‫ذﺧﯿﺮه ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺖ ﭘﯽ دی اف‬ ‫ﻋﺎ ﻟ ﻢ ﻣ ﺜﺎ ل ) ﻓ ﻠ ﺴ ﻔ ﻪ(‬

‫ﻋﺎﻟﻢ در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺧﻠﻖ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت و آﻧﭽﻪ ﻓﻠﮏ آن را در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ‪،‬‬

‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺟﻤﻊ آن ﻋﻮاﻟﻢ اﺳﺖ‪[۱] .‬‬

‫ﻓ ﻬ ﺮﺳﺖ ﻣ ﻨ ﺪ رﺟ ﺎت‬
‫‪ - ۱‬اﻗﺴﺎم ﻋﻮاﻟﻢ‬
‫‪ - ۲‬اﺳﺎﻣﯽ دﯾﮕﺮ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل‬
‫‪ - ۳‬ﻣﻮﺟﻮدات ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل‬
‫‪ - ۴‬ادﻟﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل‬
‫‪ - ۵‬اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺮرﺳﯽ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل‬
‫‪ - ۶‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ارﺳﻄﻮﯾﯽ ﻋﻮاﻟﻢ‬
‫‪ - ۷‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﺮاﺗﺐ وﺟﻮد‬
‫‪ - ۸‬اﻗﺴﺎم ﻋﻮاﻟﻢ از دﯾﺪﮔﺎه اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‬
‫‪ - ۹‬ﺣﻀﺮات ﺧﻤﺲ از دﯾﺪﮔﺎه ﻋﺮﻓﺎء‬
‫‪ - ۱۰‬ﻣﺮاﺗﺐ وﺟﻮد از ﻧﮕﺎه ﺷﯿﺦ اﺷﺮاق‬
‫‪ - ۱۱‬ﭘﺎﻧﻮﯾﺲ‬
‫‪ - ۱۲‬ﻣﻨﺒﻊ‬

‫]وﯾﺮاﯾﺶ[‬ ‫اﻗ ﺴﺎم ﻋﻮاﻟ ﻢ‬

‫ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻋﻮاﻟﻢ را ﺳﻪ ﺗﺎ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ :‬ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎده ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل و ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻖ ل‪.‬‬
‫]‪[۱۲] [۱۱] [۱۰] [۹] [۸] [۷] [۶] [۵] [۴] [۳] [۲‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺬﮐﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﮐﺮدن ﻋﻮاﻟﻢ ﻏﯿﺮﻣﺎدی ﺑﻪ ﻋﻘﻞ ‪،‬‬
‫ﻧﻔﺲ و ﻣﺜﺎل ﺣﺼﺮ ﻋﻘﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﯾﮏ ﺳﺮی ﻋﻮاﻟﻢ دﯾﮕﺮ وﺟﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺑﻪ آن ﻧﺮﺳﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻪ ﻣﺎدی و‬
‫ﻏﯿﺮﻣﺎدی ﺣﺼﺮ ﻋﻘﻠﯽ اﺳﺖ‪[۱۳] .‬‬
‫‪ -‬ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪای از وﺟﻮد ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ واﺳﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻘﻠﯽ و‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ ﻣﻮﺟﻮدات اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺎدی ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ اﻣﺎ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از آﺛﺎر ﻣﺎده ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻢ و ﮐﯿﻒ و وﺿﻊ و‪ ...‬را دارﻧﺪ‪[۱۵] [۱۴] .‬‬

