‫‪1‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﻣﻈﻬﺮ ﻋﺪل و اﺣﺴﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﺳﻴﺪاﻻوﺻﻴﺎء ﺗﺎج ﺳﺮ ﺧﺎﺗﻢ اﻧﺒﻴﺎء )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ(‬
‫اﻣﺎم اﻟﻤﺘﻘﻴﻦ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻴﻪ ﺻﻠﻮات اﷲ اﺑﺪاﻵﺑﺪﻳﻦ‬

‫اﻗﺘﺒﺎس از‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ اى در اﺻﻮل دﻳﻦ‬

‫ﺣﻀﺮت آﻳﺖ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ وﺣﻴﺪ ﺧﺮاﺳﺎﻧﻰ‬

‫ـ ﻣﺪﻇﻠّﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ ـ‬
‫‪2‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﻣﻈﻬﺮ ﻋﺪل و اﺣﺴﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﺳﻴﺪاﻻوﺻﻴﺎء ﺗﺎج ﺳﺮ ﺧﺎﺗﻢ اﻧﺒﻴﺎء )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ(‬
‫اﻣﺎم اﻟﻤﺘﻘﻴﻦ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻴﻪ ﺻﻠﻮات اﷲ اﺑﺪاﻵﺑﺪﻳﻦ‬

‫اﻗﺘﺒﺎس از‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ اى در اﺻﻮل دﻳﻦ‬
‫و ﺑﻴﺎﻧﺎت‬
‫ﺣﻀﺮت آﻳﺖ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ وﺣﻴﺪ ﺧﺮاﺳﺎﻧﻰ‬
‫ـ ﻣﺪﻇﻠّﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ ـ‬
‫‪3‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫‪ z‬ﺳﻌﻰ ﺷﺪه اﺳﺖ آدرس او‪‬ل در ﭘﺎورﻗﻰ ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﻣﺘﻦ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬و در ﺑﻘﻴﻪ آدرﺳﻬﺎ ‪ ،‬ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ ﻣﻀﻤﻮن در‬
‫ﻣﺘﻦ و ﻳﺎ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺑﻌﺾ ﻓﻘﺮات ﻣﺘﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪ z‬در ﺗﺮﺟﻤﻪ آﻳﺎت و رواﻳﺎت‪ ،‬ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ ﻣﻀﻤﻮن آورده ﺷﺪه اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪4‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫اﻣﺎﻣﺖ ‪9 /‬‬
‫اﻟﻒ‪ :‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻘﻞ …‪9‬‬
‫ب‪ :‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻗﺮآن …‪13‬‬
‫آﻳﻪ او‪‬ل …‪13‬‬
‫آﻳﻪ دوم …‪14‬‬
‫…‪16‬‬ ‫آﻳﻪ ﺳﻮم‬
‫ج‪ :‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﻨّﺖ …‪18‬‬

‫اﻣﺎﻣﺖ ﺧﺎﺻ‪‬ﻪ ‪33 /‬‬

‫ﺣﺪﻳﺚ او‪‬ل …‪33‬‬
‫ﺣﺪﻳﺚ دوم …‪35‬‬
‫وزارت …‪41‬‬
‫اﺧﻮ‪‬ت و ﺑﺮادرى …‪42‬‬
‫ﺷﺪ‪‬ت ازر …‪46‬‬
‫اﺻﻼح اﻣﺮ …‪47‬‬
‫ﺷﺮﻛﺖ در اﻣﺮ …‪48‬‬
‫ﺧﻼﻓﺖ …‪50‬‬
‫ﺣﺪﻳﺚ ﺳﻮم …‪58‬‬
‫ﺣﺪﻳﺚ ﭼﻬﺎرم …‪74‬‬
‫ﺣﺪﻳﺚ ﭘﻨﺠﻢ …‪77‬‬
‫ﺣﺪﻳﺚ ﺷﺸﻢ …‪84‬‬
‫ﻋﻠﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( اﻋﺠﺎز ﻋﻴﻨﻰ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻗﺮآن و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺧﺎﺗﻢ )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( …‪98‬‬

‫ﻣﺨﺘﺼﺮى از زﻧﺪﮔﺎﻧﻰ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ‬

‫ﻋﻠﻰ‪ ‬ﺑﻦ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪113 /‬‬
‫وﻻدت ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( …‪113‬‬
‫ﺷﻬﺎدت ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( …‪113‬‬
‫ﻋﺒﺎدت ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( …‪120‬‬
‫‪5‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﺷﺠﺎﻋﺖ آن ﺣﻀﺮت)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( …‪124‬‬

‫ﻛﺮم آن ﺣﻀﺮت)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( …‪129‬‬
‫ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﺑﻼﻏﺖ آن ﺣﻀﺮت)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( …‪130‬‬
‫اﻣﺎﻣﺖ آن ﺣﻀﺮت)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( …‪130‬‬

‫ﭘﺮﺗﻮى از ﻓﻀﺎﻳﻞ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪147 /‬‬

‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮى ‪173 /‬‬
‫واﻟﻰ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮى …‪174‬‬
‫دوﻟﺖ ﮔﺬرا …‪175‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ذﺧﻴﺮه …‪175‬‬
‫ﺳﺨﺎوت ﻧﻔﺲ …‪176‬‬
‫رﺣﻤﺖ واﻟﻰ …‪176‬‬
‫آﻓﺖ ﻋﻘﻞ ﺣﻜﻤﺮان …‪177‬‬
‫ﺑﻴﻨﺶ ﺣﻜﻤﺮان …‪179‬‬
‫…‪181‬‬ ‫ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت واﻟﻰ و اﺻﺤﺎب او‬
‫ﻗﺎﺿﻰ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮى …‪182‬‬
‫ﻛﺎرﮔﺰاران در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮى …‪184‬‬

‫ﻗﺴﻤﺘﻰ از ﻗﺼﻴﺪه ﻋﻠﻮﻳﻪ …‪187‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ …‪201‬‬
‫‪6‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫اﻣﺎﻣﺖ‬

‫ﺑﻴﻦ ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ و ﺧﺎﺻ‪‬ﻪ در ﻟﺰوم وﺟﻮد ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺑﺮاى ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺧﺘﻼﻓﻰ ﻧﻴﺴﺖ ; اﺧﺘﻼف در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ ﺧﻼﻓﺖ ﺧﻠﻴﻔﻪ‬
‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻪ اﻧﺘﺼﺎب اﺳﺖ ﻳﺎ ﺑﻪ اﻧﺘﺨﺎب‪.‬‬
‫ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺣﺘﻴﺎج ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺑﻪ اﻧﺘﺨﺎب اﻣ‪‬ﺖ ﻣﻌﻴ‪‬ﻦ‬
‫ﻣﻰ ﺷﻮد ; ﺧﺎﺻ‪‬ﻪ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺟﺰ ﺑﻪ ﻧﺼﺐ و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻛﻪ ﻧﺼﺐ و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺧﺪاﺳﺖ ﻣﻌﻴ‪‬ﻦ ﻧﻤﻰ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺣ‪‬ﻜَﻢ در اﻳﻦ اﺧﺘﻼف ‪ ،‬ﻋﻘﻞ و ﻛﺘﺎب و ﺳﻨّﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻟﻒ‪ :‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻘﻞ‬

‫ﺑﻪ ﺳﻪ وﺟﻪ اﻛﺘﻔﺎ ﻣﻰ ﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ 1‬ـ اﮔﺮ ﻣﺨﺘﺮﻋﻰ ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪ اى ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺤﺼﻮل آن ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪ ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﺗﺮﻳﻦ ﮔﻮﻫﺮ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻏﺮض از آن‬
‫اﺧﺘﺮاع اداﻣﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ آن ﻣﺤﺼﻮل ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬آن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﺣﻀﻮر و ﻏﻴﺎب و ﺣﻴﺎت و ﻣﻮت‪ ‬ﻣﺨﺘﺮع ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻛﺎر ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﻮد‪ ،‬و‬
‫ﺑﺮاى ﺣﺼﻮل آن ﻣﺤﺼﻮل ‪ ،‬در ﺳﺎﺧﺖ اﺑﺰار آن ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪ و ﻛﻴﻔﻴ‪‬ﺖ ﻋﻤﻞ آﻧﻬﺎ ﻇﺮاﻓﺘﻬﺎ و دﻗﺘﻬﺎﻳﻰ اﻋﻤﺎل ﺷﺪه ﻛﻪ اﻃﻼع ﺑﺮ‬
‫آﻧﻬﺎ ﺟﺰ ﺑﻪ راﻫﻨﻤﺎﻳﻰ آن ﻣﺨﺘﺮع ﻣﻴﺴ‪‬ﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ; در اﻳﻦ ﺻﻮرت آﻳﺎ ﻣﻰ ﺗﻮان ﺑﺎور ﻛﺮد ﻛﻪ آن ﻣﺨﺘﺮع ﻛﺴﻰ را ﻛﻪ‬
‫داﻧﺎ ﺑﻪ اﺳﺮار اﺑﺰارِ آن ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪ و ﺗﻮاﻧﺎ ﺑﺮ ﺑﻪ ﻛﺎر اﻧﺪاﺧﺘﻦ آن اﺑﺰار اﺳﺖ ﻣﻌﻴ‪‬ﻦ ﻧﻜﻨﺪ؟! و ﻣﻬﻨﺪﺳﻰِ آن ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪ را ﺑـﻪ‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺮدﻣﻰ وا ﺑﮕﺬارد ﻛﻪ از ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺑﺰار و ﻇﺮاﻓﺘﻬﺎى ﻛﺎرﺑﺮد آن ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؟!‬
‫آﻳﺎ دﻗّﺖ و ﻇﺮاﻓﺖ ﻣﻌﺎرف و ﺳﻨﻦ و ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﻟﻬﻰ در ﺟﻤﻴﻊ ﺷﺌﻮن ﺣﻴﺎت اﻧﺴﺎن ﻛﻪ اﺑﺰار ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪ دﻳﻦ ﺧﺪاﺳﺖ و‬
‫ﻣﺤﺼﻮﻟﺶ ارزﺷﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﮔﻮﻫﺮ ﺧﺰﻳﻨﻪ وﺟﻮد اﺳﺖ ـ ﻳﻌﻨﻰ ﻛﻤﺎل اﻧﺴﺎﻧﻴ‪‬ﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ اﷲ و ﻋﺒﺎدت اﷲ و ﺗﻌﺪﻳﻞ ﺷﻬﻮت‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻋﻔّﺖ‪ ،‬و ﻏﻀﺐ او ﺑﻪ ﺷﺠﺎﻋﺖ‪ ،‬و ﻓﻜﺮ او ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺖ‪ ،‬و اﻳﺠﺎد ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻓﺎﺿﻠﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻗﺴﻂ و ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ ـ ﻛﻤﺘﺮ‬
‫از دﻗّﺖ و ﻇﺮاﻓﺖ اﻋﻤﺎل ﺷﺪه در اﺧﺘﺮاع آن ﻣﺨﺘﺮع اﺳﺖ؟!‬
‫ﻛﺘﺎﺑﻰ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺗﻌﺮﻳﻒ آن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ) :‬و‪ ‬ﻧَﺰﱠﻟْﻨَﺎ ﻋ‪‬ﻠَﻴ‪‬ﻚ‪ ‬اﻟْﻜ‪‬ﺘَـﺐ‪ ‬ﺗ‪‬ﺒ‪‬ﻴ‪‬ـﻨﺎً ﻟﱢﻜُﻞﱢ ﺷَﻰء و‪ ‬ﻫ‪‬ﺪى‪‬‬
‫و‪ ‬ر‪‬ﺣ‪‬ﻤ‪‬ﺔً (‪ 1‬و ) ﻛ‪‬ﺘَـﺐ‪ ‬أَﻧﺰَﻟْﻨَـﻪ‪ ‬إِﻟَﻴ‪‬ﻚ‪ ‬ﻟ‪‬ﺘُﺨْﺮِج‪ ‬اﻟﻨﱠﺎس‪ ‬ﻣ‪‬ﻦَ اﻟﻈﱡﻠُﻤ‪‬ـﺖ‪ ‬إِﻟﻰ‪ ‬اﻟﻨﱡﻮرِ (‪ 2‬و ) و‪ ‬ﻣ‪ Ĥ‬أَﻧﺰَﻟْﻨَﺎ ﻋ‪‬ﻠَﻴ‪‬ﻚ‪ ‬اﻟ‪‬ﻜﺘَـﺐ‪ ‬إِﻻﱠ‬
‫ﻟ‪‬ﺘُﺒ‪‬ﻴ‪‬ﻦَ ﻟَﻬ‪‬ﻢ‪ ‬اﻟﱠﺬ‪‬ى اﺧْﺘَﻠَﻔُﻮاْ ﻓ‪‬ﻴﻪ‪ 3( ‬ﻣﺒﻴ‪‬ﻨﻰ ﻣﻰ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺗﺒﻴﺎن آن اﺳﺖ اﺳﺘﺨﺮاج ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺤﻴﻂ‬
‫ﺑﺮ ﻇﻠﻤﺎت ﻓﻜﺮى و اﺧﻼﻗﻰ و ﻋﻤﻠﻰ ﺑﺸﺮ و راﻫﻨﻤﺎى او ﺑﻪ ﻋﺎﻟَﻢ ﻧﻮر ﺑﺎﺷﺪ ; و در ﺗﻤﺎم آﻧﭽﻪ ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف ﻧﻮع اﻧﺴﺎن‬
‫اﺳﺖ ﻣﺒﻴ‪‬ﻦ ﺣﻖّ و ﺑﺎﻃﻞ ﺑﺎﺷﺪ ‪ .‬و ﻣﺮز آن اﺧﺘﻼﻓﺎت از ﻋﻤﻴﻖ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ وﺟﻮد در ﻣﺒﺪأ و ﻣﻌﺎد اﺳﺖ ـ ﻛﻪ ﻓﻜﺮ ﻧﻮاﺑﻎ‬

‫‪ .١‬ﺳﻮره ﻧﺤﻞ‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 89‬و ﺑﺮ ﺗﻮ ﻛﺘﺎب را ﻧﺎزل ﻛﺮدﻳﻢ ‪ ،‬ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻨﺪه اى ﺑﺮاى ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ‪ ،‬و ﻫﺪاﻳﺖ و رﺣﻤﺖ(‬
‫‪ .٢‬ﺳﻮره اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 1‬ﻛﺘﺎﺑﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎزل ﻛﺮدﻳﻢ آن را ﺑﻪ ﺗﻮ ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻴﺮون آرى ﻣﺮدم را از ﻇﻠﻤﺎت ﺑﻪ ﻧﻮر(‬
‫‪ . ٣‬ﺳﻮره ﻧﺤﻞ‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 64‬و ﻧﺎزل ﻧﻜﺮدﻳﻢ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻛﺘﺎب را ﻣﮕﺮ ﺑﺮاى اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺮاى آﻧﻬﺎ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ در او اﺧﺘﻼف ﻛﺮدﻧﺪ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻰ (‬
‫‪7‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫اﻧﺪﻳﺸﻪ را ﺑﻪ ﺣﻞّ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﻛﺮده ـ ﺗﺎ ﻣﺜﻼ ‪ ،‬اﺧﺘﻼف دو زن ﺑﺮ ﺳﺮ ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﻴﺮﺧﻮارى ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ اد‪‬ﻋﺎى ﻣﺎدرى او را‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫آﻳﺎ ﻣﻰ ﺗﻮان ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻛﺎرﺑﺮد اﻳﻦ ﻛﺘﺎب در ﻫﺪاﻳﺖ ﻋﻤﻮﻣﻰ و ﺗﺮﺑﻴﺖ اﻧﺴﺎﻧﻰ و ﺣﻞّ ﻣﺸﻜﻼت و رﻓﻊ اﺧﺘﻼﻓﺎت ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫رﺣﻠﺖ رﺳﻮل اﻛﺮم)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﺗﻤﺎم ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫آﻳﺎ ﺧﺪا و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮش اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن و ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ را ﺑﺪون ﻣﻔﺴ‪‬ﺮ و ﻣﻌﻠّﻢ و ﻣﺮﺑ‪‬ﻰ رﻫﺎ ﻛﺮده‪ ،‬و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻔﺴ‪‬ﺮ و ﻣﻌﻠّﻢ و‬
‫ﻣﺮﺑ‪‬ﻰ را ﺑﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺮدمِ ﺑﻰ ﺧﺒﺮ از ﻋﻠﻮم و ﻣﻌﺎرف و ﻗﻮاﻧﻴﻦ و اﺣﻜﺎمِ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب وا ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﻧﺪ؟‬
‫‪ 2‬ـ اﻣﺎﻣﺖ و رﻫﺒﺮى اﻧﺴﺎن ﻳﻌﻨﻰ ﭘﻴﺸﻮاﻳﻰ و رﻫﺒﺮى ﻋﻘﻞ اﻧﺴﺎن‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ ‪ ،‬اﻣﺎﻣﺖ ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺎم‬
‫‪4‬‬
‫اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬و اﻧﺴﺎﻧﻴ‪‬ﺖ‪ ‬اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻋﻘﻞ و ﻓﻜﺮ اوﺳﺖ » دﻋﺎﻣﺔ اﻹﻧﺴﺎن اﻟﻌﻘﻞ «‪.‬‬
‫در ﻧﻈﺎم ﺧﻠﻘﺖ‪ ‬اﻧﺴﺎن ﻗﻮا و اﻋﻀﺎى ﺑﺪن ﺑﻪ راﻫﻨﻤﺎﻳﻰِ ﺣﻮاس‪ ‬ﻣﺤﺘﺎﺟﻨﺪ‪ ،‬و اﻋﺼﺎبِ ﺣﺮﻛﺖ ﺑﻪ ﺗﺒﻌﻴ‪‬ﺖ از اﻋﺼﺎب ﺣﺲ‪‬‬
‫ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪﻧﺪ ; راﻫﻨﻤﺎى ﺣﻮاس‪ ‬در ﺧﻄﺎ و ﺻﻮاب ﻋﻘﻞ آدﻣﻰ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ آن ﻫﻢ ﺑﺎ ادراك‪ ‬ﻣﺤﺪود و آﺳﻴﺐ ﭘﺬﻳﺮى ﺑﻪ ﺧﻄﺎ و‬
‫ﻫﻮى ‪ ،‬ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ رﻫﺒﺮى ﻋﻘﻞ ﻛﺎﻣﻠﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺤﻴﻂ ﺑﺮ درد و درﻣﺎن و ﻋﻮاﻣﻞ ﻧﻘﺺ و ﻛﻤﺎل اﻧﺴﺎن ‪ ،‬و ﻣﺼﻮن از ﺧﻄﺎ‬
‫و ﻫﻮى ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﺪاﻳﺖ ﻋﻘﻞ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ‪ ‬او ﻣﺤﻘّﻖ ﺷﻮد‪ ،‬و راه ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻘﻞِ ﻛﺎﻣﻠﻰ ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫ﺧﺪاﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﻳﻦ رو ﺗﺼﻮ‪‬ر ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻣﺎﻣﺖ ‪ ،‬از ﺗﺼﺪﻳﻖ ﺑﻪ اﻧﺘﺼﺎﺑﻰ ﺑﻮدن اﻣﺎم از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺟﺪا ﻧﻤﻰ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ 3‬ـ ﻣﻘﺎم اﻣﺎﻣﺖ ‪ ،‬ﻣﻘﺎم ﺣﻔﻆ و ﺗﻔﺴﻴﺮ و اﺟﺮاى ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﻫﻤﺎن دﻟﻴﻞ ﻛﻪ ﻋﺼﻤﺖ‪ ‬ﻣﺒﻠّﻎِ ﻗﺎﻧﻮن اﻟﻬﻰ‬
‫ﻻزم اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺼﻤﺖ‪ ‬ﺣﺎﻓﻆ و ﻣﻔﺴ‪‬ﺮ و ﻣﺠﺮى آن ﻗﺎﻧﻮن ﻫﻢ ﻻزم اﺳﺖ ; و ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﻄﺎ و ﻫﻮى در ﻣﺒﻠّﻎ ‪ ،‬ﻏﺮض از‬
‫ﺑﻌﺜﺖ را ـ ﻛﻪ ﻫﺪاﻳﺖ اﺳﺖ ـ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻄﺎ و ﺗﺄﺛّﺮ ﻣﻔﺴ‪‬ﺮ و ﻣﺠﺮى ﻗﺎﻧﻮن از ﻫﻮى ﻧﻴﺰ ﻣﻮﺟﺐ اﺿﻼل ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ‪ ،‬و‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻌﺼﻮم ﺟﺰ ﺑﻪ ارﺷﺎد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻴﺴ‪‬ﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ب‪ :‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻗﺮآن‬

‫ﻧﻈﺮ ﺑﻪ رﻋﺎﻳﺖ اﺧﺘﺼﺎر ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻪ آﻳﻪ اﺷﺎره ﻣﻰ ﺷﻮد ‪.‬‬

‫آﻳﻪ او‪‬ل‪:‬‬
‫‪5‬‬
‫) و‪ ‬ﺟ‪‬ﻌ‪‬ﻠْﻨَﺎ ﻣ‪‬ﻨْﻬ‪‬ﻢ‪ ‬أَﺋ‪‬ﻤ‪‬ﺔً ﻳ‪‬ﻬ‪‬ﺪ‪‬ونَ ﺑِﺄَﻣ‪‬ﺮِﻧَﺎ ﻟَﻤ‪‬ﺎ ﺻ‪‬ﺒ‪‬ﺮُوا و‪ ‬ﻛَﺎﻧُﻮا ﺑِـﺎَﻳ‪‬ـﺘ‪‬ﻨﺎ ﻳ‪‬ﻮﻗ‪‬ﻨُﻮنَ (‪.‬‬
‫ﻫﺮ درﺧﺘﻰ را ﺑﻪ اﺻﻞ و ﻓﺮع‪ ،‬و رﻳﺸﻪ و ﻣﻴﻮه اش ﺑﺎﻳﺪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ; اﺻﻞ و ﻓﺮعِ ﺷﺠﺮه ﻃﻴ‪‬ﺒﻪ اﻣﺎﻣﺖ در ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ در‬
‫اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ‪.‬‬

‫‪ . ٤‬ﺑﺤﺎر اﻻﻧﻮار‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،1‬ﺻﻔﺤﻪ ‪) 90‬ﺳﺘﻮن اﻧﺴﺎن ﻋﻘﻞ اﺳﺖ( ; ﻋﻠﻞ اﻟﺸﺮاﻳﻊ ج ‪ 1‬ص ‪ 103‬ﺑﺎب ‪ 29‬ح ‪. 2‬‬
‫‪ . ٥‬ﺳﻮره ﺳﺠﺪه‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 24‬و از آﻧﺎن ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎﻧﻰ ﻗﺮار دادﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻣﺮ ﻣﺎ ﻫﺪاﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺻﺒﺮ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ آﻳﺎت ﻣﺎ ﻳﻘﻴﻦ داﺷﺘﻨﺪ(‬
‫‪8‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫اﺻﻞ اﻣﺎﻣﺖ ﺻﺒﺮ و ﻳﻘﻴﻦ ﺑﻪ آﻳﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ دو ﻛﻠﻤﻪ ﻣﺒﻴ‪‬ﻦ ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻛﻤﺎل آدﻣﻰ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ اﻣﺎم‬
‫ﺑﺎﻳﺪ از ﺟﻬﺖ ﻛﻤﺎل ﻋﻘﻠﻰ ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﻳﻘﻴﻦ ﺑﻪ آﻳﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ـ ﻛﻪ ﺟﻤﻊ ﻣﻀﺎف ﺑﻪ آن ذات ﻗﺪ‪‬وس اﺳﺖ ـ ﻧﺎﻳﻞ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و از ﺟﻬﺖ ارادى ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺻﺒﺮ ـ ﻛﻪ ﺣﺒﺲ ﻧﻔﺲ اﺳﺖ از ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻜﺮوه ﺧﺪاﺳﺖ و ﺑﺮ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﺤﺒﻮب اوﺳﺖ ـ‬
‫رﺳﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ ; و اﻳﻦ دو ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺒﻴ‪‬ﻦ ﻋﻠﻢ و ﻋﺼﻤﺖ اﻣﺎم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮع اﻣﺎﻣﺖ ﻫﺪاﻳﺖ ﺑﻪ اﻣﺮ ﺧﺪاﺳﺖ ; و ﻫﺪاﻳﺖ ﺑﻪ اﻣﺮ اﻟﻬﻰ وﺳﺎﻃﺖ اﻣﺎم را ﺑﻴﻦ ﻋﺎﻟَﻢ ﺧﻠﻖ و ﻋﺎﻟَﻢ اﻣﺮ اﺛﺒﺎت ﻣﻰ ﻛﻨﺪ‪،‬‬
‫و ﺧﻮد اﻳﻦ ﻓﺮع ﻫﻢ ﻛﻪ ﻇﻬﻮر آن اﺻﻞ اﺳﺖ ﺗﺒﻠﻮر ﻋﻠﻢ و ﻋﺼﻤﺖ اﻣﺎم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺠﺮه ﻃﻴ‪‬ﺒﻪ اى ﻛﻪ آن اﺻﻞ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻓﺮع اوﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﻪ ﻳﺪ‪ ‬ﻗﺪرت ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﺮورش ﻧﻤﻰ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬از اﻳﻦ رو ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫) و‪ ‬ﺟ‪‬ﻌ‪‬ﻠْﻨَﺎ ﻣ‪‬ﻨْﻬ‪‬ﻢ‪ ‬أَﺋ‪‬ﻤ‪‬ﺔً ﻳ‪‬ﻬ‪‬ﺪ‪‬ونَ ﺑِﺄَﻣ‪‬ﺮِﻧَﺎ ﻟَﻤ‪‬ﺎ ﺻ‪‬ﺒ‪‬ﺮُوا و‪‬ﻛَﺎﻧُﻮا ﺑِـﺎَﻳ‪‬ـﺘ‪‬ﻨﺎ ﻳ‪‬ﻮﻗ‪‬ﻨُﻮنَ (‪.‬‬

‫آﻳﻪ دوم‪:‬‬
‫) و‪ ‬إِذ‪ ‬اﺑ‪‬ﺘَﻠَﻰ إِﺑ‪‬ﺮَﻫ‪‬ﻴﻢ‪ ‬ر‪‬ﺑ‪‬ﻪ‪ ‬ﺑِﻜَﻠ‪‬ﻤ‪‬ـﺖ ﻓَﺄَﺗَﻤ‪‬ﻬ‪‬ﻦﱠ ﻗَﺎلَ إِﻧﱢﻰ ﺟ‪‬ﺎﻋ‪‬ﻠُﻚ‪ ‬ﻟ‪‬ﻠﻨﱠﺎسِ إِﻣ‪‬ﺎﻣ‪‬ﺎ ﻗَﺎلَ و‪ ‬ﻣ‪‬ﻦ ذُر‪‬ﻳ‪‬ﺘ‪‬ﻰ ﻗَﺎلَ ﻻَ ﻳ‪‬ﻨَﺎلُ‬
‫‪6‬‬
‫ﻋ‪‬ﻬ‪‬ﺪ‪‬ى اﻟﻈﱠـﻠ‪‬ﻤ‪‬ﻴﻦَ (‪.‬‬
‫اﻣﺎﻣﺖ ﻣﻘﺎﻣﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻌﺪ از آزﻣﺎﻳﺸﻬﺎى ﻃﺎﻗﺖ ﻓﺮﺳﺎ ـ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﺘﺤﺎن ﺑﻪ ﮔﺬاﺷﺘﻦ زن و ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎﻳﻰ در ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻰ ﺑﺪون زرع و آﺑﺎدى ‪ ،‬و ﻣﻬﻴ‪‬ﺎ ﺷﺪن ﺑﺮاى ﻗﺮﺑﺎﻧﻰ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ‪ ،‬و ﺳﻮﺧﺘﻦ ﺑﻪ آﺗﺶ ﻧﻤﺮود ـ و ﻃﻰ‪‬‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ ﻧﺒﻮ‪‬ت و رﺳﺎﻟﺖ و ﺧﻠّﺖ ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻣﻨﺼﺐ رﺳﻴﺪ‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮد‪ » :‬إِﻧﱢﻰ ﺟ‪‬ﺎﻋ‪‬ﻠُﻚ‪ ‬ﻟ‪‬ﻠﻨﱠﺎسِ إِﻣ‪‬ﺎﻣ‪‬ﺎ « ; ﻋﻈﻤﺖ‬
‫آن ﻣﻘﺎم آن ﭼﻨﺎن ﻧﻈﺮش را ﺟﻠﺐ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺮاى ذر‪‬ﻳﻪ ﺧﻮد ﻧﻴﺰ آن را درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪ ) :‬ﻻَ ﻳ‪‬ﻨﺎلُ‬
‫ﻋ‪‬ﻬ‪‬ﺪ‪‬ى اﻟﻈﱠـﻠ‪‬ﻤـِﻴﻦَ (‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ از اﻣﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﻋﻬﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺟﺰ ﻣﻘﺎم ﻋﺼﻤﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﺼﺐ ﻧﺎﻳﻞ ﻧﻤﻰ ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﭼﻮن ﺗﺮدﻳﺪى ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ اﻣﺎﻣﺖ را ﺑﺮاى ﻋﻤﻮم ذر‪‬ﻳﻪ ﺧﻮد ﻧﺨﻮاﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺧﻠﻴﻞ ﺧﺪا اﻣﺎﻣﺖ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻴ‪‬ﺖ را از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺎدل ‪ ،‬ﺑﺮاى ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﻋﺎدل ﻧﻴﺴﺖ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ‪ ،‬و آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﺑﺮاى ذرﻳ‪‬ﻪ ﻋﺎدل ﺧﻮد در ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺮد‬
‫ـ و اﻳﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﺎدﻟﻰ ﻫﻢ ﻛﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻇﻠﻤﻰ از او ﺳﺮ زده ﺑﺎﺷﺪ ﻋﻤﻮم داﺷﺖ ـ ﻣﻘﺼﻮد از ﺟﻮاب اﻳﻦ ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ اﻳﻦ دﻋﺎ در ﻣﻮرد ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﻇﻠﻤﻰ از او ﺳﺮ زده ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺴﺘﺠﺎب ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻞ و ﺷﺮع‬
‫ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ ﻃﻬﺎرت و ﻋﺼﻤﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﻻت و ﻋﺰّى را ﻋﺒﺎدت ﻛﺮده و ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻋﻈﻴﻢ ﺷﺮك ورزﻳﺪه ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﻛﻪ ) إِنﱠ اﻟﺸ‪ّ‬ﺮْك‪ ‬ﻟَﻈُـﻠْﻢ‪ ‬ﻋ‪‬ﻈ‪‬ﻴﻢ‪ 7، ( ‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﻣﺎﻣﺖ ﺑﺮﺳﺪ ‪.‬‬

‫آﻳﻪ ﺳﻮم ‪:‬‬

‫‪ . ٦‬ﺳﻮره ﺑﻘﺮة‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 124‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ را ﭘﺮوردﮔﺎر او ﺑﻪ ﻛﻠﻤﺎﺗﻰ ﻣﺒﺘﻼ ﻛﺮد‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﻴﺪ آﻧﻬﺎ را ; ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺗﻮ را ﺑﺮاى‬
‫ﻣﺮدم ﭘﻴﺸﻮاﻳﻰ ﻗﺮار دادم‪ ،‬ﮔﻔﺖ ‪ :‬و از ذرﻳ‪‬ﻪ ﻣﻦ ; ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬ﻋﻬﺪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺳﺘﻤﮕﺮان ﻧﺮﺳﺪ (‬
‫‪ . ٧‬ﺳﻮره ﻟﻘﻤﺎن ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 13‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺷﺮك ﻇﻠﻢ ﺑﺰرﮔﻰ اﺳﺖ (‬
‫‪9‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫‪8‬‬
‫ﻻﻣ‪‬ﺮِ ﻣ‪‬ﻨﻜُﻢ‪.( ‬‬
‫) ﻳ‪‬ـﺄَﻳ‪‬ﻬ‪‬ﺎ اﻟﱠﺬ‪‬ﻳﻦَ ء‪‬اﻣ‪‬ﻨُﻮاْ أَﻃ‪‬ﻴﻌ‪‬ﻮاْ اﻟﻠﱠﻪ‪ ‬و‪ ‬أَﻃ‪‬ﻴﻌ‪‬ﻮاْ اﻟﺮﱠﺳ‪‬ﻮلَ و‪ ‬أُو‪‬ﻟ‪‬ﻰ ا َْ‬
‫در اﻳﻦ آﻳﻪ ﻛﺮﻳﻤﻪ » اوﻟﻰ اﻻﻣﺮ « ﺑﺮ » رﺳﻮل « ﻋﻄﻒ ﺷﺪه‪ ،‬و ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻋﻄﻒ در ﻗﻮ‪‬ه ﺗﻜﺮار » اﻃﻴﻌﻮا « اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻰ‬
‫اﻛﺘﻔﺎ ﺑﻪ ﻳﻚ » اﻃﻴﻌﻮا « در ﻫﺮ دو ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﻰ دﻫﺪ ﻛﻪ وﺟﻮب اﻃﺎﻋﺖ اوﻟﻰ اﻻﻣﺮ ﺑﺎ وﺟﻮب اﻃﺎﻋﺖ رﺳﻮل اﻛﺮم)ﺻﻠﻰ اﷲ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( از ﻳﻚ ﺳﻨﺦ و ﻳﻚ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻃﺎﻋﺖ رﺳﻮل ـ ﺑﺪون ﻗﻴﺪ و ﺷﺮﻃﻰ در وﺟﻮب‪ ،‬و ﺑﺪون‬
‫ﺣﺪ‪‬ى در واﺟﺐ ـ ﻻزم اﺳﺖ ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ وﺟﻮﺑﻰ ﺑﺪون ﻋﺼﻤﺖ وﻟﻰ‪ ‬اﻣﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا اﻃﺎﻋﺖ ﻫﺮ ﻛﺲ ﻣﻘﻴ‪‬ﺪ ﺑﻪ ﻋﺪم‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻓﺮﻣﺎن او ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻌﺼﻮم ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎى ﻋﺼﻤﺖ ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا ﻧﻴﺴﺖ‪،‬‬
‫وﺟﻮب اﻃﺎﻋﺘﺶ ﻧﻴﺰ ﻣﻘﻴ‪‬ﺪ ﺑﻪ ﻗﻴﺪى ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻣﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺧﻼﻓﺖ رﺳﻮل در ﺑﻪ ﭘﺎ داﺷﺘﻦ دﻳﻦ و ﺣﻔﻆ ﺣﻮزه ﻣﻠﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اى ﻛﻪ ﭘﻴﺮوى او‬
‫‪10‬‬
‫و ) ﻳ‪‬ﺄْﻣ‪‬ﺮُﻫ‪‬ﻢ‪ ‬ﺑِﺎﻟْﻤ‪‬ﻌ‪‬ﺮُوف‪‬‬ ‫ﺑﺮ ﺗﻤﺎم اﻣ‪‬ﺖ واﺟﺐ ﻣﻰ ﺑﺎﺷﺪ‪ 9،‬و ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎى ‪ ) :‬انّ ﻟﻠّﻪ‪ ‬ﻳ‪‬ﺄْﻣ‪‬ﺮُ ﺑِﺎﻟْﻌ‪‬ﺪ‪‬لِ و‪‬اﻹِﺣ‪‬ﺴﺎنِ (‬
‫و‪‬ﻳ‪‬ﻨْﻬﺎﻫ‪‬ﻢ‪ ‬ﻋ‪‬ﻦ اﻟْﻤ‪‬ﻨْﻜَﺮِ(‪11‬اﮔﺮ وﻟﻰ‪ ‬اﻣﺮ ﻣﻌﺼﻮم ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ او ﻣﺴﺘﻠﺰم اﻣﺮ ﺧﺪا ﺑﻪ ﻇﻠﻢ و ﻣﻨﻜﺮ‪ ،‬و ﻧﻬﻰ ﺧﺪا از‬
‫ﻋﺪل و ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻦ‪ ،‬اﮔﺮ وﻟﻰ‪ ‬اﻣﺮ ﻣﻌﺼﻮم ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻰ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎن او ﺑﺮﺧﻼف ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا و رﺳﻮل ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻪ در اﻳﻦ‬
‫ﺻﻮرت اﻣﺮ ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ ﺧﺪا و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ و اﻣﺮ ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ وﻟﻰ‪ ‬اﻣﺮ‪ ،‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﺿﺪ‪‬ﻳﻦ و ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ آن ﻛﻪ ‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ اوﻟﻰ اﻻﻣﺮ ﺑﺪون ﻗﻴﺪ و ﺷﺮط ‪ ،‬دﻟﻴﻞ ﺑﺮ ﻋﺪم ﺗﺨﻠّﻒ اﻣﺮ آﻧﺎن از اﻣﺮ ﺧﺪا و رﺳﻮل‬
‫اﺳﺖ ; و اﻳﻦ ﺧﻮد ﺷﺎﻫﺪ ﻋﺼﻤﺖ وﻟﻰ‪ ‬اﻣﺮ اﺳﺖ‪ .‬و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻌﺼﻮم ﺟﺰ از ﻃﺮف ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ اﻟﺴﺮّ و اﻟﺨﻔﻴ‪‬ﺎت ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ج‪ :‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﻨّﺖ‬

‫ﺗﺬﻛﺮ ‪ :‬اﺳﺘﺸﻬﺎد ﺑﻪ رواﻳﺎت ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ وارده از ﻃﺮق ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ ﺑﺮ اﻣﺎﻣﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﺗﻤﺎم ﺣﺠﺖ‬
‫و ﺟﺪال ﺑﻪ اﺣﺴﻦ اﺳﺖ ‪ ،‬و ﮔﺮﻧﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد اﺧﺒﺎر ﻣﺘﻮاﺗﺮه داﻟّﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ در آن ﻧﻔﺲ ﻗﺪﺳﻴ‪‬ﻪ ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺬﻛﻮر در‬
‫ﻛﺘﺎب و ﺳﻨّﺖ ﺑﺮاى اﻣﺎﻣﺖ ﺟﻤﻊ اﺳﺖ ‪ ،‬ﻧﻴﺎزى ﺑﻪ اﻳﻦ اﺳﺘﺸﻬﺎد ﻧﻴﺴﺖ ‪.‬‬
‫و رواﻳﺎﺗﻰ ﻛﻪ از ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ ﻧﻘﻞ ‪ ،‬و ﺑﺮ آن اﻃﻼق ﺻﺤﻴﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ ،‬ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻣﻮازﻳﻦ ﺻﺤ‪‬ﺖ در ﻧﺰد آﻧﻬﺎ اﺳﺖ ‪ ،‬و اﻃﻼق‬
‫ﺻﺤ‪‬ﺖ ﺑﺮ اﺧﺒﺎر ﻣﻨﻘﻮل از ﻃﺮق ﺧﺎﺻ‪‬ﻪ از ﺟﻬﺖ اﻋﺘﺒﺎر آن ﺧﺒﺮ اﺳﺖ ‪ ،‬اﻋﻢ از ﺻﺤﻴﺢ اﺻﻄﻼﺣﻰ و ﻣﻮﺛّﻖ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ‬
‫ﻣﻮازﻳﻦ رﺟﺎل در ﻧﺰد ﺧﺎﺻ‪‬ﻪ [ ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺮوى از ﺳﻨّﺖ رﺳﻮل ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎى ادراك ﻋﻘﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوى از ﻣﻌﺼﻮم ﻻزم اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎى ﺣﻜﻢ ﻛﺘﺎب‬
‫‪12‬‬
‫ﺧﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ‪ ) :‬و‪ ‬ﻣ‪‬ﺎ ء‪‬اﺗَﻴﻜُﻢ‪ ‬اﻟﺮﱠﺳ‪‬ﻮلُ ﻓَﺨُﺬُوه‪ ‬و‪ ‬ﻣ‪‬ﺎ ﻧَﻬ‪‬ﻴﻜُﻢ‪ ‬ﻋ‪‬ﻨْﻪ‪ ‬ﻓَﺎﻧْﺘَﻬ‪‬ﻮاْ (‪.‬‬

‫‪ . ٨‬ﺳﻮره ﻧﺴﺎء‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 59‬اى آﻧﺎن ﻛﻪ اﻳﻤﺎن آوردﻳﺪ ‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ ﻛﻨﻴﺪ ﺧﺪا را و اﻃﺎﻋﺖ ﻛﻨﻴﺪ رﺳﻮل را و ﺻﺎﺣﺒﺎن أﻣﺮ از ﺧﻮدﺗﺎن را (‬
‫‪ . ٩‬ﺷﺮح اﻟﻤﻮاﻗﻒ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،8‬ﺻﻔﺤﻪ ‪345‬‬
‫‪ . ١٠‬ﺳﻮره ﻧﺤﻞ‪ ،‬آﻳﻪ ‪) ،90‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻣﺮ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﺪل و اﺣﺴﺎن(‬
‫‪ . ١١‬ﺳﻮره اﻋﺮاف‪ ،‬آﻳﻪ ‪) ،157‬اﻣﺮ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ اﻳﺸﺎن را ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف ‪ ،‬و ﻧﻬﻰ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ اﻳﺸﺎن را از ﻣﻨﻜﺮ(‬
‫‪ . ١٢‬ﺳﻮره ﺣﺸﺮ‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 7‬و آﻧﭽﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ داد ﭘﺲ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ آن را‪ ،‬و آﻧﭽﻪ ﺷﻤﺎ را از آن ﻧﻬﻰ ﻛﺮد ﭘﺲ ﭘﺬﻳﺮاى ﻧﻬﻰ ﺑﺎﺷﻴﺪ(‬
‫‪10‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫از ﺳﻨّﺖ ﺑﻪ ﺣﺪﻳﺜﻰ اﻛﺘﻔﺎ ﻣﻰ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺻﺤ‪‬ﺖ آن ﻣﺴﻠّﻢ‪ ،‬و ﺑﻪ‬

‫ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ آن واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬و آن ﺣﺪﻳﺚ را ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ و ﺧﺎﺻ‪‬ﻪ از رﺳﻮل ﺧﺪا)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﻧﻘﻞ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺻﺪورش از آن ﺣﻀﺮت اﻋﺘﺮاف ﻧﻤﻮدﻧﺪ; و اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﻪ ﻃﺮق ﻣﺘﻌﺪدى ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‪ ،‬وﻟﻰ ﺑﻪ ﻳﻜﻰ از ﻃﺮق ﻛﻪ‬
‫ﺻﺤﺖ آن ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ﻧﻘﻞ ﻣﻰ ﺷﻮد‪ ،‬و آن رواﻳﺖ زﻳﺪ ﺑﻦ ارﻗﻢ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻗﺎل‪ :‬ﻟﻤﺎ رﺟﻊ رﺳﻮل اﷲ )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﻣﻦ ﺣﺠﺔ اﻟﻮداع و ﻧﺰل ﻏﺪﻳﺮﺧﻢ اﻣﺮ ﺑﺪوﺣﺎت‬
‫ﻓﻘﻤﻤﻦ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻛﺎﻧﻰ ﻗﺪ دﻋﻴﺖ ﻓﺎﺟﺒﺖ‪ ،‬اﻧﻰ ﻗﺪ ﺗﺮﻛﺖ ﻓﻴﻜﻢ اﻟﺜﻘﻠﻴﻦ اﺣﺪﻫﻤﺎ اﻛﺒﺮ ﻣﻦ اﻻﺧﺮ ﻛﺘﺎب‬
‫اﷲ و ﻋﺘﺮﺗﻰ ﻓﺎﻧﻈﺮوا ﻛﻴﻒ ﺗﺨﻠﻔﻮﻧﻰ ﻓﻴﻬﻤﺎ‪ ،‬ﻓﺎﻧﻬﻤﺎ ﻟﻦ ﻳﺘﻔﺮﻗﺎ ﺣﺘﻰ ﻳﺮدا ﻋﻠﻰ اﻟﺤﻮض‪ ،‬ﺛﻢ ﻗﺎل ان‬
‫اﷲ ﻋﺰّ و ﺟﻞّ ﻣﻮﻻى و اﻧﺎ ﻣﻮﻟﻰ ﻛﻞ ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﺛﻢ اﺧﺬ ﺑﻴﺪ ﻋﻠﻰ رﺿﻰ اﷲ ﻋﻨﻪ ﻓﻘﺎل ﻣﻦ ﻛﻨﺖ ﻣﻮﻻه‬
‫‪13‬‬
‫ﻓﻬﺬا وﻟﻴﻪ اﻟﻠّﻬﻢ والِ ﻣﻦ واﻻه و ﻋﺎد ﻣﻦ ﻋﺎداه‪ ،‬و ذﻛﺮ اﻟﺤﺪﻳﺚ ﺑﻄﻮﻟﻪ‪.‬‬
‫اﻫﻤﻴ‪‬ﺖ اﻣﺎﻣﺖ اﻣ‪‬ﺖ در ﻧﻈﺮ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﺣﺪ‪‬ى ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﺣﺠﺔ اﻟﻮداع‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﻬﺎى‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ـ ﺣﺘّﻰ در ﻣﺮض ﻣﻮت ﻫﻢ ﻛﻪ اﺻﺤﺎب در ﺣﺠﺮه اش ﺟﻤﻊ ﺑﻮدﻧﺪ ـ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب و ﻋﺘﺮت وﺻﻴ‪‬ﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬در ﺑﻌﻀﻰ‬
‫ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت ‪» :‬اﻧﻰ ﻗﺪ ﺗﺮﻛﺖ ﻓﻴﻜﻢ اﻟﺜﻘﻠﻴﻦ«‪ ، 14‬در ﺑﻌﻀﻰ ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت ‪ » :‬اﻧﻰ ﺗﺎرك ﻓﻴﻜﻢ ﺧﻠﻴﻔﺘﻴﻦ«‪ ، 15‬در ﺑﻌﻀﻰ ﺑﺎ‬
‫ﻋﺒﺎرت ‪» :‬اﻧﻰ ﺗﺎرك ﻓﻴﻜﻢ اﻟﺜﻘﻠﻴﻦ«‪ ، 16‬در ﺑﻌﻀﻰ ‪» :‬ﻟﻦ ﻳﻔﺘﺮﻗﺎ«‪ ، 17‬در ﺑﻌﻀﻰ ‪» :‬ﻟﻦ ﻳﺘﻔﺮﻗﺎ«‪ ، 18‬در ﺑﻌﻀﻰ‬

‫‪ . ١٣‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪109‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺪﻳﺚ‪ :‬زﻳﺪ ﺑﻦ ارﻗﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻮن رﺳﻮل ﺧﺪا )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( از ﺣﺠﺔ اﻟﻮداع ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﺑﻪ ﻏﺪﻳﺮﺧﻢ وارد ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺮ ﻛﺮد‬
‫ﻛﻪ ﺳﺎﻳﻪ ﺑﺎن ﻫﺎﻳﻰ ﺑﻪ ﭘﺎ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﻮﻳﺎ ﻣﻦ دﻋﻮت ﺷﺪم ﭘﺲ اﺟﺎﺑﺖ ﻧﻤﻮدم‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﻦ در ﺷﻤﺎ دو ﭼﻴﺰ ﺳﻨﮕﻴﻦ )ﻧﻔﻴﺲ( را‬
‫وا ﮔﺬاﺷﺘﻢ‪ ،‬ﻛﻪ ﻳﻜﻰ از آن دو از دﻳﮕﺮى ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﺳﺖ ; ﻛﺘﺎب ﺧﺪا و ﻋﺘﺮت ﺧﻮدم ; ﭘﺲ ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﺲ از ﻣﻦ ﺑﺎ اﻳﻦ دو رﻓﺘﺎر‬
‫ﻣﻰ ﻛﻨﻴﺪ ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﻤﺎﻧﺎ اﻳﻦ دو از ﻫﻢ ﺟﺪا ﻧﻤﻰ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ ﻣﻦ در ﺣﻮض وارد ﺷﻮﻧﺪ ‪ .‬ﺑﻌﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺰّوﺟﻞّ ﻣﻮﻻى ﻣﻦ اﺳﺖ و ﻣﻦ‬
‫ﻣﻮﻻى ﻫﺮ ﻣﺆﻣﻨﻰ ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻌﺪ دﺳﺖ ﻋﻠﻰ را ﮔﺮﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﺮ ﻛﺲ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﻮﻻى او ﻫﺴﺘﻢ ﭘﺲ اﻳﻦ وﻟﻰ‪ ‬اوﺳﺖ ; ﺑﺎر اﻟﻬﺎ دوﺳﺖ ﺑﺪار ﻛﺴﻰ‬
‫ﻛﻪ او را دوﺳﺖ دارد‪ ،‬و دﺷﻤﻦ ﺑﺪار ﻛﺴﻰ ﻛﻪ او را دﺷﻤﻦ دارد‪.‬‬
‫‪ . ١٤‬ﻓﻀﺎﺋﻞ اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ ص ‪ ،15‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 109‬ﻣﺴﻨﺪ أﺣﻤﺪ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 26‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪; 163‬‬
‫اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى ﻟﻠﻨﺴﺎﺋﻲ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ 45‬و ‪ ; 130‬اﻟﺒﺪاﻳﺔ واﻟﻨﻬﺎﻳﺔ ﻻﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ; 228‬اﻟﺴﻴﺮة اﻟﻨﺒﻮﻳﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪; 416‬‬
‫ﻛﻨﺰاﻟﻌﻤﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 104‬ﺧﺼﺎﺋﺺ اﻟﻮﺣﻰ اﻟﻤﺒﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 194‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮدة ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 105‬و ‪ 115‬و ‪ ; 121‬وﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت ‪ ،‬ص ‪ ، 434‬اﻟﺠﺰء اﻟﺜﺎﻣﻦ ‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ، 17‬ح ‪ ; 4‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ وﺗﻤﺎم اﻟﻨﻌﻤﺔ ‪ ،‬ص ‪ 236‬و ‪ ; 238‬اﻟﻤﻨﺎﻗﺐ ‪ ،‬ص ‪ ; 154‬اﻟﻌﻤﺪة ‪،‬‬
‫ص ‪ ; 71‬اﻟﻄﺮاﺋﻒ ‪ ،‬ص ‪ 114‬و ‪ 116‬و ‪ ; 122‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ١٥‬ﻣﺴﻨﺪ أﺣﻤﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ 182‬و ‪ ; 189‬ﻓﻰ ﻣﺼﻨﻒ اﺑﻦ أﺑﻰ ﺷﻴﺒﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪) 418‬اﻟﺨﻠﻴﻔﺘﻴﻦ( ; و ﻛﺬا ﻓﻰ ﻛﺘﺎب اﻟﺴﻨّﺔ ﻟﻠﺸﻴﺒﺎﻧﻰ ‪،‬‬
‫ص ‪ ، 336‬رﻗﻢ ‪ ; 754‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪ ; 162‬اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﻐﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 402‬اﻟﺪر اﻟﻤﻨﺜﻮر ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 60‬ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل ‪،‬‬
‫ج ‪ ، 1‬ص ‪ 172‬و ‪ ; 186‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮدة ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 119‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ وﺗﻤﺎم اﻟﻨﻌﻤﺔ ‪ ،‬ص ‪ ; 240‬اﻟﻌﻤﺪة ‪ ،‬ص ‪ ; 69‬ﺳﻌﺪ اﻟﺴﻌﻮد ‪ ،‬ص ‪ ; 228‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ‪.‬‬
‫‪ . ١٦‬ﻓﻀﺎﺋﻞ اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ ‪ ،‬ص ‪ ; 22‬ﻣﺴﻨﺪ أﺣﻤﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ 14‬و ‪ 17‬و ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 371‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪; 148‬‬
‫ﺳﻨﻦ اﻟﺪارﻣﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 432‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪ ، 30‬ج ‪ ، 10‬ص ‪ ; 114‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪ ; 163‬ﻣﺴﻨﺪ اﺑﻦ‬
‫اﻟﺠﻌﺪ ‪ ،‬ص ‪ ; 397‬ﻣﺼﻨﻒ اﺑﻦ أﺑﻰ ﺷﻴﺒﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪ ; 176‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى ﻟﻠﻨﺴﺎﺋﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ; 51‬ﺧﺼﺎﺋﺺ أﻣﻴﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ‬
‫‪11‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫» ﻻ ﺗﻘﺪﻣﻮﻫﻤﺎ ﻓﺘﻬﻠﻜﻮا و ﻻ ﺗﻌﻠﻤﻮﻫﻤﺎ ﻓﺎﻧﻬﻤﺎ اﻋﻠﻢ ﻣﻨﻜﻢ «‪ 19‬و در ﺑﻌﻀﻰ » اﻧﻰ ﺗﺎرك ﻓﻴﻜﻢ اﻣﺮﻳﻦ ﻟﻦ ﺗﻀﻠﻮا‬
‫‪20‬‬
‫ان اﺗﺒﻌﺘﻤﻮﻫﻤﺎ «‪.‬‬

‫اﻟﺴﻼم(‪ ،‬ص ‪ ; 93‬ﻛﺘﺎب اﻟﺴﻨﺔ ﻻﺑﻦ أﺑﻰ ﻋﺎﺻﻢ ‪ ،‬ص ‪ 629‬و ‪ ; 630‬ﻣﺴﻨﺪ أﺑﻰ ﻳﻌﻠﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ 297‬و‪ ; 303‬ﺻﺤﻴﺢ اﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﺔ ‪ ،‬ج ‪، 4‬‬
‫ص ‪ ; 63‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 122‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﺼﻐﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 131‬و ‪ ; 135‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻷوﺳﻂ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ 374‬و ج ‪، 4‬‬
‫ص ‪ ; 33‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ، 66‬و ج ‪ ، 5‬ص ‪ 154‬و ‪ 166‬و ‪ 170‬و ‪ 182‬و‪ ; ...‬اﻟﻄﺒﻘﺎت اﻟﻜﺒﺮى ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 194‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ‬
‫دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 19‬ص ‪ ، 258‬ج ‪ ، 41‬ص ‪ 19‬و ج ‪ ، 54‬ص ‪ ; 92‬و دﻳﮕﺮ ﻣﺼﺎدر ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت ‪ ،‬ص ‪ ، 432‬اﻟﺠﺰء اﻟﺜﺎﻣﻦ ‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ، 17‬ح ‪ 3‬و ح ‪ ، 5‬و ح ‪ ; 6‬دﻋﺎﺋﻢ اﻹﺳﻼم ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 28‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﺼﺪوق ‪ ،‬ص ‪500‬‬
‫اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻟﺮاﺑﻊ واﻟﺴﺘّﻮن ‪ ،‬ح ‪ ; 15‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ وﺗﻤﺎم اﻟﻨﻌﻤﺔ ‪ ،‬ص ‪ 234‬و‪ ; ...‬ﻣﻌﺎﻧﻲ اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬ص ‪ ; 90‬ﻛﻔﺎﻳﺔ اﻷﺛﺮ ‪ ،‬ص ‪ 87‬و ‪ 137‬و‬
‫‪ ; 163‬روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 273‬ﻣﻨﺎﻗﺐ أﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ 112‬و ‪ 116‬و ‪ 135‬و ‪ 140‬و‪ ; ...‬اﻟﻤﺴﺘﺮﺷﺪ ‪ ،‬ص‬
‫‪ ; 559‬ﺷﺮح اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 99‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ 479‬و ‪ 481‬و‪ ; ...‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻ‪‬ﻪ‪.‬‬
‫‪ . ١٧‬اﻟﺒﺪاﻳﺔ واﻟﻨﻬﺎﻳﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ 228‬و ج ‪ ، 7‬ص ‪ ; 386‬اﻟﻄﺒﻘﺎت اﻟﻜﺒﺮى ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 194‬ﻣﺴﻨﺪ أﺑﻰ ﻳﻌﻠﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 297‬و ص‬
‫‪ ; 376‬ﺟﻮاﻫﺮ اﻟﻌﻘﺪﻳﻦ ‪ ،‬ص ‪ 231‬و ‪ 232‬و ‪ ; 233‬ﻣﺴﻨﺪ اﺑﻦ اﻟﺠﻌﺪ ‪ ،‬ص‪ ; 397‬ﺧﺼﺎﺋﺺ أﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 93‬ﻣﺴﻨﺪ أﺣﻤﺪ ‪ ،‬ج ‪، 3‬‬
‫ص ‪ ، 14‬و ص ‪ 17‬و ‪ 26‬و ‪ ; 59‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪ ; 163‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﺼﻐﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 131‬و ‪ ; 135‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص‬
‫‪ ; 65‬ﻧﻈﻢ درر اﻟﺴﻤﻄﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 232‬ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤ‪‬ﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 172‬اﻟﺴﻴﺮة اﻟﻨﺒﻮﻳﺔ ﻻﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 416‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت ‪ ،‬ص ‪ 433‬و ‪ ، 434‬اﻟﺠﺰء اﻟﺜﺎﻣﻦ ‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ; 17‬اﻟﻜﺎﻓﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 415‬اﻟﺨﺼﺎل ‪ ،‬ص ‪ ; 65‬اﻷﻣﺎﻟﻰ ﻟﻠﺼﺪوق ‪ ،‬ص ‪، 616‬‬
‫اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻟﺘﺎﺳﻊ واﻟﺴﺒﻌﻮن ‪ ،‬ح ‪ ; 1‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ وﺗﻤﺎم اﻟﻨﻌﻤﺔ ‪ ،‬ص‪ 64‬و‪ 94‬و‪ 234‬و‪ ; ...‬ﻛﻔﺎﻳﺔ اﻷﺛﺮ ‪ ،‬ص ‪ ; 92‬اﻹﺣﺘﺠﺎج ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 75‬و‬
‫‪ 217‬و ‪ 391‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ 147‬و ‪ ; 252‬اﻟﻌﻤﺪة ‪ ،‬ص ‪ 68‬و ‪ 71‬و ‪ 83‬و‪ ; ...‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﻤﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 172‬اﻟﺘﺒﻴﺎن ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 3‬ﻣﺠﻤﻊ‬
‫اﻟﺒﻴﺎن ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 33‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 356‬و ج ‪ ، 7‬ص ‪ ، 267‬و ج ‪ ، 8‬ص ‪ ; 12‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ‪.‬‬
‫‪ . ١٨‬ﻛﺘﺎب اﻟﺴﻨّﺔ ﻻﺑﻦ أﺑﻰ ﻋﺎﺻﻢ ‪ ،‬ص ‪ ، 337‬رﻗﻢ ‪ 754‬و ص ‪ ، 629‬رﻗﻢ ‪ ، 1549‬و ص ‪ ، 630‬رﻗﻢ ‪ ; 1553‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪،‬‬
‫ج ‪ ، 3‬ص ‪ 109‬و ‪ ; 148‬ﻓﻀﺎﺋﻞ اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ ‪ ،‬ص ‪ ; 15‬ﻣﺴﻨﺪ أﺣﻤﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ; 182‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 170‬و ج ‪ ، 9‬ص ‪ 163‬و‬
‫‪ ; 165‬ﻣﺼﻨﻒ إﺑﻦ إﺑﻲ ﺷﻴﺒﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪ ; 418‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى ﻟﻠﻨﺴﺎﺋﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ 45‬و ‪ ; 130‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻷوﺳﻂ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪; 374‬‬
‫اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ 154‬و ‪ 166‬و‪ ; ...‬اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﻐﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 402‬اﻟﺪر‪ ‬اﻟﻤﻨﺜﻮر ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 60‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪،‬‬
‫ج ‪ ، 42‬ص ‪ ، 220‬و ج ‪ ، 54‬ص ‪ ; 92‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 94‬اﻟﻤﻨﺎﻗﺐ ‪ ،‬ص ‪ ; 154‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﻤ‪‬ﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 447‬ﻓﻰ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺳﻮرة اﻟﻔﺘﺢ ; ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻓﺮات اﻟﻜﻮﻓﻲ ‪ ،‬ص ‪; 17‬‬
‫و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ‪.‬‬
‫‪ . ١٩‬ﻋﺒﺎرت ﻣﺬﻛﻮر و ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ آن ‪ :‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد ﺑﻪ ‪ :‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ، 66‬و ج ‪ ، 5‬ص ‪ ; 167‬ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 186‬و‬
‫‪ ; 188‬اﻟﺪر اﻟﻤﻨﺜﻮر ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 60‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮدة ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 74‬و ‪ 109‬و ‪ 112‬و ‪ 116‬و ‪ 121‬و ‪ ، 133‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 438‬ﻣﺠﻤﻊ‬
‫اﻟﺰواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪ ; 164‬اﻟﺼﻮاﻋﻖ اﻟﻤﺤﺮﻗﺔ ‪ ،‬ص ‪ 150‬و ‪ ; 328‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻌﻴﺎﺷﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 4‬و ‪ ; 250‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﻤﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 4‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻓﺮات اﻟﻜﻮﻓﻰ ‪ ،‬ص ‪ ; 110‬اﻻﻣﺎﻣﺔ واﻟﺘﺒﺼﺮة ‪ ،‬ص ‪; 44‬‬
‫اﻟﻜﺎﻓﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 209‬و ‪ 287‬و ‪ ; 294‬اﻷﻣﺎﻟﻰ ﻟﻠﺼﺪوق ‪ ،‬ص ‪ ، 616‬اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻟﺘﺎﺳﻊ واﻟﺴﺒﻌﻮن ‪ ،‬ح ‪ ; 1‬ﻛﻔﺎﻳﺔ اﻷﺛﺮ ‪ ،‬ص‪ ; 163‬ﻣﻨﺎﻗﺐ‬
‫أﻣﻴﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 376‬اﻟﻤﺴﺘﺮﺷﺪ ‪ ،‬ص ‪ 401‬و ‪ ; 467‬اﻻرﺷﺎد ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 180‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ‪.‬‬
‫‪ . ٢٠‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 110‬ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺤﺎدﻳﺚ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ، 430‬رﻗﻢ ‪ ; 9591‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪; 161‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص ‪ ; 216‬ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤ‪‬ﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 187‬وﻗﺮﻳﺐ ﻣﻨﻪ ﻓﻲ ﻣﺴﻨﺪ أﺣﻤﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 59‬ﺳﻨﻦ اﻟﺘﺮﻣﺬي ‪،‬‬
‫ج ‪ ، 5‬ص ‪ 328‬و ‪ ; 329‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى ﻟﻠﻨﺴﺎﺋﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 114‬ﻣﻨﺘﺨﺐ ﻣﺴﻨﺪ ﻋﺒﺪ ﺑﻦ ﺣﻤﻴﺪ ‪ ،‬ص ‪ ; 108‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﺼﻐﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪، 1‬‬
‫ص ‪ ; 135‬و ﻣﺼﺎدر أﺧﺮى ﻟﻠﻌﺎﻣ‪‬ﺔ‪.‬‬
‫‪12‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻴﺎن ﺗﻤﺎم ﻧﻜﺎﺗﻰ ﻛﻪ در ﻛﻼم رﺳﻮل ﺧﺪاﺳﺖ ﻣﻴ‪‬ﺴﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬وﻟﻰ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ اﺷﺎره ﻣﻰ ﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ 1‬ـ ﺟﻤﻠﻪ » اﻧﻰ ﻗﺪ ﺗﺮﻛﺖ « ﻣﺒﻴ‪‬ﻦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺘﺎب ﺧﺪا و ﻋﺘﺮت‪ ،‬ﺗﺮﻛﻪ و ﻣﻴﺮاﺛﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ از آن ﺣﻀﺮت ﺑﺮاى‬
‫اﻣ‪‬ﺖ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ; زﻳﺮا ﻧﺴﺒﺖ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻪ اﻣ‪‬ﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﭘﺪر اﺳﺖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ‪ .‬ﭼﻮن اﻧﺴﺎن ﺟﺴﻢ و ﺟﺎﻧﻰ دارد ﻛﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ روح ﺑﻪ ﺗﻦ ﺑﺮاى او ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻌﻨﻰ ﺑﻪ ﻟﻔﻆ و ﻣﻐﺰ ﺑﻪ ﭘﻮﺳﺖ اﺳﺖ ; ﻗﻮا و اﻋﻀﺎى ﺟﺴﻤﺎﻧﻰ از ﻃﺮﻳﻖ ﭘﺪر‬
‫ﺟﺴﻤﺎﻧﻰ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن اﻓﺎﺿﻪ ﺷﺪه‪ ،‬و ﻗﻮا و اﻋﻀﺎى روﺣﺎﻧﻰ ـ از ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺣﻘّﻪ و اﺧﻼق ﻓﺎﺿﻠﻪ و اﻋﻤﺎل ﺻﺎﻟﺤﻪ ـ از ﻃﺮﻳﻖ‬
‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻛﻪ ﭘﺪر روﺣﺎﻧﻰ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫واﺳﻄﻪ اﻓﺎﺿﻪ ﺳﻴﺮت‪ ‬روﺣﺎﻧﻰ و ﺻﻮرت‪ ‬ﻋﻘﻼﻧﻰ‪ ،‬ﺑﺎ واﺳﻄﻪ اﻓﺎﺿﻪ ﺻﻮرت ﻣﺎد‪‬ى و ﻫﻴﺌﺖ ﺟﺴﻤﺎﻧﻰ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ; ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﻐﺰ ﺑﺎ ﭘﻮﺳﺖ و ﻣﻌﻨﻰ ﺑﺎ ﻟﻔﻆ و ﻣﺮوارﻳﺪ ﺑﺎ ﺻﺪف ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ‪.‬‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺪرى ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ ‪ » :‬ﻛﺎﻧﻰ ﻗﺪ دﻋﻴﺖ ﻓﺎﺟﺒﺖ « از رﺣﻠﺖ ﺧﻮد ﺧﺒﺮ ﻣﻰ دﻫﺪ‪ ،‬و ﻣﻴﺮاث و ﺗﺮﻛﻪ ﺧﻮد را ﺑﺮاى‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد ﻣﻌﻴ‪‬ﻦ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎز ﻣﺎﻧﺪه و ﺣﺎﺻﻞ وﺟﻮد ﻣﻦ ﺑﺮاى اﻣ‪‬ﺖ دو ﭼﻴﺰ اﺳﺖ ‪ » :‬ﻛﺘﺎب اﷲ و ﻋﺘﺮﺗﻰ «‪.‬‬
‫ﻛﺘﺎب راﺑﻄﻪ ﺧﺪا ﺑﺎ اﻣ‪‬ﺖ‪ ،‬و ﻋﺘﺮت راﺑﻄﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺎ اﻣ‪‬ﺖ اﺳﺖ ; ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻛﺘﺎب ‪ ،‬ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺧﺪاﺳﺖ ; و‬
‫ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻋﺘﺮت ‪ ،‬ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺳﺖ ; و ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮِ ﺧﺪا ‪ ،‬ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺧﺪاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺎﺻﻴ‪‬ﺖ اﺿﺎﻓﻪ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻀﺎف از ﻣﻀﺎف اﻟﻴﻪ ﻛﺴﺐ ﺣﻴﺜﻴ‪‬ﺖ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﺿﺎﻓﻪ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬و ﻋﺘﺮت‬
‫ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺧﺎﺗﻢ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ او‪‬ل ﻋﺎﻟَﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺰﻟﺖ و ﻣﻘﺎم ﻛﺘﺎب و ﻋﺘﺮت را روﺷﻦ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻰ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﻫﻤﻴ‪‬ﺖ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬آن ﺣﻀﺮت اﻳﻦ دو را ﺑﻪ » ﺛﻘﻠﻴﻦ « وﺻﻒ ﻣﻰ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻰ از ارزﺷﻤﻨﺪى و ﮔﺮاﻧﺴﻨﮕﻰ اﻳﻦ دو ﺑﺎز ﻣﺎﻧﺪه‬
‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻔﺎﺳﺖ و ﺳﻨﮕﻴﻨﻰ وزن ﻣﻌﻨﻮى ﻗﺮآن ﻓﻮق ادراك ﻋﻘﻮل اﺳﺖ زﻳﺮا ﻗﺮآن ﺗﺠﻠّﻰ ﺧﺎﻟﻖ ﺑﺮاى ﺧﻠﻖ اﺳﺖ ; ﺑﺮاى درك‬
‫ﻋﻈﻤﺖ ﻗﺮآن ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭼﻨﺪ آﻳﻪ ﻛﺎﻓﻰ اﺳﺖ‪ ) :‬ﻳﺲ * و‪ ‬اﻟْﻘُﺮْء‪‬انِ اﻟْﺤ‪‬ﻜ‪‬ﻴﻢِ (‪ ) ،21‬ق و‪ ‬اﻟْﻘُﺮْء‪‬انِ اﻟْﻤ‪‬ﺠِﻴﺪ‪ ) ،22( ‬إِﻧﱠﻪ‪‬‬
‫ﻟَﻘُﺮْء‪‬انٌ ﻛَﺮِﻳﻢ‪ * ‬ﻓ‪‬ﻰ ﻛ‪‬ﺘَـﺐ ﻣ‪‬ﻜْﻨُﻮن * ﻻﱠ ﻳ‪‬ﻤ‪‬ﺴ‪‬ﻪ‪ ‬إِﻻﱠ اﻟْﻤ‪‬ﻄَﻬ‪‬ﺮُونَ (‪ ) ،23‬ﻟَﻮ‪ ‬أَﻧﺰَﻟْﻨَﺎ ﻫ‪‬ـﺬاَ اﻟْﻘُﺮْء‪‬انَ ﻋ‪‬ﻠَﻰ ﺟ‪‬ﺒ‪‬ﻞ ﻟﱠﺮَأَﻳ‪‬ﺘَﻪ‪‬‬
‫‪24‬‬
‫ﻻﻣ‪‬ﺜَـﻞُ ﻧَﻀْﺮِﺑ‪‬ﻬ‪‬ﺎ ﻟ‪‬ﻠﻨﱠﺎسِ ﻟَﻌ‪‬ﻠﱠﻬ‪‬ﻢ‪ ‬ﻳ‪‬ﺘَﻔَﻜﱠﺮُونَ (‪.‬‬
‫ﺧَـﺸ‪‬ﻌ‪‬ﺎ ﻣ‪‬ﺘَﺼ‪‬ﺪ‪‬ﻋ‪‬ﺎ ﻣ‪‬ﻦْ ﺧَﺸْﻴ‪‬ﺔِ اﻟﻠﱠﻪ‪ ‬و‪ ‬ﺗ‪‬ﻠْﻚ‪ ‬ا َْ‬
‫وﺻﻒ ﻋﺘﺮت ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﻔﺘﻰ ﻛﻪ وﺻﻒ ﻗﺮآن اﺳﺖ ﻣﺒﻴ‪‬ﻦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺘﺮت در ﻛﻼم رﺳﻮل ﺧﺪا )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬
‫وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﻋ‪‬ﺪل ﻗﺮآن و ﺷﺮﻳﻚ وﺣﻰ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ وﺗﻤﺎم اﻟﻨﻌﻤﺔ ‪ ،‬ص ‪ 235‬و ‪ 237‬و‪ ; ...‬ﻛﻔﺎﻳﺔ اﻷﺛﺮ ‪ ،‬ص ‪ ; 265‬ﺗﺤﻒ اﻟﻌﻘﻮل ‪ ،‬ص ‪ ; 458‬ﻣﻨﺎﻗﺐ أﻣﻴﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪،‬‬
‫ج ‪ ، 2‬ص ‪ 105‬و ص ‪ 141‬و ‪ ; 177‬ﺷﺮح اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 105‬و ﻣﺼﺎدر أﺧﺮى ﻟﻠﺨﺎﺻ‪‬ﺔ‪.‬‬
‫‪ . ٢١‬ﺳﻮره ﻳﺲ‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 2 ،1‬ﻳﺲ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﺣﻜﻴﻢ(‬
‫‪ . ٢٢‬ﺳﻮره ق‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 1‬ق‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ(‬
‫‪ . ٢٣‬ﺳﻮره واﻗﻌﻪ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ 77‬و ‪ 78‬و ‪) 79‬ﻫﻤﺎﻧﺎ آن اﺳﺖ ﻗﺮآﻧﻰ ﻛﺮﻳﻢ‪ ،‬در ﻛﺘﺎﺑﻰ ﭘﻮﺷﻴﺪه ; ﻣﺲ‪ ‬ﻧﻜﻨﻨﺪ آن را ﺑﻪ ﺟﺰ ﭘﺎك ﺷﺪﮔﺎن(‬
‫‪ . ٢٤‬ﺳﻮره ﺣﺸﺮ‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 21‬اﮔﺮ ﻧﺎزل ﻣﻰ ﻛﺮدﻳﻢ اﻳﻦ ﻗﺮآن را ﺑﺮ ﻛﻮﻫﻰ ﻫﺮ آﻳﻨﻪ ﻣﻰ دﻳﺪى آن را ﺧﺎﺷﻊ و از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪه از ﺗﺮس ﺧﺪا ‪ ،‬و اﻳﻦ‬
‫ﻣﺜﻠﻬﺎ را ﻣﻰ زﻧﻴﻢ ﺑﺮاى ﻣﺮدم ﺷﺎﻳﺪ ﺗﻔﻜّﺮ ﻛﻨﻨﺪ(‬
‫‪13‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﻫﻤﺴﻨﮓ ﺑﻮدن ﻋﺘﺮت ﺑﺎ ﻗﺮآن در ﺑﻴﺎن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺧﺎﺗﻢ ـ ﻛﻪ ﻣﻴﺰان ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ ـ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ آن‬
‫ﻋﺘﺮت در ) ﺗ‪‬ﺒ‪‬ﻴ‪‬ـﻨًﺎ ﻟﱢﻜُﻞﱢ ﺷَﻰ‪‬ء (‪ 25‬ﺷﺮﻳﻚ ﻋﻠﻢ‪ ،‬و در ) ﻻَ ﻳ‪‬ﺄْﺗ‪‬ﻴﻪ‪ ‬اﻟْﺒ‪‬ـﻄ‪‬ﻞُ ﻣ‪‬ﻦ ﺑ‪‬ﻴ‪‬ﻦِ ﻳ‪‬ﺪ‪‬ﻳ‪‬ﻪ‪ ‬و‪ ‬ﻻَ ﻣ‪‬ﻦْ ﺧَﻠْﻔ‪‬ﻪ (‪ 26‬ﺷﺮﻳﻚ‬
‫ﻋﺼﻤﺖ ﻗﺮآن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ ﺟﻤﻠﻪ » ﻓﺎﻧﻬﻤﺎ ﻟﻦ ﻳﺘﻔﺮﻗﺎ « دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺗﻼزم و ﻋﺪم ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻗﺮآن و ﻋﺘﺮت دارد‪ ،‬آن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از‬
‫دﻳﮕﺮى ﺟﺪاﻳﻰ ﭘﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻗﺮآن ﻛﺘﺎﺑﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاى ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﺑﺎ ﻇﺮﻓﻴﺘﻬﺎ و ﻗﺎﺑﻠﻴ‪‬ﺘﻬﺎى ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﺎزل ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬وﻋﺒﺎرات آن ﺑﺮاى ﻋﻮام ‪ ،‬و اﺷﺎرات آن ﺑﺮاى ﻋﻠﻤﺎ ‪ ،‬و ﻟﻄﺎﻳﻒ آن ﺑﺮاى اوﻟﻴﺎ ‪ ،‬و ﺣﻘﺎﻳﻖ آن ﺑﺮاى اﻧﺒﻴﺎ اﺳﺖ ; و‬
‫ﭘﺴﺖ ﺗﺮﻳﻦ اﻓﺮاد ﻧﻮع ﺑﺸﺮ ﻛﻪ ﻫﻤ‪‬ﺖ آﻧﻬﺎ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺣﻮاﻳﺞ ﻣﺎد‪‬ى اﺳﺖ ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ اﻓﺮاد ﻛﻪ اﺿﻄﺮاب روﺣﻰ آﻧﺎن ﺟﺰ ﺑﺎ‬
‫اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﻪ ذﻛﺮ اﷲ رﻓﻊ ﻧﻤﻰ ﺷﻮد‪ ،‬و ﮔﻤﺸﺪه آﻧﺎن اﺳﻤﺎء ﺣﺴﻨﻰ و اﻣﺜﺎل ﻋﻠﻴﺎ و ﺗﺤﻤ‪‬ﻞ اﺳﻢ اﻋﻈﻢ اﺳﺖ ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ از‬
‫ﻫﺪاﻳﺖ آن ﺑﻬﺮه ﻣﻨﺪ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﻓﺘﺎﺑﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮﻣﺎ ﺧﻮرده ﺑﻪ ﺣﺮارت آن ﺧﻮد را ﮔﺮم ﻣﻰ ﻛﻨﺪ‪ ،‬زارع ﭘﺮورش زراﻋﺘﺶ را از آن‬
‫ﻣﻰ ﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻃﺒﻴﻌﻰ ﺗﺠﺰﻳﻪ اﺷﻌ‪‬ﻪ آن و آﺛﺎر آﻧﻬﺎ را در ﭘﺮورش ﻣﻌﺎدن و ﻧﺒﺎﺗﺎت ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻋﺎﻟ‪‬ﻢِ اﻟﻬﻰ‬
‫ﺑﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺧﻮرﺷﻴﺪ در زﻣﻴﻦ و ﻣﻮاﻟﻴﺪ آن ﻧﻈﺮ ﻛﺮده و در ﺳﻨﻦ و ﻗﻮاﻧﻴﻨﻰ ﻛﻪ در ﻃﻠﻮع و ﻏﺮوب و ﻗُﺮب و ﺑ‪‬ﻌﺪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از‬
‫زﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده ﺷﺪه‪ ،‬ﮔﻤﺸﺪه ﺧﻮد را ﻛﻪ ﺧﺎﻟﻖ و ﻣﺪﺑ‪‬ﺮ آﻓﺘﺎب اﺳﺖ ﻣﻰ ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺘﺎﺑﻰ ﻛﻪ ﺑﺮاى ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ‪ ،‬و ﭘﺎﺳﺨﮕﻮى ﺗﻤﺎم ﻧﻴﺎزﻫﺎى اﻧﺴﺎﻧﻴ‪‬ﺖ در دﻧﻴﺎ و ﺑﺮزخ و آﺧﺮت اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻠّﻤﻰ‬
‫ﻻزم دارد ﻛﻪ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻃﺐ‪ ‬ﺑﺪون ﻃﺒﻴﺐ ‪ ،‬و ﻋﻠﻢ ﺑﺪون ﻣﻌﻠّﻢ ‪ ،‬و ﻗﺎﻧﻮن ـ آن ﻫﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺪا ﺑﺮاى ﺗﻨﻈﻴﻢ‬
‫ﻣﻌﺎش و ﻣﻌﺎد ـ ﺑﺪون ﻣﻔﺴ‪‬ﺮى ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ آن ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎ ) اَﻟْﻴ‪‬ﻮ‪‬م‪ ‬أَﻛْﻤ‪‬ﻠْﺖ‪ ‬ﻟَﻜُﻢ‪ ‬د‪‬ﻳﻨَﻜُﻢ‪ 27( ‬ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﻧﻘﺾ‬
‫ﻏﺮض از ﻧﺰول اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻻزم آﻣﺪه و ﺑﺎ ) و‪ ‬ﻧَﺰﱠﻟْﻨَﺎ ﻋ‪‬ﻠَﻴ‪‬ﻚ‪ ‬اﻟْﻜ‪‬ﺘَـﺐ‪ ‬ﺗ‪‬ﺒ‪‬ﻴ‪‬ـﻨًﺎ ﻟﱢﻜُﻞﱢ ﺷَﻰ‪‬ء (‪ 28‬ﺟﻤﻊ ﻧﻤﻰ ﺷﻮد‪ ،‬و ﺗﺸﺮﻳﻊ‬
‫دﻳﻦِ ﻧﺎﻗﺺ از ﺣﻜﻴﻢ و ﻛﺎﻣﻞِ ﻋﻠﻰ اﻻﻃﻼق ﻗﺒﻴﺢ ‪ ،‬و ﻧﻘﺾ ﻏﺮض ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪ » :‬ﻟﻦ ﻳﺘﻔﺮﻗﺎ «‪.‬‬
‫‪ 3‬ـ در رواﻳﺖ دﻳﮕﺮى ﻓﺮﻣﻮد‪ » :‬ﻳﺎ أﻳﻬﺎ اﻟﻨﺎس إﻧﻰ ﺗﺎرك ﻓﻴﻜﻢ أﻣﺮﻳﻦ ﻟﻦ ﺗﻀﻠﻮا إن اﺗﺒﻌﺘﻤﻮﻫﻤﺎ « ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎن‬
‫ﻛﻪ در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻗﺒﻞ اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺪاﻳﺖ اﻧﺴﺎن از ﺟﻬﺖ ﺧﺼﻮﺻﻴ‪‬ﺖ ﺧﻠﻘﺖ او ـ ﻛﻪ ﻋﺼﺎره ﻣﻮﺟﻮدات ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪ ،‬و‬
‫ﻣﻮﺟﻮدى اﺳﺖ دﻧﻴﻮى ‪ ،‬ﺑﺮزﺧﻰ ‪ ،‬اﺧﺮوى ‪ ،‬ﻣﻠﻜﻰ ‪ ،‬ﻣﻠﻜﻮﺗﻰ‪ ،‬و واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺧﻠﻖ و اﻣﺮ‪ ،‬و ﻣﺨﻠﻮﻗﻰ اﺳﺖ ﺑﺮاى ﺑﻘﺎ ﻧﻪ‬
‫ﻓﻨﺎ ـ ﻣﻮﺟﺐ ﺳﻌﺎدت اﺑﺪى و ﺿﻼﻟﺘﺶ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﻘﺎوت اﺑﺪى اﺳﺖ‪ ،‬و ﭼﻨﻴﻦ ﻫﺪاﻳﺘﻰ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﺟﺰ ﺑﻪ ﺗﻌﻠﻴﻢ و‬
‫ﺗﺮﺑﻴﺖ وﺣﻰ اﻟﻬﻰ ﻛﻪ ﻧﻮر ﻣﻘّﺪس از ﻇﻠﻤﺎت اﺳﺖ ‪ ) :‬ﻗَﺪ‪ ‬ﺟ‪Ĥ‬ء‪‬ﻛُﻢ ﻣ‪‬ﻦَ اﻟﻠﱠﻪ‪ ‬ﻧُﻮر‪ ‬و‪ ‬ﻛ‪‬ﺘَـﺐ‪ ‬ﻣ‪‬ﺒِﻴﻦٌ (‪ 29‬و ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻨﺎﺳﺐ و‬
‫ﺳﻨﺨﻴ‪‬ﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻠّﻢ آن ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻌﺼﻮم از ﺧﻄﺎ و ﻫﻮى ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﺑﺸﺮ ﺑﺎ ﺗﻤﺴ‪‬ﻚ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻫﺪاﻳﺖ و ﻫﺎدىِ ﻣﻌﺼﻮم‪ ،‬از‬
‫ﺿﻼﻟﺘﻬﺎى ﻓﻜﺮى و اﺧﻼﻗﻰ و ﻋﻤﻠﻰ ﺑﻴﻤﻪ ﻣﻰ ﺷﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد ‪ » :‬ﻟﻦ ﺗﻀﻠﻮا إن اﺗﺒﻌﺘﻤﻮﻫﻤﺎ «‪.‬‬

