿﺰ ﺣّﺪاد‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪاﻧﺪ‪ .‬رﺟﻞ ﻣﺤﺪود‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ از رزق و ﻧﺼـﯿﺐ و‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺪب( ]ﺣﺪب ‪ ... :‬ص ‪457 :‬‬
‫ﺣﺪب ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻮژ ﭘﺸﺖ و ﺧﻤﯿﺪه ﺷﺪه‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻﻞ اﯾﻦ واژه‪ ،‬از ﺣﺪب اﻟّﻈﻬﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻤﯿﺪه ﭘﺸﺖ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺪب اﻟّﺮﺟﻞ ﺣﺪﺑﺎ ﻓﻬﻮ أﺣﺪب و أﺣﺪدب‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺸﺘﺶ دو ﺗﺎ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺎﻗﮥ ﺣﺪﺑﺎء‪ -‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪458 :‬‬
‫ﺑﺮاي ﺷﺘﺮ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ از ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ از ﭘﺸﺖ زﻣﯿﻦ ارﺗﻔﺎع ﭘﯿﺪا ﮐﺮده ﺣﺪﺑﺎء ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ُﻫْﻢ ﻣِْﻦ ُﮐﱢﻞ َﺣَﺪٍب َﯾﻨِْﺴﻠُﻮَن‪ /96 -‬اﻧﺒﯿﺎء(‪.‬‬
‫)اﺷﺎره ﺑﺠﺎﯾﮕﺎه زﻧﺪﮔﯽ‪ -‬ﯾﺄﺟﻮج و ﻣﺄﺟﻮج‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺮﺗﻔﻌﺎت ﻣﯽزﯾﻨﺪ و در ﺑﺎزﮔﺸﺎﯾﯽ ﺳّﺪ از ﺑﻠﻨﺪﯾﻬﺎ و ﺗﻞﻫﺎ ﻣﯽدوﻧﺪ(‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺪث( ]ﺣﺪث ‪ ... :‬ص ‪458 :‬‬
‫اﻟﺤﺪوث‪ ،‬وﺟﻮد و ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﭼﯿﺰي ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ ﺟﻮﻫﺮ ﯾﺎ ﻋﺮﺿﯽ از آن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ )وﺟﻮدي ﺑﯽﺳﺎﺑﻘﻪ(‪ .‬و ﯾﺎ إﺣﺪاث او ﯾﻌﻨﯽ اﯾﺠﺎد او‬
‫و ﭘﯿﺪاﯾﺶ او آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪن ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ و ﻣﻮاد ﻋﺎﻟﻢ ﺗﻨﻬﺎ از ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ُﻣْﺤَﺪث(‪ -‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺒﻮده و اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ اﯾﺠﺎد و ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﯾﺎ در ذات ﺧﻮد اوﺳﺖ و ﯾﺎ ﺑﺎ اﯾﺠﺎد ﭼﯿﺰي از ﻃﺮف ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫آن را‪ -‬إﺣﺪاث ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﺜﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ‪ :‬أﺣﺪﺛﺚ ﻣﻠﮑﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻠﮏ و ﺑﺎﻏﯽ إﺣﺪاث ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻣﺎ َﯾْﺄﺗِﯿِﻬْﻢ ﻣِْﻦ ِذْﮐٍﺮ ﻣِْﻦ َرﺑ ﱢِﻬْﻢ ُﻣْﺤَﺪٍث‪ /2 -‬اﻧﺒﯿﺎء(‪.‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺨﻨﯽ ﺟﺪﯾﺪ ﻣﻪ ﺑﺮ اﯾﺸﺎن از ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﻣﯽآﯾﺪ ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ و ﺑﺒﺎزي ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﺑﻬﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ زﻣﺎﻧﺶ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﻣﺤﺪث‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ ﺧﻮاه در ﻋﻤﻞ ﯾﺎ در ﺳﺨﻦ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﺣﺘﱠﯽ ُأْﺣِﺪَث ﻟََﮏ ﻣِﻨُْﻪ ِذْﮐﺮًا‪ /70 -‬ﮐﻬﻒ(‪.‬‬
‫)ﻟََﻌﱠﻞ اﻟﻠﱠَﻪ ﯾُْﺤِﺪُث ﺑَْﻌَﺪ ذﻟ َِﮏ َأﻣْﺮًا‪ /1 -‬ﻃﻼق(‪.‬‬
‫)ﺣﺪﯾﺚ(‪ -‬ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ در ﺑﯿﺪاري ﯾﺎ ﺧﻮاب از راه ﮔﻮش ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ِإْذ َأَﺳﱠﺮ اﻟﻨﱠﺒِﱡﯽ ِإﻟﯽ ﺑَْﻌِﺾ َأْزواِﺟِﻪ َﺣِﺪﯾﺜًﺎ‪ /3 -‬ﺗﺤﺮﯾﻢ(‪.‬‬
‫)َﻫْﻞ َأﺗﺎَك َﺣِﺪﯾُﺚ اﻟ ْﻐﺎِﺷَﯿِﮥ »‪ /1 «1‬ﻏﺎﺷﯿﻪ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻏﺎﺷـﯿﻪ ﮐﻨـﺎﯾﻪ از ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻓﺮاﮔﯿﺮﻧـﺪه ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در ﺑﺎره ﺷﺐ ﻓﺮﻣﻮد )َو اﻟﻠﱠﯿِْﻞ ِإذا َﯾْﻐﺸﺎﻫﺎ‪ /4 -‬اﻟﺸﻤﺲ( ﺷﺒﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺎرﯾﮑﯿﺶ ﻓﺮو ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺷﺮح ﺣﺎﻻت ﻣﺮدم را در آن ﻫﻨﮕﺎﻣﻪ در آﯾﺎت ﺑﻌﺪ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫)َو َﻋﻠﱠْﻤَﺘﻨِﯽ ﻣِْﻦ َﺗْﺄِوﯾِﻞ اﻟ َْﺄﺣﺎِدﯾِﺚ‪ /101 -‬ﯾﻮﺳﻒ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در ﺧﻮاب از رؤﯾﺎﻫﺎ ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد و ﺣﺎدث ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺮآن را ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺣﺪﯾﺚ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪:‬‬
‫)َﻓﻠَْﯿْﺄﺗُﻮا ﺑ َِﺤِﺪﯾٍﺚ ﻣِﺜْﻠِِﻪ‪ /34 -‬ﻃﻮر(‪.‬‬
‫)َأ َﻓِﻤْﻦ ﻫَﺬا ﻟا َْﺤِﺪﯾِﺚ َﺗْﻌَﺠﺒُﻮَن‪ /59 -‬ﻧﺤﻢ(‪.‬‬
‫)َﻓﻤﺎ ﻟ ِﻬُﺆﻻِء اﻟ َْﻘْﻮِم ﻻ َﯾﮑﺎُدوَن َﯾْﻔَﻘُﻬﻮَن َﺣِﺪﯾﺜًﺎ‪ /78 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫)اﯾﻦ ﻗﻮم را ﭼﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﻨﺪ و درك ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫)َﺣﺘﱠﯽ َﯾُﺨﻮُﺿﻮا ﻓِﯽ َﺣِﺪﯾٍﺚ َﻏﯿِْﺮِه‪ /140 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫)َﻓﺒَِﺄﱢي َﺣِﺪﯾٍﺚ ﺑَْﻌَﺪ اﻟﻠﱠِﻪ َو آﯾﺎﺗِِﻪ ﯾُْﺆﻣِﻨُﻮَن‪ /6 -‬ﺟﺎﺛﯿﻪ(‪.‬‬
‫)َو َﻣْﻦ َأْﺻَﺪُق ﻣَِﻦ اﻟﻠﱠِﻪ َﺣِﺪﯾﺜًﺎ‪ /87 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إن ﯾﮑﻦ ﻓﯽ ﻫﺬه اﻷّﻣﮥ ﻣﺤّﺪث ﻓﻬﻮ ﻋﻤﺮ«‪.‬‬
‫ﻣﻘﺼﻮد ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﻮي ﻣﻼء أﻋﻠﯽ ﺑﺮ دﻟﺶ ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓَﺠَﻌﻠْﻨﺎُﻫْﻢ َأﺣﺎِدﯾَﺚ‪ /19 -‬ﺳﺒﺎء(‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ‪ -‬اﺧﺒﺎري ﮐﻪ ﺑﺂﻧﻬﺎ ﻣﺜﻞ ﺑﺰﻧﻨﺪ و ﺣﺪﯾﺚ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯿﻮه ﺗﺎزه رﺟﻞ ﺣﺪوث‪ -‬ﻣﺮد ﺧﻮش ﺳﺨﻦ‪.‬‬
‫ﺣـﺪث اﻟّﻨﺴﺎء‪ -‬ﻫﻢ ﺳـﺨﻦ ﺑﺎ زﻧﺎن ﮐﻪ ﻓﻌﻠﺶ ﺣﺎدﺛﺘﻪ و ﺣّﺪﺛﺘﻪ و ﺗﺤﺎدﺛﻮا و ﺻﺎر أﺣﺪوﺛﮥ )ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ او ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘﻢ و ﺑﻪ او ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻢ و‬
‫ﮔﻔﺘﮕﻮ ﮐﺮدم و اﻓﺴﺎﻧﻪ ﺷﺪ(‪.‬‬
‫رﺟﻞ ﺣﺪث و ﺣﺪﯾﺚ اﻟّﺴّﻦ‪ -‬ﻣﺮد ﺟﻮاﻧﺴﺎل و ﻧﻮﺟﻮان‪ -‬ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﺑﯿﮏ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎدﺛﮥ‪ -‬روﯾﺪادي ﺗﺎزه و ﺷﮕﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﺑﻼء و آﺳﯿﺐ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ ﺟﻤﻊ آن ﺣﻮادث اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺪق( ]ﺣﺪق ‪ ... :‬ص ‪459 :‬‬
‫ﺣﺪاﺋﻖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﻏﻬﺎي ﺗﺎزهاي ﮐﻪ ﺳﺮور اﻧﮕﯿﺰ اﺳﺖ ﺟﻤﻊ ﺣﺪﯾﻘﮥ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬أﱠﻣْﻦ َﺧَﻠَﻖ اﻟﱠﺴﻤﺎواِت َو اﻟ َْﺄْرَض َو َأﻧ َْﺰَل ﻟَُﮑْﻢ ﻣَِﻦ اﻟﱠﺴﻤﺎِء ﻣﺎًء َﻓَﺄﻧ َْﺒﺘْﻨﺎ ﺑ ِِﻪ َﺣﺪاﺋَِﻖ ذاَت ﺑَْﻬَﺠٍﮥ‪ /60 -‬ﻧﻤﻞ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)ُوُﺟﻮٌه َﯾْﻮَﻣﺌـِ ٍﺬ ﺧﺎـِﺷ َﻌٌﮥ ُوُﺟﻮٌه َﯾْﻮَﻣﺌٍِﺬ ﻧﺎِﻋَﻤٌﮥ‪ 2 -‬و ‪ /8‬ﻏﺎﺷـﯿﻪ( ﮐﻪ در ﭼﻬﺮه ﻓﺮو ﺷﮑﺴـﺘﻪ آرام را در ﻗﯿـﺎﻣﺖ ﺑـﺎ دور ﻧﻤـﺎﺋﯽ ﻣﺤﺴﻮس ﺑﯿـﺎن‬
‫ﻣﻔﺮدش ﺣﺪﯾﻘـﮥ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از زﻣﯿﻦ ﭘﺮ آب ﮐﻪ ﺑﺨـﺎﻃﺮ ﺷـﺒﺎﻫﺖ آب داﺷـﺘﻦ و آب ﺑﺮآﻣـﺪن از آن ﺑﻪ ﺣﺪﻗـﮥ ﭼﺸﻢ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻤﻊ‪ -‬ﺣﺪﻗﮥ‪ -‬ﺣﺪاق و أﺣﺪاق اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣّﺪق ﺗﺤﺪﯾﻘﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺨﺘﯽ و ﺗﻨﺪي ﻧﻈﺮ‪.‬‬
‫و ﺣﺪﻗﻮا ﺑﻪ و أﺣﺪﻗﻮا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آن را اﺣﺎﻃﻪ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ وﺻﻒ ﻧﯿﺰ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ از داﯾﺮه ﺷﮑﻞ ﺑﻮدن ﺣﺪﯾﻘﮥ و ﺣﺪﻗﮥ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺬر( ]ﺣﺬر[‪ ... :‬ص ‪460 :‬‬

‫اﻟﺤﺬر ﯾﻌﻨﯽ دوري ﮐﺮدن و اﺣﺘﺮاز از ﭼﯿﺰ ﺗﺮﺳﻨﺎك و ﻫﺮاس آور‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺣﺬر ﺣﺬرا و ﺣﺬرﺗﻪ‪) -‬ﺗﺮﺳﯿﺪ و از او ﺗﺮﺳﯿﺪم(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﯾْﺤَﺬُر اﻟ ْﺂِﺧَﺮَة‪ /9 -‬زﻣﺮ(‪.‬‬
‫َو ِإﻧﱠﺎ ﻟََﺠِﻤﯿٌﻊ ﺣﺎِذُروَن‪ /56 -‬ﺷﻌﺮاء( ﮐﻪ ﺣﺎذرون ﻫﻢ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫)َو ﯾَُﺤﱢﺬُرُﮐُﻢ اﻟﻠﱠُﻪ َﻧْﻔَﺴُﻪ‪ /187 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪ُ) .‬ﺧُﺬوا ِﺣْﺬَرُﮐْﻢ‪ /71 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ آﻧﭽﻪ را از ﺳﻼح ﮐﻪ در آن ﺗﺮﺳﺎﻧﺪن دﺷﻤﻦ ﻫﺴﺖ ﺑﺮدارﯾﺪ‪ ،‬و ﺑﺮﮔﯿﺮﯾﺪ(‪.‬‬
‫)ُﻫُﻢ اﻟ َْﻌُﺪﱡو َﻓﺎْﺣَﺬْرُﻫْﻢ‪ /4 -‬ﻣﻨﺎﻓﻘﻮن( )دﺷﻤﻨﺎناﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﺸﺎن ﺣﺬر ﮐﻦ(‪.‬‬
‫)ِإﱠن ﻣِْﻦ َأْزواِﺟُﮑْﻢ َو َأْوﻻِدُﮐْﻢ َﻋُﺪ‪‬وا ﻟَُﮑْﻢ َﻓﺎْﺣَﺬُروُﻫْﻢ‪ /14 -‬ﺗﻐﺎﺑﻦ(‪.‬‬
‫)ﺑﻌﻀﯽ از ﻫﻤﺴﺮان و اوﻻداﻧﺘﺎن دﺷﻤﻨﺎﻧﺘﺎناﻧﺪ‪ ،‬از آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﺣﺬر ﺑﺎﺷﯿﺪ(‪.‬‬
‫ﺣﺬار‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﺣﺬر ﺑﺎش ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻣﻨﺎع‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎﻧﻊ ﺷﻮد‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺮ( ]ﺣﺮ[‪ ... :‬ص ‪460 :‬‬
‫اﻟﺤﺮارة‪) -‬ﺿّﺪ ﺑﺮودت( ﮔﺮﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺣﺮارﺗﯽ ﮐﻪ در ﺑﺪن اﻧﺴﺎن ﻋﺎرض ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻮﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺣﺮارت ﺷﺨﺺ ﺗﺐ دار‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺣّﺮ ﯾﻮﻣﻨﺎ‪ -‬روزﻣﺎن ﮔﺮم ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟّﺮﯾﺢ ﯾﺤّﺮ ﺣّﺮا و ﺣﺮارة‪) -‬ﺑﺎد ﮔﺮﻣﯽ اﺳﺖ و ﺑﺎد ﺣﺮارتزا اﺳﺖ از ﺑﺎب ﺿـﺮب و ﺳﻤﻊ( ﮐﻪ در ﺻﻮرت اﯾﺠﺎد ﺣﺮارت از ﺑﺎد در ﺟﺴﻤﯽ‬
‫آن ﺟﺴﻢ را‪ ،‬ﻣﺤﺮور ﮔﻮﯾﻨﺪ و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺣّﺮ اﻟّﺮﺟﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آن ﻣﺮدم ﮔﺮم و ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪461 :‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪) :‬ﻻ َﺗﻨِْﻔُﺮوا ﻓِﯽ اﻟ َْﺤﱢﺮ ﻗُْﻞ ﻧﺎُر َﺟَﻬﻨﱠَﻢ َأَﺷـ ﱡﺪ َﺣ‪‬ﺮا‪ /81 -‬ﺗـﻮﺑﻪ( ﯾﻌﻨﯽ از ﮔﺮﻣﯽ ﻫﻮا در ﺟﻨـﮓ ﻣﮕﺮﯾﺰﯾـﺪ ﮐﻪ آﺗﺶ ﺟﻬّﻨﻢ‬
‫ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)َﺣُﺮور(‪ -‬ﺑﺎد ﮔﺮم‪ ،‬در آﯾﻪ )َو ﻟَﺎ اﻟﱢﻈﱡﻞ َو ﻟَﺎ اﻟ َْﺤُﺮوُر‪ /21 -‬ﻓﺎﻃﺮ(‪) .‬ﻧﻪ ﺳﺎﯾﻪ و ﻧﻪ ﺑﺎد و ﻫﻮاي ﮔﺮم(‪.‬‬
‫اﺳﺘﺤّﺮ اﻟﻘﯿﻆ‪ -‬ﮔﺮﻣﺎي ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺷﺪﯾﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺤﺮر‪ -‬ﯾﺒﻮﺳﺖ و ﺧﺸﮑﯽ ﮐﻪ از ﺗﺸﻨﮕﯽ ﺑﻪ ﮐﺒﺪ ﻋﺎرض ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺣّﺮه ﻣﻔﺮد ﺣّﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺻﻄﻼح‪ -‬ﺣّﺮة ﺗﺤﺖ ﻗّﺮة »‪ «1‬از ﻫﻤﯿﻦ واژه اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ )در ﺑﺎﻃﻦ داغ و ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ و در ﻇﺎﻫﺮ آرام و ﺧﻮﻧﺴﺮد(‪.‬‬
‫ﺣّﺮة‪ -‬ﺳـﻨﮕﯽ ﮐﻪ از ﺷّﺪت ﮔﺮﻣﺎي ﻫﻮاي ﺳـﯿﺎه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺼﻮرت اﺳﺘﻌﺎره‪ ،‬اﺳﺘﺤّﺮ اﻟﻘﺘﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺸﺘﺎر ﺷّﺪت ﮔﺮﻓﺖ‪،‬‬
‫ﺣّﺮ اﻟﻌﻤﻞ‪ -‬ﺳﺨﺘﯽ و ﺷّﺪت ﮔﺮﻣﺎي ﮐﺎر‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫إﻧّﻤﺎ ﯾﺘﻮﻟﯽ ﺣﺎّرﻫﺎ ﻣﻦ ﺗﻮﻟّﯽ ﻗﺎّرﻫﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﺘﯽ آن را ﺗﺤّﻤﻞ ﮐﺮده‪ ،‬ﺳﻬﻮﻟﺖ آن را ﻫﻢ ﻋﻬﺪهدار ﻣﯽﺷﻮد‪ُ) .‬ﺣّﺮﯾﻪ( آزادي‪ ،‬ﺣﺮ‬
‫و آزاد ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﻋﺒـﺪ و ﺑﻨـﺪه اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﺣّﺮﺑّﯿﻦ اﻟﺤﺮورﯾﻪ آزادﯾﮑﻪ ﺑﻄﻮر ﻣﻄﻠﻖ آزاد اﺳﺖ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬اّول‪ -‬ﮐﺴـﯿﮑﻪ ﺣﮑﻢ‬
‫ﭼﯿﺰي ﻋﻠﯿﻪ او ﺟﺮﯾﺎن ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ آﯾﻪ )اﻟ ُْﺤﱡﺮ ﺑ ِﺎﻟ ُْﺤﱢﺮ‪ /187 -‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ ﺣﮑﻢ ﻏﯿﺮ از او در ﺑﺎرهاش اﺟﺮا ﻧﺸﺪه‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﺑﮑﺴـﯽ ﺣّﺮ ﮔﻮﯾﻨـﺪ ﮐﻪ اﺧﻼـق زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪ ﺑﺮاي دﺳﺘﯿـﺎﺑﯽ ﺑـﺎﻣﻮال دﻧﯿـﻮي ﺑﺮ وﺟﻮد او اﺣـﺎﻃﻪ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ :‬ﺣﺮص و‬
‫آزﻣﻨـﺪي ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾـﺪ ﺑﻪ ﺷـﺨﺺ‪ -‬ﺣّﺮ‪ -‬ﭼﯿﺮه ﺑﺎﺷـﺪ و ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺴﻮي ﻋﺒﻮدّﯾﺖ و ﺑﻨـﺪﮔﯽ اﻟّﻠﻪ روي آورد ﮐﻪ ﺿـّﺪ ﺻـﻔﺎت ﻗﺒﻠﯽ اﺳﺖ و‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺣّﺮة از ﺣﺮارت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺮارت دل و ﺗﺸـﻨﮕﯽ‪ ،‬ﻗّﺮة‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳـﺮﻣﺎ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﮐﺴـﺮ اﻟّﺤﺮه ﻟﻤﮑﺎن اﻟﻘّﺮه‪ -‬ﺳﺨﺘﯽ ﺗﺸﻨﮕﯽ در‬
‫روز ﺳـﺮد اﺳـﺖ‪ ،‬ﺣّﺮة ﺗﺤﺖ ﻗﺮة‪ -‬در ﺑـﺎره ﮐﺴـﯽ ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﮐﯿﻨﻪ و ﺧﺸﻢ ﺧـﻮد را ﭘﻨﻬـﺎن ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﺑﺼـﻮرت ﻇـﺎﻫﺮ اﺧﻼـص و‬
‫ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ اﺑﺰار ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪) ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻻﻣﺜﺎل ﻣﯿﺪاﻧﯽ ج ‪ 1‬ص ‪.(197‬‬
‫ﺗﻌﺲ ﻋﺒﺪ اﻟّﺪرﻫﻢ‪ ،‬ﺗﻌﺲ ﻋﺒﺪ اﻟّﺪﯾﻨﺎر« )ﻧﮕﻮﻧﺴﺎر و ﻫﻼك ﺷﺪ ﺑﻨﺪه درﻫﻢ و دﯾﻨﺎر و زر ﭘﺮﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و رّق ذوي اﻷﻃﻤﺎع رّق ﻣﺨّﻠﺪ )ﺑﻨﺪﮔﯽ آزﻣﻨﺪان ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺟﺎوداﻧﻪ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻋﺒﺪ اﻟّﺸﻬﻮة أذّل ﻣﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﺮّق‪ -‬ﺑﻨﺪه ﺷﻬﻮت ذﻟﯿﻞﺗﺮ از ﺑﻨﺪه ﺑﺮدﮔﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)َﺗﺤﺮﯾﺮ(‪ -‬آزاد ﮐﺮدن اﻧﺴﺎن ‪ -1‬ﯾﺎ از ﺑﺮدﮔﯽ ﻏﯿﺮ و ﯾﺎ از ﺑﺮدﮔﯽ ﺷﻬﻮات ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻌﻨﯽ اّول‪ ،‬آﯾﻪ )َﻓَﺘْﺤِﺮﯾُﺮ َرَﻗَﺒٍﮥ ُﻣْﺆﻣَِﻨٍﮥ‪ /92 -‬ﻧﺴﺎء( آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮدﮔﺎن ﻣﺆﻣﻦ‪.‬‬
‫در ﻣﻌﻨﯽ دّوم‪ -‬آﯾﻪ )َﻧَﺬْرُت ﻟََﮏ ﻣﺎ ﻓِﯽ ﺑَْﻄﻨِﯽ ُﻣَﺤﱠﺮرًا »‪ /35 -«1‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫)ﻣﺎدر ﻣﺮﯾﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﻧﺬر ﮐﺮدم ﻓﺮزﻧﺪي ﮐﻪ در رﺣﻢ دارم ﺑﺮاﯾﺖ آزادهاي ﺑﺎﺷﺪ(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪش را در راﻫﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ از ﺑﻬﺮهﻫﺎي دﻧﯿﻮي و ﺷﻬﻮات و ﻣﻨﺎﺑﻊ دﻧﯿﺎ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ذﮐﺮ ﺷﺪ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻧﺸﻮد‬
‫و ﻣﻨﻈﻮر در اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫)ﺑَﻨِﯿَﻦ َو َﺣَﻔَﺪًة‪ /72 -‬ﻧﻤﻞ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺴﺮان و ﻓﺮزﻧﺪ زادﮔﺎن‪ ،‬ﮐﻪ او را ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت ﺧﺪاي ﺧﺎﻟﺺ ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‪ -‬ﺷﻌﺒﯽ »‪ «2‬ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺤّﺮر‪ -‬را در آﯾﻪ ﻗﺒﻞ‪ ،‬ﺑﺎ اﺧﻼص ﻣﻌﻨﯽ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ازﻫﺮي و زﺟﺎج ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬در ﺑﻨﯽ اﺳـﺮاﺋﯿﻞ رﺳﻢ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮزﻧـﺪ ﭘﺴـﺮ را ﺑﺮاي ﺧـﺪﻣﺖ ﻣﻌﺎﺑـﺪ ﻧـﺬر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﻣﺎدر ﻣﺮﯾﻢ‬
‫وﺿﻊ ﺣﻤـﻞ ﮐﺮد ﻓﺮزﻧـﺪش دﺧﺘﺮ ﺑﻮد ﺑـﺎ اﻓﺴـﺮدﮔﯽ ﮔﻔﺖ )ِإﻧﱢﯽ َوـَﺿ ْﻌﺘُﻬﺎ ُأﻧ ْﺜﯽ َو اﻟﻠﱠُﻪ َأْﻋَﻠُﻢ ﺑ ِﻤـﺎ َوـَﺿ َﻌْﺖ َو ﻟَﯿَْﺲ اﻟـﱠﺬَﮐُﺮ َﮐﺎﻟ ْـُﺄﻧ ْﺜﯽ ‪ /35‬آل‬
‫ﻋﻤﺮان( ﯾﻌﻨﯽ دﺧﺘﺮ زاﺋﯿـﺪم و ﺧـﺪاي ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ زاﺋﯿﺪم‪ ،‬ﭘﺴـﺮ ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺖ در ﻣﻌﺎﺑﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دﺧﺘﺮ ﻧﯿﺴﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ و ﻣﻘﺎﻣﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﺮ آن اﻣﺮ ﮔﻮاه ﺑﺎﺷـﺪ ﺗﺎ ﻫﻤﺎن دﺧﺘﺮ ﻓﺮزﻧـﺪي ﭼﻮن ﻋﯿﺴـﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اوﻟﻮ اﻟﻌﺰم داﺷﺖ و ﺗﻔﺎوت ﺗﻨﻬﺎ در ﺗﻘﻮي و‬
‫ﻋﻠﻢ و اﯾﺜﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ در دﺧﺘﺮان و زﻧﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﺑﻮ ﻋﻤﺮ و ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ ﺷـﺮاﺣﯿﻞ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺷـﻌﺒﯽ و اﺻـﻼ ﯾﻤﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﻮﻓﻪ زﻧـﺪﮔﯽ ﮐﺮده و ﯾﮑﯽ از ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﺟﻠﯿﻞ اﻟﻘﺪر اﺳـﺖ‬
‫ﺑﮕﻔﺘﻪ اﺑﻦ ﺧﻠﮑﺎن‪ ،‬زﻫﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬داﻧﺸﻤﻨﺪان ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮﻧﺪ‪ -1 ،‬اﺑﻦ ﻣﺴﯿﺐ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ‪ -2‬ﺷﻌﺒﯽ در ﮐﻮﻓﻪ ‪ -3‬ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮي در ﺑﺼﺮه ‪-4‬‬
‫و ﻣﮑﺤﻮل در ﺷﺎم ﮐﻪ در زﻣﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺳﺮ آﻣﺪ‬
‫ﮐﺮده‪ .‬ﻣﺠﺎﻫﺪ‪ -‬او را ﺧﺎدم ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻌﻔﺮ‪ -‬ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﻣﺤّﺮر‪ -‬را آزاد از اﻣﻮر دﻧﯿﺎﯾﯽ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﻪ اﯾﻨﻬﺎ اﺷﺎره ﺑﯿﮏ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣّﺮرت اﻟﻘﻮم‪ -‬ﻗﻮم را از ﺑﻨﺪﮔﯽ و ﺑﺮدﮔﯽ و ﺣﺒﺲ رﻫﺎ و آزاد ﮐﺮدهام‪.‬‬
‫ﺣّﺮ اﻟﻮﺟﻪ‪ -‬ﮐﺴﯿﮑﻪ ﻧﯿﺎز و ﺣﺎﺟﺖ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺑﺮدﮔﯽ ﻧﻤﯽﮐﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣّﺮ اﻟّﺪار‪ -‬وﺳﻂ ﺧﺎﻧﻪ و ﺧﯿﺮ و ﺧﻮﺑﯽ آن‪.‬‬
‫أﺣﺮار اﻟﺒﻘﻞ‪ -‬ﺗﺮهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﭘﺨﺘﻪ و ﺑﺎ ﺑﻘّﯿﻪ ﺳﺒﺰﯾﺠﺎت ﺧﺎم ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﺎدت ﻋﻠﯿﻪ ﮐّﻞ ﺑﮑﺮ ﺣّﺮة »‪.«1‬‬
‫ﺣّﺮة‪ -‬در ﻣﺼـﺮاع ﺷـﻌﺮ ﻓﻮق و ﻋﺒـﺎرت‪ -‬اﻟﻤﺮأة ﺑﻠﯿﻠـﮥ ﺣّﺮة‪ -‬ﻫﻤﻪ اﯾﻨﻬـﺎ ﺑﺼﻮرت اﺳـﺘﻌﺎره ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ )ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺒﺎرت اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬
‫ﻫﻤﺴﺮ او ﺷﺐ اّول زﻓﺎف ﻣﻮّﻓﻖ ﻧﺸﺪ و ﻟﺬا ﺑﺮاي زن ﺷﺐ ﺳﭙﯿﺪي ﺑﻮد و ﺷﺐ زﻓﺎف را ﻟﯿﻠﻪ ﺷﯿﺒﺎ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ(‪.‬‬
‫)َﺣِﺮﯾﺮ(‪ -‬ﭘﺎرﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎزك اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﻟ ِﺒﺎُﺳُﻬْﻢ ﻓِﯿﻬﺎ َﺣِﺮﯾٌﺮ‪-‬‬
‫__________________________________________________‬
‫أﻗﺮان ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺷﻌﺒﯽ ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺗﻦ از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( را درك ﮐﺮده و از ﻃﺮف ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ ﻣﺮوان ﺣﺎﻣﻞ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﻗﯿﺼﺮ‬
‫روم ﺑـﻮده ﮐـﻪ از داﻧﺶ و ﻋﻤﻠﺶ ﻗﯿﺼـﺮ روم در ﺷـﮕﻔﺖ ﺷـﺪه و ﻧـﺎﻣﻪاي رﻣﺰي ﺑﻪ ﻋﺒـﺪ اﻟﻤﻠـﮏ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ در آن ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬در‬
‫ﺷﮕﻔﺘﻢ از ﻗﻮم ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي دارﻧﺪ و دﯾﮕﺮي ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺣﺴﺎدت ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ را ﻋﻠﯿﻪ ﺷﻌﺒﯽ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰد‪.‬‬
‫در ﮐﻮﻓﻪ ﺳﻤﺖ ﻗﻀﺎوت داﺷﺘﻪ و در ﺳﺎل ‪ 107‬ﻫﺠﺮي ﺑﻤﺮگ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ وﻓﺎت ﮐﺮده‪ ،‬وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن ج ‪ 2‬ص ‪.222‬‬
‫)‪ (1‬ﻣﺼـﺮاع ﺷـﻌﺮ ﻓﻮق از‪ -‬ﻋﻨﺘﺮه ﺑﻦ ﺷـﺪاد‪ -‬ﺷﺎﻋﺮ ﻗﺒﻞ از اﺳـﻼم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬اﺑﺮﻫﺎي ﺳﭙﯿﺪ ﭘﺮ ﺑﺎران رﯾﺰش ﮐﺮد و آﺑﮕﯿﺮﻫﺎ را از‬
‫آﺑﯽ ﭼﻮن ﭘﻮل ﻧﻘﺮه ﺳﭙﯿﺪ اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﻋﻨﺘﺮه در اﯾﻦ ﺷﻌﺮ ﻣّﺪور ﺑﻮدن آﺑﮕﯿﺮﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﺤﺘﻮاي آب زﻻل را ﺑﭙﻮل ﻧﻘﺮه ﺳﭙﯿﺪ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‬
‫و ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرات زﯾﺒﺎي ادﺑﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﭘﻮل ﻧﻘﺮه ﻣﻔﯿﺪ و ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز اﺳﺖ آب زﻻل آﺑﮕﯿﺮﻫﺎ ﻫﻢ ﻣﺎﯾﻪ ﺣﯿﺎت اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺑﯿﺖ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺟﺎدت ﻋﻠﯿﻬﺎ ﮐّﻞ ﺑﮑﺮ ﺣﺮه ﻓﺘﺮﮐﻦ ﮐّﻞ ﻗﺮاره ﮐﺎﻟﺪرﻫﻢ‬
‫و اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﯾﮑﯽ از اﺑﯿﺎت ﻣﻌّﻠﻘﻪ اوﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﻠﻌﺶ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻞ ﻏﺎدر اﻟّﺸﻌﺮاء ﻣﻦ ﻣﺘﺮﻧّﻢ ام ﻫﻞ ﻋﺮﻓﺖ اﻟّﺪار ﺑﻌﺪ ﺗﻮّﻫﻢ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ آﯾﺎ ﺷﻌﺮاء ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ را ﺑﺮاي ﺷﻌﺮ ﺑﺎﻗﯽ ﮔﺬاردهاﻧﺪ و آﯾﺎ ﺗﻮ ﭼﻨﺎن ﺟﺎﯾﯽ را ﭘﺲ از دّﻗﺖ و ﺗﻔّﮑﺮ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯽ؟ )دﯾﻮان ﻋﻨﺘﺮه(‪.‬‬
‫‪ /23‬ﺣّﺞ( ﯾﻌﻨﯽ ﻟﺒﺎس ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺮب( ]ﺣﺮب ‪ ... :‬ص ‪464 :‬‬
‫اﻟﺤﺮب ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻨﮓ ﮐﻪ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ اﺻﻞ واژه ﺣﺮب ﺗﺎراج و ﻏﺎرت و رﺑﻮدن ﻏﻨﺎﺋﻢ در ﺟﻨﮓ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳـﭙﺲ ﻫﺮ ﺗﺎراﺟﯽ ﺣﺮب ﻧﺎﻣﯿـﺪه‬
‫ﺷﺪه اﺷﺘﻘﺎق ﻣﻌﻨﯽ ﺣﺮب‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎرزار و روﺑﻮدن و ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪن از ﻣﺼﺪر اﻟﺤﺮب اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻗﺪ ﺣﺮب‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ او )ﺣﺮﯾﺐ( ﯾﺎ ﻏﺎرت زده ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺗﺤﺮﯾﺐ‪ -‬آﺗﺶ ﺟﻨﮓ اﻓﺮوﺧﺘﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺟﻞ ﻣﺤﺮب‪ -‬ﻣﺮد ﺑﺴﯿﺎر ﺟﻨﮕﺠﻮي‪ ،‬ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد اﺑﺰار ﯾﺎ وﺳﯿﻠﻪ ﺟﻨﮓ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺮﺑﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻨﺠﺮ‪ ،‬ﮐﻪ وﺳﯿﻠﻪاي ﻣﻌﺮوف ﺑﺮاي ﺟﻨﮕﯿﺪن اﺳﺖ‪ ،‬و اﺻﻠﺶ ﺑﺮ وزن‪ -‬ﻓﻌﻠﮥ‪ -‬از ﺣﺮب‪ -‬ﯾﺎ ﺣﺮاب‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﻣِْﺤﺮاُب( اﻟﻤﺴﺠﺪ‪ -‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ‪ -1‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻣﺤﺎرﺑﮥ و ﻣﺠﺎﻫﺪه ﺑﺎ ﺷﯿﻄﺎن و ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﻣﺤﺮاب ﻣﺴـﺠﺪ ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ اﻧﺴﺎن در آﻧﺠﺎ از ﭘﺮﯾﺸﺎﻧﯽ ﺧﺎﻃﺮ دور و ﺑﺎ ﺳﺮﮔﺮﻣﯽ ﺑﺎﻣﻮر‬
‫دﻧﯿﺎ در ﺳﺘﯿﺰد‪.‬‬
‫‪ -3‬و ﺑﺎز ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬ﻣﺤﺮاب ﻣﺴـﺠﺪ‪ -‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺮاب ﺑﯿﺖ ﯾﺎ ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺻﺪر ﻣﺠﻠﺲ و ﻗﺴـﻤﺖ ﺑﺎﻻي ﺧﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳـﭙﺲ اﯾﻦ‬
‫اﺻﻄﻼح در ﺑﺎره ﻣﺴﺠﺪ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ و ﺻﺪر ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺤﺮاب ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -4‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﺤﺮاب ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﺮاب اﺳﺎس و ﭘﺎﯾﻪ ﻣﺴﺠﺪ اﺳﺖ و ﻧﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ وﯾﮋه ﺑﺎﻻي ﻣﺠﻠﺲ اﺳﺖ‬
‫و آﻧﮕﺎه ﺻـﺪر ﻣﺠﻠﺲ و ﺑﺎﻻي ﺧﺎﻧﻪ را ﻫﻢ ﻣﺤﺮاب ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ از ﻣﺤﺮاب ﻣﺴـﺠﺪ اﺳﺖ ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺻـﺤﯿﺢﺗﺮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﯾْﻌَﻤﻠُﻮَن ﻟَُﻪ ﻣﺎ َﯾﺸﺎُء ﻣِْﻦ َﻣﺤﺎِرﯾَﺐ »‪َ «1‬و َﺗﻤﺎﺛِﯿَﻞ‪ /13 -‬ﺳﺒﺎ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬در ﻗﺮآن‪ ،‬واژه ﻣﺤﺮاب ﻫﻢ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﮐﻮﺷﮏ و ﻗﺼـﺮ ﯾﺎ اﺗﺎق ﺳﮑﻮﻧﺖ و ﻫﻢ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آﯾﻪ ﻓﻮق در ﺑﺎره ﮐﺎرﮔﺰاران‬
‫و ﭘﺮﯾـﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺣﻀـﺮت ﺳـﻠﯿﻤﺎن )ع( ﺑﻨﺎﻫـﺎ و ﻋﺒﺎدﺗﮕـﺎه ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻨـﺪ ﮐﻪ در آﻧﺠـﺎ ﻣﺤﺮابﻫﺎ ﺑﺮاي ﺗﺸﻮﯾﻖ دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت و‬
‫ﺗﺼﺎوﯾﺮي از ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻣﯽﮐﺸـﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﺖ ﻗﯿﺎم و رﮐﻮع ﺑﻮدﻧـﺪ و آن ﺗﻤﺎﺛﯿﻞ‪ -‬ﯾﺎ ﻣﺠـّﺴ ﻤﻪﻫﺎ از ﺷـﯿﺸﻪ و ﺑﻠﻮر ﯾﺎ ﻣﺲ و‬
‫ﺑﺮﻧﺞ و ﯾﺎ ﺳﻨﮓ ﻣﺮﻣﺮ ﺑﻮده‪ .‬ﺑﮕﻔﺘﻪ ﻣﻔّﺴﺮﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺗﻤﺎﺛﯿﻞ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﻣﺒﺎح ﺑﻮده ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﯿﺴﯽ )ع( از ﮔﻞ ﮐﺒﻮﺗﺮ درﺳﺖ‬
‫)ِﺣْﺮﺑﺎُء(‪ -‬ﻣﯿﺦ ﻧﻮك ﺗﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮﺳـﻤﺎر ﭘﻮزه ﺑﺎرﯾﮏ و راه راه ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﭘﺎ دارد و ﻣﺴﻤﻮم ﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺳﺨﻦ‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻟﯿﺸﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺿـّﺒ ﮥ و ﮐﻠﺐ‪ -‬ﻣﺜـﻞ ﺳﻮﺳـﻤﺎر زﻫﺮي و ﺳـﮓ ﮔﺰﻧـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ ﺑﻪ ﺿّﺐ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻮﺳـﻤﺎر ﻣﺎده و ﮐﻠﺐ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﮓ ﻫﺎر و ﮔﺰﻧـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺮث( ]ﺣﺮث ‪ ... :‬ص ‪465 :‬‬
‫اﻟﺤﺮث ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎﺷﺎﻧﺪن ﺑﺬر در زﻣﯿﻦ و آﻣﺎده ﮐﺮدن زﻣﯿﻦ ﺑﺮاي ﮐﺸﺖ و زرع‪ ،‬ﺧﻮد زﻣﯿﻦ و زراﻋﺖ را ﻫﻢ ﺣﺮث ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬أِن اْﻏُﺪوا َﻋﻠﯽ َﺣْﺮﺛُِﮑْﻢ ِإْن ُﮐﻨْﺘُْﻢ ﺻﺎِرﻣِﯿَﻦ‪ /22 -‬ﻗﻠﻢ(‪.‬‬
‫)ﭘﮕﺎﻫﺎن ﺑﺮ زراﻋﺘﺘﺎن ﺻﺒﺢ ﮐﻨﯿﺪ اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ درو ﮐﻨﯿﺪ(‪.‬‬
‫از ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﺣﺮث‪ -‬آﺑـﺎد ﮐﺮدن و ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ در ﻧـﺘﯿﺠﻪ زراﻋﺖ ﺣﺎﺻـﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺼّﻮر ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪َ) :‬ﻣْﻦ ﮐـﺎَن ﯾُِﺮﯾُﺪ‬
‫َﺣْﺮَث اﻟ ْﺂِﺧَﺮِة َﻧِﺰْد ﻟَُﻪ ﻓِﯽ َﺣْﺮﺛِِﻪ َو َﻣْﻦ ﮐﺎَن ﯾُِﺮﯾُﺪ َﺣْﺮَث اﻟﱡﺪﻧ ْﯿﺎ ﻧُْﺆﺗِِﻪ ﻣِﻨْﻬﺎ َو ﻣﺎ ﻟَُﻪ ﻓِﯽ اﻟ ْﺂِﺧَﺮِة ﻣِْﻦ َﻧِﺼﯿٍﺐ‪ /20 -‬ﺷﻮري(‪.‬‬
‫در ﮐﺘﺎب »ﻣﮑﺎرم اﻟّﺸﺮﯾﻌﻪ« ﯾﺎد آور ﺷﺪم ﮐﻪ دﻧﯿﺎ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻣﺤّﻞ ﮐﺸﺖ و‬
‫__________________________________________________‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬و ﺑﺎذن ﺧﺪاي در آن دﻣﯿﺪ ﺗﺎ ﭘﺮﻧﺪهاي ﺷﺪ و ﻣﻌﺠﺰه او ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺷـﯿﺦ ﻃﺮﯾﺤﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﮐﺎن ﻋﻠﯽ ﯾﮑﺴﺮ اﻟﻤﺤﺎرﯾﺐ اذا رآﻫﺎ ﻓﯽ‬
‫اﻟﻤﺴﺠﺪ ﯾﻘﻮل ﮐﺎﻧّﻬﺎ ﻣﺬاﺑﺢ اﻟﯿﻬﻮد‪ -‬ﻋﻠﯽ )ع( ﺗﺼﺎوﯾﺮ و ﺗﻤﺎﺛﯿﻞ را در ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻣﺤﻮ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫و در ﺑﺎره ﻣﺤﺮاب‪ -‬ﺑﻤﻌﻨﯽ‪ -‬ﻏﺮﻓﻪ و اﺗﺎق‪ ،‬آﯾﺎت ‪ 10‬و ‪ /111‬ﻣﺮﯾﻢ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﺎره ﺣﻀﺮت زﮐﺮّﯾﺎ )ع( ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓَﺨَﺮَج َﻋﻠﯽ َﻗْﻮﻣِِﻪ ﻣَِﻦ‬
‫اﻟ ِْﻤْﺤﺮاِب‪ /10 -‬ﻣﺮﯾﻢ( زﮐﺮّﯾﺎ )ع( ﭘﺲ از ﺳﻪ روز‪ ،‬روزه ﺳـﮑﻮت‪ ،‬ﺑﺪﺳـﺘﻮر اﻟّﻠﻪ از ﮐﻮﺷﮏ و ﻏﺮﻓﻪاش ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻓﺎرس ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻤﺤﺮاب و ﻫﻮ ﺻـﺪر اﻟﻤﺴـﺠﺪ و اﻟﺠﻤﻊ ﻣﺤـﺎرﯾﺐ و ﯾﻘﻮﻟﻮن اﻟﻐﺮﻓﻪ‪ ،‬ﻣﺤﺮاب را ﻏﺮﻓﻪ ﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ ،‬ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﻮد )َﻓَﺨَﺮَج َﻋﻠﯽ‬
‫َﻗْﻮﻣِِﻪ ﻣَِﻦ اﻟ ِْﻤْﺤﺮاِب‪ /10 -‬ﻣﺮﯾﻢ( ازﻫﺮي ﺷﻌﺮي ﻫﻢ در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺤﺮاب ﺑﺠﺎي اﺗﺎق از اﻣﺮؤ اﻟﻘﯿﺲ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﮐﻐﺰﻻن رﻣﻞ ﻓﯽ ﻣﺤﺎرﯾﺐ اﻗﻮال ‪ ...‬و ﺗﻤﺎم ﺑﯿﺖ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫و ﻣﺎ ذا ﻋﻠﯿﻪ ان ذﮐﺮت اّواﻧﺎ ﮐﻐﺰﻻن رﻣﻞ ﻓﯽ ﻣﺤﺎرﯾﺐ اﻗﻮال‬
‫ﯾﻌﻨﯽ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻮان او را ﯾﺎد ﮐﻨﯽ ﻣﺜﻞ ﻓﺮﺷﻬﺎي ﺧﻂ ﺧﻄﯽ و زﯾﺒﺎي اﺗﺎﻗﻬﺎي رؤﺳﺎي ﯾﻤﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﺿﺎح ﯾﻤﻨﯽ ﺷﺎﻋﺮ در ﻣﻌﻨﯽ اﺗﺎق ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رﺑّﻪ ﻣﺤﺮاب اذا ﺟﺌﺘﻬﺎ ﻟﻢ اﻟﻘﻬﺎ او ارﺗﻘﯽ ﺳّﻠﻤﺎ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬وﻗـﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﻮي ﺻـﺎﺣﺐ آن اﺗـﺎق ﻣﯽآﻣـﺪم او را ﻧﻤﯽﯾـﺎﻓﺘﻢ و از ﻧﺮدﺑـﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺎﻻـ ﻧﻤﯽرﻓﺘﻢ‪) .‬ﻟﺲ ‪ -35 / 1‬ﺗﻬـﺬﯾﺐ اﻟﻠّﻐﻪ ‪-23 /5‬‬
‫ﻣﻘﺎﺋﯿﺲ ‪ -84 /2‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪ -37 /2‬ﺗﺒﯿﺎن‪ -‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪ -‬ﮐّﺸﺎف‪ -‬ﮐﺸﻒ اﻻﺳﺮار‪ ،‬اﻧﻮار اﻟّﺘﻨﺰﯾﻞ(‪.‬‬
‫زراﻋﺖ اﺳﺖ و ﺧﻮد ﻣﺮدم در دﻧﯿﺎ ﻫﻤﭽﻮن زارع و ﮐﺸﺘﮑﺎر و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﯿﻔّﯿﺖ زراﻋﺘﺸﺎن را ﯾﺎد آور ﺷﺪم‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬أﺻﺪق اﻷﺳﻤﺎء اﻟﺤﺎرث«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖﺗﺮﯾﻦ ﻧﺎﻣﻬﺎ ﻧﺎم زارع و ﮐﺸﺎورز اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺘﺼّﻮر ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮدن و ﺑﺪﺳﺖ آوردن ﻣﺤﺼﻮﻻت از زراﻋﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﺷﺪه‪» :‬أﺣﺮث ﻓﯽ دﻧﯿﺎك ﻵﺧﺮﺗﮏ« »‪.«1‬‬
‫)در دﻧﯿﺎ ﺑﺮاي آﺧﺮﺗﺖ زراﻋﺖ ﮐﻦ(‪.‬‬
‫ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ از ﺗﺼّﻮر ﻣﻌﻨﯽ آﺑـﺎد ﮐﺮدن‪ ،‬اﻧﺠـﺎم ﻋﻤـﻞ ﻧﯿﮏ در دﻧﯿﺎ ﺑﺮاي آﺧﺮت ﺗﺼّﻮر دﯾﮕﺮي اﺳﺖ در ﻣﻌﻨﯽ واژه‪ -‬ﺣﺮث‪ -‬ﮐﻪ آن ﺗﺼّﻮر‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖ و وادار ﻧﻤﻮدن ﺑﺮاي ﻋﻤﺮان و آﺑﺎدي زﻣﯿﻦ در اﺛﺮ زراﻋﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺮﺛﺖ اﻟّﻨﺎر‪ -‬آﺗﺶ را اﻓﺮوﺧﺘﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺮث‪ -‬ﮐﻔﮕﯿﺮي ﮐﻪ ﺑﺎ آن آﺗﺶ را ﺑﻬﻢ ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺣﺮث اﻟﻘﺮآن‪ -‬ﻗﺮآن را زﯾﺎد ﺗﻼوت ﮐﻦ‪.‬‬
‫ﺣﺮث ﻧﺎﻗﺘﻪ‪ -‬ﺷﺘﺮش را زﯾﺎد راﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﺎﻧﺼﺎر ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﻓﻌﻠﺖ ﻧﻮاﺿﺤﮑﻢ؟ »‪ «2‬ﻗﺎﻟﻮا ﺣﺮﺛﻨﺎﻫﺎ ﯾﻮم ﺑﺪر‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﯾﮑﯽ از ﻟﻄﺎﺋﻒ و زﯾﺒﺎﺋﯿﻬﺎي ﻣﻌﺎﻧﯽ ادﺑﯽ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺸﺒﯿﻬﺎت اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را از ﻣﺤﺴﻮس ﺑﻤﻌﻘﻮل ﻣﯽرﺳﺎﻧـﺪ و اﻧـﺪﯾﺸﻪ آﻧﻬﺎ را از راه‬
‫ﺑـﺪﯾﻬّﯿﺎت و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﻣﯽداﻧﻨـﺪ و ﺑﻬﺮهﻣﻨـﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﺴﻮي ﺣﻘﺎﯾﻖ ﻋﻘﻠﯽ و ﻓﻄﺮي ﺗﻮّﺟﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ در ﻣﻌﻨﯽ ادﺑﯽ دو‬
‫ﺑﯿﺖ ﺑﺎﻻ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻫﺮ ﮐﻪ داﻧﻪ ﻧﻔﺸﺎﻧﺪ ﺑﺰﻣﺴﺘﺎن در ﺧﺎك زرد روﯾﯽ ﺑﺮد از ﺣﺎﺻﻞ ﺧﻮد وﻗﺖ درو‬
‫ﻣﻄﻠﻊ ﻏﺰل ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺰرع ﺳﺒﺰ ﻓﻠﮏ دﯾﺪم و داس ﻣﻪ ﻧﻮ ﯾﺎدم از ﮐﺸﺘﻪ ﺧﻮﯾﺶ آﻣﺪ و ﻫﻨﮕﺎم درو‬
‫ﭘﺲ در ﻓﻨـﻮن ادﺑﯽ اﻣﺮ ﻣﺴـّﻠﻤﯽ را ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﮐﺲ ﻣﯽﻓﻬﻤـﺪ و ﻣﯽﭘـﺬﯾﺮد‪ ،‬ﻣﻘـّﺪﻣﻪ ﺑﻬﺮهﻣﻨـﺪي ﺑﺮاي ﮐﺎرﻫـﺎي ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ ﻋﺒـﺎدي و اﻟﻬﯽ ﻗﺮار‬
‫ﻣ ﯽ د ﻫﻨ ﺪ ‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﺑﻦ اﺛﯿﺮ در ﺷـﺮح ﻋﺒﺎرت ﺑﺎﻻ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ از ﺷﺘﺮان آﺑﮑﺶ آﻧﻬﺎ ﭘﺮﺳـﺶ ﻣﯽﮐﺮد ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺳﺆال آﻧﻬﺎ را ﻣﻼﻣﺖ ﮐﻨﺪ‬
‫و ﺑﮕﻮﯾـﺪ و ﺑﺎ ﮐﻨﺎﯾﻪ ﺗﺤﻘﯿﺮﺷﺎن ﮐﻨـﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺷـﻤﺎ زارع ﺑﻮدﯾـﺪ زﯾﺮا اﻧﺼﺎر اﻫﻞ زراﻋﺖ و آﺑﯿﺎري ﺑﺎ ﺳـﺘﻮران ﺑﻮدﻧﺪ آﻧﻬﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﮐﻮﺑﻨﺪهﺷﺎن‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﺪر را ﮐﻪ ﺷﮑﺴﺖ اﺑﻮ ﺳﻔﯿﺎن ﺑﻮد ﺑﯿﺎدش آوردﻧﺪ )اﺳﺎس اﻟﺒﻼﻏﻪ زﻣﺨﺸﺮي ‪ /163‬ﻟﺲ ‪.(136 /2‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺷﺘﺮان آﺑﮑﺸﺘﺎن ﭼﻪ ﮐﺮدﻧﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻻﻏﺮﺷﺎن ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻧِﺴﺎُؤُﮐْﻢ َﺣْﺮٌث ﻟَُﮑْﻢ َﻓْﺄﺗُﻮا َﺣْﺮَﺛُﮑْﻢ َأﻧﱠﯽ ِﺷﺌْﺘُْﻢ‪ /223 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺮ ﺳﺒﯿـﻞ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺎره ﻫﻤﺴـﺮان و زﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﻘﺎء ﻧﻮع اﻧﺴﺎن ﺑﺂﻧﻬﺎ ﺑﺴـﺘﮕﯽ دارد ﺑﺰراﻋﺖ ﮐﻪ ﺑﻘﺎء ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻣﺎدي اﻧﺴﺎن‬
‫را ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو ﯾُْﻬﻠَِﮏ اﻟ َْﺤْﺮَث َو اﻟﻨﱠْﺴَﻞ‪ /205 -‬ﺑﻘﺮه( ﮐﻪ ﻫﺮ دو واژه )ﺣﺮث و ﻧﺴﻞ( ﯾﻌﻨﯽ زراﻋﺖ ﻣﺎّدي و ﻣﻌﻨﻮي را در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺮج( ]ﺣﺮج ‪ ... :‬ص ‪467 :‬‬
‫اﺻﻞ ﺣﺮج و ﺣﺮاج‪ ،‬اﻧﺒﺎﺷـﺘﻪ ﺷـﺪن و ﮔﺮد آﻣـﺪن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ و ﻟﺬا ﻣﻌﻨﯽ ﺗﻨﮕﯽ و ﺳـﺨﺘﯽ و ﻓﺸﺎر ﻣﯿﺎن اﺟﺰاء آن ﭼﯿﺰ ﮐﻪ ﻣﺘﺮاﮐﻢ اﺳـﺖ‬
‫ﺗﺼّﻮر ﻣﯽﺷﻮد ﺳﭙﺲ ﻫﺮ ﺳﺨﺘﯽ و ﮔﻨﺎه را ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺣﺮج‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﺛُﱠﻢ ﻻ َﯾِﺠُﺪوا ﻓِﯽ َأﻧ ُْﻔِﺴِﻬْﻢ َﺣَﺮﺟًﺎ‪ /65 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫)ﺳﭙﺲ در ﺟﺎﻧﻬﺎﺷﺎن ﺳﺨﺘﯽ ﻧﯿﺎﺑﻨﺪ(‪.‬‬
‫)َو ﻣﺎ َﺟَﻌَﻞ َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ ﻓِﯽ اﻟﱢﺪﯾِﻦ ﻣِْﻦ َﺣَﺮٍج‪ /78 -‬ﺣّﺞ(‪.‬‬
‫)ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ در دﯾﻦ ﺳﺨﺘﯽ و ﻓﺸﺎري ﻗﺮار ﻧﺪاده اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﺣﺮج ﺻﺪره‪ -‬ﺑﺎ ﮐﺴﺮه ﺣﺮف )ر( ﯾﻌﻨﯽ دﺷﻮاري و ﺗﻨﮓ دﻟﯽ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﯾْﺠَﻌْﻞ َﺻْﺪَرُه َﺿﯿﱢﻘًﺎ َﺣَﺮﺟًﺎ »‪ /125 -«1‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ )َو َﻣْﻦ ﯾُِﺮْد َأْن ﯾُـِﻀ ﻠﱠُﻪ َﯾْﺠَﻌـ ْﻞ ـَﺻ ْﺪَرُه ـَﺿ ﯿﱢﻘًﺎ َﺣَﺮﺟًﺎ َﮐَﺄﻧﱠﻤﺎ َﯾﱠﺼﱠﻌُﺪ ﻓِﯽ اﻟﱠﺴﻤﺎِء َﮐـ ﺬﻟ َِﮏ َﯾْﺠَﻌُﻞ اﻟﻠﱠُﻪ اﻟﱢﺮْﺟَﺲ َﻋَﻠﯽ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻻ‬
‫ﯾُْﺆﻣِﻨُﻮَن‪ /125 -‬اﻧﻌﺎم( و در آﯾﻪ ﻗﺒﻞ آن ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬ﻓَﻤْﻦ ﯾُِﺮِد اﻟﻠﱠُﻪ َأْن َﯾْﻬـِﺪَﯾُﻪ َﯾْﺸـ َﺮْح ـَﺻ ْﺪَرُه ﻟ ِﻠِْﺈْﺳـ ﻼِم‪ /124 -‬اﻧﻌﺎم( ﺑﺮاي رﻓﻊ اﺷـﮑﺎل در‬
‫ﺷﺮح ﺻـﺪر ﻣـﺆﻣﻨﯿﻦ و ﺿـﯿﻖ ﺻـﺪر ﻣﺠﺮﻣﯿﻦ از آﯾـﺎت ﻗﺒـﻞ ﻣﯽﻓﻬﻤﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺠﺮﻣﯿﻦ و ﻓﺮﯾﺒﮑـﺎران ﭼـﻮن دل و ﺟﺎﻧﺸـﺎن ﺑـﺎ ﺟﺮم و ﻓﺮﯾﺐ و‬
‫ﻗﺴﺎوت و ﮐﮋي ﺧﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪ )َو ِإذا ﺟﺎَءﺗ ُْﻬْﻢ آَﯾـٌﮥ ﻗﺎﻟ ُﻮا ﻟَْﻦ ﻧُْﺆﻣَِﻦ َﺣﺘﱠﯽ ﻧُْﺆﺗﯽ ﻣِﺜَْﻞ ﻣﺎ ُأوﺗَِﯽ ُرُﺳُﻞ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /124 -‬اﻧﻌﺎم( ﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآورﯾﻢ‬
‫ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎن دﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ داده ﺷﺪ ﺑﻪ ﭘﻨﺪار ﺑﺎﻃﻠﺸﺎن ﻫﺮ دﻟﯽ در ﻫﺮ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺗﺠّﻠﯽ ﻫﺪاﯾﺖ ﺣﻖ اﺳﺖ و دﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺟﺮم و ﮔﻨـﺎه ﺧﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﻪ ﻫﻤﭽﻮن دل ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻬﻞ ﺳﺎل ﺑﺎ ﺻـﺪاﻗﺖ و اﻣﺎﻧﺖ ﮔﺬراﻧـﺪه آﻧﮑﻪ ﺑﺎ ﻣﯿﺨﻮارﮔﯽ و ﻫﻮﺳـﻨﺎﮐﯽ و رﺑﺎ‬
‫ﺧﻮاري و ﺗﺒﻬﮑـﺎري آﯾﻨﻪ دل ﺧﻮد را ﺗﺎرﯾـﮏ و ﺳـﯿﺎه ﺳـﺎﺧﺘﻪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘـﺬﯾﺮش ﺣﻖ ﻋﻨﺎد و ﺑﺨﻞ ﻣﯽورزد‪ ،‬ﺑﺮاي آﻣﻮﺧﺖ ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻠﻮم و‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨـﺪي از اﻧﻮار داﻧﺸـﻬﺎ آﻣﺎدﮔﯽ ذﻫﻨﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﺪرﯾﺎﻓﺖ ﺣﻘﺎﯾﻖ و راه ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬اّﻣﺎ ﻫﺮ ﮐﻪ واﺟﺪ ﻫﺪاﯾﺖ اﺳﺖ ﺧﻮد زﻣﯿﻨﻪ‬
‫آﻧﺮا ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﯿﺰ دل و ﺳـﯿﻨﻪاش را ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮش اﺳـﻼم ﺑﺎز ﮐﻨﺪ و ﻫﺮ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻪ او را ﺑﯽﻧﺼﯿﺐ از ﻫﺪاﯾﺖ ﮔﺮداﻧﺪ دل‬
‫ﺑﺮ او ﺳﺨﺖ ﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ در ﺑﺎره ﺷﺮح‬
‫ﺣﺮﺟﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﮐﻔﺮ و ﺑﯽاﯾﻤﺎﻧﯿﺶ ﺑﺪﺷﻮاري دﭼﺎر ﺷﺪ زﯾﺮا ﮐﻔﺮ‪ ،‬و ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ ﺑﺠﺎن و ﺧﺎﻃﺮ اﻧﺴﺎن آراﻣﺶ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﮐﻔﺮ اﻋﺘﻘﺎد و‬
‫ﺑﺎوري اﺳﺖ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻇّﻦ و ﮔﻤﺎن‪ ،‬ﻟﺬا ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺿّﯿﻖ ﺑﺎﻹﺳﻼم )در ﺗﻨﮕﻨﺎﯾﺶ ﮔﺬاﺷﺖ( و اﺳﻼم ﺑﺮ او دﺷﻮار ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﺧَﺘَﻢ اﻟﻠﱠُﻪ َﻋﻠﯽ ﻗُﻠُﻮﺑ ِِﻬْﻢ‪ /7 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫)َﻓﻼ َﯾُﮑْﻦ ﻓِﯽ َﺻْﺪِرَك َﺣَﺮٌج ﻣِﻨُْﻪ‪ /2 -‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻓﻼن ﯾﮑﻦ‪ -‬ﯾﺎ ﻧﻬﯽ اﺳﺖ ﯾﺎ دﻋﺎ و ﯾﺎ ﺣﮑﻢ و دﺳﺘﻮر‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ )ﭼﻨﺎن ﻣﺒﺎش‪ ،‬ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎﺷﺪ(‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ )َأ ﻟَْﻢ َﻧْﺸَﺮْح ﻟََﮏ َﺻْﺪَرَك‪ /10 -‬اﻧﺸﺮاح(‪.‬‬
‫اﻟﻤﻨﺤﺮج و اﻟﻤﻨﺤﻮب‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯿﮑﻪ از اﻧﺪوه و ﮔﻨﺎه دور ﺷﺪه اﺳﺖ زﯾﺮا ﺣﻮب ﺣﺮج‪ -‬اﻧﺪوه و ﮔﻨﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺮد( ]ﺣﺮد[‪ ... :‬ص ‪468 :‬‬
‫اﻟﺤﺮد ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻨﺦ و ﺑﺎز داﺷﺘﻦ از ﺗﻨﺪي و ﺧﺸﻢ‪ ،‬ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو َﻏَﺪْوا َﻋﻠﯽ َﺣْﺮٍد ﻗﺎِدِرﯾَﻦ‪ /25 -‬ﻗﻠﻢ( ﯾﻌﻨﯽ ﺻﺒﺤﮕﺎﻫﺎن ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ دﯾﮕﺮان ﺗﻮاﻧﺎ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺰل ﻓﻼن ﺣﺮﯾﺪا‪ -‬از آﻣﯿﺰش ﻗﻮم ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻮ ﺣﺮﯾﺪ اﻟﻤﺤّﻞ‪ -‬او ﻣﻨﺰوي اﺳﺖ و ﻣﮑﺎﻧﺶ ﺟﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎردت اﻟّﺴﻨﮥ‪ -‬ﺳﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺎران و آﺑﺶ ﮐﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎردت اﻟّﻨﺎﻗﮥ‪ -‬ﺷﯿﺮ آن ﺷﺘﺮ ﮐﻢ و ﻣﻨﻘﻄﻊ ﺷﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺻﺪر و ﺿـﯿﻖ ﺻﺪر از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ آن را ﭘﺮﺳـﯿﺪ ﻓﺮﻣﻮد ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﻮري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ دﻟﻬﺎ ﻣﯽﺗﺎﺑﺪ و ﭘﺲ از آن اﻧﺸﺮاح ﺻﺪر و‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎز ﭘﺮﺳﯿﺪ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺷﺮح ﺻﺪر ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎز ﭘﺮﺳﯿﺪ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺷﺮح ﺻﺪر ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اﻻﻧﺎﺑﮥ اﻟﯽ دار اﻟﺨﻠﻮد و اﻟﺘﺠﺎﻓﯽ اﻟﯽ دار اﻟﻐﺮور و اﻻﺳـﺘﻌﺪاد ﻟﻠﻤﻮت ﻗﺒﻞ اﻟﻤﻮت« ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺑﺎز ﺑﻮدن دل و ﺧﺎﻃﺮ ﻫﻤﻮاره ﺑﯿﺎد ﺟﻬﺎن اﺑﺪي و‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻮدن‪ ،‬دل و ﺟﺎن از آﻟﻮدﮔﯽ دﻧﯿﺎ دور ﮐﺮدن و آﻣﺎدﮔﯽ ﺑﺮاي ﻣﺮگ ﻗﺒﻞ از رﺳﯿﺪن ﻣﺮگ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﻓﺮاﻣﻮﺷـﯽ ﻗﯿﺎﻣﺖ و ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻣﻐﺮور ﺷﺪن و از ﯾﺎد ﺑﺮدن ﻣﺮگ ﻣﻘّﺪﻣﻪ ﺗﻨﮕﯽ و ﺳـﺨﺘﯽ دل و ﺟﺎن اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در آﯾﻪ ﻓﻮق ﻓﺮﻣﻮد‪َ) :‬ﯾْﺠَﻌْﻞ َﺻْﺪَرُه َﺿﯿﱢﻘًﺎ َﺣَﺮﺟًﺎ‪ /125 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫ﺣﺮد‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣّﺮده ﮐﺬا‪ -‬آن را ﮐﺞ و ﻣﻨﺤﻨﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻌﯿﺮ أﺣﺮد‪ -‬ﺳﺘﻮر و ﺷﺘﺮي ﮐﻪ ﯾﮏ دﺳﺘﺶ ﮐﺞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺮدّﯾﮥ‪ -‬اﺗﺎﻗﮑﯽ و ﮐﻮﺧﯽ از ﻧﯽ )آﻻﭼﯿﻖ(‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺮس( ]ﺣﺮس ‪ ... :‬ص ‪469 :‬‬
‫اﻟﺤﺮس و اﻟﺤّﺮاس‪ -‬ﺟﻤﻊ ﺣﺎرس ﯾﻌﻨﯽ ﻧﮕﻬﺒﺎن‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓَﻮَﺟْﺪﻧﺎﻫﺎ ُﻣﻠَِﺌْﺖ َﺣَﺮﺳًﺎ َﺷِﺪﯾﺪًا‪ /8 -‬ﺟّﻦ( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آﻧﺠﺎ را ﻣﻤﻠّﻮ از ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﺳﺨﺖ ﮐﻮش ﯾﺎﻓﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺣﺮز‪ -‬و ﺣﺮس‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻬﻢ ﻧﺰدﯾﮑﻨﺪ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻟﻔﻈﺸﺎن ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ وﻟﯽ‪ -‬ﺣﺮز‪ -‬ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﭘﻮل و ﻣﺎل ﺑﮑﺎر‬
‫ﻣﯽرود‪ ،‬و ﺣﺮس‪ -‬ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﺮاي ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ ﻣﮑﺎﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺒﻘﯿﺖ ﺣﺮﺳﺎ ﻗﺒﻞ ﻣﺠﺮي داﺣﺲ ﻟﻮ ﮐﺎن ﻟﻠّﻨﻔﺲ اﻟّﻠﺠﻮج ﺧﻠﻮد‬
‫)روزﮔﺎراﻧﯽ ﻗﺒﻞ از ﺑﯿﺰار ﺷﺪن از زﻧﺪﮔﯽ و ﺗﻮّرم ﻋﻤﺮ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪم اﮔﺮ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ ﺳﺮﮐﺶ ﺟﺎودان ﻣﯽﺑﻮد(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ :‬ﻣﻌﻨـﺎي ﺣﺮﺳـﺎ‪ -‬دﻫﺮ و روزﮔـﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨـﺎﻧﭽﻪ واژه‪ -‬ﺣﺮس دﻻﻟﺘﺶ در اﯾﻦ ﺷـﻌﺮ ﻓﻘﻂ ﻣﻌﻨﯽ دﻫﺮ‪ -‬ﺑﺎﺷـﺪ ﺑﺮ آن ﻣﻌﻨﯽ دﻻﻟﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨـﺪ زﯾﺮا ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺼـﺪر ﺑﺠﺎي ﺣﺎل ﺑﺎﺷـﺪ ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﺎل ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ ﻋﻤﺮ و زﻧـﺪﮔﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪم و زﻧﺪﮔﯽ را ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﺮدم‬
‫در آن ﺻﻮرت دﻻﻟﺖ ﺑﺮ دﻫﺮ و ﻣـّﺪت زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ از ﻟﻔﻆ‪ -‬ﺣﺮس ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اﺣﺮس‪ -‬ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺷـﺪه و ﺑﺎ ﺣﺮاﺳـﺖ‬
‫اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﺳﺎﯾﺮ ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ وزن أﻓﻌﻞ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺮﯾﺴﮥ اﻟﺠﺒﻞ‪ -‬ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﮐﻮﻫﺴـﺘﺎن‪ ،‬ﺷـﺒﺎﻧﻪ ﺣﺮ اﺳـﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪة ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﺮﯾﺴﮥ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ ﺷﺪه‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﺣﺮﯾﺴـﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دزدﯾـﺪه ﺷـﺪه‪ ،‬ﻓﻌﻠﺶ‪ -‬ﺣﺮس‪ -‬ﯾﺤﺮس‪ -‬ﺣﺮﺳـﺎ اﺳـﺖ‪ ،‬ﮐـﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻟﻔﻈﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺣﺮﯾﺴـﮥ از آن ﺗﺼـّﻮر‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺣﺮﯾﺴﮥ‪ -‬در زﺑﺎن ﻋﺮب ﺑﻤﻌﻨﺎي ﺳﺮﻗﺖ و دزدﯾﺪن ﻫﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺮس( ]ﺣﺮس ‪ ... :‬ص ‪470 :‬‬
‫اﻟﺤﺮص‪ :‬زﯾﺎده روي در آزﻣﻨﺪي و ﻣﯿﻞ و اراده اﺳﺖ ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)ِإْن َﺗْﺤِﺮْص َﻋﻠﯽ ُﻫﺪاُﻫْﻢ‪ /37 -‬ﻧﻤﻞ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺮ ﻫﺪاﯾﺘﺸﺎن ﻣﯿﻠﯽ و ارادهاي اﻓﺰون داري‪.‬‬
‫)َو ﻟَﺘِﺠَﺪﻧﱠُﻬْﻢ َأْﺣَﺮَص اﻟﻨﱠﺎِس َﻋﻠﯽ َﺣﯿﺎٍة‪ /96 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫آﻧﻬﺎ را ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸّﺪت ﺣﺮﯾﺺ ﻣﯽﯾﺎﺑﯽ‪.‬‬
‫)َو ﻣﺎ َأْﮐَﺜُﺮ اﻟﻨﱠﺎِس َو ﻟَْﻮ َﺣَﺮْﺻَﺖ ﺑ ُِﻤْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ‪ /103 -‬ﯾﻮﺳﻒ(‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ اﺻﻠﯽ واژه ﺣﺮص از ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﺣﺮص اﻟﻘّﺼﺎر اﻟﺜﻮب‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺎزر و ﻟﺒﺎﺳﺸﻮي ﻟﺒﺎس را ﺑﺎ دّﻗﺖ ﻓﺸﺮد‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺣﺎرﺻﮥ و ﺣﺮﯾﺼﮥ‪ -‬اﺑﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ رﯾﺰش زﯾﺎد ﺑﺎراﻧﺶ زﻣﯿﻦ را ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺮض( ]ﺣﺮض ‪ ... :‬ص ‪470 :‬‬
‫اﻟﺤﺮض ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﻮرد اﻋﺘﻨﺎ ﻧﺒﺎﺷـﺪ و ﺑﺤﺴﺎب ﻧﻤﯽآﯾـﺪ و ﺧﯿﺮ ﻫﻢ در آن ﻧﯿﺴﺖ و ﻟﺬا ﺑﺂﻧﭽﻪ را ﮐﻪ در ﺣﺎل ﻧﺎﺑﻮدي و ﻫﻼﮐﺖ و‬
‫ﺗﺒﺎﻫﯽ اﺳﺖ‪ -‬ﺣﺮض‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﺣﺘﱠﯽ َﺗُﮑﻮَن َﺣَﺮﺿًﺎ‪ /85 -‬ﯾﻮﺳﻒ(‪.‬‬
‫)ﻓﺮزﻧﺪان ﯾﻌﻘﻮب ﺑﺎو ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺗﻮ از ﻓﮑﺮ ﯾﻮﺳﻒ آﺳﻮده ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﯽ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻫﻼك ﺷﻮي(‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬إﻧّﯽ اﻣﺮوءﻧﺎ ﺑﻨﯽ ﻫّﻢ ﻓﺄﺣﺮﺿﻨﯽ‪.‬‬
‫)ﻣﺮدي ﻫﺴﺘﻢ ﮐﻪ اﻧﺪوه و ﻏﻢ ﻣﺮا ﻣﺼﯿﺒﺖ زده ﮐﺮد ﺳﭙﺲ ﺑﻬﻼﮐﺘﻢ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ(‪.‬‬
‫اﻟﺤﺮﺿـﮥ‪ -‬ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﺴﺘﯽ و ﺧّﺴﺖ ﮔﻮﺷﺖ ﺣﻼﻟﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎﯾـﺪ ﺧﺮﯾﺪاري ﮐﻨﺪ ﻧﻤﯽﺧﻮرد ﻣﮕﺮ ﮔﻮﺷﺖ ﺷـﺮﻃﯽ ﮐﻪ از راه ﻗﻤﺎر‬
‫ﻣﻔﺖ و ﻣّﺠﺎﻧﯽ ﺑﺪﺳﺘﺶ ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫)َﺗْﺤِﺮﯾﺾ(‪ -‬ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ ﺑﭽﯿﺰي ﺑﺎ ﺧﻮب ﺟﻠﻮه دادن آن‪ ،‬و آﺳﺎن ﻧﻤﻮدن زﺣﻤﺎت ﮐﺴﺐ آن‪ ،‬ﮔﻮﺋﯽ اﯾﻦ واژه در اﺻﻞ ﺑﻤﻌﻨﯽ‪-‬‬
‫ﺑﺮ ﻃﺮف ﮐﺮدن ﺗﺒﺎﻫﯽ و ﺳﺨﺘﯽﻫﺎﺳﺖ‪ -‬ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫ﻣّﺮﺿـﺘﻪ و ﻗّﺪﯾﺘﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯿﻤﺎري و ﺧﺎﺷﺎك را از ﺗﻦ و ﭼﺸﻢ او ﺑﺮﻃﺮف و دور ﮐﺮدم وﻟﯽ‪ :‬أﺣﺮﺿـﺘﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺒﺎﻫﺶ ﮐﺮدم‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪ -‬أﻗﺬﯾﺘﻪ‪-‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺧﺎﺷﺎك در ﭼﺸﻤﺶ رﯾﺨﺘﻢ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺮف( ]ﺣﺮف ‪ ... :‬ص ‪471 :‬‬
‫ﺣﺮف اﻟّﺸﯽء‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻟﺒﻪ و ﺟﺎﻧﺐ ﭼﯿﺰي‪ ،‬ﺟﻤﻌﺶ أﺣﺮف و ﺣﺮوف‪ -‬اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺣﺮف اﻟّﺴﯿﻒ‪ -‬ﻟﺒﻪ ﺷﻤﺸﯿﺮ‪.‬‬
‫ﺣﺮف اﻟّﺴﻔﯿﻨﮥ‪ -‬ﭘﻬﻠﻮي ﮐﺸﺘﯽ‪.‬‬
‫ﺣﺮف اﻟﺠﺒﻞ‪ -‬ﻟﺒﻪ و ﭘﺮﺗﮕﺎه ﮐﻮه‪.‬‬
‫ﺣﺮوف اﻟﻬﺠﺎء‪ -‬ﺣﺮوف دو ﻃﺮف ﮐﻠﻤﻪ‪.‬‬
‫اﻟﺤﺮوف اﻟﻌﻮاﻣـﻞ‪ -‬در ﻋﻠـﻢ ﻧﺤـﻮ‪ ،‬ﺣﺮوف ﻗﺒـﻞ و ﺑﻌـﺪ ﮐﻠﻤـﺎﺗﯽ اﺳـﺖ ﮐﻪ در ﺟﻤﻼـت ﺑﻌﻀـﯽ از آن ﮐﻠﻤـﺎت را ﺑﻪ ﮐﻠﻤـﺎت دﯾﮕﺮ رﺑﻂ‬
‫ﻣ ﯽد ﻫ ﺪ ‪.‬‬
‫ﻧﺎﻗـﮥ ﺣﺮف‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺘﺮ ﻻـﻏﺮ ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﺴﺘﯿﻎ و ﻟﺒﻪ ﻧـﺎزك ﮐﻮه ﯾـﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ از ﮐﻮﭼﮑﯽ و ﻻـﻏﺮي ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﺣﺮوف‬
‫ﮐﻠﻤﺎت اﻟﻔﺒﺎء‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﻣَِﻦ اﻟﻨﱠﺎِس َﻣْﻦ َﯾْﻌﺒُُﺪ اﻟﻠﱠَﻪ َﻋﻠﯽ َﺣْﺮٍف‪ /11 -‬ﺣّﺞ( ﮐﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻌﺒﺎرت ﺑﻌﺪش ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َﻓِﺈْن َأﺻﺎﺑَُﻪ َﺧﯿٌْﺮ ‪ /11 -...‬ﺣّﺞ( و در ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ُ) :‬ﻣَﺬﺑ َْﺬﺑ ِﯿَﻦ ﺑَﯿَْﻦ ذﻟ َِﮏ‪ /43 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬در ﯾﮏ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺒﻮدن )ﺑﺎ دﯾﺪن ﺧﯿﺮ ﺷﺎد ﺷﺪن و ﺣّﻖ ﮔﻔﺘﻦ و ﺑﺎ دﯾﺪن ﺳﺨﺘﯽ رو ﺗﺮش ﮐﺮدن و از ﺣّﻖ ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ(‪.‬‬
‫اﻧﺤﺮف ﻋﻦ ﮐﺬا و ﺗﺤّﺮف و اﺣﺘﺮف ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪ و از آن ﻋﺪول ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﺣﺘﺮاف‪ -‬دﻧﺒﺎل ﺣﺮﻓﻪ و ﮐﺴﺐ رﻓﺘﻦ‪.‬‬
‫ﺣﺮﻓﮥ‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻗﻌﺪة و ﺟﻠﺴﮥ‪ -‬ﺣﺎﻟﺖ و ﻣﻼزﻣﺖ ﮐﺎر و ﮐﺴﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺎرف‪ -‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ از ﺧﯿﺮ ﻣﺤﺮوم اﺳﺖ و ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ از او دور‪.‬‬
‫)َﺗْﺤﺮﯾُﻒ( اﻟّﺸﯽء‪ -‬ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪن ﺷﮑﻞ و ﺣﺎﻟﺖ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫ﺗﺤﺮﯾﻒ اﻟﻘﻠﻢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺮاﺷﯿﺪن و ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺷﮑﻞ دادن ﻗﻠﻢ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪472 :‬‬
‫ﺗﺤﺮﯾﻒ اﻟﮑﻼم‪ -‬ﺳﺨﻦ را ﺑﺮ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﯽ اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﻗﺮار دادن در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ دو وﺟﻪ و دو ﻣﻌﻨﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﯾَُﺤﱢﺮﻓُﻮَن اﻟ َْﮑﻠَِﻢ َﻋْﻦ َﻣﻮاِﺿِﻌِﻪ‪ /46 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫)ﻣِْﻦ ﺑَْﻌِﺪ َﻣﻮاِﺿِﻌِﻪ‪ /41 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫)َو َﻗْﺪ ﮐﺎَن َﻓِﺮﯾٌﻖ ﻣِﻨُْﻬْﻢ َﯾْﺴَﻤُﻌﻮَن َﮐﻼَم اﻟﻠﱠِﻪ ﺛُﱠﻢ ﯾَُﺤﱢﺮﻓُﻮَﻧُﻪ ﻣِْﻦ ﺑَْﻌِﺪ ﻣﺎ َﻋَﻘﻠُﻮُه‪ /75 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫)ﮔﺮوﻫﯽ از اﯾﺸﺎن ﮐﻼم ﺧﺪا را ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻌﺪ از داﻧﺴﺘﻦ‪ ،‬و ﺗﻌّﻘﻞ آن را از ﻣﻮﺿﻊ ﺣّﻘﺶ ﻣﻨﺤﺮف ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫)اﻟِﺤْﺮف(‪ -‬ﻫﺮ ﭼﯿﺰ داغ و ﮔﺰﻧﺪه‪ ،‬ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ از ﮔﺮﻣﯽ و ﺷﯿﺮﯾﻨﯽ و ﻣﻄﺒﻮع ﺑﻮدن ﻃﻌﻤﺶ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ و ﺷﻮر و ﺗﻠﺦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻃﻌﺎم ﺣّﺮﯾﻒ‪ -‬در ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ )ﺧﻮراك و ﻃﻌﺎم ﺗﻨﺪ ﻣﺰه و زﺑﺎن ﮔﺰ(‪.‬‬
‫از ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( رواﯾﺖ ﺷـﺪه ﮐﻪ‪» :‬ﻧﺰل اﻟﻘﺮآن ﻋﻠﯽ ﺳـﺒﻌﮥ أﺣﺮف« ﮐﻪ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ آن در رﺳـﺎﻟﻪاي ﺑﻨﺎم‪ -‬ﻓﻮاﺋـﺪ اﻟﻘﺮآن‪ -‬ذﮐﺮ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ )ﮐﻪ ﻣﺘﺄّﺳـ ﻔﺎﻧﻪ رﺳـﺎﻟﻪ ﻣـﺬﮐﻮر ﭼـﺎپ ﻧﺸـﺪه و ﺷﺎﯾـﺪ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ وﻟﯽ ﻣﺆﻟّﻒ ﮐﺘﺎب‪ -‬ﻫﺪﯾـﮥ اﻟﻌﺎرﻓﯿﻦ ﮐﻪ ﻣﺘّﻤﻢ ﮐﺘﺎب ﮐﺸـﻒ‬
‫اﻟّﻈﻨﻮن اﺳﺖ در ردﯾﻒ آﺛﺎر راﻏﺐ ﻧﺎم اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ را ﺑﻨﺎم‪ -‬رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ ﻓﻮاﺋﺪ اﻟﻘﺮآن‪ -‬آورده اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺮق( ]ﺣﺮق ‪ ... :‬ص ‪472 :‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬أﺣﺮق ﮐﺬا ﻓﺎﺣﺘﺮق‪ -‬آن را ﺳﻮزاﻧﺪ ﺳﭙﺲ ﺳﻮﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﺣﺮﯾﻖ‪ -‬ﻫﻢ ﻫﻤﺎن آﺗﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ُذوﻗُﻮا َﻋﺬاَب اﻟ َْﺤِﺮﯾِﻖ‪ /50 -‬اﻧﻔﺎل(‪.‬‬
‫)َﻓَﺄﺻﺎﺑَﻬﺎ ِإْﻋﺼﺎٌر ﻓِﯿِﻪ ﻧﺎٌر َﻓﺎْﺣَﺘَﺮَﻗْﺖ‪ /266 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫)ﻗﺎﻟ ُﻮا َﺣﱢﺮﻗُﻮُه َو اﻧ ُْﺼُﺮوا آﻟ َِﻬَﺘُﮑْﻢ‪ /68 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫)ﻟَﻨَُﺤﱢﺮَﻗﻨﱠُﻪ‪ /97 -‬ﻃﻪ(‪.‬‬
‫ﮐﻪ‪ -‬ﻟﻨﺤﺮﻗّﻨﻪ ﻫﻢ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه ﯾﻌﻨﯽ در ﻗﺮاﺋﺖ آﯾﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺣﺮق اﻟّﺸﯽء‪ :‬ﮔﺮم و داغ ﮐﺮدن ﭼﯿﺰي ﺑﻮﺳﯿﻠﻪاي ﻏﯿﺮ از ﺷﻌﻠﻪ آﺗﺶ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺣﺮق اﻟّﺜﻮب‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺮم ﺷﺪن ﺟﺎﻣﻪ و ﻟﺒﺎس ﺑﺎ ﮐﻮﻓﺘﻦ و زدن‪.‬‬
‫ﺣﺮق اﻟّﺸﯿﺊ‪ -‬آن را ﺑﺎ ﺳﻮﻫﺎن رﯾﺰ رﯾﺰ ﮐﺮد‪ ،‬و از اﺳﺘﻌﺎره اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺒﺎرت زﯾﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﺣﺮق اﻟﻨﺎب‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﻢ ﺳﺎﺋﯿﺪن دﻧﺪاﻧﻬﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ دﻫﺎن از ﺧﺸﻢ ﮐﻪ ﺻﺪاﯾﺶ ﺷﻨﯿﺪه ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺣﺮق اﻟّﺸـ ﻌﺮ‪ -‬ﻣـﻮﯾﺶ را ﮐﻪ ﺑﻠﻨـﺪ ﺷـﺪه ﺑـﻮد ﺑﺮﯾـﺪه و ﮐﻮﺗـﺎه ﮐﺮد إﺣﺮاق‪ -‬آﺗﺶ اﻓﺮوﺧﺘﻦ ﺑـﺎ ﺷـﻌﻠﻪ و آﺗﺶ زدن ﭼﯿﺰي‪ ،‬و از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫اﺻﻄﻼح زﯾﺮ اﺳﺘﻌﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬أﺣﺮﻗﻨﯽ ﺑﻠﻮﻣﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎد ﻣﺮا ﺑﺎ ﺳﺮزﻧﺸﺶ اذّﯾﺖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺮك( ]ﺣﺮك ‪ ... :‬ص ‪473 :‬‬
‫ﺟﻨﺒﯿﺪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻻ ﺗَُﺤﱢﺮْك ﺑ ِِﻪ ﻟ ِﺴﺎَﻧَﮏ‬
‫»‪ /16 «1‬ﻗﯿﺎﻣﻪ(‪.‬‬
‫ﺣﺮﮐﮥ‪ -‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ و ﺿّﺪ ﺳـﮑﻮن و آراﻣﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﺑﺎره اﺟﺴﺎم ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺣﺮﮐﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎﺑﺠﺎﺋﯽ اﺟﺴﺎم و‬
‫ﺑﺴﺎ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت ﺗﺤّﺮك ﮐﺬا در ﺑﺎره ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺣﺎﻟﺖ ﭼﻪ از ﻧﻈﺮ زﯾﺎد ﺷﺪن ﯾﺎ ﮐﻢ ﺷﺪن اﺟﺰاء ﭼﯿﺰي ﺑﮑﺎر رود‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺮام( ]ﺣﺮام ‪ ... :‬ص ‪473 :‬‬
‫ﺣﺮام ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻤﻨـﻮع ﺑﻮدن از ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﯾـﺎ ‪ -1‬ﺑﺘﮑﻠﯿﻒ و ﻗـﺪرت اﻟﻬﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ‪ -2‬ﺑﺮاي ﻣﻨﻊ ﻗﻬﺮي و ﺟـﺒﺮي ﮐﻪ از ﻧﺘﯿﺠﻪ ﭼﯿﺰي ﺣﺎﺻـﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﯾﺎ ‪ -3‬از ﺟﻬﺖ ﻣﻨﻊ ﻋﻘﻠﯽ ﯾﺎ ﺷﺮﻋﯽ و ﯾﺎ ‪ -4‬از ﻧﺎﺣﯿﻪ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َﺣﱠﺮﻣْﻨﺎ َﻋَﻠﯿِْﻪ اﻟ َْﻤﺮاِﺿَﻊ‪ /12 -‬ﻗﺼﺺ( ﮐﻪ ﺗﺤﺮﯾﻤﯽ اﺳﺖ در‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﻮره ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ دو ﺗﻔﺴﯿﺮ در ﺑﺎره آن ﺷﺪه اّول اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﺳﺖ ﮐﻪ ﻟﻔﻆ ﻗﺮآن در آن‬
‫ﺑﮑـﺎر رﻓﺘﻪ و ﺣﺎل اﯾﻨﮑﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﮐﻪ ﻣﻈﻬﺮ ﺧﻠﻖ ﻋﻈﯿﻢ و ﻣﻮرد ﺗﻤﺠﯿـﺪ اﻟﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﭽﻨﯿﻦ ﺧﻄﺎﺑﯽ ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬ﺣﺮف ﻧﺰن‪ ،‬دﻫﺎﻧﺖ را‬
‫ﺑﺒﻨـﺪ‪ -‬ﻣﻮرد ﺧﻄـﺎب ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد ﭼﻮن ﻣﻨﺎﻓـﺎت ﺑـﺎ روش ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ دارد‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺂﯾـﺎت ﻗﺒـﻞ و ﺑﻌـﺪش ﮐﻪ از ﺳﻮره ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺳﺖ ﺗﻮّﺟﻪ ﺷﻮد‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﻣـﻮرد ﺧﻄـﺎب اﻧﺴـﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫـﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﺟﺮاي ﻋـﺪاﻟﺖ‪ ،‬و ﺻـﺤﻨﻪﻫﺎي ﻗﯿـﺎﻣﺖ ﻫﻤﭽـﻮن روش ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪ دﻧﯿـﺎﺋﯿﺶ ﺑﺎ‬
‫ﺗﮑـﺬﯾﺐ و ﺣﺎﺷﺎ ﮐﺮدن ﺧﻮد را ﺗﺒﺮﺋﻪ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرﮔﺰاران أﻋﻤﺎل ﺑﺎو ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬دﻫﺎﻧﺖ را ﺑﺒﻨﺪ و ﻫﺮ ﭼﻪ از اﻋﻤﺎﻟﺖ در ﻧﺎﻣﻪ ﻋﻤﻠﺖ ﺛﺒﺖ‬
‫اﺳﺖ آﻧﺮا ﺑﺨﻮان )اﻗَْﺮْأ ِﮐﺘﺎﺑََﮏ َﮐﻔﯽ ﺑ َِﻨْﻔِﺴَﮏ اﻟ َْﯿْﻮَم َﻋَﻠﯿَْﮏ َﺣِﺴﯿﺒًﺎ‪ /14 -‬اﺳﺮاء( ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ از آن ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﺪ )َﻓِﺈذا َﻗَﺮْأﻧﺎُه َﻓﺎﺗﱠﺒِْﻊ ﻗُْﺮآَﻧُﻪ‬
‫‪ /18 -‬ﻗﯿـﺎﻣﻪ( ﭼﻮن ﻧﺎﻣﻪ اﻋﻤﺎل و ﻋﻤﻠﮑﺮدت را ﺧﻮاﻧـﺪﯾﻢ آن را ﺑﭙـﺬﯾﺮ و ﮔﺮدن ﺑﻨﻪ‪) .‬در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﻄﻮر زﯾﺒﺎﺋﯽ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ ج ‪ 10‬ص ‪[...] .(397‬‬
‫ﺣﻮزه ﺗﮑﻠﯿﻒ و اراده ﺣﮑﻢ اﻟﻬﯽ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺷﯿﺮ دﯾﮕﺮ داﯾﮕﺎن را ﺑﺮ ﻣﻮﺳﯽ ﺣﺮام ﮐﺮده و ﺑﺎز داﺷﺘﻪ ﺑﻮدﯾﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺎدرش ﺑﺮﺳﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو َﺣﺮاٌم َﻋﻠﯽ َﻗْﺮَﯾٍﮥ َأْﻫَﻠْﮑﻨﺎﻫﺎ‪ /95 -‬اﻧﺒﯿﺎء( ﻧﯿﺰ ﺑﻤﻌﻨﯽ اّول ﺣﻤﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)َﻓِﺈﻧﱠﻬﺎ ُﻣَﺤﱠﺮَﻣٌﮥ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ َأْرﺑَِﻌﯿَﻦ َﺳَﻨًﮥ‪ /26 -‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫)ﭼﻮن ﮐﺮدار و رﻓﺘﺎر ﻗﺒﻠﯽ آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﭼﻬﻞ ﺳﺎل ﺳﺮﮔﺮداﻧﯽ ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺣﺮام و ﻣﺤﺮوﻣّﯿﺖ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﻪ از ﺟﻬﺖ ﺗﮑﻠﯿﻒ و ﻣﺸـّﯿﺖ اﻟﻬﯽ ﺑﻠﮑﻪ از ﺟﻬﺖ ﻗﻬﺮ و ﺧﺸﻢ اﺳﺖ‪ .‬و )ِإﻧﱠُﻪ َﻣْﻦ ﯾُْﺸـ ِﺮْك ﺑ ِﺎﻟﻠﱠِﻪ‬
‫َﻓَﻘْﺪ َﺣﱠﺮَم اﻟﻠﱠُﻪ َﻋَﻠﯿِْﻪ اﻟ َْﺠﻨﱠَﮥ‪ /27 -‬ﻣﺎﺋﺪه( در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﯿﺰ ﺣﺮام و ﻣﻤﻨﻮﻋّﯿﺖ ﻗﻬﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫)زﯾﺮا ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﺮك آوردن در دﻧﯿﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﻤﻠﯽ و ﻗﻬﺮي آﻧﻬﺎﺳﺖ ﮐﻪ از ﺑﻬﺸﺖ ﻣﺤﺮوم ﺑﺎﺷﻨﺪ(‪.‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ )ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ َﺣﱠﺮَﻣُﻬﻤﺎ َﻋَﻠﯽ اﻟ ْﮑﺎﻓِِﺮﯾَﻦ‪ /50 -‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫)ﮐﻪ ﺗﺤﺮﯾﻤﯽ اﺳﺖ ﻗﻬﺮي و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪن آﻧﻬﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ و ﻏﺬاي ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﺑﺮ دوزﺧﯿﺎن ﺣﺮام اﺳﺖ(‪.‬‬
‫)ُﻣَﺤﱠﺮم(‪ -‬در ﺷﺮع ﻣﺜﻞ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻓﺮوﺧﺘﻦ ﮐﺎﻻ ﺑﻪ ﮐﺎﻻ‪ ،‬ﻃﻌﺎم ﺑﻪ ﻃﻌﺎم و اﺿﺎﻓﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ِإْن َﯾْﺄﺗُﻮُﮐْﻢ ُأﺳﺎري ﺗُﻔﺎُدوُﻫْﻢ َو ُﻫَﻮ ُﻣَﺤﱠﺮٌم َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ ِإْﺧﺮاُﺟُﻬْﻢ‪ /85 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭘﯿﻤﺎن داﺷﺘﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﺳﯿﺮاﻧﯽ ﮔﺮﻓﺘﯿﺪ آﻧﻬﺎ را ﻧﻔﺮوﺷﯿﺪ و ﻓﺪﯾﻪ ﻧﺴﺘﺎﻧﯿﺪ ﮐﻪ رﻫﺎ ﮐﺮدن و اﺧﺮاﺟﺸﺎن ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﻤﻨﻮع ﺑﻮد(‪.‬‬
‫در آﯾﻪ ﻓﻮق ﺑﺤﮑﻢ ﺷﺮﻋﯽ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪:‬‬
‫)ﻗُْﻞ ﻻ َأِﺟُﺪ ﻓِﯽ ﻣﺎ ُأوِﺣَﯽ ِإﻟَﱠﯽ ُﻣَﺤﱠﺮﻣًﺎ َﻋﻠﯽ ﻃﺎِﻋٍﻢ َﯾْﻄَﻌُﻤُﻪ‪ /145 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫)َو َﻋَﻠﯽ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻫﺎُدوا َﺣﱠﺮﻣْﻨﺎ ُﮐﱠﻞ ِذي ُﻇُﻔٍﺮ‪ /14 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫)ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از دﯾﻦ ﻣﻮﺳﯽ ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ و ﺑﻐﯽ و ﺳﺘﻢ ﮐﺮدﻧﺪ ﺧﻮردن ﺣﯿﻮان ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪475 :‬‬
‫ﮐﻪ ﭘﻨﺠﻪﻫﺎﺷﺎن ﺷﮑﺎف ﻧﺪارد ﺣﺮام ﮐﺮدﯾﻢ(‪.‬‬
‫ﺳﻮط ﻣﺤّﺮم‪ -‬ﺷـّﻠﺎﻗﯽ ﮐﻪ ﭼﺮﻣﺶ دﺑّﺎﻏﯽ و ﺻﺎف ﻧﺸﺪه‪ ،‬ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻋﻤﻞ دﺑّﺎﻏﯽ ﮐﻪ اﻗﺘﻀﺎي ﮐﺎر ﭼﺮم اﺳﺖ ﺑﺮ او وارد ﻧﺸﺪه‪ ،‬و در‬
‫ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫»أّﯾﻤﺎ إﻫﺎب دﺑﻎ ﻓﻘﺪ ﻃﻬﺮ«‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﺮم و ﭘﻮﺳﺘﯽ ﮐﻪ دﺑّﺎﻏﯽ ﺷﻮد ﭘﺎك اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﻪ در ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﺣـﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ :‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺤّﺮم و ﻣﻤﻨﻮع‪ ،‬ﭘﻮﺳﺖ و ﭼﺮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺮم ﻧﺸـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬و ﻧﺎﻣﯿـﺪن ﺣﺮﯾﻢ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﻮاژه ﺣﺮم‪-‬‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻧﻤﻮدن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﭼﯿﺰﻫـﺎ در آﻧﻤﮑﺎن از ﺳﻮي ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﺎﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر‪ -‬اﻟّﺸـ ﻬﺮ اﻟﺤﺮام‪-‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣـﺎه ﺣﺮام )ﮐﻪ ﮐﺎرﻫـﺎﯾﯽ در آﻧﻤﺎه ﺣﺮام اﺳﺖ و در ﻣﺎﻫﻬﺎي دﯾﮕﺮ آن ﮐﺎرﻫﺎ ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ( ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ رﺟﻞ ﺣﺮام و ﺣﻼل و‬
‫ﻣﺤّﻞ و ﻣﺤﺮم )ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯿﮑﻪ در ﻣﮑﺎن و زﻣﺎن ﺣﺮاﻣﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ رﻋﺎﯾﺖ ﺣﻼل و ﺣﺮام آﻧﺠﺎ را ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﯾﺎ َأﱡﯾَﻬﺎ اﻟﻨﱠﺒِﱡﯽ ﻟ َِﻢ ﺗَُﺤﱢﺮُم ﻣﺎ َأَﺣﱠﻞ اﻟﻠﱠُﻪ ﻟََﮏ َﺗﺒَْﺘِﻐﯽ‪ /1 -‬ﺗﺤﺮﯾﻢ( »‪ .«1‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﺮا ﺑﺘﺤﺮﯾـﻢ آن ﺣﮑﻢ ﮐﺮدي و ﻫﺮ ﺗﺤﺮﯾﻤﯽ‬
‫ﮐﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺗﺤﺮﯾﻢ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻗﺮآن ﮐﻪ )ﻣﺎ آﺗﺎُﮐُﻢ اﻟﱠﺮُﺳﻮُل َﻓُﺨُﺬوُه َو ﻣﺎ َﻧﻬﺎُﮐْﻢ َﻋﻨُْﻪ َﻓﺎﻧ َْﺘُﻬﻮا‪ /7 -‬ﺣﺸﺮ( ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( در ﻣﺴﺎﺋﻞ‬
‫ﺗﺒﻠﯿﻐﯽ ﺧﺎرج از وﺣﯽ ﺳـﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾـﺪ و ﺳـّﻨﺖﻫﺎﯾﺶ ﮐﻪ ﺟـﺪا از ﻣﺘﻦ ﻗﺮآن اﺳﺖ در اﮐﻤﺎل و اﺗﻤﺎم و ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﻗﺮآن اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫)ﻟََﻘْﺪ ﮐﺎَن ﻟَُﮑْﻢ ﻓِﯽ َرُﺳﻮِل اﻟﻠﱠِﻪ ُأْﺳَﻮٌة َﺣـَﺴ َﻨٌﮥ‪ /21 -‬اﺣﺰاب( و )َو ﻣـﺎ َﯾﻨْـِﻄ ُﻖ َﻋِﻦ اﻟ َْﻬﻮي ِإْن ُﻫَﻮ ِإﻟ ﱠﺎ َوْﺣٌﯽ ﯾُﻮﺣﯽ ‪ /4‬ﻧﺠﻢ( و )ﻗُـْﻞ ِإﻧﱠﻤﺎ َأﺗﱠﺒُِﻊ ﻣﺎ‬
‫ﯾُﻮﺣﯽ ِإﻟَﱠﯽ ﻣِْﻦ َرﺑ ﱢﯽ‪ /203 -‬اﻋﺮاف( ﺗﻔﺼﯿﻞ و ﺟﺰﺋّﯿﺎت اﺣﮑﺎم ﻋﻤﻠﯽ و اﺧﻼﻗﯽ ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﻧﯿﺴﺖ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮّﺳﻂ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﻋﺘﺮت‬
‫و ﯾﺎران ﺻـﺪﯾﻖ و ﭘﯿﺮوان ﺑﺎﺣﺴﺎﻧﺶ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس آﻧﻬﺎ ﻓﻘﻬﺎي واﺟﺪ ﺷـﺮاﯾﻂ ﮐﻪ از ﻃﺮف اﻣﺎﻣﺎن ﻫﻤﻪ ﺷـﺮاﯾﻂ در ﺑﺎره آﻧﻬﺎ ﺑﯿﺎن‬
‫ﺷـﺪه ﻫﻤﻮاره ﺑـﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﺗﺎرﯾـﺦ و ﺟـﺎﻣﻌﻪ از ﺣﻘـﺎﯾﻖ و روح ﻗﺮآن و ﺳـّﻨﺘﻬﺎي ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﺧﺎﺗﻢ )ص( ﮐﻪ دﯾﻦ و ﻧﻌﻤﺘﯽ ﮐﺎﻣﻞ و ﺗﻤﺎم را ﺑﺮاي‬
‫ﻋﻤﻮم اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﺠﺎي ﮔﺰارده اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﺣﮑﺎم ﻣﺴـﺘﺤﺪﺛﻪ را ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻪ روح دﯾﻦ‪ ،‬اﺳـﺘﻨﺒﺎط و ﺣﺮﻣﺖ ﯾﺎ ﺣﻼل ﺑﻮدن آن اﻣﻮر را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﮔﺮ ﻧﻪ ﭘﻮﯾﺎﺋﯽ و رﺷﺪ ﻣﺘﻮّﻗﻒ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﺳـﺘﻨﺒﺎط و ﺗﻔّﻘﻪ ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﺑﺮ ﮔﺮوﻫﯽ ﺧﺎّص واﺟﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺟﺘﻬﺎد‪ ،‬و اراﺋﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻣﺸـﮑﻼت و‬
‫روﯾﺪادﻫﺎ اﮐﻤﺎل و اﺗﻤﺎم دﯾﻦ را ﺑﺜﺒﻮت رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫آن ﺷﯽء ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻞ آﯾﻪ )َو َأﻧ ْﻌﺎٌم ُﺣﱢﺮَﻣْﺖ ُﻇُﻬﻮُرﻫﺎ‪ /138 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫)ﮐﻪ ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﺑﻌﻀﯽ از ﭼﻬﺎر ﭘﺎﯾﺎن را ﺑﻪ ﻏﻠﻂ ﺣﺮام ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ( و )ﺑَْﻞ َﻧْﺤُﻦ َﻣْﺤُﺮوُﻣﻮَن‪ /67 -‬واﻗﻌﻪ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از ﺟﻬﺖ ﻧﺘﯿﺠﻪ رﻓﺘﺎر ﮔﺬﺷﺘﻤﺎن ﻣﺤﺮوﻣﯿﻢ‪.‬‬
‫)ﻟ ِﻠﱠﺴﺎﺋِِﻞ َو )اﻟ َْﻤْﺤُﺮوِم(‪ /19 -‬ذارﯾﺎت(‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ روزي و رزق ﺑﺮ او ﻓﺮاخ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺮ ﻏﯿﺮ او ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫و ﺑﻌﻀـﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﺤﺮوم‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ -‬ﺳﮓ اﺳﺖ و ﺑﻌﻀـﯽ دﯾﮕﺮ ﺗﻮّﺟﻪ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺳـﺨﺸﺎن دادهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﺮوم ﻧﺎم ﺳﮓ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑـﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ واژه‪ -‬ﻣﺤﺮوم‪ -‬ﻧﻮﻋﯽ ﻣﺜﺎل اﺳﺖ ﺑﭽﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﺤﺮوم اﺳﺖ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﺳﮓ را ﻫﻢ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺮدم ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫او را از ﺧﻮردن ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺮﻣـﮥ و ﻣﺤﺮﻣـﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺮﻣﺖ و اﺣﺘﺮام )و ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺷﮑﺴـﺘﻦ ﺣـّﺪ آن ﺟـﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﻌﺶ ﻣﺤـﺎرم اﺳﺖ ﮐﻪ از اﺣﺘﺮام ﺑـﺂﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺣّﺪ و ﻣﺮزﺷﺎن رﻋﺎﯾﺖ ﺷﻮد و ﻣﻮرد ﺗﺠﺎوز ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮﻧﺪ(‪.‬‬
‫اﺳﺘﺤﺮﻣﺖ اﻟﻤﺎﻋﺰ‪ -‬ﺑﺰي ﮐﻪ آﻣﺎده ﻓﺤﻞ و ﺑﺎرداري اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺮي( ]ﺣﺮي ‪ ... :‬ص ‪476 :‬‬
‫ﻗﺼﺪ ﮐﺮد و ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺮي اﻟّﺸﯿﺊ ﯾﺤﺮي‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آﻫﻨﮕﺶ ﮐﺮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺶ رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺤّﺮاه‪ -‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺴﻮي او ﻗﺼﺪ ﮐﺮد و او را ﻣﻘﺼﺪ ﺧﻮد ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓُﺄوﻟﺌَِﮏ َﺗَﺤﱠﺮْوا َرَﺷﺪًا‪ /14 -‬ﺟّﻦ(‪.‬‬
‫)ﺗﻤﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪َ -‬ﻓَﻤْﻦ َأْﺳـ َﻠَﻢ َﻓُﺄوﻟﺌَِﮏ َﺗَﺤﱠﺮْوا َرَﺷﺪًا‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﮑﻪ اﺳﻼم آورد آﻫﻨﮓ رﺷﺪ و ﮐﻤﺎل ﮐﺮد( ﯾﺎ )آﻧﻬﺎ ﮐﻪ اﺳﻼم آوردﻧﺪ‬
‫‪. (. . .‬‬
‫ﺣﺮي اﻟّﺸﯿﺊ ﯾﺤﺮي‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻢ و ﻧﺎﻗﺺ ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﻮي ﻣﻘﺼﺪ اداﻣﻪ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ و ﻧﺎﻗﺺ ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و اﻟﻤﺮء ﺑﻌﺪ ﺗﻤﺎﻣﻪ ﯾﺤﺮي‬
‫)اﻧﺴﺎن ﭘﺲ از روﯾﺶ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﻧﺎﻗﺺ ﻣﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫رﻣﺎه اﻟّﻠﻪ ﺑﺄﻓﻌﯽ ﺣﺎرﺑﮥ‪.«1» :‬‬
‫( ) )ﺣﺰب( ]ﺣﺰب ‪ ... :‬ص ‪477 :‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﻣﻘّﺮرات ﺳﺨﺖ و ﻏﻠﯿﻆ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬أﱡي اﻟ ِْﺤْﺰﺑَﯿِْﻦ َأْﺣﺼـﯽ ﻟ ِﻤﺎ ﻟَﺒِﺜُﻮا َأَﻣﺪًا‪ /12 -‬ﮐﻬﻒ( )ﯾﻌﻨﯽ اﺻـﺤﺎب ﮐﻬﻒ ﭘﺲ از ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻦ و ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪن‪،‬‬
‫ﮐﺪاﻣﯿﮏ از دو ﮔﺮوه آﻧﻬﺎ ﺣﺴﺎب ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻘﺪر در ﻏﺎر درﻧﮓ ﮐﺮدهاﻧﺪ؟(‪.‬‬
‫و در ﺑﺎره ﺣﺰب اﻟّﺸﯿﻄﺎن‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﻟَﱠﻤﺎ َرَأ اﻟ ُْﻤْﺆﻣِﻨُﻮَن اﻟ َْﺄْﺣﺰاَب‪ /22 -‬اﺣﺰاب(‪.‬‬
‫أﺣﺰاب ﻋﺒﺎرت از ﮔﺮوﻫﻬﺎﺋﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠّﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ ﮔﺮد آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫و اّﻣﺎ آﯾﻪ )َﻓِﺈﱠن ِﺣْﺰَب اﻟﻠﱠِﻪ ُﻫُﻢ اﻟ ْﻐﺎﻟ ِﺒُﻮَن‪ /65 -‬ﻣﺎﺋﺪه( ﯾﻌﻨﯽ ﯾﺎران ﺧﺪاي‪.‬‬
‫)َﯾْﺤَﺴﺒُﻮَن اﻟ َْﺄْﺣﺰاَب ﻟَْﻢ َﯾْﺬَﻫﺒُﻮا َو ِإْن َﯾْﺄِت اﻟ َْﺄْﺣﺰاُب َﯾَﻮﱡدوا ﻟَْﻮ َأﻧﱠُﻬْﻢ ﺑﺎُدوَن ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْﻋﺮاِب‪ /20 -‬اﺣﺰاب(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻤﯽ از ﺟﻨﮓ دور ﻣﯽﺑﻮدﻧﺪ )ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن دﺷﻤﻦ ﻧﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﺷﮑﺴﺖ ﻧﺨﻮردهاﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺎز آﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ‬
‫از ﺗﺮس آﻧﻬﺎ دوﺳﺖ ﻣﯽدارﻧﺪ و ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ دور از ﺷﻬﺮ و در ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﻬﺎ ﻣﯽﺑﻮدﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ در ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب ﺑﺎدﯾﻪ ﻧﺸﯿﻦ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو ﻟَﱠﻤﺎ َرَأ اﻟ ُْﻤْﺆﻣِﻨُﻮَن اﻟ َْﺄْﺣﺰاَب‪ /22 -‬اﺣﺰاب(‪.‬‬
‫)اّﻣﺎ ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﮔﺮوﻫﻬﺎ و اﺣﺰاب ﻣﺨﺎﻟﻒ را ﻣﯽدﯾﺪﻧـﺪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨـﺪ‪ ،‬ﻫـﺬا ﻣﺎ وﻋـﺪﻧﺎ اﻟّﻠﻪ و رﺳﻮﻟﻪ و ﺻـﺪق اﻟّﻠﻪ و‬
‫رﺳﻮﻟﻪ و ﻣﺎ زادﻫﻢ اﻟّﺎ )در ﺑﺎره ﺧﻠﻘﺖ آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و ﺟﻬﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺧﺪاﯾﺖ ﺗﻔﺎوﺗﯽ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﻓﻌﯽ ﻣﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺮﯾﻨﻪ آﻧﺮا‪ -‬اﻓﻌﻮان‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬ﺣﺎرﯾﻪ‪ -‬ﻫﻢ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑـﺪﻧﺶ از زﯾﺎدي ﻋﻤﺮ و ﮐﻬﻮﻟﺖ ﮐﻮﭼﮏ و ﺧﻢ‬
‫ﺷـﺪه ﯾﻌﻨﯽ )ﮐﻮژﭘﺸﺖ( ﻣﻌﻨﯽ ﺿـﺮب اﻟﻤﺜﻞ ﻓﻮق اﯾﻦ اﺳﺖ )ﻣﺜﻞ اﻓﻌﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﺑﮕﺰد و زﻫﺮي ﺑﺮاي ﮔﺰﯾﺪﻧﺶ ﻧﻤﺎﻧﺪه و‬
‫ﻓﻮري ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ او را ﻫﻢ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﭼﻨـﺎن ﮐﻨـﺪ( اﯾﻦ ﺿـﺮب اﻟﻤﺜﻞ در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﻔﺮﯾﻦ و ﺑـﺪ ﺧﻮاﻫﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود )ﻣﺠﻤﻊ اﻻﻣﺜﺎل‬
‫ﻣﯿﺪاﻧﯽ ج ‪ 1‬ص ‪ -(319‬زﻣﺨﺸـﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬اﻓﻌﯽ ﺣﺎرﯾﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﻓﻌﯽ ﭘﯿﺮ و ﻣﺴّﻦ ﮐﻪ ﮐﻮﭼﮏ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﻋﺒﺎرت ﺣﺮ اﻟّﺸـ ﯽء ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻧﺎﻗﺺ ﺷﺪن‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪) ،‬اﺳﺎس اﻟﺒﻼﻏﻪ زﻣﺨﺸﺮي ص ‪.(170‬‬
‫اﯾﻤﺎﻧﺎ و ﺗﺼﺪﯾﻘﺎ‪ -‬اﯾﻦ ﻫﻤﺎن وﻋﺪه راﺳﺖ ﺧﺪا و رﺳﻮل اوﺳﺖ ﺑﺠﺎي ﺗﺮﺳﯿﺪن‪ ،‬اﯾﻤﺎن و ﺗﺴﻠﯿﻤﺸﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣّﻖ اﻓﺰون ﻣﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺰن( ]ﺣﺰن ‪ ... :‬ص ‪478 :‬‬
‫اﻟﺤﺰن و اﻟﺤﺰن‪ -‬زﻣﯿﻦ ﺳﺨﺖ و ﺳﻨﮕﻼﺧﯽ‪ ،‬و ﺳﺨﺘﯽ در زﻣﯿﻦ و ﻧﯿﺰ ﺧﺸﻮﻧﺖ در ﻧﻔﺲ و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ از ﻏﻢ و اﻧﺪوه در ﺟﺎن آدﻣﯽ ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑـﻞ و ﺿـّﺪ آن ﻓﺮح و ﺷـﺎدي اﺳﺖ و ﺑﺎﻋﺘﺒـﺎر ﺧﺸﻮﻧﺘﯽ ﮐﻪ از ﻏﻢ و اﻧـﺪوه ﺣﺎﺻـﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﺣﺰن و اﻧـﺪوه اﻧﺴﺎن را ﻓﺮا‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺸﻨﺖ ﺑﺼﺪره إذا ﺣﺰﻧﺘﻪ‪) -‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ اﻧﺪوه او را ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬دﻟﺶ ﺳﺨﺖ ﺷﺪ(‪-.‬‬
‫ﻓﻌﻞ اﯾﻦ واژه‪ ،‬ﺣﺰن‪ ،‬ﺣﺰﻧﺘﻪ و أﺣﺰﻧﺘﻪ اﺳﺖ )ﻣﺤﺰون ﺷﺪ ﻏﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد و اﻧﺪوﻫﮕﯿﻨﺶ ﮐﺮدم(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻟ َِﮑﯿْﻼ َﺗْﺤَﺰﻧُﻮا َﻋﻠﯽ ﻣﺎ ﻓﺎَﺗُﮑْﻢ‪ /153 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫)اﻟ َْﺤْﻤُﺪ ﻟ ِﻠﱠِﻪ اﻟ ﱠِﺬي َأْذَﻫَﺐ َﻋﻨﱠﺎ اﻟ َْﺤَﺰَن‪ /34 -‬ﻓﺎﻃﺮ(‪َ) .‬ﺗَﻮﻟ ﱠْﻮا َو َأْﻋﯿُﻨُُﻬْﻢ َﺗِﻔﯿُﺾ ﻣَِﻦ اﻟﱠﺪﻣِْﻊ َﺣَﺰﻧًﺎ‪ /92 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫َّﻣﺎ َأْﺷُﮑﻮا ﺑَﺜﱢﯽ َو ُﺣْﺰﻧِﯽ ِإﻟَﯽ اﻟﻠﱠِﻪ‬
‫‪ /86 -‬ﯾﻮﺳﻒ(‪َ) .‬و ﻻ َﺗْﺤَﺰﻧُﻮا‪ /139 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪َ) .‬و ﻻ َﺗْﺤَﺰْن‪ /88 -‬ﺣﺠﺮ(‪.‬‬
‫اﯾﻦ دو ﻋﺒﺎرت در دو آﯾﻪ اﺧﯿﺮ ﮐﻪ ﺑﺼﻮرت ﻧﻬﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ اﯾﻨﺴـﺘﮑﻪ از ﺑـﺪﺳﺖ آوردن ﺣﺰن و اﻧـﺪوه ﻧﻬﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ زﯾﺮا ﻏﻢ و ﻧا ـﺪوه ﺑﺎ‬
‫اﺧﺘﯿﺎر ﺑـﺪﺳﺖ ﻧﻤﯽآﯾـﺪ وﻟﯽ ﺑﺼﻮرت‪ -‬ﻻ ﺗﺤﺰﻧﻮا‪ -‬ﮐﻪ ﻟﻔﻈﺎ ﻧﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮاي آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﺑﺪﺳـﺖ‬
‫آوردن و ﻋﻤﻞ ﺑﭽﯿﺰي ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪاش ﺣﺰن و اﻧﺪوه اﺳﺖ دوري ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫و در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﺳّﺮه أن ﻻ ﯾﺮي ﻣﺎ ﯾﺴﻮءه ﻓﻼ ﯾّﺘﺨﺬ ﺷﯿﺌﺎ ﯾﺒﺎﻟﯽ ﻟﻪ ﻓﻘﺪا‬
‫)ﮐﺴﯿﮑﻪ از ﻧﺪﯾﺪن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ او را ﺑﺪ ﺣﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺷﺎد اﺳﺖ ﭼﯿﺰي را ﻫﻢ ﮐﻪ از ﻓﻘﺪاﻧﺶ ﻧﺎراﺣﺖ ﻣﯽﺷﻮد اﺗّﺨﺎذ و ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ(‪.‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﭼﯿﺰﻫﺎﺋﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻓﻨﺎﭘﺬﯾﺮ دﻧﯿﺎ ﺳﺮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺸـﻨﺎﺳﺪ و آﻧﻬﺎ را ﻓﻬﻢ و ﺗﺼّﻮر ﮐﻨﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﻪ رﻧﺞ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪479 :‬‬
‫آﻧﻬﺎ و ﻓﻘﺪاﻧﺸﺎن دﭼﺎر ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻗﺒﻠﯿﺶ ﻧﺎراﺣﺖ ﻧﺸﻮد و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﻧﮑﻨﺪ و اﻧﮕﺸﺖ ﺣﺴﺮت ﺑﻪ دﻧﺪان ﻧﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﻧﺴـﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ و ﺟـﺎن ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺗﺤّﻤﻞ و ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﺳـﺨﺘﯿﻬﺎ و ﻣﺼـﯿﺒﺘﻬﺎي ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺮدﺑﺎر ﮐﻨـﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﯾـﺪاري و‬
‫ﺑﺮدﺑﺎري در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺼﯿﺒﺖ ﺑﺰرگ ﺗﺤّﻤﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺲ( ]ﺣﺲ ‪ ... :‬ص ‪479 :‬‬
‫اﻟﺤﺎّﺳـ ﮥ‪ -‬ﻧﯿﺮوﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ آن أﻋﺮاض ﺣّﺴـ ﯽ و ﻣﻠﻤﻮس درك ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و‪ -‬ﺣﻮاس‪ -‬ﮐﻪ ﻫﻤـﺎن ﻣﺸﺎﻋﺮ و ﺷـﻌﻮر ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ اﺳـﺖ‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از )ﭼﺸﺎﺋﯽ‪ ،‬ﺑﻮﯾﺎﺋﯽ‪ ،‬ﭘﺴﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺷﻨﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺣﺴـﺴﺖ و ﺣﺴﯿﺖ و أﺣﺴﺴﺖ‪ «1» ،‬ﭘﺲ اﺣﺴـﺴﺖ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ اّول‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ -‬أﺻـﺒﺘﻪ ﺑﺤّﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺣّﺴﻢ او را درﯾﺎﻓﺘﻢ و ﺑﺎو‬
‫رﺳﯿﺪم ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻋﻨﺘﻪ و رﻋﺘﻪ‪ -‬ﺑﺎو ﺗﻮّﺟﻪ ﮐﺮدم و رﻋﺎﯾﺘﺶ ﻧﻤﻮدم‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ -‬أﺻﺒﺖ ﺣﺎّﺳﺘﻪ‪ -‬ﻫﻤﭽﻮن‪ -‬ﮐﺒﺪﺗﻪ و ﻓﺄدﺗﻪ‪ -‬ﮐﻪ در ﺑﯿﻤﺎري آن اﻋﻀﺎء ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود«‬
‫و ﻣﺼﺪرش از ﻣﻌﻨﯽ ﺑﯿﻤﺎري و ﻣﺮگ‪) -‬اﻟﺤﺲ( اﺳﺖ ﮐﻪ از ﮐﺸﺘﻦ و از رﯾﺸﻪ ﺑﺮﮐﻨﺪن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه(‪.‬‬
‫و ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪َ) -‬ﺣَﺴْﺴﺘُُﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺘﻠﺘﻪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ) :‬إْذ َﺗُﺤﱡﺴﻮَﻧُﻬْﻢ ﺑ ِﺈْذﻧِِﻪ‪ /152 -‬آل ﻋﻤﺮان( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻮﻗﻌﯿﮑﻪ اﯾﺸﺎن را ﺑﺎذن او ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺴﯿﺲ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺣّﺲ و ﺣﺴـﯿﺲ ﯾﻌﻨﯽ ﺻﺪاي آرام‪ ،‬ﺣﺴﻪ ﺣّﺴﺎ ﻓﻬﻮ ﺣﺴﯿﺲ‪ -‬و اﺣﺲ اﻟّﺮﺟﻞ اﻟّﺸﯿﺊ اﺣﺴﺎﺳﺎ‪ -‬او را ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﻓﻬﻤﯿﺪ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺎب‬
‫اﻓﻌـﺎل آن اﺣﺴـﺎس ﺑـﺎ ﺣﺮف )ب( ﻫﻢ ﻣﺘﻌـّﺪي ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻤﻌﻨـﺎي درك ﮐﺮدن ﺑﺎ ﺷـﻌﻮر‪ ،‬و ﻋﻘﻞ اﺳﺖ و‪ -‬ﺣﺴـﺴﺖ ﺑﻪ‪ -‬ﻫﻢ ﮐﻪ از ﺑﺎب‬
‫ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠّﺮد اّﻣﺎ ﻣﺘﻌـّﺪي ﺑﺎ ﺣﺮف )ب( اﺳﺖ در ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ ﻓﻬﻤﯿـﺪن ﺑﺎ درك و اﻧـﺪﯾﺸﻪ اﺳﺖ و ﻣﺼﺪرش‪ -‬ﺣﺲ‪ -‬اﺳﺖ ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﻫﺮ‬
‫دو ﺑﺎب ﯾﻌﻨﯽ )ﺣّﺲ ﯾﺤّﺲ و اﺣّﺲ ﯾﺤّﺲ( ﮐﻪ در ﻫﺮ دو اﯾﻨﻬﺎ ﺣﺮف )س( ﺑﺎ ﺗﺸﺪﯾﺪ اﺳﺖ ﺑﺪون ﺗﺸﺪﯾﺪ ﻫﻢ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺴـﯿﺖ‬
‫و اﺣﺴﺖ و ﻋﺒﺎرت اﺣﺴﺖ ﺑﺎﻟﺨﺒﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود اﺻﻞ ﻣﻌﻨﯽ اﺣﺴﺎس ﺑﯿﻨﺶ و ﺑﺼـﯿﺮت ﯾﻌﻨﯽ درﯾﺎﻓﺖ ﺑﺎ اﻧﺪﯾﺸﻪ و دل‪ ،‬ﺳـﭙﺲ در ﻣﻌﻨﯽ‬
‫وﺟﺪان و ﻋﻠﻢ ﻫﻢ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬و ﭼﻮن از ﺑﯿﻤﺎري ﻣﺮگ و ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﻟﺬا از ﺣّﺲ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺣﺴﺴﺘﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺘﻠﺘﻪ‪.‬‬
‫ﺟﺮاد ﻣﺤﺴﻮس‪ -‬ﻣﻠﺦ ﭘﺨﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫إﻧﺤّﺴﺖ أﺳﻨﺎﻧﻪ‪ -‬ﮐﻪ ﺑﺎب اﻧﻔﻌﺎل ﺣﺲ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ دﻧﺪاﻧﻬﺎﯾﺶ ﮐﻨﺪه ﺷﺪ و رﯾﺨﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺴﺴﺖ‪ -‬داﻧﺴﺘﻢ و ﻓﻬﻤﯿﺪم‪ ،‬ﮐﻪ ﺟﺰ در ﻣﻮرد ﻓﻬﻢ و درك ﺑﺎ ﺣﻮاس ﻇﺎﻫﺮي ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬اّﻣﺎ ﺣﺴﯿﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺣﺮف )س( ﺑﻪ ﺣﺮف )ي(‬
‫ﺗﺒـﺪﯾﻞ ﺷـﺪه در ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ وﻟﯽ )َأْﺣَﺴـْﺴ ﺘُُﻪ(‪ -‬ﺣﻘﯿﻘﺘﺶ ادراك ﺑﺎ ﻫﺮ دو ﺣﺲ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢ ﺑﺎ ﺣّﺲ ﻇﺎﻫﺮ و ﻫﻢ ﺑﺎ اﻧـﺪﯾﺸﻪ و اﺣﺴﺎس‬
‫ﺑﺎﻃﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬و أﺣﺴﺖ‪ ،‬ﻫﻢ ﻣﺜﻞ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ )س( آن ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ ﻫﻤﭽﻮن‪:‬‬
‫ﻇﻠﺖ‪) -‬روز را در ﺳﺎﯾﻪ ﮔﺬارﻧﺪم‪ ،‬ﮐﻪ ﯾﮏ )ل( آن ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓَﻠﱠﻤﺎ َأَﺣﱠﺲ ِﻋﯿﺴﯽ ﻣِﻨُْﻬُﻢ اﻟ ُْﮑْﻔَﺮ‪ /152 -‬آل ﻋﻤﺮان( ﺗﻨّﺒﻪ و آﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻔﺮ و ﻧﺎﺳﭙﺎﺳـﯽ ﮐﺎﻣﻼ از‬
‫آﻧﻬﺎ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﻄﻮري ﮐﻪ ﺑﺨﻮﺑﯽ ﺣّﺲ ﻣﯽﺷﺪ و دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪ زﯾﺮا ﺣّﺲ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺮﺗﺮي ﺑﺮ ﻓﻬﻢ و اﺣﺴﺎس دروﻧﯽ دارد‪.‬‬
‫و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر آﯾﻪ )َﻓَﻠﱠﻤﺎ َأَﺣﱡﺴﻮا ﺑَْﺄَﺳﻨﺎ ِإذا ُﻫْﻢ ﻣِﻨْﻬﺎ َﯾْﺮُﮐُﻀﻮَن‪ /12 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻋﺬاب‪ ،‬درد و ﺳﺨﺘﯽ آن را ﺑﺎ اﺣﺴﺎﺳﺸﺎن داﻧﺴﺘﻨﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َﻫْﻞ ﺗُِﺤﱡﺲ ﻣِﻨُْﻬْﻢ ﻣِْﻦ َأَﺣٍﺪ‪ /98 -‬ﻣﺮﯾﻢ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ آﯾﺎ ﺑﺎ ﺣّﺴﺖ ﯾﮑﯽ از اﯾﺸﺎن را در ﻣﯽﯾﺎﺑﯽ‪ ،‬و از ﺣﺮﮐﺖ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺣﺴﯿﺲ و ﺣّﺲ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻻ َﯾْﺴَﻤُﻌﻮَن َﺣِﺴﯿَﺴﻬﺎ‪ /102 -‬اﻧﺒﯿﺎء(‪.‬‬
‫ﺻﺪاي آﻫﺴﺘﻪاش را ﻧﻤﯽﺷﻨﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺴﺎس‪ -‬ﺳﻮء ﺧﻠﻖ و ﺧﻮي زﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﻨﺎء زﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﻨﺎء و ﻗﺎﻋﺪه اوزان ﺑﯿﻤﺎرﯾﻬﺎ ﻣﺜﻞ‪ :‬زﮐﺎم و ﺳﻌﺎل ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺮﻣﺎ ﺧﻮردﮔﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺴﺐ( ]ﺣﺴﺐ ‪ ... :‬ص ‪480 :‬‬
‫اﻟﺤﺴﺎب ﯾﻌﻨﯽ ﺑﮑﺎر ﺑﺮدن ﻋﺪد ﮐﻪ ﺻﻮرت اﻓﻌﺎﻟﺶ‪ -‬ﺣﺴﺒﺖ أﺣﺴﺐ‪ ،‬ﺣﺴﺎﺑﺎ و ﺣﺴﺒﺎﻧﺎ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻟ َِﺘْﻌَﻠُﻤﻮا َﻋَﺪَد اﻟﱢﺴﻨِﯿَﻦ َو اﻟ ِْﺤﺴﺎَب‪ /5 -‬ﯾﻮﻧﺲ( )َﺟَﻌَﻞ اﻟﻠﱠﯿَْﻞ َﺳَﮑﻨًﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪481 :‬‬
‫َو اﻟﱠﺸْﻤَﺲ َو اﻟ َْﻘَﻤَﺮ ُﺣْﺴﺒﺎﻧًﺎ‬
‫»‪ /96 -«1‬اﻧﻌﺎم(‪) .‬واژه ﺟﺎﻋﻞ ﺻﺤﯿﺤﺶ ﺟﻌﻞ اﺳﺖ( ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﻟّﻠﻪ ﺷﻤﺎره ﺣﺴﺎب ﻣﺎه و ﺧﻮرﺷﯿﺪ را ﻧﺪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﯾُْﺮِﺳَﻞ َﻋَﻠﯿْﻬﺎ ُﺣْﺴﺒﺎﻧًﺎ ﻣَِﻦ اﻟﱠﺴﻤﺎِء‪ /4 -‬ﮐﻬﻒ( ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫)ُﺣـْﺴ ﺒﺎن(‪ -‬ﺑﺎ ﺿّﻤﻪ ﺣﺮف )ح( آﺗﺶ و ﻋﺬاب اﺳﺖ ﮐﻪ در واﻗﻊ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻫﻤﺎن اﻋﻤﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮ ﺣﺴﺐ آن ﮐﯿﻔﺮ‬
‫و ﻓﺮﺟﺎم ﺗﻌﻠّﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬و در ﺣﺪﯾﺜﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﺑﺎد‪ -‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﻟّﻠﻬّﻢ ﻻ ﺗﺠﻌﻠﻬﺎ ﻋﺬاﺑﺎ و ﻻ ﺣﺴﺒﺎﻧﺎ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﻟﻬﯽ ﺑﺎد را ﻋﺬاﺑﯽ و ﺣﺴﺎﺑﯽ ﺑﺮاي ﮐﯿﻔﺮ ﻗﺮار ﻣﺪه‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َﻓﺤﺎَﺳﺒْﻨﺎﻫﺎ )ِﺣﺴﺎﺑًﺎ( َﺷِﺪﯾﺪًا »‪ /8 -«2‬ﻃﻼق(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺷـﺎره اﻋﺠـﺎز اﻧﮕﯿﺰ آﯾﻪ ﻓﻮق ﺑﯿﮏ اﺻﻞ ﮐّﻠﯽ ﻧﻈﺎم ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺷﻤﺴـﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿـﺪاﯾﺶ ﺷﺐ ﮐﻪ آﻓﺮﯾﻨﻨـﺪهاش آﻧﺮا ﺑﺮاي ﺳـﮑﻮن و‬
‫آراﻣﺶ ﻣﻮﺟﻮدات ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ در ﺟـﺎي دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪َ) :‬و ﻣِْﻦ آﯾﺎﺗِِﻪ َﻣﻨﺎُﻣُﮑْﻢ ﺑ ِﺎﻟﻠﱠﯿِْﻞ َو اﻟﻨﱠﻬﺎِر‪ /23 -‬روم( و ﺑﺎز ﮔﻔﺖ )ِإﱠن ﻓِﯽ‬
‫اْﺧﺘِﻼـِف اﻟﻠﱠﯿـْ ِﻞ َو اﻟﻨﱠﻬـﺎِر َو ﻣﺎ َﺧَﻠَﻖ اﻟﻠﱠُﻪ ﻓِﯽ اﻟﱠﺴﻤﺎواِت َو اﻟ َْﺄْرِض ﻟَﺂﯾﺎٍت ﻟ َِﻘْﻮٍم َﯾﺘﱠُﻘﻮَن‪ /6 -‬ﯾﻮﻧﺲ( ﻫﻤﻪ ﺟـﺎ ﺷﺐ و روز و ﺗﻔـﺎوت ﺳﺎﻋﺎت و‬
‫ﭘﯿﺎﭘﯽ آﻣﺪن آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ زﻣﯿﻦ و آﺳـﻤﺎن و ﺧﻮرﺷـﯿﺪ و ﻣﺎه ﺑﺨﺼﻮص واژه ﺣﺴـﺒﺎن ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺴﺎب و ﻋﺪد و ارﻗﺎم ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺳﺎزد و ﺑﺮاﺳﺘﯽ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺪن ﺳﺎﻋﺎت روز و ﺷﺐ در اّول ﺑﻬﺎر و ﭘﺎﺋﯿﺰ اﻧﮕﯿﺰهاي ﺑﺮاي دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﺤﺴﺎب و ﮔﺮدش زﻣﯿﻦ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ؟ و اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮي و‬
‫اﺷﺎرهاي ﺑﺤﺴﺒﺎن ﻧﻤﯽﺑﻮد ﺑﺎز ﻫﻢ روز و ﺷﺐ از اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﺗﻔّﮑﺮ اﻧﮕﯿﺰ ﺑﻮد؟‬
‫ﻣﺜﻼـ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻗﺮآن اﮔﺮ ﺷﺐ ﺳـﺮﻣﺪي و داﺋﻤﯽ ﻣﯽﺑﻮد ﺟﻬـﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮد؟ ﻫﻤﯿﻦ واژه ﺣﺴـﺒﺎن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯽﺣﺴﺎب ﻧﺒﻮدن وﺟﻮد ﻧﻈﻤﯽ ﺑﺮ‬
‫ﭘـﺎﯾﻪ ﺣﺴﺎب و ارﻗﺎم در ﺟﻬﺎن‪ ،‬آﯾﺎﺗﯽ ﺗﻮّﺟﻪ اﻧﮕﯿﺰ ﺑﺮاي ﺑﺸـﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‪ ،‬اي اﻧﺴﺎن ﻫﻤﻪ ﻣﺎ در ﮔﺮدوﻧﻪ زﻣﯿﻦ و زﻣﺎن و در دل ﺗﺎرﯾﮑﯽ و‬
‫روﺷـﻨﺎﺋﯽ ﺑﯽﺣﺴـﺎب ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ و ﺧﻮد ﻧﯿﺰ اﯾﺠـﺎدش ﻧﮑﺮدهاﯾﻢ ﭼﺮا از اﯾﻦ ﺣﺴـﺎب و ﻧﻈﻢ دﻗﯿﻖ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺣﺴـﺎﺑﮕﺮ و ﻧﺎﻇﻢ ﺟﻬﺎن راه‬
‫ﻧﯿ ﺎ ﺑﯿﻢ ؟‬
‫)‪ (2‬ﺗﻤﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ )َو َﮐَﺄﯾﱢْﻦ ﻣِْﻦ َﻗْﺮَﯾـٍﮥ َﻋَﺘْﺖ َﻋْﻦ َأﻣِْﺮ َرﺑ ﱢﻬﺎ َو ُرُﺳـ ﻠِِﻪ َﻓﺤﺎَﺳـ ﺒْﻨﺎﻫﺎ ِﺣﺴﺎﺑًﺎ َﺷِﺪﯾـﺪًا َو َﻋـ ﱠﺬﺑ ْﻨﺎﻫﺎ َﻋـ ﺬاﺑًﺎ ﻧُْﮑﺮًا‪ /8 -‬ﻃﻼق( در‬
‫آﯾﺎت ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ آﯾﻪ دﺳـﺘﻮر ﺧﻮﺷـﺮﻓﺘﺎري و ﺳـﺨﺖ ﻧﮕﺮﻓﺘﻦ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻬﻤﺴـﺮان اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﺑﯿﮑـﺪﯾﮕﺮ ﺧﺴﺎرت و زﯾﺎن ﻧﺰﻧﯿﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺗﻮاﻓﻖ ﮐﻨﯿﺪ و در ﺻﻮرت اﻣﮑﺎن ﺑﺮ ﻫﻢ اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﺪ زﯾﺮا ﻫﯿﭻ ﺳـﺨﺘﯽ و ﺗﻨﮕﯽ ﻣﻌﯿﺸﺘﯽ ﻫﻤﯿﺸـﮕﯽ ﻧﯿﺴﺖ )َﺳـ َﯿْﺠَﻌُﻞ اﻟﻠﱠُﻪ ﺑَْﻌَﺪ ُﻋـْﺴ ٍﺮ‬
‫ﯾُْﺴﺮًا‪ /7 -‬ﻃﻼق( و ﺳﭙﺲ ﺣﻘﺎﯾﻘﯽ ﺗﺎرﯾﺨﯽ را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺂﯾﻪ ﻓﻮق ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪاش اﯾﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ و ﺷﻬﺮﻫﺎﺋﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و ﺳﺮﮐﺸـﯽ از ﻓﺮﻣﺎن ﺧـﺪاي و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺶ ﮐﺮدﻧﺪ ﺳـﭙﺲ در دﻧﯿﺎ ﺑﺴـﺨﺘﯽ در ﻋﺬاﺑﯽ ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯿﺸﺎن ﺑﻮد‪ ،‬در اﻓﺘﺎدﻧﺪ و‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﺎرواﺷﺎن را ﺑﺴﺨﺘﯽ ﺣﺴﺎب ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َﻓـﺬاَﻗْﺖ َوﺑﺎَل َأﻣِْﺮﻫﺎ َو ﮐﺎَن ﻋﺎﻗِـَﺒ ُﮥ َأﻣِْﺮﻫﺎ ُﺧْﺴـ ﺮًا‪ /9 -‬ﻃﻼـق( آن ﻋـﺬاب دﻧﯿﻮي و ﺣﺴﺎﺑﺮﺳـﯽ اﺧﺮوي و ﻓﺮﺟـﺎم ﻧﺎﻫﻨﺠﺎر ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ و ﺑﺎل ﮐﺎرﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﺎﻧﺶ ﺧﺴﺮان و زﯾﺎن اﺳﺖ و ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻮﻟﻮي‪:‬‬
‫اﺷﺎره ﺑﻤﻔﻬﻮم ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه »ﻣﻦ ﻧﻮﻗﺶ ﻓﯽ اﻟﺤﺴﺎب ﻣﻌّﺬب«‪.‬‬
‫)آﻧﮑﻪ ﺳﺘﯿﺰه ﮐﺮد و ﺧﺼﻮﻣﺖ در ﺣﺴﺎب ورزﯾﺪ دﭼﺎر ﻋﺬاب ﺷﺪ و ﺣﺴﺎب ﻫﻤﺎن اﻧﺠﺎم ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ و اداي ﺣّﻖ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ اﻗَْﺘَﺮَب ﻟ ِﻠﻨﱠﺎِس ِﺣﺴﺎﺑ ُُﻬْﻢ‪ /1 -‬اﻧﺒﯿﺎء(‪.‬‬
‫ﻣﺜﻞ آﯾﻪ )َو َﮐﻔﯽ ﺑ ِﻨﺎ ﺣﺎِﺳﺒِﯿَﻦ‪ /47 -‬اﻧﺒﯿﺎء(‪.‬‬
‫و )َو ﻟَْﻢ َأْدِر ﻣﺎ ِﺣﺴﺎﺑ َِﯿْﻪ »‪ /26 -«1‬ﺣﺎّﻗﻪ(‪.‬‬
‫و )ِإﻧﱢﯽ َﻇَﻨﻨُْﺖ َأﻧﱢﯽ ُﻣﻼٍق ِﺣﺴﺎﺑ َِﯿْﻪ‪ /20 -‬ﺣﺎّﻗﻪ(‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﺣﺮف )ه( در واژه‪ -‬ﺣﺴﺎﺑﯿﻪ‪ -‬ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮاﺋﺖ وﻗﻒ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬ﻣﺎﻟﯿﻪ و ﺳﻠﻄﺎﻧﯿﻪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َﻓِﺈﱠن اﻟﻠﱠَﻪ َﺳِﺮﯾُﻊ اﻟ ِْﺤﺴﺎِب‪ /199 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫و )َﺟﺰاًء ﻣِْﻦ َرﺑ ﱢَﮏ َﻋﻄﺎًء ِﺣﺴﺎﺑًﺎ‪ /36 -‬ﻧﺒﺎء( ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬ﺣﺴﺎﺑﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎﻓﯿﺎ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﭘﺎداش ﺑﺘﻨﻬﺎﺋﯽ ﺣﺴﺎب ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﮐﻔﺎﯾﺖ‪ ،‬و ﺣﻖ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺷﺎره ﺑﺎﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َأْن ﻟَﯿَْﺲ ﻟ ِﻠِْﺈﻧ ْﺴﺎِن ِإﻟ ﱠﺎ ﻣﺎ َﺳﻌﯽ ‪ /39‬ﻧﺠﻢ(‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ )َﯾْﺮُزُق َﻣْﻦ َﯾﺸﺎُء ﺑ َِﻐﯿِْﺮ ِﺣﺴﺎٍب‪ /122 -‬ﺑﻘﺮه( )وﺟﻮﻫﯽ‪ ،‬در ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫__________________________________________________‬
‫آن ﻋﻤﻠﻬﺎي ﭼﻮ ﻣﺎر و ﮐﮋدﻣﺖ ﻣﺎر و ﮐﮋدم ﮔﺮدد و ﮔﯿﺮد دﻣﺖ‬
‫و در ﺣـﺪﯾﺚ ﻓﻮق ﺑـﺎ اﺷـﺎره ﺑﺂﯾﺎت آن ﺳﻮره ﮐﻪ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﺑﺮاي ﺗﻔﺴـﯿﺮ آن آﯾﻪ ﺣـﺪﯾﺚ را آورده اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﺤﺘﻮاي آن ﻣﻨﺎﺳـﺒﺖ‬
‫دارد ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴـﯽ ﮐـﻪ در اﻣﺮ ﻫﻤﺴـﺮي ﯾـﺎ ﻫﺮ اﻣﺮي از ﺣـّﻖ و ﺣﺴـﺎب ﮐﻪ ﺧـﻮد ﻣﯽداﻧـﺪ ﺣّﻘﺴﺖ ﺧﺼـﻮﻣﺖ ورزﯾـﺪ‪ ،‬و ﮔﺮدﻧﮑﺸـﯽ ﮐﺮد‬
‫ﻋﺎﻗﺒﺘﺶ ﺑﻌﺬاب در اﻓﺘﺎدن اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (1‬در زﺑـﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ و ﺣّﺘﯽ در ﺳـﺎﯾﺮ زﺑﺎﻧﻬـﺎ ﺣﺮﻓﯽ در آﺧﺮ ﭘـﺎرهاي ﮐﻠﻤـﺎت ﺑﺮاي اﺷـﺒﺎع و روﺷﻦ ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف ﻣﺎ ﻗﺒﻞ آﺧﺮ‬
‫آورده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﻓﺎرﺳـﯽ آﻧﺮا )ﻫـﺎء ﻏﯿﺮ ﻣﻠﻔﻮظ( ﮔﻮﯾﻨـﺪ ﻣﺜـﻞ‪ :‬ﺧـﺎﻧﻪ‪ ،‬آﺷـﯿﺎﻧﻪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺎ ﮐﻠﻤﺎت‪ -‬ﺧﺎن‪ ،‬آﺷـﯿﺎن در ﺧﻮاﻧـﺪن و در ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﺗﻔـﺎوﺗﺶ روﺷﻦ ﺷﻮد‪ ،‬در ﺳﻮره اﻟﺤﺎّﻗﻪ ﮐﻪ آﯾﺎت ﻓﻮق ﺑﺎ واژهﻫﺎي‪ -‬ﺣﺴﺎﺑﯿﻪ‪ -‬ذﮐﺮ ﺷـﺪه‪ ،‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از ﻫﻤﺂواﺋﯽ ﺑﺎ آﯾﺎت ﻗﺒﻞ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻠﻤﺎت‬
‫زﺑﺎﻧﯿﻪ‪ ،‬ﻃﺎﻏﯿﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻗﯿﻪ‪ ،‬ﺟﺎرﯾﻪ ‪ ...‬ﺧﺘﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ از ﻧﻈﺮ ﺑﻼﻏﺖ و ﻓﺼﺎﺣﺖ ﮐﻼم ﺿـﺮورت داﺷـﺘﻪ و ﺣﺮﮐﺖ ﺿـﻤﯿﺮ )ي( را در آﺧﺮ ﮐﻠﻤﺎت‬
‫ﮐﻪ ﺣﺮﮐﺘﺶ را روﺷﻦ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ و ﻧﻤﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫ﻋﺒﺎدي‪ ،‬رﺑّﯽ‪ -‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎد‪ -‬رب‪ -‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﻨﺪ و در آﯾﺎت ﻓﻮق وﺟﻮد ﺣﺮف )ه( ﺑﺮاي ﺗﻌّﻠﻖ ﺻـﺮﯾﺢ داﺷـﺘﻦ )ﺣﺴﺎﺑﯽ( ﺑﻔﺎﻋﻞ ﺟﻤﻠﻪ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن‬
‫ﮔﻨﺎﻫﮑﺎر اﺳﺖ در ﺣّﺪ اﻋﻼي ﺑﻼﻏﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫اّول‪ -‬ﺑﻐﯿﺮ ﺣﺴﺎب‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از اﺳﺘﺤﻘﺎﻗﺶ ﺑﻮي رزق و روزي ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﺑﻐﯿﺮ ﺣﺴﺎب‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺎو ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و از او ﺑﺎز ﭘﺲ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺳّﻮم‪ -‬ﺑﻐﯿﺮ ﺣﺴﺎب‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ از راه ﻟﻄﻒ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ ﮐﻪ ﺣﺴﺎﺑﺶ ﺑﺮاي ﺑﺸﺮ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﻋﻄﺎﯾﺎه ﯾﺤﺼـﯽ ﻗﺒﻞ إﺣﺼﺎﺋﻬﺎ اﻟﻘﻄﺮ )ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ ﻗﻄﺮات ﺑﺎران ﻗﺒﻼ ﺑﺸـﻤﺎرش و ﺣﺴﺎب در ﻣﯽآﻣـﺪ ﺑﺨﺸـﺶ او ﻧﯿﺰ‬
‫ﺷﻤﺮده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ(‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﺑﻐﯿﺮ ﺣﺴﺎب‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺣﺴﺎب و اﻧﺪازه ﺑﻮدن ﺑﺨﺸﺶ و رزق ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ او ﺑﺪون ﻣﻀﺎﯾﻘﻪ و ﺳﺨﺘﮕﯿﺮي ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در‬
‫ﻣﺜﻞ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺣﺎﺳﺒﺘﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ او ﺳﺨﺖ ﮔﺮﻓﺘﻢ و‪ -‬ﺑﻐﯿﺮ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ از ﭘﺲ دادن ﺣﺴﺎﺑﺶ ﺑﺘﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬ﺑﻐﯿﺮ ﺣﺴﺎب‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﯿﺸﺘﺮ از آﻧﭽﻪ او ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺖ ﺑﻪ او ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺸﻢ‪ -‬ﺑﻐﯿﺮ ﺣﺴﺎب‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﻣﺼﻠﺤﺘﺶ ﺑﻪ او ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ ﻧﻪ آﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ ﺣﺴﺎب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﻌﻨﯽ اﺧﯿﺮ ﺗﻨّﺒﻪ و ﻫﺸﺪار‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ َو ﻟَْﻮ ﻻ َأْن َﯾُﮑﻮَن اﻟﻨﱠﺎُس ُأﱠﻣًﮥ واِﺣَﺪًة ﻟََﺠَﻌﻠْﻨﺎ ﻟ َِﻤْﻦ َﯾْﮑُﻔُﺮ ﺑ ِﺎﻟﱠﺮْﺣﻤِﻦ »‪ /33 -«1‬زﺧﺮف(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻗﺴـﻤﺘﯽ از آﯾـﻪ ‪ /33‬زﺧﺮف(‪ ،‬و در ﻣﻌﻨﯽ آن ﺑـﺎﯾﺴﺘﯽ آﯾـﺎت ﻗﺒـﻞ را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓـﺖ ﮐـﻪ‪ -‬ﻣـﺘﺮﻓﯿﻦ ﺟـﺎﻣﻌﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﺑﻤﺮداﻧﯽ‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨـﺪ از ﻣـﺎ ﮐﻪ از ﺑﺰرﮔـﺎن ﻫﺴﺘﯿﻢ وﺣﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮔﻮﯾـﺎ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧـﺪ ﮐﻪ رﻓﺎه و ﺛﺮوت ﻫﻤﺎن رﺣﻤﺖ‪ ،‬و ﺑﺨﺸـﺶ اﻟﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺳـﺨﻨﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﺣﺎل اﯾﻨﮑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ اﮔﺮ ﻧﻪ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ در دﻧﯿﺎ ﻫﻢ ﻣﺮدم از ﻧﻈﺮ اﻣﻮر دﻧﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬اّﻣﺘﯽ واﺣـﺪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ و‬
‫ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﻤﻘﺘﻀﺎي ﮐﻮﺷـﺶ ﺧﻮﯾﺶ از ﻣﺘﺎع دﻧﯿﺎ ﺑﺮﮔﯿﺮد و ﻫﺮ ﮐـﺪام ﺑـﺪﻧﯿﺎ ﻣﻐﺮور ﺷﻮﻧﺪ و از ﯾﺎد اﻟّﻠﻪ روي ﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ ،‬در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﻓﺮﺟﺎم‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺘﻪ دﻧﯿﺎﺋﯿﺸﺎن ﻣﯽرﺳﻨﺪ ﮐﻪ )َو اﻟ ْﺂِﺧَﺮُة ِﻋﻨَْﺪ َرﺑ ﱢَﮏ ﻟ ِﻠُْﻤﺘﱠِﻘﯿَﻦ‪ /35 -‬زﺧﺮف(‪.‬‬
‫ﺑﯿﺤﺴﺎب رزﻗﺸﺎن ﻣﯽدادﯾﻢ ﭘﺲ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺣّﻖ ﭼﻨﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺸﺎﯾﺶ و رﺣﻤﺘﺶ ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ دادن ﻣﺘﺎع دﻧﯿﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻨﻮان آﺧﺮت اﺳﺖ‬
‫و ﮔﺮ ﻧﻪ ﺳـﻘﻒ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﺷﺎن را از ﺳـﯿﻢ و زر ﻗﺮار ﻣﯽداد و ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﺎن ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺎ ﻧﭙﻨﺪارﻧﺪ ﮐﻪ اﻧﺒﺎﺷﺘﻦ ﻣﻮاد دﻧﯿﺎﺋﯽ و ﺗﺼّﺮف زر و‬
‫ﺳﯿﻢ ﻣﻌﻨﯿﺶ ﺑﺨﺸﺎﯾﺶ‪ ،‬و رﺣﻤﺖ ﺣّﻖ اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ‪:‬‬
‫ﻫﻔﺘﻢ‪ -‬ﺑﻐﯿﺮ ﺣﺴـﺎب‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑﻤـﺆﻣﻨﯿﻦ ﻣﯽﺑﺨﺸـﺪ و او را ﺑﺮ آن ﺑﺨﺸـﺶ در ﺗﻨﮕﻨـﺎ و ﺣﺴـﺎب ﻧﻤﯽﮔـﺬارد زﯾﺮا ﮐﻪ ﻣـﺆﻣﻦ از دﻧﯿﺎ‬
‫ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬و ﺳﻮد ﻧﻤﯽﻃﻠﺒـﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﺎﻧـﺪازهاي ﮐﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ و در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ و اﻧﻔﺎق ﻧﻤﯽﮐﻨـﺪ و ﻧﻤﯽﺑﺨﺸـﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﻬﻤﺎن‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺤﺴﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﺰﯾﺎن ﻣﺆﻣﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫»ﻣﻦ ﺣﺎﺳﺐ ﻧﻔﺴﻪ ﻓﯽ اﻟّﺪﻧﯿﺎ ﻟﻢ ﯾﺤﺎﺳﺒﻪ اﻟّﻠﻪ ﯾﻮم اﻟﻘﯿﺎﻣﮥ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ )ﮐﻪ ﮐﺴﯽ در دﻧﯿﺎ ﺣﺴﺎﺑﮕﺮ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻧﺸﻮد در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎز ﺧﻮاﺳﺘﺶ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﻫﺸـﺘﻢ‪ -‬ﺑﻐﯿﺮ ﺣﺴﺎب‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازه اﺳـﺘﺤﻘﺎق ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ آﻧﻬﺎ را ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﯽدارد و ﺑﺎ آﻧﻬﺎ رﺣﻤﺖ و ﺑﺨﺸـﺶ‬
‫دارد ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺶ از آﻧﭽﻪ ﺑﺎﯾﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫)َﻣْﻦ َذا اﻟ ﱠِﺬي ﯾُْﻘِﺮُض اﻟﻠﱠَﻪ َﻗْﺮﺿًﺎ َﺣَﺴﻨًﺎ َﻓﯿُﻀﺎِﻋَﻔُﻪ ﻟَُﻪ َأْﺿﻌﺎﻓًﺎ َﮐﺜِﯿَﺮًة‪ /24 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ وﺟﻮه ﻫﺸﺘﮕﺎﻧﻪ ﻓﻮق ﮐﻪ در ﺑﺨﺸﺎﯾﺶ اﻟﻬﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫)َﻓُﺄوﻟﺌَِﮏ َﯾْﺪُﺧﻠُﻮَن اﻟ َْﺠﻨﱠَﮥ ﯾُْﺮَزﻗُﻮَن ﻓِﯿﻬﺎ ﺑ َِﻐﯿِْﺮ ِﺣﺴﺎٍب‪ /40 -‬ﻏﺎﻓﺮ(‪.‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ آﯾﻪ )ﻫﺬا َﻋﻄﺎُؤﻧﺎ َﻓﺎﻣْﻨُْﻦ َأْو َأﻣِْﺴْﮏ ﺑ َِﻐﯿِْﺮ ِﺣﺴﺎٍب‪ /39 -‬ص(‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﻠﯿﻤﺎن )ع( ﮔﻔﺘﯿﻢ ﺗﺴﺨﯿﺮ رﯾﺎح و ﭘﺮﯾﺎن و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﺑﺨﺸﺎﯾﺶ ﻣﺎﺳﺖ آﻧﺮا ﺑﯿﺤﺴﺎب ﺑﺒﺨﺸﯽ ﯾﺎ ﻧﮕﺎه داري ﭘﺎﯾﺎن و ﻓﺮﺟﺎم ﻧﯿﮏ از ﺟﺎﻧﺐ‬
‫ﺧﺪا اﺳﺖ(‪.‬‬
‫در اﺻﻄﻼح ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﺗﺼـّﺮف ﻓﯿﻪ ﺗﺼـّﺮف ﻣﻦ ﻻـ ﯾﺤـﺎﺳﺐ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ در آﻧﭽﻪ ﮐﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ و آﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻻـزم اﺳﺖ و در زﻣـﺎﻧﯽ ﮐﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ درﯾﺎﻓﺖ و‬
‫ﺗﺼّﺮف ﮐﻦ و ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻫﻢ ﺑﺒﺨﺶ‪ ،‬و ﮐﻠﻤﺎت‪:‬‬
‫اﻟﺤﺴﯿﺐ و اﻟﻤﺤﺎﺳﺐ‪ -‬ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺗﻮ ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺳﭙﺲ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫__________________________________________________‬
‫)َو َﻣﺎ اﻟ َْﺤﯿﺎُة اﻟـﱡﺪﻧ ْﯿﺎ ِإﻟ ﱠﺎ َﻣﺘﺎُع اﻟ ُْﻐُﺮوِر‪ /185 -‬آل ﻋﻤﺮان( و اﮔﺮ ﭼﻨـﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺘﺮﻓﯿﻦ‪ -‬ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧـﺪ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮان و داﻧﺎﯾـﺎن و ﭘﺎﮐﺎن ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ‬
‫ﮐﺲ دﯾﮕﺮ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﭼﻨﺎن ﺑﻬﺮهﻫﺎي دﻧﯿﺎﺋﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫واژهﻫﺎ ﺑﭙﺎداش دﻫﻨﺪهاي ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺴﺎب ﭘﺎداش ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)َﺣْﺴﺐ(‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﮐﺮدن ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫)َﺣْﺴﺒَُﻨﺎ اﻟﻠﱠُﻪ‪ /173 -‬آل ﻋﻤﺮان( ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاي ﻣﺎ را ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ َﺣْﺴﺒُُﻬْﻢ َﺟَﻬﻨﱠُﻢ‪ /8 -‬ﻣﺠﺎدﻟﻪ(‪.‬‬
‫و )َو َﮐﻔﯽ ﺑ ِﺎﻟﻠﱠِﻪ َﺣِﺴﯿﺒًﺎ‪ /6 -‬ﻧﺴﺎء( )ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ از ﺟﻬﺖ ﺑﺨﺸﺎﯾﺶ و ﭘﺎداش و ﻧﮕﺎﻫﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﮐﻔﺎﯾﺘﺸﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )ﻣﺎ َﻋَﻠﯿَْﮏ ﻣِْﻦ ِﺣﺴﺎﺑ ِِﻬْﻢ ﻣِْﻦ َﺷْﯽٍء َو ﻣﺎ ﻣِْﻦ ِﺣﺴﺎﺑ َِﮏ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ ﻣِْﻦ َﺷْﯽٍء‪ /52 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ ﻓﻮق ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ آﯾﻪ‪َ) :‬ﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ َأﻧ ُْﻔَﺴُﮑْﻢ ﻻ َﯾُﻀﱡﺮُﮐْﻢ َﻣْﻦ َﺿﱠﻞ‪ِ ،‬إَذا اْﻫَﺘَﺪﯾْﺘُْﻢ »‪-«1‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ اﺳـﻼم ﺧﻮد را از ﻣﺴـﺌﻮﻟﯿﺘﻬﺎي ﺳﯿﺎﺳـﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﻨﺎر ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ و از ﻗﺮآن ﻣﺴﺘﻤﺴﮑﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ‬
‫آﯾﻪ ﻓﻮق را ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺠّﺮد و ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﺎﯾﺮ آﯾﺎت و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﯿﻞ و روش ﺗﮑﺮوي و ﺗﮑﻤﺤﻮري‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﻼﻣﯽ اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﻣﯽﮔﺴﻠﻨﺪ و ﺣﺎل اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ و ﺧﻄﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﻣﮑﺘﺒﯽ ﺑﺮاي ﻋﻤﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻤﺎن‬
‫و ﻫﺸﺪاري ﺑﻪ روش دﺷـﻤﻨﺎن‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻫﺪاﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﮕﺎن ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ در راﻫﺸﺎن ﭘﺎﯾﺪار و ﺛﺎﺑﺖ ﻗﺪم ﺑﺎﺷـﻨﺪ و از ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﻧﻬﺮاﺳـﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﭘﺲ‬
‫از اﺳـﺘﻘﺮار ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳـﻼﻣﯽ در ﻣﺪﯾﻨﻪ از ﻫﻤﻪ ﺳﻮي وﺳﻮﺳﻪﻫﺎ آﻏﺎز ﺷﺪ و در آﯾﺎت ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ آﯾﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ )ﻣﺎ َﻋَﻠﯽ اﻟﱠﺮُﺳﻮِل ِإﻟ ﱠﺎ‬
‫اﻟ َْﺒﻼُغ‪ /99 -‬ﻣﺎﺋﺪه( و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪:‬‬
‫)ﻻـ َﯾْﺴـ َﺘِﻮي اﻟ ْـَﺨ ﺒِﯿُﺚ َو اﻟﱠﻄﯿﱢُﺐ َو ﻟَْﻮ َأْﻋَﺠـَﺒ َﮏ َﮐـ ﺜَْﺮُة اﻟ َْﺨﺒِﯿِﺚ َﻓـﺎﺗﱠُﻘﻮا اﻟﻠﱠَﻪ ﯾـﺎ ُأوﻟ ِﯽ اﻟ َْﺄﻟ ْﺒـﺎِب ﻟََﻌﻠﱠُﮑْﻢ ﺗُﻔْﻠُِﺤﻮَن‪ /100 -‬ﻣﺎﺋـﺪه( و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺮﺳﺸﻬﺎﯾﯽ ﺑﯿﻤﻮرد از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﺎﺳﺦ آﻧﻬﺎ ﺷﻤﺎ را اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺟﻤﻊ ﺑﻨﺪي اﯾﻦ آﯾﺎت ﻣﯽﻓﻬﻤﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ اﻧﺘﻈﺎر داﺷـﺘﻨﺪ ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم ﺑﺪون اﺳـﺘﺜﻨﺎء اﺳـﻼم را ﮔﺮدن ﻧﻬﻨﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم را‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﻨﺪ ﻟﺬا ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑا ﻼغ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﺷـﻤﺎ ﻫﻢ ﺑﺎ ﭘﯿﺮوي از او اﺳـﻼم را ﺑـﺪﯾﮕﺮان ﺗﺒﻠﯿﻎ ﮐﻨﯿﺪ و در راﻫﺶ ﺑﺎ اﯾﻤﺎﻧﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻼش ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ وﻟﯽ ﻫﺮ ﮔﺎه‬
‫ﮔﺮوﻫﯽ و اﻓﺮادي ﻧﮕﺮوﯾﺪﻧـﺪ ﺣّﺘﯽ اﮔﺮ ﻓﺮاوان ﻫﻢ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺷـﻤﺎ ﻧﻬﺮاﺳـﯿﺪ ﮐﻪ ﮔﻤﺮاﻫﯽ آﻧـﺎن ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ زﯾـﺎﻧﯽ ﺑﻔﺮﺟﺎم و ﮐﺎرﻫﺎي ﺷـﻤﺎ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺴﺎﺑﺶ ﺑﺎ اﻟّﻠﻪ اﺳﺖ و اﮔﺮ در وﻇﯿﻔﻪ اﺑﻼغ و اﻣﺮ ﺑﻤﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ و ﭘﯿﮕﯿﺮي در راه ﺣّﻖ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﮑﻨﯿـﺪ ﻧﻤﯽرﺳـﺪ و در ردﯾﻒ‬
‫)ِإﻟ ﱠﺎ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا َو َﻋِﻤﻠُﻮا اﻟﱠﺼﺎﻟ ِﺤـﺎِت َو َﺗﻮاَﺻْﻮا ﺑ ِﺎﻟ َْﺤﱢﻖ َو َﺗﻮاَﺻْﻮا ﺑ ِﺎﻟﱠﺼﺒِْﺮ‪ /3 -‬ﻋﺼـﺮ( ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ زﯾﺎﻧﮑﺎر ﻧﯿﺴﺘﯿﺪ ﭘﺲ ﻧﺘﯿﺠﻪاﯾﮑﻪ ﭼﻬﺎر‬
‫اﺻﻞ‪ -1 ،‬اﯾﻤﺎن ‪ -2‬ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ ‪ -3‬ﺳﻔﺎرش دﯾﮕﺮان ﺑﺤّﻖ ‪ -4‬ﺳﻔﺎرش آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺪاري و ﺻﺒﺮ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺳﻪ وﻇﯿﻔﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻤﺎن ﺑﻄﻮر ﻗﻄﻊ ﺷـﻤﺎ را از ﺿـﺮر و زﯾﺎن دﯾﮕﺮان ﮐﻪ ﮔﻤﺮاﻫﻨﺪ دور ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد و زﯾﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺸﻤﺎ ﻧﺨﻮاﻫﺪ رﺳﺎﻧﺪ ﭘﺲ )َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ َأﻧ ُْﻔَﺴُﮑْﻢ‪ /105 -‬ﻣﺎﺋﺪه( ﺑﺮ ﺷﻤﺎ اﺳﺖ وﻇﺎﯾﻒ ﻓﺮدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽﺗﺎن ﮐﻪ در آن ﺻﻮرت )ﻻ َﯾُﻀﱡﺮُﮐْﻢ َﻣْﻦ‬
‫َﺿﱠﻞ‪ /105 -‬ﻣﺎﺋﺪه( ﮔﻤﺮاﻫﺎن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ آﺳﯿﺒﯽ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ )ِإَذا اْﻫَﺘَﺪﯾْﺘُْﻢ‪ /105 -‬ﻣﺎﺋﺪه( ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯿﺘﺎن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ و راه‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ و‬
‫‪ /105‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو ﻣـﺎ ِﻋﻠِْﻤﯽ ﺑ ِﻤـﺎ ﮐـﺎﻧُﻮا َﯾْﻌَﻤﻠُﻮَن ِإْن ِﺣﺴـﺎﺑ ُُﻬْﻢ ِإﻟ ﱠﺎ َﻋﻠﯽ َرﺑ ﱢﯽ‪ /113 -‬ﺷـﻌﺮاء( ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه ﻣﻌﻨﯿﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮ آﻧﻬـﺎ را ﺑﺴـﻨﺪه‬
‫ﻧﯿﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي آﻧﻬـﺎ ﮐﺎﻓﯽ و ﺣﺴﺎﺑﺮس و ﭘﺎداش دﻫﻨـﺪه اﺳﺖ و ﺗﻮ را ﭘﺎداش )َﻋﻄﺎًء ِﺣﺴﺎﺑًﺎ‪ /36 -‬ﻧﺒﺎء( ﻫﺴﺖ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﮐﺎﻓﯽ و ﺑﺴﻨﺪه‪:‬‬
‫)ﮐﻪ ﻗﺒﻠﺶ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اّن ﻟﻠﻤّﺘﻘﯿﻦ ﻣﻔﺎزا ﺣﺪاﺋﻖ و اﻋﻨﺎﺑﺎ ‪ ...‬ﺟﺰاء ﻣﻦ رﺑّﮏ ﻋﻄﺎء ﺣﺴﺎﺑﺎ(‪.‬‬
‫ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬ﺣﺴﺒﯽ ﮐـﺬا‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ :‬ﺣﺴـﺎب‪ -‬ﻫﻤﺎن ﻋﻤﻞ اﯾﺸﺎن اﺳﺖ و ﺣﺴﺎﺑﺮﺳـﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﺎن و ﺳـﺮ اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎل اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺴﺎب‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه و ﺑﺎز ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫اﺣﺘﺴﺐ اﺑﻨﺎ ﻟﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮگ ﭘﺴﺮ ﺑﺰرﮔﺶ را در راه ﺧﺪا و ﺑﺮاي ﺧﺪا ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آورد‪.‬‬
‫)ِﺣْﺴَﺒﮥ(‪ -‬ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﺧﺪا ﺑﺤﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬اﻟﻢ‪َ ،‬أ َﺣِﺴَﺐ اﻟﻨﱠﺎُس‪ /1 -‬ﻋﻨﮑﺒﻮت(‪.‬‬
‫)َأْم َﺣِﺴَﺐ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﯾْﻌَﻤﻠُﻮَن اﻟﱠﺴﯿﱢﺌﺎِت‪ /4 -‬ﻋﻨﮑﺒﻮت(‪.‬‬
‫)َو ﻻ َﺗْﺤَﺴَﺒﱠﻦ اﻟﻠﱠَﻪ ﻏﺎﻓًِﻠﺎ َﻋﱠﻤﺎ َﯾْﻌَﻤُﻞ اﻟﱠﻈﺎﻟ ُِﻤﻮَن‪ /42 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ(‪.‬‬
‫)َﻓﻼ َﺗْﺤَﺴَﺒﱠﻦ اﻟﻠﱠَﻪ ُﻣْﺨﻠَِﻒ َوْﻋِﺪِه ُرُﺳَﻠُﻪ‪ /47 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ(‪.‬‬
‫)َأْم َﺣِﺴﺒْﺘُْﻢ َأْن َﺗْﺪُﺧﻠُﻮا اﻟ َْﺠﻨﱠَﮥ‪ /214 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﻣﺼﺪر ﺗﻤﺎم آﻧﻬﺎ‪ -‬ﺣﺴـﺒﺎن‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﺴﺒﺎن‪ -‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺮ ﯾﮑﯽ از دو ﻧﻘﯿﺾ ﺣﮑﻢ ﮐﻨﺪ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ دﯾﮕﺮي ﺑﺨﺎﻃﺮش ﺧﻄﻮر‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﯾﺎ ﺑﺂن ﺗﻮّﺟﻪ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺣﺴﺎﺑﺶ ﺑﯿﺎورد ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ و ﺣﺴﻨﻪاي در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﺧﺪا ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)زﯾﺮا ﺑﺪون اﯾﻤﺎن و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ و ﯾﺎ ﺑﺎ ﺳﺘﻤﮑﺎرﯾﻬﺎ ﻫﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﺣﺴﻨﻪاي ﺗﺼّﻮر ﻧﻤﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ )ِﺣْﺴﺒﺎن(‪ -‬ﺑﺎ ﮐﺴﺮه ﺣﺮف )ح( ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺷّﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ آﺷﮑﺎر ﺑﺮ‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺴـﺎن ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ آن ﺑﻈّﻦ و ﮔﻤﺎن ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ وﻟﯽ‪ -‬ﻇّﻦ و ﮔﻤﺎن ﺧﻄﻮر ﮐﺮدن دو ﻧﻘﯿﺾ ﯾﮏ ﺷـﯽء ﯾﺎ ﭘﺪﯾـﺪهاي ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢ ﺣﻘﯿﻘﺖ و‬
‫ﻫﻢ ﺑﺎﻃﻞ آن در ﺧﺎﻃﺮ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﯾﮑﯽ از آﻧﺪو ﺑﺮ دﯾﮕﺮي ﻏﻠﺒﻪ دارد‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺴﺪ( ]ﺣﺴﺪ[‪ ... :‬ص ‪487 :‬‬
‫اﻟﺤﺴـﺪ‪ ،‬آرزو داﺷـﺘﻦ ﺑﺮاي زوال و ﻧﯿﺴـﺘﯽ ﻧﻌﻤﺖ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ اﺳـﺘﺤﻘﺎق آن ﻧﻌﻤﺖ را دارد و ﺑﺴـﺎ ﮐﻪ ﺑـﺎ اﯾﻦ آرزو و ﺣﺴـﺎدت ﻋﻤﻼـ ﻫﻢ‬
‫ﮐﻮﺷﺶ در ﻧﺎﺑﻮدي ﻧﻌﻤﺖ او ﺑﻨﻤﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬اﻟﻤﺆﻣﻦ ﯾﻐﺒﻂ و اﻟﻤﻨﺎﻓﻖ ﯾﺤﺴﺪ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﻣﺆﻣﻦ ﻏﺒﻄﻪ ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺣﺴﺎدت ﻣﯽورزد(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﺣَﺴﺪًا ﻣِْﻦ ِﻋﻨِْﺪ َأﻧ ُْﻔِﺴِﻬْﻢ‪ /109 -‬ﺑﻘﺮه(‪َ) .‬و ﻣِْﻦ َﺷﱢﺮ ﺣﺎِﺳٍﺪ ِإذا َﺣَﺴَﺪ‪ /5 -‬ﻓﻠﻖ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﯾﮑﯽ از ﺷﺮوري ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ از آن ﺑﺨﺪا ﭘﻨﺎه ﺑﺮد‪ ،‬ﺷﺮ ﺣﺴﺎدت و ﺣﺎﺳﺪ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺴﺮ( ]ﺣﺴﺮ[‪ ... :‬ص ‪487 :‬‬