‫]وﯾﺮاﯾﺶ[‬ ‫ا ﺳﺎﻣ ﯽ دﯾﮕﺮ ﻋﺎﻟ ﻢ ﻣﺜﺎ ل‬

‫ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از اﺳﺎﻣﯽ اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻋﺎﻟﻢ اﺷﺒﺎح ﻣﺠﺮده‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﺻﻮر‬
 ‫ﻣﻌﻠﻘﻪ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﻞ ﻣﻌﻠﻘﻪ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﺧﯿﺎل ﻣﻨﻔﺼﻞ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ اﻇﻠﻪ و ﻋﺎﻟﻢ اﺷﺒﺎح‪[۱۶] .‬‬
‫اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ در ﻟﺴﺎن ﻣﺘﺎﺧﺮﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮزخ ﻧﯿﺰ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ ﺑﻪ آن ﺳﺒﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮزخ در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺣﺎﺋﻞ ﺑﯿﻦ دو ﭼﯿﺰ اﺳﺖ ]‪ [۱۷‬و اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﻫﻢ‬
‫ﺣﺎﺋﻞ و ﺣﺎﺟﺰ ﺑﯿﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎده و ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻘﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺑﻪ اﺷﺒﺎح و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن درﺑﺎره اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﻮدات‬
‫اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺻﻮرتﻫﺎﯾﯽ ﮐﻤﺮﻧﮓ ﺗﺮ از ﻣﻮﺟﻮدات ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪ وﺟﻮدی ﺿﻌﯿﻒ ﺗﺮ از آﻧﻬﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه وﺟﻮد‬
‫ﺻﻮرتﻫﺎی ﺛﺎﺑﺖ و ﺗﻐﯿﯿﺮﻧﺎﭘﺬﯾﺮی در آن ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺿﻌﯿﻒ ﺗﺮ از‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﺎدی ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻗﻮی ﺗﺮ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﺬﮐﺮ‬
‫اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻫﻢ ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ اﻃﻼق ﻣﺜﺎل ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻏﯿﺮ از‬
‫ﻣﺜﺎلﻫﺎی اﻓﻼﻃﻮﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا آﻧﻬﺎ ﻣﺠﺮد ﺗﺎم و از ﻗﺒﯿﻞ ﺟﻮاﻫﺮ ﻋﻘﻼﻧﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﻮدات ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺣﺪ ﻓﺎﺻﻞ ﺑﯿﻦ ﻣﺠﺮد‬
‫ﺗﺎم و ﻣﺎدی ﻫﺴﺘﻨﺪ‪[۱۸] .‬‬

‫]وﯾﺮاﯾﺶ[‬ ‫ﻣﻮ ﺟﻮدا ت ﻋﺎﻟ ﻢ ﻣﺜﺎ ل‬

‫در ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺻﻮرتﻫﺎی ﺟﻮﻫﺮﯾﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎدی ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺛﺎﺑﺖ و ﺑﯽ ﺣﻀﻮر‬
‫ﻣﺎده وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺪام از ﻣﺎ از ﻣﻮﺟﻮداﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ آﻧﻬﺎ‬
‫را دﯾﺪهاﯾﻢ در ذﻫﻦ ﺧﻮد ﺗﺪاﻋﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪[۱۹] .‬‬
‫ﻣﺜﺎل ﻣﺘﺼﻞ و ﻣﻨﻔﺼﻞ ‪:‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل را دو ﻗﺴﻢ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ .۱‬ﻣﺜﺎل ﻣﺘﺼﻞ‪ :‬ﺑﻪ آن ﻋﺎﻟﻤﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻮﺟﻮدات آن ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ ﻧﻔﻮس‬
‫ﺟﺰﺋﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻔﻬﻮم ﺧﯿﺎﻟﯽ ﻣﺘﺼﻮر ﮐﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ آن ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ .۲‬ﻣﺜﺎل ﻣﻨﻔﺼﻞ‪ :‬ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻤﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻮﺟﻮدات آن ﻋﺎﻟﻢ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻔﻮس ﺟﺰﺋﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ ذات و ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺻﻮرتﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺧﻮاب دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪[۲۰] .‬‬