‫‪ . ٢٥‬ﺳﻮره ﻧﺤﻞ‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 89‬ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻨﺪه اى ﺑﺮاى ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ(‬

‫‪ . ٢٦‬ﺳﻮره ﻓﺼ‪‬ﻠﺖ‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 42‬ﺑﺎﻃﻞ ﺳﻮى او ﻧﻴﺎﻳﺪ ‪ ،‬ﻧﻪ از ﭘﻴﺶ روﻳﺶ و ﻧﻪ از ﭘﺸﺖ ﺳﺮش(‬
‫‪ . ٢٧‬ﺳﻮره ﻣﺎﺋﺪه‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 3‬اﻣﺮوز ﺑﺮاى ﺷﻤﺎ دﻳﻦ ﺷﻤﺎ را ﻛﺎﻣﻞ ﻛﺮدم ( ‪.‬‬
‫‪ . ٢٨‬ﺳﻮره ﻧﺤﻞ‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 89‬و ﻧﺎزل ﻛﺮدﻳﻢ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻛﺘﺎب را ‪ ،‬ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻨﺪه اى ﺑﺮاى ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ(‬
‫‪ . ٢٩‬ﺳﻮره ﻣﺎﺋﺪه‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 15‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺷﻤﺎ را از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻮرى و ﻛﺘﺎﺑﻰ ﻣﺒﻴﻦ آﻣﺪ(‬
‫‪14‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫‪ 4‬ـ در ﺟﻤﻠﻪ » و ﻻ ﺗﻌﻠﻤﻮﻫﻤﺎ ﻓﺎﻧﻬﻤﺎ أﻋﻠﻢ ﻣﻨﻜﻢ « اﻛﺘﻔﺎ ﻣﻰ ﺷﻮد ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻳﻜﻰ از ﻣﺘﻌﺼ‪‬ﺐ ﺗﺮﻳﻦ ﻋﻠﻤﺎى ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﺪ‪ » :‬و ﺗﻤﻴﺰوا ﺑﺬﻟﻚ ﻋﻦ ﺑﻘﻴﺔ اﻟﻌﻠﻤﺎء‪ ،‬ﻻن اﷲ أذﻫﺐ ﻋﻨﻬﻢ اﻟﺮﺟﺲ و ﻃﻬﺮﻫﻢ ﺗﻄﻬﻴﺮاً« ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻰ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺛﻢ اﺣﻖ ﻣﻦ ﻳﺘﻤﺴ‪‬ﻚ ﺑﻪ ﻣﻨﻬﻢ اﻣﺎﻣﻬﻢ و ﻋﺎﻟﻤﻬﻢ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ ﻛﺮّم اﻟﻠّﻪ وﺟﻬﻪ ﻟﻤﺎ ﻗﺪ‪‬ﻣﻨﺎه ﻣﻦ ﻣﺰﻳﺪ‬
‫ﻋﻠﻤﻪ و دﻗﺎﺋﻖ ﻣﺴﺘﻨﺒﻄﺎﺗﻪ و ﻣﻦ ﺛﻢ‪ ‬ﻗﺎل اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻋﻠﻰ‪ ‬ﻋﺘﺮة رﺳﻮل اﷲ اى اﻟّﺬﻳﻦ ﺣﺚّ ﻋﻠﻰ اﻟﺘّﻤﺴ‪‬ﻚ ﺑﻬﻢ‪ ،‬ﻓﺨﺼ‪‬ﻪ ﻟﻤﺎ ﻗﻠﻨﺎ‪ ،‬و‬
‫ﻛﺬﻟﻚ ﺧﺼ‪‬ﻪ ﺑﻤﺎ ﻣﺮﱠ ﻳﻮم ﻏـﺪﻳﺮ ﺧﻢ‪.30« ‬‬

‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺼﺪﻳﻖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻣﺘﻴﺎز ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( از ﺑﻘﻴ‪‬ﻪ ﻋﻠﻤﺎ از ﺟﻬﺖ آﻳﻪ ﺗﻄﻬﻴﺮ‬
‫اﺳﺖ ـ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ اﻳﻦ آﻳﻪ از ﻣﻄﻠﻖ رﺟﺲ ﭘﺎك ﺷﺪه اﺳﺖ ـ و ﺑﺎ اﻗﺮار ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ(‬
‫ﻋﻠﻰ‪)‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( را اﻋﻠﻢ ﺗﻤﺎم اﻣ‪‬ﺖ ﺷﻤﺮده‪ ،‬و ﺧﺪا ﻫﻢ ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ ) :‬ﻗُﻞْ ﻫ‪‬ﻞْ ﻳ‪‬ﺴ‪‬ﺘَﻮِى اﻟﱠﺬ‪‬ﻳﻦَ ﻳ‪‬ﻌ‪‬ﻠَﻤ‪‬ﻮنَ و‪ ‬اﻟﱠﺬ‪‬ﻳﻦَ ﻻَ‬
‫ﻻﻟْﺒ‪‬ـﺐِ (‪ 31‬و ) أَﻓَﻤ‪‬ﻦ ﻳ‪‬ﻬ‪‬ﺪ‪‬ى إِﻟَﻰ اﻟْﺤ‪‬ﻖﱢ أَﺣ‪‬ﻖﱡ أَنْ ﻳ‪‬ﺘﱠﺒ‪‬ﻊ‪ ‬أَﻣ‪‬ﻦ ﻻﱠ ﻳ‪‬ﻬِﺪ‪‬ى إِﻻﱠ أَنْ ﻳ‪‬ﻬ‪‬ﺪ‪‬ى ﻓَﻤ‪‬ﺎ‬
‫ﻳ‪‬ﻌ‪‬ﻠَﻤ‪‬ﻮنَ إِﻧﱠﻤ‪‬ﺎ ﻳ‪‬ﺘَﺬَﻛﱠﺮُ أُو‪‬ﻟُﻮاْ ا َْ‬
‫ﻟَﻜُﻢ‪ ‬ﻛَﻴ‪‬ﻒ‪ ‬ﺗَﺤ‪‬ﻜُﻤ‪‬ﻮنَ (‪ 32‬و ﺑﺎ اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ ﺻﺤ‪‬ﺖ ‪ » :‬إﻧﻰ ﺗﺎرك ﻓﻴﻜﻢ أﻣﺮﻳﻦ ﻟﻦ ﺗﻀﻠﻮا إن اﺗﺒﻌﺘﻤﻮﻫﻤﺎ و ﻫﻤﺎ ﻛﺘﺎب‬
‫اﷲ و اﻫﻞ ﺑﻴﺘﻰ ﻋﺘﺮﺗﻰ « ﻫﻤﻪ اﻣ‪‬ﺖ ﺑﺮاى ﻧﺠﺎت از ﺿﻼﻟﺖ ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﻴﺮوى از ﻋﻠﻰ‪) ‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(ﻣﺄﻣﻮر ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‬
‫ﺣﺠ‪‬ﺖ ﺑﺮ ﻣﺘﺒﻮﻋﻴ‪‬ﺖ ﻋﻠﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( و ﺗﺎﺑﻌﻴ‪‬ﺖ ﻋﻤﻮم اﻣ‪‬ﺖ ـ ﺑﺪون اﺳﺘﺜﻨﺎ ـ ﺗﻤﺎم اﺳﺖ ‪ ) :‬ﻗُﻞْ ﻓَﻠ‪‬ﻠﱠﻪ‪ ‬اﻟْﺤ‪‬ﺠ‪‬ﺔُ‬
‫اﻟْﺒ‪‬ـﻠ‪‬ﻐَﺔُ (‪. 33‬‬
‫‪ 5‬ـ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ دﺳﺖ ﻋﻠﻰ‪) ‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(و ﻣﻌﺮّﻓﻰ او ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﺑﻴﺎن‬
‫ﻛﺒﺮى‪ ،‬ﻣﺼﺪاق را ﻫﻢ ﻣﻌﻴ‪‬ﻦ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﺟﺎى ﺷﺒﻬﻪ ﺑﺮاى اﺣﺪى ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻴﺎن ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﺛﻘﻠﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻗﺮآن‬
‫ﺟﺪا ﺷﺪﻧﻰ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﻋﺼﻤﺖ او ﺿﺎﻣﻦ ﻫﺪاﻳﺖ اﻣ‪‬ﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻣﻮﻻى ﺟﻤﻴﻊ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬
‫ﻣﻮﻟﻮﻳﺖ ﺑﺮاى ﻋﻠﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻧﻴﺰ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ‪ ) :‬إِﻧﱠﻤ‪‬ﺎ و‪‬ﻟ‪‬ﻴ‪‬ﻜُﻢ‪ ‬اﻟﻠﱠﻪ‪ ‬و‪ ‬ر‪‬ﺳ‪‬ﻮﻟُﻪ‪ ‬و‪ ‬اﻟﱠﺬ‪‬ﻳﻦَ ء‪‬اﻣ‪‬ﻨُﻮاْ اﻟﱠﺬ‪‬ﻳﻦَ ﻳ‪‬ﻘﻴِﻤ‪‬ﻮنَ اﻟﺼ‪‬ﻠَﻮة‬
‫‪34‬‬
‫و‪ ‬ﻳ‪‬ﺆْﺗُﻮنَ اﻟﺰﱠﻛﻮةَ و‪ ‬ﻫ‪‬ﻢ‪ ‬ر‪‬ﻛ‪‬ﻌ‪‬ﻮنَ (‪.‬‬

‫‪ . ٣٠‬اﻟﺼﻮاﻋﻖ اﻟﻤﺤﺮﻗﻪ‪ ،‬ص ‪) 151‬و ﻣﺘﻤﻴ‪‬ﺰ ﺷﺪﻧﺪ داﻧﺎﻳﺎن ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺧﺪا و ﺳﻨّﺖ رﺳﻮل از ﻋﺘﺮت آن ﺣﻀﺮت از ﺑﻘﻴ‪‬ﻪ ﻋﻠﻤﺎ ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠّﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﺪا‬
‫از آﻧﺎن رﺟﺲ را ﺑﺮده‪ ،‬و آﻧﺎن را ﭘﺎﻛﻴﺰه ﻛﺮده ﺑﻪ ﺗﻄﻬﻴﺮى ﺧﺎﺻ‪‬ﻰ ( ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺳﺰاوارﺗﺮﻳﻦ ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ او ﺗﻤﺴ‪‬ﻚ ﺑﺸﻮد از آن‬
‫ﻋﺘﺮت ‪ ،‬اﻣﺎم آﻧﺎن و ﻋﺎﻟﻢ آﻧﺎن ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻬﺖ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﻗﺒﻼ از زﻳﺎدى ﻋﻠﻢ او و اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﺎت دﻗﻴﻖ او ﮔﻔﺘﻴﻢ ; و از اﻳﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﻠﻰ ﻋﺘﺮت رﺳﻮل ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻰ آن ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﺮ ﺗﻤﺴ‪‬ﻚ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺮده اﺳﺖ ; ﭘﺲ اﺧﺘﺼﺎص داده‬
‫ﻋﻠﻰ را ﺑﻪ ﺟﻬﺖ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺧﺘﺼﺎص داده او را ﺑﻪ آﻧﭽﻪ در روز ﻏﺪﻳﺮﺧﻢ ﮔﺬﺷﺖ‪(.‬‬
‫‪ . ٣١‬ﺳﻮره زﻣﺮ‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 9‬ﺑﮕﻮ آﻳﺎ ﻳﻜﺴﺎﻧﻨﺪ آﻧﺎن ﻛﻪ ﻣﻰ داﻧﻨﺪ و آﻧﺎن ﻛﻪ ﻧﻤﻰ داﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻓﻘﻂ ﺧﺮدﻣﻨﺪان ﻣﺘﺬﻛّﺮ ﻣﻰ ﺷﻮﻧﺪ(‬
‫‪ . ٣٢‬ﺳﻮره ﻳﻮﻧﺲ‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 35‬آﻳﺎ ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻮى ﺣﻖ ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوى ﺷﻮد‪ ،‬ﻳﺎ ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﻫﺪاﻳﺖ ﻧﻤﻰ ﺷﻮد ﻣﮕﺮ اﻳﻦ‬
‫ﻛﻪ ﻫﺪاﻳﺖ ﺑﺸﻮد ; ﭘﺲ ﭼﻴﺴﺖ ﺷﻤﺎ را ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺣﻜﻢ ﻣﻰ ﻛﻨﻴﺪ(‬
‫‪ . ٣٣‬ﺳﻮره اﻧﻌﺎم‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 149‬ﺑﮕﻮ ﭘﺲ ﺣﺠﺖ رﺳﺎ ﺑﺮاى ﺧﺪاﺳﺖ(‬
‫‪ . ٣٤‬ﺳﻮره ﻣﺎﺋﺪه‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 55‬اﻳﻦ اﺳﺖ و ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ وﻟﻰ ﺷﻤﺎ ﺧﺪاﺳﺖ و رﺳﻮل او و آﻧﺎن ﻛﻪ اﻳﻤﺎن آوردﻧﺪ ‪ ،‬آﻧﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺎى ﻣﻰ دارﻧﺪ‬
‫ﻧﻤﺎز را و ﻣﻰ دﻫﻨﺪ زﻛﺎت را ‪ ،‬و ﺣﺎل آن ﻛﻪ در رﻛﻮع ﻣﻰ ﺑﺎﺷﻨﺪ(‬
‫‪15‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺣﻜﻤﻴ‪‬ﺖ ﻋﻘﻞ و ﻛﺘﺎب و ﺳﻨّﺖ در ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺧﻼﻓﺖ و اﻣﺎﻣﺖ ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ‪ ،‬اﻣﺎﻣﺖ ﺧﺎﺻ‪‬ﻪ را ﻫﻢ روﺷﻦ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و‬
‫اوﺻﺎﻓﻰ ﻛﻪ در اﻣﺎم ﻻزم اﺳﺖ ﻣﺼﺪاﻗﻰ ﺟﺰ اﺋﻤ‪‬ﻪ ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ )ﻋﻠﻴﻬﻢ اﻟﺴﻼم( ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻰ ﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻰ ﺑﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ اﺗﻤﺎم ﺣﺠ‪‬ﺖ‬
‫ـ ﮔﺬﺷﺘﻪ از ذﻳﻞ ﺣﺪﻳﺚ ﺛﻘﻠﻴﻦ ـ ﭼﻨﺪ ﺣﺪﻳﺚ دﻳﮕﺮ ﻛﻪ ﺻﺤ‪‬ﺖ آﻧﻬﺎ در ﻧﺰد اﻫﻞ ﺣﺪﻳﺚ ﻣﺤﺮز اﺳﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻴ‪‬ﺪاﻟﻮﺻﻴ‪‬ﻴﻦ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ذﻛﺮ ﻣﻰ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪16‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫اﻣﺎﻣﺖ ﺧﺎﺻ‪‬ﻪ‬
‫ﺣﺪﻳﺚ او‪‬ل‬
‫ﻋﻦ أﺑﻰ ذر رﺿﻰ اﷲ ﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ‪» :‬ﻣﻦ اﻃﺎﻋﻨﻰ ﻓﻘﺪ اﻃﺎع اﷲ و‬
‫‪35‬‬
‫ﻣﻦ ﻋﺼﺎﻧﻰ ﻓﻘﺪ ﻋﺼﻰ اﷲ وﻣﻦ اﻃﺎع ﻋﻠﻴ‪‬ﺎً ﻓﻘﺪ اﻃﺎﻋﻨﻰ و ﻣﻦ ﻋﺼﻰ ﻋﻠﻴ‪‬ﺎً ﻓﻘﺪ ﻋﺼﺎﻧﻰ«‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﻛﻪ ﺻﺤ‪‬ﺖ آن ﻣﻮرد ﺗﺼﺪﻳﻖ ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﺑﻴﺎن رﺳﻮل ـ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻗﺮآن ﻋﺼﻤﺖ‬
‫ﮔﻔﺘﺎرش را ﺑﻴﺎن ﻛﺮده و دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻠﻰ ﻫﻢ ﺑﺮ آن ﻗﺎﺋﻢ ﺷﺪه ـ اﻃﺎﻋﺖ و ﻋﺼﻴﺎن ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( اﻃﺎﻋﺖ و ﻋﺼﻴﺎن‬
‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ(‪ ،‬و اﻃﺎﻋﺖ و ﻋﺼﻴﺎن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﻃﺎﻋﺖ و ﻋﺼﻴﺎن ﺧﺪا ﺷﻤﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻃﺎﻋﺖ و ﻋﺼﻴﺎن در ﻣﻮرد اﻣﺮ و ﻧﻬﻰ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻨﺸﺄ اﻣﺮ و ﻧﻬﻰ اراده و ﻛﺮاﻫﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ‬
‫ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ اﻃﺎﻋﺖ و ﻋﺼﻴﺎن ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(اﻃﺎﻋﺖ و ﻋﺼﻴﺎن ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ اراده و ﻛﺮاﻫﺖ ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ‬
‫اﻟﺴﻼم( ﻣﻈﻬﺮ اراده و ﻛﺮاﻫﺖ ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻛﺴﻰ ﻛﻪ اراده و ﻛﺮاﻫﺖ او ﻣﻈﻬﺮ اراده و ﻛﺮاﻫﺖ ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻋﺼﻤﺘﻰ رﺳﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ رﺿﺎ و ﻏﻀﺐ او‬
‫رﺿﺎ و ﻏﻀﺐ ﺑﺎرى ﺗﻌﺎﻟﻰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﻋﺼﻤﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ اﺳﺖ ; و ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎى ﻋﻤﻮم ﻛﻠﻤﻪ » ﻣ‪‬ﻦْ « ﻫﺮ ﻛﺲ ﻛﻪ در‬
‫داﻳﺮه اﻃﺎﻋﺖ ﺧﺪا و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺳﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺮ ﺑﺮ ﺧﻂ ﻓﺮﻣﺎن ﻋﻠﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﺑﮕﺬارد ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ﺧﺪاو رﺳﻮل ﺧﺪا را ﻋﺼﻴﺎن‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ‪ ) :‬و‪ ‬ﻣ‪‬ﻦ ﻳ‪‬ﻌ‪‬ﺺِ اﻟﻠﱠﻪ‪ ‬و‪ ‬ر‪‬ﺳ‪‬ﻮﻟَﻪ‪ ‬ﻓَﻘَﺪ‪ ‬ﺿَﻞﱠ ﺿَﻠَـﻼً ﻣ‪‬ﺒِﻴﻨًﺎ (‪ )36‬و‪ ‬ﻣ‪‬ﻦ ﻳ‪‬ﻌ‪‬ﺺِ اﻟﻠﱠﻪ‪ ‬و‪ ‬ر‪‬ﺳ‪‬ﻮﻟَﻪ‪ ‬ﻓَﺈِنﱠ ﻟَﻪ‪ ‬ﻧَﺎر‪ ‬ﺟ‪‬ﻬ‪‬ﻨﱠﻢ‪‬‬
‫ﺧَــﻠ‪‬ﺪ‪‬ﻳﻦَ ﻓ‪‬ﻴﻬ‪ Ĥ‬أَﺑ‪‬ﺪ‪‬ا (‪ ، 37‬و ﻫﺮ ﻛﺲ از ﻋﻠﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(اﻃﺎﻋﺖ ﻛﻨﺪ از ﺧﺪا و رﺳﻮل ﺧﺪا اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ‪:‬‬
‫ﻻﻧْﻬ‪‬ﺎر‪ )38( ‬و‪‬ﻣ‪‬ﻦْ ﻳ‪‬ﻄ‪‬ﻊِ اﷲَ و‪‬ر‪‬ﺳ‪‬ﻮﻟَﻪ‪ ‬ﻓَﻘَﺪ‪ ‬ﻓَﺎز‪ ‬ﻓَﻮ‪‬زاً‬
‫) و‪‬ﻣ‪‬ﻦْ ﻳ‪‬ﻄ‪‬ﻊِ اﷲَ و‪‬ر‪‬ﺳ‪‬ﻮﻟَﻪ‪ ‬ﻳ‪‬ﺪ‪‬ﺧ‪‬ﻠْﻪ‪ ‬ﺟ‪‬ﻨﱠﺎت ﺗَﺠ‪‬ﺮِى ﻣ‪‬ﻦْ ﺗَﺤ‪‬ﺘ‪‬ﻬ‪‬ﺎ ا َْ‬
‫‪40‬‬
‫ﻋ‪‬ﻈ‪‬ﻴﻤﺎً (‪ )39‬و‪‬ﻣ‪‬ﻦْ ﻳ‪‬ﻄ‪‬ﻊِ اﷲَ و‪‬اﻟﺮﱠﺳ‪‬ﻮلَ ﻓَﺄُو‪‬ﻟَـﺌ‪‬ﻚ‪ ‬ﻣ‪‬ﻊ‪ ‬اﻟﱠﺬ‪‬ﻳﻦَ أَﻧْﻌ‪‬ﻢ‪ ‬اﷲُ ﻋ‪‬ﻠَﻴ‪‬ﻬِﻢ‪.( ‬‬

‫‪) . ٣٥‬ﻫﺮ ﻛﺲ ﻣﺮا اﻃﺎﻋﺖ ﻛﻨﺪ ﭘﺲ ﻫﺮ آﻳﻨﻪ ﺧﺪا را اﻃﺎﻋﺖ ﻛﺮده‪ ،‬و ﻫﺮ ﻛﺲ ﻣﺮا ﻋﺼﻴﺎن ﻛﻨﺪ ﭘﺲ ﻫﺮ آﻳﻨﻪ ﺧﺪا را ﻋﺼﻴﺎن ﻛﺮده‪ ،‬و ﻫﺮ ﻛﺲ‬
‫ﻋﻠﻰ را اﻃﺎﻋﺖ ﻛﻨﺪ ﭘﺲ ﻫﺮ آﻳﻨﻪ ﻣﺮا اﻃﺎﻋﺖ ﻛﺮده‪ ،‬و ﻫﺮ ﻛﺲ ﻋﻠﻰ را ﻋﺼﻴﺎن ﻛﻨﺪ ﭘﺲ ﻫﺮ آﻳﻨﻪ ﻣﺮا ﻋﺼﻴﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ(‬
‫اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ 121‬و ] در اﻟﺘﻠﺨﻴﺺ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ [ و ص ‪ ; 128‬ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤ‪‬ﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 11‬ص ‪ ; 614‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ‬
‫دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص ‪ 270‬و ‪ ; 306‬ذﺧﺎﺋﺮ اﻟﻌﻘﺒﻰ ‪ ،‬ص ‪ ; 66‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 313‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎﻧﻲ اﻷﺧﺒﺎر ص‪ ،372‬و ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ آن در ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت ص‪ ،314‬اﻟﺠﺰء اﻟﺴﺎدس ﺑﺎب ‪ 11‬ﺑﺎب ﻓﻲ أﻣﻴﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( أنّ رﺳﻮل‬
‫اﷲ)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ(ﻳﺸﺎرﻛﻪ ﻓﻲ اﻟﻌﻠﻢ‪ ، ...‬اﻟﻜﺎﻓﻲ ج‪ 1‬ص‪ ،440‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﺼﺪوق ص‪ 701‬اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻟﺜﺎﻣﻦ واﻟﺜﻤﺎﻧﻮن ح‪ ، 5‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻓﺮات‬
‫اﻟﻜﻮﻓﻲ ص‪ 96‬و‪ 109‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ‪.‬‬
‫‪ . ٣٦‬ﺳﻮره اﺣﺰاب ‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 36‬و ﻫﺮ ﻛﺲ ﺧﺪا و رﺳﻮل او را ﻋﺼﻴﺎن ﻛﻨﺪ ﻫﺮ آﻳﻨﻪ ﮔﻤﺮاه ﺷﺪه اﺳﺖ ﮔﻤﺮاه ﺷﺪن آﺷﻜﺎرى (‬
‫‪ . ٣٧‬ﺳﻮره ﺟﻦ ‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 23‬و ﻫﺮ ﻛﺲ ﺧﺪا و رﺳﻮل ﺧﺪا را ﻋﺼﻴﺎن ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺑﺮاى او آﺗﺶ دوزخ اﺳﺖ و در آن ﺗﺎ اﺑﺪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد (‬
‫‪ . ٣٨‬ﺳﻮره ﻧﺴﺎء ‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 13‬و ﻫﺮ ﻛﺲ ﺧﺪا و رﺳﻮل او را اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬او را داﺧﻞ ﺑﻬﺸﺖ ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ از زﻳﺮ آﻧﻬﺎ ﻧﻬﺮﻫﺎ ﺟﺎرى اﺳﺖ(‬
‫‪ . ٣٩‬ﺳﻮره أﺣﺰاب ‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 71‬و ﻫﺮ ﻛﺲ ﺧﺪا و رﺳﻮل او را اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﭘﺲ ﻫﻤﺎﻧﺎ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﺪه ﺑﻪ رﺳﺘﮕﺎرى ﻋﻈﻴﻤﻰ (‬
‫‪ . ٤٠‬ﺳﻮره ﻧﺴﺎء ‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 69‬ﻫﺮ ﻛﺲ ﺧﺪا و رﺳﻮل را اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﭘﺲ آﻧﺎن ﺑﺎ ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻧﻌﻤﺖ داده اﺳﺖ (‬
‫‪17‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫…‬
‫ﺣﺪﻳﺚ دوم‬
‫» ان رﺳﻮل اﷲ )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ( ﺧﺮج اﻟﻰ ﺗﺒﻮك و اﺳﺘﺨﻠﻒ ﻋﻠﻴ‪‬ﺎً ﻓﻘﺎل اﺗﺨﻠﻔﻨﻰ ﻓﻰ اﻟﺼﺒﻴﺎن و اﻟﻨﺴﺎء‬
‫‪41‬‬
‫ﻗﺎل اﻻ ﺗﺮﺿﻰ ان ﺗﻜﻮن ﻣﻨﻰ ﺑﻤﻨﺰﻟﺔ ﻫﺎرون ﻣﻦ ﻣﻮﺳﻰ اﻻ اﻧﻪ ﻟﻴﺲ ﻧﺒﻰ ﺑﻌﺪى «‪.‬‬

‫‪) . ٤١‬رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﻪ ﻏﺰوه ﺗﺒﻮك رﻓﺖ و ﻋﻠﻰ را ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺧﻮد ﻗﺮار داد‪ ،‬ﻋﻠﻰ ﮔﻔﺖ ‪ :‬آﻳﺎ ﻣﺮا در ﺑﭽﻪ ﻫﺎ و زﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺟﺎى ﺧﻮد ﻣﻰ ﮔﺬارى؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫آﻳﺎ راﺿﻰ ﻧﻤﻰ ﺷﻮى ﻛﻪ ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﻨﺰﻟﺖ ﻫﺎرون ﺑﻪ ﻣﻮﺳﻰ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺠﺰ اﻳﻦ ﻛﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮى ﺑﻌﺪ از ﻣﻦ ﻧﻴﺴﺖ ( ; و ﺣﺪﻳﺚ ﻣﺬﻛﻮر‬
‫) ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻨﺰﻟﺖ ( ﺑﺎ اﻧﺪك اﺧﺘﻼﻓﻰ در ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺘﺐ ﻋﺎﻣﻪ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻛﺘﺐ ﺧﺎﺻﻪ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري ﻏﺰوة ﺗﺒﻮك ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ، 129‬ح ‪ ; 2‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 208‬ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪ 120‬و ‪ ; 121‬ﺳﻨﻦ‬
‫اﻟﺘﺮﻣﺬي ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ 302‬و ‪ ; 304‬ﺳﻨﻦ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 45‬ﺧﺼﺎﺋﺺ اﻟﻨﺴﺎﺋﻲ ‪ ،‬ص ‪ 48‬و‪ ; 50‬و ﻣﻮارد دﻳﮕﺮى از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪،‬‬
‫اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 337‬و ج ‪ ، 3‬ص ‪ 108‬و‪ ، 133‬و در ﺗﻠﺨﻴﺺ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ ; ﻣﺴﻨﺪ أﺣﻤﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 170‬و ص‬
‫‪ 173‬و ص ‪ 175‬و ص ‪ 179‬و ص ‪ 184‬و ص ‪ 185‬و ص ‪ ، 331‬ج ‪ 3‬ص ‪ 32‬و ص ‪ ، 338‬ج ‪ ، 6‬ص ‪ ; 369‬ﻓﻀﺎﺋﻞ اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ ‪ ،‬ص ‪ 13‬و‬
‫‪ ; 14‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪ ; 40‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪ 109‬و‪ ; ...‬ﻣﺴﻨﺪ أﺑﻲ داود اﻟﻄﻴﺎﻟﺴﻲ ‪ ،‬ص ‪ 28‬و‪ ; ...‬اﻟﻤﺼﻨّﻒ‬
‫ﻟﻌﺒﺪ اﻟﺮزاق ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ، 406‬ج ‪ ، 11‬ص ‪ ; 226‬ﻣﺴﻨﺪ اﻟﺤﻤﻴﺪي ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 38‬اﻟﻤﻌﻴﺎر واﻟﻤﻮازﻧﺔ ‪ ،‬ص ‪ 70‬و ‪ 187‬و ‪ ; 219‬ﻣﺴﻨﺪ اﺑﻦ‬
‫اﻟﺠﻌﺪ ‪ ،‬ص ‪ ; 301‬ﻣﺼﻨﻒ إﺑﻦ أﺑﻲ ﺷﻴﺒﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪ ، 496‬و ج ‪ ، 8‬ص ‪ ; 562‬ﻣﺴﻨﺪ اﺑﻦ راﻫﻮﻳﻪ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ; 37‬ﻣﺴﻨﺪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ أﺑﻲ‬
‫وﻗّﺎص ‪ ،‬ص ‪ 51‬و ‪ 103‬و ‪ 136‬و‪ ; ...‬اﻵﺣﺎد واﻟﻤﺜﺎﻧﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ; 172‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى ﻟﻠﻨﺴﺎﺋﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ 44‬و ‪ 108‬و‪ ...‬و ‪ 144‬و‬
‫‪ ; 240‬ﻣﺴﻨﺪ أﺑﻲ ﻳﻌﻠﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 286‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ 57‬و‪ ، ...‬و ج ‪ ، 12‬ص ‪ ; 310‬ﺻﺤﻴﺢ اﺑﻦ ﺣﺒﺎن ‪ ،‬ج ‪ ، 15‬ص ‪ 15‬و ‪ 369‬و‪; ...‬‬
‫اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﺼﻐﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ 22‬و ‪ ; 54‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻷوﺳﻂ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 126‬و ج ‪ ، 3‬ص ‪ ، 139‬و ج ‪ ، 4‬ص ‪ ، 296‬و ج ‪ ، 5‬ص ‪ ، 287‬و ج‬
‫‪ ، 6‬ص ‪ 77‬و ‪ ، 83‬و ج ‪ ، 7‬ص ‪ ، 311‬و ج ‪ ، 8‬ص ‪ ; 40‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 146‬و ‪ ، 148‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ 247‬و ج ‪ ، 4‬ص ‪ 17‬و‬
‫‪ ، 184‬و ج ‪ ، 5‬ص ‪ 203‬و ‪ ، 221‬و ج ‪ ، 11‬ص ‪ 61‬و ‪ ، 63‬و ج ‪ ، 12‬ص ‪ 15‬و ‪ ، 78‬و ج ‪ ، 19‬ص ‪ ، 291‬و ج ‪، 24‬ص ‪ ; 146‬ﺷﺮح ﻧﻬﺞ‬
‫اﻟﺒﻼﻏﺔ ﻻﺑﻦ أﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 264‬و ج ‪ ، 5‬ص ‪ ، 248‬و ج ‪ ، 6‬ص ‪ ، 169‬و ج ‪ ، 10‬ص ‪ ، 222‬و ج ‪ ، 13‬ص ‪ ; 211‬ﻧﻈﻢ درر‬
‫اﻟﺴﻤﻄﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ 24‬و ‪ 95‬و ‪ 107‬و ‪ 134‬و ‪ ; 194‬ﺷﻮاﻫﺪ اﻟﺘﻨﺰﻳﻞ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 190‬و‪ ، ...‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 35‬اﻟﻄﺒﻘﺎت اﻟﻜﺒﺮى ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص‬
‫‪ ; 23‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻐﺪاد ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 342‬و ج ‪ ، 4‬ص ‪ 56‬و ‪ 176‬و ‪ 291‬و ‪ ، 425‬و ج ‪ ، 5‬ص ‪ ، 147‬و ج ‪ ، 7‬ص ‪ ، 463‬وج ‪ ، 8‬ص ‪ 52‬و‬
‫‪ ، 262‬و ج ‪ ، 9‬ص ‪ ، 370‬و ج ‪ ، 10‬ص ‪ ، 45‬و ج ‪ ، 11‬ص ‪ 383‬و ‪ ، 430‬و ج ‪ ، 12‬ص ‪ ; 320‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 31‬و‬
‫ج ‪ ، 13‬ص ‪ ، 151‬و ج ‪ ، 18‬ص ‪ ، 138‬و ج ‪ ، 20‬ص ‪ ، 360‬و ج ‪ ، 21‬ص ‪ ، 415‬و ج ‪ ، 30‬ص ‪ 60‬و ‪ 206‬و ‪ ، 359‬و ج ‪ ، 38‬ص ‪، 7‬‬
‫و ج ‪ ، 39‬ص ‪ ، 201‬و ج ‪ ، 41‬ص ‪ ، 18‬و ج ‪ ، 42‬ص ‪ 16‬و ‪ 53‬و ‪ ; 100‬و ﻣﻮارد أﺧﺮى ﻣﻦ ﻫﺬا اﻟﻜﺘﺎب‪ ،‬أﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ، 26‬و ج‬
‫‪ ، 5‬ص ‪ ; 8‬ذﻳﻞ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻐﺪاد ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 78‬و ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 209‬ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻟﻜﻤﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ 277‬و ‪ ، 577‬و ج ‪ ، 7‬ص ‪ ; 332‬و ﻣﻮارد‬
‫دﻳﮕﺮ از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﺗﺬﻛﺮة اﻟﺤﻔّﺎظ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 10‬و ‪ ، 217‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 523‬ﺳﻴﺮ أﻋﻼم اﻟﻨﺒﻼء ‪ ،‬ج ‪ ، 12‬ص ‪ ، 214‬و ج ‪ ، 13‬ص‬
‫‪ ; 340‬ﻣﻌﺮﻓﺔ اﻟﺜﻘﺎت ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ 184‬و ‪ ; 457‬ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻟﺘﻬﺬﻳﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ، 160‬و ج ‪ ، 6‬ص ‪ ، 84‬و ج ‪ ، 7‬ص ‪ ; 296‬ذﻛﺮ أﺧﺒﺎر‬
‫اﺻﺒﻬﺎن ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 80‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 281‬اﻟﺒﺪاﻳﺔ واﻟﻨﻬﺎﻳﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ، 11‬و ج ‪ ، 7‬ص ‪ 370‬و ‪ 374‬و‪ ، ...‬و ج ‪ ، 8‬ص ‪ ; 84‬اﻟﺴﻴﺮة‬
‫اﻟﻨﺒﻮﻳﺔ ﻻﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 12‬ﺳﺒﻞ اﻟﻬﺪى واﻟﺮﺷﺎد ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ، 441‬و ج ‪ ، 11‬ص ‪ ; 291‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 112‬و ص‬
‫‪ 137‬و ‪ 156‬و‪ ; ...‬و ﻣﻮارد دﻳﮕﺮ ﺑﺴﻴﺎر از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎدى از ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫اﻟﻤﺤﺎﺳﻦ ﻟﻠﺒﺮﻗﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 159‬اﻟﻜﺎﻓﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 8‬ص ‪ ; 107‬دﻋﺎﺋﻢ اﻹﺳﻼم ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 16‬ﻋﻠﻞ اﻟﺸﺮاﺋﻊ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 66‬و ‪ 137‬و‪، ...‬‬
‫و ص ‪ ، 202‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 474‬ﻋﻴﻮن أﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 122‬ﺑﺎب ‪ ، 35‬ح ‪ ، 1‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 25‬ﺑﺎب ‪ ، 31‬ح ‪ ، 5‬و‬
‫ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 153‬ﺑﺎب ‪ ، 40‬ح ‪ ; 22‬و ﻣﻮارد دﻳﮕﺮى از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ; اﻟﺨﺼﺎل ‪ ،‬ص ‪ 311‬و ‪ 370‬و ‪ 374‬و ‪ 554‬و ‪ ; 572‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﺼﺪوق ‪،‬‬
‫ص ‪ ، 156‬اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻟﺤﺎدي واﻟﻌﺸﺮون ‪ ،‬ح ‪ ، 1‬و ص ‪ 197‬و ‪ 402‬و ‪ 491‬و ‪ ; 618‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ وﺗﻤﺎم اﻟﻨﻌﻤﺔ ‪ ،‬ص ‪ 251‬و ‪ 264‬و ‪ 278‬و‬
‫‪18‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫اﻳﻦ رواﻳﺘﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺻﺤﺎح و ﻣﺴﺎﻧﻴﺪ ﻣﻌﺘﺒﺮه ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﺟﻤﻌﻰ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ اﺗﻔﺎق ﺑﺮ ﺻﺤ‪‬ﺖ ﺣﺪﻳﺚ‬
‫را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮔﻔﺘﺎر آﻧﺎن از اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺬا ﺣﺪﻳﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻰ ﺻﺤ‪‬ﺘﻪ رواه اﻻﺋﻤ‪‬ﺔ اﻟﺤﻔﺎظ‪ ،‬ﻛﺄﺑﻰ‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ اﻟﺒﺨﺎرى ﻓﻲ ﺻﺤﻴﺤﻪ‪ ،‬و ﻣﺴﻠﻢ اﺑﻦ اﻟﺤﺠﺎج ﻓﻲ ﺻﺤﻴﺤﻪ‪ ،‬و أﺑﻰ داود ﻓﻲ ﺳﻨﻨﻪ‪ ،‬و أﺑﻰ ﻋﻴﺴﻰ اﻟﺘﺮﻣﺬى ﻓﻲ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬و أﺑﻰ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن اﻟﻨﺴﺎﺋﻲ ﻓﻲ ﺳﻨﻨﻪ‪ ،‬و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﺔ اﻟﻘﺰوﻳﻨﻲ ﻓﻲ ﺳﻨﻨﻪ‪ ،‬واﺗﻔﻖ اﻟﺠﻤﻴﻊ ﻋﻠﻰ ﺻﺤ‪‬ﺘﻪ ﺣﺘﻰ ﺻﺎر‬
‫‪42‬‬
‫ذﻟﻚ اﺟﻤﺎﻋﺎً ﻣﻨﻬﻢ‪ ،‬ﻗﺎل اﻟﺤﺎﻛﻢ اﻟﻨﻴﺴﺎﺑﻮرى ﻫﺬا ﺣﺪﻳﺚ دﺧﻞ ﻓﻰ ﺣﺪ‪ ‬اﻟﺘﻮاﺗﺮ«‪.‬‬
‫اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎى ﻋﻤﻮم ‪ ،‬ﻣﻨﺰﻟﺖ ﻫﺮ ﻣﻘﺎﻣﻰ را ﻛﻪ ﻫﺎرون ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﻰ داﺷﺘﻪ ﺑﺮاى ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و اﺳﺘﺜﻨﺎى ﻣﻘﺎم ﻧﺒﻮ‪‬ت ﻣﺆﻛّﺪ اﻳﻦ ﻋﻤﻮم ﻣﻨﺰﻟﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ ﻣﻨﺰﻟﺖ ﻫﺎرون ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﻰ اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ ) :‬و‪ ‬اﺟ‪‬ﻌ‪‬ﻞْ ﻟﱢﻰ و‪‬زِﻳﺮًا ﻣ‪‬ﻦْ اَﻫ‪‬ﻠ‪‬ﻰ * ﻫ‪‬ـﺮُونَ‬
‫أَﺧ‪‬ﻰ * اﺷْﺪ‪‬د‪‬ﺑِﻪ‪ ‬أَز‪‬رِى * و‪ ‬أَﺷْﺮِﻛْﻪ‪ ‬ﻓ‪‬ﻰ أَﻣ‪‬ﺮِى(‪ ) ،43‬و‪ ‬ﻗـَﺎلَ ﻣ‪‬ﻮﺳ‪‬ﻰ ﻻ‪َ‬ﺧ‪‬ﻴﻪ‪ ‬ﻫ‪‬ـﺮُونَ اﺧْﻠُﻔْﻨ‪‬ﻰ ﻓ‪‬ﻰ ﻗَﻮ‪‬ﻣ‪‬ﻰ و‪ ‬أَﺻ‪‬ﻠ‪‬ﺢ‪ ‬و‪‬‬

‫‪ ; 336‬ﻣﻌﺎﻧﻲ اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬ص ‪ 57‬و ‪ 74‬و‪ ; ...‬ﻛﻔﺎﻳﺔ اﻷﺛﺮ ‪ ،‬ص ‪ ; 135‬ﺗﺤﻒ اﻟﻌﻘﻮل ‪ ،‬ص ‪ 416‬و ‪ 430‬و ‪ ; 459‬روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ 89‬و‬
‫‪ 112‬و ‪ ; 153‬ﻣﻨﺎﻗﺐ أﻣﻴﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 224‬و ‪ 250‬و ‪ 301‬و ‪ 317‬و ‪ 355‬و ‪ 414‬و ‪ 459‬و ‪ 472‬و ‪ 499‬و ‪ 500‬و‬
‫ﻣﻮارد دﻳﮕﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 202‬اﻹرﺷﺎد ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 156‬اﻻﺧﺘﺼﺎص ‪ ،‬ص ‪ 169‬و‪ ; ...‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﻤﻔﻴﺪ ‪ ،‬ص ‪ ; 57‬ﻛﻨﺰ اﻟﻔﻮاﺋﺪ ‪ ،‬ص ‪274‬‬
‫و‪ ; ...‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﻄﻮﺳﻲ ‪ ،‬ص ‪ 50‬و ‪ 171‬و ‪ 227‬و ‪ 253‬و ‪ 261‬و ‪ 307‬و ‪ 333‬و ‪ 342‬و ﻣﻮارد دﻳﮕﺮ ; اﻹﺣﺘﺠﺎج ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 59‬و ‪98‬‬
‫و ‪ 113‬و ‪ 151‬و‪ ، ...‬ﻣﻮارد دﻳﮕﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ 8‬و ‪ 67‬و ‪ 145‬و ‪ ; 252‬اﻟﻌﻤﺪة ‪ ،‬ص ‪ 86‬و ‪ 97‬و ‪ 126‬و ﻣﻮارد دﻳﮕﺮ ; اﻟﻔﻀﺎﺋﻞ ‪ ،‬ص ‪134‬‬
‫و ‪ ; 152‬ﻣﻨﺎﻗﺐ آل أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 213‬و ‪ ، 221‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ 186‬و ‪ 194‬و ﻣﻮارد دﻳﮕﺮ ; اﻟﺘﺤﺼﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ 566‬و ‪ 635‬و ﻣﺼﺎدر‬
‫ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد دﻳﮕﺮى از ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ٤٢‬ﻛﻔﺎﻳﺔ اﻟﻄﺎﻟﺐ‪ ،‬ص ‪) 283‬اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺜﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺻﺤ‪‬ﺖ آن اﺗّﻔﺎق ﺷﺪه‪ ،‬و رواﻳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ آن را اﻣﺎﻣﺎن ﺣﺎﻓﻈﺎن اﺣﺎدﻳﺚ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻰ ﻋﺒﺪاﷲ‬
‫ﺑﺨﺎرى در ﺻﺤﻴﺢ ﺧﻮد‪ ،‬و ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﺣﺠﺎج در ﺻﺤﻴﺢ ﺧﻮد‪ ،‬و اﺑﻰ داود در ﺳﻨﻦ ﺧﻮد‪ ،‬و اﺑﻰ ﻋﻴﺴﻰ ﺗﺮﻣﺬى در ﺟﺎﻣﻊ ﺧﻮد‪ ،‬و اﺑﻰ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻧﺴﺎﺋﻰ در ﺳﻨﻦ ﺧﻮد‪ ،‬و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﻗﺰوﻳﻨﻰ در ﺳﻨﻦ ﺧﻮد‪ ،‬و ﻫﻤﮕﻰ اﺗّﻔﺎق ﻛﺮدﻧﺪ ﺑﺮ ﺻﺤ‪‬ﺖ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺟﻤﺎع‬
‫آﻧﺎن رﺳﻴﺪ ‪ .‬ﺣﺎﻛﻢ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮرى ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺜﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺣﺪ‪ ‬ﺗﻮاﺗﺮ داﺧﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪(.‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎى دﻳﮕﺮى از ﻛﻠﻤﺎت ﺑﻌﻀﻰ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ در ﻣﻮرد اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ اﺷﺎره ﻣﻰ ﺷﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ در اﻻﺳﺘﻴﻌﺎب ﻗﺴﻢ ﺛﺎﻟﺚ‪ ،‬ص ‪ 1097‬و ‪» :1098‬و روى ﻗﻮﻟﻪ)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ(‪ :‬اﻧﺖ ﻣﻨﻰ ﺑﻤﻨﺰﻟﺔ ﻫﺎرون ﻣﻦ ﻣﻮﺳﻰ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺔ ﻣﻦ اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ و ﻫﻮ ﻣﻦ اﺛﺒﺖ اﻵﺛﺎر و اﺻﺤ‪‬ﻬﺎ و ﻃﺮق ﺣﺪﻳﺚ ﺳﻌﺪ ﻓﻴﻪ ﻛﺜﻴﺮة ﺟﺪ‪‬اً‪«.‬‬
‫ب‪ :‬ﺟﺰرى در اﺳﻨﻰ اﻟﻤﻄﺎﻟﺐ‪ ،‬ص ‪» :53‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻰ ﺻﺤﺘﻪ ﺑﻤﻌﻨﺎه ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﻰ وﻗﺎص‪ ،‬ﻗﺎل اﻟﺤﺎﻓﻆ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ اﺑﻦ ﻋﺴﺎﻛﺮ‪ :‬و ﻗﺪ‬
‫روى ﻫﺬا اﻟﺤﺪﻳﺚ ﻋﻦ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ و ﺳﻠّﻢ ﺟﻤﺎﻋﺔ ﻣﻦ اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ‪ ،‬ﻣﻨﻬﻢ‪ :‬ﻋﻤﺮ‪ ،‬و ﻋﻠﻰ‪ ،‬و اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ ،‬و ﻋﺒﺪاﻟﻠّﻪ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬و ﻣﻌﺎذ‪ ،‬و‬
‫ﻣﻌﺎوﻳﺔ‪ ،‬و ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠّﻪ‪ ،‬و ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳﻤﺮة‪ ،‬و اﺑﻮﺳﻌﻴﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب‪ ،‬و زﻳﺪ ﺑﻦ ارﻗﻢ‪ ،‬و زﻳﺪ ﺑﻦ اﺑﻰ اوﻓﻰ‪ ،‬و ﻧﺒﻴﻂ ﺑﻦ ﺷﺮﻳﻂ‪ ،‬و ﺣﺒﺸﻰ‬
‫ﺑﻦ ﺟﻨﺎدة‪ ،‬و ﻣﺎﻫﺮ ﺑﻦ اﻟﺤﻮﻳﺮث‪ ،‬و اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ‪ ،‬و اﺑﻰ اﻟﻄﻔﻴﻞ‪ ،‬و ام‪ ‬ﺳﻠﻤﻪ‪ ،‬و اﺳﻤﺎء ﺑﻨﺖ ﻋﻤﻴﺲ‪ ،‬و ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺑﻨﺖ ﺣﻤﺰة‪«.‬‬
‫ج‪ :‬ﺷﺮح اﻟﺴ‪‬ﻨﺔ ﺑﻐﻮى‪ ،‬ج ‪ ،14‬ص ‪» : 113‬ﻫﺬا ﺣﺪﻳﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻰ ﺻﺤ‪‬ﺘﻪ‪«.‬‬
‫د‪ :‬ﺷﻮاﻫﺪ اﻟﺘﻨﺰﻳﻞ ﺣﺎﻛﻢ ﺣﺴﻜﺎﻧﻰ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪» 195‬ﻫﺬا ﻫﻮ ﺣﺪﻳﺚ اﻟﻤﻨﺰﻟﺔ اﻟﺬى ﻛﺎن ﺷﻴﺨﻨﺎ اﺑﻮﺣﺎزم اﻟﺤﺎﻓﻆ ﻳﻘﻮل ﺧﺮّﺟﺘﻪ ﺑﺨﻤﺴﺔ اﻵف‬
‫اﺳﻨﺎد‪«.‬‬
‫‪ . ٤٣‬ﺳﻮره ﻃﻪ‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 32 ،31 ،30‬و ﺑﺮاى ﻣﻦ وزﻳﺮى از ﻛﺴﺎن ﺧﻮدم ﻗﺮار ﺑﺪه‪ ،‬ﻫﺎرون ﺑﺮادر ﻣﺮا وزﻳﺮ ﻣﻦ ﻛﻦ‪ ،‬ﻣﺤﻜﻢ ﻛﻦ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ او ﭘﺸﺖ‬
‫ﻣﺮا‪ ،‬و ﺷﺮﻳﻚ ﻛﻦ او را در ﻛﺎر ﻣﻦ(‬
‫‪19‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﻻَ ﺗَﺘﱠﺒِﻊ‪ ‬ﺳ‪‬ﺒِﻴﻞَ اﻟْﻤ‪‬ﻔْﺴ‪‬ﺪ‪‬ﻳﻦَ(‪ 44.‬و آن ﻣﻨﺰﻟﺖ در ﺷﺶ اﻣﺮِ وزارت ‪ ،‬اﺧﻮت و ﺑﺮادرى ‪ ،‬ﺷﺪت ازر ‪ ،‬اﺻﻼح اﻣﺮ ‪ ،‬ﺷﺮﻛﺖ در‬
‫اﻣﺮ و ﺧﻼﻓﺖ ﺧﻼﺻﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪.‬‬

‫وزارت‬
‫وزﻳﺮ ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎر ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻣﺴﺆﻟﻴﺘﻰ ﻛﻪ اﻣﻴﺮ دارد ﺑﺮ دوش ﻣﻰ ﻛﺸﺪ‪ ،‬و ﻣﺘﺼﺪى اﻧﺠﺎم آن ﻣﻰ ﺷﻮد ; اﻳﻦ ﻣﻘﺎم ﻧﻪ‬
‫‪45‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ در ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺑﻠﻜﻪ در رواﻳﺎت دﻳﮕﺮى در ﻛﺘﺐ ﺣﺪﻳﺚ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ ﺑﺮاى آن ﺣﻀﺮت وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺧﻮ‪‬ت و ﺑﺮادرى‬
‫ﭼﻮن ﺑﺮادرى ﻫﺎرون ﺑﺎ ﻣﻮﺳﻰ ﻧَﺴ‪‬ﺒﻰ ﺑﻮد‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻨﺰﻟﺖ را رﺳﻮل ﺧﺪا )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﺑﺮاى ﻋﻠﻰ‪) ‬ﻋﻠﻴﻪ‬
‫اﻟﺴﻼم(ﺑﻪ ﻋﻘﺪ اﺧﻮ‪‬ت ﻣﺤﻘﻖ ﻛﺮد‪ ،‬و رواﻳﺎت ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ و ﺧﺎﺻ‪‬ﻪ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ رواﻳﺖ اﻛﺘﻔﺎ ﻣﻰ ﺷﻮد‪:‬‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻮن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ وارد ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻴﻦ اﺻﺤﺎب اﺧﻮ‪‬ت و ﺑﺮادرى ﺑﺮﻗﺮار ﻛﺮد ; ﭘﺲ ﻋﻠﻰ‪)‬ﻋﻠﻴﻪ‬
‫اﻟﺴﻼم( ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﮔﺮﻳﺎن آﻣﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ اﺻﺤﺎﺑﺖ را ﺑﺮادر ﻛﺮدى‪ ،‬و ﻣﺮا ﺑﺎ ﻛﺴﻰ ﺑﺮادر ﻧﻜﺮدى‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ » :‬ﻳﺎ ﻋﻠﻰ‬
‫‪46‬‬
‫اﻧﺖ اﺧﻰ ﻓﻰ اﻟﺪﻧﻴﺎ و اﻵﺧﺮة «‪.‬‬
‫اﻳﻦ اﺧﻮت آﺷﻜﺎر ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺎم ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(ﻫﻨﮕﺎم ﻧﺰول آﻳﻪ ) إِﻧﱠﻤ‪‬ﺎ اﻟْﻤ‪‬ﺆْﻣ‪‬ﻨُﻮنَ إِﺧْﻮ‪‬ةٌ(‪ 47‬از ﻫﺮ ﻣﺆﻣﻨﻰ‬
‫رﻓﻴﻊ ﺗﺮ و ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ ; زﻳﺮا ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺪارك ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ و ﺧﺎﺻ‪‬ﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ(ﺑﻴﻦ‬
‫اﺻﺤﺎب ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﻨﺰﻟﺖ اﻳﺸﺎن اﺧﻮت ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻤﻮد ‪ ،‬آﻧﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﻴﻦ اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻋﻤﺮ ‪ ،‬و ﺑﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎن و ﻋﺒﺪاﻟﺮّﺣﻤﻦ ‪ ،‬ﺑﻴﻦ‬
‫اﺑﻰ ﻋﺒﻴﺪه و ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ و ‪ ...‬اﺧﻮت ﻗﺮار داد ‪ 48،‬و ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( را ﺑﺮاى اﺧﻮت ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ ;‬

‫‪ . ٤٤‬ﺳﻮره اﻋﺮاف‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 142‬و ﻣﻮﺳﻰ ﺑﻪ ﺑﺮادرش ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺑﺎش ﻣﺮا در ﻗﻮﻣﻢ ‪ ،‬و اﺻﻼح ﻛﻦ اﻣﻮر اﻳﺸﺎن را‪ ،‬و ﭘﻴﺮوى ﻣﻜﻦ راه ﻓﺴﺎد‬
‫ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن را ( ‪.‬‬
‫‪ . ٤٥‬اﻟﺘﻔﺴﻴﺮ اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 12‬ص ‪ 26‬ﻓﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ آﻳﺔ )اﻧّﻤﺎ وﻟﻴ‪‬ﻜﻢ اﷲ ورﺳﻮﻟﻪ( ; اﻟﻄﺒﻘﺎت اﻟﻜﺒﺮى ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص‪ ; 23‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج‬
‫‪ ، 42‬ص ‪ 52‬و ص ‪ ; 57‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 258‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 153‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻓﺮات اﻟﻜﻮﻓﻰ ‪ ،‬ص ‪ 95‬و ‪ 248‬و ‪ 250‬و ‪ ; 255‬و‬
‫دﻳﮕﺮ ﻣﺼﺎدر ﻋﺎﻣﻪ و ﺧﺎﺻ‪‬ﻪ ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ذﻛﺮ ﺷﺪ ‪.‬‬
‫‪) . ٤٦‬ﻳﺎ ﻋﻠﻰ‪ ،‬ﺗﻮ در دﻧﻴﺎ و آﺧﺮت ﺑﺮادر ﻣﻦ ﻫﺴﺘﻰ (‬
‫اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 14‬ﺳﻨﻦ اﻟﺘﺮﻣﺬي ‪ ،‬ج ‪ ; 5‬ص ‪ ، 300‬رﻗﻢ ‪ ; 3804‬اﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 29‬اﻟﺒﺪاﻳﺔ‬
‫واﻟﻨﻬﺎﻳﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪ ; 371‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪ ; 112‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪ ; 211‬ﺗﺤﻔﺔ اﻷﺣﻮذي ; ج ‪ ، 10‬ص ‪ ; 152‬ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﺑﻐﺪاد ‪ ،‬ج ‪ ، 12‬ص ‪ ; 363‬ﻧﻈﻢ درر اﻟﺴﻤﻄﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ 94‬وص ‪ ; 95‬ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤ‪‬ﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 13‬ص ‪ ; 140‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص ‪18‬‬
‫و ‪ 53‬و ‪ ; 61‬أﻧﺴﺎب اﻷﺷﺮاف ‪ ،‬ص ‪ ; 145‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ 392‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﻗﺐ آل أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 185‬وﻗﺮﻳﺐ ﻣﻨﻪ ﻓﻲ اﻟﺨﺼﺎل ‪ ،‬ص ‪ ، 429‬ﺑﺎب اﻟﻌﺸﺮة ‪ ،‬ح ‪ ; 6‬ﻣﻨﺎﻗﺐ أﻣﻴﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪، 1‬‬
‫ص ‪ 306‬و ‪ 319‬و ‪ 325‬و ‪ 343‬و ‪ ; 357‬ﺷﺮح اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ 178‬و ‪ 477‬و ‪ ; 539‬اﻟﻌﻤﺪة ‪ ،‬ص ‪ 167‬و ‪ ; 172‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ‪.‬‬
‫‪ . ٤٧‬ﺳﻮره ﺣﺠﺮات‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 10‬ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻫﻤﻪ ﺑﺮادر ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ (‪.‬‬
‫‪ . ٤٨‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ 14‬و ‪ ; 303‬اﻟﺪر‪ ‬اﻟﻤﻨﺜﻮر ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 205‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﻄﻮﺳﻲ ‪ ،‬ص ‪ ; 587‬ﻣﻨﺎﻗﺐ آل أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 185‬اﻟﻌﻤﺪة ‪ ،‬ص ‪ ; 166‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ‪.‬‬
‫‪20‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ او در ﻣﺮﺗﺒﻪ اﺷﺮف ﻓﺮزﻧﺪان آدم ﻧﺒﺎﺷﺪ ‪ ،‬و ﺣﺎل آن ﻛﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ(ﺑﻪ‬
‫اﺧﻮت ﺑﺎ او در دﻧﻴﺎ و آﺧﺮت ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ !‬
‫اﻳﻦ اﺧﻮت و ﺑﺮادرى روﺷﻦ ﻣﻰ ﺳﺎزد ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪى روﺣﻰ ‪ ،‬ﻋﻠﻤﻰ ‪ ،‬ﻋﻤﻠﻰ و اﺧﻼﻗﻰ ﺑﻴﻦ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( و‬
‫اﻓﻀﻞ اﻫﻞ ﻋﺎﻟﻢ ﻳﻌﻨﻰ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﺧﺎﺗﻢ )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻮاى درﺟﻪ آن ﺣﻀﺮت رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ‪،‬‬
‫) و‪‬ﻟ‪‬ﻜُﻞّ د‪‬ر‪‬ﺟ‪‬ﺎت‪ ‬ﻣ‪‬ﻤ‪‬ﺎ ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﻠُﻮاْ( ‪ 49،‬و درﺟﺎت در دﻧﻴﺎ و آﺧﺮت ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺳﻌﻰ و ﻛﻮﺷﺶ و ﻛﺴﺐ و اﻛﺘﺴﺎب اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ‪.‬‬
‫) و‪‬ﻧَﻀَﻊ‪ ‬اﻟْﻤ‪‬ﻮ‪‬ازِﻳﻦَ اﻟْﻘ‪‬ﺴ‪‬ﻂَ ﻟ‪‬ﻴ‪‬ﻮ‪‬مِ اﻟْﻘ‪‬ﻴ‪‬ﺎﻣ‪‬ﺔِ ﻓَﻼَ ﺗُﻈْﻠَﻢ‪ ‬ﻧَﻔْﺲ‪ ‬ﺷَﻴ‪‬ﺌﺎً (‪ ، 50‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻋﺎﻟﻢ ﺗﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﻖ ﺟﻬﺎدى ﻛﻪ‬
‫ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(در ﺣﻖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل اﻧﺠﺎم داد ‪ ،‬ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ رﺳﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم در داراﻟﻘﺮار ﺑﺎ ﻛﺴﻰ ﻛﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن در ﺷﺄن او ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ‪ ) :‬ﻋ‪‬ﺴ‪‬ﻰ أَن ﻳ‪‬ﺒ‪‬ﻌ‪‬ﺜَﻚ‪ ‬ر‪‬ﺑ‪‬ﻚ‪ ‬ﻣ‪‬ﻘَﺎﻣﺎً ﻣ‪‬ﺤ‪‬ﻤ‪‬ﻮداً (‪. 51‬‬
‫از اﻳﻦ ﻣﻘﺎم و درﺟﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮى ﻧﺘﻮان ﻛﺮد ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻫﻤﺎن ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ(ﺑﻪ آن ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ ‪ » :‬اﻧﺖ اﺧﻰ ﻓﻰ اﻟﺪﻧﻴﺎ واﻵﺧﺮة « ‪ .‬آن ﺣﻀﺮت ﺑﻌﺪ از ﻋﺒﻮدﻳ‪‬ﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ اﺧﻮت ﻣﻔﺘﺨﺮ ﮔﺮدﻳﺪ ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﺧﻮد‬
‫ﻣﻰ ﻓﺮﻣﻮد ‪ » :‬اﻧﺎ ﻋﺒﺪاﷲ واﺧﻰ رﺳﻮﻟﻪ «‪ ، 52‬ﻣﻦ ﺑﻨﺪه ﺧﺪا و ﺑﺮادر رﺳﻮل ﺧﺪاﻳﻢ ; و در روز ﺷﻮرى ﻓﺮﻣﻮد ‪ ) :‬آﻳﺎ در‬
‫ﻣﻴﺎن ﺷﻤﺎ ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﻴﻦ او و ﺧﻮدش ﺑﺮادرى ﻗﺮار داده ﺑﺎﺷﺪ ﻏﻴﺮ از ﻣﻦ (‪. 53‬‬

‫ﺷﺪ‪‬ت ازر‬

‫‪ . ٤٩‬ﺳﻮره اﻧﻌﺎم آﻳﻪ ‪ ) 132‬و ﺑﺮاى ﻫﺮ ﻛﺲ درﺟﺎﺗﻰ اﺳﺖ از آﻧﭽﻪ ﻛﻪ اﻧﺠﺎم داده اﻧﺪ (‬
‫‪ . ٥٠‬ﺳﻮره اﻧﺒﻴﺎء آﻳﻪ ‪) 47‬و ﻣﻴﺰان ﻫﺎى ﻗﺴﻂ را در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻗﺮار ﻣﻰ دﻫﻴﻢ ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻫﻴﺞ ﻇﻠﻤﻰ ﻧﻤﻰ ﺷﻮد(‬
‫‪ . ٥١‬ﺳﻮره اﺳﺮاء آﻳﻪ ‪) 79‬ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاﻳﺖ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻣﺤﻤﻮد ﻣﺒﻌﻮث ﮔﺮداﻧﺪ(‬
‫‪ . ٥٢‬ﺳﻨﻦ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 44‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص‪ ; 112‬ذﺧﺎﺋﺮ اﻟﻌﻘﺒﻰ ‪ ،‬ص ‪ ; 60‬ﻣﺼﻨﻒ إﺑﻦ أﺑﻲ ﺷﻴﺒﺔ ‪ ،‬ج‬
‫‪ ، 7‬ص ‪ 497‬و ‪ ; 498‬اﻵﺣﺎد واﻟﻤﺜﺎﻧﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 148‬ﻛﺘﺎب اﻟﺴﻨّﺔ ‪ ،‬ص ‪ ; 584‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى ﻟﻠﻨﺴﺎﺋﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ 107‬و ‪; 126‬‬
‫ﺧﺼﺎﺋﺺ أﻣﻴﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ص ‪ ; 87‬ﻣﺴﻨﺪ أﺑﻲ ﺣﻨﻴﻔﺔ ‪ ،‬ص ‪ ; 211‬ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﺔ ﻻﺑﻦ أﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 287‬و ج‬
‫‪ ، 13‬ص ‪ 200‬و ‪ ; 228‬ﻧﻈﻢ درر اﻟﺴﻤﻄﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ 95‬و‪ ; ...‬ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤ‪‬ﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 11‬ص ‪ ، 608‬و ج ‪ ، 13‬ص ‪ 122‬و ‪ ; 129‬اﻟﻄﺒﻘﺎت اﻟﻜﺒﺮى ‪،‬‬
‫ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 23‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص ‪ 59‬و ‪ 60‬و ‪ ; 61‬ﻣﻴﺰان اﻻﻋﺘﺪال ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 432‬ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻟﺘﻬﺬﻳﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص‬
‫‪ ; 296‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻄﺒﺮي ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 56‬اﻟﺒﺪاﻳﺔ واﻟﻨﻬﺎﻳﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ، 36‬و ج ‪ ، 7‬ص ‪ ; 371‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 193‬و ﻣﺼﺎدر‬
‫دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫ﻋﻴﻮن أﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 63‬ﺑﺎب ‪ ، 31‬ح ‪ ; 262‬ﻣﻨﺎﻗﺐ أﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 305‬و‪; ...‬‬
‫اﻟﻤﺴﺘﺮﺷﺪ ‪ ،‬ص ‪ 263‬و‪ ...‬و ‪ ; 378‬ﺷﺮح اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 192‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﻤﻔﻴﺪ ‪ ،‬ص ‪ ; 6‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﻄﻮﺳﻲ ‪ ،‬ص ‪ 626‬و ‪ ; 726‬ﻣﺠﻤﻊ‬
‫اﻟﺒﻴﺎن ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ; 113‬إﻋﻼم اﻟﻮرى ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 298‬ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻤ‪‬ﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 89‬و ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 412‬اﻟﻌﻤﺪة ‪ ،‬ص ‪ 64‬و ‪; 220‬‬
‫اﻟﺨﺼﺎل ‪ ،‬ص ‪ ; 402‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ‪.‬‬
‫‪ . ٥٣‬ﻟﺴﺎن اﻟﻤﻴﺰان ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 157‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص ‪ ; 52‬ﻛﻨﺰل اﻟﻌﻤﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ 725‬و ﻣﺼﺎدر أﺧﺮى ﻟﻠﻌﺎﻣ‪‬ﻪ ‪،‬‬
‫اﻟﻤﺴﺘﺮﺷﺪ ‪ ،‬ص ‪ ; 332‬اﻷﻣﺎﻟﻰ ﻟﻠﻄﻮﺳﻰ ‪ ،‬ص ‪ ; 333‬اﻹﺣﺘﺠﺎج ﻟﻠﻄﺒﺮﺳﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 197‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ‪.‬‬
‫‪21‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫اﺣﺎدﻳﺚ دﻳﮕﺮى وارد ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ‬
‫ﭘﺸﺖ او را ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻣﺤﻜﻢ ﮔﺮداﻧﺪ ‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺒﺎرك و ﺗﻌﺎﻟﻰ دﻋﺎى ﺣﻀﺮت را اﺳﺘﺠﺎﺑﺖ‬
‫‪54‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد ‪.‬‬
‫ﺷﻜﻰ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ وﻇﺎﻳﻒ ﺳﻨﮕﻴﻦ رﺳﺎﻟﺖ ﺧﺎﺗﻤﻴ‪‬ﺖ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴ‪‬ﺖ ﻫﺎﻳﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻜﻠﻴﻒ ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ ‪ ،‬و ﻛﺴﻰ را ﻳﺎراى ﺗﺤﻤ‪‬ﻞ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎر ﻣﺴﺌﻮﻟﻴ‪‬ﺘﻰ ﻧﻴﺴﺖ ﻣﮕﺮ رﺳﻮل ﺧﺎﺗﻢ ﻛﻪ ﻇﻬﻴﺮ اﻧﺒﻴﺎ و ﻣﺮﺳﻠﻴﻦ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﻌﺪ از آن ﻛﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﻣﺘﺤﻤ‪‬ﻞ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴ‪‬ﺖ ﺳﻨﮕﻴﻦ از ﻃﺮف ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺷﺪ‪،‬‬
‫از ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﭘﺸﺖ و ﺑﺎزو ‪ ،‬و ﻗﺪرت و ﻗﻮ‪‬ت او را ﺑﻪ ﻋﻠﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(ﻣﺤﻜﻢ ﮔﺮداﻧﺪ ‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﺣﻀﺮت را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ آﻧﭽﻨﺎن ﻛﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻮﺳﻰ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ‪ ) :‬ﺳ‪‬ﻨَﺸُﺪ‪ ‬ﻋ‪‬ﻀُﺪ‪‬ك‪ ‬ﺑِﺄَﺧ‪‬ﻴﻚ‪.55 ( ‬‬
‫اﻳﻦ دﻋﺎ از رﺳﻮل ﺧﺪا و اﺟﺎﺑﺖ از ﺧﺪا دﻟﻴﻞ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺠﺎم اﻣﺮ رﺳﺎﻟﺖ ﺟﺰ ﺑﺎ دﺳﺖ و زﺑﺎن ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ ﻛﻪ‬
‫ﻗﺎﻫﺮ ﺑﻪ ﻗﺪرت اﻟﻬﻰ‪ ،‬و ﻧﺎﻃﻖ ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺪاوﻧﺪى اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﻳﺎ ﻣﻌﻘﻮل اﺳﺖ ﺑﻌﺪ از رﺳﻮل ﺧﺪا )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﺑﺮاى اﻣ‪‬ﺖ ﻇﻬﻴﺮ و ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻰ ﺑﺎﺷﺪ ﻏﻴﺮ از آن ﻛﺴﻰ ﻛﻪ‬
‫ﻇﻬﻴﺮ و ﭘﺸﺘﻴﺒﺎن رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﻮده اﺳﺖ ؟ ! و آﻳﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣ‪‬ﺖ ‪ ،‬ﺑﺎزو و ﻳﺎورى ﻏﻴﺮ از آن ﻛﺲ ﻛﻪ ﺑﺎزو و ﻳﺎور‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﻮد ‪ ،‬اﺗﺨﺎذ ﻛﻨﺪ و ﺑﮕﻴﺮد ؟ !‬