‫اﻟﺤﺴﺮ‪ ،‬ﺑﺮﻫﻨﻪ ﮐﺮدن و ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﭘﻮﺷﺶ از ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺣﺴﺮت ﻋﻦ اﻟّﺰراع‪ -‬از آﺳﺘﯿﻦ و زره ﺑﺮﻫﻨﻪ ﺷﺪم‪.‬‬
‫ﺣﺎﺳﺮ‪ -‬ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ زرهاي و ﺧﻮدي‪ ،‬ﺑﺮ ﺗﻦ و ﺳﺮ او ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺴﺮة‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎروب‪.‬‬
‫ﻓﻼن ﮐﺮﯾﻢ ﻟا ﻤﺤﺴﺮ‪ -‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از آﮔﺎﻫﯽ و آزﻣﻮدﮔﯽ اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎﻗﮥ ﺣﺴﯿﺮ‪ -‬ﺷﺘﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺮو و ﮔﻮﺷﺖ او از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ و ﺿﻌﯿﻒ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﻧﻮق ﺣﺴﺮي‪ -‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﺷﺘﺮان ﺿﻌﯿﻒ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺤﺎﺳـﺮ‪ -‬ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﻗـﻮاﯾﺶ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ ﮐﻪ او را‪ -‬ﺣﺎﺳـﺮ و ﻣﺤﺴـﻮر ﻫﺮ دو ﮔﻮﯾﻨـﺪ )ﻫﻢ اﺳﻢ ﻓﺎﻋـﻞ و ﻫﻢ اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل( اّﻣـﺎ ﮔﻔﺘﻦ‪-‬‬
‫ﺣﺎﺳـﺮ‪ -‬ﺑﻪ ﺷـﺨﺺ ﮐﻮﻓﺘﻪ و ﺧﺴـﺘﻪ و از ﭘﺎ در آﻣـﺪه ﺑﺎﯾﻦ ﺗﺼّﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻮاي ﺑﺪﻧﯿﺶ را از دﺳﺖ داده و اّﻣﺎ ﻧﺎﻣﯿﺪن ﭼﻨﯿﻦ ﺷـﺨﺺ ﺑﻪ‪-‬‬
‫ﻣﺤﺴﻮر‪ -‬ﺑﺎﯾﻦ ﺗﺼّﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺮو و ﺗﻮان او را ﺑﮑّﻠﯽ از او ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﯾﻨَْﻘﻠِْﺐ ِإﻟَﯿَْﮏ اﻟ َْﺒَﺼُﺮ ﺧﺎِﺳﺌًﺎ َو ُﻫَﻮ )َﺣِﺴﯿٌﺮ(‪ /4 -‬ﻣﻠﮏ(‪.‬‬
‫ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯽ ﺑﺎز ﺑﻨﮕﺮ و دﯾﮕﺮ ﺑﺎز ﺑﻨﮕﺮ دﯾﺪﮔﺎﻧﺖ ﺧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯽ و از دﯾﺪن ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﺪ اﯾﺴﺘﺎد(‪.‬‬
‫ﺣﺴﯿﺮ‪ -‬در آﯾﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺣﺎﺳﺮ اﺳﺖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ از دﯾﺪن ﺑﺎز ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﯾﺎ ﻣﺤﺴﻮر‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎز ﻣﺎﻧﺪه ﺷﺪه‪ ،‬ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓَﺘْﻘُﻌَﺪ َﻣﻠُﻮﻣًﺎ َﻣْﺤُﺴﻮرًا‪ /29 -‬اﺳﺮاء(‪.‬‬
‫)َﺣـَﺴ ﺮة(‪ -‬ﮐﻪ ﻣﺼـﺪر ﻓﻌﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﻏﻢ و اﻧـﺪوه ﺧﻮردن ﺑﺮ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻮت ﺷـﺪه و از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﭘﺸـﯿﻤﺎﻧﯽ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫـﺪ‪،‬‬
‫ﮔﻮﺋﯽ آن ﺟﻬﻞ و ﻧﺎداﻧﯽ ﮐﻪ او را ﺑﺮ ارﺗﮑﺎب آن ﻋﻤﻞ ﻓﻮت ﺷﺪه وادار ﻧﻤﻮده ﺑﻮد از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺸـﯿﻤﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻓﻬﻤﯿﺪه ﯾﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﻧﯿﺮو و ﻗﻮاﯾﺶ از ﻓﺮط ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﺗﺤﻠﯿﻞ رﻓﺘﻪ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺠّﺪدا آﮔﺎﻫﯽ و ﻫﺸﯿﺎري ﺑﺎو رﺳﯿﺪه ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺟﺒﺮان از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ‬
‫ﮐﻨـﺪ و آن را دوﺑﺎره ﺗـﺪارك ﻧﻤﺎﯾـﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ )ﺗﻮ در آﻧﺼﻮرت ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﺎﻟﺖ ﻓﺮاخ دﺳﺘﯽ ﺑﺴـﯿﺎر و ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ از دﺳﺖ دادن ﺑﺮاي‬
‫ﻧﻔﻘﻪ ﺧﻮدت ﻫﻢ ﻧﮑﻮﻫﯿـﺪه ﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ‪َ) -‬و ﻻ َﺗْﺠَﻌْﻞ َﯾَﺪَك َﻣْﻐﻠُﻮﻟًَﮥ ِإﻟﯽ ُﻋﻨُِﻘَﮏ َو ﻻ َﺗﺒُْﺴـ ْﻄﻬﺎ ُﮐﱠﻞ اﻟ َْﺒْﺴِﻂ َﻓَﺘْﻘُﻌَﺪ َﻣﻠُﻮﻣًﺎ َﻣْﺤُﺴﻮرًا‪/29 -‬‬
‫ﺷﻮري( و ﺣﺴﺮت زده ﺑﻨﺸﯿﻨﯽ‪ ،‬زﯾﺮا‪ِ) -‬إﻧﱠُﻪ ﮐﺎَن ﺑ ِِﻌﺒﺎِدِه َﺧﺒِﯿﺮًا‪ /30 -‬اﺳﺮاء(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻟ َِﯿْﺠَﻌَﻞ اﻟﻠﱠُﻪ ذﻟ َِﮏ َﺣْﺴَﺮًة ﻓِﯽ ﻗُﻠُﻮﺑ ِِﻬْﻢ‪ /156 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫)َو ِإﻧﱠُﻪ ﻟََﺤْﺴَﺮٌة َﻋَﻠﯽ اﻟ ْﮑﺎﻓِِﺮﯾَﻦ‪ /50 -‬ﺣﺎﻗﻪ(‪.‬‬
‫)ﯾﺎ َﺣْﺴَﺮﺗﯽ َﻋﻠﯽ ﻣﺎ َﻓﱠﺮْﻃُﺖ ﻓِﯽ َﺟﻨِْﺐ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /56 -‬زﻣﺮ(‪.‬‬
‫)َﮐﺬﻟ َِﮏ ﯾُِﺮﯾِﻬُﻢ اﻟﻠﱠُﻪ َأْﻋﻤﺎﻟَُﻬْﻢ َﺣَﺴﺮاٍت َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ‪ /167 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫)ﯾﺎ َﺣْﺴَﺮًة َﻋَﻠﯽ اﻟ ِْﻌﺒﺎِد‪ /7 -‬ﯾﺲ(‪.‬‬
‫و در وﺻﻒ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻻ َﯾْﺴَﺘْﮑﺒُِﺮوَن َﻋْﻦ ِﻋﺒﺎَدﺗِِﻪ َو ﻻ َﯾْﺴَﺘْﺤِﺴُﺮوَن‪ /19 -‬اﻧﺒﯿﺎء(‪.‬‬
‫واژه‪ -‬ﯾﺴﺘﺤﺴﺮون‪ -‬از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ‪ -‬ﻻ ﯾﺤﺴﺮون‪ -‬ﺑﻠﯿﻎﺗﺮ و رﺳﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺴﻢ( ]ﺣﺴﻢ ‪ ... :‬ص ‪488 :‬‬
‫اﻟﺤﺴﻢ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻗﻄﻊ ﮐﺮدن و از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدن اﺛﺮ ﭼﯿﺰي‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻗﻄﻌﻪ ﻓﺤﺴﻤﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ او را از ﺑﯿﻦ ﺑﺮد و ﺑﺮﯾﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ رو ﺷﻤﺸﯿﺮ‬
‫ﺑﺮﻧّﺪه ﻫﻢ‪ -‬ﺣﺴﺎم‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺣﺴﻢ اﻟﺪاء‪ -‬از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدن اﺛﺮ ﺑﺮﯾﺪﮔﯽ و درد ﺑﺎ داغ ﮐﺮدن )ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺧﻮﻧﺮﯾﺰي(‪.‬‬
‫ﺣﺴﻮم‪ -‬ﻫﺮ ﭘﺪﯾﺪه ﺷﻮم و ﺑﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﭽﯿﺰي ﻣﯽرﺳﺪ و اﺛﺮ وﺟﻮدي آﻧﺮا از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫ﻧﺎﻟﻪ ﺣﺴﻮم‪ -‬ﺣﺎدﺛﻪ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺷﻮﻣﯽ ﺑﻪ او رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﺛﻤﺎﻧَِﯿَﮥ َأﯾﱠﺎٍم ُﺣُﺴﻮﻣًﺎ »‪ /7 -«1‬ﺣﺎﻗﻪ( در ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻨﻈﻮر از‪ ،‬ﺛﻤﺎﻧﯿﮥ أّﯾﺎم‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﻪﻫﺎ و ﺣﻮادﺛﯽ ﮐﻪ‬
‫از ﺑﯿﻦ ﺑﺮﻧﺪه آﺛﺎر اﯾﺸﺎن و از ﺑﯿﻦ ﺑﺮﻧﺪه ﺧﺒﺮ و ﺗﺎرﯾﺨﺸﺎن ﺑﻮده‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺣﺴﻮﻣﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻄﻊ ﮐﻨﻨﺪه ﻋﻤﺮﺷﺎن ﮐﻪ اﻟﺒّﺘﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻓﻮق در ﻣﻌﻨﯽ ﮐّﻠﯽ و ﻋﻤﻮم آﯾﻪ داﺧﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺴﻦ( ]ﺣﺴﻦ ‪ ... :‬ص ‪489 :‬‬
‫اﻟﺤﺴﻦ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻫﺮ اﺛﺮ ﺑﻬﺠﺖ آﻓﺮﯾﻦ و ﺷﺎدي ﺑﺨﺶ ﮐﻪ ﻣﻮرد آرزو ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮ ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻋﺒﺎرت ﻓﻮق ﻗﺴﻤﺘﯽ از آﯾﻪ ‪ /7‬ﺣﺎﻗﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪َ) :‬و َأﱠﻣﺎ ﻋﺎٌد َﻓُﺄْﻫﻠُِﮑﻮا ﺑ ِِﺮﯾٍﺢ َﺻْﺮَﺻٍﺮ ﻋﺎﺗَِﯿٍﮥ َﺳﱠﺨَﺮﻫﺎ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ َﺳﺒَْﻊ ﻟَﯿﺎٍل وَ‬
‫َﺛﻤﺎﻧَِﯿَﮥ َأﯾﱠﺎٍم ُﺣُﺴﻮﻣًﺎ َﻓَﺘَﺮي اﻟ َْﻘْﻮَم ﻓِﯿﻬﺎ َﺻْﺮﻋﯽ َﮐَﺄﻧﱠُﻬْﻢ َأْﻋﺠﺎُز َﻧْﺨٍﻞ ﺧﺎِوَﯾٍﮥ‪ 8 -‬و ‪ 7‬ﺣﺎﻗﻪ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬و اّﻣﺎ ﻗﻮم ﻋﺎد ﺑﺎ ﺑﺎدي ﺳـﺨﺖ و ﻃﻮﻓﺎﻧﯽ و ﻫﻮل اﻧﮕﯿﺰ ﻫﻼك ﺷﺪﻧـﺪ ﮐﻪ ﻫﻔﺖ ﺷﺐ و ﻫﺸﺖ روز ﺷﻮم و ﺗﺒﺎه ﮐﻨﻨﺪه ﺑﺮ آﻧﻬﺎ وزﯾﺪ و‬
‫ﻣﯽدﯾﺪي ﮐﻪ در ﻋﺬاب ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﻨﺪ و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺧﺮﻣﺎ ﺑﻨﯽ ﺑﯽﺷﺎﺧﻪ و ﺑﺮگ ﺑﺮ ﺧﺎك اﻓﮑﻨﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ از ﻗﻮم ﻋﺎد ﮐﻪ اﻟﮕﻮ و ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﺮدﻣﯽ ﻋّﯿﺎش و ﻣﻐﺮور و اﺳﺘﻬﺰاء ﮐﻨﻨﺪه ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﯿﻦ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﻠﻨﺪﯾﻬﺎ و در ﮐﻮﺷﮏ و ﻗﺼﺮﻫﺎي‬
‫ﭼﻨـﺪﯾﻦ ﻃﺒﻘﻪ ﺳـﻨﮕﯿﻦ ﻣﺮﻣﺮﯾﻦ ﻣﯽزﯾﺴـﺘﻨﺪ ﺑﺎﻣﯿﺪ اﯾﻨﮑﻪ آن ﺳـﻨﮕﻬﺎ و ﻗﺼـﺮﻫﺎ آﻧﻬﺎ را ﭘﺎﯾﺪار ﮐﻨﺪ و از ﻣﺮﮔﺸﺎن ﺟﻠﻮ ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻏﺎﻓﻞ از اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ آﻧﻬﻤﻪ ﮔﺮدﻧﮑﺸـﯽ و ﻗـﺪرت ﻧﻤـﺎﺋﯽ ﻫﻤﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺎدي ﻃﻮﻓﺎﻧﯽ از ﭘﺎي در آﻣﺪﻧـﺪ ﺗﺎ در ﭘﻬﻨﻪ ﺗﺎرﯾـﺦ و ﺑﺮ ﺟﺒﯿﻦ روزﮔﺎر ﻋﺒﺮﺗﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻗﻮﻣﯽ ﺳﻨﮕﺪل و در ﮐﺎﺧﻬﺎي ﺳﻨﮕﯽ ﻧﺸﯿﻦ ﺑﺎ ﺑﺎدي ﻧﺎدﯾﺪﻧﯽ ﺑﻬﻼﮐﺖ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﭼﺸﻤﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺟﻬﺎن اﻓﺮوز اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﯽ ﺗﺎﻓﺖ ﺑﺮ آراﻣﮕﻪ ﻋﺎد و ﺛﻤﻮد‬
‫ﺧﺎك ﻣﺼﺮ ﻃﺮب اﻧﮕﯿﺰ ﻧﺒﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺧﺎك ﻣﺼﺮ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻓﺮﻋﻮن و ﺟﻨﻮد‬
‫اي ﮐﻪ در ﻧﻌﻤﺖ و ﻧﺎزي ﺑﺠﻬﺎن ﻏّﺮه ﻣﺒﺎش ﮐﻪ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ در اﯾﻦ داﯾﺮه اﻣﮑﺎن ﺧﻠﻮد‬
‫از ﺛﺮي ﺗﺎ ﺑﻪ ﺛﺮّﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﻮدّﯾﺖ او ﻫﻤﻪ در ذﮐﺮ و ﻣﻨﺎﺟﺎت و ﻗﯿﺎﻣﻨﺪ و ﻗﻌﻮد‬
‫اّول‪ -‬آﻧﮕﻮﻧﻪ زﯾﺒﺎﺋﯽ و ﺣﺴﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﭘﺴﻨﺪ ﻋﻘﻞ و ﺧﺮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬زﯾﺒﺎﺋﯽ و ﺣﺴﻨﯽ ﮐﻪ از ﺟﻬﺖ ﻫﻮي و ﻫﻮس ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳّﻮم‪ -‬زﯾﺒﺎﺋﯽ و ﺣﺴﻨﯽ ﻣﺤﺴﻮس ﮐﻪ ﻃﺒﯿﻌﺘﺎ زﯾﺒﺎ و ﺧﻮب اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -1‬زﯾﺒﺎﺋﯽ ﻋﻘﻼﻧﯽ ‪ -2‬زﯾﺒﺎﺋﯽ ﻫﻮس ﭘﺴﻨﺪ ‪ -3‬زﯾﺒﺎﺋﯽ ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬و ﺣّﺴﯽ و واﻗﻌﯽ(‪.‬‬
‫)اﻟَﺤـَﺴ َﻨﮥ(‪ -‬ﻫﻢ ﺑﻨﻌﻤﺘﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺟﺎن و ﺗﻦ و ﺣﺎﻻت اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ آﻧﺮا در ﻣﯽﯾﺎﺑـﺪ و از آن ﻣﺴـﺮور ﻣﯽﺷﻮد ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ و‪-‬‬
‫ﺳّﯿﺌﻪ‪ -‬ﺿـّﺪ آن اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ دو ﻟﻔـﻆ از واژهﻫـﺎي ﻣﺸﺘﺮﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﻣﺜـﻞ ﮐﻠﻤﻪ ﺣﯿﻮان‪ -‬ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﻮاع ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﺳﺐ و اﻧﺴﺎن و ﻏﯿﺮه واﻗﻊ‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ِإْن ﺗُِﺼﺒُْﻬْﻢ َﺣَﺴَﻨٌﮥ َﯾُﻘﻮﻟ ُﻮا ﻫِﺬِه ﻣِْﻦ ِﻋﻨِْﺪ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /78 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫ﮐﻪ‪ -‬ﺣﺴﻨﮥ‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻓﺮاﺧﯽ و ﻓﺮاواﻧﯽ و ﭘﯿﺮوزي اﺳﺖ‪.‬‬
‫)َو ِإْن ﺗُِﺼﺒُْﻬْﻢ َﺳﯿﱢَﺌٌﮥ‪ /78 -‬ﻧﺴﺎء( و‪ -‬ﺳّﯿﺌﮥ‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺤﻄﯽ و ﻧﻮﻣﯿﺪي ﯾﺎ ﮐﻔﺮ و ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ و ﺳﺨﺘﯽ‪.‬‬
‫)َﻓِﺈذا ﺟﺎَءﺗ ُْﻬُﻢ اﻟ َْﺤَﺴَﻨُﮥ ﻗﺎﻟ ُﻮا ﻟَﻨﺎ ﻫِﺬِه‪ /131 -‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫)ﻣﺎ َأﺻﺎﺑََﮏ ﻣِْﻦ َﺣَﺴَﻨٍﮥ َﻓِﻤَﻦ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /79 -‬ﻧﺴﺎء(‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ از ﺛﻮاب و ﭘﺎداش ﺑﺸﻤﺎ ﻣﯽرﺳﺪ از ﺧﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو ﻣﺎ َأﺻﺎﺑََﮏ ﻣِْﻦ َﺳﯿﱢَﺌٍﮥ‪ /79 -‬ﻧﺴﺎء( و ﺳّﯿﺌﮥ‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻘﻮﺑﺖ و ﺳﺮزﻧﺶ‪.‬‬
‫ﺗﻔﺎوت ﻣﯿﺎن ﺣﺴﻦ و ﺣﺴﻨﮥ و ﺣﺴﻨﯽ‪ -‬اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﺣﺴﻦ‪ -‬در اﺟﺴﺎم و روﯾـﺪادﻫﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻣﺎّدي اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺣﺴـﻨﮥ‪ -‬اﮔﺮ در ﺣﺎﻟﺖ وﺻﻒ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬اّﻣﺎ اﮔﺮ‪ -‬ﺣﺴـﻨﮥ‪ -‬ﺑﺼﻮرت اﺳـﻢ‬
‫ﺑﮑﺎر رود ﻣﻌﻤﻮﻻ در ﺑﺎره ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ و روﯾﺪادﻫﺎ اﺳﺖ وﻟﯽ‪ -‬ﺣﺴﻨﯽ‪ -‬ﻓﻘﻂ در ﺑﺎره رﺧﺪادﻫﺎ و أﺣﺪاث ﺑﺪون ﻣﺎّدﯾﺎت و اﺟﺴﺎم اﺳﺖ‪.‬‬
‫واژه‪ -‬ﺣﺴﻦ‪ -‬در ﻋﺮف ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﭽﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﭽﺸﻢ زﯾﺒﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪491 :‬‬
‫رﺟﻞ ﺣﺴﻦ و ﺣّﺴﺎن و إﻣﺮأة ﺣﺴﻨﺎء و ﺣّﺴﺎﻧﮥ‪ -‬در ﺑﺎره ﻣﺮد و زن ﻧﯿﮑﻮ ﻣﻨﻈﺮ و زﯾﺒﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ در ﻗﺮآن از واژه‪ -‬ﺣﺴﻦ‪ -‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﭽﯿﺰي ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﺑﺼـﯿﺮت و اﻧﺪﯾﺸﻪ زﯾﺒﺎﺳﺖ اﻃﻼق ﺷﺪه‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﯾْﺴَﺘِﻤُﻌﻮَن اﻟ َْﻘْﻮَل َﻓَﯿﺘﱠﺒُِﻌﻮَن َأْﺣَﺴَﻨُﻪ‪ /18 -‬زﻣﺮ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ از ﺷـﮏ و ﺷـﺒﻬﻪ دور ﺑﺎﺷـﺪ ﻧﯿﮑـﻮﺗﺮ و أﺣﺴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑـﺎﯾﺴﺘﯽ آن را ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿـﺪ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا‬
‫ﺷﮑﮑﺖ ﻓﯽ ﺷﯽء ﻓﺪع« »‪.«1‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ در ﭼﯿﺰي ﺷّﮏ ﮐﺮدي ﺑﺸّﺪت آﻧﺮا رﻫﺎ ﮐﻦ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺗﻔﺴـﯿﺮ آﯾﻪ )اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﯾـْﺴ َﺘِﻤُﻌﻮَن اﻟ َْﻘْﻮَل َﻓَﯿﺘﱠﺒُِﻌﻮَن َأْﺣَﺴَﻨُﻪ‪ /18 -‬زﻣﺮ( ﺑـﺎ ﺣـﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟﻠّﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧـﻮد ﺗﺄﯾﯿـﺪ ﺑﺮ‬
‫ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐـﺎﻓﯽ و ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن آﻣـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎﺳـﺨﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ‪ -‬ﻓﺼﻞ اﻟﺨﻄﺎب ﺑﺮ ﺗﻼش آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﻧﺎﺑﺨﺮداﻧﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ از آﻏـﺎز اﻧﻘﻼـب آﯾﻪ ﻓﻮق را دﺳـﺘﺎوﯾﺰي ﺑﺮاي ﻣﻄﺮح ﮐﺮدن و اﺷـﺎﻋﻪ و اﻧﺘﺸـﺎر ﻧﻈﺮات ﺷـّﮑﺎﮐﺎن و ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ و ﺟﺮاﯾـﺪ ﺷﮏ ﺑﺮ اﻧﮕﯿﺰ و‬
‫ﻋﻘﺎﯾﺪ اﻟﺤﺎدي و ﻟﯿﺒﺮاﻟﯿﺴﺘﯽ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫»اذا ﺷـﮑﮑﺖ ﻓﯽ اﻟّﺸـ ﯿﺊ ﻓـﺪع« ﯾﻌﻨﯽ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺷّﮏ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰ اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ رﻫﺎ ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﺒﻌّﯿﺖ از آﯾﻪ از ﺷـﺒﻬﺎت ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ دور ﺑﻮد‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﻣﺘﺄّﺳـ ﻔﺎﻧﻪ در اﯾﻦ رﻫﮕﺬر و ﺗﻤّﺮد از ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺻﺤﯿﺢ آﯾﻪ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﺳﺖ ﻫﺰاران ﺟﻮان و ﻧﻮﺟﻮان ﻋﺰﯾﺰ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺎ‬
‫ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺟّﻮ و ﻣﺤﯿﻂ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﮐﻤﺘﺮ آﮔﺎﻫﯽ ﻣﮑﺘﺒﯽ و اﺳﻼﻣﯽ داﺷﺘﻪاﻧﺪ در دام ﺷّﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم و ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫و در ورﻃﻪ ﻫﻮﻟﻨﺎك ﺻـّﯿﺎدان دام ﮔﺴﺘﺮ و ﺻـﺤﻨﻪ ﺳﺎز ﮔﺮﻓﺘﺎر آﻣﺪﻧـﺪ و ﭼﻪ ﺧﻮﻧﻬﺎﺋﯽ ﮐﻪ در اﺛﺮ ﺗﺰرﯾﻖ اﻧـﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺷﮏ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰ رﯾﺨﺘﻪ‬
‫ﻧﺸﺪ! و ﭼﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت و ﺳـﺘﻤﻬﺎي ﻓﮑﺮي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﯿﮑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﺴـﺘﻪ و ﮐﻮﻓﺘﻪ ﻗﺮﻧﻬﺎ ﺗﺤﺖ ﺳﺘﻢ و اﺳﺘﻌﻤﺎر وارد ﻧﺴﺎﺧﺘﻨﺪ و ﻫﻨﻮز‬
‫ﻫﻢ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﻬﻞ و ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ ﻗﺮآن و ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﺎت ﮔﺎه و ﺑﯿﮕﺎه آﯾﻪ ﻣﺬﮐﻮر را ﻣﺴﺘﻤﺴﮏ اﻋﻤﺎل و اﻓﮑﺎر ﺑﯽدر و درﺑﺎن‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﻧﺎم آزادي و ﺗﺒﻌّﯿﺖ از دﻣﻮﮐﺮاﺳـﯽ ﻏﺮب ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬و ﺗﻨﻬﺎ در اﺛﺮ ﻏﺮور و ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺑﻪ رأي در آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از راه‬
‫ﺳّﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( و ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ اﺋّﻤﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ را اﺧﺬ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ ﻣﮕﺮ ﻧﻪ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﯾﺎران ﺑﺎ وﻓﺎ و ﭘﯿﺮوان ﺑﺎﺣﺴﺎن و اﻣﺎﻣﺎن ﻣﺘﺨّﺼﺼـﯿﻦ‬
‫ﻗﺮآن و ﻋﻠﻢ دﯾﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﺮ داﻧﺸﯽ را ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ از اﻫﻠﺶ و ﻣﺘﺨّﺼﺺ آن آﻣﻮﺧﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن ﻧـﺪاء ﻣﯽدﻫـﺪ‪َ) :‬و َﻣْﻦ َأْﺣَﺴُﻦ َﻗْﻮﻟًـﺎ ﻣِﱠﻤْﻦ َدﻋـﺎ ِإﻟَﯽ اﻟﻠﱠِﻪ َو َﻋِﻤـ َﻞ ﺻﺎﻟ ِﺤـًﺎ َو ﻗﺎَل ِإﻧﱠﻨِﯽ ﻣَِﻦ اﻟ ُْﻤـْﺴ ﻠِِﻤﯿَﻦ‪ /33 -‬ﻓﺼـﻠﺖ( ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺳﺨﻨﺶ‬
‫ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ از ﺳـﺨﻦ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺪا دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮐﺎرش ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ از ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﺗﻤﺎم ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‪ -‬اﺣﺴﻦ ﻗﻮل و ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ ﮐﻼم اﺳﺖ اﮔﺮ در ﺗﻮﺣﯿـﺪ ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﻧﺒّﻮت‪ ،‬ﻋـﺪل‪ ،‬اﻣﺎﻣﺖ و ﺑﺎﻻﺧﺮه اﺳـﻼم و دﯾﻦ ﯾﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳـﻼﻣﯽ‬
‫اﯾﺠﺎد ﺗﺮدﯾﺪ و دو دﻟﯽ و ﺷّﮏ ﮐﻨﺪ ﺷﻨﯿﺪﻧﺶ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪﻧﺶ‪ ،‬ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدﻧﺶ‪ ،‬دور ﺷﺪن از ﺣّﻖ و ﮔﺮﻓﺘﺎري در دام ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫)َأﱠن ﻫﺬا ِﺻﺮاِﻃﯽ ُﻣْﺴَﺘِﻘﯿﻤًﺎ َﻓﺎﺗﱠﺒُِﻌﻮُه َو ﻻ َﺗﺘﱠﺒُِﻌﻮا اﻟﱡﺴﺒَُﻞ َﻓَﺘَﻔﱠﺮَق ﺑ ُِﮑْﻢ َﻋْﻦ َﺳﺒِﯿﻠِِﻪ ذﻟ ُِﮑْﻢ َوﱠﺻﺎُﮐْﻢ ﺑ ِِﻪ ﻟََﻌﻠﱠُﮑْﻢ َﺗﺘﱠُﻘﻮَن‪[...] -‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻫﻤﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺷﮏ اﻧﮕﯿﺰ و ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺗﻮﺣﯿﺪ و اﺳـﻼم دارﻧﺪ و ﺷـﺒﻬﻪ اﻧﮕﯿﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ دور اﻧﺪاﺧﺖ و دﻧﺒﺎل‬
‫ﻧﮑﺮد و رﻫﺎ ﮐﺮد(‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ )ﻗُﻮﻟ ُﻮا ﻟ ِﻠﻨﱠﺎِس ُﺣْﺴﻨًﺎ‪ /83 -‬ﺑﻘﺮه( ﺣﺴﻨﺎ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮑﻮ‪ ،‬و آﯾﺎت )َو َوﱠﺻﯿَْﻨﺎ اﻟ ِْﺈﻧ ْﺴﺎَن ﺑ ِﻮاﻟ َِﺪﯾِْﻪ ُﺣْﺴﻨًﺎ‪ /8 -‬ﻋﻨﮑﺒﻮت(‪.‬‬
‫)ﻗُْﻞ َﻫْﻞ َﺗَﺮﺑ ﱠُﺼﻮَن ﺑ ِﻨﺎ ِإﻟ ﱠﺎ ِإْﺣَﺪي اﻟ ُْﺤْﺴَﻨَﯿﯿِْﻦ‪ /52 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫)َو َﻣْﻦ َأْﺣَﺴُﻦ ﻣَِﻦ اﻟﻠﱠِﻪ ُﺣْﮑﻤًﺎ ﻟ َِﻘْﻮٍم ﯾُﻮﻗِﻨُﻮَن‪ /50 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫اﮔﺮ در ﺑﺎره آﯾﻪ اﺧﯿﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ -‬أﺣﺴﻦ ﻣﻦ اﻟّﻠﻪ ﺣﮑﻤﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﮑﻢ‪ -‬ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑﺮاي ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﯾﻘﯿﻦ دارد ﯾﺎ ﻧﺪارد ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﺮا‬
‫ﺧـﻮﺑﯽ آن را ﻣﺨﺼـﻮص ﮐﺴـﺎﻧﯿﮑﻪ ﯾﻘﯿﻦ دارﻧـﺪ ﻧﻤـﻮده اﺳﺖ؟ در ﭘﺎﺳـﺦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﻘﺼﻮد ﻇﻬﻮر و ﭘﯿـﺪاﺋﯽ ﺣﮑﻢ ﺧـﺪاﺳﺖ و ﺑﺮاي‬
‫اّﻃﻼـع ﯾـﺎﻓﺘﻦ ﺑﺮ آن ﺣﺴﻦ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻪ ﺑﺮاي ﻧﺎداﻧﻬـﺎ اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي ﭘﺎﮐـﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺗﺰﮐﯿﻪ ﻧﻤﻮدهاﻧـﺪ و ﺑﺮ ﺣﮑﻤﺖ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻌﺎﻟﯽ آﮔﺎﻫﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه )اﺣﺴﺎن( دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬ﺑﺨﺸﺶ و اﻧﻌﺎم ﺑﺮ ﻏﯿﺮ و دﯾﮕﺮان ﻣﺜﻞ ﻋﺒﺎرت‪ -‬أﺣﺴﻦ إﻟﯽ ﻓﻼن‪ :‬ﺑﺎو ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬اﺣﺴﺎن در ﮐﺎر و ﻋﻤﻞ ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﮐﺴـﯽ ﻋﻠﻢ ﻧﯿﮑﻮﺋﯽ را ﺑﯿﺎﻣﻮزد ﯾﺎ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﯽ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس اﺳﺖ ﺳـﺨﻦ اﻣﯿﺮ‬
‫اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ )ع( ﮐﻪ‪» :‬اﻟّﻨﺎس أﺑﻨﺎء ﻣﺎ ﯾﺤﺴﻨﻮن«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮدم ﺑﺂﻧﭽﻪ را ﮐﻪ از ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﻧﯿﮏ ﻣﯽآﻣﻮزﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﺂن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫‪ /153‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬راه ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ راه ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ اﺳـﺖ از راه او ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿـﺪ و از راﻫﻬـﺎي دﯾﮕﺮ ﭘﯿﺮوي ﻣﮑﻨﯿـﺪ ﮐـﻪ ﺷـﻤﺎ را از راه ﺣـّﻖ ﺑﻪ ﺗﻔﺮﻗﻪ و ﺟـﺪاﺋﯽ‬
‫ﻣﯽاﻧـﺪازد و ﺳـﻔﺎرﺷﻢ ﺑﺮ ﺷـﻤﺎ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎر ﺷﻮﯾﺪ و ﺑﺎز ﮔﻔﺖ‪َ) :‬و ﻻ َﺗْﻘُﻒ ﻣﺎ ﻟَﯿَْﺲ ﻟََﮏ ﺑ ِِﻪ ِﻋﻠٌْﻢ ِإﱠن اﻟﱠﺴْﻤَﻊ َو اﻟ َْﺒـَﺼ َﺮ َو اﻟ ُْﻔﺆاَد‬
‫ُﮐﱡﻞ ُأوﻟﺌَِﮏ ﮐﺎَن َﻋﻨُْﻪ َﻣْﺴُﺆﻟًﺎ‪ /34 -‬اﺳﺮاء(‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﯽ از آن ﻧﺪاري ﺗﻮّﺟﻪ ﻣﮑﻦ و ﺑﺮ آن اﺻﺮار ﻣﻮرز زﯾﺮا ﮔﻮش و ﭼﺸﻢ و دل از آن ﻣﺴﺌﻮﻟﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬اﻟ ﱠِﺬي َأْﺣَﺴَﻦ ُﮐﱠﻞ َﺷْﯽٍء َﺧَﻠَﻘُﻪ‪ /7 -‬ﺳﺠﺪه(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﮐﺴﯿﮑﻪ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﻧﯿﮑﻮ ﮐﺮد و ﻧﯿﮑﻮﯾﺸﺎن آﻓﺮﯾﺪ(‪.‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم إﺣﺴﺎن‪ -‬از اﻧﻌﺎم و ﺑﺨﺸﯿﺪن وﺳﯿﻌﺘﺮ و ﻋﻤﻮﻣﯽﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ) :‬إْن َأْﺣَﺴﻨْﺘُْﻢ‪َ ،‬أْﺣَﺴﻨْﺘُْﻢ ﻟ َِﺄﻧ ُْﻔِﺴُﮑْﻢ‪ /7 -‬اﺳﺮاء(‪.‬‬
‫)ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ َﯾْﺄُﻣُﺮ ﺑ ِﺎﻟ َْﻌْﺪِل َو اﻟ ِْﺈْﺣﺴﺎِن »‪ /9 -«1‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫ﭘﺲ‪ -‬إﺣﺴـﺎن‪ -‬ﺑﺎﻻﺗﺮ از‪ -‬ﻋـﺪل‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻋـﺪل ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺼﺎف دادن‪ ،‬ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﯾﺎ ﺣّﻘﯽ ﮐﻪ ﮐﻢ اﺳﺖ اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫اﮔﺮ زﯾﺎد ﻫﺴﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد وﻟﯽ‪ -‬إﺣﺴﺎن‪ -‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از آﻧﮑﻪ ﻻزم اﺳﺖ داده ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻋـﺪل ﺑﺤﻖ ﺣﮑﻢ ﮐﺮدن اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺴﻮد و ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺰﯾﺎن ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻫﺴﺖ ﻋـﺪاﻟﺖ اﺳﺖ و ﻋﺪاﻟﺖ ﭼﯿﺰي اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻓﻄﺮت آدﻣﯽ اﮔﺮ ﺑﺎ ﭘﺮدهﻫﺎي ﺧﻮد ﮐﺎﻣﮕﯽ و ﻏﺮور ﭘﻮﺷـﯿﺪه ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﺬﯾﺮش و ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﻫﻤﻪ اﺳﺖ و ﻫﺮ ﮐﺲ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي را‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮد ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻮﻟﻮي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻋﺪل ﭼﺒﻮد وﺿﻊ اﻧﺪر ﻣﻮﺿﻌﺶ ﻇﻠﻢ ﭼﺒﻮد وﺿﻊ در ﻧﺎﻣﻮﺿﻌﺶ‬
‫اّﻣﺎ‪ -‬اﺣﺴﺎن‪ -‬در ﺑﺮﮔﯿﺮﻧـﺪه ﻫﻤﻪ ﺧﻮﺑﯿﻬﺎﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮوز در ﭼﻬﺮه ﺗﻤﺎم ﻣّﻠﺖ اﯾﺮان ﺑﻮﯾﮋه رزﻣﻨـﺪﮔﺎن ﻋﺰﯾﺰ ﻣﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫دﺷـﻤﻨﺎن اﺳـﻼم و اﻧﺴﺎﻧّﯿﺖ ﺑﺎ ﺳﯿﻤﺎي روﺷﻦ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﺒﺎز ﺷﻬﺎدت ﻣﯽروﻧﺪ و در وﺻّﯿﺖﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاي‬
‫را در ﺟﺒﻬﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺷﺎﯾـﺪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿـﻮع ﻋﺠﯿﺐ ﺑﻨﻈﺮ آﯾـﺪ‪ ،‬اّﻣـﺎ‪ -‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ -‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( وﻗـﺘﯽ ﮐﻪ ﺟﺒﺮﺋﯿـﻞ از او در ﺑـﺎره‬
‫اﺣﺴﺎن ﭘﺮﺳﯿﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﺣﺴﺎن را اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮد‪:‬‬
‫ﮐﻪ »اﻻﺣﺴـﺎن ﻫﻮ ان ﺗﻌﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﮐﺎﻧـﮏ ﺗﺮاه ﻓﺎن ﻟﻢ ﺗﮑﻦ ﺗﺮاه ﻓﺎﻧﻪ ﯾﺮاك« و ﻫﻮ ﺗﺄوﯾﻞ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ‪» :‬اّن اﻟّﻠﻪ ﯾﺄﻣﺮ ﺑﺎﻟﻌـﺪل و اﻻﺣﺴﺎن و اراد‬
‫ﺑﺎﻻﺣﺴﺎن‪ ،‬اﻻﺧﻼص و ﻫﻮ ﺷﺮط ﻓﯽ ﺻّﺤﮥ اﻻﯾﻤﺎن و اﻻﺳﻼم ‪.«...‬‬
‫ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣـﻮد‪ :‬إﺣﺴـﺎن اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺧـﺪاي را آﻧﭽﻨـﺎن ﺑﭙﺮﺳـﺘﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﮔﻮﺋﯽ او را ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ و اﮔﺮ او را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯽ او ﺗﺮا ﻣﯽﺑﯿﻨـﺪ و اﯾﻦ‬
‫ﻫﻤﺎن ﺗﺄوﯾﻞ آﯾﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬او ﺑﻌﺪل و اﺣﺴﺎن ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و اﺣﺴﺎن ﻫﻤﺎن اﺧﻼص اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮط درﺳﺘﯽ اﯾﻤﺎن و‬
‫اﺳﻼم ﺑﺎ ﻫﻢ اﺳﺖ و ﻟﺬا ﺷﻬﺪاء در ﭘﻨﺎه اﺣﺴﺎن و رﺿﻮان ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫)َﻫْﻞ َﺟﺰاُء اﻟ ِْﺈْﺣﺴﺎِن ِإﻟ ﱠﺎ اﻟ ِْﺈْﺣﺴﺎُن‪ /60 -‬اﻟّﺮﺣﻤﻦ( ﻣﻮﻟﻮي ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺤﺴﻨﺎن ﻣﺮدﻧﺪ و اﺣﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﻤﺎﻧﺪ اي ﺧﻨﮏ آﻧﺮا ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺮﮐﺐ ﺑﺮاﻧﺪ‬
‫ﻇﺎﻟﻤﺎن ﻣﺮدﻧﺪ و ﻣﺎﻧﺪ آن ﻇﻠﻤﻬﺎ و اي ﺟﺎﻧﯽ ﮐﻮ ﮐﻨﺪ ﻣﮑﺮ و دﻏﺎ‬
‫ﮔﻔﺖ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﺧﻨﮏ آن را ﮐﻪ او ﺷﺪ ز دﻧﯿﺎ ﻣﺎﻧﺪ از او ﻓﻌﻞ ﻧﮑﻮ‬
‫ﻣﺮد ﻣﺤﺴﻦ ﻟﯿﮏ اﺣﺴﺎﻧﺶ ﻧﻤﺮد ﻧﺰد ﯾﺰدان دﯾﻦ و اﺣﺴﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﺧﺮد‬
‫)ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب ‪ -117 /13‬دﻓﺘﺮ ‪ /4‬ص ‪ .(235‬ﻣﺜﻨﻮي ﻣﻮﻟﻮي‪.‬‬
‫ﮐﻤﺘﺮ از آﻧﮑﻪ ﺑﺎﯾﺴﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ إﺣﺴﺎن ﺑﺨﺸﺎﯾﺸـﯽ اﺳﺖ اﻓﺰوﻧﺘﺮ و ﺑﺮﺗﺮ از ﻋـﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻗﺼﺪ و اراده ﻋﺪاﻟﺖ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬و ﻗﺼﺪ و اراده إﺣﺴﺎن‪ -‬ﻣﺴـﺘﺤّﺐ و‬
‫اﺧﺘﯿﺎري و ﻟﺬا ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو َﻣْﻦ َأْﺣَﺴُﻦ ِدﯾﻨًﺎ ﻣِﱠﻤْﻦ َأْﺳَﻠَﻢ َوْﺟَﻬُﻪ ﻟ ِﻠﱠِﻪ َو ُﻫَﻮ ُﻣْﺤِﺴٌﻦ‪ /125 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫)ﭼﻪ ﮐﺴﯽ از ﻧﻈﺮ دﯾﻦ ﺑﺎﻻﺗﺮ و ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ اﺳﺖ از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﺳﻼم آورد و روي ﺧﻮد ﺑﺨﺪا ﻧﻤﻮد و إﺣﺴﺎن ﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫)َو َأداٌء ِإﻟَﯿِْﻪ ﺑ ِِﺈْﺣﺴﺎٍن‪ /178 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫و ﻟﺬا ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﭘﺎداش و ﺛﻮاب ﻣﺤﺴﻨﯿﻦ را ﺑﺰرگ ﮔﺮداﻧﯿﺪ و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫)ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ﻟََﻤَﻊ اﻟ ُْﻤْﺤِﺴﻨِﯿَﻦ‪ /195 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫)ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ﯾُِﺤﱡﺐ اﻟ ُْﻤْﺤِﺴﻨِﯿَﻦ‪ /13 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫)ﻣﺎ َﻋَﻠﯽ اﻟ ُْﻤْﺤِﺴﻨِﯿَﻦ ﻣِْﻦ َﺳﺒِﯿٍﻞ‪ /91 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫)ﻟ ِﻠﱠِﺬﯾَﻦ َأْﺣَﺴﻨُﻮا ﻓِﯽ ﻫِﺬِه اﻟﱡﺪﻧ ْﯿﺎ َﺣَﺴَﻨٌﮥ‪ /30 -‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺸﺮ( ]ﺣﺸﺮ[‪ ... :‬ص ‪494 :‬‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ و ﺑﯿﺮون آوردن ﮔﺮوه و ﺟﻤـﺎﻋﺖ از ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺸـﺎن و رواﻧﻪ ﮐﺮدن آﻧﻬـﺎ از آﻧﺠـﺎ ﺑﺴـﻮي ﺟﻨـﮓ و ﯾـﺎ ﻧﻈﯿﺮ آن اﻣﻮر و ﮐﺎرﻫـﺎ‪،‬‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»اﻟّﻨﺴﺎء ﻻ ﯾﺤﺸﺮن«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬زﻧﺎن ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺧﺎرج ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ )اّﻣﺎ دﻓﺎع ﺑﺮ ﻫﻤﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫واژه ﺣﺸﺮ در ﺑﺎره اﻧﺴﺎن و ﻏﯿﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺣﺸـﺮت اﻟـّﺴ ﻨﮥ ﻣـﺎل ﺑﻨﯽ ﻓﻼـن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺤﻄﯽ و ﺧﺸـﮑﺴﺎﻟﯽ ﻣـﺎل آﻧﻬـﺎ را از ﻣﯿﺎن ﺑﺮد )ﺑﯿﺸﺘﺮ ﭼﻬﺎر ﭘﺎﯾﺎﻧﺸﺎن ﮐﻪ ﺳـﺮﻣﺎﯾﻪ آﻧﻬﺎﺳﺖ ﻫﻼك‬
‫ﮐﺮد(‪.‬‬
‫واژه ﺣﺸﺮ ﺟﺰ در ﺑﺎره ﺟﻤﺎﻋﺖ و ﮔﺮوه ﺑﮑﺎر ﻧﻤﯽرود‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و اﺑ َْﻌْﺚ ﻓِﯽ اﻟ َْﻤﺪاﺋِِﻦ ﺣﺎِﺷِﺮﯾَﻦ‪ /36 -‬ﺷﻌﺮاء( )َو اﻟﱠﻄﯿَْﺮ َﻣْﺤُﺸﻮَرًة‪ /19 -‬ص(‪.‬‬
‫)َو ِإَذا اﻟ ُْﻮُﺣﻮُش ُﺣِﺸَﺮْت‪ /5 -‬ﺗﮑﻮﯾﺮ(‪.‬‬
‫)ﻟ َِﺄﱠوِل اﻟ َْﺤْﺸِﺮ ﻣﺎ َﻇَﻨﻨْﺘُْﻢ َأْن َﯾْﺨُﺮُﺟﻮا‪ /2 -‬ﺣﺸﺮ(‪.‬‬
‫)َو ُﺣِﺸَﺮ ﻟ ُِﺴَﻠﯿْﻤﺎَن ُﺟﻨُﻮُدُه ﻣَِﻦ اﻟ ِْﺠﱢﻦ َو اﻟ ِْﺈﻧ ِْﺲ َو اﻟﱠﻄﯿِْﺮ َﻓُﻬْﻢ ﯾُﻮَزُﻋﻮَن‪ /17 -‬ﻧﻤﻞ(‪.‬‬
‫و در وﺻﻒ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ِإذا ُﺣِﺸَﺮ اﻟﻨﱠﺎُس ﮐﺎﻧُﻮا ﻟَُﻬْﻢ َأْﻋﺪاًء‪ /6 -‬اﺣﻘﺎف(‪.‬‬
‫َ)َﯾْﺤُﺸُﺮُﻫْﻢ ِإﻟَﯿِْﻪ َﺟِﻤﯿﻌًﺎ‬
‫‪ /172 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫)َو َﺣَﺸْﺮﻧﺎُﻫْﻢ َﻓَﻠْﻢ ﻧُﻐﺎِدْر ﻣِﻨُْﻬْﻢ َأَﺣﺪًا‪ /47 -‬ﮐﻬﻒ(‪.‬‬
‫و ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﻢ‪ -‬ﯾﻮم اﻟﺤﺸﺮ و ﯾﻮم اﻟﺒﻌﺚ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫رﺟﻞ ﺣﺸﺮ اﻷذﻧﯿﻦ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮدﯾﮑﻪ ﮔﻮﺷﻬﺎﯾﺶ ﻇﺮﯾﻒ و ﺗﯿﺰ اﺳﺖ )ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﺣﻮاس ﺟﻤﻌﯽ و ﺷﻨﯿﺪن ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )َﺣّﺺ( ]َﺣّﺺ ‪ ... :‬ص ‪495 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﺣـْﺼ َﺤَﺺ اﻟ َْﺤﱡﻖ‪ /51 -‬ﯾﻮﺳﻒ( ﯾﻌﻨﯽ ﺣّﻖ آﺷـﮑﺎر ﺷـﺪ و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺑﺮ ﻃﺮف ﺷـﺪن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣّﻖ را‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧـﺪه و ﺑﺮ او ﭼﯿﺮه ﺑﻮده‪ ،‬ﻣﺜـﻞ واژهﻫـﺎي‪ -‬ﮐّﻒ‪ -‬و ﮐﻔﮑﻒ )ﻧﮕﻬـﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑـﺎز اﯾﺴـﺘﺎد( و‪ -‬ﮐّﺐ‪ -‬ﮐﺒﮑﺐ )او را اﻧـﺪاﺧﺖ و ﺑﺮوي در‬
‫اﻓﺘﺎد(‪.‬‬
‫ﺣّﺼﻪ‪ -‬آن را ﺑﺮﯾﺪ و ﻗﻄﻊ ﮐﺮد‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﻄﻊ ﮐﺮدن و ﺑﺮﯾﺪن ﯾﺎ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اﺳﺖ ﯾﺎ در اﺛﺮ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫در ﻣﻌﻨﯽ اّول‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗﺪ ﺣّﺼﺖ اﻟﺒﯿﻀﮥ رأﺳﯽ »‪ «1‬رﺟﻞ أﺣّﺺ‪ -‬ﻣﺮدي ﮐﻪ ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﻣﻮي ﺳﺮش رﯾﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫إﻣﺮأة ﺣّﺼﺎء‪ -‬زﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﯾﺶ رﯾﺨﺘﻪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻣﺼﺮاع ﻓﻮق از‪ -‬ﻗﯿﺲ‪ ،‬اﺳﺖ‪ -‬ﺗﻤﺎم ﺑﯿﺖ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻗﺪ ﺣﺼﺖ اﻟﺒﯿﻀﮥ رأﺳﯽ ﻓﻤﺎ اﻃﻌﻢ ﻧﻮﻣﺎ ﻏﯿﺮ ﺗﻬﺠﺎع‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬رﯾﺨﺘﻦ و ﮐﻢ ﺷﺪن ﻣﻮﯾﻢ ﺳﺮم را آﻧﭽﻨﺎن ﺳﺒﮏ و ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ ﺷﺐ ﺟﺰ اﻧﺪﮐﯽ ﻃﻌﻢ ﺧﻮاب را ﻧﻤﯽﭼﺸﻢ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻓﺎرس ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﺣّﺺ ﺑﺎ ﺣﺮف )ح( و ﺻﺎد ﻣﮑّﺮر داراي ﺳﻪ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ‪ -1‬ﺑﻬﺮه و ﻧﺼﯿﺐ ‪ -2‬آﺷﮑﺎر ﺷﺪن و ﺛﺒﺎت ﭼﯿﺰي ‪ -3‬ﮐﻢ‬
‫ﺷـﺪن و رﻓﺘﻦ‪ .‬اﺣﺼـﺼﺖ اﻟّﺮﺟﻞ‪ -‬ﺳـﻬﻤﺶ را ﺑﺎو دادم‪ .‬ﺣﺼـﺤﺺ اﻟّﺸـ ﯿﺊ‪ -‬آن ﭼﯿﺰ ﻇﺎﻫﺮ و واﺿـﺢ ﺷـﺪ‪ .‬اﻟﺤّﺺ و اﻟﺤﺼﺎص‪ -‬ﺑﺸـّﺪت‬
‫دوﯾﺪن و رﻓﺘﻦ‪ .‬رﺟﻞ اﺣّﺺ‪ -‬ﻣﺮد ﮐﻢ ﻣﻮي‪.‬‬
‫ﺳﻨﮥ ﺣّﺼﺎء‪ -‬ﺳﺎل ﻗﻄﺤﯽ و ﺧﺸﮑﺴﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﮔﯿﺎه و ﺳﺒﺰهاي در آﻧﺴﺎل ﻧﻤﯽروﯾﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻮم اﺣّﺺ‪ -‬روز ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺮد و ﺻﺎف‪ .‬ﺣﺼﺤﺺ‪ -‬ﺑﯿﺎن ﺣّﻖ ﺑﻌﺪ از ﮐﺘﻤﺎن‪ .‬ﺷﻌﺮ ﻓﻮق در اﮐﺜﺮ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﻣﻘﺎﺋﯿﺲ ‪ -12 /2‬ﺟﻤﻬﺮه‪ -‬ﺻﺤﺢ‪ -‬اﻟﻤﺤﮑﻢ‪ 345 /2 -‬و ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﻣﺘﻌّﺪد دﯾﮕﺮ(‪.‬‬
‫رﺟﻞ أﺣّﺺ‪ -‬ﮐﺴﯿﮑﻪ از ﺷﻮﻣﯽ و ﺑﺪ ﯾﻤﻨﯽ او ﻧﯿﮑﯿﻬﺎ و ﺧﯿﺮات از ﻣﺮدم ﻗﻄﻊ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺣّﺼﮥ‪ -‬ﺑﻬﺮه و ﻧﺼﯿﺒﯽ از ﮐّﻞ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﺜﻞ ﺧﻮد ﻧﺼﯿﺐ و ﺑﻬﺮه ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺼﺪ( ]ﺣﺼﺪ[‪ ... :‬ص ‪496 :‬‬
‫اﺻﻞ اﻟﺤﺼﺪ‪ -‬دور ﮐﺮدن و ﭼﯿﺪن ﻣﺤﺼﻮل اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﻣﻦ اﻟﺤﺼﺎد و اﻟﺤﺼﺎد‪ -‬ﻣﻮﻗﻊ دور ﮐﺮدن‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ ،‬زﻣﻦ اﻟﺠـﺪاد و اﻟﺠـﺪاد وﻗﺖ ﭼﯿﺪن ﺧﺮﻣﺎ از ﻧﺨﻞ‪ ،‬و ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و آﺗُﻮا َﺣﱠﻘُﻪ‬
‫َﯾْﻮَم َﺣﺼﺎِدِه‪ /141 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮب درو ﮐﺮدن ﮐﻪ ﺑـﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺳـﻬﻢ دﯾﮕﺮان ﺑﻪ روز ﺧﻮب ﺑﺮاي دور ﮐﺮدن ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ .‬و آﯾﻪ )َﺣﺘﱠﯽ ِإذا َأَﺧـ َﺬِت اﻟ َْﺄْرُض‬
‫ُزْﺧُﺮَﻓﻬﺎ َو اﱠزﯾﱠَﻨْﺖ َو َﻇﱠﻦ َأْﻫﻠُﻬﺎ َأﻧﱠُﻬْﻢ ﻗﺎِدُروَن َﻋَﻠﯿْﻬﺎ َأﺗﺎﻫﺎ َأﻣُْﺮﻧﺎ ﻟَﯿًْﻠﺎ َأْو َﻧﻬﺎرًا َﻓَﺠَﻌﻠْﻨﺎﻫﺎ َﺣِﺼﯿﺪًا َﮐَﺄْن ﻟَْﻢ َﺗْﻐَﻦ ﺑ ِﺎﻟ َْﺄﻣِْﺲ »‪ /24 -«1‬ﯾﻮﻧﺲ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬درو ﮐﺮدن در ﻏﯿﺮ ﻣﻮﺳﻢ ﺧﻮد ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد و ﺑﯽﺑﻬﺮه ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﺣﺼـﺪﻫﻢ اﻟـّﺴ ﯿﻒ‪ -‬واژه درو ﮐﺮدن و ﺑﺮﯾـﺪن را ﻧﯿﺰ ﺑﻄﻮر اﺳـﺘﻌﺎره ﺑﺮاي ﺷﻤﺸـﯿﺮ ﺑﮑﺎر ﺑﺮدهاﻧـﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺼﺪﻫﻢ اﻟـّﺴ ﯿﻒ‪ ،‬ﺷﻤﺸـﯿﺮ‬
‫دروﺷﺎن ﮐﺮد‪ ،‬ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻣِﻨْﻬﺎ ﻗﺎﺋٌِﻢ َو َﺣِﺼﯿٌﺪ‪ /100 -‬ﻫﻮد(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻗﺴﻤﺘﯽ از آﯾﻪ ‪ /24‬ﯾﻮﻧﺲ و ﺗﻤﺎم آن ﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮم آﯾﻪ را روﺷﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫)ِإﻧﱠﻤﺎ َﻣَﺜُﻞ اﻟ َْﺤﯿﺎِة اﻟﱡﺪﻧ ْﯿﺎ َﮐﻤﺎٍء َأﻧ َْﺰﻟ ْﻨﺎُه ﻣَِﻦ اﻟﱠﺴﻤﺎِء َﻓﺎْﺧَﺘَﻠَﻂ ﺑ ِِﻪ َﻧﺒﺎُت اﻟ َْﺄْرِض ﻣِﱠﻤﺎ َﯾْﺄُﮐُﻞ اﻟﻨﱠﺎُس َو اﻟ َْﺄﻧ ْﻌﺎُم َﺣﺘﱠﯽ ِإذا ‪َ ...‬ﮐﺬﻟ َِﮏ ﻧَُﻔﱢﺼُﻞ اﻟ ْﺂﯾﺎِت ﻟ َِﻘْﻮٍم‬
‫َﯾَﺘَﻔﱠﮑُﺮوَن‪.‬‬
‫ﮐﻪ دو ﻧﮑﺘﻪ ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﻬّﻢ در آﻏـﺎز و ﭘﺎﯾـﺎن آﯾﻪ ﻫﺴﺖ اّول آﻧﮑﻪ ﺣﯿـﺎت دﻧﯿﺎ را ﺑﻪ آب ﺑﺎران ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪ و ﻣﻨﺸﺎء ﺗﻐـﺬﯾﻪ ﻣﺮدم و‬
‫ﭼﻬﺎر ﭘﺎﯾﺎن اﺳﺖ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﯿﺎت و آﺛﺎر آن را ﻣﺮدم ﺟﺎوداﻧﻪ و زوال ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ و ﺑﺮ ﯾﮏ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﮑﺮاري ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآورﻧﺪ و ﺧﻮد را‬
‫ﻗﺎدر ﺑﺮ دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ و ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از آن ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻓﺮﻣﺎن ﻫﺸﺪار دﻫﻨﺪه اﻟﻬﯽ ﺳـﺮ ﻣﯽرﺳﺪ و ﻧﺎﺑﻬﻨﮕﺎم و ﯾﺎ ﺑﺎران ﻣﯽﺑﺎرد ﯾﺎ ﺑﻬﻨﮕﺎم‬
‫ﻧﻤﯽﺑـﺎرد و ﮐﺸـﺖ و زرع از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود ﺗـﺎ اﯾﻨﮑﻪ در ﯾـﮏ روز و ﺷﺐ ﯾﮑﯽ از ﮐـﺎرﮔﺰاران و ﻣـﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺑﯿـﺪار ﮐﻨﻨـﺪه و ﮐﻤـﺎل دﻫﻨـﺪه‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ رخ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺣﯿﺎت ﺧﯿﺎﻟﯽ و ﭘﻨﺪاري ﺑﯿﺨﺒﺮان و ﻣﺴﺘﮑﺒﺮﯾﻦ را ﺑﺮ ﺑﺎد ﻣﯽدﻫﺪ ﺑﻄﻮرﯾﮑﻪ در ﻓﺮداي آن ﺷﺐ ﮔﻮﯾﯽ دﯾﺮوز‬
‫ﻫﯿﭻ ﻧﺒﻮده و اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ آﯾﺎت اﻟﻬﯽ ﮔﺎﻫﯽ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺛﺎﺑﺖ و ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺼﻮرت اﺳﺘﺜﻨﺎء و ﺗﺎ زﺑﺎﻧﻪﻫﺎي ﻋﺒﺮت ﺳﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﺣﺼﯿﺪ اﺷﺎره ﺑﻪ از ﺟﺎي ﺑﺮﮐﻨﺪه و ﻧﯿﺴﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ذﻟ َِﮏ ﻣِْﻦ َأﻧ ْﺒﺎِء اﻟ ُْﻘﺮي َﻧُﻘﱡﺼُﻪ َﻋَﻠﯿَْﮏ ﻣِﻨْﻬﺎ ﻗﺎﺋٌِﻢ َو َﺣـِﺼ ﯿٌﺪ‪ /100 -‬ﻫﻮد(‪ .‬از ﺧﺒﺮﻫﺎي ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ ﭘﺎرهاي از‬
‫آن ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﺎﻗﯽ و ﻗﺴﻤﺘﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓُﻘِﻄَﻊ داﺑ ُِﺮ اﻟ َْﻘْﻮِم اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﻇَﻠُﻤﻮا‪ /45 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺳﭙﺲ آن ﻗﻮم ﺳﺘﻤﮕﺮ ﺑﯽﻋﻘﺐ و أﺑﺘﺮ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو َﺣﱠﺐ اﻟ َْﺤِﺼﯿِﺪ‪ /9 -‬ق(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬داﻧﻪﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ درو ﻣﯽﺷﻮد و ﻗﻮت و ﻃﻌﺎم از آن ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﻫﻞ ﯾﮑّﺐ اﻟّﻨﺎس ﻋﻠﯽ ﻣﻨﺎﺧﺮﻫﻢ ﻓﯽ اﻟّﻨﺎر إﻟّﺎ ﺣﺼﺎﺋﺪ أﻟﺴﻨﺘﻬﻢ«‪.‬‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ واژه ﺣﺼﺎﺋﺪ ﺑﺼﻮرت اﺳﺘﻌﺎره ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ .‬آﯾﺎ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ روي در آﺗﺶ اﻧﺪازد ﺟﺰ ﻣﺤﺼﻮل و ﻧﺘﺎﯾﺞ زﺑﺎﻧﻬﺎي ﺑﺮﻧّﺪه و ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻨﻨﺪهﺷﺎن(‪.‬‬
‫ﺣﺒﻞ ﻣﺤﺼﺪ‪ -‬رﯾﺴﻤﺎن و ﻃﻨﺎب ﺗﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫درع ﺣﺼﺪاء‪ -‬زره ﻣﺤﮑﻢ ﺑﺎﻓﺘﻪ و ﺗﻨﮓ ﺣﻠﻘﻪ‪.‬‬
‫ﺷﺠﺮة ﺣﺼﺪاء‪ -‬درﺧﺖ ﺗﻨﺎور و ﭘﺮ ﺷﺎﺧﻪ و ﺑﺮگ‪ ،‬ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻓﻮق از ﻫﻤﺎن رﯾﺸﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺤّﺼﺪ اﻟﻘﻮم‪ -‬ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺼﺮ( ]ﺣﺼﺮ[‪ ... :‬ص ‪497 :‬‬
‫اﻟﺤﺼﺮ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬در ﻣﻀﯿﻘﻪ و ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار دادن‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و اْﺣُﺼُﺮوُﻫْﻢ‪ /5 -‬ﺗﻮﺑﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﺨﺖ ﮔﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو َﺟَﻌﻠْﻨﺎ َﺟَﻬﻨﱠَﻢ ﻟ ِﻠْﮑﺎﻓِِﺮﯾَﻦ َﺣِﺼﯿﺮًا‪ /8 -‬اﺳﺮاء( ﺣﺼﯿﺮا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺒﺲ ﮐﻨﻨﺪه‪.‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﺣﺼﯿﺮا‪ -‬ﻣﻬﺎدا اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ زﻣﯿﻦ ﮔﻮد و ﻓﺮاخ‪.‬‬
‫ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻟﻔﻆ ﺣﺼـﯿﺮ‪ -‬در ﺑﺎره ﺟﻬّﻨﻢ ﻣﻔﻬﻮم‪ -‬اﻟﺤﺼـﯿﺮ اﻟﻤﺮﻣﻮل ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺼﯿﺮي ﮐﻪ از رﯾﮓ ﭘﻮﺷﯿﺪه و در زﯾﺮ آن ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﻓﻬﻤﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ -.‬ﺣﺼﯿﺮ‪ -‬را ﻫﻢ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺎر و ﭘﻮدش در ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺤﺼﻮر ﺷﺪه اﺳﺖ آﻧﭽﻨﺎن ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺒﯿﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫و ﻣﻌﺎﻟﻢ ﻏﻠﺐ اﻟّﺮﻗﺎب ﮐﺎﻧّﻬﻢ ﺟّﻦ ﻟﺪي ﺑﺎب اﻟﺤﺼﯿﺮ ﻗﯿﺎم »‪«1‬‬
‫ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﻟﺪي ﺑﺎب اﻟﺤﺼـﯿﺮ‪ -‬در ﺷـﻌﺮ ﻟﺒﯿﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ درﮔﺎه آن ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺪرت و از اﯾﻨﺠﻬﺖ او را ﺣﺼـﯿﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺷﺪه و ﻣﺤﺒﻮس‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺲ از ﻧﻈﺮ دﯾﮕﺮ ﻣﺮدﻣﺎن ﭘﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ درﺑﺎﻧﺎن دﯾﮕﺮان را از دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﺎو ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َﺳﯿﱢﺪًا َو َﺣُﺼﻮرًا »‪ /39 -«2‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺷـﺎﻋﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﺑﺮ درﮔـﺎﻫﺶ ﮔﺮدﻧﻬـﺎي ﺳـﺘﺒﺮ و ﻧﮕﻬﺒﺎﻧـﺎن زورﻣﻨـﺪي ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﺟّﻨﯿﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ در ﺣﺎل ﻗﯿﺎم و ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در دﯾﻮان ﻟﺒﯿﺪ ﺑﺠﺎي ﻣﻌﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻣﻪ‪ -‬و در ﺷﺮح آن ﻗﻤﺎﻗﻢ‪ -‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ اﯾﻦ اﺧﺘﻼف ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻬﺮ ﺻﻮرت‪ -‬ﻏﻠﺐ اﻟّﺮﻗﺎب‪ -‬ﺑﺪل از‪ -‬ﻣﻘﺎﻣﻪ و ﻣﻌﺎﻟﻢ‪ -‬اﺳﺖ و ﺑﻤﻌﻨﯽ ﮔﺮوه و ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﺪاﻧﻬﺎ را ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻗﻤﺎﻗﻢ‪ ،‬ﻫﻢ‬
‫ﺑﻬﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺒﯿﺪ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ ﺑﻪ ﻋﺎﻣﺮي ﺷﺎﻋﺮ ﻗﺒﻞ از اﺳـﻼم ﺻﺎﺣﺐ ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﻠّﻘﺎت ﺳـﺒﻌﻪ از ﺷﺎﻋﺮان ﻃﺒﻘﻪ ﺳّﻮم ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم اﺳﺖ )ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺑﻦ ﺳﻼم‬
‫ﺟ ﻤ ﻌ ﯽ و ا ﺑ ﻦ ﻗﺘﯿﺒ ﻪ ( ‪.‬‬
‫ﺑـﺎ ﻋﻤﺮ ﻃﻮﻻـﻧﯽ ﺧﻮد ﺗﻮﻓﯿﻖ ﭘـﺬﯾﺮش آﺋﯿﻦ اﺳـﻼم و درك ﺷـﺮﻓﯿﺎﺑﯽ ﺣﻀﻮر ﻣﺒﺎرك ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( را ﺑﺎ اﻗﻮام ﺧﻮﯾﺶ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮد و دﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﺴﺒﮏ ﺟﺎﻫﻠّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﻌﺮ ﻧﺴﺮود ﻣﮕﺮ در ﺗﻮﺻﯿﻒ دﯾﻦ اﺳﻼم‪.‬‬
‫دﮐﺘﺮ اﺣﺴـﺎن ﻋـّﺒ ﺎس در ﻣﻘـﺪﻣﻪ دﯾﻮان ﻟﺒﯿـﺪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﺧﻠﯿﻔﻪ دوم ﺑﻪ ﺣـﺎﮐﻢ ﮐﻮﻓﻪ ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ اﺷـﻌﺎري در ﺑـﺎره اﺳـﻼم از ﺷـﻌﺮاء‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻟﺒﯿﺪ ﺳﻮره ﺑﻘﺮه را در ﺻﺤﯿﻔﻪاي ﻧﻮﺷﺖ و در ذﯾﻞ آن ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫»اﺑﺪﻟﻨﯽ اﻟﻠّﻪ ﻫﺬه ﻓﯽ اﻻﺳﻼم ﻣﮑﺎن اﻟّﺸﻌﺮ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺮآن را ﺑﺠﺎي ﺷﻌﺮ ﺑﺮ ﻣﻦ ارزاﻧﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﺮا اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ دﮔﺮﮔﻮن ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬از اﺷﻌﺎر ﺗﻮﺣﯿﺪﯾﺶ‪:‬‬
‫‪-1‬‬
‫اﻧّﻤﺎ ﯾﺤﻔﻆ اﻟّﺘﻘﯽ اﻻﺑﺮار و اﻟﯽ اﻟّﻠﻪ ﯾﺴﺘﻘّﺮ اﻟﻘﺮار ‪-2‬‬
‫و اﻟﯽ اﻟﻠّﻪ ﺗﺮﺟﻌﻮن و ﻋﻨﺪ اﻟﻠّﻪ ورد اﻻﻣﻮر و اﻻﺻﺪار ‪-3‬‬
‫ﮐّﻞ ﺷﯽء اﺣﺼﯽ ﮐﺘﺎﺑﺎ و ﻋﻠﻤﺎ و ﻟﺪﯾﻪ ﺗﺠّﻠﺖ اﻻﺳﺮار‬
‫‪ -1‬ﻗﺮار ﮔﺎه اﺑﺮار و ﻧﯿﮑﺎن ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎر و ﺑﺎزﮔﺸﺘﺸﺎن ﺑﺴﻮي ﺧﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬آﻏﺎز و ﻓﺮﺟﺎم ﮐﺎرﻫﺎ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﺴﻮي اوﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻫﺮ ﭼﯿﺰي در ﮐﺘﺎﺑﯽ و داﻧﺸﯽ ﺣﺴﺎب ﺷﺪه‪ ،‬و اﺳﺮار و ﭘﻨﻬﺎﻧﯽﻫﺎ در ﺣﻀﻮر او آﺷﮑﺎر‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺗﻤﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ )ُﻫﻨﺎﻟ َِﮏ َدﻋﺎ َزَﮐِﺮﯾﱠﺎ َرﺑ ﱠُﻪ ﻗﺎَل َرﱢب َﻫْﺐ ﻟ ِﯽ‪ ،‬ﻣِْﻦ ﻟَـُﺪﻧ َْﮏ ُذﱢرﯾﱠًﮥ َﻃﯿﱢَﺒًﮥ ِإﻧﱠَﮏ َﺳـ ِﻤﯿُﻊ اﻟﱡﺪﻋﺎِء َﻓﻨﺎَدﺗ ُْﻪ اﻟ َْﻤﻼﺋَِﮑُﮥ َو ُﻫَﻮ ﻗﺎﺋٌِﻢ‬
‫ﯾَُﺼﻠﱢﯽ ﻓِﯽ اﻟ ِْﻤْﺤﺮاِب َأﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ﯾَُﺒﱢﺸُﺮَك ﺑ َِﯿْﺤﯿﯽ ُﻣَﺼﱢﺪﻗًﺎ ﺑ َِﮑﻠَِﻤٍﮥ ﻣَِﻦ اﻟﻠﱠِﻪ َو َﺳﯿﱢﺪًا َو َﺣُﺼﻮرًا َو َﻧﺒِﯿ‪‬ﺎ ﻣَِﻦ اﻟﱠﺼﺎﻟ ِِﺤﯿَﻦ ‪ /39‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫ﺣﺼﻮر‪ -‬ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺎك ﺑﻮدن از اﺛﺮات ﻏﺮﯾﺰه ﺟﻨﺴﯽ و دور ﮐﺮدن ﻏﻠﺒﻪ ﺷﻬﻮت در ﺧﻮﯾﺶ ﺧﻮاﻫﻨﺪه و ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﺑﺰﻧﺎن ﻧﯿﺴﺖ و ﯾﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ از ﻧﻈﺮ ﻋّﻔﺖ و ﭘﺎﮐﺪاﻣﻨﯽ و اﺟﺘﻬﺎد و زﺣﻤﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻗﺴﻤﺖ اﺧﯿﺮ در آﯾﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ و ﺑﻬﻤﺎن ﺟﻬﺖ اﺳﺘﺤﻘﺎق‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﻧﺎم‪ -‬ﺳّﯿﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺰرگ را دارد )ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﭙﺲ ازدواج ﮐﺮد(‪.‬‬
‫ﺣﺼﺮ و إﺣﺼﺎر‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮐﺮدن و ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ از راه ﺧﺎﻧﻪ و زﻧﺪﮔﯽ‪.‬‬
‫)إْﺣﺼـﺎر(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻤﻨﻮع ﺑﻮدن‪ ،‬ﻫﻢ در ﻣﻨﻊ ﻇﺎﻫﺮي‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻣﺤﺎﺻـﺮه دﺷـﻤﻦ و ﻫﻢ ﻣﻨﻊ ﺑﺎﻃﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺑﯿﻤﺎري ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را از ﺧﻮردن ﺑﻌﻀـﯽ‬
‫ﻏﺬاﻫﺎ ﻣﺎﻧﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اّﻣﺎ‪:‬‬
‫ﺣﺼـﺮ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ در ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﺑﺎﻃﻨﯽ‪ ،‬ﭘﺲ ﺳـﺨﻦ ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ در آﯾﻪ‪َ) :‬ﻓِﺈْن ُأْﺣـِﺼ ْﺮﺗُْﻢ‪ /196 -‬ﺑﻘﺮه( ﺑـﻪ دو ﻣﻔﻬـﻮم و دو اﻣﺮ‬
‫ﺣﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ آﯾﻪ )ﻟ ِﻠُْﻔَﻘﺮاِء اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ُأْﺣـِﺼ ُﺮوا ﻓِﯽ َﺳﺒِﯿِﻞ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /273 -‬ﺑﻘﺮه( و دﯾﮕﺮ در ﻣﻔﻬﻮم آﯾﻪ )َأْو ﺟﺎُؤُﮐْﻢ َﺣـِﺼ َﺮْت ُﺻُﺪوُرُﻫْﻢ‪/90 -‬‬
‫ﻧﺴﺎء( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺑﺨﻞ و ﺗﺮس ﺳـﯿﻨﻪﻫﺎي اﯾﺸﺎن ﺗﻨﮓ ﺷﺪ و اﯾﻦ ﺣﺎﻻت ﺑﻪ‪ -‬ﺣﺼـﺮ ﺻﺪور‪ -‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﻪ‪ -‬ﺿـﯿﻖ ﺻﺪر‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺗﻨﮕﯽ دل ﻧﯿﺰ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ و ﺿّﺪ اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻪ واژهﻫﺎي‪:‬‬
‫اﻟﺒّﺮ و اﻟّﺴﻌﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﯿﮑﯽ و ﻓﺮاﺧﻨﺎﮐﯽ ﯾﺎ ﺳﻌﻪ ﺻﺪر ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺼﻦ( ]ﺣﺼﻦ ‪ ... :‬ص ‪499 :‬‬
‫اﻟﺤﺼﻦ‪ -‬دژ و ﻗﻠﻌﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬ﺣﺼﻮن‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻣﺎﻧَِﻌﺘُُﻬْﻢ ُﺣُﺼﻮﻧُُﻬْﻢ ﻣَِﻦ اﻟﻠﱠِﻪ »‪ /2 -«1‬ﺣﺸﺮ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫آﻧﮕﺎه ﮐﻪ زﮐﺮّﯾﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮﯾﺶ را ﺧﻮاﻧﺪ و ﮔﻔﺖ ﻣﺮا ﻓﺮزﻧﺪي و ﺗﺒﺎري ﭘﺎك ﺑﺒﺨﺶ ﺗﻮ ﺷـﻨﻮﻧﺪه دﻋﺎﺋﯽ‪ ،‬ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ زﮐﺮﯾﺎ‬
‫در ﻣﺤﺮاب ﻋﺒﺎدت ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔـﺬاﺷﺖ آوازش دادﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﺤﯿﯽ ﻣﮋده ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﮔﻮاه ﺑﺮ ﮐﻠﻤﻪ ﺧﺪاي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و او ﺑﺰرﮔﻮاري ﭘﺎﮐﯿﺰه‬
‫ﺟﺎن و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي از ﺷﺎﯾﺴـﺘﮕﺎن و ﺻﺎﻟﺤﯿﻦ اﺳﺖ در اﯾﻨﺠﺎ ﻫﻢ ﺑﺨﻮﺑﯽ ﻣﯽﻓﻬﻤﯿﻢ ﮐﻪ دﻋﺎي ﭘﺎﮐﺎن ﺑﺎ ﺷـﺮاﯾﻂ دﻋﺎ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺴـﺘﺠﺎب‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﻓﺮزﻧـﺪش ﮐﻪ روح و ﺟـﺎﻧﺶ ﺑـﺎ ﻋّﻔﺖ و ﭘﺎﮐـﺪاﻣﻨﯽ ﺧﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺗﺼـﺪﯾﻖ ﮐﻨﻨـﺪه اﻟﻠّﻪ و ﭘﺮوردﮔـﺎر اﺳﺖ در ردﯾﻒ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و‬
‫ﺻﺎﻟﺤﯿﻦ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺗﻮﻫﻢ ﮔﺮدن از ﺣﮑﻢ داور ﻣﭙﯿﭻ ﮐﻪ ﮔﺮدن ﻧﭙﯿﭽﺪ ز ﺣﮑﻢ ﺗﻮ ﻫﯿﭻ‬
‫ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﭼﻮن دوﺳﺖ دارد ﺗﻮ را ﮐﻪ در دﺳﺖ دﺷﻤﻦ ﮔﺰارد ﺗﺮا‬
‫)ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺷﺎره ﺑﻨﻔﺲ اّﻣﺎره اﺳﺖ(‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﺗﻤﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ )َو َﻇﱡﻨﻮا َأﻧﱠُﻬْﻢ ﻣﺎﻧَِﻌﺘُُﻬْﻢ ُﺣُﺼﻮﻧُُﻬْﻢ ﻣَِﻦ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /2 -‬ﺣﺸﺮ( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮐّﻔﺎر‬
‫و )ﻻ ﯾُﻘﺎﺗِﻠُﻮَﻧُﮑْﻢ َﺟِﻤﯿﻌًﺎ ِإﻟ ﱠﺎ ﻓِﯽ ﻗُﺮًي ُﻣَﺤﱠﺼَﻨٍﮥ‪ /14 -‬ﺣﺸﺮ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﻤﭽﻮن دژﻫﺎي ﻣﺤﮑﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺗﺤّﺼﻦ‪ -‬ﻗﻠﻌﻪ و دژ را ﻣﺴﮑﻦ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار داد‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺣﻔﻆ ﮐﻨﻨﺪه و ﻧﮕﺎﻫﺪارﻧﺪه اﺳﺖ اﻃﻼق ﺷﺪه ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫درع ﺣﺼﯿﻨﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ زرهاي ﻣﺤﮑﻢ و اﺳﺘﻮار‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺪن را از ﺧﻄﺮ ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮس ﺣﺼﺎن‪ -‬اﺳﺒﯽ ﮐﻪ ﻧﮕﺎﻫﺪارﻧﺪه ﺳﻮار ﺧﻮﯾﺶ و دور ﮐﻨﻨﺪه او از ﺧﻄﺮات اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫إّن اﻟﺤﺼﻮن اﻟﺨﯿﻞ ﻻ ﻣﺪن اﻟﻘﺮي‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺳﺘﻮران و اﺳﺒﺎن ﻗﻠﻌﻪﻫﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎي روﺳﺘﺎﻫﺎ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )ِإﻟ ﱠﺎ َﻗﻠِﯿًﻠﺎ ﻣِﱠﻤﺎ ﺗُْﺤِﺼﻨُﻮَن »‪ /48 -«1‬ﯾﻮﺳﻒ(‪) .‬راﺟﻊ ﺑﻪ ﻗﺤﻂ ﺳﺎﻟﯽ ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﻪ ﻣﺼﺮ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ در آن ﻣﮑﺎﻧﻬﺎي ﻣﺤﮑﻢ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻗﻠﻌﻪ و دژ اﺳﺖ ﻏّﻠﺎت را ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﻣﮕﺮ اﻧﺪﮐﯽ از آن را‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷـﺘﻨﺪ دژﻫﺎﺷﺎن آﻧﻬﺎ را از ﻋـﺬاب اﻟﻬﯽ دور ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﮑﻢ ﺧﺪاي آﻣﺪ و آﻧﻬﺎ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ و ﺑﺪﺳﺖ ﺧﻮد دژﻫﺎ را‬
‫ﺧﺮاب ﮐﺮدﻧﺪ و ﻓﺮو ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ (1‬در ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ داﺳـﺘﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻮره ﯾﻮﺳﻒ‪ ،‬ﻋﺎﻟﯿﺘﺮﯾﻦ و ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ دﺳـﺘﻮر ﺑﺮاي اّﻣﺘﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎل ﻣﺒﺎرزه و ﮔﺬراﻧـﺪن ﺳـﺨﺘﯿﻬﺎ اﺳـﺖ‬
‫ﺑﯿﺎن ﺷﺪه‪ ،‬در آﯾﻪ ﻓﻮق اﺷﺎره ﺑﻬﻤﺎن آﺋﯿﻦ زﻧﺪﮔﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿـﺪ ﻫﻔﺖ ﺳـﺎل ﺧﺸـﮑﺴﺎﻟﯽ و ﻗﺤﻄﯽ را ﺗﺤّﻤﻞ ﮐﻨﯿـﺪ از ﻣﺼـﺮف ﺑﮑﺎﻫﯿـﺪ و ﻣﻮاّد ﻏـﺬاﺋﯽ را در ﺟﺎي اﻣﻦ ﺑﺮاي ﭼﻨﺎن اّﯾﺎﻣﯽ‬
‫ذﺧﯿﺮه ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﮔﻮﺋﯽ ﻗﺮآن ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﻦ اّﯾﺎم و ﺷﺎﯾﺪ ﺻﺪﻫﺎ ﻗﺮن آﯾﻨﺪه‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ راﻫﻨﻤﺎي ﺻﺤﯿﺢ اﻗﺘﺼﺎدي و ﻣﺒﺎرزاﺗﯽ اﺳﺖ‬
‫ﺗﺎ ﺟﻬﺎﻧﺨﻮاران ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﻣﺤﺎﺻﺮه اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﻠّﺘﯽ ﺑﭙﺎﺧﺎﺳﺘﻪ را در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺤﻤـﺪ اﻟّﻠﻪ در ﻫﻤﯿﻦ اّﯾـﺎم دﯾـﺪﯾﻢ ﺑﺎ ﭘﯿﺮوي از ﻓﺮاﻣﯿﻦ اﺳـﻼم و ﺑﯿﺎﻧﺎت ﻣﻔّﺴـ ﺮ واﻗﻌﯽ ﻗﺮآن اﻣﺎم اّﻣﺖ‪ ،‬ﻣّﻠﺖ ﻣﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺘﻮﻟﯿـﺪ ﺧﻮد اﻓﺰود و‬
‫ﻋﻤﻠﺶ ﭼﻮن ﺳﺮﻣﺸﻖ و اﻟﮕﻮﺋﯽ زﻧﺪه و ﺟﺎودان از ﻧﻈﺮ اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ و ﺷﻮر و ﺷﻮق اﯾﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن در ﺗﺎرﯾﺦ ﺛﺒﺖ ﺷﺪ‪.‬‬
‫إﻣﺮأة )َﺣﺼﺎٌن( و ﺣﺎﺻﻦ‪ -‬زن ﭘﺎﮐﺪاﻣﻦ و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ دار از ﭘﻠﯿﺪﯾﻬﺎ‪ ،‬و زﺷﺘﯿﻬﺎ‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ‪ -‬ﺣﺼﺎن‪ -‬ﺣﺼﻦ و ﺟﻤﻊ ﺣﺎﺻﻦ‪ -‬ﺣﻮاﺻﻦ‪ -‬اﺳﺖ و ﺣﺼﺎن‪ :‬ﺻﻔﺘﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﻔﯿﻒ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎرﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َﻣْﺮَﯾَﻢ اﺑ َْﻨَﺖ ِﻋْﻤﺮاَن اﻟ ﱠﺘِﯽ َأْﺣَﺼَﻨْﺖ َﻓْﺮَﺟﻬﺎ‪ /12 -‬ﻣﺮﯾﻢ(‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﺮﯾﻢ دﺧﺘﺮ ﻋﻤﺮان ﮐﻪ ﻋّﻔﺖ و ﻧﺎﻣﻮس ﺧﻮﯾﺶ ﺣﻔﻆ‬
‫ﮐﺮد(‪.‬‬
‫أﺣﺼﻨﺖ و ﺣﺼﻨﺖ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﯾﮑﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓِﺈذا ُأْﺣِﺼﱠﻦ‪ /25 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﮔﺎه ﻫﻤﺴﺮ ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﻨﺪ‪ ،‬أﺣﺼّﻦ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻮي ﮔﺰﯾﺪﻧﺪ و ﺷﻮﻫﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺼـﺎن‪ -‬ﻫﻤـﺎن‪ -‬ﻣﺤﺼـﻨﮥ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ‪ .‬زن ﻋﻔﯿﻒ و ﭘﺎﮐـﺪاﻣﻦ ﮐﻪ ﯾـﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻋﻔﯿﻒ ﺑﻮدن و ﻫﻤﺴـﺮ ﺑﺮﮔﺰﯾـﺪن و ﯾﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻣﻮاﻧﻌﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺷﺮاﻓﺖ و آزادﮔﯽ از ﺧﻄﺎ‪ ،‬ﻣﺤﻔﻮظ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫إﻣﺮأة ﻣﺤﺼﻦ و ﻣﺤﺼﻦ‪ -‬ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ و ﻣﻔﻌﻮل ﻫﺮ دو ﺑﺼﻮرت ﺻﻔﺖ ﺑﺮاي زن ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻣﺤﺼﻦ‪ -‬ﺑﺼﻮرت اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ را‬
‫ﺑـﺎﯾﻦ ﺗﺼّﻮر ﮔﻮﯾﻨـﺪ ﮐﻪ او ﺧﻮد ﺧﻮﯾﺸـﺘﻦ را از ﻣﺤّﺮﻣـﺎت و زﺷﺘﯿﻬـﺎ ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺼﻦ‪ -‬ﺑﺼﻮرت اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﺎﯾﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻧﮕﻬﺪارﯾﺶ از ﻏﯿﺮ او اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﯾﺎ از ﻃﺮف ﺷﻮﻫﺮ و ﯾﺎ از ﻃﺮف واﻟﺪﯾﻦ و ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ ﻣﺼﻮن از ﺧﻄﺎ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و آﺗُﻮُﻫﱠﻦ ُأُﺟﻮَرُﻫﱠﻦ ﺑ ِﺎﻟ َْﻤْﻌُﺮوِف ُﻣْﺤـَﺼ ﻨﺎٍت َﻏﯿَْﺮ ُﻣﺴﺎﻓِﺤﺎٍت‪ /25 -‬ﻧﺴﺎء( و ﺑﻌـﺪش ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬ﻓِﺈذا ُأْﺣِﺼﱠﻦ َﻓِﺈْن َأَﺗﯿَْﻦ‬
‫ﺑ ِﻔﺎِﺣَﺸٍﮥ َﻓَﻌَﻠﯿِْﻬﱠﻦ ﻧِْﺼُﻒ ﻣﺎ َﻋَﻠﯽ اﻟ ُْﻤْﺤَﺼﻨﺎِت ﻣَِﻦ اﻟ َْﻌﺬاِب‪ /25 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫از اﯾﻦ روي ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬ﻣﺤﺼـﻨﺎت ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻔﻆ ﺷﺪهﻫﺎ و ﺷﻮﻫﺮ ﮐﺮدهﻫﺎ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ داﺷـﺘﻦ ﻫﻤﺴـﺮ و وﺟﻮد او ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ آن‬
‫زﻧـﺎن را از ﺧﻄﺎﻫﺎ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﻣﯽدﻫـﺪ‪ ،‬واژه‪ -‬ﻣﺤﺼـﻨﺎت‪ -‬ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ ﺣﺮف ﺻﺎد ﯾﻌﻨﯽ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮ دارﻧـﺪ و ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ و ﺣﺮّﯾﺖ ﻧﺴﺒﯽ و‬
‫ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺠﺎوز ﺑﺤﺮﻣﺖ ﭼﻨﺎن زﻧﺎن‪ ،‬و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪502 :‬‬
‫ﺷﮑﺴـﺘﻦ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ اﯾﺸـﺎن را ﺑﺎ واژه ﺣﺮﻣﺖ »‪) «1‬ﮐﻪ در آﻏـﺎز آﯾﻪ ‪ /22‬ﻧﺴـﺎء( ﻣﺤﺮﻣـﺎت را ﻣﻌّﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨـﺪ( روﺷﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ ﺣﺮف ﺻﺎد ﺑﺎﺷـﺪ ﯾﻌﻨﯽ )ﻣﺤﺼـﻨﺎت( اّﻣﺎ در ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮارد ﻫﻢ ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ و ﻫﻢ ﺑﺎ ﮐﺴـﺮه اﺳﺖ زﯾﺮا زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ازدواج ﺑﺎ ﻋّﺪهاي‬
‫از آﻧﺎن ﺣﺮام اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺎ ﺷـﺮاﯾﻂ ﻏﯿﺮ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧـﺪي ﮐﻪ در ﻗﺮآن ذﮐﺮ ﺷـﺪه ازدواج ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ ﻏﯿﺮ از زﻧﺎﻧﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﺷﻮﻫﺮ‬
‫ﮐﻨﻨـﺪ و ازدواﺟﺸـﺎن ﺟـﺎﯾﺰ اﺳـﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﻠﯽ ﭘﺎﮐـﺪاﻣﻨﯽ و ﺧﻮﯾﺸـﺘﻦ داري ﻣﯽورزﻧـﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﻨﯿﻦ زﻧـﺎن را ﻣﯽﺗـﻮان ﺑـﺎ‪ -‬ﻣﺤﺼـﻨﺎت و‬
‫ﻣﺤﺼﻨﺎت‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ و ﮐﺴﺮه ﺣﺮف ﺻﺎد داﻧﺴﺖ و در ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮارد اﺣﺘﻤﺎل ﻫﺮ دو وﺟﻪ ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺼﻞ( ]ﺣﺼﻞ ‪ ... :‬ص ‪502 :‬‬
‫ﺣﺼﻞ‪ :‬ﺑﺪﺳﺖ آورد‪ ،‬ﺗﺤﺼﯿﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯿﺮون آوردن ﻣﻐﺰ از ﭘﻮﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺑﯿﺮون آوردن ﻃﻼ از ﺳﻨﮓ ﻣﻌﺪن و ﺟﺪا ﮐﺮدن ﮔﻨﺪم از ﮐﺎه‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ُﺣﱢﺼَﻞ ﻣﺎ ﻓِﯽ اﻟﱡﺼُﺪوِر‪ /10 -‬ﻋﺎدﯾﺎت(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬آﯾﻪاي ﮐﻪ آﻏﺎز ﻣﺴـﺌﻠﻪ ازدواج ﺑﺎ ﻣﺤﺎرم و ﻏﯿﺮ ﻣﺤﺎرم ﮐﻪ ﺑﻤﺤﺼﻨﺎت و ﻣﺤﺼﻨﺎت‪ -‬اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪) :‬اي ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﺟﺎﯾﺰ و‬
‫ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺮاث ﺧﻮار زﻧﺎن ﺷﻮﻫﺮ ﻣﺮده ﺑﺎﺷـﯿﺪ و آﻧﻬﺎ را ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺗﺼـّﺮف اﻣﻮاﻟﺸﺎن از ﻫﻤﺴـﺮ ﮔﺰﯾـﺪن ﺑﺎز دارﯾﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺰﺷﺘﯽ‬
‫ﮔﺮاﯾﻨـﺪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﺨﻮﺑﯽ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﯿـﺪ اﮔﺮ اﯾﺸﺎن را ﺧﻮش ﻧﺪارﯾـﺪ و ﮐﺮاﻫﺖ از ﻫﻤﺴـﺮﯾﺸﺎن دارﯾـﺪ ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﭼﯿﺰي را ﻧﺎروا و ﮐﺮﯾﻪ داﻧﯿـﺪ و‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ در آن ﮐﺎر ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺧﯿﺮ ﻓﺮاوان ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﮔﺎه اراده ﺗﺒﺪﯾﻞ اﺿـﻄﺮاري ﻫﻤﺴﺮ داﺷﺘﯿﺪ اﮔﺮ ﺑﺎﻧﺪازه ﯾﮏ ﮐﯿﺴﻪ ﭼﺮﻣﯽ ﭘﻮﺳﺖ ﮔﺎو‪ ،‬ﻃﻼ ﻫﻢ ﺑﺎو داده ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ آﻧﺮا ﺑﺴﺘﺎﻧﯿﺪ و از‬
‫اﯾﺸـﺎن ﺑﮕﯿﺮﯾـﺪ و ﯾـﺎ ﺑﻬﺘـﺎن ﮔﻨـﺎه ﺑـﺎو ﻧﺴـﺒﺖ دﻫﯿـﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ آن ﻣﺎل را ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿـﺪ ﺑﮕﯿﺮﯾـﺪ و ﺣﺎل اﯾﻨﮑﻪ ﻣـّﺪﺗﻬﺎ ﻫﻤﺴـﺮ ﺑﻮده و آﻣﯿﺰش‬
‫داﺷـﺘﻪاﯾﺪ و آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﭘﯿﻤﺎن اﺳـﺘﻮار ﻗﺒﻼ ﻫﻤﺴـﺮﺗﺎن ﺷﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬زن ﭘﺪرﺗﺎن را ﺑﻬﻤﺴـﺮي ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر زﻧﺎي آﺷـﮑﺎر و روش ﻧﺎدرﺳـﺖ‬
‫اﺳﺖ‪) ،‬ﺣّﺮﻣﺖ ﻋﻠﯿﮑﻢ ‪...‬‬
‫ﻣﺎدراﻧﺘﺎن‪ -‬دﺧﺘﺮاﻧﺘﺎن‪ -‬ﺧﻮاﻫﺮاﻧﺘﺎن‪ -‬ﻋّﻤﻪﻫﺎ‪ -‬ﺧﺎﻟﻪﻫﺎ‪ -‬دﺧﺘﺮان ﺑﺮادران‪ -‬دﺧﺘﺮان ﺧﻮاﻫﺮان‪ -‬داﯾﻪﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﺷﯿﺮ دادهاﻧﺪ‪ -‬ﺧﻮاﻫﺮان‬
‫ﻧﺎﺗﻨﯽ و ﻫﻤﺸـﯿﺮﺗﺎن‪ -‬ﻣﺎدران زﻧﺎﻧﺘﺎن‪ -‬دﺧﺘﺮ ﺧﻮاﻧﺪهﻫﺎي ﺷﻤﺎ ﮐﻪ از ﺷﻮﻫﺮ دﯾﮕﺮ زﻧﺎﻧﺘﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎدر آن دﺧﺘﺮ ﻫﻤﺴﺮ و‬
‫ﻫﻤﺒﺴﺘﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷـﯿﺪ‪ -‬ﻋﺮوﺳﺎﻧﺘﺎن ﯾﻌﻨﯽ زﻧﺎن ﭘﺴـﺮاﻧﯽ ﮐﻪ از ﺧﻮد ﺷـﻤﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﻧﻪ ﭘﺴﺮ ﺧﻮاﻧﺪه( و ﮔﺮﻓﺘﻦ دو ﺧﻮاﻫﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻫﻤﺴﺮي‪-‬‬
‫زﻧﺎن ﺷﻮﻫﺮ ﮐﺮده و ﭘﺎﮐـﺪاﻣﻦ‪ -‬ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻮارد ﻓﻮق ﺑﺮ ﺷـﻤﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ(‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ‪ ،‬ﺗﻌﻤﯿﻢ ﺣﺮﻣﺖ و ﺣﺮام ﺑﺮاي واژه‬
‫ﻣﺤﺼﻨﺎت ﯾﻌﻨﯽ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮ ﮐﺮده و ﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺪﯾﮕﺮي ﺷﻮﻫﺮ ﮐﻨﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮارد ﻓﻮق اّﻣﺎ آﻧﮑﻪ از ﺷﻤﻮل اﯾﻦ ﻣﻮارد ﺧﺎرج اﺳﺖ و‬
‫ﻋّﻔﺖ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري و ﺷﻮﻫﺮ ﺑﺮﻧﮕﺰﯾﺪن را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ و ﮐﺴﺮه ﺣﺮف ﺻﺎد ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬ﻣﺤﺼﻨﺎت و ﻣﺤﺼﻨﺎت ﻫﺮ دو ﺻﺤﯿﺢ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬در ﻗﯿﺎﻣﺖ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ در دﻟﻬﺎ ﺑﻮد آﺷـﮑﺎر و ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮد ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﻐﺰ از ﭘﻮﺳﺖ ﺟﺪا و ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﮐﻪ‬
‫از ﺣﺴﺎب ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ و ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ دﻟﻬﺎ ﻫﻢ ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺣﺼﯿﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﻮﺷﯿﺪهﻫﺎ و ﭘﻨﻬﺎﻧﯿﻬﺎي دل ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻠﺦ داﻧﻪﻫﺎ و ﭘﻮﺳﺖ و ﺷﻠﺘﻮك ﻣﺨﻠﻮط ﺑﺮﻧﺞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺼﻞ اﻟﻔﺮس‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آن اﺳﺐ دﻟﺶ از ﺧﻮردن درد ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻮﺻﻠﮥ اﻟّﻄﯿﺮ‪ -‬ﭼﯿﻨﻪدان ﭘﺮﻧﺪه‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺼﺎ( ]ﺣﺼﺎ[‪ ... :‬ص ‪503 :‬‬
‫اﻹﺣﺼﺎء‪ ،‬ﺣﺴﺎب ﮐﺮدن و ﺑﺪﺳﺖ آوردن ﭼﯿﺰي ﺑﺎ ﻣﻘﺪار‪ ،‬و ﻋﺪد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫أﺣﺼﯿﺖ ﮐﺬا‪ -‬ﮐﻪ از واژه‪ -‬ﺣﺼﺎ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ آﻧﺮا ﺑﺎ ﻋﺪد و ارﻗﺎم ﺣﺴﺎب ﮐﺮدم و ﺑﺪﺳﺖ آوردم‪ ،‬ﺑﮑﺎر ﺑﺮدن ﻟﻔﻆ‪ -‬ﺣﺼﺎ‪ -‬ﺑﺮاي اﯾﻨﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ در ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرش و ﺣﺴﺎب ﮐﺮدن ارﻗﺎم اﻋﺘﻤﺎد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﺎ در ﺣﺴﺎب ﮐﺮدن ﺑﻪ اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺖ ﺗﮑﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و‬
‫اﻋﺘﻤﺎد دارﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َأْﺣﺼﯽ ُﮐﱠﻞ َﺷْﯽٍء َﻋَﺪدًا‪ /28 -‬ﺟّﻦ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮده و ﺑﺮ آﻧﻬﺎ اﺣﺎﻃﻪ و ﺗﺴﻠّﻂ دارد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ أﺣﺼﺎﻫﺎ دﺧﻞ اﻟﺠّﻨﮥ«‪«1» .‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺗﻤﺎم ﺣـﺪﯾﺚ ﻓﻮق ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ »اّن ﻟّﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺗﺴـﻌﻪ و ﺗﺴـﻌﯿﻦ اﺳـﻤﺎ ﻣﻦ اﺣﺼﺎﻫﺎ دﺧﻞ اﻟّﺠّﻨﻪ« در ﺑﺎره اﯾﻦ ﺣـﺪﯾﺚ وﺟﻮﻫﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯿﮑﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎي ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ را در دل و ﺧﺎﻃﺮش ﻧﮕﻬﺪارد و ﺑﯿﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﮐﺴﯿﮑﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎي ﺧﺪاي را ﺑﯿﺎﻣﻮزد و ﺑﺂﻧﻬﺎ اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﮐﺴﯿﮑﻪ آن ﻧﺎﻣﻬﺎ را از ﻗﺮآن و ﺳّﻨﺖ اﺳﺘﺨﺮاج ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﮐﺴـﯿﮑﻪ ﺑﻌﻤﻮم ﻧﺎﻣﻬﺎي ﺧﺪا ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ ﻣﺜﻼ ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاي ﺳـﻤﯿﻊ و ﺑﺼـﯿﺮ اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﭼﺸﻢ و ﮔﻮش ﺧﻮد را از ﻫﺮ ﭼﻪ ﮐﻪ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺳﺎﯾﺮ اﺳﻤﺎء ﺧﺪا‪.‬‬
‫‪ -5‬و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴـﯿﮑﻪ در ﯾﺎد آوري ﻧﺎﻣﻬﺎي ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﻌﻨﯽ آﻧﻬﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮش ﺧﻄﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﺸﺎن ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ در‬
‫ﺣـﺎﻟﯿﮑﻪ ﺷـﮑﻮه ﺧﺪاوﻧـﺪ را ﺑـﺎ آن ﺻـﻔﺎت ﺑﯿـﺎد ﻣﯽآورد و ﭘـﺎﮐﯽ و ﻗـﺪاﺳﺖ آن ﻣﻌـﺎﻧﯽ را ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯽآورد و ﺑـﺎ ﺷـﻮق و رﻏﺒﺖ و ﺷﻮر و‬
‫ﺷﯿﻔﺘﮕﯽ ﺑﺂﻧﻬﺎ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ و ﺷـﯿﻔﺘﻪ و ﻣﺠـﺬوب ﻣﻌﺎﻧﯽ اﺳـﻤﺎء ﺧﺪاي ﻣﯽﺷﻮد ﭘﺲ ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺷـﺮاﯾﻂ ﻣﺬﮐﻮر را دارﻧﺪ ﺑﺒﻬﺸﺖ داﺧﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪) .‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن ج ‪ 1‬ص ‪.(102‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻔﺲ ﺗﻨﺠﯿﻬﺎ ﺧﯿﺮ ﻟﮏ ﻣﻦ إﻣﺎرة ﻻ ﺗﺤﺼﯿﻬﺎ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ ﻧﻔﺲ و ﺟـﺎﻧﺖ را از ﻋـﺬاب ﻧﺠـﺎت دﻫﯽ ﺑﺮاي ﺗﻮ ﺑﻬـﺘﺮ از ﻗـﺪرت و ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﮔﺴﺘﺮش ﻧﺘﻮاﻧﯽ ﺑـﺂن ﻣﺤﯿـﻂ و‬
‫ﻣﺴﻠّﻂ ﺑﺎﺷﯽ(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻋﻠَِﻢ َأْن ﻟَْﻦ ﺗُْﺤُﺼﻮُه‪ /20 -‬ﻣﺰّﻣﻞ(‪«1» .‬‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬اﺳﺘﻘﯿﻤﻮا و ﻟﻦ ﺗﺤﺼﻮا«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﺑﻮرزﯾﺪ و ﺑﻪ ﺣّﻖ ﻗﯿﺎم ﮐﻨﯿﺪ و ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻬﺮه ﺣﺎﺻﻞ و ﻧﺘﺎﯾﺞ اﻋﻤﺎﻟﺘﺎن را ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ و ﺑﺎ ﺷﺘﺎب ﺣﺴﺎب ﻧﮑﻨﯿﺪ(‪.‬‬
‫ﻋّﻠﺖ اﯾﻨﮑﻪ در اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﺪﺳﺖ آوردن ﻧﺘﯿﺠﻪ ﭘﺎﯾﺪاري ﮐﻪ در راه ﺣّﻖ ﯾﺎ ﺣﺴﺎب ﮐﺮدن آن ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﺸـﮑﻞ اﺳﺖ و ﺑﻌﺒﺎرت ﻟﻦ ﺗﺤﺼﻮا‪-‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮﮔﺰ ﺣﺴﺎب ﻧﮑﯿﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﺷـﺪه اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣّﻖ ﯾﮑﯽ اﺳﺖ و ﺑﺎﻃﻞ ﻓﺮاوان‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺣّﻖ ﺑﺒﺎﻃﻞ ﻣﺜﻞ اﺿﺎﻓﻪ ﺷـﺪن ﯾﮏ ﻧﻘﻄﻪ‬
‫ﺑﺴـﯿﺎر ﻧﻘﺎط ﯾﮏ داﯾﺮه اﺳﺖ ﯾﺎ ﺗﯿﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﻮي ﻫﺪف اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻟﺒّﺘﻪ اﺻﺎﺑﺖ ﺗﯿﺮ ﺳـﺨﺖ اﺳﺖ و از اﯾﻦ روي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫)ص( رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺷّﯿﺒﺘﻨﯽ ﻫﻮد و أﺧﻮاﺗﻬﺎ« »‪.«2‬‬
‫ﮐﻪ ﺳﭙﺲ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰي از ﺳﻮره ﻫﻮد ﺗﻮ را ﭘﯿﺮ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺷـﻤﺎ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻃﺎﻗﺖ و ﺗﻮان ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻧﺪارﯾﺪ‪ ،‬و ﻓﺮﺻـﺘﺶ را ﺑﺪﺳﺖ ﻧﻤﯽآورﯾﺪ ﻟﺬا آﻧﺮا ﻣﺴـﺘﺤّﺐ ﮔﺮداﻧﯿﺪ و از‬
‫ﺷﻤـﺎ ﻓﺮو ﻧﻬﺎد‪ ،‬اﺷﺎره ﺑﻪ آﯾﻪ ﻣﻔّﺼﻞ ‪ /20‬ﻣّﺰﻣـﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻢ وﺟﻮب ﻧﻤـﺎز ﺷﺐ را ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻋﻠﻢ ﮐّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ و اﯾﻨﮑﻪ دﯾﻦ ﺟﻬﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﺳـﻬﻮﻟﺖ ﻧﻬﺎده ﺷـﺪه ﻟـﺬا آن را ﻣﺴـﺘﺤّﺐ ﮔﺮداﻧﯿـﺪه و ﺧﻮد اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺠﺰات اﻧﺴﺎﻧﺸﻨﺎﺳـﯽ و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳـﯽ‬
‫ﻣﮑﺘﺐ اﺳـﻼم اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﻤﯽﺑﻮد و ﺣﮑﻢ وﺟﻮب ﺑﺮداﺷـﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷـﺪ ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﺑﺘﺼّﻮر ﭘﯿﺮوي از ﻋﻤﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﯾﺎ ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ‬
‫آﯾﻪ ﺷـﺒﻬﺎ ﺑﺮ ﻣﯽﺧﺎﺳـﺘﻨﺪ و اﺧﺘﻼـﻟﯽ در اﻣﺮ اﻧﺠـﺎم آن از ﻧﻈﺮ ﺳﺎﻋـﺎت و اﺳـﺎس ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻮﺟﻮد ﻣﯽآﻣـﺪ ﭘﺲ ﻫﺮ ﮐﻠﻤﻪ و آﯾﻪ ﻗﺮآن ﻧﺎﻇﺮ‬
‫ﺑﺎﺣﻮال ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻋﻤﻮم اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾـﺦ ﺑﺸـﺮي اﺳﺖ )َﻋﻠَِﻢ َأْن ﻟَْﻦ ﺗُْﺤُﺼﻮُه َﻓﺘﺎَب َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ َﻓﺎﻗَْﺮُؤا ﻣﺎ َﺗَﯿﱠﺴَﺮ ﻣَِﻦ اﻟ ُْﻘْﺮآِن‪/20 -‬‬
‫ﻣﺰّﻣﻞ(‪.‬‬
‫)‪ (2‬در ﺑـﺎره ﺣـﺪﯾﺚ ﻓﻮق ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ »ﺷـﯿﺒﺘﻨﯽ ﻫﻮد و اﺧﻮاﺗﻬﺎ« ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻮره ﻫﻮد و ﺳﺎﯾﺮ ﺳﻮرهﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‬
‫ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( در آﻧﻬـﺎ ذﮐﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪ ،‬ﺳﻮره ﺷﻮري ﮐﻪ آﯾﻪ )َو اْﺳـ َﺘِﻘْﻢ َﮐﻤﺎ ُأﻣِْﺮَت َو ﻻ َﺗﺘﱠﺒِْﻊ َأْﻫﻮاَءُﻫْﻢ‪ /15 -‬ﺷـﻮري( و در ده ﺳﻮره‬
‫دﯾﮕﺮ ﻗﺮآن ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ دﺳـﺘﻮر و ﻓﺮﻣﺎن وﯾﮋهاي ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻫﺴﺖ ﮐﻪ در ﭘﺎﺳـﺦ ﺳﺆال ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﻓﺎْﺳـ َﺘِﻘْﻢ َﮐﻤﺎ ُأﻣِْﺮَت‪-‬‬
‫‪ /112‬ﻫﻮد( اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﺒّﺘﻪ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻬّﻢ اﯾﻦ آﯾﻪ را ذﮐﺮ ﻧﮑﺮده‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﻨﺠﺎﻧﺐ در ﻣّﺪت ‪ 30‬ﺳﺎل ]‪[...‬‬
‫ﮐﺮده‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد آﯾﻪ )َﻓﺎْﺳـ َﺘِﻘْﻢ َﮐﻤـﺎ ُأﻣِْﺮَت‪ /112 -‬ﻫﻮد( اﻫـﻞ ﻟﻐﺖ و زﺑـﺎن ﻋﺮب ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻋﺒـﺎرت‪ -‬ﻟﻦ ﺗﺤﺼﻮا‪ -‬ﮐﻪ در رواﯾﺖ ﻗﺒـﻞ از آن‬
‫ﺑﺤﺚ ﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺛﻮاب و ﭘﺎداش اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ و ﻗﯿﺎم ﺑﺤّﻖ را ﻗﺒﻼ ﺣﺴﺎب ﻧﮑﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫)و ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻋﻠﯽ )ع( ﻧﻪ ﺗﺎﺟﺮاﻧﻪ و ﻧﻪ ﻋﺒﯿﺪاﻧﻪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ذوق و ﺷﯿﻔﺘﮕﯽ ﺣّﻖ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ را ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ(‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺾ( ]ﺣﺾ ‪ ... :‬ص ‪505 :‬‬
‫اﻟﺤّﺾ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺸﻮﯾـﻖ ﮐﺮدن و واداﺷـﺘﻦ‪ ،‬ﻣﺜـﻞ واژه ﺣـّﺚ اﺳـﺖ ﺟﺰ اﯾﻨﮑـﻪ‪ -‬ﺣّﺚ‪ -‬ﺗﺸﻮﯾـﻖ ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ و ﺳـﻮق دادن اﺳﺖ وﻟﯽ‪ -‬ﺣّﺾ‪-‬‬
‫اﯾﻨﻄﻮر ﻧﯿﺴﺖ اﺻـﻠﺶ از ﺗﺮﻏﯿﺐ در ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮ ﺣﻀـﯿﺾ ﺧﺎك و ﻧﺸـﯿﺐ زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪) .‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻋـﺪم اﺳـﺘﮑﺒﺎر و ﻋﺪم ﺑﺎﻻ‬
‫ﮔﺰﯾﻨﯽ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﻻ َﯾُﺤﱡﺾ َﻋﻠﯽ َﻃﻌﺎِم اﻟ ِْﻤْﺴِﮑﯿِﻦ‪ /34 -‬ﺣﺎّﻗﻪ( ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬اﯾﻦ ﻧﺎﺳﭙﺎس و ﻃﺎﻏﯽ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺨﺪاي ﻋﻈﯿﻢ اﯾﻤﺎن ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺑﻤﺴﺎﮐﯿﻦ ﻫﻢ ﺑﺨﺸﺶ ﻧﻤﯽﮐﺮد و دﯾﮕﺮان را ﻧﯿﺰ ﺑﺮ آن ﮐﺎر ﻧﯿﮏ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﯽﻧﻤﻮد(‪.‬‬
‫( ) )ﺣَﻀﺐ( ]ﺣَﻀﺐ ‪ ... :‬ص ‪505 :‬‬
‫اﻟﺤﻀـﺐ ﯾﻌﻨﯽ ﮔـﺪاﺧﺘﻦ و اﻓﺮوﺧﺘـﻦ آﺗﺶ و ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐـﻪ آﺗﺶ را ﺷـﻌﻠﻪور ﺳـﺎزد‪ ،‬آﻧﺮا‪ -‬ﻣﺤﻀـﺐ‪ :‬آﺗﺸـﺰﻧﻪ ﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻋﺒـﺎرت آﯾﻪ‬
‫)َﺣَﺼُﺐ َﺟَﻬﻨﱠَﻢ‪.«1» -‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺑﺤﺚ و درس و ﺗﻔﺴﯿﺮ در ﻋﻠﻮم ﻗﺮآن ﺷﻨﯿﺪم اﮐﺜﺮ اﻓﺮاد ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮ ﻫﻢ ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺴﻤﺖ از آﯾﻪ را ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و آﻧﺮا ﺑﺮ ﭘﯿﺮ ﺷﺪن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫)ص( ﺣّﺠﺖ ﻣﯽآوردﻧﺪ وﻟﯽ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر اﺳـﺘﺎد ﺑﺰرگ ﻓﻘﻪ و ﺳﯿﺎﺳﺖ و ﺣﮑﻤﺖ اﻣﺎم اّﻣﺖ ﻋﻠّﺖ ﭘﯿﺮ ﺷﺪن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( را در ﯾﮏ‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ اﺷﺎره ﻓﺮﻣﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﻓﺮﻣﺎن اﺳـﺘﻘﺎﻣﺖ و ﻗﯿﺎم ﺑﺤّﻖ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺨﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻋّﻠﺖ اﺻـﻠﯽ دﻧﺒﺎﻟﻪ آﯾﻪ ﯾﻌﻨﯽ )َو َﻣْﻦ ﺗﺎَب‬
‫َﻣَﻌَﮏ‪ /113 -‬ﻫـﻮد( اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اي ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺧﻮد و ﭘﯿﺮواﻧﺖ ﺑـﺎﯾﺴﺘﯽ اﺳـﺘﻘﺎﻣﺖ ﺑﻮرزﻧـﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺴـﺌﻮﻟّﯿﺖ ﺳـﻨﮕﯿﻦ ﺑﻪ راﺳـﺘﯽ ﺑﺲ‬
‫ﺑﺰرگ اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن ﺑﺮ آﯾﻨﺪه اّﻣﺖ او را ﺗﺎ آن ﺣّﺪ آزرده ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎو ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭼﺮا اﯾﻨﻬﻤﻪ اﻧـﺪوه داري و ﺧﻮدﺧﻮري ﻣﯽﮐﻨﯽ‪) ،‬ﻟََﻌﻠﱠَﮏ ﺑـﺎِﺧٌﻊ َﻧْﻔـَﺴ َﮏ َأﻟ ﱠﺎ َﯾُﮑﻮﻧُﻮا ُﻣْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ‪ /3 -‬ﺷـﻌﺮاء( ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺆﻣﻦ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ اﻧﺪوه‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ ﺧﻮد را ﻫﻼك ﮐﻨﯽ و اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺮوﺷﻨﯽ ﺷّﺪت ﻋﻼﻗﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( را و ﺣﺰن و اﻧﺪوه او را ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ ﭘﯿﺮي اﺳﺖ ﺑﯿﺎن‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ )َﻓﺎْﺳَﺘِﻘْﻢ َﮐﻤﺎ ُأﻣِْﺮَت َو َﻣْﻦ ﺗﺎَب َﻣَﻌَﮏ َو ﻻ َﺗْﻄَﻐْﻮا ِإﻧﱠُﻪ ﺑ ِﻤﺎ َﺗْﻌَﻤﻠُﻮَن ﺑَِﺼﯿٌﺮ‪ /112 -‬ﻫﻮد(‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﺗﻤﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ )ِإﻧﱠُﮑْﻢ َو ﻣﺎ َﺗْﻌﺒُُﺪوَن ﻣِْﻦ ُدوِن اﻟﻠﱠِﻪ َﺣَﺼُﺐ َﺟَﻬﻨﱠَﻢ‪ /98 -‬اﻧﺒﯿﺎء( ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺳﺘﻤﮕﺮان و ﺟّﺒﺎران اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿـﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ )ﻗﺪرت‪ -‬ﺟﺎه‪ -‬ﻣﻘﺎم‪ -‬زر ﺳـﯿﻢ‪ -‬ﺑﺖﻫﺎي ﻓﮑﺮي‪ -‬ﺷـﻬﻮات‪ -‬ﺟﻬﺎﻧﮕﺸﺎﺋﯽ‪ -‬ﻋﯿﺶ و ﻋﺸـﺮت( ﮐﻪ‬
‫ﺟﺰ از ﺧﺪاﺳﺖ ﻫﻤﻪ در ﺧﻮر آﺗﺶ ﻋﺬاب و ﻓﻨﺎء در آﺗﺶ ﻣﯽاﻓﮑﻨﺪﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪش ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫‪ /98‬اﻧﺒﯿﺎء( ﺑﺼﻮرت )ﺣﻀﺐ ﺟﻬّﻨﻢ( ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫( ) )ﺣﻀﺮ( ]ﺣﻀﺮ[‪ ... :‬ص ‪506 :‬‬
‫اﻟﺤﻀﺮ‪ -‬ﺷﻬﺮ ﻧﺸﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻟﺒﺪو‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ روﺳﺘﺎ ﻧﺸﯿﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻀﺎرة و ﺣﻀﺎرة‪ -‬ﺳـﮑﻮﻧﺖ در ﺷـﻬﺮ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪) :‬ﺑﺪاوة‪ -‬و ﺑﺪاوة‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳـﮑﻮﻧﺖ و زﻧﺪﮔﯽ در روﺳـﺘﺎ و ﺑﯿﺎﺑﺎن‪ ،‬ﺳـﭙﺲ واژه ﺣﻀـﺮ‪-‬‬
‫ﺑﺼﻮرت اﺳﻢ ﺑﺮاي ﺷﻬﺎدت دادن و ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪن در ﻣﮑﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﮔﻮاﻫﯽ دادن اﻧﺴﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﭼﯿﺰي دﯾﮕﺮ ﻗﺮار داده ﺷﺪه و ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ‪ ،‬در آﯾﺎت‬
‫)ُﮐﺘَِﺐ َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ ِإذا َﺣَﻀَﺮ َأَﺣَﺪُﮐُﻢ اﻟ َْﻤْﻮُت‪ /180 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫)َو ِإذا َﺣَﻀَﺮ اﻟ ِْﻘْﺴَﻤَﮥ‪ /8 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫)َو ُأْﺣِﻀَﺮِت اﻟ َْﺄﻧ ُْﻔُﺲ اﻟﱡﺸﱠﺢ »‪ /128 .«1‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫)َﻋﻠَِﻤْﺖ َﻧْﻔٌﺲ ﻣﺎ َأْﺣَﻀَﺮْت‪ /14 -‬ﺗﮑﻮﯾﺮ(‪.‬‬
‫)َو َأُﻋﻮُذ ﺑ َِﮏ َرﱢب َأْن َﯾْﺤُﻀُﺮوِن‪ /98 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن(‪.‬‬
‫آﯾﻪ اﺧﯿﺮ ﺑﺼﻮرت ﮐﻨـﺎﯾﻪ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺨـﺪا ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم ﮐﻪ ﺷـﯿﺎﻃﯿﻦ و ﭘﺮﯾﺎن ﺑﺮ ﻣﻦ ﺣﺎﺿـﺮ و ﮔﻮاه ﺷﻮﻧـﺪ‪ .‬ﺷـﺨﺺ دﯾﻮاﻧﻪ و ﮐﺴـﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮﮔﺶ ﺳـﺮ رﺳـﯿﺪه ﺑﻄﻮر ﮐﻨﺎﯾﻪ ﻣﺤﺘﻀـﺮ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺗﻨّﺒﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ﺳـﺨﻦ ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮐﻪ‪َ) :‬و َﻧْﺤُﻦ َأﻗَْﺮُب ِإﻟَﯿِْﻪ ﻣِْﻦ َﺣﺒِْﻞ‬
‫اﻟ َْﻮِرﯾِﺪ‪ /16 -‬ق(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َﯾْﻮَم َﯾْﺄﺗِﯽ ﺑَْﻌُﺾ آﯾﺎِت َرﺑ ﱢَﮏ‪ /158 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )ﻣﺎ َﻋِﻤَﻠْﺖ ﻣِْﻦ َﺧﯿٍْﺮ ُﻣْﺤَﻀﺮًا‪ /30 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎرﻫﺎي ﮔﻮاﻫﯽ ﺷﺪه و دﯾﺪه ﺷﺪهاي ﮐﻪ در ﺣﮑﻢ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮدن در ﺣﻀﻮر اوﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ آﯾﺎت )َو ْﺳَﺌﻠُْﻬْﻢ َﻋِﻦ اﻟ َْﻘْﺮَﯾِﮥ اﻟ ﱠﺘِﯽ ﮐﺎَﻧْﺖ ﺣﺎِﺿَﺮَة اﻟ َْﺒْﺤِﺮ‪ /163 -‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)َأﻧ ْﺘُْﻢ ﻟَﻬﺎ واِرُدوَن‪ /98 -‬اﻧﺒﯿﺎء( ﮐﻪ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪﯾﺪ‪ ،‬و ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﻗﺴﻤﺘﯽ از آﯾﻪ ‪ 28‬ﻧﺴﺎء اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﻫﺮ ﮔﺎه زﻧﯽ از روي ﮔﺮداﻧـﺪن ﺷﻮﻫﺮش ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﻤﻨﺎك اﺳﺖ ﭘﺎﮐﯽ و ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺮ او‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آﺷﺘﯽ ﮐﻨـﺪ و ﻣﯿﺎن ﺧﻮد ﺑﺎ ﺧﯿﺮ و ﺧﻮﺑﯽ ﺻـﻠﺢ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨـﺪ زﯾﺮا )َو اﻟﱡﺼﻠُْﺢ َﺧﯿٌْﺮ‪ /128 -‬ﻧﺴﺎء( و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨـﺪ از دﯾﮕﺮان ﺑﺮاي‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ ﮐﻤﮏ ﮔﯿﺮﻧﺪ ﺗﺎ ﮐﺎرﺷﺎن ﺑﺠﺪاﺋﯽ ﻧﯿﺎﻧﺠﺎﻣﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ دو ﻫﻤﺴـﺮ ﺑﯿﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﯿﺪ و از ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺮوا داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﻧﯿﺰ از ﺟﺪال‬
‫و ﺟﺪاﺋﯽ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﻧﺪ )َﻓِﺈﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ﮐﺎَن ﺑ ِﻤﺎ َﺗْﻌَﻤﻠُﻮَن َﺧﺒِﯿﺮًا( ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺂﻧﭽﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻧﺰدﯾﮏ درﯾﺎ )از ﺷﻬﺮي ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺎﺣﻞ درﯾﺎ ﺑﻮد از اﯾﺸﺎن ﭘﺮﺳﺶ ﮐﻦ ﮐﻪ آن ﺷﻬﺮ ﭼﻄﻮر ﺷﺪ(‪.‬‬
‫)ﺗِﺠﺎَرًة ﺣﺎِﺿَﺮًة‪ /282 -‬ﺑﻘﺮه( ﺗﺠﺎرت و داد و ﺳﺘﺪ ﻧﻘﺪي‪.‬‬
‫)َو ِإْن ُﮐﱞﻞ ﻟَﱠﻤﺎ َﺟِﻤﯿٌﻊ ﻟََﺪﯾْﻨﺎ ُﻣْﺤَﻀُﺮوَن‪ /32 -‬ﯾﺲ(‪.‬‬
‫)ﻓِﯽ اﻟ َْﻌﺬاِب ُﻣْﺤَﻀُﺮوَن‪ /16 -‬روم(‪.‬‬
‫)ِﺷْﺮٍب ُﻣْﺤَﺘَﻀٌﺮ‪ /28 -‬ﻗﻤﺮ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﯾﺎراﻧﺶ آن را ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺤﻀﺮ‪ -‬ﻧﻬﯿﺐ زدن ﺑﻪ اﺳﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در آﻧﺤﺎل ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن دﺳﺘﺎن اﺳﺐ‪ ،‬آن را ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﯽدواﻧﺪ‪.‬‬
‫أﺣﻀﺮ اﻟﻔﺮس‪ -‬اﺳﺐ دﺳﺘﻬﺎ را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮد و ﺑﺴﺮﻋﺖ دوﯾﺪ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺤﻀﺮﺗﻪ‪ -‬اﺳﺐ را دواﻧﯿﺪم‪.‬‬
‫ﺣﺎﺿـﺮﺗﻪ ﻣﺤﺎﺿـﺮة و ﺣﻀـﺎرا‪ -‬از روﯾـﺎروﺋﯽ ﺑﺎ او ﺑﻪ اﺳـﺘﺪﻻل و ﻣﺤﺎّﺟﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻢ ﺗﺎ ﻫﺮ ﯾﮏ دﻻﯾﻠﻤﺎن را ﺣﺎﺿـﺮ ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻨﻤﺎﯾﺎﻧﯿﻢ و ﯾﺎ از‬
‫ﻣﻌﻨﯽ واژه اﻟﺤﻀـﺮ‪ :‬دواﻧﯿـﺪن اﺳﺐ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪه ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ اﺳﺐ را دواﻧﯿﺪم )ﭘﺲ ﻣﺤﺎﺿـﺮة ﯾﻌﻨﯽ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ را ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺤﺮﮐﺖ‬
‫ﻓﮑﺮي و ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻀﺮ‪ -‬ﻣﺼﺪر ﻓﻌﻞ‪ -‬ﺣﻀﺮت اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪن‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺳﻢ ﻣﮑﺎن ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎي ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺘﻦ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﻂ( ]ﺣﻂ[‪ ... :‬ص ‪507 :‬‬
‫اﻟﺤّﻂ‪ ،‬ﻓﺮو اﻓﺘﺎدن ﭼﯿﺰي از ﺑﻠﻨﺪي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻄﻄﺖ اﻟّﺮﺣﻞ‪ -‬ﺑﺎر و ﺑﺎرﺑﻨﺪ و ﭘﺎﻻن را از ﻣﺮﮐﺐ ﭘﺎﺋﯿﻦ آوردم‪.‬‬
‫ﺟﺎرﯾﮥ ﻣﺤﻄﻮﻃﮥ اﻟﻤﺘﻨﯿﻦ‪ -‬دﺧﺘﺮ ﮐﻮﭼﮏ اﻧﺪام و ﮐﻮﺗﺎه ﻗﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﻗُﻮﻟ ُﻮا ِﺣﱠﻄٌﮥ‪ /58 -‬ﺑﻘﺮه( ﺣّﻄﮥ‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ واژهاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻨﯽ اﺳـﺮاﺋﯿﻞ اﻣﺮ ﺷﺪ در ﻣﻮﻗﻊ ورود ﺑﺸـﻬﺮ ﭘﺲ از‬
‫ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺳـﺮﮔﺮداﻧﯽ در ﺑﯿﺎﺑﺎن ﺑﯿﺎن ﮐﻨﻨـﺪ ﺗﺎ آزﻣﻮده ﺷﻮﻧﺪ و ﻣﻌﻨﯽ ﺣّﻄﮥ )ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﺎ را ﻓﺮو ﮔﺰار( اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﻌﻨﯽ )ﻗُﻮﻟ ُﻮا ِﺣﱠﻄٌﮥ‪-‬‬
‫‪ /58‬ﺑﻘﺮه( ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ و ﺻﻮاب ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ »‪.«1‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺑﻨﺎ ﺑﻘﻮل ﻗﺮآن‪ ،‬ﻇﺎﻟﻤﯿﻦ و ﺳﺘﻤﮕﺮان و ﻣﻨﺤﺮﻓﯿﻦ ﻗﻮم ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﺠﺎي ﺑﺎﯾﻦ واژه ﭘﺮ ﻣﻌﻨﯽ و‬
‫‪ (.‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪508 :‬‬
‫) )ﺣﻄﺐ( ]ﺣﻄﺐ ‪ ... :‬ص ‪508 :‬‬
‫) )ﺣﻄﺐ( ]ﺣﻄﺐ ‪ ... :‬ص ‪508 :‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ ﻫﯿﺰم و ﻣﻮاد ﺳﻮﺧﺘﻨﯽ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ( و آﯾﻪ )اﻧُﻮا ﻟ َِﺠَﻬﻨﱠَﻢ‬
‫‪ /15 -‬ﺟّﻦ(‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي دوزخ ﻣﺎﯾﻪ ﻟﻬﯿﺐ و ﻓﺮوزش آﺗﺸﻨﺪ ﻓﻌﻠﺶ‪ -‬ﺣﻄﺐ‪ ،‬ﺣﻄﺒﺎ‪ ،‬اﺣﺘﻄﺒﺖ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣـﺎﻃﺐ ﻟﯿﻞ‪ -‬ﮐﺴـﯿﮑﻪ ﺳـﺨﻨﺶ را ﺑﺎ ﮐﻠﻤﺎت ﺑـﺪ و ﺧﻮب و زﺷﺖ و زﯾﺒﺎ‪ ،‬اداء ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬ﮐﺴـﯿﮑﻪ در ﺷﺐ ﻫﯿﺰم ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰي در ﻃﻨﺎب ﺑﺎرش ﻣﯽﻧﻬﻨﺪ‪«1» .‬‬
‫ﺣﻄﺒﺖ ﻟﻔﻼن ﺣﻄﺒﺎ‪ -‬ﺑﺮاﯾﺶ ﮐﺎر ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﻣﮑﺎن ﺣﻄﯿﺐ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎي ﭘﺮﻫﯿﺰم و ﭼﻮب‪.‬‬
‫ﻧﺎﻗﮥ ﻣﺤﺎﻃﺒﮥ‪ -‬ﺷﺘﺮي ﮐﻪ ﭼﻮب ﻣﯽﺧﻮرد‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﺣﱠﻤﺎﻟََﮥ اﻟ َْﺤَﻄِﺐ‪ /4 -‬ﻣﺴﺪ( ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ و ﻓﺘﻨﻪ اﻧﮕﯿﺰي اﺳﺖ )ﻣﻨﻈﻮر زن اﺑﻮ ﻟﻬﺐ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺣﻄﺐ ﻓﻼن ﺑﻔﻼن‪ -‬در ﺑﺎره او ﺳﻌﺎﯾﺖ و ﺳﺨﻦ ﭼﯿﻨﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻓﻼن ﯾﻮﻗﺪ ﺑﺎﻟﺤﻄﺐ اﻟﺠﺰل‪ -‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﻫﻤﺎن آﺗﺶ اﻓﺮوزي اﺳﺖ )ﺣﻄﺐ اﻟﺠﺰل‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﯿﺰم ﺑﺴﯿﺎر ﺧﺸﮏ ﺳﺘﺒﺮ(‪.‬‬
‫( ) )ﺣﻄﻢ( ]ﺣﻄﻢ ‪ ... :‬ص ‪508 :‬‬
‫اﻟﺤﻄﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﮑﺴﺘﻦ ﭼﯿﺰي ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻫﺸﻢ‪ -‬و ﻟﻐﺎﺗﯽ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﮐﻪ‬
‫__________________________________________________‬
‫ﭘﺮ ﻣﺤﺘﻮي ﮐﻪ ﺳﻮد دﻧﯿﺎ و آﺧﺮﺗﺸﺎن ﺑﻮد ﮐﻠﻤﻪ‪ -‬ﺣﻨﻄﮥ ﺷﻤﻘﺎﯾﺎ‪ -‬را ﮔﻔﺘﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻨﺪم ﺧﻮب و ﺳﺮخ‪ ،‬ﮐﻪ ﻫﻤﺎن رﻓﺎه ﻃﻠﺒﯽ و ﺷﮑﻢ ﺑﺎرﮔﯽ‬
‫ﺑﻮد ﺑﮑـﺎر ﺑﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻗﺮآن ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ را ﻣﯽرﺳﺎﻧـﺪ ﮐﻪ )َﻓـَﺒ ﱠﺪَل اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﻇَﻠُﻤﻮا َﻗْﻮﻟًﺎ َﻏﯿَْﺮ اﻟ ﱠِﺬي ﻗِﯿَﻞ ﻟَُﻬْﻢ‪ /162 -‬اﻋﺮاف( از اﯾﻦ‬
‫آﯾﻪ ﻣﯽﻓﻬﻤﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺑﻨﯽ اﺳـﺮاﺋﯿﻞ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﮑﺮده و‪ -‬ﺣﻨﻄﻪ‪ -‬ﻧﮕﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺳـﺘﻤﮕﺮان آﻧﺎن ﺗﺨّﻠﻒ و ﺳﺮﮐﺸـﯽ ﮐﺮدﻧـﺪ ﻣﻌﻨﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ‬
‫راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﺑﺮاي‪ -‬ﺣّﻄﮥ‪ -‬آورده ﯾﻌﻨﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﺎ در ﮔﺬر‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ اﺳﺖ زﯾﺮا ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َﻧْﻐِﻔْﺮ ﻟَُﮑْﻢ َﺧِﻄﯿﺌﺎﺗُِﮑْﻢ َﺳَﻨِﺰﯾُﺪ اﻟ ُْﻤْﺤِﺴﻨِﯿَﻦ‪ /161 -‬اﻋﺮاف( در ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ و درﺳﺖ اﺳﺖ و آزﻣﺎﯾﺶ ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺟﺪا ﺷﺪن ﺳـﺘﻤﮕﺮاﻧﺸﺎن از‬
‫ﻣﻄﯿﻌﺎﻧﺸﺎن ﺑﻮده‪ ،‬ﺗﺎ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺘﺎن را ﺑﯿﺎﻣﺮزﯾﻢ و ﺑﭙﺎداش اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮑﺘﺎن ﺑﯿﻔﺰاﺋﯿﻢ‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﻣﮑﺜـﺎ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺮ ﮔﻮي را ﺣـﺎﻃﺐ ﻟﯿﻞ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﻫﯿﺰم ﭼﯿﻦ در ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﺷﺐ اي ﺑﺴﺎ ﻣﺎر و ﻋﻘﺮب او را ﺑﮕﺰد و او ﻣﺎر را در‬
‫ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﺷﺐ ﭼﻮب ﺑﯿﻨﺪ ﭘﺮ ﮔﻮي ﻫﻢ ﺑﺴﺎ ﮐﻪ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪ ﻫﻼك او ﺷﻮد‪ /25) .‬ﻓﺮوق اﻟّﻠﻐﺎت(‪.‬‬
‫ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺧﺮد ﮐﺮدن اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ واژه ﺣﻄﻢ‪ -‬در ﺑﺎره ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻗﺪرﺗﺶ و ﭘﺸﺘﺶ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﻮد ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻻ َﯾْﺤِﻄَﻤﻨﱠُﮑْﻢ ُﺳَﻠﯿْﻤﺎُن َو ُﺟﻨُﻮُدُه‪ /18 -‬ﻧﻤﻞ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺗﺎ ﺳﻠﯿﻤﺎن و ﺳﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﺷﻤﺎ را ﻧﺸﮑﻨﻨﺪ و ﺧﺮد ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ در ﻻﻧﻪﻫﺎﺗﺎن ﺑﺮوﯾﺪ(‪.‬‬
‫ﺣﻄﻤﺘﻪ ﻓﺎﻧﺤﻄﻢ ﺣﻄﻤﺎ‪ -‬او را ﺷﮑﺴﺘﻢ و ﺑﺴﺨﺘﯽ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺎﺋﻖ ﺣﻄﻢ‪ -‬ﺷﺘﺮ ﺳﻮار ﯾﺎ ﺷﺘﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻓﺮط راﻧﺪن ﺷﺘﺮش را ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ و ﺧﺴﺘﻪ و ﮐﻮﻓﺘﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫دوزخ را ﻫﻢ ﺣﻄﻤـﮥ ﮔﻮﯾﻨـﺪ )زﯾﺮا ﺧﺮد ﮐﻨﻨﺪه ﺟّﺒﺎران و ﻓﺮﻋﻮﻧﯿﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ ﮐﺴـﯽ ﺣﺮﯾﻔﺸﺎن ﻧﺒﻮده و ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻪاﻧﺪ ﺧﺮدﺷﺎن ﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﺳﭙﺲ ﻋﺪاﻟﺖ ﺣّﻖ ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﺟﻬﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ و ﺟﻬّﻨﻤﯽ ﺳﻮزان و ﺧﺮد ﮐﻨﻨﺪه ﻫﺰاران ﺑﺎر ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ(‪.‬‬
‫ك َﻣﺎ اﻟ ُْﺤَﻄَﻤُﮥ؟‪ /5 -‬ﻫﻤﺰه(‪.‬‬ ‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ در ﺑﺎره واژه ﺣﻄﻤﮥ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﻣﺎ َأْدرا َ‬
‫ﻫﺮ ﺧﻮرﻧﺪه و ﭘﺮ ﺧﻮري را ﻫﻢ ﺣﻄﻤﮥ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻪ اﺳﺖ ﺑﻬﻤﺎن ﺟﺤﯿﻢ ﯾﺎ دوزخ ﮐﻪ ﺳﺘﻤﮕﺮ ﺧﻮاره اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺷﺎﻋﺮ در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﺄﻧّﻤﺎ ﻓﯽ ﺟﻮﻓﻪ ﺗّﻨﻮر‪.‬‬
‫)ﮔﻮﺋﯽ در اﻧﺪروﻧﺶ ﺗﻨﻮر و آﺗﺸﺪاﻧﯽ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫درع ﺣﻄﻤّﯿﮥ‪ -‬اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ زره ﯾﺎ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺴﺎزﻧﺪه و ﺑﺎﻓﻨﺪه آن زره اﺳﺖ ﯾﺎ ﮐﺴﯿﮑﻪ او را ﺑﮑﺎر ﺑﺮده‪ ،‬ﺣﻄﯿﻢ »‪«1‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺑﻮ ﻋﺒـﺪ اﻟﻠّﻪ ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ﻧﻈﺮات ﻣﺨﺘﻠﻒ را در ﺑﺎره ﺣﻄﯿﻢ اﯾﻨﻄﻮر ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ »ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ اﻧﺲ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺣﻄﯿﻢ ﻣﯿﺎن درب ﺣﺮم و‬
‫ﻣﻘﺎم اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﺳﺖ‪ ،‬اﺑﻦ ﺟﺮﯾـﺞ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻈﺮ را دارد‪ ،‬اﺑﻦ درﯾـﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬در ﺟﺎﻫﻠّﯿﺖ در ﺣﻄﯿﻢ ﮔﺮد ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﻪ ﻧـﺪاي ﺳـﺘﻤﮕﺮ و ﭘﯿﻤﺎن ﮔﻨﺎه ﭘﺎﺳـﺦ دﻫﺪ ﻋﻘﻮﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺣﻄﯿﻢ دﯾﻮار ﮐﻌﺒﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳـﺖ ﺣﺠﺮ ﻣّﮑـ ﻪ را ﺣﻄﯿـﻢ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﮐـﻪ در زﯾﺮ ﻧـﺎودان ﺧـﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ واﻗـﻊ اﺳﺖ‪ .‬اّﻣـﺎ ﻧﻀـﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﺣﻄﯿﻢ ﻫﻤﺎﻧﺠـﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻧـﺎودان در‬
‫آﻧﺠـﺎﺳﺖ و ﻧﺎﻣﯿـﺪن آن ﻣﮑـﺎن ﺑﻪ ﺣﻄﯿﻢ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﭼﻬﺎر ﮔﻮش ﺑﻨﺎ ﺷـﺪه و ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر رﻫﺎ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺑﻦ ﺣﺒﯿﺐ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺎﻣﯿﺪن ﺣﻄﯿﻢ ﺑﻪ ﻣﺤّﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن رﮐﻦ و ﺣﺠﺮ اﻻﺳﻮد ﺗﺎ ﻣﻘﺎم اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﺳﺖ ﺑﺮاي‬
‫و زﻣﺰم »‪ «1‬ﻫﻢ دو ﻣﮑﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫)اﻟُﺤﻄﺎم(‪ -‬ﺷﮑﺴﺘﻪ و ﺧﺮد ﺷﺪه از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﺧﺸﮑﯽ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﺛُﱠﻢ َﯾِﻬﯿُﺞ َﻓَﺘﺮاُه ُﻣْﺼَﻔ‪‬ﺮا ﺛُﱠﻢ َﯾْﺠَﻌﻠُُﻪ ُﺣﻄﺎﻣًﺎ‪ /21 -‬زﻣﺮ( »‪.«2‬‬
‫( ) )ﺣّﻆ( ]ﺣّﻆ[‪ ... :‬ص ‪510 :‬‬
‫اﻟﺤّﻆ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﺮه و ﻧﺼﯿﺐ ﻣﻌّﯿﻦ‪.‬‬
‫ﻓﻌﻠﺶ‪ -‬ﺣﻈﻆ و أﺣّﻆ ﻓﻬﻮ ﻣﺤﻈﻮظ‪ -‬در ﺟﻤﻊ آن‪ -‬أﺣﺎظ و أﺣﻆ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮده ﮐﻪ آﻧﺠـﺎ ﻣﺤّﻞ ﺗﺮاﮐﻢ و ازدﺣﺎم ﺟﻤﻌّﯿﺖ ﺑﺮاي دﻋﺎ اﺳﺖ‪) .‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠـﺪان‪ /‬ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ج ‪ 2‬ص ‪ .273‬ﺷﯿﺦ ﻃﺮﯾﺤﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﻈﺮ‬
‫اﺑﻦ ﺣﺒﯿﺐ را ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﻧﻈﺮ اﺑﻦ درﯾﺪ را‪ .‬ج ‪ /6‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ(‪.‬‬
‫)‪ (1‬زﻣﺰم ﭼـﺎﻫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨـﺎم ﭼﺎه اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ در ﺗﺎرﯾـﺦ ﻗﺒﻞ از اﺳـﻼم ﻣﻌﺮوف ﺑﻮده و ﺑﺮﮔﺮداﮔﺮدش ﻣﺴﺎﻓﺮان ﺑﺎ ﻧﻮﺷـﯿﺪن آب آن ﭼﺎه‬
‫زﻣﺰﻣﻪﻫﺎﺋﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﻤﺎن ﻧﺎم ﻫﺴﺖ )اﺑﻦ ﻓﺎرس زﻣﺰم را واژهاي ﻋﺮﺑﯽ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﺎﻫﯽ اﺳﺖ در ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﯽ ﮐﻌﺒﻪ و ژرﻓﺎﯾﺶ‬
‫‪ 45‬ﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬آﺑﺶ را ﺑﺮاي ﺗﺒﺮك ﻣﯽﺑﺮﻧـﺪ‪ ،‬و ﺳـﭙﺲ در زﺑﺎن ﻋﺮب زﻣﺰم ﺑﻤﻌﻨﯽ آب ﻓﺮاوان‪ ،‬ﮐﻢ ﮐﻢ ﻧﻮﺷـﯿﺪن‪ ،‬ﺗﺮﻧّﻢ و ذﮐﺮ آرام ﺑﮑﺎر‬
‫رﻓﺘﻪ(‪ .‬اﺑﻦ ﻫﺸـﺎم ﺑﺮواﯾﺘﯽ از ﻋﻠﯽ )ع( ﻧﻘـﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ ﻫﺎﺗﻔﯽ ﺑﻌﺒـﺪ اﻟﻤّﻄﻠﺐ در رؤﯾﺎﺋﯽ ﺣﻔﺮ زﻣﺰم را ﮐﻪ ﭘﺮ ﺷـﺪه ﺑﻮد اﻟﻬﺎم ﮐﺮد‪ -‬اﺣﻔﺮ‬
‫زﻣﺰم اﻧّﮏ ان ﺣﻔﺮﺗﻬﺎ ﻟﻢ ﺗﻨﺪم‪ -‬زﻣﺰم را ﺣﻔﺮ ﮐﻦ ﮐﻪ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﻧﺨﻮاﻫﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮو ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﺎﺧﻮﺷﺨﻮار ﻫﻤﭽﻮ ﺧﻮن اﺳﺖ و آن ﺧﻮش ﻋﺰﯾﺰ ﻫﻤﭽﻮ زﻣﺰم‬
‫ﺣﮑﯿﻢ ﺳﻨﺎﺋﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺎك ﺻﺪرش ﻧﻈﯿﻒ ﭼﻮن ﮐﻌﺒﻪ آب ﻗﺪرش ﻟﻄﯿﻒ ﭼﻮن زﻣﺰم‬
‫)ﺳﯿﺮه اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ /‬ج ‪ 1‬ص ‪ -148‬ﻣﻘﺎﯾﯿﺲ اﻟّﻠﻐﻪ‪ /‬اﺑﻦ ﻓﺎرس ج ‪ 3‬ص ‪ 5‬ﺟﻤﻬﺮة اﻟّﻠﻐﻪ‪ /‬اﺑﻦ درﯾﺪ ج ‪ 1‬ص ‪.(149‬‬
‫)‪ (2‬ﺗﻤـﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ )َأ ﻟَْﻢ َﺗَﺮ َأﱠن اﻟﻠﱠَﻪ َأﻧ َْﺰَل ﻣَِﻦ اﻟﱠﺴﻤـﺎِء ﻣـﺎًء َﻓـَﺴ َﻠَﮑُﻪ َﯾﻨﺎﺑ ِﯿَﻊ ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض ﺛُﱠﻢ ﯾُْﺨِﺮُج ﺑ ِِﻪ َزْرﻋًﺎ ُﻣْﺨَﺘﻠِﻔًﺎ َأﻟ ْﻮاﻧُُﻪ ﺛُﱠﻢ َﯾِﻬﯿـُﺞ َﻓَﺘﺮاُه‬
‫ُﻣـْﺼ َﻔ‪‬ﺮا ﺛُﱠﻢ َﯾْﺠَﻌﻠُُﻪ ُﺣﻄﺎﻣًﺎ ِإﱠن ﻓِﯽ ذﻟ َِﮏ ﻟَـِﺬْﮐﺮي ﻟ ُِﺄوﻟ ِﯽ اﻟ َْﺄﻟ ْﺒﺎِب‪ /21 -‬زﻣﺮ( اﺷـﺎره آﯾﻪ ﺑﮕﺮدش ﻧﻈﺎم ﻫﺴﺘﯽ ﺑﺨﺶ آﻓﺮﯾﻨﺶ در ﭘﺪﯾـﺪهﻫﺎي‬
‫ﻣﺤﺴـﻮس اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺗﻤـﺎم اﻧﺴﺎنﻫـﺎ آن را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨـﺪ و ﺣﺲ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﺑـﺎﯾﺴﺘﯽ اﯾـﻦ ﯾـﺎدآوري ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺮدش و رﯾﺰش ﺑـﺎران‪ ،‬و ﺧﯿﺰش‬
‫ﭼﺸـﻤﻪﻫﺎ و روﯾﺶ ﮔﯿﺎﻫﺎن رﻧﮕﺎرﻧﮓ‪ ،‬ﮔﻠﻬﺎ و درﺧﺘﺎن و ﺳـﭙﺲ ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ و زرد ﺷـﺪن و ﺧﺸـﮑﯿﺪن ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﮔﺮدش و ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﺟﻠﻮهﻫـﺎي ﮔﻮﻧﻪﮔـﻮن ﺣﯿـﺎت از ﻫﺮ ﮐـﺪام در ﻫﺮ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺳﻮد و ﺑﻬﺮه ﻋﺎﯾـﺪ اﻧﺴﺎﻧﻬـﺎ ﻣﯽﺷﻮد از ﭼﺸـﻤﻪﺳﺎرﻫﺎي ﺳـﺮﻣﺎﯾﻪ ﺣﯿـﺎت‪ ،‬از‬
‫ﮔﯿﺎﻫﺎن ﺳﺒﺰ و رﻧﮕﺎرﻧﮓ ﻏﺬاﻫﺎ و داروﻫﺎ و ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺳﭙﺲ از ﺧﺸﮏ ﺷﺪﻧﺸﺎن ذﺧﯿﺮه ﻏّﻠﺎت و داﻧﻪﻫﺎ و از ﺗﻤﺎم اﯾﻨﻬﺎ ﺳﯿﻤﺎي‬
‫ﻫﺴـﺘﯽ ﺑﺨﺶ و ﺗﺠّﻠﯽ آﻓﺮﯾـﺪﮔﺎر ﻟﻄﯿـﻒ و آﮔـﺎه ﮐﻪ ﺑﺮاﺳـﺘﯽ ﺑـﺎ ﺗﻔّﮑﺮ در آﯾﻪ ﻓـﻮق روح ﺗﺸـﻨﻪ آدﻣﯽ از ﻋﻠﻢ و ﻫﻨﺮ و آﮔـﺎﻫﯽ ﺳـﯿﺮاب‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﭘﺲ از آن ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ )اّن ﻓﯽ ذﻟﮏ ﻟـﺬﮐﺮي ﻻوﻟﯽ اﻻﻟﺒﺎب( ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﺧﺮدي اﻧﺪﯾﺸـﻤﻨﺪ ﯾﺎدي و ذﮐﺮي از‬
‫ﺟﻬﺎندار ازﻟﯽ و اﺑﺪي اﺳﺖ )ﺑﮕﻔﺘﻪ ﺳﻌﺪي‪:‬‬
‫ﭼﺸﻤﻪ از ﺳﻨﮓ ﺑﺮون آرد و ﺑﺎران از ﻣﯿﻎ اﻧﮕﺒﯿﻦ از ﻣﮕﺲ ﻧﺤﻞ و دّر از درﯾﺎ ﺑﺎر‬
‫(ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪511 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓَﻨُﺴﻮا َﺣ‪‬ﻈﺎ ﻣِﱠﻤﺎ ُذﱢﮐُﺮوا ﺑ ِِﻪ‪ /13 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺑﻬﺮه ﺧﻮد را از آﻧﭽﻪ ﺑﺄﻧﻬﺎ ﯾﺎد آوري ﺷﺪه ﺑﻮد ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدﻧﺪ( )َﻓﻠِﻠﱠﺬَﮐِﺮ ﻣِﺜُْﻞ َﺣﱢﻆ اﻟ ُْﺄﻧ َْﺜَﯿﯿِْﻦ‪ /11 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺑﻬﺮه ذﮐﻮر از ارث ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻣﺘﮑّﻔﻞ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻋﺎﺋﻠﻪ و زﻧﺪﮔﯽ و ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻫﻤﭽﻮن دو دﺧﺘﺮ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )ﺣﻈﺮ( ]ﺣﻈﺮ[‪ ... :‬ص ‪511 :‬‬
‫اﻟﺤﻈﺮ ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن ﭼﯿﺰي در اﻧﺒﺎر )ﺣﻈﯿﺮة( و ﺳﺎﯾﺒﺎن‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺳﺮ ﺑﺴﺘﻪ )آﻏﻞ(‪.‬‬
‫ﻣﺤﻈﻮر »‪ -«1‬ﻣﻨﻊ ﺷﺪه و ﻏﯿﺮ ﻣﺸـﺮوع )ﺟﻮﻫﺮي‪ ،‬ﺣﻈﯿﺮة را ﻣﺤّﻞ ﻧﮕﻪ داري و ﭘﻨﺎﻫﮕﺎه ﺷﺘﺮان و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﻣﯽداﻧﺪ و‪ -‬ﺣﻈﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺠﺮ‬
‫و ﺿّﺪ اﺑﺎﺣﻪ‪ ،‬ﻣﺤﻈﻮر ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺤﺮوم ﯾﺎ ﻣﻨﻊ ﺷﺪه‪ ،‬ﺻﺤﺎح(‪.‬‬
‫ﻣﺤﺘﻈﺮ‪ -‬ﮐﺴﯿﮑﻪ ﺣﻈﯿﺮه ﯾﻌﻨﯽ آﻏﻞ را ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓﮑﺎﻧُﻮا َﮐَﻬِﺸﯿِﻢ اﻟ ُْﻤْﺤَﺘِﻈِﺮ‪ /31 -‬ﻗﻤﺮ( ﻫﻤﭽﻮن ﺧﺎﺷﺎﮐﯽ و ﺳﺎﯾﺒﺎن وﯾﺮاﻧﻪاي ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺎء ﻓﻼن ﺑﺎﻟﺤﻈﺮ اﻟّﺮﻃﺐ‪ -‬دروغ ﻧﺎروا و زﺷﺘﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺣّﻒ( ]ﺣّﻒ ‪ ... :‬ص ‪511 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َﺗَﺮي اﻟ َْﻤﻼﺋَِﮑَﮥ َﺣﺎﻓﱢﯿَﻦ ﻣِْﻦ َﺣْﻮِل اﻟ َْﻌْﺮِش‪ /75 -‬زﻣﺮ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻃﻮاف ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن اﻃﺮاف ﯾﺎ ﮔﺮداﮔﺮد ﻋﺮش‪.‬‬
‫و از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد )ﺗﺤّﻔﻪ اﻟﻤﻼﺋﮑﮥ ﺑﺎﺟﻨﺤﺘﻬﺎ( »‪«2‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﮔـﺎﻫﯽ در ﻧﻮﺷـﺘﻪﻫﺎ و ﮔﻔﺘﮕﻮﻫـﺎ واژه ﻣﺤﻈﻮر ﺑـﺎ ﻣﺤـﺬور اﺷـﺘﺒﺎه ﻣﯽﺷﻮد و ﯾﺎ ﻫﺮ دو را ﺑﯿﮏ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧـﺪ اّﻣﺎ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ راﻏﺐ‬
‫رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ -‬ﻣﺤﻈﻮر ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻤﻨﻮع و ﺑﺎز داﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ آﯾﻪ )‪ /20‬اﺳﺮاء( ﻧﯿﺰ ﮔﻮﯾﺎي ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﮐﺴﯿﮑﻪ‬
‫آﺧﺮت ﯾﻌﻨﯽ رﺿﺎي ﺣّﻖ ﻣﯽﻃﻠﺒﺪ و ﻣﺆﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺎرش ﭘﺴـﻨﺪﯾﺪه و ﺳـﻌﯿﺶ ﺑﺎ ﺳـﭙﺎس و ﭘﺎداش اﺳﺖ و از ﺑﺨﺸﺎﯾﺶ ﭘﺮوردﮔﺎر ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ و ﺑﺮ آﻧﺎن )ﻣﺎ ﮐﺎَن َﻋﻄﺎُء َرﺑ ﱢَﮏ َﻣْﺤُﻈﻮرًا‪ /20 -‬اﺳﺮاء( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺨﺸﺶ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺎز ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﻤﻨﻮع ﺑﺮ اﯾﺸﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﻌﻞ‪-‬‬
‫ﻣﺎ ﮐﺎن‪ ،‬از ﻣﺤﻈﻮر ﺑﻮدن‪ ،‬ﻧﻔﯽ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻏﯿﺮ ﻣﻤﻨﻮع‪ ،‬وﻟﯽ در آﯾﻪ ‪ /57‬اﺳﺮاء ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫)ِإﱠن َﻋـ ﺬاَب َرﺑ ﱢَﮏ ﮐﺎَن َﻣْﺤـ ُﺬورًا‪ /57 -‬اﺳـﺮاء( از ﻋـﺬاب ﭘﺮوردﮔـﺎرت ﭘﺮﻫﯿﺰ و ﭘﺮوا ﺳـﺰاوار اﺳﺖ ﭘﺲ‪ -‬ﻣﺤﻈﻮر‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻤﻨﻮع ﺷـﺪه از‬
‫ﻃﺮف ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( ﯾﺎ ﺧـﺪاﯾﺎ ﺣﮑﻢ ﺷـﺮﻋﯽ و ﻋﺮﻓﯽ اﺳﺖ وﻟﯽ‪ -‬ﻣﺤـﺬور‪ -‬از ﻧﺎﺣﯿﻪ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾـﺪ اﻧﺠﺎم دﻫـﺪ و از ﭘﯿﺮوي ﭼﯿﺰي‬
‫ﭘﺮﻫﯿﺰ ﮐﻨﺪ و ﺑﺮ ﺣﺬر ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﺑﺎره ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻫﻞ ذﮐﺮ اﺳﺖ و در ﻣﺂﺧﺬ ﻣﺘﻌّﺪد ﺣﺪﯾﺚ ﻓﻮق ﺑﻨﺎم ﺣﺪﯾﺚ اﻫﻞ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺮوﺷﺎن ﻃﻮاﻓﺶ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻟﻪ ﻟﺤﻈﺎت ﻓﯽ ﺣﻔﺎﻓﯽ ﺳﺮﯾﺮه )او دﯾﺪﮔﺎﻧﯽ و ﻣﺮاﻗﺒﯿﻨﯽ ﮔﺮداﮔﺮد ﺗﺨﺘﺶ دارد(‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ‪ -‬ﺣّﻒ‪ -‬أﺣّﻔﮥ‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﻓﺮﻣﻮد‪َ) :‬و َﺣَﻔﻔْﻨﺎُﻫﻤﺎ ﺑ َِﻨْﺨٍﻞ‪ /32 -‬ﮐﻬﻒ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﮔﺮدا ﮔﺮد آن دو ﺑﺎغ را از ﻧﺨﻞ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪﯾﻢ(‪.‬‬
‫ﻓﻼـن ﻓﯽ ﺣﻔـﻒ ﻣـﻦ اﻟﻌﯿﺶ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻣﻀـﯿﻘﻪ و ﺳـﺨﺘﯽ زﻧـﺪﮔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔـﻮﯾﯽ آﺳـﺎﯾﺶ زﻧـﺪﮔﯽ از او دوري ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﺨﻼـف‬
‫ﮐﺴـﯿﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺒﺎرت ﺑﺎﻻ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ او را اﺣﺎﻃﻪ ﮐﺮده و او در ﻣﯿﺎﻧﻪ ﻋﯿﺶ و زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ‪ ،‬و از اﯾﻦ واژه ﻋﺒﺎرت‪،‬‬
‫ﻣﻦ ﺣّﻔﻨﺎ أو رّﻓﻨﺎ ﻓﻠﯿﻘﺘﺼﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯿﮑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯿﻤﺎن ﻧﻤﻮد و زﻧﺪﮔﯿﻤﺎن را ﺳﺎﻣﺎن داد‪.‬‬
‫ﺣﻔﯿﻒ اﻟّﺸﺠﺮ و اﻟﺠﻨﺎح‪ -‬ﺻﺪاي ﺑﺮگ درﺧﺖ و ﺑﺎل ﭘﺮﻧﺪه‪.‬‬
‫از اﯾﻨﺠﻬﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﻟﻔﻆ‪ -‬ﺣﻔﯿﻒ‪ -‬آﻫﻨﮓ ﻟﻔﻈﺶ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﻨﺪه و ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻫﻤﺎن ﺻﺪاي ﺣﺮﮐﺖ ﺑﺮگ درﺧﺖ و ﺑﺎل ﭘﺮﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺤّﻒ »‪ -«1‬ﺷﺎﻧﻪ و ﺗﯿﻎ ﺟﻮﻻ ﯾﺎ ﺑﺎﻓﻨﺪه ﭘﺎرﭼﻪ‪ ،‬ﭼﻮن در ﻣﻮﻗﻊ ﮐﺎر ﮐﺮدن ﺑﺎ آن‬
‫__________________________________________________‬
‫اﻟـّﺬﮐﺮ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﺑـﺎ ﺗﻔﺎوﺗﯽ در ﻋﺒﺎرات‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ :‬ﻓﯿﺤﻔﻮا ﺑﻬﻢ ﺑﺎﺟﻨﺤﺘﻬﻢ‪ -‬و‪ -‬ﻓﯿﺤﻔﻮ ﺑﺎﺟﻨﺤﺘﻬﻢ‪ -‬و اﻻ ﺣّﻔﺘﻬﻢ اﻟﻤﻼﺋﮑﻪ ﺑﻬﺮ ﺻﻮرت اﯾﻦ‬
‫ﺣـﺪﯾﺚ ﺑﺎ ﺗﻔﺎوت اﻟﻔﺎظ در ﯾﮏ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ و ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻓﺮﻣﻮد )ِإﱠن اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻗﺎﻟ ُﻮا َرﺑﱡَﻨﺎ اﻟﻠﱠُﻪ ﺛُﱠﻢ اْﺳـ َﺘﻘﺎُﻣﻮا َﺗَﺘَﻨﱠﺰُل َﻋَﻠﯿِْﻬُﻢ اﻟ َْﻤﻼﺋَِﮑُﮥ‪-‬‬
‫‪ /30‬ﻓﺼـّﻠﺖ( ﮐﻪ ﺣـﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮي ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻫﻤﯿﻦ آﯾﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن ﺑﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﻮﻧـﺪ و ﻃﻮاﻓﺸﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﺑﺸﺎرﺗﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ اّﻣﺎ اﻫﻞ ذﮐﺮي ﮐﻪ ﻣﺸـﻤﻮل اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ و آﯾﻪ ﻗﺮآن ﻫﺴﺘﻨﺪ از ﻓﺤﻮاي آﯾﻪ ﻣﯽﻓﻬﻤﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ذﮐﺮ زﺑﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫)ﺛُﱠﻢ اْﺳَﺘﻘﺎُﻣﻮا‪ /30 -‬ﻓﺼـّﻠﺖ( ﮐﻪ ﺗﻤـﺎم ﺷـﺮاﯾﻂ ذﮐﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﻤـﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻋﻠﯽ )ع( در ﻧﻬـﺞ اﻟﺒﻼـﻏﻪ ذﮐﺮ و اﯾﻤـﺎن را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪-1 :‬‬
‫اﻋﺘﻘﺎد و ﺑﺎور ﻗﻠﺒﯽ ‪ -2‬ذﮐﺮ و ﺑﯿﺎن زﺑﺎﻧﯽ ‪ -3‬ﻋﻤﻞ ﺑﺎرﮐﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻘﺎﻣﯽ ﺑﺲ ارﺟﻤﻨﺪ و ﻣﺘﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ و ﺑﺤّﻖ ﻣﻮرد ﻃﻮاف ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﭼﻨﺎن ﻣﻨﺰﻟﺘﯽ ﮐﻪ اﻣﺮوز ﺗﺠّﺴﻢ ﻋﻤﻠﯽ آن ﺷﻬﺪاء اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺎﻣﺮدﻣﺎن اﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪[...] .‬‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ واژه ﻏﺮﯾﺐ در ﻣﻘﺎﯾﯿﺲ اﻟﻠّﻐﻪ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﻟﺤﺎء و اﻟﻔﺎء ﮐﻪ اﺻﻞ ﻟﻐﺖ اﺳﺖ ﺳﻪ ﻣﻌﻨﯽ و ﺳﻪ رﯾﺸﻪ دارد‪:‬‬
‫اّول‪ -‬ﻧﻮﻋﯽ ﺻﺪا‪.‬‬
‫اﺑﺰار ﺻﺪاي‪ -‬ﺣّﻔﻪ‪ -‬ﺷـﻨﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﻟﺬا اﯾﻦ ﻧﺎم ﺻﺪاي ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺎر اوﺳﺖ )اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﮐﻠﻤﺎت را در زﺑﺎن ﻋﺮب اﺳﻢ ﺻﻮت ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ در‬
‫زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﻫﻢ ﻓﺮاوان اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )ﺣﻔﺪ( ]ﺣﻔﺪ[‪ ... :‬ص ‪513 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َﺟَﻌَﻞ ﻟَُﮑْﻢ ﻣِْﻦ َأْزواِﺟُﮑْﻢ ﺑَﻨِﯿَﻦ َو َﺣَﻔَﺪًة‪ /72 -‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫ﺟﻤـﻊ‪ -‬ﺣﻔــﺪة‪ -‬ﺣﺎﻓـﺪ اﺳـﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﯾـﺎران و ﺧـﺪﻣﺘﮑﺎراﻧﯽ ﮐـﻪ ﺑﯽدرﯾـﻎ‪ ،‬و ﺑـﺪون ﭼﺸـﻢ داﺷـﺖ در ﺧﺪﻣﺘﻨـﺪ ﺧـﻮاه از ﺧﻮﯾﺸـﺎن ﯾـﺎ ﻏﯿﺮ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‪.‬‬
‫ﻣﻔـّﺴ ﺮﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺣﻔﺪة‪ -‬در آﯾﻪ ﻓﻮق ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬أﺳـﺒﺎط »‪ «1‬و ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﻧﻬﺎ )ﻓﺮزﻧـﺪزادﮔﺎن و داﻣﺎدﻫﺎ و ﻋﺮوﺳﺎن( از آﻧﺠﻬﺖ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺘﺸﺎن‬
‫ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻔﺪ اﻟﻮﻻﺋﺪ ﺑﯿﻨﻬّﻦ »‪.«2‬‬
‫ﻓﻼن ﻣﺤﻔﻮد ﯾﻌﻨﯽ او ﺧﺪﻣﺖ ﺷﺪه و ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﺎراﻧﺶ در ﺧﺪﻣﺖ او‬
‫__________________________________________________‬
‫دّوم‪ -‬ﭼﺮﺧﯿﺪن ﭼﯿﺰي ﺑﺮ ﭼﯿﺰي‪.‬‬
‫ﺳّﻮم‪ -‬ﺳﺨﺘﯽ و ﺷّﺪت ﻣﻌﯿﺸﺖ‪ .‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻔﯿﻒ‪ -‬ﺻﺪاي وزش ﺑﺎد و ﺑﺎل ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻣﻌﻨﯽ دّوم‪ ،‬ﺣﻒ اﻟﻘﻮم ﺑﻔﻼن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ او را اﺣﺎﻃﻪ ﮐﻨﻨﺪ و ﺣﻔﺎف ﮐّﻞ ﺷـﯽء‪ :‬اﻃﺮاف ﻫﺮ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﺣﻔﻒ اﻻﻣﺮ‪-‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺳـﻮﺋﯽ و ﺟـﺎﻧﺒﯽ از آن‪ ،‬ﺗﻔﺴــﯿﺮ ﻣﻌﻨﯽ ﺳـّﻮم‪ -‬ﺣﻔـﻮف و ﺣﻔـﻒ ﯾﻌﻨﯽ ﺳــﺨﺘﯽ ﻣﻌﯿﺸـﺖ‪ .‬ﺣﻔـﺖ ارﺿــﻨﺎ وﻗﻔـﺖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳـﺮزﻣﯿﻦ ﻣﺎ‬
‫ﺧﺸـﮑﺴﺎﻟﯽ ﺷﺪ‪) ،‬ﻣﻘﺎﯾﯿﺲ اﻟّﻠﻐﻪ ج ‪ 2‬ص ‪ -(15‬ﺧﻼـﺻﻪ ﺑﺤﺚ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ‪ -‬ﺣﻒ ﯾﺤﻒ ﺣﻔـﺎ و ﺣﻔﺎﻓﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﯿـﺪن ﻣﻮي ﺳـﺮ و رﯾﺶ‪،‬‬
‫ﺣـﻒ ﯾﺤـﻒ ﺣﻔﻮا اﻻـرض‪ -‬ﺧﺸـﮏ ﺷـﺪن ﮔﯿﺎﻫـﺎن زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺳـﺨﺘﯽ ﻣﻌﯿﺸﺖ‪ ،‬اﺳﻢ اﯾﻦ ﻓﻌـﻞ‪ -‬اﻟﺤّﻒ اﺳﺖ و ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬ﺣﻔﻮف‪-‬‬
‫ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺗﻮّﺟﻪ ﮐﻨﻨـﺪه ﯾﺎ ﺳﻮي و ﺟﺎﻧﺐ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻓﻌﻞ ﺳﻪ ﻣﺼـﺪر دارد ‪ -1‬ﺣﻔﯿﻒ ‪ -2‬ﺣﻔﺎف ‪ -3‬ﺣﻔﻮف ﺑﺎ ﺳﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺘﻔﺎوت‪ ) .‬ﻟا ﻤﺼﺒﺎح‬
‫اﻟﻤﻨﯿﺮ راﻓﻌﯽ و اﻟّﺮاﺋﺪ(‪.‬‬
‫)‪ (1‬واژه اﺳـﺒﺎط را اﺑﻦ اﻋﺮاﺑﯽ وﯾﮋه اوﻻد ﻣﯽداﻧـﺪ‪ ،‬زﻣﺨﺸـﺮي و ﺟﻮﻫﺮي وﻟﺪ اﻟﻮﻟﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮزﻧﺪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬اّﻣﺎ ﻃﺮﯾﺤﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫اﻻﺳـﺒﺎط اوﻻد اﻟﻮﻟـﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﺧﺘﺮ و ﭘﺴـﺮ ﻫﺮ دو اﺳﺖ ﺳـﭙﺲ ﺳـﺒﻂ را ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻃﺎﯾﻔﻪ و اّﻣﺖ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و ﻓﯽ اﻟﺨﺒﺮ اﻟﺤﺴـﯿﻦ‬
‫ﺳﺒﻂ ﻣﻦ اﻻﺳـﺒﺎط اي اّﻣﮥ ﻣﻦ اﻻﻣﻢ اﻟﺨﯿﺮ و ﯾﺤﺘﻤﻞ ان ﯾﺮاد ﺑﺎﻟـّﺴ ﺒﻂ‪ ،‬اﻟﻘﺒﯿﻠﻪاي ﺑﺘّﺸﻌﺐ ﻣﻨﻬﻤﺎ ﻧﺴﻠﻪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﻣﺎم ﺣﺴﯿﻦ )ع( ﺳﺒﻄﯽ از اﺳﺒﺎط‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اّﻣﺘﯽ از اّﻣﺖﻫﺎي ﻧﯿﮑﻮ و اﺣﺘﻤﺎل دارد ﻣﺮاد از ﺳﺒﻂ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﻞ او از آن ﻣﻨﺸﻌﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ج ‪ /5‬ص ‪ -251‬اﺳﺎس اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ /‬زﻣﺨﺸﺮي‪ .‬ﺻّﺢ(‪.‬‬
‫)‪(2‬‬
‫ﺣﻔﺪ اﻟﻮﻻﺋﺪ و اﺳﺘﺴﻠﻤﺖ ﺑﺎﻧﻔﺴﻬّﻦ ازﻣﮥ اﻻﺟﻤﺎل‬
‫در ﮐﺸﻒ اﻻﺳﺮار‪:‬‬
‫ﻫ ﺴﺘﻨ ﺪ ‪.‬‬
‫ﺣﻔﺪ‪ -‬ﻫﻢ داﻣﺎدﻫﺎ و ﻋﺮوﺳﻬﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در دﻋﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬إﻟﯿﮏ ﻧﺴﻌﯽ و ﻧﺤﻔﺪ‪) -‬اي ﮐﻪ ﺑﺴﻮي ﻃﺎﻋﺖ‪ ،‬و ﺑﻨﺪﮔﯿﺖ ﻣﯽﺷﺘﺎﺑﯿﻢ(‪.‬‬
‫ﺳﯿﻒ ﻣﺤﺘﻔﺪ‪ -‬ﺷﻤﺸﯿﺮي ﮐﻪ ﺑﺴﺮﻋﺖ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫أﺻﻤﻌﯽ »‪ «1‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﺻﻞ ﺣﻔﺪ‪ -‬ﭘﺎ در ﺟﺎي ﭘﺎي دﯾﮕﺮ ﻧﻬﺎدن و دﻧﺒﺎل او رﻓﺘﻦ و ﺑﺎو ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﻔﺮ( ]ﺣﻔﺮ[‪ ... :‬ص ‪514 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ُﮐﻨْﺘُْﻢ َﻋﻠﯽ َﺷﻔﺎ ُﺣﻔَْﺮٍة ﻣَِﻦ اﻟﻨﱠﺎِر‪ /103 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﺤّﻞ ﮐﻨﺪه ﺷﺪه و ﮔﻮد ﮐﻪ آن را‪ -‬ﺣﻔﯿﺮة‪ -‬ﻧﯿﺰ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻔﺮ‪ -‬ﺧﺎﮐﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﮔﻮدي و ﺣﻔﺮه ﺧﺎرج ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻧﻘﺾ ﯾﻌﻨﯽ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺤﻔﺎر‪ -‬ﻣﺤﻔﺮ‪ -‬ﻣﺤﻔﺮة‪ -‬وﺳﯿﻠﻪ‬
‫ﺣّﻔﺎري اﺳﺖ )اﺳﻢ اﺑﺰار ﮐﻨﺪن و ﺣّﻔﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ در زﺑﺎن ﻋﺮب اﺳﻢ آﻟﺖ ﺑﺮ اوزان ﻣﻔﻌﻞ‪ ،‬ﻣﻔﻌﻠﮥ‪،‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺣﻔﺪ اﻟﻮﻻﺋﺪ ﺑﯿﻨﻬّﻦ و اﺳﻠﻤﺖ ﺑﺄﮐﻔﻬّﻦ ازﻣﮥ اﻻﺟﻤﺎل‬
‫در ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺗﺒﯿـﺎن و ﻟﺴـﺎن اﻟﻌﺮب‪ -‬و اﺳﺘﻤﺴـﮑﺖ‪ ،‬آﻣـﺪه‪ .‬در ﺗﻔﺴـﯿﺮي ﻃـﺒﺮي ﻫﻢ ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر‪ ،‬اّﻣـﺎ ﻣﻌﻨﯽ ﺷـﻌﺮ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ :‬دﺧﺘﺮان ﺟﻮان و‬
‫ﺧـﺪﻣﺘﮑﺎران و ﯾـﺎران ﺻـﺪﯾﻘﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ ﺑـﺎ در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ دﻫـﺎﻧﻪ و زﻣـﺎم ﺷﺘﺮان در اﻃﺮاﻓﺶ ﺣﻠﻘﻪ زدهاﻧـﺪ )ﺗﺘﺒﯿﺎن ‪ -406 / 6‬ﻣﺠﻤﻊ‬
‫اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪ -373 /6‬ﮐﺸﻒ اﻻﺳﺮار ‪ 415 /5‬ﻟﺲ ‪ -153 /3‬ﻃﺒﺮي ‪ 89 /14‬و ‪.(88‬‬
‫)‪ (1‬اﺑـﻮ ﺳـﻌﯿﺪ‪ ،‬ﻋﺒـﺪ اﻟﻤﻠـﮏ اﺻـﻤﻌﯽ از داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﺑﺰرگ ﻟﻐﺖ و ﻧﺤـﻮ در ﻗﺮن دّوم ﻫﺠﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ در اﺧﺒـﺎر و ﻧﻮادر و داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎي‬
‫ﻧﻤﮑﯿﻦ ﻋﺮب و ﻏﺮاﺋﺐ داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬دﺳﺘﯽ داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺮ درﮔﺎه رﺷﯿﺪ و ﻣﺄﻣﻮن ﻋّﺒﺎﺳﯽ ﻣﯽرﻓﺘﻪ اﺳﺖ اﮐﺜﺮ ﮐﺘﺐ ﻟﻐﺖ و ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﻧﺎﻣﺶ را‬
‫و ﻧﻈﺮش را ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺧﻮد اﺻـﻤﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺷﺎﻧﺰده ﻫﺰار ارﺟﻮزه )ﻗّﺼﻪﻫﺎي ﭘﺮ رﺟﺰ‪ -‬ﺷـﻌﺮ و ﻧﺜﺮ ﺣﻤﺎﺳـﯽ و ﻧﻤﮑﯿﻦ(‬
‫ﺑ ﯿ ﺎ د دا ﺷ ﺘ ﻪ ‪.‬‬
‫اﺳـﺤﻖ ﻣﻮﺻـﻠﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دﯾﺪه ﻧﺸﺪ ﮐﻪ اﺻـﻤﻌﯽ ﻣّﺪﻋﯽ داﻧﺸـﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺎل اﯾﻨﮑﻪ در ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺼﻮص ﺑﺨﻮد ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻔﺮد ﺑﻮد ﺧﻮدش‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ در ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﮐﺘﺎب و ﺳـّﻨﺖ دﺳﺖ ﻧﺪارم‪ .‬ﻣﺄﻣﻮن ﻫﻢ ﻣﺸﮑﻼت ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ را ﺑﻤﻨﺰﻟﺶ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻮﯾﺪ زﯾﺮا دﯾﮕﺮ ﭘﯿﺮ‬
‫و ﻓﺮﺗﻮت ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺎرون اﻟّﺮﺷـﯿﺪ ﺷـﯿﻄﺎن اﻟﺸـﻌﺮ‪ ،‬ﻟﻘﺒﺶ داده ﺑﻮد‪ ،‬و ﮔﻬﯽ ﻫﻢ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎ از ﺧﻮد ﺟﻌﻞ ﻣﯽﮐﺮد ﺑﮕﻔﺘﻪ ﻗﺎﺿﯽ اﺑﻦ ﺧﻠﮑﺎن‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت زﯾﺎدي داﺷﺘﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫ﺧﻠﻖ اﻻﻧﺴـﺎن‪ -‬اﻻﺟﻨـﺎس‪ -‬اﻟﻤﻘﺼﻮر‪ -‬اﻟﻤﻤـﺪود‪ -‬ﮐﺘـﺎب ﺻـﻔﺎت‪ -‬ﮐﺘﺎب ﺧﯿﻞ‪ -‬ﮐﺘﺎب اﺑﻞ‪ -‬ﮐﺘﺎب وﺣﻮش‪ -‬ﮐﺘﺎب ﻓﻌﻞ و أﻓﻌﻞ‪ -‬ﮐﺘﺎب‬
‫اﺿـﺪاد‪ -‬ﮐﺘـﺎب ﻣﯿـﺎه اﻟﻌﺮب‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻻراﺟﯿﺰ‪ -‬ﮐﺘﺎب )ﻣﺎ اﺗّﻔﻖ ﻧﻘﻄﻪ و اﺧﺘﻼف ﻣﻌﻨﺎه( وﻓﺎﺗﺶ ﺳﺎل ‪ 217‬ﻫﺠﺮي اﺳﺖ‪) .‬وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﺧﻠﮑﺎن ج ‪ 2‬ص ‪.(349‬‬
‫ﻣﻔﻌـﺎل‪ -‬از ﻫﻤﺎن رﯾﺸﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻣﺒﺮد )ﺳﻮﻫﺎن( ﻣﻀـﯿﺎع‪ -‬ﻣﮑﻨﺴـﮥ )ﺟﺎرو(‪ -‬ﺳّﻢ اﺳﺐ ﯾﻌﻨﯽ )ﺣﺎﻓﺮ اﻟﻔﺮس( را ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷـﺒﺎﻫﺖ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ زﻣﯿﻦ را در ﻣﻮﻗﻊ دوﯾﺪن ﮔﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ -‬ﻣﺤﻔﺎر و ﻣﺤﻔﺮ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬أ ِإﻧﱠﺎ ﻟََﻤْﺮُدوُدوَن ﻓِﯽ اﻟ ْﺤﺎﻓَِﺮِة‪ /10 -‬ﻧﺎزﻋﺎت( ﺣﺎﻓﺮة‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﺜﻠﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﻤﺎن ﺟﺎﺋﯽ ﮐﻪ آﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ‪ ،‬آﯾﺎ ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮدﯾﻢ زﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ؟‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ :‬ﺣـﺎﻓﺮة در آﯾـﻪ زﻣﯿـﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﮔـﻮر و آراﻣﮕﺎﻫﺸـﺎن ﺑـﻮده و ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ ﺑﻨـﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺗﻌـﺒﯿﺮ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬آﯾـﺎ در ﺣـﺎﻟﯿﮑﻪ ﻣـﺎ در‬
‫ﮔﻮرﻫﺎﻣﺎن ﻫﺴﺘﯿﻢ ﺑﺪﻧﯿﺎ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ؟ ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﻓﯽ اﻟﺤﺎﻓﺮة‪ -‬از ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﯽ در ﻣﻌﻨﯽ ﺣﺎل اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺟﻊ ﻋﻠﯽ ﺣﺎﻓﺮﺗﻪ‪ -‬و‪ -‬رﺟﻊ اﻟّﺸﯿﺦ إﻟﯽ ﺣﺎﻓﺮﺗﻪ‪ -‬ﻫﺮ دو ﻋﺒﺎرت ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﻪ )َو ﻣِﻨُْﮑْﻢ َﻣْﻦ ﯾَُﺮﱡد ِإﻟﯽ َأْرَذِل اﻟ ُْﻌُﻤِﺮ‪ /70 -‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﺪوران ﺳﺴﺘﯽ ﻋﻤﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺮي ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫اﻟّﻨﻘﺪ ﻋﻨﺪ اﻟﺤﺎﻓﺮة‪ -‬در ﺑﺎره ﻣﺘﺎﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻘﺪي ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و اﺻﻠﺶ در ﻓﺮوﺧﺘﻦ اﺳﺐ اﺳﺖ ﺳﭙﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻻ ﯾﺰول ﺣﺎﻓﺮه‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﯿﻤﺘﺶ ﻧﻘﺪي و ﯾﮏ ﮐﻼم اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺤﻔﺮ‪ -‬ﭘﯿﻠﻪاي ﮐﻪ دﻧﺪاﻧﻬﺎ را از رﯾﺸﻪ ﻓﺎﺳﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬ﻓﻌﻞ اﯾﻦ واژه در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻔﺮ ﻓﻮه ﺣﻔﺮا اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬دﻧﺪاﻧﻬﺎي ﺑﺎﻻ‪،‬‬
‫و ﭘﺎﺋﯿﻨﺶ رﯾﺨﺖ و دﻫﺎﻧﺶ ﮔﻮد و ﺑﯽدﻧﺪان ﺷﺪ(‪.‬‬
‫اﺣﻔﺮ اﻟﻤﻬﺮ‪ -‬دﻧﺪاﻧﻬﺎي ﺑﺎﻻ و ﭘﺎﺋﯿﻦ ﺟﻠﻮي دﻫﺎن ﻧﻮزاد آن ﺣﯿﻮان اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫( ) )ﺣﻔﻆ( ]ﺣﻔﻆ[‪ ... :‬ص ‪515 :‬‬
‫اﻟﺤﻔﻆ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺤﺎﻟﺘﯽ از ﺟﺎن و ﻧﻔﺲ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در آﻧﺤﺎﻟﺖ ﻓﻬﻢ و درك ﺑﺎ آراﻣﺶ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ و ﺟﺎن ﻣﯽرﺳـﺪ و ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﻣﺎﻧـﺪ و‬
‫ﮔـﺎﻫﯽ ﻧﯿﺰ در ﻣﻌﻨﯽ ﻗـﺪرت ﺧﻮدداري و ﺿـﺒﻂ ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘـﺎﺑﻠﺶ‪ -‬ﻧﺴـﯿﺎن و ﻓﺮاﻣﻮﺷـﯽ اﺳﺖ‪ ،‬و ﮔﺎﻫﯽ‪ -‬ﺣﻔﻆ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﺑﮑﺎر‬
‫ﺑﺮدن آن ﻧﯿﺮو اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬ﺣﻔﻈﺖ ﮐـﺬا ﺣﻔﻈـﺎ‪ -‬آن را از ﺑﺮ ﻧﻤﻮدم و در ﺧـﺎﻃﺮ ﻧﮕﻬﺪاﺷـﺘﻢ ﺳـﭙﺲ‪ ،‬واژه ﺣﻔـﻆ‪ -‬در ﺑﺎره‬
‫ﻏﻤﺨﻮاري و ﻋﻬﺪهدار ﺷﺪن و ﻧﮕﻬﺪاري و رﻋﺎﯾﺖ ﭼﯿﺰي و ﮐﺴﯽ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و ِإﻧﱠﺎ ﻟَُﻪ ﻟَﺤﺎﻓُِﻈﻮَن‪ /12 -‬ﯾﻮﺳﻒ(‪.‬‬
‫)ﺣﺎﻓُِﻈﻮا َﻋَﻠﯽ اﻟﱠﺼَﻠﻮاِت‪ /238 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫)َو اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ُﻫْﻢ ﻟ ُِﻔُﺮوِﺟِﻬْﻢ ﺣﺎﻓُِﻈﻮَن‪ /5 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن(‪.‬‬
‫)َو اﻟ ْﺤﺎﻓِِﻈﯿَﻦ ﻓُُﺮوَﺟُﻬْﻢ َو اﻟ ْﺤﺎﻓِﻈﺎِت‪ /35 -‬اﺣﺰاب( ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﻋّﻔﺖ و ﭘﺎﮐﺪاﻣﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﺣﺎﻓِﻈﺎٌت ﻟ ِﻠَْﻐﯿِْﺐ ﺑ ِﻤﺎ َﺣِﻔَﻆ اﻟﻠﱠُﻪ‪ /34 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ زﻧـﺎن ﭘﺎﮐـﺪاﻣﻦ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري ﮐﻪ ﭘﯿﻤﺎن ﻫﻤﺴـﺮي و ازدواج را در ﻏﯿﺒﺖ ﺷﻮﻫﺮاﻧﺸﺎن ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﺑﺴـﺒﺐ اﯾﻨﮑﻪ ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫اﯾﺸـﺎن را از آﮔﺎﻫﯽ دﯾﮕﺮان ﺑﺮ اﺣﻮاﻟﺸﺎن ﻧﮕﺎه ﻣﯽدارد و ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﮐﻪ )ﺑ ِﻤﺎ َﺣِﻔَﻆ اﻟﻠﱠُﻪ‪ /34 -‬ﻧﺴﺎء( ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه اّﻣﺎ ﺑﺎ ﻣﻨﺼﻮب‬
‫ﺑـﻮدن ﺣﺮف )ه( در اﻟّﻠﻪ در آن ﺻـﻮرت ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺴـﺒﺐ اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ زﻧـﺎن ﺑﺮاﺳـﺘﯽ ﺣّﻖ ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ را رﻋـﺎﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ آﻧﻬﻢ ﻧﻪ ﺑﺮاي رﯾﺎء و ﺗﺼّﻨﻊ و ﺧﻮد ﻧﻤﺎﺋﯽ )ﮐﻪ از روي اﯾﻤﺎن و اﺧﻼﺻﺸﺎن(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َﻓﻤﺎ َأْرَﺳﻠْﻨﺎَك َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ َﺣِﻔﯿﻈًﺎ‪ /80 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺣﺎﻓﻆ و ﻧﮕﻬﺪارﻧﺪه‪.‬‬
‫ﻣﺜﻞ ﻣﻌﻨﯽ آﯾﺎت‪َ) :‬و ﻣﺎ َأﻧ َْﺖ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ ﺑ َِﺠﺒﱠﺎٍر‪ /45 -‬ق(‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ )َﻓﺎﻟﻠﱠُﻪ َﺧﯿٌْﺮ ﺣﺎﻓِﻈًﺎ‪ /64 -‬ﯾﻮﺳﻒ( ﮐﻪ‪ -‬ﺣﻔﻈﺎ‪ -‬ﻫﻢ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻧﺴﺎن را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ از ﺣﻔﻆ ﮐﺮدن ﻏﯿﺮ‬
‫او‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )ِﻋﻨْـَﺪﻧﺎ ِﮐﺘﺎٌب َﺣِﻔﯿٌﻆ‪ /4 -‬ق( ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺘـﺎﺑﯽ ﺣﺎﻓﻆ و ﻧﮕﻬﺪارﻧـﺪه اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن‪ ،‬ﭘﺲ ﺣﻔﯿﻆ در آﯾﻪ ﯾﺎ در ﻣﻌﻨﯽ ﺣﺎﻓﻆ و ﻧﮕﻬـﺪار اﺳـﺖ‬
‫ﻣﺜﻞ ﺧﺪاي ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺣﻔﯿﻆ اﺳﺖ ﯾﺎ در ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺤﻔﻮظ و ﻧﮕﻬﺪاﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻋﻤﺎل ﺛﺒﺖ ﺷﺪه در آن ﮐﺘﺎب از ﺑﯿﻦ ﻧﻤﯽرود ﻣﺜﻞ آﯾﻪ‬
‫)ِﻋﻠُْﻤﻬﺎ ِﻋﻨَْﺪ َرﺑ ﱢﯽ ﻓِﯽ ِﮐﺘﺎٍب ﻻ َﯾِﻀﱡﻞ َرﺑ ﱢﯽ َو ﻻ َﯾﻨْﺴﯽ ‪ /52‬ﻃﻪ(‪.‬‬
‫ﺣﻔﺎظ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮي را ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ُﻫْﻢ َﻋﻠﯽ َﺻﻼﺗِِﻬْﻢ ﯾُﺤﺎﻓُِﻈﻮَن‪ /9 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن(‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ آﮔـﺎﻫﯽ و ﻫﺸـﺪاري اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﻤـﺎزﮔﺰاران داﺋﻤﯽ ﺑـﺎ ﻣﺮاﻋﺎت ﮐﺮدن اوﻗﺎت و ارﮐﺎن آن و اﻗﺎﻣﻪ و ﺑﺮﭘﺎداﺷـﺘﻦ‪،‬‬
‫ﻧﻤـﺎز را ﺑـﺎ ﻧﻬـﺎﯾﺖ ﺗﻮاﻧـﺎﯾﯽ و ﻃﺎﻗﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﻤﺎز ﻫﻢ اﯾﺸﺎن را از زﺷﺘﯽﻫﺎ ﻧﮕﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪:‬‬
‫‪517‬‬
‫ﻣﯽدارد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺗﻨّﺒﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‪ِ) :‬إﱠن اﻟﱠﺼﻼَة َﺗﻨْﻬﯽ َﻋِﻦ اﻟ َْﻔْﺤﺸﺎِء َو اﻟ ُْﻤﻨَْﮑِﺮ‪ /45 -‬ﻋﻨﮑﺒﻮت(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ :‬ﺗﺤّﻔـﻆ‪ -‬ﮐﻢ ﻋﻘﻠﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴـﯽ ﺑﺎ ﮐﻤﯽ ﻗﻮه ﺣﺎﻓﻈﻪ ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﮐﺮدن ﺑﺰﺣﻤﺖ ﻣﯽاﻧـﺪازد و ﭼﻮن‬
‫ﻧﯿﺮوي ﺣـﺎﻓﻈﻪ ﯾﮑﯽ از اﺳـﺒﺎب ﻋﻘـﻞ و ﺧﺮد اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺤّﻔـﻆ‪ -‬را در ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻢ ﻋﻘﻠﯽ ﺑﮑـﺎر ﺑﺮدهاﻧـﺪ ﺗﻔﺴـﯿﺮ و ﻣﻌﻨﯽ آن را ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ‬
‫ﮔﺴﺘﺮش دادهاﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬ﺗﺤّﻔﻆ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻢ ﻋﻘﻠﯽ‪.‬‬
‫ﺣﻔﯿﻈﮥ‪ -‬ﺧﻮد داري از ﺧﺸﻢ و ﻧﺎروا و ﺧﺸـﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺑﺮ آن ﻻزم اﺳﺖ ﺳﭙﺲ در ﺑﺎره واژه ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﻫﻢ ﺣﻔﯿﻈﮥ‪ -‬ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ‬
‫و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪:‬‬
‫أﺣﻔﻈﻨﯽ ﻓﻼن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ او ﻣﺮا ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫( ) )ﺣﻔﯽ( ]ﺣﻔﯽ ‪ ... :‬ص ‪517 :‬‬
‫اﻹﺣﻔﺎء ﻓﯽ اﻟّﺴﺆال‪ -‬ﺷﺘﺎب داﺷﺘﻦ در ﺳﺆال و ﭘﯿﺎﭘﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪن‪ ،‬اﻹﺣﻔﺎء ﻓﯽ اﻹﻟﺤﺎح‪ -‬ﭘﯿﺎﭘﯽ اﺻﺮار و ﺳﺘﯿﺰه ﮐﺮدن‪.‬‬
‫اﻹﺣﻔﺎء ﻓﯽ اﻟﻤﻄﺎﻟﺒﮥ‪ -‬ﭘﯽ در ﭘﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻦ و ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﺮدن‪.‬‬
‫اﻹﺣﻔﺎء ﻓﯽ اﻟﺒﺤﺚ‪ -‬ﭘﺎﻓﺸﺎري در ﺑﺤﺚ و ﺳﺨﻦ ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﺣﺎل ﭼﯿﺰي ﯾﺎ ﮐﺴﯽ‪.‬‬
‫و ﺑﺮ وﺟﻪ و ﻣﻌﻨﯽ اّول ﻋﺒﺎرات‪:‬‬
‫أﺣﻔﯿﺖ اﻟّﺴﺌﻮال‪ -‬و‪ -‬أﺣﻔﯿﺖ ﻓﻼﻧﺎ ﻓﯽ اﻟّﺴﺌﻮال )ﺳﺆال را ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺗﮑﺮار ﮐﺮدم‪ ،‬او را ﺳﺆال ﭘﯿﭻ ﮐﺮدم( اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ) :‬إْن َﯾْﺴَﺌﻠُْﮑُﻤﻮﻫﺎ َﻓﯿُْﺤِﻔُﮑْﻢ َﺗﺒَْﺨﻠُﻮا‪ /37 -‬ﻣﺤّﻤﺪ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﻫﺮ ﮔﺎه ﭼﯿﺰي از ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ و اﺻﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺷﻤﺎ ﺑﺨﻞ ﻣﯽورزﯾﺪ(‪.‬‬
‫اﺻﻞ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ از‪ -‬أﺣﻔﯿﺖ اﻟّﺪاﺑﮥ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ در ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺂن ﺣﯿﻮان ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﮐﺮدم ﺑﻄﻮرﯾﮑﻪ ﭘﺎﯾﺶ ﻧﺮم و ﺳـّﻤﺶ ﺳﺒﮏ اﺳﺖ و ﺳﺘﻮري‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در اﺛﺮ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ زﯾﺎد ﻫﻤﯿﺸﻪ در راه رﻓﺘﻦ ﺳﺒﮏ ﻣﯽرود‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺣﻔﯽ‪ ،‬ﺣﻔﺎ و ﺣﻔﻮة‪ ،‬و از اﯾﻦ ﻓﻌﻞ ﻋﺒﺎرات‪:‬‬
‫أﺣﻔﯿﺖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻮي ﺳﺒﯿﻞ )ﺷﺎرب( را ﺗﻤﺎﻣﺎ ﭼﯿﺪم‪.‬‬
‫)اﻟَﺤِﻔﱡﯽ(‪ -‬ﺑﺴﯿﺎر ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر و ﻣﻬﺮﺑﺎن و ﻟﻄﯿﻒ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ) :‬إﻧﱠُﻪ ﮐﺎَن ﺑ ِﯽ َﺣِﻔﯿ‪‬ﺎ‪ /47 -‬ﻣﺮﯾﻢ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬او ﺑﺮ ﻣﻦ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﺮﺑﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫أﺣﻔﯿﺖ ﺑﻔﻼن و ﺗﺤّﻔﯿﺖ ﺑﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮐﺮام و اﺣﺘﺮاﻣﺶ ﮐﺮدم و ﺑﺎو ﺗﻮّﺟﻪ ﻧﻤﻮدم‪.‬‬
‫)اﻟﺤﻔّﯽ(‪ -‬داﻧﺸﻤﻨﺪ و آﮔﺎه ﺑﭽﯿﺰي )اﯾﻦ واژه ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺂﯾﻪ ‪ /187‬اﻋﺮاف اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( در ﺑﺎره ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻧّﮏ ﺣﻔﯽ‬
‫ﻋﻨﻬﺎ‪ -‬ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ وﻗﺖ ﻗﯿﺎﻣﺖ را ﻣﯽداﻧﯽ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺎﺳﺨﺸﺎن ده ﮐﻪ‪ -‬ﻋﻠﻤﻬﺎ ﻋﻨﺪ رﺑّﯽ‪ ،‬او آﮔﺎه ﺑﻘﯿﺎﻣﺖ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )ﺣّﻖ( ]ﺣّﻖ ‪ ... :‬ص ‪518 :‬‬
‫اﺻـﻞ ﺣّﻖ ﻣﻄـﺎﺑﻘﺖ و ﯾﮑﺴﺎﻧﯽ و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ و درﺳﺘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﭘﺎﯾﻪ درب در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﭘﺎﺷـﻨﻪ ﺧﻮد ﺑﺎ اﺳـﺘﻮاري و درﺳﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﭼﺮﺧﺪ‪ .‬و ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﺣّﻖ« وﺟﻮﻫﯽ دارد‪:‬‬
‫اّول‪ -‬ﺑﻤﻌﻨﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﻨﺪهاي ﭼﯿﺰي را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺣﮑﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺘﻀﯽ آن اﺳﺖ اﯾﺠﺎد ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و ﻟﺬا در ﺑﺎره ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﯾﺠﺎد‬
‫ﮐﻨﻨﺪه ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻤﻘﺘﻀﺎي ﺣﮑﻤﺖ اﺳﺖ‪ -‬ﺣّﻖ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫در آﯾﻪ )ﺛُﱠﻢ ُرﱡدوا ِإﻟَﯽ اﻟﻠﱠِﻪ َﻣْﻮﻻُﻫُﻢ اﻟ َْﺤﱢﻖ‪ /30 -‬ﯾﻮﻧﺲ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺳﭙﺲ اﯾﺸﺎن را ﺑﻪ اﻟّﻠﻪ ﮐﻪ ﻣﻮﻻي ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ و ﺑﺤّﻘﺸﺎن اﺳﺖ ﺑﺎز ﺑﺮﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﮐﻤﯽ دورﺗﺮ در آﯾﻪ )‪ /32‬ﯾﻮﻧﺲ( ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﻓﺬﻟ ُِﮑُﻢ اﻟﻠﱠُﻪ َرﺑﱡُﮑُﻢ اﻟ َْﺤﱡﻖ‪ /32 -‬ﯾﻮﻧﺲ(‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ )َﻓﻤﺎ ذا ﺑَْﻌـَﺪ اﻟ َْﺤﱢﻖ ِإﻟ ﱠﺎ اﻟﱠﻀﻼُل َﻓَﺄﻧﱠﯽ ﺗُـْﺼ َﺮﻓُﻮَن‪ /32 -‬ﯾﻮﻧﺲ( ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺑﻌـﺪ از ﺣّﻖ ﺟﺰ ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﭼﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺷـﻤﺎ را ﺑﺂن ﺑﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ(‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﺣّﻖ در ﻣﻌﻨﯽ ﺧﻮد ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﮐﻪ آﻧﻬﻢ ﺑﻤﻘﺘﻀﺎي ﺣﮑﻤﺖ اﯾﺠﺎد ﺷﺪه‪ ،‬از اﯾﻦ روي ﺗﻤﺎم ﻓﻌﻞ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ را ﺣّﻖ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬در آﯾﺎت‪:‬‬
‫)ُﻫَﻮ اﻟ ﱠِﺬي َﺟَﻌَﻞ اﻟﱠﺸْﻤَﺲ ِﺿﯿﺎًء َو اﻟ َْﻘَﻤَﺮ ﻧُﻮرًا‪ /5 -‬ﯾﻮﻧﺲ( ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪) :‬ﻣﺎ َﺧَﻠَﻖ اﻟﻠﱠُﻪ ذﻟ َِﮏ ِإﻟ ﱠﺎ ﺑ ِﺎﻟ َْﺤﱢﻖ‪ /5 -‬ﯾﻮﻧﺲ(‪.‬‬
‫و در ﺑﺎره ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﯾْﺴَﺘﻨْﺒِﺌُﻮَﻧَﮏ َأ َﺣﱞﻖ ُﻫَﻮ‪ ،‬ﻗُْﻞ ِإي َو َرﺑ ﱢﯽ ِإﻧﱠُﻪ ﻟََﺤﱞﻖ ‪ /53‬ﯾﻮﻧﺲ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺧﺒﺮ ﻗﯿﺎﻣﺖ را از ﺗﻮ ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ راﺳﺖ اﺳﺖ ﺑﮕﻮ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪519 :‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرم ﮐﻪ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮ ﺣّﻖ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )ﻟََﯿْﮑﺘُُﻤﻮَن اﻟ َْﺤﱠﻖ‪ /146 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫و ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬اﻟ َْﺤﱡﻖ ﻣِْﻦ َرﺑ ﱢَﮏ‪ /147 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫)َو ِإﻧﱠُﻪ ﻟَﻠَْﺤﱡﻖ ﻣِْﻦ َرﺑ ﱢَﮏ‪ /149 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﺳّﻮم‪ -‬ﺣّﻖ‪ ،‬ﺑﻤﻌﻨﯽ اﻋﺘﻘـﺎد داﺷـﺘﻦ و ﺑـﺎور داﺷـﺘﻦ در ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾـﺎ آن ﺑـﺎور ﯾـﺎ واﻗﻌّﯿﺖ آﻧﭽﯿﺰ و در ذات او ﻣﻄـﺎﺑﻘﺖ ﺑﺎ ﺣّﻖ دارد‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﺪ اﻋﺘﻘﺎد او در ﺑﻌﺚ و ﭘﺎداش و ﻣﮑﺎﻓﺎت و ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ ﺣّﻖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﻓَﻬَﺪي اﻟﻠﱠُﻪ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا ﻟ َِﻤﺎ اْﺧَﺘَﻠُﻔﻮا ﻓِﯿِﻪ ﻣَِﻦ اﻟ َْﺤﱢﻖ »‪ /213 -«1‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﺣّﻖ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﮐﺎر و ﺳـﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ واﻗﻊ آﻧﻄﻮر ﮐﻪ واﺟﺒﺴﺖ‪ ،‬و ﺑﺎﻧـﺪازهاي ﮐﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ و در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ واﺟﺐ اﺳـﺖ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ‪ ،‬ﮐﺎر ﺗﻮ ﺣّﻖ اﺳﺖ و ﺳﺨﻦ ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﺣّﻖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﮐﺬﻟ َِﮏ َﺣﱠﻘْﺖ َﮐﻠَِﻤُﮥ َرﺑ ﱢَﮏ‪ /33 -‬ﯾﻮﻧﺲ(‪.‬‬
‫)َﺣﱠﻖ اﻟ َْﻘْﻮُل ﻣِﻨﱢﯽ ﻟَﺄﻣَْﻠَﺄﱠن َﺟَﻬﻨﱠَﻢ‪ /13 -‬ﺳﺠﺪه(‪.‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ‪َ) :‬و ﻟَِﻮ اﺗﱠَﺒَﻊ اﻟ َْﺤﱡﻖ َأْﻫﻮاَءُﻫْﻢ‪ /71 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن(‪.‬‬
‫ﺻﺤﯿـﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮاد از ﺣّﻖ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺮاد از آن ﺣﮑﻤﯽ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻗﺘﻀﺎي ﺣﮑﻤﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن ﺣّﻘﯽ اﺳﺖ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻗﺴﻤﺘﯽ از آﯾﻪ ‪ /213‬ﺑﻘﺮه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ وﺟﻮدي ﺑﻌﺜﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي آﺳﻤﺎﻧﯽ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻣﺮدم در ﺑﺎره ﺣﻖ‬
‫ﺑﻮدن ﻗﯿﺎﻣﺖ و ﺣﯿﺎت دﻧﯿﺎ ﺑﺎوري ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ و در اﯾﻦ ﺑﺎور ﻫﻤﺴﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ ﺳـﭙﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان را ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ و ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﺋﯽ ﺑﺤّﻖ‬
‫ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﺗﺎ ﻣﺤﺘﻮاي راﺳﺘﯿﻦ آن ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ و رﺳﻮﻻن در ﺑﺎره ﻗﯿﺎﻣﺖ و ﺣﯿﺎت دﻧﯿﺎ ﺣﮑﻢ ﮐﻨﻨﺪ ﺳـﭙﺲ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺣﺴﺎدت و ﺳﺘﻢﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن‬
‫ﺑﻮد ﺑﺎورﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﻧﺪ و آﻧﻬﺎﺋﯿﮑﻪ ﺳـﺘﻤﮑﺎر‪ ،‬و ﯾﺎﻏﯽ و ﺳـﺮﮐﺶ ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﺨﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﯿﺎﻣﺖ و ﻣﮑﺎﻓﺎت اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن ﺣّﻖ‬
‫اﺳﺖ ﺑﻨـﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﮐﺴـﺎﻧﯽ را ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردﻧـﺪ و ﺑﺂﻧﭽﻪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﮕﺮوﯾـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ و اﺧﺘﻼف داﺷـﺘﻨﺪ و ﺑﺤﻖ ﻫـﺪاﯾﺖ ﻧﻤﻮد و‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻐﯽ و ﺳﺘﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺤّﻖ اﯾﻤﺎن دارﻧﺪ راه ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ را ﺑﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫راه اﺳﺖ و ﭼﺎه و دﯾﺪه ﺑﯿﻨﺎ و آﻓﺘﺎب ﺗﺎ آدﻣﯽ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ ﭘﯿﺶ ﭘﺎي ﺧﻮﯾﺶ‬
‫دﺷﻤﻦ ﺑﻪ دﺷﻤﻦ آن ﻧﭙﺴﻨﺪد ﮐﻪ ﺑﯿﺨﺮد ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺮاد ﻫﻮاي ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﭼﻨﺪﯾﻦ ﭼﺮاغ دارد و ﺑﯿﺮاﻫﻪ ﻣﯽرود ﺑﮕﺬار ﺗﺎ ﺑﯿﻔﺘﺪ و ﺑﯿﻨﺪ ﺳﺰاي ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﮐﻪ در آﯾﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)َأْﺣَﻘْﻘُﺖ( ﮐﺬا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﺮا از ﻧﻈﺮ ﺣّﻖ ﺑﻮدن اﺛﺒﺎت ﮐﺮدم ﯾﺎ ﺣّﻘﺶ را اداء ﮐﺮدم‪ ،‬و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﭼﻮن ﺣّﻖ ﺑﻮد ﺑﺤّﻖ ﺑﻮدﻧﺶ ﺣﮑﻢ ﻧﻤﻮدم‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻟ ِﯿُِﺤﱠﻖ اﻟ َْﺤﱠﻖ‪ /8 -‬اﻧﻔﺎل( )ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﺣّﻖ را اﺛﺒﺎت ﮐﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﭘﺲ اﺛﺒﺎت ﺣّﻖ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬ﺑﺎ اﻇﻬﺎر ﮐﺮدن دﻻﺋﻞ و آﯾﺎت )ﯾﻌﻨﯽ آﺛﺎر ﺣّﻖ در آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬و ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ(‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ُأوﻟﺌُِﮑْﻢ َﺟَﻌﻠْﻨﺎ ﻟَُﮑْﻢ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ ُﺳﻠْﻄﺎﻧًﺎ ُﻣﺒِﯿﻨًﺎ‪ /91 -‬ﻧﺴﺎء( ﯾﻌﻨﯽ دﻟﯿﻞ ﻗﻮي و روﺷﻦ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬دّوم‪ -‬اﺛﺒﺎت ﺣّﻖ ﺑﺎ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻤﻮدن ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﮔﺴﺘﺮش آن در ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم اﺳﺖ ﻣﺜﻞ آﯾﺎت زﯾﺮ‪:‬‬
‫)َو اﻟﻠﱠُﻪ ُﻣﺘِﱡﻢ ﻧُﻮِرِه َو ﻟَْﻮ َﮐِﺮَه اﻟ ْﮑﺎﻓُِﺮوَن‪ /8 -‬ﺻﻒ(‪.‬‬
‫)ُﻫَﻮ اﻟ ﱠِﺬي َأْرَﺳَﻞ َرُﺳﻮﻟَُﻪ ﺑ ِﺎﻟ ُْﻬﺪي َو ِدﯾِﻦ اﻟ َْﺤﱢﻖ ﻟ ِﯿُْﻈِﻬَﺮُه َﻋَﻠﯽ اﻟﱢﺪﯾِﻦ ُﮐﻠﱢِﻪ »‪ /33 -«1‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬آﯾﻪ ﻓﻮق ﮐﻪ ﺳﻪ ﺑـﺎر در ﺳﻮرهﻫﺎي ‪ /33‬ﺗﻮﺑﻪ‪ /28 ،‬ﻓﺎﺗﺢ‪ /9 ،‬ﺻّﻒ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﺒﺎرات )َو ﻟَْﻮ َﮐِﺮَه اﻟ ُْﻤْﺸـ ِﺮُﮐﻮَن‪َ ،‬و َﮐﻔﯽ ﺑ ِﺎﻟﻠﱠِﻪ َﺷـ ِﻬﯿﺪًا‪َ ،‬و ﻟَْﻮ َﮐِﺮَه‬
‫اﻟ ُْﻤْﺸِﺮُﮐﻮَن( ﺧﺘﻢ ﻣﯽﺷﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ آن ﻣﻔّﺴﺮﯾﻦ اﮐﺜﺮا اﯾﻨﻄﻮر ﻧﻈﺮ دادهاﻧﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را ﺑﺎ ﻫﺪاﯾﺖ و دﯾﻦ ﺣّﻖ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ او را ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ادﯾﺎن ﻏﻠﺒﻪ دﻫﺪ‪ ،‬اّﻣﺎ در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺗﻮﺟﯿﻬﺎﺗﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل و ﺑﺮﻫﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ ﭘﻬﻨﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﻌﺪ از ﻗﺮآن دﯾﻦ دﯾﮕﺮي ﺑﺎﻗﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اّﻣـﺎ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ در ﻣﺘـﻦ ﻣﺸﺎﻫـﺪه ﮐﺮدﯾـﻢ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬آﯾﻪ )ﻟ ِﯿُْﻈِﻬَﺮُه َﻋَﻠﯽ اﻟـﱢﺪﯾِﻦ ُﮐﻠﱢِﻪ‪ /33 -‬ﺗﻮﺑﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﺑـﺎ اﮐﻤﺎل ﺷـﺮﯾﻌﺖ و‬
‫ﮔﺴـﺘﺮش آن در ﻋﻤـﻮم ﻣﺮدم‪ ،‬ﭘﺲ ﻋﺒـﺎرت ﻓـﻮق ﺗﺄﯾﯿـﺪش آﯾﻪ )اﻟ َْﯿْﻮَم َأْﮐَﻤﻠُْﺖ ﻟَُﮑْﻢ ِدﯾَﻨُﮑْﻢ َو َأﺗ َْﻤْﻤُﺖ َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ‪ -‬ﻧِْﻌَﻤـ ﺘِﯽ‪ /3 -‬ﻣﺎﺋﺪه( اﺳﺖ‪،‬‬
‫زﯾﺮا‪ -‬اﻇﻬﺎر‪ -‬در آﯾﻪ ﻇﻬﻮر و اﺗﻤﺎم ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﺎ دﻻﺋﻞ و ﺣّﺠﺖﻫﺎي روﺷﻦ ﺑﺮاي ﻣﺒﺎﻫﻠﻪ و اﺗﻤﺎم ﺣّﺠﺖ ﺣﺎﺿـﺮ ﺷـﺪ و‬
‫اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺸﺪﻧﺪ و ﺑﺮﺗﺮي اﺳﻼم را ﻋﻤﻼ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺤـﺪي ﻫﻢ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻫﻤﻪ ﻋﻠﻤـﺎء و ﻓﺼـﺤﺎء و ﺑﻠﻐـﺎء را دﻋﻮت ﺑـﺂوردن آﯾﻪ ﯾﺎ ده آﯾﻪ ﯾﺎ ﺳﻮره ﻣﺜﻞ ﻗﺮآن ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭽﮑﺲ‬
‫ﺗـﺎﮐﻨﻮن ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻪ اﺳﺖ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ از اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﻫﻢ ﺑﺮﺗﺮي و اﺗﻤﺎم و اﮐﻤﺎل دﯾﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﺷـﺪه و ﮐﺴـﯽ را ﯾﺎراي ﻫﻤﺎوردي ﺑﺎ ﻗﺮآن ﻧﺒﻮده‬
‫اﺳﺖ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﻠﯿﻮﻧﻬﺎ ﻧﻔﺮ ﻫﻤﻮاره در ادﯾﺎن دﯾﮕﺮ ﺑﺎﻗﯿﻨﺪ وﻟﯽ در ﻋﺼـﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ اﻣﻢ ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ و ﺗﺒﻌﯿﺾ ﻧﮋادي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺂﻏﻮش اﺳﻼم ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ زﯾﺮا اﺳﻼم ﺗﻨﻬﺎ دﯾﻨﯽ اﺳﺖ دﺳﺖ ﻧﺨﻮرده و ﺑﺪون ﺗﺤﺮﯾﻒ ﮐﻪ اﺳﺎس‬
‫و آﯾﻪ ) )اﻟ ْـَﺤ ﺎﻗﱠُﮥ( َﻣـ ﺎ اﻟ ْـَﺤ ﺎﻗﱠُﮥ‪ 2 -‬و ‪ /1‬ﺣـﺎّﻗﻪ( ﮐﻪ اﺷـﺎره ﺑﻘﯿـﺎﻣﺖ اﺳﺖ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ آن را ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ )َﯾـْﻮَم َﯾُﻘـﻮُم اﻟﻨﱠﺎُس‪/6 -‬‬
‫ﻣﻄّﻔﻔﯿﻦ( زﯾﺮا در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﭘﺎداش و ﺟﺰاء ﺑﺤﻘﯿﻘﺖ ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد و اﺛﺒﺎت ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺣﺎﻗﻘﺘﻪ ﻓﺤّﻘﻘﺘﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺣّﻖ ﺑﺎ او ﻣﺨﺎﺻﻤﻪ و اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدم و ﺑﺮ او ﭼﯿﺮه ﺷﺪم‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ )رض( ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ )إذا اﻟّﻨﺴﺎء ﺑﻠﻐﻦ ﻧّﺺ اﻟﺤﻘﺎق‪ ،‬ﻓﺎﻟﻌﺼﺒﮥ اوﻟﯽ ﻓﯽ ذﻟﮏ( »‪.«1‬‬
‫)اﮔﺮ دوﺷﯿﺰﮔﺎن ﺑﺤّﺪي از رﺷﺪ و ﺑﻠﻮغ ﻋﻘﻼﻧﯽ رﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ در اﻣﻮر‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺗﺒﻌﯿﺾ ﻧﮋادي و ﺗﻔﺎﺧﺮ و ﺗﮑﺎﺛﺮ و ﺳﺘﻢ را از رﯾﺸﻪ ﺑﺮﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺮن اﺧﯿﺮ داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﮔﺮاﻧﻤـﺎﯾﻪ )ﺣﺎج ﺷـﯿﺦ ﺟﻮاد ﺑﻼﻏﯽ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴـﯿﺮي ﺑﻨﺎم )اﻟﻬـﺪي اﻟﯽ دﯾﻦ ﻣﺼـﻄﻔﯽ( در ﮐﺘﺎب ارزﻧـﺪهاش ﺑﻨﺎم‬
‫)اﻟّﺮﺣﻠﮥ اﻟﻤﺪرﺳـّﯿﮥ( ﮐﻪ ﺑﻔﺎرﺳـﯽ ﻫﻢ ﺑﻨﺎم ﻣﺪرﺳﻪ ﺳـّﯿﺎر ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان اﺧﺒﺎر ﭘﻨﻬﺎن در ﻗﺮآن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن ﻣﺤّﻤﺪ‬
‫)ص( را ﺑﺎﻣﻮر ﻏﯿﺒّﯿﻪ ﺑﺰرﮔﯽ ﺧﺒﺮ داده و ﺗﻤﺎﻣﯽ واﻗﻊ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬آﯾﻪ ‪ /95‬ﺣﺠﺮ ﮐﻪ ﻣّﮑﯽ اﺳﺖ و در اﺑﺘﺪاي ﺑﻌﺜﺖ ﻣﺮدم را ﺑﻪ دﯾﻦ ﻣﻘّﺪس اﺳـﻼم دﻋﻮت ﻣﯽداﺷﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻢ او را ﺑﺸﺎرت ﻣﯽداد‬
‫و ﻓﺮﻣﻮد )ِإﻧﱠﺎ َﮐَﻔﯿْﻨﺎَك اﻟ ُْﻤْﺴـ َﺘْﻬِﺰﺋِﯿَﻦ‪ /95 -‬ﺣﺠﺮ( ﯾﻌﻨﯽ اﺳـﺘﻬﺰاء ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺗﻮ را ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺮ ﻃﺒﻖ اﯾﻦ ﺑﺸﺎرت او را ﺑﺸـﺮﯾﻒﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﮐﻔﺎﯾﺖ ﺳﺮ اﻓﺮاز ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬آﯾﻪ ‪ /9‬ﺻﻒ ﮐﻪ آﻧﻬﻢ ﻣّﮑﯽ اﺳﺖ )ﻟ ِﯿُْﻈِﻬَﺮُه َﻋَﻠﯽ اﻟﱢﺪﯾِﻦ ُﮐﻠﱢِﻪ َو ﻟَْﻮ َﮐِﺮَه اﻟ ُْﻤْﺸـ ِﺮُﮐﻮَن‪ /9 -‬ﺻﻒ( او را ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﻇﻬﺎر ﺑﺮ ﺗﻤﺎﻣﯽ دﯾﻦ‬
‫اﻇﻬﺎر ﻓﺮﻣﻮد‪) .‬ﻣﺪرﺳﻪ ﺳّﯿﺎر ج ‪ 1‬ص ‪.(137‬‬
‫ﺑﺤﺚ ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ )َﻋَﻠﯽ اﻟﱢﺪﯾِﻦ ُﮐﻠﱢِﻪ‪ /33 -‬ﺗﻮﺑﻪ( ﻧﻪ ﺑﺮ ﺗﻤﺎﻣﯽ ادﯾﺎن ﺑﺎ ﻗﻬﺮ و ﻏﻠﺒﻪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﺗﻤﺎﻣﯽ دﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﺎ‬
‫ﺣّﺠﺖ و دﻻﯾﻞ در ذﯾﻞ واژه‪ -‬ﻇﻬﺮ‪ -‬ان ﺷﺎء اﻟّﻠﻪ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪.‬‬
‫)‪ (1‬رواﯾﺖ ﻓﻮق را اﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺤﺪﯾـﺪ از ﻋﻠﯽ )ع( در ﻧﻬـﺞ اﻟﺒﻼـﻏﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ »و ﻓﯽ اﻟﺤـﺪﯾﺚ ﻟﻪ )ع( اذا ﺑﻠﻎ اﻟﻨﺴﺎء ﻧﺺ اﻟﺤﻘﺎﯾﻖ‬
‫ﻓﺎﻟﻌﺼﺒﮥ اوﻟﯽ« ﺳﭙﺲ در ﺷﺮح آن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬اﻟّﻨﺺ‪ -‬ﺑﭙﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﺪن ﻫﺮ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺑﻪ اﻧﺘﻬﺎ رﺳﯿﺪن ﺳﯿﺮ و ﺣﺮﮐﺖ‪ ،‬زﯾﺮا در ﻣﻘﺼﺪ و ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﺳﻔﺮ‪ ،‬اﺳﺐ و اﺳﺘﺮ دﯾﮕﺮ ﻃـﺎﻗﺖ رﻓﺘﻦ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﺪارﻧـﺪ و در ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﻧﺼـﺼﺖ اﻟّﺮﺟﻞ ﻋﻦ اﻻﻣﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﻘـﺪر از او ﭘﺮﺳـﯿﺪم ﺗﺎ ﺑﺒﯿﻨﻢ از آن‬
‫ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﭼﻪ ﻣﯽﻓﻬﻤﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‪ -‬ﻧّﺺ اﻟﺤﻘﺎق‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ رﺳﯿﺪن دوﺷﯿﺰه ﺑﺎدراك و ﻓﻬﻢ اﻣﻮر‪ ،‬ﭼﻮن در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ دﺧﺘﺮ دوران ﮐﻮدﮐﯽ را ﭘﺸﺖ‬
‫ﺳﺮ ﮔﺬاﺷـﺘﻪ اﺳﺖ و زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺧﺘﺮ ﺻـﻐﯿﺮ ﺑﺤّﺪ ﺑﺰرﮔﯽ و ﮐﺒﯿﺮ رﺳـﯿﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻋﻠﯽ )ع( از ﻓﺼﯿﺤﺘﺮﯾﻦ ﮐﻨﺎﯾﺎت در اﯾﻦ‬
‫اﻣﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺣّﺘﯽ ﺷـﮕﻔﺖ اﻧﮕﯿﺰ اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ دﺧﺘﺮ ﺑﭽﻨﺎن ﺣـّﺪي از ادراك و ﺑﻠﻮغ و ﻓﻬﻢ و رﺷﺪ رﺳـﯿﺪ ﻣﺮدان ﻣﺤﺮم او ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺪر و‬
‫ﺑﺮادران و ﻋﻤﻮﻫﺎﯾﺶ ﺑﺮاي ﭘﺎﺳـﺦ ﮔﻮﺋﯽ و ﺣﻀﺎﻧﺖ او از ﻣﺎدرش ﺳـﺰاوارﺗﺮﻧﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺑﺎره ﺑﺮﮔﺰﯾﺪن ﻫﻤﺴـﺮ و ازدواج او‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪ‪-‬‬
‫ﺣﻘﺎق‪ -‬ﻫﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺤﺚ و ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﻣﻨﻄﻘﯽ و ﻋﻘﻼﻧﯽ ﮐﻪ در اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي ﺑﺎﻟﻎ و ﻋﺎﻗﻞ ﻫﺴﺖ و در ﺑﺤﺚ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﻣﻦ از‬
‫ﺗﻮ ﺑﺤّﻖ ﺳﺰاوارﺗﺮم‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ :‬ﻧّﺺ اﻟﺤﻘـﺎق‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻠﻮغ ﻋﻘﻠﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن إدراك اﺳﺖ زﯾﺮا ﻋﻠﯽ )ع( در ﺑﯿﺎن ﻓﻮق ﺣﺎﻟﺖ و ﺷـﺮاﯾﻄﯽ را در زﻧﺎن ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺣﻘﻮق و اﺣﮑﺎم در آن ﺳّﻦ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻮﭼﮏ ﻫﻢ راه اﺳـﺘﺪﻻل و ﺟـﺪال در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ ﭘـﺪر و ﺑﺮادران و ﻋﻤﻮﻫﺎﯾﺸﺎن ﺳـﺰاوارﺗﺮﻧﺪ ﮐﻪ در اﻣﻮر ﻫﻤﺴـﺮ ﮔﺰﯾﻨﯽ و در ﺣﻘﻮق‬
‫دﯾﮕﺮ ﻫﻤﺮاﻫﯽ و ﻧﻈﺎرﺗﺸﺎن ﮐﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﻓﻼن ﻧﺰق اﻟﺤﻘﺎق ﯾﻌﻨﯽ او در اﻣﻮر ﮐﻮﭼﮏ ﻫﻢ ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣّﻖ در واﺟﺐ و ﻻزم و ﺟﺎﯾﺰ ﺑﮑﺎر ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ آﯾﺎت زﯾﺮ‪:‬‬
‫)ﮐﺎَن َﺣ‪‬ﻘﺎ َﻋَﻠﯿْﻨﺎ َﻧْﺼُﺮ اﻟ ُْﻤْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ‬
‫‪ /47 -‬روم(‪.‬‬
‫)َﮐﺬﻟ َِﮏ َﺣ‪‬ﻘﺎ َﻋَﻠﯿْﻨﺎ ﻧُﻨِْﺞ اﻟ ُْﻤْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ‪ /103 -‬ﯾﻮﻧﺲ(‪.‬‬
‫و در ﺳﺨﻦ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ‪َ) ) :‬ﺣِﻘﯿٌﻖ( َﻋﻠﯽ َأْن ﻻ َأﻗُﻮَل َﻋَﻠﯽ اﻟﻠﱠِﻪ ِإﻟ ﱠﺎ اﻟ َْﺤﱠﻖ‪ /105 -‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -:‬ﺣﻘﯿـﻖ‪ -‬ﻣﻌﻨـﺎﯾﺶ ﺳـﺰاوار و ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺼـﻮرت ﺣﻘﯿﻖ ﻋﻠّﯽ‪ -‬ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧـﺪه ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﻦ ﺳـﺰاوار اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺮ ﻣﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو ﺑ ُُﻌﻮﻟَﺘُُﻬﱠﻦ َأَﺣﱡﻖ ﺑ َِﺮﱢدِﻫﱠﻦ‪ /228 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬اﮔﺮ ﺧﻮاﻫﺎن اﺻﻼح ﺑﻮدﻧﺪ ﺷﻮﻫﺮاﻧﺸﺎن ﺑﺮﺟﻮع و ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن اﯾﺸﺎن ﺳﺰاوارﺗﺮﻧﺪ(‪.‬‬
‫واژه‪َ) -‬ﺣِﻘﯿَﻘـ ﮥ(‪ -‬ﮔـﺎﻫﯽ در ﻣﻮرد ﭼﯿﺰﯾﮑﻪ داراي وﺟﻮدي و ﺛﺒﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﻣﺜﻞ ﺳـﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﺤﺎرث ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪) :‬ﻟﮑّﻞ‬
‫ﺣّﻖ ﺣﻘﯿﻘﮥ ﻓﻤﺎ ﺣﻘﯿﻘﮥ‬
‫__________________________________________________‬
‫ﮐﺴـﯿﮑﻪ‪ -‬ﻧّﺺ اﻟﺤﻘﺎﯾﻖ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﻣﻨﻈﻮرش از ﺣﻘﺎﯾﻖ‪ -‬ﺟﻤﻊ‪ -‬ﺣﻘﯿﻘـﮥ‪ -‬اﺳﺖ و ﻣﻌﻨﯽ ﻓﻮق از اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪه ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﺳـﻼم‪ -‬اﺳـﺖ‬
‫وﻟﯽ ﻣﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ -‬ﻧّﺺ اﻟﺤﻘﺎق‪ -‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ رﺳـﯿﺪن زن ﺑﺤـّﺪ ازدواج و ﺗﺼّﻮر ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ او ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ‬
‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﻘﺎق ﺷﺘﺮان ﯾﻌﻨﯽ ﺑﭽﻬﺎر ﺳﺎﻟﮕﯽ داﺧﻞ ﺷﺪن ﮐﻪ ﺳﻮاري و ﺣﻤﻞ ﺑﺮﻣﯽدارﻧﺪ و ﺑﺤّﺪ ﺳـﯿﺮ و ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽرﺳﻨﺪ ﻫﺮ دو وﺟﻪ ﺑﯿﮏ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ اّﻣﺎ ﻣﻌﻨﯽ اﺧﯿﺮ ﺑﺮوش زﺑﺎن ﻋﺮب ﺷﺒﯿﻪﺗﺮ اﺳﺖ از ﻣﻌﻨﯽ اّول‪) -‬ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ ﺻﺒﺤﯽ اﻟّﺼﺎﻟﺢ ص ‪.(5118‬‬
‫اﯾﻦ ﺷـﺮح و ﻣﻌـﺎﻧﯽ را ﻋﯿﻨﺎ‪ -‬اﺑﻦ ﻓﺎرس‪ -‬و ﺷـﯿﺦ ﻃﺮﯾﺤﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻓﯽ ﺣـﺪﯾﺚ ﻋﻠﯽ )ع( و اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر در ﻋﻨﻮان »و ﻓﯽ ﺣـﺪﯾﺚ ﻋﻠﯽ‬
‫ﮐّﺮم اﻟّﻠﻪ وﺟﻬﻪ« ﺷـﺮح ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن دارد ﭼﻮن ﻣﻮﺿﻮع ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﻗﻀﺎﺋﯽ اﺳﺖ و در دوران ﺧﻠﻔﺎء ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻋﻤﺮ )رض( ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ »اﻗﻀﺎﮐﻢ ﻋﻠﯽ« ﻗﺎﺿـﯽﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮد ﻋﻠﯽ )ع( ﺑﻮده اﺳﺖ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرات را او ﻫﻢ ﺷﻨﯿﺪه و ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‪) .‬ﻣﻘﺎﯾﯿﺲ اﻟﻠّﻐﻪ ج ‪ 2‬ص ‪ -16‬ﻣﺠﻤﻊ‬
‫اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ج ‪ 4‬ﺑﺺ ‪ -185‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب ج ‪ 10‬ص ‪.(53‬‬
‫إﯾﻤﺎﻧﮏ‪.«1» «-‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﺮ ﺣّﻘﯽ داراي ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ اﺳﺖ ﭼﻪ ﭼﯿﺰي از ﺣّﻖ ﺑﻮدن دﻋﻮي ﺗﻮ ﺑﺮ اﯾﻤﺎن ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ؟‬
‫ﻓﻼن ﯾﺤﻤﯽ ﺣﻘﯿﻘﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ او ﺣﻘﯿﻘﺘﺶ را و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺣﻤﺎﯾﺖ اﺳﺖ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﻌﻘﻮب اﺳﺤﻖ ﮐﻠﯿﻨﯽ ﻣﺘّﻮﻓﯽ ﺳﺎل ‪ 329‬ه ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻣﺎم ﺻﺎدق )ع( ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﺤﺎرﺛﻪ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ‬
‫ﻧﻌﻤﺎن اﻧﺼﺎري ﻓﺮﻣﻮد ﭼﮕﻮﻧﻪاي؟‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟّﻠﻪ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ و ﺣّﻖ ﻣﺆﻣﻨﻢ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟﮑّﻞ ﺣّﻖ ﺣﻘﯿﻘﮥ و ﻣﺎ ﺣﻘﯿﻘﮥ اﯾﻤﺎﻧﮏ« ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﺣّﻘﯽ ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ دارد‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫ﮔﻔﺘﺎر ﺗﻮ ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬دﻟﻢ از دﻧﯿﺎ ﺑﺮ ﮐﻨـﺪه ﺷـﺪه‪ ،‬ﺷﺐ ﺑﯿﺪار و روز ﮔﺮم را ﺑﻪ ﺗﺸـﻨﮕﯽ ﻣﯽﮔﺬارم )ﮐﻨﺎﯾﻪ از روزه ﺑﻮدن اﺳﺖ( ﮔﻮﯾﺎ ﻋﺮش ﭘﺮوردﮔﺎر را‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاي رﺳـﯿﺪن ﺑﺤﺴﺎب ﺑﺮ ﭘﺎ داﺷـﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن را در ﺣﺎل دﯾـﺪن ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ و دوزﺧﯿﺎن را در ﺣﺎل ﻣﻮﯾﻪ و زاري ﮐﺮدن‬
‫ﻣ ﯽ ﺑﯿﻨﻢ ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺣﺎرﺛﻪ ﺑﻨﺪهاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪا دﻟﺶ را روﺷﻦ ﮐﺮده‪.‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮل ﺧﺪا از ﺧﺪا ﺑﺨﻮاه ﮐﻪ ﺑﻤﻦ ﺷﻬﺎدت را در ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﺗﻮ روزﯾﻢ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﺪاﯾﺎ ﺷﻬﺎدت را روزي ﺣﺎرﺛﻪ ﮐﻦ‪ ،‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ روزي ﺑﺠﻨﮕﯽ رﻓﺖ و ﺑﻌﺪ از ﮐﺸﺘﻦ ‪ 8‬و ‪ 9‬ﻧﻔﺮ ﺑﺸﻬﺎدت رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺎﺗﺐ واﻗـﺪي در ﻃﺒﻘﺎت اﻟﮑﺒﺮي در ﺷـﺮح ﺣﺎل ﺣﺎرﺛﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ او از ﯾﺎران ﺟﺎن ﻓـﺪاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻮد و ﺧﺎﻧﻪاش را ﭘﺲ از ازدواج‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﺎ ﻓﺎﻃﻤﻪ در ﻣﺤّﻠﻪ ﻧﺠﺎر ﻣﺪﯾﻨﻪ در اﺧﺘﯿﺎر آﻧﻬﺎ ﮔﺬاﺷﺖ ﺗﺎ در ﻣﺠﺎورت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻼـل اﻟـّﺪﯾﻦ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﻣﻮﻟﻮي ﺣـﺪﯾﺚ ﻓﻮق و ﮔﻔﺘﮕﻮي ﺣـﺎرﺛﻪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( را ﺑﻨﺎم زﯾـﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﯽ ﻣﻮرد ﻣﺜﻞ در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﮔﻔﺖ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﺻﺒﺎﺣﯽ زﯾﺪ را ﮐﯿﻒ اﺻﺒﺤﺖ اي رﻓﯿﻖ ﺑﺎ ﺻﻔﺎ‬
‫ﮔﻔﺖ ﻋﺒﺪا ﻣﺆﻣﻨﺎ‪ ،‬ﺑﺎ اوش ﮔﻔﺖ ﮐﻮ ﻧﺸﺎن از ﺑﺎغ اﯾﻤﺎن ﮔﺮ ﺷﮕﻔﺖ‬
‫ﮔﻔﺖ ﺗﺸﻨﻪ ﺑﻮدهام ﻣﻦ روزﻫﺎ ﺷﺐ ﻧﺨﻔﺘﺴﺘﻢ ز ﻋﺸﻖ و ﺳﻮزﻫﺎ‬
‫ﮔﻔﺖ از اﯾﻦ ره ﮐﻮره آوردي ﺑﯿﺎر در ﺧﻮر ﻓﻬﻢ و ﻋﻘﻮل اﯾﻦ دﯾﺎر‬
‫ﮔﻔﺖ ﺧﻠﻘﺎن ﭼﻮن ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ آﺳﻤﺎن ﻣﻦ ﺑﺒﯿﻨﻢ ﻋﺮش را ﺑﺎ ﻋﺮﺷﯿﺎن‬
‫ﺟﻤﻠﻪ را ﭼﻮن روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﻣﻦ ﻓﺎش ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ ﻋﯿﺎن از ﻣﺮد و زن‬
‫ﻫﯿﻦ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﯾﺎ ﻓﺮو ﺑﻨﺪم ﻧﻔﺲ ﻟﺐ ﮔﺰﯾﺪش ﻣﺼﻄﻔﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺲ‬
‫ﮔﻔﺖ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﮐﻪ اﺻﺤﺎﺑﯽ ﻧﺠﻮم رﻫﺮوان را ﺷﻤﻊ و ﺷﯿﻄﺎن را رﺟﻮم‬
‫ﻫﯿﭻ ﻣﺎه و اﺧﺘﺮي ﺣﺎﺟﺖ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺑﻮد ﺑﺮ آﻓﺘﺎب ﺣّﻖ ﺷﻬﻮد‬
‫ﻫﺮ ﭼﻪ ﺟﺰ ﻋﺸﻖ ﺧﺪاي اﺣﺴﻦ اﺳﺖ ﮔﺮ ﺷﮑﺮ ﺧﻮاري اﺳﺖ آن ﺟﺎن ﮐﻨﺪن اﺳﺖ‬
‫)اﺻﻮل ﮐﺎﻓﯽ ج ‪ 3‬ص ‪ -93‬ﻣﺜﻨﻮي دﻓﺘﺮ اّول ص ‪.(69‬‬
‫ﭘﺸﺘﯿﺒـﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﺣـﺎﻣﯽ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ ﺣﻘﯿﻘﺖ در ﺑﺎره اﻋﺘﻘﺎد‪ ،‬و اﯾﻤﺎن ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و ﮔﺎﻫﯽ ﻧﯿﺰ در‬
‫ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدار‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼن ﻟﻔﻌﻠﻪ ﺣﻘﯿﻘﮥ‪ -‬او در ﮐﺎرش ﺑﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺳﺖ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ در آن ﮐﺎر رﯾﺎء و ﺧﻮد ﻧﻤﺎﺋﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اّﻣﺎ در ﺑﺎره ﮔﻔﺘﺎر ﺑﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻟﻘﻮﻣﻪ ﺣﻘﯿﻘﮥ‪ -‬در وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﮐﺴـﯽ ﮔﻔﺘﺎرش ﺑﺎ ﮐﻢﮔﻮﺋﯽ و زﯾﺎد ﮔﻮﺋﯽ ﯾﺎ آﺳﺎن ﮔﻔﺘﻦ و ﺳﺨﺖ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫و اﻓﺰوﻧﯽ ﻫﻤﺮاه ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺣﻘﯿﻘﺖ در ﺳﺨﻦ و ﺿّﺪش ﻣﺠﺎز ﮔﻮﺋﯽ و ﮔﺸﺎده ﮔﻮﺋﯽ اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫اﻟّﺪﻧﯿﺎ ﺑﺎﻃﻞ و اﻵﺧﺮة ﺣﻘﯿﻘﮥ‪ -‬ﮐﻪ آﮔﺎﻫﯽ و اﺷﺎرهاي اﺳﺖ ﺑﺮ ﻓﺎﻧﯽ ﺑﻮدن و زوال ﭘﺬﯾﺮي دﻧﯿﺎ و ﺑﻘﺎ و ﭘﺎﯾﺪاري آﺧﺮت‪.‬‬
‫اّﻣـﺎ در ﻋﺮف و اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﻓﻘﻬـﺎء و ﻣﺘﮑّﻠﻤﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻟﻔﻈﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣـﺎ وﺿﻊ ﻟﻪ‪ -‬ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود ﯾﻌﻨﯽ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ در‬
‫اﺻﻞ ﻟﻐﺖ و زﺑﺎن ﺑﺮاي آن واژه وﺿﻊ ﺷﺪه و در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫اﻟﺤّﻖ ﻣﻦ اﻹﺑﻞ‪ -‬ﻧﻮزاد ﺷﺘﺮي ﮐﻪ ﺑﺴّﻦ ﺳﻮاري و ﺑﺮداﺷـﺘﻦ ﺑﺎر رﺳـﯿﺪه اﺳﺖ ﻣﺆﻧّﺜﺶ ﺣّﻘـ ﮥ و ﺟﻤﻌﺶ ﺣﻘﺎق اﺳﺖ‪ .‬أﺗﺖ اﻟّﻨﺎﻗﮥ ﻋﻠﯽ ﺣّﻘﻬﺎ‪-‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣّﺪت وﺿﻊ ﺣﻤﻠﺶ ﮐﻪ از ﺳﺎل ﻗﺒﻞ آﺑﺴﺘﻦ ﺷﺪه رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﻘﺐ( ]ﺣﻘﺐ ‪ ... :‬ص ‪524 :‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪) :‬ﻻﺑ ِﺜِﯿَﻦ ﻓِﯿﻬﺎ َأْﺣﻘﺎﺑًﺎ‪ /23 -‬ﻧﺒـﺎء( ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬أﺣﻘـﺎب‪ -‬ﺟﻤﻊ ﺣﻘﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ دﻫﺮ و روزﮔـﺎر و ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺣﻘﺒـﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻫﺸﺘﺎد ﺳﺎل از ﻋﻤﺮ ﮐﻪ ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬ﺣﻘﺐ »‪ «1‬اﺳﺖ‪ -‬اّﻣﺎ ﺳﺨﻦ ﺻﺤﯿﺢ و درﺳﺖ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ‪ -‬ﺣﻘﺒﮥ‪ -‬ﻣّﺪت زﻣﺎﻧﯽ ﻧﺎﻣﻌّﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺣﺘﻘﺎب‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺎر و ﺑﻨﻪ و ﺑﺎردان در ﭘﺸﺖ ﺳﻮار و راﮐﺐ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺟﻮﻫﺮي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ﺣﻘﺐ ﺑـﺎ ﺿـّﻤﻪ ﺣﺮف )ح( ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬ﺣﻘﺎب‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ‪ 80‬ﺳـﺎل ﯾﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ .‬ﺣﻘﺒﻪ‪ -‬ﺑﺎ ﮐﺴـﺮه ﺣﺮف )ح( ﻣﻔﺮد ﺣﻘﺐ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎﻟﻬﺎي دراز‪ .‬ﺣﻘﻮب‪ -‬ﺑﺎ ﺿّﻤﻪ ﺣﺮف )ح و ق( ﺟﻤﻌﺶ اﺣﻘﺎب ﯾﻌﻨﯽ روزﮔﺎران )ﺻﺤﺎح اﻟﻠﻐﮥ(‪.‬‬
‫اﺣﺘﻘﺒﻪ و اﺳﺘﺤﻘﺒﻪ‪) :‬ﺑﺎرش را ﺑﺎر ﮐﺮد و ﺑﺴﺖ(‪.‬‬
‫ﺣﻘﺐ اﻟﺒﻌﯿﺮ‪ -‬ﺑﻮل ﮐﺮدن و إدرار آن ﺷﺘﺮ در اﺛﺮ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪن ﻣﺠﺮاء ﻋﺒﻮر ادرار ﺑﺎ ﻃﻨﺎب و ﭘﺎﻻنﺑﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﺪ آﻣﺪه‪.‬‬
‫اﻷﺣﻘﺐ‪ -‬اﻻغ وﺣﺸﯽ ﮐﻪ زﯾﺮ ﺷﮑﻢ ﯾﺎ دو ﭘﻬﻠﻮﯾﺶ ﺳﭙﯿﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺆﻧّﺚ‪ -‬أﺣﻘﺐ‪ -‬ﺣﻘﺒﺎء‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﻘﻒ( ]ﺣﻘﻒ ‪ ... :‬ص ‪525 :‬‬
‫در آﯾﻪ )ِإْذ َأﻧ َْﺬَر َﻗْﻮَﻣُﻪ ﺑ ِﺎﻟ َْﺄْﺣﻘﺎِف‪ /21 -‬اﺣﻘﺎف( )وﻗﺘﯽ ﮐﻪ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﺣﻘﺎف ﻗﻮم ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﯿﻢ داد(‪.‬‬
‫أﺣﻘﺎف ﺟﻤﻊ ﺣﻘﻒ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧّﻂ ﻃﻮﻻﻧﯽ از رﯾﮓ روان ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﭗ‪ ،‬و راﺳﺖ روان اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻇﺒﯽ ﺣﺎﻗﻒ‪ -‬آﻫﻮﯾﯽ ﮐﻪ در رﯾﮕﺴﺘﺎن ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﺳﺎﮐﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺣﻘﻮﻗﻒ‪ -‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺣﺮﮐﺖ رﯾﮕﻬﺎي روان ﺧﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﭽﭗ و راﺳﺖ ﻣﯽرود‪ :‬ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﻤﺎوة اﻟﻬﻼل ﺣّﺘﯽ اﺣﻘﻮﻗﻔﺎ »‪.«1‬‬
‫( ) )ﺣﮑﻢ( ]ﺣﮑﻢ ‪ ... :‬ص ‪525 :‬‬
‫ﺣﮑﻢ اﺻﻠﺶ ﻣﻨﻊ و ﺑﺎزداﺷﺘﻦ ﺑﺮاي اﺻﻼح اﺳﺖ )و ﺣﮑﻢ در اﺻﻞ ﻣﻨﻊ از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ اﺳﺖ‪ -‬اﺑﻦ ﻓﺎرس(‪.‬‬
‫ﺣﮑﻤﮥ‪ -‬ﻟﮕﺎم و دﻫﺎﻧﻪ ﺣﯿﻮان را ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺣﮑﻤﮥ ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺷﻌﺮ از ﻋﺠﺎج اﺳﺖ ﮐﻪ در وﺻﻒ ﻫﻼل ﺷﺐ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺗﺎج ﻃﻮاه اﻻﯾﻦ ﻣﻤﺎ ﺟﻔﺎ ﻃّﯽ اﻟﻠﯿﺎﻟﯽ زﻟﻔﺎ ﻓﺰﻟﻔﺎ‬
‫ﺳﻤﺎوة اﻟﻬﻼل ﺣّﺘﯽ اﺣﻘﻮﻗﻔﺎ )ﺳﻤﺎوة ﮐﺎﻟﺒﺪر‪ :‬ﺗﻤﺎم و ﻗﺮص ﮐﺎﻣﻞ ﻣﺎه( ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻼل‪ -‬ﻫﻤﭽﻮن دردﻣﻨﺪ ﺑﯽآراﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺿﻌﻒ و درد او‬
‫را ﺑﺨﻮد ﭘﯿﭽﺎﻧﺪه و ﺧﻢ ﮐﺮده‪ ،‬ﮔﺮدش و ﮔﺬﺷـﺘﻦ ﺷـﺒﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﮐﻢ ﮐﻢ ﻗﺮص ﻣﺎه را ﻻﻏﺮ و ﺿـﻌﯿﻒ ﮐﺮده‪ ،‬ﻫﻼل ﯾﻌﻨﯽ ﺷﮑﻞ ﻣﺎه در ﺷﺒﻬﺎي‬
‫دّوم ﺗﺎ ﻫﻔﺘﻢ و از ‪ 26‬ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﺎه ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﺧﻤﯿـﺪﮔﯽ ﺷـﮑﻞ ﻣﺎه را در آن ﺷـﺒﻬﺎ ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎري ﮐﻪ از درد ﺧﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮده و ﭼﻪ‬
‫ﺗﺸﺒﯿﻪ ادﺑﯽ زﯾﺒـﺎﯾﯽ ﮐﻪ وﺟﻪ ﺷـﺒﻪ آن ﺑﺮﻃﺮف ﺷـﺪن و ﮔـﺬران ﺷﺐ اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﺐ ﺑﺮ ﺑﯿﻤﺎران ﺳـﻨﮕﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ درد ﺑﺮ‬
‫ﻃﺮف ﺷـﺪﻧﯽ اﺳﺖ ﻫﻼـل ﻫﻢ ﺑﻪ ﺑـﺪر رﺳـﯿﺪﻧﯽ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﭘﯿﭽﺶ و ﮔﺮدش ﺗـﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮ ﻫﺮ ﮐﺴـﯽ ﻫﻤﭽﻮ ﺑـﺪر و ﻫﻼل اداﻣﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‬
‫ﺑﮕﻔﺘﻪ ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬
‫ﻫﺸﺪار ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﻦ و ﺗﻮ ﻣﺎه ﺑﺴﯽ از ﺳﻠﺦ ﺑﻪ ﻏّﺮه آﯾﺪ و از ﻏّﺮه ﺑﻪ ﺳﻠﺦ ]‪[...‬‬
‫ﺣﮑﻤﺘﻪ و ﺣﮑﻤﺖ اﻟّﺪاﺑّﮥ‪ -‬ﺑﺎ ﻟﮕﺎم ﺣﯿﻮان را ﺑﺎز داﺷﺘﻢ‪.‬‬
‫أﺣﮑﻤﺘﻬﺎ‪ -‬اﻓﺴﺎرش زدم‪ ،‬و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر در ﻋﺒﺎرت‪:‬‬
‫ﺣﮑﻤﺖ اﻟّﺴﻔﯿﻨﮥ »‪ «1‬و اﺣﮑﻤﺘﻬﺎ‪ -‬دﺳﺘﻬﺎي او را ﮔﺮﻓﺘﻢ )ﯾﺎ او را در ﮐﺎرش ﺑﺼﯿﺮت و ﻫﻮﺷﯿﺎري دادم‪ -‬زﻣﺨﺸﺮي‪ /‬اﺳﺎس اﻟﺒﻼﻏﻪ(‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬أﺑﻨﯽ ﺣﻨﯿﻔﮥ أﺣﮑﻤﻮا ﺳﻔﻬﺎﺋﮑﻢ »‪.«2‬‬
‫و آﯾﺎت‪َ) :‬أْﺣَﺴَﻦ ُﮐﱠﻞ َﺷْﯽٍء َﺧَﻠَﻘُﻪ‪ /7 -‬ﺳﺠﺪه(‪.‬‬
‫)َﻓَﯿﻨَْﺴـ ُﺦ اﻟﻠﱠُﻪ ﻣﺎ ﯾُﻠِْﻘﯽ اﻟﱠﺸﯿْﻄﺎُن ﺛُﱠﻢ ﯾُْﺤِﮑُﻢ اﻟﻠﱠُﻪ آﯾﺎﺗِِﻪ َو اﻟﻠﱠُﻪ َﻋﻠِﯿٌﻢ َﺣِﮑﯿٌﻢ‪ /25 -‬ﺣّﺞ( )ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن در دﯾﻦ اﻟﻘﺎء ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﻬﺎ‬
‫را از آﯾﺎت ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮو اﻧﺪازد و آﯾﺎت را ﻣﺤﮑﻢ ﮔﺮداﻧﺪ ﮐﻪ او ﺣﮑﯿﻢ و آﮔﺎه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫)اﻟُﺤْﮑُﻢ( ﺑﺎﻟّﺸـ ﯽء‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺑـﺎره آن ﭼﯿﺰ ﺣﮑﻢ ﺷـﻮد ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ آﻧﭽﯿﺰ آﻧﻄـﻮر ﻫﺴﺖ ﯾـﺎ آﻧﻄﻮر ﻧﯿﺴﺖ ﺧﻮاه دﯾﮕﺮي را ﺑـﺂن ﺣﮑﻢ ﻣﻠﺰم‬
‫ﮐﻨﯽ ﯾﺎ ﻧﮑﻨﯽ در ﻫﺮ دو ﺣﺎل ﺣﮑﻢ اﺳﺖ )ﺣﮑﻢ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻨﻔﯽ( ﯾﺎ )اﻣﺮ و ﻧﻬﯽ(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ِإذا َﺣَﮑْﻤﺘُْﻢ ﺑَﯿَْﻦ اﻟﻨﱠﺎِس َأْن َﺗْﺤُﮑُﻤﻮا ﺑ ِﺎﻟ َْﻌْﺪِل‪ /58 -‬ﻧﺴﺎء( و )َﯾْﺤُﮑُﻢ ﺑ ِِﻪ َذوا َﻋْﺪٍل ﻣِﻨُْﮑْﻢ‪ /95 -‬ﻣﺎﺋﺪه( )دو ﮔﻮاه ﻋﺎدل‬
‫از ﺧﻮدﺗﺎن داوري و ﺣﮑﻢ ﮐﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬در ﻣﺘﻦ ﮐﺘﺎب‪ -‬ﺣﮑﻤﻪ اﻟّﺴﻔﯿﻨﮥ‪ -‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻌﺮ ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد و ﻣﺂﺧﺬ دﯾﮕﺮ‪ -‬ﺳﻔﯿﻪ درﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﻣﺼﺮاع ﻓﻮق از‪ -‬ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻦ ﻋﻄﯿﻪ‪ -‬اﺳﺖ و ﺗﻤﺎم ﺑﯿﺖ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻨﯽ ﺣﻨﯿﻔﮥ اﺣﮑﻤﻮا ﺳﻔﻬﺎءﮐﻢ اﻧّﯽ اﺧﺎف ﻋﻠﯿﮑﻢ ان اﻏﻀﺒﺎ‬
‫ﺟﺮﯾﺮ از ﺷـﻌﺮاﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﺣﺮﺑﻪ ﺷـﻌﺮ ﺑﺠﻨﮓ ﻫﻤﻄﺮازان ﺧﻮد رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﺧﻄﻞ و ﻓﺮزدق‪ -‬وﻟﯽ ﺟﺮﯾﺮ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻓﺮزدق‬
‫از ﻣﺮواﻧﯽﻫﺎ ﺟﺎﯾﺰه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﺳـﺮ آﻣﺪ ﺷـﻌﺮاي ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﺧﻮﯾﺸـﻨﺪ ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺮزدق ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻗﺼﯿﺪهاي ﮐﻪ در ﻣﺪح اﻣﺎﻣﺎن و‬
‫ﻋﻠّﯽ ﺑﻦ ﺣﺴـﯿﻦ )ع( ﺧﻄـﺎب ﺑﻪ ﻫﺸـﺎم ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟﻤﻠـﮏ ﺳـﺮود ﺑﻪ زﻧـﺪان اﻓﺘـﺎد‪ .‬ﺷـﺮاﻓﺖ و ﺟﻮاﻧﻤﺮدي ادﺑﯽ و اﯾﻤـﺎﻧﯽ او در ﺗﺎرﯾـﺦ ادب‬
‫ﻓﺮوزﺷـﯽ و ﺗﺎﺑﺸـﯽ وﯾﮋه ﯾـﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻬﺮ ﺣـﺎل ﺟﺮﯾﺮ در ﺷـﻌﺮ ﻓﻮق ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ اي ﻓﺮزﻧـﺪان ﺣﻨﯿﻔـﮥ )ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ اﺧﻼص( ﺳـﻔﯿﻬﺎن و ﮐﻢ‬
‫ﺧﺮدان ﺧﻮد را از ﺗﻌّﺮض ﺑﻤﻦ ﺑﺎز دارﯾـﺪ زﯾﺮا ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ ﺑﺮ ﺷـﻤﺎ ﻋﺼـﺒﺎﻧﯽ ﺷﻮم‪ .‬ﻣﺮﮔﺶ در ﺳﺎل ‪ 110‬ﻫﺠﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﻠﻊ ﻗﺼﯿﺪه ﻓﺮزدق‬
‫ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻫﺬا اﻟّﺬي ﺗﻌﺮف اﻟﺒﻄﺤﺎء وﻃﺄﺗﻪ و اﻟﺒﯿﺖ ﯾﻌﺮﻓﻪ و اﻟﺤّﻞ و اﻟﺤﺮم‬
‫ﮐﻪ ان ﺷﺎء اﻟﻠّﻪ در ﺟﺎي ﺧﻮد اﺷﺎره ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷﺪ‪) .‬ﺷـﻌﺮ ﺟﺮﯾﺮ در‪ -‬اﺳﺎس اﻟﺒﻼﻏﻪ ص ‪ -191‬ﻟﺲ ‪ -144 /3‬ﻣﻘﺎﯾﯿﺲ ‪ -91 /2‬اﻟﻤﺤﮑﻢ ‪/3‬‬
‫‪ 37‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﻓﺎﺣﮑﻢ ﮐﺤﮑﻢ ﻓﺘﺎة اﻟﺤّﯽ إذ ﻧﻈﺮت إﻟﯽ ﺣﻤﺎم ﺳﺮاع وارد اﻟّﺜﻤﺪ »‪«1‬‬
‫‪.‬ﺛﻤﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آب ﮐﻢ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﯿﻢ ﺑﺎش‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬أ َﻓُﺤْﮑَﻢ اﻟ ْﺠﺎِﻫﻠِﯿﱠِﮥ َﯾﺒُْﻐﻮَن‪ /50 -‬ﻣﺎﺋﺪه( و )َو َﻣْﻦ َأْﺣَﺴُﻦ ﻣَِﻦ اﻟﻠﱠِﻪ ُﺣْﮑﻤًﺎ ﻟ َِﻘْﻮٍم ﯾُﻮﻗِﻨُﻮَن‪ /50 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫ﺣﺎﮐﻢ‪ -‬و )ُﺣّﮑﺎٌم(‪ -‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻓﺮﻣﺎن دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و ﺗُْﺪﻟ ُﻮا ﺑ ِﻬﺎ ِإﻟَﯽ اﻟ ُْﺤﱠﮑﺎِم‪ /188 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫)َﺣَﮑﻢ(‪ -‬ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﺎر ﺣﮑﻢ و ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺘﺨّﺼﺺ ﺑﺎﺷﺪ و از واژه ﺣﺎﮐﻢ‪ -‬ﻣﻌﻨﯿﺶ رﺳﺎﺗﺮ و ﺑﻠﯿﻎﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬أ َﻓَﻐﯿَْﺮ اﻟﻠﱠِﻪ َأﺑ َْﺘِﻐﯽ َﺣَﮑﻤًﺎ‪ /114 -‬اﻧﻌـﺎم( و )َﻓـﺎﺑ َْﻌﺜُﻮا َﺣَﮑﻤًﺎ ﻣِْﻦ َأْﻫﻠِِﻪ َو َﺣَﮑﻤًﺎ ﻣِْﻦ َأْﻫﻠِﻬﺎ‪ /35 -‬ﻧﺴﺎء( ﺑﭽﻨﺎن ﮐﺴﯽ ﻫﻢ‬
‫ﮐﻪ در آﯾﻪ اﺧﯿﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ او را‪ -‬ﺣﮑﻢ‪ -‬ﻗﺮار دﻫﯿـﺪ ﺗﺎ در اﺧﺘﻼف ﻫﻤﺴـﺮان رﻓﻊ اﺧﺘﻼف ﮐﻨﺪ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺣﮑﻢ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺣﮑﻢ ﺑﺪﻫـﺪ اّﻣـﺎ ﻧﻪ ﺣـﺎﮐﻢ‪ ،‬ﺗﺎ داﻧﺴـﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺷـﺮاﯾﻂ‪ -‬ﺣﮑﻤﯿﻦ‪ -‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻢ دادن ﺑﻪ زﯾﺎن ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﻮد ﺻﺎﺣﺒﺎن دﻋﻮا ﺑﻪ‬
‫ﻋﻬﺪه آﻧﻬﺎ اﺳﺖ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ در ﺗﻔﺼﯿﻞ ﯾﺎ ﻓﯿﺼﻠﻪ دﻋﻮا ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن دﻋﻮا ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫واژه ﺣﮑﻢ در ﻣﻔﺮد و ﺟﻤﻊ ﻫﺮ دو ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺤﺎﮐﻤﻨﺎ إﻟﯽ اﻟﺤﺎﮐﻢ‪ -‬از ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ داوري و دﻋﻮي ﺑﻪ ﺣﺎﮐﻢ و ﻗﺎﺿﯽ ﺑﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪) :‬ﯾُِﺮﯾُﺪوَن َأْن َﯾَﺘﺤﺎَﮐُﻤﻮا ِإﻟَﯽ اﻟﱠﻄﺎُﻏﻮِت‪ /60 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫ﺣّﮑﻤﺖ ﻓﻼﻧﺎ‪) -‬دﺳﺘﺶ را ﺑﺎز ﮔﺰاردم ﺗﺎ ﺣﮑﻢ دﻫﺪ(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﺣﺘﱠﯽ ﯾَُﺤﱢﮑُﻤﻮَك ﻓِﯿﻤﺎ َﺷَﺠَﺮ ﺑَﯿَْﻨُﻬْﻢ‪ /65 -‬ﻧﺴﺎء )ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﻤﺎم آﯾﻪ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺷـﻌﺮ از ﻧﺎﺑﻐﻪ ذﺑﯿﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آن دﺧﺘﺮ ﺟﻮان ﻗﺒﯿﻠﻪ ﮐﻪ ﮐﺒﻮﺗﺮان ﺳـﺮﯾﻊ اﻟـّﺴ ﯿﺮ را زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺂﺑﺸـﺨﻮر وارد ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‬
‫آﻧﻬﺎ را ﻣﯽﺷﻤﺎرد‪ ،‬و اﺷﺘﺒﺎه ﻫﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﺗﻮ ﻫﻢ آﻧﭽﻨﺎن ﺣﮑﻢ ﮐﻦ و در ﺣﮑﻤﺖ دﻗﯿﻖ ﺑﺎش و ﺣﮑﯿﻢ‪) .‬اﺳﺎس ‪ -191‬ﻟﺲ ‪.(141‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺳﻮﮔﻨﺪ اﯾﻤﺎن ﻧﺪارﻧﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺮا در اﺧﺘﻼﻓﺸﺎن ﺣﮑﻢ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ و ﺳـﭙﺲ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎن و‬
‫داورﯾﺖ در دﻟﻬﺎي ﺧﻮد ﺳﺨﺘﯽ و ﻣﺸﮑﻠﯽ ﻧﯿﺎﺑﻨﺪ و ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺗﺴﻠﯿﻢ اﻣﺮت ﺷﻮﻧﺪ و آﻧﺮا ﮔﺮدن ﻧﻬﻨﺪ‪ /65 -‬ﻧﺴﺎء( اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪:‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﺑﺎﻟﺒﺎﻃﻞ‪ -‬ﻣﻌﻨﯿﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻢ ﺑﺎﻃﻞ را اﺟﺮا ﮐﺮد و ﺑﺠﺮﯾﺎن اﻧﺪاﺧﺖ‪.‬‬
‫)ِﺣْﮑَﻤـ ﮥ(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺤّﻖ رﺳـﯿﺪن ﺑـﺎ ﻋﻠﻢ و ﻋﻘـﻞ‪ ،‬ﭘﺲ ﺣﮑﻤﺖ از ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﺷـﻨﺎﺳﺎﯾﯽ اﺷـﯿﺎء و اﯾﺠـﺎد آﻧﻬـﺎ از ﺳﻮي اوﺳﺖ ﺑﺮ ﻧﻬـﺎﯾﺖ‬
‫اﺳـﺘﻮاري‪ ،‬و ﺣﮑﻤﺖ از اﻧﺴـﺎن ﺷـﻨﺎﺧﺘﻦ ﻣﻮﺟﻮدات و اﻧﺠـﺎم ﻧﯿﮑﯽﻫـﺎ و ﺧﯿﺮات اﺳﺖ‪ ،‬و اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﺎ آن ﻟﻘﻤﺎن را‬
‫ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺳـﺨﻦ ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮐﻪ )َو ﻟََﻘْﺪ آَﺗﯿْﻨﺎ ﻟ ُﻘْﻤﺎَن اﻟ ِْﺤْﮑَﻤَﮥ‪ /12 -‬ﻟﻘﻤـﺎن( و ﺗﻤﺎم ﺣﮑﻤﺖ را ﺑﺎ وﺻـﻔﯽ ﮐﻪ از آﻧﻬﺎ ﻧﻤﻮده ﺧﺒﺮ داده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ در ﺑﺎره ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ او‪ -‬ﺣﮑﯿﻢ‪ -‬اﺳﺖ ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻣﻌﻨﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮي ﺑﺎ آن وﺻﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫از اﯾﻦ روي ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬أ ﻟَﯿَْﺲ اﻟﻠﱠُﻪ ﺑ َِﺄْﺣَﮑِﻢ اﻟ ْﺤﺎِﮐِﻤﯿَﻦ‪ /8 -‬ﺗﯿﻦ(‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ اﮔﺮ ﻗﺮآن ﺑﺎ واژه ﺣﮑﯿﻢ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺮاي اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن در ﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪه و ﻣﺘﻀّﻤﻦ ﺣﮑﻤﺖ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ )اﻟﺮ‪ -‬ﺗِﻠَْﮏ آﯾﺎُت‬
‫اﻟ ِْﮑﺘﺎِب اﻟ َْﺤِﮑﯿِﻢ‪ /1 -‬ﯾﻮﻧﺲ( و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس آﯾﻪ )َو ﻟََﻘْﺪ ﺟﺎَءُﻫْﻢ ﻣَِﻦ اﻟ َْﺄﻧ ْﺒﺎِء ﻣﺎ ﻓِﯿِﻪ ُﻣْﺰَدَﺟٌﺮ ِﺣْﮑَﻤٌﮥ ﺑﺎﻟ َِﻐٌﮥ‪ /4 -‬ﻗﻤﺮ(‪.‬‬
‫)در آﻧﭽﻪ از اﺧﺒﺎر ﻧﻬﯽ ﺷﺪه از آﻧﻬﺎ ﺑﺮ اﯾﺸﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﻨﺪ ﺣﮑﻤﺘﯽ و ﺳﺨﻨﯽ راﺳﺖ و رﺳﺎﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺣﮑﯿﻢ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﻣﺤﮑﻢ‪ -‬اﺳﺖ ﻣﺜﻞ آﯾﻪ )ُأْﺣِﮑَﻤْﺖ آﯾﺎﺗُُﻪ‪ /1 -‬ﻫﻮد( ﻫﺮ دو ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ آن آﯾﺎت داراي ﺣﮑﻤﯽ‬
‫اﺳﺖ ﻣﺤﮑﻢ و ﻣﻔﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﻢ ﻣﻌﻨﯽ ﺣﮑﯿﻢ و ﻫﻢ ﻣﺤﮑﻢ در آن ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺣﮑـﻢ‪ -‬اﻋـّﻢ از ﺣﮑﻤﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺮ ﺣﮑﻤـﺘﯽ‪ ،‬ﺣﮑﻤﯽ اﺳﺖ و ﻫﺮ ﺣﮑﻤﯽ ﺣﮑﻤﺖ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﺣﮑﻢ‪ -‬داوري ﺑﭽﯿﺰي ﻋﻠﯿﻪ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬او ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪529 :‬‬
‫آﻧﭽﻨﺎن ﻫﺴﺖ ﯾﺎ آﻧﻄﻮر ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إّن ﻣﻦ اﻟّﺸﻌﺮ ﻟﺤﮑﻤﮥ« »‪ «1‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺷﻌﺮ ﻗﻀّﯿﻪ و ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺒﯿﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬إّن ﺗﻘﻮي رﺑّﻨﺎ ﺧﯿﺮ ﻧﻔﻞ )ﭘﺮواي از ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺳﻮد و ﻏﻨﯿﻤﺖ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و آَﺗﯿْﻨﺎُه اﻟ ُْﺤْﮑَﻢ َﺻﺒِﯿ‪‬ﺎ‪ /12 -‬ﻣﺮﯾﻢ( )ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ روزه ﺳﮑﻮت ﺳﻪ روز زﮐﺮﯾﺎ ﺑﺎ ﺧﺪاﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻟّﺼﻤﺖ ﺣﮑﻢ و ﻗﻠﯿﻞ ﻓﺎﻋﻠﻪ«‪.‬‬
‫ﺣﮑﻢ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﮑﻤﺖ )ﺳﮑﻮت ﺣﮑﻤﺘﯽ اﺳﺖ و ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪه ﺑﻪ آن ﮐﻢاﻧﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﺎت )َو ﯾَُﻌﻠﱢُﻤُﻬُﻢ اﻟ ِْﮑﺘﺎَب َو اﻟ ِْﺤْﮑَﻤَﮥ‪ /129 -‬ﺑﻘﺮه( و )َو اْذُﮐْﺮَن ﻣﺎ ﯾُﺘْﻠﯽ ﻓِﯽ ﺑ ُﯿﻮﺗُِﮑﱠﻦ ﻣِْﻦ آﯾﺎِت اﻟﻠﱠِﻪ َو اﻟ ِْﺤْﮑَﻤِﮥ‪ /34 -‬اﺣﺰاب(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺣﮑﻤﮥ‪ -‬در اﯾﻨﺠﺎ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻗﺮآن اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﺮ آن ﺧﺒﺮ داده ﮐﻪ )ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ َﯾْﺤُﮑُﻢ ﻣﺎ ﯾُِﺮﯾُﺪ ‪ /1‬ﻣﺎﺋﺪه‪ :‬ﭼﯿﺰي را ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ آن را ﺣﮑﻤﺘﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬و ﺧﻮد ﺗﺸﻮﯾﻘﯽ ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺮ ﺣﮑﻢ و ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪاي ﺧﺸﻨﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋـّﺒ ﺎس در ﺑﺎره اﯾﻦ ﺳـﺨﻦ ﺧـﺪاي ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪) :‬ﻣِْﻦ آﯾﺎِت اﻟﻠﱠِﻪ َو اﻟ ِْﺤْﮑَﻤـ ِﮥ‪ /34 -‬اﺣﺰاب( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻋﻠﻢ ﻗﺮآن و آﮔـﺎﻫﯽ ﺑﺮ ﻧﺎﺳـﺦ و‬
‫ﻣﻨﺴﻮخ‪ ،‬و ﻣﺤﮑﻢ و ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﺳـﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﺼﻮرت »اّن ﻣﻦ اﻟﺸـﻌﺮ ﻟﺤﮑﻤﮥ و اّن ﻣﻦ اﻟﺒﯿﺎن ﻟﺴﺤﺮا« ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﯾﻌﻨﯽ در ﺷﻌﺮ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎﻧﺮا از ﺟﻬﻞ و ﺳـﻔﺎﻫﺖ ﺑﺎز ﻣﯽدارد و ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﻟﻔﻆ‪ -‬ﻣﻦ‪ -‬دﻟﯿﻞ ﺑﺮ ﺑﻌﻀـﯽ از اﺷـﻌﺎر اﺳﺖ ﻧﻪ ﻫﺮ ﺷﻌﺮي‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻗﺮآن ﻫﻢ‬
‫در ﺳﻮره ﺷـﻌﺮاء‪ ،‬و ﺷـﻌﺮاﺋﯽ ﮐﻪ از ﺷـﯿﺎﻃﯿﻦ ﺗﺒﻌّﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﯾـﺎ ﺳـﺮﮔﺮداﻧﯽ در وادي اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﺧﯿﺎل ﻧﺪارﻧـﺪ ﻣﺴـﺘﺜﻨﯽ ﺷﺪهاﻧـﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫)اﻟﱡﺸَﻌﺮاُء َﯾﺘﱠﺒُِﻌُﻬُﻢ اﻟ ْﻐـﺎُووَن َأ ﻟَْﻢ َﺗَﺮ َأﻧﱠُﻬْﻢ ﻓِﯽ ُﮐـ ﱢﻞ واٍد َﯾِﻬﯿُﻤﻮَن َو َأﻧﱠُﻬْﻢ َﯾُﻘﻮﻟ ُﻮَن ﻣﺎ ﻻ َﯾْﻔَﻌﻠُﻮَن ِإﻟ ﱠﺎ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا َو َﻋِﻤﻠُﻮا اﻟﱠﺼﺎﻟ ِﺤﺎِت َو َذَﮐُﺮوا اﻟﻠﱠَﻪ‬
‫َﮐﺜِﯿﺮًا‪ /224 -‬ﺷﻌﺮاء( و آن اﺳﺘﺜﻨﺎء از ﭘﯿﺮوي ﺷﯿﻄﺎن و ﺳﺮﮔﺮداﻧﯽ در وادي ﺧﯿﺎل و ﭘﻨﺪار‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻄﺶ‪:‬‬
‫‪ -1‬اﯾﻤﺎن ﺑﺨﺪا‪ -2 .‬ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ‪ -3 .‬زﯾﺎد ﯾﺎد ﺧﺪا ﻧﻤﻮدن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ زﯾﺪ »‪ «1‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﯽ ﺑﺂﯾﺎت و ﺣﮑﻤﺘﻬﺎي او اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳّﺪي »‪ «2‬ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﺣﮑﻤﺖ در آﯾﻪ ﻓﻮق ﻧﺒّﻮت اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﻬﻢ ﺣﻘـﺎﯾﻖ ﻗﺮآن اﺳﺖ و اﯾﻦ اﺷـﺎره ﺑﻪ ﺑﻌﻀـﯽ از آﻧﻬﺎﺋﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ وﯾﮋه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اوﻟﯽ اﻟﻌﺰم اﺳﺖ و ﺳﺎﯾﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان در اﯾﻦ اﻣﺮ ﭘﯿﺮواﻧﺸﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﯾْﺤُﮑُﻢ ﺑ َِﻬﺎ اﻟﻨﱠﺒِﱡﯿﻮَن اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َأْﺳَﻠُﻤﻮا ﻟ ِﻠﱠِﺬﯾَﻦ ﻫﺎُدوا‪ /44 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺑﻦ زﯾﺪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻌﻠّﯽ ﺑﻦ زﯾﺪ از ﻋﻠﻤﺎي ﻗﺮن دّوم ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﺳﺪي و ﮐﻠﺒﯽ و ﻣﻘﺎﺗﻞ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ اﻗﻮاﻟﺶ را ﺳﯿﻮﻃﯽ در اﺗﻘﺎن و زرﮐﺸﯽ‬
‫در ﺑﺮﻫـﺎن‪ ،‬در ﺑﺤﺚ از ﻧﺎﺳـﺦ و ﻣﻨﺴـﻮخ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧـﺪ و ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ راﻏﺐ ﻫﻢ رواﯾﺖ او را در ﺑـﺎره ﻧﺎﺳـﺦ و ﻣﻨﺴﻮخ و ﻣﺤﮑﻢ و‬
‫ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ ﻗﺮآن در ذﯾﻞ واژه ﺣﮑﻢ آورده اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺘﺄّﺳﻔﺎﻧﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ او در ﻣﺂﺧﺬي ﮐﻪ در دﺳﺘﺮس ﻫﺴﺖ ﯾﺎﻓﺖ ﻧﺸﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺳﺪي‪ ،‬اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺑﯽ ذؤﯾﺐ ﻣﻌﺮوف ﺑﺴﺪي ﮐﺒﯿﺮ ﮐﻪ ﺳﺪي ﺻﻐﯿﺮ ﻫﻢ ﺧﻮاﻫﺮزاده اوﺳﺖ از ﻋﻠﻤﺎي ﻗﺮن اّول و از‬
‫ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻔﺘﻪ ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻫﻢ داﺷﺘﻪ و ﺑﻨﺎ ﺑﻨﻮﺷﺘﻪ اﺑﻮ ﻧﻌﯿﻢ در ﺗﺎرﯾﺦ اﺻﻔﻬﺎن ﮐﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﺳﺪي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﻔﺴﯿﺮم را‬
‫از اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس ﮔﺮﻓﺘﻪام ﮐﻪ اﮔﺮ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس ﮔﻔﺘﻪ و اﮔﺮ ﺧﻄﺎ اﺳﺖ او ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺳﺪي از ﺷـﻌﺒﯽ ﺑﻘﺮآن آﮔﺎهﺗﺮ ﺑﻮده و ﭘﺪرش از ﻋﻠﻤﺎي اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻮده ﮐﻪ ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( را درك ﮐﺮده و‬
‫از آن ﺟﻤﻠﻪ ﺑا ﻮ ﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري و اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪.‬‬
‫ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺳـﻌﯿﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺸـﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺑﺨﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ از ﺳﺪي ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و ﺑﮕﻔﺘﻪ ﯾﺎﻗﻮت‪ ،‬ﺳﺪي از ﻧﻈﺮ اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﻮرد اﻃﻤﯿﻨﺎن و‬
‫اﻣﺎﻧﺖ ﺑﻮده ﮐﻪ ﺛﻮري و دﯾﮕﺮان از او ﺣﺪﯾﺚ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬وﻓﺎﺗﺶ در ﺳﺎل ‪ 145‬ﻫﺠﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء ‪ -246 /2‬ﻫﺪﯾﮥ اﻻﺣﺒﺎب ص ‪.(168‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪاي از واژه ﺣﮑﻢ در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺣﮑﻢ‪ ،‬ﯾﺤﮑﻢ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺎ و ﺣﮑﻮﻣﮥ‪ -‬داوري ﮐﺮد‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺣﮑﻢ‪ ،‬ﯾﺤﮑﻢ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺎ‪ -‬او را ﻣﻨﻊ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺎز داﺷﺖ‪ ،‬ﻟﮕﺎم زد‪.‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﯾﺤﮑﻢ ﺣﮑﻤﮥ‪ -‬ﺣﮑﯿﻢ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣّﮑﻢ ﯾﺤّﮑﻢ ﺗﺤﮑﯿﻤﺎ ﻓﯽ اﻻﻣﺮ‪ -‬او را ﺣﮑﻢ ﮐﺮد‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ ﮐﺮد‪ -‬دﺳﺘﺶ را در اﺟﺮاي ﺣﮑﻢ ﺑﺎز ﮔﺰارد‪ ،‬در ﻣﺎﻟﺶ ﺗﺼّﺮف ﮐﺮد‪ ،‬آن را ردّ‬
‫ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺣﮑﯿﻢ و ﺣﺎﮐﻢ‪ -‬ﻗﺎﺿﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮل ورزش‪ ،‬و از اﺳﻤﺎي ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ‪.‬‬
‫ﺣﮑﻢ‪ -‬ﺟﻤﻌﺶ اﺣﮑﺎم‪ -‬داوري ﺑﻌﺪل‪ ،‬ﺗﺼّﺪي اﻣﻮر ﮐﺸﻮر و ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺖ و داﻧﺶ‪.‬‬
‫ﺣﮑﻤﮥ‪ -‬ﻟﮕﺎم آﻫﻨﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ و ﺟﻠﻮي ﺻﻮرت‪.‬‬
‫ﺣﮑﻤﮥ‪ -‬ﺟﻤﻊ ﺣﮑﻢ‪ -‬ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺑﺤﻘﺎﯾﻖ اﺷﯿﺎء‪ ،‬ﺧﻮدداري‪ ،‬و ﺿﺒﻂ ﻧﻔﺲ در ﻣﻮﻗﻊ ﺧﺸﻢ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻮﯾﺎي ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﺣّﻖ‪.‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﮥ‪ -‬ﻫﯿﺌﺖ ﺣﺎﮐﻤﻪ در ﮐﺸﻮر‪.‬‬
‫ﺣﮑﯿﻢ‪ -‬ﺟﻤﻊ آن ﺣﮑﻤﺎء‪ -‬اﻫﻞ ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬و از اﺳﻤﺎء ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ‪.‬‬
‫)ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﺪاﯾﺖ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﺪهاﻧﺪ ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از راه ﺑﺮﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ ﺣﮑﻢ ﮐﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫واژه‪ -‬ﯾﺤﮑﻢ‪ -‬در آﯾﻪ اﺧﯿﺮ ﯾﺎ از ﺣﮑﻤﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ وﯾﮋه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اﺳﺖ ﯾﺎ از ﺣﮑﻢ و ﻓﺮﻣﺎن‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬آﯾﺎٌت )ُﻣْﺤَﮑﻤﺎٌت( ُﻫﱠﻦ ُأﱡم اﻟ ِْﮑﺘﺎِب َو ُأَﺧُﺮ ُﻣَﺘﺸﺎﺑ ِﻬﺎٌت‪ /7 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫ﭘﺲ آﯾﺎت ﻣﺤﮑﻢ آﻧﻬﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺒﻬﻪاي در آن ﻇﺎﻫﺮ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻨﻈﺮ ﻧﻤﯽرﺳﺪ ﭼﻪ از ﻧﻈﺮ ﻟﻔﻆ و ﭼﻪ از ﻧﻈﺮ ﻣﻌﻨﯽ‪.‬‬
‫وﻟﯽ آﯾﺎت ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ اﻧﻮاﻋﯽ دارد ﮐﻪ در ذﯾﻞ واژهاش ان ﺷﺎء اﻟّﻠﻪ ﯾﺎد آوري ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و در ﺣـﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬إّن اﻟﺠّﻨﮥ ﻟﻠﻤﺤّﮑﻤﯿﻦ«‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﯾﻨﺎن ﯾﻌﻨﯽ )ﻣﺤّﮑﻤﯿﻦ( ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ در ﺑﺮﮔﺰﯾﺪن ﯾﺎ اﻧﺘﺨﺎب راه ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدن و ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﯾﺎ آزاد ﺑﻮدن در ﺣﺎل‬
‫ارﺗﺪاد‪ ،‬اﺧﺘﯿﺎرﺷﺎن دﻫﻨﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن در ﺣﺎل ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﺗﺎ زﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪن ﺑﺎ ﮐﻔﺮ و اﻟﺤﺎد را‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬ﻣﺤّﮑﻤﯿﻦ‪ -‬ﺣﮑﯿﻤﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﺣﮑﻤﺖ ﻣﺘﺨّﺼﺺاﻧﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﻞ( ]ﺣﻞ ‪ ... :‬ص ‪531 :‬‬
‫اﺻﻞ‪ -‬ﺣّﻞ‪ -‬ﺑﺎز ﮐﺮدن ﮔﺮه اﺳﺖ و از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺳـﺨﻦ ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ‪َ) :‬و اْﺣﻠُْﻞ ُﻋْﻘـَﺪًة ﻣِْﻦ ﻟ ِﺴﺎﻧِﯽ‪ /27 -‬ﻃﻮر( )ﮐﻪ اﺳﺘﻌﺎره‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺎز ﺷﺪن زﺑﺎن از ﻟﮑﻨﺖ و ﮔﺮه در ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫)َﺣَﻠﻠُْﺖ(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮود آﻣـﺪم ﮐﻪ اﺻـﻠﺶ از ﺑﺎز ﮐﺮدن ﺑﺎرﻫﺎ در ﻣﻮﻗﻊ ﻓﺮود آﻣـﺪن و ﻣﻨﺰل ﮔﺰﯾﺪن اﺳﺖ‪ ،‬ﺳـﭙﺲ اﯾﻦ واژه ﻣﺨﺼﻮص وارد‬
‫ﺷﺪن و ﻓﺮود آﻣﺪن ﺷﺪه اﺳﺖ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺣّﻞ ﺣﻠﻮﻻ و أﺣّﻠﻪ ﻏﯿﺮه‪) -‬وارد ﺷﺪ و دﯾﮕﺮي او را وارد ﮐﺮد(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬أْو َﺗُﺤﱡﻞ َﻗِﺮﯾﺒًﺎ ﻣِْﻦ داِرِﻫْﻢ‪ /31 -‬رﻋﺪ( و )َو َأَﺣﱡﻠﻮا َﻗْﻮَﻣُﻬْﻢ داَر اﻟ َْﺒﻮاِر‪ /28 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ(‪.‬‬
‫ﺣّﻞ اﻟّﺪﯾﻦ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺮداﺧﺖ ﻗﺮض واﺟﺐ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺤّﻠﮥ‪ -‬ﻣﺮدﻣﯿﮑﻪ در ﺟﺎﯾﯽ ﻓﺮود ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪532 :‬‬
‫ﺣّﯽ ﺣﻼل‪ -‬ﻗﺒﯿﻠﻪاي ﮐﻪ ﻓﺮود آﻣﺪﻧﺪ و ﻣﻨﺰل ﮔﺰﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻠّﮥ‪ -‬ﺟﺎي زﻧﺪﮔﯽ و ﻧﺰول و ﻓﺮود آﻣﺪن‪.‬‬
‫و از ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﺣّﻞ اﻟﻌﻘﺪة‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺸﻮدن ﮔﺮه‪ ،‬ﻋﺒﺎرت ﺣّﻞ اﻟّﺸﯽء ﺣّﻠﺎ‪ -‬ﺑﺼﻮرت اﺳﺘﻌﺎره ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ ﯾﻌﻨﯽ آﻧﭽﯿﺰ ﺑﺨﻮﺑﯽ ﺑﺎز ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ُﮐﻠُﻮا ﻣِﱠﻤﺎ َرَزَﻗُﮑُﻢ اﻟﻠﱠُﻪ َﺣﻼﻟًﺎ َﻃﯿﱢﺒًﺎ‪ /88 -‬ﻣﺎﺋﺪه( و )ﻫﺬا َﺣﻼٌل َو ﻫﺬا َﺣﺮاٌم‪ /116 -‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫و از ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﺣﻠﻮل )وارد ﺷﺪن( ﻋﺒﺎرت‪ -‬أﺣّﻠﺖ اﻟّﺸﺎة‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺷﯿﺮ در ﭘﺴﺘﺎن ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ وارد ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺘّﻖ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﺣﺘﱠﯽ َﯾﺒْﻠَُﻎ اﻟ َْﻬْﺪُي َﻣِﺤﻠﱠُﻪ‪ /196 -‬ﺑﻘﺮه( و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪:‬‬
‫)َأَﺣﱠﻞ( اﻟّﻠﻪ ﮐﺬا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاي آﻧﺮا ﺣﻼل ﮐﺮد‪.‬‬
‫در آﯾﺎت )ُأِﺣﻠﱠْﺖ ﻟَُﮑُﻢ اﻟ َْﺄﻧ ْﻌﺎُم‪ /30 -‬ﺣﺞ(‪.‬‬
‫)ﯾﺎ َأﱡﯾَﻬﺎ اﻟﻨﱠﺒِﱡﯽ ِإﻧﱠﺎ َأْﺣَﻠﻠْﻨﺎ ﻟََﮏ َأْزواَﺟَﮏ اﻟﻠﱠﺎﺗِﯽ آَﺗﯿَْﺖ ُأُﺟﻮَرُﻫﱠﻦ َو ﻣﺎ َﻣَﻠَﮑْﺖ َﯾِﻤﯿﻨَُﮏ ﻣِﱠﻤﺎ َأﻓﺎَء اﻟﻠﱠُﻪ َﻋَﻠﯿَْﮏ َو ﺑَﻨﺎِت َﻋﱢﻤَﮏ َو ﺑَﻨﺎِت َﻋﱠﻤﺎﺗَِﮏ‪ -‬ﺗﺎ‬
‫آﺧﺮ آﯾﻪ‪ /50 -‬اﺣﺰاب(‪.‬‬
‫ﭘﺲ‪ -‬إﺣﻼل اﻷزواج‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻼل ﺑﻮدن ﻫﻤﺴﺮان و در وﻗﺘﯽ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ازدواج ﻫﻤﺴﺮان ﺗﺤﺖ ﻣﻘّﺮرات ﻫﻤﺴﺮي و ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻔﻘﺎت‬
‫و ﺗﮑّﻔﻞ آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫إﺣﻼـل ﺑﻨـﺎت اﻟﻌّﻢ و ﻣـﺎ ﺑﻌـﺪﻫّﻦ‪) -‬ازدواج دﺧﺘﺮ ﻋﻤﻮ و دﺧﺘﺮ ﻋﻤﻪﻫـﺎ و ﺑﻘّﯿﻪ( ﮐﻪ در آﯾﻪ ﻓﻮق اﺷـﺎره ﺷـﺪه و ﺣﻼـل ﺑﻮدن و ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن‬
‫ازدواج ﺑﺎ آﻧﻬﺎ را ﻣﻌّﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻠﻎ اﻷﺟﻞ ﻣﺤﻠّﻪ و رﺟﻞ ﺣﻼل و )ُﻣِﺤﱞﻞ(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ زﻣﺎن و ﻣﻮﻗﻊ ﺧﺮوج از اﺣﺮام و ﺧﺮوج از ﺣﺮم رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ِإذا َﺣَﻠﻠْﺘُْﻢ َﻓﺎْﺻﻄﺎُدوا‪ /2 -‬ﻣﺎﺋﺪه( )ﭘﺲ از ﺧﺮوج از اﺣﺮام‪ ،‬ﺻﯿﺪ ﮐﻨﯿﺪ(‪.‬‬
‫)َو َأﻧ َْﺖ ِﺣﱞﻞ ﺑ ِﻬَﺬا اﻟ َْﺒَﻠِﺪ‪ /2 -‬ﺑﻠﺪ( ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮ در اﯾﻦ دﯾﺎر ﺳﺎﮐﻦ و ﻓﺮاغ اﻟﺒﺎل ﻫﺴﺘﯽ‪.‬‬
‫)ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ﻣّﮑﻪ و ورود ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( و ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﺂن ﺷﻬﺮ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و ﺳﺨﻦ ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ‪َ) :‬ﻗْﺪ َﻓَﺮَض اﻟﻠﱠُﻪ ﻟَُﮑْﻢ )َﺗِﺤﻠﱠَﮥ( َأﯾْﻤﺎﻧُِﮑْﻢ‪ /2 -‬ﺗﺤﺮﯾﻢ( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪533 :‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﮐّﻔﺎره و ﺑﺮﻃﺮف ﮐﺮدن ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎﯾﺘﺎن اﺳﺖ ﺑﯿﺎن ﮐﺮد‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻻ ﯾﻤﻮت ﻟﻠّﺮﺟﻞ ﺛﻼﺛﮥ ﻣﻦ اﻷوﻻد ﻓﺘﻤّﺴﻪ اﻟّﻨﺎر إﻟّﺎ ﻗﺪر ﺗﺤّﻠﮥ اﻟﻘﺴﻢ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺎﻧﺪازهاي ﮐﻪ ان ﺷﺎء اﻟّﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)ﻫﺮ ﮔﺎه ﺳﻪ ﻓﺮزﻧﺪ از ﻣﺮدي ﺑﻤﯿﺮد آﺗﺶ ﺑﺎو ﻧﻤﯽرﺳﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﺎﻧﺪازه ﮔﻔﺘﻦ ان ﺷﺎء اﻟﻠّﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ(‪.‬‬
‫و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬وﻗﻌﻬّﻦ اﻷرض ﺗﺤﻠﯿﻞ )ﺳﮑﻮﻧﺖ و ﻓﺮودﺷﺎن در آب ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺑﺴﯿﺎر اﻧﺪك ﺑﻮد(‪.‬‬
‫)ﺣﻠﯿﻞ( »‪ -«1‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺴـﺮ ﯾﺎ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐـﺪام ﺟﺎﻣﻪ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﻨﺪ ﯾﺎ از ﺟﻬﺖ ﻓﺮود آﻣﺪن ﺑﺮ او ﯾﺎ از اﯾﻦ روي ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫او ﺣﻼل اﺳﺖ و ﻟﺬا ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﻮ وارد ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬ﺣﻠﯿﻞ‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻠﯿﻠﻪ‪ -‬ﻫﻤﺴﺮ ﻣﺮد‪ ،‬ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬ﺣﻼﺋﻞ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو َﺣﻼﺋُِﻞ َأﺑ ْﻨﺎﺋُِﮑُﻢ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻣِْﻦ َأْﺻﻼﺑ ُِﮑْﻢ‪ /23 -‬ﻧﺴﺎء( )زﻧﺎن ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺘﺎن ﮐﻪ از ﺧﻮد ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ »ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ«(‪.‬‬
‫ﺣّﻠﮥ‪ -‬زﯾﺮ ﺟﺎﻣﻪ و رو ﺟﺎﻣﻪ‪) .‬إزار‪ -‬رداء(‪.‬‬
‫إﺣﻠﯿﻞ‪ -‬ﻣﺤّﻞ ﺧﺮوج ﺑﻮل )و ﻣﺤّﻞ ﺧﺮوج ﺷﯿﺮ از ﭘﺴﺘﺎن ﭼﻮن ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ آن دﺷﻮاري ﺣّﻞ ﻣﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺣﻠﯿﻞ‪ :‬ﻣﺨﺮج اﻟﺒﻮل و ﻣﺨﺮج اﻟّﻠﺒﻦ‪ -‬اﻟّﻨﻮادر ﻓﯽ اﻟّﻠﻐﻪ‪ /‬اﺑﻮ زﯾﺪ اﻧﺼﺎري ص ‪.95‬‬
‫اﺑﻦ ﺑﺮي ﻫﻢ ﻣﺜـﻞ راﻏﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﻏﻠﻄﻬـﺎي ﻋﺎﻣﯿـﺎﻧﻪ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻠﯿﻞ‪ -‬را ﺟﺎي‪ -‬إﺣﻠﯿﻞ‪ -‬ﮔﺰاردهاﻧـﺪ و ﻣﻨﻈﻮرﺷﺎن وﺳـﯿﻠﻪ‬
‫ﺗﻨﺎﺳـﻠﯽ ﻣﺮد اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﻠـﻂ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻠﯿـﻞ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮد و‪ -‬ﺣﻠﯿﻠـﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ زن‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺣﻼل ﺑﻮدن ﺑﻬﻤـﺪﯾﮕﺮ ﯾﺎ ﻧﺎزل ﺷـﺪن آب ﻧﻄﻔﻪ و ﯾﺎ‬
‫وﺿﻊ ﻫﻤﺴﺮي اﺳﺖ‪ ،‬إّﻣﺎ إﺣﻠﯿﻞ‪ -‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﻔﺬ ﺧﺮوج ﺑﻮل ﯾﺎ ﺷﯿﺮ ﭘﺴﺘﺎن اﺳﺖ ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬اﺣﺎﻟﯿﻞ‪.‬‬
‫)از ﮐﺘﺎب‪ -‬ﺗﮑﻤﻠﻪ اﺻﻼح ﻣﺎ ﺗﻐﻠﻂ ﻓﯿﻪ اﻟﻌﺎّﻣﻪ‪ ،‬ﺟﻮاﻟﯿﻘﯽ(‪.‬‬
‫‪ (.‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪534 :‬‬
‫) )ﺣﻠﻒ( ]ﺣﻠﻒ ‪ ... :‬ص ‪534 :‬‬
‫اﻟﺤﻠﻒ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﻗﻮﻣﯽ و ﻣﺮدﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺤﺎﻟﻔﮥ‪ ،‬ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﻦ‪.‬‬
‫واژه ﺣﻠﻒ‪ -‬ﺑﺼﻮرت ﻣﺼﺪر در ﻣﻌﻨﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﺎﻧﺪن ﺑﺮ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﻓﻼن ﺣﻠﻒ ﮐﺮم و ﺣﻠﻒ ﮐﺮم‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺟﻮاﻧﻤﺮدي ﺛﺎﺑﺖ و ﭘﺎﯾﺪار اﺳﺖ‪ ،‬أﺣﻼف ﺟﻤﻊ ﺣﻠﯿﻒ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢ ﭘﯿﻤﺎﻧﺎن‪.‬‬
‫ﺗﺪارﮐﺘﻤﺎ اﻷﺣﻼف ﻗﺪ ﺛّﻞ ﻋﺮﺷـﻬﺎ »‪ «1‬اﺻﻞ‪ -‬ﺣﻠﻒ‪ -‬ﺳﻮﮔﻨـﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﺳﻮﮔﻨـﺪ ﻋـّﺪهاي از ﻋـّﺪه دﯾﮕﺮ ﭘﯿﻤﺎن ﻣﯽﮔﯿﺮﻧـﺪ و اﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻌﺪا ﺑﻬﺮ ﻗﺴﻤﯽ و ﺳﻮﮔﻨﺪي ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در آﯾﺎت‪:‬‬
‫)َو ﻻ ﺗُِﻄْﻊ ُﮐﱠﻞ َﺣﻠﱠﺎٍف َﻣِﻬﯿٍﻦ‪ /10 -‬ﻗﻠﻢ( ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯿﮑﻪ زﯾﺎد ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرد‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺷﻌﺮ از زﻫﯿﺮ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﻠﻤﯽ ﺷﺎﻋﺮ ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﻋﺮب اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺑﯿﺖ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﺪارﮐﺘﻤﺎ اﻻﺣﻼف ﻗﺪ ﺛﻞ ﻋﺮﺷﻬﺎ و ذﺑﯿﺎن ﻗﺪ زﻟّﺖ ﺑﺎ ﻗﺪاﻣﻬﺎ اﻟّﻨﻌﻞ‬
‫دو ﻗﺒﯿﻠﻪ‪ -‬ﻏﻄﻔﺎن و ذﺑﯿﺎن ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﻫﻢ در ﺟﻨﮓ ﺑﻮدﻧﺪ و زﻫﯿﺮ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮي ﺣﮑﯿﻢ و ﺑﺎ ﺻﺪاﻗﺖ و ﺗﻌّﻘﻞ ﺑﻮده ﺳـﻌﯽ در ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ دو ﻗﺒﯿﻠﻪ‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬زﻫﯿﺮ‪ ،‬ﻫﺮم ﺑﻦ ﺳـﻨﺎن و ﺣﺎرث را ﻣﺪح ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ او دوﺳﺘﺪار ﺣّﻖ و اﻟّﻠﻪ ﺑﻮده و ﺑﺎ ﻋّﻔﺖ ﮐﻼم ﺷﻌﺮ ﺳﺮوده در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻌﺚ و ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻮده در ﻣﻌّﻠﻘﻪ ﺧﻮد در ﻣﻮرد ﺷﻌﺮ ﺑﺎﻻ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫‪-1‬‬
‫اﻻ اﺑﻠﻎ اﻻﺣﻼف ﻋﻨﯽ رﺳﺎﻟﮥ و ذﺑﯿﺎن ﻗﻞ اﻗﺴﻤﺘﻢ ﮐّﻞ ﻣﻘﺴﻢ ‪-2‬‬
‫ﻓﻼ ﺗﮑﺘﻤﻦ اﻟّﻠﻪ ﻣﺎ ﻓﯽ ﺻﺪورﮐﻢ ﻟﯿﺨﻔﯽ و ﻣﻬﻤﺎ ﯾﮑﺘﻢ اﷲ ﯾﻌﻠﻢ ‪-3‬‬
‫ﯾﺆّﺧﺮ و ﯾﻮﺿﻊ ﻓﯽ ﮐﺘﺎب ﻓﺘﺪﺧﺮ ﻟﯿﻮم اﻟﺤﺴﺎب او ﯾﻌﺠﻞ ﻓﯿﻨﻘﻢ‬
‫‪ -1‬ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﯿﻤﺎﻧﺎن از ﻃﺮف ﻣﻦ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﺮﺳﺎن و ﺑﻪ ذﺑﯿﺎن ﺑﮕﻮ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﺆّﮐﺪ ادا ﻧﮑﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﮐﻪ ﻧﮑﻮﺷﯿﺪ ﺗﺎ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ را در دﻟﻬﺎﺗﺎن ﭘﻨﻬﺎن ﮐﻨﯿﺪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺷﻮد ﺧﺪا ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬و در ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺮاي روز ﺣﺴﺎب ذﺧﯿﺮه ﻣﯽﺷﻮد و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ زودﺗﺮ ﻣﮑﺎﻓﺎت ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬و در ﺷـﻌﺮ ﺑﺎﻻ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫ﮔﺮد آﻣﺪﯾﺪ و ﻋّﺰت و ﺷﺮف ﻫﺮم ﺑﻦ ﺳﻨﺎن ﻧﯿﺰ زاﯾﻞ ﺷﺪ وﻟﯽ ﻗﺒﯿﻠﻪ ذﺑﯿﺎن ﺻﻠﺢ را ﺑﻬﻢ زد‪.‬‬
‫دﯾﻮان زﻫﯿﺮ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﻠﻤﯽ ص ‪ 18‬و ‪.(109‬‬
‫و )َﯾْﺤﻠُِﻔﻮَن ﺑ ِﺎﻟﻠﱠِﻪ ﻣﺎ ﻗﺎﻟ ُﻮا‪ /74 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫و )َﯾْﺤﻠُِﻔﻮَن ﺑ ِﺎﻟﻠﱠِﻪ ِإﻧﱠُﻬْﻢ ﻟَِﻤﻨُْﮑْﻢ َو ﻣﺎ ُﻫْﻢ ﻣِﻨُْﮑْﻢ‪ /56 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫و )َﯾْﺤﻠُِﻔﻮَن ﺑ ِﺎﻟﻠﱠِﻪ ﻟَُﮑْﻢ ﻟ ِﯿُْﺮُﺿﻮُﮐْﻢ‪ /62 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫ﺷﯽء ﻣﺤﻠﻒ‪ -‬ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻤﯿﺖ ﻣﺤﻠﻒ‪ -‬اﺳﺒﯽ ﮐﻪ در اﺻـﺎﻟﺖ و ﺧﻮﺑﯽ و ﺳـﺮخ ﻓـﺎﻣﯽ آن ﺗﺮدﯾـﺪ ﺑﺎﺷـﺪ و ﯾﮑﯽ ﻗﺴﻢ ﺑﺨﻮرد ﮐﻪ اﺻـﯿﻞ اﺳﺖ و ﯾﮑﯽ ﻫﻢ ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫ﺑﺨﻮرد ﮐﻪ ﺧﻮب و ﺳﺮخ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺎﻟﻔـﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻮﮔﻨـﺪ ﺧﻮردن ﺑﺮاي ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ و ﺑﻌـﺪا واژه‪ -‬ﻣﺤﺎﻟﻔـﮥ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻼزﻣﺖ و ﭘﺎﯾـﺪاري ﻣﺤﺾ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪-‬‬
‫ﺣﻠﻒ ﻓﻼن و ﺣﻠﯿﻔﻪ‪ -‬ﻫﻢ ﺳﻮﮔﻨﺪ و ﻫﻢ ﭘﯿﻤﺎن و ﻣﻼزم او‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺣﻠﻒ ﻓﯽ اﻷﺳﻼم« »‪.«1‬‬
‫ﻓﻼـن ﺣﻠﯿﻒ اﻟّﻠﺴـﺎن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ او آﻧﻘـﺪر ﺑﯿﺎن و زﺑﺎﻧﺶ ﻗﺎﻃﻊ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻼﻣﺶ را ﺑﺎ ﺳﻮﮔﻨـﺪ ادا ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮ ﻃﺮف ﺣﺮف‬
‫ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﭼﯿﺰي از ﺳﺨﻨﺶ ﭘﻨﻬﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و ﺻﺮﯾﺢ و ﺗﻨﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻠﯿﻒ اﻟﻔﺼﺎﺣﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺨﻨﺶ ﺑﺎ ﻓﺼﺎﺣﺖ ﻗﺮﯾﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﻠﻖ( ]ﺣﻠﻖ ‪ ... :‬ص ‪535 :‬‬
‫اﻟﺤﻠﻖ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻠﻮ و ﻣﺠﺮاي ﻏـﺬا و آب‪ ،‬ﺣﻠﻘﻪ‪ :‬ﮔﻠﻮﯾﺶ را ﺑﺮﯾﺪ و ﺳـﭙﺲ واژه ﺣﻠﻖ ﺑﺮاي ﭼﯿﺪن ﻣﻮي و ﮐﻨﺪن و ﺑﺮﯾﺪن آن ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ و‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺣﻠﻖ ﺷﻌﺮه‪ -‬ﻣﻮﯾﺶ را ﭼﯿﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺻﻞ‪ -‬ﺣﻠﻒ‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻣﺘﻦ ذﮐﺮ ﺷـﺪه ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺳﻮﮔﻨـﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﭙﯿﻤﺎﻧﯽ و ﻫﻤﯿﺎري و اﻧﻔﺎق اﺳﺖ وﻟﯽ ﻗﺒﻞ از اﺳـﻼم اﯾﻦ ﭘﯿﻤﺎﻧﻬﺎ ﺑﺮاي‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان و ﻓﺘﻨﻪ اﻧﮕﯿﺰي ﺑﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ دو ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻫﻤﭙﯿﻤﺎن ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﻗﺒﯿﻠﻪ دﯾﮕﺮ ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ و در ﻏﺎرت اﻣﻮاﻟﺸﺎن ﺷﺮﯾﮏ ﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫ﻟـﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺣﻠﻒ و ﭘﯿﻤﺎن زﯾﺎﻧﻤﻨـﺪ را در اﺳـﻼم ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻢ در ﻗﺮآن ﯾﺎري و ﻫﻤﭙﯿﻤﺎﻧﯽ و اﺗّﻔﺎق را ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫ﻧﯿﮑﯽ و ﺗﻘﻮا ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎده ﻧﻪ ﺑﺮ ﮔﻨﺎه و ﻏﺎرﺗﮕﺮي‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﻣﺮوز ﻫﻢ اﺑﺮ ﻗـﺪرﺗﻬﺎي اﺳـﺘﻌﻤﺎرﮔﺮ ﭼﻨﺎن ﭘﯿﻤﺎﻧﻬﺎﯾﯽ ﺳﻮد ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬و‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﻣّﻠﺖﻫﺎ ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻗﺮآن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫)َﺗﻌﺎَوﻧُﻮا َﻋَﻠﯽ اﻟ ْﺒِﱢﺮ َو اﻟﺘﱠْﻘﻮي َو ﻻ َﺗﻌﺎَوﻧُﻮا َﻋَﻠﯽ اﻟ ِْﺈﺛ ِْﻢ َو اﻟ ُْﻌْﺪواِن‪ /2 -‬ﻣﺎﺋﺪه( ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﯿﮑﯽ و ﺗﻘﻮي ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺒﻨﺪﯾﺪ و ﺑﺮ ﮔﻨﺎه و دﺷﻤﻨﯽ ﭘﯿﻤﺎن‬
‫ﻧﺒﻨﺪﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻠﻒ اﻟﻔﻀﻮل‪ -‬ﻫﻢ ﺑﺮاي ﯾﺎري ﮐّﻞ ﺳﺘﻤﺪﯾﺪﮔﺎن ﺑﻮده ﻧﻪ ﻗﻮﻣﯽ‪ ،‬و ﻗﺒﯿﻠﻪاي‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﻻ َﺗْﺤﻠُِﻘﻮا ُرُؤَﺳُﮑْﻢ‪ /196 -‬ﺑﻘﺮه( ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﻤﺮه اﺳﺖ و ﻧﭽﯿﺪن ﻣﻮي ﺳﺮ ﭘﯿﺶ از ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )ُﻣَﺤﻠﱢِﻘﯿَﻦ ُرُؤَﺳُﮑْﻢ َو ُﻣَﻘﱢﺼِﺮﯾَﻦ‪ /27 -‬ﻓﺘﺢ(‪.‬‬
‫)از ﻣﺮاﺳﻢ ﺣّﺞ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻮي ﺳﺮﻫﺎﺗﺎن را ﺑﭽﯿﻨﯿﺪ و ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﯿﺪ(‪.‬‬
‫رأس ﺣﻠﯿﻖ‪ -‬ﺳﺮ اﺻﻼح ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﻟﺤﯿﮥ ﺣﻠﯿﻖ‪ -‬رﯾﺶ ﭼﯿﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﻋﻘﺮي ﺣﻠﻘﯽ‪ -‬در ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻤﺼﯿﺒﺘﯽ ﮐﻪ در آﻧﺤﺎل زﻧﺎن ﻣﻮي ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﻮﯾﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻋﻘﺮي ﺣﻠﻘﯽ‪ -‬ﻧﻔﺮﯾﻦ اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪاي ﺣﻠﻘﺶ ﯾﻌﻨﯽ ﺻﺪاﯾﺶ را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺎﻟﻖ‪ -‬ﻟﺒﺎﺳﻬﺎي ﺧﺸﻦ و زﺑﺮي ﮐﻪ ﻣﻮي از ﺗﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻠﻘﮥ‪ -‬را ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺷﮑﻞ ﺣﻠﻖ ﯾﺎ ﮔﻠﻮ ﻧﺎﻣﮕﺰاري ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ آن را‪ -‬ﺣﻠﻘﮥ‪ -‬ﻫﻢ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻤﺎء ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺣﻠﻘﮥ ﻫﯿﭻ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻐﯿﺮ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻮي ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﭼﯿﻨﻨﺪ ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﺪ‪.‬‬
‫إﺑﻞ ﻣﺤّﻠﻘﮥ‪ -‬ﺷﺘﺮي ﮐﻪ در ﮔﻮش ﯾﺎ در راﻧﺶ ﻧﺸﺎﻧﻪاي دارد‪.‬‬
‫واژه ﺣﻠﻘﮥ‪ -‬ﻫﻢ ﺑﻪ دور زدن و داﯾﺮه ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﺣﻠﻘﮥ اﻟﻘﻮم‪) -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻤﻊ ﺑﻮدن و ﮔﺮد آﻣﺪن ﻣﺮدم(‪.‬‬
‫ﺣﻠّﻖ اﻟّﻄﺎﺋﺮ‪ -‬ﭘﺮﻧﺪه در ﺣﺎل اوج ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﭘﺮواز اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﻠﻢ( ]ﺣﻠﻢ ‪ ... :‬ص ‪536 :‬‬
‫اﻟﺤﻠﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮد داري ﻧﻔﺲ و ﻃﺒﯿﻌﺖ از ﻫﯿﺠﺎن و ﺑﺮآﺷﻔﺘﮕﯽ و ﺧﺸﻢ‪ ،‬ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬أﺣﻼم‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬أْم َﺗْﺄُﻣُﺮُﻫْﻢ َأْﺣﻼُﻣُﻬْﻢ‪ /32 -‬ﻃﻮر( ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬أﺣﻼم‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻘﻠﻬﺎﺷﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫـﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻨﯽ ﺣﻠﻢ در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻋﻠﻢ و ﺧﺮد ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ آﻧﺮا ﺑﻌﻘﻞ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ زﯾﺮا ﺣﻠﻢ ﯾﮑﯽ از اﺳﺒﺎب و ﻟﻮازم ﻋﻘﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻌـﻞ اﯾﻦ واژه‪ -‬ﺣﻠﻢ و ﺣﻠّﻤﻪ اﻟﻌﻘـﻞ و ﺗﺤﻠّﻢ‪ -‬اﺳﺖ )ﺑﺮدﺑـﺎر ﺷـﺪ و ﻋﻘـﻞ و ﺧﺮد او را ﺑﺮدﺑﺎر و ﺷـﮑﯿﺒﺎ ﮐﺮد(‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪:‬‬
‫‪537‬‬
‫أﺣﻠﻤﺖ اﻟﻤﺮأه‪ -‬آن زن ﻓﺮزﻧﺪاﻧﯽ ﺑﺮدﺑﺎر زاﺋﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪ِ) :‬إﱠن ِإﺑ ْﺮاِﻫﯿَﻢ ﻟََﺤﻠِﯿٌﻢ َأﱠواٌه ُﻣﻨِﯿٌﺐ‪ /75 -‬ﻫﻮد( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺷـﮑﯿﺒﺎ و ﺑﺴـﯿﺎر دﻋﺎ ﮐﻨﻨﺪه و ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ ﻣﺘﻮّﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َﻓَﺒﱠﺸْﺮﻧﺎُه ﺑ ُِﻐﻼٍم َﺣﻠِﯿٍﻢ‪ /101 -‬ﺻﺎّﻓﺎت(‪ :‬ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪي ﮐﻪ در او ﻧﯿﺮوي ﭘﺎﯾﺪاري و ﺷﮑﯿﺒﺎﺋﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﮋدهاش دادﯾﻢ‪.‬‬
‫و )َو ِإذا ﺑََﻠَﻎ اﻟ َْﺄْﻃﻔﺎُل ﻣِﻨُْﮑُﻢ )اﻟ ُْﺤﻠَُﻢ(‪ /59 -‬ﻧﻮر(‪ :‬زﻣﺎن ﺑﻠﻮغ زﯾﺮا در آﻧﺤﺎل ﺣﻠﻢ و ﺷﮑﯿﺒﺎﺋﯽ ﺳﺰاوار اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻠﻢ ﻓﯽ ﻧﻮﻣﻪ ﯾﺤﻠﻢ ﺣﻠﻤﺎ و ﺣﻠﻤﺎ ﯾﺎ ﺣﻠﻤﺎ و ﺗﺤّﻠﻢ و اﺣﺘﻠﻢ و ﺣﻠﻤﺖ ﺑﻪ ﻓﯽ ﻧﻮﻣﯽ‪ :‬ﻫﻤﻪ در ﻣﻌﻨﯽ ﺧﻮاب دﯾﺪن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻗﺎﻟ ُﻮا َأْﺿﻐﺎُث َأْﺣﻼٍم‪ /44 -‬ﯾﻮﺳﻒ( )ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺧﻮاﺑﻬﺎي ﭘﺮﯾﺸﺎن اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺣﻠﻤﮥ‪ -‬ﺑﻮزﯾﻨﻪ ﺑﺰرگ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﺮدﺑﺎر و ﺻﺒﻮر ﻣﯽآﯾﺪ ﭼﻮن زﯾﺎد آرام اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻠﻤﮥ اﻟّﺜﺪي‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ از ﻫﻤﺎن‪ -‬ﺣﻠﻤﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯿﻤﻮن ﺑﺎ وﻗﺎر و ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻧﺎﻣﯿﺪن ﭘﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻗﺮاد )ﻣﯿﻤﻮن ﺑﺰرگ( در ﺷﻌﺮ ﺷﺎﻋﺮ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﮐﺄّن ﻗﺮادي زوره ﻃﺒﻌﺘﻬﻤﺎ ﺑﻄﯿﻦ ﻣﻦ اﻟﺤﻮﻻن ﮐّﺘﺎب أﻋﺠﻤﯽ »‪«1‬‬
‫ﺣﻠﻢ اﻟﺠﻠﺪ‪ -‬در وﻗﺘﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﭘﻮﺳﺖ ﺑﺪن ﮐﻨﻪ ﻣﯽزﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻠﻤﺖ اﻟﺒﻌﯿﺮ‪ -‬ﮐﻨﻪﻫﺎ را از ﺷﺘﺮ دور ﮐﺮدم‪ ،‬و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺣّﻠﻤﺖ ﻓﻼﻧﺎ‪ -‬ﺑﺎ او ﻣﺪارا ﮐﺮدم ﺗﺎ ﺳﮑﻮﻧﺖ و آراﻣﺶ ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت از‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﺷـﻌﺮ ﺑﺎ اﺧﺘﻼف اﻟﻔﺎظ ﻧﻘﻞ ﺷـﺪه اﺳﺖ و اﻟﺒّﺘﻪ واژه اﻋﺠﻤﯽ ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ آﻣـﺪه درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ‪ -‬اﻋﺠﻢ‪ -‬ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﺎﺷﺪ در ﻣﺂﺧﺬ‬
‫دﯾﮕﺮ ﭼﻨﯿـﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﮐـﺎن ﻗﺮادي ﺻـﺪره ﻃﺒﻌﺘﻬﻤـﺎ ﺑﻄﯿﻦ ﻣﻦ اﻟﺠﻮﻻـن ﮐﺘـﺎب اﻋﺠﻢ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮔـﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﻃـﺒﯿﻌﺖ و ﺧﻠﻘﺖ دو ﭘﺴـﺘﺎن ﺑﺰرگ‬
‫ﺳﯿﻨﻪاش را ﮐﻪ از ﺧﺎك و ﮔﻠﯽ ﺷـﮕﻔﺖ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه و ﻫﻤﭽﻮن ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﻋﺠﯿﺐ دﺑﯿﺮان روﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻋﺠﯿﺒﯽ ﻇﺎﻫﺮ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ ازاﻟﻪ ﮐﻨﻪ از ﺑﺪن ﺣﯿﻮان‪ ،‬و ﺑﻬﺒﻮدي و آراﻣﺶ دادن ﺑﻪ او و رﻓﻊ ﻧﺎراﺣﺘﯽ و ﺧﺎرش و درد از ﺣﯿﻮان‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫( ) )ﺣﻠﯽ( ]ﺣﻠﯽ ‪ ... :‬ص ‪538 :‬‬
‫اﻟﺤﻠّﯽ ﺟﻤﻊ ﺣﻠﯽ ﯾﻌﻨﯽ زﯾﻮر آﻻت‪ ،‬ﻟﻔﻈﺶ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﺛﺪي و ﺛﺪّي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻣِْﻦ ُﺣﻠِﯿﱢِﻬْﻢ ِﻋْﺠًﻠﺎ َﺟَﺴﺪًا ﻟَُﻪ ُﺧﻮاٌر‪ /148 -‬اﻋﺮاف( »‪.«1‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺣﻠﯽ ﯾﺤﻠﯽ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ زﯾﻮر ﭘﯿﺮاﺳﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﯾَُﺤﻠﱠْﻮَن ﻓِﯿﻬﺎ ﻣِْﻦ َأﺳﺎِوَر ﻣِْﻦ َذَﻫٍﺐ‪ /31 -‬ﮐﻬﻒ( و )وَ ُﺣﱡﻠﻮا َأﺳﺎِوَر ﻣِْﻦ ﻓِﱠﻀٍﮥ‪ /21 -‬ﻧﺴﺎء( ﮐﻪ‪ -‬اﻟﺤﻠﯿﮥ‪ -‬ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در آﯾﻪ )َأ َو َﻣْﻦ ﯾَُﻨﱠﺸُﺆا ﻓِﯽ اﻟ ِْﺤﻠَْﯿِﮥ‪ /18 -‬زﺧﺮف( آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)أﺳﺎور ﺟﻤﻊ‪ -‬اﺳﻮار‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دﺳﺘﺒﻨﺪﻫﺎي ﻧﻘﺮهاي و ﻃﻼﺋﯽ ﯾﺎ دﺳﺘﯿﺎره(‪.‬‬
‫( ) )ﺣﻢ( ]ﺣﻢ ‪ ... :‬ص ‪538 :‬‬
‫اﻟﺤﻤﯿﻢ‪ :‬آب داغ و ﺳﻮزان‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو ُﺳُﻘﻮا ﻣﺎًء َﺣِﻤﯿﻤًﺎ‪ /15 -‬ﻣﺤّﻤﺪ( و )ِإﻟ ﱠﺎ َﺣِﻤﯿﻤًﺎ وَ َﻏﱠﺴﺎﻗًﺎ‪ /25 -‬ﻧﺒﺎء( )ﻏّﺴﺎق آب ﮐﻢ و ﺑﺪ ﺑﻮ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و )َو اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﮐَﻔُﺮوا ﻟَُﻬْﻢ َﺷﺮاٌب ﻣِْﻦ َﺣِﻤﯿٍﻢ‪ /4 -‬ﯾﻮﻧﺲ( )ﮐّﻔﺎر را ﺟﺰ ﻧﻮﺷﯿﺪن از آب ﺳﻮزان ﻧﯿﺴﺖ(‪.‬‬
‫و )ﯾَُﺼﱡﺐ ﻣِْﻦ َﻓْﻮِق ُرُؤِﺳِﻬُﻢ اﻟ َْﺤِﻤﯿُﻢ‪ /19 -‬ﺣّﺞ(‪.‬‬
‫و )ﺛُﱠﻢ ِإﱠن ﻟَُﻬْﻢ َﻋَﻠﯿْﻬﺎ ﻟََﺸْﻮﺑًﺎ ﻣِْﻦ َﺣِﻤﯿٍﻢ‪ /67 -‬ﺻﺎّﻓﺎت(‪.‬‬
‫ﺷﻮب ﯾﻌﻨﯽ آب اﻧﺪك و آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﺎ ﭼﯿﺰي ﯾﺎ ﻋﺼﺎره و ﻣﺎﯾﻊ رﻗﯿﻖ و ﮐﻢ(‪.‬‬
‫ﺣّﻤﮥ‪ -‬آب ﻣﻌﺪﻧﯽ ﮔﺮم و ﺳﻮزان ﮐﻪ از ﭼﺸﻤﻪ ﺑﺮآﯾﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻗـﻮم ﻣﻮﺳـﯽ در ﻏﯿـﺎب او ﺑﻪ ﻃﻮر رﻓﺘﻪ ﺑﻮد از ذوب ﮐﺮدن زﯾﻮر آﻻـت و ﻓﻠّﺰات ﺧﻮد ﺟﺴـﺪي و ﺷـﮑﻠﯽ از ﮔﻮﺳـﺎﻟﻪ ﺳﺎﺧﺘﻨـﺪ ﮐﻪ از‬
‫ﺳﻮراخ دﻫﺎن و ﻣﺨﺮﺟﺶ در اﺛﺮ وزش ﺑﺎد ﺑﺎﻧﮕﯽ ﺑﺮ ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻫﺸﺪار اﯾﺸﺎن از ﺟﻬﻞ و ﻏﻔﻠﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َأ ﻟَْﻢ َﯾَﺮْوا َأﻧﱠُﻪ ﻻ ﯾَُﮑﻠﱢُﻤُﻬْﻢ َو ﻻ َﯾْﻬِﺪﯾِﻬْﻢ َﺳﺒِﯿًﻠﺎ اﺗﱠَﺨُﺬوُه َو ﮐﺎﻧُﻮا ﻇﺎﻟ ِِﻤﯿَﻦ‪ /148 -‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آﯾﺎ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﺳﺎﻟﻪ ﺑﺎ اﻧﺴﺎن ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﻪ راﻫﯽ ﻫﺪاﯾﺘﺸﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ وﻟﯽ ﭼﻮن ﺳﺘﻤﮑﺎر ﺑﻮدﻧﺪ ﮔﻮﺳﺎﻟﻪ ﭘﺮﺳﺘﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺳـﺘﺪﻻل ﺷـﮕﻔﺖ اﻧﮕﯿﺰ ﻗﺮآن ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺖﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن راﻫﯽ ﺑﻬﺪاﯾﺖ ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و اﯾﻦ ﮐﻪ آن ﺑﺘﻬﺎ ﻫﻤﯿﺸﻪ در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻮرد‬
‫ﭘﺮﺳـﺘﺶ ﻇﺎﻟﻤﯿﻦ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻧﺸﺎﻧﻪاي و دﻟﯿﻠﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻮرد ﭘﺮﺳـﺘﺶ و ﻋﺸﻖ ﺳـﺘﻤﮕﺮان ﻫﻤﻮاره ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﻏﯿﺮ ﺧـﺪاﯾﯽ اﺳﺖ و ﮔﻮﺳﺎﻟﻪ‬
‫وش‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬اﻟﻌﺎﻟﻢ ﮐﺎﻟﺤّﻤﮥ ﯾﺄﺗﯿﻬﺎ اﻟﺒﻌﺪاء و ﯾﺰﻫﺪ ﻓﯿﻬﺎ اﻟﻘﺮﺑﺎء«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬داﻧﺸﻤﻨﺪ ﭼﻮن آب ﻣﻌﺪﻧﯽ اﺳﺖ دوران ﺑﺴﺮاغ ﻣﯽروﻧﺪ و ﻧﺰدﯾﮑﺎن از آن ﺑﺮﮐﻨﺎرﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻤﯿﻢ‪ -‬ﺧﻮي و ﻋﺮق ﺑﺪن ﺑﺸﺒﺎﻫﺖ ﻫﻤﺎن آب ﮔﺮم‪.‬‬
‫اﺳﺘﺤّﻢ اﻟﻔﺮس‪ -‬آن اﺳﺐ ﻋﺮق ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺣّﻤﺎم‪ -‬ﯾﺎ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺤﯿﻄﺶ ﻋﺮق آور اﺳﺖ ﯾﺎ از اﯾﻨﺠﻬﺖ ﮐﻪ آب داغ در آﻧﺠﺎﺳﺖ‪ -‬ﺣّﻤﺎم‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه )ﻧﺎم ﮔﺮﻣﺎﺑﻪ در زﺑﺎن ﺷﯿﺮﯾﻦ‬
‫ﻓـﺎرس ﺑﺮاي ﺣّﻤـ ﺎم وﺟﻪ ﻧـﺎﻣﮕﺰاري ﻣﻨـﺎﺳﺒﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜـﻞ ﺧﯿﺰاﺑﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺟـﺎﺋﯿﮑﻪ درﯾـﺎ ﻣﻮج ﻣﯽزﻧـﺪ ﮔﺮﻣـﺎ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺟﺎﺋﯽ ﮐﻪ آب ﮔﺮم آﻧﺠﺎ‬
‫ﻫﺴﺖ(‪.‬‬
‫اﺳﺘﺤّﻢ ﻓﻼن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ داﺧﻞ ﺣﻤﺎم ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َﻓﻤﺎ ﻟَﻨﺎ ﻣِْﻦ ﺷﺎﻓِِﻌﯿَﻦ َو ﻻ َﺻِﺪﯾٍﻖ َﺣِﻤﯿٍﻢ‪ /101 -‬ﺷﻌﺮاء(‪.‬‬
‫و )َو ﻻ َﯾْﺴَﺌُﻞ َﺣِﻤﯿٌﻢ َﺣِﻤﯿﻤًﺎ‪ /10 -‬ﻣﻌﺎرج(‪.‬‬
‫در اﯾﻦ دو آﯾﻪ‪ -‬ﺣﻤﯿﻢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دوﺳﺖ ﺧﻮن ﮔﺮم و ﻣﺸﻔﻖ و ﻣﻬﺮﺑﺎن ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ از دوﺳﺘﺎﻧﺶ ﺑﺴﺨﺘﯽ و ﮔﺮﻣﯽ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎّﻣﺘﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺰدﯾﮑﺎن و ﺧﺎّﺻﺎن او‪.‬‬
‫اﻟﺤﺎّﻣـﮥ و اﻟﻌﺎّﻣـﮥ‪ -‬ﺧﻮﯾﺸـﺎن و ﺧﺎﺻﺎن‪ ،‬در ﻣﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن ﺟﻤﻠﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑـﺪﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﻣﻬﺮﺑﺎن و ﺑﺎ ﻣﺤّﺒﺖ اﻧﺴﺎن‪-‬‬
‫ﺣﺰاﻧﺘﻪ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻏﻢ و اﻧﺪوه او ﻣﺤﺰون ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻏﻤﺨﻮاري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺣﺘّﻢ ﻓﻼـن ﻟﻔﻼـن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ از او ﺣﻤﺎﯾﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ واژه از واژه‪ -‬إﻫﺘّﻢ رﺳﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا در‪ -‬اﺣﺘّﻢ‪ -‬ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬اﺣﺘﻤﺎم‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻏﻤﺨﻮاري‬
‫از دوﺳﺘﯽ و ﺳﺒﺐ ﺑﯿﺪاري از ﻏﻢ و اﻧﺪوه وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫أﺣّﻢ اﻟّﺸﺤﻢ‪ -‬ﭼﺮﺑﯽ را آب ﮐﺮد و ﻣﺜﻞ آب داغ ﺟﻮﺷﺎن ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ِﻇﱟﻞ ﻣِْﻦ )َﯾْﺤُﻤﻮٍم(‪ /43 -‬واﻗﻌﻪ(‪ -‬ﯾﺤﻤﻮم ﺑﺮ وزن ﯾﻔﻌﻮل از ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪540 :‬‬
‫واژه ﺣﻤﯿﻢ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺳﺎﯾﻪاي اﺳﺖ از ﯾﺤﻤﻮم ﮐﻪ اﺻﻠﺶ دود ﺑﺴﯿﺎر ﺳﯿﺎه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﺎﻣﯿﺪن اﯾﻦ دود ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺎده ﺑﻪ‪ -‬ﯾﺤﻤﻮم‪ -‬ﯾﺎ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺮارﺗﺶ زﯾﺎد اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در آﯾﻪ ﺑﻌﺪ ﺗﻔﺴﯿﺮش ﮐﺮده ﮐﻪ )ﻻ ﺑﺎِرٍد َو ﻻ َﮐِﺮﯾٍﻢ‪ /44 -‬واﻗﻌﻪ( و ﯾﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﺗﺼّﻮر ﺳﯿﺎﻫﯽ‬
‫و ﺳﻮﺧﺘﮕﯽ ﭼﯿﺰي در آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫أﺳﻮد‪ -‬ﯾـﺎ رﻧـﮓ ﺳـﯿﺎه را ﻫﻢ‪ -‬ﯾﺤﻤﻮم‪ -‬ﮔﻮﯾﻨـﺪ ﮐﻪ از واژه اﻟﺤﻤـﮥ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آﺗﺶ ﻧﯿﻢ ﺳﻮﺧﺘﻪ و ذﻏﺎل ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪه و در آﯾﻪ زﯾﺮ ﺑﺂن ﻣﻌﻨﯽ‬
‫اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ‪:‬‬
‫)ﻟَُﻬْﻢ ﻣِْﻦ َﻓْﻮﻗِِﻬْﻢ ُﻇَﻠٌﻞ ﻣَِﻦ اﻟﻨﱠﺎِر َو ﻣِْﻦ َﺗْﺤﺘِِﻬْﻢ ُﻇَﻠٌﻞ‪ /16 -‬زﻣﺮ(‪.‬‬
‫)ﺳﺎﯾﻪﻫﺎﺋﯽ از آﺗﺶ در ﺑﺎﻻ و ﭘﺎﺋﯿﻨﺸﺎن ﻫﺴﺖ(‪.‬‬
‫ﻣﺮگ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺣﻤﺎم‪ -‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﺣّﻢ ﮐﺬا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻤﺮش ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ و درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺐ ﻫﻢ ﺑﻠﺤﺎظ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺮارت زﯾﺎد در آن ﻫﺴﺖ‪ -‬ﺣّﻤﯽ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﮐﻪ‪:‬‬
‫»اﻟﺤّﻤﯽ ﻣﻦ ﻗﯿـﺢ ﺟﻬّﻨﻢ« ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺗﺐ از اﺛﺮات ﭼﺮﮐﯿﻦ دوزخ اﺳﺖ‪ .‬و ﯾـﺎ اﯾﻨﮑﻪ واژه ﺣّﻤﯽ‪ -‬ﯾـﺎ ﺗﺐ‪ ،‬ﺑﺨـﺎﻃﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺮق ﮔﺮم ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺣﻤﯿﻢ در ﺑـﺪن ﭘﺪﯾـﺪ ﻣﯽآورد ﯾـﺎ اﯾﻨﮑﻪ در ﺗﺐ و ﺣّﻤﯽ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫـﺎي ﻣﺮگ وﺟﻮد دارد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ اﻟﺤّﻤﯽ ﺑﺮﯾـﺪ اﻟﻤﻮت‪ -‬ﺗﺐ ﭘﯿﮏ‬
‫ﻣﺮگ اﺳﺖ و ﯾﺎ‪:‬‬
‫اﻟﺤّﻤﯽ ﺑـﺎب اﻟﻤﻮت‪ -‬ﺗﺐ آﺳـﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺐ در ﺑـﺪن ﺣﯿﻮان‪ -‬ﺣﻤـﺎم‪ -‬ﻧﺎﻣﯿـﺪه ﺷـﺪه زﯾﺮا ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﮐﻤﺘﺮ ﺣﯿﻮاﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺗﺐ‬
‫ﺷﺪﯾﺪ ﺑﻤﺮگ ﻧﺮﺳﺪ و ﺑﻬﺒﻮدي ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺣّﻤﻢ اﻟﻔﺮخ‪ -‬وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻮﺳﺖ ﺟﻮﺟﻪ ﺳﯿﺎه اﺳﺖ )ﭘﺮ ﺳﯿﺎه در آورد(‪.‬‬
‫ﺣّﻤﻢ وﺟﻬﻪ‪ -‬ﻣﻮي ﭼﻬﺮهاش ﺳـﯿﺎه ﺷـﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ دو اﺻـﻄﻼح او واژه‪ -‬ﺣﻤﻤـﮥ ﯾﻌﻨﯽ ذﻏﺎل ﻧﻤﯽﺳﻮزد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪه و اّﻣﺎ ﺣﻤﺤﻤﺖ اﻟﻔﺮس‪-‬‬
‫اﺳﻢ ﺻﻮت ﺑﺮاي ﺷﯿﻬﻪ اﺳﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از رﯾﺸﻪ اﯾﻦ واژه ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﻤﺪ( ]ﺣﻤﺪ[‪ ... :‬ص ‪540 :‬‬
‫اﻟﺤﻤﺪ ﻟّﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺛﻨﺎ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺮاي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪541 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫واژه‪ -‬ﺣﻤﺪ‪ -‬اﺧﺺ از‪ -‬ﻣﺪح‪ -‬و از آن واﻻﺗﺮ‪ ،‬و از واژه‪ -‬ﺷـﮑﺮ ﻧﯿﺰ ﻓﺮاﮔﯿﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‪ -‬ﻣﺪح‪ -‬در ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ از اﻧﺴﺎن ﺑﺎ اﺧﺘﯿﺎر‬
‫ﺳﺮ ﻣﯽزﻧـﺪ و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ از‪ -‬ﻣـﺪح‪ -‬و در ﺑﺎره‪ -‬ﻣـﺪح‪ -‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﯾﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺑﻠﻨﺪي ﻗّﺪش و زﯾﺒﺎﺋﯽ ﭼﻬﺮهاش ﻣﺪح و‬
‫ﺳﺘﻮده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺨﺸـﺶ ﻣﺎل و ﺳـﺨﺎوت و ﻋﻠﻤﺶ ﻧﯿﺰ ﻣﺪح ﻣﯽﺷﻮد وﻟﯽ‪ -‬ﺣﻤﺪ‪ -‬ﻓﻘﻂ در ﻣﻮرد دّوم ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺂﺛﺎر‬
‫ﻋﻠﻤﯽ و ﻣﻌﻨﻮي اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﻮارد ﻇﺎﻫﺮي‪.‬‬
‫ﺷﮑﺮ ﻫﻢ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﻌﻤﺖ اﺳﺖ ﭘﺲ ﻫﺮ ﺷـﮑﺮي ﺣﻤـﺪي اﺳﺖ و ﻫﺮ ﺣﻤـﺪ و ﺛﻨﺎﺋﯽ ﺷـﮑﺮ ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﺮ ﺣﻤـﺪي‪ ،‬ﻣـﺪح اﺳﺖ و ﻫﺮ ﻣﺪﺣﯽ‬
‫ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫)َﻣْﺤُﻤﻮد(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳـﺘﺎﯾﺶ ﺷﺪه‪ ،‬و ﺻـﻔﺖ‪ -‬ﻣﺤّﻤﺪ‪ -‬ﻫﻢ در وﻗﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺧﺼﻠﺘﻬﺎي ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه در ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺳﺘﺎﯾﺶ اﺳﺖ‬
‫ﺑ ﺎﺷ ﺪ ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ) :‬إﻧﱠُﻪ َﺣِﻤﯿٌﺪ َﻣِﺠﯿٌﺪ‪ /73 -‬ﻫﻮد( ﮐﻪ ﺻـﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﺣﻤﯿﺪ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺤﻤﻮد )اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل( ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺷﺪه و ﻧﯿﺰ‬
‫در ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﺣﺎﻣﺪ‪) -‬اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ( ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺘﺎﯾﻨﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻤﺎداك أن ﺗﻔﻌﻞ ﮐﺬا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ آن ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دﻫﯽ ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺗﻮ ﻣﺤﻤﻮد و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو ُﻣَﺒﱢﺸﺮًا ﺑ َِﺮُﺳﻮٍل َﯾْﺄﺗِﯽ ﻣِْﻦ ﺑَْﻌِﺪي اْﺳُﻤُﻪ )َأْﺣَﻤُﺪ(‪ /6 -‬ﺻﻒ(‪.‬‬
‫أﺣﻤـﺪ‪ -‬در آﯾﻪ ﻓﻮق اﺷـﺎرهاي اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻨـﺎم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( و ﻫﻢ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮرﯾﮑﻪ ﻧﺎﻣﺶ‪ -‬اﺣﻤـﺪ‪ -‬اﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر‬
‫ﻫﻢ در اﺧﻼق و اﺣﻮاﻻﺗﺶ )أﺣﻤـﺪ( ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪﺗﺮ و ﺳـﺘﻮدهﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬واژه‪ -‬أﺣﻤﺪ‪ -‬ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮص ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﺳﺖ و در آﯾﻪاي ﮐﻪ‬
‫ذﮐﺮ ﺷـﺪ‪ ،‬ﻋﯿﺴـﯽ )ع( را ﺑﻪ او ﺑﺸـﺎرت ﻣﯽدﻫـﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ ﻫﺸـﺪار ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ از او و ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از او ﺑﻮدﻧـﺪ ﺳـﺘﻮدهﺗﺮ و‬
‫)أﺣﻤﺪ( اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪ُ) :‬ﻣَﺤﱠﻤٌﺪ َرُﺳﻮُل اﻟﻠﱠِﻪ‪ /29 -‬ﻓﺘـﺢ( ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ ﮐـﻪ ﻟﻔـﻆ ﻣﺤّﻤـ ﺪ در اﯾﻨﺠـﺎ از ﺟﻬـﺘﯽ اﺳﻢ ﻋﻠﻢ اﺳﺖ ﺑﺮاي او وﻟﯽ در آن‬
‫اﺷﺎرﺗﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺻﻔﺎت‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﺳﺖ و ﻣﺨﺼﻮص ﮔﺮداﻧﺪن او ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ واژه ﻣﺤّﻤﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺘﻮده ﺷﺪه ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﻣﺜﻞ آﯾﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)ِإﻧﱠﺎ ﻧَُﺒﱢﺸُﺮَك ﺑ ُِﻐﻼٍم اْﺳُﻤُﻪ َﯾْﺤﯿﯽ ‪ /7‬ﻣﺮﯾﻢ( ﮐﻪ ﻫﻢ ﻧـﺎم آن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﺳﺖ و ﻫﻢ اﺷﺎره ﺑﺤﯿﺎت اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺑﺎب ﺧﻮدش ﺑﯿﺎن ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﻤﺮ( ]ﺣﻤﺮ[‪ ... :‬ص ‪542 :‬‬
‫اﻟﺤﻤﺎر‪ :‬ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﻣﻌﺮوف و ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬ﺣﻤﯿﺮ‪ ،‬أﺣﻤﺮة و ﺣﻤﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و اﻟ َْﺨﯿَْﻞ َو اﻟ ْﺒِﻐﺎَل َو اﻟ َْﺤِﻤﯿَﺮ‪ /8 -‬ﻧﺤﻞ( ﺟﺎﻫﻞ و ﻧﺎدان ﻫﻢ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻟﻔﻆ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در آﯾﺎت )َﮐَﻤَﺜِﻞ اﻟ ِْﺤﻤﺎِر َﯾْﺤِﻤُﻞ َأْﺳﻔﺎرًا‪ /5 -‬ﺟﻤﻌﻪ( و )َﮐَﺄﻧﱠُﻬْﻢ ُﺣُﻤٌﺮ ُﻣْﺴَﺘﻨِْﻔَﺮٌة »‪ /50 -«1‬ﻣّﺪﺛﺮ(‪.‬‬
‫ﺣﻤﺎر ﻗّﺒﺎن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺮﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﻫﺎي زﯾﺎدي دارد‪.‬‬
‫اﻟﺤﻤﺎران‪ -‬دو ﻗﻄﻌﻪ ﺳـﻨﮓ ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را ﻣﺜﻞ ﭼﻬﺎر ﭘﺎﯾﻪ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨـﺪ و ﺑﺮ روي آن ﮐﺸﮏ ﺧﺸﮏ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ ﮐﻪ از ﺣﯿﺚ ﺷـﮑﻞ‬
‫ﺷﺒﯿﻪ اﻻغ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤّﻤﺮ‪ -‬اﺳﺒﯽ ﻏﯿﺮ اﺻﯿﻞ ﮐﻪ از ﮐﻮدﻧﯽ ﺑﻪ‪ -‬ﺣﻤﺎر‪ -‬ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻤﺮة‪ -‬رﻧـﮓ ﺳـﺮخ‪ ،‬اﻷـﺣﻤﺮ و اﻷـﺳﻮد‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺠﻢ و ﻋﺮب‪ ،‬ﺑﺎﻋﺘﺒـﺎر اﯾﻨﮑﻪ ﭘﻮﺳـﺘﺸﺎن ﻏﺎﻟﺒـﺎ دو رﻧـﮓ اﺳﺖ و ﺑﺴـﺎ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﺣﻤﺮاء‬
‫اﻟﻌﺠﺎن‪ -‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺮاي ﺳﺐ و دﺷﻨﺎم ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ -‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ‪.(276 /3 -‬‬
‫أﺣﻤﺮان‪ -‬ﮔﻮﺷﺖ و ﺧﻤﺮ ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﻫﻤﺮﻧﮕﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻤﻮت اﻷﺣﻤﺮ‪ -‬اﺻﻠﺶ در ﻣﺮﮔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻣﺮدن‪ ،‬ﺧﻮن رﯾﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد )ﻣﺮگ ﺳﺮخ و ﺷﻬﺎدت(‪.‬‬
‫ﺳﻨﮥ ﺣﻤﺮاء‪ -‬ﺧﺸﮑﺴﺎﻟﯽ و ﻗﺤﻄﯽ‪ ،‬زﯾﺮا ﺟّﻮ زﻣﯿﻦ از ﺧﺸﮑﯽ ﻫﻮا ﺳﺮخ ﻓﺎم‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺷـﺎره ﺑﮑﺴـﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آﯾﺎت ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺧﻮد اﻗﺮار ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ ﮐﻪ )ﻟَْﻢ َﻧُﮏ ﻣَِﻦ اﻟ ُْﻤـَﺼ ﻠﱢﯿَﻦ َو ﻟَْﻢ َﻧُﮏ ﻧُْﻄِﻌُﻢ اﻟ ِْﻤْﺴـ ِﮑﯿَﻦ َو ُﮐﻨﱠﺎ‬
‫َﻧُﺨﻮُض َﻣَﻊ ﻟا ْﺨﺎﺋِـِﻀ ﯿَﻦ َو ُﮐﻨﱠﺎ ﻧُـَﮑ ﱢﺬُب ﺑ َِﯿْﻮِم اﻟـﱢﺪﯾِﻦ‪ /46 -43 -‬ﻣـﺪﺛّﺮ( ﯾﻌﻨﯽ از ﻧﻤـﺎز ﮔﺰاران ﻧﺒﻮدﯾﻢ و ﺑﯿـﺎري ﻣﺴﺘﻀـﻌﻔﯿﻦ و ﻣﺴﺎﮐﯿﻦ ﺑﺮاي‬
‫رﻫـﺎﺋﯽ آﻧـﺎن از ﺳـﺘﻢ اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ اﻗـﺪام ﻧﻤﯽﮐﺮدﯾﻢ و ﻫﻤﻮاره ﺑـﺎ ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪﮔﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ و در اﯾﻤـﺎن و ﺗﻮﺣﯿـﺪ ﺷّﮏ داﺷـﺘﻨﺪ ﻫﻤﺮاه‬
‫ﻣﯽﺷﺪﯾﻢ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ و ﺟﺰا را ﻫﻢ ﺗﮑﺬﯾﺐ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﭘﺲ دو آﯾﻪاي ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ در ﺑﺎره ﺟّﻬﺎل و ﻧﺎداﻧﺎن ﺑﺎﻟﻔﻆ‪ -‬ﺣﻤﺎر‪ -‬آﻣﺪه اﺳـﺖ‬
‫رازش اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﺎن ﮐﺴﺎن از راه اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﻏﻤﺨﻮاري ﻣﺴﮑﯿﻨﺎن و ﻧﻤﺎز و ﺗﻮﺣﯿﺪ و اﯾﻤﺎن ﺑﻤﻌﺎد اﺳﺖ دوري ﻣﯽﮔﺰﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر‪ ،‬ﺣﻤﺮة اﻟﻘﯿﻆ‪ -‬ﮔﺮﻣﺎي ﺷﺪﯾﺪ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﮐﻪ ﻫﻮا ﺳﺮخ رﻧﮓ اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻃﺎءة ﺣﻤﺮاء‪ -‬ﻓﺮش ﺳﺮخ رﻧﮓ ﺗﺎزه‪ -‬وﻃﺎءه دﻫﻤﺎء‪ -‬ﻓﺮش ﮐﻤﺮﻧﮓ ﮐﻬﻨﻪ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﻤﻞ( ]ﺣﻤﻞ ‪ ... :‬ص ‪543 :‬‬
‫اﻟﺤﻤـﻞ ﻣﻌﻨﯽ واﺣـﺪي دارد ﮐﻪ در اﺷـﯿﺎء زﯾـﺎدي ﻟﻔﻈﺶ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪه و در ﻟﻔـﻆ و ﻓﻌﻞ ﺑﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ ﻣﺴﺎوﯾﻨـﺪ وﻟﯽ در ﻣﺼـﺪرﻫﺎ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ‪.‬‬
‫ﺣﻤـﻞ‪ -‬ﺑﺎرﻫﺎي ﺳـﻨﮕﯿﻦ ﻇﺎﻫﺮي ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺣﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬اّﻣﺎ ﺣﻤﻞ‪ -‬ﺑﺎرﻫﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷـﮑﻢ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻓﺮزﻧـﺪ در رﺣﻢ ﻣﺎدر و‬
‫ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺗﺸﺒﯿﻪ وﺟﻮد آب در اﺑﺮ و ﻣﯿﻮه ﺑﺮ درﺧﺖ را ﻧﯿﺰ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﺎرداري زﻧﺎن ﺣﺎﻣﻠﻪ‪ -‬ﺣﻤﻞ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ِإْن َﺗْﺪُع ُﻣﺜَْﻘَﻠٌﮥ ِإﻟﯽ ِﺣْﻤﻠِﻬﺎ ﻻ ﯾُْﺤَﻤْﻞ ﻣِﻨُْﻪ َﺷْﯽٌء‪ /18 -‬ﻓﺎﻃﺮ(‪.‬‬
‫)و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ را ﺑﺮاي ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺑﺎر ﮔﺮان ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮد ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ از آن را ﺑﺮ ﻧﮕﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺮﻧﺪارﻧﺪ(‪.‬‬
‫واژه‪ -‬ﺣﻤﻞ در ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺑﺎرﻫﺎي ﺳﻨﮕﯿﻦ و ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﻧﺎﻣﻪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺑﺎر ﮔﻨﺎه ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﺣﻤﻠﺖ اﻟّﺜﻘﻞ و اﻟّﺮﺳﺎﻟﮥ و اﻟﻮزر ﺣﻤﻼ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﻟََﯿْﺤِﻤﻠُﱠﻦ َأﺛ ْﻘﺎﻟَُﻬْﻢ َو َأﺛ ْﻘﺎﻟًﺎ َﻣَﻊ َأﺛ ْﻘﺎﻟ ِِﻬْﻢ‪ /13 -‬ﻋﻨﮑﺒﻮت(‪.‬‬
‫)ﺑﺎر ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮﯾﺶ و اﻓﺰون ﺑﺮ آن ﺑﺎر ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﮔﻤﺮاه ﮐﺮدﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﻣﯽدارﻧﺪ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ از ﺑﺎر آﻧﺎن ﮐﻢ ﺷﻮد(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو ﻣﺎ ُﻫْﻢ ﺑ ِﺤﺎﻣِﻠِﯿَﻦ ﻣِْﻦ َﺧﻄﺎﯾﺎُﻫْﻢ ﻣِْﻦ َﺷْﯽٍء‪ /12 -‬ﻋﻨﮑﺒﻮت( )از ﺑﺎر ﺧﻄﺎﻫﺎﺷﺎن ﭼﯿﺰي ﺑﺮ ﻧﺪارﻧﺪ( و در آﯾﻪ ‪ 92‬ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو ﻻـ َﻋَﻠﯽ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ِإذا ﻣـﺎ َأَﺗْﻮَك ﻟ َِﺘْﺤِﻤَﻠُﻬْﻢ ﻗُﻠَْﺖ ﻻـ َأِﺟـ ُﺪ ﻣـﺎ َأْﺣِﻤﻠُُﮑْﻢ َﻋَﻠﯿِْﻪ( و اﯾﺮادي در ﺟﻬﺎد ﻧﮑﺮدن ﻣﺤﺴـﻨﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﻮب ﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ و‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﯽ و ﮔﺮﯾﺎن رﻓﺘﻨﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻟ َِﯿْﺤِﻤﻠُﻮا َأْوزاَرُﻫْﻢ ﮐﺎﻣَِﻠًﮥ َﯾْﻮَم اﻟ ِْﻘﯿﺎَﻣِﮥ‪ /25 -‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫)َﻣَﺜُﻞ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ُﺣﱢﻤﻠُﻮا اﻟﺘﱠْﻮراَة ﺛُﱠﻢ ﻟَْﻢ َﯾْﺤِﻤﻠُﻮﻫﺎ َﮐَﻤَﺜِﻞ اﻟ ِْﺤﻤﺎِر‪ /5 -‬ﺟﻤﻌﻪ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ آﻧﺮا ﺗﺤّﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺤّﻘﺶ ﻗﯿﺎم ﮐﻨﻨﺪ اّﻣﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺗﺤّﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻠﻢ ﯾﺤﻤﻠﻮﻫﺎ‪.‬‬
‫ﺣّﻤﻠﺘﻪ ﮐﺬا ﻓﺘﺤّﻤﻠﻪ و ﺣّﻤﻠﺖ ﻋﻠﯿﻪ ﮐﺬا ﻓﺘﺤّﻤﻠﻪ و اﺣﺘﻤﻠﻪ و ﺣﻤﻠﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺑﺎرش ﮐﺮدم ﺳﭙﺲ آﻧﺮا ﺗﺤّﻤﻞ ﮐﺮد‪ ،‬و ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﺮ او ﺗﺤﺼﯿﻞ‬
‫ﮐﺮدم‪ ،‬ﺗﺤّﻤﻞ ﮐﺮد آﻧﺮا‪ ،‬ﺣﻤﻞ ﮐﺮد و ﺑﺮ آن ﺻﺒﺮ ﮐﺮد و ﺣﻤﻠﺶ ﮐﺮد(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓﺎْﺣَﺘَﻤَﻞ اﻟﱠﺴﯿُْﻞ َزﺑَﺪًا راﺑ ِﯿًﺎ‪ /17 -‬رﻋﺪ( ﺳﭙﺲ ﺳﯿﻼب ﮐﻔﻬﺎي ﺟﻤﻊ ﺷﺪه را ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﺧﻮد ﻇﺎﻫﺮ ﮐﺮد و ﺑﺮداﺷﺖ(‪.‬‬
‫و )َﺣَﻤﻠْﻨﺎُﮐْﻢ ﻓِﯽ اﻟ ْﺠﺎِرَﯾِﮥ‪ /11 -‬ﺣﺎﻗﻪ( )ﺷﻤﺎ را در ﮐﺸﺘﯽ‪ ،‬رواﻧﻪ و ﺣﻤﻞ ﮐﺮدﯾﻢ(‪.‬‬
‫و )َﻓِﺈْن َﺗَﻮﻟ ﱠْﻮا َﻓِﺈﻧﱠﻤﺎ َﻋَﻠﯿِْﻪ ﻣﺎ ُﺣﱢﻤَﻞ َو َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ ﻣﺎ ُﺣﱢﻤﻠْﺘُْﻢ‪ /54 -‬ﻧﻮر(‪.‬‬
‫)اﮔﺮ روي ﺑﺮﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮ او ﻫﻤﺎن ﺗﮑﻠﯿﻔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ وي ﻧﻬﺎده ﺷﺪه و ﻫﻤﺎن رﻧﮓ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻃﺎﻋﻪ ﺣﻤﺮاء‪ -‬ﻓﺮش ﺳﺮخ رﻧﮓ ﺗﺎزه‪ -‬و ﻃﺎﻋﻪ دﻫﻤﺎء ﻓﺮش ﮐﻤﺮﻧﮓ ﮐﻬﻨﻪ‪.‬‬
‫ﺣﻤﻞ‪ :‬اﻟﺤﻤﻞ ﻣﻌﻨﯽ واﺣﺪي دارد ﮐﻪ در اﺷﯿﺎء زﯾﺎدي ﻟﻔﻈﺶ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و در ﻟﻔﻆ و ﻓﻌﻞ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺴﺎوﯾﻨﺪ وﻟﯽ در ﻣﺼﺪرﻫﺎ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ‪.‬‬
‫ﺣﻤﻞ‪ -‬ﺑﺎرﻫﺎي ﺳـﻨﮕﯿﻦ ﻇﺎﻫﺮي ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺣﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬اّﻣﺎ ﺣﻤﻞ‪ -‬ﺑﺎرﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﮑﻢ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮزﻧﺪ در رﺣﻢ ﻣﺎدر و ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺸﺒﯿﻪ وﺟﻮد آب در اﺑﺮ و ﻣﯿﻮه ﺑﺮ درﺧﺖ را ﻧﯿﺰ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﺎرداري زﻧﺎن ﺣﺎﻣﻠﻪ‪ -‬ﺣﻤﻞ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ِإْن َﺗْﺪُع ُﻣﺜَْﻘَﻠٌﮥ ِإﻟﯽ ِﺣْﻤﻠِﻬﺎ ﻻ ﯾُْﺤَﻤْﻞ ﻣِﻨُْﻪ َﺷْﯽٌء‪ /18 -‬ﻓﺎﻃﺮ(‪.‬‬
‫)و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ را ﺑﺮاي ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺑﺎر ﮔﺮان ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮد ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ از آن را ﺑﺮﻧﮕﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺮﻧﺪارﻧﺪ(‪.‬‬
‫واژه‪ -‬ﺣﻤﻞ در ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺑﺎرﻫﺎي ﺳﻨﮕﯿﻦ و ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﻧﺎﻣﻪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺑﺎر ﮔﻨﺎه ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﺣﻤﻠﺖ اﻟّﺜﻘﻞ و اﻟّﺮﺳﺎﻟﮥ و اﻟﻮزر ﺣﻤﻼ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﻟََﯿْﺤِﻤﻠُﱠﻦ َأﺛ ْﻘﺎﻟَُﻬْﻢ َو َأﺛ ْﻘﺎﻟًﺎ َﻣَﻊ َأﺛ ْﻘﺎﻟ ِِﻬْﻢ‪ /13 -‬ﻋﻨﮑﺒﻮت(‪.‬‬
‫)ﺑـﺎر ﮔﻨﺎﻫـﺎن ﺧﻮﯾﺶ و اﻓﺰون ﺑﺮ آن ﺑﺎر ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﮔﻤﺮاه ﮐﺮدﻧـﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﻣﯿﺪارﻧـﺪ ﺑـﺪون اﯾﻨﮑﻪ از ﺑﺎر آﻧﺎن ﮐﻢ ﺷﻮد(‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪545 :‬‬
‫و آﯾﻪ )َو ﻣﺎ ُﻫْﻢ ﺑ ِﺤﺎﻣِﻠِﯿَﻦ ﻣِْﻦ َﺧﻄﺎﯾﺎُﻫْﻢ ﻣِْﻦ َﺷْﯽٍء‪ /12 -‬ﻋﻨﮑﺒﻮت( )از ﺑﺎر ﺧﻄﺎﻫﺎﯾﺸﺎن ﭼﯿﺰي ﺑﺮﻧﺪارﻧﺪ( و در آﯾﻪ ‪ 92‬ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو ﻻ َﻋَﻠﯽ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ِإذا ﻣﺎ َأَﺗْﻮَك ﻟ َِﺘْﺤِﻤَﻠُﻬْﻢ ﻗُﻠَْﺖ ﻻ َأِﺟُﺪ ﻣﺎ َأْﺣِﻤﻠُُﮑْﻢ َﻋَﻠﯿِْﻪ‪.‬‬
‫و اﯾﺮادي در ﺟﻬﺎد ﻧﮑﺮدن ﻣﺤﺴﻨﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﻮب ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ و ﻧﺪاﺷﺘﯽ و ﮔﺮﯾﺎن رﻓﺘﻨﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻟ َِﯿْﺤِﻤﻠُﻮا َأْوزاَرُﻫْﻢ ﮐﺎﻣَِﻠًﮥ َﯾْﻮَم اﻟ ِْﻘﯿﺎَﻣِﮥ‪ /25 -‬ﻧﺤﻞ( )َﻣَﺜُﻞ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ )ُﺣﱢﻤﻠُﻮا( اﻟﺘﱠْﻮراَة ﺛُﱠﻢ ﻟَْﻢ َﯾْﺤِﻤﻠُﻮﻫﺎ َﮐَﻤَﺜِﻞ اﻟ ِْﺤﻤﺎِر‪/5 -‬‬
‫ﺟﻤﻌﻪ( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ آن را ﺗﺤّﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﺣّﻘﺶ ﻗﯿﺎم ﮐﻨﻨﺪ اّﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺗﺤّﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻓﻠﻢ ﯾﺤﻤﻠﻮﻫﺎ‪.‬‬
‫ﺣّﻤﻠﺘـﻪ ﮐـﺬا ﻓﺘﺤّﻤﻠـﻪ و ﺣّﻤﻠـﺖ ﻋﻠﯿـﻪ ﮐـﺬا ﻓﺘﺤّﻤﻠﻪ و اﺣﺘﻤﻠﻪ و ﺣﻤﻠﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺑـﺎرش ﮐﺮدم ﺳـﭙﺲ آن را ﺗﺤّﻤـ ﻞ ﮐﺮد‪ ،‬و ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﺮ او‬
‫ﺗﺤﻤﯿﻞ ﮐﺮدم‪ ،‬ﺗﺤّﻤﻞ ﮐﺮد آن را‪ ،‬ﺣﻤﻞ ﮐﺮد و ﺑﺮ آن ﺻﺒﺮ ﮐﺮد و ﺣﻤﻠﺶ ﮐﺮد(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓﺎْﺣَﺘَﻤَﻞ اﻟﱠﺴﯿُْﻞ َزﺑَﺪًا راﺑ ِﯿًﺎ‪ /17 -‬رﻋﺪ( ﺳﭙﺲ ﺳﯿﻼب ﮐﻔﻬﺎي ﺟﻤﻊ ﺷﺪه را ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﺧﻮد ﻇﺎﻫﺮ ﮐﺮد و ﺑﺮداﺷﺖ(‪.‬‬
‫و )َﺣَﻤﻠْﻨﺎُﮐْﻢ ﻓِﯽ اﻟ ْﺠﺎِرَﯾِﮥ‪ /11 -‬ﺣﺎﻗﻪ( )ﺷﻤﺎ را در ﮐﺸﺘﯽ‪ ،‬رواﻧﻪ و ﺣﻤﻞ ﮐﺮدﯾﻢ(‪.‬‬
‫و )َﻓِﺈْن َﺗَﻮﻟ ﱠْﻮا َﻓِﺈﻧﱠﻤﺎ َﻋَﻠﯿِْﻪ ﻣﺎ ُﺣﱢﻤَﻞ َو َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ ﻣﺎ ُﺣﱢﻤﻠْﺘُْﻢ‪ /54 -‬ﻧﻮر(‪.‬‬
‫)اﮔﺮ روي ﺑﺮﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮ او ﻫﻤﺎن ﺗﮑﻠﯿﻔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ وي ﻧﻬﺎده ﺷﺪه و ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎن(‪.‬‬
‫و )َو ﻻ َﺗْﺤِﻤْﻞ َﻋَﻠﯿْﻨﺎ ِإْﺻﺮًا َﮐﻤﺎ َﺣَﻤﻠَْﺘُﻪ َﻋَﻠﯽ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻣِْﻦ َﻗﺒْﻠِﻨﺎ‪ /286 -‬ﺑﻘﺮه( )ﮔﺮ اﻧﺒﺎري را ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﺮ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﻧﻬﺎدي ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﮕﺬار(‪.‬‬
‫و )َرﺑ ﱠﻨﺎ َو ﻻ ﺗَُﺤﱢﻤﻠْﻨﺎ ﻣﺎ ﻻ ﻃﺎَﻗَﮥ ﻟَﻨﺎ ﺑ ِِﻪ‪ /286 -‬ﺑﻘﺮه( )ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺶ ﻧﺪارﯾﻢ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﻨﻪ(‪.‬‬
‫و )َو َﺣَﻤﻠْﻨﺎُه َﻋﻠﯽ ذاِت َأﻟ ْﻮاٍح َو ُدُﺳٍﺮ‪ /13 -‬ﻗﻤﺮ( )او را در ﮐﺸﺘﯽ ﮐﻪ از ﺗﺨﺘﻪﻫﺎ و ﻃﻨﺎﺑﻬﺎ و ﻣﯿﺨﻬﺎ ﺑﻮد ﺑﺮداﺷﺘﯿﻢ و ﺳﯿﺮ دادﯾﻢ(‪.‬‬
‫و )ُذﱢرﯾﱠَﮥ َﻣْﻦ َﺣَﻤﻠْﻨﺎ َﻣَﻊ ﻧُﻮٍح ِإﻧﱠُﻪ ﮐﺎَن َﻋﺒْﺪًا َﺷُﮑﻮرًا‪ /3 -‬اﺳﺮاء( )ﺗﺒﺎري ﺑﺎ ﻧﻮح ﺑﺮداﺷﺘﯿﻢ‪ ،‬او ﺑﻨﺪه ﺳﭙﺎﺳﺪار ﺑﻮد(‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪:‬‬
‫‪546‬‬
‫و )ُﺣِﻤَﻠِﺖ اﻟ َْﺄْرُض َو اﻟ ِْﺠﺒﺎُل(‪ /14 -‬ﺣﺎﻗﻪ( )و زﻣﯿﻦ و ﮐﻮﻫﻬﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ(‪.‬‬
‫)َﺣَﻤَﻠِﺖ اﻟ َْﻤْﺮَأُة(‪ -‬آن زن ﺑﺎردار ﺷﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺣﻤﻠﺖ اﻟّﺸﺠﺮة‪ -‬آن درﺧﺖ ﺑﺎردار ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻤﻞ و أﺣﻤﺎل‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎر و ﺑﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫و )َو ُأوﻻُت ﻟا َْﺄْﺣﻤﺎِل َأَﺟﻠُُﻬﱠﻦ َأْن َﯾَﻀْﻌَﻦ َﺣْﻤَﻠُﻬﱠﻦ‪ /4 -‬ﻃﻼق( )ﺑﺎرداران در زﻣﺎن ﻣﻌّﯿﻦ ﺑﺎرﺷﺎن واﮔﺬارﻧﺪ(‪.‬‬
‫)َو ﻣﺎ َﺗْﺤِﻤُﻞ ﻣِْﻦ ُأﻧ ْﺜﯽ َو ﻻ َﺗَﻀُﻊ ِإﻟ ﱠﺎ ﺑ ِِﻌﻠِْﻤِﻪ‪ /11 -‬ﻓﺎﻃﺮ(‪) .‬ﻫﯿﭻ ﺑﺎرداري ﺑﺎرش را ﻧﻨﻬﺪ و ﺑﺮﻧﮕﯿﺮد ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ او(‪.‬‬
‫و )َﺣَﻤَﻠْﺖ َﺣْﻤًﻠﺎ َﺧِﻔﯿﻔًﺎ َﻓَﻤﱠﺮْت ﺑ ِِﻪ‪ /189 -‬اﻋﺮاف( )ﺑﻪ ﺳﺒﮑﯽ ﺑﺎردار ﺷﺪ و ﺑﺎ آن ﮔﺬﺷﺖ(‪.‬‬
‫و )َﺣَﻤَﻠﺘُْﻪ ُأﱡﻣُﻪ ُﮐْﺮﻫًﺎ َو َوَﺿَﻌﺘُْﻪ ُﮐْﺮﻫًﺎ‪ /15 -‬اﺣﻘﺎف(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﻣﺎدرش او را ﺑﺮ ﮔﺮاﻧﺒﺎري و دﺷﻮاري ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺳﺨﺘﯽ و دﺷﻮاري او را ﺑﺰاد(‪.‬‬
‫و )َﺣْﻤﻠُُﻪ َو ﻓِﺼﺎﻟ ُُﻪ َﺛﻼﺛُﻮَن َﺷْﻬﺮًا‪ /15 -‬اﺣﻘﺎف( )ﺑﺎرداري و از ﺷﯿﺮ ﮔﺮﻓﺘﻨﺶ ‪ 30‬ﻣﺎه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫اﺻـﻞ واژه‪ -‬ﺣﻤـﻞ‪ -‬ﺑﺮاي ﺑـﺎر ﺑﺮداﺷـﺘﻦ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اّﻣـﺎ ﺑﻄﻮر اﺳـﺘﻌﺎره در ﺑـﺎرداري زن ﺣـﺎﻣﻠﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮐـﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ دﻟﯿـﻞ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫و ﺳﻘﺖ اﻟّﻨﺎﻗﮥ إذا ﺣﻤﻠﺖ ﮐﻪ اﺻﻞ وﺳﻖ‪ -‬ﺣﻤﻞ ﺑﺎر ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺷﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤـﻮﻟﻪ ﻫﻢ ﺑـﺎر ﺷـﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ او ﻣﯽﻧﻬﻨـﺪ‪ ،‬ﻣﺜـﻞ‪ -‬ﻗﺘـﻮﺑﻪ )ﭘﺎﻻـن و ﻧﻤـﺪ زﯾﻦ( و رﮐـﻮﺑﻪ )ﻣﺮﮐﺐ ﺳـﻮاري( و ﺣﻤـﻮﻟﻪ )ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑـﺎر‬
‫ﻣﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫ﺣﻤﻞ‪ -‬ﻫﻢ ﻫﻤﺎن‪ -‬ﻣﺤﻤﻮل‪ -‬ﯾﺎ ﺑﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯿﺶ ﮐﻮﭼﮏ ﻧﻮزاد را ﻫﻢ ﮐﻪ از راه رﻓﺘﻦ ﻧﺎﺗﻮان اﺳﺖ‪ -‬ﻣﺤﻤﻮل‪ -‬ﮔﻮﯾﻨـﺪ ﺟﻤﻊ آن‪ -‬ﺣﻤﻼن‬
‫و اﺣﻤﺎل اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮل‪ -‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺮ ﺑﺎرانزا ﻫﻢ ﺑﻪ آن ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) ) :‬ﻓﺎﻟ ْﺤﺎﻣِﻼِت( ِوﻗْﺮًا‪ /2 -‬ذارﯾﺎت( )اﺑﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎران ﮔﺮان ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﺣﻤﻞ‪ -‬اﺑﺮ ﭘﺮ آب و ﺑﺎران اﺳﺖ زﯾﺮا ﺣﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪه آب اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ‪:‬‬
‫ﺣﻤﯿﻞ‪ -‬آن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﯿﻼب را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﻏﺮﯾﺐ را ﻫﻢ ﺑﻪ‪ -‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪547 :‬‬
‫ﺣﻤﯿﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻮن ﺳﯿﻞ ﺳﺮﮔﺮدان ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﻮزاد در رﺣﻢ ﻣﺎدر و ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺣﻤﯿﻞ‪ -‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه و ﮐﻔﯿﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﻣﻞ ﺣّﻖ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣّﻖ ﻋﻠﯿﻪ اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯿﺮاث اﻟﺤﻤﯿﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه و ﻣﺎ ﺗﺮك ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺶ ﻣﺤّﻘﻖ‪ ،‬و ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫)َﺣﱠﻤﺎﻟٌَﮥ اﻟ َْﺤَﻄِﺐ(‪ -‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﺳﺨﻦ ﭼﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻼن ﯾﺤﻤﻞ اﻟﺤﻄﺐ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ او ﺳﺨﻦ ﭼﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﻤﯽ( ]ﺣﻤﯽ ‪ ... :‬ص ‪547 :‬‬
‫اﻟﺤﻤﯽ‪ ،‬ﺣﺮارﺗﯽ ﮐﻪ از اﺟﺴﺎم ﮔﺮم ﻣﺜﻞ آﺗﺶ و ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬و ﻧﯿﺮوي ﺣﺮارﺗﯽ دﯾﮕﺮ در ﺑﺪن و ﺳﺎﯾﺮ اﺟﺴﺎم ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻓﯽ ﻋﯿﻦ ﺣﺎﻣﯿﮥ ‪ /86‬ﮐﻬﻒ( ﯾﻌﻨﯽ در ﭼﺸﻤﻪ آب ﮔﺮم ﮐﻪ‪ -‬ﺣﻤﺌﮥ‪ -‬ﻫﻢ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟـّﻞ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬ﯾْﻮَم ﯾُْﺤﻤﯽ َﻋَﻠﯿْﻬـﺎ ﻓِﯽ ﻧﺎِر َﺟَﻬﻨﱠَﻢ‪ /35 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪) .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻪاي ﮐﻪ ﺑـﺎ آن زر و ﺳـﯿﻢﻫﺎي ﮔـﺪاﺧﺘﻪ در آﺗﺶ ﺟﻬّﻨﻢ‬
‫داﻏﺶ ﮐﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﺣﻤﯽ اﻟّﻨﻬﺎر‪ -‬روز ﮔﺮم ﺷﺪ‪ ،‬أﺣﻤﯿﺖ اﻟﺤﺪﯾﺪه إﺣﻤﺎء‪ -‬ﺣﺪﯾﺪه آﻫﻨﮕﺮي و زرﮔﺮي داغ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻤّﯿﺎ اﻟﮑﺄس ﺳﻮرﺗﻬﺎ و ﺣﺮارﺗﻬﺎ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻒ ﺑﺮ ﺳﺮ آوردن ﻗﺪح از ﺷّﺪت ﺣﺮارت ﻣﺤﺘﻮاﯾﺶ‪.‬‬
‫ﻗّﻮه ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺒﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ ﻃﻐﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﺣﻤّﯿﺖ و ﻏﯿﺮت زﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ‪ -‬ﺣﻤّﯿﻪ‪ -‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﺣﻤﯿﺖ ﻋﻠﯽ ﻓﻼن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ او ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪم‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﺣِﻤﯿﱠَﮥ اﻟ ْﺠﺎِﻫﻠِﯿﱠِﮥ‪ /26 -‬ﻓﺘﺢ( و از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳﺘﻌﺎره ﻋﺒﺎرت‪:‬‬
‫ﺣﻤﯿﺖ اﻟﻤﮑﺎن ﺣﻤﯽ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ از آن ﻣﮑﺎن ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﮐﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻻ ﺣﻤﯽ إﻟّﺎ ﻟّﻠﻪ و رﺳﻮﻟﻪ »‪.««1‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬واژه‪ -‬ﺣﻤﯽ‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ -‬اﻟﯽ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻏﺮﻗﮕﺎه و ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده از آب و ﻋﻠﻒ زﻣﯿﻦ آﻧﺠﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﺣﻤﯿﺖ أﻧﻔﯽ ﻣﺤﻤﯿﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﻏﯿﺮت و ﺗﻌّﺼﺐ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﮐﺮدم ﺗﺎ ﻧﻨﮓ و ﻋﺎر دور ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺣﻤﯿﺖ اﻟﻤﺮﯾﺾ ﺣﻤﯿﺎ‪ -‬ﻣﺮﯾﺾ را ﭘﺮﻫﯿﺰ دادم‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﻻ ﺣﺎٍم‪ /103 -‬ﻣﺎﺋﺪه( ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬ﺣﺎم ﺷﺘﺮ ﻓﺤﻞ و ﻧﺮﯾﻨﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ده ﺑﺎر آﺑﺴـﺘﻦ ﻧﻤﻮدن ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﺮ‬
‫آن ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫أﺣﻤﺎء اﻟﻤﺮأة‪ -‬ﺣﺎﻣﯿﺎن زن ﮐﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎن ﺷﻮﻫﺮ اوﯾﻨﺪ و از او ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ آﻧﻬﺎ را‪ -‬ﺣﻤﺎﻫﺎ‪ ،‬ﺣﻤﻮﻫﺎ‪ ،‬ﺣﻤﯿﻬﺎ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ )در ﺣﺎل ﻧﺼﺐ و‬
‫رﻓﻊ و ﺟّﺮ(‪.‬‬
‫و در ﺑﻌﻀﯽ ﻟﻐﺎت ﺑﺎ ﻫﻤﺰه اداء ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﺣﻢء‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ -‬ﮐﻢء‪) -‬ﺗﺮﻧﺠﺒﯿﻦ(‪.‬‬
‫)َﺣْﻤَﺄٌة( و ﺣﻤﺄ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻞ ﺳﯿﺎه و ﺑﺪﺑﻮ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻣِْﻦ َﺣَﻤٍﺈ َﻣْﺴﻨُﻮٍن‪ /26 -‬ﺣﺠﺮ(‪.‬‬
‫ﺣﻤﺄت اﻟﺒﺌﺮ ﮔﻞ آن ﭼﺎه را ﺑﯿﺮون آوردم‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﯾﮏ ﻓﺮد آزاد ﺑﻮده و دﯾﮕﺮان را ﻣﻨﻊ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ و اﮔﺮ اﻧﺴﺎن و ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ وارد ﻣﯽﺷﺪ از آزار و ﺣﻤﻠﻪ ﺻﺎﺣﺐ زﻣﯿﻦ در اﻣﺎن ﻧﺒﻮد‬
‫اﯾﻦ ﻋﻤـﻞ ﺟـﺎﻫﻠﯽ و ﻏﯿﺮ اﻧﺴـﺎﻧﯽ را ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻪ ﻣﺼـﺪاق آﯾﻪ ﻗﺮآن ﮐﻪ )اﻟ َْﺄْرَض َوـَﺿ َﻌﻬﺎ ﻟ ِﻠَْﺄﻧﺎِم‪ /10 -‬اﻟّﺮﺣﻤـﻦ( ﯾﻌﻨﯽ زﻣﯿﻦ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ‬
‫ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ ،‬و اﺳﺘﻔﺎده از آن ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺮدﻣﯽ اﺳﻼم اﺳﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺣﻤﯽ اﻟّﺎ اﻟّﻠﻪ و رﺳﻮﻟﻪ«‪.‬‬
‫و اﯾﻦ ﭘﺎﺳـﺦ و رّدي اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ دﯾﮕﺮ ﻏﺮﻗﮕـﺎه ﺷﺨﺼـﯽ و ﻓﺮدي در اﺳـﻼم ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن در ﺟـﺎﻫﻠّﯿﺖ ﺷﺨﺼـﯽ ﺑﺰرگ و ﻗﺪرﺗﻤﻨـﺪي‬
‫زﻣﯿﻨﯽ را از ﺑﻬﺮهﻣﻨـﺪي دﯾﮕﺮان ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﮐﺮد و ﮐﺴـﯽ را ﺷـﺮﮐﺖ ﻧﻤﯽداد و ﻣﯽﮔﻔﺖ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺻـﺪاي ﺳﮓ ﻣﻦ ﺑﺮﺳﺪ ﻏﺮﻗﮕﺎه ﻣﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻟﺬا ﺑﻪ ﻣﺼﺪاق آن ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﺧﺪا و رﺳﻮل ﺗﻌﻠّﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﺎ در ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه راﺳﺘﯿﻦ آن رﺳﻮل آﻧﺠﺎ را در راه‬
‫ﺳﻮدﻣﻨﺪي ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن و ﺳـﺘﻮران ﻟﺸـﮑﺮ اﺳـﻼم ﺑﺮاي ﺟﻬﺎد ﻗﺮار دﻫﺪ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از آن ﻣﮑﺎﻧﻬﺎ از آن ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم دﯾﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻓﻮق در ﻣﺂﺧﺬ ﻣﺘﻌّﺪد ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻓﻘﻬﯽ و ادﺑﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﻋﻢ از ﺷﯿﻌﻪ و ﺳّﻨﯽ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﺷﺮﺣﺶ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫اﻟّﺎ ﻣﺎ ﯾﺤﻤﯽ ﻟﺨﯿﻞ اﻟﻤﺴﻠﻤﯿﻦ و رّﮐﺎﺑﻬﻢ اﻟّﺘﯽ ﺗﺮﺻﺪ ﻟﻠﺠﻬﺎد و اﻻﺑﻞ اﻟّﺘﯽ ﯾﺤﻤﻞ ﻋﻠﯿﻬﺎ ﻓﯽ ﺳﺒﯿﻞ اﷲ و اﺑﻞ اﻟﺰﮐﺎة‪.‬‬
‫)ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪ -108 /1‬ﻟﺲ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺷﺎﻓﻌﯽ ‪ -199 /14‬زﻣﺨﺸﺮي‪ /‬اﺳﺎس ص ‪ -200‬ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟﻠّﻐﻪ ‪[...] (273 /5‬‬
‫أﺣﻤﺄﺗﻬﺎ‪ -‬در آﻧﺠﺎ ﮔﻞ رﯾﺨﺘﻢ‪.‬‬
‫آﯾﻪ اﺧﯿﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت )ﻓِﯽ َﻋﯿٍْﻦ َﺣِﻤَﺌٍﮥ ‪ /86‬ﮐﻬﻒ( ﯾﻌﻨﯽ ﭼﺸﻤﻪاي ﮐﻪ ﭼﻮن ﺑﺎﺗﻼق ﺑﺎ ﮔﻞ آﻣﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺣّﻦ( ]ﺣّﻦ ‪ ... :‬ص ‪549 :‬‬
‫اﻟﺤﻨﯿﻦ اﺷﺘﯿﺎق و آواﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﺮﻣﯽ و ﻣﺤّﺒﺖ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻋﺒﺎرات‪:‬‬
‫ﺣّﻨﺖ اﻟﻤﺮأة ﻟﻮﻟﺪﻫﺎ‪ -‬زن ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪش ﻧﺎﻟﻪ ﺳﺮ داد‪.‬‬
‫ﺣّﻨﺖ اﻟّﻨﺎﻗـﮥ ﻟﻮﻟﺪﻫﺎ‪ -‬آن ﺷﺘﺮ ﺑﺮاي دوري از ﻓﺮزﻧﺪش ﻧﺎﻟﻪ ﮐﺮد‪ ،‬و ﭼﻮن‪ :‬ﺣﻨﯿﻦ ﻧﺎﻟﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺻﺪا ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا واژه‪ -‬ﺣﻨﯿﻦ‪ -‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد ﺻﺪا و ﻧﺎﻟﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺻﺪا دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺣﻨﯿﻦ ﺟﺪاﯾﯽ‪ ،‬و ﺷﻔﻘﺖ اﺳﺖ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ‪ -‬ﺣﻨﯿﻦ‪ -‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت و ﺷﮑﻞ‪ ،‬ﻣﺸﺘﺎق و‬
‫ﺟﺪا ﺷﺪه و ﻣﺘﺼّﻮر ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ روي ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺣﻨﯿﻦ اﻟﺠﺬع آواي ﻧﺨﻞ و ﺗﻨﻪ ﺧﺮﻣﺎ ﺑﻪ ﮔﺎه ﺑﺮﯾﺪه ﺷﺪن‪.‬‬
‫رﯾﺢ ﺣﻨﻮن‪ -‬ﺑﺎد ﻧﺮم آوا‪ ،‬و دﻟﻨﻮاز ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﺪا و ﻧﺎﻟﻪ ﺷﺘﺮ دور از ﻓﺮزﻧﺪ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﻮس ﺣّﻨﺎﻧﻪ‪ -‬ﺻﺪاي ﮐﻤﺎل در ﻣﻮﻗﻊ ﮐﺸﯿﺪن زه‪.‬‬
‫اﺻـﻄﻼح‪ -‬ﻣﺎﻟﻪ ﺣﺎﻧّﻪ و ﻻ آﻧّﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻪ ﺷﺘﺮ ﻓﺮﺑﻬﯽ دارد و ﻧﻪ ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪ ﭼﺎﻗﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺻﻄﻼح را ﺑﺮاي ﺳﺮ و ﺻﺪاي ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان آوردهاﻧﺪ و‬
‫ﭼﻮن‪ -‬ﺣﻨﯿﻦ و ﻧﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﺷﻮق و ﻣﺤّﺒﺖ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ و ﻣﺤّﺒﺖ و ﺷـﻔﻘﺖ ﻫﻢ از رﺣﻤﺖ و ﻟﻄﻒ ﺟـﺪا ﻧﯿﺴﺖ ﻟﺬا ﻧﺮﻣﯽ و رﺣﻤﺖ ﺑﻪ‪ -‬ﺣّﻨﺎن و‬
‫ﺣﻨﯿﻦ‪ -‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َﺣﻨﺎﻧًﺎ ﻣِْﻦ ﻟَُﺪﻧﱠﺎ‪ /13 -‬ﻣﺮﯾﻢ(‪.‬‬
‫و ﻋﺒﺎرت اﻟﺤّﻨﺎن اﻟﻤّﻨﺎن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﺮﺑﺎن و ﻧﻌﻤﺖ دﻫﻨﺪه ﻋﺒﺎرت‪:‬‬
‫ﺣﻨﺎﻧﯿﮏ »‪ «1‬إﺷﻔﺎﻗﺎ ﺑﻌﺪ إﺷﻔﺎق‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ زﯾﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻧﻔﯿﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ -‬ﺣﻨﺎﻧﯿﮏ ﯾﺎ رب‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺮوردﮔﺎرم ﻣﺮا رﺣﻤﺖ آور‪،‬‬
‫رﺣﻤـﺘﯽ ﺑﻌـﺪ از رﺣﻤﺘﯽ ﻋﺒـﺎرت ﺣﻨﺎﻧﯿـﮏ‪ -‬از ﻣﺼـﺎدري اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﻠﺶ ﻣﺜـﻞ‪ -‬ﻟّﺒﯿـﮏ و ﺳـﻌﺪﯾﮏ‪ -‬ﻣﺘﻀـّﻤﻦ ﺗﮑﺮار اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿـﺎﭘﯽ‬
‫رﺣﻤﺖ ﺧﻮاﺳﺘﻦ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺳـﯿﺪه ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﻫﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ ﻣﻦ ﻣﺸـﻤﻮل ﺧﯿﺮ و رﺣﻤﺖ ﺣّﻖ ﻫﺴﺘﻢ و رﺣﻤﺘﺶ ﻗﻄﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻫﻤﺎن رﺣﻤﺖ ﭘﯽ در ﭘﯽ اﺳﺖ و اﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿـﺎﭘﯽ رﺣﻤﺖ ﺧﻮاﺳـﺘﻦ در واژه‪ -‬ﺣﻨـﺎن‪ -‬اﺳﺖ‪ .‬ﺳـﯿﺒﻮﯾﻪ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻈﺮ را دارد و اﺑﻦ اﻋﺮاﺑﯽ آن را ﺑﻪ رﺣﻤﺘـﮏ ﯾـﺎ رﺣﻤﻦ‪-‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﮐﺮده‪ .‬اﺻﻤﻌﯽ ﻫﻢ آن را ﺑﻪ ﺗﺸﮑﺮ و ﺣﻤﺪ‬
‫‪ -‬ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﻠﻤﻪ‪ -‬إﺷﻔﺎق‪ -‬در اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت دو ﺑﺎر آﻣﺪه اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﺗﮑﺮار ﺷﺪن‪ -‬ﻟّﺒﯿﮏ و ﺳﻌﺪﯾﮏ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و )َﯾْﻮَم ُﺣَﻨﯿٍْﻦ »‪ /25 -«1‬ﺗﻮﺑﻪ( ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻤﮑﺎن ﻣﻌﺮوﻓﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )َﺣِﻨَﺚ( ]َﺣِﻨَﺚ ‪ ... :‬ص ‪550 :‬‬
‫‪ -‬ﺧﺪاي ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﮐﺎﻧُﻮا ﯾُِﺼﱡﺮوَن َﻋَﻠﯽ اﻟ ِْﺤﻨِْﺚ اﻟ َْﻌِﻈﯿِﻢ‪ /46 -‬واﻗﻌﻪ(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻨﺎه ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺸﻮﯾﻖ و اﺻﺮار دﯾﮕﺮي اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪.‬‬
‫و ﻟﺬا ﺳﻮﮔﻨﺪ دروﻏﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ دروغ ﺑﻮدن آن اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎ ﮔﻨﺎه ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷﺪ ﺣﻨﺚ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺣﻨﺚ ﻓﯽ ﯾﻤﯿﻨﻪ در وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮرﻧﺪه ﺑﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪش وﻓﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻠﻮغ ﺳّﻨﯽ را ﻫﻢ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮ ﺧﻼف ﮐﺎرﻫﺎي ﻗﺒﻞ از ﺑﻠﻮغ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬ﺣﻨﺚ‪ -‬ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻠﻎ ﻓﻼن اﻟﺤﻨﺚ‪ -‬او ﺑﻪ ﺳّﻦ ﮔﻨﺎه رﺳﯿﺪ‪ ،‬اّﻣﺎ‪:‬‬
‫ﻣﺘﺤّﻨﺚ‪ -‬ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﮔﻨﺎه دوري ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﻮاﻫﺶ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻣﺘﺤّﺮج و ﻣﺘﺄﺛّﻢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دور ﺷﻮﻧﺪه از ﮔﻨﺎه‬
‫)ﺑﺎب ﺗﻔﻌﻞ اﯾﻦ واژهﻫﺎ ﻣﻌﻨﯽ ﻋﮑﺲ ﺑﺎب ﺛﻼﺛﯽ دارد‪ -‬ﺣﺮج‪ ،‬اﺛﻢ‪ ،‬ﺟﺤﺪ و ﺣﻨﺚ ﻫﻤﮕﯽ در ﺑﺎب ﺗﻔّﻌﻞ ﻣﻌﻨﯽ ﻏﯿﺮ از ﺛﻼﺛﯽ دارد(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫و ﺳﭙﺎس و دﻋﺎ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺣﻨﺎن‪ -‬رزق و رﺣﻤﺖ و ﺑﺮﮐﺖ و وﻗﺎر اﺳﺖ‪) .‬اﻟﻤﺤﮑﻢ ‪ -374 /2‬ﻟﺲ ‪.(130 /13‬‬
‫)‪ (1‬ﺣﻨﯿﻦ روزي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻗﺮآن آن را ﯾﺎد آوري ﻧﻤﻮده ﻣﺤﻠّﯽ اﺳﺖ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣّﮑﻪ‪.‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬دّرهاي اﺳﺖ در ﺟﺎﻧﺐ ﻃﺎﺋﻒ‪ ،‬واﻗﺪي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﯿﺎن ﺣﻨﯿﻦ و ﻣّﮑﻪ ﺳﻪ ﺷﺐ راه اﺳﺖ و ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ده و ﭼﻨﺪ ﻣﯿﻞ ﻓﺎﺻﻠﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺷـﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺗﻌﺪادﺷﺎن ﮐﻢ ﺑﻮد وﻟﯽ وﻋﺪه ﺧﺪاﯾﯽ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ رﺳﯿﺪ و ﭘﯿﺮوز ﺷﺪﻧﺪ در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫ﮐـﻪ از ﮐـﺜﺮت ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﮐﻔﺮ ﺑﯿﻢ داﺷـﺘﻨﺪ و در ﺷـﮕﻔﺖ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ ﮔﺮوﻫﯽ از ﺷـّﺪت رﻋﺐ ﭘﺸﺖ ﺑﻪ ﮐّﻔـ ﺎر ﮐﺮدﻧـﺪ ﮐﻪ در آن ﺣـﺎﻟﺖ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( آراﻣﺶ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ و ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ ﮐّﻔﺎر ﻣﻨﻬﺰم ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺘﺢ ﺣﻨﯿﻦ ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ ﻣّﮑﻪ اﺗّﻔﺎق اﻓﺘﺎده‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﺪار ﺟﻨﮓ ﺣﻨﯿﻦ‪ ،‬ﻋﻠّﯽ ﺑﻦ أﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ ﺑﻮده ﮐﻪ ﭘﺮﭼﻢ ﺑﺰرﮔﯽ در دﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ‬
‫ﺑـﺎ ﮐﻤﺎل ﺷـﺠﺎﻋﺖ اﯾﺴـﺘﺎدﮔﯽ ﮐﺮد ﺗﺎ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﭘﯿﺮوز ﺷﺪﻧـﺪ و ﻋﺒﺎرﺗﯽ ادﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻔـّﺴ ﺮﯾﻦ و ادﺑﺎي ﻋﺮب ﻋﺎﻟﯿﺘﺮﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ‬
‫اﺳﺖ در آن ﺟﻨﮓ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮده‪:‬‬
‫»اﻵن ﺣﻤﯽ اﻟﻮﻃﯿﺲ« اﮐﻨﻮن ﮐﺎرزار ﺟﻨﮓ ﮔﺮم ﺷﺪ‪) .‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ج ‪ -2‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن ‪(17 /5‬‬
‫‪ (.‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪551 :‬‬
‫) )ﺣﻨﺠﺮ( ]ﺣﻨﺠﺮ[‪ ... :‬ص ‪551 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻟََﺪي اﻟ َْﺤﻨﺎِﺟِﺮ ﮐﺎِﻇِﻤﯿَﻦ‪ /40 -‬ﻏﺎﻓﺮ(‪.‬‬
‫و )ﺑَﻠَﻐِﺖ اﻟ ُْﻘﻠُﻮُب اﻟ َْﺤﻨﺎِﺟَﺮ‪ /10 -‬اﺣﺰاب(‪.‬‬
‫ﺣﻨﺎﺟﺮ‪ -‬ﺟﻤﻊ‪ -‬ﺣﻨﺠﺮه‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺮ ﺣﻠﻘﻮم ﯾﺎ ﺑﻦ زﺑﺎن و ﻣﯿﺎن ﺳﺮخ ﮔﻠﻮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﻨﺬ( ]ﺣﻨﺬ[‪ ... :‬ص ‪551 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬أْن ﺟﺎَء ﺑ ِِﻌْﺠٍﻞ َﺣﻨِﯿٍﺬ‪ /69 -‬ﻫﻮد( ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻮﺳﺎﻟﻪاي ﮐﻪ ﻣﯿﺎن دو ﺳـﻨﮓ داغ‪ ،‬ﺳﺮخ و ﮐﺒﺎب ﺷﺪه )ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ )ع( از ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از اداي ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ) -‬ﻓﻤﺎ ﻟَﺒَِﺚ َأْن ﺟﺎَء ﺑ ِِﻌْﺠٍﻞ َﺣﻨِﯿٍﺬ ‪ /69‬ﻫﻮد(‪.‬‬
‫ﮔﻮﺷﺖ ﮔﻮﺳﺎﻟﻪاي را ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﻟﺰﺟﯽ و ﻟﯿﺰﯾﺶ ﺑﺮود ﺑﺮ ﺳﻨﮓ داغ ﺑﺮﯾﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﻧﻬﻨﺪ و ﻟﺬا ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺣﻨﺬت اﻟﻔﺮس‪ -‬ﮐﻪ دو ﺳﻪ ﮔﺸﺖ و دور‪ ،‬اﺳﺐ را ﻣﯽﮔﺮداﻧﯽ ﺳـﭙﺲ ﺑﺮ ﭘﺸـﺘﺶ ﻧﻤﺪ زﯾﻦ ﻣﯽﻧﻬﯽ و در آﻓﺘﺎﺑﺶ ﻣﯽﺑﻨﺪي ﺗﺎ ﻋﺮق ﮐﻨﺪ و‬
‫آن اﺳﺐ را ﻣﺤﻨﻮذ و ﺣﻨﯿﺬ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻨﺬﺗﻨﺎ اﻟّﺸﻤﺲ‪ -‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﺎ را ﺧﯿﺲ ﻋﺮق ﮐﺮد و ﭼﻮن‪ -‬ﺣﻨﺬ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﯿﺮون آﻣﺪن ﺗﺪرﯾﺠﯽ آب از ﺑﺪن اﺳﺖ ﻟﺬا ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫أﺣﻨﺬ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻢ ﮐﻢ و ﻗﻄﺮه ﻗﻄﺮه ﺑﻪ آن ﻧﻮﺷﺎﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﻦ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻗﻄﺮه ﻗﻄﺮه ﺧﺎرج ﺷﺪن ﻋﺮق از ﺑﺪن‪.‬‬
‫ﺣﻨﯿﺬ اﺳﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺮق ﮐﺮده‪.‬‬
‫( ) )ﺣﻨﻒ( ]ﺣﻨﻒ ‪ ... :‬ص ‪551 :‬‬