‫]وﯾﺮاﯾﺶ[‬ ‫ادﻟﻪ ﻋﺎﻟ ﻢ ﻣﺜﺎ ل‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﻼﺳﻔﻪ ﮐﻮﺷﯿﺪهاﻧﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻋﺪه اﻣﮑﺎن اﺷﺮف ‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ را‬
‫اﺛﺒﺎت ﮐﻨﻨﺪ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﻼﺻﺪرا ﻗﺎﻋﺪه دﯾﮕﺮی ﺑﻪ ﻧﺎم » ﻗﺎﻋﺪه اﻣﮑﺎن اﺧﺺ «‬
‫ﺑﺮای اﺛﺒﺎت اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﺗﺎﺳﯿﺲ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ [۲۱] .‬ﺗﺒﯿﯿﻦ ﯾﮑﯽ از ادﻟﻪای ﮐﻪ ﺑﺮای‬
‫اﺛﺒﺎت ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل آورده ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ روش ﻣﻨﻄﻘﯽ از اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .۱‬ﻣﺎ در درون ﻧﻔﺴﻤﺎن ﺗﺼﻮراﺗﯽ از ﮐﻮه‪ ،‬ﺻﺤﺮا و‪ ...‬دارﯾﻢ‪.‬‬
‫‪ .۲‬اﯾﻦ ﺗﺼﻮرات ﻣﺎدی ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪) .‬زﯾﺮا ﮐﻮه ﺑﺎ آن وﺳﻌﺘﺶ در ﻧﻔﺲ ﻣﻦ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﻨﺠﺪ(‬
‫‪ .۳‬ﭘﺲ اﯾﻦ ﺗﺼﻮرات ﻏﯿﺮﻣﺎدی ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .۴‬اﯾﻦ ﺗﺼﻮرات‪ ،‬ﻋﻘﻼﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ )زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از آﺛﺎر ﻣﺎده ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﯿﻒ‪ ،‬ﮐﻢ‬
‫و‪ (...‬را دارﻧﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺻﻮر ﻋﻘﻼﻧﯽ از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ آﺛﺎر ﻣﺎده ﻧﯿﺰ ﻣﺒﺮا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪ .۵‬ﻧﺘﯿﺠﻪ آﻧﮑﻪ‪ :‬اﯾﻦ ﺻﻮر‪ ،‬ﻧﻪ ﻋﻘﻼﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻪ ﻣﺎدی‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺻﻮرتﻫﺎی‬
‫ﻣﺠﺮدی ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آﺛﺎر ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎدی را دارا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ را‬
‫»ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل« ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ‪[۲۳] [۲۲] .‬‬
‫ـ ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﻌﺎﺻﺮ ]‪ [۲۵] [۲۴‬ﮐﻮﺷﯿﺪ هاﻧﺪ ﺗﺎ ادﻟﻪ اﺛﺒﺎت ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل ﻣﺘﺼﻞ‬
‫و ﻣﺜﺎل ﻣﻨﻔﺼﻞ را ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻟﮑﻦ از آﻧﺠﺎﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎری از اﯾﻦ ادﻟﻪ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ اﺳﺖ از آوردن آﻧﻬﺎ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ دﯾﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ وﺟﻮد اﺷﺒﺎح ﻣﺠﺮد از ﻣﺎده ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﮑﺎر ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و‬
‫در رواﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻧﯿﺰ ﺗﻌﺒﯿﺮاﺗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺷﺒﺎح و اﻇﻼل وارد ﺷﺪه ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫اﻧﻄﺒﺎق ﺑﺮ آﻧﻬﺎﺳﺖ و ﮐﻤﺘﺮ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺪم در راه ﺳﯿﺮ و ﺳﻠﻮک ﺑﺮداﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﯿﺰی از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﻣﻮﺟﻮدات را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﺛﺒﺎت آﻧﻬﺎ از‬
‫راه ﻋﻘﻠﯽ ﮐﺎر آﺳﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪[۲۶] .‬‬