‫اﺻﻼح اﻣﺮ‬
‫) و‪‬ﻗَﺎلَ ﻣ‪‬ﻮﺳ‪‬ﻰ ﻻ‪َ‬ﺧ‪‬ﻴﻪ‪ ‬ﻫ‪‬ـﺮُونَ اﺧْﻠُﻔْﻨ‪‬ﻰ ﻓ‪‬ﻰ ﻗَﻮ‪‬ﻣ‪‬ﻰ و‪‬أَﺻ‪‬ﻠ‪‬ﺢ‪56( ‬ﻣﻮﺳﻰ ﺑﻪ ﺑﺮادر ﺧﻮد ‪ ،‬ﻫﺎرون ‪ ،‬ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻣﻦ در‬
‫ﻗﻮﻣﻢ ﺑﺎش و اﻣﺮ آﻧﺎن را اﺻﻼح ﻛﻦ ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﻫﺎرون ﻣﺼﻠﺢ ﻗﻮم ﻣﻮﺳﻰ ‪ ،‬و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻣﻮﺳﻰ در اﺻﻼح اﻣ‪‬ﺖ او ﺑﻮد ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻳﻦ ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ در اﻣ‪‬ﺖ‬
‫رﺳﻮل ‪ ،‬ﺑﺮاى ﻋﻠﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( اﺳﺖ ‪ ،‬و اﺻﻼح ﻛﺮدن ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﻄﻠﻖ ‪ ،‬ﺷﺄن ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻪ ﺻﻼح‬
‫ﻣﻄﻠﻖ و ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﻠﻖِ ﺻﻼح ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﺮﺗﺒﻪ اى ‪ ،‬ﻛﻪ در ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ وﺻﻒ ﺣﻀﺮت ﻳﺤﻴﻰ ) و‪‬ﺳ‪‬ﻴ‪‬ﺪاً و‪‬ﺣ‪‬ﺼ‪‬ﻮراً‬
‫و‪‬ﻧَﺒِﻴ‪‬ﺎً ﻣ‪‬ﻦَ اﻟﺼ‪‬ـﻠ‪‬ﺤ‪‬ﻴﻦَ (‪ ، 57‬و وﺻﻒ ﺣﻀﺮت ﻋﻴﺴﻰ ) و‪‬ﻳ‪‬ﻜَﻠﱢﻢ‪ ‬اﻟﻨﱠﺎس‪ ‬ﻓ‪‬ﻰ اﻟْﻤ‪‬ﻬ‪‬ﺪ‪ ‬و‪‬ﻛَﻬ‪‬ﻼ و‪‬ﻣ‪‬ﻦَ اﻟﺼ‪‬ـﻠ‪‬ﺤ‪‬ﻴﻦَ (‪ . 58‬ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ‪.‬‬

‫‪ . ٥٤‬اﻟﺪر‪ ‬اﻟﻤﻨﺜﻮر ذﻳﻞ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻳﻦ آﻳﻪ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 295‬اﻟﺘﻔﺴﻴﺮ اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 12‬ص ‪ 26‬ذﻳﻞ آﻳﻪ ‪) :‬اﻧّﻤﺎ وﻟﻴ‪‬ﻜﻢ اﷲ ‪ ; (...‬ﺷﻮاﻫﺪ اﻟﺘﻨﺰﻳﻞ ‪،‬‬
‫ج ‪ ، 1‬ص ‪ 230‬و ‪ 480‬و ‪ ; 482‬اﻟﻤﻌﻴﺎر واﻟﻤﻮازﻧﺔ ‪ ،‬ص ‪ 71‬و ‪ ; 322‬ﻧﻈﻢ درر اﻟﺴﻤﻄﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 87‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 258‬و ج‬
‫‪ ، 2‬ص ‪ ; 153‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﻗﺐ أﻣﻴﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 348‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻓﺮات اﻟﻜﻮﻓﻲ ‪ ،‬ص ‪ 95‬و ‪ 248‬و ‪ 255‬و ‪ ; 256‬ﺷﺮح اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص‬
‫‪ ; 192‬ﻛﻨﺰ اﻟﻔﻮاﺋﺪ ‪ ،‬ص ‪ ; 136‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴﺎن ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 361‬ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻ‪‬ﻪ‪.‬‬
‫‪ . ٥٥‬ﺳﻮره ﻗﺼﺺ آﻳﻪ ‪ ) 35‬ﻣﺎ ﺗﻘﺎﺿﺎى ﺗﻮ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﻫﻤﺪﺳﺘﻰ ﺑﺮادرت ﻫﺎرون ﺑﺎزوﻳﺖ را ﺑﺴﻴﺎر ﻗﻮى ﻣﻰ ﮔﺮداﻧﻴﻢ ( ‪.‬‬
‫‪ . ٥٦‬ﺳﻮره اﻋﺮاف آﻳﻪ ‪ ) 142‬و ﮔﻔﺖ ﻣﻮﺳﻰ ﺑﻪ ﺑﺮادرش ‪ :‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻣﻦ ﺑﺎش در ﻗﻮﻣﻢ ‪ ،‬و اﺻﻼح ﻛﻦ (‪.‬‬
‫‪ . ٥٧‬ﺳﻮره آل ﻋﻤﺮان آﻳﻪ ‪ ) 39‬و آﻗﺎ و ﭘﺎرﺳﺎ و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮى از ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﺎن اﺳﺖ (‪.‬‬
‫‪ . ٥٨‬ﺳﻮره آل ﻋﻤﺮان ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 46‬و ﺑﺎ ﻣﺮدم در ﮔﻬﻮاره ﺳﺨﻦ ﮔﻮﻳﺪ ﺑﺪاﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﺑﺰرﮔﻰ ‪ ،‬و از ﺻﺎﻟﺤﻴﻦ اﺳﺖ (‪.‬‬
‫‪22‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﺷﺮﻛﺖ در اﻣﺮ‬
‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﻫﺎرون ﺷﺮﻳﻚ ﻛﺎر ﻣﻮﺳﻰ ﺑﻮد‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻘﺎم ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎى اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ـ ﺑﻪ ﺟﺰ در ﻣﻘﺎم ﻧﺒﻮ‪‬ت ـ ﺑﺮاى ﻋﻠﻰ‪)‬ﻋﻠﻴﻪ‬
‫اﻟﺴﻼم(ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺎرﻫﺎى ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﻛﺮم )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻛﺘﺎﺑﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﺑﻴﺎن ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و‬
‫ﺗﻌﻠﻴﻢ ﺣﻜﻤﺘﻰ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺷﺄن آن ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ ) :‬ﻳ‪‬ﺆْﺗ‪‬ﻰ اﻟْﺤ‪‬ﻜْﻤ‪‬ﺔَ ﻣ‪‬ﻦ ﻳ‪‬ﺸَﺎء‪ ‬و‪‬ﻣ‪‬ﻦ ﻳ‪‬ﺆْت‪ ‬اﻟْﺤ‪‬ﻜْﻤ‪‬ﺔَ ﻓَﻘَﺪ‪ ‬أُوﺗ‪‬ﻰ‪‬‬
‫ﺧَﻴ‪‬ﺮاً ﻛَﺜ‪‬ﻴﺮاً(‪) ،59‬و‪‬أَﻧﺰَلَ اﷲُ ﻋ‪‬ﻠَﻴ‪‬ﻚ‪ ‬اﻟْﻜ‪‬ﺘَﺎب‪ ‬و‪‬اﻟْﺤ‪‬ﻜْﻤ‪‬ﺔَ و‪‬ﻋ‪‬ﻠﱠﻤ‪‬ﻚ‪ ‬ﻣ‪‬ﺎ ﻟَﻢ‪ ‬ﺗَﻜُﻦْ ﺗَﻌ‪‬ﻠَﻢ‪ ‬و‪‬ﻛَﺎنَ ﻓَﻀْﻞُ اﷲِ ﻋ‪‬ﻠَﻴ‪‬ﻚ‪‬‬
‫ﻋ‪‬ﻈ‪‬ﻴﻤﺎً (‪. 60‬‬
‫ﺷﻜﻰ ﻧﻴﺴﺖ ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل از ﻛﺘﺎب و ﺣﻜﻤﺖ ﺑﺮ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺧﺎﺗﻢ ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم‬
‫اﻧﺒﻴﺎ و ﻣﺮﺳﻠﻴﻦ ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬و ﺑﻠﻜﻪ زﻳﺎده ﺑﺮ آن ﻣﻰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺎدى و اﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻧﺒﻮ‪‬ت ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ و رﺳﺎﻟﺖ ﺧﺎﺗﻤﻴ‪‬ﻪ و‬
‫اﻣﺎﻣﺖ آن ﺣﻀﺮت ﺑﺮاى ﺗﻤﺎم اﻧﺒﻴﺎ ‪ ،‬و ﺳﻴﺎدت و ﺑﺮﺗﺮى ﺑﺮ ﺟﻤﻴﻊ ﺧﻠﻖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ‪.‬‬
‫و از ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺎرﻫﺎى ﺣﻀﺮت )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ‪ ،‬ﺑﻴﺎن اﻣﻮر ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف ﻣﺮدم و ﺣﻜﻢ ﺑﻴﻦ آﻧﺎن اﺳﺖ ‪:‬‬
‫‪62‬‬
‫) ﻟ‪‬ﻴ‪‬ﺒ‪‬ﻴ‪‬ﻦَ ﻟَﻬ‪‬ﻢ‪ ‬اﻟﱠﺬ‪‬ى ﻳ‪‬ﺨْﺘَﻠ‪‬ﻔُﻮنَ ﻓ‪‬ﻴﻪ‪ ) ،61( ‬إِﻧﱠﺎ أَﻧﺰَﻟْﻨَﺎ إِﻟَﻴ‪‬ﻚ‪ ‬اﻟْﻜ‪‬ﺘَﺎب‪ ‬ﺑِﺎﻟْﺤ‪‬ﻖﱢ ﻟ‪‬ﺘَﺤ‪‬ﻜُﻢ‪ ‬ﺑ‪‬ﻴ‪‬ﻦَ اﻟﻨﱠﺎسِ ﺑِﻤ‪‬ﺎ أَر‪‬اك‪ ‬اﷲُ (‬
‫و از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﺌﻮن ﺣﻀﺮت ﺧﺎﺗﻢ )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ او ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ از ﺧﻮد آﻧﺎن ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ ‪،‬‬
‫ﭘﺲ ﻋﻠﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﺷﺮﻳﻚ در اﻣﺮ ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ وﻟﻰ‪ ‬اﻣﺮ در ﻧﻈﺎم ﺗﻜﻮﻳﻦ و ﺗﺸﺮﻳﻊ اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﺧﻼﻓﺖ‬
‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﻫﺎرون ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻣﻮﺳﻰ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎى اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺧﻼﻓﺖ ﺑﻼ ﻓﺼﻞ آن ﺣﻀﺮت ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻰ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﻠﻴﻔﻪ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ‪ ،‬وﺟﻮد ﺗﻨﺰﻳﻠﻰ و ﻧﺎزل ﻣﻨﺰﻟﻪ ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎى او ﻣﻰ ﻧﺸﻴﻨﺪ ‪ ،‬و ﺧﻼء وﺟﻮدى آن ﻛﺲ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﻏﻴﺒﺖ و ﻧﺒﻮدش ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﭘﺮ ﻣﻰ ﺷﻮد ‪.‬‬
‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺣﻀﺮت ﺧﺎﺗﻢ اﻻﻧﺒﻴﺎ )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ‪ ،‬ﺑﺎ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻧﺒﻴﺎى دﻳﮕﺮ ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻰ ﻫﻤﻪ‬
‫اﻧﺒﻴﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﻴﺎس ﻧﻴﺴﺖ ‪ ،‬ﭼﻮن او ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم اﻧﺒﻴﺎ از آدم ﺗﺎ ﻋﻴﺴﻰ ﺑﻦ ﻣﺮﻳﻢ ﻫﻤﻪ زﻳﺮ ﻟﻮا و ﭘﺮﭼﻢ او‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪ ،‬و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻰ ﺗﻮان ﺳﺎﻳﻪ ﻋﺮش را ﺑﺎ ﺳﺎﻳﻪ ﻣﺎدون ﻋﺮش ﻗﻴﺎس ﻧﻤﻮد ‪.‬‬

‫‪ . ٥٩‬ﺳﻮره ﺑﻘﺮه ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 269‬ﺣﻜﻤﺖ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﻰ دﻫﺪ ‪ ،‬و ﻛﺴﻰ ﻛﻪ رﺑﻪ او ﺣﻜﻤﺖ داده ﺷﻮد ﻫﺮ آﻳﻨﻪ ﺧﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎر داده ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ (‪.‬‬
‫‪ . ٦٠‬ﺳﻮره ﻧﺴﺎء ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 113‬و ﺧﺪا ﺑﺮ ﺗﻮ ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد ﻛﺘﺎب و ﺣﻜﻤﺖ را ‪ ،‬و آﻣﻮﺧﺖ ﺗﻮ را آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﻧﻤﻰ داﻧﺴﺘﻰ ‪ ،‬و ﻓﻀﻞ ﺧﺪا ﺑﺮ ﺗﻮ ﻋﻈﻴﻢ‬
‫ﺑﻮد (‪.‬‬
‫‪ . ٦١‬ﺳﻮره ﻧﺤﻞ ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 39‬ﺑﺮاى اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺮاى آﻧﺎن ﺑﻴﺎن ﻛﻨﺪ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ در آن اﺧﺘﻼف ﻣﻰ ﻛﻨﻨﺪ ( ‪.‬‬
‫‪ . ٦٢‬ﺳﻮره ﻧﺴﺎء آﻳﻪ ‪ ) 105‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﻮى ﺗﻮ ﻛﺘﺎب را ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎدﻳﻢ ﺑﻪ ﺣﻖ ‪ ،‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﺑﻴﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺸﺎن ﻣﻰ دﻫﺪ ﺣﻜﻢ‬
‫ﻛﻨﻰ ( ‪.‬‬
‫‪23‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫آرى ﻫﺎرون ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻣﻮﺳﻰ اﺳﺖ ‪ ،‬و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦِ ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺷﺄن او ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ‪ ) :‬و‪‬ﻧَﺎد‪‬ﻳ‪‬ﻨَﺎه‪ ‬ﻣ‪‬ﻦْ‬
‫ﻻﻳ‪‬ﻤ‪‬ﻦِ و‪‬ﻗَﺮﱠﺑ‪‬ﻨَﺎه‪ ‬ﻧَﺠِﻴ‪‬ﺎً (‪ ; 63‬وﻟﻰ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺧﺎﺗﻢ اﻟﻨّﺒﻴ‪‬ﻴﻦ )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬
‫ﺟ‪‬ﺎﻧ‪‬ﺐِ اﻟﻄﱡﻮرِ ا َْ‬
‫وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺷﺄن او ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ‪ ) :‬ﺛُﻢ‪ ‬د‪‬ﻧَﺎ ﻓَﺘَﺪ‪‬ﻟﱠﻰ * ﻓَﻜَﺎنَ ﻗَﺎب‪ ‬ﻗَﻮ‪‬ﺳ‪‬ﻴ‪‬ﻦِ‬
‫أَو‪ ‬أَد‪‬ﻧَﻰ (‪.64‬‬
‫در رواﻳﺖ ﺻﺤﻴﺤﻪ از اﺑﺎن اﺣﻤﺮ اﺳﺖ ‪ ،‬ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﺻﺎدق )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻓﺮﻣﻮد ‪:‬‬

‫ﻳﺎ اﺑﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺮدم ﻗﻮل اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( را ﻣﻨﻜﺮ ﻣﻰ ﺷﻮﻧﺪ ‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد ‪ » :‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻢ ‪ ،‬ﭘﺎى‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻠﻨﺪ ﻛﺮده و ﺑﺮ ﺳﻴﻨﻪ ﭘﺴﺮ اﺑﻰ ﺳﻔﻴﺎن در ﺷﺎم ﻣﻰ زﻧﻢ ‪ ،‬و او را از ﺗﺨﺘﺶ ﺳﺮﻧﮕﻮن ﻣﻰ ﻛﻨﻢ « وﻟﻰ‬
‫ﻣﻨﻜﺮ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ آﺻﻒ ‪ ،‬وﺻﻰ ﺳﻠﻴﻤﺎن ‪ ،‬ﻗﺪرت آوردن ﺗﺨﺖ ﺑﻠﻘﻴﺲ را ﺑﻪ ﻧﺰد ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻗﺒﻞ از ﭼﺸﻢ‬
‫ﺑﺮ ﻫﻢ ﮔﺬاﺷﺘﻦ او داﺷﺖ !‬
‫آﻳﺎ ﻣﮕﺮ ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻣﺎ )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( اﻓﻀﻞ اﻧﺒﻴﺎ ‪ ،‬و وﺻﻰ‪ ‬او اﻓﻀﻞ اوﺻﻴﺎ اﺳﺖ ؟ !‬
‫آﻳﺎ وﺻﻰ‪ ‬ﺧﺎﺗﻢ را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ وﺻﻰ‪ ‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻫﻢ ﻗﺮار ﻧﺪادﻧﺪ ؟ ! ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻴﻦ ﻣﺎ و ﺑﻴﻦ آﻧﺎن ﻛﻪ ﺟﺎﺣﺪ ﺑﻪ‬
‫‪65‬‬
‫ﺣﻖ ﻣﺎ ‪ ،‬و ﻣﻨﻜﺮ ﻓﻀﻞ ﻣﺎ ﺷﺪﻧﺪ ‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ وزارت رﺳﻮل اﻛﺮم )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ‪ ،‬ﻣﺤﻜﻢ ﺷﺪن ﭘﺸﺖ او ‪ ،‬ﺷﺮﻛﺖ در اﻣﺮ آن ﺣﻀﺮت ‪ ،‬اﺧﻮت‬
‫ﺑﺎ آن ﺣﻀﺮت ‪ ،‬اﺻﻼح اﻣﺮ در اﻣ‪‬ﺖ ‪ ،‬و ﺧﻼﻓﺖ آن ﺣﻀﺮت ﻗﺎﺑﻞ ﻗﻴﺎس ﺑﺎ ﻛﺴﻰ ﻛﻪ داراى اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻣﺎت از ﻏﻴﺮ ﻧﺒﻰ‪ ‬اﻛﺮم‬
‫اﺳﺖ ‪ ،‬ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ‪.‬‬
‫ﻫﺮ آن ﻛﺲ ﻛﻪ در ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺗﺄﻣ‪‬ﻞ ﻛﻨﺪ ‪ ،‬و اﻫﻞ ﺗﺪﺑ‪‬ﺮ در ﻛﺘﺎب و ﺗﻔﻘﻪ در ﺳﻨّﺖ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺪ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻓﺼﻞ‬
‫ﺑﻴﻦ رﺳﻮل ﺧﺪا و آن ﻛﺲ ﻛﻪ ﺧﻮد ﺣﻀﺮت او را در زﻣﺎن ﺣﻴﺎﺗﺶ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮد ﻗﺮار داد ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻞ و‬
‫ﻛﺘﺎب و ﺳﻨّﺖ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫در رواﻳﺘﻰ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺻﺤ‪‬ﺖ آن اﻋﺘﺮاف ﻧﻤﻮده اﻧﺪ از ﺑﻜﻴﺮ ﺑﻦ ﻣﺴﻤﺎر ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ ‪:‬‬
‫از ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﻰ وﻗﺎص ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﭼﻪ ﭼﻴﺰ ﻣﺎﻧﻊ ﺗﻮ از ﺳﺐ‪ ) ‬ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻔﺘﻦ ( ﺑﻪ ﭘﺴﺮ‬
‫اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ اﺳﺖ ؟‬
‫ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﻫﺮ زﻣﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﺎد ﻣﻰ آورم ﺳﻪ ﭼﻴﺰ را ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﺮاى او ﻓﺮﻣﻮد ـ ﻛﻪ ﻫﺮ آﻳﻨﻪ ﻳﻜﻰ از آﻧﻬﺎ ﺑﺮاى ﻣﻦ از‬
‫ﺣﻤﺮﻧﻌﻢ ] و ﻫﺮ ﻣﺎل ﻧﻔﻴﺴﻰ [ ﻣﺤﺒﻮب ﺗﺮ اﺳﺖ ـ ﻧﻤﻰ ﺗﻮاﻧﻢ او را ﻧﺎﺳﺰا ﺑﮕﻮﻳﻢ ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﻳﺎ اﺑﺎاﺳﺤﺎق آن ﺳﻪ ﭼﻴﺰ ﭼﻴﺴﺖ ؟‬

‫‪ . ٦٣‬ﺳﻮره ﻣﺮﻳﻢ آﻳﻪ ‪ ) 52‬و ﻣﺎ او را از وادى ﻣﻘﺪس ﻃﻮر ﻧﺪا ﻛﺮدﻳﻢ و ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻗﺮب ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻳﻢ ( ‪.‬‬
‫‪ . ٦٤‬ﺳﻮره ﻧﺠﻢ ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ 8‬ـ ‪ ) ) 9‬آﻧﮕﺎه ﻧﺰدﻳﻚ آﻣﺪ و ﺑﺮ او ) ﺑﻪ وﺣﻰ ﺣﻖ ( ﻧﺎزل ﮔﺮدﻳﺪ * ﺑﺪان ﻧﺰدﻳﻜﻰ ﻛﻪ ﺑﺎ او ﺑﻪ ﻗﺪر دو ﻛﻤﺎن ﻳﺎ ﻧﺰدﻳﻚ ﺗﺮ‬
‫از آن ﺷﺪ (‪.‬‬
‫‪ . ٦٥‬اﻻﺧﺘﺼﺎص ص ‪212‬‬
‫‪24‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫اﺑﻮاﺳﺤﺎق ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﺳﺐ‪ ‬ﻧﻜﻨﻢ او را ‪ ،‬ﻫﺮ زﻣﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﺎد ﻣﻰ آورم ﻛﻪ وﺣﻰ ﺑﺮ رﺳﻮل ﺧﺪا ﻧﺎزل ﺷﺪ ‪ ،‬ﭘﺲ دﺳﺖ ﻋﻠﻰ‬
‫و دو ﻓﺮزﻧﺪش و ﻓﺎﻃﻤﻪ را ﮔﺮﻓﺖ ‪ ،‬و آﻧﻬﺎ را زﻳﺮ ﻛﺴﺎء و ﻟﺒﺎس ﺧﻮد ﺑﺮد ‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا ﻫﻤﺎﻧﺎ اﻳﻨﺎن اﻫﻞ‬
‫ﺑﻴﺖ ﻣﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪.‬‬
‫و ﺳﺐ ﻧﻜﻨﻢ او را ﻫﺮ زﻣﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﺎد ﻣﻰ آورم ‪ ،‬ﺣﻀﺮت رﺳﻮل )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ(ﻋﻠﻰ را در ﻏﺰوه ﺗﺒﻮك‬
‫ﺑﺎﻗﻰ ﮔﺬاﺷﺖ ‪ ،‬ﭘﺲ ﻋﻠﻰ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﺮض ﻛﺮد ‪ :‬آﻳﺎ ﻣﺮا ﺑﺎ ﻛﻮدﻛﺎن و زﻧﺎن ﺑﺎﻗﻰ ﻣﻰ ﮔﺬارى ؟ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل )ﺻﻠﻰ اﷲ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬آﻳﺎ راﺿﻰ ﻧﻤﻰ ﺷﻮى ﻛﻪ ﺗﻮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﻫﺎرون از ﻣﻮﺳﻰ ﺑﺎﺷﻰ ﺑﺠﺰ اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮى ﺑﻌﺪ از ﻣﻦ ﻧﻴﺴﺖ ‪.‬‬
‫و ﺳﺐ ﻧﻜﻨﻢ او را ﻫﺮ زﻣﺎن ﻛﻪ روز ﺧﻴﺒﺮ را ﺑﻪ ﻳﺎد آورم ﻛﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬ﻫﺮ‬
‫آﻳﻨﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﭼﻢ را ﺑﻪ ﻣﺮدى ﺧﻮاﻫﻢ داد ﻛﻪ ﺧﺪا و رﺳﻮل ﺧﺪا را دوﺳﺖ ﻣﻰ دارد ‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ او ﭘﻴﺮوزى‬
‫ﻣﻰ آورد ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﻤﻪ ﻣﺎ ﺳﺮﻛﺸﻴﺪم ﻛﻪ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﭼﻪ ﻛﺴﻰ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺣﻀﺮت اﺳﺖ ؟ ﭘﺲ ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬ﻋﻠﻰ ﻛﺠﺎﺳﺖ ؟‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ ‪ :‬او ﭼﺸﻢ درد دارد ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬او را ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ ‪ ،‬ﭘﺲ او را ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ‪ ،‬ﭘﺲ ﺣﻀﺮت ﺑﺎ آب دﻫﺎن ﻣﺒﺎرﻛﺶ ﺑﻪ ﺻﻮرت او‬
‫ﻣﺎﻟﻴﺪ ‪ ،‬و ﭘﺮﭼﻢ را ﺑﻪ او داد ‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ او ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﭘﻴﺮوزى داد ‪.‬‬
‫‪66‬‬
‫راوى ﻣﻰ ﮔﻮﻳﺪ ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﻗﺴﻢ ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑىﻮﻗﺎص در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻮد ‪ ،‬ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻪ او ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻧﮕﻔﺖ ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻛﻢ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮرى ﻣﻰ ﮔﻮﻳﺪ ‪ :‬ﺑﺨﺎرى و ﻣﺴﻠﻢ ﻫﺮ دو ﺑﺮ ﺻﺤ‪‬ﺖ ﺣﺪﻳﺚ ﻣﺆاﺧﺎة و ﺣﺪﻳﺚ راﻳ‪‬ﺖ ) ﭘﺮﭼﻢ ( اﺗّﻔﺎق‬
‫‪67‬‬
‫دارﻧﺪ ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎرى از ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﻧﻘﻞ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ‪ ،‬ﻛﻪ ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﺣﻀﺮت رﺳﻮل )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( در روز ﺧﻴﺒﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪ :‬ﻫﺮ آﻳﻨﻪ ﻓﺮدا اﻳﻦ ﭘﺮﭼﻢ را ﺑﻪ ﻣﺮدى ﻣﻰ دﻫﻢ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺘﺢ و ﭘﻴﺮوزى را ﺑﻪ دﺳﺖ او ﺧﻮاﻫﺪ آورد ‪ ،‬او ﺧﺪا و‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا را دوﺳﺖ دارد ‪ ،‬و ﺧﺪا و رﺳﻮل ﺧﺪا او را دوﺳﺖ دارﻧﺪ ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻫﻤﻪ ﺷﺐ را ﺗﺎ ﺑﻪ ﺻﺒﺢ ‪ ،‬ﺑﺎ اﺿﻄﺮاب ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮدﻧﺪ ‪ ،‬ﻛﻪ آﻳﺎ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﭘﺮﭼﻢ را‬
‫ﺑﻪ ﭼﻪ ﻛﺴﻰ ﻋﻄﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﻓﺮﻣﻮد ‪.‬‬
‫ﺻﺒﺢ ﻛﻪ ﺷﺪ ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﺳﻮى ﺣﻀﺮت رﻓﺘﻪ اﻣﻴﺪ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﺮﭼﻢ ﺑﻪ آﻧﺎن داده ﺷﻮد ‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ ﻛﺠﺎﺳﺖ ؟ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ‪ :‬از درد ﭼﺸﻢ رﻧﺞ ﻣﻰ ﺑﺮد ; ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬او را ﺑﻴﺎورﻳﺪ ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻋﻠﻰ آﻣﺪ ‪ ،‬و ﺣﻀﺮت آب دﻫﺎن ﻣﺒﺎرك ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭼﺸﻢ او ﻣﺎﻟﻴﺪ و دﻋﺎ ﻓﺮﻣﻮد ‪ ،‬و درد ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪ ‪ ،‬ﮔﻮﻳﺎ اﺻﻼً‬
‫درد و ﻣﺮﺿﻰ در او ﻧﺒﻮد ‪.‬‬

‫…‬

‫‪ . ٦٦‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ 108‬و در ﺗﻠﺨﻴﺺ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ ; ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪ ; 120‬ﺳﻨﻦ ﺗﺮﻣﺬى ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص‬
‫‪ ; 301‬ﺧﺼﺎﺋﺺ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ص ‪ 81‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ‪.‬‬
‫‪ . ٦٧‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪109‬‬
‫‪25‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﺳﭙﺲ ﭘﺮﭼﻢ را ﺑﻪ او داد ‪ .‬و ﻋﻠﻰ ﻋﺮض ﻛﺮد ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ آﻧﻘﺪر ﺟﻨﮓ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد ﺗﺎ ﻣﺜﻞ ﻣﺎ ﺷﻮﻧﺪ ) اﻳﻤﺎن‬
‫ﺑﻴﺎورﻧﺪ ( ; ﭘﺲ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺼ‪‬ﻼة و اﻟﺴ‪‬ﻼم ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬ﺑﺎ ﻧﺮﻣﻰ و ﺛﺒﺎت و ﺑﺪون ﻋﺠﻠﻪ ﻧﻔﻮذ ﻛﻦ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻴﺪان آﻧﻬﺎ ﺑﺮﺳﻰ ‪،‬‬
‫ﭘﺲ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ اﺳﻼم دﻋﻮت ﻧﻤﺎ ‪ ،‬و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﺮ اﻳﺸﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ از ﺣﻖ اﷲ اﺧﺒﺎر ﻛﻦ ‪ .‬ﭘﺲ ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﺧﺪا ‪ ،‬ﻫﺮ‬
‫‪68‬‬
‫آﻳﻨﻪ اﮔﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ را ﻫﺪاﻳﺖ ﻛﻨﺪ ‪ ،‬ﺑﺮاى ﺗﻮ ﺑﻬﺘﺮ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺣﻤﺮﻧﻌﻢ و ﻣﺎل ﻧﻔﻴﺲ ﺑﺮاى ﺗﻮ ﺑﺎﺷﺪ ‪.‬‬
‫ﻣﺨﻔﻰ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻛﻼم ﺣﻀﺮت رﺳﻮل )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ‪ » :‬ﻛﻪ ﻫﺮ آﻳﻨﻪ ﭘﺮﭼﻢ را ﺑﻪ ﻛﺴﻰ ﺧﻮاﻫﻢ داد ﻛﻪ ﺧﺪا‬
‫و رﺳﻮل ﺧﺪا را دوﺳﺖ دارد ‪ ،‬و ﺧﺪا و رﺳﻮل ﺧﺪا او را دوﺳﺖ دارﻧﺪ « ‪ ،‬ﻛﺎﺷﻒ از اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﺻﺤﺎب ﺣﻀﺮت ﻏﻴﺮ‬
‫از ﻋﻠﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻔﺖ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ‪ ،‬و ﮔﺮﻧﻪ ﺗﺨﺼﻴﺺ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ‬
‫وﺳﻠﻢ( ﻋﻠﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( را ﺑﻪ اﻳﻦ وﺻﻒ ﺑﺪون ﻣﺨﺼﺺ ﻣﻰ ﺑﻮد ‪ ،‬و ﺳﺎﺣﺖ ﻗﺪس آن ﺣﻀﺮت از آﻧﭽﻪ ﻋﻘﻼً و ﺷﺮﻋﺎً‬
‫ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ ‪ ،‬ﭘﺎك و ﻣﻨﺰّه اﺳﺖ ‪.‬‬

‫‪ . ٦٨‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ، 76‬ﻧﻴﻞ اﻷوﻃﺎر ‪ ،‬ج ‪ ، 8‬ص ‪ 55‬و ‪ ; 59‬ﻓﻀﺎﺋﻞ اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ ‪ ،‬ص ‪ ; 16‬ﻣﺴﻨﺪ أﺣﻤﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 99‬و ‪، 185‬‬
‫و ج ‪ ، 4‬ص ‪ ، 52‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ; 333‬ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ، 195‬و ج ‪ ، 7‬ص ‪ 120‬و ‪ ; 122‬ﺳﻨﻦ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 45‬ﺳﻨﻦ‬
‫اﻟﺘﺮﻣﺬي ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ; 302‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 6‬ص ‪ ، 362‬و ج ‪ ، 9‬ص ‪ ، 107‬و ص ‪ ; 131‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 6‬ص ‪، 150‬‬
‫و ج ‪ ، 9‬ص ‪ 123‬و‪ ; ...‬ﻣﺼﻨﻒ اﺑﻦ اﺑﻲ ﺷﻴﺒﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 8‬ص ‪ 520‬و ‪ ; 522‬ﻣﺴﻨﺪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ أﺑﻲ وﻗﺎص ‪ ،‬ص ‪ ; 51‬ﺑﻐﻴﺔ اﻟﺒﺎﺣﺚ ص ‪; 218‬‬
‫ﻛﺘﺎب اﻟﺴﻨﺔ ‪ ،‬ص ‪ 594‬و‪ ; ...‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ 46‬و ‪ 108‬و‪ ...‬و ‪ ; 145‬ﺧﺼﺎﺋﺺ أﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ص ‪ 49‬و‪ ...‬و ‪ 82‬و‬
‫‪ ; 116‬ﻣﺴﻨﺪ أﺑﻲ ﻳﻌﻠﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 291‬و ج ‪ ، 13‬ص ‪ 522‬و ‪ ; 531‬ﺻﺤﻴﺢ اﺑﻦ ﺣﺒﺎن ‪ ،‬ج ‪ ، 15‬ص ‪ 377‬و ‪ ; 382‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻷوﺳﻂ ‪،‬‬
‫ج ‪ ، 6‬ص ‪ ; 59‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 6‬ص ‪ ، 152‬ص ‪ 167‬و ‪ 187‬و ‪ ، 198‬و ج ‪ ، 7‬ص ‪ 13‬و ‪ 17‬و ‪ 31‬و ‪ 35‬و ‪ 36‬و ‪ ، 77‬و ج ‪ ، 18‬ص‬
‫‪ 237‬و ‪ ; 238‬ﻣﺴﻨﺪ اﻟﺸﺎﻣﻴﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 348‬دﻻﺋﻞ اﻟﻨﺒﻮ‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ 1092 ، 3‬ﻓﺼﻞ ‪ 78‬ح ‪ ; 178‬اﻟﻔﺎﺋﻖ ﻓﻲ ﻏﺮﻳﺐ اﻟﺤﺪﻳﺚ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص‬
‫‪ ; 383‬اﻹﺳﺘﻴﻌﺎب ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 1099‬ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﺔ ﻻﺑﻦ أﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 11‬ص ‪ ، 234‬و ج ‪ ، 13‬ص ‪ ; 186‬ﻧﻈﻢ درر اﻟﺴﻤﻄﻴﻦ ‪،‬‬
‫ص ‪ 98‬و ‪ ; 107‬ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤ‪‬ﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 10‬ص ‪ 467‬و ‪ ، 468‬و ج ‪ ، 13‬ص ‪ 121‬و ‪ 123‬و ‪ ; 163‬اﻟﻄﺒﻘﺎت اﻟﻜﺒﺮى ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 111‬اﻟﺘﺎرﻳﺦ‬
‫اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 115‬اﻟﺜﻘﺎت ﻻﺑﻦ ﺣﺒﺎن ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ 12‬و ‪ ; 267‬ﺷﺮح اﻟﺴﻨﺔ ﻟﻠﺒﻐﻮي ‪ ،‬ج ‪ ، 14‬ص ‪ ; 111‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻐﺪاد ‪ ،‬ج ‪ ، 8‬ص‬
‫‪ ; 5‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 13‬ص ‪ ، 288‬و ج ‪ ، 41‬ص ‪ ، 219‬و ج ‪ ، 42‬ص ‪ 16‬و ‪ 81‬و‪ ...‬و ‪ ; 432‬اُﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ 26‬و ‪; 28‬‬
‫ذﻳﻞ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻐﺪاد ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 78‬اﻟﺒﺪاﻳﺔ واﻟﻨﻬﺎﻳﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ 211‬و‪ ، ...‬و ج ‪ ، 7‬ص ‪ 251‬و ‪ 372‬و‪ ; ...‬اﻟﺴﻴﺮة اﻟﻨﺒﻮﻳﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪; 797‬‬
‫ﺳﺒﻞ اﻟﻬﺪى واﻟﺮﺷﺎد ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 32‬و ج ‪ ، 5‬ص ‪ ، 124‬و ج ‪ ، 10‬ص ‪ ; 62‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 161‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ 120‬و ‪ 231‬و‬
‫‪ ; 390‬و ﻣﺼﺎدر ﺑﺴﻴﺎر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫رﺳﺎﺋﻞ اﻟﻤﺮﺗﻀﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 104‬اﻟﺪﻋﻮات ‪ ،‬ص ‪ ; 63‬زﺑﺪة اﻟﺒﻴﺎن ‪ ،‬ص ‪ ; 11‬ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻄﺎء ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 11‬اﻟﻜﺎﻓﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 8‬ص ‪; 351‬‬
‫ﻋﻠﻞ اﻟﺸﺮاﺋﻊ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 162‬ﺑﺎب ‪ ، 130‬ح ‪ ; 1‬اﻟﺨﺼﺎل ‪ ،‬ص ‪ ، 211‬و ص ‪ 311‬و ‪ ; 555‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﺼﺪوق ‪ ،‬ص ‪ ، 604‬اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻟﺴﺎﺑﻊ‬
‫واﻟﺴﺒﻌﻮن ‪ ،‬ح ‪ ; 10‬روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 127‬ﻣﻨﺎﻗﺐ أﻣﻴﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 345‬و ‪ ، 537‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ 89‬و ‪496‬‬
‫و‪ ; ...‬اﻟﻤﺴﺘﺮﺷﺪ ‪ ،‬ص ‪ 299‬و ‪ 300‬و ‪ 341‬و‪ ...‬و ‪ 491‬و ‪ ; 590‬ﺷﺮح اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 302‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ 178‬و ‪ 192‬و ‪ 195‬و ‪; 209‬‬
‫اﻻﻓﺼﺎح ‪ ،‬ص ‪ 34‬و ‪ 68‬و ‪ 86‬و ‪ 157‬و ‪ ; 197‬اﻟﻨﻜﺖ اﻻﻋﺘﻘﺎدﻳﺔ ‪ ،‬ص ‪ ; 42‬اﻹرﺷﺎد ‪ ،‬ح ‪ ، 1‬ص ‪ ; 64‬اﻹﺧﺘﺼﺎص ‪ ،‬ص ‪ ; 150‬اﻷﻣﺎﻟﻲ‬
‫ﻟﻠﻤﻔﻴﺪ ‪ ،‬ص ‪ ; 56‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﻄﻮﺳﻲ ‪ ،‬ص ‪ 171‬و ‪ 307‬و ‪ 308‬و ‪ 546‬و ‪ ; 599‬اﻹﺣﺘﺠﺎج ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 406‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 64‬اﻟﺨﺮاﺋﺞ‬
‫واﻟﺠﺮاﺋﺢ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 159‬اﻟﻌﻤﺪة ‪ ،‬ص ‪ 97‬و ‪ 131‬و ‪ 139‬و‪ ...‬و ‪ 188‬و ‪ 189‬و ‪ ، 219‬اﻟﻔﻀﺎﺋﻞ ‪ ،‬ص ‪ ; 152‬اﻟﺘﺒﻴﺎن ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪، 555‬‬
‫و ج ‪ ، 9‬ص ‪ ; 329‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴﺎن ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ، 358‬و ج ‪ ، 9‬ص ‪ ; 201‬و ﻣﺼﺎدر ﺑﺴﻴﺎر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪26‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫اﻳﻦ اﻋﻄﺎى ﭘﺮﭼﻢ و ﭘﻴﺮوزى ﺑﻪ دﺳﺖ ﻋﻠﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﺧﻮد ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻨﺰﻟﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ دﻻﻟﺖ دارد ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫ﻋﻠﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺸﺖ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ او ﻣﺤﻜﻢ ﻛﺮد ‪ ،‬و ﺑﺎزوى رﺳﻮل ﺧﻮد را ﺑﻪ او ﻛﻤﻚ‬
‫ﻧﻤﻮد ‪.‬‬
‫و ﻛﻼم ﺣﻀﺮت )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻪ دﺳﺖ ﻋﻠﻰ ﭘﻴﺮوزى را ﻣﻰ آورد ‪ ،‬ﺣﻜﺎﻳﺖ از اﻳﻦ‬
‫ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﻌﻞ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ دﺳﺖ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ ﺟﺎرى ﺷﺪ ‪ ،‬آﻧﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺮ دﺳﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا ﻧﻴﺰ ﺟﺎرى‬
‫ﺷﺪ ‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ‪ ) :‬و‪‬ﻣ‪‬ﺎ ر‪‬ﻣ‪‬ﻴ‪‬ﺖ‪ ‬إِذْ ر‪‬ﻣ‪‬ﻴ‪‬ﺖ‪ ‬و‪‬ﻟَﻜ‪‬ﻦﱠ اﷲَ ر‪‬ﻣ‪‬ﻰ ( ‪ 69،‬و از ﺧﻮد ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‬
‫ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد ‪ » :‬واﷲ ﻣﻦ درِ ﺧﻴﺒﺮ را ﺑﻪ ﻗﻮه ﺟﺴﺪاﻧﻰ ﻧﻜﻨﺪه ام « ‪.70‬‬
‫آرى آن ﻛﺲ ﻛﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻳﺪ او ﺧﻴﺒﺮ را ﻓﺘﺢ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻳﺪاﷲ اﺳﺖ ‪ ،‬آﻳﺎ ﺑﺎزوى ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺧﻠﻖ اﷲ ﺟﺰ ﺑﻪ‬
‫ﻳﺪاﷲ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺤﻜﻢ ﺷﺪن اﺳﺖ ؟ ) إِنﱠ ﻓ‪‬ﻰ ذَﻟ‪‬ﻚ‪ ‬ﻟَﺬ‪‬ﻛْﺮَى ﻟ‪‬ﻤ‪‬ﻦْ ﻛَﺎنَ ﻟَﻪ‪ ‬ﻗَﻠْﺐ‪ ‬أَو‪ ‬أَﻟْﻘَﻰ اﻟﺴ‪‬ﻤ‪‬ﻊ‪ ‬و‪‬ﻫ‪‬ﻮ‪ ‬ﺷَﻬِﻴﺪ‪. « 71( ‬‬

‫ﺣﺪﻳﺚ ﺳﻮم‬
‫ﺣﺪﻳﺜﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺎﻣﻪ و ﺧﺎﺻﻪ آن را ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده اﻧﺪ ‪ ،‬و ﻣﺎ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺣﺎﻛﻢ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮرى در ﻣﺴﺘﺪرك‪ 72‬و ذﻫﺒﻰ در‬
‫ﺗﻠﺨﻴﺺ‪73‬از ﺑﺮﻳﺪه اﺳﻠﻤﻰ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﻛﺘﻔﺎ ﻣﻰ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬

‫ﺑﺎ ﻋﻠﻰ ﺑﻪ ﻏﺰوه اى ﺑﻪ ﻳﻤﻦ رﻓﺘﻢ‪ ،‬و از او ﺟﻔﻮه اى ـ ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪى ـ دﻳﺪم‪ ،‬ﺑﺮ رﺳﻮل ﺧﺪا وارد ﺷﺪم‪ ،‬ﻋﻠﻰ را‬
‫ﻳﺎد ﻛﺮدم و ﺧﻮرده ﺑﺮ او ﮔﺮﻓﺘﻢ‪ ،‬دﻳﺪم رﺧﺴﺎر رﺳﻮل ﺧﺪا ﻣﺘﻐﻴ‪‬ﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻳﺎ ﺑﺮﻳﺪه‪ ،‬آﻳﺎ ﻣﻦ ﺳﺰاوارﺗﺮ‬
‫ﻧﻴﺴﺘﻢ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ از ﺧﻮدﺷﺎن؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻠﻰ‪ ،‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﺮ ﻛﺲ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﻮﻻى اوﻳﻢ ﭘﺲ ﻋﻠﻰ‬
‫ﻣﻮﻻى اوﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﺑﻴﺎن ﺣﻀﺮت در ﻏﺪﻳﺮﺧﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻘﺎم ﺑﻪ ﺑﺮﻳﺪه ﻫﻢ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻛﺎﺑﺮ ﻣﺤﺪ‪‬ﺛﻴﻦ و ﻣﻮر‪‬ﺧﻴﻦ و ﻣﻔﺴ‪‬ﺮﻳﻦ‪ 74‬واﻗﻌﻪ ﻏﺪﻳﺮﺧﻢ را ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ارﺗﺒﺎط اﻳﻦ واﻗﻌﻪ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﻓﻦّ ﺧﻮد ذﻛﺮ‬
‫ﻛﺮده اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺰرﮔﺎن اﻫﻞ ﻟﻐﺖ ﻧﻴﺰ در ﻛﺘﺐ ﻟﻐﺖ آن را آورده اﻧﺪ ‪.‬‬

‫‪ . ٦٩‬ﺳﻮره اﻧﻔﺎل ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 17‬و ﻧﻴﻔﻜﻨﺪى آن زﻣﺎن ﻛﻪ اﻓﻜﻨﺪى ‪ ،‬وﻟﻜﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻓﻜﻨﺪ (‬
‫‪ . ٧٠‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺻﻔﺤﻪ ‪127‬‬
‫‪ . ٧١‬ﺳﻮره ق ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 37‬ﻫﻤﺎﻧﺎ در اﻳﻦ ] ﻫﻼك ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن [ ﭘﻨﺪ و ﺗﺬﻛﺮ اﺳﺖ ﺑﺮاى ﻛﺴﻰ ﻛﻪ داراى ﻗﻠﺐ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﮔﻮش دل ﺑﻪ ﻛﻼم ﺣﻖ ﻓﺮا‬
‫دﻫﺪ ( ‪.‬‬
‫‪ . ٧٢‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 110‬ﻣﻨﺎﻗﺐ أﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 425‬ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻤ‪‬ﺔ ﻓﻲ ﻣﻌﺮﻓﺔ اﻷﺋﻤ‪‬ﺔ ‪،‬‬
‫ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 292‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ‪.‬‬
‫‪ . ٧٣‬ذﻳﻞ اﻟﻤﺴﺘﺪرك ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪109‬‬
‫‪ . ٧٤‬ﻓﻀﺎﺋﻞ اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ ‪ ،‬ص ‪ ; 14‬ﻣﺴﻨﺪ أﺣﻤﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 84‬و ‪ 118‬و ‪ 119‬و ‪ 152‬و ‪ ، 331‬و ج ‪ ، 4‬ص ‪ 281‬و ‪ 368‬و ‪ 370‬و ‪ ، 372‬و ج‬
‫‪ ، 5‬ص ‪ 347‬و ‪ 366‬و ‪ 370‬و ‪ ; 419‬ﺳﻨﻦ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 45‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ 116‬و در اﻟﺘﻠﺨﻴﺺ ﻫﻢ‬
‫‪27‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫اﺑﻦ درﻳﺪ در ﺟﻤﻬﺮة اﻟﻠﻐﺔ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻏﺪﻳﺮ ﻣﻌﺮوف‪ ،‬و ﻫﻮ اﻟﻤﻮﺿﻊ اﻟﺬى ﻗﺎم ﻓﻴﻪ رﺳﻮل اﷲ)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ‬
‫‪75‬‬
‫وﺳﻠﻢ( ﺧﻄﻴﺒﺎً ﻳﻔﻀّﻞ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(«‪.‬‬

‫ﻫﺴﺖ ‪ ،‬و ص ‪ 134‬و در اﻟﺘﻠﺨﻴﺺ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ‪ ،‬و ص ‪ 371‬و ‪ 533‬و در اﻟﺘﻠﺨﻴﺺ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪ ، 17‬و ج ‪ ، 9‬ص‬
‫‪ 103‬و‪ ، ...‬و ص ‪ 120‬و ‪ ; 164‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪ ; 61‬اﻟﻤﺼﻨﻒ ﻟﻌﺒﺪ اﻟﺮزاق ‪ ،‬ج ‪ ، 11‬ص ‪ ; 225‬اﻟﻤﻌﻴﺎر واﻟﻤﻮازﻧﺔ ‪ ،‬ص ‪ 72‬و ‪210‬‬
‫و‪ ، ...‬و ص ‪ ; 322‬ﻣﺼﻨﻒ إﺑﻦ أﺑﻲ ﺷﻴﺒﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪ 495‬و‪ ; ...‬اﻵﺣﺎد واﻟﻤﺜﺎﻧﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ 325‬و‪ ; ...‬ﻛﺘﺎب اﻟﺴﻨّﺔ ‪ ،‬ص ‪ 552‬و ‪590‬‬
‫و‪ ; ...‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى ﻟﻠﻨﺴﺎﺋﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ 45‬و ‪ 108‬و ‪ 130‬و‪ ; ...‬ﺧﺼﺎﺋﺺ أﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ص ‪ 50‬و ‪ 64‬و ‪ 94‬و‪ ; ...‬ﻣﺴﻨﺪ‬
‫أﺑﻲ ﻳﻌﻠﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 429‬و ج ‪ ، 11‬ص ‪ ; 307‬ﺻﺤﻴﺢ اﺑﻦ ﺣﺒﺎن ‪ ،‬ج ‪ ، 15‬ص ‪ ; 376‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﺼﻐﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 65‬و ‪ ; 71‬اﻟﻤﻌﺠﻢ‬
‫اﻷوﺳﻂ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 112‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ 24‬و ‪ 275‬و ‪ 324‬و ‪ ، 369‬و ج ‪ ، 6‬ص ‪ ، 218‬و ج ‪ ، 7‬ص ‪ ، 70‬و ج ‪ ، 8‬ص ‪ ; 213‬اﻟﻤﻌﺠﻢ‬
‫اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ 179‬و ‪ ، 180‬و ج ‪ ، 4‬ص ‪ 17‬و ‪ 173‬و‪ ، ...‬و ج ‪ ، 5‬ص ‪ 166‬و ‪ 170‬و ‪ 171‬و‪ ، ...‬و ص ‪ 194‬و‪ ، ...‬و ص ‪ 203‬و ‪ 204‬و‬
‫‪ ، 212‬و ج ‪ ، 12‬ص ‪ ، 78‬و ج ‪ ، 19‬ص ‪ ; 291‬ﻣﺴﻨﺪ اﻟﺸﺎﻣﻴﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 223‬ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﺔ ﻻﺑﻦ أﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪، 208‬‬
‫و ج ‪ ، 4‬ص ‪ ، 74‬و ج ‪ ، 6‬ص ‪ ، 168‬و ج ‪ ، 8‬ص ‪ ; 21‬وﻣﻮارد أﺧﺮى ﻣﻦ ﻫﺬا اﻟﻜﺘﺎب ; ﻧﻈﻢ درر اﻟﺴﻤﻄﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ 93‬و ‪ 109‬و ‪; 112‬‬
‫ﻣﻮارد اﻟﻈﻤ‪Ĥ‬ن ‪ ،‬ص ‪ ; 543‬اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﻐﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 643‬ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤ‪‬ﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 187‬و‪ ، ...‬و ج ‪ ، 5‬ص ‪ ، 290‬و ج ‪ ، 11‬ص ‪ 332‬و‬
‫‪ 603‬و ‪ 608‬و‪ ، ...‬و ج ‪ ، 13‬ص ‪ 105‬و ‪ ; 131‬وﻣﻮارد دﻳﮕﺮ از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﺷﻮاﻫﺪ اﻟﺘﻨﺰﻳﻞ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 200‬و ‪ 251‬و ‪ 352‬و ‪ 381‬و‪ ...‬و‬
‫‪ ; 391‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 15‬اﻟﺪر اﻟﻤﻨﺜﻮر ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ 259‬و ‪ ، 293‬و ج ‪ ، 5‬ص ‪ ; 182‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻐﺪاد ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪ ، 389‬و ج‬
‫‪ ، 8‬ص ‪ ، 284‬و ج ‪ ، 12‬ص ‪ ، 340‬و ج ‪ ، 14‬ص ‪ ; 239‬أﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 367‬و ‪ ، 369‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 233‬و ج ‪ ، 3‬ص ‪ 92‬و ‪274‬‬
‫و ‪ 307‬و ‪ ، 321‬و ج ‪ ، 4‬ص ‪ ، 28‬و ج ‪ ، 5‬ص ‪ 6‬و ‪ 205‬و ‪ 208‬و ‪ 276‬و ‪ ; 283‬ذﻳﻞ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻐﺪاد ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 10‬و ﻣﺼﺎدر ﺑﺴﻴﺎر دﻳﮕﺮ‬
‫از ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫اﻟﻬﺪاﻳﺔ ﻟﻠﺸﻴﺦ اﻟﺼﺪوق ‪ ،‬ص ‪ 149‬و ‪ ; 150‬رﺳﺎﺋﻞ اﻟﻤﺮﺗﻀﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ 20‬و ‪ ; 130‬اﻹﻗﺘﺼﺎد ﻟﻠﺸﻴﺦ اﻟﻄﻮﺳﻲ ‪ ،‬ص ‪ ; 216‬اﻟﺮﺳﺎﺋﻞ اﻟﻌﺸﺮ‬
‫ﻟﻠﺸﻴﺦ اﻟﻄﻮﺳﻲ ‪ ،‬ص ‪ ; 133‬اﻟﻜﺎﻓﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 287‬و ‪ ، 294‬و ج ‪ ، 4‬ص ‪ ، 567‬و ج ‪ ، 8‬ص ‪ ; 27‬دﻋﺎﺋﻢ اﻹﺳﻼم ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 16‬و ‪; 19‬‬
‫ﻣﻦ ﻻ ﻳﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﻴﻪ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 148‬ح ‪ ، 686‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 335‬ﺣﺪﻳﺚ ‪ ، 1558‬اﻟﺼﻼة ﻓﻲ ﻣﺴﺠﺪ ﻏﺪﻳﺮ ﺧﻢ ; ﻋﻠﻞ اﻟﺸﺮاﺋﻊ ‪ ،‬ج ‪، 1‬‬
‫ص ‪ ; 143‬ﻋﻴﻮن أﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 52‬و ‪ 64‬و ‪ ، 164‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 58‬اﻟﺨﺼﺎل ‪ ،‬ص ‪ 66‬و ‪ 211‬و ‪ 219‬و ‪ 311‬و‬
‫‪ 479‬و ‪ 496‬و ‪ ; 578‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ‪ ،‬ص ‪ 49‬و ‪ 149‬و ‪ 184‬و ‪ 185‬و ‪ 186‬و ‪ 428‬و ‪ ; 670‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ وﺗﻤﺎم اﻟﻨﻌﻤﺔ ‪ ،‬ص ‪ 276‬و ‪; 337‬‬
‫اﻟﺘﻮﺣﻴﺪ ‪ ،‬ص ‪ ; 212‬ﻣﻌﺎﻧﻲ اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬ص ‪ 65‬و ‪ 66‬و ‪ ; 67‬اﻟﻤﺠﺎزات اﻟﻨﺒﻮﻳﺔ ﻟﻠﺸﺮﻳﻒ اﻟﺮﺿﻲ ‪ ،‬ص ‪ ; 217‬ﺧﺼﺎﺋﺺ اﻷﺋﻤ‪‬ﺔ ‪ ،‬ص ‪; 42‬‬
‫ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻷﺣﻜﺎم ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 263‬روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ 94‬و ‪ 103‬و ‪ ; 350‬اﻹﻳﻀﺎح ‪ ،‬ص ‪ 99‬و ‪ ; 536‬ﻣﻨﺎﻗﺐ أﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ‬
‫اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 362 ،171 ،137 ، 118‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 365‬وﻣﻮارد أﺧﺮى ﻣﻦ ﻫﺬا اﻟﻜﺘﺎب‪ ،‬اﻟﻤﺴﺘﺮﺷﺪ ‪ ،‬ص ‪ 468‬و‪ ...‬و ‪، 632 ، 620‬‬
‫دﻻﺋﻞ اﻹﻣﺎﻣﺔ ‪ ،‬ص ‪ ; 18‬ﺷﺮح اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 99‬و ‪ 228‬و ‪ 240‬و ‪ ، ...‬و ج ‪ ، 2‬و ‪ 255‬و ‪ ; 260‬و ﻣﻮارد دﻳﮕﺮ از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ‪ ،‬و ج ‪، 3‬‬
‫ص ‪ 469‬و ‪ ; 485‬ﻛﺘﺎب اﻟﻐﻴﺒﺔ ‪ ،‬ص ‪ ; 68‬اﻹرﺷﺎد ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 176‬و ‪ ; 351‬اﻹﺧﺘﺼﺎص ‪ ،‬ص ‪ ; 79‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﻤﻔﻴﺪ ‪ ،‬ص ‪ 85‬و ‪; 223‬‬
‫ﻛﻨﺰ اﻟﻔﻮاﺋﺪ ‪ ،‬ص ‪ 225‬و‪ ; ...‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﻄﻮﺳﻲ ‪ ،‬ص ‪ 9‬و ‪ 227‬و ‪ 247‬و ‪ 254‬و ‪ 255‬و ‪ 272‬و ‪ 332‬و ‪ 333‬و‪ ...‬و ‪ 343‬و ‪ 546‬و ‪ 555‬و‪; ...‬‬
‫اﻹﺣﺘﺠﺎج ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 75‬و ‪ 96‬و ‪ ; 155‬اﻟﺨﺮاﺋﺞ واﻟﺠﺮاﺋﺢ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 207‬اﻟﻌﻤﺪة ‪ ،‬ص ‪ 85‬و ‪ 92‬و‪ ...‬ص ‪ ; 271‬و ﻣﻮارد دﻳﮕﺮ از اﻳﻦ‬
‫ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻌﻴﺎﺷﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 4‬و ‪ 250‬و ‪ 281‬و ‪ 327‬و ‪ 329‬و ‪ 332‬و‪ ، ...‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ 98‬و ‪ 100‬و ‪ 307‬و ‪ ; 320‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﻤ‪‬ﻲ ‪،‬‬
‫ج ‪ ، 1‬ص ‪ 174‬و ‪ ، 301‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 201‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻓﺮات اﻟﻜﻮﻓﻲ ‪ ،‬ص ‪ 56‬و ‪ 110‬و ‪ 124‬و ‪ 130‬و ‪ 345‬و‪ ...‬و ‪ 451‬و ‪ 490‬و ‪ 495‬و‪...‬‬
‫و ‪ 503‬و‪ ...‬و ‪ 516‬و ‪ ; 574‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴﺎن ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ 274‬و ‪ 382‬و ‪ ، 383‬و ج ‪ ، 8‬ص ‪ ، 125‬و ج ‪ ، 10‬ص ‪ 59‬و ‪ ; 119‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ‬
‫ﺑﺴﻴﺎر از ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ٧٥‬ﺟﻤﻬﺮة اﻟﻠﻐﺔ‪ ،‬ﺟﺰء او‪‬ل‪ ،‬ص ‪108‬‬
‫‪28‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫در ﺗﺎج اﻟﻌﺮوس ذﻳﻞ ﻛﻠﻤﻪ » وﻟﻰ‪ « ‬ﻣﻰ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻟﺬى ﻳﻠﻰ ﻋﻠﻴﻚ اﻣﺮك ‪ ...‬و ﻣﻨﻪ اﻟﺤﺪﻳﺚ‪ :‬ﻣﻦ ﻛﻨﺖ ﻣﻮﻻه ﻓﻌﻠﻰ‪‬‬
‫ﻣﻮﻻه« ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﺛﻴﺮ در ﻧﻬﺎﻳﻪ ذﻳﻞ ﻛﻠﻤﻪ » وﻟﻰ‪ « ‬ﻣﻰ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬و ﻗﻮل ﻋﻤﺮ ﻟﻌﻠﻰ‪ ‬اﺻﺒﺤﺖ ﻣﻮﻟﻰ ﻛﻞ ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬اى وﻟﻰ‪ ‬ﻛﻞ ﻣﺆﻣﻦ‪«.‬‬
‫ﺣﺪﻳﺚ ﻏﺪﻳﺮ ﺑﻪ ﻃﺮق ﺻﺤﻴﺤﻪ ﻧﺰد ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ رواﻳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻛﺜﺮت ﻋﺪد ﻃﺮق ﺣﺪﻳﺚ ﺑﻪ ﺣﺪ‪‬ى اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺤﺘﺎج ﺑﻪ ﺻﺤ‪‬ﺖ ﺳﻨﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻗﻨﺪوزى ﺣﻨﻔﻰ در ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ﻣﻰ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬و در ﻣﻨﺎﻗﺐ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮى ﺻﺎﺣﺐ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﻏﺪﻳﺮﺧﻢ را از ﻫﻔﺘﺎد و ﭘﻨﺞ ﻃﺮﻳﻖ رواﻳﺖ ﻛﺮده‪ ،‬و ﻛﺘﺎﺑﻰ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﻧﺎم ﻛﺘﺎب »اﻟﻮﻻﻳﺔ« ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ; ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺧﺒﺮ ﻏﺪﻳﺮﺧﻢ را اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﻘﺪه رواﻳﺖ ﻛﺮده‪ ،‬و ﻛﺘﺎﺑﻰ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫»اﻟﻤﻮاﻻة« ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬و ﻃﺮق ﺧﺒﺮ را از ﺻﺪ و ﭘﻨﺞ ﻃﺮﻳﻖ ذﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺑﻌﺪ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻛﺮد ﻋﻼّﻣﻪ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻰ و ﻋﻠﻰ ﺑﻦ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ اﺑﻰ اﻟﻤﻌﺎﻟﻰ اﻟﺠﻮﻳﻨﻰ ﻣﻠﻘّﺐ ﺑﻪ اﻣﺎم اﻟﺤﺮﻣﻴﻦ‬
‫اﺳﺘﺎد اﺑﻰ ﺣﺎﻣﺪ ﻏﺰاﻟﻰ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻰ ﻛﻪ ﺗﻌﺠﺐ ﻣﻰ ﻛﺮد و ﻣﻰ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺠﻠّﺪى در دﺳﺖ ﺻﺤ‪‬ﺎﻓﻰ در ﺑﻐﺪاد دﻳﺪم ﻛﻪ در آن‬
‫رواﻳﺎت ﻏﺪﻳﺮﺧﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ آن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ‪ :‬ﺟﻠﺪ ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ از ﻃﺮق ﻗﻮل ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ(‬
‫‪76‬‬
‫» ﻣﻦ ﻛﻨﺖ ﻣﻮﻻه ﻓﻌﻠﻰ ﻣﻮﻻه و در ﭘﻰ آن ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ﺟﻠﺪ ﺑﻴﺴﺖ و ﻧﻬﻢ‪« .‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻟﺘﻬﺬﻳﺐ در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻠﻰ‪)‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻧﻘﻞ ﺣﺪﻳﺚ ﻏﺪﻳﺮ از اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮّ و اﺑﻮﻫﺮﻳﺮه و‬
‫ﺟﺎﺑﺮ و ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب و زﻳﺪ ﺑﻦ ارﻗﻢ‪ ،‬ﻣﻰ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺟﻤﻊ ﻛﺮد اﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮى در ﻛﺘﺎب ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه در اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ‬
‫اﺿﻌﺎف ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻛﻪ ذﻛﺮ ﺷﺪ‪ ،‬و اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﻘﺪه اﻋﺘﻨﺎ ﻛﺮده ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﻃﺮق اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ‪ ،‬و آن را از ﺣﺪﻳﺚ ﻫﻔﺘﺎد‬
‫‪77‬‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻰ ﻳﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺧﺮاج ﻛﺮده اﺳﺖ‪«.‬‬
‫دﻻﻟﺖ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺑﺮ وﻻﻳﺖ و ﺧﻼﻓﺖ ﺑﻼﻓﺼﻞ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( روﺷﻦ اﺳﺖ ‪ ،‬زﻳﺮا ﻟﻔﻆ ) ﻣﻮﻟﻰ ( اﮔﺮ‬
‫ﭼﻪ در ﻣﻌﺎﻧﻰ ﻣﺘﻌﺪده اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻰ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻗﺮاﺋﻨﻰ ﻣﻌﻴ‪‬ﻦ ﻣﻰ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺮاد از آن در اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ وﻻﻳﺖ اﻣﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻰ از آن ﻗﺮاﺋﻦ ذﻛﺮ ﻣﻰ ﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ 1‬ـ ﻗﺒﻞ از اﻳﻦ ﺑﻴﺎن‪ ،‬رﺳﻮل ﺧﺪا)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﺧﺒﺮ از رﺣﻠﺖ ﺧﻮد داد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺧﺪا و ﻋﺘﺮت‬
‫ﺳﻔﺎرش ﻛﺮد‪ ،‬ﻛﻪ اﻳﻦ دو از ﻫﻢ ﺟﺪا ﻧﻤﻰ ﺷﻮﻧﺪ; و ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ ﺑﻴﺎن ‪ ،‬ﻣﻌﺮّﻓﻰ ﻋﻠﻰ‪)‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻨﻮان ﻛﻪ ﻫﺮ‬
‫ﻛﺲ ﻣﻦ ﻣﻮﻻى او ﻫﺴﺘﻢ ﻋﻠﻰ ﻣﻮﻻى اوﺳﺖ ﻣﺒﻴ‪‬ﻦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪن ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺖ ﺑﻌﺪ از آن‬
‫ﺣﻀﺮت‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺗﻤﺴ‪‬ﻚ ﺑﻪ او و ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﺼﻮﻧﻴ‪‬ﺖ از ﺿﻼﻟﺖ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ آن ﺟﻤﻌﻴ‪‬ﺖ ﻋﻈﻴﻢ از ﺣﺞ‪ ‬ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ را در ﻫﻮاى ﺳﻮزان ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻦ و ﻣﻨﺒﺮ از ﺟﻬﺎز ﺷﺘﺮ ﺗﺮﺗﻴﺐ دادن‪ ،‬ﺑﺮاى آن‬
‫ﻛﻪ اﻋﻼن ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﻰ‪) ‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(دوﺳﺖ و ﻳﺎور اﻫﻞ اﻳﻤﺎن اﺳﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﻘﺎم ﺧﺎﺗﻤﻴ‪‬ﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺧﺼﻮﺻﻴ‪‬ﺎت‬

‫‪ . ٧٦‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪113‬‬

‫‪ . ٧٧‬ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻟﺘﻬﺬﻳﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪297‬‬
‫‪29‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﻧﺸﺎن ﻣﻰ دﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد‪ ‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( اﻋﻼن اﻣﺮ ﻣﻬﻤ‪‬ﻰ اﺳﺖ ‪ ،‬و آن ﺟﺰ وﻻﻳﺖ اﻣﺮ ـ از ﻣﻌﺎﻧﻰ‬
‫ﻣﻮﻻ و وﻟﻰ‪ ‬ـ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ 3‬ـ واﺣﺪى در اﺳﺒﺎب اﻟﻨﺰول از اﺑﻰ ﺳﻌﻴﺪ ﺧﺪرى ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ آﻳﻪ )ﻳ‪‬ـﺄَﻳ‪‬ﻬ‪‬ﺎ اﻟﺮﱠﺳ‪‬ﻮلُ ﺑ‪‬ﻠﱢﻎْ ﻣ‪ Ĥ‬أُﻧْﺰِلَ إِﻟَﻴ‪‬ﻚ‪‬‬
‫ﻣ‪‬ﻦ ر‪‬ﺑ‪‬ﻚ‪ ،‬و‪ ‬إِن ﻟﱠﻢ‪ ‬ﺗَﻔْﻌ‪‬ﻞْ ﻓَﻤ‪‬ﺎ ﺑ‪‬ﻠﱠﻐْﺖ‪ ‬رِﺳ‪‬ﺎﻟَﺘَﻪ‪ ‬و‪ ‬اﻟﻠﱠﻪ‪ ‬ﻳ‪‬ﻌ‪‬ﺼ‪‬ﻤ‪‬ﻚ‪ ‬ﻣ‪‬ﻦَ اﻟﻨﱠﺎسِ(‪ ،78‬روز ﻏﺪﻳﺮﺧﻢ در ﺷﺄن ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ‬
‫‪79‬‬
‫ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﻳﻦ آﻳﻪ ﻛﺮﻳﻤﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻰ ﺷﻮد ﻛﻪ آﻧﭽﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ(در ﺷﺄن ﻧﺰول آﻳﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﺑﻪ‬
‫ﺗﺒﻠﻴﻎ آن ﺷﺪه داراى دو ﺟﻬﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫او‪‬ل‪ :‬آن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ اى از اﻫﻤﻴ‪‬ﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﻧﻜﻨﻰ ﺗﺒﻠﻴﻎ رﺳﺎﻟﺖ ﻧﻜﺮده اى‪«.‬‬
‫دوم‪ :‬آن ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺗﺒﻠﻴﻎ ﺧﺪا ﻧﮕﻪ دار ﺗﻮ اﺳﺖ ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ روﺷﻦ ﻣﻰ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ اﻇﻬﺎر آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ﺻﻠﻰ اﷲ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﺑﻪ ﺗﺒﻠﻴﻎ آن ﻣﺄﻣﻮر ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻴﺪ ﻣﻨﺎﻓﻘﻴﻨﻰ را در ﭘﻰ دارد ﻛﻪ از اﻫﻞ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﻇﻬﻮر آن ﺣﻀﺮت و‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ را ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻃﻤﻊ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﺎم‪ ،‬ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت ﮔﺮوﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ; و ﭼﻨﻴﻦ اﻣﺮى از‬
‫ﻣﻌﺎﻧﻰ ﻣﻮﻻ ﺟﺰ وﻻﻳﺖ اﻣﺮ اﻣ‪‬ﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ 4‬ـ ﺧﻄﻴﺐ ﺑﻐﺪاد از اﺑﻰ ﻫﺮﻳﺮه رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ » :‬ﻛﺴﻰ ﻛﻪ روز ﻫﺠﺪﻫﻢ ذى اﻟﺤﺠﻪ را روزه ﺑﮕﻴﺮد ﺑﺮاى او‬
‫روزه ﺷﺼﺖ ﻣﺎه ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻰ ﺷﻮد‪ ،‬و آن ‪ ،‬روز ﻏﺪﻳﺮﺧﻢ اﺳﺖ ; ﭼﻮن ﻧﺒﻰ )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ( دﺳﺖ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ أﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ‬
‫را ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ ﻣﻦ وﻟﻰ‪ ‬ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﻫﺴﺘﻢ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻰ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﺮ ﻛﺲ ﻣﻦ ﻣﻮﻻى او ﻫﺴﺘﻢ ﭘﺲ ﻋﻠﻰ‬
‫ﻣﻮﻻى اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺦّ ﺑﺦّ ﻳﺎ اﺑﻦ أﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ‪ ،‬ﺻﺒﺢ ﻛﺮدى ﻣﻮﻻى ﻣﻦ و ﻣﻮﻻى ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻰ ; ﭘﺲ ﺧﺪا ﻧﺎزل‬
‫ﻛﺮد‪) :‬اَﻟْﻴ‪‬ﻮم‪ ‬أَﻛْﻤ‪‬ﻠْﺖ‪ ‬ﻟَﻜُﻢ‪ ‬د‪‬ﻳﻨَﻜُﻢ‪. 80«(‬‬