‫اﻟﺤﻨﻒ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ از ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ و راه ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‪.‬‬
‫اﻟﺠﻨﻒ‪ -‬ﺑﺮ ﺧﻼف آن اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ از راه راﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﻤﺮاﻫﯽ‪.‬‬
‫ﺣﻨﯿﻒ‪ -‬ﻣﯿﻞ ﮐﻨﻨﺪه ﺑﻪ ﻫﺪاﯾﺖ و راه راﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻗﺎﻧِﺘًﺎ ﻟ ِﻠﱠِﻪ َﺣﻨِﯿﻔًﺎ‪ /120 -‬ﻧﺤﻞ( و )َﺣﻨِﯿﻔًﺎ ُﻣْﺴﻠِﻤًﺎ‪ /67 -‬ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ ﺣﻨﯿﻒ‪ -‬ﺣﻨﻔﺎء‪ -‬اﺳﺖ و آﯾﻪ )َو اْﺟَﺘﻨِﺒُﻮا َﻗْﻮَل اﻟﱡﺰوِر ُﺣَﻨﻔﺎَء ﻟ ِﻠﱠِﻪ »‪ 30 «1‬و ‪ 31‬ﺣﺞ(‪.‬‬
‫ﺗﺤّﻨﻒ ﻓﻼن ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺼﺪ و اراده راه راﺳﺖ و ﺣﻖ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫أﺣﻨﻒ‪ -‬ﻫﻢ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دو ﭘﺎﯾﺶ ﻧﺎﻣﺘﻌﺎدل اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻨﯿﻒ‪ -‬اﻋﺮاب ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﻫﺮ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ زﯾﺎرت ﺣﺞ ﻣﯽرﻓﺖ و ﺧﺘﻨﻪ ﻣﯽﺷﺪ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺷﯿﺦ ﻃﺮﯾﺤﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬اﻟﺤﻨﯿﻒ‪ ،‬اﻟﻤﺴﻠﻢ‪ ،‬ﻷﻧّﻪ ﯾﺤﻨﻒ اي ﺗﺤّﺮي اﻟّﺪﯾﻦ اﻟﻤﺴﺘﻘﯿﻢ‪ :‬ﺣﻨﯿﻒ ﻫﻤﺎن‬
‫ﺣﻨﯿﻒ ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ دﯾﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻣﺴـﻠﻤﺎن اﺳﺖ زﯾﺮا از ﺑﺘﺎن دوري ﮐﺮده و ﻗﺼـﺪ و اراده دﯾﻦ ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ ﻧﻤﻮده‪ ،‬و از ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬دﯾﻦ ﻣﺤّﻤﺪ ﺣﻨﯿﻒ اي‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻻ ﻋﻮج ﻓﯿﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ دﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﺑﻼغ ﮐﺮده اﺳﺖ ﭘﺎك‪ ،‬و ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و ﺑﺪون ﮔﻤﺮاﻫﯽ و ﮐﺠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻋﺮاب ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺣﻨﯿﻒ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ آﺋﯿﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻮده و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺑﻌﺜﺖ ﺑﺎﻟﺤﻨﯿﻔﮥ اﻟّﺴﻤﺤﮥ اﻟّﺴﻬﻠﮥ« ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ دﯾﻦ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﯽ ﮐﻪ از ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻪ ﺣّﻖ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﺳﻤﺎﺣﺖ و ﺳﻬﻮﻟﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺬﺷﺖ و آﺳﺎن ﮔﯿﺮي‬
‫در آن ﻫﺴﺖ ﻣﺒﻌﻮث ﺷﺪم‪.‬‬
‫ﺣﻨﻔﺎء ﻫﻢ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ و ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن اﯾﻤﺎن دارﻧﺪ و از ﻫﻤﻪ ادﯾﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي اﺳـﻼم ﻣﯽﮔﺮاﺋﯿﺪﻧﺪ و‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﺧﻠﻘﺖ ﻋﺒﺎدي ﺣﻨﻔﺎء« ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ را آﻣﺎده ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮش ﺣّﻖ آﻓﺮﯾﺪم و اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ »ﮐّﻞ ﻣﻮﻟﻮد ﯾﻮﻟﺪ ﻋﻠﯽ اﻟﻔﻄﺮه« اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻃﻮﺳﯽ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗﺒﯿﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﺣﻨﯿﻒ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﺒﻠﻪ )ﺑﯿﺖ اﻟﺤﺮام( روي ﻣﯽآورد و )ﮐﺎَن َﺣﻨِﯿﻔًﺎ ُﻣْﺴﻠِﻤًﺎ‪ /67 -‬ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻣﺮ ﺧﺪاي اﺳﻼم ﻣﯽآورد و آن را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و در ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي ﻏﯿﺮ از اﺳﻼم ﺗﻤﺎﯾﻞ ﻧﺪارد ﺣﻨﯿﻒ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در داﯾﺮه اﻟﻤﻌﺎرف اﺳـﻼﻣﯽ ﭘﺲ از ﺑﺤﺚ ﻣﻔّﺼﻞ رﯾﺸﻪاي و ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬واژه ﺣﻨﯿﻒ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬و ﯾﻤﮑﻦ ان ﺗﺮﺟﺢ ان ﮐﻠﻤﮥ ﺣﻨﯿﻒ‬
‫ﮐﺎﻧﺖ ﺣّﺘﯽ ﻗﺒﻞ ﻋﻬﺪه ﺗﺪّل ﻋﻠﯽ اﻟﻘﻮم اﻟّﺬﯾﻦ رﻓﻀﻮا اﻟّﻨﺼﺮاﻧّﯿﮥ و اﻟﯿﻬﻮدّﯾﮥ‪:‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻧﻈﺮي ﮐـﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﺮﺟﯿـﺢ دﻫﯿﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ واژه ﺣﻨﯿـﻒ در ﮔﺬﺷـﺘﻪﻫﺎي دور ﺑﺮ ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺼـﺮاﻧّﯿﺖ و ﯾﻬـﻮدّﯾﺖ را ردّ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ دﻻـﻟﺖ ﻣﯽﮐﺮده و از آﺋﯿـﻦ اوﻟـّﯿ ﻪ ﺣﻨﯿﻔّﯿﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﻄﺮت ﻧﺰدﯾﮑـﺘﺮ و وﺳـﯿﻌﺘﺮ ﺑـﻮده ﻣﺘـﺄﺛّﺮ ﺷﺪهاﻧـﺪ‪ .‬اﺑـﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠّﯽ ﺑﻦ ﺣﺴـﯿﻦ‬
‫ﻣﺴـﻌﻮدي ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺮوج اﻟّﺬﻫﺐ در ﮐﺘﺎب اﻟّﺘﻨﺒﯿﮥ و اﻻﺷـﺮاف ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﻗﺒﻞ از ﻧﺼﺮاﻧّﯿﺖ و دﯾﻦ ﻣﺴﯿﺢ ﺻﺎﺑﺌﯿﻦ را ﺣﻨﻔﺎء ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‬
‫و ﭼﻬﻞ زﻣﺎﻣﺪار داﺷـﺘﻨﺪ و آﻧﻬﺎ از روﻣﯿﺎن ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﻇﻬﻮر ﺣﻀـﺮت ﻋﯿﺴـﯽ ﺑﺮ دﯾﻦ ﺣﻨﯿﻒ ﺑﻮدﻧﺪ‪» .‬اﻟّﺼﺎﺑﺌﻮن اﻟﻤﺴـّﻤﻮن ﺑﺎﻟﺤﻨﻔﺎء‬
‫ﻗﺒﻞ اﻟّﻨﺼـﺮاﻧّﯿﮥ« و ﻫﺬه ﮐﻠﻤﻪ ﺳﺮﯾﺎﻧّﯿﮥ ﻋّﺮﺑﺖ و اﻧّﻤﺎ ﻫﯽ ﺣﻨﯿﻔﻮا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬واژه ﺣﻨﯿﻒ ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺮب ﺷﺪه‪ .‬اﮐﺜﺮ ﻟﻐﺖ ﻧﻮﯾﺴﺎن ﻧﯿﺰ از‬
‫ﻗﻮل اﺑﻮ زﯾﺪ اﻧﺼﺎري ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ -‬اﻟﺤﻨﯿﻒ‪ :‬اﻟﻤﺴﺘﻘﯿﻢ‪ ،‬و ﺷﻌﺮ زﯾﺮ را اﺳﺘﺸﻬﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺗﻌﻠﻢ ان ﺳﯿﻬﺪﯾﮑﻢ اﻟﯿﻨﺎ ﻃﺮﯾﻖ ﻻ ﯾﺠﻮر ﺑﮑﻢ ﺣﻨﯿﻒ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺪان ﮐﻪ ﺑﻪ زودي راه و آﺋﯿﻦ ﺣﻨﯿﻔﯽ ﮐﻪ ﮐﺠﯽ و ﺳﺘﻤﯽ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻧﺪارد ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺎ ﻫﺪاﯾﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﺑﻦ درﯾﺪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬اﺑﻮ ﺣﺎﺗﻢ ﺳﺠﺴـﺘﺎﻧﯽ از اﺻـﻤﻌﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪ ﺣﻨﯿﻒ در ﺟﺎﻫﻠّﯿﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ ﭘﺎﺳﺦ داد ﻫﺮ ﮐﻪ از دﯾﻦ ﻧﺼﺎري‬
‫ﻋﺪول ﻣﯽﮐﺮد او را ﺣﻨﯿﻒ‪ -‬ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣّﺞ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺠﺎ ﻣﯽآورد ﺣﻨﯿﻒ ﺑﻮد »ﮐّﻞ ﻣﻦ ﺣّﺞ اﻟﺒﯿﺖ و ﻫﻢ ﺣﻨﯿﻒ«‪.‬‬
‫أﺣﻨﻒ‪ -‬را ﺑﻪ ﻓﺎل ﻧﯿﮏ ﻣﮕﯿﺮﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﻫﺮ ﻣﯿﻞ و ﮐﺠﯽ را ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳﺘﻌﺎره‪ -‬أﺣﻨﻒ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﻨﮏ( ]ﺣﻨﮏ ‪ ... :‬ص ‪553 :‬‬
‫اﻟﺤﻨﮏ‪ ،‬ﭼﺎﻧﻪ و زﯾﺮ زﻧﺦ اﻧﺴﺎن و ﺣﯿﻮان‪.‬‬
‫ﻣﻨﻘﺎر ﮐﻼغ را ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺣﻨﮏ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻨﻘﺎر در ﺣﯿﻮان ﻣﺜﻞ ﭼﺎﻧﻪ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﺜﻞ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫أﺳﻮد ﻣﺜﻞ ﺣﻨﮏ اﻟﻐﺮاب و ﺣﻠﮏ اﻟﻐﺮاب‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ از ﻣﻨﻘﺎر و ﭘﺮﻫﺎي ﮐﻼغ ﺳﯿﺎﻫﺘﺮ‪ ،‬ﭘﺲ‪ -‬ﺣﻨﮑﻪ ﻣﻨﻘﺎر ﺳﯿﺎه و ﺣﻠﮑﻪ‪ -‬ﺳﯿﺎﻫﯽ ﭘﺮ اوﺳﺖ‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ )ﻟَﺄْﺣَﺘﻨَِﮑﱠﻦ ُذﱢرﯾﱠَﺘُﻪ ِإﻟ ﱠﺎ َﻗﻠِﯿًﻠﺎ‪ /62 -‬اﺳﺮاء( ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺷﯿﻄﺎن‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺣـﺪﯾﺚ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷـﺪ در ﻃﺒﻘـﺎت اﺑﻦ ﺳـﻌﺪ ﻧﯿﺰ آﻣـﺪه اﺳﺖ اّﻣـﺎ ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده و اﻟﻬﺎم از آﯾﺎت ﻗﺮآن ﻣﻦ ﺟﻤﻠﻪ آﯾﻪ ‪ /67‬آل‬
‫ﻋﻤﺮان در ﻣﻮرد ﻣﻌّﺮﻓﯽ دﯾﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ )ﻣﺎ ﮐﺎَن ِإﺑ ْﺮاِﻫﯿُﻢ َﯾُﻬﻮِدﯾ‪‬ﺎ َو ﻻ َﻧْﺼﺮاﻧِﯿ‪‬ﺎ َو ﻟِﮑْﻦ ﮐﺎَن َﺣﻨِﯿﻔًﺎ ُﻣْﺴﻠِﻤًﺎ‪ /67 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ ‪ /125‬ﻧﺴﺎء‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ دﯾﻦ را اﯾﻤﺎن و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري و ﭘﯿﺮوي از ﮐﯿﺶ ﺣﻨﯿﻒ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﺗﺒﻊ‬
‫او ﮐﻪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﭘﯿﺮوان ﻗﺮآن اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫دﯾﻦ اﺳـﺘﻮار و ﺣّﻖ ﯾﻌﻨﯽ ﻗّﯿﻢ و ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ )َﻓـَﺄﻗِْﻢ َوْﺟَﻬـ َﮏ ﻟ ِﻠـﱢﺪﯾِﻦ َﺣﻨِﯿﻔـًﺎ ﻓِْﻄَﺮَت اﻟﻠﱠِﻪ اﻟ ﱠﺘِﯽ َﻓَﻄَﺮ اﻟﻨﱠﺎَس َﻋَﻠﯿْﻬﺎ ﻻ َﺗﺒـْ ِﺪﯾَﻞ ﻟ َِﺨﻠِْﻖ اﻟﻠﱠِﻪ‬
‫ذﻟ َِﮏ اﻟﱢﺪﯾُﻦ اﻟ َْﻘﯿﱢُﻢ َو ﻟِﮑﱠﻦ َأْﮐَﺜَﺮ اﻟﻨﱠﺎِس ﻻ َﯾْﻌَﻠُﻤﻮَن‪ /125 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫ﭘﺲ اﺳﻼم ﻗّﯿﻢ و ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ دﯾﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺮوان او از ﺑﺘﻬﺎ ﮔﺴﺴﺘﻪ و ﺑﻪ ﺧﺪا و ﺧﻠﻖ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ روش اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻮده و ﺑﺮ وﺟﻮد اﻟّﻠﻪ و‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻌﺎد اﯾﻤﺎن ﻗﻠﺒﯽ و اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ ﻫﻤﭽﻮن اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ازﻫﺮي ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎن ﻧﻈﺮ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟﻠّﻪ را از ﻗﻮل اﺧﻔﺶ ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ‬
‫آﻣـﺪه اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ در ﺟﺎﻫﻠّﯿﺖ ﻫﺮ ﮐﻪ ﺧﺘﻨﻪ ﺷـﺪه ﺑﻮد و ﺣـّﺞ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا ﻣﯽﮐﺮده‪ -‬ﺣﻨﯿﻒ‪ -‬ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ و ﺑﻌﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻋﺮاب در‬
‫ﺟﺎﻫﻠّﯿﺖ ﻓﻘﻂ دو ﻋﻤﻞ را از آﺋﯿﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﺠﺎي ﻣﯽآوردﻧﺪ‪.‬‬
‫و از آﯾـﻪ )ُﺣَﻨﻔـﺎَء ﻟ ِﻠﱠِﻪ َﻏﯿَْﺮ ُﻣْﺸـ ِﺮِﮐﯿَﻦ ﺑ ِِﻪ‪ /31 -‬ﺣـّﺞ( ﻓﻬﻤﯿـﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﻨﻔﺎء ﭘﯿﺮوان ﺣﻀـﺮت اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﺸـﺮك ﻧﺒﻮدهاﻧـﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ روش‬
‫ﺗﻮﺣﯿﺪي اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻮده و ﺻﺎﺑﺌﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻌﻮدي ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮد ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻣﺎن ﻇﻬﻮر اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﻫﻢ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﺪه‪.‬‬
‫زﻣﺨﺸﺮي ﻫﻢ ﺷﻌﺮي را ﮐﻪ ﺣﺎوي ﺗﻤﺎم ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺣﻨﯿﻒ اﺳﺖ آورده ﮐﻪ‪:‬‬
‫و ﻟﮑّﻨﺎ ﺧﻠﻘﻨﺎ اذ ﺧﻠﻘﻨﺎ ﺣﻨﯿﻔﺎ دﯾﻨﻨﺎ ﻋﻦ ﮐّﻞ دﯾﻦ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪه در ﺑﺎﻻ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺳﯿﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻟّﺪﯾﻦ اﻟﺤﻨﯿﻒ‪ :‬اﻻﺳﻼم‪ ،‬و اﻟﺤﻨﻔّﯿﻪ‪ :‬ﻣﻠّﮥ اﻻﺳﻼم‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ دﯾﻦ ﺣﻨﯿﻒ ﻫﻤﺎن اﺳﻼم و ﺣﻨﻔّﯿﻪ ﻣﻠّﺖ اﺳﻼم اﺳﺖ‪.‬‬
‫)اﻟّﺘﻨﺒﯿﮥ و اﻻﺷﺮاف‪ 106 /‬و ‪ -6‬داﯾﺮة اﻟﻤﻌﺎرف‪ /‬ج ‪ 8‬ص ‪ -126‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ‪ /‬ج ‪ 5‬ص ‪ -41‬ﺟﻤﻬﺮة اﻟﻠّﻐﮥ ج ‪ 2‬ص ‪ -178‬ﻟﺲ ج ‪9‬‬
‫ص ‪ -57‬ﺗﻬـﺬﯾﺐ اﻟّﻠﻐﮥ‪ /‬ج ‪ 5‬ص ‪ -110‬ﺗﺒﯿﺎن ‪ 479 / 1‬و ‪ -480‬ﮐّﺸـ ﺎف‪ /‬ج ‪ 1‬ص ‪ -194‬اﻟﻤﺤﮑﻢ ‪ -291 / 3‬ﻣﻘﺎﯾﯿﺲ اﻟّﻠﻐـﮥ ‪-111 /2‬‬
‫زﻣﺨﺸﺮي‪ /‬اﺳﺎس اﻟﺒﻼﻏﮥ ص ‪.(202‬‬
‫در ﺑﺎره اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺣﻨﮑﺖ اﻟّﺪاﺑّﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دﻫﺎن و ﮔﺮدﻧﺶ را ﺑﺎ ﻟﮕﺎم و ﻃﻨﺎب ﺑﺴـﺘﻢ‪ ،‬و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ‪ -‬ﻷـﻟﺠﻤّﻦ ﻓﻼﻧـﺎ و ﻷرﺳـﻨﻨّﻪ‪ -‬ﮐﻪ ﺑﻄﻮر اﺳـﺘﻌﺎره ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻼـﻧﯽ را ﻟﮕـﺎم زدم و دﻫـﺎﻧﺶ را ﺑﺴـﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺎﺷـﺪ و ﯾـﺎ اﯾﻨﮑﻪ در ﻣﻌﻨﯽ‬
‫اﺣﺘﻨﮏ اﻟﺠﺮاد اﻷرض‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻠﺦ ﮔﯿﺎه زﻣﯿﻦ را ﺧﻮرد‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻠﺨﻬﺎ ﺑﺎ دﻫﺎﻧﺸﺎن ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻣﺴـﺘﻮﻟﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﮔﯿﺎﻫﺎﻧﺶ را ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و‬
‫ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ ﭘﺲ آﯾﻪ ﻓﻮق ﻫﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷـﯿﻄﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺑﺮ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻣﺴـﺘﻮﻟﯽ و ﭼﯿﺮه ﻣﯽﺷﻮم »‪ «1‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺘﯿﻼي ﻣﻠﺨﻬﺎ ﺑﺮ‬
‫ﮔﯿﺎﻫﺎن و ﺑﺴﺘﻦ دﻫﺎﻧﻪ و ﮔﺮدن ﺣﯿﻮاﻧﺎت‪.‬‬
‫ﻓﻼن ﺣّﻨﮑﻪ اﻟّﺪﻫﺮ ﯾﻌﻨﯽ روزﮔﺎر او را ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮐﺮد و آزﻣﻮد ﻣﺜﻞ‪ :‬ﻧﺠﺮه آن را ﺳﺎﺧﺖ ﺗﺮاﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮع ﺳّﻨﻪ و اﻓﺘّﺮه‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دﻧﺪان ﺣﯿﻮان را ﺑﺮاي آزﻣﺎﯾﺶ ﺷﻤﺎره ﮐﺮد و ﺑﻮﺋﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻨﻬﺎ از ﻋﺒﺎراﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳﺘﻌﺎره در آزﻣﻮدن و ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﮑﺎر ﻣﯽروﻧﺪ‪.‬‬
‫( ) )َﺣْﻮب( ]َﺣْﻮب ‪ ... :‬ص ‪554 :‬‬
‫اﻟﺤﻮب ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻨﺎه‪ ،‬ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾـﺪ‪ِ) :‬إﻧﱠُﻪ ﮐﺎَن ُﺣﻮﺑًﺎ َﮐﺒِﯿﺮًا‪ /2 -‬ﻧﺴﺎء(‪ -‬اﻟﺤﻮب‪ -‬ﻣﺼـﺪر ﻫﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ »ﻃﻼق أّم‬
‫أّﯾﻮب ﺣﻮب »‪.«-«2‬‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪن ﮔﻨﺎه ﺑﻪ واژه‪ -‬ﺣﻮب‪ -‬ﺑﺮاي راﻧﺪن و زﺟﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺣـﺎب ﺣﻮﺑﺎ و ﺣﻮﺑﺎ و ﺣﯿﺎﺑـﮥ‪ -‬ﮐﻪ اﺻﻞ ﻓﻌﻠﺶ ﻫﻤﺎن‪ -‬ﺣﻮب‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮﻗﻊ راﻧـﺪن ﺷﺘﺮ ﺑﺎ ﺳـﺨﺘﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬و ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﯾﺘﺤّﻮب‬
‫ﻣﻦ ﮐﺬا‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ از آن ﮔﻨﺎه ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻓّﺮاء ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻻﺳﺘﻮﻟﯿﻦ ﻋﻠﯿﻬﻢ اﻟّﺎ ﻗﻠﯿﻼ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﻫﻤﻪﺷﺎن ﻣﺴﻠّﻂ ﻣﯽﺷﻮم ﻣﮕﺮ اﻧﺪﮐﯽ‪ ،‬و اﻟّﺎ ﻗﻠﯿﻼ ﯾﻌﻨﯽ اﻟﻤﻌﺼﻮﻣﯿﻦ‪.‬‬
‫ﺑـﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﻣﺎم ﺻﺎدق )ع( ده ﺑﺎر در روز از ﺧﺪا ﻃﻠﺐ راه ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ ﯾﺎ ﺛﺒﺎت و ﭘﺎﯾﺪاري در آن راه ﺧﻮاﺳـﺘﻦ‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻦ‪ -‬اﻫﺪﻧﺎ‬
‫اﻟـّﺼ ﺮاط اﻟﻤﺴـﺘﻘﯿﻢ‪ ،‬راز و ﺳـّﺮش ﻫﻤﯿﻦ وﺳﺎوس داﺋﻤﯽ ﺷـﯿﻄﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﮔﻔﺖ‪َ) :‬أُﻋﻮُذ ﺑ َِﮏ ﻣِْﻦ َﻫَﻤﺰاِت اﻟﱠﺸﯿﺎِﻃﯿِﻦ َو َأُﻋﻮُذ ﺑ َِﮏ‬
‫َرﱢب َأْن َﯾْﺤُﻀُﺮوِن‪ -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن‪ 97 /‬و ‪ (98‬و ﮔﺮ ﻧﻪ داﻣﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﻮﺳـﻬﺎ و ﺷﯿﻄﺎن ﻧﻔﺲ در ﺳﺮ راه اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻣﯽﮔﺴﺘﺮد ﺟﺰ ﺑﺎ ﻫﻮﺷﯿﺎري و ﯾﺎد‬
‫ﺧﺪا و ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ او راه دﯾﮕﺮي ﺑﺮاي ﻧﯿﻔﺘﺎدن در آن داﻣﻬﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﯾﻦ رواﯾﺖ را در ﺑﺎره ﻣﺎدر اّﯾﻮب‪ ،‬ﻫﻤﺴـﺮ اﺑﻮ اّﯾﻮب اﻧﺼﺎري ﮐﻪ از اﺻـﺤﺎب ﻓﺪاﮐﺎر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﺳﺖ ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺴـﺮش زن‬
‫ﭘﺎﮐـﺪاﻣﻦ و ﻣﺼـﻠﺢ در دﯾﻦ اﺳـﻼم ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻠﯽ اﺑﻮ اّﯾﻮب ﻣﯽﺧﻮاﺳـﺘﻪ او را ﻃﻼق ﺑﺪﻫـﺪ و ﻟـﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( در ﺑﺎرهاش ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪:‬‬
‫ﻃﻼق دادن او ﺑﺮاي اﺑﻮ اّﯾﻮب دردآور و ﮔﻨﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺤﻖ اﻟﻠّﻪ ﺑﻪ اﻟﺤﻮﺑﻪ »‪ -«1‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪا او را ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺳﺎﺧﺖ و ﻣﺴـﮑﻨﺘﺶ رﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﻘﯿﻘﺘﺶ ﻧﯿﺎز و ﻣﺴـﮑﻨﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ را ﺑﻪ ﮔﻨﺎه‬
‫وا ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎت ﻓﻼن ﺑﺤﯿﺒﮥ ﺳﻮء‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺐ را ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺪي ﮔﺬراﻧﺪ و ﻧﯿﺰ‪:‬‬
‫اﻟﺤﻮﺑﺎء‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻔﺲ‪ ،‬و ﺣﻘﯿﻘﺘﺶ ﻧﻔﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ وﺻﻔﺶ را ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده‪:‬‬
‫)ِإﱠن اﻟﻨﱠﻔَْﺲ ﻟَﺄﱠﻣﺎَرٌة ﺑ ِﺎﻟﱡﺴﻮِء‪ -‬ﯾﻮﺳﻒ‪.(53 /‬‬
‫( ) )ﺣﻮت( ]ﺣﻮت ‪ ... :‬ص ‪555 :‬‬
‫( ) )ﺣﻮت( ]ﺣﻮت ‪ ... :‬ص ‪555 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻧِﺴﯿﺎ ُﺣﻮَﺗُﻬﻤﺎ‪ -‬ﮐﻬﻒ‪) (61 /‬ﻣﺎﻫﯽ ﺧﻮﯾﺶ را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدﻧﺪ(‪.‬‬
‫)َﻓﺎﻟ َْﺘَﻘَﻤُﻪ اﻟ ُْﺤﻮُت‪ -‬ﺻﺎﻓﺎت‪) (142 /‬آن ﻣﺎﻫﯽ او را ﻓﺮو ﺑﺮد و ﺧﻮرد(‪.‬‬
‫ﺣﻮت‪ -‬ﻣﺎﻫﯽ ﻋﻈﯿﻢ و ﺑﺰرﮔﯽ اﺳﺖ‪ ،‬آﯾﻪ )ِإْذ َﺗْﺄﺗِﯿِﻬْﻢ ِﺣﯿﺘﺎﻧُُﻬْﻢ َﯾْﻮَم َﺳـ ﺒْﺘِِﻬْﻢ ُﺷـ ﱠﺮﻋًﺎ‪ -‬اﻋﺮاف‪ (163 /‬ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻫﯿﺎﻧﺸﺎن در ﺷـﻨﺒﻪﻫﺎ ﺑﺮ‬
‫روي آب روان ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻋﺒﺎرت ﻓﻮق ﮐﻪ ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﮔﻨﺎه اﻓﺮاد را در اﺛﺮ ﻣﺴﮑﻨﺖ و ﻧﯿﺎز آن ﻫﻢ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاي و در آن ﻋﺒﺎرت ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺳﺨﻨﺎن ﺑﯽدﻟﯿﻞ و ﺑﯽاﺳﺎس ﺟﺒﺮّﯾﻮن و اﺷﺎﻋﺮه اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻﺮار دارﻧﺪ از اﻧﺴﺎن ﺳﻠﺐ اراده ﮐﻨﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﺳﺘﻤﮕﺮان و ﮔﻨﺎﻫﮑﺎران را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي‬
‫ﺗﺒﺮﺋﻪ و اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن را ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪ ﺑـﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﻫﺰاران اﺳـﺘﺜﻨﺎء را ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ أﺑﻮ ذرﻫﺎي ﺗﺎرﯾـﺦ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﺴـﮑﻨﺖ و ﻧﯿﺎز‬
‫ﺷﺎﺧﺺ ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري و ﺣّﻖ ﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﭼﻨﺎن ﻋﻘﯿﺪهاي ﺟﺒﺮي و ﺑﯽﭘﺎﯾﻪ ﻫﻤﻮاره ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺣﺎل ﺧﻠﻔﺎي ﺟﻮر ﭘﯿﺸﻪ و ﻣﺮدان ﻋّﯿﺎش و ﻣﯽ‬
‫ﺧﻮاره ﺑﻮده ﮐﻪ ﺷـﻌﺮاﯾﯽ ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ -‬اﺧﻄـﻞ و اﺑﻮ ﻧﺆاس ﺑـﺎ ﻫﻤـﺎن ﻣﻬﻤﻼـت ﺑﺮ ﺧﻮان ﺟـّﺒ ﺎران رﯾﺰه ﺧﻮاري ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ و ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﮔﺮ‬
‫اﺷـﻌﺮﯾﻬﺎ و ﻗﺪرﯾﻬﺎ در ﺗﺎرﯾﺦ اﺳـﻼم ﻧﻤﯽﺑﻮدﻧﺪ ﺷـﮑﻮﻓﺎﯾﯽ ﻋﻤﻠﯽ اﺳﻼم ﺑﺎ ﺣﻮادﺛﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬ﻣﺤّﻨﻪ‪ -‬و ﺑﺤﺜﻬﺎي ﻣﺘﻌّﺼﺒﺎﻧﻪ ﻇﺎﻟﻢ ﭘﺴﻨﺪ آﻟﻮده و‬
‫ﻣﺘﺸـّﻨﺞ ﻧﻤﯽﮔﺸﺖ و ﻇﻠﻢ و ﺳـﺘﻢ ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﺤﮑـﻮم ﻣﯽﺷـﺪ و دﯾﮕﺮ ﯾﺰﯾـﺪ ﺑـﺎ اﺳـﺘﺪﻻل ﺟﺎﻫﻼـﻧﻪ آﯾـﺎت ﻗﺮآن را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺠّﺮد ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﻮد را ﻣﺤّﻖ و ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ )ع( را ﺑﻪ ﻣﺴﮑﻨﺖ ﻣﻌّﺮﻓﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اّﻣﺎ اﻓﺴﻮس ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻠﻬﺎ و اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ و‬
‫اﺣﯿﺎﻧﺎ ﺷـﻌﺎرﻫﺎﯾﯽ ﻣﺄﯾﻮس ﮐﻨﻨﺪه و ﮐﺞ اﻧﺪﯾﺸﺎﻧﻪ ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪاش رﺑﺎﻋّﯿﺎت ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺧّﯿﺎم اﺳﺖ رواج ﯾﺎﻓﺘﻪ ﮔﺮ ﭼﻪ آن رﺑﺎﻋّﯿﺎت ﻫﻢ ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﺑـﺪ اﻧﺪﯾﺸـﯿﻬﺎي ﺑﻌﻀـﯽ از ﺷـﻌﺮاي ﺑﯽﺗﻘﻮي اﺳﺖ و اﻣﺮوز در ﮐﺸﻮرﻫـﺎي اﺳـﻼﻣﯽ اﯾﻦ آواز ﺧﻮاﻧﻬـﺎ و ﻣﻄﺮب و ﻣﯿﺨﻮارهﻫـﺎ و دﻟﻘﮑﻬﺎ و‬
‫ﺳﺘﻤﮕﺮان ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﻤﯽآﻣﺪﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﻮّﺟﻪ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو ﻣﺎ َﻇَﻠْﻤﻨﺎُﻫْﻢ َو ﻟِﮑْﻦ َﻇَﻠُﻤﻮا َأﻧ ُْﻔَﺴـ ُﻬْﻢ‪ -‬ﯾﻮﻧﺲ‪ (101 /‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺳـﺘﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﻣﺮدﻣﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺳﺘﻤﮕﺮﻧﺪ و )ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ‬
‫ﻻ َﯾْﻈﻠُِﻢ اﻟﻨﱠﺎَس َﺷﯿْﺌًﺎ و )َو ﻻ َﯾْﻈﻠُِﻢ َرﺑﱡَﮏ َأَﺣﺪًا‪ -‬ﮐﻬﻒ‪ .(49 /‬ﭘﺲ ﻋﺒﺎرت‪ -‬اﻟﺤّﻖ اﻟّﻠﻪ ﺑﻪ اﻟﺤﻮﺑﻪ‪ -‬از اﺳﺎس ﻏﻠﻂ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﯿﺘﺎن‪ -‬ﺟﻤﻊ‪ -‬ﺣﻮت‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎوﺗﻨﯽ ﻓﻼن‪ -‬او ﻣﺮا ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺎﻫﯽ در آب‪ ،‬ﻓﺮﯾﺐ داد‪.‬‬
‫( ) )ﺣﯿﺪ( ]ﺣﯿﺪ[‪ ... :‬ص ‪556 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ذﻟ َِﮏ ﻣﺎ ُﮐﻨَْﺖ ﻣِﻨُْﻪ َﺗِﺤﯿُﺪ‪ -‬ق‪ (19 /‬آن ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮ از آن ﻋﺪول ﻣﯽﮐﺮدي و ﻣﯽﮔﺮﯾﺨﺘﯽ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﯿﺚ( ]ﺣﯿﺚ ‪ ... :‬ص ‪556 :‬‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺟﺎي ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم و ﻣﺒﻬﻢ و ﺑﺎ ﺟﻤﻠﻪاي ﮐﻪ ﺑﻌﺪش ﻣﯽآﯾﺪ ﺗﺸﺮﯾﺢ ﻣﯽﺷﻮد و آن را ﻣﻌّﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪َ) :‬و َﺣﯿُْﺚ ﻣﺎ ُﮐﻨْﺘُْﻢ‪ /144 -‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ از ﺟﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﻮدﯾﺪ‪.‬‬
‫)َو ﻣِْﻦ َﺣﯿُْﺚ َﺧَﺮْﺟَﺖ‪ /149 -‬ﺑﻘﺮه( از ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪي ﯾﺎ از زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪي‪.‬‬
‫( ) )ﺣﻮذ( ]ﺣﻮذ[‪ ... :‬ص ‪556 :‬‬
‫اﻟﺤﻮذ ﯾﻌﻨﯽ رﻓﺘﻦ ﺷﺘﺮﺑﺎن از ﭘﺸﺖ ﺳﺮ و دﻧﺒﺎل ﺷﺘﺮان‪ ،‬و راﻧﺪن آﻧﻬﺎ ﺑﺎ زﺟﺮ و ﺳﺨﺘﯽ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺣﺎذ اﻹﺑﻞ ﯾﺤﻮذﻫﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ او را ﺑﺴﺨﺘﯽ راﻧﺪ و ﺣﺮﮐﺖ داد‪.‬‬
‫در آﯾﻪ )اْﺳَﺘْﺤَﻮَذ َﻋَﻠﯿِْﻬُﻢ اﻟﱠﺸﯿْﻄﺎُن‪ /19 -‬ﻣﺠﺎدﻟﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﺷـﯿﻄﺎن ﺑﺎ اﺳﺘﯿﻼء و ﭼﯿﺮﮔﯽ آﻧﻬﺎ را راﻧﺪ )ﻗﺴـﻤﺘﯽ از آﯾﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪-‬‬
‫ﻓﺎﻧﺴـﺎﻫﻢ ذﮐﺮ اﻟّﻠﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾـﺎد ﺧـﺪا را ﺑﺮاﯾﺸـﺎن ﻓﺮاﻣﻮﺷـﯽ داد‪ ،‬اوﻟﺌﮏ ﺣﺰب اﻟّﺸـ ﯿﻄﺎن أﻻ اّن ﺣﺰب اﻟّﺸـ ﯿﻄﺎن ﻫﻢ اﻟﺨﺎﺳـﺮون‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﻨﺎن‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺧﺪا را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺣﺰب ﺷﯿﻄﺎﻧﻨﺪ و در زﯾﺎﻧﮑﺎري ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻮﻣﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺮ آن ﭼﯿﺮه اﺳﺖ و ﻗﺎﻓﻠﻪ ﺳﺎﻻرﺷﺎن(‬
‫و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻓﻮق در آﯾﻪ )اْﺳـ َﺘْﺤَﻮَذ َﻋَﻠﯿِْﻬُﻢ اﻟﱠﺸﯿْﻄﺎُن‪ /19 -‬ﻣﺠﺎدﻟﻪ( از ﻋﺒﺎراﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ اﺳﺘﺤﻮذ اﻟﻌﯿﺮ ﻋﻠﯽ اﻷﺗﺎن ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺘﺮ‬
‫ﻓﺤﻞ و ﻧﺮﯾﻨﻪ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﻣﺎدﯾﻨﻪ ﭼﯿﺮه ﺷﺪه‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫واژه‪ -‬اﺳـﺘﺤﺎذ‪ -‬از ﻧﻈﺮ ﻗﯿﺎس ﺻـﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ از‪ -‬ﺣﺎذ‪ ،‬ﯾﺤﻮذ‪ ،‬اﺳـﺘﺤﺎذ‪ -‬اﺳـﺘﺤﻮذ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻌﺎره اﯾﻦ واژه در ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬اﻗﺘﻌﺪه اﻟّﺸﯿﻄﺎن و‬
‫ارﺗﮑﺒﻪ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺷـﯿﻄﺎن او را ﺑﺮ ﻧﺸﺎﻧﺪ و از ﮐﺎر اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬أﺣﻮذّي‪ -‬ﻫﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺒﮏ رو و ﺑﺎ ﻣﻬﺎرت ﮐﻪ از ﺣﻮذ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ راﻧﺪن ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه‪.‬‬
‫( ) )ﺣﻮر( ]ﺣﻮر[‪ ... :‬ص ‪556 :‬‬
‫اﻟﺤﻮر ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺮدد ﯾﺎ از ﻧﻈﺮ ﻓﮑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﯾﺎ ﺑﺎ ﻟّﺬات‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪557 :‬‬
‫)ِإﻧﱠُﻪ َﻇـ ﱠﻦ َأْن ﻟَـْﻦ َﯾُﺤـ ﻮَر‪ /14 -‬اﻧﺸـﻘﺎق( ﯾﻌﻨﯽ او ﭘﻨـﺪاﺷﺖ ﮐـﻪ ﺑﻌـﺪ از ﻣﺮگ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘـﻪ و ﻣﺒﻌـﻮث ﻧﺨﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ‪ .‬و ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺣﯿـﺎت ﺑـﺎز‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮدد و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺜﻞ ﻣﻔﻬﻮم آﯾﻪ )َزَﻋَﻢ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﮐَﻔُﺮوا َأْن ﻟَْﻦ ﯾُﺒَْﻌﺜُﻮا ﻗُْﻞ ﺑَﻠﯽ َو َرﺑ ﱢﯽ ﻟَﺘُﺒَْﻌﺜُﱠﻦ‪ /7 -‬ﺗﻐﺎﺑﻦ(‪.‬‬
‫)ﮐّﻔﺎر ﭘﻨﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻣﺒﻌﻮث ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﮕﻮ ﭼﺮا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرم ﮐﻪ ﺑﻄﻮر ﻗﻄﻊ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺷﺪ(‪.‬‬
‫ﺣﺎر اﻟﻤﺎء ﻓﯽ اﻟﻐﺪﯾﺮ‪ -‬آب در آﺑﮕﯿﺮ و ﺣﻮض داﺧﻞ و ﺧﺎرج ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎر ﻓﯽ أﻣﺮه‪ -‬در ﮐﺎرش ﻣﺘﺤّﯿﺮ و ﺳﺮﮔﺮدان ﺷﺪ‪ ،‬و از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ واژه ﻣﺤﻮر‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻮر‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻮﺑﯽ ﮐﻪ ﭼﺮخ ﭼﺎه ﺑﺮ آن ﻗﺮار دارد و ﻣﯽﭼﺮﺧﺪ‪ ،‬و از اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪:‬‬
‫ﺳﯿﺮ اﻟّﺴﻮاﻧﯽ أﺑﺪا ﻻ ﯾﻨﻘﻄﻊ »‪) «1‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﯿﺮ و ﺳﻔﺮ ﺷﺘﺮ آﺑﮑﺶ ﯾﺎ اﺳﺐ ﻃﺎﺣﻮﻧﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺎﻧﺘﻬﺎء ﻧﻤﯽرﺳﺪ(‪.‬‬
‫ﻣﺤﺎرة اﻷذن‪ -‬ﺑﻦ ﻇﺎﻫﺮ و ﺧﺎرج ﮔﻮش ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ‪:‬‬
‫ﻣﺤﺎرة اﻟﻤﺎء‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ راه ورود و ﺧﺮوج آب و ﻫﻮا ﮐﻪ از راه دﻫﺎن و ﮔﻮش ﺑﺎ ﺻﺪاي ﻧﻔﺲ رﻓﺖ و آﻣﺪ دارد‪.‬‬
‫اﻟﻘﻮم ﻓﯽ ﺣﻮار‪ -‬آن ﻣﺮدم در ﺣﺎل ﻧﻘﺼﺎن و رﻓﺖ و آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻌﻮذ ﺑﺎﻟّﻠﻪ ﻣﻦ اﻟﺤﻮر ﺑﻌـﺪ اﻟﮑﻮر‪ -‬از ﻧﻘﺼﺎن و دو دﻟﯽ ﺑﻌـﺪ ﺷـﺮوع ﮐﺎر ﺑﺨﺪاي ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ ﯾﻌﻨﯽ از ﮐﻢ ﺷﺪن ﺣﺎل و ﻧﯿﺮوي ﮐﺎر ﺑﻌﺪ از‬
‫ﻓﺰوﻧﯽ و آﻣﺎدﮔﯽ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺣﺎر ﺑﻌﺪ ﻣﺎ ﮐﺎن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻌﺪ از ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻮدن ﺣﯿﺮان ﺷﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﺿـﺮب اﻟﻤﺜﻞ ﮐﻪ ﺑﺼﻮرت )ﺳـﯿﺮ اﻟّﺴﻮاﻧﯽ ﺳـﻔﺮ ﻻ ﯾﻨﻘﻄﻊ( ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه ﻫﻤﺎن اﺳﺐ ﻃﺎﺣﻮﻧﻪ و ﺷﺘﺮ ﻃﺎﺣﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ادﺑّﯿﺎت‬
‫ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑﻨـﺎم‪ ،‬اﺳـﺐ ﻋـّﺼ ﺎر‪ -‬ﻣﻌﺮوﻓﺴـﺖ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﺸـﻤﺎن ﺣﯿـﻮان را ﻣﯽﺑﻨﺪﻧـﺪ و آن را ﺑﺮاي ﮔﺮدش ﺳـﻨﮓ و ﭼﺮخ روﻏﻦ ﮐﺸـﯽ از‬
‫داﻧﻪﻫﺎي روﻏﻨﯽ ﻣﺜﻞ ﮐﻨﺠﺪ در ﻓﻀﺎﺋﯽ ﺑﻪ ﮔﺮدش دوراﻧﯽ وا ﻣﯽدارﻧﺪ ﮐﻪ از ﺻﺒﺢ ﺗﺎ ﺷﺎم ﻓﻘﻂ ﺣﯿﻮان ﯾﮑﺪاﯾﺮه را ﺑﺮاي ﭼﺮﺧﺎﻧﺪن ﺳﻨﮓ‬
‫آﺳﯿﺎ دور ﻣﯽزﻧﺪ ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﺷﺐ ﭼﺸﻤﺶ را ﺑﺎز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ در ﺟﺎي ﺧﻮدش ﻗﺮار دارد و ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻧﺮﺳﯿﺪه‪.‬‬
‫)ُﻣﺤﺎَوَرة( و ﺣﻮار‪ -‬رّد و ﺑﺪل ﺷﺪن ﺳﺨﻦ ﯾﺎ ﺟﻮاب دادن و ﭘﺎﺳﺦ دادن و ﭘﺎﺳﺦ ﺷﻨﯿﺪن اﺳﺖ‪ ،‬و از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﻣﺼﺪر ﺗﺤﺎور‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و اﻟﻠﱠُﻪ َﯾْﺴَﻤُﻊ َﺗﺤﺎُوَرُﮐﻤﺎ‪ /1 -‬ﻣﺠﺎدﻟﻪ( و ﻋﺒﺎرت‪:‬‬
‫ﮐّﻠﻤﺘﻪ ﻓﻤﺎ رﺟﻊ إﻟﯽ ﺣﻮار أو ﺣﻮﯾﺮ أو ﻣﺤﻮرة‪ -‬ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻢ ﭘﺎﺳﺦ و ﺟﻮاب ﺳﺨﻦ را ﻧﺪاد‪) .‬ﺑﺮﻧﮕﺮداﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ُ) ) :‬ﺣﻮٌر( َﻣْﻘُﺼﻮراٌت ﻓِﯽ اﻟ ِْﺨﯿﺎِم‪ /72 -‬اﻟّﺮﺣﻤﻦ( و )ُﺣﻮٌر ِﻋﯿٌﻦ‪ /22 -‬واﻗﻌﻪ(‪ -‬ﺣﻮر‪ -‬ﺟﻤﻊ‪ -‬ﺣﻮراء و أﺣﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺤﻮر‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻢ ﺑﻮدن ﺳﭙﯿﺪي ﭼﺸﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺴﯿﺎﻫﯽ آن )ﺳﯿﺎه ﭼﺸﻢ(‪.‬‬
‫أﺣﻮرت ﻋﯿﻨﻪ‪ -‬ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻧﻬﺎﯾﺖ زﯾﺒﺎﺋﯽ و ﺧﻮﺑﯽ ﭼﺸﻢ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﺣّﻮرت اﻟّﺸﯿﺊ‪ -‬آن ﭼﯿﺰ را ﺳﭙﯿﺪ و ﮔﺮد ﻣّﺪور ﮐﺮدم و از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﻧﺎن را‪ -‬اﻟﺤّﻮار‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫)ﺣﻮارّﯾﻮن(‪ :‬ﯾﺎران ﺣﻀﺮت ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮔﺎزر ﯾﺎ ﺷﮑﺎرﭼﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﯿﻞ‪ :‬ﮐﺎﻧﻮا ﻗّﺼﺎرﯾﻦ »‪ «1‬و ﻗﯿﻞ ﮐﺎﻧﻮا ﺻّﯿﺎدﯾﻦ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از ﻋﻠﻤﺎء ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻋﻠّﺖ ﻧﺎﻣﯿﺪن آﻧﻬﺎ ﺑﻪ )ﺣﻮارّﯾﻮن( ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻮارﯾﻮن ﺑﺎ رﺳﺎﻧﯿﺪن ﻓﻮاﺋﺪ دﯾﻦ و ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻧﻔﻮس و ﺟﺎﻧﻬﺎي‬
‫ﻣﺮدم آﻧﻬـﺎ را ﭘـﺎك و ﺗﻄﻬﯿﺮ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧـﺪ و اﯾﻦ ﻫﻤـﺎن ﻋﻤﻞ ﺗﻄﻬﯿﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در آﯾﻪ )ِإﻧﱠﻤﺎ ﯾُِﺮﯾـُﺪ اﻟﻠﱠُﻪ ﻟ ِﯿُـْﺬِﻫَﺐ َﻋﻨُْﮑُﻢ اﻟﱢﺮْﺟَﺲ َأْﻫَﻞ اﻟ َْﺒﯿِْﺖ َو‬
‫ﯾَُﻄﱢﻬَﺮُﮐْﻢ َﺗْﻄِﻬﯿﺮًا‪ /33 -‬اﺣﺰاب( ﺑﺂن اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﮐﻪ ﺑﺼﻮرت ﺗﺸﺒﯿﻪ و ﺗﻤﺜﯿﻞ آﻧﻬﺎ را‪ -‬ﻗّﺼﺎرﯾﻦ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎك ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺟﺎﻣﻪﻫﺎ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ و از ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﻗّﺼﺎر‪ -‬ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻪ‬
‫ﺷﻮي ﺗﺼّﻮر ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻗّﺼﺎر ﺑﻪ ﺣﻘﺎﯾﻖ ﮐﺎر زﯾﺮﮐﺎﻧﻪ ﻣﺘﺪاول ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺷﻨﺎﺧﺖ وﯾﮋهاي ﻧﺪارد و‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﮔـﺎزر ﻋﺮﺑﯽ آن ﻗﺼـﺎر و ﻣﻌّﺮب از ﻓﺎرﺳـﯽ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻏﺮاﺋـﺐ اﻟّﻠﻐﻪ ‪ 241‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟـﺎﻣﻪ ﺷﻮي و ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﻟﺒﺎﺳـﻬﺎ ﯾﺎ ﻓﺮﺷـﻬﺎي دﯾﮕﺮان را‬
‫ﺷﺴﺘﺸﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺰد ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﻣﺮوز ﻫﻢ ﺑﺼﻮرت ﻟﺒﺎﺳﺸﻮﺋﯽﻫﺎ و ﻓﺮش ﺷﻮﺋﯽﻫﺎ ﻣﻌﺮوﻓﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻌﺪي ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺗﻮ ﭘﺎك ﺑﺎش و ﻣﺪاراي ﺑﺮادر از ﮐﺲ ﺑﺎك زﻧﻨﺪ ﺟﺎﻣﻪ ﻧﺎﭘﺎك ﮔﺎزران ﺑﺮ ﺳﻨﮓ‬
‫و در ﺑﺎره ﺻـﻔﺖ و ﮐﺎر ﺻـّﯿﺎد ﺑﻮدن ﻧﯿﺰ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻮارﯾﻮن از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﻮس و ﺟﺎﻧﻬﺎي ﻣﺮدم را از ﺣﯿﺮت و ﺳـﺮﮔﺮداﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﺣّﻖ راﻫﻨﻤﺎﺋﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻟّﺰﺑﯿﺮ اﺑﻦ ﻋّﻤﺘﯽ و ﺣﻮارّي«‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟﮑّﻞ ﻧﺒّﯽ ﺣﻮارّي و ﺣﻮارّي اﻟّﺰﺑﯿﺮ«‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ ﺑﯿﺎري ﮐﺮدن آﻧﻬﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‪ -‬ﺣﻮار‪ -‬ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫)َﻣْﻦ َأﻧ ْﺼﺎِري ِإﻟَﯽ اﻟﻠﱠِﻪ‪ ،‬ﻗﺎَل اﻟ َْﺤﻮاِرﱡﯾﻮَن َﻧْﺤُﻦ َأﻧ ْﺼﺎُر اﻟﻠﱠِﻪ‪ /52 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺎج( ]ﺣﺎج ‪ ... :‬ص ‪559 :‬‬
‫اﻟﺤﺎﺟﮥ إﻟﯽ اﻟّﺸﯿﺊ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﺎ ﻋﻼﻗﻪ ﺑﺂن ﭼﯿﺰ‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ ﺣﺎﺟﮥ‪ -‬ﺣﺎﺟﺎت و ﺣﻮاﺋﺞ‪ -‬اﺳﺖ و ﻓﻌﻞ آن‪ -‬ﺣﺎج‪ ،‬ﯾﺤﻮج اﺣﺘﺎج اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ) :‬إﻟ ﱠﺎ ﺣﺎَﺟًﮥ ﻓِﯽ َﻧْﻔِﺲ َﯾْﻌُﻘﻮَب َﻗﻀﺎﻫﺎ‪ /68 -‬ﯾﻮﺳﻒ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﻣﮕﺮ آن ﻧﯿﺎزي ﮐﻪ در دل ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ آورده ﺷﻮد(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )ﺣﺎَﺟًﮥ ﻣِﱠﻤﺎ ُأوﺗُﻮا‪ /9 -‬ﺣﺸﺮ(‪.‬‬
‫ﺣﻮﺟﺎء‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺎﺟﺖ و ﻧﯿﺎز‪.‬‬
‫ﺣﺎج‪ -‬ﺗﺮﻧﺠﺒﯿﻦ و ﻧﻮﻋﯽ ﮔﯿﺎه ﺧﺎردار )ﺟﻤﻊ ﺣﺎج‪ -‬ﻣﻌﻨﯽ‪ :‬ﺗﺮﻧﺠﺒﯿﻦ‪ -‬ﺣﺎﺟﮥ‪ -‬وﻟﯽ‪ -‬ﺣﺎّج‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﺣّﺞ ﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺟﻤﻌﺶ ﺣّﺠﺎج ﺣﺠﯿﺞ و‬
‫ﺣّﺞ‪ -‬اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )ﺣﯿﺮ( ]ﺣﯿﺮ[‪ ... :‬ص ‪559 :‬‬
‫ﺣـﺎر‪ ،‬ﯾﺤﺎر‪ ،‬ﺣﯿﺮة‪ ،‬اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻠﺶ‪ -‬ﺣﺎﺋﺮ و ﺣﯿﺮان‪ -‬و ﻓﻌﻞ دﯾﮕﺮ‪ -‬ﺗﺤّﯿﺮ و اﺳـﺘﺤﺎر‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﻓﺴﻮس ﺧﻮردن و دو دل ﺷـﺪن در ﮐﺎر و‬
‫ﺳﺮﮔﺮداﻧﯽ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﮐﺎﻟ ﱠِﺬي اْﺳَﺘْﻬَﻮﺗ ُْﻪ اﻟﱠﺸﯿﺎِﻃﯿُﻦ ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض َﺣﯿْﺮاَن‪ /71 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﻫﻤﭽﻮن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ او را در زﻣﯿﻦ از راه ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ ﺗﺎ ﺣﯿﺮان ﺑﻤﺎﻧﺪ(‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺣﺎﺋﺮ‪ -‬ﺟﺎﺋﯿﮑﻪ آﺑﺶ ﻓﺮاوان اّﻣﺎ راﮐﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و اﺳﺘﺤﺎر ﺷﺒﺎﺑﻬﺎ »‪ ،«1‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﺷﺪن و رﺳﯿﺪن ﺑﺴّﻦ ﺑﻠﻮغ و‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻧﺎم ﺷﺎﻋﺮ اﺑﻮ دوﯾﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻌﺮش در دﯾﻮان ﻫﺬﻟﯿﻦ آﻣﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺛﻼﺛﮥ اﺣﻮال ﻓﻠّﻤﺎ ﺗﺠّﺮﻣﺖ اﻟﯿﻨﺎ ﺑﺴﻮء و اﺳﺘﺤﺎر ﺷﺒﺎﺑﻬﺎ‬
‫اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ -‬ﺛﻼﺛﻪ اﻋﻮام‪ -‬ﺿﺒﻂ ﮐﺮده ﮐﻪ در ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻪ ﺳﺎل ﮔﺬراﻧﺪم ﺗﺎ ﺑﻬﻨﮕﺎم‬
‫ﺟﻮاﻧﯽ‪ ،‬زﯾﺮا در آن ﺣﺎﻟﺖ ﻃﺒﯿﻌﺘﺎ ﺗﺤﯿﺮ و ﺳﺮﮔﺮداﻧﯽ ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺣﯿﺮه »‪ -«1‬ﻫﻢ ﻣﮑﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻓﺮاوان ﺑﻮدن و ﺟﻤﻊ ﺑﻮدن آب در آﻧﺠﺎ اﯾﻨﻄﻮر ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫( ) )ﺣﯿﺰ( ]ﺣﯿﺰ[‪ ... :‬ص ‪560 :‬‬
‫‪ -‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬أْو ُﻣَﺘَﺤﯿﱢﺰًا ِإﻟﯽ ﻓَِﺌٍﮥ »‪ /16 -«2‬اﻧﻔﺎل( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﯽ روي آورﯾﺪ‪ .‬اﺻﻞ واژه‪ -‬ﺣّﯿﺰ )واوي( اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺣّﻮز‪ ،‬در‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻬﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ و ﺿﻤﯿﻤﻪ ﺷﺪن ﺟﻤﻌﯽ ﺑﯿﮑﺪﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫ﺣﺰت اﻟّﺸﯿﺊ أﺣﻮزه ﺣﻮزا و ﺣﻤﯽ ﺣﻮزﺗﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﺮا ﺟﻤﻊ ﮐﺮدم‪ ،‬و ﺟﻤﻊ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺗﺤّﻮزت اﻟﺤّﯿﮥ و ﺗﺤّﯿﺰت‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آن ﻣﺎر ﺧﻮد را ﺣﻠﻘﻪوار ﺟﻤﻊ ﮐﺮد‪ .‬و ﭼﻨﺒﺮه زد‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺎﺷﯽ( ]ﺣﺎﺷﯽ ‪ ... :‬ص ‪560 :‬‬
‫)از ﺣﺮوف اﺳـﺘﺜﻨﺎء اﺳﺖ( ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و ﻗُﻠَْﻦ ﺣﺎَش ﻟ ِﻠﱠِﻪ‪ /31 -‬ﯾﻮﺳﻒ( ﯾﻌﻨﯽ دور ﺑـﺎد از او‪ .‬اﺑﻮ ﻋﺒﯿـﺪه ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺣـﺎش ﻣﻨّﺰه‬
‫ﮐﺮدن و اﺳﺘﺜﻨﺎء ﻧﻤﻮدن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻓﺴﻮي رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﺣﺎش‪ -‬اﺳﻢ ﻧﯿﺴﺖ و ﻓﻌﻞ اﺳﺖ زﯾﺮا )ﺣﺮف ﺟّﺮ( ﺑﺮ ﺣﺮف ﺟّﺮ داﺧﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد )ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬ﺣﺎش‪ -‬در آﯾﻪ‬
‫ﺑﺮ )ل( ﺣﺮف ﺟّﺮ داﺧﻞ ﺷﺪه( و ﺣﺮف ﻫﻢ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﺣﺮف در ﻣﻮﻗﻌﯽ ﮐﻪ ﻣﻀﺎﻋﻒ ﻧﺒﺎﺷﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ﺗﮑﺮار‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺟﺮم و ﮔﻨﺎه ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺤّﺪ ﻧﻬﺎﺋﯽ ﺟﻮاﻧﯽ و ﺑﻠﻮغ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪) .‬اﻟﻤﺤﮑﻢ ‪ -334 /3‬ﻣﻘﺎﯾﯿﺲ اﻟﻠّﻐﻪ ‪ -123 /2‬ﻟﺲ ‪.(234 /4‬‬
‫)‪ (1‬ﺷـﻬﺮي اﺳﺖ در ﺳﻪ ﻣﯿﻠﯽ ﮐﻮﻓﻪ در ﺟﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻧﺠﻒ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ و ﻗﺼﺮ ﻣﻌﺮوف ﺧﻮرﻧﻖ در ﻧﺰدﯾﮑﯽ آن اﺳﺖ ﺣﯿﺮه ﻣﺴﮑﻦ‬
‫ﻣﻠﻮك ﻋﺮب در ﺟﺎﻫﻠّﯿﺖ ﺑﻮده ﻋّﻠﺖ ﻧﺎﻣﯿﺪن آن ﻣﮑﺎن ﺑﺎﯾﻦ اﺳﻢ اﯾﻨﺴـﺘﮑﻪ ﺗّﺒﻊ اﮐﺒﺮ ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﻟﺸـﮑﺮﯾﺎﻧﺶ ﺑﺂن ﻣﮑﺎن رﺳﯿﺪ راﻫﻨﻤﺎي ﻟﺸﮕﺮ‬
‫را ﮔﻢ ﮐﺮد و ﻣﺘﺤّﯿﺮ و ﺳـﺮﮔﺮدان ﺷﺪﻧـﺪ ﻟـﺬا آﻧﺠـﺎ را ﺣﯿﺮه ﮔﻔﺘﻨـﺪ‪ .‬و ﻫﺸـﺎم ﺑﻦ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ آﻏﺎز ﻧﺰول ﻋﺮب ﺑﺴـﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮاق و‬
‫ﺳﮑﻮﻧﺘﺸﺎن در ﻫﻤﯿﻦ ﺣﯿﺮه و اﻧﺒﺎر ﺑﻮده و ﺑﮕﻔﺘﻪ ﯾﺎﻗﻮت داﻧﺸـﻤﻨﺪاﻧﯽ ﻣﻌﺮوف و ﻣﺤـﺪﺛّﯿﻨﯽ از ﺣﯿﺮه ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻪاﻧﺪ‪) .‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ‪.(339 /2‬‬
‫] ‪[. . .‬‬
‫)‪ (2‬ﻗﺴـﻤﺘﯽ از آﯾﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻘﺘﺎل و ﺟﻨﮓ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اي ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﻫﺠﻮم ﮐّﻔﺎر را دﯾﺪﯾﺪ و ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺮدﯾﺪ ﻧﺘﺮﺳـﯿﺪ و‬
‫ﺑﺪﺷـﻤﻨﺎن ﭘﺸﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ و روي از ﻧﺒﺮد ﺑﺮﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﺟﻨﮕﯽ و ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ ﯾﺎران ﻣﺆﻣﻨﺎن و ﮔﺮ ﻧﻪ آﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﭘﺸﺖ‬
‫ﺑﺪﺷـﻤﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺧﺸﻢ ﺧـﺪا ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺷﺪ و ﺑﺎزﮔﺸـﺘﺸﺎن دوزخ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ اﺳﺖ ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﯾﺎرﺗﺎن اﺳﺖ و‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺟﻨﮓ ﺑﺪر در ﺻﻮرت ﭘﺎﯾﺪارﯾﺘﺎن ﺷـﻤﺎ را ﯾﺎري‪ ،‬و دﺷـﻤﻦ را ﺷـﮑﺴﺖ ﺧﻮاﻫﯿﺪ داد‪ِ) .‬إﱠن اﻟﻠﱠَﻪ َﺳـ ِﻤﯿٌﻊ َﻋﻠِﯿٌﻢ‪ 16 -‬و ‪ /15‬اﻧﻔﺎل( اﻟّﻠﻪ‬
‫ﺷﻨﻮاﯾﯽ داﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺸﻮد( ﭼﯿﺰي از آن ﮐﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اّﻣﺎ در اﯾﻦ واژه ﺗﻮ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ‪ -‬ﺣﺎش و ﺣﺎﺷﯽ )و ﻓﻘﻂ اﺳﻤﺎء و اﻓﻌﺎل ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﺮوﻓﺸﺎن ﮐﻢ ﻣﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫ﻋـّﺪهاي ﻫﻢ واژه ﺣﺎش را اﺻﻞ و از رﯾﺸﻪ ﺧﻮدش ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ از ﻟﻔﻆ ﺣﻮش‪ -‬ﺑﻤﻌﻨﯽ وﺣﺶ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺟﺎﻧﻮر وﺣﺸـﯽ اﺳﺖ‪ ،‬و از اﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺒﺎرت‪:‬‬
‫وﺣﺸّﯽ اﻟﮑﻼم‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺨﻦ ﻧﺎﻣﺄﻧﻮس ﯾﺎ ﻏﺮﯾﺐ و ﭘﯿﭽﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬ﺣﻮش‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺮﯾﺎن ﻣﺬّﮐﺮ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت‪:‬‬
‫وﺣﺸﮥ اﻟّﺼﯿﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺮس و ﮔﺮﯾﺰ ﭘﺎﺋﯽ ﺷﮑﺎر ﺑﻪ آن ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه‪.‬‬
‫أﺣﺸﺘﻪ‪ -‬ﺑﺎﻃﺮاف ﺷﮑﺎر رﻓﺘﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦ او را ﺑﺴﻮي دام ﺑﺮﮔﺮداﻧﯽ‪.‬‬
‫اﺣﺘﻮﺷﻮه و ﺗﺤّﻮﺷﻮه‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﻃﺮاﻓﺶ رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻮش‪ -‬از ﯾﮏ ﻃﺮف ﻏﺬا ﺧﻮردن اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ واژه‪ -‬ﺣﻮش را در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻘﻠﻮب‪ -‬ﺣﺸﯽ‪ -‬ﮐﻪ از ﺣﺎﺷﯿﮥ‪ -‬اﺳﺖ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬و ﻣﺎ أﺣﺎﺷﯽ ﻣﻦ اﻷﻗﻮام ﻣﻦ أﺣﺪ »‪.«1‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از ﻫﯿﭽﯿﮏ آن ﻗﻮم ﮐﻨﺎره ﻧﻤﯽﮔﯿﺮم ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﻧﻤﯽﮔـﺬارد ﮐﻪ ﮐﺴـﯽ ﻣﺮا از آﻧﻬﺎ اﺳـﺘﺜﻨﺎء ﮐﻨـﺪ و ﺟـﺪا ﺑﺪاﻧـﺪ ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﺮﺗﺮي ﻣﻦ ﺑﺮ او ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﻻ ﯾﺘﺤّﺸﯽ اﻟﻔﺤﻞ إن أﻋﺮﺿﺖ ﺑﻪ ﻻ ﯾﻤﻨﻊ اﻟﻤﺮﺑﺎع ﻣﻨﻪ ﻓﺼﯿﻠﻬﺎ »‪«2‬‬
‫( ) )ﺣﺎص( ]ﺣﺎص ‪ ... :‬ص ‪561 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻫْﻞ ﻣِْﻦ َﻣِﺤﯿٍﺺ‪ /36 -‬ق( و )ﻣﺎ ﻟَﻨﺎ ﻣِْﻦ َﻣِﺤﯿٍﺺ‪ /21 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻣﺼﺮاع ﻓﻮق از ﻧﺎﺑﻐﻪ ذﺑﯿﺎﻧﯽ و ﻣﺼﺮاع اّول اﯾﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫و ﻻ اري ﻓﺎﻋﻼ ﻓﯽ اﻟّﻨﺎس ﺷّﺒﻬﻪ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮐﺴﯽ را در ﻣﺮدم ﻧﺪﯾﺪم ﮐﻪ ﺷﺒﯿﻪ او ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺑﻮ اﻟﻌّﺒﺎس ﻣﺒّﺮد‪:‬‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺜﻨﺎء ﻫﻤﯿﻦ ﺷﻌﺮ ﻧﺎﺑﻐﻪ ﻟﻔﻆ ﺣﺎﺷﯽ را ﻓﻌﻞ ﻣﯽداﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﮔﺮ ﻧﻪ ﺻﺮف ﻧﻤﯽﺷﺪ و ﺷﺎﻋﺮ‪ -‬اﺣﺎﺷﯽ‪ -‬ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺷـﻌﺮ از ﺑـﺎﻫﻠﯽ اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺷﺘﺮ ﻓﺤـﻞ را ﻣﺎدﯾﻨﻪﻫـﺎ ﺑﺮﺳـﺪ اﺳـﺘﺜﻨﺎء ﻧﻤﯽﮐﻨـﺪ و از رﺳـﯿﺪن ﻧﻮزاد ﮐﻮﭼﮏ ﻫﻢ ﺑﻤﺎدرش ﻣﺎﻧﻊ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺻﻞ اﯾﻦ واژه از‪ -‬ﺣﯿﺺ ﺑﯿﺺ »‪ «1‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷّﺪت و ﺳﺨﺘﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎص ﻋﻦ اﻟﺤّﻖ ﯾﺤﯿﺺ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ از ﺣّﻖ دور و ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ و ﻧﺎروا رﺳﯿﺪ‪ ،‬و اّﻣﺎ‪:‬‬
‫از‪ -‬ﺣﻮص‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دوﺧﺘﻦ ﭼﺮم و ﭘﺎرﭼﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت‪:‬‬
‫ﺣﺼﯿﺖ ﻋﯿﻦ اﻟّﺼﻔﺮ‪ -‬ﭼﺸﻤﻢ را ﺑﻪ ﺷﺎﻫﯿﻦ دوﺧﺘﻢ‪ ،‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﯿﺾ( ]ﺣﯿﺾ ‪ ... :‬ص ‪562 :‬‬
‫ﺧﻮﻧﯽ ﮐﻪ در وﻗﺖ و ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻣﺨﺼﻮص از رﺣﻢ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺼﺪر اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻓﻌﻞ ﺑﺮ وزن‪ -‬ﻣﻔﻌﻞ ﻣﯽآﯾﺪ ﻣﺜﻞ ﻣﻌﺎش و ﻣﻌﺎد‪ .‬و ﻣﺤﯿﺾ ﻫﻢ ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺖ و ﻣﮑﺎن و ﺧﺮوج ﺧﻮن‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻻ ﯾﺴﺘﻄﯿﻊ ﺑﻬﺎ اﻟﻘﺮاد ﻣﻘﯿﻼ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﻗﯿﻠﻮﻟﻪ و ﺧﻮاب ﻧﯿﻤﺮوز و اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬ﻣﻘﯿﻞ ﻣﺼﺪر اﺳﺖ‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪:‬‬
‫ﻣﺎ ﻓﯽ ﺑّﺮك ﻣﮑﯿﻞ و ﻣﮑﺎل‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ در ﮔﻨﺪﻣﺖ وزن و ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺎﺋﻂ( ]ﺣﺎﺋﻂ[‪ ... :‬ص ‪562 :‬‬
‫اﻟﺤﺎﯾﻂ‪ ،‬دﯾﻮاري ﮐﻪ ﻣﮑﺎﻧﯽ را ﻣﺤﺪود و اﺣﺎﻃﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺣﺎﻃﻪ دو وﺟﻪ دارد‪:‬‬
‫اّول‪ -‬اﺣﺎﻃﻪ در اﺟﺴﺎم‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪ -‬أﺣﻄﺖ ﺑﻤﮑﺎن ﮐﺬا‪ -‬آن ﻣﮑﺎن را اﺣﺎﻃﻪ ﮐﺮدم‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺣﯿﺺ و ﺑﯿﺺ ﯾﮑﯽ از داﻧﺸـــﻤﻨﺪان ﻗﺮن ‪ 6‬ﻫﺠﺮي اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻘﯿﻬﯽ ﺷـﺎﻓﻌﯽ و ادﯾـﺒﯽ اﺳﺖ ﺷـﺎﻋﺮ و ﻣـﺎﻫﺮ در اﮐﺜﺮ ﻋﻠﻮم ﻣﺘـﺪاوﻟﻪ زﻣـﺎن‬
‫ﺧﻮدش‪ ،‬در روﺿﺎت اﻟﺠّﻨﺎت ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺣﯿﺺ و ﺑﯿﺺ از ﺷـﻌﺮاي اﻣﺎﻣّﯿﻪ ﺑﻮده اّﻣﺎ ﻗﺎﺿـﯽ اﺑﻦ ﺧﻠﮑﺎن او را ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽداﻧﺪ در ﺷﺮح‬
‫ﺣﺎﻟﺶ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده از ﻗﻮل ﺷﯿﺦ ﻧﺼﺮ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺠﻠﯽ ﮐﻪ از ﺛﻘﺎت اﻫﻞ ﺳّﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺣﻀـﺮت ﻋﻠﯽ )ع( را در ﺧﻮاب دﯾﺪم و ﮔﻔﺘﻢ ﯾﺎ اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻣّﮑﻪ را ﻓﺘﺢ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺎز ﻫﻢ ﻃﺮف اﺑﻮ ﺳـﻔﯿﺎن را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﺮده ﺧﺎﻧﻪاش‬
‫را ﺟﺎي اﻣﻦ ﻗﺮار دادهاﯾـﺪ اّﻣﺎ در روز ﻋﺎﺷﻮرا ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻔﺮزﻧﺪت ﺣﺴـﯿﻦ )ع( ﭼﻪﻫﺎ ﮐﻪ ﻧﮑﺮدﻧﺪ آﻧﺤﻀـﺮت ﺑﺎو ﮔﻔﺘﻪ آﯾﺎ اﺷـﻌﺎر‪ -‬ﺣﯿﺺ و‬
‫ﺑﯿﺺ‪ -‬را ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻧﺸـﻨﯿﺪهاي ﮔﻔﺘﻢ ﻧﻪ ﻓﺮﻣﻮد آﻧﻬﺎ را از او اﺳﺘﻤﺎع ﮐﻦ ﺑﯿﺪار ﺷﺪم ﺑﺨﺎﻧﻪ ﺣﯿﺺ و ﺑﯿﺺ ﺷﺘﺎﻓﺘﻢ و ﮔﻔﺖ اﯾﻦ‬
‫اﺷﻌﺎر را در ﻫﻤﺎن ﺷﺐ ﺳﺮوده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻠﮑﻨﺎ ﻓﮑﺎن ﻟا ﻌﻔﻮ ﻣﻨﺎﺳﺠﯿﮥ ﻓﻠّﻤﺎ ﻣﻠﮑﺘﻢ ﺳﺎل ﺑﺎﻟّﺪم اﺑﻄﺢ‬
‫ﻋﻠّﺖ ﻧﺎﻣﯿﺪن او ﺑﺤﯿﺺ و ﺑﯿﺺ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ روزي ﻣﺮدﻣﺎن را در ﺣﺮﮐﺖ و اﺿﻄﺮاب دﯾﺪ و ﮔﻔﺖ‪ -‬ﻣﺎ ﻟﻠّﻨﺎس ﻓﯽ ﺣﯿﺺ و ﺑﯿﺺ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭼﻪ ﺷـﺪه ﮐﻪ ﻣﺮدم در اﺿـﻄﺮاﺑﻨﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﻟﻘﺐ روي او ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﺶ ﺳـﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ ﺳـﻌﺪ ﺑﻦ ﺳـﯿﻔﯽ اﺳﺖ وﻓﺎﺗﺶ ‪،574‬‬
‫)رﯾﺤﺎﻧﮥ اﻻدب ج ‪ 1‬ص ‪ 365‬و ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎ و ‪ 233 /4‬ﯾﺎﻗﻮت(‪.‬‬
‫و ﭘﻮﺷﺎﻧـﺪم‪ ،‬ﯾـﺎ اﺣـﺎﻃﻪ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﺣﻔـﻆ ﮐﺮدن اﺳﺖ ﻣﺜﻞ آﯾﻪ )ِإﻧﱠُﻪ ﺑ ُِﮑﱢﻞ َﺷـ ْﯽٍء ُﻣِﺤﯿٌﻂ‪ /54 -‬ﻓـّﺼ ﻠﺖ( ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺎﻓﻆ و ﻧﮕﻬﺪارﻧـﺪه از ﺟﻤﻊ‬
‫ﺟﻬﺎت‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ‪ -‬اﺣﺎﻃﻪ‪ -‬در ﻣﻨﻊ و ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﻫﻢ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﻣﺜﻞ آﯾﻪ )ِإﻟ ﱠﺎ َأْن ﯾُﺤﺎَط ﺑ ُِﮑْﻢ‪ /66 -‬ﯾﻮﺳﻒ( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﻤﺎ را ﻣﺎﻧﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َأﺣﺎَﻃْﺖ ﺑ ِِﻪ َﺧِﻄﯿَﺌﺘُُﻪ‪ /81 -‬ﺑﻘﺮه( ﭘﺲ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ رﺳﺎﺗﺮﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ در اﺳﺘﻌﺎره اﯾﻦ واژه اﺳﺖ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن اﮔﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪ و ﺑﻪ‬
‫آن اداﻣﻪ داد او را ﺑﮕﻨـﺎﻫﯽ ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ﮔﻨـﺎه ﻗﺒـﻞ اﺳﺖ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧـﺪ و ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫـﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ دﻟﺶ ﻣﻬﺮ زده ﺷﻮد و‬
‫ﭘﺲ از آن اﻣﮑﺎن رﻫﺎﺋﯽ و ﺧﺮوج از ﻓﺮو رﻓﺘﻦ ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﮔﻨﺎه ﺑﺮاﯾﺶ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺣﺘﯿﺎط‪ -‬ﺑﮑﺎر ﺑﺮدن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻔﻆ و ﻧﮕﻬﺪاري در آن ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬اﺣﺎﻃﻪ در ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﺎت )َأﺣﺎَط ﺑ ُِﮑﱢﻞ َﺷْﯽٍء ِﻋﻠْﻤًﺎ‪ /12 -‬ﻃﻼق(‪.‬‬
‫و )ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ﺑ ِﻤﺎ َﯾْﻌَﻤﻠُﻮَن ُﻣِﺤﯿٌﻂ‪ /120 -‬آل ﻋﻤﺮان( و )ِإﱠن َرﺑ ﱢﯽ ﺑ ِﻤﺎ َﺗْﻌَﻤﻠُﻮَن ُﻣِﺤﯿٌﻂ‪ /29 -‬ﻫﻮد(‪.‬‬
‫اﺣـﺎﻃﻪ ﻋﻠﻤﯽ ﺑـﻪ ﭼﯿﺰي در اﯾـﻦ اﺳـﺖ ﮐﻪ ﺗـﻮ وﺟـﻮد و ﺟﺴﻢ و ﮐﯿﻔّﯿﺖ و ﻏﺮض و ﻣﻘﺼـﻮد آن ﭼﯿﺰ و اﯾﺠـﺎد آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑـﺎ اوﺳﺖ و از‬
‫اوﺳﺖ ﺑﺸﻨﺎﺳﯽ و ﺑﺪاﻧﯽ‪ ،‬و اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﻋﻠﻢ و داﻧﺸﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ‪:‬‬
‫ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﺑَْﻞ َﮐﱠﺬﺑ ُﻮا ﺑ ِﻤﺎ ﻟَْﻢ ﯾُِﺤﯿُﻄﻮا ﺑ ِِﻌﻠِْﻤِﻪ‪ /39 -‬ﯾﻮﻧﺲ( )ﺑﻠﮑﻪ ﭼﯿﺰي را ﮐﻪ ﺑﺎ آن اﺣﺎﻃﻪ ﻋﻠﻤﯽ ﻧﺪارﻧـﺪ ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮدﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﭼﻨﺎن ﻋﻠﻤﯽ را از آﻧﻬﺎ ﻧﻔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎز در آﯾﻪ دﯾﮕﺮ آﻧﮑﻪ ﯾﺎر و ﻫﻤﺮاه ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫)َو َﮐﯿَْﻒ َﺗْﺼﺒُِﺮ َﻋﻠﯽ ﻣﺎ ﻟَْﻢ ﺗُِﺤْﻂ ﺑ ِِﻪ ُﺧﺒْﺮًا‪ /68 -‬ﮐﻬﻒ( ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ و ﻫﺸـﺪاري اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺻﺒﺮ و ﺑﺮدﺑﺎري ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻌﺪ از اﺣﺎﻃﻪ ﻋﻠﻤﯽ‬
‫ﺑﭽﯿﺰي واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد و ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ و اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ اﻣﺮي دﺷﻮار اﺳﺖ ﻣﮕﺮ ﺑﻔﯿﺾ اﻟﻬﯽ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟـّﻞ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و َﻇﱡﻨﻮا َأﻧﱠُﻬْﻢ ُأِﺣﯿـَﻂ ﺑ ِِﻬْﻢ‪ /22 -‬ﯾـﻮﻧﺲ( و اﯾﻦ اﺣـﺎﻃﻪ ﺑـﺎ ﻗـﺪرت و ﺗﻮاﻧـﺎﺋﯽ اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ آﯾﻪ )َو ُأْﺧﺮي ﻟَْﻢ‬
‫َﺗْﻘِﺪُروا َﻋَﻠﯿْﻬﺎ َﻗْﺪ َأﺣﺎَط اﻟﻠﱠُﻪ ﺑ ِﻬﺎ‪ /21 -‬ﻓﺘﺢ( ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫)و آن ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ اﺣﺎﻃﻪ دارد‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪564 :‬‬
‫اﺷﺎره ﺑﻪ ﺑﯿﻌﺖ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( و ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺧﺪاوﻧـﺪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر اﺳﺖ(‪ .‬و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس آﯾﻪ )ِإﻧﱢﯽ َأﺧﺎُف َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ َﻋﺬاَب َﯾْﻮٍم ُﻣِﺤﯿٍﻂ‪/84 -‬‬
‫ﻫﻮد(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬از روزي ﮐﻪ ﻋﺬاب ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﺤﯿﻂ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﺑﯿﻢ دارم(‪.‬‬
‫( ) )ﺣﯿﻒ( ]ﺣﯿﻒ ‪ ... :‬ص ‪564 :‬‬
‫اﻟﺤﯿﻒ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺤﺮاف در ﺣﮑﻢ و اﻣﺮ‪ ،‬و ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از دو ﺳﻮي‪ ،‬ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬أْم َﯾﺨﺎﻓُﻮَن َأْن َﯾِﺤﯿَﻒ اﻟﻠﱠُﻪ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ َو َرُﺳﻮﻟ ُُﻪ ﺑَْﻞ‬
‫ُأوﻟﺌَِﮏ ُﻫُﻢ اﻟﱠﻈﺎﻟ ُِﻤﻮَن‪ /50 -‬ﻧﻮر(‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﯽﺗﺮﺳﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺣﮑﻤﺶ ﺟﻮر و ﺳﺘﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت‪:‬‬
‫ﺗﺤّﯿﻔﺖ اﻟّﺸﯿﺊ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ از اﻃﺮاﻓﺶ او را ﮔﺮﻓﺘﻢ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﺎق( ]ﺣﺎق ‪ ... :‬ص ‪564 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﺣﺎَق ﺑ ِِﻬْﻢ ﻣﺎ ﮐﺎﻧُﻮا ﺑ ِِﻪ َﯾْﺴَﺘْﻬِﺰُؤَن‪ /8 -‬ﻫﻮد(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ اﺳﺘﻬﺰاء ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺑﺎﯾﺸﺎن رﺳﯿﺪ و آﻧﻬﺎ را در ﻣﯿﺎن ﮔﺮﻓﺖ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو ﻻ َﯾِﺤﯿُﻖ اﻟ َْﻤْﮑُﺮ اﻟﱠﺴﯿﱢُﺊ ِإﻟ ﱠﺎ ﺑ َِﺄْﻫﻠِِﻪ‪ /43 -‬ﻓﺎﻃﺮ( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺣﯿﻠﻪﮔﺮي و ﺧﺪﻋﻪ ﮐﺎري ﻧﻤﯽرﺳﺪ و ﻧﺎزل ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ ﺑﻪ اﻫﻠﺶ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺻﻞ‪ -‬ﺣﺎق‪ -‬ﺣّﻖ اﺳﺖ و ﻣﻘﻠﻮب ﺷﺪه ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬زّل و زال‪ ،‬و آﯾﻪ )َﻓَﺄَزﻟ ﱠُﻬَﻤﺎ اﻟﱠﺸﯿْﻄﺎُن‪ /36 -‬ﺑﻘﺮه( ﮐﻪ‪ -‬أزاﻟﻬﻤﺎ‪ -‬ﻫﻢ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه‬
‫و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر‪ -‬ذّﻣﻪ و ذاﻣﻪ‪ -‬ﮐﻪ ﺑﺮ ﻫﻤﺎن وزن اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺮزﻧﺶ ﮐﺮد‪.‬‬
‫( ) )ﺣﻮل( ]ﺣﻮل ‪ ... :‬ص ‪564 :‬‬
‫اﺻﻞ ﺣﻮل‪ -‬دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﭼﯿﺰي و ﺟﺪا ﺷﺪن از ﻏﯿﺮ اوﺳﺖ و ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﺗﻐﯿﯿﺮ و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ‪ ،‬در ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ واژه ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺣﺎل اﻟّﺸﯿﺊ‪ ،‬ﯾﺤﻮل‪ ،‬ﺣﺌﻮﻻ‪ -‬آن ﭼﯿﺰ دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺤﺎل‪ -‬آﻣﺎده ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺷﺪ و ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر ﻣﻌﻨﯽ دّوم ﯾﻌﻨﯽ اﻧﻔﺼﺎل و ﺟﺪا ﺷﺪن‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺣﺎل ﺑﯿﻨﯽ و ﺑﯿﻨﮏ ﮐﺬا‪ -‬آﻧﭽﻨﺎن ﻣﯿﺎن ﻣﻦ و ﺗﻮ ﺟﺪاﺋﯽ اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و اْﻋَﻠُﻤﻮا َأﱠن اﻟﻠﱠَﻪ َﯾُﺤﻮُل ﺑَﯿَْﻦ اﻟ َْﻤْﺮِء َو َﻗﻠْﺒِِﻪ‪ /24 -‬اﻧﻔﺎل( اﺷﺎره ﺑﺂن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ در وﺻﻒ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫ﮐـﻪ‪ ،‬ﯾﻘّﻠـﺐ اﻟﻘﻠـﻮب‪ -‬ﺑـﻪ اﯾـﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ در دل اﻧﺴـﺎن ﭼﯿﺰي اﻟﻘـﺎء ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﻣﯽرﺳﺎﻧـﺪ ﮐﻪ او را از ﻣﺮادش ﺑﺴـﻮي ﭼﯿﺰي ﮐﻪ‬
‫ﺣﮑﻤﺖ اﻗﺘﻀﺎء دارد ﻣﻌﻄﻮف ﻣﯽﮐﻨﺪ »‪ «1‬و در اﯾﻦ ﺑﺎره ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺑﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺟﺎﻟﺐ و واﻗﻌﯽ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ از آﯾﻪ ﻓﻮق اﺷﺎرهاي ﺑﮑﻼم ﮔﻬﺮﺑﺎر‬
‫و در آﯾﻪ )َو ِﺣﯿَﻞ ﺑَﯿَْﻨُﻬْﻢ َو ﺑَﯿَْﻦ ﻣﺎ َﯾْﺸَﺘُﻬﻮَن‪ /54 -‬ﺳﺒﺎ( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯿﺎن اﯾﺸﺎن و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻣﯿﻞ داﺷﺘﻨﺪ ﺣﺎﺋﻞ ﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﻌﻀـﯽ در آﯾـﻪ )َﯾُﺤـ ﻮُل ﺑَﯿَْﻦ اﻟ َْﻤْﺮِء َو َﻗﻠْﺒِِﻪ‪ /24 -‬اﻧﻔـﺎل( ﮐﻪ ﻗﺒﻼـ ذﮐﺮ ﺷـﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﺑـﺎﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﭘﯿﺮي و‬
‫ﻓﺮﺗﻮﺗﯽ از ﻋﻤﺮ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﺑﺨﻮدش وا ﻣﯽﮔﺬارد ﺗﺎ ﺟﺎﺋﯿﮑﻪ ﺑﻌﺪ از آﻣﻮﺧﺘﻦ ﻋﻠﻢ دﯾﮕﺮ ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽداﻧﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﯿﺎﻣﻮزد‪.‬‬
‫ﺣّﻮﻟﺖ اﻟّﺸﯿﺊ ﻓﺘﺤّﻮل‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آن را ﺗﻐﯿﯿﺮ دادم و دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺑﺎﻟّﺬات اﺳﺖ و ﯾﺎ ﺑﺎ ﺣﮑﻢ و ﺳﺨﻦ‪.‬‬
‫اﺣﻠﺖ ﻋﻠﯽ ﻓﻼن ﺑﺎﻟّﺪﯾﻦ‪ -‬ﭘﺮداﺧﺖ ﻗﺮﺿﻢ را ﺑﻌﻬﺪه او وا ﮔﺰاردم‪.‬‬
‫ﺣّﻮﻟﺖ اﻟﮑﺘﺎب‪ -‬اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻮ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﯾﮏ ﮐﺘﺎب را ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮐﻨﯽ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮐﺘﺎب اّول را از ﺑﯿﻦ ﺑﺮده ﺑﺎﺷﯽ‪.‬‬
‫ﻟﻮ ﮐﺎن ذا ﺣﯿﻠﮥ ﻟﺘﺤّﻮل‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﭼﺎرهاي و راﻫﯽ داﺷﺖ دﮔﺮﮔﻮن ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻻ َﯾﺒُْﻐﻮَن َﻋﻨْﻬﺎ ِﺣَﻮﻟًﺎ‪ /108 -‬ﮐﻬﻒ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬در ﺑﻬﺸﺖ ﺟﺎوداﻧﻨﺪ و اﻧﺘﻘﺎل و ﺟﺎﺑﺠﺎﺋﯽ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻤﯽﺟﻮﯾﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﺣﻮﻻ‪ -‬در آﯾﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎﺑﺠﺎﺋﯽ ﻣﮑﺎﻧﯽ و ﺗﻐﯿﯿﺮ‪.‬‬
‫)اﻟَﺤْﻮل(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎل‪ ،‬ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر اﯾﻨﮑﻪ در ﻃﻠﻮع ﮐﺮدﻧﻬﺎ و ﻏﺮوب ﮐﺮدﻧﻬﺎ ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﺣﺮﮐﺖ آن ﺳﺎل ﺗﺠﺮﯾﺪ ﻣﯽﮔﺮدد و ﻣﻨﻘﻠﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)و اﯾﻦ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﺎﻣﯿﺪن ﺳﺎل ﺑﻪ ﺣﻮل از ﻃﺮف راﻏﺐ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿـﻪ اﻟـّﺴ ﻼم ﺑﺸـﻮد ﮐﻪ )ﻋﺮﻓﺖ اﻟﻠّﻪ ﺳـﺒﺤﺎﻧﻪ ﺑﻔﺴـﺦ اﻟﻌﺰاﺋﻢ و ﺣـﻞ اﻟﻌﻘـﻮد و ﻧﻘﺾ اﻟﻬﻤﻢ‪ :250 -‬ح‪ -‬ﺧﺪاي ﺳـﺒﺤﺎن را ﺑﺎ ﺷﮑﺴـﺘﻦ‬
‫ﻋﺰﯾﻤﺖﻫﺎ و ﻗﺼﺪﻫﺎ و ﮔﺸﻮدن ﮔﺮﻫﻬﺎ و ﺷﮑﺴﺘﻦ آرزوﻫﺎ ﺷﻨﺎﺧﺘﻢ‪.‬‬
‫ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ در ﺗﺎرﯾـﺦ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻓﺮﻋﻮﻧﻬـﺎ و ﺟّﺒﺎراﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺐ ﻫﻨﮕﺎم در ﺣﺎل ﻣﺴﺘﯽ و ﻏﺮور ﺗﺼـﻤﯿﻤﺎت ﺷﺪﯾـﺪ و ﺳـﺨﺘﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧـﺪ و ﭘﮕﺎﻫﺎن‬
‫ﻃﻮﻓـﺎن ﺣﻮادث آﻧﻬﺎ را و ﺗﺼـﻤﯿﻤﺎﺗﺸﺎن را دﺳـﺘﺨﻮش دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﻋﺒﺮت اﻧﮕﯿﺰي ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻋﻤﺮ و ﻟﯿﺚ ﺻـّﻔﺎري ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ‬
‫دﯾـﺪ در اﺳﺎرت‪ ،‬ﺳـﮕﯽ ﺳـﻄﻞ ﻏﺬاﯾﺶ را ﺑﺮداﺷﺖ ﺧﻨﺪﯾﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬دي وﺳﺎﯾﻞ ﻃﺒﻌﻢ را دﻫﻬﺎ ﺷﺘﺮ ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮد و اﻣﺮوز ﺳـﮕﯽ آﻧﺮا ﺑﺮ‬
‫ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و اﻟ ْﻮاﻟ ِﺪاُت ﯾُْﺮِﺿْﻌَﻦ َأْوﻻَدُﻫﱠﻦ َﺣْﻮﻟَﯿِْﻦ ﮐﺎﻣَِﻠﯿِْﻦ‪ /233 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫)َﻣﺘﺎﻋًﺎ ِإﻟَﯽ اﻟ َْﺤْﻮِل َﻏﯿَْﺮ ِإْﺧﺮاٍج‪ /240 -‬ﺑﻘﺮه( و از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺒﺎرات‪:‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ اﻟّﺴﻨﮥ ﺗﺤﻮل‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎل ﮔﺮدﯾﺪ و ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ اﻟّﺪار‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺑﺮ ﺧﺎﻧﻪ ﮔﺬﺷﺖ و ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫أﺣﺎﻟﺖ و أﺣﻮﻟﺖ‪ -‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺳﺎﻟﯿﺎﻧﻪ ﺑﻪ آن دﺳﺖ داده‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪ :‬أﻋﺎﻣﺖ و أﺷﻬﺮت‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎل و ﻣﺎه ﺑﺮ آن ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫أﺣﺎل ﻓﻼن ﺑﻤﮑﺎن ﮐﺬا‪ -‬ﯾﮏ ﺳﺎل در آﻧﺠﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ اﻟّﻨﺎﻗﮥ ﺗﺤﻮل ﺣﯿﺎﻻ‪ -‬وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺘﺮ ﺑﺎردار ﻧﻤﯽﺷﻮد و اﯾﻦ وﺿﻊ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻋﺎدت اوﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﺣـﺎل(‪ -‬آن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ در اﻧﺴـﺎن و ﻏﯿﺮ اﻧﺴـﺎن از اﻣﻮر و ﮐﺎرﻫـﺎي ﻣﺘﻐّﯿﺮ در ﻧﻔﺲ و ﺟﺴﻢ و ﻣـﺎل ﻣﺘﺎع و دﺳـﺘﺂوردﻫﺎي او ﺣﺎﺻـﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ او اﺧﺘﺼﺎص ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻮل‪ -‬ﻗﺪرت و ﻧﯿﺮوﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﺻﻮل ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪاي ﮐﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ ﯾﻌﻨﯽ ‪ -1‬ﺟﺎن ‪ -2‬ﺗﻦ ‪ -3‬ﻣﺎل‪ ،‬ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫و از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﻻ ﺣﻮل و ﻻ ﻗّﻮة إﻟّﺎ ﺑﺎﻟﻠّﻪ‪ -‬اﺳﺖ )ﯾﻌﻨﯽ اﺳﺎس آﻓﺮﯾﻨﺶ و ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺮوﻫﺎ ﮐﻪ از آن ﺳﻪ اﺻﻞ اﺳﺖ از ﺧﺪاﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺣﻮل اﻟّﺸﯿﺊ‪ -‬اﻃﺮاف ﯾﺎ ﺟﺎﺋﯽ از ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ آﻧﭽﯿﺰ ﺑﺴﻮي آن ﮔﺮداﻧﺪه ﺷﻮد و ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﯾْﺤِﻤﻠُﻮَن اﻟ َْﻌْﺮَش َو َﻣْﻦ َﺣْﻮﻟَُﻪ‪ /7 -‬ﻏﺎﻓﺮ(‪.‬‬
‫اﻟﺤﯿﻠﮥ و اﻟﺤﻮﯾﻠﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﮑﺮ و ﺗﺰوﯾﺮ در آن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ دل و ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﺤﺎﻟﺘﯽ ﯾﺎ ﭼﯿﺰي در اﻧﺴﺎن ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ در اﺛﺮ ﺧﺒﺎﺛﺖ و ﭘﻠﯿـﺪي ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﮔﺮ ﭼﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ در آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺣﮑﻤﺘﯽ در آن ﻫﺴﺖ ﺑﮑﺎر رود‪،‬‬
‫از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ در وﺻﻒ ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪:‬‬
‫)َو ُﻫَﻮ َﺷِﺪﯾُﺪ )اﻟ ِْﻤﺤﺎِل(‪ /13 -‬رﻋﺪ( )ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﻧﺎﻓﺮﻣﺎن و ﮔﺴﺘﺎخ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪567 :‬‬
‫ﺑﺎ اﺣﺴﺎس ﺿـﻌﻒ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺪﯾـﺪهﻫﺎي ﻧﯿﺮوﻣﻨـﺪ ﺟﻬﺎن ﺑﺎز ﻫﻢ‪ -‬ﯾﺠﺎدﻟﻮن ﻓﯽ اﻟّﻠﻪ‪ -‬ﺑﺎ ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺳﺘﯿﺰه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﮑﺮﺷﺎن را ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﺣﮑﻤﺖ ﺑﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺎﻧﺪ و ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﮐﻪ اﺳﺘﯿﺰه ﮐﻨﺪ ﺑﺮ رو ﻓﺘﺪ آﻧﭽﻨﺎن ﮐﻮ ﺑﺮﻧﺨﯿﺰد ﺗﺎ اﺑﺪ‬
‫اﺷﺎره اﺳﺖ ﺑﻪ رﺳـﯿﺪن او ﺑﻪ ﺳﻮﯾـﺪاي دل ﻣﺮدم و ﭘﻨﻬﺎﻧﯿﺸﺎن ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در آن ﺣﮑﻤﺘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ -‬ﻣﺤﺎل‪ -‬ﺑﻤﮑﺮ و ﮐﯿﺪ ﺗﻮﺻـﯿﻒ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ اّﻣﺎ ﻧﻪ ﺑﺼﻮرت ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ و ﻣﺬﻣﻮم زﯾﺮا ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ از ﻓﻌﻞ ﻗﺒﯿﺢ‪ ،‬ﭘﺎك و ﻣﻨّﺰه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﯿﻠﮥ‪ -‬از ﺣﻮل اﺳﺖ وﻟﯽ ﺣﺮف )و( آن ﺑﺤﺮف )ي( ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﭼﻮن ﺣﺮف ﻣﺎ ﻗﺒﻠﺶ ﻣﮑﺴﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫و از اﯾﻦ ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﻋﺒﺎرت‪ -‬رﺟﻞ ﺣﻮل‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮدي ﺣﯿﻠﻪﮔﺮ و ﺳـﺨﺖ ﮔﯿﺮ‪ ،‬و اّﻣﺎ ﻣﺤﺎل‪ -‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﻟﺖ دو ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ در آن‬
‫ﺟﻤﻊ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻟﺒّﺘﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ در ﺳـﺨﻦ و ﻟﻔﻆ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد ﻧﻪ در وﺟﻮد ﺧﺎرﺟﯽ ﻣﺜﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﺟﺴﻢ واﺣﺪي در دو ﻣﮑﺎن ﺑﺎ‬
‫ﯾﮏ ﺣﺎﻟﺖ در آن واﺣﺪ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫اﺳﺘﺤﺎل اﻟّﺸﯿﺊ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﭽﯿﺰ ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ آن را ﻣﺴﺘﺤﯿﻞ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺼﻮرت ﻣﺤﺎل و ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ در آﻣﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻮﻻء‪ -‬ﺟﻔﺖ ﻧﻮزاد و ﻫﻤﺎن ﻣﺸﯿﻤﻪ ﯾﺎ ﭘﻮﺳﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از آب ﺳﺒﺰ رﻧﮓ ﻣﺤﺘﻮاي رﺣﻢ ﭘﺮ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻧﻮزاد از رﺣﻢ ﻣﺎدر ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫و ﻻ أﻓﻌﻞ ﮐـﺬا ﻣﺎ أرزﻣﺖ أّم ﺣﺎﺋﻞ‪ -‬ﺣﺎﺋﻞ‪ -:‬ﺑّﭽﻪ ﺷﺘﺮ ﻣﺎّدهاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺮﯾﻨﻪ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯽآﯾـﺪ وﻟﯽ ﺑﻌـﺪ از ﺑـﺪﻧﯿﺎ آﻣﺪن ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎّده‬
‫اﺳﺖ ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺒﺎرت ﺑﺎﻻ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﻦ آن ﮐﺎر را ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺎّده ﺷﺘﺮ ﻧﺎﻟﻪ ﮐﻨﺪ و ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد در ﺣﺎل زاﺋﯿﺪن اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺲ از اﻃﻤﯿﻨﺎن آن را اﻧﺠﺎم ﺧﻮاﻫﻢ داد‪ ،‬أرزام‪ -‬ﻧﺎﻟﻪ ﮐﺮدن و داد زدن(‪.‬‬
‫ﺳﻘﺐ‪ -‬ﺑّﭽﻪ ﺷﺘﺮ ﻧﺮ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺎّده‪.‬‬
‫واژه ﺣﺎل‪ -‬در ﻟﻐﺖ ﺑﺮاي ﺻﻔﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮﺻﻮف ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪568 :‬‬
‫ﻋﺮف ﻣﻨﻄﻘّﯿﻮن‪ -‬ﺣﺎل‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﯿﻔّﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﺮﻋﺖ زاﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ ﺣﺮارت‪ ،‬و ﺳﺮﻣﺎ و ﺧﺸﮑﯽ و رﻃﻮﺑﺖ ﮐﻪ ﻋﺎرﺿﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﯿﻦ( ]ﺣﯿﻦ ‪ ... :‬ص ‪568 :‬‬
‫اﻟﺤﯿﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺖ رﺳـﯿﺪن ﭼﯿﺰي و زﻣـﺎن ﺑـﺪﺳﺖ آوردن آن ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ آن از ﻧﻈﺮ ﺣـّﺪ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻬﻢ اﺳﺖ و در ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺨﺼﻮص ﻣﻀﺎف‬
‫اﻟﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻞ آﯾﻪ )َو ﻻَت ِﺣﯿَﻦ َﻣﻨﺎٍص‪ /3 -‬ص( )زﻣﺎن ﮔﺮﯾﺨﺘﻦ ﻧﯿﺴﺖ(‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ واژه را‪ -‬ﺣﯿﻦ ﯾﻌﻨﯽ )أﺟﻞ( در ﻣﻌﻨﯽ زﻣﺎن و ﻣّﺪت ﻣﻌّﯿﻦ ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﭼﻨﺪ وﺟﻪ دارد‪:‬‬
‫ﻣﺜﻞ آﯾﻪ )َو َﻣﺘﱠْﻌﻨﺎُﻫْﻢ ِإﻟﯽ ِﺣﯿٍﻦ‪ /98 -‬ﯾﻮﻧﺲ( )ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻌّﯿﻦ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪﺷﺎن ﮐﻨﯿﻢ(‪.‬‬
‫‪ -1‬واژه ﺣﯿﻦ در ﻣﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﺳﺎل‪ ،‬در آﯾﻪ )ﺗُْﺆﺗِﯽ ُأُﮐَﻠﻬﺎ ُﮐﱠﻞ ِﺣﯿٍﻦ ﺑ ِِﺈْذِن َرﺑ ﱢﻬﺎ‪ /25 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﺮ ﺳﺎل ﻣﯿﻮهاش ﺑﺎذن ﺧﺪاي ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺣﯿﻦ در ﻣﻌﻨﯽ ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬در آﯾﻪ )ِﺣﯿَﻦ ﺗُْﻤُﺴﻮَن َو ِﺣﯿَﻦ ﺗُْﺼﺒُِﺤﻮَن‪ /17 -‬روم(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬در ﺳﺎﻋﺘﯽ ﮐﻪ ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﺧﺪاي را ﺗﺴﺒﯿﺢ ﮔﻮﺋﯿﺪ(‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺣﯿﻦ در ﻣﻌﻨﯽ زﻣﺎن ﺑﻄﻮر ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬در آﯾﺎت )َﻫْﻞ َأﺗﯽ َﻋَﻠﯽ اﻟ ِْﺈﻧ ْﺴﺎِن ِﺣﯿٌﻦ ﻣَِﻦ اﻟـﱠﺪْﻫِﺮ‪ /1 -‬اﻧﺴﺎن( و )َو ﻟَﺘْﻌَﻠُﻤﱠﻦ َﻧَﺒَﺄُه ﺑَْﻌَﺪ ِﺣﯿٍﻦ‪ /88 -‬ص(‬
‫)ﺑﻄﻮر ﻗﻄﻊ ﺧﺒﺮش را ﺑﻌﺪ از زﻣﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻫﯿﺪ داﻧﺴﺖ(‪.‬‬
‫واژه‪ -‬ﺣﯿﻦ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻄﻠﻖ زﻣـﺎن ﺑﻨـﺎﺑﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ و ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺂن زﻣﺎن ﺗﻌﻠّﻖ دارد ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬ﻋﺎﻣﻠﺘﻪ ﯾﻌﻨﯽ در‬
‫زﻣﺎﻧﻬﺎي ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺑﺎ او ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫أﺣﯿﻨﺖ ﺑﺎﻟﻤﮑﺎن‪ -‬زﻣﺎﻧﯽ در آﻧﺠﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾﺪم‪.‬‬
‫ﺣﺎن ﺣﯿﻦ ﮐﺬا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﺶ ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺣّﯿﻨﺖ اﻟّﺸﯿﺊ‪ -‬وﻗﺘﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻌّﯿﻦ ﮐﺮدم‪ ،‬و ﮔﺎﻫﯽ ﻧﯿﺰ واژه ﺣﯿﻦ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺮگ ﻫﻢ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺣّﯽ( ]ﺣّﯽ ‪ ... :‬ص ‪568 :‬‬
‫اﻟﺤﯿﺎة‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭼﻨﺪ وﺟﻪ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اّول‪ -‬ﺣﯿﺎة‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﻧﯿﺮوي رﺷﺪ دﻫﻨﺪه و ﻧﻤّﻮ دﻫﻨﺪه ﮔﯿﺎﻫﺎن و ﺣﯿﻮان و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪569 :‬‬
‫ﻟﺬا ﮔﯿﺎه را ﺣّﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﻮ ﮐﻨﻨﺪه ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬اْﻋَﻠُﻤﻮا َأﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ﯾُْﺤِﯽ اﻟ َْﺄْرَض ﺑَْﻌَﺪ َﻣْﻮﺗِﻬﺎ‪ /17 -‬ﺣﺪﯾﺪ(‪.‬‬
‫و )َو َأْﺣَﯿﯿْﻨﺎ ﺑ ِِﻪ ﺑَﻠَْﺪًة َﻣﯿْﺘًﺎ‪ /11 -‬ق( و )َو َﺟَﻌﻠْﻨﺎ ﻣَِﻦ اﻟ ْﻤﺎِء ُﮐﱠﻞ َﺷْﯽٍء َﺣﱟﯽ‪ /30 -‬اﻧﺒﯿﺎء(‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﺣﯿـﺎة‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﻧﯿﺮوي ﺣّﺲ ﮐﻨﻨـﺪه و ﺣـّﺴ ﺎس‪ ،‬و از ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﯿـﻮان‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻮﺟﻮدي ﺑـﺎ ﺣﯿـﺎت و ﺣّﺲ ﮐﻨﻨـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﻣﺎ َﯾْﺴَﺘِﻮي اﻟ َْﺄْﺣﯿﺎُء َو ﻟَﺎ اﻟ َْﺄﻣْﻮاُت‪ /22 -‬ﻓﺎﻃﺮ( )َأ ﻟَْﻢ َﻧْﺠَﻌِﻞ اﻟ َْﺄْرَض ِﮐﻔﺎﺗًﺎ َأْﺣﯿﺎًء َو َأﻣْﻮاﺗًﺎ‪ /26 -‬ﻣﺮﺳﻼت(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬آﯾﺎ زﻣﯿﻨﯽ را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه و در ﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪه زﻧﺪﮔﺎن و ﻣﺮدﮔﺎن ﻗﺮار ﻧﺪادهاﯾﻢ؟(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪ِ) :‬إﱠن اﻟ ﱠِﺬي َأْﺣﯿﺎﻫﺎ ﻟَُﻤْﺤِﯽ اﻟ َْﻤْﻮﺗﯽ ِإﻧﱠُﻪ َﻋﻠﯽ ُﮐﱢﻞ َﺷْﯽٍء َﻗِﺪﯾٌﺮ‪ /39 -‬ﻓّﺼﻠﺖ(‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎرت‪ -‬إّن ﻟا ّﺬي أﺣﯿﺎﻫﺎ‪ -‬در آﯾﻪ ﻓﻮق اﺷﺎرهاي اﺳﺖ ﺑﻪ ﻗّﻮة ﻧﺎّﻣﯿﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ رو ﺑﻪ روﯾﺶ‪.‬‬
‫ﻟﻤﺤﯿﯽ اﻟﻤﻮﺗﯽ‪ -‬ﻫﻢ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻧﯿﺮوي ﺣّﺴﺎﺳﻪ و درك ﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳّﻮم‪ -‬ﺣﯿﺎة‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﻗّﻮه و ﻧﯿﺮوي ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪه ﻋﺎﻗﻠﻪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻞ ﺳﺨﻦ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ در آﯾﻪ )َأ َو َﻣْﻦ ﮐﺎَن َﻣﯿْﺘًﺎ َﻓَﺄْﺣَﯿﯿْﻨﺎُه‪ /122 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫و ﺳﺨﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﮐﻪ‪:‬‬
‫و ﻗﺪ ﻧﺎدﯾﺖ ﻟﻮ اﺳﻤﻌﺖ ﺣّﯿﺎ و ﻟﮑﻦ ﻻ ﺣﯿﺎة ﻟﻤﻦ ﺗﻨﺎدي‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺗﻮ اﮔﺮ زﻧﺪه ﺷﻨﻮا و ﻋﺎﻗﻠﯽ را ﻧﺪا دﻫﯽ ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ -‬وﻟﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎﻧﮕﺸﺎن داري ﺣﯿﺎﺗﯽ ﻧﺪارﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﺣﯿﺎة در ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪن ﻏﻢ و اﻧﺪوه‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ و ﺷﺎداﺑﯽ ﭘﺲ از اﻧﺪوه(‪.‬‬
‫ﻟﯿﺲ ﻣﻦ ﻣﺎت ﻓﺎﺳﺘﺮاح ﺑﻤﯿﺖ إﻧّﻤﺎ اﻟﻤﯿﺖ ﻣّﯿﺖ اﻷﺣﯿﺎء‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ از ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﺧﻼص ﺷﺪ و ﻣﺮد ﺑﺮاﺣﺘﯽ رﺳﯿﺪه‪ ،‬و ﻧﻤﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮده آﻧﺴﺖ ﮐﻪ از ﺣﯿﺎت ﺷﮑﻮﻓﺎ و ﺷﺎداب زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﯽﺑﻬﺮه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪570 :‬‬
‫و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺳﺨﻦ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‪َ) :‬و ﻻ َﺗْﺤَﺴَﺒﱠﻦ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻗُﺘِﻠُﻮا ﻓِﯽ َﺳﺒِﯿِﻞ اﻟﻠﱠِﻪ َأﻣْﻮاﺗًﺎ ﺑَْﻞ َأْﺣﯿﺎٌء ِﻋﻨَْﺪ َرﺑ ﱢِﻬْﻢ‪ /169 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪﻧـﺪ و آﻧﻄﻮرﯾﮑﻪ از اﺧﺒـﺎر ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎره ارواح ﺷـﻬﯿﺪان ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑﺮ ﻣﯽآﯾـﺪ ﺷـﻬﯿﺪان زﻧﺪهاﻧـﺪ و ﻣﺘﻤّﺘﻊ از ﻣﺰاﯾﺎي‬
‫ﺣﯿﺎت‪.‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬ﺣﯿﺎة در ﻣﻌﻨﯽ ﺣﯿﺎت ﺟﺎودان اﺧﺮوي ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﯿﺎت ﻋﻘﻠﯽ‪ ،‬و زﻧﺪﮔﯽ از روي ﻋﻠﻢ و آﮔﻬﯽ دﻧﯿﺎ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬اْﺳَﺘِﺠﯿﺒُﻮا ﻟ ِﻠﱠِﻪ َو ﻟ ِﻠﱠﺮُﺳﻮِل ِإذا َدﻋﺎُﮐْﻢ ﻟ ِﻤﺎ ﯾُْﺤﯿِﯿُﮑْﻢ‪ /24 -‬اﻧﻔﺎل(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﭽﯿﺰي ﮐﻪ ﺣﯿﺎت زﻧﺪﮔﯽ ﺟﺎوﯾﺪان در آن ﻫﺴﺖ دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﺨﺪا و رﺳﻮل ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻮﺋﯿﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )ﯾﺎ ﻟَﯿَْﺘﻨِﯽ َﻗﱠﺪﻣُْﺖ ﻟ َِﺤﯿﺎﺗِﯽ‪ /24 -‬ﻓﺠﺮ( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اي ﮐﺎش ﺑﺮاي ﺣﯿﺎت ﭘﺎﯾﺪار و اﺧﺮوﯾﻢ ﻗﺒﻼ ﮐﺎري ﻣﯽﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﻣﺪه ﻓﺮﺻﺖ از دﺳﺖ ﮔﺮﺑﺎﯾﺪت ﮐﻪ ﮔﻮي ﺳﻌﺎدت ز ﻣﯿﺪان ﺑﺮي ﮐﻪ ﻓﺮﺻﺖ ﻋﺰﯾﺰ اﺳﺖ ﭼﻮن ﻓﻮت ﺷﺪ ﺑﺴﯽ دﺳﺖ ﺣﺴﺮت ﺑﺪﻧﺪان ﮔﺰي‬
‫ﺷﺸﻢ‪ -‬ﺣﯿـﺎة در ﻣﻌﻨﯽ ﺣﯿـﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﺑﺎ آن ﺗﻮﺻـﯿﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ او را »ﻫﻮ ﺣّﯽ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﭘﺲ ﺑﺮاي ﺣﯿﺎت در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺮگ و ﻣﻮت ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ و ﭼﻨﺎن ﺣﯿﺎﺗﯽ ﺟﺰ ﺑﺮاي ﺧﺪا ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺣﯿﺎة ﻫﻢ‪ -‬ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‪ ،‬دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﯿﺎت دﻧﯿﺎ و ﺣﯿﺎت آﺧﺮت‪.‬‬
‫)َﻓَﺄﱠﻣﺎ َﻣْﻦ َﻃﻐﯽ َو آَﺛَﺮ اﻟ َْﺤﯿﺎَة اﻟﱡﺪﻧ ْﯿﺎ‪ /38 -‬ﻧﺎزﻋﺎت(‪.‬‬
‫و )اْﺷَﺘَﺮُوا اﻟ َْﺤﯿﺎَة اﻟﱡﺪﻧ ْﯿﺎ ﺑ ِﺎﻟ ْﺂِﺧَﺮِة‪ /86 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫و )َو َﻣﺎ اﻟ َْﺤﯿﺎُة اﻟﱡﺪﻧ ْﯿﺎ ﻓِﯽ اﻟ ْﺂِﺧَﺮِة ِإﻟ ﱠﺎ َﻣﺘﺎٌع‪ /26 -‬رﻋﺪ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﺎل و ﻣﺘﺎع زوال ﭘﺬﯾﺮ و اﻋﺮاض دﻧﯿﺎﯾﯽ‪.‬‬
‫و )َو َرُﺿﻮا ﺑ ِﺎﻟ َْﺤﯿﺎِة اﻟﱡﺪﻧ ْﯿﺎ َو اْﻃَﻤَﺄﱡﻧﻮا ﺑ ِﻬﺎ‪ /7 -‬ﯾﻮﻧﺲ(‪.‬‬
‫و )َو ﻟَﺘِﺠَﺪﻧﱠُﻬْﻢ َأْﺣَﺮَص اﻟﻨﱠﺎِس َﻋﻠﯽ َﺣﯿﺎٍة‪ /96 -‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ و )َو ِإْذ ﻗﺎَل ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪571 :‬‬
‫ِإﺑ ْﺮاِﻫﯿُﻢ َرﱢب َأِرﻧِﯽ َﮐﯿَْﻒ ﺗُْﺤِﯽ اﻟ َْﻤْﻮﺗﯽ‬
‫‪ /260 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ )ع( از ﺧﺪا ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺣﯿﺎت آﺧﺮت را ﮐﻪ آﻓﺎت و آﻟﻮدﮔﯿﻬﺎي دﻧﯿﺎﯾﯽ ﻧﺪارد و ﺑﺎو ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو ﻟَُﮑْﻢ ﻓِﯽ اﻟ ِْﻘﺼﺎِص َﺣﯿﺎٌة‪ /179 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﻗﺼﺎص و ﻣﺠﺎزات ﮐﺴـﯽ را ﮐﻪ در ﺻﺪد ﮐﺸﺘﻦ دﯾﮕﺮان ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﺑﺎز ﻣﯽدارد و از اﻗﺪام و ارﺗﮑﺎب ﺑﺂن ﻋﻤﻞ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و‬
‫در اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺼﺎص‪ ،‬ﺣﯿﺎت و زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺮدم ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﺪا ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َﻣْﻦ َأْﺣﯿﺎﻫﺎ َﻓَﮑَﺄﻧﱠﻤﺎ َأْﺣَﯿﺎ اﻟﻨﱠﺎَس َﺟِﻤﯿﻌًﺎ‪ /32 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯿﮑﻪ ﻧﻔﺴﯽ را از ﻫﻼك ﻧﺠﺎت دﻫﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ دﯾﮕﺮ از ﺳﺨﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ )ع( ﺑﺎ ﻧﻤﺮود اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫)َرﺑ ﱢَﯽ اﻟ ﱠِﺬي ﯾُْﺤﯿِﯽ َو ﯾُِﻤﯿـُﺖ‪ /258 -‬ﺑﻘﺮه(‪ .‬ﻧﻤﺮود ﻫﻢ ﮔﻔﺖ‪) :‬ﻗـﺎَل َأَﻧـﺎ ُأْﺣﯿِﯽ َو ُأﻣِﯿُﺖ »‪ /258 -«1‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻦ ﻫﻢ ﻋﻔﻮ ﻣﯽﮐﻨﻢ و زﻧـﺪه‬
‫ﻣ ﯽﻣﺎ ﻧ ﺪ ‪.‬‬
‫)َﺣَﯿﻮان(‪ -‬ﻣﺤّﻞ ﻗﺮار و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺣﯿﺎت ﮐﻪ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺣّﺲ ﻣﯽﮐﻨﺪ و داراي ﺣﻮاّس اﺳﺖ‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﻣﻮﺟﻮدي ﮐﻪ ﺣﯿﺎت اﺑﺪي دارد‪ ،‬و در آﯾﻪ زﯾﺮ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺣﯿﺎت ﯾﺎد آوري ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫)ِإﱠن اﻟﱠﺪاَر اﻟ ْﺂِﺧَﺮَة ﻟَِﻬَﯽ اﻟ َْﺤَﯿﻮاُن ﻟَْﻮ ﮐﺎﻧُﻮا َﯾْﻌَﻠُﻤﻮَن‪ /64 -‬ﻋﻨﮑﺒﻮت(‪.‬‬
‫و ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﻟﻬﯽ اﻟﺤﯿﻮان‪ -‬ﺗﻨّﺒﻪ و آﮔﺎﻫﯽ ﻣﯽدﻫـﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﯿﺎت ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﺳـﺮﻣﺪي و ﺟﺎوﯾﺪ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻨﺎ و زوال ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد و ﻧﻪ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﻣّﺪﺗﯽ ﺑﺎﻗﯽ و ﺳﭙﺲ ﻓﺎﻧﯽ ﺷﻮد‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ روش را در ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬ﻣﻐﺎﻟﻄـﮥ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻟﻔﻆ را از ﻣﻌﻨﯽ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺧﻮدش ﻣﻨﺤﺮف و ﺻﻮرﺗﺎ در وﺟﻬﯽ ﮐﻪ ﺗﺮدﯾﺪ‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰ اﺳﺖ ﺑﮑﺎر ﺑﺮﻧﺪ و دﯾﮕﺮان را ﺑﻮﻫﻢ و ﺧﯿﺎل ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﯿﻢ از ﺣﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﻤﺮود ﻫﻢ ﻣﺴّﺨﺮ اوﺳﺖ و ﺑﺎ ﺗﭙﺶ ﻗﻠﺐ‬
‫و ﺿـﺮﺑﺎن ﺧﻮﻧﺶ ﺟﺒﺮا ﺑﺴﻮي ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ و ﻣﺮگ راﻧـﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﺣﺮف ﻣﯽزﻧﻨـﺪ و او ﺑﻪ ﭘﻨـﺪار ﺧﺎﻣﺶ ﻣﺤﮑﻮم ﺑﻤﺮﮔﯽ را ﺑﺨﺸـﯿﺪن ﯾﻌﻨﯽ‬
‫آﻓﺮﯾﺪن ﺣﯿﺎت‪ ،‬او اداﻣﻪ زﻧﺪﮔﯽ او را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و ﻧﻪ ﺑﺨﺸﺶ ﺣﯿﺎﺗﺶ را ﮐﻪ ﺧﻮدش ﻫﻢ ﻣﺤﺎط در او اﺳﺖ ﺑﻬﺮ ﺣﺎل اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺻﺎﻟﺢ‬
‫ﺑﺎ ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ ﮔﺮان ﻧﺎﺻﺎﻟﺢ و ﻋﻮام ﻓﺮﯾﺒﺎن ﺟﻮر ﭘﯿﺸﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺮ ﺧﻮرد اﺑﺮاﻫﯿﻢوار داﺷﺘﻪ‪ ،‬و ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از زﺑﺎﻧﺸﻨﺎﺳﺎن و ﻟﻐﺖ داﻧﺎن ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﻟﺤﯿﻮان و اﻟﺤﯿﺎة در ﯾﮏ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬ﺣﯿﻮان‪ -‬آن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ داراي ﺣﯿﺎت و زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ و ﻣﻮﺗﺎن آن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ داراي ﺣﯿﺎت ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫)اﻟَﺤﯿﺎ(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎران‪ ،‬زﯾﺮا زﻣﯿﻦ ﻣﺮده را زﻧـﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﺷﺎره آﯾﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ )َو َﺟَﻌﻠْﻨﺎ ﻣَِﻦ اﻟ ْﻤﺎِء ُﮐﱠﻞ َﺷـ ْﯽٍء َﺣﱟﯽ‪ /30 -‬اﻧﺒﯿﺎء( ﺑﺮ ﻫﻤﺎن‬
‫ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و )ِإﻧﱠﺎ ﻧَُﺒﱢﺸُﺮَك ﺑ ُِﻐﻼٍم اْﺳـ ُﻤُﻪ )َﯾْﺤﯿﯽ ‪ /7 -‬ﻣﺮﯾﻢ( ﻧﺎﻣﯿـﺪن‪ -‬ﯾﺤﯿﯽ‪ -‬در آﯾﻪ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧـﺪ زﮐﺮّﯾـﺎ )ع( اﺷﺎره ﺑﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ -‬ﯾﺤﯿﯽ‪ -‬را ﮔﻨﺎﻫﺎن‬
‫ﻫﻼك ﻧﻤﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻋـّﺪه زﯾﺎدي از ﻓﺮزﻧـﺪان آدم )ع( را ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻫﻼك ﮐﺮده و ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ را در ﻧﺎم ﯾﺤﯿﯽ ﺑﺎﯾﺪ در ﻧﻈﺮ‬
‫داﺷﺖ ﻧﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ آن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ع( ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﮐﻢ ﻓﺎﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﯾُْﺨِﺮُج اﻟ َْﺤﱠﯽ ﻣَِﻦ اﻟ َْﻤﯿﱢِﺖ َو ﯾُْﺨِﺮُج اﻟ َْﻤﯿﱢَﺖ ﻣَِﻦ اﻟ َْﺤﱢﯽ‪ /19 -‬روم(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﻧﺴﺎن را از ﻧﻄﻔﻪ ﺧﺎرج ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮغ را از ﺗﺨﻢ‪ ،‬و ﮔﯿﺎه را از زﻣﯿﻦ‪ ،‬و ﻧﻄﻔﻪ را از اﻧﺴﺎن‪ ،‬در آﯾﺎت‪:‬‬
‫)َو ِإذا ُﺣﯿﱢﯿﺘُْﻢ )ﺑ َِﺘِﺤﯿﱠٍﮥ( َﻓَﺤﱡﯿﻮا ﺑ َِﺄْﺣَﺴَﻦ ﻣِﻨْﻬﺎ َأْو ُرﱡدوﻫﺎ‪ /86 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﻫﺮ ﮔﺎه ﺗﺤّﯿﺘﺘﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ و ﺳﻼﻣﺘﺎن ﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ از آن ﯾﺎ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﯿﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َﻓِﺈذا َدَﺧﻠْﺘُْﻢ ﺑ ُﯿُﻮﺗًﺎ َﻓَﺴﻠﱢُﻤﻮا َﻋﻠﯽ َأﻧ ُْﻔِﺴُﮑْﻢ َﺗِﺤﯿﱠًﮥ ﻣِْﻦ ِﻋﻨِْﺪ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /61 -‬ﻧﻮر(‪.‬‬
‫ﺗﺤّﯿﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪:‬‬
‫ﺣـّﯿ ﺎك اﻟﻠّﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺣﯿﺎﺗﻤﻨـﺪت ﮔﺮداﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎﻗﯿﺖ دارد ﺣﯿـﺎﺗﺖ دﻫـﺪ ﮐﻪ ﻧﻮﻋﯽ اﺧﺒـﺎر اﺳﺖ و ﺟﻤﻠﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺠﺎي دﻋﺎ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ‪.‬‬
‫ﺣـّﯿ ﺎ ﻓﻼن ﻓﻼﻧﺎ ﺗﺤـّﯿ ﮥ‪ -‬ﺗﺤّﯿﺖ و زﻧـﺪه ﺑﺎش ﮔﻔﺘﻦ اﺳﺖ‪ ،‬اﺻﻞ ﺗﺤّﯿﺖ از ﺣﯿﺎت اﺳﺖ و ﺳـﭙﺲ آﻧﭽﻨﺎن ﺧﻮاﺳﺖ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﺑﺼﻮرت دﻋﺎ‬
‫ﻫﻢ از رﺳـﯿﺪن و داﺷـﺘﻦ ﺣﯿﺎت و زﻧـﺪﮔﯽ ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮد ﺳـﺒﺐ ﺣﯿﺎت اﺳﺖ ﭼﻪ در دﻧﯿﺎ و ﭼﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪:‬‬
‫‪573‬‬
‫در آﺧﺮت ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺗﺤّﯿﺖ و ﺗﺤّﯿﺎت ﮔﻔﺘﻦ ﺻﺮﻓﺎ ﺑﺮاي ﺧﺪا اﺳﺖ )اﻟّﺘﺤّﯿﺎت ﻟّﻠﻪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو َﯾْﺴَﺘْﺤﯿُﻮَن ﻧِﺴﺎَءُﮐْﻢ‪ /49 -‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬زﻧﺎﻧﺘﺎن را ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﮔﺬاردﻧﺪ و ﻧﻤﯽﮐﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫)َﺣﯿـﺎء(‪ -‬ﺧﻮد داري ﻧﻔﺲ از زﺷﺘﯿﻬـﺎ و ﺗﺮك زﺷﺘﯿﻬـﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻟـﺬا ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬ﺣﯿﯽ‪ -‬ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓـﺎﻋﻠﺶ‪ -‬ﺣّﯽ‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬اﺳـﺘﺤﯿﺎ‪ -‬اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻠﺶ‬
‫ﻣﺴﺘﺤﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬ﯾﺴﺘﺤﯽ‪ -‬اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻠﺶ‪ -‬ﻣﺴﺘﺤﯽ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ﻻ َﯾْﺴَﺘْﺤﯿِﯽ أَْن َﯾْﻀِﺮَب َﻣَﺜًﻠﺎ ﻣﺎ ﺑَُﻌﻮَﺿًﮥ َﻓﻤﺎ َﻓْﻮَﻗﻬﺎ‪ /26 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫)َو اﻟﻠﱠُﻪ ﻻ َﯾْﺴَﺘْﺤﯿِﯽ ﻣَِﻦ اﻟ َْﺤﱢﻖ‪ /53 -‬اﺣﺰاب(‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »إّن اﻟّﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﯾﺴـﺘﺤﯽ ﻣﻦ ذي اﻟّﺸـ ﯿﺒﮥ اﻟﻤﺴـﻠﻢ أن ﯾﻌّﺬﺑﻪ« اﺳـﺘﺤﯿﺎ در اﯾﻦ آﯾﺎت و رواﯾﺎت ﺧﻮدداري ﻧﻔﺲ ﻧﯿﺴـﺖ‬
‫زﯾﺮا او ﻣﻨّﺰه از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ وﺻﻒ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺮاد اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺗﻌﺬﯾﺐﺷﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﻟﺬا رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »إّن اﻟّﻠﻪ‬
‫ﺣّﯽ« ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬او ﮔﺬارﻧﺪه زﺷﺘﯽﻫﺎ و ﻓﺎﻋﻞ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺣﻮاﯾﺎ( ]ﺣﻮاﯾﺎ[‪ ... :‬ص ‪573 :‬‬
‫اﻟﺤﻮاﯾﺎ‪ -‬ﺟﻤﻊ ﺣﻮّﯾﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ رودهﻫﺎي ﺣﯿﻮان و ﭘﺎرﭼﻪ و ﻧﻤﺪي ﮐﻪ ﮐﻮﻫﺎن ﺷﺘﺮ ﺑﺮ آن ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺣﻮّﯾﮥ‪ -‬اﺻﻠﺶ از‪ -‬ﺣﻮﯾﺖ ﮐﺬا ﺣّﯿﺎ و ﺣﻮاﯾﮥ‪ -‬اﺳﺖ )ﯾﻌﻨﯽ آن را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪم(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬أِو اﻟ َْﺤﻮاﯾﺎ َأْو َﻣﺎ اْﺧَﺘَﻠَﻂ ﺑ َِﻌْﻈٍﻢ‪ /46 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﯾﺎ ﭼﺮﺑﯽ اﻃﺮاف روده و ﯾﺎ ﭼﺮﺑﯽ ﻣﻐﺰ اﺳﺘﺨﻮان ﮐﻪ ﺧﻮردﻧﺶ ﺑﺮ ﯾﻬﻮد ﺣﻼل ﺑﻮده(‪.‬‬
‫( ) )ﺣﻮي( ]ﺣﻮي ‪ ... :‬ص ‪573 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓَﺠَﻌَﻠُﻪ ُﻏﺜﺎًء َأْﺣﻮي ‪ /5‬اﻋﻠﯽ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺳﺨﺖ ﺳﯿﺎه رﻧﮓ ﮐﻪ اﺷﺎره ﺑﻪ‪ -‬اﻟّﺪرﯾﻦ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻠﻒ رﯾﺰ ﺧﺸﮏ و ﺳﯿﺎه اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﺳﺨﻦ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬
‫و ﻃﺎل ﺣﺒﺲ ﺑﺎﻟﺪرﯾﻦ اﻷﺳﻮد ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣّﺪت ﻣﺎﻧﺪن در آن زﻣﯿﻦ ﻗﺤﻄﯽ زده‪ ،‬ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻏﺜﺎء أﺣﻮي‪ -‬در آﯾﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮش )َو اﻟ ﱠِﺬي َأْﺧَﺮَج اﻟ َْﻤْﺮﻋﯽ ‪ /5‬اﻋﻠﯽ( اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪574 :‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ آﻧﮑﻪ ﻋﻠﻔﻬﺎي ﭼﺮاﮔﺎه را از زﻣﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﯽآورد آﻧﺮا از ﺳﺒﺰي ﺑﻪ ﺳﯿﺎﻫﯽ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫و در ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻓﻌﻠﯽ آن‪ -‬اﺣﻮوي‪ ،‬اﺣﻮواء‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ -‬ارﻋﻮي‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه اﯾﻦ دو ﻣﺼﺪر ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬اﺣﻮواء‪ :‬ﺳـﯿﺎﻫﯽ ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺳﺒﺰي و‪-‬‬
‫ارﻋﻮي‪ :‬ﺑﺎز اﯾﺴﺘﺎدن از زﺷﺘﯽ‪ ،‬ﻧﻈﯿﺮي ﺑﺎ اﯾﻦ وزن و ﻧﻤﻮﻧﻪاي دﯾﮕﺮ در زﺑﺎن ﻋﺮب ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﺣﻮي‪ ،‬ﺣّﻮة و أﺣﻮي و ﺣﻮي‪ -‬ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﮐﺘﺎب اﻟﺤﺎء‬
‫( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪575 :‬‬
‫ﮐﺘﺎب‪ -‬خ ‪ ...‬ص ‪575 :‬‬
‫) )ﺧﺒﺖ( ]ﺧﺒﺖ ‪ ... :‬ص ‪575 :‬‬
‫اﻟﺨﺒﺖ ﯾﻌﻨﯽ زﻣﯿﻦ ﺳﻔﺖ و ﺳﺨﺖ و ﻗﺎﺑﻞ اﻃﻤﯿﻨﺎن‪.‬‬
‫أﺧﺒﺖ اﻟّﺮﺟﻞ ﻗﺼـﺪ رﻓﺘﻦ و ﻣﺎﻧﺪن آﻧﺠﺎ را ﻧﻤﻮد ﯾﺎ آﻧﺠﺎ ﻓﺮود آﻣﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪ :‬أﺳـﻬﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺼﺪ رﻓﺘﻦ ﺑﺰﻣﯿﻦ ﻧﺮم و‪ -‬أﻧﺠﺪ ﻗﺼﺪ رﻓﺘﻦ ﺑﺰﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﺮﺗﻔﻊ و ﺑﻠﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﺼﺪر‪ -‬اﻹﺧﺒﺎت‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﻧﺮﻣﺨﻮﯾﯽ و ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َأْﺧَﺒﺘُﻮا ِإﻟﯽ َرﺑ ﱢِﻬْﻢ‪ /23 -‬ﻫﻮد( )ﺑﭙﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﻓﺮوﺗﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ :‬و ﺑَﱢﺸِﺮ اﻟ ُْﻤْﺨﺒِﺘِﯿَﻦ‪ /34 -‬ﺣّﺞ( ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮوﺗﻨﺎن را ﻣﮋده ده‪ ،‬و ﻣﺜﻞ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در آﯾﻪ )ﻻ َﯾْﺴَﺘْﮑﺒُِﺮوَن َﻋْﻦ ِﻋﺒﺎَدﺗِِﻪ‪ /206 -‬اﻋﺮاف(‬
‫ﺑﯿﺎن ﺷﺪهاﻧﺪ‪:‬‬
‫و آﯾﻪ )َﻓﺘُْﺨﺒَِﺖ ﻟَُﻪ ﻗُﻠُﻮﺑ ُُﻬْﻢ‪ /54 -‬ﺣّﺞ( ﯾﻌﻨﯽ دﻟﻬﺎﺷﺎن ﻧﺮم و ﺧﺎﺷﻊ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ إﺧﺒﺎت‪ -‬در اﯾﻨﺠﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻤﻌﻨﯽ‪ -‬ﻫﺒﻮط‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو ِإﱠن ﻣِﻨْﻬﺎ ﻟَﻤﺎ َﯾْﻬﺒُِﻂ ﻣِْﻦ َﺧْﺸَﯿِﮥ اﻟﻠﱠِﻪ »‪ /74 -«1‬ﺑﻘﺮة(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺷـﺎره ﺑـﺂﯾﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ در آﻏـﺎز آﯾﻪ آﻧﻬـﺎ را از ﻗﺴﺎوت ﺑﺴـﻨﮕﻬﺎي ﺳـﺨﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺳـﺨﺖﺗﺮ از آﻧﻬﺎ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﭘﺎرهاي‬
‫ﺳﻨﮕﻬﺎ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﮑﺎﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺟﻮﯾﻬﺎي آب از آﻧﻬﺎ روان ﮔﺮدد و ﭘﺎرهاي ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﺳّﻨﺖ‪ ،‬و ﻧﺎﻣﻮس اﻟﻬﯽ ﺑﻬﺎﻣﻮن ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ و در‬
‫ﭘﺎﯾﺎن آﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و َﻣﺎ اﻟﻠﱠُﻪ ﺑ ِﻐﺎﻓٍِﻞ َﻋﱠﻤﺎ َﺗْﻌَﻤﻠُﻮَن‪ /74 -‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪا از ﮐﺮدارﺗﺎن ﻧﺎآﮔﺎه ﻧﯿﺴﺖ ﭘﺲ ﺑﮕﻔﺘﻪ زﯾﺒﺎ‪ ،‬و ﺑﺮداﺷﺖ ﻋﻠﻤﯽ و‬
‫ﻗﺮآﻧﯽ راﻏـﺐ رﺣﻤـﻪ اﻟّﻠﻪ ﮐﺴـﺎﻧﯿﮑﻪ از ﻋﺒـﺎدت و ﭘﺮﺳـﺘﺶ اﻟّﻠﻪ روي ﺑﺮ ﻧﻤﯽﺗﺎﺑﻨـﺪ و اﺳـﺘﮑﺒﺎر ﻧﻤﯽورزﻧـﺪ دﻟﻬﺎﺷـﺎن ﻣﺘﻮاﺿـﻊ و ﺧﻮدﺷـﺎن‬
‫ﻧﺮﻣﺨﻮﯾﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻨﮕﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺖ اﻟﻬﯽ ﻫﻤﻮاره در ذﮐﺮ و ﺗﺴﺒﯿﺤﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻔﺘﻪ ﻣﻮﻟﻮي‪:‬‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ذّرات ﻋﺎﻟﻢ در ﻧﻬﺎن ﺑﺎ ﺗﻮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ روزان و ﺷﺒﺎن‬
‫ﻣﺎ ﺳﻤﯿﻌﯿﻢ و ﺑﺼﯿﺮﯾﻢ و ﻫﺸﯿﻢ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻧﺎﻣﺤﺮﻣﺎن ﻣﺎ ﺧﺎﻣﺸﯿﻢ‬
‫از ﺟﻤﺎدي در ﺟﻬﺎن ﺟﺎن روﯾﺪ ﻏﻠﻐﻞ اﺟﺰاء ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺸﻨﻮﯾﺪ‬
‫ﺗﺎ ﺷﻤﺎ ﺳﻮي ﺟﻤﺎدي ﻣﯽروﯾﺪ ﻣﺤﺮم ﺟﺎن ﺟﻤﺎدان ﮐﯽ ﺷﻮﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻏﺮض ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻇﺎﻫﺮ ﮐﯽ ﺑﻮد دﻋﻮي دﯾﺪن ﺧﯿﺎل و ﻏﯽ ﺑﻮد‬
‫ﭼﻮن ز ﺣﺲ ﺑﯿﺮون ﻧﯿﺎﻣﺪ آدﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ از ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻏﯿﺒﯽ اﻋﺠﻤﯽ‬
‫( ) )ﺧﺒﺚ( ]ﺧﺒﺚ ‪ ... :‬ص ‪576 :‬‬
‫اﻟﻤﺨﺒﺚ و اﻟﺨﺒﯿﺚ‪ ،‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ زﺷﺘﯽ و ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪي و ﻣﮑﺮوه ﺑﻮدﻧﺶ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪ ،‬ﺧﻮاه ﮐﺮاﻫﺖ ﺣّﺴـ ﯽ و ﻇﺎﻫﺮي داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷـﺪ ﯾـﺎ ﮐﺮاﻫﺖ ﻣﻌﻨـﻮي و ﻋﻘﻠﯽ‪ ،‬و اﺻـﻠﺶ آﻧﮕﻮﻧﻪ ﺗﺒـﺎﻫﯽ و زﺷـﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ رﻧـﮓ و ﺟﺮم آﻫﻦ ﻇـﺎﻫﺮ و ﭘﯿـﺪا اﺳﺖ )ﮐﻪ ﻣﻮﻗﻊ‬
‫ﮔﺪاﺧﺘﻦ و ﭘﺘﮏ زدن ﻧﺎﺧﺎﻟﺼﯽ از آن ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫ﺳﺒﮑﻨﺎه و ﻧﺤﺴﺒﻪ ﻟﺠﯿﻨﺎ ﻓﺄﺑﺪي اﻟﮑﯿﺮ ﻋﻦ ﺧﺒﺚ اﻟﺤﺪﯾﺪ‬
‫)ذوﺑﺶ ﮐﺮدﯾﻢ و ﭘﻨﺪاﺷﺘﯿﻢ ﻧﻘﺮه اﺳﺖ وﻟﯽ دم ﮐﻮره آﻫﻨﮕﺮي و ﺑﺎ ذوب ﮐﺮدن‪ ،‬ﺟﺮم و ﻧﺎﺧﺎﻟﺼﯿﺶ را ﻇﺎﻫﺮ ﮐﺮد(‪.‬‬
‫واژه‪ -‬ﺧﺒﺚ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬ﺳﺨﻦ دورغ ﮐﻪ ﻗﺒﺢ و زﺷﺘﯽ در ﻋﻤﻞ را درﻫﻢ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد )ﯾﻌﻨﯽ ﭘﻠﯿﺪي ﺳﺨﻦ در اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﻋﻤﻞ(‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و ﯾَُﺤﱢﺮُم َﻋَﻠﯿِْﻬُﻢ اﻟ َْﺨﺒﺎﺋَِﺚ‪ /157 -‬اﻋﺮاف( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭘﻠﯿـﺪﯾﻬﺎ و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪ ﻣﻤﻨـﻮﻋّﯿﺖ دارد و ﻣﻮاﻓـﻖ ﺧﻮاﻫﺶ‬
‫ﻃﺒﻊ و ﻧﻔﺲ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و در آﯾﻪ )َو َﻧﱠﺠﯿْﻨﺎُه ﻣَِﻦ اﻟ َْﻘْﺮَﯾِﮥ اﻟ ﱠﺘِﯽ ﮐﺎَﻧْﺖ َﺗْﻌَﻤُﻞ اﻟ َْﺨﺒﺎﺋَِﺚ‪ /74 -‬اﻧﺒﯿﺎء(‪.‬‬
‫ﺗﻌﻤﻞ اﻟﺨﺒﺎﺋﺚ در آﯾﻪ ﻓﻮق ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﻣﺮداﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ زﺷﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬
‫)آﯾﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﺠﺎت ﻟﻮط ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( از ﺷـﻬﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ زﺷﺘﯽﻫﺎ و ﺗﺒﺎﻫﯽﻫﺎي ﺟﻨﺴﯽ آﻟﻮده ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ -‬اﻧّﻬﻢ ﮐﺎﻧﻮا ﻗﻮم‬
‫ﺳﻮء ﻓﺎﺳﻘﯿﻦ ﮔﺮوﻫﯽ ﺗﺒﻬﮑﺎر و ﻓﺎﺳﻖ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ از ﻓﺮﻣﺎن ﺣّﻖ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﮐﺮدﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻣﺎ ﮐﺎَن اﻟﻠﱠُﻪ ﻟ َِﯿَﺬَر اﻟ ُْﻤْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ َﻋﻠﯽ ﻣﺎ َأﻧ ْﺘُْﻢ َﻋَﻠﯿِْﻪ َﺣﺘﱠﯽ َﯾِﻤﯿَﺰ اﻟ َْﺨﺒِﯿَﺚ ﻣَِﻦ اﻟﱠﻄﯿﱢِﺐ‪ /179 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺟﺪا ﺷﺪن ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﺧﺒﯿﺚ از ﮐﺎرﻫﺎ و اﻋﻤﺎل ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬و ﺟﺎﻧﻬﺎي ﭘﺎك و ﺗﺰﮐﯿﻪ ﺷﺪه از ﺟﺎﻧﻬﺎي آﻟﻮده و ﺧﺒﯿﺚ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو ﻻ َﺗَﺘَﺒﱠﺪﻟ ُﻮا اﻟ َْﺨﺒِﯿَﺚ ﺑ ِﺎﻟﱠﻄﯿﱢِﺐ‪ /2 -‬ﻧﺴﺎء( ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﺎروا و ﮔﺰﯾﻨﺶﻫﺎي ﺑﯿﻬﻮده و ﺑﺎﻃﻞ از اﻣﺜﺎل آﻧﻬﺎ‪.‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ آﯾﺎت )اﻟ َْﺨﺒِﯿﺜُﻮَن ﻟ ِﻠَْﺨﺒِﯿﺜﺎِت‪ /26 -‬ﻧﻮر( و )ﻗُْﻞ ﻻ َﯾْﺴَﺘِﻮي اﻟ َْﺨﺒِﯿُﺚ َو اﻟﱠﻄﯿﱢُﺐ‪ -‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪577 :‬‬
‫‪ /100‬ﻣﺎﺋﺪه( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮐﺎﻓﺮ و ﻣﺆﻣﻦ و ﮐﺎرﻫﺎي ﻓﺎﺳﺪ و ﺻﺎﻟﺢ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو َﻣَﺜُﻞ َﮐﻠَِﻤٍﮥ َﺧﺒِﯿَﺜٍﮥ َﮐَﺸَﺠَﺮٍة َﺧﺒِﯿَﺜٍﮥ‪ /26 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ( ﮐﻪ اﺷﺎرهاي اﺳﺖ ﺑﻬﺮ ﮐﻠﻤﻪ زﺷﺖ و ﮐﻔﺮ و دروغ و ﻓﺴﺎد و ﻏﯿﺮ از آﻧﻬﺎ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻟﻤﺆﻣﻦ أﻃﯿﺐ ﻣﻦ ﻋﻤﻠﻪ و اﻟﮑﺎﻓﺮ أﺧﺒﺚ ﻣﻦ ﻋﻤﻠﻪ«‪.‬‬
‫)ﻣﺆﻣﻦ از ﻋﻤﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺎﮐﺘﺮ اﺳﺖ و ﮐﺎﻓﺮ از ﻋﻤﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺎﭘﺎﮐﺘﺮ(‪.‬‬
‫اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ اﯾﻦ واژه‪ -‬ﺧﺒﯿﺚ و ﻣﺨﺒﺚ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺎﺛﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﺒﺮ( ]ﺧﺒﺮ[‪ ... :‬ص ‪577 :‬‬
‫اﻟﺨﺒﺮ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و ﺷﻨﺎﺧﺖ و اﺷﯿﺎء ﻣﻌﻠﻮم از ﻟﺤﺎظ آﮔﺎﻫﯽ و ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﺷﺪن از آﻧﻬﺎ‪.‬‬
‫ﺧﺒﺮﺗﻪ ﺧﺒﺮا و ﺧﺒﺮة‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺒﺮدار و آﮔﺎه ﺷﺪم‪.‬‬
‫أﺧﺒﺮت‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ از ﺧﺒﺮ ﺑﺪﺳﺘﻢ آﻣﺪه‪ ،‬داﻧﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫ﺧﺒﺮة‪ -‬آﮔﺎﻫﯽ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺒﺎﻃﻦ اﻣﻮر و ﮐﺎرﻫﺎ‪.‬‬
‫ﺧﺒﺎر و ﺧﺒﺮاء‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ زﻣﯿﻦ ﻧﺮم ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ زﻣﯿﻨﻬﺎي ﻣﺸّﺠﺮ و ﺑﺎ درﺧﺖ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺨﺎﺑﺮة‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺰارﻋﻪ و زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﮐﺎﺷﺘﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻘﺪار ﻣﻌﻠﻮم و ﻣﻌّﯿﻨﯽ از ﻣﺤﺼﻮل ﺑﮑﺴﯽ داده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻟﺨﺒﺮ‪ -‬ﺗﻮﺷﻪدان ﮐﻮﭼﮏ ﮐﻪ ﺷﺘﺮ ﺑﺎرﺑﺮ را ﻫﻢ ﺑﻬﻤﺎن ﺷﺒﺎﻫﺖ‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫آﯾﻪ )َو اﻟﻠﱠُﻪ )َﺧﺒِﯿٌﺮ( ﺑ ِﻤﺎ َﺗْﻌَﻤﻠُﻮَن‪ /53 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫ﺧﺒﯿﺮ در آﯾﻪ ﻓﻮق ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺎﻟﻢ و آﮔﺎه ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎﺗﺎن‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺒﺎﻃﻦ اﻣﻮرﺗﺎن‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺧﺒﯿﺮ‪ -‬ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺧﺒﺮ دﻫﻨﺪه و آﮔﺎه ﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪:‬‬
‫)َﻓﯿَُﻨﺒﱢﺌُُﮑْﻢ ﺑ ِﻤﺎ ُﮐﻨْﺘُْﻢ َﺗْﻌَﻤﻠُﻮَن‪ /105 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫)َو َﻧﺒْﻠَُﻮا َأْﺧﺒﺎَرُﮐْﻢ‪ /31 -‬ﻣﺤّﻤﺪ(‪.‬‬
‫)َﻗْﺪ َﻧﺒﱠَﺄَﻧﺎ اﻟﻠﱠُﻪ ﻣِْﻦ َأْﺧﺒﺎِرُﮐْﻢ‪ /94 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از اﺣﻮاﻻﺗﺘﺎن ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎ را از آن آﮔﺎه ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﺒﺰ( ]ﺧﺒﺰ[‪ ... :‬ص ‪577 :‬‬
‫اﻟﺨﺒﺰ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪.‬‬
‫در آﯾﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬أْﺣِﻤُﻞ َﻓْﻮَق َرْأِﺳﯽ ُﺧﺒْﺰًا‪ /36 -‬ﯾﻮﺳﻒ( )ﺑﺮ روي ﺳﺮم ﻧﺎن ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻢ(‪.‬‬
‫ﺧﺒﺰة‪ -‬ﭼﻮﻧﻪ و ﺧﻤﯿﺮي ﮐﻪ در ﺗﻨﻮرﻫﺎي زﻣﯿﻨﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨـﺪ )ﻧﺎن ﮐﻤﺎج( اﻟﺨﺒﺰ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺎن ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﺧﺮﯾـﺪن و ﺗﺤﺼـﯿﻞ ﻧﺎن و اﺧﺘﺒﺰت‪:‬‬
‫دﺳﺘﻮر ﭘﺨﺘﻦ ﻧﺎن دادي‪.‬‬
‫ﺧﺒﺎزة‪ -‬ﮐﺎر ﻧﺎن ﭘﺬﯾﺮي و ﻧﺎن ﭘﺨﺘﻦ‪ ،‬واژه‪ -‬ﺧﺒﺰ در ﺑﺎره راﻧﺪن و ﺣﺮﮐﺖ زﯾﺎد‪ ،‬و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺷـﺒﺎﻫﺘﯽ ﮐﻪ ﺳﺎرﺑﺎﻧﺎن و ﺷﺘﺮ ﺑﺎﻧﺎن ﺳﺮﯾﻊ اﻟّﺴﯿﺮ‬
‫در ﺣﺮﮐﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎن ﭘﺰي ﮐﻪ در ﭘﺎي ﺗﻨﻮر ﻣﺮﺗّﺒﺎ ﻣﯽﺟﻨﺒﺪ و ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ دارﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳﺘﻌﺎره در ﺑﺎره آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﺒﻂ( ]ﺧﺒﻂ[‪ ... :‬ص ‪578 :‬‬
‫اﻟﺨﺒﻂ‪ ،‬ﺑﯿﺮاﻫﻪ رﻓﺘﻦ در ﺷﺐ و زدن ﺑﯽروﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ دﺳﺖ و ﭘﺎ زدن ﺷﺘﺮ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ و ﺷﺎخ و ﺑﺮگ زدن درﺧﺖ ﺑﺎ ﻋﺼﺎ و ﭼﻮﺑﺪﺳﺘﯽ‪.‬‬
‫ﻣﺨﺒﻮط و ﺧﺒﻂ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﯾﮑﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬زده ﺷﺪه ﻣﺜﻞ ﻣﻀﺮوب و ﺿﺮب‪.‬‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﺧﺒﻮط‪ -‬ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﺑﺮاي ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ زﻣﺎﻣﺪار و ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺪرت ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫اﺧﺘﺒـﺎط‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺨﺸـﺶ و ﻧﯿﮑﯽ ﺧﻮاﺳـﺘﻦ ﺑﺎ إﺑﺮام و ﺳـﺨﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﮐﺮدن ﭼﯿﺰي ﺑﺎ ﺟﻮر و ﺳـﺘﻢ ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ از ﭼﻮﺑـﺪﺳﺘﯽ و‬
‫ﻋﺼﺎ زدن ﺑﺪرﺧﺖ ﺑﺮاي رﯾﺨﺘﻦ ﺑﺮگ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﯾَﺘَﺨﺒﱠُﻄُﻪ اﻟﱠﺸﯿْﻄﺎُن ﻣَِﻦ اﻟ َْﻤﱢﺲ‪ /275 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫)آﯾﻪ در ﺑـﺎره ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻦ از ﮔـﻮر رﺑـﺎ ﺧﻮاران اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﺑـﺎ ﻣﯽﺧﻮرﻧـﺪ از ﮔﻮر ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮ ﻧﻤﯽﺧﯿﺰﻧـﺪ ﻣﮕﺮ ﻣـﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻦ دﯾﻮاﻧﻪاي ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎ دﺳﺖ و ﭘﺎي ﺧﻮﯾﺶ او را زده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ دﯾﻮاﻧﮕﯽ و ﺧﺒﻂ دﻣﺎغ‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‬
‫داد و ﺳـﺘﺪ ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺑﺎﺳﺖ(‪ .‬و ﺻـﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﻪ ﻓﻮق ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ از ﭼﻮب زدن ﺑﺪرﺧﺖ ﯾﺎ ﻧﯿﮑﯽ ﺧﻮاﺳـﺘﻦ و ﻃﻠﺐ ﺑﺨﺸﺶ و اﺣﺴﺎن‬
‫ﺑ ﺎﺷ ﺪ ‪.‬‬
‫از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻟّﻠﻬّﻢ إﻧّﯽ أﻋﻮذ ﺑﮏ أن ﯾﺘﺨّﺒﻄﯽ اﻟّﺸﯿﻄﺎن ﻣﻦ اﻟﻤّﺲ« »‪.«1‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاﯾﺎ از ﺷـﯿﻄﺎن زدﮔﯽ و وﺳﺎوس ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺗﻮﺟﯿﻬﯽ و ﺗﻔﺴﯿﺮي از ﺳﻮره )ﻗُْﻞ َأُﻋﻮُذ‬
‫ﺑ َِﺮﱢب اﻟﻨﱠﺎِس َﻣﻠِِﮏ اﻟﻨﱠﺎِس‪ِ ،‬إﻟِﻪ اﻟﻨﱠﺎِس‪ ،‬ﻣِْﻦ َﺷﱢﺮ اﻟ َْﻮْﺳﻮاِس اﻟ َْﺨﻨﱠﺎِس‪ ،‬اﻟ ﱠِﺬي ﯾَُﻮْﺳِﻮُس ﻓِﯽ ُﺻُﺪوِر اﻟﻨﱠﺎِس‪ ،‬ﻣَِﻦ اﻟ ِْﺠﻨﱠِﮥ َو اﻟﻨﱠﺎِس( اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫و ﺳـﻮره اﻟّﻨـﺎس ﺧﻮد ﺗـﺬّﮐﺮي اﺳﺖ ﺑﻬﻤﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬـﺎي ﻣﺆﻣﻦ ﮐﻪ از ﻣﺮاﻗﺒﺖ و ﻫﻮﺷـﯿﺎري وﺳﻮﺳﻪﻫـﺎي ﺷـﯿﻄﺎﻧﯽ و اﻧﺴـﺎﻧﯽ ﻏﻔﻠﺖ ﻧﻮرزﻧـﺪ و‬
‫ﻣﻐﺮور ﻧﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (.‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪579 :‬‬
‫) )ﺧﺒﻞ( ]ﺧﺒﻞ ‪ ... :‬ص ‪579 :‬‬
‫اﻟﺨﺒﺎل‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺴﺎدي ﮐﻪ ﺑﺎﻧﺴﺎن و ﻣﻮﺟﻮد زﻧـﺪه ﻣﯽرﺳﺪ و ﻫﯿﺠﺎن و ﻋﻮارﺿـﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﻮاﻧﮕﯽ و ﺑﯿﻤﺎري ﻣﺆﺛّﺮ در ﻋﻘﻞ و ﻓﮑﺮ در او ﺑﺠﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﺰارد‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬ﺧﺒـﻞ‪ ،‬ﺧﺒـﻞ‪ ،‬ﺧﺒﺎل‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دﯾﻮاﻧﻪ ﺷـﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺧﺒﻠﻪ و ﺧّﺒﻠﻪ‪ -‬اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻠﺶ ﺧﺎﺑﻞ و ﺟﻤﻊ آن ﺧﺒﻞ اﺳﺖ‪ ،‬رﺟﻞ ﻣﺨّﺒﻞ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﺮدي دﯾﻮاﻧﻪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﯾﺎ َأﱡﯾَﻬﺎ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا ﻻ َﺗﺘﱠِﺨُﺬوا ﺑ ِﻄﺎَﻧًﮥ ﻣِْﻦ ُدوﻧُِﮑْﻢ ﻻ َﯾْﺄﻟ ُﻮَﻧُﮑْﻢ َﺧﺒﺎﻟًﺎ‪ /118 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫ا)ي ﮔﺴﺴﺘﮕﺎن از ﻏﯿﺮ ﺧﺪا و ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﺎن ﺑﻪ اﻟّﻠﻪ‪ ،‬از ﻏﯿﺮ ﺧﻮﯾﺶ و ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ از ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺤﺮم و دوﺳﺖ ﺑﺮاي اﺳﺮار ﺧﻮد ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ زﯾﺮا از ﻓﺴﺎد‬
‫و ﺗﺒﺎﻫﯽ در ﮐﺎرﺗﺎن درﯾﻎ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد( و آﯾﻪ )ﻣﺎ زاُدوُﮐْﻢ ِإﻟ ﱠﺎ َﺧﺒﺎﻟًﺎ‪ /47 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫و در ﺣﺪﯾﺚ »ﻣﻦ ﺷﺮب اﻟﺨﻤﺮ ﺛﻼﺛﺎ ﮐﺎن ﺣّﻘﺎ ﻋﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ أن ﯾﺴﻘﯿﻪ ﻣﻦ ﻃﯿﻨﮥ اﻟﺨﺒﺎل« »‪.«1‬‬
‫زﻫﯿﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻨﺎﻟﮏ إن ﯾﺴﺘﺨﺒﻠﻮا اﻟﻤﺎل ﯾﺨﺒﻠﻮا »‪ «2‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ از اﯾﺸﺎن ﺣّﺘﯽ اﻓﺴﺎد و ﺗﺒﺎه ﮐﺮدن ﭼﯿﺰي از ﺷﺘﺮاﻧﺸﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻪ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺣﺪﯾﺚ ﻓﻮق ﺑﺎ اﺧﺘﻼف ﭼﻨﺪ واژه در ﻣﺂﺧﺬ دﯾﮕﺮ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ »ﻣﻦ ﺷـﺮب اﻟﺨﻤﺮ ﺳـﻘﺎه اﻟﻠّﻪ ﻣﻦ ﻃﯿﻨﮥ ﺧﺒﺎل ﯾﻮم اﻟﻘﯿﺎﻣﮥ« ﮐﺴﯿﮑﻪ ﺷﺮب‬
‫ﺧﻤﺮ ﮐﻨـﺪ ﺧﺪاوﻧـﺪ در ﻗﯿـﺎﻣﺖ او را از ﭼﺮﮐﺎﺑﻪﻫـﺎي دوزﺧﯿـﺎن ﺧﻮراﻧـﺪ‪ .‬در ﻟﺴـﺎن اﻟﻌﺮب اﯾـﻦ ﺣـﺪﯾﺚ ﺑـﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﺒـﺎراﺗﯽ ﮐﻪ در ﻣﺠﻤﻊ‬
‫اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ اﺳﺖ و ذﮐﺮ ﺷﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬اﻟﺨﺒﺎل‪ ،‬ﻋﺼﺎرة اﻫﻞ اﻟّﻨﺎر‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻻﻋﺮاﺑﯽ‪ :‬اﻟﺨﺒﺎل‪ ،‬اﻟّﺴﻢ اﻟﻘﺎﺗﻞ‪.‬‬
‫و ﻓﯽ اﻟﺤـﺪﯾﺚ »ﻣـﻦ ﺷـﺮب اﻟﺨﻤﺮ ﺳـﻘﺎه اﻟّﻠـﻪ ﻣﻦ ﻃﯿﻨـﮥ اﻟﺨﺒـﺎل ﯾـﻮم اﻟﻘﯿﺎﻣـﮥ« در ﺗﻔﺴـﯿﺮش آﻣـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ -‬ﺧﺒـﺎل‪ -‬ﻋﺼـﺎرة و ﭼﺮﮐـﺎﺑﻪ‬
‫دوزﺧﯿﺎﻧﺴﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﺳـﯿﺪه ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬اﻟﺨﺒﺎل ﻣﺎ ﺳﺄل ﻣﻦ ﺟﻠﻮد اﻫﻞ اﻟّﻨﺎر‪ :‬ﺧﺒﺎل ﯾﻌﻨﯽ ﭼﺮﮐﺎﺑﻪ ﺑـﺪن دوزﺧﯿﺎن و ﭼﯿﺰﯾﮑﻪ از ﭘﻮﺳـﺘﻬﺎﺷﺎن در‬
‫اﺛﺮ ﻋﺬاب ﭼﺮﮐﺎﺑﻪ ﺷﻮد‪ .‬اّﻣﺎ ﺷﺎرح ﻣﻘﺎﯾﯿﺲ اﻟّﻠﻐﻪ اﯾﻨﻄﻮر ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ »ﻣﻦ اﮐﻞ اﻟّﺮﺑﺎ اﻃﻌﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﻣﻦ ﻃﯿﻨﮥ اﻟﺨﺒﺎل ﯾﻮم اﻟﻘﯿﺎﻣﮥ« ﮐﻪ ﺑﺠﺎي‬
‫ﻣﯿﺨﻮاره‪ ،‬رﺑﺎ ﺧﻮاره را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫)ﻣﻘﺎﯾﯿﺲ اﻟّﻠﻐﮥ ‪ -243 /2‬ﻟﺲ ‪ -198 /11‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪ -362 /5‬اﻟﻤﺤﮑﻢ ‪.(129 /5‬‬
‫)‪ (2‬ﻣﺼﺮاع ﺷﻌﺮ از زﻫﯿﺮ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﻠﻤﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺷﻮد ﺗﺒﺎﻫﺶ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ )و ﺑﻬﺮ ﺣﺎل رّد ﺳﺆال ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫( ) )ﺧﺒﻮ( ]ﺧﺒﻮ[‪ ... :‬ص ‪580 :‬‬
‫ﺧﺒﺖ اﻟّﻨﺎر ﺗﺨﺒﻮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻟﻬﯿﺐ و ﺷﻌﻠﻪ آﺗﺶ ﻓﺮو ﻧﺸﺴﺖ و از ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ ﭘﻮﺷﺸﯽ ﺑﺮ آن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫اﺻﻞ‪ -‬ﺧﺒﺎء »‪ -«1‬ﭘﺮدهاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﺎ آن ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﻏﻼف و ﭘﻮﺳﺖ ﯾﺎ ﭘﻮﺳﺖ ﺧﻮﺷﻪ ﮔﻨﺪم را ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺧﺒﺎء‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ُ) :‬ﮐﻠﱠﻤﺎ َﺧَﺒْﺖ ِزْدﻧﺎُﻫْﻢ َﺳِﻌﯿﺮًا‪ /97 -‬اﺳﺮاء(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﻫﺮ ﮔﺎه آﺗﺶ ﻓﺮو ﻧﺸﯿﻨﺪ ﻟﻬﯿﺐ و ﺷﻌﻠﻪاش را ﻓﺰون ﮐﻨﯿﻢ(‪.‬‬
‫( ) )ﺧﺐء( ]ﺧﺐء[‪ ... :‬ص ‪580 :‬‬
‫در ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﯾﺨﺮج اﻟﺨﺐء‪) :‬آن را از ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ آﺷﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﺧﺐء‪ -‬در ﺑﺎره ﻫﺮ ﭼﯿﺰﯾﮑﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪه و ﭘﻨﻬﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﺟﺎرﯾﮥ ﺧﺒﺄة‪ -‬دوﺷﯿﺰه ﺧﺮد ﺳﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﻇﺎﻫﺮ و ﮔﺎﻫﯽ ﭘﻨﻬﺎن ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻟﺨﺒﺎء‪ -‬ﻧﺸﺎﻧﻪ و ﻋﻼﻣﺘﯽ در ﺟﺎي ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﺘﺮ( ]ﺧﺘﺮ[‪ ... :‬ص ‪580 :‬‬
‫اﻟﺨﺘﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﯿﺮﻧﮓ و ﺧﺪﻋﻪاي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در آن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ .‬و ﺑﺨﺎﻃﺮ ﮐﻮﺷﺶ در ﺣﯿﻠﻪﮔﺮي ﺿﻌﯿﻒ و زﺑﻮن ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ُ) :‬ﮐﱡﻞ َﺧﺘﱠﺎٍر َﮐُﻔﻮٍر »‪ /32 -«2‬ﻟﻘﻤﺎن(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻫﻨﺎﻟﮏ ان ﯾﺴﺘﺨﺒﻠﻮا اﻟﻤﺎل ﯾﺨﺒﻠﻮا و ان ﯾﺴﺄﻟﻮا ﯾﻌﻄﻮا و ان ﯾﯿﺴﺮوا ﯾﻐﻠﻮا‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ در آﻧﺠﺎ ﻣﺎل و ﺷﺘﺮي ﺑﻌﺎرﯾﻪ ﺧﻮاﺳـﺘﻪ ﺷﻮد درﯾﻎ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ ﮔﺎه ﭼﯿﺰي ﺧﻮاﺳـﺘﻪ ﺷﻮد و ﺑﺨﺸﻨﺪ و ﭼﻮن ﻃﻠﺐ ﺑﯽﻧﯿﺎزي ﺷﻮد‬
‫اﻓﺮاط ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫)ﻣﻘﺎﯾﯿﺲ ‪ -243 /2‬اﻟﻤﺤﮑﻢ ‪ -129 /5‬ﻟﺲ ‪.(819 /11‬‬
‫)‪ (1‬ﺧﺒـﺎء در ﻣﻌﻨﯽ ﺧﯿﻤﻪ و ﺧﺮﮔـﺎﻫﯽ ﮐﻪ از ﭘﺸﻢ ﯾﺎ ﮐﺮك ﺑﺎﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎ دو ﯾﺎ ﺳﻪ ﺳـﺘﻮن ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﺳـﺘﺨﺒﺎء اﻟﺨﺒﺎء‪ -‬ﺧﯿﻤﻪ را ﺑﺮ‬
‫ﭘﺎداﺷﺖ و داﺧﻞ آن ﺷﺪ ﺟﻤﻊ ﺧﺒﺎء و ﺧﺒﺎء‪ -‬اﺧﺒﯿﻪ‪ -‬اﺳﺖ )ﺻﺤﺎح‪ -‬ﻣﺼﺒﺎح اﻟﻤﻨﯿﺮ(‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺗﻤـﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﯽ ﭼﻮن اﺑﺮﻫـﺎي ﺗﺎرﯾـﮏ در درﯾـﺎ آﻧﻬـﺎ را در ﻣﯿﺎن ﮔﯿﺮد ﺑﺎ اﺧﻼص ﺧـﺪا را ﺑﮑﻤﮏ ﻣﯽﻃﻠﺒﻨﺪ‬
‫ﻫﻤﯿﻨﮑـﻪ ﻧﺠﺎﺗﺸـﺎن دادﯾﻢ و ﺑﺨﺸـﮑﯽ رﺳـﯿﺪﻧﺪ ﮔﺮوﻫﯽ از اﯾﺸـﺎن ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﻨـﺪ راه اﻧﮑـﺎر در ﭘﯿﺶ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧـﺪ زﯾﺮا آﯾـﺎت ﺧـﺪا را اﻧﮑـﺎر‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨـﺪ ﻣﮕﺮ ﻧﯿﺮﻧﮓ ﺑﺎز ﻧﺎﺳﭙﺎﺳـﯽ‪ ،‬در ذﯾﻞ اﯾﻦ واژه‪ ،‬در ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ دو ﺣـﺪﯾﺚ آﻣـﺪه اﺳﺖ‪ :‬اّول‪» -‬ﻣﺎ اﺧﺘﺮ ﻗﻮم ﺑﺎﻟﻌﻬـﺪ اﻟّﺎ ﺗﺴـّﻠﻂ ﻋﻠﯿﻬﻢ‬
‫اﻟﻌـّﺪو« ﻫﯿـﭻ ﻗﻮﻣﯽ در ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﻧﯿﺮﻧﮓ ﻧﮑﺮد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ دﺷـﻤﻦ ﺑﺮ اﯾﺸﺎن ﭼﯿﺮه ﺷﺪ‪ .‬دّوم‪» -‬اﻟﻌﺎﻗﻞ ﻋﻘﻮر و اﻟﺠﺎﻫﻞ ﺧﺘﻮر« ﯾﻌﻨﯽ داﻧﺎ‬
‫در ﮔﺬرﻧﺪه‪ ،‬و ﺑﺨﺸﻨﺪه اﺳﺖ وﻟﯽ ﻧﺎدان ﻧﯿﺮﻧﮓ ﺑﺎز و ﻓﺮﯾﺒﮑﺎر‪) .‬اﻟﻮﺳﯿﻂ ج ‪ 1‬ص ‪ -216‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪ -283 /3‬ﻟﺲ ‪[...] .(229 /4‬‬
‫( ) )ﺧﺘﻢ( ]ﺧﺘﻢ ‪ ... :‬ص ‪581 :‬‬
‫اﻟﺨﺘﻢ و اﻟّﻄﺒﻊ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻬﺮ زدن و ﭘﺎﯾﺎن دادن‪ ،‬ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺮ دو وﺟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اّول‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺼـﺪر‪ -‬ﺧﺘﻤﺖ و ﻃﺒﻌﺖ‪ -‬ﮐﻪ ﻫﻤـﺎن ﺗـﺄﺛﯿﺮ ﮔﺬاﺷـﺘﻦ ﺑﺮ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﻣﺜـﻞ ﻧﻘﺶ ﮐﺮدن و اﺛﺮ ﮔﺰاردن ﺧﺎﺗﻢ و ﻃﺎﺑﻊ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﻬﺮ و اﻧﮕﺸﺘﺮي ﺑﺮ ﭼﯿﺰي »‪) «1‬ﺷﺒﯿﻪ اﻣﻀﺎء(‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬اﺛﺮ و ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﮐﻪ از ﻣﻬﺮ زدن و ﻧﻘﺶ ﮐﺮدن ﺣﺎﺻـﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮔـﺎﻫﯽ ﻣﻌﻨﯽ آن ﮔﺴﺘﺮش ﻣﯽﯾﺎﺑـﺪ و در ﻣﻌﻨﯽ ﭘﯿﻤـﺎن ﮔﺮﻓﺘﻦ از‬
‫ﮐﺴـﯽ ﯾـﺎ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴـﺘﻦ در ﭼﯿﺰي ﯾﺎ ﻣﻨﻊ و ﺑﺎزداﺷـﺘﻦ از ﺑﻬﺮهﻣﻨـﺪي اﺳﺖ از ﭼﯿﺰي ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﻣﺜﻞ اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻬﺮ زدن آﺧﺮ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ و ﻓﺼﻮل آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ از اﻓﺰودن ﺑﺮ آﻧﻬﺎ و داﺧﻞ ﺷﺪن ﭼﯿﺰي ﺑﺂﻧﻬﺎ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪َ) :‬ﺧَﺘَﻢ اﻟﻠﱠُﻪ َﻋﻠﯽ ﻗُﻠُﻮﺑ ِِﻬْﻢ »‪-«2‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﻧﮕﺸﺘﺮ و اﻧﮕﺸﺘﺮي ﺣﻠﻘﻪﻫـﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﺑـﺎ ﻧﮕﯿﻦ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﻧـﺎم اﺷـﺨﺎص و ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﺑﺮ ﻧﮕﯿﻦ ﻓﻠّﺰي و ﭘﻬﻦ آن ﺣّﮏ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ و‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪﻧـﺪ و ﺑـﺎ آﻧﻬﺎ زﯾﺮ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﭘﺎﯾﺎن ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ را ﻣﻬﺮ ﻣﯽزدﻧـﺪ ﺗﺎ ﺑﻨﺎم و ﻧﻘﺶ ﺻﺎﺣﺐ اﻧﮕﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( و اﻣﺎﻣﺎن )ع( و ﺧﻠﻔﺎء‬
‫راﺷﺪﯾﻦ )رض( ﻫﺮ ﮐﺪام ﭼﻨﺎن ﻧﻘﺶ ﺧﺎﺗﻤﯽ داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﻣﺘﻌﺎﻟﯽ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴـﻌﻮدي در ﺑﺎره ﺧﺎﺗﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( و ﺧﻠﻔﺎء اﯾﻨﻄﻮر ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬و اﺗّﺨـﺬ رﺳﻮل اﻟّﻠﻪ اﻟﺨﺎﺗﻢ ﻓﯽ اﻟﻤﺤﺮم و ﻧﻘﺶ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺤّﻤﺪ رﺳﻮل اﻟّﻠﻪ و‬
‫ﮐﺎﺗﺐ ﻣﻠﻮك‪ ،‬و ﻧﻔﺬت ﮐﺘﺒﻪ و رﺳﻮﻟﻪ اﻟﯿﻬﻢ ﯾﺪﻋﻮﻫﻢ اﻟﯽ اﻻﺳﻼم‪) -‬اﻟّﺘﻨﺒﯿﻪ و اﻻﺷﺮاف ‪ 225‬اﻟﯽ ‪.(260‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺧـﺎﺗﻢ و ﻣﻬﺮي ﺑﺎ ﻧﻘﺶ )ﻣﺤّﻤـ ﺪ رﺳﻮل اﻟّﻠﻪ( ﺑﺮﮔﺰﯾـﺪ ﺑﺮاي زﻣﺎﻣـﺪاران ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﺋﯽ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻧﻘﺶ ﺧﺎﺗﻢ‬
‫ﻓﺮﺳـﺘﺎد و آﻧﻬﺎ را ﺑﺎﺳـﻼم دﻋﻮت ﮐﺮد و ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﻣﻬﺮ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ )ﻧﻌﻢ اﻟﻘﺎدر اﻟﻠّﻪ( و ﻧﻘﺶ ﺧﺎﺗﻢ ﻋﻤﺮ )ﮐﻔﯽ ﺑﺎﻟﻤﻮت واﻋﻈﺎ ﯾﺎ ﻋﻤﺮ(‬
‫و ﻧﻘﺶ ﺧـﺎﺗﻢ ﻋﺜﻤـﺎن )آﻣﻨﺘﻢ ﺑـﺎﻟّﻠﻪ ﻋﻈﯿﻢ( و ﻧﻘﺶ ﺧـﺎﺗﻢ ﻋﻠﯽ )ع( )اﻟﻤﻠـﮏ ﻟّﻠﻪ( و ﻧﻘﺶ ﺧﺎﺗﻢ اﻣﺎم ﺣﺴﻦ )ع( )اﻟﺤﻤـﺪ ﻟّﻠﻪ ﻣﺒﯿـﺪ اﻻﻣﻢ و‬
‫ﻣﺤﯽ اﻟّﺮﻣﻢ( ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻤﺪ و ﺳـﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪاﺋﯽ راﺳﺖ ﮐﻪ ﻣّﻠﺖﻫﺎ را ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎي ﭘﻮﺳﯿﺪه را زﻧﺪه‪ ،‬و ﻧﻘﺶ‬
‫ﻣﻬﺮ ﻋﻤﺮ ﺑـﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ )ﻟﮑـّﻞ ﻋﻤـﻞ ﺛـﻮاب( ﺑـﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﻨﯽ واژه ﺧـﺎﺗﻢ ﻣـﺎ ﯾﺨﺘﻢ ﺑﻪ‪ ،‬اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑـﺎ آن ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﭘﺎﯾـﺎن‬
‫ﻣﯽﭘـﺬﯾﺮد و ﺧﺘﻢ ﻣﯽﺷﻮد و در ﺑﺎره ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳـﻼم ﺑﺮاي ﭘﺎﯾﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ اﻣﺮ ﻧﺒّﻮت و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﯾﻌﻨﯽ اﮐﻤﺎل دﯾﻦ و رﺳﺎﻟﺖ اﻟﻬﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ )وَ‬
‫ﻟِﮑْﻦ َرُﺳﻮَل اﻟﻠﱠِﻪ َو ﺧﺎَﺗَﻢ اﻟﻨﱠﺒِﯿﱢﯿَﻦ‪ /40 -‬اﺣﺰاب(‪.‬‬
‫)‪ (2‬راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﺑﺮاي آﯾﻪ )َﺧَﺘَﻢ اﻟﻠﱠُﻪ َﻋﻠﯽ ﻗُﻠُـﻮﺑ ِِﻬْﻢ‪ /7 -‬ﺑﻘﺮه( ﺑﻪ ﭼﻬـﺎر واژه ﻣﺘﺮادف آن ﺑﺘﺮﺗﯿﺐ آﯾﺎت )َﻃَﺒَﻊ اﻟﻠﱠُﻪ َﻋﻠﯽ ﻗُﻠُﻮﺑ ِِﻬْﻢ‪َ -‬أْﻏَﻔﻠْﻨﺎ‬
‫َﻗﻠَْﺒُﻪ‪َ ،‬ﻋﻠﯽ ﻗُﻠُﻮﺑ ِِﻬْﻢ َأِﮐﻨﱠًﮥ‪ -‬ﻗُﻠُﻮﺑَُﻬْﻢ ﻗﺎـِﺳ َﯿًﮥ اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻻزم اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻞ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺤﺮوﻣﯿﺘﯽ از ﺧﻮد آﯾﺎت ﻗﺮآن در ﺑﺎره ﮐّﻔﺎر اﺷﺎره‬
‫ﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﺼّﻮر و ﺗﻮّﻫﻤﯽ از ﺟﺒﺮ و ﻇﻠﻢ و ﯾﺎ ﺳـﻠﺐ ﺗﮑﻠﯿﻒ در ﺑﺎره ﮐّﻔﺎر ﺑﻮﺟﻮد ﻧﯿﺎﯾـﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﺑﻤﻄﺎﻟﺐ و آﯾﺎت ﻗﺒﻞ و‬
‫ﺑﻌﺪ اﯾﻦ آﯾﺎت ﺗﻮّﺟﻪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ /7‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻣﺜﻼـ در ﺑﺎره )َﺧَﺘَﻢ اﻟﻠﱠُﻪ َﻋﻠﯽ ﻗُﻠُﻮﺑ ِِﻬْﻢ‪ /7 -‬ﺑﻘﺮه( ﻗﺒﻠﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ )ِإﱠن اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﮐَﻔُﺮوا َﺳﻮاٌء َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ َأ َأﻧ ْـَﺬْرَﺗُﻬْﻢ َأْم ﻟَْﻢ ﺗُﻨْـِﺬْرُﻫْﻢ ﻻـ ﯾُْﺆﻣِﻨُﻮَن‪/6 -‬‬
‫ﺑﻘﺮه( ﭘﺲ ﻣﺴّﻠﻢ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻘّﺪﻣﻪ ﻣﻬﺮ زدن ﺑﺮ دﻟﻬﺎ از ﺧﻮد آﻧﻬﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﺎد و ﻟﺠﺎﺟﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﺑﺸﺎرﺗﻬﺎ و اﻧﺬارﻫﺎ و آﮔﺎﻫﯿﻬﺎ ﮐﻔﺮ‬
‫ورزﯾﺪﻧﺪ و ﻧﺨﻮاﺳﺘﻪاﻧﺪ ﺣّﻖ را ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪاش ﻣﺤﺮوﻣّﯿﺖ از ﻓﻬﻢ ﺣﻘﺎﯾﻖ و اﯾﻤﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑـﺎره آﯾﻪ دّوم‪ -‬ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬أْﻏَﻔﻠْﻨﺎ َﻗﻠَْﺒُﻪ‪ /28 -‬ﮐﻬـﻒ( ﻗﺒﻠﺶ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ )َو اﺗﱠَﺒَﻊ َﻫﻮاُه َو ﮐـﺎَن َأﻣُْﺮُه ﻓُُﺮﻃـًﺎ‪ /28 -‬ﮐﻬـﻒ( ﯾﻌﻨﯽ او ﺑﻪ‬
‫دﻧﺒﺎل ﻫﻮاي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ و ﮐﺎر ﺧﻮد را ﺗﺒﺎه و ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮده ﭘﺲ ﺑﯽﺧﺒﺮي دﻟﺶ از ﺣﻘﺎﯾﻖ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪ روي از ﻫﻮاﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اّﻣـﺎ آﯾﻪ ﺳـّﻮم )َﻋﻠﯽ ﻗُﻠُـﻮﺑ ِِﻬْﻢ َأِﮐﻨﱠًﮥ‪ /25 -‬اﻧﻌـﺎم( در ﺑـﺎره آﻧﺪﺳـﺘﻪ از اﻫﻞ ﮐﺘﺎب اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪ :‬ﺗﻮ را ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻓﺮزﻧـﺪاﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽﺷﻨﺎﺳـﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﻫﺴﺘﯽ اّﻣـﺎ اﯾﻤـﺎن ﻧﻤﯽآورﻧـﺪ و ﺳـﺘﻤﮑﺎرﻧﺪ )َو َﻣْﻦ َأْﻇَﻠُﻢ ﻣِﱠﻤِﻦ اﻓَْﺘﺮي َﻋَﻠﯽ اﻟﻠﱠِﻪ َﮐـ ِﺬﺑًﺎ َأْو َﮐـ ﱠﺬَب ﺑ ِﺂﯾـﺎﺗِِﻪ ِإﻧﱠُﻪ ﻻـ ﯾُْﻔﻠُِﺢ‬
‫اﻟﱠﻈﺎﻟ ُِﻤﻮَن‪ /21 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻋّﻠﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ دﻟﻬﺎﺷﺎن ﭘﺮدهاي از ﻋﺪم ﻓﻬﻢ ﺣﻘﺎﯾﻖ ﮐﺸﯿﺪ ﺷﺪه ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺳﺘﻤﮕﺮي و اﻓﺘﺮا و دروغ ﺧﻮد آﻧﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫آﯾﻪ ﭼﻬـﺎرم‪) -‬ﻗُﻠُﻮﺑَُﻬْﻢ ﻗﺎِﺳـ َﯿًﮥ‪ /13 -‬ﻣﺎﺋـﺪه( ﻗﺴـﺎوت ﻗﻠﺒﺸـﺎن را ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑـﺎ دﻟﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ )َﻓﺒِﻤﺎ َﻧْﻘـِﻀ ِﻬْﻢ ﻣِﯿﺜﺎَﻗُﻬْﻢ ﻟََﻌﻨﱠﺎُﻫْﻢ‪َ ،‬و َﺟَﻌﻠْﻨﺎ‬
‫ﻗُﻠُﻮﺑَُﻬْﻢ ﻗﺎِﺳَﯿًﮥ ﯾَُﺤﱢﺮﻓُﻮَن اﻟ َْﮑﻠَِﻢ َﻋْﻦ َﻣﻮاِﺿِﻌِﻪ ‪ /13 -...‬ﻣﺎﺋﺪه( در ﺑﺎره ﻋّﺪهاي از ﺑﻨﯽ اﺳـﺮاﺋﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺑﺨﺎﻃﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯿﺜﺎق و ﭘﯿﻤﺎن‬
‫ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺷﺎن را ﺷﮑﺴﺘﻨﺪ ﺑﭽﻨﺎن ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﯽ دﭼﺎر ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ ﻗﺒـﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪) :‬ﻟََﻘـ ْﺪ َأَﺧـ َﺬ اﻟﻠﱠُﻪ ﻣِﯿﺜـﺎَق ﺑَﻨِﯽ ِإْﺳـﺮاﺋِﯿَﻞ ‪َ ...‬ﻓَﻤْﻦ َﮐَﻔَﺮ ﺑَْﻌـَﺪ ذﻟـِ َﮏ ﻣِﻨُْﮑْﻢ َﻓَﻘـ ْﺪ ـَﺿ ﱠﻞ َﺳﻮاَء اﻟﱠﺴﺒِﯿِﻞ‪ /12 -‬ﻣﺎﺋﺪه( ﭘﺲ‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﺑﻌـﺪ از ﻧﺸـﺎن دادن ﻫﻤﻪ راﻫﻬـﺎ و اﺗﻤﺎم ﺣّﺠﺘﻬﺎ و ﺑﺸﺎرت و اﻧـﺬارﻫﺎ ﺑﺎز ﮐﻔﺮ ﻣﯽورزﻧـﺪ و ﻧﺘﯿﺠﺘﺎ راﻫﯽ ﺑﺤّﻖ ﻧﺪارﻧـﺪ و از ﻣﺰاﯾﺎي‬
‫اﯾﻤﺎن و ﭘﺎداش و وﺻﻮل ﺑﻪ رﺿﻮان ﺧﺪاي ﻣﺤﺮوﻣﺸﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‪:‬‬
‫ﺧﺎﻧﻪ دل ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺎي ﺻﺤﺒﺖ اﻏﯿﺎر دﯾﻮ ﭼﻮ ﺑﯿﺮون رود ﻓﺮﺷﺘﻪ در آﯾﺪ‬
‫ﮔﮋ روي ﺟّﻒ اﻟﻘﻠﻢ ﮐﮋ آﯾﺪت راﺳﺘﯽ آري ﺳﻌﺎدت زاﯾﺪت‬
‫ﭼﻮن ﺑﺪ زد دﺳﺖ ﺷﺪ ﺟّﻒ اﻟﻘﻠﻢ ﺧﻮرده ﺑﺎده ﻣﺴﺖ ﺷﺪ ﺟّﻒ اﻟﻘﻠﻢ‬
‫ذّرهاي ﮔﺮ ﺟﻬﺪ ﺗﻮ اﻓﺰون ﺷﻮد در ﺗﺮازوي ﺧﺪا ﻣﻮزون ﺷﻮد‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﺟّﻒ ﻟا ﻘﻠﻢ ﮐﯽ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﻔﺎﻫﺎ ﺑﺎ وﻓﺎ ﯾﮑﺴﺎن ﺷﻮد‬
‫ﺑﻞ ﺟﻔﺎ را ﻫﻢ ﺟﻔﺎ ﺟّﻒ اﻟﻘﻠﻢ و ان وﻓﺎ را ﻫﻢ وﻓﺎ ﺟّﻒ اﻟﻘﻠﻢ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺳـﺮﺷﺖ آﯾﻨﻪ دل ﮐﻪ ﺧـﺪاﯾﺶ آﻓﺮﯾـﺪه ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺎﮐﯽ ﻋﻤﻞ ﭘﺎك و ﺑﺎ آﻟﻮدﮔﯿﻬﺎ ﻧﺎﭘﺎك و ﭼﺮﮐﯿﻦ ﺷﻮد و آﯾﻨﻪ ﻧﺎﺻﺎف‬
‫ﺻﻔﺎ ﻧﺒﯿﻨـﺪ‪ ،‬و ﺧﺪاﯾﺶ ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﺧﻮاـّﺻ ﯽ آﻓﺮﯾﺪه ﻟﺬا‪ ،‬ﺷـﺮح ﺻﺪر دادن او ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و اوﻟﯿﺎء و ﺷـﻬﺪاء و ﺻّﺪﯾﻘﯿﻦ و ﻣﺮدان ﺧﺪا ﺑﻌﺪ از‬
‫ﭘﺎﮐﯽ دل و اﯾﻤﺎن آﻧﻬﺎﺳﺖ و ﺑﺴـﺘﻦ راه درك و ﻓﻬﻢ ﻫﻢ ﺑﻌـﺪ از ﮐﻔﺮان ﻣﺎ‪ ،‬ﺟّﻒ اﻟﻘﻠﻢ‪ -‬از ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟّﻒ اﻟﻘﻠﻢ و‬
‫ﮐﺘﺐ ان ﻻ ﯾﺴﺘﻮي اﻟّﻄﺎﻋﮥ و اﻟﻤﻌﺼﯿﮥ‪ ،‬ﻻ ﯾﺴﺘﻮي اﻻﻣﺎﻧﮥ و اﻟّﺴﺮﻗﮥ‪ ،‬ﺟّﻒ اﻟﻘﻠﻢ ان ﻻ ﯾﺴﺘﻮي اﻟّﺸﮑﺮ و اﻟﮑﻔﺮان‪ ،‬ﺟّﻒ اﻟﻘﻠﻢ اّن اﻟّﻠﻪ ﻻ ﯾﻀﯿﻊ‬
‫اﺟﺮ اﻟﻤﺤﺴﻨﯿﻦ«‪.‬‬
‫)َو َﺧَﺘَﻢ َﻋﻠﯽ َﺳْﻤِﻌِﻪ َو َﻗﻠْﺒِِﻪ‪ /23 -‬ﺟﺎﺛﯿﻪ(‪.‬‬
‫ﮔﺎﻫﯽ واژه‪ -‬ﺧﺘﻢ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺪﺳﺖ آوردن اﺛﺮي از ﭼﯿﺰي اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر ﻧﻘﺸﯽ و اﺛﺮي ﮐﻪ از ﺧﺘﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻬﺮ ﮐﺮدن ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ واژه‪ -‬ﺧﺘﻢ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﯿﺪن ﭼﯿﺰي ﺗﻮﺟﯿﻪ و ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺘﻤﺖ اﻟﻘﺮآن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن را ﺑﭙﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﺪم و ﺑﻪ آﺧﺮش رﺳﯿﺪم‪.‬‬
‫و در آﯾـﺎت )َﺧَﺘَﻢ اﻟﻠﱠُﻪ َﻋﻠﯽ ﻗُﻠُـﻮﺑ ِِﻬْﻢ‪ /7 -‬ﺑﻘﺮه( و )ﻗُـْﻞ َأ َرَأﯾْﺘُـْﻢ ِإْن َأَﺧـ َﺬ اﻟﻠﱠُﻪ َﺳـ ْﻤَﻌُﮑْﻢ َو َأﺑ ْﺼـﺎَرُﮐْﻢ َو َﺧَﺘَﻢ َﻋﻠﯽ ﻗُﻠُـﻮﺑ ُِﮑْﻢ‪ /46 -‬اﻧﻌﺎم( ﮐﻪ‬
‫اﺷـﺎرهاي اﺳﺖ ﺑﺠﺮﯾـﺎن ﻋـﺎدﺗﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ اﻧﺴﺎن را ﺑﺮ آن ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮔﺎه اﻧﺴﺎن ﮐﺎرش در اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺎﻃﻞ و اﻧﺠﺎم ﮔﻨﺎﻫﺎن و‬
‫ﻣﺤﻈﻮرات ﺑﻨﻬﺎﯾﺖ رﺳـﯿﺪ و ﺑﻪ ﻫﯿﭻ روي ﻧﮕﺮﺷـﯽ و ﺗﻮّﺟﻪاي ﺑﺤّﻖ در او ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬آن اﻋﺘﻘﺎد و اﻧﺠﺎم ﭘﯿﺎﭘﯽ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺣﺎﻟﺘﯽ را در او ﺑﻮﺟﻮد‬
‫ﻣﯽآورد ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﻋﺎدت ﺑﺎﻧﺠﺎم ﻣﻌﺎﺻـﯽ و ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻧﯿﮑﻮ ﻣﯽﺷـﻤﺮد ﮔﻮﺋﯽ در آن ﺣﺎﻻت ﺑﻮﺿـﻌﯽ ﮐﺸﺎﻧـﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ دل و ﺟﺎﻧﺶ‬
‫ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮش ﺣّﻖ و اﯾﻤﺎن ﺑﺴﺘﻪ و ﻣﻬﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس اﺳﺖ آﯾﻪ )ُأوﻟﺌَِﮏ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﻃَﺒَﻊ اﻟﻠﱠُﻪ َﻋﻠﯽ ﻗُﻠُﻮﺑ ِِﻬْﻢ‪َ ،‬و َﺳْﻤِﻌِﻬْﻢ َو َأﺑ ْﺼﺎِرِﻫْﻢ‪ /108 -‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و ﻻ ﺗُِﻄْﻊ َﻣْﻦ َأْﻏَﻔﻠْﻨﺎ َﻗﻠَْﺒُﻪ َﻋْﻦ ِذْﮐِﺮﻧﺎ‪ /28 -‬ﮐﻬﻒ(‪.‬‬
‫ﺑﮑـﺎر رﻓﺘﻦ‪ -‬إﻏﻔﺎل‪ -‬ﺑﺼﻮرت اﺳـﺘﻌﺎره در ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪ و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر اﺳـﺘﻌﺎره‪ -‬أﮐّﻨـﮥ در آﯾﻪ زﯾﺮ )َو َﺟَﻌﻠْﻨﺎ َﻋﻠﯽ ﻗُﻠُﻮﺑ ِِﻬْﻢ‬
‫َأِﮐﻨﱠًﮥ َأْن َﯾْﻔَﻘُﻬﻮُه در آﯾﻪ )َو َﺟَﻌﻠْﻨﺎ ﻗُﻠُﻮﺑَُﻬْﻢ ﻗﺎِﺳَﯿًﮥ‪ /13 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫ﺟّﺒﺎﺋﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﺧﺪاوﻧﺪ دﻟﻬﺎي ﮐّﻔﺎر را ﻣﻬﺮ ﻣﯽزﻧﺪ ﺗﺎ دﻻﻟﺘﯽ ﺑﺮ ﮐﻔﺮ ﮐﺎﻓﺮان ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن آﻧﻬﺎ را ﺑﺸﻨﺎﺳـﻨﺪ و ﺑﺮاي اﯾﺸﺎن ﭼﯿﺰي‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻧﻈﺮ ﺟّﺒﺎﺋﯽ ﭼﯿﺰي‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻗﻠﻢ ﺗﻘـﺪﯾﺮ ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ ﻃﺎﻋﺖ و ﻣﻌﺼـﯿﺖ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺖ و ﺧﯿﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺷـﮑﺮ و ﮐﻔﺮ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺴﺖ و ﺧﺸﮏ ﺷـﺪ ﻗﻠﻢ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ اﯾﻨﻬﺎ ﻧﻮﯾﺴـﺪ زﯾﺮا ﺧـﺪاي‬
‫ﭘﺎداش ﻧﯿﮑﺎن ﺿﺎﯾﻊ ﻧﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﺣﻘﯿﻘﺖ را در ﺑﺮ ﻧـﺪارد زﯾﺮا ﮔﻔﺘﻪ او اﮔﺮ اﯾﻦ ﻧﺸـﺎﻧﻪ و ﻋﻼـﻣﺖ ﯾـﺎ ﻣﻬﺮ زدن ﺑﺮ دﻟﻬـﺎي ﮐّﻔـ ﺎر ﭼﯿﺰي ﻣﺤﺴﻮس ﺑﺎﺷـﺪ ﺑـﺎﯾﺴﺘﯽ ﺻﺎﺣﺒﺎن‬
‫ﺗﺸـﺮﯾﺢ ﻧﯿﺰ آﻧﻬﺎ را درك ﮐﻨﻨـﺪ و آن اﺛﺮات ﻣﺤﺴﻮس را درﯾﺎﺑﻨﺪ و اﮔﺮ ﻣﻬﺮ زدن ﺑﺮ دﻟﻬﺎ اﻣﺮي ﻋﻘﻼﻧﯽ و ﻏﯿﺮ ﻣﺤﺴﻮس ﺑﺎﺷﺪ ﭘﺲ آﮔﺎه‬
‫ﺷﺪن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮ اﻋﺘﻘﺎدات ﮐﺎﻓﺮان ﺑﯽﻧﯿﺎز از اﺳﺘﺪﻻل اﺳﺖ و ﺑﻪ اﺛﺮ ﺣّﺲ ﻧﯿﺎزي ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻬﺮ زدن ﺑﺮ دل ﺷﻬﺎدت دادن ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ او اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآورد‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )اﻟ َْﯿْﻮَم َﻧْﺨﺘُِﻢ َﻋﻠﯽ َأﻓْﻮاِﻫِﻬْﻢ‪ /65 -‬ﯾﺲ( ﯾﻌﻨﯽ از ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎزﺷﺎن ﻣﯽدارﯾﻢ‪.‬‬
‫و آﯾـﻪ ) )ﺧـﺎَﺗَﻢ اﻟﻨﱠﺒِﯿﱢﯿَﻦ »‪ /40 -(«1‬اﺣﺰاب( در وﺻـﻒ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( اﺳـﺖ زﯾﺮا او ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮي را ﺧﺘﻢ ﮐﺮد ﯾﻌﻨﯽ ﺑـﺎ آﻣـﺪﻧﺶ آﻧﺮا ﺑﻪ إﺗﻤـﺎم‬
‫ر ﺳ ﺎ ﻧﯿ ﺪ ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ ) )ِﺧﺘـﺎُﻣُﻪ( ﻣِْﺴٌﮏ‪ /26 -‬ﻣﻄّﻔﻔﯿﻦ( ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑـﺎ آن ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي ﻣﻬﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻌﻨـﺎﯾﺶ ﻣﻨﻘﻄﻊ ﺷـﺪن و ﭘﺎﯾـﺎن آن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﺎن دﻫﻨﺪه ﻧﻮﺷﯿﺪن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺘّﻤﻪ و ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪهاش ﻧﯿﺰ در ﭘﺎﮐﯽ‪ ،‬و ﺧﻮﺷﺒﻮﺋﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺸﮏ و ﻋﺒﯿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﮐﺴﯿﮑﻪ در ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ )ِﺧﺘﺎُﻣُﻪ ﻣِْﺴٌﮏ‪ /26 -‬ﻣﻄّﻔﻔﯿﻦ( ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آن ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﺑﺎ ﻣﺸﮏ و ﻋﺒﯿﺮ ﺧﺘﻢ و ﻣﻬﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫زﯾﺮا ﺷﺮﺑﺖ و ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ازﻫﺮي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬اﻟﺨـﺎﺗﻢ ﺑﺎﻟﮑﺴـﺮ اﻟﻔﺎﻋـﻞ و ﺑﺎﻟﻔﺘـﺢ ﻣﺎ ﯾﻮﺿﻊ ﻋﻠﯽ اﻟّﻄﯿﻨـﮥ و اﻟﺨﺘﺎم اﻟـّﺬي ﯾﺨﺘﻢ ﻋﻠﯽ اﻟﮑﺘﺎب‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺎﺗﻢ ﺑﺎ ﮐﺴـﺮه‬
‫ﺣﺮف )ت( اﺳﻢ ﻓﺎﻋـﻞ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎﯾـﺎن دﻫﻨـﺪه و ﺑـﺎ ﻓﺘﺤﻪ ﺣﺮف )ت( ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮔـﻞ ﯾـﺎ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﭼﯿﺰي ﻣﯽزﻧﻨـﺪ ﻣﻬﺮ را ﻫﻢ ﺑﺮ‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﮐﺘﺎب ﻣﯽزﻧﻨﺪ و ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﻣﻬﺮ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫راﻓﻌﯽ در ذﯾﻞ‪ -‬ﻃﺒﻊ و ﺧﺘﻢ‪ -‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﺧﺎﺗﻢ ﺑﺎ ﮐﺴﺮه و ﻓﺘﺤﻪ ﺣﺮف )ت( ﮐﻪ اﻟﺒّﺘﻪ ﺑﺎ ﮐﺴﺮه ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮ اﺳﺖ ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺎ آن ﭼﯿﺰي ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺳـّﮑﻪ زدن واژه‪ -‬ﻃﺒﻊ‪ -‬ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻃﺒﻌﺖ اﻟّﺪراﻫﻢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﻮﻟﻬﺎ و درﻫﻢﻫﺎ‬
‫را ﺳّﮑﻪ زدم‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺳـﯿﺪه ﻫﻢ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ﺧـﺎﺗﻢ اﻟﻘﻮم آﺧﺮﻫﻢ و ﺧـﺎﺗﻢ اﻟّﻨﺒّﯿﯿﻦ اي آﺧﺮﻫﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺘﻢ ﮐﻨﻨـﺪه ﻫﺮ ﻣّﻠﺘﯽ آﺧﺮ آن ﻣّﻠﺖ اﺳﺖ و ﺧﺘﻢ ﮐﻨﻨـﺪه‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان آﺧﺮ اﯾﺸﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ ﺣﺮف )ت( ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه و در ﯾﮏ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﺎ ﮐﺴﺮه ﺣﺮف )ت( اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﻣﺼﺒﺎح اﻟﻤﻨﯿﺮ‪ -‬ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟﻠّﻐﻪ‪ -‬اﻟﻤﺤﮑﻢ‪.(96 /5 -‬‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ در ذات و ﻣﺎﯾﻊ ﺧﻮدش ﻣﻌّﻄﺮ و ﺧﺸـﺒﻮ ﺑﺎﺷﺪ ﭘﺲ اﮔﺮ ﺑﺎ ﻣﺸﮏ ﯾﺎ ﻣﺎّده ﺧﻮﺷﺒﻮ ﺧﺘﻤﺶ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎﻧﺶ رﺳﺎﻧﻨﺪ ﻓﺎﯾﺪه و ﺳﻮدي‬
‫ﺑﺮاي ﭘﺎﮐﯽ و ﺧﻮﺑﯽ آن ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ در وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد آن ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﭘﺎك و ﺧﻮﺷﺒﻮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﺪ( ]ﺧﺪ[‪ ... :‬ص ‪585 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻗُﺘَِﻞ َأْﺻﺤﺎُب اﻟ ُْﺄْﺧُﺪوِد‪ /4 -‬ﺑﺮوج(‪.‬‬
‫ﺧـّﺪ و أﺧـﺪود‪ -‬ﮔﻮدال ﭼﻬﺎر ﮔﻮﺷﻪ و ﮐﻨـﺪن زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﻋﻤﻖ‪ ،‬و ژرﻓﻨﺎﮐﯽ اﺳﺖ ﺟﻤﻊ‪ -‬أﺧﺪود‪ -‬أﺧﺎدﯾﺪ‪ -‬و اﺻـﻠﺶ از‪ -‬ﺧّﺪي اﻹﻧﺴﺎن‪-‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ دو ﮔـﻮﻧﻪ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺻﻮرت اﻧﺴـﺎن ﮐﻪ دﻣـﺎغ ﯾـﺎ ﺑﯿﻨﯽ را در ﻣﯿـﺎن ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬واژه ﺧـّﺪ ﺑﻄﻮر اﺳـﺘﻌﺎره ﺑﺮاي زﻣﯿﻦ و دﯾﮕﺮ ﭼﯿﺰﻫـﺎ ﺑﮑـﺎر‬
‫ﻣﯽرود ﻣﺜﻞ اﺳﺘﻌﺎره ﻧﻤﻮدن ﺻﻮرت و ﭼﻬﺮه ﺑﺮاي ﺳﺎﯾﺮ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ و اﺟﺴﺎم و ﻣﻌﺎﻧﯽ )ﺻﻮرت زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺻﻮرت ﺣﺴﺎب‪ ،‬ﺻﻮرت ﮐﺎﺋﻨﺎت(‪.‬‬
‫ﺗﺨّﺪد اﻟﻠّﺤﻢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﮔﻮﺷﺖ از ﻇﺎﻫﺮ ﺟﺴﻢ‪.‬‬
‫ﺧّﺪدﺗﻪ ﻓﺘﺨّﺪد‪ -‬ﻟﺮزان و ﻣﻀﻄﺮب و ﮐﻢ ﮔﻮﺷﺘﺶ ﮐﺮدم و ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﺷﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﺪع( ]ﺧﺪع ‪ ... :‬ص ‪585 :‬‬
‫اﻟﺨﺪاع ﯾﻌﻨﯽ وارد ﮐﺮدن دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﮐﺎري ﻏﯿﺮ از آﻧﭽﻪ او در ﺻﺪد آن ﺑﻮده و ﮐﺎري را ﺑﺎ ﻓﺮﯾﺐ و ﻧﯿﺮﻧﮓ ﺑﺮ ﺧﻼف آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﭘﻮﺷـﯿﺪه‬
‫داﺷﺘﻪ آﺷﮑﺎر ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﯾُﺨﺎِدُﻋﻮَن اﻟﻠﱠَﻪ‪ /9 -‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و اوﻟﯿﺎء ﺧﺪا را ﻓﺮﯾﺐ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪) .‬اّﻣﺎ ﺟﺰ ﺧﻮدﺷﺎن را ﻓﺮﯾﺐ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ(‪.‬‬
‫‪ -1‬و از آﻧﺠـﺎﺋﯿﮑﻪ رﻓﺘـﺎر و ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ و ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧـﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺮﻧﮓ آﻧﻬﺎ را ﻧﯿﺰ در ﺑﺎره اوﻟﯿﺎء ﺧـﺪا ﺑﺨﻮد‬
‫ﻧﺴﺒﺖ داده از اﯾﻦ روي ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫)ِإﱠن اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﯾُﺒﺎﯾُِﻌﻮَﻧَﮏ ِإﻧﱠﻤﺎ ﯾُﺒﺎﯾُِﻌﻮَن اﻟﻠﱠَﻪ‪ /10 -‬ﻓﺘﺢ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮ ﭘﯿﻤﺎن ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺎ ﺧﺪا ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ(‪.‬‬
‫‪ -2‬از اﯾـﻦ ﺟﻬﺖ ﮐﺎرﻫـﺎي ﭘﻠﯿـﺪ و زﺷـﺘﺸﺎن را ﺧـﺪﻋﻪ و ﻓﺮﯾﺐ ﻧﺎﻣﯿـﺪه اﺳﺖ ﺗـﺎ ﻫﺸـﺪاري و ﺗﻨـﺒﯿﻬﯽ ﺑﺮ ﻋﻈﻤﺖ و ﺷـﮑﻮه ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( و‬
‫اوﻟﯿﺎﺋﺶ ﺑﺎﺷـﺪ وﻟﯽ ﺳـﺨﻦ ﻟﻐﺖ ﺷـﻨﺎﺳﺎن ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ در اﺿﺎﻓﻪ ﺷـﺪن‪ -‬ﯾﺨﺎدﻋﻮن‪ -‬ﺑﻪ‪ ،‬اﻟّﻠﻪ‪ -‬ﻣﻀﺎف ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﻀﺎف اﻟﯿﻪ‪ ،‬ﺑﺠﺎي‬
‫ﻣﻀﺎف ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ )ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﺪﻋﻪ آﻣﯿﺰﺷﺎن(‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪586 :‬‬
‫اّﻣـﺎ ﺑﺎﯾـﺪ داﻧﺴـﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑـﺎ ذﮐﺮ ﻣﻀـﺎف در اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻋﺒـﺎرت ﻣﻘﺼﻮدي را ﮐﻪ از ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮ دو وﺟﻬﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ذﮐﺮ ﺷـﺪ‪ ،‬از آن‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ -1 ،‬ﻧﺎرواﺋﯽ و ﭘﻠﯿﺪي ﮐﺎرﺷﺎن در ﻗﺼﺪي ﮐﻪ از ﻣﮑﺮ و ﻧﯿﺮﻧﮓ دارﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﺎ ﻓﺮﯾﺐ دادن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص(‬
‫ﺧﺪاي را ﻓﺮﯾﺐ داده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬در ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﯾﺨﺎدﻋﻮن اﻟّﻠﻪ‪ -‬ﺗﻨّﺒﻪ و ﻫﺸﺪاري اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪﻋﻪ و ﻓﺮﯾﺐ آﻧﻬﺎ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( آﻧﻘﺪر ﺑﺰرگ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﺋﯽ‬
‫ﭼﻨﺎن رﻓﺘﺎر ﻣﮑﺮ آﻣﯿﺰ‪ ،‬ﺧﺪﻋﻪ ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در ﺑﯿﻌﺖ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫)ِإﱠن اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﯾُﺒﺎﯾُِﻌﻮَﻧَﮏ ِإﻧﱠﻤﺎ ﯾُﺒﺎﯾُِﻌﻮَن اﻟﻠﱠَﻪ‪ /10 -‬ﻓﺘﺢ( و )َو ُﻫَﻮ ﺧﺎِدُﻋُﻬْﻢ‬
‫‪ /142 -‬آل ﻋﻤﺮان( ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧـﺪع اﻟّﻀّﺐ‪ -‬ﺳﻮﺳـﻤﺎر در ﺳﻮراﺧﺶ ﭘﻨﻬـﺎن ﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﮑـﺎر ﺑﺮدن واژه ﺧـﺪع‪ -‬در ﺑـﺎره ﺳﻮﺳـﻤﺎر ﺑﺮاي اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ در ﺳﻮراﺧﺶ‬
‫دﺳﺖ ﺑﺒﺮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻘﺮب دﺳﺘﺶ را ﻣﯽﮔﺰد از اﯾﻦ روي ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬ﻋﻘﺮب‪ -‬اﺳﺖ ﺗﺎ ﺟﺎﺋﯿﮑﻪ ﺑﺼﻮرت ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻌﻘﺮب ﺑّﻮاب اﻟّﻀّﺐ‪ -‬ﻋﻘﺮب درﺑﺎن و ﭘﺮدهدار ﺳﻮﺳـﻤﺎر اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻓﺮﯾﺒﮑﺎري ﺳﻮﺳـﻤﺎر ﺑﻄﻮر ﺿـﺮب اﻟﻤﺜﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬أﺧﺪع ﻣﻦ‬
‫ﺿّﺐ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣّﮑﺎرﺗﺮ از ﺳﻮﺳﻤﺎر‪.‬‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﺧﺎدع و ﺧﯿﺪع‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ راﻫﯽ ﮔﻤﺮاه ﮐﻨﻨﺪه و ﺑﯿﺮاﻫﻪ ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮﯾﻦ و راﻫﺮواﻧﺶ را ﻓﺮﯾﺐ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺨـﺪع‪ -‬ﺧﺎﻧﻪاي در ﺧﺎﻧﻪ دﯾﮕﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮ در ﺗﻮ‪ ،‬ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﺳﺎزﻧﺪه آﻧﺨﺎﻧﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺧﻮاﺳـﺘﻪ ﮐﺴـﯿﮑﻪ ﻗﺼﺪ رﺳـﯿﺪن ﺑﺎو را دارد ﻓﺮﯾﺐ‬
‫دﻫﺪ ‪.‬‬
‫ﺧﺪع اﻟّﺮﯾﻖ‪ -‬ﺳﺮاﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ درﺧﺸﯿﺪﻧﺶ از دور ﻓﺮﯾﺐ ﻣﯽدﻫﺪ در وﻗﺘﯽ ﮐﻪ آﺑﯽ در آن ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﮐﻢ ﺑﺎﺷﺪ و از دور درﯾﺎﭼﻪاي ﺑﻨﻈﺮ آﯾﺪ‪.‬‬
‫أﺧﺪﻋﺎن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دو رگ ﺣﺠﺎﻣﺖ ﭘﺸﺖ و ﮔﺮدن ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﭘﯿﺪا و زﻣﺎﻧﯽ ﻧﺎﭘﯿﺪاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪﻋﺘﻪ‪ -‬رگ ﺣﺠﺎﻣﺘﺶ را ﺑﺮﯾﺪم‪ ،‬و در ﺣﺪﯾﺚ »ﺑﯿﻦ ﯾﺪي اﻟّﺴﺎﻋﮥ ﺳﻨﻮن ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪587 :‬‬
‫ﺧّﺪاﻋﮥ« »‪.«1‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺳﺎﻟﻬﺎﺋﯽ ﻓﺮﯾﺒﻨﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﻟﯽ ﺑﺎ ﺧﺸﮑﯽ و ﺳﺎﻟﯽ ﺑﺎ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺟﻠﻮه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﺪن( ]ﺧﺪن ‪ ... :‬ص ‪587 :‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﻻ ُﻣﺘﱠِﺨﺬاِت َأْﺧﺪاٍن »‪ /25 -«2‬ﻧﺴﺎء( أﺧـﺪان ﺟﻤﻊ‪ -‬ﺧـﺪن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﺎر و ﻣﺼﺎﺣﺐ و ﻫﻤﺴـﺨﻦ داﺋﻤﯽ و ﺑﯿﺸﺘﺮ در‬
‫ﺑﺎره ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﯿﻞ و ﺧﻮاﻫﺶ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ و ﺷﻬﻮاﻧﯽ دوﺳﺘﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﺧﺪن اﻟﻤﺮأة و ﺧﺪﯾﻨﻬﺎ‪ -‬ﯾﺎران آن زن )ﺧﺪﯾﻦ و ﺧﺪن ﻫﺮ دو ﻣﻔﺮد اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪﯾﻦ اﻟﻌﻠﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ دوﺳﺖ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﮐﻪ اﺳﺘﻌﺎره اﺳﺖ ﻣﺜﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ‪:‬‬
‫ﯾﻌﺸﻖ اﻟﻌﻠﯽ و ﯾﺸّﺒﺐ ﺑﺎﻟّﻨﺪي و ﯾﻨﺴﺐ ﺑﺎﻟﻤﮑﺎرم‪:‬‬
‫)ﺑﺸﺮاﻓﺖ و ﺑﺰرﮔﯽ ﻋﺸﻖ ﻣﯽورزد‪ ،‬در ﺳﺨﺎوت و ﺑﺨﺸﺶ ﻏﺰل ﻣﯽﺳﺮاﯾﺪ و ﺑﻪ ﻣﮑﺎرم اﺧﻼق ﺧﻮد را ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﺪ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺴﯿﺎر آﻣﻮزﻧﺪه و اﻧﺴﺎن ﺳﺎز در ذﯾﻞ اﯾﻦ واژه ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫‪» -1‬اّﯾﺎﮐﻢ و اﻟﺨﺪﻋﮥ« ﯾﻌﻨﯽ از ﺧﺪﻋﻪ و ﻣﮑﺮ ﺑﺮ ﺣﺬر ﺑﺎﺷﯿﺪ و دوري ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪» -2‬اﻋﻮذ ﺑﮏ ﻣﻦ ﺻﺎﺣﺐ اﻟﺨﺪﯾﻌﮥ ان رأي ﺣﺴـﻨﮥ دﻓﻨﻬﺎ و ان رأي ﺳّﯿﺌﮥ اﻓﺸﺎﻫﺎ« ﺑﺨﺪاوﻧﺪ از ﻧﯿﺮﻧﮓ ﻓﺮﯾﺒﮑﺎر ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم زﯾﺮا اﮔﺮ ﺧﻮﺑﯽ‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﺮ ﮔﺎه ﺑﺪي ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ اﻓﺸﺎء ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫)ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪(329 /4‬‬
‫)‪ (2‬آﯾﻪ ﻓﻮق اﺷﺎره ﺑﺪوﺳـﺘﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻟّﺬت ﺧﻮاﻫﯽ ﻃﺮح دوﺳﺘﯽ ﻣﯽرﯾﺰﻧﺪ و در ﻗﺮآن در آﯾﻪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ اﺷﺎره ﺑﻤﺮدان اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫)َو ﻻ ُﻣﺘﱠِﺨِﺬي َأْﺧﺪاٍن‪ /5 -‬ﻣﺎﺋﺪه( ﯾﮑﯽ ﻫﻢ در ﺑﺎره زﻧﺎن ﮐﻪ )َو ﻻ ُﻣﺘﱠِﺨﺬاِت َأْﺧﺪاٍن‪ /25 -‬ﻧﺴﺎء( ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ﻣﺮدان و زﻧـﺎن ﭘﺎﮐـﺪاﻣﻦ‪ ،‬و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐـﺎري ﮐﻪ ﭼﻨـﺎن دوﺳـﺘﺎﻧﯽ ﻫﻮس ﺑـﺎز را در ﮐـﺎﻧﻮن ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ و ﺷـﺮاﻓﺖ ﺧﻮﯾﺶ راه ﻧﻤﯽدﻫﻨـﺪ و ﺑﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺰﯾﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﺟﺎﻫﻠّﯿﺖ ﭼﻨﯿﻦ رﺳـﻤﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﻨﺎم دوﺳﺖ ﺑﻮدن ﻫﻤﻮاره در ﺣﻀﻮر و ﻏﯿﺎب ﻫﻤﺴﺮان ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ آﻣﯿﺰش ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ و‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻋﻠّﺘﻬـﺎي ﻓﺴـﺎد اﺧﻼـق ﺟﻨﺴـﯽ و ﮐﺸـﺘﻦ دﺧﺘﺮﻫـﺎ ﮐـﻪ ارزش زن را در دﻧﯿـﺎي ﺟـﺎﻫﻠﯽ ﻧـﺎﭼﯿﺰ ﮐﺮده ﺑـﻮد‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﺷـﯿﻮه ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪ و‬
‫دوﺳﺘﯽﻫﺎي ﻏﯿﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﺪن ﺷﺨﺼّﯿﺖ واﻗﻌﯽ زﻧﺎن و ﻣﺼﻮن ﺑﻮدن ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ از ﺟﺪال و ﺧﻄﺮات ﺟﺪاﺋﯽ‬
‫و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ آن را ﻧﺎروا داﻧﺴﺘﻪ و ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺒﯿﺎن رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ در ذﯾﻞ آﯾﻪ ﻓﻮق ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬و اﻟﻤﺨﺪن ﻫﻮ اﻟّﺼﺪﯾﻖ ﯾﮑﻮن ﻟﻠﻤﺮأة ﯾﺰﻧﯽ ﺑﻬﺎ ﺳّﺮا ﮐﺬا ﮐﺎن ﻓﯽ اﻟﺠﺎﻫﻠّﯿﻪ« ﯾﻌﻨﯽ در‬
‫ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﺑﺎ زﻧﺎن رواﺑﻂ ﺟﻨﺴﯽ ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ و اﺳﻼم آﻧﺮا ﻗﺪﻏﻦ ﮐﺮده‪) .‬اﻟّﺘﺒﯿﺎن ج ‪ 3‬ص ‪.(170‬‬
‫‪) ) (.‬ﺧﺬل( ]ﺧﺬل ‪ ... :‬ص ‪588 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﮐﺎَن اﻟﱠﺸﯿْﻄﺎُن ﻟ ِﻠِْﺈﻧ ْﺴﺎِن َﺧُﺬوﻟًﺎ‪ /29 -‬ﻓﺮﻗﺎن( ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ﻧﺎﺳﻮدﻣﻨﺪ و زﯾﺎد ﺑﯽﺑﻬﺮه‪.‬‬
‫ﺧﺬﻻن‪ -‬ﯾﺎري ﻧﺮﺳﺎﻧﺪن و ﺗﺮك ﮐﻤﮏ از ﮐﺴﯿﮑﻪ ﮔﻤﺎن ﯾﺎرﯾﺶ ﻣﯽرﻓﺖ و ﻟﺬا ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺬﻟﺖ اﻟﻮﺣﺸّﯿﮥ وﻟﺪﻫﺎ‪ -‬آن ﺣﯿﻮان ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﯽ ﺑّﭽﻪاش را ﺗﺮك ﮐﺮد و ﺑﯽﺑﻬﺮه ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺨﺎذﻟﺖ رﺟﻼ ﻓﻼن‪ -‬آﻧﻤﺮد ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﺳﺴﺖ و ﺿﻌﯿﻒ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻋﺸﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺑﯿﻦ ﻣﻐﻠﻮب ﺗﻠﯿﻞ ﺧّﺪه و ﺧﺬول اﻟّﺮﺟﻞ ﻣﻦ ﻏﯿﺮ ﮐﺴﺢ »‪«1‬‬
‫رﺟﻞ ﺧﺬﻟﮥ‪ -‬ﻣﺮدي ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﯽﺑﻬﺮه اﺳﺖ و ﻣﺤﺮوﻣّﯿﺖ دارد‪ ،‬و ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرده اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﺬ( ]ﺧﺬ[‪ ... :‬ص ‪588 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓُﺨْﺬ ﻣﺎ آَﺗﯿْﺘَُﮏ َو ُﮐْﻦ ﻣَِﻦ اﻟﱠﺸﺎِﮐِﺮﯾَﻦ‪ /144 -‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﺧﺬوه اﺻﻠﺶ از‪ -‬أﺧﺬ اﺳﺖ ﮐﻪ در ذﯾﻞ )اﻟﻒ( ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﺮ( ]ﺧﺮ[‪ ... :‬ص ‪588 :‬‬
‫)َﻓَﮑَﺄﻧﱠﻤﺎ َﺧﱠﺮ ﻣَِﻦ اﻟﱠﺴﻤﺎِء‪ /31 -‬ﺣّﺞ( ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ از آﺳﻤﺎن ﺳﺮﻧﮕﻮن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﻋﺸـﯽ ﯾﺎ ﻣﯿﻤﻮن ﺑﻦ ﻗﯿﺲ ﺷﺎﻋﺮي ﺟﺎﻫﻠﯽ اﺳﺖ از ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﮑﺮ ﺑﻦ واﺋﻞ ﮐﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺿـﻌﻒ دﯾـﺪﮔﺎﻧﺶ اﻋﺸـﯽ ﻧﺎﻣﯿـﺪه ﺷـﺪه و ﺑﮑﻨﯿﻪ اﺑﻮ‬
‫ﺑﺼﯿﺮ ﺻﺪاﯾﺶ ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮي ﻣّﺪاح و ﺷﻌﺮ را وﺳﯿﻠﻪ ارﺗﺰاق و ﮐﺴﺐ ﻣﻌﺎش ﻗﺮار ﻣﯽداده و از ﮐﺮاﻧﻪﻫﺎي ﺧﻠﯿﺞ ﺗﺎ ﻋّﻤﺎن و ﯾﻤﻦ و ﺣﯿﺮه‬
‫و ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن و ﺷﺎم و ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ را ﺑﺮاي ﻣّﺪاﺣﯽ زﯾﺮ ﭘﺎ ﻣﯽﻧﻬﺎد در اﺷﻌﺎرش واژهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺨﺼﻮص ﮐﻠﻤﺎت ﻓﺎرﺳﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﯿﺖ‬
‫ﻓﻮق از ﯾﮑﯽ از ﻗﺼﺎﺋﺪ ﺧﻤﺮّﯾﻪ‪ -‬اوﺳﺖ ﮐﻪ وﺻﻒ ﻓﻼﮐﺖ ﺑﺎري از ﻣﺴﺘﺎن ﺑﯽﺧﺒﺮ از ﺟﻬﺎن ﻋﻠﻢ و ﻋﻘﻞ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪-1 ،‬‬
‫ﻓﺘﺮي اﻟّﺸﺮب ﻧﺸﺎوي ﺑﻄﺤﻮا ﻣﺜﻞ ﻣﺎ ﻣﺪت ﻧﺼﺎﺣﺎت اﻟﺮﺑﺢ ‪-2‬‬
‫ﺑﯿﻦ ﻣﻐﻠﻮب ﺗﻠﯿﻞ ﺧﺪه و ﺧﺬول اﻟّﺮﺟﻞ ﻣﻦ ﻏﯿﺮ ﮐﺴﺢ‬
‫‪ -1‬ﺳـﭙﺲ ﺗـﻮ ﺷـﺎرﺑﯿﻦ و ﻣﺴـﺘﺎن را ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐـﻪ از ﻣﺴـﺘﯽ ﺑﺮوي زﻣﯿﻦ اﻓﺘـﺎده و ﭼـﻮن ﻃﻨـﺎب ﺑـﻮزﯾﻨﻪ ه ﺑـﺎﯾﻦ ﻃﺮف و آن ﻃﺮف ﮐﺸﺎﻧـﺪه‬
‫ﻣ ﯽﺷ ﺪ ﻧ ﺪ ‪.‬‬
‫‪ -2‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن اﻓﺮاد ﺳﺮ ﺧﻮرده‪ ،‬زﻣﯿﻦ ﺧﻮرده‪ ،‬ﺑﺮ وي در اﻓﺘﺎده و ﻟﻨﮓ ﻟﻨﮕﺎن روﻧﺪﮔﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از ﺑﯿﻤﺎري ﻟﻨﮓ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫از ﺑﯽﺧﻮدي‪.‬‬
‫و ﭼﻘﺪر ﺷﻌﺮ ﺳﻨﺎﺋﯽ ﺷﺎﻋﺮ ﻋﺎرف ﻣﺎ زﯾﺒﺎﺳﺖ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻧﮑﻨﺪ داﻧﺎ ﻣﺴﺘﯽ ﻧﺨﻮرد ﻋﺎﻗﻞ ﻣﯽ ﻧﻨﻬﺪ ﻣﺮد ﺧﺮدﻣﻨﺪ ﺳﻮي ﭘﺴﺘﯽ ﭘﯽ‬
‫ﭼﻪ ﺧﻮري ﭼﯿﺰي ﮐﻪ از ﺧﻮردن آن ﭼﯿﺰ ﺗﺮا ﻧﯽ ﭼﻨﺎن ﺳﺮو ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺳﺮو و ﭼﻮﻧﯽ‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓَﻠﱠﻤﺎ َﺧﱠﺮ َﺗَﺒﯿﱠَﻨِﺖ اﻟ ِْﺠﱡﻦ‪ /14 -‬ﺳﺒﺎء(‪.‬‬
‫)در ﺑﺎره وﻓﺎت ﺣﻀـﺮت ﺳـﻠﯿﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ روزي در اوج ﻗﺪرﺗﺶ ﺑﺮ ﻋﺼﺎﯾﺶ ﺗﮑﯿﻪ داده ﺑﻮد و در ﺣﺎل ﺧﻮاب ﺟﺎن ﺑﺠﺎن آﻓﺮﯾﻦ ﺗﺴﻠﯿﻢ‬
‫ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻮرﯾﺎﻧﻪﻫﺎ ﻋﺼﺎﯾﺶ ﻣﯽﺧﻮرﻧـﺪ و ﺑﺮوي در ﻣﯽاﻓﺘـﺪ‪ ،‬ﭘﺮﯾﺎن ﻣﯽﻓﻬﻤﻨـﺪ ﮐﻪ او ﻣﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ ﭘﺮﯾﺎن ﻏﯿﺐ ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻫﯿﭽﮑﺲ ﻏﯿﺐ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﺟﺰ ﺑﺎذن او(‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ )َﻓَﺨﱠﺮ َﻋَﻠﯿِْﻬُﻢ اﻟﱠﺴْﻘـُﻒ ﻣِْﻦ َﻓْﻮﻗِِﻬْﻢ‪ /26 -‬ﻧﺤﻞ( ﭘﺲ ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﺧّﺮ‪ -‬ﺳـﻘﻮط و اﻓﺘﺎدن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺻﺪاي رﯾﺰش و اﻓﺘﺎدن ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﯾﺴﻤﻊ ﻣﻨﻪ ﺧﺮﯾﺮ‪.‬‬
‫ﺧﺮﯾﺮ‪ -‬ﺻﺪاي رﯾﺰش آب و وزش ﺑﺎد و دﯾﮕﺮ ﭼﯿﺰﻫﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﭘﺎﺋﯿﻦ ﺳﻘﻮط ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬ﺧﱡﺮوا ﻟَُﻪ ُﺳـ ﱠﺠﺪًا‪ /100 -‬ﯾﻮﺳﻒ( ﺑﮑـﺎر ﺑﺮدن ﺧّﺮوا‪ -‬دو ﻣﻌﻨﯽ را ﺑـﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ ﻧﺸـﺎن ﻣﯽدﻫـﺪ‪ ،‬ﺳـﻘﻮط و اﻓﺘـﺎدن ﺑﺎ‬
‫رﺳﯿﺪن ﺻﺪاي آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ ﭼﻮن ﺑﻌﺪ از آن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو َﺳﺒﱠُﺤﻮا ﺑ َِﺤْﻤِﺪ َرﺑ ﱢِﻬْﻢ‪ /15 -‬ﺳﺠﺪه( و ﻫﺸﺪاري اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ آن ﺻﺪا‪ ،‬ﺻﺪاي ﺗﺴﺒﯿﺢ ﺑﺤﻤﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ ﻧﻪ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﺮب( ]ﺧﺮب ‪ ... :‬ص ‪589 :‬‬
‫وﯾﺮان ﺷﺪ ﺧﺮب اﻟﻤﮑﺎن ﺧﺮاﺑﺎ‪ -‬آن ﻣﮑﺎن وﯾﺮان ﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺮاﺑﯽ ﺿّﺪ آﺑﺎدي و ﺳﺎﺧﺘﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﯾُْﺨِﺮﺑ ُﻮَن ﺑ ُﯿُﻮَﺗُﻬْﻢ ﺑ َِﺄﯾِْﺪﯾِﻬْﻢ َو َأﯾِْﺪي اﻟ ُْﻤْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ‪ /2 -‬ﺣﺸﺮ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ )ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﺪﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ و ﺑﺪﺳﺖ ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﺧﺮاب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﺗﺨﺮﯾﺐ ﮐﺮد ﺑـﺪﺳﺖ ﺧـﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧـﺎﻧﻪاي ﺑﺮاي ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ و ﯾـﺎراﻧﺶ ﺑـﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧـﺪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ :‬ﺑـﺎ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ از آن ﺧـﺎﻧﻪﻫﺎ‬
‫ﺧﺮاﺑﺶ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺮﺑﮥ‪ -‬ﺷﮑﺎﻓﺘﮕﯽ و ﭼﺎك ﺧﻮردﮔﯽ ﮔﻮش ﺑﺎﯾﻦ ﺗﺼّﻮر ﮐﻪ ﮔﻮﺷﺶ ﺧﺮاب ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﻫﺮ ﺳﻮراﺧﯽ و ﻣﻨﻔﺬي ﮐﻪ ﻣّﺪور ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫رﺟـﻞ أﺧﺮب و اﻣﺮأة ﺧﺮﺑـﺎء‪ -‬ﻣﺜـﻞ‪ -‬أﻗﻄﻊ و ﻗﻄﻌـﺎء ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮد و زن ﮔﻮش ﭼـﺎك ﺧﻮرده و ﺳﻮراخ ﺷـﺪه و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺑﺮﯾـﺪﮔﯽ ﺳـﺮ‬
‫ﻇﺮف ﭼﺮﻣﯽ آب )ﻣﺸﮏ آب( ﺑﺂن ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺮﺑﮥ اﻟﻤﺰادة‪ -‬ﮐﻪ اﺳﺘﻌﺎرهاي اﺳﺖ از ﮔﻮش و ﮔﻮﺷﻪ آن ﻇﺮف ﭼﺮﻣﯽ )ﻣﺰادة‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮﺷﻪدان ﭼﺮﻣﯽ(‪.‬‬
‫ﺧﺎرب‪ -‬ﺻﻔﺘﯽ اﺳﺖ ﻣﺨﺼﻮص ﺷﺘﺮ دزدﻫﺎ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬أﺑﺼﺮ ﺧﺮﺑﺎن ﻓﻀﺎء ﻓﺎﻧﮑﺪر ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺑﻪ ﻏﺎزﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﻓﻀﺎ ﻓﺮود ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ ﻧﮕﺮﯾﺴﺖ(‪.‬‬
‫( ) )ﺧﺮج( ]ﺧﺮج ‪ ... :‬ص ‪590 :‬‬
‫ﺧﺮج‪ ،‬ﯾﺨﺮج‪ ،‬ﺧﺮوﺟﺎ‪ ،‬از ﺟﺎﯾﺶ ﯾﺎ ﺣﺎﻟﺶ ﺑﯿﺮون آﻣﺪ و ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ آﻧﮑﻪ ﺑﯿﺮون آﻣﺪن از ﺧﺎﻧﻪاي ﯾﺎ ﺷـﻬﺮي ﯾﺎ ﻟﺒﺎﺳـﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﺎرج‬
‫ﺷﺪن از ﺣﺎﻟﺖ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ در اﺳﺒﺎب ﺧﺎرج از ﺣﺎل‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓَﺨَﺮَج ﻣِﻨْﻬﺎ ﺧﺎﺋِﻔًﺎ َﯾَﺘَﺮﻗﱠُﺐ‪ /21 -‬ﻗﺼﺺ( و )َﻓﻤﺎ َﯾُﮑﻮُن ﻟََﮏ َأْن َﺗَﺘَﮑﺒﱠَﺮ ﻓِﯿﻬﺎ َﻓﺎْﺧُﺮْج‪ /13 -‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو ﻣﺎ َﺗْﺨُﺮُج ﻣِْﻦ َﺛَﻤﺮاٍت ﻣِْﻦ َأْﮐﻤﺎﻣِﻬﺎ‪ /47 -‬ﻓّﺼﻠﺖ( )ﯾﻌﻨﯽ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﺼﻮرت ﻣﯿﻮه از ﺷﮑﻮﻓﻪﻫﺎ ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫و )َﻓَﻬْﻞ ِإﻟﯽ ُﺧُﺮوٍج ﻣِْﻦ َﺳﺒِﯿٍﻞ‪ /12 -‬ﻏﺎﻓﺮ( و )ﯾُِﺮﯾُﺪوَن َأْن َﯾْﺨُﺮُﺟﻮا ﻣَِﻦ اﻟﻨﱠﺎِر َو ﻣﺎ ُﻫْﻢ ﺑ ِﺨﺎِرِﺟﯿَﻦ ﻣِﻨْﻬﺎ‪ /37 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫)إْﺧﺮاج(‪) -‬ﻣﺼﺪر ﺑﺎب اﻓﻌﺎل( ﺑﯿﺸﺘﺮ در اﺟﺴﺎم ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪:‬‬
‫)َأﻧﱠُﮑْﻢ ُﻣْﺨَﺮُﺟﻮَن‪ /35 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن( و )َﮐﻤﺎ َأْﺧَﺮَﺟَﮏ َرﺑﱡَﮏ ﻣِْﻦ ﺑَﯿْﺘَِﮏ ﺑ ِﺎﻟ َْﺤﱢﻖ‪ /5 -‬اﻧﻔﺎل(‪.‬‬
‫و )َو ﻧُْﺨِﺮُج ﻟَُﻪ َﯾْﻮَم اﻟ ِْﻘﯿﺎَﻣِﮥ ِﮐﺘﺎﺑًﺎ‪ /17 -‬اﺳﺮاء(‪.‬‬
‫و )َأْﺧِﺮُﺟﻮا َأﻧ ُْﻔَﺴُﮑُﻢ‪ /93 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫و )َأْﺧِﺮُﺟﻮا آَل ﻟ ُﻮٍط ﻣِْﻦ َﻗْﺮَﯾﺘُِﮑْﻢ‪ /56 -‬ﻧﻤﻞ(‪.‬‬
‫ﮔﺎﻫﯽ إﺧﺮاج‪ -‬در اﻣﻮر ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺪاﯾﺶ و واﻻﯾﺶ آن از ﻓﻌﻞ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪:‬‬
‫)َو اﻟﻠﱠُﻪ َأْﺧَﺮَﺟُﮑْﻢ ﻣِْﻦ ﺑ ُُﻄﻮِن ُأﱠﻣﻬﺎﺗُِﮑْﻢ‪ /78 -‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫و )َﻓَﺄْﺧَﺮْﺟﻨﺎ ﺑ ِِﻪ َأْزواﺟًﺎ ﻣِْﻦ َﻧﺒﺎٍت َﺷﺘﱠﯽ‪ /53 -‬ﻃﻪ(‪.‬‬
‫و ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﯾُْﺨِﺮُج ﺑ ِِﻪ َزْرﻋًﺎ ُﻣْﺨَﺘﻠِﻔًﺎ َأﻟ ْﻮاﻧُُﻪ‪ /21 -‬زﻣﺮ(‪.‬‬
‫)َﺗْﺨﺮﯾﺞ(‪ -‬ﻫﻢ ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻋﻠﻮم و ﺻﻨﺎﻋﺎت ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪591 :‬‬
‫ﺧﺮج و ﺧﺮاج‪ -‬ﻫﻢ ﺑﺮاي ﭼﯿﺰﻫﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از زﻣﯿﻦ و آﺷﯿﺎﻧﻪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت و ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﻬﺎ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬أْم َﺗْﺴَﺄﻟ ُُﻬْﻢ َﺧْﺮﺟًﺎ َﻓَﺨﺮاُج َرﺑ ﱢَﮏ َﺧﯿٌْﺮ‪ /71 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن(‪.‬‬
‫اﺿـﺎﻓﻪ ﺷـﺪن واژه‪ -‬ﺧﺮاج‪ -‬ﺑﺨـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ در آﯾﻪ ﻓﻮق ﺑﺮاي آﮔـﺎﻫﯽ دادن ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺮا اﻟﺰام و‬
‫واﺟـﺐ ﮐﺮده اﺳـﺖ )ﯾﻌﻨﯽ آﯾـﺎ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧـﺪ ﮐﻪ از اﯾﺸـﺎن ﻫﺰﯾﻨﻪ و ﺧﺮج و ﻣﺰدي ﻣﯽﺧـﻮاﻫﯽ در ﺣـﺎﻟﯿﮑﻪ رزق و روزي ﺧﺪاوﻧـﺪت ﺑﻪ از‬
‫آﻧﺴـﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧـﺪ‪َ) :‬و ُﻫـَﻮ َﺧﯿُْﺮ اﻟﱠﺮاِزﻗِﯿَﻦ‪ /72 -‬ﻣﺆﻣﻨـﻮن‪ ،‬و ﺑـﺎز در ﻫﻤﯿـﻦ ﻣﻌﻨﯽ در آﯾـﻪ دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻣـﻮد‪َ) :‬ﻧْﺤـ ُﻦ َﻧْﺮُزﻗُُﻬْﻢ َو ِإﯾﱠﺎُﮐْﻢ‪/31 -‬‬
‫اﺳﺮاء(‪.‬‬
‫واژه ﺧﺮج‪ -‬از‪ -‬ﺧﺮاج‪ -‬ﺷﻤﻮﻟﺶ ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﻋﻤﻮﻣّﯿﺘﺶ ﻓﺰونﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺮج ﯾﺎ ﻫﺰﯾﻨﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ دﺧﻞ ﻗﺮار داده ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓَﻬْﻞ َﻧْﺠَﻌُﻞ ﻟََﮏ َﺧْﺮﺟًﺎ‪ /94 -‬ﮐﻬﻒ(‪.‬‬
‫)ﺳﺨﻦ ﻣﺮدﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ذو اﻟﻘﺮﻧﯿﻦ را در ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺳّﺪ ﯾﺎري ﮐﺮدﻧﺪ و از او ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻫﺰﯾﻨﻪاش را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺪﻫﯿﻢ و او ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫)ﻣـﺎ َﻣﱠﮑﻨﱢﯽ ﻓِﯿِﻪ َرﺑ ﱢﯽ َﺧﯿٌْﺮ‪ /95 -‬ﮐﻬﻒ(‪ ،‬آن ﻗـﺪرت و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻟّﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻤﻦ داده اﺳﺖ ﺑﻬﺘﺮ از ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ ﺷـﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺷـﻤﺎ ﺑﺎ ﻧﯿﺮوي‬
‫ﺑ ﺪ ﻧ ﯽ ﮐ ﻤ ﮏ ﮐﻨﯿ ﺪ ( ‪.‬‬
‫ﯾﺆّدي ﺧﺮﺟﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺟﻨﺴﯽ و ﺳﻬﻢ ﻗﺮار دادي ﺧﻮد را ﭘﺮداﺧﺖ و ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺧﺮاج ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ و ﻣﺘﺼّﺪي ﺧﺮاج‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺮج‪ -‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻣﻌﻨﯽ اﺑﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬ﺧﺮوج‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﺑﺮﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺨﺮاج ﺑﺎﻟّﻀﻤﺎن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ از ﻣﺎل ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﺑﺎزاء ﺧﺴﺎرت در ﭘﯿﻤﺎن ﻓﺮوش‪ ،‬ﺧﺎرج و ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﺎرﺟﯽ‪ -‬ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ذاﺗﺎ از ﺣﺎﻻت و ﻣﻮﻗﻌّﯿﺖﻫﺎي ﺳﺎﯾﺮ اﻗﺮاﻧﺶ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ ﺑﺼﻮرت ﻣﺪح و زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺸﮑﻞ‬
‫ذّم و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﺑﺼﻮرت ﻣﺪح و ﭘﺴـﻨﺪﯾﺪه ﻣﺜﻞ ﮐﺴـﯿﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺘﯽ ﺑﺮﺗﺮ از ﻣﻘﺎم ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ ﺧﻮﯾﺶ و ﺑﻪ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺗﺮ از او ﺑﻮده ﺑﺮﺳﺪ و ﺑﺼﻮرت ذّم و‬
‫ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‪ ،‬اﻃﻼق واژه ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪592 :‬‬
‫ﺧﺎرﺟﯽ‪ -‬وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴـﯽ ﺑﻤﻨﺰﻟﺘﯽ ﭘﺎﺋﯿﻨﺘﺮ از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﺋﯿﻨﺘﺮ از او ﺑﻮده ﻣﯽرﺳـﺪ و ﺑﺮ آن ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺼﻮرت ﻣـﺪح‬
‫ﻓﻼن ﻟﯿﺲ ﺑﺈﻧﺴﺎن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬او ﺑﺮﺗﺮ از اﻧﺴﺎن اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﻓﻠﺴﺖ ﺑﺈﻧﺴﯽ و ﻟﮑﻦ ﮐﻤﻸك ﺗﻨّﺰل ﻣﻦ ﺟّﻮ اﻟّﺴﻤﺎء ﯾﺼﻮب »‪«1‬‬
‫‪.‬ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺗﻮ از اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻧﯿﺴﺘﯽ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﮐﻪ از ﺟّﻮ ﻣﺘﻌﺎﻟﯽ آﺳﻤﺎن ﻓﺮود آﻣﺪهاي(‪.‬‬
‫و ﮔﺎﻫﯽ واژه ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﺼﻮرت ﻣﺬﻣﻮم و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ )ِإْن ُﻫْﻢ ِإﻟ ﱠﺎ َﮐﺎﻟ َْﺄﻧ ْﻌﺎِم‪ /44 -‬ﻓﺮﻗﺎن(‪.‬‬
‫ﺧﺮج‪ -‬دو رﻧﮓ ﻣﺨﻠﻮط ﺳﯿﺎه و ﺳﭙﯿﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻇﻠﯿﻢ أﺧﺮج و ﻧﻌﺎﻣﮥ ﺧﺮﺟﺎء‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺘﺮ ﻣﺮغ ﻧﺮﯾﻨﻪ و ﻣﺎدﯾﻨﻪ ﺳﯿﺎه و ﺳﭙﯿﺪ‪.‬‬
‫أرض ﻣﺨﺘﺮﺟﮥ‪ -‬زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺟﺎﺑﺠﺎ ﮔﯿﺎه داﺷﺘﻦ و ﻧﺪاﺷﺘﻦ دو رﻧﮓ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺒﺰ و ﺧﺎﮐﯽ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮارج‪ -‬ﻫﻢ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺧﺮوج و ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻨﺸﺎن از اﻃﺎﻋﺖ اﻣﺎم آﻧﭽﻨﺎن ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫و اﻟﺨﻮارج ﻟﮑﻮﻧﻬﻢ ﺧﺎرﺟﯿﻦ ﻋﻦ ﻃﺎﻋﮥ اﻹﻣﺎم »‪.«2‬‬
‫( ) )ﺧﺮص( ]ﺧﺮص ‪ ... :‬ص ‪592 :‬‬
‫اﻟﺨﺮص‪ :‬ﺑﺮ ﭼﯿﺪن و ارزﯾﺎﺑﯽ ﮐﺮدن ﻣﯿﻮه و زراﻋﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺷـﻌﺮ ﻓﻮق از اﺑﻮ وﺟﺰه‪ -‬از ﺷـﻌﺮاء ﻗﺒﻞ از اﺳـﻼم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﮕﻔﺘﻪ اﺑﻮ ﻋﺒﯿـﺪه ﺳﺘﺎﯾﺸـﮕﺮ ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻨـﺬر ﺑﻮده و ﺷـﻌﺮ را در ﻣﺪح او‬
‫ﺳﺮوده اﺳﺖ ﮐﺴﺎﺋﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﻼﺋﮑﻪ از‪ -‬اﻟﻮك‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻼك‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬واژه ﺷﻨﺎﺳﺎن ﻫﺮ ﮐﺪام ﺧﻮارج را ﺑﻨﺤﻮي ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫ازﻫﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و اﻟﺨﻮارج ﻗﻮم ﻣﻦ اﻫﻞ اﻻﻫﻮاء ﻟﻬﻢ ﻣﻘﺎﻟﮥ ﻋﻠﯽ ﺣّﺪه ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺧﻮارج ﮔﺮوﻫﯽ از ﻫﻮي ﭘﺮﺳـﺘﺎﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ در‬
‫ﺑﺎره اﯾﺸﺎن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬اﻟﺨﻮارج ﻃﺎﺋﻔـﮥ ﻣﻨﻬﻢ ﻟﺰﻣﻬﻢ ﻫـﺬا اﻻﺳﻢ ﻟﺨﺮوﺟﻬﻢ ﻋﻦ اﻟّﻨﺎس‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮارج ﮔﺮوﻫﯽ از ﺣﺮورﯾﻪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻧﺎﻣﯽ ﺑﺨﺎﻃﺮ اﯾﻨﮑﻪ از ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺧﺮوج ﮐﺮدﻧﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ اﻟﻮﺳﯿﻂ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬اﻟﺨﻮارج ﻓﺮﻗﮥ ﻣﻦ اﻟﻔﺮق اﻻﺳﻼﻣّﯿﻪ ﺧﺮﺟﻮا ﻋﻠﯽ اﻻﻣﺎم ﻋﻠﯽ )ع( و ﺧﺎﻟﻔﻮا رأﯾﻪ‪.‬‬
‫و‪ -‬اﻟﺨﺮص‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﯿـﺪن ﻣﯿـﻮه‪ ،‬ﻣﺜـﻞ‪ -‬ﻧﻘﺾ‪ -،‬ﺧﺮص ﺑﺠـﺎي ﭼﯿـﺪه ﺷـﺪه و ﻣﺤﺼـﻮل ﻫﻢ ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود ﻣﺜـﻞ‪ -‬ﻧﻘﺾ ﺑﺠـﺎي ﻣﻨﻘﻮض‪،‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬ﺧﺮص‪ -‬ﻫﻤﺎن دروغ ﮔﻔﺘﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ) :‬إْن ُﻫْﻢ ِإﻟ ﱠﺎ َﯾْﺨُﺮُﺻﻮَن‪ /116 -‬اﻧﻌﺎم( ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ‪ -‬ﯾﮑﺬﺑﻮن‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )ﻗُﺘَِﻞ اﻟ َْﺨﱠﺮاُﺻﻮَن‪ /10 -‬ذارﯾﺎت( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮگ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺑﺮ دروغ ﮔﻮﯾﺎن‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺘﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺳـﺨﻨﯽ از روي ﮔﻤﺎن و ﺗﺨﻤﯿﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه آن را‪ -‬ﺧﺮص‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﺧﻮاه ﺑـﺎ ﭼﯿﺰي ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﮐﻨـﺪ ﯾﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‪ ،‬از آﻧﺠﺎﺋﯿﮑﻪ ﮔﻮﯾﻨـﺪهاش آن ﺳـﺨﻦ را از روي ﻋﻠﻢ و‬
‫آﮔـﺎﻫﯽ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨـﺎي ﻏﻠﺒﻪ ﯾﻘﯿﻦ و ﺷـﻨﯿﺪن‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﮔﻤﺎن و ﺗﺨﻤﯿﻦ ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﻋﻤﻞ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫روي ﺣﺪس و ﮔﻤﺎن ﻣﻘﺪار ﻣﯿﻮهﻫﺎ را ﺑﺮ درﺧﺖ ﺗﺨﻤﯿﻦ ﻣﯽزﻧﺪ ﭘﺲ ﻫﺮ ﮐﺲ ﭼﻨﺎن ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﺑﺮ آن ﻃﺮﯾﻖ ﺑﮕﻮﯾﺪ دروﻏﮕﻮ اﺳﺖ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺳـﺨﻦ او ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ از آن ﺳـﺨﻦ ﺧﺒﺮ داده ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ﺳـﺨﻨﺶ ﺑﺎ ﻣﺤﺘﻮاي ﺳـﺨﻦ ﯾﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺜﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ‬
‫)ص( ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﺷﻬﺎدت ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺧﺪاﺋﯽ اﯾﻦ‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه اﻟﻤﻮﺳﻮﻋﻪ اﻟﻌﺮﺑّﯿﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬اّوﻟﯿﻦ ﮔﺮوﻫﯽ در اﺳـﻼم ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻠﯽ )ع( و ﯾﺎراﻧﺶ ﺧﺮوج ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺗﺤﮑﯿﻢ را رّد ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﮔﺮوه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اﻏﻠﺐ ﺑـﺪوي ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺑﻌـﺪﻫﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻣﻮﯾﺎن و ﻋّﺒﺎﺳـﯿﺎن اﯾﺴـﺘﺎدﻧﺪ و ﺑﺪﺳـﺘﻪﻫﺎﺋﯽ ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﺷﺪﻧﺪ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻨﺸﺎن‪ -‬ازارﻗﻪ‪-‬‬
‫ﻧﺠﺪات‪ -‬اﺑﺎﺿـﯿﻪ‪ -‬ﺻﻔﺮّﯾﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻋﻤﻞ را ﺟﺰو اﯾﻤﺎن ﺷﻤﺮدﻧﺪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﻫﺮ ﮐﻪ واﺟﺒﺎت و ﻓﺮاﺋﺾ را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ ﺑﺎ او ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺣﺮب ﮐﺮد‬
‫ﺗﺎ ﺑﺮﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺴﻌﻮدي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬در زﻣﺎن ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ ﻋّﺪه ﺑﺴﯿﺎري از اﯾﺸﺎن ﻧﺎﺗﻮان ﺷﺪﻧﺪ زﯾﺮا او را ﻋﺎدل ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻓﺎﺷـﻬﺪوا اﻧّـﮏ ﻋﻠﯽ اﻟﺤـّﻖ و اﻧّـﺎ ﺑﺮئ ﻣّﻤﻦ ﺑﺮئ ﻣﻨـﮏ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻮاه ﺑﺎﺷـﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﺮ ﺣّﻘﯽ و ﻫﺮ ﮐﺴـﯽ از ﺗﻮ ﺑﺮي ﺑﺎﺷـﺪ ﻣـﺎ ﻫﻢ از او ﺑﺮي‬
‫ﻫ ﺴﺘﯿﻢ ‪.‬‬
‫ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ در اﻟﻤﻠﻞ و اﻟّﻨﺤﻞ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﮐّﻞ ﻣﻦ ﺧﺮج ﻋﻠﯽ اﻻﻣﺎم اﻟﺤّﻖ اﻟّﺬي اﺗّﻔﻘﺖ اﻟﺠﻤﺎﻋﮥ ﻋﻠﯿﻪ ﯾﺴّﻤﯽ ﺧﺎرﺟﯿﺎ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻣﺎم ﺣّﻘﯽ ﮐﻪ اﺟﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﭘﯿﺮو او ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺧﺮوج ﮐﻨﺪ ﺧﺎرﺟﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)اﻟﻤﺤﮑﻢ ‪ -3 /5‬ﺗﻬﺬﯾﺐ ‪ -251 /4‬اﻟﻮﺳﯿﻂ ‪ -224 /1‬ﻣﺮوج اﻟّﺬﻫﺐ ‪ -191 /3‬ﻣﻮﺳﻮﻋﻪ‪ -767 /‬اﻟﻤﻠﻞ و اﻟّﻨﺤﻞ ‪.(114 /1‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺎ واﻗﻊ ﺳﺨﻦ درﺳﺖ اﺳﺖ اّﻣﺎ ﺑﺎ ﻧّﯿﺎت و ﻋﻠﻢ واﻗﻌﯽ آﻧﻬﺎ و ﺑﺎﻃﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺒﻮده ﭘﺲ ﺧﺮص‪ ،‬و دروغ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺑﺎره ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)ِإذا ﺟﺎَءَك ﻟا ُْﻤﻨﺎﻓُِﻘﻮَن ﻗﺎﻟ ُﻮا َﻧْﺸَﻬُﺪ ِإﻧﱠَﮏ ﻟََﺮُﺳﻮُل اﻟﻠﱠِﻪ َو اﻟﻠﱠُﻪ َﯾْﻌَﻠُﻢ ِإﻧﱠَﮏ ﻟََﺮُﺳﻮﻟ ُُﻪ َو اﻟﻠﱠُﻪ َﯾْﺸَﻬُﺪ ِإﱠن اﻟ ُْﻤﻨﺎﻓِِﻘﯿَﻦ ﻟَﮑﺎِذﺑ ُﻮَن‪ /1 -‬ﻣﻨﺎﻓﻘﻮن(‪.‬‬
‫ﯾﺎ اﻇﻬﺎر دوﺳﺘﯽ ﮐﺮدن و ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮدن از ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮري ﻏﯿﺮ از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﻇﻬﺎر ﻣﯽﺷﻮد ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺑﺎ واﻗﻊ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ(‪.‬‬
‫( ) )ﺧﺮط( ]ﺧﺮط[‪ ... :‬ص ‪594 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﺳَﻨِﺴُﻤُﻪ َﻋَﻠﯽ اﻟ ُْﺨْﺮُﻃﻮِم‪ /16 -‬ﻗﻠﻢ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﻮاره ﻋﺎر و ﻧﻨﮓ ﻣﻼزم و ﻫﻤﺮاه اوﺳﺖ و ﺑﺎ اوﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ از او ﺟﺪا ﻧﺸﻮد‪ ،‬در اﺻﻄﻼﺣﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺟﺪﻋﺖ أﻧﻔﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯿﻨﯽ او ﺑﺮﯾﺪه ﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺮﻃﻮم ﻫﻤﺎن ﺑﯿﻨﯽ ﻓﯿﻞ اﺳﺖ و ﺑﺨﺎﻃﺮ زﺷﺖ ﺑﻮدﻧﺶ ﺧﺮﻃﻮم ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫( ) )ﺧﺮق( ]ﺧﺮق ‪ ... :‬ص ‪594 :‬‬
‫ﺧﺮق ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎره ﺷﺪن و ﺑﺮﯾﺪن ﭼﯿﺰي ﺑﺮ روش ﻓﺴﺎد‪ ،‬و ﺗﺒﺎﻫﯽ و ﺑﺪون اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﺗﻔّﮑﺮ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬أ َﺧَﺮﻗَْﺘﻬﺎ ﻟ ِﺘُْﻐِﺮَق َأْﻫَﻠﻬﺎ‪ /71 -‬ﮐﻬﻒ(‪.‬‬
‫)ﻣﻮﺳـﯽ ﺑﺪوﺳﺖ و ﻫﻤﺮاﻫﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﻮ ﮐﺸﺘﯽ را ﺷـﮑﺴﺘﯽ ﺗﺎ ﻏﺮﻗﺸﺎن ﮐﻨﯽ ﮐﺎري ﺧﻄﯿﺮ اﻧﺠﺎم دادي‪ ،‬او در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﮕﻔﺘﻢ ﺗﻮ‬
‫ﺑﺎ ﻣﻦ ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﺋﯽ ﻧﺘﻮاﻧﯽ داﺷﺖ(‪.‬‬
‫ﭘﺲ‪ -‬ﺧﺮق‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﮑﺴـﺘﻦ ﮐﻪ ﺿـﺪ‪ -‬ﺧﻠﻖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﺠـﺎد ﮐﺮدن اﺳﺖ زﯾﺮا‪ -‬ﺧﻠﻖ‪ -‬آﻓﺮﯾـﺪن از روي ﺣﺴﺎب و اﻧـﺪازه و ارزش و ﻣـﺪار‬
‫اﺳﺖ وﻟﯽ‪ -‬ﺧﺮق‪ -‬ﺑﺪون اﻧﺪازه و ارزش ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯽروّﯾﻪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َﺧَﺮﻗُﻮا ﻟَُﻪ ﺑَﻨِﯿَﻦ َو ﺑَﻨﺎٍت ﺑ َِﻐﯿِْﺮ ِﻋﻠٍْﻢ‪ /100 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از راه و روش ﺑﯿﻤﻮرد و ﺑﯿﺤﺴﺎب ﭼﻨﺎن ﺣﮑﻢ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺮﯾﺪن در واژه‪ -‬ﺧﺮق ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺮق اﻟّﺜﻮب و ﺧّﺮﻗﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎﻣﻪ و ﭘﺎرﭼﻪ را ﺑﺮﯾﺪ و آﻧﺮا ﭘﺎره ﮐﺮد‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪595 :‬‬
‫ﺧﺮق اﻟﻤﻔﺎوز‪ -‬ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﻬﺎ را ﻃّﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﺧﺘﺮق اﻟّﺮﯾﺢ‪ -‬ﺑﺎد ﺑﺸّﺪت وزﯾﺪ و ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺮق و ﺧﺮﯾﻖ‪ -‬ﺑﻌﺒﻮر از ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﻬـﺎي وﺳـﯿﻊ ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود ﯾﺎ ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر وزش ﺷﺪﯾـﺪ ﺑﺎد زﯾﺎد در آﻧﺠﺎ و ﯾﺎ ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر ﻓﻼت ﺑﻮدن و ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ و‬
‫ﭘﻬﻨﺎﺋﯽ آن‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺧﺮق رﻋﺪ و ﺑﺮﻗﯽ »‪ «1‬اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺮﻫﺎ را دو ﭘﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬ﺧﺮق‪ -‬ﺳﻮراخ ﺑﺰرگ ﮔﻮش اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺻﺒّﯽ أﺧﺮق و اﻣﺮأة ﺧﺮﻗﺎء‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دﺧﺘﺮ و زﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺮﻣﻪ ﮔﻮﺷﺸﺎن ﺷﮑﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ :‬إﻧﱠَﮏ )ﻟَْﻦ َﺗْﺨِﺮَق( اﻟ َْﺄْرَض‪ /37 -‬اﺳﺮاء( در اﯾﻦ آﯾﻪ دو ﺳﺨﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬ﻟﻦ ﺗﺨﺮق‪ -‬در آﯾﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﻟﻦ ﺗﻘﻄﻊ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮ ﻫﺮﮔﺰ زﻣﯿﻦ را ﻧﭙﯿﻤﻮدهاي‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﻟﻦ ﺗﺨﺮق‪ -‬در آﯾﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﻟﻦ ﺗﺜﻘﺐ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮ ﻫﺮﮔﺰ از اﯾﻦ ﺳﻮي زﻣﯿﻦ ﺳﻮراخ ﻧﮑﺮدهاي ﮐﻪ ﺑﺂن ﺳﻮي زﻣﯿﻦ ﺑﺮوي‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر‬
‫ﺳﻮراخ ﮐﺮدن ﻧﺮﻣﻪ ﮔﻮش ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬و ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر ﺑﯽارزش ﺑﻮدن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫رﺟﻞ أﺧﺮق و ﺧﺮق و اﻣﺮأة ﺧﺮﻗﺎء‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮد و زن ﺧﻨﮓ و ﻧﺎدان در ﮐﺎر‪.‬‬
‫رﯾﺢ ﺧﺮﻗﺎء‪ -‬در ﺑﺎره ﺑﺎد ﺑﻬﻤﺎن ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺧﻨﮕﯽ و ﮐﻮدﻧﯽ در ﺑﺎره ﺑﺎدي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﺖ و ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ ﻣﯽوزد‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻣﺎ دﺧﻞ اﻟﺨﺮق ﻓﯽ ﺷﯽء إﻟّﺎ ﺷﺎﻧﻪ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺟﻬﺎﻟﺖ و ﻧﺎداﻧﯽ در ﮐﺎري داﺧﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ آﻧﺮا ﺗﺒﺎه‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬در ﺣـﺪﯾﺜﯽ از ﻋﻠﯽ )ع( آﻣـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »اﻟﺒﺮق ﻣﺨـﺎرﯾﻖ اﻟﻤﻼﺋﮑـﮥ« اراده أﻧﻬـﺎ آﻟـﮥ ﺗﺰﺟﺮ ﺑﻬـﺎ اﻟﻤﻼﺋﮑـﮥ اﻟّﺴـ ﺤﺎب و ﺳﻮﻗﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮق‬
‫وﺳﯿﻠﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﯾﺎ ﮐﺎرﮔﺰاران ﺧﺪاي در ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ آن اﺑﺮﻫﺎ را ﻣﯽراﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس اﯾﻦ ﺣـﺪﯾﺚ را ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ‪ :‬ﺑﺮق ﻫﻤﭽﻮن ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪاي از ﻧﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺮﻫﺎ ﺑﺎ آن ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ )ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﺒﺤﺮﯾﻦ‬
‫‪ -154 /5‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب ‪ (76 /10‬و اﻣﺮوز ﺗﺎ اﻧـﺪازهاي وﺟﻮد ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در اﺑﺮﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺮﺧﻮردﺷﺎن ﺑﯿﮑـﺪﯾﮕﺮ رﻋﺪ و ﺑﺮق در آﻧﻬﺎ‬
‫ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺴّﻠﻢ اﺳﺖ ﺗﺎ آﯾﻨﺪﮔﺎن ﭼﻪ درﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﻣﺨﺮﻗﮥ‪ -‬ﺧﻮد را ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﭼﯿﺰي ﺑﻨﺎداﻧﯽ زدن ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺨﺮاق‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮپ ﺑـﺎزي ﺑّﭽﻪﻫـﺎ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﮔﻠﻮﻟﻪ ﮐﺮدن ﭘـﺎرﭼﻪ و ﺑﻬﻢ ﺑﺴـﺘﻦ آن ﺑﺮاي ﭘﺮﺗـﺎب ﺑﻪ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي در‬
‫ﭘﺎرﭼﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﭘﺮﺗﺎب ﻣﯽﺷﻮد ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﺰن( ]ﺧﺰن ‪ ... :‬ص ‪596 :‬‬
‫اﻟﺨﺰن‪ ،‬ﻧﮕﻬﺪاﺷﺘﻦ ﭼﯿﺰي در ﮔﻨﺠﯿﻨﻪ و ﺧﺰاﻧﻪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺜﻞ راز و ﺳّﺮ ﺣﻔﻆ و ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﯽﺷﻮد ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و َو ِإْن ﻣِْﻦ َﺷْﯽٍء ِإﻟ ﱠﺎ ِﻋﻨَْﺪﻧﺎ َﺧﺰاﺋِﻨُُﻪ‪ /21 -‬ﺣﺠﺮ(‪.‬‬
‫َو ﻟ ِﻠﱠِﻪ َﺧﺰاﺋُِﻦ ﻟا ﱠﺴﻤﺎواِت َو اﻟ َْﺄْرِض‪ /7 -‬ﻣﻨﺎﻓﻘﻮن(‪.‬‬
‫ﮐﻪ اﺷـﺎره ﺑﻘـﺪرت ﭘﺮوردﮔﺎر ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ را ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫـﺪ اﯾﺠﺎد ﮐﻨـﺪ و ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﻨـﺪ و ﯾﺎ اﺷﺎره ﺑﺤﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص(‬
‫ﺑﺂن اﺷﺎره ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﻓﺮغ رﺑّﮑﻢ ﻣﻦ ﺧﻠﻖ اﻟﺨﻠﻖ و اﻟّﺮزق و اﻷﺟﻞ« ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن اﯾﺠﺎد و آﻏﺎز آﻓﺮﯾـﺪن و رزق و ﻣـّﺪت ﺣﯿﺎت آﻧﻬﺎ را ﺑﭙﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧـﺪه‬
‫اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ َﻓَﺄْﺳَﻘﯿْﻨﺎُﮐُﻤﻮُه َو ﻣﺎ َأﻧ ْﺘُْﻢ ﻟَُﻪ ﺑ ِﺨﺎِزﻧِﯿَﻦ‪ /22 -‬ﺣﺠﺮ( ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي‪ -‬ﺧﺎزﻧﯿﻦ‪ -‬ﺛﺎﺑﺖ ﻗﺪﻣﺎن در ﺷـﮑﺮ و ﺳﭙﺎﺳﮕﺰاري اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ اﺷﺎره‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ :‬أ َﻓَﺮَأﯾْﺘُُﻢ اﻟ ْﻤﺎَء اﻟ ﱠِﺬي َﺗْﺸَﺮﺑ ُﻮَن َأ َأﻧ ْﺘُْﻢ َأﻧ َْﺰﻟ ْﺘُُﻤﻮُه ‪ /68 -«1» ...‬واﻗﻌﻪ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﭼﻮن روش ﺗﻔﺴـﯿﺮي راﻏﺐ رﺣﻤـﮥ اﻟﻠّﻪ ﻫﻤـﺎن ﺳـﻨﺖ و روش اﻣﺎﻣﺎن ﻋﻠﯿﻬﻢ اﻟّﺴـ ﻼم و ﺑﻌﻀـﯽ از ﺻـﺤﺎﺑﻪ و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ رﺿﻮان اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻬﻢ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺎﻫﯽ در ذﯾﻞ ﯾﮏ واژه آﯾﻪاي را ﮐﻪ واژه را در ﺑﺮ ﻧـﺪارد ﺑﺮاي ﺗﺄﯾﯿـﺪ ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻐﺖ و آﯾﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﺜﻼ در آﯾﻪ ﻓﻮق ﮐﻪ‬
‫َﻓَﺄْﺳـ َﻘﯿْﻨﺎُﮐُﻤﻮُه َو ﻣﺎ َأﻧ ْﺘُْﻢ ﻟَُﻪ ﺑ ِﺨﺎِزﻧِﯿَﻦ‪ /22 -‬ﺣﺠﺮ( )ﺷـﻤﺎ ﮐﻪ ﻃﺒﯿﻌﺖ را آﺑﯿﺎري ﻧﻤﯽﮐﻨﯿـﺪ( اﺳﺖ ﺑﺮاي رﺳﺎﻧـﺪن ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺎ َأﻧ ْﺘُْﻢ ﻟَُﻪ ﺑ ِﺨﺎِزﻧِﯿَﻦ‪-‬‬
‫‪ /22‬ﺣﺠﺮ( و اﯾﻨﮑﻪ ﻣـﺎﯾﻪ ﺣﯿـﺎﺗﯽ درﺧﺘﺎن و ﮔﯿﺎﻫﺎن ﮐﻪ ﻫﻤﺎن آب اﺳﺖ از ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﻟﻬﯽ و ﺳـّﻨﺖ او در ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺟﺮﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑـﺪ‪ ،‬آﯾﻪ‬
‫دﯾﮕﺮي در ﺗﺄﯾﯿﺪش ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺻﺤﯿﺢ آﯾﻪ را ﺑﺮ ﺧﻼف آن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻠﻤﻪ ﻗﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده روﺷﻦ ﺳﺎزد و‬
‫)َﺧَﺰَﻧُﮥ(‪ -‬ﺟﻤﻊ ﺧﺎزن‪ -‬اﺳﺖ و در آﯾﻪ َو ﻗﺎَل ﻟَُﻬْﻢ َﺧَﺰَﻧﺘُﻬﺎ‪ /71 -‬زﻣﺮ( در ﺻﻔﺖ ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ َو ﻻ َأﻗُﻮُل ﻟَُﮑْﻢ ِﻋﻨِْﺪي َﺧﺰاﺋُِﻦ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /31 -‬ﻫﻮد(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺸﻤﺎ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﻘﺪورات و اﻣﮑﺎﻧﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﺎز دارد‪ ،‬ﻣﻦ دارم‪ ،‬زﯾﺮا واژه‪ -‬ﺧﺰن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻨﺠﯿﻨﻪ ﮐﺮدن ﮐﻪ ﻧﻮﻋﯽ از ﻣﻨﻊ‬
‫و ﺑﺎز داﺷﺘﻦ آﻧﻬﺎ از دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺰاﺋﻦ اﻟّﻠﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺨﺸﺎﯾﺶ ﮔﺴﺘﺮده و ﺟﻬﺎﻧﺸﻤﻮل ﺧﺪاي‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ ﻫﻤﺎن اﻣﺮ‪ -‬ﮐﻦ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎش و اﯾﺠﺎد ﺷﻮ‪.‬‬
‫)و ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺪرﺗﻬﺎﺋﯽ ﻧﺪارم ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﭼﻨﺎن ﺑﺨﺸﺎﯾﺸﯽ و ﻧﻪ ﭼﻨﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ(‪.‬‬
‫اﻟﺨﺰن ﻓﯽ اﻟّﻠﺤﻢ‪ -‬اﺻـﻠﺶ ذﺧﯿﺮه ﮐﺮدن ﮔـﻮﺷﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻄـﻮر ﮐﻨـﺎﯾﻪ ﺑﮑﻬﻨﻪ ﺷـﺪن و ﻣﺘﻌّﻔﻦ ﺷـﺪن آن ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه ﭘﺲ ﺧﺰن اﻟّﻠﺤﻢ و‬
‫ﺧﻨﺰ‪ -‬در اﺻﻞ ﯾﮑﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ آن ﮔﻮﺷﺖ ﺑﺪ ﺑﻮ و ﻓﺎﺳﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ‪ -‬ﺧﺰن و ﺧﻨﺰ‪ -‬در ﯾﮏ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﺰي( ]ﺧﺰي ‪ ... :‬ص ‪597 :‬‬
‫ﺧﺰي اﻟّﺮﺟﻞ ﯾﻌﻨﯽ آن ﻣﺮد ﺷﮑﺴـﺘﻪ و ﻓﺮﺳﻮده ﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﺎ از ﻧﺎﺣﯿﻪ و ﺟﺎن و ﻧﻔﺴﺶ و ﯾﺎ از ﺳﻮي دﯾﮕﺮان ﺧﻮار ﺷﺪه اﺳﺖ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺟﺎن‬
‫و ﻧﻔﺲ آدﻣﯽ را ﺑﻔﺮﺳﻮدﮔﯽ و ﺧﻮاري ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ ﺣﯿﺎء و ﺷﺮم زﯾﺎد اﺳﺖ و ﻣﺼﺪر آن‪ -‬ﺧﺰاﯾﮥ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺟﻞ ﺧﺰﯾﺎن و اﻣﺮأة ﺧﺰﯾﯽ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮد و زن ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻤﺮو و ﺷﺮﻣﮕﯿﻦ ﺟﻤﻊ آن‪ -‬ﺧﺰاﯾﺎ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﻣﻌﻨﯽ ﺻـﺤﯿﺢ اﺷـﺎره ﺑـﺎﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ َأ َﻓَﺮَأﯾْﺘُُﻢ اﻟ ْﻤـﺎَء اﻟ ﱠِﺬي َﺗْﺸـ َﺮﺑ ُﻮَن َأ َأﻧ ْﺘُْﻢ َأﻧ َْﺰﻟ ْﺘُُﻤﻮُه‪ /68 -‬واﻗﻌﻪ( آﯾـﺎ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿـﺪ آﺑﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪ ﺷﻤﺎ ﻧﺎزل ﻧﮑﺮدﯾﺪ ﭘﺲ ﻣﺎ َأﻧ ْﺘُْﻢ ﻟَُﻪ ﺑ ِﺨﺎِزﻧِﯿَﻦ‪ /22 -‬ﺣﺠﺮ(‪.‬‬
‫ﺷﻤﺎ درﯾﺎﻫﺎ را ﻧﯿﺎﻓﺮﯾﺪهاﯾﺪ ﮐﻪ آب را در آﻧﺠﺎ ﺑﺮاي ﺧﻮد ذﺧﯿﺮه ﮐﺮده ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺧﻮرﺷﯿﺪ را ﻧﯿﺎﻓﺮﯾﺪهاﯾﺪ ﮐﻪ آب ذﺧﺎﺋﺮ درﯾﺎﻫﺎ را ﺑﺼﻮرت‬
‫اﺑﺮ در آورد و در ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﺮو رﯾﺰاﻧـﺪ و ﺷـﻤﺎ ﻧﯿﺴﺘﯿـﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﺎن ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ در ﭘﻬﻨﺎي ﻋﺎﻟﻢ آﻓﺮﯾـﺪه ﺑﺎﺷـﯿﺪ ﺷـﻤﺎ ﺗﻨﻬﺎ درك ﻣﯽﮐﻨﯿـﺪ و‬
‫ﺑﺨﻮد ﻣﯽﺑﺎﻟﯿﺪ و ﺳﺮ از اﻃﺎﻋﺖ ﺣّﻖ ﺑﺮ ﻣﯽﭘﯿﭽﯿﺪ زﻫﯽ ﻏﻔﻠﺖ و ﮐﻮر دﻟﯽ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﺎران ﺑﮑﻮﻫﺴﺘﺎن ﻧﺒﺎرد ﺑﺴﺎﻟﯽ دﺟﻠﻪ ﮔﺮدد ﺧﺸﮏ رودي ]‪[...‬‬
‫و در ﺣﺪﯾﺚ »اﻟّﻠﻬّﻢ اﺣﺸﺮﻧﺎ ﻏﯿﺮ ﺧﺰاﯾﺎ و ﻻ ﻧﺎدﻣﯿﻦ« )ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺎ را ﻧﻪ ﭘﺸﯿﻤﺎن و ﻧﻪ ﺷﺮﻣﮕﯿﻦ ﻣﺤﺸﻮر ﻓﺮﻣﺎ(‪.‬‬
‫اّﻣﺎ ﺧﻮاري و ﺳﺮﺷﮑﺴـﺘﮕﯽ ﮐﻪ از ﺳﻮي دﯾﮕﺮان ﺑﺎﻧﺴﺎن ﻣﯽرﺳﺪ ﻧﻮﻋﯽ از اﺳﺘﺨﻔﺎف و ﺳﺒﮑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺼﺪرش‪ -‬ﺧﺰي‪-‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺟﻞ ﺧﺰي‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮد ﺳﺮ ﺷﮑﺴﺘﻪ و ﺳﺒﮏ و ﺧﻮار ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ذﻟ َِﮏ ﻟَُﻬْﻢ ِﺧْﺰٌي ﻓِﯽ اﻟﱡﺪﻧ ْﯿﺎ‪ /33 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫و ِإﱠن اﻟ ِْﺨْﺰَي اﻟ َْﯿْﻮَم َو اﻟﱡﺴﻮَء َﻋَﻠﯽ اﻟ ْﮑﺎﻓِِﺮﯾَﻦ‪ /27 -‬زﻣﺮ(‪.‬‬
‫و َﻓَﺄذاَﻗُﻬُﻢ اﻟﻠﱠُﻪ اﻟ ِْﺨْﺰَي ﻓِﯽ اﻟ َْﺤﯿﺎِة اﻟﱡﺪﻧ ْﯿﺎ‪ /26 -‬زﻣﺮ(‪.‬‬
‫و ﻟ ِﻨُِﺬﯾَﻘُﻬْﻢ َﻋﺬاَب اﻟ ِْﺨْﺰِي ﻓِﯽ اﻟ َْﺤﯿﺎِة اﻟﱡﺪﻧ ْﯿﺎ‪ /16 -‬ﻓّﺼﻠﺖ(‪.‬‬
‫ﻣِْﻦ َﻗﺒِْﻞ َأْن َﻧِﺬﱠل َو َﻧْﺨﺰي ‪ /134‬ﻃﻪ(‪.‬‬
‫وزن ﺑﺎب اﻓﻌﺎل از اﯾﻦ واژه در ﻫﺮ دو ﻣﻌﻨﯽ ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬ﺧﺰاﯾﮥ و ﺧﺰي أﺧﺰي ﯾﺨﺰي اﺧﺰاء‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ :‬ﯾْﻮَم ﻻ ﯾُْﺨِﺰي اﻟﻠﱠُﻪ اﻟﻨﱠﺒِﱠﯽ َو اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا‪ /8 -‬ﺗﺤﺮﯾﻢ(‪.‬‬
‫)ﻫﻨﮕﺎﻣﻪاي ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ را ﺧﻮار و ﺳﺒﮏ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ(‪.‬‬
‫و ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﻻ ﯾﺨﺰي‪ -‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﻫﺮ دو ﻣﺼﺪر ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ َرﺑ ﱠﻨﺎ ِإﻧﱠَﮏ َﻣْﻦ ﺗُـْﺪِﺧِﻞ اﻟﻨﱠﺎَر َﻓَﻘـ ْﺪ َأْﺧَﺰﯾَْﺘُﻪ‪ /192 -‬آل ﻋﻤﺮان( ﮐـﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ از‪ -‬ﺧﺰاﯾـﮥ‪ -‬اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧـﺪ از‪ -‬ﺧﺰي‪ -‬ﻫﻢ ﺑﺎﺷـﺪ و‬
‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر آﯾﺎت‪َ :‬ﻣْﻦ َﯾْﺄﺗِﯿِﻪ َﻋﺬاٌب ﯾُْﺨِﺰﯾِﻪ‪ /39 -‬ﻫﻮد(‪.‬‬
‫َو ﻻ ﺗُْﺨِﺰﻧﺎ َﯾْﻮَم اﻟ ِْﻘﯿﺎَﻣِﮥ‪ /194 -‬آل ﻋﻤﺮان( و َو ﻟ ِﯿُْﺨِﺰَي اﻟ ْﻔﺎِﺳِﻘﯿَﻦ‪ /5 -‬ﺣﺸﺮ( و َو ﻻ ﺗُْﺨُﺰوِن ﻓِﯽ َﺿﯿِْﻔﯽ‪ /78 -‬ﻫﻮد(‪.‬‬
‫و ﺑﺮ اﺳﺎس آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﻣﻌﻨﯽ ﻓﻌﻞ‪ -‬ﺧﺰي‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮار ﺷـﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺸﺎء ﺧﻮاري از ﺧﻮد اﻧﺴﺎن و ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺜﻞ‪-‬‬
‫اﻟﻬﻮن و اﻟـّﺬل‪ -‬ﮐﻪ در اﯾﻨﺼﻮرت ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن دﯾﮕﺮي ﺑﺮ او ﺗﺤﻤﯿـﻞ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ و ﻫﺮ ﮔـﺎه اﺳـﺘﺨﻔﺎف و ﺧﻮاري از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪599 :‬‬
‫اﻟﻬﻮن و اﻟﻬﻮان و اﻟّﺬّل‪ -‬ﮐﻪ در اﯾﻨﺼﻮرت ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ و ﻣﺬﻣﻮم اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﺴﺮ( ]ﺧﺴﺮ[‪ ... :‬ص ‪599 :‬‬
‫اﻟﺨﺴﺮ و اﻟﺨﺴﺮان‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻢ ﺷﺪن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺴﺮ ﻓﻼن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ او زﯾﺎﻧﻤﻨﺪ ﺷﺪ و ﺧﺴﺎرت دﯾﺪ‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ ﺧﺴﺮان و زﯾﺎن و ﺿﺮر‪ ،‬ﺑﮑﺎر و ﻋﻤﻞ ﻫﻢ ﺗﻌﻠّﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺴﺮت ﺗﺠﺎرﺗﻪ‪:‬‬
‫آﯾﻪ ﺗِﻠَْﮏ ِإذًا َﮐﱠﺮٌة ﺧﺎِﺳَﺮٌة‪ /12 -‬ﻧﺎزﻋﺎت( )ﯾﻌﻨﯽ آن ﻋﻤﻞ ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ اﺳﺖ ﺑﺎ زﯾﺎﻧﮑﺎري و ﺧﺴﺎرت(‪.‬‬
‫و ﮔﺎﻫﯽ واژه‪ -‬ﺧﺴـﺮان‪ -‬در ﺑﺎره دﺳﺘﺎوردﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺜﻞ ﻣﺎل و ﻣﻘﺎم دﻧﯿﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر‬
‫در زﯾﺎﻧﻤﻨـﺪي دﺳـﺘﺎوردﻫﺎي و ﻧﺘـﺎﯾﺠﯽ ﮐﻪ از ﺣﺎﻻـت ﻧﻔﺴـﺎﻧﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ از دﺳﺖ دادن ﺻـّﺤﺖ و ﺳـﻼﻣﺖ و ﻋﻘﻞ و اﯾﻤﺎن و‬
‫ﺛﻮاب و اﯾﻦ ﻗﺴـﻤﺖ دّوم ﯾﻌﻨﯽ زﯾـﺎن ﻧﻔﺴـﺎﻧﯽ و رواﻧﯽ ﻫﻤـﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ آن را ﺧﺴـﺮان ﻣﺒﯿﻦ ﻧﺎﻣﯿـﺪه اﺳﺖ و ﮔﻮﯾـﺪ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ‬
‫َﺧِﺴُﺮوا َأﻧ ُْﻔَﺴُﻬْﻢ َو َأْﻫﻠِﯿِﻬْﻢ َﯾْﻮَم اﻟ ِْﻘﯿﺎَﻣِﮥ َأﻻ ذﻟ َِﮏ ُﻫَﻮ اﻟ ُْﺨْﺴﺮاُن اﻟ ُْﻤﺒِﯿُﻦ‪ /15 -‬زﻣﺮ(‪.‬‬
‫و َو َﻣْﻦ َﯾْﮑُﻔْﺮ ﺑ ِِﻪ َﻓُﺄوﻟﺌَِﮏ ُﻫُﻢ اﻟ ْﺨﺎِﺳُﺮوَن‪ /121 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫و اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﯾﻨُْﻘُﻀﻮَن َﻋْﻬَﺪ اﻟﻠﱠِﻪ ﻣِْﻦ ﺑَْﻌِﺪ ﻣِﯿﺜﺎﻗِِﻪ ‪ ...‬ﺗﺎ ُأوﻟﺌَِﮏ ُﻫُﻢ اﻟ ْﺨﺎِﺳُﺮوَن‪ /27 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫و َﻓَﻄﱠﻮَﻋْﺖ ﻟَُﻪ َﻧﻔُْﺴُﻪ َﻗﺘَْﻞ َأِﺧﯿِﻪ َﻓَﻘَﺘَﻠُﻪ َﻓَﺄْﺻَﺒَﺢ ﻣَِﻦ اﻟ ْﺨﺎِﺳِﺮﯾَﻦ‪ /30 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫و َو َأﻗِﯿُﻤﻮا اﻟ َْﻮْزَن ﺑ ِﺎﻟ ِْﻘْﺴِﻂ َو ﻻ ﺗُْﺨِﺴُﺮوا اﻟ ِْﻤﯿﺰاَن‪ /9 -‬اﻟّﺮﺣﻤﻦ(‪.‬‬
‫ﮐﻪ در آﯾﻪ اﺧﯿﺮ ﻋﺒﺎرت‪ -‬و ﻻ ﺗﺨﺴـﺮوا اﻟﻤﯿﺰان‪ -‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ اﺷﺎرهاي ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﻋﺪاﻟﺖ در وزن و ﺗﺮك ﻇﻠﻢ در‬
‫آن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ در ﺳﻨﺠﯿﺪن ﺑﺪﺳﺖ آﯾﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﺟـﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ -‬و ﻻ ﺗﺨﺴـﺮوا اﻟﻤﯿﺰان‪ -‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن و ﺑـﺪﺳﺖ آوردن ﭼﯿﺰي ﺑﺎﺷـﺪ ﮐﻪ در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﺎﯾﻪ ﺧﺴـﺮان ﻧﻤﯽﺷﻮد ﭘﺲ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ اﺧﯿﺮ و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ در ﺑـﺎره آن آﯾﻪ اﺳﺖ در آﯾﻪ َو َﻣْﻦ َﺧﱠﻔْﺖ َﻣﻮاِزﯾﻨُُﻪ‪ /9 -‬اﻋﺮاف( آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﻣﻌﻨﯽ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫و ﮔﺮ ﻧﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﺧﺴﺎرت زدهاﻧﺪ‪ .‬و ﻫﺮ ﺧﺴﺮان و زﯾﺎﻧﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪600 :‬‬
‫ﮐـﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺗﻌـﺎﻟﯽ در ﻗﺮآن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺧﯿﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ از زﯾﺎﻧﻬـﺎي ﻣـﺎﻟﯽ و دﺳـﺘﺂوردﻫﺎي دﻧﯿـﺎﺋﯽ‪ ،‬و ﺗﺠـﺎرﺗﯽ‬
‫ﺑﺸﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﺴﻒ( ]ﺧﺴﻒ ‪ ... :‬ص ‪600 :‬‬
‫ﺧﺴﻮف ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎه ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ و‪ -‬ﮐﺴﻮف‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬ﮐﺴﻮف‪ -‬ﺑﺮاي ﻣـﺎه و ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﻫﺮ دو ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻘـﺪاري از ﻧﻮر آﻧﻬﺎ ﮐﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﺴﻮف وﻗﺘﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﻗﺮص ﻣﺎه و ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺗﺎرﯾﮏ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓَﺨَﺴْﻔﻨﺎ ﺑ ِِﻪ »‪َ «1‬و ﺑ ِﺪاِرِه اﻟ َْﺄْرَض‪ /81 -‬ﻗﺼﺺ( )ﮐﻪ در ﺑﺎره ﻣﺪﻓﻮن‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻗﺴﻤﺘﯽ از آﯾﻪ ‪ /81‬ﻗﺼـﺺ در ﺑﺎره ﻗﺎرون ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه اﺳﺘﮑﺒﺎر ﭘﯿﺸﮕﺎن و ﻣﺎل اﻧﺪوزان و زر ﭘﺮﺳﺘﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺸﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫آﯾﺎﺗﺶ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﻗﺎرون از ﺧﻮﯾﺸﺎن ﻣﻮﺳـﯽ ﺑﻮد و ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺳـﺘﻢ ﮐﺮد و ﯾﺎﻏﯽ ﺷﺪ ﮐﻠﯿﺪ ﺻـﻨﺪوﻗﻬﺎي آﻫﻨﯽ و زر و ﺳـﯿﻤﺶ را ﺑﺴﺨﺘﯽ‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ ﻗﻮﻣﺶ ﺑﺎو ﮔﻔﺘﻨـﺪ ﻣﻐﺮور ﻣﺒﺎش ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺗﺒﻬﮑﺎران را دوﺳﺖ ﻧـﺪارد ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ اﯾﻦ ﺛﺮوت ﺑﺎد آورده اﻓﺰون از‬
‫ﺣّﺪ ﮐﻪ از زﻣﯿﻦ و ﺟﻬﺎن ﺧﺪا ﺑﺘﻮ رﺳـﯿﺪه ﺳـﺮاي آﺧﺮت و ﺟﻬﺎن ﺟﺎوﯾﺪ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﻦ ﺑﻬﺮه ﺧﻮﯾﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﮔﯿﺮ و ﺑﺎزاء ﻧﺼـﯿﺐ دﻧﯿﺎﺋﯿﺖ ﻓﺴﺎد‬
‫در زﻣﯿﻦ راه ﻣﯿﻨﺪاز )اّن اﻟﻠّﻪ ﻻ ﯾﺤّﺐ اﻟﻤﻔﺴﺪﯾﻦ( ﭘﺎﺳﺦ دادن اﯾﻦ ﻣﺎل و ﺳـﺮﻣﺎﯾﻪ ﺑﻬﺮه ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﻣﻦ اﺳﺖ او ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﻮيﺗﺮ از‬
‫او را در ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﻫﻼك ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﻗﺎرون ﻣﻐﺮور ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺗﺠّﻤﻞ و زﯾﻨﺖ و اﺳـﮑﻮرت ﺧﻮﯾﺶ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷـﺪ دﻧﯿﺎ دوﺳـﺘﺎن ﻧﯿﺰ‬
‫آرزوي ﺛﺮوت او را ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ وﻟﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ داﻧﺶ ﺣﻘﯿﻘﯽ داﺷـﺘﻨﺪ ﺑﺂﻧﻬﺎ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ واي ﺑﺮ ﺷـﻤﺎ ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ از ﻗﺎروﻧﻬﺎ و ﺑﺘﻬﺎ ﮔﺴﺴـﺘﻪ و‬
‫ﺑﻪ اﻟّﻠﻪ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺸﺎﯾﺴـﺘﮕﯽ ﻋﻤـﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ ﺑﻬﺮه و ﭘﺎداش ﺧـﺪاﺋﯿﺸﺎن ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺎﯾـﺪاران و ﺻﺎﺑﺮاﻧﯽ ﺑﺂن ﻣﯽرﺳـﻨﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ آﯾﻪ ﻓﻮق را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺎرون را ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻪاش ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺳـﺮﻣﺎﯾﻪ ﺗﻔﺎﺧﺮ و زر و ﺳﯿﻤﺶ ﺑﻮد در زﻣﯿﻦ ﻓﺮو ﺑﺮدﯾﻢ و در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮر ﭘﺮ ﻏﺮورش ﺳﺮﻧﮕﻮن ﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭽﮑﺲ ﯾﺎرﯾﺶ ﻧﮑﺮد زﯾﺮا او از ﯾﺎري ﺷﻮﻧﺪﮔﺎن ﻧﺒﻮد«‪.‬‬
‫دو ﻧﮑﺘﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮي ﻋﻠﻤﯽ و اﻋﺠﺎز ﻗﺮآن در اﯾﻦ داﺳﺘﺎن وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫اّول‪ -‬اﯾﻨﮑﻪ ﻗﺎرون ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ِ :‬إﻧﱠﻤﺎ ُأوﺗِﯿﺘُُﻪ َﻋﻠﯽ ِﻋﻠٍْﻢ ِﻋﻨِْﺪي‪ /78 -‬ﻗﺼﺺ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬در اﺛﺮ ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ دارم ﻗـﺎرون ﺷـﺪم و ﻣﺎ اﻣﺮوز ﻗـﺪرﺗﻬﺎي ﺟﻬﺎﻧﯽ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻣﻨﻄﻖ ﻗﺎروﻧﯽ دﻧﯿﺎ ﺧﻮارﻧـﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن‬
‫اﺳﺘﮑﺒﺎر ﻣﯽورزﻧﺪ‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬اﯾﻨﮑﻪ ﺳـﺮﻧﻮﺷﺖ ﻣﺤﺘـﻮم ﻗﺎروﻧﯿـﺎن ﺗﺎرﯾـﺦ ﺧﻮاري و ﺑـﺪ ﻧـﺎﻣﯽ اﺳﺖ و ﻋﺒـﺎرت‪ -‬ﺑﻪ و ﺑـﺪاره‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮدش و ﻣﺘﻌّﻠﻘـﺎت زﻧـﺪﮔﯿﺶ‬
‫ﺳﺮﻧﮕﻮن ﺷـﺪ‪ ،‬دورﻧﻤﺎﺋﯽ اﺳﺖ از آﯾﻨﺪه دﻧﯿﺎي ﻗﺎروﻧﯿﺎن و ﮔﻮرﺷﺎن و ﻣﮋدهاي ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻀـﻌﻔﯿﻦ ﺻﺎﻟﺢ ﻋﺎﻟﻢ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن از آن اﯾﺸﺎن اﺳﺖ و‬
‫ﻟﻄﻤﻪاي از ﻗﺎروﻧﻬﺎ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ دﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﮕﻔﺘﻪ ﺳﻌﺪي‪:‬‬
‫ﺑﺨﯿﻞ ﺗﻮاﻧﮕﺮ ﺑﺪﯾﻨﺎر و ﺳﯿﻢ ﭼﻮ ﻣﺎرﯾﺴﺖ ﺑﺎﻻي ﮔﻨﺠﯽ ﻣﻘﯿﻢ‬
‫ﭘﺲ از ﺳﺎﻟﻬﺎ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ زرش ﮐﻪ ﻟﺮزد ﻋﺬاﺑﯽ ﭼﻨﺎن ﺑﺮ ﺳﺮش‬
‫ﺑﺴﻨﮓ اﺟﻞ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﺸﮑﻨﻨﺪ ﺑﺂﺳﻮدﮔﯽ ﮔﻨﺞ ﻗﺴﻤﺖ ﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﺷﺪن ﻗﺎرون و ﮔﻨﺠﻬﺎي اوﺳﺖ(‪.‬‬
‫و ﮔﻔﺖ ﻟَْﻮ ﻻ َأْن َﻣﱠﻦ اﻟﻠﱠُﻪ َﻋَﻠﯿْﻨﺎ ﻟََﺨَﺴَﻒ ﺑ ِﻨﺎ‪ /82 -‬ﻗﺼﺺ( )اﮔﺮ ﻟﻄﻒ و ﻣّﻨﺖ ﺧﺪاي ﺑﺮ ﻣﺎ ﻧﺒﻮد ﺑﺰﻣﯿﻦ ﻓﺮو ﻣﯽرﻓﺘﯿﻢ(‪.‬‬
‫و در ﺣﺪﯾﺜﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪) :‬إّن اﻟّﺸﻤﺲ و اﻟﻘﻤﺮ آﯾﺘﺎن ﻣﻦ آﯾﺎت اﻟّﻠﻪ ﻻ ﯾﺨﺴﻔﺎن ﻟﻤﻮت أﺣﺪ و ﻻ ﻟﺤﯿﺎﺗﻪ( »‪.«1‬‬
‫ﻋﯿﻦ ﺧﺎﺳﻔﮥ‪ -‬وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺪﻗﻪ ﭼﺸﻢ دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﻣﻌﻨﯽ ﺧﺴﻮف‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺗﻮ ﻏﺎﻓﻞ در ﻧا ﺪﯾﺸﻪ ﺳﻮد و ﻣﺎل ﮐﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﻋﻤﺮ ﺷﺪ ﭘﺎﯾﻤﺎل‬
‫ﺑﮑﻦ ﺳﺮﻣﻪ ﻏﻔﻠﺖ از ﭼﺸﻢ ﭘﺎك ﮐﻪ ﻓﺮدا ﺷﻮي ﺳﺮﻣﻪ در ﭼﺸﻢ ﺧﺎك‬
‫)‪ (1‬ﯾﮑﯽ از ﻋﺎﻟﯿﺘﺮﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﻋﻈﻤﺖ و ﺷـﮑﻮه ﻣﻘﺎم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺣﺪﯾﺚ ﻓﻮق اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻼ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻌﺪ‬
‫از ﻣﺮگ ﻓﺮزﻧـﺪش اﯾﻦ ﺣـﺪﯾﺚ را ﻓﺮﻣﻮده و ﻋﻤﻮم واژه ﻧﻮﯾﺴـﺎن و ﻣﻔّﺴـ ﺮﯾﻦ آﻧﺮا ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧـﺪ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﺣﯿﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( و ﻫﻤﺎن‬
‫روزي ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪش از دﻧﯿﺎ ﻣﯽرود ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ و ﮐﺴﻮﻓﯽ رخ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠّﯽ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﻣﺴﻌﻮدي در ﮐﺘﺎب ﺑﺴﯿﺎر ذي ﻗﯿﻤﺖ )اﻟﺘّﻨﺒﯿﮥ و اﻻﺷﺮاف( ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﻓﯽ ﺷـﻬﺮ رﺑﯿﻊ اﻻّول ﺗﻮ ﻓﯽ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ رﺳﻮل اﻟّﻠﻪ )ص( و ﮐﺎن ﻣﻦ ﻣﻮﻟﺪه اﻟﯽ وﻓﺎﺗﻪ ﺳـﻨﮥ و ﻋﺸـﺮة اﺷـﻬﺮ و ﻋﺸـﺮة اّﯾﺎم و ﮐﺴﻔﺖ اﻟّﺸﻤﺲ‬
‫ﯾﻮﻣﺌﺬ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻗﻮم اﻧّﻤﺎ ﮐﺴﻔﺖ ﻟﻤﻮﺗﻪ‪ ،‬ﻓﺼّﻠﯽ رﺳﻮل اﻟّﻠﻪ )ص( ﺻﻼة اﻟﮑﺴﻮف ﺛّﻢ ﻗﺎل‪ :‬اّﯾﻬﺎ اﻟّﻨﺎس انّ اﻟّﺸﻤﺲ و اﻟﻘﻤﺮ آﯾﺘﺎن ﻣﻦ آﯾﺎت اﻟّﻠﻪ‬
‫ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﻻ ﯾﮑﺴﻔﺎن ﻟﻤﻮت اﺣﺪ و ﻻ ﻟﺤﯿﺎﺗﻪ ﻓﺈذا رأﯾﺘﻢ ذﻟﮏ ﻓﺎﻓﺰﻋﻮا اﻟﯽ اﻟﻠّﻪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ در ﻣـﺎه رﺑﯿـﻊ اﻻـّول اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻓﺮزﻧـﺪ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( ﮐﻪ ﯾـﮏ ﺳـﺎل و دو ﻣـﺎه و ده روز ﻋﻤﺮ داﺷﺖ وﻓـﺎت ﮐﺮد در آن روز ﺧﻮرﺷـﯿﺪ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ روي داد ﻣﺮدم ﮔﻔﺘﻨﺪ اﯾﻦ روﯾﺪاد در اﺛﺮ ﻓﻮت ﻓﺮزﻧﺪ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ )ص( اﺳﺖ ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﭼﻨﺎن ﺳـﺨﻨﺎﻧﯽ ﺷﻨﯿﺪ ﭘﺲ از اﻗﺎﻣﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز آﯾﺎت ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫اي ﻣﺮدم ﺧﻮرﺷـﯿﺪ و ﻣﺎه دو آﯾﻪ از آﯾﺎت ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي ﻓﻮت ﮐﺴـﯽ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ ﭘﯿﺶ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﮔﺎه ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺣﻮادﺛﯽ دﯾﺪﯾﺪ ﺑﺴﻮي ﺧﺪا روي آورﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻧﺒﻮد ﻧﺸﺎﻧﻪاي ﺑﺮ ﺻـّﺤﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي و ﻋﻈﻤﺖ و ﺷـﮑﻮه ﻣﻘﺎم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳـﻼم‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ و ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ و روش و‬
‫ﺳﺨﻨﺎن ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻣﮑﺎﺗﺐ دﯾﮕﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﯾﮏ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﺳـﺮ ﺗﺴـﻠﯿﻢ در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﻣﻘﺎم ﻧﺒّﻮﺗﺶ ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ ،‬آﺧﺮ ﻣﮕﺮ ﻧﻪ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﮑﺘﺐﻫـﺎي ﻏﯿﺮ اﻟﻬﯽ ﺑﻮﯾﮋه ﻣﮑﺘﺐ ﻣـﺎّدي و ﻣﺎﺗﺮﯾـﺎﻟﯿﺴﻢ ﮐﻪ در زﻣـﺎن ﻣـﺎ ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﭘﯿﺶ آورده در ﺳـﺮﻟﻮﺣﻪ ﻓﻠﺴـﻔﻪ و ﻋﻤﻞ آﻧﻬﺎ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻫﺪف ﻫﺮ وﺳﯿﻠﻪ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ و ﻫﺪف وﺳﯿﻠﻪ را ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪«.‬‬
‫آﯾﺎ اﯾﻦ ﺳـﺨﻦ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎي ﺷـﺮق و ﻏﺮب ﻣﺎدي ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد؟ و ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﺜﺮوت و ﻗﺪرت ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﻋﻮاﻣﻔﺮﯾﺒﺎﻧﻪ و ﺑﻪ‬
‫ﻫﺮ دﻣﺎ ﮔﻮژي دﺳﺖ ﻣﯽزﻧﻨـﺪ ﯾﻌﻨﯽ دﺳـﺘﻮر ﻣﯽدﻫﻨﺪ روﺷـﻬﺎي ﻧﺎﻣﺸـﺮوع را ﺑﮑﺎر ﺑﺒﺮﯾﺪ و ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﭘﻨﻬﺎن ﺳﺎزﯾﺪ )ﺳـﻨﺪ ﺷـﻤﺎره ‪ 8‬ذﯾﻞ‬
‫ﮐﺘـﺎب ﺟﻬﺎن در ﻗﺮن ﺑﯿﺴـﺘﻢ ص ‪ (222‬ﺣﺎﻻـ ﺑﺎﯾـﺪ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( از ﺟـﺎﻧﺐ ﺧـﺪاي ﻣﺒﻌﻮث ﻧﺒﻮد و ﺑﺎﻧـﺪازه ذّرهاي‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺘﻬﺎي دﻧﯿﺎ ﭘﺮﺳﺘﺎﻧﻪ و ﻋﻮاﻣﻔﺮﯾﺒﺎﻧﻪ ﭘﯿﺸﺮوان ﻣﮑﺎﺗﺐ در وﺟﻮدش و در ﮐﺎرش ﺑﻮد از اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬
‫ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺑﺌﺮ ﻣﺨﺴﻮﻓﮥ‪ -‬وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آب ﭼﺎه ﮐﻢ ﯾﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎز از ﻫﻤﺎن ﻣﺎه ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ و ﺧﺴﻮف اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﭼﻮن دﻫﺎﻧﻪ ﭼﺎه و ﭼﺸﻢ ﻫﺮ دو ﻫﻤﭽﻮن داﯾﺮه ﻣﺎه ﺣﻠﻘﻮي و ﻣّﺪور اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و ﭼﻮن از ﻣﺎه ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ ﺗﺼّﻮر ﺳـﺴﺘﯽ و ﺿﻌﯿﻔﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﻟﺬا‪ -‬ﺧﺴﻒ‪ -‬را ﺑﺼﻮرت اﺳﺘﻌﺎره ذﻟّﺖ و ﺧﻮاري ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪-‬‬
‫ﺗﺤّﻤﻞ ﻓﻼن ﺧﺴﻔﺎ ﯾﻌﻨﯽ او ﺳﺴﺘﯽ و ﺧﻮاري را ﺗﺤّﻤﻞ ﮐﺮد و ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﺴﺎ( ]ﺧﺴﺎ[‪ ... :‬ص ‪602 :‬‬
‫ﺧﺴﺄت اﻟﮑﻠﺐ ﻓﺨﺴﺄ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﮓ را ﺑﺎ ﺧﻮاري زدم و راﻧﺪم‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻓﻌﻞ در وﻗﺘﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺑﺴﮓ ﺑﮕﻮﺋﯽ‪ -‬اﺧﺴﺄ‪) -‬ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﭼﺦ‪ -‬و ﻣﻨﻈﻮر راﻧﺪن اوﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ در وﺻﻒ ﮐّﻔﺎر در دوزخ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪) :‬اْﺧَﺴُﺆا ﻓِﯿﻬﺎ َو ﻻ ﺗَُﮑﻠﱢُﻤﻮِن‪ /108 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن(‪.‬‬
‫)ﻫﻤـﺎﻧﻄﻮرﯾﮑﻪ ﮐّﻔﺎر در دﻧﯿﺎ دﯾﮕﺮان را ﺑﺎ ﺗﻮﻫﯿﻦ و زﺟﺮ ﻣﯽراﻧﻨـﺪ و از ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ ﻟـﺬا در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﭽﻨﺎن راﻧـﺪﻧﯽ ﻋﯿﻨﺎ ﺟﺰا‬
‫داده ﻣﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ ﻗُﻠْﻨﺎ ﻟَُﻬْﻢ ُﮐﻮﻧُﻮا ﻗَِﺮَدًة ﺧﺎِﺳﺌِﯿَﻦ‪ /166 -‬اﻋﺮاف( و ﻋﺒﺎرت و ﺧﺴﺄ اﻟﺒﺼﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﺸﻤﺶ از ﺧﻮاري ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ ﺧﺎِﺳﺌًﺎ َو ُﻫَﻮ َﺣِﺴﯿٌﺮ‪ /4 -‬اﻟﻤﻠﮏ( ﯾﻌﻨﯽ دور و ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﺸﺐ( ]ﺧﺸﺐ ‪ ... :‬ص ‪602 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﮐَﺄﻧﱠُﻬْﻢ ُﺧُﺸٌﺐ ُﻣَﺴﻨﱠَﺪٌة‪ /4 -‬ﻣﻨﺎﻓﻘﻮن( اﯾﻦ ﺗﺸﺒﯿﻪ‪ ،‬ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻧﺎﭼﯿﺰي و ﭘﺮﯾﺸﺎﻧﯽ آﻧﻬﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮدي و ﻓﺎﯾـﺪهاي ﺟﺰ زﯾﺎن‬
‫ﺑﺮاي ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺸﺐ ﺟﻤﻊ‪ -‬ﺧﺸﺐ‪ -‬اﺳﺖ و از اﯾﻦ واژه ﻋﺒﺎرات زﯾﺮ‪:‬‬
‫ﺧﺸـﺒﺖ اﻟّﺴـ ﯿﻒ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻤﺸﯿﺮ را ﺻﯿﻘﻞ دادم‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﭼﻮن ﺑﺎ ﻧﻮﻋﯽ ﭼﻮب ﺷﻤﺸﯿﺮﻫﺎ را زﻧﮓ زداﺋﯽ و ﺻﯿﻘﻞ ﻣﯽداﻧﺪ و آن ﭼﻮب‬
‫را ﻫﻢ ﻣﺼﻘﻞ‪ -‬ﯾﺎ‬
‫__________________________________________________‬
‫ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ و ﻓﻮت ﻓﺮزﻧـﺪش ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﺮد در ﺣـﺎﻟﯿﮑﻪ ﻣﺮدم ﻫﻢ ﻫﻤـﺎن ﻋﻘﯿـﺪه و ﺑـﺎور را داﺷـﺘﻨﺪ اّﻣـﺎ او ﻣﺮدم را ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ‬
‫ﺑﺂﯾﺎت ﺧﺪا ﺗﻮّﺟﻪ ﻣﯽدﻫﺪ و اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﮕﻮﺋﯿﻢ وﺟﻮد او‪ ،‬ﻋﻤﻞ او‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪ او و ﺳﺮاﺳـﺮ ﺣﯿﺎت او‪ ،‬ﻟﺤﻈﻪ ﻟﺤﻈﻪ آﯾﺎﺗﯽ از ﺷﮑﻮه‬
‫و ﻗﺪرت آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر اﺳﺖ و ﺑﺲ‪.‬‬
‫ﺻﯿﻘﻞ دﻫﻨﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻤﻞ ﺧﺸﯿﺐ‪ -‬ﺷﺘﺮي ﮐﻪ ﻧﻮ ﺳﺎل اﺳﺖ و ﭘﯿﺮو ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻧﺸﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ‪:‬‬
‫ﺳﯿﻒ ﺧﺸﯿﺐ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺗﺎزه ﺻﯿﻘﻠﯽ ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺨّﺸﺒﺖ اﻹﺑﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻮب را ﺧﻮرد‪.‬‬
‫ﺟﺒﻬـﮥ ﺧﺸـﺒﺎء‪ -‬ﭼﻬﺮهاي ﺧﺸـﮏ و ﺑﯽروح ﻫﻤﭽﻮن ﭼﻮب و ﮐﺴـﯿﮑﻪ ﺑﯽآزرم و ﺑﯽﺣﯿـﺎﺳﺖ ﺑـﺎ آن ﻋﺒﺎرت ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ‬
‫ﮔﺎﻫﯽ ﭼﻨﺎن ﭼﻬﺮهاي ﺑﻪ ﺳﻨﮓ ﺳﺨﺖ ﻧﯿﺰ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه ﻣﺜﻞ ﺳﺨﻦ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫و اﻟّﺼﺨﺮ ﻫﺶ ﻋﻨﺪ وﺟﻬﮏ ﻓﯽ اﻟّﺼﻼﺑﻪ‪:‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻨﮓ ﺳﺨﺖ در ﻣﺤﮑﻤﯽ و ﺻﻼﺑﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭼﻬﺮه ﺗﻮ ﻧﺮم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺨﺸﻮب‪ -‬در ﻫﻢ آﻣﯿﺨﺘﻪ و ﻣﺨﻠﻮط ﺑﺎ ﭼﻮب ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﭘﺴﺘﯽ‪ ،‬و ﻧﺎﭼﯿﺰي‪.‬‬
‫( ) )ﺧﺸﻊ( ]ﺧﺸﻊ ‪ ... :‬ص ‪603 :‬‬
‫اﻟﺨﺸﻮع‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻀّﺮع و زاري‪ ،‬واژه ﺧﺸﻮع ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﺣﺎﻻﺗﯽ ﮐﻪ در اﻋﻀﺎء ﺑﺪن ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود وﻟﯽ‪ -‬ﺗﻀّﺮع در ﻣﻌﻨﯽ زاري‬
‫و ﻓﺮوﺗﻨﯽ اﺳﺖ و ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﺣـﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ در دل و ﺧـﺎﻃﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻮﺟﻮد ﻣﯽآﯾـﺪ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﻟـﺬا در رواﯾﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه‪» :‬إذا ﺿـﺮع اﻟﻘﻠﺐ‬
‫ﺧﺸﻌﺖ اﻟﺠﻮارح«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﻫﺮ ﮔﺎه دل ﻣﺘﺄﺛّﺮ ﺷﻮد اﻋﻀﺎء ﺑﺪن ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار و ﺧﺎﺷﻊ ﻣﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و َﯾِﺰﯾُﺪُﻫْﻢ ُﺧُﺸﻮﻋًﺎ‪ /109 -‬اﺳﺮاء(‪.‬‬
‫و اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ُﻫْﻢ ﻓِﯽ َﺻﻼﺗِِﻬْﻢ ﺧﺎِﺷُﻌﻮَن‪ /2 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن(‪ .‬و َو ﮐﺎﻧُﻮا ﻟَﻨﺎ ﺧﺎِﺷِﻌﯿَﻦ‪ /90 -‬اﻧﺒﯿﺎء(‪ .‬و َﺧَﺸَﻌِﺖ اﻟ َْﺄْﺻﻮاُت‪ /108 -‬ﻃﻪ(‪.‬‬
‫)ﺻﺪاﻫﺎ آرام ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻧﺮم ﻣﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫و ﺧﺎِﺷَﻌًﮥ َأﺑ ْﺼﺎُرُﻫْﻢ‪ /43 -‬ﻗﻠﻢ(‪.‬‬
‫)دﯾﺪﮔﺎﻧﺸﺎن ﻓﺮوﻫﺸﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺧﯿﺮه(‪.‬‬
‫)َأﺑ ْﺼﺎُرﻫﺎ ﺧﺎِﺷَﻌٌﮥ‪ /9 -‬ﻧﺎزﻋﺎت(‪.‬‬
‫ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﺖ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ و آﮔﺎﻫﯽ و ﺑﯿﻢ داﺷﺘﻦ آﻧﻬﺎﺳﺖ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪604 :‬‬
‫ِإذا ُرﱠﺟِﺖ اﻟ َْﺄْرُض َر‪‬ﺟﺎ‪ /4 -‬واﻗﻌﻪ(‪.‬‬
‫و ِإذا ُزﻟ ِْﺰﻟَِﺖ اﻟ َْﺄْرُض ِزﻟ ْﺰاﻟَﻬﺎ‪ /11 -‬اﻟّﺰﻟﺰال(‪.‬‬
‫و َﯾْﻮَم َﺗُﻤﻮُر ﻟا ﱠﺴﻤﺎُء َﻣْﻮرًا َو َﺗِﺴﯿُﺮ اﻟ ِْﺠﺒﺎُل َﺳﯿْﺮًا‪ /10 -‬ﻃﻮر(‪.‬‬
‫)آﯾﺎت اﺧﯿﺮ ﻫﻤﮕﯽ در ﺻﻔﺖ اوﺿﺎع ﻃﺒﯿﻌﺖ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻗﯿﺎﻣﮥ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )ﺧﺸﯽ( ]ﺧﺸﯽ ‪ ... :‬ص ‪604 :‬‬
‫اﻟﺨﺸـﯿﮥ‪ ،‬ﺑﯿﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﺑﺰرﮔـﺪاﺷﺖ ﭼﯿﺰي ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ و ﺑﯿﺸـﺘﺮ اﯾﻦ ﺣـﺎﻟﺖ از راه ﻋﻠﻢ و آﮔـﺎﻫﯽ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﭽﯿﺰي ﮐﻪ از آن‬
‫ﺧﺸﯿﺖ و ﺑﯿﻢ ﻫﺴﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﻟﺬا داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺨﺼﻮص ﭼﻨﺎن ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ِإﻧﱠﻤﺎ َﯾْﺨَﺸﯽ اﻟﻠﱠَﻪ ﻣِْﻦ ِﻋﺒﺎِدِه اﻟ ُْﻌَﻠﻤﺎُء‪ /28 -‬ﻓﺎﻃﺮ(‪.‬‬
‫و َو َأﱠﻣﺎ َﻣْﻦ ﺟﺎَءَك َﯾْﺴﻌﯽ َو ُﻫَﻮ َﯾْﺨﺸﯽ ‪ /9‬ﻋﺒﺲ(‪.‬‬
‫و َﻣْﻦ َﺧِﺸَﯽ اﻟﱠﺮْﺣﻤَﻦ‪ /33 -‬ق(‪.‬‬
‫و َﻓَﺨِﺸﯿﻨﺎ َأْن ﯾُْﺮِﻫَﻘُﻬﻤﺎ‪ /80 -‬ﮐﻬﻒ(‪.‬‬
‫و َﻓﻼ َﺗْﺨَﺸْﻮُﻫْﻢ َو اْﺧَﺸْﻮﻧِﯽ‪ /3 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫و َﯾْﺨَﺸْﻮَن اﻟﻨﱠﺎَس َﮐَﺨْﺸَﯿِﮥ اﻟﻠﱠِﻪ َأْو َأَﺷﱠﺪ َﺧْﺸَﯿًﮥ‪ /77 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﯾَُﺒﻠﱢُﻐﻮَن ِرﺳﺎﻻِت اﻟﻠﱠِﻪ َو َﯾْﺨَﺸْﻮَﻧُﻪ َو ﻻ َﯾْﺨَﺸْﻮَن َأَﺣﺪًا ِإﻟ ﱠﺎ اﻟﻠﱠَﻪ‪ /39 -‬اﺣﺰاب(‪.‬‬
‫و َو ﻟ َْﯿْﺨَﺶ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ‪ /9 -...‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺗﺎ ﺑﺎ درك و ﻓﻬﻢ از ﮔﻨﺎﻫﺶ ﭘﺮوا دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ :‬ﺧْﺸَﯿَﮥ ِإﻣْﻼٍق‪ /31 -‬اﺳﺮاء( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺘﺎن را از ﺑﯿﻢ آﻧﮑﻪ ﻧﮑﻨﺪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺳﺨﺘﯽ و ﻗﺤﻄﯽ ﺑﺮﺳﺪ ﻧﮑﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ َو َﺧِﺸـ َﯽ اﻟﱠﺮْﺣﻤَﻦ ﺑ ِﺎﻟ َْﻐﯿِْﺐ‪ /11 -‬ﯾﺲ( ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻤﻘﺘﻀـﺎي ﺷـﻨﺎﺧﺖ او در ﺟـﺎﻧﺶ ﺣﺎﻟﺘﯽ از ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري و ﭘﺮوا‬
‫ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺧّﺺ( ]ﺧّﺺ ‪ ... :‬ص ‪604 :‬‬
‫اﻟّﺘﺨﺼﯿﺺ و اﻹﺧﺘﺼﺎص و اﻟﺨﺼﻮﺻّﯿﮥ و اﻟّﺘﺨّﺼﺺ ﯾﻌﻨﯽ اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻦ و ﻣﺮﺑﻮط ﺷﺪن ﺟﺰﺋﯽ از ﭼﯿﺰي ﺑﺂﻧﭽﻪ ﮐﻪ در ﮐّﻠﯽ ﺑﺎ آن ﭼﯿﺰ‬
‫ﻫﻤﺴـﺎن ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﺸـﺎرﮐﺖ ﻧـﺪارد )ﻣﺜـﻞ اﺧﺘﺼـﺎص ﯾﺎﻓﺘﻦ اﺑﺮو ﺑﻪ ﭼﻬﺮه آدﻣﯽ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ از ﺟﻨﺲ ﭘﻮﺳﺖ و ﮔﻮﺷﺖ ﭼﻬﺮه ﻧﯿﺴﺖ اّﻣﺎ‬
‫ﺟﺰﺋﯽ از ﭼﻬﺮه اﺳﺖ( و اﯾﻦ واژه ﺑﺮ ﺧﻼف واژه‬
‫‪ -‬ﻋﻤﻮم و ﺗﻌﻤﯿﻢ و ﺗﻌّﻤﻢ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺎﺻﺎن و وﯾﮋهﮔﺎن اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺰ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﻮﻋﯽ از ﺟﻮاﻧﻤﺮدي و ﺑﺨﺸﺶ و ﮐﺮاﻣﺖ ﺑﺎﻧﺴﺎن واﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫)ﺧﺎّﺻﻪ( ﺿﺪ ﻋﺎّﻣﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و اﺗﱠُﻘﻮا ﻓِﺘَْﻨًﮥ ﻻ ﺗُِﺼﯿَﺒﱠﻦ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﻇَﻠُﻤﻮا ﻣِﻨُْﮑْﻢ َﺧﺎﱠﺻًﮥ‪ /25 -‬اﻧﻔﺎل( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﮑﻠﻪ آن ﻓﺘﻨﻪ ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ‬
‫و ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و ﻋﻤﻮم ﺷﻤﺎ را در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻓﻌﻞ آن‪ -‬ﺧّﺼﻪ ﺑﮑﺬا و ﯾﺨّﺼﻪ و اﺧﺘّﺼﻪ ﯾﺨﺘّﺼﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َﯾْﺨَﺘﱡﺺ ﺑ َِﺮْﺣَﻤﺘِِﻪ َﻣْﻦ َﯾﺸﺎُء‪ /105 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫)ﺧﺼﺎص( اﻟﺒﯿﺖ‪ :‬ﺷﮑﺎف و ﺳﻮراﺧﻬﺎي ﺧﺎﻧﻪ‪.‬‬
‫ﺧﺼﺎﺻﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻘﺮ و ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮي اﺳﺖ از ﻫﻤﺎن ﺷـﮑﺎف و روزﻧﻪ ﺧﺎﻧﻪ و ﺳﻮراﺧﻬﺎي ﻏﺮﺑﺎل ﮐﻪ ﺑﺴـﺘﻪ و ﻣﺴﺪود ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﯾﺎري و دوﺳﺘﯽ ﺑﯽﺧﻠﻠﯽ ﮐﻪ ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ َو ﯾُْﺆﺛُِﺮوَن َﻋﻠﯽ َأﻧ ُْﻔِﺴِﻬْﻢ َو ﻟَْﻮ ﮐﺎَن ﺑ ِِﻬْﻢ َﺧﺼﺎَﺻٌﮥ‪ /9 -‬ﺣﺸﺮ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺑﭽﯿﺰﻫﺎﺋﯽ ﻧﯿﺎز دارﻧﺪ دﯾﮕﺮان را ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻘّﺪم دارﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﺑﺠﺎي‪ -‬ﺧﺼﺎﺻﮥ‪ -‬در آﯾﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ -‬ﺧﺼﺎص‪ -‬ﺑﮕﻮﯾﯽ ﺑﺎز در ﯾﮏ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺨّﺺ‪ -‬ﺧـﺎﻧﻪ و اﺗـﺎﻗﯽ ﮐﻪ از ﻧﯽ ﯾـﺎ ﺷـﺎﺧﻪ درﺧﺖ ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد زﯾﺮا ﭼﻨـﺎن اﺗـﺎﻗﯽ و ﺧـﺎﻧﻪاي داراي )ﺧﺼﺎﺻﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻮراخ و ﻣﻨﻔﺬ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﺼﻒ( ]ﺧﺼﻒ ‪ ... :‬ص ‪605 :‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ :‬و َﻃِﻔﻘﺎ َﯾْﺨـِﺼ ﻔﺎِن َﻋَﻠﯿِْﻬﻤﺎ‪ /22 -‬اﻋﺮاف( )ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ داﺳـﺘﺎن آدم اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﭘﺲ از آﮔـﺎﻫﯽ از ﺑﺮﻫﻨﮕﯽ ﺧـﻮﯾﺶ‬
‫ﺑﺮﮔﻬﺎي درﺧﺘﺎن را ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﺶ ﺑﺮ ﺧﻮد ﻧﻬﺎدﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﺧﺼﻔﮥ‪ -‬ﺳﺒﺪ و زﻧﺒﯿﻞ ﮐﻪ از ﺑﺮگ ﺧﺮﻣﺎ ﺑﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪه و از اﯾﻦ واژه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺧﺼﻔﮥ‪ -‬ﺟﺎﻣﻪ ﺿﺨﯿﻢ و ﭘﺸﻤﯽ‪ ،‬ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬ﺧﺼﻒ‪ ،‬ﺧﺼﻔﺖ اﻟﻨّﻌﻞ ﺑﺎﻟﻤﺨﺼﻒ‪ -‬ﻣﯿﺦ را ﺑﺎ ﭼﮑﺶ ﺑﻪ ﮐﻔﺸﻢ ﮐﻮﺑﯿﺪم‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﮐﺎن اﻟّﻨﺒّﯽ ﺻـﻠّﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ و ﺳـﻠّﻢ ﯾﺨﺼﻒ ﻧﻌﻠﻪ« ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺧﻮد ﺑﺪﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﮐﻔﺸﺶ را ﻣﯽدوﺧﺖ و‬
‫ﻣﯿﺦ ﺑﺮ آن ﻣﯽﮐﻮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺼﻔﺖ اﻟﺨﺼﻔﮥ‪ -‬ﺑﺮﮔﻬﺎ را ﺑﻬﻢ ﺑﺎﻓﺘﻢ‪.‬‬
‫أﺧﺼﻒ و ﺧﺼﯿﻒ‪ -‬ﻃﻌﺎم و ﻏﺬاي دو رﻧﮓ و ﺣﻘﯿﻘﺘﺶ اﯾﻨﺴﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻘﺪاري ﺷﯿﺮ روي ﺧﺮﻣﺎ رﯾﺨﺘﻪ ﺷﻮد و ﻏﺬا را دو رﻧﮓ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﺼﻢ( ]ﺧﺼﻢ ‪ ... :‬ص ‪606 :‬‬
‫اﻟﺨﺼﻢ ﻣﺼﺪر اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺼﻤﺘﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ او ﺑﻪ ﺧﺼﻮﻣﺖ و ﻧﺰاع ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻢ‪.‬‬
‫ﻓﻌﻞ آن‪ -‬ﺧﺎﺻﻤﺘﻪ و ﺧﺼﻤﺘﻪ و ﻣﺨﺎﺻﻤﮥ و ﺧﺼﺎﻣﺎ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ُﻫَﻮ َأﻟَﱡﺪ اﻟ ِْﺨﺼﺎِم‪ /204 -‬ﺑﻘﺮه( و ُﻫَﻮ ﻓِﯽ اﻟ ِْﺨﺼﺎِم َﻏﯿُْﺮ ُﻣﺒِﯿٍﻦ‪ /18 -‬زﺧﺮف( )ﯾﻌﻨﯽ دﺷﻤﻨﯽ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ(‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻄﺮف ﻣﺨﺎﺻﻤﺖ و دﻋﻮا ﺧﺼﻢ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ در ﺟﻤﻊ و ﻣﻔﺮد ﻫﺮ دو ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و ﺷﺎﯾﺪ ﺗﺜﻨﯿﻪ آﻧﻬﻢ ﺑﺼﻮرت ﺧﺼﻤﺎن ﺑﮑﺎر رود‪.‬‬
‫اﺻﻞ‪ -‬ﻣﺨﺎﺻـﻤﮥ‪ -‬اﯾﻨﺴـﺘﮑﻪ ﻃﺮﻓﯿﻦ دﻋﻮا ﺑﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ ﮔﻼوﯾﺰ ﺷﻮﻧـﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ ﮐـﺪام از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﮔﻮﺷﻪ ﺑﺎر و ﮐﯿﺴﻪ و ﻣﺘﺎع دﯾﮕﺮي را ﺑﮕﯿﺮد و‬
‫ﺑﮑﺸﺪ‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﺷـﺪه ﮐﻪ »ﻧﺴـﯿﺘﻪ ﻓﯽ ﺧﺼﻢ ﻓﺮاﺷـﯽ« ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آﻧﺮا در ﮔﻮﺷﻪ زﯾﺮ اﻧـﺪازم ﺑﺠﺎي ﮔﺬاﺷـﺘﻢ و ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدم‪ ،‬ﺟﻤﻊ‪ -‬ﺧﺼﻢ‪ -‬ﺧﺼﻮم و‬
‫أﺧﺼﺎم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﺧْﺼﻤﺎِن اْﺧَﺘَﺼُﻤﻮا‪ /19 -‬ﺣﺞ( ﯾﻌﻨﯽ آن دو ﮔﺮوه ﮐﻪ ﻧﺰاع ﮐﺮدﻧﺪ و از اﯾﻦ روي‪ ،‬اﺧﺘﺼـﻤﻮا‪ -‬را ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﻊ ﺑﯿﺎن‬
‫ﮐﺮده ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻻ َﺗْﺨَﺘِﺼُﻤﻮا‪ /28 -‬ق( و َو ُﻫْﻢ ﻓِﯿﻬﺎ َﯾْﺨَﺘِﺼُﻤﻮَن‪ /26 -‬ﺷﻌﺮاء(‪.‬‬
‫)ﺧﺼﯿﻢ(‪ -‬ﮐﺴﯿﮑﻪ زﯾﺎد ﻣﺨﺎﺻﻤﮥ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در آﯾﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪َ :‬ﻓِﺈذا ُﻫَﻮ َﺧِﺼﯿٌﻢ ُﻣﺒِﯿٌﻦ‪ /4 -‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫)َﺧْﺼﻢ(‪ -‬ﻫﻢ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎرش و وﯾﮋﮔﯿﺶ ﺧﺼﻮﻣﺖ اﺳﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪َ :‬ﻗْﻮٌم َﺧِﺼُﻤﻮَن‪ /58 -‬زﺧﺮف( )آﯾﻪ در ﺑﺎره ﻓﺮﻋﻮﻧﯿﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در ﭘﺮﺳـﺘﺶ ﻓﺮﻋﻮن ﻣﺘﻌّﺼﺐ ﺑﻮدﻧﺪ و در اﺛﺮ ﻓﺴﻖ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﯽ ﭼﻮن ﺣﻀـﺮت ﻣﻮﺳـﯽ و ﻋﯿﺴﯽ )ع( ﺧﺼﻮﻣﺖ ﻣﯽورزﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ در‬
‫آﯾﻪ ﻗﺒﻠﺶ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﮐﺎﻧُﻮا َﻗْﻮﻣًﺎ ﻓﺎِﺳِﻘﯿَﻦ‪ /54 -‬زﺧﺮف(‪ -‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪607 :‬‬
‫ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﻓﺴﻖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ذﻟّﺖ و ﺧﻼﻓﮑﺎري ﻏﯿﺮ ﺧﺪاي ﭘﺮﺳﺘﯿﺪن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪاش ﺧﺼﻮﻣﺖ ﺑﺎ اﻧﺒﯿﺎء و ﭘﺎﮐﺎن اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻀﺪ( ]ﺧﻀﺪ[‪ ... :‬ص ‪607 :‬‬
‫»‪ :«1‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓِﯽ ِﺳْﺪٍر َﻣْﺨُﻀﻮٍد‪ /28 -‬واﻗﻌﻪ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺎﺧﻪاي ﯾﺎ درﺧﺘﯽ ﮐﻪ ﺧﺎرش ﺑﺮﯾﺪه و زدوده ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬ﺧﻀﺪﺗﻪ ﻓﺎﻧﺨﻀﺪ )ﺧﺎرش را زدودم و ﭼﻨﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ اﺳﻤﺶ ﻣﺨﻀﻮد‪ ،‬ﺧﻀﯿﺪ و ﺧﻀﺪ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻀﺪ ﻣﺜﻞ ﻧﻘﺾ‪ -‬ﺑﺠﺎي اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬ﺧﻀﻮد و ﻣﻨﻘﻮض‪ -‬ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و از اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻋﺒﺎرت‪:‬‬
‫ﺧﻀﺪ ﻋﻨﻖ اﻟﺒﻌﯿﺮ اﺳﺖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺮدن ﺷﺘﺮ را ﺷﮑﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﮑﺴﺘﻦ ﺑﺮاي‪ -‬ﺧﻀﺪ‪ -‬ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻀﺮ( ]ﺧﻀﺮ[‪ ... :‬ص ‪607 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓﺘُـْﺼ ﺒُِﺢ اﻟ َْﺄْرُض ُﻣْﺨَﻀﱠﺮًة‪ /63 -‬ﺣـّﺞ(‪) -‬زﻣﯿﻦ ﺳﺒﺰ ﻣﯽﺷﻮد( و آﯾﻪ ﺛِﯿﺎﺑًﺎ ُﺧـْﻀ ﺮًا‪ /31 -‬ﮐﻬﻒ( ﺧﻀﺮة‪ -‬ﺟﻤﻊ‪ -‬أﺧﻀﺮ‬
‫اﺳﺖ و ﺧﻀـﺮة‪ -‬رﻧﮕﯽ اﺳﺖ ﻣﯿـﺎن ﺳـﯿﺎه و ﺳﭙﯿـﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺒﺰ ﭘﺮ رﻧﮓ ﮐﻪ ﺑﺴـﯿﺎﻫﯽ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ اﺳﺖ و ﺷﺒﯿﻪﺗﺮ اﺳﺖ از اﯾﻨﺠﻬﺖ ﺳـﯿﺎه را ﺳﺒﺰ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و ﺳﺒﺰ را ﺳﯿﺎه ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻗـــــــــﺪ أﻋﺴـــــــــﻒ اﻟّﻨـــــــــﺎزح اﻟﻤﺠﻬـــــــــﻮد ﻣﻌﺴـــــــــﻔﮥ ﻓﯽ ﻇـــــــــّﻞ أﺧﻀـــــــــﺮ ﯾـــــــــﺪﻋﻮﻫﺎ ﻣــــــــﻪ اﻟﺒــــــــﻮم »‪«2‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬و ﺣﺪﯾﺜﯽ از اﯾﻦ واژه رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻗﺮﯾﺶ و دﺷﻤﻨﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬و اﺳﻼم ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮزﻧﺪ ذﮐﻮري ﻧﺪارد ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ دﯾﻦ‬
‫اﺳـﻼم و ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳـﻼﻣﯽ ﻣﻨﻘﻄﻊ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ اﻟﺒّﺘﻪ اﯾﻦ ﻃﺮز ﺗﻔّﮑﺮ از ﻫﻤﺎن اﺳﺎس‪ ،‬و ﺑﻨﺎي ﺣﮑﻮﻣﺖ ارﯾﺴـﺘﻮ ﮐﺮاﺳـﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫اﺷـﺮاﻓﯿﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﺻﻮﻟﺶ اﺻﻞ ﺗﻮارث در زﻣﺎﻣﺪاري اﺳﺖ ﺳـﺮ ﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺎس ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺷﺮاﻓﯿﺖ را ﺑﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻦ‬
‫ﻓﺮزﻧـﺪ ذﮐﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮ ﻫﻢ زد و ﺳﻮره ﮐﻮﺛﺮ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺘﺸﺎر ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ ﻧﺒّﻮت از ﺧﺎﻧـﺪاﻧﺖ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﻓﺮزﻧﺪي ﮐﻪ‬
‫زﻣﺎﻣـﺪار ﻧﺨﻮاﻫـﺪ ﺑﻮد و دﺧﺘﺮ اﺳﺖ در ﺟﻬـﺎن ﮔﺴﺘﺮده ﻣﯽﺷﻮد و آﻧﮑﻪ ﭼﻨـﺎن ﻃﺮز ﻓﮑﺮ اﺷـﺮاﻓﯽ دارد و ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﭘﺲ از ﻓﻮت ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ‬
‫)ص( دﯾﻨﺶ ﺑﺮ ﭘـﺎ ﻧﺨﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد ﻣﻨﻘﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد ﺧﻮد آﻧﻬـﺎ از آﺛـﺎر ﺧﯿﺮ ﻣﺤﺮوﻣﻨـﺪ ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ ﮐﻪ دﻫﻬـﺎ ﻓﺮزﻧـﺪ و ﺧﺮوارﻫـﺎ زر و ﺳـﯿﻢ‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻨﻬﺎي و اﻣﻼك ﻓﺮاوان داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ِإﱠن ﺷﺎﻧَِﺌـَﮏ ُﻫَﻮ اﻟ ْـَﺄﺑ َْﺘُﺮ‪ /3 -‬ﮐـﻮﺛﺮ( و ﺣـﺪﯾﺜﯽ ﮐـﻪ اﯾـﻦ آﯾـﻪ و آﯾﻨـﺪه اﺳـﻼم را روﺷﻦ ﻣﯽﮐﻨـﺪ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ »ﺗﻘﻄـﻊ ﺑﻪ داﺑﺮﻫﻢ و ﺗﺨﻀـﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻮﮐﺘﻬﻢ«‪.‬‬
‫ﺑـﺎ اﺳـﻼم و اداﻣﻪ اﺳـﺎس اﺳـﻼم ﻫﻤﻪ ﻧﻘﺸﻪﻫﺎﺷﺎن ﺑﺮ ﺑﺎد رﻓﺘﻪ‪ ،‬از ﯾﺎد ﺧﯿﺮ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﺷﻮﻧـﺪ و ﺷﻮﮐﺘﺸﺎن ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺧﺎر وﺟﻮدﯾﺸﺎن اﺳـﺖ‬
‫ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫)ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ -550 /10 -‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪.(43 /3‬‬
‫)‪ (2‬ﺷﻌﺮ ﻓﻮق از اﺑﻮ اﻟﺤﺮث ﻣّﻠﻘﺐ ﺑﻪ ذو اﻟّﺮﻣﻪ اﺳﺖ اﺷﻌﺎرش ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻣﺪح ﺣّﮑﺎم اﻣﻮي و وﺻﻒ و‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﺳﺮﺳﺒﺰ روﺳﺘﺎﻫﺎي ﻋﺮاق را ﺑﺨﺎﻃﺮ زﯾﺎدي ﻧﺨﻠﺴﺘﺎﻧﻬﺎ و ﺑﺎﻏﺎت ﮐﻪ از دور ﺳﯿﺎه ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽآﯾﺪ‪ -‬ﺳﻮاد‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻀﺮة‪ -‬را ﻫﻢ‪ -‬دﻫﻤﮥ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺳﺒﺰ ﭘﺮ رﻧﮓ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺳـﺨﻦ ﺧﺪاي ﺳـﺒﺤﺎن ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ُ :‬ﻣْﺪﻫﺎﱠﻣﺘﺎِن‪ /65 -‬اﻟّﺮﺣﻤﻦ( ﯾﻌﻨﯽ دو ﺑﻬﺸﺖ ﺳـﺮ ﺳﺒﺰ و ﺧّﺮم )ﻣﻔﺮدش‪ -‬ﻣﺪﻫﺎّﻣـﮥ از ﻓﻌـﻞ‪ -‬ادﻫـﺎم‬
‫ﯾـﺪﻫﺎم ادﻫﯿﻤﺎم( اﺳﺖ‪ ،‬در ﺳـﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻫﺴﺖ ﮐﻪ »إّﯾﺎﮐﻢ و ﺧﻀـﺮاء اﻟـّﺪﻣﻦ« و ﺧﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﯾﻦ ﺳـﺨﻦ را ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ‪:‬‬
‫»اﻟﻤﺮأة اﻟﺤﺴﻨﺎء ﻓﯽ ﻣﻨﺒﺖ اﻟّﺴﻮء« »‪.«1‬‬
‫ﻣﺨﺎﺿﺮة‪ -‬داد و ﺳﺘﺪ در ﻣﯿﻮه و ﺳﺒﺰﯾﺠﺎت ﻗﺒﻞ از ﭼﯿﺪن و رﺳﯿﺪن آﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻀﺮة‪ -‬ﺧﺮﻣﺎ ﺑﻨﯽ ﮐﻪ ﺧﺮﻣﺎﯾﺶ ﻫﻨﻮز زرد ﻧﺸﺪه ﻣﯽرﯾﺰد‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻀﻊ( ]ﺧﻀﻊ ‪ ... :‬ص ‪608 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓﻼ َﺗْﺨَﻀْﻌَﻦ ﺑ ِﺎﻟ َْﻘْﻮِل‪ /32 -‬اﺣﺰاب( )ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﻤﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ -‬اﺷﺎره ﺑﻪ زﻧﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﺑﺎ ﻧﺎز و ﺧﺸﻮع‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﻧﺮﻣﯽ ﺑﺎ‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻏﺰل اﺳﺖ ﮐﻪ او را در ﻃﺒﻘﻪ‪ -‬اﺧﻄـﻞ و ﻓﺮزدق و ﺟﺮﯾﺮ ﺑﺤﺴـﺎب ﻣﯽآورﻧـﺪ ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻘﻮاي اﺳـﻼﻣﯽ را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﺮده و ﺷـﻌﺮش را در‬
‫ﺧـﺪﻣﺖ اﻣﻮﯾـﺎن و ﺧّﻤـ ﺎران )ﻣﯽ ﺧﻮارﮔـﺎن( ﻗﺮار داده و از اﯾﻨﺠﻬﺖ دﯾﻮاﻧﺶ اّوﻟﯿﻦ ﺑـﺎر در اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن ﺗﻮّﺳﻂ ﻣﮑﺎرت ﻧﯽ در ﺳﺎل ‪1919‬‬
‫ﻣﯿﻼدي ﭼﺎپ ﺷﺪه در ﺷﻌﺮ ﻓﻮق ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺳﺘﻤﮑـﺎر ﺑﯿﮕـﺎﻧﻪ )در ﻣﺂﺧـﺬ دﯾﮕﺮ ﺑﺠـﺎي اﻟﻤﺠﻬﻮد‪ -‬واژه‪ -‬اﻟﻤﺠﻬﻮل آﻣـﺪه اﺳﺖ( ﮐﻮﺷـﺶ ﮐﺮد ﮐﻪ در ﺳـﺎﯾﻪ ﻓﺮﯾﺒﮑـﺎري در دوﺳـﺘﯽ و‬
‫ﻣّﻮدت دﯾﺮ ﭘﺎي ﻣﺎ ﺑﺎ ﺳﺘﻤﮕﺮي اﺧﻼل ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﻐﺪ ﺑﻮم ﻣﺮگ او را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ و ﺳﺮش را ﻃﻠﺒﯿﺪ‪.‬‬
‫)‪ (1‬در ﺣﺪﯾﺚ اّول ﺑﺼﻮرت ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻓﺮﻣﻮده‪ :‬از ﺳﺒﺰهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﻃﺮاف ﺧﯿﻤﻪﻫﺎ و ﭼﺎدرﻫﺎ ﮐﻪ در اﺛﺮ رﯾﺰش ﻧﺸـﺨﻮار و ﻣﺪﻓﻮع ﺣﯿﻮاﻧﺎت‬
‫ﻇـﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷـﻮد و ﺳـﺒﺰه زاري ﺳـﻄﺤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ زرد ﭘﮋﻣﺮده ﻣﯽﺷﻮد دوري ﮐﻨﯿـﺪ و ﺑﻌـﺪ ﻓﺮﻣﻮد ﯾﻌﻨﯽ در اﻧﺘﺨـﺎب زن و ﻫﻤﺴـﺮ اﺻـﺎﻟﺖ‬
‫ﺧـﺎﻧﻮادﮔﯽ و اﺧﻼـق و ﺧﻮي ﻧﯿـﮏ را در ﻧﻈﺮ ﮔﯿﺮﯾـﺪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ زﯾﺒـﺎﺋﯽ ﻇﺎﻫﺮي را‪ ،‬ﺑـﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ در ﺳـﺨﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﮔﺮ ﭼﻪ‬
‫ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ ﻋﻤﯿﻖ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ادﺑﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اّﻣﺎ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ دﻗﯿﻖ و اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﺤﺴﻮس ﺑﯿﺎن ﺷـﺪه ﮐﻪ از ﺟﻨﺒﻪ ﻋﻠﻤﯽ و ﺑﻬـﺪاﺷﺘﯽ‬
‫ﻫﻢ در ﺧﻮر دﻗّﺖ اﺳﺖ زﯾﺮا ﭼﻨﺎن ﺳﺒﺰهﻫﺎﯾﯽ )دﻣﻦ( ﻫﻤﻮاره ﻣﺮﮐﺰ ﻓﻀﻮﻻت داﻣﻬﺎ و رﺷـﺪ ﺑﯿﻤﺎرﯾﻬﺎﺳﺖ ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ ﮐﻪ ﺳﺒﺰﯾﺶ زودرس و‬
‫ﭼﺸﻤﮕﯿﺮ اﺳﺖ وﻟﯽ ﭘﺎﯾﺎﻧﺶ درد آورد و ﺑﯿﻤﺎري زاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺪﻫﺎّﻣﮥ‪ :‬ﻣﺮﻏﺰار ﺳﺮﺳﺒﺰ و ﺧّﺮم‪.‬‬
‫ﻣﺮدان ﻏﯿﺮ ﺳـﺨﻦ ﻧﮕﻮﺋﯿـﺪ ﺗﺎ در دﻟﺸﺎن ﺑﺎ ﻫﻮﺳـﻬﺎ ﺑﺸـﻤﺎ ﻃﻤﻊ ﻧﮑﻨﻨـﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ آزرم و وﻗﺎر و ﭘﺴـﻨﺪﯾﺪه ﺳـﺨﻦ ﮔﻮﺋﯿﺪ‪ -‬و ﻗﻠﻦ ﻗﻮﻻ ﻣﻌﺮوﻓﺎ‪،‬‬
‫ﻧﯿﮑﻮ و ﻣﺘﯿﻦ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻮﺋﯿﺪ(‪.‬‬
‫ﺧﻀﻮع‪ -‬ﻫﻤﺎن‪ -‬ﺧﺸﻮع‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮو اﻓﺘﺎدﮔﯽ و ﻧﺮﻣﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ )در واژه ﺧﺸﻊ(‪.‬‬
‫رﺟﻞ ﺧﻀﻌﮥ‪ -‬ﻣﺮد ﺑﺴﯿﺎر اﻓﺘﺎده و ﻓﺮوﺗﻦ‪.‬‬
‫ﺧﻀﻌﺖ اﻟﻠّﺤﻢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻮﺷﺖ را ﺗّﮑﻪ ﺗّﮑﻪ ﮐﺮدم و ﺑﺮﯾﺪم‪.‬‬
‫ﻇﻠﯿﻢ أﺧﻀﻊ‪ -‬ﺷﺘﺮ ﻣﺮغ ﮐﺞ ﮔﺮدن‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻂ( ]ﺧﻂ[‪ ... :‬ص ‪609 :‬‬
‫اﻟﺨّﻂ ﻣﺜﻞ ﻣّﺪ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺸﯿﺪن و اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺘﻦ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﻫﻢ ﮐﻪ ﻃﻮﻟﯽ دارد ﺧﻂ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻄﻮط اﻧﻮاﻋﯽ دارد ﮐﻪ ﻣﻬﻨﺪﺳـﯿﻦ در ﺑﺎره ﺳﻄﺢ و داﯾﺮه و ﻣﻨﺤﻨﯽ و ﺷﮑﺴﺘﻪ و ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ ﯾﺎ ﻣﻨﮑﺴﺮ از آﻧﻬﺎ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻫﺮ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻃﻮﻟﺶ زﯾﺎد اﺳﺖ ﺑﺨﻂ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ ﺧّﻂ ﯾﻤﻦ‪ -‬ﮐﻪ ﻧﯿﺰهﻫﺎي ﺧّﻄﯽ آﻧﺠﺎ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ و ﻫﺮ ﺟﺎﺋﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن آﻧﺠﺎ را ﺑﺮاي ﺧﻮدش‬
‫ﺧّﻂ ﺑﮑﺸﺪ و ﺣﻔﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺧّﻂ و ﺧّﻄﮥ‪ -‬زﻣﯿﻦ ﺧﺸﮏ ﺑﯽﺑﺎران اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن دو ﺳـﺮزﻣﯿﻦ ﭘﺮ ﺑﺎران ﺣﺎﺻﻞ ﺧﯿﺰ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن آﻧﺪو زﻣﯿﻦ ﻣﺜﻞ‬
‫ﺧّﻄﯽ ﺷﮑﺴﺘﻪ اﺳﺖ و از آن دو ﺟﺪا اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎﺑﺖ و ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻫﻢ ﺑﺨﻂ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ﻣﺎ ُﮐﻨَْﺖ َﺗﺘْﻠُﻮا ﻣِْﻦ َﻗﺒْﻠِِﻪ ﻣِْﻦ ِﮐﺘﺎٍب َو ﻻ َﺗُﺨﱡﻄُﻪ ﺑ َِﯿِﻤﯿﻨَِﮏ »‪-«1‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻋﻤـﻮم ﻣﻔّﺴـ ﺮﯾﻦ از آن ﺟﻤﻠـﻪ ﺷـﯿﺦ ﻃﻮﺳـﯽ و ﻓﺨﺮ رازي در آﯾـﻪ ﻓـﻮق ﻫـﻢ ﻧﻈﺮﻧـﺪ‪ :‬ﮐـﻪ ﻫـﺬا اﻟﻘﺮآن ﻣّﻤﻦ ﻟﻢ ﯾﮑﺘﺐ و ﻟﻢ ﯾﻘﺮأ ﻋﯿﻦ‬
‫اﻟﻤﻌﺠﺰه‪ :‬اﯾﻦ ﻗﺮآن از ﮐﺴـﯿﮑﻪ ﺧـﻂ و ﮐﺘـﺎﺑﯽ ﻗﺒـﻞ از ﻧﺒّﻮت و اﻇﻬـﺎر آن ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﻋﯿﻦ ﻣﻌﺠﺰه و ﻣﻌﺠﺰهاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎرﯾـﺦ ﺑﺸـﺮ و ﻋﻤﻮم‬
‫ﻓﺼﺤﺎ و ﺑﻠﻐﺎء در ﺑﺮاﺑﺮش ﺧﻀﻮع ﻧﻤﻮده و اﻗﺮار ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺑﯿﺎن و ﮐﻼم ﺑﺸﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺴـﻤﺖ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ آﯾﻪ ﻓﻮق ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺑﺮﻫﺎن و دﻟﯿﻠﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻗﺮآن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( وﺣﯽ ﺷﺪه و از ﺳﻮي ﺧﻮد او ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ِإذاً‬
‫ﻟَﺎْرﺗﺎَب اﻟ ُْﻤﺒِْﻄﻠُﻮَن‪ /48 -‬ﻋﻨﮑﺒﻮت( ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻏﯿﺮ از آن ﺑﻮد ﮐﺠﺮوان و ﮔﻤﺮاﻫﺎن و ﮐـﺞ اﻧـﺪﯾﺸﺎن در وﺣﯽ ﺑﻮدن ﻗﺮآن و اﯾﻨﮑﻪ از ﻧﺎﺣﯿﻪ‬
‫ﺧـﻮدت ﻧﯿﺴـﺖ در ﮔﻤـﺎن ﻣﯽاﻓﺘﺎدﻧـﺪ و دﯾﮕﺮ اﯾﻨﮑـﻪ ﺑﮕﻔﺘـﻪ اﺑـﻦ ﺳـﯿﻨﺎ ﭼـﻮن ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺻـﺎدق ﻣﺼـّﺪق‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ راﺳـﺘﮕﻮﺋﯽ اﺳـﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮﯾﻨﺶ ﺑﺼﺪاﻗﺖ و راﺳﺘﮕﻮﺋﯽ و اﻣﺎﻧﺖ ﺗﺼﺪﯾﻘﺶ ﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﺗﺮدﯾﺪﻫﺎ در ﺑﺎره ﻗﺮآن و ﻣﺤﺘﻮاي آن از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود و‬
‫‪ /48‬ﻋﻨﮑﺒﻮت(‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺗﻮ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﻫﯿﭻ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﯾﺎ ﻧﺎﻣﻪاي ﻧﺨﻮاﻧﺪهاي و ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻨﻮﺷﺘﻪاي(‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻄﺐ( ]ﺧﻄﺐ ‪ ... :‬ص ‪610 :‬‬
‫اﻟﺨﻄﺐ و اﻟﻤﺨﺎﻃﺒـﮥ و اﻟّﺘﺨﺎﻃﺐ‪ -‬روﯾﺎ روي ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ و رد ﮐﺮدن ﮐﻼم ﺑﯿﮑـﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬و از اﯾﻦ واژه‪ ،‬ﺧﻄﺒـﮥ‪ -‬اﻧﺪرز ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬و ﺧﻄﺒﮥ )ﺑﺎ‬
‫ﮐﺴﺮه خ( ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﮐﺮدن و ﻧﺎﻣﺰد ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﺑﺮاي ﻫﻤﺴﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ﻻ ُﺟﻨﺎَح َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ ﻓِﯿﻤﺎ َﻋﱠﺮْﺿﺘُْﻢ ﺑ ِِﻪ ﻣِْﻦ ِﺧْﻄَﺒِﮥ اﻟﻨﱢﺴﺎِء‪ /235 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ )ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻄﻮر ﮐﻨﺎﯾﻪ در ﺑﺎره ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري و ﻫﻤﺴﺮ ﮔﺰﯾﻨﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻮﺋﯿﺪ(‪.‬‬
‫اﺻـﻞ‪ -‬ﺧﻄﺒـﮥ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﺧﻮاﺳـﺘﮕﺎري ﻫﻤـﺎن ﺣـﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﻫﻨﮕـﺎم ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪ -‬ﺟﻠﺴـﮥ و ﻗﻌـﺪة )ﺟﻠﺴـﮥ‪ -‬ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﻌﺪ از ﺑﯿﺪار ﺷﺪن از ﺧﻮاب و ﺑﻌﺪ از دراز ﮐﺸﯿﺪن‪ ،‬اّﻣﺎ ﻗﻌﺪة‪ -‬ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﻌﺪ از اﯾﺴﺘﺎدن اﺳﺖ(‪.‬‬
‫از واژه‪ -‬ﺧﻄﺒﮥ‪ -‬ﺧﺎﻃﺐ و ﺧﻄﯿﺐ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪه ﺧﻄﺒﻪ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺷﮏ و رﯾﺒﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧـﺪ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﭙﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( وﺣﯽ ﺷـﺪه اﺳﺖ و ﻗﺒﻼ ﻫﯿـﭻ ﮐﺘﺎﺑﯽ را ﻧﺨﻮاﻧﺪه و ﻧﻨﻮﺷـﺘﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﻣﺘﻦ ﮐﺘﺎب‪ -‬در‬
‫آﯾﻪ ﻓﻮق اﻓـﺎده ﻋﻤﻮم ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﻫﯿـﭻ ﮐﺘـﺎب و ﻧـﺎﻣﻪاي را ﻧﺨﻮاﻧـﺪهاي ﺑﻠﮑﻪ ُﻫَﻮ آﯾـﺎٌت ﺑَﯿﱢﻨﺎٌت‪ /49 -‬ﻋﻨﮑﺒﻮت( آﯾﺎﺗﯽ‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ و دﻟﻬﺎي داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﻋﻠﻤﺎء آن را درك ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻟﺬا ﻋﺒﺎرت َو ﻣﺎ َﯾْﺠَﺤُﺪ ﺑ ِﺂﯾﺎﺗِﻨﺎ ِإﻟ ﱠﺎ اﻟﱠﻈﺎﻟ ُِﻤﻮَن‪ /49 -‬ﻋﻨﮑﺒﻮت(‪.‬‬
‫در ﭘﺎﯾـﺎن آﯾـﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻨﻬـﺎ ﺳـﺘﻤﮑﺎراﻧﻨﺪ ﮐﻪ در اﺛﺮ ﺷـﺮك و ﻇﻠﻢ و ﮐﻔﺮ ﻗﺮآن را ﮐﻪ ﺑﺮ ﻫﻢ زﻧﻨـﺪه ﻣﻨـﺎﻓﻊ ﻏﯿﺮ اﻧﺴـﺎﻧﯽ اﯾﺸـﺎن اﺳﺖ اﻧﮑـﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ زﯾﺮا اﮔﺮ ﻇﺎﻟﻤﯽ ﯾﺎ ﻣﺸـﺮك و ﮐﺎﻓﺮي ﻗﺮآن را ﮐﻪ وﺣﯽ اﺳﺖ ﻣﯽﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ دﯾﮕﺮ ﺳـﺘﻢ ﭘﯿﺸﻪ و ﮐﺎﻓﺮ ﻧﯿﺴﺖ و اﮔﺮ ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺑﻮدي‬
‫ﻋﺠﯿﺐ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ آﻧﮑﻪ ﻇﺎﻟﻢ ﻧﯿﺴﺖ و ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ ﻣﺜﻞ ﻗﺒﯿﻠﻪ أﺑﻮ ذرﻫﺎ و ﺳﻠﻤﺎﻧﻬﺎ و ﺳﺎﯾﺮ رﻫﺮوان ﻋﺪاﻟﺘﻨﺪ ﺣﻘﯿﻘﺘﺎ ﺑﺮ آﺳﺘﺎن اﻟﻠّﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﻧﻬﻨﺪ و اﻃﺎﻋﺘﺶ‬
‫را ﭘﺬﯾﺮا ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬آﯾﺎت دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﻣﺆّﯾﺪ آﯾﻪ ﻓﻮق اﺳﺖ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫َو َﮐﺬﻟ َِﮏ َأْوَﺣﯿْﻨﺎ ِإﻟَﯿَْﮏ ُروﺣًﺎ ﻣِْﻦ َأﻣِْﺮﻧﺎ ﻣﺎ ُﮐﻨَْﺖ َﺗْﺪِري َﻣﺎ اﻟ ِْﮑﺘﺎُب َو ﻟَﺎ اﻟ ِْﺈﯾﻤﺎُن َو ﻟِﮑْﻦ َﺟَﻌﻠْﻨﺎُه ﻧُﻮرًا‪ /52 -‬ﺷﻮري(‪.‬‬
‫ِإﻧﱠﺎ َأْوَﺣﯿْﻨﺎ ِإﻟَﯿَْﮏ َﮐﻤﺎ َأْوَﺣﯿْﻨﺎ ِإﻟﯽ ﻧُﻮٍح َو اﻟﻨﱠﺒِﯿﱢﯿَﻦ ﻣِْﻦ ﺑَْﻌِﺪِه‪ /163 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫اﻟ ﱠِﺬي َأْوَﺣﯿْﻨﺎ ِإﻟَﯿَْﮏ‪ /30 -‬رﻋﺪ( و اﻟ ﱠِﺬي َأْوَﺣﯿْﻨﺎ ِإﻟَﯿَْﮏ ﻣَِﻦ اﻟ ِْﮑﺘﺎِب ُﻫَﻮ اﻟ َْﺤﱡﻖ‪ /31 -‬ﻓﺎﻃﺮ(‪.‬‬
‫َو َﮐﺬﻟ َِﮏ َأْوَﺣﯿْﻨﺎ ِإﻟَﯿَْﮏ ﻗُْﺮآﻧًﺎ‪ /7 -‬ﺷﻮري( و ذﻟ َِﮏ ﻣِْﻦ َأﻧ ْﺒﺎِء اﻟ َْﻐﯿِْﺐ ﻧُﻮِﺣﯿِﻪ ِإﻟَﯿَْﮏ‪ /44 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫اّﻣﺎ از ﺧﻄﺒﮥ )ﺑﺎ ﮐﺴﺮه خ( ﻓﻘﻂ‪ -‬ﺧﺎﻃﺐ‪ -‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﻓﻌﻞ در ﻫﺮ دو‪ -‬ﺧﻄﺐ‪ -‬ﯾﺨﻄﺐ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫)َﺧْﻄﺐ( ﻫﻢ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺣﺎدﺛﻪ و ﮐﺎر ﺑﺰرگ‪ ،‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻔﺘﮕﻮي زﯾﺎد و ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫َﻓﻤﺎ َﺧْﻄﺒَُﮏ ﯾﺎ ﺳﺎﻣِِﺮﱡي؟‪ /95 -‬ﻃﻪ( و َﻓﻤﺎ َﺧْﻄﺒُُﮑْﻢ َأﱡﯾَﻬﺎ اﻟ ُْﻤْﺮَﺳـ ﻠُﻮَن؟‪ /57 -‬ﺣﺠﺮ( ﻓﺼﻞ اﻟﺨﻄﺎب ﻫﻢ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ آن ﺧﻄﺎب و‬
‫ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻓﯿﺼﻠﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻄﻒ( ]ﺧﻄﻒ ‪ ... :‬ص ‪611 :‬‬
‫اﻟﺨﻄـﻒ و اﻹﺧﺘﻄـﺎف‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ رﺑـﻮدن ﭼﯿﺰي ﺑـﺎ ﺷـﺘﺎب و ﺳـﺮﻋﺖ‪ ،‬ﻓﻌﻠﺶ‪ -‬ﺧﻄـﻒ ﯾﺨﻄـﻒ و ﺧﻄـﻒ ﯾﺨﻄﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻬﺮ دو ﺻﻮرت‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه و )از ﺑﺎب ﺗﻌﺐ و ﺿﺮب(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ :‬إﻟ ﱠﺎ َﻣْﻦ َﺧِﻄَﻒ اﻟ َْﺨْﻄَﻔَﮥ‪ /10 -‬ﺻﺎﻓّﺎت( وﺻﻒ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﺮاق ﺳﻤﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫و َﻓَﺘْﺨَﻄُﻔُﻪ اﻟﱠﻄﯿُْﺮ َأْو َﺗْﻬِﻮي ﺑ ِِﻪ اﻟﱢﺮﯾُﺢ‪ /31 -‬ﺣﺞ( )ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ از ﭼﻨﮕﺎل ﺑﺎز ﺷـﮑﺎري ﮔﺮﯾﺨﺘﻪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺎد او را ﺳﺮﻧﮕﻮن ﮐﺮده( و آﯾﻪ َﯾﮑﺎُد‬
‫اﻟ َْﺒْﺮُق َﯾْﺨَﻄُﻒ َأﺑ ْﺼﺎَرُﻫْﻢ‪ /20 -‬ﺑﻘﺮه( و ﯾَُﺘَﺨﱠﻄُﻒ اﻟﻨﱠﺎُس ﻣِْﻦ َﺣْﻮﻟ ِِﻬْﻢ‪ /67 -‬ﻋﻨﮑﺒﻮت( ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺸﺘﻪ و ﻏﺎرت ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺨّﻄﺎف‪ -‬ﭘﺮﺳﺘﻮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﺋﯽ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﭘﺮوازش ﭼﯿﺰي را رﺑﻮده‪ ،‬و ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺧّﻄﺎف‪ -‬آﻫﻦ ﺳﺮ ﮐﺠﯽ اﺳﺖ )ﭼﻨﮕﮏ( ﮐﻪ‬
‫دﻟﻮ را از ﭼﺎه ﺑﻪ ﺳـﺮﻋﺖ ﺑﺮ ﻣﯽﮐﺸـﺪ و ﻧﯿﺰ آﻫﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻮر ﭼﺮخ ﭼﺎه روي آن ﻗﺮار دارد ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ آﻧﺮا ﻣﯽرﺑﺎﯾﺪ و ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺟﻤﻊ‬
‫آن ﺧﻄﺎﻃﯿﻒ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﺨﻄﻒ ﺑﺎز ﺷﮑﺎري ﮐﻪ ﺑﺴﺮﻋﺖ ﺷﮑﺎر را ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺧﻄﯿﻒ‪ -‬ﺑﺎ ﭼﺎﻻﮐﯽ و ﺳﺮﻋﺖ رﻓﺘﻦ‪ ،‬و ﺷﺘﺎﻓﺘﻦ‪.‬‬
‫أﺧﻄﻒ اﻟﺤﺸﺎ‪ -‬ﻣﺮد ﻣﯿﺎن ﺑﺎرﯾﮏ‪ ،‬ﻣﺨﺘﻄﻔﻪ‪ -‬ﻣﺮد ﻻﻏﺮ و درون ﻧﺎﭘﯿﺪا ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ وﺟﻮدش از ﻻﻏﺮي ﻧﺎﭘﯿﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻄﺎ( ]ﺧﻄﺎ[‪ ... :‬ص ‪611 :‬‬
‫اﻟﺨﻄﺄ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ و اﻧﺤﺮاف از ﯾﮏ ﺳﻮي ﺑﺴﻮي دﯾﮕﺮ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻋﺪول و اﻧﺤﺮاف ﭼﻨﺪ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪612 :‬‬
‫اّول‪ -‬اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺴـﯽ ﭼﯿﺰي را ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺰﯾﻨـﺪ و اﻧﺠـﺎم ﻣﯽدﻫـﺪ‪ ،‬ﻏﯿﺮ از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در آﻏـﺎز ارادهاش آﻧﺮا ﻧﯿﮑﻮ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬و اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﺧﻄﺎي‬
‫ﮐـﺎﻣﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴـﺎن ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ آن ﮔﻨﺎﻫﮑـﺎر ﻣﺤﺴﻮب و ﺑﮕﻨـﺎه و ﺧﻄـﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در اﯾﻦ ﺣـﺎﻟﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﺧﻄﺊ ﯾﺨﻄـﺄ‪ ،‬ﺧﻄﺄ و‬
‫ﺧﻄﺄة‪ -‬ﺧﻄﺎ و ﮔﻨﺎه ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ ِإﱠن َﻗﺘَْﻠُﻬْﻢ ﮐﺎَن ِﺧْﻄًﺄ َﮐﺒِﯿﺮًا‪ /31 -‬اﺳﺮاء(‪ -‬و َو ِإْن ُﮐﻨﱠﺎ ﻟَﺨﺎِﻃﺌِﯿَﻦ‪ /91 -‬ﯾﻮﺳﻒ(‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺴـﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﭼﯿﺰي را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﮐﻪ ﻓﻌﻠﺶ ﻧﯿﮑﻮ اﺳﺖ وﻟﯽ در ﻋﻤﻞ ﺑﺮ ﺧﻼف آن ﮐﺎر از او واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد و از او ﺳـﺮ‬
‫ﻣﯽزﻧﺪ و در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫أﺧﻄـﺄ‪ ،‬إﺧﻄـﺎء ﻓﻬﻮ ﻣﺨﻄﺊ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻄـﺎ ﮐﺮد و ﺧﻄـﺎ ﮐـﺎر ﺷـﺪ‪ ،‬اراده ﺻﻮاب ﮐﺮد وﻟﯽ در ﻋﻤﻞ ﺧﻄﺎ ﺳـﺮزد‪ .‬زﯾﺮا ﻗﺼـﺪ ﺧﻮﺑﯽ داﺷﺖ و‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺎري ﺧﻮب اﻧﺠﺎم دﻫﺪ وﻟﯽ در ﻋﻤﻞ ﺧﻄﺎ ﮐﺮد‪ ،‬و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»رﻓﻊ ﻋﻦ أّﻣﺘﯽ اﻟﺨﻄﺄ و اﻟّﻨﺴﯿﺎن« ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از اّﻣﺖ ﻣﻦ ﻣﺆاﺧﺬه در آﻧﭽﻨﺎن ﺧﻄﺎ و ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺑﮕﻨﺎه ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺑﺎز از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ اﺟﺘﻬﺪ ﻓﺎﺧﻄﺄ ﻓﻠﻪ أﺟﺮ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در راه ﺧﯿﺮ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ اّﻣﺎ ﺑﺨﻄﺎ و اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﺑﺮاي اوﺳﺖ(‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ َو َﻣْﻦ َﻗَﺘَﻞ ُﻣْﺆﻣِﻨًﺎ َﺧَﻄًﺄ َﻓَﺘْﺤِﺮﯾُﺮ َرَﻗَﺒٍﮥ‪ /92 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﻗﺘﻞ ﻏﯿﺮ ﻋﻤﺪ و ﺧﻄﺎ اﻧﺠﺎم داد ﺟﺮﻣﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺪهاي را آزاد ﮐﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﺳّﻮم‪ -‬اﯾﻨﺴـﺘﮑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﺎري را ﮐﻪ ﻧﯿﮑﻮ ﻧﯿﺴﺖ اراده ﻣﯽﮐﻨﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ وﻟﯽ ﺧﻼﻓﺶ از او ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ و اﺗّﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‬
‫اراده ﺧﻄﺎ ﮐﺮده وﻟﯽ ﻋﻤﻞ ﻣﻔﯿـﺪي از او ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻗﺼﺪ و ﻧّﯿﺘﺶ ﺳـﺮزﻧﺶ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮ ﻓﻌﻞ و ﮐﺎرش ﺳـﺘﻮده ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪613 :‬‬
‫اردت‬
‫ﻣﺴﺎﺋﺘﯽ ﻓﺎﺟﺮت ﻣﺴّﺮﺗﯽ و ﻗﺪ ﯾﺤﺴﻦ اﻻﻧﺴﺎن ﻣﻦ ﺣﯿﺚ ﻻ ﯾﺪري‬
‫ﯾﻌﻨﯽ )ﻋﯿﺒﻢ را ﺧﻮاﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﺷﺎدﯾﻢ اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ و ﺑﺘﺤﻘﯿﻖ اﻧﺴﺎن از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﺪ و ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﺪ ﻧﯿﮑﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪.‬‬
‫‪ -1‬ﺧﻼـﺻﻪ اﯾﻨﮑﻪ اﮔﺮ ﮐﺴـﯽ ﭼﯿﺰي ﯾـﺎ ﮐﺎري را ﺧﻮاﺳﺖ اﻧﺠﺎم دﻫـﺪ و ﮐﺎر دﯾﮕﺮ از او ﺳـﺮ زد و اﺗّﻔﺎق اﻓﺘﺎد ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬أﺧﻄﺄ )ﺧﻄﺎ و‬
‫اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮد و ﻏﻠﻂ از آب در آﻣﺪ(‪.‬‬
‫‪ -2‬اﮔﺮ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻮد و اراده ﮐﺮده ﺑﻮد واﻗﻊ ﺷﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫أﺻﺎب‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮب ﮐﺮد و ﺑﻨﺘﯿﺠﻪ ﺧﻮﺑﯽ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬اّﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﺎر ﺧﻮﺑﯽ را درﺳﺖ و ﺧﻮب اﻧﺠﺎم ﻧﺪاد ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬أﺻﺎب اﻟﺨﻄﺄ )ﺑﺨﻄﺎ و اﺷﺘﺒﺎه رﺳﯿﺪ(‪.‬‬
‫‪ -4‬و ﻫﺮ ﮔﺎه ﮐﺎري را اراده ﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﻮب اﻧﺠﺎم دﻫﺪ وﻟﯽ درﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﻧﺪاد و ﻧﺪاﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻄﺎ ﮐﺮده ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫أﺧﻄﺄ اﻟّﺼﻮاب )در ﺧﻮﺑﯽ و ﻧﯿﮑﯽ ﺧﻄﺎ ﮐﺮد(‪.‬‬
‫اّﻣﺎ ﻋﺒﺎرات‪ -‬أﺻﺎب اﻟﺨﻄﺄ‪ -‬و‪ -‬أﺧﻄﺎ اﻟﺨﻄﺄ‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ اﻟﻔﺎﻇﯽ ﻣﺸﺘﺮﮐﻨﺪ و در ﻣﯿﺎن ﻣﻌﺎﻧﯽ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﯿﮑﺪﯾﮕﺮ دور و ﻧﺰدﯾﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺟﻮﯾﯽ و ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮي در اﯾﻦ اﻣﻮر را دارد ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ در آﻧﻬﺎ دّﻗﺖ ﮐﻨﺪ و ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و َأﺣﺎَﻃْﺖ ﺑ ِِﻪ َﺧِﻄﯿَﺌﺘُُﻪ‪ /81 -‬ﺑﻘﺮه( ﺧﻄﺎﻫﺎ و اﺷﺘﺒﺎﻫﺎﺗﺶ او را اﺣﺎﻃﻪ ﮐﺮده(‪.‬‬
‫واژهﻫﺎي‪َ) -‬ﺧِﻄَﯿﺌـﮥ( و ﺳـّﯿﺌﮥ‪ -‬ﺑﯿﮑـﺪﯾﮕﺮ ﻧﺰدﯾﮑﻨﺪ وﻟﯽ‪ -‬ﺧﻄﯿﺌﮥ و ﺳـّﯿﺌﮥ‪ -‬ﺑﯿﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﺰدﯾﮑﻨﺪ وﻟﯽ‪ -‬ﺧﻄﯿﺌﮥ‪ -‬ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﺟﺎﯾﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺧﺎﻃﯽ ﯾﺎ اﻧﺠﺎم دﻫﻨـﺪه ﮐﺎر ﺧﻄﺎ ﻣﻘﺼﻮدش و ﻫـﺪﻓﺶ ﮐﺎر ﺧﻄﺎ ﻧﺒﻮده ﺑﻠﮑﻪ ﻗﺼـﺪ و اراده او در اﻧﺠﺎم ﮐﺎر ﺳـﺒﺒﯽ ﺑﺮاي ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪن‬
‫ﮐـﺎر ﺧﻄـﺎ از ﺳﻮي او ﺷـﺪه اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﮐﺴـﯿﮑﻪ ﺷـﮑﺎري را ﻫـﺪف ﻗﺮار ﻣﯽدﻫـﺪ و ﺗﯿﺮش ﺑﺎﻧﺴﺎن ﻣﯽﺧﻮرد ﯾﺎ ﻣﺴـﮑﺮي ﮐﻪ ﻣﯽ ﺧﻮرده و‬
‫ﺟﻨﺎﯾﺘﯽ در ﺣﺎل ﻣﺴﺘﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪614 :‬‬
‫وﺳﯿﻠﻪ و ﺳﺒﺐ ﻫﻢ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬ﺳـﺒﺒﯽ ﮐﻪ ﻓﻌﻠﺶ و ﮐـﺎرش ﻣﻤﻨـﻮﻋّﯿﺖ دارد ﻣﺜـﻞ ﺧـﻮردن ﻣﺴـﮑﺮات و ﺧﻄـﺎﺋﯽ ﮐﻪ در اﺛﺮ ﺧﻮردن آن از او ﺳـﺮ ﻣﯽزﻧـﺪ و ﺑﻮﺟﻮد‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺧﻄﺎ و ﮔﻨﺎه از او دور ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﺳﺒﺒﯽ ﮐﻪ ﻓﻌﻠﺶ و ﮐﺎرش ﻣﻤﻨﻮﻋّﯿﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﻣﺜﻞ ﺗﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺑﺴﻮي ﺷﮑﺎر‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ :‬و ﻟَﯿَْﺲ َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ ُﺟﻨﺎٌح ﻓِﯿﻤﺎ َأْﺧَﻄْﺄﺗُْﻢ ﺑ ِِﻪ َو ﻟِﮑْﻦ ﻣﺎ َﺗَﻌﱠﻤَﺪْت ﻗُﻠُﻮﺑ ُُﮑْﻢ‪ /5 -‬اﺣﺰاب(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺑﺮاي ﺷـﻤﺎ در آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺨﻄـﺎ اﻧﺠﺎم دﻫﯿـﺪ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ دﻟﻬﺎﺗﺎن ﻗﺼـﺪ و ﻋﻤـﺪ ﮐﻨـﺪ و ﻧّﯿﺖ ﺧﻄﺎ ﮐﺎري داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑ ﺎﺷ ﺪ ( ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ َو َﻣْﻦ َﯾْﮑِﺴْﺐ َﺧِﻄﯿَﺌًﮥ َأْو ِإﺛ ْﻤًﺎ‬
‫‪ /112 -‬ﻧﺴﺎء( ﺧﻄﯿﺌﮥ در اﯾﻨﺠﺎ ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ از روي ﻗﺼﺪ و ﻋﻤﺪ ﺑﻪ آن ﮐﺎر رﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ﻻ َﺗِﺰِد اﻟﱠﻈﺎﻟ ِِﻤﯿَﻦ ِإﻟ ﱠﺎ َﺿﻼﻟًﺎ‪ /24 -‬ﻧﻮح( و ﻣِﱠﻤﺎ َﺧِﻄﯿﺌﺎﺗِِﻬْﻢ‪ /25 -‬ﻧﻮح(‪.‬‬
‫و ِإﻧﱠﺎ َﻧْﻄَﻤُﻊ َأْن َﯾْﻐِﻔَﺮ ﻟَﻨﺎ َرﺑﱡﻨﺎ َﺧﻄﺎﯾﺎﻧﺎ‪ /51 -‬ﺷﻌﺮاء(‪.‬‬
‫و َو ﻟ َْﻨْﺤِﻤْﻞ َﺧﻄﺎﯾﺎُﮐْﻢ‪ /12 -‬ﻋﻨﮑﺒﻮت(‪.‬‬
‫و َو ﻣﺎ ُﻫْﻢ ﺑ ِﺤﺎﻣِﻠِﯿَﻦ ﻣِْﻦ َﺧﻄﺎﯾﺎُﻫْﻢ ﻣِْﻦ َﺷْﯽٍء‪ /12 -‬ﻋﻨﮑﺒﻮت(‪.‬‬
‫و َو اﻟ ﱠِﺬي َأْﻃَﻤُﻊ َأْن َﯾْﻐِﻔَﺮ ﻟ ِﯽ َﺧِﻄﯿَﺌﺘِﯽ َﯾْﻮَم اﻟﱢﺪﯾِﻦ‪ /82 -‬ﺷﻌﺮاء( ﺟﻤﻊ آن ﺧﻄﯿﺌﺎت و ﺧﻄﺎﯾﺎ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ :‬ﻧْﻐِﻔْﺮ ﻟَُﮑْﻢ َﺧﻄﺎﯾـﺎُﮐْﻢ‪ /58 -‬ﺑﻘﺮه( اﯾﻦ ﺧﻄـﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﻗﺼـﺪ اﻧﺠـﺎم ﺷـﺪه و‪) -‬ﺧﺎﻃﯽ(‪ -‬ﻫﻤﺎن‬
‫ﮔﻨﺎﻫﮑﺎر ﻋﻤﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﮔﻨﺎه ﮐﺮدن داﺷﺘﻪ‪ ،‬و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس اﺳﺖ آﯾﻪ‪:‬‬
‫َو ﻻ َﻃﻌﺎٌم ِإﻟ ﱠﺎ ﻣِْﻦ ِﻏْﺴﻠِﯿٍﻦ ﻻ َﯾْﺄُﮐﻠُُﻪ ِإﻟ ﱠﺎ اﻟ ْﺨﺎِﻃُﺆَن‪ /37 -‬ﺣﺎﻗّﻪ(‪.‬‬
‫)اﯾﻦ آﯾﻪ ﻓﺮﺟﺎم و ﺳـﺮﻧﻮﺷﺖ ﻫﻤﺎن ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻌﺎد ﻧﺎﺑﺎور ﺑﻮد و ﻣﺴـﮑﯿﻨﺎن ﺑﯽﺗﻮّﺟﻪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺧﻮرﺷـﺶ در دوزخ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻬﺎﺳﺖ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪615 :‬‬
‫ﺳﺘﻢ ﻣﯽﺧﻮرد و ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﻗﺎذورات ﻣﯽﮐﺮد و آﻧﻬﺎ را در دوزخ ﻣﯽﺧﻮرد ﻣﮕﺮ ﮐﺴـﯿﮑﻪ در دﻧﯿﺎ و در راه ﺣّﻖ ﻫﻤﻮاره ﺧﺎﻃﯽ و ﺧﻄﺎ ﮐﺎر‬
‫اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ذﻧﺐ‪ -‬ﻫﻢ )ﺧﺎِﻃَﺌﮥ(‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫در آﯾﻪ َو اﻟ ُْﻤْﺆَﺗِﻔﮑﺎُت ﺑ ِﺎﻟ ْﺨﺎِﻃَﺌِﮥ‪ /9 -‬ﺣﺎّﻗﻪ )ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻗﻮم ﻟﻮط ﮐﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﺑﺲ ﺑﺰرگ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ و ﺧﻄﺎ ﮐﺎر ﺑﻮدﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﺧﺎﻃﺌﮥ‪ -‬ﮔﻨﺎﻫﯽ اﺳﺖ ﺑﺲ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺷـﻌﺮ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮي )ﮐﻪ ﺻﻨﻌﺖ ﺷﺎﻋﺮي او از ﺷﻌﺮش ﭘﯿﺪاﺳﺖ و ﺑﺰرﮔﯽ آن ﮔﻨﺎه ﻫﻢ از‬
‫ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺶ ﻧﻤﻮدار(‪.‬‬
‫اّﻣﺎ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ از ﺧﻄﺎﻫﺎ ﻣﻘﺼﻮد ﻧﺒﺎﺷﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴﻼم آن را ﻣﺘﺠﺎف ﻋﻨﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دور از ﮔﻨﺎه و ﺧﻄﺎ ﯾﺎد ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻫﻢ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻧْﻐِﻔْﺮ ﻟَُﮑْﻢ َﺧﻄﺎﯾﺎُﮐْﻢ‪ /58 -‬ﺑﻘﺮه( ﻣﻌﻨﯿﺶ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻄﻮ( ]ﺧﻄﻮ[‪ ... :‬ص ‪615 :‬‬
‫ﺧﻄﻮت أﺧﻄﻮ‪ ،‬ﮔﺎم زدم‪ ،‬و ﻗﺪم ﻣﯽزﻧﻢ و ﻣﯽﮔﺬرم‪.‬‬