‫]وﯾﺮاﯾﺶ[‬ ‫ﺳ ﯽ ﻋﺎﻟ ﻢ ﻣﺜﺎ ل‬

‫ا ﻫ ﻤ ﯿ ﺖ ﺑ ﺮررﺳ‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل )ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﺜﺎﻟﯽ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی آن( از ﭼﻨﺪ ﻧﻈﺮ دارای‬
‫اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .۱‬ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮزخ ﺧﻮد ﯾﮑﯽ از ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﺜﺎﻟﯽ ﯾﺎ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل اﺳﺖ و‬
‫اﻧﺴﺎن در ﺑﺮزخ ﺑﺎ ﺑﺪن ﻣﺜﺎﻟﯽ ‪-‬ﮐﻪ ﻃﺒﻖ رواﯾﺎت اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﺷﺒﯿﻪ ﻫﻤﺎن ﺑﺪن‬
‫دﻧﯿﺎﯾﯽ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ )ﻟﮑﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺜﺎﻟﯽ( ‪ -‬ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎم‬
‫ﻋﻠﯿﻪاﻟﺴﻼم ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ّ‬ ‫ﺻﺎدق‬
‫»‪ ...‬ﻓﺎذا ﻗﺒﻀﻪ اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ ﺻﯿﺮ ﺗﻠﮏ اﻟﺮوح ﻓﯽ ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺜﺎﻟﯽ ﮐﻘﺎﻟﺒﻪ ﻓﯽ‬
‫اﻟﺪﻧﯿﺎ‪[۲۷] «...‬‬
‫‪ .۲‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻃﺒﻖ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎﻫﻬﺎ در ﻣﯿﺎن ﻣﺘﻔﮑﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬در‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﯿﺰ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺑﺪن ﻣﺜﺎﻟﯽ ﺛﻮاب داده ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﻣﻮرد ﻋﻘﺎب ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﻣﻌﺎد ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺟﺴﻢ ﻣﺜﺎﻟﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪[۲۹] [۲۸] .‬‬
‫]‪[۳۱] [۳۰‬‬
‫‪ .۳‬ﻧﯿﺰ ﻃﺒﻖ ﺑﺮﺧﯽ اﻗﻮال ﺣﻘﯿﻘﺖ وﺣﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اﺗﺼﺎل روح ﻧﺒﯽ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ اﻟﻬﺎم ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اﺗﺼﺎل روح اوﻟﯿﺎء و ﺻﻠﺤﺎء ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن ﻋﺎﻟﻢ ﺻﻮرت ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪[۳۲] .‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺤﺚ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل از ﻗﺪﯾﻤﯽﺗﺮﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ در ﻣﯿﺎن ادﯾﺎن و ﻣﮑﺎﺗﺐ ﻓﮑﺮی‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﯽ اﺟﻤﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﺑﺤﺚ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان اﻓﻼﻃﻮن را اوﻟﯿﻦ‬
‫ﮐﺴﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺤﺚ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻋﻮاﻟﻢ ﺑﻪ ﻣﺜﻞ‪ ،‬رﯾﺎﺿﯿﺎت و ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت را ﻣﻄﺮح‬
‫ﮐﺮده‪ [۳۳] ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ اﯾﻦ را ﻓﻘﻂ ﻣﯽﺗﻮان اﺷﺎرهای ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل داﻧﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ‬
‫ﭼﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﻞ او ﻋﺎﻟﻤﯽ ﮐﺎﻣﻼ ﻋﻘﻠﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﻋﺎﻟﻢ رﯾﺎﺿﯿﺎت را ﺑﺮ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل )ﺣﺪ وﺳﻂ ﺑﯿﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل و ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻘﻠﯽ( ﻣﻨﻄﺒﻖ ﮐﺮد؛ زﯾﺮا رﯾﺎﺿﯿﺎت‬
‫را او اﮔﺮ ﭼﻪ اﻣﻮری ﻣﺠﺮد ﻣﯽداﻧﺪ اﻣﺎ ﻣﺘﻌﻠﻖ رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎده اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ در آﺛﺎر اﻓﻼﻃﻮن ﺷﻮاﻫﺪی وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﯾﻦ اﺣﺘﻤﺎل را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ رﯾﺎﺿﯿﺎت اﻓﻼﻃﻮن از ﻓﯿﺜﺎﻏﻮرﯾﺎن ﺑﺮای او ﺑﻪ ارث ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫]وﯾﺮاﯾﺶ[‬ ‫ﺗﻘ ﺴﯿ ﻢ ار ﺳ ﻄﻮﯾ ﯽ ﻋﻮاﻟ ﻢ‬

‫ارﺳﻄﻮ ﺑﺎ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻋﻮاﻟﻢ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻠﻮی و ﻋﺎﻟﻢ ﺳﻔﻠﯽ‪ ،‬ﺣﺪ وﺳﻂ‬
‫را ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻠﻮی ﻣﯽداﻧﺪ‪[۳۴] .‬‬

‫]وﯾﺮاﯾﺶ[‬ ‫ﺗ ﻘ ﺴ ﯿ ﻢ ﻣﻣﺮﺮ ا ﺗ ﺐ و ﺟ ﻮ د‬

‫ﻓﻠﻮﻃﯿﻦ ﺑﺎ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﺮاﺗﺐ وﺟﻮد ﺑﻪ اﺣﺪ )واﺣﺪ(‪ ،‬ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﻧﻔﺲ و ﻃﺒﯿﻌﺖ ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫واﺳﻄﻪ ﺑﻮدن ﻧﻔﺲ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪[۳۵] .‬‬