‫‪ . ٧٨‬ﺳﻮره ﻣﺎﺋﺪه‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 67‬اى ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ از ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺮ ﺗﻮ ﻓﺮود آﻣﺪ اﺑﻼغ ﻛﻦ ‪ ،‬و اﮔﺮ اﺑﻼغ ﻧﻜﻨﻰ ﭘﻴﺎم او را ﻧﺮﺳﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﻰ و ﺧﺪا ﺗﻮ‬
‫را از ﻣﺮدم ﻧﮕﻪ ﻣﻰ دارد(‬
‫‪ . ٧٩‬أﺳﺒﺎب اﻟﻨﺰول ‪ ،‬ص ‪ ; 135‬ﺷﻮاﻫﺪ اﻟﺘﻨﺰﻳﻞ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 246‬و ص ‪ 249‬و ‪ 255‬و ‪ 255‬و ‪ 257‬و ‪ ، 402‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ 391‬و ‪; 451‬‬
‫اﻟﺪر‪ ‬اﻟﻤﻨﺜﻮر ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 298‬ﻓﺘﺢ اﻟﻘﺪﻳﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 60‬اﻟﻤﻌﻴﺎر واﻟﻤﻮازﻧﺔ ‪ ،‬ص ‪ ; 214‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص ‪ ; 237‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ‬
‫اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 359‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ 248‬و ‪ ، 285‬و ج ‪ ، 3‬ص ‪ ، 279‬و ﺳﺒﺐ ﻧﺰول آﻳﻪ ﺷﺮﻳﻔﻪ در ﺑﻌﺾ ﻣﺼﺎدر ﻣﺬﻛﻮر در ﺻﻔﺤﻪ ‪168‬‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﻋﺎﺋﻢ اﻹﺳﻼم ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 15‬رﺳﺎﺋﻞ اﻟﻤﺮﺗﻀﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ، 20‬و ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 130‬اﻟﻜﺎﻓﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 289‬و ‪ ; 290‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﺼﺪوق ‪،‬‬
‫ص ‪ ، 435‬اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻟﺴﺎدس واﻟﺨﻤﺴﻮن ‪ ،‬ح ‪ ، 10‬و ص ‪ ; 584‬ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻄﺎء ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 10‬اﻟﺘﻮﺣﻴﺪ ‪ ،‬ص ‪ 254‬و ‪ ; 256‬روﺿﺔ‬
‫اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ 90‬و ‪ ; 92‬ﻣﻨﺎﻗﺐ أﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 140‬و ‪ ، 171‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ 380‬و ‪ ; 382‬اﻟﻤﺴﺘﺮﺷﺪ ‪ ،‬ص ‪ 465‬و‬
‫‪ 470‬و ‪ ; 606‬ﺷﺮح اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 104‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ 276‬و‪ ; 374‬اﻹرﺷﺎد ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 175‬اﻹﺣﺘﺠﺎج ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 70‬ﻣﻨﺎﻗﺐ‬
‫آل أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ 21‬و ‪ ; 23‬اﻟﻌﻤﺪة ‪ ،‬ص ‪ ; 99‬اﻟﻄﺮاﺋﻒ ‪ ،‬ص ‪ 121‬و ‪ 149‬و ‪ ; 152‬ﺗﻔﺴﻴﺮ أﺑﻲ ﺣﻤﺰة اﻟﺜﻤﺎﻟﻲ ‪ ،‬ص ‪ ; 160‬ﺗﻔﺴﻴﺮ‬
‫اﻟﻌﻴﺎﺷﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 328‬و ‪ 331‬و‪ ، ...‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 97‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﻤﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 171‬و ‪ ، 174‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 201‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻓﺮات‬
‫اﻟﻜﻮﻓﻲ ‪ ،‬ص ‪ 124‬و ‪ 129‬و‪ ; ...‬إﻋﻼم اﻟﻮرى ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 261‬و ﻣﺼﺎدر أﺧﺮى ﻟﻠﺨﺎﺻ‪‬ﺔ‪ ،‬و ﺳﺒﺐ ﻧﺰول آﻳﻪ ﺷﺮﻳﻔﻪ در ﺑﻌﺾ ﻣﺼﺎدر ﻣﺬﻛﻮر‬
‫در ﺻﻔﺤﻪ ‪ 168‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪30‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫آﻧﭽﻪ ﻛﻪ اﻛﻤﺎل دﻳﻦ و اﺗﻤﺎم ﻧﻌﻤﺖ ﺧﺪا ﺑﻪ اوﺳﺖ‪ ،‬و دﻳﻦ اﺳﻼم ﺑﺎ او ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه ﺧﺪا ﻣﻰ ﺷﻮد ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻌﻠّﻢ و ﻣﺠﺮى‬
‫اﺣﻜﺎم ﺧﺪاﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ 5‬ـ ﺷﺒﻠﻨﺠﻰ در ﻧﻮراﻻﺑﺼﺎر‪ 81‬ﻣﻰ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻣﺎم اﺑﻮاﺳﺤﺎق ﺛﻌﻠﺒﻰ در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺧﻮد ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺳﻔﻴﺎن ﺑﻦ‬
‫ﻋﻴﻴﻨﻪ ﺳﺆال ﺷﺪ از ﻗﻮل ﺧﺪاى ﺗﻌﺎﻟﻰ ‪ ) :‬ﺳ‪‬ﺄَلَ ﺳ‪‬ﺎﺋ‪‬ﻞٌ ﺑِﻌ‪‬ﺬَاب و‪‬اﻗ‪‬ﻊ (‪ 82‬ﻛﻪ اﻳﻦ آﻳﻪ در ﺷﺄن ﭼﻪ ﻛﺴﻰ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ؟‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﻣﺴﺄﻟﻪ اى ﺳﺆال ﻛﺮدى ﻛﻪ ﻛﺴﻰ ﻗﺒﻞ از ﺗﻮ از ﻣﻦ ﺳﺆال ﻧﻜﺮده‪ ،‬ﭘﺪرم از ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ از ﭘﺪراﻧﺶ ﻣﺮا‬
‫ﺣﺪﻳﺚ ﻛﺮد ﻛﻪ ﭼﻮن رﺳﻮل ﺧﺪا در ﻏﺪﻳﺮﺧﻢ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﺪا داد‪ ،‬و اﺟﺘﻤﺎع ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﻋﻠﻰ‪ ‬را ﮔﺮﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻛﻨﺖ‬
‫ﻣﻮﻻه ﻓﻌﻠﻰ‪ ‬ﻣﻮﻻه ‪ ،‬ﭘﺲ در ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺷﺎﻳﻊ ﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻧﻌﻤﺎن ﻓﻬﺮى رﺳﻴﺪ ‪ .‬ﻧﺰد رﺳﻮل ﺧﺪا آﻣﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻳﺎ‬
‫ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﻪ ﻣﺎ اﻣﺮ ﻛﺮدى ﻛﻪ ﺷﻬﺎدت ﺑﺪﻫﻴﻢ ﺑﻪ وﺣﺪاﻧﻴ‪‬ﺖ ﺧﺪا و رﺳﺎﻟﺖ ﺧﻮدت‪ ،‬از ﺗﻮ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻴﻢ ; اﻣﺮ ﻛﺮدى ﻛﻪ ﭘﻨﺞ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻛﺮدﻳﻢ ; اﻣﺮ ﻛﺮدى ﺑﻪ زﻛﺎت ‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻴﻢ ; اﻣﺮ ﻛﺮدى رﻣﻀﺎن را روزه ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻛﺮدﻳﻢ ; ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺣﺞ‪‬‬
‫اﻣﺮ ﻛﺮدى ‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻴﻢ ; ﺑﻌﺪ ﺑﻪ آن راﺿﻰ ﻧﺸﺪى ﺗﺎ ﮔﺮﻓﺘﻰ دﺳﺖ ﭘﺴﺮ ﻋﻤ‪‬ﺖ را ﻛﻪ او را ﺑﺮ ﻣﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺑﺪﻫﻰ و ﮔﻔﺘﻰ‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﻛﻨﺖ ﻣﻮﻻه ﻓﻌﻠﻰ ﻣﻮﻻه ‪ ،‬آﻳﺎ اﻳﻦ از ﺗﻮ اﺳﺖ ﻳﺎ از ﺧﺪاى ﻋﺰّ و ﺟﻞّ؟‬
‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬و اﻟّﺬى ﻻ اﻟﻪ اﻻّ ﻫﻮ ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﻳﻦ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺰّ و ﺟﻞّ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻧﻌﻤﺎن رو ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺒﺶ رﻓﺖ ﻛﻪ ﺳﻮار ﺷﻮد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎر اﻟﻬﺎ‪ ،‬اﮔﺮ آﻧﭽﻪ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﺪ ﺣﻖّ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ‬
‫ﺳﻨﮕﻰ از آﺳﻤﺎن ﻳﺎ ﻋﺬاﺑﻰ دردﻧﺎك ﺑﻔﺮﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺒﺶ ﻧﺮﺳﻴﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺰّ و ﺟﻞّ ﺳﻨﮕﻰ ﺑﺮ او زد و ﺑﺮ ﺳﺮش ﻓﺮود آﻣﺪ و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺮون‬
‫آﻣﺪ‪ ،‬و او را ﻛﺸﺖ; ﭘﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺰّوﺟﻞّ اﻳﻦ آﻳﻪ را ﻧﺎزل ﻛﺮد ‪) :‬ﺳ‪‬ﺄَلَ ﺳ‪Ĥ‬ﺋ‪‬ﻞٌ ﺑِﻌ‪‬ﺬاب واﻗ‪‬ﻊ * ﻟﱢﻠْﻜَـﻔ‪‬ﺮﻳﻦَ ﻟَﻴ‪‬ﺲ‪ ‬ﻟَﻪ‪ ‬داﻓ‪‬ﻊ‪‬‬
‫‪83‬‬
‫* ﻣ‪‬ﻦَ اﻟﻠﱠﻪ‪ ‬ذ‪‬ى اﻟْﻤ‪‬ﻌ‪‬ﺎرِجِ(‪.‬‬

‫‪ . ٨٠‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻐﺪاد ‪ ،‬ج ‪ ، 8‬ص ‪ ; 284‬ﺷﻮاﻫﺪ اﻟﺘﻨﺰﻳﻞ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 123‬و ‪ 200‬و‪ ، ...‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 391‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص‬
‫‪ 233‬و ‪ ; 234‬اﻟﺒﺪاﻳﺔ واﻟﻨﻬﺎﻳﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪ ; 386‬اﻟﻤﻌﻴﺎر واﻟﻤﻮازﻧﺔ ‪ ،‬ص ‪ ; 212‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 249‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫اﻟﻌﻤﺪة ‪ ،‬ص ‪ 106‬و ‪ 170‬و ‪ ; 244‬اﻟﻄﺮاﺋﻒ ‪ ،‬ص ‪ ; 147‬رﺳﺎﺋﻞ اﻟﻤﺮﺗﻀﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 131‬اﻹﻗﺘﺼﺎد ‪ ،‬ص ‪ ; 220‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﺼﺪوق ‪ ،‬ص ‪، 50‬‬
‫اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻷو‪‬ل ‪ ،‬ح ‪ ; 2‬روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 350‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻓﺮات اﻟﻜﻮﻓﻲ ‪ ،‬ص ‪ ; 516‬ﺧﺼﺎﺋﺺ اﻟﻮﺣﻲ اﻟﻤﺒﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 97‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ‬
‫ﺧﺎﺻﻪ‪.‬‬
‫‪ . ٨١‬ﻧﻮراﻻﺑﺼﺎر‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ ،87‬در ﻓﺼﻞ ﻓﻰ ذﻛﺮ ﻣﻨﺎﻗﺐ ﺳﻴﺪﻧﺎ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ اﺑﻦ ﻋﻢ اﻟﺮﺳﻮل و ﺳﻴﻒ اﷲ اﻟﻤﺴﻠﻮل ; و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺮاﺟﻌﻪ‬
‫ﺷﻮد ﺑﻪ ﻧﻈﻢ درر اﻟﺴﻤﻄﻴﻦ ص ‪ ; 93‬اﻟﺠﺎﻣﻊ ﻻﺣﻜﺎم اﻟﻘﺮآن ‪ ،‬ج ‪ ، 18‬ص ‪ ; 279‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 370‬ﺷﻮاﻫﺪ اﻟﺘﻨﺰﻳﻞ ‪ ،‬ج ‪، 2‬‬
‫ص ‪ 381‬و‪ ; ...‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 230‬ﻣﻨﺎﻗﺐ آل أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 40‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻓﺮات اﻟﻜﻮﻓﻲ ‪ ،‬ص ‪ ; 505‬اﻟﻄﺮاﺋﻒ ‪ ،‬ص ‪ ; 152‬ﻣﻨﺎﻗﺐ آل‬
‫أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 40‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ‪.‬‬
‫‪ . ٨٢‬ﺳﻮره ﻣﻌﺎرج‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 1‬ﺳﺎﺋﻠﻰ از ﻋﺬاﺑﻰ ﻛﻪ ﺑﺮاى ﻛﺎﻓﺮﻳﻦ ﻓﺮود آﻳﺪ ﺳﺆال ﻛﺮد(‬
‫‪ . ٨٣‬ﺳﻮره ﻣﻌﺎرج‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 3 ،2 ،1‬ﺳﺎﺋﻠﻰ از ﻋﺬاﺑﻰ ﻛﻪ ﺑﺮاى ﻛﺎﻓﺮﻳﻦ ﻓﺮود آﻳﺪ ﺳﺆال ﻛﺮد ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮاى آن داﻓﻌﻰ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬از ﺧﺪاوﻧﺪى ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ‬
‫ﻣﻌﺮاج ﻫﺎﺳﺖ(‬
‫‪31‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﺗﺮدﻳﺪى ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدم از ﻓﻀﺎﻳﻠﻰ ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ(ﺑﺮاى ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(ﺑﻴﺎن ﻛﺮده ﺑﻮد‬
‫ﺧﺒﺮ داﺷﺘﻨﺪ ; آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﺑﺮاى اﻓﺮادى ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻧﻌﻤﺎن ﺗﺎزﮔﻰ داﺷﺖ و در ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﺮاى آﻧﻬﺎ‬
‫ﻓﻀﻴﻠﺘﻰ ﺑﺎور ﻧﻜﺮدﻧﻰ ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﻮﻟﻮﻳﺖ و وﻻﻳﺖ ﺑﺮ اﻣ‪‬ﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮاى ﭼﻨﻴﻦ اﻓﺮادى ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻤ‪‬ﻞ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻌﻨﺎى‬
‫دﻳﮕﺮى از ﻣﻌﺎﻧﻰ ﻣﻮﻻ و وﻟﻰ‪.‬‬
‫‪87‬‬
‫‪ 6‬ـ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ در ﻣﺴﻨﺪ‪ 84‬و ﻓﺨﺮ رازى در ﺗﻔﺴﻴﺮ‪ 85‬و ﺧﻄﻴﺐ ﺑﻐﺪادى در ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻐﺪاد‪ 86‬و ﻏﻴﺮ اﻳﺸﺎن‬
‫رواﻳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ اﻛﺘﻔﺎ ﻣﻰ ﺷﻮد‪:‬‬
‫از ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب ﻧﻘﻞ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎ رﺳﻮل ﺧﺪا)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ(در ﺳﻔﺮى ﺑﻮدﻳﻢ و ﺑﻪ ﻏﺪﻳﺮﺧﻢ‬
‫رﺳﻴﺪﻳﻢ ; ﭘﺲ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﺪا داده ﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاى رﺳﻮل ﺧﺪا زﻳﺮ دو درﺧﺖ را ﺟﺎروب ﻛﺮدﻧﺪ ; ﭘﺲ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ را‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ و دﺳﺖ ﻋﻠﻰ را ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ ﻧﻤﻰ داﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ اوﻟﻰ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﻫﺴﺘﻢ از ﺧﻮدﺷﺎن؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻰ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ‬
‫ﻧﻤﻰ داﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ اوﻟﻰ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﺆﻣﻨﻰ ﻫﺴﺘﻢ از ﺧﻮدش؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻰ‪ ،‬ﭘﺲ دﺳﺖ ﻋﻠﻰ را ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻛﻨﺖ‬
‫ﻣﻮﻻه ﻓﻌﻠﻰ ﻣﻮﻻه اﻟﻠّﻬﻢ وال ﻣﻦ واﻻه و ﻋﺎد ﻣﻦ ﻋﺎداه ‪ ] ،‬رواى [ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻌﺪ از آن ﻋﻠﻰ را ﻣﻼﻗﺎت ﻛﺮد‪ ،‬و ﺑﻪ‬
‫‪88‬‬
‫او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻨﻴﺌﺎً ﻳﺎ اﺑﻦ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ اﺻﺒﺤﺖ واﻣﺴﻴﺖ ﻣﻮﻟﻰ ﻛﻞ ﻣﺆﻣﻦ وﻣﺆﻣﻨﺔ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺗﻬﻨﻴﺖ از ﺷﺨﺼﻰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻤﺮ ﺑﺮاى اﻣﺮ ﻣﺸﺘﺮﻛﻰ ﺑﻴﻦ آن ﺣﻀﺮت و دﻳﮕﺮان از ﻣﻌﺎﻧﻰ ﻣﻮﻟﻰ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ‬
‫ﺷﺒﻬﻪ اى ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاى اﻣﺮى اﺧﺘﺼﺎﺻﻰ اﺳﺖ ‪ ،‬و آن ﺟﺰ ﻣﻨﺼﺐ زﻋﺎﻣﺖ و وﻻﻳﺖ اﻣﺮ اﻣ‪‬ﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ 7‬ـ ﺟﻤﻌﻰ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻋﺴﻘﻼﻧﻰ در اﻹﺻﺎﺑﺔ‪ 89‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ در اﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﺔ‪ 90‬و ﻏﻴﺮ اﻳﺸﺎن رواﻳﺘﻰ‬
‫ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﻧﺪ ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ اﻛﺘﻔﺎ ﻣﻰ ﺷﻮد‪:‬‬

‫‪ . ٨٤‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪281‬‬

‫‪ . ٨٥‬اﻟﺘﻔﺴﻴﺮ اﻟﻜﺒﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،12‬ص ‪ ،49‬در ﺗﻔﺴﻴﺮ آﻳﻪ » ﻳ‪‬ﺎ أَﻳ‪‬ﻬ‪‬ﺎ اﻟﺮﱠﺳ‪‬ﻮلُ ﺑ‪‬ﻠﱢﻎْ ﻣ‪‬ﺎ أُﻧﺰِلَ إِﻟَﻴ‪‬ﻚ‪ ‬ﻣ‪‬ﻦْ ر‪‬ﺑ‪‬ﻚ‪ « ‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ‪ .‬ﻣﻨﺎﻗﺐ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ 368‬و ‪ 369‬و ‪ ...‬اﻟﻤﻨﺎﻗﺐ‪ ،‬ص ‪ 156‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻ‪‬ﻪ‪.‬‬
‫‪ . ٨٦‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻐﺪاد‪ ،‬ج ‪ ، 8‬ص ‪284‬‬
‫‪ . ٨٧‬ﻧﻈﻢ درر اﻟﺴﻤﻄﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 109‬ذﺧﺎﺋﺮ اﻟﻌﻘﺒﻰ ‪ ،‬ص ‪ ; 67‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص ‪ 220‬و‪ ; ...‬اﻟﺒﺪاﻳﺔ واﻟﻨﻬﺎﻳﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص‬
‫‪ ; 386‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 98‬و ‪ ، 101‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ 158‬و ‪ ; 285‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﻗﺐ أﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 442‬و ‪ ، 443‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ 368‬و ‪ 371‬و ‪ ; 441‬اﻟﻤﺴﺘﺮﺷﺪ ‪ ،‬ص ‪ ; 470‬ﻣﻨﺎﻗﺐ آل‬
‫أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 45‬اﻟﻄﺮاﺋﻒ ‪ ،‬ص ‪ ; 150‬اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻌﺮﻓﺔ اﻟﺮﺟﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 87‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ‪.‬‬
‫‪) . ٨٨‬ﻣﺒﺎرك ﺑﺎﺷﺪ اى ﭘﺴﺮ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻮﻻى ﻫﺮ ﻣﺆﻣﻦ و ﻣﺆﻣﻨﻪ اى ﺷﺪى ( ‪.‬‬
‫‪ . ٨٩‬اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ،300‬اﻟﻘﺴﻢ اﻻو‪‬ل ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻣﺪﻟﺞ و ج ‪ ، 4‬ص ‪ 276‬و ج ‪ ، 7‬ص ‪.136‬‬
‫‪ . ٩٠‬اﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﺔ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ ; 321‬و ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺴﻨﺪ أﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 119‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪ 105‬و ‪; 107‬‬
‫اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى ﻟﻠﻨﺴﺎﺋﻲ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ 131‬و‪ ; ...‬ﻣﺴﻨﺪ أﺑﻲ ﻳﻌﻠﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 428‬اﻟﺒﺪاﻳﺔ واﻟﻨﻬﺎﻳﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ; 229‬اﻟﺴﻴﺮة اﻟﻨﺒﻮﻳﺔ ﻻﺑﻦ‬
‫ﻛﺜﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 418‬ﺧﺼﺎﺋﺺ أﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ص ‪ 96‬و ‪ 100‬و‪ ...‬و ص ‪ ; 132‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻷوﺳﻂ ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪ ; 70‬اﻟﻤﻌﺠﻢ‬
‫اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ; 171‬ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﺔ ﻻﺑﻦ أﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 19‬ص ‪ ; 217‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص ‪ ; 205‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ‬
‫ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫‪32‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫اﺑﻮاﺳﺤﺎق ﮔﻔﺖ‪ :‬و ﺣﺪﻳﺚ ﻛﺮدﻧﺪ ﻣﺮا ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﺷﻤﺎره آﻧﻬﺎ را اﺣﺼﺎ ﻧﻤﻰ ﻛﻨﻢ ] و ﮔﻔﺘﻨﺪ ‪ [ :‬ﻛﻪ ﻋﻠﻰ در رﺣﺒﻪ‬
‫ﻃﻠﺐ ﻛﺮد ﻫﺮ ﻛﺲ را ﻛﻪ ﻗﻮل رﺳﻮل ﺧﺪا )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ( را ﺷﻨﻴﺪه ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬ﻣﻦ ﻛﻨﺖ ﻣﻮﻻه ﻓﻌﻠﻰ ﻣﻮﻻه‪،‬‬
‫اﻟﻠّﻬﻢ وال ﻣﻦ واﻻه و ﻋﺎد ﻣﻦ ﻋﺎداه ; ﭘﺲ ﺟﻤﺎﻋﺘﻰ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﺷﻬﺎدت دادﻧﺪ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ از رﺳﻮل ﺧﺪا )ﺻﻠﻰ اﷲ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ( آن را ﺷﻨﻴﺪه اﻧﺪ‪ ،‬و ﻗﻮﻣﻰ ﻛﺘﻤﺎن ﻛﺮدﻧﺪ ; و آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﻛﺘﻤﺎن ﻛﺮدﻧﺪ از دﻧﻴﺎ ﻧﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻛﻮر ﺷﺪﻧﺪ و آﻓﺘﻰ ﺑﻪ‬
‫آﻧﻬﺎ رﺳﻴﺪ ; ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ودﻳﻌﺔ ‪ ،‬و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻣﺪﻟﺞ از آﻧﻬﺎ ﻣﻰ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻬﻰ اﺳﺖ اﺣﺘﺠﺎج آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ و ﻃﻠﺐ ﻛﺮدن ﺷﻬﺎدت‪ ‬ﺣﺎﺿﺮان ﺑﺮاى اﺛﺒﺎت ﺧﻼﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺪﻟﻮل ﺣﺪﻳﺚ‬
‫را در وﻻﻳﺖ اﻣﺮ و زﻋﺎﻣﺖ اﻣ‪‬ﺖ ﻣﻌﻴ‪‬ﻦ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ 8‬ـ ﺑﻴﺎن آن ﺣﻀﺮت ﻗﺒﻞ از ﺑﻴﺎن وﻻﻳﺖ ﻋﻠﻰ‪)‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪» :‬ﺧﺪا ﻣﻮﻻى ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻦ ﻣﻮﻻى ﻫﺮ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﻰ ﻫﺴﺘﻢ« و ﻣﻮﻟﻮﻳﺖ ﺧﺪا ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺟﺰ ﺧﺪا ﺑﺮ او وﻻﻳﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ‬
‫ﺧﺪا وﻟﻰ‪ ‬اوﺳﺖ‪ ،‬او وﻟﻰ‪ ‬ﻫﺮ ﻣﺆﻣﻨﻰ اﺳﺖ و ﻫﻤﺎن وﻻﻳﺖ ﻛﻪ آن ﺣﻀﺮت )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ(ﺑﺮ اﻫﻞ اﻳﻤﺎن دارد‪،‬‬
‫ﻋﻠﻰ‪)‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻫﻢ دارد ; و اﻳﻦ ﺑﻴﺎن روﺷﻦ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ وﻻﻳﺖ‪ ،‬وﻻﻳﺖ اﻣﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ 9‬ـ آن ﺣﻀﺮت ﻗﺒﻞ از ﻣﻌﺮّﻓﻰ ﻋﻠﻰ‪)‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬از آﻧﺎن اﻟﺘﺰام و اﻗﺮار ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ‪ :‬اﻟﺴﺖ اوﻟﻰ ﺑﻜﻢ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻰ ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻫﻤﺎن اوﻟﻮﻳﺘﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﺮآن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪) :‬اَﻟﻨﱠﺒِﻰ‪ ‬أَو‪‬ﻟَﻰ ﺑِﺎﻟْﻤ‪‬ﺆْﻣ‪‬ﻨ‪‬ﻴﻦَ ﻣ‪‬ﻦْ‬
‫أَﻧﻔُﺴ‪‬ﻬِﻢ‪ 91(‬و ﭘﺲ از آن ﻓﺮﻣﻮد »ﻫﺮ ﻛﺲ ﻣﻦ ﻣﻮﻻى اوﻳﻢ ﻋﻠﻰ ﻣﻮﻻى اوﺳﺖ« ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻣﻘﺪم داﺷﺘﻦ ﺟﻤﻠﻪ »اﻟﺴﺖ اوﻟﻰ‬
‫ﺑﻜﻢ« ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺷﺒﻬﻪ اى را در ﻣﻌﻨﻰ » وﻟﻰ‪ « ‬رﻓﻊ ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬و ﻫﻤﺎن اوﻟﻮﻳﺘﻰ را ﻛﻪ ﺧﻮدش ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ داﺷﺖ ﺑﺮاى‬
‫ﻋﻠﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( اﺛﺒﺎت ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﺣﺪﻳﺚ ﭼﻬﺎرم‬
‫ﻗﻮل رﺳﻮل ﺧﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬أﻧﺖ ﻣﻨﻰ و أﻧﺎ ﻣﻨﻚ ‪ 92.‬اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ را ﺑﺨﺎرى و ﻏﻴﺮ او از اﻛﺎﺑﺮ اﺋﻤ‪‬ﻪ‬
‫ﺣﺪﻳﺚ ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ ذﻛﺮ ﻛﺮده اﻧﺪ ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎﻗﺐ أﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 372‬ﺷﺮح اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 100‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﻄﻮﺳﻲ ‪ ،‬ص ‪ 255‬و ص ‪ 372‬و ‪; ... 334‬‬
‫اﻟﻌﻤﺪة ‪ ،‬ص ‪ ; 93‬اﻟﻄﺮاﺋﻒ ‪ ،‬ص ‪ ; 151‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ‪.‬‬
‫‪ . ٩١‬ﺳﻮره اﺣﺰاب‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 6‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ از ﺧﻮدﺷﺎن(‬
‫‪ . ٩٢‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ، 168‬ﻛﺘﺎب اﻟﺼﻠﺢ ﺑﺎب ﻛﻴﻒ ﻳﻜﺘﺐ ﻫﺬا‪ ، ...‬و ج ‪ ، 4‬ص ‪ ، 207‬ﺑﺎب ﻣﻨﺎﻗﺐ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬و ج ‪، 5‬‬
‫ص ‪ ، 85‬ﺑﺎب ﻋﻤﺮة اﻟﻘﻀﺎء ; ﻣﺴﻨﺪ أﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 98‬و ‪ ، 115‬و ج ‪ ، 5‬ص ‪ ; 204‬وﺻﺤﻴﺢ اﺑﻦ ﺣﺒﺎن ‪ ،‬ج ‪ ، 11‬ص ‪ 229‬و‬
‫‪ ; 230‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 8‬ص ‪ ; 5‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪ ; 275‬اﻟﻤﺼﻨﻒ ﻟﻌﺒﺪ اﻟﺮزاق ‪ ،‬ج ‪ ، 11‬ص ‪ ; 227‬ﻣﺼﻨﻒ إﺑﻦ أﺑﻲ‬
‫ﺷﻴﺒﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪ ; 499‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى ﻟﻠﻨﺴﺎﺋﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ 127‬و ‪ 148‬و ‪ 168‬و ‪ ; 169‬ﺧﺼﺎﺋﺺ أﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ص ‪88‬‬
‫و ‪ 89‬و ‪ 122‬و ‪ ; 151‬ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤ‪‬ﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ، 579‬و ج ‪ ، 11‬ص ‪ 599‬و ‪ 639‬و ‪ ، 755‬و ج ‪ ، 13‬ص ‪ ; 255‬ﻣﻌﺎﻧﻲ اﻟﻘﺮآن ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص‬
‫‪ ; 40‬ﺷﻮاﻫﺪ اﻟﺘﻨﺰﻳﻞ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 143‬اﻟﺠﺎﻣﻊ ﻻﺣﻜﺎم اﻟﻘﺮآن ‪ ،‬ج ‪ ، 13‬ص ‪ ، 60‬و ج ‪ ، 15‬ص ‪ ; 215‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص‬
‫‪33‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﺷﻜﻰ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻛﻤﺎلِ ﻋﺎﻟَﻢ ﻫﺴﺘﻰ ﺑﻪ ﻋﻘﻞ ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ‪ ،‬ﺑﻨﺪﮔﻰ و اﻃﺎﻋﺖ اﺧﺘﻴﺎرى ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ‪ ،‬و اﻣﺘﻴﺎز ﺧﻠﻘﺖ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻘﻞ و اﻃﺎﻋﺖ ﺑﻪ اﺧﺘﻴﺎر او اﺳﺖ ‪ ،‬و ﻫﺪف از ﺧﻠﻘﺖ او ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻛﻤﺎل اﻧﺴﺎن رﺳﻴﺪن او اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ اﺗﺼﺎل ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﻏﻴﺐ‪ ،‬و ﻧﻮراﻧﻰ ﺷﺪن ﻋﻘﻠﺶ ﺑﻪ ﻧﻮر وﺣﻰ‪ ،‬ﻛﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻧﺒﻮ‪‬ت اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻛﻤﺎل ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻧﺒﻮ‪‬ت ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻔﺎرت از ﻃﺮف ﺧﺎﻟﻖ ﺑﻪ ﺳﻮى ﺧﻠﻖ ‪ ،‬ﺑﺮاى ﻧﻮراﻧﻰ ﻛﺮدن ﻋﻘﻮل آﻧﺎن ﺑﻪ ﻧﻮر ﺣﻜﻤﺖ اﻟﻬﻴﻪ‬
‫اﺳﺖ ‪ ،‬ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ رﺳﺎﻟﺖ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫و ﻛﻤﺎل ﻣﺮﺗﺒﻪ رﺳﺎﻟﺖ وﺻﻮل ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻋﺰم ﺑﺮ ﻋﻬﺪ ﻣﻌﻬﻮد و ﻣﻴﺜﺎق ﻣﺄﺧﻮذ اﺳﺖ ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ اوﻟﻮاﻟﻌﺰم ﺑﺮاى ﺑﻌﻀﻰ‬
‫از ﭘﻴﻐﻤﺒﺮان ﻣﺒﻌﻮث ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫و ﻛﻤﺎل اﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺧﺎﺗﻤﻴ‪‬ﺖ اﺳﺖ ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﻌﺜﺖ ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺑﺪى اﺳﺖ ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺣﺪ‪ ‬ﻛﻤﺎل‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻴ‪‬ﺖ اﺳﺖ ‪ ،‬و ﺻﺎﺣﺐ اﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺧﺎﺗﻢ ﻣﺎﺳﺒﻖ و ﻓﺎﺗﺢ ﻣﺎاﺳﺘﻘﺒﻞ ‪ ،‬و اﺳﻢ اﻋﻈﻢ ‪ ،‬و ﻣﺜﻞ اﻋﻠﻰ ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪93‬‬
‫ﻋﻠﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ اى واﺻﻞ ﺷﺪ ‪ ،‬ﻛﻪ آن ﻛﺲ ﻛﻪ ﺧﺪا در ﺷﺄن او ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬و‪‬ﻣ‪‬ﺎ ﻳ‪‬ﻨْﻄ‪‬ﻖُ ﻋ‪‬ﻦِ اﻟْﻬ‪‬ﻮ‪‬ى‬
‫ﻓﺮﻣﻮد ‪ » :‬ﻋﻠﻰ ﻣﻨّﻰ « ) ﻋﻠﻰ از ﻣﻦ اﺳﺖ ( ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻰ او ﻣﺸﺘﻖ اﺳﺖ از ﻳﻜﺪاﻧﻪ ﮔﻮﻫﺮ ﻋﺎﻟﻢ اﻣﻜﺎن ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﻔﺲ ﻗﺪﺳﻴ‪‬ﻪ ‪ ،‬و‬
‫ﻋﻠّﺖ ﻏﺎﺋﻴﻪ ﺧﻠﻘﺖ ﻋﺎﻟﻢ و ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻗﺮار دادن آدم اﺳﺖ ‪.‬‬
‫و ﺣﻀﺮت ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ اﻛﺘﻔﺎ ﻧﻜﺮده ‪ ،‬و ﭘﺲ از آن ﻓﺮﻣﻮد ‪ » :‬وأﻧﺎ ﻣﻨﻪ « ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻔﻬﻤﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺪف از وﺟﻮد و ﺑﻌﺜﺖ‬
‫ﺧﺎﺗﻢ ‪ ،‬و آﻧﭽﻪ ﻗﻮام اﻧﻴ‪‬ﺖ او ﺑﻪ آن اﺳﺖ ـ ﻳﻌﻨﻰ ﻫﺪاﻳﺖ ﺑﻪ دﻳﻦ ﻗﻮﻳﻢ و ﺻﺮاط ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ‪ ،‬ﺣﺪوﺛﺎً و ﺑﻘﺎء‪ ‬ـ ﻣﺘﺤﻘّﻖ‬
‫ﻧﻤﻰ ﺷﻮد اﻻّ ﺑﻪ ﻋﻠﻰ و اوﻻد ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ او )ﻋﻠﻴﻬﻢ اﻟﺴﻼم( ‪.‬‬
‫آﻳﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻓﺼﻞ در ﺧﻼﻓﺖ از ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ‪ ،‬ﺑﻴﻦ آن ﻛﺲ ﻛﻪ او از ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ از اوﺳﺖ ؟ !‬

‫ﺣﺪﻳﺚ ﭘﻨﺠﻢ‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن اﺋﻤ‪‬ﻪ ﺣﺪﻳﺚ از ﻋﺎﻣﻪ و ﺧﺎﺻﻪ ﺑﻪ ﺻﺤﺖ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ اﻋﺘﺮاف ﻛﺮده اﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺣﻀﺮت )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ(‬
‫‪94‬‬
‫رﺳﻮل ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻋﻠﻰ ﻣﻊ اﻟﻘﺮء‪‬ان و اﻟﻘﺮء‪‬ان ﻣﻊ ﻋﻠﻰ ﻟﻦ ﻳﺘﻔﺮﻗﺎ ﺣﺘﻰ ﻳﺮدا ﻋﻠﻰ اﻟﺤﻮض‪.‬‬

‫‪ ، 475‬و ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 218‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻐﺪاد ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 364‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 19‬ص ‪ ، 362‬و ج ‪ ، 42‬ص ‪ 53‬و ‪ 63‬و ‪; 179‬‬
‫ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻟﻜﻤﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ; 54‬اﻟﺒﺪاﻳﺔ واﻟﻨﻬﺎﻳﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 267‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﻗﺐ أﻣﻴﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ص ‪ ; 473‬ﻣﻨﺎﻗﺐ آل أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 396‬اﻟﺨﺼﺎل ‪ ،‬ص ‪ 496‬و ‪ 573‬و ‪ ; 652‬ﻋﻴﻮن أﺧﺒﺎر‬
‫اﻟﺮﺿﺎ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 58‬ﺑﺎب ‪ ، 31‬ح ‪ ; 224‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﺼﺪوق ‪ ،‬ص ‪ ، 66‬اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻟﺮاﺑﻊ ‪ ،‬ح ‪ ، 8‬و ص ‪ ، 156‬اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻟﺤﺎدي‬
‫واﻟﻌﺸﺮون ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬و ص ‪ ، 342‬اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻟﺨﺎﻣﺲ واﻷرﺑﻌﻮن ‪ ،‬ح ‪ ، 2‬و ﻣﻮارد أﺧﺮى ﻣﻦ ﻫﺬا اﻟﻜﺘﺎب ; ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ وﺗﻤﺎم اﻟﻨﻌﻤﺔ ‪ ،‬ص‬
‫‪ ; 241‬ﻛﻔﺎﻳﺔ اﻷﺛﺮ ‪ ،‬ص ‪ ; 158‬روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ 112‬و ‪ ; 296‬اﻟﻤﺴﺘﺮﺷﺪ ‪ ،‬ص ‪ 621‬و ‪ 634‬و‪ ; ...‬ﺷﺮح اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 93‬و ج‬
‫‪ ، 2‬ص ‪ ; 250‬اﻹرﺷﺎد ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 46‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﻤﻔﻴﺪ ‪ ،‬ص ‪ ; 213‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﻄﻮﺳﻲ ‪ ،‬ص ‪ 50‬و ‪ 134‬و ‪ 200‬و ‪ 271‬و ‪ 335‬و ‪ 351‬و‬
‫‪ ; 486‬اﻟﻌﻤﺪة ‪ ،‬ص ‪ 146‬و ‪ ; 201‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ٩٣‬ﺳﻮره اﻟﻨﺠﻢ آﻳﻪ ‪ ) 3‬و ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻫﻮاى ﻧﻔﺲ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﻰ ﮔﻮﻳﺪ (‪.‬‬
‫‪34‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫دﻻﻟﺖ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻰ ﺷﻮد ; در ذﻳﻞ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺑﻪ اﻣﻮرى اﺷﺎره ﻣﻰ ﺷﻮد ‪:‬‬
‫‪ 1‬ـ در ﻛﺘﺐ اﻟﻬﻴﻪ اﻓﻀﻞ از ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد ‪ ) :‬اﷲُ ﻧَﺰﱠلَ أَﺣ‪‬ﺴ‪‬ﻦَ اﻟْﺤ‪‬ﺪ‪‬ﻳﺚ‪ ‬ﻛ‪‬ﺘَﺎﺑﺎً ﻣ‪‬ﺘَﺸَﺒِﻬﺎً(‪) ،95‬إِنﱠ ﻫ‪‬ﺬَا‬
‫اﻟْﻘُﺮْآنَ ﻳ‪‬ﻬ‪‬ﺪ‪‬ى ﻟ‪‬ﻠﱠﺘ‪‬ﻰ ﻫ‪‬ﻲ‪ ‬أَﻗْﻮ‪‬م‪. 96(‬‬
‫‪ 2‬ـ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل آن را ﺑﻪ اوﺻﺎﻓﻰ وﺻﻒ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﻠﻢ از ﺗﺤﺮﻳﺮ آن ‪ ،‬و ﺑﻴﺎن از ﺗﻘﺮﻳﺮ آن ﻋﺎﺟﺰ اﺳﺖ ‪ ) :‬ﺑ‪‬ﻞْ‬
‫ﻫ‪‬ﻮ‪ ‬ﻗُﺮْآنٌ ﻣ‪‬ﺠِﻴﺪ‪ * ‬ﻓ‪‬ﻰ ﻟَﻮ‪‬ح ﻣ‪‬ﺤ‪‬ﻔُﻮظ(‪) ،97‬إِﻧﱠﻪ‪ ‬ﻟَﻘُﺮْآنٌ ﻛَﺮِﻳﻢ‪ * ‬ﻓ‪‬ﻰ ﻛ‪‬ﺘَﺎب ﻣ‪‬ﻜْﻨُﻮن(‪) ،98‬و‪‬ﻟَﻘَﺪ‪ ‬آﺗَﻴ‪‬ﻨَﺎك‪ ‬ﺳ‪‬ﺒ‪‬ﻌﺎً ﻣ‪‬ﻦَ‬
‫اﻟْﻤ‪‬ﺜَﺎﻧ‪‬ىﻮ‪‬اﻟْﻘُﺮْآنَ اﻟْﻌ‪‬ﻈ‪‬ﻴﻢ‪) ،99(‬ﻳﺲ * و‪‬اﻟْﻘُﺮْآنِ اﻟْﺤ‪‬ﻜ‪‬ﻴﻢِ(‪. 100‬‬
‫‪ 3‬ـ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺧﻮد را ﻣﻌﻠّﻢ ﻗﺮآن ﻗﺮار داده اﺳﺖ ‪ ) :‬اﻟﺮﱠﺣ‪‬ﻤ‪‬ﻦُ * ﻋ‪‬ﻠﱠﻢ‪ ‬اﻟْﻘُﺮْآنَ(‪. 101‬‬
‫‪ 4‬ـ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ از ﺟﺒﺮوت اﻟﻬﻰ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺗﺠﻠّﻰ ﻛﺮده اﺳﺖ ‪ ،‬اﺷﺎره ﻧﻤﻮده و ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ‪ ) :‬ﻟَﻮ‪ ‬أَﻧْﺰَﻟْﻨَﺎ ﻫ‪‬ﺬَا اﻟْﻘُﺮْآنَ‬
‫ﻋ‪‬ﻠَﻰ ﺟ‪‬ﺒ‪‬ﻞ ﻟﱠﺮَأَﻳ‪‬ﺘَﻪ‪ ‬ﺧَﺎﺷ‪‬ﻌﺎً ﻣ‪‬ﺘَﺼ‪‬ﺪ‪‬ﻋﺎً ﻣ‪ّ‬ﻦْ ﺧَﺸْﻴ‪‬ﺔِ اﷲِ (‪. 102‬‬
‫‪ 5‬ـ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ از ﻗﺪرت ﺧﻮد ﻛﻪ در اﺳﺮار ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪه در آﻳﺎﺗﺶ ﺗﺠﻠﻰ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﺷﺎره ﻧﻤﻮده و ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ ) :‬و‪‬ﻟَﻮ‪‬‬
‫ﻻر‪‬ض‪ ‬أَو‪ ‬ﻛُﻠﱢﻢ‪ ‬ﺑِﻪ‪ ‬اﻟْﻤ‪‬ﻮ‪‬ﺗَﻰ(‪.103‬‬
‫أَنﱠ ﻗُﺮْآﻧﺎً ﺳ‪‬ﻴ‪‬ﺮَت‪ ‬ﺑِﻪ‪ ‬اﻟْﺠِﺒ‪‬ﺎلُ أَو‪ ‬ﻗُﻄﱢﻌ‪‬ﺖ‪ ‬ﺑِﻪ‪ ‬ا َْ‬
‫‪104‬‬
‫و‬ ‫‪ 6‬ـ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻈﻬﺮ ﻋﻠﻢ و ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ‪ ) :‬و‪‬إِﻧﱠﻚ‪ ‬ﻟَﺘُﻠَﻘﱠﻰ اﻟْﻘُﺮْآنَ ﻣ‪‬ﻦ ﻟﱠﺪ‪‬نْ ﺣ‪‬ﻜ‪‬ﻴﻢ ﻋ‪‬ﻠ‪‬ﻴﻢ(‬
‫) و‪‬ﻧَﺰﱠﻟْﻨَﺎ ﻋ‪‬ﻠَﻴ‪‬ﻚ‪ ‬اﻟْﻜ‪‬ﺘَﺎب‪ ‬ﺗ‪‬ﺒ‪‬ﻴ‪‬ﺎﻧﺎً ﻟﱢﻜُـﻞﱢ ﺷَـﻰ‪‬ء و‪‬ﻫ‪‬ـﺪى‪ ‬و‪‬ر‪‬ﺣ‪‬ﻤ‪‬ﺔً (‪.105‬‬

‫‪) . ٩٤‬ﻋﻠﻰ ﺑﺎ ﻗﺮآن اﺳﺖ‪ ،‬و ﻗﺮآن ﺑﺎ ﻋﻠﻰ اﺳﺖ ﻫﻴﭻ ﮔﺎه از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﻧﻤﻰ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ ﻣﻦ در ﺣﻮض وارد ﺷﻮﻧﺪ(‬
‫اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ، 124‬و در ﺗﻠﺨﻴﺺ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ ; اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﺼﻐﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 255‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻷوﺳﻂ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص‬
‫‪ ; 135‬اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﻐﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 177‬ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤ‪‬ﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 11‬ص ‪ ; 603‬ﻓﻴﺾ اﻟﻘﺪﻳﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 470‬ﺳﺒﻞ اﻟﻬﺪى واﻟﺮﺷﺎد ‪ ،‬ج ‪، 11‬‬
‫ص ‪ ; 297‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 124‬و ‪ ; 169‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫اﻹﺣﺘﺠﺎج ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 214‬و ‪ ; 225‬اﻟﻄﺮاﺋﻒ ‪ ،‬ص ‪ ; 103‬اﻷرﺑﻌﻮن ﺣﺪﻳﺜﺎً ‪ ،‬ص ‪ ; 73‬ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻤ‪‬ﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 148‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﻄﻮﺳﻲ ‪،‬‬
‫ص ‪ ، 460‬اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻟﺴﺎدس ﻋﺸﺮ ‪ ،‬ح ‪ ، 34‬و ص ‪ 479‬و ‪ ; 506‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ‪.‬‬
‫‪ . ٩٥‬ﺳﻮره زﻣﺮ ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 23‬ﺧﺪا ] ﺑﺮاى ﻫﺪاﻳﺖ اﻣﺖ آﺧﺮاﻟﺰﻣﺎن [ ﻗﺮآن را ﻓﺮﺳﺘﺎد ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ اﺳﺖ ; ﻛﺘﺎﺑﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎﺗﺶ ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ اﺳﺖ ( ‪.‬‬
‫‪ . ٩٦‬ﺳﻮره اﺳﺮاء ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 9‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﻳﻦ ﻗﺮآن ﺑﻪ راﺳﺖ ﺗﺮﻳﻦ و اﺳﺘﻮارﺗﺮﻳﻦ ﻃﺮﻳﻘﻪ ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ (‪.‬‬
‫‪ . ٩٧‬ﺳﻮره ﺑﺮوج ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ 21‬ـ ‪ ) 22‬ﺑﻠﻜﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻗﺮآن ﺑﺰرﮔﻮار ] اﻟﻬﻰ [ اﺳﺖ * ﻛﻪ در ﻟﻮح ﻣﺤﻔﻮظ ] ﺣﻖ و ﺻﻔﺤﻪ ﻋﻠﻢ ازﻟﻰ [ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ( ‪.‬‬
‫‪ . ٩٨‬ﺳﻮره واﻗﻌﻪ ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ 77‬ـ ‪ ) 78‬ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﺮآن ﺑﺴﻴﺎر ] ﻛﺘﺎب ﺑﺰرﮔﻮار و ﺳﻮدﻣﻨﺪ و [ ﮔﺮاﻣﻰ اﺳﺖ * در ﻟﻮح ﻣﺤﻔﻮظ ﺳ‪‬ﺮّ ﺣﻖ ( ‪.‬‬
‫‪ . ٩٩‬ﺳﻮره ﺣﺠﺮ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 87‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﺎ ﻫﻔﺖ آﻳﻪ از ﻣﺜﺎﻧﻰ ) در ﺳﻮره ﺣﻤﺪ ( و اﻳﻦ ﻗﺮآن ﺑﺎ ﻋﻈﻤﺖ را ﺑﻪ ﺗﻮ دادﻳﻢ ( ‪.‬‬
‫‪ . ١٠٠‬ﺳﻮره ﻳﺲ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ 1‬ـ ‪ ) 2‬ﻳﺲ ) اى ﺳﻴﺪ رﺳﻮﻻن و اى ﻛﺎﻣﻞ ﺗﺮﻳﻦ اﻧﺴﺎن ( * ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﻗﺮآن ‪ ،‬ﺣﻜﻤﺖ ﺑﺮﻳﻦ ( ‪.‬‬
‫‪ . ١٠١‬ﺳﻮره اﻟﺮﺣﻤﻦ ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ 1‬ـ ‪ ) 2‬ﺧﺪاى ﻣﻬﺮﺑﺎن * ﻗﺮآن را آﻣﻮﺧﺖ ( ‪.‬‬
‫‪ . ١٠٢‬ﺳﻮره ﺣﺸﺮ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 21‬و ] اى رﺳﻮل [ اﮔﺮ ﻣﺎ اﻳﻦ ﻗﺮآن ] ﻋﻈﻴﻢ اﻟﺸﺄن [ را ﺑﺮ ﻛﻮه ﻧﺎزل ﻣﻰ ﻛﺮدﻳﻢ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻰ ﻛﺮدى ﻛﻪ ﻛﻮه از‬
‫ﺗﺮس ﺧﺪا ﺧﺎﺷﻊ و ذﻟﻴﻞ و ﻣﺘﻼﺷﻰ ﻣﻰ ﮔﺸﺖ ( ‪.‬‬
‫‪ . ١٠٣‬ﺳﻮره اﻟﺮﻋﺪ‪ ) 31 :‬و اﮔﺮ ﻛﺘﺎﺑﻰ ﺑﺎ اﻋﺠﺎز ﺑﻴﺎن ‪ ،‬ﻛﻮﻫﻬﺎ را ﺑﻪ رﻓﺘﺎر و ﻣﺮدﮔﺎن را ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎر آرد و زﻣﻴﻦ را از ﻫﻢ ﺑﺸﻜﺎﻓﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺮآن ﺑﺎ‬
‫ﻋﻈﻤﺖ اﺳﺖ (‪.‬‬
‫‪ . ١٠٤‬ﺳﻮره ﻧﻤﻞ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 6‬و اى رﺳﻮل ‪ ،‬آﻳﺎت ﻗﺮآن ﻋﻈﻴﻢ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاى داﻧﺎى ﺣﻜﻴﻢ ﺑﻪ وﺣﻰ ﺑﺮ ﺗﻮ اﻟﻘﺎ ﻣﻰ ﺷﻮد ( ‪.‬‬
‫‪35‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫‪ 6‬ـ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد را ﺑﺮ اﻧﺰال اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ‪ ،‬ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ‪ ) :‬اﻟْﺤ‪‬ﻤ‪‬ﺪ‪ ‬ﷲِ اﻟﱠﺬ‪‬ى أَﻧﺰَلَ ﻋ‪‬ﻠَﻰ ﻋ‪‬ﺒ‪‬ﺪ‪‬ه‪‬‬
‫اﻟْﻜ‪‬ﺘَﺎب‪ ‬و‪‬ﻟَﻢ‪ ‬ﻳ‪‬ﺠ‪‬ﻌ‪‬ﻞ ﻟﱠﻪ‪ ‬ﻋ‪‬ﻮ‪‬ﺟ‪‬ﺎ (‪. 106‬‬
‫‪ 7‬ـ رﺳﻮل ﺧﺪا )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( در ﺗﻤﺴﻚ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻋﺰﻳﺰ ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ‪:‬‬
‫ﭘﺲ ﻫﺮ ﮔﺎه ﻓﺘﻨﻪ ﻫﺎ و آﺷﻮب ﻫﺎ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﺸﺘﺒﻪ ﺷﺪ ‪ ،‬و ﺷﻤﺎ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺮآن رو آورﻳﺪ ‪ ،‬زﻳﺮا ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻗﺮآن‬
‫ﺷﻔﻴﻌﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻔﺎﻋﺘﺶ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ; و ﮔﺰارش دﻫﻨﺪه اﺳﺖ از ﺑﺪى ﻫﺎ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ اش ﺗﺼﺪﻳﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ ; ﻫﺮ‬
‫ﻛﺲ آن را ﭘﻴﺸﻮاى ﺧﻮد ﻛﺮد او را ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ رﻫﺒﺮى ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ‪ ،‬و ﻫﺮ ﻛﺲ آن را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺧﻮد ﻗﺮار دﻫﺪ ‪ ،‬او را ﺑﻪ‬
‫ﺟﻬﻨﻢ و دوزخ ﻣﻰ ﻛﺸﺎﻧﺪ ; و ﻗﺮان راﻫﻨﻤﺎﻳﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ راه ﻫﺎ راﻫﻨﻤﺎﻳﻰ ﻛﻨﺪ ‪ ،‬و ﻛﺘﺎﺑﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن‬
‫ﺗﻔﺼﻴﻞ و ﺑﻴﺎن ‪ ،‬و ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﺣﻘﺎﻳﻖ اﺳﺖ ; و ﺟﺪا ﻛﻨﻨﺪه ﺣﻖ از ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ ; آن ﻛﻼمِ ﻓﺼﻞ اﺳﺖ و ﺷﻮﺧﻰ و‬
‫ﻫﺰل ﻧﻴﺴﺖ ; ﺑﺮاى آن ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻨﻰ اﺳﺖ ‪ ،‬ﭘﺲ ﻇﺎﻫﺮش ﺣﻜﻢ ‪ ،‬و ﺑﺎﻃﻨﺶ ﻋﻠﻢ اﺳﺖ ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮش ﺟﻠﻮه و زﻳﺒﺎﻳﻰ دارد ‪،‬‬
‫و ﺑﺎﻃﻨﺶ ژرف و ﻋﻤﻴﻖ اﺳﺖ ; ﺑﺮاى آن ﺣﺪودى اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ آن ﺣﺪود ﺣﺪودى اﺳﺖ ; ﺷﮕﻔﺘﻰ ﻫﺎى آن ﺑﻪ ﺷﻤﺎره‬
‫ﻧﻴﺎﻳﺪ ‪ ،‬و ﻏﺮاﺋﺐ و ﻧﻮآورى ﻫﺎى آن ﻛﻬﻨﻪ ﻧﺸﻮد ; در آن ﭼﺮاغ ﻫﺎى ﻫﺪاﻳﺖ و روﺷﻨﻰ ﺑﺨﺶ ﺣﻜﻤﺖ اﺳﺖ ; و دﻟﻴﻞ و‬
‫‪107‬‬
‫راﻫﻨﻤﺎى ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺳﺖ ﺑﺮاى آن ﻛﺲ ﻛﻪ آن را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪.‬‬
‫آرى ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺮاى ﺧﻠﻖ ﺧﻮد ﺗﺠﻠّﻰ ﻛﺮده اﺳﺖ ‪ ،‬و ﻛﺴﻰ ﻛﻪ آن را ﻧﺎزل ﻛﺮده ‪ ،‬در آﻳﺎت‬
‫ﻣﺬﻛﻮره ‪ ،‬و آن ﻛﺲ ﻛﻪ ﺑﺮ او ﻧﺎزل ﺷﺪه در ﻛﻠﻤﺎت ﻣﺰﺑﻮره آن را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﻤﻮده اﻧﺪ ‪.‬‬
‫ﭼﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرگ اﺳﺖ ﻗﺪر و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺧﺎﺗﻢ )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( او را ﺑﺎ ﻗﺮآن ‪ ،‬و ﻗﺮآن را ﺑﺎ‬
‫او ﻗﺮار داده اﺳﺖ !‬
‫او ﺑﺎ ﻇﺎﻫﺮ ﻗﺮآن اﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺖ ﻗﺮآن ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺑﺎﻃﻦ ﻗﺮآن اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﻗﺮآن ; و او ﺑﺎ ﻋﺠﺎﺋﺒﻰ ﻛﻪ ﺷﻤﺎره ﻧﺸﻮد و ﺑﺎ‬
‫ﻏﺮاﺋﺒﻰ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﻧﺸﻮد ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ ; و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻌﻴﺖ ‪ ،‬ﺗﻤﺎم آﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ اﻧﺒﻴﺎ از ﻛﺘﺎب و ﺣﻜﻤﺖ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ ،‬ﻧﺰد‬
‫اوﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪108‬‬
‫ﻋﻠﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(اُذُن واﻋﻴﻪ ) ﮔﻮش ﺷﻨﻮا و‬ ‫ﺑﺮ ﻃﺒﻖ رواﻳﺎت ﺑﺰرﮔﺎن ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺣﺪﻳﺚ از ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ و ﺧﺎﺻ‪‬ﻪ ‪،‬‬
‫ﻓﺮاﮔﻴﺮ ( در ﻛﻼم ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ‪ :‬و‪‬ﺗَﻌ‪‬ﻴ‪‬ﻬ‪‬ﺎ أُذُنٌ و‪‬اﻋ‪‬ﻴ‪‬ﺔٌ‪.109‬‬

‫‪ . ١٠٥‬ﺳﻮره ﻧﺤﻞ ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 89‬و ﻣﺎ ﺑﺮ ﺗﻮ اﻳﻦ ﻗﺮآن ﻋﻈﻴﻢ را ﻓﺮﺳﺘﺎدﻳﻢ ﺗﺎ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻫﺮ ﭼﻴﺰ را روﺷﻦ ﻛﻨﺪ ] و راه دﻳﻦ ﺣﻖ را از راﻫﻬﺎى ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ [ و ﻫﺪاﻳﺖ و رﺣﻤﺖ ﺑﺎﺷﺪ ( ‪.‬‬
‫‪ . ١٠٦‬ﺳﻮره ﻛﻬﻒ ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 1‬ﺳﺘﺎﻳﺶ و ﺳﭙﺎس ﻣﺨﺼﻮص ﺧﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺑﻨﺪه ] ﺧﺎص [ ﺧﻮد ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ) ص ( اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺰرگ را ﻧﺎزل ﻛﺮد ‪،‬‬
‫و در آن ﻫﻴﭻ ﻧﻘﺺ و ﻋﻮﺟﻰ ﻧﻨﻬﺎد ( ‪.‬‬
‫‪ . ١٠٧‬اﻟﻜﺎﻓﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪599‬‬
‫‪ . ١٠٨‬ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﺔ ﻻﺑﻦ أﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪ ; 220‬ﻧﻈﻢ درر اﻟﺴﻤﻄﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 92‬ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 13‬ص ‪ 135‬و ‪ ; 177‬ﺟﺎﻣﻊ‬
‫اﻟﺒﻴﺎن ‪ ،‬ج ‪ ، 29‬ص ‪ ; 69‬اﺳﺒﺎب اﻟﻨﺰول ‪ ،‬ص ‪ ; 294‬ﺷﻮاﻫﺪ اﻟﺘﻨﺰﻳﻞ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ 361‬و ‪ 362‬و‪ ; ...‬اﻟﺠﺎﻣﻊ ﻻﺣﻜﺎم اﻟﻘﺮآن ‪ ،‬ج ‪ ، 18‬ص‬
‫‪ ; 264‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 441‬اﻟﺪر اﻟﻤﻨﺜﻮر ‪ ،‬ج ‪ ، 6‬ص ‪ ; 260‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 38‬ص ‪ ، 349‬ج ‪ ، 41‬ص ‪ ، 455‬و‬
‫ج ‪ ، 42‬ص ‪ ; 361‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫‪36‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫و اوﺳﺖ ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﺳﻠﻮﻧﻲ ﻓﻮاﷲ ﻻﺗﺴﺄﻟﻮﻧﻲ ﻋﻦ ﺷﻲء إﻻّ أﺧﺒﺮﺗﻜﻢ وﺳﻠﻮﻧﻲ ﻋﻦ ﻛﺘﺎب اﷲ ‪ ،‬ﻓﻮاﷲ ﻣﺎ‬
‫‪110‬‬
‫ﻣﻦ آﻳﺔ إﻻّ وأﻧﺎ أﻋﻠﻢ أﺑﻠﻴﻞ ﻧﺰﻟﺖ أم ﺑﻨﻬﺎر ‪.‬‬
‫ﭼﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرگ اﺳﺖ ﻣﻘﺎم ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( او را ﺑﺎ ﻗﺮآن ﻗﺮار داده اﺳﺖ ‪ ،‬و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻌﻴﺖ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ دو ﻃﺮف اﺳﺖ ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻰ ﻋﻠﻰ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﺮآن ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺮآن ﻫﻢ ﺑﺎ ﻋﻠﻰ اﺳﺖ ‪ ،‬وﻟﻰ ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ ‪ :‬ﻋﻠﻰ ﻣﻊ اﻟﻘﺮآن‬
‫اﻛﺘﻔﺎ ﻧﻨﻤﻮده ‪ ،‬و در ﻋﻈﻤﺖ او اﺿﺎﻓﻪ ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬و اﻟﻘﺮآن ﻣﻊ ﻋﻠﻰ ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ اى اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ اوﻟﻮاﻻﻟﺒﺎب ﺑﻪ آن‬
‫ﻣﻰ رﺳﻨﺪ ‪.‬‬
‫در اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻋﻠﻰ و اﺧﺘﺘﺎم ﺑﻪ ﻗﺮآن در ﺟﻤﻠﻪ ى او‪‬ل ‪ ،‬و اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻗﺮآن و اﺧﺘﺘﺎم ﺑﻪ ﻋﻠﻰ در ﺟﻤﻠﻪ دوم ‪ ،‬و ﺗﺮﺗﻴﺐ‬
‫ﻛﻼم ‪ ،‬از ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﻓﺼﻴﺢ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮدم اﺳﺖ ‪ ،‬ﻟﻄﺎﻳﻔﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺠﺎل را وﺳﻌﺖ ﺷﺮح آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ ﻛﻼم اﻳﻦ ﻛﻪ ‪ :‬در ﺑﻴﻦ اﻧﺒﻴﺎ و ﻣﺮﺳﻠﻴﻦ ‪ ،‬ﻛﺴﻰ اﻓﻀﻞ از رﺳﻮل اﻣﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ ‪ ،‬و ﭼﻮن ﻋﻠﻰ از او ‪ ،‬و او از ﻋﻠﻰ‬
‫اﺳﺖ ) أﻧﺖ ﻣﻨﻰ و أﻧﺎ ﻣﻨﻚ (‪ ،‬ﭘﺲ او ﺗﺎﻟﻰ ﺗﻠﻮ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺧﻠﻖ ﺧﺪا اﺳﺖ ‪.‬‬
‫و در ﻛﺘﺐ ﻧﺎزﻟﻪ ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻛﺘﺎﺑﻰ اﻋﻠﻰ از ﻗﺮآن ﻣﺒﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ ‪ ،‬و ﭼﻮن ﻋﻠﻰ ﺑﺎ ﻗﺮآن و ﻗﺮآن ﺑﺎ ﻋﻠﻰ اﺳﺖ ) ﻋﻠﻰ ﻣﻊ‬
‫اﻟﻘﺮء‪‬ان و اﻟﻘﺮء‪‬ان ﻣﻊ ﻋﻠﻰ ( ‪ ،‬ﭘﺲ ﻗﻠﺐ او ﺧﺰﻳﻨﻪ ﺗﻤﺎم آﻧﭽﻪ از ﻃﺮف ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ‪ ،‬از‬
‫ﻫﺪاﻳﺖ و ﻧﻮر و ﻛﺘﺎب و ﺣﻜﻤﺖ و ‪...‬‬
‫آﻳﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ اوﺻﺎف ﺷﻜﻰ ﺑﺎﻗﻰ ﻣﻰ ﻣﺎﻧﺪ در اﻳﻦ ﻛﻪ او ﺳﺰاوارﺗﺮﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﺮاى ﺧﻠﻴﻔﻪ رﺳﻮل ﻛﺮﻳﻢ و ﻣﻔﺴ‪‬ﺮ ﻗﺮآن‬
‫ﻋﻈﻴﻢ ﻣﻰ ﺑﺎﺷﺪ ؟ !‬
‫و آﻳﺎ ﺷﻜﻰ ﺑﺎﻗﻰ ﻣﻰ ﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ او ﻣﻮﻻى ﻫﺮ ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪى اﻳﻤﺎن دارد ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ‪ ) :‬ﻣ‪‬ﺎ آﺗَﺎﻛُﻢ‪‬‬
‫اﻟﺮﱠﺳ‪‬ﻮلُ ﻓَﺨُﺬُوه‪ ) ،111( ‬ﻣ‪‬ﺎ ﻋ‪‬ﻠَﻰ اﻟﺮﱠﺳ‪‬ﻮلِ إِﻻﱠ اﻟْﺒ‪‬ﻼَغُ اﻟْﻤ‪‬ﺒِﻴﻦُ (‪. 112‬‬

‫ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت ‪ ،‬ص ‪ ، 537‬اﻟﺠﺰء اﻟﻌﺎﺷﺮ ‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ، 17‬ح ‪ ; 48‬اﻟﻜﺎﻓﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 423‬ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪، 62‬‬
‫ﺑﺎب ‪ ، 31‬ح ‪ ; 256‬روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 105‬ﻣﻨﺎﻗﺐ أﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 142‬و‪ ; ...‬دﻻﺋﻞ اﻹﻣﺎﻣﺔ ‪ ،‬ص ‪; 235‬‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻌﻴﺎﺷﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 14‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻓﺮات اﻟﻜﻮﻓﻲ ‪ ،‬ص ‪ ; 499‬اﻟﺘﺒﻴﺎن ‪ ،‬ج ‪ ، 10‬ص ‪ ; 98‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴﺎن ‪ ،‬ج ‪ ، 10‬ص ‪ ; 107‬و ﻣﺼﺎدر‬
‫دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ١٠٩‬ﺳﻮرة ﺣﺎﻗﻪ ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 12‬ﮔﻮش ﺷﻨﻮاى ﻫﻮﺷﻤﻨﺪان اﻳﻦ ﭘﻨﺪ و ﺗﺬﻛﺮ را ﺗﻮاﻧﺪ ﺷﻨﻴﺪ ( ‪.‬‬
‫‪ ) . ١١٠‬از ﻣﻦ ﺑﭙﺮﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ از ﭼﻴﺰى ﻧﻤﻰ ﭘﺮﺳﻴﺪ ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ از آن ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺧﺒﺮ دﻫﻢ‪ ،‬و از ﻛﺘﺎب ﺧﺪا ﺑﭙﺮﺳﻴﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﺧﺪا‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ آﻳﻪ اى ﻧﻴﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﻰ داﻧﻢ در ﺷﺐ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ ﻳﺎ در روز(‬
‫ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري ‪ ،‬ج ‪ ، 8‬ص ‪ ; 459‬ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤ‪‬ﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ 565‬و ﺑﺘﻔﺎوت ﻳﺴﻴﺮ ﻓﻲ ﺷﻮاﻫﺪ اﻟﺘﻨﺰﻳﻞ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 42‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﺜﻌﺎﻟﺒﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص‬
‫‪ ; 52‬اﻟﺠﺎﻣﻊ ﻻﺣﻜﺎم اﻟﻘﺮآن ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 35‬اﻟﺠﺮح واﻟﺘﻌﺪﻳﻞ ‪ ،‬ج ‪ ، 6‬ص ‪ ; 192‬ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻟﻜﻤﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 20‬ص ‪ ; 487‬ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻟﺘﻬﺬﻳﺐ ‪،‬‬
‫ج ‪ ، 7‬ص ‪ ; 297‬أﻧﺴﺎب اﻷﺷﺮاف ‪ ،‬ص ‪ ; 99‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ 173‬و ‪ ; 408‬ذﺧﺎﺋﺮ اﻟﻌﻘﺒﻰ ‪ ،‬ص ‪ ; 83‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮآن ﻋﺒﺪ اﻟﺮزاق ‪،‬‬
‫ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 241‬اﻟﻄﺒﻘﺎت اﻟﻜﺒﺮى ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 338‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص ‪ ; 398‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﻗﺐ آل أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 46‬وﺻﻮل اﻷﺧﻴﺎر إﻟﻰ أﺻﻮل اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬ص ‪ ; 4‬اﻟﻤﻨﺎﻗﺐ ‪ ،‬ص ‪ ; 94‬ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻤ‪‬ﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪; 117‬‬
‫ﺳﻌﺪ اﻟﺴﻌﻮد ‪ ،‬ص ‪ ; 284‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻌﻴ‪‬ﺎﺷﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 283‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ‪.‬‬
‫‪ . ١١١‬ﺳﻮره ﺣﺸﺮ ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 7‬آﻧﭽﻪ رﺳﻮل ﺣﻖ دﺳﺘﻮر دﻫﺪ ‪ ،‬ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ( ‪.‬‬
‫‪ . ١١٢‬ﺳﻮره ﻧﻮر ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 54‬و ﺑﺮ رﺳﻮل ﺟﺰ اﺑﻼغ رﺳﺎﻟﺖ ﻛﺎﻣﻞ ﺗﻜﻠﻴﻔﻰ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ( ‪.‬‬
‫‪37‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﺣﺪﻳﺚ ﺷﺸﻢ‬
‫ﺣﺪﻳﺜﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻫﻞ ﺣﺪﻳﺚ و رﺟﺎل از ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺻﺤﺖ ﺳﻨﺪ آن اﻋﺘﺮاف ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺧﻼﺻﻪ آن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻤﻌﻰ‬
‫ﻧﺰد اﺑﻦ ﻋﺒﺎس آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻧﺎروا ﻣﻰ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺎروا ﺑﻪ ﻛﺴﻰ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاى او ده ﻓﻀﻴﻠﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاى اﺣﺪى ﻧﻴﺴﺖ‪:‬‬
‫‪ 1‬ـ در ﺟﻨﮓ ﺧﻴﺒﺮ ﻛﻪ ] دﻳﮕﺮان رﻓﺘﻨﺪ و ﻋﺎﺟﺰاﻧﻪ ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ [ رﺳﻮل ﺧﺪا )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻛﺴﻰ‬
‫را ﻣﻰ ﻓﺮﺳﺘﻢ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺧﺪا او را ﺧﻮار و ذﻟﻴﻞ ﻧﻜﺮد ; او دوﺳﺖ دارد ﺧﺪا و رﺳﻮل را‪ ،‬و ﺧﺪا و رﺳﻮل دوﺳﺘﺪار او‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﮕﻰ ﮔﺮدن ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺴﻰ ﻛﻴﺴﺖ؟ ﭘﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻋﻠﻰ ﻛﺠﺎﺳﺖ؟ آن ﺣﻀﺮت ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ر‪‬ﻣ‪‬ﺪ دﻳﺪه آﻣﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺷﻔﺎى ﭼﺸﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬آن ﺣﻀﺮت راﻳ‪‬ﺖ را ﺳﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﻪ اﻫﺘﺰاز در آورد و ﺑﻪ دﺳﺖ ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(‬
‫داد‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ رﺳﻮل ﺧﺪا )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﻓﻼﻧﻰ را ﺑﺎ ﺳﻮره ﺗﻮﺑﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺸﺮﻛﻴﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬ﭘﺲ ﻋﻠﻰ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬
‫او ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺳﻮره را از او ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬ﺳﻮره را ﻧﻤﻰ ﺑ‪‬ﺮَد ﻣﮕﺮ ﻣﺮدى ﻛﻪ او از ﻣﻦ اﺳﺖ و ﻣﻦ از اوﻳﻢ‪.‬‬
‫‪ 3‬ـ رﺳﻮل ﺧﺪا ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻛﺪام ﻳﻚ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻣﻦ در دﻧﻴﺎ و آﺧﺮت ﻣﻮاﻻت ﻣﻰ ﻛﻨﻴﺪ؟ ﻛﺴﻰ ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﻰ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﺗﻮ وﻟﻰ‪ ‬ﻣﻦ ﻫﺴﺘﻰ در دﻧﻴﺎ و آﺧﺮت‪.‬‬
‫‪ 4‬ـ ﻋﻠﻰ او‪‬ل ﻛﺴﻰ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﺧﺪﻳﺠﻪ اﻳﻤﺎن آورد‪.‬‬
‫‪ 5‬ـ رﺳﻮل ﺧﺪا ﺟﺎﻣﻪ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ اﻧﺪاﺧﺖ ‪ :‬ﺑﺮ ﻋﻠﻰ و ﻓﺎﻃﻤﻪ و ﺣﺴﻦ و ﺣﺴﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ :‬و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫)إِﻧﱠﻤ‪‬ﺎ ﻳ‪‬ﺮِﻳﺪ‪ ‬اﷲُ ﻟ‪‬ﻴ‪‬ﺬْﻫ‪‬ﺐ‪ ‬ﻋ‪‬ﻨْﻜُﻢ‪ ‬اﻟﺮﱢﺟ‪‬ﺲ‪ ‬أَﻫ‪‬ﻞَ اﻟْﺒ‪‬ﻴ‪‬ﺖ‪ ‬و‪‬ﻳ‪‬ﻄَﻬ‪‬ﺮَﻛُﻢ‪ ‬ﺗَﻄْﻬـِﻴﺮاً( ‪.‬‬
‫‪ 6‬ـ ﻋﻠﻰ آن ﻛﺴﻰ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺟﺎن ﺧﻮد را ﻓﺪاى ﺟﺎن رﺳﻮل ﺧﺪا ﻛﺮد و ﺟﺎﻣﻪ او را ﭘﻮﺷﻴﺪ و ﺷﺐ ﺑﺮ ﺟﺎى او ﺧﻮاﺑﻴﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻣﺸﺮﻛﻴﻦ ﺗﺎ ﺻﺒﺢ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن اﻳﻦ ﻛﻪ او ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺳﺖ ‪ ،‬او را ﺳﻨﮕﺒﺎران ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ 7‬ـ در ﻏﺰوه ﺗﺒﻮك ﻋﻠﻰ را در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﺟﺎى ﺧﻮد ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﭼﻮن از ﻓﺮاق رﺳﻮل ﺧﺪا در آن ﺳﻔﺮ ﮔﺮﻳﻪ ﻛﺮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫آﻳﺎ راﺿﻰ ﻧﻤﻰ ﺷﻮى ﻛﻪ ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺗﻮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺰﻟﺖ ﻫﺎرون ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﻰ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آن ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﻦ‬
‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮى ﻧﻴﺴﺖ ; ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺳﺰاوار ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺮوم ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﻮ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻣﻦ ﺑﺎﺷﻰ‪.‬‬
‫‪ 8‬ـ رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﻪ ﻋﻠﻰ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﻮ ﺑﻌﺪ از ﻣﻦ وﻟﻰ‪ ‬ﻫﺮ ﻣﺆﻣﻦ و ﻣﺆﻣﻨﻪ ﻫﺴﺘﻰ‪.‬‬
‫‪ 9‬ـ رﺳﻮل ﺧﺪا ﺗﻤﺎم درﻫﺎﻳﻰ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آن ﺣﻀﺮت ﺑﺎز ﻣﻰ ﺷﺪ ﺑﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺠﺰ درِ ﺧﺎﻧﻪ ﻋﻠﻰ‪.‬‬
‫‪113‬‬
‫‪ 10‬ـ رﺳﻮل ﺧﺪا ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻦ ﻛﻨﺖ ﻣﻮﻻه ﻓﻌﻠﻰ‪ ‬ﻣـﻮﻻه ‪.‬‬