‫ﺧﻄﻮة اﺳﻢ ﻣّﺮة اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﯾـﮏ ﮔـﺎم و ﯾـﮏ ﻗـﺪم )اﺳﻢ ﻣّﺮه اﺳـﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﺒـﺎر ﻋﻤـﻞ ﮐﺮدن ﭼﯿﺰي را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫـﺪ ﻣﺜﻞ‪ -‬دﻓﻌﻪ و‬
‫ﺟﻠﺴﻪ ﮐﻪ در ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺎ ﮐﻠﻤﻪ ﯾﮏ ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ ﯾﮑﺪﻓﻌﻪ‪ ،‬ﯾﮏ ﺟﻠﺴﻪ(‪.‬‬
‫ﺧﻄﻮة‪ -‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯿﺎن دو ﭘﺎ ﯾﺎ دو ﮔﺎم‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ﻻ َﺗﺘﱠﺒُِﻌﻮا ُﺧُﻄﻮاِت اﻟﱠﺸﯿْﻄﺎِن‪ /168 -‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ او را ﭘﯿﺮوي ﻧﮑﻨﯿـﺪ ﻣﺜﻞ آﯾﻪ َو ﻻ َﺗﺘﱠﺒِِﻊ اﻟ َْﻬﻮي ‪ /26‬ص( )دﻧﺒﺎل ﻫﻮي‬
‫و ﻫﻮس ﻧﺮوﯾﺪ و آن را ﭘﯽ ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ(‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻒ( ]ﺧﻒ ‪ ... :‬ص ‪615 :‬‬
‫اﻟﺨﻔﯿﻒ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ‪ -‬ﺛﻘﯿﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺒﮏ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻨﮕﯿﻦ و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر ﮐﻤﯽ و اﻓﺰوﻧﯽ در وزن ﺑﺎ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﯿﻦ دو ﭼﯿﺰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫درﻫﻢ ﺧﻔﯿﻒ و درﻫﻢ ﺛﻘﯿﻞ‪) -‬ﭘﻮل ﺳﺒﮏ و ﭘﻮل ﺳﻨﮕﯿﻦ(‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر ﮐﻢ و زﯾﺎدي وﻗﺖ و زﻣﺎن ﻣﺜﻞ‪ :‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪616 :‬‬
‫ﻓﺮس ﺧﻔﯿﻒ و ﻓﺮس ﺛﻘﯿﻞ‪ -‬در وﻗﺘﯽ ﮐﻪ در زﻣﺎن واﺣﺪ ﯾﮑﯽ از اﺳﺒﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ از دﯾﮕﺮي ﻣﯽدود‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺳـﺒﮑﯽ و ﺳـﻨﮕﯿﻨﯽ ﭼﯿﺰي ﺑﺎﻋﺘﺒـﺎر ﮔـﻮارا ﺑـﻮدن ﯾـﺎ ﻧـﺎﮔﻮارا ﺑﻮدن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﯾـﺎ ﮐـﺎر ﺷـﯿﺮﯾﻦ و ﮔﻮارا‪-‬‬
‫ﺧﻔﯿﻒ‪ -‬ﻣﯽﺷﻤﺮﻧﺪ ﮐﻪ واژه ﺧﻔﯿﻒ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻣﺪح اﺳﺖ و واژه‪ -‬ﺛﻘﯿﻞ‪ -‬ﺑﺮاي ﻧﺎﮔﻮار و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اﻟ ْﺂَن َﺧﱠﻔَﻒ اﻟﻠﱠُﻪ َﻋﻨُْﮑْﻢ‪ /66 -‬اﻧﻔﺎل‪ (.‬و َﻓﻼ ﯾَُﺨﱠﻔُﻒ َﻋﻨُْﻬُﻢ‪ /76 -‬ﺑﻘﺮه(‪ .‬و َﺣَﻤَﻠْﺖ َﺣْﻤًﻠﺎ َﺧِﻔﯿﻔًﺎ‪ /189 -‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫ﮐﻪ آﯾﻪ اﺧﯿﺮ را ﻣﻦ از ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ‪) .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺪح(‪.‬‬
‫)ﻣﻨﻈﻮر راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎردار ﺷـﺪن زن ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ اﮔﺮ ﭼﻪ از ﻧﻈﺮ ﺣﻤﻞ و ﺑﺎر وزﻧﯽ ﺑﺮ او ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻣﯽﺷﻮد وﻟﯽ ﭼﻮن آﺑﺴـﺘﻦ‬
‫ﺷـﺪن ﺑﺎ رﺿﺎي ﺧﺎﻃﺮ و ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺑﻬﺮهﻣﻨـﺪي اﺳﺖ ﻟـﺬا‪ -‬ﺧﻔﯿﻔﺎ‪ -‬ﻧﯿﺰ در آﯾﻪ ﺑﺼﻮرت ﻣـﺪح ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و از ﻣﻌﻨﯽ ﺳّﻮم ﺧﻔﯿﻒ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﮔﻮارا ﺑﻮدن اﺳﺖ(‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺧﻔﯿﻒ در ﻣﻌﻨﯽ ﺳﺒﮑﺴـﺮي و ﮐﻢ ﺧﺮدي اﺳﺖ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ‪ -‬ﺛﻘﯿـﻞ‪ -‬ﻫﻢ در ﻣﻌﻨﯽ وﻗـﺎر و ﻣﺘـﺎﻧﺖ اﺳﺖ ﭘﺲ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺧﻔﯿﻒ‪ -‬ذّم و‬
‫ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ و ﺛﻘﯿﻞ‪ -‬ﻣﺪح و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪﮔﯽ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﺧﻔﯿﻒ در اﺟﺴـﺎﻣﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺷﺄن آﻧﻬﺎ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺟﺴﺎﻣﯽ ﮐﻪ از آﻧﻬﺎ ﭘﺎﺋﯿﻦﺗﺮﻧـﺪ و ﺛﻘﯿﻠﻨـﺪ ﻣﺜﻞ زﻣﯿﻦ و آب‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‬
‫)ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺨﺎر و اﻓﻌﺎل اﯾﻦ واژه‪ -‬ﺧّﻒ‪ ،‬ﯾﺨّﻒ‪ ،‬ﺧّﻔﺎ‪ ،‬و ﺧّﻔﻪ‪ ،‬ﺧﻔﻔﻪ ﺗﺨﻔﯿﻔﺎ‪ ،‬و ﺗﺨّﻔﻒ ﺗﺨّﻔﻔﺎ و اﺳﺘﺨﻔﻔﺘﻪ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺎﻻي ﺳﺒﮏ را ﻫﻢ‪ -‬ﺧﻔﯿﻒ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر‪ -‬ﮐﻼم ﺧﻔﯿﻒ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺂﺳﺎﻧﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﺟﺎري ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓﺎْﺳَﺘَﺨﱠﻒ َﻗْﻮَﻣُﻪ َﻓَﺄﻃﺎُﻋﻮُه »‪ /54 -«1‬زﺧﺮف(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺗﻤﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪َ :‬ﻓﺎْﺳَﺘَﺨﱠﻒ َﻗْﻮَﻣُﻪ َﻓَﺄﻃﺎُﻋﻮُه ِإﻧﱠُﻬْﻢ ﮐﺎﻧُﻮا َﻗْﻮﻣًﺎ ﻓﺎِﺳِﻘﯿَﻦ‪ /54 -‬زﺧﺮف( ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺴﺨﻦ ﻓﺮﻋﻮن ﺑﻌﺪ از ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﺎ ﻣﻮﺳﯽ‬
‫)ع( اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻤﺮدم ﻣﺼـﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﻣﻦ از اﯾﻦ آدﻣﯽ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﻧﺪارد ﺑﺮﺗﺮ و ﺑﻬﺘﺮم او ﺣّﺘﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ درﺳﺖ ﺳـﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﭼﺮا ﻃﻼ و‬
‫دﺳﺘﺒﻨﺪﻫﺎي زّرﯾﻦ ﻧﺪارد و ﻓﺮﺷﺘﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬وادارﺷﺎن ﮐﺮد ﺗﺎ ﭼﻮن او ﺳـﺒﮏ ﻣﻐﺰ ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ آﻧﻬﺎ را در ﺟﺴﻢ و ﺟﺎن ﮐﻢ ﻧﯿﺮو و ﺳـﺒﮏ اﻧﮕﺎﺷـﺘﻪاﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻌﻨﺎي آﯾﻪ‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را ﺳﺒﮏ ﺳﺮ و ﺑﯽﺧﺮد ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و َﻣْﻦ َﺧﱠﻔْﺖ َﻣﻮاِزﯾﻨُُﻪ‪ /9 -‬اﻋﺮاف( ﮐﻪ اﺷﺎره ﺑﻪ زﯾﺎدي اﻋﻤﺎل ﺻﺎﻟﺢ در آﯾﻪ ﻗﺒﻞ اﯾﻦ و ﮐﻤﯽ آن در اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫آﯾﻪ َو ﻻ َﯾْﺴَﺘِﺨﱠﻔﻨﱠَﮏ »‪ /60 -«1‬روم( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﺷﺒﻪ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺸﺎن از اﻋﺘﻘﺎدات ﺗﻮ را ﺳﺴﺖ و دور ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧّﻔﻮا ﻋﻦ ﻣﻨﺎزﻟﻬﻢ‪ -‬ﺑﺎ ﺳﺒﮏ ﺑﺎري از آﻧﺠﺎ ﮐﻮچ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺨّﻒ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﻮﺷﺎك و ﮐﻔﺶ‪.‬‬
‫ﺧّﻒ اﻟّﻨﻌﺎﻣﮥ و ﺧّﻒ اﻟﺒﻌﯿﺮ‪ -‬ﺳﻢ ﺷﺘﺮ ﻣﺮغ و ﺷﺘﺮ ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﮑﻔﺶ اﻧﺴﺎن‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻔﺖ( ]ﺧﻔﺖ ‪ ... :‬ص ‪617 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﯾَﺘﺨﺎَﻓﺘُﻮَن ﺑَﯿَْﻨُﻬْﻢ‪ 103 -‬ﻃﻪ( )در ﻣﯿﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺂراﻣﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ َو ﻻ ﺗُﺨﺎﻓِْﺖ ﺑ ِﻬﺎ‪ /110 -‬اﺳﺮاء( )آرام ادا ﻧﮑﻦ(‪.‬‬
‫اﻟﻤﺨﺎﻓﺘﻪ و اﻟﺨﻔﺖ‪ -‬ﮐﻼم ﺳﺮ ﺑﺴﺘﻪ ﮔﻔﺘﻦ و ﭘﻮﺷﯿﺪه داﺷﺘﻦ ﺳﺨﻦ‪.‬‬
‫و ﺷّﺘﺎن ﺑﯿﻦ اﻟﺠﻬﺮ و اﻟﻤﻨﻄﻖ اﻟﺨﻔﺖ )ﭼﻘﺪر ﻓﺎﺻﻠﻪ اﺳﺖ ﻣﯿﺎن ﺳﺨﻦ آﺷﮑﺎر و ﭘﻮﺷﯿﺪه(‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻔﺾ( ]ﺧﻔﺾ ‪ ... :‬ص ‪617 :‬‬
‫اﻟﺨﻔﺾ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎﺋﯿﻦ آوردن‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ‪ ،‬اﻟّﺮﻓﻊ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻦ‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ دﺳـﺘﺸﺎن در دﺳﺖ او ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻓﺮﻋﻮن آﻧﻤﺮدم را ﮐﻪ ﻓﺎﺳﻖ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺳـﺒﮏ ﺷـﻤﺮد آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ او را ﮔﺮدن ﻧﻬﺎدﻧـﺪ و اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ در ﺧﻮر دّﻗﺖ در آﯾﻪ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﭘﺮﺳـﺘﺶ ﻓﺮﻋﻮﻧﻬـﺎ ﺑﺮ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ اﺳﺖ و از اﯾﻦ ﺳـﺒﺐ ﻫﻤﮕﯽ‬
‫ﺑﻌـﺬاب و ﻓﺮﺟـﺎﻣﯽ ﻋﯿﺎﺷـﯽﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺒﺘﻼـ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑـﺎ ﺧﻮاري و درد در درﯾﺎ ﻏﺮق ﻣﯽﺷﻮﻧـﺪ در ﭘﺎﯾﺎن آﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ َﺳـ َﻠﻔًﺎ َو َﻣَﺜًﻠﺎ‬
‫ﻟ ِﻠْﺂِﺧِﺮﯾَﻦ‪ /56 -‬زﺧﺮف( اﯾﺸﺎﻧﺮا ﺳﺮﮔﺬﺷﺘﯽ ﻋﺒﺮت آﻣﻮز و داﺳﺘﺎﻧﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺮاي آﯾﻨﺪﮔﺎن ﻗﺮار دادﯾﻢ‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﺗﻤـﺎم آﯾﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪َ :‬ﻓﺎْﺻﺒِْﺮ ِإﱠن َوْﻋـَﺪ اﻟﻠﱠِﻪ َﺣﱞﻖ َو ﻻ َﯾْﺴـ َﺘِﺨﱠﻔﻨﱠَﮏ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻻ ﯾُﻮﻗِﻨُﻮَن‪ 60 -‬روم( ﭘﺎﯾﺪار ﺑﺎش‬
‫ﮐﻪ وﻋﺪه ﺧﺪا ﺣّﻖ اﺳﺖ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن را ﭘﯽﺟﻮﺋﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﯾﻘﯿﻦ ﻧﺪارﻧﺪ ﺗﻮ را ﺳﺴﺖ و ﻧﺎدان ﻧﯿﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻔﺾ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ آﺳﺎﯾﺶ و آرام ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدن ﻫﻢ ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫آﯾﻪ َو اْﺧِﻔْﺾ ﻟَُﻬﻤﺎ َﺟﻨﺎَح اﻟﱡﺬﱢل‪ /24 -‬اﺳـﺮاء( ﺗﺸﻮﯾﻘﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻧﺮﻣﺨﻮﯾﯽ و ﭘﺬﯾﺮش و اﻃﺎﻋﺖ‪ ،‬ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻘﺎﺑﻞ آن در آﯾﻪ َأﻟ ﱠﺎ َﺗْﻌﻠُﻮا‬
‫َﻋَﻠﱠﯽ‪ /31 -‬ﻧﻤﻞ( اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﻦ ﮔﺮدن ﻓﺮازي ﻧﮑﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫و در وﺻﻒ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﺧﺎﻓِـَﻀ ٌﮥ راﻓَِﻌٌﮥ‪ /3 -‬واﻗﻌـﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺮوﻫﯽ را ﻓﺮود ﻣﯽآورد و ﺗﻨّﺰل ﻣﯽدﻫــﺪ و ﮔﺮوﻫﯽ را رﻓﻌـﺖ‪ ،‬واژه‪-‬‬
‫ﺧﺎﻓﻀﮥ‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ اﺷﺎرهاي اﺳﺖ ﺑﻪ آﯾﻪ ﺛُﱠﻢ َرَدْدﻧﺎُه َأْﺳَﻔَﻞ ﺳﺎﻓِﻠِﯿَﻦ‪ /5 -‬ﺗﯿﻦ(‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻔﯽ( ]ﺧﻔﯽ ‪ ... :‬ص ‪618 :‬‬
‫ﺧﻔﯽ اﻟّﺸﯿﺊ ﺧﻔﯿﮥ‪ -‬آن ﭼﯿﺰ ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اْدُﻋﻮا َرﺑ ﱠُﮑْﻢ َﺗَﻀﱡﺮﻋًﺎ َو ُﺧْﻔَﯿًﮥ‪ /55 -‬اﻋﺮاف( )ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن را در ﺣﺎﻟﺖ ﻓﺮوﺗﻨﯽ و آراﻣﯽ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ(‪.‬‬
‫ﺧﻔﺎء‪ -‬ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ آن اﺷﯿﺎء دﯾﮕﺮ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ ﭘﺮده‪.‬‬
‫ﺧﻔﯿﺘـﻪ‪ -‬ﭘﻨﻬـﺎﻧﯽ و ﭘﻮﺷـﯿﺪﮔﯽ آن را ﺑﺮ ﻃﺮف ﮐﺮدي‪ ،‬در وﻗـﺘﯽ ﭼﻨﯿـﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷـﻮد ﮐﻪ ﭼﯿﺰي را آﺷـﮑﺎر ﮐﺮدهاي وﻟﯽ‪ -‬أﺧﻔﯿﺘﻪ‪ -‬آﻧﺮا‬
‫ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮدي در وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﯽ و ﻣﺨﻔﯽ ﮐﻨﯽ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ إﺧﻔﺎء‪ -‬إﺑﺪاء و اﻋﻼن‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ آﺷﮑﺎر و ﻋﻠﻨﯽ ﮐﺮدن‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ :‬إْن ﺗُﺒُْﺪوا اﻟﱠﺼَﺪﻗﺎِت َﻓﻨِِﻌﱠﻤﺎ ِﻫَﯽ َو ِإْن ﺗُْﺨُﻔﻮﻫﺎ َو ﺗُْﺆﺗُﻮَﻫﺎ اﻟ ُْﻔَﻘﺮاَء َﻓُﻬَﻮ َﺧﯿٌْﺮ ﻟَُﮑْﻢ‪ /271 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫)اﮔﺮ آﺷﮑﺎرا ﺑﺨﺸﺶ ﮐﻨﯿﺪ ﭼﻪ ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ وﻟﯽ اﮔﺮ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺑﻔﻘﺮاء ﺑﺨﺸﺶ ﮐﺮدﯾﺪ در آﻧﺼﻮرت ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺧﯿﺮش ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ َو َأَﻧﺎ َأْﻋَﻠُﻢ ﺑ ِﻤﺎ َأْﺧَﻔﯿْﺘُْﻢ َو ﻣﺎ َأْﻋَﻠﻨْﺘُْﻢ‪ /1 -‬ﻣﻤﺘﺤﻨﻪ( و ﺑَْﻞ ﺑَﺪا ﻟَُﻬْﻢ ﻣﺎ ﮐﺎﻧُﻮا ﯾُْﺨُﻔﻮَن‪ /28 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫)اْﺳﺘْﺨﻔﺎء(‪ -‬ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺷﺪن و ﭘﻨﻬﺎن ﮔﺸﺘﻦ و ﻃﻠﺐ ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮدن‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬أﻻ ِإﻧﱠُﻬْﻢ؟ َﯾﺜْﻨُﻮَن ُﺻُﺪوَرُﻫْﻢ ﻟ َِﯿـْﺴ َﺘْﺨُﻔﻮا ﻣِﻨُْﻪ‪ /5 -‬ﻫﻮد( )ﺑﺪاﻧﯿـﺪ آﻧﻬﺎ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در دل دارﻧـﺪ ﻣﺨﻔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ در ﭘﻨﺎه‬
‫آن ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺷﻮﻧﺪ و ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮاﻓﯽ‪ -‬ﺟﻤﻊ ﺧﺎﻓﯿﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺮﻫﺎي زﯾﺮ ﺑﺎل ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﮐﻪ در ﻧﺸﺴﺘﻦ روي زﻣﯿﻦ و ﻏﯿﺮ ﭘﺮواز ﭘﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺮﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺎل را‪ -‬ﻗﻮادم‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻞ( ]ﺧﻞ ‪ ... :‬ص ‪619 :‬‬
‫اﻟﺨﻠﻞ‪ ،‬ﺷﮑﺎف و ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯿﺎن دو ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﺟﻤﻊ آن‪ -‬ﺧﻼل اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫ﺧﻠﻞ اﻟّﺪار‪ -‬ﺷﮑﺎف و روزن ﺧﺎﻧﻪ‪.‬‬
‫ﺧﻠﻞ اﻟّﺴﺤﺎب‪ -‬ﻓﺎﺻﻠﻪ اﺑﺮﻫﺎ و ﻻﺑﻼي آﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﺑﺎران از آن ﻣﯽرﯾﺰد‪.‬‬
‫ﺧﻠﻞ اﻟّﺮﻣﺎد‪ -‬ﻻﺑﻼي ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ در ﺻﻔﺖ اﺑﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓَﺘَﺮي اﻟ َْﻮْدَق َﯾْﺨُﺮُج ﻣِْﻦ ِﺧﻼﻟ ِِﻪ‪ /43 -‬ﻧﻮر( )ﺑﺎراﻧﻬﺎ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ از ﺧﻼل اﺑﺮﻫﺎ ﻓﺮو ﻣﯽرﯾﺰﻧﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ َﻓﺠﺎُﺳﻮا ِﺧﻼَل اﻟﱢﺪﯾﺎِر‪ /5 -‬اﺳﺮاء( )در ﻣﯿﺎن ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﺮاي ﺳﺮﮐﻮﺑﯿﺸﺎن آﻣﺪ و ﺷﺪ ﮐﺮدﻧﺪ(‪.‬‬
‫أري ﺧﻠﻞ اﻟّﺮﻣﺎد و ﻣﯿﺾ ﺟﻤﺮ »‪ «1‬و آﯾﻪ َو ﻟَﺄْوَﺿُﻌﻮا ِﺧﻼﻟَُﮑْﻢ‪ /37 -‬ﺗﻮﺑﻪ( ﯾﻌﻨﯽ در ﻣﯿﺎﻧﺘﺎن ﺳﺨﻦ ﭼﯿﻨﯽ‪ ،‬و ﻓﺴﺎد ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻼل‪ -‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ دﻧﺪاﻧﻬﺎ و دﯾﮕﺮ ﭼﯿﺰﻫﺎ را ﺑﺎ آن ﭘﺎك و ﺗﻤﯿﺰ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻣﺼﺮاع ﺷﻌﺮ ﻓﻮق ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ داﺳﺘﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻨﯽ اﻣّﯿﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ در ﺧﺮاﺳﺎن ﮐﺎرش ﺑﺎﻻ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﮐﺎر ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﺳّﯿﺎر‬
‫ﺣـﺎﮐﻢ دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧـﺪه ﻣﺮوان ﺣﻤﺎر در ﺧﺮاﺳﺎن رو ﺑﻀـﻌﻒ ﻣﯽﮔﺮاﯾـﺪ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﯾﯽ ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺑﻤﺮوان ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ و ﻇﻬﻮر ﻋّﺒﺎﺳـﯿﺎن را ﺑﺎو اّﻃﻼع‬
‫ﻣﯽدﻫـﺪ و از وﺿﻊ اﺑﻮ ﻣﺴـﻠﻢ ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫـﺪ ﮐﻪ اﺑﻮ ﻣﺴـﻠﻢ ﻣﺮدم را ﺑﺮاي ﺑﯿﻌﺖ ﺑﺎ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس دﻋﻮت‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺿﻤﻦ آﺧﺮﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪاش ﺷﻌﺮ ﻓﻮق را ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫‪-1‬‬
‫اري ﺑﯿﻦ اﻟّﺮﻣﺎد و ﻣﯿﺾ ﺟﻤﺮ و ﯾﻮﺷﮏ ان ﯾﮑﻮن ﻟﻪ ﺿﺮام ‪-2‬‬
‫ﻓﺎّن اﻟّﻨﺎر ﺑﺎﻟﻌﻮدﯾﻦ ﺗﺬﮐﯽ و اّن اﻟﺤﺮب اوﻟﻬﺎ ﮐﻼم ‪-3‬‬
‫ﻓﺎن ﻟﻢ ﺗﻄﻔﺌﻮﻫﺎ ﺗﺠﻦ ﺣﺮﺑﺎ ﻣﺸﻤّﺮه ﯾﺸﯿﺐ ﻟﻬﺎ اﻟﻐﻼم ‪-4‬‬
‫اﻗﻮل ﻣﻦ اﻟّﺘﻌّﺠﺐ ﻟﯿﺖ ﺷﻌﺮي أ اﯾﻘﺎظ اﻣﯿﮥ ام ﯾﻨﺎم‬
‫‪ -1‬در ﻣﯿﺎن ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ ﺟﺮﻗّﻪﻫﺎي آﺗﺸﯿﻦ ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ و ﺑﺰودي اﺧﮕﺮي ﻓﺮوزان ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -2‬زﯾﺮا آﺗﺶ ﺑﺎ دو ﭼﻮب اﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺟﻨﮓ ﻫﻢ آﻏﺎزش ﺣﺮف اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬اﮔﺮ ﺧﺎﻣﻮش ﻧﺸﻮد ﺑﺠﻨﮕﯽ ﻣﺒّﺪل ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺟﻮان را ﭘﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬از ﺷﮕﻔﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ و ﻧﻤﯽداﻧﻢ اﻣﻮﯾﻬﺎ ﺑﯿﺪارﻧﺪ ﯾﺎ ﺧﻮاب‪[...] .‬‬
‫ﺧّﻞ ﺳّﻨﻪ و ﺧّﻞ ﺛﻮﺑﻪ ﺑﺎﻟﺨﻼل‪ -‬دﻧﺪان و ﺟﺎﻣﻪاش را ﭘﺎك ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺧّﻞ ﻟﺴﺎن اﻟﻔﺼﯿﻞ ﺑﺎﻟﺨﻼل‪ -‬زﺑﺎن ﺑّﭽﻪ ﺷﺘﺮ را ﺧﻼل ﮐﺮد ﺗﺎ ﻣﺎﻧﻊ ﺷﯿﺮ ﺧﻮردﻧﺶ ﺷﻮد‪.‬‬
‫)در وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺴﺘﺎن ﻣﺎدر را ﺑﻪ درد آورده و از ﺷﯿﺮ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫ﺧّﻞ اﻟّﺮﻣّﯿﮥ ﺑﺎﻟّﺴﻬﻢ‪ -‬ﺑﺎ ﯾﮏ ﺗﯿﺮ ﺷﮑﺎر را زد‪.‬‬
‫و در ﺣﺪﯾﺚ‪» :‬ﺧﻠﻠﻮا أﺻﺎﺑﻌﮑﻢ« »‪.«1‬‬
‫اﻟﺨﻠﻞ ﻓﯽ اﻷﻣﺮ ﺧﻠﻞ‪ -‬ﺧﻠﻞ در اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺴﺘﯽ در ﮐﺎر ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ از ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻓﺘﺎدن ﻣﯿﺎن دو ﭼﯿﺰ‪.‬‬
‫ﺧّﻞ ﻟﺤﻤﻪ ﯾﺨّﻞ ﺧّﻠﺎ و ﺧﻼﻻ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺑﺪن ﺣﯿﻮان ﺧﻠﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﺛﺮ ﻻﻏﺮي و ﺿﻌﯿﻔﯽ ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪه‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬إّن ﺟﺴﻤﯽ ﺑﻌﺪ ﺧﺎﻟﯽ ﻟﺨّﻞ‪.‬‬
‫)ﺷﻌﺮ از ﺷﻨﻔﺮي ﺷﺎﻋﺮ ﺟﺎﻫﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺎره داﺋﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺄﺑّﻂ ﺷّﺮا‪ -‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻦ ﺑﻌﺪ از داﺋﯿﻢ ﺿﻌﯿﻒ ﺷﺪهام(‪.‬‬
‫اﻟﺨّﻠﮥ‪ -‬راﻫﯽ رﯾﮕﺰار ﮐﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺷﻨﯽ ﺑﻮدﻧﺶ ﻋﺒﻮرش ﺳﺨﺖ اﺳﺖ ﯾﺎ از اﯾﻨﺠﻬﺖ ﮐﻪ ﭘﺎ در آن ﻓﺮو ﻣﯽرود و ﻧﯿﺰ‪:‬‬
‫اﻟﺨّﻠﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻤﺮ ﺗﺮش ﮐﻪ ﺗﺮﺷﯿﺶ از ﺳﺮﮐﻪ ﻧﯿﺴﺖ و از ﻧﻔﻮذ ﺗﺮش ﺷﺪن ﺧﻮدش اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻠّﮥ‪ -‬ﻏﻼف و ﻧﯿﺎم ﺷﻤﺸﯿﺮ ﮐﻪ آﻧﺮا در ﺧﻮد ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎﻣﺶ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ »ﺧﻠﻠﻮا أﺻﺎﺑﻌﮑﻢ‪ ،‬ﻻ ﺗﺨﻠﻠﻬﺎ ﻧﺎر« و در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮ »ﺧّﻠﻠﻮا ﺑﯿﻦ اﻻﺻﺎﺑﻊ ﻻ ﯾﺨّﻠﻞ اﻟّﻠﻪ ﺑﯿﻨﻬﺎ‬
‫ﺑﺎﻟّﻨﺎر« و در ﺣـﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮ »رﺣﻢ اﻟّﻠﻪ اﻟﻤﺘﺨّﻠﻠﯿﻦ ﻋﻦ اّﻣﺘﯽ ﻓﯽ اﻟﻮﺿﻮء و اﻟﻄﻌﺎم« در ﻫﺮ ﺳﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺧﻼل ﮐﺮدن و‬
‫ﭘـﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﻮدن دﺳـﺘﻬﺎ و دﻫـﺎن در وﺿﻮ و ﻏـﺬا ﺧﻮردن دﺳـﺘﻮر ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﺗـﺎ آﻟﻮدﮔﯽ ﻇـﺎﻫﺮي ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﻃﺮف ﺷﻮد و ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﯾﻤﺎن و‬
‫ﭘﺎﮐﯽ ﺑﺎﻃﻦ ﺳـﻌﺎدت اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺷﻮد‪ ،‬ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻧﮕﺮﺷـﯽ ﺑﻬﺪاﺷﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﺮاﺳـﺮ ﺟﻬﺎن و آﯾﻨﺪه اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻫﻤﻪ ﺳـﻔﺎرش ﺑﻬﺪاﺷﺖ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ آﻓﺎت ﺑﯿﻤﺎرﯾﻬﺎ و ﻧﺎﺑﺴﻤﺎﻧﺎﻧﯿﻬﺎ ﺑﺎﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻧﺮﺳﺪ و اﻣﺮوز اﻫﻤﯿﺖ ﺑﻬﺪاﺷﺖ ﺑﯿﺶ از ﻋﻠﻢ ﭘﺰﺷﮑﯽ ﻣﻮرد ﺗﻮّﺟﻪ‬
‫ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻠّﮥ‪ -‬اﺧﺘﻼل ﺧﺎّص رواﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺷﺪﯾﺪ ﺑﭽﯿﺰي ﯾﺎ ﻧﯿﺎز ﺳـﺨﺖ ﺑﺂن ﭼﯿﺰ ﻋﺎرض ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺷﻮد و ﻟﺬا‪ -‬ﺧﻠّﮥ‪ -‬را ﺑﻪ‬
‫ﺣﺎﺟﺖ و ﻧﯿﺎز و ﺧﻮي و ﻋﺎدت ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫)ُﺧﻠﱠﮥ(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺤّﺒﺖ و دوﺳﺘﯽ ﯾـﺎ از اﯾﻨﺠﻬﺖ ﮐﻪ آن ﺣـﺎﻟﺖ در ﺟـﺎن ﻧﻔﻮذ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﯾـﺎ از اﯾﻨﮑﻪ در ﺟـﺎن آدﻣﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑـﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧـﺪ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻫﻤﭽﻮن ﺗﯿﺮي ﮐﻪ ﺑﻬـﺪف ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬دوﺳﺘﯽ ﻫﻢ ﺑﺠﺎن ﻣﯽرﺳﺪ و در آن اﺛﺮ ﻣﯽﮔﺬارد و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ در اﺛﺮ ﻧﯿﺎز ﺷﺪﯾﺪي‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﻫﺴﺖ ﺧﻠّﮥ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺎﻟﻠﺘﻪ ﻣﺨﺎﻟّﮥ و ﺧﻼﻻ‪ -‬ﮐﻪ اﺳﻢ آن‪ -‬ﺧﻠﯿﻞ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و اﺗﱠَﺨَﺬ اﻟﻠﱠُﻪ ِإﺑ ْﺮاِﻫﯿَﻢ َﺧﻠِﯿًﻠﺎ‪ /125 -‬ﻧﺴﺎء( ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻧﺎﻣﯿﺪن ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﯿﻢ )ع( ﺑﻪ‪ -‬ﺧﻠﯿﻞ‪ -‬ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم‬
‫ﺣﺎﻻت ﺗﻮﺟﻪ و ﻧﯿﺎزش ﺑﺨﺪا ﺑﻮد‪ ،‬و در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺪا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ِإﻧﱢﯽ ﻟ ِﻤﺎ َأﻧ َْﺰﻟ َْﺖ ِإﻟَﱠﯽ ﻣِْﻦ َﺧﯿٍْﺮ َﻓِﻘﯿٌﺮ‪ /24 -‬ﻗﺼﺺ( )ﺑﻬﺮ ﭼﻪ ﮐﻪ از ﺧﯿﺮ ﺑﺮ ﻣﻦ دﻫﯽ و ﻧﺎزل ﮐﻨﯽ ﯾﺎ ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﯽ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪم(‪.‬‬
‫و ﺑﺎز در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬اﻟّﻠﻬّﻢ أﻏﻨﻨﯽ ﺑﺎﻻﻓﺘﻘﺎر إﻟﯿﮏ و ﻻ ﺗﻔﻘﺮﻧﯽ ﺑﺎﻻﺳﺘﻐﻨﺎء ﻋﻨﮏ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬اﻟﻬﯽ ﻣﺮا ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺨﻮدت ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﮔﺮدان و از ﺧﻮدت ﺑﯿﻨﯿﺎزم ﻣﮕﺮدان(‪.‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ واژه‪ -‬ﺧﻠﯿﻞ‪ -‬در ﺑﺎره ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﯿﻢ از‪ -‬ﺧّﻠﮥ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮑﺎر ﺑﺮدن آن ﻣﺜﻞ ﺑﮑﺎر ﺑﺮدن ﻣﺤّﺒﺖ و دوﺳﺘﯽ در اوﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺑﻠﺨﯽ »‪ «1‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ -‬ﺧﻠﯿﻞ‪ -‬از‪ -‬ﺧﻠّﮥ‪ -‬اﺳﺖ ﻧﻪ از ﺧﻠّﮥ‪ -‬ﮐﺴﯽ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﮐﻌـﺒﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﻘـﺎﺳﻢ ﺑﻠﺨﯽ ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ ﺧﺮاﺳـﺎﻧﯽ داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﻣﺸـﻬﻮري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑـﺎ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻋﻤﺮو‬
‫ﺧﯿﺎط از ﺳﺮان ﻣﻌﺮوف ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﻐﺪادﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﺨﯽ رﺋﯿﺲ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﮐﻌﺒﯿﻪ اﺳﺖ ﺑﮕﻔﺘﻪ ﻗﺎﺿﯽ اﺑﻦ ﺧﻠﮑﺎن ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ در ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﺻﻔﺎت ﺧﺪا دارد‬
‫و در ﻋﻠﻢ ﮐﻼم ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﭘﺎﺷﺎي ﺑﻐﺪادي در ﮐﺘﺎب ﻫّﺪﯾﮥ اﻟﻌﺎرﻓﯿﻦ و اﺳـﻤﺎء اﻟﻤﺆﻟﻔﯿﻦ و آﺛﺎر اﻟﻤﺼﻨّﻔﯿﻦ‪ -‬ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي زﯾﺎدي را ﺑﺒﻠﺨﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﺪ از آن‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺘـﺎب ادب اﻟﺠـﺪل‪ -‬اواﯾـﻞ اﻻدﻟـﮥ ﻓﯽ اﺻﻮل اﻟـّﺪﯾﻦ‪ -‬ﺗﻔﺴـﯿﺮ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬اﻟّﺘﻬـﺬﯾﺐ ﻓﯽ اﻟﺠـﺪل‪ -‬ﮐﺘـﺎب اﻻﺳـﻤﺎء و اﻻﺣﮑﺎم‪ -‬ﮐﺘﺎب‬
‫اﻻﻣﺎﻣﮥ‪ -‬ﻣﻔﺎﺧﺮ ﺧﺮاﺳﺎن‪ ،‬و ﻣﻘﺎﻻت دﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫ﮐﻪ آن را ﺑﺎ‪ -‬ﺣﺒﯿﺐ‪ -‬ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻨﺪ ﺑﺨﻄﺎ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ زﯾﺮا ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻨﺪهاش را دوﺳﺖ ﺑﺪارد زﯾﺮا ﻣﺤّﺒﺖ از ﻧﺎﺣﯿﻪ او ﺛﻨﺎﺳـﺖ‬
‫وﻟﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ در او ﺗﻘﻮا و ﺑﯽﻧﯿﺎزي ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﻠﺨﯽ اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ زﯾﺮا‪ -‬ﺧّﻠﮥ‪ -‬از‪ -‬ﺗﺨّﻠﻞ اﻟﻮّد ﻧﻔﺴﻪ و ﻣﺨﺎﻟﻄﺘﻪ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺟﺎﻧﺶ ﺑﺎ دوﺳﺘﯽ در آﻣﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﻗﺪ ﺗﺨّﻠﻠﺖ ﻣﺴﻠﮏ اﻟّﺮوح ﻣّﻨﯽ و ﺑﻪ ﺳﻤﯽ اﻟﺨﻠﯿﻞ ﺧﻠﯿﻼ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺗﻮ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ روح ﺑﺎ ﻣﻦ در آﻣﯿﺨﺘﻪاي ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ دوﺳﺖ ﺧﻠﯿﻞ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه(‪.‬‬
‫و ﻟـﺬا ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬ﺗﻤﺎزج روﺣﺎﻧﺎ‪ -‬در روﺣﯽ ﮐﻪ در ﻫﻢ آﻣﯿﺨﺘﻪ و ﺑﻬﻢ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺤّﺒﺖ ﻫﻢ رﺳـﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺟﺎن اﺳﺖ و اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬ﺣﺒﺒﺘﻪ ﯾﻌﻨﯽ در دل و ﺟـﺎﻧﺶ راه ﯾـﺎﻓﺘﻢ و ﺑـﺎو رﺳـﯿﺪم و اّﻣـﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ واژه ﻣﺤّﺒﺖ‪ -‬در ﺑﺎره ﺧـﺪا ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﻣﻨﻈﻮر ﻓﻘﻂ‬
‫ﺑﺨﺸﺎﯾﺶ و اﺣﺴﺎن اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر واژه‪ -‬ﺧّﻠـﮥ‪ -‬اﮔﺮ ﺑﮑﺎر ﺑﺮدن ﺣﺒﯿﺐ ﺑﺮاي ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ واژه دﯾﮕﺮ ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬ﺧﻠﯿﻞ و ﺧّﻠﮥ‪ -‬ﻫﻢ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻣﻘﺼﻮد‬
‫از‪ -‬ﺣّﺐ‪ -‬ﻣﺮﮐﺰ دل و ﻣﻘﺼﻮد از‪ -‬ﺧّﻠـﮥ‪ -‬راه ﯾﺎﻓﺘﻦ و ﻧﻔﻮذ و آﻣﯿﺨﺘﻦ دو دوﺳﺖ ﺑﺎﺷـﺪ ﺣﺎﺷﺎ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﺪاي ﺳـﺒﺤﺎن ﺑﮑﺎر رود و ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﻘﺼﻮدي در ﺑﺎره او ﻗﺼﺪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻻ ﺑَﯿٌْﻊ ﻓِﯿِﻪ َو ﻻ ُﺧﻠﱠٌﮥ‪ /254 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎ ﺣﺴـﻨﻪاي ﺧﺮﯾﺪ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺴﻨﻪ را ﺑﺎ ﻣّﻮدت و ﻣﺤّﺒﺖ ﺑﺘﻮان ﺟﻠﺐ ﮐﺮده و اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺷﺎره ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ‪:‬‬
‫َو َأْن ﻟَﯿَْﺲ ﻟ ِﻠِْﺈﻧ ْﺴﺎِن ِإﻟ ﱠﺎ ﻣﺎ َﺳﻌﯽ ‪ /39‬ﻧﺠﻢ( و ﻻ ﺑَﯿٌْﻊ ﻓِﯿِﻪ َو ﻻ ِﺧﻼٌل‪ /31 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫در ﺳﺎل ‪ 317‬ﻫﺠﺮي ﺑﺮﺣﻤﺖ اﯾﺰدي ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﻫﺪﯾﮥ اﻟﻌﺎرﻓﯿﻦ ‪ -444 /1‬اﻟﻤﻠﻞ و اﻟّﻨﺤﻞ ‪ -76 /1‬وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن ‪ -248 /2‬اﻋﻼم زرﮐﻠﯽ ‪.(544 /2‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺧﻼل‪ -‬ﻣﺼﺪري اﺳﺖ از ﺧﺎﻟﻠﺖ »‪ «1‬و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﺧﻼل ﺟﻤﻊ‪ -‬ﺧﻠّﮥ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺧﻠﯿﻞ و أﺧّﻠﮥ و ﺧﻼل‪ -‬در ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ اّول ﯾﻌﻨﯽ دوﺳﺖ و دوﺳﺘﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻠﺪ( ]ﺧﻠﺪ[‪ ... :‬ص ‪623 :‬‬
‫اﻟﺨﻠﻮد ﯾﻌﻨﯽ دور ﺑﻮدن ﭼﯿﺰي از ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﻪ ﻓﺴﺎد و ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪن آن ﭼﯿﺰ ﺑﺮ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﺑﺮ آن ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ -‬اﻋﺮاب ﭼﯿﺰي را ﮐﻪ‬
‫ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﺎﻫﯽ در آن راه ﻧـﺪارد و ﺑﺂن ﻧﻤﯽرﺳﺪ ﺑﺎ واژه ﺧﻠﻮد ﺗﻮﺻـﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻣﺜﻞ ﻧﺎﻣﯿﺪن‪ :‬أﺛﺎﻓﯽ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻪ ﭘﺎﯾﻪ دﯾﮓ و دﯾﮕﺪان ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻣﻘﺎوم ﺑﻮدن و ﻧﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ دوام و ﺑﻘﺎء آﻧﻬﺎ را‪ -‬ﺧﻮاﻟﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎﯾﺪارﻫﺎ ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻌﻠﺶ‪ -‬ﺧﻠﺪ ﯾﺨﻠﺪ ﺧﻠﻮدا‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎﯾﺪار و ﺟﺎوداﻧﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻟََﻌﻠﱠُﮑْﻢ َﺗْﺨﻠُُﺪوَن‪ /129 -‬ﺷـﻌﺮاء( و ﺧﻠﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺰﺋﯽ از اﻧﺴﺎن ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﺮ ﺣﺎﻟﺖ ﺛﺎﺑﺖ ﺧﻮدش ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﺗﺎ‬
‫اﻧﺴﺎن زﻧﺪه اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﺳﺎﯾﺮ اﺟﺰاﯾﺶ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻧﻤﯽرود‪) .‬ﺷﺨﺼّﯿﺖ ﻓﻄﺮي اﻧﺴﺎﻧﯽ(‪.‬‬
‫ﻣﺨﻠّﺪ‪ -‬ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣّﺪت زﯾﺎدي ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫رﺟﻞ ﻣﺨّﻠﺪ‪ -‬ﺑﮑﺴﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ زود ﭘﯿﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﭘﯿﺮي از او ﺑﺘﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫داﺑّﮥ ﻣﺨّﻠﺪة‪ -‬ﺣﯿﻮاﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻧﺪاﻧﻬﺎي ﺛﻨﺎﯾﺎي او ﻧﻤﯽاﻓﺘﺪ ﺗﺎ دﻧﺪاﻧﻬﺎي رﺑﺎﻋﯿﺶ در آﯾﺪ »‪.«2‬‬
‫ﺳﭙﺲ واژه‪ -‬ﻣﺨّﻠﺪة‪ -‬ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره در ﻣﻌﻨﯽ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎﻗﯽ‪ ،‬و ﭘﺎﯾﺪار و‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﭘﺎرهاي از اﻓﻌﺎل داراي ﭼﻨـﺪ ﻣﺼﺪرﻧـﺪ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎب ﻣﻔﺎﻋﻠـﮥ ﮐﻪ ﻣﺼـﺪر دّوﻣﺶ ﺑﺮ وزن ﻓﻌﺎل اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻗﺎﺗﻞ‪ ،‬ﯾﻘﺎﺗﻞ‪ ،‬ﻣﻘﺎﺗﻠـﮥ و‬
‫ﻗﺘـﺎل و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺣﺴـﺎب ﯾﺤﺎﺳﺐ ﻣﺤﺎﺳـﺒﮥ و ﺣﺴﺎب‪ -‬و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﻣﺼـﺪر ﺑﺎب ﺗﻔﻌﯿﻞ ﻣﺜﻞ ﻓﻌﻞ ﯾﻔﻌﻞ ﺗﻔﻌﯿﻞ و ﺗﻔﻌﻠـﮥ‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ -‬ﮐﻤﻞ ﯾﮑﻤﻞ‬
‫ﺗﮑﻤﯿـﻞ و ﺗﮑﻤﻠـﮥ‪ -‬ﮐﻪ در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ و ﺳﻮاد آﻣﻮزي ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب ﺑﺎﯾﻦ ﻣﺼﺎدر آﮔﺎﻫﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻪاﻧﺪ و ﭘﻨﺪاﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﻣﺜﻼ ﯾﺎ )ﺗﻖ‪ -‬وي‪-‬‬
‫ﯾﺖ( ﯾﺎد داد و ﺑـﺪﯾﻨﺠﻬﺖ آﻣﻮزﺷـﯿﺎران را ﺑﺰﺣﻤﺖ و اﺷـﺘﺒﺎه دﭼﺎر ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ و ﺣﺎل اﯾﻨﮑﻪ در اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﮐﻠﻤﺎت ﺣﺮف )ي( ﯾﮑﯽ اﺳﺖ و‬
‫اﯾﻨﻬﺎ ﻣﺼﺎدر دّوم ﺑﺎب ﺗﻔﻌﯿﻞ‪ -‬ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺗﻠّﻔﻆ آﻧﻬﺎ ﻫﻢ‪) -‬ﺗﺮ‪ -‬ب‪ -‬ﯾﺖ( و )ﺗﻖ‪ -‬و‪ -‬ﯾﺖ( اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺛﻨﺎﯾﺎ دﻧﺪاﻧﻬﺎي ﺑﺎﻻ و ﭘﺎﺋﯿﻦ ﺟﻠﻮي دﻫﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ دو ﺗﺎ در ﺑﺎﻻ و دو ﺗﺎ در ﭘﺎﺋﯿﻦ ﻗﺮار دارد وﻟﯽ‬
‫ﺟﺎوداﻧﻪ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)اﻟُﺨﻠُﻮُد( ﻓﯽ اﻟﺠّﻨﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮدن اﺷﯿﺎء ﺑﺮ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺴﺎدي ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻋﺎرض ﺷﻮد‪.‬‬
‫ُأوﻟﺌَِﮏ َأْﺻﺤﺎُب اﻟ َْﺠﻨﱠِﮥ ُﻫْﻢ ﻓِﯿﻬﺎ ﺧﺎﻟ ُِﺪوَن‪ /82 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫و ُأوﻟﺌَِﮏ َأْﺻﺤﺎُب اﻟﻨﱠﺎِر ُﻫْﻢ ﻓِﯿﻬﺎ ﺧﺎﻟ ُِﺪوَن‪ /39 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫و َو َﻣْﻦ َﯾﻘْﺘُْﻞ ُﻣْﺆﻣِﻨًﺎ ُﻣَﺘَﻌﱢﻤﺪًا َﻓَﺠﺰاُؤُه َﺟَﻬﻨﱠُﻢ ﺧﺎﻟ ِﺪًا ﻓِﯿﻬﺎ‪ /93 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫و َﯾُﻄﻮُف َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ ِوﻟ ْﺪاٌن ُﻣَﺨﻠﱠُﺪوَن‪ /17 -‬واﻗﻌﻪ(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه‪ -‬ﻣﺨّﻠـﺪون‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺤﺎﻟﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎﻗﯿﻨﺪ ﺑﻄﻮرﯾﮑﻪ ﺣﺎﻻت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن آﻧﻬﺎ را ﻓﺮا ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد و ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﻣﺨﻠّـﺪون از واژه‪ -‬ﺧﻠـﺪة‪ -‬اﺳﺖ )ﺧﻠـﺪة‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻮﺷﻮاره و دﺳﺘﯿـﺎره زّرﯾﻦ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺨﻠّـﺪون ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﮔﻮﺷﻮاره و دﺳﺘﯿﺎره ﻣّﺰﯾﻦ و ﭘﯿﺮاﺳـﺘﻪ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻠﺪة ﻧﻮﻋﯽ از ﮔﻮﺷﻮاره اﺳﺖ(‪.‬‬
‫)ِإْﺧﻼـُد( اﻟّﺸـ ﯿﺊ‪ -‬ﺑﺎﻗﯽ ﮔـﺬاردن و ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮدن ﭼﯿﺰي ﺑﻄﻮرﯾﮑﻪ ﺣﮑﻢ ﻫﻤﯿﺸـﮕﯽ ﺑﻮدن و ﺑﻘﺎء داﺋﻤﯽ ﺑﺮ آن ﺑﺸﻮد و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺳـﺨﻦ‬
‫ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫َو ﻟِﮑﻨﱠُﻪ َأْﺧَﻠَﺪ ِإﻟَﯽ اﻟ َْﺄْرِض‪ /176 -‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬او ﺑﺰﻣﯿﻦ دل ﺑﺴﺖ و ﻣّﺘﮑﯽ ﺷﺪ ﺑﮕﻤﺎن اﯾﻨﮑﻪ در زﻣﯿﻦ ﺟﺎودان ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻠﺺ( ]ﺧﻠﺺ ‪ ... :‬ص ‪624 :‬‬
‫اﻟﺨـﺎﻟﺺ‪ ،‬ﻣﺜـﻞ‪ -‬ﺻﺎﻓﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎك و ﭘﺎﻟﻮده‪ ،‬ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ‪ ،‬در ﺟﺴﻢ ﺧﺎﻟﺺ ﯾﺎ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺧﺎﻟﺼـﯽ‪ ،‬آﺛﺎر آﻣﯿﺨﺘﮕﯽ ﺑﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻗﺒﻼ در آن‬
‫ﺑﻮده ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ وﺟﻮد دارد وﻟﯽ در ﻣﻌﻨﯽ ﺻﺎﻓﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ از ﻣﺸﻮب ﺑﻮدن ﺑﺎ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي ﺑﮑﻠّﯽ ﭘﺎك اﺳﺖ و اﺛﺮ آﻣﯿﺨﺘﮕﯽ در آن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻌﻞ آن‪ ،‬ﺧّﻠﺼﺘﻪ ﻓﺨﻠﺺ‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫رﺑﺎﻋﯽ ﭼﻬﺎر دﻧﺪان ﺑﺎﻻ و ﭘﺎﺋﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﯿﻦ ﺛﻨﺎﯾﺎ و اﻧﯿﺎب ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و در ﺣﯿﻮاﻧﺎت در ﺳﻦ ‪ 6‬ﺳﺎﻟﮕﯽ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﻼص اﻟﺨﻤﺮ ﻣﻦ ﻧﺴﺦ اﻟﻔﺪام )ﺑﯽﻏﺶ ﺑﻮدن ﺧﻤﺮ رد ﺷﺪن از دﻫﺎن ﺑﻨﺪ و ﭘﺎرﭼﻪ ﺻﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ﻗﺎﻟ ُﻮا ﻣﺎ ﻓِﯽ ﺑ ُُﻄﻮِن ﻫِﺬِه اﻟ َْﺄﻧ ْﻌﺎِم ﺧﺎﻟ َِﺼٌﮥ ﻟ ُِﺬُﮐﻮِرﻧﺎ‪ /139 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫واژهﻫﺎي‪ .‬ﺧﺎﻟﺺ و ﺧﺎﻟﺼﮥ‪ -‬ﻣﺜﻞ وزن‪ -‬داﻫﯿﮥ و راوﯾﮥ ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﻣﺼﯿﺒﺖ ﺑﺰرگ و ﺗﻮﺷﻪدان( اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓَﻠﱠﻤﺎ اْﺳَﺘﯿَْﺄُﺳﻮا ﻣِﻨُْﻪ َﺧَﻠُﺼﻮا َﻧِﺠﯿ‪‬ﺎ‪ /80 -‬ﯾﻮﺳﻒ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ از ﻏﯿﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻨﻔﺮد و ﺟﺪا ﺑﻮدﻧﺪ و ﮐّﻔﺎره ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫و در آﯾﺎت َو َﻧْﺤُﻦ ﻟَُﻪ ُﻣْﺨﻠُِﺼﻮَن‪ /139 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫و ِإﻧﱠُﻪ ﻣِْﻦ ِﻋﺒﺎِدَﻧﺎ اﻟ ُْﻤْﺨَﻠِﺼﯿَﻦ‪ /24 -‬ﯾﻮﺳﻒ(‪.‬‬
‫ﭘﺲ در آﯾﻪ اﺧﯿﺮ اﺧﻼـص و ﭘـﺎك دﻟﯽ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﭘـﺎﮐﯽ اﻋﺘﻘﺎد آﻧﻬﺎ از ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﺑﺎﻃﻠﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﯾﻬﻮد از ﺗﺸﺒﯿﻪ و ﻧﺼﺎري از‬
‫ﺗﺜﻠﯿﺚ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨـﺪ‪ ،‬و ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧـﺪ )ﯾﻬﻮد ﺧﺪا را ﺑﭽﯿﺰي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﺼﺎري ﺧﺪا را ﺳﻪ داﻧﺴـﺘﻨﺪ( و ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ از اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺑﺎﻃﻠﻪ‬
‫ﺗﺒﺮي و ﺑﯿﺰاري ﺟﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ُ :‬ﻣْﺨﻠِِﺼﯿَﻦ ﻟَُﻪ اﻟﱢﺪﯾَﻦ‪ /29 -‬اﻋﺮاف( و ﻟََﻘْﺪ َﮐَﻔَﺮ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻗﺎﻟ ُﻮا ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ﺛﺎﻟ ُِﺚ َﺛﻼَﺛٍﮥ‪ /37 -‬ﻣﺎﺋﺪه( و آﯾﻪ َأْﺧَﻠُﺼﻮا ِدﯾَﻨُﻬْﻢ ﻟ ِﻠﱠِﻪ‪-‬‬
‫‪ /146‬ﻧﺴﺎء( ﮐﻪ اﺷﺎره ﺑﻬﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ ِإﻧﱠُﻪ ﮐﺎَن ُﻣْﺨَﻠﺼًﺎ َو ﮐﺎَن َرُﺳﻮﻟًﺎ َﻧﺒِﯿ‪‬ﺎ‪ /51 -‬ﻣﺮﯾﻢ(‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬إﺧﻼص در ﭘﺮﺳﺘﺶ‪ ،‬ﺗﺒﺮي و دوري از ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﻏﯿﺮ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻠﻂ( ]ﺧﻠﻂ[‪ ... :‬ص ‪625 :‬‬
‫اﻟﺨﻠﻂ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻤﻊ و ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪن ﻣﯿﺎن اﺟﺰاء دو ﭼﯿﺰ و ﺳﭙﺲ ﺑﺠﻤﻊ ﻣﯿﺎن دو ﻣﺎﯾﻊ ﯾﺎ دو ﺟﺎﻣﺪ ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از آن دو ﺑﺎ دﯾﮕﺮي ﻣﺜﻞ آﻣﯿﺨﺘﻦ‬
‫ﻣﺎﯾﻊ و ﺟﺎﻣﺪ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬واژه ﺧﻠﻂ‪ -‬اﻋّﻢ از واژه‪ -‬ﻣﺰج‪ -‬اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﺧﺘﻠﻂ اﻟّﺸﯿﺊ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓﺎْﺧَﺘَﻠَﻂ ﺑ ِِﻪ َﻧﺒﺎُت اﻟ َْﺄْرِض‪ /24 -‬ﯾﻮﻧﺲ(‪.‬‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ و ﺷﺮﯾﮏ را ﻫﻢ‪َ) -‬ﺧﻠِﯿﻂ(‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ و واژه‪ -‬ﺧﻠﯿﻄﺎن‪ -‬در اﺻﻮل ﻓﻘﻪ از ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ِإﱠن َﮐﺜِﯿﺮًا ﻣَِﻦ اﻟ ُْﺨَﻠﻄﺎِء ﻟََﯿﺒِْﻐﯽ ﺑَْﻌُﻀُﻬْﻢ َﻋﻠﯽ ﺑَْﻌٍﺾ‪ /24 -‬ص(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺷﺮﮐﺎء و دوﺳﺘﺎن ﯾﺎ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن ﺑﻌﻀﯽ ﺑﺮ ﺑﻌﻀﯽ ﺟﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫واژه‪ -‬ﺧﻠﯿﻂ‪ -‬در ﻣﻔﺮد و ﺟﻤﻊ ﻫﺮ دو ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎن اﻟﺨﻠﯿﻂ و ﻟﻢ ﯾﺄووا ﻟﻤﻦ ﺗﺮﮐﻮا ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬آن ﺷﺮﮐﺎء ﺟﺪا ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﮑﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺮﮐﺸﺎن ﮐﺮدﻧﺪ ﭘﻨﺎه ﻧﺒﺮدﻧﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َﺧَﻠُﻄﻮا( َﻋَﻤًﻠﺎ ﺻﺎﻟ ِﺤًﺎ َو آَﺧَﺮ َﺳﯿﱢﺌًﺎ‪ /102 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﮔﺎﻫﯽ ﺑﮑﺎر زﺷﺖ و ﻧﺎروا ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و اﯾﻦ دو را درﻫﻢ آﻣﯿﺨﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫أﺧﻠﻂ ﻓﻼن ﻓﯽ ﮐﻼﻣﻪ‪ -‬در ﺳﺨﻨﺶ ﺧﻮب و ﺑﺪ و ﺣّﻖ و ﺑﺎﻃﻞ را در ﻫﻢ آﻣﯿﺨﺖ‪.‬‬
‫أﺧﻠﻂ اﻟﻔﺮس ﻓﯽ ﺟﺮﯾﻪ‪ -‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﺮدن اﺳﺖ در دوﯾﺪن اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻠﻊ( ]ﺧﻠﻊ ‪ ... :‬ص ‪626 :‬‬
‫اﻟﺨﻠﻊ ﯾﻌﻨﯽ ﻟﺒﺎس از ﺗﻦ در آوردن ﻣﺜﻞ‪ :‬ﺧﻠﻊ اﻹﻧﺴﺎن ﺛﻮﺑﻪ و‪ -‬ﺧﻠﻊ‪ -‬در ﺑﺎره اﺳﺐ‪ ،‬دور ﮐﺮدن ﭘﺎﻻن و اﻓﺴﺎر از اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓﺎْﺧَﻠْﻊ َﻧْﻌَﻠﯿَْﮏ‪ /12 -‬ﻃﻪ( ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه ﻣﻨﻈﻮر ﻫﻤﺎن اﻣﺮ ﺑﻪ ﮐﻔﺶ در آوردن و ﭘﺎ ﺑﺮﻫﻨﻪ ﺷـﺪن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻤﻞ ﺑﺮ ﻇﺎﻫﺮ‬
‫ﻟﻔﻆ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ )ع( دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﮐﻔﺶ ﺧﻮد را ﮐﻪ از ﭘﻮﺳﺖ اﻻغ ﻣﺮده ﺑﻮد از ﭘﺎي در آورد و دور ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀـﯽ از اﻫﻞ ﺗﺼّﻮف ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﺜﻠﯽ اﺳﺖ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ اﻣﺮ ﺑﻪ اﻗﺎﻣﺖ و ﻣﮑﺎن ﮔﺰﯾـﺪن و ﻣﺎﻧﺪن اﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺴـﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ در ﺣﻀﻮرت ﺑﻤﺎﻧﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ ﮐﻔﺶ و ﺟﺎﻣﻪات را در آورد و از اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺳﺨﻨﺎن‪.‬‬
‫ﺧﻠﻊ ﻓﻼـن ﻓﻼـن‪ -‬ﻣﻌﻨـﺎﯾﺶ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺑـﺎو ﺟﺎﻣﻪ و ﻟﺒﺎس ﺑﺨﺸـﯿﺪ از اﯾﻨﺠﻬﺖ ﺑﺮاي ﻣﻌﻨﯽ ﻋﻄﺎء و ﺑﺨﺸـﺶ از ﻟﻔﻆ ﺧﻠﻊ اﺳـﺘﻔﺎده ﺷـﺪه ﮐﻪ‬
‫ﺑﻤﺠّﺮد اداء اﯾﻦ ﻟﻔﻆ ﺑﺎو ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪627 :‬‬
‫ﻟﺒﺎس داده ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻠﻒ( ]ﺧﻠﻒ ‪ ... :‬ص ‪627 :‬‬
‫ﺧﻠﻒ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺸﺖ‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ -‬ﻗّﺪام‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺸﺎروي و ﺟﻠﻮ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﯾْﻌَﻠُﻢ ﻣﺎ ﺑَﯿَْﻦ َأﯾِْﺪﯾِﻬْﻢ َو ﻣﺎ َﺧﻠَْﻔُﻬْﻢ‪ /255 -‬ﺑﻘﺮه( و ﻟَُﻪ ُﻣَﻌﱢﻘﺒﺎٌت ﻣِْﻦ ﺑَﯿِْﻦ َﯾَﺪﯾِْﻪ َو ﻣِْﻦ َﺧﻠِْﻔِﻪ‪ /11 -‬رﻋﺪ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬اﻧﺴـﺎن را ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎﻧﯿﺴﺖ در ﺣﻀﻮر و ﻏﯿـﺎب ﮐﻪ او را ﺑﺎﻣﺮ ﺧـﺪا ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد و اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪاوﻧـﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫آﻧﭽﻪ ﻗﻮﻣﯽ و ﻣﺮدﻣﯽ دارﻧﺪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﮑﻨﺪ و ﻧﮕﺮداﻧﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﯾﺸﺎن ﻣﺘﺤّﻮل ﺷﻮﻧﺪ(‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓﺎﻟ َْﯿْﻮَم ﻧَُﻨﱢﺠﯿَﮏ ﺑ َِﺒَﺪﻧَِﮏ ﻟ َِﺘُﮑﻮَن ﻟ َِﻤْﻦ َﺧﻠَْﻔَﮏ آَﯾًﮥ‪ /92 -‬ﯾﻮﻧﺲ(‪.‬‬
‫)ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻓﺮﻋﻮن اﺳﺖ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪ :‬ﺑﺎ زره ﻃﻼﺋﯽ ﻣﺨﺼﻮﺻﺖ از آب ﺑﯿﺮوﻧﺖ اﻧـﺪازﯾﻢ ﺗﺎ ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ در ﻏﺮق ﺷـﺪﻧﺖ ﺷّﮏ داﺷـﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺧﺪا ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮاي آﯾﻨﺪﮔﺎن آﯾﺘﯽ و ﻧﺸﺎﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ(‪.‬‬
‫ﺧﻠﻒ‪ -‬ﻋﮑﺲ و ﺿـّﺪ ﻣﻌﻨﯽ ﺗﻘـّﺪم و ﺳـﻠﻒ‪ -‬اﺳﺖ و ﺑﮑﺴـﯽ ﮐﻪ ﺑﺨـﺎﻃﺮ ﮐﻮﺗـﺎﻫﯽ و ﻗﺼﻮر ﻣﻘـﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺘﺶ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧـﺪه اﺳﺖ‪ -‬ﺧﻠﻒ‪-‬‬
‫ﮔﻮﯾﻨﺪ و ﻟﺬا ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺧﻠﻒ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ زﺷﺖ و ﺗﺒﺎه‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮐﺴﯽ را ﻫﻢ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻗﺼﻮر و ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ از ﻣﻘﺎﻣﺶ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎز ﺧﻠﻒ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓَﺨَﻠَﻒ ﻣِْﻦ ﺑَْﻌِﺪِﻫْﻢ َﺧﻠٌْﻒ »‪ /169 -«1‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬واژه ﺧﻠﻒ ﺑـﺎ ﺳـﮑﻮن ﻻـم در ﻗﺮآن دو ﺑﺎر آﻣـﺪه ﯾﮑﯽ در آﯾﻪ ‪ /169‬اﻋﺮاف ﮐﻪ دﻧﯿﺎ دوﺳـﺘﺎن ﺗﺒﺎر ﺑﻨﯽ اﺳـﺮاﺋﯿﻞ را ﮐﻪ از دﺳـﺘﻮرات‬
‫ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ )ع( ﺳﺮ ﭘﯿﭽﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﻣﻮرد ﻣﻼﻣﺖ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬دّوم در آﯾﻪ ‪ /59‬ﻣﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻌﺪ از آﻧﻬﻤﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺮ‬
‫ﭘﺎ ﻣﯽداﺷـﺘﻨﺪ و رﺿﺎي ﺧﺪاي ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮔﺮوﻫﯽ از ﭘﯽﺷﺎن ﺧﻮاﻫﻨﺪ دﯾﺪ‪ ،‬در دو آﯾﻪ ﻓﻮق واژه ﺧﻠﻒ ﺑﺎ ﺳﮑﻮن ﻻم و ﺑﺼﻮرت ﻣﺬﻣﻮم‬
‫و ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪ ﺑﮑـﺎر رﻓﺘﻪ َﻓَﺨَﻠَﻒ ﻣِْﻦ ﺑَْﻌـِﺪِﻫْﻢ َﺧﻠٌْﻒ َأﺿﺎُﻋﻮا اﻟﱠﺼﻼَة َو اﺗﱠَﺒُﻌﻮا اﻟﱠﺸَﻬﻮاِت َﻓَﺴْﻮَف َﯾﻠَْﻘْﻮَن َﻏﯿ‪‬ﺎ‪ /59 -‬ﻣﺮﯾﻢ( ﭘﺲ‪ -‬ﺧﻠﻒ‪ -‬ﺑﺎ ﺳـﮑﻮن‬
‫ﻻـم ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺒـﺎه و زﺷﺖ و اّﻣـﺎ ﺧﻠﻒ ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ ﻻم در ﺧﯿﺮ و ﺧﻮﺑﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﻣﺜﻼ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬ﺧﻠﻒ ﺻـﺪق‪ ،‬ﺧﻠﻒ ﺳﻮء ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ‬
‫ﺧـﻮب و ﺑـﺪ ﮐﻪ در زﺑـﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ ﻫﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﻓﻼـﻧﯽ ﻧـﺎﺧﻠﻒ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯽﺧﯿﺮ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬اﻟﺨﻠﻒ ﺑﺎﻟّﺘﺤﺮﯾـﮏ ﻓﯽ اﻟﺨﯿﺮ و‬
‫ﺑﺎﻟّﺘﺴـﮑﯿﻦ ﻓﯽ اﻟّﺸﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮوف )خ‪ -‬ل( در ﺧﻮﺑﯽ و ﺑﺎ ﺳﮑﻮن آﻧﻬﺎ در ﺷّﺮ و ﺑﺪي ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﺧﻠﻒ ﻓﺮزﻧﺪ ﺻﺎﻟﺢ و ﺧﻠﻒ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺻﺎﻟﺢ و ﺑﺪ ﮐﺮدار ﮐﻪ‪-‬‬
‫)اﺷﺎره ﺑﻪ ﺗﺒﺎر ﺑﻨﯽ اﺳـﺮاﺋﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻗﺸﺮ اّول ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ آﻧﻬﺎ ﺷﺪﻧﺪ و ﺗﻮرات را از ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﻣﯿﺮاث ﺑﺮدﻧﺪ اّﻣﺎ دﻧﯿﺎ دوﺳﺘﯽ را ﺷﯿﻮه‬
‫ﺧﻮد ﮐﺮدﻧﺪ(‪.‬‬
‫در اﺻﻄﻼح ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺳﮑﺖ أﻟﻔﺎ و ﻧﻄﻖ ﺧﻠﻔﺎ »‪ «1‬ﯾﻌﻨﯽ از ﻫﺰار ﺳﺨﻦ ﺳﮑﻮت ﮐﺮد و ﭼﯿﺰي ﻧﺎروا اداء ﮐﺮد‪ ،‬و درﺑﺎر ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ‬
‫ﮐﻼﻣﺶ و ﺳﺨﻨﺶ ﺗﺒﺎه و ﻓﺎﺳﺪ اﺳﺖ ﯾﺎ روﺣﯽ ﺗﺒﻬﮑﺎر و ﻓﺎﺳﺪ دارد ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﺗﺨﻠّﻒ ﻓﻼن ﻓﻼﻧﺎ‪ -‬ﺑﮑﺴـﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از دﯾﮕﺮي ﻋﻘﺐ ﺑﯿﻔﺘـﺪ‪ ،‬و ﭘﺸﺖ ﺳـﺮ دﯾﮕﺮي ﺑﯿﺎﯾـﺪ و ﻫﺮ ﮔﺎه ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ او ﺑﺸﻮد ﻣﺼﺪرش‪-‬‬
‫ﺧﻼﻓـﮥ‪ -‬اﺳﺖ ﺑﺎ ﮐﺴـﺮه ﺣﺮف )خ( و )َﺧَﻠَﻒ( ﺧﻼﻓـﮥ ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ ﺣﺮف )خ( ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺎﺳـﺪ ﺷـﺪ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻠﺶ‪ -‬ﺧﺎﻟﻒ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺴﺖ و‬
‫اﺣﻤﻖ‪ ،‬ﭘﺴﺘﯽ و زﺷﺘﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﻠﻒ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﺜﻞ آﯾﻪ َﻓَﺨَﻠَﻒ ﻣِْﻦ ﺑَْﻌِﺪِﻫْﻢ َﺧﻠٌْﻒ َأﺿﺎُﻋﻮا اﻟﱠﺼﻼَة‪ /59 -‬ﻣﺮﯾﻢ(‪.‬‬
‫ﺧﻠﻒ‪ -‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺟﺎي دﯾﮕﺮي ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و راه و روش او را ﺳﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)ِﺧﻠَْﻔﮥ(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺷﺪن‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ُﻫَﻮ اﻟ ﱠِﺬي َﺟَﻌَﻞ اﻟﻠﱠﯿَْﻞ َو اﻟﻨﱠﻬﺎَر ِﺧﻠَْﻔًﮥ‪ /62 -‬ﻓﺮﻗﺎن(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬او ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﺠﺎد ﻧﻈﺎﻣﯽ در آﻓﺮﯾﻨﺶ از روي ﺣﮑﻤﺖ و ﻧﻈﺎم ﻫﺴﺘﯽ ﺷﺐ و روز را ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻗﺮار داد(‪.‬‬
‫در اﺻﻄﻼح ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬أﻣﺮﻫﻢ ﺧﻠﻔﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎرﺷﺎن ﭘﯽ در ﭘﯽ و ﻣﻨّﻈﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫اﮔﺮ ﺻـﺪق و ﺳﻮء ﯾﺎ ﺻﺎﻟﺢ و ﻃﺎﻟﺢ ﺑﮑﺎر رود ﺧﻠﻒ ﺧﻮب و ﺧﻠﻒ زﺷﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟﻠّﻪ ﻫﻢ در ﻗﺴـﻤﺖ اّول ﻫﺮ دو را‬
‫در ﻣﻌﻨﯽ ﻗﺼﻮر و ﻋﺪم ﻗﺼﻮر ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﺳﯿﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﻻ ﯾﮑﻮن اﻟﺨﻠﻒ اﻟّﺎ ﻣﻦ اﻻﺧﯿﺎر و ﻻ ﯾﮑﻮن ﺧﻠﻒ اﻟّﺎ ﻣﻦ اﻻﺷﺮار‪.‬‬
‫)اﺳﺎس اﻟﺒﻼﻏﻪ ‪ -247‬ﻣﺼﺒﺎح اﻟﻤﻨﺒﺮ ‪ /218‬ﻟﺲ و ‪ -85‬ﻣﻘﺎﯾﯿﺲ ‪ -210 /2‬اﻟﻤﺤﮑﻢ ‪.(121 /5‬‬
‫)‪ (1‬اﺑﻦ ﺳـﮑﯿﺖ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ از ﻗﻮل اﺑﻦ اﻋﺮاﺑﯽ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‪ -‬ﺧﻠﻒ‪ -‬ﻫﺮ ﺳﺨﻦ ﻧﺎروا و زﺷﺘﯽ اﺳﺖ و ﺑﻬﺮ ﮐﺎر ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ اﻃﻼق‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﺮدي اﻋﺮاﺑﯽ ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎﻧﺶ ﺑﻮد ﺻﺪاﺋﯽ و ﺑﺎدي از اﻧﺪروﻧﺶ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺷـﺮﻣﻨﺪه ﺷﺪ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﺷﮑﻤﺶ و ﭘﺸﺘﺶ اﺷﺎره‬
‫ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫اﻧّﻬﺎ ﺧﻠﻒ ﻧﻄﻘﺖ ﺧﻠﻔﺎ‪ -‬ﯾﺎ‪ -‬ﺳﮑﺖ اﻟﻔﺎ و ﻧﻄﻖ ﺧﻠﻔﺎ‪ :‬ﮔﻨﺎه از ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ و ﻟﺬا ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻫﺰار ﺑﺎر ﺳﺎﮐﺖ ﺑﻮد و ﯾﮑﺒﺎر ﺑﻪ ﺧﻄﺎ ﺻﺪا داد‪.‬‬
‫)ﻣﺼﺒﺎح اﻟﻤﻨﯿﺮ ‪ -218‬ﻟﺲ ‪ -85 /9‬ﻣﺠﻤﻊ اﻻﻣﺜﺎل ‪.(330 /1‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻬﺎ اﻟﻌﯿﻦ و اﻵرام ﯾﻤﺸﯿﻦ ﺧﻠﻔﮥ »‪.«1‬‬
‫أﺻﺎﺑﺘﻪ ﺧﻠﻔﮥ‪ -‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از درد ﺷﮑﻢ و ﺷﮑﻤﺮوي اﺳﺖ )اﺳﻬﺎل(‪.‬‬
‫ﺧﻠﻒ ﻓﻼن ﻓﻼﻧﺎ‪ -‬ﺑﺠﺎي او ﮐﺎرﮔﺰار ﺷﺪ ﭼﻪ ﺑﺎ او و ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از او ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ﻟَْﻮ َﻧﺸﺎُء ﻟََﺠَﻌﻠْﻨﺎ ﻣِﻨُْﮑْﻢ َﻣﻼﺋَِﮑًﮥ ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض َﯾْﺨﻠُُﻔﻮَن‪ /60 -‬زﺧﺮف(‪.‬‬
‫)ِﺧﻼَﻓﮥ(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﯿﺎﺑﺖ و ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﺠﺎي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﯾﺎ در ﻏﯿﺎب و ﻧﺒﻮدن ﮐﺴﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﯾﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻣﺮگ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮي ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ او ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -3‬ﯾﺎ ﺑﻌﻠّﺖ ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﮐﺴﯽ‪.‬‬
‫‪ -4‬و ﯾﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺑﺰرﮔﯽ و ﺷﺮاﻓﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮي ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ او ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و در ﻣﻌﻨﯽ اﺧﯿﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ اوﻟﯿﺎء ﺧﻮد را در زﻣﯿﻦ ﺧﻼﻓﺖ و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ُﻫَﻮ اﻟ ﱠِﺬي َﺟَﻌَﻠُﮑْﻢ َﺧﻼﺋَِﻒ ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض‪ /39 -‬ﻓﺎﻃﺮ(‪.‬‬
‫و َو ُﻫَﻮ اﻟ ﱠِﺬي َﺟَﻌَﻠُﮑْﻢ َﺧﻼﺋَِﻒ اﻟ َْﺄْرِض‪ /165 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺷﻌﺮ از زﻫﯿﺮ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﻠﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻌّﻠﻘﻪاش ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫‪-1‬‬
‫ﺑﻬﺎ اﻟﻌﯿﻦ و اﻵرام ﯾﻤﺸﯿﻦ ﺧﻠﻔﮥ و اﺣﻼءﻫﺎ ﯾﻨﻬﻀﻦ ﻣﻦ ﮐّﻞ ﻣﺠﺜﻢ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬در آن ﻣﮑﺎن و ﻣﺮﺗﻔﻌﺎت ﮔﺎوان وﺣﺸﯽ و آﻫﻮاﻧﯽ ﭘﯿﺎﭘﯽ در ﺣﺮﮐﺖ و ﻧﻮزاداﻧﺸﺎن از ﻫﺮ ﺟﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺮ ﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫‪-2‬‬
‫وﻗﻔﺖ ﺑﻬﺎ ﻣﻦ ﺑﻌﺪ ﻋﺸﺮﯾﻦ ﺣّﺠﮥ ﻓﻼ ﯾﺎ ﻋﺮﻓﺖ اﻟّﺪار ﺑﻌﺪ ﺗﻮّﻫﻢ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آﻧﺠﺎ را ﭘﺲ از ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎل دوري ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ ﻣﺸّﻘﺖ و ﭘﻨﺪار ﺧﺎﻧﻪ و ﺳﺮزﻣﯿﻦ را ﺷﻨﺎﺧﺘﻢ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻋﺮاﺑﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﻠﻒ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ زﻣﺎﻧﯽ ﭘﺲ از زﻣﺎن دﯾﮕﺮ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ -‬ﮐّﻞ ﺷﯽء ﯾﺠﯽء ﺑﻌﺪ ﺷﯽء ﻓﻬﻮ ﺧﻠﻒ‪.‬‬
‫ﻟﺒﯿﺪ در ﻫﺠﻮ ﻣﻌﺎﺻﺮﯾﻨﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ذﻫﺐ اﻟّﺬﯾﻦ ﯾﻌﺎش ﻓﯽ اﮐﻨﺎﻓﻬﻢ و ﺑﻘﯿﺖ ﻓﯽ ﺧﻠﻒ ﮐﺠﻠﺪ اﻻﺟﺮب‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﭘﻨﺎﻫﺸﺎن آﺳﺎﯾﺶ و زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﺷﺪ در ﮔﺬﺷﺘﻨﺪ و ﻣﻦ در ﻣﯿﺎن ﺧﺴﯿﺴﺎﻧﯽ ﻧﺎﺻﺎﻟﺢ ﭼﻮن ﭘﻮﺳﺖ ﺑﺪن ﭘﯿﺴﯽ زده ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﺪم‪) .‬دﯾﻮان زﻫﯿﺮ و ﻟﺒﯿﺪ(‬
‫و َو َﯾْﺴَﺘْﺨﻠُِﻒ َرﺑ ﱢﯽ َﻗْﻮﻣًﺎ َﻏﯿَْﺮُﮐْﻢ‪ /57 -‬ﻫﻮد(‪.‬‬
‫ﺧﻼﺋﻒ‪ -‬ﺟﻤﻊ ﺧﻠﯿﻔﮥ‪ -‬اﺳﺖ و ﺧﻠﻔﺎء‪ -‬ﺟﻤﻊ‪ -‬ﺧﻠﯿﻒ‪.‬‬
‫ﯾﺎ داُوُد ِإﻧﱠﺎ َﺟَﻌﻠْﻨﺎَك َﺧﻠِﯿَﻔًﮥ ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض‪ /26 -‬ص(‪.‬‬
‫و َو َﺟَﻌﻠْﻨﺎُﻫْﻢ َﺧﻼﺋَِﻒ‪ /73 -‬ﯾﻮﻧﺲ(‪.‬‬
‫و َو اْذُﮐُﺮوا ِإْذ َﺟَﻌَﻠُﮑْﻢ ُﺧَﻠﻔﺎَء ﻣِْﻦ ﺑَْﻌِﺪ َﻗْﻮِم ﻧُﻮٍح‪ /69 -‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫)اْﺧﺘﻼف( و ﻣﺨﺎﻟﻔﮥ‪ -‬ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ راه و روﺷﯽ ﻏﯿﺮ از راه و روش دﯾﮕﺮي در ﮐﺎر ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﺑﺮ ﮔﺰﯾﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻼف‪ -‬ﻓﺮاﮔﯿﺮﺗﺮ و اﻋّﻢ از‪ -‬ﺿّﺪ‪ -‬اﺳﺖ زﯾﺮا ﻫﺮ دو ﺿّﺪي ﻣﺨﺘﻠﻔﻨﺪ و ﻫﺮ دو ﭼﯿﺰ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺿّﺪ ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ و ﻫﺮ ﮔﺎه در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم اﺧﺘﻼف‬
‫در ﻗﻮل‪ ،‬و ﺳـﺨﻦ ﺑﺎﺷﺪ در ﺣﮑﻢ ﺗﻨﺎزع اﺳﺖ و ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﺑﺠﺎي‪ -‬ﻣﻨﺎزﻋﮥ و ﻣﺠﺎدﻟﮥ ﮐﻪ ﻟﻔﻈﯽ اﺳﺖ‪ -‬اﺧﺘﻼف‪ -‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﺪاي‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫َﻓﺎْﺧَﺘَﻠَﻒ اﻟ َْﺄْﺣﺰاُب‪ /37 -‬ﻣﺮﯾﻢ(‪.‬‬
‫و َو ﻻ َﯾﺰاﻟ ُﻮَن ُﻣْﺨَﺘﻠِِﻔﯿَﻦ‪ /118 -‬ﻫﻮد(‪.‬‬
‫و َو اْﺧﺘِﻼُف َأﻟ ِْﺴَﻨﺘُِﮑْﻢ وَ َأﻟ ْﻮاﻧُِﮑْﻢ‪ /22 -‬روم(‪.‬‬
‫و َﻋﱠﻢ َﯾَﺘﺴﺎَءﻟ ُﻮَن َﻋِﻦ اﻟﻨﱠَﺒِﺈ اﻟ َْﻌِﻈﯿِﻢ اﻟ ﱠِﺬي ُﻫْﻢ ﻓِﯿِﻪ ُﻣْﺨَﺘﻠُِﻔﻮَن‪ /3 -‬ﻧﺒﺎء(‪.‬‬
‫و ِإﻧﱠُﮑْﻢ ﻟَِﻔﯽ َﻗْﻮٍل ُﻣْﺨَﺘﻠٍِﻒ‪ /8 -‬ذارﯾﺎت(‪.‬‬
‫و ُﻣْﺨَﺘﻠِﻔًﺎ َأﻟ ْﻮاﻧُُﻪ‪ /13 -‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫و َو ﻻ َﺗُﮑﻮﻧُﻮا َﮐﺎﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﺗَﻔﱠﺮﻗُﻮا َو اْﺧَﺘَﻠُﻔﻮا ﻣِْﻦ ﺑَْﻌِﺪ ﻣﺎ ﺟﺎَءُﻫُﻢ اﻟ َْﺒﯿﱢﻨﺎُت‪ /105 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫و َﻓَﻬَﺪي اﻟﻠﱠُﻪ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا ﻟ َِﻤﺎ اْﺧَﺘَﻠُﻔﻮا ﻓِﯿِﻪ ﻣَِﻦ اﻟ َْﺤﱢﻖ ﺑ ِِﺈْذﻧِِﻪ‪ /213 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫و َو ﻣﺎ ﮐﺎَن اﻟﻨﱠﺎُس ِإﻟ ﱠﺎ ُأﱠﻣًﮥ واِﺣَﺪًة َﻓﺎْﺧَﺘَﻠُﻔﻮا‪ /19 -‬ﯾﻮﻧﺲ(‪.‬‬
‫و َو ﻟََﻘـ ْﺪ ﺑَﱠﻮأْﻧـﺎ ﺑَﻨِﯽ ِإْﺳـﺮاﺋِﯿَﻞ ُﻣَﺒﱠﻮَأ ـِﺻ ْﺪٍق َو َرَزﻗْﻨـﺎُﻫْﻢ ﻣَِﻦ اﻟﱠﻄﯿﱢﺒﺎِت َﻓَﻤﺎ اْﺧَﺘَﻠُﻔﻮا َﺣﺘﱠﯽ ﺟﺎَءُﻫُﻢ اﻟ ِْﻌﻠُْﻢ ِإﱠن َرﺑ ﱠَﮏ َﯾْﻘـِﻀ ﯽ ﺑَﯿَْﻨُﻬْﻢ َﯾْﻮَم اﻟ ِْﻘﯿﺎَﻣـ ِﮥ ﻓِﯿﻤﺎ‬
‫ﮐﺎﻧُﻮا ﻓِﯿِﻪ َﯾْﺨَﺘﻠُِﻔﻮَن‪ /93 -‬ﯾﻮﻧﺲ(‪.‬‬
‫و در ﺑﺎره ﻗﯿﺎﻣﺖ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ﻟَﯿَُﺒﯿﱢَﻨﱠﻦ ﻟَُﮑْﻢ َﯾْﻮَم اﻟ ِْﻘﯿﺎَﻣِﮥ ﻣﺎ ُﮐﻨْﺘُْﻢ‪ ،‬ﻓِﯿِﻪ َﺗْﺨَﺘﻠُِﻔﻮَن‪ /96 -‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫ﻟ ِﯿَُﺒﯿﱢَﻦ ﻟَُﻬُﻢ اﻟ ﱠِﺬي َﯾْﺨَﺘﻠُِﻔﻮَن ﻓِﯿِﻪ‪ /39 -‬ﻧﺤﻞ(‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪631 :‬‬
‫و َو ِإﱠن اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ اْﺧَﺘَﻠُﻔﻮا ﻓِﯽ اﻟ ِْﮑﺘﺎِب‪ /176 -‬ﺑﻘﺮه( ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ ﺧﻠﻔﻮا‪ -‬اﺳﺖ ﻣﺜﻞ واژهﻫﺎي‪ -‬ﮐﺴﺐ و اﮐﺘﺴﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي را ﺑﺮ ﺧﻼف آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺧﺪاي ﻧﺎزل ﮐﺮده ﺑﻮد ﺑﺠﺎي آن ﻗﺮار دادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻟَﺎْﺧَﺘَﻠْﻔﺘُْﻢ ﻓِﯽ اﻟ ِْﻤﯿﻌﺎِد‪ /42 -‬اﻧﻔﺎل(‪.‬‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻓﻌﻞ‪ -‬اﺧﺘﻼف‪ -‬ﯾﺎ از ﺧﻼف اﺳﺖ ﯾﺎ از ﺧﻠﻒ‪) -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﮑﺲ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﯾﺎ ﺧﻼف وﻋﺪه ﮐﺮدن(‪.‬‬
‫و آﯾﺎت َو َﻣﺎ اْﺧَﺘَﻠْﻔﺘُْﻢ ﻓِﯿِﻪ ﻣِْﻦ َﺷْﯽٍء َﻓُﺤْﮑُﻤُﻪ ِإﻟَﯽ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /10 -‬ﺷﻮري( و َﻓَﺄْﺣُﮑُﻢ ﺑَﯿَْﻨُﮑْﻢ ﻓِﯿﻤﺎ ُﮐﻨْﺘُْﻢ ﻓِﯿِﻪ َﺗْﺨَﺘﻠُِﻔﻮَن‪ /55 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫و ِإﱠن ﻓِﯽ اْﺧﺘِﻼِف اﻟﻠﱠﯿِْﻞ َو اﻟﻨﱠﻬﺎِر‪ /6 -‬ﯾﻮﻧﺲ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آﻣﺪن ﺷﺐ و روز ﺑﺠﺎي ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ و ﭘﯽ در ﭘﯽ ﺑﻮدﻧﺸﺎن‪.‬‬
‫)ُﺧﻠْﻒ(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ در وﻋﺪه و ﻗﺮار‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬وﻋﺪﻧﯽ ﻓﺎﺧﻠﻔﻨﯽ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ وﻋﺪه ﮐﺮد و وﻓﺎ ﻧﮑﺮد‪.‬‬
‫و آﯾﺎت ﺑ ِﻤﺎ َأْﺧَﻠُﻔﻮا اﻟﻠﱠَﻪ ﻣﺎ َوَﻋُﺪوُه‪ /77 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫و ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ﻻ ﯾُْﺨﻠُِﻒ اﻟ ِْﻤﯿﻌﺎَد‪ /9 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫َﻓَﺄْﺧَﻠْﻔﺘُْﻢ َﻣْﻮِﻋِﺪي‪ /86 -‬ﻃﻪ(‪.‬‬
‫و ﻗﺎﻟ ُﻮا ﻣﺎ َأْﺧَﻠﻔْﻨﺎ َﻣْﻮِﻋَﺪَك ﺑ َِﻤﻠِْﮑﻨﺎ‪ /87 -‬ﻃﻪ(‪.‬‬
‫أﺧﻠﻔﺖ ﻓﻼﻧﺎ‪ -‬او را ﺧﻼﻓﮑﺎر ﯾﺎﻓﺘﻢ‪.‬‬
‫إﺧﻼف‪ -‬آب دادن ﺣﯿﻮان ﭘﯽ در ﭘﯽ و ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫أﺧﻠﻒ اﻟّﺸﺠﺮ‪ -‬وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ درﺧﺖ ﺑﻌﺪ از ﺑﺮگ رﯾﺰان ﻣﺠّﺪدا ﺳﺒﺰ ﺷﻮد‪.‬‬
‫أﺧﻠﻒ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﮏ‪ -‬ﺑﮑﺴﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺎﻟﺶ از دﺳﺘﺶ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪا ﻋﻮﺿﺖ ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻠﻒ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﮏ‪ -‬ﺑﺮاي ﺗﻮ از او ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ ﻻـ ﯾﻠﺒﺜﻮن ﺧﻠﻔﮏ‪ /76 -‬اﺳـﺮاء( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻌـﺪ از ﺗﻮ‪ ،‬ﮐﻪ‪ -‬ﺧﻼﻓﮏ ﻫﻢ ﺧﻮاﻧـﺪه ﺷﺪه ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺗﻮ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪:‬‬
‫‪632‬‬
‫و آﯾﻪ َأْو ﺗَُﻘﱠﻄَﻊ َأﯾِْﺪﯾِﻬْﻢ َو َأْرُﺟﻠُُﻬْﻢ ﻣِْﻦ ِﺧﻼٍف‪ /33 -‬ﻣﺎﺋﺪه( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬دﺳﺖ ﭼﭗ و ﭘﺎي راﺳﺖ ﯾﺎ ﭘﺎي ﭼﭗ و دﺳﺖ راﺳﺖ‪.‬‬
‫)َﺧﻠﱠْﻔﺘُُﻪ(‪ -‬او را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺧﻮد ﺗﺮك ﮐﺮدم و ﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻢ‪.‬‬
‫در آﯾﻪ َﻓِﺮَح اﻟ ُْﻤَﺨﻠﱠُﻔﻮَن ﺑ َِﻤْﻘَﻌِﺪِﻫْﻢ ِﺧﻼَف َرُﺳﻮِل اﻟﻠﱠِﻪ‪ /81 -‬ﺗﻮﺑﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺨﺎﻟﻔﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص(‪.‬‬
‫و آﯾﺎت َو َﻋَﻠﯽ اﻟﺜﱠﻼَﺛِﮥ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ُﺧﻠﱢُﻔﻮا‪ /118 -‬ﺗﻮﺑﻪ( و ﻗُْﻞ ﻟ ِﻠُْﻤَﺨﻠﱠِﻔﯿَﻦ‪ /16 -‬ﻓﺘﺢ(‪.‬‬
‫)ﺧﺎﻟ ِﻒ(‪ -‬ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪهاي ﮐﻪ ﯾﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻗﺼﻮر و ﺳﺴﺘﯽ و ﯾﺎ ﻧﻘﺼﺎن و ﮐﻤﺒﻮد از دﯾﮕﺮان ﺑﺎز ﻣﺎﻧﺪه و ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺘﺨﻠّﻒ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ َﻓﺎﻗُْﻌُﺪوا َﻣَﻊ اﻟ ْﺨﺎﻟ ِِﻔﯿَﻦ‪ /83 -‬ﺗﻮﺑﻪ( در ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي آﻣﺪن ﺟﻨﮓ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﺘﺨّﻠﻒ ﺷﺪﻧﺪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ آﯾﻪ ﺑﺼﻮرت ﺳﺮزﻧﺶ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫)ﺧﺎﻟ َِﻔـ ﮥ(‪ -‬ﺳـﺘﻮن ﻧﻬـﺎﺋﯽ ﺧﯿﻤﻪ و ﭼـﺎدر ﮐﻪ ﺑﻄﻮر ﮐﻨـﺎﯾﻪ ﺑﻪ زن ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﭼﻮن در ﮐﻮچ ﮐﺮدن از ﻣﺴـﺎﻓﺮﯾﻦ ﻋﻘﺐ ﻣﯽﻣﺎﻧـﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻊ‬
‫آن‪ -‬ﺧﻮاﻟﻒ‪ -‬اﺳﺖ در آﯾﻪ َرُﺿﻮا ﺑ َِﺄْن َﯾُﮑﻮﻧُﻮا َﻣَﻊ اﻟ َْﺨﻮاﻟ ِِﻒ‪ /87 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫وﺟﺪت اﻟﺤّﯽ ﺧﻠﻮﻓﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ زﻧﺎن آن ﻗﺒﯿﻠﻪ از ﻣﺮداﻧﺸﺎن ﻋﻘﺐﺗﺮ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻠﻒ‪ -‬ﻟﺒﻪ ﺗﯿﺰ ﺗﺒﺮ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻟﺒﻪ ﮐﻨﺪ آﻧﺴﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ -‬ﺧﻠﻒ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دﻧﺪهﻫﺎي ﭘﺸﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ زﯾﺮ ﺷﮑﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻼـف‪ -‬درﺧﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻇـﺎﻫﺮش ﺑﺮ ﻋﮑﺲ ﻣﻨﻈﺮهاي اﺳﺖ ﮐﻪ از آن ﺗﺼّﻮر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﯾـﺎ ﺑﺨـﺎﻃﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻨﻈﺮهاش ﻏﯿﺮ از ﺣﻘﯿﻘﺖ آن‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺨﻠﻒ ﻋـﺎّم‪ -‬و ﻣﺨﻠﻒ ﻋـﺎﻣﯿﻦ‪ -‬ﺷﺘﺮان ﻧﻪ )‪ (9‬ﺳﺎﻟﻪ ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از آن ﺳّﻦ دﯾﮕﺮ اﺳـﻤﯽ ﻧﺪارﻧـﺪ و ﻫﻤﻮاره‪ -‬ﺑﺎزل‪ -‬ﺧﻮاﻧـﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ -‬ﻋﻤﺮ‬
‫)رض( ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻟ»ﻮ ﻻ اﻟﺨّﻠﯿﻔﯽ ﻷذﻧﺖ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ ﺧﻼﻓﺘﻢ ﻧﺒﻮد اذان ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ و ﻣﺆّذن ﻣﯽﺷﺪم‪.‬‬
‫ﺧّﻠﯿﻒ‪ -‬ﻣﺼﺪر‪ -‬ﺧﻠﻒ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻠﻖ( ]ﺧﻠﻖ ‪ ... :‬ص ‪633 :‬‬
‫اﻟﺨﻠﻖ‪ ،‬اﺻﻠﺶ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي و ﺗﺪﺑﯿﺮ و ﻧﻈﻢ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و اﺳﺘﻮار در اﻣﻮر ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪633 :‬‬
‫اﺳﺖ واژه ﺧﻠﻖ در ﻣﻌﻨﯽ ﻧﻮ آﻓﺮﯾﻨﯽ و اﯾﺠﺎد ﭼﯿﺰي ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ آن ﭼﯿﺰ ﺳﺎﺑﻘﻪ وﺟﻮدي داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﺠﺎدش ﺑﺪون ﻧﻤﻮﻧﻪ داﺷﺘﻦ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ :‬ﺧَﻠَﻖ اﻟﱠﺴﻤﺎواِت َو اﻟ َْﺄْرَض‪ /73 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﺑﺪاع و اﯾﺠﺎدﺷﺎن ﻧﻤﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﺪﻻﻟﺖ و راﻫﻨﻤﺎﺋﯽ آﯾﻪ ﺑَِﺪﯾُﻊ اﻟﱠﺴﻤﺎواِت َو اﻟ َْﺄْرِض‪ /17 -‬ﺑﻘﺮه( اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪:‬‬
‫واژه‪ -‬ﺧﻠﻖ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﭘﯿﺪاﯾﺶ و اﯾﺠﺎد ﭼﯿﺰي ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﺎت َﺧَﻠَﻘُﮑْﻢ ﻣِْﻦ َﻧْﻔٍﺲ واِﺣَﺪٍة‪ /1 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫و َﺧَﻠَﻖ اﻟ ِْﺈﻧ ْﺴﺎَن ﻣِْﻦ ﻧُْﻄَﻔٍﮥ‪ /4 -‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫َﺧَﻠﻘَْﻨﺎ اﻟ ِْﺈﻧ ْﺴﺎَن ﻣِْﻦ ُﺳﻼﻟٍَﮥ‪ /12 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن(‪.‬‬
‫و َو ﻟََﻘْﺪ َﺧَﻠْﻘﻨﺎُﮐْﻢ‪ /11 -‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫َو َﺧَﻠَﻖ اﻟ َْﺠﺎﱠن ﻣِْﻦ ﻣﺎِرٍج ﻣِْﻦ ﻧﺎٍر‪ /15 -‬اﻟّﺮﺣﻤﻦ(‪.‬‬
‫آﯾﻪ اﺧﯿﺮ ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﭘﺮﯾﺎن را از ﺷﻌﻠﻪاي ﺑﯽدود آﻓﺮﯾﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺮارت(‪.‬‬
‫وﻟﯽ آﻓﺮﯾـﺪن‪ -‬ﺧﻠﻘﯽ‪ -‬ﮐﻪ ﺑﻤﻌﻨﯽ اﺑـﺪاع و ﻧﻮ آﻓﺮﯾﻨﯽ اﺳﺖ ﺟﺰ ﺑﺮاي ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﻟـﺬا در ﺑـﺎره ﺗﻔـﺎوت اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﯿﺎن ﺧﻮد و‬
‫دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪َ :‬أ َﻓَﻤْﻦ َﯾْﺨﻠُُﻖ َﮐَﻤْﻦ ﻻ َﯾْﺨﻠُُﻖ َأ َﻓﻼ َﺗَﺬﱠﮐُﺮوَن‪ /17 -‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬آﯾﺎ آﻧﮑﻪ ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ و ﺧﻮد آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ﭘﺲ آﯾﺎ ﻣﺘﺬّﮐﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﺪ و ﺑﯿﺎد ﻧﻤﯽآورﯾﺪ(‪.‬‬
‫اّﻣـﺎ آﻧﭽﯿﺰي ﮐﻪ در اﺛﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮ دادن ﭼﯿﺰي ﺧﻠـﻖ و ﻇـﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷـﻮد و ﺑﻮﺟـﻮد ﻣﯽآﯾـﺪ ﺧﺪاوﻧـﺪ آﻧﺮا ﺑﺼﻮرت ﺧﻠﻖ ﺑﺮاي ﻏﯿﺮ از ﺧﻮدش در‬
‫ﭘﺎرهاي ﺣﺎﻻت ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﻣﺜﻞ داﺳﺘﺎن ﺣﻀﺮت ﻋﯿﺴﯽ )ع( آﻧﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﻗﺮآن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫َو ِإْذ َﺗْﺨﻠُُﻖ ﻣَِﻦ اﻟﱢﻄﯿِﻦ َﮐَﻬﯿَْﺌِﮥ اﻟﱠﻄﯿِْﺮ ﺑ ِﺈْذﻧِﯽ‪ /110 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪ -‬ﺧﻠﻖ‪ -‬و آﻓﺮﯾﺪن در ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﺗﺪﺑﯿﺮ اﻣﻮر و ﺳﺎﺧﺘﻦ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻸﻧﺖ ﺗﻐﺮي ﻣﺎ ﺧﻠﻘﺖ و ﺑﻊ ض اﻟﻘﻮم ﯾﺨﻠﻖ ﺛّﻢ ﻻ ﯾﻐﺮي‬
‫)ﺷﺎﻋﺮ زﻫﯿﺮ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﻠﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﻮ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﯽﺳﺎزي و ﺗﺪﺑﯿﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪634 :‬‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯽ ﺿﺎﯾﻊ ﻣﯽﮐﻨﯽ وﻟﯽ ﮔﺮوﻫﯽ از ﻣﺮدم ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ و ﺿﺎﯾﻊ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﺧﻠـﻖ در ﻣﻌﻨﯽ دروغ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬در آﯾﻪ‪َ :‬و َﺗْﺨﻠُُﻘﻮَن ِإﻓْﮑـًﺎ »‪ /17 -«1‬ﻋﻨﮑﺒﻮت( اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد در آﯾﻪ َﻓَﺘﺒـﺎَرَك اﻟﻠﱠُﻪ َأْﺣَﺴُﻦ اﻟ ْﺨـﺎﻟ ِِﻘﯿَﻦ‪-‬‬
‫‪ /14‬ﻣﺆﻣﻨـﻮن( ﺻـﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻻـﻟﺖ ﺑﺮ دﯾﮕﺮ ﻣﺨﻠﻮﻗـﺎت ﻏﯿﺮ از ﺧﺪاوﻧـﺪ دارد و ﺑـﺎ واژه‪ -‬ﺧﻠﻖ‪ -‬وﺻﻒ ﺷﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻨـﺎﯾﺶ اﯾﻨﺴـﺘﮑﻪ‬
‫َأْﺣَﺴُﻦ اﻟ ْﺨﺎﻟ ِِﻘﯿَﻦ‪ /14 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن( ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ ﺗﺪﺑﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و ﺣﮑﻢ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ آﯾﻪ ﻓﻮق ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﻘﺪﯾﺮي اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑﻮدﻧـﺪ و ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﻮدات ﻏﯿﺮ از ﺧﺪا ﻧﯿﺰ ﺧﻠﻖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﭽﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷـﺘﻨﺪ‬
‫ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﺣﺎﻻ ﻓﺮض ﮐﻦ و ﺣﺴﺎب ﮐﻦ ﮐﻪ آﻓﺮﯾﻨﻨـﺪهﻫﺎ و اﯾﺠﺎد ﮐﻨﻨـﺪﮔﺎن دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارﻧـﺪ ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﻋﺘﻘﺎد‬
‫دارﯾﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ از ﻧﻈﺮ ﻧﻮ آﻓﺮﯾﻨﯽ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َﺧَﻠُﻘﻮا َﮐَﺨﻠِْﻘِﻪ َﻓَﺘﺸﺎﺑََﻪ اﻟ َْﺨﻠُْﻖ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ‪ /16 -‬رﻋﺪ(‪.‬‬
‫َو ﻟَﺂُﻣَﺮﻧﱠُﻬْﻢ َﻓَﻠﯿَُﻐﯿﱢُﺮﱠن َﺧﻠَْﻖ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /19 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫واژه ﺧﻠﻖ در آﯾﻪ اﺧﯿﺮ اﺷـﺎرهاي اﺳﺖ ﺑﻪ اﺧﺘﻪ ﮐﺮدن ﻣﺮدان و ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﯾﺎ ﺑﺮﯾـﺪن رﯾﺶ و از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﭼﯿﺰﻫﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷـﺘﻨﺪ آن ﮐﺎرﻫﺎ‬
‫ﺧﻠﻘﺖ ﺟﺪﯾﺪي اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬ﻣﻌﻨﺎي آﯾﻪ َﻓَﻠﯿَُﻐﯿﱢُﺮﱠن َﺧﻠَْﻖ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /119 -‬ﻧﺴﺎء( ﯾﻌﻨﯽ ﺣﮑﻢ ﺧﺪاي را ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ ﻻ َﺗﺒِْﺪﯾَﻞ ﻟ َِﺨﻠِْﻖ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /30 -‬روم( اﺷﺎرهاي اﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ و ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪاي ﮐﻪ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺗﻤـﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ِ :‬إﻧﱠﻤـﺎ َﺗْﻌﺒـُ ُﺪوَن ﻣِْﻦ ُدوِن اﻟﻠﱠِﻪ َأْوﺛﺎﻧًﺎ َو َﺗْﺨﻠُُﻘﻮَن ِإﻓْﮑًﺎ‪ /17 -‬ﻋﻨﮑﺒﻮت( ﺳـﺨﻦ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﯿﻢ )ع( ﺑﻪ ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﺎن‬
‫ﻋﺼـﺮ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ آﻧﻬﺎﺋﯿﮑﻪ ﻏﯿﺮ ﺧـﺪا ﭼﻮن ﺑﺘﻬﺎ را ﻣﯽﭘﺮﺳـﺘﻨﺪ‪ ،‬و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﻪ دروغ ﻣﯽﺳﺎزﯾـﺪ ﻻ َﯾْﻤﻠُِﮑﻮَن ﻟَُﮑْﻢ ِرْزﻗًﺎ‪-‬‬
‫‪ /17‬ﻋﻨﮑﺒﻮت( روزي‪ ،‬و رزﻗﯽ ﺑﺮاي ﺷـﻤﺎ ﻧﺪارﻧـﺪ‪ ،‬رزق از ﺧـﺪا ﺟﻮﺋﯿـﺪ و او را ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﯿـﺪ و ﺳﭙﺎﺳـﺶ دارﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎزﮔﺸـﺘﺸﺎن ﺑﺴﻮي‬
‫اوﺳﺖ‪.‬‬
‫َﻓﺎﺑ َْﺘُﻐﻮا ِﻋﻨْـَﺪ اﻟﻠﱠِﻪ اﻟﱢﺮْزَق َو اْﻋﺒُُﺪوُه َو اْﺷـ ُﮑُﺮوا ﻟَُﻪ ِإﻟَﯿِْﻪ ﺗُْﺮَﺟُﻌﻮَن‪ /17 -‬ﻋﻨﮑﺒﻮت( آﯾـﺎت اﯾﻦ ﺳﻮره ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺎﭘﺎﯾـﺪار ﺑﻮدن ﺣﯿﺎت دﻧﯿﺎ‬
‫ﺑﺨـﺎﻧﻪ از ﺗـﺎر و ﭘﻮد ﺑـﺎﻓﺘﻪ ﻋﻨﮑﺒﻮت و در آﯾﻪ ﻓﻮق ﻧـﺎﭼﯿﺰ ﺑﻮدن ﺑﺘﻬﺎي ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ و دور ﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﻪ از آﯾﻨـﺪه روﺷﻦ ﺧﺪاﭘﺮﺳـﺘﺎن‬
‫اﺳﺖ اراﺋﻪ ﻣﯽﺷـﻮد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺠﺰات و ﺗﻨﺎﺳـﺒﻬﺎي ﻟﻔﻈﯽ و ﻣﻌﻨـﻮي آﯾـﺎت و ﺳﻮرهﻫـﺎي ﻗﺮآن اﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﺠﯿﺮوار ﺑـﺎ واژهﻫـﺎﯾﯽ ﺗﻔّﮑﺮ‬
‫اﻧﮕﯿﺰ و ﭘﺮ ﻣﺤﺘﻮي و ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﯿﺰي ﺑﻬﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺷﺪهاﻧﺪ ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺳﻮرهﻫﺎ و آﯾﺎت ﻗﺮآن ﻫﻤﭽﻮن ﺷﻌﺎع ﻧﻮراﻧﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﯾﮏ‬
‫ﺧّﻂ ﺳﯿﺮ و اﻣﺘﺪاد ﻗﺮار دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘّﺪر ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻻ َﺗﺒِْﺪﯾَﻞ ﻟ َِﺨﻠِْﻖ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /30 -‬روم( در ﺣﮑﻢ ﻧﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺧﺪاي را ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﺪﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ َو َﺗَﺬُروَن ﻣﺎ َﺧَﻠَﻖ ﻟَُﮑْﻢ َرﺑﱡُﮑْﻢ‪ /166 -‬ﺷﻌﺮاء( ﮐﻨﺎﯾﻪ از وﺳﯿﻠﻪ ﺗﻤّﺘﻊ در ﻫﻤﺴﺮان اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻫﺮ ﺟﺎ ﮐﻪ واژه‪ -‬ﺧﻠﻖ‪ -‬در ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺳﺨﻦ و ﮐﻼم ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﻘﺼﻮد دروغ ﮔﻔﺘﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس آﯾﻪ ِإْن ﻫﺬا ِإﻟ ﱠﺎ ُﺧﻠُُﻖ اﻟ َْﺄﱠوﻟ ِﯿَﻦ‪ /137 -‬ﺷﻌﺮاء(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ ﻣﺎ َﺳـ ِﻤْﻌﻨﺎ ﺑ ِﻬـﺬا ﻓِﯽ اﻟ ِْﻤﻠﱠِﮥ اﻟ ْﺂِﺧَﺮِة ِإْن ﻫـﺬا ِإﻟ ﱠﺎ اْﺧﺘِﻼٌق »‪ /7 -«1‬ص( واژه‪ -‬ﺧﻠـﻖ‪ -‬در ﻣﻌﻨـﺎي‪ -‬ﻣﺨﻠﻮق‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻮﺟﻮد و آﻓﺮﯾـﺪه ﻫﻢ‬
‫ﺧﻠﻖ و )ُﺧﻠْﻖ(‪ -‬در اﺻﻞ ﯾﮑﯽ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﺷـﺮب و ﺷﺮب‪ -‬و‪ -‬ﺻﺮم و ﺻﺮم )ﻗﻄﻊ ﮐﺮدن و ﺑﺮﯾﺪن( وﻟﯽ ﮐﻠﻤﻪ‪ -‬ﺧﻠﻖ‪ -‬ﻣﺨﺼﻮص اﺷﮑﺎل‬
‫و اﺟﺴﺎم و ﺻﻮرﺗﻬﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﻮاس درك ﻣﯽﺷﻮد و ﺧﻠﻖ وﯾﮋه ﻗﻮا و ﺳﺠﺎﯾﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﻄﺮت و دﯾﺪ دل درك ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ :‬و ِإﻧﱠَﮏ ﻟََﻌﻠﯽ ُﺧﻠٍُﻖ َﻋِﻈﯿٍﻢ‪ /4 -‬ﻗﻠﻢ( و ِإْن ﻫـﺬا ِإﻟ ﱠﺎ ُﺧﻠُُﻖ اﻟ َْﺄﱠوﻟ ِﯿَﻦ‪ /137 -‬ﺷـﻌﺮاء( ﮐﻪ ﺧﻠﻖ اﻷّوﻟﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه‪ ،‬و‬
‫)َﺧﻼق(‪ -‬ﻫﻢ ﻓﻀﺎﺋﻞ و ﺑﻬﺮهﻫﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ اﺧﻼﻗﺶ ﮐﺴﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬آﯾﻪ ﻓﻮق ﺳـﺨﻦ ﻗﻮم ﻋﺎد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺷﺎن ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﺎ ﻋﺎدات ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن اﺳﺖ ﻣﺎ ُﮐﻨﱠﺎ ُﻣَﻌﱢﺬﺑ ِﯿَﻦ‪ /15 -‬اﺳﺮاء( ﻣﺎ ﻣﻌّﺬب‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﯿﻢ ﺷـﺪ ﺳـﭙﺲ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺧﺒﺮ از ﻋﺬاﺑﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و در ﺳﻮره اﺣﻘﺎف آﯾﻪ ‪ 11‬ﻗﻮل ﮐّﻔﺎر را ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﺑﻬـﺪاﯾﺖ و‬
‫رﺳـﺘﮕﺎري روي ﻧﻤﯽآوردﻧﺪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﻫﺬا ِإﻓٌْﮏ َﻗِﺪﯾٌﻢ‪ /11 -‬اﺣﻘﺎف( اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﻧـﺪﯾﺸﻪﻫﺎ و اﻃﻼق ُﺧﻠُُﻖ اﻟ َْﺄﱠوﻟ ِﯿَﻦ‪ /137 -‬ﺷﻌﺮاء( و ِإﻓٌْﮏ‬
‫َﻗِﺪﯾٌﻢ‪ /11 -‬اﺣﻘﺎف( ﺷـﯿﻮه ﻫﻤﯿﺸـﮕﯽ ﮐّﻔﺎر اﺳﺖ و ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺘﺼّﻮر و اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺧﻄﻮر ﮐﻨﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﺘﺄّﺳـ ﻔﺎﻧﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ دور‬
‫اﯾﻦ ﭘﻨـﺪارﻫﺎ ﮔﺮﯾﺒﺎﻧﮕﯿﺮ اﻓﮑﺎر داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ َو ِإْذ ﻟَْﻢ َﯾْﻬَﺘُﺪوا ﺑ ِِﻪ َﻓَﺴـ َﯿُﻘﻮﻟ ُﻮَن ﻫﺬا ِإﻓٌْﮏ َﻗِﺪﯾٌﻢ‪ /11 -‬اﺣﻘﺎف( و اﯾﻦ ﻋﺒﺎرات ﮐﻪ‬
‫ﺳﺨﻦ ﮐّﻔـ ﺎر اﺳﺖ ﻋﯿﻨـﺎ ﻫﻤﯿﻦ اﺻـﻄﻼﺣﺎت و واژهﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺷـﻤﻨﺎن اﺳـﻼم ﺑﻤﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺑﭙﺎ ﺧﺎﺳـﺘﻪ اﻣﺮوز ﺑﺎ ﻧﺎم ارﺗﺠﺎع و ﺑﻨﯿﺎدﮔﺮا ﺑﻪ‬
‫دﺷـﻤﻨﯽ و ﺗﻬﻤﺖ ﺑﺮ ﺧﺎﺳـﺘﻪاﻧﺪ و ﻫﻤـﺎن ﮐﻠﻤـﺎت ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﮐّﻔـ ﺎر ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان )ع( و ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ را اﻣﺮوز ﻫﻢ اﯾﻨﺎن ﺑﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﻘﻼﺑﯽ ﺟﻬﺎن‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫َو ﻣﺎ ﻟَُﻪ ﻓِﯽ اﻟ ْﺂِﺧَﺮِة ﻣِْﻦ َﺧﻼٍق‪ /200 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﻓﻼن ﺧﻠﯿﻖ ﺑﮑﺬا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ او ﺳﺰاوار آن اﺳﺖ ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ در آن ﺣﺎﻟﺖ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﺜﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ‪:‬‬
‫ﻣﺠﺒﻮل ﻋﻠﯽ ﮐﺬا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ آن روش ﺳﺮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻓﻄﺮي اوﺳﺖ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ از ﻧﻈﺮ ﺧﻠﻘﺖ ﺑﺴﻮي آن ﮐﺸﺎﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﻠﻖ اﻟّﺜﻮب و أﺧﻠﻖ‪ -‬آن ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻟﺒﺎس ﮐﻬﻨﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺛﻮب ﺧﻠﻖ و ﻣﺨﻠﻖ و أﺧﻼق‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ -‬ﺣﺒﻞ أرﻣﺎم و أرﻣﺎت‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ رﯾﺴﻤﺎﻧﻬﺎي ﺑﻬﻢ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه و ﺗﺎﺑﯿﺪه‪.‬‬
‫از ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﺧﻠﻮﻗﮥ اﻟّﺜﻮب ﻓﺮﺳﻮده ﺷﺪن ﺟﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻟﻤﺲ ﺷﺪن‪ ،‬و ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺷﺪن زﯾﺎد آن ﺗﺼّﻮر ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا در ﺑﺎره ﮐﻮه ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺟﺒﻞ أﺧﻠﻖ و ﺻﺨﺮة ﺧﻠﻘﺎء‪ -‬ﮐﻮه و ﺻﺨﺮه ﺳﺎﺋﯿﺪه و ﻓﺮﺳﻮده ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻠﻘﺖ اﻟّﺜﻮب‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻟﺒﺎس را ﺑﺎ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻧﺮم و آﻣﺎده ﮐﺮدم‪.‬‬
‫اﺧﻠﻮﻟﻖ اﻟّﺴﺤﺎب‪ -‬اﺑﺮ ﺑﺎران رﯾﺰ ﺷﺪ ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫ﺧﻠﯿﻖ ﺑﮑﺬا‪ -‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻠﻮق‪ -‬ﻫﻢ ﻧﻮﻋﯽ از ﻋﻄﺮ و ﺑﻮي ﺧﻮش ﮔﯿﺎﻫﯽ اﺳﺖ )زﻋﻔﺮان(‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻼء( ]ﺧﻼء[‪ ... :‬ص ‪636 :‬‬
‫اﻟﺨﻼء‪ -‬ﻣﮑﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭘﻨﺎﻫﮕﺎه و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن و ﺑﻨﺎﯾﯽ در آﻧﺠﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻠّﻮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧـﺎﻟﯽ‪ ،‬ﮐﻪ در زﻣـﺎن و ﻣﮑـﺎن ﻫﺮ دو ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود وﻟﯽ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ در اﯾﻦ واژه ﺗﺼّﻮر ﻣﯽﺷﻮد زﻣـﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔـﺬرد‬
‫وﻟﯽ ﻟﻐﺖ ﺷﻨﺎﺳﺎن ﻋﺒﺎرت‪:‬‬
‫ﺧﻼ اﻟّﺰﻣﺎن را در ﻣﻌﻨﯽ وﻗﺖ ﮔﺬﺷﺖ و ﺳﭙﺮي ﺷﺪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ﻣﺎ ُﻣَﺤﱠﻤٌﺪ ِإﻟ ﱠﺎ َرُﺳﻮٌل َﻗْﺪ َﺧَﻠْﺖ ﻣِْﻦ َﻗﺒْﻠِِﻪ اﻟﱡﺮُﺳُﻞ‪ /144 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫و َو َﻗْﺪ َﺧَﻠْﺖ ﻣِْﻦ َﻗﺒْﻠِِﻬُﻢ اﻟ َْﻤﺜُﻼُت »‪ /6 -«1‬رﻋﺪ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺗﻤﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪َ :‬و َﯾْﺴـ َﺘْﻌِﺠﻠُﻮَﻧَﮏ ﺑ ِﺎﻟﱠﺴﯿﱢَﺌِﮥ َﻗﺒَْﻞ اﻟ َْﺤَﺴَﻨِﮥ َو َﻗْﺪ َﺧَﻠْﺖ ﻣِْﻦ َﻗﺒْﻠِِﻬُﻢ اﻟ َْﻤﺜُﻼُت َو ِإﱠن َرﺑ ﱠَﮏ ﻟَُﺬو َﻣْﻐِﻔَﺮٍة ﻟ ِﻠﻨﱠﺎِس َﻋﻠﯽ ُﻇﻠِْﻤِﻬْﻢ َو‬
‫ِإﱠن َرﺑ ﱠَﮏ ﻟََﺸِﺪﯾُﺪ اﻟ ِْﻌﻘﺎِب‪ /6 -‬رﻋﺪ(‪.‬‬
‫ﮐّﻔﺎر ﺑﺮاي دﯾﺪن ﻋﺬاب ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ اﺳﺘﻬﺰاء ﺷﺘﺎب ﻣﯽﻃﻠﺒﻨﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از آﻧﻬﺎ ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﺗِﻠَْﮏ ُأﱠﻣٌﮥ َﻗْﺪ َﺧَﻠْﺖ‪ /134 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫و َﻗْﺪ َﺧَﻠْﺖ ﻣِْﻦ َﻗﺒْﻠُِﮑْﻢ ُﺳَﻨٌﻦ‪ /137 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫و ِإﻟ ﱠﺎ َﺧﻼ ﻓِﯿﻬﺎ َﻧِﺬﯾٌﺮ‪ /24 -‬ﻓﺎﻃﺮ(‪.‬‬
‫و َﻣَﺜُﻞ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﺧَﻠْﻮا ﻣِْﻦ َﻗﺒْﻠُِﮑْﻢ‪ /34 -‬ﻧﻮر(‪.‬‬
‫و َو ِإذا َﺧَﻠْﻮا َﻋﱡﻀﻮا َﻋَﻠﯿُْﮑُﻢ اﻟ َْﺄﻧﺎﻣَِﻞ ﻣَِﻦ اﻟ َْﻐﯿِْﻆ‪ /119 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫آﯾﻪ اﺧﯿﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﺷﻤﻨﺎﻧﺘﺎن ﺧﻠﻮت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ از ﺧﺸﻢ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ اﻧﮕﺸﺘﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮔﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َﯾْﺨُﻞ( ﻟَُﮑْﻢ َوْﺟُﻪ َأﺑ ِﯿُﮑْﻢ‪ /9 -‬ﯾﻮﺳﻒ( ﯾﻌﻨﯽ دوﺳﺘﯽ و ﻣﺤّﺒﺖ ﭘﺪرﺗﺎن و ﺗﻮّﺟﻪ و روي آوردﻧﺶ ﺑﺸﻤﺎ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﻼ اﻹﻧﺴﺎن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺎﻟﯽ و ﺗﻬﯽ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺧﻼ ﻓﻼن ﺑﻔﻼن‪ -‬ﺑﺎ او ﺧﻠﻮت ﮐﺮد‪.‬‬
‫)َﺧﻼ ِإﻟَﯿِْﻪ(‪ -‬در ﺧﻠﻮت ﺑﺴﻮﯾﺶ رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ِإذا َﺧَﻠْﻮا ِإﻟﯽ َﺷﯿﺎِﻃﯿﻨِِﻬْﻢ‪ /14 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﺧﻠّﯿﺖ ﻓﻼﻧﺎ‪ -‬او را در ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ و ﺧﻠﻮت ﺗﺮك ﮐﺮدم‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻬﺮ ﺗﺮك ﮐﺮدﻧﯽ‪ -‬ﺗﺨﻠﯿﮥ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در آﯾﻪ َﻓَﺨﱡﻠﻮا َﺳﺒِﯿَﻠُﻬْﻢ‪ /5 -‬ﺗﻮﺑﻪ( راﻫﺸﺎن را ﺧﻠﻮت و ﺗﺮك ﮐﻨﯿﺪ(‪.‬‬
‫ﻧﺎﻗﮥ‪ -‬ﺷﺘﺮي ﮐﻪ ﺷﯿﺮش دوﺷﯿﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫إﻣﺮأة‪ -‬ﺧﻠّﯿﮥ‪ -‬زن ﺑﯽﻫﻤﺴﺮ و از ﺷﻮﻫﺮ دور ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺧﻠّﯿﮥ‪ -‬ﮐﺸﺘﯽ ﺑﺪون ﮐﺸﺘﯽﺑﺎن و رﻫﺎ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺧﻠﯽ‪ -‬ﮐﺴﯿﮑﻪ از ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﻓﺎرغ و ﺧﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻣﻄّﻠﻘﮥ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ رﻫﺎ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻄّﻠﻘﮥ ﻃﻮرا و ﻃﻮرا ﺗﺮاﺟﻊ )زﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ رﻫﺎ و ﮔﺎﻫﯽ رﺟﻮع‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺑﺴـﯿﺎر ﺑﻌﻘﻮﺑﺖ و ﻓﺮﺟﺎم ﺑـﺪﺷﺎن رﺳـﯿﺪﻧﺪ و در ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸـﺘﻦ ﺳـﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ آﻣﺮزﻧﺪه و ﺳـﺨﺖ ﻋﻘﻮﺑﺖ‬
‫اﺳﺖ )ﻟـﺬو ﻣﻐﻔﺮة‪ -‬ﺑﺮاي آﻧـﺎن ﮐﻪ ﺗـﻮﺑﻪ ﮐﻨﻨـﺪ و ﺑـﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻈﻠﻢ و ﮔﻨـﺎه ﻧﻨﻤﺎﯾﻨـﺪ و ﻧﯿﺰ ﻟﺸﺪﯾـﺪ اﻟﻌﻘـﺎب‪ -‬در ﺑـﺎره ﮐﺴـﺎﻧﯿﮑﻪ ﺑـﺎ اﺳـﺘﻬﺰاء‬
‫ﺑﺴﺮﻧﻮﺷﺖ ﻧﺎﻫﻨﺠﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺎﺑﺎورﻧﺪ و آﻧﺮا ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ(‪[...] .‬‬
‫ﻣﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫ﺧﻼء‪ -‬ﮔﯿﺎﻫﯿﮑﻪ در ﺟﺎﺋﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺗﺎ ﺧﺸﮏ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﻠﯿﺖ اﻟّﺪاﺑّﮥ‪ -‬ﻣﻮي ﺣﯿﻮان راي ﭼﯿﺪم‪.‬‬
‫ﺳﯿﻒ ﯾﺨﺘﻠﯽ‪ -‬ﺑﺼﻮرت اﺳﺘﻌﺎره ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻤﺸﯿﺮي ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﯽﺑﺮد و ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﻣﯽﺧﻮرد رﯾﺰ رﯾﺰ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻤﺪ( ]ﺧﻤﺪ[‪ ... :‬ص ‪638 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﺟَﻌﻠْﻨﺎُﻫْﻢ َﺣِﺼﯿﺪًا ﺧﺎﻣِِﺪﯾَﻦ‪ /15 -‬اﻧﺒﯿﺎء( ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﻣﺮﮔﺸﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺧﻤﺪت اﻟّﻨﺎر ﺧﻤﻮدا‪ -‬ﺷﻌﻠﻪ آﺗﺶ ﻓﺮو ﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺧﻤﺪت اﻟﺤﻤّﯽ‪ -‬ﺗﺒﺶ ﻗﻄﻊ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓِﺈذا ُﻫْﻢ ﺧﺎﻣُِﺪوَن‪ /29 -‬ﯾﺲ( ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺧﺎﻣﻮش و ﺑﯽﺟﺎن ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻤﺮ( ]ﺧﻤﺮ[‪ ... :‬ص ‪638 :‬‬
‫اﺻـﻞ ﭘﻮﺷﺎﻧـﺪن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺎ آن و ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ آن ﭘﻮﺷﺎﻧـﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬ﺧﻤﺎر‪ -‬ﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﻤﺎر در ﺳـﺨﻨﺎن ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ‬
‫اﺳـﻤﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي روﭘﻮﺷـﯽ ﮐﻪ زﻧﺎن ﺳﺮ ﺧﻮد را ﺑﺎ آن ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﻨﺪ ﺟﻤﻊ آن ﺧﻤﺮ‪ -‬اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ﻟ َْﯿْﻀِﺮﺑ َْﻦ ﺑ ُِﺨُﻤِﺮِﻫﱠﻦ َﻋﻠﯽ‬
‫ُﺟﯿُﻮﺑ ِِﻬﱠﻦ‪ /31 -‬ﻧﻮر(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬روﭘﻮش ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺮ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺷﺎﻧﻪﻫﺎ و ﮔﺮﯾﺒﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ(‪.‬‬
‫اﺧﺘﻤﺮت اﻟﻤﺮأة و ﺗﺨّﻤﺮت‪ -‬آن زن ﺳﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺴﺘﻮر داﺷﺖ و ﭘﻮﺷﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﺧّﻤﺮوا آﻧﯿﺘﮑﻢ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺳﺮ ﻇﺮوف ﺧﻮراﮐﺘﺎن را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﯿﺪ ﮐﻪ دﺳﺘﻮري اﺳﺖ ﺑﻬﺪاﺷﺘﯽ و ﺳﻮدﻣﻨﺪ(‪.‬‬
‫أﺧﻤﺮت اﻟﻌﺠﯿﻦ‪ -‬ﺧﻤﯿﺮ در آن ﮔﺬاﺷﺘﻢ ﺗﺎ ﺗﺨﻤﯿﺮ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﻤﯿﺮة‪ -‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﺗﺨﻤﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﺧﻞ ﻓﯽ ﺧﻤﺎر اﻟّﻨﺎس‪ -‬در ازدﺣﺎم و ﺟﻤﻊ ﻣﺮدم داﺧﻞ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪن‪ -‬ﺧﻤﺮ‪ -‬ﺑﻪ ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﮑﺮآور اﺳﺖ ﺑﺮاي اﯾﻨﺴﺘﮑﻪ در ﻣﺮﮐﺰ و‬
‫ﺟﺎﯾﮕـﺎه ﺧﺮد اﻧﺴﺎن ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﺷﻮد »‪ «1‬و ﻧﻈﺮ ﺑﻌﻀـﯽ از ﻣﺮدم اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻣﺴﺖ ﮐﻨﻨـﺪهاي‪ -‬ﺧﻤﺮ‪ -‬اﺳﺖ و ﺑﻌﻀـﯽ ﻫﻢ ﻧﻈﺮﺷـﺎن اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪ -‬ﺧﻤﺮ اﺳـﻤﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﭼﯿﺰي ﮐﻪ از اﻧﮕﻮر و ﺧﺮﻣـﺎ ﺗﻬّﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﺳـﮑﺮ آور اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﻨـﺎﺑﺮ رواﯾﺘﯽ از ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص(‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬اﻟﺨﻤﺮ ﻣﻦ ﻫﺎﺗﯿﻦ اﻟّﺸﺠﺮﺗﯿﻦ اﻟّﻨﺨﻠﮥ و اﻟﻌﻨﺒﮥ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﻣﺎﯾﻊ ﺳﮑﺮ آوري ﮐﻪ از ﻋﺼﺎره ﺧﺮﻣﺎ و اﻧﮕﻮر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫و ﻋﺪهاي دﯾﮕﺮ آن را اﺳﻤﯽ ﺑﺮاي ﺧﻤﺮ ﻧﺎﭘﺨﺘﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﻣﻘﺪار ﭘﺨﺘﻪ ﺷﺪهاي ﮐﻪ ﻧﺎم ﺧﻤﺮ ﺑﺮ آن ﻧﯿﺴﺖ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻤـﺎر‪ -‬ﺑﯿﻤـﺎري و دردي ﮐﻪ از اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﺧﻤﺮ ﺑﺎﻧﺴـﺎن ﻋـﺎرض ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧـﺎم‪ -‬ﺧﻤﺎر‪ -‬ﻫﻢ ﺑﺮاي آﻧﮕﻮﻧﻪ ﺑﯿﻤﺎرﯾﻬﺎ ﺑﺮ وزن اﺳﺎﻣﯽ ﺳﺎﯾﺮ‬
‫اﻣﺮاض اﺳﺖ‪ -.‬ﻣﺜﻞ‪ -‬زﮐﺎم و ﺳﻌﺎل )زﮐﺎم و ﺳﺮﻓﻪ(‪.‬‬
‫ﺧﻤﺮة اﻟّﻄﯿﺐ‪ -‬ﻧﻮﻋﯽ ﺧﻤﺮ‪.‬‬
‫ﺧﺎﻣﺮه و ﺧﻤﺮه‪ -‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آن آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪه و ﻣﻤﺰوج اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳﺘﻌﺎره در اﺻﻄﻼح ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺧﺎﻣﺮي أّم ﻋﺎﻣﺮ »‪.«2‬‬
‫( ) )ﺧﻤﺲ( ]ﺧﻤﺲ ‪ ... :‬ص ‪639 :‬‬
‫اﺻﻞ ﺧﻤﺲ در ﻋﺪد و ارﻗﺎم ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻣﺮﺣـﻮم راﻏﺐ در ﺑـﺎره ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺧﻤﺮ در ذﯾـﻞ واژه‪ -‬ﺟﻨﺐ‪ -‬و در ﭘﯿﺮاﻣﻮن آﯾﻪ َﻓـﺎْﺟَﺘﻨِﺒُﻮُه ﻟََﻌﻠﱠُﮑْﻢ ﺗُْﻔﻠُِﺤﻮَن‪ /90 -‬ﻣﺎﺋﺪه( ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل‬
‫دﻗﯿﻖ ﻋﻠﻤﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ َﻓﺎْﺟَﺘﻨِﺒُﻮُه‪ /90 -‬ﻣﺎﺋﺪه( از‪ -‬اﺗﺮ ﮐﻮه‪ -‬رﺳﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻤﺮ را از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﻮﯾﺶ دور ﮐﻨﯿﺪ در ذﯾﻞ واژه ﺧﻤﺮ ﻫﻢ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﻪاش اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﻋﻘﻞ و اﻧﺪﯾﺸﻪ را اﺷﻐﺎل و آن را ﺗﺒﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﺻـﻄﻼح‪ -‬ﺧﺎﻣﺮي ام ﻋﺎﻣﺮ‪ -‬از ﮐﺎر ﮐﻔﺘﺎر در ﻓﺮﯾﺐ ﺧﻮردن و ﺻـﯿﺪ ﺷـﺪﻧﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪه ﮐﻪ اﺻـﻄﻼﺣﯽ اﺳﺖ ﺑﺴـﯿﺎر آﻣﻮزﻧﺪه در‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﺮ ﻓﺎﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻋﻠﯽ )ع( رواﯾﺖ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ اﮐﻮن ﻣﺜﻞ اﻟـّﻀ ﺒﻊ ﺗﺴـﻤﻊ اﻟّﻠـﺪم ﻗﺘﺒﺮز ﻃﻤﻌﺎ ﻓﯽ اﻟﺤـّﯿ ﮥ ﺣّﺘﯽ ﺗﺼﺎد« ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻦ ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﮐﻔﺘﺎر‬
‫ﻧﺎدان ﻧﯿﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺻﺪاي اﻓﺘﺎدن ﺳﻨﮓ رﯾﺰهاي ﺑﺘﺼّﻮر ﻣﺎر ﺧﻮد را در دام ﺷﮑﺎرﭼﯽ ﻣﯽاﻧﺪازد‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﮐﻔﺘﺎر از ﻧﺎداﻧﺘﺮﯾﻦ ﺣﯿﻮاﻧﺎت اﺳﺖ وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨـﺪ او را ﺷـﮑﺎر ﮐﻨﻨـﺪ ﺳـﻨﮓ ﮐﻮﭼﮑﯽ ﺗﻮي ﻻﻧﻪاش ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ و او ﺑﮕﻤﺎن‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺣﯿﻮاﻧﯽ اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ او را ﺷـﮑﺎر ﮐﻨﺪ ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ و در دام ﻣﯽاﻓﺘﺪ و در ﺣﺎل ﺷﮑﺎر ﮐﺮدﻧﺶ ﻫﻢ ﻣﺮﺗّﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬اﺑﺸﺮي‬
‫ﺑﺠﺮاد ﻋﻈﺎل« ﯾﻌﻨﯽ ﻣﮋده ﮐﻪ ﻣﻠﺦﻫﺎ آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬و دﺳﺖ و ﭘﺎي ﮐﻔﺘﺎر را ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻓﺮﯾﺐ و ﻣﮑﺮ ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ و ﺷﮑﺎرش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ رواﯾﺖ ﻓﻮق در‬
‫ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»و اﻟّﻠﻪ ﻻ اﮐﻮن ﮐﺎﻟّﻀﺒﻊ ﺗﻨﺎم ﻋﻠﯽ ﻃﻮل اﻟّﻠﺪم ﺣّﺘﯽ ﺗﺼﻞ اﻟﯿﻬﺎ ﻃﺎﻟﺒﻬﺎ ‪ .«...‬ﺷﻨﻔﺮاي ﺷﺎﻋﺮ ﺟﺎﻫﻠﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و َﯾُﻘﻮﻟ ُﻮَن َﺧْﻤَﺴٌﮥ ﺳﺎِدُﺳُﻬْﻢ َﮐﻠْﺒُُﻬْﻢ‪ /22 -‬ﮐﻬﻒ(‪.‬‬
‫)ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﻈﺮات در ﺑﺎره اﺻﺤﺎب ﮐﻬﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ و ﺳﮕﺸﺎن ﺷﺸﻤﯿﻨﺸﺎن(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ َﻓَﻠﺒَِﺚ ﻓِﯿِﻬْﻢ َأﻟ َْﻒ َﺳَﻨٍﮥ ِإﻟ ﱠﺎ َﺧْﻤِﺴﯿَﻦ ﻋﺎﻣًﺎ‪ /14 -‬ﻋﻨﮑﺒﻮت( )ﻧﻮح از ﻫﺰار ﺳﺎل ‪ 50‬ﮐﻢ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن درﻧﮓ ﮐﺮد(‪.‬‬
‫ﺧﻤﯿﺲ‪ -‬ﺟﺎﻣﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ درازﯾﺶ ﭘﻨﺞ ذراع )در ﺣﺪود ‪ 2 /5‬ﻣﺘﺮ( اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﻣﺢ ﻣﺨﻤﻮس‪ -‬ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﯿﺰهاي ﮐﻪ ﭘﻨﺞ ذراع ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺨﻤﺲ ﻣﻦ أﻇﻤﺎء اﻹﺑﻞ‪) -‬ﺷﺶ روز در ﻣﯿﺎن ﺷﺘﺮان ﺗﺸﻨﻪ را آب دادن(‪.‬‬
‫ﺧﻤﺴﺖ اﻟﻘﻮم أﺧﻤﺴﻬﻢ‪ -‬ﭘﻨﺞ ﯾﮏ اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﮔﺮﻓﺘﻢ‪.‬‬
‫ﺧﻤﺴﺘﻬﻢ أﺧﻤﺴﻬﻢ‪ -‬ﭘﻨﺠﻤﯿﻦ ﻧﻔﺮﺷﺎن ﺑﻮدم‪.‬‬
‫ﺧﻤﯿﺲ‪ -‬در اّﯾﺎم ﻫﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻤﺺ( ]ﺧﻤﺺ ‪ ... :‬ص ‪640 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓِﯽ َﻣْﺨَﻤَﺼٍﮥ‪ /3 -‬ﻣﺎﺋﺪه( ﯾﻌﻨﯽ در ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﮐﻮﭼﮏ ﺷﺪن و ﺿﻌﯿﻒ ﺷﺪن ﺷﮑﻤﺸﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫رﺟﻞ ﺧﺎﻣﺺ‪ -‬ﻣﺮدي ﻻﻏﺮ اﻧﺪام‪.‬‬
‫أﺧﺘﻤﺺ اﻟﻘﺪم‪ -‬ﮔﻮدي ﮐﻒ ﭘﺎ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﭘﻮﺳﺘﺶ ﺿﻌﯿﻒ و ﻧﺎزك اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻤﻂ( ]ﺧﻤﻂ[‪ ... :‬ص ‪640 :‬‬
‫اﻟﺨﻤﻂ‪ -‬درﺧﺘﯽ ﮐﻪ ﺧﺎر ﻧﺪارد ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻫﻤﺎن درﺧﺖ اراك اﺳﺖ )ﺷﺘﺮان ﺧﻮردن آﻧﺮا دوﺳﺖ دارﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﺧﻤﻄﮥ اﻟﺨﻤﺮ‪ -‬وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻤﺮ ﺗﺮش ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺨﻤﻂ‪ -‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺨّﻤﻂ اﻟﻔﺤﻞ‪ -‬ﺷﺘﺮ ﻧﺮﯾﻨﻪ ﺑﺎﻧﮓ زد‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻓﻼ ﺗﺪﻓﻨﻮﻧﯽ ان دﻓﻨﯽ ﻣﺤّﺮم ﻋﻠﯿﮑﻢ و ﻟﮑﻦ ﺧﺎﻣﺮي ام ﻋﺎﻣﺮي‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬دﻓﻦ ﻣﻦ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ وﻟﯽ ﭼﻮن ﮐﻔﺘﺎر در دﺧﻤﻪاي ﺑﮕﺬارﯾﺪ‪.‬‬
‫)ﻣﺠﻤﻊ اﻻﻣﺜﺎل ‪ -238 /1‬ﻣﻘﺎﯾﯿﺲ ‪ -217 /2‬و ﺑﻪ ﻧﻘـﻞ از ذﯾﻞ ﻣﻘﺎﯾﯿﺲ اﻏﺎﻧﯽ ‪ -89 /21‬ﺣﯿﻮان ﺟﺎﺣﻆ ‪ -450 /6‬ﻣﺨّﺼﺺ‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﯿﺪه ‪/13‬‬
‫‪ .258‬اﻻزﻣﻨﻪ و اﻻﻣﮑﻨﻪ ‪ -293 /1‬ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ ﺧﻄﺒﻪ ‪ 6‬ص ‪ 53‬ﺑﮑﻮﺷﺶ‪ ،‬ﺻﺒﺤﯽ ﺻﺎﻟﺢ(‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻨﺰﯾﺮ( ]ﺧﻨﺰﯾﺮ[‪ ... :‬ص ‪641 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و َﺟَﻌَﻞ ﻣِﻨُْﻬُﻢ اﻟ ِْﻘَﺮَدَة َو اﻟ َْﺨﻨﺎِزﯾَﺮ‪ /60 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻣﻘﺼﻮد ﺣﯿﻮان ﻣﺨﺼﻮﺻـﯽ اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ اﺧﻼـق و ﮐﺎرﻫـﺎﯾﺶ ﻣﺸـﺎﺑﻬﺖ و ﻫﻤﺴـﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺑﻮزﯾﻨﻪ دارد ﻧﻪ‬
‫ﺑ ﮑ ﺴ ﯽ ﮐ ﻪ ﻫ ﻤ ﺸ ﮑﻞ آ ﻧ ﻬ ﺎ ﺑ ﺎﺷ ﺪ ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻫﺮ دو ﻣﻄﻠﺐ ﻣﺮاد آﯾﻪ اﺳﺖ‪ ،‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮوﻫﯽ ﺧﻠﻘﺘﺎ ﻣﺴﺦ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‬
‫و ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ اﺧﻼﻗﺸﺎن ﻫﻤﺴﺎن ﻣﯿﻤﻮﻧﻬﺎ و ﺧﻮﮐﻬﺎ اﺳﺖ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﺻﻮرﺗﺎ آدم ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻨﺲ( ]ﺧﻨﺲ ‪ ... :‬ص ‪641 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣِْﻦ َﺷﱢﺮ اﻟ َْﻮْﺳﻮاِس اﻟ َْﺨﻨﱠﺎِس‪ /4 -‬ﻧﺎس(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻬﻨﮕﺎم ﯾﺎد آوري و ذﮐﺮ ﺧﺪا ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﯽﮔﺮﯾﺰد و ﻣﻨﻘﺒﺾ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓﻼ ُأﻗِْﺴُﻢ ﺑ ِﺎﻟ ُْﺨﻨﱠِﺲ‪ /15 -‬ﺗﮑﻮﯾﺮ( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺳﺘﺎرﮔﺎﻧﯽ ﮐﻪ در روز ﻧﺎﭘﯿﺪاﯾﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ زﺣﻞ و ﻣﺸﺘﺮي و ﻣﺮﯾﺦاﻧﺪ زﯾﺮا‬
‫ﺑﺮاﻫﺸﺎن ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ )اﺷﺎره ﺑﺤﺮﮐﺖ دوراﻧﯽ آﻧﻬﺎﺳﺖ(‪.‬‬
‫أﺧﻨﺴﺖ ﻋﻨﻪ ﺣّﻘﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣّﻘﺶ را ﺑﺘﺄﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻢ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻨﻖ( ]ﺧﻨﻖ ‪ ... :‬ص ‪641 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و اﻟ ُْﻤﻨَْﺨﻨَِﻘُﮥ‪ /3 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎل ﺧﻔﮕﯽ ﻣﯽﻣﯿﺮد‪.‬‬
‫اﻟﻤﺨﻨﻘﮥ‪ -‬ﻗّﻠﺎده و اﻓﺴﺎر ﮔﺮدن ﺣﯿﻮان‪.‬‬
‫( ) )ﺧﺎب( ]ﺧﺎب ‪ ... :‬ص ‪641 :‬‬
‫اﻟﺨﯿﺒﮥ‪ -‬از دﺳﺖ رﻓﺘﻦ ﺧﻮاﺳﺖ و آرزو )ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﺷﺪن(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ﺧﺎَب ُﮐﱡﻞ َﺟﺒﱠﺎٍر َﻋﻨِﯿٍﺪ‪ /15 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ(‪.‬‬
‫و َو َﻗْﺪ ﺧﺎَب َﻣِﻦ اﻓَْﺘﺮي ‪ /61‬ﻃﻪ(‪.‬‬
‫و َو َﻗْﺪ ﺧﺎَب َﻣْﻦ َدﱠﺳﺎﻫﺎ‪ /10 -‬ﺷﻤﺲ(‪.‬‬
‫)ﮐﺴﯿﮑﻪ ﻧﻔﺲ و ﺟﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﺎﻟﻮد و زﯾﺎﻧﮑﺎر و ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﺷﺪ(‪.‬‬
‫( ) )ﺧﯿﺮ( ]ﺧﯿﺮ[‪ ... :‬ص ‪641 :‬‬
‫ﺧﯿﺮه ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﮐﺲ ﺑﺂن راﻏﺐ ﻣﯽﺷﻮﻧـﺪ ﻣﺜﻞ ﻋﻘﻞ ﻋـﺪل‪ -‬ﻓﻀﻞ و ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﺳﻮدﻣﻨﺪ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺷـّﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﯿﺮ‬
‫دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬ﺧﯿﺮ ﻣﻄﻠﻖ ﯾﻌﻨﯽ ﭼﯿﺰﯾﮑﻪ در ﻫﺮ ﺣﺎل و ﺑﻨﻈﺮ ﻫﺮ ﮐﺲ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪642 :‬‬
‫ﻣﻮرد رﻏﺒﺖ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم از ﺑﻬﺸﺖ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ »ﻻ ﺧﯿﺮ ﺑﺨﯿﺮ ﺑﻌﺪه اﻟّﻨﺎر و ﻻ ﺷّﺮ ﺑﺸّﺮ ﺑﻌﺪه اﻟﺠّﻨﮥ« »‪.«1‬‬
‫دّوم ﺧﯿﺮ و ﺷـّﺮ ﻣﻘـّﯿ ﺪ ﺑـﺎﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﯾﮑﯽ ﺧﯿﺮ اﺳﺖ و ﺑﺮاي دﯾﮕﺮي ﺷـّﺮ‪ ،‬ﻣﺜـﻞ ﻣـﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮاي زﯾـﺪ ﺧﯿﺮ‬
‫ﺑﺎﺷـﺪ و ﺑﺮاي ﻋﻤﺮو ﺷـﺮ و ﺑـﺪي‪ ،‬از اﯾﻦ رو ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﺧﯿﺮ را ﺑـﺎ دو اﻣﺮ ﺗﻮﺻـﯿﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬در ﺟﺎﺋﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪ِ :‬إْن َﺗَﺮَك َﺧﯿْﺮًا‪-‬‬
‫‪ /180‬ﺑﻘﺮه( و در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ َأ َﯾْﺤَﺴﺒُﻮَن َأﻧﱠﻤﺎ ﻧُِﻤﱡﺪُﻫْﻢ ﺑ ِِﻪ ﻣِْﻦ ﻣﺎٍل َو ﺑَﻨِﯿَﻦ ﻧُﺴﺎِرُع ﻟَُﻬْﻢ ﻓِﯽ اﻟ َْﺨﯿْﺮاِت‪ /55 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن(‪.‬‬
‫و ﺳﺨﻦ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ در آﯾﻪ ِإْن َﺗَﺮَك َﺧﯿْﺮًا‪ /180 -‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻣﺎﻟﯽ را ﺑﻪ ارث ﺑﺎﻗﯽ ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀـﯽ از ﻋﻠﻤﺎء ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ :‬ﻫﯿـﭻ ﻣﺎﻟﯽ را ﺧﯿﺮ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ زﯾﺎد ﺑﺎﺷﺪ و از ﺟﺎي ﭘﺎك و ﻧﺎآﻟﻮده ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎل‬
‫ﻣﺸﺮوع‪ ،‬ﻧﻪ ﻫﺮ ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﻧﺎرواﺋﯽ( ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از ﻋﻠﯽ )ع( رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻧﺰدﯾﮑﺎن و ﻣﻮاﻟﯿﺶ ﮔﻔﺖ ﯾﺎ اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ آﯾﺎ ﻣﻦ ﻫﻢ وﺻّﯿﺖ ﮐﻨﻢ؟‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻪ زﯾﺮا ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ِإْن َﺗَﺮَك َﺧﯿْﺮًا‪ /180 -‬ﺑﻘﺮه( و ﺗـﻮ ﻣـﺎل زﯾـﺎدي ﻧـﺪاري ﮐـﻪ وﺻـّﯿﺖ ﮐﻨﯽ و ﺑﻨـﺎﺑﺮ ﻫﻤﯿـﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳـﺖ آﯾﻪ َو ِإﻧﱠُﻪ ﻟ ُِﺤﱢﺐ اﻟ َْﺨﯿِْﺮ ﻟََﺸِﺪﯾـٌﺪ‪/8 -‬‬
‫ﻋﺎدﯾﺎت( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎل ﮐﺜﯿﺮ و ﻓﺮاوان‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀـﯽ از داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬ﻣﺎل را در اﯾﻨﺠﺎ از اﯾﻨﺠﻬﺖ ﺧﯿﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ آﮔﺎﻫﯽ و ﺗﻨّﺒﻬﯽ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﯽ ﻟﻄﯿﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ آن ﮐﺴـﯽ‬
‫ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬و ارﺛﺶ ﭘﺎك و‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺒﺮي ﮐﻪ ﻓﺮﺟـﺎﻣﺶ و ﻧﺘﯿﺠﻪاش آﺗﺶ و ﻋـﺬاب ﺑﺎﺷـﺪ ﺧﯿﺮ ﻧﯿﺴﺖ و ﺷـّﺮ و زﯾـﺎﻧﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ و ﻓﺮﺟﺎﻣﺶ ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺎﺷـﺪ ﺷـّﺮ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎوداﻧﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﻼك و ﻣﯿﺰان ﺑﺮاﯾﺸﻨﺎﺧﺖ ﺧﯿﺮ و ﺷّﺮ ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻌﺎﻗﺒﺖ و ﭘﺎﯾﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه و ﺗﻔﺴﯿﺮي اﺳﺖ ﺑﺮ‬
‫آﯾﻪاي ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ُ :‬ﮐﺘَِﺐ َﻋَﻠﯿُْﮑُﻢ اﻟ ِْﻘﺘﺎُل َو ُﻫَﻮ ُﮐْﺮٌه ﻟَُﮑْﻢ َو َﻋﺴـﯽ َأْن َﺗْﮑَﺮُﻫﻮا َﺷﯿْﺌًﺎ َو ُﻫَﻮ َﺧﯿٌْﺮ ﻟَُﮑْﻢ َو َﻋﺴﯽ َأْن ﺗُِﺤﱡﺒﻮا َﺷﯿْﺌًﺎ َو ُﻫَﻮ َﺷﱞﺮ ﻟَُﮑْﻢ وَ‬
‫اﻟﻠﱠُﻪ َﯾْﻌَﻠُﻢ َو َأﻧ ْﺘُْﻢ ﻻ َﺗْﻌَﻠُﻤﻮَن‪ /216 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺳﻮد و ﻧﻔﻊ آﻧﯽ و داوري در زﻣﺎن ﻣﺤـﺪود‪ ،‬ﺧﯿﺮ و ﺷـﺮ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ »ﻣﻼك اﻻﻣﺮ ﺧﻮاﺗﻤﻪ« ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻼك ﻫﺮ ﮐﺎري و‬
‫ﻫﺮ ﺧﯿﺮ و ﺷّﺮي ﭘﺎﯾﺎن آن اﺳﺖ از اﯾﻦ روي ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﺎن ﮐﻪ ﺑﻔﺮﺟﺎم و ﻋﺎﻗﺒﺖ و ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞ ﮐﺎرﻫﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ راه و ﺗﻤﺎم ﺧﯿﺮ و‬
‫ﻧﯿﮑﯽ را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاﻧﺪ و ﻟﻮ اﯾﻨﮑﻪ در اﻧﺠﺎم ﻋﺒﺎدات و اﺣﮑﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﻼم زﺣﻤﺎﺗﯽ ﻣﺘﺤّﻤﻞ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺎﻟﺶ از راه ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و رواﺋﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻗُْﻞ ﻣﺎ َأﻧ َْﻔْﻘﺘُْﻢ ﻣِْﻦ َﺧﯿٍْﺮ َﻓﻠِﻠْﻮاﻟ َِﺪﯾِْﻦ‪ /215 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫و َو ﻣﺎ ﺗُﻨِْﻔُﻘﻮا ﻣِْﻦ َﺧﯿٍْﺮ َﻓِﺈﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ﺑ ِِﻪ َﻋﻠِﯿٌﻢ‪ /273 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫و َﻓﮑﺎﺗِﺒُﻮُﻫْﻢ ِإْن َﻋﻠِْﻤﺘُْﻢ ﻓِﯿِﻬْﻢ َﺧﯿْﺮًا‪ /33 -‬ﻧﻮر(‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد اﯾﻦ آﯾﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه ﻣﻘﺼﻮد ﻣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﻮي اﯾﺸﺎن ﻓﺮاﻫﻢ آﯾﺪ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ داﻧﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ آزادي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﺴﻮد ﺷـﻤﺎ و اﯾﺸﺎن‬
‫اﺳﺖ و ﯾﺎ ﻓﺎﯾﺪه و ﺛﻮاب و ﭘﺎداش ﺧﯿﺮ دارد )ﭘﺲ ﭼﻨﺎن ﮐﻨﯿﺪ(‪.‬‬
‫ﺧﯿﺮ و ﺷﺮ از ﻧﻈﺮ )ﻗﻮاﻋﺪ ادﺑﯽ( دو ﺻﻮرت دارد‪:‬‬
‫اّول‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻫﺮ دو اﺳﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ آﯾﻪ َو ﻟ َْﺘُﮑْﻦ ﻣِﻨُْﮑْﻢ ُأﱠﻣٌﮥ َﯾْﺪُﻋﻮَن ِإﻟَﯽ اﻟ َْﺨﯿِْﺮ‪ /104 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﺑﺼﻮرت ﺻﻔﺖ و در ﻣﻌﻨﯽ أﻓﻌﻞ )ﺻﻔﺖ ﺗﻔﻀﯿﻠﯽ( ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫آﯾﺎت َﻧْﺄِت ﺑ َِﺨﯿٍْﺮ ﻣِﻨْﻬﺎ‪ /106 -‬ﺑﻘﺮه( )ﻧﯿﮑـﻮﺗﺮ از آن ﻣﯽآورﯾﻢ( و َو َأْن َﺗُﺼﻮُﻣـﻮا َﺧﯿٌْﺮ ﻟَُﮑْﻢ‪ /184 -‬ﺑﻘﺮه( )و اﮔﺮ روزه ﺑﮕﯿﺮﯾـﺪ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺑﻬﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﮐﻪ در آﯾﻪ اﺧﯿﺮ واژه‪ -‬ﺧﯿﺮ‪ -‬ﻫﻢ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﺳﻢ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﺻﻔﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ َو َﺗَﺰﱠوُدوا َﻓِﺈﱠن َﺧﯿَْﺮ اﻟﱠﺰاِد اﻟﺘﱠْﻘﻮي ‪ /197‬ﺑﻘﺮه( در ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺮﺗﺮ و ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮدن ﺗﻘﻮي و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺧﯿﺮ‪ -‬ﮔﺎﻫﯽ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺷّﺮ و ﺑﺪي اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ زﯾﺎن و ﺿﺮر ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪:‬‬
‫َو ِإْن َﯾْﻤَﺴْﺴَﮏ اﻟﻠﱠُﻪ ﺑ ُِﻀﱟﺮ َﻓﻼ ﮐﺎِﺷَﻒ ﻟَُﻪ ِإﻟ ﱠﺎ ُﻫَﻮ َو ِإْن َﯾْﻤَﺴْﺴَﮏ ﺑ َِﺨﯿٍْﺮ َﻓُﻬَﻮ َﻋﻠﯽ ُﮐﱢﻞ َﺷْﯽٍء َﻗِﺪﯾٌﺮ‪ /17 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫)در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺧﯿﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺿﺮر و زﯾﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و ﻓِﯿِﻬﱠﻦ )َﺧﯿْﺮاٌت( ِﺣﺴـﺎٌن‪ /70 -‬اﻟّﺮﺣﻤﻦ( ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه اﺻـﻠﺶ ﺧﯿﺮات اﺳﺖ‪ -‬ﮐﻪ ﺣﺮف )ي( در آن ﻣﺠﺰوم ﺷـﺪه و ﺗﺨﻔﯿـﻒ ﯾـﺎﻓﺘﻪ ﭘﺲ‪-‬‬
‫اﻟﺨﯿﺮات ﻣﻦ اﻟّﻨﺴﺎء‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪644 :‬‬
‫اﻟﺨّﯿﺮات ﻣﻦ اﻟّﻨﺴﺎء »‪ «1‬ﺧﯿﺮ در ﻣﺮد و زن ﻣّﺬﮐﺮ و ﻣﺆﻧّﺚ ﻫﺮ دو ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫رﺟﻞ ﺧﯿﺮ و اﻣﺮأة ﺧﯿﺮة‪) -‬ﻣﺮد ﺧﻮﺑﯽ و زﻧﯽ ﺧﻮﺑﯽ(‪.‬‬
‫ﻫﺬا ﺧﯿﺮ اﻟّﺮﺟﺎل و ﻫﺬه ﺧﯿﺮة اﻟّﻨﺴﺎء‪ -‬ﻣﻘﺼﻮد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺮﮔﺰﯾﺪﮔﺎن و ﭘﺎﮐﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﻪ ﻧﺎﭘﺎﮐﺎن‪ ،‬ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﺑﺎ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺨﺘﺺ ﺑﮑﺎر ﻧﯿﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﻗﮥ ﺧﯿﺎر و ﺟﻤﻞ ﺧﯿﺎر‪) -‬ﮐﻪ در ﻧﺮﯾﻨﻪ و ﻣﺎدﯾﻨﻪ ﺷﺘﺮ‪ -‬ﺧﯿﺎر‪ -‬ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫اﺳﺘﺨﺎر اﻟّﻠﻪ اﻟﻌﺒﺪ ﻓﺨﺎر ﻟﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺧﯿﺮ ﺷﺪ ﭘﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﯿﺮش داد‪.‬‬
‫ﺧﺎﯾﺮت ﻓﻼﻧﺎ ﮐﺬا‪ -‬او را ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪم‪.‬‬
‫ﺧﯿﺮة‪ -‬ﺣﺎﻟﺖ ﻧﯿﮑﻮﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷـﺨﺺ ﺧﯿﺮ ﺧﻮاﻫﻨﺪه و اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﻨﺪه ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻗﻌﺪة و ﺟﻠﺴﮥ‪ -‬ﺑﺮاي ﺣﺎﻟﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫از اﯾﺴﺘﺎدن ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از ﺧﻮاب ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫)اْﺧﺘﯿـﺎر(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﯿﺮ ﺧﻮاﺳـﺘﻦ و ﻃﻠﺐ ﮐﺮدن آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺧﯿﺮ اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ اﻧﺠـﺎم ﺧﯿﺮ و در ﺑـﺎره ﭼﯿﺰي ﻫﻢ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺧﯿﺮ ﻣﯽﺑﯿﻨـﺪ و ﺧﯿﺮ‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻫﺮ ﭼﻨﺪ در واﻗﻊ ﺧﯿﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ﻟََﻘِﺪ اْﺧَﺘْﺮﻧﺎُﻫْﻢ َﻋﻠﯽ ِﻋﻠٍْﻢ َﻋَﻠﯽ اﻟ ْﻌﺎﻟَِﻤﯿَﻦ‪ /32 -‬دﺧﺎن( اﮔﺮ‪ -‬اﺧﺘﺮﻧﺎﻫﻢ‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ اﺷﺎرهاي ﺑﻪ ﻧﯿﮑﻮ آﻓﺮﯾﺪن آﻧﻬﺎ از‬
‫ﺳﻮي ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﮔﺮ ﻫﻢ اﺷـﺎرهاي ﺑﻪ ﺗﻘـﺪﻣﺸﺎن ﺑﺮ ﺳـﺎﯾﺮﯾﻦ ﺑﺎﺷـﺪ ﻧﯿﺰ درﺳﺖ اﺳﺖ در ﻋﺮف و ﺑﯿﺎن اﻫﻞ ﮐﻼم )ﻣﺘﮑّﻠﻔﯿﻦ( واژه‪ -‬ﻣﺨﺘﺎر‪ -‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻓﻌﻠﯽ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن آن را ﻧﻪ ﺑﺮ ﺳﺒﯿﻞ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﻟﺨﯿﺮات ﻣﻦ اﻟّﻨﺴـﺎء ﮐﻪ ﺗﻔﺴـﯿﺮ آﯾﻪ ﻓِﯿِﻬﱠﻦ َﺧﯿْﺮاٌت ِﺣﺴـﺎٌن‪ /71 -‬اﻟّﺮﺣﻤﻦ( اﺳﺖ‪ -‬ﺧﯿﺮات‪ -‬ﺑـﺎ ﻣﺠﺰوم ﺑـﻮدن ﺣﺮف )ي( ﺟﻤـﻊ‪ -‬ﺧﯿﺮ‪-‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑـﺎ اﺧﻼـق ﺧﻮب و ﭘﺎك و‪ -‬ﺧﯿﺮات ﺣﺴﺎن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ زﻧﺎن ﭘﺎك و ﺧﻮب اّﻣﺎ اﮔﺮ‪ -‬اﻟﺨّﯿﺮات ﻣﻦ اﻟّﻨﺴﺎء‪ -‬ﺑﺎ ﺗﺸﺪﯾـﺪ ﺣﺮف )ي( ﺗﻔﺴـﯿﺮ‬
‫ﺷﻮد ﯾﻌﻨﯽ ﻧﯿﮑﻮ ﮐﺎرﻫﺎﺋﯽ از زﻧﺎن‪.‬‬
‫إﮐﺮاه ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ رﻏﺒﺖ و ﻣﯿﻞ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد »‪.«1‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻫﻮ ﻣﺨﺘﺎر ﻓﯽ ﮐﺬا‪ -‬ﻣﻨﻈﻮرﺷﺎن از اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت و اﺻﻄﻼح آن ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺜﻼ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻼـن ﻟﻪ اﺧﺘﯿـﺎر‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻼﻧﯽ اﺧﺘﯿﺎر داﺷﺖ زﯾﺮا‪ -‬اﺧﺘﯿﺎر‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ اﺧﯿﺮ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺮﮔﺰﯾـﺪن و ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﻨـﺪه آﻧﺮا ﺧﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و اﯾﻦ ﻏﯿﺮ از ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺨﺘﺎر در ﻧﻈﺮ ﻣﺘﮑّﻠﻤﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺨﺘﺎر‪ -‬ﺑﺠﺎي اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ و ﻣﻔﻌﻮل ﻫﺮ دو ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻮار( ]ﺧﻮار[‪ ... :‬ص ‪645 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ :‬ﻋْﺠًﻠﺎ َﺟَﺴﺪًا ﻟَُﻪ ُﺧﻮاٌر‪ /148 -‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫ﺧﻮار‪ -‬ﻣﺨﺼﻮص ﺻﺪاي ﮔﺎو اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﺑﺮاي ﺻﺪاي ﺷﺘﺮ ﻫﻢ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫أرض ﺧّﻮارة‪ -‬زﻣﯿﻦ ﺧﺎﮐﯽ و ﻧﺮم‪.‬‬
‫رﻣﺢ ﺧّﻮار‪ -‬روده ﺣﯿﻮان و ﺻﺪاي ﭼﻬﺎر ﭘﺎﯾﺎن‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻮض( ]ﺧﻮض ‪ ... :‬ص ‪645 :‬‬
‫اﻟﺨﻮض‪ ،‬ﺑﺎ دﺳﺖ آب ﻧﻮﺷـﯿﺪن و در آب در آﻣـﺪن و ﻋﺒﻮر ﮐﺮدن در آب و در ﮐﺎرﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﻄﻮر اﺳـﺘﻌﺎره ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﻮاردي ﮐﻪ واژه ﺧﻮض در ﻗﺮآن وارد ﺷﺪه در ﺑﺎره ﭼﯿﺰﻫﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﺂﻧﻬﺎ ﻣّﺬﻣﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪:‬‬
‫َو ﻟَﺌِْﻦ َﺳَﺄﻟ َْﺘُﻬْﻢ ﻟََﯿُﻘﻮﻟ ُﱠﻦ ِإﻧﱠﻤﺎ ُﮐﻨﱠﺎ َﻧُﺨﻮُض َو َﻧﻠَْﻌُﺐ‪ /65 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬اﮔﺮ از اﯾﺸـﺎن ﺑﭙﺮﺳـﯽ ﮐﻪ ﭼﺮا ﻧـﺎروا ﮔﻔﺘﯿـﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﻣﺎ ﺣﺮف ﻣﯽزدﯾﻢ و ﺗﻔﺮﯾـﺢ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ اﯾﺸﺎن ﻣـﺬﻣﻮم و ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه(‪.‬‬
‫و آﯾﺎت َو ُﺧْﻀﺘُْﻢ َﮐﺎﻟ ﱠِﺬي ﺧﺎُﺿﻮا‪ /69 -‬ﺗﻮﺑﻪ( و ﺛُﱠﻢ َذْرُﻫْﻢ ﻓِﯽ َﺧْﻮِﺿِﻬْﻢ َﯾﻠَْﻌﺒُﻮَن‪ /91 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫و َو ِإذا َرَأﯾَْﺖ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﯾُﺨﻮُﺿﻮَن ﻓِﯽ آﯾﺎﺗِﻨﺎ َﻓَﺄْﻋِﺮْض َﻋﻨُْﻬْﻢ َﺣﺘﱠﯽ َﯾُﺨﻮُﺿﻮا ﻓِﯽ َﺣِﺪﯾٍﺚ‪-‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﻟﻤﺨﺘـﺎر ﻣﺎ ﯾﮑﻮن ﻓﻌﻠﻪ ﺑﺎرادﺗﻪ‪ ،‬ﻻ ﻣﺎ ﯾﮑﻮن ارادﺗﻪ‪ ،‬اﺳـﻔﺎر‪ ،‬ج ‪ -87 /3‬ﻣﺨﺘـﺎر آﻧﭽﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐـﺎرش ﺑﺎ اراده و اﺧﺘﯿﺎر و ﮔﺰﯾﻨﺶ‬
‫ﺧﻮدش ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ ارادهاش ﻧﺒﺎﺷﺪ )ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻟﻐﺎت و اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻓﻠﺴﻔﯽ ص ‪ 295‬ﺳﯿﺪ ﺟﻌﻔﺮ ﺳﺠﺎدي(‪.‬‬
‫‪ /68‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫)اﮔﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ در آﯾﺎت ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﺮﮔﺮﻣﯽ و ﺗﻔﺮﯾﺢ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ دﯾﺪي از آﻧﻬﺎ روي ﮔﺮدان ﺗﺎ در ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ وارد ﺷﻮﻧﺪ(‪.‬‬
‫أﺧﻀﺖ داﺑّﺘﯽ ﻓﯽ اﻟﻤﺎء‪ -‬ﺳﺘﻮرم را در آب وارد ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﺗﺨﺎوﺿﻮا ﻓﯽ اﻟﺤﺪﯾﺚ‪ -‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﯿﻂ( ]ﺧﯿﻂ[‪ ... :‬ص ‪646 :‬‬
‫اﻟﺨﯿﻂ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻃﻨﺎب و رﯾﺴﻤﺎن ﮐﻪ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﺟﻤﻊ آن ﺧﯿﻮط ﻓﻌﻠﺶ‪ -‬ﺧﻄﺖ اﻟّﺜﻮب أﺧﯿﻄﻪ ﺧﯿﺎﻃﮥ و ﺧّﯿﻄﺘﻪ ﺗﺨﯿﯿﻄﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎﻣﻪ‬
‫را دوﺧﺘﻢ‪.‬‬
‫)ِﺧﯿﺎط(‪ :‬ﺳﻮزن ﺧّﯿﺎﻃﯽ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﺣﺘﱠﯽ َﯾﻠَِﺞ اﻟ َْﺠَﻤُﻞ ﻓِﯽ َﺳﱢﻢ اﻟ ِْﺨﯿﺎِط‪ /40 -‬اﻋﺮاف( )ﮐﻪ در واژه ﺟﻤﻞ ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﺷﺪه(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ َﺣﺘﱠﯽ َﯾَﺘَﺒﯿﱠَﻦ ﻟَُﮑُﻢ )اﻟ َْﺨﯿُْﻂ( اﻟ َْﺄﺑ َْﯿُﺾ ﻣَِﻦ اﻟ َْﺨﯿِْﻂ اﻟ َْﺄْﺳَﻮِد ﻣَِﻦ اﻟ َْﻔْﺠِﺮ‪ /187 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺳﭙﯿﺪي روز از ﺳﯿﺎﻫﯽ ﺷﺐ )روﺷﻦ و ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﺷﻮد(‪.‬‬
‫وﻟﯽ‪َ) -‬ﺧﯿَْﻄﮥ(‪ -‬در ﺷﻌﺮ ﺷﺎﻋﺮ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺗﺪﻟّﯽ ﻋﻠﯿﻬﺎ ﺑﯿﻦ ﺳّﺐ و ﺧﯿﻄﮥ »‪.«1‬‬
‫ﮐﻪ ﺧﯿﻄﮥ‪ -‬ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﺑﺮاي ﻣﯿﺦ و ﻃﻨﺎب ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺪي ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ دو ﺗّﮑﻪ رﯾﺴـﻤﺎن ﺳـﯿﺎه و ﺳﭙﯿﺪ ﺟﻠﻮي ﺧﻮد ﮔﺬاﺷـﺘﻪ ﺑﻮد و ﺳـﺤﺮي ﻣﯽﺧﻮرد و ﺑﺂﻧﻬﺎ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﺮد‬
‫آﻧﻘﺪر ﺑﺨﻮردن ﺳـﺤﺮي اداﻣﻪ داد ﺗﺎ رﻧﮓ رﯾﺴﻤﺎﻧﻬﺎ را از ﻫﻢ ﺗﺸﺨﯿﺺ داد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺼﻼة و اﻟّﺴﻼم را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺧﺒﺮ داد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫)ص( ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إﻧّﮏ ﻟﻌﺮﯾﺾ اﻟﻘﻔﺎ إﻧّﻤﺎ ذﻟﮏ ﺑﯿﺎض اﻟّﻨﻬﺎر و ﺳﻮاد اﻟّﻠﯿﻞ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺗﻮ ﮐﺎر ﺑﯿﻬﻮدهاي را دﻧﺒﺎل ﮐﺮدي ﻣﻨﻈﻮر از آﯾﻪ آﺷﮑﺎر ﺷﺪن ﺳﭙﯿﺪي‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺷﻌﺮ از اﺑﯽ ذؤﯾﺐ اﺳﺖ و ﺗﻤﺎم ﺑﯿﺖ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﺪّل ﻋﻠﯿﻬﺎ ﺑﯿﻦ ﺳﺐ و ﺧﯿﻄﮥ ﺷﺪﯾﺪ اﻟﻮﺻﺎة ﻧﺎﺑﻞ و اﺑﻦ ﻧﺎﺑﻞ‬
‫اﺻﻤﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ -‬ﺳﺐ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ رﯾﺴﻤﺎن و‪ -‬ﺧﯿﻄﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯿﺦ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺳـﯿﺪه ﻫﻢ ﻧﻈﺮ راﻏﺐ و اﺻـﻤﻌﯽ را اﻇﻬﺎر ﻧﻤﻮده ﯾﻌﻨﯽ آن ﺗﯿﺮاﻧﺪاز ﻣﺎﻫﺮ ﭘﺴﺮ ﺗﯿﺮاﻧﺪاز ﻣﺎﻫﺮ ﮐﻮﻟﻪ ﺑﺎرش را ﮐﻪ از ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﻧﺮم ﺧﺮﻣﺎ‬
‫درﺳﺖ ﺷﺪه در ﻣﯿﺎن رﯾﺴـﻤﺎن و ﻣﯿﺦ ﺑﺮ ﺷﺘﺮش آوﯾﺨﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺼـﺮاع دّوم ﺑﯿﺖ در ﻣﺂﺧﺬ ادﺑﯽ ﺑﺘﻔﺎوت ذﮐﺮ ﺷﺪه‪) .‬ﻣﻘﺎﯾﯿﺲ اﻟﻠّﻐﻪ ‪/2‬‬
‫‪ -234‬اﻟﺤﮑﻢ ‪.(151 /5‬‬
‫روز از ﺳﯿﺎﻫﯽ ﺷﺐ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺧﯿـﻂ اﻟّﺸـ ﯿﺐ ﻓﯽ رأﺳﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﭙﯿـﺪي ﻣﻮي و ﭘﯿﺮي ﺑﺮ ﺳـﺮش‪ ،‬ﭼﻮن رﯾﺴـﻤﺎن ﺳﭙﯿـﺪ ﻇـﺎﻫﺮ ﺷـﺪ‪) .‬اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ در ﻗﺮآن ﺑـﺎ ﻋﺒـﺎرﺗﯽ زﯾﺒﺎ و‬
‫ﺷﮑﻮﻫﻤﻨﺪ در ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ ادﺑﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اْﺷـ َﺘَﻌَﻞ اﻟﱠﺮأُْس َﺷﯿْﺒًﺎ‪ /4 -‬ﻣﺮﯾﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﺷـﻌﻠﻪ ﺟﻮاﻧﯽ و دوره ﭘﺮ ﺷﻮري و ﺣﺮارت ﺳﺮ ﻓﺮو ﻧﺸﺴﺘﻪ‬
‫و ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ ﺳﭙﯿﺪ آن ﺣﺮارت از ﻣﻮﻫﺎي ﺳﺮ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد آﺗﺸﯽ ﺳﭙﯿﺪ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫اﻟﺨﯿﻂ‪ -‬ﺷﺘﺮ ﻣﺮغ‪ ،‬ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬ﺧﯿﻄﺎن‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻌﺎﻣﮥ‪ -‬ﺧﯿﻄﺎء‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺮدن دراز ﮐﻪ ﮔﻮﺋﯽ ﮔﺮدﻧﺶ ﭼﻮن ﻃﻨﺎﺑﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻮف( ]ﺧﻮف ‪ ... :‬ص ‪647 :‬‬
‫اﻟﺨﻮف‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ از ﻧﺸـﺎﻧﻪاي ﭘﯿـﺪا و ﻧﺎﭘﯿـﺪار ﻣﻨﺘﻈﺮ ﭼﯿﺰي ﻣﮑﺮوه و ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪ ﺷـﺪن ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ‪ -‬رﺟﺎء اﻣﯿـﺪواري و ﭼﺸﻢ داﺷﺖ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي‬
‫دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﯽ اﺳﺖ از روي ﻧﺸﺎﻧﻪاي ﺧﯿﺎﻟﯽ ﯾﺎ ﻣﻌﻠﻮم‪.‬‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ -‬ﺧﻮف‪ -‬اﻣﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﺎرﻫﺎي دﻧﯿﻮي و اﺧﺮوي ﻫﺮ دو ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ :‬و َﯾْﺮُﺟﻮَن َرْﺣَﻤَﺘُﻪ َو َﯾﺨﺎﻓُﻮَن َﻋﺬاﺑَُﻪ‪ /57 -‬اﺳـﺮاء( َو َﮐﯿَْﻒ َأﺧﺎُف ﻣﺎ َأْﺷـَﺮْﮐﺘُْﻢ َو ﻻ َﺗﺨﺎﻓُﻮَن َأﻧﱠُﮑْﻢ َأْﺷَﺮْﮐﺘُْﻢ ﺑ ِﺎﻟﻠﱠِﻪ »‪-«1‬‬
‫‪ /81‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﺗَﺘﺠﺎﻓﯽ ُﺟﻨُﻮﺑ ُُﻬْﻢ َﻋِﻦ اﻟ َْﻤﻀﺎِﺟِﻊ َﯾْﺪُﻋﻮَن َرﺑ ﱠُﻬْﻢ َﺧْﻮﻓًﺎ َو َﻃَﻤﻌًﺎ‪ /16 -‬ﺳﺠﺪه(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬از اﺳﺘﺮاﺣﺘﮕﺎه و ﺟﺎي آرام ﺧﻮﯾﺶ ﭘﻬﻠﻮ ﺑﺮ ﻣﯽدارﻧﺪ و ﺧﺪاي ﺧﻮﯾﺶ را‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺳﺨﻦ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻪ ﻧﻤﺮودﯾﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ از ﺧﺪاﯾﺎﻧﺘﺎن ﮐﻪ ﺷﺮﯾﮏ ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﺪ ﺑﯿﻤﻨﺎك ﺷﻮم و ﺣﺎل اﯾﻨﮑﻪ ﺷﻤﺎ از‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺸﺮﮐﯿﺪ ﻧﻤﯽﺗﺮﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﺳـﭙﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﺪام ﮔﺮوه ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﯾﻤﻨﯽ ﺧﺎﻃﺮ و ﺑﯿﻤﻨﺎك ﻧﺸﺪن ﻫﺴﺘﻨﺪ )اﺳﺘﻔﻬﺎم اﻧﮑﺎري اﺳﺖ( ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻇﻠﻢ و‬
‫ﺷﺮك ﻧﯿﺎﻣﯿﺨﺘﻨﺪ اﯾﻤﻨﯽ از آن اﯾﺸﺎن اﺳﺖ و اﯾﺸﺎﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ راه راﺳﺖ و ﻫﺪاﯾﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫َو ﻟَْﻢ َﯾﻠْﺒُِﺴﻮا ِإﯾﻤﺎَﻧُﻬْﻢ ﺑ ُِﻈﻠٍْﻢ ُأوﻟﺌَِﮏ ﻟَُﻬُﻢ اﻟ َْﺄﻣُْﻦ َو ُﻫْﻢ ُﻣْﻬَﺘُﺪوَن‪ 83 -‬و ‪ /81‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫ﻣﻮﺣﺪ ﭼﻮن زر رﯾﺰي اﻧﺪر ﺑﺮش اﮔﺮ ﺗﯿﻎ ﻫﻨﺪي ﻧﻬﯽ ﺑﺮ ﺳﺮش‬
‫اﻣﯿﺪ و ﻫﺮاﺳﺶ ﻧﺒﺎﺷﺪ ز ﮐﺲ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﻣﺒﻨﺎي ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﺑﺲ‬
‫ﺑﺎ ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﺎت َو ِإْن )ِﺧْﻔﺘُْﻢ( َأﻟ ﱠﺎ ﺗُْﻘِﺴُﻄﻮا‪ /3 -‬ﻧﺴﺎء( و َو ِإْن ِﺧْﻔﺘُْﻢ ِﺷﻘﺎَق ﺑَﯿْﻨِِﻬﻤﺎ‪ 35 /-‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت ﺧﻔﺘﻢ ﺑﻪ ﻋﺮﻓﺘﻢ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻨﺴﺘﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﭘﺲ از ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﯿﻢ آن داﺷﺘﯿﺪ ﮐﻪ اﺧﺘﻼﻓﯽ ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن‬
‫واﻗﻊ ﺷﻮد‪ ،‬و ﻣﺮاد از )ﺧﻮف از ﺧﺪا( ﻧﻪ آﻧﭽﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺗﺮس و ﺑﯿﻢ در ﺧﺎﻃﺮ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺷـﻌﻮر و ﻓﻬﻢ ﺗﺮﺳـﯿﺪن از ﺷـﯿﺮ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺮاد ﺧﻮد داري از ﮔﻨﺎﻫﺎن و ﺑﺮﮔﺰﯾﺪن ﻃﺎﻋﺎت ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪َ) -‬ﺗْﺨﻮﯾﻒ(‪ -‬از ﺳﻮي ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﭘﺮوا داﺷـﺘﻦ‬
‫و دور ﺷﺪن از ﮔﻨﺎﻫﺎن اﺳﺖ و ﮐﺴﯿﮑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﺗﺮك ﻧﮑﺮده ﺧﺎﺋﻒ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ذﻟ َِﮏ ﯾَُﺨﱢﻮُف اﻟﻠﱠُﻪ ﺑ ِِﻪ ِﻋﺒﺎَدُه‪ /16 -‬زﻣﺮ(‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺮدم را از ﺗﺮﺳﺎﻧﺪن ﺷﯿﻄﺎن و اﻫﻤّﯿﺖ دادن ﺑﺘﺮﺳﺎﻧﺪن او ﻧﻬﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺘﺮﺳﻨﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ِإﻧﱠﻤﺎ ذﻟ ُِﮑُﻢ اﻟﱠﺸﯿْﻄﺎُن ﯾَُﺨﱢﻮُف َأْوﻟ ِﯿﺎَءُه َﻓﻼ َﺗﺨﺎﻓُﻮُﻫْﻢ َو ﺧﺎﻓُﻮِن ِإْن ُﮐﻨْﺘُْﻢ ُﻣْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ‪ /175 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از وﺳﻮﺳﻪﻫـﺎي ﺷـﯿﻄﺎﻧﯽ ﻓﺮﻣـﺎن ﻣﺒﺮﯾـﺪ و ﺑـﺎو ﺗﻮّﺟﻪ ﻧﮑﻨﯿـﺪ و آﻧﻬـﺎ را ﭘﯽ ﻧﮕﯿﺮﯾـﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدارﯾﺘﺎن ﺑﺮاي ﺧـﺪا ﺑﺎﺷـﺪ و ﺗﻮّﺟﻪ و‬
‫ﻗﺼﺪﺗﺎن ﻫﻢ ﺑﻪ ﺳﻮي او‪.‬‬
‫ﺗﺨّﻮﻓﻨﺎﻫﻢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﻬﺎ را ﻣﺬّﻣﺖ ﮐﺮد و ﻋﯿﺒﺸﺎن ﺑﺮ ﺷﻤﺮد ﮐﻪ اﻗﺘﻀﺎي ﺗﺮﺳﯿﺪن داﺷﺘﻦ ﻧﻘﺺ و ﻋﯿﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ِإﻧﱢﯽ ِﺧْﻔُﺖ اﻟ َْﻤﻮاﻟ َِﯽ ﻣِْﻦ َوراﺋِﯽ »‪ /5 -«1‬ﻣﺮﯾﻢ(‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﯿﻢ و ﺧﻮف زﮐﺮّﯾـﺎ از ﺳـﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﺎﻧـﺪان ﯾﻌﻘﻮب اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﮑﻨـﺪ ﺷـﺮﯾﻌﺖ را رﻋـﺎﯾﺖ ﻧﮑﻨﻨـﺪ و ﻧﻈﺎم دﯾﻦ را ﺣﻔﻆ و ﻧﮕﻬـﺪاري‬
‫ﻧﻨﻤﺎﯾﻨﺪ ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ زﮐﺮّﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ وارﺛﯽ ﺑﺮاي ﻣﺎﻟﺶ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﻄﻮري ﮐﻪ ﭘﺎرهاي از ﺟّﻬﺎل و ﻧﺎداﻧﻬﺎ ﮔﻤﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺳـﺨﻦ ﺣﻀـﺮت زﮐﺮّﯾـﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﭼـﻮن از ﻧﺪاﺷـﺘﻦ ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ ﺑﺮاي ﺣﻔـﻆ ﺷـﺮﯾﻌﺖ ﺑﯿﻢ داﺷﺖ و ﭘﯿﺮ ﻫﻢ ﺷـﺪه ﺑـﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺮوردﮔـﺎرا‬
‫اﺳـﺘﺨﻮاﻧﻬﺎﯾﻢ از ﭘﯿﺮي ﺳـﺴﺖ ﺷـﺪه و ﻣﻮﻫﺎي ﺳـﺮم از ﺗﺎﺑﺶ ﭘﯿﺮي ﺳـﻔﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺗﻮ را ﺧﻮاﻧﻢ‪ ،‬ﻣﺮا ﻓﺮزﻧـﺪي ﻋﻄﺎ ﮐﻦ ﮐﻪ ﻣﻦ و ﺧﺎﻧـﺪان‬
‫ﯾﻌﻘﻮب را وارث ﺷﻮد‪ -‬و اﺟﻌﻠﻪ رّب رﺿّﯿﺎ‪ -‬ﭘﺮوردﮔﺎرم او را ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﭼﻨﺎن ﻣﻘﺎﻣﯽ ﻗﺮار ده‪.‬‬
‫دﺳﺘﺎوردﻫﺎ و اﻣﻮال دﻧﯿﻮي ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻋﻠﯿﻬﻢ اﻟّﺴﻼم و در ﻧﻈﺮ آﻧﻬﺎ ﭘﺴﺖﺗﺮ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﺑﯿﻤﻨﺎك ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫)ِﺧﯿَﻔﮥ(‪ -‬ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺧﻮف ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ﻋﺎرض ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓَﺄْوَﺟَﺲ ﻓِﯽ َﻧْﻔِﺴِﻪ ِﺧﯿَﻔًﮥ ُﻣﻮﺳﯽ ﻗُﻠْﻨﺎ ﻻ َﺗَﺨْﻒ‪ /67 -‬ﻃﻪ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﻣﻮﺳﯽ )ع( در ﺿﻤﯿﺮش از ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺼﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﺗﺮس اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ ﻣﺘﺮس ﮐﻪ ﺗﻮ ﺧﻮد ﺑﺮﺗﺮي(‪.‬‬
‫و ﮔﺎﻫﯽ ﺧﯿﻔﮥ‪ -‬ﺑﺠﺎي ﺧﻮف ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود در آﯾﺎت زﯾﺮ‪:‬‬
‫َو اﻟ َْﻤﻼﺋِـَﮑ ُﮥ ﻣِـْﻦ ِﺧﯿَﻔﺘِِﻪ‪ /13 -‬رﻋـﺪ( و َﺗﺨـﺎﻓُﻮَﻧُﻬْﻢ َﮐِﺨﯿَﻔﺘُِﮑْﻢ َأﻧ ُْﻔَﺴـ ُﮑْﻢ‪ /28 -‬روم(‪ ،‬ﻋﺒـﺎرت‪ ،‬ﮐﺨﯿﻔﺘﮑـﻢ‪ ،‬در آﯾـﻪ اﺧﯿﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺜـﻞ ﺑﯿـﻢ و‬
‫ﻫﺮاﺳﺎن از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫ﻣﺨﺼﻮص ﮐﺮدن ﻟﻔـﻆ ﺧﯿﻔـﮥ‪ -‬ﺑﻪ ﻧﻔﺲ و ﺟﺎن ﮐﻪ در ﺑﺎره آﻧﻬﺎ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ ﺑﺮاي ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺎﯾﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮف و ﺗﺮس ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ از‬
‫آﻧﻬﺎ دور ﻧﻤﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﻧﻘﺺ و ﮐﻤﺒﻮد ﻋﻘﻞ و رواﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در آﻏﺎز ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ واژه ﮔﻔﺖ‪ -‬ﺗﺮس ﻧﻮﻋﯽ ﻧﻘﺺ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫)َﺗَﺨﱡﻮف(‪ -‬ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪن ﺗﺮس از اﻧﺴﺎن‪ ،‬در آﯾﻪ َأْو َﯾْﺄُﺧَﺬُﻫْﻢ َﻋﻠﯽ َﺗَﺨﱡﻮٍف‪ /47 -‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫)آﯾﺎ ﻧﺎﺑﺎوران ﺑﻪ ﻋﺬاب ﻧﻤﯽاﻧﺪﯾﺸﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎن در ﺣﺎﻟﺖ وﺣﺸﺖ‪ ،‬و ﺗﺮﺳﺸﺎن آﻧﻬﺎ را در ﻣﯿﺎن ﻣﯽﮔﯿﺮد(‪.‬‬
‫( ) )ﺧﯿﻞ( ]ﺧﯿﻞ ‪ ... :‬ص ‪649 :‬‬
‫اﻟﺨﯿﺎل اﺻـﻠﺶ ﺻﻮرت ﻣﺠّﺮد اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ در ﺧﻮاب و آﺋﯿﻨﻪ و دل ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺑﻔﺎﺻـﻠﻪ ﮐﻤﯽ از دور ﺷـﺪن ﺷـﯽء ﻣﺤﺴﻮس و‬
‫دﯾـﺪﻧﯽ در ذﻫﻦ ﻣﺘﺼّﻮر ﻣﯽﺷﻮد ﺳـﭙﺲ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ در ﻫﺮ اﻣﺮي و ﺷـﮑﻞ ﻣﺼّﻮري و در ﻫﺮ ﺻﻮرت دﻗﯿﻘﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﯿﺎل ﺟﺮﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‬
‫ﺗﺨﯿﯿﻞ‪ -‬ﻫﻢ ﺻﻮرت ﺑﻨﺪي و ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺧﯿﺎﻟﯽ ﭼﯿﺰي در ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﺨّﯿﻞ ﺗﺼّﻮر آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻠﺖ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﻇﻨﻨﺖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻢ و ﮔﻤﺎن ﮐﺮدن ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر ﺗﺼّﻮر ﺧﯿﺎل ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧّﯿﻠﺖ اﻟّﺴﻤﺎء‪ -‬آﺳﻤﺎن ﺑﺎراﻧﯽ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯽآﯾﺪ و ﺧﯿﺎل ﺑﺎرﯾﺪن دارد‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪650 :‬‬
‫ﻓﻼن ﻣﺨﯿﻞ ﺑﮑﺬا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ او ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ آن ﮐﺎر اﺳﺖ و ﺣﻘﯿﻘﺘﺶ اﯾﻨﺴﺘﮑﻪ او ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ ﭼﻨﺎن ﺗﺼﻮﯾﺮي ﺧﯿﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﯿﻼـء‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﮑﺒﺮ ﮐﻪ واژهاش از ﻓﻀـﯿﻠﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺗﺼّﻮر ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫـﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪه و از اﯾﻦ واژه‪ -‬ﺧﯿﻞ‪ -‬در‬
‫ﺑﺎره ﻣﺮﮐﺐﻫﺎي ﺳﻮاري اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻧﺎﻣﯿﺪن آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﯿﻞ ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭽﮑﺲ ﺑﺮ اﺳﺒﯽ ﺳﻮار ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ در ﻧﻔﺲ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺨﻮت و ﺗﮑّﺒﺮ و ﺧﯿﻼﺋﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫)َﺧﯿْﻞ(‪ -‬در اﺻﻞ اﺳﻢ اﺳﺒﺎن و ﺳﻮاران ﻫﺮ دو ﺑﻮده‪ ،‬و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫َو ﻣِْﻦ ِرﺑﺎِط ﻟا َْﺨﯿِْﻞ »‪ /60 -«1‬اﻧﻔﺎل(‪ .‬واژه ﺧﯿﻞ‪ -‬در ﺑﺎره ﺳﻮار و ﻣﺮﮐﺐ ﻫﺮ ﮐـﺪام ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻫﻢ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﺳـﺨﻨﯽ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫)ص( رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﯾﺎ ﺧﯿﻞ اﻟّﻠﻪ ارﮐﺒﯽ« »‪.«2‬‬
‫و ﻣﻨﻈﻮر از‪ -‬ﺧﯿﻞ‪ -‬ﺳﻮاران اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬اي ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﺧﺪا‪ ،‬ﺳﻮار ﺷﻮﯾﺪ( ﻣﺜﻞ )ﺟﻨﺪ اﻟّﻠﻪ(‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ در ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻋﻔﻮت ﻟﮑﻢ ﻋﻦ ﺻﺪﻗﮥ اﻟﺨﯿﻞ«‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺗﻤـﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪َ :‬و َأـِﻋ ﱡﺪوا ﻟَُﻬْﻢ َﻣـ ﺎ اْﺳـ َﺘَﻄْﻌﺘُْﻢ ﻣِْﻦ ﻗُﱠﻮٍة َو ﻣِْﻦ ِرﺑﺎِط اﻟ َْﺨﯿِْﻞ ﺗُْﺮِﻫﺒُﻮَن ﺑ ِِﻪ َﻋـ ُﺪﱠو اﻟﻠﱠِﻪ َو َﻋـ ُﺪﱠوُﮐْﻢ َو آَﺧِﺮﯾَﻦ ﻣِْﻦ ُدوﻧِِﻬْﻢ ﻻ‬
‫َﺗْﻌَﻠُﻤﻮَﻧُﻬُﻢ اﻟﻠﱠُﻪ َﯾْﻌَﻠُﻤُﻬْﻢ َو ﻣﺎ ﺗُﻨِْﻔُﻘﻮا ﻣِْﻦ َﺷْﯽٍء ﻓِﯽ َﺳﺒِﯿِﻞ اﻟﻠﱠِﻪ ﯾَُﻮﱠف ِإﻟَﯿُْﮑْﻢ َو َأﻧ ْﺘُْﻢ ﻻ ﺗُْﻈَﻠُﻤﻮَن‪ /60 -‬اﻧﻔﺎل(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﻧﯿﺮوي ﺟﻨﮕﯽ و اﺳـﺒﺎن آﻣﺎده ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ و ﺑﯿﻢ دادن دﺷـﻤﻨﺎن ﺧﺪاي و دﺷﻤﻨﺎن ﺧﻮﯾﺶ و آﻧﻬﺎﺋﯿﮑﻪ ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﯿﺪ‬
‫و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﺷـﻨﺎﺳﺪﺷﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزﯾﺪ ﻫﺮ ﭼﻪ در راه ﺧﺪا ﻫﺰﯾﻨﻪ ﮐﻨﯿﺪ و ﻓﺪاﮐﺎري ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺸـﻤﺎ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﭙﺎداﺷـﺘﺎن وﻓﺎ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﺳﺘﻢ ﻧﺨﻮاﻫﯿﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﮐﻤﺎل اﻟـّﺪﯾﻦ دﻣﯿﺮي در ﮐﺘﺎب ﺣﯿﺎة اﻟﺤﯿﻮان اﻟﮑﺒﺮي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﮔﻔﺘﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﮐﻪ )ﯾﺎ ﻓﺮﺳﺎن‬
‫ﺧﻠﯿﻞ اﻟّﻠﻪ ارﮐﺒﯽ( ﺳﺎﺑﻘﻪاي ﻧﺪاﺷـﺘﻪ و اﯾﻦ از ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ ﻣﺠﺎزات ادﺑﯽ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﮐﻼم ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪َ :‬و َأْﺟﻠِْﺐ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ ﺑ َِﺨﯿْﻠَِﮏ وَ‬
‫َرِﺟﻠَِﮏ‪ /64 -‬اﺳﺮاء(‪.‬‬
‫ﺟﺎﺣﻆ در ﮐﺘﺎب اﻟﺒﯿﺎن و اﻟّﺘﺒﯿﯿﻦ از ﯾﻮﻧﺲ ﺑﻦ ﺣﺒﯿﺐ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ از ﻧﻮآﻓﺮﯾﻨﯽﻫﺎي زﯾﺒﺎي ﺳـﺨﻦ ﮐﻪ ﺑﻤﺎ رﺳـﯿﺪه اﺳﺖ و از آن‬
‫ﻗﺒﻼ اّﻃﻼﻋﯽ ﻧﺪاﺷﺘﯿﻢ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ دﻣﯿﺮي ﺑـﺎ ﻧﻘﻞ ﺳـﺨﻦ ﺟﺎﺣﻆ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﻧﺒﺎﯾﺴﺘﯽ ﻫﻢ ﺳـﺨﻦ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﺳـﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺷﻮد زﯾﺮا ﻓﺼﺎﺣﺖ ﮐﻼم‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﺎﻻﺗﺮ از آﻧﺴﺘﮑﻪ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺣﯿﺎة اﻟﺤﯿﻮان دﻣﯿﺮي ‪ 448 /1‬و ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪.(418 /3‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺳﺘﻮران ﺳﻮاري زﮐﺎت ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫أﺧﯿﻞ‪ -‬ﮐﻼغ زﯾﺘﻮﻧﯽ )زاﻏﯽ( ﺑﺨﺎﻃﺮ اﯾﻨﮑﻪ رﻧﮕﻬﺎي ﭘﺮش ﺳﺒﺰ و ﺳـﺮخ و ﺳـﯿﺎه و ﺳـﻔﯿﺪ اﺳﺖ و ﻫﺮ وﻗﺘﯽ رﻧﮕﯽ از آن ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯽآﯾﺪ و ﻟﺬا‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﮐﺎدت ﺑﺮاﻗﺶ ﮐّﻞ ﻟﻮن ﻟﻮﻧﻪ ﯾﺘﺨّﯿﻞ )ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ آن ﻣﺮغ ﺳﻪ رﻧﮓ ﮐﻮﭼﮏ ﺑﻪ رﻧﮕﯽ ﺗﺼّﻮر ﻣﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻮل( ]ﺧﻮل ‪ ... :‬ص ‪651 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و َﺗَﺮْﮐﺘُْﻢ ﻣﺎ َﺧﱠﻮﻟ ْﻨﺎُﮐْﻢ َوراَء ُﻇُﻬﻮِرُﮐْﻢ‪ /94 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫ﺧّﻮﻟﻨﺎﮐﻢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﺸﻤﺎ ﺑﺨﺸﯿﺪم‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺨﺸﯿﺪم ﺗﺮك ﮐﺮدﯾﺪ و ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻧﻬﺎدﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﻧﻌﻤﺘﻬﺎ و ﺑﺨﺸﺎﯾﺸﻬﺎي اﻟﻬﯽ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺗﺨﻮﯾﻞ‪ -‬در اﺻﻞ ﺑﺨﺸـﯿﺪن ﻧﻌﻤﺘﻬﺎي ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺨﺸﺸـﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺷﻮد و ﻧﯿﺰ ﺑﺨﺸﯿﺪن آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻻزم اﺳﺖ آن را‬
‫ﺗﻌّﻬﺪ ﮐﻨﺪ و ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻼن ﺣﺎل ﻣﺎل و ﺧﺎﯾﻞ ﻣﺎل‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ او در ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ و ﺗﻌّﻬﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺂن ﻣﺎل ﺧﻮب اﻗﺪام ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺗﯿﻤﺎردار ﺧﻮﺑﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺎل‪ -‬ﻟﺒﺎﺳﯽ اﺳﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺮم )ﺑﺮد ﯾﻤﺎﻧﯽ( ﮐﻪ از ﻧﺮﻣﯽ ﺗﺼّﻮر ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﻮﺳﺖ ﺣﯿﻮاﻧﺎت اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ‪:‬‬
‫ﺧﺎل‪ -‬ﻧﻘﻄﻪ ﺳﯿﺎه روي ﺑﺪن ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ رﻧﮓ ﺑﺪن اﺳﺖ و ﻋﯿﺒﯽ اﺳﺖ در ﺑﺪن‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻮن( ]ﺧﻮن ‪ ... :‬ص ‪651 :‬‬
‫اﻟﺨﯿﺎﻧﮥ و اﻟّﻨﻔﺎق ﯾﮑﯽ اﺳﺖ ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ‪ -‬ﺧﯿﺎﻧﮥ‪ -‬ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﺷﮑﺴـﺘﻦ ﭘﯿﻤﺎن و اﻣﺎﻧﺖ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود وﻟﯽ‪ -‬ﻧﻔﺎق‪ -‬ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر ﺧﻼف در دﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﺳﭙﺲ اﯾﻦ دو ﻣﻌﻨﯽ در ﻫﻢ ﺗﺪاﺧﻞ ﻧﻤﻮده‪.‬‬
‫ﭘﺲ‪ -‬ﺧﯿﺎﻧـﮥ‪ -‬ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺨـﺎﻟﻔﺖ ﺑـﺎ ﺣّﻖ و ﭘﯿﻤـﺎن ﺷـﮑﻨﯽ در ﭘﻨﻬـﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﺧﯿﺎﻧﺖ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬ﺧﻨﺖ ﻓﻼﻧﺎ و‬
‫ﺧﻨﺖ أﻣﺎﻧـﮥ ﯾﻌﻨﯽ ﺑـﺎ او در ﺣّﻖ ﻣﺨـﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮدم و در اﻣـﺎﻧﺘﺶ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻧﻤﻮدم‪ ،‬و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻻ َﺗُﺨﻮﻧُﻮا اﻟﻠﱠَﻪ َو اﻟﱠﺮُﺳﻮَل وَ‬
‫َﺗُﺨﻮﻧُﻮا َأﻣﺎﻧﺎﺗُِﮑْﻢ »‪ /27 «1‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ َﺿَﺮَب اﻟﻠﱠُﻪ َﻣَﺜًﻠﺎ ﻟ ِﻠﱠِﺬﯾَﻦ َﮐَﻔُﺮوا اﻣَْﺮَأَت ﻧُﻮٍح َو اﻣَْﺮَأَت ﻟ ُﻮٍط ﮐﺎَﻧﺘﺎ َﺗْﺤَﺖ َﻋﺒَْﺪﯾِْﻦ ﻣِْﻦ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪا و رﺳﻮل را ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﻣﺎﻧﺎﺗﺘﺎن را در آن ﺻﻮرت ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﺮدﯾﺪ زﯾﺮا ﭘﯿﺮوي از ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪652 :‬‬
‫ِﻋﺒﺎِدﻧﺎ ﺻﺎﻟ َِﺤﯿِْﻦ َﻓﺨﺎَﻧﺘﺎُﻫﻤﺎ‪ /10 -‬ﺗﺤﺮﯾﻢ(‪) .‬اﺷﺎره ﺑﻬﻤﺴـﺮان ﺣﻀـﺮت ﻧﻮح و ﻟﻮط ﻋﻠﯿﻬﻤﺎ اﻟّﺴﻼم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮﮐﺸﯽ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﻣﺮ آﻧﻬﺎ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ َو ﻻ َﺗﺰاُل َﺗﱠﻄﻠُِﻊ َﻋﻠﯽ ﺧﺎﺋَِﻨٍﮥ ﻣِﻨُْﻬْﻢ‪ /13 -‬ﻣﺎﺋﺪه( ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺮوﻫﯽ ﺧﺎﺋﻦ از اﯾﺸﺎن‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﺮدي ﺧﺎﺋﻦ‪ ،‬ﮐﻪ‪ -‬رﺟﻞ ﺧﺎﺋﻦ و ﺧﺎﺋﻨﮥ‪ -‬ﻫﺮ‬
‫دو ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ داﻫﯿﮥ )ﻣﺼﯿﺒﺖ ﺑﺰرگ( رواﯾﮥ )ﻣﺸﮏ ﺻﺤﺮاﺋﯽ(‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺧﺎﺋﻨﮥ‪ -‬در ﺟﺎي ﻣﺼﺪر اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻗﻢ ﻗﺎﺋﻤﺎ‪ -‬ﮐﻪ ﻗﺎﺋﻤﺎ ﺑﺠﺎي ﻣﺼﺪر اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ َﯾْﻌَﻠُﻢ ﺧﺎﺋَِﻨَﮥ اﻟ َْﺄْﻋﯿُِﻦ‪ /19 -‬ﻏﺎﻓﺮ( در ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ َو ِإْن ﯾُِﺮﯾُﺪوا ِﺧﯿﺎَﻧَﺘَﮏ َﻓَﻘْﺪ ﺧﺎﻧُﻮا اﻟﻠﱠَﻪ ﻣِْﻦ َﻗﺒُْﻞ َﻓَﺄﻣَْﮑَﻦ ﻣِﻨُْﻬْﻢ‪ /71 -‬اﻧﻔﺎل(‪.‬‬
‫)و اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺑـﺎ ﺗﻮ ﮐﺠﺮوي و ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﻨﻨـﺪ ﻗﺒﻼ ﻫﻢ ﺑﺨﺪاوﻧـﺪ ﺧﯿﺎﻧﺖ ورزﯾﺪﻧـﺪ و ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺗﺮا ﺑﺮ اﯾﺸﺎن ﭘﯿﺮوزي داد‪ ،‬و ﻟا ّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻢ‬
‫ﺣﮑﯿﻢ‪ -‬ﺧﺪا داﻧﺎﺋﯽ ﺣﮑﯿﻢ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و آﯾـﻪ َﻋﻠَِﻢ ﻟا ﻠﱠُﻪ َأﻧﱠُﮑْﻢ ُﮐﻨْﺘُْﻢ َﺗْﺨﺘـﺎﻧُﻮَن َأﻧ ُْﻔـَﺴ ُﮑْﻢ‪ /187 -‬ﺑﻘﺮه( ﻋﺒـﺎرت ﺗﺨﺘـﺎﻧﻮن در اﯾﻦ آﯾﻪ از ﻣﺼـﺪر‪ -‬اﺧﺘﯿـﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿـﺎﭘﯽ ﺧﯿﺎﻧﺖ‬
‫ﮐﺮدن‪.‬‬
‫در آﯾﻪ ﻧﮕﻔﺖ‪ -‬ﺗﺨﻮﻧﻮن أﻧﻔﺴﮑﻢ‪ -‬زﯾﺮا ﻋﻤﻞ آﻧﻬﺎ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻧﺒﻮد ﺑﻠﮑﻪ اﺧﺘﯿﺎن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺎﭘﯽ ﻧﺎدرﺳﺘﯽ و دﻏﻠﯽ ﮐﺮدن ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا‪ -‬اﺧﺘﯿﺎن‪ -‬ﺑﺮ‬
‫اﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪن ﺷـﻬﻮت و ﻣﯿﻞ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي دﺳﺘﺮﺳـﯽ ﺑﺨﯿﺎﻧﺖ اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در آﯾﻪ ِإﱠن اﻟﻨﱠْﻔَﺲ ﻟَﺄﱠﻣﺎَرٌة ﺑ ِﺎﻟﱡﺴﻮِء‪-‬‬
‫‪ /53‬ﯾﻮﺳﻒ( از ﺳﻮي ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺂن اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺧﻮي( ]ﺧﻮي ‪ ... :‬ص ‪652 :‬‬
‫اﺻـﻞ ﺧﻮاء ﺧﺎﻟﯽ ﺑﻮدن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬ﺧﻮي ﺑﻄﻨﻪ ﻣّﻦ اﻟّﻄﻌﺎم ﯾﺨﻮي ﺧﻮي‪ :‬ﻣﻌـﺪهاش از ﻏـﺬا ﺧﺎﻟﯽ ﺷـﺪ‪ .‬ﺧﻮي اﻟﺠﻮز ﺧﻮي )ﮔﺮدو‬
‫ﭘﻮك ﺷﺪ(‪ .‬ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺧﺪاوﻧـﺪ و ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮش ﻣﺘـﺎﺑﻌﺖ از ﻓﻄﺮت و ﺣﻔـﻆ ﻫﻤﺎن اﻣﺎﻧﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺎرهاش ﻓﺮﻣﻮد ِإﻧﱠﺎ َﻋَﺮْﺿـ َﻨﺎ اﻟ َْﺄﻣﺎَﻧـَﮥ َﻋَﻠﯽ اﻟﱠﺴﻤﺎواِت َو اﻟ َْﺄْرِض‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫آﻧﺠـﺎ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪َ :‬و َﺣَﻤَﻠَﻬـ ﺎ اﻟ ِْﺈﻧ ْﺴﺎُن‪ /72 -‬اﺣﺰاب( ﯾﻌﻨﯽ آدﻣﯽ ﺑـﺎ ﺳـﺮﺷﺖ و ﻧﻬـﺎد ﺧـﺪاﺋﯿﺶ ﺣﺎﻣﻞ اﻣﺎﻧﺘﯽ اﻟﻬﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و ﺧﯿﺎﻧﺖ‬
‫ﺑﺨﺪا و رﺳﻮل ﻫﻤﺎن ﺧﯿﺎﻧﺖ ﺑﺎﻣﺎﻧﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در وﺟﻮد اﻧﺴﺎن ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻬﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ‪ ،‬ﺧﻮت اﻟّﺪار ﺗﺨﻮي ﺧﻮاء‪ -‬ﺧﺎﻧﻪ ﺑﮑﻠّﯽ ﺧﺎﻟﯽ و وﯾﺮان ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮي اﻟّﻨﺠﻢ و أﺧﻮي‪ :‬ﺳﺘﺎره ﻏﺮوب ﮐﺮد در وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎران ﻣﯽﺑﺎرد‪) .‬ﻫﻮا ﺻﺎف اﺳﺖ( ﮐﻪ ﺑﺎز ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ از ﺧﺎك ﺑﻮدن اﺳﺖ‪.‬‬
‫أﺧﻮي‪ :‬رﺳﺎﺗﺮ از ﺧﻮي‪ -‬اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‪ -‬أﺳﻘﯽ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آب ﺧﻮراﻧﺪن از‪ -‬ﺳﻘﯽ ﯾﻌﻨﯽ آن دادن ﺑﻠﯿﻎﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺨﻮﯾﮥ‪ :‬ﺗﻬﯽ ﮐﺮدن و ﺧﺎﻟﯽ ﻧﻤﻮدن ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯿﺎن دو ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫(‬
‫ﮐﺘﺎب‪-‬د ‪ ...‬ص ‪654 :‬‬
‫) )دّب( ]دّب ‪ ... :‬ص ‪654 :‬‬
‫اﻟـّﺪّب و اﻟـّﺪﺑﯿﺐ ﯾﻌﻨﯽ آرام راه رﻓﺘﻦ‪ ،‬ﮐﻪ در ﺑـﺎره ﺣﯿﻮاﻧـﺎت و ﺣﺸـﺮات ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و در ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻔﻮذي آرام آب و رﻃﻮﺑﺖ و‬
‫ﻧﻮﺷـﯿﺪﻧﯽ و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﻬﺎ ﮐﻪ ﺣﺮﮐﺘﺸﺎن را ﺣﻮاس درك ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺑﺎره ﺗﻤﺎم ﺟﺎﻧﺪاران ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﺮف ﻣﺮدم‬
‫ﻓﻘﻂ اﺳﺐ را‪ -‬داﺑّﮥ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و اﻟﻠﱠُﻪ َﺧَﻠَﻖ ُﮐﱠﻞ َداﺑ ﱠٍﮥ ﻣِْﻦ ﻣﺎٍء‪ /45 -‬ﻧﻮر(‪.‬‬
‫و َو ﺑَﱠﺚ ﻓِﯿﻬﺎ ﻣِْﻦ ُﮐﱢﻞ َداﺑ ﱠٍﮥ‪ /164 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫و َو ﻣﺎ ﻣِْﻦ َداﺑ ﱠٍﮥ ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض ِإﻟ ﱠﺎ َﻋَﻠﯽ اﻟﻠﱠِﻪ ِرْزﻗُﻬﺎ‪ /6 -‬ﻫﻮد(‪.‬‬
‫و َو ﻣﺎ ﻣِْﻦ َداﺑ ﱠٍﮥ ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض َو ﻻ ﻃﺎﺋٍِﺮ َﯾِﻄﯿُﺮ ﺑ َِﺠﻨﺎَﺣﯿِْﻪ‪ /38 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫و َو ﻟَْﻮ ﯾُﺆاِﺧُﺬ اﻟﻠﱠُﻪ اﻟﻨﱠﺎَس ﺑ ِﻤﺎ َﮐَﺴﺒُﻮا ﻣﺎ َﺗَﺮَك َﻋﻠﯽ َﻇْﻬِﺮﻫﺎ ﻣِْﻦ َداﺑ ﱠٍﮥ‪ /45 -‬ﻓﺎﻃﺮ(‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪه ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ در آﯾﻪ اﺧﯿﺮ ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﻣﺎ ﺗﺮك ﻋﻠﯽ ﻇﻬﺮﻫﺎ ﻣﻦ ذاﺑّﮥ ﻣﻘﺼﻮد اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و داﺑّﮥ ﻣﺨﺼﻮص ﺑﺎو اﺳﺖ‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ َو ﻣﺎ ﻣِْﻦ َداﺑ ﱠٍﮥ ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض َو ﻻ ﻃﺎﺋٍِﺮ َﯾِﻄﯿُﺮ‪ /38 -‬اﻧﻌﺎم( ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺪاران را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و آﯾـﻪ َو ِإذا َوَﻗـَﻊ اﻟ َْﻘـ ْﻮُل َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ َأْﺧَﺮْﺟﻨـﺎ ﻟَُﻬْﻢ َداﺑ ﱠًﮥ ﻣَِﻦ اﻟ ْـَﺄْرِض ﺗَُﮑﻠﱢُﻤُﻬْﻢ‪ /82 -‬ﻧﺤـﻞ( ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه‪ -‬داﺑّـﮥ‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺣﯿـﻮاﻧﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف ﺣﯿﻮاﻧﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ و ﺧﺮوﺟﺶ ﻣﻘﺎرن آﻏﺎز زﻣﺎن ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻘﺼﻮد اﺷﺮاري اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﺟﻬﺎﻟﺖ و ﻧﺎداﻧﯽ در ﺣﮑﻢ ﺣﯿﻮاﻧﺎﺗﻨﺪ‪.‬‬
‫)داﺑ ﱠﮥ(‪ -‬اﺳﻢ ﺟﻤـﻊ اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻪ آراﻣﯽ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﻣﺜـﻞ‪ -‬ﺧﺎﺋﻨـﮥ‪ -‬ﮐﻪ ﺟﻤﻊ‪ -‬ﺧـﺎﺋﻦ‪ -‬اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪،1‬‬
‫ص‪655 :‬‬
‫و آﯾﻪ ِإﱠن َﺷﱠﺮ اﻟﱠﺪَواﱢب ِﻋﻨَْﺪ اﻟﻠﱠِﻪ »‪ /22 -«1‬اﻧﻔﺎل( دواّب در اﯾﻦ آﯾﻪ واژهاي ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻓﺮاﮔﯿﺮي اﺳﺖ در ﺑﺎره ﺗﻤﺎم ﺣﯿﻮاﻧﺎت‪.‬‬
‫ﻧﺎﻗﮥ دﺑﻮب‪ -‬ﺷﺘﺮي ﮐﻪ آرام ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﻣﺎ ﺑﺎﻟّﺪار دﺑّّﯽ‪ -‬ﻫﯿﭻ ﺟﻨﺒﻨﺪه در ﺧﺎﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫أرض ﻣﺪﺑﻮﺑﮥ‪ -‬زﻣﯿﻦ ﮐﻪ ﺣﺸﺮات و ﺣﯿﻮاﻧﺎت و ﭼﺮﻧﺪهاش زﯾﺎد اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )دﺑﺮ( ]دﺑﺮ[‪ ... :‬ص ‪655 :‬‬
‫دﺑﺮ اﻟّﺸـ ﯽء‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺸﺖ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ‪ -‬ﻗﺒﻞ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺶ و ﭘﯿﺸﺎوري و ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﺑﺪو ﻋﻀﻮ ﻣﺨﺼﻮص ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬دﺑﺮ‪ -‬و‪ -‬دﺑﺮ‪ -‬و ﺟﻤﻊ آن أدﺑﺎر‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫َو َﻣْﻦ ﯾَُﻮﻟ ﱢِﻬْﻢ َﯾْﻮَﻣﺌٍِﺬ ُدﺑ َُﺮُه‪ /16 -‬اﻧﻔﺎل( )و ﮐﺴﯿﮑﻪ ﭘﺸﺖ ﺑﺪﺷﻤﻦ ﮔﺮداﻧﺪ(‪.‬‬
‫َﯾْﻀِﺮﺑ ُﻮَن ُوُﺟﻮَﻫُﻬْﻢ َو َأْدﺑﺎَرُﻫْﻢ‪ /50 -‬اﻧﻔﺎل( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭘﯿﺶ و ﭘﺸﺖ ﺳﺮﺷﺎن‪.‬‬
‫َﻓﻼ ﺗَُﻮﻟﱡﻮُﻫُﻢ اﻟ َْﺄْدﺑﺎَر‪ /15 -‬اﻧﻔﺎل( )ﺑﺪﺷﻤﻦ ﭘﺸﺖ ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ( ﮐﻪ دﺳﺘﻮر ﻧﻬﯽ از ﮔﺮﯾﺰ از دﺷﻤﻨﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫)َأْدﺑﺎَر( اﻟﱡﺴُﺠﻮِد‪ /40 -‬ق( ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎزﻫﺎ‪ ،‬ﮐﻪ أدﺑﺎر اﻟّﻨﺠﻮم و إدﺑﺎر اﻟّﻨﺠﻮم‪ -‬ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﭘﺲ‪ -‬إدﺑﺎر‪ -‬ﻣﺼﺪري اﺳﺖ ﺑﺼﻮرت ﻇﺮف زﻣﺎن )ﮐﻪ ﺣﺮف آﺧﺮش ﻣﻔﺘﻮح اﺳﺖ( ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫ﻣﻘﺪم اﻟﺤﺎّج‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ورود ﺣﺎﺟﯽ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺗﻤﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪َ :‬و ﻻ َﺗُﮑﻮﻧُﻮا َﮐﺎﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻗﺎﻟ ُﻮا َﺳـ ِﻤْﻌﻨﺎ َو ُﻫْﻢ ﻻ َﯾْﺴَﻤُﻌﻮَن‪ِ ،‬إﱠن َﺷﱠﺮ اﻟﱠﺪَواﱢب ِﻋﻨَْﺪ اﻟﻠﱠِﻪ اﻟﱡﺼﱡﻢ اﻟ ْﺒُْﮑُﻢ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻻ َﯾْﻌِﻘﻠُﻮَن‪-‬‬
‫‪ /21‬و ‪ /22‬اﻧﻔﺎل( ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﺷـﻨﯿﺪﯾﻢ اّﻣﺎ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﻤﯽﺷـﻨﻮﻧﺪ ﻣﺒﺎﺷـﯿﺪ زﯾﺮا ﺑـﺪﺗﺮﯾﻦ ﺟﻨﺒـﺪه در ﭘﯿﺸـﮕﺎه ﺧﺪا‬
‫ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐـﻪ ﺑـﺎ داﺷـﺘﻦ ﮔـﻮش ﺷـﻨﻮا و زﺑـﺎن ﮔﻮﯾـﺎ ﺣﻘـﺎﯾﻖ را ﻧـﻪ ﻣﯽﺷـﻨﻮﻧﺪ و ﻧـﻪ ﺑﯿـﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﻌّﻘـﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨـﺪ و‬
‫ﻧﻤﯽاﻧﺪﯾﺸﻨﺪ اﯾﻦ آﯾﻪ در واﻗﻊ ﺗﻌﺒﯿﺮ دﯾﮕﺮي اﺳﺖ از آﯾﻪاي ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻟَُﻬْﻢ ﻗُﻠُﻮٌب ﻻـ َﯾْﻔَﻘُﻬﻮَن ﺑ ِﻬـﺎ َو ﻟَُﻬْﻢ َأْﻋﯿٌُﻦ ﻻ ﯾُﺒْـِﺼ ُﺮوَن ﺑ ِﻬﺎ َو ﻟَُﻬْﻢ آذاٌن‪ ،‬ﻻ َﯾْﺴـ َﻤُﻌﻮَن ﺑ ِﻬﺎ ُأوﻟﺌَِﮏ َﮐﺎﻟ َْﺄﻧ ْﻌﺎِم ﺑَْﻞ ُﻫْﻢ َأَﺿﱡﻞ ُأوﻟﺌَِﮏ ُﻫُﻢ اﻟ ْﻐﺎﻓِﻠُﻮَن‪-‬‬
‫‪ /179‬اﻋﺮاف( ﮐﻪ ﮔﻤﺮاﻫـﺘﺮ از آﻧﻬـﺎ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﺑﺮاﺳـﺘﯽ ﮐﻪ ﻏﺎﻓﻼﻧﻨـﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑـﺎ داﺷـﺘﻦ دل و ﺟـﺎن و ﮔﻮش و دﯾـﺪه‪ ،‬ﻧﻤﯽﺷـﻨﻮﻧﺪ و ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﺜﻞ ﻫﻤﻪ ﺟﻨﺒﻨﺪﮔﺎن و ﺑﻠﮑﻪ ﮔﻤﺮاﻫﺘﺮ از آﻧﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮ دو آﯾﻪ ﻣﮑّﻤﻞ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪[...] .‬‬
‫ﺧﻔﻮق اﻟّﻨﺠﻢ‪ -‬ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪن و اﻓﻮل ﺳﺘﺎره‪.‬‬
‫و ﮐﺴـﯿﮑﻪ‪ -‬أدﺑﺎر‪ -‬را ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ ﺣﺮف اّول ﺑﺨﻮاﻧـﺪ ﺟﻤﻊ اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر‪ -‬دﺑﺮ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﻓﻌﻞ ﻻزم‪ ،‬ﻓﺎﻋﻞ از آن ﻣﺸـّﺘﻖ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر‪ -‬دﺑﺮ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﻓﻌﻞ ﻣﺘﻌّﺪي‪ ،‬ﻣﻔﻌﻮل از آن ﻣﺸﺘّﻖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در وﺟﻪ اّول‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬دﺑﺮ ﻓﻼن و أﻣﺲ‪ -‬اﻟـّﺪاﺑﺮ )دﯾﺮوز ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ( و آﯾﻪ َو اﻟﻠﱠﯿِْﻞ ِإْذ َأْدﺑََﺮ‪ /33 -‬ﻣﺪﺛّﺮ( )ﮐﻪ‬
‫در اﯾﻦ دو ﻋﺒـﺎرت و آﯾﻪ اﺧﯿﺮ ﻣﻌﻨﯽ ﻓﻌـﻞ ﻻـزم دارد ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ آن ﺑﺎ ﻓﺎﻋﻞ آﻧﻬﺎ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻼن‪ -‬اﻣﺲ‪ -‬و اﻟّﻠﯿﻞ‪ -‬ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻓﻼﻧﯽ ﭘﺸـﺖ‬
‫ﮐﺮد‪ -‬دﯾﺮوز ﮔﺬﺷﺖ ﺷﺐ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮود(‪.‬‬
‫و ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر ﻣﻔﻌﻮل ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫دﺑﺮ اﻟّﺴﻬﻢ اﻟﻬﺪف‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﯿﺮ ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﻫﺪف اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫دﺑﺮ ﻓﻼن اﻟﻘﻮم‪ -‬او ﭘﺸﺖ ﺳﺮ آن ﻣﺮدم ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬أﱠن )داﺑ َِﺮ( ﻫُﺆﻻِء َﻣْﻘُﻄﻮٌع ُﻣْﺼﺒِِﺤﯿَﻦ‪ /66 -‬ﺣﺠﺮ( )ﭼﻮن ﺻﺒﺢ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎدﺷﺎن ﺑﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫َﻓُﻘِﻄَﻊ داﺑ ُِﺮ اﻟ َْﻘْﻮِم اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﻇَﻠُﻤﻮا‪ /45 -‬اﻧﻌﺎم( )ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﺘﻢ ﮐﺮدﻧﺪ رﯾﺸﻪﺷﺎن ﺑﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫داﺑﺮ‪ -‬ﺑﻪ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ دﻧﺒـﺎﻟﻪ و ﯾـﺎ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧـﺪه اﺳﺖ اﻃﻼـق ﻣﯽﺷﻮد ﯾـﺎ ﺑﻪ اﻋﺘﺒـﺎر ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧـﺪﮔﯽ ﻣﮑـﺎﻧﯽ ﯾـﺎ زﻣﺎﻧﯽ و ﯾﺎ از ﺟﻬﺖ ﻣﺮﺗﺒﺖ و‬
‫ارزش‪ ،‬أدﺑﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ روي ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻟّﯽ دﺑﺮه‪ -‬ﭘﺸﺘﺶ را ﮔﺮداﻧﺪ و ﭘﺸﺖ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫در آﯾﺎت‪ :‬ﺛُﱠﻢ )َأْدﺑََﺮ( َو اْﺳَﺘْﮑَﺒَﺮ‪ /23 -‬ﻣّﺪﺛﺮ( )روي ﺑﺮ ﮔﺮداﻧﺪ و ﮔﺮدن ﻓﺮازي ﮐﺮد(‪.‬‬
‫َﺗْﺪُﻋﻮا َﻣْﻦ َأْدﺑََﺮ َو َﺗَﻮﻟ ﱠﯽ‪ /17 -‬ﻣﻌﺎرج( )دوزخ ﻫﺮ ﮐﻪ از اﯾﻤﺎن روي ﮔﺮداﻧﺪ و ﭘﺸﺖ ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴﻼم ﻓﺮﻣﻮد‪) :‬ﻻ ﺗﻘﺎﻃﻌﻮا و ﻻ ﺗﺪاﺑﺮوا و ﮐﻮﻧﻮا ﻋﺒﺎد اﻟﻠّﻪ إﺧﻮاﻧﺎ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﺒﺮﯾﺪ و روي از ﻫﻢ ﺑﺮ ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﭘﺮﺳﺘﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا و ﺑﺮادر ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﯿﺪ(‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪657 :‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬و ﻻ ﺗﺪاﺑﺮوا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺒﺎﯾﺴﺘﯽ از ﭘﺸﺖ ﺳـﺮ دوﺳﺘﺘﺎن او را ﺑﺒﺪي ﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﺪ )ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﻏﯿﺒﺖ و ﻋﯿﺐ ﺟﻮﺋﯽ ﻧﮑﺮدن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا‬
‫دوﺳﺘﺘﺎن ﺗﺤﻘﯿﺮ ﺷﻮد(‪.‬‬
‫اﺳﺘﺪﺑﺎر‪ -‬ﭘﺎﯾﺎن ﭼﯿﺰي را ﺧﻮاﺳﺘﻦ )ﻋﺎﻗﺒﺖ اﻧﺪﯾﺸﯽ(‪.‬‬
‫ﺗﺪاﺑﺮ اﻟﻘﻮم‪ -‬ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﭘﺸﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و روي از ﻫﻢ ﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫دﺑﺎر‪ -‬ﻣﺼـﺪر‪ -‬داﺑﺮﺗﻪ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ در ﻧﺒﻮدش ﺑﺎ او دﺷـﻤﻨﯽ ورزﯾـﺪم )دﺑﺎر‪ -‬ﻣﺼـﺪر دّوم‪ -‬ﻣـﺪاﺑﺮة‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻗﺘﺎل‪ -‬ﮐﻪ ﻣﺼـﺪر دّوم‬
‫ﻣﻘﺎﺗﻠﮥ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫)اﻟﺘﱠْﺪﺑ ِﯿﺮ(‪ -‬اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن و ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺑﯿﻨﯽ در ﮐﺎرﻫﺎ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓﺎﻟ ُْﻤَﺪﺑ ﱢﺮاِت َأﻣْﺮًا‪ /5 -‬ﻧﺎزﻋﺎت( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﺼـّﺪي ﺗـﺪﺑﯿﺮ اﻣﻮرﻧـﺪ و ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺗـﺪﺑﯿﺮ‪ -‬آزاد ﺷﺪن ﺑﺮده ﭘﺲ از‬
‫ﻣﺮگ ﺻﺎﺣﺒﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ادﺑﺎر‪ -‬ﻫﻼﮐﺖ و ﻣﺮﮔﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﮔﺴﯿﺨﺘﮕﯽ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﺑﺎر‪ :‬ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﭼﻬﺎر ﺷﻨﺒﻪ را ﻧﯿﺰ‪ -‬دﺑﺎر‪ -‬ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﭼﻮن آن روز را ﺷﻮم ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫دﺑﯿﺮ‪ -‬رﺷﺘﻪاي و ﻃﻨﺎﺑﯽ ﮐﻪ در ﻣﻮﻗﻊ ﺗﺎﻓﺘﻦ آن ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﺑﺮده و ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ‪ -‬ﻗﺒﯿﻞ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺒﯿﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻠﻮ ﺑﺮدن رﯾﺴﻤﺎن ﻣﻮﻗﻊ ﺗﺎﺑﺎﻧﺪن‪.‬‬
‫رﺟﻞ ﻣﻘﺎﺑﻞ و ﻣﺪاﺑﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮد اﺻﯿﻞ و ﺷﺮﯾﻒ از ﻃﺮف ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﻫﺮ دو‪.‬‬
‫ﺷﺎة ﻣﻘﺎﺑﻠﮥ ﻣﺪاﺑﺮة‪ -‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي ﮐﻪ ﺟﻠﻮ و ﻋﻘﺐ ﮔﻮﺷﺶ ﺑﺮﯾﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫داﺑﺮة اﻟّﻄﺎﺋﺮ‪ -‬اﻧﮕﺸﺖ ﻋﻘﺐ ﭘﻨﺠﻪ ﭘﺮﻧﺪه‪.‬‬
‫داﺑﺮة اﻟﺤﺎﻓﺮ‪ -‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﻨﺠﻪ و ﺳﺎق ﺳﺘﻮر‪.‬‬
‫دﺑﻮر‪ -‬ﺑﺎدي ﮐﻪ از ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎد ﺻﺒﺎ ﻣﯽوزد‪.‬‬
‫دﺑﺮة‪ -‬ﮐﺮد و ﭘﺸﺘﻪﻫﺎي زراﻋﺖ ﺑﺮاي آﺑﯿﺎري‪ ،‬ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬دﺑﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺟﺮﯾـﮥ ﺗﻌﻠﻮا اﻟّﺪﺑﺎر ﻏﺮوﺑﻬﺎ »‪ «1‬دﺑﺮ‪ -‬زﻧﺒﻮر ﻋﺴـﻞ و زﻧﺒﻮر ﺑﯽﻋﺴﻞ و ﻫﺮ ﮔﺰﻧـﺪهاي ﮐﻪ ﻧﯿﺸـﺶ ﺑﺮ ﭘﺸـﺘﺶ ﻗﺮار دارد ﻣﻔﺮدش‪ -‬دﺑﺮة‪-‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺷﻌﺮ از ﺑﺸﺮ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺧﺎزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎﻣﺶ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫و ﻧﯿﺰ‪ -‬دﺑﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎل ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺻﺎﺣﺒﺶ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬دﺑﺮ‪ -‬در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺗﺜﻨﯿﻪ ﻧﺪارد و ﺟﻤﻊ ﺑﺴﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫دﺑﺮ اﻟﺒﻌﯿﺮ دﺑﺮا‪ -‬ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻠﺶ‪ -‬أدﺑﺮ‪ -‬و دﺑﺮ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺟﺮاﺣﺖ ﭘﺸﺘﺶ ﻋﻘﺐ اﻓﺘﺎد و ﺗﺄﺧﯿﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫دﺑﺮة‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ إدﺑﺎر و ﺗﯿﺮه روزي‪.‬‬
‫( ) )دﺛﺮ( ]دﺛﺮ[‪ ... :‬ص ‪658 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﺎ َأﱡﯾَﻬﺎ اﻟ ُْﻤﱠﺪﺛﱢُﺮ‪ /1 -‬ﻣّﺪﺛﺮ( اﺻﻠﺶ‪ -‬ﻣﺘﺪﺛّﺮ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ادﻏﺎم ﺷﺪه‪.‬‬
‫دﺛﺮ در ﺑﺎب اﻓﺘﻌﺎل ﺣﺮف )ت( ﺑﺤﺮف )د( ﺗﺒﺪﯾﻞ و درﻫﻢ ادﻏﺎم ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬اّدﺛﺎر(‪.‬‬
‫ﻣّﺪﺛّﺮ‪ -‬ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻟﺒﺎﺳﺶ ﺧﻮد را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻌﻠﺶ‪ -‬دﺛﺮﺗﻪ ﻓﺘّﺪﺛّﺮ )ﭘﻮﺷﺎﻧﺪم او را ﭘﺲ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺷﺪ(‪.‬‬
‫دﺛﺎر‪ -‬وﺳﯿﻠﻪ ﭘﻮﺷﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺪﺛّﺮ اﻟﻔﺤﻞ اﻟّﻨﺎﻗﮥ‪ -‬ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ ﺷﺘﺮ ﻧﺮﯾﻨﻪ‪ -‬ﻣﺎدﯾﻨﻪ را ﻓﺮو ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺪﺛّﺮ اﻟّﺮﺟﻞ اﻟﻔﺮس‪ -‬آن ﻣﺮد ﺳﻮار ﺑﺮ اﺳﺐ ﺷﺪ و ﺑﺮ آن ﺟﺴﺖ‪.‬‬
‫رﺟﻞ دﺛﻮر‪ -‬ﻣﺮد ﮔﻤﻨﺎم ﻧﺎﭘﯿﺪا‪.‬‬
‫ﺳﯿﻒ داﺛﺮ‪ -‬ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺻﯿﻘﻠﯽ ﻧﺸﺪه و زﻧﮓ ﮔﺮﻓﺘﻪ‪.‬‬
‫داﺛﺮ‪ -‬ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻬﻨﻪ و ﻗﺪﯾﻤﯽ ﮐﻪ آﺛﺎر آﺑﺎدﯾﺶ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ و ﻣﺘﺮوك ﻣﺎﻧﺪه‪.‬‬
‫ﻓﻼن دﺛﺮ ﻣﺎل‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ او ﻣﺎﻟﺶ را ﺧﻮب ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )دﺣﺮ( ]دﺣﺮ[‪ ... :‬ص ‪658 :‬‬
‫اﻟّﺪﺣﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ دور ﮐﺮدن و راﻧﺪن‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫دﺣﺮه دﺣﻮرا‪ -‬ﺑﺴﺨﺘﯽ او را دور ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اْﺧُﺮْج ﻣِﻨْﻬﺎ َﻣْﺬُؤﻣًﺎ َﻣْﺪُﺣﻮرًا‪ /18 -‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺗﺤﺪر ﻣﺎء اﻟﺒﺌﺮ ﻋﻦ ﺟﺮﺛّﯿﮥ ﻋﻠﯽ ﺟﺮﯾﻪ ﺗﻌﻠﻮا اﻟﺪﺑﺎر ﻏﺮوﺑﻬﺎ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ آن ﭼﺎه از روﺳﺘﺎي ﯾﻤﻨﯽ رﯾﺰش ﮐﺮد ﺑﺎ ﺟﺮﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﺮدﻫﺎي زراﻋﺘﯽ را ﺑﺎ ﻓﺮو رﻓﺘﻨﺶ ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫)ﺧﻄﺎب ﺑﺎﺑﻠﯿﺲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮد از آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺧﻮاري دور ﺑﺎش و ﺧﺎرج ﺷﻮ(‪.‬‬
‫و ﻓﺮﻣﻮد‪َ :‬ﻓﺘُﻠْﻘﯽ ﻓِﯽ َﺟَﻬﻨﱠَﻢ َﻣﻠُﻮﻣًﺎ َﻣْﺪُﺣﻮرًا‪ /39 -‬اﺳﺮاء( و ﯾُْﻘَﺬﻓُﻮَن ﻣِْﻦ ُﮐﱢﻞ ﺟﺎﻧٍِﺐ ُدُﺣﻮرًا‪ /9 -‬ﺻﺎّﻓﺎت(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬از ﻫﺮ ﺳﻮي ﺑﺎ ﺧﻮاري ﻃﺮد ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ(‪.‬‬
‫( ) )دﺣﺾ( ]دﺣﺾ ‪ ... :‬ص ‪659 :‬‬
‫)ﭘﻮچ و ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪ(‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ُ :‬ﺣﱠﺠﺘُُﻬْﻢ داِﺣَﻀٌﮥ ِﻋﻨَْﺪ َرﺑ ﱢِﻬْﻢ‪ /6 -‬ﺷﻮري(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬دﻟﯿﻠﺸﺎن در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﺑﺎﻃﻞ و زوال ﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬أدﺣﻀﺖ ﻓﻼﻧﺎ ﻓﯽ ﺣﺠﺘﻪ ﻓﺪﺣﺾ‪ -‬دﻟﯿﻞ و ﺑﺮﻫﺎﻧﺶ را ﺑﺎﻃﻞ ﮐﺮدم و ﺑﯿﻬﻮده ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ﯾُﺠﺎِدُل اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﮐَﻔُﺮوا ﺑ ِﺎﻟ ْﺒﺎِﻃِﻞ ﻟ ِﯿُْﺪِﺣُﻀﻮا ﺑ ِِﻪ اﻟ َْﺤﱠﻖ‪ /56 -‬ﮐﻬﻒ(‪.‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮐﺎﻓﺮان ﺑﻪ ﮐﮋي و دروغ ﭘﯿﮑﺎر و ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ راه ﺑﺎﻃﻞ ﺧﻮد و ﺳﺘﯿﺰه ﺑﺎﻃﻞ ﺧﻮد را ﺣّﻖ ﺟﻠﻮه دﻫﻨﺪ و ﺣّﻖ را دور ﮐﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫أدﺣﻀﺖ ﺣّﺠﺘﻪ ﻓـﺪﺣﻀﺖ‪ -‬ﮐﻪ اﺻـﻠﺶ از ﻋﺒـﺎرت دﺣﺾ اﻟّﺮﺟـﻞ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎوﯾـﺪن و ﮐﻨـﺪن ﺑﺎ ﭘﺎ و ﻟﻐﺰﯾـﺪن ﭘﺎﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪه و ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﻋﺒﺎرت )ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬ﺣﺠﺘﺶ را ﺑﺎﻃﻞ ﮐﺮدم و ﭼﻨﺎن ﺷﺪ( ﮐﻪ در وﺻﻒ ﻣﻨﺎﻇﺮه و ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ رو در روي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻋﺒﺎرت‪:‬‬
‫ﻧﻈﺮا ﯾﺰﯾﻞ ﻣﻮاﻗﻊ اﻷﻗﺪام‪) -‬ﻣﻨﺎﻇﺮهاي ﮐﻪ ﭘﺎﻓﺸﺎرﯾﻬﺎي ﻧﻈﺮي‪ ،‬و ﻣﻮﻗﻌّﯿﺖﻫﺎي ﮐﻼﻣﯽ را ﺳﺴﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد(‪.‬‬
‫دﺣﻀﺖ اﻟّﺸﻤﺲ‪ -‬ﮐﻪ ﺑﺮاي دور ﺷﺪن و اﻓﻮل ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد از ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )دﺣﺎ( ]دﺣﺎ[‪ ... :‬ص ‪659 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و اﻟ َْﺄْرَض ﺑَْﻌَﺪ ذﻟ َِﮏ َدﺣﺎﻫﺎ »‪ /30 -«1‬ﻧﺎزﻋﺎت(‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬و ﺑﻌﺪ از‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻋﺒـﺎرت راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟﻠّﻪ در ﺗﻔﺴـﯿﺮ‪ -‬دﺣـﻮ‪ -‬ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ -‬دﺣﺎﻫـﺎ اي أزاﻟﻬـﺎ ﻋﻦ ﻣﻘّﺮﻫـﺎ‪ -‬و ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﺑـﺎ واﻗـﻊ اﺳﺖ وﻟﯽ اﮐـﺜﺮ‬
‫ﻣﻔـّﺴ ﺮﯾﻦ‪ -‬دﺣﻮ را ﮔﺴﺘﺮدن و ﭘﻬﻦ ﮐﺮدن ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻧﻤﻮدهاﻧـﺪ و ﺣـﺎل اﯾﻨﮑﻪ ﺟﺎﺑﺠـﺎﺋﯽ و ﺣﺮﮐﺖ زﻣﯿﻦ ﮐﻪ ﻗﺮآن آﻧﺮا ﺑـﺎ واژه‪ -‬ﻣﻬـﺪ‪ -‬ﺑﯿﺎن‬
‫ﮐﺮده ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ‪ -‬دﺣﺎﻫﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ‬
‫آن زﻣﯿﻦ را از ﺟـﺎﯾﺶ دور ﮐﺮد و ﺟﺎﺑﺠـﺎ ﻧﻤـﻮد ﻣﺜـﻞ آﯾﻪ َﯾْﻮَم َﺗْﺮُﺟُﻒ اﻟ ْـَﺄْرُض َو اﻟ ِْﺠﺒـﺎُل‪ /14 -‬ﻣﺰّﻣـﻞ( )ﻫﻨﮕـﺎﻣﻪاي ﮐﻪ زﻣﯿﻦ‪ ،‬و ﮐﻮﻫﻬﺎ‬
‫ﻣﯽﻟﺮزﻧﺪ و ﺟﺎﺑﺠﺎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ(‪.‬‬
‫دﺣﺎ اﻟﻤﻄﺮ اﻟﺤﺼﯽ ﻣﻦ وﺟﻪ اﻷرض‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎران‪ ،‬رﯾﮕﻬﺎ را از ﺳﻄﺢ زﻣﯿﻦ روﺑﯿﺪ و دور ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣّﺮ اﻟﻔﺮس ﯾﺪﺣﻮ‪ -‬دﺣﻮا‪ :‬آن اﺳﺐ دﺳﺘﺎﻧﺶ را روي زﻣﯿﻦ ﮐﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻓﯿـﺪﺣﻮ ﺗﺮاﺑﻬـﺎ‪ -‬ﺳـﭙﺲ ﺧـﺎﮐﺶ را ﺟـﺎروب ﮐﺮد‪ ،‬و از ﻫﻤﯿﻦ واژه ﻋﺒﺎرت أدﺣّﯽ اﻟّﻨﻌﺎم‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎي ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﺗﺨﻢ ﮔﺰاران ﺷﺘﺮ ﻣﺮغ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫وزن أﻓﻌﻮل از دﺣﻮت‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﺣﯿﮥ »‪ -«1‬ﻫﻢ اﺳﻢ ﻣﺮدي اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )دﺧﺮ( ]دﺧﺮ[‪ ... :‬ص ‪660 :‬‬
‫ﺧﻮار ﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ُﻫْﻢ داِﺧُﺮوَن‪ /48 -‬ﻧﺤﻞ( ﯾﻌﻨﯽ ذﻟﯿﻼن و‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ﮔـﺎﻫﻮاره ﺣﺮﮐﺖ و رﻓﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺖ دارد‪َ .‬أ ﻟَْﻢ َﻧْﺠَﻌـ ِﻞ اﻟ ْـَﺄْرَض ﻣِﻬﺎدًا‪ /6 -‬ﻧﺒـﺎء( آﯾـﺎ زﻣﯿﻦ را از ﻧﻈﺮ ﮐّﻤﯽ و ﮐﯿﻔﯽ و ﺑﻬﺮه دﻫﯽ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﮔﺎﻫﻮاره ﻗﺮار ﻧـﺪادﯾﻢ‪ ،‬و ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﺮ روي زﻣﯿﻦ ﻫﻤﭽﻮن ﮐﻮدﮐﺎن در ﻣﻬـﺪ اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺮهﻣﻨـﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و‬
‫رﺷﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻘﺪر ﺗﺸﺒﯿﻪ واﻗﻌﯽ و ادﺑﯽ ﺷـﮑﻮﻫﻤﻨﺪﯾﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا در ﺣﺮﮐﺖ ﮔﺎﻫﻮارهاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﻔﻞ ﻣﯽﺧﻮاﺑﺪ و ﻟﺬا در ﻣﺎﺷـﯿﻦ و ﻫﺮ‬
‫ﭼﯿﺰ ﮐﻪ ﻣﺘﺤّﺮك اﺳﺖ ﺣـﺎﻟﺖ ﺧﻮاب و اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﺑﺎﻧﺴﺎﻧﻬـﺎ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫـﺪ ﭼﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮي و ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ رﺳﺎﺗﺮ و ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ از ﮔﺎﻫﻮاره ﺑﺮاي زﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﯿﺎن ﮐﺮد ﺟﺰ در ﮐﻼم ﺧﺪا‪.‬‬
‫آﯾﻪ دّوم ﻫﻢ ﮐﻪ راﻏﺐ ﺷﺎﻫـﺪ ﻣﺜـﺎل آورده اﺳﺖ ﺑﺎز ﺗﻮّﺟﻪ او ﺑﺤﺮﮐﺖ‪ ،‬و ﺟﺎﺑﺠﺎ ﺷـﺪن زﻣﯿﻦ اﺳﺖ زﯾﺮا‪ -‬رﺟﻔﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺮﮐﺖ ﺳـﺨﺖ و‬
‫ﻣﺮﺟﻔﻮن‪ -‬ﻫﻤﺎﻧﻬﺎﺋﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺧﺒﺎر ﻧﺎروا و ﺷﺎﯾﻌﺎت ﻣﺮدم را ﻣﻀﻄﺮب و ﺑﺤﺮﮐﺖ در ﻣﯽآورﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ (1‬دﺣﯿﻪ ﺑﻦ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﮐﻠﺒﯽ ﺑﺮادر رﺿﺎﻋﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم )ص( اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺷـﺒﺎﻫﺖ ﭼﻬﺮه و ﻣﻮي ﺻﻮرﺗﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ او را ﺑﺴﯿﻤﺎي ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‬
‫ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻧﻤﻮد‪ ،‬دﺣﯿﻪ از زﯾﺒـﺎﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدان ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻮده و ﯾﮑﯽ از اﺻـﺤﺎب ﻣﺸـﻬﻮر ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮف ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﺴـﻔﯿﺮي‬
‫ﮐﺸﻮر روم و ﺑﺮدن ﻧﺎﻣﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻪ ﻗﯿﺼـﺮ ﻣﻌﺮوف ﺷﺪ در ﻓﺘﺢ ﺷﺎم و ﺟﻨﮓ ﯾﺮﻣﻮك ﺷـﺮﮐﺖ داﺷﺘﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( در ﺑﺎرهاش ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ »اﺷﺒﻪ ﻣﻦ راﯾﺖ ﺑﺠﺒﺮاﺋﯿﻞ دﺣﯿﮥ اﻟﮑﻠﺒﯽ« ﻋﯿﻦ ﻧﺎﻣﻪاي ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ دﺣﯿﮥ ﺑﻘﯿﺼﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫از ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺧـﺪا ﺑﻪ ﻫﺮﻗﻞ ﺑﺰرگ روم‪ ،‬ﺳـﻼم ﺑﺮ آن ﮐﺲ ﮐﻪ ﭘﯿﺮو ﻫـﺪاﯾﺖ ﺣّﻖ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬و اّﻣﺎ ﺑﻌـﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺗﻮ را ﺑﺎﺳـﻼم دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﻢ‬
‫اﺳﻼم ﺑﯿﺎور ﺗﺎ آﺳﻮده ﺷﻮي‪ ،‬اﺳﻼم ﺑﯿﺎور ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ دو ﭘﺎداش ﺑﺘﻮ ﻣﯽدﻫﺪ و اﮔﺮ روي ﺑﺮ ﺗﺎﺑﯽ ﮔﻨﺎه ﻣﺮدم ﮐﺸﻮرت ﺑﮕﺮدن ﺗﻮﺳﺖ‪ ،‬اي‬
‫اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﯿﺎﺋﯿﺪ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ ﯾﮑﯽ اﺳﺖ اﻋﺘﺮاف ﮐﻨﯿﻢ و آن اﯾﻨﮑﻪ ﺟﺰ ﺧﺪاي ﯾﮕﺎﻧﻪ را ﻧﭙﺮﺳﺘﯿﻢ و ﭼﯿﺰي را در ﺧﺪاﺋﯽ ﺑﺎ‬
‫او ﺷـﺮﯾﮏ ﻧﮕﺮداﻧﯿـﻢ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣـﺎ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ را ارﺑـﺎب ﻧﮕﯿﺮﯾﻢ اﮔﺮ از اﯾﻦ ﻣﻌﯿﻦ روي ﺑﺮﺗﺎﻓﺘﯿـﺪ ﮔـﻮاه ﺑﺎﺷـﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﯿﻢ‪ ) .‬ﻟا ّﻄﺒﻘـﺎت‬
‫اﻟﮑﺒﺮي ‪ -250 /4‬اﻟﻤﻮﺳﻮﻋﻪ ‪ -785‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪.(136 /1‬‬
‫ﺧﻮاران‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬أدﺧﺮﺗﻪ ﻓﺪﺧﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮارش ﮐﺮدم و ذﻟﯿﻞ ﺷﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ِإﱠن اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﯾْﺴَﺘْﮑﺒُِﺮوَن َﻋْﻦ ِﻋﺒﺎَدﺗِﯽ َﺳَﯿْﺪُﺧﻠُﻮَن َﺟَﻬﻨﱠَﻢ داِﺧِﺮﯾَﻦ‪ /60 -‬ﻏﺎﻓﺮ(‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫)ﻣﺴﺘﮑﺒﺮﯾﻦ و ﮔﺮدﻧﮑﺸﺎن از ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺪا ﺑﺰودي ﺑﺎ ذﻟّﺖ و ﺧﻮاري ﺑﺠﻬّﻨﻢ در آﯾﻨﺪ(‪.‬‬
‫اّﻣﺎ‪ -‬ﯾّﺪﺧﺮ‪ -‬ﮐﻪ اﺻﻠﺶ‪ -‬ﯾﺪﺗﺨﺮ‪ -‬اﺳﺖ از اﯾﻦ ﺑﺎب ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫( ) )دﺧﻞ( ]دﺧﻞ ‪ ... :‬ص ‪661 :‬‬
‫اﻟّﺪﺧﻮل‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ -‬ﺧﺮوج‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ در زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن و ﮐﺎرﻫﺎ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﻣﺜﻞ دﺧﻞ ﻣﮑﺎن ﮐﺬا‪ -‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫و اْدُﺧﻠُﻮا ﻫِﺬِه اﻟ َْﻘْﺮَﯾَﮥ‪ /58 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫و اْدُﺧﻠُﻮا اﻟ َْﺠﻨﱠَﮥ ﺑ ِﻤﺎ ُﮐﻨْﺘُْﻢ َﺗْﻌَﻤﻠُﻮَن‪ /32 -‬ﻧﻤﻞ(‪.‬‬
‫و اْدُﺧﻠُﻮا َأﺑ ْﻮاَب َﺟَﻬﻨﱠَﻢ ﺧﺎﻟ ِِﺪﯾَﻦ ﻓِﯿﻬﺎ‪ /27 -‬زﻣﺮ(‪.‬‬
‫و َو ﯾُْﺪِﺧﻠُُﻬْﻢ َﺟﻨﱠﺎٍت َﺗْﺠِﺮي ﻣِْﻦ َﺗْﺤﺘَِﻬﺎ اﻟ َْﺄﻧ ْﻬﺎُر‪ /22 -‬ﻣﺠﺎدﻟﻪ(‪.‬‬
‫و ﯾُْﺪِﺧُﻞ َﻣْﻦ َﯾﺸﺎُء ﻓِﯽ َرْﺣَﻤﺘِِﻪ‪ /8 -‬ﺷﻮري(‪.‬‬
‫و َو ﻗُْﻞ َرﱢب َأْدِﺧﻠْﻨِﯽ )ُﻣْﺪَﺧَﻞ( ِﺻْﺪٍق‪ /80 -‬اﺳﺮاء(‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻣﺪﺧﻞ‪) -‬ﺟﺎي در آﻣﺪن( از‪ -‬دﺧﻞ‪ ،‬ﯾﺪﺧﻞ‪ -‬و ﻣﺪﺧﻞ )ﺟﺎي وارد ﮐﺮدن( از‪ -‬أدﺧﻞ‪ -‬ﯾﺪﺧﻞ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﺎت‪ :‬ﻟَﯿُْﺪِﺧَﻠﻨﱠُﻬْﻢ ُﻣْﺪَﺧًﻠﺎ َﯾْﺮَﺿْﻮَﻧُﻪ‪ /59 -‬ﺣﺞ( و ُﻣْﺪَﺧًﻠﺎ َﮐِﺮﯾﻤًﺎ‪ /31 -‬ﻧﺴﺎء( ﺑﺎ دو وﺟﻪ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه‪:‬‬
‫‪ -1‬اﺑـﻮ ﻋﻠﯽ ﻓﺴﻮي ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﻣـﺪﺧﻼ را ﺑـﺎ ﻓﺘﺤﻪ ﺣﺮف )م( ﺑﺨﻮاﻧـﺪ ﮔﻮﺋﯽ اﺷـﺎره ﺑـﺎﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﻬـﺎ ﻗﺼـﺪ رﻓﺘﻦ آﻧﺠـﺎ را‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و اﯾﻦ ﮔﺮوه ﻫﻤﺎﻧﻬﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﯾُْﺤَﺸُﺮوَن َﻋﻠﯽ ُوُﺟﻮِﻫِﻬْﻢ ِإﻟﯽ َﺟَﻬﻨﱠَﻢ‪ /34 -‬ﻓﺮﻗﺎن(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﺳﺘﺠﻤﻌﯽ ﺑﺮ روﯾﻬﺎ و ﭼﻬﺮهﯾﺸﺎن ﺑﺴﻮي ﺟﻬّﻨﻢ ﻣﺤﺸﻮر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ( و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر آﯾﻪ‪ِ :‬إِذ اﻟ َْﺄْﻏﻼُل ﻓِﯽ َأْﻋﻨﺎﻗِِﻬْﻢ َو اﻟﱠﺴﻼِﺳُﻞ‬
‫»‪ /71 -«1‬ﻏﺎﻓﺮ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺑﺎره اﯾﺸﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎ آﯾﺎت ﺧﺪا در‬
‫‪ -2‬و ﮐﺴﯿﮑﻪ در آﯾﻪ ﻓﻮق ُﻣْﺪَﺧًﻠﺎ َﮐِﺮﯾﻤًﺎ‪ /31 -‬ﻧﺴﺎء( ﺑﺎ ﺿّﻤﻪ ﺣﺮف )م( ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﻣﺜﻞ ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ‪:‬‬
‫ﻟَﯿُْﺪِﺧَﻠﻨﱠُﻬْﻢ ُﻣْﺪَﺧًﻠﺎ َﯾْﺮَﺿْﻮَﻧُﻪ‪ /59 -‬ﺣّﺞ( ﻫﺴﺘﻨﺪ )در ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﺸﻨﻮدﺷﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ واردﺷﺎن ﻣﯽﺳﺎزﯾﻢ(‪.‬‬
‫)أﱠدَﺧَﻞ(‪ -‬در داﺧﻞ ﺷﺪن ﮐﻮﺷﺶ ﮐﺮد )از ﻣﺼﺪر‪ -‬اّدﺧﺎل‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻌﯽ در داﺧﻞ ﺷﺪن(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻟَْﻮ َﯾِﺠُﺪوَن َﻣﻠَْﺠًﺄ َأْو َﻣﻐﺎراٍت َأْو ُﻣﱠﺪَﺧًﻠﺎ‪ /57 -‬ﺗﻮﺑﻪ( )اﮔﺮ ﭘﻨﺎﻫﮕﺎه ﯾﺎ ﺟﺎﺋﯿﮑﻪ ﺑﺴﺨﺘﯽ داﺧﻞ ﺷﺪﻧﺪ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ(‪.‬‬
‫)اﻟـّﺪَﺧﻞ(‪ -‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﻓﺴﺎد و دﺷـﻤﻨﯽ دروﻧﯽ و ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪ :‬اﻟـّﺪﻏﻞ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮﯾﺒﮑﺎري و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ‪ -‬اﻟّﺪﺧﻞ‪ -‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺎﺻﻞ و‬
‫ﻧﺴﺐ ﻏﯿﺮ واﻗﻌﯽ و ﻏﯿﺮ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻌﻠﺶ‪ -‬دﺧﻞ دﺧﻼ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﺗﺘﱠِﺨُﺬوَن َأﯾْﻤﺎَﻧُﮑْﻢ َدَﺧًﻠﺎ ﺑَﯿَْﻨُﮑْﻢ‪ /92 -‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫)ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎﺗﺎن را وﺳﯿﻠﻪ دﻏﻠﮑﺎري ﯾﺎ ﺑﺎﻟﯿﺪن ﺑﺎﺻﻞ و ﻧﺴﺐ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﺪ(‪.‬‬
‫دﺧﻞ ﻓﻼن ﻓﻬﻮ ﻣﺪﺧﻮل‪ -‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﮐﻮدﻧﯽ و ﺑﻼﻫﺖ در ﻋﻘﻞ‪ ،‬و ﻓﺴﺎد در اﺻﻞ و ﻧﺴﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺠﺮة ﻣﺪﺧﻮﻟﮥ‪ -‬درﺧﺖ ﻏﯿﺮ ﭘﯿﻮﻧﺪي و ﺧﻮد روي‪.‬‬
‫)اﻟّﺪﺧﺎَل( ﻓﯽ اﻹﺑﻞ‪ -‬ﺷﺘﺮي ﮐﻪ آب ﺧﻮرده و ﻣﺠّﺪدا ﺑﺮاي ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﺑﺎ ﺷﺘﺮ دﯾﮕﺮ در آﺑﺸﺨﻮر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺳﺘﯿﺰﻧﺪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﺴﺎن ﺑﺎ ﮔﺮدﻧﮑﺸـﯽ روي از ﺣّﻖ ﺑﺮ ﻣﯽﺗﺎﺑﻨﺪ اﯾﻨﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ‪َ -‬ﮐﱠﺬﺑ ُﻮا ﺑ ِﺎﻟ ِْﮑﺘﺎِب َو ﺑ ِﻤﺎ َأْرَﺳﻠْﻨﺎ ﺑ ِِﻪ ُرُﺳَﻠﻨﺎ َﻓَﺴْﻮَف‬
‫َﯾْﻌَﻠُﻤﻮَن‪ /70 -‬ﻏﺎﻓﺮ ﻗﺮآن و ﮐﺘﺐ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﭘﯿﺸﯿﻦ را دروغ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺑﺰودي ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻓﺮﺟﺎﻣﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫آﻧﮕـﺎه ﮐﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﺮ ﮔﺮدﻧﻬﺎي ﻣﺴـﺘﮑﺒﺮاﻧﻪﺷﺎن ﻏﻞ و زﻧﺠﯿﺮﻫﺎ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑﻮد و ﺑﺴﻮي ﻓﺮﺟﺎم ﻧﺎﻫﻨﺠﺎرﺷﺎن ﮐﻪ آﺑﯽ و آﺗﺸـﯽ ﺳﻮزان اﺳـﺖ‬
‫ﮐﺸﺎﻧـﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧـﺪ و ﺑـﺪوزخ در اﻓﺘﻨـﺪ ﺳـﭙﺲ ﺑﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬ﻣﻌﺒﻮدان و ﺑﺖﻫﺎﺗﺎن ﮐﻪ ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪ ﮐﺠﺎ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻫﻤﻪ ﻧﺎﺑﻮد‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ -‬ﻗﺎﻟﻮا ﺿّﻠﻮا ﻋّﻨﺎ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺮ ﺗﻮ آﯾﺪ از ﻇﻠﻤﺎت و ﻏﻢ آن ز ﺑﯽ ﺑﺎﮐﯽ و ﮔﺴﺘﺎﺧﯽ اﺳﺖ ﻫﻢ‬
‫اﻟّﺪﺧﻞ‪ -‬ﭘﺮﻧﺪه ﮐﻮﭼﮑﯽ ﮐﻪ در ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﻣﺘﺮاﮐﻢ درﺧﺘﺎن ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟّﺪوﺧّﻠﮥ‪ -‬زﻧﺒﯿﻠﯽ ﮐﻪ از ﺑﺮگ ﺧﺮﻣﺎ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ )اﻟّﺪوﺧّﻠﮥ(‪.‬‬
‫دﺧﻞ ﺑﺎﻣﺮأﺗﻪ‪ -‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از رﺳﯿﺪن ﺑﻬﻤﺒﺴﺘﺮي ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮاﻧﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣِْﻦ ﻧِﺴﺎﺋُِﮑُﻢ اﻟﻠﱠﺎﺗِﯽ َدَﺧﻠْﺘُْﻢ ﺑ ِِﻬﱠﻦ َﻓِﺈْن ﻟَْﻢ َﺗُﮑﻮﻧُﻮا َدَﺧﻠْﺘُْﻢ ﺑ ِِﻬﱠﻦ َﻓﻼ ُﺟﻨﺎَح َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ‪ /23 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫( ) )دﺧﻦ( ]دﺧﻦ ‪ ... :‬ص ‪663 :‬‬
‫دﺧﺎن ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻋﺜﺎن‪ -‬دود و ﻏﺒﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻟﻬﯿﺐ و ﺷﻌﻠﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺛُﱠﻢ اْﺳَﺘﻮي ِإﻟَﯽ اﻟﱠﺴﻤﺎِء َو ِﻫَﯽ ُدﺧﺎٌن‪ /11 -‬ﻓّﺼﻠﺖ( ﯾﻌﻨﯽ آﺳﻤﺎن در آﻏﺎز ﺧﻠﻘﺘﺶ ﭼﻮن دود و ﺷﻌﻠﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﺷﺎرهاي اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻨﺴﺠﻢ ﻧﺒﻮده و ﺑﺮاﯾﺶ ﺗﺪﺑﯿﺮ و اﻣﺮي ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫دﺧﻨﺖ اﻟّﻨﺎر ﺗﺪﺧﻦ‪ -‬دود آن آﺗﺶ زﯾﺎد ﺷﺪ‪.‬‬
‫دﺧﻨﮥ‪ -‬ﻫﻢ از ﻫﻤﺎن واژه و ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺪودي ﮐﻪ ﺑﻮي ﺧﻮش دارد‪ ،‬ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﺧﻦ اﻟّﻄﺒﯿـﺦ‪ -‬ﺑـﻮي دود ﺧـﻮراك را ﻓﺎﺳـﺪ ﮐﺮد و ﻣﺰهاش را ﺗﻐﯿﯿﺮ داد و ﻧﯿﺰ رﻧﮕﯽ ﻫﻢ از دود ﺗﺼّﻮر ﺷـﺪه اﺳﺖ و ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺷـﺎة‬
‫دﺧﻨﺎء‪ -‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ دودي رﻧﮓ‪.‬‬
‫ذات دﺧﻨﮥ‪ -‬رﻧﮓ دود دارد‪.‬‬
‫ﻟﯿﻠﮥ دﺧﻨﺎﻧﮥ‪ -‬ﺷﺐ ﺗﺎر و دودي رﻧﮓ‪.‬‬
‫و ﭼﻮن اذّﯾﺖ و آزار ﻫﻢ از دود ﺗﺼّﻮر ﺷﺪه و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬دﺧﻦ اﻟﺨﻠﻖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪ اﺧﻼق و ﺑﺎ آزار و اذّﯾﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺪﻧﮥ ﻋﻠﯽ دﺧﻦ »‪ -«1‬ﯾﻌﻨﯽ آراﻣﺸﯽ ﺑﺮ ﻓﺴﺎد و ﺑﯽﭘﺎﯾﮕﯽ )ﺻﻠﺢ ﻣﺘﺰﻟﺰل(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻫﺪﻧـﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آراﻣﺶ و ﻧﺮﻣﯽ و ﺻـﻠﺢ‪ ،‬ﻣﻬﺎدﻧﻪ‪ -‬ﻫﻢ آﺷﺘﯽ و ﺻـﻠﺢ اﺳﺖ زﯾﺮا ﯾﮑﯽ از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﮔـﺬﺷﺖ و ﻧﺮﻣﺨﻮﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻃﻬﻮي‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬و ﻻـ ﯾﺮﻋﻮن اﮐﻨـﺎف اﻟﻬﻮﯾﻨـﺎ‪ -‬اذا ﺧﻠّﻮ و ﻻ ارض اﻟﻬـﺪون‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﺑﺴـﺮزﻣﯿﻨﯽ وارد ﻣﯽﺷﻮﻧـﺪ ﺟﻮاﻧﺐ آراﻣﺶ و آﺷﺘﯽ را‬
‫ﻣﺮاﻋﺎت ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺿـﺮب اﻟﻤﺜﻞ ﻓﻮق در ﺑﺎره ﺻـﻠﺤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﻪ و اﺳﺎس درﺳﺘﯽ ﻧﺪارد و ﺑﺮ ﻓﺴﺎد ﻧﻬﺎده ﺷﺪ‪) .‬ﻣﯿﺪاﻧﯽ ﻣﺠﻤﻊ اﻻﻣﺜﺎل‬
‫‪.(383 /2‬‬
‫( ) )دّر( ]دّر[‪ ... :‬ص ‪664 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و َأْرَﺳﻠَْﻨﺎ اﻟﱠﺴﻤﺎَء َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ ﻣِْﺪرارًا‪ /6 -‬اﻧﻌﺎم( و ﯾُْﺮِﺳِﻞ اﻟﱠﺴﻤﺎَء َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ ﻣِْﺪرارًا‪ /52 -‬ﻫﻮد(‪.‬‬
‫ﻣـﺪرار‪ -‬اﺻـﻠﺶ از‪ -‬اﻟـّﺪر و اﻟـّﺪّرة‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺷـﯿﺮ ﻣـﺎﯾﻊ ﮐﻪ ﺑﻄﻮر اﺳـﺘﻌﺎره ﺑﺮاي رﯾﺰش و ﺑﺮﮐﺖ ﺑﺎران ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮاي‬
‫أﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت ﺷﺘﺮ ﺷﯿﺮده‪.‬‬
‫ﻟّﻠﻪ دّره‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﺧﯿﺮش ﺑﺮاي ﺧﺪاﺳﺖ و ﺧﺪاﯾﺶ ﺧﯿﺮ و ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮏ دﻫﺪ‪.‬‬
‫)ﻋﺒﺎرت ﻟّﻠﻪ دّره‪ -‬ﺑﺼﻮرت ﻣﺪح و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ‪ -‬ﻻ دّر دّره‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﯿﺮش ﺑﺮﯾﺪه ﺑﺎد و زﯾﺎد ﻣﺒﺎد(‪.‬‬
‫)دّر دّرك‪ -‬ﺧﯿﺮت ﻓﺰون ﺑﺎد‪.‬‬
‫ﻟﻠّﺴﻮق دّرة‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎر ﺑﺎزار روﻧﻖ دارد و ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﺜﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﺳﺒﻘﺖ دّرﺗﻪ ﻏﺮاره »‪ -«1‬ﻣﺜﻞ‪ -‬ﺳﺒﻖ ﺳﯿﻠﻪ ﻣﻄﺮه )ﺧﺴﺎرت و ﺳﯿﻼﺑﺶ از ﺑﺎران و ﺳﻮدش ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫از واژه‪ -‬دّر‪ -‬ﻋﺒﺎرت‪ -‬اﺳـﺘﺪّرت اﻟﻤﻌﺰي‪ -‬ﻣﺸـﺘّﻖ ﺷﺪه ﯾﻌﻨﯽ آن ﺑﺰ ﻃﻠﺐ ﻧﺮﯾﻨﻪ ﮐﺮد زﯾﺮا ﭘﺲ از رﺳـﯿﺪن ﺑﻪ ﻓﺤﻞ ﺑﺎردار ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﭙﺲ‬
‫ﻣﯽزاﯾـﺪ و ﺑﻌـﺪ از زاﯾﻤﺎن‪ -‬دّرت‪ -‬ﺷـﯿﺮش زﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺼﺪر‪ -‬اﺳـﺘﺪرار‪ -‬ﮐﻪ از‪ -‬دّر‪ -‬ﻣﺸـّﺘﻖ ﺷﺪه ﺑﻄﻮر ﮐﻨﺎﯾﻪ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺮﯾﻨﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )درج( ]درج ‪ ... :‬ص ‪664 :‬‬
‫اﻟّﺪرﺟﮥ‪ ،‬در ﻣﻌﻨﯽ ﺟﺎه و ﻣﻨﺰﻟﺖ اﺳﺖ اّﻣﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻟﻠﻤﻨﺰﻟـﮥ درﺟـﮥ‪ -‬ﺟـﺎه و ﻣﻨﺰﻟﺖ را درﺟﻪاي اﺳﺖ در وﻗﺘﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ رﻓﻌﺖ و ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ ﯾﮏ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﺳﺎده اداﻣﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﭘّﻠﻪ ﻧﺮدﺑﺎن و ﭘﺸﺖ ﺑﺎم )ﮐﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻏﺮار ﮐﻢ ﺷـﯿﺮي اﺳﺖ‪ ،‬و دّر‪ -‬ﻓﺮاواﻧﯽ ﺷـﯿﺮ‪ ،‬ﺿـﺮب اﻟﻤﺜـﻞ ﻓﻮق ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻬﺪﯾـﺪش از ﮐـﺎرش ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ ﯾـﺎ ﺷـّﺮ و ﻓﺴﺎدش از ﺧﯿﺮش‬
‫ﻓﺰوﻧﺘﺮ‪.‬‬
‫)ﻣﯿﺪاﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻻﻣﺜﺎل ‪.(336 /1‬‬
‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر‪ -‬درﺟﮥ‪ -‬ﺑﻪ ﺟﺎﻫﻤﻨﺪي و ﻣﻨﺰﻟﺖ رﻓﯿﻊ ﻣﻌﻨﻮي ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ﻟ ِﻠﱢﺮﺟﺎِل َﻋَﻠﯿِْﻬﱠﻦ َدَرَﺟٌﮥ »‪ /228 -«1‬ﺑﻘﺮه(‪ .‬ﮐﻪ ﺗﻮّﺟﻪ دادن ﺑﻤﻨﺰﻟﺖ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﺑـﺎ ﺑﯿﻨﺶ اﺻﻮﻟﯽ و ﺗﻔﺴـﯿﺮي ﮐﻪ داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬درﺟﻪ‪ -‬از آﯾﻪ اﻟﱢﺮﺟﺎُل َﻗﱠﻮاُﻣﻮَن‪ /34 -‬ﻧﺴﺎء( ﺗﺄﯾﯿﺪ آورده‬
‫اﺳﺖ ﺑﺮاي رﻓﻊ اﺑﻬﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﯾـﺪ در اذﻫﺎن ﺑﺎﺷـﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدان ﺗﻔّﻮق ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ در ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺮ زﻧﺎن دارﻧﺪ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﺑﺮاي رﻓﻊ اﯾﻦ ﺑﺎﻫﺎم و‬
‫اﺷﮑﺎل ﻣﻔّﺼﻼ و ﻋﻤﯿﻘﺎ ﺑﺤﺚ ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر در ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﺎﺷﻌﺎر و ﻧﻈﺮات ﻟﻐﺖ ﺷﻨﺎﺳﺎن و ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﺂﯾﺎت ﻗﺮآن ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻘﺎﻟﻮا‪ :‬و ﻗﺪ ﯾﺠﯽء اﻟﻘﯿﺎم ﺑﻤﻌﻨﯽ اﻟﻤﺤﺎﻓﻈﻪ و اﻻﺻﻼح و ﻣﻨﻪ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﻟﱢﺮﺟﺎُل َﻗﱠﻮاُﻣﻮَن َﻋَﻠﯽ اﻟﻨﱢﺴﺎِء‪ /34 -‬اﻟّﻨﺴﺎء(‪.‬‬
‫و ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ِ :‬إﻟ ﱠﺎ ﻣﺎ ُدﻣَْﺖ َﻋَﻠﯿِْﻪ ﻗﺎﺋِﻤًﺎ‪ /75 -‬آل ﻋﻤﺮان( اي ﻣﻼزﻣﮥ ﻣﺤﺎﻓﻈﺎ و ﯾﺠﯽء اﻟﻘﯿﺎم ﺑﻤﻌﻨﯽ اﻟﻮﻗﻮف و اﻟﺜﺒﺎت )ﻟﺲ ‪.(497 /12‬‬
‫ﻗّﻮام‪ ،‬ﺻـﯿﻐﻪ ﻣﺒﺎﻟﻐـﮥ ﻓﯽ ﻗـﺎﺋﻢ ﯾﻘـﺎل ﻫﻮ ﻗّﻮام ﻋﻠﯽ اﻫﻠﻪ‪ :‬داﺋﻢ اﻟﻘﯿﺎم ﺑﺸـﺌﻮﻧﻬﻢ و اﻟـّﺴ ﻬﺮ ﻋﻠﯽ ﻣﺼﺎﻟﺤﻬﻢ اﻟﺠﻤﻊ ﻗﻮاﻣﻮن )ﻣﻌﺠﻢ اﻟﻔﺎظ اﻟﻘﺮآن‬
‫اﻟﮑﺮﯾﻢ ‪ (449 /2‬اي ﯾﺮﻋﻮن و ﺗﻘﻮﻣﻮن ﺑﻤﺼﺎﻟﺤﻬّﻦ‪ :‬ﮐﻮﻧﻮا ﻗّﻮاﻣﯿﻦ ﺑﺎﻟﻘﺴﻂ ﻣﻮاﻇﺒﯿﻦ ﻋﻠﯽ اﻗﺎﻣـﮥ اﻟﻌـﺪل ﻓﯽ ﺟﻤﯿﻊ اﻻﻣﻮر ﻣﺠﺘﻬﺪﯾﻦ ﻓﯿﻪ ﮐّﻞ‬
‫اﻻﺟﺘﻬﺎد‪.‬‬
‫ﺧﻮد راﻏﺐ ﻫﻢ در ذﯾﻞ واژه ﻗﯿﺎم ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬و ﻗﯿﺎم اﻟّﺸﯿﺊ ﻫﻮ اﻟﻤﺮاﻋﺎة ﻟﻠّﺸﯽء و اﻟﺤﻔﻆ ﻟﻪ‪ .‬اﯾﻨﮏ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺒﺎرات ﻓﻮق‪:‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻗﯿـﺎم‪ -‬ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻧﮕﻬـﺪاري و اﺻـﻼح و ﺧﯿﺮ اﺳـﺖ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣـﻮده اﺳـﺖ‪ :‬ﻣﺮدان اﺻـﻼح ﮐﻨﻨـﺪﮔﺎن و ﯾـﺎوران و‬
‫ﻧ ﮕ ﻬ ﺪا ر ﻧ ﺪ ﮔ ﺎ ن ز ﻧ ﺎ ﻧ ﻨ ﺪ ‪.‬‬
‫و ﯾـﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗـﺎ زﻣـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﮐﺎر ﻗﯿﺎم ﮐﻨﻨـﺪهاي و ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻼزم و ﻫﻤﺮاه‪ ،‬و ﻣﺤﺎﻓﻆ ﺑﺎﺷـﯽ و واژه ﻗﯿﺎم ﺑﻤﻌﻨﺎي آﮔﺎﻫﯽ و ﭘﺎﯾـﺪاري ﻧﯿﺰ‬
‫ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻗّﻮام ﺻـﯿﻐﻪ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ در ﻗﺎﺋﻢ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻫﻮ ﻗّﻮام ﻋﻠﯽ اﻫﻠﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺸـﺌﻮن ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﺑﺮ ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﺧﯿﺮ‬
‫زن و ﻓﺮزﻧـﺪ ﻫﺸـﯿﺎر و ﺑﯿـﺪار اﺳﺖ ﺟﻤﻌﺶ ﻗّﻮاﻣﻮن اﺳﺖ‪) .‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﻔﺎظ( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮاﻋﺎت ﺣﺎل زﻧﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﺑﻤﺼﺎﻟـﺢ و ﺧﯿﺮﺷﺎن اﻗـﺪام‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨـﺪ‪ ،‬آﯾﻪ ُﮐﻮﻧُﻮا َﻗﱠﻮاﻣِﯿَﻦ ﺑ ِﺎﻟ ِْﻘـْﺴ ِﻂ‪ /135 -‬ﻧﺴـﺎء( ﻧﯿﺰ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴـﺎﻧﯿﮑﻪ ﺑﺮ اﻗـﺎﻣﻪ ﻋـﺪل در ﺟﻤﯿﻊ اﻣﻮر ﻣﻮاﻇﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﺑـﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺮو‬
‫ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﻗﯿـﺎم ﺑﺮ ﭼﯿﺰي ﻣﺮاﻋﺎت ﮐﺮدن ﺣﺎل آن ﭼﯿﺰ و ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺑﺮ آن اﺳﺖ‪ .‬و در آﯾﻪ ‪ /135‬ﻧﺴﺎء ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ُ :‬ﮐﻮﻧُﻮا‬
‫َﻗﱠﻮاﻣِﯿَﻦ ﺑ ِﺎﻟ ِْﻘْﺴِﻂ و در آﯾﻪ دﯾﮕﺮ ُﮐﻮﻧُﻮا َﻗﱠﻮاﻣِﯿَﻦ ﻟ ِﻠﱠِﻪ‪ /8 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن ﻫﻢ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﻗّﻮاﻣﯿﻦ اي داﺋﻤﯿﻦ ﻋﻠﯽ ﻗﯿﺎم ﺑﺎﻟﻌﺪل و ﻣﻌﻨﺎه و ﻟﺘﮑﻦ ﻋﺎدﺗﮑﻢ اﻟﻘﯿﺎم ﺑﺎﻟﻌﺪل ﻓﯽ اﻟﻘﻮل و اﻟﻔﻌﻞ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻗّﻮاﻣﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺮ ﻋﺪل اﺳﺘﻮارﻧﺪ و ﻋﺎدﺗﺸﺎن در ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدار اﻗﺎﻣﻪ ﻋﺪل اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗّﻮام ﻫﻢ ﺻـﯿﻐﻪ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﺑﺮاي زﯾﺎدﺗﯽ اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﮕﺎه در ﺧﻮد آﯾﻪ ﻫﻢ ﻗﯿﺎم ﻣﺮدان در اﻣﻮر ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ و اداﻣﻪ وﻇﯿﻔﻪ ﻫﻤﺴـﺮي اﺳﺖ و‬
‫اﮔﺮ ﻣﺮدان ارث ﺑﯿﺸﺘﺮي ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﺑﺮاي اﯾﻨﺴﺘﮑﻪ ﻋﻬﺪهدار ﻫﺰﯾﻨﻪ‬
‫ﻣﺮدان و ﺳﯿﺎﺳﺖ و ﺗﻨﻈﯿﻢ اﻣﻮر زﻧﺪﮔﯽ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﻬﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ در آﯾﻪ اﻟﱢﺮﺟﺎُل َﻗﱠﻮاُﻣﻮَن َﻋَﻠﯽ اﻟﻨﱢﺴﺎِء‪ /34 -‬ﻧﺴﺎء( ﺑﺂن اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ )ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﺮدان ﯾـﺎوران و ﻧﮕﻬﺪارﻧـﺪﮔﺎن و ﻗﯿـﺎم ﮐﻨﻨـﺪﮔﺎن ﺑﺮ اﺻـﻼح اﻣﻮر ﺧـﺎﻧﻮاده ﮐﻪ ﻣﺮد ﺑـﺎ ﺗﻮاﻧـﺎﺋﯽ ﺟﺴـﻤﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺣﻔﻆ ﮐﺮدن و ﯾﺎر و ﯾﺎور‬
‫ﺑﻮدن‪ ،‬و ﻧﮕﻬﺪاري ﮐﺎﻧﻮن ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻌﻬﺪه اوﺳﺖ(‪.‬‬
‫و آﯾـﺎت ﻟَُﻬْﻢ َدَرﺟﺎٌت ِﻋﻨْـَﺪ َرﺑ ﱢِﻬْﻢ‪ /4 -‬اﻧﻔـﺎل( و ُﻫْﻢ َدَرﺟـﺎٌت ِﻋﻨْـَﺪ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /163 -‬آل ﻋﻤﺮان( ﯾﻌﻨﯽ داراي ﭼﻨـﺎن درﺟﺎﺗﯽ در ﭘﯿﺸـﮕﺎه ﺧـﺪا‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ )اﺷﺎره ﺑﻪ زﻧﺎن و ﻣﺮدان ﻣﺆﻣﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻬﻨﮕﺎم ﯾﺎد ﺧﺪا دﻟﻬﺎﺷﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن آﯾﺎت ﺧﺪا ﻧﺮم و روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻤﺎﻧﺸﺎن ﻓﺰوﻧﺘﺮ و‬
‫ﺑﺮ ﺧـﺪاي ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﻮّﮐﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺎ دارﻧـﺪه ﻧﻤﺎز و ﺑﺨﺸـﻨﺪﮔﺎن ﻣﺎﻟﻨﺪ و ﻫﻤﯿﻨﻬﺎ ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ واﻗﻌﯽ و ﺣﻘﯿﻘﯿﻨﺪ و ﻟﻬﻢ درﺟﺎت ﻋﻨﺪ اﻟّﻠﻪ‪ -‬در‬
‫ﭘﯿﺸﮕﺎه ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﺟﺎﻫﻤﻨﺪ‪ ،‬و ﻋﺰﯾﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫آﯾـﻪ دّوم ‪ /163‬آل ﻋﻤﺮان( اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﮐﺴـﺎﻧﯿﮑﻪ ﺑﺮاي ﺧﺸـﻨﻮدي ﺧـﺪا ﻋﻤـﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ ﻫﻤﭽﻮن ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره از‬
‫ﺧﺪاي ﭘﺮوا دارﻧﺪ و در ﭘﯿﺸﮕﺎﻫﺶ درﺟﺎﺗﯽ دارﻧﺪ(‪.‬‬
‫درﺟﺎت اﻟّﻨﺠﻮم‪ -‬ﻣﻨﺎزل ﻓﻠﮑﯽ ﺳﺘﺎرﮔﺎن )ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ از ﻧﻈﺮ ﻋﻈﻤﺖ و‬
‫__________________________________________________‬
‫زﻧـﺪﮔﯽ و ﻣﺘﮑّﻔﻞ زن‪ ،‬و ﻓﺮزﻧـﺪان ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮﺷﺎن در ﮐﺎرﻫﺎ و ﺣﻔﺎﻇﺖ اﻣﻮر زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻬﺪهدار ﮐﺎرﻫﺎﺋﯽ‬
‫ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑـﺎﯾﺴﺘﯽ اﻧﺠـﺎم دﻫﻨـﺪ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﻀـﯿﻠﺘﻬﺎ و ﺑﺮﺗﺮي ﻣﻌﻨﻮي زﻧـﺎن را ﻋﺒـﺎرت »اﻟﺠّﻨـﮥ ﺗﺤﺖ اﻗـﺪام اﻻّﻣﻬﺎت« ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﺸﺖ زﯾﺮ‬
‫ﻗﺪﻣﻬﺎي ﭘﺮ ﻣﺤّﺒﺖ و وﻇﯿﻔﻪﺷﻨﺎس ﻣﺎدران اﺳﺖ ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪ و ﺑﺮاي ﻣﺮدان ﭼﻨﯿﻦ ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫از ﻃﺮﻓﯽ دﺳﺘﻮر ﻗﺮآن اﺳﺖ ﮐﻪ در اﻣﻮر و ﻣﺸﮑﻼت ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮان ﺷﻮر و ﻣﺸﺎوره ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﯿـﺦ ﻃﺮﯾﺤﯽ در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ﺗﻌـﺒﯿﺮ ﻋﻠﻤﯽ ﺟـﺎﻟﺒﯽ دارد ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻧﻔﺮﻣﻮده )ﻓـّﻀ ﻠﻬﻢ ﻋﻠﯿﻬّﻦ ﻣﻦ اﻟّﺮﺟـﺎل( زﯾﺮا ﺑﺴـﯿﺎر زﻧـﺎن‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدان ﺑﺎ ﻓﻀﯿﻠﺖﺗﺮ و ﺑﺮﺗﺮﻧﺪ ﭘﺲ اﮔﺮ در ﻣﺮدان وﻇﺎﯾﻔﯽ ﮐﻪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻋﻬـﺪهدار ﺑﻮدن و ﺣﻔـﻆ ﻫﻤﺴـﺮي‪ -2 .‬اﺻـﻼح اﻣﻮر زﻧـﺪﮔﯽ‪ -3 .‬ﺗﻌّﻬـ ﺪ ﻫﺰﯾﻨﻪ زﻧـﺪﮔﯽ‪ -4 .‬ﺗﮑّﻠـﻒ اﻣﻮر ﺗﺮﺑﯿـﺘﯽ‪ -5 .‬ﻫـﻢ ﻧﻈﺮي و‬
‫ﻣﺸﻮرت ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮ در ﻣﺸﮑﻼت‪ -6 .‬رﻋﺎﯾﺖ ﻋﺪاﻟﺖ‪ -7 .‬ﺗﻨﻈﯿﻢ اﻣﻮر زﻧـﺪﮔﯽ ﺧﺎﻧﻮاده و دﻓﺎع ﻣﺸﺘﺮك‪ -8 .‬ﺗﯿﻤﺎر داري و ﻏﻤﺨﻮاري ﮐﻪ‬
‫ﻻزﻣﻪ ﺣﺴﻦ ﺗـﺪﺑﯿﺮ اﺳﺖ‪ -9 .‬ﺑﮑـﺎر ﺑﺮدن ﻧﯿﺮوي ﺧﻮﯾﺶ در ﻋﺒـﺎدات و ﮐﺎرﻫﺎ‪ -10 .‬ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻬّﺮﯾﻪ و ﻣـﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺗﻌّﻬـ ﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪-11 .‬‬
‫ﻣﺮاﻋـﺎت ﺣﺎل ﻫﻤﺴـﺮان در اﻧﺠﺎم ﺣﺎﻻت وﯾﮋه او‪ -12 .‬و ﺑﺎﻻـﺧﺮه ﻓﺮﻣـﺎﻧﺮواي ﻣﻄﻠـﻖ ﻧﺒﻮدن‪ .‬و ﺗﻤـﺎم اﯾﻦ اﻣﻮر در ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ َﻗﱠﻮاُﻣﻮَن َﻋَﻠﯽ‬
‫اﻟﻨﱢﺴﺎِء‪ /34 -‬ﻧﺴﺎء( ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﮑﻮه آﻧﻬﺎ(‪.‬‬
‫ﻣﺪرﺟﮥ‪ -‬ﺟﺎي ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ از راﻫﺎي ﮐﻮﻫﺴﺘﺎﻧﯽ‪.‬‬
‫ﻓﻼن ﯾﺘﺪّرج ﻓﯽ ﮐﺬا‪ -‬ﮐﻢ ﮐﻢ ﺑﺎﻻ ﻣﯽرود‪.‬‬
‫درج اﻟّﺸﯿﺦ و اﻟّﺼﺒّﯽ درﺟﺎﻧﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺜﻞ ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ از ﻧﺮدﺑﺎن آن‪ ،‬ﭘﯿﺮ ﻣﺮد و ﮐﻮدك آرام راه ﻣﯽروﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟّﺪرج‪ -‬ﺑﺴﺘﻦ و ﭼﯿﺪن ﺟﺎﻣﻪ و ﻟﺒﺎس و ﻧﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫درج‪ -‬ﭘﯿﭽﯿﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫اﻟّﺪرج‪ -‬ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﺑﺮاي ﻣﺮگ و ﻣﺮدن ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﻣﺜﻞ واژه اﻟّﻄّﯽ ﮐﻪ در ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﺷﺪن ﻋﻤﺮ‪.‬‬
‫ﻃﻮﺗﻪ اﻟﻤﻨّﯿﮥ‪ -‬ﻣﺮگ او را درﻫﻢ ﭘﯿﭽﯿﺪ‪.‬‬
‫دّب و درج‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯿﮑﻪ زﻧﺪه اﺳﺖ و راه ﻣﯽرود و ﻧﯿﺰ ﮐﺴﯿﮑﻪ ﻣﯽﻣﯿﺮد و ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰش درﻫﻢ ﻣﯽﭘﯿﭽﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﺳَﻨْﺴَﺘْﺪِرُﺟُﻬْﻢ( ﻣِْﻦ َﺣﯿُْﺚ ﻻ َﯾْﻌَﻠُﻤﻮَن‪ /182 -‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬از ﺟﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﻨـﺪ آﻧﻬﺎ را درﻫﻢ ﻣﯽﭘﯿﭽﯿﻢ و ﺑﻤﺮگ ﻣﯽرﺳﺎﻧﯿﻢ( ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺜﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﺴـﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧـﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از‬
‫ﺑﯽﺧﺒﺮ ﮔﺰاردن‪ ،‬و ﻏﻔﻠﺖ آﻧﻬﺎﺳﺖ ﻣﺜﻞ آﯾﻪ َو ﻻ ﺗُِﻄْﻊ َﻣْﻦ َأْﻏَﻔﻠْﻨﺎ َﻗﻠَْﺒُﻪ َﻋْﻦ ِذْﮐِﺮﻧﺎ‪ /28 -‬ﮐﻬﻒ(‪.‬‬
‫اﻟّﺪرج‪ -‬ﺳﺒﺪي ﮐﻪ ﭼﯿﺰي در آن ﻣﯽﻧﻬﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟّﺪرﺟﮥ‪ -‬ﭘﺎرﭼﻪاي ﮐﻪ در رﺣﻢ ﺷﺘﺮ ﻣﺎدﯾﻨﻪ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬ﺳﻨﺴـﺘﺪرﺟﻬﻢ‪ -‬در آﯾﻪ ﻗﺒـﻞ ﯾﻌﻨﯽ آﻧﻬﺎ را ﺑﺘﺪرﯾـﺞ و ﮐﻢ ﮐﻢ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ )ﺑﻪ ﻓﺮﺟﺎﻣﺸﺎن و ﻋـﺬاﺑﺸﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﯿﻢ( ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﻤﻮدن ﺗﺪرﯾﺠﯽ اﯾﺸﺎن ﺑﭽﯿﺰي اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ و ﭘﺎﺋﯿﻦ آﻣﺪن از ﭘّﻠﻪﻫﺎ و ﻣﮑﺎﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﺑﺎ آراﻣﯽ و ﺗﺪرﯾﺠﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻟّﺪّراج‪ -‬ﻣﺮغ و ﭘﺮﻧﺪه رﻧﮕﯿﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ وﻗﺎر و آراﻣﯽ راه ﻣﯽرود‪.‬‬
‫س ‪ ... :‬ص ‪667 :‬‬
‫س( ]َدَر َ‬
‫( ) )َدَر َ‬
‫)ﮐﻬﻨﻪ ﺷـﺪ(‪ ،‬درس اﻟـّﺪار‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﺛﺮي از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ ﭼﻮن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪن اﺛﺮ ﭼﯿﺰي ﺑﻌﺪ از آﺑﺎدي در ﺣﮑﻢ ﭘﺎك ﺷﺪن و از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ‬
‫ﺧﻮد آن ﭼﯿﺰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪668 :‬‬
‫اﺳﺖ ﺗﺎ اﺛﺮش ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ از اﯾﻨﺠﻬﺖ دروس‪ -‬ﺑﻪ ﭘﺎك ﺷﺪن و ﻣﺤﻮ ﺷﺪن ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪:‬‬
‫درس اﻟﮑﺘﺎب و درﺳﺖ اﻟﻌﻠﻢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﺛﺮ آﻧﺮا درﯾﺎﻓﺘﻢ و ﺣﻔﻆ ﻧﻤﻮدم )اﺛﺮش در ﺻـﻔﺤﻪ ذﻫﻦ ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ آﺛﺎر ﺑﻨﺎﻫﺎي وﯾﺮان‬
‫در ﺳﻄﺢ زﻣﯿﻦ ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و ﭼﻮن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪن ﭼﯿﺰي در ذﻫﻦ ﺑﺎ ﭘﯽ در ﭘﯽ ﺧﻮاﻧـﺪن اﻣﮑﺎن دارد ﻟـﺬا ﺧﻮاﻧـﺪن ﻣـﺪاوم ﺑﻪ واژه‪ -‬درس‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮاﻧـﺪن ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و َدَرُﺳﻮا ﻣﺎ ﻓِﯿِﻪ‪ /169 -‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫و ﺑ ِﻤﺎ ُﮐﻨْﺘُْﻢ ﺗَُﻌﻠﱢُﻤﻮَن اﻟ ِْﮑﺘﺎَب َو ﺑ ِﻤﺎ ُﮐﻨْﺘُْﻢ َﺗْﺪُرُﺳﻮَن‪ /79 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫و َو ﻣﺎ آَﺗﯿْﻨﺎُﻫْﻢ ﻣِْﻦ ُﮐﺘٍُﺐ َﯾْﺪُرُﺳﻮَﻧﻬﺎ‪ /44 -‬ﺳﺒﺎء(‪.‬‬
‫)ﮐﻪ در ﻫﺮ ﺳﻪ ﻋﺒﺎرت‪ -‬درﺳﻮا‪ -‬ﺗﺪرﺳﻮن‪ -‬ﯾﺪرﺳﻮن‪ -‬از ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﺪاوم و اﺛﺮ ﭼﯿﺰي را در ذﻫﻦ ﻗﺮار دادن اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و در آﯾـﻪ َو ﻟ َِﯿُﻘﻮﻟ ُـﻮا َدَرْﺳَﺖ‪ /105 -‬اﻧﻌﺎم( ﮐﻪ‪ -‬دارﺳﺖ ﻫﻢ ﺧﻮاﻧـﺪه ﺷـﺪه ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬ﺑﺎﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪاي‪) .‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺳﺨﻨﺎن را از آﻧﻬﺎ اﺧﺬ ﮐﺮدهاي ﻟﺬا ﺑﺮاي رّد ﮔﻔﺘﺎرﺷﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)آﯾﺎت را از ﻧﻈﺮ ﻟﻔﻈﯽ ﮔﻮﻧﻪﮔﻮن ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﻢ و ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﺎزل ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻗﺮآن را ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ داﻧﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫و ﺑﻄﻼن ﺳﺨﻦ دﺷﻤﻨﺎن را ﻧﯿﺰ روﺷﻦ ﺳﺎزﯾﻢ(‪.‬‬
‫در ﺑﺎره آﯾﻪ َو َدَرُﺳﻮا ﻣﺎ ﻓِﯿِﻪ‪ /169 -‬اﻋﺮاف( ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻘﻂ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ وﻟﯽ ﻋﻤﻞ ﺑﺂﻧﻬﺎ را ﺗﺮك ﮐﺮدﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫درس اﻟﻘﻮم اﻟﻤﮑﺎن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﺛﺮ آﻧﺠﺎ را از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدﻧﺪ و ﻓﺮﺳﻮده ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫درﺳﺖ اﻟﻤﺮأة‪ -‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﻋﺎدت ﻣﺎﻫﯿﺎﻧﻪ زﻧﺎﻧﮕﯽ اﺳﺖ )ﺣﺎﺋﺾ ﺷﺪ(‪.‬‬
‫درس اﻟﺒﻌﯿﺮ‪ -‬اﺛﺮ ﭘﯿﺴﯽ در ﺑﺪن ﺷﺘﺮ ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )درك( ]درك ‪ ... :‬ص ‪668 :‬‬
‫اﻟّﺪرك‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ -‬اﻟّﺪرج‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺮﮐﺖ و راه رﻓﺘﻦ ﺗﺪرﯾﺠﯽ وﻟﯽ‪ -‬درج‪ -‬ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر ﺻﻌﻮد و ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و‪ -‬درك‪ -‬ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر ﻓﺮود‬
‫آﻣﺪن ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪669 :‬‬
‫و ﺳﺮﻧﮕﻮن ﺷﺪن ﻟﺬا ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫درﺟﺎت اﻟﺠّﻨﮥ و درﮐﺎت اﻟّﻨﺎر‪ -‬و ﺑﺘﺼّﻮر ﻓﺮو اﻓﺘﺎدن در آﺗﺶ آﻧﺠﺎ‪ -‬ﻫﺎوﯾﮥ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ ﺳﻘﻮط رخ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ :‬إﱠن اﻟ ُْﻤﻨﺎﻓِِﻘﯿَﻦ ﻓِﯽ اﻟﱠﺪْرِك اﻟ َْﺄْﺳَﻔِﻞ ﻣَِﻦ اﻟﻨﱠﺎِر‪ /125 -‬ﻧﺴﺎء( اﻟّﺪرك‪ -‬ژرﻓﺘﺮﯾﻦ ﮔﻮدي ﮐﻒ درﯾﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫)َدَرك(‪ -‬ﻃﻨـﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﻨـﺎب دﯾﮕﺮ را ﺑـﺂن ﮔﺮه ﻣﯽزﻧﻨـﺪ ﺗﺎ ﺑﺂب ﺑﺮﺳـﻨﺪ و ﻧﯿﺰ درك در اﺛﺮ ﺳـﻘﻮط ﻗﯿﻤﺖ ﺟﻨﺲ و ﺧﺮﯾـﺪ و ﻓﺮوش‬
‫ﺑ ﺎ ﻧ ﺴ ﺎ ن ﻣ ﯽر ﺳ ﺪ ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻻ َﺗﺨﺎُف َدَرﮐًﺎ َو ﻻ َﺗْﺨﺸﯽ ‪ /77‬ﻃﻪ( و )از ﻋﻮاﻗﺐ ﻓﺮو اﻓﺘﺎدن ﻧﻪ ﺑﺘﺮس و ﻧﻪ ﺑﯿﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎش(‪.‬‬
‫ك(‪ -‬ﺑﭙﺎﯾﺎن آن رﺳﯿﺪ‪.‬‬ ‫)أْدَر َ‬
‫أدرك اﻟّﺼﺒّﯽ‪ -‬ﺑﭙﺎﯾﺎن دوران ﮐﻮدﮐﯽ و آﻏﺎز ﺳّﻦ ﺑﻠﻮغ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫در آﯾﺎت َﺣﺘﱠﯽ ِإذا َأْدَرَﮐُﻪ اﻟ َْﻐَﺮُق‪ /90 -‬ﯾﻮﻧﺲ(‪.‬‬
‫)ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻏﺮق ﺷﺪن ﻓﺮﻋﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ دﯾﺪن ﺧﻄﺮ ﻣﺮگ و رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻏﺮق ﺷﺪن ﮔﻔﺖ ﺑﺨﺪاي ﻣﻮﺳﯽ و ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﯿﻞ اﯾﻤﺎن آوردم(‪.‬‬
‫و ﻻ ﺗُْﺪِرُﮐُﻪ ﻟا َْﺄﺑ ْﺼﺎُر َو ُﻫَﻮ ﯾُْﺪِرُك اﻟ َْﺄﺑ ْﺼﺎَر‪ /103 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ از ﻋﻠﻤﺎء ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ‪ -‬ﻻ ﺗﺪرﮐﻪ اﻷﺑﺼﺎر‪ -‬را ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻇﺎﻫﺮي ﮐﻪ ﻋﻀﻮ ﺑﺪن اﺳﺖ ﺣﻤﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭼﺸﻤﻬﺎي ﻇﺎﻫﺮي ﺧﺪا را‬
‫ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و ﺑﻌﺾ دﯾﮕﺮ‪ -‬أﺑﺼﺎر‪ -‬را ﺑﺮ ﺑﺼﯿﺮت و دﯾﺪ دل ﺣﻤﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ از اﺑﻮ ﺑﮑﺮ )رض( رواﯾﺖ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﺑـﺎﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ آﮔـﺎﻫﯽ ﻣﯽدﻫـﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ »ﯾﺎ ﻣﻦ ﻏﺎﯾـﮥ ﻣﻌﺮﻓـﮥ اﻟﻘﺼﻮر ﻋﻦ ﻣﻌﺮﻓﺘﻪ إذ‬
‫ﮐﺎن ﻏﺎﯾﮥ ﻣﻌﺮﻓﺘﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ أن ﺗﻌﺮف اﻷﺷﯿﺎء ﻓﺘﻌﻠﻢ أﻧﻪ ﻟﯿﺲ ﺑﺸﯽء ﻣﻨﻬﺎ و ﻻ ﺑﻤﺜﻠﻬﺎ ﺑﻞ ﻫﻮ ﻣﻮﺟﺪ ﮐّﻞ ﻣﺎ أدرﮐﺘﻪ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬اي ﮐﺴـﯽ ﮐـﻪ ﻧﻬـﺎﯾﺖ ﺷـﻨﺎﺧﺘﺶ اﻗﺮار ﺑﻪ ﻗﺼـﻮر از ﺷـﻨﺎﺳﺎﺋﯽ او اﺳﺖ زﯾﺮا ﻧﻬـﺎﯾﺖ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺨـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺷـﯿﺎء را‬
‫ﺑﺸﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬و ﺑﺪاﻧﯽ ﮐﻪ وﺟﻮد اﺷﯿﺎء از ﺧﻮد آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﻪ از ﭼﯿﺰي دﯾﮕﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﻬﺎ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﻨﺪه ﻫﺮ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮ‬
‫او را در ﻣﯽﯾﺎﺑﯽ(‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪670 :‬‬
‫واژه‪َ) -‬ﺗﺪاُرك(‪ -‬ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻓﺮﯾﺎدرﺳﯽ و ﯾﺎري ﺧﻮاﺳﺘﻦ و ﻧﻌﻤﺖ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫آﯾﻪ ﻟَْﻮ ﻻ َأْن َﺗﺪاَرَﮐُﻪ ﻧِْﻌَﻤٌﮥ ﻣِْﻦ َرﺑ ﱢِﻪ‪ /49 -‬ﻗﻠﻢ( )اﮔﺮ ﻧﻪ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻌﻤﺖ ﺧﺪاي ﺑﺎو رﺳﯿﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ َﺣﺘﱠﯽ ِإَذا اﱠداَرُﮐﻮا ﻓِﯿﻬﺎ َﺟِﻤﯿﻌًﺎ‪ /38 -‬اﻋﺮاف( ﯾﻌﻨﯽ )ﻫﺮ ﯾﮑﯽ ﺑﺪﯾﮕﺮي‪ ،‬و ﻫﻤﻪ ﺑﻬﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ(‪.‬‬
‫و ﺑَِﻞ اﱠداَرَك ِﻋﻠُْﻤُﻬْﻢ ﻓِﯽ اﻟ ْﺂِﺧَﺮِة‪ /66 -‬ﻧﻤﻞ( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻋﻠﻤﺸﺎن در ﺑﺎره آﺧﺮت ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ و ﺑﺂن رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)درك‪ -‬ﺑﺒﺎب اﻓﺘﻌﺎل ﮐﻪ ﻣﯽرود ﺣﺮف )ت( اﻓﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺣﺮف )د( ﺗﺒﺪﯾﻞ و در آن ادﻏﺎم ﺷﺪه و ﺑﺼﻮرت‪ -‬اّدراك‪ -‬در ﻣﯽآﯾﺪ(‪.‬‬
‫ﻣﺜﻞ آﯾﻪ َﺣﺘﱠﯽ ِإَذا اﱠداَرُﮐﻮا‪ /38 -‬اﻋﺮاف( و از ﻫﻤﯿﻦ وزن آﯾﻪ اﺛﱠﺎَﻗﻠْﺘُْﻢ ِإﻟَﯽ اﻟ َْﺄْرِض‪ /38 -‬ﺗﻮﺑﻪ( و اﱠﻃﯿﱠْﺮﻧﺎ ﺑ َِﮏ‪ /47 -‬ﻧﻤﻞ(‪ .‬ﮐﻪ آﯾﻪ اّول‪ -‬ﺑﻞ‬
‫أدراك ﻋﻠﻤﻬﻢ ﻓﯽ اﻵﺧﺮة‪ -‬ﻫﻢ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺣﺴﻦ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮ آﺧﺮت را ﻧﻔﻬﻤﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺂن‪ -‬ﺟﻬﻞ‪ -‬داﺷـﺘﻨﺪ ﺣﻘﯿﻘﺘﺶ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﯿﺸﺎن‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪرك و ﻓﻬﻢ آﺧﺮت ﺑﺎﻧﺘﻬﺎ رﺳﯿﺪ و آن را ﻧﻔﻬﻤﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ :‬ﻣﻌﻨﯿﺶ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ در آﺧﺮت ﻋﻠﻤﺸﺎن آﻧﺮا درك ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد ﯾﻌﻨﯽ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ آن را در آﺧﺮت ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و رﺳـﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﺎ در دﻧﯿﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺂن ﮔﻤﺎن ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ در آﺧﺮت ﯾﻘﯿﻨﯽ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﯿﻘﯿﻦ ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫( ) )درﻫﻢ( ]درﻫﻢ ‪ ... :‬ص ‪670 :‬‬
‫»‪ «1‬واﺣﺪ ﭘﻮل ﻧﻘﺮه‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻔﺖ‪َ :‬و َﺷَﺮْوُه ﺑ َِﺜَﻤٍﻦ ﺑَْﺨٍﺲ َدراِﻫَﻢ َﻣْﻌُﺪوَدٍة‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬درﻫﻢ ﯾﮑﯽ از ﭘﻮﻟﻬﺎي ﻧﻘﺮهاي راﯾـﺞ ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮده ﮐﻪ در اﯾﺮان ﺳـّﮑﻪ ﻣﯽزدﻧـﺪ ﺧﺼﻮﺻﺎ در ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﮐﻪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻮده ﻫﺮ ده‬
‫درﻫﻢ ﻫﻔﺖ ﻣﺜﻘﺎل وزن داﺷﺘﻪ اّﻣﺎ‪ -‬دﯾﻨﺎر‪ -‬در روم ﻣﺴﮑﻮك ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫دﯾﻨﺎر از ﻃﻼ اﺳﺖ‪ ،‬در ﯾﮏ ﺳﻤﺖ درﻫﻤﻬﺎ ﺻﻮرت ﻣﻠﮑﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در زﯾﺮ ﺗﺨﺘﺶ ﺟﻤﻠﻪ ﻓﺎرﺳﯽ )ﭘﺎك ﺑﺨﻮر( ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋّﺰ اﻟـّﺪوﻟﻪ دﯾﻠﻤﯽ و ﺑﺮادراﻧﺶ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﺸـﺎن ﺑـﺎ ﺧﻠﻔـﺎء ﺑﺮ ﺳـّﮑﻪﻫﺎي درﻫﻢ و دﯾﻨـﺎر ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻣﯽﺷـﺪ و از ﺳﺎل ‪334‬‬
‫ﻫﺠﺮي ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﻘّﯿﻪ زﻣﺎﻣﺪاران اﯾﺮان از آﻧﻬﺎ ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)رﺳﺎﺋﻞ‪ /‬ﺟﺎﺣﻆ ‪ -279 /2‬ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ /‬ﺑﻼذري ‪ -371‬ﺻﺒﺢ اﻻﻋﺸﯽ‪ /‬ﻗﻠﻘﺸﻨﺪي ‪.(416 /1‬‬
‫‪ /20 -‬ﯾﻮﺳﻒ( درﻫﻢ ﻧﻘﺮهاي اﺳﺖ ﻣﺴﮑﻮك ﮐﻪ در داد و ﺳﺘﺪ ﺑﺎ آن ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫( ) )دري( ]دري ‪ ... :‬ص ‪671 :‬‬
‫)ﻓﻬﻤﯿﺪ(‪ -‬اﻟّﺪراﯾﮥ‪ -‬ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﻮﻋﯽ از ﻓﺮﯾﺐ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻓﻌﺎل آن‪ -‬درﯾﺘﻪ و درﯾﺖ ﺑﻪ درﯾﮥ‪ ،‬و‪ ،‬اّدرﯾﺖ‪ -‬اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﻓﻄﻨﺖ و ﺷﻌﺮت ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻬﻤﯿﺪم و درﯾﺎﻓﺘﻢ‪.‬‬
‫و ﻣﺎذا ﯾّﺪري اﻟّﺸﻌﻪ اﻟﺮاء ﻣّﻨﯽ و ﻗﺪ ﺟﺎوزت رأس اﻷرﺑﻌﯿﻦ‬
‫)ﺷﻌﺮ از ﺳﺤﯿﻢ اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﻌﺮاء ﭼﻪ ﭼﯿﺰي را از ﻣﻦ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽدارﻧﺪ و ﻓﺮﯾﺒﻢ ﻣﯽدﻫﻨﺪ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﭼﻬﻞ ﺳﺎلام را ﮔﺬارﻧﺪهام(‪.‬‬
‫اﻟّﺪرﯾـﮥ‪ -‬ﺣﻠﻘﻪ ﻓﻠّﺰي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻋﻼـﻣﺖ و ﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﻧﯿﺰه ﻣﯽﺑﺴـﺘﻨﺪ و ﻧﯿﺰ اﻟّﺪرﯾـﮥ‪ -‬ﺷﺘﺮي ﮐﻪ ﺷـﮑﺎرﭼﯽ آﻧﺮا ﻣﯽﺑﻨـﺪد و در ﭘﺸﺖ آن ﭘﻨﻬﺎن‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﺷﮑﺎر ﺑﻄﺮف آن ﺷﺘﺮ ﻣﯽآﯾﺪ او را ﺑﺎ ﺗﯿﺮ ﻣﯽزﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺪري‪ ،‬ﺷﺎخ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﮐﻪ وﺳﯿﻠﻪ دﻓﺎع از اوﺳﺖ‪ ،‬و از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻻ َﺗْﺪِري ﻟََﻌﱠﻞ اﻟﻠﱠَﻪ ﯾُْﺤِﺪُث ﺑَْﻌَﺪ ذﻟ َِﮏ َأﻣْﺮًا‪ /-‬ﻃﻼق( )ﭼﻪ ﻣﯽداﻧﯽ ﺑﺴﺎ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻌﺪ از آن اﻣﺮي اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و َو ِإْن َأْدِري ﻟََﻌﻠﱠُﻪ ﻓِﺘَْﻨٌﮥ ﻟَُﮑْﻢ‪ /111 -‬اﻧﺒﯿﺎء(‪.‬‬
‫و ﻣﺎ ُﮐﻨَْﺖ َﺗْﺪِري َﻣﺎ اﻟ ِْﮑﺘﺎُب‪ /52 -‬ﺷﻮري(‪.‬‬
‫‪ -1‬ﻫﺮ ﮐﺠﺎ در ﻗﺮآن ﻋﺒﺎرت‪ -‬و ﻣﺎ أدراك‪ -‬آﻣﺪه اﺳﺖ در ﭘﯽ آن ﻣﻌﻨﯿﺶ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﺜﻞ آﯾﺎت زﯾﺮ‪:‬‬
‫ك ﻣﺎ ِﻫَﯿْﻪ ﻧﺎٌر ﺣﺎﻣَِﯿٌﮥ‪ /10 -‬ﻗﺎرﻋﻪ(‪.‬‬ ‫َو ﻣﺎ َأْدرا َ‬
‫ك ﻣﺎ ﻟَﯿَْﻠُﮥ اﻟ َْﻘْﺪِر ﻟَﯿَْﻠُﮥ اﻟ َْﻘْﺪِر َﺧﯿٌْﺮ ﻣِْﻦ َأﻟ ِْﻒ َﺷْﻬٍﺮ‪ /2 -‬ﻗﺪر(‪.‬‬
‫و َو ﻣﺎ َأْدرا َ‬
‫ك َﻣﺎ اﻟ َْﺤﺎﻗﱠُﮥ‪ /3 -‬ﺣﺎّﻗﻪ(‪.‬‬ ‫َو ﻣﺎ َأْدرا َ‬
‫و ﺛُﱠﻢ ﻣﺎ َأْدرا َ‬
‫ك ﻣﺎ َﯾْﻮُم اﻟﱢﺪﯾِﻦ‪ /17 -‬اﻧﻔﻄﺎر(‪.‬‬
‫ﻗُـْﻞ ﻟَْﻮ ﺷـﺎَء اﻟﻠﱠُﻪ ﻣـﺎ َﺗَﻠْﻮﺗُُﻪ َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ َو ﻻ َأْدراُﮐْﻢ ﺑ ِِﻪ‪ 16 -‬ﯾﻮﻧﺲ( )ﺑﮕﻮ اﮔﺮ ﺧـﺪا ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ آﯾﺎت را ﺑﺮ ﺷـﻤﺎ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪم و ﺷـﻤﺎ را ﺑﺮ آن‬
‫آﮔﺎه ﻧﻤﯽﮐﺮدم(‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬درﯾﺖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻬﻤﯿﺪم و درﯾﺎﻓﺘﻢ‪ ،‬در آﯾﻪ اﺧﯿﺮ ﻋﺒﺎرت‪ -‬و ﻻ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪672 :‬‬
‫أدرﮐﻢ‪ -‬از ﻫﻤﯿﻦ‪ -‬درﯾﺖ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ از‪ -‬درات‪ -‬ﻣﯽﺑﻮد ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ و ﻻ أدراﺗﮑﻤﻮه‪ -‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬و ﻫﺮ ﺟﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت‪ -‬و ﻣﺎ ﯾﺪرﯾﮏ‪ -‬در ﻗﺮآن ذﮐﺮ ﺷﺪ ﺗﻮﺿﯿﺤﯽ در ﭘﯽ آن ﻧﯿﺴﺖ ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪:‬‬
‫َو ﻣﺎ ﯾُْﺪِرﯾَﮏ ﻟََﻌﻠﱠُﻪ َﯾﱠﺰﱠﮐﯽ‪ /3 -‬ﻋﺒﺲ( و َو ﻣﺎ ﯾُْﺪِرﯾَﮏ ﻟََﻌﱠﻞ اﻟﱠﺴﺎَﻋَﮥ َﻗِﺮﯾٌﺐ‪ /17 -‬ﺷﻮري(‪.‬‬
‫وﻟﯽ واژه‪ -‬دراﯾﮥ‪ -‬در ﺑﺎره ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻻ ﻫّﻢ ﻻ أدري و أﻧﺖ اﻟّﺪاري »‪.«1‬‬
‫و اﯾﻦ ﻣﺼﺮاع ﯾﮑﯽ از ﺳﺨﻨﺎن ﺳﺨﺖ و ﺑﺎ ﺗﮑّﻠﻒ ﮐﻼم ﻋﺮب اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )درأ( ]درأ[‪ ... :‬ص ‪672 :‬‬
‫اﻟّﺪرء‪ -‬ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﺷﺪن ﺑﯿﮏ ﺟﺎﻧﺐ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻗّﻮﯾﺖ درأه و درأت ﻋﻨﻪ‪ -‬ﻣﯿﺰان و ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺶ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﻓﻼن ذو ﺗﺪّري‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ او‪ ،‬در دﻓﻊ دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ ﻗﻮي و ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دارأﺗﻪ‪ -‬دﻓﻌﺶ ﮐﺮدم و راﻧﺪﻣﺶ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫َو َﯾْﺪَرُؤَن ﺑ ِﺎﻟ َْﺤَﺴَﻨِﮥ اﻟﱠﺴﯿﱢَﺌَﮥ‪ /22 -‬رﻋﺪ( )ﺑﺪي را ﺑﺎ ﺧﻮﺑﯽ دﻓﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫َو َﯾْﺪَرُؤا َﻋﻨَْﻬﺎ اﻟ َْﻌﺬاَب‪ /8 -‬ﻧﻮر( )ﻋﺬاب را از او دور ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ »ادرءوا اﻟﺤﺪود ﺑﺎﻟّﺸﺒﻬﺎت« ﻫﺸﺪاري اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﻮاﺳﺘﻦ و ﯾﺎﻓﺘﻦ ﭼﺎرهاي و راﻫﯽ ﺑﺮاي دﻓﻊ ﺣﺪود »‪.«2‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ در اﺟﺮاي ﺣّﺪي و اﻣﺮي ﺗﺮدﯾﺪي ﭘﯿﺶ آﻣﺪ دﺳﺖ از آن ﺣّﺪ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﻣﺼﺮاع ﺑﺎ ﻣﺼﺮاع دّوم ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻻ ﻫّﻢ ﻻ ادري و اﻧﺖ اﻟّﺪاري ﮐّﻞ اﻣﺮئ ﻣﻨﮏ ﻋﻠﯽ ﻣﻘﺪار‬
‫ﺑﺎﮐﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﻤﯽداﻧﻢ وﻟﯽ ﺗﻮ ﺧﻮد داﻧﺎ و آﮔﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﻧﺪازه ﻗﺪر و ارزﺷﺶ ﺑﺘﻮ ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﺻﺤﺎح اﻟّﻠﻐﻪ‪ /‬ﺟﻮﻫﺮي(‪.‬‬
‫)‪ (2‬در ﮐﺘﺎب ﻣﻦ ﻻ ﯾﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﯿﻪ‪ ،‬و ﮐﺎﻓﯽ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺂﺧﺬ دﯾﮕﺮ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ادرءوا اﻟﺤﺪود ﺑﺎﻟّﺸﺒﻬﺎت« اي ادﻓﻌﻮﻫﺎ و ﻣﺜﻠﻪ‬
‫ﻗﻮﻟﻪ )ع(‪» ،‬ﻻ ﯾﻘﻄﻊ ﺻﻼة اﻟﻤﺴﻠﻢ ﺷﯽء و ﻟﮑﻦ ادرأوا ﻣﺎ اﺳﺘﻄﻌﺘﻢ( ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺪود را ﺑﺎ ﺷﺒﻬﺎت )ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎرﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ در آﻧﻬﺎ ﺣﮑﻢ ﺑﺼﻮاب و‬
‫ﺧﻄﺎ ﻧﮑﻨﻨـﺪ( ﯾﻌﻨﯽ دﻓﻊ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﻣﺴـﻠﻤﺎن را ﭼﯿﺰي ﻗﻄﻊ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ وﻟﯽ )اﮔﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﭘﯿﺶ‬
‫آﯾﺪ( ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎزﺗﺎن ﻗﻄﻊ ﻧﺸﻮد دﻓﻌﺶ ﮐﻨﯿﺪ‪) ،‬ﻣﻦ ﻻ ﯾﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﯿﻪ ‪ 53 /4‬ﮐﺎﻓﯽ ‪ 365 /3‬ﺑﻨﻘﻞ از‪[...] -‬‬
‫ﺑﺮ دارﯾﺪ‪ -‬إﻟّﺎ ﻓﯽ ﺣّﺪ ﻣﻦ ﺣﺪود اﻟﻠّﻪ‪ -‬ﻣﮕﺮ در ﺣﺪود ﺧﺪاي(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗُْﻞ َﻓﺎْدَرُؤا َﻋْﻦ َأﻧ ُْﻔِﺴُﮑُﻢ اﻟ َْﻤْﻮَت‪ /168 -‬آل ﻋﻤﺮان( ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺑﮕﻮ اﮔﺮ راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﺪ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﻣﺮگ راز ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺑﺮاﻧﯿﺪ و دور ﮐﻨﯿﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َﻓﺎﱠداَرأْﺗُْﻢ( ﻓِﯿﻬﺎ‪ /72 -‬ﺑﻘﺮه( )در آن ﮐﺎر ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﻣﯽراﻧﺪﯾﺪ و ﮐﺸﻤﮑﺶ ﻣﯽﻧﻤﻮدﯾﺪ(‪.‬‬
‫ﻓﻌـﻞ‪ -‬أدارأﺗﻢ ﺑﺮ وزن اّﻓﺎﻋﻠﺘﻢ اﺻـﻠﺶ ﺗـﺪارأﺗﻢ ﺑﻮده )ﺗﻔﺎﻋﻠﺘﻢ( از ﺑﺎب ﺗﻔﺎﻋﻞ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺨﻔﯿﻒ در ﻟﻔﻆ‪ ،‬ﺣﺮف )ت( ﺑﻪ )دال( ﺗﺒـﺪﯾﻞ و‬
‫ﺳﺎﮐﻦ ﺷﺪه ﺳﭙﺲ )دو ﺣﺮف ﻫﻢ ﺟﻨﺲ دال( در ﻫﻢ ادﻏﺎم ﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاي اﺟﺘﻨﺎب از‪) -‬اﺑﺘﺪا ﺑﺴﺎﮐﻦ ﺑﻮدن ﮐﻠﻤﻪ( اﻟﻒ وﺻﻞ ﺑﺮ ﺳﺮ آن در‬
‫آﻣﺪه و‪ -‬أﻓﺎﻋﻠﺘﻢ ﯾﺎ‪ -‬أّدارأﺗﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ )ﮐﻪ در آﯾﻪ ﻓﻮق آﻣﺪه ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬اّدارﮐﻮا‪ -‬و اﺛّﺎﻗﻠﺘﻢ(‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از ادﺑﺎء ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬أّدارأﺗﻢ ﺑﺮ وزن اﻓﺘﻌﻠﺘﻢ اﺳﺖ و از وﺟﻮﻫﯽ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻏﻠﻂ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اّول‪ -‬أّدارأﺗﻢ )ﺑﺎ ﺗﺸﺪﯾﺪ دال( ﻫﺸﺖ ﺣﺮف و‪ -‬اﻓﺘﻌﻠﺘﻢ ﯾﺎ أدرأﺗﻢ ﻫﻔﺖ ﺣﺮف‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪ -(136 / /1‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر در ذﯾـﻞ ﺣـﺪﯾﺚ ﻓﻮق ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب ‪ ،72 /1‬اّن رﺳﻮل اﻟّﻠﻪ )ص( ﮐـﺎن ﯾﺼـّﻠﯽ ﻓﺠﺎءت‬
‫ﺑﻬﻤﮥ ﺗﻤّﺮ ﺑﯿﻦ ﯾﺪﯾﻪ ﻓﻤﺎ زال ﯾﺪارﺋﻬﺎ‪ -‬اي ﯾﺪاﻓﻌﻬﺎ‪ -‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻧﻮزاد ﮔﻮﺳـﭙﻨﺪي ﭘﯿﺸﺎوري و در ﺣﻀﻮرش آﻣﺪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬
‫آﻧﺮا دور ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آن را دﻓﻊ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮاي اﺣﺘﺮاز از ﺧﻄـﺎ و ﮔﻨـﺎه ﯾـﺎ دوري از ﺗﺮس ﻋﺒـﺎدت ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﮐﺎرﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ‬
‫ﮔﻨﺎه و ﺻﻮاﺑﯽ ﻧﺪارد آن ﺣﺪود را ﭼﺎره ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺤﺜﯽ ﮐﻪ راﻏﺐ در ذﯾـﻞ آﯾﻪ َﻓـﺎﱠداَرأْﺗُْﻢ ﻓِﯿﻬﺎ‪ /72 -‬ﺑﻘﺮه( و در ﺑـﺎره ﺑﺎﺑﻬـﺎي اﻓﺘﻌـﺎل و ﺗﻔﺎﻋـﻞ ﻧﻤﻮده ﺑﻄﻮر ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻨﺴﺖ‪ :‬ﮐﻪ ﻫﺮ ﮔﺎه ﻓﺎء‬
‫اﻟﻔﻌـﻞ ﺑـﺎب ﺗﻔﺎﻋـﻞ‪ -‬ﯾﮑﯽ از ﯾـﺎزده ﺣﺮف )ت‪ -‬ث‪ -‬د‪ -‬ذ‪ -‬ز‪ -‬س‪ -‬ش‪ -‬ص‪ -‬ض‪ -‬ط‪ -‬ظ( ﺑﺎﺷـﺪ ﺟـﺎﺋﺰ اﺳـﺖ ﮐﻪ ﺣﺮف )ت( ﺑـﺎب‬
‫ﺗﻔﺎﻋـﻞ را از ﺟﻨﺲ ﻓـﺎء اﻟﻔﻌـﻞ‪ -‬ﮐﺮده ﺳـﺎﮐﻦ ﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬در ﻓـﺎء اﻟﻔﻌـﻞ ادﻏﺎم ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪ و در اّوﻟﺶ ﻫﻤﺰه وﺻﻞ در آورﻧـﺪ ﻣﺜﻞ‪ -‬درا‪ -‬ﮐﻪ در‬
‫ﺗﻔﺎﻋـﻞ‪ -‬ﺗـﺪرأ و ﺳـﭙﺲ اّدارأ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﺛﻘـﻞ‪ -‬ﺗﺜﺎﻗـﻞ و ﺳـﭙﺲ اﺛّﺎﻗـﻞ‪ -‬ﺑﺎب اﻓﺘﻌﺎل ﻫﻢ اﮔﺮ ﻓﺎء اﻟﻔﻌﻞ ﺛﻼﺛﯽ )ص‪ -‬ض‪ -‬ط‪ -‬ظ( ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫ﺣﺮف )ت( در ﻫﻤﻪ آﻧﻬـﺎ ﺑﻪ )ط( ﺗﺒـﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪) -‬ﺻـﻠﺢ‪ -‬اﺻـﻄﻠﺢ(‪) .‬ﺿـﺮب‪ -‬اﺿـﻄﺮب(‪) -‬ﻇﻠﻢ‪ -‬اﺿـﻄﻠﻢ(‪) -‬ﻃﻠﻊ اّﻃﻠﻊ( و اﮔﺮ‬
‫ﺣﺮف اّول ﺛﻼﺛﯽ‪) -‬د‪ -‬ذ‪ -‬ز‪ (-‬ﺑﺎﺷﺪ در ﺑﺎب اﻓﺘﻌﺎل ﺑﻪ )دال( ﻋﻮض ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫زﺟﺮ‪ -‬ازدﺟﺮ و ازدﺟﺎر‪ -‬در اﯾﺪرأ ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬اّدراء‪ -‬ﯾﺎ اّدرأﺗﻢ و ﺑﮕﻔﺘﻪ راﻏﺐ ﺑﺎب ﺗﻔﺎﻋﻞ اﺳﺖ و‪ -‬اّدرأﺗﻢ‪.‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﺣﺮﻓﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از اﻟﻒ وﺻﻞ ﻣﯽآﯾﺪ ﺣﺮف )ت( ﭘﺲ آﻧﺮا )دال( ﻗﺮار داده‪.‬‬
‫ﺳّﻮم‪ -‬ﺣﺮﻓﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺣﺮف دّوم در‪ -‬أّدارأﺗﻢ‪ -‬ﻣﯽآﯾﺪ‪) -‬دال( اﺳﺖ آﻧﺮا )ت( ﻗﺮار داده‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﻓﻌﻞ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﻌﯿﻦ در ﺑﺎب‪ -‬اﻓﺘﻌﺎل‪ -‬ﺣﺮف ﺑﻌﺪ از )ت( آن ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻣﺘﺤّﺮك ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﺟﺎ ﺳﺎﮐﻦ ﻗﺮارش داده‪.‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬در‪ -‬أّدارأت‪ -‬ﮐﻪ در اﺻﻞ )ﺗﺪارأت( ﺑﻮده ﺣﺮف زاﺋﺪي داﺧﻞ ﺷﺪه و در اﻓﺘﻌﻠﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ و آن زاﺋﺪ داﺧﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺸﻢ‪ -‬ﺣﺮف )اﻟﻒ( را ﺑﺠﺎي )ع( ﻧﻬﺎده در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ )ع( ﻧﯿﺴﺖ و )اﻟﻒ( اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻔﺘﻢ‪ -‬ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ )ﻋﯿﻦ اﻟﻔﻌﻞ( در اﻓﺘﻌﻞ دو ﺣﺮف و در‪ -‬أّدارأﺗﻢ ﺑﻌﺪش ﺳﻪ ﺣﺮف ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫( ) )دس( ]دس ‪ ... :‬ص ‪674 :‬‬
‫اﻟّﺪس‪ :‬آﻣﯿﺨﺘﻦ و داﺧﻞ ﻧﻤﻮدن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ در ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﮔﻮﻧﻪاي اﮐﺮاه‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫دﺳﺴﺘﻪ ﻓﺪّس‪) -‬ﺑﺎ اﮐﺮاه و ﺑﯽﻣﯿﻠﯽ آﻧﺮا در آﻣﯿﺨﺘﻢ و آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪ(‪.‬‬
‫دس اﻟﺒﻌﯿﺮ ﺑﺎﻟﻬﻨﺎء‪) -‬ﻗﻄﺮان و داروي ﮔﺮي ﺑﻪ آن ﺷﺘﺮ ﻣﺎﻟﯿـﺪه ﺷﺪ( و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻟﯿﺲ اﻟﻬﻨﺎء ﺑﺎﻟّﺪّس »‪) -«1‬ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎﺋﯽ از ﺑﺪن روﻏﻦ‬
‫زدن ﮐﺎري اﺳﺖ ﻧﺎﻗﺺ و‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺻـﻄﻼح ﻓﻮق ﺑﺼﻮرت‪ -‬ﻟﯿﺲ اﻟﻬﻦ ﺑﺎﻟّﺪس‪ -‬ﻧﯿﺰ ﺿﺒﻂ ﺷﺪه ﻫﻨﺎء ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ و ﮐﺴﺮه ﺣﺮف اّول ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻄﺮان و داروي ﺿّﺪ ﻋﻔﻮﻧﯽ ﺳﯿﺎه‬
‫رﻧﮕﯽ ﮐﻪ در زﺧﻤﻬﺎ ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫و‪ -‬ﻫﻦء‪ -‬ﻣﺼـﺪر آن اﺳﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ روﻏﻦ ﻣﺎﻟﯽ ﺗﻤﺎم ﺑـﺪن‪ ،‬وﻟﯽ دّس‪ -‬ﻣﺎﻟﯿﺪن آن روﻏﻦ ﺑﻪ ﮔﻮديﻫﺎي ﮐﺸﺎﻟﻪ ران و زﯾﺮ ﺑﻐﻞ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ ﻓﻮق در ﺑﺎره ﮐﺴـﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ در ﻃﻠﺐ ﭼﯿﺰي ﮐﻮﺷـﺶ ﻻزم را اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدﻫﺪ و در ﮐﺴﺐ و ﮐﺎر ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻨﻬـﺎ ﺑﺰﯾﺮ ﺑﻐـﻞ روﻏﻦ زدن ﻣﻄﻠﻮب ﺣﺎﺻـﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬و در راه ﻃﻠﺐ ﺑـﺎﯾﺴﺘﯽ ﮐﺎﻣﻼـ ﮐﻮﺷـﯿﺪ‪) -‬ﻣﺠﻤﻊ اﻻﻣﺜـﺎل ‪ (186 / 2‬ﻣﯿﺪاﻧﯽ‪-‬‬
‫آﯾﻪاي ﮐﻪ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ در ﻣﺘﻦ در ذﯾـﻞ واژه‪ -‬دّس‪ -‬ﻣﯽآورد آﯾﻪ َو َﻗـْﺪ ﺧﺎَب َﻣْﻦ َدﱠﺳﺎﻫﺎ‪ /10 -‬ﺷﻤﺲ( اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آﯾﻪ ﻗﺒﻠﺶ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺗﻮّﺟﻪ اﺳﺖ و آﯾﻨﺪه دو دﺳﺘﻪ از اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را ﻣﻨﻌﮑﺲ ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ -‬ﻗﺪ اﻓﻠﺢ ﻣﻦ زّﮐﺎﻫﺎ‪ -‬و ﻗﺪ ﺧﺎب ﻣﻦ دّﺳﺎﻫﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯿﮑﻪ ﻧﻔﺲ‬
‫و ﺟﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺰﮐﯿﻪ ﮐﺮد و ﺑﺎ ﮔﻨﺎﻫﺎن آﺋﯿﻨﻪ دﻟﺶ را ﺗﺎرﯾﮏ ﻧﻨﻤﻮد‬
‫ﺑﯿﻬﻮده‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬أْم َﯾُﺪﱡﺳُﻪ ﻓِﯽ اﻟﱡﺘﺮاِب »‪ /59 -«1‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫( ) )دﺳﺮ( ]دﺳﺮ[‪ ... :‬ص ‪675 :‬‬
‫)ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ ﺑﯿﺮون اﻧﺪاﺧﺖ و دور ﮐﺮد(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و َﺣَﻤﻠْﻨﺎُه َﻋﻠﯽ ذاتِ َأﻟ ْﻮاٍح َو ُدُﺳٍﺮ‪ /13 -‬ﻗﻤﺮ(‪.‬‬
‫دﺳﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯿﺦ و ﻣﻔﺮدش‪ -‬دﺳﺎر‪ -‬اﺳﺖ اﺻﻞ‪ -‬اﻟّﺪﺳﺮ‪ -‬ﺑﯿﺮون راﻧﺪن ﺑﺎ ﻓﺸﺎر و ﺳﺨﺘﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﺳﺮه ﺑﺎﻟّﺮﻣﺢ‪ -‬ﺑﺎ ﻧﯿﺰه دورش ﮐﺮد‪.‬‬
‫رﺟﻞ ﻣﺪﺳﺮ‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ -‬رﺟﻞ ﻣﻄﻌﻦ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮدي ﻧﯿﺰه اﻓﮑﻦ و ﺗﯿﺮ اﻧﺪاز‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻟﯿﺲ ﻓﯽ اﻟﻌﻨﺒﺮ زﮐﺎة‪ ،‬إﻧّﻤﺎ ﻫﻮ ﺷﯽء دﺳﺮه اﻟﺒﺤﺮ« »‪.«2‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬در ﻋﻨﺒﺮ زﮐﺎت و ﻣﺎﻟﯿﺎت ﺷﺮﻋﯽ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﻋﻨﺒﺮ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫__________________________________________________‬
‫رﺳﺘﮕﺎر ﺷﺪ‪ ،‬و آﻧﮑﻪ ﺧﻮد را در ﻣﯿﺎن ﭘﺎﮐﺎن ﻗﺮار داد و ﺑﺎ ﻓﺮﯾﺒﮑﺎري ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ را ﻣﺨﻔﯽ ﻧﻤﻮد ﻧﺎاﻣﯿﺪ و ﻧﺎﻣﻮّﻓﻖ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻨﻬﺎن داﺷـﺘﻦ ﻓﺠﻮر و ﮔﻨﺎﻫﺎن دﺳﯿﺴﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪ ﻓﺮﯾﺐ دﯾﮕﺮان اﺳﺖ و ﻗﺮآن ﺑﺎ دورﻧﻤﺎي آﯾﻨﺪه ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎن آﻧﻬﺎ را ﻫﺸﺪار ﻣﯽدﻫﺪ‪،‬‬
‫ﺛﻌﻠﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ از اﺑﻦ اﻋﺮاﺑﯽ در ﺑـﺎره آﯾﻪ ﻓـﻮق ﭘﺮﺳـﯿﺪم ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ دّس ﻧﻔﺴﻪ ﻣﻊ اﻟـّﺼ ﺎﻟﺤﯿﻦ و ﻟﯿﺲ ﻫﻮ ﻣﻨﻬﻢ‪ -‬ﻓّﺮاء‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﮐﺴﯿﮑﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺘﺮك اﻧﻔﺎق و ﺑﺘﺮك ﻃﺎﻋﺖ و ﻋﺒﺎدت وادار ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪ -70 /5‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪.(82 /6 -‬‬
‫)‪ (1‬ﺗﻤـﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪َ :‬و ِإذا ﺑ ُﱢﺸَﺮ َأَﺣـ ُﺪُﻫْﻢ ﺑ ِﺎﻟ ْـُﺄﻧ ْﺜﯽ َﻇـ ﱠﻞ َوْﺟُﻬُﻪ ُﻣْﺴَﻮ‪‬دا َو ُﻫَﻮ َﮐِﻈﯿٌﻢ َﯾَﺘﻮاري ﻣَِﻦ اﻟ َْﻘْﻮِم ﻣِْﻦ ُﺳﻮِء ﻣﺎ ﺑ ُﱢﺸَﺮ ﺑ ِِﻪ َأ ﯾُْﻤِﺴـ ُﮑُﻪ َﻋﻠﯽ‬
‫ُﻫﻮٍن َأْم َﯾـُﺪﱡﺳُﻪ ﻓِﯽ اﻟﱡﺘﺮاِب َأﻻ ﺳﺎَء ﻣﺎ َﯾْﺤُﮑُﻤﻮَن‪ /58 -‬ﻧﺤﻞ( اﯾﻦ آﯾﻪ ﻫﻤﺎن ﺣﻤﺎﯾﺖ اﺳـﻼم از زﻧﺎن در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻓﮑﺎر ﻏﻠﻂ ﺟﺎﻫﻠﯽ ﺑﻌﻀﯽ از‬
‫ﻣﺮدم اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎن روح ﭘﺮ ﺷـﮑﻮه رﻓﻊ ﺗﺒﻌﯿﻀﺎت ﻧﮋادي اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳـﻼم ﺑﺸّﺪت ﺑﺮاي اﺻـﻼح اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﺑﺎورﻫﺎي ﻣﺮدم اﯾﻦ آﯾﺎت را‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬـﺎ اﺑﻼـغ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﯾﮑﯽ از آﻧﻬـﺎ را ﺑﺸـﺎرت زاﺋﯿـﺪه ﺷـﺪن دﺧﺘﺮ دﻫﻨـﺪ ﭼﻬﺮهاش ﺗﯿﺮه و ﺑﺮ اﻓﺮوﺧﺘﻪ و‬
‫ﻏﻤﺰده ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﯽﺧﻮاﻫـﺪ از ﻣﯿـﺎن ﻣﺮدم ﭘﻨﻬـﺎن ﺷﻮد اﮔﺮ ﻫﻢ ﻓﺮزﻧـﺪ دﺧﺘﺮش را ﺑﺎ ﺧﻮاري ﻧﮕﻬـﺪارد ﯾﺎ در ﺧﺎك ﭘﻨﻬﺎﻧﺶ ﮐﻨـﺪ آﮔﺎه‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻗﻀﺎوت و داوري ﺑﺪي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬داود اﻧﻄـﺎﮐﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ﻋﻨﺒﺮ ﻣـﺎّده روﻏﻨﯽ ﻏﻠﯿﻈﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭼﺸـﻤﻪﻫﺎﺋﯽ در ﻗﻌﺮ درﯾـﺎ ﺧـﺎرج ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮ ﺳـﻄﺢ آب درﯾﺎ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﺑﺎد ﻣﯽوزد در اﺛﺮ ﺣﺮﮐﺖ آب ﺑﻪ ﺳﺎﺣﻞ ﻣﯽرﺳﺪ اﻧﺒﺎﺷـﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎّدهاي ﻣﻌّﻄﺮ و ﺑﻪ رﻧﮓ زرد و ﺑﻨﻔﺶ اﺳﺖ ﺧﺎﻟﺺ‬
‫آن ﻣﺜـﻞ ﺳـﻘﺰ ﺟﻮﯾـﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﺑﯿﺸﺘﺮ در درﯾـﺎي ﻋّﻤـ ﺎن ﺑـﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾـﺪ و ﻧﯿﺰ ﻧـﺎم ﻣﺎﻫﯽ ﺑﺰرﮔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﻮﺳـﺘﺶ ﺳﭙﺮ ﻣﯽﺳﺎزﻧـﺪ ﺑﻪ‬
‫زﻋﻔﺮان ﻫﻢ ﻋﻨﺒﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻨﺒﺮ ﻣﻘﻮي ﻗﻠﺐ و ﻣﻐﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺳﯿﺪه ﻫﻢ ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎت ﺑﺰرگ ﻋﻨﺒﺮ ﺑﻪ وزن ﻫﺰار ﻣﺜﻘﺎل اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎوردي ﺑﺎ ﺗﺒﻌﯿﺖ از ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻻ زﮐﺎة ﻓﯽ اﻟﻌﻨﺒﺮ و اﻟﻤﺴﮏ« ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻨﺒﺮ و‬
‫درﯾﺎ او را ﭘﺲ ﻣﯽزﻧﺪ و ﺑﯿﺮون ﻣﯽاﻧﺪازد(‪.‬‬
‫( ) )دﺳﯽ( ]دﺳﯽ ‪ ... :‬ص ‪676 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و َﻗْﺪ ﺧﺎَب َﻣْﻦ َدﱠﺳﺎﻫﺎ‪ /10 -‬ﺷﻤﺲ(‪.‬‬
‫)ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﺟﺎن ﺧﻮﯾﺶ آﻟﻮده ﮐﺮد زﯾﺎﻧﮑﺎر ﺷﺪ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬دّﺳﺴـﻬﺎ ﻓﯽ اﻟﻤﻌﺎﺻـﯽ‪ -‬ﻧﻔﺲ را در ﮔﻨﺎﻫﺎن آﻟﻮده ﮐﺮد‪ ،‬ﮐﻪ در‪ -‬دّﺳـ ﺲ‪ -‬ﯾﮏ ﺣﺮف )س( ﺑﻪ ﺣﺮف )ي( ﻋﻮض ﺷﺪه و‪ -‬دّﺳﯽ‪-‬‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﺗﻈّﻨﯿﺖ ﮐﻪ اﺻﻠﺶ‪ -‬ﺗﻈّﻨﻨﺖ‪ -‬ﺑﻮده ﯾﻌﻨﯽ ﺑﮕﻤﺎن اﻓﺘﺎدم )ﺗﻈّﻨﯽ و ﺗﻈّﻨﻦ‪ -‬ﻫﺮ دو ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )دع( ]دع ‪ ... :‬ص ‪676 :‬‬
‫اﻟّﺪّع‪ ،‬ﺑﺴﺨﺘﯽ راﻧﺪن و دﻓﻊ ﮐﺮدن و اﺻﻠﺶ از اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﻟﻐﺰﯾﺪه و زﻣﯿﻦ ﺧﻮرده و اﻓﺘﺎده ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫دع دع‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮﺧﯿﺰ و دور ﺷﻮ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻟﻌﺎ‪ -‬ﮐﻪ در ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﯾْﻮَم ﯾَُﺪﱡﻋﻮَن ِإﻟﯽ ﻧﺎِر َﺟَﻬﻨﱠَﻢ َد‪‬ﻋﺎ‪ /13 -‬ﻃﻮر( )ﻫﻨﮕﺎﻣﻪاي ﮐﻪ ﺑﺴﻮي آﺗﺶ ﺟﻬّﻨﻤﺸﺎن ﺑﺮاﻧﻨﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ َﻓﺬﻟ َِﮏ اﻟ ﱠِﺬي َﯾُﺪﱡع اﻟ َْﯿﺘِﯿَﻢ‪ /2 -‬ﻣﺎﻋﻮن( )ﻫﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﯾﺘﯿﻤﺎن را ﻃﺮد ﻣﯽﮐﺮد(‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دّع اﻟﻮﺻّﯽ ﻋﻠﯽ ﻗﻔﺎء ﯾﺘﯿﻤﻪ ‪...‬‬
‫)اﻧﺪرز و ﺳﻔﺎرش در ﺑﺎره ﯾﺘﯿﻤﺶ را ﻃﺮد و ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد(‪.‬‬
‫( ) )دﻋﺎ( ]دﻋﺎ[‪ ... :‬ص ‪676 :‬‬
‫اﻟـّﺪﻋﺎء‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ -‬اﻟّﻨـﺪاء‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴـﯽ را ﺑﺎﻧﮓ زدن و ﺧﻮاﻧﺪن ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﺪاء را در ﺑﺎﻧﮓ زدن ﺑﺪون اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدن اﺳﻢ آن ﺷـﺨﺺ ﺑﮑﺎر‬
‫ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﻣﺜﻞ‪ -‬أﯾﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آﻫﺎي‪.‬‬
‫وﻟﯽ دﻋﺎء‪ -‬ﺑﺎﻧﮓ زدن و ﺧﻮاﻧﺪﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ اﺳﻢ ﻃﺮف‪ -‬ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﯾﺎ ﻓﻼن‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻣﺸﮏ زﮐﺎة ﻧﺪارد‪ .‬وﻟﯽ ﻗﺎﺿﯽ اﺑﻮ ﯾﻮﺳﻒ در ﮐﺘﺎب ﺧﺮاج ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﻋﻨﺒﺮ ﺧﻤﺲ دارد‪ ،‬زﮐﺎة ﻧﺪارد ﭼﻮن از ﻣﻌﺪﻧﯿﺎت ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ زﮐﺎت‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)ﺣﯿﺎة اﻟﺤﯿﻮان ‪ -81 /2‬ﺗﺬﮐﺮة اوﻟﯽ اﻻﻟﺒﺎب‪ /‬داود اﻧﻄﺎﮐﯽ ‪ -240 /1‬اﻟﻤﺤﮑﻢ ‪ -328 /2‬اﺣﮑﺎم اﻟّﺴﻠﻄﺎﻧّﯿﻪ ‪.(15‬‬
‫و ﮔﺎﻫﯽ اﯾﻦ دو واژه ﺑﺠﺎي ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﮑﺎر ﻣﯽروﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﮐَﻤَﺜِﻞ اﻟ ﱠِﺬي َﯾﻨِْﻌُﻖ ﺑ ِﻤﺎ ﻻ َﯾْﺴَﻤُﻊ ِإﻟ ﱠﺎ ُدﻋﺎًء َو ﻧِﺪاًء‪ /171 -‬ﺑﻘﺮه( )ﻫﻤﭽﻮن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﺷﻨﻮا ﺑﺎ ﺑﺎﻧﮓ زدن ﭼﻪ ﺑﺎ ﻧﺎم او‬
‫و ﭼﻪ ﺑﯽﻧﺎم ﺻﺪا ﻣﯽزﻧﺪ(‪.‬‬
‫دﻋﺎء‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﻧﺎم ﻧﻬﺎدن روي ﻓﺮزﻧﺪ و ﻧﺎﻣﯿﺪن ﻫﻢ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫دﻋﻮت اﺑﻨﯽ زﯾﺪا‪ -‬اﺳﻢ ﻓﺮزﻧﺪم را زﯾﺪ ﮔﺰاردم‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻻ َﺗْﺠَﻌﻠُﻮا ُدﻋﺎَء اﻟﱠﺮُﺳﻮِل ﺑَﯿَْﻨُﮑْﻢ َﮐُﺪﻋﺎِء ﺑَْﻌِﻀُﮑْﻢ ﺑَْﻌﻀًﺎ‪ /63 -‬ﻧﻮر(‪.‬‬
‫)ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺧﻮدﺗﺎن در ﻣﯿﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﺻﺪا ﻣﯽزﻧﯿﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( را آﻧﻄﻮر ﺻﺪا ﻧﺰﻧﯿﺪ(‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﺗﺸﻮﯾﻘﯽ ﺑﺮ ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﺑﺰرﮔـﺪاﺷﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﺳﺖ و اﯾﻨﺠﺎ روي ﺳـﺨﻦ ﺑﺎ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﯾﺎ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﮐﻪ )او را ﻣﺜﻞ اﻓﺮاد‬
‫ﻋﺎدي ﺻﺪا ﻣﯽزﻧﺪ(‪.‬‬
‫)َدَﻋْﻮﺗُُﻪ(‪ -‬از او ﺧﻮاﺳﺘﻢ و ﻃﻠﺐ ﮐﻤﮏ ﻧﻤﻮدم‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗﺎﻟ ُﻮا اْدُع ﻟَﻨﺎ َرﺑ ﱠَﮏ‪ /68 -‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از ﭘﺮوردﮔﺎرت ﭘﺮﺳﺶ ﮐﻦ و ﺑﺨﻮاه‪.‬‬
‫و آﯾﻪ ﻗُْﻞ َأ َرَأﯾَْﺘُﮑْﻢ ِإْن َأﺗﺎُﮐْﻢ َﻋﺬاُب اﻟﻠﱠِﻪ َأْو َأَﺗﺘُْﮑُﻢ اﻟﱠﺴﺎَﻋُﮥ َأ َﻏﯿَْﺮ اﻟﻠﱠِﻪ َﺗْﺪُﻋﻮَن ِإْن ُﮐﻨْﺘُْﻢ ﺻﺎِدﻗِﯿَﻦ ﺑَْﻞ ِإﯾﱠﺎُه َﺗْﺪُﻋﻮَن‪ /40 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫ﻫﺸﺪار ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﺸﻤﺎ ﺳﺨﺘﯽ ﻣﯽرﺳﺪ از دﯾﮕﺮي ﭘﻨﺎه و ﻓﺮﯾﺎد رﺳﯽ ﺟﺰ او ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫در آﯾﺎت‪َ :‬و اْدُﻋﻮُه َﺧْﻮﻓًﺎ َو َﻃَﻤﻌًﺎ‪ /56 -‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫و َو اْدُﻋﻮا ُﺷَﻬﺪاَءُﮐْﻢ ﻣِْﻦ ُدوِن اﻟﻠﱠِﻪ ِإْن ُﮐﻨْﺘُْﻢ ﺻﺎِدﻗِﯿَﻦ‪ /23 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫و َو ِإذا َﻣﱠﺲ اﻟ ِْﺈﻧ ْﺴﺎَن ُﺿﱞﺮ َدﻋﺎ َرﺑ ﱠُﻪ ُﻣﻨِﯿﺒًﺎ ِإﻟَﯿِْﻪ‪ /8 -‬زﻣﺮ(‪.‬‬
‫و َو ِإذا َﻣﱠﺲ اﻟ ِْﺈﻧ ْﺴﺎَن اﻟﱡﻀﱡﺮ َدﻋﺎﻧﺎ ﻟ َِﺠﻨْﺒِِﻪ‪ /12 -‬ﯾﻮﻧﺲ(‪.‬‬
‫و َو ﻻ َﺗْﺪُع ﻣِْﻦ ُدوِن اﻟﻠﱠِﻪ ﻣﺎ ﻻ َﯾﻨَْﻔُﻌَﮏ َو ﻻ َﯾُﻀﱡﺮَك‪ /106 -‬ﯾﻮﻧﺲ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ ﻻ َﺗْﺪُﻋﻮا اﻟ َْﯿْﻮَم ﺛُﺒُﻮرًا واِﺣﺪًا َو اْدُﻋﻮا ﺛُﺒُﻮرًا َﮐﺜِﯿﺮًا‪ /14 -‬ﻓﺮﻗﺎن( ﯾﻌﻨﯽ در آن ﻫﻨﮕﺎﻣﻪ ﯾﮑﺒﺎر‪ -‬وا ﺣﺴﺮﺗﺎ ﻧﮕﻮﺋﯿﺪ ﺑﻠﮑﻪ زﯾﺎد ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺛﺒﻮر‪ -‬اﯾﻨﺴﺘﮑﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اي واي ﺑﺮ ﻣﻦ‪ -‬اﻓﺴﻮس ﺑﺮ ﻣﻦ‪ -‬و از اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪678 :‬‬
‫ﻗﺒﯿﻞ اﻟﻔﺎظ ﻧﺪاﻣﺖ زا و ﺗﺄّﺳﻒ ﺑﺎر ﻣﻌﻨﯿﺶ اﯾﻨﺴـﺘﮑﻪ ﺑﺮ ﺷـﻤﺎ ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﻓﺮاواﻧﯽ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ و آﯾﻪ اْدُع ﻟَﻨﺎ َرﺑ ﱠَﮏ‪ /68 -‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ از او‬
‫ﺳﺆال ﮐﻦ اﻟّﺪﻋﺎء إﻟﯽ اﻟّﺸﯽء‪ -‬ﺗﻤﺎﯾﻞ و ﺗﺮﻏﯿﺐ ﺑﺴﻮي آن ﭼﯿﺰ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ آﯾﻪ‪:‬‬
‫ﻗﺎَل َرﱢب اﻟﱢﺴْﺠُﻦ َأَﺣﱡﺐ ِإﻟَﱠﯽ ﻣِﱠﻤﺎ َﯾْﺪُﻋﻮَﻧﻨِﯽ ِإﻟَﯿِْﻪ‪ /33 -‬ﯾﻮﺳﻒ(‪.‬‬
‫)ﺳـﺨﻦ ﺣﻀـﺮت ﯾﻮﺳﻒ )ع( اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻘﺎﺿﺎي ارﺗﮑﺎب ﮔﻨﺎه ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرم زﻧـﺪان ﺑﺮاي ﻣﻦ ﺧﻮﺷﺘﺮ از اﯾﻦ ﭼﯿﺰي‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ آن ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ َو اﻟﻠﱠُﻪ َﯾْﺪُﻋﻮا ِإﻟﯽ داِر اﻟﱠﺴﻼِم‪ /25 -‬ﯾﻮﻧﺲ( )ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺴﺮاي ﺳﻼﻣﺖ دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ ﯾﺎ َﻗْﻮِم ﻣﺎ ﻟ ِﯽ َأْدُﻋﻮُﮐْﻢ ِإﻟَﯽ اﻟﻨﱠﺠﺎِة َو َﺗْﺪُﻋﻮَﻧﻨِﯽ ِإﻟَﯽ اﻟﻨﱠﺎِر‪َ ،‬ﺗْﺪُﻋﻮَﻧﻨِﯽ ﻟ َِﺄْﮐُﻔَﺮ ﺑ ِﺎﻟﻠﱠِﻪ َو ُأْﺷِﺮَك ﺑ ِِﻪ‪ /41 -‬ﻏﺎﻓﺮ(‪.‬‬
‫)ﻣـﺆﻣﻨﯿﻦ ﮐﻪ در درﺑـﺎر ﻓﺮﻋﻮن ﺑﻤﻮﺳـﯽ ﮔﺮوﯾـﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﻓﺮﻋﻮﻧﯿـﺎن ﮔﻔﺖ ﭼﺮا ﺷـﻤﺎ را ﺑﺴﻮي ﻧﺠـﺎت دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﺷـﻤﺎ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺟﻬّﻨﻢ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺨﺪا ﮐﺎﻓﺮ ﺑﺸﻮم و ﺑﺎو ﺷﺮك ورزم(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ ﻻ َﺟَﺮَم َأﻧﱠﻤﺎ َﺗْﺪُﻋﻮَﻧﻨِﯽ ِإﻟَﯿِْﻪ ﻟَﯿَْﺲ ﻟَُﻪ َدْﻋَﻮٌة‪ /43 -‬ﻏﺎﻓﺮ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﺴﻮي آن ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿـﺪ در اﯾﻦ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ارزش دﻋﻮت ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﺎ ﺑﺴﻮي ﺧﺪاﺳﺖ(‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺘﻬﺎ و‬
‫ﻓﺮﻋﻮﻧﻬﺎ رﻓﻌﺖ و ارزﺷﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫دﻋﻮة »‪ -«1‬اﺧﺘﺼﺎص ﺑﺎّدﻋﺎي ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي و ﻧﺴﺐ دارد و اﺻﻠﺶ ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ واژه ﮐﻪ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ آن را در ﻣﻌﻨﯽ اّدﻋﺎي ﻧﺴﺐ‪ ،‬و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧـﺪي ﻣﯽداﻧﺪ ﺑﺎ ﮐﺴـﺮه و ﻓﺘﺤﻪ ﺣﺮف )د( در دو ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ازﻫﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﮐﺴـﺮه ﺣﺮف )د( ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮزﻧﺪي را ﮐﻪ از ﭘﺪر دﯾﮕﺮي اﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ دﻫﯽ و او را ﭼﻮن ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد ﺑﺪاﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫او را‪ -‬دّﻋﻨﯽ‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﮐﻪ ﻫﻢ ﻓﺎﻋﻞ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﻣﻔﻌﻮل ﮐﻪ آن ﭘـﺪر اّدﻋﺎﺋﯽ و ﻧﯿﺰ آن ﻓﺮزﻧـﺪ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮐﺴﺎﺋﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﻓﯽ‬
‫اﻟﻘﻮم دﻋﻮة‪ -‬ﺑﺎ ﮐﺴـﺮه ﺣﺮف )د( ﯾﻌﻨﯽ در آن ﻗﻮم ﺧﯿﺸﺎوﻧـﺪي و ﻓﺎﻣﯿﻠﯽ اﺳﺖ‪ -‬و دﻋﻮة‪ -‬ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ ﺣﺮف )د( ﺑﻤﻬﻤﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻧـﺪن و دﻋﻮت‬
‫ﮐﺮدن اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﻋﻮت اﻟّﻨﺎس‪ -‬آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻧﺪم ﮐﻪ ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ و ﻏﺬا ﺑﺨﻮرﻧﺪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻟﻐﺖ ﺷﻨﺎﺳﺎن‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ﻏﻠﺒﻪ دارد ﻣﺜﻞ‪ :‬ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺸﺴـﺘﻦ )ﮐﻪ ﻧﺸﺴـﺘﻦ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻃﺒﯿﻌﯽ و از او ﺟـﺪا ﻧﺸﺪﻧﯽ اﺳﺖ ﭼﻪ در ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻦ از‬
‫ﺧﻮاب ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و ﭼﻪ در ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎدن‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺟﺰء ﻃﺒﯿﻌﺖ آدﻣﯽ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫دع داﻋﯽ اﻟّﻠﺒـﻦ »‪ -«1‬ﻣﻘﺪاري از ﺷـﯿﺮ را در ﭘﺴـﺘﺎن ﺑﮕﺬار و آﻧﺮا ﻧﺪوش ﺗﺎ ﻣﺠّﺪدا ﺷـﯿﺮش اﻓﺰون ﺷﻮد )ﭼﻮن ﻣﻘﺪار ﺷـﯿﺮي ﮐﻪ دوﺷـﯿﺪه‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺑـﺎﻋﺚ ﺟﻤﻊ ﺷـﺪن ﻣﺠـّﺪد ﺷـﯿﺮ در ﭘﺴـﺘﺎن ﻣﯽﺷﻮد ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ آن ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧـﺪه ﺑﻘّﯿﻪ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﺧﻮاﻧـﺪ و ﻟـﺬا‪ -‬داﻋﯽ و داﻋﯿـﮥ‪-‬‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫)اّدﻋﺎء(‪ -‬اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﭼﯿﺰي را از ﺧﻮدش ﺑﺪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟّﺪﻋﺎء ﻓﯽ اﻟﺤﺮب‪ -‬ﻧﺎم و ﻧﺴﺐ ﺧﻮد را در ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ ﮔﻔﺘﻦ )در ﺟﻨﮕﻬﺎي ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﮐﻪ ﺗﻦ ﺑﻪ ﺗﻦ ﺑﻮد دﻻوران ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن رﺟﺰ ﺧﻮد را‬
‫ﻣﻌّﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ﻟَُﮑْﻢ ﻓِﯿﻬﺎ ﻣﺎ َﺗﱠﺪُﻋﻮَن ﻧُُﺰﻟًﺎ‬
‫‪ /31 -‬ﻓّﺼﻠﺖ(‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫)اﻟﱠﺪْﻋﻮي ‪ -‬اّدﻋﺎء‪ -‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓﻤﺎ ﮐﺎَن َدْﻋﻮاُﻫْﻢ ِإْذ ﺟﺎَءُﻫْﻢ ﺑَْﺄُﺳﻨﺎ‪ /5 -‬اﻋﺮاف( »‪.«2‬‬
‫)ﺑﻘّﯿﻪ آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ -‬اﻻ ان ﻗﺎﻟﻮا اﻧّﺎ ﮐّﻨﺎ ﻇﺎﻟﻤﯿﻦ‪ -‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ ﺑﻼ و ﻋﺬاب‬
‫__________________________________________________‬
‫اﺳﺖ ﻣﮕﺮ ﺑﻌﻀـﯽ از آﻧـﺎن ﮐﻪ ﻋﮑﺲ اﯾﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﯾﻌﻨﯽ دﻋـﻮت ﺑـﺎ ﻓﺘﺤﻪ ﺣﺮف )د( ﺑﺮاي ﻣﻨﺴـﻮب ﮐﺮدن دﯾﮕﺮي ﺑﺨـﻮد و‪ -‬دﻋـﻮة ﺑﺎ‬
‫ﮐﺴﺮه ﺣﺮف )د( ﺑﺮاي ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ‪ .‬ازﻫﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻟّﺪﻋﯽ اﻟﻤﻨﺴﻮب اﻟﯽ ﻏﯿﺮ اﺑﯿﻪ )ﻣﺼﺒﺎح ‪ -236 /1‬ﺗﻬﺬﯾﺐ ‪.(234 /2‬‬
‫)‪ (1‬داﻋﯽ اﻟﻠّﺒﻦ‪ -‬اﯾﻨﺴـﺘﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﭼﯿﺰﯾﮑﻪ ﺳـﺒﺐ ﻧﺰول و رﯾﺰش ﺑﻘّﯿﻪ ﺷـﯿﺮ در ﭘﺴـﺘﺎن ﻣﯽﺷـﻮد رﻫـﺎ ﮐﻦ و آﻧﺮا ﻧـﺪوش زﯾﺮا وﻗـﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫دوﺷـﻨﺪه آﻧﻤﻘﺪار را ﻧﺪوﺷﺪ و ﮔﺬاﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﭽﻪ آن ﺣﯿﻮان زﯾﺮ ﭘﺴـﺘﺎن ﻣﺎدرش ﺑﺮود و ﺷـﯿﺮ ﺑﺨﻮرد ﻣﺎدر او از ﺷـﯿﺮ ﺧﻮردن ﺑّﭽﻪاش ﻟّﺬت‬
‫ﻣﯽﺑﺮد و ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺷﺎدي او ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰون ﺷﺪن ﻣﺠّﺪد ﺷﯿﺮ در ﭘﺴﺘﺎن اﺳﺖ‪) .‬ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟّﻠﻐﻪ(‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻨﻘﻞ از اﺑﻮ اﺳـﺤﻖ ﺻﺎﺑﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﻪ ُأِﺟﯿُﺐ َدْﻋَﻮَة اﻟﱠﺪاِع ِإذا َدﻋﺎِن‪ /186 -‬ﺑﻘﺮه( ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ دﻋﺎ و ﺧﻮاﻧﺪن ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬دﻋـﺎ در ﺗﻮﺣﯿـﺪ و ﺛﻨـﺎي ﺑﺮاي او ﻣﺜـﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ‪ -‬ﯾـﺎ ﻻ اﻟﻪ اﻟّﺎ اﻧﺖ‪ -‬و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر‪ -‬رﺑّﻨﺎ ﻟﮏ اﻟﺤﻤـﺪ‪ -‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرات‬
‫ﺧـﺪاي را اﺑﺘـﺪاء ﺑﺎ‪ -‬ﯾﺎ‪ -‬و رﺑّﻨﺎ‪ -‬دﻋﻮت ﮐﺮدهاي آﻧﮕﺎه ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﺛﻨﺎﯾﺶ ﻣﯽآوري ﻣﺜﻞ آﯾﻪ َو ﻗﺎَل َرﺑﱡُﮑُﻢ اْدُﻋﻮﻧِﯽ َأْﺳـ َﺘِﺠْﺐ ﻟَُﮑْﻢ ِإﱠن اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ‬
‫َﯾْﺴَﺘْﮑﺒُِﺮوَن َﻋْﻦ ِﻋﺒﺎَدﺗِﯽ‪ /60 -‬ﻏﺎﻓﺮ( ﮐﻪ ﻋﺒﺎدت ﻧﻮﻋﯽ دﻋﺎﺳﺖ و در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ -‬ادﻋﻮﻧﯽ‪ -‬را ﻋﺒﺎدة ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽرﺳﺪ اّدﻋﺎﺷﺎن ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﻣﺎ ﺳﺘﻤﮕﺮ ﺑﻮدﯾﻢ(‪.‬‬
‫( ) )دﻓﻊ( ]دﻓﻊ ‪ ... :‬ص ‪680 :‬‬
‫اﻟّﺪﻓﻊ‪ :‬رّد ﮐﺮدن و دور ﮐﺮدن‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺑﺎ ﺣﺮف )اﻟﯽ( ﻣﺘﻌّﺪي ﺷﻮد در ﻣﻌﻨﯽ دادن و رﺳﺎﻧﺪن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓﺎْدَﻓُﻌﻮا ِإﻟَﯿِْﻬْﻢ َأﻣْﻮاﻟَُﻬْﻢ‪ /6 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫و اﮔﺮ ﺑﺎ ﺣﺮف )ﻋﻦ( ﻣﺘﻌّﺪي ﺷﻮد در ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﺣﻤﺎﯾﮥ‪ -‬اﺳﺖ ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪ِ :‬إﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ﯾُﺪاﻓُِﻊ َﻋِﻦ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا‪ /38 -‬ﺣّﺞ(‪.‬‬
‫وﻟﯽ در آﯾﺎت َو ﻟَْﻮ ﻻ َدﻓُْﻊ اﻟﻠﱠِﻪ اﻟﻨﱠﺎَس ﺑَْﻌَﻀُﻬْﻢ ﺑ َِﺒْﻌٍﺾ‪ /251 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫و ﻟَﯿَْﺲ ﻟَُﻪ داﻓٌِﻊ ﻣَِﻦ اﻟﻠﱠِﻪ ِذي اﻟ َْﻤﻌﺎِرِج‪ /2 -‬ﻣﻌﺎرج(‪ .‬داﻓﻊ در اﯾﻦ آﯾﺎت ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬ﺣﺎﻣﯽ و ﯾﺎور‪.‬‬
‫اﻟﻤـﺪﻓﻊ‪ -‬ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ ﺑـﺪﯾﮕﺮي رّد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ )ﻣﺪﻓﻊ و ﻣﺪاﻓﻊ در ادﺑﯿﺎت اﻣﺮوز ﻋﺮب در ﻣﻌﻨﯽ اّراﺑﻪ ﺟﻨﮕﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و‪ -‬ﻣﺪﻓﻌﯿﮥ‬
‫اﻟّﺮﺷﺎﺷﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺴﻠﺴﻞ(‪.‬‬
‫اﻟّﺪﻓﻌﮥ‪ -‬رﯾﺰش ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ ﯾﮑﺒﺎرﮔﯽ ﺑﺎران‪.‬‬
‫اﻟّﺪﻓﺎع ﻣﻦ اﻟّﺴﯿﻞ‪ -‬ﺟﺎري ﺷﺪن ﺳﯿﻞ‪.‬‬
‫( ) )دﻓﻖ( ]دﻓﻖ ‪ ... :‬ص ‪680 :‬‬
‫)ﺟﻬﯿﺪ( ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎٍء داﻓٍِﻖ‪ /6 -‬ﻃﺎرق(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آﺑﯽ ﺑﺴﺮﻋﺖ روﻧﺪه و ﺟﻬﻨﺪه‪.‬‬
‫در اﯾﻦ واژه ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺟﺎءوا دﻓﻘﮥ‪ -‬ﺑﺴﺮﻋﺖ آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫دّوم‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻦ و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﺮدن و ﻃﻠﺐ ﮐﺮدن ﺑﺨﺸﺶ‪ ،‬و رﺣﻤﺖ از اوﺳﺖ ﻣﺜﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ‪ -‬اﻟﻠّﻬّﻢ اﻏﻔﺮ ﻟﻨﺎ‪.‬‬
‫ﺳّﻮم‪ -‬دﻋﺎ ﺑﺮاي ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﺪن از دﻧﯿﺎ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ‪ -‬اﻟّﻠﻬّﻢ ارزﻗﻨﯽ ﻣﺎﻻ و وﻟﺪا‪ -‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﻫﺮ ﺳﻪ ﯾﻌﻨﯽ‪ -1 :‬دﻋﺎ ﺑﺮاي ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﺛﻨﺎء ‪-2‬‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺨﺸﺶ و رﺣﻤﺖ ﻣﻌﻨﻮي ‪ -3‬ﺑﺮاي ﺑﻬﺮه ﻣﺎّدي و دﻧﯿﻮي‪ ،‬دﻋﺎ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد زﯾﺮا اﻧﺴﺎن در ﻫﺮ ﺳﻪ ﻣﻮرد ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ‪ -‬ﯾﺎ اﻟّﻠﻪ‪ -‬ﯾﺎ رّب‪-‬‬
‫ﯾـﺎ رﺣﻤﻦ ﺳـﺨﻦ ﺧﻮد را آﻏـﺎز ﻣﯽﮐﻨـﺪ و از اﯾﻦ روي آﻧﺮا دﻋﺎ ﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ .‬در ﺣـﺪﯾﺜﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻫﺴﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﯿﺸﺘﺮ دﻋﺎء ﻣﻦ و‬
‫دﻋﺎء اﻧﺒﯿﺎء در ﻋﺮﻓﺎت‪ -‬ﻻ اﻟﻪ اﻟّﺎ اﻟﻠّﻪ‪ -‬وﺣﺪه ﻻ ﺷﺮﯾﮏ ﻟﻪ ﻟﻪ اﻟﻤﻠﮏ و ﻟﻪ اﻟﺤﻤﺪ و ﻫﻮ ﻋﻠﯽ ﮐّﻞ ﺷﯽء ﻗﺪﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻬﻠﯿـﻞ‪ ،‬ﺗﺤﻤﯿـﺪ‪ ،‬و ﺗﻤﺠﯿـﺪ ﻫﻢ دﻋﺎﺳﺖ وﻟﯽ ازﻫﺮي دﻋﺎ را رﻏﺒﺖ و ﻣﯿﻞ ﺑﺴﻮي ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽداﻧـﺪ اﻟـّﺪﻋﺎء اﻟّﺮﻏﺒـﮥ اﻟﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋّﺰ و ﺟّﻞ‬
‫)ﻟﺲ ‪ (257 /14‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪ -141 /1‬ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟّﻠﻐﻪ ‪.(235 /2‬‬
‫ﺑﻌﯿﺮ أدﻓﻖ‪ -‬ﺷﺘﺮ ﺗﯿﺰ ﺗﮏ و ﺗﻨﺪ رو‪.‬‬
‫ﻣﺸﯽ اﻟّﺪﻓﻘّﯽ‪ -‬در راه رﻓﺘﻦ ﻣﯽﭘﺮد و ﻣﯽﺟﻬﺪ ﻣﺜﻞ آﺑﯽ ﮐﻪ از ﺟﺎﺋﯽ ﺑﯿﺮون ﻣﯽﺟﻬﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺸﻮا دﻓﻘﺎ‪ -‬ﻧﯿﺰ در ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺑﺎ ﺟﻬﯿﺪن رﻓﺘﻦ(‪.‬‬
‫)ﺑﺮاي ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻋﻠﻤﯽ و دﻗﯿﻖ آﻏﺎز ﭘﯿﺪاﯾﺶ اﻧﺴﺎن از ﻧﻄﻔﻪ و ﺧﺮوﺟﺶ از رﺣﻢ و ﺑﺎز ﮔﺸﺘﻦ ﺑﻪ آن ذﯾﻞ واژه‪ -‬ﺗﺮب‪ -‬رﺟﻮع ﺷﻮد(‪.‬‬
‫( ) )دﻓﺊ( ]دﻓﺊ ‪ ... :‬ص ‪681 :‬‬
‫اﻟّﺪف‪ :‬ﮔﺮﻣﺎي ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ -‬اﻟﺒﺮد‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬ﺳﺮﻣﺎي ﺷﺪﯾﺪ اﺳﺖ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻟَُﮑْﻢ ﻓِﯿﻬـﺎ ِدْفٌء َو َﻣﻨـﺎﻓُِﻊ‪ /5 -‬ﻧﺤـﻞ( ﯾﻌﻨﯽ ﭼﯿﺰي ﮐـﻪ ﮔﺮم ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪) .‬ﭘﺲ واژه‪ -‬دفء‪ -‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ﭼﯿﺰي اﺳـﺖ ﮐﻪ ﮔﺮﻣـﺎ ﺗﻮﻟﯿـﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬از ﮔﻮﺷﺖ و ﺷـﯿﺮ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﮔﺮﻣﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ و زﻧﺪﮔﯽ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺪﻓﺎء ﺑﺮ وزن‪ -‬ﻣﻔﻌﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺨﺎري و ﻣﻨﺒﻊ‬
‫ﺣﺮارﺗﯽ(‪.‬‬
‫رﺟﻞ دﻓﺎن و اﻣﺮأة دﻓﺄي‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮد و زﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻪ ﮔﺮم و ﭘﺸﻤﯿﻦ ﭘﻮﺷﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﯿﺖ دﻓﯽء‪ -‬ﺧﺎﻧﻪ ﮔﺮم‪.‬‬
‫( ) )دك( ]دك ‪ ... :‬ص ‪681 :‬‬
‫اﻟّﺪّك‪ :‬زﻣﯿﻦ ﻧﺮم و ﺻﺎف‪ ،‬ﻓﻌﻠﺶ دّﮐﻪ‪ ،‬دّﮐﺎ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ُﺣِﻤَﻠِﺖ اﻟ َْﺄْرُض َو اﻟ ِْﺠﺒﺎُل َﻓُﺪﱠﮐﺘﺎ َدﱠﮐًﮥ واِﺣَﺪًة‪ /14 -‬ﺣﺎّﻗﻪ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﮐﻮﻫﻬﺎ و زﻣﯿﻦ از ﺟﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮ داﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه و ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ زده ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺮد و ﺻﺎف و ﻫﻤﻮاره ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ -‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﻘﺮآن اﻟﮑﺮﯾﻢ‪/‬‬
‫‪.(4171‬‬
‫و آﯾﻪ َﮐﻠﱠﺎ ِإذا ُدﱠﮐِﺖ اﻟ َْﺄْرُض َد‪‬ﮐﺎ َد‪‬ﮐﺎ‪ /21 -‬ﻓﺠﺮ( ﮐﻮﻫﻬﺎ ﺑﺼﻮرت ﺧﺎك ﻧﺮم در آﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓَﻠﱠﻤﺎ َﺗَﺠﻠﱠﯽ َرﺑﱡُﻪ ﻟ ِﻠَْﺠَﺒِﻞ َﺟَﻌَﻠُﻪ َد‪‬ﮐﺎ »‪ /143 -«1‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬رﯾﺰ رﯾﺰ ﺷـﺪن و ﺧﺮد ﺷـﺪن ﻧﺎﮔﻬـﺎﻧﯽ ﮐـﻮه دﻟﯿـﻞ و ﺑﺮﻫـﺎﻧﯽ ﺑﺴـﯿﺎر ﻋـﺎﻟﯽ و در ﺧﻮر ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺮ ﺣﺮﮐﺖ ﺳـﺮﯾﻊ زﻣﯿﻦ و ﮐﻮﻫـﺎﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧـﺪ آﻧﺮا ﺑﺮاي ﻣﻮﺳـﯽ )ع( ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ ﻋّﻠﺘﯽ ﺑﺮ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺪﯾـﺪن ﺧـﺪاﺳﺖ او از ﺧﺪاﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ او ﺗﮑّﻠﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و وﺣﯽ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫـﺪ ﮐﻪ ﺧﻮدش را ﺑﻪ او ﺑﻨﻤﺎﯾﺎﻧـﺪ آﻧﻬﻢ ﺑـﺎ ﻧﻈﺮ ﮐﺮدن و دﯾـﺪن ﭼﺸﻢ ﻇـﺎﻫﺮي ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻘﺎﺿـﺎي دﯾـﺪن ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮐّﻞ ﻋﺎﻟﻢ و ﻫﺴﺘﯽ و‬
‫ﺣﯿﺎت ﮐﻪ اﻣﺮي ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻮﺳـﯽ وﺣﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﮑﻮه ﺑﻨﮕﺮ اﮔﺮ در ﺟﺎي ﺧﻮدش ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﻣﺮا ﻫﻢ ﺧﻮاﻫﯽ دﯾـﺪ و ﭼﻮن ﺑﺎ اﻣﺮ‬
‫و ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪاي ﮐﻪ راﻏﺐ ﻫﻢ در ذﯾﻞ واژه‪ -‬ﺟﻠﻮ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﮐﻮه ﺑﯿﮏ ﭼﺸﻢ ﺑﻬﻢ زدن‪ ،‬و ﻃﺮﻓﮥ‬
‫واژه‪ -‬دّﮐﺎن »‪ -«1‬ﻧﯿﺰ از ﻫﻤﯿﻦ رﯾﺸﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟّﺪﮐﺪاك‪ -‬رﯾﮓ ﻧﺮم و ﺷﻦ و ﻣﺎﺳﻪ‪.‬‬
‫أرض دّﮐﺎء‪ -‬دﺷﺖ و زﻣﯿﻦ ﻫﻤﻮار ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬اﻟّﺪّك‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎﻗﮥ دّﮐﺎء‪ -‬ﺷﺘﺮ ﺑﯽﮐﻮﻫﺎن ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﺰﻣﯿﻦ ﺻﺎف و ﻫﻤﻮار‪.‬‬
‫( ) )دّل( ]دّل ‪ ... :‬ص ‪682 :‬‬
‫اﻟّﺪﻻﻟـﮥ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ آن ﺷـﻨﺎﺳﺎﺋﯽ ﭼﯿﺰي ﺣﺎﺻـﻞ ﻣﯽﺷﻮد دﻻـﻟﺖ اﻟﻔـﺎظ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﯽ و دﻻﻟﺖ اﺷﺎرات و رﻣﺰﻫﺎ و ﻧﻮﺷـﺘﻪﻫﺎ و‬
‫ﭘﯿﻤﺎﻧﻬﺎ در ﺣﺴﺎب‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫اﻟﻌﯿﻦ ﻓﺮو ﻣﯽرﯾﺰد و رﯾﺰ رﯾﺰ ﻣﯽﺷـﻮد و ﻣﻮﺳـﯽ ﭼـﻮن ﺳـﺎﺑﻘﻪ ذﻫﻨﯽ از وﺣﯽ ﺧﺪاوﻧـﺪ را ﮐﻪ دﯾـﺪن ﺧـﻮد را ﺗﻌﻠﯿـﻖ ﺑﻤﺤـﺎل ﯾﻌﻨﯽ دﯾـﺪن‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﺳـﺮﯾﻊ زﻣﯿﻦ و ﮐﻮه ﮐﺮده ﺑﻮد ﺑﯿﺎد ﻣﯽآورد و ﺻـﺤﻨﻪ رﯾﺰش ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ ﮐﻮه را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و از ﺧﺸـﯿﺖ و ﺷـﮑﻮه ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ روي در‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﯿﻬﻮش ﻣﯽﺷﻮد ﭘﺲ از رﻓﻊ ﺑﯿﻬﻮﺷﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاﯾﺎ از ﺳﺨﻨﻢ و ﺗﻘﺎﺿﺎﯾﻢ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدم و ﻣﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﺆﻣﻨﻢ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ آﯾﺎت ﺑﺎ ﺻـﺮاﺣﺖ و روﺷﻨﯽ ﺣﺮﮐﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺮﯾﻊ و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼّﻮر رؤﯾﺖ زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت َﻓِﺈِن اْﺳَﺘَﻘﱠﺮ َﻣﮑﺎَﻧُﻪ‪ /143 -‬اﻋﺮاف( ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺷﺮط ﺗﻌﻠﯿﻖ ﺑﻤﺤـﺎل رؤﯾﺖ ﺧﺪاوﻧـﺪ اﺛﺒﺎت ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ از زﻣﯿﻦ ﺟـﺪا ﺷﻮد و ﺗﻤﺎم ﮐﺮه زﻣﯿﻦ را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻋﻈﻤﺘﺶ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻌّﻠﻖ در ﻫﻮاﺳﺖ و ﺑﺴـﺮﻋﺖ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﺑﺒﯿﻨﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺧﺮد ﺷﺪن ﮐﻮه در ﻧﻈﺮ ﻣﻮﺳـﯽ ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻣﺪﻫﻮش ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫در داﺧـﻞ ﻗﻄـﺎر ﺳـﺮﯾﻊ اﻟّﺴـ ﯿﺮ ﺑﻤﺤﺾ ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﺤﺮﮐﺖ ﻣﻌﮑﻮس زﻣﯿﻦ اﻃﺮاف و ﻧﺰدﯾﮏ ﻗﻄﺎر ﭼﺸﻢ ﺧﯿﺮه ﻣﯽﺷﻮد و ﭘﺲ از اﻧـﺪﮐﯽ‬
‫ﻣـّﺪت ﺣﺎﻟﺖ ﺳـﺮ ﮔﯿﺠﻪ ﺑﺎو دﺳﺖ ﻣﯽدﻫـﺪ و اداﻣﻪ آن ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ دﯾﺪن ﺣﺮﮐﺖ زﻣﯿﻦ ﻫﻢ ﺑﺎ آن ﺳـﺮﻋﺖ و ﻋﻈﻤﺖ ﺑﯿﻬﻮﺷـﯽ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ و ﺷﺎﯾﺪ ﺗﻔﺴـﯿﺮ آﯾﻪ ﻟَْﻮ َأﻧ َْﺰﻟ ْﻨﺎ ﻫَﺬا اﻟ ُْﻘْﺮآَن َﻋﻠﯽ َﺟَﺒٍﻞ ﻟََﺮَأﯾَْﺘُﻪ ﺧﺎـِﺷ ﻌًﺎ ُﻣَﺘَﺼﱢﺪﻋًﺎ ﻣِْﻦ َﺧْﺸَﯿِﮥ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /21 -‬ﺣﺸﺮ( ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺮآن‬
‫ﺣﺎﻣﻞ ﺟﻠﻮهاي و اﺷﺎراﺗﯽ از ﻣﻠﮑﻮت و ﺗﺠّﻠﯽ ﺧﺪاﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺮ ﮐﻮﻫﻬﺎي ﺳـﺨﺖ و ﺳـﻬﻤﮕﯿﻦ آن ﻣﻠﮑﻮت ﺗﺠّﻠﯽ ﮐﻨﺪ در ﺑﺮاﺑﺮش ﺧﺮد‬
‫و ﻧﺮم ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪ (1‬دّﮐﮥ ﺳـّﮑﻮ و ﺟﺎي ﺑﻠﻨﺪ و ﻣﺮﺗﻔﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﺸﺴـﺘﻦ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ و ﻣﻌّﺮب از ﻓﺎرﺳﯽ اﺳﺖ‪ .‬دّﮐﺎن ﮐﻪ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ از ﻫﻤﯿﻦ واژه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻋﺮﺑﯽ وﻗﺘﯽ درﺧﺖ ﺧﺮﻣﺎﺋﯽ ﮐﺞ ﻣﯽﺷﻮد زﯾﺮش دﮐﺎﻧﯽ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮐﺞ ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫ﻓﺎراﺑﯽ ﻫﻢ در ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﻃﻠﻞ‪ -‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﻃﻠﻞ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺧﺮاﺑﻪﻫﺎي ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﻣﺜﻞ دﮐﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﻏﺮاﺋﺐ اﻟّﻠﻐﮥ‪ ،‬دﮐﺎن را ﻣﻌﺮب از ﻓﺎرﺳـﯽ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻮﺳﯿﻂ‪ -‬دﮐﺎن‪ -‬را ﻣﻌﺮب و در ذﯾﻞ واژه‪ -‬دﮐﻦ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ ﻣﺘﺎع روي ﻫﻢ آوردهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﻤﻊ آن‪ -‬دﮐﺎﮐﯿﻦ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫راﻓﻌﯽ از ﻗﻮل ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ و اﺧﻔﺶ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﺮف )ن( در دﮐﺎن زاﯾﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ واژه‪ -‬ﺳﻠﻄﺎن‪ -‬ﺣﺮف ﻧﻮﻧﺶ زﯾﺎدي اﺳﺖ‪.‬‬
‫اّﻣﺎ راﻓﻌﯽ‪ -‬دﮐﺎن‪ -‬را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺣﺎﻧﻮت‪ -‬و از ﻫﻤﺎن‪ -‬دﮐﻦ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺒﺎﺷﺘﻦ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫)ﻏﺮاﺋﺐ اﻟّﻠﻐﮥ‪ -228 /‬ﻣﺼﺒﺎح ‪ -239 /1‬اﻟﻮﺳﯿﻂ ‪[...] .(291 /1‬‬
‫ﻓﺮق ﻧﻤﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ ﮐﺴـﯽ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﯾﻌﻨﯽ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﭼﯿﺰي را ﻣﻨﻈﻮر و ﻫﺪف ﻗﺮار دﻫﺪ ﯾﺎ ﻗﺮار ﻧﺪﻫﺪ ﻣﺜﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺮﮐﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‬
‫و ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ او زﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎ َدﻟ ﱠُﻬْﻢ َﻋﻠﯽ َﻣْﻮﺗِِﻪ ِإﻟ ﱠﺎ َداﺑ ﱠُﮥ اﻟ َْﺄْرِض‪ /14 -‬ﺳﺒﺎء(‪.‬‬
‫)در ﺑﺎره ﺗﮑﯿﻪ دادن ﺣﻀﺮت ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﻪ ﻋﺼﺎي ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣّﺪﺗﯽ ﻣﻮرﯾﺎﻧﻪ )داﺑﮥ اﻷرض( آن ﻋﺼﺎ را ﺧﻮرد و ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﺰﻣﯿﻦ‬
‫اﻓﺘﺎد ﮐﻪ ﻓﻬﻤﯿﺪﻧﺪ وﻓﺎت ﮐﺮده اﺳﺖ اﯾﻦ روﯾﺪاد دﻻﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﻣﻮرﯾﺎﻧﻪ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ وﻟﯽ رخ داده و واﻗﻊ ﺷﺪه(‪.‬‬
‫دﻻﻟﮥ‪ -‬ﻣﺼﺪر اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﮐﻨﺎﯾﮥ و إﻣﺎرة‪.‬‬
‫اﻟّﺪال‪ -‬ﮐﺴﯽ ﯾﺎ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ از او دﻻﻟﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻟّﺪﻟﯿﻞ‪ -‬ﺻـﯿﻐﻪ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻋﻠﯿﻢ و ﻗﺪﯾﺮ‪ -‬از‪ -‬ﻋﺎﻟﻢ و ﻗﺎدر ﺳـﭙﺲ اﻟّﺪاّل و اﻟّﺪﻟﯿﻞ‪ -‬ﻫﺮ دو دﻻﻟﺖ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ ﻣﺜﻞ ﻧﺎﻣﯿﺪن ﭼﯿﺰي‬
‫ﺑﻤﺼـﺪر آن ﭼﯿﺰي )ﻣﺜـﻞ ﺑﺠـﺎي ﻋـﺎدل‪ -‬در ادﺑﯿـﺎت ﮔـﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻋـﺪل و ﺑﺠﺎي ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻠﻢ و ﺑﺠﺎي ﻋﺎﻗﻞ‪ ،‬ﻋﻘﻞ ﺑﮑﺎر ﺑﺮدهاﻧـﺪ ﯾﻌﻨﯽ او ﺧﻮد‬
‫ﻫﻤﻪ‪ -‬ﻋﺪل‪ ،‬ﻋﻠﻢ و ﻋﻘﻞ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )دﻟﻮ( ]دﻟﻮ[‪ ... :‬ص ‪683 :‬‬
‫دﻟﻮت اﻟّﺪﻟﻮ‪ -‬آوﻧﺪ و دﻟﻮ را در ﭼﺎه رﻫﺎ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫أدﻟﯿﺘﻬﺎ‪ -‬ﻓﺮﺳﺘﺎدم‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻈﺮ دّوم از اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر در ﮐﺘﺎب )اﻟﺸﺎﻣﻞ( اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓَﺄْدﻟﯽ َدﻟ َْﻮُه‪ /29 -‬ﯾﻮﺳﻒ(‪.‬‬
‫واژه‪ -‬دﻟﻮ‪ -‬ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺰ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫و ﻟﯿﺲ اﻟّﺮزق ﻋﻦ ﻃﻠﺐ ﺣﺜﯿﺚ و ﻟﮑﻦ أﻟﻖ دﻟﻮك ﻓﯽ اﻟّﺪﻻء »‪«1‬‬
‫)رزق و روزي آن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﺮﻋﺖ و ﺷﺘﺎب ﺑﺨﻮاﻫﯽ وﻟﯽ وﺳﯿﻠﻪ ﺗﻼش و‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬زﻣﺨﺸﺮي ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻟﻖ دﻟﻮك ﻓﯽ اﻟﺪﻻء‪ -‬ﺗﺸﻮﯾﻘﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ اﮐﺘﺴﺎب و ﺑﺪﺳﺖ آوردن رزق‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ رزق و روزي ﺑﺎ آرزو ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ ﺑﺎ اﮐﺘﺴﺎب آن و ﺗﻼش در راه آن اﺳﺖ )اﺳﺎس اﻟﺒﻼﻏﻪ ‪.(281‬‬
‫روزﯾﺖ را در وﺳﺎﯾﻞ دﯾﮕﺮان ﻗﺮار ده(‪.‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ وﺳﯿﻠﻪاي و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﻟﻮ ﭘﺮ از آب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ -‬ﻣﺎﺋﺢ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫وﻟﯽ ﻣﺎﺋﺢ ﻟﻢ ﯾﻮرد اﻟّﻨﺎس ﻗﺒﻠﻪ ﻣﻌّﻞ و أﺷﻄﺎن اﻟّﻄﻮي ﮐﺜﯿﺮ‬
‫)وﺳـﯿﻠﻪاي و ﮐﺴـﯽ ﺑﺮاي ﭘﺮ ﮐﺮدن دﻟﻮ آﺑﻢ دارم ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳـﺮﻋﺖ و ﺷﺘﺎب ﺑﺎ رﯾﺴﻤﺎﻧﻬﺎي ﺑﻠﻨﺪش ﺑﺴﺮﻋﺖ ﺑﺂب ﻣﯽرﺳﺪ و ﮐﺴﯽ ﻗﺒﻞ از آن‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ وارد آب ﺷﻮد(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ﺗُْﺪﻟ ُﻮا ﺑ ِﻬﺎ ِإﻟَﯽ اﻟ ُْﺤﱠﮑﺎِم‪ /188 -‬ﺑﻘﺮه( »‪.«1‬‬
‫)َﺗَﺪﻟّﯽ(‪ -‬ﭘﺎﺋﯿﻦ رﻓﺘﻦ و ﺑﻪ ﭘﺎﺋﯿﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎدن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺛُﱠﻢ َدﻧﺎ َﻓَﺘَﺪﻟ ﱠﯽ‪ /8 -‬ﻧﺠﻢ( )ﭘﺲ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ و ﭘﺎﺋﯿﻦ آﻣﺪ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا )ص( ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ و واژه‪ -‬ﺗﺪﻟﯽ‪ -‬ﻣﺜﻠﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻗﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ و ﺗﺄﯾﯿﺪي ﺑﺮ‪ -‬دﻧﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ(‪.‬‬
‫( ) )دﻟﮏ( ]دﻟﮏ ‪ ... :‬ص ‪684 :‬‬
‫دﻟﻮك اﻟّﺸﻤﺲ‪ -‬ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﺷﺪن ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻐﺮوب اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬أﻗِِﻢ اﻟﱠﺼﻼَة ﻟ ُِﺪﻟ ُﻮِك اﻟﱠﺸْﻤِﺲ‪ /88 -‬اﺳﺮاء(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬از زوال ﻧﯿﻤﺮوز و ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﮐﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎزﻫـﺎي ﻇﻬﺮ و ﻋﺼـﺮ اﺳﺖ ﺑﻌـﺪش ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪ -‬إﻟﯽ ﻏﺴﻖ اﻟﻠّﯿـﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎزﻫـﺎي‬
‫ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء و ﭘﺎﯾﺎن آﯾﻪ‪ -‬ﻗﺮآن اﻟﻔﺠﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﭘﺲ از آﯾﻪ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ را در ﺑﺮ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺗﻤـﺎم آﯾـﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ َو ﻻـ َﺗـْﺄُﮐﻠُﻮا َأﻣْـﻮاﻟَُﮑْﻢ ﺑَﯿَْﻨُﮑْﻢ ﺑ ِﺎﻟ ْﺒﺎِﻃـ ِﻞ َو ﺗُـْﺪﻟ ُﻮا ﺑ ِﻬـﺎ ِإﻟَﯽ اﻟ ُْﺤﱠﮑﺎِم ﻟ َِﺘـْﺄُﮐﻠُﻮا َﻓِﺮﯾﻘـًﺎ ﻣِْﻦ َأﻣْـﻮاِل اﻟﻨﱠﺎِس ﺑ ِﺎﻟ ْـِﺈﺛ ِْﻢ َو َأﻧ ْﺘُْﻢ‬
‫َﺗْﻌَﻠُﻤﻮَن‪ /188 -‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﻣﻮال ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ را ﺑﻨﺎﺷـﺎﯾﺴﺖ و ﺑﺎﻃـﻞ در ﻣﯿـﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺨﻮرﯾـﺪ و آن را ﺑﺼﻮرت رﺷﻮه ﻓﺮادﺳﺖ ﻇﺎﻟﻤـﺎن‬
‫ﻧﮕﺬارﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ آن رﺷﻮه ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﻣﺎل ﻣﺮدم را ﺑﺎ ﮔﻨﺎه و ﺗﺒﻬﮑﺎري ﺑﺨﻮرﯾﺪ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‬
‫ﺻـﺎﺣﺐ ﺗﺒﯿﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﻣﺎل ﺑﺎﻃﻞ ﯾﺎ از راه ﻇﻠﻢ و ﺧﯿﺎﻧﺖ و دزدي و ﻏﺼﺐ اﺳﺖ و ﯾﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﻗﻤﺎر و ﻟﻬﻮ و ﻟﻌﺐ و ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫دو وﺟﻪ درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎل اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﻟﯿﻤﯿﻦ اﻟﮑﺎذﺑﮥ ﯾﻘﻄﻌﻮن ﺑﻬﺎ اﻻﻣﻮال‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎل ﺑﺎﻃﻞ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ ﺑﺪﺳـﺖ‬
‫ﻣﯽآﯾـﺪ ﺣﻀـﺮت ﺻـﺎدق ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ در اّﻣﺖ اﺳـﻼم ﺣﺎﮐﻤـﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺑـﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼـف ﺣـّﻖ ﺣﮑـﻮﻣﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻟﺬا ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ را از ﺗﻦ دادن ﺑﺤﮑﻮﻣﺘﺸﺎن ﻧﻬﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻣﺮدم ﻫﻢ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺤّﻖ ﺣﮑﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ‬
‫ﻣﺎل ﺑﺎﻃﻞ ﺧﻮد را ﺑﺂﻧﻬﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻧﻬﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪) .‬ﺗﺒﯿﺎن ‪ -138 /2‬ﮐﺸﻒ اﻻﺳﺮار ‪.(513 /1‬‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد(‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫دﻟﮑﺖ اﻟّﺸﻤﺲ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ )روز را ﺑﻪ ﺷﺐ رﺳﺎﻧﺪم‪.‬‬
‫دﻟﮑﺖ اﻟّﺸﯿﺊ ﻓﯽ اﻟّﺮاﺣﮥ‪ -‬آن را در راﺣﺘﯽ و آﺳﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺮدم‪.‬‬
‫داﻟﮑﺖ اﻟّﺮﺟﻞ‪ -‬ﺑﺘﺄﺧﯿﺮش اﻧﺪاﺧﺘﻢ‪.‬‬
‫اﻟّﺪﻟﻮك‪ -‬ﺑﻮي ﺧﻮش ﺑﺘﻦ ﻣﺎﻟﯿﺪن‪.‬‬
‫اﻟّﺪﻟﯿﮏ »‪ «1‬ﺧﻮراﮐﯽ ﻣﺨﻠﻮط از ﺧﺮﻣﺎ و ﮐﺮه‪.‬‬
‫( ) )دﻣﺪم( ]دﻣﺪم ‪ ... :‬ص ‪685 :‬‬
‫( ) )دﻣﺪم( ]دﻣﺪم ‪ ... :‬ص ‪685 :‬‬
‫آﯾﻪ‪َ :‬ﻓَﺪﻣَْﺪَم َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ َرﺑﱡُﻬْﻢ‪ /14 -‬ﺷﻤﺲ( ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻼك‪ ،‬و ﻧﺎﺑﻮدﺷﺎن ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪ‪ -‬دﻣﺪﻣـﮥ‪ -‬اﺳﻢ ﺻﻮت ﺑﺮاي زﻟﺰﻟﻪ اﺳﺖ و از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺒـﺎرت دﻣـﺪم ﻓﻼـن ﻓﯽ ﮐﻼـﻣﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ )در ﺳـﺨﻨﺶ ﻟﺮزش و ﻟﻐﺰﺷـﯽ‬
‫ﻫﺴﺖ(‪.‬‬
‫دﻣﻤﺖ اﻟّﺜﻮب‪ -‬ﺟﺎﻣﻪ را رﻧﮓ زدم‪.‬‬
‫اﻟّﺪﻣﺎم‪ -‬رﻧﮕﯽ ﮐﻪ ﺑﺠﺎﻣﻪ آﻏﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻌﯿﺮ ﻣﺪﻣﻮم ﺑﺎﻟّﺸﺤﻢ‪ -‬ﺷﺘﺮ ﭘﺮ ﭼﺮﺑﯽ و ﭘﯿﻪ‪.‬‬
‫اﻟّﺪاّﻣﺎء و اﻟّﺪﻣﻤﮥ‪ -‬ﺳﻮراخ و ﻻﻧﻪ ﻣﻮش ﺻﺤﺮاﺋﯽ‪ ،‬اﻟّﺪاﻣﺎء‪ -‬ﺑﺪون ﺣﺮﮐﺖ و ﺗﺸﺪﯾﺪ ﻣﯿﻢ و اﻟّﺪﯾﻤﻮﻣﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دﺷﺖ و ﺑﯿﺎﺑﺎن‪.‬‬
‫( ) )دم( ]دم ‪ ... :‬ص ‪685 :‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮن ﮐﻪ اﺻﻠﺶ‪ -‬دﻣﯽ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ُ :‬ﺣﱢﺮَﻣْﺖ َﻋَﻠﯿُْﮑُﻢ اﻟ َْﻤﯿَْﺘُﮥ َو اﻟﱠﺪُم‪ /3 -‬ﻣﺎﺋﺪه( ﺟﻤﻊ دم‪ -‬دﻣﺎء اﺳﺖ‪ ،‬و آﯾﻪ ﻻ َﺗْﺴِﻔُﮑﻮَن ِدﻣﺎَءُﮐْﻢ‪ /84 -‬ﺑﻘﺮه( )ﺑﻪ ﺳﺘﻤﮕﺮي‬
‫و ﻧﺎﺣّﻖ ﺧﻮن ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﺮﯾﺰﯾﺪ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬اﻟّﺪﻟﯿﮏ ﻃﻌﺎم ﯾّﺘﺨﺬ ﻣﻦ اﻟﺰﺑﺪ و اﻟﻠّﺒﻦ ﺷﺒﻪ اﻟّﺜﺮﯾﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮراﮐﯽ از ﺷﯿﺮ و ﮐﺮه ﻣﺜﻞ‪ -‬ﺗﺮﯾﺪ و آﺑﮕﻮﺷﺖ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺟﻮﻫﺮي ﮐﻪ ﺑﺰﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ و اﺻﻄﻼﺣﺎت آن ﻣﺴﻠّﻂ ﺑﻮده ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫اﻟـّﺪﻟﯿﮏ اﻇّﻨﻪ اﻟـّﺬي ﯾﻘـﺎل ﻟﻪ ﺑﺎﻟﻔﺎرﺳـﯽ ﭼﻨﮕـﺎل ﺧﺴﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻤـﺎن ﮐﻨﻢ اﻟـّﺪﻟﯿﮏ‪ -‬ﺧـﻮراﮐﯽ از ﮐﺮه ﯾـﺎ ﺷـﯿﺮ ﮐﺮه )ﮐﻪ اﻟﺒّﺘﻪ ﻧﻈﺮ راﻏﺐ‬
‫ﺻﺤﯿـﺢﺗﺮ اﺳـﺖ( ﻫﻤـﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻔﺎرﺳـﯽ ﭼﻨﮕـﺎل ﺧـﻮاﺳﺖ ﮔﻮﯾﻨـﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈـﻮر ﺟـﻮﻫﺮي او ﭼﻨﮕـﺎل ﭘﻨﺠﻪ اﺳﺖ‪ .‬و راﻏﺐ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺨﻠﻮﻃﯽ از ﺧﺮﻣﺎ و ﮐﺮه درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮرد‪ .‬ﺧﻠﻒ ﺗﺒﺮﯾﺰي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺧﻮراك ﺧﺮﻣﺎ و ﮐﺮه را ﺑﻔﺎرﺳﯽ ﭼﻨﮕﺎل ﮔﻮﯾﻨﺪ‪) .‬ﺻﺤﺎح‪ -‬ﺑﺮﻫﺎن ﻗﺎﻃﻊ‪ -‬ﻟﺲ(‬
‫دﻣﯿﺖ اﻟﺠﺮاﺣﮥ‪ -‬زﺧﻢ ﺧﻮﻧﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮس ﻣﺪﻣّﯽ‪ -‬اﺳﺐ ﺳﺮخ ﻣﻮي ﮐﻪ رﻧﮕﺶ ﭼﻮن ﺧﻮن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟّﺪﻣﯿﮥ ﺻﻮرت ﻋﺮوﺳﮏ زﯾﺒﺎ‪.‬‬
‫ﺷّﺠﮥ داﻣﯿﮥ‪ -‬درد ﺧﻮﻧﯿﻦ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻮد ﺟﺮاﺣﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )دﻣﺮ( ]دﻣﺮ[‪ ... :‬ص ‪686 :‬‬
‫در آﯾﺎت َﻓَﺪﱠﻣْﺮﻧﺎُﻫْﻢ َﺗْﺪﻣِﯿﺮًا‪ /36 -‬ﻓﺮﻗﺎن(‪.‬‬
‫و ﺛُﱠﻢ َدﱠﻣْﺮَﻧﺎ اﻟ ْﺂَﺧِﺮﯾَﻦ‪ /172 -‬ﺷﻌﺮاء( ﻧﮕﻮﻧﺴﺎر‪ ،‬و ﻫﻼﮐﺸﺎن ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫و َو َدﱠﻣْﺮﻧﺎ ﻣﺎ ﮐﺎَن َﯾْﺼَﻨُﻊ ﻓِْﺮَﻋْﻮُن َو َﻗْﻮُﻣُﻪ َو ﻣﺎ ﮐﺎﻧُﻮا َﯾْﻌِﺮُﺷﻮَن‪ /137 -‬اﻋﺮاف( آﻧﭽﻪ ﻓﺮﻋﻮن و ﻓﺮﻋﻮﻧﯿﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻨﺎﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻻ ﺑﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)آﺳﻤﺎﻧﺨﺮاﺷﻬﺎ و ﭼﻨﺪ اﺷﮑﻮﺑﻪﻫﺎ( وﯾﺮان ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺗﺪﻣﯿﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮا رﺳﯿﺪن و داﺧﻞ ﺷﺪن ﻣﺮگ و ﻫﻼﮐﺖ ﺑﺮ ﭼﯿﺰي‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺎ ﺑﺎﻟّﺪار ﺗﺪﻣﺮي‪ -‬ﮐﺴﯽ داﺧﻞ ﺧﺎﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬دﱠﻣَﺮ اﻟﻠﱠُﻪ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ‪ /10 -‬ﻣﺤّﻤﺪ( ﮐﻪ ﻣﻔﻌﻮل‪ -‬دّﻣﺮ‪ -‬ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ‪.«1» .‬‬
‫( ) )َدﻣﻊ( ]َدﻣﻊ ‪ ... :‬ص ‪686 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﺗَﻮﻟ ﱠْﻮا َو َأْﻋﯿُﻨُُﻬْﻢ َﺗِﻔﯿُﺾ ﻣَِﻦ اﻟﱠﺪﻣِْﻊ َﺣَﺰﻧًﺎ‪ /92 -‬ﺗﻮﺑﻪ( در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن از اﻧﺪوه ﭘﺮ از اﺷﮏ ﺑﻮد ﭘﺲ‪-‬‬
‫دﻣﻊ‪ -‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ از ﭼﺸﻢ ﺟﺎري ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻓﻌﻠﺶ‪ -‬دﻣﻌﺖ اﻟﻌﯿﻦ )ﭼﺸﻢ ﮔﺮﯾﺎن ﺷﺪ( و دو ﻣﺼﺪرش‪ -‬دﻣﻌﺎ و دﻣﻌﺎﻧﺎ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )دﻣﻎ( ]دﻣﻎ ‪ ... :‬ص ‪686 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑَْﻞ َﻧْﻘِﺬُف ﺑ ِﺎﻟ َْﺤﱢﻖ َﻋَﻠﯽ اﻟ ْﺒﺎِﻃِﻞ َﻓَﯿْﺪَﻣُﻐُﻪ‪ /18 -‬اﻧﺒﯿﺎء( ﯾﻌﻨﯽ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺗﻤـﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪َ :‬أ َﻓَﻠْﻢ َﯾِﺴـ ﯿُﺮوا ﻓِﯽ اﻟ ْـَﺄْرِض َﻓَﯿﻨُْﻈُﺮوا َﮐﯿَْﻒ ﮐـﺎَن ﻋﺎﻗِـَﺒ ُﮥ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻣِْﻦ َﻗﺒْﻠِِﻬْﻢ َدﱠﻣَﺮ اﻟﻠﱠُﻪ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ َو ﻟ ِﻠْﮑـﺎﻓِِﺮﯾَﻦ َأﻣْﺜﺎﻟ ُﻬﺎ‪/10 -‬‬
‫ﻣﺤّﻤـ ﺪ( آﯾﺎ در زﻣﯿﻦ ﺳـﯿﺮ ﻧﮑﺮدهاﻧـﺪ ﺗﺎ ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﺎن و ﻓﺮﺟﺎم ﮐﺎﻓﺮﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از اﯾﺸﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮد و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰﺷﺎن را‬
‫ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪ ﺗﮑﺎﺛﺮ ﺗﻔﺎﺧﺮ و ﮐﻔﺮ‪ ،‬و ﺳﺘﻤﺸﺎن ﺑﻮد ﺑﺎ ﻋﺬاب ﺑﺮ ﺳﺮﺷﺎن وﯾﺮان ﮐﺮد و از اﯾﻦ ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﻬﺎ ﺑﺮاي ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﺎن ﻓﺮاوان اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﻣﺎﻏﺶ را ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ‪«1» .‬‬
‫ﺣّﺠﮥ داﻣﻐﮥ‪ -‬ﺑﺮﻫﺎن و دﻟﯿﻞ ﺣّﻖ و ﭘﯿﺮوز‪.‬‬
‫داﻣﻐﮥ‪ -‬ﺧﺮﻣﺎ ﺑﻦ ﯾﺎ ﭘﺎﺟﻮﺷﯽ ﮐﻪ از رﯾﺸﻪ درﺧﺖ ﻣﯽروﯾﺪ و اﮔﺮ ﻗﻄﻌﺶ ﻧﮑﻨﻨﺪ ﻧﺨﻞ را ﻓﺎﺳﺪ ﻧﻤﻮده و ﻣﯽﺧﺸﮑﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫داﻣﻐﮥ‪ -‬آﻫﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﭘﺎﻻن ﺷﺘﺮ ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ اﺳﺘﻌﺎره از ﻣﻌﻨﯽ ﺷﮑﺴﺘﻦ دﻣﺎغ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )دﻧﺮ( ]دﻧﺮ[‪ ... :‬ص ‪687 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻣْﻦ ِإْن َﺗْﺄَﻣﻨُْﻪ ﺑ ِِﺪﯾﻨﺎٍر‪ /75 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪) .‬ﺳـﺨﻦ در ﺑﺎره اﻣﺎﻧﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ از اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﻫﺴﺘﻨﺪ اﮔﺮ در‬
‫ﻣﺎل زﯾﺎد اﻣﯿﻨﺸﺎن ﺑﺪاﻧﯽ آن را ﺑﺎ ﺣﻔﻆ اﻣﺎﻧﺖ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ وﻟﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺮ ﯾﮏ دﯾﻨﺎر اﻣﯿﻨﺸﺎن ﺑﺪاﻧﯽ آﻧﺮا ﺑﺮ ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ‬
‫ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ و اﺻﺮار زﯾﺎد(‪.‬‬
‫اﺻﻞ دﯾﻨﺎر »‪ -«2‬دﻧّﺎر‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺣﺮف )ن( ﺑﻪ ﺣﺮف )ي( ﺗﺒـﺪﯾﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﺻـﻠﺶ ﻓﺎرﺳـﯽ و ﺑﻤﻌﻨﯽ‪ -‬دﯾﻦ آر‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ آوردﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬دﻣـﺎغ ﺑـﺎ ﮐﺴـﺮه ﺣﺮف )د( ﮐﻨـﺎﯾﻪ از ﻣﺮﮐﺰ اﻓﮑـﺎر ﺑﯿﻬﻮده و ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و در آﯾﻪ ﻓﻮق ﺑﺮﺗﺮي آﯾﺎت و اﻧـﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺣّﻖ ﺑﺮ ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻄﻮر‬
‫ﮐﻨـﺎﯾﻪ ﺑﯿـﺎن ﺷـﺪه و ﺑﻄﻮر ﻣﺠـﺎز ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬دﻣﻎ اﻟﺤّﻖ اﻟﺒﺎﻃﻞ‪ -‬در وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺣّﻖ ﺑﺮ ﺑﺎﻃﻞ ﭘﯿﺮوز ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮ او ﺑﺮﺗﺮي ﻣﯽﯾﺎﺑـﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫ﺧـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪ :‬ﺑَْﻞ َﻧْﻘِﺬُف ﺑ ِﺎﻟ َْﺤﱢﻖ َﻋَﻠﯽ اﻟ ْﺒﺎِﻃِﻞ َﻓَﯿْﺪَﻣُﻐُﻪ‪ /118 -‬اﻧﺒﯿـﺎء( ﯾﻌﻨﯽ ﺣّﻖ ﺑﺮ ﺑﺎﻃـﻞ ﭼﯿﺮه ﺷـﺪ ﯾﺎ‪ -‬اﺑﻄﻠﻪ و اﻫـﺪره‪ -‬ﺑﺎﻃﻠﺶ ﮐﺮد و از‬
‫ﺑﯿﻨﺶ ﺑﺮد‪.‬‬
‫)اﺳﺎس ‪ -283‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻﻟﻔﺎظ ‪ -420 /1‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻮﺳﯿﻂ ‪.(296 /1‬‬
‫)‪ (2‬در ﺑـﺎره ﻣﻌﺮب ﺑـﻮدن دﯾﻨـﺎر ﮐﻪ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ ،‬دو ﻧﻈﺮ ﻫﺴﺖ ﯾﮑﯽ اﯾﻨﮑﻪ از‪ -‬دﯾﻦ آر‪ -‬ﻓﺎرﺳـﯽ اﺳﺖ دﯾﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ‪ -‬از‬
‫دﯾﻨﺎر ﯾﻮس‪ -‬ﻻﺗﯿﻦ و ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ اﺧـﺬ ﺷـﺪه‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ دﯾﻨﺎر اﺳـﻼﻣﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺰﻣﺎن ﻋﺒـﺪ اﻟﻤﻠﮏ اﻣﻮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻮرت او در آن ﻧﻘﺶ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد از ﻗﺮﻧﻬﺎي ﺳّﻮم و ﭼﻬﺎرم در ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر و ﺳﺎﯾﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي اﯾﺮان دﯾﻨﺎر ﻃﻼ ﻣﺴﮑﻮك ﻣﯽﺷﺪ ﺑﮕﻔﺘﻪ ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮو ﺳﻪ دﯾﻨﺎر ﻣﻐﺮﺑﯽ ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻪ‬
‫دﯾﻨـﺎر و ﻧﯿﻢ ﻧﯿﺸـﺎﺑﻮري اﺳﺖ‪ .‬در زﻣـﺎن رﮐﻦ اﻟّﺪوﻟـﮥ دﯾﻠﻤﯽ )ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم( در اﯾﺮان ﺳـّﮑﻪاي زدﻧـﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺸـﺘﺮ آن از ﻣّﺲ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ‬
‫ﻣﺴـﮑﻮﮐﺎت ﻫﻢ ﺷـﻬﺮ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﺑﻮد‪ .‬ازﻫﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دﯾﻨﺎر‪ ،‬دﯾﺒﺎج و ﻗﯿﺮاط از اﺻﻞ ﻋﺮب ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ اّﻣﺎ از ﻗﺪﯾﻢ اﻋﺮاب ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت ﺗﮑّﻠﻢ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ آﻧﻬﺎ را ﻣﺸﺘﺮك ﻣﯿﺎن زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ و ﻋﺮﺑﯽ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﯿﻮﻃﯽ ﻫﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﺑـﺪون ﺷـﮏ و ﺷـﺒﻬﻪ دﯾﻨـﺎر ﻣﻌّﺮب اﺳﺖ ﺑﻪ دﻟﯿـﻞ ﺟﻤﻊ و ﺗﺼـﻐﯿﺮ آن ﯾﻌﻨﯽ دﻧﺎﻧﯿﺮ و دﻧﯿﺮ‪ -‬وزن ﻣﺸـﻬﻮر دﯾﻨﺎر ‪24‬‬
‫ﻗﯿﺮاط و ﻫﺮ ﻗﯿﺮاط ﺑﺮاﺑﺮ وزن ‪ 3‬ﺣّﺒﻪ ﺟﻮ اﺳﺖ ﭘﺲ وزن ﯾﮏ دﯾﻨﺎر ‪ 27‬ﺣّﺒﻪ ﺟﻮ‪.‬‬
‫وﻟﯽ راﻓﻌﯽ در ﻣﺼﺒﺎح اﻟﻤﻨﯿﺮ ‪ 71 /5‬ﺣّﺒﻪ ﺟﻮ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﯾﮏ داﻧﮓ ﺑﻮده‪ .‬اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﯾﮏ داﻧﮓ ﻫﺸﺖ ﺣّﺒﻪ و ‪ 5 /1‬ﺣﺒﻪ اﺳﺖ‬
‫ﭘﺲ دﯾﻨﺎر ‪ 4 /7‬و ‪ 68‬ﺣّﺒﻪ ﺟﻮ اﺳﺖ و دﯾﻨﺎر ﻫﻤﺎن ﻣﺜﻘﺎل اﺳﺖ )ﺳـﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪ /‬ﻧﺎﺻـﺮ ﺧﺴﺮو ‪ -118‬ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟﻠّﻐﻪ‪ -‬اﻟﻤﺰﻫﺮ ﺳﯿﻮﻃﯽ ‪ -388‬ﻓﻘﻪ‬
‫اﻟّﻠﻐﻪ ‪ -452‬ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻋﺮوﺿﯽ ‪ -103‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﻔﺎظ ‪.(420 /1‬‬
‫( ) )دﻧﺎ( ]دﻧﺎ[‪ ... :‬ص ‪688 :‬‬
‫اﻟـّﺪﻧّﻮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﮐﻪ ﯾـﺎ ﺑـﺎ ﻟـّﺬات و ﺟﺴـﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﯾـﺎ ﺑﺎ ﺣﮑﻢ و ﻋﻠﻢ‪ ،‬اﯾﻦ واژه ﺑﺮاي ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﮑﺎﻧﯽ و زﻣﺎﻧﯽ و ﻣﻨﺰﻟﺖ و ﻣﻘﺎم ﻧﯿﺰ‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ﻣَِﻦ اﻟﻨﱠْﺨِﻞ ﻣِْﻦ َﻃﻠِْﻌﻬﺎ ﻗِﻨْﻮاٌن داﻧَِﯿٌﮥ‪ /99 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬و از ﻧﺨﻞ و ﮔﻞ آن ﺧﻮﺷﻪﻫﺎي ﻣﺘﺮاﮐﻢ و آوﯾﺨﺘﻪ در اﺛﺮ ﻧﺰول ﺑﺎران و ﻧﺎﻣﻮس آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺑﻮﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ(‪.‬‬
‫و ﺛُﱠﻢ َدﻧﺎ َﻓَﺘَﺪﻟ ﱠﯽ‪ /8 -‬ﻧﺠﻢ( در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ -‬دﻧـﺎ‪ -‬ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺎ ﻟـّﺬات ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﮑﻤﯽ اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ أدﻧﯽ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﮐﻮﭼﮑﺘﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ‪ -‬أﮐﺒﺮ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ آﯾﻪ‪َ :‬و ﻻ َأْدﻧﯽ ﻣِْﻦ ذﻟ َِﮏ َو ﻻ َأْﮐَﺜَﺮ »‪ /7 -«1‬ﻣﺠﺎدﻟﻪ(‪.‬‬
‫و ﮔﺎﻫﯽ‪ -‬أدﻧﯽ‪ -‬ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ َأ َﺗْﺴَﺘﺒِْﺪﻟ ُﻮَن اﻟ ﱠِﺬي ُﻫَﻮ َأْدﻧﯽ ﺑ ِﺎﻟ ﱠِﺬي ُﻫَﻮ َﺧﯿٌْﺮ‪ /61 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫و در زﻣﺎﻧﯽ‪ -‬دﻧﯿﺎ ﺑﻤﻌﻨﯽ اّول در ﻣﻘﺎﺑﻞ آﺧﺮت اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪ :‬آﯾﻪ َﺧِﺴَﺮ اﻟﱡﺪﻧ ْﯿﺎ َو اﻟ ْﺂِﺧَﺮَة‪ /11 -‬ﺣﺞ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ َو آَﺗﯿْﻨﺎُه ﻓِﯽ اﻟﱡﺪﻧ ْﯿﺎ َﺣَﺴَﻨًﮥ َو ِإﻧﱠُﻪ ﻓِﯽ اﻟ ْﺂِﺧَﺮِة ﻟَِﻤَﻦ اﻟﱠﺼﺎﻟ ِِﺤﯿَﻦ‪ /122 -‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫و ﮔﺎﻫﯽ‪ -‬دﻧﯿﺎ‪ ،‬در ﻣﻌﻨﯽ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ دورﺗﺮ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ آﯾﻪ‪:‬‬
‫ِإْذ َأﻧ ْﺘُْﻢ ﺑ ِﺎﻟ ُْﻌْﺪَوِة اﻟﱡﺪﻧ ْﯿﺎ َو ُﻫْﻢ ﺑ ِﺎﻟ ُْﻌْﺪَوِة اﻟ ُْﻘْﺼﻮي ‪ /42‬اﻧﻔﺎل(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷـﻤﺎ ﺑﻪ ﮐﺮاﻧﻪ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ دّره ﺑﻮدﯾﺪ و آﻧﻬﺎ در ﮔﻮﺷﻪ دورﺗﺮ آن(‪ .‬ﺟﻤﻊ دﻧﯿﺎ‪ -‬اﻟّﺪﻧﯽ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﮐﺒﺮي و ﮐﺒﺮ و ﺻﻐﺮي و‬
‫ﺻﻐﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ذﻟ َِﮏ َأْدﻧﯽ َأْن َﯾْﺄﺗُﻮا ﺑ ِﺎﻟﱠﺸﻬﺎَدِة‪ /108 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آن ﮐﺎر ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ و ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﻗﺎﻣﻪ ﺷﻬﺎدت ﻃﺎﻟﺐ ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ وﺟﻪ‪ :‬آﯾﺎت‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬واژه‪ -‬أدﻧﯽ‪ -‬در ﻗﺮآن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺰرﮔﺘﺮ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬و ﺑﻬﺘﺮ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ در ﻣﺘﻦ ﮐﺘﺎب ﮔﻮﯾﺎ ﻧﺴـﺨﻪ ﺑﺮدار اﺷـﺘﺒﺎﻫﯽ‪ -‬أﮐﺒﺮ‪ -‬را‪ -‬اﮐﺜﺮ‪-‬‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا آﯾﻪ ﻓﻮق ﺷﺎﻫﺪ ﻣﺜﺎل ﺑﺮاي ﮐﻤﺘﺮ ﯾﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ ﻧﻪ ﮐﻮﭼﮑﺘﺮ و ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﻫﺮ ﺳﻪ ﻣﻮرد ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﮐﻤﺘﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬آﯾﻪ َو ﻻ َأْدﻧﯽ ﻣِْﻦ ذﻟ َِﮏ َو ﻻ َأْﮐَﺜَﺮ‪ /7 -‬ﻣﺠﺎدﻟﻪ(‪.‬‬
‫‪ -2‬ﮐﻤﺘﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺰرﮔﺘﺮ‪ ،‬آﯾﻪ َو ﻟَﻨُِﺬﯾَﻘﻨﱠُﻬْﻢ ﻣَِﻦ اﻟ َْﻌﺬاِب اﻟ َْﺄْدﻧﯽ ُدوَن اﻟ َْﻌﺬاِب اﻟ َْﺄْﮐَﺒِﺮ‪ /21 -‬ﺳﺠﺪه(‪.‬‬
‫‪ -3‬ﮐﻤﺘﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻬﺘﺮ‪ ،‬آﯾﻪ ُﻫَﻮ َأْدﻧﯽ ﺑ ِﺎﻟ ﱠِﺬي ُﻫَﻮ َﺧﯿٌْﺮ‪ /61 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ذﻟ َِﮏ َأْدﻧﯽ َأْن َﺗَﻘﱠﺮ َأْﻋﯿُﻨُُﻬﱠﻦ‪ /51 -‬اﺣﺰاب( )آن ﮐﺎر ﺑﺮاي ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ و روﺷﻨﯽ دﯾﺪﮔﺎﻧﺸﺎن ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﻟََﻌﻠﱠُﮑْﻢ َﺗَﺘَﻔﱠﮑُﺮوَن ﻓِﯽ اﻟﱡﺪﻧ ْﯿﺎ َو اﻟ ْﺂِﺧَﺮِة‪ /220 -‬ﺑﻘﺮه( ﺗﺎ درﯾﺎﺑﻨﺪه ﺣﺎﻻﺗﯽ ﮐﻪ در ﺣﯿﺎت دﻧﯿﺎ و ﺣﯿﺎت آﺧﺮت ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫دﻧﯿﺖ ﺑﯿﻦ اﻷﻣﺮﯾﻦ و أدﻧﯿﻦ أﺣﺪﻫﻤﺎ ﻣﻦ اﻵﺧﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬آن دو ﭼﯿﺰ را ﺑﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﻤﻮدن ﯾﮑﯽ ﺑﺪﯾﮕﺮي ﺑﻬﻢ ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﺮدم(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾُْﺪﻧِﯿَﻦ َﻋَﻠﯿِْﻬﱠﻦ ﻣِْﻦ َﺟَﻠﺎﺑ ِﯿﺒِِﻬﱠﻦ‪ /159 -‬اﺣﺰاب( و )و روﭘﻮﺷﻬﺎﯾﺸﺎن را ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﭙﯿﭽﻨﺪ(‪.‬‬
‫أدﻧﺖ اﻟﻔﺮس‪ -‬زاﺋﯿﺪن آن اﺳﺐ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ‪.‬‬
‫دﻧﯽ‪ -‬ﺻﻔﺖ آﺷﮑﺎر و روﺷﻦ ﺷﺨﺺ ﭘﺴﺖ و ﺑﯽارزش اﺳﺖ و ﺑﺮاﺑﺮش اﻟّﺴﻨﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ارزش ﻗﺮار دارد ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫دﻧﯽ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎﻣﻼ ﭘﺴﺖ و ﻓﺮوﻣﺎﯾﻪ‪ ،‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬إذا أﮐﻠﺘﻢ ﻓﺪﻧﻮا« »‪ «1‬ﮐﻪ از واژه‪ -‬دون‪ -‬اﺳﺖ ﻧﻪ از واژه‪ -‬دﻧﺎ و دﻧﯽ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬در‬
‫ﻏﺬا ﺧﻮردن از ﻫﺮ ﭼﻪ ﮐﻪ دم دﺳﺘﺘﺎن ﻫﺴﺖ ﺑﺨﻮرﯾﺪ‪.‬‬
‫( ) )دﻫﺮ( ]دﻫﺮ[‪ ... :‬ص ‪689 :‬‬
‫اﻟـّﺪﻫﺮ در اﺻﻞ اﺳـﻤﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻋﻤﺮ ﺟﻬﺎن از آﻏﺎز وﺟﻮد‪ ،‬و ﭘﯿـﺪاﯾﺶ آن ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎﻧﺶ و ﺑﺮ اﯾﻦ وﺟﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻫْﻞ َأﺗﯽ َﻋَﻠﯽ‬
‫اﻟ ِْﺈﻧ ْﺴﺎِن ِﺣﯿٌﻦ ﻣَِﻦ اﻟﱠﺪْﻫِﺮ‪ /1 -‬اﻧﺴﺎن(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬آﯾﺎ زﻣﺎﻧﯽ از ﻋﻤﺮ ﺟﻬﺎن ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﭼﯿﺰ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ در دﻧﯿـﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﭼﺮاﻏﺶ ﺳﻮ ﺳﻮ ﻣﯽزد و ﺳـﺘﻢ و ﺳـﺘﻤﮕﺮي ﺳـﺎﯾﻪ ﺷﻮﻣﺶ را ﺑﺮ ﺳـﺮ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي ﺿـﻌﯿﻒ‬
‫ﮔﺴـﺘﺮده ﺑﻮد ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ اﺳـﻼم )ص( ﺑـﺎ ﭘﺮﭼﻢ ﺗﻮﺣﯿـﺪ و ﺷـﺮﯾﻌﺘﯽ ﮐﻪ ﺳﺮاﺳـﺮش راه رﺳـﺘﮕﺎري و رﻫـﺎﺋﯽ از ﻫﻤﻪ ﭘﻠﯿـﺪﯾﻬﺎﺳﺖ دﻧﯿـﺎ را ﻧﻮﯾﺪ‬
‫ﺷﮑﻮﻓﺎﺋﯽ ﻋﻠﻢ و ادب و ﺳﻌﺎدت داد‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﻓﻮق ﮐﻪ آداب ﻏﺬا ﺧﻮردن دﺳﺘﺠﻤﻌﯽ را ﭼﻪ در ﺧﺎﻧﻮاده و ﭼﻪ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎ ﭼﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ادﺑﯽ‬
‫ﻧﯿﮑﻮﺋﯽ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده و ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬از ﻫﺮ ﭼﻪ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺗﻮ اﺳﺖ ﺑﺨﻮر و دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻏﺬاي دﯾﮕﺮان دراز ﻧﮑﻦ ﺗﺎ ﺗﺠﺎوزﮔﺮ ﻧﺒﺎﺷـﯽ و‬
‫دﯾﮕﺮان را ﻧﯿﺰ ﺑـﺎﯾﻦ اﺻـﻞ ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ آﺷـﻨﺎ ﮐﻨﯽ‪ ،‬آﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﺷـﺮﯾﻌﺘﯽ ﮐﻪ ﺣّﺘﯽ از ﺟﺰﺋﯽﺗﺮﯾﻦ اﻣﻮر ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را ﺑﯽﺧﺒﺮ ﻧﮕﺬاﺷـﺘﻪ‬
‫ﻧﺒـﺎﯾﺴﺘﯽ اﻧﺴﺎﻧﻬـﺎي ﻣﻐﺮور و ﺧﻮد ﻣﺤﻮر ﮐﻨﯽ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﯾﻦ ﮔﻨﺠﯿﻨﻪ ﻋﻠﻢ و ادب او ﯾﻌﻨﯽ اﺣﺎدﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ و ﺳـّﻠﻢ‬
‫روي آورﻧﺪ؟‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ ﻧﺒﻮده(‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻫﺮ ﻣّﺪت زﯾﺎدي ﺑﺪﻫﺮ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم‪ -‬دﻫﺮ‪ -‬ﺑﺮ ﺧﻼف زﻣﺎن اﺳﺖ زﯾﺮا واژه‪ -‬زﻣﺎن‪ -‬ﺑﺮ ﻣّﺪت ﮐﻢ و زﯾﺎد ﻫﺮ دو واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫دﻫﺮ ﻓﻼن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣّﺪت زﻧﺪﮔﯿﺶ‪.‬‬
‫و ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﺑﺮاي ﺧﻮي و ﻋﺎدت ﺛﺎﺑﺖ و ﺣﯿﺎت اﻧﺴﺎن ﻫﻢ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺎ دﻫﺮي ﺑﮑﺬا‪ -‬ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺎدﺗﯽ ﻧﺪارم‪.‬‬
‫ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ )رﺣﻤﻪ اﻟﻠّﻪ( ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫دﻫﺮ ﻓﻼﻧﺎ ﻧﺎﺋﺒﮥ دﻫﺮا‪ -‬ﺳﺨﺘﯽ زﯾﺎدي ﺑﺎو رﺳﯿﺪ‪ .‬ﮐﻪ دﻫﺮ در ﻋﺒﺎرت ﻣﺼﺪر اﺳﺖ دﻫﺪره دﻫﺪرة‪ -‬روزﮔﺎر ﺳﺨﺖ‪.‬‬
‫از ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺗﺴّﺒﻮا اﻟّﺪﻫﺮ ﻓﺈّن اﻟّﻠﻪ ﻫﻮ اﻟّﺪﻫﺮ«‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺎﻋﻞ ﭼﯿﺰﻫﺎﺋﯽ اﺳﺖ از ﺧﯿﺮ و ﺷّﺮ و ﺷﺎدي و ﻣﺼﯿﺒﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‪ -‬دﻫﺮ‪ -‬اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪«1» .‬‬
‫ﭘﺲ ﻫﺮ ﮔﺎه آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﯾﺪ ﻓﺎﻋﻞ آن اﺳﺖ ﺳّﺐ ﮐﺮدﯾﺪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت او را ﺳّﺐ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷـﺮﯾﻒ ﯾﮑﯽ از روﺷﻬﺎي ﻓﮑﺮي ﻏﻠﻂ و داورﯾﻬﺎي ﮐﻮﺗﺎه ﺑﯿﻨﺎﻧﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ زﯾﺮا روال ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮده‪ ،‬و ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺒﺮﺋﻪ ﺧﻮد از ﮔﻨﺎﻫﺎن و ﺗﺒﻬﮑﺎرﯾﻬﺎ ﻫﻤﻮاره در ﺻﺪد ﺑﯿﺎن ﻋﻠﺘﯽ و ﺳﺒﺒﯽ در ﺧﺎرج از وﺟﻮد ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ از‬
‫اﯾﻦ روي ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮو ﻗﺒﺎدﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﭼﻬﺎرده ﺳﺎل در ﮐﻮﻫﻬﺎي ﯾﻤﮕﺎن ﺗﺒﻌﯿﺪ ﺑﻮده در ﻫﺰار ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮ ﻣﯽآورد ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﻧﮑﻮﻫﺶ ﻣﮑﻦ ﭼﺮخ ﻧﯿﻠﻮﻓﺮي را ﺑﺮون ﮐﻦ ز ﺳﺮ ﺑﺎد ﺧﯿﺮه ﺳﺮي را‬
‫ﺑﺮي دان ز اﻓﻌﺎل ﭼﺮخ ﺑﺮﯾﻦ را ﻧﺸﺎﯾﺪ ز داﻧﺶ ﻧﮑﻮﻫﺶ ﺑﺮي را‬
‫ﺗﻮ ﭼﻮن ﺧﻮد ﮐﻨﯽ اﺧﺘﺮ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺪ ﻣﺪار از ﻓﻠﮏ ﭼﺸﻢ ﻧﯿﮏ اﺧﺘﺮي را‬
‫درﺧﺖ ﺗﻮ ﮔﺮ ﺑﺎر داﻧﺶ ﺑﮕﯿﺮد ﺑﻪ زﯾﺮ آوري ﭼﺮخ ﻧﯿﻠﻮﻓﺮي را‬
‫ﺑﺴﻮزﻧﺪ ﭼﻮب درﺧﺘﺎن ﺑﯽ ﺑﺮ ﺳﺰا ﺧﻮد ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﻣﺮﺑﯽ ﺑﺮي را‬
‫ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻓﻮق و ﺗﺄﯾﯿﺪي اﺳﺖ ﺑﺮ ﻧﻈﺮ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻋﻦ ذﻟﮏ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎﻻﺗﺮ و ﻣﺘﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ از اﯾﻨﮑﻪ ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬روش ﺣّﮑﺎم ﺟﻮر و ﺳـﺘﻢ و ﺑﺰﻫﮑﺎران و ﻋﯿﺎﺷﺎن و ﻣﯽ ﺧﻮاران در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﺑﺸﺮ ﻫﻤﻮاره ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﮑﺒﺎر ﺗﻤﺎم ﭘﺎي دﻫﺮ و ﺧﺎﻟﻖ دﻫﺮ را در‬
‫ﮐﺮدهاﯾﺪ و ﺧﺪاي ﻣﺘﻌﺎﻟﯽ از آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀـﯽ از ﻋﻠﻤـﺎء ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻣﻌﻨﯽ در دﻫﺮ دّوم در ﺣـﺪﯾﺚ ﻓﻮق ﻏﯿﺮ از دﻫﺮ اّول در ﺣـﺪﯾﺚ اﺳﺖ و دّوﻣﯽ ﻣﺼـﺪر اﺳﺖ ﺑﻤﻌﻨـﺎي ﻓﺎﻋـﻞ و‬
‫ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ -‬داﻫﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺪﺑﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪه و ﻧﻈﻢ و آراﯾﺶ و ﻫﻨﺮ و ﻓﯿﺾ رﺳﺎﻧﻨﺪه ﺑﻬﺮ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺎدث ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﻣﻌﻨﯽ اّول روﺷﻦﺗﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬اﮔﺮ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﯾـﺪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻓﺎﻋـﻞ ﭼﯿﺰﻫـﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑـﺪﻫﺮ اﺿـﺎﻓﻪ ﻣﯽﺷـﻮد ﺳـّﺐ‬
‫ﮐﺮدﯾﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﮐﻪ ﻣﺘﻌﺎﻟﯽ از آن اﺳﺖ ﺳّﺐ ﻧﻤﻮدهاﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ از ﻣﺸـﺮﮐﯿﻦ ﻋﺮب ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ِﻫَﯽ ِإﻟ ﱠﺎ َﺣﯿﺎﺗَُﻨﺎ اﻟﱡﺪﻧ ْﯿﺎ َﻧُﻤﻮُت َو َﻧْﺤﯿﺎ َو ﻣﺎ ﯾُْﻬﻠُِﮑﻨﺎ ِإﻟ ﱠﺎ اﻟﱠﺪْﻫُﺮ‪ /24 -‬ﺟﺎﺛﯿﻪ( ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﻣﻘﺼﻮد از دﻫﺮ در اﯾﻦ آﯾﻪ زﻣﺎن‬
‫__________________________________________________‬
‫اﻓﻌﺎل ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻤﯿﺎن ﺑﮑﺸﻨﺪ و ﺷﺮﯾﮏ ﺟﺮﻣﯽ ﺑﺴﺎزﻧﺪ و او را ﻣﺴﺌﻮل ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫دﻫﺮ‪ -‬راﻫﻢ ﺧﺪاﺋﯽ اﺳﺖ ﻣﻨّﺰه و ﭘﺎك از ﻋﯿﺐ و ﻇﻠﻢ ﮐﻪ او را ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻮﻟﻮي‪:‬‬
‫آن ﺧﻄﺎ دﯾﻦ ز ﺿﻌﻒ ﻋﻘﻞ او اﺳﺖ ﻋﻘﻞ ﮐﻞ ﻣﻐﺰ اﺳﺖ و ﻋﻘﻞ ﺟﺰوء ﭘﻮﺳﺖ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را ﺗﺄوﯾﻞ ﮐﻦ ﻧﻪ اﺧﺒﺎر را ﺧﺎر را ﺑﺮ ﮐﻦ ﺗﻮ‪ ،‬ﻧﯽ ﮔﻠﺰار را‬
‫ﭘﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺎﻋﻞ اﯾﺠﺎد ﺟﻬﺎن و آﻓﺮﯾﻨﺶ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻧﺴﺎن ﻓﺎﻋﻞ ﻋﺒﺎدات و ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓَﺠَﻌﻠْﻨﺎُه َﺳـ ِﻤﯿﻌًﺎ ﺑَـِﺼ ﯿﺮًا ِإﻧﱠﺎ َﻫَﺪﯾْﻨﺎُه اﻟﱠﺴﺒِﯿَﻞ ِإﱠﻣﺎ‬
‫ﺷﺎِﮐﺮًا َو ِإﱠﻣﺎ َﮐُﻔﻮرًا‪ /3 -‬اﻧﺴﺎن( ﻣﺎ اﻧﺴﺎن را ﺷﻨﻮا و ﺑﯿﻨﺎ ﻗﺮار دادﯾﻢ ﺑﻌﻀﯽ ﺷﺎﮐﺮﻧﺪ و ﺳﭙﺎﺳﮕﺰار و ﺑﻌﻀﯽ ﻧﺎﺳﭙﺎس‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺣـﺪﯾﺚ ﻓﻮق ﯾﮑﯽ از اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ و ﺑﺎﻃﻞ ﮐﻨﻨـﺪه اﻓﮑﺎر ﻣﺴـﺘﮑﺒﺮان اﺳﺖ ﮐﻪ در اﺛﺮ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺠﺒﺮ روزﮔﺎر و ﺟﺒﺮ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻮﺟﻮد‬
‫ﻣﯽآﯾـﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻓﺮاد را در ﻣﯿﺎن دو ﺿـّﺪ ﺳـﺮ ﮔﺮدان ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﯾﮑﯽ ﻧﺴـﺒﺖ دادن ﻫﻤﻪ اﺻﺎﻟﺖﻫﺎ ﺑﺨﻮد‪ ،‬و اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺧﻮد‪ .‬دّوم‪ -‬ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫دادن ﺗﻤﺎم ﺳﺘﻤﻬﺎي ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﺪﻫﺮ و روزﮔﺎر و ﻓﺎﻗﺪ اراده ﻧﻤﻮدن اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ و آﻧﻬﺎ را ﻣﺤﮑﻮم ﺟﺒﺮ ﻧﻤﻮدن‪.‬‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻮﺋﯽ اﯾﻦ ﮐﻨﻢ ﯾﺎ آن ﮐﻨﻢ ﺧﻮد دﻟﯿﻞ اﺧﺘﯿﺎر اﺳﺖ اي ﺻﻨﻢ‬
‫اﮔﺮ اﺧﺘﯿﺎر ﻧﯿﺴﺖ ﭘﺲ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﺎﮐﺘﯿﮏﻫﺎ و ﻣﻮﻗﻌّﯿﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﯽ دارد‪ .‬اﺻﻮﻻ ﭼﺮا دﻫﺮ و روزﮔﺎر ﺗﻤﺎم ﻣﻔﺎﺧﺮ رﺷـﺪ و‬
‫ﮐﻤـﺎل را در ﺣﯿﺎت ﮔﺮﮔﻬﺎ‪ ،‬و ﻣﯿﻤﻮﻧﻬﺎ و ﺧﺮﺳـﻬﺎ ﮐﻪ ﺳﺮاﺳـﺮ ﻧﯿﺎز و ﺿـﺮورت اﺳﺖ ﺑﻮﺟﻮد ﻧﯿﺎورده اﯾﻦ ﭼﻪ دﻫﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻈﺎﻫﺮش را‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺴّﺨﺮ ﻣﺎ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﭼﻨﯿﻦ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ ﭘﺲ ﻟَﯿَْﺲ ﻟ ِﻠِْﺈﻧ ْﺴﺎِن ِإﻟ ﱠﺎ ﻣﺎ َﺳﻌﯽ َو َأﱠن َﺳْﻌَﯿُﻪ َﺳْﻮَف ﯾُﺮي ‪ /39‬ﻧﺠﻢ( ﻋﻠﻞ و ﻋﻮاﻣﻞ‪ -‬ﻣﻮﻓّﻘﯿﺖ‬
‫و ﺷـﮑﺴﺖ ﯾﺎ رﺷـﺪ و ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﺧﺎرج از اراده اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺴﺖ در ﺟﻬﺎن اﻣﺮوز ﻫﺮ ﻧﻮع اﻧـﺪﯾﺸﻪ و ﻃﺮز ﺗﻔّﮑﺮي ﮐﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷـﺮﯾﻌﺖ‬
‫اﺳﻼم ﺑﻪ ﺗﻼش‪ ،‬و ﺳﻌﯽ و ﮐﻮﺷﺶ در زﻧﺪﮔﯽ و ﺑﺮﺷﺪ ﻣﻌﻨﻮي و ﻓﮑﺮي وادارد ﺑﺎ ﺳﻨﺖ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺟﺎودان دﻫﺮ و ﻫﺴﺘﯽ ﻫﻤﮕﺎم اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )دﻫﻖ( ]دﻫﻖ ‪ ... :‬ص ‪692 :‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و َﮐْﺄﺳًﺎ ِدﻫﺎﻗًﺎ‪ /34 -‬ﻧﺒﺎء( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭘﺮ و ﻟﺒﺮﯾﺰ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫أدﻫﻘﺖ اﻟﮑﺄس ﻓﺪﻫﻖ‪ -‬ﮐﺎﺳﻪ را ﭘﺮ ﮐﺮدم و ﭘﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫دﻫﻖ ﻟﯽ ﻣﻦ اﻟﻤﺎل دﻫﻘﮥ‪ -‬ﻣﺎل زﯾﺎدي ﺑﻤﻦ ﺑﺨﺸﯿﺪ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻗﺒﺾ ﻗﺒﻀﮥ‪.‬‬
‫( ) )دﻫﻢ( ]دﻫﻢ ‪ ... :‬ص ‪692 :‬‬
‫اﻟّﺪﻫﻤـﮥ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﺷﺐ‪ ،‬رﻧﮓ ﺳﺎﯾﻪ اﺳﺐ ﻫﻢ ﺑﻪ‪ -‬دﻫﻤـﮥ‪ -‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ رﻧﮓ درﺧﺘﺎن ﺑﺴـﯿﺎر اﻧﺒﻮه و ﺳﺒﺰهزارﻫﺎي ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ‬
‫ﭼﻮن ﻫﺮ دو ﺑﺮﻧﮓ ﺳﺒﺰ ﻧﺰدﯾﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ُ :‬ﻣْﺪﻫﺎﱠﻣﺘﺎِن‪ /64 -‬اﻟّﺮﺣﻤﻦ( ﮐﻪ وزن ﻓﻌﻠﺸﺎن ﻣﻔﻌﺎل‪ -‬اﺳﺖ و از‪ -‬ادﻫﺎم‪ ،‬ادﻫﯿﻤﺎﻣﺎ‪ -‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ در وﺻﻒ ﺷﺐ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻓﯽ ﻇّﻞ أﺧﻀﺮ ﯾﺪﻋﻮﻫﺎ ﻣﻪ اﻟﺒﻮم ‪...‬‬
‫)ﮐﻪ در ذﯾﻞ واژه‪ -‬ﺧﻀﺮ‪ -‬ﺑﯿﺖ ﮐﺎﻣﻞ اﯾﻦ ﺷﻌﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )دﻫﻦ( ]دﻫﻦ ‪ ... :‬ص ‪692 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﺗﻨْﺒُُﺖ ﺑ ِﺎﻟﱡﺪْﻫِﻦ‪ /20 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن( ﺟﻤﻊ دﻫﻦ‪ -‬أدﻫﺎن‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫َﻓﮑﺎَﻧْﺖ َوْرَدًة َﮐﺎﻟﱢﺪﻫﺎِن »‪ /37 -«1‬رﺣﻤﻦ( ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬دﻫﺎن در اﯾﻨﺠﺎ ﺗﻪ ﻣﺎﻧﺪه روﻏﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣـﺪﻫﻦ‪ -‬ﻇﺮف روﻏﻦ‪ ،‬و اﯾﻦ واژه ﯾﮑﯽ از ﻟﻐـﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﺑﺰارﻫـﺎ ﺑﺮ وزن‪ -‬ﻣﻔﻌﻞ‪ -‬ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ ﺑﻤﮑﺎﻧﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ آب ﮐﻤﯽ در آﻧﺠﺎ‬
‫راﮐﺪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺪﻫﻦ‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ از ﻇﺮف و ﮐﻮزه روﻏﻦ‪.‬‬
‫دﻫﯿﻦ‪ -‬ﻣﺎّده ﺷﺘﺮ ﮐﻢ ﺷﯿﺮ ﮐﻪ از ﻟﻔﻆ دﻫﻦ‪ -‬اﺳﺘﻌﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﺮ وزن‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬آﯾﻪ ﻓﻮق اﺷﺎره ﺑﻪ آﻏﺎز ﻣﻌﺎد و ﺣﻮادث آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓِﺈَذا اﻧ َْﺸﱠﻘِﺖ اﻟﱠﺴﻤﺎُء َﻓﮑﺎَﻧْﺖ َوْرَدًة َﮐﺎﻟﱢﺪﻫﺎِن‪ /37 -‬اﻟّﺮﺣﻤﻦ(‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ دو ﺗﺸﺒﯿﻪ ادﺑﯽ زﯾﺒﺎ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ از ﻃﻮﻓﺎﻧﯽ ﺷﺪن و ﺑﻬﻢ ﺧﻮردن و ﺷﮑﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪن آﺳﻤﺎن ﮐﻪ ﺑﺒﺎز ﺷﺪن رﻧﮓ ﮔﻞ ﺳﺮخ‬
‫ﮐﻪ ﭼﺸﻢ را ﺧﯿﺮه ﻣﯽﮐﻨـﺪ و دﯾﮕﺮي ﺑﺴـﺮخ ﺷـﺪن زﯾـﺎد روﻏﻦ ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑـﺎ رﺳﻮﺑﺎت و ﻧﻮﻋﯽ ﻏﻠﻈﺖ و ﻣﻮاد ﺧﺎرﺟﯽ ﺗﻮأم اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺗﻪ‬
‫ﻣﺎﻧـﺪه ﭘﺮ ﻣﺤﺘﻮي و ﭘﺮ ﻣﻮاد روﻏﻦ‪ .‬ﮔﻮﯾـﺎ در آﺳـﻤﺎن ﭘﺲ از ﺗﺎرﯾﮏ ﺷـﺪن ﺧﻮرﺷـﯿﺪ و ﺑﻬﻢ ﺧﻮردن ﺳـﺘﺎرﮔﺎن و ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺷﻤﺴـﯽ ﭼﻨﺎن‬
‫ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺳﺮخ ﻓﺎم و وﺣﺸﺖزا و ﭘﺮ از ﻣﻮاد ﻣﻨﻔﺠﺮه ﺳﺘﺎرﮔﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﻮﻓﺎﻧﯽ ﺳﻬﻤﮕﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻌﯿﻞ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻓﺎﻋﻞ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ آﻧﻘﺪر ﮐﻢ ﺷﯿﺮ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﺷﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺪﻧﺶ را ﭼﺮب ﮐﺮد‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬دﻫﯿﻦ‪ -‬ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻣﻔﻌﻮل اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ آن ﺷﺘﺮ ﺑﺎ ﺷﯿﺮ ﭼﺮب ﺷﺪه ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﮐﻤﯽ ﺷﯿﺮ »‪ «1‬او اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ دّوم‪ -‬دﻫﯿﻦ‪ -‬ﺑﻤﻔﻬﻮم آن ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ اﺳﺖ ﭼﻮن ﺣﺮف )ه( ﺿﻤﯿﺮ در آن داﺧﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺆﻧّﺚ ﻧﺎﻗﮥ در ﺣﺎل ﻓﺎﻋﻞ ﺑﻮدن در آن ﻧﯿﺴﺖ(‪.‬‬
‫دﻫﻦ اﻟﻤﻄﺮ اﻷرض‪ -‬ﺑﺎران زﻣﯿﻦ را ﻣﺮﻃﻮب ﮐﺮد ﻣﺜﻞ روﻏﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻤﻮي ﺳﺮ ﻣﯽﻣﺎﻟﻨﺪ‪.‬‬
‫)ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﮐﻤﯽ ﺑﺎران اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻘﻂ زﻣﯿﻦ را ﺗﺮ ﮐﺮده ﻧﻪ ﺳﯿﺮاب(‪.‬‬
‫دﻫﻨﻪ ﺑﺎﻟﻌﺼﺎ‪ -‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از زدن ﺑﻄﻮر ﺷﻮﺧﯽ و رﯾﺸﺨﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻋﺒﺎرت‪:‬‬
‫ﻣﺴﺤﺘﻪ ﺑﺎﻟّﺴﯿﻒ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﻣﺴﺢ و ﻟﻤﺴﺶ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﺣّﯿﯿﺘﻪ ﺑﺎﻟّﺮﻣﺢ‪ -‬ﺑﺎ ﻧﯿﺰه زﻧﺪهاش ﮐﺮدم‪) .‬ﮐﻪ اﯾﻦ دو ﻋﺒﺎرت ﻫﻢ ﺑﻪ ﻃﻮر رﯾﺸﺨﻨﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫)ِإْدﻫـﺎن(‪ -‬در اﺻﻞ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﺗـﺪﻫﯿﻦ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ روﻏﻦ ﻣﺎﻟﯿـﺪن اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در ﻣﻌﻨﯽ ﻣـﺪارا و ﻧﺮﻣﺨﻮﺋﯽ و ﺳـﺨﺖ ﻧﮕﺮﻓﺘﻦ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬دور‬
‫ﮐﺮدن ﮐﻨﻪ و اﻧﮕﻞ ﭘﻮﺳﺘﯽ از ﺷﺘﺮ و راﺣﺖ ﻧﻤﻮدن آن ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت از ﻫﻤﺎن ﺗﺪﻫﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ در اﺛﺮ ﻣﺎﻟﯿﺪن ﻗﻄﺮان و روﻏﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬أ َﻓﺒِﻬَﺬا اﻟ َْﺤِﺪﯾِﺚ َأﻧ ْﺘُْﻢ ُﻣْﺪِﻫﻨُﻮَن‪ /81 -‬واﻗﻌﻪ( )آﯾﺎ اﯾﻦ ﮔﻔﺘﺎر و ﺳﺨﻦ را ﺳﺒﮏ ﻣﯽﺷﻤﺎرﯾﺪ(‪.‬‬
‫اﻟﺤﺰم و اﻟﻘــــــــــــــــــــــــّﻮة ﺧﯿﺮ ﻣــــــــــــــــــــــــﻦ ال إدﻫــــــــــــــــــــــــﺎن و اﻟﻘّﻠــــــــــــــــــــــــﮥ و اﻟﻬــــــــــــــــــــــــﺎع‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﻫﻢ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﺳﺘﻌﺎرهﻫﺎ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ آﻧﻘﺪر آب ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﮔﻠﻮﯾﯽ ﺗﺮ ﮐﻨﯿﻢ ﯾﺎ ﻟﺒﺶ را ﻫﻢ ﺗﺮ ﻧﮑﺮد ﯾﺎ‬
‫روﻏﻨﺶ آﻧﻘﺪر ﮐﻢ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻧﮕﺸﺘﺎن را ﻫﻢ ﭼﺮب ﻧﻤﯽﮐﺮد و ﻫﻤﻪ اﯾﻦ اﺳﺘﻌﺎرهﻫﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻧﺎﭼﯿﺰ ﺑﻮدن آب و روﻏﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ )دور اﻧﺪﯾﺸﯽ و ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪي ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ از ﺳﺴﺘﯽ و ﺿﻌﻒ و ﻣﺪارا و ﺳﺎزش(‪.‬‬
‫داﻫﻨﺖ ﻓﻼﻧﺎ ﻣﺪاﻫﻨﮥ‪) -‬او را ﻓﺮﯾﻔﺘﻢ(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬وﱡدوا ﻟَْﻮ ﺗُْﺪِﻫُﻦ َﻓﯿُْﺪِﻫﻨُﻮَن »‪ /9 -«1‬ﻗﻠﻢ(‪.‬‬
‫( ) )داب( ]داب ‪ ... :‬ص ‪694 :‬‬
‫اﻟّﺪأب‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ رﻓﺘﻦ و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ راﻧﺪن‪.‬‬
‫داب ﻓﯽ اﻟّﺴﯿﺮ دأﺑﺎ‪ -‬ﺳﺨﺖ راﻧﺪ و در رﻓﺘﻦ ﺳﺨﺘﯽ دﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و َﺳﱠﺨَﺮ ﻟَُﮑُﻢ اﻟﱠﺸْﻤَﺲ َو اﻟ َْﻘَﻤَﺮ داﺋَِﺒﯿِْﻦ »‪ /33 -«2‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻣﺎه را ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﺣﺮﮐﺘﻨﺪ ﺑﺨﺪﻣﺖ ﺷﻤﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫اﻟّﺪأب‪ -‬ﺧﻮي و ﻋﺎدت در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﮐَﺪأِْب آِل ﻓِْﺮَﻋْﻮَن »‪ /11 -«3‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺮ ﻋﺎدﺗﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺘﻤﺮار داﺷﺘﻪ‪.‬‬
‫( ) )داود( ]داود[‪ ... :‬ص ‪694 :‬‬
‫( ) )داود( ]داود[‪ ... :‬ص ‪694 :‬‬
‫داود اﺳﻤﯽ ﻏﯿﺮ ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ )در ذﯾﻞ ﺟﻠﺖ و ﺟﺎﻟﻮت ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )دار( ]دار[‪ ... :‬ص ‪694 :‬‬
‫اﻟّﺪار ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎي ﻓﺮود آﻣﺪن و ﺳﮑﻨﯽ ﮔﺰﯾﺪن ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر اﯾﻨﮑﻪ اﻃﺮاﻓﺶ و‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ دوﺳﺖ دارﻧـﺪ ﺗﻮ ﻧﺮﻣﯽ ﮐﻨﯽ و آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﻧﺮﻣﯽ ﮐﻨﻨـﺪ ﯾﻌﻨﯽ از ﻗﺎﻃﻌّﯿﺖ در ﭘﺮﺳـﺘﺶ ﺧـﺪا ﮐﻮﺗﺎه ﺑﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻗﺒﻠﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓﻼ ﺗُِﻄِﻊ‬
‫اﻟ ُْﻤَﮑﱢﺬﺑ ِﯿَﻦ‪ /8 -‬ﻗﻠﻢ( ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن را ﭘﯿﺮوي ﻣﮑﻦ ﺑﻌﺪش ﻫﻢ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫َو ﻻ ﺗُِﻄْﻊ ُﮐﱠﻞ َﺣﻠﱠﺎٍف َﻣِﻬﯿٍﻦ‪ /10 -‬ﻗﻠﻢ( ﻣﻄﯿﻊ ﻫﺮ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮرﻧﺪه ﺧﻮار و زﺑﻮن ﻧﺒﺎش‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﯾﮑﯽ از دﻻﯾـﻞ ﻗﻄﻌﯽ ﺣﺮﮐﺖ ﻣـﺎه و ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﻫﻤﯿﻦ آﯾﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺣﺮﮐﺘﺸـﺎن ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ و داﺋﻤﯽ اﺳﺖ و ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ آن را‪ -‬اﻟّﺴﻮق‬
‫اﻟّﺸﺪﯾـﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺮﮐﺖ ﺳـﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪ و ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﻣﺴـﺘﻤّﺮﯾﻦ ﻓﯽ اﻟﺤﺮﮐﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ در ﺣﺮﮐﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و در ﺑﺎره زﻣﯿﻦ‬
‫ﻫﻢ ﻓﺮﻣﻮده اﻟ ﱠِﺬي َﺟَﻌـ َﻞ ﻟَُﮑُﻢ اﻟ َْﺄْرَض َﻣْﻬـﺪًا ‪ /10‬زﺧﺮف( ﮐـﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻓﺮدي ﺣﺮﮐـﺖ دوراﻧﯽ و رﻓـﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺖ ﮔـﺎﻫﻮاره ﻣﺤﺴـﻮس و‬
‫ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺼﻮص ﮐﻪ ﺣﺮﮐﺘﺶ ﻣﻘـّﺪﻣﻪ آﺳﺎﯾﺶ و رﺷﺪ و اﺳﺘﺮاﺣﺖ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎﺳﺖ و ﻋﯿﻨﺎ در ﮔﺎﻫﻮاره ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺗﺄﺛﯿﺮ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ زﻣﯿﻦ در ﻣﻮﺟﻮدات و ﺑﻌﺪا ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ و رام ﺑﻮدن زﻣﯿﻦ ﻫﻢ ﺻﻔﺖ دﯾﮕﺮ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ ﺣﯿﺎت و زﻧﺪﮔﯽ را‬
‫ﺑﺮ روي آن ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬واژه‪ -‬أرض‪ -‬در ﺣﺎﻟﺖ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺳﺮزﻣﯿﻦ و ﺟﺎي ﺳﮑﻮﻧﺖ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫)ارﺿﻨﺎ و ارﺿﮑﻢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﺎ و ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺷﻤﺎ‪ -‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻﻟﻔﺎظ ‪ -393 /1‬ﻟﺲ(‪[...] .‬‬
‫)‪ -(3‬ازﻫﺮي ﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﻧﻈﺮي ﮐﻪ ﻣﻦ دارم و اﻟﺒّﺘﻪ ﺧـﺪا ﺑﺮ آن اﻣﺮ داﻧـﺎﺗﺮ و آﮔـﺎﻫﺘﺮ اﺳﺖ اﯾﻦ اﺳـﺘﮑﻪ‪ -‬دأب‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻮﺷـﺶ و‬
‫ﺳﻌﯽ ﻣﺨﺎﻟﻔﯿﻦ اﺳﻼم در ﮐﻔﺮ و ﺗﻈﺎﻫﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻓﺮﻋﻮﻧﯿﺎن ﺑﺎ اﺻﺮار در ﮐﻔﺮ و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻓﺮﻋﻮن ﻋﻠﯿﻪ ﻣﻮﺳﯽ )ع( ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪) .‬ﺗﻬﺬﯾﺐ‪ -‬ﻟﺲ(‪.‬‬
‫دورش ﺑﺎ دﯾﻮار اﺣﺎﻃﻪ ﺷﺪه آﻧﺮا‪ -‬دارو‪ -‬دارة‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺟﻤﻊ آن‪ -‬دﯾﺎر‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻬﺮ و ﺑﯿﺎﺑﺎن و ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻫﻢ‪ -‬دار‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه و‪ -‬دﻧﯿﺎ‪ -‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ ﻫﺴﺖ و )ﻣﯽﮔﺮدد( دار‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪.-‬‬
‫اﻟّﺪار اﻟّﺪﻧﯿﺎ و اﻟّﺪار اﻵﺧﺮة‪ -‬اﺷﺎره ﺑﻪ دو اﻗﺎﻣﺘﮕﺎه و زﯾﺴﺘﮕﺎه در آﻓﺮﯾﻨﺶ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﯿﺎت و ﻗﯿﺎم در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را دار دﻧﯿﺎ و‬
‫دار آﺧﺮت ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺎﻧﻪ دﻧﯿﺎ و ﺧﺎﻧﻪ آﺧﺮت ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻟَُﻬْﻢ داُر اﻟﱠﺴﻼِم ِﻋﻨَْﺪ َرﺑ ﱢِﻬْﻢ‪ /127 -‬اﻧﻌﺎم( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﺸﺖ‪.‬‬
‫دوزخ ﻫﻢ دار اﻟﺒﻮار‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗُْﻞ ِإْن ﮐﺎَﻧْﺖ ﻟَُﮑُﻢ اﻟﱠﺪاُر اﻟ ْﺂِﺧَﺮُة‪ /94 -‬ﺑﻘﺮه( و َأ ﻟَْﻢ َﺗَﺮ ِإﻟَﯽ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﺧَﺮُﺟﻮا ﻣِْﻦ ِدﯾﺎِرِﻫْﻢ‪ /243 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫و َو َﻗْﺪ ُأْﺧِﺮْﺟﻨﺎ ﻣِْﻦ ِدﯾﺎِرﻧﺎ‪ /246 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫و َﺳُﺄِرﯾُﮑْﻢ داَر اﻟ ْﻔﺎِﺳِﻘﯿَﻦ‪ /145 -‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ دوزخ و ﺟﻬّﻨﻢ‪ .‬ﻣﺎ ﺑﻬﺎ دّﯾﺎر‪ -‬ﻫﯿﭽﮑﺲ در ﺧﺎﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و ﻫﯿﭻ ﺳﺎﮐﻨﯽ‪.‬‬
‫دّﯾﺎر‪ -‬ﺑﺮ وزن‪ -‬ﻓﯿﻌﺎل‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺮ وزن‪ -‬ﻓّﻌﺎل‪ -‬ﺑﺎﺷﺪ دّوار ﯾﻌﻨﯽ )ﮔﺮدﻧﺪه( اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﻗّﻮال و ﺟّﻮاز )ﭘﺮ ﺣﺮف و ﭘﺮ ﺗﺤّﺮك(‪.‬‬
‫)داﺋَِﺮة(‪ -‬ﻫﻢ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﺧﻂ ﻣﺤﯿﻄﯽ‪.‬‬
‫ﻓﻌﻠﺶ‪ -‬دار‪ -‬ﯾـﺪور‪ ،‬دوراﻧﺎ‪ -‬اﺳﺖ ﺳـﭙﺲ در ﺑﺎره ﻣﺤﺎدﺛـﮥ‪ ،‬و ﮔﻔﺘﮕﻮي ﺟﻤﻌﯽ ﺑﻄﻮر اﺳـﺘﻌﺎره ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود )ﮐﻪ ﺳـﺨﻦ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن دور‬
‫ﻣ ﯽز ﻧ ﺪ ( ‪.‬‬
‫اﻟّﺪّواري‪ -‬روزﮔﺎري ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن اﺣﺎﻃﻪ دارد زﯾﺮا ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ﻣﺤﯿﻂ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و اﻟّﺪﻫﺮ ﺑﺎﻹﻧﺴﺎن دّوارّي )روزﮔﺎر ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ﮔﺮدﻧﺪه و ﻣﺤﯿﻂ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫دورة و داﺋﺮة‪ -‬در ﭼﯿﺰﻫﺎي ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ و ﻣﮑﺮوه ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫دوﻟﮥ‪ -‬در ﻣﻮرد ﭼﯿﺰﻫﺎﺋﯽ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َﻧْﺨﺸﯽ َأْن ﺗُِﺼﯿَﺒﻨﺎ داﺋَِﺮٌة‪ /52 -‬ﻣﺎﺋﺪه( )ﺑﯿﻢ دارﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﮑﺮوﻫﯽ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪي ﺑﻤﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪696 :‬‬
‫ﺑﺮﺳﺪ(‪.‬‬
‫اﻟّﺪّوار‪ -‬ﺑﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﻃﺮاﻓﺶ ﻃﻮاف ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟّـﺪارّي‪ -‬ﺑﺎ ﺣﺮف )ﯾﺎء( ﻧﺴـﺒﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ‪ -‬اﻟّﺪار‪ -‬اﺳـﻤﯽ اﺳﺖ ﻣﺨﺼﻮص‪ -‬ﻋّﻄﺎر‪ -‬ﯾﺎ ﻋﻄﺮ ﻓﺮوش ﻣﺜﻞ ﯾﺎﻓﺘﻦ روﯾﮕﺮ‪ ،‬و ﺻـﯿﻘﻞ ﮐﺎر ﺑﻪ‬
‫آﻫﻨﮕﺮ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺜﻞ اﻟﺠﻠﯿﺲ اﻟّﺼﺎﻟﺢ ﮐﻤﺜﻞ اﻟّﺪاري »‪ «1‬داري‪ :‬ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻼزم ﺧﺎﻧﻪ و ﺧﺎﻧﻪ ﻧﺸﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و َﯾَﺘَﺮﺑ ﱠُﺺ ﺑ ُِﮑُﻢ اﻟﱠﺪواﺋَِﺮ‪ /98 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫و َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ داﺋَِﺮُة اﻟﱠﺴْﻮِء‪ /98 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑـﺪﯾﻬﺎ و ﺳـﺨﺘﯿﻬﺎ ﺑﺮ آﻧﻬـﺎ اﺣـﺎﻃﻪ دارد ﻣﺜـﻞ داﺋﺮه و ﻣﺤﯿﻄﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﺘـﻮاي ﺧﻮد را ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﯿـﭻ روي راﻫﯽ ﺑﺮاي ﮔﺮﯾﺰ و‬
‫رﻫﺎﺋﯿﺸﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ ِإﻟ ﱠﺎ َأْن َﺗُﮑﻮَن ﺗِﺠﺎَرًة ﺣﺎِﺿَﺮًة )ﺗُِﺪﯾُﺮوَﻧﻬﺎ( ﺑَﯿَْﻨُﮑْﻢ‪ /282 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬داد و ﺳـﺘﺪي ﮐﻪ ﺑـﺪون ﺗﺄﺧﯿﺮ وﻗﺖ دﺳﺖ ﺑـﺪﺳﺖ ﻣﺘﺎع را ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ )اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻣﻼت ﻧﻘـﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣّﺪتدار ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫ﺣﻀﻮرا ﻣﯽﺧﺮﻧﺪ و ﻣﯽﻓﺮوﺷﻨﺪ(‪.‬‬
‫( ) )دول( ]دول ‪ ... :‬ص ‪696 :‬‬
‫اﻟّﺪوﻟﮥ و اﻟّﺪوﻟﮥ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﯾﮑﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎل و ﻣﻘﺎم‪.‬‬
‫دوﻟﮥ‪ -‬در ﻣﺎل و ﻧﻘﺪﯾﻨﻪ و‪ -‬دوﻟﮥ‪ -‬در ﺟﻨﮓ و ﺟﺎه و ﻣﻘﺎم ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬دوﻟﮥ‪ -‬ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﯿﻨﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد )ﻧﻘﺪﯾﻨﻪ و ﻣﺘﺎع ﺟﻨﺴﯽ و ﻣﺎّدي( و دوﻟﮥ‪ -‬ﻣﺼﺪر آﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﮐْﯽ ﻻ َﯾُﮑﻮَن ُدوﻟًَﮥ ﺑَﯿَْﻦ اﻟ َْﺄْﻏﻨِﯿﺎِء ﻣِﻨُْﮑْﻢ‪ /7 -‬ﺣﺸﺮ(‪.‬‬
‫ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوت در ﻣﯿﺎن اﻏﻨﯿﺎء و ﻣﺎلاﻧﺪوزاﻧﺘﺎن دﺳﺖ ﺑﺪﺳﺖ ﮔﺸﺘﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﻨﺸـﯿﻦ و دوﺳﺖ ﺻﺎﻟـﺢ و ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻋﻄﺮ ﻓﺮوش و ﻋّﻄﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻏﯿﺎب او ﻫﻢ از ﺑﺮﮐﺖ وﺟﻮدش ﻫﻤﻮاره ﻣﻌّﻄﺮي‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﺑﻮي ﺧﻮش ﻋﻄﺮ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﺂﻣﻮﺧﺘﻦ رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮑﻮ و ﺑﺎورﻫﺎي درﺳﺖ از دوﺳﺖ ﺻﺎﻟﺢ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻫﻤﻨﺸﯿﻦ ﺗﻮ از ﺗﻮ ﺑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﺗﺮا ﻋﻘﻞ و دﯾﻦ ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ‬
‫ﺗﺪاول اﻟﻘﻮم ﮐﺬا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﺮا ﺑﺨﺎﻃﺮ دﺳﺖ ﺑﺪﺳﺖ ﮔﺸﺘﻦ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫داول اﻟّﻠﻪ ﮐﺬا ﺑﯿﻨﻬﻢ‪ -‬ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ﺗِﻠَْﮏ اﻟ َْﺄﯾﱠﺎُم ﻧُﺪاِوﻟ ُﻬﺎ ﺑَﯿَْﻦ اﻟﻨﱠﺎِس »‪ /140 «1‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫اﻟّﺪؤﻟﻮل‪ -‬ﻣﺼﯿﺒﺖ ﺑﺰرگ ﮐﻪ ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬اﻟّﺪآﻟﯿﻞ و اﻟّﺪؤﻻت اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )َدْوْم( ]َدْوْم ‪ ... :‬ص ‪697 :‬‬
‫اﺻﻞ دوام‪ ،‬ﺳﮑﻮن و آراﻣﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دام اﻟﻤﺎء‪ -‬آب ﺳﺎﮐﻦ ﺷﺪ و از ﺟﺮﯾﺎن اﯾﺴﺘﺎد‪ ،‬از ﺑﻮل ﮐﺮدن در آب ﺳﺎﮐﻦ ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ »‪.«2‬‬
‫أدﻣﺖ اﻟﻘﺪر و دّوﻣﺘﻬﺎ‪ -‬ﺟﻮﺷﺶ ﻣﺤﺘﻮاي دﯾﮏ را ﺑﺎ رﯾﺨﺘﻦ آب در آن از ﻏﻠﯿﺎن اﻧﺪاﺧﺘﻢ‪.‬‬
‫دام اﻟّﺸﯿﺊ‪ -‬وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ زﻣﺎن ﺑﺮ ﭼﯿﺰي ﻣﯽﮔﺬرد‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ُﮐﻨُْﺖ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ َﺷِﻬﯿﺪًا ﻣﺎ ُدﻣُْﺖ ﻓِﯿِﻬْﻢ‪ /117 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫و ِإﻟ ﱠﺎ ﻣﺎ ُدﻣَْﺖ َﻋَﻠﯿِْﻪ ﻗﺎﺋِﻤًﺎ‪ /15 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫و ﻟَْﻦ َﻧْﺪُﺧَﻠﻬﺎ َأﺑَﺪًا ﻣﺎ داُﻣﻮا ﻓِﯿﻬﺎ‪ /24 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﺮهﻫـﺎي ﺣﯿـﺎت را در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮاي اﯾﻨﻬﺎ و زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷـﺪ و ﺗﻤﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ َو ﻻ َﺗِﻬﻨُﻮا وَ‬
‫ﻻـ َﺗْﺤَﺰﻧُـﻮا َو َأﻧ ْﺘُُﻢ اﻟ ْـَﺄْﻋَﻠْﻮَن ِإْن ُﮐﻨْﺘُْﻢ ُﻣْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ ِإْن َﯾْﻤَﺴْﺴـ ُﮑْﻢ َﻗْﺮٌح َﻓَﻘـ ْﺪ َﻣﱠﺲ اﻟ َْﻘْﻮَم َﻗْﺮٌح ﻣِﺜْﻠُُﻪ‪َ ،‬و ﺗِﻠْـَﮏ اﻟ ْـَﺄﯾﱠﺎُم ﻧُـﺪاِوﻟ ُﻬﺎ ﺑَﯿَْﻦ اﻟﻨﱠﺎِس َو ﻟ َِﯿْﻌَﻠَﻢ اﻟﻠﱠُﻪ‬
‫اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُـﻮا َو َﯾﺘﱠـِﺨ َﺬ ﻣِﻨُْﮑْﻢ ُﺷـ َﻬﺪاَء َو اﻟﻠﱠُﻪ ﻻـ ﯾُِﺤﱡﺐ اﻟﱠﻈﺎﻟ ِِﻤﯿَﻦ‪ 140 -‬و ‪ /139‬آل ﻋﻤﺮان( آﯾﻪ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑﺠﻨـﮓ اﺣـﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮوﻫﯽ از‬
‫ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از ﺗﺎﮐﺘﯿﮏﻫﺎي ﺟﻨﮕﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺷـﮑﺴﺖ ﻣﻮﺿﻌﯽ ﺧﻮردﻧﺪ و ﺑﺮاي ﺗﺮﻏﯿﺐ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﮐّﻔﺎر ﻧﺎزل ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬دﺳـﺘﻮري ﻋﻤـﻮﻣﯽ و ﻫﻤﯿﺸـﮕﯽ اﺳﺖ زﯾﺮا ﺑـﺎ رﺳـﯿﺪن ﺧـﺒﺮ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ‪ ،‬ﮐّﻔـ ﺎر از ﺣﻤﻠﻪ ﻣﺠـﺪد ﻣﺮﻋﻮب ﺷﺪﻧـﺪ و ﮔﺮﯾﺨﺘﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺳـﺴﺖ و ﻣﺤﺰون ﻧﺸﻮﯾﺪ ﺷـﻤﺎ اﮔﺮ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﺎﺷـﯿﺪ ﺑﺨﺎﻃﺮ اﯾﻤﺎﻧﺘﺎن ﺑﺮﺗﺮﯾﺪ اﮔﺮ ﺟﺮاﺣﺘﯽ ﺑﺮ داﺷﺘﯿﺪ و زﯾﺎﻧﯽ دﯾﺪﯾﺪ دﺷـﻤﻨﺎن ﺷـﻤﺎ‬
‫ﻫـﻢ ﻣﺜـﻞ ﺷـﻤﺎ ﻣﺠﺮوح و زﯾـﺎن دﯾﺪهاﻧـﺪ ﺑﺪاﻧﯿـﺪ ﮐـﻪ ﺣـﻮادث روزﮔـﺎر ﻫﻤـﻮاره ﺑﺮ ﯾـﮏ ﻣﻨـﻮال ﻧﯿﺴـﺖ آﻧﺮا دﺳﺖ ﺑـﺪﺳﺖ ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﻢ‪.‬‬
‫روﯾﺪادﻫﺎي ﺗﻠﺦ ﺑﺮاي اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺑﺮﯾﻦ و ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﺣﻘﯿﻘﯽ از ﻣّﺪﻋﯿﺎن دروﻏﯿﻦ ﮐﻪ اﻇﻬﺎر اﯾﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﺎز ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و ﺷﻤﺎ آﻫﻦ آﺑﺪﯾﺪه‬
‫ﺷﻮﯾﺪ و از ﺷﻤﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺷﺎﻫﺪ و ﺷﻬﯿﺪ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐّﻔﺎر و ﺳﺘﻤﮕﺮان را دوﺳﺖ ﻧﻤﯽدارد‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺣـﺪﯾﺚ ﻓﻮق ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻋﺎﻟﯿﺘﺮﯾﻦ دﺳـﺘﻮرات ﺑﻬـﺪاﺷﺘﯽ و ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﺖ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ »ﻻ ﯾﺒﻮﻟّﻦ اﺣـﺪﮐﻢ ﻓﯽ اﻟﻤﺎء اﻟـّﺪاﺋﻢ« ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺮف‬
‫)ن( ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮاي اﻫﻤّﯿﺖ آن ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺒﺎﯾﺴﺘﯽ ﻫﯿﭽﯿﮏ از ﺷـﻤﺎ در آب ﺳﺎﮐﻦ ﺑﻮل ﮐﻨﺪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در اﮐﺜﺮ ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ و ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‬
‫ذﮐﺮ ﺷﺪه‪.‬‬
‫)ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ در آﻧﺠﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻫﺮﮔﺰ داﺧﻞ آن ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﻢ(‪.‬‬
‫ﻓﻌﻠﺶ دﻣﺖ‪ -‬ﺗﺪام و دﻣﺖ ﺗﺪوم‪ -‬اﺳﺖ‪) :‬از‪ -‬دام‪ -‬ﯾﺪوم‪ ،‬دوﻣﺎ و دواﻣﺎ‪ ،‬و دﯾﻤﻮﻣﮥ ﯾﻌﻨﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪ و از‪ -‬دام ﯾﺪوم‪ -‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه(‪.‬‬
‫ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻣّﺖ‪ ،‬ﺗﻤﻮت‪ ،‬و دّوﻣﺖ اﻟّﺸﻤﺲ ﻓﯽ ﮐﺒﺪ اﻟّﺴﻤﺎء )ﺧﻮرﺷﯿﺪ از وﺳﻂ آﺳﻤﺎن ﺑﺮﮔﺸﺖ و دور زد(‪.‬‬
‫و اﻟّﺸﻤﺲ ﺣﯿﺮي ﻟﻬﺎ ﻓﯽ اﻟﺠّﻮ ﺗﺪوﯾﻢ »‪.«1‬‬
‫دّوم اﻟﻄﯿﺮ ﻓﯽ اﻟﻬﻮاء‪ -‬ﭘﺮﻧﺪه در ﻫﻮا ﺻﺎف اﯾﺴﺘﺎد و اوج ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺪﻣﺖ اﻷﻣﺮ‪ -‬در آن ﮐﺎر درﻧﮓ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﻟﻠّﻈﻞ اﻟّﺪوم‪ -‬ﺳﺎﯾﻪ ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟّﺪﯾﻤﮥ‪ -‬ﺑﺎراﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ روز اداﻣﻪ دارد‪.‬‬
‫( ) )دﯾﻦ( ]دﯾﻦ ‪ ... :‬ص ‪698 :‬‬
‫)وام و ﺑﺪﻫﯽ( دﻧﺖ اﻟّﺮﺟﻞ‪ -‬از او وام ﮔﺮﻓﺘﻢ‪.‬‬
‫ادﻧﺘﻪ‪ -‬ﺑﺎ وام دادن او را واﻣﺪار و ﻣﻘﺮوض ﮐﺮدم‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دﻧﺘﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎو وام دادم ﻧﻪ از او وام ﮔﺮﻓﺘﻪ »‪.«2‬‬
‫و دﻧﺘﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ از او وام ﮔﺮﻓﺘﻢ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻣﺼﺮاع ﺷﻌﺮ ﻓﻮق از‪ -‬ذو اﻟّﺮﻣﻪ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ در وﺻﻒ ﻣﻠﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻌﺮورﯾﺎ رﻣﺾ اﻟّﺮﺿﺮاض ﯾﺮﮐﻀﻪ و اﻟّﺸﻤﺲ ﺧﯿﺮي ﻟﻬﺎ ﻓﯽ اﻟﺠّﻮ ﺗﺪوﯾﻢ‬
‫ﻣﻌﺮور‪ -‬ﺷﺘﺮ ﺗﺐ زده و ﺑﯿﻤـﺎر‪ ،‬اﻟّﺮﻣﺾ‪ -‬ﺷـّﺪت ﮔﺮﻣـﺎ‪ .‬ﯾﺮﮐﻀﻪ‪ -‬ﺑـﺎ ﭘـﺎ او را ﻣﯽزﻧـﺪ ﮐﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨـﺪ و ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد‪ .‬و اﻟّﺸـ ﻤﺲ ﺧﯿﺮي‪-‬‬
‫ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺮﮐﺖ از وﺳﻂ آﺳـﻤﺎن ﺷـّﺪت ﮔﺮﻣﺎﯾﺶ ﮐﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗـﺪوﯾﻢ‪ -‬دور زدن و ﺑﺮﮔﺸـﺘﻦ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ آن ﻣﻠـﺦ ﻣﺜﻞ ﺷﺘﺮ ﭘﺮ‬
‫ﮔﻮﺷﺖ ﺳـﻨﮕﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻤـﺎر اﺳﺖ و ﮔﺮﻣـﺎي ﺷﺪﯾـﺪ رﯾﮏﻫـﺎ او را ﻣﯽﭘﺮاﻧـﺪ و ﻣﯽدواﻧـﺪ ﻣﻠـﺦ ﻫﻢ ﺑﺮ ﻣﯽﺟﺴﺖ‪ ،‬ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﻫﻢ ﺑـﺎ زﯾﺒﺎﺋﯽ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ از وﺳﻂ آﺳﻤﺎن ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﺑﺰوال ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دان‪ -‬ﻓﻌﻞ ﻻزم اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺮض ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود )ﻫﻢ ﻧﻈﺮ ﺑﺎ راﻏﺐ(‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺳﮑﯿﺖ ﻫﻢ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻈﺮ را دارد‪ .‬دان اﻟّﺮﺟﻞ اذا اﺳﺘﻘﺮض ﻓﻬﻮ داﺋﻦ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮض ﮔﺮﻓﺖ و ﻗﺮﺿﺪار ﺷﺪ‪.‬‬
‫ازﻫﺮي ﺑﻨﻘـﻞ از ﺛﻌﻠﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﭘﺲ‪ -‬ﻣـﺪﯾﻦ و ﻣـﺪﯾﻮن‪ -‬ﻧﺒﺎﯾـﺪ ﮔﻔﺖ زﯾﺮا اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل از ﻓﻌـﻞ ﻻزم ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد و از ﻓﻌﻞ ﻣﺘﻌـّﺪي‬
‫اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻓﻌﻞ در ﻣﻌﻨﯽ ﻗﺮض ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ادﻧﺘﻪ و داﻧﯿﺘﻪ‪ -‬ﻣﺘﻌّﺪي اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ او را ﻣﺪﯾﻮن ﮐﺮدم و وام دادم‪.‬‬
‫ﻧﺪﯾﻦ و ﯾﻘﻀﯽ اﷲ ﻋّﻨﺎ و ﻗﺪﯾﺮي ﻣﺼﺎرع ﻗﻮم ﻻ ﯾﺪﯾﻨﻮن ﺿّﯿﻌﺎ‬
‫)وام ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ و ﺧـﺪاي وام ﻣـﺎ را اداء ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﻣﺮدم ﺑﯽﻧﯿـﺎز از وام‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎﻟـﺪاراﻧﯽ را در آوردﮔﺎﻫﺸﺎن دﯾـﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﺷﮑﺴـﺖ‬
‫ﺧﻮرده ﺑﻮدﻧﺪ واﻣﯽ ﻫﻢ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻫﻤﮕﯽ ﺑﺎ ﺳﺮ و ﭘﺸﺖ ﺑﺨﺎك اﻓﺘﺎدﻧﺪ و از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻨﺪ(‪.‬‬
‫أدﻧﺖ‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ -‬دﻧﺖ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ وام ﮔﺮﻓﺘﻢ و ﻧﯿﺰ أدﻧﺖ ﯾﻌﻨﯽ أﻗﺮﺿﺖ‪ -‬ﺑﻮام دادم‪.‬‬
‫)َﺗﺪاﯾُُﻦ( و ﻣﺪاﯾﻨﮥ‪ -‬ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ :‬إذا َﺗﺪاَﯾﻨْﺘُْﻢ ﺑ َِﺪﯾٍْﻦ ِإﻟﯽ َأَﺟٍﻞ ُﻣَﺴ‪‬ﻤﯽ‪ /282 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬وﻗﺘﯽ ﺑﯿﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮاي زﻣﺎن ﻣﻌّﯿﻨﯽ ﻗﺮض ﻣﯽدﻫﻨﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ ﻣِْﻦ ﺑَْﻌِﺪ َوِﺻﯿﱠٍﮥ ﯾُﻮِﺻﯽ ﺑ ِﻬﺎ َأْو َدﯾٍْﻦ‪ /11 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫)اﻟﱢﺪﯾﻦ(‪ -‬ﭘﺮﺳﺘﺶ و ﭘﺎداش و ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره در ﺑﺎره ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫دﯾﻦ‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻣﻠّﺖ‪ -‬اﺳﺖ وﻟﯽ آﻧﺮا ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر ﭘﺮﺳﺘﺶ و اﻃﺎﻋﺖ از ﺷﺮﯾﻌﺖ دﯾﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ :‬إﱠن اﻟﱢﺪﯾَﻦ ِﻋﻨَْﺪ اﻟﻠﱠِﻪ اﻟ ِْﺈْﺳﻼُم‪ /19 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫و َو َﻣْﻦ َأْﺣَﺴُﻦ ِدﯾﻨًﺎ ﻣِﱠﻤْﻦ َأْﺳَﻠَﻢ َوْﺟَﻬُﻪ ﻟ ِﻠﱠِﻪ َو ُﻫَﻮ ُﻣْﺤِﺴٌﻦ‪ /125 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻃﺎﻋﺖ و ﭘﺮﺳﺘﺶ و آﯾﻪ َو َأْﺧَﻠُﺼﻮا ِدﯾَﻨُﻬْﻢ ﻟ ِﻠﱠِﻪ‪ /146 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﯾﺎ َأْﻫَﻞ اﻟ ِْﮑﺘﺎِب ﻻ َﺗْﻐﻠُﻮا ﻓِﯽ ِدﯾﻨُِﮑْﻢ‪ /171 -‬ﻧﺴـﺎء(‪ .‬ﮐﻪ ﺗﺸﻮﯾﻘﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ ﭘﯿﺮوي ﻧﻤﻮدن دﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳـﻼم )ص( ﮐﻪ‬
‫ﻣﯿﺎﻧﻪ و ﮔﺰﯾﺪه ادﯾﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫اﺑﻮ زﯾﺪ اﻧﺼﺎري‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﮑﯿﺖ و اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ و ﺛﻌﻠﺐ و ﮔﺮوﻫﯽ دﯾﮕﺮ آن را ﻫﻢ ﻻزم و ﻫﻢ ﻣﺘﻌّﺪي ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫دﻧﺘﻪ‪ -‬ﻫﻢ ﻣﺜـﻞ‪ -‬ادﻧﺘﻪ‪ -‬ﻣﺘﻌـّﺪي اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑـﺎو وام دادم‪ ،‬اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻠﺶ‪ -‬داﺋﻦ و اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻟﺶ‪ -‬ﻣـﺪﯾﻮن اﺳﺖ ﭘﺲ‪ -‬داﯾﻦ‪ -‬در ﻓﻌﻞ ﻻزم‬
‫ﻗﺮضدار و در ﻣﺘﻌّﺪي وام دﻫﻨﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻗﻄﺎع ﻫﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دﻧﺘﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬اﻗﺮﺿﺘﻪ )ﺑﻪ او وام دادم( و‪ -‬اﺳﺘﻘﺮﺿﺖ )از او وام ﺧﻮاﺳﺘﻢ(‪) .‬ﻣﺼﺒﺎح اﻟﻤﻨﯿﺮ راﻓﻌﯽ(‪.‬‬
‫َو َﮐﺬﻟ َِﮏ َﺟَﻌﻠْﻨﺎُﮐْﻢ ُأﱠﻣًﮥ َوَﺳﻄًﺎ‪ /143 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫در ﻻ ِإْﮐﺮاَه ﻓِﯽ اﻟﱢﺪﯾِﻦ‪ /256 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻃـﺎﻋﺖ و ﭘﺮﺳـﺘﺶ ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺟﺰ ﺑـﺎ اﺧﻼـص‪ ،‬و ﭘﺎﮐـﺪﻟﯽ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ و در اﺧﻼص ﻫﯿﭽﮕﺎه اﮐﺮاه و ﺑﯽﻣﯿﻠﯽ‬
‫و ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ :‬آﯾﻪ ﻻ ِإْﮐﺮاَه ﻓِﯽ اﻟﱢﺪﯾِﻦ‪ /256 -‬ﺑﻘﺮه(‪ .‬ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ اﻫـﻞ ﮐﺘـﺎب اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺎل ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﯾﻪ در ﮐﻤﺎل رﻏﺒﺖ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و‬
‫اﮐﺮاﻫﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ َأ َﻓَﻐﯿَْﺮ ِدﯾِﻦ اﻟﻠﱠِﻪ َﯾﺒُْﻐﻮَن‪ /83 -‬آل ﻋﻤﺮان( ﯾﻌﻨﯽ اﺳﻼم‪) ،‬آﯾﺎ ﻏﯿﺮ از اﺳﻼم ﺷﺮﯾﻌﺘﯽ را ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ(‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ آﯾﻪاي ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪َ :‬و َﻣْﻦ َﯾﺒَْﺘِﻎ َﻏﯿَْﺮ اﻟ ِْﺈْﺳـ ﻼِم ِدﯾﻨًﺎ َﻓَﻠْﻦ ﯾُْﻘَﺒَﻞ ﻣِﻨُْﻪ‪ /58 -‬آل ﻋﻤﺮان( و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس آﯾﻪ ُﻫَﻮ اﻟ ﱠِﺬي َأْرَﺳَﻞ َرُﺳﻮﻟَُﻪ ﺑ ِﺎﻟ ُْﻬـ ﺪي وَ‬
‫ِدﯾِﻦ اﻟ َْﺤﱢﻖ‪ /33 -‬ﺗﻮﺑﻪ( اﺳﺖ و آﯾﻪ َو ﻻ َﯾِﺪﯾﻨُﻮَن ِدﯾَﻦ اﻟ َْﺤﱢﻖ‪ /29 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫و َو َﻣْﻦ َأْﺣَﺴُﻦ ِدﯾﻨًﺎ ﻣِﱠﻤْﻦ َأْﺳَﻠَﻢ َوْﺟَﻬُﻪ ﻟ ِﻠﱠِﻪ َو ُﻫَﻮ ُﻣْﺤِﺴٌﻦ‪ /125 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ َﻓَﻠْﻮ ﻻ ِإْن ُﮐﻨْﺘُْﻢ َﻏﯿَْﺮ َﻣِﺪﯾﻨِﯿَﻦ »‪ /86 -«1‬واﻗﻌﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪون ﭘﺎداش و ﺟﺰاء‪ .‬اﻟﻤﺪﯾﻦ و اﻟﻤﺪﯾﻨﻪ‪ :‬ﺧﺪﻣﺘﮑﺎر ﻣﺮد و زن‪.‬‬
‫اﺑﻮ زﯾﺪ اﻧﺼﺎري ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دﯾﻦ ﻓﻼن ﯾﺪان وﻗﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﮑﺮوه و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪي ﺑﺮ او ﺗﺤﻤﯿﻞ ﺷﻮد‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻌﻨﯽ ﻓﻮق‬
‫در ﺑﺎره ﺧﺪﻣﺘﮕﺬار از‪ -‬دﻧﺘﻪ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪﻣﺘﺶ ﭘﺎداش ﺑﻪ او دادم ﺑﻌﻀﯽ ﻫﻢ ﻧﺎم ﺷﻬﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ را از اﯾﻦ ﺑﺎب ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )دون( ]دون ‪ ... :‬ص ‪700 :‬‬
‫دون ﺑﮑﺴﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﮐﺎري ﯾﺎ ﭼﯿﺰي ﻗﺎﺻﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎز ﺑﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪ واژه‪ -‬دون‪ -‬ﻣﻘﻠﻮب و ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ ﺷﺪه ﻟﻔﻈﯽ‪ -‬دﻧﻮ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎﺋﯿﻦ‪.‬‬
‫اﻻدون‪ ،‬اﻟﺪﻧﯽ‪ -‬ﺣﻘﯿﺮ و ﭘﺴﺖﺗﺮ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻻ َﺗﺘﱠِﺨُﺬوا ﺑ ِﻄﺎَﻧًﮥ ﻣِْﻦ ُدوﻧُِﮑْﻢ‪ /118 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑـﺎ رﺑﻂ دادن ﺑﻪ دو و ﺳﻪ آﯾﻪ ﻗﺒﻞ از آن روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد در ﺑﺎره ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺂﻧﻬﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫را ﺳﺒﮏ ﻣﯽاﻧﮕﺎرﯾﺪ و روﺷﺘﺎن ﺗﮑﺬﯾﺐ آن اﺳﺖ ﭘﺲ ﭼﺮا وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺟﺎن ﻣﺤﺘﻀﺮ ﯾﺎ در ﺣﺎل ﻣﺮﮔﯽ ﺑﻪ ﮔﻠﻮﯾﺶ ﻣﯽرﺳﺪ و او را ﺑﺎ ﺗﺮس‬
‫و ﺧﯿﺮﮔﯽ ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺪ اﮔﺮ ﻗﯿﺎﻣﺖ و روز ﺟﺰاء را ﺑﺎور ﻧﺪارﯾﺪ و راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﺪ ﭼﺮا ﻣﺸﺮف ﺑﻤﺮگ و ﻣﺤﺘﻀﺮ را ﺑﺎز ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﯿﺪ؟!‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در دﯾﺎﻧﺖ در ﺣّﺪ و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﻫﻤﺮاز ﺧﻮﯾﺶ ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬در ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‪.‬‬
‫و آﯾﻪ َو َﯾْﻐِﻔُﺮ ﻣﺎ ُدوَن ذﻟ َِﮏ‪ /48 -‬ﻧﺴﺎء( ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﻤﺘﺮ از آن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و‪ -‬ﻣﺎدون ذﻟﮏ‪ -‬در آﯾﻪ ﻓﻮق ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻮاي آن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻼزم ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ َأ َأﻧ َْﺖ ﻗُﻠَْﺖ ﻟ ِﻠﻨﱠﺎِس اﺗﱠِﺨُﺬوﻧِﯽ َو ُأﱢﻣﯽ ِإﻟَﻬﯿِْﻦ ﻣِْﻦ ُدوِن اﻟﻠﱠِﻪ‪ /116 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻋﺒـﺎرت‪ -‬اﺗّﺨـﺬوﻧﯽ واﻣﯽ اﻟﻬﯿﻦ‪ -‬ﻣﻘﻮل ﻗﻮل ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ آﯾﺎ ﺗﻮ ﺑﻤﺮدم ﭼﻨﯿﻦ ﺟﻤﻠﻪاي را ﮔﻔﺘﻪاي‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه ﻋﺒﺎرت‬
‫اﺗّﺨﺬوﻧﯽ واﻣﯽ اﻟﻬﯿﻦ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻏﯿﺮ ﺧﺪا را ﺧﺪا ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫واژه‪ -‬اﻟﻬﯿﻦ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آن دو را وﺳﯿﻠﻪ رﺳﯿﺪن ﺑﺨﺪا ﺑﺪاﻧﻨﺪ و ﺑﺨﺪا ﺑﺮﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫و در آﯾﺎت ﻟَﯿَْﺲ ﻟَُﻬْﻢ ﻣِْﻦ ُدوﻧِِﻪ َوﻟ ِﱞﯽ َو ﻻ َﺷِﻔﯿٌﻊ‪ /51 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫و َو ﻣﺎ ﻟَُﮑْﻢ ﻣِْﻦ ُدوِن اﻟﻠﱠِﻪ ﻣِْﻦ َوﻟ ِﱟﯽ َو ﻻ َﻧِﺼﯿٍﺮ‪ /107 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ دون اﻣﺮ ﺧﺪا آﻧﻬﺎ را دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪ ،‬و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﮐﻨﺪ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ ﻗُْﻞ َأ َﻧْﺪُﻋﻮا ﻣِْﻦ ُدوِن اﻟﻠﱠِﻪ ﻣﺎ ﻻ َﯾﻨَْﻔُﻌﻨﺎ َو ﻻ َﯾُﻀﱡﺮﻧﺎ‪ /71 -‬اﻧﻌﺎم(‪ -‬ﻣﺜﻞ آﯾﻪ ﻓﻮق اﺳﺖ‪ .‬واژه‪ -‬دون‪ -‬ﺑﺎ ﺗﻠّﻔﻆ‪ -‬دون‪ -‬ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ ﺣﺮف )د(‬
‫ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫دوﻧﮏ ﮐﺬا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﺮا ﺑﮕﯿﺮ و درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻦ‪.‬‬
‫ﻗﺘﯿﺒﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دان ﯾﺪون دوﻧﺎ ﻣﺼﺪر آن ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ ﺣﺮف )د(‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺿﻌﯿﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﺟﻠﺪ اّول‬
‫(‬
‫ﺟﻠﺪ دوم‬
‫اﺷﺎره‬
‫ﺑ ِْﺴِﻢ اﻟﻠﱠِﻪ اﻟﱠﺮْﺣﻤِﻦ اﻟﱠﺮِﺣﯿِﻢ و ﺑﻪ ﻧﺴﺘﻌﯿﻦ‬
‫ﺑﺎب ذال ‪ ...‬ص ‪3 :‬‬
‫) )ذّب( ]ذّب ‪ ... :‬ص ‪3 :‬‬
‫اﻟّﺬﺑﺎب ﺑﻪ ﻣﮕﺲ و زﻧﺒﻮران و ﺣﺸﺮات دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬زﻧﺒﻮران ﺑﺎ ﻋﺴﻞ و ﺑﯽ ﻋﺴﻞ را ﻫﻢ ﻧﯿﺰ‪ -‬ذﺑﺎب‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻬﺬا أوان اﻟﻌﺮض ﺣّﯽ ذﺑﺎﺑﻪ زﻧﺎﺑﯿﺮه و اﻷزرق اﻟﻤﺘّﻠﻤﺶ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﮕﺴـﻬﺎﯾﺶ ﻇﺎﻫﺮ و زﻧﺪهاﻧـﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ زﻧﺒﻮرﻫﺎﯾﺶ و ﭼﺸﻢ ﮐﺒﻮدان ﺑﺴـﯿﺎر ﺧﻮرﻧـﺪه ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ :‬و ِإْن‬
‫َﯾْﺴﻠُﺒُْﻬُﻢ اﻟﱡﺬﺑﺎُب َﺷﯿْﺌًﺎ‪ 73 -‬ﺣـّﺞ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﮕﺴـﻬﺎ ﭼﯿﺰي از ﺧﻮراﮐﺸﺎن را ﺑﺮدارﻧـﺪ و ﺑﺒﺮﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪن آن ﻗﺎدر ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ ذﺑﺎب اﻟﻌﯿﻦ‪:‬‬
‫ﻣﺮدﻣـﮏ ﭼﺸﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﯾـﺎ ﺑﻪ ﺗﺼّﻮر ﺷـﮑﻞ آن ﺑﻪ ﻣﮕﺲ اﺳﺖ ﯾـﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻮر ﭼﺸﻢ ﻫﻢ ﺗﺎ ﻓﺎﺻـﻠﻪ زﯾﺎدي ﻣﺜﻞ ﭘﺮواز ﻣﮕﺲ ﻧﻔﻮذ‬
‫دارد‪.‬‬
‫ذﺑﺎب اﻟﺴﯿﻒ‪ :‬ﻟﺒﻪ ﺗﯿﺰ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ از اذّﯾﺖ ﮐﺮدن ﻣﮕﺲ و ﻧﯿﺶ زدن آن‪.‬‬
‫ﻓﻼن ذﺑﺎب‪ :‬در وﻗﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﺜﻞ ﻣﮕﺲ اذّﯾﺘﺶ زﯾﺎد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ذﺑّﺒﺖ ﻋﻦ ﻓﻼن‪ :‬زﻧﺒﻮر و ﻣﮕﺴﯽ را از او دور ﮐﺮدم‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪4 :‬‬
‫اﻟﻤﺬﺑّـﮥ‪ :‬ﻣﮕﺲ زن‪ ،‬و ﺑﻌـﺪا واژه‪ -‬ذّب‪ -‬ﺑﻄﻮر اﺳـﺘﻌﺎر ﺑﺮاي ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ راﻧـﺪن و دﻓﻊ ﮐﺮدن ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬ذﺑﺒﺖ ﻋﻦ ﻓﻼن‪:‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ او را دﻓﻊ ﮐﺮدم و از او راﻧﺪم‪.‬‬
‫ذّب اﻟﺒﻌﯿﺮ‪ :‬وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﮕﺴﯽ در ﺑﯿﻨﯽ ﺷﺘﺮ داﺧﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و از ﻧﻈﺮ ﻟﻔﻆ ﺑﺮ اوزان ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪن ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎرﯾﻬﺎﺳﺖ ﻣﺜﻞ زﮐﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻌﯿﺮ ﻣﺬﺑﻮب‪ :‬ﺷﺘﺮي ﮐﻪ از ﻣﮕﺲ ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪه‪ .‬ذّب ﺟﺴﻤﻪ‪ :‬ﻣﺜﻞ ﻣﮕﺲ ﻻﻏﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫ذﺑﺎب اﻟّﺴﯿﻒ‪ :‬ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﯿﺰي و ﻧﺎزﮐﯽ ﻟﺒﻪ ﺷﻤﺸﯿﺮ‪.‬‬
‫)اﻟ َْﺬﺑ َْﺬﺑَـﮥ‪ (:‬اﺳﻢ ﺻﻮت ﺑﺮاي ﺣﺮﮐﺖ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ آوﯾﺨﺘﻪ ﺷﺪه و ﺳـﭙﺲ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺮاي ﻫﺮ اﺿـﻄﺮاب و ﺟﻨﺒﺸـﯽ ﺑﻄﻮر اﺳـﺘﻌﺎره ﺑﮑﺎر‬
‫رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﻪ ُﻣَﺬﺑ َْﺬﺑ ِﯿَﻦ ﺑَﯿَْﻦ ذﻟ َِﮏ‪ /143 -‬ﻧﺴﺎء ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻟﺮزان و ﺑﯽ ﺛﺒﺎت ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺴﻮي ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ و زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﺎﻓﺮﯾﻦ ﻣﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷـﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﺗﺮي ﮐـّﻞ ﻣﻠﮏ دوﻧﻬﺎ ﯾﺘﺬﺑـﺬب‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﺮ ﻣﻠﮑﯽ از ﻫﯿﺒﺖ او ﻣﯽﻟﺮزد و ﻣﯽﺗﺮﺳـﺪ ذﺑّﺒﻨﺎ إﺑﻠﻨﺎ‪ :‬ﺷﺘﺮﻣﺎن را ﮐﺎﻣﻼ و ﺑﺎ ﺗﺮس و‬
‫ﻟﺮز آب دادﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﺬﺑّﺐ ورد ﻋﻠﯽ إﺛﺮه »‪.«1‬‬
‫( ) )ذﺑﺢ( ]ذﺑﺢ ‪ ... :‬ص ‪4 :‬‬
‫اﺻﻞ ذﺑﺢ ﺑﺮﯾﺪن ﮔﻠﻮي ﺣﯿﻮاﻧﺎت اﺳﺖ‪ ،‬و‪ -‬ذﺑﺢ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﻣﺬﺑﻮح‪ -‬ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و َﻓَﺪﯾْﻨﺎُه ﺑ ِِﺬﺑ ٍْﺢ‪َ ،‬ﻋِﻈﯿٍﻢ‪ /107 -‬ﺻﺎﻓّﺎت ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ َﯾْﺄُﻣُﺮُﮐْﻢ َأْن َﺗْﺬﺑَُﺤﻮا ﺑََﻘَﺮًة‪ /67 -‬ﺑﻘﺮه‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺷﻌﺮ از ﻋﻨﺘﺮه اﺳﺖ و ﺑﯿﺘﺶ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﯾﺬﯾﺐ ورد ﻋﻠﯽ اﺛﺮه و ادرﮐﻨﻪ وﻗﻊ ﻣﺮدي ﺧﺸﺐ‬
‫ﭼﻮن ﺷﺘﺮ ﻣﻀـﻄﺮب و ﺑﺎ ﻋﺠﻠﻪ و ﺷﺘﺎب ﺑﻪ دﻧﺒﺎﻟﺶ ﻣﯽدوﯾﺪ ﻣﻨﻈﻮر ورد ﺑﻦ ﺧﺎﺑﺲ اﺳﺪي اﺳﺖ‪ ،‬ذﯾﻞ واژه‪ -‬ذﺑﺐ‪ -‬ﻣﻘﺎﺋﯿﺲ اﻟﻠّﻐﮥ و ﺟﻮان‬
‫ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺑﻪ او اﺻﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ذﺑﺤﺖ اﻟﻔﺎرة‪ :‬ﺷﮑﻢاش را ﭘﺎره ﮐﺮدم ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ از ذﺑﺢ ﺣﯿﻮان‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرت‪:‬‬
‫ذﺑﺢ اﻟّﺪّن‪ :‬ﺳﺮ ﺧﻤﺮه و ﮐﻮزه را ﺑﺎز ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾَُﺬﺑ ﱢُﺤﻮَن َأﺑ ْﻨﺎَءُﮐْﻢ‪ /49 -‬ﺑﻘﺮه ﯾﻌﻨﯽ ﻋّﺪه زﯾﺎدي از ﺷﻤﺎ را ﭘﯽ در ﭘﯽ ﻣﯽﮐﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻌﺪ اﻟّﺬاﺑﺢ »‪ :«1‬ﻧﺎم ﺳﺘﺎرهاي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺬاﺑﺢ‪ :‬ﮔﻮدﯾﻬﺎﺋﯽ ﮐﻪ در ﺳﯿﻠﮕﺎه ﺑﻮﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ‬
‫( ) )ذﺧﺮ( ]ذﺧﺮ[‪ ... :‬ص ‪5 :‬‬
‫اﺻﻞ اّدﺧﺎر‪ ،‬اذﺗﺨﺎر اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ذﺧﺮﺗﻪ و اّدﺧﺮﺗﻪ‪ ،‬در وﻗﺘﯽ اﯾﻦ واژه ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﭼﯿﺰي را ﺑﺮاي آﯾﻨﺪهات ﭘﺲ اﻧﺪاز ﮐﻨﯽ‪.‬‬
‫از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﮐﺎن ﻻ ﯾّﺪﺧﺮ ﺷﯿﺌﺎ ﻟﻐﺪ« »‪«2‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺳـﻌﺪ اﻟّﺬاﺑﺢ‪ -‬ﺳـﻌﺪ اﻟّﺴـ ﻌﻮد‪ -‬ﺳﻌﺪ ﺑﻠﻊ‪ -‬ﺳﻌﺪ اﻻﺧﺒﯿﻪ‪ -‬ﻧﺎم ﭼﻬﺎر ﺳﺘﺎرهاي از ﻣﻨﺎزل ﻗﻤﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮج‪ -‬ﺟﺪي و دﻟﻮ‪ -‬ﻣﺜﻞ ﭼﻬﺎر‬
‫ﭘﺎﯾﻪ دﯾﮓ در آﺳـﻤﺎن دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻓﯿﺮوزآﺑﺎدي‪ -‬ﺳﻌﺪ اﻟّﺬاﺑﺢ‪ -‬دو ﺳﺘﺎره روﺷﻦ اﺳﺖ ﻣﯿﺎن آن دو ﺳﺘﺎره ﻣﻘﺪار ﻧﯿﻢ ﻣﺘﺮ اﺳﺖ‬
‫و در ﭘﯿﺶ ﺳﯿﻨﻪ ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ ﺳﺘﺎره ﮐﻮﭼﮑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ او ﮔﻮﯾﺎ ﮐﻪ او را ذﺑﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻗﺎﻣﻮس اﻟﻠّﻐﻪ‪ /‬ﻓﯿﺮوزآﺑﺎدي‬
‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﻓﺮداﯾﺶ ﭘﺲ اﻧﺪاز ﻧﻤﯽﮐﺮد از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷـﺮﯾﻒ ﺑﺨﻮﺑﯽ ﺷﺨﺼّﯿﺖ دﻧﯿﺎﯾﯽ و ﺟﻬﺎﻧﯽ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳـﻼم ﺻّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد اﻟﺒّﺘﻪ ﺑﺎ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﮐﺎخ ﻧﺸﯿﻨﺎن‪ ،‬ﻗﺎروﻧﯿﺎن و دﻧﯿﺎ ﺧﻮاران ﺟﻬﺎن ﮐﻨﻮﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺴﺎب ﺛﺮوت‬
‫و ﻣﺎﻟﺸﺎن از اﻧﺪازه ﺑﯿﺮون اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﮐﺘﺎب اﻟّﻄﺒﻘﺎت اﻟﮑﺒﺮي ﮐﺎﺗﺐ واﻗـﺪي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﺣﺎرث اﺑﻦ ﺧﺸﻦ ﺑﺮادر ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ ﻫﻤﺴـﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻـﻠّﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ‪ -‬و‬
‫اﻟّﻠﻪ ﻣﺎ ﺗﺮك رﺳﻮل اﻟّﻠﻪ ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ ﻋﻨﺪ ﻣﻮﺗﻪ درﻫﻤﺎ و ﻻ دﯾﻨﺎرا و ﻻ ﻋﺒﺪا و ﻻ اﻣﮥ و ﻻ ﺷﺎة و ﻻ ﺑﻌﯿﺮا و ﻻ ﺷـﯿﺌﺎ اﻻ ﺑﻐﻠﺘﻪ اﻟﺒﯿﻀﺎء‬
‫و ﺳﻼﺣﻪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣـﺪﯾﺚ را از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﺴـﯿﻦ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴـ ﻼم ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧـﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ از اﺑﻦ ﻋـّﺒ ﺎس ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧـﺪا از دﻧﯿﺎ رﻓﺖ در‬
‫ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﻧﻪ دﯾﻨﺎري و ﻧﻪ درﻫﻤﯽ ﻧﻪ ﺑﺮدهاي و ﻧﻪ ﮐﻨﯿﺰي ﻧﻪ ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪي و ﻧﻪ ﺷﺘﺮي و ﻧﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از اﺳﺘﺮ ﺳﻮارﯾﺶ و ﺳـﻼﺣﺶ ﭼﯿﺰي‬
‫از او ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﺣّﺘﯽ زره او ﻧﺰد ﮐﺴـﯽ ﺑﻪ ‪ 30‬ﭘﯿﻤـﺎﻧﻪ ﺟﻮ ﮔﺮو ﺑﻮد‪ ،‬آري ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ‪ 14‬ﻗﺮن ﻣّﻠﺖﻫﺎي ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ‬
‫ﺟﻬﺎن ﺑﻪ روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي او ﺗﺄّﺳﯽ ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ و از‬
‫اﻟﻤﺬاﺧﺮ‪ :‬اﻣﻌﺎء و اﺣﺸﺎء دروﻧﯽ اﻧﺴﺎن ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﻃﻌﺎم اﺳﺖ‪ -‬ﻣﻌﺪه و رودهﻫﺎ ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻠﻤﺎ ﺳﻘﯿﻨﺎﻫﺎ اﻟﻌﮑﯿﺲ ﺗﻤّﻠﺄت ﻣﺬاﺧﺮﻫﺎ و اﻣﺘﺪرﺷﺤﺎ ورﯾﺪﻫﺎ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﺷﺘﺮ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه را ﺳﯿﺮاب ﮐﺮدﯾﻢ ﻣﻌﺪهاش ﭘﺮ ﺷﺪ و از رﮔﻬﺎﯾﺶ ﻋﺮق ﺑﺪﻧﺶ ﺗﺮّﺷﺢ ﻣﯽﮐﺮد اﻹذﺧﺮ‪ :‬ﮔﯿﺎﻫﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮﺷﺒﻮ‬
‫ﻧﺎم ﻓﺎرﺳﯽ آن‪ -‬ﮐﻮم‪ -‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﻫﺎن ﻗﺎﻃﻊ‪.‬‬
‫( ) )ذر( ]ذر[‪ ... :‬ص ‪6 :‬‬
‫اﻟﺬّرّﯾﮥ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ﻣِْﻦ ُذﱢرﯾﱠﺘِﯽ‪ /124 -‬ﺑﻘﺮه و از ﺗﺒﺎر و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻢ‪.‬‬
‫و در آﯾـﺎت‪َ :‬و ﻣِْﻦ ُذﱢرﯾﱠﺘِﻨﺎ ُأﱠﻣًﮥ ُﻣْﺴـ ﻠَِﻤًﮥ ﻟََﮏ‪ /128 -‬ﺑﻘﺮه ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ﻻـ َﯾْﻈﻠُِﻢ ﻣِﺜْﻘـﺎَل َذﱠرٍة‪ /40 -‬ﻧﺴﺎء ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه‪ -‬در‪ -‬اﺻـﻠﺶ ﺑﺎ ﺣﺮف ﻫﻤﺰه‬
‫اﺳﺖ و در ﺑﺎب ﺧﻮدش ﺑﻌﺪا ﻣﺘﺬّﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ .‬در ذرو‪.‬‬
‫( ) )ذرع( ]ذرع ‪ ... :‬ص ‪6 :‬‬
‫اﻟـّﺬراع ﻋﻀﻮ ﻣﻌﺮوف ﺑـﺪن از ﻗﻮزك آرﻧﺞ ﺗﺎ ﺳـﺮ اﻧﮕﺸﺖ ﻣﯿﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﺷـﺶ ﻣﺸﺖ ﺑﺴـﺘﻪ در ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ذراع‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﻣﺬروع‪-‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﺷﺪه ﻫﻢ ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻫﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﻓﺪاﮐﺎري در راه دﯾﻦ اﺳﻼم درﯾﻎ ﻧﻤﯽورزﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺪك را ﻫﻢ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ او ﺑﺨﺸـﯿﺪه ﺑﻮد در ﺣﯿﺎﺗﺶ ﺑﺤﻀـﺮت ﻓﺎﻃﻤﻪ واﮔﺬار ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻏﺼـﺒﺶ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ در‬
‫ﺳﺎل ‪ 101‬ه‪ -‬آﻧﺮا از دوﻟﺖﻫﺎي اﻣﻮي و ﻣﺮواﻧﯽ ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﻓﺎﻃﻤﻪ ﻋﻠﯿﻬﺎ اﻟّﺴﻼم واﮔﺬار ﮐﺮد‪.‬‬
‫ازﻫﺮي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﻓﺬﮐﺮ ﻋﻠﯽ اّن اﻟّﻨﺒﯽ ﺻّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ ﮐﺎن ﺟﻌﻠﻬﺎ ﻓﯽ ﺣﯿﺎﺗﻪ ﻟﻔﺎﻃﻤﻪ رﺿﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻨﻬﻤﺎ‪ .‬ﻃﺮﯾﺤﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ و ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴـ ﻼم ﺑﺪون ﮐﻤﮏ دﯾﮕﺮان ﻓﺪك ﺧﯿﺒﺮ را ﻓﺘﺢ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ -‬و ﻟﻢ ﯾﮑﻦ ﻣﻌﻬﻤﺎ اﺣﺪ ﻓﺰال‬
‫ﻋﻨﻬﺎ ﺣﮑﻢ اﻟﻔﯽء و ﻟﺰﻣﻬﺎ اﺳﻢ اﻻﻧﻔﺎل‪ :‬ﻓـﺪك در ﺣﮑﻢ اﻧﻔﺎل ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾـﺪ‪ .‬ﻣﺮوج اﻟـّﺬﻫﺐ‪ -3 /‬اﻟّﻄﺒﻘﺎت اﻟﮑﺒﺮي ‪ 318 /2‬و ‪-314‬‬
‫ﺗﻬﺬﯾﺐ ‪ -124 /10‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪283 /5‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓِﯽ ِﺳﻠِْﺴَﻠٍﮥ َذْرُﻋﻬﺎ َﺳﺒُْﻌﻮَن ِذراﻋًﺎ َﻓﺎْﺳﻠُُﮑﻮُه‪ /32 -‬ﺣﺎّﻗﻪ ذراع‪ :‬در ﺑﺎره اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﭘﺎرﭼﻪ و زﻣﯿﻦ ﻫﻢ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ذراع اﻷﺳﺪ »‪ :«1‬ﺳﺘﺎرهاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺑﺪﺳﺖ ﺣﯿﻮان‪ -‬اﯾﻨﻄﻮر ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫ذراع اﻟﻌﺎﻣﻞ‪ :‬ﻧﻮك ﻧﯿﺰه‪.‬‬
‫ﻫﺬا ﻋﻠﯽ ﺣﺒﻞ ذراﻋﮏ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ در ﺳﺮ ﭘﻨﺠﻪ ﺗﻮ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﺋﯽ ﻫﻮ ﻓﯽ ﮐّﻔﮏ‪ :‬او در ﭼﻨﮓ ﺗﻮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺿﺎق ﺑﮑﺬا ذرﻋﯽ‪ :‬دﺳﺘﻢ ﺗﻨﮓ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ذرﻋﺘﻪ‪ :‬ﺑﻪ آرﻧﺠﺶ زدم‪.‬‬
‫ذرﻋﺖ‪ :‬دﺳﺘﻢ را دراز ﮐﺮدم‪ ،‬و در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ذرع اﻟﺒﻌﯿﺮ ﻓﯽ ﺳﯿﺮه‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ دﺳﺘﺶ را ﮐﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮس ذرﯾﻊ و ذروع‪ :‬اﺳﺒﯽ ﮐﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺎﻣﻬﺎﯾﺶ زﯾﺎد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺬّرع‪ :‬ﺳﭙﯿﺪ دﺳﺖ و ﺳﻔﯿﺪ آرﻧﺞ‪.‬‬
‫زق ذراع‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺸـﮏ ﺑﺰرگ و ﮐﻮﭼـﮏ ﮐﻪ از ﭘﻮﺳﺖ ﮔـﺎو دﺑّـﺎﻏﯽ ﺷـﺪه درﺳﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ آن ﭘﻮﺳﺖ ﺑـﺎ دﺳﺖ و ﭘﺎ ﺑﺎﺷـﺪ آن را‬
‫ﻣﺸﮏ ﺑﺰرگ و ﮔﺮ ﻧﻪ ﮐﻮﭼﮏ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ذرﻋﻪ اﻟﻘﯽء »‪ :«2‬اﺳﺘﻔﺮاغ ﺑﻪ دﻫﺎﻧﺶ رﺳﯿﺪ و ﺣﺎﻟﺖ ﻗﯽ ﺑﻪ او دﺳﺖ داد‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ واﺣﺪ ﻃﻮل ذراع اﻻﺳﺪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﺛﺎﺑﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻋﺼـﺮ ﻣﺄﻣﻮن ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻋّﺒﺎﺳـﯽ ﺑﺮاي اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺑﻨﺎﻫﺎ و‬
‫ﺣﺠﻢ ﺻﺨﺮهﻫﺎ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرﻓﺘﻪ و ﺑﺮاﺑﺮ ﻃﻮل ‪ 24‬اﻧﮕﺸﺖ در ﮐﻨﺎر ﻫﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺪود ‪ 50‬ﺳﺎﻧﺘﯽ ﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫واﺣـﺪ ﻣﯿﻞ ﻫﻢ ﺑﺮاي درﯾﺎﻫﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﻬﺎر ﻫﺰار از ﻫﻤﯿﻦ ذراع ﻣﻌّﯿﻦ ﻣﯽﺷـﺪ ذراع اﺳـﺪ ﺑﺎ اﻧـﺪازه ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 70‬ﺳﺎﻧﺘﯽﻣﺘﺮ اﺳﺖ اﯾﻦ‬
‫اﺻﻄﻼح از واﺣﺪ ﻧﻈﺮي و ﺛﺎﺑﺖ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺳﺘﺎره ﺷﻌﺮاي ﯾﻤﺎﻧﯽ اﺧﺬ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ رﯾﺤـﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ذراع اﺳـﺪ ﻓﺎﺻـﻠﻪ ﺛـﺎﺑﺖ دو ﺳـﺘﺎره اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﻘـﺪر ذراﻋﯽ ﻧﻤﺎﯾـﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ ﺷـﻌﺮاي ﻋﻤﯿﺼﺎ ﯾﺎ‬
‫ﺷﻌﺮاي ﺷـﺎﻣﯽ اﺳﺖ و ﻧﺰد اﻋﺮاب ﺑﻪ ﻧـﺎم ذراع ﻣﺒﺴـﻮط ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮوج اﻟـّﺬﻫﺐ ‪ -181 /1‬اﻟﻤﻨﺠـﺪ‪ -‬آﺛﺎر اﻟﺒﺎﻗﯿﻪ ﻋﻦ اﻟﻘﺮون اﻟﺨﺎﻟﯿﻪ‬
‫‪ -406‬ﻗﺎﻣﻮس اﻟﻠّﻐﮥ‪ -‬ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟﻠّﻐﮥ ‪71 /2‬‬
‫)‪ (2‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴـﯽ را ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻬّﻮع دﺳﺖ داد و اﺳـﺘﻔﺮاغ ﺑﻪ دﻫﺎﻧﺶ رﺳـﯿﺪ روزهاش ﻗﻀﺎء ﻧﺪارد »ﻣﻦ ذرﻋﻪ اﻟﻘﯽء‬
‫ﻓﻼ ﻗﻀﺎء ﻋﻠﯿﻪ« ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺗﻬّﻮع ﺑﺮ او ﻏﻠﺒﻪ ﮐﻨﺪ و اﺧﺘﯿﺎر از او ﺳﻠﺐ ﺷﻮد روزهاش ﻗﻀﺎء ﻧﺪارد‪[...] .‬‬
‫ﺗﺬّرﻋﺖ اﻟﻤﺮأة اﻟﺨﻮص‪ :‬آن زن ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺧﺮﻣﺎ را ﺷﮑﺴﺖ و ﮐﻮﭼﮏ ﮐﺮد ﺗﺎ ﺣﺼﯿﺮ ﺑﺒﺎﻓﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺬّرع ﻓﯽ ﮐﻼﻣﻪ‪ :‬ﺑﺴـﺮﻋﺖ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ و ﭘﺮ ﭼﺎﻧﮕﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺮاغ ﺑﻪ دﻫﺎن آوردن ﻣﺜﻞ ﻋﺒﺎرت ﺳﻔﺴﻒ ﻓﯽ ﮐﻼﻣﻪ‪-‬‬
‫ﮐﻪ اﺻﻠﺶ ﻧﺎﻣﻨّﻈﻢ و ﺳﺮﯾﻊ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ اﺳﺖ و از‪ ،‬ﺳﻔﯿﻒ اﻟﺨﻮص‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺴﺮﻋﺖ ﺑﺎﻓﺘﻦ ﺑﻮرﯾﺎ و زﻧﺒﯿﻞ و ﺣﺼﯿﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫( ) )ذرأ( ]ذرأ[‪ ... :‬ص ‪8 :‬‬
‫اﻟّﺬرء‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﯿﻨّﯿﺖ ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ آﻓﺮﯾﻨﺸﺸﺎن را ﻣﻘّﺪم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ اﻇﻬﺎر اﻟﻠّﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﺎ أﺑﺪاه ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ذرأ اﻟﻠّﻪ اﻟﺨﻠﻖ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮدات و ﺟﺮم و ﺟﺴﻤﺸﺎن »‪ «1‬را اﯾﺠﺎد ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ﻟََﻘْﺪ َذَرأْﻧﺎ ﻟ َِﺠَﻬﻨﱠَﻢ َﮐﺜِﯿﺮًا ﻣَِﻦ اﻟ ِْﺠﱢﻦ َو اﻟ ِْﺈﻧ ِْﺲ »‪ /179 «2‬اﻋﺮاف و آﯾﻪ َو َﺟَﻌﻠُﻮا ﻟ ِﻠﱠِﻪ ﻣِﱠﻤﺎ َذَرَأ ﻣَِﻦ اﻟ َْﺤْﺮِث َو اﻟ َْﺄﻧ ْﻌﺎِم َﻧِﺼﯿﺒًﺎ‬
‫‪ /136‬اﻧﻌﺎم ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺮاي ﺧـﺪا ﻫﻢ ﻧﺼـﯿﺒﯽ از آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ او از زراﻋﺖ و ﭼﻬﺎر ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺮاي ﺷـﻤﺎ ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ داده اﺳﺖ ﻗﺮار دادﻧـﺪ و آﯾﻪ َو‬
‫ﻣَِﻦ اﻟ َْﺄﻧ ْﻌﺎِم َأْزواﺟًﺎ َﯾْﺬَرُؤُﮐْﻢ ﻓِﯿِﻪ‪ /11 -‬ﺷﻮري آﯾﻪ َﺗْﺬُروُه اﻟﱢﺮﯾﺎُح‪ /45 -‬ﮐﻬﻒ ﻧﯿﺰ‬
‫__________________________________________________‬
‫و در ﺣـﺪﯾﺜﯽ دﯾﮕﺮ »ﻟﯿﺲ ﻓﯽ اﻟﻘﯽء وﺿـﻮء« اﺳﺖ در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ﺣـﺪﯾﺚ ﻓﻮق ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ »ﻣﻦ ذرﻋﻪ اﻟﻘﯽء و ﻫﻮ ﺻـﺎﺋﻢ ﻓﻼـ ﺷـﯽء‬
‫ﻋﻠﯿﻪ و ﻣﻦ ﺗﻘﯿﺎ ﻓﻌﻠﯿﻪ اﻋﺎده« ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺗﻬّﻮع ﺑﺮ او ﻏﻠﺒﻪ ﮐﺮد و روزه ﺑﻮد روزهاش ﻗﻀﺎء ﻧﺪارد اّﻣﺎ اﮔﺮ ﺧﻮدش ﺑﻌﻤﺪ ﻗﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺖ‬
‫زدن ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻬّﻮع ﭘﯿﺪا ﮐﺮد روزهاش اﻋﺎده دارد‪.‬‬
‫اﻟﻮﺳﯿﻂ ‪ -310 /1‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪ 354 /1‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺳﺘﺒﺼﺎر ‪83 /1‬‬
‫)‪ (1‬ﻋﺒـﺎرت راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﺑﺮاي ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ذرأ اﻟّﻠﻪ اﻟﺨﻠـﻖ‪ -‬ﺑﻪ ﺻـﻮرت‪ -‬اوﺟـﺪ اﺷﺨﺎﺻـﻬﻢ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺷـﺨﺺ و اﺷـﺨﺎص ﻫﻢ در ﻟﻐﺖ ﻫﺮ‬
‫ﺟﺴـﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻇﻬﻮر و ﺑﺮوز داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و ﺑﯿﺸـﺘﺮ ﺑﻪ اﻧﺴـﺎن اﻃﻼـق ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺒـﺎرت ﺑﻪ آﻓﺮﯾﻨﺶ اﻧﺴـﺎن ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﺴﻢ و ﺑﺪن اﻧﺴﺎن و ﺧﻠﻖ را ﻋﯿﻨّﯿﺖ ﺑﺨﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬زﯾـﺎن ﮐﻨﻨـﺪﮔﺎﻧﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻌـﺪش ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ دﻟﻬﺎ و ﭼﺸـﻤﻬﺎ و ﮔﻮﺷـﻬﺎ دارﻧـﺪ وﻟﯽ ﻓﻬﻢ ﻧﮑﺮدﻧـﺪ ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي دوزخ آﻓﺮﯾـﺪه‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه‪ .‬ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﺗﺬروه اﻟّﺮﯾﺎح ﺑﺪون ﻫﻤﺰه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟّﺬرأة‪ :‬ﺳﭙﯿﺪي ﻣﻮي ﺳﺮ و ﺳﭙﯿﺪي ﻧﻤﮏ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﻣﻠﺢ ذر آﻧّﯽ ﻧﻤﮏ ﺳﭙﯿﺪ‪.‬‬
‫رﺟﻞ اذرأ و اﻣﺮأة ذرآء‪ -‬ﻣﺮدي و زﻧﯽ ﺳﭙﯿﺪ ﻣﻮي‪.‬‬
‫ذرئ ﺷﻌﺮه‪ :‬ﻣﻮﯾﺶ ﺳﭙﯿﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫( ) )ذرو( ]ذرو[‪ ... :‬ص ‪9 :‬‬
‫ذروة اﻟّﺴﻨﺎم و ذرآء‪ :‬ﺳﺮ ﮐﻮﻫﺎن ﺷﺘﺮ و ﺑﺎﻻي او‪.‬‬
‫و از اﯾﻦ واژه اﺳﺖ ﻋﺒﺎرت‪ -‬اﻧﺎ ﻓﯽ ذراك‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻦ در ﺣﻀﻮر و ﮐﻨﻒ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺗﻮ ﻣﻘﺎﻣﻢ رﻓﯿﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻤﺬروان‪ :‬دو ﻃﺮف ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﭘﺸﺖ‪.‬‬
‫ذرﺗﻪ اﻟّﺮﯾﺢ ﺗﺬروه و ﺗﺬرﯾﻪ‪ :‬ﺑﺎد او را ﺑﺎﻻ ﺑﺮد و ﭘﺮاﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و اﻟﱠﺬاِرﯾﺎِت َذْروًا‪ /1 -‬ذارﯾﺎت َﺗْﺬُروُه اﻟﱢﺮﯾﺎُح‪ /45 -‬ﮐﻬﻒ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺳﻮﮔﻨـﺪ ﺑﻪ ﺑﺎدﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺬراﻓﺸﺎﻧﯽ و ﻟﻘﺎح درﺧﺘﺎن‬
‫را در ﻫﻤﻪ ﺟـﺎ اﻧﺠـﺎم ﻣﯽدﻫﻨـﺪ )اﻟﺬّرّﯾـﮥ‪ (:‬اﺻـﻠﺶ ﻓﺮزﻧـﺪان ﺻـﻐﯿﺮ و ﮐﻮﭼﮏ اﺳﺖ ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ ﮐﻪ در ﻋﺮف ﺳـﺨﻦ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧـﺪان ﺑﺰرگ و‬
‫ﮐﻮﭼﮏ ﻫﺮ دو ﺑﺎ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬ذّرّﯾﮥ‪ -‬در ﻣﻔﺮد و ﺟﻤﻊ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و اﺻﻠﺶ در ﻣﻌﻨﯽ ﺟﻤﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ُ :‬ذﱢرﯾﱠًﮥ ﺑَْﻌُﻀﻬﺎ ﻣِْﻦ ﺑَْﻌٍﺾ‪ /34 -‬آل ﻋﻤﺮان ُذﱢرﯾﱠَﮥ َﻣْﻦ َﺣَﻤﻠْﻨﺎ َﻣَﻊ ﻧُﻮٍح‪ /3 -،‬اﺳﺮاء َو آَﯾٌﮥ ﻟَُﻬْﻢ َأﻧﱠﺎ َﺣَﻤﻠْﻨﺎ ُذﱢرﯾﱠَﺘُﻬْﻢ ﻓِﯽ اﻟ ُْﻔﻠِْﮏ‬
‫اﻟ َْﻤْﺸُﺤﻮِن‪ /41 -‬ﯾﺲ ِإﻧﱢﯽ ﺟﺎِﻋﻠَُﮏ ﻟ ِﻠﻨﱠﺎِس ِإﻣﺎﻣًﺎ ﻗﺎَل َو ﻣِْﻦ ُذﱢرﯾﱠﺘِﯽ‪ /214 -‬ﺑﻘﺮه در واژه‪ -‬ذّرّﯾﮥ‪ -‬ﺳﻪ ﻗﻮل ﻫﺴﺖ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﯾﻦ واژه از‪ -‬ذرأ اﻟّﻠﻪ اﻟﺨﻠﻖ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺣﺮف ﻫﻤﺰه ﺣﺬف ﺷﺪه ﻣﺜﻞ‪ -‬روّﯾﮥ و ﺑﺮّﯾﮥ‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬اﯾﻨﮑﻪ اﺻﻠﺶ‪ -‬ذروّﯾﮥ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳّﻮم‪ -‬اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ وزن ﻓﻌﻠّﯿﮥ‪ -‬از‪ -‬اﻟّﺬّر‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻗﻤﺮﯾﮥ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺑﻠﺨﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ﻟََﻘْﺪ َذَرأْﻧﺎ ﻟ َِﺠَﻬﻨﱠَﻢ‪ /179 -‬اﻋﺮاف از اﯾﻦ ﺳـﺨﻦ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ذرﯾﺖ اﻟﺤﻨﻄﮥ‪ -‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻨﺪم را ﺧﺮد‬
‫ﮐﺮدم ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ و اﻋﺘﺒﺎري ﻧﺪارد زﯾﺮا اﺻﻠﺶ ﻣﻬﻤﻮز اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ذرأﻧﺎ ﻟﺠﻬّﻨﻢ‪ -‬از‪ -‬ذرو‪ -‬ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﻠﺨﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ از ذرأ اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ راﻏﺐ آن را در واژه‪ -‬ذرأ‪ -‬ﺑﯿﺎن ﮐﺮده‪.‬‬
‫( ) )ذﻋﻦ( ]ذﻋﻦ ‪ ... :‬ص ‪10 :‬‬
‫ﻣﺬﻋﻨﯿﻦ‪ /49 -‬ﻧﻮر ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداران و ﻣﻄﯿﻌﺎن‪ .‬ﻧﺎﻗـﮥ ﻣﺬﻋﺎن‪ :‬ﺷﺘﺮ رام‪ .‬از اﯾﻦ واژه ﯾﮑﺒﺎر و ﯾﮏ آﯾﻪ در ﻗﺮآن آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ :‬و ِإنْ‬
‫َﯾُﮑْﻦ ﻟَُﻬُﻢ اﻟ َْﺤﱡﻖ َﯾْﺄﺗُﻮا ِإﻟَﯿِْﻪ ُﻣـْﺬِﻋﻨِﯿَﻦ‪ /49 -‬ﻧﻮر ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ اﺳـﻼم و ﺣّﻖ ﺑﻪ ﺳﻮدﺷﺎن ﺑﺎﺷـﺪ ﺑﻪ ﺳـﺮﻋﺖ ﺑﺴﻮﯾﺶ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﮔﺮدن ﻣﯽﻧﻬﻨﺪ و‬
‫ﭘـﺬﯾﺮا ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ اّﻣﺎ در آﯾﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ اﯾﺸﺎن دﻋﻮت ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺣّﻖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ روي ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﮔﺮوﻫﯽ از آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﺪروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻣﺎ ﺑﺨﺪا و رﺳﻮل اﯾﻤﺎن دارﯾﻢ‪.‬‬
‫( ) )ذﻗﻦ( ]ذﻗﻦ ‪ ... :‬ص ‪10 :‬‬
‫ﭼﺎﻧﻪ و زﻧﺨـﺪان ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ :‬و َﯾِﺨﱡﺮوَن ﻟ ِﻠَْﺄْذﻗﺎِن‪َ -‬ﯾﺒُْﮑﻮَن‪ /109 -‬اﺳـﺮاء ﺳـﺮ ﺑﻪ زﯾﺮ ﻣﯽاﻧﺪازﻧـﺪ و ﻣﯽﮔﺮﯾﻨﺪ ﻣﻔﺮد‪ -‬اذﻗﺎن‪ -‬ذﻗﻦ‪-‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ذﻗﻨﺘﻪ‪ :‬ﺑﻪ ﭼﺎﻧﻪاش زدم‪ .‬ﻧﺎﻗﮥ ذﻗﻮن‪ :‬ﺷﺘﺮ رام و ﺳﺮ ﺑﺰﯾﺮ ﮐﻪ در راه رﻓﺘﻦ از ﺣﺮﮐﺖ ﮔﺮدن و ﭼﺎﻧﻪاش ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫دﻟﻮ ذﻗﻮن‪ :‬دﻟﻮ و آوﻧﺪ ﺿﺨﯿﻢ و ﮐﺞ‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﮐﺠﯽ ﮔﺮدن‪.‬‬
‫( ) )ذﮐﺮ( ]ذﮐﺮ[‪ ... :‬ص ‪10 :‬‬
‫اﻟـّﺬﮐﺮ‪ :‬ﯾـﺎدآوري اﺳﺖ‪ .‬ﮔـﺎﻫﯽ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﯾـﺎد ﻣﯽآﯾـﺪ و ﻣﺮاد از آن ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ در ﻧﻔﺲ ﮐﻪ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ آن اﻧﺴﺎن ﭼﯿﺰي را ﮐﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ و‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ آن را ﻗﺒﻼ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪11 :‬‬
‫ﺣﻔـﻆ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﺎز اﻧﺪﯾﺸـﯽ ذﮐﺮ و ﯾـﺎدآوري ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺣﻔﻆ ﮐﺮدن اﺳﺖ ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ واژه ﺣﻔﻆ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﺑـﺪﺳﺖ آوردن و درﯾﺎﻓﺘﻦ ﭼﯿﺰي‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد وﻟﯽ ذﮐﺮ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﺣﻀﻮر در ذﻫﻦ و ﺑﺨﺎﻃﺮ آوردن آن اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ را ﺑﺮاي ﺣﻀﻮر در دل و ﺳﺨﻦ ﻫﺮ دو ﺑﮑﺎر‬
‫ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ذﮐﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ ﻗﻠﺒﯽ و دﯾﮕﺮي زﺑﺎﻧﯽ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﯾﺎدآورﯾﻬﺎ ﻫﻢ دو ﻧﻮع اﺳﺖ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬ﯾﺎد و ذﮐﺮي ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ذﮐﺮي ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي اداﻣﻪ ﺣﻔﻆ ﮐﺮدن و ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدن اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻟﺬا ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ را‪ -‬ذﮐﺮ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬و از ﻧﻮع اّول ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ذﮐﺮ زﺑﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻟََﻘْﺪ َأﻧ َْﺰﻟ ْﻨﺎ ِإﻟَﯿُْﮑْﻢ ِﮐﺘﺎﺑًﺎ ﻓِﯿِﻪ ِذْﮐُﺮُﮐْﻢ‪ /10 -‬اﻧﺒﯿﺎء و َو ﻫﺬا ِذْﮐٌﺮ ُﻣﺒﺎَرٌك َأﻧ َْﺰﻟ ْﻨﺎُه‪ /50 -‬اﻧﺒﯿﺎء ﻫﺬا ِذْﮐُﺮ َﻣْﻦ َﻣِﻌَﯽ َو ِذْﮐُﺮ َﻣْﻦ‬
‫َﻗﺒْﻠِﯽ‪ /24 -‬اﻧﺒﯿﺎء َأ ُأﻧ ِْﺰَل َﻋَﻠﯿِْﻪ اﻟﱢﺬْﮐُﺮ ﻣِْﻦ ﺑَﯿْﻨِﻨﺎ‪ /8 -‬ص ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮآن‪ .‬و ص َو اﻟ ُْﻘْﺮآِن ِذي اﻟﱢﺬْﮐِﺮ‪ /1 -‬ص و َو ِإﻧﱠُﻪ ﻟَِﺬْﮐٌﺮ ﻟََﮏ َو ﻟ َِﻘْﻮﻣَِﮏ‪/44 -‬‬
‫زﺧﺮف ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺮاﻓﺘﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮدت و ﻗﻮﻣﺖ و َﻓْﺴَﺌﻠُﻮا َأْﻫَﻞ اﻟﱢﺬْﮐِﺮ‪ /7 -‬اﻧﺒﯿﺎء ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺘﺎبﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪.‬‬
‫و آﯾـﻪ َﻗـْﺪ َأﻧ َْﺰَل اﻟﻠﱠُﻪ ِإﻟَﯿُْﮑْﻢ ِذْﮐﺮًا َرُﺳﻮﻟًـﺎ‪ /10 -‬ﻃﻼـق ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ واژه ذﮐﺮ در اﯾﻦ آﯾﻪ وﺻـﻔﯽ اﺳﺖ در ﺑـﺎره ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮐﻠﻤﻪ ﻫﻢ وﺻﻔﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺣﻀﺮت ﻋﯿﺴﯽ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ در ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي دﯾﻨﯽ ﻗﺒﻞ از ﻗﺮآن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ ﺑﺎ واژه ذﮐﺮ‬
‫ﺑﺸﺎرت داده ﺷﺪه‪.‬‬
‫در آﯾﻪ َﻗْﺪ َأﻧ َْﺰَل اﻟﻠﱠُﻪ ِإﻟَﯿُْﮑْﻢ ِذْﮐﺮًا َرُﺳﻮﻟًﺎ‪ /10 -‬ﻃﻼق واژه‪ -‬رﺳﻮﻻ ﺑـﺪل از واژه‪ -‬ذﮐﺮ‪ -‬اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬رﺳﻮﻻ‪ -‬ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ‪ -‬ذﮐﺮا‪-‬‬
‫ﮐﻪ در ﺣﺎل ﻧﺼﺐ اﺳﺖ ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻗﺪ اﻧﺰﻟﻨﺎ إﻟﯿﮑﻢ ﮐﺘﺎﺑﺎ ذﮐﺮا رﺳﻮﻻ ﯾﺘﻠﻮا‪ -‬ﮐﻪ رﺳﻮﻻ و ذﮐﺮا ﺑﺪل از ﮐﺘﺎﺑﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻨﺼﻮﺑﻨﺪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪12 :‬‬
‫ﻣﺜـﻞ آﯾﻪ َأْو ِإْﻃﻌـﺎٌم ﻓِﯽ َﯾْﻮٍم ِذي َﻣْﺴـ َﻐَﺒٍﮥ َﯾﺘِﯿﻤًﺎ‪ /14 -‬ﺑﻠـﺪ ﮐﻪ ﯾﺘﯿﻤـﺎ ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ‪ -‬اﻃﻌـﺎم‪ -‬ﻣﻨﺼﻮب ﺷـﺪه اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻃﻌـﺎم دادن ﯾﺘﯿﻤﯽ را در‬
‫روزﮔـﺎر ﻗﺤﻄﯽ و ﺳـﺨﺘﯽ ﻧﻮع دّوم‪ -‬ذﮐﺮ و ﯾـﺎدآوري ﺑﻌـﺪ از ﻓﺮاﻣﻮﺷـﯽ اﺳﺖ در آﯾﻪ َﻓـِﺈﻧﱢﯽ َﻧِﺴـ ﯿُﺖ اﻟ ُْﺤﻮَت َو ﻣـﺎ َأﻧ ْﺴﺎﻧِﯿُﻪ ِإﻟ ﱠﺎ اﻟﱠﺸﯿْﻄﺎُن َأنْ‬
‫َأْذُﮐَﺮُه‪ /63 -‬ﮐﻬﻒ ﮐﻪ در ﺑﺎره ذﮐﺮ زﺑﺎﻧﯽ و ﻗﻠﺒﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓﺎْذُﮐُﺮوا اﻟﻠﱠَﻪ َﮐِﺬْﮐِﺮُﮐْﻢ آﺑﺎَءُﮐْﻢ َأْو َأَﺷﱠﺪ ِذْﮐﺮًا ‪ /200‬ﺑﻘﺮه ﻫﻤﺎﻧﻄﻮري ﮐﻪ ﭘﺪراﻧﺘﺎن را ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻣﯽآورﯾﺪ و ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‬
‫ﺧـﺪاي را ﺑﯿـﺎد آرﯾـﺪ و آﯾﻪ َﻓـﺎْذُﮐُﺮوا اﻟﻠﱠَﻪ ِﻋﻨْـَﺪ اﻟ َْﻤْﺸـ َﻌِﺮ اﻟ َْﺤﺮاِم َو اْذُﮐُﺮوُه َﮐﻤﺎ َﻫـ ﺪاُﮐْﻢ‪ /98 -‬ﺑﻘﺮه در ﻣﺸـﻌﺮ اﻟﺤﺮام ﺧـﺪاي را ﺑﯿـﺎد آرﯾﺪ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮرﯾﮑﻪ ﺷﻤﺎ را ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ و َو ﻟََﻘْﺪ َﮐَﺘﺒْﻨﺎ ﻓِﯽ اﻟﱠﺰﺑ ُﻮِر ﻣِْﻦ ﺑَْﻌِﺪ اﻟﱢﺬْﮐِﺮ‪ /105 -‬اﻧﺒﯿﺎء ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻌﺪ از ﮐﺘﺎب ﻗﺒﻠﯽ »‪.«1‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ :‬ﻫْﻞ َأﺗﯽ َﻋَﻠﯽ اﻟ ِْﺈﻧ ْﺴﺎِن ِﺣﯿٌﻦ ﻣَِﻦ اﻟﱠﺪْﻫِﺮ ﻟَْﻢ َﯾُﮑْﻦ َﺷﯿْﺌًﺎ َﻣْﺬُﮐﻮرًا‪ /1 -‬اﻧﺴﺎن ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ذات ﺧﻮﯾﺶ ﭼﯿﺰ ﻣﻮﺟﻮدي ﻧﺒﻮد و ﻫﺮ ﭼﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ در ﻋﻠﻢ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮده »‪.«2‬‬
‫َأ َو ﻻ َﯾْﺬُﮐُﺮ اﻟ ِْﺈﻧ ْﺴﺎُن َأﻧﱠﺎ َﺧَﻠْﻘﻨﺎُه ﻣِْﻦ َﻗﺒُْﻞ‪ /67 -‬ﻣﺮﯾﻢ آﯾﺎ اﻧﮑﺎر ﮐﻨﻨﺪه ﻗﯿﺎﻣﺖ و ﺑﻌﺚ‪،‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺗﻤـﺎم آﯾﻪ ﻓﻮق ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ َو ﻟََﻘـ ْﺪ َﮐَﺘﺒْﻨـﺎ ﻓِﯽ اﻟﱠﺰﺑ ُﻮِر ﻣِْﻦ ﺑَْﻌـِﺪ اﻟـﱢﺬْﮐِﺮ َأﱠن اﻟ َْﺄْرَض َﯾِﺮﺛُﻬﺎ ِﻋﺒﺎِدَي اﻟﱠﺼﺎﻟ ُِﺤﻮَن ‪ /105‬اﻧﺒﯿﺎء ﺧﺪاوﻧـﺪ در ﻗﺮآن‬
‫ﻣﮋده ﻣﯽدﻫـﺪ ﮐﻪ آﯾﻨﺪه زﻣﯿﻦ ﺑﺪﺳﺖ ﺧﺪا ﭘﺮﺳـﺘﺎن ﺻﺎﻟﺢ و ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻗﺒﻞ از آن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در زﺑﻮر ﻫﻢ اﯾﻦ اﺻﻞ را ﺑﻌﺪ از‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺘﺎب ﻧﻮﺷـﺘﻪاﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻔّﺤﺺ اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺻﻞ ﻓﻮق از ﮐﺘﺎب ﻣﻘّﺪس و ﻣﺰاﻣﯿﺮ داود ﻋﯿﻨﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﺷﻮد »ﺑﺴـﺒﺐ ﺷﺮﯾﺮان ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را‬
‫ﻣﺸّﻮش ﻣﺴﺎز زﯾﺮا ﮐﻪ ﻣﺜﻞ ﻋﻠﻒ ﺑﺰودي ﺑﺮﯾـﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺜﻞ ﻋﻠﻒ ﺳﺒﺰ ﭘﮋﻣﺮده ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ ‪ ...‬زﯾﺮا ﮐﻪ ﺷـﺮﯾﺮان ﻣﻨﻘﻄﻊ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ و‬
‫اّﻣﺎ ﻣﻨﺘﻈﺮان ﺧﺪاوﻧﺪ وارث زﻣﯿﻦ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد و اّﻣﺎ ﺣﻠﯿﻤﺎن وارث زﻣﯿﻦ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ و از ﻓﺮاواﻧﯽ ﺳـﻼﻣﺘﯽ ﻣﺘﻠّﺬذ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و اّﻣﺎ ﺻﺎﻟﺤﺎن‬
‫را ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ روزﻫﺎي ﮐﺎﻣﻼن را ﻣﯽداﻧﺪ و ﻣﯿﺮاث اﯾﺸﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﺗﺎ اﺑﺪ اﻵﺑﺎد و اّﻣﺎ ﻧﺴﻞ ﺷـﺮﯾﺮ ﻣﻨﻘﻄﻊ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﺻﺎﻟﺤﺎن وارث زﻣﯿﻦ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد و در زﻣﯿﻦ ﺗﺎ ﺑﻪ اﺑﺪ ﺳـﮑﻮﻧﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻧﻤﻮد‪ ،‬دﻫﺎن ﺻﺎﻟﺢ ﺣﮑﻤﺖ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اّﻣﺎ ﺧﻄﺎﮐﺎران‬
‫ﺟﻤﯿﻌﺎ ﻫﻼك ﮔﺮدﻧﺪ و ﻧﮋاد ﺻﺎﻟﺤﺎن از ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺰﻣﻮر ‪ -37‬زﺑﻮر داود‪ -‬ص ‪ 856‬ﮐﺘﺎب ﻣﻘّﺪس ﻋﻬﺪ ﻋﺘﯿﻖ و ﺟﺪﯾﺪ و اﯾﻨﺴﺖ ﻣﻌﻨﯽ آﯾﺎﺗﯿﮑﻪ در ﺗﺄﯾﯿﺪ اﺻﻮل ﻏﯿﺮ ﺗﺤﺮﯾﻔﯽ ﮐﺘﺐ آﺳـﻤﺎﻧﯽ‬
‫در ﻗﺮآن ﺑﺎ ﻋﺒﺎرات ُﻣـَﺼ ﱢﺪﻗًﺎ ﻟ ِﻤﺎ ﺑَﯿَْﻦ َﯾـَﺪﯾِْﻪ‪ /97 -‬ﺑﻘﺮه آﻣـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﺘﺐ ﻣﻘـّﺪس را ﻗﺮآن ﺗﺄﯾﯿـﺪ ﻣﯽﮐﻨـﺪ اّﻣﺎ ﻧﻪ‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺗﺤﺮﯾﻒ ﺷﺪه را‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺗﻔﺴـﯿﺮ روﺷﻦﺗﺮ آﯾﻪ ﻓﻮق در آﯾﻪ دﯾﮕﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪َ :‬أ َو ﻻـ َﯾـْﺬُﮐُﺮ اﻟ ِْﺈﻧ ْﺴـﺎُن َأﻧﱠﺎ َﺧَﻠﻘْﻨـﺎُه ﻣِْﻦ َﻗﺒـْ ُﻞ َو ﻟَْﻢ َﯾُﮏ َﺷـ ﯿْﺌًﺎ‪ /67 -‬ﻣﺮﯾﻢ‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺣﻀﺮت ﺻﺎدق ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴﻼم ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎن اﻻﻧﺴﺎن ﻣﻘﺪرا ﻏﯿﺮ ﻣﺬﮐﻮرا‪ -‬اﻧﺴﺎن ﺗﻌّﯿﻦ وﺟﻮدي‬
‫ﺧﻠﻘﺖ اّوﻟﯿﻪ ﺧﻮد را ﺑﯿﺎد ﻧﻤﯽآورد ﺗﺎ ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻦ در ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر آﯾـﺎت‪ :‬ﻗُـْﻞ ﯾُْﺤﯿِﯿَﻬﺎ اﻟ ﱠِﺬي َأﻧ َْﺸَﺄﻫﺎ َأﱠوَل َﻣﱠﺮٍة‪ /79 -‬ﯾﺲ َو ُﻫَﻮ اﻟ ﱠِﺬي َﯾﺒـْ َﺪُؤا اﻟ َْﺨﻠَْﻖ ﺛُﱠﻢ ﯾُِﻌﯿـُﺪُه‪ /27 -‬روم آﯾﻪ َو ﻟَـِﺬْﮐُﺮ اﻟﻠﱠِﻪ َأْﮐَﺒُﺮ‪/45 -‬‬
‫ﻋﻨﮑﺒﻮت ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﯾـﺎد ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑﺮاي ﺑﻨـﺪهاش ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ذﮐﺮ ﺑﻨـﺪه ﺑﺮاي اوﺳﺖ و اﯾﻦ آﯾﻪ ﺗﺸﻮﯾﻘﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ ذﮐﺮ و ﯾـﺎدآوري زﯾﺎد ﺧـﺪاي‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ »‪.«1‬‬
‫)اﻟّﺬﮐﺮي‪ (:‬ﯾﻌﻨﯽ ذﮐﺮ زﯾﺎد ﮐﻪ از واژه‪ -‬ذﮐﺮ‪ -‬رﺳﺎﺗﺮ و ﺑﻠﯿﻎﺗﺮ اﺳﺖ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬رْﺣَﻤًﮥ ﻣِﻨﱠﺎ َو ِذْﮐﺮي ﻟ ُِﺄوﻟ ِﯽ اﻟ َْﺄﻟ ْﺒﺎِب‪ /43 -‬ص و وَ‬
‫َذﱢﮐْﺮ َﻓِﺈﱠن اﻟﱢﺬْﮐﺮي َﺗﻨَْﻔُﻊ اﻟ ُْﻤْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ‪ /55 -‬ذارﯾﺎت و در آﯾﺎت ﻓﺮاوان دﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫)اﻟّﺘﺬﮐﺮة‪ (:‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ آن ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﯾﺎد ﻣﯽآﯾﺪ و از دﻻﻟﺖ و اﻣﺎرت ﯾﻌﻨﯽ‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻣﺤﺴﻮﺳـﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻮدن در زﻣﯿﻦ و در ﻣﯿﺎن ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻗﺒﻞ از آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻣﺤﺴﻮس او از ﺧﺎك ﯾﺎ ﻧﻄﻔﻪ ﭼﯿﺰي‬
‫ﻧﺒﻮده ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻨﺎ ﺑﮕﻔﺘﻪ ﺷـﯿﺦ ﻃﺮﯾﺤﯽ‪ -‬و ﻟﻢ ﯾﮑﻦ ﺗﻘﺪﯾﺮ اﯾﻀﺎ‪ ،‬اي ﻧﻘﺸﻪ ﻣﻮﺟﻮدا ﻓﯽ اﻟﻠّﻮح اﻟﻤﺤﻔﻮظ‪ -‬در ﻟﻮح ﻣﺤﻔﻮظ ﻫﻢ‬
‫ﺣﮑﻢ و ﺗﻘﺪﯾﺮش ﯾﺎ ﻧﻘﺶ وﺟﻮدﯾﺶ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﺟﻼل اﻟّﺪﯾﻦ ﻣﻮﻟﻮي ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ذﮐﺮ آرد ﻓﮑﺮ را در اﻫﺘﺰاز ذﮐﺮ را ﺧﻮرﺷﯿﺪ اﯾﻦ اﻓﺴﺮده ﺳﺎز‬
‫اﯾﻨﻘﺪر ﮔﻔﺘﯿﻢ ﺑﺎﻗﯽ ﻓﮑﺮ ﮐﻦ ﻓﮑﺮ اﮔﺮ ﺟﺎﻣﺪ ﺑﻮد رو ذﮐﺮ ﮐﻦ‬
‫آﻧﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﻏﻮك اﻧﺪر آب ﺟﺴﺖ ﺗﺎ در آب از زﺧﻢ زﻧﺒﻮران ﺑﺮﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ زﻧﺒﻮر ﺑﺮ ﺑﺎﻻ ﻃﻮاف ﭼﻮن ﺑﺮآرد ﺳﺮ ﻧﺪارﻧﺪش ﻣﻌﺎف‬
‫آب ذﮐﺮ اﻟّﻠﻪ و زﻧﺒﻮر اﯾﻦ زﻣﺎن ﻫﺴﺖ ﯾﺎد آن ﻓﻼﻧﻪ آن ﻓﻼن‬
‫دم ﺑﺨﻮر در آب ذﮐﺮ و ﺻﺒﺮ ﮐﻦ ﺗﺎ رﻫﯽ از ﻓﮑﺮ و ﺳﻮداي ﮐﻬﻦ‬
‫ﻓﮑﺮ ﮐﻦ ﺗﺎ وا رﻫﯽ از ﻓﮑﺮ ﺧﻮد ذﮐﺮ ﮐﻦ ﺗﺎ ﻓﺮد ﮔﺮدي از ﺟﺴﺪ‬
‫ذﮐﺮ ﮔﻮ ﺗﺎ ﻓﮑﺮ رو ﺑﺎﻻ ﮐﻨﺪ ذﮐﺮ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﻓﮑﺮ را واﻻ ﮐﻨﺪ‬
‫ذﮐﺮ ﺣّﻖ ﭘﺎﮐﺴﺖ و ﭼﻮن ﭘﺎﮐﯽ رﺳﯿﺪ رﺧﺖ ﺑﺮ ﺑﻨﺪد ﺑﺮون آﯾﺪ ﭘﻠﯿﺪ‬
‫ﭼﻮن در آﯾﺪ ﻧﺎم ﭘﺎك اﻧﺪر دﻫﺎن ﻧﯽ ﭘﻠﯿﺪي ﻣﺎﻧﺪ و ﻧﯽ آن دﻫﺎن‬
‫ﻻ ﺟﺮم ﻫﺮ ذّره زود آرد ﺧﻮﺷﯽ ﻧﯿﺴﺘﺸﺎن از ﯾﺎد ﮐﺮدن ﺳﺮﮐﺸﯽ‬
‫ﻧﺎم او را ﻣﯽﺷﻨﻮ ﺑﯽ اﻣﺘﺤﺎن از زﺑﺎن ﺟﻤﻠﻪ ذّرات ﺟﻬﺎن‬
‫ﻟﺐ ﻟﺒﺎب ﻣﺜﻨﻮي ص ‪347‬‬
‫دﻟﯿﻞ و ﻧﺸﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﯽﺗﺮ و ﻓﺮاﮔﯿﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َﻓﻤﺎ ﻟَُﻬْﻢ َﻋِﻦ اﻟﺘﱠْﺬِﮐَﺮِة ُﻣْﻌِﺮِﺿﯿَﻦ‪ /49 -‬ﻣﺪﺛّﺮ و َﮐﻠﱠﺎ ِإﻧﱠﻬﺎ َﺗْﺬِﮐَﺮٌة‪ /54 -‬ﻣﺪﺛّﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮآن‪ .‬و‪) -‬ذﮐﺮﺗﻪ( ﮐﺬا‪ :‬ﺑﯿﺎدش آوردم‪.‬‬
‫ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ :‬و َذﱢﮐْﺮُﻫْﻢ ﺑ َِﺄﯾﱠﺎِم اﻟﻠﱠِﻪ‪ /5 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ و َﻓﺘُـَﺬﱢﮐَﺮ ِإْﺣـ ﺪاُﻫَﻤﺎ اﻟ ُْﺄْﺧﺮي ‪ /282‬ﺑﻘﺮه ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻣﻌﻨـﺎﯾﺶ ﺗﮑﺮار و اﻋﺎده‬
‫ﯾﺎدآوري او اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬در ﻣﻮﺿﻮع ﺣﮑﻢ و ﻧﻮﺷﺘﻪ آن را ﯾﺎدآوري ﮐﻨﯿﺪ‪«1» .‬‬
‫ﺑﻌﻀـﯽ از داﻧﺸـﻤﻨﺪان در ﻓﺮق ﻣﯿـﺎن دو آﯾـﻪاي ﮐﻪ ذﯾﻼـ ﻧﻘـﻞ ﻣﯽﺷـﻮد آﯾﻪ َﻓـﺎْذُﮐُﺮوﻧِﯽ َأْذُﮐْﺮُﮐْﻢ‪ /152 -‬ﺑﻘﺮه اْذُﮐُﺮوا ﻧِْﻌَﻤــ ﺘَِﯽ‪ /49 -‬ﺑﻘﺮه‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ روي ﺳـﺨﻦ در‪َ -‬ﻓﺎْذُﮐُﺮوﻧِﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮا ﯾﺎد آورﯾﺪ اﺻـﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻀـﯿﻠﺖ و ﻗﺪرت در ﻣﻌﺮﻓﺖ و‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺮاي اﯾﺸﺎن ﺑﺎ ﺣﻀﻮر داﺷـﺘﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺷـﺪه ﺑﻮد و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ او را‬
‫ﺑﺪون واﺳﻄﻪ ﯾﺎد ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ اْذُﮐُﺮوا ﻧِْﻌَﻤﺘَِﯽ‪ /40 -‬ﺑﻘﺮه روي ﺳﺨﻦ ﺑﺎ ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺟﺰ ﺑﺎ ﻧﻌﻤﺘﻬﺎﯾﺶ ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺑﺼﯿﺮت ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻌﻤﺘﺶ را ﮐﻪ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺧﺪاي ﻣﯽرﺳﻨﺪ ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ و درﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫)اﻟـّﺬﮐﺮ(‪ -‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ -‬اﻷﻧﺜﯽ‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ از زﺑﺎن ﻣﺮﯾﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ َو ﻟَﯿَْﺲ اﻟﱠﺬَﮐُﺮ َﮐﺎﻟ ُْﺄﻧ ْﺜﯽ ‪ /36‬آل ﻋﻤﺮان آﻟﱠﺬَﮐَﺮﯾِْﻦ َﺣﱠﺮَم‬
‫َأِم اﻟ ُْﺄﻧ َْﺜَﯿﯿِْﻦ‪ /143 -‬اﻧﻌﺎم ﺟﻤﻊ ذﮐﺮ‪ -‬ذﮐﻮر و ذﮐﺮان‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ُ :‬ذْﮐﺮاﻧًﺎ َو ِإﻧﺎﺛًﺎ‪ /5 -‬ﺷﻮري ذّﮐﺮ ﺑﻄﻮر ﮐﻨﺎﯾﻪ در ﻣﻌﻨﯽ ﻋﻀﻮ ﻣﺨﺼﻮص اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻋﺒﺎرت ﻓﻮق ﻗﺴﻤﺘﯽ از آﯾﻪ ‪ 282‬ﺑﻘﺮه در ﺑﺎره وام دادن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از آن دو ﺷﺎﻫﺪ ﮐﻪ ﮔﻮاه ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻣﻮﺿﻮع وام‬
‫را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد دﯾﮕﺮي ﺑﯿﺎدش ﺑﯿﺎورد‪ ،‬و ﯾﺎ در ﺳﻨﺪ ﯾﺎدآوري ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺬﮐﺮ‪ :‬زﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﭘﺴﺮ زاﺋﯿﺪه‪.‬‬
‫ﻣﺬﮐﺎر‪ :‬زﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﺎدﺗﺎ ﭘﺴﺮ ﻣﯽزاﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﻗﮥ ﻣﺬﮐّﺮة‪ :‬ﻣﺎدﯾﻨﻪ ﺷﺘﺮ درﺷﺖ اﻧﺪام ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺘﺮ ﻧﺮﯾﻨﻪ ﺷﺒﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﯿﻒ ذو ذﮐﺮ‪ :‬ﺷﻤﺸﯿﺮي ﮐﻪ آﺑﺪﯾﺪه و ﺗﯿﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺑّﺮﻧﺪﮔﯽ و ﻗﺪرت ﮐﺎري آن‪.‬‬
‫ﻣﺬّﮐﺮ‪ :‬ﺷﻤﺸﯿﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻬﻤﺎن درﺷﺘﯽ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ذﮐﻮر اﻟﺒﻘﻞ‪ :‬ﺳﺒﺰي ﺧﻮدرو و ﭘﺮ ﺑﺎر‪.‬‬
‫( ) )ذﮐﺎ( ]ذﮐﺎ[‪ ... :‬ص ‪15 :‬‬
‫ذﮐﺖ اﻟّﻨﺎر ﺗﺬﮐﻮ‪ :‬آﺗﺶ روﺷﻦ و اﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ذّﮐﯿﺘﻬﺎ ﺗﺬﮐﯿﮥ‪ :‬آن را اﻓﺮوﺧﺘﻢ‪.‬‬
‫ذﮐﺎء‪ :‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ذﮐـﺎء‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﺻـﺒﺢ و ﭘﮕﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﺻـﺒﺢ‪ ،‬ﻓﺮزﻧـﺪ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﺗﺼّﻮر ﻣﯽﺷﻮد ﭼﻮن ﻣﻮﻟﻮد و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻃﻠﻮع آن اﺳﺖ و ﻟـﺬا‬
‫ﺻﺒﺢ را‪ -‬اﺑﻦ ذﮐﺎء‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ و ﮔﺎﻫﯽ ﺻﺒﺢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺮدهدار و ﭘﯿﺸﻘﺮاول ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺗﺼّﻮر ﻣﯽﺷﻮد از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ آن را‪ -‬ﺣﺎﺟﺐ اﻟّﺸﻤﺲ‪-‬‬
‫ﻧ ﺎ ﻣﻨ ﺪ ‪.‬‬
‫ذﮐﺎء‪ :‬ﺳﺮﻋﺖ درك و ﺗﯿﺰ ﻓﻬﻤﯽ اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻼن ﻫﻮ ﺷﻌﻠﮥ ﻧﺎر‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ او ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮوزﺷﯽ و اﺧﮕﺮي از آﺗﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ذّﮐﯿﺖ اﻟّﺸﺎة‪ :‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را ذﺑﺢ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ -‬ﺗﺬﮐﯿﮥ‪ :‬ﺧﺎرج ﮐﺮدن ﺣﺮارت ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻏﺮﯾﺰي از ﻣﺬﺑﻮح اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ واژه‪ -‬ﺗﺬﮐﯿﻪ‪ -‬در ﺷـﺮع‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ ﮐﺮدن و ﻫﺪر دادن ﺣﯿﺎت‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ وﺟﻬﯽ از وﺟﻮه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻠﺐ ﺣﯿـﺎت و زﻧـﺪﮔﯽ از ﻣﻮﺟﻮد ﺟﺎﻧـﺪار و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺷﺘﯿـﺎق ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯿﺮون ﮐﺮدن ﺣﺮارت ﻏﺮﯾﺰي از ﻣﻮﺟﻮد ﺟﺎﻧـﺪار‪ ،‬واژهﻫـﺎي‪ -‬ﺧﺎﻣـﺪ و‬
‫ﻫﺎﻣﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺮد ﺷﺪه در ﻣّﯿﺖ و‪ -‬ﻫﺎﻣﺪة‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺮد و ﺧﺎﻣﻮش در ﺑﺎره آﺗﺶ و‪ -‬ﻫﺎﻣﺪة‪ -‬در ﻣﺮد او‪ ،‬آن ﻣﻌﻨﯽ را روﺷﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫و ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ دارد‪.‬‬
‫ذّﮐﯽ اﻟّﺮﺟـﻞ‪ :‬در ﻣﻮرد اﻧﺴﺎن وﻗﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭘﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎ و ﺳـﺨﺘﯿﻬﺎﯾﺶ در زﻧـﺪﮔﯽ آزﻣﻮده ﺷـﺪه و از‬
‫ﻫﻮش دﻗﯿﻘﯽ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ اﺳﺖ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﻫﺮ ﭘﯿﺮي‪ -‬ﻣﺬّﮐﯽ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ داراي ﺗﺠﺎرب و ﺗﻤﺮﯾﻨﺎت ﻓﮑﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و در ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬او دﻧﯿﺎ دﯾﺪه و ﮐﺎرآزﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺳﻌﺪي‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﮔﺮان ﻣﺮد ﮐﺎر دﯾﺪه ﻓﺮﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﺮ ﺷﺮزه ﺑﺮآرد ﺑﻪ زﯾﺮ ﺧﻢ ﮐﻤﻨﺪ‬
‫و ﭼﻮن اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪﻫـﺎ و ﮐﺎرآزﻣﻮدﮔﯿﻬـﺎ ﮐﻤﺘﺮ در ﮐﺴـﯽ ﻏﯿﺮ از ﭘﯿﺮان ﯾـﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﻟـﺬا واژه‪ -‬ذﮐـﺎء‪ -‬در ﺑﺎره آﻧﺎن ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺑﺎره ﻫﺮ ﭼﯿﺰ دﯾﺮ ﭘﺎي و ﮔﺮاﻣﯽ و ﻧﺠﯿﺐ‪ ،‬و از ﺳـﺘﻮران و ﺷﺘﺮان ﻫﻢ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه و ﮐﻼﻧﺴﺎل آﻧﻬﺎ‪ ،‬و در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺟﺮي‬
‫اﻟﻤﺬّﮐﯿﺎت ﻏﻼب »‪.«1‬‬
‫( ) )ذّل( ]ذّل ‪ ... :‬ص ‪16 :‬‬
‫( ) )ذّل( ]ذّل ‪ ... :‬ص ‪16 :‬‬
‫اﻟـّﺬّل‪ :‬زﺑﻮﻧﯽ و ﺧﻮاري ﮐﻪ در اﺛﺮ ﻓﺸـﺎر و ﻧﺎﭼـﺎري رخ ﻣﯽدﻫـﺪ‪ -‬اﻓﻌـﺎﻟﺶ‪ -‬ذّل‪ ،‬ﯾـﺬّل‪ ،‬ذﻟّـﺎ‪ -‬اﺳﺖ و اّﻣـﺎ‪ -‬اﻟـّﺬل‪ -‬ﺣـﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﺑﻌـﺪ از‬
‫دﺷﻮاري و ﺳـﺨﺘﯽ و ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺻـﻌﻮﺑﺖ اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﻟـّﺬّل‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻤﻮﺷـﯽ و ﺗﻮﺳـﻨﯽ اﺳﺖ ﺑـﺪون ﻓﺸﺎر و زﺟﺮ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ذّل‪،‬‬
‫ﯾﺬّل‪ ،‬ذﻟّﺎ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬در ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ‪ -‬ﺟﺮي اﻟﻤﺬّﮐﯿﺎت ﻏﻼب‪ -‬ﻣﺬﮐﯿﻪ‪ :‬ﺷﺘﺮ ﯾﺎ ﺳﺘﻮري اﺳﺖ ﮐﻪ از ﮐﺎﻣﻞ ﺷﺪن دﻧﺪاﻧﻬﺎﯾﺶ ﯾﮏ ﺳﺎل ﯾﺎ دو ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ‬
‫و‪ -‬ﻏﻼـب‪ -‬ﻣﺼـﺪر دّوم ﺑـﺎب ﻣﻔـﺎﻋﻠﻪ از‪ -‬ﻣﻐـﺎﻟﺒﻪ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﭼﯿﺮه ﺷـﺪن و ﭘﯿﺮوز ﺷـﺪن اﺳﺖ ﮔـﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬آن اﺳﺐ ﺑـﺎ ﻗّﻮت و‬
‫ﻧﯿﺮوﯾﺶ ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳـﺒﺎن دﯾﮕﺮ ﭼﯿﺮه ﺷﺪه ﺑﻄﻮرﯾﮑﻪ دوﯾﺪن ﻣﺠّﺪدش از ﺑﺎر اّوﻟﺶ ﺑﻬﺘﺮ و ﺑﺎر ﺳّﻮم از ﺑﺎر دّوم ﺑﻬﺘﺮ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫دوﯾﺪن و رﻓﺘﻨﺶ‪ -‬ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﭘﯿﺮوزي و ﺑﺮدن ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ در ﺑﺎره ﮐﺴﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ در ﻣﺴﺎﺑﻘﺎت ﻓﻀﯿﻠﺖ‬
‫و رﻗﺎﺑﺖﻫﺎ ﺑﺮاﻓﺰاﯾﺶ ﺑﺮﺗﺮي ﻣﯽﺟﻮﯾـﺪ و ﺑﺼﻮرت‪ -‬ﺟﺮي اﻟﻤـﺬﮐﯿﺎت ﻏﻼء‪ -‬ﻫﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺜﻞ ﺟﻮاﻧﺴﺎل ﻧﻤﯽدود‪ .‬ﻣﺠﻤﻊ اﻻﻣﺜﺎل‬
‫‪ -158 /1‬ﻣﻘﺎﺋﯿﺲ اﻟّﻠﻐﻪ ‪357 /2‬‬
‫َو اْﺧِﻔْﺾ ﻟَُﻬﻤﺎ َﺟﻨﺎَح اﻟﱡﺬﱢل ﻣَِﻦ اﻟﱠﺮْﺣَﻤِﮥ‪ /24 -‬اﺳﺮاء ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﻤﭽﻮن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﻬﻮر آﻧﻬﺎﺳﺖ ﺑﺎش »‪.«1‬‬
‫ﮐﻪ َﺟﻨﺎَح اﻟﱡﺬﱢل‪ /24 -‬اﺳﺮاء ﻫﻢ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻧﺮﻣﺨﻮﯾﯽ ﮐﻦ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮﺷﺎن ﺑﺎش‪.‬‬
‫ﻣﮕﺮ در ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ و ﺑﺨﻮاﻫﻨـﺪ ﻓﺮزﻧـﺪان را ﺑﻪ ﺷـﺮك ﺑﮑﺸﺎﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ِإْن ﺟﺎَﻫﺪاَك َﻋﻠﯽ َأْن ﺗُْﺸـ ِﺮَك ﺑ ِﯽ ﻣﺎ ﻟَﯿَْﺲ‬
‫ﻟََﮏ ﺑ ِِﻪ ِﻋﻠٌْﻢ َﻓﻼ ﺗُِﻄْﻌُﻬﻤﺎ َو ﺻﺎِﺣﺒُْﻬﻤﺎ ﻓِﯽ اﻟـﱡﺪﻧ ْﯿﺎ َﻣْﻌُﺮوﻓًﺎ‪ /15 -‬ﻟﻘﻤﺎن ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ ﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ ﺗﻮ را از ﺧـﺪاي و ﺣﻘﯿﻘﺖ دﯾﻦ دور ﮐﻨﻨﺪ ﻣﭙﺬﯾﺮ‬
‫اّﻣﺎ ﺳﺨﻨﺎن ﻧﯿﮑﻮ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﮕﻮي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬اﻟّﺬّل و اﻟﻘّﻞ و )اﻟّﺬﻟﮥ( و اﻟﻘﻠﮥ‪ :‬آراﻣﺶ و ﺑﺰرﮔﯽ‪ ،‬ﭘﺴﺘﯽ و ﮐﺎﺳﺘﯽ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﺗْﺮَﻫُﻘُﻬْﻢ ِذﻟ ﱠٌﮥ‪ /27 -‬ﯾﻮﻧﺲ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺴﺘﯽ و زﺑﻮﻧﯽ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫َو ُﺿِﺮﺑَْﺖ َﻋَﻠﯿِْﻬُﻢ اﻟﱢﺬﻟ ﱠُﮥ َو اﻟ َْﻤْﺴَﮑَﻨُﮥ‪ /61 -‬ﺑﻘﺮه و َﺳَﯿﻨﺎﻟ ُُﻬْﻢ َﻏَﻀٌﺐ ﻣِْﻦ َرﺑ ﱢِﻬْﻢ َو ِذﻟ ﱠٌﮥ‪ /152 -‬اﻋﺮاف )ذﻟّﺖ‪ (:‬اﻟّﺪاﺑﮥ و ﻫﯽ ذﻟﻮل‪ :‬آن ﺣﯿﻮان ﺑﻌﺪ‬
‫از ﺗﻮﺳﻨﯽ و ﺳﺮﮐﺸﯽ رام ﺷﺪ و دﯾﮕﺮ ﺳﻮارﯾﺶ ﺳﺨﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻻ َذﻟ ُﻮٌل ﺗُﺜِﯿُﺮ اﻟ َْﺄْرَض‪ /71 -‬ﺑﻘﺮه اﺷﺎره ﺑﻪ ﮔﺎوي اﺳﺖ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ را ﺷﺨﻢ ﻣﯽزﻧﺪ و ﻣﯽاﻓﺸﺎﻧﺪ در آﯾﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮔﺎوي ﻧﺒﺎﺷـﺪ اﮔﺮ‪ -‬ذّل‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ زﺑﻮن ﺳﺎﺧﺘﻦ و ﺧﻮار ﮐﺮدن ﻧﻔﺲ از ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺧﻮد اﻧﺴﺎن ﺑﺮ ﻧﻔﺲ ﺳﺮﮐﺸـﺶ ﺑﺎﺷﺪ ﭘﺴـﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ ﻣﺜﻞ آﯾﻪ‪:‬‬
‫َأِذﻟ ﱠٍﮥ َﻋَﻠﯽ اﻟ ُْﻤْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ »‪ /123 -«2‬آل ﻋﻤﺮان‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺷﺎرهاي ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ و رواﻧﯽ ﺑﻪ ﺣﺮﻣﺖ داﺷـﺘﻦ و ﭘﺎس زﺣﻤﺎت ﭘـﺪر و ﻣﺎدر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧـﺪان ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﭘﺪران و ﻣﺎدران ﺧﻮد ﺑﺎ‬
‫رﺣﻤﺖ و ﻣﺤّﺒﺖ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻫﺮ ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮ ﺷﻨﯿﺪ ﺣﺮف ﭘﺪر روزﮔﺎرش زﯾﺎده ﭘﻨﺪ دﻫﺪ‬
‫ﻫﺮ ﮐﻪ را روزﮔﺎر ﭘﻨﺪ ﻧﺪاد ﺗﯿﻎ زﻫﺮ آب داده ﭘﻨﺪ دﻫﺪ‬
‫)‪ (2‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از آﯾﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ از آﯾﻨﺪه اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ در‬
‫و آﯾﺎت َو ﻟََﻘْﺪ َﻧـَﺼ َﺮُﮐُﻢ اﻟﻠﱠُﻪ ﺑ َِﺒْﺪٍر َو َأﻧ ْﺘُْﻢ َأِذﻟ ﱠٌﮥ‪ /123 -‬آل ﻋﻤﺮان َﻓﺎْﺳﻠُِﮑﯽ ُﺳﺒَُﻞ َرﺑ ﱢِﮏ ُذﻟ ًُﻠﺎ‪ /69 -‬ﻧﺤﻞ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬رﻫﺴﭙﺎر راﻫﻬﺎي ﭘﺮوردﮔﺎرت‬
‫ﺑﺎش »‪.«1‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ُذﻟ ﱢَﻠْﺖ ﻗُُﻄﻮﻓُﻬﺎ َﺗْﺬﻟ ِﯿًﻠﺎ‪ /14 -‬اﻧﺴﺎن ﯾﻌﻨﯽ آﺳﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از آﺳـﺎن ﺑﻮدن‪ ،‬ﭼﯿـﺪن ﻣﯿﻮهﻫـﺎي ﺑﻬﺸﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻼ در دﺳﺘﺮس ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬اﻷﻣﻮر ﺗﺠﺮي ﻋﻠﯽ إذﻻﻟﻬﺎ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﮐﺎرﻫﺎ ﺑﺮ راه و روش ﺧﻮد ﺟﺮﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ از ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺟﻤﻬﻮري اﺳـﻼﻣﯽ ﮐﻨﻮﻧﯽ و ﻣّﻠﺖ اﯾﺮان ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪َ :‬ﻣْﻦ َﯾْﺮَﺗـﱠﺪ ﻣِﻨُْﮑْﻢ َﻋْﻦ ِدﯾﻨِِﻪ َﻓَﺴْﻮَف َﯾْﺄﺗِﯽ اﻟﻠﱠُﻪ ﺑ َِﻘْﻮٍم ﯾُِﺤﱡﺒُﻬْﻢ َو ﯾُِﺤﱡﺒﻮَﻧُﻪ‬
‫َأِذﻟ ﱠٍﮥ َﻋَﻠﯽ اﻟ ُْﻤْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ َأِﻋﱠﺰٍة َﻋَﻠﯽ اﻟ ْﮑﺎﻓِِﺮﯾَﻦ ﯾُﺠﺎِﻫُﺪوَن ﻓِﯽ َﺳﺒِﯿِﻞ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /123 -‬آل ﻋﻤﺮان اي ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠّﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ ﻫﺮ ﮐﻪ از‬
‫ﺷﻤﺎ از دﯾﻦ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺮﺗـﺪ ﺷﻮد در آﯾﻨﺪه ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﻮﻣﯽ را ﻣﯽآورد ﮐﻪ دوﺳـﺘﺸﺎن دارد و آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﺧﺪاي را دوﺳﺖ دارﻧﺪ رﻓﺘﺎرﺷﺎن در‬
‫ﻣﯿﺎن ﺧﻮﯾﺶ و ﺑﺎ ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﺑﺎ ﻧﺮﻣﺨﻮﺋﯽ و ﺗﻮاﺿﻊ و ﺑﺎ ﮐّﻔﺎر ﺳﺮﮐﺶ و ﮔﺮدﻧﻔﺮازاﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در راه ﺧﺪا ﮐﺎرزار ﮐﻨﻨﺪ و از ﺳﺮزﻧﺶ و ﻣﻼﻣﺖ‬
‫دﯾﮕﺮان ﻧﻬﺮاﺳﻨﺪ و اﯾﻦ ﻟﻄﻒ و ﮐﺮم ﺧﺪاﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣـﺎ در ﺟﻬﺎن اﻣﺮوز ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﭘﺲ از ‪ 14‬ﻗﺮن ﭘﺮﭼﻢ اﻟﻠّﻪ و اﺳـﻼم از اﯾﺮان اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻄﻮر ﻗﻄﻊ و ﯾﻘﯿﻦ آن ﻗﻮم ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﻣّﻠﺖ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ آﺛﺎرش را ﻫﺮ اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪ و ﺑﺎ وﺟﺪاﻧﯽ درﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﭼﻮن در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ در‬
‫ﭘﺎﺳﺦ اﺻﺤﺎب ﮐﻪ ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ اﯾﻦ ﻗﻮم ﮐﯿﺎﻧﻨﺪ دﺳﺖ ﺑﺮ ﺷﺎﻧﻪ ﺳﻠﻤﺎن ﻧﻬﺎد و ﻓﺮﻣﻮد از ﺗﺒﺎر و ﻗﻮم اﯾﻦ ﻣﺮد‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﻋﺒﺎرﺗﯽ از آﯾﻪ ‪ /69‬ﻧﺤﻞ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وﺣﯽ ﻧﻤﻮدن ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑﻪ زﻧﺒﻮر ﻋﺴﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﺮﻧـﺪه ﮐﻮﭼﮏ ﻣﻔﯿـﺪ را ﺑﺎ آﺋﯿﻦ وﺣﯿﺶ در‬
‫ﻃﺮﯾﻘﻪ ﺑﻬﺮهﻣﻨـﺪي و ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﻨﺪ و در ﮐﻮﻫﻬﺎ و درﺧﺘﺎن و راﻫﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﮔﻠﻬﺎ و ﻏﺬاﻫﺎي ﻧﯿﮑﻮ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و ﺳـﭙﺲ‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﺮﺑﺖ ﮔﻮارا و ﻣﻔﯿﺪ را ﺑﺮاي ﺑﺸﺮ ﺗﻬّﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺷﻔﺎﺑﺨﺶ ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫آﻏﺎز آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ َو َأْوﺣﯽ َرﺑﱡَﮏ ِإﻟَﯽ اﻟﻨﱠْﺤِﻞ‪ /68 -‬ﻧﺤﻞ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را ﻫﺸﺪار ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ راه ﭘﺮوردﮔﺎر و وﺣﯽ اﻟﻬﯽ ﻫﻤﭽﻮن راه زﻧﺒﻮر‬
‫ﻋﺴﻞ ﺟﺎوداﻧﻪ و ﺑﺎ ﻣﻬﺎرت و ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﯿﻦ دﻗﯿﻖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬و ﺳـﭙﺲ ﻧﺘﯿﺠﻪ و ﺛﻤﺮه ﭘﯿﺮوزي از وﺣﯽ‪ ،‬ﺷـﻬﺪ ﺷﯿﺮﯾﻦ ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻮد و دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‪.‬‬
‫و در ﭘﺎﯾﺎن آﯾﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ِ :‬إﱠن ﻓِﯽ ذﻟ َِﮏ ﻟَﺂَﯾًﮥ ﻟ َِﻘْﻮٍم َﯾَﺘَﻔﱠﮑُﺮوَن‪ 69 -‬ﻧﺤﻞ ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻔّﮑﺮ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ در ﺑﺎره ﻣﻮﺟﻮدات ﻋﺎﻟﻢ ﻣﯿﺴﻮر‬
‫اﺳﺖ و ﻋﻠﻢ و ﻋﻤﻞ ﻻزم ﻧﺪارد‪.‬‬
‫و ﻟﺬا ﻓﺮﻣﻮد‪ -:‬ﯾﺘﻔّﮑﺮون‪ -‬و ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺳﻌﺪي‪:‬‬
‫ﭼﺸﻤﻪ از ﺳﻨﮓ ﺑﺮون آرد و ﺑﺎران از ﻣﯿﻎ اﻧﮕﺒﯿﻦ از ﻣﮕﺲ ﻧﺤﻞ دّر از درﯾﺎ ﺑﺎر‬
‫( ) )ذّم( ]ذّم ‪ ... :‬ص ‪19 :‬‬
‫ﺳﺮزﻧﺶ و ﻣﻼﻣﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ذّﻣﺘﻪ‪ ،‬أذّﻣﻪ‪ ،‬ذّﻣﺎ‪ -‬ﮐﻪ اﺳﻢ آن‪ ،‬ﻣﺬﻣﻮم و ذﻣﯿﻢ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻼﻣﺖ و ﺳـﺮزﻧﺶ ﺷـﺪه ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ :‬ﻣْﺬُﻣﻮﻣًﺎ َﻣْﺪُﺣﻮرًا‪ /18 -‬اﺳـﺮاء ﺻﻮرﺗﻬـﺎي ﻓﻌـﻞ اﯾﻦ واژه ﺑﺼـﻮرت‪ -‬ذّﻣﺘﻪ‪ ،‬أذّﻣﻪ‪ -‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﯾﮏ ﻣﯿﻢ در اﺻﻞ ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﺣﺮف ت ﻧﯿﺰ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫اﻟّﺬﻣﺎم‪ ،‬اﻟّﺬﻣﮥ و اﻟﻤﺬّﻣﮥ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ آﻧﺮا ﺿﺎﯾﻊ ﮐﻨﻨﺪ ﻣﺬّﻣﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﯽ ﻣﺬّﻣﮥ ﻓﻼ ﺗﻬﺘﮑﻬﺎ‪ :‬راز و ﻋﻬﺪي دارم آن را اﻓﺸﺎء ﻣﮑﻦ و ﻣﺸﮑﺎف‪.‬‬
‫أذﻫﺐ ﻣﺬّﻣﺘﻬﻢ ﺑﺸﯽء‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ از روي ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﭼﯿﺰي از ﻣﺎﻟﺸﺎن ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺒﺨﺶ‪.‬‬
‫أذّم ﺑﮑﺬا‪ :‬ﻋﻬﺪش را ﺷﮑﺴﺖ و ﺑﯽ وﻓﺎﯾﯽ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫رﺟﻞ ﻣﺬّم‪ :‬ﻣﺮد ﺑﯽ ﺣﺮﮐﺖ و ﺑﯽ ﻓﻌﺎﻟّﯿﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺌﺮ ذّﻣﮥ‪ :‬ﭼﺎه ﮐﻢ آب‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫و ﺗﺮي اﻟّﺬﻣﯿﻢ ﻋﻠﯽ ﻣﺮاﺳﻨﻬﻢ ﯾﻮم اﻟﻬﯿﺎج ﮐﻤﺎزن اﻟّﻨﻤﻞ‬
‫در ﺟﻨـﮓ و ﮐﺎرزار داﻧﻪﻫﺎي رﯾﺰ ﮔﺮد و ﻏﺒﺎر را ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺗﺨﻢ ﻣﻮرﭼﮕﺎن ﺑﺮ روي ﺑﯿﻨﯽﺷﺎن ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﮔﺮم ﺑﻮدن ﻣﯿـﺪان ﺟﻨﮓ در‬
‫اﺛﺮ دوﯾﺪن اﺳﺒﻬﺎ و ﻧﺸﺴﺘﻦ ذّرات ﺧﺎل ﺑﺮ ﺑﯿﻨﯽ ﻋﺮق ﮐﺮده ﺟﻨﮓ ﺟﻮﯾﺎن اﺳﺖ اﻟّﺬﻣﯿﻢ‪ :‬در ﺷﻌﺮ ﻓﻮق ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺜﻞ داﻧﻪﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏ‪.‬‬
‫( ) )ذﻧﺐ( ]ذﻧﺐ ‪ ... :‬ص ‪19 :‬‬
‫ذﻧﺐ اﻟّﺪاﺑﮥ و ﻏﯿﺮﻫﺎ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ذم ﺣﯿﻮان‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﺧﻮار و ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪهاي ﻫﻢ ﺑﺎ واژه‪ -‬ذﻧﺐ‪ -‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻫﻢ أذﻧـﺎب ﻟا ﻘـﻮم‪ :‬آﻧﻬـﺎ دﻧﺒـﺎﻟﻪ روان ﻣﺮدﻣﻨـﺪ ﮐﻨـﺎﯾﻪ از ﮐﻢ ﻣـﺎﯾﮕﯽ ﻋﻘـﻞ و ﺧﺮد اﺳﺖ ﻣـﺬاﻧﺐ اﻟﺘّﻠـﺎع‪ :‬ﺑﻄـﻮر اﺳـﺘﻌﺎره ﯾﻌﻨﯽ آﺑﺮاﻫﻪﻫـﺎي‬
‫ﮐﻮﻫﺴﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﺛﺮ رﯾﺰش ﺳﯿﻞ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻤﺬﻧﺐ‪ :‬ﺧﺮﻣﺎﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﺮﻣﺎ ﺑﻦ رﺳﯿﺪه و ﭘﺨﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫)اﻟّﺬﻧﻮب(‪ :‬اﺳﺐ دم ﺑﻠﻨﺪ و دﻟﻮ و ﺳﻄﻠﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ دﺳﺘﻪ ﺑﻠﻨﺪ دارد‪.‬‬
‫واژه‪ -‬ذﻧﺐ‪ -‬ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﺑﺮاي ﺑﻬﺮه و ﻧﺼﯿﺐ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﺳﺠﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺴﻤﺖ و ﺑﻬﺮه‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓِﺈﱠن ﻟ ِﻠﱠِﺬﯾَﻦ َﻇَﻠُﻤﻮا َذﻧُﻮﺑًﺎ ﻣِﺜَْﻞ َذﻧُﻮِب َأْﺻـ ﺤﺎﺑ ِِﻬْﻢ ‪ /59‬ذارﯾﺎت ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺳـﺘﻤﮑﺎران را ﻫﻤﭽﻮن ﭘﯿﺮواﻧﺸﺎن ﺑﻬﺮه و ﻧﺼﯿﺒﯽ از‬
‫ﻋﺬاب اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟّﺬﻧﺐ‪ :‬در اﺻﻞ ﺑﺪﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ دﻧﺒﺎﻟﻪ و دم ﭼﯿﺰي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ذﻧﺒﺘﻪ‪ :‬ﺑﻪ دﻣﺶ زدم و آﻧﺮا ﮔﺮﻓﺘﻢ‪.‬‬
‫)ذﻧﺐ‪ (:‬ﺑﻄﻮر اﺳـﺘﻌﺎره در ﻫﺮ ﮐـﺎري ﮐﻪ ﻋﺎﻗﺒﺘﺶ ﻧﺎروا و ﻧﺎﮔﻮار اﺳﺖ و ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر دﻧﺒﺎﻟﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ از اﯾﻦ روي واژه‪ -‬ذﻧﺐ‪-‬‬
‫ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﮐﻪ از ﮔﻨﺎه ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺪ ﻓﺮﺟﺎﻣﯽ و ﺗﻨﺒﯿﻪ و ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪ ،‬ﺟﻤﻊ ذﻧﺐ‪ -‬ذﻧﻮب‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﻓَﺄَﺧَﺬُﻫُﻢ اﻟﻠﱠُﻪ ﺑ ُِﺬﻧُﻮﺑ ِِﻬْﻢ‪ /11 -‬آل ﻋﻤﺮان و َﻓُﮑﻠ‪‬ﺎ َأَﺧْﺬﻧﺎ ﺑ َِﺬﻧ ْﺒِِﻪ‪ /40 -‬ﻋﻨﮑﺒﻮت و َو َﻣْﻦ َﯾْﻐِﻔُﺮ اﻟﱡﺬﻧُﻮَب ِإﻟ ﱠﺎ اﻟﻠﱠُﻪ؟‪ /135 -‬آل‬
‫ﻋﻤﺮان و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر آﯾﺎت دﯾﮕﺮ ﻏﯿﺮ از اﯾﻨﻬﺎ‪.‬‬
‫( ) )ذﻫﺐ( ]ذﻫﺐ ‪ ... :‬ص ‪20 :‬‬
‫اﻟـّﺬﻫﺐ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻃﻼـ ﮐـﻪ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ و ﺑﺴـﺎ ﮐﻪ‪ -‬ذﻫﺒـﮥ ﺑﻪ ﺑﺮاده و رﯾﺰهﻫـﺎي ﻃﻼـ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﻮد ﮐﻪ اﺧّﺺ از‪ -‬ذﻫﺐ‪ -‬اﺳﺖ رﺟـﻞ ذﻫﺐ‪:‬‬
‫ﮐﺴﯿﮑﻪ از دﯾﺪن ﻣﻌﺪن ﻃﻼ ﻣﺪﻫﻮش و ﺳﺮاﺳﯿﻤﻪ ﺷﺪه‪ .‬ﺷﯽء ﻣﺬﻫﺐ‪ :‬ﻫﺮ ﭼﯿﺰ زر اﻧﺪود‪.‬‬
‫ﮐﻤﯿﺖ ﻣﺬّﻫﺐ‪ :‬اﺳﺒﯽ ﮐﻪ زردي رﻧﮕﺶ از ﺳﺮﺧﯿﺶ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ زر اﻧﺪود اﺳﺖ‪.‬‬
‫ذﻫـﺎب‪ :‬رﻓﺘﻦ‪ ،‬ذﻫﺐ ﺑﺎﻟّﺸـ ﯽء و أذﻫﺒﻪ‪ :‬او را ﺑﺮد ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﺑﺮدن و رﻓﺘﻦ در اﺟﺴﺎم و در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻫﺮ دو ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪،2‬‬
‫ص‪21 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ﻗﺎَل ِإﻧﱢﯽ ذاِﻫٌﺐ ِإﻟﯽ َرﺑ ﱢﯽ‪ /99 -‬ﺻﺎّﻓﺎت ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬روﻧﺪه ﺑﺴﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرم ﻫﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫َﻓَﻠﱠﻤﺎ َذَﻫَﺐ َﻋْﻦ ِإﺑ ْﺮاِﻫﯿَﻢ اﻟﱠﺮْوُع »‪ /74 -«1‬ﻫﻮد َﻓﻼ َﺗْﺬَﻫْﺐ َﻧْﻔُﺴَﮏ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ َﺣَﺴﺮاٍت‪ /8 -‬ﻓﺎﻃﺮ ﮐﻨﺎﯾﻪاي از ﻣﺮگ اﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﺗﻠﻒ‬
‫ﻣﮑﻦ و ﻣﮑﺶ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻧﻔﺲ و ﺟﺎﻧﺖ ﺑﺎ ﺣﺴـﺮت و اﻓﺴﻮس ﺑﺮ ﮐّﻔﺎر ﮐﻪ ﭼﺮا اﯾﻤﺎن ﻧﺪارﻧـﺪ از دﺳﺖ ﻧﺮود و ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﻧﺮﺳـﺪ و آﯾﺎت‪ِ :‬إنْ‬
‫َﯾَﺸْﺄ ﯾُـْﺬِﻫﺒُْﮑْﻢ َو َﯾْﺄِت ﺑ َِﺨﻠٍْﻖ َﺟِﺪﯾـٍﺪ‪ /19 -‬اﺑﺮاﻫﯿـﻢ و َو ﻗـﺎﻟ ُﻮا اﻟ َْﺤْﻤـ ُﺪ ﻟ ِﻠﱠِﻪ اﻟ ﱠِﺬي َأْذَﻫَﺐ َﻋﻨﱠﺎ اﻟ َْﺤَﺰَن ‪ /34‬ﻓﺎﻃﺮ و ِإﻧﱠﻤﺎ ﯾُِﺮﯾـُﺪ اﻟﻠﱠُﻪ ﻟ ِﯿُـْﺬِﻫَﺐ َﻋﻨُْﮑُﻢ‬
‫اﻟﱢﺮْﺟَﺲ َأْﻫَﻞ اﻟ َْﺒﯿِْﺖ ‪ /33‬اﺣﺰاب و َو ﻻ َﺗْﻌـُﻀ ﻠُﻮُﻫﱠﻦ ﻟ َِﺘـْﺬَﻫﺒُﻮا ﺑ َِﺒْﻌِﺾ ﻣﺎ آَﺗﯿْﺘُُﻤﻮُﻫﱠﻦ‪ /19 -‬ﻧﺴﺎء ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿـﺪ ﻃﻼﻗﺸﺎن ﺑﺪﻫﯿﺪ‬
‫ﻧﺎراﺣﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺪان وﺳﯿﻠﻪ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﻣﻘﺪاري از ﻣﻬﺮّﯾﻪ ﯾﺎ اﻣﻮال آﻧﻬﺎ را ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺨﺸﯿﺪهاﯾﺪ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي از آن دﺳﺖ ﯾﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ َو ﻻ َﺗﻨﺎَزُﻋﻮا َﻓَﺘْﻔَﺸـ ﻠُﻮا َو َﺗْﺬَﻫَﺐ ِرﯾُﺤُﮑْﻢ‪ /46 -‬اﻧﻔﺎل اي ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد ﺑﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ ﺟﺪال و ﮐﺸـﻤﮑﺶ ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪،‬‬
‫ﻧﯿﺮوﻫﺎﺗﺎن از دﺳﺖ ﺑﺮود و ﮐﻢ ﻗـﺪرت ﺷﻮﯾﺪ و آﯾﺎت‪َ :‬ذَﻫَﺐ اﻟﻠﱠُﻪ ﺑ ِﻨُﻮِرِﻫْﻢ‪ /17 -‬ﺑﻘﺮه و َو ﻟَْﻮ ﺷﺎَء اﻟﻠﱠُﻪ ﻟََﺬَﻫَﺐ ﺑ َِﺴْﻤِﻌِﻬْﻢ‪ /20 -‬ﺑﻘﺮه و ﻟََﯿُﻘﻮﻟَﱠﻦ‬
‫َذَﻫَﺐ اﻟﱠﺴﯿﱢﺌﺎُت َﻋﻨﱢﯽ‪ /10 -‬ﻫﻮد »‪«2‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ ﺑﯿﻢ و ﺷـﮕﻔﺘﯽ از اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ دﯾﺪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﺄﻣﻮر ﻋﺬاب ﻗﻮم ﻟﻮط ﺑﺴﻮي ﮔﻮﺷﺖ ﭘﺨﺘﻪاي ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاﯾﺸـﺎن آورده ﺑﻮد دﺳﺖ دراز ﻧﻤﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﻧﻤﯽﺧﻮرﻧـﺪ‪ -‬اوﺟﺲ ﻣﻨﻬﻢ ﺧﯿﻔـﮥ‪ -‬در دﻟﺶ ﺑﯿﻤﻨـﺎك ﺷـﺪ و ﭘﺲ از ﺷـﻨﯿﺪن ﻣـﺎﺟﺮاي آﻧﻬﺎ‬
‫ﺷﮕﻔﺘﯽ او ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪ‪[...] .‬‬
‫)‪ (2‬ﺗﻤﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﻟَﺌِْﻦ َأَذﻗْﻨﺎُه َﻧْﻌﻤﺎَء ﺑَْﻌَﺪ َﺿﱠﺮاَء َﻣﱠﺴﺘُْﻪ ﻟََﯿُﻘﻮﻟَﱠﻦ َذَﻫَﺐ اﻟﱠﺴﯿﱢﺌﺎُت َﻋﻨﱢﯽ ِإﻧﱠُﻪ ﻟََﻔِﺮٌح َﻓُﺨﻮٌر‪ /10 -‬ﻫﻮد ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻪ آﯾﺎت ﻗﺒﻞ از‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ روي ﺳﺨﻦ ﺑﺎ ﻧﻮع اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ﻟَﺌِْﻦ َأَذﻗَْﻨﺎ اﻟ ِْﺈﻧ ْﺴﺎَن ﻣِﻨﱠﺎ َرْﺣَﻤًﮥ‪ /9 -‬ﻫﻮد اﺷﺎره ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻃﺒﯿﻌﺖﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ اﻧﺴﺎن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑـﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑـﺎ ﺗﻤﺮﯾﻦ در ﻋﺒـﺎدات و اﯾﻤـﺎن‪ ،‬آن را ﺑﺮﻃﺮف ﮐﺮد ﯾﻌﻨﯽ ﺣـﺎﻟﺖ ﺳﺒﮑﺴـﺮي و ﺿـﻌﻒ رواﻧﯽ و ﮐﻢ ﻇﺮﻓّﯿﺘﯽ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬
‫ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ رﺣﻤﺘﯽ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺎ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽرﺳﺪ و ﺳـﭙﺲ ﺳﻠﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻔﺮان ﭘﯿﺸﻪ و ﻧﺎ اﻣﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﺮ ﮔﺎه ﺑﻌﺪ از ﺳﺨﺘﯽ و ﻣﺤﻨﺖ او‬
‫را ﻧﻌﻤﺘﯽ دﻫﯿﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺑـﺪﯾﻬﺎ از ﻣﻦ ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺳـﺮﻣﺴﺘﯽ و ﻓﺮﺣﻨﺎﮐﯽ ﻓﺨﺮ ﻓﺮوﺷـﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ َﺻَﺒُﺮوا َو َﻋِﻤﻠُﻮا اﻟﱠﺼﺎﻟ ِﺤﺎِت ُأوﻟﺌَِﮏ ﻟَُﻬْﻢ‬
‫َﻣْﻐِﻔَﺮٌة َو َأْﺟٌﺮ َﮐﺒِﯿٌﺮ‪ /11 -‬ﻫﻮد‪ -‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﺋﯽ ﻣﯽورزﻧﺪ و ﭘﺲ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ‬
‫‪ (.‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪22 :‬‬
‫) )ذﻫﻞ( ]ذﻫﻞ ‪ ... :‬ص ‪22 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬ﯾْﻮَم َﺗَﺮْوَﻧﻬﺎ َﺗْﺬَﻫُﻞ ُﮐﱡﻞ ُﻣْﺮِﺿَﻌٍﮥ َﻋﱠﻤﺎ َأْرَﺿَﻌْﺖ‬
‫»‪ /2 -«1‬ﺣﺞ ذﻫﻮل‪ :‬ﮐﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺮاﺛﺶ و ﻧﺘﯿﺠﻪاش اﻧﺪوه و ﻓﺮاﻣﻮﺷـﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﻓﻌﺎل آن‪ -‬ذﻫﻞ ﻋﻦ ﮐﺬا و أذﻫﻠﻪ ﮐﺬا اﺳﺖ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ از‬
‫او ﻏﻔﻠﺖ ﮐﺮد و او را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫( ) )ذوق( ]ذوق ‪ ... :‬ص ‪22 :‬‬
‫اﻟّﺬوق‪ :‬وﺟﻮد ﻃﻌﻢ و ﭼﺸﯿﺪن ﻣﺰه ﻏﺬا ﺑﺎ دﻫﺎن اﺳﺖ و اﺻﻠﺶ در ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮردن و ﺑﻬﺮه او ﮐﻢ اﺳﺖ ﻧﻪ زﯾﺎد‪.‬‬
‫و اﮔﺮ ﺧﻮردن از ﭼﯿﺰي زﯾﺎد ﺑﺎﺷﺪ آن را‪ -‬آﮐﻞ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫واژه‪ -‬ذوق‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﺸﯿﺪن و ﺧﻮردن‪ ،‬در ﻗﺮآن ﺑﺮاي ﻋﺬاب اﺧﺘﯿﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ در ﻋﺮف و ﺗﮑّﻠﻢ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ذوق را در ﭼﯿﺰي‬
‫اﻧﺪك ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ اّﻣﺎ ﺑﺮاي ﭼﺸﯿﺪن زﯾﺎد ﻫﻢ ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ واژه‪ -‬ذوق‪ -‬را در ﻗﺮآن ﺑﺎ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻫﺮ دو اﻣﺮ ﯾﻌﻨﯽ رﺣﻤﺖ و ﻋﺬاب را ﺷﺎﻣﻞ ﺷﻮد وﻟﯽ ﺑﮑﺎر ﺑﺮدﻧﺶ‬
‫در ﻋﺬاب ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﺎت زﯾﺮ‪:‬‬
‫ﻟ َِﯿُﺬوﻗُﻮا اﻟ َْﻌﺬاَب‪ /56 -‬ﻧﺴﺎء و َو ﻗِﯿَﻞ ﻟَُﻬْﻢ ُذوﻗُﻮا َﻋﺬاَب اﻟﻨﱠﺎِر‪ /20 -‬ﺳﺠﺪه‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻧﻌﻤﺎت اﻟﻬﯽ ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ آﻣﺮزش و ﭘﺎداش ﺑﺰرگ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ (1‬آﯾﻪ ﻓﻮق دّوﻣﯿﻦ آﯾﻪ از ﺳﻮره ﺣـّﺞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳـﺮ آﻏﺎز ﻗﯿﺎﻣﺖ راي ﺑﺮاي اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﭘﯿﺶ ﭘﯿﺶ ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ از ﻏﻔﻠﺖ و ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ‬
‫ﺑـﺪر آﯾﻨﺪ‪ :‬ﯾﺎ َأﱡﯾَﻬﺎ اﻟﻨﱠﺎُس ‪ /10 ...‬ﺣـّﺞ ﻫﺎن اي ﻣﺮدم ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن را ﭘﺮوا ﮐﻨﯿﺪ و اﻧﺪﯾﺸـﻤﻨﺪ ﺑﺎﺷـﯿﺪ زﯾﺮا زﻟﺰﻟﻪاي ﮐﻪ آﻏﺎز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺳـﺖ‬
‫ﺑﺴـﯽ ﻫﻮل اﻧﮕﯿﺰ اﺳﺖ‪ ،‬آن ﻫﻨﮕﺎم را اﮔﺮ ﺑﺒﯿﻨﯽ ﺧﻮاﻫﯿﺪ دﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺎدران ﺷﯿﺮده از ﺷﯿﺮﺧﻮاره ﻣﺴﺘﺎن ﻏﺎﻓﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و زﻧﺎن ﺑﺎردار‬
‫ﺑﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﺳﺎﻗﻂ ﮐﻨﻨﺪ ﻣﺮدﻣﺎن را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴـﺘﺎن ﺳﺮﮔﺸﺘﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ اّﻣﺎ ﻣﺴﺖ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻋﺬاب و روﯾﺪاد ﺳﺨﺖ و ﺳﻬﻤﮕﯿﻦ اﺳﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻮﻟﻮي‪:‬‬
‫ﻫﻨﻮزت اﺟﻞ دﺳﺖ ﻫﻮﺷﺖ ﻧﺒﺴﺖ ﺑﺮآور ﺑﻪ درﮔﺎه داور دو دﺳﺖ‬
‫ﺗﻮ ﭘﯿﺶ از ﻋﻘﻮﺑﺖ در ﻋﻔﻮ ﮐﻮب ﮐﻪ ﺳﻮدي ﻧﺪارد ﻓﻐﺎن زﯾﺮ ﭼﻮب‬
‫ﭼﻨﺎن ﺷﺮم دار از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﮐﻪ ﺷﺮﻣﺖ ز ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎﻧﺴﺖ و ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺑﺘﺮس از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮﯾﺶ اﯾﻦ ﻧﻔﺲ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﺘﺮﺳﯽ ز ﮐﺲ‬
‫َﻓُﺬوﻗُﻮا اﻟ َْﻌﺬاَب ﺑ ِﻤﺎ ُﮐﻨْﺘُْﻢ َﺗْﮑُﻔُﺮوَن‪ /106 -‬آل ﻋﻤﺮان ُذْق ِإﻧﱠَﮏ َأﻧ َْﺖ اﻟ َْﻌِﺰﯾُﺰ اﻟ َْﮑِﺮﯾُﻢ‪ /49 -‬دﺧﺎن ِإﻧﱠُﮑْﻢ ﻟَﺬاﺋُِﻘﻮا اﻟ َْﻌﺬاِب اﻟ َْﺄﻟ ِﯿِﻢ‪ /38 -‬ﺻﺎّﻓﺎت‬
‫ذﻟ ُِﮑْﻢ َﻓُﺬوﻗُﻮُه‪ /14 -‬اﻧﻔﺎل َو ﻟَﻨُـِﺬﯾَﻘﻨﱠُﻬْﻢ ﻣَِﻦ اﻟ َْﻌـ ﺬاِب اﻟ َْﺄْدﻧﯽ ُدوَن اﻟ َْﻌﺬاِب اﻟ َْﺄْﮐَﺒِﺮ‪ /21 -‬ﺳـﺠﺪه اّﻣﺎ ﺑﮑﺎر ﺑﺮدن واژه‪ -‬ذوق در رﺣﻤﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫َو ﻟَﺌِْﻦ َأَذﻗَْﻨﺎ اﻟ ِْﺈﻧ ْﺴﺎَن ﻣِﻨﱠﺎ َرْﺣَﻤـ ًﮥ‪ /9 -‬ﻫﻮد و َو ﻟَﺌِْﻦ َأَذﻗْﻨﺎُه َﻧْﻌﻤﺎَء ﺑَْﻌَﺪ ـَﺿ ﱠﺮاَء َﻣﱠﺴﺘُْﻪ‪ /10 -‬ﻫﻮد و ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ آزﻣﻮن و اﻣﺘﺤﺎن ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)أذﻗﺘﻪ( ﮐـﺬا ﻓـﺬاق‪ :‬او را آزﻣﻮدم و اﻣﺘﺤﺎن ﺷﺪ ﻓﻼن ذاق ﮐﺬا و أﻧﺎ أﮐﻠﺘﻪ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﻻﺗﺮ از آﮔﺎﻫﯽ و ﺧﺒﺮ او آزﻣﻮدﻣﺶ او ﭼﺸـﻨﺪه ﺑﻮد و‬
‫ﻣﻦ ﺧﻮرﻧـﺪه ﯾﺎ او اﻧـﺪك ﻣﺎﯾﻪ ﺑﻮد و ﻣﻦ ﺑﯿﺸﺘﺮ آﮔﺎه ﺷﺪه و آﯾﻪ َﻓَﺄذاَﻗَﻬﺎ اﻟﻠﱠُﻪ ﻟ ِﺒﺎَس اﻟ ُْﺠﻮِع َو اﻟ َْﺨْﻮِف‪ /112 -‬ﻧﺤﻞ ﺑﮑﺎر ﺑﺮدن واژه ﺧﻮردن‬
‫ﯾﺎ ﭼﺸﯿﺪن ذوق ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻠﻤﻪ ﻟﺒﺎس در اﯾﻦ آﯾﻪ آﻣﺪه ﺑﺮاي اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ از ذاق‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ و آزﻣﺎﯾﺶ اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ اﺧﯿﺮ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ در ﻣﻮﻗﻌّﯿﺘﯽ واﻗﻊ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻃﻌﻢ ﻗﺤﻄﯽ و ﺑﯿﻢ ﺧﻮف را ﭼﺸـﯿﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ از ﺳـﺘﻤﮕﺮي و ﮐﻔﺮ دﺳـﺖ‬
‫ﺑﺮدارﻧـﺪ‪ ،‬و واژه ﻟﺒﺎس ﺑﻄﻮر اﺳـﺘﻌﺎره ﺑﺮاي اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺳـﺮاﭘﺎي زﻧﺪﮔﯿﺸﺎن را ﮔﺮﺳـﻨﮕﯽ و ﺗﺮس ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻟﺒﺎس ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و ﭘﻮﺷﺎﻧﺪ در آﯾﻪ‬
‫ﻓﻮق ﻫﺮ دو ﮐﻼم‪ ،‬ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و ﺗﺮس ﻣﻘّﺪر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪:‬‬
‫أذاﻗﻬﺎ ﻃﻌﻢ ﻟا ﺠﻮع و اﻟﺨﻮف و أﻟﺒﺴـﻬﺎ ﻟﺒﺎﺳـﻬﻤﺎ‪ :‬ﻃﻌﻢ ﮔﺮﺳـﻨﮕﯽ و ﺗﺮس را ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﭼﺸﺎﻧﯿﺪ و ﻟﺒﺎس ﺗﺮس و ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ را ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﭘﻮﺷﺎﻧﯿﺪ‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ِإﻧﱠﺎ ِإذا )َأَذﻗَْﻨﺎ( اﻟ ِْﺈﻧ ْﺴﺎَن ﻣِﻨﱠﺎ َرْﺣَﻤًﮥ‪ /48 -‬ﺷﻮري واژه‪ -‬إذاﻗﻪ‪ -‬در رﺣﻤﺖ ﺑﮑـﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑـﻞ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﺼـﯿﺒﺖ رﺳﺎﻧﺪن اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ :‬و ِإْن ﺗُِﺼﺒُْﻬْﻢ َﺳﯿﱢَﺌٌﮥ‪ /78 -‬ﻧﺴـﺎء آﮔﺎﻫﯽ و ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫او ﻋﻄـﺎء ﻣﯽﺷﻮد ﺳﺮﮐﺸـﯽ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و اﺳـﺘﮑﺒﺎر و ﻏﺮور ﻣﯽورزد و اﺷـﺎره ﺑﻪ آﯾﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪َ :‬ﮐﻠﱠﺎ ِإﱠن اﻟ ِْﺈﻧ ْﺴـﺎَن ﻟََﯿْﻄﻐﯽ َأْن َرآهُ‬
‫اْﺳَﺘْﻐﻨﯽ ‪ /6‬ﻋﻠﻖ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪24 :‬‬
‫اﺻﻮﻻ اﻧﺴﺎن ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﺧﻮد را ﺑﯽﻧﯿﺎز دﯾﺪ ﺳﺮﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )ذو( ]ذو[‪ ... :‬ص ‪24 :‬‬
‫ذو‪ ،‬دو وﺟﻪ دارد‪:‬‬
‫اّول‪ -‬اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ‪ -‬ذو‪ -‬ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ اﺳـﻤﯽ از اﺟﻨـﺎس و اﻧﻮاع ﺗﻮﺻـﯿﻒ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ‪ -‬ذو‪ -‬وﺻﻒ و ﺗﻮﺻـﯿﻒ آن ﻧﺎﻣﻬـﺎ ﺑﺪﺳـﺖ‬
‫ﻣﯽآﯾـﺪ‪ -‬ذو‪ -‬ﺑﻪ اﺳﻢ ﻇـﺎﻫﺮ ﻧﻪ ﻣﻀـﻤﺮ اﺿـﺎﻓﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺜﻨﯿﻪ و ﺟﻤﻊ دارد و ﺑﺮاي وﺻﻒ اﺳﻢ ﻣﺆﻧّﺚ‪ -‬ذات‪ -‬و در ﺗﺜﻨﯿﻪ ﻣﺆﻧّﺚ‪ -‬ذواﺗﺎ‪ -‬و‬
‫در ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧّﺚ‪ -‬ذوات‪ -‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺪام از آﻧﻬﺎ ﺟﺰ در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻀﺎف ﺑﮑﺎر ﻧﻤﯽرود‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و ﻟِﮑﱠﻦ اﻟﻠﱠَﻪ ُذو َﻓْﻀٍﻞ‪ /251 -‬ﺑﻘﺮه ُذو ﻣِﱠﺮٍة َﻓﺎْﺳَﺘﻮي ‪ /6‬ﻧﺠﻢ و َو ِذي اﻟ ُْﻘْﺮﺑﯽ ‪ /83‬ﺑﻘﺮه َو ﯾُْﺆِت ُﮐﱠﻞ ِذي َﻓْﻀٍﻞ َﻓْﻀَﻠُﻪ‪/3 -‬‬
‫ﻫـﻮد َذِوي اﻟ ُْﻘْﺮﺑﯽ َو اﻟ َْﯿﺘـﺎﻣﯽ ‪ /177‬ﺑﻘﺮه ِإﻧﱠُﻪ َﻋﻠِﯿـٌﻢ )ﺑ ِـﺬاِت( اﻟﱡﺼُﺪوِر‪ /43 -‬اﻧﻔـﺎل و آﯾـﻪ ﻧَُﻘﻠﱢﺒُُﻬـْﻢ ذاَت اﻟ َْﯿِﻤﯿِﻦ َو ذاَت اﻟﱢﺸﻤـﺎِل‪ /18 -‬ﮐﻬﻒ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻮاب ﻃﻮﻻﻧﯽ اﺻـﺤﺎب ﮐﻬﻒ در ﻏﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪ :‬آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷـﻤﺎل و ﺟﻨﻮب ﻣﯽﮔﺮداﻧـﺪﯾﻢ و آﯾﻪ َﺗَﻮﱡدوَن َأﱠن‬
‫َﻏﯿَْﺮ ذاِت اﻟﱠﺸْﻮَﮐِﮥ َﺗُﮑﻮُن ﻟَُﮑْﻢ‪ /7 -‬اﻧﻔﺎل دوﺳﺖ داﺷﺘﯿﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ آﻧﻬﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻗﺪرت ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻧﺼﯿﺒﺘﺎن ﺷﻮﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﺎ ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﺮوﻣﻨـﺪ ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ‪ -‬ﺑﺠﻨﮕﯿـﺪ وﻟﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ ﮐﻠﻤﺎﺗﺶ ﺣّﻖ را اﺳـﺘﻘﺮار دﻫﺪ و ﺑﻨﯿﺎد ﮐﺎﻓﺮان ﺑﺮاﻧﺪازد و‬
‫آﯾﻪ َذواﺗﺎ َأﻓْﻨﺎٍن‪ /48 -‬اﻟّﺮﺣﻤﻦ در وﺻﻒ درﺧﺘـﺎن و ﺑﺎﻏﺎت ﺑﻬﺸﺘﯽ اﺳﺖ ﭘﮋوﻫﺸـﮕﺮان و اﺻـﺤﺎب ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺣﮑﻤﺎي اﻟﻬﯽ واژه‪ -‬ذات‪ -‬را‬
‫ﺑﻄﻮر اﺳـﺘﻌﺎره در ﺑﺎره ﻋﯿﻦ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﺑﮑﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺟﻮﻫﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻋﺮض‪ ،‬و آن را ﺑﺼﻮرت ﻣﻔﺮد ﺑﺎ ﻣﻀﺎف ﺑﺮ ﺿـﻤﯿﺮ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎ ال‬
‫اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و ذات را ﻫﻤﭽـﻮن ﻧﻔﺲ ﺑﻪ ﺟـﺎي ﻧﻔﺲ ﺑﮑـﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧـﺪ‪ ،‬ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬ذات او‪ -‬ﻧﻔﺲ او‪ -‬ﺧﻮد او ذاﺗﻪ‪ ،‬ﻧﻔﺴﻪ‪،‬‬
‫ﺧﺎّﺻﺘﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ از ﮐﻼم ﻋﺮب ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺣﮑﻤـﺎي اﻟﻬﯽ و ﻓﯿﻠﺴﻮﻓـﺎن اﺳــﻼﻣﯽ ﭼﻨﯿـﻦ ﺗﻌـﺎﺑﯿﺮي را ﺑﺮاي ﺑﮑـﺎر ﺑﺮدن ذات ﮐـﻪ ذﮐﺮ ﺷــﺪ از ﻣــﺬاﻫﺐ ﻏﯿﺮ ﻋﺮب ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧـﺪ‪ ،‬از‬
‫ﻓﻠﺴـﻔﻪﻫﺎي ﯾﻮﻧـﺎن و روم و اﯾﺮان و ﻫﻨـﺪ و ﻣﺼـﺮ و ﻏﯿﺮه دّوم‪ -‬اﯾﻨﮑﻪ ذو »‪ -«1‬در زﺑـﺎن ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻃّﯽ ﻣﺜـﻞ‪ -‬اﻟّـﺬي‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬و در ﺣﺎﻻت رﻓﻊ‬
‫ﻓﺎﻋﻠﯽ و ﻧﺼﺐ ﻣﻔﻌﻮﻟﯽ و ﺟّﺮ ﻣﻀﺎف اﻟﯿﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪.‬‬
‫ذو‪ -‬ذا‪ -‬ذي‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻫﻮ ذو اﻟّﺮﺣﻤﮥ و‪ -‬ﯾﺎ ذا اﻟّﻨﻌﻤﺎء و اﻟﺠﻮد‪ ،‬و ﺑﺬي اﻟﻌﺮش اﻟﻌﻈﯿﻢ و در ﺟﻤﻊ و ﺗﺄﻧﯿﺚ ﻫﻢ ﻫﻤﺎن ﻟﻔﻆ ﻣﻔﺮد ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‬
‫ﻣﺜ ﻞ ‪:‬‬
‫و ﺑﺌﺮي ذو ﺣﻔﺮت و ذو ﻃـﻮﯾﺖ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼـﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﺣﻔﺮش ﮐﺮدم و ﺳـﻨﮕﻬﺎﯾﺶ را درآوردم‪ .‬ﮐﻪ واژه‪ -‬ذو‪ -‬در اﯾﻦ ﻋﺒـﺎرات ﺑﺠـﺎي اﻟّـﺘﯽ‬
‫و اّﻣـﺎ‪ -‬ذا‪ -‬در‪) -‬ﻫـﺬا(‪ -‬ﮐﻪ اﺳﻢ اﺷـﺎره اﺳﺖ‪ ،‬اﺷـﺎره ﺑﻪ ﭼﯿﺰ ﻣﺤﺴﻮس ﯾـﺎ ﻣﻌﻘﻮل اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣـﺎﻟﺖ ﺗـﺄﻧﯿﺚ ذه‪ ،‬ذي‪ ،‬ﺗـﺎ اﺳﺖ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﻫﺬه‪ ،‬ﻫﺬي‪ ،‬ﻫﺎﺗﺎ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﻫﺎﺗﺎ‪ -‬ﺗﺜﻨﯿﻪ دارد ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻫﺎﺗﺎن‪ ،‬ﯾﺎ‪ ،‬ﻫﺎﺗﯿﻦ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬أ َرَأﯾَْﺘَﮏ ﻫَﺬا اﻟ ﱠِﺬي َﮐﱠﺮﻣَْﺖ َﻋَﻠﱠﯽ‪-‬‬
‫‪ /62‬اﺳﺮاء ﻫﺬا ﻣﺎ ﺗُﻮَﻋُﺪوَن‪ /53 -‬ص ﻫَﺬا اﻟ ﱠِﺬي ُﮐﻨْﺘُْﻢ ﺑ ِِﻪ َﺗْﺴَﺘْﻌِﺠﻠُﻮَن ‪ /14‬ذارﯾﺎت ِإْن ﻫﺬاِن ﻟَﺴﺎِﺣﺮاِن‪ /63 -‬ﻃﻪ و دﯾﮕﺮ آﯾﺎت ‪...‬‬
‫ﻣﺜﻞ‪ :‬ﻫِﺬِه اﻟﻨﱠﺎُر اﻟ ﱠﺘِﯽ ُﮐﻨْﺘُْﻢ ﺑ ِﻬﺎ ﺗَُﮑﱢﺬﺑ ُﻮَن‪ /14 -‬ﻃﻮر ﻫِﺬِه َﺟَﻬﻨﱠُﻢ اﻟ ﱠﺘِﯽ ﯾَُﮑﱢﺬُب ﺑ َِﻬﺎ اﻟ ُْﻤْﺠِﺮُﻣﻮَن‪ /43 -‬ﻃﻮر و ﺑﺮاي اﺷﺎره ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﯾﺎ ﻣﻘﺎﻣﯽ و‬
‫ﻣﻨﺰﻟﺘﯽ ﮐﻪ دور اﺳﺖ‪) -‬ذاك و ذﻟﮏ(‪ -‬ﺑﮑﺎر‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺑﻮ اﻟﻌـّﺒ ﺎس ﻣﺒّﺮد ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬اذوأ‪ -‬در ﺟـﺎﻫﻠّﯿﺖ زﯾـﺎد ﺑﻮدﻧـﺪ از ﻗﺒﯿﻞ ذو ﻧﻮاس‪ -‬ذو اﻟﻘﺮﻧﯿﻦ‪ -‬ذو ﯾﺰن ﺑﻌـﺪ از اﺳـﻼم ﻫﻢ ﻋـّﺪه زﯾﺎدي‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ذو اﻟﺮاي‪ -‬ذو اﻟـّﺴ ﯿﻔﯿﻦ‪ -‬ذو اﻟﻌﯿﻦ‪ -‬ذو اﻟﯿﻤﯿﻨﯿﻦ ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﻏﯿﺮ ﯾﻤﻨﯽﻫﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻔﺎت ﻣّﺘﺼﻒ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻟﮑﺎﻣﻞ‪ /‬ﻣﺒّﺮد ‪ 400‬ازﻫﺮي‬
‫از ﻗﻮل ﻟﯿﺚ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ذو‪ -‬اﺳﻢ ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ و ﺗﻔﺴﯿﺮش ﺻﺎﺣﺐ و ﻣﺎﻟﮏ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪ -‬ذو ﻣﺎل‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ ذو‪ -‬ذوو اﺳﺖ ﻣﺜﻞ اوﻟﻮا‪ .‬ﻣﻌﻨﯽ ذات ﺑﯿﻨﮑﻢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺷـﻤﺎ و ﻣﻌﻨﯽ اﻟﻠّﻬّﻢ اﺻﻠﺢ ذات اﻟﺒﯿﻦ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاوﻧﺪا ﭼﯿﺰي را ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ اﺟﺘﻤﺎع‪ ،‬و اﺗّﺤﺎد ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﻧﯿﮑﻮ ﮔﺮدان‪.‬‬
‫ذات اﻟّﺸـ ﯽء‪ :‬ﺣﻘﯿﻘﺖ و وﯾﮋﮔﯽ آن ﺷـﯽء‪ .‬اﺑﻦ اﻧﺒﺎري ﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬در آﯾﻪ ِإﻧﱠُﻪ َﻋﻠِﯿٌﻢ ﺑ ِﺬاِت اﻟﱡﺼُﺪوِر‪ /43 -‬اﻧﻔﺎل ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﺳﻮﯾـﺪاي‬
‫دﻟﻬﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺬا‪ -‬ﻫﻢ ﻣﺜﻞ ﻋﺒﺎرات ﺑﻤﻮﺿﻊ ﮐﺬا و ﻗﺎل ﮐﺬا‪ -‬اﺳﻢ ﻣﺒﻬﻤﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻣﮑﺎن و ﮐﻼم و زﻣﺎن‪.‬‬
‫ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻟﻢ‪ ،‬ذﻟ َِﮏ اﻟ ِْﮑﺘﺎُب‪ /1 -‬ﺑﻘﺮه ذﻟ َِﮏ ﻣِْﻦ آﯾﺎِت اﻟﻠﱠِﻪ‪ /26 -‬اﻋﺮاف ذﻟ َِﮏ َأْن ﻟَْﻢ َﯾُﮑْﻦ َرﺑﱡَﮏ ُﻣْﻬﻠَِﮏ اﻟ ُْﻘﺮي ‪ /131‬اﻧﻌﺎم و‬
‫آﯾﺎت دﯾﮕﺮ ‪...‬‬
‫)ﻣﺎ ذا(‪ -‬ﻫﻢ در ﺳﺨﻨﺸﺎن ﺑﻪ دو وﺟﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎ ﺑﺎ ذا ﺑﺼﻮرت اﺳﻤﯽ واﺣﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬اﯾﻨﮑﻪ در اﯾﻦ ﺗﺮﮐﯿﺐ ذاﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ اﻟّـﺬي ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻮﺻﻮل در ﺣﺎﻟﺖ اّول‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ ،‬ﻋّﻤﺎ ذا ﺗﺴﺄل از ﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﻣﯽﭘﺮﺳـﯽ و ﺣﺮف اﻟﻒ از آن‬
‫ﺣـﺬف ﻧﻤﯽﺷﻮد زﯾﺮا ﻣﺎ در واﻗﻊ در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﺎي اﺳـﺘﻔﻬﺎﻣّﯿﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﺐ ذا ﺑﺼﻮرت اﺳـﻤﯽ واﺣـﺪ در آﻣﺪه اﺳﺖ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫دﻋﯽ ﻣﺎ ذا ﻋﻠﻤﺖ ﺳﺄﺗﻘﯿﻪ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯽ واﮔﺬار ﮐﻪ ﺑﺰودي ﺣﻔﻈﺶ ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭼﯿﺰي ﮐﻪ آﻣﻮﺧﺘﻪاي واﮔﺬار‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و َﯾْﺴـ َﺌﻠُﻮَﻧَﮏ ﻣﺎ ذا ﯾُﻨِْﻔُﻘﻮَن‪ /218 -‬ﺑﻘﺮه ﭘﺲ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﻗُِﻞ اﻟ َْﻌْﻔَﻮ‪ /219 -‬ﺑﻘﺮه را ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از آﯾﻪ ﻓﻮق آﻣـﺪه اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫ﻓﺘﺤﻪ ﺣﺮف و ﺑﺨﻮاﻧـﺪ ﻣﺎ ذا را در آﯾﻪ ﺑﻤﻨﺰﻟﻪ اﺳﻢ واﺣـﺪ ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﭘﺮﺳـﺪ‪ -‬أّي ﺷـﯽء ﯾﻨﻔﻘﻮن‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻪ ﭼﯿﺰي اﻧﻔﺎق‬
‫ﮐﻨﻨ ﺪ ‪.‬‬
‫اّﻣﺎ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﻗُِﻞ اﻟ َْﻌْﻔَﻮ‪ /219 -‬ﺑﻘﺮه را ﺑﺎ ﺿـّﻤﻪ ﺣﺮف و ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﭘﺲ ﺣﺮف ذا در ﻣﺎ ذا ﺑﻤﻨﺰﻟﻪ اﻟّﺬي اﺳﺖ و ﻣﺎ ﻫﻢ اﺳـﺘﻔﻬﺎﻣﯽ و ﭘﺮﺳﺸـﯽ‬
‫اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬ﻣﺎ اﻟّﺬي ﯾﻨﻔﻘﻮن‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﻧﻔﺎق ﮐﻨﺪ ﮐﯿﺴﺖ و ﭼﻪ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ؟‬
‫و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳـﺎس آﯾﻪ ﻣـﺎ ذا َأﻧ َْﺰَل َرﺑﱡُﮑْﻢ؟ ﻗـﺎﻟ ُﻮا َأﺳﺎِﻃﯿُﺮ اﻟ َْﺄﱠوﻟ ِﯿَﻦ‪ /24 -‬ﻧﺤـﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ -‬اﺳـﺎﻃﯿﺮ‪ -‬ﻫﻢ در ﺣـﺎﻟﺖ ﻧﺼﺐ و ﻫﻢ در ﺣـﺎﻟﺖ رﻓﻊ‬
‫ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫( ) )ذﯾﺐ( ]ذﯾﺐ ‪ ... :‬ص ‪27 :‬‬
‫اﻟّﺬﯾﺐ ﺣﯿﻮاﻧﯽ اﺳﺖ ﻣﻌﺮوف )ﮔﺮگ( و اﺻﻠﺶ ﺑﺎ ﻫﻤﺰه اﺳﺖ )ذﺋﺐ( ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓَﺄَﮐَﻠُﻪ اﻟﱢﺬﺋ ُْﺐ‪ /17 -‬ﯾﻮﺳﻒ(‪.‬‬
‫أرض ﻣﺬاﺑﮥ‪ :‬ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ ﮔﺮگ ﻓﺮاوان اﺳﺖ‪.‬‬
‫ذﺋﺐ ﻓﻼن‪ :‬ﮔﺮگ ﺑﻪ ﮔﻠّﻪاش زد‪.‬‬
‫ذﺋﺐ‪ :‬از ﺑﺪ ﺟﻨﺴﯽ و ﺧﺒﺎﺛﺖ ﭼﻮن ﮔﺮگ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺬأﺑﺖ اﻟّﺮﯾﺢ‪ :‬ﺑﺎد ﻫﻤﭽﻮن ﮔﺮگ از ﻫﺮ ﺟﺎﻧﺐ ﻣﯽوزد و ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺬأﺑﺖ ﻟﻠّﻨﺎﻗﮥ‪ :‬ﺑﺮ وزن ﺗﻔﺎﻋﻠﺖ در وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ ﮔﺮگ در آوردهاي ﺗﺎ ﺷﺘﺮ ﻣﺎدﯾﻨﻪ از ﺗﺮس ﺑﺮاي ﺑّﭽﻪاش ﻧﺎﻟﻪ ﺳﺮ دﻫﺪ و او‬
‫را ﺑﻄﻠﺒﺪ‪.‬‬
‫اﻟّﺬﺋﺒﮥ‪ :‬ﻧﻤﺪ زﯾﻦ و ﻗﺴﻤﺖ زﯾﺮﯾﻦ ﮐﻮﻫﺎن ﺷﺘﺮ ﮐﻪ ﺷﺒﯿﻪ ﮔﺮگ اﺳﺖ ‪..‬‬
‫( ) )ذود( ]ذود[‪ ... :‬ص ‪27 :‬‬
‫)راﻧﺪن‪ ،‬دور ﮐﺮدن‪ ،‬دﻓﺎع ﻧﻤﻮدن(‪.‬‬
‫ذدﺗﻪ ﻋﻦ ﮐﺬا‪ -‬أذوده )از او دورش ﮐﺮدم و او را دور ﮐﻨﯿﻢ(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َوَﺟَﺪ ﻣِْﻦ ُدوﻧِِﻬُﻢ اﻣَْﺮَأَﺗﯿِْﻦ َﺗُﺬوداِن‪ /23 -‬ﻗﺼﺺ( ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﺑﻮدﻧﺪ و آﻧﻬﺎ را ﺟﺪا و دور ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)راﺟﻊ ﺑﻪ دﺧﺘﺮان ﺷـﻌﯿﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺳـﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨـﺪ دو دﺧﺘﺮ ﭼﻮﭘـﺎن ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪان ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﻋـﺪم اﯾﺠـﺎد زﺣﻤﺖ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﮔّﻠﻪﻫـﺎي‬
‫ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪان دﯾﮕﺮان و ﺗﺪاﺧﻞ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﺧﻮد را از ﺷﺮﯾﮏ ﺷﺪن ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺎزﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ و از ﺗﺮس زورﻣﻨﺪان آﻧﻬﺎ را از‬
‫آﺑﺸﺨﻮر دور ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ(‪.‬‬
‫اﻟّﺬود ﻣﻦ اﻹﺑﻞ »‪ :«1‬ده ﺷﺘﺮ ﯾﺎ ﮔﺮوه ﺷﺘﺮان )اﻟّﺬود ﻣﻦ اﻻﺑﻞ ﯾﻌﻨﯽ از ‪ 3‬ﺗﺎ ‪ 10‬اﺷﺘﺮ‪-‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺻﻄﻼح و ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ ﻣﻌﺮوﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﻟّﺬود اﻟﯽ اﻟّﺬود اﺑﻞ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪.(46 /4‬‬
‫( ) )ذام( ]ذام ‪ ... :‬ص ‪28 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬اْﺧُﺮْج ﻣِﻨْﻬﺎ َﻣْﺬُؤﻣًﺎ‪ /118 -‬اﻋﺮاف( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﻼﻣﺖ ﺷﺪه و ﻣﺬﻣﻮم‪.‬‬
‫ﺻﻮرﺗﻬﺎي ﻓﻌﻠﺶ‪ -‬ذﻣﺘﻪ‪ ،‬أذﯾﻤﻪ‪ ،‬ذﯾﻤﺎ و ذﻣﻤﺘﻪ‪ ،‬أذّﻣﻪ‪ ،‬ذّﻣﺎ و ذأﻣﺘﻪ‪ ،‬ذأﻣﺎ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫اﺑﻦ اﻋﺮاﺑﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ذود‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻔﺮد اﻃﻼق ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺟﻤﻊ ذود‪ -‬اذواد‪ -‬اﺳﺖ و اﺳﻢ ﻣﺆﻧّﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﻌـﺪاد ﮐﻤﯽ از ﺷﺘﺮان اﻃﻼق‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﯾﻌﻨﯽ از ‪ 3‬ﺗﺎ ‪ 10‬و ‪ 20‬و ‪ 30‬ﻧﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﯾﻦ ﺿـﺮب اﻟﻤﺜﻞ ﺑﺮاي ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻧﯿﺮوي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻤﻊ اﻧـﺪكﻫﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﮐﻪ‬
‫ﮔﺮوه ﮐﺜﯿﺮي را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫و در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻫﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻟﯿﺲ ﻓﯽ اﻗﻞ ﻣﻦ ﺧﻤﺲ ذود ﺻﺪﻗﻪ« ﻣﺠﻤﻊ اﻻﻣﺜﺎل ‪.277 /1‬‬
‫ﺳﻌﺪي ﻫﻢ در ﺗﺄﺛﯿﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﻦ ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺸﻪ ﭼﻮ ﭘﺮ ﺷﺪ ﺑﺰﻧﺪ ﭘﯿﻞ را ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﺗﻨﺪي و ﺻﻼﺑﺖ ﮐﻪ اوﺳﺖ‬
‫ﻣﻮرﭼﮕﺎن را ﭼﻮ ﺑﻮد اﺗّﻔﺎق ﺷﯿﺮ ژﯾﺎن را ﺑﺪراﻧﻨﺪ ﭘﻮﺳﺖ‬
‫( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪29 :‬‬
‫ﺑﺎب اﻟﺮاء ‪ ...‬ص ‪29 :‬‬
‫) )رّب( ]رّب ‪ ... :‬ص ‪29 :‬‬
‫اﻟّﺮب‪ :‬در اﺻﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺗﺮﺑﯿﺖ و ﭘﺮورش اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﺮدن ﺣﺎﻟﺘﯽ ﭘﺲ از ﺣﺎﻟﺘﯽ دﯾﮕﺮ در ﭼﯿﺰي ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣـّﺪ ﻧﻬﺎﺋﯽ و ﺗﻤﺎم و ﮐﻤﺎل‬
‫آن ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬رﺑّﻪ و رﺑّﺎه و رﺑّﺒﻪ‪ :‬او را ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﺮد و ﭘﺮورﺷﺶ داد‪.‬‬
‫ﻻن ﯾﺮﺑّﻨﯽ رﺟﻞ ﻣﻦ ﻗﺮﯾﺶ اﺣّﺐ اﻟّﯽ ﻣﻦ ان ﯾﺮﺑّﻨﯽ رﺟﻞ ﻣﻦ ﻫﻮازن‪ :‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه اﮔﺮ ﻣﺮدﻣﯽ از ﻗﺮﯾﺶ )ﺗﺒﺎر و ﻧﯿﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻـﻠّﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ‬
‫و آﻟﻪ ﻣﺮا ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﻨﺪ ﺧﻮﺷﺘﺮ دارم از اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮدﻣﯽ از ﻫﻮازن ﻣﺮا ﭘﺮورش دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ‪ -‬اﻟّﺮب‪ -‬ﻣﺼﺪر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﺑﺠﺎي ﻓﺎﻋﻞ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﻫﻮازن‪ -‬ﻗﺒﯿﻠﻪاي اﺳﺖ از ﯾﻤﻦ ﮐﻪ ﺟﺰء ﯾﮑﯽ از ﻣﺨﺎﻟﯿﻒ ﯾﻤﻦ اﺳﺖ و ﻫﻮزن ﻧﺎم ﭘﺮﻧﺪهاي اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ‪.(420 /5‬‬
‫اﻟّﺮب‪ :‬ﺑﻄﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﺟﺰ ﺑﺮاي ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ او ﻣﺘﮑّﻔﻞ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻣﻮﺟﻮدات و آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪) :‬ﺑَﻠَْﺪٌة َﻃﯿﱢَﺒٌﮥ َو َرﱞب َﻏُﻔﻮٌر‪ /15 -‬ﺳـﺒﺄ( و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و ﻻ َﯾْﺄُﻣَﺮُﮐْﻢ َأْن َﺗﺘﱠـِﺨ ُﺬوا اﻟ َْﻤﻼﺋَِﮑَﮥ َو اﻟﻨﱠﺒِﯿﱢﯿَﻦ‬
‫َأْرﺑﺎﺑًﺎ‪ /10 -‬آل ﻋﻤﺮان( ﯾﻌﻨﯽ آﻟﻬﻪاي‪ ،‬ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن و ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﺑﺎرﯾﺘﻌـﺎﻟﯽ و ﭘﺮوردﮔـﺎر و ﻣﺴـّﺒﺐ اﺳـﺒﺎﺑﻨﺪ )اﯾﺠﺎد ﮐﻨﻨـﺪه‬
‫ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ( و ﻧﯿﺰ آﻧﻬﺎ ﻋﻬﺪهدار ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫واژه‪ -‬رّب‪ -‬در ﺣﺎﻟﺖ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻏﯿﺮ از او ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬در آﯾﺎت‪ :‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪30 :‬‬
‫)َرﱢب اﻟ ْﻌﺎﻟَِﻤﯿَﻦ‪ /2 -‬ﻓﺎﺗﺤﻪ( و )َرﺑﱡُﮑْﻢ َو َرﱡب آﺑﺎﺋُِﮑُﻢ اﻟ َْﺄﱠوﻟ ِﯿَﻦ‪ /26 -‬ﺷﻌﺮاء(‪.‬‬
‫و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر در ﻣﻌﻨﯽ ﺻﺎﺣﺐ ﭼﯿﺰي ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬رّب اﻟّﺪار و رّب اﻟﻔﺮس‪.‬‬
‫و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳـﺎس ﺳـﺨﻦ ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‪) :‬اْذُﮐْﺮﻧِﯽ ِﻋﻨْـَﺪ َرﺑ ﱢَﮏ َﻓَﺄﻧ ْﺴﺎُه اﻟﱠﺸﯿْﻄﺎُن ِذْﮐَﺮ َرﺑ ﱢِﻪ‪ /42 -‬ﯾﻮﺳـﻒ( و )اْرِﺟْﻊ ِإﻟﯽ َرﺑ ﱢَﮏ‪/50 -‬‬
‫ﯾﻮﺳﻒ( و )ﻗﺎَل َﻣﻌﺎَذ اﻟﻠﱠِﻪ ِإﻧﱠُﻪ َرﺑ ﱢﯽ َأْﺣَﺴَﻦ َﻣﺜْﻮاَي‪ /23 -‬ﯾﻮﺳﻒ( ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻗﺼﺪش و ﺗﻮّﺟﻪاش از‪ -‬رﺑّﯽ‪ -‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻘﺼﻮدش ﻣﻠﮑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﮐﺮده ﮐﻪ اﻟﺒّﺘﻪ ﻧﻈﺮ اوّل ﺑﻪ ﺳﺨﻦ او ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪) -‬رﺑّﺎﻧﯽ(‪ -‬ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ‪ -‬رﺑّﺎن‪ -‬اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬داﻧﺸﻤﻨﺪ و راﺳﺦ در ﻋﻠﻢ و دﯾﻦ و ﻋﺎرف ﺑﻪ اﻟّﻠﻪ(‪.‬‬
‫ﻟﻔﻆ‪ -‬ﻓﻌﻼن‪ -‬از ﻓﻌﻞ‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻋﻄﺸﺎن و ﺳﮑﺮان و ﮐﻤﺘﺮ از‪ -‬ﻓﻌﻞ‪ -‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻓﻘﻂ ﻧﻌﺸﺎن از ﻧﻌﺲ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ :‬رﺑّﺎﻧﯽ‪ -‬ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ واژه رّب‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺼـﺪر اﺳﺖ ﭘﺲ‪ -‬رﺑّﺎﻧﯽ‪ -‬در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻣﺼﺪر‪ ،‬ﮐﺴـﯽ اﺳـﺖ‬
‫ﮐـﻪ ﻋﻠـﻢ و داﻧﺶ را ﺗﮑﺎﻣـﻞ ﻣﯽﺑﺨﺸـﺪ‪ ،‬ﻣﺜـﻞ ﺣﮑﯿـﻢ‪ ،‬و ﯾـﺎ ﻣﻨﺴـﻮب ﺑﻪ ﺧـﻮد اوﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻـﻮرت رﺑّـﺎﻧﯽ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﭘﺮورش ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻟﺒّﺘﻪ ﻫﺮ دو ﻣﻌﻨﯽ )ﭘﺮورش و رﺷﺪ ﻋﻠﻢ ﯾﺎ ﭘﺮورش ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ( ﺗﺤﻘﯿﻘﺎ ﻣﻼزم ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﺳﺖ زﯾﺮا‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ و ﺟﺎن ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ در واﻗﻊ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ را رﺷﺪ داده اﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در راه ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‬
‫ﮐﻮﺷﯿﺪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﺑﺎ آن ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه‪ -‬رﺑّـﺎﻧﯽ‪ -‬ﺑـﺎ )ﯾـﺎء ﻧﺴـﺒﺖ( ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻪ‪ -‬رّب‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‪ -‬رﺑّﺎﻧﯽ‪ -‬در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺜﻞ‪ -‬اﻟﻬﯽ اﺳـﺖ‬
‫)ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻟا ّﻠﻪ( و اﺿﺎﻓﻪ ﺷـﺪن ﺣﺮف )ن( در‪ -‬رﺑّﺎﻧﯽ‪ -‬ﻣﺜﻞ اﺿﺎﻓﻪ ﺷـﺪن ﺣﺮف )ن( در‪ -‬ﻟﺤﯿﺎﻧﯽ‪ -‬و ﺟﺴـﻤﺎﻧﯽ‪ -‬اﺳﺖ )ﮐﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ‪-‬‬
‫ﻟﺤﯿﻪ و ﺟﺴﻢ‪ -‬اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﻋﻠﯽ رﺿـﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻨﻪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬أﻧﺎ رﺑّﺎﻧﯽ ﻫـﺬه اﻷّﻣـﮥ« »‪ «1‬ﺟﻤﻊ آن‪ -‬رﺑّـﺎﻧﯿﻮن‪ -‬اﺳﺖ‪ .‬ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪) :‬ﻟَْﻮ ﻻ َﯾﻨْﻬﺎُﻫُﻢ اﻟﱠﺮﺑ ﱠﺎﻧِﱡﯿﻮَن وَ‬
‫اﻟ َْﺄْﺣﺒﺎُر‪ /63 -‬ﻣﺎﺋﺪه( و )ُﮐﻮﻧُﻮا َرﺑ ﱠﺎﻧِﯿﱢﯿَﻦ‪ /79 -‬آل ﻋﻤﺮان( ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬رﺑّﺎﻧﯽ‪ -‬ﻟﻔﻈﯽ اﺳﺖ در اﺻﻞ ﺳـﺮﯾﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭼﻮن ﺗﺎزه و ﺑﯽ ﺳﺎﺑﻘﻪ اﺳﺖ‬
‫و در ﮐﻼﻣﺸﺎن از اﯾﻦ واژه ﮐﻢ و اﻧﺪك ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪«2» .‬‬
‫در آﯾﻪ ) )رﺑّّﯿﻮن( ﮐﺜﯿﺮ‪ /146 -‬آل ﻋﻤﺮان( واژه رﺑّﯽ ﻣﺜﻞ رﺑّﺎﻧﯽ و رﺑﻮﺑّﯿﮥ‪ -‬ﻣﺼﺪر اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺳﺨﻦ ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴﻼم را راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟﻠّﻪ در ﻣﻌﻨﯽ ﭼﻬﺎرم‪ -‬رﺑﺎﻧﯽ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺻﻔﺎﺗﺶ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺤﺪﯾﺪ ﻣﻌﻨﯽ ﻓﻮق را ﺑﺎ ﻟﻔﻈﺶ در ﺧﻄﺒﻪ ﺷـﻤﺎره ‪ 107‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﭘﯿﺸﺎﻣﺪﻫﺎ و ﺣﻮادث ﻧﺎﮔﻮار آﯾﻨﺪه آورده و‬
‫اﯾﻨﻄﻮر اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴـ ﻼم ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺗـﺬﻫﺐ ﺑﮑﻢ اﻟﻤـﺬاﻫﺐ و ﺗـﺘﯿﻪ ﺑﮑﻢ اﻟﻐﯿـﺎﻫﺐ ﺗﺨﻄﺌﮑﻢ اﻟﮑﻮاذب و ﻣﻦ اﯾﻦ ﺗﺆﺗﻮن و اﻧﯽ ﺗﺆﻓﮑﻮن ﻓﮑّﻞ‬
‫اﺟـﻞ ﮐﺘـﺎب و ﻟﮑـّﻞ ﻏﯿﺒـﮥ اﯾﺎب ﻓﺎﺳـﻤﻌﻮا ﻣﻦ رﺑﺎﻧﯿﮑﻢ و اﺣﻀـﺮوه ﻗﻠﻮﺑﮑﻢ و اﺳﺘﯿﻘﻈﻮا ان ﻫﺘﻒ ﺑﮑﻢ‪ :‬اﯾﻦ راهﻫﺎ ﺷـﻤﺎ را ﺑﻪ ﮐﺠﺎ ﻣﯽﺑﺮد و‬
‫ﺗﺎرﯾﮑﯿﻬﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺣﯿﺮاﻧﺘﺎن ﻣﯽﺳﺎزد و دروﻏﻬﺎ ﭼﺴﺎن ﺷﻤﺎ را ﻣﯽﻓﺮﯾﺒﺪ و از ﮐﺠﺎ ﺷﻤﺎ را ﻣﯽآورﻧﺪ و ﭼﻄﻮر ﺳﺮﮔﺮدان ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ ﻫﺮ ﻣّﺪﺗﯽ‬
‫را ﺳـﺮﻧﻮﺷﺘﯽ و ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ و ﻫﺮ ﻏﺎﯾﺒﯽ را ﺑﺎزآﻣﺪﻧﯽ اﺳﺖ ﭘﺲ‪ ،‬از ﻋﺎﻟﻢ اﻟﻬﯽ و رﺑّﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺸـﻨﻮﯾﺪ و دﻟﻬﺎﺗﺎن را ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮش ﺣّﻖ ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ و ﭼﻮن ﺷﻤﺎ را ﺑﺎﻧﮏ ﺑﺮزﻧﺪ ﺑﯿﺪار ﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌـﺪا‪ -‬اﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺤﺪﯾـﺪ در ذﯾﻞ اﯾﻦ ﺧﻄﺒﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬اﻟّﺮﺑﺎﻧﯽ اﻟّـﺬي اﻣﺮﻫﻢ ﺑﺎﻻﺳـﺘﻤﺎع ﻣﻨﻪ اﻧّﻤﺎ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻧﻔﺴﻪ ﻋﻠﯿﻪ اﻟـّﺴ ﻼم و ﯾﻘﺎل رﺟﺎل‬
‫رﺑّﺎﻧﯽ اي ﻣﺘﺄﻟﻪ‪ ،‬ﻋﺎرف ﺑﺎﻟّﺮب ﺳـﺒﺤﺎﻧﻪ و ﻓﯽ وﺻﻒ اﻟﺤﺴﻦ‪ ،‬ﻷﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﻠﯿﻪ اﻟـّﺴ ﻼم و ﮐﺎن و اﻟّﻠﻪ رﺑﺎﻧﯽ ﻫـﺬه اﻻّﻣﮥ و ذا ﻓﻀـﻠﻬﺎ و ذا‬
‫ﻗﺮﺑﺘﻬﺎ و ذا ﺳﺎﺑﻘﺘﻬﺎ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬واژه‪ -‬رﺑﺎﻧﯽ‪ -‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷـﻨﯿﺪن ﺳـﺨﻦ او ﻓﺮﻣﺎﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﺧﻮد ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴـ ﻼم اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬رﺟﻞ رﺑّﺎﻧﯽ‪:‬‬
‫ﮐﺴـﯿﮑﻪ ﺑﺨﺪا ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ و ﻋﺎرف اﻟﻬﯽ ﺑﭙﺮوردﮔﺎر ﺳـﺒﺤﺎن اﺳﺖ و در وﺻـﻔﯽ ﮐﻪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ در ﺑﺎره اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴﻼم ﻧﻤﻮده‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ او رﺑّﺎﻧﯽ اﯾﻦ اّﻣﺖ و ﺻﺎﺣﺐ ﻓﻀﻞ و ﻗﺮاﺑﺖ و ﺳﺎﺑﻘﻪ آن ﺑﻮد«‪ .‬ج ‪.712 /2‬‬
‫ﭘﺲ ﺣﺪﯾﺚ ﻓﻮق ﺑﺼﻮرت »ﮐﺎن رﺑﺎﻧﯽ ﻫﺬه اﻻّﻣﻪ« ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ راﻏﺐ ﻣﻔﻬﻮم و ﻣﻌﻨﺎي آن را ذﮐﺮ ﮐﺮده‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺗﺮﮐﯿﺐ واژه‪ -‬رﺑّﺎﻧﯽ‪ -‬ﭼﻬﺎر ﺑﺎر در ﻗﺮآن آﻣﺪه اﺳﺖ آﯾﺎت ‪ 63‬و ‪ /46‬ﻣﺎﺋﺪه و ‪ 146‬و ‪ /79‬آل ﻋﻤﺮان‪.‬‬
‫ﺟﻮاﻟﯿﻘﯽ از ﻗﻮل اﺑﻮ ﻋﺒﯿـﺪه ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﻋﺒﺮاﻧﯽ ﯾﺎ ﺳـﺮﯾﺎﻧﯽ اﺳﺖ از اﯾﻦ روي اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪه ﻫﻢ ﭘﻨﺪاﺷـﺘﻪ‬
‫ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم اﻋﺮاب ﺑﻪ اﯾﻦ واژه آﺷﻨﺎﺋﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﺳﭙﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اّﻣﺎ اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪه ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻓﻘﻬﺎء و داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ‬
‫آﺷـﻨﺎ ﺑﻮده و ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﺮدي ﮐﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي دﯾﻨﯽ اﺳﺖ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻟّﺮﺑﺎﻧﯿﻮن‪ :‬ﻋﻠﻤﺎﺋﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻼل و ﺣﺮام و اﻣﺮ‬
‫و ﻧﻬﯽ ﺷﺮﯾﻌﺖ آﮔﺎه و ﻋﺎﻟﻤﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬اﻟّﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧـﺪاي را ﻣﯽﭘﺮﺳـﺘﺪ اﺿﺎﻓﻪ ﺷـﺪن ﺣﺮف )ن( ﺑﺮاي ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ در ﻧﺴـﺒﺖ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺷّﺪت‬
‫ﭘﺮﺳﺘﻨﺪه ﺧﺪاي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﯿﺒـﻮﯾﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ )اﻟـﻒ و ﻧﻮن( در‪ -‬رﺑّـﺎﻧﯽ‪ -‬ﺑﺮاي ﻣﺨﺼﻮص ﮔﺮداﻧﯿـﺪن ﻋﻠﻢ ﺧـﺪا ﺷﻨﺎﺳـﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻨـﺎﯾﺶ‪-‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﻋﻠﻢ اﻟّﺮب دون ﻏﯿﺮه ﻣﻦ اﻟﻌﻠﻮم‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻓﺎرس ﻫﻢ آن را اﻟﻌﺎرف ﺑﺎﻟّﺮب‪ -‬ﻣﻌﻨﯽ ﻧﻤﻮده‪.‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﻃﺮﯾﺤﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺑّﺎﻧﯿﻮن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﻋﻠﻢ و ﻋﻤﻞ ﮐﺎﻣﻠﻨﺪ‪ ،‬اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﯿﺴﯽ‬
‫در وﺻﻒ ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬اﻟّﺮﺑﺎﺑﮥ‪ -‬ﻫﻢ ﮐﻪ ﻣﺼﺪر اﺳﺖ در ﺑﺎره ﻏﯿﺮ ﺧﺪا ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ رّب‪) -‬ارﺑﺎب(‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬أ َأْرﺑﺎٌب ُﻣَﺘَﻔﱢﺮﻗُﻮَن َﺧﯿٌْﺮ َأِم اﻟﻠﱠُﻪ اﻟ ْﻮاِﺣُﺪ اﻟ َْﻘﱠﻬﺎُر‪ /39 -‬ﯾﻮﺳﻒ( و ﺣّﻖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ واژه ربّ‬
‫ﺟﻤﻊ ﺑﺴـﺘﻪ ﺷﻮد زﯾﺮا اﻃﻼق آن ﺟﺰ ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ را در ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﯿﺮد اّﻣﺎ در آﯾﻪ ﻓﻮق اﮔﺮ ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﻊ آﻣﺪه اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻋﺘﻘﺎد و ﺳـﺨﻦ‬
‫ﮐﻔﺎر اﺳﺖ ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ واﻗﻌﺎ در ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ و ﺑﺎﻟّﺬات ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ در ﺳﺨﻨﺎن ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﻫﻢ واژه رّب ﺟﺰ در ﺑﺎره ﺧﺪاي ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ رّب‪ -‬ارﺑّﮥ و رﺑﻮب‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻤﺎﻋﺎت و ﮔﺮوﻫﻬﺎ‪.‬‬
‫ﮐﺎﻧﺖ أرﺑّﺘﻬﻢ ﺣﻔﺮا و ﻏّﺮﻫﻢ ﻋﻘﺪ اﻟﺠﻮار و ﮐﺎﻧﻮا ﻣﻌﺸﺮا ﻏﺪرا‬
‫)ﺷﻌﺮ از اﺑﻮ ذوﯾﺐ اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺗﻨﻬﺎ وﺳﯿﻠﻪ اﺟﺘﻤﺎع و ﺟﻤﻌﺸﺎن ﭘﯿﻤﺎن ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ و ﭼﺎﻫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي آب ﮔﺮدش ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و‬
‫ﮔﺮ ﻧﻪ ﻣﺮدﻣﯽ ﺣﯿﻠﻪﮔﺮ و ﻏّﺪارﻧﺪ(‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮي ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫و ﮐﻨــــــــــــــﺖ اﻣﺮا أﻓﻀــــــــــــــﺖ إﻟﯿـــــــــــــــﮏ رﺑــــــــــــــﺎﺑﺘﯽ و ﻗﺒﻠــــــــــــــﮏ رﺑّﻨﯽ ﻓﻀـــــــــــــــﻌﺖ رﺑــــــــــــــﻮب‬
‫__________________________________________________‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻓﻘﻬﺎء را رﺑّﺎﻧﯿﻮن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ زﯾﺮا ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ را رﺷﺪ و ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻣﯽﺑﺨﺸﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻠﻢ را ارزﻧﺪه و ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽدارﻧﺪ‪.‬‬
‫زﻣﺨﺸﺮي در ﮐّﺸﺎف ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻟّﺮﺑﺎﻧﯽ ﺷﺪﯾﺪ اﻟّﺘﻤﺴﮏ ﺑﺪﯾﻦ اﻟّﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ و ﻃﺎﻋﺘﻪ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ رﺑّﺎﻧﯽ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﯾﻦ ﺧﺪاي و ﻃﺎﻋﺖ او‬
‫ﺑﻪ ﺳـﺨﺘﯽ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪ و ﻣﺘﻤّﺴﮏ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﯿﺮوزآﺑﺎدي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻟّﺮﺑﺎﻧﯽ اﻟﻤﺘﺄﻟﻪ اﻟﻌﺎرف ﺑﺎﻟّﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ .‬ﺷـﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳـﯽ ﻫﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻟّﺬي ﯾﺮد اﻣﺮ‬
‫اﻟّﻨـﺎس ﺑﺘـﺪﺑﯿﺮه و اﺻـﻼﺣﻪ‪ :‬رﺑّـﺎﻧﯽ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐـﺎر ﻣﺮدم را ﺑـﺎ ﺗـﺪﺑﯿﺮ و اﺻـﻼح ﺧﻮﯾﺶ رﺷـﺪ و ﭘﺮورش ﻣﯽدﻫـﺪ‪ .‬ﺷـﺎرح اﻟﻤﻌﺮب‬
‫ﺟﻮاﻟﯿﻘﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑـﺎ ﭼﻨﯿﻦ وﺻﻒ و ﺷـﺮح و ﻣﻌﻨـﺎﯾﯽ ﺑﺎز ﻫﻢ واژه رﺑّﺎﻧﯽ را ﺗﺮﺟﻤﻪ از ﻏﯿﺮ ﻋﺮﺑﯽ ﺑـﺪاﻧﯿﻢ ﺑﺮاي رّب ﻫﻢ‬
‫ﭼﻬﺎر ﻣﻌﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -1 :‬ﻣﺎﻟﮏ ‪ 2‬ﺧﺎﻟﻖ ‪ -3‬ﺻﺎﺣﺐ ‪ -4‬ﻣﺼﻠﺢ‪.‬‬
‫اّﻣـﺎ ﺑﺼﻮرت ﻏﯿﺮ ﻣﻀﺎف واژه رّب ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎ )ال( ﻫﻢ ﻣﺨﺼﻮص ﻧﺎم ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻧـﺪرت در‬
‫ﺷﻌﺮ ﺑﻄﻮر ﻣﻄﻠﻖ و ﺑﺪون اﺿﺎﻓﻪ در ﻏﯿﺮ ﺧﺪا ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ در ﭘﮋوﻫﺸـﻬﺎي ﻋﻠﻤﯽ ﻗﺼﺪش و ﺧﻮاﺳـﺘﺶ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫اﺳﺖ و ﺧـﺪاﺟﻮ اﺳﺖ‪ -‬رﺑّـﺎﻧﯽ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪) -‬ﯾﻘـﺎل ﻟﺮﺋﯿﺲ اﻟﻤّﻠﺎﺣﯿﻦ رﺑّﺎﻧﯽ( ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺎﺧـﺪاي ﮐﺸﺘﯽ را ﻫﻢ رﺑّﺎﻧﯽ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨـﺪ‪) .‬ﻗﺎﻣﻮس اﻟّﻠﻐـﮥ‪-‬‬
‫ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪ -65 /2‬ﻟﺲ ‪ 399 /1‬اﻟﯽ ‪ -408‬اﻟﻤﻌﺮب ﺟﻮاﻟﯿﻘﯽ ‪ -161‬ﻣﻘﺎﺋﯿﺲ ‪ -382 /2‬ﺻﺤﺎح‪ -‬ازﻫﺮي ‪ -176 /15‬ﻣﺼﺒﺎح اﻟﻤﻨﯿﺮ‬
‫راﻓﻌﯽ(‪.‬‬
‫)ﺧﻄﺎب ﺷﺎﻋﺮ ﮐﻪ ﻋﻠﻘﻤﮥ ﺑﻦ ﻓﺤﻞ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﺎرث ﻏﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﻣﺪح ﮐﺮده و در دﯾﻮاﻧﺶ ﺷﻌﺮ ﻓﻮق ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻧﺖ اﻣﺮوا اﻓﻀﺖ اﻟﯿﮏ رﺑﺎﺑﺘﯽ و ﻗﺒﻠﮏ رﺑﺘﻨﯽ ﻓﻀﻌﺖ رﺑﻮب‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺗﻮ ﮐﺴﯽ ﻫﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﻗﻮم ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻮ رﺳﯿﺪهاﻧﺪ و ﻗﺒﻼ ﻫﻢ ﺗﻮ ﺷﺎﺧﺺ ﻣﻠﻮك و ﻣﺮدم ﺑﻮدي(‪.‬‬
‫رﺑﺎﺑﮥ‪ :‬ﭘﯿﻤﺎن دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﯿﺮدان و ﺟﻌﺒﻪ ﺗﯿﺮ‪.‬‬
‫اﻟّﺮاّب و )اﻟّﺮ ﺑا ّﮥ(‪ :‬ﭘﺪر و ﻣﺎدري ﮐﻪ ﻣﺘﮑّﻔﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻓﺮزﻧﺪ ﻫﻤﺴﺮان ﻗﺒﻠﯽ ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﯽ را ﻫﻢ‪ -‬رﺑﯿﺐ و رﺑﯿﺒﮥ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َرﺑﺎﺋِﺒُُﮑُﻢ اﻟﻠﱠﺎﺗِﯽ ﻓِﯽ ُﺣُﺠﻮِرُﮐْﻢ‪ /22 -‬ﻧﺴﺎء( ﻓﺮزﻧﺪان ﺷﻮﻫﺮان ﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪان زﻧﺎن ﻗﺒﻠﯽﺗﺎن ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﺳـﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﺷـﻤﺎ‬
‫ﻫ ﺴﺘﻨ ﺪ ‪.‬‬
‫رﺑّﯿﺖ اﻷدﯾﻢ‪ :‬ﭼﺮم را روﻏﻦ ﻣﺎﻟﯿﺪم‪.‬‬
‫رﺑّﯿﺖ اﻟّﺪواء‪ :‬دارو را ﺑﺎ ﻋﺴﻞ آﻣﯿﺨﺘﻢ‪.‬‬
‫ﺳﻘﺎء ﻣﺮﺑﻮب‪ :‬ﻣﺸﮏ ﺷﯿﺮ و آب ﺑﺮاي ﮐﻮدك ﯾﺎ اﺳﺐ‪.‬‬
‫ﻓﮑﻮﻧﯽ ﻟﻪ ﮐﺎﻟّﺴﻤﻦ رﺑّﺖ ﻟﻪ اﻷدم ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺑﺮاي آن ﻓﺮزﻧﺪ و ﺗﺮﺑﯿﺘﺶ ﻫﻤﭽﻮن روﻏﻨﯽ ﺑﺎش ﮐﻪ ﭼﺮم را ﻧﺮم و اﺷﺒﺎع ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪.‬‬
‫)اﻟﺮﺑﺎب(‪ :‬اﺑﺮ‪ ،‬ﺑﺨﺎﻃﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ ﺑﺎراﻧﺶ ﮔﯿﺎه را رﺷـﺪ ﻣﯽدﻫـﺪ ﻟـﺬا‪ -‬ﻣﻄﺮ را ﻫﻢ‪ -‬دّر‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ رﯾﺰش و ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺎران‪ ،‬اﺑﺮ‪ -‬ﻫﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺷﺘﺮ ﻣﺎدﯾﻨﻪ ﺑﺎردار ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫أرﺑّﺖ اﻟّﺴـ ﺤﺎﺑﮥ‪ :‬اﺑﺮﻫـﺎ ﺑﻬﻢ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ ﺷـﺪه ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻨﻈـﻮر رﯾﺰش ﺑـﺎران و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮔﯿﺎﻫـﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ دوام و ﺛﺒـﺎت ﻫﻢ در آن‬
‫ﺗﺼّﻮر ﻣﯽﺷﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫أرّب ﻓﻼن ﺑﻤﮑﺎن ﮐﺬا‪ :‬ﮐﻪ ﺛﺒﺎت و اﻗﺎﻣﺖ او ﺑﻪ اﺑﺮﻫﺎي ﺑﻬﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)رّب(‪ :‬ﻫﻢ ﺑﺮاي ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﺴﺘّﻘﻼ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻌﺪ از زﻣﺎن دﯾﮕﺮ وﺟﻮد دارد ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﻣﺜﻞ آﯾﻪ‪ُ) :‬رﺑَﻤﺎ َﯾَﻮﱡد اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﮐَﻔُﺮوا »‪ /2 -«1‬ﺣﺠﺮ( ‪..‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺗﻤﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ )اﻟﺮ‪ ،‬ﺗِﻠَْﮏ آﯾﺎُت اﻟ ِْﮑﺘﺎِب َو ﻗُْﺮآٍن ُﻣﺒِﯿٍﻦ ُرﺑَﻤﺎ َﯾَﻮﱡد اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﮐَﻔُﺮوا ﻟَْﻮ ﮐﺎﻧُﻮا ُﻣْﺴﻠِِﻤﯿَﻦ‪ /2 -‬ﺣﺠﺮ(‪.‬‬
‫( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪34 :‬‬
‫) )رﺑﺢ( ]رﺑﺢ ‪ ... :‬ص ‪34 :‬‬
‫اﻟّﺮﺑﺢ‪ ،‬ﻓﺰون ﺷﺪن و ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪن ﻣﺒﻠﻎ اﺿﺎﻓﯽ در داد و ﺳـﺘﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬رﺑﺢ‪ -‬ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﺑﻬﺮه و ﺛﻤﺮهاي ﮐﻪ از ﮐﺎر و ﻋﻤﻞ‬
‫ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد اﻃﻼق ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺎﻫﯽ ﺳﻮد و رﺑـﺢ ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل ﻧﺴـﺒﺖ داده ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺎل و ﻣﺘﺎع ﻣﻮرد ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ‪َ) :‬ﻓﻤﺎ َرﺑ َِﺤْﺖ ﺗِﺠﺎَرﺗُُﻬْﻢ‪/16 -‬‬
‫ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﻗﺮوا أﺿﯿﺎﻓﻬﻢ رﺑﺤﺎ ﺑﺒﺢ )ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن ﺧﻮﯾﺶ را و ﺧﯿﻞ و ﺳﺘﻮراﻧﺸﺎن را ﺑﺎ ﻗﺮﻋﻪ و ﺗﻘﺴﯿﻢ ﭘﺬﯾﺮاﺋﯽ ﮐﺮدﻧﺪ(‪.‬‬
‫اﻟّﺮﺑﺢ‪ :‬ﭘﺮﻧﺪه‪ ،‬و ﻧﯿﺰ درﺧﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ رﺑﺢ‪ -‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي آﻧﭽﻪ ﮐﻪ از ﺳﻮد ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ ﻣﺜﻞ اﻟّﻨﻘﺺ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻤﯽ و ﮐﺎﺳﺘﯽ‬
‫)ﮐﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ -‬رﺑﺢ‪ -‬اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺑـﺢ‪ :‬در ﻣﺼـﺮاع ﺷـﻌﺮ ﻓﻮق اﺳـﻤﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺗﯿﺮﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﺮﻋﻪ ﭼﯿﺰي را ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬و ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺼـﺮاع ﺑﺎﻻ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﮐﻪ ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن ﺧﻮد را ﭘـﺬﯾﺮاﺋﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧـﺪ و در ﻋﻮض ﺣﻤـﺪ و ﺳﭙﺎﺳـﮕﺰاري ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺳﻮد اﺳﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﯽرﺳـﯿﺪ‪،‬‬
‫__________________________________________________‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ ﯾﮑﯽ از ﺗﺠﻠّﯿﺎت ﻓﻄﺮت ﺧـﺪاﯾﯽ ﺑﺸـﺮ را در وﺟﻮد ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ راه ﮐﻔﺮ ﭘﯿﻤﻮدهاﻧـﺪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫـﺪ زﯾﺮا ﻫﻤﺎﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﺑﺎ دﯾـﺪن آﯾﺎت‬
‫اﻟﻬﯽ و ﻗﺮآﻧﯽ روﺷـﻨﮕﺮ و ﺑﯿﺎن ﮐﻨﻨـﺪه ﺣﻘﺎﯾﻖ ﺑﺤﮑﻢ ﻓﻄﺮت و ﺳـﺮﺷﺖ ﺧـﺪاﺋﯽ آرزوي ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ وﻟﯽ دﻧﯿﺎﭘﺮﺳﺘﯽ و ﻟّﺬت‬
‫ﺧﻮاﻫﯽ ﻣﺎﻧﻊ ﺗﺼﻤﯿﻢ و اراده ﻗﺎﻃﻊ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺑﮕﺰارﺷﺎن ﺑﺨﻮرﻧـﺪ و از ﻟـّﺬات ﺑﻬﺮهور ﺷﻮﻧـﺪ و آرزوﻫﺎ ﺳـﺮﮔﺮﻣﺸﺎن ﮐﻨﺪ ﺑﺰودي ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻓﻬﻤﯿﺪ ﮐﻪ در اﺷـﺘﺒﺎﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺷـﻬﺮ و ﻣﺮدﻣﯽ‬
‫ﻫﻼك ﻧﺸﺪهاﻧـﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺘﺎب ﻣﻌﻠﻮﻣﯽ و آﯾﺎت ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﻨﺪهاي داﺷـﺘﻪاﻧﺪ و ﻫﯿﭻ اّﻣﺘﯽ ﺑﭙﺎﯾﺎن دوره ﺣﯿﺎت ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻤﯽرﺳـﺪ‬
‫ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﺟﻠﺸﺎن ﺑﺪون ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ در آﯾﺎت ﻓﻮق ﻫﻼﮐﺖﻫﺎ و ﺳـﻌﺎدﺗﻬﺎ و ﻋﺬابﻫﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺪادن و ﭘﺎﺳﺦ دادن ﺑﻪ ﺳـﺮﺷﺖ و ﻓﻄﺮت اﻟﻬﯽ و ﭘﯽﮔﯿﺮي‬
‫راه ﺣﻖ و ﯾﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﻧﮑﺮدن ﺑﻪ ﻟّﺬات و دﻧﯿﺎ ﭘﺮﺳﺘﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺄوﺳﻌﻨﯽ ﺣﻤﺪا و أوﺳﻌﺘﻪ ﻗﺮي و أرﺧﺺ ﺑﺤﻤﺪ ﮐﺎن ﮐﺎﺳﺒﻪ اﻷﮐﻞ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﻣﻦ او را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ و ﻓﺮاﺧﯽ ﭘـﺬﯾﺮاﺋﯽ ﮐﺮدم و او ﻣﺮا ﺑﺴـﯿﺎر ﺳـﭙﺎس ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﭼﻘـﺪر ﺣﻤـﺪ و ﺳـﭙﺎس ﻓﺮاوان و ارزان اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﺧﻮردن ﺑﺎﺷﺪ و از ﺧﻮردن ﺑﺪﺳﺖ آﯾﺪ(‪.‬‬
‫( ) )رﺑﺺ( ]رﺑﺺ ‪ ... :‬ص ‪35 :‬‬
‫اﻟّﺘﺮﺑّﺺ‪ :‬درﻧﮓ ﮐﺮدن و اﻧﺘﻈﺎر داﺷـﺘﻦ ﺑﺎ ﻣﺎل و ﻣﺘﺎع ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﮔﺮاﻧﯽ ﯾﺎ ارزاﻧﯽ آن ﻣﺘﺎع ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﮐﺎري ﮐﻪ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ و ﯾﺎ رﺳـﯿﺪن‬
‫ﺑﻪ آن ﻣﻮرد اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﺗﺮﺑّﺼﺖ ﻟﮑﺬا‪ -‬ﭼﺸﻢ ﺑﺮاﻫﺶ ﺑﻮدم‪.‬‬
‫وﻟﯽ رﺑﺼﮥ ﺑﮑﺬا و ﺗﺮﺑّﺺ‪ :‬اﻧﺘﻈﺎري دارم و ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ درﻧﮓ ﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و اﻟ ُْﻤَﻄﻠﱠﻘﺎُت َﯾَﺘَﺮﺑ ﱠْﺼَﻦ‪ /228 -‬ﺑﻘﺮه( و )ﻗُْﻞ َﺗَﺮﺑ ﱠُﺼﻮا َﻓِﺈﻧﱢﯽ َﻣَﻌُﮑْﻢ ﻣَِﻦ اﻟ ُْﻤَﺘَﺮﺑ ﱢِﺼﯿَﻦ‪ /31 -‬ﻃﻮر(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪) :‬ﻗُْﻞ َﻫْﻞ َﺗَﺮﺑ ﱠُﺼﻮَن ﺑ ِﻨﺎ ِإﻟ ﱠﺎ ِإْﺣَﺪي اﻟ ُْﺤْﺴَﻨَﯿﯿِْﻦ َو َﻧْﺤُﻦ َﻧَﺘَﺮﺑ ﱠُﺺ ﺑ ُِﮑْﻢ‪ /52 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺑﮕﻮ ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از دو ﻓﺮﺟﺎم ﻧﯿﮏ را ﺑﺮاي ﻣﺎ اﻧﺘﻈﺎر دارﯾﺪ ﻣﺎ ﻫﻢ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻋﻮاﻗﺐ ﮐﺎرﺗﺎن ﻫﺴﺘﯿﻢ(‪.‬‬
‫( ) )رﺑﻂ( ]رﺑﻂ[‪ ... :‬ص ‪35 :‬‬
‫رﺑﻂ اﻟﻔﺮس‪ :‬ﺑﺴﺘﻦ اﺳﺐ در ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﮕﻬﺪاري و ﺣﻔﻆ ﺷﻮد‪ ،‬و از اﯾﻦ واژه اﺳﺖ ﻋﺒﺎرت‪:‬‬
‫رﺑﺎط اﻟﺠﯿﺶ‪ :‬ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪن و ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﺳﭙﺎه‪ ،‬ﮐﻤﯿﻨﮕﺎه و اﺳﺘﺮاﺣﺘﮕﺎه ﺳﺮﺑﺎزان )ﭼﺎﭘﺎرﺧﺎﻧﻪ و ﻗﺮاوﻟﮕﺎه(‪.‬‬
‫رﺑﺎط‪ :‬ﻣﮑﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮص اﻗﺎﻣﺖ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟّﺮﺑﺎط‪ :‬ﻣﺼﺪر اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﻌﺎل آن‪ -‬رﺑﻄﺖ و راﺑﻄﺖ و ﻣﺮاﺑﻄﮥ‪ -‬اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻣﺤﺎﻓﻈﮥ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪36 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﻣِْﻦ ِرﺑﺎِط اﻟ َْﺨﯿِْﻞ ﺗُْﺮِﻫﺒُﻮَن ﺑ ِِﻪ َﻋُﺪﱠو اﻟﻠﱠِﻪ َو َﻋُﺪﱠوُﮐْﻢ‪ /60 -‬اﻧﻔﺎل(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﭘﺎﺳﮕﺎﻫﻬﺎﺋﯽ ﺑﺮاي ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن و ﺳﺘﻮران آﻣﺎده ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ دﺷﻤﻨﺎن ﺧﺪا و دﺷﻤﻨﺎن ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﯿﻢ دﻫﯿﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪) :‬ﯾﺎ َأﱡﯾَﻬﺎ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا اْﺻﺒُِﺮوا َو ﺻﺎﺑ ُِﺮوا َو راﺑ ُِﻄﻮا‪ /200 -‬آل ﻋﻤﺮان( ﭘﺲ‪ -‬ﻣﺮاﺑﻄﻪ‪ -‬دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬ﻣﺮاﺑﻄـﮥ‪ -‬ﯾﺎ ﻣﺮاﻗﺒﺖ و ﭘﺎس دادن در ﺳـﺮ ﺣّﺪات و ﻣﺮزﻫﺎي ﺑﻼد ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﮐﻪ ﻣﺜﻞ ﻣﺮاﺑﻄﻪ ﻧﻔﺲ و ﺣﻔﻆ ﺟﺎن آدﻣﯽ از ﺑﺪن ﺧﻮﯾﺶ‬
‫اﺳﺖ و ﻣﺜﻞ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴـﯽ در ﺳﺮ ﺣّﺪ و ﻣﺮزي ﺳﺎﮐﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﺮاﻗﺒﺖ و ﻧﮕﻬﺪاري آﻧﺠﺎ ﺑﻪ او واﮔﺬار ﺷﺪه ﭘﺲ ﻧﯿﺎز دارد ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮز را ﺑﺎ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ و رﻋﺎﯾﺖ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺪون ﻏﻔﻠﺖ ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﺜﻞ ﺟﻬﺎد و ﻣﺠﺎﻫﺪة اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻّﻠﯽ ﻟا ّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ اﻟّﺮﺑﺎط اﻧﺘﻈﺎر اﻟّﺼﻠﻮة ﺑﻌﺪ اﻟّﺼﻼة«‪.‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﭘﺎﺳﺪاري و ﻣﺮاﻗﺒﺖﻫﺎ اﻧﺘﻈﺎر و ﯾﺎد اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺮز ﻧﻔﺲ از وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ و ﺷﻬﻮات ﺳّﺪ ﺷﻮد و‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺗﻔﺴـﯿﺮي از ﺣﺎﻻت ﻣﺮاﻗﺒﯿﻦ ﻋﺒﺎدات اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪) :‬اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ُﻫْﻢ َﻋﻠﯽ ـَﺻ ﻼﺗِِﻬْﻢ داﺋُِﻤﻮَن‪ /23 -‬ﻣﻌﺎرج(‪ ،‬و اﯾﻦ ﺟﻬﺎد اﮐﺒﺮ‬
‫اﺳﺖ زﯾﺮا ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﻧﻔﻮذ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ دﺷﻤﻨﺎن اﻧﺴﺎن ﯾﻌﻨﯽ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﻓﻼن )راﺑﻂ( اﻟﺠﺄش‪ :‬اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت در وﻗﺘﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن ﻗﻮي و ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َرﺑَْﻄﻨﺎ َﻋﻠﯽ ﻗُﻠُﻮﺑ ِِﻬْﻢ‪ /14 -‬ﮐﻬﻒ(‪.‬‬
‫)در ﺑﺎره اﺻـﺤﺎب ﮐﻬﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬دﻟﻬﺎﺷﺎن را ﻗﻮي ﮐﺮده ﺑﻮدﯾﻢ و ﭼﻮن ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻨﺪ‪ -‬و ﻗﺎﻟﻮا رﺑّﻨﺎ رب اﻟّﺴﻤﻮات و اﻻرض ﻟﻦ‬
‫ﻧﺪﻋﻮ ﻣﻦ دوﻧﻪ اﻟﻬﺎ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺎ رّب آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ و ﻫﺮﮔﺰ ﺟﺰ او ﺧﺪاﺋﯽ را ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ(‪.‬‬
‫و آﯾﺎت‪) :‬ﻟَْﻮ ﻻ َأْن َرﺑَْﻄﻨﺎ َﻋﻠﯽ َﻗﻠْﺒِﻬﺎ‪ /10 -‬ﻗﺼﺺ( و )َو ﻟ َِﯿْﺮﺑ َِﻂ َﻋﻠﯽ ﻗُﻠُﻮﺑ ُِﮑْﻢ‪ /11 -‬اﻧﻔﺎل(‪.‬‬
‫)ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻤﺎ را ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﻣﺪد رﺳﺎﻧﯿﺪ ﺗﺎ از وﺳﺎوس ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﻣﺼﻮن ﻣﺎﻧﺪه و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪37 :‬‬
‫دﻟﻬﺎﺗﺎن را ﻗﻮي ﮔﺮداﻧﺪ(‪.‬‬
‫و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺷﺎرهاي اﺳﺖ ﺑﻪ آﯾﻪ‪ُ) :‬ﻫَﻮ اﻟ ﱠِﺬي َأﻧ َْﺰَل اﻟﱠﺴِﮑﯿَﻨَﮥ ﻓِﯽ ﻗُﻠُﻮِب اﻟ ُْﻤْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ ﻟ َِﯿْﺰداُدوا ِإﯾﻤﺎﻧًﺎ‪ /4 -‬ﻓﺘﺢ(‪.‬‬
‫و در آﯾـﻪ )ُأوﻟﺌِـَﮏ َﮐَﺘَﺐ ﻓِﯽ ﻗُﻠُـﻮﺑ ِِﻬُﻢ اﻟ ِْﺈﯾﻤـﺎَن َو َأﯾﱠَﺪُﻫْﻢ ﺑ ُِﺮوٍح ﻣِﻨُْﻪ‪ /22 -‬ﻣﺠـﺎدﻟﻪ( ﺑﮑـﺎر ﺑﺮدن ﻗﻠﻮب در اﯾﻦ آﯾﻪ اﻓﺌـﺪه و دل آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺴـﺖ‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫)َأﻓْﺌَِﺪﺗُُﻬْﻢ َﻫﻮاٌء‪ /43 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ( )دﻟﻬﺎي ﺳﺘﻤﮑﺎران ﻫﻮي و ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻼن راﺑﻂ اﻟﺠﺄش‪ :‬او ﻗﻮي دل اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﭘﺲ ﻓﺆاد و اﻓﺌـﺪه‪ -‬ﻣﺮﮐﺰ اﻣﯿـﺎل و ﺧﻮاﻫﺸـﻬﺎي ﻧﻔﺴـﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ دﻟﺶ ﺧﻮاﺳﺖ و دﻟﺶ ﻣﯽﺧﻮاﻫـﺪ وﻟﯽ ﻗﻠﺐ ﻫﻤﺎن ﻣﺮﮐﺰي‬
‫اﺳﺖ در وﺟﻮد اﻧﺴﺎن ﮐﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪ و اﺣﺴﺎس و ﻋﺎﻃﻔﻪ ﺑﻪ او ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد(‪.‬‬
‫( ) )رﺑﻊ( ]رﺑﻊ ‪ ... :‬ص ‪37 :‬‬
‫أرﺑﻌـﮥ و أرﺑﻌﻮن‪) :‬ﭼﻬﻞ و ﭼﻬﺎر( و رﺑﻊ و رﺑﺎع ﻫﻤﻪ از ﯾﮏ رﯾﺸﻪاﻧـﺪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﺛﻼَﺛٌﮥ راﺑ ُِﻌُﻬْﻢ َﮐﻠْﺒُُﻬْﻢ‪ /22 -‬ﮐﻬﻒ( و )َأْرﺑَِﻌﯿَﻦ‬
‫َﺳَﻨًﮥ َﯾﺘِﯿُﻬﻮَن ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض‪ /26 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪) .‬آﯾﻪ اﺧﯿﺮ در ﺑﺎره ﭼﻬﻞ ﺳﺎل ﺳﺮﮔﺮداﻧﯽ ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﯿﻞ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و آﯾﺎت‪َ) :‬أْرﺑَِﻌﯿَﻦ ﻟَﯿَْﻠًﮥ‪ /51 -‬ﺑﻘﺮه( و )َو ﻟَُﻬﱠﻦ اﻟﱡﺮﺑ ُُﻊ ﻣِﱠﻤﺎ َﺗَﺮْﮐﺘُْﻢ‪ /12 -‬ﻧﺴﺎء( و )َﻣﺜْﻨﯽ َو ﺛُﻼَث َو ُرﺑﺎَع‪ /3 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫رﺑﻌﺖ اﻟﻘﻮم أرﺑﻌﻬﻢ‪ :‬ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ ﻧﻔﺮﺷﺎن ﺑﻮدم و ﯾﺎ ﯾﮏ ﭼﻬﺎرم ﻣﺎﻟﺸﺎن را ﮔﺮﻓﺘﻢ‪.‬‬
‫رﺑﻌﺖ اﻟﺤﺒﻞ‪ :‬ﻃﻨﺎب را ﭼﻬﺎر ﺗﺎ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫اﻟّﺮﺑﻊ‪ :‬آب دادن ﺷﺘﺮان ﭼﻬﺎر روز در ﻣﯿﺎن و ﻧﯿﺰ ﺗﺒﯽ ﮐﻪ ﺳﻪ روز در ﻣﯿﺎن ﻋﺎرض ﺑﯿﻤﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫أرﺑﻊ إﺑﻠﻪ‪ :‬ﺷﺘﺮاﻧﺶ را ﺑﻪ آﺑﺸﺨﻮر ﻧﻮﺑﺘﯽ ﺑﺮد‪.‬‬
‫رﺟﻞ ﻣﺮﺑﻮع و ﻣﺮﺑﻊ‪ :‬ﻣﺮدي ﮐﻪ ﭼﻬﺎر روز در ﻣﯿﺎن ﺗﺐ ﻧﻮﺑﻪ دارد‪.‬‬
‫اﻻرﺑﻌﺎء‪ :‬ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ روز ﻫﻔﺘﻪ از روز ﯾﮑﺸﻨﺒﻪ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪38 :‬‬
‫اﻟّﺮﺑﯿﻊ‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﭼﻬﺎر ﻓﺼﻞ ﺳﺎل )ﺑﻬﺎر(‪.‬‬
‫رﺑﻊ ﻓﻼن و آر ﺗﺒﻊ‪ :‬در ﻓﺼﻞ ﺑﻬﺎر اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾـﺪ و ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺳـﭙﺲ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻫﺮ اﻗﺎﻣﺖ و ﻣﻨﺰل ﮔﺰﯾﻨﯽ و ﯾﺎ ﻫﺮ وﻗﺖ ﮐﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﮐﻨﻨﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﻨﺰل ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ ﺳﺎﮐﻦ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﯾﺎﻓﺘﻪ و‪ -‬رﺑﻊ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ در اﺻﻞ وﯾﮋه اﻗﺎﻣﺖ در ﻓﺼﻞ‪ -‬رﺑﯿﻊ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟّﺮﺑـﻊ و اﻟّﺮﺑﻌﯽ‪ :‬ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در ﺑﻬـﺎر ﺑـﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾـﺪ و ﺣﺎﺻـﻞ آن ﻓﺼـﻞ اﺳﺖ‪ ،‬و ﭼـﻮن ﻓﺼـﻞ ﺑﻬـﺎر ﺑﻬـﺘﺮﯾﻦ و ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﻫﻨﮕـﺎم‬
‫وﻻدﺗﺴﺖ ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره در ﺑﺎره ﻫﺮ ﻓﺮزﻧﺪ و ﻣﻮﻟﻮدي ﮐﻪ از ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺟﻮان ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫أﻓﻠﺢ ﻣﻦ ﮐﺎن رﺑﻌّﯿﻮن‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻮزاد ﺑﻬﺎري دارد رﺳﺘﮕﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺮﺑﺎع‪ :‬ﻫﻢ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﻬﺎر ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻏﯿﺚ ﻣﺮﺑﻊ‪ :‬ﺑﺎران ﺑﻬﺎري‪.‬‬
‫رﺑﻊ اﻟﺤﺠﺮ و اﻟﺤﻤﻞ‪ :‬ﭼﻬﺎر ﮔﻮﺷﻪ ﺳﻨﮓ و ﺑﺎر را ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺮﺑﻊ‪ :‬ﭼﻮب ﭼﻬﺎر ﮔﻮش ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭼﻬﺎر ﻃﺮف آن‪ ،‬ﺑﺎر را ﺑﺮ ﺳﺘﻮران ﻧﻬﻨﺪ )ﻣﺜﻞ ﺑﺮاﻧﮑﺎرد(‪.‬‬
‫رﺑﯿﻌﮥ‪ :‬ﺳﻨﮕﯽ اﺳﺖ ﭼﻬﺎرﮔﻮش‪.‬‬
‫ارﺑﻊ ﻋﻠﯽ ﺿـﻠﻌﮏ‪) :‬ﺧﻮد را از ﮐـﺎري ﮐﻪ ﻧﺘﻮاﻧﯽ ﻧﮕﻬـﺪار‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻬـﺎر زاﻧﻮ ﺑﻨﺸـﯿﻦ( ﺟـﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﺳﺎﮐﻦ ﺑﺎش ﯾﺎ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮاﻧﺖ ﺳﮑﻨﯽ ﮔﺰﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ‪ ،‬ﺳﻨﮓ ﭼﻬﺎرﮔﻮش را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺗﻮاﻧﺖ ﺑﺮدار‪.‬‬
‫اﻟﻤﺮﺑﺎع‪ :‬ﺑﻬﺮه ﯾﮏ ﭼﻬﺎرﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺎن از ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫رﺑﻌﺖ اﻟﻘﻮم‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻘﺴﯿﻤﺸﺎن ﮐﺮدم‪ ،‬و ﭼﻬﺎر ﯾﮏ ﺑﻬﺮه را از آﻧﻬﺎ ﮔﺮﻓﺘﻢ‪.‬‬
‫اﻟّﺮﺑﺎﻋـﮥ‪ :‬ﺑﻄـﻮر اﺳـﺘﻌﺎره از ﻣﻌﻨﯽ ﻓـﻮق در ﺑـﺎره ﻫﻤـﺎن رﯾـﺎﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻋﺘﺒـﺎر اﯾﻨﮑﻪ ﭼﻬـﺎر ﯾـﮏ ﺳـﻬﻢﺷﺎن را ﻣﯽﮔﯿﺮد از اﯾﻦ روي‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪39 :‬‬
‫ﻻ ﯾﻘﯿﻢ رﺑﺎﻋﮥ اﻟﻘﻮم ﻏﯿﺮ ﻓﻼن‪) :‬ﻏﯿﺮ از ﻓﻼﻧﯽ رﯾﺎﺳﺖ ﻣﺮدم را ﮐﺴﯽ ﺑﺮ ﭘﺎ و اﺳﺘﻮار ﻧﻤﯽدارد(‪.‬‬
‫اﻟّﺮﺑﯿﻌﮥ‪ :‬ﻃﺒﻠﻪ ﻋﻄﺎري ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﭼﻬﺎر ﭘﺎﯾﻪ داﺷﺘﻦ ﯾﺎ ﭼﻬﺎر ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻮدن آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟّﺮﺑﺎﻋﯿﺘﺎن‪ :‬ﭼﻬﺎر دﻧﺪان رﺑﺎﻋﯽ ﮐﻪ دو ﺑﻪ دو در ﺑﺎﻻ و ﭘﺎﺋﯿﻦ دﻫﺎن ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫ﯾﺮﺑﻮع‪ :‬ﻣﻮﺷﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در زﻣﯿﻦ ﭼﻬﺎر راه ﺑﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ارض ﻣﺮﺑﻌﮥ‪ :‬ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﻮش ﻓﺮاوان دارد ﻫﻤﺎﻧﻄﻮري ﮐﻪ‪ -‬ﻣﻀّﺒﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺳﻮﺳﻤﺎر زﯾﺎد دارد‪.‬‬
‫( ) )رﺑﻮ( ]رﺑﻮ[‪ ... :‬ص ‪39 :‬‬
‫رﺑﻮة‪ ،‬رﺑﻮة‪ ،‬رﺑﻮة‪ ،‬رﺑﺎوة )ﺳـﺮزﻣﯿﻦ ﺑﻠﻨـﺪ و ﻣﺮﺗﻔﻊ( ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ) :‬إﻟﯽ َرﺑ َْﻮٍة ذاِت َﻗﺮاٍر َو َﻣِﻌﯿٍﻦ‪ /50 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن( )ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﺮﺗﻔﻌﯽ‬
‫ﮐﻪ آب ﺟﺎري داﺷﺖ(‪.‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻟّﺮﺑﻮة‪ -‬ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ ﺣﺮف )ر( ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ اﺳﺖ زﯾﺮا ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬رﺑﯽ و رﺑﺎ ﻓﻼن‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ او ﺑﻪ ﻓﻼﺗﯽ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫رﺑﻮة‪ -‬را‪ -‬راﺑﯿﮥ‪ -‬ﻧﯿﺰ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮدش ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺑﻠﻨﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪ و از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫)رﺑﺎ‪ (:‬اﻓﺰون ﺷﺪ و ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓِﺈذا َأﻧ َْﺰﻟ ْﻨﺎ َﻋَﻠﯿَْﻬﺎ اﻟ ْﻤﺎَء اْﻫَﺘﱠﺰْت َو َرﺑَْﺖ‪ /5 -‬ﺣﺞ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َﻓﺎْﺣَﺘَﻤَﻞ اﻟﱠﺴﯿُْﻞ َزﺑَﺪًا راﺑ ِﯿًﺎ‪ /17 -‬رﻋﺪ( )ﭘﺲ ﺳﯿﻼب ﮐﻔﯽ ﺑﺮآﻣﺪه ﺑﺮداﺷﺖ( و )َﻓَﺄَﺧَﺬُﻫْﻢ َأْﺧَﺬًة راﺑ َِﯿًﮥ‪ /10 -‬ﺣﺎّﻗﻪ( )ﻋﺬاﺑﯽ ﻣﺎﻓﻮﻗﺸﺎن‬
‫در ﺑﺮﺷﺎن ﮔﺮﻓﺖ(‪.‬‬
‫ارﺑﯽ ﻋﻠﯿﻪ‪ :‬ﺑﺮ او اﺷﺮاف و اﺣﺎﻃﻪ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫رﺑﯿﺖ اﻟﻮﻟﺪ ﻓﺮﺑﺎ‪ :‬ﻓﺮزﻧﺪ را ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﺮدم و رﺷﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﮐﻪ از ﻫﻤﯿﻦ واژه اﺳﺖ‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﺻـﻠﺶ از ﻣﻀﺎﻋﻒ ﯾﻌﻨﯽ )رّب( اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ‬
‫ﺣﺮف آن ﺑﺮاي ﺗﺨﻔﯿﻒ در ﻟﻔﻆ ﺑﻪ ﺣﺮف )ي( ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه ﻣﺜﻞ ﺗﻈّﻨﻨﺖ‪ -‬ﮐﻪ‪ -‬ﺗﻈّﻨﯿﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)اﻟّﺮﺑﺎ‪ (:‬ﯾﻌﻨﯽ اﻓﺰوﻧﯽ ﺑﺮ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ‪ ،‬وﻟﯽ واژه‪ -‬رﺑﺎ‪ -‬در ﺷﺮع ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ اﻓﺰون ﺷﺪن ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪40 :‬‬
‫ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﺑﺎ ﻏﯿﺮ از ﺳﻮد ﺷﺮﻋﯽ اﺳﺖ و ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر اﯾﻦ اﻓﺰوﻧﯽ و زﯾﺎدي ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو ﻣﺎ آَﺗﯿْﺘُْﻢ ﻣِْﻦ ِرﺑًﺎ ﻟ َِﯿْﺮﺑ َُﻮا ﻓِﯽ َأﻣْﻮاِل اﻟﻨﱠﺎِس َﻓﻼ َﯾْﺮﺑ ُﻮا ِﻋﻨَْﺪ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /39 -‬روم(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﻪ‪ -‬رﺑـﺎ‪ -‬ﻣﯽدﻫﯿـﺪ ﺗـﺎ از ﻣـﺎل ﻣﺮدم ﻣﺎﻟﺘـﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺷﻮد در ﭘﯿﺸـﮕﺎه ﺧـﺪا اﻓﺰون ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺑﻠﮑﻪ در آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ زﮐﺎت‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﺪ و ﺧﺸﻨﻮدي ﺧﺪا ﻣﯽﺟﻮﺋﯿﺪ از ﻓﺰوﻧﯽ ﯾﺎﻓﺘﮕﺎن ﻫﺴﺘﯿﺪ(‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ دﯾﮕﺮ ﺗﻨّﺒﻪ و ﻫﺸﺪار ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‪َ) :‬ﯾْﻤَﺤُﻖ اﻟﻠﱠُﻪ اﻟﱢﺮﺑﺎ َو ﯾُْﺮﺑ ِﯽ اﻟﱠﺼَﺪﻗﺎِت‪ /276 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺧﺪاوﻧـﺪ رﺑﺎ را ﻣﯽﮐﺎﻫـﺪ و از ﺑﺮﮐﺖ ﻣﯽاﻧـﺪازد و ﻣﺤﻮ ﻣﯽﮐﻨـﺪ وﻟﯽ ﺻﺪﻗﺎت و ﺑﺨﺸﺎﯾﺶ را ﺑﺎ ﺑﺮﮐﺖ ﻓﺰوﻧﯽ ﻣﯽدﻫﺪ( زﯾﺎدي و‬
‫ﻓﺰوﻧﯽ ﻣﻌﻘﻮل ﺑـﺎ واژه ﺑﺮﮐـﮥ‪ -‬ﮐﻪ از‪ -‬رﺑـﺎ‪ -‬ﺑﺎﻻـﺗﺮ و ﻓﺰوﻧـﺘﺮ اﺳﺖ ﺗﻌـﺒﯿﺮ ﺷـﺪه ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ در ﻣﻘﺎﺑـﻞ آﯾﻪ )َو ﻣـﺎ آَﺗﯿْﺘُْﻢ ﻣِْﻦ ِرﺑـًﺎ ‪ /39 ...‬روم(‬
‫)َو ﻣﺎ آَﺗﯿْﺘُْﻢ ﻣِْﻦ َزﮐﺎٍة ﺗُِﺮﯾُﺪوَن َوْﺟَﻪ اﻟﻠﱠِﻪ َﻓُﺄوﻟﺌَِﮏ ُﻫُﻢ اﻟ ُْﻤْﻀِﻌُﻔﻮَن‪ /39 -‬روم(‪.‬‬
‫أرﺑّﯿﺘﺎن‪ :‬دو ﻗﺴﻤﺖ ﮔﻮﺷﺖ ﺑﻦ ران در ﻗﺴﻤﺖ ﻣﯿﺎﻧﯽ )ﮐﺸﺎﻟﻪ ران( آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻻ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻟّﺮﺑﻮ‪ :‬ﻧﻔﺲ ﻋﻤﯿﻖ و ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺼّﻮر ﺑﺎﻻ آﻣﺪن ﺳﯿﻨﻪ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه و ﻟﺬا ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻫﻮ ﯾﺘﻨّﻔﺲ اﻟّﺼﻌﺪاء‪ :‬او ﻧﻔﺲ ﺑﻠﻨﺪ و ﻋﻤﯿﻘﯽ ﻣﯽﮐﺸﺪ و اّﻣﺎ‪:‬‬
‫اﻟّﺮﺑﯿﺌﮥ‪ :‬ﺑﺎ ﺣﺮف ﻫﻤﺰه ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻃﻼﯾﻪ و ﭘﯿﺸﻘﺮاول از اﯾﻦ ﺑﺎب ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫( ) )رﺗﻊ( ]رﺗﻊ ‪ ... :‬ص ‪40 :‬‬
‫اﻟّﺮﺗﻊ‪ :‬اﺻﻠﺶ ﭼﺮﯾﺪن و ﺧﻮردن در ﺣﯿﻮاﻧﺎت اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻓﻌﺎﻟﺶ‪ -‬رﺗﻊ‪ ،‬ﯾﺮﺗﻊ‪ ،‬رﺗﻮﻋﺎ و رﺗﺎﻋﺎ و رﺗﻌﺎ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ از ﻗﻮل ﺑﺮادران ﯾﻮﺳﻒ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬ﯾْﺮَﺗْﻊ َو َﯾﻠَْﻌْﺐ‪ /12 -‬ﯾﻮﺳﻒ(‪ .‬اﯾﻦ واژه ﺑﻄﻮر اﺳـﺘﻌﺎره ﺑﺮاي اﻧﺴـﺎن در وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫زﯾﺎد ﺧﻮردن ﺑﺎﺷﺪ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪41 :‬‬
‫ﺑﺼﻮرت ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و إذا ﯾﺨﻠﻮ ﻟﻪ ﻟﺤﻤﯽ رﺗﻊ ‪...‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﺧﻠﻮت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮔﻮﺷﺘﻢ ﺧﻮرده ﻣﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫در ﺑﺎره ﭼﻬﺎرﭘﺎﯾﺎن‪ -‬راﺗﻊ و رﺗﺎع‪ -‬و در ﺑﺎره اﻧﺴﺎن‪ ،‬راﺗﻌﻮن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )رﺗﻖ( ]رﺗﻖ ‪ ... :‬ص ‪41 :‬‬
‫اﻟّﺮﺗـﻖ‪ :‬ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ ﺑـﻮدن و ﺑﻬﻢ ﺑﺮآﻣـﺪن دو ﭼﯿﺰ ﭼﻪ از ﻧﻈﺮ ﺧﻠﻘﺖ و ﻃـﺒﯿﻌﺖ ﯾـﺎ از ﻧﻈﺮ ﮐـﺎر و ﺻـﻨﻌﺖ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪) :‬ﮐﺎَﻧﺘـﺎ َرﺗ ْﻘًﺎ‬
‫َﻓَﻔَﺘﻘْﻨﺎُﻫﻤﺎ‪ /30 -‬اﻧﺒﯿﺎء(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﯿﻦ در آﻏﺎز آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺑﻬﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ آﻧﻬﺎ را آﻓﺮﯾﻨﺸﯽ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺳﺎﺧﺘﯿﻢ و ﺑﺴﻄﺸﺎن دادﯾﻢ(‪.‬‬
‫اﻟّﺮﺗﻘﺎء‪ :‬دوﺷﯿﺰهاي ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﮐﺮه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻼن راﺗﻖ و ﻓﺎﺗﻖ ﻓﯽ ﮐﺬا‪ :‬او در آن ﮐﺎر ﻫﻢ ﮔﺮه زﻧﻨﺪه و ﻫﻢ ﮔﺮهﮔﺸﺎ اﺳﺖ )ﻫﻢ ﭘﯿﻤﺎن دار و ﻫﻢ ﭘﯿﻤﺎن ﺷﮑﻦ(‪.‬‬
‫( ) )رﺗﻞ( ]رﺗﻞ ‪ ... :‬ص ‪41 :‬‬
‫اﻟّﺮﺗﻞ‪ :‬درﺳﺘﯽ و آراﺳﺘﮕﯽ ﭼﯿﺰي ﺑﺮ ﻧﻈﻢ و اﺳﺘﻮاري آن‪.‬‬
‫رﺟﻞ رﺗﻞ اﻻﺳﻨﺎن‪ :‬ﻣﺮدي ﮐﻪ دﻧﺪاﻧﻬﺎي ﺳﭙﯿﺪ و ﻣﻨّﻈﻤﯽ دارد‪.‬‬
‫اﻟّﺘﺮﺗﯿـﻞ‪ :‬اداي ﮐﻠﻤـﺎت از دﻫـﺎن‪ ،‬ﺑﻪ آﺳـﺎﻧﯽ و اﺳـﺘﻮاري و ﻣﺤﮑﻤﯽ ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و َرﺗﱢِﻞ اﻟ ُْﻘْﺮآَن َﺗْﺮﺗِﯿًﻠﺎ‪ /4 -‬ﻣّﺰﻣـﻞ( و )َو َرﺗﱠﻠْﻨﺎُه‬
‫َﺗْﺮﺗِﯿًﻠﺎ‪ /32 -‬ﻓﺮﻗﺎن( ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫)ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ و ﻣﺤﮑﻤﯽ ﻗﺮآن را ﺗﻼوت ﮐﻨﯿﺪ و ﮐﻠﻤﺎﺗﺶ را اداء ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ(‪.‬‬
‫( ) )رج( ]رج ‪ ... :‬ص ‪41 :‬‬
‫اﻟّﺮّج‪ :‬ﺣﺮﮐﺖ و ﺟﻨﺒﺶ دادن و ﻟﺮزﻧﺪان ﭼﯿﺰي‪.‬‬
‫ﻓﻌﻠﺶ‪ -‬رّﺟﻪ‪ ،‬ﻓﺎرﺗّﺞ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ) :‬إذا ُرﱠﺟِﺖ اﻟ َْﺄْرُض َر‪‬ﺟﺎ‪ /4 -‬واﻗﻌﻪ( ﮐﻪ ﻣﺜﻞ )ِإذا ُزﻟ ِْﺰﻟَِﺖ اﻟ َْﺄْرُض ِزﻟ ْﺰاﻟَﻬﺎ‪ /1 -‬زﻟﺰال( اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟّﺮﺟﺮﺟﮥ‪ :‬اﺿﻄﺮاب و ﺑﯽﺗﺎﺑﯽ‪.‬‬
‫ﮐﺘﯿﺒﮥ رﺟﺮاﺟﮥ‪ :‬ﻟﺸﮕﺮ و ﺳﭙﺎﻫﯽ ﮐﻪ از ﮐﺜﺮت اﻧﺒﻮه ﻣﻮج ﻣﯽزﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺎرﯾﮥ رﺟﺮاﺟﮥ‪ :‬زﻧﯽ ﮐﻪ از ﻓﺮﺑﻬﯽ‪ ،‬ﮔﻮﺷﺖ ﺑﺪﻧﺶ در راه رﻓﺘﻦ ﺣﺮﮐﺖ دارد‪.‬‬
‫ارﺗّﺞ ﻓﯽ ﮐﻼﻣﻪ‪ :‬در ﺳﺨﻨﺶ اﺿﻄﺮاب و ﻟﺮزش ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻟﺮﺟﺮﺟﮥ‪ :‬آﺑﯽ ﮐﻢ و راﮐﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﺰﺋﯽ ﺣﺮﮐﺘﯽ ﮔﻞ آﻟﻮد ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫( ) )رﺟﺰ( ]رﺟﺰ[‪ ... :‬ص ‪42 :‬‬
‫اﺻﻞ رﺟﺰ‪ -‬ﺣﺮﮐﺖ و اﺿﻄﺮاب اﺳﺖ و از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﻋﺒﺎرت‪:‬‬
‫رﺟﺰ اﻟﺒﻌﯿﺮ‪ ،‬رﺟﺰا ﻓﻬﻮ أرﺟﺰ و ﻧﺎﻗﮥ رﺟﺰاء ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺘﺮي ﮐﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺎﻣﻬﺎﯾﺶ از ﺷّﺪت ﺿﻌﻒ ﮐﻮﺗﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺟﺰ‪ ،‬در ﺷـﻌﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﻠﻤـﺎﺗﺶ از ﮐﻠﻤـﺎت ﺷـﻌﺮي ﮐﻤﺘﺮ و ﮐﻮﺗـﺎﻫﺘﺮ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷـﺒﺎﻫﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺰدﯾـﮏ ﺑﻮدن ﺟﻤﻼـﺗﺶ رﺟﺰ‬
‫ﻧﺎﻣﯿـﺪه ﺷـﺪه ﯾـﺎ ﺑـﻪ ﺗﺼـّﻮر اﯾﻨﮑـﻪ در ﻣﻮﻗـﻊ ﺧﻮاﻧـﺪن آن‪ ،‬زﺑـﺎن ﻟﺮزش و ﺗﺤّﺮك دارد و ﺑﻪ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺷـﻌﺮي‪ -‬ارﺟـﻮزة و اراﺟﯿﺰ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪ‬
‫رﺟﺰ ﻓﻼن و ارﺗﺠﺰ‪ -‬او رﺟﺰ ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﺧﻮاﻧﻨﺪه‪ -‬رﺟﺰ‪ -‬را‪ -‬راﺟﺰ‪ ،-‬رّﺟﺎز‪ ،‬رّﺟﺎزة‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫در آﯾﻪ‪َ) :‬ﻋﺬاٌب ﻣِْﻦ ِرْﺟٍﺰ َأﻟ ِﯿٌﻢ‪ /5 -‬ﺳﺒﺎء( ﻣﻌﻨﯽ واژه‪ -‬رﺟﺰ‪ ،‬ﻋﺬاﺑﯽ ﻣﺜﻞ زﻟﺰﻟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ‪ِ) :‬إﻧﱠﺎ ُﻣﻨِْﺰﻟ ُﻮَن َﻋﻠﯽ َأْﻫِﻞ ﻫِﺬِه اﻟ َْﻘْﺮَﯾِﮥ ِرْﺟﺰًا ﻣَِﻦ اﻟﱠﺴﻤﺎِء‪ /34 -‬ﻋﻨﮑﺒﻮت( ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺬاﺑﯽ آﺳﻤﺎﻧﯽ‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ‪َ) :‬و اﻟﱡﺮْﺟَﺰ َﻓـﺎْﻫُﺠْﺮ‪ /5 -‬ﻣـّﺪﺛﺮ( ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬رﺟﺰ‪ -‬ﺑﺘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﮐﻨـﺎﯾﻪ از ﮔﻨـﺎه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ و ﻓﺮﺟﺎﻣﺶ اﯾﻨﻄﻮر‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﻧﺎﻣﯿﺪن رﻃﻮﺑﺖ ﺑﻪ ﭼﺮﺑﯽ )ﭼﻮن ﭼﺮﺑﯽ ﻫﻢ آﻏﺸﺘﻪ و ﻣﺮﻃﻮب ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪43 :‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و ﯾَُﻨﱢﺰُل َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ ﻣَِﻦ اﻟﱠﺴﻤـﺎِء ﻣـﺎًء ﻟ ِﯿَُﻄﱢﻬَﺮُﮐْﻢ ﺑ ِِﻪ َو ﯾُـْﺬِﻫَﺐ َﻋﻨُْﮑْﻢ ِرْﺟَﺰ اﻟﱠﺸﯿْﻄﺎِن‪ /11 -‬اﻧﻔﺎل(‪ .‬ﺷـﯿﻄﺎن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫ﺷﻬﻮت‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺑﺎب ﺧﻮدش ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ )ذﯾﻞ واژه ﺷﻄﻦ(‪.‬‬
‫)ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻧـﺎﻣﻮس و ﻓﺮﻣـﺎن اﻟﻬﯽ ﯾﻌﻨﯽ )رﯾﺰش ﺑﺎراﻧﻬـﺎ( در ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻧﺒﻮد و ﯾﺎ ﮐﻢ ﻣﯽﺑﻮد ﭘﻠﯿـﺪﯾﻬﺎ ﺑﺮﻃﺮف ﻧﻤﯽﺷـﺪ و ﭘﺎﮐﯿﻬﺎ رخ‬
‫ﻧﻤﯽداد ﭘﺲ او ﺑﺎ آب ﻣﺎ را ﭘﺎك ﻣﯽﮐﻨﺪ و از رﺟﺰ و ﭘﻠﯿﺪﯾﻬﺎ دور(‪.‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺮاد از‪ -‬رﺟﺰ اﻟّﺸﯿﻄﺎن‪ -‬آن ﭼﯿﺰي از ﮐﻔﺮ و ﺑﻬﺘﺎن و ﻓﺴﺎد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي آن ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟّﺮﺟـﺎزة‪ :‬ﺧﻮرﺟﯿﻦ و ﻋﺒـﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳـﻨﮕﻬﺎﺋﯽ در ﻣﯿـﺎن آن ﻣﯽﮔﺬراﻧـﺪ و ﺑﻪ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﮐﺠـﺎوه ﮐﻪ ﮐـﺞ ﺷـﺪه ﻣﯽآوﯾﺰﻧـﺪ ﺗﺎ ﺑﺎر و‬
‫ﻣﺤﻤﻮﻟﻪ ﻣﺘﻌﺎدل ﺷﻮد و ﻧﺎﻣﯿﺪن اﯾﻦ ﻇﺮف ﯾﺎ ﺧﻮرﺟﯿﻦ ﺑﻪ‪ -‬اﻟّﺮﺟﺎزة‪ -‬ﺑﻪ ﺗﺼّﻮر ﺣﺮﮐﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در راه رﻓﺘﻦ ﺳﺘﻮر دارد‪.‬‬
‫( ) )رﺟﺲ( ]رﺟﺲ ‪ ... :‬ص ‪43 :‬‬
‫اﻟّﺮﺟﺲ‪ :‬ﭼﯿﺰ ﭘﻠﯿﺪ و آﻟﻮده‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬رﺟﻞ رﺟﺲ و رﺟﺎل أرﺟﺎس‪ :‬ﻣﺮد و ﻣﺮداﻧﯽ آﻟﻮده و ﭘﻠﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ) :‬رْﺟٌﺲ ﻣِْﻦ َﻋَﻤِﻞ اﻟﱠﺸﯿْﻄﺎِن‪ /90 -‬ﻣﺎﺋﺪه( رﺟﺲ ﭼﻬﺎر وﺟﻪ دارد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﯾﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻃﺒﯿﻌﺘﺎ ﻧﺎﭘﺎك و ﭘﻠﯿﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﯾﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻋﻘﻼ ﻧﺎﭘﺎك و ﭘﻠﯿﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﯾﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺷﺮﻋﺎ ﻧﺎﭘﺎك و ﭘﻠﯿﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -4‬و ﯾﺎ از ﻫﺮ ﺳﻪ ﺟﻬﺘﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪه ﭘﻠﯿﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻞ ﻣﯿﺘﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮدار‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺮدار از دﯾﺪﮔﺎه ﻋﻘﻞ و ﻃﺒﻊ و ﺷﺮع ﭘﻠﯿﺪ و ﺗﺮك ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪44 :‬‬
‫رﺟﺲ »‪ -«1‬از ﺟﻬﺖ ﺷﺮع ﺧﻤﺮ و ﻗﻤﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه از ﻧﻈﺮ ﻋﻘﻞ و ﺧﺮد ﻫﻢ رﺟﺲ و ﭘﻠﯿﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﯾـﻦ ﻣﻌﻨﯽ را ﺧﺪاوﻧـﺪ در آﯾﻪ‪َ) :‬و ِإﺛ ُْﻤُﻬﻤـﺎ َأْﮐـ َﺒُﺮ ﻣِْﻦ َﻧْﻔِﻌِﻬﻤـﺎ‪ /219 -‬ﺑﻘﺮه( آﮔـﺎﻫﯽ و ﻫﺸـﺪار ﻣﯽدﻫـﺪ زﯾﺮا ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﮔﻨـﺎﻫﺶ ﺑﺮ‬
‫ﺳـﻮدش ﺑﯿﺸـﺘﺮ و ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ ﻋﻘـﻞ و ﺧﺮد دوري از آن را ﺣﮑﻢ ﻣﯽدﻫـﺪ و اﻗﺘﻀـﺎي ﻋﻘﻠﯽ دارد و ﭼـﻮن ﺷـﺮك و ﮐﻔﺮ از دﯾـﺪﮔﺎه ﻋﻘﻞ‬
‫زﺷﺖﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰﻫﺎﺳﺖ ﻟﺬا ﮐﺎﻓﺮﯾﻦ را در ردﯾﻒ رﺟﺲ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺑﻦ ﻓﺎرس‪ ،‬ﻣﻌﻨﯽ اّوﻟﯿﻪ رﺟﺲ را اﺧﺘﻼط و درﻫﻢ آﻣﯿﺨﺘﮕﯽ و ﻣﻌﻨﯽ دّوم آﻧﺮا ﭘﻠﯿـﺪي ﻣﯽداﻧـﺪ ﮐﻪ آن را ﻫﻢ ﺑﺨﺎﻃﺮ آﻣﯿﺰش ﭘﺎﮐﯽ و‬
‫ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ ﮐﻪ از ﭘﻠﯿﺪي ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺎ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫زﻣﺨﺸـﺮي ﻫﻢ ﻋﯿﻨﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻈﺮ را اراﺋﻪ ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ -‬و اﻟّﻨﺎس ﻓﯽ ﻣﺮﺟﻮﺳﻪاي ﻓﯽ اﺧﺘﻼط و ﻣﻦ اﻟﻤﺠﺎز اﻟّﺮﺟﺲ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﻨﯽ اﺻﻞ‬
‫رﺟﺲ‪ -‬آﻣﯿﺰش و ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺠﺎز آن ﻋـﺬاب اﺳﺖ زﯾﺮا ﻋـﺬاب ﺟﺰاء آن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎم رﺟﺲ ﺑﻄﻮر اﺳـﺘﻌﺎره ﺑﻪ آن داده ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻌﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﻨّﻈﻢ رﺟﺲ ﺑﺮ اﺳﺎس آﯾﺎت ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﺗﻤﺎم ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺘﻦ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫اّول‪ -‬رﺟﺲ در ﻣﻌﻨﯽ ﻟﻌﻨﺖ و ﻋﺬاب‪َ) :‬ﮐﺬﻟ َِﮏ َﯾْﺠَﻌُﻞ اﻟﻠﱠُﻪ اﻟﱢﺮْﺟَﺲ َﻋَﻠﯽ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻻ ﯾُْﺆﻣِﻨُﻮَن‪ /125 -‬اﻧﻌﺎم(‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻟﻌﻨﺖ در دﻧﯿﺎ و ﻋﺬاب در‬
‫آﺧﺮت‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬رﺟﺲ در ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻔﺮ و ﻋﺬاب‪َ) :‬ﻓﺰاَدﺗ ُْﻬْﻢ ِرْﺟﺴًﺎ ِإﻟَﯽ ِرْﺟِﺴِﻬْﻢ‪ /125 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻔﺮي ﺑﺮ ﮐﻔﺮﺷـﺎن ﯾـﺎ ﻋـﺬاﺑﯽ ﺑﺮ ﻋـﺬاﺑﺸﺎن اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد آﻏﺎز آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ )َو َأﱠﻣﺎ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻓِﯽ ﻗُﻠُﻮﺑ ِِﻬْﻢ َﻣَﺮٌض‪ /125 -‬ﺗﻮﺑﻪ( ﭘﺲ‬
‫ﭼﻨـﺎن ﻓﺮﺟﺎم ﻋـﺬاﺑﯽ ﻧﺘﯿﺠﻪ دﻟﻬﺎي ﺑﯿﻤﺎر ﺧﻮدﺷﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌـﺪش ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ )َو ﻣﺎﺗُﻮا َو ُﻫْﻢ ﮐﺎﻓُِﺮوَن‪ /125 -‬ﺗﻮﺑﻪ( ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ‬
‫ﮐﺎﻓﺮﻧﺪ )ﺑﺎ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ اﺧﺘﯿﺎر و ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﺳّﻮم‪ -‬رﺟﺲ در ﻣﻌﻨﯽ ﺷـﻄﺮﻧﺞ و ﻏﻨـﺎء‪َ) :‬ﻓﺎْﺟَﺘﻨِﺒُﻮا اﻟﱢﺮْﺟَﺲ ﻣَِﻦ اﻟ َْﺄْوﺛﺎِن‪ /30 -‬ﺣـﺞ( ﯾﻌﻨﯽ دوري از ﺷـﻄﺮﻧﺞ و آﯾﻪ )َو اْﺟَﺘﻨِﺒُﻮا َﻗْﻮَل اﻟﱡﺰوِر‪-‬‬
‫‪ /30‬ﺣّﺞ( ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬ﻏﻨﺎء‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻬـﺎرم‪ -‬رﺟﺲ در ﻣﻌﻨﯽ ﭘﻠﯿـﺪي )ِإﻧﱠَﻤـ ﺎ اﻟ َْﺨْﻤُﺮ َو اﻟ َْﻤﯿْـِﺴ ُﺮ َو اﻟ َْﺄﻧ ْﺼـﺎُب َو اﻟ َْﺄْزﻻـُم ِرْﺟٌﺲ ﻣِْﻦ َﻋَﻤِﻞ اﻟﱠﺸﯿْﻄﺎِن‪ /90 -‬ﻣﺎﺋﺪه( رﺟﺲ‪ -‬ﺑﺎ ﮐﺴـﺮه‬
‫ﺣﺮف )ر( ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ‪.‬‬
‫ﻓّﺮاء ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺟﺲ‪ -‬در آﯾﻪ )َﮐﺬﻟ َِﮏ َﯾْﺠَﻌُﻞ اﻟﻠﱠُﻪ اﻟﱢﺮْﺟَﺲ َﻋَﻠﯽ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻻ ﯾُْﺆﻣِﻨُﻮَن‪ /125 -‬اﻧﻌﺎم( ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻘﺎب و ﻏﻀﺐ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀـﯽ از داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ واژه‪ -‬رﺟﺲ‪ -‬در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﭘﻠﯿـﺪي و ﻧﺎﭘـﺎﮐﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻋّﻢ از ﻧﺠﺎﺳﺖ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺷـﯿﺦ ﻃﻮﺳـﯽ در‬
‫ﺗﻬﺬﯾﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺟﺲ‪ -‬ﺑﺪون ﺧﻼف ﻫﻤﺎن ﻧﺠﺲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬رﺟﺲ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ زﺷـﺘﯽ و ﮔﻨـﺎه‪ِ) :‬إﻧﱠﻤـﺎ ﯾُِﺮﯾـُﺪ اﻟﻠﱠُﻪ ﻟ ِﯿـُ ْﺬِﻫَﺐ َﻋﻨُْﮑُﻢ اﻟﱢﺮْﺟَﺲ َأْﻫـَﻞ اﻟ َْﺒﯿِْﺖ‪ /33 -‬اﺣﺰاب( و ﮔﻔﺘﻪاﻧــﺪ‪ -‬رﺟﺲ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺷﮏ‪.‬‬
‫ﺷﺸـﻢ‪ -‬رﺟﺲ در ﻣﻌﻨﯽ وﺳﻮﺳﻪﻫـﺎي اﻫﺮﯾﻤﻨﯽ و ﺷـﯿﻄﺎﻧﯽ‪ ،‬در ﺣـﺪﯾﺚ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠـﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬اﻋـﻮذ ﺑـﮏ ﻣﻦ اﻟّﺮﺟﺲ‬
‫اﻟّﻨﺠﺲ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭘﻠﯿـﺪي و ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﮑﺎر ﻧﺎروا و ﺣﺮام و ﻟﻌﻨﺖ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و رﺟﺲ ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ ﺣﺮف )ر( ﺣﺮﮐﺖ و ﻏّﺮش رﻋﺪ‪) .‬ﻣﻘﺎﺋﯿﺲ اﻟّﻠﻐﮥ‬
‫‪ -490 /2‬اﺳﺎس اﻟﺒﻼﻏﮥ ‪ -155‬ﻟﺲ ‪ -95 /6‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪ -74 /4‬اﻟﻤﺼﺒﺎح اﻟﻤﻨﯿﺮ(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َأﱠﻣﺎ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻓِﯽ ﻗُﻠُﻮﺑ ِِﻬْﻢ َﻣَﺮٌض َﻓﺰاَدﺗ ُْﻬْﻢ ِرْﺟﺴًﺎ ِإﻟَﯽ ِرْﺟِﺴِﻬْﻢ‪ /125 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫)َو َﯾْﺠَﻌُﻞ اﻟﱢﺮْﺟَﺲ َﻋَﻠﯽ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻻ َﯾْﻌِﻘﻠُﻮَن‪ /100 -‬ﯾﻮﻧﺲ(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬رﺟﺲ‪ -‬ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﺑﺪﺑﻮ و ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬رﺟﺲ‪ -‬ﻋﺬاب اﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫)ِإﻧﱠَﻤﺎ اﻟ ُْﻤْﺸِﺮُﮐﻮَن َﻧَﺠٌﺲ‪ /28 -‬ﺗﻮﺑﻪ( و )َأْو ﻟَْﺤَﻢ ِﺧﻨِﺰﯾٍﺮ َﻓِﺈﻧﱠُﻪ ِرْﺟٌﺲ‪ /145 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫رﺟﺲ در اﯾﻨﺠﺎ ﯾﻌﻨﯽ در ﺑﺎره ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮك ﮐﻪ از ﺟﻬﺖ ﻣﻨﻊ ﺷﺮﻋﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬رﺟﺲ و رﺟﺰ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﺻﺪاي ﺳﻬﻤﮕﯿﻦ و ﺳﺨﺖ )ﻣﺜﻞ ﺻﺪاي رﻋﺪ(‪.‬‬
‫ﺑﻌﯿﺮ رّﺟﺎس‪ :‬ﺷﺘﺮ ﺳﺨﺖ آواي‪.‬‬
‫ﻏﻤﺎم راﺟﺲ رّﺟﺎس‪ :‬اﺑﺮي ﮐﻪ ﻏﺮش رﻋﺪ و ﺑﺮﻗﺶ ﺳﻬﻤﮕﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )رﺟﻊ( ]رﺟﻊ ‪ ... :‬ص ‪45 :‬‬
‫اﻟّﺮﺟﻮع ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ آﻏﺎز و ﺷـﺮوع از آن ﺟﺎ ﺑﻮده‪ ،‬ﯾﺎ اﻧﺪﯾﺸـﯿﺪن در آﻏﺎز و اﺑﺘﺪاي ﭼﯿﺰي‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰﺋﯽ از اﺟﺰاء ﯾﺎ ﻓﻌﻠﯽ‬
‫از اﻓﻌﺎل آن ﭼﻪ رﺟﻮع و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﮐﺎري ﯾﺎ زﺑﺎﻧﯽ »‪.«1‬‬
‫ﭘﺲ رﺟﻮع‪ -‬ﻫﻤﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺘﻦ اﺳﺖ وﻟﯽ‪ -‬رﺟﻊ‪ -‬ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن و ﺗﮑﺮار ﮐﺮدن اﺳﺖ )ﻻزم و ﻣﺘﻌّﺪي(‪.‬‬
‫رﺟﻌﮥ‪ :‬ﻫﻢ در ﻃﻼق ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و ﻫﻢ در ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺑﺮاي ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﯿﺎن ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﻠﺴﻔﯽ راﻏﺐ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ رﺟﻮع ﯾﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻦ ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ ﮐﺎري از ﻧﻘﻄﻪ آﻏﺎز ﺗﺎ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ب‪ -‬رﺟﻮع زﻣﺎﻧﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺮﮐﺖ ﻓﮑﺮ از زﻣﺎن ﺣﺎل ﺑﻪ زﻣﺎن آﻏﺎز ﻣﻮرد ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ج‪ -‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﻤﺎن ﻧﻘﻄﻪ ﮐﺎر ﯾﺎ ﺣﺮﮐﺖ آﻏﺎز ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﮐﻪ در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﻔّﮑﺮ و اﻧـﺪﯾﺸﻪ ﻫﻢ ﻫﻤﯿﻦ اﺻـﻞ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺮﮐﺖ از ﻣﺤﺴﻮس ﺑﻪ ﻣﻌﻘﻮل و ﺑﺮﮔﺸـﺘﻦ از ﻣﻌﻘﻮل ﺑﻪ ﻣﺤﺴﻮس و در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺣﮑﻢ ﻧﻤﻮدن‪.‬‬
‫ﻓﻼن ﯾﺆﻣﻦ ﺑﺎﻟّﺮﺟﻌﮥ‪) :‬او ﺑﻪ رﺟﻌﺖ ﺑﺎور دارد(‪.‬‬
‫رﺟﺎع‪ :‬ﻣﺨﺼﻮص ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﭘﺮﻧﺪه ﺑﻌﺪ از دوري و ﻫﺠﺮت آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫از واژه رﺟﻮع‪ -‬آﯾـﺎت‪) :‬ﻟَﺌِْﻦ َرَﺟْﻌﻨﺎ ِإﻟَﯽ اﻟ َْﻤِﺪﯾَﻨـِﮥ‪ /8 -‬ﻣﻨـﺎﻓﻘﻮن( و )َﻓَﻠﱠﻤﺎ َرَﺟُﻌـﻮا ِإﻟﯽ َأﺑ ِﯿِﻬْﻢ‪ /63 -‬ﯾﻮﺳـﻒ( )َو ﻟَﱠﻤﺎ َرَﺟَﻊ ُﻣﻮﺳـﯽ ِإﻟﯽ َﻗْﻮﻣِِﻪ‬
‫‪ /150‬اﻋﺮاف( و )َو ِإْن ﻗِﯿَﻞ ﻟَُﮑُﻢ اْرِﺟُﻌﻮا َﻓﺎْرِﺟُﻌﻮا »‪ /28 -«1‬ﻧﻮر(‪.‬‬
‫رﺟﻌﺖ ﻋﻦ ﮐﺬا رﺟﻌﺎ‪ :‬از آن ﺑﺎزﮔﺸﺘﻢ و ﻣﻨﺼﺮف ﺷﺪم‪.‬‬
‫رﺟﻌﺖ اﻟﺠﻮاب‪ :‬ﭘﺎﺳﺦ را ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪم‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪:‬‬
‫)َﻓِﺈْن َرَﺟَﻌَﮏ اﻟﻠﱠُﻪ ِإﻟﯽ ﻃﺎﺋَِﻔٍﮥ ﻣِﻨُْﻬْﻢ‪ /83 -‬ﺗﻮﺑﻪ( و )ِإﻟَﯽ اﻟﻠﱠِﻪ َﻣْﺮِﺟُﻌُﮑْﻢ‪ /48 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫)ِإﱠن ِإﻟﯽ َرﺑ ﱢَﮏ اﻟﱡﺮْﺟﻌﯽ‬
‫‪ /8 -‬ﻋﻠﻖ( و )ﺛُﱠﻢ ِإﻟَﯿِْﻪ َﻣْﺮِﺟُﻌُﮑْﻢ‪ /60 -‬اﻧﻌﺎم( و ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ -‬ﻣﺮﺟﻌﮑﻢ‪ -‬از‪ -‬رﺟﻮع »‪ «2‬ﺑﺎﺷﺪ )ﯾﻌﻨﯽ از ﺑﺎزﮔﺸﺘﻦ ﻧﻪ از ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن(‪.‬‬
‫ﻣﺜﻞ آﯾﻪ‪) :‬ﺛُﱠﻢ ِإﻟَﯿِْﻪ ﺗُْﺮَﺟُﻌﻮَن‪ /28 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫و اﮔﺮ ﻫﻢ از‪ -‬رﺟﻊ‪ -‬ﺑﺎﺷـﺪ درﺳﺖ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ )ﺛُﱠﻢ ِإﻟَﯿِْﻪ ﺗُْﺮَﺟُﻌﻮَن‪ /28 -‬ﺑﻘﺮه( ﮐﻪ ﻣﺜﻞ آﯾﻪ‪َ) :‬و اﺗﱠُﻘﻮا َﯾْﻮﻣًﺎ ﺗُْﺮَﺟُﻌﻮَن ﻓِﯿِﻪ ِإﻟَﯽ اﻟﻠﱠِﻪ‪/281 -‬‬
‫ﺑﻘﺮه( ﮐﻪ ﻫﻢ ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ ﺣﺮف )ت( و ﻫﻢ ﺑﺎ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬آﯾﻪاي اﺳﺖ در ﻧﻬﺎﯾﺖ اوج و ﻋﻈﻤﺖ اﺧﻼق اﺳـﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﮐﻤﺎل ﻇﺮﻓّﯿﺖ و ﺟﻨﺒﻪ روﺣﯽ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻣﯽدﻫـﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮ ﮔﺎه‬
‫ﺑﻪ دﯾـﺪن ﮐﺴـﯽ رﻓﺘﯿـﺪ و او در ﺧـﺎﻧﻪ ﻧﺒﻮد و ﯾـﺎ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﺷـﻤﺎ ﮔﻔﺖ ﻓﻌﻼ از ﭘـﺬﯾﺮاﺋﯽ ﻣﻌـﺬورم ﺑﺎ ﻧﻬﺎﯾﺖ ادب و ﻣﺤّﺒﺖ و ﺑـﺪون رﻧﺠﺶ‬
‫ﺑﺮﮔﺮدﯾـﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣـﺎﻟﺖ ﺑﺮاي ﺷـﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ و ﭘـﺎﮐﯿﺰهﺗﺮ اﺳﺖ و ﺧـﺪا ﺑﻪ اﻋﻤﺎﻟﺘـﺎن داﻧـﺎ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻗﺴـﻤﺖ اّول آﯾﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﺟﺰ ﺧﺎﻧﻪﻫـﺎي‬
‫ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮان داﺧﻞ ﻧﺸﻮﯾـﺪ ﺗﺎ آﺷـﻨﺎﺋﯽ دﻫﯿـﺪ و ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺳـﻼم ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﮐﺴـﯽ در آن‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﻧﺒﻮد وارد آﻧﺠﺎ ﻧﺸﻮﯾـﺪ ﺗﺎ اﺟﺎزت دﻫﻨـﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﻣﺴـﮑﻮﻧﯽ اﮔﺮ ﻣﺘﺎﻋﯽ و ﻣﺎﻟﯽ در آﻧﺠﺎ داﺷﺘﯿﺪ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺮ ﺷـﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫داﺧﻞ ﺷﻮﯾﺪ اّﻣﺎ ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ آﺷﮑﺎر ﯾﺎ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫و اﯾﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﻣﻬّﻢ و دﻗﯿﻖ را ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاي اﺳـﺘﺤﮑﺎم اﺳﺎس رواﺑﻂ ﺻﺤﯿﺢ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺳﻼﻣﺘﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺼﻮن‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻨﯿﺎن رواﺑﻂ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ دﺳﺘﺨﻮش ﻫﻮﺳﻬﺎ و ﺑﯽﺗﺮﺑﯿﺘﯽﻫﺎ ﻧﮕﺮدد‪[...] .‬‬
‫)‪ (2‬راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ‪ -‬رﺟﻮع‪ -‬را ﻓﻌﻞ ﻻزم ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎزﮔﺸـﺘﻦ و‪ -‬رﺟﻊ‪ -‬را ﻣﺘﻌـّﺪي ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ در ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻫﺮ‬
‫دو ﻣﺼﺪر را ﻫﻢ ﻻزم و ﻫﻢ ﻣﺘﻌّﺪي ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫راﻓﻌﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬رﺟﻊ ﻣﻦ ﺳﻔﺮه و ﻋﻦ اﻻﻣﺮ‪ ،‬ﯾﺮﺟﻊ‪ ،‬رﺟﻌﺎ‪ ،‬و رﺟﻮﻋﺎ و رﺟﻌﯽ و ﻣﺮﺟﻌﺎ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺳﯿﺪه ﻧﯿﺰ ﻫﻤﻨﻈﺮ راﻓﻌﯽ اﺳﺖ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬رﺟﻊ رﺟﻌﺎ رﺟﻮﻋﺎ رﺟﻌﯽ رﺟﻌﺎﻧﺎ ﻣﺮﺟﻌﻪ‪.‬‬
‫ﺿّﻤﻪ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه »‪.«1‬‬
‫و آﯾﻪ‪) :‬ﻟََﻌﻠﱠُﻬْﻢ َﯾْﺮِﺟُﻌﻮَن‪ /72 -‬آل ﻋﻤﺮان( ﯾﻌﻨﯽ از ﮔﻨﺎه ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬و َﺣﺮاٌم َﻋﻠﯽ َﻗْﺮَﯾٍﮥ َأْﻫَﻠْﮑﻨﺎﻫﺎ َأﻧﱠُﻬْﻢ ﻻ َﯾْﺮِﺟُﻌﻮَن‪ /95 -‬اﻧﺒﯿﺎء(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺣﺮام ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﻨـﺪ و از ﮔﻨﺎه ﺑﺮﮔﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻫﺸـﺪار و ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻌـﺪ از ﻣﺮگ دﯾﮕﺮ ﺗﻮﺑﻪاي‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪) :‬ﻗِﯿَﻞ اْرِﺟُﻌﻮا َوراَءُﮐْﻢ َﻓﺎﻟ َْﺘِﻤُﺴﻮا ﻧُﻮرًا‪ /13 -‬ﺣﺪﯾﺪ( و )ﺑ َِﻢ َﯾْﺮِﺟُﻊ اﻟ ُْﻤْﺮَﺳﻠُﻮَن‪ /35 -‬ﻧﻤﻞ( ﭘﺲ ﯾﺎ از‪ -‬رﺟﻮع‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﺮﮔﺸـﺘﻦ اﺳﺖ و ﯾـﺎ از رﺟﻊ اﻟﺠﻮاب‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮﮔﺮداﻧـﺪن ﭘﺎﺳـﺦ‪ ،‬ﻣﺜـﻞ آﯾﺎت‪َ) :‬ﯾْﺮِﺟُﻊ ﺑَْﻌـُﻀ ُﻬْﻢ ِإﻟﯽ ﺑَْﻌٍﺾ اﻟ َْﻘْﻮَل‪ /31 -‬ﺳـﺒﺎء( )ﺳﺨﻦ را ﺑﻪ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ(‪.‬‬
‫)ﺛُﱠﻢ َﺗَﻮﱠل َﻋﻨُْﻬْﻢ َﻓﺎﻧ ُْﻈْﺮ ﻣﺎ ذا َﯾْﺮِﺟُﻌﻮَن‪ /28 -‬ﻧﻤﻞ( ﮐﻪ در ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن ﺟﻮاب و ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻦ اﺳﺖ ﻧﻪ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر آﯾﻪ )َﻓﻨﺎِﻇَﺮٌة ﺑ َِﻢ َﯾْﺮِﺟُﻊ اﻟ ُْﻤْﺮَﺳﻠُﻮَن‪ /35 -‬ﻧﻤﻞ( و )َو اﻟﱠﺴﻤﺎِء ذاِت )اﻟﱠﺮْﺟِﻊ(‪ /11 -‬ﻃﺎرق( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎران‪.‬‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪن ﺑﺎران ﺑﻪ‪ -‬رﺟﻊ‪ -‬ﺑﻪ ﺟﻬﺖ رد ﮐﺮدن ﻫﻮاي ﺑﺎراﻧﯽ اﺳﺖ و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ از آب در ﺑﺮ دارد و ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ رد ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫و ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫آﺑﮕﯿﺮ و ﻏـﺪﯾﺮ را ﻫﻢ‪ -‬رﺟﻊ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧـﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﺎم ﯾﺎ ﺑﺮاي آب ﺑﺎراﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﻫﺴﺖ و ﯾﺎ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﻮج و آﺑﺶ در‬
‫ﻫﻤﺎن آﺑﮕﯿﺮ ﻣﺤﺪود اﺳﺖ و رﻓﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺖ دارد‪«2» .‬‬
‫ﻟﯿﺲ ﻟﮑﻼﻣﻪ )َﻣﺮُﺟﻮُع‪ (:‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎﺳﺨﯽ در ﺳﺨﻦ او ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﻧﺼﺮاف و ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪) .‬اﻟﻤﺼﺒﺎح‪ -‬اﻟﻤﺤﮑﻢ ‪.(191 /1‬‬
‫)‪ (1‬رﺟﻊ‪ :‬اﺳﺘﺨﺮ ﯾﺎ ﻣﺤﺒﺲ اﻟﻤﺎء‪ -‬ﻫﻤﺎن آﺑﮕﯿﺮ ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ و آب را در آن ذﺧﯿﺮه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﮕﻬﻤﯿﺪارﻧﺪ اّﻣﺎ‪ -‬ﻏﺪﯾﺮ‪-‬‬
‫ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﮔﻮدي ﻃﺒﯿﻌﯽ زﻣﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﺛﺮ ﺳـﯿﻼﺑﻬﺎ ﺑﻮﺟﻮد آﻣـﺪه و آب ﺑﺎران در آن ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﺑﺎره ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪن ﺑﺎران ﺑﻪ‪-‬‬
‫رﺟﻊ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑـﺎران آﺳـﻤﺎن ﺑﺎرﻫـﺎ و ﭘﯿـﺎﭘﯽ ﻣﯽﺑـﺎرد و ﻣﺠـّﺪدا ﯾـﺎ در زﻣﯿﻦ ﻓﺮو ﻣﯽرود و ﯾﺎ ﺑﺨﺎر ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺠـّﺪدا‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺛﻌﻠﺐ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺎﻣﯿﺪن ﺑﺎران ﺑﻪ‪ -‬رﺟﻊ‪ -‬ﺑﺨﺎﻃﺮ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﺳﺎﻟﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﺎران را ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻣﯽﺑﺎراﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﻟﺤﯿﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﻮن ﺑﺎران ﺑﺎزﮔﺮدﻧﺪه اﺳﺖ‪ -‬رﺟﻊ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫داﺑﮥ ﻟﻬﺎ ﻣﺮﺟﻮع‪ :‬ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺧﺮﯾﺪ و ﺑﮑﺎر ﮔﺮﻓﺘﻦ آن ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪن و ﻓﺮوﺧﺘﻨﺶ ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﺻﻠﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎﻗﮥ راﺟﻊ‪ -‬ﺷﺘﺮي ﮐﻪ ﻓﺤﻞ و ﻧﺮﯾﻨﻪ ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد و رّد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ارﺟﻊ ﯾﺪه اﻟﯽ ﺳﯿﻔﻪ‪ :‬دﺳﺘﺶ را ﺑﺮاي ﮐﺸﯿﺪن ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ارﺗﺠﺎع »‪ :«1‬اﺳﺘﺮداد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻃﻠﺐ رد ﮐﺮدن و ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن )و ﺑﺤﺎل اّول ﺑﺎزﮔﺸﺘﻦ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻓّﺮاء ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آﺳﻤﺎن در اﺑﺘﺪاء ﺷﺮوع ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﺑﺎرﯾﺪن و ﺳﭙﺲ ﻫﺮ ﺳﺎل ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪َ) :‬و اﻟﱠﺴﻤﺎِء ذاِت اﻟﱠﺮْﺟِﻊ‪ /11 -‬ﻃﺎرق( ﯾﺎ‪ -‬ذات اﻟﻤﻄﺮ‪ -‬ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد و اﯾﻦ ﮐﺎر ﺗﮑﺮار ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪ (1‬در ﻫﺮ ﻋﺼـﺮ و زﻣـﺎﻧﯽ از ﺗﺎرﯾـﺦ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ اﺻـﻄﻼﺣﺎت و واژهﻫﺎﯾﯽ ﺑﯿﺶ از ﺑﻘّﯿﻪ ﮐﻠﻤﺎت ﻣﻮرد ﺗﻮّﺟﻪ و ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﻣﻌﻨﻮي ﯾﺎ ﻣﺎّدي ﯾﺎ‬
‫ﺗﺒﻠﯿﻐﺎﺗﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﭘﺎرهاي از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺣّﻖ و ﭘﺎرهاي ﺑﺎ روش ﺳﻮﻓﺴـﻄﺎﺋﯽ و ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ ﮔﺮاﻧﻪ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺧﻮد‬
‫ﻣﺸـﻤﻮل ﭼﻨـﺎن واژهاي اﺳﺖ اّﻣﺎ آن را ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﻧﺴـﺒﺖ ﻣﯽدﻫـﺪ ﻣﺜﻼ در دورهﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﺸـﺮ ﮔﺬﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﻫﯿﭽﮑﺲ ﺷـﮏ‬
‫ﻧﺪارد ﮐﻪ روزﮔﺎري ﺑﺸـﺮ اّوﻟﯿﻪ ﺑﻌﺪ از ﺗﺸﮑﯿﻞ روﺳﺘﺎﻫﺎ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺎرﻫﺎﯾﺸﺎن را اﺷﺘﺮاﮐﯽ و دﺳﺘﺠﻤﻌﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ و ﻫﻤﻮاره اﻗﺎﻣﺖ و‬
‫ﮐﻮﭼﺸﺎن و ﺟﻨﮓ و ﺻـﻠﺤﺸﺎن ﺑﺎ ﭘﯿﻤﺎﻧﻬﺎي دﺳـﺘﺠﻤﻌﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻪ اّﻣﺎ ﭼﻮن اﻧـﺪﯾﺸﻪ و ﺗﻔّﮑﺮﺷﺎن ﺑﺎ ﺗﻬّﯿﻪ اﺑﺰارﻫﺎي ﺗﻮﻟﯿـﺪ و ﺑﺎ ﺗﮑﺎﻣﻞ‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ وﺳﺎﯾﻞ زﻧﺪﮔﯽ ﺗﺠّﻠﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﺗﻤّﺪن و ﺷﺨﺼّﯿﺖﻫﺎي ﻓﮑﺮي و ﺻﻼﺣﯿﺖ اﻓﺮاد ﺑﺮوز ﻧﻤﻮد و ﺑﺎ ﻣﺒﻌﻮث ﺷﺪن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‬
‫ﺑﺮاي اراﺋﻪ راه ﺻـﺤﯿﺢ ﺣﯿﺎت و ﺳـﻌﺎدت ﻓﺮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﻪاي از ﺷﮑﻮه و ﻋﻈﻤﺖ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ اﻣﺮوز ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﻣﺤﺼﻮل آنﻫﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ از روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﻣﮑّﻤﻞ آﻧﻬﺎ ﮐﻪ اﺳـﻼم اﺳﺖ ﭘﯿﺮوي ﺷﻮد ﭼﻪ دﻧﯿﺎﺋﯽ از ﻋـﺪل و ﻗﺴﻂ و ﺷـﺮاﻓﺖ و ﭘﺎﮐﺪاﻣﻨﯽ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺣﺎﺻـﻞ‬
‫اّﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﻟﯿﺒﺮاﻟﯿﺴﻢ ﯾﻌﻨﯽ آزادي ﺑﯽﺑﻨﺪ و ﺑﺎر )دوران ﻏﺎرﻧﺸـﯿﻨﯽ( در اﻗﺘﺼﺎد و ﺷﻬﻮت و ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻘﻄﻪ‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ آﻧﻬﺎ ﻗﺮار دارﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺳـﻠﺐ ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﺣّﺪ آزادي در ﺷﺨﺼﯿﺖ و اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﻋﻤﻞ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻫﺮ دو‬
‫ﻣﮑﺘﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺑﺸـﺮﯾﺖ را ﺑﻪ دوران ﻓﺮدﯾﺖ ﮔﺮاﯾﯽ ﻣﻄﻠـﻖ و ﯾـﺎ اﺷـﺘﺮاك ﻣﻄﻠﻖ ﮐﻪ دو دوره ﻣﺘﻤـﺎﯾﺰ ﻏﺎرﻧﺸـﯿﻨﯽ و ﮐﻤﻮن اّوﻟﯿﻪ اﺳـﺖ‬
‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪ و ﺑﻪ روﺷﻨﯽ ارﺗﺠﺎﻋﯽ ﺑﻮدن و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺣﺎﻻت ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺒﯿﻪ و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﺪن ﺑﺎ ﺣﯿﻮاﻧﺎت را ﺗﺠﻮﯾﺰ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﺮوه اّول‪ -‬ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ‪ ،‬ﺗﺠﺎوز‪ ،‬ﺷﻬﻮﺗﺮاﻧﯽ آزاد‪ ،‬ﻣﯽ ﺧﻮارﮔﯽ و ﭼﭙﺎول اﻣﻮال ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﮐﺎر ﮔﺮوه دّوم‪ -‬ﺑﯽ ﺣّﻘﯽ‪ ،‬و ﺳﻠﺐ ﺷﺨﺼّﯿﺖ و ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن ﻓﻄﺮت ﺧﺪاﺟﻮﯾﺎﻧﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻫﺮ دو ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻓﮑﺮي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫ﻣﺬﮐﻮر در ﻏﺮﻗﺎب و اﻣﻮاج ارﺗﺠﺎع دﺳﺖ و ﭘﺎ ﻣﯽزﻧﻨﺪ وﻟﯽ ﺑﺎ روﺷـﯽ ﻣﻐﺎﻟﻄﻪﮔﺮاﻧﻪ ﺧﺪا ﭘﺮﺳﺘﺎن را ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ رﺷﺪ و ﺗﮑﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ از‬
‫ﺻﻔﺮ ﺗـﺎ ﺑﯽ ﻧﻬـﺎﯾﺖ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﺣﻔـﻆ ﺣﻘﻮق ﻣﺴﺎوي ﻓﺮدي‪ ،‬اﺻﺎﻟﺖ ﺷﺨﺼـّﯿﺖ ﻓﺮدي‪ ،‬اﺻﺎﻟﺖ ﺣّﻖ و ﻋـﺪاﻟﺖ و ﻗﺴﻂ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳـﺮ ﻟﻮﺣﻪ‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎﺷﺎن ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﻣﺘﺄّﺳـ ﻔﺎﻧﻪ آن دو ﮔﺮوه ﺑﻪ ﺣّﻖ ارﺗﺠﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻣﻐﺮﺿﺎﻧﻪ ﺑﺮ ﭼﺴﺐ ارﺗﺠﺎع ﺑﻪ ﻣﻌﺘﻘـﺪﯾﻦ رﺷﺪ و ﺣﺮﮐﺖ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻣﯽزﻧﻨﺪ‬
‫ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ آن داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﻏﺮﺑﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي آزادي ﭼﻪ ﺟﻨﺎﯾﺘﻬﺎ ﮐﻪ ﺑﻨﺎم ﺗﻮ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ اي ﺣﻘﻮق ﺑﺸـﺮ و اي اﻧﺴﺎﻧّﯿﺖ و‬
‫اي ارﺗﺠﺎع ﭼﻪ ﺳﻮء ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎ و ﻣﻐﺎﻟﻄﻪﮔﺮﯾﻬﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﻮ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ارﺗﺠﺎع آن ﺳﯿﺴﺘﻢ‬
‫ارﺗﺠﻊ إﺑﻼ‪ :‬وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴـﯽ ﻧﺮﯾﻨﻪ ﺑﻔﺮوﺷـﺪ و ﻣﺎدﯾﻨﻪ ﺑﺨﺮد و ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺮﮔﺮداﻧـﺪن در آن ﻣﻌﺘﺒﺮ و ﻣﻘﺪر اﺳﺖ اﮔﺮ ﭼﻪ در ﺧﺮﯾﺪن ﻋﯿﻦ‬
‫آن را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﯿﺎورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺮﺟﻊ ﻓﻼن‪ :‬او‪ -‬اﻧّﺎ ﻟﻠّﻪ و اﻧّﺎ اﻟﯿﻪ راﺟﻌﻮن‪ -‬ﮔﻔﺖ )اﺳﺘﺮﺟﺎع ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻔﺘﻦ‪ -‬اﻧّﺎ ﻟﻠّﻪ و اﻧّﺎ اﻟﯿﻪ راﺟﻌﻮن(‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﯿﻊ‪ :‬رد ﮐﺮدن ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺻﺪا ﺑﺎ آواز ﻣﻮزون در ﺗﻼوت و ﻏﻨﺎء و آواز اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﮑﺮار ﺳـﺨﻦ ﺑﻄﻮرﯾﮑﻪ ﻫﺮ ﺑـﺎر ﺻـﺪا ﺑﻠﻨـﺪﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜـﻞ‪ -‬ﺗﺮﺟﯿﻊ در اذان ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ادا ﻣﯽﺷﻮد )آﻏﺎز ﮐﻠﻤﺎت در‬
‫اذان‪ ،‬ﺻﺪا ﮐﻮﺗﺎه اﺳﺖ و ﺑﻌﺪ ﺑﺎ ﻟﺤﻦ ﻣﻮزون و ﺑﻠﻨﺪ و ﮐﺸﯿﺪه اداء ﻣﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫رﺟﯿﻊ‪ :‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﺷـﮑﻤﺮوي و ﻣـﺪﻓﻮع و ﺳـﺮﮔﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن‪ ،‬و ﺣﯿﻮان ﺑﺎﻋﺚ اذّﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ از رﺟﻮع‪ -‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪه و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﻓﺎﻋﻞ اﺳﺖ ﯾﺎ از‪ -‬رﺟﻊ‪ -‬ﮐﻪ در آن ﺻﻮرت ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻔﻌﻮل اﺳﺖ )ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟﻠّﻪ‪ -‬رﺟﻊ‪ -‬را ﻣﺘﻌّﺪي داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺟـّﺒ ﮥ رﺟﯿـﻊ‪ :‬ﺟـﺎﻣﻪ و ﻟﺒـﺎس ﮐﻬﻨﻪ و وﺻـﻠﻪدار ﮐﻪ دوﺑـﺎره ﭘﻮﺷـﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و‪ -‬رﺟﯿﻊ‪ -‬از ﺳـﺘﻮر و ﺣﯿﻮان‪ ،‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره آن را از‬
‫ﺳﻔﺮي ﺑﻪ ﺳﻔﺮ دﯾﮕﺮ ﺑﺒﺮي‪ ،‬ﻣﺆﻧﺚ آن رﺟﯿﻌﻪ‪ -‬اﺳﺖ وﻟﯽ‪ -‬داﺑّﮥ رﺟﯿﻊ‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻧﻪ‪ -‬داﺑّﮥ رﺟﯿﻌﮥ‪.‬‬
‫رﺟﻊ ﺳﻔﺮ‪ :‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از دور ﺷﺪن و ﺑﺎزﻧﺸﺴﺘﻦ از ﻣﺴﺎﻓﺮت و ﺧﺴﺘﮕﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟّﺮﺟﯿﻊ ﻣﻦ اﻟﮑﻼم‪ :‬ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪهاش ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ﯾﺎ ﺗﮑﺮار ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫( ) )رﺟﻒ( ]رﺟﻒ ‪ ... :‬ص ‪49 :‬‬
‫اﻟّﺮﺟﻒ‪ :‬اﺿﻄﺮاب و ﺣﺮﮐﺖ ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫و ﻣﮑﺘﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫـﺪ و اﺻـﺮار دارد دوران اّوﻟﯿﻪ ﺑﺸـﺮ را ﭘﺲ از ﻗﺮﻧﻬـﺎ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﮑﺎﻣﻠﺶ ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺗﺠﻮﯾﺰ و ﺗﺠﺪﯾـﺪ ﮐﻨـﺪ اّﻣﺎ آﺋﯿﻦ‬
‫ﺗﮑﺎﻣﻞ ﺑﺨﺶ ﺧـﺪاﺋﯽ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و ﻣﺎ َأْﻫـِﺪﯾُﮑْﻢ ِإﻟ ﱠﺎ َﺳﺒِﯿَﻞ اﻟﱠﺮﺷﺎِد‪ /29 -‬ﻏـﺎﻓﺮ( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎ ﺷـﻤﺎ را ﺑﻪ راه رﺷـﺪ و ﺣﯿﺎت و ﮐﻤﺎل‬
‫ﻫـﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﻧﻪ راﻫﯽ دﯾﮕﺮ و ﺧﺪاﭘﺮﺳـﺘﺎن ﻧﯿﺰ ﻫﻤﻮاره ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ )َو َﻫﯿﱢْﺊ ﻟَﻨـﺎ ﻣِْﻦ َأﻣِْﺮﻧـﺎ َرَﺷـ ﺪًا‪ /10 -‬ﮐﻬﻒ( ﭘﺮوردﮔـﺎرا ﻣﺎ راي در‬
‫ﮐﺎرﻣﺎن رو ﺑﻪ رﺷﺪ ﻗﺮار ده و راﻫﺶ راي ﺑﺮاﯾﻤﺎن آﻣﺎده ﮐﻦ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬رﺟﻔﺖ اﻻرض و اﻟﺒﺤﺮ‪ :‬زﻣﯿﻦ و درﯾﺎ ﻃﻮﻓﺎﻧﯽ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻟﺮزش درآﻣﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺤﺮ رّﺟﺎف‪ :‬درﯾﺎي ﺧﺮوﺷﺎن و ﭘﺮﺧﯿﺰش‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﯾْﻮَم َﺗْﺮُﺟُﻒ اﻟﱠﺮاِﺟَﻔُﮥ‪ /6 -‬ﻧﺎزﻋـﺎت( و )َﯾْﻮَم َﺗْﺮُﺟُﻒ اﻟ َْﺄْرُض َو اﻟ ِْﺠﺒﺎُل‪ /14 -‬ﻣﺰّﻣﻞ( )َﻓَﺄَﺧَﺬﺗ ُْﻬُﻢ اﻟﱠﺮْﺟَﻔُﮥ‪ /78 -‬اﻋﺮاف(‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬زﻟﺰﻟﻪ ﻓﺮوﮔﺮﻓﺘﺸﺎن‪.‬‬
‫اﻻرﺟﺎف‪ :‬ﻓﺘﻨﻪ اﻧﮕﯿﺰي و اﯾﺠﺎد اﺿﻄﺮاب ﯾﺎ ﺑﺎ ﮐﺎر و ﯾﺎ ﺑﺎ ﺳﺨﻦ و ﺷﺎﯾﻌﻪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و اﻟ ُْﻤْﺮِﺟُﻔﻮَن ﻓِﯽ اﻟ َْﻤِﺪﯾَﻨِﮥ‪ /60 -‬اﺣﺰاب(‪.‬‬
‫)ﺗﻤـﺎم آﯾـﻪ ﭼﻨﯿـﻦ اﺳﺖ‪) :‬ﻟَﺌِْﻦ ﻟَْﻢ َﯾﻨَْﺘِﻪ اﻟ ُْﻤﻨـﺎﻓُِﻘﻮَن َو اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻓِﯽ ﻗُﻠُـﻮﺑ ِِﻬْﻢ َﻣَﺮٌض َو اﻟ ُْﻤْﺮِﺟُﻔـﻮَن ﻓِﯽ اﻟ َْﻤِﺪﯾَﻨـِﮥ ﻟَﻨُْﻐِﺮَﯾﻨﱠَﮏ ﺑ ِِﻬْﻢ‪ /60 -‬اﺣﺰاب( اﮔﺮ‬
‫دوروﯾـﺎن و ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ در ﻗﻠﻮﺑﺸـﺎن ﺑﯿﻤـﺎري اﺳـﺖ و ﺷـﺎﯾﻌﻪ ﭘﺮاﮐﻨـﺎن آرام ﻧﮕﯿﺮﻧـﺪ و ﺑﺲ ﻧﮑﻨﻨـﺪ ﺗﺮا ﺑﺮ آﻧﻬـﺎ ﻣﯽﮔﻤـﺎرﯾﻢ‪ ،‬آﻧـﺎن ﻃﺮد‬
‫ﺷ ﺪ ﮔ ﺎ ﻧﻨ ﺪ ( ‪.‬‬
‫أراﺟﯿﻒ‪ :‬ﺳﺨﻨﺎن آﺷﻮﺑﮕﺮاﻧﻪ و ﻓﺘﻨﻪاﻧﮕﯿﺰاﻧﻪ و دروغ و ﺑﯽ اﺻﻞ و اﺳﺎس ﮐﻪ در ﭘﻨﺪار ﻧﻬﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫( ) )رﺟﻞ( ]رﺟﻞ ‪ ... :‬ص ‪50 :‬‬
‫اﻟّﺮﺟﻞ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮد‪ ،‬و وﯾﮋه ﺟﻨﺲ ﻧﺮﯾﻨﻪ و ﻣﺬﮐﺮ از ﻣﺮدم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﻟَْﻮ َﺟَﻌﻠْﻨﺎُه َﻣَﻠﮑًﺎ ﻟََﺠَﻌﻠْﻨﺎُه َرُﺟًﻠﺎ‪ /9 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫رﺟﻠﻪ‪ :‬ﺑﻪ زﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ در ﺑﻌﻀﯽ ﺣﺎﻻت ﺑﻪ ﻣﺮدان ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻟﻢ ﯾﻨﺎﻟﻮا ﺣﺮﻣﮥ اﻟّﺮﺟﻠﮥ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺣﺮﻣﺖ زن ﻣﺮد ﮔﻮﻧﻪ را در ﻧﯿﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ آن ﻧﺮﺳﯿﺪهاﻧﺪ(‪.‬‬
‫رﺟﻞ ﺑﯿﻦ اﻟّﺮﺟﻮﻟﮥ و اﻟّﺮﺟﻮﻟّﯿﮥ‪ :‬ﻣﺮدي ﮐﻪ ﻣﺮداﻧﮕﯽ و ﺟﻮاﻧﻤﺮدﯾﺶ روﺷﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در آﯾـﺎت‪َ) :‬و ﺟـﺎَء ﻣِْﻦ َأﻗَْﺼﺎ اﻟ َْﻤِﺪﯾَﻨـِﮥ َرُﺟٌﻞ َﯾْﺴـ ﻌﯽ ‪ /20‬ﻗﺼـﺺ( و )ﻗـﺎَل َرُﺟـ ٌﻞ ُﻣـْﺆﻣٌِﻦ ﻣِْﻦ آِل ﻓِْﺮَﻋْﻮَن‪ /28 -‬ﻏـﺎﻓﺮ( ﺑـﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺮدي واژه‬
‫ﻣﺮداﻧﮕﯽ و دﻟﯿﺮي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﻣﻨﻈﻮر ﻫﻤﺎن ﻣﺮد ﺑﺎ ﺷﻬﺎﻣﺖ درﮔﺎه ﻓﺮﻋﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ از ﻣﻮﺳﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴﻼم ﺣﻤﺎﯾﺖ ﮐﺮد‪(.‬‬
‫ﺻﻔﺎت‪ -‬اﻟّﺮﺟﻮﻟّﯿﮥ و اﻟﺠﻼدة‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ دﻟﯿﺮي و ﺷﺮاﻓﺖ و ﻣﺮداﻧﮕﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪51 :‬‬
‫در آﯾﻪ‪َ) :‬أ َﺗْﻘﺘُﻠُﻮَن َرُﺟًﻠﺎ َأْن َﯾُﻘﻮَل َرﺑ ﱢَﯽ اﻟﻠﱠُﻪ‪ /28 -‬ﻏﺎﻓﺮ( )آﯾﺎ ﺟﻮاﻧﻤﺮدي ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ اﻟّﻠﻪ اﺳﺖ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ(‪.‬‬
‫ﻓﻼن ارﺟﻞ اﻟّﺮﺟﻠﯿﻦ‪ :‬او ﻗﻮﯾﺘﺮﯾﻦ آن ﻣﺮدم اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ِرﺟﻞ‪ (:‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎ ﮐﻪ ﻋﻀﻮ ﻣﺨﺼﻮص ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺣﯿﻮاﻧﺎت اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و اﻣَْﺴُﺤﻮا ﺑ ُِﺮُؤِﺳُﮑْﻢ َو َأْرُﺟَﻠُﮑْﻢ‪ /6 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﺳـﺮﺗﺎن را ﻣﺴـﺢ ﮐﻨﯿـﺪ و ﭘﺎﻫﺎﯾﺘـﺎن را ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﮐﻪ ﺟﺰﺋﯿﺎت آن را ﻓﻘﻬﺎ و ﻣﺠﺘﻬـﺪﯾﻦ از ﺳـّﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ و‬
‫رواﯾﺎت اﺳﺘﻨﺒﺎط ﮐﺮده و در رﺳﺎﻟﻪﻫﺎ و ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ(‪.‬‬
‫از واژه رﺟﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎ‪ ،‬ﮐﻠﻤﺎت زﯾﺮ ﻣﺸﺘﻖ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫رﺟﻞ و راﺟﻞ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺎ و ﭘﯿﺎده راه ﻣﯽرود‪.‬‬
‫رﺟﻞ ﺑّﯿﻦ اﻟّﺮﺟﻠﮥ‪ :‬ﻣﺮدي ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﯽ ﺑﻮدن او و ﺧﻮﺷﺮﻓﺘﺎرﯾﺶ آﺷﮑﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ راﺟﻞ‪ -‬رّﺟﺎﻟﮥ و رﺟﻞ‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪ -‬رﮐﺐ و راﮐﺐ‪ -:‬ﺳﻮارﮔﺎن و ﺳﻮار و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺜﻞ رﮐﺎب‪ -‬ﺟﻤﻊ راﮐﺐ‪.‬‬
‫رﺟﻞ راﺟﻞ‪ :‬ﻣﺮدي ﮐﻪ در راه رﻓﺘﻦ ﻗﻮي اﺳﺖ ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬رﺟﺎل‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻞ آﯾﻪ‪َ) :‬ﻓِﺮﺟﺎﻟًﺎ َأْو ُرْﮐﺒﺎﻧًﺎ‪ /239 -‬ﺑﻘﺮه( )اﺷﺎره ﺑﻪ ﭘﯿﺎدﮔﺎن و ﺳﻮارﮔﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣّﺞ ﻣﯽروﻧﺪ(‪.‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ -‬رﺟﯿﻞ و رﺟﻠﻪ و ﺣّﺮة رﺟﻼء‪ :‬زن و ﻣﺮدي ﮐﻪ در ﺳـﺨﺘﯿﻬﺎ ﭘﺎﯾﺪار و ﺛﺎﺑﺖ ﻗﺪﻣﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺻـﻌﻮﺑﺖ و ﺳﺨﺘﯽ ﭘﺎي ﻣﯽﻓﺸﺎرﻧﺪ‬
‫و اﺳﺘﻮار ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ارﺟﻞ‪ :‬اﺳﺒﯽ ﮐﻪ ﺳﻔﯿﺪي در ﭘﺎﯾﺶ ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫رﺟﻞ ارﺟﻞ‪ :‬ﻣﺮدي ﺑﺰرگ ﭘﺎي‪.‬‬
‫رﺟﻠﺖ اﻟّﺸﺎة‪ :‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را ﺑﺎ ﭘﺎي آوﯾﺨﺘﻢ‪.‬‬
‫واژه‪ -‬رﺟﻞ‪ -‬ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره در ﺑﺎره ﻣﻠﺦﻫﺎي زﯾﺎد و ﻣّﺪت زﻣﺎن زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﮐﺎن ذﻟﮏ ﻋﻠﯽ رﺟﻞ ﻓﻼن‪ :‬ﺗﺤﺖ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ و ﭘﯿﻤﺎن و ﺣﯿﺎت او اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪ :‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪52 :‬‬
‫ﻋﻠﯽ رأس ﻓﻼن‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﺳﺮ او و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ اوﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺟﻠﮥ‪ :‬راه ﺳﯿﻼﺑﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﻧﺎم ﺳﯿﻼب ﺑﻪ‪ -‬رﺟﻠﮥ‪ -‬ﻣﺜﻞ ﻧﺎﻣﮕﺬاري‪ -‬ﻣﺬاﻧﺐ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ راﻫﻬﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻫﺮ ﺳﯿﻼﺑﯽ ﺑﻮﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ و در دﻧﺒﺎل آﻧﺴﺖ‪ ،‬ﮐﻪ در ذﯾﻞ واژه‪ -‬ذﻧﺐ‪ -‬آﻣﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫رﺟﻠﮥ‪ :‬راه ﻃﯽ ﺷﺪه و رﻓﺘﻪ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ‪:‬‬
‫رﺟﻠﻪ‪ :‬ﺧﺮﻓﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﯿﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺳﯿﻼﺑﻬﺎ در زﻣﯿﻦﻫﺎي ﻣﺮﻃﻮب آن ﻣﯽروﯾﺪ ﻧﺎم ﻋﺮﺑﯽ آن‪ -‬ﺑﻘﻠﮥ اﻟﺤﻤﻘﺎء‪ -‬اﺳﺖ )ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺒﺰي ﻧﺎدان‬
‫ﮐﻪ در زﯾﺮ دﺳﺖ و ﭘﺎ و ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺳﺒﺰ ﻣﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫ارﺗﺠﻞ اﻟﮑﻼم‪ :‬ﺑﺪون ﺗﺪﺑّﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ارﺗﺠﻞ اﻟﻔﺮس ﻓﯽ ﻋﺪوه‪ :‬آن اﺳﺐ در دوﯾﺪﻧﺶ‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ راﻫﻮار و ﮔﺎﻫﯽ آرام رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺮّﺟﻞ اﻟﺮﺟﻞ‪ :‬از ﺳﺘﻮرش ﭘﺎﺋﯿﻦ آﻣﺪ و ﭘﯿﺎده ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻞ ﻓﯽ اﻟﺒﺌﺮ‪ :‬وارد ﭼﺎه ﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ از ﭘﺎﺋﯿﻦ آﻣﺪن از اﺳﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺮّﺟﻞ اﻟّﻨﻬﺎر‪ :‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ از دﯾﻮارﻫﺎ اﻓﻮل ﮐﺮد‪ ،‬ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﺋﯿﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رّﺟﻞ ﺷﻌﺮه‪ :‬ﻣﻮﯾﺶ را رﻫﺎ ﮐﺮد و ﻓﺮوﻫﺸﺖ‪ ،‬ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ آن را ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺶ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮﺟﻞ‪ :‬دﯾﮓ ﻏﺬا ﺑﺮ اﺟﺎق‪.‬‬
‫ارﺟﻠﺖ اﻟﻔﺼﯿﻞ‪ :‬ﻧﻮزاد را ﺑﺎ ﻣﺎدرش رواﻧﻪ ﮐﺮدم‪ ،‬ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺮاي او ﭘﺎﯾﯽ ﻗﺮار دادم‪.‬‬
‫( ) )رﺟﻢ( ]رﺟﻢ ‪ ... :‬ص ‪52 :‬‬
‫اﻟّﺮﺟﺎم‪ :‬ﺳﻨﮓ‪ ،‬و‪ -‬رﺟﻢ‪ :‬ﺳﻨﮓ اﻧﺪاﺧﺘﻦ‪ -،‬رﺟﻢ ﻓﻬﻮ ﻣﺮﺟﻮم‪ -‬ﺳﻨﮕﺴﺎر ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻟَﺌِْﻦ ﻟَْﻢ َﺗﻨَْﺘِﻪ ﯾﺎ ﻧُﻮُح ﻟََﺘُﮑﻮَﻧﱠﻦ ﻣَِﻦ اﻟ َْﻤْﺮُﺟﻮﻣِﯿَﻦ‪ /116 -‬ﺷﻌﺮاء( )اﮔﺮ دﺳﺖ ﺑﺮﻧﺪاري( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺑﺼﻮرت‬
‫ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮگ )ﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻮد(‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪53 :‬‬
‫دﺷﻤﻨﺎن ﻓﺴﺎد آﻟﻮِد ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻧﻮح ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ دﺳﺖ ﺑﺮﻧﺪاري از ﺳﻨﮕﺴﺎر ﺷﺪﮔﺎن ﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻮد(‪.‬‬
‫و آﯾﺎت‪َ) :‬و ﻟَْﻮ ﻻ َرْﻫُﻄَﮏ ﻟََﺮَﺟْﻤﻨﺎَك‪ /91 -‬ﻫﻮد( و )ِإﻧﱠُﻬْﻢ ِإْن َﯾْﻈَﻬُﺮوا َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ َﯾْﺮُﺟُﻤﻮُﮐْﻢ‪ /20 -‬ﮐﻬﻒ(‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﭼﯿﺮه ﺷﻮﻧﺪ ﺳﻨﮕﺴﺎرﺗﺎن ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫واژه‪) -‬رﺟﻢ(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳـﻨﮓ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره در ﺑﺎره ﮔﻤﺎن ﺑﺪ ﺑﺮدن ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﯾﺎ ﺗﻮّﻫﻢ و ﭘﻨﺪار و ﯾﺎ ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﺋﯽ و ﻃﺮد ﮐﺮدن ﺑﮑﺎر‬
‫رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬رْﺟﻤًﺎ ﺑ ِﺎﻟ َْﻐﯿِْﺐ‪ /22 -‬ﮐﻬﻒ(‪.‬‬
‫)ﺑﻪ ﻧﺎدﯾﺪهﻫﺎ و ﭘﻮﺷﯿﺪه از دﯾﺪﺷﺎن ﮔﻤﺎن ﻏﻠﻂ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﭘﻨﺪار ﺑﺎﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ اﺻﺤﺎب ﮐﻬﻒ ﭼﻨﺪ و ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و ﻣﺎ ﻫﻮ ﻋﻨﻬﺎ ﺑﺎﻟﺤﺪﯾﺚ اﻟﻤﺮّﺟﻢ »‪.«1‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻟَﺄْرُﺟَﻤﻨﱠَﮏ َو اْﻫُﺠْﺮﻧِﯽ َﻣﻠِﯿ‪‬ﺎ‪ /46 -‬ﻣﺮﯾﻢ( در ﺑﺎره ﺗﻮ ﭼﯿﺰي ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﮐﻪ آن را زﺷﺖ ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺷﻤﺮد‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )اﻟﱠﺸﯿْﻄﺎِن )اﻟﱠﺮِﺟﯿِﻢ(‪ /36 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪ :‬راﻧﺪه ﺷﺪه از ﺧﯿﺮات و ﻃﺮد ﺷﺪه از ﻣﻘﺎﻣﺎت ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﺧﻮد و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓﺎْﺳَﺘِﻌْﺬ ﺑ ِﺎﻟﻠﱠِﻪ ﻣَِﻦ اﻟﱠﺸﯿْﻄﺎِن اﻟﱠﺮِﺟﯿِﻢ‪ /98 -‬ﻧﺤﻞ( و )َﻓﺎْﺧُﺮْج ﻣِﻨْﻬﺎ َﻓِﺈﻧﱠَﮏ َرِﺟﯿٌﻢ‪ /34 -‬ﺣﺠﺮ(‪.‬‬
‫و در ﺑﺎره ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﻓﺮوزاﻧﯽ ﮐﻪ در ﺟّﻮ زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﺗﻨﺪ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻣﺼﺮاع ﺷﻌﺮ از زﻫﯿﺮ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﻠﻤﯽ اﺳﺖ در ﻣﻌّﻠﻘﻪاش در ﺑﺎره ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫و ﻣﺎ اﻟﺤﺮب ﻟا ّﺎ ﻣﺎ ﻋﻠﻤﺘﻢ و ذﻗﺘﻢ و ﻣﺎ ﻫﻮ ﻋﻨﻬﺎ ﺑﺎﻟﺤﺪﯾﺚ ﻣﺮّﺟﻢ‬
‫ﺟﻨﮓ ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ آﻧﭽﻪ را داﻧﺴﺘﯿﺪ و ﻃﻌﻤﺶ را ﭼﺸـﯿﺪﯾﺪ و اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺎزه و ﭘﻨﺪاري ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﯿﻘﺘﺶ را در ﻧﯿﺎﺑﯿﺪ و ﻧﻔﻬﻤﯿﺪ‬
‫و ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺤﺴﻮس‪ ،‬و ﭼﺸﯿﺪﻧﯽ اﺳﺖ و ﻧﺘﺎﯾﺞ ﮔﺮاﻧﺒﺎرش را در ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﯿﺖ را ﺑﻌﺪ از ﺑﯿﺘﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎره آﮔﺎه ﺑﻮدن ﺧﺪا ﺑﻪ ﻧﯿﺎت‬
‫و دﻟﻬﺎي ﻣﺮدم اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و ﻣﻬﻤﺎ ﯾﮑﺘﻢ اﻟّﻠﻪ ﯾﻌﻠﻢ‪:‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﻪ ﭘﻨﻬﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﺧﺪا ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫) )ُرُﺟﻮﻣًﺎ( ﻟ ِﻠﱠﺸﯿﺎِﻃﯿِﻦ‪ /5 -‬ﻣﻠﮏ( )ﮐﻪ آن ﺳﺘﺎرﮔﺎن را در ﻋﻠﻢ ﮐﯿﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺷﻬﺎب ﺛﺎﻗﺐ ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ و ﭼﻪ ﻧﺎﻣﯿﺪن دﻗﯿﻘﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻗﺮﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪه ﻋﻠّﺖ ﻓﺮوزﺷﺸﺎن ﺑﺮاي ﻧﻔﻮذ ﮐﺮدن و وارد ﺷﺪن و ﺳﻮراخ ﮐﺮدن در ﺟّﻮ زﻣﯿﻦ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫رﺟﻤﻪ و رﺟﻤﮥ‪ :‬ﺳﻨﮓﻫﺎي ﻗﺒﺮ‪ ،‬و ﺑﻌﺪا ﺑﻪ ﺧﻮد ﻗﺒﺮ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺟﻤﻊ آن‪ -‬رﺟﺎم و رﺟﻢ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺟﻌﺖ اﻟﻘﺒﺮ‪ :‬ﺳﻨﮓ ﺑﺮ ﻗﺒﺮ ﻧﻬﺎدم‪ ،‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻻ ﺗﺮﺟﻌﻮا ﻗﺒﺮي«‪.‬‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﮥ‪ :‬ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﮐﻪ اﺳﺘﻌﺎرهاي از ﺳﻨﮓ اﻧﺪازي و دﺷﻨﺎم دادن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﺎن »‪ :«1‬ﺑﺮ وزن‪ ،‬ﺗﻔﻌﻼن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻨﺪ زﺑﺎﻧﯽ و ﻣﺆﺛّﺮ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‪.‬‬
‫( ) )رﺟﺎ( ]رﺟﺎ[‪ ... :‬ص ‪54 :‬‬
‫رﺟﺎ اﻟﺒﺌﺮ و اﻟّﺴﻤﺎء و ﻏﯿﺮﻫﺎ‪ :‬ﻟﺒﻪ ﭼﺎه و ﮐﺮاﻧﻪ آﺳﻤﺎن و ﻏﯿﺮ از اﯾﻨﻬﺎ‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ آن‪ -‬ارﺟﺎء‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺮاﻧﻪﻫﺎ و ﻧﻮاﺣﯽ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و اﻟ َْﻤَﻠُﮏ َﻋﻠﯽ َأْرﺟﺎﺋِﻬﺎ‪ /17 -‬ﺣﺎﻗﻪ(‪.‬‬
‫)اﻟّﺮﺟﺎء‪ (:‬ﮔﻤﺎن و ﭘﻨﺪاري ﮐﻪ اﻗﺘﻀﺎي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺷﺎدي در آن ﻫﺴﺖ‪) .‬اﻣﯿﺪواري(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻣﺎ ﻟَُﮑْﻢ ﻻ َﺗْﺮُﺟﻮَن ﻟ ِﻠﱠِﻪ َوﻗﺎرًا »‪ /13 -«2‬ﻧﻮح(‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻌﻨﯽ آن‪ -‬ﻣﺎ ﻟﮑﻢ ﻻ ﺗﺨﺎﻓﻮن‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬زﺑﺎﻧﯽ را ﺑﻪ زﺑﺎن دﯾﮕﺮ ﺑﺮﮔﺮداﻧـﺪن ﮐﻪ آن را ﻣﻌّﺮب از آراﻣﯽ ﯾﺎ ﻓﺎرﺳـﯽ ﻣﯽداﻧﻨـﺪ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﺎن و ﺗﺮﺟﻤﺎن ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ و ﺿـّﻤﻪ ﺣﺮف )ت(‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪه ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺮف )ت( اﺻـﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺪ ﺗﺮﺟﻢ ﮐﻼﻣﻪ‪ :‬او ﺳـﺨﻨﺶ را ﺑﻪ زﺑﺎن دﯾﮕﺮ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮد ﺟﻤﻌﺶ ﺗﺮاﺟﻢ‬
‫اﺳﺖ )ﻟﺲ ‪ (229 /12‬واژه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺮاﺟﻢ در زﺑﺎن اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺷﺮح ﺣﺎل اﺳﺖ ﮐﺘﺎب ﺗﺮاﺟﻢ‪ :‬ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي ﺷﺮح ﺣﺎل‪.‬‬
‫)‪ (2‬آﯾﻪ ﻓﻮق ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﺳﺨﻦ ﻧﻮح ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴﻼم ﺑﻪ ﻗﻮم ﻧﺎﻓﺮﻣﺎن ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاﺋﯽ ﮐﻪ در زﻣﯿﻦ و ﺟﻬﺎن اﯾﻦ ﻫﻤﻪ‬
‫ﻧﻌﻤﺘﻬﺎ را ﺑﺮاﯾﺘﺎن آﻓﺮﯾـﺪه ﭼﺮا ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و ﻧﺎﺳﭙﺎﺳـﯽ او ﻣﯽﮐﻨﯿـﺪ ﺷـﻤﺎ را ﺑﺎ ﻓﺮزﻧﺪان و اﻣﻮال ﯾﺎري رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷـﻤﺎ ﺑﺎﻏﺎت و ﺑﻬﺸﺖﻫﺎ و‬
‫ﺟﻮﯾﺒﺎرﻫﺎ ﭘﺪﯾـﺪ آورده و ﮔﻮﻧﻪﮔﻮﻧﺘﺎن آﻓﺮﯾـﺪه ﺗﺎ رﺷـﺪ ﯾﺎﺑﯿـﺪ ﭘﺲ ﭼﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﺷـﻤﺎ را ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷـﮑﻮه آﻓﺮﯾـﺪهﻫﺎ ﺧـﺪاي را ﭘﺮوا‬
‫ﻧﺪارﯾﺪ‪.‬‬
‫اذا ﻟﺴﻌﺘﻪ اﻟّﻨﺤﻞ ﻟﻢ ﯾﺮج ﻟﺴﻌﻬﺎ و ﺣﺎﻟﻔﻬﺎ ﻓﯽ ﺑﯿﺖ ﻧﻮب ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ زﻧﺒﻮران ﻋﺴـﻞ او را ﻧﯿﺶ زدﻧـﺪ از ﻧﯿﺶ آﻧﻬـﺎ ﻧﺘﺮﺳـﯿﺪ‪ ،‬و ﭘﺎﻫـﺎﯾﺶ او را در ﮐﻨـﺪوي زﻧﺒﻮران ﻧﮕﻬﺪاﺷـﺘﻪ و ﻣﻼزم ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﯿﻪ اﯾﻦ واژه )رﺟﺎء‪ -‬ﯾﺮﺟﻮ( اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻮف و رﺟﺎء ﯾﺎﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ ﻫﺮ دو در ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻼزم ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َﺗْﺮُﺟﻮَن ﻣَِﻦ اﻟﻠﱠِﻪ ﻣﺎ ﻻ َﯾْﺮُﺟﻮَن‪ /104 -‬ﻧﺴﺎء( و )َو آَﺧُﺮوَن ُﻣْﺮَﺟْﻮَن ﻟ َِﺄﻣِْﺮ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /106 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫ارﺟـﺖ اﻟّﻨﺎﻗـﮥ‪ :‬زاﺋﯿـﺪن و ﺑﻬﺮهﻣﻨـﺪي از ﺷـﺘﺮ ﻣـﺎدﯾﻨﻪ ﻧﺰدﯾـﮏ اﺳﺖ‪ -‬ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻌﻨﯽ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧـﺎﻗﻪ در ﺧـﺎﻃﺮ ﺻـﺎﺣﺒﺶ اﻣﯿـﺪواري ﺑﻪ‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﯽ زاﺋﯿﺪن را ﻗﺮار داده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ارﺟﻮان‪ :‬رﻧﮓ ارﻏﻮاﻧﯽ ﮐﻪ از دﯾﺪن آن ﻓﺮح و ﺳﺮور و اﻣﯿﺪواري دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫( ) )رﺣﺐ( ]رﺣﺐ ‪ ... :‬ص ‪55 :‬‬
‫اﻟّﺮﺣﺐ‪ :‬ﻓﺮاﺧﯽ ﺟﺎ و ﻣﮑﺎن‪ ،‬و از اﯾﻦ واژه اﺳﺖ‪:‬‬
‫رﺣﺒﮥ اﻟﻤﺴﺠﺪ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻀﺎي ﺑﺎز ﻣﺴﺠﺪ‪.‬‬
‫رﺣﺒﺖ اﻟّﺪار‪ :‬ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎز و وﺳﯿﻊ ﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره در ﺑﺎره ﻗﺴﻤﺖ ﻣﯿﺎن ﺗﻬﯽ ﻣﻌﺪه ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬رﺣﺐ اﻟﺒﻄﻦ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮاخ ﺑﺎﻃﻦ و ﺷﮑﻢ ﺑﺰرگ‪.‬‬
‫و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺑﻪ ﻓﺮاﺧﯽ ﺳﯿﻨﻪ‪ -‬رﺣﺐ اﻟّﺼﺪر ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‪ -‬ﺿﯿﻖ‪ -‬ﺑﺮاي ﺗﻨﮕﯽ ﺳﯿﻨﻪ ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬و ﺿﺎَﻗْﺖ َﻋَﻠﯿُْﮑُﻢ اﻟ َْﺄْرُض ﺑ ِﻤﺎ َرُﺣَﺒْﺖ‪ /25 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫)اﺷﺎره ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺣﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪ :‬از ﻧﻔﺮات ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﺷـﮕﻔﺖ آﻣـﺪه ﺑﻮدﯾﺪ‪ ،‬ﺣﺎدﺛﻪاي رخ داد و زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﻓﺮاﺧﯽ ﺑﺮ ﺷـﻤﺎ‬
‫ﺗﻨﮓ ﺷﺪ و ﺑﻪ دﺷﻤﻦ ﭘﺸﺖ ﮐﺮدﯾﺪ(‪.‬‬
‫ﻓﻼن رﺣﯿﺐ اﻟﻔﻨﺎء‪ :‬در ﺑﺎره ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دوﺳﺘﺎن زﯾﺎدي در ﮐﻨﺎر او ﻫﺴﺘﻨﺪ و آﻧﻬﺎ را ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪56 :‬‬
‫در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﻣﺮﺣﺒﺎ( و اﻫﻼ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﮑﺎن ﻓﺮاخ و راﺣﺘﯽ رﺳﯿﺪهاي‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻻ َﻣْﺮَﺣﺒًﺎ ﺑ ِِﻬْﻢ ِإﻧﱠُﻬْﻢ ﺻﺎﻟ ُﻮا اﻟﻨﱠﺎِر‪ /59 -‬ص(‪.‬‬
‫)آﺳﺎﯾﺶ و ﻓﺮاخ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻣﺒﺎد ﮐﻪ ﺑﺴﻮي آﺗﺶ رواﻧﻨﺪ( )ﻗﺎﻟ ُﻮا ﺑَْﻞ َأﻧ ْﺘُْﻢ ﻻ َﻣْﺮَﺣﺒًﺎ ﺑ ُِﮑْﻢ‪ /60 -‬ص( )ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻓﺮاﺧﯽ و آﺳﺎﯾﺸﺸﺎن ﻣﺒﺎد(‪.‬‬
‫( ) )رﺣﻖ( ]رﺣﻖ ‪ ... :‬ص ‪56 :‬‬