‫]وﯾﺮاﯾﺶ[‬ ‫اﻗ ﺴﺎم ﻋﻮاﻟ ﻢ از دﯾﺪﮔﺎه اﺑ ﻦ ﺳﯿﻨﺎ‬

‫اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﺑﺎ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻋﻮاﻟﻢ ﺑﻪ‪ :‬واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮد ‪ ،‬ﻋﻘﻮل ﻗﺪﺳﯿﻪ )ﻧﻔﺲ ﻧﺎﻃﻘﻪ ﻓﻠﮑﯽ‬
‫و ﻧﻔﺲ ﻧﺎﻃﻘﻪ اﻧﺴﺎﻧﯽ( و ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﯿﻌﺖ‪ ،‬ﻧﻔﺲ را ﺣﺪ وﺳﻂ ﻣﯽداﻧﺪ‪[۳۶] .‬‬

‫]وﯾﺮاﯾﺶ[‬ ‫ﺣ ﻀ ﺮ ا ت ﺧ ﻤ ﺲ ا ز د ﯾ ﺪ ﮔﺎﺎهه ﻋﻋ ﺮ ﻓ ﺎ ء‬

‫ﻋﺮﻓﺎء ﺑﻪ ﺣﻀﺮات ﺧﻤﺲ ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ‪ :‬ﻏﯿﺐ ﻣﻄﻠﻘﻪ‪ ،‬ﻋﻘﻮل و ﻧﻔﻮس ﮐﻠﯿﻪ )ﻋﺎﻟﻢ‬
‫ﺟﺒﺮوﺗﯿﻪ و ﻣﻠﮑﻮﺗﯿﻪ(‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل ﯾﺎ ﻋﺎﻟﻢ ﺧﯿﺎل‪ ،‬ﺷﻬﺎدت ﻣﻄﻠﻘﻪ )ﻋﺎﻟﻢ ﺣﺲ( و‬
‫اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻞ ﻣﺤﻤﺪی‪[۳۷] .‬‬

‫]وﯾﺮاﯾﺶ[‬ ‫ﻣ ﺮ ا ﺗ ﺐ وو ﺟ ﻮ د ا ز ﻧ ﮕ ﺎ ه ﺷ ﯿ ﺦ ا ﺷ ﺮ ا ق‬

‫ﺷﯿﺦ اﺷﺮاق ﻣﺮاﺗﺐ وﺟﻮد را ﭘﻨﺞ ﺗﺎ ﻣﯽداﻧﺪ ‪ :‬ﻧﻮراﻻﻧﻮار )واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮد(‪ ،‬اﻧﻮار‬
‫ﻗﺎﻫﺮه )ﻋﻘﻮل ﻃﻮﻟﯽ و ﻋﺮﺿﯽ(‪ ،‬اﻧﻮار اﺳﻔﻬﺒﺪﯾﻪ )ﻧﻔﻮس ﯾﺎ اﻧﻮار ﻣﺪﺑﺮه(‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ‬
‫ﻣﺜﺎل )اﺷﺒﺎح‪ ،‬ﺻﻮر ﻣﻌﻠﻘﻪ‪ ،‬ﺑﺮزﺧﯿﺎن(‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ )ﻏﻮاﺳﻖ و ﻫﯿﺌﺎت‬
‫ﻇﻠﻤﺎﻧﯿﻪ(‪[۳۸] .‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ اﮔﺮ ﭼﻪ در ﮐﻼم ﺑﺰرﮔﺎن از ﻋﺎﻟﻢ واﺳﻄﻪ ﯾﺎد ﺷﺪه‪ ،‬اﻣﺎ ﻗﺒﻞ از‬
‫ﺷﯿﺦ اﺷﺮاق و ﻋﺮﻓﺎء ﮐﺴﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﮑﺮده ﯾﺎ ﻻاﻗﻞ از اﯾﻦ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺪی ﯾﺎد ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﯽﺗﻮان ﺷﯿﺦ اﺷﺮاق را اوﻟﯿﻦ‬
‫ﻓﯿﻠﺴﻮف )ﯾﺎ ﻻاﻗﻞ اوﻟﯿﻦ ﻓﯿﻠﺴﻮف اﺳﻼﻣﯽ( داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺤﺚ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل را‬
‫ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮده و در ﭼﻨﺪ و ﭼﻮن اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺤﺚ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻋﺮﻓﺎء اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺗﺮی دارد‪.‬‬
‫در ﻣﻨﺎﺑﻊ دﯾﻨﯽ ﻫﻢ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻔﺴﺮﯾﻦ ﻗﺮآن ‪ ،‬در ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫رواﯾﺎت )ﺑﻪ وﯾﮋه در ذﯾﻞ رواﯾﺎﺗﯽ از اﺻﻮل ﮐﺎﻓﯽ ﮐﻪ ﺗﮑﺎﻣﻞ را ﺑﺮای ﻣﻮﺟﻮدات‬
‫ﺑﺮزﺧﯽ اﺛﺒﺎت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ( از ﭼﻨﺪ و ﭼﻮن اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺤﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫]وﯾﺮاﯾﺶ[‬ ‫ﭘﺎﻧﻮﯾ ﺲ‬