‫‪ . ١١٣‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 132‬ﻣﺴﻨﺪ أﺣﻤﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 330‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ; 112‬اﻟﻤﻌﺠﻢ‬
‫اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 12‬ص ‪ ; 77‬ﺧﺼﺎﺋﺺ أﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ص ‪ ; 62‬ﺧﺼﺎﺋﺺ اﻟﻮﺣﻲ اﻟﻤﺒﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 117‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج‬
‫‪ ، 42‬ص ‪ ; 98‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 110‬ذﺧﺎﺋﺮ اﻟﻌﻘﺒﻰ ‪ ،‬ص ‪ ; 87‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪ ; 119‬ﻛﺘﺎب اﻟﺴﻨّﺔ ‪ ،‬ص ‪; 589‬‬
‫اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى ﻟﻠﻨﺴﺎﺋﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ; 113‬اﻟﺒﺪاﻳﺔ واﻟﻨﻬﺎﻳﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪ ; 374‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫‪38‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫آﻳﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻧﺺ‪ ‬و ﺗﺼﺮﻳﺢ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﻛﻪ راﻳ‪‬ﺖ ﻓﺘﺢ را ﺑﺎ وﺟﻮد ﻫﻤﻪ اﺻﺤﺎب ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻋﻠﻰ داد ‪ ،‬و ﺗﻨﻬﺎ او را ﺣﺒﻴﺐ و ﻣﺤﺒﻮب ﺧﺪا و رﺳﻮل ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬و ﭘﻴﺎم ﺧﺪا را از دﻳﮕﺮان ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ او‬
‫داد ـ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺒﻠّﻎ ﻛﻼم ﺧﺪا‪ ،‬ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ او از ﻣﻦ و ﻣﻦ از اوﻳﻢ ـ و ﺗﺼﺮﻳﺢ آن‬
‫ﺣﻀﺮت ﻛﻪ ﺳﺰاوار ﻧﻴﺴﺖ ﻣﻦ ﺑﺮوم و ﺗﻮ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻣﻦ ﻧﺒﺎﺷﻰ‪ ،‬و ﺑﻴﺎن وﻻﻳﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ و ﻛﻠﻴﻪ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ‪:‬‬
‫»اﻧﺖ وﻟﻰ‪ ‬ﻛﻞ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻌﺪى و ﻣﺆﻣﻨﺔ« و »ﻣﻦ ﻛﻨﺖ ﻣﻮﻻه ﻓﻌﻠﻰ ﻣﻮﻻه« ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺳﻨﺖ ﺻﺤﻴﺤﻪ ﺑﺮاى اﻫﻞ ﻧﻈﺮ‬
‫و اﻧﺼﺎف ﻣﺠﺎل ﺷﻚ و رﻳﺒﻰ در ﺧﻼﻓﺖ ﺑﻼﻓﺼﻞ آن ﺣﻀﺮت ﺑﺎﻗﻰ ﻣﻰ ﻣﺎﻧﺪ؟!‬
‫*‬
‫اﻳﻦ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﮔﻨﺠﺎﻳﺶ اﺣﺼﺎى آﻳﺎت و رواﻳﺎت وارده در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﻧﺪارد‪ ،‬ﻟﺬا اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﺷﺮﻳﻒ را ﺑﻪ دو آﻳﻪ در‬
‫ﺷﺄن آن ﺣﻀﺮت ﺧﺘﻢ ﻣﻰ ﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪114‬‬
‫‪ 1‬ـ )إِﻧﱠﻤ‪‬ﺎ و‪‬ﻟﻴ‪‬ﻜُﻢ‪ ‬اﻟﻠﱠﻪ‪ ‬و‪ ‬ر‪‬ﺳ‪‬ﻮﻟُﻪ‪ ‬و‪ ‬اﻟﱠﺬ‪‬ﻳﻦَ ء‪‬اﻣ‪‬ﻨُﻮاْ اﻟﱠﺬ‪‬ﻳﻦَ ﻳ‪‬ﻘﻴِﻤ‪‬ﻮنَ اﻟﺼ‪‬ﻠَﻮةَ و‪ ‬ﻳ‪‬ﺆْﺗُﻮنَ اﻟﺰﱠﻛَﻮة و‪ ‬ﻫ‪‬ﻢ‪ ‬ر‪‬ﻛ‪‬ﻌ‪‬ﻮنَ(‪.‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﻠﻤﺎى ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻧﺰول اﻳﻦ آﻳﻪ در ﺷﺄن اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(اﻋﺘﺮاف ﻛﺮده اﻧﺪ ; ﺑﻪ ﺧﻼﺻﻪ و ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻀﻤﻮن ﺣﺪﻳﺜﻰ ﻛﻪ ﻓﺨﺮ رازى ﻧﻘﻞ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ اﻛﺘﻔﺎ ﻣﻰ ﺷﻮد‪:‬‬
‫»اﺑﻮذر ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ را ﺑﺎ رﺳﻮل ﺧﺪا ﺧﻮاﻧﺪم ; ﺳﺎﺋﻠﻰ در ﻣﺴﺠﺪ ﺳﺆال ﻛﺮد‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺑﻪ او ﭼﻴﺰى ﻧﺪاد‪ ،‬و ﻋﻠﻰ‬
‫در ﺣﺎل رﻛﻮع ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺘﻰ ﻛﻪ ﺧﺎﺗﻢ در آن ﺑﻮد ﺑﻪ ﺳﺎﺋﻞ اﺷﺎره ﻛﺮد‪ ،‬و آن ﺳﺎﺋﻞ اﻧﮕﺸﺘﺮ را از اﻧﮕﺸﺖ او ﮔﺮﻓﺖ ;‬
‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺗﻀﺮّع ﻛﺮد‪ ،‬ﭘﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎر اﻟﻬﺎ ﺑﺮادرم ﻣﻮﺳﻰ از ﺗﻮ ﺳﺆال ﻛﺮد ﭘﺲ ﮔﻔﺖ‪) :‬ﻗَﺎلَ ر‪‬ب‪ ‬اﺷْﺮَح‪ ‬ﻟ‪‬ﻲ‬
‫ﺻ‪‬ﺪ‪‬رِي(ﺗﻮ ﺑﺮ او ﻧﺎزل ﻛﺮدى )ﺳ‪‬ﻨَﺸُﺪ‪ ‬ﻋ‪‬ﻀُﺪ‪‬ك‪ ‬ﺑِﺄَﺧ‪‬ﻴﻚ‪ ‬و‪‬ﻧَﺠ‪‬ﻌ‪‬ﻞُ ﻟَﻜُﻤ‪‬ﺎ ﺳ‪‬ﻠْﻄَﺎﻧﺎً( ‪ ،‬ﺑﺎراﻟﻬﺎ ﻣﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻨﺪه ﺗﻮام‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ ﺷﺮح ﺻﺪر ﺑﺪه‪ ،‬و ﻛﺎر ﻣﺮا آﺳﺎن ﻛﻦ‪ ،‬و ﺑﺮاى ﻣﻦ وزﻳﺮى از اﻫﻠﻢ ﻗﺮار ﺑﺪه‪ ،‬ﻋﻠﻰ‪ ‬را‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﻣﺮا ﺑﻪ او ﻣﺤﻜﻢ ﻛﻦ ; اﺑﻮذر‬
‫‪115‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬و اﷲ ﻛﻠﻤﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ﺗﻤﺎم ﻧﺸﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑﺎ اﻳﻦ آﻳﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪«.‬‬

‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻓﺮات اﻟﻜﻮﻓﻲ ‪ ،‬ص ‪ ; 341‬ﺷﺮح اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 299‬اﻟﻌﻤﺪة ‪ ،‬ص ‪ 85‬و ‪ ; 238‬ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻤ‪‬ﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 80‬اﻟﻤﻨﺎﻗﺐ ‪ ،‬ص‬
‫‪ ; 125‬ﻛﺸﻒ اﻟﻴﻘﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 26‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ‪.‬‬
‫‪ . ١١٤‬ﺳﻮره ﻣﺎﺋﺪه‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 55‬اﻳﻦ اﺳﺖ و ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ وﻟﻰ ﺷﻤﺎ ﺧﺪا اﺳﺖ و رﺳﻮل او و آﻧﺎن ﻛﻪ اﻳﻤﺎن آوردﻧﺪ ‪ ،‬آﻧﺎن ﻛﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﭘﺎى‬
‫ﻣﻰ دارﻧﺪ و زﻛﺎت را ﻣﻰ دﻫﻨﺪ و ﺣﺎل آن ﻛﻪ در رﻛﻮع ﻣﻰ ﺑﺎﺷﻨﺪ(‬
‫‪ . ١١٥‬اﻟﺘﻔﺴﻴﺮاﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 12‬ص ‪ ، 26‬و ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد ﺑﻪ ‪ :‬ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﻴﺎن ‪ ،‬ج ‪ ، 6‬ص ‪ ; 389‬أﺣﻜﺎم اﻟﻘﺮآن ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 557‬اﻟﺠﺎﻣﻊ‬
‫ﻻﺣﻜﺎم اﻟﻘﺮآن ‪ ،‬ج ‪ ، 6‬ص ‪ ; 222‬اﻟﺪر اﻟﻤﻨﺜﻮر ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ 293‬و ‪ ; 294‬اﻟﻤﻌﻴﺎر واﻟﻤﻮازﻧﺔ ‪ ،‬ص ‪ ; 228‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻷوﺳﻂ ‪ ،‬ج ‪ ، 6‬ص‬
‫‪ ; 218‬ﻣﻌﺮﻓﺔ ﻋﻠﻮم اﻟﺤﺪﻳﺚ ‪ ،‬ص ‪ ; 102‬ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 13‬ص ‪ ; 276‬ﻧﻈﻢ درر اﻟﺴﻤﻄﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 86‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج‬
‫‪ ، 42‬ص ‪ ; 357‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 343‬و ‪ ، 346‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 192‬ﺷﻮاﻫﺪ اﻟﺘﻨﺰﻳﻞ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 209‬و ‪ 212‬و‪ ; ...‬أﺳﺒﺎب‬
‫اﻟﻨﺰول ‪ ،‬ص ‪ ; 133‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪ ; 17‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻰ اﻟﺴﻌﻮد ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 52‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻨﺴﻔﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 405‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ‬
‫ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫اﻟﻜﺎﻓﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 289‬و ‪ ; 427‬اﻟﺨﺼﺎل ‪ ،‬ص ‪ ; 580‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﺼﺪوق ‪ ،‬ص ‪ ، 186‬اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻟﺴﺎدس واﻟﻌﺸﺮون ‪ ،‬ح ‪ ; 4‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‬
‫وﺗﻤﺎم اﻟﻨﻌﻤﺔ ‪ ،‬ص ‪ 276‬و ‪ ; 337‬روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ 92‬و ‪ ; 102‬ﻣﻨﺎﻗﺐ أﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 151‬و ‪ 170‬و ‪; 189‬‬
‫دﻻﺋﻞ اﻹﻣﺎﻣﺔ ‪ ،‬ص ‪ 19‬و ‪ ; 54‬ﺷﺮح اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ 193‬و ‪ ; 346‬اﻹرﺷﺎد ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 7‬ﻛﻨﺰ اﻟﻔﻮاﺋﺪ ‪ ،‬ص ‪ 154‬و‪ ; ...‬اﻷﻣﺎﻟﻲ‬
‫‪39‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﻧﺰول آﻳﻪ ﺑﻌﺪ از دﻋﺎى رﺳﻮل‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖ دﻋﺎى آن ﺣﻀﺮت اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﺮ ﺳ‪‬ﻤ‪‬ﺘﻰ ﻛﻪ ﻫﺎرون ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﻰ داﺷﺖ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎن ﺳ‪‬ﻤ‪‬ﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﺑﻪ ﻋﻠﻰ داده ﺷﺪ‪.‬‬
‫از اﻳﻦ آﻳﻪ ـ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎى ﺣﺮف ﻋﻄﻒ ـ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻰ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﺎن وﻻﻳﺖ ﺧﺪا ﻛﻪ ﺑﺮاى رﺳﻮل اﺳﺖ ﺑﺮاى‬
‫ﻋﻠﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻧﻴﺰ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻛﻠﻤﻪ اﻧّﻤﺎ ﺑﺎ دﻻﻟﺘﺶ ﺑﺮ ﺣﺼﺮ ‪ ،‬اﺛﺒﺎت ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ وﻻﻳﺖ در اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﺮاى ﺧﺪا و رﺳﻮل و ﻋﻠﻰ ﺻﻠﻮات اﷲ ﻋﻠﻴﻬﻢ‬
‫وﻻﻳﺘﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و آن وﻻﻳﺖ ﻧﻤﻰ ﺗﻮاﻧﺪ ﻏﻴﺮ از وﻻﻳﺖ اﻣﺮ ـ از ﻣﻌﺎﻧﻰ وﻟﻰ‪ ‬ـ ﻣﻌﻨﻰ دﻳﮕﺮى‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ )ﻓَﻤ‪‬ﻦْ ﺣ‪Ĥ‬ﺟ‪‬ﻚ‪ ‬ﻓ‪‬ﻴﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ﻦْ ﺑ‪‬ﻌ‪‬ﺪ‪ ‬ﻣ‪‬ﺎﺟ‪Ĥ‬ء‪‬ك‪ ‬ﻣ‪‬ﻦَ اﻟْﻌ‪‬ﻠْﻢِ ﻓَﻘُﻞْ ﺗَﻌ‪‬ﺎﻟَﻮ‪‬ا ﻧَﺪ‪‬ع‪ ‬أَﺑ‪‬ﻨَ‪Ĥ‬ء‪‬ﻧَﺎ و‪ ‬أَﺑ‪‬ﻨَ‪Ĥ‬ء‪‬ﻛُﻢ‪ ‬و‪ ‬ﻧ‪‬ﺴ‪Ĥ‬ء‪‬ﻧَﺎ و‪ ‬ﻧ‪‬ﺴ‪Ĥ‬ء‪‬ﻛُﻢ‪ ‬و‪‬‬
‫‪116‬‬
‫أَﻧْﻔُﺴ‪‬ﻨَﺎ و‪ ‬أَﻧْﻔُﺴ‪‬ﻜُﻢ‪ ‬ﺛُﻢ‪ ‬ﻧَﺒ‪‬ﺘَﻬِﻞْ ﻓَﻨَﺠ‪‬ﻌ‪‬ﻞ ﻟﱠﻌ‪‬ﻨَﺖ‪ ‬اﻟﻠﱠﻪ‪ ‬ﻋ‪‬ﻠَﻰ اﻟْﻜَـﺬ‪‬ﺑِﻴﻦَ(‪.‬‬
‫در اﻳﻦ آﻳﻪ ﻛﺮﻳﻤﻪ ﺑﺮاى اﻫﻞ ﻧﻈﺮ ﻧﻜﺎﺗﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻧﻜﺘﻪ ـ ﺑﺎ اﻏﻤﺎض از ﺷﺮح ـ اﺷﺎره ﻣﻰ ﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ 1‬ـ دﻋﻮت رﺳﻮل اﻛﺮم )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻫﻠﻪ ﺑﺮﻫﺎن رﺳﺎﻟﺖ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و اﺳﺘﻨﻜﺎف ﻧﺼﺎرى‬
‫اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ ﺑﻄﻼن ﻧﺼﺮاﻧﻴ‪‬ﺖ ‪ ،‬و ﺣﻘّﺎﻧﻴ‪‬ﺖ آﻳﻴﻦ آن ﺣﻀﺮت اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ و ﻛﻠﻤﻪ اﻧﻔﺴﻨﺎ دﻟﻴﻞ ﺧﻼﻓﺖ ﺑﻼﻓﺼﻞ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﺎ وﺟﻮد ﻧﻔﺲ ﺗﻨﺰﻳﻠﻰ ﺑﻪ ﻧﺺ‪‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﻛﻪ اﻣﺘﺪاد وﺟﻮد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺳﺖ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻰ دﻳﮕﺮى ﻣﻌﻘﻮل ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ 3‬ـ آﻧﭽﻪ اﺋﻤ‪‬ﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺣﺪﻳﺚ ﺑﺮ آن ﻣﺘﻔﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮاد از أَﺑ‪‬ﻨَ‪Ĥ‬ء‪‬ﻧَﺎ ﺣﺴﻦ و ﺣﺴﻴﻦ )ﻋﻠﻴﻬﻤﺎ اﻟﺴﻼم( ‪،‬‬
‫‪117‬‬
‫و در اﻳﻦ‬ ‫و ﻣﺮاد از ﻧ‪‬ﺴ‪Ĥ‬ء‪‬ﻧَﺎ ﻓﺎﻃﻤﻪ زﻫﺮا )ﻋﻠﻴﻬﺎ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬و ﻣﺮاد از أَﻧْﻔُﺴ‪‬ﻨَﺎ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(اﺳﺖ‪،‬‬

‫ﻟﻠﻄﻮﺳﻲ ‪ ،‬ص ‪ ; 549‬اﻹﺣﺘﺠﺎج ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 73‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 252‬اﻟﻌﻤﺪة ‪ ،‬ص ‪ 119‬و‪ ; ...‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻌﻴﺎﺷﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 327‬ﺗﻔﺴﻴﺮ‬
‫ﻓﺮات اﻟﻜﻮﻓﻲ ‪ ،‬ص ‪ 124‬و‪ ; ...‬اﻟﺘﺒﻴﺎن ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 558‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴﺎن ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 361‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ‪.‬‬
‫‪ . ١١٦‬ﺳﻮره آل ﻋﻤﺮان‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 61‬ﭘﺲ ﻫﺮ ﻛﺲ ﻣﺤﺎﺟ‪‬ﻪ ﻛﻨﺪ ﺑﺎ ﺗﻮ در او )ﻋﻴﺴﻰ(‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﮕﻮ ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ ﺑﺨﻮاﻧﻴﻢ ﭘﺴﺮان ﻣﺎ و ﭘﺴﺮان ﺷﻤﺎ را و زﻧﺎن ﻣﺎ‬
‫و زﻧﺎن ﺷﻤﺎ را و ﻧﻔﻮس ﻣﺎ و ﻧﻔﻮس ﺷﻤﺎ را‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﺗﻀّﺮع ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ ﻟﻌﻨﺖ ﺧﺪا را ﺑﺮ دروﻏﮕﻮﻳﺎن(‬
‫‪ . ١١٧‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻓﺮات اﻟﻜﻮﻓﻲ ص‪ ،85‬اﻟﺘﺒﻴﺎن ج‪ 2‬ص‪ ،484‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴﺎن ج‪ 2‬ص‪ ،309‬ﺣﻘﺎﺋﻖ اﻟﺘﺄوﻳﻞ ص‪ ،112‬ﻋﻴﻮن أﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(‬
‫ج‪ 1‬ص‪ 85‬ﺑﺎب ‪ 7‬ح‪ 9‬وج‪ 1‬ص‪ 231‬ﺑﺎب ‪ 23‬ح‪ ،1‬اﻟﺨﺼﺎل ﻟﻠﺼﺪوق ص‪ 576‬أﺑﻮاب اﻟﺴﺒﻌﻴﻦ ح‪ ،1‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﺼﺪوق ص‪ ،618‬اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻟﺘﺎﺳﻊ‬
‫واﻟﺴﺒﻌﻮن ح‪ ،1‬ﺗﺤﻒ اﻟﻌﻘﻮل ص‪ ،429‬روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ ص‪ ،164‬ﺷﺮح اﻷﺧﺒﺎر ج‪ 2‬ص‪ 340‬وج‪ 3‬ص‪ ،94‬اﻟﻔﺼﻮل اﻟﻤﺨﺘﺎرة ص‪ ،38‬ﺗﻔﻀﻴﻞ‬
‫أﻣﻴﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ص‪ ،21‬اﻹرﺷﺎد ج‪ 1‬ص‪ ،167‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﻄﻮﺳﻲ ص‪ 271‬اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻟﻌﺎﺷﺮ ح‪ 45‬وص‪ 307‬وص‪ 334‬اﻟﻤﺠﻠﺲ‬
‫اﻟﺜﺎﻧﻲ ﻋﺸﺮ ح‪ 10‬وص‪ 564‬اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻟﺤﺎدي واﻟﻌﺸﺮون ح‪ ،1‬اﻹﺣﺘﺠﺎج ج‪ 1‬ص‪ 162‬وج‪ 2‬ص‪ ،165‬دﻋﺎﺋﻢ اﻹﺳﻼم ج‪ 1‬ص‪ ،18‬ﻣﺴﺎر اﻟﺸﻴﻌﺔ‬
‫ص‪ ،41‬ﻛﻨﺰ اﻟﻔﻮاﺋﺪ ص‪ ،167‬اﻟﻌﻤﺪة ص‪ 132‬و‪ 188‬و‪ ،...‬ﻣﻨﺎﻗﺐ أﻣﻴﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(ج‪ 2‬ص‪ ،502‬اﻟﻤﻨﺎﻗﺐ ص‪ ،108‬ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻤ‪‬ﺔ ج‪1‬‬
‫ص‪ ،308‬ﻛﺸﻒ اﻟﻴﻘﻴﻦ ص‪ ،282‬وﻣﺼﺎدر أﺧﺮى ﻛﺜﻴﺮة ﻟﻠﺨﺎﺻ‪‬ﺔ ‪.‬‬
‫ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﻴﺎن ج‪ 3‬ص‪ ،408‬اﻟﺠﺎﻣﻊ ﻷﺣﻜﺎم اﻟﻘﺮآن ج‪ 4‬ص‪ ،104‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﺒﻐﻮي ج‪ 3‬ص‪ ،361‬ﺗﻔﺴﻴﺮ روح اﻟﻤﻌﺎﻧﻲ ج‪ 3‬ص‪ ،188‬ﺗﻔﺴﻴﺮ‬
‫أﺑﻲ اﻟﺴﻌﻮد ج‪ 2‬ص‪ ،46‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻨﺴﻔﻲ ج‪ 1‬ص‪ ،224‬اﻟﺪر اﻟﻤﻨﺜﻮر ج‪ 2‬ص‪ ،39‬ﺳﻨﻦ اﻟﺘﺮﻣﺬي ج‪ 5‬ص‪ ،302‬ﺗﺤﻔﺔ اﻷﺣﻮذي ج‪ 8‬ص‪،278‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺔ ﻋﻠﻮم اﻟﺤﺪﻳﺚ ص‪ ،49‬ﻧﻈﻢ درر اﻟﺴﻤﻄﻴﻦ ص‪ ،108‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري ج‪ 7‬ص‪ ،60‬ﺷﻮاﻫﺪ اﻟﺘﻨﺰﻳﻞ ج‪ 1‬ص‪ 156‬و‪ ،...‬ﺳﻴﺮ أﻋﻼم اﻟﻨﺒﻼء ج‪3‬‬
‫ص‪ ،286‬زاد اﻟﻤﺴﻴﺮ ج‪ 1‬ص‪ ،339‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻴﻌﻘﻮﺑﻲ ج‪ 2‬ص‪ ،82‬اﻟﺒﺪاﻳﺔ واﻟﻨﻬﺎﻳﺔ ج‪ 5‬ص‪ 65‬وج‪ 7‬ص‪ ،376‬اﻟﺴﻴﺮة اﻟﻨﺒﻮﻳﺔ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ ج‪4‬‬
‫ص‪ ،103‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ج‪ 1‬ص‪ 43‬و‪ 136‬و‪ 165‬وج‪ 2‬ص‪ 446‬وج‪ 3‬ص‪ ،368‬أﺣﻜﺎم اﻟﻘﺮآن ج‪ 2‬ص‪ ،18‬أﺳﺒﺎب ﻧﺰول اﻵﻳﺎت ص‪ ،67‬ﻣﺴﻨﺪ‬
‫‪40‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﻣﻮرد ﺣﺪﻳﺜﻰ را ذﻛﺮ ﻣﻰ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻓﺨﺮ رازى در ﺗﻔﺴﻴﺮ آﻳﻪ ﻣﺬﻛﻮر آورده اﺳﺖ و ﺧﻼﺻﻪ و ﻣﻀﻤﻮن ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ ﻣﺪﻟﻮل آن‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا دﻻﻳﻞ را ﺑﺮ ﻧﺼﺎراى ﻧﺠﺮان اﻗﺎﻣﻪ ﻛﺮد‪ ،‬و آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﺟﻬﻞ ﺧﻮد اﺻﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﺪا ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ اﻣﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺣﺠ‪‬ﺖ را ﻗﺒﻮل ﻧﻜﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻣﺒﺎﻫﻠﻪ ﻛﻨﻢ ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻳﺎ اﺑﺎاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺑﺮ ﻣﻰ ﮔﺮدﻳﻢ و در ﻛﺎر‬
‫ﺧﻮد ﻧﻈﺮ ﻣﻰ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﻧﺰد ﺗﻮ ﻣﻰ آﻳﻴﻢ; ﭼﻮن ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﺎﻗﺐ ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ رأى آﻧﻬﺎ ﺑﻮد ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻳﺎ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺴﻴﺢ ﺗﻮ‬
‫ﭼﻪ ﻣﻰ ﺑﻴﻨﻰ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬اى ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﺼﺎرى‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺒﻰ‪ ‬ﻣﺮﺳﻞ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻛﻼم ﺣﻖّ را در اﻣﺮ‬
‫ﻋﻴﺴﻰ ﺑﺮاى ﺷﻤﺎ آورده ; ﺑﻪ ﺧﺪا ﻗﺴﻢ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﻗﻮﻣﻰ ﺑﺎ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮى ﻣﺒﺎﻫﻠﻪ ﻧﻜﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻛﺒﻴﺮ آﻧﻬﺎ زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺻﻐﻴﺮﺷﺎن‬
‫ﭘﺮورش ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﻛﺎر را ﺑﻜﻨﻴﺪ ﻣﺴﺘﺄﺻﻞ ﻣﻰ ﺷﻮﻳﺪ‪ ،‬اﮔﺮ اﺻﺮار دارﻳﺪ ﻛﻪ دﺳﺖ از دﻳﻨﺘﺎن ﺑﺮ ﻧﺪارﻳﺪ ﺑﺎ او وداع ﻛﻨﻴﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎى ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﻴﺮون آﻣﺪ‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ را در آﻏﻮش‪ ،‬و دﺳﺖ ﺣﺴﻦ را ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬و ﻓﺎﻃﻤﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ آن ﺣﻀﺮت‪ ،‬و ﻋﻠﻰ ﭘﺸﺖ‬
‫ﺳﺮ ﻓﺎﻃﻤﻪ ‪ ،‬و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻛﻪ ﭼﻮن دﻋﺎ ﻛﺮدم ﺷﻤﺎ آﻣﻴﻦ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ‪.‬‬
‫اﺳﻘﻒ ﻧﺠﺮان ﮔﻔﺖ‪ :‬اى ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﺼﺎرى‪ ،‬ﻣﻦ ﭼﻬﺮه ﻫﺎﻳﻰ را ﻣﻰ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ از ﺧﺪا ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﻮه را از ﺟﺎى‬
‫ﺧﻮد ﺑﺮ دارد‪ ،‬ﺑﻪ آن وﺟﻮه و رﺧﺴﺎره ﻫﺎ از ﺟﺎ ﺑﺮ ﻣﻰ دارد ; ﻣﺒﺎﻫﻠﻪ ﻧﻜﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻼك ﻣﻰ ﺷﻮﻳﺪ‪ ،‬و ﺗﺎ ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﺮ روى‬
‫زﻣﻴﻦ ﻧﺼﺮاﻧﻰ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻣﺒﺎﻫﻠﻪ ﺷﺎﻧﻪ ﺧﺎﻟﻰ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺻﻠﺢ راﺿﻰ ﺷﺪﻧﺪ ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﺟﺎﻧﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ اوﺳﺖ ‪ ،‬ﻫﻼﻛﺖ ﺑﺮ اﻫﻞ ﻧﺠﺮان ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺒﺎﻫﻠﻪ و ﻣﻼﻋﻨﻪ ﻣﻰ ﻛﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﻴﻤﻮن و ﺧﻮك ﻣﺴﺦ ﻣﻰ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و وادى ﺑﺮ آﻧﻬﺎ آﺗﺶ ﻣﻰ ﺷﺪ‪ ،‬و ﺳﺎل ﺑﺮ ﻧﺼﺎرى ﻧﻤﻰ ﮔﺬﺷﺖ ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﻤﮕﻰ‬
‫ﻫﻼك ﻣﻰ ﺷﺪﻧﺪ« ‪.‬‬
‫رواﻳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻮن آن ﺣﻀﺮت در ﻛﺴﺎﺋﻰ ﺳﻴﺎه ﺑﻴﺮون آﻣﺪ‪ ،‬ﺣﺴﻦ را در آن داﺧﻞ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﺣﺴﻴﻦ را‪ ،‬ﺑﻌﺪ‬
‫ﻓﺎﻃﻤﻪ و ﺑﻌﺪ ﻋﻠﻰ را‪ ،‬ﺑـﻌـﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪) :‬إِﻧﱠﻤ‪‬ﺎ ﻳ‪‬ﺮِﻳﺪ‪ ‬اﷲُ ﻟ‪‬ﻴ‪‬ﺬْﻫ‪‬ﺐ‪ ‬ﻋ‪‬ﻨْﻜُﻢ‪ ‬اﻟﺮﱢﺟ‪‬ﺲ‪ ‬أَﻫ‪‬ﻞَ اﻟْﺒ‪‬ﻴ‪‬ﺖ‪ ‬و‪‬ﻳ‪‬ﻄَﻬ‪‬ﺮَﻛُﻢ‪ ‬ﺗَﻄْﻬِﻴﺮاً( ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫‪118‬‬
‫ﻓﺨﺮ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬و اﻋﻠﻢ ان ﻫﺬه اﻟﺮواﻳﺔ ﻛﺎﻟﻤﺘﻔﻖ ﻋﻠﻰ ﺻﺤﺘﻬﺎ ﺑﻴﻦ اﻫﻞ اﻟﺘﻔﺴﻴﺮ و اﻟﺤﺪﻳﺚ‪«.‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺠﺎل ﺷﺮح آﻳﻪ و اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬وﻟﻰ ﺑﻪ دو ﻧﻜﺘﻪ اﺷﺎره ﻣﻰ ﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ 1‬ـ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺮوج‪ ،‬اﻳﻦ ﻋﺪ‪‬ه را زﻳﺮ ﻛﺴﺎء ﺟﻤﻊ ﻛﺮد و آﻳﻪ ﺗﻄﻬﻴﺮ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﺪ دﻋﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺧﺮق ﻋﺎدت ﻛﻨﺪ‪ ،‬و‬
‫اﺳﺒﺎب ﻃﺒﻴﻌﻰ را از ﻛﺎر ﺑﻴﻨﺪازد‪ ،‬و ﺑىﻮاﺳﻄﻪ ‪ ،‬ﺑﻪ ارادة اﷲ آن ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﺤﻘّﻖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ از روح ﭘﺎك از ﻫﺮ رﺟﺴﻰ ﺑﻪ‬

‫أﺣﻤﺪ ج‪ 1‬ص‪ ،185‬ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ ج‪ 7‬ص‪ ،121‬ﺳﻨﻦ اﻟﺘﺮﻣﺬي ج‪ 4‬ص‪ ،293‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ج‪ 3‬ص‪ ،150‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى‬
‫ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ ج‪ 7‬ص‪ ،63‬ﻣﺴﻨﺪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ أﺑﻲ وﻗّﺎص ص‪ ،51‬أﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﺔ ج‪ 4‬ص‪ ،26‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ج‪ 42‬ص‪ 16‬و‪ ،112‬اﻹﺻﺎﺑﺔ ج‪ 4‬ص‪468‬‬
‫وﻣﺼﺎدر أﺧﺮى ﻟﻠﻌﺎﻣ‪‬ﺔ ﻛﺜﻴﺮة ﺟﺪ‪‬اً‪.‬‬
‫‪ . ١١٨‬اﻟﺘﻔﺴﻴﺮاﻟﻜﺒﻴﺮ‪ ،‬ﻓﺨﺮ رازى‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪...) 85‬و ﺑﺪان اﻳﻦ رواﻳﺖ ﻣﺜﻞ رواﻳﺖ ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﺑﺮ ﺻﺤﺖ آن ﺑﻴﻦ اﻫﻞ ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺣﺪﻳﺚ اﺳﺖ(‬
‫‪41‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫درﮔﺎه ﺳﺒ‪‬ﻮح ﻗﺪ‪‬وس ﺑﺎﻻ رود ‪) :‬إِﻟَﻴ‪‬ﻪ‪ ‬ﻳ‪‬ﺼ‪‬ﻌ‪‬ﺪ‪ ‬اﻟْﻜَﻠ‪‬ﻢ‪ ‬اﻟﻄﱠﻴ‪‬ﺐ‪ 119(‬و آن ﻃﻬﺎرت ﻛﻪ اراده ﺧﺪا ﺑﻪ آن ﺗﻌﻠّﻖ ﮔﺮﻓﺘﻪ در ﻧﻔﻮس‬
‫اﻳﻦ ﻋﺪ‪‬ه ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻰ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ ﻣﺒﺎﻫﻠﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﺎ ﻧﺼﺎراى ﻧﺠﺮان‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ دورى آن ﻗﻮم از رﺣﻤﺖ ﺑﻮد‪ ،‬و دﻋﺎﻳﻰ ﻛﻪ اﺟﺎﺑﺘﺶ اﻧﻘﻼب‬
‫ﺻﻮرت اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺣﻴﻮان‪ ،‬و اﺳﺘﺤﺎﻟﻪ ﺧﺎك ﺑﻪ آﺗﺶ‪ ،‬و ﺑﺮ اﻓﺘﺎدن ﻳﻚ اﻣ‪‬ﺖ از روى زﻣﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﻪ اراده ﻣﺘّﺼﻞ ﺑﻪ‬
‫اﻣﺮى ﻛﻪ )إِﻧﱠﻤ‪ Ĥ‬أَﻣ‪‬ﺮُه‪ ‬إِذَآ أَر‪‬اد‪ ‬ﺷَﻴ‪‬ﺌًﺎ أَن ﻳ‪‬ﻘُﻮلَ ﻟَﻪ‪ ‬ﻛُﻦ ﻓَﻴ‪‬ﻜُﻮنُ(‪120‬ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻣﻘﺎمِ اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ رﺿﺎ‬
‫و ﻏﻀﺐ او ﻣﻈﻬﺮ رﺿﺎ و ﻏﻀﺐ ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻣﻘﺎم‪ ،‬ﻣﻘﺎم ﺧﺎﺗﻢ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﺎﺗﻢ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻳﮕﺎﻧﻪ زﻧﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﺎم‬
‫رﺳﻴﺪ ﺻﺪﻳﻘّﻪ ﻛﺒﺮى اﺳﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻛﺎﺷﻒ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ روح وﻻﻳﺖ ﻛﻠﻴ‪‬ﻪ و اﻣﺎﻣﺖ ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ ﻛﻪ ﻋﺼﻤﺖ ﻛﺒﺮى اﺳﺖ در‬
‫ﻓﺎﻃﻤﻪ زﻫﺮا)ﻋﻠﻴﻬﺎ اﻟﺴﻼم(اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺣﺪﻳﺜﻰ ﻫﻢ ﻛﻪ ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺻﺤ‪‬ﺖ آن اﻋﺘﺮاف ﻛﺮده اﻧﺪ ﻧﺎﻃﻖ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬
‫‪121‬‬
‫و اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻞ و ﻛﺘﺎب و ﺳﻨّﺖ ﻏﻀﺐ‬ ‫وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻓﺎﻃﻤﺔ ﺑﻀﻌﺔ ﻣﻨﻰ ﻓﻤﻦ اﻏﻀﺒﻬﺎ اﻏﻀﺒﻨﻰ ;‬
‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻏﻀﺐ ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻰ ﻋﻠﻤﺎى ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ را ﻫﻢ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ‬
‫‪122‬‬
‫وﺳﻠﻢ(ﻟﻔﺎﻃﻤﺔ ‪ :‬ان اﷲ ﻳﻐﻀﺐ ﻟﻐﻀﺒﻚ و ﻳﺮﺿﻰ ﻟﺮﺿﺎك ‪.‬‬

‫‪ . ١١٩‬ﺳﻮره ﻓﺎﻃﺮ‪ ،‬آﻳﻪ ‪) 10‬ﺑﻪ ﺳﻮى او ﺑﺎﻻ ﻣﻰ رود ﺳﺨﻨﺎن ﭘﺎك(‬

‫‪ . ١٢٠‬ﺳﻮره ﻳﺲ‪ ،‬آﻳـﻪ ‪) 82‬اﻳﻦ اﺳﺖ و ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ اﻣﺮ او ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه اراده ﻛﻨﺪ ﭼﻴﺰى را ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﺑﻪ او ﺑﺎش ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﻰ ﺑﺎﺷﺪ(‬
‫‪) . ١٢١‬ﻓﺎﻃﻤﻪ ﭘﺎره ﺗﻦ ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺮ ﻛﺲ او را ﺑﻪ ﻏﻀﺐ ﺑﻴﺎورد ﻣﺮا ﺑﻪ ﻏﻀﺐ آورده آﺳﺖ ( ‪.‬‬
‫ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ، 210‬ﺑﺎب ﻣﻨﺎﻗﺐ ﻗﺮاﺑﺔ رﺳﻮل اﷲ)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ‪ ،‬ص ‪ ، 219‬و ج ‪ ، 6‬ص ‪ ; 158‬وﻗﺮﻳﺐ ﻣﻨﻪ ﻓﻲ‬
‫ﻓﻀﺎﺋﻞ اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ ﻟﻠﻨﺴﺎﻳﻲ ‪ ،‬ص ‪ ; 78‬ﻣﺴﻨﺪ أﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ 5‬و ‪ ; 328‬ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪ ; 141‬ﺳﻨﻦ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﺔ ‪ ،‬ج‬
‫‪ ، 1‬ص ‪ ; 644‬ﺳﻨﻦ اﺑﻦ داود ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 460‬ﺳﻨﻦ اﻟﺘﺮﻣﺬي ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ 359‬و ‪ ; 360‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪، 3‬‬
‫ص ‪ ; 159‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪ ، 307‬و ج ‪ ، 10‬ص ‪ ; 201‬ﻣﺼﻨﻒ اﺑﻦ أﺑﻲ ﺷﻴﺒﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪ ; 526‬اﻵﺣﺎد واﻟﻤﺜﺎﻧﻲ ‪ ،‬ج‬
‫‪ ، 5‬ص ‪ 361‬و ‪ ; 362‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى ﻟﻠﻨﺴﺎﺋﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ 97‬و ‪ ; 148‬ﺧﺼﺎﺋﺺ أﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ص ‪ 120‬و‪ ; ...‬ﺻﺤﻴﺢ اﺑﻦ‬
‫ﺣﺒﺎن ‪ ،‬ج ‪ ، 15‬ص ‪ ; 406‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 22‬ص ‪ 404‬و ‪ ; 405‬ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﺔ ﻻﺑﻦ أﺑﻰ اﻟﺤﺪﻳﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 16‬ص ‪ 273‬و ‪; 279‬‬
‫ﻧﻈﻢ درر اﻟﺴﻤﻄﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 176‬اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﻐﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 208‬ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤ‪‬ﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 12‬ص ‪ 107‬و‪ ; ...‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪; 267‬‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﺜﻌﺎﻟﺒﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ; 315‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ، 155‬و ج ‪ ، 58‬ص ‪ ; 159‬ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻟﻜﻤﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 22‬ص ‪ ، 599‬و ج‬
‫‪ ، 35‬ص ‪ ; 250‬ﺗﺬﻛﺮة اﻟﺤﻔّﺎظ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 735‬ﺳﻴﺮ أﻋﻼم اﻟﻨﺒﻼء ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ; 90‬اﻹﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 8‬ص ‪ ; 265‬اﻟﺒﺪاﻳﺔ واﻟﻨﻬﺎﻳﺔ ‪ ،‬ج ‪، 6‬‬
‫ص ‪ ; 366‬ﺳﺒﻞ اﻟﻬﺪى واﻟﺮﺷﺎد ‪ ،‬ج ‪ ، 10‬ص ‪ 449‬و‪ ، ...‬و ج ‪ ، 11‬ص‪ ; 444‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ 46‬و ‪ 52‬و‪ ; ...‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮى از‬
‫ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻞ اﻟﺸﺮاﺋﻊ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 186‬ﺑﺎب ‪ ، 149‬ح ‪ ، 2‬و ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 187‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﺼﺪوق ‪ ،‬ص ‪ ، 165‬اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻟﺜﺎﻧﻲ واﻟﻌﺸﺮون ‪ ،‬ح ‪; 3‬‬
‫ﻛﻔﺎﻳﺔ اﻷﺛﺮ ‪ ،‬ص ‪ 37‬و ‪ ; 65‬اﻹﻳﻀﺎح ‪ ،‬ص ‪ ; 541‬دﻻﺋﻞ اﻹﻣﺎﻣﺔ ‪ ،‬ص ‪ ; 135‬ﺷﺮح اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ 30‬و ‪ 31‬و ‪ 59‬و‪ ; ...‬اﻹﻋﺘﻘﺎدات ‪،‬‬
‫ص ‪ ; 105‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﻤﻔﻴﺪ ‪ ،‬ص ‪ ; 260‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﻄﻮﺳﻲ ‪ ،‬ص ‪ ; 24‬ﻣﻨﺎﻗﺐ آل أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ 332‬و‪ ; ...‬اﻟﻌﻤﺪة ‪ ،‬ص ‪ 384‬و‪; ...‬‬
‫ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴﺎن ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 311‬و ج ‪ ، 5‬ص ‪ ; 403‬اﻟﻤﻨﺎﻗﺐ ‪ ،‬ص ‪ ; 353‬ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻤ‪‬ﺔ ‪ ،‬ح ‪ 466‬و‪ ; ...‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮى از ﺧﺎﺻ‪‬ﻪ‪.‬‬
‫‪ ) . ١٢٢‬رﺳﻮل ﺧﺪا )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﺑﻪ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﺮ آﻳﻨﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاى ﻏﻀﺐ ﺗﻮ ﻏﻀﺐ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ‪ ،‬و ﺑﺮاى رﺿﺎى ﺗﻮ راﺿﻰ‬
‫ﻣﻰ ﺷﻮد ( ‪.‬‬
‫‪42‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﺑﺪون ﻫﻴﭻ ﻗﻴﺪ و ﺷﺮﻃﻰ‪ ،‬ﺧﺪا ﺑﻪ رﺿﺎى او راﺿﻰ و ﺑﻪ ﻏﻀﺐ او ﻏﻀﺒﻨﺎك اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺿﺮورت ﻋﻘﻞ ﺑﺎﻳﺪ رﺿﺎ‬
‫و ﻏﻀﺒﺶ از ﺧﻄﺎ و ﻫﻮى ﻣﻨﺰّه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﻋﺼﻤﺖ ﻛﺒﺮى اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻋﻠﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( اﻋﺠﺎز ﻋﻴﻨﻰ‬

‫ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻗﺮآن و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺧﺎﺗﻢ )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ(‬
‫اﮔﺮ ﻛﺴﻰ ادﻋﺎ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺳﺮ آﻣﺪ ﻃﺒﻴﺒﺎن ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺮاى اﺛﺒﺎت اﻳﻦ دﻋﻮى دو راه وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫ـ ﻳﻜﻰ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻛﺘﺎﺑﻰ در ﻃﺐ‪ ‬اراﺋﻪ دﻫﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﻞ اﻣﺮاض و دارو و درﻣﺎن آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اى ﺑﻨﮕﺎرد ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪش در‬
‫ﻛﺘﺐ ﻃﺐ‪ ‬ﻳﺎﻓﺖ ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫ـ دﻳﮕﺮ آن ﻛﻪ ﻣﺮﻳﻀﻰ را ﻛﻪ ﻣﺮض ﺗﻤﺎم ﻗﻮا و اﻋﻀﺎى او را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ و در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ اﺳﺖ و ﻃﺒﻴﺒﺎن از ﻋﻼج او‬
‫ﻋﺎﺟﺰ ﺷﺪه اﻧﺪ ﺑﻪ او ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ‪ ،‬و او ﺑﺮ آن ﺗﻦ ﻟﺒﺎس ﺻﺤ‪‬ﺖ و ﻋﺎﻓﻴﺖ ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮان ﻃﺒﻴﺒﺎن ﻓﻜﺮ و ﺟﺎن ‪ ،‬و ﻣﻌﺎﻟﺠﺎن اﻣﺮاض اﻧﺴﺎﻧﻴ‪‬ﺖ اﻧﺴﺎن ﻣﻰ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺳﻼم ﺳﺮ آﻣﺪ اﻳﻦ ﻃﺒﻴﺒﺎن‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫او ﺑﺎ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺑﻪ ﻗﺮآن درﺧﺖ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ راﺑﻪ ﺛﻤﺮ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬و از آن درﺧﺖ ﺷﺎه ﻣﻴﻮه اى ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﻰ‬
‫ﻃﺎﻟﺐ )ع( ﺑﻪ ﺑﺸﺮﻳﺖ ﺗﺤﻮﻳﻞ داد‪،‬ﻛﻪ اﮔﺮ ﭼﻪ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻓﻀﺎﻳﻞ او در اﻳﻦ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻧﻤﻰ ﮔﻨﺠﺪ‪ ،‬وﻟﻰ از داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف‬
‫ﻓﻀﺎﻳﻞ ﻋﻠﻤﻰ و ﻋﻤﻠﻰ او ﻫﻤﻴﻦ ﭼﻨﺪ ﺳﻄﺮ ﺑﺲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ(ﺣﻴﺎت‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ادﺑﺶ اﻗﺘﻀﺎى اﻇﻬﺎر ﻋﻠﻢ و ﻋﺮﻓﺎن ﻧﻤﻰ ﻛﺮد‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺎه ﺗﺤﺖ اﻟﺸﻌﺎع آﻓﺘﺎب ﺑﻮد ‪ .‬ﺑﻌﺪ از آن ﺣﻀﺮت ﻫﻢ در‬
‫ﻣﺤﺎق اﺧﺘﻨﺎق از ﻧﻮر اﻓﺸﺎﻧﻰ ﺑﺎز ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و در ﻣﺪت ـ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ـ ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﺑﺎ اﺑﺘﻼ ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪ ﺟﻨﮕﻬﺎى ﺧﺎﻧﻤﺎﻧﺴﻮزى ﭼﻮن‬
‫ﺟﻨﮓ ﺟﻤﻞ و ﺻﻔﻴﻦ و ﻧﻬﺮوان‪ ،‬ﻓﺮﺻﺖ اﻧﺪﻛﻰ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ آﻣﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺮ ﻛﺮﺳﻰ ﺳﺨﻦ ﻧﺸﺴﺖ ﮔﻔﺘﺎرش ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺑﻦ‬
‫اﺑﻰ اﻟﺤﺪﻳﺪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻰ دون ﻛﻼم ﺧﺎﻟﻖ و ﻓﻮق ﻛﻼم ﻣﺨﻠﻮﻗﻴﻦ ﺑﻮد‪ ،123‬و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاى ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺧﺪا و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻧﻔﺲ و ﻧﻈﺎم‬

‫اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 154‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 108‬و ج ‪ ، 22‬ص ‪ ; 401‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪; 203‬‬
‫اﻵﺣﺎد واﻟﻤﺜﺎﻧﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ; 363‬ﻣﻴﺰان اﻻﻋﺘﺪال ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 492‬اﻹﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 8‬ص ‪ 265‬و ‪ ; 266‬ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻟﻜﻤﺎل ‪ ،‬ج ‪، 35‬‬
‫ص ‪ ; 250‬ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻟﺘﻬﺬﻳﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 12‬ص ‪ ; 392‬ذﺧﺎﺋﺮ اﻟﻌﻘﺒﻰ ‪ ،‬ص ‪ ; 39‬ﻧﻈﻢ درر اﻟﺴﻤﻄﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 177‬ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤ‪‬ﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 12‬ص‬
‫‪ ، 111‬و ج ‪ ، 13‬ص ‪ ; 674‬اﻟﻜﺎﻣﻞ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 351‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 156‬أﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ; 522‬ﺳﺒﻞ اﻟﻬﺪى‬
‫واﻟﺮﺷﺎد ‪ ،‬ج ‪ ، 11‬ص ‪ ; 44‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ 56‬و ‪ 57‬و ‪ 72‬و ‪ 132‬و ‪ ; 464‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮى از ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫اﻹﺣﺘﺠﺎج ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 103‬وﺑﺘﻔﺎوت ﻳﺴﻴﺮ ﻓﻲ ﻋﻴﻮن أﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 26‬ﺑﺎب ‪ ، 31‬ح ‪ ، 6‬و ص ‪ ، 46‬ح ‪; 176‬‬
‫اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﺼﺪوق ‪ ،‬ص ‪ ، 467‬اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻟﺤﺎدي واﻟﻌﺸﺮون ‪ ،‬ح ‪ ; 1‬روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 149‬دﻻﺋﻞ اﻹﻣﺎﻣﺔ ‪ ،‬ص ‪ ; 146‬ﺷﺮح اﻷﺧﺒﺎر ‪،‬‬
‫ج ‪ ، 3‬ص ‪ 29‬و ‪ 30‬و ‪ ; 522‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﻄﻮﺳﻲ ‪ ،‬ص ‪ ; 427‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴﺎن ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 311‬اﻹﺣﺘﺠﺎج ﻟﻠﻄﺒﺮﺳﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪; 103‬‬
‫ﻣﻨﺎﻗﺐ آل أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص‪ ; 334‬ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻤ‪‬ﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 467‬ﻛﺸﻒ اﻟﻴﻘﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 351‬ﻣﻌﺎﻧﻲ اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬ص ‪ ; 303‬اﻹﻋﺘﻘﺎدات ‪،‬‬
‫ص ‪ ; 105‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﻤﻔﻴﺪ ‪ ،‬ص ‪ ; 95‬إﻋﻼم اﻟﻮرى ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 294‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮى از ﺧﺎﺻﻪ‪.‬‬
‫‪ . ١٢٣‬ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ اﺑﻦ اﺑﻰ اﻟﺤﺪﻳﺪ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪24‬‬
‫‪43‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﺧﻄﺒﻪ او‪‬ل ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ و ﺧﻄﺒﻪ ﻣﺘّﻘﻴﻦ و ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﻣﺎﻟﻚ اﺷﺘﺮ ﺑﺲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ او ﭼﻪ‬
‫اﻗﻴﺎﻧﻮﺳﻰ از ﺣﻜﻤﺖ ﻋﻠﻤﻰ و ﻋﻤﻠﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎ ﻗﻄﺮه ﻫﺎﻳﻰ از آن درﻳﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﮔﺮ در ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ ﻗﺪم زد ﺗﺎرﻳﺦ دﻻورى ﻣﺎﻧﻨﺪش ﻧﺪﻳﺪ ﻛﻪ زرﻫﺶ ﭘﺸﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ 124،‬و در ﻳﻚ ﺷﺐ ﭘﺎﻧﺼﺪ‬
‫و ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺗﻜﺒﻴﺮ ﺑﮕﻮﻳﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺗﻜﺒﻴﺮى دﺷﻤﻨﻰ را ﺑﻪ ﺧﺎك ﺑﻴﻔﻜﻨﺪ‪ 125،‬و ﻫﻤﺎن ﺷﺐ ﻧﻴﺰ ﻣﺎ ﺑﻴﻦ دو ﺻﻒ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن‬
‫ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺑﺎﻳﺴﺘﺪ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﻴﺮﻫﺎ از راﺳﺖ و ﭼﭗ ﻣﻰ ﺑﺎرﻳﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮش ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﻣﻰ رﻳﺨﺖ‪ ،‬ﺑﺪون ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ‬
‫اﺿﻄﺮاﺑﻰ ﻣﺎﻧﻨﺪ اوﻗﺎت دﻳﮕﺮ از اﻧﺠﺎم وﻇﺎﻳﻒ ﺑﻨﺪﮔﻰ ﻏﺎﻓﻞ ﻧﺸﻮد‪ 126،‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺎرس ﻳﻞ ﻳﻞ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﺪود را ﺑﺮ ﺧﺎك‬
‫ﺑﻴﻔﻜﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ و ﺧﺎﺻ‪‬ﻪ از رﺳﻮل ﺧﺪا)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( رواﻳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻟﻤﺒﺎرزة ﻋﻠﻰ ﺑﻦ‬
‫‪127‬‬
‫اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ ﻟﻌﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﺪود ﻳﻮم اﻟﺨﻨﺪق اﻓﻀﻞ ﻣﻦ ﻋﻤﻞ اﻣﺘﻰ اﻟﻰ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ‪.‬‬
‫و روز ﻓﺘﺢ ﺧﻴﺒﺮ ﻣﺮﺣﺐ ﭘﻬﻠﻮانِ ﻳﻬﻮد را ﺑﻪ ﻳﻚ ﺷﻤﺸﻴﺮ دو ﻧﻴﻤﻪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از آن ﺑﻪ ﻫﻔﺘﺎد ﺳﻮار ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻤﺎﻳﺪ و آﻧﻬﺎ‬
‫را از ﭘﺎى در آورد‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻣﺘﺤﻴ‪‬ﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ ; 128‬و اﻳﻦ ﺷﺠﺎﻋﺖ را ﺑﺎ ﺧﻮف و ﺧﺸﻴﺘﻰ ﺟﻤﻊ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺣﻀﻮر وﻗﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز رﻧﮓ رﺧﺴﺎرش دﮔﺮﮔﻮن ﻣﻰ ﺷﺪ‪ ،‬و ﻟﺮزه ﺑﺮ اﻧﺪاﻣﺶ ﻣﻰ اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﻣﻰ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﭼﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﺎﻟﺘﻰ‬
‫دﺳﺖ داده؟ ﻣﻰ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﻗﺖ اﻣﺎﻧﺘﻰ رﺳﻴﺪه ﻛﻪ ﺑﺮ آﺳﻤﺎن و زﻣﻴﻦ و ﻛﻮه ﻫﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪ و از ﺗﺤﻤﻠﺶ إﺑﺎ ﻛﺮدﻧﺪ و اﻧﺴﺎن‬
‫آن اﻣﺎﻧﺖ را ﺑﺮداﺷﺖ«‪ . 129‬ﻛﺴﻰ ﻛﻪ روز در ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ از ﻫﻴﺒﺘﺶ ﻟﺮزه ﺑﺮ اﻧﺪام دﻻوران ﻣﻰ اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺷﺐ در ﻣﺤﺮاب‬
‫ﻋﺒﺎدت ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎرﮔﺰﻳﺪه ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻰ ﭘﻴﭽﻴﺪ و ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﮔﺮﻳﺎن ﻣﻰ ﮔﻔﺖ‪» :‬اى دﻧﻴﺎ! اى دﻧﻴﺎ! آﻳﺎ ﻣﺘﻌﺮّض ﻣﻦ ﺷﺪى؟! آﻳﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ اﺷﺘﻴﺎق ﭘﻴﺪا ﻛﺮدى؟! ﻫﻴﻬﺎت! ﻫﻴﻬﺎت! ﻏﻴﺮ ﻣﺮا ﻣﻐﺮور ﻛﻦ‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﻴﺎزى ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻦ ﺗﻮ را ﺳﻪ ﻃﻼﻗﻪ ﻛﺮدم‪ ... ،‬آه!‬
‫آه! از ﻛﻤﻰ ﺗﻮﺷﻪ و دورى راه«‪. 130‬‬
‫ﺳﺎﺋﻠﻰ از او درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺮ ﻛﺮد ﻫﺰار ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﻴﺪ ; ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﺎن داد ﭘﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﺰار از ﻃﻼ ﺑﺪﻫﻢ ﻳﺎ از‬
‫‪131‬‬
‫ﻧﻘﺮه؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﺮ دو ﻧﺰد ﻣﻦ دو ﺳﻨﮓ اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﺑﺮاى ﺳﺎﺋﻞ ﻧﻔﻌﺶ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ او ﺑﺪه‪.‬‬

‫‪ . ١٢٤‬ﻣﻨﺎﻗﺐ آل أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 84‬ﻓﺼﻞ ﻓﻲ اﻟﻤﺴﺎﺑﻘﺔ ﺑﺎﻟﺸﺠﺎﻋﺔ‪.‬‬

‫‪ . ١٢٥‬ﻣﻨﺎﻗﺐ آل أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 83‬ﻓﺼﻞ ﻓﻲ اﻟﻤﺴﺎﺑﻘﺔ ﺑﺎﻟﺸﺠﺎﻋﺔ‪.‬‬
‫‪ . ١٢٦‬ﻣﻨﺎﻗﺐ آل أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 123‬ﻓﺼﻞ ﻓﻲ اﻟﻤﺴﺎﺑﻘﺔ ﺑﺼﺎﻟﺢ اﻷﻋﻤﺎل ; ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ ‪ ،‬اﺑﻦ اﺑﻰ اﻟﺠﺪﻳﺪ ج ‪ ، 1‬ص ‪. 27‬‬
‫‪ . ١٢٧‬ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻤ‪‬ﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 150‬ﻓﻲ ﺑﻴﺎن أﻧﻪ أﻓﻀﻞ أﺻﺤﺎﺑﻪ ; اﻟﺼﺮاط اﻟﻤﺴﺘﻘﻴﻢ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 72‬اﻟﺨﺼﺎل ‪ ،‬ص ‪ ، 579‬أﺑﻮاب‬
‫اﻟﺴﺒﻌﻴﻦ ح ‪ 1‬ﻋﻠﻰ ﻣﺎ ﻓﻲ اﻟﻨﺴﺨﺔ اﻟﻤﺨﻄﻮﻃﺔ ; اﻟﻄﺮاﺋﻒ ‪ ،‬ص ‪ ; 60‬ﺷﺮح اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 300‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ‪.‬‬
‫اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 32‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻐﺪاد ‪ ،‬ج ‪ ، 13‬ص ‪ ; 19‬ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤ‪‬ﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 11‬ص ‪ ; 623‬ﺷﻮاﻫﺪ اﻟﺘﻨﺰﻳﻞ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص‬
‫‪ ; 14‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 282‬و ‪ ; 412‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫‪ . ١٢٨‬ﻣﻨﺎﻗﺐ آل أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 293‬و ص ‪ ، 294‬ﻓﺼﻞ ﻓﻲ ﻧﻮاﻗﺾ اﻟﻌﺎدات ﻣﻨﻪ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬و ص ‪ ، 298‬ﻓﺼﻞ ﻓﻲ ﻣﻌﺠﺰاﺗﻪ ‪ ،‬و‬
‫ﺑﺎ ﺗﻔﺎوﺗﻰ در اﻹﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪.466‬‬
‫‪ . ١٢٩‬ﻣﻨﺎﻗﺐ آل أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 124‬ﻓﺼﻞ ﻓﻲ اﻟﻤﺴﺎﺑﻘﺔ ﺑﺼﺎﻟﺢ اﻻﻋﻤﺎل‪.‬‬
‫‪ . ١٣٠‬ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﺔ‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﻤﺨﺘﺎر ﻣﻦ ﺣﻜﻤﻪ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬رﻗﻢ ‪ ; 77‬ﺧﺼﺎﺋﺺ اﻻﺋﻤ‪‬ﺔ ‪ ،‬ص ‪ ; 71‬روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 441‬ﻧﻈﻢ درر‬
‫اﻟﺴﻤﻄﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 135‬ﺣﻠﻴﺔ اﻷوﻟﻴﺎء ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 85‬ﺳﺒﻞ اﻟﻬﺪى واﻟﺮﺷﺎد ‪ ،‬ج ‪ ، 11‬ص ‪ ; 300‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 438‬و ﻣﺼﺎدر‬
‫دﻳﮕﺮ از ﺧﺎﺻﻪ و ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ١٣١‬ﻣﻨﺎﻗﺐ آل أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 118‬ﻓﺼﻞ ﻓﻲ اﻟﻤﺴﺎﺑﻘﺔ ﻓﻲ اﻟﻬﻴﺒﺔ واﻟﻬﻤ‪‬ﺔ ‪.‬‬
‫‪44‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫در ﻛﺪام اﻣ‪‬ﺖ و ﻣﻠّﺖ ﺷﺠﺎﻋﺘﻰ ﺗﻮأم ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺨﺎوﺗﻰ دﻳﺪه ﺷﺪه ﻛﻪ در ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ در ﺣﺎل ﻣﺤﺎرﺑﻪ ﺑﺎ ﻣﺸﺮﻛﻰ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺸﺮك ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻳﺎ اﺑﻦ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ ﻫﺒﻨﻰ ﺳﻴﻔﻚ‪) .‬اى ﭘﺴﺮ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ ﺷﻤﺸﻴﺮت را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪه( ﺷﻤﺸﻴﺮ را ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ‬
‫او اﻓﻜﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮك ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﺠﺒﺎ! اى ﭘﺴﺮ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ‪ ،‬در ﭼﻨﻴﻦ وﻗﺘﻰ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﻰ دﻫﻰ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﻮ دﺳﺖ‬
‫ﺳﺆال ﺑﻪ ﺳﻮى ﻣﻦ دراز ﻛﺮدى و رد‪ ‬ﺳﺎﺋﻞ از ﻛﺮم ﻧﻴﺴﺖ ; آن ﻣﺸﺮك ﺧﻮد را ﺑﻪ زﻣﻴﻦ اﻓﻜﻨﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﺳﻴﺮه اﻫﻞ‬
‫‪132‬‬
‫دﻳﻦ اﺳﺖ ; ﻗﺪﻣﺶ را ﺑﻮﺳﻴﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﻧﺰد آن ﺣﻀﺮت آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﺣﺴﺎب ﭘﺪرم دﻳﺪم ﻛﻪ از ﭘﺪرت ﻫﺸﺘﺎد ﻫﺰار درﻫﻢ ﻃﻠﺒﻜﺎر اﺳﺖ; آن ﻣﺎل‬
‫را ﺑﻪ او داد‪ ،‬ﺑﻌﺪ از آن آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬در آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻢ ﻏﻠﻂ ﻛﺮدم‪ ،‬ﭘﺪر ﺗﻮ از ﭘﺪرم ﻫﺸﺘﺎد ﻫﺰار درﻫﻢ ﻃﻠﺐ داﺷﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫‪133‬‬
‫آن ﻣﺎل ﺑﺮ ﭘﺪرت ﺣﻼل‪ ،‬و آﻧﭽﻪ ﻫﻢ از ﻣﻦ ﮔﺮﻓﺘﻰ ﺑﺮاى ﺧﻮدت ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻛﺠﺎ زﻣﺎﻧﻪ ﻣﻘﺎﻣﻰ را ﻧﺸﺎن دارد ﻛﻪ از ﻣﺼﺮ ﺗﺎ ﺧﺮاﺳﺎن ﻗﻠﻤﺮو ﻣﻠﻚ او ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ وﻗﺘﻰ ﻣﺸﻚ آب ﺑﺮ دوش زﻧﻰ ﺑﺒﻴﻨﺪ‪،‬‬
‫از او ﺑﮕﻴﺮد و ﺑﺮاﻳﺶ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬و از ﺣﺎل او ﺑﭙﺮﺳﺪ و ﺷﺐ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺻﺒﺢ از اﺿﻄﺮاب ﻧﺨﻮاﺑﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا ﺑﻪ آن زن و‬
‫ﻳﺘﻴﻤﺎﻧﺶ رﺳﻴﺪﮔﻰ ﻧﺸﺪه ; و ﺻﺒﺤﮕﺎه ﺧﻮد ﺑﺮاى ﻳﺘﻴﻤﺎن ﺑﺎر ﻃﻌﺎم ﺑﻜﺸﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاى آﻧﺎن ﻏﺬا ﻃﺒﺦ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻟﻘﻤﻪ در دﻫﺎن‬
‫آﻧﺎن ﺑﮕﺬارد ; و ﭼﻮن زن اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و اﻇﻬﺎر ﺷﺮﻣﻨﺪﮔﻰ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﻳﺪ اى ﻛﻨﻴﺰ ﺧﺪا! ﻣﻦ از ﺗﻮ‬
‫‪134‬‬
‫ﺷﺮﻣﺴﺎرم‪.‬‬
‫در روزﮔﺎر ﺧﻼﻓﺘﺶ در ﺑﺎزار ﺑﺰازﻫﺎ ﺑﺎ ﺧﺪﻣﺘﻜﺎر ﺧﻮد راه ﺑﺮود‪ ،‬و دو ﭘﻴﺮاﻫﻦ ﻛﺮﺑﺎس ﺑﺨﺮد و آن را ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫‪135‬‬
‫ﻧﻮﻛﺮ ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﻏﺮﻳﺰه زﻳﻨﺖ ﻃﻠﺒﻰ ﺟﻮان ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺷﻮد‪ ،‬و ﺟﺎﻣﻪ ﭘﺴﺖ ﺗﺮ را ﺧﻮد ﺑﭙﻮﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ آن ﻛﻪ ﺧﺰاﻳﻦ ﺳﻴﻢ و زر در اﺧﺘﻴﺎرش ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬واﷲ ﻟﻘﺪ رﻗﻌﺖ ﻣﺪرﻋﺘﻰ ﻫﺬه ﺣﺘﻰ اﺳﺘﺤﻴﻴﺖ ﻣﻦ‬
‫‪136‬‬
‫راﻗﻌﻬﺎ‪.‬‬
‫ﻏﻨﻴﻤﺘﻰ ﺧﺪﻣﺖ آن ﺣﻀﺮت آوردﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ آن ﻏﻨﻴﻤﺖ ﮔﺮده ﻧﺎﻧﻰ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻛﻮﻓﻪ ﻫﻔﺖ ﻣﺤﻠّﻪ داﺷﺖ‪ ،‬آن ﻏﻨﻴﻤﺖ را ﺑﺎ‬
‫ﮔﺮده ﻧﺎن ﻫﻔﺖ ﻗﺴﻤﺖ ﻛﺮد ; ﻣﻘﺴ‪‬ﻢِ ﻫﺮ ﻣﺤﻠّﻰ را ﺧﻮاﺳﺖ و ﻗﺴﻤﺘﻰ از آن ﻏﻨﻴﻤﺖ را ﺑﺎ ﻗﺴﻤﺘﻰ از آن ﻧﺎن ﺑﻪ آن ﻣﻘﺴ‪‬ﻢ‬
‫‪137‬‬
‫داد ‪.‬‬
‫او ﻫﺮﮔﺎه ﻏﻨﻴﻤﺘﻰ را ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻰ ﻛﺮد ﺑﻌﺪ از ﻗﺴﻤﺖ ‪ ،‬دو رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﻰ ﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﻰ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻟﺤﻤﺪﷲ اﻟﺬى‬
‫‪138‬‬
‫اﺧﺮﺟﻨﻰ ﻣﻨﻪ ﻛﻤﺎ دﺧﻠﺘﻪ‪.‬‬

‫‪ . ١٣٢‬ﻣﻨﺎﻗﺐ آل أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 87‬ﻓﺼﻞ ﻓﻲ اﻟﻤﺴﺎﺑﻘﺔ ﺑﺎﻟﺸﺠﺎﻋﺔ ‪.‬‬

‫‪ . ١٣٣‬ﻣﻨﺎﻗﺐ آل أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 118‬ﻓﺼﻞ ﻓﻲ اﻟﻤﺴﺎﺑﻘﺔ ﺑﺎﻟﻬﻴﺒﺔ واﻟﻬﻤﺔ‪.‬‬
‫‪ . ١٣٤‬ﻣﻨﺎﻗﺐ آل أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 115‬ﻓﺼﻞ ﻓﻲ ﺣﻠﻤﻪ وﺷﻔﻘﺘﻪ‪.‬‬
‫‪ . ١٣٥‬ﻣﻨﺎﻗﺐ آل أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 97‬ﻓﺼﻞ ﻓﻲ اﻟﻤﺴﺎﺑﻘﺔ ﺑﺎﻟﺰﻫﺪواﻟﻘﻨﺎﻋﺔ‪.‬‬
‫‪ . ١٣٦‬ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﺔ ‪ ،‬ﺧﻄﺒﻪ ‪160‬‬
‫‪ . ١٣٧‬ﺣﻠﻴﺔ اﻻوﻟﻴﺎء ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪300‬‬
‫‪) . ١٣٨‬ﺣﻤﺪ ﺑﺮاى ﺧﺪاوﻧﺪى اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺎرج ﻛﺮد ﻣﺮا از آن ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ داﺧﻞ ﺷﺪه ﺑﻮدم( ﻣﻨﺎﻗﺐ آل أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 95‬ﻓﺼﻞ‬
‫ﻓﻲ اﻟﻤﺴﺎﺑﻘﻪ ﺑﺎﻟﺰﻫﺪ واﻟﻘﻨﺎﻋﺔ ; أﻧﺴﺎب اﻷﺷﺮاف ‪ ،‬ص ‪.134‬‬
‫‪45‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫در روزﮔﺎر ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ ﺷﻤﺸﻴﺮش را در ﺑﺎزار ﺑﻪ ﻓﺮوش ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﻰ ﻛﻪ ﺟﺎن ﻋﻠﻰ در دﺳﺖ اوﺳﺖ‪،‬‬
‫‪139‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﻬﺎى ا‪‬زارى ﻣﻰ داﺷﺘﻢ اﻳﻦ ﺷﻤﺸﻴﺮ را ﻧﻤﻰ ﻓﺮوﺧﺘﻢ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ روزى ﻛﻪ ﻣﺼﻴﺒﺘﻰ ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت ﻣﻰ رﺳﻴﺪ‪ ،‬آن روز ﻫﺰار رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﻰ ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﺮ ﺷﺼﺖ ﻣﺴﻜﻴﻦ ﺗﺼﺪ‪‬ق‬
‫‪140‬‬
‫ﻣﻰ ﻛﺮد و ﺗﺎ ﺳﻪ روز روزه ﻣﻰ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫‪142‬‬
‫ﻫﺰار ﺑﻨﺪه ﺑﺎ ﻛﺪ‪ ‬ﻳﻤﻴﻦ و ﻋﺮق ﺟﺒﻴﻦ آزاد ﻛﺮد‪ 141،‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ ﻫﺸﺘﺼﺪ ﻫﺰار درﻫﻢ ﻣﻘﺮوض ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺒﻰ ﻛﻪ ﺑﺮاى اﻓﻄﺎر ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ دﺧﺘﺮ ﺧﻮد ﻣﻬﻤﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮ ﺳﻔﺮه دﺧﺘﺮِ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواى آن ﻛﺸﻮر ﭘﻬﻨﺎور‪ ،‬ﻗﻮﺗﻰ ﺑﻪ ﺟﺰ‬
‫ﻧﺎن ﺟﻮى و ﻧﻤﻚ و ﻛﺎﺳﻪ ﺷﻴﺮى ﻧﺒﻮد ; ﺑﻪ ﻧﺎن ﺟﻮ و ﻧﻤﻚ اﻓﻄﺎر ﻛﺮد و ﻟﺐ ﺑﻪ ﺷﻴﺮ ﻧﺰَد ﻣﺒﺎدا ﻛﻪ ﺳﻔﺮه او رﻧﮕﻴﻦ ﺗﺮ از‬
‫‪143‬‬
‫ﺳﻔﺮه رﻋﻴ‪‬ﺖ او ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺠﺎ دﻳﺪه اﺳﺖ ﻛﺴﻰ ﻛﻪ از ﻣﺼﺮ ﺗﺎ ﺧﺮاﺳﺎن زﻳﺮ ﻧﮕﻴﻦ ﺳﻠﻄﻨﺖ اوﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﻣﻤﻠﻜﺘﺶ آن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در ﻧﺎﻣﻪ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺣﻨﻴﻒ ﻣﻨﻌﻜﺲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻀﻤﻮن ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ ﻣﻔﺎد آن‬
‫ﻧﺎﻣﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ‪:‬‬

‫اى ﭘﺴﺮ ﺣﻨﻴﻒ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺒﺮ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدى از ﻓﺘﻴﻪ‪ 144‬اﻫﻞ ﺑﺼﺮه ﺗﻮ را ﺑﻪ ﻣﻬﻤﺎﻧﻰ ﺑﻪ ﺧﻮان ﻃﻌﺎﻣﻰ‬
‫دﻋﻮت ﻛﺮده‪ ،‬و ﺗﻮ ﻫﻢ ﺑﻪ آن ﺷﺘﺎﻓﺘﻰ ; ﺧﻮراك ﻫﺎى رﻧﮕﺎرﻧﮓ و ﻗﺪح ﻫﺎ ﺑﺮاى ﺗﻮ آورده ﺷﺪه‪ ،‬و ﮔﻤﺎن‬
‫ﻧﻤﻰ ﻛﺮدم ﺗﻮ دﻋﻮت ﻗﻮﻣﻰ را اﺟﺎﺑﺖ ﻛﻨﻰ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻴﻨﻮاى آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺟﻔﺎ راﻧﺪه ﺷﺪه‪ ،‬و ﺑﻰ ﻧﻴﺎز آﻧﻬﺎ ﺑﺮ آن ﺳﻔﺮه‬
‫دﻋﻮت ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ‪ .‬ﺑﺒﻴﻦ دﻧﺪان ﺑﺮ ﭼﻪ ﺧﻮراﻛﻰ ﻣﻰ ﮔﺬارى‪ ،‬ﭘﺲ آﻧﭽﻪ ﻣﻮرد ﺷﺒﻬﻪ اﺳﺖ دور اﻧﺪاز‪ ،‬و آﻧﭽﻪ‬
‫ﻳﻘﻴﻦ دارى ﺣﻼل اﺳﺖ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻦ ‪.‬‬
‫آﮔﺎه ﺑﺎش ﻛﻪ ﺑﺮاى ﻫﺮ ﻣﺄﻣﻮﻣﻰ اﻣﺎﻣﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ او اﻗﺘﺪا ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻧﻮر ﻋﻠﻢ او اﺳﺘﻀﺎﺋﻪ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎم ﺷﻤﺎ از‬
‫دﻧﻴﺎى ﺧﻮد ﺑﻪ دو ﺟﺎﻣﻪ ﻛﻬﻨﻪ و دو ﻗﺮص ﻧﺎن اﻛﺘﻔﺎ ﻛﺮد ; ﺷﻤﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻗﺪرت ﻧﺪارﻳﺪ‪ ،‬وﻟﻰ ﻣﺮا ﺑﻪ‬
‫ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎرى و ﻛﻮﺷﺶ و ﻋﻔّﺖ و درﺳﺘﻜﺎرى ﻛﻤﻚ ﻛﻨﻴﺪ ; و اﷲ ﻣﻦ از دﻧﻴﺎى ﺷﻤﺎ ﻃﻼﻳﻰ ﮔﻨﺠﻴﻨﻪ ﻧﻜﺮدم‪ ،‬و‬
‫از ﻏﻨﺎﺋﻢ آن ﻣﺎﻟﻰ ذﺧﻴﺮه ﻧﻨﻤﻮدم‪ ،‬و ﺑﺮاى ﺟﺎﻣﻪ ﻛﻬﻨﻪ ام ﺟﺎﻣﻪ ﻛﻬﻨﻪ دﻳﮕﺮى آﻣﺎده ﻧﻜﺮدم‪ ،‬و از زﻣﻴﻦ اﻳﻦ‬
‫دﻧﻴﺎ ﻳﻚ وﺟﺐ ﺑﺮاى ﺧﻮد ﺑﻪ ﭼﻨﮓ ﻧﻴﺎوردم ; ـ ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ـ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﺴﻞ ﻣﺼﻔّﻰ و‬