‫)ﻧﻮﺷﯿﺪ(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﯾُْﺴَﻘْﻮَن ﻣِْﻦ َرِﺣﯿٍﻖ َﻣْﺨﺘُﻮٍم‪ /25 -‬ﻣﻄّﻔﻔﯿﻦ(‪.‬‬
‫)اﺑﺮار و ﻧﯿﮑـﺎن از ﻧﻮﺷـﯿﺪﻧﯽ ﻧﺎﻧﻮﺷـﯿﺪه و ﻣﻬﺮ ﺷـﺪهاي ﻧﻮﺷـﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧـﺪ ﮐﻪ آﻏﺎز و ﭘﺎﯾﺎﻧﺶ ﻣﺸﮏ آﻣﯿﺰ و ﭘﺎﮐﯿﺰه اﺳﺖ و در ﻧﻮﺷـﯿﺪﻧﯽ‬
‫ﺑﻬﺸﺘﯽ )ﻻ ﻓِﯿﻬﺎ َﻏْﻮٌل َو ﻻ ُﻫْﻢ َﻋﻨْﻬﺎ ﯾُﻨَْﺰﻓُﻮَن‪ /46 -‬ﺻﺎﻓّﺎت( ﻧﻪ ﭘﻠﯿﺪي در آن ﻫﺴﺖ و ﻧﻪ ﻣﺴﺘﯽ(‪ :‬ﺧﻤﺮ ﺑﯽ زﯾﺎن ﺑﻬﺸﺘﯽ‪.‬‬
‫( ) )رﺣﻞ( ]رﺣﻞ ‪ ... :‬ص ‪56 :‬‬
‫اﻟّﺮﺣﻞ‪ :‬آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺣﻤﻞ ﺑﺎر و ﺳﻮار ﺷـﺪن‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﺘﺮ ﻣﯽﻧﻬﻨـﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ اﯾﻦ واژه ﯾﻌﻨﯽ رﺣﻞ‪ -‬ﺑﻪ ﺧﻮد ﺷﺘﺮ و ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮ ﻣﺤﻤﻮﻟﻪ او‬
‫در ﻣﺤّﻞ ﻓﺮود ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﺟﻤﻊ آن‪ -‬رﺣﺎل‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﯾﻪ‪َ) :‬و ﻗﺎَل ﻟ ِِﻔﺘْﯿﺎﻧِِﻪ اْﺟَﻌﻠُﻮا ﺑ ِﻀﺎَﻋَﺘُﻬْﻢ ﻓِﯽ ِرﺣﺎﻟ ِِﻬْﻢ‪ /62 -‬ﯾﻮﺳﻒ(‪.‬‬
‫)رﺣﻠﮥ‪ (:‬ﮐﻮچ ﮐﺮدن‪ ،‬ﺧﺪاي ﮔﻮﯾﺪ‪ِ) :‬رْﺣَﻠَﮥ اﻟﱢﺸﺘﺎِء َو اﻟﱠﺼﯿِْﻒ‪ /2 -‬ﻗﺮﯾﺶ( )اﺷﺎره ﺑﻪ ﯾﯿﻼق و ﻗﺸﻼق ﮐﺮدن ﻗﺮﯾﺶ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ارﺣﻠﺖ اﻟﺒﻌﯿﺮ‪ :‬ﺑﺎر ﺑﺮ ﺷﺘﺮ ﻧﻬﺎدم‪.‬‬
‫ارﺣﻞ اﻟﺒﻌﯿﺮ‪ :‬آن ﺷﺘﺮ ﭼﺎق و ﻓﺮﺑﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻄﻮرﯾﮑﻪ ﮔﻮﯾﯽ رﺣﻠﯽ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺎري ﺑﺮ ﮐﻮﻫﺎﻧﺶ دارد‪.‬‬
‫رﺣﻠﺘﻪ‪ :‬ﺷﺒﺎﻧﻪ او را از ﺟﺎﯾﺶ دور ﮐﺮدم و ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﺑﺮدم‪.‬‬
‫راﺣﻠﮥ‪ :‬ﺷﺘﺮي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﮐﻮچ ﮐﺮدن ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫راﺣﻠﻪ‪ :‬در ﺳﻔﺮ او را ﯾﺎري ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺮّﺣﻞ‪ :‬ﺟﺎﻣﻪ و ﮔﻠﯿﻤﯽ ﮐﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺷﺘﺮ و ﮐﺎروان در ﺣﺎل ﮐﻮچ ﺑﺮ آن ﻧﻘﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )رﺣﻢ( ]رﺣﻢ ‪ ... :‬ص ‪57 :‬‬
‫اﻟّﺮﺣﻢ‪ :‬ﻣﺸﯿﻤﻪ و ﺑّﭽﻪ دان زن‪.‬‬
‫اﻣﺮأة رﺣﻮم‪ :‬زﻧﯽ ﮐﻪ از درد ﻣﺸﯿﻤﻪ ﻧﺎراﺣﺖ اﺳﺖ و ﺷﮑﺎﯾﺖ دارد‪.‬‬
‫واژه‪ -‬رﺣﻢ‪ -‬ﺑﻄﻮر اﺳـﺘﻌﺎره در ﺑـﺎره ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧـﺪي و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ ﻗﺮاﺑﺖ ﻧﺴﺒﯽ ﻧﺪارﻧـﺪ و از ﯾﮏ رﺣﻢ ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳـﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬رﺣﻢ و رﺣﻢ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َأﻗَْﺮَب ُرْﺣﻤًﺎ‪ /81 -‬ﮐﻬﻒ(‪.‬‬
‫)َرﺣَﻤـ ﮥ‪ (:‬ﻧﺮﻣﯽ و ﻧﺮﻣﺨﻮﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻄﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ را اﻗﺘﻀﺎء ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ در ﺑﺎره ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ و ﻧﺮﻣـﺪﻟﯽ ﺑﻄﻮر ﻣﺠّﺮد و‬
‫ﮔـﺎﻫﯽ در ﻣﻌﻨﯽ اﺣﺴـﺎن و ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﮐﻪ ﻣﺠّﺮدا ز رّﻗﺖ اﺳﺖ ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود ﻣﺜـﻞ‪ -‬رﺣﻢ اﻟّﻠﻪ ﻓﻼﻧﺎ‪ -‬ﺧـﺪا او را ﻣﻮرد اﺣﺴﺎن و رﺣﻤﺖ‬
‫ﻗﺮار دﻫـﺪ )ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒـﺎ ﺑﺼـﻮرت دﻋـﺎﺳﺖ( و ﻫﺮ ﮔـﺎه ﺧـﺪاي ﺑـﺎري ﺑـﺎ اﯾﻦ واژه ﺗﻮﺻـﯿﻒ ﺷﻮد ﭼﯿﺰي ﺟﺰ اﺣﺴـﺎن ﻣﺠّﺮد و ﺑـﺪون رّﻗﺖ و‬
‫رﺣﻤﺪﻟﯽ ﻧﯿﺴﺖ و از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»اّن اﻟّﺮﺣﻤـﮥ ﻣﻦ اﻟّﻠﻪ اﻧﻌـﺎم و اﻓﻀـﺎل و ﻣﻦ اﻻـدﻣّﯿﯿﻦ رّﻗـﮥ و ﺗﻌّﻄﻒ« )رﺣﻤﺖ از ﺳﻮي ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻧﻌﻤﺖ دادن و ﺑﺨﺸـﺎﯾﺶ دادن اﺳﺖ و از‬
‫آدﻣﯿﺎن ﺷﻔﻘﺖ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯿﺴﺖ(‪.‬‬
‫و ﻫﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ در ﺣﺎل ﯾﺎدآوري از ﭘﺮوردﮔﺎرش ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫»اﻧّﻪ ﻟّﻤﺎ ﺧﻠﻖ اﻟّﺮﺣﻢ ﻗﺎل ﻟﻪ اﻧﺎ اﻟّﺮﺣﻤﻦ و اﻧﺖ اﻟّﺮﺣﻢ ﺷﻘﻘﺖ اﺳﻤﮏ ﻣﻦ اﺳﻤﯽ ﻓﻤﻦ وﺻﻠﮏ وﺻﻠﺘﻪ و ﻣﻦ ﻗﻄﻌﮏ ﺑﺘّﺘﻪ«‪.‬‬
‫)در وﻗﺖ آﻓﺮﯾﻨﺶ رﺣﻢ ﻓﺮﻣﻮد ﻣﻦ رﺣﻤﺎﻧﻢ و ﺗﻮ‪ -‬رﺣﻢ‪ -‬ﻧﺎﻣﺖ را از اﺳﻢ ﻣﺸـﺘّﻖ ﻧﻤﻮدم‪ ،‬ﻫﺮ ﮐﻪ ﺗﻮ را ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ او را ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ دارم و‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﻄﻊ رﺣﻢ ﮐﻨﺪ ﭘﯿﻮﻧﺪش ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪58 :‬‬
‫ﻗﻄﻊ ﮐﻨﻢ(‪.‬‬
‫و اﯾﻦ ﻫﻤـﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻼـ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ رﺣﻤﺖ دو ﻣﻌﻨﯽ در ﺑﺮ دارد ﯾﮑﯽ رﻗّﺖ و ﻧﺮﻣـﺪﻟﯽ و دﯾﮕﺮي اﺣﺴـﺎن و ﺑﺨﺸـﺶ‪،‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺳﺮﺷﺖ و ﻓﻄﺮت ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ و رّﻗﺖ را ﺗﻤﺮﮐﺰ داده و ﺧﻮد را ﺑﺎ اﺣﺴﺎن‪ ،‬آﻧﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﻟﻔﻆ رﺣﻢ‪ ،‬از رﺣﻤﺖ و ﺑﺨﺸﺶ اﺳﺖ‬
‫و ﻣﻌﻨـﺎﯾﺶ از اﺣﺴـﺎن و ﺑﺨﺸـﺎﯾﺶ‪ ،‬ﮐﻪ در ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ اﺳﺖ و در ﻣﻌﻨﯽ آن ﻣﻮﺟﻮد ﮔﺮدﯾـﺪه‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﻌﻨﯽ رﺣﻢ و رﺣﻢ ﺑﺎ ﻟﻔﻈﺸﺎن ﻫﻢ‬
‫ﺗﻨﺎﺳﺐ و ﻫﻤﺴﺎﻧﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر رﺣﻤﻦ و رﺣﯿﻢ‪ -‬ﻣﺜﻞ ﻧﺪﻣﺎن و ﻧﺪﯾﻢ )ﻫﻤﻨﺸﯿﻦ و ﻫﻤﺪم(‪.‬‬
‫واژه‪) -‬رﺣﻤﻦ(‪ -‬ﺟﺰ ﺑﺮاي ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان اﻃﻼق ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ آن در ﺑﺎره دﯾﮕﺮي ﺻـﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا او ﮐﺴﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪ -‬ﺷـﻌﺎع رﺣﻤﺘﺶ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺘﻪ وﻟﯽ واژه‪ -‬رﺣﯿﻢ در ﻏﯿﺮ‪ -‬اﻟّﻠﻪ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬او ﺧﺪاوﻧﺪﯾﺴـﺖ‬
‫ﮐﻪ رﺣﻤﺘﺶ ﻓﺰوﻧﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ) :‬إﱠن اﻟﻠﱠَﻪ َﻏُﻔﻮٌر َرِﺣﯿٌﻢ‪ /173 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫و در وﺻﻒ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠّﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪) :‬ﻟََﻘْﺪ ﺟﺎَءُﮐْﻢ َرُﺳﻮٌل ﻣِْﻦ َأﻧ ُْﻔِﺴُﮑْﻢ َﻋِﺰﯾٌﺰ َﻋَﻠﯿِْﻪ ﻣﺎ َﻋﻨِﱡﺘْﻢ َﺣِﺮﯾٌﺺ َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ ﺑ ِﺎﻟ ُْﻤْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ َرُؤفٌ‬
‫َرِﺣﯿٌﻢ(‪) .‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي از ﺧﻮدﺗﺎن آﻣـﺪ ﮐﻪ ﺳـﺨﺘﯽ و رﻧﺠﺘﺎن ﺑﺮ او ﻧﺎﮔﻮار و ﺑﺸـّﺪت ﺧﻮاﻫﺎن اﯾﻤﺎن ﺷـﻤﺎﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﻫﻢ ﻣﻬﺮﺑﺎن و‬
‫رﺣﯿﻢ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘـﻪ ﺷـﺪه ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ‪ -‬رﺣﻤﻦ دﻧﯿـﺎ و رﺣﯿﻢ آﺧﺮت‪ -‬اﺳﺖ از اﯾﻦ روي ﮐﻪ اﺣﺴـﺎن و ﺑﺨﺸـﺶ او در دﻧﯿـﺎ ﻣـﺆﻣﻦ و ﮐـﺎﻓﺮ را ﺷـﺎﻣﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﻓﺮا ﻣﯽﮔﯿﺮد و در آﺧﺮت وﯾﮋه ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ اﺳﺖ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫)َو َرْﺣَﻤﺘِﯽ َوِﺳـ َﻌْﺖ ُﮐﱠﻞ َﺷْﯽٍء َﻓَﺴَﺄْﮐﺘُﺒُﻬﺎ ﻟ ِﻠﱠِﺬﯾَﻦ َﯾﺘﱠُﻘﻮَن‪ /156 -‬اﻋﺮاف( ﮐﻪ آﮔـﺎﻫﯽ و ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺷـﻤﻮل ﻋﺎم رﺣﻤﺖ در دﻧﯿﺎ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ و ﮐﺎﻓﺮﯾﻦ و در آﺧﺮت وﯾﮋه ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎران اﺳﺖ )ﻓﺴﺎﮐﺘﺒﻬﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﮑﻢ و ﻓﺮﻣﺎن ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﻟﻬﯽ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت(‪.‬‬
‫( ) )رﺧﺎء( ]رﺧﺎء[‪ ... :‬ص ‪59 :‬‬
‫اﻟّﺮﺧﺎء‪ :‬آراﻣﺶ و ﻧﺮﻣﯽ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺷﯽء رﺧﻮ‪ :‬ﭼﯿﺰ ﻧﺮﻣﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻌﻠﺶ‪ -‬رﺧﯽ‪ ،‬ﯾﺮﺧﯽ‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َﻓَﺴـ ﱠﺨْﺮﻧﺎ ﻟَُﻪ ﻟا ﱢﺮﯾـَﺢ َﺗْﺠِﺮي ﺑ َِﺄﻣِْﺮِه ُرﺧﺎًء َﺣﯿُْﺚ َأﺻﺎَب‪ /36 -‬ص( )ﭘﺲ ﺑـﺎد را رام او ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣـﺎﻧﺶ ﻫﺮ ﺟـﺎ ﻣﯽﺧـﻮاﺳﺖ ﺑﻪ آراﻣﯽ‬
‫ﺟﺮﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ( از ﻣﻌﻨﯽ ﻓﻮق‪ -‬أرﺧﯿﺖ اﻟّﺴﺘﺮ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺮده را آوﯾﺨﺘﻢ‪ .‬و از اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ارﺧﺎء ﺳـﺮﺣﺎن‪ -‬اﺳـﺘﻌﺎره ﺷـﺪه اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫آرام دوﯾﺪن ﮔﺮگ‪.‬‬
‫اﺑﻮ ذؤﯾﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و ﻫﯽ رﺧﻮ ﺗﻤﺰع‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﻣﺎده ﮔﺮگ ﺳﺴﺖ ﻣﯽرود اّﻣﺎ ﺣﯿﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺜﻞ ﺑﺎد ﻧﺮم و آرام ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﻓﺮس ﻣﺮﺧﺎء‪ :‬اﺳﺒﯽ دوﻧﺪه از ﻣﯿﺎن ﺳﺘﻮران ﺗﯿﺰ ﺗﮏ ﮐﻪ وﺳﯿﻊﺗﺮ ﻣﯽدود‪.‬‬
‫أرﺧﯿﺘﻪ‪ :‬ﺑﻪ ﻧﺮﻣﯽ او را ﻓﺮو ﮔﺬاردم و رﻫﺎ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫( ) )رد( ]رد[‪ ... :‬ص ‪59 :‬‬
‫اﻟّﺮد‪ :‬ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪن ﭼﯿﺰي ﯾﺎ ﺑﻪ ذات ﺧﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺘﯽ از ﺣﺎﻻﺗﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬رددﺗﻪ ﻓﺎرﺗّﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﻻ ﯾَُﺮﱡد ﺑَْﺄُﺳُﻪ َﻋِﻦ اﻟ َْﻘْﻮِم اﻟ ُْﻤْﺠِﺮﻣِﯿَﻦ‪ /147 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫)ﺳـﺨﺘﯽ و ﺻﻼﺑﺘﺶ از ﮔﺮوه ﻣﺠﺮﻣﯿﻦ و ﺗﺒﻬﮑﺎران ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد( و در ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪن ﺑﻪ ذات‪ -‬در آﯾﻪ‪َ) :‬و ﻟَْﻮ ُرﱡدوا ﻟَﻌﺎُدوا ﻟ ِﻤﺎ‬
‫ﻧُُﻬﻮا َﻋﻨُْﻪ »‪ /28 -«1‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫و در آﯾـﺎت‪) :‬ﺛُﱠﻢ َرَدْدﻧﺎ ﻟَُﮑُﻢ اﻟ َْﮑﱠﺮَة‪ /6 -‬اﺳـﺮاء( و )ُرﱡدوﻫﺎ َﻋَﻠﱠﯽ‪ /33 -‬ص( )َﻓَﺮَدْدﻧـﺎُه ِإﻟﯽ ُأﱢﻣِﻪ‪ /13 -‬ﻗﺼـﺺ( و )ﯾﺎ ﻟَﯿَْﺘﻨﺎ ﻧَُﺮﱡد َو ﻻ ﻧَُﮑﱢﺬَب‪-‬‬
‫‪ /27‬اﻧﻌﺎم( ﻣﻌﻨﯽ دّوم‪ -‬رّد‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪن ﺑﺤﺎﻟﺘﯽ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﭘﺎﯾــﺎن آﯾـﻪ‪ -‬و اﻧّﻬـﻢ ﻟﮑـﺎذﺑﻮن‪ -‬اﺳـﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﮔـﺎه ﺑـﺎزﮔﺸﺖ داده ﻧﻤﯽﺷﻮﻧــﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﺎن ﭼﯿﺰي ﮐـﻪ ﻣﻨﻌﺸـﺎن ﮐﺮدهاﻧــﺪ ﻣﺠــّﺪدا‬
‫ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدﻧـﺪ زﯾﺮا دروغﮔﻮ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﺟﺰ زﻧـﺪﮔﯽ دﻧﯿـﺎ ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ و ﭘﺲ از ﻣﺮگ زﻧـﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﻢ آﯾﻪ اﺧﯿﺮ ﻋّﻠﺖ اﯾﻤـﺎن‬
‫ﻇﺎﻫﺮي و دروﻏﯿﺸﺎن را روﺷﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭼﻮن ﻗﯿﺎﻣﺖ ﯾﻌﻨﯽ روز ﻣﺠﺎزات را ﺑﺎور ﻧﺪارﻧﺪ اﻇﻬﺎر ﻫﻤﺪﻟﯽ‪ ،‬و اﯾﻤﺎﻧﺸﺎن از راه ﺧﺪﻋﻪ و‬
‫دروغ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺣﺎﻻت ﻗﺒﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪:‬‬
‫)َﯾُﺮﱡدوُﮐْﻢ َﻋﻠﯽ َأْﻋﻘﺎﺑ ُِﮑْﻢ‪ /149 -‬آل ﻋﻤﺮان( )ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺎل ﮔﺬﺷـﺘﺸﺎن ﺑﺎزﺗﺎن ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ( و )َو ِإْن ﯾُِﺮْدَك ﺑ َِﺨﯿٍْﺮ َﻓﻼ َراﱠد ﻟ َِﻔـْﻀ ﻠِِﻪ‪/107 -‬‬
‫ﯾﻮﻧﺲ(‪.‬‬
‫)اﮔﺮ ﺧﯿﺮت را ﺑﺨﻮاﻫـﺪ و ﺑﻪ ﺧﯿﺮت ﺑﺮﮔﺮداﻧـﺪ ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﺑﺎزدارﻧﺪه ﻓﻀﻞ او ﻧﯿﺴﺖ( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﯿﭻ دور ﮐﻨﻨﺪه و ﺑﺎزدارﻧﺪهاي ﺑﺮاي ﻓﻀﻞ او‬
‫از ﺗﻮ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ )َﻋـ ﺬاٌب َﻏﯿُْﺮ َﻣْﺮُدوٍد‪ /76 -‬ﻫﻮد( اﺳﺖ و در ﻣﻌﻨﯽ دّوم واژه‪ -‬رّد‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎزﮔﺮداﻧـﺪن ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺘﯽ از ﺣﺎﻻت‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ آﯾﻪ‪َ) :‬و ﻟَﺌِْﻦ ُرِدْدُت ِإﻟﯽ َرﺑ ﱢﯽ ﻟَﺄِﺟَﺪﱠن َﺧﯿْﺮًا ﻣِﻨْﻬﺎ ُﻣﻨَْﻘَﻠﺒًﺎ »‪ /36 -«1‬ﮐﻬﻒ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )ﺛُﱠﻢ ﺗَُﺮﱡدوَن ِإﻟﯽ ﻋـﺎﻟ ِِﻢ اﻟ َْﻐﯿِْﺐ َو اﻟﱠﺸﻬـﺎَدِة‪ /94 -‬ﺗـﻮﺑﻪ( و )ﺛُﱠﻢ ُرﱡدوا ِإﻟَﯽ اﻟﻠﱠِﻪ َﻣْﻮﻻـُﻫُﻢ اﻟ َْﺤﱢﻖ‪ /62 -‬اﻧﻌـﺎم( ﭘﺲ رّد‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ -‬رﺟﻊ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن اﺳﺖ در آﯾﻪ‪) :‬ﺛُﱠﻢ ِإﻟَﯿِْﻪ ﺗُْﺮَﺟُﻌﻮَن‪ /28 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ از ﻋﻠﻤﺎء در ﺑﺎره‪ -‬رّد‪ -‬در آﯾﻪ اﺧﯿﺮ دو ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬ﺑﺮﮔﺮداﻧـﺪن آﻧﻬـﺎ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮدﻣـﺎن ﺑﻄﻮري ﮐﻪ در آﯾﻪ‪) :‬ﻣِﻨْﻬﺎ َﺧَﻠْﻘﻨﺎُﮐْﻢ َو ﻓِﯿﻬﺎ ﻧُِﻌﯿـُﺪُﮐْﻢ‪ /55 -‬ﻃﻪ( اﺷﺎره ﺷـﺪه اﺳﺖ‪) :‬ﺷـﻤﺎ را از زﻣﯿﻦ‬
‫آﻓﺮﯾﺪﯾﻢ و در آن ﺑﺎزﺗﺎن ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﻢ(‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ در آﯾﻪ‪َ) :‬و ﻣِﻨْﻬﺎ ﻧُْﺨِﺮُﺟُﮑْﻢ ﺗﺎَرًة ُأْﺧﺮي ‪ /55‬ﻃﻪ( ﺑﻪ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﮔﺮ آﯾـﺎت ﻗﺒﻠﺶ داﻧﺴـﺘﻪ ﻧﺸﻮد ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﻗﺴـﻤﺖ از آﯾﻪ اﺑﻬـﺎم ﺧﻮاﻫـﺪ داﺷﺖ ﭼﻮن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳـﺨﻨﺎن ﮐﺴـﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در دﻧﯿـﺎ ﺑﺎ‬
‫ﻓﺮاﺧﯽ ﻣﺎل و اﺳﺘﮑﺒﺎر و آﺳﺎﯾﺶ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺸﻤﻮل رﺣﻤﺖ ﺧﺪاﯾﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪َ) :‬و ﻟَﺌِْﻦ ُرِدْدُت ‪ /36 ...‬ﮐﻬﻒ(‬
‫اﮔﺮ ﺑﺴﻮي ﺧـﺪا ﻫﻢ ﺑﺎزﮔﺮداﻧـﺪه ﺷﻮﯾﻢ ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺘﯽ ﻫﻤﭽﻮن دﻧﯿـﺎ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﯾﺎﻓﺖ وﻟﯽ در آﯾﻪ ﻗﺒﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ )َو اْﺿـ ِﺮْب ﻟَُﻬْﻢ َﻣَﺜًﻠﺎ َرُﺟَﻠﯿِْﻦ‬
‫َﺟَﻌﻠْﻨﺎ ﻟ َِﺄَﺣِﺪِﻫﻤﺎ َﺟﻨﱠَﺘﯿِْﻦ‪ /35 -‬ﮐﻬﻒ( در ﺑﺎره ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧـﺪ ﻓﺮاﺧﯽ دﻧﯿﺎ ﺑﺪون اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﻟّﻠﻪ و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻌﺪ‬
‫از ﻣﺮگ ﻫﻢ ﺳـﻌﺎدﺗﻤﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧـﺪ دو ﻣﺮد را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آﻧﻬـﺎ دو ﺑـﺎغ و زﻣﯿﻦ زراﻋﺘﯽ دارد و ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮ دارد‬
‫ﻓﺨﺮ ﻣﯽﻓﺮوﺷـﺪ و اﺳـﺘﮑﺒﺎر ﻣﯽورزد ﮐـﻪ آﺳـﺎﯾﺶ دﻧﯿـﺎﺋﯽ ﻣـﻦ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻫـﻢ اداﻣـﻪ ﺧﻮاﻫـﺪ داﺷـﺖ ﺑـﺎ ﮐـﺒﺮ و ﻏﺮور و ﺳـﺘﻤﮕﺮي ﺑﻪ‬
‫ﺑﺎﻏﻬـﺎﯾﺶ وارد ﻣﯽﺷـﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﻧﮑﻨﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﻧﻌﻤﺘﻢ ﺗﺒﺎه و ﻧﺎﺑﻮد ﺷﻮد و رﺳـﺘﺎﺧﯿﺰي ﺑﺮﭘﺎ ﺷﻮد اﮔﺮ ﻗﯿﺎﻣﺘﯽ ﺑﺎﺷـﺪ آﻧﺠﺎ ﻫﻢ‬
‫ﺑﺮاﯾﻢ ﺑﻬـﺘﺮ از اﯾﻦ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑﻮد اّﻣـﺎ دوﺳﺖ ﻣﺴﺘﻀـﻌﻔﺶ ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻔﺖ اﮔﺮ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣـﺎل و زﻣﯿﻦ از ﺗﻮ ﮐﻤـﺘﺮم ﻫﺮﮔﺰ ﯾـﺎد ﺧـﺪا را ﻓﺮاﻣﻮش‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرم ﺑﻬﺘﺮ از ﻧﻌﻤﺖ ﺗﻮ ﺑﻤﻦ ﺑﺒﺨﺸﺪ و اﻣﻮال ﺗﻮي ﺳﺘﻤﮕﺮ ﺑﺎ ﺻﺎﻋﻘﻪاي ﻧﺎﺑﻮد ﺷﻮد‪.‬‬
‫آن اﺷﺎره ﺷـﺪه اﺳﺖ )ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ زﻧـﺪﮔﯽ اﺧﺮوي و ﺟﺎوداﻧﻪ اﺑـﺪي( اﯾﻦ ﻧﻈﺮي اﺳﺖ در ﺑﺎره آن دو ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ در آن ﻟﻔﻆ رّد ﺑﻄﻮر ﻋﻤﻮم‬
‫وﺟﻮد دارد و داﺧﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓَﺮﱡدوا َأﯾِْﺪَﯾُﻬْﻢ ﻓِﯽ َأﻓْﻮاِﻫِﻬْﻢ‪ /9 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از ﺷـّﺪت ﺧﺸﻢ و ﻏﯿﻆ اﻧﮕﺸـﺘﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﮔﺰﯾﺪﻧـﺪ و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺼﺪ ﺳـﮑﻮت ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ دﺳﺖ ﺑﻪ دﻫﺎن ﺧﻮﯾﺶ اﺷﺎره‬
‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ دﺳﺘﺎن ﺧﻮﯾﺶ در دﻫﺎن اﻧﺒﯿﺎء ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ و ﺳﺎﮐﺘﺸﺎن ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﮑﺎر ﺑﺮدن واژه‪ -‬رّد‪ -‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد آﮔﺎﻫﯽ‬
‫و ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر آن ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪.‬‬
‫و آﯾـﻪ‪) :‬ﻟَـْﻮ َﯾُﺮﱡدوَﻧُﮑْﻢ ﻣِْﻦ ﺑَْﻌـِﺪ ِإﯾﻤـﺎﻧُِﮑْﻢ ُﮐﱠﻔﺎرًا‪ /109 -‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺲ از اﯾﻨﮑـﻪ از ﮐﻔﺮ دوري ﮐﺮدهاﯾـﺪ دوﺑـﺎره ﺷــﻤﺎ را ﺑـﻪ آن ﺣـﺎﻟﺖ‬
‫ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ آﯾﻪ‪:‬‬
‫)ﯾﺎ َأﱡﯾَﻬﺎ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا ِإْن ﺗُِﻄﯿُﻌﻮا َﻓِﺮﯾﻘًﺎ ﻣَِﻦ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ُأوﺗُﻮا اﻟ ِْﮑﺘﺎَب َﯾُﺮﱡدوُﮐْﻢ ﺑَْﻌَﺪ ِإﯾﻤﺎﻧُِﮑْﻢ ﮐﺎﻓِِﺮﯾَﻦ‪ /100 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫ا)ي از ﺑﺖﻫﺎ ﮔﺴﺴﺘﮕﺎن و ﺑﻪ اﻟّﻠﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﺎن اﮔﺮ ﮔﺮوﻫﯽ از اﻫﻞ ﮐﺘﺎب را اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﺪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻌﺪ از اﯾﻤﺎﻧﺘﺎن ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ(‪.‬‬
‫)ارﺗﺪاد( و رّده‪ :‬ﺑﺎزﮔﺸـﺘﻦ ﺑﻪ راﻫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از آﻧﺠﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ‪ -‬رّده‪ -‬وﯾﮋه ﺑﺮﮔﺸـﺘﻦ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ اﺳﺖ و‪ -‬ارﺗﺪاد‪ -‬ﻫﻢ در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫و ﻫﻢ در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬آﯾﺎت‪:‬‬
‫)ِإﱠن اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ اْرَﺗـﱡﺪوا َﻋﻠﯽ َأْدﺑﺎِرِﻫْﻢ‪ /25 -‬ﻣﺤّﻤـ ﺪ( و )ﯾـﺎ َأﱡﯾَﻬـ ﺎ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا َﻣْﻦ َﯾْﺮَﺗـﱠﺪ ﻣِﻨُْﮑْﻢ َﻋْﻦ ِدﯾﻨِِﻪ‪ /54 -‬ﻣﺎﺋـﺪه( ﮐﻪ در ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺮﮔﺸـﺘﻦ از‬
‫اﺳﻼم ﺑﻪ ﮐﻔﺮ اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ آﯾﻪ‪:‬‬
‫)َو َﻣْﻦ َﯾْﺮَﺗِﺪْد ﻣِﻨُْﮑْﻢ َﻋْﻦ ِدﯾﻨِِﻪ َﻓَﯿُﻤْﺖ َو ُﻫَﻮ ﮐﺎﻓٌِﺮ‪ /217 -‬ﺑﻘﺮه( ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓﺎْرَﺗﱠﺪا َﻋﻠﯽ آﺛﺎِرِﻫﻤﺎ َﻗَﺼﺼًﺎ‪ /64 -‬ﮐﻬﻒ( و )ِإﱠن اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ‬
‫اْرَﺗـﱡﺪوا َﻋﻠﯽ َأْدﺑﺎِرِﻫْﻢ ﻣِْﻦ ﺑَْﻌِﺪ ﻣﺎ َﺗَﺒﯿﱠَﻦ ﻟَُﻬُﻢ اﻟ ُْﻬَﺪي‪ /25 -‬ﮐﻬﻒ( و )ﻧَُﺮﱡد َﻋﻠﯽ َأْﻋﻘﺎﺑ ِﻨﺎ‪ /71 -‬اﻧﻌﺎم( و آﯾﻪ )َو ﻻ َﺗْﺮَﺗـﱡﺪوا َﻋﻠﯽ َأْدﺑﺎِرُﮐْﻢ‪/21 -‬‬
‫ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﺎري را ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺮدﯾﺪ و ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ آن را ﺷﻨﺎﺧﺘﯿﺪ دﯾﮕﺮ از آن ﺑﺎزﻧﮕﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪62 :‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬ﻓَﻠﱠﻤﺎ َأْن ﺟﺎَء اﻟ َْﺒِﺸﯿُﺮ َأﻟ ْﻘﺎُه َﻋﻠﯽ َوْﺟِﻬِﻪ َﻓﺎْرَﺗﱠﺪ ﺑَِﺼﯿﺮًا‪ /96 -‬ﯾﻮﺳﻒ( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﯿﻨﺎﺋﯿﺶ ﺑﻪ او ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺑﯿﻨﺎ ﺷﺪ‪.‬‬
‫رددت اﻟﺤﮑﻢ ﻓﯽ ﮐﺬا إﻟﯽ ﻓﻼن‪ :‬ﺣﮑﻢ و ﮐﺎر را ﺑﻪ او واﮔﺬار ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﻟَْﻮ َرﱡدوُه ِإﻟَﯽ اﻟﱠﺮُﺳﻮِل َو ِإﻟﯽ ُأوﻟ ِﯽ اﻟ َْﺄﻣِْﺮ‪ /83 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫)َﻓِﺈْن َﺗﻨﺎَزْﻋﺘُْﻢ ﻓِﯽ َﺷْﯽٍء َﻓُﺮﱡدوُه ِإﻟَﯽ اﻟﻠﱠِﻪ َو اﻟﱠﺮُﺳﻮِل »‪ /59 -«1‬ﻧﺴﺎء( ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬راّده ﻓﯽ ﮐﻼﻣﻪ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ او را در ﺳـﺨﻨﺶ ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬در‬
‫ﺧﺒﺮ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺗﻤﺎم آﯾﻪ ﻓﻮق ﮐﻪ روﺷﻨﮕﺮ و راﻫﮕﺸﺎي ﻣﺸﮑﻼت و اﺧﺘﻼﻓﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ و ﻓﮑﺮي ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻪ آﯾﻪ‬
‫ﻗﺒﻠﺶ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ِ) :‬إﱠن اﻟﻠﱠَﻪ َﯾْﺄُﻣُﺮُﮐْﻢ َأْن ﺗَُﺆﱡدوا اﻟ َْﺄﻣﺎﻧﺎِت ِإﻟﯽ َأْﻫﻠِﻬﺎ َو ِإذا َﺣَﮑْﻤﺘُْﻢ ﺑَﯿَْﻦ اﻟﻨﱠﺎِس َأْن َﺗْﺤُﮑُﻤﻮا ﺑ ِﺎﻟ َْﻌـ ْﺪِل ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ﻧِِﻌﱠﻤﺎ َﯾِﻌُﻈُﮑْﻢ ﺑ ِِﻪ ِإﱠن‬
‫اﻟﻠﱠَﻪ ﮐﺎَن َﺳِﻤﯿﻌًﺎ ﺑَِﺼﯿﺮًا )‪ (58‬ﯾـﺎ َأﱡﯾَﻬـ ﺎ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا َأِﻃﯿُﻌﻮا اﻟﻠﱠَﻪ َو َأِﻃﯿُﻌﻮا اﻟﱠﺮُﺳﻮَل َو ُأوﻟ ِﯽ اﻟ َْﺄﻣِْﺮ ﻣِﻨُْﮑْﻢ َﻓِﺈْن َﺗﻨﺎَزْﻋﺘُْﻢ ﻓِﯽ َﺷـ ْﯽٍء َﻓُﺮﱡدوُه ِإﻟَﯽ اﻟﻠﱠِﻪ وَ‬
‫اﻟﱠﺮُﺳﻮِل ِإْن ُﮐﻨْﺘُْﻢ ﺗُْﺆﻣِﻨُﻮَن ﺑ ِﺎﻟﻠﱠِﻪ‪َ ،‬و اﻟ َْﯿْﻮِم اﻟ ْﺂِﺧِﺮ ذﻟ َِﮏ َﺧﯿٌْﺮ َو َأْﺣَﺴُﻦ َﺗْﺄِوﯾًﻠﺎ‪ /59 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺘﺎن ﻣﯽدﻫـﺪ ﮐﻪ اﻣﺎﻧﺎت را ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎﻧﺸﺎن ادا ﮐﻨﯿـﺪ و ﺑﺮﮔﺮداﻧﯿﺪ )ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم را( و ﻫﺮ ﮔﺎه در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم داوري و‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮدﯾـﺪ ﺑﻪ ﻋـﺪاﻟﺖ ﺣﮑﻢ ﮐﻨﯿـﺪ و اﯾﻦ اﻧـﺪرز ﻧﯿﮑﻮﺋﯽ ﺑﺮاي ﺷـﻤﺎﺳﺖ ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺷـﻨﻮا و ﺑﯿﻨـﺎﺳﺖ )ﭼﯿﺰي از ﮔﻔﺘـﺎر و‬
‫ﮐﺮدارﺗـﺎن ﺑﺮ او ﭘﻮﺷـﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ( ﺗﻔﺴـﯿﺮ آﯾﻪ دّوم را ﻋﯿﻨـﺎ از ﺗﺒﯿـﺎن ﺷـﯿﺦ ﻃﻮﺳـﯽ ﻧﻘـﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ :‬و ﺧﻄـﺎب ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ‬
‫ﺧﺪاي و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش و اوﻟﯽ اﻻﻣﺮﺷﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻃﺎﻋﺖ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺬﯾﺮي‪ ،‬ﭘﺲ ﻃﺎﻋﺖ ﺧﺪا ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ اواﻣﺮ او ﺑﺎز اﯾﺴـﺘﺎدن‬
‫از ﻧﻮاﻫﯽ او‪ ،‬ﻃﺎﻋﺖ رﺳﻮل ﻫﻢ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺬﯾﺮي از اواﻣﺮ اوﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻃﺎﻋﺖ ﺧﺪاﺳﺖ زﯾﺮا ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ دﺳـﺘﻮر اﻃﺎﻋﺖ از رﺳﻮل ﺧﻮد‬
‫را داده‪ ،‬ﭘﺲ ﮐﺴـﯿﮑﻪ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ را اﻃـﺎﻋﺖ ﮐﺮده ﺧـﺪاي را اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮده ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺖ‪َ) :‬ﻣْﻦ ﯾُِﻄِﻊ اﻟﱠﺮُﺳﻮَل َﻓَﻘـ ْﺪ َأﻃﺎَع‬
‫اﻟﻠﱠَﻪ‪ /80 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫اّﻣـﺎ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻫﻤﺎﻧﺴﺖ ﯾﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻪ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻦ ﻧﺒّﻮت و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﺑﺴـﺘﮕﯽ دارد و اﯾﻨﻬﻢ ﺑﻌـﺪ از ﺷـﻨﺎﺧﺘﻦ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﮐﺎﻣﻞ و ﺗﻤﺎم‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﻫﻤﺎن دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺴﺖ )ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺘّﻤﻢ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻧـﺪ( اﻃﺎﻋﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در ﺣﯿﺎﺗﺶ و ﺑﻌﺪ از وﻓﺎﺗﺶ واﺟﺐ اﺳـﺖ‬
‫زﯾﺮا ﺑﻌﺪ از وﻓﺎﺗﺶ ﻫﻢ ﭘﯿﺮوي ﺳّﻨﺘﺶ ﻻزم اﺳﺖ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﮑّﻠﻔﯿﻦ را ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺘﺶ دﻋﻮت ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ زﯾﺮا او ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺟﻤﯿﻊ ﻣﺮدﻣﺎن اﺳﺖ‪:‬‬
‫)ِإﻧﱢﯽ َرُﺳﻮُل اﻟﻠﱠِﻪ ِإﻟَﯿُْﮑْﻢ َﺟِﻤﯿﻌًﺎ‪ /158 -‬اﻋﺮاف( و اّﻣﺎ در ﺑﺎره )اوﻟﯽ اﻻﻣﺮ( ﻣﻔّﺴﺮﯾﻦ دو ﺗﺄوﯾﻞ دارﻧﺪ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬رواﯾﺘﯽ از اﺑﻦ ﻋـّﺒ ﺎس و اﺑﻮ ﻫﺮﯾﺮه و ﻣﯿﻤﻮن ﺑﻦ ﻣﻬﺮان و ﺳـﺪي و ﺟﺒﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ )اوﻟﯽ اﻻﻣﺮ( ﯾﻌﻨﯽ اﻣﺮاء و ﺣّﮑﺎم )و ﺑﻪ اﺳـﺘﻨﺎد‬
‫ﻫﻤﯿﻦ رواﯾﺖ و ﻣﺸـﺎﺑﻪ آن در ‪ 14‬ﻗﺮن ﺑﻌﻀـﯽ از ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﻫﺮ اﻣﯿﺮ و ﺣﺎﮐﻤﯽ و ﻟﻮ ﻓﺎﺳﻖ را اوﻟﯽ اﻻﻣﺮ داﻧﺴـﺘﻪاﻧﺪ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﯾﺰﯾـﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ و ﺣّﺠﺎج ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ ‪ ...‬ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮارﮔﯽ و ﻫﺮزهﮔﯽ و ﺳﺘﻤﮕﺮﯾﺸﺎن در ﺗﻤﺎم ﺗﻮارﯾﺦ ذﮐﺮ ﺷﺪه(‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﺑﻪ ﻧﻘـﻞ از ﺟـﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ از اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس و ﻣﺠﺎﻫـﺪ و ﺣﺴﻦ و ﻋﻄﺎء و اﺑﻮ اﻟﻮﻟﯿـﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ )اوﻟﯽ‬
‫اﻻﻣﺮ( ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻠﻤﺎء و داﻧﺸﻤﻨﺪان )ﻧﻪ اﻣﺮاء و ﺣّﮑﺎم(‪.‬‬
‫ﺷﺪه ﮐﻪ‪» :‬اﻟﺒّﯿﻌﺎن ﯾﺘﺮاّدان« ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﺘﻌﺎﻣﻠﯿﻦ ﻫﺮ ﭼﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫رّدة اﻹﺑﻞ‪ :‬رﻓﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺖ ﺷﺘﺮان ﺑﺴﻮي آﺑﺸﺨﻮر‪.‬‬
‫ارّدت اﻟّﻨﺎﻗﮥ‪ :‬ﻧﯿﺰ در ﻫﻤﺎم ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺮّد اﻟﻤﺘﺎع‪ :‬ﻣﺘﺎع را ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫اﺻـﺤﺎب ﻣﺎ از اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ و اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ اﻟـّﺴ ﻼم رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ )اوﻟﯽ اﻻﻣﺮ( اﻣﺎﻣﺎﻧﯽ از آل ﻣﺤّﻤﺪ ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﻃﺎﻋﺖ از آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ واﺟﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ اﻃﺎﻋﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش و ﺧﻮد را واﺟﺐ ﮔﺮداﻧﯿـﺪه‪ ،‬ﺑـﺪﯾﻬﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻃﺎﻋﺘﺸـﺎن در ﻃﻮل اﻃـﺎﻋﺖ ﺧـﺪا و ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ و اﻣﺮﺷـﺎن ﺑﻪ ﺳـﺮﻧﻮﺷﺖ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﻓﺮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻋﻤﻮم ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ‬
‫ﺑﺴـﺘﮕﯽ دارد و ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻋـﺪل و ﻗﺴﻂ و ﺣﮑﻢ ﺧـﺪاي را اﺟﺮاء ﮐﻨﻨـﺪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨـﺪ اﻓﺮاد ﻗﺪرﺗﻤﻨـﺪي ﮐﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﺎرف دﯾﻦ و ﺷـﺮﯾﻌﺖ‬
‫ﻧﺎآﮔﺎﻫﻨـﺪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ و ﺑـﺎ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﺳـﻨﺨّﯿﺖ ﺷﺨﺼـّﯿﺘﯽ و اﯾﻤﺎﻧﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ و اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻌّﯿﺖ در ﻋﻠﻤﺎء و اﻣﺮاء ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫وﺟﻮب اﻃﺎﻋﺖ ﭘﺲ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ در ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻻﯾﻠﯽ ﺑﺮ ﻃﻬﺎرت و ﻋﺼـﻤﺖ آﻧﻬﺎ وﺟﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪) .‬ﺗﻔﺴـﯿﺮ‬
‫ﺗﺒﯿﺎن ‪.(256 /3‬‬
‫و ﭼﻮن ﺣﯿـﺎت اﻣﺎﻣﺎن ﻋﻠﯿﻬﻢ اﻟّﺴـ ﻼم ﻣﺤـﺪود ﺑﻮده ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻋـﺪل اﺳـﻼﻣﯽ و ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺷـﺮاﯾﻄﯽ را ﺑﺮاي )اوﻟﯽ اﻻﻣﺮ( ﺑﻌـﺪ از‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﻣﻦ ﮐﺎن ﻣﻦ اﻟﻔﻘﻬﺎء ﺻﺎﺋﻨﺎ ﻟﻨﻔﺴﻪ ﺣﺎﻓﻈﺎ ﻟﺪﯾﻨﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎ ﻟﻬﻮاه ﻣﻄﯿﻌﺎ ﻻﻣﺮ ﻣﻮﻻه ﻓﻠﻠﻌﻮام ان ﯾﻘّﻠﺪوه«‪.‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ )اوﻟﯽ اﻻﻣﺮ( ﭘﺲ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠّﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ و اﻣﺎﻣﺎن ﻋﻠﯿﻬﻢ اﻟّﺴﻼم در ﻓﻘﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ دار‪ -2 .‬ﺣﺎﻓﻆ دﯾﻦ و ﻧﮕﻬﺪارﻧﺪه آن‪ -3 .‬ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﻫﻮاي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪ -4 .‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار ﻣﻮﻻ و ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮﯾﺶ‪.‬‬
‫ﺑﺎﺷـﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﭘﯿﺮوي از ﭼﻨﯿﻦ )اوﻟﯽ اﻻﻣﺮ( ﯾﺎ ﻓﻘﯿﻪ اﻋﻠﻢ‪ ،‬و اﺗﻘﯽ و ﻣـﺪﯾﺮ و ﻣـﺪﺑّﺮ و ﺷـﺠﺎع و ﺑﺎ ﺳـﺘﻢ ﺳﺎزش ﻧﺎﭘـﺬﯾﺮ و آﮔﺎه ﺑﻪ‬
‫ﻣﺼﺎﻟـﺢ ﺣﮑﻮﻣﺖ دﯾﻨﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼـّﯿﺘﯽ در ارﺟﺎع ﺣﮑﻢ و داوري اﻃﺎﻋﺘﺶ ﻻزم اﺳﺖ و از آﯾﺎت ﻣﺘﻌـّﺪد ﻗﺮآن ﺑﺨﻮﺑﯽ در‬
‫ﺑﺎره ﻋﺪم اﻃﺎﻋﺖ از ﻧﺎداﻧﺎن‪ ،‬ﻫﻮاﭘﺮﺳـﺘﺎن‪ ،‬ﺳﺘﻤﮕﺮان‪ ،‬ﻋﻮام ﻓﺮﯾﺒﺎن و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﺧﺪا ﻣﺘﮑﯽاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷّﺪت ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ از آن‬
‫ﺟﻤﻠﻪ آﯾﺎت‪:‬‬
‫)َو ﻻـ َﺗْﺮَﮐﻨُﻮا ِإﻟَﯽ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﻇَﻠُﻤﻮا‪ /113 -‬ﻫﻮد( و )َﻓﻼـ ﺗُِﻄِﻊ اﻟ ْﮑﺎﻓِِﺮﯾَﻦ‪ /52 -‬ﻓﺮﻗـﺎن( و )َو ﻻ َﺗﺘﱠﺒِْﻊ َأْﻫﻮاَءُﻫْﻢ‪ /48 -‬ﻣﺎﺋﺪه( )َو ﻻ َﺗﺘﱠﺒُِﻌﻮا ُﺧُﻄﻮاِت‬
‫اﻟﱠﺸﯿْﻄﺎِن‪ /168 -‬ﺑﻘﺮه( و )اْﺟَﺘَﻨﺒُﻮا اﻟﱠﻄﺎُﻏﻮَت َأْن َﯾْﻌﺒُُﺪوﻫﺎ‪ /17 -‬زﻣﺮ(‪ .‬و )َو اْﺟَﺘﻨِﺒُﻮا َﻗْﻮَل اﻟﱡﺰوِر‪ /30 -‬ﺣﺞ( و )َﻓﺎْﺟَﺘﻨِﺒُﻮا اﻟﱢﺮْﺟَﺲ ﻣَِﻦ ﻟا َْﺄْوﺛﺎِن‪-‬‬
‫‪ /30‬ﺣﺞ( و )َو ﻻ َﺗﺘﱠﺒِْﻊ َأْﻫﻮاَء اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﮐﱠﺬﺑ ُﻮا ﺑ ِﺂﯾﺎﺗِﻨﺎ‪ /150 -‬اﻧﻌﺎم( و )َو ﻻ َﺗﺘﱠﺒِِﻊ اﻟ َْﻬﻮي ‪ /26‬ص(‪.‬‬
‫و در ﺑﺎره ﭘﯿﺮوي ﮐﺮدن از ﺳﺎﯾﺮ ﺳﯿﺴﺘﻢﻫﺎ و ﻣﮑﺘﺐﻫﺎ ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪َ) :‬و ﻻ َﺗﺘﱠﺒُِﻌﻮا اﻟﱡﺴﺒَُﻞ َﻓَﺘَﻔﱠﺮَق ﺑ ُِﮑْﻢ َﻋْﻦ َﺳﺒِﯿﻠِِﻪ‪ /153 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﺮﮔﺰ از راﻫﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ از راه دﯾﻦ اﺳﺖ ﭘﯿﺮوي ﻧﮑﻨﯿﺪ زﯾﺮا از راه ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺧﺪاﯾﯽ دور ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺬّﮐﺮ‪ :‬ﮐﻠﻤﻪ‪ -‬ﻋﻮام‪ -‬ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻓﻮق آﻣﺪه ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم اﺳﺖ )ﻗﺎﻣﻮس ﻓﯿﺮوزآﺑﺎدي و ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ ‪[...] .(432‬‬
‫‪ (.‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪64 :‬‬
‫) )ردف( ]ردف ‪ ... :‬ص ‪64 :‬‬
‫اﻟّﺮدف‪ :‬ﭘﯿﺮو و دﻧﺒﺎﻟﻪرو‪.‬‬
‫ﺗﺮادف‪ :‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻫﻢ و ﭘﯿﺎﭘﯽ‪ .‬و ﻧﯿﺰ‪ -‬ردف‪ -‬ﭘﺸﺖ و ﻋﻘﺐ‪.‬‬
‫رادف‪ :‬ﺗﺄﺧﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪه و ﭘﺲ رو‪.‬‬
‫ﻣﺮدف‪ :‬ﺷﺘﺎبﮔﺮ و ﭘﯿﺸﺘﺎزي ﮐﻪ دﯾﮕﺮان راي ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻣﯽﮔﺬارد‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓﺎْﺳَﺘﺠﺎَب ﻟَُﮑْﻢ َأﻧﱢﯽ ُﻣِﻤﱡﺪُﮐْﻢ ﺑ َِﺄﻟ ٍْﻒ ﻣَِﻦ اﻟ َْﻤﻼﺋَِﮑِﮥ ُﻣْﺮِدﻓِﯿَﻦ‪ /9 -‬اﻧﻔﺎل(‪.‬‬
‫)ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﯾﺎري رﺳﺎﻧﺪن ﻫﺰار ﻓﺮﺷﺘﻪ ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺧﻮاﺳﺘﺘﺎن را اﺟﺎﺑﺖ ﮐﺮد(‪.‬‬
‫اﺑـﻮ ﻋﺒﯿـﺪة ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﻣﺮدﻓﯿـﻦ ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﺳـﭙﺲ آﻣـﺪﮔﺎن‪ ،‬در آﻧﺼـﻮرت ردف و اردف‪ -‬را ﺑﻪ ﯾـﮏ ﻣﻌﻨﯽ ﻗﺮار داده و ﮔﻔﺖ‪ :‬اذا اﻟﺠـﻮزاء‬
‫اردﻓﺖ اﻟّﺜﺮّﯾﺎ )ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺘﺎره ﺟﻮزاء ﭘﺲ از ﭘﺮوﯾﻦ در آﻣﺪ(‪.‬‬
‫ﻏﯿﺮ از‪ -‬اﺑـﻮ ﻋﺒﯿـﺪة‪ -‬دﯾﮕﺮي ﮔﻔﺘـﻪ اﺳـﺖ ﻣﻌﻨـﺎي‪ -‬ﻣﺮدﻓﯿـﻦ‪ -‬در آﯾﻪ ﻓـﻮق ﯾﻌﻨﯽ دﯾﮕﺮ ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﻮﻧـﻮن ﻣﻤـّﺪﯾﻦ ﺑـﺄﻟﻔﯿﻦ ﻣﻦ‬
‫اﻟﻤﻼﺋﮑﮥ‪ :‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ دو ﻫﺰار ﻓﺮﺷﺘﻪ ﯾﺎري ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ دﯾﮕﺮ‪ :‬ﻣﺮدﻓﯿﻦ‪ -‬اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻘﺼﻮد ﭘﯿﺸﻘﺮاوﻻن ﺳﭙﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﻪ در دﻟﻬﺎي دﺷـﻤﻨﺎن رﻋﺐ و وﺣﺸﺖ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺘﻨـﺪ و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه‪ -‬ﻣﺮدﻓﯿﻦ‪ -‬ﻫﻤﺎن‪ -‬ﻣﺮﺗﺪﻓﯿﻦ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺮف )ت( در ﺣﺮف )د(‬
‫ادﻏﺎم ﺷﺪه و ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف )ت( ﺑﻪ ﺣﺮف )د( درآﻣﺪه‪.‬‬
‫در ﺳﻮره آل ﻋﻤﺮان ﻓﺮﻣﻮد‪َ) :‬أ ﻟَْﻦ َﯾْﮑِﻔَﯿُﮑْﻢ َأْن ﯾُِﻤـ ﱠﺪُﮐْﻢ َرﺑﱡُﮑْﻢ ﺑ َِﺜﻼَﺛـِﮥ آﻻـٍف ﻣَِﻦ اﻟ َْﻤﻼﺋِـَﮑ ِﮥ ُﻣﻨَْﺰﻟ ِﯿَﻦ‪ .‬ﺑَﻠﯽ ِإْن َﺗْﺼﺒُِﺮوا َو َﺗﺘﱠُﻘﻮا َو َﯾـْﺄﺗُﻮُﮐْﻢ ﻣِْﻦ‬
‫َﻓْﻮِرِﻫْﻢ ﻫﺬا ﯾُْﻤِﺪْدُﮐْﻢ َرﺑﱡُﮑْﻢ ﺑ َِﺨْﻤَﺴِﮥ آﻻٍف ﻣَِﻦ اﻟ َْﻤﻼﺋَِﮑِﮥ ُﻣَﺴﱢﻮﻣِﯿَﻦ‪ /124 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫)آﯾـﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﮐﺎﻓﯿﺘﺎن ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﺑﺎ ﺳﻪ ﻫﺰار ﻣﻼﺋﮑﻪ ﯾﺎرﯾﺘﺎن ﻣﯽﮐﻨـﺪ آري اﮔﺮ ﭘﺎﯾـﺪار ﺑﺎﺷـﯿﺪ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎر‪ ،‬و دﺷـﻤﻨﺎن ﺑﻪ ﺷـﻤﺎ‬
‫ﺑﺘﺎزﻧﺪ و ﺳﺮ رﺳﻨﺪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﺑﺎ ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻣﺸّﺨﺺ ﯾﺎرﯾﺘﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪65 :‬‬
‫اردﻓﺘﻪ‪ :‬او را ﺑﺮ ﭘﺸﺖ اﺳﺐ ﺑﺎر ﮐﺮدم‪.‬‬
‫رداف‪ :‬ﻣﺮﮐﺐ ﺳﻮاري‪.‬‬
‫داﺑّﮥ ﻻ ﺗﺮادف و ﻻ ﺗﺮدف‪ :‬ﺣﯿﻮاﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﯽ ﻧﻤﯽآﯾﺪ و ﺳﻮاري ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺎء واﺣﺪ ﻓﺄردﻓﻪ آﺧﺮ‪ :‬ﯾﮑﯽ آﻣﺪ و دﯾﮕﺮي در ﭘﯽ آن‪.‬‬
‫ارداف اﻟﻤﻠﻮك‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺸﺎن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫( ) )ردم( ]ردم ‪ ... :‬ص ‪65 :‬‬