‫↑ ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬اﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ج‪ ،۱۲‬ص‪    .۴۲۰‬‬ ‫‪.۱‬‬

‫‪ ↑ .۲‬اﻟﺤﮑﻤﺔ اﻟﻤﺘﻌﺎﻟﯿﻪ ﻓﯽ اﺳﻔﺎر اﻟﻌﻘﻠﯿﺔاﻻرﺑﻌﺔ‪ ،‬ﻣﻼﺻﺪرا‪ ،‬ج‪ ،۷‬ص‪ ،۱۰۶ _۱۳۸‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﻮی‪.‬‬
‫‪ ↑ .۳‬اﻟﺤﮑﻤﺔ اﻟﻤﺘﻌﺎﻟﯿﻪ ﻓﯽ اﺳﻔﺎر اﻟﻌﻘﻠﯿﺔاﻻرﺑﻌﺔ‪ ،‬ﻣﻼﺻﺪرا‪ ،‬ج‪ ،۷‬ص‪ ،۲۴۴ _۲۵۴‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﻮی‪.‬‬
‫‪ ↑ .۴‬اﻟﺤﮑﻤﺔ اﻟﻤﺘﻌﺎﻟﯿﻪ ﻓﯽ اﺳﻔﺎر اﻟﻌﻘﻠﯿﺔاﻻرﺑﻌﺔ‪ ،‬ﻣﻼﺻﺪرا‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪.۴۶ _۸۲‬‬
‫‪ ↑ .۵‬ﺣﮑﻤﺖ اﺷﺮاق )ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﺼﻨﻔﺎت(‪ ،‬ﺷﯿﺦ اﺷﺮاق‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪.۱۰۹‬‬
‫‪ ↑ .۶‬ﺣﮑﻤﺖ اﺷﺮاق )ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﺼﻨﻔﺎت(‪ ،‬ﺷﯿﺦ اﺷﺮاق‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪.۱۲۱‬‬
‫‪ ↑ .۷‬ﺣﮑﻤﺖ اﺷﺮاق )ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﺼﻨﻔﺎت(‪ ،‬ﺷﯿﺦ اﺷﺮاق‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪.۱۹۸ _۲۱۱‬‬
‫‪ ↑ .۸‬اﻻﺷﺎرات و اﻟﺘﻨﺒﯿﻬﺎت‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬ج‪ ،۳‬ص‪ ،۲ _۹‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻧﺸﺮ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪.‬‬
‫‪ ↑ .۹‬اﻻﺷﺎرات و اﻟﺘﻨﺒﯿﻬﺎت‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬ج‪ ،۳‬ص‪.۱۲۰‬‬
‫‪ ↑ .۱۰‬اﻻﺷﺎرات و اﻟﺘﻨﺒﯿﻬﺎت‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬ج‪ ،۳‬ص‪.۲۱۷ _۲۲۱‬‬
‫‪ ↑ .۱۱‬اﻻﺷﺎرات و اﻟﺘﻨﺒﯿﻬﺎت‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬ج‪ ،۳‬ص‪.۲۵۳‬‬
‫‪ ↑ .۱۲‬اﻻﺷﺎرات و اﻟﺘﻨﺒﯿﻬﺎت‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬ج‪ ،۳‬ص‪.۴۱۲‬‬
‫‪ ↑ .۱۳‬آﻣﻮزش ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻣﺼﺒﺎح ﯾﺰدی‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪) ،۱۶۶‬درس ‪.(۴۵‬‬
‫‪ ↑ .۱۴‬آﻣﻮزش ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻣﺼﺒﺎح ﯾﺰدی‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪.۱۶۶‬‬
‫‪ ↑ .۱۵‬ﻧﻬﺎﯾﺔ اﻟﺤﮑﻤﺔ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص‪ ،۱۲۳۸‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ آﻣﻮزﺷﯽ و ﭘﮋوﻫﺸﯽ اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ‪    .‬‬
‫‪ ↑ .۱۶‬ﻧﻬﺎﯾﺔ اﻟﺤﮑﻤﺔ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص‪ ،۱۲۳۸‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ آﻣﻮزﺷﯽ و ﭘﮋوﻫﺸﯽ اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ‪    .‬‬