‫‪ . ١٣٩‬ﻛﺸﻒ اﻟﻤﺤﺠ‪‬ﺔ ‪ ،‬ص ‪ ، 124‬ﻓﺼﻞ ‪ ; 141‬ﻣﻨﺎﻗﺐ أﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 55‬ﻣﻨﺎﻗﺐ آل أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪، 97‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﻓﻲ اﻟﻤﺴﺎﺑﻘﺔ ﺑﺎﻟﺰﻫﺪ واﻟﻘﻨﺎﻋﺔ ; و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ‪.‬‬
‫ذﺧﺎﺋﺮ اﻟﻌﻘﺒﻰ ‪ ،‬ص ‪ ; 107‬ﻣﺼﻨﻒ إﺑﻦ أﺑﻲ ﺷﻴﺒﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 8‬ص ‪ ; 158‬ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﺔ ﻻﺑﻦ أﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 200‬اﻟﻄﺒﻘﺎت‬
‫اﻟﻜﺒﺮى ‪ ،‬ج ‪ ، 6‬ص ‪ ; 238‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫‪ . ١٤٠‬اﻟﺪﻋﻮات ‪ ،‬ص ‪ 287‬ﻓﻲ ﻣﺴﺘﺪرﻛﺎﺗﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ١٤١‬اﻟﻤﺤﺎﺳﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 624‬ﻛﺘﺎب اﻟﻤﺮاﻓﻖ ‪ ،‬ب ‪ ، 10‬ح ‪ ; 80‬اﻟﻜﺎﻓﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪74‬‬
‫‪ . ١٤٢‬ﻛﺸﻒ اﻟﻤﺤﺠ‪‬ﺔ ‪ ،‬ص ‪ ، 125‬ﻓﺼﻞ ‪141‬‬
‫‪ . ١٤٣‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار ‪ ،‬ج ‪ ،42‬ص ‪276‬‬
‫‪ . ١٤٤‬ﺟﻮاﻧﻤﺮدان‬
‫‪46‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﻣﻐﺰ ﮔﻨﺪم و ﺑﺎﻓﺘﻪ ﻫﺎى اﺑﺮﻳﺸﻢ‪ ،‬راه ﻣﻰ ﺑﺮم‪ ،‬وﻟﻜﻦ ﻫﻴﻬﺎت ﻛﻪ ﻫﻮاى ﻣﻦ ﺑﺮ ﻣﻦ ﻏﻠﺒﻪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺣﺮص ﻣﻦ ﻣﺮا‬
‫ﺑﻪ اﺧﺘﻴﺎر ﻃﻌﺎم ﻫﺎ ﺑﻜﺸﺪ‪ ،‬و ﺣﺎل آن ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ در ﺣﺠﺎز و ﻳﻤﺎﻣﻪ ﻛﺴﻰ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ دﺳﺘﺮﺳﻰ ﺑﻪ ﻗﺮص ﻧﺎﻧﻰ‬
‫‪145‬‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪ ،‬و ﺳﻴﺮى را ﻧﺪﻳﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﻰ را ﺑﺎﻳﺪ در آﻳﻨﻪ وﺟﻮد ﻛﺴﻰ دﻳﺪ ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و اﺣﺘﻤﺎل وﺟﻮد ﺷﻜﻢ ﮔﺮﺳﻨﻪ اى در ﺣﺠﺎز ﻳﺎ‬
‫ﻳﻤﺎﻣﻪ ﻧﻤﻰ ﮔﺬارد ﻛﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻏﺬاى ﻟﺬﻳﺬى دراز ﻛﻨﺪ ‪ ،‬و ﻳﺎ ﺑﺮاى ﺟﺎﻣﻪ ﻛﺮﺑﺎس ﻛﻬﻨﻪ اى ﻛﻪ ﺑﺮ ﺗﻦ دارد ﺑﺪﻟﻰ ﺗﻬﻴ‪‬ﻪ‬
‫ﻧﻤﻰ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻳﻚ وﺟﺐ زﻣﻴﻦ ﺑﺮاى ﺧﻮد ﺣﻴﺎزت ﻧﻤﻰ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬و از ﺧﻮراك و ﭘﻮﺷﺎك و ﻣﺴﻜﻦ دﻧﻴﺎ ﺑﻬﺮه او ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺖ ﺗﺎ‬
‫ﻣﺒﺎدا ﻛﻪ ﻣﻌﻴﺸﺖ او از ﻓﻘﻴﺮﺗﺮﻳﻦ اﻓﺮاد رﻋﻴ‪‬ﺘﺶ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﻠﻤﺮو ﺳﻠﻄﻨﺖ او ﻋﺪاﻟﺘﻰ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻮن زره ﺧﻮد را ﻧﺰد ﻳﻬﻮدى ﻣﻰ ﺑﻴﻨﺪ و ﺑﻪ او ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬اﻳﻦ‬
‫زره ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬آن ﻳﻬﻮدى ﻛﻪ در ﺷﺮاﻳﻂ ذﻣ‪‬ﻪ زﻧﺪﮔﻰ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﺟﺮأت ﻣﻰ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬زره از آن ﻣﻦ اﺳﺖ و در دﺳﺖ‬
‫ﻣﻦ اﺳﺖ ; ﺑﻴﻦ ﻣﻦ و ﺗﻮ ﻗﺎﺿﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺣﻜﻢ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ آن ﻛﻪ ﻣﻰ داﻧﺪ ﻛﻪ ﻳﻬﻮدى ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻛﺮده و زِره او را رﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ او ﻧﺰد ﻗﺎﺿﻰ ﻣﻰ رود و ﭼﻮن ﻗﺎﺿﻰ ﺑﻪ اﺣﺘﺮام‬
‫آن ﺣﻀﺮت ﻗﻴﺎم ﻣﻰ ﻛﻨﺪ‪ ،‬او را ﺑﺮاى اﻳﻦ اﻣﺘﻴﺎز ﻣﺆاﺧﺬه ﻣﻰ ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮد ﺑﺎ او در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﻮ‬
‫ﻣﻰ ﻧﺸﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫و ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻳﻬﻮدى در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ ﻋﺪل ﻣﻄﻠﻖ اﻋﺘﺮاف ﻣﻰ ﻛﻨﺪ و اﺳﻼم ﻣﻰ آورد‪ ،‬و اﻣﺎم زره را ﺑﺎ ﻣﺮﻛﺐ ﺧﻮد ﺑﻪ او‬
‫‪146‬‬
‫ﻣﻰ ﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬ﻳﻬﻮدىِ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه از آن ﺣﻀﺮت ﺟﺪا ﻧﻤﻰ ﺷﻮد ﺗﺎ در ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﻣﻰ رﺳﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﺧﺒﺮدار ﺷﺪ ﺧﻠﺨﺎل از ﭘﺎى ﻳﻚ زﻧﻰ ﻛﻪ در ذﻣ‪‬ﻪ اﺳﻼم اﺳﺖ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﺤﻤ‪‬ﻞ اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻜﻨﻰ را‬
‫‪147‬‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻓﻠﻮ ان اﻣﺮأ ﻣﺴﻠﻤﺎً ﻣﺎت ﻣﻦ ﺑﻌﺪ ﻫﺬا أﺳﻔﺎً ﻣﺎ ﻛﺎن ﺑﻪ ﻣﻠﻮﻣﺎً‪ ،‬ﺑﻞ ﻛﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﺪى ﺟﺪﻳﺮاً‪.‬‬
‫ﭼﻮن در رﻫﮕﺬر دﻳﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺮﻣﺮدى دﺳﺖ ﺳﺆال دراز ﻛﺮده‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﺑﺮ آﻣﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺪاﻳﻰ او ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺑﻪ آن‬
‫ﺣﻀﺮت دﻟﺪارى دادﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺮ ﻣﺮد ﻧﺼﺮاﻧﻰ اﺳﺖ; ﺑﺮ آﺷﻔﺖ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ در ﺟﻮاﻧﻰ از او ﻛﺎر ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ و در روزﮔﺎر‬
‫‪148‬‬
‫ﭘﻴﺮى او را ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد واﮔﺬاﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﺪاﻳﻰ ﻛﻨﺪ؟! و ﻓﺮﻣﺎن داد ﻛﻪ ﺑﺮ او از ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل اﻧﻔﺎق ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ . ١٤٥‬ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ ‪45‬‬

‫‪ . ١٤٦‬ﺣﻠﻴﺔ اﻷوﻟﻴﺎء ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 139‬و ﺑﺎ ﺗﻔﺎوﺗﻰ در اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 10‬ص ‪ ; 136‬و در ﻟﺴﺎن اﻟﻤﻴﺰان ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪; 342‬‬
‫وﻏﻴﺮ آن از ﻣﺼﺎدر ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ‪.‬‬
‫و ﺑﺎ ﺗﻔﺎوﺗﻰ در ﻣﻨﺎﻗﺐ آل أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 373‬واﺑﺘﺪاى ﻗﺼ‪‬ﻪ در اﻟﻤﺒﺴﻮط ‪ ،‬ج ‪ ، 8‬ص ‪ ; 149‬و در ﻏﻴﺮ آن دو از ﻣﺼﺎدر ﺧﺎﺻ‪‬ﻪ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪) . ١٤٧‬اﮔﺮ ﻣﺮد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻰ از ﺗﺄﺳ‪‬ﻒ ﺑﺮ اﻳﻦ واﻗﻌﻪ ﺑﻤﻴﺮد‪ ،‬ﻣﻮرد ﻣﻼﻣﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺰد ﻣﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺮگ ﺳﺰاوار اﺳﺖ( ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺒﻪ ‪; 27‬‬
‫اﻟﻜﺎﻓﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ، 5‬ﺑﺎب ﻓﻀﻞ اﻟﺠﻬﺎد ‪ ،‬ح ‪. 6‬‬
‫‪ . ١٤٨‬ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻻﺣﻜﺎم ‪ ،‬ج ‪ ، 6‬ص ‪292‬‬
‫‪47‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫در رﻋﺎﻳﺖ ﺣﻖّ ﺧﻠﻖ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ اﮔﺮ اﻗﺎﻟﻴﻢ ﻫﻔﺖ ﮔﺎﻧﻪ را ﺑﺎ آﻧﭽﻪ در زﻳﺮ آﺳﻤﺎن آﻧﻬﺎﺳﺖ ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﻮﺳﺖ‬
‫ﺟﻮى ﻛﻪ دﺳﺖ رﻧﺞ ﻣﻮرﭼﻪ اى اﺳﺖ از دﻫﺎن او ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬ﻧﻤﻰ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ;‪149‬و در رﻋﺎﻳﺖ ﺣﻖّ ﺧﺎﻟﻖ ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ او را ﺑﻪ‬
‫‪150‬‬
‫ﻃﻤﻊ ﺑﻬﺸﺘﺶ و از ﺗﺮس آﺗﺸﺶ ﻋﺒﺎدت ﻧﻤﻰ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﻫﻠﻴ‪‬ﺖ او ﺑﺮاى ﻋﺒﺎدت ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﻴﺶ ﻗﻴﺎم ﻣﻰ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺳﻼم ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﺧﻮد ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻧﺎ أدﻳﺐ اﷲ و ﻋﻠﻰ‪ ‬أدﻳﺒﻰ‪ 151‬ﺑﺸﺮﻳﺖ را ﺑﻪ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﭼﻨﻴﻦ اﻧﺴﺎﻧﻰ ﺑﻪ ﻛﻤﺎل‬
‫آدﻣﻴﺖ رﺳﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﺻﻼﺑﺖ ﻣﻴﺪان ﻧﺒﺮد را ـ ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﺻﻼﺑﺖ را ﻧﺪﻳﺪه ـ ﺑﺎ رﻗّﺖ ﻗﻠﺒﻰ ﻛﻪ ﭼﻬﺮه اﻓﺴﺮده ﻳﺘﻴﻤﻰ‬
‫اﺷﻚ او را ﺟﺎرى و ﻧﺎﻟﻪ ﺟﮕﺮ ﺳﻮز او را ﺑﻠﻨﺪ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﻪ‪ ،‬و او را ﺑﻪ آزادﮔﻰ و ﺣﺮّﻳ‪‬ﺘﻰ رﺳﺎﻧﺪه ﻛﻪ از ﻗﻴﺪ ﺗﻤﺎم‬
‫ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺤﺪود دﻧﻴﻮى و ﻧﺎﻣﺤﺪود اﺧﺮوى ر‪‬ﺳﺘﻪ‪ ،‬و ﺗﻨﻬﺎ رﺷﺘﻪ ﻋﺒﻮدﻳﺖ و ﺑﻨﺪﮔﻰ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺎﻟﻢ را ـ آن ﻫﻢ ﻧﻪ‬
‫ﺑﺮاى ﺳﻮد ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮاى اﻫﻠﻴ‪‬ﺖ او ـ ﺑﻪ ﮔﺮدن اﻧﺪاﺧﺘﻪ ; و ﺑﻴﻦ ﺣﺮّﻳ‪‬ﺖ و ﻋﺒﻮدﻳﺘﻰ ﺟﻤﻊ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻧﻬﺎﻳﻰ از‬
‫ﺧﻠﻘﺖ اﻧﺴﺎن و ﺟﻬﺎن اﺳﺖ ‪ .‬ﭼﻨﺎن رﺿﺎ و ﻏﻀﺐ ﺧﻮد را در رﺿﺎ و ﻏﻀﺐ ﺧﺎﻟﻖ ﺧﻮﻳﺶ ﻓﺎﻧﻰ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮاﺑﻴﺪن ﺑﻪ‬
‫‪153‬‬
‫ﮔﻮاه‬ ‫ﺟﺎى رﺳﻮل ﺧﺪا)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ(در ﻟﻴﻠﺔ اﻟﻤﺒﻴﺖ‪ 152‬و ﺿﺮﺑﺖ‪ ‬ﺑﻬﺘﺮ از ﻋﺒﺎدت ﺛﻘﻠﻴﻦ در روز ﺧﻨﺪق‬
‫آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫آرى ﺑﺎﻏﺒﺎﻧﻰ ﻛﻪ در ﺷﻮره زار ﺟﺰﻳﺮة اﻟﻌﺮب در ﻇﺮف ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﻣﺤﺪود ﺑﺎ آن ﻫﻤﻪ اﺑﺘﻼ ﭼﻨﺎن اﻣ‪‬ﺘﻰ ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮد آورد و ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺎه ﻣﻴﻮه اى از درﺧﺖ آدﻣﻴ‪‬ﺖ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﻧﺸﺎن داد‪ ،‬ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ‬
‫ﺑﺎﻏﺒﺎن ﺑﻮﺳﺘﺎن اﻧﺴﺎﻧﻴﺘﻢ‪.‬‬
‫*‬

‫‪ . ١٤٩‬ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺒﻪ ‪224‬‬

‫‪ . ١٥٠‬ﻋﻮاﻟﻰ اﻟﻠﺌﺎﻟﻰ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪404‬‬
‫‪ . ١٥١‬ﻣﻜﺎرم اﻻﺧﻼق ‪ ،‬ص ‪17‬‬
‫‪ . ١٥٢‬ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻤ‪‬ﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 82‬ﻣﺎ ﺟﺎء ﻓﻲ إﺳﻼﻣﻪ وﺳﺒﻘﻪ ‪ ،‬و ص ‪ 310‬ﻓﻲ اﻵﻳﺎت اﻟﻨﺎزﻟﺔ ﻓﻴﻪ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ; ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻌﻴ‪‬ﺎﺷﻲ ‪ ،‬ج ‪، 1‬‬
‫ص ‪ ; 101‬اﻟﻤﻨﺎﻗﺐ ‪ ،‬ص ‪ ; 126‬ﻛﺸﻒ اﻟﻴﻘﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 31‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻ‪‬ﻪ ‪.‬‬
‫ﻣﺴﻨﺪ أﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 331‬و ص ‪ ; 348‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 133‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪; 120‬‬
‫ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ اﺑﻦ اﺑﻰ اﻟﺤﺪﻳﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 13‬ص ‪ ; 262‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ١٥٣‬ﻋﻮاﻟﻲ اﻟﻠﺌﺎﻟﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 86‬و رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺻﻔﺤﻪ ‪100‬‬
‫‪48‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬
‫‪49‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﻣﺨﺘﺼﺮى از زﻧﺪﮔﺎﻧﻰ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ‬

‫ﻋﻠﻰ‪ ‬ﺑﻦ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(‬

‫وﻻدت ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(‬

‫در روز ﺟﻤﻌﻪ ﺳﻴﺰدﻫﻢ رﺟﺐ ﺳﺎل ﺳﻮ‪‬م ﺑﻌﺪ از ﻋﺎم اﻟﻔﻴﻞ ‪ ،‬در ﺑﻴﺖ اﻟﺤﺮاﻣﻰ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل آن را ﻗﺒﻠﻪ ﻗﺮار داده‬
‫اﺳﺖ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻰ‪ ‬ﺑﻦ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻣﺎﻟﻜﻰ از ﻋﻠﻤﺎى ﻋﺎﻣﻪ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﺪ ‪ :‬ﻗﺒﻞ از ﻋﻠﻰ ) )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ( ﻛﺴﻰ در ﻛﻌﺒﻪ ﻣﺘﻮﻟّﺪ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد ‪ ،‬و‬
‫‪154‬‬
‫اﻳﻦ ﻓﻀﻠﻴﺘﻰ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ـ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﺟﻼل ‪ ،‬و اﻋﻼم ﻣﺮﺗﺒﻪ و ﻛﺮاﻣﺖ آن ﺣﻀﺮت ـ ﺑﻪ او ﺗﺨﺼﻴﺺ داد ‪.‬‬

‫ﺷﻬﺎدت ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(‬

‫در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺳﺎل ﭼﻬﻞ ﻫﺠﺮى ‪ ،‬در ﺳﻦّ ﺷﺼﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎﻟﮕﻰ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ ‪.‬‬
‫در ﻛﺎﻓﻰ رواﻳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪:‬‬
‫اﺳﻴﺪ ﺑﻦ ﺻﻔﻮان ﻣﺼﺎﺣﺐ رﺳﻮل ﺧﺪا)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﮔﻮﻳﺪ ‪ :‬روزى ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( وﻓﺎت‬
‫ﻛﺮد ‪ ،‬ﮔﺮﻳﻪ ﺷﻬﺮ را ﺑﻪ ﻟﺮزه در آورد ‪ ،‬و ﻣﺮدم ﻣﺎﻧﻨﺪ روز وﻓﺎت ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( دﻫﺸﺖ زده ﺷﺪﻧﺪ ‪.‬‬
‫ﻣﺮدى ﮔﺮﻳﺎن و ﺷﺘﺎﺑﺎن و اﻧّﺎ ﷲ و اﻧّﺎ اﻟﻴﻪ راﺟﻌﻮن ﮔﻮﻳﺎن ﭘﻴﺪا ﺷﺪ ‪ ،‬و ﻣﻰ ﮔﻔﺖ ‪ :‬اﻣﺮوز ﺧﻼﻓﺖ ﻧﺒﻮ‪‬ت ﺑﺮﻳﺪه ﮔﺸﺖ ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫ﺑﻪ در ﺧﺎﻧﻪ اى ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( در آن ﺑﻮد اﻳﺴﺘﺎد و ﮔﻔﺖ ‪:‬‬

‫ﺧﺪاﻳﺖ رﺣﻤﺖ ﻛﻨﺪ اى اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ‪ ،‬ﺗﻮ در ﮔﺮوﻳﺪن ﺑﻪ اﺳﻼم از ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم ﭘﻴﺶ ﺗﺮ ‪ ،‬و در اﻳﻤﺎن‬
‫ﺑﺎ اﺧﻼص ﺗﺮ ‪ ،‬و از ﻧﻈﺮ ﻳﻘﻴﻦ ﻣﺤﻜﻢ ﺗﺮ ‪ ،‬و از ﺧﺪا ﺗﺮﺳﺎن ﺗﺮ ‪ ،‬و از ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم رﻧﺠﻜﺶ ﺗﺮ‪ ،‬و‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( را ﺣﺎﻓﻆ ﺗﺮ‪ ،‬و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺻﺤﺎﺑﺶ اﻣﻴﻦ ﺗﺮ ﺑﻮدى ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﻗﺒﺖ از ﻫﻤﻪ ﺑﺮﺗﺮ ‪ ،‬و ﺳﻮاﺑﻘﺖ از ﻫﻤﻪ ﺷﺮﻳﻒ ﺗﺮ ‪ ،‬و درﺟﻪ ات از ﻫﻤﻪ رﻓﻴﻊ ﺗﺮ ‪ ،‬و ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ)ﺻﻠﻰ اﷲ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( از ﻫﻤﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺗﺮ ‪ ،‬و از ﻧﻈﺮ روش و اﺧﻼق و ﻃﺮﻳﻘﻪ و ﻛﺮدار ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت ﺷﺒﻴﻪ ﺗﺮ ‪ ،‬و‬
‫ﻣﻘﺎﻣﺖ ﺷﺮﻳﻒ ﺗﺮ ‪ ،‬و از ﻫﻤﻪ ﻧﺰدش ﮔﺮاﻣﻰ ﺗﺮ ﺑﻮدى ‪ .‬ﭘﺲ ﺧﺪا ﺗﻮ را از ﺟﺎﻧﺐ اﺳﻼم و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ و ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‬
‫ﭘﺎداش ﺧﻴﺮ دﻫﺪ ‪.‬‬
‫ﺗﻮاﻧﺎ ﺑﻮدى ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ اﺻﺤﺎب ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻧﺎﺗﻮاﻧﻰ ﻛﺮدﻧﺪ ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﻴﺪان آﻣﺪى زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﺧﻮارى و زﺑﻮﻧﻰ از ﺧﻮد‬
‫ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ ‪ ،‬و ﻗﻴﺎم ﻛﺮدى ﻣﻮﻗﻌﻰ ﻛﻪ ﺳﺴﺘﻰ ورزﻳﺪﻧﺪ ‪ ،‬و ﺑﻪ روش رﺳﻮل ﺧﺪا ﻋﻤﻞ ﻛﺮدى ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻛﻪ‬

‫‪ . ١٥٤‬اﻟﻔﺼﻮل اﻟﻤﻬﻤﺔ ‪ ،‬ص ‪30‬‬

‫‪50‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫اﺻﺤﺎﺑﺶ آﻫﻨﮓ اﻧﺤﺮاف ﻛﺮدﻧﺪ ‪ ،‬ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺑﺮ ﺣﻖ او ﺑﻮدى ﺑﻰ ﭼﻮن و ﭼﺮا ‪ ] ،‬و ﺑﻪ ﻧﺰاع ﺑﺮﻧﺨﺎﺳﺘﻰ [ و در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ زﺑﻮﻧﻰ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن و ﺧﺸﻢ ﻛﺎﻓﺮان و ﺑﺪ آﻣﺪن ﺣﺴﻮدان و ﺧﻮارى ﻓﺎﺳﻘﺎن ‪ ،‬ﻧﺎﺗﻮاﻧﻰ ﻧﺸﺎن ﻧﺪادى ‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﺳﺴﺖ ﺷﺪﻧﺪ ‪ ،‬ﺗﻮ ﺑﻪ اﻣﺮ ﺧﻼﻓﺖ ﻗﻴﺎم ﻛﺮدى ‪ ،‬و ﭼﻮن از ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﻧﺎﺗﻮان ﺷﺪﻧﺪ ‪ ،‬ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻰ ‪ ،‬و ﭼﻮن ﺗﻮﻗﻒ ﻛﺮدﻧﺪ ‪ ،‬در ﭘﺮﺗﻮ ﻧﻮر ﺧﺪا ﮔﺎم ﺑﺮداﺷﺘﻰ ‪ ،‬آﻧﮕﺎه از ﺗﻮ ﭘﻴﺮوى ﻛﺮدﻧﺪ و ﻫﺪاﻳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ‪ .‬و‬
‫ﺗﻮ از ﻫﻤﻪ ﻧﺮم ﮔﻮﺗﺮ و ﺧﺪا را ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدارﺗﺮ ] ﻋﺎﻗﺒﺖ اﻧﺪﻳﺶ ﺗﺮ [ و ﻛﻢ ﺳﺨﻦ ﺗﺮ و درﺳﺖ ﮔﻮى ﺗﺮ و ﺑﺰرگ‬
‫رأى ﺗﺮ و ﭘﺮدل ﺗﺮ ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻳﻘﻴﻦِ ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﻛﺮدارِ ﻧﻴﻜﻮﺗﺮ ‪ ،‬و ﺑﻪ اﻣﻮر آﺷﻨﺎﺗﺮ ﺑﻮدى ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺗﻮ در اﺑﺘﺪا و اﻧﺘﻬﺎ رﺋﻴﺲ و ﺑﺰرگ دﻳﻦ ﺑﻮدى ‪ :‬اﺑﺘﺪا زﻣﺎﻧﻰ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮدم ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ ) ﺑﻌﺪ‬
‫از وﻓﺎت ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ( ‪ ،‬و اﻧﺘﻬﺎ زﻣﺎﻧﻰ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﺴﺖ ﺷﺪﻧﺪ ) ﺑﻌﺪ از ﻗﺘﻞ ﻋﺜﻤﺎن ( ‪.‬‬
‫ﺑﺮاى ﻣﺆﻣﻨﺎن ﭘﺪر ﻣﻬﺮﺑﺎن ﺑﻮدى زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻰ ﺗﻮ در آﻣﺪﻧﺪ ‪ ،‬ﺑﺎرﻫﺎى ﮔﺮاﻧﻰ را ﻛﻪ آﻧﻬﺎ از‬
‫ﻛﺸﻴﺪﻧﺶ ﻧﺎﺗﻮان ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ دوش ﮔﺮﻓﺘﻰ‪ ،‬و آﻧﭽﻪ ] را از اﻣﻮر دﻳﻦ [ ﺗﺒﺎه ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻧﻤﻮدى‪ ،‬و آﻧﭽﻪ‬
‫] را از اﺣﻜﺎم و ﺷﺮاﻳﻊ [ رﻫﺎ ﻛﺮدﻧﺪ ‪ ،‬رﻋﺎﻳﺖ ﻓﺮﻣﻮدى‪ ،‬و زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ زﺑﻮﻧﻰ ﻛﺮدﻧﺪ ] و ﺑﻪ ﮔﺮد آوردن دﻧﻴﺎ‬
‫ﺣﺮﻳﺺ ﺷﺪﻧﺪ [ داﻣﻦ ﺑﻪ ﻛﻤﺮ زدى ‪.‬‬
‫ﺑﻠﻨﺪى ﮔﺮﻓﺘﻰ زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﺑﻰ ﺗﺎﺑﻰ ﻛﺮدﻧﺪ ‪ ،‬و ﺻﺒﺮ ﻧﻤﻮدى زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﺷﺘﺎب ﻛﺮدﻧﺪ ‪ ،‬و ﻫﺮ ﺧﻮﻧﻰ را ﻛﻪ‬
‫ﻣﻰ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﻮ ﮔﺮﻓﺘﻰ ) ﺑﺮاى ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ از ﻛﻔّﺎر ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻰ ﻛﺮدى ( ‪ ،‬از ﺑﺮﻛﺖ ﺗﻮ ﺑﻪ ﺧﻴﺮاﺗﻰ رﺳﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫ﮔﻤﺎﻧﺶ را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ‪ ،‬ﺑﺮ ﻛﺎﻓﺮان ﻋﺬاﺑﻰ رﻳﺰان و رﺑﺎﻳﻨﺪه‪ ،‬و ﺑﺮاى ﻣﺆﻣﻨﺎن ﭘﺸﺘﻴﺒﺎن و ﺳﻨﮕﺮ ﺑﻮدى ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪا‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻫﻤﺮاه ﻧﻌﻤﺘﻬﺎى ﺧﻼﻓﺖ آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪى‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﻄﺎﻳﺶ ) ﻳﻌﻨﻰ ﻋﻄﺎى اﻟﻬﻰ ( ﻛﺎﻣﻴﺎب ﮔﺸﺘﻰ‪ ،‬و‬
‫ﺳﻮاﺑﻘﺶ را اﺣﺮاز ﻛﺮدى ‪ ،‬و ﻓﻀﺎﻳﻠﺶ را ﺑﻪ دﺳﺖ آوردى ‪ ،‬ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺣﺠﺖ و دﻟﻴﻠﺖ ﻛُﻨﺪ ﻧﺒﻮد ‪ ،‬و دﻟﺖ‬
‫ﻣﻨﺤﺮف ﻧﮕﺸﺖ‪ ،‬و ﺑﺼﻴﺮﺗﺖ ﺿﻌﻴﻒ ﻧﺸﺪ ‪ ،‬ﻫﺮاﺳﺎن ﻧﮕﺸﺘﻰ و ﺳﻘﻮط ﻧﻜﺮدى ‪.‬‬
‫ﺗﻮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﻮه ﺑﻮدى ﻛﻪ ﻃﻮﻓﺎن آن را ﻧﺠﻨﺒﺎﻧﺪ ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻮدى ﻛﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ(‬
‫ﻓﺮﻣﻮد ‪ » :‬در رﻓﺎﻗﺖ و داراﻳﻰ ﺧﻮﻳﺶ اﻣﺎﻧﺖ ﻧﮕﻬﺪارﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮدم اﺳﺖ « و ﺑﺎز ﭼﻨﺎن ﺑﻮدى ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد ‪»:‬از‬
‫ﻟﺤﺎظ ﺑﺪن ﺿﻌﻴﻒ و در اﻧﺠﺎم اﻣﺮ ﺧﺪا ﻗﻮى اﺳﺖ «‪ ،‬ﻧﺰد ﺧﺪا ﻓﺮوﺗﻦ و ﻧﺰد ﺧﺪا ﻋﻈﻤﺖ داﺷﺘﻰ ‪.‬‬
‫در روى زﻣﻴﻦ ﺑﺰرگ و ﻧﺰد ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﺷﺮﻳﻒ ﺑﻮدى ‪ ،‬ﻫﻴﭽﻜﺲ را درﺑﺎره ﺗﻮ راه ﻋﻴﺐ ﺟﻮﻳﻰ ﻧﺒﻮد ‪ ،‬و ﻫﻴﭻ‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪه ﻳﻰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ راه ﺧﺮده ﮔﻴﺮى ﻧﺪاﺷﺖ ] و ﻛﺴﻰ از ﺗﻮ ﻃﻤﻊ ﺣﻖ ﭘﻮﺷﻰ ﻧﺪاﺷﺖ [ و ﺑﺮاى‬
‫ﻫﻴﭽﻜﺲ ﻧﺮﻣﻰ و ﻣﺠﺎﻣﻠﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻰ ‪ ،‬ﻫﺮ ﻧﺎﺗﻮان و زﺑﻮﻧﻰ ﻧﺰد ﺗﻮ ﺗﻮاﻧﺎ و ﻋﺰﻳﺰ ﺑﻮد ﺗﺎ ﺣﻘﺶ را ﺑﺮاﻳﺶ ﺑﺴﺘﺎﻧﻰ ‪ ،‬و‬
‫ﻫﺮ ﺗﻮاﻧﺎى ﻋﺰﻳﺰ ﻧﺰدت ﻧﺎﺗﻮان و زﺑﻮن ﺑﻮد ﺗﺎ ﺣﻖ را از او ﺑﺴﺘﺎﻧﻰ‪ ،‬و در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺧﻮﻳﺶ و ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﻧﺰدت‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻮد ‪ ،‬ﺷﺄن و ﺷﺨﺼﻴ‪‬ﺘﺖ ﺣﻖ و راﺳﺘﻰ و ﻣﺪارا ﺑﻮد ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﺎرت ﺣﻜﻤﺖ و ﺛﺎﺑﺖ ‪ ،‬و ﻓﺮﻣﺎﻧﺖ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ دارى و دور اﻧﺪﻳﺸﻰ ‪ ،‬و رأﻳﺖ داﻧﺶ و ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻫﺮ ﭼﻪ ﻛﺮدى ‪.‬‬
‫‪51‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﻫﺮ آﻳﻨﻪ راه راﺳﺖ روﺷﻦ ﮔﺸﺖ و اﻣﺮ ﻣﺸﻜﻞ آﺳﺎن ﺷﺪ و آﺗﺶ ﻫﺎ ﺧﺎﻣﻮش ﮔﺸﺖ ‪ ،‬و دﻳﻦ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺗﻮ‬
‫راﺳﺖ ﺷﺪ‪ ،‬و اﺳﻼم ﻗﻮت ﻳﺎﻓﺖ و اﻣﺮ ﺧﺪا ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻛﺎﻓﺮان دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ; اﺳﻼم و اﻫﻞ اﻳﻤﺎن‬
‫از ﺑﺮﻛﺖ ﺗﻮ ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ ﺷﺪ ‪ ،‬و ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺴﻴﺎر ﭘﻴﺸﻰ ﮔﺮﻓﺘﻰ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ رﻧﺞ ﺑﺴﻴﺎر اﻓﻜﻨﺪى ) زﻳﺮا ﻫﺮ‬
‫ﭼﻪ ﺑﻜﻮﺷﻨﺪ ﺗﺎ از ﺗﻮ ﭘﻴﺮوى ﻛﻨﻨﺪ ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ ( ; ﺗﻮ ﺑﺰرﮔﺘﺮ از آﻧﻰ ﻛﻪ ﻣﺼﻴﺒﺘﺖ ﺑﺎ ﮔﺮﻳﻪ ﺟﺒﺮان ﺷﻮد ‪ ،‬ﻣﺮگ ﺗﻮ‬
‫در آﺳﻤﺎن ﺑﺰرگ ﺟﻠﻮه ﻛﺮد و ﻣﺼﻴﺒﺖ ﺗﻮ ﻣﺮدم را ﺧﺮد ﻛﺮد ‪ ،‬ﻓﺎﻧّﺎ ﷲ و اﻧّﺎ اﻟﻴﻪ راﺟﻌﻮن ; ﻣﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﺎى ﺧﺪا‬
‫راﺿﻰ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻫﺴﺘﻴﻢ ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻫﺮﮔﺰ ﻛﺴﻰ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻮ از دﺳﺖ‬
‫ﻧﺪﻫﻨﺪ ‪ ،‬ﺗﻮ ﺑﺮاى ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﭘﻨﺎه و ﺳﻨﮕﺮ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﻮه ﭘﺎ ﺑﺮﺟﺎ ﺑﻮدى ‪ ،‬و ﺑﺮ ﻛﺎﻓﺮان ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺧﺸﻢ ﺑﻮدى ‪،‬‬
‫ﺧﺪا ﺗﻮ را ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮش ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﻣﺎ را از اﺟﺮت ﻣﺤﺮوم ﻧﺴﺎزد و ﺑﻌﺪ از ﺗﻮ ﮔﻤﺮاه ﻧﮕﺮداﻧﺪ ‪.‬‬

‫ﻣﺮدم ﻫﻤﻪ ﺧﺎﻣﻮش ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺳﺨﻨﺶ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ ‪ ،‬او ﮔﺮﻳﺴﺖ و اﺻﺤﺎب ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﮔﺮﻳﺴﺘﻨﺪ ‪،‬‬
‫‪155‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺟﺴﺘﻨﺪ او را ﻧﻴﺎﻓﺘﻨﺪ ‪.‬‬
‫و در ﻛﺎﻓﻰ از ﺣﻀﺮت اﻣﺎم ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﺎﻗﺮ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( رواﻳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻣﺎم ﺣﺴﻦ ﻣﺠﺘﺒﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ـ ﻛﺴﻰ ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( او را ﺳﻴﺪ ﺷﺒﺎب اﻫﻞ اﻟﺠﻨﺔ‬
‫ﻟﻘﺐ داد‪ 156،‬ﻛﻪ ﻋﻴﺴﻰ ﺑﻦ ﻣﺮﻳﻢ در زﻣﺮه آن ﺷﺒﺎب اﺳﺖ ـ روز ﻋﺰاى اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﭘﺎ‬
‫ﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎى ﺧﺪا ﮔﻔﺖ‪ ،‬و ﺑﺮ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( درود ﻓﺮﺳﺘﺎد ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد ‪:‬‬

‫اى ﻣﺮدم در اﻳﻦ ﺷﺐ ﻣﺮدى وﻓﺎت ﻛﺮد ﻛﻪ ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن ﺑﺮ او ﺳﺒﻘﺖ ﻧﮕﺮﻓﺘﻨﺪ و ﭘﺴﻴﻨﻴﺎن ﺑﻪ او ﻧﺮﺳﻨﺪ ‪ ،‬او‬
‫ﭘﺮﭼﻢ دار رﺳﻮل ﺧﺪا)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﺑﻮد ﻛﻪ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ در ﻃﺮف راﺳﺖ و ﻣﻴﻜﺎﺋﻴﻞ در ﻃﺮف‬
‫ﭼﭙﺶ ﺑﻮدﻧﺪ ; از ﻣﻴﺪان ﺑﺮ ﻧﻤﻰ ﮔﺸﺖ ﺟﺰ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ او ﻓﺘﺢ و ﭘﻴﺮوزى ﻣﻰ داد ; ﺑﻪ ﺧﺪا ﻛﻪ او از ﻣﺎل‬

‫‪ . ١٥٥‬اﻟﻜﺎﻓﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 454‬ﺑﺎب ﻣﻮﻟﺪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ح ‪4‬‬
‫‪ . ١٥٦‬ﻓﻀﺎﺋﻞ اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ ‪ ،‬ص ‪ 58‬و ‪ ; 76‬ﻣﺴﻨﺪ أﺣﻤﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ 3‬و ‪ 62‬و ‪ 64‬و ‪ ، 82‬و ج ‪ ، 5‬ص ‪ 391‬و ‪ ; 392‬ﺳﻨﻦ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﺔ ‪ ،‬ج ‪، 1‬‬
‫ص ‪ ; 44‬ﺳﻨﻦ اﻟﺘﺮﻣﺬي ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ 321‬و ‪ ; 326‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ، 167‬وﻓﻲ اﻟﺘﻠﺨﻴﺺ اﻳﻀﺎً و ص ‪; 381‬‬
‫ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪ 165‬و ‪ 182‬و‪ ...‬و ‪ ; 201‬اﻟﻤﻌﻴﺎر واﻟﻤﻮازﻧﺔ ‪ ،‬ص ‪ 151‬و ‪ 206‬و ‪ ; 323‬ﻣﺼﻨﻒ إﺑﻦ أﺑﻲ ﺷﻴﺒﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪; 512‬‬
‫ﺑﻐﻴﺔ اﻟﺒﺎﺣﺚ ‪ ،‬ص ‪ ; 297‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى ﻟﻠﻨﺴﺎﺋﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ 50‬و ‪ 81‬و ‪ 95‬و ‪ 145‬و‪ ; ...‬ﺧﺼﺎﺋﺺ أﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ص ‪118‬‬
‫و‪ ; ...‬ﻣﺴﻨﺪ أﺑﻲ ﻳﻌﻠﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 395‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻷوﺳﻂ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 347‬و ج ‪ ، 4‬ص ‪ ، 325‬و ج ‪ ، 5‬ص ‪ ، 243‬و ج ‪ ، 6‬ص ‪ 10‬و‬
‫‪ 238‬و ‪ ; 327‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 35‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻐﺪاد ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 150‬و ج ‪ ، 3‬ص ‪ ، 181‬و ج ‪ ، 6‬ص ‪ ; 369‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ‬
‫ﺑﺴﻴﺎر از ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻞ اﻟﺸﺮاﺋﻊ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 209‬ﺑﺎب ‪ ، 156‬ح ‪ ; 12‬اﻟﺨﺼﺎل ‪ ،‬ص ‪ 320‬و ‪ 551‬و ‪ ; ،575‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﺼﺪوق ‪ ،‬ص ‪ ، 74‬اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻟﺴﺎدس ‪ ،‬ح‬
‫‪ ، 5‬و ص ‪ 112‬و ‪ 187‬و ‪ 524‬و ‪ 560‬و ‪ 575‬و ‪ ; 652‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ وﺗﻤﺎم اﻟﻨﻌﻤﺔ ‪ ،‬ص ‪ 60‬و ‪ 258‬و ‪ 263‬و ‪ ; 669‬ﻣﻌﺎﻧﻲ اﻷﺧﺒﺎر ‪،‬‬
‫ص ‪ ; 124‬ﻛﻔﺎﻳﺔ اﻷﺛﺮ ‪ ،‬ص ‪ 38‬و ‪ 100‬و ‪ 102‬و ‪ 124‬و ‪ ; 144‬روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ 98‬و ‪ ; 157‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﻤﻔﻴﺪ ‪ ،‬ص ‪ ; 23‬ﻣﻨﺎﻗﺐ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 543‬و ج ‪ ، 2‬ص‪ ; 222‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺑﺴﻴﺎر از ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪52‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﺳﻔﻴﺪ و ﺳﺮخ دﻧﻴﺎ ﺟﺰ ﻫﻔﺘﺼﺪ درﻫﻢ ﻛﻪ آن ﻫﻢ از ﻋﻄﺎﻳﺶ زﻳﺎد آﻣﺪه ﺑﻮد ﺑﺎﻗﻰ ﻧﮕﺬاﺷﺖ و ﻣﻰ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫آن ﭘﻮل ﺧﺪﻣﺘﮕﺰارى ﺑﺮاى ﺧﺎﻧﻮاده اش ﺑﺨﺮد ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﻛﻪ او در ﺷﺒﻰ وﻓﺎت ﻛﺮد ﻛﻪ ﻳﻮﺷﻊ ﺑﻦ ﻧﻮن وﺻﻰ‬
‫ﻣﻮﺳﻰ وﻓﺎت ﻛﺮد ‪ ،‬و ﻫﻤﺎن ﺷﺒﻰ ﻛﻪ ﻋﻴﺴﻰ ﺑﻦ ﻣﺮﻳﻢ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﺎﻻ رﻓﺖ ‪ ،‬و ﻫﻤﺎن ﺷﺒﻰ ﻛﻪ ﻗﺮآن ﻓﺮود‬
‫‪157‬‬
‫آﻣﺪ ‪.‬‬

‫ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﺳﺮآﻣﺪ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن اﺳﺖ‪ ،‬و آﻳﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﮔﺮد او ﻧﻤﻰ رﺳﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﻴﺸﻮاى ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﻣﺎم اوﻟﻴﻦ‬
‫وآﺧﺮﻳﻦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻋﺒﺎدت ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(‬

‫ﻋﺎﺑﺪﺗﺮﻳﻦ اﻫﻞ زﻣﺎن ﺧﻮد ﺑﻮد ‪ ،‬ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ و ﺧﺎﺻ‪‬ﻪ ﻧﻘﻞ ﻛﺮدﻧﺪ ‪ :‬ﻛﻪ ﺿﺮار ﺑﻦ ﺿﻤﺮة ﻛﻨﺎﻧﻰ ﺑﺮ ﻣﻌﺎوﻳﻪ وارد ﺷﺪ ‪ ،‬ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻪ‬
‫او ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﻋﻠﻰ را ﺑﺮاﻳﻢ وﺻﻒ ﻧﻤﺎ ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﻣﺮا از اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻌﺎف ﻛﻦ ﻳﺎ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﻣﻌﺎﻓﺖ ﻧﻤﻰ ﻛﻨﻢ ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﭼﺎره اى ﻧﻴﺴﺖ ;‬

‫او ﺑﻌﻴﺪ اﻟﻤﺪى ـ دوررس از ﻣﺮدم ـ ﺑﻮد ‪ ،‬او ﺷﺪﻳﺪ اﻟﻘﻮى ﺑﻮد ‪ ،‬ﻛﻼم ﻓﺼﻞ ـ ﻗﺎﻃﻊ ـ ﻣﻰ ﮔﻔﺖ ‪ ،‬و ﺣﻜﻢ ﺑﻪ‬
‫ﻋﺪل ﻣﻰ ﻧﻤﻮد ‪ ،‬ﻋﻠﻢ از ﺟﻮاﻧﺐ او ﻓﻮران ﻣﻰ ﻛﺮد ‪ ،‬و ﺣﻜﻤﺖ از ﻧﻮاﺣﻰ او آﺷﻜﺎر ﺑﻮد ‪ ،‬از دﻧﻴﺎ و روﻧﻖ آن‬
‫ﺑﻰ زار ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺷﺐ و ﺗﺎرﻳﻜﻰ آن ﻣﺄﻧﻮس ; ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ او ﺑﺴﻴﺎر اﺷﻚ رﻳﺰ ‪ ،‬و ﺑﺴﻴﺎر در ﺗﻔﻜّﺮ ﺑﻮد ‪ ،‬ﻛﻒ‪‬‬
‫دﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﺮﻣﻰ ﮔﺮداﻧﺪ ـ ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻔﻜّﺮ و ﺣﺰن ـ و ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﻰ ﻛﺮد ; از ﻟﺒﺎس ﺑﻪ ﻛﻢ آن ‪ ،‬و‬
‫از ﻃﻌﺎم ﺑﻪ ﻏﻠﻴﻆ و ﺑﺪون ﺧﻮرﺷﺖ آن ﺑﺴﻨﺪه ﻣﻰ ﻛﺮد ; ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻳﻜﻰ از ﻣﺎ ﺑﻮد ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ‬
‫ﭘﻴﺶ او ﻣﻰ رﻓﺘﻴﻢ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﺎ ﻣﻰ ﺷﺪ ‪ ،‬و ﻫﺮ زﻣﺎن ﻛﻪ از او درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻰ ﻛﺮدﻳﻢ ﺟﻮاب ﻣﺎ را ﻣﻰ داد ‪ ،‬و ﺑﺎ‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻮد و ﻣﻘﺮّب ﻧﺰد ﻣﺎ ﺑﻮد از ﻫﻴﺒﺘﻰ ﻛﻪ داﺷﺖ ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﻧﻤﻰ ﮔﻔﺘﻴﻢ ; اﮔﺮ ﺗﺒﺴ‪‬ﻢ‬
‫ﻣﻰ ﻧﻤﻮد ﻫﻤﭽﻮن ﻟﺆﻟﺆ ﻣﻨﻈﻮم ) ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه ( ﺑﻮد ‪ ،‬اﻫﻞ دﻳﻦ را ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﻰ ﻧﻤﻮد ‪ ،‬و ﻣﺴﺎﻛﻴﻦ را‬
‫دوﺳﺖ ﻣﻰ داﺷﺖ ‪ .‬اﻓﺮاد ﻗﻮى در اﻣﺮ ﺑﺎﻃﻞ ﺧﻮد ﺑﻪ او ﻃﻤﻊ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ‪ ،‬و اﻓﺮاد ﺿﻌﻴﻒ از ﻋﺪل او ﻣﺄﻳﻮس‬
‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ ‪.‬‬
‫ﺧﺪا را ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻰ ﮔﻴﺮم ﻛﻪ در ﺑﻌﻀﻰ ﺣﺎﻻت ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻰ ﻛﻪ ﺷﺐ ﭘﺮده ﻫﺎى ﺗﺎرﻳﻜﻰ ﺧﻮد را اﻓﻜﻨﺪه ‪ ،‬و ﺷﺐ‬
‫ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺧﻮد را ﻏﺎرت ﻧﻤﻮده ﺑﻮد ‪ ،‬او را ﻣﻰ دﻳﺪم ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻮى ﻣﺤﺮاب ﺧﻮد ﻣﻰ رود در ﺣﺎﻟﻰ ﻛﻪ ﻣﺤﺎﺳﻦ‬
‫ﺧﻮد را ﮔﺮﻓﺘﻪ ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺎر ﮔﺰﻳﺪه ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻰ ﭘﻴﭽﻴﺪ ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻮن ﮔﺮﻳﻪ ﺣﺰﻳﻦ ﮔﺮﻳﻪ ﻣﻰ ﻧﻤﻮد ; ﮔﻮﻳﺎ‬

‫‪ . ١٥٧‬اﻟﻜﺎﻓﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪457‬‬

‫‪53‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫اﻵن ﻣﻰ ﺷﻨﻮم ﻛﻪ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﺪ ‪ :‬ﻳﺎ رﺑﻨﺎ ﻳﺎ رﺑﻨﺎ ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮى ﺧﺪا ﺗﻀﺮّع ﻣﻰ ﻧﻤﻮد ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﻣﻰ ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ ﻃﻤﻊ دارى ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﺸﺘﺎق ﺷﺪى ؟ دور ﺑﺎد ! دور ﺑﺎد ! ﻏﻴﺮ از ﻣﻦ را ﻣﻐﺮور ﻛﻦ و ﮔﻮل ﺑﺰن ‪ ،‬ﻫﺮ آﻳﻨﻪ از‬
‫ﺗﻮ ﺳﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ دور ﺷﺪم ) ﺗﻮ را ﺳﻪ ﻃﻼﻗﻪ ﻛﺮدم ( ﭘﺲ ﻋ‪‬ﻤﺮ و زﻣﺎن ﺗﻮ ﻛﻮﺗﺎه ‪ ،‬و ﻣﺠﻠﺲ ﺗﻮ ﻛﻮﭼﻚ ‪ ،‬و ﺧﻄﺮ‬
‫و اﻫﻤ‪‬ﻴ‪‬ﺖ ﺗﻮ ﻛﻢ اﺳﺖ ‪ ،‬آه ! آه ! از ﻛﻤﻰ ﺗﻮﺷﻪ و دورى ﻣﺴﺎﻓﺖ و وﺣﺸﺖ راه ‪.‬‬

‫ﭘﺲ اﺷﻜﻬﺎى ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﺮ رﻳﺸﺶ ﺟﺎرى ﺷﺪ ‪ ،‬و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺧﻮد را ﻧﮕﻬﺪارد ‪ ،‬و ﺑﺎ آﺳﺘﻴﻦ ﺧﻮد آﻧﻬﺎ را ﺧﺸﻚ‬
‫ﻣﻰ ﻧﻤﻮد ‪ ،‬و ﻣﺮدم از ﮔﺮﻳﻪ ﮔﻠﻮﮔﻴﺮ ﺷﺪﻧﺪ ‪.‬‬
‫‪158‬‬
‫ﭘﺲ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﮔﻔﺖ ‪ :‬آرى ‪ ،‬اﻳﻨﭽﻨﻴﻦ ﺑﻮد اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ )رﺣﻤﻪ اﷲ(‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت اﻣﺎم ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﺎﻗﺮ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﺑﺮ ﭘﺪر ﺧﻮد اﻣﺎم زﻳﻦ اﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( وارد ﺷﺪ ‪ ،‬از ﻋﺒﺎدت ﺑﻪ ﺣﺪ‪‬ى‬
‫رﺳﻴﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺑﻪ آن ﻧﺮﺳﻴﺪه ﺑﻮد ‪ ،‬ﻫﺮ آﻳﻨﻪ رﻧﮓ او از ﺷﺐ زﻧﺪه دارى زرد ‪ ،‬و دو ﭼﺸﻢ او از ﮔﺮﻳﻪ ﺳﺮخ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد ; ﭘﻴﺸﺎﻧﻰ آن ﺣﻀﺮت ﭘﻴﻨﻪ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد ‪ ،‬و ﺑﻴﻨﻰ اش از ﺳﺠﻮد ﺳﺎﻳﻴﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد ‪ ،‬و دو ﺳﺎق و ﻗﺪم آن ﺣﻀﺮت از‬
‫اﻳﺴﺘﺎدن در ﻧﻤﺎز ورم ﻛﺮده ﺑﻮد ‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﺑﺎﻗﺮ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻓﺮﻣﻮد ‪:‬‬

‫ﭘﺲ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺪر ﺧﻮد را دﻳﺪم و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻢ ﺟﻠﻮى ﮔﺮﻳﻪ ﺧﻮد را ﺑﮕﻴﺮم ‪ ،‬و ﺑﺮ او ﮔﺮﻳﻪ ﻛﺮدم ‪ ،‬و ﭘﺪرم در ﺣﺎل‬
‫ﺗﻔﻜّﺮ ﺑﻮد ; ﺑﻌﺪ از ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎﻧﻰ از وارد ﺷﺪن ﻣﻦ ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ اﻟﺘﻔﺎت ﻓﺮﻣﻮد ‪ ،‬و ﮔﻔﺖ ‪:‬‬
‫ﭘﺴﺮم ﺑﻌﻀﻰ از آن ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎى ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻋﺒﺎدت ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪه ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﻦ ﺑﻪ او دادم ‪ ،‬و‬
‫ﺣﻀﺮت ﻛﻤﻰ از آن ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺮﻣﻮد ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺑﻰ ﺗﺎﺑﻰ آﻧﻬﺎ را ﮔﺬاﺷﺖ ‪ ،‬و ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬ﭼﻪ ﻛﺴﻰ ﺑﺮ ﻋﺒﺎدت ﻋﻠﻰ ﺑﻦ‬
‫‪159‬‬
‫اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ ﻗﺪرت دارد ؟ !‬

‫ﺷﺠﺎﻋﺖ آن ﺣﻀﺮت)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(‬

‫ﺷﺠﺎﻋﺖ آن ﺣﻀﺮت روﺷﻦ ﺗﺮ از ﺧﻮرﺷﻴﺪ اﺳﺖ ‪ ،‬او ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻏﺰوه ﺑﺪر ‪ ،‬ﺳﻰ و ﺷﺶ ﻧﻔﺮ از دﻻوران‬
‫ﻣﺸﺮﻛﻴﻦ را ﻛﺸﺖ‪ ; 160‬ﺣﻀﺮت رﺳﻮل)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﻣﺸﺘﻰ از رﻳﮓ ﻫﺎى ﺻﺤﺮا را از دﺳﺖ او ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ‬

‫‪ . ١٥٨‬ﺣﻠﻴﺔ اﻷوﻟﻴﺎء ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 84‬ذﺧﺎﺋﺮ اﻟﻌﻘﺒﻰ ‪ ،‬ص ‪ ; 100‬ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﺔ رﻻﺑﻦ أﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 18‬ص ‪ ; 225‬ﻧﻈﻢ درر‬
‫اﻟﺴﻤﻄﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 135‬اﻹﺳﺘﻴﻌﺎب ﻻﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺒﺮّ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 1108‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 24‬ص ‪ ; 401‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص‬
‫‪ ; 189‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫ﺧﺼﺎﺋﺺ اﻷﺋﻤ‪‬ﺔ ‪ ،‬ص ‪ ; 70‬ﻣﻨﺎﻗﺐ أﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 52‬ﺷﺮح اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 391‬ﻛﻨﺰ اﻟﻔﻮاﺋﺪ ‪ ،‬ص ‪; 270‬‬
‫ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻤ‪‬ﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 76‬اﻟﻌﻤﺪة ‪ ،‬ص ‪ 16‬ﺑﺘﻔﺎوت ﻳﺴﻴﺮ ; و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ١٥٩‬ﻣﻨﺎﻗﺐ آل أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 194‬اﻹرﺷﺎد ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 142‬ﻣﻜﺎرم اﻷﺧﻼق ‪ ،‬ص ‪ ; 318‬اﻟﺨﺮاﺋﺞ واﻟﺠﺮاﺋﺢ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪; 891‬‬
‫ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻤﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 297‬إﻋﻼم اﻟﻮرى ﺑﺄﻋﻼم اﻟﻬﺪى ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 487‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪. 446‬‬
‫‪54‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﺻﻮرت ﻣﺸﺮﻛﻴﻦ ﭘﺮﺗﺎب ﻧﻤﻮد ‪ ،‬و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺷﺎﻫﺖ اﻟﻮﺟﻮه ) ﻣﺴﺦ و ﻓﺎﺳﺪ ﺷﻮد ﺻﻮرﺗﻬﺎ ( ‪ ،‬ﭘﺲ اﻳﻦ آﻳﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ ‪ ) :‬و‪‬ﻣ‪‬ﺎ‬
‫ر‪‬ﻣ‪‬ﻴ‪‬ﺖ‪ ‬إِذْ ر‪‬ﻣ‪‬ﻴ‪‬ﺖ‪ ‬و‪‬ﻟَﻜ‪‬ﻦﱠ اﷲَ ر‪‬ﻣ‪‬ﻰ (‪ ، 161‬ﮔﺮﻓﺘﻦ رﻳﮕﻬﺎ از دﺳﺖ ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( و ﻧﻔﻰ ﻛﺮدن ﭘﺮوردﮔﺎر ﭘﺮﺗﺎب آﻧﻬﺎ را‬
‫از رﺳﻮل ﺧﺪا ‪ ،‬و اﺛﺒﺎت ﻛﺮدن آن ﺑﺮاى ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬در ﺑﻴﺎن ﻣﻨﺰﻟﺖ ﻋﻠﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻧﺰد رﺳﻮل ﺧﺪا )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬
‫‪162‬‬
‫وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﻛﺎﻓﻰ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫او ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻏﺰوه أُﺣﺪ ‪ ،‬ﻧﺪا داده ﺷﺪ ﻛﻪ ﻓﺘﻮت ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ اوﺳﺖ‪ :‬ﻻﻓﺘﻰ اﻻّ ﻋﻠﻰ ﻻﺳﻴﻒ اﻻّ‬
‫‪163‬‬
‫ذواﻟﻔﻘﺎر‪.‬‬
‫او ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزاﺗﺶ در ﻏﺰوه ﺧﻨﺪق ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﻳﻤﺎن در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻛﻔﺮ ﺑﺮوز ﻧﻤﻮد ; و در ﺑﺮﺗﺮى ﻣﺒﺎرزه او ﻫﻤﻴﻦ‬
‫‪164‬‬
‫و ﭼﻮن اﻳﻦ اﻣ‪‬ﺖ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ اﻣ‪‬ﺘﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻣﺪه‬ ‫ﺑﺲ ﻛﻪ از ﺗﻤﺎم اﻋﻤﺎل اﻣ‪‬ﺖ ﺗﺎ روز ﻗﻴﺎﻣﺖ اﻓﻀﻞ و ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ ‪،‬‬
‫اﺳﺖ ‪165،‬ﻋﻤﻞ آن ﺣﻀﺮت ﻛﻪ اﻓﻀﻞ از اﻋﻤﺎل اﻳﻦ اﻣ‪‬ﺖ اﺳﺖ اﻓﻀﻞ از اﻋﻤﺎل ﺟﻤﻴﻊ اﻣﺘﻬﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ‪.‬‬
‫اوﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺎﺗﺢ ﺧﻴﺒﺮ اﺳﺖ ﺑﻌﺪ از آن ﻛﻪ او‪‬ﻟﻰ و دو‪‬ﻣﻰ ﻧﺎﻛﺎم ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ ‪ ،‬و ﺣﻀﺮت رﺳﻮل)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ(‬
‫در ﻣﻮرد آن ﺣﻀﺮت ﺣﺪﻳﺚ راﻳ‪‬ﺖ را ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ ، 166‬و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﻮل ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل روﺷﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد ‪:‬‬
‫) ﻓَﺴ‪‬ﻮ‪‬ف‪ ‬ﻳ‪‬ﺄْﺗ‪‬ﻰ اﷲُ ﺑِﻘَﻮ‪‬م ﻳ‪‬ﺤ‪‬ﺒ‪‬ﻬ‪‬ﻢ‪ ‬و‪‬ﻳ‪‬ﺤ‪‬ﺒ‪‬ﻮﻧَﻪ‪ ‬أَذ‪‬ﻟﱠﺔ ﻋ‪‬ﻠَﻰ اﻟْﻤ‪‬ﺆْﻣ‪‬ﻨ‪‬ﻴﻦَ أَﻋ‪‬ﺰﱠة ﻋ‪‬ﻠَﻰ اﻟْﻜَﺎﻓ‪‬ﺮِﻳﻦَ ﻳ‪‬ﺠ‪‬ﺎﻫ‪‬ﺪ‪‬ونَ ﻓ‪‬ﻰ ﺳ‪‬ﺒِﻴﻞِ اﷲِ‬

‫‪ . ١٦٠‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮدة ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 451‬ﺑﺤﺎراﻷﻧﻮار ‪ ،‬ج ‪ ، 41‬ص ‪ ; 65‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ‪.‬‬
‫‪ . ١٦١‬ﺳﻮره اﻧﻔﺎل ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 17‬و ] اى رﺳﻮل [ ﭼﻮن ﺗﻮ ﺗﻴﺮ اﻓﻜﻨﺪى ﻧﻪ ﺗﻮ ﺑﻠﻜﻪ ﺧﺪا اﻓﻜﻨﺪ (‬
‫‪ . ١٦٢‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 6‬ص ‪ ; 84‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 11‬ص ‪ ; 227‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 307‬ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﻴﺎن ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص‬
‫‪ ; 271‬اﻟﺪر اﻟﻤﻨﺜﻮر ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 175‬زاد اﻟﻤﺴﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 226‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻌﻴ‪‬ﺎﺷﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 52‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻮاﻣﻊ اﻟﺠﺎﻣﻊ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 13‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﺼﺎﻓﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 287‬ﻣﻨﺎﻗﺐ آل أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪، 1‬‬
‫ص ‪ ; 189‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ١٦٣‬ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﺔ ﻻﺑﻦ أﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 29‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 211‬و ج ‪ ، 7‬ص ‪ ، 219‬و ج ‪ ، 10‬ص ‪ ، 182‬و ج ‪ ، 11‬ص‬
‫‪ ، 217‬و ج ‪ ، 13‬ص ‪ ، 293‬و ج ‪ ، 14‬ص ‪ ; 251‬ﻧﻈﻢ درر اﻟﺴﻤﻄﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 120‬ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤ‪‬ﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ; 723‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج‬
‫‪ ، 39‬ص ‪ ، 201‬و ج ‪ ، 42‬ص ‪ ; 71‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻄﺒﺮي ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 197‬اﻟﺒﺪاﻳﺔ واﻟﻨﻬﺎﻳﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ، 54‬و ج ‪ ، 6‬ص ‪ ، 6‬و ج ‪ ، 7‬ص ‪250‬‬
‫و ‪ 293‬و ‪ ; 372‬ﻛﺘﺎب اﻟﻬﻮاﺗﻒ‪ ،‬ص ‪ ; 22‬ﻋﻮن اﻟﻤﻌﺒﻮد‪ ،‬ج ‪ ، 10‬ص ‪ ; 264‬اﻟﻤﻌﻴﺎر واﻟﻤﻮازﻧﺔ ‪ ،‬ص ‪ 91‬و ‪ ; 148‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص‬
‫‪ 240‬و ‪ ، 434‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ 291‬و ﻣﻮارد دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ; و ﺟﺰء او‪‬ل آورده اﺳﺖ ﺗﺤﻔﺔ اﻷﺣﻮذي ‪ ،‬ج ‪ ، 6‬ص ‪ ; 182‬ﻓﻴﺾ اﻟﻘﺪﻳﺮ ‪ ،‬ج ‪، 6‬‬
‫ص ‪ ; 553‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫اﻟﻜﺎﻓﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 8‬ص ‪ ; 110‬ﻋﻠﻞ اﻟﺸﺮاﺋﻊ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 160‬ﺑﺎب ‪ ، 129‬ح ‪ 2‬ﻣﻨﺎﻗﺐ أﻣﻴﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 495‬و ج‬
‫‪ ، 2‬ص ‪ ; 536‬ﺷﺮح اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ 192‬و ‪ ; 381‬اﻟﻌﻤﺪة ‪ ،‬ص ‪ ; 382‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻓﺮات اﻟﻜﻮﻓﻲ ‪ ،‬ص ‪ ; 95‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ١٦٤‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺻﻔﺤﻪ ‪100‬‬
‫‪ . ١٦٥‬اﺷﺎره ﺑﻪ آﻳﻪ ) ﻛُﻨﺘُﻢ‪ ‬ﺧَﻴ‪‬ﺮَ أُﻣ‪‬ﺔ أُﺧْﺮِﺟ‪‬ﺖ‪ ‬ﻟ‪‬ﻠﻨﱠﺎسِ ( ﺳﻮره آل ﻋﻤﺮان ‪ ،‬آﻳﻪ ‪110‬‬
‫‪) . ١٦٦‬ﻫﺮ آﻳﻨﻪ ﭘﺮﭼﻢ را ﻓﺮدا ﺑﻪ ﻣﺮدى ﺧﻮاﻫﻢ داد ﻛﻪ ﺧﺪا و رﺳﻮل ﺧﺪا را دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ ‪ ،‬و ﺧﺪا و رﺳﻮل ﺧﺪا او را دوﺳﺖ دارﻧﺪ ; ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫او ﭘﻴﺮوزى ﺣﺎﺻﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ‪ ،‬و از ﺟﻨﮓ ﻓﺮار ﻧﻤﻰ ﻛﻨﺪ ‪(.‬اﻟﺜﻘﺎت ﻻﺑﻦ ﺣﺒﺎن ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 12‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى ﻟﻠﻨﺴﺎﺋﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪; 145‬‬
‫ﺧﺼﺎﺋﺺ أﻣﻴﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ص ‪ ; 116‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص ‪ 89‬و‪ ; 90‬و ﺑﺎ ﺗﻔﺎوﺗﻰ در ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ﻛﻪ در‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪ 61‬ذﻛﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 302‬اﻷرﺑﻌﻮن ﺣﺪﻳﺜﺎً ‪ ،‬ص ‪ ; 56‬و ﺑﺎ ﺗﻔﺎوﺗﻰ در ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ﻛﻪ در ﺻﻔﺤﻪ ‪ 61‬ذﻛﺮ ﺷﺪ ‪.‬‬
‫‪55‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫‪167‬‬
‫و درى را ﻛﻪ ﺑﻴﺴﺖ ﻧﻔﺮ ﻣﻰ ﻛﻨﺪﻧﺪ و ﻫﻔﺘﺎد ﻧﻔﺮ اﻧﺘﻘﺎﻟﺶ ﻣﻰ دادﻧﺪ ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻰ از ﺟﺎ‬ ‫و‪‬ﻻَ ﻳ‪‬ﺨَﺎﻓُﻮنَ ﻟَﻮ‪‬ﻣ‪‬ﺔَ ﻻَﺋ‪‬ﻢ ( ‪،‬‬
‫ﻛﻨﺪ و اﻧﺘﻘﺎﻟﺶ داد ‪ ،‬و ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ و ﺧﺎﺻ‪‬ﻪ ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻒ و ﻣﺆاﻟﻒ ) ﻣﻮاﻓﻖ ( اﻋﺘﺮاف ﻛﺮدﻧﺪ ‪ ،‬ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺎ ﻗﻮه ﺟﺴﺪاﻧﻰ ﻣﻤﻜﻦ‬
‫‪168‬‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ‪.‬‬
‫ﻓﺨﺮ رازى ﺑﺰرگ ﻋﺎﻟﻢ ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻰ ﮔﻮﻳﺪ ‪:‬‬
‫ﺳﺮّ ﻣﻄﻠﺐ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( در آن ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻈﺮش از ﻋﺎﻟﻢ اﺟﺴﺎد و ﻣﺎده ﻗﻄﻊ ﺷﺪ ‪ ،‬و ﻣﻼﺋﻜﻪ‬
‫اﻧﻮارِ ﻋﺎﻟﻢ ﻛﺒﺮﻳﺎ را ﺑﺮ او اﺷﺮاق ﻧﻤﻮدﻧﺪ ‪ ،‬ﺳﭙﺲ روﺣﺶ ﻗﻮت ﮔﺮﻓﺘﻪ ‪ ،‬و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺟﻮاﻫﺮ ارواح ﻣﻠﻜﻰ ﺷﺪه ‪ ،‬و ﭘﺮﺗﻮﻫﺎى‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﻗﺪس و ﻋﻈﻤﺖ در او ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ ‪ ،‬و اﻟﺒﺘّﻪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻗﺪرﺗﻰ ﺑﺮاى او ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻛﺎرى‬
‫‪169‬‬
‫اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﻛﻪ دﻳﮕﺮان از آن ﻋﺎﺟﺰﻧﺪ ‪.‬‬
‫و اوﺳﺖ ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﺷﺐ ﺑﻪ ﺟﺎى ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺧﺎﺗﻢ)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ(ﺧﻮاﺑﻴﺪ ‪ ،‬و ﺟﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺪا ﻓﺮوﺧﺖ‪،‬‬
‫ﺧﻮاﺑﻴﺪﻧﻰ ﻛﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه ﻋﻠّﻮ ﺷﺄن او اﺳﺖ ‪ ،‬ﭘﺲ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ اﻣﻴﻦ وﺣﻰ ﺧﺪا ﻧﺰد ﺳﺮ آن ﺣﻀﺮت ‪ ،‬و ﻣﻴﻜﺎﺋﻴﻞ اﻣﻴﻦ‬
‫ﺧﺰاﺋﻦ ارزاق ﺧﺪا ﻧﺰد ﭘﺎى آن ﺣﻀﺮت اﻳﺴﺘﺎدﻧﺪ ‪ ،‬و ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻧﺪا داد ‪ :‬ﺑﺦّ ﺑﺦّ ﻣﻦ ﻣﺜﻠﻚ ﻳﺎ اﺑﻦ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ ﻳﺒﺎﻫﻰ اﷲ‬
‫ﺑﻚ اﻟﻤﻼﺋﻜﺔ ‪ 170،‬آﻓﺮﻳﻦ ! آﻓﺮﻳﻦ ! ﻛﻴﺴﺖ ﻣﺜﻞ ﺗﻮ اى ﭘﺴﺮ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺮ ﻣﻼﺋﻜﻪ ﻣﺒﺎﻫﺎت و اﻓﺘﺨﺎر‬
‫ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺷﺄن آن ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ‪ ،‬اﻳﻦ آﻳﻪ را ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد ‪ ) :‬و‪‬ﻣ‪‬ﻦَ اﻟﻨﱠﺎسِ ﻣ‪‬ﻦْ ﻳ‪‬ﺸْﺮِى ﻧَﻔْﺴ‪‬ﻪ‪ ‬اﺑ‪‬ﺘ‪‬ﻐَﺎء‪‬‬
‫ﻣ‪‬ﺮْﺿَﺎةِ اﷲِ و‪‬اﷲُ ر‪‬ء‪‬وف‪ ‬ﺑِﺎﻟْﻌ‪‬ﺒ‪‬ﺎد‪ 171( ‬اﻳﻦ ﺷﺠﺎﻋﺖ‪ ‬ﺻﻐﺮاى ﺣﻀﺮت اﺳﺖ ‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﺠﺎﻋﺖ‪ ‬ﻛﺒﺮى و ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ ﻧﻔﺲ و ﻫﻮى ‪،‬‬
‫ﻣﻄﻠﺒﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﻠﻢ و ﺑﻴﺎن از ﺗﺤﺮﻳﺮ آن ﻋﺎﺟﺰﻧﺪ ‪.‬‬

‫ﻛﺮم آن ﺣﻀﺮت )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(‬

‫‪ . ١٦٧‬ﺳﻮره ﻣﺎﺋﺪه ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 54‬ﭘﺲ ﺑﻪ زودى ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﻮﻣﻰ را ﻛﻪ دوﺳﺖ دارد ‪ ،‬و آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺧﺪاوﻧﺪ را دوﺳﺖ دارﻧﺪ ‪ ،‬و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن‬
‫ﻓﺮوﺗﻦ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺎﻓﺮان ﺳﺮاﻓﺮازﻧﺪ ‪ ،‬ﺑﺮﻣﻰ اﻧﮕﻴﺰد ﻛﻪ در راه ﺧﺪا ﺟﻬﺎد ﻣﻰ ﻛﻨﻨﺪ ‪ ،‬و از ﻧﻜﻮﻫﺶ و ﻣﻼﻣﺖ اﺣﺪى ﺑﺎك ﻧﺪارﻧﺪ (‬
‫‪ . ١٦٨‬ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﺔ ﻻﺑﻦ أﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ، 7‬و ج ‪ ، 20‬ص ‪ ; 316‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫اﻟﺨﺮاﺋﺞ واﻟﺠﺮاﺋﺢ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 542‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﺼﺪوق ‪ ،‬ص ‪ ; 604‬روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 127‬ﻣﻨﺎﻗﺐ آل أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 239‬و‬
‫ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ١٦٩‬اﻟﺘﻔﺴﻴﺮ اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 21‬ص ‪91‬‬
‫‪ . ١٧٠‬اﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 25‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 274‬ﺷﻮاﻫﺪ اﻟﺘﻨﺰﻳﻞ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 123‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻴﻌﻘﻮﺑﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 39‬و‬
‫ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫اﻟﻤﺴﺘﺮﺷﺪ ‪ ،‬ص ‪ 361‬و ‪ ; 434‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﻄﻮﺳﻲ ‪ ،‬ص ‪ ، 469‬اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻟﺴﺎدس واﻟﻌﺸﺮون ‪ ،‬ح ‪ ; 37‬اﻹﺣﺘﺠﺎج ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 160‬و ﻣﺼﺎدر‬
‫دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ١٧١‬ﺳﻮره ﺑﻘﺮه ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 207‬و ﺑﻌﻀﻰ از ﻣﺮدﻣﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ از ﺟﺎن ﺧﻮد در راه رﺿﺎى ﺧﺪا درﮔﺬرﻧﺪ ‪ ،‬و ﺧﺪا دوﺳﺘﺪار و رؤوف ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن‬
‫اﺳﺖ (‬
‫‪56‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫او ﻛﺴﻰ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺎﻟﻚ‪ ‬ﮔﻨﺞ ﻫﺎى ﻗﻴﺼﺮ ) ﻛﺴﺮى ( و ﺧﺰاﺋﻦ ﺑﻼد و ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﺑﻮد ‪ ،‬وﻟﻰ اﻓﻄﺎرش ﺑﻪ ﻧﺎن ﺟﻮ و ﻧﻤﻚ‬
‫ﺑﻮد ;‪ 172‬ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد درﺧﺘﺎن ﺧﺮﻣﺎى ﻗﻮﻣﻰ از ﻳﻬﻮد را آﺑﻴﺎرى ﻣﻰ ﻛﺮد ‪ ،‬و اﺟﺮت و ﻣﺰد آن را ﺻﺪﻗﻪ ﻣﻰ داد ‪ ،‬و ﺑﺮ‬
‫‪173‬‬
‫ﺷﻜﻢ ﺧﻮد ﺳﻨﮓ ﻣﻰ ﺑﺴﺖ ‪.‬‬
‫او ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻬﺎر درﻫﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد ‪ ،‬ﭘﺲ ﻳﻚ درﻫﻢ را ﺷﺒﺎﻧﻪ اﻧﻔﺎق ﻛﺮد ‪ ،‬دﻳﮕﺮى را روزاﻧﻪ ‪ ،‬ﻳﻜﻰ را‬
‫ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ‪ ،‬و دﻳﮕﺮى را آﺷﻜﺎر ‪ ،‬ﭘﺲ در ﺷﺄن او ﻧﺎزل ﺷﺪ ‪ ) :‬اﻟﱠﺬ‪‬ﻳﻦَ ﻳ‪‬ﻨﻔ‪‬ﻘُﻮنَ أَﻣ‪‬ﻮ‪‬اﻟَﻬ‪‬ﻢ‪ ‬ﺑِﺎﻟﻠﱠﻴ‪‬ﻞِ و‪‬اﻟﻨﱠﻬ‪‬ﺎرِ ﺳ‪‬ﺮّاً‬
‫و‪‬ﻋ‪‬ﻼَﻧ‪‬ﻴ‪‬ﺔً (‪. 174‬‬

‫ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﺑﻼﻏﺖ آن ﺣﻀﺮت )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(‬

‫ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﺑﻼﻏﺖ آن ﺣﻀﺮت در ﺧﻄﺒﻪ ﻫﺎ و ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ و ﻛﻠﻤﺎت ﻗﺼﺎر و دﻋﺎﻫﺎى آن ﺣﻀﺮت ﺗﺠﻠّﻰ ﻛﺮده اﺳﺖ ‪ ،‬و‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن ﺣﻜﻤﺖ و ﻓﺼﺎﺣﺖ از آوردن ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ‪ ،‬ﭼﻪ از ﺟﻬﺖ ﻫﺌﻴﺖ و ﭼﻪ از ﺟﻬﺖ ﻣﺎده ‪ ،‬ﻋﺎﺟﺰ ﺷﺪه اﻧﺪ ‪.‬‬

‫اﻣﺎﻣﺖ آن ﺣﻀﺮت )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(‬

‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺴﻰ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ داراى اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺬﻛﻮره اﺳﺖ ‪ ،‬ﻳﺎ‬
‫ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﻓﺎﻗﺪ آﻧﻬﺎ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ـ اﮔﺮ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ داراى آن ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﻛﻪ ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ‪ ) :‬أَﻓَﻤ‪‬ﻦْ ﻛَﺎنَ ﻋ‪‬ﻠَﻰ ﺑ‪‬ﻴ‪‬ﻨَﺔ ﻣ‪‬ﻦ ر‪‬ﺑ‪‬ﻪ‪‬‬
‫و‪‬ﻳ‪‬ﺘْﻠُﻮه‪ ‬ﺷَﺎﻫ‪‬ﺪ‪ ‬ﻣ‪‬ﻨْﻪ‪ 175( ‬ﻣﺤﻘﻖ ﺷﺪه‪ ،‬و آﻳﻪ ‪ ) :‬و‪‬اﻟﺸﱠﻤ‪‬ﺲِ و‪‬ﺿُﺤ‪‬ﺎﻫ‪‬ﺎ * و‪‬اﻟْﻘَﻤ‪‬ﺮِإِذَاﺗَﻼَﻫ‪‬ﺎ (‪ 176‬ﻣﺘﺠﻠّﻰ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ‪.‬‬
‫ـ اﮔﺮ ﻓﺎﻗﺪ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﻇﻠﻤﺎت و ﺗﺎرﻳﻜﻰ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻧﻮر و روﺷﻨﺎﻳﻰ ﮔﺸﺘﻪ ‪ ،‬و ﺟﺎى ﻫﺪاﻳﺖ ‪ ،‬ﺿﻼل و ﮔﻤﺮاﻫﻰ‬
‫ﻻﻋ‪‬ﻤ‪‬ﻰ و‪‬اﻟْﺒ‪‬ﺼ‪‬ﻴﺮُ أَم‪ ‬ﻫ‪‬ﻞْ ﺗَﺴ‪‬ﺘَﻮِى اﻟﻈﱡﻠُﻤ‪‬ﺎت‪ ‬و‪‬اﻟﻨﱡﻮر‪. 177( ‬‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﻧﺸﺴﺖ ‪ ) :‬ﻗُﻞْ ﻫ‪‬ﻞْ ﻳ‪‬ﺴ‪‬ﺘَﻮِى ا َْ‬