‫اﻟّﺮدم‪ :‬ﺑﺴﺘﻦ ﺳﻮراخ و ﻣﻨﻔﺬ ﺑﺎ ﺳﻨﮓ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬أْﺟَﻌْﻞ ﺑَﯿَْﻨُﮑْﻢ َو ﺑَﯿَْﻨُﻬْﻢ َرْدﻣًﺎ‪ /95 -‬ﮐﻬﻒ(‪.‬‬
‫اﻟّﺮدم‪ :‬در ﻣﻌﻨﯽ اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل )ﻣﺮدوم‪ :‬ﺳﻨﮕﭽﯿﻦ ﺷﺪه( اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﻫﻞ ﻏﺎدر اﻟّﺸﻌﺮاء ﻣﻦ ﻣﺘﺮّدم »‪. «1‬‬
‫اردﻣﺖ ﻋﻠﯽ اﻟﺤّﻤﯽ‪ :‬ﺗﺐ ﺑﺮ او ﻣﺴّﻠﻂ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺳﺤﺎب ﻣﺮدم اﺑﺮﻫﺎﺋﯽ ﭘﺮ آب و ﺛﺎﺑﺖ‬
‫( ) )ردأ( ]ردأ[‪ ... :‬ص ‪65 :‬‬
‫اﻟّﺮدء‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮي را ﺑﺮاي ﯾﺎري ﮐﺮدن ﺑﻪ او دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓَﺄْرِﺳﻠُْﻪ َﻣِﻌﯽ ِرْدءًا ﯾَُﺼﱢﺪﻗُﻨِﯽ‪ /34 -‬ﻗﺼﺺ( )او را ﺑﺎ ﻣﻦ ﺑﻔﺮﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﺎري و ﺗﺼﺪﯾﻘﻢ ﺑﮑﻨﺪ( ﻓﻌﻠﺶ ارداه اﺳﺖ‪.‬‬
‫رديء‪ :‬ﻫﻢ در اﺻـﻞ ﻣﺜـﻞ ﻫﻤﯿﻦ واژه اﺳﺖ وﻟﯽ در ﺑـﺎره ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ از دﯾﮕﺮان ﻋﻘﺐ ﻣﯽﻣﺎﻧـﺪ و ﺻـﻔﺖ ﻣـﺬﻣﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه‪،‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻣﺼﺮاع دّوﻣﺶ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪-‬‬
‫ام ﻫـﻞ ﻋﺮﻓﺖ اﻟـّﺪار ﺑﻌـﺪ ﺗﻮﻫﻢ از ﻋﻨﺘﺮه ﺑﻦ ﺷـّﺪاد ﯾﮑﯽ از ﺻﺎﺣﺒـﺎن ﻣﻌّﻠﻘـﺎت اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ آﯾـﺎ ﺷـﻌﺮاء ﺟـﺎي رﻓﯿﻌﯽ را در ﺷـﻌﺮ ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﮔﺬاردهاﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺨﻮدش ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ آﯾﺎ ﺗﻮ ﻫﻢ ﺑﻌﺪ از ﻣّﺪت زﻣﺎن دوري آﻧﺠﺎ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯽ؟(‬
‫ردأ اﻟّﺸﯽء رداءة‪ :‬ﮐﻪ اﺳﻤﺶ‪ -‬رديء‪ -‬اﺳﺖ )ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺎروا و زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ(‪.‬‬
‫اﻟّﺮدي‪ :‬ﻫﻼﮐﺖ و ﻣﺮگ‪.‬‬
‫)ﺗﺮّدي‪ (:‬رو ﺑﺮو ﺷﺪن ﺑﺎ ﻣﺮگ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و ﻣﺎ ﯾُْﻐﻨِﯽ َﻋﻨُْﻪ ﻣﺎﻟ ُُﻪ ِإذا َﺗَﺮﱠدي‪ /11 -‬اﻟﻠﯿـﻞ( )ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﺑـﺎ ﻣﺮگ رو ﺑﺮو ﺷﻮد ﻣـﺎﻟﺶ او را از ﻫﻼﮐﺖ دور و ﺑﯽ ﻧﯿﺎز‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺮد(‪ .‬و آﯾﺎت‪َ) :‬و اﺗﱠَﺒَﻊ َﻫﻮاُه َﻓَﺘْﺮدي ‪ /16‬ﻃﻪ( و )َﺗﺎﻟﻠﱠِﻪ ِإْن ِﮐْﺪَت ﻟَﺘُْﺮِدﯾِﻦ »‪ /56 -«1‬ﺻﺎﻓّﺎت(‪.‬‬
‫ﻣﺮادة‪ :‬ﺳﻨﮓ ﺳﺨﺘﯽ ﮐﻪ ﺳﻨﮕﻬﺎي دﯾﮕﺮ را ﺑﺎ آن ﻣﯽﺷﮑﻨﻨﺪ و ﺧﺮد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )رذل( ]رذل ‪ ... :‬ص ‪66 :‬‬
‫اﻟّﺮذل و اﻟّﺮذال‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻧﺎرواﯾﯽ و زﺷﺘﯽاش ﻣﻮرد رﻏﺒﺖ و ﻣﯿﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﻣِﻨُْﮑْﻢ َﻣْﻦ ﯾَُﺮﱡد ِإﻟﯽ َأْرَذِل اﻟ ُْﻌُﻤِﺮ‪ /70 -‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫)و ﺑﻌﻀﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن رﻏﺒﺘﯽ ﻧﺪارﯾﺪ ﻣﯽرﺳﯿﺪ(‪.‬‬
‫آﯾﺎت‪ِ) :‬إﻟ ﱠﺎ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ُﻫْﻢ َأراِذﻟ ُﻨﺎ ﺑﺎِدَي اﻟﱠﺮأِْي‪ /27 -‬ﻫﻮد( و )ﻗﺎﻟ ُﻮا َأ ﻧُْﺆﻣُِﻦ ﻟََﮏ َو اﺗﱠَﺒَﻌَﮏ اﻟ َْﺄْرَذﻟ ُﻮَن‪ /111 -‬ﺷﻌﺮاء(‪.‬‬
‫)ﺳـﺨﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﯿﻦ اﻧﺒﯿﺎء ﺑﻪ اﻃﺮاﻓﯿﺎن اﯾﺸﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﯿﻦ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ رﻏﺒﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ واژه ﯾﻌﻨﯽ اراذل ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ(‪.‬‬
‫( ) )رزق( ]رزق ‪ ... :‬ص ‪66 :‬‬
‫)‪ (1‬اﺻـﻠﺶ ﻟـﺘﺮدﯾﻦ‪ -‬اﺳﺖ اﯾﻦ آﯾﻪ ﺳـﺨﻦ ﯾﮑﯽ از دو دوﺳﺖ دﻧﯿـﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﯿـﺎﻣﺖ ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑﻮده و دوﺳﺖ دﯾﮕﺮش در دﻧﯿـﺎ ﺑﻪ او‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪َ) :‬أ ِإذا ﻣِﺘْﻨـﺎ َو ُﮐﻨﱠﺎ ﺗُﺮاﺑـًﺎ َو ِﻋﻈﺎﻣًﺎ َأ ِإﻧﱠﺎ ﻟََﻤﺒُْﻌﻮﺛُﻮَن‪ /47 -‬واﻗﻌﻪ( آﯾﺎ ﭘﺲ از ﻣﺮدن و ﺧﺎك و اﺳـﺘﺨﻮان ﺷﺪن ﻣﺒﻌﻮث ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ .‬در‬
‫آﯾﻪ ﻓﻮق ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ آﻣﺪه دوﺳﺖ ﺧﻮب ﺑﻪ ﯾﺎر ﻧﺎﺑﺎور و اﻧﮑﺎر ﮐﻨﻨﺪهاش از ﺑﻬﺸﺖ ﺳـﺮ ﻣﯽﮐﺸﺪ و او را در دوزخ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺨﺪا ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد ﻣﺮا ﻫﻢ ﺑﻬﻼﮐﺖ ﺑﯿﻨﺪازي و ﺑﻪ ﻣﻌﺎد و ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﺎﺑﺎورم ﮐﻨﯽ‪.‬‬
‫اﻟّﺮزق‪ :‬ﺑﺨﺸﺶ ﻣﺪام و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ دﻧﯿﻮي و زﻣﺎﻧﯽ اﺧﺮوي اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ ﻧﺼﯿﺐ و ﺑﻬﺮه را ﻫﻢ‪ -‬رزق‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ‬
‫ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺪه ﻣﯽرﺳﺪ و ﺑﺎ آن ﺗﻐﺬﯾﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫رزق اﻟﺠﻨﺪ‪ :‬ﺟﯿﺮه و ﺣﻘﻮق ﺳﺮﺑﺎزان‪.‬‬
‫رزﻗﺖ ﻋﻠﻤﺎ‪ :‬از ﻧﻈﺮ داﻧﺶ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﺪم‪.‬‬
‫در آﯾﻪ‪َ) :‬و َأﻧ ِْﻔُﻘﻮا ﻣِْﻦ ﻣﺎ َرَزﻗْﻨﺎُﮐْﻢ ﻣِْﻦ َﻗﺒِْﻞ َأْن َﯾْﺄﺗَِﯽ َأَﺣَﺪُﮐُﻢ اﻟ َْﻤْﻮُت‪ /10 -‬ﻣﻨﺎﻓﻘﻮن( ﯾﻌﻨﯽ از ﻣﺎل و ﻣﻘﺎم و داﻧﺶ‪ .‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در آﯾﺎت‪) :‬وَ‬
‫ﻣِﱠﻤﺎ َرَزﻗْﻨﺎُﻫْﻢ ﯾُﻨِْﻔُﻘﻮَن‪ /3 -‬ﺑﻘﺮه( و )ُﮐﻠُﻮا ﻣِْﻦ َﻃﯿﱢﺒـﺎِت ﻣﺎ َرَزﻗْﻨﺎُﮐْﻢ‪ /57 -‬ﺑﻘﺮه( و )َو َﺗْﺠَﻌﻠُﻮَن ِرْزَﻗُﮑْﻢ َأﻧﱠُﮑْﻢ ﺗَُﮑﱢﺬﺑ ُﻮَن‪ /82 -‬واﻗﻌﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﺮه‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را از ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻬﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ دروغ ﮔﻮﯾﯽ و ﺗﮑﺬﯾﺐ ﻧﻤﻮدن ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ‪َ) :‬و ﻓِﯽ اﻟﱠﺴﻤـﺎِء ِرْزﻗُُﮑْﻢ‪ /22 -‬ذارﯾﺎت( ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﺑﺎراﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﯿﺎت ﺟﺎﻧﺪاران ﺑﺴـﺘﻪ ﺑﻪ آن اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻌﻨﯿﺶ ﻣﺜﻞ‬
‫آﯾﻪ‪َ) :‬و َأﻧ َْﺰﻟ ْﻨـﺎ ﻣَِﻦ اﻟﱠﺴﻤﺎِء ﻣﺎًء‪ /18 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن( اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺎز ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه آﯾﻪ‪َ) :‬و ﻓِﯽ اﻟﱠﺴﻤﺎِء ِرْزﻗُُﮑْﻢ‪ /22 -‬ذارﯾﺎت( ﻫﺸﺪاري و ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ‬
‫ﺑﺮ ﺑﻬﺮهﻫﺎي ﻣﻘﺪر‪ ،‬و ﻃﺒﯿﻌﯽ و اﻟﻬﯽ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬ﻓﻠَْﯿْﺄﺗُِﮑْﻢ ﺑ ِِﺮْزٍق ﻣِﻨُْﻪ‪ /19 -‬ﮐﻬﻒ( ﺑﻪ ﻃﻌﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﺗﻐﺬﯾﻪ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َو اﻟﻨﱠْﺨَﻞ ﺑﺎِﺳﻘﺎٍت ﻟَﻬﺎ َﻃﻠٌْﻊ َﻧِﻀﯿٌﺪ ِرْزﻗًﺎ ﻟ ِﻠِْﻌﺒﺎِد‪ /10 -‬ق(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﻧﺘﯿﺠﻪ رﯾﺰش ﺑﺎراﻧﻬﺎ ﻧﺨﻠﻬﺎي ﺑﻠﻨﺪﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﻮهﻫﺎﯾﺶ ﻣﺘﺮاﮐﻢ و ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا ﺑﻬﺮه و ﻧﺼﯿﺐ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻣﻘﺼﻮد از رزق ﻏـﺬاﻫﺎﺳﺖ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻋﻤﻮم ﺧﻮراﮐﯿﻬـﺎ‪ ،‬ﻧﻮﺷـﯿﺪﻧﯿﻬﺎ‪ ،‬و ﻫﺮ ﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺑﺰار ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و ﺗﻤﺎم‬
‫ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﺳـﺮزﻣﯿﻨﯽ ﺑـﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾـﺪ و ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ را ﻧﺘﯿﺠﻪ آب و ﺑﺎران ﮐﻪ از آﺳـﻤﺎن ﻧﺎزل ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﻣﻘـﺪر ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬رزﻗﺎ ﻟﻠﻌﺒﺎد‪ -‬در ﺑﺎره ﭘﺎداش اﺧﺮوي اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬و ﻻ َﺗْﺤَﺴَﺒﱠﻦ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﻗُﺘِﻠُﻮا ﻓِﯽ َﺳﺒِﯿِﻞ اﻟﻠﱠِﻪ َأﻣْﻮاﺗًﺎ ﺑَْﻞ َأْﺣﯿﺎٌء ِﻋﻨَْﺪ َرﺑ ﱢِﻬْﻢ ﯾُْﺮَزﻗُﻮَن‪ /169 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻌﻤﺘﻬﺎي اﺧﺮوي را ﺑﺮ آﻧﻬﺎ‬
‫ﻋﻨﺎﯾﺖ و اﻓﺎﺿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪ :‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪68 :‬‬
‫آﯾﻪ‪َ) :‬و ﻟَُﻬْﻢ ِرْزﻗُُﻬْﻢ ﻓِﯿﻬﺎ ﺑ ُْﮑَﺮًة َو َﻋِﺸﯿ‪‬ﺎ‪) (4 /62 -‬ﺻﺒﺤﮕﺎﻫﺎن و ﺷﺎﻣﮕﺎﻫﺎن در آﻧﺠﺎ ﻧﺼﯿﺒﯽ و رزﻗﯽ دارﻧﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ُﻫَﻮ )اﻟﱠﺮﱠزاُق( ُذو اﻟ ُْﻘﱠﻮِة‪ /58 -‬ذارﯾﺎت( ﺑﺮ ﻋﻤﻮم رزق ﺣﻤﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬رازق‪:‬‬
‫ﺑﻪ آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه رزق و ﺑﺨﺸﻨﺪه و ﻣﺴّﺒﺐ آن ﻧﯿﺰ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫وﻟﯽ‪ -‬رّزاق‪ -‬ﺟﺰ در ﺑﺎره ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و آﯾﻪ‪َ) :‬و َﺟَﻌﻠْﻨﺎ ﻟَُﮑْﻢ ﻓِﯿﻬﺎ َﻣﻌﺎﯾَِﺶ َو َﻣْﻦ ﻟَْﺴﺘُْﻢ ﻟَُﻪ ﺑ ِﺮاِزﻗِﯿَﻦ‪ /20 -‬ﺣﺠﺮ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﻌﯿﺸﺖ را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ در دﻧﯿﺎ ﺳﺒﺒﯽ و وﺳﯿﻠﻪاي در رزﻗﺶ ﻗﺮار داده اﺳﺖ و ﮔﺮ ﻧﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ راﻫﯽ در آن ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬و َﯾْﻌﺒُُﺪوَن ﻣِْﻦ ُدوِن اﻟﻠﱠِﻪ ﻣﺎ ﻻ َﯾْﻤﻠُِﮏ ﻟَُﻬْﻢ ِرْزﻗًﺎ ﻣَِﻦ اﻟﱠﺴﻤﺎواِت‪َ ،‬و اﻟ َْﺄْرِض َﺷﯿْﺌًﺎ َو ﻻ َﯾْﺴَﺘِﻄﯿُﻌﻮَن‪ /73 -‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫ﺑﺖﻫﺎ و ﻣﻮرد ﭘﺮﺳﺘﺶ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻫﯿﭽﻮﺟﻪ ﺳﺒﺒﯽ و ﻋﻠّﺘﯽ ﺑﺮاي رزق ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﺳﺒﺒﯽ از اﺳﺒﺎب آن ﻫﻢ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ارﺗﺰق اﻟﺠﻨﺪ‪ :‬ﺳﺮﺑﺎزان ﺟﯿﺮه و رزق ﺧﻮﯾﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟّﺮزﻗﮥ‪ :‬ﯾﮑﺒﺎر ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺟﯿﺮه و رزق )ﻣﺜﻞ ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ و رﺳﻮم ﺟﺸﻨﻬﺎ‪ ،‬و اﻋﯿﺎد(‪.‬‬
‫س ‪ ... :‬ص ‪68 :‬‬
‫س( ]ر ّ‬
‫( ) )ر ّ‬
‫س‪ -‬دّرهاي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﺻﺤﺎب اﻟﺮس‪ -‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬ر ّ‬
‫س‪ -‬اﺛﺮ ﮐﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﭼﯿﺰي ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و ﻫّﻦ ﻟﻮادي اﻟّﺮّس ﮐﺎﻟﯿّﺪ ﻟﻠﻔﻢ »‪ «1‬اﺻﻞ‪ -‬ر ّ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺷﺎﻋﺮ زﻫﯿﺮ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﻠّﻤﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺑﮑﺮن ﺑﮑﻮرا و اﺳﺘﺤﺮن ﺑﺴﺤﺮه و ﻫﻦ و وادي ﮐﺎﻟﯿﺪ ﻓﯽ اﻟﻔﻢ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﭘﮕﺎﻫﺎن و ﺳـﺤﺮﮔﺎﻫﺎن ﺑﻪ دّره رﺳـﯿﺪﻧﺪ و ﻣﺜﻞ داﺧﻞ ﺷﺪن دﺳﺖ در دﻫﺎن ﺑﻪ آﻧﺠﺎ وارد ﺷﺪﻧﺪ و ﺟﻠﻮﺗﺮ ﻧﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ دﺳﺖ‬
‫از ﺟﻠﻮي دﻫﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ داﺧﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫وادي‪ -‬در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺠﺎي دﺷﺖ و ﺑﯿﺎﺑﺎن ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‪ -‬وادي‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دّره ﯾﺎ‬
‫ﺳﻤﻌﺖ رّﺳﺎ ﻣﻦ ﺧﺒﺮ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﮐﻤﯽ از ﺧﺒﺮ را ﺷﻨﯿﺪم‪.‬‬
‫س اﻟﺤﺪﯾﺚ ﻓﯽ ﻧﻔﺴﯽ‪ :‬ﯾﺎدآوري و اﺛﺮ ﺳﺨﻦ در ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻦ‪.‬‬ ‫ر ّ‬
‫وﺟﺪ رّﺳﺎ ﻣﻦ ﺣّﻤﯽ‪ :‬اﺛﺮ ﺗﺐ را ﻓﻬﻤﯿﺪ‪.‬‬
‫س اﻟﻤّﯿﺖ‪ :‬ﻣﺮده دﻓﻦ ﺷﺪ و ﺑﻌﺪ از دﻓﻦ ﺧﺎﻃﺮهاي از او ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ر ّ‬
‫( ) )رﺳﺦ( ]رﺳﺦ ‪ ... :‬ص ‪69 :‬‬
‫رﺳﻮخ اﻟّﺸﯽء‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪن و اﺳﺘﻮار ﻣﺎﻧﺪن آن ﭼﯿﺰ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﭘﺎﯾﺪاري‪.‬‬
‫رﺳﺦ اﻟﻐﺪﯾﺮ‪ :‬آب ﺑﺮﮐﻪ و آﺑﮕﯿﺮ ﻓﺮو رﻓﺖ و ﮐﻢ ﺷﺪ‪.‬‬
‫رﺳﺦ ﺗﺤﺖ اﻻرض‪ :‬در زﻣﯿﻦ ﻧﻔﻮذ ﮐﺮد و ﻓﺮو رﻓﺖ‪.‬‬
‫اﻟّﺮاﺳﺦ ﻓﯽ اﻟﻌﻠﻢ‪ :‬ﻫﻤﺎﻧﻬﺎﺋﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ وﺻﻔﺸﺎن ﮐﺮده ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫)اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا ﺑ ِﺎﻟﻠﱠِﻪ َو َرُﺳﻮﻟ ِِﻪ ﺛُﱠﻢ ﻟَْﻢ َﯾْﺮﺗﺎﺑ ُﻮا‪ /15 -‬ﺣﺠﺮات(‪.‬‬
‫)راﺳﺨﯿﻦ در ﻋﻠﻢ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش آﻧﭽﻨﺎن اﯾﻤﺎﻧﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﮏ و رﯾﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ(‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮد‪) :‬و ﻟﮑﻦ اﻟّﺮاﺳﺨﻮن ﻓﯽ اﻟﻌﻠﻢ ﻣﻨﻬﻢ«‬
‫‪ /162 -‬ﻧﺴﺎء( )ﺑﺤﺚ ﺑﯽ ﻧﻈﯿﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ذﯾﻞ واژه‪ -‬ﺷﺒﻪ ﺑﻄﻮر ﮐﺎﻣﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯿﺎن دو ﮐﻮه و دو ﭘﺸﺘﻪ‪.‬‬
‫رس‪ -‬ﭼﺎﻫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮص ﻗﻮم ﺛﻤﻮد ﺑﻮده ﮐﻪ در دﯾﺎر اﻃﺮاف آن ﭼﺎه زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮد را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و او را‬
‫در آن ﭼﺎه ﻧا ﺪاﺧﺘﻨﺪ و از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدﻧﺪ و در ﻗﺮآن ﺑﻨﺎم‪ -‬اﺻﺤﺎب اﻟّﺮس‪ -‬ﻣﻌّﺮﻓﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﻗﺴﻤﺘﯽ از آﯾﻪ ‪ /162‬ﻧﺴﺎء‪ ،‬اﺳﺖ ﮐﻪ راﺳﺨﻮن در ﻋﻠﻢ اﻫﻞ ﮐﺘﺎب و ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻋﻠﻢ دﯾﻦ ﺑﺎ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮي ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﻗﺪﻣﻨﺪ ﻣﻌّﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‪) :‬ﻟِﮑِﻦ اﻟﱠﺮاِﺳُﺨﻮَن ﻓِﯽ اﻟ ِْﻌﻠِْﻢ ﻣِﻨُْﻬْﻢ َو اﻟ ُْﻤْﺆﻣِﻨُﻮَن ﯾُْﺆﻣِﻨُﻮَن ﺑ ِﻤﺎ ُأﻧ ِْﺰَل ِإﻟَﯿَْﮏ َو ﻣﺎ ُأﻧ ِْﺰَل ﻣِْﻦ َﻗﺒْﻠَِﮏ َو اﻟ ُْﻤِﻘﯿِﻤﯿَﻦ اﻟﱠﺼﻼَة َو‬
‫اﻟ ُْﻤْﺆﺗُﻮَن اﻟﱠﺰﮐﺎَة َو اﻟ ُْﻤْﺆﻣِﻨُﻮَن ﺑ ِﺎﻟﻠﱠِﻪ َو اﻟ َْﯿْﻮِم اﻟ ْﺂِﺧِﺮ ُأوﻟﺌَِﮏ َﺳﻨُْﺆﺗِﯿِﻬْﻢ َأْﺟﺮًا َﻋِﻈﯿﻤًﺎ(‪.‬‬
‫وﻟﯽ راﺳـﺨﯿﻦ در ﻋﻠﻢ از اﯾﺸـﺎن )اﻫﻞ ﮐﺘﺎب( و از ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﺗﻮ وﺣﯽ و ﻧﺎزل ﺷـﺪه اﯾﻤﺎن ﻣﯽآورﻧـﺪ آﻧﻬﺎ ﺑﺮ‬
‫ﭘﺎﯾﺪارﻧﺪﮔﺎن ﻧﻤﺎز و دﻫﻨﺪﮔﺎن زﮐﺎﺗﻨﺪ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا و روز ﺟﺰا ﻣﺆﻣﻨﻨﺪ و آﻧﻬﺎ را ﭘﺎداش ﻋﻈﯿﻤﯽ ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺟﻮﻫﺮي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ﻫﺮ ﺛﺎﺑﺖ و ﭘﺎﯾـﺪاري راﺳـﺦ اﺳﺖ‪) .‬ﺻﺢ( اﺑﻦ ﻓﺎرس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮ راﺳـﺨﯽ ﺛﺎﺑﺖ و ﭘﺎﯾﺪار اﺳﺖ و‪ -‬رﺳﺦ‪ -‬در ﻟﻐﺖ‬
‫اﺻـﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﺪاري و ﺛﺒﺎت دﻻﻟﺖ ﮐﻨﺪ )ﻣﻘﺎﺋﯿﺲ‪ (65 -/2 /‬ﺷـﯿﺦ ﻃﺮﯾﺤﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﺳﺦ ﯾﺮﺳﺦ رﺳﻮﺧﺎ اذا ﺛﺒﺖ ﻓﯽ ﻣﻮﺿﻌﻪ و‬
‫ﻓﯽ اﻟﺤﺪﯾﺚ اﻟّﺮاﺳﺨﻮن ﻓﯽ اﻟﻌﻠﻢ اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ و اﻻﺋّﻤﻪ ﻣﻦ ﺑﻌﺪه« ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪.331 /2‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪة از ﻗﻮل ﻣﺠﺎﻫﺪ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷـﻤﺎ ﻗﺮآن راي ﻣﯽآﻣﻮزﯾﺪ و ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﺪ‪ -‬آﻣّﻨﺎ ﺑﻪ‪ -‬اﮔﺮ ﺑﺮاي راﺳـﺨﯿﻦ در ﻋﻠﻢ ﺑﻬﺮهاي‬
‫از ﻣﺘﺸﺎﺑﻬﺎت ﻗﺮآن ﻧﺒﻮد ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ -‬آﻣّﻨﺎ ﺑﻪ ﮐّﻞ ﻣﻦ ﻋﻨﺪ رﺑّﻨﺎ‪ -‬دﯾﮕﺮ ﻓﻀـﯿﻠﺘﯽ ﺑﺮ آﻣﻮزﻧﺪﮔﺎن ﻗﺮآن ﻧﺪارﻧﺪ ﺣّﺘﯽ ﺑﺮ ﺟّﻬﺎل ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ‬
‫ﻧﯿﺰ ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ زﯾﺮا ﻫﻤﮕﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬آﻣّﻨﺎ ﺑﻪ‪ -‬و ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫و ﻟﺴﻨﺎ ﻣّﻤﻦ ﯾﺰﻋﻢ اّن اﻟﻤﺘﺸﺎﺑﻪ ﻓﯽ اﻟﻘﺮآن ﻻ ﯾﻌﻠﻤﻪ اﻟّﺮاﺳﺨﻮن ﻓﯽ اﻟﻌﻠﻢ و ﻫﺬا ﻏﻠﻂ ﻣﻦ ﻣﺘﺄوﻟﯿﻪ ﻋﻠﯽ اﻟّﻠﻐﻪ و اﻟﻤﻌﻨﯽ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣـﺎ از ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧـﺪ‪ -‬راﺳـﺨﯿﻦ در ﻋﻠﻢ ﻣﺘﺸﺎﺑﻬـﺎت ﻗﺮآن راي ﻧﻤﯽداﻧﻨـﺪ و ﭼﻨﺎن ﺑﺮ ﺳـﺨﻨﯽ از ﻧﻈﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺗﺄوﯾـﻞ ﻟﻐﺖ و ﻣﻌﻨﯽ آﮔـﺎﻫﯽ دارﻧـﺪ ﻏﻠﻂ اﺳﺖ زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻫﯿـﭻ ﭼﯿﺰ از ﻗﺮآن راي ﻧﺎزل ﻧﮑﺮده اﺳﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺑﻨـﺪﮔﺎﻧﺶ ﺳﻮدي‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﺑﮕﻮﺋﯿﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ ﻣﺘﺸﺎﺑﻬﺎت ﻗﺮآن را ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ اﮔﺮ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ‬
‫و آﻟﻪ ﻣﺘﺸﺎﺑﻬﺎت راي ﺑﺪاﻧﺪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺑﺎﻧّﯿﻮن از ﺻـﺤﺎﺑﻪ او ﻧﯿﺰ‪ -‬راﺳـﺨﻮن در ﻋﻠﻢ‪ -‬ﺑﺎﺷـﻨﺪ و ﻣﺘﺸﺎﺑﻬﺎت راي ﺑﺪاﻧﻨﺪ و ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴﻼم ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن راي ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻓﺮﻣﻮد و ﺑﺮاي اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس دﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ‪:‬‬
‫»اﻟﻠّﻬﻢ ﻋﻠّﻤﻪ اﻟّﺘﺄوﯾﻞ و ﻓّﻘﻬﻪ ﻓﯽ اﻟّﺪﯾﻦ« )ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﺸﮑﻞ اﻟﻘﺮآن ﺻﻔﺤﻪ ‪.(72‬‬
‫راﻏـﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ‪ -‬ﻫﻢ در ذﯾـﻞ واژه‪ -‬ﺷـﺒﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬اﻟﻔـﺎظ ﻏﺮﯾﺒﻪ ﻗﺮآن و ﺗﺄوﯾـﻞ اﺣﮑـﺎم ﻣﺘﺸـﺎﺑﻪ آن را راﺳـﺨﯿﻦ در ﻋﻠﻢ ﻣﯽداﻧﻨـﺪ و‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ آﻧﻬﺎ وﯾﮋه ﺑﻌﻀـﯽ از راﺳـﺨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ آﻧﻬﺎ آﮔﺎﻫﯽ دارﻧـﺪ و ﭘﺲ از ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﺑﻨـﺪي ﻣﺘﺸﺎﺑﻬﺎت ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻮع ﺳّﻮم از‬
‫آﻧﻬﺎ ﻫﻤﺎﻧﻬﺎﺋﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠّﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ در ﺣﺪﯾﺜﯽ در ﺑﺎره ﻋﻠﯽ )رض( ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ »اﻟﻠّﻬّﻢ ﻓّﻘﻬﻪ ﻓﯽ اﻟّﺪﯾﻦ‬
‫ﻋﻠﻤﻪ اﻟّﺘﺄوﯾﻞ«‪.‬‬
‫و در ﺑﺎره اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس )رض( ﻫﻢ ﻣﺜﻞ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺨﻦ راي ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴﻼم در ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ در ﺧﻄﺒﻪ ‪ 90‬ﮐﻪ ﮐﺴﯽ در ﺑﺎره ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﺪا از او ﺳﺆال ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻓﺎﻧﻈﺮ اّﯾﻬﺎ اﻟّﺴﺎﺋﻞ ﻓﻤﺎ ذﻟﮏ‬
‫اﻟﻘﺮآن ‪ «...‬اي ﭘﺮﺳـﺶ ﮐﻨﻨـﺪه در ﻫﺮ ﻓﺮﺻﺘﯽ از ﺻـﻔﺎت ﺧﺪاوﻧـﺪ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺗﻮ راي ﺑﻪ آن راﻫﻨﻤﺎ ﻧﻤﻮده ﺑﻨﮕﺮ و آن راي ﭘﯿﺮوي ﮐﻦ و از‬
‫ﻧﻮر ﻫـﺪاﯾﺘﺶ ﺑﻬﺮه ﮔﯿﺮ وﻟﯽ ﻫﺮ ﺻـﻔﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺷـﯿﻄﺎن ﺗﻮ راي ﻣﯽآﻣﻮزد و در ﮐﺘـﺎب ﺧـﺪا و ﺳـّﻨﺖ و روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و اﺋّﻤﻪ ﻫـﺪي اﺛﺮ از آن‬
‫ﻧﯿﺴﺖ داﻧﺴـﺘﻦ آن راي ﺑﻪ ﺧـﺪاي ﺳـﺒﺤﺎن واﮔـﺬار و ﺑـﺪاﻧﮑﻪ راﺳـﺨﯿﻦ و ﭘﺎﯾـﺪاران در ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻏﯿﺐ و‬
‫ﭘﻮﺷـﯿﺪه اﺳـﺖ اﻗﺮار دارﻧـﺪ و ﺧـﻮد راي ﺑﯽ ﻧﯿـﺎز از ﻓﺮو رﻓﺘﻦ در ﮐﻨﻪ آﻧﻬـﺎ ﻣﯽداﻧﻨـﺪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻫﻢ اﻗﺮارﺷـﺎن راي در اﺣـﺎﻃﻪ ﻧﺪاﺷـﺘﻦ ﺑﻪ‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪهﻫﺎ و ﻏﯿﺐ ﺳﺘﻮده اﺳﺖ )ﻣﺜﻞ زﻣﺎن ﻗﯿﺎﻣﺖ و ذات ﺧﺪاوﻧﺪ( و ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺤﺚ در آﻧﻬﺎ راي اﻣﺮ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ رﺳﻮخ و اﺳﺘﻮاري در‬
‫ﻋﻠﻢ ﻧﺎﻣﯿـﺪه اﺳﺖ ﭘﺲ ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻫـﺪاﯾﺘﺖ ﻣﯽﮐﻨـﺪ اﮐﺘﻔﺎ ﮐﻦ و ﻋﻈﻤﺖ و ﺑﺰرﮔﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳـﺒﺤﺎن را ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻋﻘﻞ‬
‫ﺧﻮد ﻧﺴـﻨﺞ ﮐﻪ ﺗﺒـﺎه ﺧﻮاﻫﯽ ﺷـﺪ و اﮔﺮ ﻋﻘﻠﻬﺎ ﺑﺴـﯿﺎر ﮐﻨﺠﮑﺎوي ﮐﻨﻨـﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﮐﻨﻪ ذاﺗﺶ ﻏﯿﺮ از ﺻـﻔﺎﺗﺶ ﭘﯽ ﺑﺒﺮﻧـﺪ وﻟﯽ ﮐﺎرﺷﺎن از روي‬
‫اﺧﻼص ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺠﺰ ﺧﻮد اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (.‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪71 :‬‬
‫) )رﺳﻞ( ]رﺳﻞ ‪ ... :‬ص ‪71 :‬‬

‫اﺻﻞ‪ -‬رﺳﻞ‪ -‬ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ آراﻣﯽ و ﻧﺮﻣﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎﻗﮥ رﺳﻠﮥ‪ :‬ﺷﺘﺮي ﮐﻪ آرام راه ﻣﯽرود‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫و در ﺧﻄﺒـﻪ ‪ 144‬ﮐﻪ ﺗﻮﺿـﯿﺤﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮ ﺣـﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷـﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ و ﺗﻤـﺎم ﻣﻔّﺴـ ﺮﯾﻦ ﺑﺰرگ ﺑـﺪون اﺳـﺘﺜﻨﺎء آن راي ﻧﻘـﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪ :‬ﮐﺠﺎ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻏﯿﺮ از ﻣﺎ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ راﺳـﺦ در ﻋﻠﻤﻨﺪ اّدﻋﺎﺷﺎن دروغ و ﺳـﺘﻢ اﺳﺖ زﯾﺮا رﻓﻌﻨﺎ اﻟّﻠﻪ و وﺿـﻌﻬﻢ و‬
‫ادﺧﻠﻨﺎ و اﺧﺮﺟﻬﻢ ‪ ...‬ﻓﻀـﯿﻠﺖ و رﻓﻌﺖ و دﺧﻮل اﯾﻤﺎن ﻣﺎ از ﺳﻮي ﺧﺪاﺳﺖ و ﺧﺮوج و واﻣﺎﻧﺪﮔﯽ و ﻓﺮوﮔﺬاري آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﺣّﻖ از ﺳﻮي اوﺳﺖ‪ -‬ﺑﻨـﺎ ﯾﺴـﺘﻌﻄﯽ اﻟﻬـﺪي و ﯾﺴـﺘﺠﻠﯽ اﻟﻌﻤﯽ‪ -‬ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ راه ﻣـﺎ ﻫـﺪاﯾﺖ از ﮔﻤﺮاﻫﯽ و ﺑﯿﻨﺎﺋﯽ از ﻧﺎﺑﯿﻨﺎﺋﯽ در دﯾﻦ ﻣﺸـّﺨﺺ‬
‫اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺟﻮﻫﺮ ﺑﺮ ﺻـﻔﺤﻪ ﮐﺘﺎب ﺛﺒﺖ و ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﻋﻠﻢ ﻫﻢ در ﻗﻠﺐ راﺳـﺨﯿﻦ‪ ،‬اﺳﺘﻮار و ﺛﺒﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪ -‬و‬
‫اﻟّﺮاﺳﺨﻮن ﻓﯽ اﻟﻌﻠﻢ ﻓﯽ ﮐﺘﺎب اﻟﻠّﻪ‪ :‬اﻟﻤﺪارﺳﻮن‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻋﺮاﺑﯽ ﻫﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻢ اﻟﺤﻔﺎظ اﻟﻤﺬاﮐﺮون‪ :‬ﭘﺲ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻗﺮآن راي ﻋﻠﻤﺎ و ﻋﻤﻼ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﮕﻬﺪارﻧﺪه آﻧﻨﺪ راﺳﺦ‬
‫در ﻋﻠﻤﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺮوق ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ وارد ﺷﺪم و زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ راي راﺳﺦ در ﻋﻠﻢ ﯾﺎﻓﺘﻢ )ﻟﺲ ‪.(18 /3‬‬
‫اﺑـﻦ ﺳـﯿﺪه و راﻓﻌﯽ ﻫـﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﮐﺴـﯽ راﺳـﺦ در ﻋﻠﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷـﻮد ﮐﻪ ﺳـﺮ آﻣـﺪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬و ﻋﻠﻤﺶ ﻓﺰونﺗﺮ از ﺳـﺎﯾﺮﯾﻦ ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫)اﻟﻤﺤﮑﻢ ‪ -47 /5‬اﻟﻤﺼﺒﺎح اﻟﻤﻨﯿﺮ ‪.(274 /1‬‬
‫زﻣﺨﺸـﺮي ﻫﻢ راﺳﺨﻮن راي ﺑﻪ‪ -‬اﻟّﺎ اﻟّﻠﻪ‪ -‬ﻋﻄﻒ ﻧﻤﻮده و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ آﯾﻪ‪َ) :‬و ﻣﺎ َﯾْﻌَﻠُﻢ َﺗْﺄِوﯾَﻠُﻪ ِإﻟ ﱠﺎ اﻟﻠﱠُﻪ َو اﻟﱠﺮاِﺳُﺨﻮَن ﻓِﯽ اﻟ ِْﻌﻠِْﻢ‪ /7 -‬آل ﻋﻤﺮان(‬
‫اي ﻻ ﯾﻬﺘﺪي اﻟّﺘﯽ ﺗﺄوﯾﻠﻪ اﻟّﺬي ﯾﺠﺐ ان ﯾﺤﻤﻞ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺎ اﻟّﻠﻪ و ﻋﺒﺎده اﻟّﺬﯾﻦ راﺳﺨﻮا ﻓﯽ اﻟﻌﻠﻢ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ﺟﺰ ﺧﺪاوﻧـﺪ و ﺑﻨـﺪﮔﺎن ﻣﺆﻣﻦ او ﮐﻪ در ﻋﻠﻢ راﺳـﺦ و ﺛﺎﺑﺖ ﻗﺪﻣﻨـﺪ ﺑﺤّﻖ ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﺘﺸﺎﺑﻬﺎت ﻗﺮآن ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﺣﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد راه ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ و‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در‪ -‬اﻟّﺎ اﻟﻠّﻪ‪ -‬وﻗﻒ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ ﻣﺘﺸﺎﺑﻬﺎﺗﯽ راي ﮐﻪ ﺗﺄوﯾﻠﺶ راي ﮐﺴـﯽ ﺟﺰ ﺧـﺪا ﻧﻤﯽداﻧـﺪ ﻣﺜﻞ ﺗﻌﺪاد ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن دوزخ و ﻏﯿﺮ از‬
‫آن راي ﺑﻪ آن ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽداﻧﻨﺪ وﻟﯽ‪ -‬اﻻّول ﻫﻮ اﻟﻮﺟﻪ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻈﺮ و ﺳﺨﻦ اّول ﻣﻮّﺟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬ﮐﻼم و ﺳـﺨﻨﯽ آﻏﺎزﯾﻦ در ﻣﻮﺿﻊ ﺣﺎل ﺑﺮاي راﺳـﺨﯿﻦ و ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺑﻪ ﺗﺄوﯾﻞ ﻫﻤﻮاره و در ﻫﺮ ﺣﺎل‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪) :‬آَﻣﻨﱠﺎ ﺑ ِِﻪ ُﮐﱞﻞ ﻣِْﻦ ِﻋﻨْـِﺪ َرﺑ ﱢﻨﺎ‪ /7 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪) .‬ﮐّﺸـ ﺎف ‪ (338 /1‬ﺻـﺎﺣﺐ ﺗﺒﯿـﺎن ﻫﻢ ﺑﻌـﺪ از ﺑﺤﺚ ﻣﻔّﺼﻞ در ﺑﺎره ﻣﺤﮑﻤﺎت و‬
‫ﻣﺘﺸﺎﺑﻬﺎت ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫وﺟﻪ اّول‪ -‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در‪ -‬اﻟّﺎ اﻟّﻠﻪ وﻗﻒ ﮐﺮدهاﻧـﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﺗﺄوﯾﻞ ﺗﻤﺎم ﻣﺘﺸﺎﺑﻬﺎت را ﺧـﺪا ﻣﯽداﻧﺪ و از ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎ ﺗﺄوﯾﻞ ﻗﺴـﻤﺘﯽ را ﻫﻢ‬
‫ﻣﺮدم ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﺗﺄوﯾﻞ در ﮔﻔﺘﺎر اﯾﻨﺎن‪ -‬ﺗﺄوﯾﻞ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺪﺑﯿﺮ و ﺗﻘﺪﯾﺮ و رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺧﯿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﺟﻪ دّوم‪ -‬ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس و ﻣﺠﺎﻫـﺪ و رﺑﯿﻊ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﮐﻪ راﺳـﺨﻮن در ﻋﻠﻢ ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﺘﺸﺎﺑﻬﺎت را ﻣﯽداﻧﻨـﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬آﻣّﻨﺎ‬
‫ﺑﻪ‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫و اﻟّﺮﯾﺢ ﺗﺒﮑﯽ ﺷﺠﻮه و اﻟﺒﺮق ﯾﻠﻤﻊ ﻓﯽ اﻟﻐﻤﺎﻣﻪ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺮق ﻫﻢ در ﻣﯿـﺎن اﺑﺮ ﻣﯽدرﺧﺸـﺪ و ﻣﯽﮔﺮﯾـﺪ‪) .‬ﺗﺒﯿﺎن ‪ (400 /2‬ﺑﻘّﯿﻪ ﻟﻐﺖ ﻧﻮﯾﺴـﺎن‪ -‬ﺗﺄوﯾـﻞ‪ -‬را ﻫﻢ‪ -‬ﻣﻄﺎوﻋﻪ ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ‬
‫ﺗﺄوﯾﻞ اﻟﮑﻼم اّوﻟﻪ اّول اﻟﮑﻼم ﺗﺄوﻟﻪ‪.‬‬
‫اﺑـﻞ ﻣﺮاﺳـﯿﻞ‪ -‬ﺷـﺘﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳـﻬﻮﻟﺖ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷـﻮد‪ ،‬و از اﯾﻦ واژه‪ :‬ﻋﺒـﺎرت‪ -‬اﻟّﺮﺳﻮل اﻟﻤﻨﺒﻌﺚ‪ -‬اﺳﺖ )ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﻣﺒﻌﻮث و ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه(‪ .‬ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻌﻨﯽ رﻓﻖ و ﻣﺪارا از آن ﺗﺼّﻮر ﻣﯽﺷﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻋﻠﯽ رﺳـﻠﮏ‪ :‬در وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﮐﺴـﯽ را ﺑﻪ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ و آراﻣﺶ اﻣﺮ ﮐﻨﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و ﮔﺎﻫﯽ ﻓﻘﻂ در ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷـﺪن اﺳﺖ و واژه‪-‬‬
‫رﺳﻮل‪ -‬از آن ﻣﺸﺘّﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ در ﺑﺎره رﺳﺎﻟﺖ و رﺳﺎﻧﺪن و ﺗﺒﻠﯿﻎ زﺑﺎن ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬أﻻ اﺑﻠﻎ أﺑﺎ ﺣﻔﺺ رﺳﻮﻻ )ﭘﯿﻐﺎم را ﺑﻪ اﺑﺎ ﺣﻔﺺ ﺑﺮﺳﺎن(‪.‬‬
‫و ﮔﺎﻫﯽ رﺳﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺑﺎ زﺑﺎن و ﮐﺘﺎب و ﻧﻮﺷﺘﻦ اﺳﺖ‪ ،‬واژه رﺳﻮل در ﻣﻔﺮد و ﺟﻤﻊ ﻫﺮ دو ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻟََﻘْﺪ ﺟﺎَءُﮐْﻢ َرُﺳﻮٌل ﻣِْﻦ َأﻧ ُْﻔِﺴُﮑْﻢ‪ /128 -‬ﺗﻮﺑﻪ( و در ﻣﻌﻨﯽ ﺟﻤﻊ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬آﯾﻪ‪)ُ :‬وﻻ ِإﻧﱠﺎ َرُﺳﻮُل َرﱢب اﻟ ْﻌﺎﻟَِﻤﯿَﻦ‬
‫‪ /16 -‬ﺷﻌﺮا( ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اﻟﮑﻨﯽ و ﺧﯿﺮ اﻟّﺮﺳﻮ ل اﻋﻠﻤﻬﻢ ﺑﻨﻮاﺣﯽ اﻟﺨﺒﺮ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬رﺳﺎﻟﺖ ﻣﺮا ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ رﺳﻮل ﻫﺴﺘﻢ ﺑﺮﺳﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﺟﻮاﻧﺐ ﺧﺒﺮ آﮔﺎﻫﺘﺮﺷﺎن ﻫﺴﺘﻢ(‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ‪ -‬رﺳﻮل‪) -‬رﺳﻞ(‪ -‬اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ ﻣﺮاد از‪ -‬رﺳﻞ اﻟّﻠﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﮔﺎﻫﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪.‬‬
‫در ﺑﺎره ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن آﯾﺎت‪ِ) :‬إﻧﱠُﻪ ﻟََﻘْﻮُل َرُﺳﻮٍل َﮐِﺮﯾٍﻢ‪ /40 -‬ﺣﺎّﻗﻪ( و )ِإﻧﱠﺎ ُرُﺳُﻞ َرﺑ ﱢَﮏ ﻟَْﻦ َﯾـِﺼ ﻠُﻮا ِإﻟَﯿَْﮏ‪ /81 -‬ﻫﻮد( )َو ﻟَﱠﻤﺎ ﺟﺎَءْت ُرُﺳـ ﻠُﻨﺎ ﻟ ُﻮﻃًﺎ‬
‫ِﺳﯽَء ﺑ ِِﻬـْﻢ‪ /77 -‬ﻫـﻮد( و )َو ﻟَﱠﻤﺎ ﺟـﺎَءْت ُرُﺳـ ﻠُﻨﺎ ِإﺑ ْﺮاِﻫﯿَﻢ ﺑ ِﺎﻟ ْﺒُْﺸـ ﺮي ‪ /29‬ﻫﻮد( )َو اﻟ ُْﻤْﺮَﺳـ ﻼِت ُﻋْﺮﻓـًﺎ‪ /1 -‬ﻣﺮﺳـﻼت( و )ﺑَﻠﯽ َو ُرُﺳـ ﻠُﻨﺎ ﻟََﺪﯾِْﻬْﻢ‬
‫َﯾْﮑﺘُﺒُﻮَن‪ /80 -‬زﺧﺮف(‪.‬‬
‫و اّﻣﺎ واژه‪َ) -‬رُﺳﻮل(‪ -‬در ﺑﺎره ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان آﯾﺎت‪َ) :‬و ﻣﺎ ُﻣَﺤﱠﻤٌﺪ ِإﻟ ﱠﺎ َرُﺳﻮٌل‪ /144 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫)ﯾـﺎ َأﱡﯾَﻬﺎ اﻟﱠﺮُﺳﻮُل ﺑَﻠﱢْﻎ ﻣﺎ ُأﻧ ِْﺰَل ِإﻟَﯿَْﮏ ﻣِْﻦ َرﺑ ﱢَﮏ‪ /67 -‬ﻣﺎﺋﺪه( و )َو ﻣﺎ ﻧُْﺮِﺳُﻞ اﻟ ُْﻤْﺮَﺳـ ﻠِﯿَﻦ ِإﻟ ﱠﺎ ُﻣَﺒﱢﺸِﺮﯾَﻦ َو ُﻣﻨِْﺬِرﯾَﻦ‪ /48 -‬اﻧﻌﺎم( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪،‬‬
‫ج‪ ،2‬ص‪73 :‬‬
‫واژه ﻣﺮﺳﻠﯿﻦ‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺮ‪ -‬ﻣﻼﺋﮑﻪ و آدﻣﯿﺎن‪ -‬ﻫﺮ دو ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و در آﯾﻪ‪:‬‬
‫)ﯾﺎ َأﱡﯾَﻬﺎ اﻟﱡﺮُﺳُﻞ »‪ («1‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه ﻣﻘﺼﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﯾﺎران ﭘﺎك و ﺧﺎﻟﺺ آﻧﻬﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل ﻣﻄﯿﻌﺎن و ﭘﯿﻮﺳـﺘﮕﺎن راﺳﺘﯿﻦ او‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ آﻧﻬﺎ را ﻧﯿﺰ‪ -‬رﺳﻞ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ ﻣﺜﻞ واژه ﻣﻬّﻠﺐ و اوﻻد او ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را‪ -‬ﻣﻬﺎﻟﺒﮥ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫)ارﺳﺎل‪ (:‬ﻓﺮﺳـﺘﺎدن و رﺳﺎﻟﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﮐﻪ در ﺑﺎره اﻧﺴﺎن و اﺷـﯿﺎء در ﺣﺎﻟﺖ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻫﺮ دو ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﺴﺨﯿﺮ و‬
‫ﺟﺒﺮي اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ -‬ارﺳﺎل ﺑﺎ دو ﺑﺎران در آﯾﻪ‪َ) :‬و َأْرَﺳﻠَْﻨﺎ اﻟﱠﺴﻤﺎَء َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ ﻣِْﺪرارًا‪ /6 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫و ﯾﺎ‪ -‬ارﺳﺎل‪ -‬ﮔﺎﻫﯽ در ﺑﺎره ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ داراي اﺧﺘﯿﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﯾُْﺮِﺳُﻞ َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ َﺣَﻔَﻈًﮥ‪ /61 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫)َﻓَﺄْرَﺳَﻞ ﻓِْﺮَﻋْﻮُن ﻓِﯽ اﻟ َْﻤﺪاﺋِِﻦ ﺣﺎِﺷِﺮﯾَﻦ »‪ /53 -«2‬ﺷﻌﺮاء(‪.‬‬
‫اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ارﺳﺎل‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ واﮔﺬاري و رﻫﺎ ﮐﺮدن و ﺗﺮك ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﻪ‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪه در ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﻪ ﻓﻮق ‪ /51‬ﻣﺆﻣﻨﻮن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﯾﺮﯾﺪ اﻟّﻨﺒﯽ ﺻّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ وﺣﺪه‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ از ﮐﻠﻤﻪ رﺳﻞ‪ -‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﺋﯽ‬
‫را اراده ﮐﺮده اﺳﺖ‪) .‬ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﺸﮑﻞ اﻟﻘﺮآن ‪.(280‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺒﯿﺎن ﻫﻤﻪ اﻗﻮال را اﯾﻨﻄﻮر ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﻗﺎل ﻗﻮم ﻫﺬا ﺧﻄﺎب ﻟﻌﯿﺴـﯽ ‪ -...‬ﺑﻌﻀـﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب و روي ﺳﺨﻦ ﻋﯿﺴﯽ‬
‫ﻋﻠﯿﻪ اﻟـّﺴ ﻼم اﺳﺖ ﭼﻮن ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ آﯾﻪ از او ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮔﻮﯾﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﺎ ﻋﯿﺴـﯽ ﮐﻠﻮا ﻣﻦ اﻟّﻄﯿﺒﺎت‪ .‬دﯾﮕﺮان ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺧﻄﺎب‬
‫ﻣﺨﺼﻮص ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﻔﻆ ﺟﻤﻊ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻓﺮد ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫اّﯾﻬﺎ اﻟﻘﻮم ﮐّﻔﻮا ﻋﻨﻬﺎ‪ :‬اي ﻣﺮدم از ﻣﺎ دﺳﺖ ﺑﺪارﯾـﺪ‪ .‬ﮔﺮوﻫﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﭼﻮن ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ آﯾﻪ در ﺑﺎره ﺑﻌﻀـﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺳـﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳـﺖ‬
‫ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺑﻪ آن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ -‬ﯾﺎ اّﯾﻬﺎ اﻟﺮﺳﻞ ﮐﻠﻮا ﻣﻦ اﻟﻄّﯿﺒﺎت اي ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن از ﭘﺎﮐﯿﺰهﻫﺎ ﺑﺨﻮرﯾﺪ‪) .‬ﺗﺒﯿﺎن ‪.(331 /7‬‬
‫وﻟﯽ ﻧﻈﺮ ﻣﻨﺘﺨﺐ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟﻠّﻪ ﺑـﺎ آﯾـﺎت دﯾﮕﺮ ﻗﺮآن ﻣﻄـﺎﺑﻘﺖ دارد‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮان و ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ را در آﯾـﺎت دﯾﮕﺮ ﺑﻄﻮر ﻋﻤﻮم ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﻣﺮي ﻣﻌّﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪) :‬ﯾـﺎ َأﱡﯾَﻬـ ﺎ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا ُﮐﻠُﻮا ﻣِْﻦ َﻃﯿﱢﺒـﺎِت ﻣـﺎ َرَزﻗْﻨـﺎُﮐْﻢ ‪ /172‬ﺑﻘﺮه( و )ﯾـﺎ َأﱡﯾَﻬـ ﺎ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا ﻻـ ﺗَُﺤﱢﺮُﻣﻮا‬
‫َﻃﯿﱢﺒﺎِت ﻣﺎ َأَﺣﱠﻞ اﻟﻠﱠُﻪ ﻟَُﮑْﻢ‪ /87 -‬ﻣﺎﺋﺪه( و در ﺑﺎره ﮐﺮاﻣﺖ ﺑﻨﯽ آدم ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)و رزﻗﻨـﺎﻫﻢ ﻣﻦ اﻟّﻄﯿﺒﺎت‪ 16 -‬ﺟـﺎﺛﯿﻪ( ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﺴـﺎﻧﯿﮑﻪ ﻣﺆﻣﻦ ﺣﻘﯿﻘﯽاﻧـﺪ و ﭘﯿﺮو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﭘﺎﮐﯿﺰهﻫﺎ ﻣﯽﺧﻮرﻧـﺪ و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪاوﻧـﺪ از‬
‫ﻧﺎﭘﺎﮐﯿﻬﺎ ﻣﺜﻞ ﺧﻤﺮ‪ ،‬ﻗﻤﺎر‪ ،‬ﻇﻠﻢ و دروغ و ﻫﺮ ﭘﻠﯿﺪي دﯾﮕﺮ اﺟﺘﻨﺎب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از ﻫﻤﻪ ﭘﺎﮐﯿﻬﺎ ﺑﻬﺮه و ﻧﺼﯿﺐ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ارﺳﻞ‪ ،‬ﯾﺮﺳﻞ‪ ،‬ارﺳﺎﻻ در ﻣﻌﺎﻧﯽ زﯾﺮ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ -1 :‬ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ و آزاد و رﻫﺎ ﮐﺮدن‪ -2 .‬ﻓﺮﺳﺘﺎدن‬
‫)َأ ﻟَْﻢ َﺗَﺮ َأﻧﱠﺎ َأْرَﺳﻠَْﻨﺎ اﻟﱠﺸﯿﺎِﻃﯿَﻦ َﻋَﻠﯽ اﻟ ْﮑﺎﻓِِﺮﯾَﻦ َﺗُﺆﱡزُﻫْﻢ َأ‪‬زا‪ /83 -‬ﻣﺮﯾﻢ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬آﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ ﺷـﯿﺎﻃﯿﻦ را ﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮﯾﻦ واﮔﺬاردﯾﻢ و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺳـﺨﺘﯽ ﻣﻀـﻄﺮب و ﻫﯿﺠﺎن زده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ( و ﮔﺎﻫﯽ ارﺳﺎل‪ -‬ﻧﻘﻄﻪ‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻣﺴﺎك‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)ﻣﺎ َﯾْﻔَﺘِﺢ اﻟﻠﱠُﻪ ﻟ ِﻠﻨﱠﺎِس ﻣِْﻦ َرْﺣَﻤٍﮥ َﻓﻼ ُﻣْﻤِﺴَﮏ ﻟَﻬﺎ َو ﻣﺎ ﯾُْﻤِﺴْﮏ َﻓﻼ ُﻣْﺮِﺳَﻞ ﻟَُﻪ ﻣِْﻦ ﺑَْﻌِﺪِه‪ /2 -‬ﻓﺎﻃﺮ(‪.‬‬
‫)ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻫﺮ ﭼﻪ را از رﺣﻤﺖ و ﺑﺨﺸﺎﯾﺶ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﺸﺎﯾـﺪ و روا ﻣﯽدارد ﻫﯿﭽﮑﺲ ﻣﺎﻧﻊ و ﺑﺎزدارﻧـﺪه آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﺮ ﭼﻪ را روا‬
‫ﻧﺪارد و ﻧﮕﺸﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ ﻏﯿﺮ از ﺧﺪاي ﺑﺮ آن ﺗﻮاﻧﺎ و رﺳﺎﻧﻨﺪه آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪(.‬‬
‫اﻟّﺮﺳﻞ ﻣﻦ اﻹﺑﻞ و اﻟﻐﻨﻢ‪ :‬ﮔّﻠﻪﻫﺎي رﻫﺎ ﺷﺪه در ﭼﺮاﮔﺎه‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫و ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ ﺑﺎ ﺗﮑﻠﯿﻒ و ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺬﯾﺮي و اﻧﻘﯿﺎد ﮐﻪ در ﻣﻮﺟﻮدات ﻏﯿﺮ ﻋﺎﻗﻞ در ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و زﯾﺎﻧﺒﺎر ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺑﻌﺚ و ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﻣﻮﺟﻮدات ﻋﺎﻗﻞ در اﻣﻮر دﻧﯿﺎﯾﯽ‪.‬‬
‫‪ -4‬ارﺳـﺎل و ﻓﺮﺳـﺘﺎدن ﻋﺎﻗـﻞ در اﻣﻮر دﯾﻨﯽ و اﯾﻦ ﻗﺴـﻤﺖ اﺧﯿﺮ ﺑﯿﺸـﺘﺮ از ﺳﻪ ﻣﻮارد دﯾﮕﺮ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ذﮐﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﻓﻮق ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -5‬اﺳﺘﺮﺳـﺎل ﯾﻌﻨﯽ رﻫـﺎ ﮐﺮدن و ﻧﺴﺘﺮدن ﻣﻮي ﺳـﺮ و ﺻﻮرت و ﯾـﺎل و دم ﻋﻠﯽ رﺳـﻠﮏ‪ :‬آرام ﺑـﺎش‪ .‬اﻟّﺘﺮﺳﻞ ﻓﯽ اﻟﮑﻼم‪ :‬وﻗﺎر در ﺳـﺨﻦ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺻﺪاي آرام‪ .‬ﻣﺮﺳﻞ‪ :‬ﭘﺮ ﺷﯿﺮ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻧﺒﺎري ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬اﺷـﻬﺪ ان ﻻ اﻟﻪ اﻟّﺎ اﻟﻠّﻪ و اﺷـﻬﺪ اّن ﻣﺤّﻤـ ﺪا رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ‪ :‬اﻋﻼم ﻣﯽدارم و ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻣﺤّﻤﺪ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ‪ ،‬و ﭘﯿﺮو‬
‫اﺧﺒﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺧﺪاوﻧﺪ درﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﺒﻌﻮث ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺧﻔﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را از اﯾﻨﺠﻬﺖ رﺳﻮل ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ او‪ -‬ذو رﺳﺎﻟﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺻﺎﺣﺐ رﺳﺎﻟﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻮل و رﺳﻮﻟﻪ‪ -‬اﺳـﻤﯽ از ﻣﺼـﺪر‪ -‬ارﺳﺎل‪ -‬اﺳﺖ در آﯾﻪ‪)َّ :‬ا َرُﺳﻮُل َرﱢب اﻟ ْﻌﺎﻟَِﻤﯿَﻦ‪ /16 -‬ﺷـﻌﺮاء( ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﻮﺳﯽ و ﻫﺎرون اﺳﺖ اﮔﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺻﯿﻐﻪ ﺗﺜﻨﯿﻪ‪ -‬رﺳﻮﻻـ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣـﺎ دو ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﻫﺴﺘﯿﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﻧﺸـﺪه ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وزن ﻓﻌﻮل و ﻓﻌﯿـﻞ ﻣـﺬّﮐﺮ و ﻣﺆﻧّﺚ و ﻣﻔﺮد و ﺟﻤﻊ در‬
‫آﻧﻬـﺎ ﯾﮑﯽ اﺳﺖ و ﺑﮑـﺎر ﺑﺮدن رﺳﻮل‪ -‬در ﺗﺜﻨﯿﻪ و ﺟﻤﻊ ﺟـﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ارﺳـﺎل‪ -‬ﻫﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺮوﻫﻬـﺎي ﭘﯿـﺎﭘﯽ‪ -‬و‪ -‬ارﺳـﺎل ﮐﻼم‪ :‬ﺳـﺨﻨﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺪون ﺗﻘﯿﯿﺪ و ﺗﮑّﻠﻒ اداء ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺮاﺳﻞ اﻟّﻨﺎس ﻓﯽ اﻟﻐﻨﺎء‪ :‬ﺳﺮودي ﮐﻪ ﯾﮑﯽ آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ دﯾﮕﺮان آﻫﻨﮕﺶ را اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺳﻞ‪ :‬در ﻗﺮاﺋﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺪون ﺷﺘﺎب و ﻋﺠﻠﻪ اﺳﺖ‪ .‬رﺳﻞ و رﺳﻠﻪ‪ :‬ﻣﺪارا و ﻧﺮﻣﺨﻮﯾﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﺳﻞ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻨﺎد آن ﺑﺼﺎﺣﺒﺶ ﻣّﺘﺼﻞ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﺳﻨﺎدش ﺣﺬف ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮﺳـﻼت‪ :‬در ﻗﺮآن ﺑـﻪ ﺳﻪ ﻣﻌﻨﯽ ‪ -1‬ﺑﺎدﻫﺎ ‪ -2‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ‪ -3‬اﺳـﺒﺎن ﺟﻨﮕﯽ‪ .‬ﻣﺮﺳـﻠﮥ‪ :‬ﮔﺮدن ﺑﻨـﺪي ﮐﻪ از ﻣﻬﺮهﻫﺎ ﺑﺎﺷـﺪ )ﻟﺲ ‪-283 /11‬‬
‫ﻣﺼﺒﺎح ‪ -274 /1‬ﺻﺢ‪ -‬اﺳﺎس ‪ -162‬ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟﻠﻐﮥ ‪ -392 /12‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪.(382 /5‬‬
‫ﺟﺎءوا أرﺳﺎﻻ‪ :‬ﭘﯽ در ﭘﯽ آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟّﺮﺳﻞ‪ :‬ﺷﯿﺮ زﯾﺎدي ﮐﻪ ﭘﯽ در ﭘﯽ از ﭘﺴﺘﺎن دوﺷﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫( ) )رﺳﺎ( ]رﺳﺎ[‪ ... :‬ص ‪75 :‬‬
‫رﺳﺎ اﻟﺸﯽء ﯾﺮﺳﻮ‪ :‬آن ﭼﯿﺰ ﺛﺎﺑﺖ و ﭘﺎ ﺑﺮ ﺟﺎ ﺷﺪ‪.‬‬
‫أرﺳﺎه‪ :‬او را ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺤﮑﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫آﯾﻪ‪َ) :‬و ﻗُُﺪوٍر راِﺳﯿﺎٍت‪ /13 -‬ﺳﺒﺎء( )دﯾﮓﻫﺎي ﺑﺰرگ و ﺳﻨﮕﯿﻦ‪ ،‬و ﺛﺎﺑﺖ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬رواِﺳَﯽ ﺷﺎﻣِﺨﺎٍت‪ /27 -‬ﻣﺮﺳﻼت( ﮐﻮﻫﻬﺎي ﺳﺮﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ و اﺳﺘﻮار‪.‬‬
‫آﯾﻪ‪َ) :‬و اﻟ ِْﺠﺒﺎَل َأْرﺳﺎﻫﺎ‪ /31 -‬ﻧﺎزﻋـﺎت( ﮐﻪ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ‪َ) :‬و اﻟ ِْﺠﺒﺎَل َأْوﺗﺎدًا‪ /7 -‬ﻧﺒﺎء( اﺳﺖ‪) .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮐﻮﻫﻬﺎﺋﯽ ﭼﻮن ﻣﯿﺦﻫﺎ ﻣﺤﮑﻢ و‬
‫ﻓﺮو ﮐﻮﻓﺘﻪ(‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و ﻻ ﺟﺒﺎل إذا ﻟﻢ ﺗﺮس اوﺗﺎد‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﮐﻮﻫﻬﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻣﯿﺦﻫﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ و رﯾﺰش ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻮه ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ(‪.‬‬
‫أﻟﻘﺖ اﻟّﺴﺤﺎﺑﮥ ﻣﺮاﺳﯿﻬﺎ‪ :‬اﺑﺮﻫﺎ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ﺑﺎ ﺛﺒﺎت و ﭘﯽ در ﭘﯽ ﺑﺎرﯾﺪ ﻣﺜﻞ‪ :‬أﻟﻘﺖ ﻃﻨﺒﻬﺎ‪:‬‬
‫رﯾﺸﻪﻫﺎﯾﺶ را اﻓﮑﻨﺪ و رﻫﺎ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪) :‬اْرَﮐﺒُﻮا ﻓِﯿﻬﺎ ﺑ ِْﺴِﻢ اﻟﻠﱠِﻪ َﻣْﺠﺮاﻫﺎ َو ُﻣْﺮﺳﺎﻫﺎ »‪ /41 -«1‬ﻫﻮد(‪ .‬ﻣﺠﺮاﻫـﺎ و ﻣﺮﺳﺎﻫـﺎ‪ -‬در آﯾﻪ از‪ -‬اﺟﺮﯾﺖ اﺟﺮاء و ارﺳـﯿﺖ‬
‫ارﺳﺎء‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﻣﺮﺳﯽ(‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺼﺪر‪ -‬اﺳﻢ ﻣﮑﺎن‪ -‬اﺳﻢ زﻣﺎن‪ -‬اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ‪-‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ازﻫﺮي از ﻗﻮل اﺑﻮ اﺳـﺤﺎق ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ‪ -‬ﻣﺠﺮاﻫﺎ و ﻣﺮﺳﺎﻫﺎ‪ -‬ﻣﯽﺧﻮاﻧـﺪ ﯾﻌﻨﯽ روان ﮐﺮدن و ﻧﮕﻬﺪاﺷـﺘﻦ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎ از ﺧﺪاي‬
‫ﺗﻌـﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪ .‬و ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ‪ -‬ﻣﺠﺮﯾﻬـﺎ و ﻣﺮﺳـﯿﻬﺎ‪ -‬ﻣﯽﺧﻮاﻧـﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺧﻠﻘﺘﺶ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎ را روان ﻣﯽﺳﺎزد و‬
‫ﻧﮕﻬﻤﯿﺪارد‪ .‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‪ -‬ﻣﺠﺮاﻫﺎ و ﻣﺮﺳﺎﻫﺎ‪ -‬ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﻣﻌﻨﯽ آن روان ﺷﺪن و ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪن ﮐﺸﺘﯽﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﺗﻬـﺬﯾﺐ اﻟﻠّﻐﮥ ‪ (56 / 13‬آﯾﻪ ﻓـﻮق ﺳـﺨﻦ ﺣﻀـﺮت ﻧـﻮح اﺳﺖ در وﻗـﺘﯽ ﮐﻪ آﻏـﺎز ﻃﻮﻓـﺎن اﺳﺖ و ﮐﺸـﺘﯽ را آﻣـﺎده ﮐﺮده ﺑﻪ اﺻـﺤﺎﺑﺶ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪) :‬ارﮐﺒﻮا ﻓﯿﻬـﺎ ﺑﺴﻢ اﻟّﻠﻪ ﻣﺠﺮاﻫـﺎ و ﻣﺮﺳﺎﻫـﺎ اّن رﺑﯽ ﻟﻐﻔﻮر رﺣﯿﻢ و ﻫﯽ ﺗﺠﺮي ﺑﻬﻢ ﻓﯽ ﻣﻮج ﮐﺎﻟﺠﺒـﺎل‪ /41 -‬ﻫـﻮد( را در ﻣﻮج و‬
‫ﺧﯿﺰش ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﮐﻮهﻫـﺎ روان ﻣﯽﺳـﺎﺧﺖ و ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻟﻐﺖ ﻧﻮﯾﺴﺎن ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧﺪ واژهﻫﺎي‪ -‬ﻣﺮﺳـﯽ‪ -‬و ﻣﺠﺮي‪ -‬در ﺣﮑﻢ ﻣﺼـﺪر اﺳﻢ ﻣﮑﺎن‪،‬‬
‫)ﻟﻨﮕﺮﮔﺎه( اﺳﻢ زﻣﺎن ﺣﺮﮐﺖ‪ ،‬و اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺠﺮﯾﻬﺎ و ﻣﺮﺳﯿﻬﺎ‪ -‬ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫در آﯾﻪ‪َ) :‬ﯾْﺴَﺌﻠُﻮَﻧَﮏ َﻋِﻦ اﻟﱠﺴﺎَﻋِﮥ َأﯾﱠﺎَن ُﻣْﺮﺳﺎﻫﺎ‪ /187 -‬اﻋﺮاف( ﯾﻌﻨﯽ زﻣﺎن ﺛﺒﻮت و وﻗﻮع ﻗﯿﺎﻣﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻮت ﺑﯿﻦ اﻟﻘﻮم‪ :‬ﺑﺮاي ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪم‪.‬‬
‫( ) )رﺷﺪ( ]رﺷﺪ[‪ ... :‬ص ‪76 :‬‬
‫اﻟّﺮﺷﺪ‪ :‬راﻫﯿﺎﺑﯽ و ﺛﺒﺎت در ﺣّﻖ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ‪ -‬ﻏّﯽ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻤﺮاﻫﯽ اﺳﺖ‪ .‬واژه‪ -‬رﺷﺪ‪ -‬ﻣﺜﻞ واژه ﻫﺪاﯾﮥ‪ -‬ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬رﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺮﺷﺪ‪ ،‬و رﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺮﺷﺪ‪.‬‬
‫در آﯾﺎت‪) :‬ﻟََﻌﻠﱠُﻬْﻢ َﯾْﺮُﺷُﺪوَن‪ /186 -‬ﺑﻘﺮه( و )َﻗْﺪ َﺗَﺒﯿﱠَﻦ اﻟﱡﺮْﺷُﺪ ﻣَِﻦ اﻟ َْﻐﱢﯽ‪ /256 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓِﺈْن آَﻧْﺴﺘُْﻢ ﻣِﻨُْﻬْﻢ ُرْﺷﺪًا‪ /6 -‬ﻧﺴﺎء( و )َو ﻟََﻘْﺪ آَﺗﯿْﻨﺎ ِإﺑ ْﺮاِﻫﯿَﻢ ُرْﺷَﺪُه ﻣِْﻦ َﻗﺒُْﻞ‪ /51 -‬اﻧﺒﯿﺎء(‪.‬‬
‫وﻟﯽ در دو آﯾﻪ اﺧﯿﺮ ﻣﯿﺎن رﺷـﺪي ﮐﻪ ﯾﺘﯿﻤﺎن ﺑﻪ آن ﻣﯽرﺳـﻨﺪ و رﺷـﺪي ﮐﻪ در آﯾﻪ دّوم ذﮐﺮ ﺷﺪه و ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﺑﻪ ﺣﻀـﺮت اﺑﺮاﻫﯿﻢ‬
‫ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴﻼم ﻋﻄﺎ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮق زﯾﺎدي ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪َ) :‬ﻫْﻞ َأﺗﱠﺒُِﻌَﮏ َﻋﻠﯽ َأْن ﺗَُﻌﻠﱢَﻤِﻦ ﻣِﱠﻤﺎ ُﻋﻠﱢْﻤَﺖ ُرْﺷـ ﺪًا‪ /66 -‬ﮐﻬﻒ( آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻫﻤﺮاﻫﺖ ﺑﯿﺎﯾﻢ و ﺑﺮ آﻧﭽﻪ از رﺷـﺪ و ﮐﻤﺎل آﻣﻮﺧﺘﻪاي‬
‫ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﻮزي؟(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪) :‬ﻟ َِﺄﻗَْﺮَب ﻣِْﻦ ﻫﺬا َرَﺷﺪًا‪ /24 -‬ﮐﻬﻒ(‪.‬‬
‫ﻋـّﺪهاي از‪ -‬ﻋﻠﻤﺎء‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬اﻟّﺮﺷـﺪ اﺧّﺺ از‪ -‬اﻟّﺮﺷـﺪ‪ -‬اﺳﺖ زﯾﺮا‪ -‬رﺷﺪ‪ -‬در اﻣﻮر دﻧﯿﻮي و اﺧﺮوي اﺳﺖ و‪ -‬رﺷﺪ‪ -‬در اﻣﻮر اﺧﺮوي‬
‫اﺳﺖ ﻧﻪ در ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫راﺷﺪ و رﺷﯿﺪ‪ -‬در ﻫﺮ دو ﻣﺼﺪر ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ُ) :‬أوﻟﺌَِﮏ ُﻫُﻢ اﻟﱠﺮاِﺷُﺪوَن‪ /7 -‬ﺣﺠﺮات( و )َو ﻣﺎ َأﻣُْﺮ ﻓِْﺮَﻋْﻮَن ﺑ َِﺮِﺷﯿٍﺪ‪ /97 -‬ﻫﻮد( ‪..‬‬
‫( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪77 :‬‬
‫) )رص( ]رص ‪ ... :‬ص ‪77 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﮐَﺄﻧﱠُﻬْﻢ ﺑ ُﻨْﯿﺎٌن َﻣْﺮُﺻﻮٌص‪ /4 -‬ﺻﻒ( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﺳﺘﻮار و ﻣﺤﮑﻢ‪ ،‬ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﺮب و ﻗﻠﻊ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫رﺻﺼﺘﻪ و رّﺻﺼﺘﻪ‪ :‬ﻣﺤﮑﻤﺶ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﺗﺮاّﺻﻮا ﻓﯽ اﻟّﺼﻼة‪ :‬در ﺻﻒ ﻧﻤﺎز ﻣﺘﺮاﮐﻢ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺴﺨﺘﯽ ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻨﺪ )دوش ﺑﻪ دوش و ﺻﻒ ﺑﻪ ﺻﻒ(‪.‬‬
‫ﺗﺮﺻﯿﺺ اﻟﻤﺮأة‪ :‬ﻧﮕﻬﺪاﺷﺘﻦ و ﺑﺴﺘﻦ روﺳﺮي و ﻧﻘﺎب ﺑﺮ ﺳﺮ‪.‬‬
‫ﻣﺼﺪر‪ -‬ﺗﺮﺻﯿﺺ‪ -‬از‪ -‬ﺗﺮّﺻﺺ‪ -‬ﺑﻠﯿﻎﺗﺮ و رﺳﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﮐﻪ در‪ -‬ﺗﺮﺻﯿﺺ‪ -‬ﻓﻌﻞ ﻣﺘﻌّﺪي اﺳﺖ و ﺑﺎ اﺧﺘﯿﺎر اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد وﻟﯽ در‪ -‬ﺗﺮّﺻﺺ‪ -‬اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ(‪.‬‬
‫( ) )رﺻﺪ( ]رﺻﺪ[‪ ... :‬ص ‪77 :‬‬
‫اﻟّﺮﺻﺪ‪ ،‬آﻣﺎدﮔﯽ ﺑﺮاي ﻣﺮاﻗﺒﺖ و دﯾﺪهﺑﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻌﻠﺶ‪ -‬رﺻﺪ ﻟﻪ و ﺗﺮّﺻﺪ و ارﺻﺪﺗﻪ ﻟﻪ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ِإْرﺻﺎدًا ﻟ َِﻤْﻦ ﺣﺎَرَب اﻟﻠﱠَﻪ وَ َرُﺳﻮﻟَُﻪ ﻣِْﻦ َﻗﺒُْﻞ »‪ /107 -«1‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟﻞ ق ﮔﻮﯾـﺪ‪ِ) :‬إﱠن َرﺑ ﱠَﮏ ﻟَﺒِﺎﻟ ِْﻤْﺮﺻﺎِد‪ /14 -‬ﻓﺠﺮ( ﻫﺸـﺪاري اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺮ اﯾﺸـﺎن ﮔﺮﯾﺰ ﮔـﺎﻫﯽ و ﭘﻨﺎﮔﺎﻫﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫)زﯾﺮا ﭘﻬﻨﻪ ﺟﻬﺎن در ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ -‬وﺳﻊ ﮐﺮﺳّﯿﻪ اﻟّﺴﻤﻮات و اﻻرض‪ -‬ﻗﺪرت آﻓﺮﯾﻨﺶ او ﺗﻤﺎم ﻫﺴﺘﯽ ﯾﻌﻨﯽ آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﯿﻦ را‬
‫ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ(‪.‬‬
‫ﺑﺮاي راﺻـﺪ‪ -‬ﺑﺼـﻮرت‪ -‬ﻣﻔﺮد و‪ -‬راﺻـﺪﯾﻦ‪ -‬ﺑﺼـﻮرت ﺟﻤـﻊ ﻫﺮ دو‪ -‬رﺻـﺪ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷـﻮد و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮاي ﻣﺮﺻﻮد‪ -‬ﭼﻪ ﻣﻔﺮد و ﭼﻪ‬
‫ﺟ ﻤﻊ ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﯾْﺴﻠُُﮏ ﻣِْﻦ ﺑَﯿِْﻦ َﯾَﺪﯾِْﻪ َو ﻣِْﻦ َﺧﻠِْﻔِﻪ َرَﺻﺪًا‪ /27 -‬ﺟّﻦ( ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ را دارد )ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ و ﻣﻔﻌﻮل‬
‫ﭼﻪ ﻣﻔﺮد و ﭼﻪ ﺟﻤﻊ( )اﻟَﻤﺮَﺻﺪ(‪ -‬اﺳﻢ ﻣﮑﺎن اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ رﺻﺪﮔﺎه‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و اﻗُْﻌُﺪوا ﻟَُﻬْﻢ ُﮐﱠﻞ َﻣْﺮَﺻٍﺪ‪ /5 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﻗﺮن ‪ 1400‬ﺳﺎل ﭘﯿﺶ ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﻣﺒﺎرزات اﻣﺮوز ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﺎ ﮐّﻔﺎر راي ﺗﺠّﺴﻢ ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‬
‫ﻣﺮﺻﺎد‪ -‬ﻫﻢ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻣﺮﺻﺪ‪ -‬اﺳﺖ وﻟﯽ‪ -‬ﻣﺮﺻﺎد‪ -‬ﺟﺎي اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺎ‪ -‬ﺗﺮّﺻﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﺸﻢ داﺷﺘﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ) :‬إﱠن َﺟَﻬﻨﱠَﻢ ﮐﺎَﻧْﺖ ﻣِْﺮﺻﺎدًا‪ /21 -‬ﻧﺒـﺎء( ﺗﻨـﺒﯿﻪ اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﮔـﺬرﮔﺎه ﻣﺮدم ﺑﺮ ﺟﻬّﻨﻢ اﺳﺖ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ‪َ) :‬و ِإْن‬
‫ﻣِﻨُْﮑْﻢ ِإﻟ ﱠﺎ واِرُدﻫﺎ‪ /71 -‬ﻣﺮﯾﻢ( اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )رﺿﻊ( ]رﺿﻊ ‪ ... :‬ص ‪78 :‬‬
‫رﺿﻊ اﻟﻤﻮﻟﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺿﻊ و رﺿﻊ‪ ،‬ﯾﺮﺿﻊ رﺿﺎﻋﺎ و رﺿﺎﻋﮥ‪ :‬ﮐﻮدك را ﺷـﯿﺮ داد و ﺷـﯿﺮ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬و ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﺷﺨﺺ ﺗﻨﮓ ﻧﻈﺮ و ﻓﺮوﻣﺎﯾﻪ‬
‫را‪ -‬راﺿﻊ‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﮓ ﻧﻈﺮﯾﺶ ﺑﻪ ﻧﻬﺎﯾﺖ رﺳـﯿﺪه ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ در اﺻﻞ ﺑﻪ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪان ﺧﻮد را در ﺷـﺐ‬
‫ﻣﯽدوﺷﺪ ﺗﺎ ﺻﺪاي دوﺷـﯿﺪﻧﺶ ﺷـﻨﯿﺪه ﻧﺸﻮد اﻃﻼق ﺷﺪه‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺮ ﮔﺎه در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬رﺿـﻊ‬
‫ﻓﻼن‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻟﺆم‪ :‬ﻓﺮوﻣﺎﯾﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫راﺿﻌﺘﯿﻦ‪ :‬دﻧﺪاﻧﻬﺎي ﺛﻨﺎﯾﺎ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻮدك در ﺷﯿﺮ ﺧﻮردن ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﻓﺸﺎر دادن ﭘﺴﺘﺎن ﻣﺎدر از آﻧﻬﺎ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و اﻟ ْﻮاﻟ ِﺪاُت ﯾُْﺮِﺿْﻌَﻦ َأْوﻻَدُﻫﱠﻦ َﺣْﻮﻟَﯿِْﻦ ﮐﺎﻣَِﻠﯿِْﻦ ﻟ َِﻤْﻦ َأراَد َأْن ﯾُﺘِﱠﻢ اﻟﱠﺮﺿﺎَﻋَﮥ‪ /233 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﮐﻪ درﺳﺖ ﺳـﻨﮕﺮﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﻋﻤﻠﯽ و ﺟﻨﮕﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي راي ﺑﺮاي ﭘﯿﺸﺒﺮد اﻫﺪاف ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﯿﻦ ﺧﺪا ﭘﺮﺳﺖ ﯾﺎد آوري ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﯽ‬
‫ﺧﺒﺮي و ﻏﻔﻠﺖ و ﻏﺮق ﺷـﺪن در رﻓﺎه و ﺗﻔﺮﯾـﺢ آﻧﻬﺎ راي از رﺳﺎﻟﺖ ﺟﻬﺎﻧﯿﺸﺎن ﺑﺎز ﻧﺪارد ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﮐﻠﻤﺎﺗﺶ‪ ،‬آﯾﺎﺗﺶ‬
‫ﺳﻮرهﻫـﺎ و ﺗﻤـﺎم ﻣﺤﺘﻮاﯾﺶ آﺋﯿﻦ ﻧﺠﺎت ﺑﺨﺶ و ﺟﺎوداﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم اﺑﻌﺎد زﻣﺎﻧﯽ و ﻣﮑﺎﻧﯽ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي وارﺳـﺘﻪ و ﻣﺆﻣﻦ راي در‬
‫ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﯾﮑﯽ از اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ واژه رﺻﺪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻮده ﮐﻪ در دوران ﺑﺮﺑﺮﯾﺖ اروﭘﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻋﺎﻟﯽﺗﺮﯾﻦ رﺻﺪﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‬
‫و ﻋﻤﻠﯽﺗﺮﯾﻦ روﺷـﻬﺎ راي در اﺛﺮ داﺷـﺘﻦ داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﺑﯽﻧﻈﯿﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮ اﻟّﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ )رﺻﺪﺧﺎﻧﻪ ﻣﺮاﻏﻪ( و اﺑﻮ رﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ‬
‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺎ ﺟﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﻐﻮﻟﻬﺎي ﺧﻮﻧﺨﻮار راي در ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺴﻠﯿﻢ و اﺳﻼم وا داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫)َﻓِﺈْن َأْرَﺿْﻌَﻦ ﻟَُﮑْﻢ َﻓﺂﺗُﻮُﻫﱠﻦ ُأُﺟﻮَرُﻫﱠﻦ‪ /6 -‬ﻃﻼق( ﻓﻼن أﺧﻮ ﻓﻼن ﻣﻦ اﻟّﺮﺿﺎﻋﮥ‪ :‬ﺑﺮادر ﺷـﯿﺮي و رﺿﺎﻋﯽ ﮐﻪ از ﯾﮏ ﭘﺴﺘﺎن ﺷﯿﺮ ﺧﻮردهاﻧﺪ‬
‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ از ﭘﺪر و ﻣﺎدر دﯾﮕﺮي ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠـﻪ ﻋﻠﯿـﻪ و آﻟـﻪ ﻓﺮﻣـﻮد‪» :‬ﯾﺤﺮم ﻣﻦ اﻟّﺮﺿـﺎع ﻣـﺎ ﯾﺤﺮم ﻣﻦ اﻟّﻨﺴﺐ« »‪ «1‬ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪َ) :‬و ِإْن َأَرْدﺗُْﻢ َأْن َﺗْﺴَﺘْﺮـِﺿ ُﻌﻮا‬
‫َأْوﻻَدُﮐْﻢ‪ /233 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯿـﺪ ﻓﺮزﻧـﺪاﻧﺘﺎن را زﻧﺎن دﯾﮕﺮ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭘﺮداﺧﺖ وﺟﻪ ﺷـﯿﺮ دﻫﻨـﺪ ﻣﺰدي ﮐﻪ ﻗﺮار ﮔﺬاردهاﯾـﺪ ﺑﻪ ﺷﺎﯾﺴـﺘﮕﯽ ﺑﺪﻫﯿـﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ از ﺧﺪا ﭘﺮوا ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎﺗﺎن ﺑﯿﻨﺎ و آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )رﺿﯽ( ]رﺿﯽ ‪ ... :‬ص ‪79 :‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬رﺿﯽ‪ ،‬ﯾﺮﺿﯽ‪ ،‬رﺿﺎ‪) :‬ﺧﺸﻨﻮد ﺷﺪ( ﮐﻪ اﺳﻢ آن‪ -‬ﻣﺮﺿّﯽ و ﻣﺮﺿّﻮ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺿﺎ اﻟﻌﺒﺪ ﻋﻦ اﻟﻠّﻪ‪ :‬ﺑﻨﺪه از اﺟﺮاي ﻗﻀﺎء و ﺣﮑﻢ ﺧﺪا اﮐﺮاه ﻧﺪارد و ﺑﻪ آن ﺧﺸﻨﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺿﺎ اﻟﻠّﻪ ﻋﻦ اﻟﻌﺒﺪ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺸﻨﻮدي ﺧﺪا از ﺑﻨﺪه‪ ،‬در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ اﻣﺮش را ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﻧﻬﯽ و ﻧﻬﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َرِﺿـ َﯽ اﻟﻠﱠُﻪ َﻋﻨُْﻬْﻢ َو َرُﺿﻮا َﻋﻨُْﻪ ‪ /119‬ﻣﺎﺋﺪه( و )ﻟََﻘْﺪ َرِﺿـ َﯽ اﻟﻠﱠُﻪ َﻋِﻦ اﻟ ُْﻤْﺆﻣِﻨِﯿَﻦ ‪ /18‬ﻓﺘﺢ( )َو َرِﺿـ ﯿُﺖ ﻟَُﮑُﻢ اﻟ ِْﺈْﺳﻼَم ِدﯾﻨًﺎ ‪ /3‬ﻣﺎﺋﺪه( )َأ َرِﺿﯿﺘُْﻢ‬
‫ﺑ ِﺎﻟ َْﺤﯿﺎِة اﻟﱡﺪﻧ ْﯿﺎ ﻣَِﻦ اﻟ ْﺂِﺧَﺮِة ‪ /38‬ﺗﻮﺑﻪ( و‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻫﺮ ﭼﻪ راي ﮐﻪ از ﻫﻢ ﻧﺴﺐ ﺑﻮدن در ﻣﯿﺎن ﺑﺮادران و ﺧﻮاﻫﺮان ﺣﺮام اﺳﺖ ﺣﮑﻢ آن در ﻣﯿﺎن ﺑﺮادران و ﺧﻮاﻫﺮان رﺿﺎﻋﯽ و ﻫﻤﺸـﯿﺮ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ ﻋﻈﻤﺖ و ارزﺷـﻤﻨﺪي ﻧﻘﺶ ﻣﺎدران ﺷﯿﺮ ده و ﻧﯿﺰ اﺛﺮ ﻋﺎﻣﻞ ﺷﯿﺮ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﻬﺎدن آن‬
‫در ﻫﻤﺴـﺎن ﻧﻤﻮدن ﺟﺴﻢ و روح ﮐﻮدك راي ﻧﺸـﺎن ﻣﯽدﻫـﺪ ﮐﻪ در اﻣﻮر رواﻧﺸﻨﺎﺳـﯽ و ﺗﺮﺑﯿﺖ و رﺷـﺪ ﮐﻮدك ﺑـﺎﯾﺴﺘﯽ ﻣﺴـﺌﻠﻪاي ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪[...] .‬‬
‫)ﯾُْﺮُﺿﻮَﻧُﮑْﻢ ﺑ ِـَﺄﻓْﻮاِﻫِﻬْﻢ َو َﺗْﺄﺑﯽ ﻗُﻠُﻮﺑ ُُﻬْﻢ ‪ /8‬ﺗﻮﺑﻪ( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺸـﺮﮐﯿﻦ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارﻧﺪ و ﺣﺎل اﯾﻨﮑﻪ اﮔﺮ ﺑﺮ ﺷـﻤﺎ ﭘﯿﺮوز ﺷﻮﻧﺪ‬
‫ﻫﯿـﭻ ﭼﯿﺰ را رﻋـﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨـﺪ ﺑـﺎ دﻫﺎﻧﺸـﺎن و ﺷـﻌﺎرﺷﺎن و اﻟﻔـﺎظ ﻓﺮﯾﺒﻨـﺪهﺷﺎن دﯾﮕﺮان را ﺧﺸـﻨﻮد ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ دﻟﻬﺎﺷﺎن از آن‬
‫ﺳﺨﻨﺎن اﺑﺎ دارﻧﺪ زﯾﺮا ﺑﯿﺸﺘﺮﺷﺎن ﻓﺎﺳﻖ و ﻋﺼﯿﺎﻧﮕﺮﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻻ َﯾْﺤَﺰﱠن َو َﯾْﺮَﺿﯿَْﻦ ﺑ ِﻤﺎ آَﺗﯿَْﺘُﻬﱠﻦ ُﮐﱡﻠُﻬﱠﻦ‪ /51 -‬اﺣﺰاب(‪.‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﻟﺒّﺘﻪ ﻧﺒﺎﯾﺴﺘﯽ ﻣﺤﺰون ﺷﻮﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ از رﻓﺘﺎري ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﮕﯽﺷﺎن ﻣﯽﮐﻨﯽ ﺧﺸﻨﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ(‪.‬‬
‫)رﺿـﻮان‪ (:‬ﺧﺸـﻨﻮدي زﯾـﺎد‪ ،‬و ﭼـﻮن ﺑﺰرﮔـﺘﺮﯾﻦ رﺿـﺎ‪ ،‬ﺧﺸـﻨﻮدي ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ اﺳﺖ واژه رﺿـﻮان‪ -‬در ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﮐﻪ از اوﺳـﺖ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و َرْﻫﺒﺎﻧِﯿﱠًﮥ اﺑ َْﺘـَﺪُﻋﻮﻫﺎ ﻣﺎ َﮐَﺘﺒْﻨﺎﻫﺎ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ ِإﻟ ﱠﺎ اﺑ ْﺘِﻐﺎَء ِرْﺿﻮاِن اﻟﻠﱠِﻪ »‪ /27 -«1‬ﺣﺪﯾـﺪ( و )َﯾﺒَْﺘُﻐﻮَن َﻓـْﻀ ًﻠﺎ ﻣَِﻦ اﻟﻠﱠِﻪ َو ِرْﺿﻮاﻧًﺎ‪-‬‬
‫‪ /29‬ﻓﺘـﺢ( و )ﯾَُﺒﱢﺸُﺮُﻫـْﻢ َرﺑﱡُﻬْﻢ ﺑ َِﺮْﺣَﻤـ ٍﮥ ﻣِﻨُْﻪ َو ِرْﺿـ ﻮاٍن‪ /21 -‬ﺗـﻮﺑﻪ( و )ِإذا َﺗﺮاـَﺿ ْﻮا ﺑَﯿَْﻨُﻬْﻢ ﺑ ِـﺎﻟ َْﻤْﻌُﺮوِف‪ /232 -‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﺮ ﮐــﺪام از آﻧﻬﺎ‬
‫رﺿﺎﯾﺖ دوﺳﺘﺶ را ﻇﺎﻫﺮ ﮐﺮد و او را ﺑﺎ ﻧﮑﻮﮐﺎري ﺧﺸﻨﻮد ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫( ) )رﻃﺐ( ]رﻃﺐ ‪ ... :‬ص ‪80 :‬‬
‫اﻟّﺮﻃﺐ‪ :‬ﺗﺮي و رﻃﻮﺑﺖ‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ -‬ﯾﺎﺑﺲ‪ :‬ﺧﺸﮑﯽ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻌـﺪ از آﯾﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻋﻠـﻞ ارﺳـﺎل ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮان و ﮐﺘـﺎب و ﻣﯿﺰان را اﺷـﺎره ﻣﯽﮐﻨـﺪ و اﺟﺮاي ﻗﺴﻂ و ﺗﻌﺎدل ﺛﺮوت و‬
‫اﯾﺠﺎد ﻋﺪل در ﻣﯿﺎن اﻧﺴﺎﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺳـﭙﺲ ﺑﻪ ﺷّﺪت ﺧﺸﻮﻧﺘﯽ را ﮐﻪ از ﺑﮑﺎر ﺑﺮدن ﻓﻠّﺰات ﺑﺨﺼﻮص آﻫﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺳﺮﺷﺎري‬
‫ﺑﺮاي اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ دارد ﺑﺤﺚ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﺗﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد ﮐﺪاﻣﯿﮏ از اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺳﻮد و زﯾﺎن آﻫﻦ دﯾﻦ ﺧﺪاي را در آﯾﻨﺪه و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻـﻠّﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ‬
‫و آﻟﻪ او را ﮐﻪ ﻧﺪﯾﺪهاﻧـﺪ ﯾـﺎري ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و او ﺗﻮاﻧـﺎ و ﻧﯿﺮوﻣﻨـﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﺑﻌـﺪ از ﻧﻮح و اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ در ﺗﺒـﺎر و ﭘﯿﺮواﻧﺸﺎن ﺑﺴـﯿﺎري‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻌﻀﯽ ﻋﺼﯿﺎﻧﮕﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﺴﯿﺎري آﻣﺪﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﯿﺴﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴﻼم را ﺑﺎ اﻧﺠﯿﻞ ﻣﺒﻌﻮث ﮐﺮدﯾﻢ و در دل ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺮو او ﺑﻮدﻧـﺪ رأﻓﺖ و رﺣﻤﺖ ﻧﻬﺎدﯾﻢ اّﻣﺎ آﻧﻬﺎ رﻫﺒﺎﻧﯿﺖ را ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﻘّﺮر ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﯾﻢ ﺑـﺪﻋﺖ ﻧﻬﺎدﻧﺪ ﮔﺮﭼﻪ ﮐﺎرﺷﺎن ﺟﺰ ﺑﺮاي‬
‫رﺿﺎي ﺧﺪا ﻧﺒﻮد اّﻣﺎ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ آن را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺆﻣﻨﯿﻨﺸﺎن را ﭘﺎداش دادﯾﻢ و ﺑﺴﯿﺎري از آﻧﻬﺎ ﻋﺼﯿﺎن ورزﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﻻ َرْﻃٍﺐ َو ﻻ ﯾﺎﺑ ٍِﺲ ِإﻟ ﱠﺎ ﻓِﯽ ِﮐﺘﺎٍب ُﻣﺒِﯿٍﻦ‪ /59 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫رﻃﺐ‪ :‬ﻣﺨﺼﻮص ﺧﺮﻣﺎي ﺗﺎزه و ﻧﺮم اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ُﻫﱢﺰي ِإﻟَﯿِْﮏ ﺑ ِِﺠْﺬِع اﻟﻨﱠْﺨَﻠِﮥ ﺗُﺴﺎﻗِْﻂ َﻋَﻠﯿِْﮏ ُرَﻃﺒًﺎ َﺟﻨِﯿ‪‬ﺎ‪ /25 -‬ﻣﺮﯾﻢ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺷﺎﺧﻪ ﻧﺨﻞ را ﺣﺮﮐﺖ ﺑﺪه ﺗﺎ ﺧﺮﻣﺎي ﺗﺎزه ﺑﺮ ﺗﻮ ﻓﺮو رﯾﺰد(‪.‬‬
‫ارﻃﺐ اﻟّﻨﺨﻞ‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ -‬اﺗﻤﺮ و اﺟﻨﯽ‪ -‬اﺳﺖ )ﺧﺮﻣﺎي رﺳﯿﺪه‪ ،‬و ﭼﯿﺪه ﺷﺪه(‪.‬‬
‫رﻃﺒﺖ اﻟﻔﺮس و رّﻃﺒﺘﻪ‪ :‬اﺳﺐ را ﺧﺮﻣﺎ ﺧﻮراﻧﺪم‪.‬‬
‫رﻃﺐ اﻟﻔﺮس‪ :‬آن اﺳﺐ ﺧﺮﻣﺎ ﺧﻮرد‪.‬‬
‫رﻃﺐ اﻟّﺮﺟﻞ رﻃﺒﺎ‪ :‬وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺳﺨﻦ درﺳﺖ و ﻧﺎدرﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﻮردن ﺧﺮﻣﺎي ﺧﺸﮏ و ﺗﺮ‪.‬‬
‫رﻃﯿﺐ‪ :‬ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﻧﺮﻣﯽ‪.‬‬
‫( ) )رﻋﺐ( ]رﻋﺐ ‪ ... :‬ص ‪81 :‬‬
‫اﻟّﺮﻋﺐ‪ :‬ﺑﺮﯾﺪه ﺷﺪن از ﺑﺴﯿﺎري ﺗﺮس و ﺧﻮف در دل‪.‬‬
‫ﻓﻌﻠﺶ‪ ،‬رﻋﺒﺘﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻋﺐ‪ ،‬رﻋﺒﺎ و ﻫﻮ رﻋﺐ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ ﺗﺮﺳﺎﻧﺪش و ﺗﺮﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺮﻋﺎﺑﮥ‪ :‬ﻣﺮد ﺑﺴﯿﺎر ﺗﺮﺳﻮ و ﮔﺮﯾﺰان و ﺟﺪا ﺷﺪه‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو َﻗـَﺬَف ﻓِﯽ ﻗُﻠُـﻮﺑ ِِﻬُﻢ اﻟﱡﺮْﻋَﺐ‪ /26 -‬اﺣﺰاب( و )َﺳـ ﻨُﻠِْﻘﯽ ﻓِﯽ ﻗُﻠُـﻮِب اﻟ ﱠِﺬﯾـَﻦ َﮐَﻔُﺮوا اﻟﱡﺮْﻋَﺐ‪ /151 -‬آل ﻋﻤﺮان( )َو ﻟَُﻤﻠِﺌْـَﺖ ﻣِﻨُْﻬْﻢ ُرْﻋﺒـًﺎ‪/18 -‬‬
‫ﮐ ﻬﻒ( ‪.‬‬
‫و ﺑﻪ ﺗﺼّﻮر رﺳﯿﺪن ﺗﺮس در ﺳﺮاﺳﺮ وﺟﻮد و ﭘﺮ ﺷﺪن از ﺧﻮف‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫رﻋﺒﺖ اﻟﺤﻮض‪ :‬ﺣﻮض را ﭘﺮ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫و‪ -‬ﺳﯿﻞ راﻋﺐ‪ :‬ﺳﯿﻠﯽ ﮐﻪ دّره را ﭘﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻌﻨﯽ ﻗﻄﻊ و ﺑﺮﯾﺪن ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﺗﺮس ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫رﻋﺒﺖ اﻟّﺴﻨﺎم‪ :‬ﮐﻮﻫﺎن ﺷﺘﺮ را ﺑﺮﯾﺪم‪.‬‬
‫ﺟﺎرﯾﮥ رﻋﺒﻮﺑﮥ‪ :‬دوﺷﯿﺰه ﻓﺮﺑﻪ و ﺑﺎﻻ ﺑﻠﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻊ آن‪ -‬رﻋﺎﺑﯿﺐ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )رﻋﺪ( ]رﻋﺪ[‪ ... :‬ص ‪82 :‬‬
‫اﻟّﺮﻋﺪ‪ :‬ﻏّﺮش و ﺻﺪاي اﺑﺮﻫﺎ‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه‪ -‬رﻋﺪ »‪ -«1‬ﻓﺮﺷﺘﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺮﻫﺎ را ﻣﯽراﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬رﻋﺪت اﻟّﺴﻤﺎء و ﺑﺮﻗﺖ و ارﻋﺪت و أﺑﺮﻗﺖ‪ -‬و ﻧﯿﺰ رﻋﺪ و ﺑﺮق ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﺗﺮﺳﺎﻧﺪن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺻﻠﻒ ﺗﺤﺖ راﻋﺪة‪ :‬ﻻف و ﮔﺰاﻓﯽ در ﻟﻮاي ﺳﺮ و ﺻﺪاي زﯾﺎد و در ﺑﺎره ﮐﺴﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫رﻋﺪﯾﺪ‪ :‬ﺗﺮﺳﻮي ﻟﺮزان و ﻣﻀﻄﺮب‪.‬‬
‫ارﻋﺪت ﻓﺮاﺋﺼﻪ ﺧﻮﻓﺎ‪ :‬ﺑﻨﺪ ﺑﻨﺪش از ﺗﺮس ﻣﯽﻟﺮزﯾﺪ‪.‬‬
‫( ) )رﻋﯽ( ]رﻋﯽ ‪ ... :‬ص ‪82 :‬‬
‫اﻟّﺮﻋﯽ‪ :‬در اﺻﻞ ﻧﮕﻬﺪاﺷﺘﻦ ﺣﯿﻮان اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺎ ﻏﺬاﯾﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﺶ را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ دور ﮐﺮدن دﺷﻤﻦ از او‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬رﻋﯿﺘﻪ‪ :‬ﺣﻔﻈﺶ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫أرﻋﯿﺘﻪ‪ :‬ﮔﺬاﺷﺘﻢ ﺗﺎ ﺑﭽﺮد و ﭼﺮاﻧﺪﻣﺶ‪.‬‬
‫اﻟّﺮﻋﯽ‪ :‬ﻋﻠﻒ و ﺧﻮراك ﺣﯿﻮان‪.‬‬
‫ﻣﺮﻋﯽ‪ :‬ﭼﺮاﮔﺎه‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ُ) :‬ﮐﻠُﻮا َو اْرَﻋْﻮا َأﻧ ْﻌﺎَﻣُﮑْﻢ‪ /54 -‬ﻃﻪ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺑـﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﺳﺮاﺳـﺮ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﭘﻬﻨﻪ ﮐﺎرﮔﺰاران اﻟﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺠﺮﯾﺎن ﻧﻮاﻣﯿﺲ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺧﻠﻞ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ آﻓﺮﯾﻨﺶاﻧﺪ و ﺗﻤﺎم ﻋﺮﺻﻪ ﮔﯿﺘﯽ‬
‫ﺣّﺘﯽ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﯾﮏ اﺗﻢ ﺧﺎﻟﯽ از اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ آن داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﻋﻠﻮم ﺗﺠﺮﺑﯽ‪ :‬در ﻋﺎﻟﻢ ﺧﻼء وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‬
‫ﻫﻤﺎن ﮐﺎرﮔﺰاران اﻟﻬﯽاﻧـﺪ ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ ﮐﻪ از دﯾـﺪه ﻣﺤـﺪود و ﻧﺎﻗﺺ ﻣﺎ ﭘﻮﺷـﯿﺪه ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺟﻮ زﻣﯿﻦ و ﻫﺮ ﻣﺘﺮ ﻣﮑّﻌﺐ از ﻫﻮا ﺷﺎﯾﺪ‬
‫ﻣﯿﻠﯿﻮﻧﻬﺎ ﻣﻮﺟﻮد ﺟﺎﻧـﺪار وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺟﺰ ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﻣﺴـّﻠﺢ دﯾـﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮﻧـﺪ‪ ،‬دﯾـﺪن ﮐﺎرﮔﺰاران اﻟﻬﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ دﯾﺪ دل درﯾﺎﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و‬
‫ﺑﺎور داﺷـﺘﻦ ﺑﻮﺟﻮد آﻧﻬﺎ ﻫﻤﺎن اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻏﯿﺐ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺣﻘﺎﯾﻘﯽ ﮐﻪ ﺗﻮان دﯾـﺪ ﻣﺤـﺪود ﻣﺎ ﯾﺎراي دﯾـﺪن آﻧﻬﺎ را ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺜﻞ روح ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﺗﻤﺎم ﻋﻠﻤﺎء اﻟﻬﯽ و ﻏﯿﺮ اﻟﻬﯽ اﺳﺖ‪ -‬و از آﺛﺎر آن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)َأْﺧَﺮَج ﻣِﻨْﻬﺎ ﻣﺎَءﻫﺎ َو َﻣْﺮﻋﺎﻫﺎ‪ /31 -‬ﻧﺎزﻋﺎت( و )َو اﻟ ﱠِﺬي َأْﺧَﺮَج اﻟ َْﻤْﺮﻋﯽ ‪ /4‬اﻋﻠﯽ(‪.‬‬
‫رﻋﯽ و رﻋﺎء‪ :‬در ﺑﺎره ﺣﻔﻆ و ﻧﮕﻬﺪاري و ﺳﯿﺎﺳﺖ و ﮐﺸﻮرداري اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓﻤﺎ َرَﻋْﻮﻫﺎ َﺣﱠﻖ ِرﻋﺎَﯾﺘِﻬﺎ‪ /27 -‬ﺣﺪﯾﺪ( ﯾﻌﻨﯽ ﺣّﻖ ﺣﻔﺎﻇﺖ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﺠﺎي ﻧﯿﺎوردﻧﺪ‪.‬‬
‫راﻋﯽ‪ :‬ﻫﺮ ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪار و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﯾﺎ ﺑﺮاي ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﯾﺎ ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪» :‬ﮐّﻠﮑﻢ راع و ﮐّﻠﮑﻢ ﻣﺴﺌﻮل ﻋﻦ رﻋّﯿﺘﻪ »‪ ««1‬ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و ﻻ اﻟﻤﺮﻋّﯽه ﻓﯽ اﻻﻗﻮام ﮐﺎﻟّﺮاﻋﯽ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺣﺪﯾﺚ ﻫﻤﺎره ﺟﺎوﯾﺪان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳـﻼم ﮐﻪ ﺗﻔﺴـﯿﺮ آﯾﺎت ﻣﺘﻌّﺪدي از ﻗﺮآن اﺳﺖ ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣﺰاﯾﺎ و ﺿـﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮاﯾﯽ ﻧا ﺴﺎﻧﯽ و‬
‫ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ ﻣﮑﺘﺐ اﺳـﻼم اﺳﺖ زﯾﺮا اﺳـﻼم ﺑﺮ ﺧﻼف ﺳﺎﯾﺮ ﻣﮑﺎﺗﺐ و ادﯾﺎن ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﯿﺎده ﮐﺮدن ﻋﺪل و ﻗﺴﻂ و ﻗﺎﻧﻮن ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺿـﻤﺎﻧﺖ‬
‫اﺟﺮاﺋﯽ آن ﻫﻢ ﻗـﺪرت دﯾﮑﺘـﺎﺗﻮري و ﺧﺸـﻮﻧﺖ ﻗـﺎﻧﻮﻧﯽ دارﻧـﺪ ﺑﺮ ﻋﮑﺲ در اﺳـﻼم ﺳﻪ ﺿـﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮا ﯾـﺎ ﺳﻪ رﮐﻦ اﺳﺎﺳـﯽ در ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﻫﺴﺖ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬اﯾﺠﺎد اﯾﻤﺎن و رﺷﺪ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻓﻄﺮي و وﺟﺪاﻧﯽ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﺒﺎﻧﯽ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﮔﺴﺘﺮش ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺗﻮّﺟﻪ و اﻫﺘﻤﺎم ﺑﻪ اﻣﺮ ازدواج و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﻮدك از ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ﺗﺎ رﺷﺪ‪ ،‬و واﻻﯾﺶ او‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺗﻘﻮﯾﺖ روﺣﯿﻪ ﺑﺮادري در ﻣﯿﺎن ﭘﯿﺮوان ﺧﻮﯾﺶ‪.‬‬
‫‪ -4‬اﯾﺠﺎد روﺣﯿﻪ ﻧﯿﮏ اﻧﺪﯾﺸﯽ و ﺣﺴﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن و ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎ اﯾﺠﺎد اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﭘﺲ از ﻣﺮگ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻪ داوري در ﭘﯿﺸﮕﺎه‬
‫اﻟّﻠﻪ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﺗﻘﻮﯾﺖ روﺣﯿﻪ ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﯿﻦ از ﻫﺮ رﻧﮓ و ﻧﮋاد‪.‬‬
‫‪ -6‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺑﻘﺎت در ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ و ﺗﻌﺎون و ﻫﻤﯿﺎري ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮﯾﻦ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را ﻋﻠﻤﺎء‪ -‬ﺷـﻬﺪاء و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎران ﻣﯽداﻧـﺪ و‬
‫اﯾﻦ اﺻﻮل را وﻇﯿﻔﻪ ﺣﺘﻤﯽ ﻓﺮد و دوﻟﺖ ﻣﯽﺷﻤﺎرد‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﺿـﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮاﯾﯽ ﻣﮑﺘﺐ اﺳـﻼم ﮐﻪ ﺳـﺎﯾﺮ ﻣﮑﺘﺐﻫـﺎ ﻓﺎﻗـﺪ آن ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻧﻈـﺎرت ﻫﻤﮕـﺎﻧﯽ و دادن ﻣﺴـﺌﻮﻟّﯿﺖ ﺑﻪ ﻋﻤـﻮم اﻓﺮاد در ﮐـﺎر‬
‫ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪ ،‬در ﮐـﺎر ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﻈـﺎرت در اﺟﺮاي ﮐـﺎر ﻗـﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑـﺎ ﮔﺰﯾﻨﺶ اﻧﺴﺎﻧﻬـﺎي ﻋﺎﻟﻢ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري ﮐﻪ ﺑـﺪون ﻫﻮي و ﻫﻮس و‬
‫ﺑﺪون روﺣﯿﻪ ﻋﻮاﻣﻔﺮﯾﺒﯽ؟؟؟؟ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺪون ﺣﺐ دﻧﯿﺎ و ﺟﺎه ﻃﻠﺒﯽ‪ ،‬اّﻣﺎ ﺑﺎ داﺷـﺘﻦ روﺣّﯿﻪ اﯾﺜﺎر‪ ،‬ﺷـﺠﺎﻋﺖ و ﻓﺪاﮐﺎري ﺑﺎﺷﻨﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫زﯾﺮا ﻗﺮآن ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ُ) :‬ﮐﻨْﺘُْﻢ َﺧﯿَْﺮ ُأﱠﻣٍﮥ ُأْﺧِﺮَﺟْﺖ ﻟ ِﻠﻨﱠﺎِس َﺗـْﺄُﻣُﺮوَن ﺑ ِﺎﻟ َْﻤْﻌُﺮوِف َو َﺗﻨَْﻬْﻮَن َﻋِﻦ اﻟ ُْﻤﻨَْﮑِﺮ‪ /104 -‬آل ﻋﻤﺮان( اﯾﻨﻄـﻮر ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺜﻞ‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻏﺮﺑﯽ و ﺷـﺮﻗﯽ و ﺟﻬﺎن ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻋـّﺪهاي را ﺑﻨﺎم ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﻨﺪ و دﯾﮕﺮ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﮐﺎر ﺧﻮد ﺑﺮوﻧﺪ و ﺳـﭙﺲ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺟﻬﺎن‬
‫ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ در ﻫﻤﻪ ﺳﯿﺴـﺘﻢﻫﺎ ﻓﻘـﻂ ﯾـﮏ ﻧﻔﺮ و ﯾـﮏ ﺟّﻮ و ﮔﺮوه ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ وﻟﯽ در اﺳـﻼم اﮐﺜﺮّﯾﺖ واﻗﻌﯽ ﺣﺎﮐﻢ اﺳـﺖ‬
‫ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ در زﻣـﺎن ﺣﺎﺿـﺮ و ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳـﻼﻣﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﺟـﺎ ﺧﻮد ﻣﺮدم دﺧﺎﻟﺖ دارﻧـﺪ اّﻣﺎ اﻗﻠّﯿﺖﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﻫﻢ ﺑﺎ ﺣّﻖ ﻧﻈﺎرت در‬
‫ﻣﺴـﺌﻮﻟّﯿﺖ‪ ،‬و ﺳـﺮﻧﻮﺷﺖ ﮐﺸﻮر دﺧـﺎﻟﺖ دارﻧـﺪ و اﺻﻮﻻـ ﺷﻮر و ﻣﺸـﺎوره از ارﮐـﺎن ﻋﻤﻠﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳـﻼﻣﯽ در ﺗﻤـﺎم ﺷـﺌﻮن‪ ،‬از ﮐﺎﻧﻮن‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده ﺗﺎ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺰرگ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻫﺴﺖ و اﯾﻦ اﺻﻞ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺷﺨﺼﯽ ﺑﯽ ﻣﺴﺌﻮﻟّﯿﺖ و ﺑﯽ ﺗﻔﺎوت در ﻣﯿﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮد ﻣﺴﺌﻮل ﻧﯿﺴﺖ(‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ راﻋﯽ‪ -‬رﻋﺎء و رﻋﺎة‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺮاﻋـﺎة اﻻﻧﺴﺎن ﻟﻼﻣﺮ‪ :‬ﻣﺮاﻗﺒﺖ و ﻧﮕﻬـﺪاري در ﮐﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ و ﭼﻪ ﭼﯿﺰ از آن ﺑـﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾـﺪ و ﺑﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﻣﻨﺘﻬﯽ ﻣﯽﺷﻮد از‬
‫اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﻋﺒﺎرت‪:‬‬
‫راﻋﯿﺖ اﻟّﻨﺠﻮم‪) :‬ﺳﺘﺎرﮔﺎن را ﻧﻈﺎره و ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﮐﺮدم(‪.‬‬
‫ارﻋﯿﺘﻪ ﺳﻤﻌﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﺣﺮف او ﮔﻮش دادم و ﺧﻮد را ﻣﺘﻮّﺟﻪ ﺳﺨﻨﺶ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻻ َﺗُﻘﻮﻟ ُﻮا راِﻋﻨﺎ َو ﻗُﻮﻟ ُﻮا اﻧ ُْﻈْﺮﻧﺎ »‪ /104 -«1‬ﺑﻘﺮه( ارﻋﻨﯽ ﺳﻤﻌﮏ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻮش دار و ﻣﺘﻮّﺟﻪ ﻣﻦ ﺑﺎش‪.‬‬
‫ارع ﻋﻠﯽ ﮐـﺬا‪ -‬او را ﺑﺎﻗﯽ ﻧﮕﻬـﺪار و ﺑﻪ او ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻦ )ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺮف )ﻋﻠﯽ( ﻣﺘﻌّﺪي ﺷﺪه اﺳﺖ( و ﺣﻘﯿﻘﺘﺶ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ او را ﺑﺎ ﻋﻠﻢ و اّﻃﻼع‬
‫رﻋﺎﯾﺖ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻦ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻣﻘـّﺪس در ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻗﺎﻣﻮس ﻏﺮب و ﺷـﺮق ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻧـﺪارد و در ﻗﺮن ‪ 19‬و ‪ 20‬از اﺳـﻼم ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ )زﺑﺎنﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ روﺷﻦ ﺷﻮد(‪.‬‬
‫و ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻓﻮق ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﻤﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯿﺪ و ﻣﺴﺌﻮل و ﻫﻤﻪ در ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﺮﯾﮏ و ﺑﺎﻻﺧﺮه‪:‬‬
‫ﺳّﻮﻣﯿﻦ‪ :‬ﺿـﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮا ﺣﻔﻆ و ﺣﺮﻣﺖ اﺟﺮاي ﻗﺎﻧﻮن اﻟﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺎس ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ اﺳﺖ و ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻣﻘّﺪس اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ از ﻗﺪﯾﻤﺘﺮﯾﻦ اّﯾﺎم‪ ،‬ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و ﺑﻌﺪﻫﺎ اروﭘﺎﺋﯿﺎن ﻫﻤﯿﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن را ﻫﻢ از ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﭼﻮن در‬
‫اﺳﻼم ﻗﺮآن و ﺳّﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﺻّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ از وﺣﯽ ﺟﺪا ﻧﯿﺴﺖ و اﺣﺘﺮاﻣﺶ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻫﻤﻪ اﺳﺖ و ﻟﺬا ﭘﯿﺮوي از ﻗﺎﻧﻮن را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺳﺎﯾﺮ واﺟﺒﺎت ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ (1‬راﻋﻨﺎ‪ -‬در اﺻﻞ ﻟﻐﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎ را ﻣﻼﺣﻈﻪ ﮐﻦ و ﺻﺒﺮ ﮐﻦ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ آﯾﺎت را ﺗﻼوت ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد ﯾﻬﻮدﯾﺎن اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت را ﮐﻪ‬
‫در ﻋﺒﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﺳﺐ و ﺳﺨﺮﯾﻪ‪ -‬اﺳﺖ ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﻬﺎ را از ﮔﻔﺘﻦ آن ﻧﻬﯽ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي آن‪ -‬اﻧﻈﺮﻧﺎ‪ -‬ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟـﺬا ﻓﺮﻣﻮد‪) :‬ﯾـﺎ َأﱡﯾَﻬـ ﺎ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا ﻻ َﺗُﻘﻮﻟ ُﻮا راِﻋﻨﺎ َو ﻗُﻮﻟ ُﻮا اﻧ ُْﻈْﺮﻧﺎ‪ /104 -‬ﺑﻘﺮه( ﭼﻮن واژه‪ -‬راﻋﻨـﺎ‪ -‬از ﮐﻠﻤـﺎت ﻣﺘﺸـﺎﺑﻪ و داراي اﯾﻬﺎم و دو‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻮد ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ آن را در ﻣﻌﻨﯽ اﺻـﻠﯽ آن ﯾﻌﻨﯽ ﺻﺒﺮ ﮐﻦ ﺗـﺎ ﺑﻨﻮﯾﺴـﯿﻢ‪ ،‬و ﺣﻔـﻆ ﮐﻨﯿﻢ ﺑﮑـﺎر ﻣﯽﺑﺮدﻧـﺪ اّﻣـﺎ ﻣﻮرد ﺳﻮء اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫دﯾﮕﺮان ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﻟﺬا ﻧﻬﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺳﯿﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ در زﺑﺎن ﯾﻬﻮد اﯾﻦ واژه‪ -‬راﻋﻨﺎ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺻﯿﻐﻪ اﺳﺖ و ﻣﻌﻨﯽ ﺳﺴﺖ ﺑﻮدن و اﺣﻤﻖ را دارد‪.‬‬
‫( ) )رﻋﻦ( ]رﻋﻦ ‪ ... :‬ص ‪85 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻻ َﺗُﻘﻮﻟ ُﻮا راِﻋﻨﺎ‪ /104 -‬ﺑﻘﺮه( و )َو راِﻋﻨﺎ ﻟَﯿ‪‬ﺎ ﺑ َِﺄﻟ ِْﺴَﻨﺘِِﻬْﻢ َو َﻃْﻌﻨًﺎ ﻓِﯽ اﻟﱢﺪﯾِﻦ‪ /46 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫ﺳﺨﻨﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻄﻮر ﻧﯿﺸـﺨﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ و ﻗﺼﺪﺷﺎن ﺳﺴﺖ ﮐﺮدن و ﻓﺮﯾﺐ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻄﻮر اﯾﻬﺎم ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ ﻣﺎ را ﻣﻼﺣﻈﻪ ﮐﻦ‪.‬‬
‫از واژه‪ -‬رﻋﻦ اﻟّﺮﺟﻞ ﯾﺮﻋﻦ رﻋﻨﺎ‪ -‬ﮐﻪ اﺳﻤﺶ‪ -‬رﻋﻦ و ارﻋﻦ و اﻣﺮأة رﻋﻨﺎء اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﺣﻤﻖ و ﮔﻮل ﺷـﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮد و زن اﺣﻤﻘﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻠّﺖ ﻧﺎﻣﯿﺪن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻـﻔﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﮐﮋي و اﻧﺤﺮاف از ﻋﻘﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ ﺑﻪ‪-‬‬
‫رﻋﻦ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺘﯿﻎ ﮐﻮه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ و ﺟﻠﻮ آﻣﺪه و ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﻮ ﻻ اﺑﻦ ﻋﺘﺒﮥ ﻋﻤﺮو و اﻟّﺮﺟﺎء ﻟﻪ ﻣﺎ ﮐﺎﻧﺖ اﻟﺒﺼﺮة اﻟّﺮﻋﻨﺎء ﻟﯽ وﻃﻨﺎ »‪«1‬‬
‫ﮐﻪ وﺻﻒ ﺑﺼﺮة ﺑﺎ واژه‪ -‬رﻋﻨﺎء »‪ -«2‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﻣﻌﯿﺸﺖ و ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ در آﻧﺠﺎ اﺳﺖ و ﯾﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺮﯾﻪ و روﺳﺘﺎ ﺳﻨﺠﯿﺪه ﺷﺪه و ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ‬
‫اﺳﺖ از ﺑﺼﺮة ﺑﻪ زن رﻋﻨﺎء و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ و ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻫﻮاي آﻧﺠﺎ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺷﻌﺮ از ﻓﺮزدق اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺂﺧﺬ دﯾﮕﺮ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻟﻮ ﻻ اﺑﻮ ﻣﺎﻟﮏ اﻟﻤﺮﺟﻮ ﻧﺎﺋﻠﻪ ﻣﺎ ﮐﺎﻧﺖ اﻟﺒﺼﺮة اﻟّﺮﻋﻨﺎء ﻟﯽ وﻃﻨﺎ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ اﻣﯿـﺪواري ﺑﻪ ﺑﺨﺸـﺶ اﺑﻮ ﻣﺎﻟـﮏ ﯾﺎ اﺑﻦ ﻋﺘﺒﻪ ﻧﺒﻮد اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﺑﺼـﺮه ﮐﻪ ﻫﻮاﯾﺶ و ﻣﻮﻗﻌّﯿﺘﺶ ﻣﺘﻐّﯿﺮ و ﻏﯿﺮ ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ وﻃﻦ ﻣﻦ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ (2‬واژه‪ -‬رﻋﻨﺎء‪ -‬در ادﺑّﯿﺎت ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎ ﻋﺒﺎرات‪ -‬رﻋﻨﺎ ﻗـﺪ‪ -‬و ﯾﺎ‪ -‬ﮔﻞ رﻋﻨﺎ‪ -‬در ﻣﻌﺎﻧﯽ زﯾﺒﺎ و ﻣﺘﮑّﺒﺮ و ﺧﺮاﻣﺎن و ﭼﺎﻻك و ﻟﻄﯿﻒ‬
‫ﺑﮑـﺎر رﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ و آواي ﺣﺮوف و اداي ﮐﻠﻤـﻪ ﻫـﻢ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌـﺎﻧﯽ را ﺗـﺪاﻋﯽ ﻣﯽﮐﻨـﺪ وﻟﯽ در زﺑـﺎن ﻋﺮب اﯾﻦ واژه ﺑـﺎ ﻫﻤﺰه آﺧﺮ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫)رﻋﻨﺎء( در ﻣﻌﻨﯽ ﮔﻮل و ﺳـﺴﺖ و اﺣﻤﻖ و ﭘﯿﺶ آﻣﺪه و ﻋﻈﯿﻢ و ﻓﺮﺑﻪ و ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺳﻘﻮط ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ اﻟﺒّﺘﻪ از ﯾﮏ ﺟﻬﺖ و از ﯾﮏ‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﻓﺎرﺳـﯽ و ﻋﺮﺑﯽ آن ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﯾـﮏ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾـﺪ و آن ﻫﻢ ﺑﯽاﻋﺘﻨـﺎﺋﯽ در آن ﻣﻌـﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﭼﻪ در زﯾﺒﺎﺋﯽ ﮐﻪ در ﻣﻌﺮض ﺗﻠﻒ و‬
‫ﺗﺒـﺎﻫﯽ اﺳﺖ و ﭼﻪ در ﻣﻌﻨﯽ ﻗّﻠﻪ ﮐـﻮه و ﻋﻈﯿﻢ و ﻓﺮﺑﻪ ﮐﻪ ﺗـﻮّﻫﻢ اﻓﺘـﺎدن و ﺗﻠـﻒ ﺷـﺪن در آن ﻧﯿﺰ وﺟـﻮد دارد‪ .‬ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ در ﻫﺮ دو ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﺳﮑﻮﻧﺖ و آراﻣﺶ ﻣﺘﺼّﻮر ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ اﻧﺤﺮاف ﻣﺘﺼّﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )رﻏﺐ( ]رﻏﺐ ‪ ... :‬ص ‪86 :‬‬
‫اﺻﻞ رﻏﺒﺖ ﻓﺮاﺧﯽ و ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ در ﭼﯿﺰي اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﻏﺐ اﻟّﺸﯽء‪ :‬آن ﭼﯿﺰ وﺳﯿﻊ و ﮔﺴﺘﺮده ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻮض رﻏﯿﺐ‪ :‬آﺑﮕﯿﺮ و ﺣﻮض ﺑﺰرگ‪.‬‬
‫ﻓﻼن رﻏﯿﺐ اﻟﺠﻮف‪ :‬او ﻓﺮاخ ﺑﻄﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮس رﻏﯿﺐ اﻟﻌﺪو‪ :‬اﺳﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺎﻣﻬﺎي ﻓﺮاخ و ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽدود‪.‬‬
‫اﻟّﺮﻏﺒﮥ و اﻟّﺮﻏﺐ و اﻟّﺮﻏﺒﯽ‪ :‬وﺳﻌﺖ و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ در اراده و ﺧﻮاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َﯾْﺪُﻋﻮَﻧﻨﺎ َرَﻏﺒًﺎ َو َرَﻫﺒًﺎ »‪ /90 -«1‬اﻧﺒﯿﺎء(‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ -‬رﻏﺐ ﻓﯿﻪ و رﻏﺐ اﻟﯿﻪ‪ :‬ﻋﻼﻗﻪ و ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺷﺪﯾﺪ را در آن اﻗﺘﻀﺎء ﻣﯿﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ) :‬إﻧﱠﺎ ِإﻟَﯽ اﻟﻠﱠِﻪ راِﻏﺒُﻮَن‪ /95 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫وﻟﯽ اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ -‬رﻏﺐ ﻋﻨﻪ‪ -‬دوري و ﺑﯽ ﻣﯿﻠﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﻪ‪:‬‬
‫)َو َﻣْﻦ َﯾْﺮَﻏُﺐ َﻋْﻦ ﻣِﻠﱠِﮥ ِإﺑ ْﺮاِﻫﯿَﻢ‪ /130 -‬ﺑﻘﺮه(‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻗﺴـﻤﺘﯽ از آﯾﻪاي اﺳﺖ در ﺑﺎره زﮐﺮّﯾﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ )و َزَﮐِﺮﯾﱠﺎ ِإْذ ﻧﺎدي َرﺑ ﱠُﻪ َرﱢب ﻻ َﺗَﺬْرﻧِﯽ َﻓْﺮدًا ‪/89 ...‬‬
‫اﻧﺒﯿﺎء( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬زﮐﺮّﯾﺎ را ﯾﺎدآوري ﮐﻦ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮﯾﺶ را ﻧـﺪا ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ ﭘﺮوردﮔﺎرم ﻣﺮا ﺑﯽ ﻓﺮزﻧـﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﻣﮕﺬار ﮐﻪ ﺗﻮ از‬
‫ﻫﻤـﻪ ﺑﺎزﻣﺎﻧـﺪﮔﺎن ﺑﻬـﺘﺮي اﺟـﺎﺑﺘﺶ ﮐﺮدﯾـﻢ و ﯾﺤﯿﯽ را ﺑـﻪ او دادﯾـﻢ و ﻫﻤﺴـﺮش را ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ ﮔﺮداﻧﯿـﺪﯾﻢ زﯾﺮا زﮐﺮّﯾـﺎ و ﻫﻤﺴـﺮش )ﮐـﺎﻧُﻮا‬
‫ﯾُﺴﺎِرُﻋﻮَن ﻓِﯽ اﻟ َْﺨﯿْﺮاِت َو َﯾْﺪُﻋﻮَﻧﻨﺎ َرَﻏﺒًﺎ َو َرَﻫﺒًﺎ َو ﮐﺎﻧُﻮا ﻟَﻨﺎ ﺧﺎِﺷِﻌﯿَﻦ‪ /90 -‬اﻧﺒﯿﺎء(‪.‬‬
‫ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را آﮔﺎﻫﯽ دﻫﺪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻋّﻠﺖ اﺟﺎﺑﺖ و ﺧﻮاﺳﺖ و آرزوي زﮐﺮّﯾﺎ و ﻫﻤﺴـﺮش اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮑﻮ ﻣﯽﺷـﺘﺎﻓﺘﻨﺪ و در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﻣﻐﺮور ﻧﺒﻮد و ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﺎ ﺷـﺘﺎب در ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ ﺧـﺪاي را ﺑﺎ ﺑﯿﻢ و اﻣﯿـﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧـﺪ و از او ﺑﺎ‬
‫ﮐﻤﺎل ﺧﺸﻮع و ادب و ﻣﺘﺎﻧﺖ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ ﺗﻤﺎم آﯾﺎت و ﮐﻠﻤﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ درﺳﯽ آﻣﻮزﻧﺪه و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ‬
‫ﺑﺮاي اﻧﺴﺎﻧﻬﺎﺳﺖ ﺗﺎ ﻧﭙﻨﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﺟﺎم و ﭘﺎداش و ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﻗﺒﻠﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﮐﺮدﮔﺎر ﻫﻤﭽﻮن ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﭘﺮ ﺗﺒﻌﯿﺾ ﺑﺸـﺮ راﺑﻄﻪ ﺟـﺎي ﺿـﺎﺑﻄﻪ اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﻋﮑﺲ در ﭘﻬﻨﻪ ﮔﯿﺘﯽ و آﻓﺮﯾﻨﺶ اﻟﻬﯽ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﺑﺎ ﻣﻘـّﺪﻣﻪ ﻗﺒﻠﯽ و ﺑﺎ اﺧﺘﯿﺎر و ﮔﺰﯾﻨﺶ و‬
‫ﻗﺪم ﻧﻬﺎدن‪ ،‬در ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫)و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﮐﯿﺶ و ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺑﺮاﻫﯿﻢ رو ﮔﺮداﻧﺪ ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ آﻧﮑﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻟﺖ و ﻧﺎداﻧﯽ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ )َأ راِﻏٌﺐ َأﻧ َْﺖ َﻋْﻦ آﻟ َِﻬﺘِﯽ‪ /46 -‬ﻣﺮﯾﻢ( )آﯾﺎ از‪ -‬آﻟﻬﻪ‪ -‬و ﻣﻮرد ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﻦ روي ﮔﺮدان ﻫﺴﺘﯽ(‪.‬‬
‫و‪ -‬اﻟّﺮﻏﯿﺒﮥ‪ :‬ﺑﺨﺸﺶ ﺑﺴﯿﺎر‪ ،‬ﻧﺎﻣﯿﺪن ﺑﺨﺸﺶ ﻓﺮاوان ﺑﻪ‪ -‬رﻏﯿﺒﮥ ﯾﺎ از ﺟﻬﺖ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪﮔﯽ و ﺗﻤﺎﯾﻞ و رﻏﺒﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ واژه وﺟﻮد دارد‬
‫و در آن ﺻﻮرت از‪ -‬رﻏﺒـﮥ‪ -‬ﻣﺸـﺘﻖ ﺷـﺪه اﺳﺖ و ﯾـﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ و ﻓﺮاﺧﯽ آن ﺑﺨﺸـﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﻌﻨﯽ اﺻﻞ ﻟﻐﺖ ﯾﻌﻨﯽ وﺳـﻌﺖ‬
‫ﻣﺸﺘّﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﻌﻄﯽ اﻟﺮﻏﺎﺋﺐ ﻣﻦ ﯾﺸﺎء و ﯾﻤﻨﻊ )ﺑﺎ ﻓﺮاواﻧﯽ و ﻓﺮاﺧﯽ ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪.‬‬
‫( ) )رﻏﺪ( ]رﻏﺪ[‪ ... :‬ص ‪87 :‬‬
‫»‪ «1‬ﻋﯿﺶ رﻏﺪ و رﻏﯿﺪ‪ :‬زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺎﮐﯿﺰه و ﻓﺮاخ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ُﮐﻼ ﻣِﻨْﻬﺎ َرَﻏﺪًا‪ /35 -‬ﺑﻘﺮه( و )َﯾْﺄﺗِﯿﻬﺎ ِرْزﻗُﻬﺎ َرَﻏﺪًا ﻣِْﻦ ُﮐﱢﻞ َﻣﮑﺎٍن‪ /112 -‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫ارﻏﺪ اﻟﻘﻮم‪ :‬آن ﻣﺮدم ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺮ ﻧﻌﻤﺖ و وﺳﯿﻌﯽ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ارﻏﺪ ﻣﺎﺷﯿﺘﻪ‪ :‬ﺳﺘﻮراﻧﺶ را رﻫﺎ ﮐﺮد و ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ آﻧﻬﺎ را ﭼﺮاﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫أرﻏﺪ‪ -‬دو وﺟﻪ دارد‪ -1 :‬از ﺑﺎب ﺟﺪب و اﺟﺪب‪ :‬ﺧﺸـﮑﺴﺎﻟﯽ ﺷﺪ )ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻻزم( ‪ -2‬از ﺑـﺎب‪ -‬دﺧﻞ و ادﺧﻞ‪ -‬داﺧﻞ ﮐﺮدن ﻓﺮاﺧﯽ‬
‫ﻣﻌﯿﺸﺖ و ﻓﺮاواﻧﯽ رزق در زﻧﺪﮔﯽ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺑـﻦ ﻓـﺎرس ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬اﻟّﺮاء و اﻟﻐﯿﻦ و اﻟـّﺪال« ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬رﻏـﺪ دو اﺻـﻞ اﺳﺖ ﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ زﻧـﺪﮔﯽ ﭘـﺎﮐﯿﺰه و دﯾﮕﺮي ﺑﺮ ﺧﻼـف آن‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬ﻣﺮﻏﺎد‪ -‬ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺿـﻌﻒ و ﺳـﺴﺘﯽ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﺟﺴـﻤﯽ اﺳﺖ‪ -‬و ﻣﺮﻏﺎد ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻈﺮ و رأي درﺳﺘﯽ ﻧـﺪارد و ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﭼﻪ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪) .‬ﻣﻘﺎﺋﯿﺲ اﻟﻠّﻐﻪ ‪.(417 /2‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻣﺮﻏﺎد‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪه و رﻧﮕﺶ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮده و از ﺷّﺪت ﺧﺸﻢ ﭘﺎﺳﺨﺖ ﻧﻤﯽدﻫﺪ و ﯾﺎ ﺑﯿﻤﺎري او را ﻧﺎﺗﻮان ﺳﺎﺧﺘﻪ و‬
‫ﻧﯿﺰ‪ -‬ﻣﺮﻏﺎد‪ -‬ﻣﺮد ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﺧﻮاب و ﮐﺴﻞ‪) .‬ﻟﺲ ‪ -181 /3‬ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟﻠّﻐﮥ ‪.(17 /8‬‬
‫دﯾﮕﺮي )ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺘﻌّﺪي( اﻟﻤﺮﻏﺎد ﻣﻦ اﻟّﻠﺒﻦ‪ :‬ﺷﯿﺮ آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﺎ آرد ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﮐﺜﺮت و ﻓﺮاواﻧﯽ و ﻓﺮاﺧﯽ ﻣﻌﯿﺸﺖ دارد‪.‬‬
‫( ) )رﻏﻢ( ]رﻏﻢ ‪ ... :‬ص ‪88 :‬‬
‫اﻟّﺮﻏﺎم‪ :‬ﺧﺎك ﻧﺮم‪.‬‬
‫رﻏﻢ اﻧﻒ ﻓﻼن رﻏﻤﺎ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺎك اﻓﺘﺎد )ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯿﻨﯽ او ﺑﻪ ﺧﺎك ﻣﺎﻟﯿﺪه ﺷﺪ(‪.‬‬
‫ارﻏﻤﻪ ﻏﯿﺮه‪ :‬دﯾﮕﺮي او را ﺑﻪ ﺧﺎك اﻧﺪاﺧﺖ و از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺧﺸﻢ و ﺳﺨﻂ ﻧﯿﺰ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اذا رﻏﻤﺖ ﺗﻠﮏ اﻷﻧﻮف ﻟﻢ ارﺿﻬﺎ و ﻟﻢ اﻃﻠﺐ اﻟﻌﺘﺒﯽ و ﻟﮑﻦ أزﯾﺪﻫﺎ‬
‫)ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﺑﯿﺖ در ذﯾﻞ واژه اﻧﻒ‪ -‬ﻗﺒﻼ آﻣﺪه و در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي‪ -‬رﻏﻤﺖ‪ -‬ﻏﻀﺒﺖ‪ -‬ذﮐﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑـﻞ اﺳـﺨﺎط و ارﻏـﺎم ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺧﺸﻢ آوردن‪ -‬ارﺿـﺎء‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺸـﻨﻮد ﮐﺮدن و ﺑﺨﺸـﯿﺪن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ دﻻـﻟﺖ ﺑﺮ اﯾﺠﺎد ﺧﺸـﻢ‬
‫داﺷﺘﻪ و ﻟﺬا ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ارﻏﻢ اﻟّﻠﻪ اﻧﻔﻪ و ارﻏﻤﻪ‪ :‬ﺧﺪا او را ﺑﻪ ﺳﺨﻂ آورد و ﺑﯿﻨﯿﺶ را ﺑﻪ ﺧﺎك ﻣﺎﻟﯿﺪ‪.‬‬
‫راﻏﻤﻪ‪ :‬ﺧﺸـﻤﮕﯿﻨﺶ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺧـﺎﮐﺶ ﻣﺎﻟﯿـﺪ و در ﺑـﺎره دو ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾـﮏ ﺑﮑﻮﺷـﺪ دﯾﮕﺮي را ﺑﮑﻮﺑـﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎك‬
‫ﺑﻤﺎﻟﺪ و ﺳﭙﺲ از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺼﺪر‪ -‬ﻣﺮاﻏﻤﮥ‪ -‬در ﺑﺎره ﻧﺰاع و ﮐﺸﻤﮑﺶ ﻃﺮﻓﯿﻦ اﺳﺘﻌﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﯾِﺠْﺪ ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض )ُﻣﺮاَﻏﻤًﺎ( َﮐﺜِﯿﺮًا »‪ /100 «1‬ﻧﺴﺎء(‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬آﯾﺎت ﻗﺒﻞ از آن ﻫﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﺠﺮت اﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﺎن و ﻣﺮدان و ﮐﻮدﮐﺎن ﻣﺴﺘﻀـﻌﻒ را از آن ﻣﺴـﺘﺜﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ زﯾﺮا ﭼﺎرهاي دﯾﮕﺮ‬
‫از ﻣﺎﻧﺪن در ﻣﺴﮑﻦ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺪارﻧﺪ و راﻫﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ﺳﭙﺲ آﯾﻪ ﻓﻮق اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در راه ﺧﺪا ﻫﺠﺮت ﮐﻨﺪ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ‬
‫در ﭘﻬﻨﻪ زﻣﯿﻦ از ﻫﻤﺎن راه و روﺷﻬﺎي ﻧﺎرواﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻬﺎﺟﺮﺗﺶ ﺷﺪه ﺑﻮد در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺧﻮاﻫﺪ دﯾﺪ و ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ اّﻣﺎ ﻓﺮاﺧﯽ‬
‫زﻣﯿـﻦ ﺧـﺪا و راه ﺳـﻼﻣﺖ ﻫﻢ ﻓﺮاوان ﻣﯽﺑﯿﻨـﺪ‪ .‬ﭘﺲ در ﻣﻘﺎﺑـﻞ روﺷـﻬﺎي ﻏﯿﺮ دﯾﻨﯽ ذﻟّﺖ ﺑـﺎر ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺧـﺎك و ﺧـﻮاري و ﻣـﺬﻟّﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ و‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬روﺷـﻬﺎ و ﻣـﺬاﻫﺒﯽ در زﻣﯿﻦ ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﺎن آﻧﻬﺎ را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻟﺬا ﻫﺮ ﮔﺎه ﻣﻨﮑﺮي و ﻧﺎرواﺋﯽ ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ از دﯾﺪن آن ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ‬
‫ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ‪ -‬رﻏﻤﺖ اﻟﯿﻪ‪ :‬ﺑﺮ او ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪم‪.‬‬
‫( ) )رف( ]رف ‪ ... :‬ص ‪89 :‬‬
‫رﻓﯿﻒ اﻟّﺸﺠﺮ‪ :‬ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ و ﭘﺨﺶ ﺷﺪن ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي درﺧﺖ‪.‬‬
‫رّف اﻟّﻄﯿﺮ‪ :‬ﭘﺮﻧﺪهﻫﺎ ﺑﺎﻟﻬﺎﯾﺸﺎن را ﺑﺎز ﮐﺮدﻧﺪ‪) .‬ﻃﯿﺮ ﺟﻤﻊ ﻃﺎﺋﺮ اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ در ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻔﺮد ﻫﻢ ﻫﺴﺖ(‪.‬‬
‫رّف اﻟّﻄﺎﺋﺮ ﯾﺮّف و رّف ﻓﺮﺧﻪ ﯾﺮّﻓﻪ‪ :‬در وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺮﻧﺪه ﺑﺎ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﺟﻮﺟﻪﻫﺎﯾﺶ ﺑﺎل ﻣﯽﮔﺴﺘﺮد‪.‬‬
‫واژه‪ -‬اﻟّﺮف‪ -‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ و رﺋﻮﻓﯽ اﺳﺘﻌﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﻟﻔﻼن ﺣﺎّف و ﻻ راّف‪ :‬ﭼﯿﺰي ﮐﻪ او را ﭘﯿﺮاﯾﺶ ﮐﻨـﺪ ﯾﺎ آراﯾﺶ دﻫﺪ ﻧﺪارد ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻪ ﻣﺎل زاﯾﻞ ﺷﺪﻧﯽ دارد و ﻧﻪ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ‬
‫او را ﺑﺴﻨﺪه‪ ،‬و اﺣﺎﻃﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﺣّﻔﻨﺎ او رّﻓﻨﺎ ﻓﻠﯿﻘﺘﺼﺪ »‪.«1‬‬
‫اﻟّﺮﻓﺮف‪ :‬ﺑﺮﮔﻬﺎي ﮔﺴﺘﺮده و ﭘﺮاﮐﻨﺪه‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻋﻠﯽ َرﻓَْﺮٍف ُﺧْﻀٍﺮ‪/76 -‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ دﯾﺪن ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﯾﺎ ﺳـﺘﻤﮕﺮﻧﺪ و ﯾﺎ ﺳـﺘﻢ ﭘﺬﯾﺮ راﻫﻬﺎي وﺳـﯿﻊ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ او را ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﺘﻮّﺟﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ راﻫﻬﺎﯾﯽ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺧﻮاﺳـﺘﻪ زﯾﺮا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َﻣْﻦ َﯾْﺨُﺮْج ﻣِْﻦ ﺑَﯿْﺘِِﻪ ُﻣﻬﺎِﺟﺮًا ِإﻟَﯽ اﻟﻠﱠِﻪ َو َرُﺳﻮﻟ ِِﻪ ﺛُﱠﻢ ﯾُْﺪِرْﮐُﻪ اﻟ َْﻤْﻮُت َﻓَﻘْﺪ‬
‫َوَﻗَﻊ َأْﺟُﺮُه َﻋَﻠﯽ اﻟﻠﱠِﻪ َو ﮐﺎَن اﻟﻠﱠُﻪ َﻏُﻔﻮرًا َرِﺣﯿﻤًﺎ‪ /100 -‬ﻧﺴﺎء( ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﺠﺮﺗﺶ ﺻﺮﻓﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺪا‪ ،‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺑﺎﺷﺪ و او را ﻣﺮگ درﯾﺎﺑﺪ‬
‫ﭘﺎداش او ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ او آﻣﺮزﻧﺪه‪ ،‬و ﺑﺨﺸﺎﯾﺶﮔﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﻏﻢ اﻧﻔﯽ ﻻﻣﺮ اﻟّﻠﻪ‪ :‬ﻣﻄﯿﻊ اﻣﺮ ﺧﺪاﯾﻢ‪ ،‬ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻟّﺮﻏﻢ ﮐﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﮐﺮاﻫﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﯽ رﻏﻤﻪ‪ :‬ﺑﺮ ﺧﻼـف ﭘﺴـﻨﺪ او و ﺑﺮ ﺧﻼـف ﻣﯿـﻞ ﻣﺨـﺎﻟﻒ او‪ .‬در ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪﻫـﺎ‪ -‬ﻣﺮاﻏﻢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎي ﻓﺮاخ و ﭘﺮ اﺿـﻄﺮاب‪ ،‬راه و روش و‬
‫ﮔﺮﯾﺰﮔﺎه‪ -‬ﺟﺎي ﻫﺠﺮت و ﺳﯿﺮ در زﻣﯿﻦ‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﺣّﻔﻨﺎ‪ -‬از ﺣّﻒ اﻟﻤﺮاة اﺳﺖ‪ :‬آن زن ﻣﻮي ﺻﻮرﺗﺶ را ﭼﯿﺪ‪.‬‬
‫رّﻓﻨﺎ‪ -‬ﻫﻢ از‪ -‬رف اﻟﻐﺰال ﺛﻤﺮ اﻻراك‪ :‬آﻫﻮ ﻣﯿﻮه درﺧﺖ اراك را ﺧﻮرد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ ﻓﻮق اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎره ﻣﺎ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﺎ را ﺧﻮب ﺟﻠﻮه ﻣﯽدﻫﺪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻣﯿﺎﻧﻪرو ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟّﺮﺣﻤﻦ( ﮐﻪ ﻧﻮﻋﯽ از ﺟـﺎﻣﻪ ﺳﺒﺰ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﺑـﺎغ ﺳﺒﺰ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬رﻓﺮف‪ -‬ﮔﻮﺷﻪاي از ﺧﯿﻤﻪ و ﭼـﺎدر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑـﺪون ﻣﯿـﺦ و ﻃﻨﺎب ﺑﺮ‬
‫زﻣﯿﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪.‬‬
‫از‪ -‬ﺣﺴﻦ‪ -‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ -‬رﻓﺮف‪ -‬ﻫﻤﺎن ﺑﻬﺸﺘﯽ‪ ،‬و ﺑﺎﻟﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )رﻓﺖ( ]رﻓﺖ ‪ ... :‬ص ‪90 :‬‬
‫رﻓﺖ اﻟﺸﯿﯽء ارﻓﺘﻪ رﻓﺘﺎ‪ :‬ﺧﺎك و ﺧﺎﺷﺎﮐﺶ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫رﻓﺎت و ﻓﺘﺎت‪ :‬ﮐﺎه رﯾﺰهﻫﺎي ﺧﺮد ﺷـﺪه و ﭘﺮاﮐﻨـﺪه ﺷـﺪه و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪ .‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﻗﺎﻟ ُﻮا َأ ِإذا ُﮐﻨﱠﺎ ِﻋﻈﺎﻣًﺎ َو ُرﻓﺎﺗًﺎ‪ /49 -‬اﺳﺮاء(‪-‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳﺘﻌﺎره‪ -‬رﻓﺎت‪ -‬رﯾﺴﻤﺎن ﭘﺎره ﭘﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )رﻓﺚ( ]رﻓﺚ ‪ ... :‬ص ‪90 :‬‬
‫اﻟّﺮﻓﺚ‪ :‬ﺳـﺨﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ذﮐﺮش ﻣﺘﻀـّﻤﻦ آﻏـﺎز‪ -‬ﻣﻐـﺎزﻟﻪ‪ -‬در ﺑـﺎره آﻣﯿﺰش و ﺗﻤّﺘﻊ از ﻫﻤﺴـﺮي اﺳﺖ ﻃﻮري ﮐﻪ آﺷـﮑﺎرا و ﺑﺎ ﺻـﺮاﺣﺖ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ آن زﺷﺖ و ﺷـﺮم اﻧﮕﯿﺰ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻨـﺎﯾﻪ در ﺑـﺎره ﻣﺰاوﺟﺖ و ﻫﻤﺒﺴﺘﺮي ﺑـﺎ ﻫﻤﺴـﺮان ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬در آﯾﻪ‪ُ) :‬أـِﺣ ﱠﻞ ﻟَُﮑْﻢ ﻟَﯿَْﻠَﮥ‬
‫اﻟﱢﺼﯿﺎِم اﻟﱠﺮَﻓُﺚ ِإﻟﯽ ﻧِﺴﺎﺋُِﮑْﻢ‪ /187 -‬ﺑﻘﺮه(‬
‫__________________________________________________‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﯿـﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻘﮕﻮ ﺑﺎﺷـﺪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬ﻣﻦ ﺣّﻔﻨﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ و ﯾﺎري ﻣﯽﮐﻨـﺪ و‪ -‬رّﻓﻨﺎ‪ -‬ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ‬
‫اﺣﺎﻃﻪ دارد و اﯾﻦ اﺻـﻄﻼح از زﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻮﻣﯽ او راي دوﺳﺖ داﺷـﺘﻨﺪ اﺗّﻔﺎﻗﺎ روزي ﺑﺮ ﺷﺘﺮ ﻣﺮغ ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﯽﮔﺬرد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻤﻎ ﻏﻠﯿﻆ‬
‫درﺧﺘﯽ ﭼﺴﺒﯿﺪه ﺑﻮد ﺟﺎﻣﻪاش راي ﺑﺮ ﺳـﺮ او ﻣﯽاﻧﺪازد و او راي ﺑﻪ درﺧﺖ ﻣﯽﺑﻨﺪد ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻮي آن ﻣﺮدم ﻣﯽرود ﺗﺎ ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ و ﺷﺘﺮ ﻣﺮغ‬
‫راي ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﮐﺎن ﯾﺤﻔﻨﺎ او ﯾﺮﻓﻨﺎ ﻓﻠﯿﺘﺮك‪ :‬ﮐﺴﯽ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﮐﻤﮑﺶ ﻧﻤﯽرود و ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﺷﺘﺮ ﻣﺮغ ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻪ ﮔﺮﯾﺨﺘﻪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺿـﺮب ﻟا ﻤﺜـﻞ راي ﺑﺮاي ﮐﺴـﯽ ﻣﯽزﻧﻨـﺪ ﮐﻪ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ و ﮐﺎر آﺳﺎن ﻓﺮﯾﺒﺶ دﻫـﺪ و ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻄﻤﺌﻦ اﻋﺘﻤﺎد ﮐﻨـﺪ )ﻣﺠﻤﻊ اﻻﻣﺜﺎل ‪-320 /2‬‬
‫اﺳﺎس اﻟﺒﻼﻏﻪ ‪.(171‬‬
‫ازﻫﺮي از ﻗﻮل اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ﯾﺤﻔﻨـﺎ و ﯾﺮﻓﻨـﺎ‪ -‬ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ راي ﻃﻮاف ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﺗﺰﯾﯿﻦ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾـﺪ )ﺗﻬـﺬﯾﺐ ‪ (170 / 15‬اﺑﻦ درﯾﺪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬رّف ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻮﺳـﯿﺪ و در ﺣـﺪﯾﺜﯽ از ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ آﻣـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »اﻧّﯽ ﻻرﻓﻬـﺎ و اﻧـﺎ ﺻـﺎﺋﻢ« ﯾﻌﻨﯽ در ﺣـﺎل روزه زن راي ﻧﻤﯽﺑﻮﺳﻢ‪.‬‬
‫اﻟّﺮف‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻠﻪ ﺑﺰرگ ﺷﺘﺮ‪ ،‬رﻓﻔﺖ اﻟّﺮﺟﻞ‪ -‬ﺑﻪ او ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدم و از اﻣﺜﺎل ﻣﻌﺮوف‪ -‬ﻣﻦ ﺣﻔﻨﺎ اورﻓﻨﺎ ﻓﻠﯿﺘﺰل اﺳﺖ و‪ -‬رف‪ -‬ﻫﻢ در اﺗﺎﻗﻬﺎ‬
‫ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ )ﺟﻤﻬﺮة اﻟّﻠﻐﻪ ‪.(149 /3 -85 /1‬‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن آﻣﯿﺰش و ﺗﻤّﺘﻊ از ﻫﻤﺴـﺮان در ﺷﺐﻫﺎي ﺻـﯿﺎم‪ ،‬ﺗﻮّﺟﻪ و ﻫﺸﺪاري اﺳﺖ ﺑﺮ ﺗﻤّﺘﻊ ﺧﻮاﺳﺘﻦ از آﻧﻬﺎ و ﻣﮑﺎﻟﻤﻪ و ﻣﻐﺎزﻟﻪ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن‬
‫در آن اﻣﺮ‪.‬‬
‫اﯾﻦ واژه ﺑﺎ ﺣﺮف )اﻟﯽ( ﻣﺘﻌـّﺪي ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ درﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪه و ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ )ﺗﻤّﺘﻊ( وﻟﯽ در آﯾﻪ‪َ) :‬ﻓﻼ َرَﻓَﺚ َو ﻻ ﻓُُﺴﻮَق‪-‬‬
‫‪ /197‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪َ) :‬ﻓَﻤْﻦ َﻓَﺮَض ﻓِﯿِﻬﱠﻦ اﻟ َْﺤﱠﺞ َﻓﻼ َرَﻓَﺚ َو ﻻ ﻓُُﺴﻮَق َو ﻻ ِﺟﺪاَل ﻓِﯽ اﻟ َْﺤﱢﺞ‪ /197 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﺮ ﮐﻪ در ﻣﺎﻫﻬﺎي ﺣّﺞ ﻣﻠﺘﺰم آن ﺷﻮد آﻣﯿﺰش و ﺗﻤّﺘﻊ از زﻧﺎن‪ ،‬و زﺷﺘﮑﺎري و ﻣﺠﺎدﻟﻪ و ﺳﺘﯿﺰ در ﺣّﺞ ﻧﯿﺴﺖ( ﻧﻬﯽ ﻧﻤﻮدن و اﻣﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮدداري از‪ -‬رﻓﺚ‪ -‬اﺣﺘﻤﺎل دارد ﮐﻪ ﻧﻬﯽ از ﺗﻤّﺘﻊ و ﻣﻘﺎرﺑﺖ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﺎﺷـﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻬﯽ از ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ و ﻣﻐﺎزﻟﻪ ﺑﺮاي ﺗﻤّﺘﻊ آﻧﺎن زﯾﺮا‬
‫اﯾﻦ اﻣـﻮر ﻫﻢ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺳﻮق دﻫﻨـﺪه ﺑﻪ آن ﻋﻤـﻞ اﺳﺖ وﻟﯽ ﻣﻌﻨﯽ اّول ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻬﯽ از ﺗﻤّﺘﻊ و آﻣﯿﺰش ﺻـﺤﯿﺢﺗﺮ اﺳﺖ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ از اﺑﻦ‬
‫ﻋّﺒﺎس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺎل اﺣﺮام و ﻃﻮاف ﺷﻌﺮ زﯾﺮ را ﺳﺮوده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻓﻬّﻦ ﯾﻤﺸﯿﻦ ﺑﻨﺎ ﻫﻤﯿﺴﺎ ان ﺗﺼﺪق اﻟّﻄﯿﺮﻧﻨﮏ ﻟﻤﯿﺴﺎ »‪«1‬‬
‫ﻓﻌﻠﺶ‪ -‬رﻓﺚ‪ -‬ارﻓﺚ‪ -‬ﻓﺮﻓﺚ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺠﺎم داد و ﻋﻤﻞ ﮐﺮد‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬در اﮐﺜﺮ ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ و ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪﻫﺎ اﯾﻦ رواﯾﺖ و ﺷـﻌﺮ ﻓﻮق از اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺤﺮم ﺑﻮدن در ﺑﺎره زﻧﺎن ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻨﮕـﺎم آﻣﯿﺰش و ﻧﮑـﺎح از ﺳـﺮ ﺷـﻮﺧﯽ ﮔﻔﺘـﻪ ﻣﯽﺷـﻮد ﺑﯿـﺎن ﮐﺮده و ﻣﯽﮔﻔـﺖ آﻧﻬـﺎ ﺑﻪ آراﻣﯽ ﺑﺮ ﻣـﺎ ﻣﯽﮔﺬرﻧـﺪ اﮔﺮ آن ﮐﺎرﻫـﺎ ﻣﻬﺮ و‬
‫ﺻﺪاﻗﺸﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮﺧﻮردﻣﺎن ﻫﻤﺎن ﺗﻤّﺘﻊ اﺳﺖ و ﻣﺎ از ﻣﻼﻣﺴﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑـﺎو ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ آﯾﺎ در ﺣﺎﻟﺖ اﺣﺮام از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﺳـﺨﻨﺎن ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ؟ ﭘﺎﺳـﺦ ﻣﯽدﻫـﺪ ﮐﻪ‪ -‬رﻓﺚ‪ -‬آﻣﯿﺰش و ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺳﺎﺧﺘﻦ در آن‬
‫ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ ﺑﺎ زﺑﺎن اﺳﺖ ﭘﺲ رﻓﺜﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﻧﮑﺎح و ﺗﻤّﺘﻊ از آﻧﻬﺎ اﺳﺖ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻣﻐﺎزﻟﻪ و ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ از آن ﻗﺒﯿﻞ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ زﻧﯽ ﻧﺸﻨﻮد در ﺣﮑﻢ آﯾﻪ داﺧﻞ ﻧﯿﺴﺖ و ﺷﺎﻣﻞ آن ﻧﻤﯽﺷﻮد )ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻦ ﭘﯿﺶ ﺧﻮد ﭼﻨﺎن ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ(‪.‬‬
‫ازﻫﺮي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬رﻓﺚ ﯾﻌﻨﯽ آﻣﯿﺰش و ﺗﻤّﺘﻊ و اﺻﻠﺶ ﺳﺨﻦ زﺷﺖ و آﺷﮑﺎر و ﺻﺮﯾﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﺟﺎج ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬اﯾﻦ واژه ﺟﺎﻣﻊ ﺗﻤﺎم ﺧﻮاﺳﺖﻫﺎي ﻣﺮد از اﻫﻞ و ﻫﻤﺴـﺮ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ و در ﺑﺎره آﯾﻪ )َﻓﻼ َرَﻓَﺚ َو ﻻ ﻓُُﺴﻮَق‪ /197 -‬ﺑﻘﺮه(‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﻫﻤﺒﺴﺘﺮي و ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﺒﺎب و ﻣﻘّﺪﻣﻪ آن ﻋﻤﻞ ﺷﻮد ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ در ﺣﺞ ]‪[...‬‬
‫ارﻓﺚ‪ :‬ازدواج ﮐﺮد و ﺗﻤّﺘﻊ ﺑﺮﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﻫﺮ دو ﻓﻌـﻞ ﻣﺘﻼـزم و در ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ داﺧـﻞ ﺷـﺪه و ﻟـﺬا ﻫﺮ ﯾـﮏ ﺑﻪ ﺟـﺎي دﯾﮕﺮي ﺑﮑـﺎر‬
‫ﻣﯽرود‪.‬‬
‫( ) )رﻓﺪ( ]رﻓﺪ[‪ ... :‬ص ‪92 :‬‬