‫‪ ↑ .۱۷‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻮﺳﯿﻂ‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص‪ ،۴۹‬دﻓﺘﺮ ﻧﺸﺮ ﻣﻌﺎرف اﺳﻼﻣﯽ‪    .‬‬
‫‪ ↑ .۱۸‬آﻣﻮزش ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻣﺼﺒﺎح ﯾﺰدی‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪.۱۶۵‬‬
‫‪ ↑ .۱۹‬ﻧﻬﺎﯾﺔ اﻟﺤﮑﻤﺔ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص‪    .۱۲۳۹‬‬
‫‪ ↑ .۲۰‬آﻣﻮزش ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻣﺼﺒﺎح ﯾﺰدی‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪.۱۶۵‬‬
‫‪ ↑ .۲۱‬آﻣﻮزش ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻣﺼﺒﺎح ﯾﺰدی‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪.۱۶۶‬‬
‫‪ ↑ .۲۲‬اﻟﺤﮑﻤﺔ اﻟﻤﺘﻌﺎﻟﯿﻪ ﻓﯽ اﺳﻔﺎر اﻟﻌﻘﻠﯿﺔاﻻرﺑﻌﺔ‪ ،‬ﻣﻼﺻﺪرا‪ ،‬ج‪ ،۶‬ص‪    .۲۹۲ ۲۹۳‬‬
‫‪ ↑ .۲۳‬ﺗﻌﻠﯿﻘﺔ ﺑﺮ ﻧﻬﺎﯾﺔ اﻟﺤﮑﻤﻪ‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﻓﯿﺎﺿﯽ‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص‪) ۹۵۳‬ﺗﻌﻠﯿﻘﺔ ‪    .(۲۸‬‬
‫‪ ↑ .۲۴‬ﺗﻌﻠﯿﻘﺔ ﻋﻠﯽ ﻧﻬﺎﯾﺔ اﻟﺤﮑﻤﻪ‪ ،‬ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ﻓﯿﺎﺿﯽ‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص‪    .۱۲۰۷‬‬
‫‪ ↑ .۲۵‬ﺗﻌﻠﯿﻘﺔ ﻋﻠﯽ ﻧﻬﺎﯾﺔ اﻟﺤﮑﻤﻪ‪ ،‬ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ﻓﯿﺎﺿﯽ‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص‪    .۱۲۳۹ ۱۲۴۰‬‬
‫‪ ↑ .۲۶‬آﻣﻮزش ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻣﺼﺒﺎح ﯾﺰدی‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪.۱۶۶‬‬
‫‪ ↑ .۲۷‬ﻓﺮوع ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬اﻟﮑﻠﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﻌﻘﻮب‪ ،‬ج‪ ،۳‬ص‪    .۲۴۵‬‬
‫‪ ↑ .۲۸‬اﺳﺮار اﻻﯾﺎت‪ ،‬اﻟﺸﯿﺮازی‪ ،‬ﺻﺪراﻟﺪﯾﻦ )ﻣﻼﺻﺪرا(‪ ،‬ص‪ ،۹۶‬ﻧﺸﺮ ﺣﮑﻤﺖ‪.‬‬
‫‪ ↑ .۲۹‬اﺳﺮار اﻻﯾﺎت‪ ،‬اﻟﺸﯿﺮازی‪ ،‬ﺻﺪراﻟﺪﯾﻦ )ﻣﻼﺻﺪرا(‪ ،‬ص‪.۱۱۲‬‬
‫‪ ↑ .۳۰‬اﻟﺤﮑﻤﻪ اﻟﻤﺘﻌﺎﻟﯿﻪ ﻓﯽ اﻻﺳﻔﺎر اﻟﻌﻘﻠﯿﻪ اﻻرﺑﻌﻪ‪ ،‬ﻣﻼﺻﺪرا‪ ،‬چ ﺑﯿﺮوت‪ ،‬ج‪ ،۹‬ص‪.۱۰۹‬‬
‫↑ اﻟﺘﻠﻮﯾﺤﺎت اﻟﻠﻮﺣﯿﻪ و اﻟﻌﺮﺷﯿﻪ‪ ،‬ﺳﻬﺮوردی‪ ،‬ﯾﺤﯿﯽ )ﺷﯿﺦ اﺷﺮاق(‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص‪ ،۹۰‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﺼﻨﻔﺎت‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه‬
‫‪.۳۱‬‬
‫ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬چ ﺳﻮم‪.۱۳۸۰ ،‬‬
‫‪ ↑ .۳۲‬اﻻﺷﺎرات و اﻟﺘﯿﺒﯿﻬﺎت‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‪ ،‬ج‪ ،۳‬ص‪ ،۴۱۰ _۴۱۱‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻧﺸﺮاﻟﺒﻼﻏﻪ‪.‬‬