‫اﻟّﺮﻓـﺪ‪ :‬ﯾـﺎري ﮐﺮدن و ﺑﺨﺸـﺶ ﻧﻤﻮدن‪ ،‬رﻓـﺪ‪ -‬ﻣﺼـﺪر اﺳﺖ و‪ -‬ﻣﺮﻓـﺪ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﻌﺎم ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ در آن ﮔﺬاﺷـﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻟـﺬا ﺑﻪ‪-‬‬
‫ﻗﺪح‪ -‬ﺗﻔﺴﯿﺮ رﻓﺪﺗﻪ‪ :‬ﯾﺎرﯾﺶ ﻧﻤﻮدم و ﻃﻌﺎﻣﺶ دادم‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﺑ ِﺌَْﺲ اﻟﱢﺮﻓُْﺪ اﻟ َْﻤْﺮﻓُﻮُد‪ /99 -‬ﻫﻮد( )دوزخ ﺑﺪ ﺟﺎي ورود و ﭘﺬﯾﺮاﺋﯽ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ارﻓﺪﺗﻪ‪ :‬ﺑﺨﺸﺸﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﻗﺮار دادم ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ )ﺗﻬﺬﯾﺐ‪.(77 /15 -‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﻃﺮﯾﺤﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﻫﻢ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬و اﻻ ﺻﺢ اﻧّﻪ اﻟﺠﻤﺎع‪ :‬ﻗﺒﻞ از اﺳـﻼم در ﺷـﺒﻬﺎي ﺻﯿﺎم ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﻨﺪن‬
‫و ﺗﻤّﺘﻊ از ﻫﻤﺴﺮان ﺗﺎ ﺧﻮاﺑﺸﺎن ﻧﻤﯽﺑﺮد ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺒﻞ از ﺧﻮاب ﻣﺒﺎح ﺑﻮده وﻟﯽ ﻫﺮ ﮔﺎه ﺑﻪ ﺧﻮاب ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺣﺮام ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ آﯾﻪ )َﻓﺎﻟ ْﺂَن ﺑَﺎـِﺷ ُﺮوُﻫﱠﻦ‪ /187 -‬ﺑﻘﺮه( آن ﻣﺸـﮑﻞ را ﺑﺮﻃﺮف ﻧﻤـﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺳـﺤﺮ ﯾـﺎ ﻗﺒـﻞ از ﺧـﻮاب و ﺑﻌـﺪ از ﺧﻮاب آن ﺷـﺮط‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪ )ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ‪.(255 /2 -‬‬
‫در ﻣﻌﺠﻢ اﻟﻔﺎظ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬اﻟّﺮﻓﺚ در آﯾﻪ ﯾﻌﻨﯽ اﻟﻔﺤﺶ ﻓﯽ اﻟﻘﻮل )‪.(509 /1‬‬
‫زﻣﺨﺸﺮي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬رﻓﺚ ﻓﯽ ﮐﻼﻣﻪ‪ :‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺎره اﻣﺮ ﻧﮑﺎح اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﮐﻨﺎﯾﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﻮد و ﺑﺮ ﺳﻪ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺗﻤّﺘﻊ ‪ -2‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ ﻣﻐﺎزﻟﻪ‪.‬‬
‫‪ -3‬اﺷـﺎره ﺑـﺎ ﭼﺸﻢ‪) .‬اﺳﺎس اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ (169 -‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر از ﻗﻮل ﺛﻌﻠﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬در ﺣـّﺞ ﭼﯿـﺪن ﻧـﺎﺧﻦ و ﺳﺘﺮدن ﻣﻮ زﯾﺮ ﺑﻐـﻞ و زﻫﺎر ﮐﻪ‬
‫ﻣﺤّﻞ ﭘﻠﯿﺪي اﺳﺖ اﮔﺮ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد رﻓﺚ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ اﻟّﺮﻓﺚ‪ :‬اﻟّﺘﻌﺮض ﺑﺎﻟّﻨﮑﺎح ﮐﻪ ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﻧﮑﺎح و ﺗﻤّﺘﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ -‬اﻟّﺮﻓﺚ‪ -‬ﮐﻠﻤﻪ ﺟـﺎﻣﻊ و ﻓﺮاﮔﯿﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﺧﻮاﺳﺖﻫﺎي ﻣﺮد از ﻫﻤﺴـﺮ را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد )ﻟﺲ ‪ (152 /2‬اﻟّﺮﻓﺚ‪:‬‬
‫اﻟّﻨﮑﺎح و در آﯾﻪ‪ُ) :‬أِﺣﱠﻞ ﻟَُﮑْﻢ ﻟَﯿَْﻠَﮥ اﻟﱢﺼﯿﺎِم اﻟﱠﺮَﻓُﺚ‪ /187 -‬ﺑﻘﺮه( ﻣﺮاد‪ -‬ﺗﻤّﺘﻊ‪ -‬اﺳﺖ )ﻣﺼﺒﺎح ‪.(281 /1‬‬
‫اﻟّﺮﻓﺚ‪ :‬ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﻇﻬﺎرش ﺷﺮم ﮐﻨﻨﺪ و آزرم ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و اﺻﻠﺶ ﻧﮑﺎح اﺳﺖ و ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺮاﺣﺘﺶ ﻧﯿﮑﻮ ﻧﯿﺴﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﻗﻮل و ﻋﻤﻞ ﺑﺎﺷﺪ )ﻣﻘﺎﺋﯿﺲ اﻟّﻠﻐﻪ‪ /‬اﺑﻦ ﻓﺎرس ‪.(421 /2‬‬
‫ﻣﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪93 :‬‬
‫ﭘﺲ‪ -‬رﻓﺪه‪ -‬و ارﻓﺪه‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ -‬ﺳﻘﺎه و اﺳﻘﺎه‪ -‬اﺳﺖ )ﯾﻌﻨﯽ آب دادن و آب ﺧﻮراﻧﺪن(‪.‬‬
‫رﻓﺪ ﻓﻼن ﻓﻬﻮ ﻣﺮﻓﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳﺘﻌﺎره در ﺑﺎره ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺎﻣﯽ‪ ،‬و رﯾﺎﺳﺘﯽ ﺑﻪ او داده ﺷﺪه ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫رﻓﻮد‪ :‬ﺷﺘﺮي ﮐﻪ از زﯾﺎدي ﺷﯿﺮش ﻗﺪح را ﭘﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ -‬رﻓﻮد‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﻓﺎﻋﻞ اﺳﺖ و ﻣﺮاﻓﯿﺪ‪ :‬ﺷﺘﺮان و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪاﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‬
‫و زﻣﺴﺘﺎن ﺷﯿﺮ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺎﻃﻌﻤﺖ اﻟﻌﺮاق و راﻓﺪﯾﮥ ﻓﺰارّﯾﺎ اﺣﺪ ﯾﺪ اﻟﻘﻤﯿﺺ »‪«1‬‬
‫ﺗﺮاﻓﺪوا‪ :‬ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﯾﺎري ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫رﻓﺎدة‪ :‬ﯾﺎري ﻧﻤﻮدن ﺣّﺠﺎج ﺑﯿﺖ اﻟّﻠﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﻗﺒﻞ از اﺳـﻼم ﻫﺮ ﮐـﺪام ﺳـﻬﻤﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻌﺎون ﻣﯽدادﻧﺪ و آن را ﺑﻪ اﻓﺮادي‬
‫ﮐﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ اﺧﺘﺼﺎص داده و آﻧﻬﺎ را ﭘﺬﯾﺮاﺋﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫( ) )رﻓﻊ( ]رﻓﻊ ‪ ... :‬ص ‪93 :‬‬
‫)‪ (1‬ﺷـﻌﺮ از ﻓﺮزدق اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺂﺧـﺬ دﯾﮕﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ ذﮐﺮ ﺷﺪه در‪ -‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ :‬ﺑﻌﺜﺖ اﻟﯽ اﻟﻌﺮاق‪ -‬و در ﻣﻘﺎﺋﯿﺲ اﻟﻠّﻐﻪ و اﻟﮑﺎﻣﻞ ﻣﺒّﺮد‬
‫ص ‪ -479‬ﺑﻌﺜﺖ ﻋﻠﯽ اﻟﻌﺮاق‪ -‬در ﺣﯿﻮان ﺟﺎﺣﻆ ‪ 197 /5‬و ‪ -51 /6‬و ﻣﻌﺎرف اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ ص ‪ -979‬و اﻟّﺸﻌﺮ و اﻟّﺸﻌﺮاء‪ -‬ﻫﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﻋﺮاق و دو رودﺧـﺎﻧﻪ دﺟﻠﻪ و ﻓﺮاﺗﺶ ﮐﻪ ﻣﯿﺰﺑـﺎن واردﯾﻦ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﻫﻤﻪ را اﻃﻌﺎم ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ ﻓﺰاري را ﻓﺮﺳـﺘﺎدهاي ﮐﻪ ﻗﻄﻊ ﮐﻨﻨـﺪه‬
‫دﺳﺖ ﺳﭙﯿﺪ و ﺑﯽ ﮔﻨﺎه اﺳﺖ و ﺗﺒﻬﮑﺎري ﺧﯿﺎﻧﺖ ﭘﯿﺸﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣـﺪﯾﺜﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻـﻠّﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ در ﺑﺎره آﻏﺎز و آﺳـﺘﺎﻧﻪ ﻗﯿﺎﻣﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻣﻦ اﻗﺘﺮاب اﻟّﺴﺎﻋﮥ ان ﯾﮑﻮن اﻟﻔﯽء رﻓﺪا« ﯾﻌﻨﯽ‬
‫در آﺳـﺘﺎﻧﻪ ﻓﯿﺎﻣﮥ »ﻓﯽء« و ﺧﺮاج ﮐﻪ ﻣﺘﻌّﻠﻖ ﺑﻪ ﻋﻤﻮم ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ اﺳﺖ در ﻣﻮرد ﺧﻮدش ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﻤﯽرود‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﻄﺎء و ﺑﺨﺸﺶ در‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ اﺳﺘﺤﻘﺎق ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﮔﺮوه ﺧﺎّص ﺗﻌّﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫راﻓﺪ‪ -‬ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ زﻣﺎﻣﺪار ﮐﻪ در ﻏﯿﺎﺑﺶ اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮ زﯾـﺪ اﻧﺼـﺎري ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬رﻓـﺪت ﻋﻠﯽ اﻟﺒﻌﯿﺮ‪ :‬وﺳﺎﯾـﻞ ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ را ﺑﺮ ﺷﺘﺮ ﻧﻬﺎدم‪ .‬ﺟﻮﻫﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﻣﺮﻓـﺪ‪ -‬ﻗـﺪح ﺑﺰرﮔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺤﺘﻮاﯾﺶ‪ -‬ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﻢ‪ -‬رﻓﺪ و ﻣﺮﻓﺪ‪ -‬را ﻫﻤﺎن ﻗﺪح ﺷﯿﺮ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫زﺟﺎج ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬رﻓـﺪﺗﻪ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻤﮏ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮ ﻗﺮار دﻫﯽ و از آن ﯾﺎري ﺟﻮﯾﯽ‪ -‬رﻓـﺪ‪ -‬ﻫﻢ ﮔﺮوﻫﯽ از ﻣﺮدم اﺳﺖ‪) .‬ﺻـﺢ‪-‬‬
‫ﻟﺲ ﻣﻘﺎﺋﯿﺲ‪ -‬اﻟّﻨﻮادر ﻓﯽ اﻟّﻠﻐﻪ(‪.‬‬
‫اﻟّﺮﻓﻊ‪ :‬ﺑﺮداﺷـﺘﻦ‪ ،‬و ﮔـﺎﻫﯽ در ﺑـﺎره اﺣﺴﺎس اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را از ﺟﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮﻣﯽداري در آﯾﺎت‪َ) :‬و َرَﻓْﻌﻨﺎ َﻓْﻮَﻗُﮑُﻢ اﻟﱡﻄﻮَر‪ /63 -‬ﺑﻘﺮه( و )اﻟﻠﱠُﻪ‬
‫اﻟ ﱠِﺬي َرَﻓَﻊ اﻟﱠﺴﻤﺎواِت ﺑ َِﻐﯿِْﺮ َﻋَﻤٍﺪ َﺗَﺮْوَﻧﻬﺎ »‪-«1‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬از آﯾﻪ ﻓﻮق و ﻋﺒﺎرت )ﺑﻐﯿﺮ ﻋﻤﺪ ﺗﺮوﻧﻬﺎ( داﻧﺴـﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﻏﯿﺮ ﻣﺤﺴﻮس در ﺑﺮﭘﺎ داﺷـﺘﻦ و ﺟﺮﯾﺎن آﺳـﻤﺎﻧﻬﺎ و ﮐﺮات ﻣﺆﺛّﺮ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﻮع ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺎّدي و ﻣﺤﺴﻮس ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﻧﻔﯽ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺤﺴﻮس‪ ،‬اﺛﺒﺎت ﻋﺎﻣﻞ دﯾﮕﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ ﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ‪.‬‬
‫در آﯾﻪ ﻫﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻟّﻠﻪ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آﺳـﻤﺎﻧﻬﺎ را ﺑﻐﯿﺮ از ﺳـﺘﻮﻧﻬﺎي ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎدي ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ و ﻣﺤﺴﻮس ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮ ﭘﺎ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﺷـﻤﺎ در ﻧﯿﺎﺑﯿﺪ‪ -‬ﺗﺮوﻧﻬﺎ ﺻـﻔﺖ ﻋﻤﺪ اﺳﺖ ﭘﺲ‪ -‬ﺑﻐﯿﺮ ﻋﻤﺪ ﻣﺮﻧﯿﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي آﺳـﻤﺎﻧﻬﺎ ﺳـﺘﻮﻧﻬﺎﯾﯽ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون ﺳـﺘﻮﻧﻬﺎي‬
‫دﯾﺪﻧﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﻏﯿﺮ ﻣﺤﺴﻮس و ﻧﮕﻬﺪارﻧﺪه دارﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرﮔﺰاران آﻓﺮﯾﻨﺸﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺨﺮ رازي ﭘﺲ از ﺑﺤﺚ ﻣﻔـّﺼ ﻠﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﻧﻈﺮي ﮐﻪ از ﻫﻤﻪ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻨﮑﻪ آﺳـﻤﺎﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺮﻗﺮارﻧﺪ و‪ -‬ﻋﻤﺪﻫﺎ‬
‫ﻫﻮ ﻗـﺪرة اﻟّﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﻨﺘـﺞ ان ﯾﻘﺎل اﻧّﻪ رﻓﻊ اﻟـّﺴ ﻤﺎء ﺑﻐﯿﺮ ﻋﻤـﺪ ﺗﺮوﻧﻬﺎي اي ﻟﻬﺎ ﻋﻤـﺪ ﻓﯽ اﻟﺤﻘﯿﻘﻪ اﻻ ان ﺗﻠﮏ اﻟﻌﻤﺪ ﻫﯽ ﻗﺪرة اﻟّﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ و‬
‫ﺣﻔﻈﻪ و ﺗﺪﺑﯿﺮه و اﺑﻘﺎﺋﻪ اّﯾﺎﻫﺎ ﻓﯽ اﻟﺠّﻮ اﻟﻌﺎﻟﯽ و اﻧّﻬﻢ ﻻ ﯾﺮون ذﻟﮏ اﻟّﺘﺪﺑﯿﺮ و ﻻ ﯾﻌﺮﻓﻮن ﮐﯿﻔّﯿﮥ ذﻟﮏ اﻻﻣﺴﺎك‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد آﺳـﻤﺎﻧﻬﺎ را در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺎ ﺳـﺘﻮﻧﻬﺎﺋﯽ ﺑﺮاﻓﺮاﺷـﺘﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ آﻧﻬﺎ را ﻧﺒﯿﻨﯽ و آن ﻗﺪرت ﺧﺪاوﻧﺪﯾﺴﺖ و‬
‫ﺣﻔﻆ و ﺗـﺪﺑﯿﺮ او ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را در ﺟﻮ ﺑﺎ ﻋﻈﻤﺖ ﺟﻬﺎن ﺑﺎﻗﯽ و ﺑﺮ ﭘﺎ داﺷـﺘﻪ و اﯾﺸﺎن‪ ،‬آن ﺗﺪﺑﯿﺮ را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و ﮐﯿﻔّﯿﺖ ﻧﮕﻬﺪاﺷـﺘﻦ آن را ﻫﻢ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ )ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪ (222 /18 -‬ﭼﻬﺎر ﺻﺪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﻧﯿﻮﺗﻦ‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬اّن اﻻرض ﻣـﺪّورة ﮐﺘﺪوﯾﺮ اﻟﮑﺮة ﻣﻮﺿﻮﻋﮥ ﻓﯽ ﺟﻮف اﻟﻔﻠﮏ‪ :‬زﻣﯿﻦ ﻫﻤﭽﻮن ﮔﻮﯾﯽ ﻣﯽﭼﺮﺧﺪ و‬
‫در وﺳﻂ ﻓﻠﮏ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺳـﭙﺲ در ﺑﺎره ﻧﯿﺮوي ﻧﮕﻬﺪارﻧـﺪه زﻣﯿﻦ در ﻓﻀﺎ و اﺟﺴﺎم ﺑﺮ روي آن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ﻷّن اﻻرض ﺑﻤﻨﺰﻟـﮥ ﺣﺠﺮ اﻟﻤﻐﻨﺎﻃﯿﺲ اﻟّـﺬي ﯾﺠﺘﺬب‬
‫اﻟﺤﺪﯾﺪ و ﻣﺎ ﻓﯿﻬﺎ اﻟﺤﯿﻮان و ﻏﯿﺮه ﺑﻤﻨﺰﻟﻪ اﻟﺤﺪﯾﺪ‪.‬‬
‫زﻣﯿﻦ ﻣﺜﻞ آﻫﻦ رﺑﺎ ﮐﻪ آﻫﻦ را ﺟﺬب ﻣﯽﮐﻨﺪ زﻣﯿﻦ ﻫﻢ ﻧﯿﺮوي ﺟﺎذﺑﻪ دارد و ﺟﺎﻧﺪاران را ﻫﻤﭽﻮن آﻫﻦ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﺬب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺑﺮده داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﮔﺮاﻧﻘﺪر ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺳﯿﺎه ﭘﻮﺳﺖ در ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮي ﯾﻌﻨﯽ ‪ 700‬ﺳﺎل ﻗﺒﻞ و ‪ 400‬ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ‪ -‬ﮐﭙﺮﻧﯿﮏ‪ -‬ﻧﯿﻮﺗﻦ‪،‬‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ﻧﮕﻬﺪارﻧﺪه زﻣﯿﻦ و ﮐﺮات را در ﻣﯿﺎن ﻓﻀﺎ ﻧﯿﺮوي ﻏﯿﺮ ﻣﺤﺴﻮس و ﻧﺎﻣﺮﺋﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻃﺒﯿﻌﺘﺸﺎن ﻧﻬﺎده ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﻌـﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬و اﺟﺰاء اﻟﻔﻠﮏ ﺗﺠـﺬﺑﻬﺎ ﻣﻦ ﮐّﻞ وﺟﻪ ﻓﻠـﺬﻟﮏ ﻻ ﺗﻤﯿﻞ اﻟﯽ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﻦ اﻟﻔﻠﮏ دون ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻻن ﻗّﻮه اﻻﺟﺰاء ﻣﺘﮑﺎﻓﺌﻪ‪ :‬ﻫﻤﻪ‬
‫اﺟﺰاء ﻓﻠﮏ ﯾﻌﻨﯽ آﺳـﻤﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬زﻣﯿﻦ را از ﻫﻤﻪ ﻃﺮف ﺟﺬب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻟﺬا ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺳﻮي ﻧﺪارد زﯾﺮا ﻧﯿﺮوي ﺟﺎذﺑﻪ ﺟﻬﺎن‬
‫و آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ از ﻫﻤﻪ ﺳﻮي ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺎوي ﺑﺮ زﻣﯿﻦ وارد ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻷّن ﻓﯽ ﻃﺒﻊ اﻟﻔﻠﮏ ان ﺗﺠﺘﺬب اﻻرض‪ -‬زﯾﺮا در ﺳـﺮﺷﺖ و ﺧﻠﻘﺖ آﺳﻤﺎن ﻧﯿﺮوي ﺟﺬب ﮐﻨﻨﺪه ﻧﻬﺎده ﺷﺪه ﮐﻪ زﻣﯿﻦ را‬
‫ﺟﺬب ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻨﮑﻪ آﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اﻟّﻠﻪ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آﺳـﻤﺎﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﺳـﺘﻮﻧﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ آﻧﻬﺎ را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﺑﺮ ﭘﺎ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫اﮔﺮ آن ﻋﻮاﻣﻞ ﮐﺎرﮔﺰار آﻓﺮﯾﻨﺶ در ﮐﺎر ﻧﺒﻮد ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻮ اﻟّﺬي رﻓﻊ اﻟّﺴﻤﻮات و‬
‫‪ /2‬رﻋﺪ(‪.‬‬
‫و ﮔـﺎﻫﯽ واژه‪ -‬رﻓﻊ‪ -‬در ﺳـﺎﺧﺘﻦ و ﺑﻨـﺎ ﮐﺮدن در وﻗﺘﯽ ﮐﻪ آن را ﺑﺮﭘـﺎ ﻣﯽداري و ﻣﯽﺳـﺎزي‪ ،‬ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﻣﺜﻞ آﯾﻪ‪َ) :‬و ِإْذ َﯾْﺮَﻓُﻊ ِإﺑ ْﺮاِﻫﯿُﻢ‬
‫اﻟ َْﻘﻮاِﻋَﺪ ﻣَِﻦ ﻟا َْﺒﯿِْﺖ‪ /127 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫و ﮔﺎﻫﯽ در ﯾﺎدآوري و ذﮐﺮ زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﻓﺮاﮔﯿﺮ و ﺟﺎري ﻣﯽﺳﺎزي ﻣﺜﻞ آﯾﻪ‪َ) :‬و َرَﻓْﻌﻨﺎ ﻟََﮏ ِذْﮐَﺮَك‪ /4 -‬اﻧﺸﺮاح(‪.‬‬
‫و زﻣﺎﻧﯽ‪ -‬رﻓﻊ‪ -‬در ﺟﺎه و ﻣﻨﺰﻟﺖ اﺳﺖ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ارزﺷﻤﻨﺪ‪ ،‬و ﺷﺮاﻓﺘﻤﻨﺪش ﻣﯽﮐﻨﯽ ﻣﺜﻞ آﯾﺎت زﯾﺮ‪:‬‬
‫)َو َرَﻓْﻌﻨﺎ ﺑَْﻌَﻀُﻬْﻢ َﻓْﻮَق ﺑَْﻌٍﺾ َدَرﺟﺎٍت‪ /32 -‬زﺧﺮف( و )َﻧْﺮَﻓُﻊ َدَرﺟﺎٍت َﻣْﻦ َﻧﺸﺎُء‪ /83 -‬اﻧﻌﺎم( و )َرﻓِﯿُﻊ اﻟﱠﺪَرﺟﺎِت ُذو اﻟ َْﻌْﺮِش(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﺑَْﻞ َرَﻓَﻌُﻪ اﻟﻠﱠُﻪ ِإﻟَﯿِْﻪ‪ /158 -‬ﻧﺴﺎء( )در ﺑﺎره ﺣﻀﺮت ﻋﯿﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه( ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﺑﺮداﺷﺘﻦ‬
‫او ﺑﻪ آﺳﻤﺎن و ﯾﺎ رﻓﻌﺖ دادن از ﻧﻈﺮ ﺷﺮاﻓﺖ و ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﻘﺎم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﺎت‪) :‬ﺧﺎﻓِـَﻀ ٌﮥ راﻓَِﻌٌﮥ‪ /3 -‬واﻗﻌﻪ( و )َو ِإﻟَﯽ اﻟﱠﺴﻤـﺎِء َﮐﯿـْ َﻒ ُرﻓَِﻌْﺖ‪ /18 -‬ﻏﺎﺷـﯿﻪ( ﮐﻪ رﻓﻌﺖ و ﺑﺮ ﭘﺎ داﺷـﺘﻦ آﺳـﻤﺎن‪ ،‬اﺷﺎره ﺑﻪ دو ﻣﻌﻨﯽ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬از ﺟﻬﺖ ﺑﻠﻨﺪي ﻣﮑﺎن و ﻣﻮﻗﻌّﯿﺖ ﻣﺎّدي‪.‬‬
‫‪ -2‬از ﺟﻬﺖ وﯾﮋﮔﯽ ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺷﺮف و ﻣﻘﺎم آﺳﻤﺎن‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ‪َ) :‬و ﻓُُﺮٍش َﻣْﺮﻓُﻮَﻋٍﮥ‪ /34 -‬واﻗﻌﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﺷـﺮﯾﻒ و ﺑﺎ ارزش‪ .‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ آﯾﺎت‪) :‬ﻓِﯽ ُﺻُﺤٍﻒ ُﻣَﮑﱠﺮَﻣٍﮥ َﻣْﺮﻓُﻮَﻋٍﮥ ُﻣَﻄﱠﻬَﺮٍة‪ /14 -‬ﻋﺒﺲ( و‬
‫)ﻓِﯽ ﺑﯿُﻮٍت َأِذَن اﻟﻠﱠُﻪ َأْن ﺗُْﺮَﻓَﻊ‪ /36 -‬ﻧﻮر(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻒ و ﻣﺘﻌﺎﻟﯽاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﻪ‪ِ) :‬إﻧﱠﻤﺎ ﯾُِﺮﯾُﺪ اﻟﻠﱠُﻪ ﻟ ِﯿُْﺬِﻫَﺐ َﻋﻨُْﮑُﻢ اﻟﱢﺮْﺟَﺲ َأْﻫَﻞ اﻟ َْﺒﯿِْﺖ‪ /33 -‬اﺣﺰاب( اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫اﻻرض‪ ،‬و دﯾﮕﺮ ﻧﺎﻣﯽ از ﺑﻐﯿﺮ ﻋﻤـﺪ ﺗﺮوﻧﻬﺎ‪ -‬ﺑﺮده ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﻠﻤﯽ دّوم ﮐﻪ از آﯾﻪ ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺴـّﻄﺢ ﻧﺒﻮدن ﮐﺮات و آﺳـﻤﺎﻧﻬﺎ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻫﺮ ﺳـﺘﻮﻧﯽ ﺑﺮاي ﻧﮕﻬﺪاﺷﺘﻦ ﭼﯿﺰي ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺠﺎﯾﯽ ﺗﮑﯿﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺳﻄﺤﯽ و ﺟﺴﻤﯽ را از ﺳﻘﻮط ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪ ،‬آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺎﻗﺪ ﺳﺘﻮن ﻣﺤﺴﻮﺳﻨﺪ ﺑﻨﺎﭼﺎر ﻣﻌّﻠﻘﻨﺪ و ﻏﯿﺮ ﻣﺴّﻄﺢ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺳﻘﻮط ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪) .‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ج ‪ 16 /1‬ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي(‪.‬‬
‫رﻓﻊ اﻟﺒﻌﯿﺮ ﻓﯽ ﺳﯿﺮه‪ :‬آن ﺷﺘﺮ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ و ﺳﺮﻋﺖ دوﯾﺪ‪.‬‬
‫رﻓﻌﺘﻪ اﻧﺎ‪ :‬او را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدم و راﻧﺪم‪.‬‬
‫ﻣﺮﻓﻮع اﻟـّﺴ ﯿﺮ‪ :‬ﺗﯿﺰﺗﮏ و ﺳـﺨﺖ رو‪) .‬ﻣﺮﻓﻮع در ﺑﺎره ﺳـﺘﻮران‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ دوﯾﺪن ﺳﺮﯾﻊ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺘﻬﺎ را ﺑﺎ ﺳﺨﺘﯽ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽدوﻧﺪ‪-‬‬
‫)ﻣﺼﺒﺎح و ﻣﻘﺎﺋﯿﺲ(‪.‬‬
‫رﻓﻊ ﻓﻼن ﻋﻠﯽ ﻓﻼن ﮐﺬا‪ :‬ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺑﻮد ﭘﺨﺶ و ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﻟّﺮﻓﺎﻋﮥ‪ :‬ﭼﯿﺰي ﮐﻪ زﻧﺎن ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ و ﺑﺮ آﻣﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫( ) )رق( ]رق ‪ ... :‬ص ‪96 :‬‬
‫اﻟّﺮّﻗﮥ ﻣﺜﻞ اﻟّﺪﻗﮥ‪ -:‬اﺳﺖ وﻟﯽ‪ -‬دّﻗﮥ‪ -‬در وﻗﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺮاﻋﺎت ﻫﻤﻪ ﺟﻮاﻧﺐ ﮐﺎر ﺑﺸﻮد و‪ -‬رّﻗﮥ‪ -‬ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﻋﻤﻖ و ژرﻓﯽ آن اﺳﺖ‬
‫ﭘﺲ وﻗﺘﯽ واژه‪ -‬رّﻗﮥ‪ -‬در ﺑﺎره ﺟﺴﻤﯽ ﺑﮑﺎر رود‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ ﺻﻔﺎﻗﻪ‪ :‬ﺳﺨﺘﯽ و زﻣﺨﺘﯽ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫ﺛﻮب رﻗﯿﻖ و ﺛﻮب ﺻﻔﯿﻖ‪ :‬ﺟﺎﻣﻪ ﻧﺮم و ﺟﺎﻣﻪ ﺧﺸﻦ‪.‬‬
‫و ﻫﺮ ﮔﺎه‪ -‬رﻗﯿﻖ‪ -‬در ﺑﺎره ﺟﺎن و ﻧﻔﺲ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ ﺟﻔﻮة و ﻗﺴﻮة اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺨﺖ دل‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻼن رﻗﯿﻖ اﻟﻘﻠﺐ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ او ﻧﺮﻣﺪل اﺳﺖ و ﻋﮑﺴﺶ‪ -‬ﻗﺎﺳﯽ اﻟﻘﻠﺐ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟّﺮّق‪ -‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﮐﺎﻏﺬ ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻓِﯽ َرﱟق َﻣﻨُْﺸﻮٍر‪ /3 -‬ﻃﻮر(‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ‪ -‬رّق‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻻك ﭘﺸﺖ ﻧﺮ و ﺑﺎﺧﻪ‪.‬‬
‫و اﻟّﺮّق‪ :‬ﺑﺮده داﺷﺘﻦ و رﻗﯿﻖ‪ :‬ﺑﺮده و ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﮐﻪ ﺟﻤﻊ آن ارّﻗﺎء‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺮّق ﻓﻼن ﻓﻼﻧﺎ‪ :‬او را ﺑﺮده و ﺑﻨﺪه ﮐﺮد‪.‬‬
‫رﻗﺮاق‪ :‬رﻗﯿﻖ ﺑﻮدن ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ و ﺷﺮﺑﺖ‪.‬‬
‫رﻗﺮاﻗﮥ‪ :‬زﻻل و ﮐﻤﺮﻧﮓ‪.‬‬
‫اﻟّﺮّﻗﮥ‪ :‬زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ اﻃﺮاﻓﺶ را آب ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﻋّﻠﺖ رﻃﻮﺑﺘﺶ ﻧﺮم اﺳﺖ‪.‬‬
‫أﻋﻦ ﺻﺒﻮح ﺗﺮّﻗﻖ »‪«1‬؟‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ آﯾﺎ از ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﭼﺎﺷﺖ و ﺻﺒﺤﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﺮﻣﯽ ﺳﺨﻦ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ ﺑﻪ ﺻﻮرت‪ -‬ﻋﻦ ﺻﺒﻮح ﺗﺮﻗﻖ‪ -‬در ﻣﺂﺧﺬ دﯾﮕﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪه ﻓﻘﻂ زﻣﺨﺸﺮي و راﻏﺐ رﺣﻤﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ؟‪.‬‬
‫( ) )رﻗﺐ( ]رﻗﺐ ‪ ... :‬ص ‪97 :‬‬
‫اﻟّﺮﻗﺒـﮥ‪ :‬اﺳﻢ ﻋﻀﻮ ﻣﻌﺮوف ﺑﺪن )ﮔﺮدن( ﺳـﭙﺲ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺗﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و در ُﻋِﺮف ﺳـﺨﻦ آن را ﺑﺮاي ﺑﺮدﮔﺎن ﺑﮑﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫از واژهﻫﺎي رأس و ﻇﻬﺮ )ﺳﺮ و ﭘﺸﺖ( ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺮﮐﻮب‪ -‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻼن ﯾﺮﺑﻂ ﮐﺬا راﺳﺎ و ﮐﺬا ﻇﻬﺮا »‪) «1‬او آن ﺗﻌﺪاد‪ -‬رأس و ﻇﻬﺮ )ﺳـﺘﻮران را( ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد و در ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺸﺎن ﻣﯽﺑﻨﺪد ﮐﻨﺎﯾﻪ از اﻏﻨﺎم و‬
‫ﺣﻼل ﮔﻮﺷﺘﻬﺎ و ﻣﺮﮐﺒﻬﺎي ﺳﻮاري اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َﻣْﻦ َﻗَﺘَﻞ ُﻣْﺆﻣِﻨًﺎ َﺧَﻄًﺄ َﻓَﺘْﺤِﺮﯾُﺮ َرَﻗَﺒٍﮥ ُﻣْﺆﻣَِﻨٍﮥ‪ /96 -‬ﻧﺴﺎء( و )َو ﻓِﯽ اﻟﱢﺮﻗﺎِب »‪ /177 -«2‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫اﻟّﻠﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﻠﻪ ﭘﺮﺳﺸـﯽ ﮐﻪ ﺻـﺤﯿﺢ آن اﺳﺖ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﺻﻠﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدي ﺑﻪ ﻧﺎم‪ -‬ﺟﺎﺑﺎن‪ -‬ﺷﺒﺎﻧﮕﺎه ﻗﻮﻣﯽ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫او را ﮐﺎﻣﻼـ از ﻏـﺬا و ﻧﻮﺷـﯿﺪﻧﯽ اﺷـﺒﺎع ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﭘﺲ از ﻧﻮﺷـﯿﺪن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺮﻣﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ اﮔﺮ ﭼـﺎﺷﺖ ﻫﻢ ﻫﻤﯿﻦ ﮔـﻮﻧﻪ ﺳـﯿﺮم ﮐﻨﯿـﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﺴـﺎﻓﺮﺗﻢ را اداﻣـﻪ دﻫـﻢ‪ ،‬ﻣﯿﺰﺑـﺎن ﺑـﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﺣﺎﻻـ ﮐﻪ ﺷﺐ اﺳﺖ ﺑـﺎ اﯾﻦ ﻧﺮﻣﯽ از ﺻـﺒﺢ ﺳـﺨﻦ ﻣﯽﮔـﻮﺋﯽ ﮐﻨـﺎﯾﻪ از اﯾﻨﮑﻪ ﺗـﻮ دﻟﺖ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺻﺒﺢ ﻫﻢ ﺑﻬﺘﺮ از اﯾﻦ ﭘﺬﯾﺮاﺋﯽ ﺷﻮي وﻟﯽ ﺑﻪ روي ﺧﻮدت ﻧﻤﯽآوري و ﻧّﯿﺘﺖ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﺆال آن ﻫﻢ ﺑﺎ ﻧﺮﻣﯽ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﯽ‬
‫زﯾﺮا ﻫﻤﯿﺸﻪ‪ -‬اﻟﮑﻨﺎﯾﻪ اﺑﻠﻎ ﻣﻦ اﻟّﺘﺼﺮﯾﺢ‪) -‬ﻣﺠﻤﻊ اﻻﻣﺜﺎل ‪ -21 /2‬اﺳﺎس اﻟﺒﻼﻏﻪ ‪ -173‬ﻟﺲ ‪.(125 /10‬‬
‫اﯾﻦ ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ در ﺑﺎره ﮐﺴﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ دﻟﺶ ﭼﯿﺰي را ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ و ﺑﺎ زﺑﺎن ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫)‪ (1‬در زﺑـﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮاﺗﯽ ﻫﺴﺖ ﻣﺜﻼ ﺑﺮاي ﺷﺘﺮ‪ -‬ﻧﻔﺮ و ﺑﺮاي ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪ و ﮔﺎو‪ -‬رأس‪ -‬ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧـﺪ‪ -‬ﺻـﺪ ﻧﻔﺮ ﺷﺘﺮ‪ -‬ﻫﺰار‬
‫رأس ﮔﺎو و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ و ﺑﺮاي ﻧﺴﻞ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ واژه ﭘﺸﺖ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﭼﻬﺎر ﭘﺸﺖ‪ -‬ده ﭘﺸﺖ‪ ،‬ﻫﺰار ﭘﺸﺖ آدم‪ ،‬از واژه ﮔﺮدن ﻫﻢ ﻋﺒﺎرات ﮔﺮدنﻫﺎ‬
‫را ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ آورد‪ ،‬و ﮔﺮدﻧﮑﺸﺎن ﻧﻈﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻌﺮاي ﻧﺎﻣﺪار‪ ،‬ﮔﺮد ﻧﻔﺮ از ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻐﺮور و ﻣﺘﮑّﺒﺮ‪.‬‬
‫ﺳﻌﺪي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﻮاﺿﻊ ز ﮔﺮداﻧﻔﺮازان ﻧﮑﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬دو ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻬّﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﻮي اﻟّﻠﻪ ﺑﺮاي آزادي ﺑﺮدﮔﺎن و راه ﺑﻪ ﺳﻮي آزادﯾﺸﺎن ﺻﺎدر ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﮑﯽ آﯾﻪ ‪ /177‬ﺑﻘﺮه اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮي آﯾﻪ ‪ /60‬ﺗﻮﺑﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﺷـﮑﻮﻫﺘﺮﯾﻦ ﻣﻮاد ﺟﻬـﺎن ﺷـﻤﻮل ﻗـﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳـﯽ اﺳـﻼم اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﻬﻢ در دﻧﯿﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺑﯿﺴﺖ ﻗﺮن‬
‫ﺗﻤّﺪن‪ ،‬و ﺗﮑﺎﻣﻞ اﺑﺰار ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻫﻨﻮز در ﺟﻬﺎن ﻏﺮب ﯾﺎ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﻣﺘﻤّﺪن ﮔﺮدن اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ و‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻬﺎي ﺧﻮد را ﺑﭙﺮدازد ﺗﺎ آزاد ﺷﻮد اﯾﻨﺎن از ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫__________________________________________________‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪﺷﺎن در زﯾﺮ ﺑﺎر ﺑﺮدﮔﯽ و اﺳﺎرت ﺷـﻬﻮات و ﻫﻮﺳـﻬﺎي ﺑﺮﺗﺮيﺟﻮﯾﯽ و ﻗﺪرت ﻃﻠﺒﯽ ﮐﺎﭘﯿﺘﺎﻟﯿﺰم و ﺳـﺮﻣﺎﯾﻪداري از ﯾﮏ ﻃﺮف و از‬
‫ﺳﻮي دﯾﮕﺮ اﻧـﺪﯾﺸﻪﻫﺎ و ﮔﺮدﻧﻬـﺎي ﻓﮑﺮي ﻣﯿﻠﯿﻮﻧﻬـﺎ اﻧﺴﺎن ﮐﻪ ﺳـﻠﺐ ﺗﻔّﮑﺮ آزاد و ﯾﮏ ﺑﻌـﺪي و ﻣﺤـﺪود ﻧﻤﻮدن ﻣﺴﺘﻀـﻌﻔﺎن ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﯾﺎدﺷﺎن آواي ﻫﺎﺑﯿﻠﯿﺎن و ﺑﺮدﮔﺎن ﺷﮑﻨﺠﻪ ﻗﺮون را در زﯾﺮ ﺿﺮﺑﺎت ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ در ﺟﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي ﺳﯿﺎه و ﺳﭙﯿﺪ را‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎن ﻫﻢ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ و ﺟﺪا از ﻫﻢ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺛﺮوﺗﻬﺎي ﺳـﺮﺷﺎر ﮐﺸﻮرﺷﺎن را در ﻗﺎّرهﻫﺎي آﻓﺮﯾﻘﺎ و آﺳـﯿﺎ ﻏﺎرت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ از‬
‫ﺗﺒﻌﯿﺾ ﻧﮋادي ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮد و در راه ﻣﮑﺘﺐﻫﺎ و آرﻣﺎﻧﻬﺎي ﺑﺮﺗﺮي ﺟﻮﯾﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم اﻣﭙﺮﯾﺎﻟﯿﺰم و ﻧﺎزﯾﺰم و ﺻﻬﯿﻮﻧﯿﺰم و ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺰم و ‪...‬‬
‫ﻣﯿﻠﯿﺎردﻫـﺎ اﻧﺴـﺎن ﻗﺮﺑـﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧـﺪ و آن اﺻﻮل ﻏﯿﺮ اﻧﺴـﺎﻧﯽ را ﺑـﺎ ﻗـﺪرت و ﺷـّﺪت ﺗﺒﻠﯿﻎ و ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن ﻣﮑﺘﺐﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺤﺘﻮاﯾﺶ اﻧﺴﺎﻧﻬـﺎ را ﺳـﺮﻣﺴﺖ ﻏﺮور ﺑﺮﺗﺮي ﺟﻮﯾﯽ و ﺑﯽ اﻋﺘﻘـﺎدي ﺑﻪ ﻫﺴﺘﯽ ﺑﺨﺶ ﺟﻬﺎن و آﯾﻨـﺪه اﻧﺴﺎن ﻣﯽﻧﻤﺎﯾـﺪ و ﺣﯿﻮاﻧﯽ زﯾﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻤﺎم ﺗﺒﻠﯿﻐﺎﺗﺶ اراﺋﻪ ﻣﯽﺷﻮد در ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﻏﻮﻏﺎ و ﻫﺮج و ﻣﺮج و ﺟﻨﺎﯾﺘﻬﺎ ﺗﻨﻬﺎ اﺳـﻼم و آﺋﯿﻦ رﻫﺎﺋﯽ ﺑﺨﺶ اوﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﭼﻬﺎرده ﻗﺮن اﺳـﺖ‬
‫ﺑﺎﻧـﮓ ﺑﺮﻣﯽدارد و ﯾﮑﯽ از ﻣﺼـﺎرف و ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﯿـﺎت اﺳـﻼﻣﯽ را ﺑﺮاي آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮدهﻫـﺎ و ﮔﺮدنﻫـﺎ از ﯾﻮغ ﺳـﺘﻢ اﺳـﺘﻌﻤﺎر ﺑﺮﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد اﯾﻨﮏ ﺗﺮﺟﻤﻪ آﯾﺎت ﻓﻮق‪:‬‬
‫آﯾﻪ ‪ /177‬ﺑﻘﺮه‪ :‬ﻧﯿﮑﯽ آن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺻﻮرﺗﻬﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻧﮑﻮﮐﺎران آن ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا و روز‬
‫ﺟﺰا‪ -‬ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن‪ -‬ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎي آﺳـﻤﺎﻧﯽ‪ -‬و ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮان اﯾﻤـﺎن دارد و از دﺳـﺖ رﻧـﺞ ﺧـﻮﯾﺶ ﮐـﻪ آن را دوﺳﺖ دارد ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸـﺎن‪ -‬ﯾﺘﯿﻤـﺎن‪-‬‬
‫ﺗﻨﮕﺪﺳـﺘﺎن‪ -‬در راه ﻣﺎﻧﺪهﻫﺎ‪ -‬ﺧﻮاﻫﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ و در راه آزادﮔﯽ ﺑﺮدﮔﺎن ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻤﺎز ﮐﻨﻨﺪ و زﮐﺎت دﻫﻨﺪ و ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ وﻓﺎ‬
‫دارﻧﺪ و در ﺳﺨﺘﯽ و ﺑﯿﻤﺎري و ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ ﭘﺎﯾﺪاران‪ ،‬آري ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﻨﺪ ﮐﻪ راﺳﺘﮕﻮﯾﺎن و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎراﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫آﯾﻪ ‪ /60‬ﺗﻮﺑﻪ‪ :‬زﮐﺎت )ﻣﺎﻟﯿﺎت اﺳﻼﻣﯽ( ﻓﻘﻂ از آن‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﺎن ‪ -2‬ﻣﺴﮑﯿﻨﺎن ‪ -3‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﮐﺎر اﺟﺮاي زﮐﺎﺗﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮﻧﺪ وﻟﯽ ﺗﻮّﺟﻪ و ﺗﻤﺎﯾﻞ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد و اﺳﻼم در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ از ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﮐﻪ در ﻋﻘﯿﺪه ﺿﻌﯿﻔﻨﺪ و ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻣﺆﻣﻨﺸﺎن ﮐﺮد‪.‬‬
‫‪ -6‬و ﺑﺎﻻﺧﺮه آزادي ﺑﺮدﮔﺎن‪.‬‬
‫‪ -7‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺪرت ﭘﺮداﺧﺖ ﻗﺮض ﺧﻮد ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -8‬و ﻣﺼﺮف در راه ﺧﺪا‪.‬‬
‫‪ -9‬ﮐﻤﮏ ﺑﻪ درﻣﺎﻧﺪﮔﺎن از دﯾﺎر ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬اﯾﻨﻬﺎ واﺟﺒﺎﺗﯽ از ﺳﻮي ﻓﺮﻣﺎن اﻟﻬﯽ اﺳﺖ و او ﻋﻠﯿﻢ و ﺣﮑﯿﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﺻـﺮف ﻫﺰﯾﻨﻪ زﮐـﺎت در راه آزادي ﺑﺮدﮔـﺎن را ﻫﻤﻪ رﺳﺎﻟﻪﻫﺎ ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧﺪ وﻟﯽ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻃﻊ اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ در ﺗﺤﺮﯾﺮ اﻟﻮﺳـﯿﻠﻪ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮدﮔﺎن ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ و اﺟﺒﺎري ﻣﯽﺷﻮد ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﮐﻪ در ذﯾﻞ ﻗﺴـﻤﺖ ﭘﻨﺠﻢ ﺗﻔﺴﯿﺮ )ﻓﯽ اﻟّﺮﻗﺎب( ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ‪ :‬ﺑﻞ ﻣﻄﻠﻖ ﻋﺘﻖ اﻟﻌﺒﺪ ﺳﻮاء‬
‫وﺟـﺪ ﻣﺴـﺘﺤّﻖ ﻟﻠّﺰﮐـﺎة ام ﻻ ﻓﻬـﺬا اﻟـّﺼ ﻨﻒ ﻋﺎم اﻟﻤﻄﻠﻖ ﻋﺘﻖ رﻗﺒـﮥ‪ :‬آزادي ﺑﺮدﮔﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ در ﺑﺎره ﻫﻤﻪ ﺑﺮدﮔﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﻮﻣّﯿﺖ‬
‫دارد و ﺑﻪ ﻣﻄﻠﻖ آزادي آﻧﻬﺎ ﺗﻌﻠّﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬در ﺑﺮدﮔﺎن ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﻫﻢ ﺷﺮط آﻧﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻣﻘﺪاري از زﮐﺎت در راه آزادﯾﺸﺎن ﺻﺮف و ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫رﻗﺒﺘﻪ‪ :‬ﺑﻪ ﮔﺮدﻧﺶ زدم‪.‬‬
‫رﻗﺒﺘﻪ‪ :‬ﺣﻔﻈﺶ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫)رﻗﯿﺐ‪ (:‬ﻧﮕﻬﺒـﺎن‪ ،‬و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﯾـﺎ ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﻣﺮاﻋـﺎت ﮐﺮدن و ﺣﻔـﻆ ﻧﻤﻮدن ﺷـﺨﺺ ﻣﻮرد ﻧﮕﻬـﺪاري اﺳﺖ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪-‬‬
‫رﻗﯿﺐ‪ -‬ﺑﺮاي ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﮔﺮدن ﻣﯽﮐﺸﺪ و ﺳﺮش را ﺑﺎﻻ ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و اْرَﺗِﻘﺒُﻮا ِإﻧﱢﯽ َﻣَﻌُﮑْﻢ َرﻗِﯿٌﺐ‪ /93 -‬ﻫﻮد(‪.‬‬
‫)ﺳـﺨﻦ ﺣﻀـﺮت ﺷـﻌﯿﺐ ﺑﻪ ﻗﻮم ﻧﺎﻓﺮﻣﺎن ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ از ﺳـﺮﻧﻮﺷﺖ ﻗﻮم ﻋﺎد و ﺛﻤﻮد و ﻫﻮد ﻋﺒﺮت ﮔﯿﺮﯾـﺪ آﻧﻬﺎ ﺑﺎز‬
‫ﻟﺠﺎﺟﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺷﻌﯿﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻋﺬاب و ﻓﺮﺟﺎم ﮐﺎرﺗﺎن ﺑﺎﺷﯿﺪ ﻣﻦ ﻫﻢ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻣﯽﻣﺎﻧﻢ(‪.‬‬
‫در آﯾـﺎت‪ِ) :‬إﻟ ﱠﺎ ﻟَـَﺪﯾِْﻪ َرﻗِﯿٌﺐ َﻋﺘِﯿـٌﺪ‪ /18 -‬ق( و )ﻻــ َﯾْﺮﻗُﺒـُ ﻮَن ﻓِﯽ ُﻣـْﺆﻣٍِﻦ ِإﻟ ‪‬ﺎ َو ﻻـ ِذﱠﻣًﮥ‪ /10 -‬ﺗﻮﺑﻪ( )در ﺑـﺎره ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﭘﯿﻤـﺎن ﺧﻮﯾﺶ رﻋـﺎﯾﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨـﺪ( ﻣﺮﻗﺐ‪ :‬ﭘﺎﺳـﮕﺎه و ﻣﮑـﺎن ﻣﺮﺗﻔﻌﯽ ﮐﻪ ﻧﮕﻬﺒـﺎن ﺑﺮ آن اﺷـﺮاف دارد‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ -‬اﻣﯿﻦ و ﻣﺴـﺌﻮل ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﺮﻋﻪ و ﺷـﺮط‬
‫ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺳـﺮﭘﺮﺳﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﺷﺮﻃﯽ ﻗﻤﺎر ﻣﯽﺑﺎزﻧﺪ و ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و ﻣﯽﻧﻮﺷﻨﺪ و ﻧﯿﺰ رﻗﯿﺐ‪ -‬ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺗﯿﺮي اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﭘﺮﺗﺎب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫)ﺗﺮّﻗﺐ‪ (:‬ﺑﺎ اﺣﺘﯿﺎط ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ و دور اﻧﺪﯾﺸﯽ ﮐﺮد ﻣﺜﻞ آﯾﻪ‪َ) :‬ﻓَﺨَﺮَج ﻣِﻨْﻬﺎ ﺧﺎﺋِﻔًﺎ َﯾَﺘَﺮﻗﱠُﺐ‪ /21 -‬ﻗﺼﺺ(‪.‬‬
‫رﻗﻮب‪ :‬زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ داﺷـﺘﻦ ﻓﺮزﻧـﺪان زﯾـﺎد ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻣﺮدن ﻧﻮزادان ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺷﺘﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﺳـﯿﺮاب ﺷـﺪن ﺷﺘﺮ دﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ ﺗﺎ ﻧﻮﺑﺘﺶ ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻓﺨﺮ رازي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬در ﭼﻬﺎر ﮔﺮوه ﻓﻮق ﺣﺮف )ل( ﻫﺴﺖ ﻣﺜﻞ ﻟﻠﻔﻘﺮاء و ﻟﻠﻤﺴﺎﮐﯿﻦ‪ -‬وﻟﯽ در ﻗﺴـﻤﺖ ﭘﻨﺠﻢ )و ﻓﯽ اﻟّﺮﻗﺎب( آﻣﺪه ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺳﻬﻤﺸﺎن در راه آزادي آﻧﻬﺎ ﺻـﺮف ﺷﻮد ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن داده ﺷﻮد ﺑﻠﮑﻪ در راه آزادي ﺑﺮدﮔﺎن ﺟﻬﺎن ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ و ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ‬
‫ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻓﯿﻮﺿﻊ ﻧﺼﯿﺒﻬﻢ ﻓﯽ ﺗﺨﻠﯿﺺ رﻗﺒﺘﻬﻢ ﻋﻦ اﻟّﺮق )ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪.(112 /16 -‬‬
‫ارﻗﺒﺖ ﻓﻼﻧﺎ ﻫـﺬه اﻟـّﺪار‪ :‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪاي ﺑﻪ ﮐﺴـﯽ ﺑﺒﺨﺸـﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮش و ﻣﺮﮔﺶ از آن ﺧﺎﻧﻪ اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﻨـﺪ ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ آن‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺮﮔﺶ را اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽﮐﺸﺪ و اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺨﺸﺶ را‪ -‬رﻗﺒﯽ و ﻋﻤﺮي‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )رﻗﺪ( ]رﻗﺪ[‪ ... :‬ص ‪100 :‬‬
‫اﻟّﺮﻗﺎد‪ :‬ﺧﻮاب اﻧﺪك و ﺧﻮش‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬رﻗﺪ رﻗﻮدا‪ -‬ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻠﺶ‪ -‬راﻗﺪ‪ -‬و ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬رﻗﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ُﻫْﻢ ُرﻗُﻮٌد‪ /18 -‬ﮐﻬﻒ( )ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻮاب اﺻﺤﺎب ﮐﻬﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﺤﺴﺒﻬﻢ اﯾﻘﺎﻇﺎ و ﻫﻢ رﻗﻮد‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ آﻧﭽﻨﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺪارﺷﺎن ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﯽ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﺧﻔﺘﮕﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺎ واژه‪ -‬رﻗﻮد‪ -‬ﺗﻮﺻﯿﻔﺸﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ از زﯾﺎدي و ﻃﻮل ﺧﻮاﺑﺸﺎن ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺮگ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ زﯾﺮا در ﺑﺎره آﻧﻬﺎ‬
‫اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدهاﻧﺪ و اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﺑﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮگ ﮐﻤﯽ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪) :‬ﯾﺎ َوﯾَْﻠﻨﺎ َﻣْﻦ ﺑََﻌَﺜﻨﺎ ﻣِْﻦ َﻣْﺮَﻗِﺪﻧﺎ‪ /52 -‬ﯾﺲ( )اي واي ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ از ﺧﻮاﺑﮕﺎﻫﻤﺎن ﻣﺎ را ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ(‪.‬‬
‫ارﻗﺪ اﻟّﻈﻠﯿﻢ‪ :‬ﺷﺘﺮ ﻣﺮغ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاب را از ﺧﻮدش راﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )رﻗﻢ( ]رﻗﻢ ‪ ... :‬ص ‪100 :‬‬
‫اﻟّﺮﻗﻢ‪ :‬ﺧﻂ ﭘﺮ رﻧﮓ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﻟّﺮﻗﻢ‪ :‬ﻧﻘﻄﻪﮔﺬاري ﮐﺘﺎب و ﻧﻮﺷﺘﻪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ) :‬ﮐﺘﺎٌب َﻣْﺮﻗُﻮٌم‪ /9 -‬ﻣﻄّﻔﻔﯿﻦ( ﺑﺮ دو وﺟﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺎﻻ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻼن ﯾﺮﻗﻢ ﻓﯽ اﻟﻤﺎء‪) :‬او ﺑﺮ آب رﻗﻢ ﻣﯽزﻧـﺪ و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ( اﯾﻦ ﻣﺜﻞ در ﺑﺎره ﮐﺴـﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﮐﺎرﻫﺎ ﻣﻬﺎرت و اﺳـﺘﺎدي دارد و‬
‫ﺣﺎذق اﺳﺖ‪.‬‬
‫و در ﺑﺎره اﺻﺤﺎب اﻟّﺮﻗﯿﻢ »‪ -«1‬دو ﻧﻈﺮ ﻫﺴﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻧﺎم ﻣﮑﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺳﻨﮕﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﺸﺎن ﺑﺮ آن ﺣﮏ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﻗﻤﺘﺎ اﻟﺤﻤﺎر‪ :‬اﺛﺮ و ﻧﺸﺎﻧﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮ دﺳﺘﺎن اﻻغ و اﺳﺐ داغ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﯽﻧﻬﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫ارض ﻣﺮﻗﻮﻣﮥ‪ :‬زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﺜﻞ ﺧﻄﻮط ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ردﯾﻒ ﺳﺒﺰي دارد‪) .‬ﺳﺒﺰﯾﮑﺎري ﺧﻄﯽ و َﮐﺮدي(‪.‬‬
‫اﻟّﺮﻗﻤّﯿﺎت‪ :‬ﺗﯿﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺷﻬﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﻨّﻮره اﺳﺖ‪) .‬و در آن ﺑﺨﺶ از ﺷﻬﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ آن ﺗﯿﺮﻫﺎ را ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻨﺪ(‪.‬‬
‫( ) )رﻗﯽ( ]رﻗﯽ ‪ ... :‬ص ‪101 :‬‬
‫رﻗﯿﺖ ﻓﯽ اﻟّﺪرج و اﻟّﺴﻠﻢ‪ :‬از ﭘّﻠﻪﻫﺎ و ﻧﺮدﺑﺎن ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻢ‪.‬‬
‫ارﺗﻘﯿﺖ‪ :‬ﻧﯿﺰ در ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓﻠَْﯿْﺮَﺗُﻘﻮا ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْﺳﺒﺎِب‪ /10 -‬ص( )ﺑﺎ ﺳﺒﺐﻫﺎ و وﺳﺎﯾﻠﯽ ﺑﺎﻻ روﯾﺪ(‪.‬‬
‫ارق ﻋﻠﯽ ﺿﻠﻌﮏ‪ :‬ﻫﺮ ﭼﻘﺪر ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ و ﻧﯿﺮو داري ﺑﺎﻻ ﺑﺮو‪.‬‬
‫رﻗﯿﺖ ﻣﻦ اﻟﺮﻗﯿـﮥ‪ :‬از ﺳـﺤﺮ و اﻓﺴـﻮن دور ﺷـﺪم )رﻗﯿـﮥ‪ -‬ﮐﻨـﺎﯾﻪ از اﻓﺴـﻮن ﮐﺮدن اﺳﺖ ﻓﻌﻠﺶ‪ -‬رﻗﯽ‪ ،‬ﯾﺮﻗﯽ‪ ،‬رﻗﯿـﺎ‪ -‬اﺳـﻤﺶ‪ -‬رﻗـّﯿ ﺎ و اﺳـﻢ‬
‫ﻣّﺮهاش‪ -‬رﻗﯿﻪ‪ -‬ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬رﻗﯽ‪ -‬اﺳﺖ وﻟﯽ‪ -‬رﻗﯽ ﯾﺮﻗﯽ رﻗّﯿﺎ و ارﺗﻘﺎء و ارﻗﺎء و ﺗﺮﻗﯽ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺻﻌﻮد و ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ(‪.‬‬
‫ﮐﯿﻒ رﻗﯿﮏ و رﻗﯿﺘﮏ‪ -‬اوﻟﯽ ﻣﺼﺪر اﺳﺖ و دّوﻣﯽ اﺳﻢ اﺳﺖ‪) .‬اﻓﺴﻮن و ﺻﻌﻮدت‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﯾﺎﻗﻮت ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﻃﺮف ﺷﺎم ﻣﺤّﻠﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم‪ -‬رﻗﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ اﺻﺤﺎب ﮐﻬﻒ در آﻧﺠﺎ ﺑﻮدهاﻧﺪ وﻟﯽ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
‫در ﮐﺸﻮرﻫﺎي روم ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓّﺮاء ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آﯾﻪ )َأْم َﺣِﺴﺒَْﺖ َأﱠن َأْﺻﺤﺎَب اﻟ َْﮑْﻬِﻒ َو اﻟﱠﺮﻗِﯿِﻢ ﮐﺎﻧُﻮا ﻣِْﻦ آﯾﺎﺗِﻨﺎ َﻋَﺠﺒًﺎ‪ /9 -‬ﮐﻬﻒ( ﻟﻮح ﺳﺮﺑﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ ﻧﺎم اﻧﺴﺎب و اﺳﻤﺎء و‬
‫دﯾﻨﺸﺎن را ﺑﺮ آن ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬رﻗﯿﻢ‪ -‬اﺳﻢ ﻗﺮﯾﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ ﺳﺎﮐﻦ ﺑﻮدﻧﺪ و اﺳﻢ ﮐﻮﻫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﺎر اﺻﺤﺎب‬
‫ﮐﻬﻒ اﺳﺖ ﻋﮑﺮﻣﻪ از اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﻣﺎ ادري ﻣﺎ اﻟّﺮﻗﯿﻢ‪ ،‬اﮐﺘﺎب ام ﺑﻨﯿﺎن ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻢ ﮐﻪ رﻗﯿﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪاي و ﻟﻮﺣﯽ‬
‫ﺑﻮده ﯾﺎ ﺳﺘﻮن و ﺑﻨﯿﺎﻧﯽ‪.‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻟَْﻦ ﻧُْﺆﻣَِﻦ ﻟ ُِﺮﻗِﯿﱢَﮏ‪ /93 -‬اﺳﺮاء( )در ﺑﺎره ﻣﻌﺮاج ﯾﺎ اﺳﺮاء ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﯿﻦ آن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‬
‫ﺑﺎور ﻧﺪارﯾﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ از آﻧﺠﺎ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﯿﺎوري ﮐﻪ آن را ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬و ﻗِﯿَﻞ َﻣْﻦ )راٍق(‬
‫‪ /27 -‬ﻗﯿﺎﻣﻪ( ﭼﻪ ﮐﺴـﯽ ﭘﻨﺎﻫﺶ ﻣﯽدﻫـﺪ و ﺑﺎ اﻓﺴﻮن ﻧﺠﺎﺗﺶ ﻣﯽدﻫـﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺴـﯽ او را ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺮد و اﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ اﺷﺎرهاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫و اذا اﻟﻤﻨّﯿﮥ اﻧﺸﺒﺖ اﻇﻔﺎرﻫﺎ اﻟﻔﯿﺖ ﮐّﻞ ﺗﻤﯿﻤﮥ ﻻ ﺗﻨﻔﻊ »‪«1‬‬
‫)زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮگ ﭼﻨﮕﺎل ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮد آﻧﮕﺎه در ﻣﯽﯾﺎﺑﯽ ﮐﻪ دﻋﺎء ﭼﺸﻢ زﺧﻢ ﺑﻪ او ﺳﻮدي ﻧﻤﯽدﻫﺪ(‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻌﻨﺎي آﯾﻪ‪َ) :‬و ﻗِﯿَﻞ َﻣْﻦ راٍق‬
‫‪ /27 -‬ﻗﯿﺎﻣﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ روح ﺗﺮا ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ آﯾﺎ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن رﺣﻤﺘﻨﺪ ﯾﺎ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻋﺬاب؟‬
‫)اﻟّﺘﺮﻗﻮة(‪ :‬اﺳـﺘﺨﻮان ﭼﻨﺒﺮه ﮔﺮدن ﮐﻪ ﺟﻠﻮي ﮔﻠﻮ و ﺑﺎﻻي ﺳﯿﻨﻪ اﺳﺖ و ﺟﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ در آن ﺑﺎﻻ ﻣﯽآﯾﺪ )ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺮﻣﯽ و ﺧﻤﯿﺪﮔﯿﺶ(‬
‫)َﮐﻠﱠﺎ ِإذا ﺑََﻠَﻐِﺖ اﻟﺘﱠﺮاﻗَِﯽ‪ /26 -‬ﻗﯿﺎﻣﻪ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﺗﺸﺒﯿﻬﺎت زﯾﺒﺎ در ﻗﺼﯿﺪه ﻋﯿﻨّﯿﻪ ﻣﻌﺮوف اﺑﻮ ذؤﯾﺐ ﻫﺬﻟﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻤﯿﻤﻪ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻬﺮهﻫـﺎ و دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﺮدن و ﺑﺎزوي ﻧﻮزادان زﯾﺒﺎ ﻣﯽﺑﻨﺪﻧـﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﻨـﺪار ﺧﻮد از زﻫﺮ ﭼﺸﻢ دﯾﮕﺮان ﻣﺼﻮن ﺑﻤﺎﻧـﺪ ﻣﻄﻠﻊ‬
‫ﻗﺼﯿﺪه ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻣﻦ اﻟﻤﻨﻮن و رﯾﺒﻬﺎ ﺗﺘﻮّﺟﻊ و اﻟﺪﻫﺮ ﻟﯿﺲ ﺑﻤﺘﻌﺐ ﻣﻦ ﯾﺠﺰع!؟‬
‫آﯾﺎ از ﻣﺮگ و روزﮔﺎر ﻧﺎﻟﻪ ﺳﺮ ﻣﯽدﻫﯽ وﻟﯽ دﻫﺮ روزﮔﺎر دﻟﺶ ﻧﺮم ﻧﯿﺴﺖ و ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ زاري ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺧﺸﻨﻮد ﻧﻤﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫اﺑـﻮ ذؤﯾﺐ ﻫﻔﺖ ﭘﺴـﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ از ﺑﯿﻤـﺎري ﻃـﺎﻋﻮن در ﻣﺼـﺮ ﻣﯽﻣﯿﺮﻧـﺪ و ﻃﻔـﻞ ﮐـﻮﭼﮑﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﯽﻣﺎﻧـﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﺗّﺒـﺎ ﺑـﺎ ﻣـﺎدرش ﮔﺮﯾﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و اﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪه ﭘﻨﺪ آﻣﻮز را ﺧﻄﺎب ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺳﺮوده ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻓﺎﻟﻌﯿﻦ ﺑﻌﺪﻫﻢ ﮐﺎن ﺣﺪاﻗﻬﺎ ﮐﺤﻠﺖ ﺑﺸﻮك ﻓﻬﯽ ﻋﻮر ﺗﺪﻣﻊ‬
‫و ﻟﻘﺪ اري اّن اﻟﺒﮑﺎء ﺳﻔﺎﻫﮥ و ﻟﺴﻮف ﯾﻮﻟﻊ ﺑﺎﻟﺒﮑﺎء ﻣﻦ ﯾﻔﺠﻊ‬
‫ﮔﻮي ﮐﻪ ﺣـﺪﻗﻪ ﭼﺸﻢ را ﺑـﺎ ﺧـﺎر ﺑﯿﺎﺑـﺎن ﺳـﺮﻣﻪ ﮐﺸـﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ از ﺷـّﺪت ﺳﻮزش درد ﻣﺮﺗّﺐ اﺷـﮏ ﻣﯽرﯾﺰد‪ .‬ﺑﻪ راﺳـﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ﮔﺮﯾﻪ را‬
‫ﺳﻔﺎﻫﺖ و ﻧﺎداﻧﯽ ﻣﯽداﻧﻢ وﻟﯽ ﺑﻪ زودي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺼﯿﺒﺖ زده ﺷﻮد ﺑﻪ ﮔﺮﯾﻪ ﺣﺮﯾﺺ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫( ) )رﮐﺐ( ]رﮐﺐ ‪ ... :‬ص ‪103 :‬‬
‫اﻟّﺮﮐﻮب‪ :‬در اﺻﻞ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻮار ﺷﺪن اﻧﺴﺎن ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺣﯿﻮان ﮐﻪ در ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﺮ ﮐﺸﺘﯽ ﻫﻢ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫)و در ﻋﺮف اﻣﺮوز ﺳﻮار ﺷﺪن در ﻣﺎﺷﯿﻦ و ﻓﻀﺎ ﭘﯿﻤﺎ ﻫﻤﯿﻦ واژه اﺳﺖ و‪ -‬رﮐﺎب‪:‬‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮﯾﻦ(‪.‬‬
‫راﮐﺐ‪ :‬در ﻋﺮف ﺳﺨﻦ وﯾﮋه ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﺎرﮔﯽ و ﭘﺸﺖ ﺳﺘﻮر ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ ﺟﻤﻊ آن‪ -‬رﮐﺐ‪ ،‬رﮐﺒﺎن و رﮐﻮب‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و اﻟ َْﺨﯿَْﻞ َو اﻟ ْﺒِﻐﺎَل َو اﻟ َْﺤِﻤﯿَﺮ ﻟ َِﺘْﺮَﮐﺒُﻮﻫﺎ َو ِزﯾَﻨًﮥ‪ /8 -‬ﻧﺤـﻞ( و )َﻓِﺈذا َرِﮐﺒُﻮا ﻓِﯽ اﻟ ُْﻔﻠِْﮏ‪ /65 -‬ﻋﻨﮑﺒﻮت( و آﯾﻪ‪) :‬اﻟﱠﺮْﮐُﺐ‬
‫َأْﺳَﻔَﻞ ﻣِﻨُْﮑْﻢ‪ /42 -‬اﻧﻔﺎل( )و ﺳﻮاران ﮐﺎروان دور از ﺷﻤﺎ ﺑﻮدﻧﺪ( و )َﻓِﺮﺟﺎﻟًﺎ َأْو ُرْﮐﺒﺎﻧًﺎ »‪ /239 -«1‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ارﮐﺐ اﻟﻤﻬﺮ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻮاري اﺳﺐ ﺟﻮان ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ‪) .‬وﻗﺖ ﺳﻮارﯾﺶ رﺳﯿﺪ(‪.‬‬
‫ﻣﺮﮐّﺐ‪ :‬ﻣﺨﺼﻮص ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺐ دﯾﮕﺮي را ﺳﻮار ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﯿﺰ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺳﻮاري ﻧﺎﺗﻮان اﺳﺖ و ﺧﻮب ﺳﻮاري ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫)ﻣﺘﺮاﮐﺐ‪ (:‬روﯾﻬﻢ ﺳﻮار ﺷﺪه و اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬ﻓَﺄْﺧَﺮْﺟﻨـﺎ ﻣِﻨُْﻪ َﺧـِﻀ ﺮًا ﻧُْﺨِﺮُج ﻣِﻨُْﻪ َﺣﺒ‪‬ﺎ ُﻣَﺘﺮاِﮐﺒـًﺎ‪ /99 -‬اﻧﻌـﺎم( )ﻗﺴـﻤﺘﯽ از آﯾـﻪ ‪ /99‬اﻧﻌـﺎم اﺳـﺖ و اﺷـﺎره ﺑـﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﺣﯿﺎﺗﺒﺨﺶ اﻟّﻠﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫اوﺳﺖ ﮐﻪ از آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ ﺑﺎران ﻓﺮو رﯾﺰاﻧﺪ و در اﺛﺮ رﯾﺰش ﺑﺎران ﻫﻤﻪ روﺋﯿﺪﻧﯽﻫﺎ را از زﻣﯿﻦ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺎدﮔﺎن ﯾﺎ ﺳﻮاران‪ ،‬ﻗﺴـﻤﺘﯽ از آﯾﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎ و ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺑﺮ اداي آﻧﻬﺎﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪) :‬ﺣﺎﻓُِﻈﻮا َﻋَﻠﯽ اﻟﱠﺼَﻠﻮاِت َو اﻟﱠﺼﻼِة اﻟ ُْﻮْﺳﻄﯽ ‪.(...‬‬
‫ﻫﻤﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎ و ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺎﻧﻪ روز را ﻣﻮاﻇﺒﺖ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺮ اداي آﻧﻬﺎ اﻫﺘﻤﺎم ﺑﻮرزﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﺪا ﻣﻄﯿﻌﺎﻧﻪ ﻗﯿﺎم ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺮ ﭘﺎ ﺧﯿﺰﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﮔﺎه در اداي ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻌﻤﻮل ﺑﯿﻢ داﺷﺘﯿـﺪ و در ﺳـﻔﺮ ﺑﻮدﯾﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﭘﯿﺎده و ﺳﻮاره ﻫﺴﺘﯿﺪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮف‬
‫ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﺎل ﺣﺮﮐﺖ ﺑﺨﻮاﻧﯿـﺪ و ﭼﻮن اﯾﻤﻦ ﺷﺪﯾـﺪ ﺧـﺪاي را ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ و ﻧﻤﺎز از ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﯾﺎدﺗﺎن داده اﺳﺖ و ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي‬
‫آرﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺎرج ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻮﺷﻪ ﮔﻨﺪم اﺳﺖ ﮐﻪ داﻧﻪﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻨّﻈﻢ ﺑﺮ روي ﻫﻢ ﻗﺮار دارد(‪.‬‬
‫رﮐﺒﮥ‪ :‬زاﻧﻮ‪.‬‬
‫رﮐﺒﺘﻪ‪ :‬ﺑﻪ زاﻧﻮﯾﺶ زدم ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻓﺎدﺗﻪ و راﺳﺘﻪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ رﮐﺒﺘﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ زاﻧﻮﯾﻢ ﺑﻪ او زدم ﻣﺜﻞ ﯾﺪﯾﺘﻪ و ﻋﻨﺘﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ دﺳﺘﻢ و ﭼﺸﻤﻢ‪.‬‬
‫رﮐﺐ‪ -‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻨﺎﯾﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﻄّﯿﮥ و ﻗﻌﯿﺪة‪ -‬ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺸﯿﻤﻨﮕﺎه ﯾﺎ ﺑ ُِﻦ راِن ﻣﺮد و زن ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﻣﺮﮐﺐ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫( ) )رﮐﺪ( ]رﮐﺪ[‪ ... :‬ص ‪104 :‬‬
‫رﮐﺪ اﻟﻤﺎء و اﻟّﺮﯾﺢ‪ :‬آب ﺑﺎران و ﺑﺎد ﺳﺎﮐﻦ و آرام ﺷﺪ و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر در ﺑﺎره ﮐﺸﺘﯽ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﻣِْﻦ آﯾﺎﺗِِﻪ اﻟ َْﺠﻮاِر ﻓِﯽ اﻟ َْﺒْﺤِﺮ َﮐﺎﻟ َْﺄْﻋﻼِم‪ /32 -‬ﺷﻮري( و )ِإنْ َﯾَﺸْﺄ ﯾُـْﺴ ِﮑِﻦ اﻟﱢﺮﯾَﺢ َﻓَﯿْﻈَﻠﻠَْﻦ َرواِﮐَﺪ َﻋﻠﯽ َﻇْﻬِﺮِه »‪/33 -«1‬‬
‫ﺷﻮري(‪.‬‬
‫ﺟﻔﻨﮥ رﮐﻮد‪ :‬ﮐﺎﺳﻪ و ﻗﺪح ﭘﺮ‪.‬‬
‫( ) )رﮐﺰ( ]رﮐﺰ[‪ ... :‬ص ‪104 :‬‬
‫اﻟّﺮﮐﺰ‪ :‬ﺑﺎﻧﮓ و ﺻﺪاي آرام‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻫْﻞ ﺗُِﺤﱡﺲ ﻣِﻨُْﻬْﻢ ﻣِْﻦ َأَﺣٍﺪ َأْو َﺗْﺴَﻤُﻊ ﻟَُﻬْﻢ ِرْﮐﺰًا‪ /98 -‬ﻣﺮﯾﻢ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬آﯾﺎ وﺟﻮد ﮐﺴﯽ از اﯾﺸﺎن را ﺣﺲ ﻣﯽﮐﻨﯽ ﯾﺎ ﺻﺪاي آراﻣﯽ از اﯾﺸﺎن‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻗﺒﻞ از آن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ )و ﻣﺎ اﺻﺎﺑﮑﻢ ﻣﻦ ﻣﺼـﯿﺒﮥ ﻓﺒﻤﺎ ﮐﺴﺒﺖ اﯾﺪﯾﮑﻢ ‪ (...‬ﻫﺮ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ و ﻋﻘﻮﺑﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ رﺳﯿﺪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﺎرﻫﺎﺋﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮد ﮐﺮدهاﯾﺪ و دﺳﺘﻬﺎﺗﺎن اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ )َﯾﺪ در ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻗﺪرت و ﻧﯿﺮوي ﮐﺎر اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ( و ﺑﺴﯿﺎري را ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‬
‫ﺷﻤﺎ در ﻫﺮ ﮐﺠﺎي زﻣﯿﻦ ﺑﺎﺷـﯿﺪ آن ﻧﯿﺴﺘﯿـﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﯿﺪ از او ﭘﯿﺸـﯽ ﮔﯿﺮﯾﺪ و ﻏﯿﺮ از اﻟﻠّﻪ ﯾﺎري و ﻓﺮﯾﺎد رﺳـﯽ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﯾﮑﯽ از آﯾﺎت‬
‫ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻫﻤﯿـﻦ ﮐﺸﺘﯽﻫـﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼـﻮن ﮐﻮﻫﻬـﺎ ﺑﺮ آب رواﻧﻨـﺪ و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫـﺪ آﻧﻬـﺎ را ﺳـﺎﮐﻦ ﮔﺮداﻧـﺪ و در آﻧﻬـﺎ ﺑـﺎي ﺷـﮑﯿﺒﺎﯾﺎن‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﺋﯽ اﺳﺖ از ﻧﯿﺮوي ﻻ ﯾﺰال اﻟﻬﯽ‪[...] .‬‬
‫ﻣﯽﺷﻨﻮي؟(‪.‬‬
‫رﮐﺰت ﮐﺬا‪ :‬ﺑﻪ آراﻣﯽ دﻓﻨﺶ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫رﮐﺎز‪ :‬دﻓﯿﻨﻪ و ﻣﺎل ﭘﻨﻬﺎن ﺷـﺪه ﮐﻪ ﯾﺎ ﮐﺴـﯽ آن را در ﺧﺎك ﻧﻬﺎده ﻣﺜﻞ ﮔﻨـﺞ و ﯾﺎ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﻌﺎدن در اﺛﺮ آﻓﺮﯾﻨﺶ و ﺧﻠﻘﺖ اﻟﻬﯽ در ﺧﺎك‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺸﻤﻮل دﻓﯿﻨﻪ و ﮔﻨﺠﯿﻨﻪاﻧﺪ و ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»و ﻓﯽ اﻟّﺮﮐﺎز اﻟﺨﻤﺲ« ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﮔﻨﺞ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﮐﺰ رﻣﺤﻪ‪ :‬ﻧﯿﺰهاش را در زﻣﯿﻦ ﻓﺮو ﺑﺮد و ﺑﺮ آن ﺗﮑﯿﻪ داد‪.‬‬
‫ﻣﺮﮐﺰ اﻟﺠﻨﺪ‪ :‬ﭘﺎدﮔﺎن ﺳﺮﺑﺎزان و ﺟﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﺰهﻫﺎﯾﺸﺎن )ﺳﻼﺣﻬﺎ( را در آﻧﺠﺎ ﻧﮕﺎه ﻣﯽدارﻧﺪ )اﻧﺒﺎر ﻣﻬّﻤﺎت و اﺳﻠﺤﻪ ﺧﺎﻧﻪ(‪.‬‬
‫( ) )رﮐﺲ( ]رﮐﺲ ‪ ... :‬ص ‪105 :‬‬
‫اﻟّﺮﮐﺲ‪ :‬واروﻧﻪ ﺷـﺪن ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﺳـﺮ ﺑﻪ ﺟـﺎي ﭘﺎ و ﭘﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺳـﺮ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ﯾﺎ ﺑﺮﮔﺸـﺘﻦ اّول ﭼﯿﺰي ﺑﻪ آﺧﺮش‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪-‬‬
‫ارﮐﺴﺘﻪ ﻓﺮﮐﺲ‪ :‬ﻧﮕﻮﻧﺴﺎزش ﮐﺮدم و ﭼﻨﺎن ﺷﺪ‪.‬‬
‫ارﺗﮑﺲ ﻓﯽ اﻣﺮه‪ :‬ﺑﻬﻤﺎن ﮐﺎرش ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و اﻟﻠﱠُﻪ َأْرَﮐَﺴُﻬْﻢ ﺑ ِﻤﺎ َﮐَﺴﺒُﻮا‪ /88 -‬ﻧﺴﺎء(‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﮐﻔﺮﺷﺎن ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫( ) )رﮐﺾ( ]رﮐﺾ ‪ ... :‬ص ‪105 :‬‬
‫اﻟّﺮﮐﺾ‪ :‬دواﻧﺪن و ﻟﮕﺪ زدن و ﭘﺎي ﺟﻨﺒﺎﻧﯿﺪن‪ ،‬وﻗﺘﯽ اﯾﻦ ﻓﻌﻞ از ﺳﻮار ﺑﺎﺷﺪ او دواﻧﻨﺪه ﻣﺮﮐﻮب اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻞ‪ -‬رﮐﻀﺖ اﻟﻔﺮس‪ :‬اﺳﺐ را دواﻧﺪم‪.‬‬
‫و ﻫﺮ ﮔﺎه ﻓﻌﻞ‪ -‬رﮐﺾ‪ -‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎده ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﻮد ﻗﺪم زدن و ﭘﺎي ﮔﺬاردن ﺑﺮ زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪106 :‬‬
‫ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪) :‬اْرُﮐْﺾ ﺑ ِِﺮْﺟﻠَِﮏ‪ /42 -‬ص( و )ﻻـ َﺗْﺮُﮐُﻀﻮا َو اْرِﺟُﻌﻮا ِإﻟﯽ ﻣﺎ ُأﺗ ِْﺮﻓْﺘُْﻢ ﻓِﯿِﻪ‪ /13 -‬اﻧﺒﯿـﺎء( ﮐﻪ ﻧﻬﯽ از ﻓﺮار ﮐﺮدن اﺳﺖ )اﺷﺎره ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋـﺬاب ﻣﯽرﺳﺪ و ﻋﯿﺎﺷﺎن و ﺗﻔﺮﯾﺢ ﭘﺮﺳـﺘﺎن از ﺗﺮس ﻣﯽﮔﺮﯾﺰﻧﺪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽرﺳﺪ ﻣﮕﺮ ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻟّﺬﺗﻬﺎ و ﻋّﯿﺎﺷـﯽﻫﺎي‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﺗﺎن ﺑﺮﮔﺮدﯾﺪ ﺑﺴﺎ ﮐﻪ ﺳﺮاﻏﺘﺎن را ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫( ) )رﮐﻊ( ]رﮐﻊ ‪ ... :‬ص ‪106 :‬‬
‫اﻟّﺮﮐﻮع‪ :‬ﺧﻢ ﺷﺪن‪ ،‬ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ در ﺷﮑﻞ ﺧﻢ ﺷﺪن ﻣﺨﺼﻮص و رﮐﻮع در ﻧﻤﺎزﻫﺎ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻫﺴﺖ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و ﮔﺎﻫﯽ‪ -‬رﮐﻮع‪ -‬در ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﯾﺎ ﺗﻮاﺿﻊ در ﻋﺒﺎدت و ﯾﺎ در ﻏﯿﺮ آن‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪:‬‬
‫)ﯾﺎ َأﱡﯾَﻬﺎ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا اْرَﮐُﻌﻮا َو اْﺳـُﺠُﺪوا‪ /77 -‬ﺣـّﺞ( و )َو اْرَﮐُﻌﻮا َﻣَﻊ اﻟﱠﺮاِﮐِﻌﯿَﻦ‪ /43 -‬ﺑﻘﺮه( )َو اﻟ ْﻌـﺎِﮐِﻔﯿَﻦ َو اﻟﱡﺮﱠﮐِﻊ اﻟﱡﺴُﺠﻮِد‪ /125 -‬ﺑﻘﺮه( و‬
‫)اﻟﱠﺮاِﮐُﻌﻮَن اﻟﱠﺴﺎِﺟُﺪوَن‪ /112 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫أﺧّﺒﺮ اﺧﺒﺎر اﻟﻘﺮون اﻟّﺘﯽ ﻣﻀﺖ ادّب ﮐﺎﻧّﯽ ﮐّﻠﻤﺎ ﻗﻤﺖ راﮐﻊ »‪«1‬‬
‫( ) )رﮐﻢ( ]رﮐﻢ ‪ ... :‬ص ‪106 :‬‬

‫ﺳﺤﺎب ﻣﺮﮐﻮم‪ :‬اﺑﺮﻫﺎي ﻣﺘﺮاﮐﻢ و اﻧﺒﻮه‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺷـﻌﺮ از ﻗﺼـﯿﺪه ﻟﺒﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮاﺳـﺮش آداب ﺗﻬﺬﯾﺐ ﻧﻔﺲ و ﭘﺎﮐﯽ ﺟﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آﯾﻪ )َﻓﺎْﻋَﺘﺒُِﺮوا ﯾﺎ ُأوﻟ ِﯽ اﻟ َْﺄﺑ ْﺼﺎِر‪ /2 -‬ﺣﺸﺮ( ﮐﻪ‬
‫در ﺑﺎره ﺗﺎرﯾﺦ و ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻣّﻠﺘﻬﺎﺳﺖ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد ﻣﻄﻠﻌﺶ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻠﯿﻨﺎ و ﻣﺎ ﺗﺒﻠﯽ اﻟّﻨﺠﻮم اﻟّﻄﻮاﻟﻊ و ﺗﺒﻘﯽ اﻟﺠﺒﺎل ﺑﻌﺪﻧﺎ و اﻟﻤﺼﺎﻧﻊ‬
‫و ﻣﺎ اﻟّﻨﺎس اﻻ ﮐﺎﻟّﺪﯾﺎر و اﻫﻠﻬﺎ ﺑﻬﺎ ﯾﻮم ﺣّﻠﻮﻫﺎ و ﻏﺪوا ﺑﻼﻗﻊ‬
‫و ﻣﺎ اﻟﺒّﺮ اﻟّﺎ ﻣﻀﻤﺮات ﻣﻦ اﻟّﺘﻘﯽ و ﻣﺎ اﻟﻤﺎل اﻟّﺎ ﻣﻌﻤﺮات وداﺋﻊ‬
‫اﻟﯿﺴﺖ و راﺋﯽ ان ﺗﺮاﺧﺖ ﻣﻨﯿﺘﯽ ﻟﺰوم اﻟﻌﺼﺎﺗﺤﻨﯽ ﻋﻠﯿﻬﺎ اﻻﺻﺎﺑﻊ‬
‫اﺧﺒﺮ اﺧﺒﺎر اﻟﻘﺮون اﻟّﺘﯽ ﻣﻀﺖ ادب ﮐﺎﻧﯽ ﮐّﻠﻤﺎ ﻗﻤﺖ راﮐﺐ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ -1 :‬ﻓﺮﺳﻮده ﺷﺪﯾﻢ و ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﻃﻠﻮع ﮐﻨﻨﺪه ﻓﺮﺳﻮده ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻮﻫﻬﺎ و ﻗﺼﺮﻫﺎ و آﺑﮕﯿﺮﻫﺎ ﺑﻌﺪ از ﻣﺎ ﭘﺎﯾﺪار و ﺑﺎﻗﯽاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﺮدﻣﺎن ﻫﻤﭽﻮن دﯾﺎر و ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﻋﯿﻦ زﻧﺪه ﺑﻮدن ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ و ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻫﻢ ﭘﺲ از آﺑﺎداﻧﯽ وﯾﺮان ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟّﺮﮐﺎم‪ :‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ روي ﻫﻢ اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﺛُﱠﻢ َﯾْﺠَﻌﻠُُﻪ ُرﮐﺎﻣًﺎ‪ /43 -‬ﻧﻮر(‪.‬‬
‫رﯾﮕﻬﺎ و ﺳﺮﺑﺎزان ﻫﻢ ﮐﻪ در ﯾﮏ ﺟﺎ اﻧﺒﻮه و ﺟﻤﻌﻨﺪ ﺑﺎ واژه‪ -‬رﮐﺎم ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮﺗﮑﻢ اﻟّﻄﺮﯾﻖ‪ :‬راه و ﺟﺎده اﺻﻠﯽ ﮐﻪ ﺧﺎك و ﮔﻠﺶ در اﺛﺮ ﻋﺒﻮر و ﻣﺮور ﮐﻮﺑﯿﺪه ﺷﺪه )ﺟﺎده ﺷﻮﺳﻪ ﯾﺎ ﺷﺴﺘﻪ(‪.‬‬
‫( ) )رﮐﻦ( ]رﮐﻦ ‪ ... :‬ص ‪107 :‬‬
‫رﮐﻦ اﻟّﺸﯽء‪ :‬ﭘﻬﻠﻮ و ﺟﺎﻧﺐ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﺗﮑﯿﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﺑﺮاي ﻗﺪرت و ﻧﯿﺮو ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻟَْﻮ َأﱠن ﻟ ِﯽ ﺑ ُِﮑْﻢ ﻗُﱠﻮًة َأْو آِوي ِإﻟﯽ ُرْﮐٍﻦ َﺷِﺪﯾٍﺪ‪ /80 -‬ﻫﻮد(‪.‬‬
‫)اﮔﺮ ﻧﯿﺮوﺋﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽداﺷﺘﻢ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻗﺪرﺗﯽ ﺳﺨﺖ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﻮدم از او ﯾﺎري ﻣﯽﺟﺴﺘﻢ(‪.‬‬
‫رﮐﻨﺖ اﻟﯽ ﻓﻼـن ارﮐﻦ‪ :‬ﺑـﺎ ﻓﺘﺤﻪ ﺣﺮف )ك( )ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬رﮐﻦ‪ ،‬ﯾﺮﮐﻦ‪ -‬ﺑﻪ او اﻋﺘﻤـﺎد و ﺗﮑﯿﻪ ﮐﺮدم ﺑﺮ وزن‪ -‬ﻓﻌﻠﺖ و اﻓﻌﻞ‪ ،‬ﭼﻮن‪ -‬رﮐﻦ‪ ،‬از‬
‫ﻏﯿﺮ ﺣﺮوف ﺣﻠﻘﯽ اﺳﺖ در ﻣﺎﺿـﯽ و ﻣﻀﺎرع ﻓﺘﺤﻪ ﻋﯿﻦ اﻟﻔﻌﻞ ﺷﺎذ و اﻧﺪك اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺎﺋﯿﺲ اﻟّﻠﻐﻪ و ﻣﺼـﺒﺎح و ﺻﺤﯿﺢ آن رﮐﻦ‪ -‬ﯾﺮﮐﻦ‪-‬‬
‫رﮐﻦ ﯾﺮﮐﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﻻ َﺗْﺮَﮐﻨُﻮا ِإﻟَﯽ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﻇَﻠُﻤﻮا‪ /113 -‬ﻫﻮد( )ﺑﺮ ﺳﺘﻤﮑﺎران اﻋﺘﻤﺎد‬
‫__________________________________________________‬
‫‪ -3‬ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ ﺟﺰ آﻧﭽﻪ از روي ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري ﺑﺎﺷﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﻫﻢ ﺟﺰ اﻣﺎﻧﺘﯽ ﮔﺬرا ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ آﻧﭽﻪ در زﻧﺪﮔﯽ ﺻﺮف ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -4‬آﯾﺎ ﺟﺰ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺮﮔﻢ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺷﻮد اﻟﺰاﻣﺎ ﺑﺎ دﺳﺘﻬﺎﯾﻢ ﺑﺮ ﻋﺼﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﻣﯽدﻫﻢ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﺸﺘﺎق ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -5‬در آن ﺻﻮرت از اﺧﺒﺎر ﻗﺮون ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﻢ‪ ،‬ﺧﻤﯿﺪه ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﻫﺮ ﮔﺎه ﺑﺮﺧﯿﺰم دو ﺗﺎ و ﺧﻤﯿﺪه ﻫﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫ﻧﮑﻨﯿﺪ و آﻧﻬﺎ را دوﺳﺘﺎن و ﯾﺎران ﺧﻮد ﻣﮕﯿﺮﯾﺪ‪(.‬‬
‫ﻧﺎﻗﮥ ﻣﺮّﮐﻨﮥ اﻟّﻀﺮع‪ :‬ﺷﺘﺮي ﮐﻪ ﭘﺴﺘﺎﻧﺶ ﭼﻨﺪ ﻣﺠﺮا دارد و ﺑﺰرﮔﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮﮐﻦ‪ :‬ﭘﯿﺎﻟﻪ و ﺣﻮﺿﭽﻪ ﭘﺎي درﺧﺘﺎن‪.‬‬
‫ارﮐﺎن اﻟﻌﺒﺎدات‪ :‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در ﻋﺒﺎدات ﭘﺎﯾﻪ و اﺳﺎس ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﮔﺮ ﺗﺮك ﺷﻮﻧﺪ ﻋﺒﺎدات ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫( ) )رم( ]رم ‪ ... :‬ص ‪108 :‬‬
‫اﻟّﺮّم‪ :‬اﺻﻼح ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﮐﻬﻨﻪ و ﻓﺮﺳﻮده ﺷﺪه‪.‬‬
‫اﻟّﺮّﻣﮥ‪ :‬ﻧﺎﻣﯽ اﺳﺖ وﯾﮋه اﺳﺘﺨﻮان ﭘﻮﺳﯿﺪه‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ) :‬ﻣْﻦ ﯾُْﺤِﯽ اﻟ ِْﻌﻈﺎَم َو ِﻫَﯽ َرﻣِﯿٌﻢ‪ /78 -‬ﯾﺲ( و )ﻣﺎ َﺗَﺬُر ﻣِْﻦ َﺷْﯽٍء َأَﺗْﺖ َﻋَﻠﯿِْﻪ ِإﻟ ﱠﺎ َﺟَﻌَﻠﺘُْﻪ َﮐﺎﻟﱠﺮﻣِﯿِﻢ‪ /42 -‬ذارﯾﺎت( )آﯾﻪ در‬
‫ﺑﺎره ﺑﺎد ﻫﻼﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪه ﻗﻮم ﻋﺎد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽﮔﺬﺷﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ آن را ﭼﻮن ﺧﺎﺷﺎك و اﺳﺘﺨﻮان ﭘﻮﺳﯿﺪه ﺧﺮد ﻣﯽﮐﺮد(‪.‬‬
‫اﻟّﺮّﻣﮥ‪ :‬ﻧﺎﻣﯽ اﺳﺖ وﯾﮋه رﯾﺴﻤﺎن ﭘﻮﺳﯿﺪه‪.‬‬
‫اﻟّﺮّم‪ :‬رﯾﺰهﻫﺎي ﮐﺎه و ﭼﻮب )ﺧﺎك اّره(‪.‬‬
‫رّﻣﻤﺖ اﻟﻤﻨﺰل‪ :‬ﺧﺎﻧﻪ را از رﯾﺰش و ﺧﺮاب ﺷﺪن ﻣﺮّﻣﺖ و ﺣﻔﻆ ﮐﺮدم ﻣﺜﻞ‪ -‬ﺗﻔّﻘﺪت‪:‬‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ادﻓﻌﻪ اﻟﯿﻪ ﺑﺮّﻣﺘﻪ »‪ :«1‬ﻣﺜﻞ ﻣﻌﺮوﻓﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ارﻣﺎم‪ :‬ﺳﮑﻮت و آراﻣﺶ‪.‬‬
‫ارّﻣﺖ ﻋﻈﺎﻣﻪ‪ :‬اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎﯾﺶ ﭘﻮﺳﯿﺪه و ﭘﻮك ﺷﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ اﮔﺮ در آن دﻣﯿﺪه ﺷﻮد ﺻﺪاﯾﯽ ﺷﻨﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺿـﺮب اﻟﻤﺜـﻞ ﻓﻮق در ﺑـﺎره ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﻣﯽﻓﺮوﺷـﺪ و از آن ﻣﺘـﺎع ﻫﯿـﭻ ﭼﯿﺰ ﮐﻢ ﻧﻤﯽﮔـﺬارد و از ﺧﺮﯾـﺪار وﺟﻪ اﺿـﺎﻓﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺮدي ﺷﺘﺮي ﻓﺮوﺧﺖ و در ﮔﺮدﻧﺶ ﻃﻨﺎﺑﯽ ﺑﻮد ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨـﺪ ﺷﺘﺮ را ﺑﺎ ﻃﻨﺎﺑﺶ ﺑﻪ او ﺑﺪه ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﻪ ﻟﻮازم او را در ﻣﺜﻞ ﻓﺎرﺳـﯽ‬
‫ﻫﻢ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ ﺧﺮ ﺑـﺎ ﭘﺎﻻـﻧﺶ و در دﻧﯿـﺎﺋﯽ اﻣﺮوز ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي اﺳﺐ و اﺳﺘﺮ و ﺷﺘﺮ‪ ،‬ﻣﺎﺷـﯿﻦ و ﻣﻮﺗﻮر اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﮔﻔﺖ ﻣﺎﺷـﯿﻦ را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم‬
‫ﻟﻮازﻣﺶ ﺑﺪه‪.‬‬
‫ﺗﺮﻣﺮم اﻟﻘﻮم‪ :‬وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻫﺎﻧﻬﺎﯾﺸـﺎن را در ﺣﺮف زدن ﺣﺮﮐﺖ دﻫﻨـﺪ وﻟﯽ ﭼﯿﺰي از ﺳـﺨﻨﺎﻧﺸﺎن ﻓﻬﻤﯿـﺪه ﻧﺸﻮد و ﺑﺎ ﺻـﺮاﺣﺖ ﺳـﺨﻦ‬
‫ﻧﮕﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫)ﺗﺮﻣﺮم ﻣﺜﻞ‪ -‬ﺗﺰﻣﺰم و زﻣﺰﻣﻪ( اﺳﺖ‪.‬‬
‫رّﻣﺎن‪ :‬ﺑﺮ وزن ﻓﻌﻼن ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺎر‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )رﻣﺢ( ]رﻣﺢ ‪ ... :‬ص ‪109 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﺗﻨﺎﻟ ُُﻪ َأﯾِْﺪﯾُﮑْﻢ َو ِرﻣﺎُﺣُﮑْﻢ‪ /94 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪) -‬دﺳﺘﻬﺎ و ﻧﯿﺰهﻫﺎﺗﺎن ﺑﻪ آن ﻣﯽرﺳﺪ و آن را ﻣﯽﮔﯿﺮد(‪.‬‬
‫رﻣﺤﻪ‪ :‬ﺑﺎ ﻧﯿﺰه او را زد‪.‬‬
‫رﻣﺤﺘﻪ اﻟّﺪاﺑﮥ‪ :‬ﺣﯿﻮان او را زد‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﯿﺰه زدن‪.‬‬
‫اﻟّﺴﻤﺎك اﻟّﺮاﻣﺢ‪ :‬ﺳﺘﺎرهاي اﺳﺖ در ﺑﺮج اﺳﺪ ﮐﻪ ﺳﺘﺎرهاي ﻣﺜﻞ ﻧﯿﺰه در ﭘﯿﺶ روي دارد‪) .‬و دﯾﮕﺮ ﺳﺘﺎرهاي اﺳﺖ در ﻫﻤﺎن ﺑﺮج ﮐﻪ آن را‬
‫اﻟﺴﻤﺎك اﻻﻋﺰل‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ(‪.‬‬
‫اﺧﺬت اﻻﺑﻞ رﻣﺎﺣﻬﺎ‪ :‬وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺘﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮﺑﯿﺶ ﻧﻤﯽﮔﺬارد ﻧﺤﺮش ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﺧﺬت اﻟﺒﻬﻤﯽ رﻣﺤﻬﺎ‪ .‬ﺑﻬﻤﯽ ﮔﯿﺎﻫﯽ اﺳﺖ ﺧﺎردار‬
‫ﮐﻪ ﺧﺎرش ﻣﺎﻧﻊ ﭼﯿﺪن و ﭼﺮﯾﺪﻧﺶ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫( ) )رﻣﺪ( ]رﻣﺪ[‪ ... :‬ص ‪109 :‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬رﻣﺎد و رﻣﺪ و ارﻣﺪ و ارﻣﺪاء‪) :‬ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ( »‪ «1‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﮐَﺮﻣﺎٍد اْﺷـ َﺘﱠﺪْت ﺑ ِِﻪ اﻟﱢﺮﯾُﺢ‪ /18 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ( )ﻣﺜﻞ ﺧﺎﮐﺴﺘﺮي‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ ﺑﺎد ﺑﺮ آن ﺑﻮزد(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬واژهﻫﺎي )ﻫﻤﺪ‪ -‬ﺧﻤﺪ‪ -‬رﻣﺪ( در ﺑﺎره ﻓﺮﺳﻮده ﺷﺪن ﻟﺒﺎس و ﺧﺎﻣﻮش ﺷﺪن آﺗﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺪت اﻟّﻨﺎر‪ :‬ﺣﺮارت آﺗﺶ از ﺑﯿﻦ رﻓﺖ‪ .‬ﻫﻤﺪت اﻟّﺮﯾﺢ‪ :‬ﺑﺎد آرام ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻤﺪت اﻟّﻨﺎر‪ :‬آﺗﺶ ﺧﺎﻣﻮش ﺷﺪ‪ .‬رﻣﺪت اﻟّﻨﺎر‪ :‬آﺗﺶ ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺎر ﻫﺎﻣﺪه‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻧﺎر ﺧﺎﻣﺪه‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﻣﺪ‪ -‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﭼﺸﻢ درد اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺼﺒﺎح اﻟﻤﻨﯿﺮ‪ /‬راﻓﻌﯽ(‬
‫رﻣﺪت اﻟّﻨﺎر‪ :‬آﺗﺶ ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ ﺷﺪ‪ .‬واژه‪ -‬رﻣﺪ‪ -‬ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ و ﻧﺎﺑﻮدي ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻮد‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮگ ﻧﯿﺰ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه‪.‬‬
‫رﻣﺪ اﻟﻤﺎء‪ :‬آب ﺷﻮر و ﺑﺪ ﻣﺰه ﺷﺪ‪) .‬ﮔﻮﺋﯽ از ﺑﺪﻣﺰﮔﯽ ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ در آن ﻫﺴﺖ(‪ .‬ارﻣﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺎﮐﺴﺘﺮي رﻧﮓ و ﻫﺮ ﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ رﻧﮓ ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫رﻣﺪ‪ :‬ﻣﮕﺲ‪ .‬اﻟّﺮﻣﺎد‪ :‬ﺳﺎل ﻫﻼﮐﺖ ﺳﺘﻮران و ﻣﺮدم )ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺪاران ﭼﻮن ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ ﺑﯽ ﺣﺮارت و ﺑﯽ ﺟﺎن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ(‪.‬‬
‫( ) )رﻣﺰ( ]رﻣﺰ[‪ ... :‬ص ‪110 :‬‬
‫اﻟّﺮﻣﺰ‪ :‬اﺷـﺎره ﺑـﺎ ﻟﺐ و دﻫـﺎن و ﺻـﺪاي آرام و اﺷـﺎره ﺑـﺎ اﺑﺮو و ﻟـﺬا ﻫﺮ ﺳـﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﺜـﻞ اﺷﺎره ﺑﺎﺷـﺪ ﺑﻪ‪ -‬رﻣﺰ‪ -‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫ﺷﮑﺎﯾﺖ ﺑﻪ‪ -‬ﻏﻤﺰ‪ -‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻗﺎَل آَﯾﺘَُﮏ َأﻟ ﱠﺎ ﺗَُﮑﻠﱢَﻢ اﻟﻨﱠﺎَس ﺛَﻼﺛََﮥ َأﯾﱠﺎٍم ِإﻟ ﱠﺎ َرﻣْﺰًا‪ /41 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫ﻣﺎ ارﻣﺎّز‪ :‬ﺑﻪ رﻣﺰ ﻫﻢ ﺳﺨﻦ ﻧﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺘﯿﺒﮥ رّﻣﺎزة‪ :‬ﺳﭙﺎﻫﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ از زﯾﺎدﯾﺸﺎن رﻣﺰ و اﺷﺎرهاي ﺷﻨﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫( ) )رﻣﺾ( ]رﻣﺾ ‪ ... :‬ص ‪110 :‬‬
‫ﺷﻬﺮ رﻣﻀﺎن‪ -:‬ﮐﻪ از‪ -‬رﻣﺾ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷّﺪت ﮔﺮﻣﺎي ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ارﻣﻀﺘﻪ ﻓﺮﻣﺾ‪ :‬رﯾﮕﻬﺎي داغ او را ﺳﻮزاﻧﺪه و ﻫﻤﺎن ﺷّﺪت ﮔﺮﻣﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ارض رﻣﻀﮥ‪ :‬زﻣﯿﻨﯽ ﺗﻔﺘﯿﺪه و داغ‪.‬‬
‫رﻣﻀﺖ اﻟﻐﻨﻢ‪ :‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان در ﮔﺮﻣﺎ ﭼﺮﯾﺪﻧﺪ و ﮐﺒﺪﻫﺎﺷﺎن ﻣﺠﺮوح ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻼن ﯾﺘﺮّﻣﺾ اﻟّﻈﺒﺎء‪ :‬آﻫﻮ را در ﮔﺮﻣﺎ و رﯾﮕﺴﺘﺎن داغ دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )رﻣﯽ( ]رﻣﯽ ‪ ... :‬ص ‪110 :‬‬
‫اﻟّﺮﻣﯽ‪ :‬در اﺟﺴﺎم ﻣﺜﻞ ﺗﯿﺮ و ﺳﻨﮓ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ‪) :‬ﻣﺎ َرَﻣﯿَْﺖ ِإْذ َرَﻣﯿَْﺖ َو ﻟِﮑﱠﻦ اﻟﻠﱠَﻪ َرﻣﯽ ‪ /17‬اﻧﻔﺎل(‬
‫و در ﮔﻔﺘﮕﻮ واژه‪ -‬رﻣﯽ‪ -‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ و دﺷﻨﺎم و ﺗﻬﻤﺖ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ آﯾﺎت زﯾﺮ‪:‬‬
‫)َو اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﯾْﺮُﻣﻮَن َأْزواَﺟُﻬْﻢ‪ /6 -‬ﻧﻮر( و )َﯾْﺮُﻣﻮَن اﻟ ُْﻤْﺤَﺼﻨﺎِت‪ /4 -‬ﻧﻮر( ارﻣﯽ ﻓﻼن ﻋﻠﯽ ﻣﺎﺋـﮥ‪ :‬ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳـﺘﻌﺎره‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ زﯾﺎدﺗﺮ از ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ ﺗﯿﺮ‬
‫اﻧﺪاﺧﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺮج ﯾﺘّﺮﻣﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﻫﺪف ﺗﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺖ و ﺑﻪ او رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫( ) )رﻫﺐ( ]رﻫﺐ ‪ ... :‬ص ‪111 :‬‬
‫اﻟّﺮﻫﺒﮥ و اﻟّﺮﻫﺐ‪ :‬ﺗﺮس و ﺧﻮف ﺑﺎ دور اﻧﺪﯾﺸـﯽ و اﺣﺘﯿﺎط و اﺿﻄﺮاب‪ ،‬در آﯾﺎت‪) :‬ﻟَﺄﻧ ْﺘُْﻢ َأَﺷﱡﺪ َرْﻫَﺒًﮥ‪ /13 -‬ﺣﺸﺮ( و )َﺟﻨﺎَﺣَﮏ ﻣَِﻦ اﻟﱠﺮْﻫِﺐ‪-‬‬
‫‪ /32‬ﻗﺼﺺ( ﮐﻪ‪ -‬اﻟّﺮﻫﺐ‪ -‬ﻫﻢ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯿﻢ و ﺗﺮس‪.‬‬
‫)ﺗﻤـﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ -‬ﻟَـَﺄﻧ ْﺘُْﻢ َأَﺷـ ﱡﺪ َرْﻫـَﺒ ًﮥ ﻓِﯽ ُﺻـ ُﺪوِرِﻫْﻢ ﻣَِﻦ اﻟﻠﱠِﻪ ذﻟ َِﮏ ﺑ َِﺄﻧﱠُﻬْﻢ َﻗْﻮٌم ﻻ َﯾﻔَْﻘُﻬﻮَن‪ /13 -‬ﺣﺸـﺮ‪ -‬ﺷـﻤﺎ در دﻟﻬﺎﯾﺸﺎن از ﺧﺪا ﭘﺮ‬
‫ﻣﻬﺎﺑﺖﺗﺮﯾﺪ زﯾﺮا اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا ﻧﺪارﻧﺪ و ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﻨﺪ و از ﺷﻤﺎ ﺑﯿﻤﻨﺎك ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﻣﻘﺎﺗﻞ »‪ «1‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻟّﺮﻫﺐ ﯾﻌﻨﯽ آﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ روزي ﺑﻪ ﺻـﺤﺮا رﻓﺘﻢ ﺗﺎ ﺗﻔﺴـﯿﺮ درﺳﺖ رﻫﺐ‪ -‬را از ﻋﺮﺑﻬﺎي اﺻـﯿﻞ ﺑﺪاﻧﻢ داﺷﺘﻢ ﻏﺬا‬
‫ﻣﯽﺧﻮردم ﮐﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﻔﺖ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﻘﺎﺗﻞ ﺑﻦ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺷﯿﺮازي ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻗﺎري و ﻣﻔّﺴﺮ و ﻣﺤّﺪث ﮐﻪ ﺑﻪ‪ -‬اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ‪ -‬ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﻠﻤﺎء‬
‫ﺗﻔﺴـﯿﺮ‪ ،‬و از اﺻـﺤﺎب اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴـﻼم و اﻣﺎم ﺻﺎدق ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم ﺑﻮده و ﮔﻔﺘﺎرش در ﺗﻤﺎم ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬
‫ﻣﺮدم در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻋﯿﺎل ﻣﻘﺎﺗﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﻣﻨﺼـﻮر دواﻧﯿﻘﯽ ﺧﻠﯿﻔـﻪ ﻋّﺒﺎﺳـﯽ ﻧﻘـﻞ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﮕﺴـﯽ او را آزار ﻣﯽرﺳﺎﻧـﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ دورش ﮐﻨﻨـﺪ ﻣﺮﺗّﺐ ﺑﺮ ﺻـﻮرﺗﺶ‬
‫ﻣﯽﻧﺸـﺴﺖ ﺳـﭙﺲ ﮔﻔﺖ ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻣﻘﺎﺗﻞ ﺑﻦ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﮔﻔﺖ او را ﺑﯿﺎورﯾﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ آﻣﺪ ﭘﺮﺳﯿﺪ‬
‫آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯽ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﭼﺮا ﻣﮕﺲ را ﺧﻠﻖ ﮐﺮده؟ ﻗﺎل ﻧﻌﻢ‪ :‬ﻟﯿّﺬل اﻟﺠﺒﺎﺑﺮة‪ :‬ﮔﻔﺖ آري ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﺳـﺘﻤﮕﺮان و ﺟﻮر ﭘﯿﺸـﮕﺎن را از ﻣﮕﺲ‬
‫ﻋﺎﺟﺰ ﮐﻨﺪ ﺳﭙﺲ ﻣﻨﺼﻮر ﺳﺎﮐﺖ ﺷﺪ‪ .‬و ﭼﻮن در ﻧﻘﻞ اﺣﺎدﯾﺚ ﺟﺴﻮر ﺑﻮد و ﮐﻤﺘﺮ ﺗﻘّﯿﻪ ﻣﯽﻧﻤﻮد ﻣﺨﺎﻟﻔﯿﻨﺶ او را ﻣّﺘﻬﻢ ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺧﻠﮑﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ﻣﻘﺎﺗﻞ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻣﺸـﻬﻮري دارد و از ﻣﺠﺎﻫﺪ و ﻋﻄﺎء و اﺑﻮ اﺳـﺤﺎق و ﺿـّﺤﺎك و ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴـﻠﻢ زﻫﺮي ﺣﺪﯾﺚ را‬
‫اﺧـﺬ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ﮐـﺎن ﻣﻦ اﻟﻌﻠﻤـﺎء اﻻﺟّﻠـﺎء‪ -‬ﻣﻘﺎﺗـﻞ از ﺑﺰرﮔـﺎن ﻋﻠﻤـﺎء و داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﺑﻮده از آﺛـﺎرش اﻟّﺘﻔﺴـﯿﺮ اﻟﮑﺒﯿﺮ‪ -‬اﻟﺠﻮاﺑـﺎت ﻓﯽ‬
‫اﻟﻘﺮآن‪ -‬ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ اﻟﻘﺮآن‪ -‬اﻟّﻨﺎﺳﺦ و اﻟﻤﻨﺴﻮخ‪ -‬ﻧﻮادر اﻟّﺘﻔﺴﯿﺮ وﻓﺎﺗﺶ ‪ 150‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي اﺳﺖ‪) .‬وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن‪ /‬اﺑﻦ ﺧﻠﮑﺎن ‪.(341 /4‬‬
‫اي ﺑﻨﺪه ﺧﺪا ﺑﻪ ﻣﻦ ﻫﻢ ﭼﯿﺰي ﺑﺪه دﺳﺘﻢ را از ﻏﺬا ﭘﺮ ﮐﺮدم ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﻢ ﮔﻔﺖ‪ -‬ﻫﻬﻨﺎ ﻓﯽ رﻫﺒﯽ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻨﺠﺎ در آﺳﺘﯿﻨﻢ ﺑﺮﯾﺰ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ اّول‪ -‬رﻫﺐ‪ -‬در آﯾﻪ‪َ) :‬ﺟﻨﺎَﺣَﮏ ﻣَِﻦ اﻟﱠﺮْﻫِﺐ‪ /32 -‬ﻗﺼﺺ( ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﯾـﺎت‪َ) :‬رَﻏﺒًﺎ َو َرَﻫﺒًﺎ‪ /90 -‬اﻧﺒﯿـﺎء( و )ﺗُْﺮِﻫﺒُﻮَن ﺑ ِِﻪ َﻋـ ُﺪﱠو اﻟﻠﱠِﻪ‪ /60 -‬اﻧﻔـﺎل( و )َو اْﺳَﺘْﺮَﻫﺒُﻮُﻫْﻢ‪ /116 -‬اﻋﺮاف( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺗﺮس و ﺑﯿﻢ وادارﺷـﺎن‬
‫ﮐﺮده‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬و ِإﯾﱠﺎَي َﻓﺎْرَﻫﺒُﻮِن‪ /40 -‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟّﺮﻫﺐ‪ :‬در ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﭘﺮداﺧﺘﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺑﮑﺎر ﺑﺮدن‪ -‬رﻫﺒﮥ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)رﻫﺒﺎﻧّﯿﮥ‪ (:‬زﯾﺎده روي در ﺗﺤّﻤﻞ ﻋﺒﺎدات از ﻓﺮط ﺑﯿﻢ و ﺧﻮف‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬و َرْﻫﺒﺎﻧِﯿﱠًﮥ اﺑ َْﺘَﺪُﻋﻮﻫﺎ‪ /27 -‬ﺣﺪﯾﺪ( رﻫﺒﺎن‪ -‬ﻫﻢ ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﻊ و ﻣﻔﺮد ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫آﻧﮑﻪ رﻫﺒﺎن را ﻣﻔﺮد ﺑﺪاﻧﺪ ﺑﻪ‪ -‬رﻫﺎﺑﯿﻦ‪ -‬ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺑﻨﺪد وﻟﯽ واژه رﻫﺎﺑﻨﮥ در ﻣﻌﻨﯽ ﺟﻤﻊ ﺑﺎﺷﺪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ارﻫﺎب‪ :‬ﺗﺮﺳﯿﺪن ﺷﺘﺮان ﮐﻪ از‪ -‬ارﻫﺒﺖ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟّﺮﻫﺐ ﻣﻦ اﻻﺑﻞ‪ -‬از ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ارﻫﺎب‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺮب ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﻫﺒﻮت ﺧﯿﺮ ﻣﻦ رﺣﻤﻮت‪) :‬ﺑﯿﻢ داﺷﺘﻦ و در ﺻﺪد ﭼﺎره ﺑﻮدن ﺑﻬﺘﺮ از ﻣﻮرد رﺣﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﺧﻮار ﺷﺪن اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )رﻫﻂ( ]رﻫﻂ[‪ ... :‬ص ‪112 :‬‬
‫اﻟّﺮﻫﻂ‪ :‬ﮔﺮوه و ﺟﻤﻌّﯿﺘﯽ ﮐﻪ از ده ﻧﻔﺮ ﮐﻤﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺎ ﭼﻬﻞ ﻧﻔﺮ را‪ -‬رﻫﻂ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫آﯾﺎت‪) :‬ﺗِْﺴَﻌُﮥ َرْﻫٍﻂ ﯾُْﻔِﺴُﺪوَن‪ /48 -‬ﻧﻤﻞ( و )َو ﻟَْﻮ ﻻ َرْﻫُﻄَﮏ ﻟََﺮَﺟْﻤﻨﺎَك‪ /91 -‬ﻫﻮد( و )ﯾﺎ َﻗْﻮِم َأ َرْﻫِﻄﯽ »‪ /92 -«1‬ﻫﻮد(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬آﯾﺎت ‪ 91‬و ‪ /92‬ﺳﻮره ﻫﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻮم ﻧﺎﻓﺮﻣﺎن ﺷﻌﯿﺐ ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺖ‬
‫اﻟّﺮﻫﻄﺎء‪ :‬ﺳﻮراﺧﯽ از ﺳﻮراﺧﻬﺎي ﻣﻮش ﺻﺤﺮاﯾﯽ ﮐﻪ آن را‪ -‬رﻫﻄﮥ ﻧﯿﺰ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬أﺟﻌﻠﮏ رﻫﻄﺎ ﻋﻠﯽ ﺣّﯿﺾ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬آﯾﺎ ﺗﺮا ﮐﻬﻨﻪ زﻧﺎن دﺷﺘﺎن و ﺑﯽ ﻧﻤﺎز ﻗﺮار داده اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬رﻫﻂ‪ -‬ﺟﺮم و ﭘﻮﺳﺖ ﭘﺎرهاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﯾﺾ ﯾﺎ دﺷﺘﺎن ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫در اﺻﻄﻼح ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﻫﻮ أذّل ﻣﻦ اﻟّﺮﻫﻂ‪ -‬او از ﮐﻬﻨﻪ ﺣﺎﺋﺾ ﻫﻢ ﺧﻮارﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )رﻫﻖ( ]رﻫﻖ ‪ ... :‬ص ‪113 :‬‬
‫رﻫﻘﻪ اﻷﻣﺮ‪ :‬او را ﺑﺎ ﻗﻬﺮ و ﺧﺸﻢ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و ﭘﻮﺷﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻌﻠﺶ‪ -‬رﻫﻘﺘﻪ و أرﻫﻘﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪ -‬ردﻓﺘﻪ و اردﻓﺘﻪ و ﺑﻌﺜﺘﻪ و اﺑﺘﻌﺜﺘﻪ در آﯾﻪ‪َ) :‬و َﺗْﺮَﻫُﻘُﻬْﻢ ِذﻟ ﱠٌﮥ‪ /27 -‬ﯾﻮﻧﺲ( ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮاري و زﺑﻮﻧﯽ آﻧﻬﺎ را‬
‫ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬ﺳُﺄْرِﻫُﻘُﻪ َﺻُﻌﻮدًا‪ /17 -‬ﻣّﺪﺛﺮ( )ﺑﺰودي او را ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ ﻓﺮاﮔﯿﺮﯾﻢ(‪.‬‬
‫ارﻫﻘﺖ اﻟﱠﺼﻼة‪ :‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻢ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز دﯾﮕﺮ ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫( ) )رﻫﻦ( ]رﻫﻦ ‪ ... :‬ص ‪113 :‬‬
‫اﻟّﺮﻫﻦ‪ -‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮔﺮو وام و دﯾﻦ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫اﻟّﺮﻫﺎن‪ -‬ﻫﻢ در ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ وﻟﯽ‪ -‬رﻫﺎن‪ -‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﺮﻃﺒﻨﺪي در ﻣﯿﺎن ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪.‬‬
‫رﻫﻦ و رﻫﺎن‪ -‬ﻫﺮ دو ﻣﺼﺪرﻧﺪ ﻣﺜﻞ‪ -‬رﻫﻨﺖ اﻟّﺮﻫﻦ و راﻫﻨﺘﻪ رﻫﺎﻧﺎ اﺳﻤﺶ‪ -‬رﻫﯿﻦ و ﻣﺮﻫﻮن‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺮوي( در ﺟﻤﻊ رﻫﻦ واژهﻫﺎي‪ -‬رﻫﺎن‪ -‬رﻫﻦ‪ ،‬رﻫﻮن ﻧﯿﺰ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻧﺒﻮد ﺗﻮ را ﺳـﻨﮕﺴﺎر ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﺎ ﻋﺰﯾﺰ ﻧﯿﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺷـﻌﯿﺐ در ﭘﺎﺳـﺨﺸﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ آﯾﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎن ﻣﻦ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺰﯾﺰﺗﺮﻧﺪ ﮐﻪ او را‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده و ﭘﺸﺖ ﺳـﺮ ﮔﺬاﺷـﺘﻪاﯾﺪ ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ ﺑﻪ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ آﮔﺎه اﺳﺖ و اﺣﺎﻃﻪ دارد )ِإﱠن َرﺑ ﱢﯽ ﺑ ِﻤﺎ‬
‫َﺗْﻌَﻤﻠُﻮَن ُﻣِﺤﯿٌﻂ‪ /92 -‬ﻫﻮد(‪.‬‬
‫آﯾﻪ‪) :‬ﻓﺮﻫﻦ ﻣﻘﺒﻮﺿﮥ‪ /283 -‬ﺑﻘﺮه( ﮐﻪ‪ -‬ﻓﺮﻫﺎن ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ در آﯾﻪ‪ُ) :‬ﮐﱡﻞ َﻧْﻔٍﺲ ﺑ ِﻤﺎ َﮐَﺴـ َﺒْﺖ )َرِﻫﯿَﻨـٌﮥ(‪ /38 -‬ﻣـّﺪﺛﺮ( واژه‪ -‬رﻫﯿـﻦ‪ -‬ﻓﻌﯿـﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻓﺎﻋـﻞ اﺳﺖ ﭘﺲ رﻫﯿﻨـﮥ‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﭘﺎﯾـﺪار و ﺛﺎﺑﺖ و ﺑﺮ ﭘﺎي دارﻧـﺪه ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ در ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻔﻌﻮل ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﮐﺴـﯽ در ﮔﺮو ﭘﺎداش ﻫﻤﺎن ﮐﺎري ﮐﻪ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﭼﻮن از واژه‪ -‬رﻫﻦ‪ -‬و ﮔﺮوي ﻣﻌﻨﯽ ﺿـﺒﻂ و ﻧﮕﻬﺪاﺷـﺘﻦ ﺗﺼّﻮر ﻣﯽﺷﻮد و ﻟـﺬا رﻫﯿﻨﮥ ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳـﺘﻌﺎره ﺑﺮاي‬
‫ﺣﺒﺲ و ﻧﮕﻬـﺪاري ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺑﮑـﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﭘﺲ )ﺑ ِﻤﺎ َﮐـَﺴ َﺒْﺖ َرِﻫﯿَﻨـٌﮥ‪ /38 -‬ﻣـﺪﺛﺮ( ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﮐﺴـﯽ در ﺣﺒﺴـﯽ و ﺿـﺒﻂ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺴﺐ ﮐﺮده‪.‬‬
‫رﻫﻨﺖ ﻓﻼﻧﺎ‪ :‬او را ﭘﺎ ﺑﺮﺟﺎ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫رﻫﻨﺖ ﻋﻨﺪه‪ :‬ﻧﺰدش ﮔﺮو ﮔﺬاردم‪.‬‬
‫ارﺗﻬﻨﺖ‪ :‬ﮔﺮوي ﮔﺮﻓﺘﻢ‪.‬‬
‫ارﻫﻨـﺖ ﻓﯽ اﻟّﺴـ ﻠﻌﮥ‪ :‬ﻗﯿﻤﺖ ﻣﺘـﺎع را ﮔﺮو ﮔﺮﻓﺘﻢ و ﺣﻘﯿﻘﺖ آن اﯾﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺘـﺎﻋﯽ را ﮐﻪ ﻗﯿﻤﺘﺶ ﻣﻌّﯿﻦ ﺷـﺪه در ﮔﺮو ﻧﮕﻬـﺪاري‪ ،‬ﺗـﺎ ﺗﻤـﺎم‬
‫ﻗﯿﻤﺖ آن را درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻨﯽ‪.‬‬
‫( ) )رﻫﻮ( ]رﻫﻮ[‪ ... :‬ص ‪114 :‬‬
‫»‪ «1‬آﯾـﻪ‪َ) :‬و اﺗ ُْﺮِك اﻟ َْﺒْﺤَﺮ َرْﻫــﻮًا‪ /24 -‬دﺧـﺎن( ﯾﻌﻨﯽ درﯾـﺎ را ﺳـﺎﮐﻦ واﮔـﺬار ﮐﻪ )ِإﻧﱠُﻬْﻢ ُﺟﻨْـٌﺪ ُﻣْﻐَﺮﻗُـﻮَن‪ -‬از ﭘﯽ ﺗـﻮ آﻧﻬـﺎ ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎﻧﯽ ﻏﺮق‬
‫ﺷ ﺪ ﮔ ﺎ ﻧﻨ ﺪ ( ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬رﻫﻮا‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮاﺧﯽ و ﮔﺸـﺎدي راه درﯾـﺎ و اﯾﻦ درﺳﺖ اﺳﺖ‪ -‬رﻫـﺎء‪ -‬دﺷﺖ و ﺑﯿﺎﺑـﺎن ﻣﺮﺗﻔﻊ و ﺻﺎف ﮐﻪ از ﻫﻤﯿﻦ‬
‫واژه اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﻫﻮ‪ :‬آﺑﮕﯿﺮ ﻋﻤﯿﻘﯽ ﮐﻪ آب در آن ﺟﻤﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬واژه‪ -‬رﻫﻮ‪ -‬از اﺿـﺪاد اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ زﻣﯿﻦ ﻣﺮﺗﻔﻊ و ﮔﻮد ﯾﺎ آراﻣﺶ و اﺿـﻄﺮاب و ﺑﺎ ﺗﻨﮕﯽ و وﺳـﻌﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ در اﺷـﻌﺎر ﺷـﻌﺮاء‬
‫رﻫﻮه‪ :‬ﮐﻮه ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻠﻨﺪ‪ ،‬ﻋﯿﺶ راه‪ :‬زﻧﺪﮔﯽ آرام‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻻ ﺷﻔﺎﻋﮥ ﻓﯽ رﻫﻮ‪ :‬در آﺑﮕﯿﺮ ﻫﯿﭻ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوﺷﯽ ﻧﯿﺴﺖ )آﺑﮕﯿﺮﻫﺎ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش ﺷﺪﻧﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﻣﺮدي ﻋﺮب ﺑﻪ ﺷﺘﺮ ﻓﺎﻟﺠﺶ ﻧﮕﺎه ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ -‬رﻫﻮ ﺑﯿﻦ ﺳﻨﺎﻣﯿﻦ‪) -‬ﻫﻤﭽﻮن ﮔﻮدي ﻣﯿﺎن دو ﮐﻮﻫﺎن اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )رﯾﺐ( ]رﯾﺐ ‪ ... :‬ص ‪115 :‬‬
‫راﺑﻨﯽ ﮐـﺬا و اراﺑﻨﯽ‪) :‬ﻣﺮا ﺑﻪ ﺗﺮدﯾـﺪ و دو دﻟﯽ اﻧـﺪاﺧﺖ و ﻣﺮا ﻧـﺎﺧﻮش آﻣـﺪ( ﭘﺲ‪ -‬رﯾﺐ‪ -‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮ در ﺑـﺎره ﮐـﺎري ﯾﺎ ﻣﻮﺿـﻌﯽ‬
‫ﭼﯿﺰي راي ﺑﭙﻨﺪاري ﺳﭙﺲ ﺣﻘﯿﻘﺖ آن روﺷﻦ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪) :‬ﯾـﺎ َأﱡﯾَﻬـ ﺎ اﻟﻨﱠﺎُس ِإْن ُﮐﻨْﺘُْﻢ ﻓِﯽ َرﯾٍْﺐ ﻣَِﻦ اﻟ َْﺒْﻌِﺚ‪ /5 -‬ﺣـّﺞ( و )ﻓِﯽ َرﯾْـٍﺐ ﻣِﱠﻤﺎ َﻧﱠﺰﻟ ْﻨـﺎ َﻋﻠﯽ َﻋﺒـْ ِﺪﻧﺎ‪ /23 -‬ﺑﻘﺮه( ﺗﻨـﺒﯿﻬﯽ و‬
‫ﻫﺸﺪاري اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺮدﯾﺪي در ﺑﺎره آن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬رﯾَْﺐ اﻟ َْﻤﻨُـﻮِن‪ /30 -‬ﻃـﻮر( ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮگ و ﻣﺮدن ﻧﻪ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﮐﻪ در ﺑـﻮدﻧﺶ و وﺟـﻮدش ﺗﺮدﯾـﺪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬رﯾﺐ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿـﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﮐﻪ زﻣـﺎن ﻣﺮگ و رﺳـﯿﺪن ﻣﺮگ ﻣﻮرد ﺗﻮّﻫﻢ و ﺷـّﮏ اﺳﺖ و آن را‪ -‬رﯾﺐ ﻧﺎﻣﯿـﺪه ﭘﺲ اﻧﺴﺎن ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ در ﺑﺎره زﻣﺎن‬
‫رﺳﯿﺪن ﻣﺮگ در دو دﻟﯽ و ﺷﮏ اﺳﺖ ﻧﻪ از ﺟﻬﺖ وﺟﻮد ﻣﺮگ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اﻟّﻨﺎس ﻗﺪ ﻋﻠﻤﻮا ان ﻻ ﺑﻘﺎء ﻟﻬﻢ ﻟﻮ اﻧّﻬﻢ ﻋﻤﻠﻮا ﻣﻘﺪار ﻣﺎ ﻋﻠﻤﻮا‬
‫)ﻣﺮدم ﻣﯽداﻧﻨـﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ زﯾﺴـﺘﻦ و ﺑﻘﺎﺋﯽ در دﻧﯿﺎ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻧﯿﺴﺖ اي ﮐﺎش ﺑﻪ اﻧـﺪازهاي ﮐﻪ داﻧﺴـﺘﻪاﻧﺪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ( ﻣﺜﻞ ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ‬
‫ﺷﻌﺮ اﻣﻦ اﻟﻤﻨﻮن و رﯾﺒﻬﺎ ﺗﺘﻮّﺟﻊ؟‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬آﯾـﺎ از ﻣﺮگ و ﺗﺮدﯾـﺪ در زﻣـﺎن وﻗﻮﻋﺶ دردﻣﻨـﺪ ﻣﯽﺷﻮي( ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪) :‬ﻟَِﻔﯽ َﺷﱟﮏ ﻣِﻨُْﻪ ُﻣِﺮﯾٍﺐ‪ /110 -‬ﻫـﻮد( و )ُﻣْﻌَﺘٍﺪ‬
‫ُﻣِﺮﯾٍﺐ‪ /25 -‬ق( )ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺘﻤﮕﺮ و ﻧﺎﺑﺎور(‪) .‬ارﺗﯿﺎب(‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ -‬اراﺑﮥ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺷّﮏ و ﭘﻨﺪار ﻧﺎﭘﺎﯾﺪار داﺷﺘﻦ‪ ،‬در آﯾﺎت‪:‬‬
‫)َأِم اْرﺗﺎﺑ ُﻮا َأْم َﯾﺨﺎﻓُﻮَن‪ /50 -‬ﻧﻮر( و )َﺗَﺮﺑ ﱠْﺼﺘُْﻢ َو اْرَﺗﺒْﺘُْﻢ‪ /14 -‬ﺣﺪﯾﺪ( ﮐﻪ ارﺗﯿﺎب و ﺑﺪ ﮔﻤﺎﻧﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪116 :‬‬
‫را از ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﻧﻔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﻻ َﯾْﺮﺗﺎَب اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ُأوﺗُﻮا اﻟ ِْﮑﺘﺎَب َو اﻟ ُْﻤْﺆﻣِﻨُﻮَن‪ /31 -‬ﻣﺪﺛﺮ( و )ﺛُﱠﻢ ﻟَْﻢ َﯾْﺮﺗﺎﺑ ُﻮا‪ /15 -‬ﺣﺠﺮات(‪.‬‬
‫در ﻣﺜﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬دع ﻣﺎ ﯾﺮﯾﺒﮏ اﻟﯽ ﻣﺎ ﻻ ﯾﺮﯾﺒﮏ‪.‬‬
‫)از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺑﺪﮔﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽاﻧﺪازد در ﮔﺬر و ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﺪﮔﻤﺎﻧﺴﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ روي آور( »‪.«1‬‬
‫رﯾـﺐ اﻟـّﺪﻫﺮ‪ :‬ﺗﻐﯿﯿﺮات و دﮔﺮﮔﻮﻧﯿﻬـﺎي روزﮔـﺎر‪ ،‬ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ اﯾﻨﮑـﻪ ﭼـﻮن ﺑﺮاي دﻫﺮ و روزﮔـﺎر ﻣﮑﺮ و ﻓﺮﯾﺐ ﭘﻨﺪاﺷـﺘﻪاﻧﺪ آن را‪ -‬رﯾﺐ‪-‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫)اﻟّﺮﯾَﺒﮥ‪ (:‬دو دﻟﯽ ﮐﻪ اﺳﻤﯽ اﺳﺖ از رﯾﺐ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﺑَﻨْﻮا ِرﯾَﺒًﮥ ﻓِﯽ ﻗُﻠُﻮﺑ ِِﻬْﻢ‪ /110 -‬ﺗﻮﺑﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﺷﮏ و رﯾﺐ ﮐﻪ ﺑﺮ دﻏﻠﮑﺎري و ﻧﻘﺺ اﯾﻤﺎﻧﺸﺎن دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﻋﺒﺎرت ﻓﻮق را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻣﺸﻬﻮر ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬در ﺣﺪﯾﺚ »دع ﻣﺎ ﯾﺮﯾﺒﮏ اﻟﯽ ﻣﺎ ﻻ ﯾﺮﯾﺒﮏ« ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ ﺣﺮف )ي( ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﻃﺮﯾﺤﯽ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻈﺮ را دارد و ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ ﺧﻮاﻧـﺪه ﺷﺪه ﻣﻌﻨﯽ ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‬
‫ﻫﺮ ﮐﺎري و ﻫﺮ اﻧـﺪﯾﺸﻪاي ﮐﻪ ﮔﻤﺎن اﻧﮕﯿﺰ اﺳﺖ و در آن دو دﻟﯽ و ﺷﮏ و رﯾﺐ ﺑﺎﺷـﺪ رﻫﺎ ﮐﻦ و ﺑﻪ ﺳﻮي اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﮐﺎري ﮐﻪ ﺷﮏ و‬
‫ﮔﻤـﺎن اﯾﺠـﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨـﺪ ﺗﻮّﺟﻪ ﮐﻦ ﮐﻪ ﺧﻼﺻﻪاش‪ -‬دع ذاك اﻟﯽ ذاك اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﭼﯿﺰي را ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﻌـﺪ ﻣﻨﻔﯽ ﺗﺮا ﺑﻪ ﺗﺮدﯾـﺪ ﻣﯽاﻧـﺪازد ﺑﻪ‬
‫ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﯾﻘﯿﻦ آور اﺳﺖ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﻦ‪.‬‬
‫در ﻋﺼـﺮ ﻣﺎ ﻣﺤﺘﻮاي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ رﻫﺎﺋﯽ ﺑﺨﺶ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ از ﻣﻨﻔﯽ ﺑﺎﻓﯽﻫﺎﺳﺖ ﺑﻪ وﯾﮋه ﺑﺮاي ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﺴـﯿﺎر آﻣﻮزﻧﺪه و ﺑﺎ اﻫﻤّﯿﺖ اﺳﺖ ﺗﺎ‬
‫در ﻣﻌﺮض اﻧـﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺷـﮏ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰ و ﻣﻨﻔﯽ ﺑـﺎﻓﯽ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ آﻏـﺎز و ﭘـﺎﺋﯿﻦ ﺟﻬـﺎن رﻫـﺎ ﻧﺸـﺪه و ﺑﻪ ﺳـﻮي اﻧـﺪﯾﺸﻪاي ﮐﻪ او را آراﻣﺶ‬
‫ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ روي آورد‪.‬‬
‫ﻧﺴﻠﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ روز ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ اﯾﻤﺎن و ﯾﻘﯿﻦ در راه ﻧﺠﺎت ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﯿﻦ از ﯾﻮغ ﺳﺘﻤﮕﺮان ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻪ روز ﺟﺰاء ﻣﺼّﻤﻢﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﻗﯿﺎم ﮐﻨﺪ‬
‫ﻣﺘﺄﺳـﻔﺎﻧﻪ‪ ،‬در ﻣﻌﺮض دﯾﺪﮔﺎﻫﻬﺎي ﻣﺤﺪود و ﻧﺎﻗﺺ و ﺗﺮدﯾﺪآور ﻣﻨﻔﯽ ﺑﺎ ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت ﺟﻬﺎن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري و ﻣﺎدي واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ اﺳـﻼم ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴـ ﻼم دﯾـﺪﮔﺎﻫﺶ در ﻋﺼـﺮ ﻣـﺎ ﺗﺠّﻠﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺎ ﺗﺒﻌّﯿﺖ از ﺣـﺪﯾﺚ ﻧﺠﺎﺗﺒﺨﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ از‬
‫ﮔﻤﺎنﻫـﺎ و ﺑـﺪﮔﻤﺎﻧﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ داﺷـﺘﻦ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ آﻏـﺎز‪ ،‬و ﭘﺎﯾﺎن ﺟﻬﺎن ﺧﻮد را ﺑﺎ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﻟﻠّﻪ و ﺟﺎوداﻧﻪ ﺑﻮدن روح و ﻫﺴﺘﯽ ﺳﻮق داد‬
‫ﺣـﺪﯾﺚ ﻓـﻮق ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﮐﻨﻨـﺪه آﯾﻪ دّوم ﺳـﻮره ﺑﻘﺮه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن را‪ -‬ﻻـ رﯾﺐ ﻓﯿﻪ‪ /2 -‬ﺑﻘﺮه( ﻣﻌّﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﻫﻤﯿـﻦ ﻃـﻮر آﯾﻪ‪) :‬اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ‬
‫َﯾْﺴـ َﺘِﻤُﻌﻮَن اﻟ َْﻘْﻮَل َﻓَﯿﺘﱠﺒُِﻌﻮَن َأْﺣَﺴـ َﻨُﻪ ‪ /18 ...‬زﻣﺮ( ﯾﻌﻨﯽ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ ﺳـﺨﻦ ﻗﺮآن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮاﺳـﺮ اﺛﺒـﺎت ﺣﻘـﺎﯾﻖ و اﻣﯿـﺪوار ﮐﻨﻨـﺪه اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻬﺎن ﭘﺎداش و ﯾﺎدآور ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺣّﻘﻪ ﻣﺴﺘﻀـﻌﻔﯿﻦ ﺻﺎﻟـﺢ و ﻣﺆﻣﻦ ﺟﻬﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﻣﺂﺧـﺬ دﯾﮕﺮ ﺣـﺪﯾﺚ ﻓﻮق ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺗﻬﺬﯾﺐ ﻟا ّﻠﻐﻪ ‪/15‬‬
‫‪ -254‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب واژه رﯾﺐ‪ -‬در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ‪.‬‬
‫‪) ) (.‬روح( ]روح ‪ ... :‬ص ‪117 :‬‬
‫اﻟّﺮوح و اﻟّﺮوح‪ -‬در اﺻﻞ ﯾﮑﯽ اﺳﺖ وﻟﯽ‪ -‬روح‪ -‬اﺳﻤﯽ ﺑﺮاي دم و ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ در وﺻﻒ آﺗﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻘﻠﺖ ﻟﻪ ارﻓﻌﻬﺎ اﻟﯿﮏ و اﺣﯿﻬﺎ ﺑﺮوﺣﮏ و اﺟﻌﻠﻬﺎ ﻟﻬﺎ ﻓﯿﺌﮥ ﻗﺪرا »‪«1‬‬
‫زﯾﺮا دﻣﯿـﺪن و ﻧﻔﺲ ﻫﻢ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از روح اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺎﻣﯿﺪن‪ -‬ﻧﻮع‪ -‬ﺑﻪ اﺳﻢ ﺟﻨﺲ ﻣﺜﻞ ﻧﺎﻣﯿﺪن اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺣﯿﻮان ﻟﺬا‪ -‬روح‪ -‬اﺳـﻤﯽ اﺳـﺖ‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻔﺲ ﯾـﺎ ﺟﺰﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ آن ﺣﯿـﺎت و ﺟﻨﺒﺶ و ﺗﺤّﺮك ﺣﺎﺻـﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤـﺎن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮدﻫﺎ و ﻣﻨﻔﻌﺖﻫﺎ راي‬
‫ﺟﻠﺐ و زﯾﺎن و ﺿﺮرﻫﺎ راي دﻓﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ اﻃﻼق ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در آﯾﺎت‪:‬‬
‫)َﯾْﺴـ َﺌﻠُﻮَﻧَﮏ َﻋِﻦ اﻟﱡﺮوِح ﻗُِﻞ اﻟﱡﺮوُح ﻣِْﻦ َأﻣِْﺮ َرﺑ ﱢﯽ‪ /15 -‬اﺳـﺮاء( و )َو َﻧَﻔْﺨُﺖ ﻓِﯿِﻪ ﻣِْﻦ ُروِﺣﯽ‪ /29 -‬ﺣﺠﺮ( ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪن روح‪-‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻠﮑﯽ اﺳﺖ و ﺗﺨﺼﯿﺼﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﮑﻮﻫﻤﻨﺪي‪ ،‬و ﺷﺮاﻓﺖ روح اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪:‬‬
‫)َﻃﱢﻬﺮا ﺑَﯿْﺘَِﯽ‪ /26 -‬ﺣﺞ( و )ﯾﺎ ِﻋﺒﺎِدَي‬
‫‪ /56 -‬ﻋﻨﮑﺒﻮت( )ﮐﻪ ﺑﯿﺖ‪ -‬و‪ -‬ﻋﺒـﺎد‪ -‬ﺑﻪ ﺿـﻤﯿﺮ )ي( ﮐﻪ ﺿـﻤﯿﺮ اﻟّﻠﻪ‪ -‬اﺳﺖ اﺿﺎﻓﻪ ﺷـﺪه ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﻦ را ﭘﺎك ﮔﺮدان‪ -‬و اي ﺑﻨـﺪﮔﺎن‬
‫ﻣﻦ( ‪.‬‬
‫ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن واﻻ و ارزﺷﻤﻨﺪ‪ -‬ارواح‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪َ) :‬ﯾْﻮَم َﯾُﻘﻮُم اﻟﱡﺮوُح َو اﻟ َْﻤﻼﺋَِﮑُﮥ َﺻ‪‬ﻔﺎ‪ /38 -‬ﻧﺒﺎء( و )َﺗْﻌُﺮُج اﻟ َْﻤﻼﺋَِﮑُﮥ َو اﻟﱡﺮوُح‬
‫‪ /4‬ﻣﻌﺎرج( و )َﻧَﺰَل ﺑ ِِﻪ )اﻟﱡﺮوُح اﻟ َْﺄﻣِﯿُﻦ(‪ /193 -‬ﺷﻌﺮاء( ﮐﻪ‪ -‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ -‬روح اﻻﻣﯿﻦ‪ -‬روح اﻟﻘﺪس ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه در آﯾﺎت‪:‬‬
‫)ﻗُْﻞ َﻧﱠﺰﻟَُﻪ ُروُح اﻟ ُْﻘُﺪِس‪ /102 -‬ﻧﺤﻞ( و )َو َأﯾﱠْﺪﻧﺎُه ﺑ ُِﺮوِح اﻟ ُْﻘُﺪِس ‪ /87‬ﺑﻘﺮه( )ﭘﺲ روح اﻟﻘﺪس‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺷـﻌﺮ از ذي اﻟﺮﻣﻪ‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻢ آﺗﺶ را ﺑﺎ ﻧﻔﺴﺖ ﻣﺸـﺘﻌﻞ و زﻧﺪه ﮐﻦ و ﻓﺮوزش آن را ﺑﺎ دﻣﯿﺪﻧﺖ از ﺳﻮي ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺑﺮاي آن ﺑﺨﺸﺸـﯽ واﻻ ﻗﺮار ده‪ .‬ازﻫﺮي ﺑﺎ اﺳﺘﺸـﻬﺎد ﺑﻪ ﺷـﻌﺮ ﻓﻮق ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬روح ﺑﺎ ﺿـّﻤﻪ ﺣﺮف )ر( در زﺑﺎن ﻋﺮب ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻔﺦ و دﻣﯿﺪن‬
‫ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ دﻣﯿـﺪن از‪ -‬روح اﺳﺖ و ﻣﻮﺟـﻮد زﻧـﺪه ﻧﻔﺲ دارد‪ .‬اﺣﯿﻬـﺎ ﺑﺮوﺣـﮏ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑـﺎ ﻧﻔـﺦ و دﻣﯿـﺪﻧﺖ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻈﺮ را اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﯿﺰ‬
‫آورده اﺳﺖ‪) .‬ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟﻠّﻐﻪ ‪ 225 /2‬ﻟﺴﺎن ‪ -426 /2‬اﺳﺎس اﻟﺒﻼﻏﻪ ‪.(183‬‬
‫و روح اﻻﻣﯿﻦ در ﻗﺮآن ﺻـﻔﺖ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ اﺳﺖ( و ﺣﻀﺮت ﻋﯿﺴﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴﻼم ﻧﯿﺰ روح‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه در آﯾﻪ‪َ) :‬و ُروٌح ﻣِﻨُْﻪ ‪ /171‬ﻧﺴﺎء‪/49 ،‬‬
‫آل ﻋﻤﺮان( اﯾﻦ ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﺑﺮاي ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ در زﻧﺪه ﮐﺮدن ﻣﺮدﮔﺎن ﺑﺮاي او ﺑﻮده )ﺑﺎذن اﻟّﻠﻪ(‪.‬‬
‫ﻗﺮآن‪ -‬ﻧﯿﺰ‪ -‬روح‪ -‬ﻧﺎﻣﯿـﺪه ﺷـﺪه در آﯾﻪ‪َ) :‬و َﮐـ ﺬﻟ َِﮏ َأْوَﺣﯿْﻨـﺎ ِإﻟَﯿـْ َﮏ ُروﺣـًﺎ ﻣِْﻦ َأﻣِْﺮﻧﺎ‪ /52 -‬ﺷـﻮري( زﯾﺮا ﻗﺮآن ﺳـﺒﺒﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺣﯿـﺎت‬
‫اﺧﺮوي ﮐﻪ در آﯾﻪ‪َ) :‬و ِإﱠن اﻟﱠﺪاَر اﻟ ْﺂِﺧَﺮَة ﻟَِﻬَﯽ اﻟ َْﺤَﯿﻮاُن‪ /62 -‬ﻋﻨﮑﺒﻮت( ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫روح‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﺗﻨّﻔﺲ ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ‪ -‬اراح اﻹﻧﺴﺎن‪ -‬وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﻔﺲ ﻣﯽﮐﺸﺪ و دم ﺑﺮﻣﯽآورد‪.‬‬
‫آﯾﻪ‪َ) :‬ﻓَﺮْوٌح َو )َرﯾْﺤـﺎٌن(‪ /89 -‬واﻗﻌﻪ( رﯾﺤـﺎن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻮﺋﯽ ﺧﻮش دارد و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬رﯾﺤـﺎن‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ در آﯾﻪ )َو اﻟ َْﺤﱡﺐ ُذو‬
‫اﻟ َْﻌْﺼِﻒ َو اﻟﱠﺮﯾْﺤﺎُن‪ /12 -‬اﻟّﺮﺣﻤﻦ(‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ اﺻﯿﻞ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻟﯽ اﯾﻦ؟ ﺑﻪ ﮐﺠﺎ ﻣﯽروي؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬اﻃﻠﺐ ﻣﻦ رﯾﺤﺎن اﻟّﻠﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ رزق ﺧﺪا ﻣﯽﺟﻮﯾﻢ‪ ،‬و اﺻﻠﺶ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪) :‬اﻟﻮﻟﺪ ﻣﻦ رﯾﺤﺎن اﻟﻠّﻪ( ﻓﺮزﻧﺪ از‪ -‬رزق‪ -‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﯾﺎ ﺣّﺒﺬ رﯾﺢ اﻟﻮﻟﺪ رﯾﺢ اﻟﺨﺰاﻣﯽ ﻓﯽ اﻟﺒﻠﺪ‬
‫)ﭼﻪ ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ ﺑﻮي ﺧﻮش ﻓﺮزﻧﺪ و ﺑﻮي ﺧﻮش ﮔﻞ ﺧﯿﺮي ﺻﺤﺮاﯾﯽ در ﺷﻬﺮ و دﯾﺎر(‪.‬‬
‫ﯾـﺎ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺮزﻧـﺪ رزﻗﯽ اﺳﺖ از ﺳﻮي ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ‪) -‬رﯾـﺢ(‪ -‬ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ و ﻫﻤﺎن ﻫﻮاي ﻣﺘﺤّﺮك اﺳﺖ‪ .‬در ﻋﻤﻮم آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ارﺳﺎل ﺑﺎد را ﻣﻔﺮد ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ در ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺬاب اﺳﺖ ﻫﺮ ﺟﺎﺋﯽ ﮐﻪ رﯾﺢ‪ -‬ﺑﺎ ﻟﻔﻆ ﺟﻤﻊ )رﯾﺎح( آﻣﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ رﺣﻤﺖ‬
‫اﻟﻬﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻔﺮد ﻣﺜﻞ‪ِ) :‬إﻧﱠﺎ َأْرَﺳﻠْﻨﺎ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ ِرﯾﺤًﺎ َﺻْﺮَﺻﺮًا‪ /19 -‬ﻗﻤﺮ( و )َﻓَﺄْرَﺳﻠْﻨﺎ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ ِرﯾﺤًﺎ‪ /16 -‬ﻓّﺼﻠﺖ( َ)َﺛِﻞ ِرﯾٍﺢ ﻓِﯿﻬﺎ ِﺻﱞﺮ‬
‫‪ /117 -‬آل ﻋﻤﺮان( و )اْﺷَﺘﱠﺪْت ﺑ ِِﻪ اﻟﱢﺮﯾُﺢ‪ /18 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ(‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪119 :‬‬
‫و در ﺻﻮرت ﺟﻤﻊ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ رﺣﻤﺖ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪:‬‬
‫)َو َأْرَﺳﻠَْﻨﺎ اﻟﱢﺮﯾﺎَح ﻟَﻮاﻗَِﺢ‪ /22 -‬ﺣﺠﺮ( و )َأْن ﯾُْﺮِﺳَﻞ اﻟﱢﺮﯾﺎَح ُﻣَﺒﱢﺸﺮاٍت ‪ /46‬روم( و )ﯾُْﺮِﺳُﻞ اﻟﱢﺮﯾﺎَح ﺑ ُْﺸﺮًا‪ /57 -‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫و اّﻣـﺎ در آﯾﻪ‪) :‬ﯾُْﺮِﺳُﻞ اﻟﱢﺮﯾﺎَح َﻓﺘُﺜِﯿُﺮ َﺳـ ﺤﺎﺑًﺎ‪ /48 -‬روم( ﻣﻌﻨﯽ آﺷـﮑﺎرﺗﺮ و روﺷﻦﺗﺮ آن رﺣﻤﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﻔﻆ ﺟﻤﻊ ﻫﻢ ﺧﻮاﻧـﺪه ﺷـﺪه و‬
‫ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫واژه‪ -‬رﯾﺢ‪ -‬ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳﺘﻌﺎره ﺑﺮاي ﻗﺪرت و ﻏﻠﻪ ﻫﻢ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ آﯾﻪ‪:‬‬
‫)َو َﺗْﺬَﻫَﺐ ِرﯾُﺤُﮑْﻢ‪ /46 -‬اﻧﻔﺎل(‪.‬‬
‫اروح اﻟﻤﺎء‪ :‬ﺑﻮي آب ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻮي ﺑﺪ آب اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﯾﺢ اﻟﻐﺪﯾﺮ ﯾﺮاح‪ :‬ﺑﺮﮐﻪ و آﺑﮕﯿﺮ ﺑﻮي ﺑﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫اراﺣﻮا‪ :‬آﺳﺎﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ ﺷﺐ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫دﻫﻦ ﻣﺮّوح‪ :‬روﻏﻦ ﺧﻮش ﺑﻮي‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ )ﻟﻢ ﯾﺮوح راﺋﺤﮥ اﻟﺠّﻨﮥ( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ را ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ‪.‬‬
‫ﻣﺮوﺣﮥ‪ :‬ﮔﺬرﮔﺎه ﺑﺎد‪.‬‬
‫ﻣﺮوﺣﮥ‪ :‬ﺑﺎد ﺑﺰن و وﺳﯿﻠﻪاي ﮐﻪ ﺑﺎد ﺑﺎ آن ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫راﺋﺤﮥ‪ :‬وزش ﻫﻮا و ﺑﻮي ﺧﻮش‪.‬‬
‫راح ﻓﻼن اﻟﯽ اﻫﻠﻪ‪ :‬ﺑﻪ دو ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬او ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ و ﻣﺜﻞ ﺑﺎد ﺑﺴﻮي ﺧﺎﻧﻮادهاش آﻣﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﯾﺎ ﺑﺎ ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ ﺑﺴﻮي ﺧﺎﻧﻮادهاش از آﺳﺎﯾﺶ و ﻣّﺴﺮت ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟّﺮاﺣﮥ‪ :‬ﻣﺸّﺘﻖ از‪ -‬روح‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ آﺳﺎﯾﺶ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫اﻓﻌﻞ ذﻟﮏ ﻓﯽ ﺳﺮاح و رواح‪ :‬آن را ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ اﻧﺠﺎم ده‪.‬‬
‫اﻟﻤﺮاوﺣﮥ ﻓﯽ اﻟﻌﻤﻞ‪ :‬ﯾﮑﺒﺎر اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﯾﮑﺒﺎر دﯾﮕﺮي )از ﺑﺎب ﻣﻔﺎﻋﻠﻪ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎر ﻃﺮﻓﯿﻦ(‪.‬‬
‫اﻟّﺮواح‪ :‬ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳـﺘﻌﺎره ﺑﺮاي اﺳﺘﺮاﺣﺖ در ﻧﯿﻤﺮوز ﮐﻪ اﻧﺴـﺎن آﺳـﺎﯾﺶ دارد ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و از ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪،‬‬
‫ج‪ ،2‬ص‪120 :‬‬
‫ارﺣﻨﺎ اﺑﻠﻨﺎ‪ :‬ﺷﺘﺮاﻧﻤﺎن را در ﻧﯿﻤﺮوز اﺳﺘﺮاﺣﺖ دادﯾﻢ‪.‬‬
‫ارﺣﺖ اﻟﯿﻪ ﺣّﻘﻪ‪ :‬از ﻫﻤﺎن اﺳﺘﺮاﺣﺖ دادن ﺷﺘﺮان اﺳﺘﻌﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺣّﻘﺶ را ﺑﻪ او ﭘﺮداﺧﺘﻢ و آﺳﻮده ﺧﯿﺎﻟﺶ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﻣﺮاح‪ :‬ﺟﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺘﺮان ﺷﺐ در آﻧﺠﺎ ﺑﺴﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ )آراﻣﺸﮕﺎه ﺷﺘﺮان در ﺷﺐ(‪.‬‬
‫ﺗﺮّوح اﻟّﺸﺠﺮ و راح ﯾﺮاح‪ :‬درﺧﺖ دوﺑﺎره ﺷﮑﻮﻓﻪ ﺑﺮآورد و ﭼﻮن از واژه روح‪ ،‬وﺳﻌﺖ و ﻓﺮاﺧﯽ ﺗﺼّﻮر ﻣﯽﺷﻮد ﻟﺬا ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻗﺼﻌﮥ روﺣﺎء‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺪﺣﯽ ﺑﺰرگ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪) :‬ﻻـ َﺗﯿَْﺄُﺳﻮا ﻣِْﻦ )َرْوِح اﻟﻠﱠِﻪ(‪ /87 -‬ﯾﻮﺳﻒ( ﯾﻌﻨﯽ از رﺣﻤﺖ و ﮔﺸﺎﯾﺶ دادن ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﺄﯾﻮس ﻧﺸﻮﯾـﺪ و اﯾﻦ ﺧﻮد ﻗﺴـﻤﺘﯽ از‪-‬‬
‫روح‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ رزق و ﺑﺨﺸﺎﯾﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )رود( ]رود[‪ ... :‬ص ‪120 :‬‬
‫اﻟّﺮود‪ :‬رﻓﺖ و آﻣﺪ ﺑﺎ ﻣﺪارا در ﻃﻠﺐ ﭼﯿﺰي‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬راد و ارﺗﺎد‪ -‬و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر‪ -‬راﺋﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻮﯾﻨﺪه ﮔﯿﺎه و ﻋﻠﻮﻓﻪ‪.‬‬
‫راد اﻻﺑﻞ ﻓﯽ ﻃﻠﺐ اﻟﮑﻼء‪) :‬ﺷﺘﺮان را ﺑﻪ ﻃﻠﺐ ﻋﻠﻮﻓﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد(‪ .‬و ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻌﻨﯽ رﻓﻖ و ﻣﺪارا در اﯾﻦ واژه ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫رادت اﻻﺑﻞ ﻓﯽ ﻣﺸـﯿﻬﺎ ﺗﺮود روداﻧﺎ‪) :‬ﺷﺘﺮان ﺑﻪ آراﻣﯽ رﻓﺘﻨـﺪ( و از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ واژه ﻣﺮود‪ -‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﻣﯿﻞ ﺳـﺮﻣﻪ و آﻫﻦ ﺣﻠﻘﻪاي‬
‫ﺷﮑﻞ و ﭼﺮخ آﻫﻨﯿﻦ و دﻟﻮ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره در رﻓﺖ و آﻣﺪﻧﺪ(‪.‬‬
‫ارود‪ ،‬ﯾﺮود‪ ،‬اروادا‪ :‬ﻣﺪارا و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮد و از ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ واژه روﯾﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آرام‪ ،‬ﻣﺸﺘّﻖ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫روﯾﺪك اﻟّﺸـ ﻌﺮ ﯾﻐّﺐ‪) :‬ﺷـﻌﺮت را ﻣﺨﻮان و ﺑﮕﺬار ﺑﻤﺎﻧﺪ ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﮐﻢ و ﮐﺎﺳﺘﯽ آن ﺑﺮ ﺧﻮدت روﺷﻦ ﺷﻮد( )اراَدة(‪ -‬از‪ -‬راد‪ ،‬ﯾﺮود‪-‬‬
‫اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ در ﻃﻠﺐ ﭼﯿﺰي ﺳﻌﯽ و ﮐﻮﺷﺶ ﮐﻨﺪ‪ -‬ارادة‪ -‬در اﺻﻞ‪ -‬ﻗﺪرت و ﻧﯿﺮوي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺷﻬﻮت و ﻧﯿﺎز و ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪121 :‬‬
‫آرزو ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺷـﺪه‪ -‬ارادة اﺳـﻤﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺗﻤﺎﯾﻞ ﻧﻔﺲ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺣﮑﻢ و ﻓﺮﻣﺎن اﻧﺠﺎم دادن و ﯾﺎ اﻧﺠﺎم ﻧـﺪادن در آن ﭼﯿﺰ ﺑﺎﺷـﺪ و‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺳـﺰاوار اﺳﺖ اﻧﺠـﺎم ﺑﺸـﻮد ﯾـﺎ ﻧﺸـﻮد )ﺗـﺎ ارادة آزاد و ﺧـﻮاﺳﺖ ﻧﻔﺴـﺎﻧﯽ ﯾﮑﯽ از آن دو اﻣﺮ را ﺑﺮﮔﺰﯾﻨـﺪ( ﺳـﭙﺲ اﯾﻨﮕـﻮﻧﻪ اراده‪ ،‬و‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ در ﺑﺎره اﺻﻞ ﭼﯿﺰي‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﯿﻞ و ﮐﺸـﻤﮑﺶ در ﻣﺒﺪأ و آﻏﺎز آن ﭼﯿﺰ اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺣﮑﻢ و دﺳﺘﻮر آن ﭼﯿﺰ‬
‫ﮐﻪ ﺟﺎﯾﺰ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ و اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد ﯾﺎ ﻧﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ واژه‪ -‬ارادة‪ -‬در ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﮑﺎر رود ﻣﺮاد ﺣﮑﻢ و ﻧﺘﯿﺠﻪ و ﭘﺎﯾﺎن آن اﺳﺖ ﻧﻪ ﺗﻤﺎﯾﻞ و ﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﺒﺪأ و آﻏﺎز ﭼﯿﺰي ﮐﻪ‬
‫او ﻣﺘﻌـﺎﻟﯽ اﺳـﺖ از ﻣﻌﻨﯽ دل ﺑﺴـﺘﻦ و ﺗﻤﺎﯾـﻞ‪ .‬ﻫﺮ ﮔـﺎه ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﻮد‪ :‬اراد اﻟّﻠﻪ ﺑﮑـﺬا ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاوﻧـﺪ در آن ﺣﮑﻢ ﮐﺮد ﮐﻪ آﻧﻄـﻮر ﻫﺴﺖ و‬
‫آﻧﻄﻮر ﻧﯿﺴﺖ ﻣﺜﻞ آﯾﻪ‪:‬‬
‫)ِإْن َأراَد ﺑ ُِﮑْﻢ ُﺳﻮءًا َأْو َأراَد ﺑ ُِﮑْﻢ َرْﺣَﻤًﮥ »‪ /17 -«1‬اﺣﺰاب( ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻨﻈﻮر از ﯾﺎدآوري اراده‪ ،‬اﻣﺮ اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ‪:‬‬
‫ارﯾﺪ ﻣﻨﮏ‪ :‬ﺑﻪ آن ﮐﺎر اﻣﺮت ﻣﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻞ آﯾﻪ‪) :‬ﯾُِﺮﯾُﺪ اﻟﻠﱠُﻪ ﺑ ُِﮑُﻢ اﻟ ْﯿُْﺴـ َﺮ َو ﻻ ﯾُِﺮﯾُﺪ ﺑ ُِﮑُﻢ اﻟ ُْﻌْﺴَﺮ‪ /185 -‬ﺑﻘﺮه( )ﻗﺴـﻤﺘﯽ از آﯾﻪ روزه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺮﯾﺾ و ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﻮدﯾﺪ‬
‫روزﻫﺎي دﯾﮕﺮ روزه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﻣﺮ در ﺳﻬﻮﻟﺖ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎﺳﺖ ﻧﻪ اﻣﺮ در ﺳﺨﺘﯽ‪.‬‬
‫ﮔﺎﻫﯽ واژه‪ -‬اراده‪ -‬ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺮاد ﻗﺼﺪ و ﻫﺪف اﺳﺖ ﻣﺜﻞ آﯾﻪ‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻗﺴـﻤﺘﯽ از آﯾـﺎت ﻣﺮﺑـﻮط ﺑﻪ ﺟﻨـﮓ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪) :‬ﻗُـْﻞ ﻟَْﻦ َﯾﻨَْﻔَﻌُﮑُﻢ اﻟ ِْﻔﺮاُر ‪ /16 ...‬اﺣﺰاب( ﺑﮕـﻮ اﮔﺮ از ﮐﺸـﺘﻪ ﺷـﺪن و ﻣﺮگ‬
‫ﻣﯽﮔﺮﯾﺰﯾﺪ ﻓﺮار ﮐﺮدن ﺳﻮدﺗﺎن ﻧﺪﻫﺪ و در آن ﺻﻮرت ﻫﻢ ﺟﺰ ﻣّﺪت اﻧﺪﮐﯽ‪ ،‬از ﺣﯿﺎت ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻧﺨﻮاﻫﯿﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺷﻤﺎ را در ﻗﺒﺎل‬
‫اﻣﺮ و اراده ﺧـﺪا اﮔﺮ ﺑﺮاﯾﺘـﺎن ﻣﺤﻨﺖ ﯾـﺎ رﺣﻤﺘﯽ ﺑﺨﻮاﻫـﺪ ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد؟ و ﻫﻤﺎﻧﻬـﺎ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺟﺰا و ﯾﺎوري ﻧﺨﻮاﻫﻨـﺪ داﺷﺖ‪ ،‬از آﯾﻪ ﻓﻮق‬
‫ﻣﯽﻓﻬﻤﯿﻢ ﮐﻪ ﺷـﻬﺎدت و ﮐﺸـﺘﻪ ﺷـﺪن در راه ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﻣﺮي اﺳﺖ اﺧﺘﯿﺎري و ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﯽ‪ ،‬ﻧﻪ ﺣﺘﻤﯽ و ﻗﻄﻌﯽ ﮐﻪ ﻣﺸـﻤﻮل اﺟﻞ ﺣﺘﻤﯽ‬
‫ﺑﺎﺷـﺪ ﭼﻮن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ اﮔﺮ ﻫﻢ ﺷـﻬﺎدت را ﺑﺮﻧﮕﺰﯾﻨﯿﺪ و ﺑﮕﺮﯾﺰﯾﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻧﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻣّﺪت ﮐﻤﯽ ﺗﺎ ﺳـﺮ رﺳـﯿﺪ اﺟﻠﺘﺎن زﻧﺪهاﯾﺪ‬
‫ﭘﺲ ﮔﺰﯾﻨﺶ راه ﺷـﻬﺎدت اﻣﺮي اﺳﺖ اﺧﺘﯿـﺎري و ﺷـﻬﯿﺪ ﺧﻮد اﻧﺘﺨـﺎب ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨـﺪ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮاي اﺑـﺪ در ﭘﯿﺸـﮕﺎه ﺧـﺪا‬
‫ﺟﺎودان و ﻣﺮزوق اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﻻ ﯾُِﺮﯾُﺪوَن ُﻋﻠُ‪‬ﻮا ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض َو ﻻ َﻓﺴﺎدًا‪ /83 -‬ﻗﺼﺺ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺣﯿـﺎت اﺧﺮوي را ﺑﺮاي ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿـﻢ ﮐـﻪ ﻗﺼـﺪ ﺑﺮﺗﺮي ﺟـﻮﯾﯽ و ﻓﺴـﺎد در زﻣﯿـﻦ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ و ﭘﺎﯾـﺎن و ﻓﺮﺟـﺎم ﮐـﺎر از آن‬
‫ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎر اﺳﺖ(‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻧﻪ ﻗﺼﺪ آن را دارﻧﺪ‪.‬‬
‫اراده‪ -‬در اﻧﺴـﺎن ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻧﯿﺮوي ﺣـّﺴ ﯽ و ﺟﺒﺮي و ﻓﻄﺮي اﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﯿﺮوي اﺧﺘﯿﺎري ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ از اﯾﻦ روي در ﺟﻤﺎد‪،‬‬
‫و ﺣﯿﻮان ﻫﺮ دو ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫آﯾﻪ‪ِ) :‬ﺟﺪارًا ﯾُِﺮﯾُﺪ َأْن َﯾﻨَْﻘﱠﺾ‪ /77 -‬ﮐﻬﻒ( )دﯾﻮاري ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻓﺮو رﯾﺰد و ﺧﺮاب ﺷﻮد( و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﻓﺮﺳـﯽ ﺗﺮﯾﺪ اﻟّﺘﺒﻦ‪ :‬اﺳﺒﻢ ﮐﺎه‬
‫و ﻋﻠﻮﻓﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪.‬‬
‫)ُﻣﺮاَوَدة‪ (:‬ﯾـﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺟـﺪال در اﻣﺮ و ﻓﺮﻣـﺎن اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮ ﭼﯿﺰي را اﻣﺮ ﻣﯽﮐﻨﯽ ﻏﯿﺮ از آن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ دﯾﮕﺮي اﻣﺮ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﯾﺎ‪ -‬ﻣﺮاودة‪-‬‬
‫ﻧﺰاع در ﺧﻮاﺳﺘﻦ و ﻃﻠﺐ ﮐﺮدن اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮ ﭼﯿﺰي را ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ و ﻣﯽﻃﻠﺒﯽ و دﯾﮕﺮي ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮ را‪.‬‬
‫راودت ﻓﻼﻧﺎ ﻋﻦ ﮐﺬا‪ -‬در ﻫﻤﺎن دو ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪:‬‬
‫)ِﻫَﯽ راَوَدﺗ ْﻨِﯽ َﻋْﻦ َﻧْﻔِﺴﯽ‪ /26 -‬ﯾﻮﺳﻒ( و )ﺗُﺮاِوُد َﻓﺘﺎﻫﺎ َﻋْﻦ َﻧْﻔِﺴِﻪ ‪ /30‬ﯾﻮﺳﻒ( ﯾﻌﻨﯽ او را از رأﯾﺶ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس اﺳﺖ آﯾﺎت‪َ) :‬و ﻟََﻘـ ْﺪ راَوْدﺗُُﻪ َﻋْﻦ َﻧْﻔِﺴِﻪ‪ /32 -‬ﯾﻮﺳﻒ( و )َﺳﻨُﺮاِوُد َﻋﻨُْﻪ َأﺑﺎُه‪ /61 -‬ﯾﻮﺳﻒ( ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺑﻪ زودي ﭘﺪرش را از او‬
‫ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﻢ(‪.‬‬
‫( ) )رأس( ]رأس ‪ ... :‬ص ‪122 :‬‬
‫اﻟّﺮأس‪ :‬ﺳﺮ‪ ،‬ﮐﻪ ﻋﻀﻮ ﻣﻌﺮوﻓﯽ اﺳﺖ ﺟﻤﻊ آن‪ -‬رءوس‪.‬‬
‫آﯾﺎت‪َ) :‬و اْﺷَﺘَﻌَﻞ اﻟﱠﺮْأُس َﺷﯿْﺒًﺎ‪ /4 -‬ﻣﺮﯾﻢ( و )َو ﻻ َﺗْﺤﻠُِﻘﻮا ُرُؤَﺳُﮑْﻢ‪ /196 -‬ﺑﻘﺮه( و ﺑـﺎ واژه رأس‪ -‬از‪ -‬رﺋﯿﺲ‪ -‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪) .‬رأس اﻟﻘﻮم‪:‬‬
‫رﺋﯿﺲ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﻗﻮم(‪.‬‬
‫اراس‪ :‬ﺑﺰرگ ﺳﺮ‪.‬‬
‫ﺷﺎة رأﺳﺎء‪ :‬ﺳﺮ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺳﯿﺎه ﺷﺪ‪.‬‬
‫رﯾﺎس اﻟّﺴﯿﻒ‪ :‬دﺳﺘﻪ و ﻗﺒﻀﻪ ﺷﻤﺸﯿﺮ‪.‬‬
‫( ) )رﯾﺶ( ]رﯾﺶ ‪ ... :‬ص ‪123 :‬‬
‫ﭘﺮ ﭘﺮﻧﺪه‪.‬‬
‫از ﻣﯿـﺎن ﭘﺮﻫـﺎي ﺑـﺪﻧﺶ‪ ،‬واژه‪ -‬رﯾﺶ‪ -‬وﯾﮋه ﺑـﺎل اوﺳﺖ و ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﭘﺮ ﺑﺮاي ﭘﺮﻧـﺪه ﻣﺜﻞ ﻟﺒﺎس و ﺟﺎﻣﻪ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﻟـﺬا واژه‪-‬‬
‫رﯾﺶ‪ -‬ﺑﺮاي ﻟﺒﺎس اﺳـﺘﻌﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ِرﯾﺸًﺎ َو ﻟ ِﺒﺎُس اﻟﺘﱠْﻘﻮي ‪ /26‬اﻋﺮاف( ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬اﻋﻄﺎه إﺑﻼ ﺑﺮﯾﺸﻬﺎ‪ :‬ﺷﺘﺮ را‬
‫ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﺳﺎز و ﺑﺮﮔﺶ ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫رﺷﺖ اﻟـّﺴ ﻬﻢ أرﯾﺸﻪ رﯾﺸـﺎ‪ :‬ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓـﺎﻋﻠﺶ‪ -‬ﻣﺮﯾﺶ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﺗﯿﺮ ﭘﯿﮑﺎن ﭘﺮ ﻧﺼﺐ ﮐﺮدم‪ ،‬و ﺑﺮاي اﺻـﻼح ﮐﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳـﺘﻌﺎره‬
‫رﺷﺖ ﻓﻼﻧﺎ ﻓﺎرﺗﺎش‪ :‬ﯾﺎرﯾﺶ ﮐﺮدم‪ ،‬ﺣﺎﻟﺶ ﺧﻮب ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮﺷﻨﯽ ﺑﺤﺎل ﻃﺎﻟﻤﺎ ﻗﺪ ﺑﺮﯾﺘﻨﯽ ﻓﺨﯿﺮ اﻟﻤﻮاﻟﯽ ﻣﻦ ﯾﺮﯾﺶ و ﻻ ﯾﺒﺮي »‪«1‬‬
‫رﻣﺢ راش‪ :‬ﻧﯿﺰه ﺗﻮ ﺧﺎﻟﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺼّﻮر ﺗﻮ ﺧﺎﻟﯽ ﺑﻮدن ﭘﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫( ) )روض( ]روض ‪ ... :‬ص ‪123 :‬‬
‫اﻟّﺮوض‪ :‬ﺳﺒﺰهزار زﯾﺒﺎ و ﺑﺮﮐﻪ ﯾﺎ آب زﯾﺎد ﺟﻤﻊ ﺷﺪه در ﯾﮏ ﺟﺎ )ﻣﺜﻞ ﻧﯽ زارﻫﺎ و ﻣﺮﻏﺰارﻫﺎ(‪ .‬آﯾﻪ‪) :‬ﻓِﯽ َرْوَﺿٍﮥ ﯾُْﺤَﺒُﺮوَن‪ /15 -‬روم(‪.‬‬
‫)ﺗﻤﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪َ :‬ﻓَﺄﱠﻣﺎ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا َو َﻋِﻤﻠُﻮا اﻟﱠﺼﺎﻟ ِﺤﺎِت َﻓُﻬْﻢ ﻓِﯽ َرْوـَﺿ ٍﮥ ﯾُْﺤَﺒُﺮوَن‪ /15 -‬روم( آﻧﺎن ﮐﻪ از ﭘﺮﺳـﺘﺶ ﻏﯿﺮ ﺧﺪا ﮔﺴﺴﺘﻪ و‬
‫ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ اﻟّﻠﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ و ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺷـﻌﺮ از ﺳﻮﯾﺪ اﻧﺼﺎري اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺲ از ﻣّﺪت ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﻪ رﻧﺠﻮرم ﻧﻤﻮدي اﮐﻨﻮن ﯾﺎرﯾﻢ ﮐﻦ زﯾﺮا ﺑﻬﺘﺮ دوﺳـﺘﺎن ﮐﺴـﯽ اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ دوﺳﺘﺶ را رﺣﻤﺖ آرد ﻧﻪ زﺣﻤﺖ ﯾﺎر ﺷﺎﻃﺮش ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﺑﺎر ﺧﺎﻃﺮ و ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻌّﻠﻢ اﺧﻼق ﺳﻌﺪي‪:‬‬
‫دوﺳﺖ ﻧﺒﻮد آﻧﮑﻪ در ﻧﻌﻤﺖ زﻧﺪ ﻻف ﯾﺎري و ﺑﺮادر ﺧﻮاﻧﺪﮔﯽ‬
‫دوﺳﺖ آن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮔﯿﺮد دﺳﺖ دوﺳﺖ در ﭘﺮﯾﺸﺎن ﺣﺎﻟﯽ و درﻣﺎﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﺻﺎﻟﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ در ﺑﺎﻏﯽ ﺧّﺮم و ﺳﺮﺳﺒﺰ و ﺷﺎدﻣﺎﻧﻪ درآﯾﻨﺪ(‪.‬‬
‫و ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻌﻨﯽ آب ﻓﺮاوان در واژه‪ -‬روض‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اراض اﻟﻮادي و اﺳﺘﺮاض‪:‬‬
‫آب دّره ﻓﺮاوان ﺷﺪ‪.‬‬
‫اراﺿﻬﻢ‪ :‬ﺳﯿﺮاﺑﺸﺎن ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﻟّﺮﯾﺎﺿﮥ‪ :‬ﺑﮑﺎر ﺑﺮدن و واداﺷﺘﻦ ﻧﻔﺲ در زﺣﻤﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ رام و آرام ﺷﻮد و از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺒﺎرت‪ :‬رﺿﺖ اﻟّﺪاﺑّﮥ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺣﯿﻮان‬
‫را رام ﮐﺮدم( ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫اﻓﻌﻞ ﮐﺬا ﻣﺎ داﻣﺖ اﻟّﻨﻔﺲ ﻣﺴﺘﺮاﺿﮥ‪ :‬آن ﻃﻮر ﮐﺎر ﮐﻦ ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ ﺑﺮاي رﯾﺎﺿﺖ ﻗﺎﺑﻞ و ارزﺷﻤﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫آﻧﭽﻨﺎن ﺑﮑﻮش ﺗﺎ ﻧﻔﺲ ﻇﺮﻓﯿﺖ و ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﻪ از ﻣﻌﻨﯽ روض و اراﺿﮥ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اراﺿﮥ‪ :‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﭘﺎﮐﯿﺰه ﺷﺪن )و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ -‬اراﺿﮥ‪ -‬ﺳﯿﺮاب ﺷﺪن و ﺷﯿﺮ روي ﺷﯿﺮ رﯾﺨﺘﻦ(‪.‬‬
‫در آﯾﻪ‪) :‬ﻓِﯽ َرْوَﺿٍﮥ ﯾُْﺤَﺒُﺮوَن‪ /15 -‬روم( ﻋﺒﺎرت از ﺑﺎغ ﺑﻬﺸﺘﯽ و زﯾﺒﺎﺋﯿﻬﺎ و ﺟﺎي ﺷﺎدي و آراﻣﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﯾﻪ‪) :‬ﻓِﯽ َرْوﺿﺎِت اﻟ َْﺠﻨﱠﺎِت‪ /22 -‬ﺷﻮري( اﺷﺎره ﺑﻪ ﭼﯿﺰﻫﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ در آﺧﺮت آﻣﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬روﺿﺎت اﻟﺠّﻨﺎت‪ -‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﮔﺮداﻧﯿﺪن‪ -‬اﯾﺸﺎن از ﻋﻠﻮم و اﺧﻼﻗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ واﺟﺪ آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﻗﻠﺒﺶ ﭘﺎﮐﯿﺰه‬
‫و ﻃﯿﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )رﯾﻊ( ]رﯾﻊ ‪ ... :‬ص ‪124 :‬‬
‫اﻟّﺮﯾﻊ ﺟﺎي ﺑﻠﻨﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ از دور ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻔﺮدش‪ -‬رﯾﻌﮥ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬أ َﺗﺒْﻨُﻮَن ﺑ ُِﮑﱢﻞ ِرﯾٍﻊ آَﯾـًﮥ‪ /128 -‬ﺷـﻌﺮاء( ﯾﻌﻨﯽ در ﻫﺮ ﺟـﺎي رﻓﯿـﻊ و ﺑﻠﻨـﺪ‪) .‬آﯾـﺎ در ﻫﺮ ﻣﮑـﺎن ﻣﺮﺗﻔﻌﯽ ﻗﺼـﺮي و‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪاي ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ(‪.‬‬
‫رﯾﻊ اﻟﺒﺌﺮ‪ :‬ﺳﻨﮓ ﭼﯿﻨﯽ ﮐﻪ اﻃﺮاف ﭼﺎه ﺑﻨﺎ ﺷﺪه و ﺑﻠﻨﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﯾﻌﺎن ﮐّﻞ ﺷﯽء‪ :‬آﻏﺎز ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﮐﻪ از آن ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﺑﻪ زﯾﺎدﺗﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪125 :‬‬
‫و دﺳﺘﺂوردﻫﺎ‪ -‬رﯾﻊ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﺮّﯾﻊ اﻟّﺴﺤﺎب‪ :‬اﺑﺮﻫﺎ ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫( ) )روع( ]روع ‪ ... :‬ص ‪125 :‬‬
‫اﻟّﺮوع‪ :‬ﻧﻔﺲ و ﺧﺎﻃﺮ اﻧﺴﺎن و ﻗﻠﺐ و دل‪.‬‬
‫در ﺣـﺪﯾﺚ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﺻـﻠّﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ »اّن روح اﻟﻘـﺪس ﻧﻔﺚ ﻓﯽ روﻋﯽ« ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺟﺒﺮﺋﯿـﻞ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮم آورد و ﺑﻪ ﺟﺎﻧﻢ رﺳﺎﻧـﺪ و‬
‫اﻟﻘﺎء ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﻟّﺮوع‪ :‬ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺖ آﻣﺪن و ﻧﯿﺰ ﺗﺮﺳﯿﺪن و ﺗﺮﺳﺎﻧﺪن و ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪ ﺷﮕﻔﺘﯽ و ﺗﺮس ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓَﻠﱠﻤﺎ َذَﻫَﺐ َﻋْﻦ ِإﺑ ْﺮاِﻫﯿَﻢ اﻟﱠﺮْوُع‪ /74 -‬ﻫﻮد( ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬رﻋﺘﻪ و روﻋﺘﻪ‪ -‬او را ﺑﯿﻢ دادم و ﺷﮕﻔﺖ آوردم‪.‬‬
‫رﯾﻊ ﻓﻼن‪ :‬ﺗﺮﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﻗﮥ روﻋﺎء‪ :‬ﺷﺘﺮ ﺗﺮﺳﻮ‪.‬‬
‫اروع‪ :‬ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از زﯾﺒﺎﺋﯿﺶ ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺖ آﯾﺪ و ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان را آﮔﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺗﻮّﺟﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﻬﻮﻟﮏ أن ﺗﻠﻘﺎه ﻓﯽ اﻟّﺼﺪر ﻣﺤﻔﻼ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬اﮔﺮ در ﺻﺪر ﻣﺠﻠﺲ او را ﺑﺒﯿﻨﯽ ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺖ ﻣﯽآﯾﯽ(‪.‬‬
‫روغ‪.:‬‬
‫( ) )اﻟّﺮوغ( ]اﻟّﺮوغ ‪ ... :‬ص ‪125 :‬‬
‫ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ راه ﺣﯿﻠﻪﮔﺮي و ﭼﺎره ﺟﻮﺋﯽ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬راغ اﻟّﺜﻌﻠﺐ ﯾﺮوغ روﻏﺎﻧﺎ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ روﺑﺎه ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ ﺣﯿﻠﻪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻃﺮﯾﻖ راﺋﻎ‪ :‬راه ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و ﮔﻤﺮاه ﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﻓﺮﯾﺐ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫راوغ ﻓﻼن ﻓﻼﻧﺎ و راغ ﻓﻼن اﻟﯽ ﻓﻼن‪ :‬ﺑﺮاي ﺣﯿﻠﻪ و ﭼﺎره ﺟﻮﺋﯽ در ﮐﺎري ﺑﻪ ﺳﻮي او ﻣﯿﻞ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪126 :‬‬
‫در آﯾﺎت‪َ) :‬ﻓﺮاَغ ِإﻟﯽ َأْﻫﻠِِﻪ‪ /91 -‬ﺻﺎّﻓﺎت( و )َﻓﺮاَغ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ َﺿْﺮﺑًﺎ ﺑ ِﺎﻟ َْﯿِﻤﯿِﻦ‪ /93 -‬ﺻﺎّﻓﺎت(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﺘﻤﺎﯾـﻞ ﺷـﺪ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻌﻨﯽ آن ﻃﻠﺐ ﮐﺮدن ﺑﺎ ﻧﻮﻋﯽ ﻣﮑﺮ و ﺣﯿﻠﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺣﺮف )ﻋﻠﯽ( ﺑﯿﺎن ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﺸـﺪاري ﺑﺮ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﻏﻠﺒﻪ و اﺳﺘﯿﻼء ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫( ) )رأف( ]رأف ‪ ... :‬ص ‪126 :‬‬
‫اﻟّﺮأﻓﮥ‪ :‬ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ و رﺣﻤﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺪ رءوف ﻓﻬﻮ رءوف و رءوف‪ :‬ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮد و او ﻣﻬﺮﺑﺎن اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪ -‬ﯾﻘﻆ و ﺣﺬر‪) -‬ﺑﯿﺪار و دوراﻧﺪﯾﺶ و ﻣﺤﺘﺎط(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻻ َﺗْﺄُﺧْﺬُﮐْﻢ ﺑ ِِﻬﻤﺎ َرأَْﻓٌﮥ ﻓِﯽ ِدﯾِﻦ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /2 -‬ﻧﻮر( )اﺷﺎره ﺑﻪ اﺟﺮاي ﺣﺪود و ﻗﺼﺎص اﻟﻬﯽ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﺎره ﻣﺠﺮﻣﯿﻦ ﻗﻄﻌﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﻼﻣﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺟﺮاي ﺧﺪا رأﻓﺖ ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ(‪.‬‬
‫( ) )روم( ]روم ‪ ... :‬ص ‪126 :‬‬
‫آﯾـﻪ‪) :‬اﻟﻢ‪ُ ،‬ﻏﻠَِﺒِﺖ اﻟﱡﺮوُم »‪ /2 -«1‬روم( ﮐﻪ ﮔـﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻧﺴـﻠﯽ و ﻧﮋادي ﻣﻌﺮوف و ﮔـﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺟﻤﻊ و ﮔﺮوه روﻣﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ واژه‪-‬‬
‫ﻋﺠﻢ )واژه ﻋﺠﻢ ﻧﯿﺰ در ﻣﻌﻨﯽ ﻏﯿﺮ ﻋﺮﺑﻬﺎ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﯾﺮاﻧﯿﻬﺎ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺑﻮ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﯾـﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ﻧﻈﺮ ازﻫﺮي و ﺟﻮﻫﺮي را در ﻧﮋاد روﻣﯽ ﮐﻪ آﻧﻬـﺎ را ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻋﯿﺼﻮ ﺑﻦ اﺳـﺤﻖ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﯽداﻧﻨـﺪ ﺗﺄﯾﯿﺪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ﻫﻤـﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ زﻧﮕﯽ و زﻧـﮓ روﻣﯽ و روم‪ -‬ﻫﻢ ﻫﻤﯿﻦ ﻃﻮر اﺳﺖ روﻣﯽﻫﺎ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ در ﺑﻼد وﺳـﯿﻌﯽ‬
‫زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ و ﮐﺸﻮر روم ﺑﻪ آﻧﻬـﺎ ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ و ﺳـﭙﺲ ﺷـﻌﺮ ﺟﺮﯾﺮ را ﮐﻪ ﺑـﺎ ﻧﺴـﺒﺖ دادن ﺧﻮد ﺑﻪ اﯾﺮان و روم ﺑﺮ ﯾﻤﻨﯽﻫﺎ ﻓﺨﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫اﺑﻮﻧﺎ اﺑﻮ اﺳﺤﻖ ﯾﺠﻤﻊ ﺑﯿﻨﻨﺎ و ﻗﺪ ﮐﺎن ﻣﻬﺪﯾﺎ ﻧﺒّﯿﺎ ﻣﻄّﻬﺮا‬
‫و ﯾﻌﻘﻮب ﻣّﻨﺎ زاده اﻟّﻠﻪ ﺣﮑﻤﻪ و ﮐﺎن اﺑﻦ ﯾﻌﻘﻮب اﻣﯿﻨﺎ ﻣﺼّﻮرا‬
‫‪ -1‬ﭘﺪر ﻣﺎ ﭘﺪر اﺳﺤﻖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﻣﺠﺘﻤﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﻫﺪاﯾﺖﮔﺮ و ﭘﺎك ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﯾﻌﻘﻮب ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴﻼم از ﻣﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﮑﻤﺘﺶ را اﻓﺰود و ﭘﺴﺮ ﯾﻌﻘﻮب اﻣﯿﻨﯽ واﻗﻌﯽ ﺑﻮد‪) .‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ‪.(98 /3‬‬
‫( ) )رﯾﻦ( ]رﯾﻦ ‪ ... :‬ص ‪127 :‬‬
‫اﻟّﺮﯾـﻦ‪ :‬ﭼﺮك و زﻧـﺪﮔﯽ ﮐـﻪ ﺑﺮ روي ﭼﯿﺰي )ﯾـﺎ ﺻـﻔﺤﻪ( ﺑـﺎ ارزﺷـﯽ ﻣﯽﻧﺸـﯿﻨﺪ و آن را ﻓﺮا ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧـﺪ‪ .‬آﯾﻪ‪) :‬ﺑَـْﻞ راَن َﻋﻠﯽ‬
‫ﻗُﻠُﻮﺑ ِِﻬْﻢ‪ /14 -‬ﻣﻄّﻔﻔﯿﻦ( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮔﻨﺎه و ﺳﺘﻤﮕﺮي ﺑﺮ ﺻﻔﺤﻪ دﻟﻬﺎﯾﺸﺎن رﺳﯿﺪ و ﻧﺸﺴﺖ و ﻣﺜﻞ ﺟﺮﻣﯽ ﺳﯿﺎه ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﭼﯿﺮه ﮔﺮدﯾﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﯿﮑﯽ از ﺷﺮ و ﺑﺪي ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اذا ران اﻟّﻨﻌﺎس ﺑﻬﻢ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاب و ﭘﯿﻨﮑﯽ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻏﻠﺒﻪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫رﯾﻦ ﻋﻠﯽ ﻗﻠﺒﻪ‪ :‬ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﺑﺮ دﻟﺶ ﭼﯿﺮه ﺷﺪ‪.‬‬
‫( ) )رأي( ]رأي ‪ ... :‬ص ‪127 :‬‬
‫رأي‪ :‬ﮐﻪ ﺣﺮف دّوم ﯾﺎ ﻋﯿﻦ اﻟﻔﻌﻞ آن ﻫﻤﺰه و ﺣﺮف ﺳّﻮم ﯾﺎ ﻻم اﻟﻔﻌﻞ آن ﺣﺮف )ي( اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬رؤﯾـﮥ‪ :‬دﯾـﺪن‪ ،‬و ﺷﺎﻋﺮ‬
‫ﺣﺮف )ي( را ﻣﻘﻠﻮب ﮐﺮده و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫و ﮐّﻞ ﺧﻠﯿﻞ رأﻧﯽ ﻓﻬﻮ ﻗﺎﺋﻞ ﻣﻦ اﺟﻠﮏ ﻫﺬا ﻫﺎﻣﮥ اﻟﯿﻮم اوﻏﺪ »‪«1‬‬
‫و از ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرﻋﺶ ﺣﺮف ﻫﻤﺰه ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺗﺮي و ﯾﺮي و ﻧﺮي‪:‬‬
‫)ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ‪ -‬ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ -‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ( در آﯾﻪ‪َ) :‬ﻓِﺈﱠﻣﺎ َﺗَﺮﯾِﱠﻦ ﻣَِﻦ اﻟ َْﺒَﺸِﺮ َأَﺣﺪًا‪ /26 -‬ﻣﺮﯾﻢ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺷـﻌﺮ از‪ -‬ﮐﺜﯿﺮ ﻋّﺰة‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮي اﺳﺖ در ﻏﺰﻟﺴـﺮاﺋﯽ ﺑﻪ روش اﺑﻦ اﺑﯽ رﺑﯿﻌﮥ وﻃﻨﺶ ﻣﺪﯾﻨﻪ را ﺑﺴﯿﺎر دوﺳﺖ ﻣﯽداﺷﺘﻪ وﻟﯽ ﻃﺒﻊ‬
‫ﺷﻌﺮ ﺧﻮد را در ﺧـﺪﻣﺖ ﻣـﺪﯾﺤﻪ ﺳـﺮاﯾﯽ ﻋﺒـﺪ اﻟﻤﻠـﮏ و ﮐﺴﺐ روزي ﻧﻬـﺎده‪ ،‬در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﻃﺮﻓـﺪار ﻣـﺬﻫﺐ ﺣّﻖ و ﻋـﺪل ﺑﻮده‪ ،‬در ﺑﺎره‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ دوﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺧﯿﺮ اﺧﻮاﻧﮏ اﻟﻤﺸﺎﮐﻪ ﻓﯽ اﻻﻣﺮ و اﺑﻦ اﻟّﺸﺮﯾﮏ ﻓﯽ اﻻﻣﺮ اﯾﻨﺎ‬
‫اﻟّﺬي ان ﺣﻀﺮت ﺳﺮك ﻓﯽ اﻟﺤّﯽ و ان ﻏﺒﺖ ﮐﺎن اذﻧﺎ ﻋﯿﻨﺎ‬
‫‪ -1‬ﺑﻬـﺘﺮﯾﻦ دوﺳﺖ ﺗﻮ‪ ،‬ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐـﺎرت و ﻣﺸـﮑﻠﺖ ﺷـﺮﯾﮏ ﺑﺎﺷـﺪ وﻟﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴـﯽ ﮐﺠـﺎﺳﺖ؟! ‪ -2‬او ﮐﺴـﯽ اﺳـﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﺣﻀﻮرت و در ﻣﺠﻤﻊ ﺷﺎدت ﮐﻨﺪ و در ﻧﺒﻮدن‪ ،‬و ﻏﯿﺒﺘﺖ ﮔﻮش و ﭼﺸﻢ ﺗﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و در ﺷﻌﺮ ﻓﻮق ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮ دوﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮا دﯾﺪ ﻣﯽﮔﻔﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﻮﺳﺖ اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﯽ اﻣﺮوز و ﻓﺮدا‪[...] .‬‬
‫)ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻮﻟّﺪ ﺣﻀـﺮت ﻋﯿﺴـﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺮﯾﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ را از آدﻣﯿﺎن دﯾﺪي ﺑﮕﻮ ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺧﺪا روزه‬
‫ﺳﮑﻮت ﮔﺮﻓﺘﻪام ﮐﻪ اﻣﺮوز ﺑﺎ ﻫﯿﭻ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﻢ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬أِرَﻧﺎ اﻟ ﱠَﺬﯾِْﻦ َأَﺿﻠﱠﺎﻧﺎ ﻣَِﻦ اﻟ ِْﺠﱢﻦ َو اﻟ ِْﺈﻧ ِْﺲ‪ /29 -‬ﻓّﺼﻠﺖ(‪.‬‬
‫)ﮐّﻔﺎر ﺑﺎ دﯾـﺪن ﻋـﺬاب ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬ﺧـﺪاﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ از ﺟّﻦ و اﻧﺲ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﮔﻤﺮاه ﮐﺮدﻧـﺪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﻨﻤﺎﯾﺎن ﺗﺎ زﯾﺮ ﻟﮕﺪﻫﺎﻣﺎن ﺧﺮدﺷﺎن ﮐﻨﯿﻢ(‬
‫ارﻧﺎ‪ -‬ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫)ُرؤَﯾﮥ‪ (:‬دﯾﺪن و ادراك ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﺪﻧﯽ و ﻗﺎﺑﻞ دﯾﺪن ﺑﺎﺷﺪ دﯾﺪن ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﯿﺮوي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ اﻧﻮاﻋﯽ دارد‪.‬‬
‫اّول‪ -‬دﯾﺪن و ادراك ﺑﺎ ﺣﻮاس ﻇﺎﻫﺮ و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫آﯾﻪ‪) :‬ﻟََﺘَﺮُوﱠن اﻟ َْﺠِﺤﯿَﻢ ﺛُﱠﻢ ﻟَﺘَﺮُوﻧﱠﻬـﺎ َﻋﯿَْﻦ اﻟ َْﯿِﻘﯿِﻦ‪ /7 -‬ﺗﮑـﺎﺛﺮ( )دوزخ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﺧﻮاﻫﯿـﺪ دﯾـﺪ و آﻧﮕﺎه ﺑﻪ دﯾـﺪه ﯾﻘﯿﻦ ﻫﻢ آن را ﺧﻮاﻫﯿﺪ‬
‫دﯾﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬و َﯾْﻮَم اﻟ ِْﻘﯿﺎَﻣِﮥ َﺗَﺮي اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﮐَﺬﺑ ُﻮا َﻋَﻠﯽ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /60 -‬زﻣﺮ( )ﺗﻮ در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﺪا ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮدﻧﺪ ﺧﻮاﻫﯽ دﯾﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬ﻓَﺴـ َﯿَﺮي اﻟﻠﱠُﻪ َﻋَﻤَﻠُﮑْﻢ‪ /105 -‬ﺗﻮﺑﻪ( )ﺑﺰودي اﻋﻤﺎﻟﺘﺎن را ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺧﻮاﻫـﺪ دﯾـﺪ(‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ ﮐﻪ دﯾـﺪن ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﯾﺪن ﺣﻮاس ﺟﺮﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ اّﻣﺎ‪ -‬ﺣﺎّﺳﻪ و ﺣﻮاس‪ -‬ﺑﺮ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬او ﻣﺘﻌﺎﻟﯽ‬
‫از آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪ِ) :‬إﻧﱠُﻪ َﯾﺮاُﮐْﻢ ُﻫَﻮ َو َﻗﺒِﯿﻠُُﻪ ﻣِْﻦ َﺣﯿُْﺚ ﻻ َﺗَﺮْوَﻧُﻬْﻢ »‪ /27 -«1‬اﻋﺮاف(‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬آﯾﻪ در ﺑﺎره اﺑﻠﯿﺲ و اﺑﻠﯿﺴﯿﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪا اﻧﺴﺎن را ﻫﺸﺪار ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‪) :‬ﯾﺎ ﺑَﻨِﯽ آَدَم ﻻ َﯾﻔْﺘَِﻨﻨﱠُﮑُﻢ اﻟﱠﺸﯿْﻄﺎُن ‪ /27 - ...‬اﻋﺮاف( ﻫﺎن اي‬
‫ﻓﺮزﻧـﺪان آدم‪ ،‬ﺷـﯿﻄﺎن ﻓﺮﯾﺒﺘﺎن ﻧﺪﻫـﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﭘـﺪر و ﻣﺎدرﺗﺎن را ﺑﺮﻫﻨﻪ ﮐﺮده ﺑﻮد ﺗﺎ ﻋﻮرﺗﺸﺎن را در ﻧﻈﺮﺷﺎن ﻇﺎﻫﺮ ﮐﻨـﺪ از ﺑﻬﺸﺖ ﺑﯿﺮون‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬او و ﻗﺒﯿﻠﻪاش را از ﺟﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺷـﻤﺎ آﻧﻬﺎ را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨـﺪ‪ ،‬ﺷـﯿﻄﺎن را دوﺳـﺘﺎن و ﯾﺎوران ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار دادﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻟّﻠﻪ اﯾﻤﺎن ﻧﺪارﻧﺪ و ﻫﺮ‬
‫ﮔﺎه ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﭘـﺪراﻧﻤﺎن ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﮐﺮدهاﻧـﺪ و ﺧـﺪا ﻣﺎ را ﻓﺮﻣﺎن داده اﺳﺖ‪ ،‬اي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ ﺑﻪ‬
‫آﻧﻬـﺎ ﺑﮕﻮ ﮐﻪ‪ِ) :‬إﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ﻻـ َﯾـْﺄُﻣُﺮ ﺑ ِﺎﻟ َْﻔْﺤﺸـﺎِء َأ َﺗُﻘﻮﻟ ُﻮَن َﻋَﻠﯽ اﻟﻠﱠِﻪ ﻣـﺎ ﻻـ َﺗْﻌَﻠُﻤﻮَن ﻗُـْﻞ َأَﻣَﺮ َرﺑ ﱢﯽ ﺑ ِﺎﻟ ِْﻘْﺴِﻂ ‪ /28 ...‬اﻋﺮاف( ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑﻪ زﺷﺘﯽ اﻣﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ در ﺑﺎره ﺧﺪا ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﺪ ﺑﮕﻮ ﺧﺪاي ﻣﻦ ﺑﻪ اﺟﺮاي ﻗﺴﻂ و اﻧﺼﺎف و ﻋﺒﺎدات و ﺧﻮاﻧﺪن او و ﺧﺎﻟﺺ‬
‫ﮔﺮداﻧﯿﺪن دﯾﻦ‬
‫دّوم‪ -‬دﯾـﺪن ﺑﺎ وﻫﻢ و ﺗﺨّﯿﻞ ﻣﺜﻞ‪ -‬اري اّن زﯾـﺪا ﻣﻨﻄﻠﻖ‪ :‬ﺧﯿﺎل ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ زﯾـﺪ رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﻪ‪َ) :‬و ﻟَْﻮ َﺗﺮي ِإْذ َﯾَﺘَﻮﻓﱠﯽ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﮐَﻔُﺮوا‪-‬‬
‫‪ /50‬اﻧﻔﺎل(‪.‬‬
‫ﺳّﻮم‪ -‬دﯾﺪن ﺑﺎ ﺗﻔّﮑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﻪ‪ِ) :‬إﻧﱢﯽ َأري ﻣﺎ ﻻ َﺗَﺮْوَن‪ /48 -‬اﻧﻔﺎل(‪.‬‬
‫ﭼﻬـﺎرم‪ -‬دﯾـﺪن و ادراك ﺑـﺎ ﻋﻘـﻞ و ﺧﺮد و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ‪) :‬ﻣـﺎ َﮐـ َﺬَب اﻟ ُْﻔﺆاُد ﻣﺎ َرأي ‪ /11‬ﻧﺠﻢ( و ﻫﻤﯿﻦ ﻃـﻮر آﯾﻪ‪َ) :‬و ﻟََﻘـ ْﺪ َرآُه َﻧْﺰﻟًَﮥ‬
‫ُأْﺧﺮي ‪ /13‬ﻧﺠﻢ( ﻧﯿﺰ ﺣﻤﻞ و ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﻗﻠﺐ او آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ دﯾـﺪ دروغ ﻧـﺪاﻧﺴﺖ ﭼﺮا ﺑـﺎ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ در ﺑﺎره آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨـﺪ ﺳﺘﯿﺰه ﻣﯽﮐﻨﯿـﺪ او ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻓﺮﺷﺘﻪ را دﯾﺪ(‪.‬‬
‫ﻓﻌﻞ رأي‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺘﻌّﺪي ﺑﻪ دو ﻣﻔﻌﻮل ﺷﻮد اﻗﺘﻀﺎي ﻣﻌﻨﯽ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ دارد ﻣﺜﻞ آﯾﺎت )َو َﯾَﺮي اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ُأوﺗُﻮا اﻟ ِْﻌﻠَْﻢ‪ /6 -‬ﺳﺒﺎء( و )ِإْن َﺗَﺮِن َأَﻧﺎ‬
‫َأَﻗﱠﻞ ﻣِﻨَْﮏ ‪ /39‬ﮐﻬﻒ( )اﮔﺮ ﻋﻠﻢ داري ﮐﻪ ﻣﻦ از ﺗﻮ ﮐﻤﺘﺮم( )اَراﯾَﺖ(‪ -‬ﻣﺜـﻞ‪ -‬اﺧﺒﺮﻧﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮ و ﺧﺒﺮ ده ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﺿـﻤﯿﺮ‬
‫)ﮐﻪ( ﺑﻪ آﺧﺮ آن اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد و ﺣﺮف )ت( در ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺜﻨﯿﻪ و ﺟﻤﻊ و ﺗﺄﻧﯿﺚ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ ﻓﻘﻂ ﺿﻤﯿﺮ )ﮐﻪ( ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪َ) :‬أ َرَأﯾَْﺘَﮏ ﻫَﺬا اﻟ ﱠِﺬي‪ /62 -‬اﺳﺮاء( و )ﻗُْﻞ َأ َرَأﯾَْﺘُﮑْﻢ‪ /40 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫اﻣـﺎ در آﯾﺎت‪َ) :‬أ َرَأﯾَْﺖ اﻟ ﱠِﺬي َﯾﻨْﻬﯽ ‪ /9‬ﻋﻠﻖ( و )ﻗُـْﻞ َأ َرَأﯾْﺘُْﻢ ﻣﺎ َﺗـْﺪُﻋﻮَن‪ /4 -‬اﺣﻘـﺎف( و )ﻗُـْﻞ َأ َرَأﯾْﺘُْﻢ ِإْن َﺟَﻌَﻞ اﻟﻠﱠُﻪ ‪ /71‬ﻗﺼـﺺ( و )ﻗُْﻞ َأ‬
‫َرَأﯾْﺘُْﻢ ِإْن ﮐﺎَن‪ /52 -‬ﻓّﺼﻠﺖ( و )َأ َرَأﯾَْﺖ ِإْذ َأَوﯾْﻨﺎ‪ /63 -‬ﮐﻬﻒ(‪.‬‬
‫ﻫﻤﻪ اﯾﻦ آﯾﺎت در ﻣﻌﻨﯽ آﮔﺎﻫﯽ و ﻫﺸﺪار اﺳﺖ )آﯾﺎ ﻧﯿﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯽ‪ -‬آﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ(‪.‬‬
‫)اﻟّﺮأي‪ (:‬ﺑﺎور و اﻋﺘﻘﺎد ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ در ﺑﺎره دو اﻣﺮ ﻧﻘﯿﺾ ﮐﻪ ﻗﺒﻮل ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ در ﻇّﻦ و ﮔﻤﺎن ﻏﻠﺒﻪ دارد و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ آﯾﻪ‪َ) :‬ﯾَﺮْوَﻧُﻬْﻢ‬
‫ﻣِﺜَْﻠﯿِْﻬْﻢ َرْأَي اﻟ َْﻌﯿِْﻦ‪ /13 -‬آل ﻋﻤﺮان( ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻣﺸﺎﻫﺪه و دﯾﺪن‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﮔﺮوه )ﻣﺆﻣﻦ و ﮐﺎﻓﺮ( ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ و در ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻌﻞ ذﻟﮏ رأي ﻋﯿﻨﯽ‪ :‬او آن را در ﺟﻠﻮي ﭼﺸﻤﻢ اﻧﺠﺎم داد و ﯾﺎ راءة ﻋﯿﻨﯽ‪.‬‬
‫روّﯾـﮥ و ﺗﺮوﯾـﮥ‪ :‬اﻧﺪﯾﺸـﯿﺪن و ﺗﻔّﮑﺮ در ﭼﯿﺰي و ﺑﺮﮔﺮداﻧـﺪن ﺗﺼـّﻮر آن ﭼﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﯿـﺎن ﺧـﺎﻃﺮات ﻧﻔﺴـﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ ﻧﻈﺮ و اﻧﺪﯾﺸـﻪ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ‪.‬‬
‫ﻣﺮّوي و ﻣﺮﺗﺌﯽ‪ :‬ﻣﺘﻔّﮑﺮ و اﻧﺪﯾﺸـﻤﻨﺪ )اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ از )روّﯾـﮥ و ﺗﺮوﯾـﮥ از ﺑﺎب‪ -‬ﺗﻔﻌﯿﻞ و ﺗﻔﻌﻠﻪ اﺳﺖ( و اﮔﺮ‪ -‬رأﯾﺖ‪ -‬ﺑﺎ ﺣﺮف )اﻟﯽ( ﻣﺘﻌّﺪي‬
‫ﺷﻮد در ﺣﮑﻢ و در ﻣﻌﻨﯽ ﻧﻈﺮي ﺑﺎ ارزش و اﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ك اﻟﻠﱠُﻪ‪ /105 -‬ﻧﺴﺎء( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺗﻮ را ﻣﯽآﻣﻮزد‪.‬‬ ‫در آﯾﺎت‪َ) :‬أ ﻟَْﻢ َﺗَﺮ ِإﻟﯽ َرﺑ ﱢَﮏ‪ /45 -‬ﻓﺮﻗﺎن( و )ﺑ ِﻤﺎ َأرا َ‬
‫اﻟّﺮاﯾﮥ‪ :‬ﭘﺮﭼﻢ و ﻋﻼﻣﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي دﯾﺪن از دور اﻓﺮاﺷﺘﻪ و ﻧﺼﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻊ ﻓﻼن رﺋﯽء ﻣﻦ اﻟﺠّﻦ‪) :‬ﭼﻨﺎن ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ او اﺛﺮي و ﻋﻼﻣﺘﯽ از ﺟﻨﻮن اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ارات اﻟّﻨﺎﻗﮥ ﻓﻬﯽ ﻣﺮأ‪ :‬وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺘﺮ ﻣﺎدﯾﻨﻪ ﻋﻼﺋﻢ آﺑﺴﺘﻨﯽ را ﻇﺎﻫﺮ ﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﺻﺪق ﻧﻮزادش داﻧﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫)اﻟّﺮؤﯾﺎ‪ (:‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در ﺧﻮاب دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬رؤﯾﺎ‪ -‬ﺑﺮ وزن ﻓﻌﻠﯽ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺰه آن ﺗﺨﻔﯿﻒ داده ﺷﺪه و ﺑﺎ ﺣﺮف )و( ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻟﻢ ﯾﺒﻖ ﻣﻦ ﻣﺒّﺸـ ﺮات اﻟّﻨﺒّﻮة اﻟّـﺎ اﻟّﺮؤﯾـﺎ« ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از رؤﯾﺎ ﭼﯿﺰي از ﻣﮋده دﻫﻨـﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﻏﯿﺐ ﻧﻤﺎﻧـﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺳﻌﺪي در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻧﮕﺮ ﺧﻮاب را ﺑﯿﻬﺪه ﻧﻨﮕﺮي ﯾﮑﯽ ﺑﻬﺮه داﻧﺶ ز ﭘﯿﻐﻤﺒﺮي‬
‫و ﻓﺮﻣﻮد )ﻟََﻘْﺪ َﺻَﺪَق اﻟﻠﱠُﻪ َرُﺳﻮﻟَُﻪ اﻟﱡﺮْؤﯾﺎ ﺑ ِﺎﻟ َْﺤﱢﻖ‪ /27 -‬ﻓﺘﺢ( و )ﻣﺎ َﺟَﻌﻠَْﻨﺎ اﻟﱡﺮْؤَﯾﺎ اﻟ ﱠﺘِﯽ َأَرﯾْﻨﺎَك‪ /60 -‬اﺳﺮاء( و در آﯾﻪ‪َ) :‬ﻓَﻠﱠﻤﺎ )َﺗﺮاَءا( اﻟ َْﺠْﻤﻌﺎِن‪-‬‬
‫‪ /61‬ﺷﻌﺮاء(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ رو در رو و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از آﻧﻬﺎ در ﻣﻮﻗﻌّﯿﺘﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮي را ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ و در‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪ -‬ﻻ ﯾﺘﺮأي ﻧﺎرﻫﻤﺎ‪ -‬و‪ -‬ﻣﻨﺎزﻟﻬﻢ رﺋﺎء‪ :‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﺷﺎن ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻫﻢ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻓﻌﻞ ذﻟﮏ رﺋﺎء اﻟّﻨﺎس‪ :‬آن ﮐﺎر را ﺑﺮاي ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﺪن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان و دﻧﺒﺎﻟﻪ روي ﻣﺮدم ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪131 :‬‬
‫اﻧﺠﺎم داد‪.‬‬
‫ﻣﺮآة‪ :‬آﯾﻨﻪ و ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺻﻮرت اﺷﯿﺎء در آن دﯾﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ وزن‪ -‬ﻣﻔﻌﻠﻪ از راﯾﺖ اﺳﺖ‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻣﺼﺤﻒ از ﺻﺤﻔﺖ‪ -‬ﺟﻤﻊ ﻣﺮآة‪ -‬ﻣﺮاﺋﯽ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟّﺮﺋﮥ‪ :‬ﻣﺤّﻞ ﺗﻨّﻔﺲ و ﻋﻀﻮ ﻇﺎﻫﺮ و ﮔﺴﺘﺮده از ﻗﻠﺐ و ﺟﻤﻌﺶ از ﻟﻔﻈﺶ رؤون‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ زﯾﺪ ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺣﻔﻈﻨﺎ ﻫﻤﻮ ﺣّﺘﯽ اﺗﯽ اﻟﻐﯿﻆ ﻣﻨﻬﻤﻮ ﻗﻠﻮﺑﺎ و اﮐﺒﺎدا ﻟﻬﻢ و رﺋﯿﻨﺎ »‪«1‬‬
‫رﺋﺘﻪ‪ :‬ﺑﻪ رﯾﻪاش زدم‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺷـﻌﺮ از اﺳﻮد ﺑﻦ ﯾﻌﻔﺮ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﻗﺒﻞ از اﺳـﻼم و از ﺷـﻌﺮاء ﺑﺨﺸـﻨﺪه و ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻮده ﮐﻪ اﺷـﻌﺎري زﯾﺒﺎ و ادﺑﯽ ﺳﺮوده اﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص‬
‫ﻗﺼﯿﺪه داﻟّﯿﻪ او ﮐﻪ اﺷﻌﺎري ﻋﺒﺮت اﻧﮕﯿﺰ دارد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻧﺎم اﻟﺨﻠﯽ و ﻣﺎ اﺣﺲ رﻗﺎدي و اﻧﻬﻤﻮا ﻣﺤﺘﻀﺮ ﻟﺪي و ﺳﺎدي‬
‫ﻣﻦ ﻏﯿﺮ ﻣﺎ ﺳﻘﻢ و ﻟﮑﻦ ﺷﻔﻨﯽ ﻫﻢ اراه ﻗﺪ اﺻﺎب ﻓﻮادي‬
‫اﯾﻦ اﻟّﺬﯾﻦ ﺑﻨﻮ او ﻃﺎل ﺑﻨﺎءﻫﻢ و ﺗﻤّﺘﻌﻮا ﺑﺎﻻﻫﻞ و اﻻ وﻻدي‬
‫ﻓﺎذا اﻟﻨﻌﯿﻢ و ﮐّﻞ ﻣﺎ ﯾﻠﻬﯽ ﺑﻪ ﯾﻮﻣﻪ ﯾﺼﯿﺮ اﻟﯽ ﺑﻠﯽ و ﻧﻔﺎد‬
‫‪ -1‬ﺑﯽ ﻏﻤﯽ در ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ و ﺧﻮاﺑﯿﺪن و اﺳﺘﺮاﺣﺖ و ﺧﻮاﺑﻢ را ﺣﺲ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﺑﺮﺑﺎﻟﯿﻨﻢ ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ دردي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ وﻟﯽ اﻧﺪوﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﻢ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﻣﺮا رﻧﺠﻮر و ﻧﺎﺗﻮان ﺳﺎﺧﺘﻪ‪.‬‬
‫‪ -3‬آﻧﻬﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻋﻈﯿﻢ و ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﮐﺠﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻬﺎ ﮐﻪ از ﻫﻤﺴﺮ و ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻬﺮه ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻧﺎﮔﻬﺎن روزي ﻧﻌﻤﺘﻬﺎ و ﻫﺮ ﭼﻪ را ﮐﻪ از آﻧﻬﺎ ﻟّﺬت ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﺒﺎﻫﯽ و ﻧﺎﺑﻮدي ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اّﻣﺎ ﺷﻌﺮي ﮐﻪ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ از ﻗﻮل اﺑﻮ زﯾﺪ اﻧﺼﺎري ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده‪ ،‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ )اﻟّﻨﻮادر ﻓﯽ اﻟّﻠﻐﻪ( ﺿﻤﻦ ﭼﻬﺎر ﺑﯿﺖ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﺤﯿﮥ ﻣﻦ ﻻ ﻗﺎﻃﻊ ﺣﺒﻞ و اﺻﻞ و ﻻ ﺻﺎرم ﻗﺒﻞ اﻟﻔﺮاق ﻗﺮﯾﻨﺎ‬
‫ﻓﻐﻈﻨﺎﻫﻢ ﺣّﺘﯽ اﺗﯽ اﻟﻐﯿﻆ ﻣﻨﻬﻢ ﻗﻠﻮﺑﺎ و اﮐﺒﺎدا ﻟﻬﻢ و رﺋﯿﻨﺎ‬
‫‪ -1‬درود از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﺟﺪاﺋﯽ و ﻓﺮاق‪ ،‬ﮔﺴﻼﻧﻨﺪه و ﻗﻄﻊ ﮐﻨﻨﺪه ﭘﯿﻮﻧﺪ دوﺳﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ دوﺳﺖ اﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬و ﻣﺎ آﻧﻬﺎ را آﻧﻄﻮر ﺑﻪ ﺧﺸﻢ آوردﯾﻢ ﮐﻪ ﺧﺸﻤﺸﺎن ﺑﻪ دﻟﻬﺎ و ﺟﮕﺮﻫﺎ و رﯾﻪﻫﺎ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫و در ﻣﺘﻦ ﺣﻔﻈﻨﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻏﻠﻂ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )روي( ]روي ‪ ... :‬ص ‪132 :‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ‪ -‬ﻣﺎء رواء و روي ﯾﻌﻨﯽ آب ﻓﺮاوان و ﮔﻮارا‪.‬‬
‫روي‪ -‬ﺑﺮ وزن‪ -‬ﻋﺪي و ﺳﻮي‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻦ ﺷﮏ ﻓﯽ ﻓﻠﺞ ﻓﻬﺬا ﻓﻠﺞ ﻣﺎء رواء و ﻃﺮﯾﻖ ﻧﻬﺞ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬آﻧﮑﻪ در ﭘﯿﺮوزي ﺗﺮدﯾﺪ ﮐﺮد اﯾﻨﮏ اﯾﻦ ﭘﯿﺮوزي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﭼﻮن آﺑﯽ ﮔﻮارا و راه روﺷﻦ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪ُ) :‬ﻫْﻢ َأْﺣَﺴُﻦ َأﺛﺎﺛًﺎ َو ِرْءﯾًﺎ »‪ /74 -«1‬ﻣﺮﯾﻢ(‪.‬‬
‫ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ واژه‪ -‬رﺋﯿﺎ‪ -‬در آﯾﻪ ﻓﻮق را ﺑﺪون ﻫﻤﺰه ﺑﺨﻮاﻧﺪ از‪ -‬روي‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬رّﯾﺎن‪ -‬و زﯾﺒﺎﺋﯽ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﺎ ﻫﻤﺰه ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﺛﺮي از زﯾﺒﺎﺋﯽ و ﺧﻮﺑﯽ در او ﻫﺴﺖ و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﻌﻨﯽ اّول ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪون ﻫﻤﺰه ﻣﺮاد آﯾﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟّﺮي‪ :‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻃﺮاوت و ﺣﺴﻨﯽ ﮐﻪ از ﭼﯿﺰي ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻟّﺮواء‪ :‬ﻫﻢ از ﻫﻤـﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ و ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ -‬رواء‪ -‬ﻣﻘﻠـﻮب از راﯾﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻓﺴﻮي )ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻓﺴـﺎء در اﺳـﺘﺎن ﻓـﺎرس( )ﺷـﺮح‬
‫ﺣﺎﻟﺶ ﻗﺒﻼ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه( ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻤﺮوءة‪ :‬از ﻋﺒﺎرﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﺣﺴﻦ ﻓﯽ ﻣﺮآة اﻟﻌﯿﻦ‪) :‬در آﺋﯿﻨﻪ ﭼﺸﻢ زﯾﺒﺎﺳﺖ( وﻟﯽ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ اﺷﺘﻘﺎق ﻏﻠﻄﯽ اﺳﺖ زﯾﺮا ﺣﺮف‬
‫)م( در‪ -‬ﻣﺮآة‪ -‬اﺻﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ و زاﺋﺪه اﺳﺖ و از‪ -‬روّﯾﮥ‪ -‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬و‪ -‬ﻣﺮؤة ﺑﺮ وزن‪ -‬ﻓﻌﻮﻟﮥ‪ -‬ﺣﺮف )م( آن اﺻﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺗﻤﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪َ) :‬ﮐْﻢ َأْﻫَﻠْﮑﻨﺎ َﻗﺒَْﻠُﻬْﻢ ﻣِْﻦ َﻗْﺮٍن ُﻫْﻢ َأْﺣَﺴُﻦ َأﺛﺎﺛًﺎ َو ِرْءﯾًﺎ‪ /74 -‬ﻣﺮﯾﻢ( ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺴﻠﻬﺎ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﺸﺎن ﻓﺴﺎد ﮐﺮدﻧﺪ‬
‫و ﻫﻼﮐﺸﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ اﺳﺒﺎب زﻧﺪﮔﯽ و ﻗﺪرت و ﻣﻨﻈﺮ از آﻧﻬﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ آﯾﺎت روﺷﻦ ﺧﺪاي ﺑﺮ ﮐّﻔﺎر ﺳـﺘﻤﮕﺮ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﮐﺪام ﮔﺮوه ﻣﮑﺎﻧﺸﺎن و ﻣﺠﺎﻟﺴـﺸﺎن آراﺳﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ و ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺘﮑﺒﺎر و ﻏﺮور ﻫﻼﮐﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺖ ﺑﻤﺮاي »‪ «1‬و ﻣﺴـﻤﻊ‪ :‬ﺗﻮ ﻧﺰدﯾـﮏ ﻫﺴﺘﯽ و‪ -‬ﻋﺒﺎرت‪ -‬اﻧﺖ ﻣّﻨﯽ ﻣﺮاي و ﻣﺴـﻤﻊ‪ -‬ﺑﺎ ﺣـﺬف ﺣﺮف )ب( از ﺳـﺮ‪ -‬ﻣﺮاي‪ -‬ﺑﺎز در ﻫﻤﺎن‬
‫ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﻣﺮأي‪ :‬دﯾﺪار‪ ،‬ﺑﺮ وزن‪ -‬ﻣﻔﻌﻞ‪ -‬از راﯾﺖ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻣﺮاي‪ :‬ﺑﺮ وزن‪ -‬ﻣﻌﻨﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دﯾﺪار‪ .‬رﺟﻞ ﺣﺴﻦ اﻟﻤﺮاي‪ :‬ﻣﺮد ﺧﻮش دﯾﺪار‪.‬‬
‫و‪ -‬ﻫﻮ ﻣّﻨﯽ ﻣﺮاي و ﻣﺴـﻤﻊ‪ :‬او ﻣﻘﺎﺑﻞ و رو ﺑﺮوي ﻣﻦ اﺳﺖ و در ﺟﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ و ﺳﺨﻨﺶ را ﻣﯽﺷﻨﻮم ﮐﻪ‪ -‬ﻣﺮاي و ﻣﺴﻤﻊ‪-‬‬
‫ﻫﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﺧﻼﺻﻪاش ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ راﻏﺐ ﮔﻔﺘﻪ ﯾﻌﻨﯽ او ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪134 :‬‬
‫»ﮐﺘﺎب اﻟّﺰاء« ‪ ...‬ص ‪134 :‬‬
‫) )زﺑﺪ( ]زﺑﺪ[‪ ..... :‬ص ‪134 :‬‬
‫)ﮐﻒ روي آب و ﮐﻒ ﺷﯿﺮ و ﻓﻠّﺰات(‪ -‬اﻟّﺰﺑﺪ‪ -‬زﺑﺪ اﻟﻤﺎء‪ :‬ﮐﻒ روي آب‪.‬‬
‫ازﺑﺪ‪ :‬ﮐﻒ ﺑﺮآورد‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓَﺄﱠﻣﺎ اﻟﱠﺰﺑَُﺪ َﻓَﯿْﺬَﻫُﺐ ُﺟﻔﺎًء »‪ /17 -«1‬رﻋﺪ(‪.‬‬
‫اﻟّﺰﺑﺪ‪ :‬ﮐﺮه و ﺳﺮ ﺷﯿﺮ ﮐﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺷﺒﺎﻫﺖ رﻧﮓ آن ﺑﻪ ﮐﻒ روي ﺳﯿﻼب‪ ،‬از آن واژه ﻣﺸﺘﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﺑﺪﺗﻪ زﺑﺪا‪ :‬ﻣﺎل و ﻫﺪﯾﻪ زﯾﺎدي )ﻫﻤﭽﻮن ﺳﺮ ﺷﯿﺮ( ﺑﻪ او دادم و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ او ﮐﺮه دادم و ﺧﻮراﻧﺪم‪.‬‬
‫اﻟّﺰﺑﺎد‪ :‬ﻏﻨﭽﻪ و ﺷﮑﻮﻓﻪ ﺳﭙﯿﺪ درﺧﺘﺎن ﺑﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺳﭙﯿﺪي ﮐﻒ )ﺑﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺑﻮدن ﺷﮑﻮﻓﻪﻫﺎ ﭼﻮن ﺑﺮ ﺳﺮ ﺑﻮدن ﮐﻒ ﺑﺮ آب(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺣّﻖ و ﺑﺎﻃﻞ و اﯾﻤﺎن و ﮐﻔﺮ را ﺑﺎ ﻋﺎﻟﯿﺘﺮﯾﻦ ﺗﺸﺒﯿﻪ ادﺑﯽ و ﻣﻌﻨﻮي ﺑﯿﺎن ﮐﺮده‪ ،‬ﻧﻔﻮذ و ﺑﻘﺎء آب ﺑﺎران در زﻣﯿﻦ و روﯾﺎﻧـﺪن ﮔﯿﺎﻫﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﺣّﻖ و اﯾﻤﺎن‪ ،‬و ﮐﻔﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ روي ﺳـﯿﻼﺑﻬﺎ در ﮐﺮاﻧﻪﻫﺎ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﺎ ﻧﺴـﯿﻤﯽ ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ ﺑﺎﻃﻞ و ﮐﻔﺮ ﻣﺜﻞ ﻣﯽزﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﮐﻒﻫﺎ دﯾـﺪﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ اّﻣﺎ ﺑﺎﻗﯽ و ﭘﺎﯾﺪار‪ ،‬و ﺣﯿﺎﺗﺒﺨﺸـﻨﺪ ﮐﻒ و ﮐﻔﮏﻫﺎ ﺑﺎ ﺑﺎدي و ﺣﺮﮐﺘﯽ ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و آن آبﻫﺎ در ﺷـﮑﻞ ﺣﯿﺎت‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﺎﻗﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ ﺑﺮاي ﺣّﻖ و ﺑﺎﻃﻞ از اﯾﻦ زﯾﺒﺎﺗﺮ اﻣﮑﺎن دارد؟‬
‫در آﯾﺎت‪َ) :‬و َأﱠﻣﺎ ﻣﺎ َﯾﻨَْﻔُﻊ اﻟﻨﱠﺎَس َﻓَﯿْﻤُﮑُﺚ ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض َﮐﺬﻟ َِﮏ َﯾْﻀِﺮُب اﻟﻠﱠُﻪ اﻟ َْﺄﻣْﺜﺎَل‪ /17 -‬رﻋﺪ(‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺳﻮدﻣﻨـﺪ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﺛﺎر ﻣﺮداﻧﯽ ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ و اوﻟﯿﺎء آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﺟﺒﯿﻦ ﺻـﻔﺤﺎت اﻓﻖ ﺑﺎ ﻧﯿﮑﻨﺎﻣﯽ‬
‫ﺛﺒﺖ و ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ و آﺛﺎر ﺳﺘﻤﮕﺮان ﺑﺎ ﻧﻨﮓ ﻫﻤﺮاه و ﻧﺎﭘﺎﯾﺪار‪.‬‬
‫‪) ) (.‬زﺑﺮ( ]زﺑﺮ[‪ ..... :‬ص ‪135 :‬‬
‫اﻟّﺰﺑﺮة‪ :‬ﺗّﮑﻪ ﺑﺰرﮔﯽ از آﻫﻦ‪ ،‬ﺟﻤﻊ آن‪ -‬زﺑﺮ‪ -‬ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪) :‬آﺗُﻮﻧِﯽ ُزﺑََﺮ اﻟ َْﺤِﺪﯾـِﺪ‪ /96 -‬ﮐﻬﻒ( ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬اﻟّﺰﺑﺮة ﻣﻦ اﻟّﺸـ ﻌﺮ‪ -‬ﮐﻪ‬
‫ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬زﺑﺮ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ دﺳﺘﻪ ﻣﻮي )ﯾﺎل ﺷﯿﺮ ﻧﺮ و ﻫﺮ ﺣﯿﻮان ﻧﺮﯾﻨﻪاي( ﮐﻪ ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﺟﺪا ﺷﺪه ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در آﯾﻪ‪َ) :‬ﻓَﺘَﻘﱠﻄُﻌﻮا َأﻣَْﺮُﻫْﻢ ﺑَﯿَْﻨُﻬْﻢ ُزﺑ ُﺮًا‪ /53 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن( ﯾﻌﻨﯽ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮﯾﺪﻧﺪ و ﮔﺮوﻫﻬﺎ و اﺣﺰاب ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫زﺑﺮت اﻟﮑﺘﺎب‪ :‬ﻧﺎﻣﻪ و ﮐﺘﺎب را ﺑﺎ ﺧﻂ درﺷﺖ ﻧﻮﺷﺘﻢ‪.‬‬
‫)زﺑﻮر‪ (:‬ﻫﻢ‪ ،‬ﻫﺮ ﮐﺘـﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧّﻄﺶ و ﻧﻮﺷـﺘﻪاش درﺷﺖ ﺑﺎﺷـﺪ و ﻧـﺎم‪ -‬زﺑﻮر‪ -‬وﯾﮋه ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ داود ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴـﻼم ﻧﺎزل ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬در آﯾـﺎت‪َ) :‬و آَﺗﯿْﻨﺎ داُوَد َزﺑ ُﻮرًا‪ /55 -‬اﺳـﺮاء( و )َو ﻟََﻘـ ْﺪ َﮐَﺘﺒْﻨﺎ ﻓِﯽ اﻟﱠﺰﺑ ُﻮِر ﻣِْﻦ ﺑَْﻌِﺪ اﻟﱢﺬْﮐِﺮ‪ /105 -‬اﻧﺒﯿﺎء( ﮐﻪ ﺑﺎ ﺿـّﻤﻪ ﺣﺮف )ز( ﯾﻌﻨﯽ‬
‫)زﺑـﻮر( ﻫﻢ ﺧﻮاﻧـﺪه ﺷـﺪه‪ ،‬در آن ﺻـﻮرت )زﺑـﻮر( ﺟﻤﻊ‪ -‬زﺑﻮر‪ -‬ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﺟﻤﻊ ﻇﺮﯾﻒ‪ -‬ﻇﺮوف اﺳﺖ و ﯾـﺎ اﯾﻨﮑﻪ‪ -‬زﺑﻮر‪-‬‬
‫ﺟﻤﻊ‪ -‬زﺑﺮ‪ -‬ﺑﺎ ﮐﺴـﺮه ﺣﺮف )ز( اﺳﺖ و‪ -‬زﺑﺮ‪ -‬ﻣﺼـﺪري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬زﺑﺮ‪ -‬و ﻫﺮ ﻧﻮﺷـﺘﻪاي ﻣﺜﻞ ﮐﺘﺎب را ﺑﻪ آن ﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ و ﺳـﭙﺲ‬
‫ﺑﻪ‪ -‬زﺑﺮ‪ -‬ﺟﻤﻊ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﺜﻞ ﮐﺘﺐ ﮐﻪ ﺟﻤﻊ‪ -‬ﮐﺘﺎب‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻠﮑﻪ‪ -‬زﺑﻮر‪ -‬ﻫﺮ ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ از ﻣﯿﺎن ﮐﺘﺐ اﻟﻬﯽ ﮐﻪ آﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮ آن ﻣﺸﮑﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در آﯾﺎت‪:‬‬
‫)َو ِإﻧﱠُﻪ ﻟَِﻔﯽ ُزﺑ ُِﺮ اﻟ َْﺄﱠوﻟ ِﯿَﻦ‪ /196 -‬ﺷﻌﺮاء( و )َو اﻟﱡﺰﺑ ُِﺮ َو اﻟ ِْﮑﺘﺎِب اﻟ ُْﻤﻨِﯿِﺮ‪ /184 -‬آل ﻋﻤﺮان( و )َأْم ﻟَُﮑْﻢ ﺑَﺮاَءٌة ﻓِﯽ اﻟﱡﺰﺑ ُِﺮ‪ /43 -‬ﻗﻤﺮ(‪.‬‬
‫ﻋّﺪهاي از ﻋﻠﻤﺎء ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬زﺑﻮر »‪ «1‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﺘﻮاﯾﺶ ﺑﻪ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬زﺑﻮر اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﻏﯿﺮ ﻋﺮﺑﯽ و ﻋﺒﺮي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻄﻠﻖ ﮐﺘﺎب و ﮐﺘﺎب داود ﻧﺒﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم‪.‬‬
‫ﻣﺴﻌﻮدي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ زﺑﻮر را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺒﺮي در ‪ 150‬ﺳﻮره ﺑﺮ داود ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم وﺣﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺳﻪ ﻗﺴﻤﺖ‬
‫ﺣﮑﻤﺖﻫﺎي ﻋﻘﻼﻧﯽ ﻣﺤﺼﻮر ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ اﺣﮑﺎم ﺷـﺮﻋﯽ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ )ﻣﺜﻞ ﺻـﺤﯿﻔﻪ ﺳـّﺠﺎدﯾﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ اﻣﺎم ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﻋﻠﯿﻪ‬
‫اﻟﺴﻼم ﮐﻪ ﭼﻮن اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ در آن ﻧﯿﺴﺖ آن را‪ -‬زﺑﻮر آل ﻣﺤّﻤﺪ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ(‪ .‬وﻟﯽ‪:‬‬
‫واژه ﮐﺘﺎب )ﻗﺮآن( ﺑﻪ آن ﭼﯿﺰي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺘﻀـّﻤﻦ و در ﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪه اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ و ﺣﮑﻤﺖﻫﺎي ﻋﻘﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ زﺑﻮر داود ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ از اﺣﮑﺎم را در ﺑﺮ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫زﺋﺒﺮ اﻟﺜﻮب‪ :‬ﺧﺰ و ﭘﺮز و ﺿـﺨﺎﻣﺖ ﺟﺎﻣﻪ و ﻟﺒﺎس ﮐﻪ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ )و ﻧﯿﺰ ﮐﯿﺴﻪ ﺿـﺨﯿﻢ ﭘﺎرﭼﻪاي ﺑﻨﺎم ﭘﻠﻨﮓ ﭘﻮش ﯾﺎ ﻟﺒﺎس ﻧﻤﺪﯾﻦ ﮐﻪ از‬
‫ﭘﺸﻢ ﺷﺘﺮ درﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫ازﺑﺮ‪ :‬ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﺿﺨﯿﻢ و ﭘﺮ ﭘﺸﺖ و ﺑﺎ ﯾﺎل و ﮐﻮﭘﺎل و از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺒﺎرت ﻫﺎج زﺑﺮؤه‪ :‬در ﺑﺎره ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫( ) )زج( ]زج[‪ ..... :‬ص ‪136 :‬‬

‫اﻟّﺰﺟﺎج‪ :‬ﺳﻨﮕﯽ اﺳﺖ )آﺑﮕﯿﻨﻪ‪ ،‬ﺑﻠﻮر و ﺷﯿﺸﻪ( ﻣﻔﺮدش‪ -‬زﺟﺎﺟﮥ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫در آﯾﻪ‪) :‬ﻓِﯽ ُزﺟﺎَﺟٍﮥ اﻟﱡﺰﺟﺎَﺟُﮥ َﮐَﺄﻧﱠﻬﺎ َﮐْﻮَﮐٌﺐ ُدﱢرﱞي‪ /35 -‬ﻧﻮر(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﯾﮏ ﺳّﻮم آن در ﺑﺎره ﺳـﺮﮔﺬﺷﺖ او در آﯾﻨﺪه‪ ،‬و ﺑﺪﯾﻬﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﺎﯾﺪ از‪ -‬ﺑﺨﺖ اﻟّﻨﺼﺮ‪ -‬ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ .‬و ﯾﮏ ﺳّﻮم در ﺑﺎره ﺳﺨﺘﯽﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ‬
‫از ﻣﺮدم آﺷﻮر ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳـﺪ‪ .‬و ﯾﮏ ﺳّﻮم دﯾﮕﺮ ﻫﻢ ﭘﻨﺪ و ﺗﺮﻏﯿﺐ و ﺗﻤﺠﯿﺪ و ﺗﻬﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭽﮕﻮﻧﻪ اﻣﺮ و ﻧﻬﯽ و ﺳـﺨﻦ از ﺣﺮام و ﺣﻼل در‬
‫آن ﻧﯿﺴﺖ‪) .‬ﻣﺮوج اﻟّﺬﻫﺐ ‪.(108 /1‬‬
‫ﺟﯿﻤﺰ ﻫﺎﮐﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﯿﺎت روﺣﺎﻧﯽ داود ﻧﺒﯽ در زﺑﻮر ﻧﺒﺸﺘﻪ ﺷﺪه اّﻣﺎ از ﭘﻨﺞ ﮐﺘﺎب ﻣﺰاﻣﯿﺮ ﻓﻘﻂ ‪ 37‬ﻓﺼﻞ آن ﺑﻪ داود ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ و‬
‫ﺑﻘّﯿﻪ را ﻣﺆﻟّﻔﺎن ﺑﻌﺪي ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪) .‬ﻗﺎﻣﻮس ﮐﺘﺎب ﻣﻘّﺪس ص ‪.(799‬‬
‫ﺣﺒﯿﺸﯽ ﺗﻔﻠﯿﺴﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬زﺑﻮر در ﻗﺮآن ﺑﺎ ﭘﻨﺞ وﺟﻪ و ﯾﺎزده ﻣﻌﻨﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﭘﻨـﺪﻫﺎي ﭘﯿﺸـﯿﻨﯿﺎن در ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎ )ﺟـﺎُؤ ﺑ ِﺎﻟ َْﺒﯿﱢﻨﺎِت َو اﻟﱡﺰﺑ ُِﺮ َو اﻟ ِْﮑﺘﺎِب اﻟ ُْﻤﻨِﯿِﺮ‪ /184 -‬آل ﻋﻤﺮان( ‪ -2‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻄﻠـﻖ ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎ‪َ) :‬و ِإﻧﱠُﻪ ﻟَِﻔﯽ ُزﺑ ُِﺮ‬
‫اﻟ َْﺄﱠوﻟ ِﯿَﻦ‪ /196 -‬ﺷﻌﺮاء( ‪ -3‬ﮐﺘـﺎب ﻣﺨﺼﻮص داود‪َ) :‬و آَﺗﯿْﻨـﺎ داُوَد َزﺑ ُﻮرًا‪ /163 -‬ﻧﺴﺎء( ‪ -4‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻧﻘﺶ ﺛـﺎﺑﺖ و ﻣﺤﻔﻮظ‪َ) :‬و ُﮐﱡﻞ َﺷـ ْﯽٍء‬
‫َﻓَﻌﻠُﻮُه ﻓِﯽ اﻟﱡﺰﺑ ُِﺮ‪ /52 -‬ﻗﻤﺮ(‪.‬‬
‫‪ -5‬ﻗﻄﻌﻪﻫﺎ و ﭘﺎرهﻫﺎ‪َ) :‬ﻓَﺘَﻘﱠﻄُﻌﻮا َأﻣَْﺮُﻫْﻢ ﺑَﯿَْﻨُﻬْﻢ ُزﺑ ُﺮًا‪ /53 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن( )وﺟﻮه ﻗﺮآن‪ 121 -‬و ﻣﻌﺠﻢ اﻟﻔﺎظ اﻟﻘﺮآن اﻟﮑﺮﯾﻢ(‪.‬‬
‫اﻟّﺰّج‪ :‬آﻫﻦ ﺑﻦ ﻧﯿﺰه و ﭘﯿﮑﺎن‪ ،‬ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬زﺟﺎج‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﺟﺠﺖ اﻟّﺮﺟﻞ‪ :‬او را ﺑﺎ ﻧﯿﺰه زدم‪.‬‬
‫ازﺟﺠﺖ اﻟّﺮﻣﺢ‪ :‬ﺑﻦ ﻧﯿﺰه را آﻫﻦ زدم‪.‬‬
‫ازﺟﺠﺘﻪ‪ :‬آﻫﻦ ﻧﯿﺰه را ﺑﺮ ﮐﻨﺪم‪.‬‬
‫اﻟّﺰﺟﺞ‪ :‬ﺑﺎرﯾﮑﯽ و ﮐﺸﯿﺪﮔﯽ اﺑﺮوان ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ آﻫﻦ ﺗﯿﺰ ﻧﯿﺰه‪.‬‬
‫ﻇﻠﯿﻢ ازّج و ﻧﻌﺎﻣﮥ زّﺟﺎء‪ :‬ﺷﺘﺮ ﻣﺮﻏﯽ ﻧﺮﯾﻨﻪ و ﻣﺎدﯾﻨﻪ ﺑﻠﻨﺪ ﭘﺎي‪.‬‬
‫( ) )زﺟﺮ( ]زﺟﺮ[‪ ..... :‬ص ‪137 :‬‬
‫اﻟّﺰﺟﺮ‪ :‬راﻧﺪن ﺑﺎ ﺑﺎﻧﮓ و ﺻﺪا‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬زﺟﺮﺗﻪ ﻓﺎﻧﺰﺟﺮ‪ :‬راﻧﺪﻣﺶ ﭘﺲ راﻧﺪه ﺷﺪ‪.‬‬
‫در آﯾﻪ‪َ) :‬ﻓِﺈﻧﱠﻤﺎ ِﻫَﯽ َزْﺟَﺮٌة واِﺣـ َﺪٌة‪ /19 -‬ﺻﺎﻓﺎت( )ﯾﮑﺒﺎر ﺑﺎﻧﮕﯽ و راﻧﺪﻧﯽ ﺳـﺨﺖ ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺖ(‪ .‬ﺳـﭙﺲ واژه‪ -‬زﺟﺮ‪ -‬ﮔﺎﻫﯽ در ﻣﻄﻠﻖ ﻃﺮد‬
‫ﮐﺮدن و راﻧﺪن و ﮔﺎﻫﯽ در ﺑﺎﻧﮓ و ﺻﺪا‪ ،‬ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در آﯾﻪ‪َ) :‬ﻓﺎﻟﱠﺰاِﺟﺮاِت َزْﺟﺮًا‪ /2 -‬ﺻﺎّﻓﺎت( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺑﺮﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳـﺨﺘﯽ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰاﻧﻨـﺪ و روان ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬در آﯾﻪ‪) :‬ﻣﺎ ﻓِﯿِﻪ ُﻣْﺰَدَﺟٌﺮ‪/4 -‬‬
‫ﻗﻤﺮ( ﻣﻨﻊ و ﻃﺮد از اﻧﺠﺎم ﮔﻨﺎﻫﺎن در آن اﺧﺒﺎر ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫)ﺗﻤـﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪َ -‬و ﻟََﻘـ ْﺪ ﺟﺎَءُﻫْﻢ ﻣَِﻦ اﻟ َْﺄﻧ ْﺒﺎِء ﻣﺎ ﻓِﯿِﻪ ُﻣْﺰَدَﺟٌﺮ‪ /4 -‬ﻗﻤﺮ‪ -‬از اﺧﺒﺎر ﮔﺬﺷـﺘﮕﺎن ﺣﻘﺎﯾﻘﯽ و ﭼﯿﺰﻫﺎﺋﯽ ﺑﺮ اﯾﺸﺎن آﻣﺪه اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻮّﺟﻪ و ﻋﺒﺮت ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﺎﻧﻊ اﻧﺠﺎم ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺎﯾﻪ ﻣﻨﻊ و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي در آن اﺧﺒﺎر ﻫﺴﺖ(‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ‪َ) :‬و اْزُدِﺟَﺮ‪ /9 -‬ﻗﻤﺮ( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﻄﺮود و دور ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﮑﺎر ﺑﺮدن واژه‪ -‬زﺟﺮ‪ -‬در اﯾﻨﺒﺎره ﺑﺮاي ﺑﺎﻧﮓ و ﻓﺮﯾﺎدﺷﺎن ﺑﺮ ﺳﺮ ﮐﺲ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻣﻄﺮود اﺳﺖ ﻣﺜﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬اﻋﺰب و ﺗﻨّﺢ و وراك‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ دور ﻣﺸﻮ و ﺑﺮﺧﯿﺰ و ﺑﺮﮔﺮد‪.‬‬
‫)واژه‪ -‬و ازدﺟﺮ‪ -‬از آﯾــﻪ ‪ /9‬ﻗﻤﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮاﺳـﺮ ﺳﻮره ﻗﻤﺮ ﺑـﺎزﮔﻮ ﮐﻨﻨـﺪه ﺳﺘﯿﺰه ﺟﻮﺋﯿﻬـﺎ و ﮔﺴـﺘﺎﺧﯽ ﻧﺎﻣﺮدﻣـﺎن و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﺎن ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴﻼم اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪138 :‬‬
‫)َﮐﱠﺬﺑَْﺖ َﻗﺒَْﻠُﻬْﻢ َﻗْﻮُم ﻧُﻮٍح َﻓَﮑﱠﺬﺑ ُﻮا َﻋﺒَْﺪﻧﺎ َو ﻗﺎﻟ ُﻮا َﻣْﺠﻨُﻮٌن َو اْزُدِﺟَﺮ‪ /9 -‬ﻗﻤﺮ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻗﻮم ﻧﻮح او را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﻮح ﺑﻨﺪه ﻣﺎ را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺠﻨﻮن اﺳﺖ و ﻣﻄﺮود و ﻃﺮد ﺷﺪه(‪.‬‬
‫( ) )زﺟﺎ( ]زﺟﺎ[‪ ..... :‬ص ‪138 :‬‬
‫اﻟّﺘﺰﺟﯿﮥ‪ :‬دﻓﻊ ﮐﺮدن و ﺑﺮ اﻧﮕﯿﺨﺘﻦ ﺑﻪ آراﻣﯽ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﺗﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ ﻣﺜﻞ راﻧﺪن ﻗﻄﺎر ﺷﺘﺮان و راﻧﺪن ﺑﺎد‪ ،‬اﺑﺮﻫﺎ را‪ ،‬در آﯾﺎت‪) :‬ﯾُْﺰِﺟﯽ‬
‫َﺳﺤﺎﺑًﺎ‪ /43 -‬ﻧﻮر( و )ﯾُْﺰِﺟﯽ ﻟَُﮑُﻢ اﻟ ُْﻔﻠَْﮏ‪ /66 -‬اﺳﺮاء( و از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﻋﺒﺎرت‪:‬‬
‫رﺟﻞ ﻣﺰﺟﺎ‪ :‬ﻣﺮدي ﻧﺎﻗﺺ و ﺿﻌﯿﻒ و ﻣّﺘﮑﯽ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ )ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ دﯾﮕﺮي او را ﺣﺮﮐﺖ دﻫﺪ و ﺑﮑﺎر وادارد(‪.‬‬
‫ازﺟﯿﺖ رديء اﻟّﺘﻤﺮ ﻓﺰﺟﺎ‪ :‬ﺧﺮﻣﺎﻫﺎي ﺑﺪ و ﺧﺮاب را دور و ﺟﺪا ﮐﺮدم و ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫زﺟﺎ اﻟﺨﺮاج ﯾﺰﺟﻮ‪ :‬ﺧﺮاج و ﻣﺎﻟﯿﺎت داده ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺷـﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬و ﺣﺎﺟـﮥ ﻏﯿﺮ ﻣﺰﺟـﺎة ﻋـﻦ اﻟﺤـﺎج ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻧﯿـﺎزي ﮐﻢ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺨﺘﺼـﺮي از ﻧﯿﺎزﻫـﺎي ﮐّﻠﯽ اﺳﺖ و ﺑﺨـﺎﻃﺮ ﮐﻢ اﻋﺘﻨـﺎﺋﯽ ﺑﻪ آن ﺑﺮ‬
‫آوردﻧﺶ ﺳﻬﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﺑﻀﺎﻋﮥ ﻣﺰﺟﺎه‪ :‬ﭼﯿﺰي اﻧﺪك و ﻧﺎﻗﺎﺑﻞ(‪.‬‬
‫( ) )زﺣﺰح( ]زﺣﺰح[‪ ..... :‬ص ‪138 :‬‬
‫آﯾـﻪ‪َ) :‬ﻓَﻤـ ْﻦ ُزْﺣِﺰَح َﻋِﻦ اﻟﻨﱠﺎِر‪ /185 -‬آل ﻋﻤﺮان( ﯾﻌﻨﯽ از ﺟﺎﯾﮕـﺎﻫﺶ دور ﺷـﻮد‪) .‬ﺗﻤـﺎم آﯾـﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﮐـّﻞ ﻧﻔﺲ ذاﺋﻘﻪ اﻟﻤـﻮت و اﻧّﻤﺎ‬
‫ﺗﻮﻓﻮن اﺟﻮرﮐﻢ ﯾﻮم اﻟﻘﯿﺎﻣﮥ ﻓﻤﻦ زﺣﺰح ﻋﻦ اﻟّﻨﺎر و ادﺧﻞ اﻟﺠّﻨﻪ ﻓﻘﺪ ﻓﺎز و ﻣﺎ اﻟﺤﯿﺎة اﻟّﺪﻧﯿﺎ اﻟّﺎ ﻣﺘﺎع اﻟﻐﺮور‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﺮ ﻧﻔﺲ ﭼﺸـﻨﺪه ﻣﺮگ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﻪ ﭘﺎداﺷـﺸﺎن در ﻗﯿـﺎﻣﺖ وﻓﺎ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ از آﺗﺶ ﻋـﺬاب دور ﺷـﺪ و ﺑﻪ رﺿﻮان ﺧـﺪاي در آﻣـﺪ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫رﺳﺘﮕﺎر اﺳﺖ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪139 :‬‬
‫و زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﺟﺰ ﻣﺘﺎع ﻏﺮور و ﻧﺨﻮت ﻧﯿﺴﺖ(‪.‬‬
‫( ) )زﺣﻒ( ]زﺣﻒ[‪ ..... :‬ص ‪139 :‬‬
‫اﺻﻞ زﺣﻒ‪ :‬ﺧﺰﯾﺪن و راه رﻓﺘﻦ ﺑﺎ ﮐﺸﺎﻧﺪن ﭘﺎﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻮدك ﻗﺒﻞ از ﺑﺮاه اﻓﺘﺎدن و رﻓﺘﻦ ﺷﺘﺮ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪه و ﺳّﻤﺶ‬
‫را روي زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮐﺸﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺳﺮﺑﺎزان اﻧﺒﻮه و ﻣﺘﺮاﮐﻤﯽ ﮐﻪ از زﯾﺎدي ﻧﻔﺮاﺗﺸﺎن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺧﻮب ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ )و ﯾﺎ ﺳﯿﻨﻪ ﺧﯿﺰ رﻓﺘﻦ‬
‫آ ﻧ ﻬ ﺎ( ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪ِ) :‬إذا ﻟَِﻘﯿﺘُُﻢ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﮐَﻔُﺮوا َزْﺣﻔًﺎ‪ /15 -‬اﻧﻔـﺎل( )ﻫﺮ ﮔـﺎه ﮐّﻔﺎر را اﻧﺒﻮه دﯾﺪﯾـﺪ از آﻧﻬﺎ روي ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿـﺪ و ﭘﺸﺖ ﺑﻪ‬
‫دﺷﻤﻨﺎن ﻧﮑﻨﯿﺪ( زاﺣﻒ‪ :‬ﺗﯿﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﻫﺪف ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )زﺧﺮف( ]زﺧﺮف[‪ ..... :‬ص ‪139 :‬‬
‫اﻟّﺰﺧﺮف‪ :‬زﯾﻨﺖ و آراﯾﺸﯽ زرﯾﻦ و ﻃﻼﺋﯽ‪ ،‬و از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻃﻼ را ﻫﻢ‪ -‬زﺧﺮف‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫آﯾﻪ‪َ) :‬أَﺧَﺬِت اﻟ َْﺄْرُض ُزْﺧُﺮَﻓﻬﺎ‪ /24 -‬ﯾﻮﻧﺲ( )زﻣﯿﻦ زﯾﻨﺖ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺮﻓﺖ(‪.‬‬
‫آﯾـﻪ‪) :‬ﺑَﯿٌْﺖ ﻣِْﻦ ُزْﺧُﺮٍف‪ /93 -‬اﺳـﺮاء( ﺧﺎﻧﻪاي زّرﯾﻦ و ﺗﺰﯾﯿﻦ ﺷـﺪه‪َ) .‬و ُزْﺧُﺮﻓًﺎ‪ /35 -‬زﺧﺮف( و )ُزْﺧُﺮَف اﻟ َْﻘـ ْﻮِل ُﻏُﺮورًا »‪ /112 -«1‬اﻧﻌﺎم(‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺨﻨﺎن و ﮔﻔﺘﺎري آراﺳﺘﻪ ﮐﻪ ﻏﺮور اﻧﮕﯿﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدار ﻣﺸـﺮﮐﯿﻦ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﮔﺎه ﺑﺮ ﮔﺮوه ﻣﺸﺮك و ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻫﻢ ﻧﺎزل ﮐﻨﯿﻢ و ﺣّﺘﯽ ﻣﺮدﮔﺎن زﻧﺪه ﺷﻮﻧﺪ‬
‫و ﺑﺎ آﻧﺎن ﺳـﺨﻦ ﮔﻮﯾﻨﺪ و ﺗﻤﺎم ﺷـﺮاﯾﻂ را ﻧﺰدﺷﺎن ﻓﺮاﻫﻢ آرﯾﻢ ﻣﺆﻣﻦ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪا ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﻗﻬﺮا ﻣﺆﻣﻦ ﺷﻮﻧﺪ ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﻫﺮ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮي را دﺷـﻤﻨﯽ از دﯾﻮ ﺳـﯿﺮﺗﺎن آدﻣﯽ و ﭘﺮي ﻧﻬـﺎدهاﯾﻢ ﮐﻪ ﻏﺮور و ﺧﻮد ﺑﺮﺗﺮي و ﮔﻔﺘﺎر ﻇﺎﻫﺮ ﻓﺮﯾﺐ و آراﺳـﺘﻪ ﺑﻪ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ و ﺑﻪ‬
‫دﯾﮕﺮان اﻟﻘﺎء ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﺑﺎز ﻫﻢ اﮔﺮ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻗﻬﺮا ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧـﺪ ﭘﺲ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﭼﯿﺰﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣّﺘﮑﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‬
‫واﮔﺬار‪.‬‬
‫از اﯾﻦ آﯾﺎت ﺑﺨﻮﺑﯽ داﻧﺴـﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در راه ﮔﺰﯾﻨﺶ و ﭘـﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﺣﻖ ﻫﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﻗﻬﺮ و ﺟﺒﺮي ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻤﺎم آﯾﺎت را ﺑﺮاي‬
‫رﻫﯿﺎﺑﯽ و رﺷﺪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﮔﻮل ﺳﺨﻨﺎن ﻇﺎﻫﺮ ﻓﺮﯾﺐ و زر اﻧﺪود و ﺷﯿﺮﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت ﮐّﻔﺎر و ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ را ﻧﺨﻮرﻧﺪ ﮐﻪ آن ﺳﺨﻨﺎن‬
‫ﻫﻤﺎن وﺣﯽ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ و دﯾﻮ ﺳﯿﺮﺗﺎن ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﺳﺖ اﮔﺮ ﺣّﻖ در‬
‫‪) ) (.‬زرب( ]زرب[‪ ..... :‬ص ‪140 :‬‬
‫اﻟّﺰراﺑﯽ‪ -‬ﺟﻤـﻊ‪ -‬زرب‪ -‬ﻧﻮﻋﯽ ﻟﺒـﺎس ﻧﯿﮑﻮ و آراﺳـﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺟـﺎﺋﯽ اﺳﺖ و ﺑﺼﻮرت ﺗﺸـﺒﯿﻪ و اﺳـﺘﻌﺎره‪ ،‬در آﯾﻪ‪َ) :‬و َزراﺑ ِﱡﯽ َﻣﺒْﺜُﻮﺛٌَﮥ‬
‫»‪ /16 -«1‬ﻏﺎﺷﯿﻪ( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬زﯾﺮ اﻧﺪازﻫﺎي زﯾﺒﺎ و ﮔﺴﺘﺮده و ﭘﻬﻦ ﺷﺪه‪.‬‬
‫زرب و زرﯾﺒﮥ‪ :‬رﻣﻪﮔﺎه و ﺟﺎي ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان و ﻧﯿﺰ زﯾﺮ اﻧﺪاز ﺗﯿﺮ اﻧﺪاز‪.‬‬
‫( ) )زرع( ]زرع[‪ ..... :‬ص ‪140 :‬‬
‫اﻟّﺰرع‪ :‬روﯾﺎﻧﺪن‪ ،‬و ﺣﻘﯿﻘﺖ آن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻣﻮر اﻟﻬﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﺸﺮي‪.‬‬
‫در آﯾـﻪ‪َ) :‬أ َأﻧ ْﺘُْﻢ َﺗْﺰَرُﻋـﻮَﻧُﻪ َأْم َﻧْﺤُﻦ اﻟﱠﺰاِرُﻋـﻮَن‪ /64 -‬واﻗﻌـﻪ( ﮐـﻪ ﺷـﯿﺎر ﮐﺮدن‪ ،‬ﮐﺸﺖ ﮐﺮدن‪ ،‬آﻣـﺎده ﮐﺮدن زﻣﯿﻦ را و ﺑـﺬر اﻓﺸﺎﻧـﺪن را ﺑﻪ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻧﺴـﺒﺖ داده اﺳﺖ )ﮐﺸﺖ‪ ،‬داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺖ(‪ .‬و ﻟـﺬا‪ -‬زرع‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ روﯾﺎﻧﯿﺪن را از ﻗﺪرت و ﺗﻮان آﻧﻬﺎ ﻧﻔﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و ﺑﺨﻮدش‬
‫ﻧﺴﺒﺖ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻫﺮ ﮔﺎه‪ -‬زرع‪ -‬ﺑﻪ ﺑﻨﺪه ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﻮد ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او ﻓﺎﻋﻞ اﺳﺒﺎﺑﯽ‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻟﺒﺎس ﺣّﻖ و ﺑﺎ ﺑﯿﺎن ﺣّﻖ اداء ﺷﻮد آواي ﻓﻄﺮت و اﯾﻤﺎن زاﺳﺖ و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮﺳﺎزي و ﻃﻼ ﮐﺎري ﺳﺨﻨﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫)‪ (1‬زراﺑﯽ‪ -‬را ﻋّﺪه ﮐﻤﯽ از ﻟﻐﺖ ﻧﻮﯾﺴﺎن ﺑﻪ ﺑﺎﻟﺶ و ﻣّﺘﮑﺎ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺮﯾﻨﻪ ﺻـﻔﺖ‪ -‬ﻣﺒﺜﻮﺛﻪ‪ -‬ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از زراﺑﯽ‪ -‬آﻣﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﭘﻬﻦ و ﮔﺴﺘﺮده ﺷـﺪه اﺳﺖ ﻣﯽﻓﻬﻤﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬زراﺑﯽ‪ -‬ﻓﺮش و زﯾﺮ اﻧـﺪاز اﺳﺖ در ﺣـﺪﯾﺜﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ آﻣـﺪه‬
‫اﺳﺖ »ﻣﺤﺎدﺛﻪ اﻟﻌﺎﻟﻢ ﻋﻠﯽ اﻟﻤﺰاﺑﻞ ﺧﯿﺮ ﻣﻦ ﻣﺤﺎدﺛﻪ اﻟﺠﺎﻫﻞ ﻋﻠﯽ اﻟّﺰراﺑﯽ« ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺼـﺤﺒﺘﯽ و ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻧﻤﻮدن ﺑﺎ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮ ﺧﺎك و ﺧﺎﺷﺎك‬
‫ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ اﺳﺖ از ﻫﻤﺼﺤﺒﺘﯽ ﺟﺎﻫﻞ ﺑﺮ ﻓﺮشﻫﺎي زﯾﺒﺎ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣـﺪﯾﺚ ﺷـﺮﯾﻒ ﺗﻘـﺪﯾﺮ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﺻـّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ را ﺑﺮ ﺷـﮑﻮﻫﻤﻨﺪي ﻣﻘـﺎم ﻋﻠﻢ و ﻋـﺎﻟﻢ ﺑﺨﻮﺑﯽ در ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ و ﻧﯿﺰ ﺑﯽ‬
‫اﻋﺘﺒﺎر داﻧﺴﺘﻦ ﻧﺎداﻧﯽ و ﺟﻬﻞ را ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻓﺮشﻫﺎي زﯾﺒﺎ و ﺛﺮوت و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ازﻫﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬زراﺑﯽ‪ -‬ﻫﻤﺎن ﻓﺮش و زﯾﺮ اﻧـﺪاز اﺳﺖ )ﺑﺴﻂ‪ ،‬و ﻃﻨﺎﻓﺲ( ﻓّﺮاء ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ را ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬و از ﻗﻮل اﺑﻦ زرﯾﻦ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ‪ :‬زراﺑﯽ در اﺻﻞ ﮔﯿﺎﻫﺎن و ﺳﺒﺰهﻫﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ رﻧﮕﻬﺎي زرد و ﺳﺮخ و ﺳﺒﺰ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽآﯾﺪ و ﭼﻮن در ﻓﺮﺷﻬﺎ ﻫﻢ ﻫﻤﯿﻦ رﻧﮕﻬﺎ دﯾﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧـﺪ ﻟـﺬا آﻧﻬـﺎ را ﺑﻪ ﺷـﺒﺎﻫﺖ ﻫﻤـﺎن ﮔﯿﺎﻫـﺎن رﻧﮕﯿﻦ‪ -‬زراﺑﯽ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻣﺜـﻞ ﻋﺒﻘﺮي‪ -‬در ﺑﺎره ﻟﺒﺎس و ﻓﺮش )ﮐﺎﻓﯽ ‪ -39 / 1‬ﻣﺠﻤﻊ‬
‫اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪ -78 /2‬ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟّﻠﻐﻪ ‪.(199 /13‬‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳـﺒﺐ روﺋﯿـﺪن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ‪ -‬اﻧﺒّﺖ ﮐـﺬا‪ -‬در وﻗـﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺳـﺒﺐ رﺷـﺪ ﮔﯿـﺎه ﻫﺴـﺘﯽ )ﺑـﺎ آﺑﯿـﺎري‪ ،‬ﮐﻮد دادن و‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ( زرع‪ -‬در اﺻﻞ ﻣﺼﺪر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‪ -‬ﻣﺰروع‪ -‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ -‬آﯾﺎت‪:‬‬
‫)َﻓﻨُْﺨِﺮُج ﺑ ِِﻪ َزْرﻋـًﺎ‪ /27 -‬ﺳـﺠﺪه( و )َو ُزُروٍع َو َﻣﻘـﺎٍم َﮐِﺮﯾٍﻢ‪ /26 -‬دﺧـﺎن( و ﻋﺒﺎرت‪ -‬زرع اﻟّﻠﻪ وﻟـﺪك‪ :‬ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ‪-‬‬
‫اﻧﺒﺘﻪ اﻟّﻠﻪ‪ -‬ﺧﺪا روﯾﺎﻧﺪش و رﺷﺪش داد‪.‬‬
‫ﻣﺰرع‪ :‬زراﻋﺘﮑﺎر‪ ،‬ﮐﺸﺘﮑﺎر و ﮐﺸﺎورز‪.‬‬
‫ازدرع اﻟّﻨﺒﺎت‪ :‬ﮔﯿﺎه ﺑﺎرور ﺷﺪ‪.‬‬
‫( ) )زرق( ]زرق[‪ ..... :‬ص ‪141 :‬‬
‫اﻟّﺰرﻗﮥ‪ :‬ﺑﻌﻀﯽ رﻧﮕﻬﺎ ﻣﯿﺎن ﺳﯿﺎه و ﺳﭙﯿﺪ )رﻧﮓ ﮐﺒﻮد(‪.‬‬
‫زرﻗﺖ ﻋﯿﻨﻪ زرﻗﮥ و زرﻗﺎﻧﺎ‪ :‬ﭼﺸﻤﺶ ﮐﺒﻮد ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ُ) :‬زْرﻗًﺎ َﯾَﺘﺨﺎَﻓﺘُﻮَن‪ /102 -‬ﻃﻪ( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬دﯾﺪﮔﺎﻧﺸﺎن ﮐﻮر اﺳﺖ و ﻧﻮري ﻧﺪارد‪.‬‬
‫و‪ -‬اﻟّﺰرق‪ -‬ﭘﺮﻧـﺪهاي اﺳﺖ )ﺑـﺎز ﺳﭙﯿـﺪ ﺷـﮑﺎري ﮐﻪ ﮐﺒﻮد ﭼﺸـﻤﺴﺖ( زرق اﻟّﻄﺎﺋﺮ ﯾﺰرق و زرﻗﻪ ﺑﺎﻟﻤﺰراق‪ :‬ﭘﺮﻧـﺪه را ﺗﯿﺮ زد )ﻣﺰراق‪ :‬ﻧﯿﺰه‬
‫ﮐﻮﺗﺎه‪ -‬ﻗﺎﻣﻮس اﻟّﻠﻐﻪ و ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ(‪.‬‬
‫( ) )زري( ]زري[‪ ..... :‬ص ‪141 :‬‬
‫زرﯾﺖ ﻋﻠﯿﻪ‪ :‬او را ﻋﯿﺒﺠﻮﯾﯽ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ازرﯾﺖ ﺑﻪ‪ :‬آﻫﻨﮕﺶ ﻧﻤﻮدم‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ -‬ازدرﯾﺖ‪ -‬ﮐﻪ اﺻﻠﺶ ﺑﺮ وزن‪ -‬اﻓﺘﻌﻠﺖ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﯾـﻪ‪َ) :‬ﺗْﺰَدِري َأْﻋﯿُﻨُُﮑْﻢ‪ /31 -‬ﻫـﻮد( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬دﯾـﺪﮔﺎﻧﺘﺎن ﮐﻮﭼﮑﺸـﺎن ﺷـﻤﺮد‪ .‬در واﻗـﻊ‪ -‬ﺗﺰدرﯾﻬﻢ اﻋﯿﻨﮑﻢ‪ -‬اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آﻧﻬـﺎ را ﭼﺸـﻤﺎﻧﺘﺎن‬
‫ﮐﻮﭼﮏ ﺷﻤﺮدﻧﺪ و ﺧﻮارﺷﺎن ﺷﻤﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪142 :‬‬
‫( ) )زﻋﻖ( ]زﻋﻖ[‪ ..... :‬ص ‪142 :‬‬
‫اﻟّﺰﻋﺎق »‪ :«1‬آب‪ :‬ﺑﺴﯿﺎر ﺷﻮر و ﺗﻠﺦ )ﺷﻮرا ﺑﻪ و ﻧﻤﮑﺰار(‪.‬‬
‫ﻃﻌﺎم ﻣﺰﻋﻮق‪ :‬ﻏﺬاﺋﯽ ﮐﻪ از ﺷﻮري زﯾﺎد ﻣﺜﻞ آب ﺷﻮر ﺷﺪه‪.‬‬
‫زﻋﻖ ﺑﻪ‪ :‬ﺑﺎ ﻓﺮﯾﺎدش او را ﺗﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺎﻧﺰﻋﻖ‪ :‬ﺗﺮﺳﯿﺪ‪ .‬اﻟّﺰﻋﻖ‪ :‬ﭘﺮ ﺳﺮ و ﺻﺪا و ﺻﺪاي زﯾﺎد‪ .‬اﻟّﺰّﻋﺎق‪ :‬ﻓﺮﯾﺎد زن و ﻧﻌﺮه زن‪.‬‬
‫( ) )زﻋﻢ( ]زﻋﻢ[‪ ..... :‬ص ‪142 :‬‬
‫اﻟّﺰﻋﻢ‪ ،‬ﺣﮑـﺎﯾﺖ از ﺳـﺨﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻈـﺎن و ﻣﻌﺮض دروغ و ﺑﺎﻃﻞ ﺑﺎﺷـﺪ )دروغ ﭘﻨـﺪاري و دروغ ﮔﻔﺘﺎري( و از اﯾﻦ روي در ﻗﺮآن‬
‫ﻫﻤﻪ ﺟﺎ از واژه‪ -‬زﻋﻢ‪ -‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺬّﻣﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪﮔﺎﻧﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪َ) :‬زَﻋَﻢ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﮐَﻔُﺮوا‪ /7 -‬ﺗﻐﺎﺑﻦ( و ْ) َزَﻋْﻤﺘُْﻢ‬
‫‪ /48 -‬ﮐﻬـﻒ( )ُﮐﻨْﺘُْﻢ َﺗْﺰُﻋُﻤـ ﻮَن‪ /22 -‬اﻧﻌـﺎم( و )َزَﻋْﻤﺘُـْﻢ ﻣـِ ْﻦ ُدوﻧـِ ِﻪ‪ /65 -‬اﺳـﺮاء( ﺗﻀـﻤﯿﻦ و ﺗﻌّﻬـ ﺪ ﺷـﻔﺎﻫﯽ و ﺳـﺮﭘﺮﺳﺘﯽ و رﯾـﺎﺳﺖ را‪-‬‬
‫)زﻋﺎﻣﺖ(‪ -‬و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ و رﺋﯿﺲ را ﻫﻢ‪ -‬زﻋﯿﻢ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﭼﻮن اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻗﻮل و ﺳﺨﻦ آﻧﻬﺎ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﮑّﻔﻞ زﺑﺎﻧﯽ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺟﺎر اﻟﻠّﻪ زﻣﺨﺸﺮي در ذﯾﻞ اﯾﻦ واژه ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬و ﯾﺮوي ﻟﻌﻠﯽ ﺑﻦ أﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ رﺿﯽ اﻟﻠّﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻋﻨﻪ ﯾﻮم ﺣﻨﯿﻦ‪:‬‬
‫دوﻧﮑﻬﺎ ﻣﺘﺮﻋﻪ دﻫﺎﻗﺎ ﮐﺎﺳﺎ زﻋﺎﻗﺎ ﻣﺰﺟﺖ زﻋﺎﻗﺎ‬
‫از ﻋﻠﯽ )ع( رواﯾﺖ ﺷـﺪه ﮐﻪ در ﺟﻨـﮓ ﺣﻨﯿﻦ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻓﺘـﺢ ﻣّﮑﻪ اﺗّﻔـﺎق اﻓﺘـﺎد‪ .‬در ﺑـﺎره ﺣﻨﯿﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺳـﺮوده اﺳﺖ‪ :‬در ﭘـﺎﺋﯿﻦ ﺗﻮ ﻧﻬﺮي‬
‫ﺧﺮوﺷﺎن ﻫﺴﺖ اّﻣﺎ آﺑﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎﺳﻪاي از زﻫﺮ و آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﺎ ﺗﻠﺨﺎﺑﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺷـﻌﺮ را اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ -‬ﮐﺎﺳﺎ زﻋﺎﻗﺎ‪ -‬ﮐﻪ در ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده‪ :‬در ﺟﻨﮓ ﺣﻨﯿﻦ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن از زﯾﺎدي ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﺧﻮد در ﺷـﮕﻔﺖ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاي ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ِ) :‬إْذ َأْﻋَﺠَﺒﺘُْﮑْﻢ َﮐﺜَْﺮﺗُُﮑْﻢ‪/45 -‬‬
‫ﺗﻮﺑﻪ( زﯾﺎدي و اﻧﺒﻮﻫﯽ ﺷﻤﺎ را ﻣﺘﻌﺠﺐ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﯾـﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ﺣﻨﯿﻦ دّرهاي در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻃﺎﺋﻒ و در ﺻـﺪ ﻣﯿﻠﯽ ﻣّﮑﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻋﺮي ﺗﻌـﺪاد ﻟﺸـﮕﺮﯾﺎن اﺳـﻼم را در آن ﺟﻨﮓ‪،‬‬
‫ﻫﺸﺘﺎد ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺗﺨﻤﯿﻦ زده ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اذا ﻣﺎ ﻟﻘﯿﻨﺎ ﺟﻨﺪ آل ﻣﺤّﻤﺪ ﺛﻤﺎﻧﯿﻦ اﻟﻔﺎ و اﺳﺘﻤﺪوا ﺑﺨﻨﺪﻗﺎ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﺳﺮﺑﺎزان آل ﻣﺤّﻤﺪ را ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺮدﯾﻢ ﻫﺸﺘﺎد ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ دوﯾﺪن اﻣﺪاد و ﯾﺎري ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫)اﺳﺎس اﻟﺒﻼﻏﻪ ‪ -194‬ﻟﺲ ‪ -141 /10‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ‪(313 /2‬‬
‫و رﯾﺎ ﻫﻤﻮاره در ﻣﻈﺎن دروﻏﮕﻮﺋﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫در آﯾـﺎت‪َ) :‬و َأَﻧـﺎ ﺑ ِِﻪ َزِﻋﯿٌﻢ‪ /72 -‬ﯾﻮﺳـﻒ( و )َأﱡﯾُﻬْﻢ ﺑ ِـﺬﻟ َِﮏ َزِﻋﯿٌﻢ‪ /40 -‬ﻗﻠﻢ( ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬زﻋﯿﻢ‪ -‬در اﯾﻦ آﯾـﺎت ﯾـﺎ از‪ -‬زﻋـﺎﻣﺖ‪ -‬ﺗﻌّﻬـ ﺪ‪ ،‬و‬
‫ﮐﻔﺎﻟﺖ اﺳﺖ و ﯾﺎ از‪ -‬زﻋﻢ »‪ -«1‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﮔﻔﺘﻦ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺑﻦ ﺑﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ واژه‪ -‬زﻋﻢ‪ -‬در ﮐﻼم ﻋﺮب ﺑﺮ ﭼﻬﺎر وﺟﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﮐﻔﺎﻟﺖ و ﺿﻤﺎﻧﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﮔﻔﺘﻦ‪.‬‬
‫‪ -3‬وﻋﺪه‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻇّﻦ و ﮔﻤﺎن‪ ،‬و از‪ -‬اﺑﻦ ﺧﺎﻟﻮﯾﻪ‪ -‬ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‪ -‬زﻋﻢ‪ -‬ﻫﻤﻮاره در ﻣﻮارد ﻣﺬّﻣﺖ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ﺗﺎ ﺟﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﻀـﯽ از ﻣﻔّﺴـ ﺮﯾﻦ در‬
‫ذﯾﻞ آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ زﻋﻢ در آﻧﻬﺎ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﺻﻞ زﻋﻢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺬب و دروغ‪ ،‬در اﺷﻌﺎر ﺷﻌﺮاء ﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﻣﺨﺸﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮐﺜﺮ ﻣﺎ ﯾﺴﺘﻌﻤﻞ ﻓﯽ اﻟﺒﺎﻃﻞ‪ :‬زﻋﻢ ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﺳﺨﻦ ﺑﺎﻃﻞ و ﻧﺎﭘﺎﯾﺪار ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﻃﺮﯾﺤﯽ ﻧﯿﺰ‪ -‬زﻋﻢ‪ -‬را در وﺟﻮه‪ -1 :‬ﻗﻮل و ﺳﺨﻦ ‪ -2‬ﻇّﻦ و اﻋﺘﻤﺎد در ﺑﺎﻃﻞ و ﯾﺎ ﺣّﻖ‪ ،‬ﻣﯽداﻧـﺪ و ﺣـﺪﯾﺜﯽ را ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ )ﮐّﻞ زﻋﻢ‬
‫ﻓﯽ اﻟﻘﺮآن ﮐﺬب( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﻤﻪ ﺟﺎ در ﻗﺮآن واژه‪ -‬زﻋﻢ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﺬب و دروغ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ازﻫﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در ﺑﺎره ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬زﻋﻢ‪ -‬اﺳﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ -‬زﻋﻢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺷّﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ ﺑﺎﺷﺪ و در آن‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻌﻤﻞ ﻧﯿﺎﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮزوﻗﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در آن ﺷﮏ و رﯾﺐ و ﺑﻄﻼن ﺑﺎﺷﺪ زﻋﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺳﯿﺪه ﻫﻢ ﺑﺎ اﺳﺘﺸﻬﺎد ﺑﻪ آﯾﺎت ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ -‬زﻋﻢ‪ -‬را ﻗﻮل و ﮔﻤﺎن و دروغ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ و در ﺑﺎره زﻋﺎﻣﺖ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫اﻟّﺰﻋﺎﻣﮥ‪ :‬اﻟّﺴﯿﺎدة و اﻟّﺮﯾﺎﺳﮥ و اﻟّﺴﻼح و ﻗﯿﻞ اﻟّﺪرع او اﻟّﺪروع و زﻋﺎﻣﮥ اﻟﻤﺎل اﻓﻀﻠﻪ و اﮐﺜﺮه ﻋﻦ اﻟﻤﯿﺮاث‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫زﻋـﺎﻣﺖ در ﻣﻌﻨﯽ ﺳـﻼح و رﯾـﺎﺳﺖ ﯾـﺎ ﺑﺰرﮔﯽ و زره اﺳﺖ و زﻋـﺎﻣﺖ ﻣـﺎل و ﺳـﺮﻣﺎﯾﻪ ﻫﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺰوﻧﯽ و زﯾـﺎدﺗﯽ ﻣـﺎل ﻣﯿﺮاث اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ‬
‫ﻣﻨﻈـﻮر ﻧﯿﺰ ﻋﯿﻨـﺎ ﻫﻤﯿـﻦ ﻧﻈﺮ را آورده و ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﻓـّﺴ ﺮه اﺑﻦ اﻻـﻋﺮاﺑﯽ ﻓﻘـﺎل اﻟّﺰﻋﺎﻣـﮥ اﻟـّﺪرع و اﻟّﺮﯾﺎﺳـﮥ و اﻟّﺸـ ﺮف‪ :‬زﻋـﺎﻣﺖ ﯾﻌﻨﯽ زره و‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ و ﺷﺮف‪.‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺼـﺒﺎح اﻟﻤﻨﯿﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬و ﻓﯽ اﻟّﺰﻋﻢ ﺛﻼث ﻟﻐﺎت )ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ و ﺿـّﻤﻪ و ﮐﺴـﺮه‪ -‬ن( و اﻟّﺰﻋﻢ ﯾﻄﻠﻖ ﻋﻠﯽ اﻟﻘﻮل و ﻋﻠﯽ اﻟّﻈﻦ و ﻋﻠﯽ‬
‫اﻻﻋﺘﻘﺎد‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬زﻋﻢ‪ -‬ﺑﺮ ﺳﺨﻦ و ﮔﻤﺎن و اﻋﺘﻘﺎد ﻫﺮ ﺳﻪ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻗﻮﻃﯿﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻋﻢ‪ ،‬زﻋﻤﺎ ﻗﺎل ﺧﺒﺮا ﻻ ﯾﺪري اﺣّﻖ ﻫﻮ ام ﺑﺎﻃﻞ‪ :‬زﻋﻢ‪ -‬ﮔﻔﺘﻦ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ داﻧﺴﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺣّﻖ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺎ ﺑﺎﻃﻞ‪.‬‬
‫ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﻘﻔﻊ اﯾﻦ واژه را در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ از ﻓﺎرﺳـﯽ ﻗـﺪﯾﻢ ﺑﻪ زﺑـﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﮑـﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ و اﮐﺜﺮ داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎﯾﺶ ﺑـﺎ ﻋﺒﺎرت‪-‬‬
‫زﻋﻤﻮا ان اﺳـﺪا‪ -‬زﻋﻤﻮا ان ﺗﺎﺟﺮا‪ -‬زﻋﻤﻮا ان ﻏـﺪﯾﺮا‪ -‬و در ﺳﺮاﺳـﺮ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻗّﺼﻪﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﺒﺎرت ﺷـﺮوع ﺷـﺪه اﺳﺖ و ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻓﺎﺿﻞ و‬
‫ارﺟﻤﻨﺪ ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺼـﺮ اﻟّﻠﻪ اﺑﻮ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ آن ﮐﻠﻤﺎت را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ آوردهاﻧﺪ‪ -‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ زﻋﻢ‬
‫را ﮐﻪ ﺑﺰرﮔﺎن واژه ﺷﻨﺎﺳﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ در ﺑﺮدارد‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻓـﺎرس ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬اﺻـﻞ زﻋﻢ‪ -‬ﺳـﺨﻨﯽ اﺳﺖ ﺑـﺪون ﺻـّﺤﺖ و راﺳﺘﯽ و ﺑـﺪون ﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬و اﺻـﻞ دﯾﮕﺮ ﺗﮑّﻔـﻞ و ﻗﺒﻮل ﺳـﺮﭘﺮﺳﺘﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ازﻫﺮي از ﻗﻮل ﻟﯿﺚ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ذﮐﺮ ﻓﻼن ﮐﺬا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﻘﯿﻨﺎ و‬
‫‪) ) (.‬زّف( ]زّف[‪ ..... :‬ص ‪144 :‬‬
‫زّف اﻻءﺑﻞ‪ ،‬ﯾﺰّف‪ ،‬زّﻓﺎ و زﻓﯿﻔﺎ‪ :‬آن ﺷﺘﺮ ﺑﻪ ﺷﺘﺎب رﻓﺖ‪.‬‬
‫ازّﻓﻬﺎ‪ :‬آن را دواﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫آﯾﻪ‪ِ) :‬إﻟَﯿِْﻪ َﯾِﺰﱡﻓﻮَن‪ /94 -‬ﺻﺎّﻓﺎت( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺷﺘﺎب ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺶ آﻣﺪﻧﺪ و‪ -‬ﯾﺰّﻓﻮن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﺎراﻧﺸﺎن را ﺑﺮ دوﯾﺪن ﺳﺮﯾﻊ وادار ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺻﻞ‪ -‬زﻓﯿﻒ‪ -‬وزﯾﺪن ﺑﺎد و دوﯾﺪن ﺳﺮﯾﻊ ﺷﺘﺮ ﻣﺮغ اﺳﺖ ﮐﻪ راه رﻓﺘﻦ را ﺑﺎ دوﯾﺪن ﻣﺨﻠﻮط ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫زﻓﺰف اﻟﻨﻌﺎم‪ :‬ﺷﺘﺮ ﻣﺮغ ﺳﺮﻋﺖ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫زّف اﻟﻌﺮوس‪ :‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻮﯾﺶ و ﻫﻤﺴـﺮش رﻓﺖ و اﺳـﺘﻌﺎرهاي ﮐﻪ اﻗﺘﻀـﺎي ﻣﻌﻨﯽ ﺳـﺮﻋﺖ را در اﯾﻦ ﻋﺒـﺎرت دارد ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﻨـﺪ رﻓﺘﻦ‬
‫اوﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ از ﺷﺎدي و ﺳﺒﮑﺒﺎل رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻮﻫﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )زﻓﺮ( ]زﻓﺮ[‪ ..... :‬ص ‪144 :‬‬
‫در آﯾﻪ‪) :‬ﻟَُﻬْﻢ ﻓِﯿﻬﺎ َزﻓِﯿٌﺮ‪ /106 -‬ﻫﻮد(‪ -‬زﻓﯿﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻧﻔﺲ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ دﻧﺪهﻫﺎ ﺑﺎﻻ و ﭘﺎﺋﯿﻦ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ازدﻓﺮ ﻓﻼن ﮐﺬا‪ :‬ﺑﺎ ﺗﺤّﻤﻞ و ﺳﺨﺘﯽ آن را اﻧﺠﺎم داد ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﻧﻔﺴﺶ ﺗﻨﺪ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻧﻔﺲ زدن اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫زواﻓﺮ‪ :‬زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﮏ آب ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺣّﻘـ ﺎ‪ -‬ﭼﻨـﺎن ﮔﻔﺖ اّﻣـﺎ اﮔﺮ در ﺳـﺨﻨﯽ ﺷـﮏ ﺑﺎﺷـﺪ و ﻧﺪاﻧﻨـﺪ ﮐﻪ دروغ ﯾـﺎ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬زﻋﻢ ﻓﻼن‪) .‬ﺗﻬـﺬﯾﺐ اﻟّﻠﻐﻪ ‪-156 / 2‬‬
‫ﻣﻘﺎﺋﺲ ‪ -10 /3‬ﻣﺼﺒﺎح ‪ -306 /1‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪ -78 /6‬اﺳﺎس اﻟﺒﻼﻏﻪ ‪ 192‬ﻟﺲ ‪ -266 /12‬اﻟﻤﺤﮑﻢ ‪ -334 /1‬ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ ﻋﺮﺑﯽ و‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﯽ‪ -‬ﺑﺎ ﺷﺮح ﻣﺮﺣﻮم ﻗﺮﯾﺐ(‪[.....] .‬‬
‫‪) ) (.‬زﻗﻢ( ]زﻗﻢ[‪ ..... :‬ص ‪145 :‬‬

‫در آﯾﻪ‪ِ) :‬إﱠن َﺷَﺠَﺮَة اﻟﱠﺰﱡﻗﻮِم‪ /43 -‬دﺧﺎن( زّﻗﻮم‪ -‬ﻋﺒﺎرت از ﻃﻌﺎم و ﻏﺬاي ﻧﺎﮔﻮار در آﺗﺶ دوزخ اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﻗﻢ ﻓﻼن و ﺗﺰّﻗﻢ‪ :‬ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﯾﻌﻨﯽ ﭼﯿﺰ ﭘﻠﯿﺪي و زﺷﺘﯽ را ﺑﻠﻌﯿﺪ و ﺧﻮرد‪.‬‬
‫( ) )زﮐﺎ( ]زﮐﺎ[‪ ..... :‬ص ‪145 :‬‬
‫اﺻـﻞ زﮐـﺎة‪ -‬رﺷـﺪ و ﻓﺰوﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺑﺮﮐﺖ دادن ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﺣﺎﺻـﻞ ﻣﯽﺷـﻮد و در اﻣﻮر دﻧﯿﻮي و اﺧﺮوي ﻫﺮ دو در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫زﮐﺎ اﻟّﺰرع ﯾﺰﮐﻮ‪ :‬وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﮐﺸﺖ و زراﻋﺖ ﻓﺰوﻧﯽ و ﺑﺮﮐﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪.‬‬
‫در آﯾﻪ‪َ) :‬أﱡﯾﻬﺎ َأْزﮐﯽ َﻃﻌﺎﻣًﺎ‪ /19 -‬ﮐﻬﻒ( اﺷـﺎره ﺑﻪ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻼـل اﺳﺖ و ﻓﺮﺟﺎﻣﺶ ﻧﺎﮔﻮار ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﯿﺰ )زﮐﺎة(‪ -‬در ﺑﺎره ﭼﯿﺰي‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﻧﺴـﺎن از ﺣّﻖ ﺧـﺪاي ﺑﺮاي ﻣﺴـﮑﯿﻨﺎن و ﻓﻘﺮا ﮐﻨـﺎر ﻣﯽﮔـﺬارد و از ﻣـﺎﻟﺶ ﺧـﺎرج ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﻧﺎﻣﯿـﺪن ﭼﻨﺎن ﻣﺎﻟﯽ ﺑﻪ زﮐﺎة ﺑﺮاي‬
‫اﻣﯿـﺪوار ﺑﻮدن در ﺑﺮﮐﺖ و ﻓﺰوﻧﯽ در زﮐـﺎت دادن اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺗﺰﮐﯿﻪ ﻧﻔﺲ ﯾﻌﻨﯽ واﻻﯾﺶ دادن ﻧﻔﺲ ﺑﺎ ﺧﯿﺮات و ﺑﺮﮐﺎت و ﯾﺎ ﻧﺎﻣﯿـﺪن‬
‫آن ﻣـﺎل ﺑﻪ زﮐﺎت ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ ﻣﻮارد ﻓﻮق اﺳﺖ زﯾﺮا ﻫﺮ دو ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ در آن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ )ﻫﻢ ﻓﺰوﻧﯽ و ﺑﺮﮐﺖ ﻣﺎل و واﻻﯾﺶ و رﺷـﺪ‬
‫ﻧﻔﺲ( )ﺳﻌﺪي ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫زﮐﺎت ﻣﺎل ﺑﺪر ﮐﻦ ﮐﻪ ﻓﻀﻠﻪ رز را ﭼﻮ ﺑﺎﻏﺒﺎن ﺑﺒﺮد ﺑﯿﺸﺘﺮ دﻫﺪ اﻧﮕﻮر‬
‫( ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻤﻮاره‪ -‬زﮐﺎة‪ -‬را ﺑﺎ‪ -‬ﺻﻼة‪ -‬در ﻗﺮآن ﻗﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو َأﻗِﯿُﻤﻮا اﻟﱠﺼﻼـَة َو آﺗُﻮا اﻟﱠﺰﮐـﺎَة‪ /43 -‬ﺑﻘﺮه( ﺑـﺎ‪ -‬زﮐـﺎة‪ -‬و ﺗﺰﮐﯿﻪ ﻧﻔﺲ و ﭘـﺎﮐﯿﺰه داﺷـﺘﻦ آن‪ ،‬اﻧﺴﺎن در دﻧﯿﺎ ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ و ﻣﺴـﺘﺤّﻖ اوﺻﺎف‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد و در آﺧﺮت ﻫﻢ در ﺧﻮر ﭘﺎداش و ﺛﻮاب اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺷﺎﯾﺴـﺘﮕﯽ را اﻧﺴـﺎن ﺑـﺎ ﭘﯿﮕﯿﺮي و ﺧﻮاﺳـﺘﻦ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﭘـﺎﮐﯿﺶ در آن اﺳﺖ ﺑـﺪﺳﺖ ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﺗﺰﮐﯿﻪ از ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺑﻨـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ آن را ﮐﺴﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪146 :‬‬
‫ﺑﻪ آن ﻣﯽرﺳﺪ ﻣﺜﻞ آﯾﻪ‪َ) :‬ﻗْﺪ َأﻓَْﻠَﺢ َﻣْﻦ َزﱠﮐﺎﻫﺎ‪ /9 -‬ﺷﻤﺲ( )ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﺰﮐﯿﻪ ﻧﻔﺲ ﮐﺮد رﺳﺘﮕﺎر ﺷﺪ(‪.‬‬
‫و ﮔﺎﻫﯽ ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻨﺸﺎء و ﻓﺎﻋﻞ آنﻫﺎﺳﺖ ﺗﺰﮐﯿﻪ ﺑﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ آﯾﻪ‪:‬‬
‫)ﺑَِﻞ اﻟﻠﱠُﻪ ﯾَُﺰﱢﮐﯽ َﻣْﻦ َﯾﺸﺎُء »‪ /49 -«1‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﭼﻮن اﻧﺴـﺎن ﺑـﺎ ﺗﺰﮐﯿﻪ ﻧﻔﺲ و ﭘـﺎﮐﯽ ﺟـﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑـﺎ ﻗـﺪرت و اراده و ﺧﻮدداري از زﺷﺘﯽﻫـﺎ و ﺗﻤﺎﯾـﻞ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯿﻬﺎ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‬
‫اﺳـﺘﺤﻘﺎق اوﺻـﺎف ﻧﯿﮏ و ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑـﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ آﻓﺮﯾـﺪﮔﺎر و ﺧﺎﻟﻖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺮوي اراده را در اﻧﺴﺎن ﻗﺮار داده و راه‬
‫ﺗﺰﮐﯿﻪ را ﻫﻢ ﺗﻮﺳـﻂ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺶ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ و ﮔﺮ ﻧﻪ ﻫﻤﺎن ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن در آﻏﺎز ﺧﻠﻘﺘﻤﺎن ﮔﻔﺘﻨـﺪ )َأ َﺗْﺠَﻌُﻞ ﻓِﯿﻬﺎ َﻣْﻦ‬
‫ﯾُْﻔِﺴُﺪ ﻓِﯿﻬﺎ َو َﯾْﺴِﻔُﮏ اﻟﱢﺪﻣﺎَء‪ /30 -‬ﺑﻘﺮه( آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻓﺴﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺧﻮن ﻣﯽرﯾﺰد در زﻣﯿﻦ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯽ؟‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺪون ﻫﺪاﯾﺖ اﻧﺒﯿﺎء و ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ راﻫﻨﻤﺎﺋﯿﺶ ﮐﻨﺪ ﺣﯿﻮاﻧﯽ و ددي و درﻧﺪه ﺧﻮي ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺖ و در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﻤﺎﻧﻬﺎﺋﯽ‬
‫ﮐﻪ اﻧﮑﺎر ﺷـﺮﯾﻌﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﻣﺒﺪأ و ﻣﻌﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺤﻘﯿﺮ و ﺳـﺘﻤﯽ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن روا دارﻧﺪ و آدﻣﯿﺰادﮔﺎن را ﻣﺤﮑﻮم‬
‫ﺟﺒﺮ ﺟﻬﺎن‪ -‬ﺟﺒﺮ ﻣﺤﯿﻂ‪ -‬ﺟﺒﺮ ﺗﺎرﯾﺦ و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت وﺣﺸـﯽ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ و اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را از اراده ﺧﺪادادي ﮐﻪ ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪،‬‬
‫ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨـﺪ‪ ،‬و واﻻﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑـﺪ و اﻓﺰون ﺑﺮ آن را ﻫﻢ ﺧﺪاوﻧـﺪ و آﺋﯿﻦ ﻣﺘﻌﺎﻟﯿﺶ ﺗﻮﺳﻂ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﺮاﯾﺶ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ ﺑﺎ ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ ﮐﺎري‬
‫ﻣﺤﺮوم ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫زﻫﯽ ﺗﺼﻮر ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬زﻫﯽ ﺧﯿﺎل ﻣﺤﺎل‪ ،‬و ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻮﻟﻮي‪:‬‬
‫‪-1‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪ ﮐﻪ ﯾﺰدان ﻣﺠﯿﺪ ﺧﻠﻖ ﻋﺎﻟﻢ را ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪ آﻓﺮﯾﺪ ‪-2‬‬
‫ﯾﮏ ﮔﺮوه را ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻘﻞ و ﻋﻠﻢ وﺟﻮد او ﻓﺮﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﻧﺪاﻧﺪ ﺟﺰ ﺳﺠﻮد ‪-3‬‬
‫ﻧﯿﺴﺖ اﻧﺪر ﻋﻨﺼﺮش ﺣﺮص و ﻫﻮا ﻧﻮر ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬زﻧﺪه از ﻋﺸﻖ ﺧﺪا ‪-4‬‬
‫ﯾﮏ ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ از داﻧﺶ ﺗﻬﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﺣﯿﻮان از ﻋﻠﻒ در ﻓﺮﺑﻬﯽ ‪-5‬‬
‫او ﻧﺒﯿﻨﺪ ﺟﺰ ﮐﻪ اﺻﻄﺒﻞ و ﻋﻠﻒ از ﺳﻌﺎدت ﻏﺎﻓﻠﺴﺖ و از ﺷﺮف ‪-6‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﻮم ﻫﺴﺖ آدﻣﯽ زاد و ﺑﺸﺮ از ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻧﯿﻤﯽ و ﻧﯿﻤﯽ ز ﺧﺮ ‪-7‬‬
‫ﻧﯿﻢ ﺧﺮ ﺧﻮد ﻣﺎﯾﻞ ﺳﻔﻠﯽ ﺑﻮد ﻧﯿﻢ دﯾﮕﺮ ﻣﺎﯾﻞ ﻋﻠﻮي ﺑﻮد ‪-8‬‬
‫ﻋﻘﻞ اﮔﺮ ﻏﺎﻟﺐ ﺷﻮد ﭘﺲ ﺷﺪ ﻓﺰون از ﻣﻼﺋﮏ اﯾﻦ ﺑﺸﺮ در آزﻣﻮن ‪-9‬‬
‫ﺷﻬﻮت ار ﻏﺎﻟﺐ ﺷﻮد ﭘﺲ ﮐﻤﺘﺮﺳﺖ از ﺑﻬﺎﺋﻢ اﯾﻦ ﺑﺸﺮ زان ﮐﺎﺑﺘﺮ اﺳﺖ ‪-10‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﺸﺮ ﻫﻢ ز اﻣﺘﺤﺎن ﻗﺴﻤﺖ ﺷﺪﻧﺪ آدﻣﯽ ﺷﮑﻠﻨﺪ و ﺳﻪ اّﻣﺖ ﺷﺪﻧﺪ ‪-11‬‬
‫ﯾﮏ ﮔﺮه ﻣﺴﺘﻐﺮق ﻣﻄﻠﻖ ﺷﺪه ﻫﻤﭽﻮ ﻋﯿﺴﯽ ﺑﺎ ﻣﻠﮏ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪه ‪-12‬‬
‫ﻗﺴﻢ دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﺧﺮان ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪه ﺧﺸﻢ ﻣﺤﺾ و ﺷﻬﻮت ﻣﻄﻠﻖ ﺷﺪه ‪-13‬‬
‫ﭘﺲ در اﯾﻦ ﺗﺮﮐﯿﺐ‪ ،‬ﺣﯿﻮان ﻟﻄﯿﻒ آﻓﺮﯾﺪ و ﮐﺮد ﺑﺎ داﻧﺶ اﻟﯿﻒ‬
‫)دﻓﺘﺮ ﭼﻬﺎرم ﻣﺜﻨﻮي ﻣﻌﻨﻮي‪ -‬ص ‪(240‬‬
‫و ﮔﺎﻫﯽ ﺗﺰﮐﯿﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮐﻪ واﺳﻄﻪاي در وﺻﻮل آن ﺑﻪ اﯾﺸﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪:‬‬
‫)ﺗَُﻄﱢﻬُﺮُﻫْﻢ َو ﺗَُﺰﱢﮐﯿِﻬْﻢ ﺑ ِﻬـﺎ‪ /103 -‬ﺗـﻮﺑﻪ( و )َﯾﺘْﻠُـﻮا َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ آﯾﺎﺗِﻨـﺎ َو ﯾَُﺰﱢﮐﯿُﮑْﻢ‪ /151 -‬ﺑﻘﺮه( و ﮔـﺎه ﻧﯿﺰ ﺗﺰﮐﯿﻪ ﺑﻪ ﻋﺒـﺎرﺗﯽ ﮐﻪ وﺳـﯿﻠﻪ آن اﺳـﺖ‬
‫ﻣﻨﺴﻮب ﺷﺪه‪.‬‬
‫)اﻧﺠﺎم ﺗﻤﺎم ﻋﺒﺎدات و رﻋﺎﯾﺖ ﮐﺮدن دﺳـﺘﻮرات ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪاش ﺗﺰﮐﯿﻪ اﺳﺖ و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را از آﻟﻮدﮔﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻬﻮات و ﻧﻔﺲ اّﻣﺎره ﺑﺎز ﻣﯽدارد و رﻋﺎﯾﺖ ﻣﺴﺎﯾﻞ اﺧﻼﻗﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ آن ﺗﺰﮐﯿﻪ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ ﻟﺬا ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ذﻟ َِﮏ َأْزﮐﯽ ﻟَُﻬْﻢ‪/20 -‬‬
‫ﻧـﻮر( و )ُﻫَﻮ َأْزﮐﯽ ﻟَُﮑْﻢ‪ /28 -‬ﻧﻮر( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آن اﻋﻤـﺎل ﺗﺰﮐﯿﻪ ﮐﻨﻨـﺪه ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﻫﻤﯿﻦ ﻃﻮر آﯾﻪ‪ِ) :‬إﱠن اﻟﱠﺼﻼـَة َﺗﻨْﻬﯽ َﻋِﻦ اﻟ َْﻔْﺤﺸﺎِء َو اﻟ ُْﻤﻨَْﮑِﺮ‪-‬‬
‫‪ /45‬ﻋﻨﮑﺒﻮت( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻧﻤﺎز از آﻟﻮدﮔﯽ ﻧﻔﺲ ﺟﻠﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﺰﮐﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ (.‬ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪:‬‬
‫)َو َﺣﻨﺎﻧًﺎ »‪ «1‬ﻣِْﻦ ﻟَُﺪﻧﱠﺎ َو َزﮐﺎًة‪ /13 -‬ﻣﺮﯾﻢ( و )ﻟ َِﺄَﻫَﺐ ﻟَِﮏ ُﻏﻼﻣًﺎ َزِﮐﯿ‪‬ﺎ‬
‫‪ /89 -‬ﻣﺮﯾﻢ(‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺎ ﺧﻠﻘﺖ و آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺗﺰﮐﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﯾﻦ در ﻫﻤﺎن راﻫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺑﺮﮔﺰﯾﺪن اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ و آن اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀـﯽ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را ﭘﺎﮐﯿﺰه اﺧﻼق و ﻋﺎﻟﻢ ﻗﺮار داده‬
‫اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑـﺎ ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﻤﺮﯾﻦ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖ اﻟﻬﯽ ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و رﺳﻮﻻن ﭼﻨﺎن ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ دو آﯾﻪ‬
‫ﻓـﻮق ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺰّﮐﯽ ﺑـﻮدن در آﻏـﺎز ﺧﻠﻘﺖ ﺑﺮاي آن ﭼﯿﺰي ﺑﺎﺷـﺪ ﮐﻪ وﻗـﻮع آن از ﻧـﺎﺣﯿﻪ آﻧﻬـﺎ در آﯾﻨـﺪه اﺳﺖ ﻧﻪ در ﺣـﺎل‪ ،‬و ﻣﻌﻨﯽ آن‪-‬‬
‫ﺳﯿﺘﺰّﮐﯽ‪ -‬اﺳﺖ )ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ زودي‬
‫__________________________________________________‬
‫اي ﻋﺰﯾﺰ‪ ،‬ﺗﻮ ﻣﮑﺘﺐﻫﺎ را ﺑﺎ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ اﻧﺴﺎن و دﯾﻦ و ﺷـﺮﯾﻌﺖ را ﺑﺎ ﭘﺮورش ﺗﻦ و روح آدﻣﯽ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻦ و ﺑﮑﻮش ﺗﺎ ﻣﺤﺘﻮاي اﻧـﺪﯾﺸﻪات‬
‫ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و از ﺷﻬﻮت‪ ،‬ﺧﺸﻢ‪ ،‬ﺣﺮص و ددﻣﻨﺸﯽ و زر ﭘﺮﺳﺘﯽ و ﻣﺎده ﮔﺮاﯾﯽ ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺘﻮّﺟﻪ ﺷﻮي ﭼﺮا ﮐﻪ )اﻟ ْﻌﺎﻗَِﺒُﮥ‬
‫ﻟ ِﻠُْﻤﺘﱠِﻘﯿَﻦ‪ /128 -‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﻗﺴـﻤﺘﯽ از آﯾﻪ ‪ /14‬ﻣﺮﯾﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑـﺎ آﯾـﺎت ﻗﺒﻠﺶ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪) :‬ﯾﺎ َﯾْﺤﯿﯽ ُﺧـ ِﺬ اﻟ ِْﮑﺘﺎَب ﺑ ُِﻘﱠﻮٍة َو آَﺗﯿْﻨﺎُه اﻟ ُْﺤْﮑَﻢ َﺻﺒِﯿ‪‬ﺎ َو َﺣﻨﺎﻧًﺎ ﻣِْﻦ ﻟَـُﺪﻧﱠﺎ َو‬
‫َزﮐﺎًة َو ﮐﺎَن َﺗِﻘﯿ‪‬ﺎ َو ﺑَ‪‬ﺮا ﺑ ِﻮاﻟ َِﺪﯾِْﻪ َو ﻟَْﻢ َﯾُﮑْﻦ َﺟﺒﱠﺎرًا َﻋـِﺼ ﯿ‪‬ﺎ( ﻫﺎن اي ﯾﺤﯿﯽ ﮐﺘﺎب را ﺑﺎ ﻗﺪرت و اﺳـﺘﻮاري ﺑﮕﯿﺮ‪ ،‬در ﻃﻔﻮﻟّﯿﺖ او را ﻣﺮداﻧﮕﯽ و‬
‫واﻻﯾﺶ دادﯾﻢ و ﻧﯿﺰ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ و ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ و او ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر ﺑﻮد ﺑﺎ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش ﻫﻢ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎن و ﺳﺘﻤﮕﺮ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻮﻟّﺪ و‬
‫روزي ﮐﻪ ﻣﯽﻣﯿﺮد و روزي ﮐﻪ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد اﺳﻼم ﺑﺮ او ﺑﻮد )ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻤﻨﯽ ﺧﺎﻃﺮ(‪.‬‬
‫ﺗﺰﮐﯿﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬و اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ُﻫْﻢ ﻟ ِﻠﱠﺰﮐﺎِة ﻓﺎِﻋﻠُﻮَن‪ /4 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻋﺒﺎدات را ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﻨـﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨـﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺰﮐﯿﻪﺷﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﻮد ﺧﻮﯾﺸـﺘﻦ ﭘﺎﮐﯿﺰه ﮔﺮداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫دو ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﯾﮑﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در آﯾﻪ اﺧﯿﺮ واژه‪ -‬ﻟﻠّﺰﮐﺎة »‪ -«1‬ﺑﺮاي ﻓﺎﻋﻠﻮن‪ ،‬ﻣﻔﻌﻮل ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺮف )ل( ﺑﺮ ﺳﺮ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ واژه ﺑﺎ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﺨﺘﻠﻔﺶ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ از ﻣﺂﺧﺬ ﻣﻬﻢ دﯾﮕﺮ و ﻣﻌﺎﻧﯽ ﮐﻪ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟﻠّﻪ آورده ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫زﮐﺎ‪ ،‬ﯾﺰﮐﻮ‪ ،‬زﮐﺎء )ﺑﺪون ﺗﺸﺪﯾﺪ ﺣﺮف ﮐﺎف ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﻻزم اﺳﺖ( ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻧﻤّﻮ ﮐﺮد و ﻓﺰون ﺷﺪ‪ -2 .‬ﭘﺎﮐﯿﺰه و اﺻﻼح ﺷﺪ و اﻓﻌﻞ ﺗﻔﻀﯿﻠﺶ‪ -‬ازﮐﯽ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫زّﮐﺎ‪ ،‬ﯾﺰّﮐﯽ‪ ،‬ﺗﺰﮐﯿﮥ )ﺑﺎ ﺗﺸﺪﯾﺪ ﺣﺮف ﮐﺎف ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﺘﻌّﺪي اﺳﺖ( ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﭘﺎﮐﺶ ﮐﺮد و اﺻﻼﺣﺶ ﻧﻤﻮد‪ -2 .‬ﻣﺪﺣﺶ ﮐﺮد و آن را ﺳﺘﻮد و ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯽ ﻧﺴﺒﺘﺶ داد‪.‬‬
‫ﭘﺲ اﯾﻦ ﻓﻌﻞ در ﺣﺎﻟﺖ اﺛﺒﺎت و اﻣﺮ ﻣﺘﻌـّﺪي اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ اﺻـﻼح ﮐﺮدن و ﭘﺎﮐﯿﺰه ﮐﻦ ﻫﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻬﯽ و ﻣﻀﺎرع اﺧﺒﺎري‬
‫در ﻣـﺪح‪ ،‬و ﺧـﻮد ﺑﺰرگ ﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺳـﺘﺎﯾﺶ ﻧﻔﺲ و ﺑﻪ ﭘـﺎﮐﯽ ﻧﺴـﺒﺖ دادن ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴـﯿﺎر ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜـﻞ آﯾـﺎت‪َ) :‬ﻓﻼـ ﺗَُﺰﱡﮐﻮا‬
‫َأﻧ ُْﻔَﺴُﮑْﻢ‪ /32 -‬ﻧﺠـﻢ( و )َأ ﻟَـْﻢ َﺗَﺮ ِإﻟَﯽ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﯾَُﺰﱡﮐﻮَن َأﻧ ُْﻔـَﺴ ُﻬْﻢ‪ /49 -‬ﻧﺴـﺎء( )ﻣﻌﺠﻢ اﻟﻔـﺎظ اﻟﻘﺮآن اﻟﮑﺮﯾﻢ و ﺧﻼـﺻﻪ ﻣﺘﻦ راﻏﺐ( زّﮐﯽ و‬
‫ﺗﺰّﮐﯽ‪ :‬ﭘـﺎك ﺷـﺪن از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟـﺢ‪ .‬و زﮐﻮة ﻃﻬﺎرت و ﭘﺎﮐﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در زﮐﺎت ﻣﺎل ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ .‬زﯾﺮا ﭘﺮداﺧﺖ آن ﻣﺎل را‬
‫ﮐﻪ اﺣﺘﻤـﺎل ﮔﻨـﺎه و ﺣﺮام در آن ﻫﺴﺖ و ﺣّﻖ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻫﻤـﺎن ﺣﻖ ﻣﺴﺘﻀـﻌﻔﯿﻦ ﺟـﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﺸـﺪه ﭘـﺎك ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮﮐﺘﺶ ﻣﯽدﻫﺪ و از آﻓﺎت ﻣﺼﻮﻧﺶ ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫زاﮐﯿﮥ‪ :‬ﻧﻔﺲ و ﺟﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﮔﻨﺎه ﻧﮑﺮده و ﺑﻪ ﮔﻨﺎه آﻟﻮده ﻧﺸﺪه وﻟﯽ‪ -‬زﮐّﯿﮥ‪ -‬ﻧﻔﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻨﺎه ﮐﺮده و ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﻮده‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ‪ُ) :‬ﻏﻼﻣـًﺎ َزِﮐﯿ‪‬ﺎ‪ /18 -‬ﻣﺮﯾﻢ( ﻓﺮزﻧـﺪي ﮐﻪ از ﮔﻨـﺎه ﭘﺎك و در ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ رو ﺑﻪ ﮐﻤﺎل اﺳﺖ و آﯾﻪ‪َ) :‬ﻗـْﺪ َأﻓَْﻠـَﺢ َﻣْﻦ َزﱠﮐﺎﻫﺎ‪/9 -‬‬
‫ﺷﻤﺲ(‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭘﯿﺮوز و ﻇﻔﺮﻣﻨﺪ اﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺎك ﮐﺮد‪) .‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻏﺮﯾﺐ اﻟﻘﺮآن ص ‪ /34‬ﻃﺮﯾﺤﯽ(‪.‬‬
‫ﺟﻤﯿﻞ ﺑﻦ دراج از اﺑﯽ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ )ع( در ﺑﺎره آﯾﻪ )َﻓﻼ ﺗَُﺰﱡﮐﻮا َأﻧ ُْﻔَﺴُﮑْﻢ ُﻫَﻮ َأْﻋَﻠُﻢ ﺑ َِﻤِﻦ اﺗﱠﻘﯽ‪ /22 -‬ﻧﺠﻢ( ﺳﺆال ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻫﻮ ﻗﻮل اﻻﻧﺴـﺎن‪ :‬ﺻـّﻠﯿﺖ اﻟﺒﺎرﺣـﮥ و ﺻـﻤﺖ اﻣﺲ و ﻧﺤﻮ ﻫـﺬا‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ در آﯾﻪ ﻧﻬﯽ از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴـﺎن ﺑﮕﻮﯾـﺪ دﯾﺸﺐ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧـﺪم و‬
‫دﯾﺮوز روزه ﺑﻮدم و از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﺳﺨﻨﺎن‪.‬‬
‫واژه‪ -‬زﮐﻮة‪ -‬در ﻗﺮآن و ﺳـّﻨﺖ ﺗﮑﺮار ﺷـﺪه اﺳﺖ ﯾـﺎ ﻣﺼـﺪر‪ -‬زّﮐﯽ‪ ،‬ﯾﺰّﮐﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ رﺷـﺪ ﮐﺮد و ﺑﺮﮐﺖ ﯾﺎﻓﺖ و ﯾﺎ از ﻣﺼـﺪر‪ -‬زﮐﺎ‪،‬‬
‫ﯾﺰﮐﻮ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎك ﺷﺪن‪ ،‬زﮐﺎت ﻣﺎل ﭘﺎﮐﯽ ﻣﺎل اﺳﺖ و زﮐﺎت ﻓﻄﺮه ﭘﺎﮐﯽ ﺑﺪن اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪.(204 /1‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر و اﺑﻦ ﺳﯿﺪة در ﺣﺪﯾﺜﯽ از ﻋﻠﯽ )ع( ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ‪ :‬و ﻓﯽ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻠﯽ رﺿﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻨﻪ و ﮐّﺮم اﻟّﻠﻪ‬
‫‪ -‬زﮐﺎة‪ -‬ﺑﺮاي ﻋّﻠﺖ و ﻗﺼﺪ و ﻫﺪف اﺳﺖ )ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻃﺎﻋﺖ اﻣﺮ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ و رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺗﺰﮐﯿﻪ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ زﮐﺎت ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ(‪.‬‬
‫)ﺗﺰﮐﯿﻪ( ﮐﺮدن اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ و ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ را دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬ﺑﺎ ﺗﺰﮐﯿﻪ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﭘﺴـﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ ﻣﺜﻞ آﯾﻪ‪َ) :‬ﻗـْﺪ َأﻓَْﻠَﺢ َﻣْﻦ َزﱠﮐﺎﻫﺎ‪ /9 -‬ﺷـﻤﺲ( ﮐﻪ اﺷﺎره ﺷـﺪه اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر آﯾﻪ‪َ) :‬ﻗْﺪ َأﻓَْﻠَﺢ َﻣْﻦ‬
‫َﺗَﺰﱠﮐﯽ‪ /14 -‬اﻋﻠﯽ(‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﺗﺰﮐﯿﻪ زﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺎﻫﺪي و ﮔﻮاﻫﯽ ﻏﯿﺮ ﺧﻮد را ﺗﻮﺻـﯿﻒ ﮐﻨﺪ و ﭘﺎك ﺑﺪاﻧﺪ و اﯾﻦ ﺗﺰﮐﯿﻪ زﺑﺎﻧﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺪح‬
‫دﯾﮕﺮي ﻣﺬﻣﻮم و ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪ اﺳﺖ و در آﯾﻪ‪َ) :‬ﻓﻼ ﺗَُﺰﱡﮐﻮا َأﻧ ُْﻔَﺴُﮑْﻢ‪ /32 -‬ﻧﺠﻢ( ﻧﻬﯽ از ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺰﮐﯿﻪاي اﺳﺖ )ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ زﺑﺎن و ﺳـﺨﻦ ﺧﻮد‬
‫را و دﯾﮕﺮي را ﻣﺪح ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻃﻬﺎرت و ﺗﺰﮐﯿﻪ ﻧﺴﺒﺖ دﻫﺪ(‪ .‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻬﯽ در آﯾﻪ ﺗﺄدﯾﺐ و ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي زﺷﺖ ﺑﻮدن ﺧﻮد ﺳﺘﺎﯾﯽ و‬
‫اﯾﻨﮑﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺴـﺘﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻋﻘﻼ و ﺷـﺮﻋﺎ ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪ اﺳﺖ و ﻟـﺬا ﺑﻪ ﺣﮑﯿﻤﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺣّﻖ ﻫﻢ ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ و ﻧﯿﮑﻮ ﻧﯿﺴﺖ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ -‬ﻣﺪح اﻟّﺮﺟﻞ ﻧﻔﺴﻪ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣّﻘﯽ ﮐﻪ‬
‫__________________________________________________‬
‫وﺟﻬﻪ‪ :‬اﻟﻤﺎل ﺗﻨﻔﺼﻪ اﻟّﻨﻔﻘﻪ و اﻟﻌﻠﻢ ﯾﺰﮐﻮ ﻋﻠﯽ اﻻﻧﻔﺎق‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺧﺮج و ﻫﺰﯾﻨﻪ زﻧـﺪﮔﯽ از ﻣﺎل ﻣﯽﮐﺎﻫـﺪ و ﮐﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ وﻟﯽ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺑﺎ‬
‫اﻧﻔﺎق و ﺑﻪ دﯾﮕﺮان رﺳﺎﻧﺪن و ﯾﺎد دادن اﻓﺰون ﻣﯽﺷﻮد و رﺷﺪ ﻋﻠﻤﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد واژه‪ -‬زﮐﺎة‪ -‬در ﺣﺪﯾﺚ ﻓﻮق ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳـﺘﻌﺎره ﺑﮑﺎر‬
‫رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﻣﺎده و ﺟﺮم ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬اﺻﻞ زﮐﻮة در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ‪ -1 :‬ﻃﻬﺎرت و ﭘﺎﮐﯽ ‪ -2‬ﻧﻤﻮ و رﺷﺪ ‪ -3‬ﺑﺮﮐﺖ و ﻓﺰوﻧﯽ از ﺳﻮي ﺧـﺪا ‪ -4‬ﻣﺪح و‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ در ﻗﺮآن و ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻓﯽ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺎﻗﺮ )ع( اﻧّﻪ ﻗﺎل زﮐﺎة اﻻرض ﯾﺒﺴﻬﺎ ﯾﺮﯾﺪ ﻃﻬﺎرﺗﻬﺎ ﻣﻦ اﻟّﻨﺠﺎﺳﻪ ﮐﺎﻟﺒﻮل و اﻟّﺸﺒﺎﻫﮥ ﻓﺎن ﯾﺠﻒ و ﯾﺬﻫﺐ اﺛﺮه‪:‬‬
‫زﮐـﺎت زﻣﯿﻦ ﺧﺸـﮏ ﺷـﺪن آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﺎﮐﯽ زﻣﯿﻦ از ﻧﺠﺎﺳﺖ و ادرار و اﻣﺜﺎل آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺸﮏ ﺷﻮد و آﺛﺎر آﻧﻬﺎ در زﻣﯿﻦ‬
‫زاﯾﻞ ﺷﻮد‪) .‬ﻟﺲ ‪ -358 /3‬اﻟﻤﺤﮑﻢ ‪ (94 /7‬ازﻫﺮي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬در آﯾﻪ‪َ) :‬و اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ُﻫْﻢ ﻟ ِﻠﱠﺰﮐﺎِة ﻓﺎِﻋﻠُﻮَن‪ /4 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن( ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫دﻫﻨـﺪه ﮐـﺎر ﻧﯿﮑﻨـﺪ‪ .‬اﺑﻦ اﻧﺒـﺎري ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬در آﯾﻪ‪َ) :‬و َﺣﻨﺎﻧًﺎ ﻣِْﻦ ﻟَـُﺪﻧﱠﺎ َو َزﮐﺎًة‪ /12 -‬ﻣﺮﯾﻢ( ﻣﻌﻨـﺎﯾﺶ اﯾﻨﺴـﺘﮑﻪ ﻋﻄﺎ ﮐﺮدن ﭼﻨﺎن ﻓﺮزﻧـﺪي‬
‫ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ ﺑﻪ آﻧﻬـﺎ ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ رﺣﻤﺖ و ﺑﺨﺸـﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﭘـﺪر و ﻣـﺎدرش و ﺗﺰﮐﯿﻪ ﺑﺮاي او ﺑـﻮده‪ .‬ﻓّﺮاء‪ -‬ﻫﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬زﮐـﺎة‪ -‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺻﻼـح‪ ،‬و ﺷﺎﯾﺴـﺘﮕﯽ‪ ،‬و ﻋﺒـﺎرت‪ -‬ﻫـﺬا اﻻـﻣﺮ ﻻـ ﯾﺰﮐﻮ ﺑﻔﻼـن‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺎر ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ او ﻧﯿﺴﺖ‪) .‬ﺗﻬـﺬﯾﺐ ‪ (320 / 10‬ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺼـﺒﺎح اﻟﻤﻨﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﻟﻔـﻆ زﮐﻮة‪ -‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣـﺎل ﻧﺴـﺒﺖ داده ﺷﻮد واﺟﺐ اﺳﺖ اﯾﻦ ﺣﺮف )ه( ﺣـﺬف و ﺣﺮف )و( آن ﺑﻪ اﻟﻒ ﻗﻠﺐ ﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷـﻮد زﮐـﻮي‪ -‬ﮐﻪ ﻣﻨﺴـﻮب ﺑﻪ آن اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺻـﻔﺖ ﻧﺴـﺒﯽ ﺑﻪ اﺻـﻞ ﻟﻐﺖ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد وﻟﯽ‪ -‬زﮐـﺎﺗﯿﻪ‪ -‬ﻋﻮاﻣـﺎﻧﻪ اﺳﺖ و ﺻـﺤﯿﺢ‪-‬‬
‫زﮐﻮﯾﻪ‪ -‬اﺳﺖ )‪.(308 /1‬‬
‫ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ ﺳﺘﻮدن اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را‪.‬‬
‫( ) )زّل( ]زّل[‪ ..... :‬ص ‪150 :‬‬
‫اﻟّﺰﻟّﮥ‪ :‬در اﺻﻞ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪون ﻗﺼﺪ و ﻫﺪف ﭘﺎي ﻧﻬﺎدن و ﮔﺎم ﺑﺮداﺷﺘﻦ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫زﻟّﺖ رﺟﻞ ﺗﺰّل‪) :‬ﮔﺎﻣﯽ و ﻗﺪﻣﯽ ﻟﻐﺰﯾﺪ(‪.‬‬
‫و زﻟّﮥ‪ :‬ﻟﻐﺰﺷﮕﺎه و ﻧﯿﺰ ﮔﻨﺎه ﺑﺪون ﻗﺼﺪ و ﻏﯿﺮ ﻋﻤﺪ ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ ﺑﻪ ﻟﻐﺰﯾﺪن ﭘﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓِﺈْن َزﻟَﻠْﺘُْﻢ‪ /209 -‬ﺑﻘﺮه( و )َﻓَﺄَزﻟ ﱠُﻬَﻤﺎ اﻟﱠﺸﯿْﻄﺎُن‪ /36 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫و )‪ -‬اﺳﺘﺰﻟّﻪ(‪ -‬وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﻟﻐﺰش او را دارد‪) .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺧﻄﺎﯾﺶ اﻓﮑﻨﺪ( در آﯾﻪ‪:‬‬
‫)ِإﻧﱠَﻤﺎ اْﺳَﺘَﺰﻟ ﱠُﻬُﻢ اﻟﱠﺸﯿْﻄﺎُن‪ /155 -‬آل ﻋﻤﺮان( ﺷـﯿﻄﺎن آﻧﻬﺎ را ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻠﻐﺰﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧﻄﺎ ﺑﯿﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﮔﺮ اﻧﺴﺎن در ﺧﻄﺎ و ﮔﻨﺎه ﮐﻮﭼﮏ‬
‫ﺧﻮد را آزاد ﻧﮕﻬﺪارد اﻧﺠﺎم آﻧﻬﺎ در ﻧﻈﺮش آﺳﺎن ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و آن ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﻮﭼﮏ راﻫﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﺮاي ﻧﻔﻮذ ﺷﯿﻄﺎن در ﻧﻔﺲ و ﺟﺎن‪.‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴﻼم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪) :‬ﻣﻦ أزﻟّﺖ اﻟﯿﻪ ﻧﻌﻤﮥ ﻓﻠﯿﺸﮑﺮﻫﺎ(‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﻗﺼﺪي در رﺳﯿﺪن و ﺑﺪﺳﺖ آوردن آن ﻧﻌﻤﺖ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ )ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻌﻤﺖ‬
‫ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻫﻢ ﺳﭙﺎﺳﮕﺰار ﺑﺎﺷﺪ( ﮐﻪ ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ و ﻫﺸﺪاري اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﮔﺮ ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎس در ﺑﺮاﺑﺮ درﯾﺎﻓﺖ ﭼﻨﺎن ﻧﻌﻤﺘﯽ ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ ﭘﺲ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺘﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ و ﻣﯽرﺳﺪ ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎس ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫)ﺗﺰﻟﺰل‪ (:‬اﺿﻄﺮاب و ﻧﮕﺮاﻧﯽ‪.‬‬
‫ﺗﮑﺮار ﺷﺪن ﺣﺮف )ز( و )ل( در اﯾﻦ واژه ﺗﮑﺮار ﻣﻌﻨﯽ ﻟﻐﺰﯾﺪن و در آن ﺣﺎﻟﺖ را ﻣﯽدﻫﺪ )ﻫﯿﺠﺎن و اﺿﻄﺮاب ﭘﯿﺎﭘﯽ(‪.‬‬
‫در آﯾﺎت‪ِ) :‬إذا ُزﻟ ِْﺰﻟَِﺖ اﻟ َْﺄْرُض ِزﻟ ْﺰاﻟَﻬﺎ‪ /1 -‬زﻟﺰﻟﻪ( و )ِإﱠن َزﻟ َْﺰﻟََﮥ اﻟﱠﺴﺎَﻋِﮥ َﺷْﯽٌء َﻋِﻈﯿٌﻢ‪ /1 -‬ﺣّﺞ( و آﯾﻪ )َو ُزﻟ ِْﺰﻟ ُﻮا ِزﻟ ْﺰاﻟًﺎ َﺷِﺪﯾﺪًا‪ /11 -‬اﺣﺰاب(‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از رﻋﺐ و ﺗﺮس ﺑﺮ ﺧﻮد ﻟﺮزﯾﺪﻧﺪ ‪..‬‬
‫( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪151 :‬‬
‫) )زﻟﻒ( ]زﻟﻒ[‪ ..... :‬ص ‪151 :‬‬
‫اﻟّﺰﻟﻔﮥ‪ :‬ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ و ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي‪.‬‬
‫در آﯾﻪ‪َ) :‬ﻓَﻠﱠﻤﺎ َرَأْوُه ُزﻟ َْﻔـ ًﮥ‪ /27 -‬اﻟﻤﻠﮏ( ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﻣﻘﺎم ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨـﺪ ﮐﻪ از ﻋـﺬاب ﻣﺤﺮوﻣﻨـﺪ و ﻋﺬاب ﺑﻪ‬
‫آ ﻧ ﻬ ﺎ ﻧ ﻤ ﯽر ﺳ ﺪ ‪.‬‬
‫)در دو آﯾﻪ ﻗﺒﻞ از آﯾﻪ ﻓﻮق ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐّﻔﺎر ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ راﺳﺘﮕﻮ ﻫﺴﺘﯿﺪ اﯾﻦ وﻋﺪه ﻋﺬاب ﮐﯽ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﺑﮕﻮ ﻋﻠﻢ آن ﻧﺰد ﺧﺪاﺳﺖ‬
‫و ﻣﻦ ﺑﯿﻢ دﻫﻨـﺪهاي روﺷـﻨﻢ و ﭼﻮن ﻋـﺬاب را ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﯿﻨﻨـﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﻧﻤﯽرﺳـﺪ‪ ،‬ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﮐّﻔﺎر از ﺗﺮس درﻫﻢ ﻣﯽرود و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد اﯾﻦ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ(‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎل واژه‪ -‬زﻟﻔﮥ‪ -‬در ﻣﻘﺎم ﻋﺬاب ﻣﺜﻞ ﺑﮑﺎر ﺑﺮدن واژه‪ -‬ﺑﺸﺎرة‪ -‬و اﻟﻔﺎﻇﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫)زﻟﻒ‪ (:‬ﺳﺎﻋﺎﺗﯽ و ﻣﻮاﻗﻌﯽ از ﺷﺐ‪ ،‬در آﯾﻪ‪َ) :‬و ُزﻟَﻔًﺎ ﻣَِﻦ اﻟﻠﱠﯿِْﻞ‪ /114 -‬ﻫﻮد(‪.‬‬
‫)در ﺣﺪﯾﺜﯽ از ﺣﻀﺮت ﺑﺎﻗﺮ )ع( اﺳﺖ ﮐﻪ‪) :‬و زﻟﻔﺎ ﻣﻦ اﻟﻠّﯿﻞ( در آﯾﻪ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪.(67 /5‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻃّﯽ اﻟّﻠﯿﺎﻟﯽ زﻟﻔﺎ ﻓﺰﻟﻔﺎ »‪... «1‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮔﺬراﻧﺪن و ﻃّﯽ ﮐﺮدن اوﻗﺎت ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺷﺐﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ‪.‬‬
‫)اﻟّﺰﻟﻔﯽ‪ (:‬ﻣﻨﺰﻟﺖ و ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ) :‬إﻟ ﱠﺎ ﻟ ِﯿَُﻘﱢﺮﺑ ُﻮﻧﺎ ِإﻟَﯽ اﻟﻠﱠِﻪ ُزﻟ ْﻔﯽ‪ /3 -‬زﻣﺮ(‪.‬‬
‫)ﻣﻌﻨﯽ ﺗﻤﺎم آﯾﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ از ﺧﺪا‪ ،‬دوﺳﺘﺎن و اوﻟﯿﺎﺋﯽ اﺗّﺨﺎذ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻋﺒﺎدﺗﺸﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺧﺪا ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﻨﻨﺪ وﻟﯽ ﺧﺪاي‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬رﺟﺰي اﺳﺖ از ﻋﺠﺎج‪ -‬ﮐﻪ در وﺻﻒ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺷﺒﺎﻧﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻧﺎج ﻃﻮاه اﻟّﻠﯿﻞ ﻣّﻤﺎ و ﺟﻔﺎ ﻃّﯽ اﻟّﻠﯿﺎﻟﯽ زﻟﻔﺎ ﻓﺰﻟﻔﺎ‬
‫ﺳﻤﺎوة اﻟﻬﻼل ﺣّﺘﯽ اﺣﻘﻮﻗﻔﺎ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ آن ﺷﺘﺮ در ﺣﺎﻟﺖ ﺑﯽﺗﺎﺑﯽ ﺑﺎ ﻃﭙﺶ در رﻓﺘﻦ ﮔﺬراﻧﯿـﺪه و ﻧﺠﺎت دﻫﻨﺪه ﺳﻮار اﺳﺖ و ﺷﺐ را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎه ﺑﺪر ﮐﻪ ﺑﺘﺪرﯾﺞ و در ﻃﻮل‬
‫ﺷﺐﻫﺎ ﻣﯽرﺳﺪ او ﻫﻢ ﺳﺎﻋﺎت ﺷﺐ را در ﻫﻢ ﻣﯽﻧﻮردد و ﮐﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و دروغ ﮔﻮﯾﺎن ﮐﻔﺮ ﭘﯿﺸﻪ را ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﻣﺰاﻟﻒ‪ :‬ﻧﺮدﺑﺎن‪.‬‬
‫و )ازﻟﻔﺘﻪ(‪ :‬ﻣﻘﺎﻣﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﻗﺮار دادم‪ .‬و در آﯾﻪ‪َ) :‬و َأْزﻟَْﻔﻨﺎ َﺛﱠﻢ اﻟ ْﺂَﺧِﺮﯾَﻦ‪ /64 -‬ﺷﻌﺮاء(‪.‬‬
‫)ﻗﺴـﻤﺘﯽ از آﯾﻪ ‪ /64‬ﺷـﻌﺮاء اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑـﺎره ﻏﺮق ﺷـﺪن ﻓﺮﻋﻮﻧﯿـﺎن اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬و دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﯾﻌﻨﯽ ﮔـﺬرﮔﺎه آﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﯽ‬
‫اﺳـﺮاﺋﯿﻞ ﻋﺒﻮر ﮐﺮدﻧﺪ ﻓﺮﻋﻮﻧﯿﺎن را ﻧﯿﺰ ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﺮدﯾﻢ و‪ -‬اﻧﺠﯿﻨﺎ ﻣﻮﺳﯽ و ﻣﻦ ﻣﻌﻪ اﺟﻤﻌﯿﻦ ﺛّﻢ اﻏﺮﻗﻨﺎ اﻵﺧﺮﯾﻦ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻮﺳﯽ و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ‬
‫را ﻧﺠﺎت دادﯾﻢ و دﯾﮕﺮان را ﻏﺮق ﮐﺮدﯾﻢ(‪.‬‬
‫و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر در آﯾﻪ‪َ) :‬و ُأْزﻟ َِﻔِﺖ اﻟ َْﺠﻨﱠُﮥ ﻟ ِﻠُْﻤﺘﱠِﻘﯿَﻦ‪ /90 -‬ﺷﻌﺮاء( ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ ﭘﺎرﺳﺎﯾﺎن و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎران اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﯿﻠﮥ اﻟﻤﺰدﻟﻔﮥ‪ :‬ﺷﺒﻬﺎﯾﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺎم ﻣﺨﺼﻮص ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺣﺎﺟﯿﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﯽ ﺑﻌﺪ از روان ﺷﺪن ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﺮاﮐﻨﺪه از ﻋﺮﻓﺎت‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻨﯽ )ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪ :‬اذا اﻓﻀـﺘﻢ ﻣﻦ ﻋﺮﻓﺎت‪ :‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ از ﻋﺮﻓﺎت ﻣﺘﻔّﺮق و روان ﺷﺪﯾﺪ و ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﯾﺪ( و در ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ) )ازدﻟﻔﻮ اﻟﯽ اﻟّﻠﻪ ﺑﺮﮐﻌﺘﯿﻦ(( »‪«1‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﺣـﺪﯾﺚ در ﻣﺂﺧـﺬ دﯾﮕﺮ ﺑﺼﻮرت )ﻓـﺎذا زاﻟﺖ اﻟّﺸـ ﻤﺲ ﻓﺎزدﻟﻒ اﻟﯽ اﻟّﻠﻪ ﺑﺮﮐﻌﺘﯿﻦ( ﻫﺴﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺲ از ﮔﺬﺷـﺘﻦ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﺑﺎ دو‬
‫رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را ﻣﻘﺮب ﺧﺪا ﮔﺮدان‪ ،‬ﺧﻄﺎب ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﻣﺼـﻌﺐ ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ در ﻣﺪﯾﻨﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻓﺎذا زاﻟﺖ اﻟّﺸـ ﻤﺲ ﻓﺎزدﻟﻒ‬
‫اﻟﯽ اﻟّﻠﻪ ﺑﺮﮐﻌـﺘﯿﻦ و اﺧﻄﺐ ﻓﯿﻬـﺎ( و ﻧﯿﺰ آﻣـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ازدﻻـف‪ :‬ﺗﻘـّﺪم و ﭘﯿﺸـﯽ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺳﺖ‪ -‬ازدﻟـﻒ اﻟﻘـﻮم‪ :‬وﻗـﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮوه ﺑﺮ‬
‫ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ -‬ازدﻻف ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺮد آﻣﺪن ﻣﺮدم‪.‬‬
‫در ﺣـﺪﯾﺜﯽ آﻣـﺪه اﺳـﺖ ﮐﻪ ﻣﺸـﻌﺮ اﻟﺤﺮام را از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ‪ -‬ﻣﺰدﻟﻔـﮥ‪ -‬ﮔﻔﺘﻨـﺪ ﮐﻪ ﺟﺒﺮﯾـﻞ در ﻋﺮﻓـﺎت ﺑﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ )ع( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾـﺎ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪-‬‬
‫ازدﻟﻒ اﻟﯽ اﻟﻤﺸﻌﺮ اﻟﺤﺮام‪ -‬و ﺳﭙﺲ در ﺗﺴﻤﯿﻪ ﻣﮑﺎن ﺑﻪ ﻓﻌﻞ آﻧﺠﺎ را‪ -‬ﻣﺰدﻟﻔﮥ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬و ﻓﯽ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺎﻗﺮ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴﻼم )ﻣﺎﻟﮏ ﻣﻦ ﻋﯿﺸﮏ اﻟّﺎ ﻟّﺬة ﯾﺰدﻟﻒ ﺑﮏ اﻟﯽ ﺣﻤﺎﻣﮏ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﯿﭻ ﻟّﺬﺗﯽ از زﻧﺪﮔﯿﺖ ﺑﺮاي ﺗﻮ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﻣﺮﮔﺖ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺑﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻟّﺰﻟﻔﻪ‪ ،‬ﺳﻪ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪ -1 :‬آﺑﮕﯿﺮ ‪ -2‬ﺑﺎغ ‪ -3‬آﯾﻨﻪ‪.‬‬
‫ازﻫﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺻﻞ اﻟﺰﻟﻔﯽ ﻓﯽ ﮐﻼم اﻟﻌﺮب‪ :‬اﻟﻘﺮﺑﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﺻﻞ زﻟﻔﯽ در ﺳﺨﻦ ﻋﺮب ﺗﻘّﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َأﻗِِﻢ اﻟﱠﺼﻼَة َﻃَﺮَﻓِﯽ اﻟﻨﱠﻬﺎِر َو ُزﻟَﻔًﺎ ﻣَِﻦ اﻟﻠﱠﯿِْﻞ‪ /11 -‬ﻫﻮد(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻗﺒﻞ از ﻃﻠﻮع و ﭘﺲ از ﻏﺮوب آﻓﺘﺎب و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎ‪.‬‬
‫‪) ) (.‬زﻟﻖ( ]زﻟﻖ[‪ ..... :‬ص ‪153 :‬‬
‫اﻟّﺰﻟﻖ و اﻟّﺰﻟﻞ در ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﯾﮑﻨـﺪ‪ ،‬آﯾﻪ‪) :‬ـَﺻ ِﻌﯿﺪًا َزﻟَﻘًﺎ‪ /40 -‬ﮐﻬﻒ( ﯾﻌﻨﯽ زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﮔﯿـﺎه در آن ﻧﯿﺴﺖ )زﻣﯿﻦ ﺑﯽ ﮔﯿـﺎه( ﻣﺜﻞ آﯾﻪ‪:‬‬
‫)َﻓَﺘَﺮَﮐُﻪ َﺻﻠْﺪًا‪ /264 -‬ﺑﻘﺮه( )زﻣﯿﻦ ﺳﻔﺖ و ﺳﺨﺖ ﺑﯽ ﮔﯿﺎه( و‪ -‬ﻣﺰﻟﻖ‪ -‬ﺟﺎي ﺳﻨﮕﯽ و ﺳﺨﺖ‪.‬‬
‫آﯾﻪ‪) :‬ﻟَﯿُْﺰﻟ ُِﻘﻮَﻧَﮏ ﺑ َِﺄﺑ ْﺼﺎِرِﻫْﻢ »‪ /51 -«1‬ﻗﻠﻢ( ﻣﺜﻞ ﺳﺨﻦ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻧﻈﺮا ﯾﺰﯾﻞ ﻣﻮاﺿﻊ اﻻﻗﺪام ‪...‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺑﺎ ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ و ﻧﻈﺮي ﮐﻪ ﻗﺪﻣﮕﺎﻫﻬﺎ را از ﺟﺎي ﺧﻮد دور ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬زﻟﻘﻪ و ازﻟﻘﻪ ﻓﺰﻟﻖ‪ :‬ﻟﻐﺰاﻧﺪش ﭘﺲ ﻟﻐﺰﯾﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻮﻧﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬واژه اﻟّﺰﻟﻖ واﻻء زﻻق‪ :‬ﺟﺰ در ﻗﺮآن ﺷﻨﯿﺪه ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و از أﺑّﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﻪ‪َ) :‬و َأْزﻟَﻔْﻨﺎ ﺛَﱠﻢ اﻟ ْﺂَﺧِﺮﯾَﻦ‪ /64 -‬ﺷﻌﺮاء( را‪ -‬ازﻟﻘﻨﺎ‪ -‬ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻼﮐﺸﺎن ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫زﺟـﺎج ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﺗﺄوﯾـﻞ آﯾﻪ‪َ) :‬و ُأْزﻟ َِﻔِﺖ اﻟ َْﺠﻨﱠُﮥ ﻟ ِﻠُْﻤﺘﱠِﻘﯿَﻦ‪ /90 -‬ﺷـﻌﺮاء( ﯾﻌﻨﯽ داﺧـﻞ ﺷـﺪن ﻣّﺘﻘﯿﻦ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﮐﻪ دﯾـﺪﮔﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﺳـﻮي آن‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ‪.‬‬
‫)ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪ -68 /5‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب ‪ -139 /9‬ﻣﻘﺎﺋﯿﺲ اﻟﻠّﻐﻪ ‪ -21 /3‬ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟﻠّﻐﻪ ‪.(214 /13‬‬
‫)‪ (1‬ﻗﺴـﻤﺘﯽ از آﯾﻪ‪َ) :‬و ِإْن َﯾﮑـﺎُد اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﮐَﻔُﺮوا ﻟَﯿُْﺰﻟ ُِﻘﻮَﻧَﮏ ﺑ َِﺄﺑ ْﺼﺎِرِﻫْﻢ ﻟَﱠﻤﺎ َﺳـ ِﻤُﻌﻮا اﻟـﱢﺬْﮐَﺮ َو َﯾُﻘﻮﻟ ُﻮَن ِإﻧﱠُﻪ ﻟََﻤْﺠﻨُﻮٌن َو ﻣﺎ ُﻫَﻮ ِإﻟ ﱠﺎ ِذْﮐٌﺮ ﻟ ِﻠْﻌﺎﻟَِﻤﯿَﻦ‪-‬‬
‫‪ /51‬ﻗﻠﻢ(‪ .‬ﮐﻪ ﻣﻔﻬـﻮم درﺳﺖ آﯾﻪ ﺑـﺎ ﺗﻘـّﺪم و ﺗـﺄﺧﺮ ﮐﻠﻤـﺎت ﺑﻪ ﺧـﻮﺑﯽ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد و در دو ﺳﻪ آﯾﻪ ﻗﺒـﻞ از آﯾﻪ ﻓﻮق ﺑﻪ ﭘﯿﻐﻤـﺒﺮ )ص(‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬در ﺣﮑﻢ و ﻓﺮﻣـﺎن ﭘﺮوردﮔـﺎرت ﭘﺎﯾـﺪار و اﺳـﺘﻮار ﺑﺎش ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﯿﻦ ﺗﻮ را ﻣﺠﻨﻮن و ﺳـﺨﻨﺎﻧﺖ را ﺷـﻌﺮ ﮔﻮﻧﻪ و اﺳﺎﻃﯿﺮ‬
‫اﻻـّوﻟﯿﻦ ﺧﻄـﺎب ﮐﺮدﻧـﺪ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﮕﺮان ﻣﺒﺎش آﻧﻬﺎ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺟﻤﻼت و ﺗﻠﻘﯿﻨﺎت ﺗﻮ را ﻧﮕﺮان و از ﺛﺒﺎت در راه ﺑﻠﻐﺰاﻧﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻮن زﻟﻖ در اﺻﻞ و رﯾﺸﻪ ﻟﻐﺖ‪ -‬ﻟﻐﺰﯾـﺪن‪ -‬اﺳﺖ و ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺗﻠﻘﯿﻨﺎت و ﻻﻃﺎﺋﻼت دﯾﮕﺮان ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﻣﺴـّﻠﻤﺎ در راﻫﺶ‬
‫اﺳﺘﻮاري و اﺛﺒﺎت ﻧﺪارد‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺗﻮ را از ﻣﻮﺿﻊ ﻗﺎﻃﻌﺖ ﺑﻠﻐﺰاﻧﻨﺪ ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﺎن ﻣﺒﺎد‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﺎﺛﺒﺎت و ﭘﺎﯾﺪاري ﺣﻘﺎﯾﻖ ﮐﻪ ذﮐﺮي اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬در‬
‫ﺣﺎل و آﯾﻨﺪه‪ ،‬دﯾﻦ ﺣﻖ و آﯾﺎت ﻗﺮآن از اﺛﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ اﻓﺘﺎد زﯾﺮا‪:‬‬
‫)ِإﻧﱠﺎ َﻧْﺤُﻦ َﻧﱠﺰﻟ َْﻨﺎ اﻟﱢﺬْﮐَﺮ َو ِإﻧﱠﺎ ﻟَُﻪ ﻟَﺤﺎﻓُِﻈﻮَن‪ /9 -‬ﺣﺠﺮ(‬
‫ﺗﺎ ﻗﯿﺎﻣﺖ زﻧﺪهاش دارﯾﻢ ﻣﺎ ﺗﻮ ﻣﺘﺮس از ﻧﺴﺦ دﯾﻦ اي ﻣﺼﻄﻔﯽ‬
‫( ) )زﻣﺮ( ]زﻣﺮ[‪ ..... :‬ص ‪154 :‬‬
‫در آﯾﻪ‪َ) :‬و ِﺳﯿَﻖ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ اﺗﱠَﻘْﻮا َرﺑ ﱠُﻬْﻢ ِإﻟَﯽ اﻟ َْﺠﻨﱠِﮥ ُزَﻣﺮًا‪ /73 -‬زﻣﺮ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎران را ﮔﺮوه ﮔﺮوه ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻬﺸﺖ روان ﺳﺎزﻧﺪ(‪.‬‬
‫زﻣﺮ ﺟﻤﻊ‪ -‬زﻣﺮة‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻤﻊ و ﮔﺮوه ﮐﻢ و از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ‪ :‬ﺷﺎة زﻣﺮة‪ :‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﮐﻢ ﻣﻮ‪ ،‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫و‪ -‬رﺟﻞ زﻣﺮ‪ :‬ﻣﺮد ﮐﻢ ﻣﺮّوت و ﻧﺎﺟﻮاﻧﻤﺮد‪.‬‬
‫و‪ -‬زﻣﺮت اﻟّﻨﻌﺎﻣﮥ ﺗﺰﻣﺮ زﻣﺎرا‪) :‬ﺷﺘﺮ ﻣﺮغ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ رم ﮐﺮد(‪.‬‬
‫و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬اﻟّﺰﻣﺮ و اﻟﺰّﻣﺎرة‪ -‬ﮐﻪ ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﺧﻮد ﺳﺮ و ﻓﺎﺟﺮ و ﺑﺪﮐﺎره اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺘﻖ ﺷﺪه‪.‬‬
‫( ) )زﻣﻞ( ]زﻣﻞ[‪ ..... :‬ص ‪154 :‬‬
‫آﯾﻪ‪) :‬ﯾﺎ َأﱡﯾَﻬﺎ اﻟ ُْﻤﱠﺰﱢﻣُﻞ‪ /1 -‬ﻣﺰّﻣﻞ( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اي ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ در ﺟﺎﻣﻪات ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺷﺪهاي‪ ،‬و ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﺎرش‬
‫ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ و ﻏﻔﻠﺖ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ ﺗﻌﺮﯾﻀﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اوﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟّﺰﻣﯿﻞ‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ و ﻧﺎﺗﻮان‪.‬‬
‫ﻣﺎدر ﺗﺄﺑّﻂ ﺷّﺮا )ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻌﺮوف ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم( ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻟﯿﺲ ﺑﺰﻣﯿﻞ ﺷﺮوب ﻟﻠﻐﯿﻞ »‪.«1‬‬
‫( ) )زﻧﻢ( ]زﻧﻢ[‪ ..... :‬ص ‪154 :‬‬
‫)‪ (1‬ﺗﺄﺑّﻂ ﺷّﺮا‪ -‬ﮐﻪ اﺳﻤﺶ ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳﻔﯿﺎن ﻓﻬﻤﯽ اﺳﺖ ﯾﮑﯽ از ﻋّﯿﺎران ﺷﺐ رو و ﺷﻌﺮا ﭘﯿﺸﺘﺎز ﺟﺎﻫﻠﯽ اﺳﺖ ﻧﺎم ﺗﺄﺑّﻂ ﺷّﺮا را ﻣﺎدرش ﺑﺮ او‬
‫ﻧﻬـﺎده‪ .‬روزي از ﻣﻨﺰل ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻪ و ﺷﻤﺸـﯿﺮش زﯾﺮ ﺑﻐﻠﺶ ﺑﻮد ﮐﺴـﯽ اﺣﻮاﻟﺶ را از ﻣـﺎدرش ﭘﺮﺳـﯿﺪ ﮔﻔﺖ )ﻻ ادري ﺗﺄﺑّﻂ ﺷـّﺮا و ﺧﺮج(‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﻢ ﺷّﺮ زﯾﺮ ﺑﻐﻞ داﺷﺖ و ﺧﺎرج ﺷﺪ و ﺗﻤﺎم ﻋﺒﺎرت ﻓﻮق ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫وا اﺑﻨﺎء وا اﺑﻦ اﻟّﺴﺒﯿﻞ‪ ،‬ﻟﯿﺲ ﺑﺰﻣﯿﻞ ﺷـﺮوب ﻟﻠﻐﯿﻞ ﯾﻀـﺮب ﺑﺎﻟـﺬﯾﻞ ﮐﻤﻘﺮب اﻟﺨﯿﻞ‪ :‬واي ﺑﺮ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧـﺪ راه و ﺳـﻔﺮ اﺳﺖ او ﺿـﻌﯿﻒ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﺮ زن ﺑﺎردار ﺧﻮرده ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﭽﻮن اﺳﺐ اﺻﯿﻞ ﺑﮑﻨﺎر ﺻﺎﺣﺒﺶ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ )ﻟﺲ ‪.(311 /11‬‬
‫اﻟّﺰﻧﯿﻢ و اﻟﻤﺰﻧّﻢ‪ :‬ﻣﺮدي از ﻗﻮﻣﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﺎﮐﺲ اﺳﺖ و در ﻣﯿﺎن آن ﻗﻮم اﻧﮕﻞ و زاﯾﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ دو ﭘﺎره ﻣﻌّﻠﻖ و ﺷـﮑﺎﻓﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه ﮔﻮش ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﮐﻪ از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺳﺮش آوﯾﺨﺘﻪ ﺷﺪه و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺣﻠﻘﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﺮدﻧﺶ آوﯾﺰان اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ُ) :‬ﻋﺘُﱟﻞ ﺑَْﻌَﺪ ذﻟ َِﮏ َزﻧِﯿٍﻢ »‪ /13 -«1‬ﻗﻠﻢ(‪.‬‬
‫اﻟﻌﺒﺪ زﻟﻤﮥ و زﻧﻤﮥ‪ :‬او ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻗﻮﻣﯽ ﻣﻨﺴﻮب ﻣﯽﮐﻨﺪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ از آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺴﺖ و اﺟﻨﺒﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺎﻧﺖ زﻧﯿﻢ ﻧﯿﻂ ﻓﯽ آل ﻫﺎﺷﻢ ﮐﻤﺎ ﻧﯿﻂ ﺧﻠﻞ اﻟّﺮاﮐﺐ اﻟﻘﺪح اﻟﻔﺮد‬
‫)ﺗﻮ ﻏﺮﯾﺒﻪ و ﻧﺎﮐﺴـﯽ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد را در ﺧﺎﻧـﺪان ﻫـﺎﺷﻢ ﭼﺴـﺒﺎﻧﺪه و ﻣﻨﺴﻮب ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺗﻮ ﻣﺜـﻞ آوﯾﺨﺘﮕﯽ ﭘﯿﮑﺎن ﺑﯽ ﻧﻮك ﯾﺎ ﮐﺎﺳﻪاي‬
‫ﮐﻮﭼﮏ در ﭘﺸﺖ زﯾﻦ ﺳﻮار ﻫﺴﺘﯽ(‪.‬‬
‫( ) )زﻧﺎ( ]زﻧﺎ[‪ ..... :‬ص ‪155 :‬‬
‫اﻟّﺰﻧﺎ‪ :‬ﻣﻘﺎرﺑﺖ ﻧﺎﻣﺸﺮوع و ﺑﺪون ﻋﻘﺪ ﺷﺮﻋﯽ ﮐﻪ ﻟﻔﻈﺶ ﺑﺎ اﻟﻒ ﻣﻘﺼﻮره اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﻤﺰه ﻧـﺪارد‪ ،‬ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬زﻧﯽ‪ ،‬ﯾﺰﻧﯽ‪ -‬و اﺳﻢ ﻓـﺎﻋﻠﺶ‪ -‬زان‪ -‬و ﺟﻤﻌﺶ‪ -‬زﻧـﺎة‪ -‬ﻣﺜـﻞ ﻗﺎض و ﻗﻀﺎة( وﻟﯽ اﮔﺮ ﻣﻤـﺪود و‬
‫ﭼﻬﺎر ﺣﺮﻓﯽ ﺑﺎﺷـﺪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻣﺼـﺪر دّوم ﺑﺎب ﻣﻔﺎﻋﻠﮥ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻌﺎل ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺜﻞ زﻧﺎة ﮐﻪ ﺻـﻔﺖ ﻧﺴﺒﯽ آن را‪ -‬زﻧﻮي‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ و ﻋﺒﺎرت ﻓﻼن‬
‫ﻟﺰﻧﯿﮥ و زﻧﯿﮥ )ﺑﺎ ﮐﺴﺮه و ﻓﺘﺤﻪ ﺣﺮف اّول اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬اﻟﱠﺰاﻧِﯽ ﻻ َﯾﻨِْﮑُﺢ ِإﻟ ﱠﺎ زاﻧَِﯿًﮥ َأْو ُﻣْﺸِﺮَﮐًﮥ َو اﻟﱠﺰاﻧَِﯿُﮥ ﻻ َﯾﻨِْﮑُﺤﻬﺎ ِإﻟ ﱠﺎ زاٍن‪ /3 -‬ﻧﻮر( و )اﻟﱠﺰاﻧَِﯿُﮥ َو اﻟﱠﺰاﻧِﯽ‪ /2 -‬ﻧﻮر(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آﯾﺎت ﺳﻮره ﻗﻠﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﮔﺰاران ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ و ﻗﻮم و ﻗﺒﯿﻠﻪ ﭘﺮﺳﺘﺎن اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮ را اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺗﮑـﺬﯾﺐ ﮐﻨﻨـﺪﮔﺎن را اﻃﺎﻋﺖ ﻣﮑﻦ‪ ،‬آﻧﻬﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺗﻮ ﻧﺮﻣﯽ ﮐﻨﯽ ﺗﺎ ﻧﺮﻣﯽ ﮐﻨﻨـﺪ دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﻣﻄﯿﻊ ﻫﺮ ﺳﻮﮔﻨـﺪ ﺧﻮرﻧﺪه ﻓﺮوﻣﺎﯾﻪ‬
‫ﻣﺸﻮ‪ ،‬اﯾﻨﺎن ﻋﯿﺐ ﺟﻮ و ﺳـﺨﻦ ﭼﯿﻨﻨـﺪ و ﻣﺎﻧﻊ ﺧﯿﺮ و ﺳـﺘﻤﮑﺎر و ﺗﺠﺎوزﮔﺮﻧـﺪ و ﺑﻌﺪ از ﻫﻤﻪ اﯾﻨﻬﺎ اﺟﻨﺒﯽ و ﻧﺎﮐﺲ و ﺑﯽ ﺣﯿﺎﯾﻨﺪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ و ﺗﺒﺎر ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻋﺒﺎرت‪ -‬زﻧﺄ ﻓﯽ اﻟﺠﺒﻞ‪ -‬ﺑﺎ ﺣﺮف ﻫﻤﺰه زﻧﺄ و زﻧﺆا ﯾﻌﻨﯽ از ﮐﻮه ﺑﺎﻻ رﻓﺖ‪.‬‬
‫اﻟّﺰﻧﺎء‪ -‬ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ادرارش و ﺑﻮﻟﺶ ﺑﻨﺪ آﻣﺪه‪ ،‬ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺜﯽ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﺮدي ﮐﻪ ﺑﻮﻟﺶ ﺑﻨﺪ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )زﻫﺪ »‪] («1‬زﻫﺪ[‪ ..... :‬ص ‪156 :‬‬
‫اﻟّﺰﻫﯿﺪ‪ :‬ﭼﯿﺰ ﮐﻢ و اﻧﺪك‪.‬‬
‫و‪ -‬اﻟّﺰاﻫﺪ ﻓﯽ اﻟّﺸﯽء‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﭼﯿﺰي روي ﮔﺮدان و ﺑﯽ ﻣﯿﻞ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ اﻧﺪك آن ﺧﺸﻨﻮد‪.‬‬
‫اﻟّﺮاﺿﯽ ﻣﻨﻪ ﺑﺎﻟّﺰﻫﯿﺪ‪ :‬ﺧﺸﻨﻮد ﺑﻪ ﮐﻢ‪.‬‬
‫در آﯾﻪ‪َ) :‬و ﮐﺎﻧُﻮا ﻓِﯿِﻪ ﻣَِﻦ اﻟﱠﺰاِﻫِﺪﯾَﻦ‪ /20 -‬ﯾﻮﺳﻒ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﭼﻮن واژه زﻫـﺪ ﺣّﺘﯽ ﻗﺮﻧﻬﺎ ﻗﺒﻞ از اﺳـﻼم و در ﻣـﺬاﻫﺐ روح ﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ ﻣﻔﺼﻞ ﻣﻮرد ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻮده و ﺑﻌـﺪ از اﺳـﻼم ﻫﻢ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺳـﯿﺮه و‬
‫اﺻـﺤﺎب ﺻـّﻔﻪ و ﺑﻌـﺪﻫﺎ ﺳـﯿﺮه اﺋّﻤﻪ اﻃﻬﺎر )ع( ﺑﻪ ﻃﻮر ﺻـﺤﯿﺢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ آن را از زﺑﺎن اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ )ع( ﻧﻘﻞ ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﻣﺘﻦ‬
‫راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪:‬‬
‫)ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ /‬ﺻﺒﺤﯽ ﺻﺎﻟﺢ‪ -‬ﺧﻄﺒﻪ ‪ 81‬ص ‪:(106‬‬
‫اّﯾﻬﺎ اﻟّﻨﺎس‪ ،‬ﻟا ّﺰﻫﺎدة ﻗﺼـﺮ اﻻﻣﻞ‪ ،‬و اﻟّﺸـ ﮑﺮ ﻋﻨﺪ اﻟّﻨﻌﻢ‪ ،‬و اﻟﺘﻮرع ﻋﻨﺪ اﻟﻤﺤﺎرم‪ ،‬ﻓﺎن ﻋﺰب ذﻟﮏ ﻋﻨﮑﻢ ﻓﻼ ﯾﻐﻠﺐ اﻟﺤﺮام ﺻﺒﺮﮐﻢ و ﻻ ﺗﻨﺴﻮا‬
‫ﻋﻨﺪ اﻟّﻨﻌﻢ ﺷﮑﺮﮐﻢ ﻓﻘﺪ اﻋﺬر اﻟﻠّﻪ اﻟﯿﮑﻢ ﺑﺤﺠﺞ ﻣﺴﻔﺮة ﻇﺎﻫﺮة و ﮐﺘﺐ ﺑﺎرزة اﻟﻌﺬر واﺿﺤﮥ‪:‬‬
‫اي ﻣﺮدم زﻫـﺪ ورزﯾـﺪن‪ ،‬ﮐﻮﺗـﺎه ﻧﻤﻮدن آرزوﻫـﺎ‪ ،‬و ﺳﭙﺎﺳـﮕﺰاري در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺧـﺪاﺳﺖ و ﺧﻮدداري ﻫﻮﺳـﻬﺎ از ﻣﺤﺎرم‪ ،‬اﮔﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ در ﺷـﻤﺎ ﺑﻮد ﻋﻤﻞ ﺣﺮام ﺑﺮ ﺻﺒﺮ ﺷـﻤﺎ ﻏﻠﺒﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺷﮑﺮﮔﺰاري در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ را از ﯾﺎد ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽﺑﺮد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺬر ﺷﻤﺎ را ﺑﺎ‬
‫دﻻﯾﻞ آﺷﮑﺎر و ﮔﻨﺎﻫﻬﺎي روﺷﻦ و ﻋﺬر آﺷﮑﺎر ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﺧﻄﺒﻪ ‪ 113‬ص ‪:(168‬‬
‫اّن اﻟّﺰاﻫﺪﯾﻦ ﻓﯽ اﻟّﺪﻧﯿﺎ ﺗﺒﮑﯽ ﻗﻠﻮﺑﻬﻢ و ان ﺿﺤﮑﻮا ﯾﺸﺘﺪ ﺣﺰﻧﻬﻢ و ان ﻓﺮﺣﻮا و ﯾﮑﺜﺮ ﻣﻘﺘﻬﻢ اﻧﻔﺴﻬﻢ و ان اﻏﺘﺒﻄﻮا ﺑﻤﺎ رزﻗﻮا‪.‬‬
‫زﻫـﺪ ﭘﯿﺸـﮕﺎن در دﻧﯿﺎ دﻟﻬﺎﺷﺎن در ﺣﺎل ﺧﻨﺪﯾـﺪن ﻣﯽﮔﺮﯾﺪ و اﮔﺮ ﺳـﺮﻣﺴﺖ و ﻓﺮﺣﻨﺎك ﺷﺪﻧﺪ ﺣﺰﻧﺸﺎن ﺷﺪﯾﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻫﺮ ﮔﺎه از آﻧﭽﻪ‬
‫ﮐﻪ روزي داده ﺷﺪهاﻧﺪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺧﻮدداري ﮐﻨﻨﺪ ﺟﺎﻧﺸﺎن ﮔﻨﺎه آﻟﻮده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)ﺣﮑﻢ ‪ 439‬ص ‪:(553‬‬
‫اﻟّﺰﻫﺪ ﮐّﻠﻪ ﺑﯿﻦ ﮐﻠﻤﺘﯿﻦ ﻣﻦ اﻟﻘﺮآن‪ :‬ﻗﺎل اﻟّﻠﻪ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ‪) :‬ﻟ َِﮑﯿْﻼ َﺗْﺄَﺳْﻮا َﻋﻠﯽ ﻣﺎ ﻓﺎَﺗُﮑْﻢ‪َ ،‬و ﻻ َﺗْﻔَﺮُﺣﻮا ﺑ ِﻤﺎ آﺗﺎُﮐْﻢ(‪.‬‬
‫زﻫـﺪ ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﮐّﻠﯽ در ﻣﯿـﺎن دو ﮐﻠﻤـﻪ از ﻗﺮآن ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﺣـّﻖ ﺳـﺒﺤﺎﻧﻪ ﻓﺮﻣـﻮده‪ :‬ﺗـﺎ اﯾﻨﮑـﻪ ﺑﺮ آﻧﭽـﻪ از دﺳﺖ دادهاﯾـﺪ ﻣﺘـﺄﺛّﺮ و‬
‫اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﻧﺸﻮﯾﺪ و آﻧﭽﻪ داده ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ ﺳﺮﻣﺴﺖ ﻧﮕﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫)ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﮐﺎرواﻧﯿـﺎﻧﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺣﻀـﺮت ﯾﻮﺳـﻒ )ع( را از ﭼـﺎه در آوردﻧـﺪ‪ ،‬و ﺷـﺮوه ﺑﺜﻤﻦ ﺑﺨﺲ دراﻫﻢ ﻣﻌـﺪودة و ﮐـﺎﻧﻮا ﻓﯿﻪ ﻣﻦ‬
‫اﻟّﺰاﻫﺪﯾﻦ‪ :‬او را ﺑﻪ ﺑﻬﺎ اﻧﺪك و درﻣﻬﺎي ﭼﻨﺪ ﻓﺮوﺧﺘﻨﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﺑﯽ اﻋﺘﻨﺎ ﺑﻮدﻧﺪ(‪.‬‬
‫( ) )زﻫﻖ( ]زﻫﻖ[‪ ..... :‬ص ‪157 :‬‬
‫زﻫﻘﺖ ﻧﻔﺴﻪ‪ :‬از ﻏﻢ و اﻧﺪوه آن ﭼﯿﺰ ﺧﺎرج ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َﺗْﺰَﻫَﻖ َأﻧ ُْﻔُﺴُﻬْﻢ »‪ /55 -«1‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫زﯾﺖ‪ :‬زﯾﺘﻮن و زﯾﺘﻮﻧﮥ‪ -:‬ﻣﺜﻞ‪ -‬ﺷﺠﺮ و ﺷﺠﺮة‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ )َزﯾْﺘُﻮَﻧٍﮥ ﻻ َﺷْﺮﻗِﯿﱠٍﮥ َو ﻻ َﻏْﺮﺑ ِﯿﱠٍﮥ‪ /35 -‬ﻧﻮر( زﯾﺖ ﻋﺼﺎره و ﺟﻮﻫﺮ زﯾﺘﻮن اﺳﺖ‪َ) :‬ﯾﮑﺎُد َزﯾْﺘُﻬﺎ ﯾُِﻀﯽُء‪ /35 -‬ﻧﻮر(‪.‬‬
‫زات ﻃﻌﺎﻣﻪ‪ :‬در ﻏﺬاﯾﺶ زﯾﺘﻮن رﯾﺨﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺳﻤﻨﻪ‪ :‬در آن روﻏﻦ رﯾﺨﺖ‪.‬‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪ 648‬از ‪1469‬‬ ‫‪www.Ghaemiyeh.com‬‬ ‫ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت راﯾﺎﻧﻪاي ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ﺗﺮزﺟاﻤﻪت وﻃﺗﻌﺤﺎﻘﻣﯿﻪﻖ‪ :‬ﻣدﻔرﺮداﻏتﺬااﻟﯾﻔﺎظﺶاﻟﻘزﺮﯾآﺘنﻮن رﯾﺨﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺳﻤﻨﻪ‪ :‬در آن روﻏﻦ رﯾﺨﺖ‪.‬‬
‫زات رأﺳﻪ‪ :‬ﺳﺮش را زﯾﺘﻮن ﻣﺎﻟﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪ -‬دﻫﻨﻪ ﺑﻪ‪ -‬ﮐﻪ در ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﭼﺮب ﮐﺮدن ﺳﺮ‪.‬‬
‫اذدات‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ اّدﻫﻦ‪ :‬روﻏﻦ ﻣﺎﻟﯿﺪ )ﺑﺤﺚ ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﺋﯽ اﯾﻦ واژه در ذﯾﻞ واژه‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬آﯾﻪ‪َ) :‬و َﺗْﺰَﻫَﻖ َأﻧ ُْﻔُﺴُﻬْﻢ َو ُﻫْﻢ ﮐﺎﻓُِﺮوَن‪ /55 -‬ﺗﻮﺑﻪ( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺟﺎﻧﻬﺎﺷﺎن در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﮐﺎﻓﺮﻧﺪ از ﺟﺴﻤﺸﺎن ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و‪ -‬زﻫﻖ اﻟﺒﺎﻃﻞ‪ :‬ﺑﺎﻃﻞ ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪ و از ﺑﯿﻦ رﻓﺖ ﮐﻪ ﺣﻖ ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﺑﺮ ﺑﺎﻃﻞ ﻏﻠﺒﻪ ﮐﻨﺪ و ﭘﯿﺸﯽ ﮔﯿﺮد ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺎﻃﻞ زاﯾﻞ ﺷﺪﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﻫﯽ اﻟّﺸﯽء‪ :‬آن ﭼﯿﺰ ﺗﻠﻒ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‪ -‬ازﻫﺎق‪ -‬از ﺑﺎب اﻓﻌﺎل ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺮ ﺷﺪن ﻣﺜﻞ ازﻫﻘﺖ اﻷﻧﺎ‪ :‬ﻇﺮف را ﭘﺮ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ازﻫﺮي از ﻗﻮل ﻟﯿﺚ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‪ -‬اﻟّﺰﻫﻖ‪ -‬ﮔﻮداﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت در آن ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ و ﻫﻼك ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ از ﻗﻮل اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس ﺑﻪ رواﯾﺖ ﮐﻠﺒﯽ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ در آﯾﻪ‪ِ) :‬إﻧﱠﻤﺎ ﯾُِﺮﯾـُﺪ اﻟﻠﱠُﻪ ﻟ ِﯿَُﻌﱢﺬﺑَُﻬْﻢ ﺑ ِﻬﺎ ﻓِﯽ اﻟ َْﺤﯿﺎِة اﻟﱡﺪﻧ ْﯿﺎ َو َﺗْﺰَﻫَﻖ َأﻧ ُْﻔُﺴـ ُﻬْﻢ َو ُﻫْﻢ‬
‫ﮐﺎﻓُِﺮوَن‪ /55 -‬ﺗﻮﺑﻪ( ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ )َﻓﻼ ﺗُْﻌِﺠﺒَْﮏ َأﻣْﻮاﻟ ُُﻬْﻢ َو ﻻ َأْوﻻُدُﻫْﻢ ِإﻧﱠﻤﺎ‪ /55 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﺰاران ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ و ﺗﺒﺎرﺷﺎن ﯾﺎ ﮔﺮوه و ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺷﺎه در دﻧﯿﺎ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺘﯽ ﻧﯿﻨﺪازد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎ ﻫﻤﺎنﻫﺎ در آﺧﺮت ﻋﺬاﺑﺸﺎن‬
‫ﮐﻨ ﺪ ‪.‬‬
‫)ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟّﻠﻐﻪ‪ -392 /5 -‬ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﺸﮑﻞ اﻟﻘﺮآن ‪ -160‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪ -179 /5‬ﻣﺼﺒﺎح اﻟﻤﻨﯿﺮ ‪.(313 /1‬‬
‫ﺗﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )زوج( ]زوج[‪ ..... :‬ص ‪158 :‬‬
‫زوج ﺑـﻪ ﻫﺮ ﯾـﮏ از دو ﻫﻤﺴـﺮ ﻣﺮد و زن )ﻧﺮﯾﻨـﻪ و ﻣـﺎدﯾﻨﻪ( و در ﺣﯿﻮاﻧـﺎت ﮐـﻪ ﺑـﺎ ﻫﻢ ﺟﻔﺖ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و آﻣﯿﺰش ﺟﻨﺴـﯽ ﻧﻤﻮدهاﻧـﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﺟﻔﺘﯽ‪ ،‬ﭼﻪ در ﻣﺰاوﺟﺖ و ﯾـﺎ در ﻏﯿﺮ آن‪ ،‬ﻣﺜـﻞ ﺟﻔﺖ ﮐﻔﺶ و ﻧﻌﻠﯿﻦ و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑـﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ‬
‫ﺷﺒﯿﻪ ﯾﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه ﺷﺒﺎﻫﺘﯽ ﯾﮑﺴﺎن و ﯾﺎ ﻧﺎﻫﻤﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎز ﻫﻢ آﻧﻬﺎ را‪ -‬زوج‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓَﺠَﻌَﻞ ﻣِﻨُْﻪ اﻟﱠﺰْوَﺟﯿِْﻦ اﻟﱠﺬَﮐَﺮ َو اﻟ ُْﺄﻧ ْﺜﯽ‪ /39 -‬ﻗﯿﺎﻣﮥ( و )َو َزْوُﺟَﮏ اﻟ َْﺠﻨﱠَﮥ‪ /35 -‬ﺑﻘﺮه( وﻟﯽ واژه‪ -‬زوﺟﮥ‪ -‬ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ و‬
‫ﺑﮑﺎر ﻧﻤﯽرود )در ﻗﺮآن ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ زوج اﻟﻤﺮﺋﮥ‪ :‬ﺷﻮﻫﺮ آن زن و زوﺟﮥ اﻟّﺮﺟﻞ‪ :‬زن آن ﻣﺮد( ﺟﻤﻌﺶ زوﺟﺎت اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺒﮑﺎ ﺑﻨﺎﺗﯽ ﺷﺠﻮﻫّﻦ و زوﺟﺘﯽ‬
‫‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﻫﻤﺴﺮم و دﺧﺘﺮاﻧﻢ از ﻏﻢ و اﻧﺪوﻫﺸﺎن ﮔﺮﯾﺴﺘﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ زوج‪) -‬ازواج(‪ -‬اﺳﺖ‪ .‬در آﯾﻪ‪ُ) :‬ﻫْﻢ َو َأْزواُﺟُﻬْﻢ‪ /56 -‬ﯾﺲ( و )اْﺣُﺸُﺮوا اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﻇَﻠُﻤﻮا َو َأْزواَﺟُﻬْﻢ‪ /22 -‬ﺻﺎﻓّﺎت(‪.‬‬
‫ازواﺟﻬﻢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﺎران و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﮐﺮدار و رﻓﺘﺎر از ﺳﺘﻤﮕﺮان ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ )ﮐﻪ در دوزخ ﻫﻢ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻗﺮﯾﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪ِ) :‬إﻟﯽ ﻣﺎ َﻣﺘﱠْﻌﻨﺎ ﺑ ِِﻪ َأْزواﺟًﺎ ﻣِﻨُْﻬْﻢ‪ /88 -‬ﺣﺠﺮ( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺎن و ﻫﻤﮕﻨﺎن و اﻗﺮان آﻧﻬﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﺎت‪ُ) :‬ﺳـ ﺒْﺤﺎَن اﻟ ﱠِﺬي َﺧَﻠَﻖ اﻟ َْﺄْزواَج‪ /36 -‬ﯾﺲ( و )َو ﻣِْﻦ ُﮐﱢﻞ َﺷـ ْﯽٍء َﺧَﻠْﻘﻨﺎ َزْوَﺟﯿِْﻦ‪ /49 -‬ذارﯾﺎت( آﮔﺎﻫﯽ و ﻫﺸﺪاري ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ اﺷـﯿﺎء ﺗﻤﺎﻣﺸﺎن از ﺟﻮﻫﺮ و ﻋﺮض‪ ،‬ﻣﺎّده و ﺻﻮرت ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺷﺪهاﻧﺪ و اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﻣﺼﻨﻮع از ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻋﺎري و‬
‫ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪159 :‬‬
‫ﻫﺮ ﻣﺼـﻨﻮﻋﯽ ﺑﻪ ﻧﺎﭼـﺎر‪ ،‬اﻗﺘﻀـﺎء ﺻـﺎﻧﻌﯽ و ﺳﺎزﻧـﺪهاي دارد و اﯾﻦ اﻣﺮ ﺧﻮد ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﻓﺮد اﺳﺖ )ﭼﻮن از‬
‫ﺣﮑﻢ ﻣﺼـﻨﻮع ﺧـﺎرج اﺳﺖ‪ -‬ﮐﺎن اﻟّﻠﻪ و ﻟﻢ ﯾﮑﻦ ﻣﻌﻪ ﺷـﯽء‪ -‬ﺑﻪ ﺣﮑﻢ آﯾﻪ ﻗﺮآن ﮐﻪ ﻫﻮ اﻻّول و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ -‬ﻟﯿﺲ ﮐﻤﺜﻠﻪ ﺷـﯽ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ذات‬
‫ﺑﺎرﯾﺘﻌﺎﻟﯽ از ﺣﮑﻢ و ﻗﺎﻧﻮن اﺷﯿﺎء ﮐﻪ ﻣﺮّﮐﺒﻨﺪ ﺧﺎرج اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬ﺧَﻠﻘْﻨﺎ )َزْوَﺟﯿِْﻦ(‪ /49 -‬ذارﯾﺎت( اﯾﻦ آﯾﻪ روﺷﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ در ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪ ،‬زوج اﺳﺖ از ﺟﻬﺖ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮاي آن ﭼﯿﺰ‪،‬‬
‫ﯾﺎ ﺿـّﺪي ﯾﺎ ﭼﯿﺰي ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ آن‪ ،‬ﯾﺎ ﭼﯿﺰي در ﺗﺮﮐﯿﺐ آن ﻫﺴﺖ و ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻫﯿـﭻ وﺟﻪ از ﺗﺮﮐﯿﺐ و ﻣﺮّﮐﺐ ﺑﻮدن ﺟـﺪا ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در آﯾﻪ اﺧﯿﺮ‪:‬‬
‫زوﺟﯿﻦ راي از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﯿﺎن ﮐﺮد ﺗﺎ ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ و ﻫﺸﺪاري ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ‪ :‬ﺷﯽ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺿﺪ و ﻣﺜﻞ و ﺷﺒﯿﻬﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ اّﻣﺎ از ﺗﺮﮐﯿﺐ‬
‫ﺟﻮﻫﺮ و ﻋﺮض ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ و ﺟﺪا ﻧﺸﺪﻧﯽ اﺳﺖ و آن زوﺟﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در آﯾﻪ‪َ) :‬أْزواﺟًﺎ ﻣِْﻦ َﻧﺒﺎٍت َﺷﺘﱠﯽ‪ /53 -‬ﻃﻪ( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﻧﻮاﻋﯽ از ﮔﯿﺎﻫﺎن ﻫﻤﺴﺎن و ﺷﺒﯿﻪ و ﻫﻤﺠﻨﺲ‪.‬‬
‫آﯾﻪ‪) :‬ﻣِْﻦ ُﮐﱢﻞ َزْوٍج َﮐِﺮﯾٍﻢ‪ /7 -‬ﺷﻌﺮاء( و )َﺛﻤﺎﻧَِﯿَﮥ َأْزواٍج‪ /43 -‬اﻧﻌﺎم( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﺻﻨﺎف و ﮔﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬و ُﮐﻨْﺘُْﻢ َأْزواﺟًﺎ َﺛﻼَﺛـًﮥ‪ /7 -‬واﻗﻌﻪ( )‪ -1‬اﺻﺤﺎب اﻟﻤﯿﻤﻨﮥ ‪ 20‬اﺻﺤﺎب اﻟﻤﺸﺌﻤﮥ ‪ 30‬اﻟّﺴﺎﺑﻘﻮن اﻟّﺴﺎﺑﻘﻮن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﺎران دﺳﺖ راﺳﺘﯽ و‬
‫دوﺳـﺘﺎن دﺳﺖ ﭼﭙﯽ و ﭘﯿﺸـﯽ ﮔﯿﺮﻧـﺪﮔﺎن ﺑﻪ اﯾﻤـﺎن‪ -‬اوﻟﺌﮏ اﻟﻤﻘّﺮﺑﻮن‪ -‬و ﻫﻤﯿﻦ ﮔﺮوه ﺳّﻮم ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻘّﺮب ﭘﯿﺸـﮕﺎه اﻟﻬﯽاﻧـﺪ‪ ،‬دﺳـﺖ‬
‫راﺳﺖ و دﺳﺖ ﭼﭗ ﮐﻨﺎﯾﻪ از اﻧﺤﺮاف و ﺗﻤﺎﯾﻞ از ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﺧّﻂ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و اﯾﻦ ﯾـﺎران ﺳﻪ ﮔـﺎﻧﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻌـﺪا ﺗﻔﺴـﯿﺮﺷﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪َ) :‬و ِإَذا اﻟﱡﻨُﻔﻮُس ُزﱢوَﺟْﺖ‪ /7 -‬ﺗﮑﻮﯾﺮ( ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻣﻌﻨﺎي اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪرو و ﭘﯿﺮوي ﺑﻪ ﺟﻠﻮداران ﺧﻮﯾﺶ در ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﻣﺜﻞ‪) :‬اْﺣُﺸُﺮوا اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﻇَﻠُﻤﻮا َو َأْزواَﺟُﻬْﻢ‪/22 -‬‬
‫ﺻﺎّﻓﺎت( ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه ﯾﻌﻨﯽ ارواح ﺑﺎ اﺟﺴﺎدﺷﺎن ﻗﺮﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮﻧـﺪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در ﺳـﺨﻦ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ و در ﯾﮑﯽ از دو ﺗﻔﺴـﯿﺮ‬
‫آﯾﻪ‪) :‬ﯾﺎ َأﯾﱠﺘَُﻬﺎ اﻟﻨﱠْﻔُﺲ اﻟ ُْﻤْﻄَﻤﺌِﻨﱠُﮥ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪160 :‬‬
‫اْرِﺟِﻌﯽ ِإﻟﯽ َرﺑ ﱢِﮏ راِﺿَﯿًﮥ َﻣْﺮِﺿﯿﱠًﮥ‬
‫‪ /27 -‬ﻓﺠﺮ( آﮔﺎﻫﯽ و ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺖ ﺑﺮﮔﺮد‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻧﻔﻮس و ارواح‪ -‬ﺑﺎ اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن ﻗﺮﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در آﯾﻪ‪:‬‬
‫)َﯾْﻮَم َﺗِﺠُﺪ ُﮐﱡﻞ َﻧْﻔٍﺲ ﻣﺎ َﻋِﻤَﻠْﺖ ﻣِْﻦ َﺧﯿٍْﺮ ُﻣْﺤَﻀﺮًا َو ﻣﺎ َﻋِﻤَﻠْﺖ ﻣِْﻦ ُﺳﻮٍء‪ /30 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ‪َ) :‬و َزﱠوْﺟﻨﺎُﻫْﻢ ﺑ ُِﺤﻮٍر ِﻋﯿٍﻦ‪ /54 -‬دﺧﺎن( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻗﺮﯾﻨﺸﺎن ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫در ﻗﺮآن آن ﻃﻮري ﮐﻪ در ﻋﺮف ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ زّوﺟﺘﻪ اﻣﺮأة و زّوﺟﻨـﺎﻫﻢ ﺣﻮرا ﻧﯿﺎﻣـﺪه اﺳﺖ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ در ﺳـﺨﻦ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ زوﺟﺘﻪ اﻣﺮأه ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗـﺎ آﮔـﺎﻫﯽ و ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﺷـﺪ ﮐﻪ ﻗﺮﯾﻦ ﺷـﺪن ﺑـﺎ ﺣﻮر ﻋﯿﻦ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﻣﻮر ﻣﺘﻌـﺎرﻓﯽ ﮐﻪ از ﻧﮑـﺎح در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻫﺴﺖ‪،‬‬
‫( ) )زاد( ]زاد[‪ ..... :‬ص ‪160 :‬‬
‫اﻟّﺰﯾﺎدة‪ :‬ﻧﻤﻮ و اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﻌﻨﯽ اﻓﺰودن و ﺿﻤﯿﻤﻪ ﮐﺮدن ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي در ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫زدﺗﻪ ﻓﺎزداد‪ :‬اﻓﺰودﻣﺶ و اﻓﺰون ﺷﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬و َﻧْﺰداُد َﮐﯿـْ َﻞ ﺑَِﻌﯿٍﺮ‪ /65 -‬ﯾﻮﺳﻒ( ﻣﺜـﻞ ﻋﺒـﺎرت‪ -‬ازددت ﻓﻀـﻼ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ از ﻧﻈﺮ ﻓﻀﻞ و زﯾﺎدي رﺷـﺪ ﮐﺮدم‪ ،‬اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ از‬
‫ﺑﺎب )َﺳِﻔَﻪ َﻧْﻔَﺴُﻪ‪ /130 -‬ﺑﻘﺮه( اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮﯾﺸـﺘﻦ را ﻧﺎدان و ﺗﺒﺎه ﮐﺮد‪ ،‬و اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ زﯾﺎدي و اﻓﺰوﻧﯽ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ و ﻣﺬﻣﻮم اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﺿﺎﻓﻪ و‬
‫اﻓﺰوﻧﯽ ﺑﺮ اﺣﺘﯿـﺎج و ﺑﺴـﻨﺪﮔﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن اﻧﮕﺸﺖ ﺷـﺸﻢ در دﺳـﺘﻬﺎي اﻧﺴﺎن و اﻧﮕﺸﺖ اﺿﺎﻓﯽ در ﭘﺎي ﭼﻬﺎرﭘﺎﯾﺎن و زﯾﺎدﺗﯽ در ﮐﺒﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻗﻄﻌﻪ ﮔﻮﺷﺖ ﻣﻌّﻠﻖ و آوﯾﺨﺘﻪاي اﺳﺖ و ﺗﺼﻮر ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ آن ﻧﯿﺴﺖ )ﻣﺜﻞ روده ﮐﻮر ﮐﻪ ﮔﻠﺒﻮل ﺳﻔﯿﺪ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در‬
‫ﺑﯿﻤﺎري آن را ﺟﺮاﺣﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ( زﯾﺮا آن ﭘﺎره ﮔﻮﺷﺖ اﺿﺎﻓﯽ در ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺣﻼل ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮراﮐﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫وﻟﯽ در ﺑﺎره زﯾﺎدﺗﯽ و اﻓﺰوﻧﯽ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﻪ )ﻟ ِﻠﱠِﺬﯾَﻦ َأْﺣَﺴﻨُﻮا اﻟ ُْﺤْﺴﻨﯽ َو ِزﯾﺎَدٌة »‪ /26 -«1‬ﯾﻮﻧﺲ(‪ .‬از ﻃﺮق ﻣﺨﺘﻠﻒ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ زﯾﺎدﺗﯽ و اﻓﺰوﻧﯽ ﭘﺎداش ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺗﻤـﺎم آﯾﻪ ﮐﻪ ﭘـﺎداش ﻧﯿﮑﻮﮐـﺎران اﺳﺖ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪) :‬ﻟ ِﻠﱠِﺬﯾَﻦ َأْﺣـَﺴ ﻨُﻮا اﻟ ُْﺤـْﺴ ﻨﯽ َو ِزﯾـﺎَدٌة َو ﻻـ َﯾْﺮَﻫـ ُﻖ ُوُﺟـ ﻮَﻫُﻬْﻢ َﻗـَﺘٌﺮ َو ﻻـ ِذﻟ ﱠٌﮥ‪ُ ،‬أوﻟﺌَِﮏ‬
‫َأْﺻـ ﺤﺎُب اﻟ َْﺠﻨﱠِﮥ ُﻫْﻢ ﻓِﯿﻬﺎ ﺧﺎﻟ ِـُﺪوَن‪ /29 -‬ﯾـﻮﻧﺲ(‪ .‬ﺑﺮاي ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﮑﻮﮐﺎرﻧـﺪ ﻫﻤـﺎن ﭘـﺎداش و اﻓﺰون ﺑﺮ آن را دارﻧـﺪ ﺳـﺨﺘﯽ و زﺑﻮﻧﯽ‬
‫ﭼﻬﺮهﻫﺎﺷﺎن را ﻓﺮا ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد و آﻧﻬﺎ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎﻧﻨﺪ و در آﻧﺠﺎ ﺟﺎوداﻧﻨﺪ‪[.....] .‬‬
‫و ﺗﻮّﺟﻪ داﺷـﺘﻦ و ﺑﻪ وﺟﻬﻪ ﺧـﺪاﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺷـﺎره ﺑﻪ ﺑﺨﺸـﺎﯾﺶ ﻧﻌﻤﺖ و ﺣﺎﻻـﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﻮر آن در دﻧﯿـﺎ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و آﯾﻪ‪) :‬وَ‬
‫زاَدُه ﺑَْﺴَﻄًﮥ ﻓِﯽ اﻟ ِْﻌﻠِْﻢ َو اﻟ ِْﺠْﺴِﻢ‪ /247 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آن اﻧﺪازه از داﻧﺶ و ﻗﺪرت ﺑﺪﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻫﻤﻌﺼﺮش ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ ﻓﺰونﺗﺮ و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﻄﺎ ﮐﺮد‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬و َﯾِﺰﯾُﺪ اﻟﻠﱠُﻪ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ اْﻫَﺘَﺪْوا ُﻫﺪًي‪ /76 -‬ﻣﺮﯾﻢ( )ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻫﺪاﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺘﯽ اﻓﺰون دﻫﺪ(‪.‬‬
‫و اّﻣـﺎ در ﺑـﺎره زﯾﺎدي و اﻓﺰوﻧﯽ ﻣـﺬﻣﻮم و ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪ‪ ،‬در آﯾﺎت‪َ) :‬و ﻣﺎ َﯾِﺰﯾـُﺪُﻫْﻢ ِإﻟ ﱠﺎ ﻧُُﻔﻮرًا‪ /41 -‬اﺳـﺮاء( و )ِزْدﻧﺎُﻫْﻢ َﻋـ ﺬاﺑًﺎ َﻓْﻮَق اﻟ َْﻌﺬاِب‪/88 -‬‬
‫ﻧﺤﻞ( و )َﻓﻤﺎ َﺗِﺰﯾُﺪوَﻧﻨِﯽ َﻏﯿَْﺮ َﺗْﺨِﺴﯿٍﺮ‪ /63 -‬ﻫﻮد( )ﭘﺲ ﻧﻤﯽﻓﺰاﯾﻨﺪ ﻣﺮا ﻣﮕﺮ زﯾﺎﻧﮑﺎري(‪.‬‬
‫و اّﻣﺎ در آﯾﻪ‪َ :‬ﻓﺰاَدُﻫُﻢ اﻟﻠﱠُﻪ َﻣَﺮﺿًﺎ‪ /10 -‬ﺑﻘﺮه( زﯾﺎد ﺷﺪن ﻣﺮض ﻧﻔﺎق در آﯾﻪ اﺧﯿﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳـﺮﺷﺖ آدﻣﯽ ﺑﺮ آن ﻧﻬﺎده ﺷﺪه ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫ﮔـﺎه ﺑﻪ ﮐـﺎري ﺧﯿﺮ ﯾـﺎ ﺷـﺮ‪ ،‬دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎزد و در آن ﻓﺮو ﻣﯽرود و ﻣﺮﺗﮑﺐ آن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد در اﻧﺠﺎﻣﺶ ﺗﻮاﻧﺎ ﻣﯽﺷﻮد و ﭘﯽ در ﭘﯽ آن‬
‫ﺣﺎﻟﺘﺶ اﻓﺰونﺗﺮ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬ﻫْﻞ ﻣِْﻦ َﻣِﺰﯾٍﺪ‪ /30 -‬ق( ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﺪﻋﺎ و ﺗﻘﺎﺿﺎ ﺑﺮاي زﯾﺎدي ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ آﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ دوزخ‬
‫اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در آﯾﻪ )ﻟَﺄﻣَْﻠَﺄﱠن َﺟَﻬﻨﱠَﻢ ﻣَِﻦ اﻟ ِْﺠﻨﱠِﮥ َو اﻟﻨﱠﺎِس‪ /119 -‬ﻫﻮد( ذﮐﺮ ﮐﺮده ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫زدﺗﻪ و زاد ﻫﻮ و )ازداد(‪ :‬آن را زﯾﺎد ﮐﺮدم و اﻓﺰون ﺷﺪ‪.‬‬
‫آﯾﻪ‪َ) :‬و اْزَداُدوا ﺗِْﺴﻌًﺎ‪ /25 -‬ﮐﻬﻒ( )ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻮاﺑﯿﺪن اﺻﺤﺎب ﮐﻬﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد ﻧﻪ ﺳﺎل ﺑﺮ ﺳﯿﺼﺪ ﺳﺎل اﻓﺰودﻧﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪) :‬ﺛُﱠﻢ اْزداُدوا ُﮐْﻔﺮًا‪ /90 -‬آل ﻋﻤﺮان( و )َو ﻣﺎ َﺗِﻐﯿُﺾ اﻟ َْﺄْرﺣﺎُم َو ﻣﺎ َﺗْﺰداُد‪ /8 -‬رﻋﺪ(‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪162 :‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬و آﻧﭽﻪ رﺣﻤﻬﺎ از ﺑﺎر ﻫﺮ ﺑﺎروري و از ﺑﺎرداري ﻣﯽﮐﺎﻫﺪ و ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ( ﺷﺮ زاﺋﺪ و زﯾﺪ ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﻓﺘﻨﻪاي اﻓﺰون‬
‫ﺷﺪه(‪.‬‬
‫و اﻧﺘﻤﻮا ﻣﻌﺸﺮ زﯾﺪ ﻋﻠﯽ ﻣﺎﺋﮥ ﻓﺄﺟﻤﻌﻮا اﻣﺮﮐﻢ ﮐﯿﺪا ﻓﮑﯿﺪوﻧﯽ‬
‫)ﺷـﻌﺮ از ذو اﻻﺻـﺒﻊ اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﺷـﻤﺎ ﻣﺮدﻣﯽ ﻫﺴﺘﯿـﺪ ﮐﻪ از ﺻﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﮐﯿﺪ و ﻣﮑﺮﺗﺎن را ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﻨﯿﺪ و در ﺑﺎره ﻣﻦ ﺑﻪ ﮐﺎر‬
‫ﮔﯿﺮﯾﺪ(‪.‬‬
‫)اﻟّﺰاد(‪ :‬ﺗﻮﺷﻪ و ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ ﻧﯿﺎز اﺳﺖ و ﺑﺮاي وﻗﺖ دﯾﮕﺮي ذﺧﯿﺮه ﺷﻮد‪.‬‬
‫و‪ -‬اﻟﺘﱠﺰّود‪ :‬ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﻮﺷﻪ و زاد‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َﺗَﺰﱠوُدوا َﻓِﺈﱠن َﺧﯿَْﺮ اﻟﱠﺰاِد اﻟﺘﱠﻘْﻮي‪ /197 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫اﻟﻤﺰود‪ :‬ﺗﻮﺷﻪدادن و ﺟﺎي ﻏﺬا‪.‬‬
‫اﻟﻤﺰادة‪ :‬آب دان و ﺟﺎي آب‪.‬‬
‫( ) )زور( ]زور[‪ ..... :‬ص ‪162 :‬‬
‫اﻟّﺰور‪ :‬ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺎﻻي ﺳﯿﻨﻪ‪) ،‬ﺟﺎي ﺑﻬﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎي ﺳﯿﻨﻪ و ﻣﯿﺎﻧﻪ آﻧﻬﺎ(‪.‬‬
‫زرت ﻓﻼﻧﺎ‪ :‬او را ﺳﯿﻨﻪ ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻪ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮدم ﯾﺎ‪ -‬ﻗﺼﺪت زوره‪ -‬ﻣﺜﻞ ﻋﺒﺎرت‪:‬‬
‫وﺟﻬﺘﻪ‪ :‬ﺑﺎ او رو ﺑﺮو ﺷﺪﯾﻢ )ﭼﻬﺮه ﺑﻪ ﭼﻬﺮه اﺻﻄﻼﺣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ و ﺑﺮﺧﻮرد و دﯾﺪار ﺣﻀﻮري ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ رو در‬
‫روي(‪.‬‬
‫رﺟﻞ زاﺋﺮ و ﻗﻮم زور‪) :‬ﻣﺮدي و ﻗﻮﻣﯽ زﯾﺎرت ﮐﻨﻨﺪه( ﻣﺜﻞ ﺳﺎﻓﺮ و ﺳﻔﺮ‪.‬‬
‫و ﻫﺮ ﮔﺎه ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ -‬رﺟﻞ زور‪ -‬ﻣﺼﺪري اﺳﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺻﻔﺖ ﻣﺜﻞ ﺿﯿﻒ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ﻣ ﻬﻤ ﺎ ن ‪.‬‬
‫و‪ -‬اﻟّﺰور‪ -‬ﮐﺞ روي و ﻋﺪول از ﺣّﻖ‪ ،‬ﻟﻐﺘﯽ اﺳﺖ در واژه زور‪.‬‬
‫اﻻزور‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﺳﺘﺨﻮان ﺳﯿﻨﻪاش ﺑﺮآﻣﺪه و ﮐﺞ اﺳﺖ )ﮐﻮژ ﺳﯿﻨﻪ(‪.‬‬
‫در آﯾـﻪ‪َ) :‬ﺗـَﺘﺰاَوُر َﻋْﻦ َﮐْﻬِﻔِﻬْﻢ‪ /17 -‬ﮐﻬﻒ( )در ﺑـﺎره ﻏﺎر اﺻـﺤﺎب ﮐﻬﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ ﭼﻮن ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﻃﻠﻮع ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﻧﻮرش از‬
‫ﻏﺎرﺷﺎن ﺑﻪ ﻃﺮف راﺳﺖ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﺷﻮد( ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪163 :‬‬
‫‪ -‬ﺗﺰاور‪ -‬ﺑﻪ ﺗﺨﻔﯿﻒ ﺣﺮف )ز( و ﺗﺸﺪﯾﺪ آن ﻫﺮ دو ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺗﺰّور‪.‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﺰّور در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻌﻨﯽ ﻧﺪارد زﯾﺮا‪ -‬ازورار‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺮﻓﺘﻦ و درﻫﻢ رﻓﺘﻦ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺗﺰاور ﻋﻨﻪ و ازور ﻋﻨﻪ و رﺟﻞ أزور و ﻗﻮم زّور و ﺑﺌﺮ زوراء‪) :‬از آن ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﻋـﺪول ﮐﺮد‪ -‬ﻣﺮد ﮐﻮژ ﺳـﯿﻨﻪ و ﺳـﯿﻨﻪ ﺑﺮآﻣـﺪه‪ -‬ﻣﺮدي ﮐﻪ‬
‫زاﺋﺮ را ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﯽدارﻧﺪ ﭼﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﮐﻨﺪﻧﺶ ﮐﺠﮑﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه(‪.‬‬
‫دروغ‪ -‬را ﻫﻢ‪ُ) -‬زور(‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ از ﺟﻬﺖ ﺣﻘﯿﻘﺖ و اﺻﻠﯿﺶ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ُﻇﻠْﻤًﺎ َو ُزورًا‪ /4 -‬ﻓﺮﻗـﺎن( )از ﻧﻈﺮ ﺳـﺘﻤﮕﺮي و دروﻏﮕﻮﯾﯽ اﺳﺖ(‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ :‬در آﯾﺎت )َﻗْﻮَل اﻟﱡﺰوِر‪ /30 -‬ﺣﺞ( و )ﻻ َﯾْﺸَﻬُﺪوَن اﻟﱡﺰوَر‪-‬‬
‫‪ /72‬ﻓﺮﻗﺎن(‪.‬‬
‫ﺑﺖ‪ -‬ﻫﻢ‪ -‬زور‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﯽ و ﺑﺖ‪ ،‬دروﻏﯿﻦ اﺳﺖ و اﻧﺤﺮاﻓﯽ اﺳﺖ از ﺣّﻖ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﺎﻃﻞ و از ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺧﺎﻟﯽ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﺎءوا ﺑﺰور ﺑﯿﻨﻬﻢ و ﺟﺌﻨﺎ ﺑﺎﻷﻣﻢ »‪.«1‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﻣﺼـﺮاع از ﻧﻈﺮ ﻣﺘﻦ و وزن ﺷـﻌﺮي ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﮐﺘﺎب آﻣـﺪه ﻏﻠﻂ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﺑﺮي از ﻗﻮل اﺑﻮ ﻋﺒﯿـﺪة ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺼـﺮاع ﻓﻮق‬
‫از‪ -‬ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻗﺒﻠﺶ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪-1‬‬
‫ﮐﺎﻧﺖ ﺗﻤﯿﻢ ﻣﻌﺸﺮا ذوي ﮐﺮم ‪ -2‬ﻏﻠﺼﻤﻪ ﻣﻦ اﻟﻐﻼﺻﯿﻢ اﻟﻌﻈﻢ ‪-3‬‬
‫ﻣﺎﺟﯿﻨﻮا و ﻣﺎﺗﻮﻟﻮا ﻣﻦ اﻣﻢ ‪ -4‬ﻗﺪ ﻗﺎﺑﻠﻮا ﻟﻮ ﯾﻨﻔﺨﻮن ﻓﯽ ﻓﻬﻢ ‪-5‬‬
‫ﺟﺎءوا ﺑﺰورﯾﻬﻢ و ﺟﺌﻨﺎ ﺑﺎﻻﺻﻢ ‪ -6‬ﺷﯿﺦ ﻟﻨﺎ ﮐﺎﻟّﻠﯿﺚ ﻣﻦ ﺑﺎﻗﯽ ارم ‪-7‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﻟﻨﺎ ﻣﻌﺎود ﺿﺮب اﻟﺒﻬﻢ‬
‫اﺻﻢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻗﯿﺲ ﮐﻪ رﺋﯿﺲ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﮑﺮ ﺑﻦ واﺋـﻞ ﺑﻮده ﺑﺰورﯾﻬﻢ ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ ﺑﻪ ﻏﻠﻂ‪ -‬ﺑﺰور ﺑﯿﻨﻬﻢ آﻣـﺪه‪ -‬ﺑﺰورﯾﻬﻢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دو ﺷﺘﺮ‬
‫ﺑّﭽﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟـﺎي ﺑﺖ آورده ﺑﻮدﻧـﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨـﺪ از ﺟﻨـﮓ ﻧﻤﯽﮔﺮﯾﺰم ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ دو ﺷﺘﺮ ﺑّﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺖ ﻣﺎﺳﺖ ﺑﮕﺮﯾﺰﻧـﺪ‪ ،‬و ﺷﺎﻋﺮ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮﺿـﻮع را ﻋﯿﺒﺸـﺎن داﻧﺴـﺘﻪ و ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﻃﻨﺰ ﻫﺠﻮﺷـﺎن ﮐﺮده‪ ،‬ﻗـﺒﯿﻠﻪ ﺗﻤﯿﻢ ﺷـﮑﺴﺖ ﺧـﻮرد و ﻓـﺎﺗﺤﯿﻦ ﯾﮑﯽ از دو ﺑّﭽﻪ ﺷـﺘﺮ را ذﺑﺢ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﺗﻤﯿﻢ ﻗﻮم ﺑﺎ ﺳـﺨﺎوت ﺑﻮدﻧﺪ ‪ -2‬ﻣﻬﺘﺮي از ﻣﻬﺘﺮان و ﺑﺰرﮔـﺎن ‪ -3‬ﻧﺘﺮﺳـﯿﺪهاﻧﺪ و از ﻣﺮدﻣﺎن روي ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ ‪ -4‬ﺑﺎ دﺷـﻤﻦ رو در‬
‫روي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ اﮔﺮ ﺑﺎدﺷﺎن ﮐﻨﻨﺪ و ﻓﺮﯾﺎدﺷﺎن زﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -5‬آﻧﻬﺎ ﺑﺎ دو ﺑّﭽﻪ ﺷﺘﺮ آﻣﺪهاﻧﺪ و ﻣﺎ ﺑﺎ رﺋﯿﺴﻤﺎن اﺻﻢ ‪ -6‬ﺑﺰرگ ﻣﺎ ﭼﻮن ﺷﯿﺮ از ﺑﺮ ﭘﺎ دارﻧﺪﮔﺎن ﭘﺮﭼﻢ‬
‫‪) ) (.‬زﯾﻎ( ]زﯾﻎ[‪ ..... :‬ص ‪164 :‬‬

‫اﻟّﺰﯾﻎ‪ :‬اﻧﺤﺮاف از راﺳﺘﯽ و درﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﮋي و ﻧﺎدرﺳﺘﯽ‪.‬‬
‫اﻟّﺘﺰاﯾﻎ‪ :‬اﻧﺤﺮاف و ﺗﻤﺎﯾﻞ‪.‬‬
‫رﺟﻞ زاﺋﻎ‪ :‬ﻣﺮد ﮐﺞ رو و ﮐﺞ اﻧﺪﯾﺶ‪.‬‬
‫ﻗﻮم زاﻏﮥ و زاﺋﻐﻮن‪ :‬ﮔﺮوه ﻣﻨﺤﺮف و ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ از ﺣّﻖ ﺑﻪ ﺑﺎﻃﻞ‪.‬‬
‫زاﻏﺖ اﻟّﺸﻤﺲ‪ :‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ از وﺳﻂ آﺳﻤﺎن ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﺷﺪ‪.‬‬
‫زاغ اﻟﺒﺼـﺮ‪ :‬در آﯾﻪ‪َ) :‬و ِإْذ زاَﻏِﺖ اﻟ َْﺄﺑ ْﺼـﺎُر‪ 1 /10 -‬اﺣﺰاب( ﺻـﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺷـﺎرهاي ﺑﺎﺷـﺪ ﺑﻪ ﺧـﻮف و ﺑﯿﻢ ﮐﻪ از ﺟﻨـﮓ در دل آﻧﻬﺎ‬
‫داﺧـﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﭼﺸـﻤﺎﻧﺸﺎن ﺗﺎر و ﺳـﯿﺎه ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﯿﺰ ﺻـﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺷﺎرهاي ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪َ) :‬ﯾَﺮْوَﻧُﻬْﻢ‬
‫ﻣِﺜَْﻠﯿِْﻬْﻢ َرْأَي اﻟ َْﻌﯿِْﻦ‪ /13 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫)ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را ﯾﻌﻨﯽ ﺳﭙﺎه ﮐّﻔﺎر را ﺑﺎ ﭼﺸﻢ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻌﺪاد ﺧﻮد ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ(‪.‬‬
‫آﯾﻪ‪) :‬ﻣﺎ زاَغ اﻟ َْﺒَﺼُﺮ َو ﻣﺎ َﻃﻐﯽ‪ /17 -‬ﻧﺠﻢ( )ﭼﺸﻢ ﺧﯿﺮه ﻧﮕﺸﺖ و ﺷﮕﻔﺖ زده و ﻣﻨﺤﺮف ﻧﺸﺪ(‪.‬‬
‫آﯾﻪ‪) :‬ﻣِْﻦ ﺑَْﻌـِﺪ ﻣﺎ ﮐﺎَد َﯾِﺰﯾ ُﻎ‪ /117 -‬ﺗﻮﺑﻪ( )اﺷﺎره ﺑﻪ دوران ﻋﺴـﺮت و ﺳـﺨﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ع( و ﻣﻬﺎﺟﺮﯾﻦ و اﻧﺼﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪ :‬در آن‬
‫آزﻣـﺎﯾﺶ ﻧﺰدﯾـﮏ ﺑﻮد‪ ،‬دﻟﻬـﺎي ﺑﻌﻀـﯽ از اﯾﺸـﺎن دﮔﺮﮔﻮن و ﻣﻨﺤﺮف ﺷﻮد وﻟﯽ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( را ﭘﯿﺮوي ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺗﻮﺑﻪﺷـﺎن را‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ ﮐﻪ‪ِ -‬إﻧﱠُﻪ ﺑ ِِﻬْﻢ َرُؤٌف َرِﺣﯿٌﻢ‪ /117 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ‪َ) :‬ﻓَﻠﱠﻤﺎ زاُﻏﻮا َأزاَغ اﻟﻠﱠُﻪ ﻗُﻠُﻮﺑَُﻬْﻢ »‪ /5 -«1‬ﺻﻒ( ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ از ﭘﺎﯾﺪاري و اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ در‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺟﻨﮓ آﻣﺪه‪.‬‬
‫‪ -7‬و ﺑﺰرﮔﯽ از ﻣﺎ و دﻻوري ﮐﻪ زﻧﻨﺪه ﻣﺮدان ﺟﻨﮕﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫آن ﺟﻨﮓ را در ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﺮب‪ -‬ﯾﻮم اﻟّﺰورﯾﻦ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ )ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب ‪ -338 /4‬ﺻﺤﺎح اﻟﻠّﻐﻪ(‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﺑﻌﻀـﯽ از آﯾﺎت ﻗﺮآن ﻣﯿﺰاﻧﯽ و ﻣﻼﮐﯽ ﺑﺮاي ﺣّﻞ ﻣﺸـﮑﻼت ﻓﮑﺮي و ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺸـﺮ در ﺗﻤﺎم زﻣﺎنﻫﺎ ﺑـﺪﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺣّﻖ ﻫﻢ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻣﮕﺮ ﻧﻪ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺗﺎرﯾـﺦ ﺑﺸـﺮ را راﻫﻨﻤﺎﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ در آﯾﻪ ﺧﻤﺮ و ﻗﻤﺎر ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺳﻮد ﻣﺎّدي و ﺗﺠﺎري‬
‫ﯾـﺎ ﻏﯿﺮ از آن ﺑﺮاي ﺷـﻤﺎ دارد وﻟﯽ ﮔﻨـﺎه ﺑﺰرﮔﯽ‪ ،‬و ﻧﺘﺎﯾـﺞ ﺳـﻮﺋﯽ ﻫﻢ در آن ﻫﺴﺖ ﺑﻪ ﻃـﻮري ﮐﻪ ﮔﻨـﺎه و ﻋﻮاﻗﺐ زﺷﺖ ﺧﻤﺮ و ﻗﻤـﺎر از‬
‫ﺳﻮدش ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ در ﺗﻤﺎم‬
‫راه ﺣّﻖ دور و ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪﻧـﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺳـﺮﻧﻮﺷﺖ دﭼﺎرﺷﺎن ﮐﺮد )ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺼـﯿﺎن ﭘﯿﺸـﮕﺎن را ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪َ :‬و اﻟﻠﱠُﻪ ﻻ‬
‫َﯾْﻬِﺪي اﻟ َْﻘْﻮَم اﻟ ْﻔﺎِﺳِﻘﯿَﻦ‪ /108 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫( ) )زال( ]زال[‪ ..... :‬ص ‪165 :‬‬
‫زال اﻟّﺸﯽء ﯾﺰول زواﻻ‪ :‬آن ﭼﯿﺰ از راه ﺧﻮد ﺟﺪا ﺷﺪ و از آن ﺑﺮﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ازﻟﺘـﻪ و زﱠوﻟﺘـﻪ‪ :‬ﻫﺮ دو ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷـﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬دورش ﮐﺮدم‪ ،‬در آﯾـﺎت‪َ) :‬أْن َﺗُﺰوﻻـ‪ /41 -‬ﻓـﺎﻃﺮ( و )َو ﻟَﺌِْﻦ زاﻟَﺘـﺎ‪ /41 -‬ﻓـﺎﻃﺮ( و )ﻟ َِﺘُﺰوَل ﻣِﻨُْﻪ‬
‫اﻟ ِْﺠﺒﺎُل‪ /46 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ(‪.‬‬
‫زوال‪ :‬در ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود و اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﭘﺲ ﭼﺮا‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻣـﻮاردي ﮐﻪ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﻮد ﻣـﺎدي در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﻨـﺎه اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ و ﻓﺮدي ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺟـﺎﻧﺐ ﺗﺮك ﺳﻮد و ﻣﻨﻔﻌﺖ را ﺑﮕﯿﺮﯾـﺪ و آن ﻋﻮاﻗﺐ‬
‫ﺳﻮء را از زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮﯾﺶ دور ﮐﻨﯿﺪ ﯾﻌﻨﯽ در ﻫﺮ اﻣﺮ ﻣﺤﺘﻤﻠﯽ ﮐﻪ دو ﺟﻨﺒﻪ دارد‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻼك و ﺣﮑﻢ ﮐّﻠﯽ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫در آﯾﻪ ﻓﻮق ﻫﻢ ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ آﻣـﺪه ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ آﯾﻪ ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ آﻏﺎز ﺳﻮره ﺻّﻒ اﺳﺖ ﻣﯿﺰاﻧﯽ و ﻣﻼﮐﯽ ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم ﻣﻮاردي اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺜـﻞ ﮔﻤﺮاﻫﯽ و ﻫـﺪاﯾﺖ‪ -‬ﻋّﺰت و ذﻟّﺖ‪ -‬ﺣﮑﻤﺖ و ﺑﺴـﻂ رزق‪ -‬ﺑﺮﮐﺖ و ﻓﻀـﯿﻠﺖ و رﺣﻤـﮥ ﻧﺼـﺮت و ﯾـﺎري‪ -‬ﻋـﺬاب و ﻏﻔﺮان‪ -‬و‬
‫آﻣﺮزش‪ -‬و ﺑﺎﻻـﺧﺮه ﺗﺰﮐﯿـﻪ و اﺻـﻼح ﮐـﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑﻪ ﺧـﻮد ﻧﺴـﺒﺖ ﻣﯽدﻫـﺪ‪ ،‬ﺑﻌـﺪ از زﻣﯿﻨﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎنﻫـﺎ در ﺧـﻮﯾﺶ ﺑﻪ وﺟـﻮد‬
‫ﻣﯽآورﻧﺪ و آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﮔﺰﯾﻨﺶ و اراده آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪) :‬ﯾﺎ َأﱡﯾَﻬﺎ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا ﻟ َِﻢ َﺗُﻘﻮﻟ ُﻮَن ﻣﺎ ﻻ َﺗْﻔَﻌﻠُﻮَن َﮐﺒَُﺮ َﻣْﻘﺘًﺎ ِﻋﻨْـَﺪ اﻟﻠﱠِﻪ َأْن َﺗُﻘﻮﻟ ُﻮا ﻣﺎ ﻻ َﺗْﻔَﻌﻠُﻮَن ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ﯾُِﺤﱡﺐ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ﯾُﻘﺎﺗِﻠُﻮَن ﻓِﯽ َﺳﺒِﯿﻠِِﻪ‬
‫َﺻ‪‬ﻔﺎ َﮐَﺄﻧﱠُﻬْﻢ ﺑ ُﻨْﯿﺎٌن َﻣْﺮُﺻﻮٌص‪ 2 -‬و ‪ /1‬ﺻّﻒ(‪.‬‬
‫ﭘﺲ اﯾﻤﺎن ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ آن ﺗﻮأم ﺑﺎﺷﺪ و ﮔﺮ ﻧﻪ ﺑﺎ ﺣﺮف و ﮔﻔﺘﻦ و ﺧﻮد را ﻣﺆﻣﻦ داﻧﺴﺘﻦ ﺑﺪون ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ارﮐﺎن‪ ،‬ﮔﻨﺎه اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا او‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ را دوﺳﺖ ﻣﯽدارد ﮐﻪ در راﻫﺶ ﻫﻤﭽﻮن ﺑﻨﯿﺎﻧﯽ ﭘﻮﻻدﯾﻦ و اﺳﺘﻮار ﺑﺎﯾﺴﺘﻨﺪ و ﻧﺒﺮد ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﻣﻮﺳـﯽ ﺑﻪ ﻗﻮم ﺧﻮﯾﺶ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷـﻤﺎ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿـﺪ ﻣﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮم ﭼﺮا آزارم ﻣﯽدﻫﯿﺪ و اذّﯾﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ )َﻓَﻠﱠﻤﺎ زاُﻏﻮا َأزاَغ اﻟﻠﱠُﻪ‬
‫ﻗُﻠُﻮﺑَُﻬْﻢ‪ /5 -‬ﺻﻒ( ﭼﻮن اﻧﺤﺮاف ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ دﻟﻬﺎﺷﺎن را از ﺣﻘﯿﻘﺖ دور ﮐﺮد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺼﯿﺎن ﭘﯿﺸﮕﺎن از ﺣّﻖ را ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﻤﺎنﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﻣﻮﺳـﯽ را ﻗﺒﻮل داﺷـﺘﻨﺪ و ﻫﻤﺎنﻫﺎ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﭘﺎﯾﺪاري ﻧﻮرزﯾﺪﻧﺪ و ﺳـﺮ ﺑﺮ ﺧﻂ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﺣّﻖ و اﻟّﻠﻪ ﻧﻨﻬﺎدﻧﺪ و دﻟﻬﺎي ﺧﻮﯾﺶ از راه ﺣﻖ ﺑﻪ ﺷـﻬﻮت‪ ،‬ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر‪ ،‬اﺳﺘﮑﺒﺎر دﻧﯿﺎ ﭘﺮﺳﺘﯽ و ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺗﻮّﺟﻪ دادﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ وﺿﻌﯽ و‬
‫ﻋﻤﻠﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻧا ﺤﺮاﻓﺎت ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪) :‬اﻟﻠﱠُﻪ ﻻ َﯾْﻬِﺪي اﻟ َْﻘْﻮَم اﻟ ْﻔﺎِﺳِﻘﯿَﻦ‪ /108 -‬ﻣﺎﺋﺪه( و )َو ﯾُِﻀﱡﻞ اﻟﻠﱠُﻪ اﻟﱠﻈﺎﻟ ِِﻤﯿَﻦ َو َﯾْﻔَﻌُﻞ اﻟﻠﱠُﻪ ﻣﺎ َﯾﺸﺎُء‪-‬‬
‫‪ /27‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ( ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺸﯿﺖ ﺣّﻖ و ﺧﻮاﺳﺖ و اراده او در اﻣﻮري ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ ﺑﻌﺪ از ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻮدن ﻣﻘّﺪﻣﺎت و زﻣﯿﻨﻪ آﻧﻬﺎ از ﻃﺮف‬
‫ﺧﻮد اﻧﺴﺎﻧﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬زوال اﻟّﺸﻤﺲ و ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺟﻬﺘﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺛﺒﺎﺗﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را در ﺑﺎره ﺧﻮرﺷـﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻋﺘﻘﺎدﺷﺎن ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ در ﻧﯿﻤﺮوز ﺧﻮرﺷﯿﺪ در وﺳﻂ آﺳﻤﺎن ﺛﺒﺎﺗﯽ دارد و ﻟﺬا‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻗﺎم ﻗﺎﺋﻢ اﻟّﻈﻬﯿﺮة و ﺳﺎر اﻟﻨﻬﺎر‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﺳﺮ ﻇﻬﺮ ﺷﺪ و ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﯾﺎ ﻧﯿﻢ روز ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و روز ﮔﺸﺖ(‪.‬‬
‫و‪ -‬زاﻟﻪ ﯾﺰﯾﻠﻪ زﯾﻼ‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زال زواﻟﻬﺎ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺣﺮﮐﺘﺶ )ﺣﯿﺎت و ﺛﺒﺎﺗﺶ( را ﺧﺪاوﻧﺪ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮد‪.‬‬
‫اﻟّﺰوال‪ :‬ﺗﺼّﺮف و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ اﺳﺖ و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺒﺎرت ﻓﻮق ﻣﺜﻞ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫اﺳﮑﺖ اﻟﻠّﻪ ﻧﺎﻣﺘﻪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ او را ﺑﻤﯿﺮاﻧﺪ‪) ،‬ﻧﺎﻣﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻨﺒﺶ و ﺣﺲ و ﺣﯿﺎت(‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اذا ﻣﺎ رأﺗﻨﺎ ﻣﻨﻬﺎ زوﯾﻠﻬﺎ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ را دﯾﺪ‪ ،‬از ﺗﺮس از ﺟﺎي رﻓﺖ و ﭘﺮﯾﺸﺎن ﺷﺪ(‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﺼﺮاع ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‪ -‬زال‪ -‬را ﻣﺘﻌّﺪي ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زواﻟﻬﺎ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺮ ﻣﺼﺪر ﺑﻮدن اﺳﺖ )ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺮﮐﺘﺶ و ﺟﻨﺒﺸﺶ(‪.‬‬
‫)َﺗَﺰّﯾﻠُﻮا‪ (:‬ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در آﯾﻪ‪َ) :‬ﻓَﺰﯾﱠﻠْﻨـﺎ ﺑَﯿَْﻨُﻬْﻢ‪ /28 -‬ﯾـﻮﻧﺲ( ﮐﻪ ﺑﺮ زﯾـﺎدﺗﯽ و ﺑﺴـﯿﺎري دﻻـﻟﺖ دارد‪ ،‬در ﻧﻈﺮ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ‪ -‬زﻟﺖ‪ -‬را ﻣﺘﻌـّﺪي ﺑﺪاﻧـﺪ ﻣﺜـﻞ‪ -‬ﻣﺰﺗﻪ و‬
‫ﻣّﯿﺰﺗﻪ‪) -‬ﺟـﺪاﯾﺶ ﮐﺮدم و از ﻣﯿﺎن ﻫﻤﻪ ﺗﻤﯿﺰش دادم و ﺷـﻨﺎﺧﺘﻤﺶ( اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪) :‬ﻣﺎ زال( و ﻻ ﯾﺰال ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮص ﺟﻤﻼت‬
‫و ﻋﺒﺎرات اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﮐﺎن در رﻓﻊ اﺳﻢ ﺟﻤﻠﻪ و ﻧﺼﺐ ﺧﺒﺮ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﺻﻠﺶ )ﯾﺎﺋﯽ( اﺳﺖ )ﯾﻌﻨﯽ زال ﯾﺰﯾﻞ( ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫زّﯾﻠﺖ‪ -‬ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ ﻣﺜﻞ ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﻣﺎ ﺑﺮﺣﺖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و داﺋﻢ ﺑﻮدم‪ ،‬اﺳﺖ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ‪:‬‬
‫)َو ﻻ َﯾﺰاﻟ ُﻮَن ُﻣْﺨَﺘﻠِِﻔﯿَﻦ‪ /118 -‬ﻫﻮد( )ﻫﻤﻮاره ﭘﺮاﮐﻨﺪه و ﻣﺨﺘﻠﻔﻨﺪ( و در آﯾﺎت‪:‬‬
‫)ﻻ َﯾﺰاُل ﺑ ُﻨْﯿﺎﻧُُﻬُﻢ »‪ /110 -«1‬ﺗﻮﺑﻪ( و )ﻻ َﯾﺰاُل اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﮐَﻔُﺮوا‪ /31 -‬رﻋﺪ( و )َﻓﻤﺎ ِزﻟ ْﺘُْﻢ ﻓِﯽ َﺷﱟﮏ‪ /34 -‬ﻏﺎﻓﺮ(‪.‬‬
‫ﺻﺤﯿـﺢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎ زال زﯾـﺪ اﻟّﺎ ﻣﻨﻄﻠﻘﺎ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻣﺎ ﮐﺎن زﯾﺪ اﻟّﺎﻣﻨﻄﻠﻘﺎ زﯾﺮا زال ﺣﮑﻢ ﻧﻔﯽ را دارد و ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫ﺛﺒﺎت اﺳﺖ و ﺣﺮوف )ﻣﺎ( و )ﻻ( ﻧﯿﺰ در ﺣﮑﻢ ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ در‪ -‬ﻣﺎ زال‪ -‬ﻧﻔﯽ در ﻧﻔﯽ ﯾﺎ ﺟﻤﻊ دو ﻣﻨﻔﯽ ﺣﮑﻢ اﺛﺒﺎت و ﻣﺜﺒﺖ را دارد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪:‬‬
‫ﻣـﺎ زال در ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﮐـﺎن‪ -‬و در ﻣﻌﻨﯽ اﺛﺒـﺎت ﻋﻤـﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﺎن زﯾـﺪ اﻻ ﻣﻨﻄﻠﻘﺎ‪ .‬ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﻣﺎ زال زﯾـﺪ اﻟّﺎ‬
‫ﻣﻨﻄﻠﻘﺎ‪ -‬ﻫﻢ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫( ) )زﯾﻦ( ]زﯾﻦ[‪ ..... :‬ص ‪167 :‬‬
‫اﻟّﺰﯾﻨـﮥ اﻟﺤﻘﯿﻘـﮥ‪ :‬زﯾﻨﺖ اﺻـﻠﯽ و راﺳﺘﯿﻦ ﯾـﺎ آن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴـﺎن را در ﻫﯿـﭻ ﯾـﮏ از ﺣﺎﻻـﺗﺶ ﻧﻪ در دﻧﯿـﺎ و ﻧﻪ در آﺧﺮت آﻟﻮده و‬
‫ﻧﺎﭘﺎك ﻧﻤﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ آراﺳـﺘﮕﯽ ﻇـﺎﻫﺮي‪ ،‬ﺑﺎﻃﻨﯽ‪ ،‬دﻧﯿﻮي‪ ،‬اﺧﺮوي‪ ،‬ﻓﮑﺮي‪ ،‬اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬اﯾﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ و ﺑﺎﻻﺧﺮه زﯾﻨﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﻤﺎل رﻓﺘﻦ و‬
‫در ﺟﻬﺖ ﮐﻤﺎل ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻮدن در ﻫﻤﻪ اﺑﻌﺎد وﺟﻮدي(‪.‬‬
‫و اّﻣﺎ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻏﯿﺮ از ﺣﺎﻟﺘﯽ دﯾﮕﺮ زﯾﻨﺖ دﻫـﺪ و آراﺳـﺘﻪ دارد از ﯾﮏ ﺟﻬﺖ در ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ ﺷـﯿﻦ »‪ «2‬ﯾﺎ )زﺷﺘﯽ(‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬در ﺑﺎره ﭘﺎﯾﻪﻫﺎ و ﺑﻨﯿﺎن ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﺤﮑﻢ ﻣﺴـﺠﺪ ﺿﺮار اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮوﻫﯽ دو ﭼﻬﺮه ﺑﺮاي اﻧﺤﺮاف ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻤﺎن ﻣﺴـﺠﺪي ﮐﻪ ﺑﻨﯿﺎﻧﺶ ﺑﺮ ﺗﻘﻮي ﻧﻬﺎده ﺷﺪه‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ و ﻧﻤﺎز اﻗﺎﻣﻪ ﮐﻨﯽ‪ ،‬زﯾﺮا در‬
‫آﻧﺠﺎ ﻣﺮداﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ دوﺳﺖ دارﻧﺪ ﭘﺎﮐﯿﺰه ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﺎن و ﭘﺎﮐﯿﺰه ﺧﻮﯾﺎن را دوﺳﺖ ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫ﺑﻨﯿﺎن ﻣﺴﺠﺪ ﺿﺮار ﺑﺮ ﭘﺮﺗﮕﺎﻫﯽ ﺳﺴﺖ و ﻓﺮو رﯾﺨﺘﻦ در آﺗﺶ دوزخ اﺳﺖ )َو اﻟﻠﱠُﻪ ﻻ َﯾْﻬِﺪي اﻟ َْﻘْﻮَم اﻟﱠﻈﺎﻟ ِِﻤﯿَﻦ‪ /109 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫و ﺳـﭙﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻻ َﯾﺰاُل ﺑ ُﻨْﯿﺎﻧُُﻬُﻢ اﻟ ﱠِﺬي ﺑََﻨْﻮا ِرﯾَﺒًﮥ ﻓِﯽ ﻗُﻠُﻮﺑ ِِﻬْﻢ ِإﻟ ﱠﺎ َأْن َﺗَﻘﱠﻄَﻊ ﻗُﻠُﻮﺑ ُُﻬْﻢ َو اﻟﻠﱠُﻪ َﻋﻠِﯿٌﻢ َﺣِﮑﯿٌﻢ‪ /110 -‬ﺗﻮﺑﻪ( اﺳﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ و‬
‫ﺑﻨﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻣﺎﯾﻪ ﺗﺮدﯾﺪ و اﺿﻄﺮاب دﻟﻬﺎي آﻧﻬﺎﺳﺖ ﺗﺎ دﻟﻬﺎﺷﺎن ﭘﺎره ﭘﺎره ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ داﻧﺎ و ﺣﮑﯿﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬و در رواﯾﺘﯽ از اﻣﺎﻣـﺎن )ع( آﻣـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ آﯾﻨـﺪﮔﺎن‪ ،‬و ﻣﻨﺴﻮﺑﯿﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻧـﺪان اﻫﻞ ﺑﯿﺖ و ﻓﺮﻣﻮدهاﻧـﺪ‪) :‬ﮐﻮﻧﻮا ﻟﻨﺎ زﯾﻨﺎ و ﻻ‬
‫ﺗﮑﻮﻧﻮا ﻟﻨﺎ ﺷﯿﻨﺎ( در ﮐﺮدار و ﮔﻔﺘﺎر و اﻧﺪﯾﺸﻪﺗﺎن ﻃﻮري ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ آراﺳﺘﮕﯽ‬
‫وﻟﯽ زﯾﻨﺖ در ﮐﻮﺗﺎه ﺳﺨﻦ ﺑﺮ ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬زﯾﻨﺖ و آراﯾﺶ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻢ و اﻋﺘﻘﺎدات ﻧﯿﮑﻮ )ﺑﺎورﻫﺎي درﺳﺖ(‪.‬‬
‫‪ -2‬زﯾﻨﺖ ﺑﺪﻧﯽ ﻣﺜﻞ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪي و ﺑﻠﻨﺪي ﻗﺎﻣﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬زﯾﻨﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﭼﯿﺰي ﺟﺪا از اﻧﺴﺎن ﻣﺜﻞ ﻣﺎل و ﻣﻘﺎم‪.‬‬
‫ﭘﺲ آﯾﻪ )َﺣﺒﱠَﺐ ِإﻟَﯿُْﮑُﻢ اﻟ ِْﺈﯾﻤﺎَن َو َزﯾﱠَﻨُﻪ ﻓِﯽ ﻗُﻠُﻮﺑ ُِﮑْﻢ‪ /7 -‬ﺣﺠﺮات( )اﯾﻤﺎن را ﻣﺤﺒﻮﺑﺘﺎن ﮔﺮداﻧﯿﺪ و آن را در دﻟﻬﺎﺗﺎن ﺑﯿﺎراﺳﺖ و اّﻣﺎ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ‬
‫و ﻋﺼـﯿﺎن را در ﻧﻈﺮ ﺷـﻤﺎ و ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﮑﺮوه ﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﻮدﺗﺎن رﺷﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪ و راﻫﯿﺎﻓﺘﮕﺎﻧﯿﺪ( اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ در آﯾﻪ آراﺳﺘﮕﯽ و زﯾﻨﺖ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ‪َ) :‬ﻣْﻦ َﺣﱠﺮَم ِزﯾَﻨـَﮥ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /32 -‬اﻋﺮاف( ﺑﻪ زﯾﻨﺖ و آراﯾﺶ ﻣﺎّدي ﺣﻤﻞ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ رواﯾﺖ ﺷـﺪه ﮔﺮوﻫﯽ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا را‬
‫ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻃﻮاف ﻫﻤﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ آﯾﻪ ﻓﻮق از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﻬﯽ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀـﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﺑﻠﮑﻪ زﯾﻨـﺘﯽ ﮐﻪ در آﯾﻪ ﻓﻮق ﯾـﺎد ﺷـﺪه اﺳﺖ اﺷـﺎره ﺑﻪ ﮐﺮاﻣـﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آﯾﻪ‪ِ) :‬إﱠن َأْﮐَﺮَﻣُﮑْﻢ ِﻋﻨْـَﺪ اﻟﻠﱠِﻪ َأﺗ ْﻘـﺎُﮐْﻢ‪/13 -‬‬
‫ﺣﺠﺮات( آﻣﺪه اﺳﺖ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫و زﯾﺘﻪ اﻟﻤﺮء ﺣﺴﻦ اﻷدب‪ :‬آراﯾﺶ ﻣﺮد‪ ،‬ادب و رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮑﻮي اوﺳﺖ‪.‬‬
‫در آﯾﻪ‪َ) :‬ﻓَﺨَﺮَج َﻋﻠﯽ َﻗْﻮﻣِِﻪ ﻓِﯽ ِزﯾَﻨﺘِِﻪ‪ /79 -‬ﻗﺼﺺ( اﺷﺎره ﺑﻪ زﯾﻨﺖ دﻧﯿﺎﯾﯽ از ﻣﺎل و ﻣﺘﺎع و ﺟﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫زاﻧﻪ ﮐﺬا و )َزّﯾَﻨُﻪ( وﻗﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﯿﮑﯽ در ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدارش را آﺷﮑﺎر ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺗﺰﯾﯿﻦ را‪:‬‬
‫‪ -1‬در ﻣﻮاﺿﻌﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬و در ﺟﺎﻫﺎﺋﯽ ﺑﻪ ﺷﯿﻄﺎن‪.‬‬
‫‪ -3‬و در ﺑﻌﻀﯽ اوﻗﺎت ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ آن ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﻮد‪ ،‬ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫آرﯾﺪ‪ ،‬و ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺧﻮر ﻣﻼﻣﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي ﻣﺎ وﺳﯿﻠﻪ ﻣﺬّﻣﺖ ﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫اّﻣﺎ ﻗﺴـﻤﺖ اّول ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ دادﻫﺎﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﮔﻔﺘﮕﻮ در اﯾﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َزﯾﱠَﻨُﻪ ﻓِﯽ ﻗُﻠُﻮﺑ ُِﮑْﻢ‪ /7 -‬ﺣﺠﺮات( و ﻧﯿﺰ در ﺑﺎره‬
‫ﮐﻔﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬زﯾﱠﻨﱠﺎ ﻟَُﻬْﻢ َأْﻋﻤﺎﻟَُﻬْﻢ‪ /4 -‬ﻧﻤﻞ( و )َزﯾﱠﻨﱠﺎ ﻟ ُِﮑﱢﻞ ُأﱠﻣٍﮥ َﻋَﻤَﻠُﻬْﻢ‪ /108 -‬اﻧﻌﺎم( ﻗﺴﻤﺖ دّوم‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻮدن ﺑﻪ ﺷﯿﻄﺎن آﯾﻪ‪ِ) :‬إْذ‬
‫َزﯾﱠَﻦ ﻟَُﻬُﻢ اﻟﱠﺸﯿْﻄـﺎُن َأْﻋﻤﺎﻟَُﻬْﻢ‪ /48 -‬اﻧﻔـﺎل( و )ﻟَُﺄَزﯾﱢَﻨﱠﻦ ﻟَُﻬْﻢ ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض‪ /39 -‬ﺣﺠﺮ( ﮐـﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﻔﻌـﻮل ذﮐﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ زﯾﺮا ﻣﻌﻨﯽ آن‬
‫ﻓﻬﻤﯿـﺪه ﻣﯽﺷـﻮد )اﺷـﺎره ﺑـﻪ ﻣـﻮاردي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﻈﺮ اﻧﺴـﺎن ﺟـﺎذب و زﯾﺒـﺎﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻦ ﺟـّﺬاﺑﯿﺖ و ﮐﺸـﺶ آدﻣﯽ را از ﺣﻘـﺎﯾﻖ دور‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ( )ُزﯾﱢَﻦ ﻟ ِﻠﻨﱠﺎِس ُﺣﱡﺐ اﻟﱠﺸَﻬﻮاِت‪ /14 -‬آل ﻋﻤﺮان( و )ُزﯾﱢَﻦ ﻟَُﻬْﻢ ُﺳﻮُء َأْﻋﻤﺎﻟ ِِﻬْﻢ‪ /3 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫و )ُزﯾﱢَﻦ ﻟ ِﻠﱠِﺬﯾَﻦ َﮐَﻔُﺮوا اﻟ َْﺤﯿﺎُة اﻟـﱡﺪﻧ ْﯿﺎ‪ /212 -‬ﺑﻘﺮه( و )َزﯾﱠَﻦ ﻟ َِﮑﺜِﯿٍﺮ ﻣَِﻦ اﻟ ُْﻤْﺸـ ِﺮِﮐﯿَﻦ َﻗﺘَْﻞ َأْوﻻِدِﻫْﻢ ُﺷـ َﺮﮐﺎُؤُﻫْﻢ‪ /137 -‬اﻧﻌﺎم( ﺗﻘﺪﯾﺮش اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺮﮐﺎﺋﺸﺎن ﮐﺸﺘﻦ اوﻻدﺷﺎن را ﺑﺮ اﯾﺸﺎن آراﺳﺘﻪ و ﻧﮑﻮ ﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در آﯾﺎت‪َ) :‬زﯾﱠﻨﱠﺎ اﻟﱠﺴﻤﺎَء اﻟﱡﺪﻧ ْﯿﺎ ﺑ َِﻤﺼﺎﺑ ِﯿَﺢ‪ /12 -‬ﻓّﺼﻠﺖ( و )ِإﻧﱠﺎ َزﯾﱠﻨﱠﺎ اﻟﱠﺴﻤﺎَء اﻟﱡﺪﻧ ْﯿﺎ ﺑ ِِﺰﯾَﻨٍﮥ اﻟ َْﮑﻮاِﮐِﺐ‪ /6 -‬ﺻﺎﻓﺎت(‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ‪َ) :‬و َزﯾﱠﻨﱠﺎﻫﺎ ﻟ ِﻠﻨﱠﺎِﻇِﺮﯾَﻦ‪ /16 -‬ﺣﺠﺮ( اﺷﺎره ﺑﻪ ﺳـﺘﺎرﮔﺎن آﺳﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ دﯾﺪه و ﭼﺸﻢ درك ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و آﻧﻬﺎ را ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم از‬
‫ﺧﺎص و ﻋﺎم ﻣﯽﺷﻨﺎﺳـﻨﺪ و ﻣﯽﻓﻬﻤﻨﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ زﯾﻨﺖ ﻣﻌﻘﻮل و ﺧﺮدﭘﺴﻨﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ وﯾﮋه ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺧﺎّﺻﺎن اﺳﺖ و‬
‫ﻫﻤﺎن اﺣﮑﺎم ﺳﯿﺮ و ﮔﺮدش ﺣﺮﮐﺖ ﺳﺘﺎرﮔﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﯾﻨﺖ دادن ﺧـﺪاي ﺑﺮاي اﺷـﯿﺎء و ﭘﺪﯾـﺪهﻫﺎي ﻋـﺎﻟﻢ ﮔﺎﻫﯽ اﺑـﺪاع و آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺑﯽ ﺳﺎﺑﻘﻪ آﻧﻬﺎ از ﻧﻈﺮ آراﺳـﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺸﺎن اﺳﺖ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎ‬
‫اﯾﺠـﺎد و ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ دادن ﺑﻪ آﻧﻬـﺎ )ﯾﻌﻨﯽ در اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤـﺎن ﺣـﺎﻟﺖ ﮐﻪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ آراﺳـﺘﻪاﻧﺪ و زﯾﺒﺎ و ﻫﻢ در اﯾﻨﮑﻪ آﻓﺮﯾﻨﺶ آﻧﻬﺎ ﺧﻮد از‬
‫ارزﺷـﻤﻨﺪي و آراﺳـﺘﮕﯽ ﺑﺮاي آﻧﻬـﺎﺳﺖ(‪ .‬و ﺗﺰﯾﯿﻦ دادن ﻣﺮدم ﺑﻪ ﭼﯿﺰي‪ ،‬ﻋﺒﺎرت از زر اﻧـﺪود ﮐﺮدن و ﻧﻘﺶ و ﻧﮕﺎر ﻧﻤﻮدن ﯾﺎ ﺑﺎ زﺑﺎن و‬
‫ﺳﺨﻦ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﺪح و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﭼﯿﺰي ﺑﺎ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﺎدش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ ﺑﺮﺗﺮ ﺷﻮد و رﻓﻌﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪170 :‬‬
‫»ﮐﺘﺎب اﻟﺴﯿﻦ« ‪ ...‬ص ‪170 :‬‬
‫) )ﺳﺒﺐ( ]ﺳﺒﺐ[‪ ..... :‬ص ‪170 :‬‬
‫اﻟّﺴﺒﺐ‪ :‬رﯾﺴﻤﺎﻧﯽ و ﻃﻨﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آن از درﺧﺖ ﺧﺮﻣﺎ ﺑﺎﻻ ﻣﯽروﻧﺪ و ﺟﻤﻊ آن‪ -‬اﺳﺒﺎب‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓﻠَْﯿْﺮَﺗُﻘﻮا ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْﺳﺒﺎِب‪ 10 -‬ص( ﮐﻪ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ‪َ) :‬أْم ﻟَُﻬْﻢ ُﺳﻠﱠٌﻢ َﯾْﺴَﺘِﻤُﻌﻮَن ﻓِﯿِﻪ‪ /38 -‬ﻃﻮر(‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬آﯾﺎ ﻧﺮدﺑﺎﻧﯽ‬
‫دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﺎﻻ ﻣﯽروﻧﺪ و ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎ ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ؟(‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ وﺳﯿﻠﻪ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﭼﯿﺰي دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﺳﺒﺐ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در آﯾﻪ‪َ) :‬و آَﺗﯿْﻨﺎُه ﻣِْﻦ ُﮐﱢﻞ َﺷْﯽٍء َﺳَﺒﺒًﺎ َﻓَﺄﺗ َْﺒَﻊ َﺳَﺒﺒًﺎ‪ /84 -‬ﮐﻬﻒ( )او را از ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺳﺒﺒﯽ دادﯾﻢ و او آن را دﻧﺒﺎل و ﭘﯿﺮوي ﮐﺮد(‪.‬‬
‫و ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ او را از ﻫﺮ ﭼﯿﺰي‪ ،‬ﺷـﻨﺎﺧﺘﯽ و وﺳـﯿﻠﻪاي داده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ ﺷﻮد و ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﯾﮑﯽ از‬
‫آن اﺳﺒﺎبﻫﺎ را ﭘﯽ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮ آن ﻣﺒﻨﺎ‪ ،‬ﺧﺪاي ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)ﻟََﻌﻠﱢﯽ َأﺑ ْﻠُ ُﻎ اﻟ َْﺄْﺳﺒﺎَب َأْﺳﺒﺎَب اﻟﱠﺴﻤﺎواِت‪ /36 -‬ﻏﺎﻓﺮ( »‪ «1‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺴﺎ ﮐﻪ وﺳﯿﻠﻪﻫﺎ و اﺳﺒﺎﺑﯽ ﮐﻪ در آﺳﻤﺎن ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ و ﺣﺎدث ﻣﯽﺷﻮد‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ازﻫﺮي در ذﯾﻞ آﯾﻪ‪َ) :‬و َﺗَﻘﱠﻄَﻌْﺖ ﺑ ِِﻬُﻢ اﻟ َْﺄْﺳﺒﺎُب‪ /166 -‬ﺑﻘﺮه( ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺳﺒﺎب‪ -‬در‬
‫ﺑ ﺸﻨ ﺎ ﺳﯿﻢ ‪.‬‬
‫)ﺳﺨﻦ ﻓﺮﻋﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ دﺳﺘﺮﺳﯽ ﯾﺎﺑﻢ و ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻣﻮﺳﯽ ﻣّﺪﻋﯽ آﻧﺴﺖ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﻨﻢ(‪.‬‬
‫ﺳﺒﺐ‪ :‬دﺳﺘﺎر و ﻋّﻤﺎﻣﻪ و ﻣﻘﻨﻌﻪ و دﺳﺘﺎر ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻪ در ﺑﻠﻨﺪي ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫__________________________________________________‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﻮﻧﺪ دوﺳﺘﯽ و ﻣﺤّﺒﺖ در دﻧﯿﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ زﯾﺪ اﻧﺼﺎري ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻨﺎزل را ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ و در آﯾﺎت‪) :‬ﻟََﻌﻠﱢﯽ َأﺑ ْﻠُ ُﻎ اﻟ َْﺄْﺳـ ﺒﺎَب‪ /36 -‬ﻏﺎﻓﺮ( و )َأْﺳﺒﺎَب‬
‫اﻟﱠﺴﻤﺎواِت‪ /37 -‬ﻏﺎﻓﺮ(‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺳـﺒﺎب در اﯾﻦ آﯾﺎت ﯾﻌﻨﯽ راﻫﻬﺎي ﻧﻔﻮذي ﺑﻪ آﺳـﻤﺎﻧﻬﺎ‪ .‬اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪة ﻫﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳـﺒﺐ ﻫﺮ رﯾﺴـﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﭘﺎﺋﯿﻦ‬
‫آوﯾﺨﺘﻪ ﺷﻮد‪) .‬ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟﻠّﻐﻪ‪.(314 /12 -‬‬
‫اﻟّﺪﻫﺮ ﺳﺒﺎﺑﻮن‪ :‬روزﮔﺎر ﻣﺘﻐﯿﺮ و دﮔﺮﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺒﻨﺴﺐ و ﺳﺒﺎﺳﺐ‪ :‬ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﻬﺎي دور و ﮐﻮﯾﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺴـﯿﺎر ارزﺷـﻤﻨﺪي در ذﯾﻞ اﯾﻦ واژه در ﻣﺂﺧـﺬ ﻣﺘﻌّﺪدي ﻧﺜﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ )و ﻓﯽ اﻟﺤﺪﯾﺚ اﺑﯽ اﻟّﻠﻪ ان ﯾﺠﺮي اﻻﺷـﯿﺎء اﻟّﺎ ﺑﺎﻻﺳـﺒﺎب‬
‫ﻓﺠﻌﻞ ﻟﮑّﻞ ﺷـﯽء ﺳـﺒﺒﺎ و ﻟﮑّﻞ ﺳﺒﺒﺎ ﺷﺮﺣﺎ ﻋﻠﻤﺎ و ﻟﮑّﻞ ﺷﺮﺣﺎ ﻋﻠﻤﺎ و ﻟﮑﻞ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺎﺑﺎ ﻧﺎﻃﻘﺎ و ﻗﯿﻞ ﻓﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮه اﻟّﺸﯽء‪ :‬دﺧﻮل اﻟﺠّﻨﮥ و اﻟّﺴﺒﺐ‬
‫اﻟّﻄﺎﻋﮥ و اﻟّﺸﺮح‪ ،‬اﻟّﺸﺮﯾﻌﮥ و اﻟﻌﻠﻢ‪ ،‬رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ و ﺑﺎﺑﺎ اﻣﺎم ﻣﻦ اﺋّﻤﻪ اﻟﻬﺪي(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ و اﺷـﯿﺎء ﻋﺎﻟﻢ را ﺑﺪون اﺳﺒﺎب ﺟﺎري ﻧﺴﺎﺧﺘﻪ ﭘﺲ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺳﺒﺒﯽ و ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺳﺒﺒﯽ ﺷﺮﺣﯽ و ﺑﺮاي ﻫﺮ‬
‫ﺷﺮﺣﯽ ﻋﻠﻤﯽ و ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻋﻠﻢ و داﻧﺸﯽ ﺑﺎ ﺑﯽ ﯾﺎ راﻫﯽ ﮔﻮﯾﺎ ﯾﺎ ﻧﺎﻃﻖ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺗﻔﺴـﯿﺮ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬ﺷـﯽء‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ در آﻣﺪن و ﯾﺎ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺳـﻌﺎدت دو ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺳـﺒﺐ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺧﺪا‪ ،‬ﺷـﺮح‪ :‬دﯾﻦ و ﺷـﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻢ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪاي‪ ،‬ﺑﺎﺑﺎ‪ :‬اﻣﺎﻣﯽ ﻫﺪاﯾﺘﮕﺮ )ﮐﺎﻓﯽ ‪ -183 /1‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪ (80 /2‬در‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ دﯾﮕﺮ در ﻣﻮرد ﻓﺮزﻧﺪ و ﭘﺪر ﻫﺴﺖ ﮐﻪ‪) :‬ﻻ ﺗﻤﺸـﯿﻦ اﻣﺎم اﺑﯿﮏ و ﻻ ﯾﺠﻠﺲ ﻗﺒﻠﻪ و ﻻ ﺗﺪﻋﻪ ﺑﺎﺳﻤﻪ و ﻻ ﺗﺴﺘﺴﺐ ﻟﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ‬
‫ﭘﺪرت راه ﻣﺮو و ﻗﺒﻞ از او ﻣﻨﺸﯿﻦ و ﭘﺪرت را ﺑﺎ اﺳﻤﺶ ﺻﺪا ﻣﺰن و او را ﻧﺎﺳﺰا ﻣﮕﻮ‪.‬‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر دﯾﮕﺮي دﺷﻨﺎم دﻫﯽ و او را ﻫﻢ ﭘﺪر ﺗﻮ را ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اﺑﻦ اﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪) :‬اّن ﻣﻦ اﮐﺒﺮ اﻟﮑﺒﺎﺋﺮ ان ﺗﺴّﺐ اﻟّﺮﺟﻞ واﻟﺪﯾﻪ ﻗﯿﻞ و ﮐﯿﻒ ﯾﺴّﺐ واﻟﺪﯾﻪ؟ ﻗﺎل ﯾﺴّﺐ اﺑﺎ‬
‫اﻟّﺮﺟﻞ ﻓﺴّﺐ اﺑﺎه و ﯾﺴّﺐ اّﻣﻪ ﻓﯿﺴّﺐ اّﻣﻪ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از ﮔﻨﺎﻫـﺎن ﺑﺰرگ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴـﯽ ﭘـﺪر ﺧـﻮد را ﻧﺎﺳـﺰا ﮔﻮﯾـﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪ ﭼﻪ ﻃﻮر ﮐﺴـﯽ ﺑﻪ ﭘـﺪر ﺧﻮد ﻧﺎﺳـﺰا ﮔﻮﯾـﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪي ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﭘﺪر و ﻣﺎدر دﯾﮕﺮي را دﺷﻨﺎم دﻫﺪ و او ﻫﻢ ﻫﻤﯿﻨﮑﺎر را ﺑﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫و در ﺣـﺪﯾﺜﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪) :‬ﺳّﺐ اﻟﻤﺴـﻠﻢ ﻓﺴﻮق و ﻗﺘﻠﻪ ﮐﻔﺮ( ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺤﺶ دادن ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﻓﺴﻖ اﺳﺖ و ﮐﺸـﺘﻦ او ﮐﻔﺮ‪ .‬و در ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ )اﻟﻤﯿﺮاث ﻣﻦ ﺟﻬﮥ اﻟّﺴﺒﺐ( ﻣﺜﻞ ﻫﻤﺴﺮي و ﻧﮑﺎح ﻧﻪ از ﺟﻬﺖ دوﺳﺘﯽ و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‪.‬‬
‫ﺳﺐ‪ :‬ﭘﺎرﭼﻪ و ﺳـﺒﻮت‪ :‬ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي ﻧﺎزك‪ ،‬ﺳـﺒﺎﺋﺐ‪ :‬ﭘﺎرﭼﻪ ﮐﺘﺎﻧﯽ و در ﺣﺪﯾﺜﯽ دﯾﮕﺮ‪) :‬ﻟﯿﺲ ﻓﯽ اﻟّﺴﺒﻮب زﮐﺎة( ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي ﮐﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﻏﯿﺮ ﺗﺠﺎرت ﺑﺎﺷﺪ زﮐﺎت ﻧﺪارد‪) .‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب ‪ -456 /1‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ‪.(80 /2‬‬
‫رﯾﺴـﻤﺎن )ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﻨﯽ اﺻـﻠﯽ واژه( و ﻫﻤﯿﻦ ﻃﻮر راه روﺷﻦ و ﻓﺮاخ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ واژه‪ -‬ﺳﺒﺐ‪ -‬ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻞ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻧﻤﻮدن راه روﺷﻦ‬
‫ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ رﯾﺴﻤﺎن و ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻪ ﺑﺮﯾﺪه ﺷﺪه و ﻣﺤﺪود )ﭼﻮن ﻫﺮ راﻫﯽ را ﻧﯿﺰ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫)اﻟّﺴﺐ‪ (:‬ﻧﺎﺳـﺰا و دﺷـﻨﺎم دردﻧـﺎك و زﺷﺖ‪ ،‬در آﯾﻪ‪َ) :‬و ﻻ َﺗُﺴـ ﱡﺒﻮا اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﯾـْﺪُﻋﻮَن ﻣِْﻦ ُدوِن اﻟﻠﱠِﻪ َﻓَﯿُﺴـ ﱡﺒﻮا اﻟﻠﱠَﻪ َﻋـ ْﺪوًا ﺑ َِﻐﯿِْﺮ ِﻋﻠٍْﻢ‪ /108 -‬اﻧﻌﺎم(‪،‬‬
‫ﺳﺒﺐ ﮐﺮدن ﻣﺸـﺮﮐﯿﻦ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻧﻪ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺻـﺮاﺣﺖ ﻧﺎﺳـﺰا ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻘﯽ ﺑﻪ ﯾﺎدآوري ﻧﺎم ﺧﺪاي‬
‫ﭘﺮدازﻧﺪ ﮐﻪ او را ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺳـﺰاوار او ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در آن ﺳـﺨﻨﺎن ﻧﺎروا آﻧﻘﺪر ﻟﺠﺎﺟﺖ و ﮔﺴﺘﺎﺧﯽ ﻣﯽورزﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﮐﺎر ﺑﻪ ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﻣﯽﮐﺸﺪ و در ذﮐﺮ ﺧﺪا ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖﻫﺎﯾﯽ ﻧﺎروا ﻣﯽرﺳﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ از آﻧﻬﺎ ﻣﻨّﺰه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻤﺎ ﮐﺎن ذﻧﺐ ﺑﻨﯽ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﺄن ﺳّﺐ ﻣﻨﻬﻢ ﻏﻼﻣﺎ ﻓﺴﺐ‬
‫ﺑﺎﺑﯿﺾ ذي ﺷﻄﺐ ﻗﺎﻃﻊ ﯾﻘّﺪ اﻟﻌﻈﺎم و ﯾﺒﺮي اﻟﻘﺼﺐ »‪«1‬‬
‫و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺷﺎﻋﺮ دﯾﮕﺮ آﮔﺎﻫﯽ داده اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫و ﻧﺸﺘﻢ ﺑﺎﻻﻓﻌﺎل ﻻ ﺑﺎﻟّﺘﮑّﻠﻢ ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﻣﺎ ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﺳﺒﺐ و ﺷﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﻧﻪ ﺑﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ(‪.‬‬
‫اﻟّﺴﺐ‪ :‬ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﺋﯽ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻋﺒﺪ اﻟّﺮﺣﻤﻦ ﺣﺴﺎن(‪:‬‬
‫ﻻ ﺗﺴّﺒّﻨﯽ ﻓﻠﺴﺖ ﺑﺴّﺒﯽ اّن ﺳّﺒﯽ ﻣﻦ اﻟّﺮﺟﺎل اﻟﮑﺮﯾﻢ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻏﺎﻟﺐ اﺷـﻌﺎري ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ ﮐﺘﺎب آﻣﺪه اﺳﺖ در ﻣﺘﻮن دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎ رواﯾﺎت و ﮐﻠﻤﺎت و اﻋﺮاﺑﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺷـﻌﺮ ﻓﻮق ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﻧﺒﺮد ﮐﺮدن و ﻫﺠﻮ ﻧﻤﻮدن ﭘﺪر ﻓﺮزدق و ﺳﺤﯿﻢ ﺑﻦ وﺳﯿﻞ در ﭘﯽ ﮐﺮدن ﻋﺮﻗﻮب ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺸﺖ ﭘﻨﺠﻪ ﺷﺘﺮان ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﺮد ﻓﺮزدق را‬
‫ﺑﻪ ﺑﺨﻞ ﻧﺴﺒﺖ داد و او را ﻫﻢ ﻋﺮﻗﻮب ﺻﺪ ﺷﺘﺮ را ﭘﯽ ﮐﺮد و ﺻﺤﯿﺢ ﺷﻌﺮ ﻓﻮق ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪-1‬‬
‫ﻓﻤﺎ ﮐﺎن ذﻧﺐ ﺑﻨﯽ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﺎن ﺳﺒﺐ ﻣﻨﻬﻢ ﻏﻼم ﻓﺴﺐ ‪-2‬‬
‫ﺑﺎﺑﯿﺾ ذي ﺷﻄﺐ ﺑﺎﺗﺮ ﯾﻘﻆ اﻟﻌﻈﺎم و ﯾﺒﺮي اﻟﻌﺼﺐ‬
‫‪ -1‬ﮔﻨﺎه ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻨﯽ ﻣﺎﻟﮏ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻧﻮﺟﻮاﻧﯽ از اﯾﺸﺎن ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ و آﻧﻬﻢ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﮐﺮد‪.‬‬
‫‪ -2‬اّﻣﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮي ﺗﯿﺰ و ﺑّﺮﻧﺪه ﮐﻪ اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎ را دو ﻧﯿﻢ ﻣﯽﮐﺮد و ﻋﺼﺐ را ﺣّﺴﺎس و ﺗﯿﺰ‪.‬‬
‫ﺷﻌﺮ از ذو اﻟﺨﺮق اﻟّﻄﻬﻮي اﺳﺖ ﺷﻤﺸـﯿﺮ را ﻫﻢ‪ -‬اﺳـﺒﺎب اﻟﻌﺮاﻗﯿﺐ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺘﺮ را ﺑﻪ ﺳـﺮﻋﺖ ﭘﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ )ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟﻠّﻐﻪ‬
‫‪ -313 /12‬ﻟﺲ ‪.(455 /1‬‬
‫)ﻣﺮا ﺳﺨﺖ دﺷﻨﺎم ﻣﺪه‪ ،‬ﺗﻮ ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻮي ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺘﯽ زﯾﺮا ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻮﺋﯽ ﻣﻦ از ﻣﺮدان ﺑﺨﺸﻨﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫اﻟّﺴّﺒﮥ‪ :‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺳّﺐ و دﺷﻨﺎم ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻨﺎﯾﻪ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭘﺸﺖ و دﺑﺮ‪ ،‬اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﻣﺜﻞ‪ -‬ﺳّﺒﮥ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﺳﻮأة‪-‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻮرت و ﻋﻤﻞ زﺷﺖ زﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟـّﺴ ّﺒﺎﺑﮥ‪ -‬اﻧﮕﺸﺖ ﮐﻨـﺎري‪ ،‬اﻧﮕﺸﺖ اﺑﻬـﺎم و از داﺧـﻞ دﺳﺖ‪ ،‬اﻧﮕﺸﺖ دّوم ﺳـّﺒﺎﺑﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮﻗﻊ دﺷـﻨﺎم دادن ﺑﺎ آن اﻧﮕﺸﺖ ﺑﻪ ﻃﺮف‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ ﻧﺎﻣﯿﺪن ﻫﻤﺎن اﻧﮕﺸﺖ ﺑﻪ‪ -‬ﻣﺴّﺒﺤﮥ‪ -‬ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ در ﻣﻮﻗﻊ ﺗﺴﺒﯿﺢ ﮔﻔﺘﻦ ﺣﺮﮐﺖ دارد‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺒﺖ( ]ﺳﺒﺖ[‪ ..... :‬ص ‪173 :‬‬
‫اﺻﻞ ﺳﺒﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻄﻊ ﮐﺮدن و ﺑﺮﯾﺪن و از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﻋﺒﺎرت‪ -‬ﺳﺒﺖ اﻟّﺴﯿﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ راه و ﻣﺴﯿﺮ را ﻃّﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺳﺒﺖ ﺷﻌﺮه‪ :‬ﻣﻮﯾﺶ را ﭼﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺒﺖ اﻧﻔﻪ‪ :‬ﺑﯿﻨﯽاش را ﺑﺮ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻧﺎﻣﯿﺪن ﯾﻮم اﻟّﺴﺒﺖ )روز ﺷﻨﺒﻪ( ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ در روز ﯾﮑﺸﻨﺒﻪ آﻓﺮﯾﻨﺶ آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﯿﻦ را آﻏﺎز ﮐﺮده و ﭘﺲ‬
‫از ﺷـﺶ دوران )ﺳّﺘﻪ اّﯾﺎم( ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻗﺮآن ﯾﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ در روز ﺷﻨﺒﻪ ﺑﻌﺪ آن را ﻗﻄﻊ ﮐﺮد )اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺆﻟّﻒ‪ ،‬ﺑﺎ واژه ﻗﯿﻞ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪ در ﻣﻮرد ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﯾﻬﻮد ﮐﻪ در آﯾﺎت دﯾﮕﺮ ﻗﺮآن آﻣـﺪه اﺳﺖ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮔﺮ ﻧﻪ ﮐّﻞ ﯾﻮم ﻫﻮ ﻓﯽ ﺷﺎن‪ :‬آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺧﺪاي‪،‬‬
‫ﺗﺪاوم دارد(‪ .‬از اﯾﻦ روي آﺧﺮﯾﻦ روز‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻨﺒﻪ‪ -‬ﯾﻮم اﻟّﺴﺒﺖ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺒﺖ ﻓﻼن‪ :‬روز ﺷﻨﺒﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬ﯾْﻮَم َﺳﺒْﺘِِﻬْﻢ ُﺷﱠﺮﻋًﺎ‪ /163 -‬اﻋﺮاف( ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﯾﻌﻨﯽ روز ﭘﺎﯾﺎن ﮐﺎر‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬ﯾْﻮَم ﻻ َﯾْﺴﺒِﺘُﻮَن‪ /163 -‬اﻋﺮاف( روزي ﮐﻪ ﮐﺎر را ﺗﻤﺎم ﻧﻤﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﯾﺎ روزي ﮐﻪ در ﺷـﻨﺒﻪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻫﺮ دو اﺷﺎره ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫اﺳﺖ و آﯾﻪ‪ِ) :‬إﻧﱠﻤﺎ ُﺟِﻌَﻞ اﻟﱠﺴﺒُْﺖ‪ /124 -‬ﻧﺤﻞ( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪174 :‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ دﺳﺖ ﮐﺸـﯿﺪن از ﮐﺎر در آن روز‪ .‬و آﯾﻪ‪َ) :‬و َﺟَﻌﻠْﻨﺎ َﻧْﻮَﻣُﮑْﻢ ُﺳﺒﺎﺗًﺎ‪ /9 -‬ﻧﺒﺎ( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺧﻮاب را وﺳﯿﻠﻪ ﻗﻄﻊ و ﺗﻌﻄﯿﻠﯽ ﮐﺎرﺗﺎن ﻗﺮار دادﯾﻢ‬
‫و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ در آﯾﻪ‪) :‬ﻟ َِﺘْﺴُﮑﻨُﻮا ﻓِﯿِﻪ‪ /67 -‬ﯾﻮﻧﺲ( ﺗﺎ در ﺷﺐ ﺑﯿﺎراﻣﯿﺪ و آراﻣﺶ ﮔﯿﺮﯾﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺒﺢ( ]ﺳﺒﺢ[‪ ..... :‬ص ‪174 :‬‬
‫اﻟّﺴﺒﺢ‪ :‬ﮔﺬﺷﺘﻦ ﺑﺎ ﺷﺘﺎب در آب و ﻫﻮا اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺒﺢ ﺳﺒﺤﺎ و ﺳﺒﺎﺣﮥ‪ :‬ﺳﯿﺮ ﮐﺮد و ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺮاي ﻋﺒﻮر ﺳـﺮﯾﻊ ﺳـﺘﺎرﮔﺎن در ﻓﻀﺎ اﺳﺘﻌﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪َ) :‬و ُﮐﱞﻞ ﻓِﯽ َﻓَﻠٍﮏ َﯾْﺴَﺒُﺤﻮَن »‪ /33 -«1‬اﻧﺒﯿﺎء( و ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي دوﯾﺪن‬
‫اﺳﺐ‪ ،‬در آﯾﻪ‪َ) :‬و اﻟﱠﺴﺎﺑ ِﺤﺎِت َﺳﺒْﺤًﺎ‪ /3 -‬ﻧﺎزﻋﺎت(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬در ﺳـﻮره ﯾﺲ ﺑﻌـﺪ از ذﮐﺮ زﻣﯿـﻦ و آﻧﭽـﻪ در اوﺳﺖ و ﺑﻌـﺪ از ذﮐﺮ آﻓﺘـﺎب و ﻣـﺎه و ﻣﻨـﺎزل آﺳـﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪َ) :‬و ُﮐـ ﱞﻞ ﻓِﯽ َﻓَﻠٍﮏ‬
‫َﯾْﺴَﺒُﺤﻮَن‪ /40 -‬ﯾﺲ( ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﯾﮏ در ﻣﺪاري و داﯾﺮهاي ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺳﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ آﯾﻪ ﻟﻄﺎﯾﻔﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ اﺟﺮام آﺳﻤﺎﻧﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮔﻔﺘﺎر ﻣﺘﺄّﺧﺮﯾﻦ در ﻓﻠﮏ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﭘﻨﺪار ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن‬
‫ﮐﻪ اﺟﺮام ﻋﻠـﻮي را ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﯿـﺦ در ﭘﯿﮑﺮ اﻓﻼـك ﮐﻮﺑﯿـﺪه و ﺛـﺎﺑﺖ ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ و اﻧﺘﻘـﺎل آﻧﻬـﺎ را از ﺟـﺎي ﺧﻮد ﻣﻤﺘﻨﻊ ﻣﯽﺷـﻤﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ‬
‫ﺣﺮﮐﺘﺸـﺎن را ﺑﻪ ﺗﺒﻌّﯿﺖ ﺣﺮﮐﺖ اﻓﻼـك ﭘﻨﺪاﺷـﺘﻪاﻧﺪ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻓﺨﺮ رازي‪) :‬آﻧﭽﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻗﺮآن دﻻﻟﺖ دارد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد اﻓﻼك‬
‫ﺑﺮ ﺟﺎي ﺧﻮد اﯾﺴـﺘﺎده و ﺳـﺘﺎرﮔﺎن در آن ﮔﺮدش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﺎﻫﯽ در آب( و دﯾﮕﺮ ﺣﺮﮐﺖ زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ آﯾﻪ از‬
‫زﻣﯿﻦ و آﻧﭽﻪ در اوﺳﺖ ﯾـﺎد ﻧﻤﻮده و ﺑﻌـﺪ ﻟﻔﻆ‪ -‬ﮐّﻞ‪ -‬را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﮑﺮه آورده ﺗﺎ ﻣﺎه و ﺧﻮرﺷـﯿﺪ و زﻣﯿﻦ و ﺳـﺘﺎرﮔﺎن ﻫﻤﻪ را در ﺑﺮﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮ آﯾﻪ‪ -1 :‬آﻧﮑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از آﻧﻬﺎ و ﻫﻤﻪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﯾﺎد ﺷﺪ‪ ،‬در ﻓﻠﮑﯽ ﺷـﻨﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ -2 .‬آﻧﮑﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﻣﻄﻠﻘﺎ‬
‫در ﻓﻠﮏ ﺷﻨﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ‪ -‬ﮐّﻞ‪ -‬در آﯾﻪ‪ -‬زﻣﯿﻦ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫)اﻟﻬﯿﺌﮥ و اﻻﺳﻼم‪ 152 /‬و ‪.(153‬‬
‫وﻟﯽ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯽ داﻧﺎن اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي در ﮐﺘﺎب ﮔﺮان ﻗﺪر و ﺑﯽ ﻧﻈﯿﺮش ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫اّن اﻟّـﺬي ﯾﺮي ﻣﻦ دوران اﻟﮑﻮاﮐﺐ اﻧّﻤـﺎ ﻫﻮ دور اﻻـرض ﻻ دور اﻟﻔﻠﮏ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻣﯽآﯾـﺪ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ و ﻣﺎه و ﺳـﺘﺎرﮔﺎن‬
‫ﻫﻤﻪ در اﻃﺮاف زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ زﻣﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﺮدد ﻧﻪ ﻓﻠﮏ‪.‬‬
‫و ﺑﺎز ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اّن اﻻرض ﻣﺪورة ﮐﺘﺪوﯾﺮ اﻟﮑﺮة‪.‬‬
‫زﻣﯿﻦ ﻣﺴّﻄﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﮐﺮوي اﺳﺖ و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﺮه ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻋﻠﻤﺎء اﺳﻼم ﭘﯿﺸﺘﺎزان ﺗﺌﻮرﯾﻬﺎ و آﺛﺎر ﻋﻠﻤﯽ و ﻋﻤﻞ ﺗﻤﺎم ﻋﻠﻮم‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ از )ﭘﺰﺷﮑﯽ‪ ،‬ﺟﺮاﺣﯽ‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯽ‪ ،‬ﺳﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺷﻨﺎﺳﯽ(‪) .‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ‪ 16 /1‬و ‪.(17‬‬
‫و در ﻣﻮرد ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ و ﺷﺘﺎب رﻓﺘﻦ در ﮐﺎر‪ ،‬آﯾﻪ‪ِ) :‬إﱠن ﻟََﮏ ﻓِﯽ اﻟﻨﱠﻬﺎِر َﺳﺒْﺤًﺎ َﻃِﻮﯾًﻠﺎ‪ /7 -‬ﻣّﺰﻣﻞ(‪.‬‬
‫)ﺗﺴﺒﯿﺢ( ﻣﻨّﺰه داﻧﺴـﺘﻦ و ﺗﻨﺰﯾﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ و اﺻـﻠﺶ ﻋﺒﻮر و ﮔﺬﺷـﺘﻦ ﺑﺎ ﺷـﺘﺎب در ﭘﺮﺳﺘﺶ و ﻋﺒﺎدت ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺢ ﺑﺮاي‬
‫ﮐﺎر ﺧﯿﺮ ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ ﺑﺮاي دور ﮐﺮدن ﺷﺮ و ﺑﺪي‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫اﺑﻌﺪه اﻟّﻠﻪ‪ :‬ﺧﺪا دورش ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫واژه ﺗﺴﺒﯿـﺢ‪ :‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐّﻠﯽ در ﻋﺒﺎدات ﭼﻪ زﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭼﻪ ﻋﻤﻠﯽ و ﭼﻪ در ﻧّﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪ .‬در آﯾﻪ‪َ) :‬ﻓَﻠْﻮ ﻻ َأﻧﱠُﻪ ﮐﺎَن ﻣَِﻦ اﻟ ُْﻤـَﺴ ﺒﱢِﺤﯿَﻦ‪/43 -‬‬
‫ﺻﺎّﻓﺎت( ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ او از ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺑﻮد وﻟﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻪ ﻗﺴﻤﺖ )ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﻋﻤﻞ و ﻧّﯿﺖ( از ﻋﺒﺎدات ﺣﻤﻞ ﺷﻮد‪.‬‬
‫در آﯾﺎت‪َ) :‬و َﻧْﺤُﻦ ﻧَُﺴﺒﱢُﺢ ﺑ َِﺤْﻤِﺪَك‪ /30 -‬ﺑﻘﺮه( و )َﺳﺒﱢْﺢ ﺑ ِﺎﻟ َْﻌِﺸﱢﯽ‪ /41 -‬آل ﻋﻤﺮان( و )َﻓَﺴﺒﱢْﺤُﻪ َو َأْدﺑﺎَر اﻟﱡﺴُﺠﻮِد‪ /40 -‬ق(‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ‪) :‬ﻟَْﻮ ﻻ ﺗَُﺴﺒﱢُﺤﻮَن‪ /28 -‬ﻗﻠﻢ( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭼﺮا ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ و ﺳﭙﺎﺳـﺶ ﻧﻤﯽﮔﺰارﯾﺪ ﮐﻪ آن را ﺑﺮ اﺳﺘﺜﻨﺎء ﺣﻤﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ و اﺳﺘﺜﻨﺎء‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ان ﺷﺎء اﻟّﻠﻪ‪.‬‬
‫و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ‪ِ) :‬إْذ َأﻗَْﺴُﻤﻮا ﻟََﯿْﺼِﺮُﻣﻨﱠﻬﺎ ُﻣْﺼﺒِِﺤﯿَﻦ َو ﻻ َﯾْﺴَﺘﺜْﻨُﻮَن‪ /17 -‬ﻗﻠﻢ( دﻻﻟﺖ دارد‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪) :‬ﺗَُﺴـ ﺒﱢُﺢ ﻟَُﻪ اﻟﱠﺴﻤﺎواُت اﻟﱠﺴﺒُْﻊ َو اﻟ َْﺄْرُض َو َﻣْﻦ ﻓِﯿِﻬﱠﻦ َو ِإْن ﻣِْﻦ َﺷـ ْﯽٍء ِإﻟ ﱠﺎ ﯾَُﺴـ ﺒﱢُﺢ ﺑ َِﺤْﻤـ ِﺪِه َو ﻟِﮑْﻦ ﻻ َﺗْﻔَﻘُﻬﻮَن َﺗْﺴﺒِﯿَﺤُﻬْﻢ‪ /44 -‬اﺳﺮاء( ﻣﺜﻞ‬
‫آﯾﻪ‪َ) :‬و ﻟ ِﻠﱠِﻪ َﯾْﺴُﺠُﺪ َﻣْﻦ ﻓِﯽ اﻟﱠﺴﻤﺎواِت َو اﻟ َْﺄْرِض َﻃْﻮﻋًﺎ َو َﮐْﺮﻫًﺎ‪ /15 -‬رﻋﺪ(‪.‬‬
‫و )َو ﻟ ِﻠﱠِﻪ َﯾـْﺴ ُﺠُﺪ ﻣﺎ ﻓِﯽ اﻟﱠﺴﻤﺎواِت َو ﻣﺎ ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض‪ /49 -‬ﻧﺤﻞ( ﮐﻪ اﻗﺘﻀﺎء دارد ﺗﺴﺒﯿﺤﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﺳـﺠﻮدي ﺑﺮ اﯾﺸﺎن ﺑﺮ وﺟﻬﯽ‬
‫ﺑﺎﺷـﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ آن را در ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﯿﻢ و ﺗﻔّﻘﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺮ آن آﮔﺎﻫﯽ ﻧـﺪارﯾﻢ ﺑﻪ دﻻﻟﺖ )َو ﻟِﮑْﻦ ﻻ َﺗْﻔَﻘُﻬﻮَن َﺗْﺴﺒِﯿَﺤُﻬْﻢ‪ /44 -‬اﺳﺮاء( و دﻻﻟﺖ‬
‫)َو َﻣْﻦ ﻓِﯿِﻬﱠﻦ‪ /44 -‬اﺳﺮاء( ﺑﻌﺪ از ذﮐﺮ آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﯿﻦ )ﮐﻪ ﻣﻮﺻﻞ‪ -‬ﻣﻦ‪ -‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ راﻏﺐ ﺑﺮاي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪176 :‬‬
‫ﻧﺎﻃﻘﯿﻦ اﺳﺖ(‪ .‬ﺻـﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ آﯾﻪ ﻓﻮق ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﯾﺴّﺒﺢ ﻟﻪ اﻟﺴﻤﺎوات‪ /44 -‬اﺳﺮاء( و )ﯾﺴﺠﺪ ﻟﻪ ﻣﻦ ﻓﯽ اﻻرض‪ /49 -‬ﻧﺤﻞ( ﺑﺎﺷﺪ‬
‫زﯾﺮا اﯾـﻦ اﻣﺮ از ﭼﯿﺰﻫـﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣـﺎ آن را ﻣﯽﻓﻬﻤﯿﻢ و ﺗﻔّﻘﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﻣﺤـﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﻣﻌﻨﯽ ﺗﻘـﺪﯾﺮ آﯾـﺎت ﻓـﻮق ﺑﺎﺷـﺪ و ﺳـﭙﺲ‬
‫ﻋﺒﺎرت )َو َﻣْﻦ ﻓِﯿِﻬﱠﻦ‪ /44 -‬اﺳﺮاء( ﺑﻪ آن ﻋﻄﻒ ﺷﻮد زﯾﺮا‪ -‬ﻣﻦ‪ -‬ﺿﻤﯿﺮ ﺑﺮاي ﻣﻮﺟﻮد ﺻﺎﺣﺐ اﺧﺘﯿﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺷـﯿﺎء ﻫﻤﮕﯿﺸﺎن ﺗﺴﺒﯿﺢ او ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ وﻟﯽ ﺑﻌﻀـﯽ در ﺳـﺠﻮد ﻣﺴـﺨﺮ او ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﺑﯽاﺧﺘﯿﺎر ﺳﺎﺟﺪﻧﺪ و ﺑﻌﻀـﯽ ﺑﺎ اﺧﺘﯿﺎر‪ ،‬ﺧﻼﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ در‬
‫اﯾﻨﮑﻪ آﺳـﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﯿﻦ و ﺟﺎﻧـﺪاران ﻗﻬﺮا و ﻃﺒﯿﻌﺘﺎ ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﺣﺎﻻﺗﺸﺎن دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺣﮑﻤﺖ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ دارد‪ ،‬ﺑﺤﺚ و‬
‫اﺧﺘﻼـف در ﺗﺴﺒﯿـﺢ ﮔﻔﺘﻦ آﺳـﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ اﯾﻦ اﺧﺘﯿـﺎري اﺳﺖ و ﻗﻬﺮي و ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﺑﻨـﺎﺑﺮ دﻻـﻟﺘﯽ ﮐﻪ از آﯾﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ اﻗﺘﻀـﺎي‬
‫ﻫﻤﺎن را دارد )ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬و ﻣﻦ ﻓﯿﻬّﻦ‪ -‬ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺳﺠﻮد ﺑﺸﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﻣﯽﻓﻬﻤﯿﻢ(‪.‬‬
‫)ُﺳـ ﺒﺤﺎن( در اﺻﻞ ﻣﺼﺪر اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻏﻔﺮان‪ -‬در آﯾﺎت‪َ) :‬ﻓُﺴﺒْﺤﺎَن اﻟﻠﱠِﻪ ِﺣﯿَﻦ ﺗُْﻤُﺴﻮَن‪ /17 -‬روم( و )ُﺳﺒْﺤﺎَﻧَﮏ ﻻ ِﻋﻠَْﻢ ﻟَﻨﺎ‪ /32 -‬ﺑﻘﺮه(‪ .‬و‬
‫ﺳﺨﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺳﺒﺤﺎن ﻣﻦ ﻋﻠﻘﻤﮥ اﻟﻔﺎﺟﺮ »‪ «1‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺗﻘﺪﯾﺮش‪ -‬ﺳـﺒﺤﺎن ﻋﻠﻘﻤﮥ‪ -‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻨﻔﺮ و اﺳـﺘﻬﺰاء اﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﺣﺮف )ﻣﻦ( را ﺑﻪ آن‬
‫اﻓﺰوده ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ اﺻﻠﯽ‪ -‬ﻋﻠﻘﻤﮥ‪ -‬آن را ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ )ﻋﻠﻘﻤﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻨﻈﻞ ﺗﻠﺦ(‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻘﺼﻮدش‪ -‬ﺳﺒﺤﺎن اﻟّﻠﻪ ﻣﻦ اﺟﻞ ﻋﻠﻘﻤﮥ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻀﺎف اﻟﯿﻪ آن در‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻣﺼﺮاع دﯾﮕﺮ ﺷﻌﺮ ﮐﻪ از‪ -‬اﻋﺸﯽ‪ -‬اﺳﺖ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻗﻮل ﻟﻤﺎ ﺟﺎءﻧﯽ ﻓﺨﺮه ﺳﺒﺤﺎن ﻣﻦ ﻋﻠﻘﻤﮥ اﻟﻔﺎﺟﺮ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﺳﺨﻦ ﻓﺨﺮ و اﻓﺘﺨﺎرش ﺑﻪ ﻣﻦ آﻣﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻨّﺰه اﺳﺖ از ﺗﺴﺒﯿﺢ ﮔﻔﺘﻦ ﻋﻠﻘﻤﮥ ﻓﺎﺟﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻨﻈﻞ ﺗﻠﺦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻨﻈـﻞ ﺗﻠـﺦ‪ :‬ﮐﻨـﺎﯾﻪ از ﻋﻠﻘﻤـﮥ ﺑﻦ ﻓﺤﻞ ﺷﺎﻋﺮ ﺟﺎﻫﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ‪ -‬اﻣﺮوء اﻟﻘﯿﺲ‪ -‬ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺷـﺪه و اﻋﺸـﯽ او را ﺑﺎ ﺣﻨﻈﻞ و ﺑﺎ ﺻـﻔﺖ ﻓﺎﺟﺮ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪﮐﺎر ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﺮده و او را ﻧﯿﺸﺨﻨﺪ و اﺳﺘﻬﺰاء ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﺎ ﺑﯿﺰاي ﻓﺨﺮ او را ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻌﺮ ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺴـﺒﻮح اﻟﻘـّﺪوس‪ :‬از ﻧﺎﻣﻬﺎي ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ و در ﮐﻼﻣﺸﺎن وزن ﻓﻌﻮل ﺟﺰ اﯾﻦ دو اﺳﻢ ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ ﺣﺮف اّول ﻣﺜﻞ ﮐﻠّﻮب و‬
‫ﺳّﻤﻮر ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻟّﺴﺒﺤﮥ‪ -‬ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺳﺒﺤﮥ‪ -‬ﻣﻬﺮهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺒﺦ( ]ﺳﺒﺦ[‪ ..... :‬ص ‪177 :‬‬
‫در آﯾﻪ‪ِ) :‬إﱠن ﻟَـَﮏ ﻓِﯽ اﻟﻨﱠﻬﺎِر َﺳـ ﺒْﺤًﺎ‪ /7 -‬ﻣّﺰﻣـﻞ( ﯾﻌﻨﯽ وﺳـﻌﺖ در ﮐﺎر و ﺗﺼـﺮف در اﻣﻮر ﺳـﺒﺦ اﻟّﻠﻪ ﻋﻨﻪ اﻟﺤﻤّﯽ‪ :‬ﺧـﺪا ﺗﺐ را از او ﺳـﻠﺐ‬
‫ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ ،‬در آﯾﻪ ﺳﺒﺨﺎ ﺑﺎ ﺳﮑﻮن ﺣﺮف‪ -‬ب‪ -‬ﻫﻢ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺴّﺒﺦ‪ :‬آرام ﮔﺮﻓﺖ و آرﻣﯿﺪ و ﺳﺒﮏ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺴﺒﯿﺦ‪ :‬ﭘﺮﻫﺎي ﭘﺮﻧﺪه و ﭘﻨﺒﻪ زده ﺷﺪه و از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﻣﻮادي ﮐﻪ ﺳﺒﮏ وزﻧﻨﺪ ﻧﻪ زﯾﺎد ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ دارﻧﺪ و ﻧﻪ ﻣﺘﺮاﮐﻤﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺒﻂ( ]ﺳﺒﻂ[‪ ..... :‬ص ‪177 :‬‬
‫اﺻﻞ ﺳﺒﻂ‪ ،‬اﻧﺒﺴﺎط ﯾﺎ ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ و ﮔﺸﺎدﮔﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺷﻌﺮ ﺳﺒﻂ و ﺳﺒﻂ‪ :‬ﻣﻮي ﻓﺮوﻫﺸﺘﻪ و آزاد و ﺑﻠﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻓﻌﺎﻟﺶ‪ -‬ﺳﺒﻂ‪ ،‬ﺳﺒﻮﻃﺎ و ﺳﺒﺎﻃﮥ و ﺳﺒﺎﻃﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺮأة ﺳﺒﻄﮥ ﻟا ﺨﻠﻘﮥ و رﺟﻞ ﺳﺒﻂ اﻟﮑّﻔﯿﻦ‪ :‬زن ﻧﯿﮑﻮ ﻗﺎﻣﺖ و ﻧﺮﻣﺨﻮ و ﻣﺮد دﺳﺖ ﺑﺎز ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻮد و ﺑﺨﺸﺶ ﻧﯿﺰ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟّﺴﺒﻂ‪ :‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻓﺮزﻧﺪ )ﻧﻮه( ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ اﻣﺘﺪاد ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي وﺟﻮدي آدﻣﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در آﯾﻪ‪َ) :‬و َﯾْﻌُﻘﻮَب َو اﻟ َْﺄْﺳـ ﺒﺎِط‪ /136 -‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺒﯿﻠﻪﻫـﺎ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻗﺒﯿﻠﻪاي از ﻧﺴـﻞ و ﺗﺒـﺎر ﻣﺮدي اﺳﺖ‪ ،‬در آﯾﻪ‪َ) :‬أْﺳـ ﺒﺎﻃًﺎ ُأَﻣﻤًﺎ »‪/160 -«1‬‬
‫اﻋﺮاف( )اﺳﺒﺎﻃﯽ و ﮔﺮوهﻫﺎي(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ازﻫﺮ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬و اﺧﺒﺮﻧﯽ اﻟﻤﻨﺬر ري ﻋﻦ اﺑﻦ اﻟﻌﺒﺎس اﻧّﻪ ﻗﺎل‪ :‬اﻟﺤﺴﻦ و اﻟﺤﺴﯿﻦ ﺳﺒﻄﺎ اﻟّﻨﺒﯽ ﺻّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ‬
‫ﺳﺎﺑﺎط‪ :‬راه ﻋﺒﻮر و راه ﮔﺬر ﻣﯿﺎن دو ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺴﻘﻒ اﺳﺖ )داﻻن(‪.‬‬
‫اﺧﺬت ﻓﻼﻧﺎ ﺳﺒﺎط‪ :‬ﺗﺒﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫اﻟّﺴﺒﺎﻃﮥ ﺧﯿﺮ ﻣﻦ ﻗﻤﺎﻣﮥ‪) :‬ﺧﺎﮐﺪاﻧﯽ از ﺧﺎﮐﺮوﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺳﺒﻄﺖ اﻟّﻨﺎﻗﮥ وﻟﺪﻫﺎ‪ :‬ﺷﺘﺮ ﻣﺎدﯾﻨﻪ ﻧﻮزادش را اﻧﺪاﺧﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺒﻊ( ]ﺳﺒﻊ[‪ ..... :‬ص ‪178 :‬‬
‫اﺻﻞ‪ -‬ﺳﺒﻊ‪ -‬ﻋﺪد اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ )ﻫﻔﺖ( در آﯾﺎت )َﺳﺒَْﻊ َﺳﻤﺎواٍت‪ /29 -‬ﺑﻘﺮه( و )َﺳﺒْﻌًﺎ ِﺷﺪادًا‪ /12 -‬ﻧﺒﺎء( ﯾﻌﻨﯽ آﺳﻤﺎﻧﻬﺎي ﻫﻔﺘﮕﺎﻧﻪ‪.‬‬
‫و آﯾﺎت‪َ) :‬ﺳـ ﺒَْﻊ ُﺳﻨْﺒُﻼٍت‪ /43 -‬ﯾﻮﺳﻒ( و )َﺳـ ﺒَْﻊ ﻟَﯿﺎٍل‪ /7 -‬ﺣﺎّﻗﻪ( و )َﺳـ ﺒَْﻌٌﮥ َو ﺛﺎﻣِﻨُُﻬْﻢ َﮐﻠْﺒُُﻬْﻢ‪ /22 -‬ﮐﻬﻒ( و )َﺳـ ﺒُْﻌﻮَن ِذراﻋًﺎ‪ /32 -‬ﺣﺎّﻗﻪ( و‬
‫)َﺳﺒِْﻌﯿَﻦ َﻣﱠﺮًة‪ /80 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ )َﺳﺒْﻌًﺎ ﻣَِﻦ اﻟ َْﻤﺜﺎﻧِﯽ‪ /87 -‬ﺣﺠﺮ( ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﺳﻮره ﺣﻤﺪ اﺳﺖ زﯾﺮا ﻫﻔﺖ آﯾﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻟّﺴﺒﻊ اﻟّﻄﻮال‪ :‬از ﺳﻮره ﺑﻘﺮه ﺗﺎ اﻋﺮاف )ﺑﺎ ﺳﻮره ﺣﻤﺪ و اﻋﺮاف ﺟﻤﻌﺎ ﻫﻔﺖ ﺳﻮره اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن‪ -‬ﻣﺜﺎﻧﯽ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿـﺪه ﺷـﺪه ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﻗﺼـﺺ ﯾﺎ )ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدن ﺗﺎرﯾـﺦ اّﻣﺖﻫﺎي ﮔﺬﺷـﺘﻪ( در آﻧﻬﺎ ﺗﮑﺮار ﺷـﺪه‪ ،‬از اﯾﻦ واژه‬
‫ﺳﺒﻊ‪ ،‬ﺳﺒﯿﻊ‪ ،‬ﺳﺒﻊ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺖ آب دادن ﺷﺘﺮان ﻫﻔﺖ روز ﯾﮑﺒﺎر‪.‬‬
‫ﻫﻔﺘﻪ را ﻫﻢ‪ -‬اﺳﺒﻮع‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻌﺶ اﺳﺎﺑﯿﻊ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ و ﺳـﻠﻢ أي ﻫﻤﺎ ﻃﺎﺋﻔﺘﺎن ﻣﻨﻪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺘﺎن ﻣﻨﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ -‬ﻣﻨﺬري از اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ ﺣﺴﻦ و ﺣﺴـﯿﻦ دو ﺳـﺒﻂ‬
‫ﻧﺒﯽ )ص( ﻫﺴﺘﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ دو ﻃﺎﯾﻔﻪاي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( و ﯾﺎ دو ﭘﺎرهاي از وﺟﻮد او )ﺗﻬﺬﯾﺐ ‪.(342 /12‬‬
‫ﺟﺎر اﻟّﻠﻪ زﻣﺨﺸﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻟﺤﺴﻦ و اﻟﺤﺴﯿﻦ ﺳﺒﻄﺎ رﺳﻮل اﻟّﻠﻪ ﺻّﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻋﻠﯿﻪ و ﺳّﻠﻢ‪) .‬اﺳﺎس اﻟﺒﻼﻏﻪ‪.(200 -‬‬
‫اﺷـﺎرهاي ﮐﻪ ازﻫﺮي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﺳـﺒﻄﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دو ﻃﺎﯾﻔﻪ و اّﻣﺖ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﻧﻈﺮش ﺑﻪ ﮐﺜﺮﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ از ﻧﺴﻞ ﺣﻀـﺮت ﻓﺎﻃﻤﻪ ﻋﻠﯿﻬﺎ‬
‫اﻟّﺴﻼم در ﺳﻮره ﮐﻮﺛﺮ وﻋﺪه داده اﺳﺖ ك‪ِ) :‬إﻧﱠﺎ َأْﻋَﻄﯿْﻨﺎَك اﻟ َْﮑْﻮَﺛَﺮ ‪ِ ...‬إﱠن ﺷﺎﻧَِﺌَﮏ ُﻫَﻮ اﻟ َْﺄﺑ َْﺘُﺮ(‪[.....] .‬‬
‫ﺳﺒﻌﺖ اﻟﻘﻮم‪ :‬ﻫﻔﺘﻤﯿﻦ آﻧﻬﺎ ﺷﺪم و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻫﻔﺖ ﯾﮏ ﻣﺎلﺷﺎن را ﮔﺮﻓﺘﻢ‪.‬‬
‫ﺳﺒﻊ‪ :‬ﺣﯿﻮان درﻧـﺪه‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻠّﺖ ﻧﺎﻣﮕﺰارﯾﺶ ﺑﻪ اﯾﻦ واژه ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم ﺑﻮدن ﻗﺪرت اوﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻋﺪد ﻫﻔﺖ در ارﻗﺎم‪ ،‬ﻋﺪد ﺗﺎم‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﻫﺬﻟّﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﺎﻧّﻪ ﻋﺒﺪ ﻵل اﺑﯽ رﺑﯿﻌﮥ ﻣﺴﺒﻊ »‪.«1‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮔﺮﮔﯽ در ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪاﻧﺶ اﻓﺘـﺎده و ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﺑﯿﺎﺑـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﮑﺎره رﻫﺎ ﺷـﺪه و ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ ﺣﺮف )ب( ﻫﻢ آﻣـﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﮐﻨﺎﯾﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺪرش ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه و )دﻋﯽ( اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺒﻊ ﻓﻼن ﻓﻼﻧﺎ‪ :‬ﻏﯿﺒﺘﺶ ﮐﺮد و ﻣﺜﻞ درﻧﺪﮔﺎن ﮔﻮﺷﺘﺶ را ﺧﻮرد‪.‬‬
‫ﻣﺴﺒﻊ‪ :‬زﯾﺴﺘﮕﺎه وﺣﺸﯿﺎن و درﻧﺪﮔﺎن‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺒﻎ( ]ﺳﺒﻎ[‪ ..... :‬ص ‪179 :‬‬
‫درع ﺳﺎﺑﻎ‪ :‬زره ﮔﺸﺎد و ﮐﺎﻣﻞ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬أِن اْﻋَﻤْﻞ ﺳﺎﺑ ِﻐﺎٍت‪ /11 -‬ﺳﺒﺄ(‪.‬‬
‫)زرهﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪ و ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺴﺎز( و از اﯾﻦ واژه ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳﺘﻌﺎره إﺳﺒﺎغ اﻟﻮﺿﻮء‪ :‬ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮدن وﺿﻮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺒﺎغ اﻟّﻨﻌﻢ‪ :‬ﻓﺮاوان ﺑﺨﺸﯿﺪن ﻧﻌﻤﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬و َأْﺳَﺒَﻎ َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ ﻧَِﻌَﻤُﻪ‪ /20 -‬ﻟﻘﻤﺎن( )ﺑﺨﺸﺎﯾﺶ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻓﺮاوان ﮐﺮد(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺷﻌﺮ از اﺑﻮ ذوﯾﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺮوﺟﺶ را ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺻﺤﺒﺖ اﻟّﺸﻮارق ﻻ ﯾﺰال ﮐﺎﻧﻪ ﻋﺒﺪ ﻵل اﺑﯽ رﺑﯿﻌﻪ ﻣﺴﺒﻊ‬
‫در اﯾﻦ ﺷﻌﺮ ﭼﻮﭘﺎن وﺣﺸﺖ زدهاي را ﮐﻪ ﮔﺮﮔﯽ ﺑﻪ ﮔﻠﻪاش زده ﺑﻪ ﮔﻮرﺧﺮ وﺣﺸﯽ ﮐﻪ ﻣﯽدود و ﻧﻔﺲ ﻣﯽزﻧﺪ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮده‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺳﻌﺪ‬
‫ﺑﻦ ﺑﮑﺮ ﮐﻪ از ﮔﻠﻪداران ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻮد و ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ اﺑﻮ ذوﯾﺐ‪ ،‬در ﺷﻌﺮ ﻓﻮق او را ﻫﺠﻮ ﮐﺮده‪.‬‬
‫ﺻﺤﺒﺖ اﻟّﺸﻮارق‪ :‬ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﻧﻌﺮه ﻣﯽزﻧﺪ‪.‬‬
‫‪) ) (.‬ﺳﺒﻖ( ]ﺳﺒﻖ[‪ ..... :‬ص ‪180 :‬‬
‫اﺻﻞ‪ -‬ﺳﺒﻖ‪ -‬ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﺣﺮﮐﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﻪ )َﻓﺎﻟﱠﺴﺎﺑ ِﻘﺎِت َﺳﺒْﻘًﺎ‪ /4 -‬ﻧﺎزﻋﺎت(‪.‬‬
‫اﺳـﺘﺒﺎق‪ :‬ﻣﺴـﺎﺑﻘﻪ دادن و ﭘﯿﺸـﯽ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪ِ) :‬إﻧﱠﺎ َذَﻫﺒْﻨﺎ َﻧـْﺴ َﺘﺒُِﻖ‪ /17 -‬ﯾﻮﺳﻒ( و )َو اْﺳـ َﺘَﺒَﻘﺎ اﻟ ْﺒـﺎَب‪ /25 -‬ﯾﻮﺳﻒ(‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ ﻓﺮاﮔﯿﺮﺗﺮ و ﻣﺘﻌّﺪي در ﭘﯿﺸﯽ ﺟﺴﺘﻦ ﺑﺮ دﯾﮕﺮي ﺷﺪه(‪.‬‬
‫آﯾﺎت‪) :‬ﻣﺎ َﺳَﺒُﻘﻮﻧﺎ ِإﻟَﯿِْﻪ‪ /11 -‬اﺣﻘﺎف( و )َﺳَﺒَﻘْﺖ ﻣِْﻦ َرﺑ ﱢَﮏ‪ /29 -‬ﯾﻮﻧﺲ( ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺮﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ و ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫واژه اﻟّﺴﺒﻖ ﺑﺮاي ﺑﺮﺗﺮي و ﻓﻀﯿﻠﺖ و اﺑﺮاز ﺷﺨﺼّﯿﺖ ﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻌﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در آﯾﻪ‪َ) :‬و ﻟا ﱠﺴﺎﺑ ُِﻘـﻮَن اﻟﱠﺴﺎﺑ ُِﻘﻮَن‪ /10 -‬واﻗﻌﻪ( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑـﺎ اﻋﻤـﺎل ﺻـﺎﻟﺤﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺛﻮاب ﺧـﺪا و رﺿﻮان و ﺑﻬﺸﺖ او ﺑﺮ دﯾﮕﺮان‬
‫ﺳﺒﻘﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ‪َ) :‬و ﯾُﺴﺎِرُﻋﻮَن ﻓِﯽ اﻟ َْﺨﯿْﺮاِت‪ /144 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ آﯾﺎت‪َ) :‬و ُﻫْﻢ ﻟَﻬﺎ ﺳﺎﺑ ُِﻘﻮَن‪ /61 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن( و )َو ﻣﺎ َﻧْﺤُﻦ ﺑ َِﻤْﺴﺒُﻮﻗِﯿَﻦ‪ /60 -‬واﻗﻌﻪ( ﯾﻌﻨﯽ در ﺗﻘﺪﯾﺮ ﭘﯿﺸﯽ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﺎت‪َ) :‬و ﻻ َﯾْﺤَﺴَﺒﱠﻦ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﮐَﻔُﺮوا َﺳَﺒُﻘﻮا‪ /59 -‬اﻧﻔﺎل( و )َو ﻣﺎ ﮐﺎﻧُﻮا ﺳﺎﺑ ِِﻘﯿَﻦ‪ /39 -‬ﻋﻨﮑﺒﻮت( آﮔﺎﻫﯽ و ﻫﺸﺪاري ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫او )ﻣﻮﺳﯽ( ﭘﯿﺸﯽ ﻧﺠﺴﺘﻨﺪ »‪.«1‬‬
‫( ) )ﺳﺒﻞ( ]ﺳﺒﻞ[‪ ..... :‬ص ‪180 :‬‬
‫اﻟّﺴﺒﯿﻞ‪ :‬راﻫﯽ اﺳﺖ ﻧﺮم ﮐﻪ ﺳﻬﻞ ﮔﺬر و ﻫﻤﻮار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻌﺶ ﺳﺒﻞ اﺳﺖ‪ ،‬در آﯾﺎت‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺗﻤـﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪َ) :‬و ﻗـﺎُروَن َو ﻓِْﺮَﻋْﻮَن َو ﻫﺎﻣـﺎَن َو ﻟََﻘـ ْﺪ ﺟـﺎَءُﻫْﻢ ُﻣﻮﺳـﯽ ﺑ ِﺎﻟ َْﺒﯿﱢﻨـﺎِت َﻓﺎْﺳـ َﺘْﮑَﺒُﺮوا ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض َو ﻣﺎ ﮐﺎﻧُﻮا ﺳﺎﺑ ِِﻘﯿَﻦ‪/39 -‬‬
‫ﻋﻨﮑﺒﻮت(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﺎرون و ﻓﺮﻋﻮن و ﻫﺎﻣﺎن‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن زرﭘﺮﺳﺘﺎن و ﻓﺮﻋﻮﻧﯿﺎن و ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺳﯽ ﺑﺎ دﻻﺋﻞ روﺷﻦ ﺑﺮ اﯾﺸﺎن آﻣﺪ وﻟﯽ آﻧﺎن اﺳﺘﮑﺒﺎر ورزﯾﺪﻧﺪ و ﺑﺮ ﺗﻘﺪﯾﺮ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺷﻮﻣﺸﺎن ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫)َو َأﻧ ْﻬﺎرًا َو ُﺳﺒًُﻠﺎ‪ /15 -‬ﻧﺤﻞ( و )َو َﺟَﻌَﻞ ﻟَُﮑْﻢ ﻓِﯿﻬﺎ ُﺳﺒًُﻠﺎ‪ /10 -‬زﺧﺮف(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪) :‬ﻟََﯿُﺼﱡﺪوَﻧُﻬْﻢ َﻋِﻦ اﻟﱠﺴﺒِﯿِﻞ‪ /37 -‬زﺧﺮف( ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر در اﯾﻦ آﯾﻪ راه ﺣّﻖ اﺳﺖ زﯾﺮا اﺳﻢ ﺟﻨﺲ اﮔﺮ ﻣﻘـّﯿ ﺪ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﻪ آن ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺣّﻖ‬
‫آﻧﺴﺖ ﻣﺨﺼﻮص ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ‪:‬‬
‫)ﺛُﱠﻢ اﻟﱠﺴﺒِﯿَﻞ َﯾﱠﺴَﺮُه‪ /20 -‬ﻋﺒﺲ( )آﻧﮕﺎه راه ﺣّﻖ ﺑﺮ او آﺳﺎن ﮐﺮد(‪.‬‬
‫روﻧﺪه راه را‪ -‬ﺳﺎﺑﻞ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺷﻌﺮ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﺳﺎﺑﻞ ﺳﺎﺑﻠﮥ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ روﻧﺪﮔﺎن‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟّﺴﺒﯿﻞ‪ :‬ﻣﺴﺎﻓﺮي دور از ﺧﺎﻧﻤﺎن و ﻣﻨﺰل‪ ،‬ﻣﻨﺴﻮب ﺷﺪن او ﺑﻪ راه‪ ،‬ﺑﺮاي راه رﻓﺘﻦ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اوﺳﺖ ﮐﻪ در ﯾﮏ ﺟﺎ ﺛﺎﺑﺖ و ﺳﺎﮐﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫واژه‪ -‬ﺳﺒﯿﻞ‪ -‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ آن ﺑﻪ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﭼﻪ ﺧﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺷﺮ‪ ،‬رﺳﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫در آﯾـﺎت‪) :‬اْدُع ِإﻟﯽ َﺳﺒِﯿِﻞ َرﺑ ﱢَﮏ‪ /125 -‬ﻧﺤﻞ( و )ﻗُْﻞ ﻫـِﺬِه َﺳﺒِﯿﻠِﯽ‪ /108 -‬ﯾﻮﺳـﻒ( در اﯾـﻦ دو آﯾـﻪ راه ﯾﮑﯽ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ در آﯾﻪ اّوﻟﯽ‪-‬‬
‫ﺳﺒﯿﻞ‪ -‬ﺑﻪ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﮐﻨﻨـﺪه اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و دّوﻣﯽ را ﺑﻪ راﻫﺮو‪ ،‬و ﺳﺎﻟﮏ‪ ،‬و در آﯾﺎت )ﻗُﺘِﻠُﻮا ﻓِﯽ َﺳﺒِﯿِﻞ اﻟﻠﱠِﻪ‪ /169 -‬آل ﻋﻤﺮان( و )ِإﻟ ﱠﺎ َﺳﺒِﯿَﻞ‬
‫اﻟﱠﺮﺷﺎِد‪ /29 -‬ﻏﺎﻓﺮ( )ﻟ َِﺘْﺴَﺘﺒِﯿَﻦ َﺳﺒِﯿُﻞ اﻟ ُْﻤْﺠِﺮﻣِﯿَﻦ‪ /55 -‬اﻧﻌﺎم( و )َﻓﺎْﺳﻠُِﮑﯽ ُﺳﺒَُﻞ َرﺑ ﱢِﮏ‪ /69 -‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫ﺳﺒﯿﻞ‪ :‬ﺑﻪ راه ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و اﻗﺎﻣﻪ ﺷﺪه ﺑﺎ دﻟﯿﻞ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪:‬‬
‫)ﻗُْﻞ ﻫِﺬِه َﺳﺒِﯿﻠِﯽ‪ /108 -‬ﯾﻮﺳﻒ( و )ُﺳﺒَُﻞ اﻟﱠﺴﻼِم‪ /16 -‬ﻣﺎﺋﺪه( ﯾﻌﻨﯽ راه ﺑﻬﺸﺖ‪.‬‬
‫)ﻣﺎ َﻋَﻠﯽ اﻟ ُْﻤْﺤِﺴـ ﻨِﯿَﻦ ﻣِْﻦ َﺳﺒِﯿٍﻞ‪ /91 -‬ﺗﻮﺑﻪ( و )َﻓُﺄوﻟﺌِـَﮏ ﻣﺎ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ ﻣِْﻦ َﺳﺒِﯿٍﻞ‪ /41 -‬ﺷﻮري( )ِإﻧﱠَﻤـ ﺎ اﻟﱠﺴﺒِﯿُﻞ َﻋَﻠﯽ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ‪ /42 -‬ﺷﻮري( و )ِإﻟﯽ‬
‫ِذي اﻟ َْﻌْﺮِش َﺳﺒِﯿًﻠﺎ‪ /42 -‬اﺳﺮاء(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد أﺳﺒﻞ اﻟّﺴﺘﺮ و اﻟّﺬﯾﻞ‪ :‬داﻣﺎن و ﭘﺮده را رﻫﺎ ﮐﺮد‪ ،‬و آوﯾﺨﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮس ﻣﺴﺒﻞ ﻟا ّﺬﻧﺐ‪ :‬اﺳﺒﯽ دم آوﯾﺨﺘﻪ‪.‬‬
‫ﺳﺒﻞ اﻟﻤﻄﺮ و اﺳﺒﻞ‪ :‬ﺑﺎران ﻓﺮو رﯾﺨﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎران را ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﺎرد و در ﻫﻮا رﯾﺰش دارد‪ -‬ﺳﺒﻞ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺒﻠﮥ‪ :‬ﻣﺨﺼﻮص ﺳﺒﯿﻞ ﻣﺮد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻟﺐ ﺑﺎﻻي آدﻣﯽ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﭘﺎﺋﯿﻦ آوﯾﺨﺘﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪182 :‬‬
‫)ُﺳـ ﻨﺒَُﻠﮥ(‪ -‬ﺟﻤﻌﺶ ﺳـﻨﺒﻞ‪ :‬ﺧﻮﺷﻪ ﮔﻨـﺪم و زراﻋﺖ‪ ،‬در آﯾـﺎت‪َ) :‬ﺳـ ﺒَْﻊ َﺳـ ﻨﺎﺑ َِﻞ ﻓِﯽ ُﮐﱢﻞ ُﺳـ ﻨْﺒَُﻠٍﮥ‪ /261 -‬ﺑﻘﺮه( و )َﺳـ ﺒَْﻊ ُﺳـ ﻨْﺒُﻼٍت ُﺧـْﻀ ٍﺮ‪/43 -‬‬
‫ﯾﻮﺳﻒ(‪.‬‬
‫و أﺳﺒﻞ اﻟّﺰرع‪ :‬ﮔﯿﺎه ﺧﻮﺷﻪدار ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ أﺣﺼﺪ و أﺟﻨﯽ )درو ﮐﺮد و ﭼﯿﺪ(‪.‬‬
‫ﻣﺴﺒﻞ‪ :‬ﻧﺎم ﺗﯿﺮ ﭘﻨﺠﻢ در ﺷﺮﻃﺒﻨﺪي ﺗﯿﺮ اﻧﺪازي‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺒﺄ( ]ﺳﺒﺄ[‪ ..... :‬ص ‪182 :‬‬
‫در آﯾﻪ )َو ِﺟﺌْﺘَُﮏ ﻣِْﻦ َﺳَﺒٍﺈ ﺑ َِﻨَﺒٍﺈ َﯾِﻘﯿٍﻦ‪ /22 -‬ﻧﻤﻞ(‪.‬‬
‫ﺳﺒﺄ »‪ «1‬اﺳﻢ ﺷﻬﺮ و ﻧﺎﺣﯿﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﺶ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ از اﯾﻦ روي ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ذﻫﺒﻮا أﯾﺎدي ﺳﺒﺄ‪ -‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮدﻣﺎن ﺳﺒﺄ‪ ،‬اﻫﻞ اﯾﻦ ﻣﺤﻞ ﻧﯿﺰ از ﻫﺮ ﺳﻮي ﻣﺘﻔﺮق و ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺒﺄت اﻟﺨﻤﺮ‪ :‬ﺧﻤﺮ را ﺧﺮﯾﺪم‪.‬‬
‫و ﺳﺎﺑﯿﺎء‪ :‬ﺑﭽﻪ دان و ﻣﺸﯿﻤﻪ زن‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺖ( ]ﺳﺖ[‪ ..... :‬ص ‪182 :‬‬
‫آﯾﻪ‪) :‬ﻓِﯽ ِﺳﺘﱠِﮥ َأﯾﱠﺎٍم‪ /54 -‬اﻋﺮاف( و )ِﺳﺘﱢﯿَﻦ ﻣِْﺴـ ِﮑﯿﻨًﺎ‪ /4 -‬ﻣﺠﺎدﻟﻪ( )ﺷـﺼﺖ ﺑﯿﻨﻮا( ﮐﻪ اﺻـﻠﺶ‪ -‬ﺳﺪس‪ -‬اﺳﺖ و ان ﺷﺎء اﻟّﻠﻪ در ﺟﺎي ﺧﻮد‬
‫ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﺘﺮ‪ :‬اﻟّﺴﺘﺮ‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺳـﺮزﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻧـﺎم ﺳـﺒﺄ و ﯾﮏ ﺳﻮره ﻗﺮآن ﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﺎم اﺳﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳـﺮزﻣﯿﻨﯽ اﺳﺖ در ﯾﻤﻦ ﮐﻪ ﺷـﻬﺮ ﺑﺰرﮔﺶ‪-‬‬
‫ﻣﺄرب‪ -‬ﺑﻮده و ﻓﺎﺻﻠﻪ آﻧﺠﺎ ﺗﺎ ﺻﻨﻌﺎ ‪ 3‬روز راه ﺑﻮده ﮐﻪ ﺗﻤّﺪﻧﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺷﮑﻮﻓﺎ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﺣﺎدﺛﻪ ﺳـﯿﻞ ﻋﺮم ﺑﺎﻋﺚ وﯾﺮاﻧﯽ و ﺗﻔﺮﻗﻪ اﻫﺎﻟﯽ آﻧﺠﺎ ﺷﺪه ﮐﻪ از راﻫﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ درﯾﺎ و ﺧﺸـﮑﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﮑﺎﻧﻬﺎي دﯾﮕﺮ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ از‬
‫اﯾﻦ روي در ﻋﺮﺑﻬﺎ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻗﻮم ﺳﺒﺄ ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ در آﻣﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ذﻫﺐ اﻟﻘﻮم اﯾﺪي ﺳﺒﺄ ‪...‬‬
‫اﻟﯿﺪ‪ :‬ﻃﺮﯾﻒ و راه‪) .‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ‪.(181 /3‬‬
‫اﻟّﺴﺘﺮ و اﻟّﺴﺘﺮة‪ :‬آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد )وﺳﯿﻠﻪ ﭘﻮﺷﺶ(‪.‬‬
‫آﯾﺎت‪) :‬ﻟَْﻢ َﻧْﺠَﻌْﻞ ﻟَُﻬْﻢ ﻣِْﻦ ُدوﻧِﻬﺎ ِﺳﺘْﺮًا‪ /90 -‬ﮐﻬﻒ( و )ِﺣﺠﺎﺑًﺎ َﻣْﺴﺘُﻮرًا‪ /45 -‬اﺳﺮاء(‪.‬‬
‫اﺳﺘﺘﺎر‪ :‬ﭘﻮﺷﯿﺪه و ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪن‪ ،‬و در آﯾﻪ‪َ) :‬و ﻣﺎ ُﮐﻨْﺘُْﻢ َﺗْﺴَﺘﺘُِﺮوَن‪ /22 -‬ﻓّﺼﻠﺖ(‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺠﺪ( ]ﺳﺠﺪ[‪ ..... :‬ص ‪183 :‬‬
‫اﻟّﺴﺠﻮد اﺻﻠﺶ‪ ،‬آراﻣﺶ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ و اﻃﺎﻋﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت از ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت ﺧﺪاي و ﭘﺮﺳﺘﺶ او‪ ،‬ﻗﺮار داده ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺳﺠﻮد‪ -‬واژه ﻋﺎم و ﻓﺮاﮔﯿﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ در اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﺣﯿﻮاﻧﺎت‪ ،‬و ﺟﻤﺎدات ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﻮم ﻫﺴﺖ و ﺑﺮ دو ﻧﻮع اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺳـﺠﻮدي ﺑﺎ اﺧﺘﯿﺎر‪ ،‬اﯾﻦ ﺳـﺠﻮد اﺧﺘﯿﺎري ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ آن اﺳﺘﺤﻘﺎق و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺛﻮاب و ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﻣﺜﻞ‬
‫آﯾﻪ‪َ) :‬ﻓﺎْﺳُﺠُﺪوا ﻟ ِﻠﱠِﻪ َو اْﻋﺒُُﺪوا‪ /62 -‬ﻧﺠﻢ( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺮاي اﻟّﻠﻪ ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺳﺠﻮدي ﮐﻪ ﻗﻬﺮي و ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن و ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻫﺴﺖ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ‪:‬‬
‫)َو ﻟ ِﻠﱠِﻪ َﯾْﺴُﺠُﺪ َﻣْﻦ ﻓِﯽ اﻟﱠﺴﻤﺎواِت َو اﻟ َْﺄْرِض َﻃْﻮﻋًﺎ َو َﮐْﺮﻫًﺎ َو ِﻇﻼﻟ ُُﻬْﻢ ﺑ ِﺎﻟ ُْﻐُﺪﱢو َو اﻟ ْﺂﺻﺎِل‪ /15 -‬رﻋﺪ(‪.‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﺮ ﮐﻪ در آﺳـﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ ﺧﻮاﺳـﺘﻪ و ﻧﺎﺧﻮاﺳـﺘﻪ ﺧـﺪاي را ﺳـﺠﺪه ﮐﻨـﺪ‪ ،‬در اﻧﺴـﺎن‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻣـﺎّدي و ﻗﻬﺮا ﺳﺎﺟـﺪ اﺳﺖ و‬
‫ﻃﺒﯿﻌﺖ ارادي از روي رﻏﺒﺖ و ﻣﯿﻞ ﯾﺎ ﺳﺎﺟﺪ اﺳﺖ ﯾﺎ ﮔﺴﺘﺎخ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎن(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬ﯾَﺘَﻔﯿﱠُﺆا ِﻇﻼﻟ ُُﻪ َﻋِﻦ اﻟ َْﯿِﻤﯿِﻦ َو اﻟﱠﺸﻤﺎﺋِِﻞ ُﺳﱠﺠﺪًا ﻟ ِﻠﱠِﻪ‪ /48 -‬ﻧﺤﻞ( »‪ «1‬و اﯾﻦ ﺳﺠﻮدي اﺳﺖ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺗﻤﺎم آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪َ) :‬أ َو ﻟَْﻢ َﯾَﺮْوا ِإﻟﯽ ﻣﺎ َﺧَﻠَﻖ اﻟﻠﱠُﻪ ﻣِْﻦ َﺷْﯽٍء َﯾَﺘَﻔﯿﱠُﺆا ِﻇﻼﻟ ُُﻪ َﻋِﻦ اﻟ َْﯿِﻤﯿِﻦ َو اﻟﱠﺸﻤﺎﺋِِﻞ ُﺳﱠﺠﺪًا ﻟ ِﻠﱠِﻪ َو ُﻫْﻢ داِﺧُﺮوَن‪ /48 -‬ﻧﺤﻞ(‬
‫آﯾـﺎ آن ﭼﯿﺰﻫـﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺧـﺪاي آﻓﺮﯾـﺪه اﺳﺖ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿـﺪ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﻪﻫﺎﯾﺶ از راﺳﺖ و ﭼﭗ ﻣﯽآﯾـﺪ و ﺑﺎ ﺗﻤﮑﯿﻦ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﺧـﺪاي را ﺳـﺠﺪه‬
‫‪ -2‬ازﻫﺮي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﻓﺎّن اﻫﻞ اﻟﻠّﻐﻪ و اﮐﺜﺮ اﻫﻞ اﻟّﺘﻔﺴﯿﺮ ﻗﺎﻟﻮا‪ ،‬ان اﻟﻨﺠﻢ ﮐّﻞ ﻣﺎ ﻧﺒﺖ ﻋﻠﯽ وﺟﻪ اﻻرض ﻣّﻤﺎ ﻟﯿﺲ ﻟﻪ‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻗﻬﺮي و دﻻـﻟﺘﯽ اﺳﺖ آرام و ﮔﻮﯾـﺎ و آﮔـﺎﻫﯽ دﻫﻨـﺪه ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺨﻠﻮق و آﻓﺮﯾـﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻣﻮﺟﻮد آﻓﺮﯾـﺪه ﮐﺮدﮔـﺎر ﺣﮑﯿﻢ‬
‫اﺳﺖ )اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﻧﻘﺶ ﻋﺠﺐ ﺑﺮ در و دﯾﻮار وﺟﻮد ﻫﺮ ﮐﻪ ﻓﮑﺮت ﻧﮑﻨﺪ ﻧﻘﺶ ﺑﻮد ﺑﺮ دﯾﻮار( و آﯾﻪ‪َ) :‬و ﻟ ِﻠﱠِﻪ َﯾْﺴـ ُﺠُﺪ ﻣﺎ ﻓِﯽ اﻟﱠﺴﻤﺎواِت َو ﻣﺎ ﻓِﯽ‬
‫اﻟ ْـَﺄْرِض ﻣِْﻦ داﺑ ﱠٍﮥ َو اﻟ َْﻤﻼﺋِـَﮑ ُﮥ َو ُﻫْﻢ ﻻـ َﯾـْﺴ َﺘْﮑﺒُِﺮوَن‪ /49 -‬ﻧﺤـﻞ( اﯾﻦ آﯾﻪ در ﺑﺮﮔﯿﺮﻧـﺪه و ﺷﺎﻣـﻞ دو ﻧـﻮع از ﺳـﺠﻮد ﯾﻌﻨﯽ ﺳـﺠﻮد ﻗﻬﺮي و‬
‫اﺧﺘﯿﺎري اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬و اﻟﻨﱠْﺠُﻢ َو اﻟﱠﺸَﺠُﺮ َﯾْﺴُﺠﺪاِن‪ /6 -‬رﺣﻤﻦ( ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺴﺨﯿﺮي و ﻗﻬﺮي اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﮔﯿﺎﻫﺎن ﺑﺎ ﺳﺎﻗﻪ ﺧﺰﻧﺪه و ﺳﺎﻗﻪدار(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪) :‬اْﺳـُﺠُﺪوا ﻟ ِﺂَدَم‪ /34 -‬ﺑﻘﺮه( ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه‪ ،‬اﻣﺮ ﺷﺪﻧـﺪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ آدم را ﻗﺒﻠﻪ ﺧﻮﯾﺶ ﮔﯿﺮﻧـﺪ و ﯾـﺎ اﻣﺮ ﺷﺪﻧـﺪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮاي او و ﻗﯿﺎم ﺑﻪ‬
‫ﻣﺼﺎﻟﺢ او و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﻣﻨﻘﺎد و ﮐﺎرﺳﺎز و ﻓﺮوﺗﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ )ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ اﯾﻦ ﻃﻮر ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪) :‬اْدُﺧﻠُﻮا اﻟ ْﺒﺎَب ُﺳﱠﺠﺪًا‪ /58 -‬ﺑﻘﺮه( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻄﯿﻊ و رام وارد ﺷﺪﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﺷـﺮﯾﻌﺖ و دﯾﻦ‪ ،‬ﺳـﺠﻮد ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ارﮐﺎن ﻧﻤﺎز ﻣﺨﺼﻮص ﺷـﺪه اﺳﺖ و آن ﻃﻮر ﮐﻪ در ﺳـﺠﺪه ﻗﺮان و ﺳـﺠﺪه ﺷـﮑﺮ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺧﻮد ﻧﻤﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ ﺳﺠﻮد ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در آﯾﻪ‪:‬‬
‫)َو َأْدﺑﺎَر اﻟﱡﺴُﺠﻮِد‪ /40 -‬ق( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ادﺑﺎر اﻟّﺼﻼة ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻤﺎزﻫﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ ﻫﻢ‪ -‬ﺳﺒﺤﮥ اﻟّﻀﺤﯽ و ﺳﺠﻮد اﻟّﻀﺤﯽ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫در ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ‪َ) :‬و َﺳﺒﱢْﺢ ﺑ َِﺤْﻤِﺪ َرﺑ ﱢَﮏ‪ /130 -‬ﻃﻪ( ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻧﻤﺎز اراده ﺷﺪه و ﻣﻘﺼﻮد ﻧﻤﺎز‬
‫__________________________________________________‬
‫ﺳﺎق و ﻣﻌﻨﯽ ﺳﺠﻮدﻫﻤﺎ دوران اﻟّﻈﻞ ﻣﻌﻬﻤﺎ‪:‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻨـﺎ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ واژه ﺷـﻨﺎﺳﺎن و ﺑﯿﺸـﺘﺮ ﻣﻔﺴـﺮﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ اﻟﻨﺠﻢ ﻫﺮ ﮔﯿـﺎﻫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳـﻄﺢ زﻣﯿﻦ ﻣﯽروﯾـﺪ و ﺳـﺎﻗﻪ ﻋﻤﻮدي ﭼﻮن‬
‫درﺧﺖ ﻧﺪارد و ﻣﻌﻨﯽ ﺳـﺠﻮد‪ -‬ﻧﺠﻢ و ﺷﺠﺮ‪ -‬ﮐﻪ در آﯾﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮدش ﺳﺎﯾﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﻨﺪه آﻓﺮﯾﻨﺶ وﺟﻮدي آﻧﻬﺎﺳﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻓﯿﺮوزآﺑﺎدي ﻧﺠﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﯿﺎه و ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﺳﺎق‪.‬‬
‫اﺑﻮ اﺳـﺤﺎق ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬و ﯾﻘﺎل ﻟﮑّﻞ ﻣﺎ ﻃﻠﻊ ﻧﺠﻢ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬ﻧﺠﻢ‪ -‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻃﻠﻮع ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﯾﺎ از زﻣﯿﻦ ﺳـﺮ ﺑﺮﻣﯽآورد‬
‫)ﻗﺎﻣﻮس اﻟّﻠﻐﻪ‪ -‬ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟّﻠﻐﻪ ‪.(128 /11‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫)َﻣﺴِﺠﺪ »‪ (:«1‬ﻫﻢ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﺳﺠﻮد ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎي ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردن اﺳﺖ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬و َأﱠن اﻟ َْﻤﺴﺎِﺟـ َﺪ ﻟ ِﻠﱠِﻪ‪ /18 -‬ﺟّﻦ( ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه ﻣﻘﺼﻮد زﻣﯿﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ در ﺧﺒﺮ رواﯾﺖ ﺷـﺪه اﺳﺖ زﻣﯿﻦ ﻫﻤﻪاش ﻣﺴـﺠﺪ و‬
‫ﻃﻬﻮر )ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎي ﻧﻤﺎز و ﭘﺎك( ﻗﺮار داده ﺷﺪه‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ -‬ﻗﺴـﻤﺖﻫﺎﺋﯽ از ﺑﺪن اﻧﺴﺎن ﮐﻪ در ﺣﺎل ﺳـﺠﺪه ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد ﻣﺜﻞ‪ -1 :‬ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ‪ -2 .‬ﺑﯿﻨﯽ‪ -3 .‬دو ﮐﻒ‪ -4 .‬دو زاﻧﻮ‪ -5 .‬دو ﭘﺎي )ﻫﻔﺖ ﻣﻮﺿﻊ واﺟﺐ و ﺑﯿﻨﯽ ﻫﻢ ﻣﺴﺘﺤّﺐ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬أﻟ ﱠﺎ َﯾْﺴُﺠُﺪوا ﻟ ِﻠﱠِﻪ‪ /25 -‬ﻧﻤﻞ( ﯾﻌﻨﯽ اي ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﺧﺪا ﺳﺠﺪه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬و َﺧﱡﺮوا ﻟَُﻪ ُﺳﱠﺠﺪًا‪ /100 -‬ﯾﻮﺳﻒ( در ﺣﺎل ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه در آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬ﺳﺠﻮد‪ -‬در آن وﻗﺖ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﻗﻬﺮي ﮐﺎري ﺳﺎده و آﺳﺎن ﺑﻮده‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫واﻓﯽ ﺑﻬﺎ ﮐﺪراﻫﻢ اﻷﺳﺠﺎد ‪...‬‬
‫ﻣﻘﺼﻮد ﺷﺎﻋﺮ از‪ -‬دراﻫﻢ اﻷﺳﺠﺎد‪ -‬ﺳّﮑﻪﻫﺎﺋﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ ﻋﮑﺲ ﻣﻠﮏ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﺳﺠﺪه ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺑﺮ آن ﻧﻘﺶ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻣﺒّﺮد از اﺑﻦ اﻋﺮاﺑﯽ ﻧﻘـﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ‪ -‬ﻣﺴـﺠﺪ‪ -‬ﺑـﺎ ﻓﺘﺤﻪ ﺣﺮف )ج( ﻣﺤﺮاب ﺧﺎﻧﻪﻫـﺎ و ﻣﺤّﻞ ﻧﻤﺎز ﮔﺰاران دﺳـﺘﻪ ﺟﻤﻌﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻤﻊ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ ﮐﺴﺮه ﺣﺮف )ج( و ﻓﺘﺤﻪ آن‪ ،‬ﻣﺴﺎﺟﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓّﺮاء ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َأﱠن اﻟ َْﻤﺴﺎِﺟَﺪ ﻟ ِﻠﱠِﻪ‪ /18 -‬ﺟﻦ( ﻣﻘﺼﻮد اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ و ان اﻟّﺴﺠﻮد ﻟّﻠﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺠﺪهﻫﺎﺗﺎن ﺑﺮاي ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫زﺟﺎج ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﺳـّﻨﺖﻫﺎي ﻣﺮدﻣﺎن ﮔﺬﺷـﺘﻪ اﯾﻦ ﺑﻮده ﮐﻪ‪ :‬ﺑﺰرﮔـﺪاﺷﺖ ﮐﺴـﯽ را ﺑﺎ ﺳـﺠﺪه ﮐﺮدن ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ و )َﺧﱡﺮوا ﻟَُﻪ‬
‫ُﺳﱠﺠﺪًا‪ /100 -‬ﯾﻮﺳﻒ(‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺮاي ﺧﺪا ﺳﺠﺪه ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اّﻣﺎ در اّﻣﺖ ﻣﺤّﻤﺪ )ص( از ﺳﺠﺪه ﮐﺮدن ﺑﺮاي ﻏﯿﺮ ﺧﺪا ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺠﻮد ﻣﺨﻠﻮﻗـﺎت و ﭘﺪﯾـﺪهﻫﺎي ﺟﻬـﺎن ﻏﯿﺮ ﺟﺎﻧـﺪار ﮐﻪ در ﻗﺮآن آﻣـﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺎﻋﺘﻪ ﻟﻤﺎ ﺳـﺨﺮ ﻟﻪ ﭘﺮﺳـﺘﺶ اوﺳﺖ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﺗﺴـﺨﯿﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ و ﺗﺴﺒﯿﺢ آﻧﻬﺎ از ﻗﺒﯿﻞ ﮐﻮﻫﻬﺎ و ﭘﺮﻧﺪهﻫﺎ و ﭼﻬﺎر ﭘﺎﯾﺎن ﻣﺎ را ﻣﻠﺰم ﺑﻪ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ آن ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽ‬
‫ﻓﻬﻢ ﻣﺎ از آن )ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ(‪:‬‬
‫)ﻣﺎ ﺳﻤﯿﻌﯿﻢ و ﺑﺼﯿﺮﯾﻢ و ﻫﺸﻢ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻧﺎﻣﺤﺮﻣﺎن ﻣﺎ ﺧﺎُﻣﺸﯿﻢ‬
‫(ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪186 :‬‬
‫‪) ) (.‬ﺳﺠﺮ( ]ﺳﺠﺮ[‪ ..... :‬ص ‪186 :‬‬
‫اﻟﺴﺠﺮ‪ :‬اﻓﺮوﺧﺘﻦ آﺗﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺠﺮت اﻟّﺘّﻨﻮر‪ :‬ﺗﻨﻮر را اﻓﺮوﺧﺘﻢ و ﮔﺮم ﮐﺮدم و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ آﯾﻪ‪َ) :‬و اﻟ َْﺒْﺤِﺮ اﻟ َْﻤْﺴُﺠﻮِر‪ /6 -‬ﻃﻮر(‪.‬‬
‫اذا ﺳﺎء ﻃﺎﻟﻊ ﻣﺴﺠﻮرة ﺗﺮي ﺣﻮﻟﻬﺎ اﻟّﻨﺒﻊ و اﻟّﺴﻤﺴﻤﺎ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬وﻗﺘﯽ ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎ اﺷﺘﻌﺎل اﻓﺮوﺧﺘﻪ و ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺗﻮ در اﻃﺮاﻓﺶ ﭼﻮﺑﻬﺎي آﺗﺸﺰﻧﻪ و ﮔﯿﺎه ﺧﺸﮏ ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬و ِإَذا اﻟ ْﺒِﺤﺎُر ُﺳـ ﱢﺠَﺮْت »‪ /6 -«1‬ﺗﮑـﻮﯾﺮ( ﯾﻌﻨﯽ درﯾﺎﻫـﺎ ﻫﻤﭽـﻮن آﺗﺶ اﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ از ﺣﺴﻦ اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ آب آﻧﻬﺎ ﮐﻢ ﻣﯽﺷﻮد و ﮐﻢ ﺷﺪن آب ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻓﺮوزش آﺗﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ در آﻧﻬﺎ ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫)ﺛُﱠﻢ ﻓِﯽ اﻟﻨﱠﺎِر ﯾُْﺴَﺠُﺮوَن‪ /72 -‬ﻏـﺎﻓﺮ( ﻣﺜﻞ آﯾﻪ‪َ) :‬وﻗُﻮُدَﻫﺎ اﻟﻨﱠﺎُس وَ اﻟ ِْﺤﺠﺎَرُة‪ /24 -‬ﺑﻘﺮه( اﺳﺖ )ﯾﻌﻨﯽ آﺗﺸـﯽ ﮐﻪ آﺗﺶ زﻧﻪ آن ﺳﻨﮓ و ﻣﺮدم‬
‫اﺳﺖ و آﻧﺎن ﺑﻪ ﭘﺎداش آﺗﺶ اﻓﺮوزي دﻧﯿﺎﺋﯿﺸﺎن در آﻧﺠﺎ اﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻮﻟﻮي‪:‬‬
‫آﺗﺸﯽ اﯾﻨﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﺮ دﻟﻬﺎ زدي ﻣﺎﯾﻪ ﻧﺎر ﺟﻬّﻨﻢ آﻣﺪي‬
‫ﺳﺠﺮت اﻟّﻨﺎﻗﮥ‪ :‬اﺳﺘﻌﺎره از ﻫﯿﺠﺎن ﺷﺘﺮ در دوﯾﺪن اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪ :‬اﺷﺘﻌﻠﺖ اﻟّﻨﺎﻗﮥ‪.‬‬
‫اﻟـّﺴ ﺠﯿﺮ‪ :‬ﮐﺴـﯿﮑﻪ در ﻣﺤّﺒﺖ ﺑﺎ دوﺳـﺘﺶ ﮔﺮم و ﺑﺎ ﺣﺮارت اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﻓﻼن ﻣﺤﺮق ﻓﯽ ﻣﻮّدة ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬او در آﺗﺶ دوﺳﺘﯽ ﺳﻮﺧﺘﻪ و ﻣﺸﺘﻌﻞ‬
‫اﺳﺖ( ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﺠﺮاء ﻧﻔﺴﯽ ﻏﯿﺮ ﺟﻤﻊ اﺷﺎﺑﮥ )ﻓﺮوزش ﺟﺎﻧﻢ آﻧﭽﻨﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻫﺎﯾﻢ ﺳﭙﯿﺪ ﺷﺪه و ﭘﯿﺮم(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻓّﺮاء ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﺳـﺨﻦ ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟﻞ )َو اﻟ َْﺒْﺤِﺮ اﻟ َْﻤْﺴـ ُﺠﻮِر‪ /10 -‬ﻃﻮر( و )َو ِإَذا اﻟ ْﺒِﺤﺎُر ُﺳـ ﱢﺠَﺮْت‪ /6 -‬ﺗﮑﻮﯾﺮ( ﻋﻠﯽ ﺑﻦ أﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ‬
‫)رض( ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺴـﺠﻮر ﺑﺎﻟّﻨﺎر اي ﻣﻤﻠﺆ ﯾﻌﻨﯽ ﺻـﻔﺖ ﻣﺴـﺠﻮر ﺑﺮاي درﯾﺎﻫﺎ ﭘﺮ ﺑﻮدن از آﺗﺶ اﺳﺖ و ﻣﺴﺠﻮر در ﮐﻼم ﻋﺮب ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﭘﺮ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺠﺮت اﻻﻧﺎء‪ :‬ﻇﺮف را ﭘﺮ ﮐﺮدم‪ .‬و ﺑﺎز ﻓّﺮاء ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ِإَذا اﻟ ْﺒِﺤﺎُر ُﺳﱢﺠَﺮْت ‪ /6‬ﺗﮑﻮﯾﺮ( ﯾﻌﻨﯽ درﯾﺎﻫﺎ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت درﯾﺎﺋﯽ‬
‫واﺣﺪ در ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪) .‬ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟّﻠﻐﻪ ‪.(576 /10‬‬
‫‪) ) (.‬ﺳﺠﻞ( ]ﺳﺠﻞ[‪ ..... :‬ص ‪187 :‬‬
‫اﻟّﺴﺠﻞ‪ :‬ﺳﻄﻞ و دﻟﻮ ﺑﺰرگ‪.‬‬
‫ﺳﺠﻠﺖ اﻟﻤﺎء ﻓﺎﻧﺴﺠﻞ‪ :‬آب را در در دﻟﻮ رﯾﺨﺘﻢ و ﭘﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫أﺳﺠﻠﺘﻪ‪ :‬دﻟﻮي ﯾﺎ ﻧﺼﯿﺒﯽ ﺑﻪ او دادم و ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳﺘﻌﺎره در ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺨﺸﺶ ﻓﺮاوان‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﻣﺴﺎﺟﻠﮥ‪ :‬ﺑﺎ ﺳﻄﻞ آب دادن ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ و ﺟﻨﮓ ﻧﯿﺰ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﯾﺴﺎﺟﻠﻨﯽ ﯾﺴﺎﺟﻞ ﻣﺎﺟﺪا ‪...‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺑﺮاﺑﺮي و ﻧﺒﺮد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺎ ﺷﺨﺺ ﺑﺰرﮔﯽ ﻧﺒﺮد ﻧﻤﻮده اﺳﺖ(‪.‬‬
‫اﻟّﺴـ ّﺠﯿﻞ‪ :‬آﻣﯿﺨﺘﻪاي از ﺳـﻨﮓ و ﮔﻞ و اﺻﻞ آن ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻓﺎرﺳـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌّﺮب ﺷﺪه »‪ «1‬در آﯾﻪ )ِﺣﺠﺎَرًة ﻣِْﻦ ـِﺳ ﱢﺠﯿٍﻞ‪/82 -‬‬
‫ﻫﻮد(‪ .‬و ﺳﺠّﻞ‪ :‬ﻟﻮﺣﻪ ﺳﻨﮕﯽ و ﮔﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﻣﯽﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در آن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد ﺳﺠﻞ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﮐَﻄﱢﯽ اﻟﱢﺴِﺠﱢﻞ ﻟ ِﻠُْﮑﺘُِﺐ‪ /104 -‬اﻧﺒﯿﺎء(‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺜﻞ ﭘﯿﭽﺎﻧﺪن آن ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﮕﻬﺪاري و ﺣﻔﻆ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﮐﺘﺎب را‬
‫ﻣﯽﭘﯿﭽﺪ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬واژهﻫﺎي‪ -‬ﺳﺠﯿﻞ و ﺳﺠﻞ‪ -‬ﮐﻪ در ﻗﺮآن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮش را )ﺳﻨﮓ و ﮔﻞ( ﺑﻪ ﻫﻢ ﻓﺸﺮده ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ازﻫﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫) )ﻗﺎل اﻫﻞ اﻟﻠّﻐﻪ‪ ،‬ﻫﺬا ﻓﺎرﺳـﯽ ﻣﻌﺮب ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺻﺤﯿﺤﯽ را ﺑﺎ ﻣﻌﻨﯽ ﻓﺎرﺳﯽ آن در ﺳﻮره اﻟّﺬارﯾﺎت ﺑﻪ روﺷﻨﯽ ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫)ﻟ ِﻨُْﺮِﺳَﻞ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ ِﺣﺠﺎَرًة ﻣِْﻦ ِﻃﯿٍﻦ‪ /33 -‬اﻟّﺬارﯾﺎت( اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺮاي اﻋﺮاب ﺑﺎ روﺷـﻨﯽ ﺗﻤﺎم ﻣﻌﻨﯽ ﺳﺠﯿﻞ را ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪ‪ ،‬از اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ‬
‫اﻟﺒﺎﻗﺮ )ع( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﺴـﺠﻠﻪ اﺣﺴﺎن ﻧﻤﻮدن ﺑﺪون ﺷﺮط اﺳﺖ و‪ -‬ﺳﺠﻞ‪ -‬ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب و ﺳّﻨﺖ و ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ دﻟﯿﻠﺶ‬
‫ك ﻣـﺎ ـِﺳ ﱢﺠﯿٌﻦ ِﮐﺘـﺎٌب َﻣْﺮﻗُﻮٌم( ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ -‬ﺳـﺠﯿﻞ‪ -‬و ﺳـﺠﯿﻦ و‬
‫آﯾﺎت ‪ 7‬و ‪ /8‬ﻣﻄّﻔﻔﯿﻦ اﺳﺖ )َﮐﻠﱠﺎ ِإﱠن ِﮐﺘـﺎَب اﻟُﻔﱠﺠﺎِر ﻟَِﻔﯽ ـِﺳ ﱢﺠﯿٍﻦ َو ﻣـﺎ َأْدرا َ‬
‫ﺳﺠﻞ‪ -‬ﺳـﻨﮓ ﻧﺒﺸﺘﻪ )ﻟﻮﺣﻪ( و ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﻗﻄﻌﯽ ‪ ...‬و ﻫﺬا اﺣﺴﻦ ﻣﺎ ﻣّﺮ ﻓﯿﻬﺎ ﻋﻨﺪي‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ )ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟﻠّﻐﻪ ‪(58 /4 /10‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ از ﺗﻤﺎم ﺗﻔﺎﺳﯿﺮي ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺧﺎﻟﻮﯾﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬اﻟّﺴﺠﯿﻞ‪ ،‬اﻟّﺸﺪﯾﺪ و ﻗﯿﻞ ﺣﺠﺮ و ﻃﯿﻦ و اﻻﺻﻞ ﺳﻨﮓ و ﮔﻞ ﻣﻌﺮب )اﻋﺮاب ﺛﻼﺛﯿﻦ ﺳﻮره ص ‪.(94‬‬
‫ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺳﯿﻮﻃﯽ‪ -‬ﺳﺠﯿﻞ‪ -‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻓﺎراﺑﯽ و او از ﻣﺠﺎﻫﺪ‪ ،‬ﻗﺎل ﺳﺠﯿﻞ ﺑﺎﻟﻔﺎرﺳﯽ اوﻟﻬﺎ ﺣﺠﺎرة و آﺧﺮﻫﺎ ﻃﯿﻦ‪.‬‬
‫)اﺗﻘﺎن ﺟﻠﺪ ‪.(2‬‬
‫‪) ) (.‬ﺳﺠﻦ( ]ﺳﺠﻦ[‪ ..... :‬ص ‪188 :‬‬
‫اﻟّﺴﺠﻦ‪ :‬ﺣﺒﺲ ﺷﺪن در زﻧﺪان‪.‬‬
‫آﯾﻪ‪َ) :‬رﱢب اﻟﱢﺴْﺠُﻦ َأَﺣﱡﺐ ِإﻟَﱠﯽ‪ /33 -‬ﯾﻮﺳﻒ( ﮐﻪ واژه ﺳﺠﻦ ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ و ﮐﺴﺮه ﺣﺮف )س( ﻫﺮ دو ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه‪.‬‬
‫و آﯾـﺎت‪) :‬ﻟََﯿْﺴـ ُﺠﻨُﻨﱠُﻪ َﺣﺘﱠﯽ ِﺣﯿٍﻦ‪ /35 -‬ﯾﻮﺳـﻒ( و )َو َدـَﺧ َﻞ َﻣَﻌُﻪ اﻟﱢﺴْﺠَﻦ َﻓَﺘﯿـﺎِن‪ /36 -‬ﯾﻮﺳـﻒ( و‪) -‬اﻟّﺴـ ّﺠﯿﻦ(‪ -‬ﻧـﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي دوزخ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋّﻠﯿﯿﻦ )ﮐﻪ ﻧﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺑﻬﺸﺖ(‪.‬‬
‫در ﻋّﻠﯿﯿﻦ ﺣﺮﻓﯽ زاﯾﺪ اﺳﺖ ﺗﺎ آﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮ زﯾﺎدﺗﯽ ﻣﻌﻨﺎي آن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬ﺳّﺠﯿﻦ‪ -‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي زﻣﯿﻦ ﻫﻔﺘﻢ‪.‬‬
‫ك ﻣﺎ ِﺳـ ﱢﺠﯿٌﻦ‪ 7 -‬و ‪ /8‬ﻣﻄّﻔﻔﯿﻦ( ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه ﻫﺮ ﭼﯿﺰي را ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ آن را در ﻗﺮآن ﺑـﺎ ﻋﺒﺎرت )َو ﻣﺎ‬ ‫و در آﯾﻪ‪) :‬ﻟَِﻔﯽ ِﺳـ ﱢﺠﯿٍﻦ َو ﻣﺎ َأْدرا َ‬
‫ك‪ /8 -‬ﻣﻄّﻔﻔﯿﻦ( ﯾـﺎد ﻧﻤﻮده آن را ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻧﻤﻮده و ﻫﺮ ﭼﻪ را ﮐﻪ ﺑـﺎ ﻋﺒﺎرت )َو ﻣﺎ ﯾُـْﺪِرﯾَﮏ‪ /63 -‬اﺣﺰاب( ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ﺑﺪون ﺗﻔﺴـﯿﺮ و‬ ‫َأْدرا َ‬
‫ك‪ /8 -‬ﻣﻄّﻔﻔﯿﻦ( ﻫﻤـﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در ﺑـﺎره ﻋّﻠّﯿﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و ﻣﺎ‬
‫ﻧـﺎﮔﻔﺘﻪ ﮔﺰارده اﺳﺖ در اﯾﻨﺠـﺎ در ﺑـﺎره ﺳـّﺠﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ )َو ﻣـﺎ َأْدرا َ‬
‫ك ﻣـﺎ ِﻋﻠﱢﱡﯿﻮَن‪ /19 -‬ﻣﻄّﻔﻔﯿﻦ( و ﺳـﭙﺲ ﮐﺘـﺎب را ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻧﻤـﻮده ﻧﻪ ﺧﻮد واژه ﺳـّﺠﯿﻦ و ﻋّﻠّﯿﯿﻦ را ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻗﺴـﻤﺖ ﻟﻄﯿﻔﻪاي اﺳﺖ و‬ ‫َأْدرا َ‬
‫ﺟﺎي ﺑﺤﺚ آن ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ان ﺷﺎء اﻟﻠّﻪ در ﭘﯽ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺠﯽ( ]ﺳﺠﯽ[‪ ..... :‬ص ‪188 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و اﻟﻠﱠﯿِْﻞ ِإذا َﺳﺠﯽ‪ /2 -‬ﺿـﺤﯽ( ﯾﻌﻨﯽ آرام ﯾﺎﻓﺖ و اﺷﺎرهاي اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﻫﺪأت اﻷرﺟﻞ )ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎﻫﺎ ﺳﺎﮐﺖ ﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ اﻧﺴـﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ آراﻣﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑـﺪ و ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﺗﺒﻊ او آرام ﻣﯽﮔﯿﺮد ﭘﺲ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﺷﺐ آراﻣﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨـﺪ و‬
‫اﯾﻦ ﻓﻌﻞ ﺑﻪ ﻟﯿﻞ ﺗﺨﺼﯿﺺ ﯾﺎﻓﺘﻪ(‪.‬‬
‫ﻋﯿﻦ ﺳﺎﺟﯿﮥ‪ :‬ﭼﺸﻢ ﻓﺮوﻫﺸﺘﻪ و آرام‪.‬‬
‫ﺳﺠﯽ اﻟﺒﺤﺮ ﺳﺠﻮا‪ :‬اﻣﻮاج درﯾﺎ آرام ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳﺘﻌﺎره ‪...‬‬
‫ﺗﺴﺠﯿﮥ اﻟﻤّﯿﺖ‪ :‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻣﯿﺖ ﺑﺎ ﭘﺎرﭼﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺤﺐ( ]ﺳﺤﺐ[‪ ..... :‬ص ‪189 :‬‬
‫اﺻﻞ ﺳﺤﺐ ﮐﺸﯿﺪن اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﮐﺸﯿﺪن داﻣﻦ ﺑﺮ ﺧﺎك و ﮐﺸﯿﺪن اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺻﻮرت ﺑﻪ زﻣﯿﻦ‪.‬‬
‫و از اﯾﻦ واژه‪ -‬واژه ﺳـﺤﺎب اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ اﺑﺮﻫـﺎ‪ ،‬ﯾـﺎ ﺑﺮاي اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺑـﺎد آن را ﻣﯽﮐﺸﺎﻧـﺪ‪ .‬ﯾـﺎ آب‪ ،‬و ﯾـﺎ ﮐﺸـﯿﺪه ﺷـﺪن ﺧﻮدش در ﺣﺎل‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻦ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َﯾـْﻮَم ﯾُْﺴـ َﺤﺒُﻮَن ﻓِﯽ اﻟﻨﱠﺎِر َﻋﻠﯽ ُوُﺟـ ﻮِﻫِﻬْﻢ‪ /48 -‬ﻗﻤﺮ( و )ﯾُْﺴــ َﺤﺒُﻮَن ﻓِﯽ اﻟ َْﺤِﻤﯿـِﻢ‪ /71 -‬ﻏـﺎﻓﺮ( ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬ﻓﻼـن ﯾﺴـﺘﺤّﺐ ﻋﻠﯽ ﻓﻼـن‪ :‬ﺑﺮ او‬
‫ﮔﺴﺘﺎﺧﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﺜﻞ‪ :‬ﯾﻨﺠﺮ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ زﯾﺎدهروي و ﺗﺠّﺮي و ﮔﺴﺘﺎﺧﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫)َﺳﺤﺎب‪ (:‬اﺑﺮﻫﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آب و ﺑﺎران داﺷﺘﻪ ﯾﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻟﺬا ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺳﺤﺎب ﺟﻬﺎم‪ :‬اﺑﺮﻫﺎي ﺑﯽ آب‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬أ ﻟَْﻢ َﺗَﺮ َأﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ﯾُْﺰِﺟﯽ َﺳـ ﺤﺎﺑًﺎ‪ /43 -‬ﻧﻮر( و )َﺣﺘﱠﯽ ِإذا َأَﻗﻠﱠْﺖ َﺳـ ﺤﺎﺑًﺎ‪ /57 -‬اﻋﺮاف( و )َو ﯾُﻨِْﺸـ ُﺊ اﻟﱠﺴﺤﺎَب اﻟﺜﱢﻘﺎَل‪/12 -‬‬
‫رﻋﺪ(‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﻟﻔﻆ‪ -‬ﺳﺤﺎب‪ -‬ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺮاد از آن ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺳﺎﯾﻪ‪ ،‬و ﺳﯿﺎﻫﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬أْو َﮐُﻈﻠُﻤﺎٍت ﻓِﯽ ﺑَْﺤٍﺮ ﻟ ُﱢﺠﱟﯽ َﯾْﻐﺸﺎُه َﻣْﻮٌج ﻣِْﻦ َﻓْﻮﻗِِﻪ َﻣْﻮٌج ﻣِْﻦ َﻓْﻮﻗِِﻪ َﺳﺤﺎٌب ُﻇﻠُﻤﺎٌت ﺑَْﻌُﻀﻬﺎ َﻓْﻮَق ﺑَْﻌٍﺾ »‪ /4 -«1‬ﻧﻮر(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻗﺮآن ﮐﺘﺎب آﺳـﻤﺎﻧﯽ ﻫﻤﻮاره ﺣﻘﺎﯾﻖ ﻣﻌﻨﻮي ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺳـﺮﻧﻮﺷﺖ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﺗﺸﺒﯿﻬﺎﺗﯽ زﯾﺒﺎ و ادﺑﯽ آﻧﭽﻨﺎن ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫ﺷﻨﻮﻧﺪهاي را ﮐﻪ از اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﺎﻟﻢ و ﺳـﻼﻣﺘﯽ ﺟﺎن و روح ﺑﯽﺑﻬﺮه ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺗﻮّﺟﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻤﯿﻦ ﯾﮏ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ او را از ﺧﻮاب‬
‫ﻏﻔﻠﺖ ﺑﯿﺪار و در ﻣﺴﯿﺮ رﺷﺪ و ﺳﻌﺎدت ﻗﺮار دﻫﺪ در آﯾﻪ ﻓﻮق ﮐﻪ دّوﻣﯿﻦ ﺗﺸﺒﯿﻪ از ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﺪا ﻧﺎﺑﺎوران و ﮐّﻔﺎر اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اﻋﻤﺎل و ﮐﺮدار ﮐّﻔﺎر ﯾﺎ ﻫﻤﭽﻮن ﺗﺎرﯾﮑﻬﺎ و ﻇﻠﻤﺘﻬﺎﺋﯽ اﺳﺖ در درﯾﺎي ژرف و ﺳـﻬﻤﮕﯿﻦ ﮐﻪ ﺗﺼﻮر ﺷﻮد ﻣﻮﺟﯽ آن را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺎري‬
‫آن ﻣﻮﺟﯽ دﯾﮕﺮ و روي اﯾﻦ اﻣﻮاج ﺧﺮوﺷـﺎن اﺑﺮي اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﮑﯿﻬـﺎ و ﻇﻠﻤﺖﻫـﺎي ﻃﻮﻓـﺎﻧﯽ آﻧﭽﻨـﺎن روﯾﻬﻢ ﻣـﺘﺮاﮐﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ِ) :‬إذا‬
‫َأْﺧَﺮَج َﯾَﺪُه ﻟَْﻢ َﯾَﮑْﺪ َﯾﺮاﻫﺎ َو َﻣْﻦ ﻟَْﻢ َﯾْﺠَﻌِﻞ اﻟﻠﱠُﻪ ﻟَُﻪ ﻧُﻮرًا َﻓﻤﺎ ﻟَُﻪ ﻣِْﻦ ﻧُﻮٍر‪ /40 -‬ﻧﻮر( در دل آن ﻇﻠﻤﺖﻫﺎ ﺣّﺘﯽ اﮔﺮ ﮐﺎﻓﺮ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮآرد‪،‬‬
‫آن را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ و ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻮري ﻗﺮار ﻧﺪاد او را ﻧﻮر و روﺷﻨﺎﯾﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ ﻗﺒﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َﮐَﻔُﺮوا َأْﻋﻤﺎﻟ ُُﻬْﻢ َﮐَﺴﺮاٍب ﺑ ِِﻘﯿَﻌٍﮥ َﯾْﺤَﺴﺒُُﻪ اﻟﱠﻈْﻤﺂُن ﻣﺎًء َﺣﺘﱠﯽ ِإذا ﺟﺎَءُه ﻟَْﻢ َﯾِﺠْﺪُه َﺷﯿْﺌًﺎ‪-‬‬
‫‪) ) (.‬ﺳﺤﺖ( ]ﺳﺤﺖ[‪ ..... :‬ص ‪190 :‬‬
‫اﻟّﺴﺤﺖ‪ :‬ﭘﻮﺳﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭼﯿﺰي ﺑﺮ ﮐﻨﺪه ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓﯿُْﺴـ ِﺤَﺘُﮑْﻢ ﺑ َِﻌﺬاٍب‪ /61 -‬ﻃﻪ( ﮐﻪ‪ -‬ﻓﯿﺴـﺤﺘﮑﻢ‪ -‬ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧـﺪه ﺷـﺪه )ﯾﻌﻨﯽ ﻋـﺬاﺑﯽ رﯾﺸﻪ ﺑﺮ اﻧـﺪاز ﻫﻼﮐﺘﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ(‬
‫ﻓﻌﻠﺶ‪ -‬ﺳـﺤﺘﻪ و أﺳـﺤﺘﻪ‪ -‬اﺳﺖ و از اﯾﻦ ﻓﻌـﻞ‪ -‬اﻟﻤّﺴـ ﺤﺖ‪ -‬ﻣﺸـﺘﻖ ﺷـﺪه‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺤﻈﻮر و ﮔﻨـﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﺻـﺎﺣﺒﺶ را ﻋﺎر و ﻧﻨﮓ ﻣﻼزم و‬
‫ﻫﻤﺮاه ﻣﯽﺷﻮد ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ دﯾﻨﺶ و ﺟﻮاﻧﻤﺮدﯾﺶ را از رﯾﺸﻪ ﺑﺮﮐﻨﺪه و از ﺑﯿﻦ ﺑﺮده و ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮده‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬أﱠﮐﺎﻟ ُﻮَن ﻟ ِﻠﱡﺴْﺤِﺖ‪ /42 -‬ﻣﺎﺋﺪه( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮرﻧﺪﮔﺎن ﺣﺮام و ﭼﯿﺰﻫﺎﺋﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ دﯾﻨﺸﺎن را از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫‪ /39‬ﻧﻮر(‪.‬‬
‫ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﻋﻤﺎل و ﮐﺎرﻫﺎي ﮐّﻔﺎر ﻫﻤﭽﻮن ﺳـﺮاﺑﯽ اﺳﺖ ﺑﺲ دور اﻓﺘﺎده ﮐﻪ ﺗﺸـﻨﮕﺎن آن را آب ﭘﻨﺪارﻧـﺪ ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﭼﯿﺰي‬
‫ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫آﯾـﺎ ﺑﺮاﺳﺘﯽ اﯾﻦ دو ﺗﺸﺒﯿﻪ از ﺷﺨﺼـّﯿﺖ وﺟﻮدي و ﭘﺮ ﻃﻤﻄﺮاق ﮐّﻔـ ﺎر‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﻠﺴـﻔﻪﻫﺎي ﭘﻮچ و دروﻏﯿﻨﺸﺎن ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽدﻫـﺪ ﮐﻪ ﮐﺮدارﺷﺎن ﺑﺎ‬
‫ﻧﺎﺷـﻨﺎﺧﺘﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ و ﺳـﺮ در ﮔﻤﯽ در راه آرزوﻫﺎي زر ﭘﺮﺳﺘﺎﻧﻪ و ﺣﯿﻮان زﯾﺴﺘﯽ آﻧﻘﺪر از ﺧﻮﯾﺶ ﻏﺎﻓﻠﻨﺪ ﮐﻪ ﺣّﺘﯽ ﺳﺮ ﻧا ﮕﺸﺘﺎن‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﻇﺮاﻓﺘﯽ و ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ ﮐﻪ آﻓﺮﯾـﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳـﻨﺪ و ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ در ﭘﻮﺳﺖ ﺳـﺮ اﻧﮕﺸـﺘﺎﻧﺶ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺷﺎﻫﮑﺎر‬
‫ﺧﻠﻘﺖ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾـﮏ دﻻن ﺳـﻨﮓ اﻧـﺪﯾﺶ و ﻣﺎده ﭘﺮﺳﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨـﺪ درﯾﺎﺑﻨـﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ از اﯾﻦ زﯾﺒﺎﺗﺮ و ﺑﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖﺗﺮ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ ﺑﺮاي اﻋﻤﺎل ﮐّﻔﺎر ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﮐﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي ﮐﻮر دل و ﺗﺎرﯾﮏ ﺑﯿﻦ و از ﺧﺪا ﮔﺴﺴـﺘﻪ و ﺑﻪ ﺑﺖﻫﺎ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ ﻋﻈﻤﺖ ﺳـﺮ اﻧﮕﺸـﺘﺎن ﺧﻮد را ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ در ﻣﯿﺎن ﻇﻠﻤﺎت )ﺷـﻬﻮت‪ ،‬ﺣﺴﺎدت‪ ،‬زرﭘﺮﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮارﮔﯽ‪ ،‬ﺷـﮑﻤﺒﺎرﮔﯽ‪ ،‬ﺑﺖ ﺳﺎزي‪ ،‬ﻣﺤﺪود داﻧﺴﺘﻦ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻇﻮاﻫﺮ‪ ،‬ﻧﺎ‬
‫اﻣﯿـﺪي و دﻟﻬﺮه از آﯾﻨـﺪه‪ ،‬ﺑـﺎور ﻧﺪاﺷـﺘﻦ ﺑﻪ ﺟﻬـﺎن ﻋـﺪل ﮔﺴـﺘﺮاﻧﻪ اﻟّﻠﻪ( و دهﻫـﺎ ﭘﺮده ﻏﻔﻠﺖ و ﻧـﺎداﻧﯽ ﺑﺘﻮاﻧﻨـﺪ ﺣﻘﯿﻘﺖ وﺟـﻮدي ﺧﻮﯾﺶ‬
‫درﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬در اﻣﻮاج ژرف ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ و ﻫﻮﺳـﻬﺎ ﻣﺤﺘﻀـﺮاﻧﻪ دﺳﺖ و ﭘﺎ ﻣﯽزﻧـﺪ و ﮐﻮﺷـﺶ دارد ﻫﻤﭽﻮن ﻏﺮﯾﻘﯽ ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ دﺳﺘﺮﺳـﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد در‬
‫آن ﮔﺮداب ﻓﻨﺎ و ﻟﺠﻨﺰارش دﺳﺖ ﺑﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫و اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﻃﺎﻋﺎت از اﻫﺮﯾﻤﻦ ﻧﻔﺲ ﮐﻪ‪:‬‬
‫)ِإﱠن اﻟﻨﱠْﻔَﺲ ﻟَﺄﱠﻣﺎَرٌة ﺑ ِﺎﻟﱡﺴﻮِء‪ِ ،‬إﻟ ﱠﺎ ﻣﺎ َرِﺣَﻢ َرﺑ ﱢﯽ‪ /53 -‬ﯾﻮﺳﻒ(‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻮﻟﻮي‪:‬‬
‫ﮐﺎري ﮐﻨﯿﻢ ورﻧﻪ ﺧﺠﺎﻟﺖ ﺑﺮ آورد روزي ﮐﻪ رﺧﺖ ﺟﺎن ﺑﻪ ﺳﺮاي دﮔﺮ ﺑﺮﯾﻢ‬
‫ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴـ ﻼم ﻓﺮﻣﻮد‪) :‬ﮐـّﻞ ﻟﺤﻢ ﻧﺒﺖ ﻣﻦ ﺳـﺤﺖ ﻓﺎﻟّﻨـﺎر اوﻟﯽ ﺑﻪ( ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﻫﺮ ﮔﻮﺷﺘﯽ ﮐﻪ از ﮔﻨﺎه و ﻟـّﺬات ﺣﺮام در ﺑـﺪن روﺋﯿـﺪه و‬
‫اﻓﺰوده ﺷﻮد آﺗﺶ ﻋﺬاب ﺑﺮاﯾﺶ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫رﺷﻮة‪ :‬ﻫﻢ‪ -‬ﺳـﺤﺖ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪ ،‬رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪ :‬ﺣﺠﺎﻣﺘﮕﺮي و رﮔﺰﻧﯽ ﮔﻨﺎه اﺳﺖ ﻧﻪ از ﺟﻬﺖ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﮐﻪ از ﺟﻬﺖ ﺟﻮاﻧﻤﺮدي‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﻠﯿﻪ اﻟـّﺴ ﻼم )ﺑﺮاي ﺗﻘﻮﯾﺖ روح ﺟﻮاﻧﻤﺮدﯾﺶ( دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺘﺮان آﺑﮑﺶ را ﻋﻠﻮﻓﻪ دﻫﺪ و ﺑﻨﺪﮔﺎن را اﻃﻌﺎم‬
‫ﮐﻨﺪ‪) .‬ﻧﻪ ﺣﺠﺎﻣﺘﮕﺮي(‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺤﺮ( ]ﺳﺤﺮ[‪ ..... :‬ص ‪191 :‬‬
‫اﻟّﺴﺤﺮ‪ :‬رﯾﻪ و ﺷﺶ و ﮐﻨﺎر ﺧﺸﮏ ﻧﺎي ﮔﻠﻮ‪.‬‬
‫اﻧﺘﻔﺦ ﺳﺤﺮه‪ :‬از ﺣّﺪش ﺗﺠﺎوز ﮐﺮد و ﺗﺮﺳﯿﺪ و ﺑﺪ دﻟﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻌﯿﺮ ﺳﺤﺮ‪ :‬ﺷﺘﺮي ﺑﺎ رﯾﻪ و ﮔﻠﻮي ﺑﺰرگ‪.‬‬
‫اﻟّﺴـ ﺤﺎرة‪ :‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ از ﻧـﺎي و ﮔﻠﻮي ﺷـﺘﺮ در ﻣﻮﻗﻊ ذﺑـﺢ ﮐﺮدن ﺟـﺪا ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬ﺳـﺤﺎرة‪ -‬ﺑﺮ وزن و ﻣﻌﻨﯽ‪ -‬ﻧﻔﺎﯾـﮥ و ﺳـﻘﺎﻃﮥ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دور و‬
‫ﺳﺎﻗﻂ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ واژه‪ -‬ﺳﺤﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻠﻮ درد‪ ،‬از اﯾﻦ رﯾﺸﻪ ﻣﺸﺘﻖ ﺷﺪه وﻟﯽ‪ -‬ﺳﺤﺮ‪ -‬در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬ﺧﺪﻋﻪ و ﻓﺮﯾﺐ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪارﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺷـﻌﺒﺪه ﺑﺎزي ﮐﻪ دﯾﺪﮔﺎﻫﻬﺎي ﺑﯿﻨﻨﺪﮔﺎن را ﺑﺎ ﺗﺮدﺳﺘﯽ و از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧـﺪ و ﻫﻤﯿﻦ ﻃﻮر‪ -‬ﺳـﺤﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﮐـﺎري ﮐﻪ ﺳـﺨﻦ ﭼﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﺳـﺨﻨﺎن ﻣﺰﺧﺮف و ﻇﺎﻫﺮ ﻓﺮﯾﺒﺶ ﺑﺎز دارﻧـﺪه‬
‫ﮔﻮﺷﻬﺎ از ﺷﻨﯿﺪن ﺣّﻖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﺳَﺤُﺮوا َأْﻋﯿَُﻦ اﻟﻨﱠﺎِس‪َ ،‬و اْﺳَﺘْﺮَﻫﺒُﻮُﻫْﻢ‪ /116 -‬اﻋﺮاف(‪.‬‬
‫)در ﺑﺎره ﺳﺎﺣﺮان درﺑﺎر ﻓﺮﻋﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪) :‬ﻗﺎَل َأﻟ ُْﻘﻮا َﻓَﻠﱠﻤﺎ َأﻟ َْﻘْﻮا َﺳـ َﺤُﺮوا َأْﻋﯿَُﻦ اﻟﻨﱠﺎِس َو اْﺳَﺘْﺮَﻫﺒُﻮُﻫْﻢ َو ﺟﺎُؤ ﺑ ِِﺴـ ْﺤٍﺮ َﻋِﻈﯿٍﻢ(‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪192 :‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ اﻟﻘﺎء ﺳﺤﺮ و ﺷﻌﺒﺪه ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎن ﻣﺮدم را ﺳﺤﺮ زده ﻧﻤﻮدﻧﺪ و آﻧﻬﺎ را ﺗﺮﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺳﺤﺮي ﺑﺰرگ آورده ﺑﻮدﻧﺪ(‪.‬‬
‫و آﯾـﻪ‪) :‬ﯾَُﺨﯿﱠُﻞ ِإﻟَﯿِْﻪ ﻣِْﻦ ـِﺳ ْﺤِﺮِﻫْﻢ‪ /66 -‬ﻃﻪ( )از ﺳـﺤﺮﺷﺎن ﭼﻨـﺎن ﭘﻨـﺪاﺷﺖ ﮐﻪ رﯾﺴـﻤﺎﻧﻬﺎ و ﻋﺼﺎﻫﺎﺷﺎن ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨـﺪ( و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﻮﺳﯽ )ع( را‪ -‬ﺳﺎﺣﺮ‪ -‬ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫)ﯾﺎ َأﱡﯾَﻬﺎ اﻟﱠﺴﺎِﺣُﺮ اْدُع ﻟَﻨﺎ َرﺑ ﱠَﮏ‪ /49 -‬زﺧﺮف(‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﺳﺤﺮ در ﻣﻌﻨﯽ ﯾﺎري و ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻘّﺮب ﺟﺴﺘﻦ و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ او‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻫْﻞ ُأَﻧﺒﱢﺌُُﮑْﻢ َﻋﻠﯽ َﻣْﻦ َﺗَﻨﱠﺰُل اﻟﱠﺸﯿﺎِﻃﯿُﻦ َﺗَﻨﱠﺰُل َﻋﻠﯽ ُﮐﱢﻞ َأﻓﱠﺎٍك َأﺛِﯿٍﻢ‪ /221 -‬ﺷﻌﺮاء( »‪.«1‬‬
‫)ﺗﻨّﺰل در اﺻﻞ‪ -‬ﺗﺘﻨﺰل‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺎﻋـﺪه ﺗﺘﺎﺑﻊ دو ﺣﺮف )ت( در ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﺗﺨﻔﯿﻔﺎ‪ -‬ﺗﻨّﺰل‪ -‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ‪ -‬ﺗﺘﺼّﺪق‪ -‬ﺗﺼّﺪق و‬
‫از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ اﻓﻌﺎل(‪.‬‬
‫و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺳﺨﻦ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‪َ) :‬و ﻟِﮑﱠﻦ اﻟﱠﺸﯿﺎِﻃﯿَﻦ َﮐَﻔُﺮوا ﯾَُﻌﻠﱢُﻤﻮَن اﻟﻨﱠﺎَس اﻟﱢﺴْﺤَﺮ‪ /102 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬وﻟﯽ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺟﺎدو ﻣﯽآﻣﻮزﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ روﺷﻬﺎﺋﯽ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬آﯾـﻪ ‪ /221‬ﺷـﻌﺮاء اﺷـﺎرهاي ﺑﻪ ﺟﻬـﺎن ﭼﻨـﺪ ﺑﻌـﺪي وﺟﻮد رواﻧﯽ اﻧﺴﺎﻧﻬـﺎ دارد ﮐﻪ ﺑﮑـﺎرﮔﯿﺮي آن اﺑﻌـﺎد و ﻧﯿﺮوﻫـﺎ در راه ﻧﺎدرﺳﺖ و‬
‫ﮐﺠﺮوﺷـﺎﻧﻪ‪ ،‬اﻧﺴـﺎن ﻓﺮﺷـﺘﻪ ﺧـﻮي‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت دﯾﻮ ﺳـﯿﺮﺗﯽ ﮔﻤﺮاه ﮐﻨﻨـﺪه و آﺷﻮﺑﮕﺮ در ﻣﯽآﯾـﺪ در آﯾﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬آﯾـﺎ آﮔﺎﻫﺘـﺎن ﮐﻨﻢ و‬
‫ﺧﺒﺮﺗﺎن ﺑﺪﻫﻢ ﮐﻪ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﺑﺮ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﺴّﻠﻄﻨﺪ و ﺷﯿﻄﻨﺖ در اﻋﻤﺎق ﺟﺎن ﭼﻪ آدﻣﯿﺎﻧﯽ ﺟﺎي ﻣﯽﮔﯿﺮد؟ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم دروغ ﮔﻮﯾﺎن ﮔﻨﺎه ﭘﯿﺸﻪ‬
‫ﮐﻪ ‪:‬‬
‫)ﯾُﻠُْﻘـﻮَن اﻟﱠﺴْﻤَﻊ َو َأْﮐـ َﺜُﺮُﻫْﻢ ﮐـﺎِذﺑ ُﻮَن‪ /223 -‬ﺷـﻌﺮاء( ﺷـﻨﯿﺪهﻫﺎي دروغ ﺧـﻮد را ﺑـﻪ دﯾﮕﺮان اﻟﻘـﺎء ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﺑﯿﺸـﺘﺮان ﮐﺎذﺑﻨـﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﺷﺎﻋﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺮواﻧﺸﺎن ﮔﻤﺮاﻫﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺷـﻌﺮاء در ﻫﺮ وادي ﺳـﺮﮔﺮداﻧﻨﺪ ﭼﯿﺰﻫﺎﺋﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﻣﯽﺳﺮاﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ ﻣﮕﺮ ﺷﺎﻋﺮاﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻤﺎن آوردهاﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ ﺧﺪاي را ﺑﺴﯿﺎر ﯾﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از ﺳﺘﻢﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ از آﻧﻬﺎ دﯾﺪهاﯾﺪ ﺟﺒﺮان ﮐﻨﻨﺪ و ﯾﺎرﯾﺘﺎن ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‬
‫و دادﺗﺎن ﺑﺴـﺘﺎﻧﻨﺪ ﺑﻪ زودي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳـﺘﻢ ﮐﺮدهاﻧـﺪ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺠﺎ ﺑﺎز ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﺳﻮره ﺷـﻌﺮاء‬
‫ﭘﺮده از ﭼﻬﺮه ﭘﺎك ﺧﺮدﻣﻨﺪان ﺧﺪا ﭘﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬راﺳﺘﮕﻮﯾﺎن و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﭘﺮده از ﭘﻨﺪارﻫﺎ و ﺗﺨّﯿﻼت ﻇﺎﻫﺮ ﻓﺮﯾﺐ دروغ ﺑﺎﻓﺎن و ﺳﺮﮔﺮداﻧﺎن در‬
‫وادي دروغ و ﺗﺒﺎﻫﯽ ﺑﺮﻣﯽدارد‪.‬‬
‫ﻧﺎﺻﺤﯿﺢ و ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺳـّﻮم‪ -‬ﺳـﺤﺮ در ﻣﻌﻨـﺎي ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﺎﺿـﯿﻦ ﺑﻪ ﺳـﻮﯾﺶ ﻣﯽروﻧـﺪ و در اﯾﻦ ﻣـﻮرد‪ -‬ﺳـﺤﺮ‪ -‬اﺳـﻤﯽ و اﻓﺴﻮﻧﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧـﺪ در اﺛﺮ ﺗـﺪاوم و ﻧﯿﺮوي آن ﺻﻮرﺗﻬـﺎ و ﻃﺒﯿﻌﺖﻫـﺎ دﮔﺮﮔـﻮن ﻣﯽﺷـﻮد ﻣﺜﻼـ اﻧﺴـﺎن را اﻻـﻏﯽ ﻣﯽﮐﻨـﺪ در ﺻـﻮرﺗﯽ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﺤّﻘﻘﯿﻦ و ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﭘﮋوﻫﺶ از ﺷﺴـﺘﻦ و ﺧـﺎﻟﺺ ﮐﺮدن ﺧـﺎك ﻣﻌـﺪن زر ﺑـﺪﺳﺖ ﻣﯽآورﻧـﺪ‪ ،‬ﻫﯿـﭻ ﺣﻘﯿﻘـﺘﯽ ﺑﺮاي ﻋﻤـﻞ ﻓـﻮق و‬
‫ﭘﻨﺪارﻫﺎي آﻧﭽﻨﺎﻧﯽ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬و ﮔﺎﻫﯽ از‪ -‬ﺳﺤﺮ‪ -‬ﺟﻨﺒﻪ ﺷﮕﻔﺘﯽ و ﺧﻮﺑﯿﺶ ﺗﺼّﻮر ﻣﯽﺷﻮد وي ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪) :‬اّن ﻣﻦ اﻟﺒﯿﺎن ﻟﺴﺤﺮا( »‪.«1‬‬
‫ﮔﺎﻫﯽ در‪ -‬اﻟّﺴﺤﺮ‪ -‬وﺟﻪ ﻇﺮاﻓﺖ و دّﻗﺖ ﮐﺎرش ﺗﺼّﻮر ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﺟﺎﺋﯿﮑﻪ ﭘﺰﺷﮑﺸﺎن ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫اﻟّﻄﺒﯿﻌﯿﮥ ﺳﺎﺣﺮة‪ :‬ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺳﺤﺮ ﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ و ﻏﺬا را ﻫﻢ ﺳﺤﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ از ﺟﻬﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮش دﻗﯿﻖ و ﻟﻄﯿﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ ﻏﺬاي ﻣﺎّدي ﺑﺎ دّﻗﺖ و ﻟﻄﺎﻓﺖ ﺧﺎّﺻﯽ ﮐﻪ از ﺣﮑﻤﺖ ﺑﺎﻟﻐﻪ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﯿﺮوﻫﺎي رواﻧﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻮﻟﻮي‪:‬‬
‫آن ﺧﻮرد ﮔﺮدد ﻫﻤﻪ ﻧﻮر اﺣﺪ وﯾﻦ ﺧﻮرد ﮔﺮدد ﻫﻤﻪ ﺣﺮص و ﺣﺴﺪ‬
‫ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﺑَْﻞ َﻧْﺤُﻦ َﻗْﻮٌم َﻣْﺴُﺤﻮُروَن‪ /15 -‬ﺣﺠﺮ( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺳﺤﺮ و اﻓﺴﻮن از ﻣﻌﺮﻓﺖ و‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺣﺪﯾﺚ ﻓﻮق در ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺂﺧﺬ ﻣﻬّﻢ ﺗﻔﺴﯿﺮي و ﻟﻐﻮي ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺷﺄن ﻧﺰوﻟﺶ اﯾﻨﺴﺘﮑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ دو ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎي‪ -‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻫﺘﻢ و‬
‫زﺑﺮﻗـﺎن‪ -‬ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( رﺳـﯿﺪﻧﺪ و اﯾﺸﺎن از‪ -‬ﻋﻤﺮو‪ -‬در ﺑﺎره زﺑﺮﻗﺎن ﭘﺮﺳـﯿﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﻄﯿﻊ اوﯾﻨـﺪ‪ ،‬ﺳـﺨﺖ‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد اﺳﺖ و ﺳّﺪ و ﻣﺎﻧﻌﯽ ﺑﺮاي ﻗﺪرت دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﺑﺮﻗﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮل ﺧﺪا او ﺑﯿﺸﺘﺮ از اﯾﻦ‪ ،‬در ﺑﺎره ﻣﻦ ﻣﯽداﻧﺪ وﻟﯽ ﺑﺮ ﻣﻦ ﺣﺴﺪ ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫دوﺑﺎره ﻋﻤﺮو ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ او ﮐﻢ ﻣﺮّوت‪ ،‬ﺗﻨﮓ ﭼﺸﻢ‪ ،‬ﺧﺴﯿﺲ‪ ،‬ﻧﺎدان زاده و ﭘﺴﺖ ﻧﺴﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا )ص( ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺎر اّول در ﻣﻌّﺮﻓﯽ او دروغ ﻧﮕﻔﺘﻢ ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪم ﺑﺪﺗﺮ از آﻧﭽﻪ درﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدم‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬و اﻟﻠّﻪ‬
‫ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟّﻠﻪ ﻣﺎ ﮐﺬﺑﺖ اﻻوﻟﯽ و ﻟﻘﺪ ﺻﺪﻗﺖ ﻓﯽ اﻵﺧﺮ و ﻟﮑّﻨﯽ رﺟﻞ رﺿـﯿﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻠﺖ اﺣﺴﻦ ﻣﺎ ﻋﻠﻤﺖ و ﺳـﺨﻄﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻠﺖ اﻗﺒﺢ ﻣﺎ وﺟﺪت‬
‫ﻓﻘﺎل ﻋﻠﯿﻪ اﻟـّﺼ ﻼة و اﻟّﺴـ ﻼم‪) :‬ان ﻣﻦ اﻟﺒﯿﺎن ﻟﺴـﺤﺮا(‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻌﻀـﯽ از ﺳـﺨﻨﺎن ﮐﺎر ﺳﺤﺮ و اﻓﺴﻮن ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎﻃﻞ را در ﻟﺒﺎس ﺣّﻖ ﻋﺮﺿﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﮐﺎر ﺳـﺤﺮ در ﮔﻮش و ﻧﻈﺮ دﯾﮕﺮان ﺑﺎ ﺳـﺮﻋﺖ‪ ،‬و ﺣّﺪت اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد و دل ﻫﻢ ﺑﻪ ﺳـﺮﻋﺖ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد ﻣﺜﺎل ﻓﻮق ﺑﯿﺸﺘﺮ در‬
‫ﻧﯿﮑﻮﯾﯽ ﺳﺨﻦ و ﺑﯿﺎن دﻻﯾﻞ روﺷﻦ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود )ﻣﺠﻤﻊ اﻻﻣﺜﺎل ‪ -7 /1‬اﻟﻤﺤﮑﻢ ‪.(103 /3‬‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﺮﮔﺸﺘﻪاﯾﻢ‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ‪ِ) :‬إﻧﱠﻤﺎ َأﻧ َْﺖ ﻣَِﻦ اﻟ ُْﻤَﺴﱠﺤِﺮﯾَﻦ‪ /153 -‬ﺷﻌﺮاء( ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﻏﺬاي ﺳﺤﺮآﻣﯿﺰ ﺑﺮاﯾﺖ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ ،‬اﺷﺎره ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮ ﻣﺤﺘﺎج ﻏﺬاﺋﯽ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺳـﺨﻨﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎره ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪) :‬ﻣﺎ ﻟ ِﻬَﺬا اﻟﱠﺮُﺳﻮِل َﯾْﺄُﮐُﻞ اﻟﱠﻄﻌﺎَم‪ /7 -‬ﻓﺮﻗﺎن( ﯾﻌﻨﯽ او‬
‫ﺑﺸﺮي اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﻣﺎ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺖ‪) :‬ﻣﺎ َأﻧ َْﺖ ِإﻟ ﱠﺎ ﺑََﺸٌﺮ ﻣِﺜْﻠُﻨﺎ‪ /154 -‬ﺷﻌﺮاء(‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻌﻨﯽ‪) :‬ﻣَِﻦ اﻟ ُْﻤَﺴﱠﺤِﺮﯾَﻦ‪ /153 -‬ﺷـﻌﺮاء( اﯾﻨﺴـﺘﮑﻪ از ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺤﺮ و اﻓﺴﻮن ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﻇﺮاﻓﺖ و‬
‫دّﻗﺖ آن ﺑﻪ ﺳﺤﺮ‪ ،‬ﺑﺎﯾﻦ ﭼﯿﺰﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﯽآورد و اّدﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﯽرﺳﺪ و ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ ﻓﻮق ﺑﺮ آن دو وﺟﻪ ﺣﻤﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ) :‬إْن َﺗﺘﱠﺒُِﻌﻮَن ِإﻟ ﱠﺎ َرُﺟًﻠﺎ َﻣْﺴُﺤﻮرًا‪ /47 -‬اﺳﺮاء(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬ﻓﻘـﺎَل ﻟَُﻪ ﻓِْﺮَﻋْﻮُن ِإﻧﱢﯽ ﻟَـَﺄُﻇﱡﻨَﮏ ﯾـﺎ ُﻣﻮﺳـﯽ َﻣْﺴـ ُﺤﻮرًا‪ /101 -‬اﺳـﺮاء( )ﻓﺮﻋـﻮن ﺑﻪ ﻣﻮﺳـﯽ )ع( ﮔﻔﺖ ﮔﻤـﺎن ﮐﻨﻢ ﺗـﻮ ﺳـﺤﺮ و اﻓﺴﻮن‬
‫ﺷﺪهاي(‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ دّوم‪ ،‬دﻻﻟﺖ ﺳﺨﻦ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ از زﺑﺎن آن ﻗﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫)ِإْن ﻫﺬا ِإﻟ ﱠﺎ ِﺳْﺤٌﺮ ُﻣﺒِﯿٌﻦ‪ /110 -‬ﻣﺎﺋﺪه( )اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﻓﺴﻮﻧﯽ آﺷﮑﺎر(‪.‬‬
‫و آﯾﺎت‪َ) :‬و ﺟﺎُؤ ﺑ ِِﺴـ ْﺤٍﺮ َﻋِﻈﯿٍﻢ‪ /116 -‬اﻋﺮاف( و )َأ ِﺳـ ْﺤٌﺮ ﻫﺬا َو ﻻ ﯾُﻔْﻠُِﺢ اﻟﱠﺴﺎِﺣُﺮوَن‪ /77 -‬ﯾﻮﻧﺲ( و )َﻓُﺠِﻤَﻊ اﻟﱠﺴَﺤَﺮُة ﻟ ِِﻤﯿﻘـﺎِت َﯾْﻮٍم َﻣْﻌﻠُﻮٍم‪-‬‬
‫‪ /38‬ﺷﻌﺮاء( و )َﻓُﺄﻟ ِْﻘَﯽ اﻟﱠﺴَﺤَﺮُة »‪ /70 -«1‬ﻃﻪ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اﺷﺎرهاي ﺑﯿـﺪار ﮐﻨﻨـﺪه و ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪاي ﺑﺮ ﮔﺮده ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ را در ﺧـﺪﻣﺖ ﻗﺪرﺗﻬﺎ ﯾﺎ ﺷـﻬﻮات و ﯾﺎ اﻏﺮاض ﻣﺎّدي ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽدﻫﻨـﺪ ﺳـﺎﺣﺮان درﺑـﺎر ﻓﺮﻋـﻮن ﺑـﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﺳـﯿﺮ و اﺟﯿﺮ و ﺑﺮده ﻓﺮﻋﻮن ﺑﻮدﻧـﺪ و ﻋﻠﻤﺸـﺎن در ﺧـﺪﻣﺖ ﻓﺮﻋﻮن ﺑﻮد و ﺧﻮد ﻓﺮﻋﻮن ﺗﻬـﺪﯾﺪ‬
‫ﺷﺪﯾـﺪي ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي ﺑﺮﺗﺮي ﺑﺮ ﻣﻮﺳـﯽ ﻧﻤﻮده ﺑﻮد وﻟﯽ ﭼﻮن ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﻋﺎﻟﻢ و داﻧﺸـﻤﻨﺪ و ﭘﯽ ﺟﻮي ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑﺎ دﯾﺪن آﯾﻪ‬
‫اﻟﻬﯽ و ﻣﻌﺠﺰه ﻣﻮﺳـﯽ )ع( ﮐﻪ از ﻫﻤﺎن ﺳﻨﺦ داﻧﺶ آﻧﻬﺎ ﺑﻮد وﻟﯽ ﻣﺎﻓﻮق ﺑﻮدن و اﻟﻬﯽ ﺑﻮدﻧﺶ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮس از ﻓﺮﻋﻮن و‬
‫آن ﺟّﻠﺎد ﺳـﺘﻤﮕﺮ ﺣّﻖ را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪﻧﺪ و در ﻫﻤﺎن درﺑﺎر ﮔﻔﺘﻨﺪ‪) :‬آَﻣﻨﱠﺎ ﺑ َِﺮﱢب ﻫﺎُروَن َو ُﻣﻮﺳـﯽ‪ /70 -‬ﻃﻪ( ﮐﻪ ﻧﺎﮔﻬـﺎن ﺧﺸﻢ ددﻣﻨﺸﺎﻧﻪ ﻓﺮﻋﻮن‬
‫ﻣﺸـﺘﻌﻞ ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ ﺑﺪون اﺟﺎزه ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﯽ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ‪ ،‬ﻧﮑﻨﺪ ﻣﻮﺳﯽ اﺳﺘﺎد ﺑﺰرگ ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ .‬دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﻢ دﺳﺘﻬﺎ و ﭘﺎﻫﺎﯾﺘﺎن را‬
‫ﺑﺒﺮﻧﺪ و ﺑﺪارﺗﺎن ﺑﯿﺎوﯾﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨـﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺰ ﻣـﺎ ﺗﺤﺖ ﺗـﺄﺛﯿﺮ ﺑﯿﻢ و ﺧﻮﻓﺖ ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﺑﺮاي ﻣـﺎ ﺑّﯿﻨﺎﺗﯽ از آﻧﮑﻪ ﻣﺎ را ﺑﺮ ﺳـﺮﺷﺖ اﻟّﻠﻪ آﻓﺮﯾـﺪ روﺷﻦ ﺷـﺪ‪ .‬ﻟﮑﻦ آﻧﭽﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ ﺗﻮ ﺗﻨﻬـﺎ در ﻫﻤﯿﻦ ﺣﯿـﺎت دﻧﯿﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺎﺷـﯽ )ِإﻧﱠﺎ آَﻣﻨﱠﺎ ﺑ َِﺮﺑ ﱢﻨﺎ ﻟ َِﯿْﻐِﻔَﺮ ﻟَﻨﺎ َﺧﻄﺎﯾﺎﻧﺎ َو ﻣﺎ َأْﮐَﺮْﻫَﺘﻨﺎ َﻋَﻠﯿِْﻪ ﻣَِﻦ اﻟﱢﺴْﺤِﺮ َو اﻟﻠﱠُﻪ َﺧﯿٌْﺮ وَ‬
‫َأﺑ ْﻘﯽ‪ /73 -‬ﻃﻪ(‪.‬‬
‫ﺳﺤﺮ و ﺳـﺤﺮه‪ :‬ﺑـﺎ ﻓﺘﺤﻪ اّول و دّوم‪ ،‬آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﻮدن ﺗـﺎرﯾﮑﯽ آﺧﺮ ﺷﺐ ﺑﻪ روﺷـﻨﺎﺋﯽ روز اﺳﺖ )ﺗﺎرﯾـﮏ و روﺷﻦ ﯾﺎ ﮔﺮگ و ﻣﯿﺶ ﺑﻮدن‬
‫ﻫﻮا(‪.‬‬
‫ﺳﺤﺮ را ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳﻢ ﺑﺮاي ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻟﻘﯿﺘﻪ ﺑﺎﻋﻠﯽ اﻟّﺴﺤﺮﯾﻦ »‪ :«1‬او را ﭘﯿﺸﺘﺮ از دو ﺳﺤﺮ دﯾﺪم‪.‬‬
‫ﻣﺴﺤﺮ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺴﺎﻓﺮت‪ ،‬وﻗﺖ ﺳﺤﺮ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﺤﻮر‪ :‬ﻏﺬاﺋﯽ ﮐﻪ در ﺳﺤﺮ و ﺳﺤﺮي ﺧﻮرده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺴّﺤﺮ‪ :‬ﺳﺤﺮي ﺧﻮردن‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺤﻖ( ]ﺳﺤﻖ[‪ ..... :‬ص ‪195 :‬‬
‫اﻟـّﺴ ﺤﻖ‪ :‬ﮐﻮﺑﯿﺪن و ﺧﺮد ﮐﺮدن ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﮐﻮﺑﯿﺪن داروﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود )در ﻗﺪﯾﻢ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮐﯿﻤﯿﺎﮔﺮان ﯾﺎ اﺳﺎﺗﯿﺪ ﺷـﯿﻤﯽ اﺳـﻼﻣﯽ ﭼﻨﺎن‬
‫اﺻﻄﻼﺣﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ( ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﺳﺤﻘﺘﻪ ﻓﺎﻧﺴﺤﻖ‪ -‬در ﺑﺎره ﺟﺎﻣﻪ و ﻟﺒﺎس وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﮐﻬﻨﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫أﺳـﺤﻖ‪ :‬آن ﺟـﺎﻣﻪ و ﻟﺒـﺎس ﮐﻬﻨﻪ ﺷـﺪ‪ .‬و اﻟّﺴـ ﺤﻖ‪ :‬ﻟﺒﺎس ﻓﺮﺳﻮده‪ ،‬و از اﯾﻦ واژه اﺳﺖ ﻋﺒﺎرت‪ -‬اﺳـﺤﻖ اﻟـّﻀ ﺮع‪ :‬ﭘﺴـﺘﺎﻧﺶ ﺑﯽ ﺷـﯿﺮ ﺷـﺪ‪ .‬و‬
‫ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ واژه‪ -‬اﺳﺤﺎق‪ -‬از اﯾﻦ واژه ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺼﺮف ﻣﯽﺷﻮد )ﺟّﺮ و ﺗﻨﻮﯾﻦ ﻣﯽﮔﯿﺮد(‪.‬‬
‫اﺑﻌﺪه اﻟﻠّﻪ و أﺳﺤﻘﻪ‪ :‬ﺧﺪاي او را دور و ﺧﺮد ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺤﻘﻪ‪ :‬او را ﻓﺮﺳﻮده ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓُﺴْﺤﻘًﺎ ﻟ َِﺄْﺻﺤﺎِب اﻟﱠﺴِﻌﯿِﺮ‪ /11 -‬ﻣﻠﮏ( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬دوزﺧﯿﺎن را از‬
‫__________________________________________________‬
‫ﻣﺎ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن اﯾﻤﺎن آوردﯾﻢ ﺗﺎ ﻣﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد و از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷـﺘﻪ و آﻧﭽﻪ ﺗﻮ ﻣﺎ را ﺑﺎ اﮐﺮاه ﺑﺮ آن وارد ﮐﺮدي درﮔـﺬرد و ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ و ﭘﺎﯾﺪارﺗﺮ اﺳﺖ‪[.....] .‬‬
‫)‪ (1‬ازﻫﺮي در ﺑﺎره اﺻـﻄﻼح ﻓﻮق از ﻗﻮل ﻟﯿﺚ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻟـّﺴ ﺤﺮ‪ -‬آﺧﺮ اﻟّﻠﯿﻞ ﺗﻘﻮل ﻟﻘﯿﺘﻪ ﺳـﺤﺮه ﯾﺎ ﻫﺬا‪ ،‬و ﺳﺤﺮه ﺑﺎﻟّﺘﻨﻮﯾﻦ و ﻟﻘﯿﺘﻪ ﺑﺎﻟّﺴﺤﺮ‬
‫اﻻﻋﻠﯽ و ﻟﻘﯿﺘﻪ ﺑﺎﻋﻠﯽ اﻟّﺴﺤﺮﯾﻦ‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﻋﺠـﺎج در ﺷـﻌﺮش ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر از‪ -‬اﻋﻠﯽ اﻟّﺴـ ﺤﺮﯾﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺗﻨّﻔﺲ و ﺗﺠّﻠﯽ ﺻـﺒﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻـﺒﺢ ﮐﺎذب ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ و‬
‫ﺑﻌﺪ از او ﺻﺒﺢ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎرت ﻓﻮق ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬او را ﺑﯿﺸﺘﺮ از اوﻗﺎت ﺻﺒﺢ ﺻﺎدق و ﮐﺎذب ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮدم‪) .‬ﺗﻬﺬﯾﺐ‪.(293 /4 -‬‬
‫رﺣﻤﺖ ﺣّﻖ دور ﺑﺎش ﺑﺎد‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬أْو َﺗْﻬِﻮي ﺑ ِِﻪ اﻟﱢﺮﯾُﺢ ﻓِﯽ َﻣﮑﺎٍن َﺳِﺤﯿٍﻖ‪ /31 -‬ﺣّﺞ(‪.‬‬
‫دم ﻣﻨﺴﺤﻖ و ﺳﺤﻮق‪ :‬ﺧﻮن روان و ﺟﺎري ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳﺘﻌﺎره ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ ﻣﺜﻞ ﻣﺰرور )ﻣﺮد ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ ﮐﻪ ﺣﮑﻢ و اﻣﺮش ﺟﺎري اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺤﻞ( ]ﺳﺤﻞ[‪ ..... :‬ص ‪196 :‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓﻠْﯿُﻠِْﻘِﻪ اﻟ َْﯿﱡﻢ ﺑ ِﺎﻟﱠﺴﺎِﺣِﻞ‪ /39 -‬ﻃﻪ(‪.‬‬
‫)در ﺑـﺎره ﺑـﻪ آب اﻓﮑﻨـﺪن ﺣﻀـﺮت ﻣﻮﺳـﯽ )ع( اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑـﻪ ﻣـﺎدرش وﺣﯽ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﺑـﻪ آﺑﺶ ﺑﯿﻔﮑـﻦ‪ .‬درﯾـﺎ او را ﺑﻪ ﺳـﺎﺣﻞ‬
‫ﻣﯽاﻓﮑﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﺳﺎﺣﻞ‪ :‬ﮐﺮاﻧﻪ درﯾﺎ‪) ،‬ﺷﺎﻃﯽ اﻟﺒﺤﺮ(‪.‬‬
‫ﺳﺎﺣﻞ‪ -‬اﺻﻠﺶ از ﺳﺤﻞ اﻟﺤﺪﯾﺪ‪ :‬آﻫﻦ را ﺑّﺮاده ﮐﺮد و ﺳﻤﺒﺎده ﮐﺸﯿﺪ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺳﺎﺣﻞ اﺻﻠﺶ‪ -‬ﻣﺴﺤﻮﻻ‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﻔﻆ‬
‫ﻓﺎﻋﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﻫﻢ ﻧﺎﺻﺐ‪:‬‬
‫ﻏﻤﯽ ﺟﺎﻧﮑﺎه و ﭘﺮ رﻧـﺞ و ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ اﻃﻼق واژه ﺳﺎﺣﻞ ﺑﺮاي ﮐﺮاﻧﻪ درﯾﺎ ﺷﺎﯾـﺪ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﻮر ﻣﯽﺷﻮد آب را ﻣﯽﭘﺮاﮐﻨﺪ و‬
‫درﯾﺎ را ﺗﻨﮓ و ﻣﺤﺪود ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺤﺎﻟﮥ‪ :‬ﺑﺮاده آﻫﻦ‪.‬‬
‫ﺳﺤﯿﻞ و ﺳﺤﺎﻟﯽ‪ :‬آوا و ﺑﺎﻧﮓ اﻻغ‪ ،‬ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺻﺪاﯾﺶ ﺷﺒﯿﻪ ﺻﺪاي ﺳﻮﻫﺎن ﮐﺸﯿﺪن ﺑﺮ آﻫﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴـﺤﻞ اﻟّﻠﺴـﺎن‪ :‬ﺑﻠﻨـﺪ آواز‪ ،‬ﮔـﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻧـﮓ ﺑﻠﻨـﺪ اﻻـغ از آن ﺗﺼﻮر ﻣﯽﺷﻮد ﯾﻌﻨﯽ از ﺟﻬﺖ ﺑﻠﻨـﺪ ﺑﻮدن ﺻـﺪاي او ﻧﻪ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺻﺪاﯾﺶ ﻧﺎزﯾﺒﺎ و ﮔﻮش ﺧﺮاش ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ) :‬إﱠن َأﻧ َْﮑَﺮ اﻟ َْﺄْﺻﻮاِت ﻟََﺼْﻮُت اﻟ َْﺤِﻤﯿِﺮ‪ /19 -‬ﻟﻘﻤﺎن(‪.‬‬
‫ﻣﺴﺤﻠﺘﺎن‪ :‬ﻃﻨﺎﺑﻬﺎي دو ﻃﺮف ﻟﮕﺎم ﺳﺘﻮر‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺨﺮ( ]ﺳﺨﺮ[‪ ..... :‬ص ‪196 :‬‬
‫اﻟّﺘﺴﺨﯿﺮ‪ :‬ﺣﺮﮐﺖ دادن و راﻧﺪه ﻗﻬﺮي ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﺪﻓﯽ ﻣﻌّﯿﻦ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو َﺳﱠﺨَﺮ ﻟَُﮑْﻢ ﻣﺎ ﻓِﯽ اﻟﱠﺴﻤﺎواِت َو ﻣﺎ ﻓِﯽ اﻟ َْﺄْرِض‪ 13 -‬ﺟﺎﺛﯿﻪ( و )َو َﺳﱠﺨَﺮ ﻟَُﮑُﻢ اﻟﱠﺸْﻤَﺲ َو اﻟ َْﻘَﻤَﺮ داﺋَِﺒﯿِْﻦ‪ /33 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪،2‬‬
‫ص‪197 :‬‬
‫و )َو َﺳـ ﱠﺨَﺮ ﻟَُﮑُﻢ اﻟﻠﱠﯿـْ َﻞ َو اﻟﻨﱠﻬﺎَر‪ /33 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ و )َو َﺳـ ﱠﺨَﺮ ﻟَُﮑُﻢ اﻟ ُْﻔﻠْـَﮏ‪ /32 -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ( ﻣﺜﻞ آﯾﺎت‪َ) :‬ﺳـ ﱠﺨْﺮﻧﺎﻫﺎ ﻟَُﮑْﻢ ﻟََﻌﻠﱠُﮑْﻢ َﺗْﺸـ ُﮑُﺮوَن‪/36 -‬‬
‫ﺣّﺞ( و )ُﺳﺒْﺤﺎَن اﻟ ﱠِﺬي َﺳﱠﺨَﺮ ﻟَﻨﺎ ﻫﺬا‪ /13 -‬زﺧﺮف( ﻣﺴّﺨﺮ‪ :‬آﻣﺎده ﮐﻨﻨﺪه ﺑﺮاي ﮐﺎر و ﺗﻘﺪﯾﺮ ﮐﻨﻨﺪه‪.‬‬
‫)ُﺳﺨِﺮّي‪ (:‬ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻬﺮا ﺑﻪ ﮐﺎري واداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎ داﺷﺘﻦ اراده رام و ﺗﺴﺨﯿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در آﯾﻪ‪) :‬ﻟ َِﯿﺘﱠِﺨَﺬ ﺑَْﻌُﻀُﻬْﻢ ﺑَْﻌﻀًﺎ ُﺳْﺨِﺮﯾ‪‬ﺎ‪ /32 -‬زﺧﺮف(‪.‬‬
‫ﺳﺨﺮت ﻣﻨﻪ و اﺳﺘﺴﺨﺮﺗﻪ ﻟﻠﻬﺰء‪ :‬او را ﺑﻪ اﺳﺘﻬﺰاء و ﺳﺨﺮّﯾﻪ ﮔﺮﻓﺘﻢ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ) :‬إْن َﺗْﺴَﺨُﺮوا ﻣِﻨﱠﺎ َﻓِﺈﻧﱠﺎ َﻧْﺴَﺨُﺮ ﻣِﻨُْﮑْﻢ َﮐﻤﺎ َﺗْﺴَﺨُﺮوَن َﻓَﺴْﻮَف َﺗْﻌَﻠُﻤﻮَن‪ /38 -‬ﻫﻮد(‪.‬‬
‫)ﺳـﺨﻦ ﺣﻀـﺮت ﻧـﻮح )ع( ﺑﻪ ﻗـﻮم ﺳﺒﮑﺴـﺮ و ﺑﯽ اﯾﻤـﺎن ﺧـﻮﯾﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮﻗـﻊ ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﮐﺸـﺘﯽ در ﺧﺸـﮑﯽ ﻧـﺎﺑﺨﺮداﻧﻪ اﺳـﺘﻬﺰاﯾﺶ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﭘﺎﺳﺨﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﺑﻪ زودي ﺧﻮاﻫﯿﺪ داﻧﺴﺖ و ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺷﻤﺎ را در آن روز اﺳﺘﻬﺰاء ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪) :‬ﺑَْﻞ َﻋِﺠﺒَْﺖ َو َﯾْﺴَﺨُﺮوَن‪ /12 -‬ﺻﺎﻓﺎت( ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫)ُﺳَﺨَﺮة(‪ :‬اﺳﺘﻬﺰاء ﮐﻨﻨﺪه‪.‬‬
‫ﺳﺨﺮة‪ :‬اﺳﺘﻬﺰاء ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﺳﺨﺮّﯾﮥ و ﺳﺨﺮّﯾﮥ‪ :‬اﺳﺘﻬﺰاء ﮐﺮدن‪.‬‬
‫در آﯾﻪ‪َ) :‬ﻓﺎﺗﱠـَﺨ ْﺬﺗُُﻤﻮُﻫْﻢ ِﺳـ ْﺨِﺮﯾ‪‬ﺎ‪ /110 -‬ﻣﺆﻣﻨﻮن( آﻧﻬـﺎ را ﻣﺴـّﺨﺮ ﮐﺮدﯾـﺪ و ﺑﻪ اﺳـﺘﻬﺰاء ﮔﺮﻓﺘﯿـﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‪ -‬ﺳـﺨﺮّﯾﺎ‪ -‬ﺑـﺎ ﮐﺴـﺮه ﺣﺮف )س( ﻧﯿﺰ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه‪ ،‬و ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﺗﻮﺟﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫اّول‪ -‬ﺑﺮ ﻣﻌﻨﯽ ﺗﺴﺨﯿﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯿﮕﺎري و ﻗﻬﺮا ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﺪﻓﯽ راﻧﺪن و ﺑﻪ ﮐﺎري ﺗﺤﻤﯿﻞ ﮐﺮدن‪.‬‬
‫دّوم‪ -‬ﺑﺮ ﻣﻌﻨﯽ ﺳﺨﺮّﯾﮥ‪ :‬اﺳﺘﻬﺰاء ﮐﺮدن‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪198 :‬‬
‫)َو ﻗـﺎﻟ ُﻮا ﻣﺎ ﻟَﻨﺎ ﻻ َﻧﺮي ِرﺟﺎﻟًﺎ ُﮐﻨﱠﺎ َﻧُﻌـﱡﺪُﻫْﻢ ﻣَِﻦ اﻟ َْﺄْﺷـﺮاِر َأﺗﱠـَﺨ ْﺬﻧﺎُﻫْﻢ ِﺳـ ْﺨِﺮﯾ‪‬ﺎ‪ /62 -‬ص( )ﺳـﺨﻦ ﻣﻼـﻟﺖ ﺑـﺎر و رﻧـﺞ آور دوزﺧﯿﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﭼﺮا ﻣﺮداﻧﯽ را ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ آﻧﻬﺎ را ﺷـﺮﯾﺮ و ﺑﺪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآورﯾﻢ و ﻗﻬﺮا ﺑﻪ ﮐﺎرﺷﺎن ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬در دوزخ ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ( اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﻪ وﺟﻪ اّول ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد و دﻻﻟﺖ ﺑﺮ وﺟﻪ دّوم ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻤﺴـﺨﺮ و اﺳـﺘﻬﺰاء‪ ،‬آﯾﻪ ﺳﻮره ﺑﻌﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ُﮐﻨْﺘُْﻢ ﻣِﻨُْﻬْﻢ َﺗـْﻀ َﺤُﮑﻮَن‪-‬‬
‫‪ /110‬ﻣﺆﻣﻨﻮن(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬اﯾﻨﺎن ﮐﻪ اﻣﺮوز در ﺑﻬﺸﺘﻨﺪ و رﺳﺘﮕﺎرﻧﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ در دﻧﯿﺎ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﯽﺧﻨﺪﯾﺪﯾﺪ(‪.‬‬
‫( ) )اﻟّﺴﺨﻂ( ]اﻟّﺴﺨﻂ[‪ ..... :‬ص ‪198 :‬‬
‫و اﻟّﺴﺨﻂ‪ :‬ﺧﺸﻢ ﺷﺪﯾﺪي ﮐﻪ ﻣﻘﺘﻀﯽ ﻋﻘﻮﺑﺖ و ﺑﺪ ﻓﺮﺟﺎﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬در آﯾﻪ‪:‬‬
‫)ِإذا ُﻫْﻢ َﯾْﺴَﺨُﻄﻮَن‪ /58 -‬ﺗﻮﺑﻪ( و اﯾﻦ‪ -‬ﺳﺨﻂ‪ -‬از ﺳﻮي ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻧﺰول و ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﻋﻘﻮﺑﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪) :‬ذﻟ َِﮏ ﺑ َِﺄﻧﱠُﻬُﻢ اﺗﱠَﺒُﻌﻮا ﻣﺎ َأْﺳـَﺨَﻂ اﻟﻠﱠَﻪ‪ /28 -‬ﻣﺤّﻤـ ﺪ( ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬ﻋـﺬاﺑﺸﺎن ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻨﺎﻫـﺎن و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ‬
‫ﻋﻘﻮﺑﺖ ﺧﺪاي در ﭘﯽ دارد ﭘﯿﺮوي ﮐﺮدﻧﺪ(‪.‬‬
‫آﯾﺎت‪َ) :‬أْن َﺳِﺨَﻂ اﻟﻠﱠُﻪ َﻋَﻠﯿِْﻬْﻢ‪ /80 -‬ﻣﺎﺋﺪه( و )َﮐَﻤْﻦ ﺑﺎَء ﺑ َِﺴَﺨٍﻂ ﻣَِﻦ اﻟﻠﱠِﻪ »‪ /162 -«1‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺪ( ]ﺳﺪ[‪ ..... :‬ص ‪198 :‬‬
‫اﻟّﺴﺪ و اﻟﺴّﺪ‪ :‬ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻫﺮ دو ﯾﮑﯽ اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬ﺳّﺪ‪ -‬ﺑﺎ ﺿّﻤﻪ ﺣﺮف )س( دﯾﻮار و ﻣﺎﻧﻌﯽ اﺳﺖ ﻃﺒﯿﻌﯽ وﻟﯽ‪ -‬ﺳّﺪ‪ -‬ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ‬
‫ﺣﺮف )س( ﻣﺎﻧﻌﯽ اﺳﺖ ﺳﺎﺧﺘﮕﯽ و‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺑـﺎ روش ﻣﻘـﺎﯾﺴﻪاي ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﻣـﻮر ادﺑﯽ و ﺗﺮﺑﯿـﺘﯽ ﻗﺮآن اﺳﺖ در آﯾﻪ ﻓـﻮق ﻫﻢ ﺑـﺎ ﻫﻤـﺎن روش ﻓﺮﺟـﺎم ﻧﯿـﮏ و ﺑـﺪ‪ ،‬دو ﮔﺮوه را‬
‫ﯾﺎدآوري ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ )َأ َﻓَﻤِﻦ اﺗﱠَﺒَﻊ ِرْﺿﻮاَن اﻟﻠﱠِﻪ َﮐَﻤْﻦ ﺑﺎَء ﺑ ِـَﺴ َﺨٍﻂ ﻣَِﻦ اﻟﻠﱠِﻪ َو َﻣْﺄواُه َﺟَﻬﻨﱠُﻢ َو ﺑ ِﺌَْﺲ اﻟ َْﻤِﺼﯿُﺮ‪ /162 -‬آل ﻋﻤﺮان( آﯾﺎ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺧﺸـﻨﻮدي ﺧﺪا را ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺎ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺪوش و ﻗﺮﯾﻦ ﺧﺸﻢ ﺧﺪاﺳﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺶ ﺟﻬّﻨﻢ اﺳﺖ و ﭼﻪ ﺑﺪ ﺳﺮ اﻧﺠﺎﻣﯽ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﯾﮑﺴﺎﻧﻨـﺪ آﻧﻬﺎ در ﭘﯿﺸـﮕﺎه ﺧﺪاي درﺟﺎﺗﯽ دارﻧﺪ )َو اﻟﻠﱠُﻪ ﺑَـِﺼ ﯿٌﺮ ﺑ ِﻤﺎ َﯾْﻌَﻤﻠُﻮَن‪ /163 -‬آل ﻋﻤﺮان( و ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮐﻨـﺪ آﮔﺎه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺼﻨﻮع‪ .‬اﺻﻞ‪ -‬ﺳّﺪ‪ -‬ﻣﺼﺪر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺪ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻮاﻧﻊ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪َ) :‬و َﺟَﻌﻠْﻨﺎ ﻣِْﻦ ﺑَﯿِْﻦ َأﯾِْﺪﯾِﻬْﻢ َﺳ‪‬ﺪا َو ﻣِْﻦ َﺧﻠِْﻔِﻬْﻢ َﺳ‪‬ﺪا‪ /9 -‬ﯾﺲ( ﮐﻪ ﺳّﺪا ﺑﺎ ﺿﻤﻪ ﺣﺮف )س( ﻫﻢ ﺧﻮاﻧﺪه‬
‫ﺷﺪه‪.‬‬
‫اﻟّﺴـ ّﺪة‪ -‬ﻣﺜﻞ‪ -‬ﻇﻠّﮥ‪ -‬ﺳﺎﯾﺒﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ درﮔﺎه ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮاي ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﺑﺎران ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد )ﻗﺮﻧﯿﺰ و ﺳـﺮ درب ﻃﺎﻗﯽ ﯾﺎ ﻣﺴـﻄﺢ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ(‬
‫و‪ -‬ﺳّﺪة‪ -‬ﺑﻪ ﺧﻮد درب ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻓﻘﯿﺮي ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ درب ﺑﺎز ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﺳﺪه اﻟّﺴﻠﻄﺎن‪.‬‬
‫ﺳﺪاد و ﺳﺪد‪ -‬اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ و ﭘﺎﯾﺪاري اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺪاد‪ -‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮراخ و ﯾﺎ ﻣﺮز ﯾﮏ ﮐﺸﻮر را ﺑﺎ آن ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺳﺪاد‪ -‬ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳﺘﻌﺎره ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ ﻓﻘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪي را رﻓﻊ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺪر( ]ﺳﺪر[‪ ..... :‬ص ‪199 :‬‬
‫اﻟّﺴﺪر )درﺧﺖ ﮐﻨﺎر( درﺧﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮ ﻧﯿﺎز ﺧﻮراك را ﺑﺮﻣﯽآورد )ﺑﺮ و ﺑﺮگ و ﺳﺎﻗﻪ و رﯾﺸﻪاش ﺧﻮراﮐﯽ ﻧﯿﺴﺖ(‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و َأﺛ ٍْﻞ َو َﺷـ ْﯽٍء ﻣِْﻦ ِﺳْﺪٍر َﻗﻠِﯿٍﻞ‪ /16 -‬ﺳـﺒﺎء( ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬و از درﺧﺖ ﺷﻮرﮔﺰ و اﻧـﺪﮐﯽ درﺧﺖ ﺳـﺪر ﯾﺎ ﮐﻨﺎر( ﭼﻮب و‬
‫ﺷـﺎﺧﻪ ﺳـﺪر ﺑﯽ ﺧـﺎر اﺳﺖ و ﺧﻤﯿـﺪه ﻣﯽﺷﻮد و از آن ﺳﺎﯾﺒـﺎن درﺳﺖ ﻣﯽﺷﻮد از اﯾﻦ روي‪ -‬ﺳـﺪر‪ -‬ﻣﺜﻠﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺳﺎﯾﺒـﺎن ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬و‬
‫ﻧﻌﻤﺘﻬﺎﯾﺶ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻓِﯽ ِﺳْﺪٍر َﻣْﺨُﻀﻮٍد‪ /28 -‬واﻗﻌﻪ(‪.‬‬
‫و ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ زﯾﺎدي ﺳﺎﯾﻪاش‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪ِ) :‬إْذ َﯾْﻐَﺸـ ﯽ اﻟﱢﺴْﺪَرَة ﻣﺎ َﯾْﻐﺸـﯽ‪ /16 -‬ﻧﺠﻢ(‪ .‬اﺷـﺎره ﺑﻪ ﻣﮑـﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( در آﻧﺠـﺎ ﺑﻪ‬
‫اﻓﺎﺿﺎت و ﺑﺨﺸﺎﯾﺶ اﻟﻬﯽ و ﻧﻌﻤﺘﻬﺎي ﺟﺴـﻤﺎﻧﯽ ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻮده و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬ﺳﺪر‪ -‬درﺧﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در زﯾﺮ آن ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﯿﻌﺖ‬
‫ﺷﺪ و ﺳﭙﺲ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ آراﻣﺶ ﺧﺎﻃﺮ و ﺳﮑﯿﻨﻪ ﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﻧﺎزل ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺳﺪر‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﯿﺮاﻧﯽ ﭼﺸﻢ و دﯾﺪه آدﻣﯽ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪200 :‬‬
‫ﺳﺎدر‪ :‬ﺷﺨﺺ ﻣﺘﺤّﯿﺮ و ﺳﺮﮔﺮدان‪.‬‬
‫ﺳﺪر ﺷﻌﺮه‪ :‬ﻣﻮﯾﺶ را ﻓﺮو ﻫﺸﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬ﺳﺪر‪ -‬در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻘﻠﻮب‪ -‬دﺳﺮ‪) -‬ﯾﻌﻨﯽ دﻓﻊ ﮐﺮدن و راﻧﺪن( اﺳﺖ‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺪس( ]ﺳﺪس[‪ ..... :‬ص ‪200 :‬‬
‫اﻟّﺴﺪس‪ :‬ﯾﮏ ﺟﺰء از ﺷﺶ ﺟﺰء )ﯾﮏ ﺷﺸﻢ( ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ )َﻓﻠُِﺄﱢﻣِﻪ اﻟﱡﺴُﺪُس‪ /11 -‬ﻧﺴﺎء(‪.‬‬
‫اﻟّﺴﺪس ﻓﯽ اﻻﻇﻤﺎء‪ :‬آب دادن ﺷﺶ روز در ﻣﯿﺎن ﺷﺘﺮان ﺗﺸﻨﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﺳﺖ‪ (:‬ﺷﺶ‪ ،‬اﺻﻠﺶ‪ -‬ﺳﺪس‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺪ ﺳﺖ اﻟﻘﻮم‪ :‬ﺷﺸﻤﯿﻦ آﻧﻬﺎ ﺷﺪم و ﯾﮏ ﺷﺸﻢ اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﮔﺮﻓﺘﻢ‪.‬‬
‫ﺟﺎء ﺳﺎدﺳﺎ و ﺳﺎﺗﺎ و ﺳﺎدﯾﺎ‪ :‬ﻫﺮ ﺳﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺸﻤﯽ آﻣﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﻻ َﺧْﻤَﺴٍﮥ ِإﻟ ﱠﺎ ُﻫَﻮ ﺳﺎِدُﺳُﻬْﻢ‪ /8 -‬ﻣﺠﺎدﻟﻪ( و )َو َﯾُﻘﻮﻟ ُﻮَن َﺧْﻤَﺴٌﮥ ﺳﺎِدُﺳُﻬْﻢ َﮐﻠْﺒُُﻬْﻢ‪ /22 -‬ﮐﻬﻒ( ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻻ اﻓﻌﻞ‬
‫ﮐﺬا ﺳﺪﯾﺲ ﻋﺠﯿﺶ‪ :‬اﺑﺪا آن ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدﻫﻢ‪.‬‬
‫ﺳﺪوس‪ :‬رداء و ﻃﯿﻠﺴﺎن ﯾﺎ ﺳﺮاﻧﺪاز‪.‬‬
‫ﺳﻨﺪس‪ :‬دﯾﺒﺎي »‪ «1‬ﻧﺎزك و ﺳﺒﺰ‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬دﯾﺒـﺎ ﯾﮑﯽ از ﺟﺎﻣﻪﻫـﺎ و ﭘﺎرﭼﻪﻫـﺎي ﺑﺴـﯿﺎر ﮔﺮاﻧﻘـﺪر اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻗـﺪﯾﻢ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در اﯾﺮان ﻣﺜﻞ ﺧﺰ و ﺳـﻨﺪس‬
‫ﻣﻌﺮوف ﺑﻮده و ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﺎم اﯾﺮاﻧﯿﺶ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬دﯾﺒﺎي زرﺑﻔﺖ ﺑﺮ ﺑﺮد ﯾﻤﺎﻧﯽ ﺗﺮﺟﯿـﺢ داﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ روي دﺳـﺘﺒﺎﻓﺘﻪﻫﺎي اﯾﺮ ﻧا ﯿﺎن در‬
‫ﻫﻤﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳـﻼﻣﯽ ﺷﻬﺮﺗﯽ ﺑﻪ ﺳﺰا داﺷﺘﻪ‪ .‬اﺑﻦ درﯾﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺻﻠﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﻌﺮب‪ :‬ﺟﺎﻣﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎر و ﭘﻮدش از اﺑﺮﯾﺸﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﺑﻦ ﺟّﻨﯽ ﺣـﺪﯾﺜﯽ را از ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ )ص( در ﺑـﺎره دﯾﺒـﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد )و ﻫﯽ اﻟّﺜﯿﺎب اﻟﻤّﺘﺨـﺬ ﻣﻦ اﻻﺑﺮﯾﺸﻢ( ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺳـﻨﺪس‪ :‬دﯾﺒﺎي‬
‫ﻧـﺎزك و ﻇﺮﯾﻒ زرﺑﻔﺖ و اﺑﺮﯾﺸـﻤﯿﻦ اﺳﺖ و‪ -‬اﺳـﺘﺒﺮق‪ -‬دﯾﺒﺎي ﺿـﺨﯿﻢ )اﻟﻤﻌﺮب ﺟﻮاﻟﯿﻘﯽ ‪ /140‬ﻟﺴـﺎن اﻟﻌﺮب ‪) (263 /2‬ﻣِْﻦ ُﺳـ ﻨُْﺪٍس وَ‬
‫ِإْﺳَﺘﺒَْﺮٍق‪ /31 -‬ﮐﻬﻒ و ‪) (53‬دﺧﺎن( و )ُﺳﻨُﺪٍس ُﺧْﻀٌﺮ َو ِإْﺳَﺘﺒَْﺮٌق‪ /21 -‬اﻧﺴﺎن( اﺳﺘﺒﺮق اﺻﻠﺶ اﺳﺘﺮوه‬
‫و‪ -‬اﺳﺘﺒﺮق‪ :‬دﯾﺒﺎي ﺿﺨﯿﻢ‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺮر( ]ﺳﺮر[‪ ..... :‬ص ‪201 :‬‬
‫اﻻﺳﺮار‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﻨﻬﺎن داﺷﺘﻦ‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻋﻼن‪ :‬آﺷﮑﺎر ﮐﺮدن‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ) :‬ﺳ‪‬ﺮا َو َﻋﻼﻧَِﯿًﮥ‪ /274 -‬ﺑﻘﺮه( و )َﯾْﻌَﻠُﻢ ﻣﺎ ﯾُِﺴﱡﺮوَن َو ﻣﺎ ﯾُْﻌﻠِﻨُﻮَن‪ /77 -‬ﺑﻘﺮه(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬و َأِﺳـ ﱡﺮوا َﻗـْﻮﻟَُﮑْﻢ َأِو اْﺟَﻬُﺮوا ﺑ ِِﻪ‪ /13 -‬ﻣﻠﮏ( )ﺳـﺨﻨﺎن را ﭘﻨﻬﺎن ﮐﻨﯿـﺪ ﯾﺎ آﺷـﮑﺎرا( واژه‪ -‬ﺳـّﺮ‪ -‬در ﻣﺨﻔﯽ ﮐﺮدن ﻣﻮاد ﻣﺤﺴﻮس و‬
‫ﻣﺎّدّﯾﺎت ﯾﺎ ﻣﻌﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫و‪ -‬اﻟّﺴّﺮ‪ :‬ﺳﺨﻦ ﭘﻮﺷﯿﺪه و ﭘﻨﻬﺎن در دل‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﯾْﻌَﻠُﻢ اﻟﱢﺴﱠﺮ َو َأْﺧﻔﯽ‪ /7 -‬ﻃﻪ( و )َأﱠن اﻟﻠﱠَﻪ َﯾْﻌَﻠُﻢ ِﺳﱠﺮُﻫْﻢ َو َﻧْﺠﻮاُﻫْﻢ‪ /78 -‬ﺗﻮﺑﻪ(‪.‬‬
‫)ﺳﺎّره‪ (:‬ﺳﻔﺎرﺷﺶ ﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﻨﻬﺎﻧﺶ دارد‪.‬‬
‫ﺗﺴﺎّر اﻟﻘﻮم‪ :‬آن ﻗﻮم ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در آﯾﻪ‪َ) :‬و َأَﺳـ ﱡﺮوا اﻟﻨﱠﺪاَﻣَﮥ‪ /54 -‬ﯾﻮﻧﺲ( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭘﺸـﯿﻤﺎﻧﯽ را ﮐﺘﻤﺎن داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه اﻇﻬﺎرش ﮐﺮدﻧـﺪ ﺑﻪ دﻻﻟﺖ آﯾﻪ‪) :‬ﯾﺎ ﻟَﯿَْﺘﻨﺎ ﻧَُﺮﱡد َو ﻻ‬
‫ﻧَُﮑﱢﺬَب ﺑ ِﺂﯾﺎِت َرﺑ ﱢﻨﺎ‪ /27 -‬اﻧﻌﺎم(‪.‬‬
‫)در آن آﯾﻪ ﻧـﺪاﻣﺖ و ﭘﺸـﯿﻤﺎﻧﯽ اﻇﻬـﺎر ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ واي ﺑﺮ ﻣﺎ ﮐﺎش ﻣﺎ را ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪﻧـﺪ و دﯾﮕﺮ آﯾﺎت ﺧـﺪاي را ﺗﮑـﺬﯾﺐ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮدﯾﻢ( ﮐﻪ اﯾﻦ ﻃﻮر ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ و ﻧﺪاﻣﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﻨﻬﺎﻧﺶ داﺷﺘﻪاﻧﺪ و در آﯾﻪ )َو َأَﺳﱡﺮوا اﻟﻨﱠﺪاَﻣَﮥ‪ /54 -‬ﯾﻮﻧﺲ( ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬اﺷﺎره‬
‫ﺑﻪ آن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻇﻬﺎر ﮐﺮدهاﻧﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در آﯾﻪ‪) :‬ﯾﺎ ﻟَﯿَْﺘﻨﺎ ﻧَُﺮﱡد َو ﻻ ﻧَُﮑﱢﺬَب ﺑ ِﺂﯾﺎِت َرﺑ ﱢﻨﺎ‪ /27 -‬اﻧﻌﺎم( آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺮرت اﻟﯽ ﻓﻼن ﺣﺪﯾﺜﺎ‪ :‬ﺳﺨﻦ را ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﺑﻪ او رﺳﺎﻧﺪم‪.‬‬
‫در آﯾﺎت‪َ) :‬و ِإْذ َأَﺳﱠﺮ اﻟﻨﱠﺒِﱡﯽ‪ /3 -‬ﺗﺤﺮﯾﻢ( و )ﺗُِﺴﱡﺮوَن ِإﻟَﯿِْﻬْﻢ ﺑ ِﺎﻟ َْﻤَﻮﱠدِة‪ /1 -‬ﻣﻤﺘﺤﻨﻪ( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﺤّﺒﺘﯽ ﮐﻪ در دل ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ دارﻧﺪ آﮔﺎهﺷﺎن‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻪ‪ -‬ﯾﻈﻬﺮون‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫__________________________________________________‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎﻣﻪ ﺣﺮﯾﺮ ﻧﺮم ﻣﺜﻞ دﯾﺒﺎ اﺳﺖ )ﺟﻤﻬﺮة اﻟﻠّﻐﮥ ‪ 5 /2‬ز ‪ 2‬اﺑﻦ درﯾﺪ(‬
‫دوﺳﺘﯽ را ﺑﺮ آﻧﺎن آﺷﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ زﯾﺮا‪ -‬اﺳﺮار‪ -‬ﺳﺮ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ اﻗﺘﻀﺎء‪ ،‬آﺷﮑﺎر ﮐﺮدن آن‬
‫اﺳﺖ ﺑﺮاي ﮐﺴـﯿﮑﻪ راز ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳـﺪ ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺻـﺤﯿﺢ‪ -‬ﺳـّﺮ‪ -‬اﯾﻨﺴـﺘﮑﻪ ﮐﺴـﯽ آن را از ﻏﯿﺮ ﺧـﻮﯾﺶ ﭘﻨﻬـﺎن دارد ﭘﺲ وﻗـﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬اﺳـﺮرت اﻟﯽ ﻓﻼـن‪ -‬از ﺟﻬﺘﯽ ﭘﻨﻬﺎن داﺷـﺘﻦ و از ﺟﻬﺘﯽ دﯾﮕﺮ اﻇﻬﺎر ﮐﺮدن آن را‪ ،‬اﻗﺘﻀﺎء ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬آﯾﻪ‪َ) :‬و‬
‫َأْﺳَﺮْرُت ﻟَُﻬْﻢ ِإْﺳﺮارًا‪ /9 -‬ﻧﻮح( اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳّﺮ‪ -‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻨﺎﯾﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﮑﺎح‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪه و ﻣﺨﻔﯽ از ﻧﻈﺮﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد )ﻧﮑﺎح دو ﻣﻌﻨﯽ ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﻣﺠﺎزي دارد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻋﻘﺪ ازدواج و ﻫﻤﺴﺮي ﮐﻪ آﺷﮑﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﻘﺎرﺑﺖ ﮐﻪ ﻣﺨﻔﯽ و ﭘﻮﺷﯿﺪه از اﻧﻈﺎر دﯾﮕﺮان اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺳّﺮ‪ :‬ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳﺘﻌﺎره در ﻣﻮرد ﺧﺎﻟﺺ و ﭘﺎك ﺑﻮدن ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود ﻣﺜﻞ ﻋﺒﺎرت‪ :‬ﻫﻮ ﻣﻦ ﺳّﺮ ﻗﻮﻣﻪ‪ :‬او از ﭘﺎﮐﺎن ﻗﻮم ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳّﺮ اﻟﻮادي و ﺳﺮارﺗﻪ‪ :‬ﺟﺎي ﺧﻮش آب و ﻫﻮاي دره ﮐﻮﻫﺴﺘﺎن‪.‬‬
‫ﺳّﺮة اﻟﺒﻄﻦ »‪ -«1‬ﻧﺎﻓﯽ ﮐﻪ ﻧﻮزاد ﺑﻌﺪ از ﺑﺮﯾﺪن ﻧﺎﻓﺶ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و در ﻗﺴﻤﺖ ﭘﻮﺳﺖ ﺷﮑﻢ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳّﺮ و ﺳﺮر‪ :‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ از ﭼﯿﺰي ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫أﺳّﺮة اﻟّﺮاﺣﮥ‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﯿﺎﻧﯽ ﮐﻒ دﺳﺖ‪.‬‬
‫أﺳﺎرﯾﺮ اﻟﺠﺒﻬﮥ‪ :‬ﺧﻄﻮط ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ‪.‬‬
‫ﺳﺮار‪ :‬روزي ﮐﻪ در آﺧﺮ ﻣﺎه‪ ،‬ﻗﻤﺮ ﭘﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ و دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)ُﺳُﺮور‪ (:‬ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ از ﺷﺎدي در ﺧﺎﻃﺮ ﭘﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ )ﺷﺎدي ﺗﺎزه روﺋﯽ و ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﻟَﱠﻘﺎُﻫْﻢ َﻧْﻀَﺮًة َو ُﺳُﺮورًا‪ /11 -‬اﻧﺸﻘﺎق( )ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎزه روﺋﯽ و‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺳـّﺮ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ وﺳـﻂ دره اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻣﺤﻠّﯽ اﺳـﺖ ﮔـﻮد و آب در آﻧﺠـﺎ ﺟﻤـﻊ ﻣﯽﺷـﻮد ﮐـﻪ از ﻧﻈﺮﻫـﺎ ﭘﻨﻬـﺎن اﺳﺖ و ﺑﻬـﺘﺮﯾﻦ ﻣﺤّﻞ‬
‫ﮐﻮﻫﺴﺘﺎن اﺳﺖ‪ .‬و وﺳﻂ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي را‪ -‬ﺳّﺮة‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ )ﻣﺼﺒﺎح اﻟﻤﻨﯿﺮ‪ -‬ﻟﺲ(‪.‬‬
‫ﺷ ﺎدﻣ ﺎ ﻧ ﯽ( ‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬ﺗُﺴﱡﺮ ﻟا ﻨﱠﺎِﻇِﺮﯾَﻦ‪ /69 -‬ﺑﻘﺮه( )ﺑﯿﻨﻨﺪﮔﺎن را ﺷﺎدﻣﺎن ﻣﯽدارد( و در ﺑﺎره ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﯾﻨَْﻘﻠُِﺐ ِإﻟﯽ َأْﻫﻠِِﻪ َﻣْﺴُﺮورًا‪ /9 -‬اﻧﺸﻘﺎق(‪.‬‬
‫آﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮور در آﺧﺮت‪ ،‬ﺿّﺪ ﺳﺮور دﻧﯿﺎﺋﯽ اﺳﺖ »‪.«1‬‬
‫)َﺳﺮﯾﺮ‪ «2» (:‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎدﻣﺎﻧﻪ ﺑﺮ آن ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ )ﺗﺨﺖ( زﯾﺮا ﺳﺮﯾﺮ ﺑﺮاي ﻣﻨﻌﻤﯿﻦ اﺳﺖ و ﺟﻤﻊ آن اﺳّﺮة و ﺳﺮر اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫ﮔﻮﯾﺪ )ُﻣﺘﱠِﮑﺌِﯿَﻦ َﻋﻠﯽ ُﺳُﺮٍر َﻣْﺼُﻔﻮَﻓٍﮥ‪ /20 -‬ﻃﻮر(‪.‬‬
‫و )ﻓِﯿﻬﺎ ُﺳُﺮٌر َﻣْﺮﻓُﻮَﻋٌﮥ‪ /13 -‬ﻏﺎﺷﯿﻪ( و )َو ﻟ ِﺒُﯿُﻮﺗِِﻬْﻢ َأﺑ ْﻮاﺑًﺎ َو ُﺳُﺮرًا َﻋَﻠﯿْﻬﺎ َﯾﺘﱠِﮑُﺆَن‪ /34 -‬زﺧﺮف(‪.‬‬
‫ﺳﺮﯾﺮ اﻟﻤّﯿﺖ‪ :‬ﺗﺎﺑﻮت‪ ،‬ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻇﺎﻫﺮي ﺑﻪ ﺗﺨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻓﺎل ﻧﯿﮏ زدن ﺑﺮاي‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬آﯾﻪ ﻓﻮق را ﮐﻪ ﻣﺆﻟّﻒ ﻣﺤﺘﺮم رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﺑﺮاي ﻣﻌﻨﯽ ﺳـﺮور در آﺧﺮت ذﮐﺮ ﮐﺮده و دو ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺘﻀـﺎّد در ﺣﺎﻻت ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن و دوزﺧﯿﺎن‬
‫در ذﯾـﻞ آن ﺑﯿـﺎن ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻪ آﯾﻪ ﺑﻌـﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ِ) :‬إﻧﱠُﻪ َﻇﱠﻦ َأْن ﻟَْﻦ َﯾُﺤﻮَر‪ /14 -‬اﻧﺸـﻘﺎق( دﻻـﻟﺖ دارد ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺎزﮔﻮ‬
‫ﮐﺮدن ﺣـﺎل ﻏﺮوراﻧﮕﯿﺰ و ﺳـﺮور دوزﺧﯿﺎن در دﻧﯿﺎﺳﺖ ﻧﻪ در آﺧﺮت‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ِ) :‬إﻧﱠُﻪ ﮐﺎَن ﻓِﯽ َأْﻫﻠِِﻪ َﻣـْﺴ ُﺮورًا‪ /13 -‬اﻧﺸﻘﺎق( ﮐﻪ ﺑﯿﺎن‬
‫ﺣـﺎل دﻧﯿـﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ او در ﻣﯿﺎن ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺷﺎدﻣﺎن ﺑﻮد و ﻣﯽﭘﻨـﺪاﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧـﺪا و آﺧﺮت ﺑﺎز ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ ،‬و ﺑﺎز در آﯾﻪ ﺑﻌﺪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ )ﺑَﻠﯽ ِإﱠن َرﺑ ﱠُﻪ ﮐﺎَن ﺑ ِِﻪ ﺑَِﺼﯿﺮًا‪ /15 -‬اﻧﺸﻘﺎق( آري ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﺎل او آﮔﺎه ﺑﻮد ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻪ واژهﻫﺎي )ﯾﻨﻘﻠﺐ اﻟﯽ اﻫﻠﻪ( در‬
‫ﺑـﺎره ﺑﻬﺸﺘﯿـﺎن و )اﻧّﻪ ﮐـﺎن ﻓﯽ( در ﺑـﺎره دوزﺧﯿـﺎن داﻧﺴـﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ واژه‪ -‬ﺳـﺮور‪ -‬اﺧﺒـﺎر از ﺣـﺎل آﻧﻬـﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﮑـﺎن ﺑـﺎ ﻣﺴـّﺮﺗﻨﺪ و‬
‫ﺗﺒﻬﮑـﺎران در دﻧﯿـﺎ ﻧﯿﺰ ﭼﻨـﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐـﻪ ﮔﻤـﺎن ﺳـﺮور داﺋﻤﯽ داﺷـﺘﻨﺪ و ﺑﻪ دﻧﯿـﺎي ﻣﺠـﺎزات و ﭘـﺎداش ﻧﺎﺑـﺎور ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دوزخ‬
‫ﻧﻤﯽرﺳـﻨﺪ و ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬و َﯾْﺼﻠﯽ َﺳِﻌﯿﺮًا‪ /12 -‬اﻧﺸـﻘﺎق( ﺑﻪ دوزخ ﻣﯽرﺳـﻨﺪ و در ﭼﻨﺪ آﯾﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﻓَﺒﱢﺸْﺮُﻫْﻢ ﺑ َِﻌﺬاٍب‬
‫َأﻟ ِﯿٍﻢ ِإﻟ ﱠﺎ اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ آَﻣﻨُﻮا َو َﻋِﻤﻠُﻮا اﻟﱠﺼﺎﻟ ِﺤـﺎِت ﻟَُﻬْﻢ َأْﺟٌﺮ َﻏﯿُْﺮ َﻣْﻤﻨُﻮٍن‪ /25 -‬اﻧﺸـﻘﺎق( آﻧﻬﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺳﺮور دﻧﯿﺎﺋﯽ داﺷﺘﻨﺪ و ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ داﺋﻤﯽ‬
‫اﺳﺖ و ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪﻧـﺪ ﺑﺸﺎرﺗﺸـﺎن ﺑﻪ ﻋـﺬاﺑﯽ دردﻧـﺎك ده‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑـﺎ اﯾﻤﺎن اﻋﻤﺎل ﺻﺎﻟـﺢ اﻧﺠﺎم دادهاﻧـﺪ ﮐﻪ ﭘﺎداﺷـﯽ ﺑﯽ ﻣّﻨﺖ‬
‫دارﻧـﺪ‪ .‬آﯾـﺎت اّول اﻟﮕﻮي اﯾﻤﺎن و ﮐﻔﺮ و آﯾﺎت ﺑﻌـﺪ ﮔﺮوه ﮐّﻔﺎر و ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ را ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﻣﺴـﺮور ﺑﻮدن آﺧﺮت و دﻧﯿﺎﯾﯽ ﻧﯿﮑﺎن و‬
‫ﺑﺪان را ﺗﻮﺟﯿﻪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺣﻤﺰه اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ -‬ﺳـﺮﯾﺮ‪ -‬ﻋﺮﺑﯽ ﻧﯿﺴـﺖ اﺳـﻤﯽ اﺳﺖ ﻓﺎرﺳـﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺨﺖ ﮐﻮﭼـﮏ‪ ،‬از اﯾﻦ واژه در ﻗﺮآن ﺷـﺶ ﻣـﻮرد و‬
‫ﻫﻤﮕﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﻊ ﺑﻪ ﮐـﺎر رﻓﺘﻪ ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﺑﺴـﯿﺎر زﯾﺒﺎ و ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ )ﺳـﺮر ﻣﺘﻘﺎﺑﻠﯿﻦ‪ -‬ﻣﺼـﻔﻮﻓﻪ‪ -‬ﻣﻮﺻﻮﻓﻪ‪ -‬ﻣﺮﻓﻮﻋﻪ( در ﺳﻮرهﻫﺎي )ﺣﺠﺮ‪-‬‬
‫ﺻﺎﻓﺎت‪ -‬ﻃﻮر‪ -‬واﻗﻌﻪ‪ -‬ﻏﺎﺷـﯿﻪ‪ -‬زﺧﺮف( در ﮐﺘﺎب ﻟﺴﺎن اﻟّﺘﻨﺰﯾﻞ ﮐﻪ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪه ﻣﻌﻨﯽ ﺳـﺮﯾﺮ ﺗﺨﺖ و ﻋﺮش ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﻓﺨﺮ رازي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻟﻔﻆ ﺳﺮﯾﺮ ﻓﯿﻪ ﺣﺮوف اﻟّﺴﺮور ﺑﺨﻼف ﺗﺨﺖ‪.‬‬
‫و اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳـﺮﯾﺮ ﺟﺎي ﻧﺸﺴـﺘﻦ ﺗﺸـﺮﯾﻔﺎﺗﯽ ﯾﺎ ﺧﻮاﺑﮕﺎه اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺳﺮﯾﺮ اﻟﻌﯿﺶ‪ :‬زﻧﺪﮔﯽ آرام و ﺷﺎدي ﺑﺨﺶ )ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﻨﯽ‬
‫‪ -51‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪.(249 /28 -‬‬
‫ﺷﺎدي روح ﻣّﯿﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﮐﻪ ﻣّﯿﺖ ﺑﺎ رﺟﻮع ﺑﻪ ﺟﻮار و ﭘﯿﺸـﮕﺎه ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺷﺎدي ﻣﯽرﺳﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻼﺻـﯽ او از زﻧﺪان‬
‫دﻧﯿﺎﺋﯿﺶ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ )اﻟّﺪﻧﯿﺎ ﺳﺠﻦ اﻟﻤﺆﻣﻦ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬دﻧﯿﺎ زﻧﺪان ﻣﺆﻣﻦ و ﺑﻬﺸﺖ ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺮب( ]ﺳﺮب[‪ ..... :‬ص ‪204 :‬‬
‫اﻟّﺴﺮب‪ :‬رﻓﺘﻦ در ﮔﻮدﯾﻬﺎ و ﺷﯿﺐﻫﺎ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺳﺮب ﺟﺎي ﻓﺮود و ﺳﺮاﺷﯿﺒﯽ‪ .‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َﻓﺎﺗﱠَﺨَﺬ َﺳﺒِﯿَﻠُﻪ ﻓِﯽ اﻟ َْﺒْﺤِﺮ َﺳَﺮﺑًﺎ‪ /61 -‬ﮐﻬﻒ( )راه ﺧﻮﯾﺶ در درﯾﺎ ﭘﯽ ﮔﺮﻓﺖ(‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺳـﺮب‪ ،‬ﺳـﺮﺑﺎ و ﺳﺮوﺑﺎ ﻣﺜﻞ ﻣّﺮ‪ ،‬ﻣّﺮا و ﻣﺮورا ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﮔﺬر ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﻧﺴـﺮب‪ ،‬اﻧﺴـﺮاﺑﺎ‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ ﺳـﺮب اﺳﺖ وﻟﯽ در ﺳـﺮب ﺗﺼّﻮر ﻓﺎﻋﻞ از ﻓﻌﻞ رﻓﺘﻦ اﺳﺖ اّﻣﺎ در اﻧﺴـﺮب ﺗﺼّﻮر اﻧﻔﻌﺎل آن ﻓﻌﻞ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻧﺸﯿﺐ‬
‫اﻓﺘﺎدن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺮب اﻟّﺪﻣﻊ‪ :‬اﺷﮏ روان ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺮﺑﺖ اﻟﺤّﯿﮥ‪ :‬آب از ﻣﺸﮏ رﯾﺨﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎء ﺳﺮب و ﺳﺮب‪ :‬آﺑﯽ ﮐﻪ ﻗﻄﺮه ﻗﻄﺮه از ﻣﺸﮏ ﻣﯽﭼﮑﺪ‪.‬‬
‫)ﺳﺎِرب‪ (:‬روﻧﺪه‪ ،‬در ﻫﺮ راﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)َو َﻣْﻦ ُﻫَﻮ ُﻣْﺴَﺘْﺨٍﻒ ﺑ ِﺎﻟﻠﱠﯿِْﻞ َو ﺳﺎِرٌب ﺑ ِﺎﻟﻨﱠﻬﺎِر‪ /10 -‬رﻋﺪ( )ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺷﺐ ﭘﻨﻬﺎن اﺳﺖ و در روز ﻣﺴﺎﻓﺮ و روﻧﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺳﺮب ﺟﻤﻊ ﺳﺎرب اﺳﺖ ﻣﺜﻞ رﮐﺐ ﺟﻤﻊ راﮐﺐ‪.‬‬
‫اﯾﻦ واژه در ﺑﺎره ﺷﺘﺮان ﻫﻢ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬زﻋﺮت ﺳﺮﺑﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺘﺮاﻧﺶ ﮐﻢ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻮ آﻣﻦ ﻓﯽ ﺳـﺮﺑﻪ‪ :‬او در ﻧﻔﺲ و ﺟﺎﻧﺶ اﯾﻤﻦ اﺳﺖ و ﻓﺎرغ اﻟﺒﺎل‪ ،‬ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ در ﻣﯿﺎن ﺧﺎﻧﻮاده و ﻫﻤﺴـﺮش اﯾﻤﻦ اﺳﺖ و‪ -‬ﺳﺮب‪-‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻨﺎﯾﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اذﻫﺒﯽ ﻓﻼ أﻧﺪه ﺳﺮﺑﮏ‪ :‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﻃﻼق اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮو و او را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادهات ﻣﯿﻔﺰاي‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪205 :‬‬
‫وﻟﯽ ﻣﻌﻨـﺎﯾﺶ اﯾﻨﺴـﺘﮑﻪ ﺷﺘﺮت را ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔّﻠﻪاش ﻣﯽرود ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﻢ‪) .‬ﻧـﺪه‪ ،‬ﯾﻨـﺪه‪ ،‬ﻧـﺪﻫﺎ اﻻﺑﻞ ﺷﺘﺮان را راﻧـﺪ ﮐﻪ در ﺟﺎﻫﻠّﯿﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﻃﻼق دادن ﺑﻮده‪ -‬ﺻﺤﺎح(‪.‬‬
‫ﺳﺮﺑﮥ‪ :‬ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺷﺘﺮان از ده ﺗﺎ ﺑﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺮﺑﮥ‪ :‬ﻣﻮﻫﺎي رﯾﺰ ﻓﺮو ﻫﺸﺘﻪ از ﺳﯿﻨﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﺋﯿﻦ‪.‬‬
‫)َﺳـ ﺮاب‪ (:‬درﺧﺸـﺶ‪ ،‬ﮐﻪ در ﺑﯿﺎﺑﺎن ﻣﺜﻞ آب از دور ﻧﻤﺎﯾﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در دﯾـﺪﮔﺎه ﺑﯿﻨﻨـﺪه‪ ،‬آب روان ﺗﺼّﻮر ﻣﯽﺷﻮد و واژه‪ -‬ﺳـﺮاب‪ -‬در‬
‫ﺑﺎره ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ از آب ﻧﺪارد ﻣﻘﺎﺑﻞ واژه ﺷـﺮاب ﺑﺮاي ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ در ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ از آب را در ﺑﺮ دارد‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫)َﮐـَﺴ ﺮاٍب ﺑ ِِﻘﯿَﻌٍﮥ َﯾْﺤَﺴﺒُُﻪ اﻟﱠﻈْﻤﺂُن ﻣﺎًء‪ /39 -‬ﻧﻮر( )ﻫﻤﭽﻮن ﺳـﺮاب دوري ﮐﻪ ﺗﺸـﻨﮕﺎن آﺑﺶ ﭘﻨﺪارﻧﺪ( و )ُﺳﯿﱢَﺮِت اﻟ ِْﺠﺒﺎُل َﻓﮑﺎَﻧْﺖ َﺳﺮاﺑًﺎ‪/20 -‬‬
‫ﻧﺒﺎء( )ﮐﻮﻫﻬﺎ رﯾﺰان و روان ﺷﻮﻧﺪ(‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺮﺑﻞ( ]ﺳﺮﺑﻞ[‪ ..... :‬ص ‪205 :‬‬
‫اﻟّﺴﺮﺑﺎل‪ :‬ﭘﯿﺮاﻫﻦ ﺑﻠﻨﺪ از ﻫﺮ ﺟﻨﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در آﯾﺎت‪:‬‬
‫)َﺳﺮاﺑ ِﯿﻠُُﻬْﻢ ﻣِْﻦ َﻗِﻄﺮاٍن »‪ /50 -«1‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬آﯾﻪ ‪ /81‬ﻧﻤﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻌﻤﺘﻬﺎي رﯾﺸﻪاي و واﻗﻌﯽ رﻓﺎﻫﯽ را ﺑﺮاي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻧﺴﺎن و ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ اﻧﺲ دارد و ﻧﻌﻤﺘﻬﺎي اﻟﻬﯽ را از ﯾﺎد‬
‫ﻣﯽﺑﺮد ﯾـﺎدآوري ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﺷـﻤﺎ ﺑﺮ اﺳـﺎس ﻧﻈـﺎم ﻓﻄﺮي و ﻓﮑﺮي ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ در وﺟﻮدﺗـﺎن ﻧﻬـﺎده ﺑـﺎ ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﺧﺎﻧﻪﻫـﺎ آﻧﻬـﺎ را ﻣﺤّﻞ‬
‫آﺳﺎﯾﺸـﺘﺎن ﻗﺮار داده ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﺧﺎﻧﻪﻫـﺎي ﺛـﺎﺑﺖ ﺑﻠﮑﻪ از ﭘﻮﺳﺖ ﺣﯿﻮاﻧـﺎت و ﺷﺎﺧﻪﻫـﺎي درﺧﺘـﺎن ﻧﯿﺰ ﺳـﺮ ﭘﻨﺎﻫﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ و ﺳـﺒﮏ‬
‫ﺑﺮاﯾﺘـﺎن ﻓﺮاﻫﻢ آورد ﮐﻪ اﮔﺮ ﺣﯿﻮاﻧﺎت دﺳﺖ آﻣﻮز ﻧﺒﻮدﻧـﺪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﭘﻮﺳﺖ و ﮔﻮﺷﺖ ﮐﻪ از ﭘﺸﻢ و ﺷـﯿﺮ و ﺑﻘّﯿﻪ ﻣﻮاﻫﺒﺸﺎن‪ ،‬ﺑﺸـﺮ ﺑﯽﺑﻬﺮه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺳـﭙﺲ ﮔﻮﯾـﺪ‪ -‬از ﮐﺮك و ﭘﺸﻢ و ﻣﻮﻫـﺎي آﻧﻬـﺎ ﺗـﺎ ﻣـّﺪﺗﯽ ﻣﻌّﯿﻦ ﺑﺮاﯾﺘﺎن وﺳـﯿﻠﻪ اﺛﺎث و ﮐﺎﻻ ﻗﺮار داد ﺑﺮاي ﺷـﻤﺎ در ﻃﺒﯿﻌﺖ از ﻣﻮاد‬
‫ﺳﻨﮕﯽ و ﺧﺎﮐﯽ آن وﺳـﯿﻠﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن و ﺳﺎﯾﺒﺎن و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ از ﻣﻮاد ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻏﯿﺮ از ﭼﻬﺎرﭘﺎﯾﺎن ﻣﻮادي ﺑﺮاي ﻟﺒﺎﺳﺘﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮد ﮐﻪ از ﮔﺮﻣﺎ‬
‫و از آزار و ﺳـﺨﺘﯽ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺣﻔﻈﺘﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬ﮐﺬﻟ َِﮏ ﯾُﺘِﱡﻢ ﻧِْﻌَﻤَﺘُﻪ َﻋَﻠﯿُْﮑْﻢ ﻟََﻌﻠﱠُﮑْﻢ ﺗُْﺴﻠُِﻤﻮَن‪ /81 -‬ﻧﺤﻞ( ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻧﻌﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮ ﺷـﻤﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺴﺎ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﺗﺴﻠﯿﻢ اﻣﺮ او ﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﺎن )َﯾْﻌِﺮﻓُﻮَن ﻧِْﻌَﻤَﺖ اﻟﻠﱠِﻪ ﺛُﱠﻢ‬
‫ﯾُﻨِْﮑُﺮوَﻧﻬﺎ َو َأْﮐَﺜُﺮُﻫُﻢ اﻟ ْﮑﺎﻓُِﺮوَن‪ /83 -‬ﻧﺤﻞ( ﻧﻪ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺧﺪاي و ﻋﺠﺰ و زﺑﻮﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‬
‫و اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﯿﺸﺘﺮﺷﺎن ﮐﺎﻓﺮ و ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫و‪َ -‬ﺳﺮاﺑ ِﯿَﻞ َﺗِﻘﯿُﮑُﻢ اﻟ َْﺤﱠﺮ َو َﺳﺮاﺑ ِﯿَﻞ َﺗِﻘﯿُﮑْﻢ ﺑَْﺄَﺳُﮑْﻢ‪ /81 -‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺨﺎﻃﺮ داﺷﺘﻦ ﭘﻮﺷﺶ و ﭘﯿﺮاﻫﻦ از دردﺳﺮﻫﺎي زﺷﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺣﻔﻈﺘﺎن ﮐﻨﺪ و در اﻣﺎﻧﺘﺎن ﻧﮕﻬﺪارد‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺮج( ]ﺳﺮج[‪ ..... :‬ص ‪206 :‬‬
‫اﻟـّﺴ ﺮاج‪ :‬ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑـﺎ ﻓﺘﯿﻠﻪ و روﻏﻦ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد )اﺷـﺎره ﺑﻪ ﻓﺘﯿﻠﻪ و روﻏﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم ﻋﻨﺎﺻـﺮ روﺷﻦ ﮐﻨﻨـﺪه وﺟﻮد دارد ﮐﻪ‬
‫ﯾﮑﯽ ﻣﺎﯾﻊ ﺳﻮﺧﺘﯽ و دﯾﮕﺮي وﺳﯿﻠﻪ ﺳﻮﺧﺘﻦ و ﻧﺸﺎن ﻧﻮر و روﺷﻨﺎﺋﯽ اﺳﺖ( و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ روﺷﻦ ﮐﻨﻨﺪه و ﻧﻮراﻧﯽ‪ -‬ﺳﺮاج‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪،‬‬
‫در آﯾﺎت‪:‬‬
‫)َو َﺟَﻌَﻞ اﻟﱠﺸْﻤَﺲ ِﺳﺮاﺟًﺎ‪ /16 -‬ﻧﻮح( و )ِﺳﺮاﺟًﺎ َوﱠﻫﺎﺟًﺎ‪ /13 -‬ﻧﺒﺎء( ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ .‬و اﺳﺮﺟﺖ اﻟّﺴﺮاج‪ :‬ﭼﺮاغ را روﺷﻦ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﺳّﺮﺟﺖ ﮐﺬا‪ :‬آن را در زﯾﺒﺎﺋﯽ ﭼﻮن ﭼﺮاغ ﺳﺎﺧﺘﻢ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫و ﻓﺎﺣﻤﺎ و ﻣﺮﺳﻨﺎ ﻣﺴّﺮﺟﺎ‬
‫)ﺷﻌﺮ از ﻋّﺠﺎج اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺗﯿﺰ و ﺻﯿﻘﻠﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﻣﺜﻞ ﺑﯿﻨﯽ ﻧﺎزك و ﻇﺮﯾﻒ ﺣّﺴﺎس و ﺗﯿﺰ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺮح( ]ﺳﺮح[‪ ..... :‬ص ‪206 :‬‬
‫اﻟّﺴﺮح‪ :‬درﺧﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﻮه دارد‪ ،‬ﻣﻔﺮدش‪ -‬ﺳﺮﺣﮥ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳّﺮﺣﺖ اﻻﺑـﻞ اﺻـﻠﺶ ﭼﺮاﻧﯿـﺪن ﺑﻪ ﺑﺮگ و ﻣﯿﻮه و درﺧﺖ اﺳﺖ ﺳـﭙﺲ ﺑﻪ ﻓﺮﺳـﺘﺎدن ﮔﻠّﻪﻫـﺎ ﺑﻪ ﭼﺮاﮔﺎه ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫)َو ﻟَُﮑْﻢ ﻓِﯿﻬﺎ َﺟﻤﺎٌل ِﺣﯿَﻦ ﺗُِﺮﯾُﺤﻮَن َو ِﺣﯿَﻦ َﺗْﺴَﺮُﺣﻮَن‪ /6 -‬ﻧﺤﻞ(‪.‬‬
‫ﺳﺎرح‪ :‬ﮔّﻠﻪ ﺑﺎن و ﭼﺮاﻧﻨﺪه‪.‬‬
‫ﺳﺮح‪ :‬ﺟﻤﻊ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ واژه ﺷﺮب‪.‬‬
‫)ﺗﺴﺮﯾﺢ‪ (:‬ﻃﻼق دادن‪ ،‬در آﯾﺎت‪َ) :‬أْو َﺗْﺴِﺮﯾٌﺢ ﺑِﺈْﺣﺴﺎٍن‪ /229 -‬ﺑﻘﺮه( )ﯾﺎ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ ﻃﻼق ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪207 :‬‬
‫د ﻫﯿ ﺪ ( ‪.‬‬
‫و )َو َﺳﱢﺮُﺣﻮُﻫﱠﻦ َﺳﺮاﺣًﺎ َﺟِﻤﯿًﻠﺎ »‪ /49 -«1‬اﺣﺰاب( ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳﺘﻌﺎره از ﻫﻤﺎن‪ -‬ﺗﺴﺮﯾﺢ‪ -‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫واژهﻫﺎي‪ -‬ﺗﺴﺮﯾﺢ و ﻃﻼق‪ -‬ﻫﺮ دو اﺳﺘﻌﺎره از ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ رﻓﺘﺎر ﮐﺮدن و اﻃﻼق ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺬاردن اﺳﺖ‪.‬‬
‫از واژه‪ -‬ﺳﺮح‪ -‬ﻣﻌﻨﯽ ﮔﺬرﻧﺪه و روﻧﺪه ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻧﺎﻗﮥ ﺳﺮح‪ :‬ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ و آﺳﺎﻧﯽ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﻨﺴـﺮح‪ :‬ﻧﻮﻋﯽ از ﻣﻮي ﻓﺮوﻫﺸـﺘﻪ و ﺑﻠﻨـﺪ ﺑﺪن ﻋﺮﯾﺎن ﮐﻪ ﻟﻔﻈﺶ از آن واژه اﺳـﺘﻌﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ )ﭼﻮن ﺑﺎب اﻧﻔﻌﺎل از‪ -‬ﺳـﺮح‪ -‬در ﻣﻌﻨﯽ‬
‫درﺧﺖ ﺑﺎ ﻣﯿﻮه ﯾﺎ ﭼﺮﯾﺪن و رﻫﺎ ﮐﺮدن ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮﻫﻨﻪ ﺷﺪن و ﻣﻮي رﻫﺎ ﮐﺮدن و ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺧﻮاﺑﯿﺪن اﺳﺖ ﭘﺲ ﻟﻔﻈﺶ اﺳﺘﻌﺎره ﺷﺪه ﻧﻪ‬
‫ﻣ ﻌﻨ ﯽ آ ن ( ‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺮد( ]ﺳﺮد[‪ ..... :‬ص ‪207 :‬‬
‫اﻟﺮد‪ :‬ﺑﺎﻓﺘﻦ ﺑﺎ ﺣﻠﻘﻪ و ﻣﻬﺮه و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ درﺷﺖ و ﺧﺸﻦ ﺑﺎﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ ﺑﺎﻓﺘﻦ زره و دوﺧﺘﻦ ﭘﻮﺳﺖ و ﭼﺮم‪ ،‬و ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳﺘﻌﺎره در ﺗﻨﻈﯿﻢ‬
‫ﻧﻤﻮدن آﻫﻦ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در آﯾﻪ‪َ) :‬و َﻗﱢﺪْر ﻓِﯽ اﻟﱠﺴْﺮِد‪ /11 -‬ﺳﺒﺎء( )دﺳﺘﻮر زره ﺳﺎزي ﺑﻪ داود ﻧﺒﯽ )ع( اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑـﺎ ﮐﻤـﺎل ﺧﻮﺑﯽ و ﻣﺤّﺒﺖ ﻃﻼـق دﻫﯿـﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻮّﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن در ﻣﻮرد ﻃﻼـق ﺑﺮ واژهﻫـﺎي )اﺣﺴﺎن‪ -‬ﺟﻤﯿﻞ‪ -‬ﻣﻌﺮوف‪-‬‬
‫ﻣﻮّدت‪ -‬رﺣﻤﺖ( ﺗﮑﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ در اﻣﻮر ﻫﻤﺴـﺮي و ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎس ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا ﭘﯽ رﯾﺰي و زﯾﺮ ﺑﻨﺎي وﺟﻮد اﻧﺴﺎن‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ روش ﺣﯿﻮان زﯾﺴﺘﯽ و اﻗﺘﺼﺎد و ﺳﻮد ﻃﻠﺒﯽ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻣﮑﺎﺗﺐ ﻏﯿﺮ اﻟﻬﯽ ﺑﺮ آن ﺗﮑﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﺳـﺮﻣﺎﯾﻪ‬
‫ﺣﯿـﺎت ﻓﺮدي‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﺑﺮ ﺗﻀﺎّد و اﺧﺘﻼف و ﺳﻮد ﭘﺮﺳﺘﯽ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧـﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻗﺮآن در ﺑﺎره رواﺑﻂ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪:‬‬
‫)َو َﺟَﻌَﻞ ﺑَﯿَْﻨُﮑْﻢ َﻣَﻮﱠدًة َو َرْﺣَﻤًﮥ‪ /21 -‬روم( ﯾﻌﻨﯽ راﺑﻄﻪ ازدواج و ﻫﻤﺴـﺮي ﺷﻤﺎ را ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﻣﺤّﺒﺖ و رﺣﻤﺖ ﻗﺮار دادهاﯾﻢ و ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ ﻃﻮري ﺑﺎﺷـﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﺴـﺮاﻧﺘﺎن ﺳـﮑﯿﻨﻪ و آراﻣﺶ ﯾﺎﺑﯿـﺪ ﻧﻪ ﺗﻀﺎّد و ﺳﺘﯿﺰه و ﺟـﺪال و اﮔﺮ در ﺻﻮرت اﺿـﻄﺮار و اﺳـﺘﺜﻨﺎء و ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﻋﻮاﻣﻠﯽ اﯾﺠﺎب ﮐﺮد ﺟﺪا ﺷﻮﻧﺪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﺣﺴﺎن و ﺟﻤﺎل و ﻧﯿﮑﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ اﻧﺪازه و ﻧﻈﻢ در ﮐﺎرت ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻔﺘﻮلﻫﺎ و ﺳﻮزنﻫﺎ و ﺳﻮراﺧﻬﺎي زره ﻧﺎﻣﺮﺗﺐ و ﻧﺎﻣﻮزن ﺑﺎﺷﺪ(‪.‬‬
‫ﺳﺮد و زرد‪ -‬ﻫﺮ دو در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻟّﺴﺮاد و اﻟّﺮراد‪ -‬ﻣﺜﻞ ﺳﺮاط و ﺻﺮاط و زراط اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺳﻪ در ﻣﻮرد راه ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺮدق( ]ﺳﺮدق[‪ ..... :‬ص ‪208 :‬‬
‫اﻟّﺴﺮادق »‪ :«1‬ﺧﯿﻤﻪ ﺑﺰرگ و ﺳـﺮاﭘﺮده ﮐﻪ ﻓﺎرﺳـﯽ و ﻣﻌّﺮب اﺳﺖ زﯾﺮا ﻫﯿـﭻ اﺳﻢ ﻣﻔﺮدي در ﮐﻼم ﻋﺮب وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺣﺮف ﺳّﻮﻣﺶ‬
‫اﻟﻒ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻌﺪ از اﻟﻒ دو ﺣﺮف دﯾﮕﺮ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬أﺣﺎَط ﺑ ِِﻬْﻢ ُﺳﺮاِدﻗُﻬﺎ‪ /29 -‬ﮐﻬﻒ(‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﺑﯿﺖ ﻣﺴﺮدق‪ -‬ﺧﺎﻧﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺳﺮاﭘﺮده ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺮط( ]ﺳﺮط[‪ ..... :‬ص ‪208 :‬‬
‫)‪ (1‬اﺳـﺘﺪﻻل ﺟـﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ راﻏﺐ رﺣﻤﻪ اﻟّﻠﻪ ﺑﺮ ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑﻮدن ﺳـﺮادق و اﯾﻨﮑﻪ در زﺑـﺎن ﻋﺮب ﮐﻠﻤﻪاي ﻣﻔﺮد اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺗﺒّﺤﺮ و‬
‫ﺗﺴـّﻠﻂ ﮐﺎﻣـﻞ او ﺑﻪ زﺑـﺎن ﻋﺮب اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻮﻫﺮي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﻣﺜـﻞ ﺳﺎﯾﺒـﺎن ﮐﻪ ﺑﺮ روي ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﻣﯽﮐﺸـﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺎﻧﻊ ﮔﺮﻣﺎ و ﺑﺎران‬
‫ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺻـﺎﺣﺐ ﻏﺮاﺋﺐ اﻟّﻠﻐﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﺧﯿﻤﻪﻫﺎ و دﯾﻮارﻫﺎي ﺣﻔﺎﻇﺘﯽ را ﻫﻢ‪ -‬ﺳـﺮادق‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ اﯾﻦ اﺻـﻄﻼح ﻓﺎرﺳـﯽ اﺳﺖ )ﺻـﺤﺢ‪-‬‬
‫ﻏﺮاﺋﺐ اﻟﻠّﻐﻪ ‪.(332‬‬
‫ﺟﻮاﻟﯿﻘﯽ ﻓﺎرﺳـﯽ ﺳـﺮادق را‪ -‬ﺳﺮاﯾﺪار‪ -‬ﻣﯽداﻧﺪ وﻟﯽ در ﻣﻌﻨﯽ آن اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮده و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﻫﻮ اﻟّﺪﻫﻠﯿﺰ )اﻟﻤﻌﺮب( و اﺑﻦ درﯾﺪ ﻫﻢ ﻓﻌﻠﯽ‬
‫از ﺳﺮادق را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺳﺮدق اﻟﺒﯿﺖ‪ :‬ﺧﺎﻧﻪ را ﻣﺤﺼﻮر ﮐﺮد‪.‬‬
‫در ادﺑّﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ ﻫﻢ اﺻﻄﻼح‪ -‬ﺳﺮادق‪ -‬ﻫﻤﭽﻮن زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮده‪ ،‬ﺳﻌﺪي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺮ آﺳﺘﺎن ﻋﺒﺎدت وﻗﻮف ﮐﻦ ﺳﻌﺪي ﮐﻪ و ﻫﻢ ﻣﻨﻘﻄﻊ اﺳﺖ از ﺳﺮادﻗﺎت ﺟﻼل‬
‫ﺳﻨﺎﯾﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺮاي ﺟﻠﻮهﮔﺮي از ﺳﺮادق ﻋﺮﺷﯽ ﮐﻨﺪ ﻣﻨﻮر ﻣﻐﺮب ﺑﻪ روي ﺧﻮب ﻫﻼ‬
‫ل ﺑﻪ ﻫﺮ ﺗﻘﺪﯾﺮ واژه‪ -‬ﺳـﺮادق‪ -‬ﮐﻪ از رﯾﺸﻪﻫﺎي )ﺳـﺮادك‪ -‬ﺳﺮ اﻃﺎق‪ -‬ﺳﺮاده( ﻣﻌّﺮب ﺷﺪه ﻫﻤﺎن ﺳﺮاﭘﺮده و ﺧﯿﻤﻪ و ﺧﺮﮔﺎه و ﯾﺎ ﺳﺮ ﭘﻨﺎه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﻨﻮري آن را ﻣﺮﮐﺰ ﺳـﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﯽ در ﺟﻨﮕﻬـﺎ ﻣﯽداﻧـﺪ‪ .‬ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﺟﺒﻬﻪ ﺑﺮ ﭘـﺎ ﻣﯽﺷـﺪه )اﺧﺒـﺎر اﻟّﻄﻮال ‪ -112‬دﯾﻮان ﺳﻨﺎﯾﯽ‬
‫‪ -249‬ﺳﻌﺪي ‪.(196‬‬
‫اﻟّﺴﺮاط‪ :‬راﻫﯽ ﻫﻤﻮار و آﺳﺎن ﮔﺬر‪ ،‬اﺻﻠﺶ از‪ -‬ﺳﺮﻃﺖ اﻟّﻄﻌﺎم و زردﺗﻪ‪ -‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻏﺬا را ﺑﻪ راﺣﺘﯽ ﺑﻠﻌﯿﺪم )ﻧﺎﺟﻮﯾﺪه ﺧﻮردن ﻏﺬا(‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه راه ﺳﻬﻞ اﻟﻌﺒﻮر را ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺼّﻮر‪ -‬ﺳﺮاط‪ -‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺎﻟﮏ و رﻫﺮوش آن را ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻃﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺜﻞ ﺑﻠﻌﯿﺪن‬
‫ﺳﺮﯾﻊ ﻏـﺬا اﺳﺖ و ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ راه‪ ،‬رﻫﺮو ﺧﻮد را ﻣﯽﺑﻠﻌـﺪ و ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮد )ﺑﻪ ﺳـﺮﻋﺖ از ﭼﺸﻢ دورش ﻣﯽﮐﻨـﺪ( ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬ﻗﺘﻞ‬
‫ارﺿﺎ ﻋﺎﻟﻤﻬﺎ و ﻗﺘﻠﺖ ارض ﺟﺎﻫﻠﻬﺎ‪) :‬ﮐﻪ داﻧﺎ و آﮔﺎه ﺑﻪ ﺳـﺮ زﻣﯿﻦ اﺳﺖ راه را در ﻣﯽﻧﻮردد‪ ،‬ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ آن را ﻣﯽﮐﺸﺪ وﻟﯽ ﻣﺮد ﺟﺎﻫﻞ و‬
‫ﻧﺎآﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﺮ زﻣﯿﻦ‪ ،‬راه و ﺳﺮ زﻣﯿﻦ او را ﻣﯽﮐﺸﺪ و در آن ﻫﻼك ﻣﯽﺷﻮد( اﯾﻦ دو ﻧﻈﺮ را اﺑﻮ ﺗﻤﺎم در ﺷﻌﺮش آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫دﻋﺘﻪ اﻟﻔﯿﺎ ﻓﯽ ﺑﻌﺪ ﻣﺎ ﮐﺎن ﺣﻘﺒﮥ دﻋﺎﻫﺎ اذا ﻣﺎ اﻟﻤﺰن ﯾﻨﻬّﻞ ﺳﺎﮐﺒﻪ »‪«1‬‬
‫)ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎران ﺑﻨﺪ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﻬﺎ او را ﻣﯽراﻧﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎران ﺷﺪﯾﺪ رﯾﺰش داﺷﺖ او در ﺑﯿﺎﺑﺎن ﻣﯽراﻧﺪ(‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺮع( ]ﺳﺮع[‪ ..... :‬ص ‪209 :‬‬
‫اﻟّﺴـ ﺮﻋﮥ‪ :‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻨﺪي و آراﻣﯽ اﺳﺖ واژه ﺳﺮﻋﺖ در اﺟﺴﺎم‪ ،‬و اﻓﻌﺎل ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﺳﺮع ﻓﻬﻮ ﺳﺮﯾﻊ‪ :‬ﺗﻨﺪ رﻓﺖ‬
‫و ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﺳﺮع ﻓﻬﻮ ﻣﺴﺮع‪ :‬ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ راﻧﺪ و ﭼﺎﻻك و ﺷﺘﺎﺑﻨﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﺳـﺮﻋﻮا‪ :‬داراي ﺷﺘﺮﺑﺎﻧﯽ ﺷـﺘﺎﺑﻨﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺜﻞ واژهﻫﺎي‪ -‬اﺑﻠﺪوا و ﺳﺎرﻋﻮا و ﺗﺴﺎرﻋﻮا‪ -‬اﺳﺖ )ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻨﺪي ﮐﺮدﻧﺪ‪ -‬ﺷﺘﺎب ﮐﺮدﻧﺪ‪ -‬و ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﭼﯿﺰي ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ(‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺷـﻌﺮ ﻓﻮق از ﺣﺒﯿﺐ ﺑﻦ اوس ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻮ ﺗﻤﺎم از ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻃﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﺪرش ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﻧﺼـﺮاﻧﯽ ﺑﻮد ﭘﺲ از ﺗﺸّﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم‬
‫ﻧﺎم ﻓﺮزﻧـﺪش را ﺣﺒﯿﺐ ﮔﺰارد ﮐﻪ در زﻣﺎن ﺧﻮﯾﺶ در ﺷـﻌﺮ و ادب ﯾﮕﺎﻧﻪ ﺑﻮد ﺑﺎ ﺣﺴﻦ اﺳـﻠﻮب و زﯾﺒﺎﯾﯽ ﺷـﻌﺮ ﮐﺘﺎب ﺣﻤﺎﺳﻪ او دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ‬
‫ﻓﺰوﻧﯽ ﻓﻀﯿﻠﺖ او دارد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ اﺑﻮ ﺗﻤﺎم ‪ 1400‬ارﺟﻮزه ﺷﻌﺮي ﻏﯿﺮ از ﻗﺼﺎﯾﺪ ﺣﻔﻆ ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﯿﺘﯽ از ﻗﺼﯿﺪه )ﺑﺎﻧّﯿﻪ( او ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫و ﻣﻦ ذا اﻟّﺬي ﺗﺮﺿﯽ ﺳﺠﺎﯾﺎه ﮐّﻠﻬﺎ ﮐﻔﯽ اﻟﻤﺮء ﻧﺒﻼ ان ﺗﻌﺪ ﻣﻌﺎﯾﺐ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴـﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﺳـﺠﺎﯾﺎي او‪ ،‬ﺧﺸﻨﻮد ﮐﻨﺪ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺲ ﮐﻪ ﻣﻌﺎﯾﺒﺶ ﮐﻢ و اﻧﺪك ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬وﻻدﺗﺶ ‪190‬‬
‫ﻫﺠﺮي‪ ،‬و وﻓﺎﺗﺶ ‪) 231‬وﻓﯿﺎت اﻋﯿﺎن‪.(323 /1 -‬‬
‫)َو ﺳﺎِرُﻋﻮا ِإﻟﯽ َﻣْﻐِﻔَﺮٍة ﻣِْﻦ َرﺑ ﱢُﮑْﻢ‪ /133 -‬آل ﻋﻤﺮان( و )َو ﯾُﺴﺎِرُﻋﻮَن ﻓِﯽ اﻟ َْﺨﯿْﺮاِت‪ /114 -‬آل ﻋﻤﺮان(‪.‬‬
‫و )َﯾْﻮَم َﺗَﺸﱠﻘُﻖ اﻟ َْﺄْرُض َﻋﻨُْﻬْﻢ ِﺳﺮاﻋًﺎ‪ /44 -‬ق( )ﻫﻨﮕﺎﻣﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﺮوجﺷﺎن‪ ،‬زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺷﮑﺎﻓﺘﻪ ﺷﻮد و آﻧﻬﺎ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ از دل زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﺮﺧﯿﺰﻧﺪ و ﻣﺤﺼﻮرﺷﺎن ﮐﻨﯿﻢ(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪َ) :‬ﯾْﻮَم َﯾْﺨُﺮُﺟﻮَن ﻣَِﻦ اﻟ َْﺄْﺟﺪاِث ِﺳﺮاﻋًﺎ‪ /43 -‬ﻣﻌﺎرج(‪.‬‬
‫ﺳﺮﻋﺎن اﻟﻘﻮم‪ :‬ﻃﻠﯿﻌﻪ و ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ ﻗﻮم و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬ﺳﺮﻋﺎن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺮﻋﺖ‪.‬‬
‫و ﺳـﺮﯾﻊ اﻟﺨﯿﺮ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي را ﻗﺒﻞ از وﻗﺖ آن ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و اﯾﻦ واژه ﻣﺒﻨﯽ از ﺳـﺮع اﺳﺖ )ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﻮاره ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف آﺧﺮش‬
‫ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻓﺘﺤﻪ اﺳﺖ( ﻣﺜﻞ وﺷﮑﺎن »‪ «1‬از‪ -‬وﺷﮏ‪ -‬و ﻋﺠﻼن از ﻋﺠﻞ‪ .‬ﮐﻪ ﻫﺮ دو واژه در ﻣﻌﻨﯽ ﺳﺮﻋﺎن ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺘﺎب و ﺳﺮﻋﺖ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ) :‬إﱠن اﻟﻠﱠَﻪ َﺳـ ِﺮﯾُﻊ اﻟ ِْﺤﺴﺎِب‪ /199 -‬آل ﻋﻤﺮان( و )َﺳـ ِﺮﯾُﻊ اﻟ ِْﻌﻘﺎِب‪ /165 -‬اﻧﻌـﺎم( ﮐﻪ ﺗﻨّﺒﻪ و آﮔـﺎﻫﯽ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ‪ِ) :‬إﻧﱠﻤﺎ‬
‫َأﻣُْﺮُه ِإذا َأراَد َﺷﯿْﺌًﺎ َأْن َﯾُﻘﻮَل ﻟَُﻪ ُﮐْﻦ َﻓَﯿُﮑﻮُن‪ /82 -‬ﯾﺲ(‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺮف( ]ﺳﺮف[‪ ..... :‬ص ‪210 :‬‬
‫اﻟّﺴـ ﺮف‪ :‬ﺗﺠﺎوز ﮐﺮدن و در ﮔﺬﺷـﺘﻦ از ﺣّﺪ در ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ اﻧﺴﺎن آن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﻮرد اﻧﻔﺎق ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺨﺸﺶ )ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻨﺶ ﻧﻬﯽ ﺷﺪه( ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧـﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪َ) :‬و اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ ِإذا َأﻧ َْﻔُﻘﻮا ﻟَْﻢ ﯾُـْﺴ ِﺮﻓُﻮا َو ﻟَْﻢ َﯾْﻘﺘُُﺮوا‪ /67 -‬ﻓﺮﻗـﺎن( )ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﺎه اﻧﻔﺎق و ﺑﺨﺸـﺶ زﯾﺎده روي و ﺗﻨﮓ‬
‫ﻧﻈﺮي ﻧﮑﺮدﻧﺪ( و آﯾﻪ‪َ) :‬و ﻻ َﺗْﺄُﮐﻠُﻮﻫﺎ ِإْﺳﺮاﻓًﺎ َو ﺑ ِﺪارًا‪-‬‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﻣﺼـﺪر اﯾﻦ ﻓﻌـﻞ ﺑـﺎ ﺳﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف اّول )َوﺷـﮑﺎ‪ُ -‬وﺷـﮑﺎ‪ -‬وﺷﺎﮐـﮥ‪ -‬وﺷـﮑﺎﻧﺎ( اﺳﺖ‪ .‬و ﺷـﮏ اﻻـﻣﺮ‪ :‬آن ﮐـﺎر ﻧﺰدﯾﮏ ﺷـﺪ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫وﺷـﮑﺎن‪ -‬وﺷﮑﺎ‪ -‬وﺷﮑﺎن‪ -‬ﻫﻢ درﺳﺖ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدن اﯾﻦ ﻓﻌﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻧﺰدﯾﮑﯽ وﻗﻮع ﻓﻌﻞ ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را )از اﻓﻌﺎل ﻣﻘﺎرﺑﮥ‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ( و ﻣﻀﺎرع آن ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻣﺎﺿﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود ﯾﻌﻨﯽ‪ -‬ﯾﻮﺷﮏ‪ ،‬ﻧﻪ‪ -‬اوﺷﮏ و وﺷﮏ‪ -‬اﺳﺘﻌﻤﺎل اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ آن ﮐﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ /6‬ﻧﺴﺎء( )اﻣﻮال ﯾﺘﯿﻤﺎن را ﻗﺒﻞ از رﺷﺪﺷﺎن ﺑﺎ اﺳـﺮاف و ﭘﯿﺶ ﺧﻮري ﺗﺒﺎه ﻧﮑﻨﯿﺪ و ﻧﺨﻮرﯾﺪ( واژه‪ -‬ﺳـﺮف‪ -‬ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﻗﺪر و اﻧﺪازه‬
‫و ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﮐﯿﻔّﯿﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻟﺬا‪ -‬ﺳﻔﯿﺎن‪ «1» -‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ )ﻫﺮ ﭼﻪ را ﮐﻪ در راه ﻏﯿﺮ ﺧﺪا اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯽ آن ﮐﺎر اﺳﺮاف اﺳﺖ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﻢ ﺑﺎﺷﺪ(‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و ﻻ ﺗُْﺴِﺮﻓُﻮا ِإﻧﱠُﻪ ﻻ ﯾُِﺤﱡﺐ اﻟ ُْﻤْﺴِﺮﻓِﯿَﻦ‪ /141 -‬اﻧﻌﺎم( و )َو َأﱠن اﻟ ُْﻤْﺴِﺮﻓِﯿَﻦ ُﻫْﻢ َأْﺻﺤﺎُب اﻟﻨﱠﺎِر‪ /43 -‬ﻏﺎﻓﺮ( ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﮐﺎرﻫﺎﺷﺎن از ﺣّﺪ آن ﺗﺠﺎوز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫در آﯾﻪ‪ِ) :‬إﱠن اﻟﻠﱠَﻪ ﻻ َﯾْﻬِﺪي َﻣْﻦ ُﻫَﻮ ُﻣـْﺴ ِﺮٌف »‪َ «2‬ﮐﱠﺬاٌب‪ /28 -‬ﻏﺎﻓﺮ( ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻗﻮم ﻟﻮط را ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ وﺿﻊ ﻧﻄﻔﻪ آدﻣﯽ را در ﺑـﺬر اﻓﺸﺎﻧﯽ‬
‫)ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻧﺴﻞ( ﺑﺮ روﺷﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در آﯾﻪ‪:‬‬
‫)ﻧِﺴﺎُؤُﮐْﻢ َﺣْﺮٌث ﻟَُﮑْﻢ‪ /223 -‬ﺑﻘﺮه( ﻫﻤﺴﺮان را ﺑﺮاي آن ﻣﺨﺼﻮص ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ آن ﻗﻮم از‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ﺳـﻔﯿﺎن ﺛﻮري ﻣﻠّﻘﺐ ﺑﻪ اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ در ﻋﻠﻢ ﺣﺪﯾﺚ و ﻋﻠﻮم دﯾﮕﺮ ﺳﺮ آﻣﺪ ﺑﻮده و ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮش ﺑﺮ دﯾﻨﺪاري و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ و زﻫﺪ و‬
‫ﺛﻘﻪ ﺑﻮدﻧﺶ ﻫﻤﻨﻈﺮﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺷـﯿﺦ اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺟﻨﯿﺪ ﺑﺮ روش او ﺑﻮده‪ ،‬ﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﻋﯿﯿﻨﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي را داﻧﺎﺗﺮ ﺑﻪ ﺣﻼل و ﺣﺮام از‬
‫ﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮري ﻧﺪﯾﺪم‪ ،‬ﻣﺴـﻌﻮدي در ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ از ﺷﻬﺎﻣﺖ و ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﺻﺮاﺣﺖ ﻟﻬﺠﻪ او در ﺣﻀﻮر ﻣﻬﺪي ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻋّﺒﺎﺳﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫و ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ در ﻣﻮﻗﻊ ورود ﺑﻪ ﺻـﺪارت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺳـﻼم ﻣﯽﮐﺮد و ﻧـﺎم ﻣﻬـﺪي را ﺑﻪ ﻧـﺎم ﺧﻼـﻓﺖ ﻧﻤﯽﺑﺮد در ﯾﮏ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﺗﻘﻮا و‬
‫ﻗـﺪرت ﻧﻔﺴﺎﻧﯿﺶ ﺑﻪ ﺛﺒﻮت رﺳـﯿﺪ و وزﯾﺮ ﻣﻬـﺪي ﺧﻮاﺳﺖ او را ﮔﺮدن زﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﻬﺪي ﻧﮕﺬاﺷﺖ و ﺣﮑﻢ ﻗﻀﺎوت ﮐﻮﻓﻪ را ﺑﺮاي او ﻧﻮﺷـﺘﻨﺪ‬
‫ﻓﺎﺧﺬه و ﺧﺮج و رﻣﯽ ﺑﻪ ﻓﯽ دﺟﻠﻪ و ﻫﺮب‪ :‬ﺣﮑﻢ ﻗﻀﺎوت ﻣﻬﺪي ﻋّﺒﺎﺳـﯽ را ﺑﻪ دﺟﻠﻪ اﻧﺪاﺧﺖ و ﮔﺮﯾﺨﺖ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﺳـﻔﯿﺎن ﺛﻮري ﯾﮑﯽ‬
‫از ﺑﺰرﮔﺎن و ﺣﺎﻓﻈﯿﻦ دﯾﻦ ﺑﻮده و ﺗﻮﻟﺪش در ‪ 96‬ﻫﺠﺮي و وﻓﺎﺗﺶ در ﺳﺎل ‪ 161‬ﻫﺠﺮي ﺑﻮده )وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن ‪.(127 /2‬‬
‫)‪ (2‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﻮم ﻟﻮط را ﮐﻪ اﻟﮕﻮ و ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻓﺴﺎد اﺧﻼق ﺟﻨﺴـﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎ واژه‪ -‬ﻣﺴـﺮﻓﯿﻦ‪ -‬ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺎ اﻣﺮوز ﭘﺲ از ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻫﺰار‬
‫ﺳـﺎل ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ ،‬ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺑﻪ اﺻـﻄﻼح ﭘﯿﺸـﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﻨﮕﯿﻦ ﻃﻮري آﻟﻮدهاﻧـﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ روي از اﻗﻮام ﻓﺎﺳـﺪ ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﭼﻪ‬
‫رﺳـﻤﯽ و ﭼﻪ ﻏﯿﺮ رﺳـﻤﯽ ﺑﺎ ﺧﻮن رﯾﺰي و ﻓﺴﺎد و آﻧﭽﻨﺎن ﺗﺒﺎﻫﯽﻫﺎ ﺧﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧـﺪ ﮐﻪ در ﺣﯿﻮاﻧﺎت دﺳﺖ آﻣﻮز و درﻧـﺪﮔﺎن و ﭼﺮﻧﺪﮔﺎن‬
‫ﻫﻢ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﻧا ﺤﺮاﻓﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﯾﻨﺎن در ﻏﺮﻗﺎب ﻟﺠﻦ زار ﻏﺮاﯾﺰ دﺳﺖ و ﭘﺎ ﻣﯽزﻧﻨﺪ و ﺑﯽ ﺷﺮﻣﺎﻧﻪ آن را ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫آﯾﺎ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي درﺳﺖ ارﺗﺠﺎع در ﺑﺎره آﻧﻬﺎ ﺻـﺪق ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ وﻗﺎﺣﺖ‪ ،‬ﭘﺎﮐﺎن و ﻣﺼـﻠﺤﯿﻦ ﭘﻬﻨﻪ زﻣﯿﻦ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﺎن را ﮐﻪ از‬
‫اﯾﻦ اﻧﺤﺮاﻓـﺎت دورﻧـﺪ ﺑﻨﯿـﺎدﮔﺮا و ارﺗﺠـﺎﻋﯽ ﻣﯽداﻧﻨـﺪ ﺑـﺎ ﺑﺮﺗﺮي ﻗـﺪرت ﻣﺎّدي‪ ،‬ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن را از راﺑﻄﻪ ﺻـﺤﯿﺢ ﺑﺎ آﻓﺮﯾـﺪﮔﺎر ﻋﺎﻟﻢ و ﺟﻬﺎن‬
‫ﺑﺎزﭘﺴـﯿﻦ دور ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺷﺐ و روز ﻟّﺬت ﭘﺮﺳﺘﯽ و ﺷـﻬﻮات را ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣّﺪﻋﯽ ﺗﻤّﺪن و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﺑﻮدن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬زﻫﯽ ﺷﺮم و‬
‫ﺑﯽ ﺣﯿﺎﺋﯽ‪[.....] .‬‬
‫از اﯾﻦ اﺻﻞ اﻟﻬﯽ ﺗﺠﺎوز ﮐﺮدﻧﺪ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ آﻧﻬﺎ ﻣﺴﺮﻓﯿﻦ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫و در آﯾﻪ‪) :‬ﯾﺎ ِﻋﺒﺎِدَي اﻟ ﱠِﺬﯾَﻦ َأْﺳَﺮﻓُﻮا َﻋﻠﯽ َأﻧ ُْﻔِﺴِﻬْﻢ‪ /53 -‬زﻣﺮ( اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺮاف در ﻣﺎل و ﻏﯿﺮ آن را در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫و در ﺑﺎره ﻗﺼﺎص ﻓﺮﻣﻮد‪َ) :‬ﻓﻼ ﯾُْﺴـ ِﺮْف ﻓِﯽ اﻟ َْﻘﺘِْﻞ‪ /33 -‬اﺳـﺮاء( اﺳﺮاف و زﯾﺎده روي در ﻗﺼﺎص اﯾﻨﺴﺘﮑﻪ آﻧﮑﻪ ﻗﺎﺗﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد و‬
‫اﯾﻦ ﻋﻤـﻞ ﯾـﺎ ﺑﺎ ﻋـﺪول از ﮐﺸـﺘﻦ ﻗﺎﺗﻞ ﺑﻪ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺗﺮ از اوﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﻮدن از ﮐﺸـﺘﻦ ﻗﺎﺗﻞ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از او ﮐﻪ‬
‫ﻗﺎﺗـﻞ ﻧﺒـﻮد و ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ در ﺟـﺎﻫﻠّﯿﺖ‪ ،‬ﻋﺮب اﯾﻨﻄـﻮر ﻋﻤـﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ -‬ﻣﺮرت ﺑﮑﻢ ﻓﺴـﺮﻓﺘﮑﻢ‪ -‬ﺑﺮ ﺷـﻤﺎ ﮔﺬﺷـﺘﻢ و ﺷـﻤﺎ را‬
‫ﻧﺸـﻨﺎﺧﺘﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﻮري ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﮔﺬﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣّﻘﺶ ﻧﺒﻮده و ﻧﻤﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ آﻧﻄﻮر ﺑﮕﺬرد و ﻟﺬا آﻧﻬﺎ را ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻋﺒﻮر ﻏﯿﺮ ﺣّﻖ ﺑﺎ واژه‪ -‬ﺳﺮف‪ -‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺮﻓﮥ‪ :‬ﮐﺮم اﺑﺮﯾﺸﻢ ﮐﻪ زﯾﺎد ﺑﺮگ ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬ﻋّﻠﺖ ﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺶ ﺑﻪ ﺳﺮﻓﮥ ﺑﻪ ﺗﺼّﻮر ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺮاف از ﻋﻤﻞ اوﺳﺖ در ﺑﺎرهاش ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺳﺮﻓﺖ‬
‫اﻟّﺸﺠﺮة درﺧﺖ ﺑﻪ زﯾﺎدي ﮐﺮم‪ ،‬ﺧﻮرده ﺷﺪ‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺮق( ]ﺳﺮق[‪ ..... :‬ص ‪212 :‬‬
‫اﻟـّﺴ ﺮﻗﮥ )دزدي( ﯾﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﺑﺮداﺷـﺘﻦ ﭼﯿﺰي در ﺧﻔﺎ و ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺮداﺷـﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا از آن او ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺳـﺮﻗﺖ در ﻋﺮف ﺷـﺮع‬
‫دزدي و ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ از ﺟﺎي ﻣﻌّﯿﻦ و ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻣﻌّﯿﻦ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪َ) :‬و اﻟﱠﺴﺎِرُق َو اﻟﱠﺴﺎِرَﻗُﮥ‪ /38 -‬ﻣﺎﺋﺪه(‪.‬‬
‫و آﯾﻪ‪) :‬ﻗﺎﻟ ُﻮا ِإْن َﯾْﺴـ ِﺮْق َﻓَﻘْﺪ َﺳَﺮَق َأٌخ ﻟَُﻪ ﻣِْﻦ َﻗﺒُْﻞ‪ /77 -‬ﯾﻮﺳﻒ( )در ﺑﺎره ﺗﻬﻤﺖ زدن ﺑﺮادران ﻧﺎﺑﺨﺮد و ﺣﺴﻮد ﺣﻀـﺮت ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻪ ﺑﺮادر‬
‫ﮐﻮﭼﮑﺘﺮﺷـﺎن اﺳﺖ( و ﮔﻔﺖ‪َ) :‬أﯾﱠﺘَُﻬـ ﺎ اﻟ ِْﻌﯿُﺮ ِإﻧﱠُﮑْﻢ ﻟَﺴﺎِرﻗُﻮَن‪ /70 -‬ﯾﻮﺳﻒ( و )ِإﱠن اﺑ َْﻨَﮏ َﺳـ َﺮَق‪ /81 -‬ﯾﻮﺳﻒ( و‪) -‬اﺳﺘﺮق( اﻟّﺴـ ﻤﻊ‪ -‬وﻗﺘﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ دزداﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﮐﺴﯽ ﮔﻮش ﻓﺮا دﻫﺪ و ﺑﺸﻨﻮد‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ِ) :‬إﻟ ﱠﺎ َﻣِﻦ اْﺳَﺘَﺮَق اﻟﱠﺴْﻤَﻊ‪ /18 -‬ﺣﺠﺮ(‪.‬‬
‫ﺳﺮق و ﺳﺮﻗﮥ »‪ :«1‬ﺣﺮﯾﺮ ﺳﻔﯿﺪ‬
‫( ) )ﺳﺮﻣﺪ( ]ﺳﺮﻣﺪ[‪ ..... :‬ص ‪213 :‬‬
‫اﻟـّﺴ ﺮﻣﺪ‪ :‬ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ و داﺋﻢ‪ .‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﻗُْﻞ َأ َرَأﯾْﺘُْﻢ ِإْن َﺟَﻌَﻞ اﻟﻠﱠُﻪ َﻋَﻠﯿُْﮑُﻢ اﻟﻠﱠﯿَْﻞ َﺳـ ْﺮَﻣﺪًا »‪ /71 -«2‬ﻗﺼﺺ( و )َﻋَﻠﯿُْﮑُﻢ اﻟﻨﱠﻬﺎَر َﺳْﺮَﻣﺪًا‪-‬‬
‫‪ /72‬ﻗﺼﺺ(‪.‬‬
‫( ) )ﺳﺮي( ]ﺳﺮي[‪ ..... :‬ص ‪213 :‬‬
‫)‪ (1‬واژه‪ -‬ﺳـﺮق و ﺳﺮﻗﮥ‪ -‬را ﻋﻤﻮم واژه ﺷﻨﺎﺳﺎن و ﻟﻐﺖ ﻧﻮﯾﺴﺎن از

Tarjome Mofradat Ragib Isfahani-Koli PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tarjome Mofradat Ragib Isfahani-Koli PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﻔﺮدات اﻟﻔﺎظ اﻟﻘﺮآن‬

‫ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‬

‫اﻟﻤﮑﺘﺒﻪ اﻟﻤﺮﺗﻀﻮﯾﻪ ﻻﺣﯿﺎء آﺛﺎر اﻟﺠﻌﻔﺮﯾﻪ‬

‫ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت راﯾﺎﻧﻪاي ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬

‫‪116‬‬ ‫ﭼﻨﺪ ﺗﻦ دﯾﮕﺮ از ﻣﻌﺎﺻﺮﯾﻦ راﻏﺐ ‪ ...‬ص ‪71 :‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﻔﺮدات اﻟﻔﺎظاﻟﻘﺮآن‬

‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ زﻧﺠﺎﻧﯽ در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬

‫( ) )أﺛﻢ( ]أﺛﻢ ‪ ... :‬ص ‪149 :‬‬

‫( ) )أذي( ]أذي ‪ ... :‬ص ‪166 :‬‬

‫) )اﺷﺮ( ]اﺷﺮ[‪ ... :‬ص ‪176 :‬‬

‫( ) )آل( ]آل ‪ ... :‬ص ‪222 :‬‬

‫( ) )ﺑﻄﺶ( ]ﺑﻄﺶ ‪ ... :‬ص ‪280 :‬‬

‫( ) )ﺑﯿﺾ( ]ﺑﯿﺾ ‪ ... :‬ص ‪325 :‬‬

‫( ) )ﺟﺄر( ]ﺟﺄر[‪ ... :‬ص ‪430 :‬‬

‫( ) )ﺣﺬر( ]ﺣﺬر[‪ ... :‬ص ‪460 :‬‬

‫( ) )ﺣﺴﺮ( ]ﺣﺴﺮ[‪ ... :‬ص ‪487 :‬‬

‫( ) )ﺣﻨﻒ( ]ﺣﻨﻒ ‪ ... :‬ص ‪551 :‬‬

‫ﺧﻄﻮت أﺧﻄﻮ‪ ،‬ﮔﺎم زدم‪ ،‬و ﻗﺪم ﻣﯽزﻧﻢ و ﻣﯽﮔﺬرم‪.‬‬

‫( ) )رﺣﻖ( ]رﺣﻖ ‪ ... :‬ص ‪56 :‬‬

‫( ) )ردم( ]ردم ‪ ... :‬ص ‪65 :‬‬

‫) )رﺳﻞ( ]رﺳﻞ ‪ ... :‬ص ‪71 :‬‬

‫( ) )رﻓﺪ( ]رﻓﺪ[‪ ... :‬ص ‪92 :‬‬

‫( ) )رﮐﻢ( ]رﮐﻢ ‪ ... :‬ص ‪106 :‬‬

‫( ) )زج( ]زج[‪ ..... :‬ص ‪136 :‬‬

‫‪) ) (.‬زﻗﻢ( ]زﻗﻢ[‪ ..... :‬ص ‪145 :‬‬

‫‪) ) (.‬زﯾﻎ( ]زﯾﻎ[‪ ..... :‬ص ‪164 :‬‬

You might also like