‫↑ ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻏﺮب‪ ،‬ﮐﺎﭘﻠﺴﺘﻦ‪ ،‬ﻓﺮدرﯾﮏ‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص‪ ،۲۱۴ _۲۱۹‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ ﻣﺠﺘﺒﻮی‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و‬
‫‪.۳۳‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ۱۳۶۲ ،‬ه‪ .‬ش‪.‬‬
‫‪ ↑ .۳۴‬ﻣﺘﺎﻓﯿﺰﯾﮏ‪ ،‬ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ص‪ ،۳۹۵ _۴۵۷‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺮف اﻟﺪﯾﻦ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ‪.‬‬
‫‪ ↑ .۳۵‬اﻟﺘﺴﺎﻋﯿﻪ اﻟﺮاﺑﻌﻪ ﻻﻓﻠﻮﻃﯿﻦ‪ ،‬زﮐﺮﯾﺎ‪ ،‬ﻓﻮاد‪ ،‬اﻟﻬﯿﺌﻪ اﻟﻤﺼﺮﯾﻪ اﻟﻌﺎﻣﻪ ﻟﻠﺘﺎﻟﯿﻒ واﻟﻨﺸﺮ‪۱۳۸۹ ،‬ه‪ .‬ق‪.‬‬
‫‪ ↑ .۳۶‬اﻻﺷﺎرات واﻟﺘﻨﺒﯿﻬﺎت‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‪ ،‬ج‪ ،۳‬ص‪ ،۳۵۹ _۳۶۲‬دﻓﺘﺮ ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎب‪ ۱۴۰۳ ،‬ه‪ .‬ق‪.‬‬
‫↑ ﺷﺮح ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻗﯿﺼﺮی ﺑﺮ ﻓﺼﻮص اﻟﺤﮑﻢ‪ ،‬آﺷﺘﯿﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ‪ ،‬ص‪ ،۴۴۷ _۴۴۸‬ﻗﻢ‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت‬
‫‪.۳۷‬‬
‫اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬چ ﺳﻮم‪۱۳۷۲ ،‬ه‪ .‬ش‪.‬‬
‫↑ ﺣﮑﻤﺖ اﺷﺮاق‪ ،‬ﺳﻬﺮوردی‪ ،‬ﯾﺤﯿﯽ )ﺷﯿﺦ اﺷﺮاق(‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪ ،۲۳۲‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﺼﻨﻔﺎت‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ‬
‫‪.۳۸‬‬
‫و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬چ ﺳﻮم‪۱۳۸۰ ،‬ه‪ .‬ش‪.‬‬

‫]وﯾﺮاﯾﺶ[‬ ‫ﻣﻨﺒﻊ‬
 ‫ﺳﺎﯾﺖ ﭘﮋوﻫﻪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻣﻘﺎﻟﻪ »ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل«‪    .‬‬

‫ﺳﯿﺎﺳﺖ و ﺿﻮاﺑﻂ‪ :‬ﺗﻼش وﯾﮑﯽﻓﻘﻪ ﺑﺮ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ آراء ﻓﻘﻬﯽ و اﺻﻮﻟﯽ‬

‫ﻓﻘﻬﺎی ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎی اﺻﻠﯽ آن‬
‫رﻋﺎﯾﺖ اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻧﻈﺮﯾﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺗﻘﺎن و ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻮدن‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﮕﺎرش ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﺷﻮد‪ .‬ﺗﺪوﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺗﻮﺳﻂ ﻃﻼب ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪ‪ ،‬ﻧﺠﻒ و‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﺣﻮزهﻫﺎی ﻋﻠﻤﯿﻪ ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ اﺗﻘﺎن و اﺳﺘﻨﺎد‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