‫‪ . ١٧٢‬ﺑﺤﺎر اﻷﻧﻮار ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص ‪272‬‬

‫‪ . ١٧٣‬ﺑﺤﺎر اﻻﻧﻮار ‪ ،‬ج ‪ ، 41‬ص ‪144‬‬
‫‪ . ١٧٤‬ﺳﻮره ﺑﻘﺮه ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 274‬آﻧﺎن ﻛﻪ اﻣﻮال ﺧﻮد را در ﺷﺐ و روز ‪ ،‬ﭘﻨﻬﺎن و آﺷﻜﺎر اﻧﻔﺎق ﻣﻰ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ (‬
‫ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 6‬ص ‪ ; 334‬ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﺔ ﻻﺑﻦ أﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 21‬و ج ‪ ، 13‬ص ‪ ; 276‬ﻧﻈﻢ درر اﻟﺴﻤﻄﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪; 90‬‬
‫ﻣﻌﺎﻧﻰ اﻟﻘﺮآن ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 304‬اﺳﺒﺎب اﻟﻨﺰول ﻟﻠﻮاﺣﺪى ‪ ،‬ص ‪ ; 58‬ﺷﻮاﻫﺪ اﻟﺘﻨﺰﻳﻞ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 140‬و‪ ; ...‬زاد اﻟﻤﺴﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪; 286‬‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 333‬اﻟﺒﺮﻫﺎن ﻟﻠﺰرﻛﺸﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 159‬اﻟﺪر اﻟﻤﻨﺜﻮر ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 363‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﺜﻌﺎﻟﺒﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص‬
‫‪ ; 534‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص ‪ ; 358‬اﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 25‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫ﻋﻴﻮن أﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 62‬ﺑﺎب ‪ ، 31‬ح ‪ ; 255‬روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ 105‬و ‪ ; 383‬ﻣﻨﺎﻗﺐ أﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ‬
‫اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 166‬و ‪ 167‬و ‪ ; 186‬ﺷﺮح اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 346‬اﻟﻔﺼﻮل اﻟﻤﺨﺘﺎرة ‪ ،‬ص ‪ ; 140‬اﻹﺧﺘﺼﺎص ‪ ،‬ص ‪ ; 150‬اﻟﻌﻤﺪة ‪،‬‬
‫ص ‪ ; 349‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ١٧٥‬ﺳﻮره ﻫﻮد ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 17‬آﻳﺎ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮى ﻛﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا دﻟﻴﻞ روﺷﻦ دارد و ﮔﻮاﻫﻰ از او دارد ‪( ...‬‬
‫‪ . ١٧٦‬ﺳﻮره ﺷﻤﺲ ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ 1‬ـ ‪ ) 2‬ﻗﺴﻢ ﺑﻪ آﻓﺘﺎب و ﺗﺎﺑﺶ آن ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻠﻨﺪﻳﺶ ‪ ،‬ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﻣﺎه ﻛﻪ ﭘﻴﺮو آﻓﺘﺎب اﺳﺖ (‬
‫‪ . ١٧٧‬ﺳﻮره رﻋﺪ ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 16‬ﺑﮕﻮ اى ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ! آﻳﺎ ﻛﻮر و ﺑﻴﻨﺎ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ ‪ ،‬ﻳﺎ ﺗﺎرﻳﻜﻰ ﻫﺎ و ﻧﻮر ﻣﺴﺎوﻳﻨﺪ (‬
‫‪57‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﻟﺬا اﺛﺒﺎت ﺧﻼﻓﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﺑﺮاى رﺳﻮل ﺧﺪا)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ(و ﻧﻔﻰ ﺧﻼﻓﺖ از ﻏﻴﺮ آن‬
‫ﺣﻀﺮت ﻣﺤﺘﺎج ﺑﻪ دﻟﻴﻞ و ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻴﺴﺖ ‪.‬‬
‫وﻟﻰ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ در ﺑﺤﺚ اﻣﺎﻣﺖ ‪ ،‬ﺑﻴﺎن ﺷﺮاﻳﻂ اﻣﺎﻣﺖ روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﻣﺼﺪاق ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ﺑﺮاى‬
‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻰ رﺳﻮل اﻛﺮم)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(اﺳﺖ ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮه دﻳﮕﺮى اﻣﺎﻣﺖ و ﺧﻼﻓﺖ ﺑﻼﻓﺼﻞ آن ﺣﻀﺮت را اﺛﺒﺎت ﻣﻰ ﻛﻨﻴﻢ ‪.‬‬
‫دو ﻗﻀﻴﻪ در اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ‪:‬‬
‫ـ ﺛﺒﻮت ﺧﻼﻓﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﺑﺮاى رﺳﻮل ﺧﺪا)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ(‬
‫ـ ﻧﻔﻰ ﺧﻼﻓﺖ از ﻏﻴﺮ آن ﺣﻀﺮت‬
‫و ﻫﺮ دو ﻗﻀﻴﻪ ﺑﺮاى ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﻗﻀﺎﻳﺎﻳﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﻧﺪارد ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺗﺬﻛﺮ و ﻳﺎدآورىِ‬
‫اﻣﻮرى اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺼﻮر آﻧﻬﺎ ﻣﻼزم ﺑﺎ ﺗﺼﺪﻳﻖ اﻳﻦ دو ﻗﻀﻴﻪ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫اﻣﺮ او‪‬ل ‪ :‬ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦِ ﻣﺴﺘﺨﻠﻒ ﻋﻨﻪ اﺳﺖ ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎى او ﻣﻰ ﻧﺸﻴﻨﺪ ‪ ،‬و ﺑﺪل از او ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ; و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺧﻼﻓﺖ‬
‫اﻗﺘﻀﺎ دارد ﻛﻪ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم آﻧﭽﻪ ﻣﺴﺘﺨﻠﻒ ﻋﻨﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﻰ داد ‪ ،‬ﻗﻴﺎم ﻛﻨﺪ ‪ ،‬و آﻧﭽﻪ ﻛﻪ از او اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻰ رﻓﺖ ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫وﺳﻴﻠﻪ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺑﺮآورده ﺷﻮد ; ﻳﻌﻨﻰ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺧﻸ ﻓﻘﺪان ﻣﺴﺘﺨﻠﻒ ﻋﻨﻪ ﺟﺒﺮان ﺷﻮد ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻴﻦ ﺧﻠﻴﻔﻪ و ﻣﺴﺘﺨﻠﻒ ﻋﻨﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺧﺎﺻﻰ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد آن ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺧﻼﻓﺖ ﻣﺤﻘﻖ اﺳﺖ ‪ ،‬و ﺑﺎ‬
‫ﻧﺒﻮد آن‪ ،‬ﺧﻼﻓﺖ ﻣﻨﺘﻔﻰ اﺳﺖ ; ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﻌﻘﻮل ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻇﻠﻤﺖ و ﺗﺎرﻳﻜﻰ ﺧﻠﻴﻔﻪ و ﺑﺪلِ ﻧﻮر ﮔﺮدد ‪ ،‬ﻳﺎ ﺟﺎﻫﻞ و‬
‫ﻧﺎدان ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻋﺎﻟﻢ و داﻧﺎ ﮔﺮدد ‪ ،‬ﻳﺎ ﻓﺎﻗﺪ ﺑﺪل واﺟﺪ ﺑﺎﺷﺪ ‪. ... ،‬‬
‫اﻣﺮ دو‪‬م ‪ :‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺄﻣﻞ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺴﺘﺨﻠﻒ ﻋﻨﻪ ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻰ رﺳﻮل اﻛﺮم)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﭼﻪ ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ‪ ،‬و از‬
‫آن وﺟﻮد ﻣﻘﺪ‪‬س ‪ ،‬ﺑﺮاى اﻣ‪‬ﺖ ﭼﻪ اﻧﺘﻈﺎرى اﺳﺖ ؟‬
‫ﺣﻀﺮت رﺳﻮل)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻠﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺗﻤﺎم آﻧﭽﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل از ﻛﻤﺎﻻت ﻋﻠﻤﻰ و‬
‫ﻋﻤﻠﻰ و آﻳﺎت ﺗﺸﺮﻳﻌﻰ و ﺗﻜﻮﻳﻨﻰ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﻮده ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ از ﻫﻤﻪ اﻧﺒﻴﺎ و ﻣﺮﺳﻠﻴﻦ اﺳﺖ ; و ﻏﺮض از ﺑﻌﺜﺖ آن‬
‫ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻓﻌﻠﻴﺖ رﺳﻴﺪن اﺳﺘﻌﺪاد ﻛﻤﺎﻻﺗﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاى اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ; رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎﺗﻰ از ﻓﻀﺎﻳﻞ ﻛﻪ ﻣﻸ اﻋﻠﻰ ﺑﻪ‬
‫آن ﻏﺒﻄﻪ ﻣﻰ ﺧﻮرد ‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ آن ﺑﺮ ﻣﻼﺋﻜﻪ ﻣﺒﺎﻫﺎت و اﻓﺘﺨﺎر ﻣﻰ ﻧﻤﺎﻳﺪ ‪ ،‬ﻏﺮض اﺣﻘﺎق ﺣﻖ ‪ ،‬و اﻋﻄﺎى ﺣﻖِ‬
‫ﻫﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻘﻰ اﺳﺖ ‪ ،‬و ﺑﻪ ﭘﺎ داﺷﺘﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻗﺴﻂ و ﻋﺪل ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل از ﻗﺮآن و ﻣﻴﺰان ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎده‬
‫اﺳﺖ ‪ ) :‬ﻗَﺪ‪ ‬ﺟ‪‬ﺎء‪‬ﻛُﻢ ﻣ‪‬ﻦ اﷲِ ﻧُﻮر‪ ‬و‪‬ﻛ‪‬ﺘَﺎب‪ ‬ﻣ‪‬ﺒِﻴﻦٌ * ﻳ‪‬ﻬ‪‬ﺪ‪‬ى ﺑِﻪ‪ ‬اﷲُ ﻣ‪‬ﻦِ اﺗﱠﺒ‪‬ﻊ‪ ‬رِﺿْﻮ‪‬اﻧَﻪ‪ ‬ﺳ‪‬ﺒ‪‬ﻞَ اﻟﺴ‪‬ﻼَمِ و‪‬ﻳ‪‬ﺨْﺮِﺟ‪‬ﻬ‪‬ﻢ ﻣ‪‬ﻦَ‬
‫اﻟﻈﱡﻠُﻤ‪‬ﺎت‪ ‬إِﻟَﻰ اﻟﻨﱡﻮرِ ﺑِﺈِذْﻧ‪‬ﻪ‪ ‬و‪‬ﻳ‪‬ﻬ‪‬ﺪ‪‬ﻳﻬِﻢ‪ ‬إِﻟَﻰ ﺻ‪‬ﺮَاط ﻣ‪‬ﺴ‪‬ﺘَﻘ‪‬ﻴﻢ (‪ ) ، 178‬ﻟَﻘَﺪ‪ ‬أَر‪‬ﺳ‪‬ﻠْﻨَﺎ ر‪‬ﺳ‪‬ﻠَﻨَﺎ ﺑِﺎﻟْﺒ‪‬ﻴ‪‬ﻨَﺎت‪ ‬و‪‬أَﻧْﺰَﻟْﻨَﺎ ﻣ‪‬ﻌ‪‬ﻬ‪‬ﻢ‪‬‬
‫اﻟْﻜ‪‬ﺘَﺎب‪ ‬و‪‬اﻟْﻤ‪‬ﻴﺰَانَ ﻟ‪‬ﻴ‪‬ﻘُﻮم‪ ‬اﻟﻨﱠﺎس‪ ‬ﺑِﺎﻟْﻘ‪‬ﺴ‪‬ﻂ‪.179( ‬‬

‫‪ . ١٧٨‬ﺳﻮره ﻣﺎﺋﺪه ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ 15‬و ‪ ) 16‬ﻫﺮ آﻳﻨﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻮر و ﻛﺘﺎب آﺷﻜﺎر آﻣﺪ ‪ ،‬ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ آن ﻫﺮ ﻛﺲ را ﻛﻪ از ﭘﻰ رﺿﺎ و‬
‫ﺧﺸﻨﻮدى او راه ﺳﻼﻣﺖ ﭘﻮﻳﺪ ‪ ،‬ﻫﺪاﻳﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ ‪ ،‬و آﻧﺎن را ﺑﻪ اذن ﺧﺪاوﻧﺪ از ﺗﺎرﻳﻜﻴﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﻮر ﺧﺎرج ﻧﻤﺎﻳﺪ ‪ ،‬و ﺑﻪ راه راﺳﺖ ﻫﺪاﻳﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ (‬
‫‪ . ١٧٩‬ﺳﻮره ﺣﺪﻳﺪ ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 25‬ﻫﺮ آﻳﻨﻪ ﻣﺎ رﺳﻮﻻن ﺧﻮد را ﺑﺎ دﻟﻴﻞ ﻫﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻳﻢ و ﺑﺎ اﻳﺸﺎن ﻛﺘﺎب و ﻣﻴﺰان را ﻧﺎزل ﻛﺮدﻳﻢ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻗﺴﻂ و‬
‫ﻋﺪل ﻗﻴﺎم ﻛﻨﻨﺪ (‬
‫‪58‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫اﻣﺮ ﺳﻮ‪‬م‪ :‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ(ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻋﺎﻟﻰ ﺷﺨﺼﻴ‪‬ﺖ آن‬
‫ﺣﻀﺮت در ﻋﻠﻢ و ﻋﻤﻞ و ﺧﻠﻖ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﺗﺎ ﺧﻸ وﺟﻮد آن ﺣﻀﺮت را در ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ اﻧﺴﺎن ‪ ،‬و ﺗﻼوت آﻳﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺮ‬
‫ﻛﻨﺪ ; او ﺑﺎﻳﺪ در ﺗﻨﺰﻳﻞ آﻳﺎت و ﺗﺄوﻳﻞ آﻧﻬﺎ ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ ‪ ،‬ﻣﺤﻜﻢ و ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ ‪ ،‬ﻋﺎم و ﺧﺎص ‪ ،‬و ﻧﺎﺳﺦ و ﻣﻨﺴﻮخ آﻳﺎت‬
‫راﻫﻨﻤﺎى ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﺪ ; و اﺳﺮار ﭘﻨﻬﺎن آﻳﺎت ‪ ،‬و ﺟﻮاﻫﺮ ﻣﺨﺰون در ﺣﺮوف ﻣﻘﻄﻌﻪ او‪‬ل ﺳﻮر ﻗﺮآن را ﺑﻴﺎن ﻛﻨﺪ ‪.‬‬
‫و در ﻳﻚ ﻛﻠﻤﻪ ‪ :‬ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺴﻰ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ داراى ﻋﻠﻢ ﻛﺘﺎﺑﻰ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ‬
‫‪180‬‬
‫و ﻣﺘﻜﻔﻞ ﺗﺰﻛﻴﻪ ﻣﺮدم از وﺳﻮﺳﻪ ﻫﺎى‬ ‫در آن ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻫﺮ ﭼﻴﺰى اﺳﺖ ‪ ) :‬ﻣ‪‬ﺎ ﻓَﺮﱠﻃْﻨَﺎ ﻓ‪‬ﻰ اﻟْﻜ‪‬ﺘَﺎبِ ﻣ‪‬ﻦْ ﺷَﻰ‪‬ء ( ‪،‬‬
‫ﺷﻴﻄﺎﻧﻰ ‪ ،‬و ﻫﻮاﻫﺎى ﻧﻔﺴﺎﻧﻰ ‪ ،‬و رذاﻳﻞ ﺧُﻠﻘﻰ و ﻋﻤﻠﻰ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﺗﺎ ﻋﻘﻮل ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺗﺼﻔﻴﻪ از ﻛﺪورات ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻌﺪ درﻳﺎﻓﺖ اﻧﻮار‬
‫ﻛﺘﺎﺑﻰ ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﻏﻴﺮ از ﭘﺎﻛﻴﺰﮔﺎن ﻛﺴﻰ ﺑﻪ آن ﻧﻤﻰ رﺳﺪ ; در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﻔﻮس ﻣﺮدم ‪ ،‬ﺧﺰاﺋﻦِ ﺟﻮاﻫﺮِ ﺣﻜﻤﺘﻰ ﺷﻮد ﻛﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل آن را ﺑﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻣﻰ دﻫﺪ ‪.‬‬
‫آرى ‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﻠﻴﻔﻪ ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﻛﺮم)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( در آﻧﭽﻪ از آن وﺟﻮد ﻣﻘﺪ‪‬س از ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ‬
‫اﻣﺖ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻰ رود ‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻏﺮض از ﺧﺎﺗﻤﻴﺖ رﺳﺎﻟﺖ ‪ ،‬و اﺑﺪﻳﺖ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻘﻖ ﺷﺪه ‪ ،‬و ﻫﺪف از ﺑﻌﺜﺖ ﺑﻪ وﻗﻮع‬
‫ﻣﻰ ﭘﻴﻮﻧﺪد ‪ ) :‬ﻫ‪‬ﻮ‪ ‬اﻟﱠﺬ‪‬ى ﺑ‪‬ﻌ‪‬ﺚَ ﻓ‪‬ﻰ اﻻُْﻣ‪‬ﻴ‪‬ﻴﻦَ ر‪‬ﺳ‪‬ﻮﻻ ﻣ‪‬ﻨْﻬ‪‬ﻢ‪ ‬ﻳ‪‬ﺘْﻠُﻮ ﻋ‪‬ﻠَﻴ‪‬ﻬِﻢ‪ ‬آﻳ‪‬ﺎﺗ‪‬ﻪ‪ ‬و‪‬ﻳ‪‬ﺰَﻛﱢﻴﻬِﻢ‪ ‬و‪‬ﻳ‪‬ﻌ‪‬ﻠﱢﻤ‪‬ﻬ‪‬ﻢ‪ ‬اﻟْﻜ‪‬ﺘَﺎب‪‬‬
‫‪181‬‬
‫و‪‬اﻟْﺤ‪‬ﻜْﻤ‪‬ﺔَ ( ‪.‬‬
‫و اﮔﺮ ﭼﻪ ﻧﺒﻮت ﺑﻪ ﺑﻌﺜﺖ ﺣﻀﺮت ﺧﺎﺗﻢ)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﺗﻤﺎم ﻣﻰ ﺷﻮد ‪ ،‬وﻟﻰ ﻏﺮض از ﻧﺒﻮ‪‬ت ﻛﻪ ﺗﺰﻛﻴﻪ‬
‫اﻣ‪‬ﺖ و ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻛﺘﺎب و ﺣﻜﻤﺖ اﺳﺖ ﺗﺎ روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﺎﻗﻰ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻣﻬﻢ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻗﻴﺎم ﻛﺴﻰ ﻛﻪ داراى ﺧﺼﻮﺻﻴﺖ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﻔﻬﻮم ﺧﻼﻓﺖ اﺳﺖ ـ و ﺑﻴﺎن ﺷﺪ ـ ﻣﺤﻘﻖ ﻣﻰ ﺷﻮد ‪.‬‬
‫اﻣﺮ ﭼﻬﺎرم ‪ :‬آﻳﺎ ﻣﺼﺪاق ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ(‪ ،‬ﺑﻌﺪ از آن ﺣﻀﺮت ‪ ،‬ﻋﻠﻰ ﺑﻦ‬
‫اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( اﺳﺖ ﻳﺎ ﻏﻴﺮ از او ؟‬
‫اﮔﺮ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﭘﺲ او ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻀﺎﻳﻞ ﻧﺒﻰ اﻛﺮم)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ(در او‬
‫ﺗﺠﻠّﻰ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده اﺳﺖ ; و ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻪ اى از آن ﻓﻀﺎﻳﻞ آن ﺣﻀﺮت اﺷﺎره ﻛﺮده اﻳﻢ ‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺑﻌﻀﻰ دﻳﮕﺮ از‬
‫آن درﻳﺎى ﻓﻀﺎﺋﻞ اﺷﺎره ﻣﻰ ﻛﻨﻴﻢ ‪:‬‬
‫او ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺟﻤﺎع و ﺳﻨّﺖ ﻗﺎﺋﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ او وارث ﻋﻠﻢ ﻧﺒﻰ اﻛﺮم)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( اﺳﺖ ‪:‬‬
‫ـ اﻣ‪‬ﺎ اﺟﻤﺎع را ﺣﺎﻛﻢ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮرى در ﻣﺴﺘﺪرك ﻧﻘﻞ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ‪ ... » :‬ﭘﺲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ اﺟﻤﺎع ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻋﻠﻰ وارث‬
‫‪182‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﻧﺒﻰ)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( اﺳﺖ ﻧﻪ ﻛﺴﺎن دﻳﮕﺮ « ‪.‬‬
‫ـ اﻣ‪‬ﺎ از ﺳﻨّﺖ ﻓﻘﻂ اﻛﺘﻔﺎ ﻣﻰ ﻛﻨﻴﻢ ﺑﻪ ﻛﻼم ﺣﻀﺮت رﺳﻮل)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬اﻧﺎ ﻣﺪﻳﻨﺔ اﻟﻌﻠﻢ و‬
‫‪184‬‬
‫ﻋﻠﻰ ﺑﺎﺑﻬﺎ ‪ 183،‬و ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬اﻧﺎ دار اﻟﺤﻜﻤﺔ و ﻋﻠﻰ ﺑﺎﺑﻬﺎ ‪.‬‬

‫‪ . ١٨٠‬ﺳﻮره اﻧﻌﺎم ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 38‬و ﻣﺎ در ﻛﺘﺎب از ﭼﻴﺰى ﻓﺮو ﮔﺬار ﻧﻜﺮدﻳﻢ (‬

‫‪ . ١٨١‬ﺳﻮره ﺟﻤﻌﻪ ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 2‬او اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﺮدم اﻣ‪‬ﻰ ) ﻛﻪ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻧﻤﻰ داﻧﻨﺪ ( ﭘﻴﻐﻤﺒﺮى از ﺧﻮدﺷﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ آﻳﺎت ﺧﺪا را ﺑﺮ‬
‫آﻧﻬﺎ ﺗﻼوت ﻛﻨﺪ ‪ ،‬و آﻧﺎن را ﺗﺰﻛﻴﻪ ﻧﻤﺎﻳﺪ ‪ ،‬و ﻛﺘﺎب و ﺣﻜﻤﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﻴﺎﻣﻮزد (‬
‫‪ . ١٨٢‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪126‬‬
‫‪59‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﺣﺪﻳﺚ اﻧﺎ ﻣﺪﻳﻨﺔ اﻟﻌﻠﻢ از ﺟﻬﺖ ﺳﻨﺪ ﺑﻰ ﻧﻴﺎز از ﺑﺤﺚ اﺳﺖ ‪ ،‬زﻳﺮا اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ اﮔﺮ ﻣﺘﻮاﺗﺮ ﻟﻔﻈﻰ و ﻣﻌﻨﻮى ﻧﺒﺎﺷﺪ‬
‫ﻗﻄﻌﺎً ﻣﺘﻮاﺗﺮ اﺟﻤﺎﻟﻰ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫و دﻻﻟﺖ ﺣﺪﻳﺚ روﺷﻦ اﺳﺖ ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎب ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻋﻠﻢ رﺳﻮل)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(‬
‫اﺳﺖ ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺮ ﺷﺨﺺ ـ ﻫﺮ ﻛﺲ ﻛﻪ ﺑﺎﺷﺪ ـ ﻧﻤﻰ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺪﻳﻨﻪ وارد ﺷﻮد اﻻّ از اﻳﻦ ﺑﺎب ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻄﻖ ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( درِ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻋﻠﻢ ﺑﺎز ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺳﻜﻮت او اﻳﻦ در ﺑﺴﺘﻪ ﻣﻰ ﺷﻮد ‪.‬‬
‫آﻳﺎ ﻋﻠﻤﻰ ﻛﻪ ﻧﺒﻰ اﻛﺮم)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﻣﺪﻳﻨﻪ آن و ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﺑﺎب آن اﺳﺖ ﭼﻪ ﻋﻠﻤﻰ اﺳﺖ ؟‬
‫اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﻋﻠﻤﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت آدم ﺑﻪ آن اﺳﺘﺤﻘﺎق ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺷﺪن ﺧﺪاوﻧﺪ را در زﻣﻴﻦ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد ‪ ) :‬و‪‬إِذْ ﻗَﺎلَ‬
‫ﻻر‪‬ضِ ﺧَﻠ‪‬ﻴﻔَﺔً ﻗَﺎﻟُﻮاْ أَﺗَﺠ‪‬ﻌ‪‬ﻞُ ﻓ‪‬ﻴﻬ‪‬ﺎ ﻣ‪‬ﻦ ﻳ‪‬ﻔْﺴ‪‬ﺪ‪ ‬ﻓ‪‬ﻴﻬ‪‬ﺎ و‪‬ﻳ‪‬ﺴ‪‬ﻔ‪‬ﻚ‪ ‬اﻟﺪ‪‬ﻣ‪‬ﺎء‪ ‬و‪‬ﻧَﺤ‪‬ﻦُ ﻧُﺴ‪‬ﺒ‪‬ﺢ‪‬‬
‫ر‪‬ﺑ‪‬ﻚ‪ ‬ﻟ‪‬ﻠْﻤ‪‬ﻼَﺋ‪‬ﻜَﺔِ إِﻧﱢﻰ ﺟ‪‬ﺎﻋ‪‬ﻞٌ ﻓ‪‬ﻰ ا َْ‬
‫ﻻﺳ‪‬ﻤ‪‬ﺎء‪ ‬ﻛُﻠﱠﻬ‪‬ﺎ ﺛُﻢ‪ ‬ﻋ‪‬ﺮَﺿَﻬ‪‬ﻢ‪ ‬ﻋ‪‬ﻠَﻰ اﻟْﻤ‪‬ﻼَﺋ‪‬ﻜَﺔِ ﻓَﻘَﺎلَ‬
‫ﺑِﺤ‪‬ﻤ‪‬ﺪ‪‬ك‪ ‬و‪‬ﻧُﻘَﺪ‪‬س‪ ‬ﻟَﻚ‪ ‬ﻗَﺎلَ إِﻧﱢﻰ أَﻋ‪‬ﻠَﻢ‪ ‬ﻣ‪‬ﺎ ﻻَ ﺗَﻌ‪‬ﻠَﻤ‪‬ﻮنَ* و‪‬ﻋ‪‬ﻠﱠﻢ‪ ‬آد‪‬م‪ ‬ا َْ‬
‫‪185‬‬
‫أَﻧْﺒِﺌُﻮﻧ‪‬ﻰ ﺑِﺄَﺳ‪‬ﻤ‪‬ﺎء‪ ‬ﻫ‪‬ﺆُﻻَء إِنْ ﻛُﻨﺘُﻢ‪ ‬ﺻ‪‬ﺎد‪‬ﻗ‪‬ﻴﻦَ ( ‪.‬‬

‫‪ . ١٨٣‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 126‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 11‬ص ‪ ; 55‬اﻟﻔﺎﺋﻖ ﻓﻲ ﻏﺮﻳﺐ اﻟﺤﺪﻳﺚ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 16‬ﺷﺮح‬
‫ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﺔ ﻹﺑﻦ أﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪ ; 219‬اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﻐﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 415‬ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤ‪‬ﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 13‬ص ‪ ; 148‬ﻓﻴﺾ اﻟﻘﺪﻳﺮ ‪ ،‬ج ‪، 1‬‬
‫ص ‪ ، 49‬و ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 60‬ﺷﻮاﻫﺪ اﻟﺘﻨﺰﻳﻞ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ... 104‬و ‪ ; 432‬ﻣﻔﺮدات اﻟﺮاﻏﺐ ‪ ،‬ص ‪ ; 64‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص‬
‫‪ 378‬و ‪ ; ...‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫ﻋﻴﻮن أﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 66‬ﺑﺎب ‪ ، 31‬ح ‪ ; 298‬اﻟﺨﺼﺎل ﻟﻠﺸﻴﺦ اﻟﺼﺪوق ‪ ،‬ص ‪ ; 574‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﺸﻴﺦ اﻟﺼﺪوق ‪ ،‬ص‬
‫‪ 425‬و ‪ ; 655‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻓﺮات اﻟﻜﻮﻓﻲ ‪ ،‬ص ‪ ; 64‬اﻟﺘﻮﺣﻴﺪ ‪ ،‬ص ‪ ; 307‬ﺗﺤﻒ اﻟﻌﻘﻮل ‪ ،‬ص ‪ ; 430‬ﻣﻨﺎﻗﺐ أﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪، 2‬‬
‫ص ‪ ; 558‬ﺷﺮح اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 89‬اﻹرﺷﺎد ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 33‬اﻹﺧﺘﺼﺎص ‪ ،‬ص ‪ ; 238‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﻤﻔﻴﺪ ‪ ،‬ص ‪ ; 77‬ﻛﻨﺰ اﻟﻔﻮاﺋﺪ ‪ ،‬ص‬
‫‪ ; 149‬اﻹﺣﺘﺠﺎج ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 102‬اﻟﺨﺮاﺋﺞ واﻟﺠﺮاﺋﺢ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ 545‬و ‪ ; 565‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ١٨٤‬ﺣﻠﻴﺔ اﻷوﻟﻴﺎء‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 64‬ذﺧﺎﺋﺮ اﻟﻌﻘﺒﻰ ‪ ،‬ص ‪ ; 77‬ﺗﺤﻔﺔ اﻷﺣﻮذى ‪ ،‬ج ‪ ، 10‬ص ‪ ; 155‬اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﻐﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 415‬ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص ‪ ; 378‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 218‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ 90‬و ‪ ; 393‬ﻓﻴﺾ اﻟﻘﺪﻳﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 60‬و ﻣﺼﺎدر‬
‫دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﺸﻴﺦ اﻟﺼﺪوق ‪ ،‬ص ‪ ; 434‬اﻟﻌﻤﺪة ‪ ; 295 ،‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻ‪‬ﻪ ‪.‬‬
‫و ﺑﻪ ﻟﻔﻆ أﻧﺎ ﻣﺪﻳﻨﺔ اﻟﺤﻜﻤﺔ وﻋﻠﻰ ﺑﺎﺑﻬﺎ‪ ،‬وﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ آن ‪ ،‬در ﻣﺼﺎدر ﺑﺴﻴﺎرى از ﻋﺎﻣﻪ و ﺧﺎﺻﻪ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻓﻴﺾ اﻟﻘﺪﻳﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 60‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ 42‬ص ‪ ; 378‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 390‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ 103‬و ‪ ; 119‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﺼﺪوق ‪ ،‬ص ‪ ، 188‬اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻟﺴﺎدس واﻟﻌﺸﺮون ‪ ،‬ح ‪ ، 8‬و ص ‪ ، 342‬اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻟﺨﺎﻣﺲ‬
‫واﻷرﺑﻌﻮن ‪ ،‬ح ‪ ، 18‬و ص ‪ ، 472‬اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻟﺤﺎدي واﻟﺴﺘّﻮن ‪ ،‬ح ‪ ، 11‬و ص ‪ ، 619‬اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻟﺘﺎﺳﻊ واﻟﺴﺒﻌﻮن ‪ ،‬ح ‪ ; 1‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ وﺗﻤﺎم‬
‫اﻟﻨﻌﻤﺔ ‪ ،‬ص ‪ ; 241‬ﺷﺮح اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 89‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﻄﻮﺳﻲ ‪ ،‬ص ‪ ، 431‬اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻟﺨﺎﻣﺲ ﻋﺸﺮ ‪ ،‬ح ‪ ، 21‬و ص ‪ ، 483‬اﻟﻤﺠﻠﺲ‬
‫اﻟﺴﺎﺑﻊ ﻋﺸﺮ ‪ ،‬ح ‪ ; 24‬ﻋﻮاﻟﻲ اﻟﻠﺌﺎﻟﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 123‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ١٨٥‬ﺳﻮره ﺑﻘﺮه ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ 30‬و ‪ ) 31‬ﺑﻪ ﻳﺎد آر آﻧﮕﺎه را ﻛﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﻪ ﻣﻼﺋﻜﻪ ﻓﺮﻣﻮد ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﻦ در زﻣﻴﻦ ﺧﻠﻴﻔﻪ اى ﻗﺮار دﻫﻢ ‪ ،‬ﻣﻼﺋﻜﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‬
‫آﻳﺎ ﻛﺴﻰ را ﻗﺮار ﻣﻰ دﻫﻰ ﻛﻪ در زﻣﻴﻦ ﻓﺴﺎد ﻛﻨﺪ ‪ ،‬و ﺧﻮﻧﻬﺎ را ﺑﺮﻳﺰد ‪ ،‬و ﺣﺎل آن ﻛﻪ ﻣﺎ ﺧﻮد ﺗﻮ را ﺗﺴﺒﻴﺢ و ﺗﻘﺪﻳﺲ ﻣﻰ ﻛﻨﻴﻢ ‪ ،‬ﺧﺪا ﻓﺮﻣﻮد ‪:‬‬
‫ﻫﺮ آﻳﻨﻪ ﻣﻦ ﻣﻰ داﻧﻢ آﻧﭽﻪ را ﺷﻤﺎ ﻧﻤﻰ داﻧﻴﺪ ‪.‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻤﺎم اﺳﻤﺎء را ﺑﻪ آدم آﻣﻮﺧﺖ ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺣﻘﺎﺋﻖ آن اﺳﻤﺎء را ﺑﺮ ﻣﻼﺋﻜﻪ ﻋﺮﺿﻪ داﺷﺖ ‪،‬‬
‫ﭘﺲ ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬ﺧﺒﺮ دﻫﻴﺪ ﻣﺮا ﺑﻪ اﺳﻤﺎء اﻳﻨﺎن اﮔﺮ راﺳﺖ ﻣﻰ ﮔﻮﺋﻴﺪ (‬
‫‪60‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﺑﻠﻜﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﻌﻠﻴﻢِ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﻛﺮم)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ(ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﺣﻀﺮت آدم و ﻏﻴﺮ او از‬
‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮان ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮده ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎى ﺧﺎﺗﻤﻴﺖ ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﻮم دﻳﮕﺮى ﻧﻴﺰ ﻣﺨﺘﺺ ﮔﺮداﻧﻴﺪه اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺷﺄن ﻋﻠﻤﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻠﻴﻢ ﺧﻮد ﻣﻮﺳﻰ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ‪ ) :‬و‪‬ﻛَﺘَﺒ‪‬ﻨَﺎ ﻟَﻪ‪ ‬ﻓ‪‬ﻰ ا َْ‬
‫ﻻﻟْﻮ‪‬احِ‬
‫ﻣ‪‬ﻦْ ﻛُﻞﱢ ﺷَﻰ‪‬ء (‪ ، 186‬وﻟﻰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺒﻴﺐ ﺧﻮد ﺣﻀﺮت ﺧﺎﺗﻢ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻓﺮﻣﻮده ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ‪ ) :‬و‪‬ﻧَﺰﱠﻟْﻨَﺎ ﻋ‪‬ﻠَﻴ‪‬ﻚ‪‬‬
‫‪187‬‬
‫اﻟْﻜ‪‬ﺘَﺎب‪ ‬ﺗ‪‬ﺒ‪‬ﻴ‪‬ﺎﻧًﺎ ﻟﱢﻜُﻞﱢ ﺷَﻰ‪‬ء ( ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺣﺪﻳﺚ اﻧﺎ دار اﻟﺤﻜﻤﻪ ] ﻣﺪﻳﻨﺔ اﻟﺤﻜﻤﺔ [ و ﻋﻠﻰ ﺑﺎﺑﻬﺎ را ﻋﺪ‪‬ه اى از اﺻﺤﺎب ﺣﺪﻳﺚ ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺗﺮﻣﺬى در ﺻﺤﻴﺢ‬
‫ﺧﻮد ‪188،‬و ﺧﻄﻴﺐ ﺑﻐﺪادى در ﺗﺎرﻳﺦ‪ 189‬و دﻳﮕﺮان ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﻧﺪ ‪.‬‬
‫و دﻻﻟﺖ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﻧﻴﺰ واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ :‬ﺑﻪ دار و ﺧﺎﻧﻪ ﺣﻜﻤﺖ ﻧﻤﻰ ﺗﻮان داﺧﻞ ﺷﺪ ﻣﮕﺮ از ﺑﺎب آن ‪ ،‬و ﺣﻜﻤﺘﻰ ﻛﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت رﺳﻮل)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﻣﺪﻳﻨﻪ آن و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﺑﺎب آن اﺳﺖ ‪ ،‬ﺣﻜﻤﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ اى‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ ‪ ،‬ﻣﻄﻠﻖ آن ﺣﻜﻤﺖ را ﺧﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﻤﺮده و ﻫﺮ ﻛﺲ را ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻣﻮرد آن ﻗﺮار‬
‫‪190‬‬
‫و ﺣﺎل آن ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺘﺎع‬ ‫داده اﺳﺖ ‪ ) :‬ﻳ‪‬ﺆْﺗ‪‬ﻰ اﻟْﺤ‪‬ﻜْﻤ‪‬ﺔَ ﻣ‪‬ﻦْ ﻳ‪‬ﺸَﺎء‪ ‬و‪‬ﻣ‪‬ﻦْ ﻳ‪‬ﺆْت‪ ‬اﻟْﺤ‪‬ﻜْﻤ‪‬ﺔَ ﻓَﻘَﺪ‪ ‬أُوﺗ‪‬ﻰ‪ ‬ﺧَﻴ‪‬ﺮاً ﻛَﺜ‪‬ﻴﺮاً ( ‪،‬‬
‫دﻧﻴﺎ ﺑﺎ زﻳﻨﺖ آﺳﻤﺎن آن ﺑﻪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن و ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻣﺎه ﻫﺎ ‪ ،‬و ﺳﻴﺎره ﻫﺎى ﻣﺤﻴ‪‬ﺮ اﻟﻌﻘﻮل را ‪ ،‬ﻗﻠﻴﻞ ﺷﻤﺮده اﺳﺖ ‪ ) :‬ﻗُﻞْ‬
‫‪191‬‬
‫ﻣ‪‬ﺘَﺎع‪ ‬اﻟﺪ‪‬ﻧْﻴ‪‬ﺎ ﻗَﻠ‪‬ﻴﻞٌ ( ‪.‬‬
‫آرى ‪ ،‬ﻣﺒﺪأ اﻳﻦ ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﻠﻰ‪ ‬ﻋﻈﻴﻢ ‪ ،‬و ﻣﺤﻞ ﺗﺠﻠﻰ آن ﻗﺮآن ﻋﻈﻴﻢ اﺳﺖ ‪ ) :‬اﻟﺮ ﻛ‪‬ﺘَﺐ‪ ‬أُﺣ‪‬ﻜ‪‬ﻤ‪‬ﺖ‪ ‬آﻳ‪‬ﺘُﻪ‪ ‬ﺛُﻢ‪‬‬
‫ﻓُﺼ‪‬ﻠَﺖ‪ ‬ﻣ‪‬ﻦ ﻟﱠﺪ‪‬نْ ﺣ‪‬ﻜ‪‬ﻴﻢ ﺧَﺒِﻴﺮ (‪. 192‬‬
‫و ﻫﺮ ﻛﺲ دﻧﺒﺎل اﻳﻦ ﺣﻜﻤﺖ ﺑﺎﺷﺪ ـ ﻛﻪ ﮔﻤﺸﺪه ﻫﺮ ﻣﺆﻣﻦ ‪ ،‬و ﻣﻄﻠﺐ و ﻣﻘﺼﻮد ﻫﺮ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ـ ﺑﻪ ﺟﺰ از ﻃﺮﻳﻖ و‬
‫راه ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻧﻤﻰ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ آن ﺑﺮﺳﺪ ‪.‬‬
‫ﻣﺨﻔﻰ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻋﻈﻤﺖ ﻋﻠﻢ و ﺣﻜﻤﺖ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﻛﺮم)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ(ﻓﻮق آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻘﻮل ﻣﺮدم آن را‬
‫ادراك ﻛﻨﻨﺪ ‪ ،‬ﭼﻮن او ـ از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ ـ اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ ‪ ،‬و ﻣﻘﺘﻀﺎى ﺑﺮﻫﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ در اﻧﺴﺎن از‬
‫اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎى ﻛﻤﺎل ﻋﻠﻤﻰ و ﻋﻤﻠﻰ ﻧﻬﺎده ﺷﺪه ‪ ،‬در ﻓﺮد ﻛﺎﻣﻠﻰ ﻛﻪ ﻛﺎﻣﻞ ﺗﺮ از او ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻪ ﻓﻌﻠﻴﺖ ﺑﺮﺳﺪ ‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ‬

‫‪ . ١٨٦‬ﺳﻮره اﻋﺮاف ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 145‬و در اﻟﻮاح ) ﺗﻮرات ( از ﻫﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﻰ ﺑﺮاى ﻣﻮﺳﻰ ﻧﻮﺷﺘﻴﻢ (‬
‫‪ . ١٨٧‬ﺳﻮره ﻧﺤﻞ ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 89‬و ﻓﺮود ﻓﺮﺳﺘﺎدﻳﻢ ﻛﺘﺎب ) ﻗﺮآن ( را ﺑﺮ ﺗﻮ ﻛﻪ آﺷﻜﺎر ﻛﻨﻨﺪه و ﺑﻴﺎن ﻫﺮ ﭼﻴﺰى اﺳﺖ (‬
‫‪ . ١٨٨‬ﺳﻨﻦ اﻟﺘﺮﻣﺬى ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ، 30‬رﻗﻢ ‪3807‬‬
‫‪ . ١٨٩‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻐﺪاد ‪ ،‬ج ‪ ، 11‬ص ‪) 204‬در ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻐﺪاد اﻧﺎ ﻣﺪﻳﻨﺔ اﻟﺤﻜﻤﺔ اﺳﺖ(‬
‫‪ . ١٩٠‬ﺳﻮره ﺑﻘﺮه ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 269‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﻜﻤﺖ را ﺑﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻋﻄﺎ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ‪ ،‬و ﻫﺮ ﻛﺲ ﺣﻜﻤﺖ ﺑﻪ او داده ﺷﻮد ﻫﺮ آﻳﻨﻪ ﺧﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎرى‬
‫ﺑﻪ او داده ﺷﺪه اﺳﺖ (‬
‫‪ . ١٩١‬ﺳﻮره ﻧﺴﺎء ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 77‬ﺑﮕﻮ اى ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻣﺘﺎع دﻧﻴﺎ ﻛﻢ اﺳﺖ (‬
‫‪ . ١٩٢‬ﺳﻮره ﻫﻮد ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 1‬آﻟﺮ ‪ ،‬اﻳﻦ ﻗﺮآن ﻛﺘﺎﺑﻰ اﺳﺖ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﻜﻴﻢ و ﺧﺒﻴﺮ آﮔﺎه ﺑﺎ آﻳﺎت ﻣﺤﻜﻢ ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺴﻴﺎر روﺷﻦ ﺑﻴﺎن ﮔﺮدﻳﺪه‬
‫اﺳﺖ (‬
‫‪61‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ‪ ) :‬و‪‬أَﻧﺰَلَ اﷲُ ﻋ‪‬ﻠَﻴ‪‬ﻚ‪ ‬اﻟْﻜ‪‬ﺘَﺎب‪ ‬و‪‬اﻟْﺤ‪‬ﻜْﻤ‪‬ﺔَ و‪‬ﻋ‪‬ﻠﱠﻤ‪‬ﻚ‪ ‬ﻣ‪‬ﺎ ﻟَﻢ‪ ‬ﺗَﻜُﻦْ ﺗَﻌ‪‬ﻠَﻢ‪ ‬و‪‬ﻛَﺎنَ ﻓَﻀْﻞُ اﷲِ ﻋ‪‬ﻠَﻴ‪‬ﻚ‪‬‬
‫‪193‬‬
‫ﻋ‪‬ﻈ‪‬ﻴﻤﺎً ( ‪.‬‬
‫ﭘﺲ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﻠﻰ‪ ‬ﻋﻈﻴﻢ ـ ﻛﻪ ﺣﺪ‪‬ى ﺑﺮاى ﻋﻈﻤﺖ او ﻧﻴﺴﺖ ـ ﻋﻈﻴﻢ و ﺑﺰرگ ﺑﺸﻤﺎرد ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮ از آن‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻘﻮل ﻣﺮدم ﺑﻪ درك ﺣﺪ‪ ‬ﻋﻈﻤﺖ آن ﺑﺮﺳﻨﺪ ; و ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﺑﺎب اﻳﻦ ﻋﻠﻢ و ﺣﻜﻤﺖ اﺳﺖ ‪ ،‬و در‬
‫ﻳﻚ ﻛﻠﻤﻪ ‪ :‬از ﺳﻮى دﻳﮕﺮ ﺑﺎب ﻋﻠﻢ ﺧﺎﺗﻢ ‪ ،‬ﺑﺎب ﻋﻠﻢ ﻋﺎﻟَﻢ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ و ﺧﺎﺻ‪‬ﻪ اﺗّﻔﺎق دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬ﺳﻠﻮﻧﻰ ﻗﺒﻞ ان ﺗﻨﻘﺬوﻧﻰ ‪ 194،‬از ﻣﻦ ﺑﭙﺮﺳﻴﺪ ﻗﺒﻞ‬
‫از آن ﻛﻪ ﻣﺮا از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﻴﺪ ‪ ،‬آن ﺣﻀﺮت ﻣﻮرد ﺳﺆال را ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﺣﺪ‪‬ى ﻧﻔﺮﻣﻮد ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻰ ﺷﻮد ‪ ،‬ﮔﻮﻳﻨﺪه اﻳﻦ‬
‫ﻛﻼم ﺑﺎب ﻋﻠﻤﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺪد ﻛﻨﻨﺪه او ﻣﺜﻘﺎل ذره اى از ﻋﻠﻤﺶ ﻣﺨﻔﻰ و ﭘﻨﻬﺎن ﻧﻴﺴﺖ ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ‪ ،‬ﻣﺮﺗﺒﻪ و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( در ﻋﻠﻢ و ﺣﻜﻤﺖ اﺳﺖ ‪ ،‬و دوﺳﺖ و دﺷﻤﻦ ﺑﻪ آن اﻋﺘﺮاف دارﻧﺪ ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻪ اﺑﻦ ﻋﺒ‪‬ﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﻰ در ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ؟‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒ‪‬ﺎس ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ‪ ،‬او ﻋ‪‬ﻠﻢ ﻫﺪاﻳﺖ اﺳﺖ ‪ ،‬و ﻛﻬﻒ و ﻣﻮﺿﻊ ﺗﻘﻮى ‪ ،‬ﻣﺤﻞ ﻋﻘﻞ و ﺧﺮد ‪ ،‬و ﻛﻮه اﻧﺪﻳﺸﻪ‬
‫اﺳﺖ ; او ﻧﻮر ﺷﺐ اﺳﺖ در ﺗﺎرﻳﻜﻰ ﺗﻴﺮه ‪ ،‬و دﻋﻮت ﻛﻨﻨﺪه ﺑﻪ راه ﺑﺰرگ ‪ ،‬و ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ در ﺻﺤﻒ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﺑﻮده ‪ ،‬و‬
‫ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ ﺗﺄوﻳﻞ و ذﻛﺮ و ﻳﺎدآورى ﻣﺮدم ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺑﻪ اﺳﺒﺎب ﻫﺪاﻳﺖ ‪ ،‬و ﺗﺎرك ﺟﻮر و اذﻳ‪‬ﺖ ; او دورى ﻛﻨﻨﺪه از راه ﻫﺎى‬
‫ﭘﺴﺘﻰ ‪ ،‬و ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻤﺎن آور‪‬د و ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎر ﺷﺪ ‪ ،‬و ﺳﻴﺪ و ﺳﺮو‪‬ر ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﭘﻴﺮاﻫﻦ و رداى ] اﻣﺎﻣﺖ [ را‬
‫ﭘﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ‪ ،‬و اﻓﻀﻞ ﻛﺴﺎﻧﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺞ ﺑﻪ ﺟﺎ آورده ‪ ،‬و ﺳﻌﻰ ﻧﻤﻮده اﻧﺪ ‪ ،‬و ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ ﺗﺮﻳﻦ ﺷﺨﺼﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﺪل‬
‫‪195‬‬
‫رﻓﺘﺎر ﻛﺮد و ﻣﺴﺎوات ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻤﻮد ‪. ...‬‬

‫‪ . ١٩٣‬ﺳﻮره ﻧﺴﺎء ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 113‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺑﺮ ﺗﻮ ﻛﺘﺎﺑﻰ ) ﻗﺮآن ( و ﺣﻜﻤﺖ را ‪ ،‬و آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﻧﻤﻰ داﻧﺴﺘﻰ ﺑﻪ ﺗﻮ آﻣﻮﺧﺖ ‪ ،‬و ﻓﻀﻞ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻋﻈﻴﻢ و ﺑﺰرگ اﺳﺖ (‬
‫‪ . ١٩٤‬ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﺔ ‪ ،‬ﻛﻼم ‪ ; 189‬ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت ‪ ،‬ص ‪ ، 286‬اﻟﺠﺰء اﻟﺴﺎدس‪ ،‬ﺑﺎب ‪ 2‬ﻓﻲ اﻷﺋﻤ‪‬ﺔ )ﻋﻠﻴﻬﻢ اﻟﺴﻼم(أﻧّﻬﻢ ﻳﻌﺮﻓﻮن ﻋﻠﻢ اﻟﻤﻨﺎﻳﺎ‬
‫واﻟﺒﻼﻳﺎ‪ ; ...‬ﻣﻨﺎﻗﺐ آل أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 38‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 105‬ﻛﺎﻣﻞ اﻟﺰﻳﺎرات ‪ ،‬ص ‪ ، 155‬ﺑﺎب ‪ ، 23 ،‬ح ‪ ; 16‬اﻟﺘﻮﺣﻴﺪ ‪ ،‬ص ‪ 92‬و‬
‫‪ ; 305‬روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ 32‬و ‪ ; 118‬ﺷﺮح اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ 39‬و ‪ 286‬و ‪ ; 311‬اﻹرﺷﺎد ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 35‬و ‪ ; 330‬اﻹﺧﺘﺼﺎص ‪،‬‬
‫ص ‪ 235‬و ‪ 248‬و ‪ ; 279‬اﻹﺣﺘﺠﺎج ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 384‬اﻟﺜﺎﻗﺐ ﻓﻲ اﻟﻤﻨﺎﻗﺐ ‪ ،‬ص ‪ ; 121‬اﻟﺨﺮاﺋﺞ واﻟﺠﺮاﺋﺢ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 1133‬اﻟﻌﻤﺪة ‪،‬‬
‫ص ‪ ; 261‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﺸﻴﺦ اﻟﻄﻮﺳﻲ ‪ ،‬ص ‪ ، 57‬اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻟﺜﺎﻧﻲ ‪ ،‬ح ‪ ; 54‬رﺳﺎﺋﻞ اﻟﻤﺮﺗﻀﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 391‬اﻷﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﺸﻴﺦ اﻟﺼﺪوق ‪ ،‬ص‬
‫‪ ، 196‬اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻟﺜﺎﻣﻦ واﻟﻌﺸﺮون ‪ ،‬ح ‪ ، 1‬و ص ‪ ، 422‬اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻟﺨﺎﻣﺲ واﻟﺨﻤﺴﻮن ‪ ،‬ح ‪ ; 1‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 352‬و ‪ ; 466‬ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﺔ ﻹﺑﻦ أﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 386‬و ج ‪ ، 6‬ص ‪ ; 136‬اﻟﻤﻌﻴﺎر‬
‫واﻟﻤﻮازﻧﺔ ‪ ،‬ص ‪ 82‬و ‪ ; 298‬ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﻴﺎن ‪ ،‬ج ‪ ، 13‬ص ‪ ; 289‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص ‪ 397‬و ‪ ; 400‬ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 13‬ص‬
‫‪ ; 165‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ١٩٥‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 10‬ص ‪ ; 239‬و ﺑﺎ ﺗﻔﺎوﺗﻰ در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪ ; 159‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 171‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ‬
‫ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫اﻟﻤﺴﺘﺮﺷﺪ ‪ ،‬ص ‪ ; 307‬اﻟﻄﺮاﺋﻒ ‪ ،‬ص ‪ ; 507‬و ﺑﺎ ﺗﻔﺎوﺗﻰ در ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ‪.‬‬
‫‪62‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫‪196‬‬
‫ﻋﺎﻳﺸﻪ ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﻋﻠﻰ اﻋﻠﻢ ﻣﺮدم اﺳﺖ ﺑﻪ ﺳ‪‬ﻨّﺖ ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﭘﻨﺎه ﻣﻰ ﺑﺮم از ﻣﻌﻀﻠﻪ و ﻣﺸﻜﻠﻪ اى ﻛﻪ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ـ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ـ‬
‫ﺑﺮاى ﺣﻞّ آن ﻧﺒﺎﺷﺪ ‪ 197،‬و ﺑﻪ ﻧﺠﺎت ﺧﻮد از ﻫﻼﻛﺖ در ﻣﻌﻀﻼت ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬اﻋﺘﺮاف ﻧﻤﻮد ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﻓﻘﻪ و ﻋﻠﻢ ﺑﻪ رﺣﻠﺖ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ رﻓﺖ ‪ .‬ﺑﺮادرش ﻋﺘﺒﻪ ﮔﻔﺖ ‪ :‬اﻫﻞ ﺷﺎم اﻳﻦ ﻛﻼم را از ﺗﻮ‬
‫‪198‬‬
‫ﻧﻤﻰ ﺷﻨﻮﻧﺪ ‪ .‬ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﻣﺮا واﮔﺬار ‪.‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ‪:‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺗﺼﺮﻳﺢ رﺳﻮل ﺧﺪا )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ـ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺷﺄن او ﻓﺮﻣﻮد ‪ ) :‬و‪‬ﻣ‪‬ﺎ آﺗَﺎﻛُﻢ‪ ‬اﻟﺮﱠﺳ‪‬ﻮلُ‬
‫ﻓَﺨُﺬُوه‪ 199( ‬ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﺑﻼﻓﺼﻞ و اﻓﻀﻞ ﺑﻮدن ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ از ﻫﻤﻪ اﻣﺖ از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ ‪ ،‬و ﺑﺎ وﺟﻮد اﺟﻤﺎع ﻫﻤﻪ ﻓ‪‬ﺮَق‬
‫و اﻋﺘﺮاف ﺣﺘﻰ از ﺳﺨﺖ ﺗﺮﻳﻦ دﺷﻤﻨﺎن آن ﺣﻀﺮت ـ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ در ﻗﺪرت ﺑﺮاى ﺧﺎﻣﻮش ﻛﺮدن ﻧﻮر او داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻛﺎر‬
‫ﺑﺮدﻧﺪ ـ ﺷﻜﻰ ﺑﺎﻗﻰ ﻧﻤﻰ ﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ ﻫﻤﺎن ﺑﺪر ﺗﺎم و ﻣﺎه ﺗﺎﺑﺎﻧﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮرﺷﻴﺪ آﺳﻤﺎن‬
‫ﻧﺒﻮت ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬و در اﺷﺮاق اﻧﻮار ﻛﺘﺎب و ﺣﻜﻤﺖ ﻗﺎﺋﻢ ﻣﻘﺎم رﺳﻮل ﺧﺪا )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ(ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬و در ﻫﺪاﻳﺖ و‬
‫‪200‬‬
‫ﭘﻴﺸﻮاﻳﻰ ﻧﺎﻳﺐ آن ﺣﻀﺮت ﺑﺎﺷﺪ ‪ ) :‬أَﻓَﻤ‪‬ﻦْ ﻛَﺎنَ ﻋ‪‬ﻠَﻰ ﺑ‪‬ﻴ‪‬ﻨَﺔ ﻣ‪‬ﻦ ر‪‬ﺑ‪‬ﻪ‪ ‬و‪‬ﻳ‪‬ﺘْﻠُﻮه‪ ‬ﺷَﺎﻫ‪‬ﺪ‪ ‬ﻣ‪‬ﻨْﻪ‪. ( ‬‬

‫‪ . ١٩٦‬اﻟﺘﺎرﻳﺦ اﻟﻜﺒﻴﺮ ﻟﻠﺒﺨﺎري ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 255‬و ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 228‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص ‪ ; 408‬ذﺧﺎﺋﺮ اﻟﻌﻘﺒﻰ ‪ ،‬ص ‪; 78‬‬
‫ﻧﻈﻢ درر اﻟﺴﻤﻄﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 133‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﺜﻌﺎﻟﺒﻲ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 52‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 171‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫اﻟﻤﻨﺎﻗﺐ ﻟﻠﺨﻮارزﻣﻲ ‪ ،‬ص ‪ ; 191‬ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻤ‪‬ﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 117‬ﺷﺮح اﻻﺧﺒﺎر ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ 310‬و ‪ ; 561‬ﻛﺸﻒ اﻟﻴﻘﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 57‬و‬
‫ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ١٩٧‬اﻟﻔﺎﺋﻖ ﻓﻲ ﻏﺮﻳﺐ اﻟﺤﺪﻳﺚ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 375‬و ﺑﺎ ﺗﻔﺎوت اﻧﺪﻛﻰ در ‪ :‬ذﺧﺎﺋﺮ اﻟﻌﻘﺒﻰ ‪ ،‬ص ‪ ; 82‬ﺗﺄوﻳﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻟﺤﺪﻳﺚ ‪ ،‬ص ‪ ; 152‬ﻧﻮر‬
‫اﻷﺑﺼﺎر ‪ ،‬ص ‪ ; 79‬ﻧﻈﻢ درر اﻟﺴﻤﻄﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 131‬ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤ‪‬ﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 10‬ص ‪ ; 300‬اﻟﻄﺒﻘﺎت اﻟﻜﺒﺮى ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 339‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ‬
‫دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 25‬ص ‪ ، 369‬و ج ‪ ، 42‬ص ‪ ; 406‬اﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 23‬ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻟﻜﻤﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 20‬ص ‪ ; 485‬ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻟﺘﻬﺬﻳﺐ ‪ ،‬ج‬
‫‪ ، 7‬ص ‪ ; 296‬اﻹﺻﺎﺑﺔ ﻓﻲ ﺗﻤﻴﻴﺰ اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 467‬أﻧﺴﺎب اﻷﺷﺮاف ‪ ،‬ص ‪ ; 100‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮد‪‬ة ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ 172‬و ‪ ، 405‬و ج‬
‫‪ ، 3‬ص ‪ ; 147‬اﻟﺒﺪاﻳﺔ واﻟﻨﻬﺎﻳﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪ ; 397‬ﻛﻔﺎﻳﺔ اﻟﻄﺎﻟﺐ ‪ ،‬ص ‪ ، 217‬ﺑﺎب ‪ ، 57‬ﺣﺪﻳﺚ ‪ ; 726‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫ﺷﺮح اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ 317‬و ‪ ; 565‬دﻻﺋﻞ اﻹﻣﺎﻣﺔ ‪ ،‬ص ‪ ; 21‬ﻣﻨﺎﻗﺐ آل أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ 31‬و ‪ ; 369‬اﻟﻌﻤﺪة ‪ ،‬ص ‪; 257‬‬
‫اﻟﻄﺮاﺋﻒ ‪ ،‬ص ‪ ; 473‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ١٩٨‬اﻹﺳﺘﻴﻌﺎب ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 1108‬اﻹﺳﺘﻴﻌﺎب در ﺣﺎﺷﻴﻪ ﻛﺘﺎب اﻹﺻﺎﺑﺔ ﻓﻲ ﺗﻤﻴﻴﺰ اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 44‬اﻟﻌﺪد اﻟﻘﻮﻳﺔ ‪ ،‬ص ‪250‬‬
‫‪ . ١٩٩‬ﺳﻮره ﺣﺸﺮ ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 7‬آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ آورد ﺑﮕﻴﺮد (‬
‫‪ . ٢٠٠‬ﺳﻮره ﻫﻮد ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 17‬آﻳﺎ آن ﻛﺲ ﻛﻪ ﺑﺮ دﻟﻴﻞ آﺷﻜﺎر از ﺟﺎﻧﺐ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد اﺳﺖ ‪ ،‬و ﺷﺎﻫﺪى از او ﺑﻪ دﻧﺒﺎل دارد ‪( ...‬‬
‫‪63‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬
‫‪64‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﭘﺮﺗﻮى از ﻓﻀﺎﻳﻞ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(‬

‫اﮔﺮ ﭼﻪ در اﻳﻦ ﺟﺰوه ‪ ،‬ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻫﺎى ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﺑﻌﻀﻰ از ﻓﻀﺎﻳﻞ آن ﺣﻀﺮت اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻛﺴﻰ‬
‫را ﻳﺎراى ﻏﻮر در اﻳﻦ درﻳﺎى ژرف ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬وﻟﻰ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ در اﻳﻦ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻣﻴﺴﻮر اﺳﺖ‪ ،‬اﻛﺘﻔﺎ ﻣﻰ ﻛﻨﻴﻢ ‪:‬‬
‫ﺣﺴﻜﺎﻧﻰ ﺣﻨﻔﻰ از اﻋﻼم ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮى از ﻣﺠﺎﻫﺪ ﻛﻪ از ﺑﺰرﮔﺎن ﺗﺎﺑﻌﻴﻦ و اﻋﻼم ﻣﻔﺴ‪‬ﺮﻳﻦ اﺳﺖ ﻧﻘﻞ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮاى ﻋﻠﻰ‪) ‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻫﻔﺘﺎد ﻣﻨﻘﺒﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاى اﺣﺪى از اﺻﺤﺎب ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﻣﺜﻞ آﻧﻬﺎ‬
‫‪201‬‬
‫ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﻴﭻ ﻣﻨﻘﺒﺘﻰ ﺑﺮاى اﺻﺤﺎب ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻧﺒﻮده ﻣﮕﺮ آن ﻛﻪ ﻋﻠﻰ‪) ‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺷﺮﻳﻚ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻧﻘﻞ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ﻗﺮآن آﻳﻪ ‪) :‬اَﻟﱠﺬ‪‬ﻳﻦَ ء‪‬اﻣ‪‬ﻨُﻮاْ و‪ ‬ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﻠُﻮاْ اﻟﺼ‪‬ﺎﻟ‪‬ﺤﺎت‪ (‬ﻧﻴﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫ﻋﻠﻰ‪ ‬اﻣﻴﺮ و ﺷﺮﻳﻒ آن آﻳﻪ اﺳﺖ ; و از اﺻﺤﺎب ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻣﺮدى ﻧﻴﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﺪا او را ﻋﺘﺎب ﻛﺮده‪ ،‬اﻣﺎ ﻋﻠﻰ‪ ‬را ﺟﺰ ﺑﻪ‬
‫‪202‬‬
‫ﺧﻮﺑﻰ ﻳﺎد ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﻘﻞ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ‪ :‬ﺑﺮاى ﻋﻠﻰ‪ ‬ﻫﻴﺠﺪه ﻣﻨﻘﺒﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ اﮔﺮ ﻳﻜﻰ از آﻧﻬﺎ ﺑﺮاى ﻣﺮدى از اﻳﻦ اﻣ‪‬ﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ آن‬
‫‪203‬‬
‫ﻧﺠﺎت ﭘﻴﺪا ﻣﻰ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺳﻴﺰده ﻣﻨﻘﺒﺖ ﺑﺮاى اوﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاى اﺣﺪى از اﻳﻦ اﻣ‪‬ﺖ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﺑﻰ اﻟﺤﺪﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از اﺳﺘﺎد ﻣﺎ اﺑﻮ اﻟﻬﺬﻳﻞ ﺳﺆال ﺷﺪ‪ :‬ﻋﻠﻰ‪ ‬ﻧﺰد ﺧﺪا ﻣﻘﺎﻣﺶ ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ ﻳﺎ اﺑﺎﺑﻜﺮ؟‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬و اﻟﻠّﻪ ﻣﺒﺎرزه ﻋﻠﻰ ﺑﺎ ﻋﻤﺮو در روز ﺧﻨﺪق ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و اﻧﺼﺎر و ﻃﺎﻋﺖ آﻧﻬﺎ ﻫﻤﮕﻰ‪ ،‬ﺗﺎ ﭼﻪ‬
‫‪204‬‬
‫رﺳﺪ ﺑﻪ اﺑﻰ ﺑﻜﺮ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻰ‪.‬‬
‫‪205‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﺠﺮ از ﻣﺘﻌﺼﺒﻴﻦ ﻋﻠﻤﺎى ﻋﺎﻣﻪ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻧﻘﻞ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ‪ :‬ﺳﻴﺼﺪ آﻳﻪ در ﺷﺄن ﻋﻠﻰ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫رواﻳﺎت ﻋﺎﻣﻪ و ﺧﺎﺻﻪ اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ ﻛﻪ ‪:‬‬
‫او او‪‬ل ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳﻼم آورد‪ 206‬ﺑﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﻛﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﻄﻠﻖ در ﺑﺮاﺑﺮ اراده ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻮد‪ ،‬و ﻣﺴﺒﻮق ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮك ﻧﺒﻮد ‪ ) :‬إِنﱠ اﻟﺸ‪ّ‬ﺮْك‪ ‬ﻟَﻈُـﻠْﻢ‪ ‬ﻋ‪‬ﻈ‪‬ﻴﻢ‪ ، 207( ‬و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﺠﺰ او ﻛﺴﻰ از اﺻﺤﺎب ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎى ‪ ) :‬ﻻَ ﻳ‪‬ﻨَﺎلُ ﻋ‪‬ﻬ‪‬ﺪ‪‬ى‬
‫اﻟﻈﱠـﻠ‪‬ﻤ‪‬ﻴﻦَ (‪208‬ﻻﻳﻖ اﻣﺎﻣﺖ اﻣ‪‬ﺖ ﻧﻴﺴﺖ ‪.‬‬

‫‪ . ٢٠١‬ﺷﻮاﻫﺪ اﻟﺘﻨﺰﻳﻞ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪24‬‬

‫‪ . ٢٠٢‬ﺷﻮاﻫﺪ اﻟﺘﻨﺰﻳﻞ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪30‬‬
‫‪ . ٢٠٣‬ﺷﻮاﻫﺪ اﻟﺘﻨﺰﻳﻞ‪ ،‬ص ‪22‬‬
‫‪ . ٢٠٤‬ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ اﺑﻦ اﺑﻰ اﻟﺤﺪﻳﺪ‪ ،‬ج ‪ ، 19‬ص ‪60‬‬
‫‪ . ٢٠٥‬اﻟﺼﻮﻋﻖ اﻟﻤﺤﺮﻗﻪ ‪ ،‬ص ‪ ; 127‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻐﺪاد ‪ ،‬ج ‪ ، 6‬ص ‪ ; 219‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ 42‬ص ‪ ; 364‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮدة ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص‬
‫‪ ، 373‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 406‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫اﻟﻌﻤﺪة ‪ ،‬ص ‪ ; 15‬ﺳﻌﺪ اﻟﺴﻌﻮد ‪ ،‬ص ‪ ; 235‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ‪.‬‬
‫‪ . ٢٠٦‬ﻓﻀﺎﺋﻞ اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ ‪ ،‬ص ‪ ; 13‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 331‬و ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 368‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 136‬و‬
‫ذﻫﺒﻰ در ﺗﻠﺨﻴﺺ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ ‪ ،‬و ص ‪ 465‬و ص ‪ ; 500‬ﺑﻐﻴﺔ اﻟﺒﺎﺣﺚ ‪ ،‬ص ‪ ; 295‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى ﺑﻴﻬﻘﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 6‬ص ‪; 207‬‬
‫ﻣﺼﻨﻒ ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ، 325‬و ج ‪ ، 11‬ص ‪ ; 227‬ﻣﺴﻨﺪ اﺑﻦ اﻟﺠﻌﺪ ‪ ،‬ص ‪ ; 87‬ﻛﺘﺎب اﻷواﺋﻞ اﺑﻦ اﺑﻰ ﻋﺎﺻﻢ ‪ ،‬ص ‪ ; 79‬اﻵﺣﺎد‬
‫‪65‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫او او‪‬ل ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻤﺎن آورد‪ 209‬ﺑﻪ اﻳﻤﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﻳﻜﻰ از اﻣﺘﻴﺎزاﺗﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ‪ :‬ﻋﺎﻣﻪ از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب رواﻳﺖ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻬﺎدت ﻣﻰ دﻫﻢ ﺑﺮ رﺳﻮل ﺧﺪا)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﻛﻪ از او ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﻣﻰ ﮔﻔﺖ ‪ :‬اﮔﺮ ﻫﻔﺖ‬
‫‪210‬‬
‫آﺳﻤﺎن را در ﻳﻚ ﻛﻔّﻪ ﺑﮕﺬراﻧﺪ ‪ ،‬و اﻳﻤﺎن ﻋﻠﻰ را در ﻛﻔّﻪ دﻳﮕﺮ ‪ ،‬رﺟﺤﺎن ﺑﺎ اﻳﻤﺎن ﻋﻠﻰ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫او او‪‬ل ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ ، 211‬و آﻳﻪ ) إِﻧﱠﻤ‪‬ﺎ و‪‬ﻟ‪‬ﻴ‪‬ﻜُﻢ‪ ‬اﻟﻠﱠﻪ‪ ‬و‪‬ر‪‬ﺳ‪‬ﻮﻟُﻪ‪ ‬و‪‬اﻟﱠﺬ‪‬ﻳﻦَ ء‪‬اﻣ‪‬ﻨُﻮا اﻟﱠﺬ‪‬ﻳﻦَ ﻳ‪‬ﻘ‪‬ﻴﻤ‪‬ﻮنَ اﻟﺼ‪‬ﻠَﻮةَ‬
‫و‪‬ﻳ‪‬ﺆْﺗُﻮنَ اﻟﺰﱠﻛَﻮةَ و‪‬ﻫ‪‬ﻢ‪ ‬ر‪ ‬ﻛ‪‬ﻌ‪‬ﻮنَ (‪ 212‬در ﺷﺄن ﻧﻤﺎز او ﻧﺎزل ﺷﺪ ‪.‬‬
‫او ﻳﮕﺎﻧﻪ وﺻﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﺧﺺ ﺗﺮﻳﻦ ﻛﻤﺎﻻت ﭼﻬﺎر ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اوﻟﻮاﻟﻌﺰم ﺧﺪا ﺑﻪ ﺿﻤﻴﻤﻪ ﻋﻠﻢ آدم اﺑﻮاﻟﺒﺸﺮ از وﺟﻮد او‬
‫ﺟﻠﻮه ﮔﺮ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﺑﻰ اﻟﺤﺪﻳﺪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻰ از ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ و ﺻﺤﻴﺢ ﺑﻴﻬﻘﻰ ﻧﻘﻞ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ‪ :‬ﻣﻦ أراد أن ﻳﻨﻈﺮ إﻟﻰ ﻧﻮح‬
‫ﻓﻲ ﻋﺰﻣﻪ ‪ ،‬و إﻟﻰ آدم ﻓﻲ ﻋﻠﻤﻪ ‪ ،‬و إﻟﻰ إﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻓﻲ ﺣﻠﻤﻪ ‪ ،‬و إﻟﻰ ﻣﻮﺳﻰ ﻓﻲ ﻓﻄﻨﺘﻪ‪ ،‬و إﻟﻰ ﻋﻴﺴﻰ ﻓﻲ زﻫﺪه‬
‫‪213‬‬
‫ﻓﻠﻴﻨﻈﺮ إﻟﻰ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ‪.‬‬

‫واﻟﻤﺜﺎﻧﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 148‬و ‪ ، ...‬و ج ‪ ، 5‬ص ‪ ; 384‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى ﻧﺴﺎﺋﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ 44‬و ص ‪ 105‬و ‪ ; ...‬ﺧﺼﺎﺋﺺ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ‬
‫اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ص ‪ ; 44‬ﻛﺘﺎب اﻷواﺋﻞ ﻃﺒﺮاﻧﻰ ‪ ،‬ص ‪ ; 77‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ، 84‬و ج ‪ ، 11‬ص ‪ 21‬و ص ‪ ; 321‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ 82‬و ص ‪ ; 85‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 253‬اﻟﻤﺴﺘﺮﺷﺪ ‪ ،‬ص ‪ ; 479‬ﺷﺮح اﻻﺧﺒﺎر ‪ ،‬ج ‪، 1‬‬
‫ص ‪ 181‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ 300 ، 210‬و ‪ 350‬و ‪ ...‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 16‬اﻷﻣﺎﻟﻰ ﻃﻮﺳﻰ ‪ ،‬ص ‪ ; 274‬اﻟﻌﻤﺪة ‪ ،‬ص ‪ ; 25‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ٢٠٧‬ﺳﻮره ﻟﻘﻤﺎن ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 13‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺷﺮك ﻇﻠﻤﻰ ﻋﻈﻴﻢ و ﺑﺰرگ اﺳﺖ (‬
‫‪ . ٢٠٨‬ﺳﻮره ﺑﻘﺮه ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 124‬ﻋﻬﺪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻇﺎﻟﻤﻴﻦ ﻧﻤﻰ رﺳﺪ (‬
‫‪ . ٢٠٩‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 133‬و ذﻫﺒﻰ در ﺗﻠﺨﻴﺺ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ ; اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى ﺑﻴﻬﻘﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 6‬ص ‪; 206‬‬
‫ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰّواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪ ; 102‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 95‬و ج ‪ ، 6‬ص ‪ ; 269‬ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ اﺑﻦ اﺑﻰ اﻟﺤﺪﻳﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪; 116‬‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﺪراﻟﻤﻨﺜﻮر ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 219‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﻪ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص ‪ 27‬و ص ‪ 36‬و ‪ 41‬و ‪ 44‬و ‪ ...‬و ‪ ; 371‬أﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص‬
‫‪ ; 19‬اﻹﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪ ; 293‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ ﺧﻄﺒﻪ ‪ ; 7‬ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت ‪ ،‬ص ‪ ; 104‬ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 303‬ﺑﺎب ‪ ، 28‬ﺣﺪﻳﺚ ‪ ; 63‬اﻷﻣﺎﻟﻰ‬
‫ﺻﺪوق ‪ ،‬ص ‪ 74‬و ‪ ; 274‬اﻟﺘﻮﺣﻴﺪ ‪ ،‬ص ‪ ; 225‬روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ 93‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ٢١٠‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص ‪ ; 341‬اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮة ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 226‬ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 11‬ص ‪ ; 617‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ;‬
‫ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻤﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 292‬ﻛﺸﻒ اﻟﻴﻘﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 109‬اﻷﻣﺎﻟﻰ ﻃﻮﺳﻰ ‪ ،‬ص ‪ ; 238‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ٢١١‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 99‬و ‪ ، 373‬و ج ‪ ، 4‬ص ‪ 368‬و ‪ ; 370‬ﺳﻨﻦ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 44‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰّواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪; 103‬‬
‫اﻵﺣﺎد و اﻟﻤﺜﺎﻧﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 148‬و ‪ ; 149‬ﻛﺘﺎب اﻟﺴﻨﺔ ‪ ،‬ص ‪ ; 584‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى ﻧﺴﺎﺋﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ 105‬و ‪ 106‬و ‪ ; 107‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك‬
‫ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 500‬ﺧﺼﺎﺋﺺ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ص ‪ 42‬و ‪ 43‬و ‪ ; 44‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 303‬ﺑﺎب ‪ ، 28‬ح ‪ ; 63‬اﻟﺨﺼﺎل ‪ ،‬ص ‪ ; 210‬روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 82‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﻣﻴﺮ‬
‫اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 269‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ٢١٢‬ﺳﻮره ﻣﺎﺋﺪه ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ; 55‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺻﻔﺤﻪ ‪. 89‬‬
‫‪ . ٢١٣‬ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ اﺑﻦ اﺑﻰ اﻟﺤﺪﻳﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪ ; 168‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص ‪ ; 313‬ﺷﻮاﻫﺪ اﻟﺘّﻨﺰﻳﻞ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 100‬و‬
‫‪ ; 103‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ و ﺗﻤﺎم اﻟﻨﻌﻤﺔ ‪ ،‬ص ‪ ; 25‬روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 128‬اﻟﻤﺴﺘﺮﺷﺪ ‪ ،‬ص ‪ ; 288‬اﻣﺎﻟﻰ ﻃﻮﺳﻰ ‪ ،‬ص ‪ ; 417‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ‬
‫ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪66‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫او ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻤﺎى ﻋﺎﻣﻪ و ﺧﺎﺻﻪ در ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ او از رﺳﻮل ﺧﺪا)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد ‪:‬‬
‫ان اﷲ ﺗﻌﺎﻟﻰ ﻋﻬﺪ إﻟﻰ‪ ‬ﻋﻬﺪاً ﻓﻲ ﻋﻠﻰ‪ ، ‬ﻓﻘﻠﺖ ‪ :‬ﻳﺎ رب‪ ‬ﺑﻴ‪‬ﻨﻪ ﻟﻲ ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ‪ :‬اﺳﻤﻊ ‪ ،‬ﻓﻘﻠﺖ ‪ :‬ﺳﻤﻌﺖ ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ‪:‬‬
‫إنّ ﻋﻠﻴﺎً راﻳﺔ اﻟﻬﺪى ‪ ،‬وإﻣﺎم اوﻟﻴﺎﺋﻲ ‪ ،‬و ﻧﻮر ﻣﻦ أﻃﺎﻋﻨﻲ ‪ ،‬و ﻫﻮ اﻟﻜﻠﻤﺔ اﻟﺘﻲ أﻟﺰﻣﺘﻬﺎ اﻟﻤﺘﻘﻴﻦ ‪ ،‬ﻣﻦ أﺣﺒ‪‬ﻪ‬
‫‪214‬‬
‫أﺣﺒ‪‬ﻨﻲ ‪ ،‬و ﻣﻦ أﺑﻐﻀﻪ أﺑﻐﻀﻨﻲ ‪ ،‬ﻓﺒﺸﺮه ﺑﺬﻟﻚ ‪. ...‬‬
‫آن ﻫﺪاﻳﺘﻰ ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻌﺜﺖ ﺗﻤﺎم اﻧﺒﻴﺎى اﻟﻬﻰ‪ ،‬و ﺛﻤﺮه ﺗﻤﺎم ﻛﺘﺐ آﺳﻤﺎﻧﻰ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( راﻳ‪‬ﺖ آن ﻫﺪاﻳﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬او ﻋﻠﻤﺪار ﻫﺪاﻳﺖ ﺑﻪ ﺻﺮاط ﻣﺴﺘﻘﻴﻢِ ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﻋﺒﺎدت ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( اﻣﺎم اوﻟﻴﺎﻳﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در وﺻﻒ آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ) :‬أَﻻَ إِنﱠ أَو‪‬ﻟ‪‬ﻴ‪Ĥ‬ء‪ ‬اﻟﻠﱠﻪ‪ ‬ﻻَﺧَﻮ‪‬ف‪ ‬ﻋ‪‬ﻠَﻴ‪‬ﻬِﻢ‪‬‬
‫و‪‬ﻻَ ﻫ‪‬ﻢ‪ ‬ﻳ‪‬ﺤ‪‬ﺰَﻧُﻮنَ (‪.215‬‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﺗﺮس و ﺣﺰﻧﻰ ﻧﺪارﻧﺪ ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺘﻬﻰ اﻵﻣﺎل ﺧﻠﻘﺖ ﻛﻪ ﻣﻄﻠﻖ اﻟﻜﻤﺎل و ﻛﻤﺎل ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ ‪ ،‬رﺳﻴﺪه اﻧﺪ ‪ :‬ﻣﺎذا‬
‫‪216‬‬
‫وﺟﺪ ﻣﻦ ﻓﻘﺪك و ﻣﺎاﻟﺬى ﻓﻘﺪ ﻣﻦ وﺟﺪك ‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﻳﻦ ﻣﻘﺎم اوﻟﻴﺎى ﺧﺪا اﺳﺖ ‪ ،‬آﻳﺎ ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( در ﭼﻪ ﻣﻘﺎﻣﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل او را اﻣﺎم اوﻟﻴﺎى ﺧﻮد‬
‫ﻗﺮار داده اﺳﺖ ; ﻛﺴﻰ ﻛﻪ اﻣﺎم اوﻟﻴﺎى اﷲ اﺳﺖ ‪ ،‬اﻣﺎم ﺟﻤﻴﻊ ﻋﺒﺎداﷲ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫اﺣﺪى از داﻳﺮه اﻃﺎﻋﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﺎرج ﻧﻴﺴﺖ ‪ ،‬و ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(ﻧﻮر ﻫﺮ ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻄﻴﻊ ﺧﺪا اﺳﺖ ‪ ،‬و از اﻳﻦ‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻰ ﺷﻮد ﻛﻪ ﭼﺮاغ راه اﻃﺎﻋﺖ ﺧﺪا ‪ ،‬و ﺷﻤﻊ ﺟﻤﻊ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮان ﺧﺪا ﻋﻠﻰ ﻣﺮﺗﻀﻰ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﻣﺘّﻘﻴﻦ ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮد ‪ ) :‬ذَ ﻟ‪‬ﻚ‪ ‬اﻟْـﻜ‪‬ﺘَـﺐ‪ ‬ﻻَ ر‪‬ﻳ‪‬ﺐ‪ ‬ﻓ‪‬ﻴﻪ‪ ‬ﻫ‪‬ﺪ‪‬ى ﻟ‪ّ‬ﻠْﻤ‪‬ﺘﱠﻘ‪‬ﻴﻦَ (‪ ، 217‬و درﺟﺎت ﻗﺮب‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺮ ﻣﺪار ﻣﺮاﺗﺐ ﺗﻘﻮى ﻗﺮار داده و ﻓﺮﻣﻮد ‪ ) :‬إِنﱠ أَﻛْﺮَﻣ‪‬ﻜُﻢ‪ ‬ﻋ‪‬ﻨﺪ‪ ‬اﻟﻠﱠﻪ‪ ‬أَﺗْﻘَــﻜُﻢ‪ 218، ( ‬و ﺗﻤﺎم ﻣﺘﻘﻴﻦ را در ﺗﻤﺎم‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﻠﺰم ﺑﻪ ﻳﻚ ﻛﻠﻤﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ‪ ،‬و آن ﻛﻠﻤﻪ ﺗﻜﻮﻳﻨﻴﻪ ﺧﺪا ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ اﺳﺖ ; آن ﻫﻢ ﻛﻠﻤﻪ اى ﻛﻪ ﺻﺪق‬
‫در ﮔﻔﺘﺎر و ﻋﺪل در رﻓﺘﺎر ﺑﻪ ﺣﺪ‪ ‬ﺗﻤﺎم و ﻛﻤﺎل در ﻣﻨﻄﻖ و ﻋﻤﻞ او ﻣﺘﺠﻠّﻰ ﺷﺪه ‪ ) :‬و‪‬ﺗَﻤ‪‬ﺖ‪ ‬ﻛَﻠ‪‬ﻤ‪‬ﺖ‪ ‬ر‪‬ﺑِّﻚ‪ ‬ﺻ‪‬ﺪ‪‬ﻗًﺎ‬
‫‪219‬‬
‫و‪‬ﻋ‪‬ﺪ‪‬ﻻً (‬

‫‪ . ٢١٤‬ﺣﻠﻴﺔ اﻻوﻟﻴﺎء ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 66‬ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ اﺑﻦ اﺑﻰ اﻟﺤﺪﻳﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪ ; 167‬ﻧﻈﻢ درر اﻟﺴﻤﻄﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 114‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻐﺪاد ‪ ،‬ج‬
‫‪ ، 14‬ص ‪ ; 102‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص ‪ 270‬و ‪ 291‬و ‪ ; ...‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮدة ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 234‬و ‪ 401‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 485‬و ﻣﺼﺎدر‬
‫دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫اﻣﺎﻟﻰ ﺻﺪوق ‪ ،‬ص ‪ ; 565‬ﻣﻌﺎﻧﻰ اﻻﺧﺒﺎر ‪ ،‬ص ‪ ; 126‬اﻣﺎﻟﻰ ﻃﻮﺳﻰ ‪ ،‬ص ‪ 245‬و ‪ ; 513‬اﻟﻌﻤﺪة ‪ ،‬ص ‪ ; 280‬ﻛﺸﻒ اﻟﻴﻘﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 230‬و‬
‫ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ٢١٥‬ﺳﻮره ﻳﻮﻧﺲ ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 62‬آﮔﺎه ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻫﺮ آﻳﻨﻪ اوﻟﻴﺎء ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺮﺳﻰ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﻴﺴﺖ ‪ ،‬و آﻧﺎن ﻣﺤﺰون ﻧﻤﻰ ﺷﻮﻧﺪ (‬
‫‪ . ٢١٦‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار ‪ ،‬ج ‪ ، 95‬ص ‪ ) 226‬ﭼﻪ ﭼﻴﺰ دارد آن ﻛﺲ ﻛﻪ ﺗﻮ را ﻧﻴﺎﻓﺖ ‪ ،‬و ﭼﻪ ﭼﻴﺰ ﻧﺪارد آن ﻛﺲ ﻛﻪ ﺗﻮ را ﻳﺎﻓﺖ (‬
‫‪ . ٢١٧‬ﺳﻮره ﺑﻘﺮه ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 2‬آن ) ﻗﺮآن ( ﻛﺘﺎﺑﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﺷﻜﻰ در آن ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﺮاى ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎران ﻫﺪاﻳﺖ اﺳﺖ (‬
‫‪ . ٢١٨‬ﺳﻮره ﺣﺠﺮات ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 13‬ﻫﺮ آﻳﻨﻪ ﺑﺮزﮔﻮارﺗﺮﻳﻦ ﺷﻤﺎ در ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎرﺗﺮﻳﻦ ﺷﻤﺎ اﺳﺖ (‬
‫‪ . ٢١٩‬ﺳﻮره اﻧﻌﺎم ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 115‬و ﻛﻠﻤﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت از روى راﺳﺘﻰ و ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻛﻤﺎل رﺳﻴﺪ (‬
‫‪67‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫او ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﭽﻨﺎن روح او ﻣﺴﺘﻐﺮق در ﻣﺤﺒ‪‬ﺖ ﺧﺪا ‪ ،‬و اراده او ﻣﺴﺘﻬﻠﻚ در رﺿﺎى ﺧﺪا ﮔﺸﺘﻪ ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺤﺒ‪‬ﺖ‬
‫او ﻣﺤﺒ‪‬ﺖ ﺧﺪا ‪ ،‬و اﻃﺎﻋﺖ او اﻃﺎﻋﺖ ﺧﺪا ﺷﺪه اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﻛﺴﻰ ﻛﻪ راﻳ‪‬ﺖ ﻫﺪى ‪ ،‬اﻣﺎم اوﻟﻴﺎ ‪ ،‬ﻛﻠﻤﻪ ﺗﻘﻮى ‪ ،‬ﻣﺤﺒ‪‬ﺖ او ﻣﺤﺒ‪‬ﺖ ﺧﺪا ‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ او اﻃﺎﻋﺖ ﺧﺪا اﺳﺖ ‪ ،‬ﻛﻠﻤﺔ اﷲ‬
‫اﻟﻌﻠﻴﺎ ‪ ،‬اﺳﻢ اﷲ اﻷﻋﻈﻢ ‪ ،‬و ﻣﺜﻞ اﷲ اﻷﻋﻠﻰ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﺑﺎ آن ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻨﻰ اﻣﻴ‪‬ﻪ و ﺑﻨﻰ ﻋﺒ‪‬ﺎس ـ ﺑﺎ ﻧﻬﺎﻳﺖ اﺧﺘﻼف ـ ﺑﺮ اﻃﻔﺎى اﻧﻮار ﻓﻀﺎﻳﻞ آن ﺣﻀﺮت اﺗﻔﺎق ﻛﺮدﻧﺪ ‪ ،‬و‬
‫ﺣﺴﺪ دﺷﻤﻨﺎن و ﺗﺮس دوﺳﺘﺎن ﻫﺮ دو ﻣﺎﻧﻊ از اﻇﻬﺎر ﻣﻨﺎﻗﺐ آن ﺣﻀﺮت ﺷﺪ ﺑﺎز ﻫﻢ ﻛﺘﺐ ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺣﺪﻳﺚ و ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﻣﺸﺤﻮن ﺑﻪ ﻣ‪Ĥ‬ﺛﺮ ﻋﻠﻤﻰ و اﺧﻼﻗﻰ و ﻋﻤﻠﻰ او اﺳﺖ ; و ﺑﻪ ﻗﻮل اﻣﺎمِ ﻟﻐﺖ و ادب و ﻣﺆﺳ‪‬ﺲ ﻋﻠﻢ ﻋﺮوض ﺧﻠﻴﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‬
‫ﻓﻀﺎﻳﻞ ﻫﺮ ﻛﺲ ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ دوﺳﺖ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﻮد ﻳﺎ دﺷﻤﻦ‪ ،‬دوﺳﺘﺎن آن ﺣﻀﺮت از ﺗﺮس و دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ از ﺣﺴﺪ‬
‫ﻓﻀﺎﻳﻠﺶ را ﻛﺘﻤﺎن ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻰ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻗﺒﺶ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ ‪.‬‬
‫رواﻳﺎت ﻋﺎﻣﻪ و ﺧﺎﺻﻪ از رﺳﻮل ﺧﺪا)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( در ﺣﺪ‪‬ى ﻛﻪ از دﺳﺘﺒﺮد ﺣﻮادث روزﮔﺎر ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ‪،‬‬
‫ﻣﺒﻴ‪‬ﻦ ﻣﻘﺎﻣﺎﺗﻰ ﺑﺮاى آن ﺣﻀﺮت اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻘﻮل از ادراك آﻧﻬﺎ ﻗﺎﺻﺮ اﺳﺖ ‪ .‬اﮔﺮ ﺣﺴﺪ دﺷﻤﻨﺎن و ﺗﺮس دوﺳﺘﺎن ﻧﺒﻮد و‬
‫ﻇﻠﻤﺖ ﺷﺐ ﺗﺎرِ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻨﻰ اﻣﻴ‪‬ﻪ و ﺑﻨﻰ ﻋﺒﺎس ﺣﺠﺎب اﻳﻦ آﻓﺘﺎب ﻧﻤﻰ ﺷﺪ‪ ،‬اﻧﻮار ﻓﻀﺎﻳﻞ او ﭼﮕﻮﻧﻪ آﻓﺎق را روﺷﻦ‬
‫ﻣﻰ ﻛﺮد ؟ !‬
‫آﻧﭽﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺣﻴﺮت اﻫﻞ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ـ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ‬
‫ﻣﺼﻠﺤﺖ ـ از ﻓﻀﺎﻳﻞ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻴﺎن ﻧﻜﺮده ‪ ،‬ﺑﻴﺶ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﺑﻰ اﻟﺤﺪﻳﺪ از اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ در ﻣﺴﻨﺪ ﻧﻘﻞ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ از رﺳﻮل ﺧﺪا)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( رواﻳﺖ ﺷﺪه‬
‫ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬واﻟﺬى ﻧﻔﺴﻲ ﺑﻴﺪه ﻟﻮﻻ ان ﺗﻘﻮل ﻃﻮاﺋﻒ ﻣﻦ أﻣ‪‬ﺘﻲ ﻓﻴﻚ ﻣﺎ ﻗﺎﻟﺖ اﻟﻨﺼﺎرى ﻓﻰ اﺑﻦ ﻣﺮﻳﻢ ﻟﻘﻠﺖ اﻟﻴﻮم‬
‫‪220‬‬
‫ﻓﻴﻚ ﻣﻘﺎﻻً ﻻﺗﻤﺮ ﺑﻤﻼ ﻣﻦ اﻟﻤﺴﻠﻤﻴﻦ إﻻ أﺧﺬوا اﻟﺘﺮاب ﻣﻦ ﺗﺤﺖ ﻗﺪﻣﻴﻚ ﻟﻠﺒﺮﻛﺔ ‪.‬‬
‫ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻨﻰ ﻫﺎى ﻓﻀﺎﻳﻞ او ﻣﺤﻴ‪‬ﺮ اﻟﻌﻘﻮل اﺳﺖ ‪ ،‬آﻳﺎ ﻧﺎﮔﻔﺘﻨﻰ ﻫﺎى ﻓﻀﺎﻳﻞ او ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ؟ !‬
‫آﻧﭽﻪ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ اﺳﺖ ‪ :‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ وﻇﻴﻔﻪ ﻋﻘﻠﻰ و ﺷﺮﻋﻰ ‪ ،‬ﺷﻜﺮ ﻣﻨﻌﻢ اﺳﺖ ‪ ،‬و ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻧﻌﻤﺖ ‪،‬‬
‫ﻧﻌﻤﺖ ﻫﺪاﻳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﻋﺒﺎدت رب‪ ‬اﻟﻌﺎﻟﻤﻴﻦ اﺳﺖ ‪ ،‬ﻛﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺣﻴﺎت اﺑﺪ و ﺳﻌﺎدت ﺳﺮﻣﺪ اﺳﺖ ‪ ،‬و ﺟﺰ ﺑﻪ ﺗﻼوت‬
‫آﻳﺎت ﺧﺪا و ﺗﺰﻛﻴﻪ ﻧﻔﺲ و ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻛﺘﺎب و ﺣﻜﻤﺖ ﻣﻴ‪‬ﺴﺮ ﻧﻴﺴﺖ ‪.‬‬

‫‪ ) . ٢٢٠‬ﻗﺴﻢ ﺑﻪ آن ﻛﻪ ﺟﺎﻧﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ اوﺳﺖ ‪ ،‬اﮔﺮ ﻃﺎﻳﻔﻪ ﻫﺎﻳﻰ از اﻣ‪‬ﺖ ﻣﻦ درﺑﺎره ﺗﻮ ﻧﻤﻰ ﮔﻔﺘﻨﺪ ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﻧﺼﺎرى درﺑﺎره اﺑﻦ ﻣﺮﻳﻢ ﮔﻔﺘﻨﺪ ‪ ،‬ﻫﺮ‬
‫آﻳﻨﻪ اﻣﺮوز در ﺷﺄن ﺗﻮ ﺳﺨﻨﺎﻧﻰ ﻣﻰ ﮔﻔﺘﻢ ﻛﻪ ﻋﺒﻮر ﻧﻜﻨﻰ ﺑﺮ ﺟﻤﺎﻋﺘﻰ از ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ از ﺧﺎك زﻳﺮ ﭘﺎى ﺗﻮ ﺑﺮاى ﺗﺒﺮك ﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪ ( ‪.‬‬
‫ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ اﺑﻦ اﺑﻰ اﻟﺤﺪﻳﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪ ، 168‬و ج ‪ ، 18‬ص ‪ ; 282‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰّواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪ ; 131‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص‬
‫‪ ; 320‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫اﻟﻜﺎﻓﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 8‬ص ‪ ; 57‬اﻷﻣﺎﻟﻰ ﺻﺪوق ‪ ،‬ص ‪ 156‬و ‪ ; 709‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 494‬اﻟﻤﺴﺘﺮﺷﺪ ‪ ،‬ص ‪; 633‬‬
‫و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪68‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫و از ﻧﻌﻤﺘﻬﺎى ﺑﻰ ﭘﺎﻳﺎﻧﻰ ﻛﻪ ) و‪ ‬إِن ﺗَﻌ‪‬ﺪ‪‬واْ ﻧ‪‬ﻌ‪‬ﻤ‪‬ﺔَ اﻟﻠﱠﻪ‪ ‬ﻻَ ﺗُﺤ‪‬ﺼ‪‬ﻮﻫ‪‬ﺎ (‪ 221‬ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻧﻌﻤﺘﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﻌﺎم آن ﺧﺪا ﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫ﻣﻨّﺖ ﻧﻬﺎد ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻌﻤﺖ اﺳﺖ ‪ ) :‬ﻟَﻘَﺪ‪ ‬ﻣ‪‬ﻦﱠ اﻟﻠﱠﻪ‪ ‬ﻋ‪‬ﻠَﻰ اﻟْﻤ‪‬ﺆْﻣ‪‬ﻨ‪‬ﻴﻦَ إِذْ ﺑ‪‬ﻌ‪‬ﺚَ ﻓ‪‬ﻴﻬِﻢ‪ ‬ر‪‬ﺳ‪‬ﻮﻻً ﻣ‪ّ‬ﻦْ أَﻧﻔُﺴ‪‬ﻬِﻢ‪ ‬ﻳ‪‬ﺘْﻠُﻮا ﻋ‪‬ﻠَﻴ‪‬ﻬِﻢ‪‬‬
‫‪222‬‬
‫ء‪‬اﻳ‪‬ـﺘ‪‬ﻪ‪ ‬ى و‪‬ﻳ‪‬ﺰَﻛ‪ّ‬ﻴﻬِﻢ‪ ‬و‪‬ﻳ‪‬ﻌ‪‬ﻠ‪ّ‬ﻤ‪‬ﻬ‪‬ﻢ‪ ‬اﻟْﻜ‪‬ﺘَـﺐ‪ ‬و‪‬اﻟْﺤ‪‬ﻜْﻤ‪‬ﺔَ ( ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ رﺳﻮل ﺧﺪا ﻣﺪﻳﻨﻪ آن ﺣﻜﻤﺖ اﺳﺖ وﻟﻰ ﺑﺎب آن ﻣﺪﻳﻨﻪ ـ ﻛﻪ راﻫﻰ ﺑﻪ آن ﺣﻜﻤﺖ ﺑﺠﺰ از آن ﺑﺎب ﻧﻴﺴﺖ ـ‬
‫ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪223‬‬
‫ﻛﺘﺎﺑﻰ ﻛﻪ ﺧﺪا درﺑﺎره آن ﻓﺮﻣﻮد ‪ ) :‬ﻛ‪‬ﺘَـﺐ‪ ‬أَﻧﺰَﻟْﻨَـﻪ‪ ‬إِﻟَﻴ‪‬ﻚ‪ ‬ﻟ‪‬ﺘُﺨْﺮِج‪ ‬اﻟﻨﱠﺎس‪ ‬ﻣ‪‬ﻦَ اﻟﻈﱡـﻠُﻤ‪‬ـﺖ‪ ‬إِﻟَﻰ اﻟﻨﱡﻮرِ ( ‪،‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻦ ﻛﻪ او ) و‪ ‬ﻣ‪‬ﻦْ ﻋ‪‬ﻨﺪ‪‬ه‪ ‬ﻋ‪‬ﻠْﻢ‪ ‬اﻟْﻜ‪‬ﺘَـﺐِ (‪ 224‬اﺳﺖ ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﻮاﻧﺎى او ﺑﺎﻗﻰ و ﺑﺮﻗﺮار ﻣﺎﻧﺪ ‪.‬‬
‫ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻨﻴﺎن ﺷﺮك و ﻛﻔﺮ را ﻣﻨﻬﺪم ﻛﺮد ‪ ،‬و ﺟﺎﻧﻔﺸﺎﻧﻰ ﻫﺎى او ﺑﻮد ﻛﻪ ﺟﺎن‬
‫ﺧﺎﺗﻢ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮان را ﻛﻪ ﺟﺎن ﺟﻬﺎن ﺑﻮد ‪ ،‬ﺑﺮاى اﺣﻴﺎى ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﻋﺮﻓﺎن و اﻳﻤﺎن ﻧﮕﻬﺪاﺷﺖ ‪.‬‬
‫در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت رﺳﻮل ﺧﺪا)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( دﻳﻦ ﺧﺪا را ﺑﻪ ﻗﻴﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﻻﻓﺘﻰ اﻻ ﻋﻠﻰ‬
‫‪225‬‬
‫از ﺷﺮّ ﻛﻔّﺎر ﺣﻔﻆ ﻛﺮد ‪ ،‬و در ﻣﻤﺎت رﺳﻮل ﺧﺪا)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﺑﻪ ﻗﻌﻮدى ﻛﻪ‬ ‫ﻻﺳﻴﻒ اﻻ ذواﻟﻔﻘﺎر ‪،‬‬
‫ﺧﻮدش ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬ﺻﺒﺮت و ﻓﻰ اﻟﻌﻴﻦ ﻗﺬى و ﻓﻰ اﻟﺤﻠﻖ ﺷﺠﻰ ‪ 226،‬از ﻛﻴﺪ ﻣﻨﺎﻓﻘﻴﻦ ﺻﻴﺎﻧﺖ ﻧﻤﻮد ‪.‬‬
‫و ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮن ﻓﺮق ﺷﻜﺎﻓﺘﻪ ﺧﻮد اﻳﻦ ﺷﺠﺮه ﻃﻴﺒﻪ را ﺳﻴﺮاب ﻛﺮد ‪ ،‬و روﺣﻰ ﻛﻪ ﺟﺰ ﺧﺪا ﻗﺪرت ﻗﺒﺾ آن را‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎن آﻓﺮﻳﻦ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻧﻤﻮد ‪.‬‬
‫در رﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮة از اﺑﻰ ذر رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﻦ ﺳ‪‬ﻴ‪‬ﺮ داده ﺷﺪ ؟ ﻣﻠﻜﻰ را دﻳﺪم ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮ ﺳﺮﻳﺮى از ﻧﻮر ﻧﺸﺴﺘﻪ ‪ ،‬و ﻳﻚ ﭘﺎى او در ﻣﺸﺮق ‪ ،‬و ﭘﺎى دﻳﮕﺮ در ﻣﻐﺮب اﺳﺖ ; ﻣﻘﺎﺑﻞ او ﻟﻮﺣﻰ ﺑﻮد ‪ ،‬در آن ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﻰ ﻛﺮد ‪ ،‬و ﻫﻤﻪ دﻧﻴﺎ ﺑﻴﻦ دو دﻳﺪه او ‪ ،‬و ﺧﻠﻖ ﺑﻴﻦ دو زاﻧﻮى او ‪ ،‬و دﺳﺖ او ﺑﻪ ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب ﻣﻰ رﺳﻴﺪ ; ﺑﻪ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ‬
‫ﮔﻔﺘﻢ ‪ :‬اﻳﻦ ﻛﻴﺴﺖ ؟ ﮔﻔﺖ ‪ :‬اﻳﻦ ﻋﺰراﺋﻴﻞ اﺳﺖ ‪ .‬ﺑﻪ او ﺳﻼم ﻛﺮدم ‪ ،‬ﮔﻔﺖ ‪ :‬و ﻋﻠﻴﻚ اﻟﺴﻼم ﻳﺎ اﺣﻤﺪ ; از ﻋﻠﻰ ﺳﺌﻮال‬
‫ﻛﺮد ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ ‪ :‬آﻳﺎ ﭘﺴﺮ ﻋﻤﻢ ﻋﻠﻰ را ﻣﻰ ﺷﻨﺎﺳﻰ ‪ ،‬ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻧﺸﻨﺎﺳﻢ ‪ ،‬و ﺣﺎل آن ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺒﺾ ارواح ﺧﻼﻳﻖ را‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ واﮔﺬاﺷﺘﻪ ‪ ،‬ﺑﺠﺰ روح ﺗﻮ ‪ ،‬و روح ﭘﺴﺮ ﻋﻢ ﺗﻮ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ﻛﻪ ﺧﺪا آن دو را ﺑﻪ ﻣﺸﻴﺖ ﺧﻮد ﻗﺒﺾ‬
‫‪227‬‬
‫ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ‪.‬‬

‫‪ . ٢٢١‬ﺳﻮره ﻧﺤﻞ ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 18‬و اﮔﺮ ﺑﺸﻤﺎرﻳﺪ ﻧﻌﻤﺘﻬﺎى ﺧﺪاوﻧﺪ را ﻧﻤﻰ ﺗﻮاﻧﻴﺪ آن را اﺣﺼﺎ ﻛﻨﻴﺪ (‬
‫‪ . ٢٢٢‬ﺳﻮره آل ﻋﻤﺮان ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 164‬ﻫﺮ آﻳﻨﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﻣﻨّﺖ ﻧﻬﺎد ﻛﻪ در آﻧﺎن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮى از ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ ﻛﻪ آﻳﺎت او را ﺑﺮ آﻧﺎن‬
‫ﺗﻼوت ﻛﻨﺪ ‪ ،‬و آﻧﺎن را ﺗﺰﻛﻴﻪ ﻧﻤﻮده و ﻛﺘﺎب و ﺣﻜﻤﺖ را ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﻴﺎﻣﻮزد (‬
‫‪ . ٢٢٣‬ﺳﻮره اﺑﺮاﻫﻴﻢ ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 1‬ﻗﺮآن ﻛﺘﺎﺑﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻳﻢ ﺗﺎ ﻣﺮدم را از ﺗﺎرﻳﻜﻴﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﻮر ﺧﺎرج ﻧﻤﺎﻳﻰ (‬
‫‪ . ٢٢٤‬ﺳﻮره رﻋﺪ ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 43‬و ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﻛﺘﺎب ﻧﺰد او اﺳﺖ (‬
‫‪ . ٢٢٥‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺻﻔﺤﻪ ‪125‬‬
‫‪ . ٢٢٦‬ﻋﻠﻞ اﻟﺸﺮاﻳﻊ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ) 151‬ﺻﺒﺮ ﻧﻤﻮدم در ﺣﺎﻟﻰ ﻛﻪ ﺧﺎر در ﭼﺸﻢ ‪ ،‬و ﺗﻴﻎ در ﮔﻠﻮ ﺑﻮد (‬
‫‪ . ٢٢٧‬اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮة ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 165‬ﺟﻮاﻫﺮ اﻟﻤﻄﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 62‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮدة ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 155‬ﻣﻨﺎﻗﺐ آل اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪، 2‬‬
‫ص ‪ ; 236‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ از ﻋﺎﻣﻪ و ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪69‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ رﻫﻴﻦ ﻣﻨّﺖ او در ﻫﺪاﻳﺖ ﺑﻪ ﺻﺮاط ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺳﻌﺎدت اﺳﺖ ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ وﺟﻮد ﻧﻮع اﻧﺴﺎن ‪ ،‬ﻃﻔﻴﻞ ﻓﺮد‬
‫ﻛﺎﻣﻞ اﺳﺖ ; و ﭼﻮن اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻋﻘﻞ اﺳﺖ ) دﻋﺎﻣﺔ اﻻﻧﺴﺎن اﻟﻌﻘﻞ (‪ 228‬اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ ﻛﻞ‬
‫و ﻛﻞ اﻟﻌﻘﻞ اﺳﺖ ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻣﻘﺎم ﻣﻨﻴﻊ ﺧﺎﺗﻤﻴﺖ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪229‬‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻰ ﺷﻮد ﻛﻪ‬ ‫و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮده رﺳﻮل ﺧﺪا)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬ﻋﻠﻰ ﻣﻨّﻰ و اﻧﺎ ﻣﻦ ﻋﻠﻰ‬
‫ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﺑﺪر ﺗﻤﺎﻣﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺷﻌﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ آﺳﻤﺎن رﺳﺎﻟﺖ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ او ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻰ ﺷﻮد ‪ ،‬و اﻧﻮار ﻓﻴﻮﺿﺎت‬
‫ﻓﻴ‪‬ﺎضِ ﻋﻠﻰ اﻻﻃﻼق در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﻫﺴﺘﻰ ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻣﺎه اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ـ ﻛﻪ ﺧﺎﺗﻢ و ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺧﺎﺗﻢ اﺳﺖ ـ آﻓﺎق و‬
‫اﻧﻔﺲ را ﻣﻨﻮ‪‬ر ﻣﻰ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻜﺮ ﻫﺮ ﻧﻌﻤﺘﻰ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ارزش آن ﻧﻌﻤﺖ اﺳﺖ ‪ ،‬و ﻧﻌﻤﺖ ﺧﻠﻘﺖ اﻧﺴﺎن ﻧﻌﻤﺘﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻓﺮﻣﻮد ‪ ) :‬ﺛُﻢ‪‬‬
‫أَﻧﺸَﺄْﻧَـﻪ‪ ‬ﺧَﻠْﻘًﺎ ء‪‬اﺧَﺮَ ﻓَﺘَﺒ‪‬ﺎر‪‬ك‪ ‬اﻟﻠﱠﻪ‪ ‬أَﺣ‪‬ﺴ‪‬ﻦُ اﻟْﺨَــﻠ‪‬ﻘ‪‬ﻴﻦَ ( ;‪ 230‬و ﻧﻌﻤﺖ ﻫﺪاﻳﺖ اﻧﺴﺎن ﻧﻌﻤﺘﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮد ‪:‬‬
‫‪232‬‬ ‫‪231‬‬
‫و‬ ‫) ﻓَﻤ‪‬ﻦِ اﺗﱠﺒ‪‬ﻊ‪ ‬ﻫ‪‬ﺪ‪‬اى‪ ‬ﻓَﻼَ ﻳ‪‬ﻀ‪‬ﻞﱡ و‪ ‬ﻻَ ﻳ‪‬ﺸْﻘَﻰ ( ;‬ ‫) ﻓَﻤ‪‬ﻦ ﺗَﺒِﻊ‪ ‬ﻫ‪‬ﺪ‪‬اى‪ ‬ﻓَﻼَ ﺧَﻮ‪‬ف‪ ‬ﻋ‪‬ﻠَﻴ‪‬ﻬِﻢ‪ ‬و‪ ‬ﻻَ ﻫ‪‬ﻢ‪ ‬ﻳ‪‬ﺤ‪‬ﺰَﻧُﻮنَ ( ‪،‬‬
‫ﻳﮕﺎﻧﻪ ﮔﻮﻫﺮى اﺳﺖ ﻛﻪ در أُم اﻟﻜﺘﺎب ‪ ،‬در ﻫﺮ ﻧﻤﺎز ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﻰ اﻵﻣﺎل ﺗﻤﺎم ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا اﺳﺖ ‪ ) :‬اﻫ‪‬ﺪ‪‬ﻧَﺎ اﻟﺼ‪‬ﺮَ طَ‬
‫اﻟْﻤ‪‬ﺴ‪‬ﺘَﻘ‪‬ﻴﻢ‪ ‬ﺻ‪‬ﺮَ طَ اﻟﱠﺬ‪‬ﻳﻦَ أَﻧْﻌ‪‬ﻤ‪‬ﺖ‪ ‬ﻋ‪‬ﻠَﻴ‪‬ﻬِﻢ‪ ‬ﻏَﻴ‪‬ﺮِ اﻟْﻤ‪‬ﻐْﻀُﻮبِ ﻋ‪‬ﻠَﻴ‪‬ﻬِﻢ‪ ‬و‪ ‬ﻻَ اﻟﻀﱠ‪Ĥ‬ﻟ‪ّ‬ﻴﻦَ (‬
‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﺷﻜﺮ ﻣﻨﻌﻢِ ﺑﻪ اﻳﻦ دو ﻧﻌﻤﺖ ﻣﺘﻌﺴ‪‬ﺮ اﺳﺖ ‪ ،‬ﺷﻜﺮ واﺳﻄﻪ آن دو ﻧﻌﻤﺖ ﻫﻢ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ ‪،‬‬
‫ﻣﻴﺴ‪‬ﺮ ﻧﻴﺴﺖ ‪ ،‬وﻟﻜﻦ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻞ و ﺷﺮع اﺣﺪى از ﻣﻴﺴﻮر ﻣﻌﺬور ﻧﻴﺴﺖ ‪.‬‬
‫ﻧﻪ ﺣﻘﻰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﺿﺎﻳﻊ ﺷﺪه ‪ :‬وﻟﻢ ارﻣﺜﻠﻪ ﺣﻘﺎً اﺿﻴﻌﺎ‪ ، 233‬و ﻧﻪ ﺑﻪ ذى ﺣﻘﻰ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫‪234‬‬
‫آن ﺣﻀﺮت ﻇﻠﻢ ﺷﺪه ‪ :‬اﻟﺴﻼم ﻋﻠﻴﻚ ﻳﺎ وﻟﻰ اﷲ اﻧﺖ اول ﻣﻈﻠﻮم ‪.‬‬
‫اﻣﻴﺪ اﺳﺖ روز ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻢ ﻣﺎه ﻣﺒﺎرك رﻣﻀﺎن ﻛﻪ روز ﺷﻬﺎدت آن ﺣﻀﺮت اﺳﺖ ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻜﺮاﻧﻪ ﻧﻌﻢ ﺑﻰ ﺣﺪ‪ ‬و‬
‫ﺣﺼﺮى ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ او ﻧﺼﻴﺐ ﻣﺎ ﺷﺪه ‪ ،‬آﻧﭽﻪ در ﺗﻮان دارﻳﻢ در اﻗﺎﻣﻪ ﺷﻌﺎﺋﺮ ﺷﻬﺎدت آن ﺣﻀﺮت اﻧﺠﺎم دﻫﻴﻢ ‪.‬‬
‫در ﻋﻈﻤﺖ آن ﺷﻬﻴﺪ و آن ﺷﻬﺎدت ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺲ ﻛﻪ ﻋﺎﻳﺸﻪ ﮔﻔﺖ ‪ :‬دﻳﺪم ﻛﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻋﻠﻰ را در آﻏﻮش ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫‪235‬‬
‫ﺑﻮﺳﻴﺪ ‪ ،‬و ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﺑﺄﺑﻰ اﻟﻮﺣﻴﺪاﻟﺸﻬﻴﺪ ‪.‬‬

‫‪ . ٢٢٨‬ﺑﺤﺎراﻷﻧﻮار ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ) 90‬ﺳﺘﻮن اﻧﺴﺎن ﻋﻘﻞ اﺳﺖ ( ‪.‬‬

‫‪ . ٢٢٩‬ﺳﻨﻦ اﻟﺘﺮﻣﺬى ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ; 300‬ﻣﺼﻨﻒ اﺑﻦ ﺷﻴﺒﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪ ; 504‬ﻛﺘﺎب اﻟﺴﻨﺔ ‪ ،‬ص ‪ ; 552‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص‬
‫‪ ; 346‬أﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 27‬ﺳﻴﺮأﻋﻼم اﻟﻨﺒﻼء ‪ ،‬ج ‪ ، 8‬ص ‪ ; 212‬اﻹﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 468‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫اﻟﺨﺼﺎل ‪ ،‬ص ‪ ; 640‬اﻷﻣﺎﻟﻰ ﺻﺪوق ‪ ،‬ص ‪ 58‬و ‪ 88‬و ‪ 188‬و‪ ; ...‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 257‬ﻛﻔﺎﻳﺔ اﻷﺛﺮ ‪ ،‬ص ‪ ; 321‬روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ ‪ ،‬ص‬
‫‪ ; 101‬اﻷﻣﺎﻟﻰ ﻣﻔﻴﺪ ‪ ،‬ص ‪ ; 56‬اﻷﻣﺎﻟﻰ ﻃﻮﺳﻰ ‪ ،‬ص ‪ ; 50‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ٢٣٠‬ﺳﻮره ﻣﺆﻣﻨﻮن ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 14‬ﭘﺲ از آن ﺧﻠﻘﺘﻰ دﻳﮕﺮ اﻧﺸﺎ ﻧﻤﻮدﻳﻢ ‪ ،‬آﻓﺮﻳﻦ ﺑﺮ ﻗﺪرت ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ آﻓﺮﻳﻨﻨﺪه (‬
‫‪ . ٢٣١‬ﺳﻮره ﺑﻘﺮه ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 38‬ﭘﺲ ﻫﺮ ﻛﺲ از ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﻦ ﭘﻴﺮوى ﻛﻨﺪ ‪ ،‬ﺗﺮﺳﻰ ﺑﺮ او ﻧﺒﻮد‪ ،‬و ﻣﺤﺰون ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮔﺸﺖ (‬
‫‪ . ٢٣٢‬ﺳﻮره ﻃﻪ ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ ) 123‬ﭘﺲ ﻫﺮ ﻛﺲ ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﺮا ﭘﻴﺮوى و ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ ‪ ،‬ﮔﻤﺮاه ﻧﺸﻮد ‪ ،‬و ﺷﻘﻰ و ﺑﺪﺑﺨﺖ ﻧﮕﺮدد (‬
‫‪ . ٢٣٣‬ﻣﺴﺘﺪرك اﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ‪ ،‬ج ‪ ، 10‬ص ‪ ; 389‬ﻛﻨﺰ اﻟﻔﻮاﺋﺪ ‪ ،‬ص ‪ ; 154‬ﻣﻨﺎﻗﺐ آل اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ) 229‬و ﻧﺪﻳﺪم ﻣﺜﻞ آن ﺣﻘﻰ ﻛﻪ‬
‫ﺿﺎﻳﻊ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ (‬
‫‪ . ٢٣٤‬اﻟﻜﺎﻓﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪. 569‬‬
‫‪70‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﻛﺴﻰ ﻛﻪ در ﺷﻬﺎدت او ـ ﺑﻪ رواﻳﺎت ﻋﺎﻣﻪ و ﺧﺎﺻﻪ ـ ﺧﻮن از زﻣﻴﻦ ﺟﻮﺷﻴﺪ ‪ ،‬آﻳﺎ وﻇﻴﻔﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﻳﻦ ﻣﺼﻴﺒﺖ‬
‫ﻋﻈﻤﻰ ﭼﻴﺴﺖ ؟‬
‫اﺑﻦ ﺷﻬﺎب ﮔﻔﺖ ‪ :‬وارد دﻣﺸﻖ ﺷﺪم ‪ ،‬ﻧﺰد ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ رﻓﺘﻢ ﻛﻪ ﺑﺮ او ﺳﻼم ﻛﻨﻢ ‪ ،‬ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﻳﺎﺑﻦ ﺷﻬﺎب آﻳﺎ ﻣﻰ داﻧﻰ در‬
‫ﺑﻴﺖ اﻟﻤﻘﺪس ﺻﺒﺢ روز ﻗﺘﻞ ﻋﻠﻰ ﭼﻪ اﺗﻔﺎﻗﻰ اﻓﺘﺎد ؟ ﮔﻔﺘﻢ ‪ :‬ﺑﻠﻪ ‪ ،‬ﭘﺲ ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﺑﻴﺎ ; از ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻣﺮدم ‪ ،‬آﻣﺪم ﭘﺸﺖ ﻗﺒ‪‬ﻪ ‪،‬‬
‫ﭘﺲ رو ﺑﻪ ﻣﻦ ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ ‪ :‬روز ﻗﺘﻞ ﻋﻠﻰ ﭼﻪ ﺷﺪ ؟ ﮔﻔﺘﻢ ‪ :‬ﻫﻴﭻ ﺳﻨﮕﻰ از ﺑﻴﺖ اﻟﻤﻘﺪس ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻧﺸﺪ ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آن ﻛﻪ‬
‫زﻳﺮ آن ﺳﻨﮓ ﺧﻮن ﺑﻮد ‪ .‬ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﻛﺴﻰ ﺑﺎﻗﻰ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ را ﺑﺪاﻧﺪ ﺑﻪ ﻏﻴﺮ از ﻣﻦ و ﺗﻮ ‪ ،‬اﺣﺪى از ﺗﻮ اﻳﻦ واﻗﻌﻪ را‬
‫‪236‬‬
‫ﻧﺸﻨﻮد ‪ .‬اﺑﻦ ﺷﻬﺎب ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﺗﺎ وﻓﺎت ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ‪ ،‬اﻳﻦ واﻗﻌﻪ را ﺑﻪ ﻛﺴﻰ ﺣﺪﻳﺚ ﻧﻜﺮدم ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻋﻜﺲ اﻟﻌﻤﻞ ﻛﻮه در ﻧﺰول ﻛﻼم اﷲِ ﺻﺎﻣﺖ آﻧﭽﻨﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد ‪ ) :‬ﻟَﻮ‪ ‬أَﻧﺰَﻟْﻨَﺎ ﻫ‪‬ـﺬَا اﻟْﻘُﺮْء‪‬انَ ﻋ‪‬ﻠَﻰ ﺟ‪‬ﺒ‪‬ﻞ‬
‫ﻻﻣ‪‬ﺜَـﻞُ ﻧَﻀْﺮِﺑ‪‬ﻬ‪‬ﺎ ﻟ‪‬ﻠﻨﱠﺎسِ ﻟَﻌ‪‬ﻠﱠﻬ‪‬ﻢ‪ ‬ﻳ‪‬ﺘَﻔَﻜﱠﺮُونَ (‪ 237‬ﻋﺠﺐ ﻧﻴﺴﺖ اﮔﺮ‬
‫ﻟﱠﺮَأَﻳ‪‬ﺘَﻪ‪ ‬ﺧَـﺸ‪‬ﻌ‪‬ﺎ ﻣ‪‬ﺘَﺼ‪‬ﺪ‪ّ‬ﻋ‪‬ﺎ ﻣ‪ّ‬ﻦْ ﺧَﺸْﻴ‪‬ﺔِ اﻟﻠﱠﻪ‪ ‬و‪ ‬ﺗ‪‬ﻠْﻚ‪ ‬ا َْ‬
‫ﻛﻼم اﷲ ﻧﺎﻃﻖ ﺑﺎ ﻓﺮق ﺷﻜﺎﻓﺘﻪ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﺑﻴﻔﺘﺪ ﺧﻮن از زﻣﻴﻦ ﺑﺠﻮﺷﺪ !‬
‫ﺗﺄﺛّﺮ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻠﻚ در ﺷﻬﺎدت او اﻳﻨﭽﻨﻴﻦ اﺳﺖ ‪ ،‬آﻳﺎ اﻧﻌﻜﺎس آن ﻣﺼﻴﺒﺖ در ﻣﻠﻜﻮت ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ؟‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ اى از اﻧﻘﻼب ﻣﻼء اﻋﻠﻰ ﻧﺪاى ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑﻴﻦ آﺳﻤﺎن و زﻣﻴﻦ ﺑﻮد ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﻴﺪار ﺑﻮد آن ﻧﺪا را ﺷﻨﻴﺪ ‪:‬‬
‫ﺗﻬﺪﻣﺖ واﷲ ارﻛﺎن اﻟﻬﺪى ‪ ،‬و اﻧﻄﻤﺴﺖ واﷲ ﻧﺠﻮم اﻟﺴﻤﺎء واﻋﻼم اﻟﺘﻘﻰ ‪ ،‬و اﻧﻔﺼﻤﺖ واﷲ اﻟﻌﺮوة اﻟﻮﺛﻘﻰ ‪،‬‬
‫ﻗﺘﻞ ﺑﻦ ﻋﻢ اﻟﻤﺼﻄﻔﻰ ‪ ،‬ﻗﺘﻞ اﻟﻮﺻﻰ اﻟﻤﺠﺘﺒﻰ ‪ ،‬ﻗﺘﻞ ﻋﻠﻰ اﻟﻤﺮﺗﻀﻰ ‪ ،‬ﻗﺘﻞ واﷲ ﺳﻴﺪ اﻻوﺻﻴﺎء ‪ ،‬ﻗﺘﻠﻪ اﺷﻘﻰ‬
‫‪238‬‬
‫اﻻﺷﻘﻴﺎء ‪.‬‬
‫ﺻﺪوق در اﻣﺎﻟﻰ و ﻋﻴﻮن از اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( در ﺧﻄﺒﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا در ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن رواﻳﺖ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻢ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ اﻓﻀﻞ اﻋﻤﺎل در اﻳﻦ ﻣﺎه ﭼﻴﺴﺖ ؟ ﻓﺮﻣﻮد ‪:‬‬

‫ورع از آﻧﭽﻪ ﺧﺪا ﺣﺮام ﻛﺮده اﺳﺖ; ﺑﻌﺪ رﺳﻮل ﺧﺪا ﮔﺮﻳﻪ ﻛﺮد ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ ‪ :‬ﻳﺎرﺳﻮل اﷲ ﭼﻪ ﭼﻴﺰ ﺗﻮ را‬
‫ﻣﻰ ﮔﺮﻳﺎﻧﺪ ؟ ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬ﻳﺎ ﻋﻠﻰ ‪ ،‬أﺑﻜﻰ ﻟﻤﺎ ﻳﺴﺘﺤﻞ ﻣﻨﻚ ﻓﻰ ﻫﺬا اﻟﺸﻬﺮ ‪ ،‬ﮔﻮﻳﺎ ﺗﻮ را ﻣﻰ ﺑﻴﻨﻢ ﻛﻪ ﺑﺮاى‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﻰ آورى ‪ ،‬و ﺷﻘﻰ ﺗﺮﻳﻦ از اوﻟﻴﻦ و آﺧﺮﻳﻦ ﺿﺮﺑﺘﻰ ﺑﺮ ﻓﺮق ﺗﻮ ﻣﻰ زﻧﺪ ‪ ،‬ﻛﻪ‬

‫‪ . ٢٣٥‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪ ; 137‬ﻣﺴﻨﺪ اﺑﻰ ﻳﻌﻠﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 8‬ص ‪ ; 55‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص ‪ ; 549‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫اﻷﻣﺎﻟﻰ ﻣﻔﻴﺪ ‪ ،‬ص ‪ ; 72‬ﻣﻨﺎﻗﺐ آل اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 220‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ٢٣٦‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 113‬اﻵﺣﺎد و اﻟﻤﺜﺎﻧﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 152‬ﻧﻈﻢ درر اﻟﺴﻤﻄﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 148‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ‬
‫دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص ‪ ، 567‬و ج ‪ ، 55‬ص ‪ ; 305‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫ﻛﺎﻣﻞ اﻟﺰﻳﺎرات ‪ ،‬ص ‪ ; 159‬اﻟﺨﺮاﺋﺞ و اﻟﺠﺮاﺋﺢ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 254‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 2266‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ‬
‫ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ٢٣٧‬ﺳﻮره ﺣﺸﺮ ‪ ،‬آﻳﻪ ‪21‬‬
‫‪ . ٢٣٨‬ﺑﺤﺎر اﻻﻧﻮار ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص ‪ ) 282‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ارﻛﺎن ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﻨﻬﺪم ﺷﺪ ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن آﺳﻤﺎن و ﻋﻠﻢ ﻫﺎى ﺗﻘﻮى‬
‫ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﮔﺸﺖ ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻋﺮوة اﻟﻮﺛﻘﻰ ـ رﺷﺘﻪ اﺳﺘﻮار ـ ﭘﺎره ﺷﺪ ‪ ،‬ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ ﭘﺴﺮ ﻋﻤﻮى ﻣﺼﻄﻔﻰ ‪ ،‬ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ وﺻﻰ ﻣﺠﺘﺒﻰ ‪ ،‬ﻛﺸﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ ﻋﻠﻰ ﻣﺮﺗﻀﻰ ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺳﻴﺪ و آﻗﺎى اوﺻﻴﺎ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ ‪ ،‬او را ﺷﻘﻰ ﺗﺮﻳﻦ اﺷﻘﻴﺎء ﻛُﺸﺖ (‬
‫‪71‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﻣﺤﺎﺳﻨﺖ ﺑﻪ ﺧﻮن ﺧﻀﺎب ﻣﻰ ﺷﻮد ‪ .‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ آﻳﺎ ﺑﺎ ﺳﻼﻣﺖ دﻳﻨﻢ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد ؟ ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬در ﺳﻼﻣﺖ از دﻳﻦ ﺗﻮﺳﺖ ; ﺑﻌﺪ ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬ﻳﺎ ﻋﻠﻰ ‪ ،‬ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﺗﻮ را ﺑﻜﺸﺪ ﻣﺮا ﻛﺸﺘﻪ ‪ ،‬ﻛﺴﻰ ﻛﻪ‬
‫ﺑﻐﺾ ﺗﻮ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻐﺾ ﻣﺮا داﺷﺘﻪ ‪ ،‬ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﺗﻮ را ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻮﻳﺪ ﻣﺮا ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻔﺘﻪ ‪ ،‬ﭼﻮن ﺗﻮ از ﻣﻦ و‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮد ﻣﻦ ﻫﺴﺘﻰ ‪ ،‬روح ﺗﻮ از روح ﻣﻦ ‪ ،‬و ﻃﻴﻨﺖ ﺗﻮ از ﻃﻴﻨﺖ ﻣﻦ اﺳﺖ ; ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺒﺎرك و ﺗﻌﺎﻟﻰ ﻣﻦ و‬
‫ﺗﻮ را آﻓﺮﻳﺪ ‪ ،‬و ﻣﻦ و ﺗﻮ را اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﻮد ‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﺮاى ﻧﺒﻮت اﺧﺘﻴﺎر ﻛﺮد ‪ ،‬و ﺗﻮ را ﺑﺮاى اﻣﺎﻣﺖ ; ﻫﺮ ﻛﺲ ﻣﻨﻜﺮ‬
‫اﻣﺎﻣﺖ ﺗﻮ ﺷﻮد ‪ ،‬ﻣﻨﻜﺮ ﻧﺒﻮت ﻣﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ ; ﻳﺎ ﻋﻠﻰ ﺗﻮ وﺻﻰ‪ ‬ﻣﻦ ‪ ،‬و ﭘﺪر ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﻦ و ﺷﻮﻫﺮ دﺧﺘﺮ ﻣﻦ ‪،‬‬
‫و ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻣﻦ ﺑﺮ اﻣﺖ ﻣﻦ در ﺣﻴﺎت ﻣﻦ و ﺑﻌﺪ از ﻣﻮت ﻣﻦ ﻫﺴﺘﻰ ; اﻣﺮ ﺗﻮ اﻣﺮ ﻣﻦ و ﻧﻬﻰ ﺗﻮ ﻧﻬﻰ ﻣﻦ اﺳﺖ ;‬
‫ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻧﺒﻮت ﻣﺒﻌﻮث ﻛﺮد ‪ ،‬و ﻣﺮا ﺑﻬﺘﺮﻳﻦِ آﻓﺮﻳﺪﮔﺎن ﻗﺮار داد ‪ ،‬ﺗﻮ ﺣﺠﺖ ﺧﺪا ﺑﺮ ﺧﻠﻖ او ‪ ،‬و‬
‫‪239‬‬
‫اﻣﻴﻦ ﺧﺪا ﺑﺮ ﺳﺮّ او ‪ ،‬و ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺧﺪا ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن او ﻫﺴﺘﻰ ‪.‬‬
‫و ﻋﻤﺪه ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺷﺮﻳﻒ در رواﻳﺎت ﻋﺎﻣﻪ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦ ﻛﻪ ‪:‬‬
‫‪240‬‬
‫ـ ﺗﻮ وﺻﻰ‪ ‬ﻣﻦ ﻫﺴﺘﻰ ‪.‬‬
‫‪241‬‬
‫ـ ذرﻳﻪ ﻫﺮ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮى در ﺻﻠﺐ او اﺳﺖ ‪ ،‬و ذرﻳﻪ آن ﺣﻀﺮت در ﺻﻠﺐ ﻋﻠﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪242‬‬
‫ـ ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﺑﻐﺾ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻋﻠﻰ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﺑﻐﺾ رﺳﻮل ﺧﺪا )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( را دارد ‪.‬‬

‫‪ . ٢٣٩‬ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 297‬اﻷﻣﺎﻟﻰ ﺻﺪوق ‪ ،‬ص ‪ ; 155‬روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 346‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ‪.‬‬
‫و ﻗﺴﻤﺘﻬﺎﻳﻰ از اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ در ﻣﺼﺎدر ذﻳﻞ ﻣﺬﻛﻮر اﺳﺖ ‪ :‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪ ; 118‬ﻣﺴﻨﺪ اﺑﻰ ﻳﻌﻠﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 427‬اﻟﻤﻌﺠﻢ‬
‫اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 11‬ص ‪ ; 61‬ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ اﺑﻦ اﺑﻰ اﻟﺤﺪﻳﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 107‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻐﺪاد ‪ ،‬ج ‪ ، 12‬ص ‪ ; 394‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج‬
‫‪ ، 42‬ص ‪ ; 322‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ٢٤٠‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮدة ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 11‬و ‪ 167‬و ‪ 235‬و ‪ 242‬و ‪ ; 253‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪ ; 113‬ﻣﺴﻨﺪ اﺑﻰ ﻳﻌﻠﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪; 344‬‬
‫ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ اﺑﻦ اﺑﻰ اﻟﺤﺪﻳﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 13‬ص ‪ ; 211‬ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 13‬ص ‪ ; 114‬ﺷﻮاﻫﺪ اﻟﺘﻨﺰﻳﻞ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 98‬و ‪ ;486‬و ﻣﺼﺎدر‬
‫دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫ﻣﻦ ﻻﻳﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﻴﻪ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 179‬اﻟﺨﺼﺎل ‪ ،‬ص ‪ ; 652‬ﻛﻔﺎﻳﺔ اﻻﺛﺮ ‪ ،‬ص ‪ 75‬و ‪ ; 124‬ﻋﻠﻞ اﻟﺸﺮاﻳﻊ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 170‬اﻷﻣﺎﻟﻰ‬
‫ﺻﺪوق ‪ ،‬ص ‪ 62‬و ‪ 88‬و ﻣﻮارد دﻳﮕﺮ از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ; روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 101‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ٢٤١‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪ ; 172‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 44‬اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﻐﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 262‬ﻛﻨﺰاﻟﻌﻤﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 11‬ص ‪; 600‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻐﺪاد ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 333‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص ‪ ; 259‬ﻟﺴﺎن اﻟﻤﻴﺰان ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 429‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮدة ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ 90‬و‬
‫‪ 237‬و ‪ 292‬و ‪ 345‬و ‪ ; ...‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻌﺮﻓﺔ اﻟﺮﺟﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 232‬اﻷﻣﺎﻟﻰ ﻟﻠﺼﺪوق ‪ ،‬ص ‪ ; 450‬ﻣﻦ ﻻﻳﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﻴﻪ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 365‬ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻤﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 54‬و‬
‫‪ ; 93‬ﻛﺸﻒ اﻟﻴﻘﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 421‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ٢٤٢‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ 130‬و ‪ 142‬و در ﺗﻠﺨﻴﺺ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ ; ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪ 108‬و ‪ 131‬و‬
‫‪ 132‬و ‪ ; ...‬ﺣﻠﻴﺔ اﻷوﻟﻴﺎء ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 67‬ﻛﺘﺎب اﻟﺴﻨﺔ ‪ ،‬ص ‪ ; 340‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻷوﺳﻂ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ; 87‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 319‬و‬
‫ج ‪ ، 23‬ص ‪ ; 380‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻐﺪاد ‪ ،‬ج ‪ ، 13‬ص ‪ ; 34‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص ‪ ; 240‬أﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 383‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ‬
‫ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫ﻋﻴﻮن أﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 293‬ﺣﺪﻳﺚ ‪ ; 47‬اﻷﻣﺎﻟﻰ ﺻﺪوق ‪ ،‬ص ‪ 116‬و ص ‪ ; 656‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ‬
‫اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 411‬و ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 481‬اﻟﻤﺴﺘﺮﺷﺪ ‪ ،‬ص ‪ ; 285‬دﻻﺋﻞ اﻹﻣﺎﻣﺔ ‪ ،‬ص ‪ ; 102‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪72‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫‪243‬‬
‫ـ ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﻋﻠﻰ را ﺳﺐ‪ ‬ﻛﻨﺪ و ﻧﺎﺳﺰا ﺑﮕﻮﻳﺪ ‪ ،‬رﺳﻮل ﺧﺪا را ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪244‬‬
‫ـ ﻗﺎﺗﻞ ﻋﻠﻰ ﺷﻘﻰ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮدﻣﺎن اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪245‬‬
‫ـ ﻃﻴﻨﺖ ﻋﻠﻰ از ﻃﻴﻨﺖ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ‪ ،‬و ﻋﻠﻰ و رﺳﻮل از ﺷﺠﺮه واﺣﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪.‬‬
‫‪246‬‬
‫ـ ﺧﺪا از اﻫﻞ زﻣﻴﻦ دو ﻣﺮد ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ ‪ :‬ﻧﺒﻰ‪ ‬و ﻋﻠﻰ ‪.‬‬
‫‪247‬‬
‫ـ ﺑﻪ ﻋﻠﻰ ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬ﺗﻮ از ﻣﻨﻰ و ﻣﻦ از ﺗﻮام ‪ ،‬و ﻋﻠﻰ از ﻣﻦ اﺳﺖ و ﻣﻦ از ﻋﻠﻰ ﻫﺴﺘﻢ ‪.‬‬
‫‪248‬‬
‫ـ ﻋﻠﻰ ﻧﺰد ﻣﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻔﺲ ﻣﻦ اﺳﺖ ‪.‬‬

‫‪ . ٢٤٣‬ﻣﺴﻨﺪ أﺣﻤﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 6‬ص ‪ ; 323‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ 121‬و در ﺗﻠﺨﻴﺺ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪; 130‬‬
‫اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى ﻧﺴﺎﺋﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ; 133‬ﺧﺼﺎﺋﺺ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ص ‪ ; 99‬اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﻐﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 608‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ‬
‫دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 14‬ص ‪ 132‬و ج ‪ ، 30‬ص ‪ 179‬و ج ‪ ، 42‬ص ‪ ; 266‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 67‬ﺣﺪﻳﺚ ‪ ; 308‬اﻷﻣﺎﻟﻰ ﻟﻠﺼﺪوق ‪ ،‬ص ‪ ; 157‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪، 2‬‬
‫ص ‪ ; 598‬اﻷﻣﺎﻟﻰ ﻃﻮﺳﻰ ‪ ،‬ص ‪ ; 86‬اﻻﺣﺘﺠﺎج ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 205‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ٢٤٤‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 263‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 141‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰّواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪ ; 136‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮﻃﺒﻰ ‪،‬‬
‫ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 192‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 552‬اﻟﺪر اﻟﻤﻨﺜﻮر ‪ ،‬ج ‪ ، 6‬ص ‪ 357‬در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺳﻮره واﻟﺸﻤﺲ ; ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج‬
‫‪ ، 42‬ص ‪ ; 549‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪ .‬و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺷﻘﻰ اﻵﺧﺮﻳﻦ ‪ :‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪ ; 136‬ﻣﺴﻨﺪ اﺑﻰ ﻳﻌﻠﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪; 377‬‬
‫اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 8‬ص ‪ ; 38‬ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ اﺑﻦ اﺑﻰ اﻟﺤﺪﻳﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪ ; 117‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮﻃﺒﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 20‬ص ‪ ; 78‬اﻟﻄﺒﻘﺎت‬
‫اﻟﻜﺒﺮى ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 35‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻐﺪاد ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 146‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص ‪ ; 546‬أﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 35‬و ﻣﺼﺎدر‬
‫دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 297‬ﺑﺎب ‪ ، 28‬ح ‪ ; 53‬اﻟﺨﺼﺎل ‪ ،‬ص ‪ ; 607‬اﻷﻣﺎﻟﻰ ﺻﺪوق ‪ ،‬ص ‪ ; 155‬روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ ‪،‬‬
‫ص ‪ ; 346‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴﺎن ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ 296‬و ج ‪ ، 10‬ص ‪ ; 371‬اﻟﻌﻤﺪة ‪ ،‬ص ‪ ; 25‬اﻟﻄﺮاﺋﻒ ‪ ،‬ص ‪ ; 105‬اﻟﺨﺮاﺋﺞ و اﻟﺠﺮاﺋﺢ ‪ ،‬ج ‪، 1‬‬
‫ص ‪ ; 122‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ٢٤٥‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻐﺪاد ‪ ،‬ج ‪ ، 6‬ص ‪ ; 56‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص ‪ ; 64‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮدة ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 211‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪،‬‬
‫ج ‪ ، 2‬ص ‪ 241‬و در ﺗﻠﺨﻴﺺ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ ; اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻷوﺳﻂ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 263‬ﻧﻈﻢ درر اﻟﺴﻤﻄﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 79‬ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل ‪ ،‬ج‬
‫‪ ، 11‬ص ‪ ; 608‬ﺷﻮاﻫﺪ اﻟﺘﻨﺰﻳﻞ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 375‬و ‪ ; 376‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫ﺷﺮح اﻻﺧﺒﺎر ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 495‬اﻹرﺷﺎد ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 44‬اﻷﻣﺎﻟﻰ ﻣﻔﻴﺪ ‪ ،‬ص ‪ 77‬و ‪ ; 311‬اﻷﻣﺎﻟﻰ ﻃﻮﺳﻰ ‪ ،‬ص ‪ 79‬و ‪ ; 456‬ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر‬
‫اﻟﺮﺿﺎ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ، 63‬ﺑﺎب ‪ ، 31‬ح ‪ ; 267‬اﻟﺨﺼﺎل ‪ ،‬ص ‪ ; 21‬ﻛﻔﺎﻳﺔ اﻷﺛﺮ ‪ ،‬ص ‪ ; 158‬اﻟﻌﻤﺪة ‪ ،‬ص ‪ ; 285‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ‬
‫ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ٢٤٦‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 129‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 8‬ص ‪ 253‬و ج ‪ ، 9‬ص ‪ ; 165‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻷوﺳﻂ ‪ ،‬ج ‪ ، 6‬ص‬
‫‪ ; 327‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ 57‬و ج ‪ ، 4‬ص ‪ 171‬و ج ‪ ، 11‬ص ‪ ; 77‬ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﺔ اﺑﻦ اﺑﻰ اﻟﺤﺪﻳﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪; 174‬‬
‫ﻛﻨﺰاﻟﻌﻤﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 11‬ص ‪ ; 604‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻐﺪاد ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 418‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص ‪ 130‬و ص ‪ 135‬و ص ‪ ; 136‬اﺳﺪ‬
‫اﻟﻐﺎﺑﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 42‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ از ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫اﻟﺨﺼﺎل ‪ ،‬ص ‪ ; 412‬اﻷﻣﺎﻟﻰ ﺻﺪوق ‪ ،‬ص ‪ ; 524‬روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 123‬اﻟﻤﺴﺘﺮﺷﺪ ‪ ،‬ص ‪ ; 274‬ﺷﺮح اﻻﺧﺒﺎر ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 118‬و ج‬
‫‪ ، 2‬ص ‪ 211‬و ‪ ; 509‬اﻹرﺷﺎد ﻣﻔﻴﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 36‬اﻷﻣﺎﻟﻰ ﻃﻮﺳﻰ ‪ ،‬ص ‪ ; 406‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ٢٤٧‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺻﻔﺤﻪ ‪74‬‬
‫‪ . ٢٤٨‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ 120‬و در ﺗﻠﺨﻴﺺ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ ; ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪ 110‬و ج ‪ ، 9‬ص ‪; 163‬‬
‫ﻣﺼﻨﻒ اﺑﻦ اﺑﻰ ﺷﻴﺒﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪ 499‬و ج ‪ ، 8‬ص ‪ ; 543‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى ﻧﺴﺎﺋﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ; 127‬ﺧﺼﺎﺋﺺ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪،‬‬
‫‪73‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫‪249‬‬
‫ـ ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬ان ﻫﺬا أﺧﻰ و وﺻﻴﻰ و ﺧﻠﻴﻔﺘﻰ ﻓﻴﻜﻢ ﻓﺎﺳﻤﻌﻮا ﻟﻪ و اﻃﻴﻌﻮا ‪.‬‬
‫ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﻧﻔﺲ رﺳﻮل ﺧﺪا اﺳﺖ ‪ ،‬و رﺳﻮل ﺧﺪا از او ‪ ،‬و او از رﺳﻮل ﺧﺪا اﺳﺖ ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻗﺘﻞ او ﻗﺘﻞ رﺳﻮل ﺧﺪا‬
‫اﺳﺖ ‪ ،‬و روز ﺷﻬﺎدت او روز ﺷﻬﺎدت رﺳﻮل ﺧﺪا اﺳﺖ ‪ ،‬و ﻋﺰاى او ﻋﺰاى رﺳﻮل ﺧﺪا اﺳﺖ ‪.‬‬
‫و ﻫﺮ ﻛﺲ از اﻣ‪‬ﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ـ ﭼﻪ ﺷﻴﻌﻪ و ﭼﻪ ﺳﻨّﻰ ـ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎى ﻛﺘﺎب و ﺳﻨّﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻋﻠﻰ ﻧﻔﺲ رﺳﻮل اﺳﺖ ‪ ،‬در آن روز ﻋﺰادار رﺳﻮل ﺧﺪا )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﺑﺎﺷﺪ ‪.‬‬
‫ﻣﺼﻴﺒﺘﻰ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ رواﻳﺎت ﻋﺎﻣﻪ و ﺧﺎﺻﻪ ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از وﻗﻮع آن ‪ ،‬ﺧﺎﺗﻢ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮان ﺑﺮ آن ﮔﺮﻳﻪ ﻧﻤﻮده ‪ ،‬و ﺗﺼﻮ‪‬ر آن‬
‫ﻣﺼﻴﺒﺖ ﻗﻠﺐ ﺧﺎﺗﻢ را ﻛﻪ ﻗﻠﺐ ﻋﺎﻟﻢ اﻣﻜﺎن اﺳﺖ ﺷﻜﺴﺘﻪ اﺳﺖ ‪ ،‬آﻳﺎ ﺑﻌﺪ از وﻗﻮع آن ﻣﺼﻴﺒﺖ وﻇﻴﻔﻪ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻰ‬
‫ﭼﻴﺴﺖ ؟‬
‫ﻣﺼﻴﺒﺘﻰ ﻛﻪ اﺷﺮف ﻛﺎﺋﻨﺎت ﻗﺒﻞ از وﻗﻮع ﺑﺮ آن اﺷﻚ رﻳﺨﺘﻪ ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﺸﻢ روزﮔﺎر ﺑﺮ آن ﻣﺼﻴﺒﺖ ﺧﻮن ﮔﺮﻳﻪ ﻛﻨﺪ ‪ ،‬ﺟﺎ‬
‫دارد ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﺛﻴﺮ در اﺳﺪاﻟﻐﺎﺑﺔ از ﻋﻤﺮو ذى ﻣﺮّ رواﻳﺖ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ‪ :‬ﭼﻮن ﺿﺮﺑﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( اﺻﺎﺑﺖ ﻛﺮد ‪ ،‬ﺑﺮ آن‬
‫ﺣﻀﺮت وارد ﺷﺪم ‪ ،‬ﻋﺼﺎﺑﻪ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ ‪ :‬ﻳﺎ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ‪ ،‬ﺟﺎى ﺿﺮﺑﺖ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺸﺎن ﺑﺪه ; ﭼﻮن ﻋﺼﺎﺑﻪ‬
‫را ﺑﺎز ﻛﺮد ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ ‪ :‬ﭼﻴﺰى ﻧﻴﺴﺖ ‪ ،‬ﺧﺪﺷﻪ اى اﺳﺖ ‪ ،‬ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﻣﻦ از ﺷﻤﺎ ﺟﺪا ﻣﻰ ﺷﻮم ; ام ﻛﻠﺜﻮم از وراء ﺣﺠﺎب‬
‫) ﭘﺸﺖ ﭘﺮده ( ﮔﺮﻳﻪ ﻛﺮد ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬ﺳﺎﻛﺖ ﺑﺎش ‪ ،‬اﮔﺮ آﻧﭽﻪ را ﻣﻦ ﻣﻰ ﺑﻴﻨﻢ ﺗﻮ ﺑﺒﻴﻨﻰ ‪ ،‬ﮔﺮﻳﻪ ﻧﻤﻰ ﻛﻨﻰ ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ ‪:‬‬
‫ﻳﺎاﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﭼﻪ ﻣﻰ ﺑﻴﻨﻰ ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬اﻳﻦ وﻓﻮد ﻣﻼﺋﻜﻪ و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮاﻧﻨﺪ ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ(اﺳﺖ ‪ ،‬ﻣﻰ ﮔﻮﻳﺪ ‪ :‬ﺑﺸﺎرت ﺑﺎد ﺗﻮ‬
‫‪250‬‬
‫را ‪ ،‬ﻳﺎ ﻋﻠﻰ ‪ ،‬ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﺼﻴﺮ ﺗﻮ ﺑﻪ ﺳﻮى او اﺳﺖ ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﻫﺴﺘﻰ ‪.‬‬
‫آﻓﺘﺎب آﺳﻤﺎن ﻧﺒﻮ‪‬ت ‪ ،‬و ﺳﺘﺎرﮔﺎن رﺳﺎﻟﺖ و وﺻﺎﻳﺖ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻣﺎﻫﻰ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ‪ ،‬ﻛﻪ در ﻣﺎه ﺧﺪا و ﺷﺐ ﻧﺰول‬
‫ﻛﻼم ﺧﺪا ‪ ،‬ﺑﺎ اﺛﺮ ﻫﺰار ﺿﺮﺑﺖ ﺑﺮ ﺑﺪﻧﺶ و ﺑﺎ اﺛﺮ دو ﺿﺮﺑﺖ ﺑﺮ ﺳﺮش در راه ﺧﺪا ‪ ،‬آﻣﺎده ﻋﺮوج اﻋﻠﻰ ﺑﻮد ‪.‬‬

‫ص ‪ ; 89‬ﻣﺴﻨﺪ اﺑﻰ ﻟﻴﻠﻰ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 166‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻷوﺳﻂ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 133‬ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ اﺑﻦ اﺑﻰ اﻟﺤﺪﻳﺪ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪; 167‬‬
‫ﻛﻨﺰاﻟﻌﻤﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 441‬اﻟﺪر اﻟﻤﻨﺜﻮر ‪ ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪ ; 213‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص ‪ ; 342‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت ‪ ،‬ص ‪ ; 432‬ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ، 232‬ﺑﺎب ‪ ، 23‬ح ‪ ; 1‬اﻟﺨﺼﺎل ‪ ،‬ص ‪ ; 555‬اﻷﻣﺎﻟﻰ ﺻﺪوق ‪ ،‬ص‬
‫‪ ; 618‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 225‬و ‪ 417‬و ‪ ; ...‬اﻷﻣﺎﻟﻰ ﻃﻮﺳﻰ ‪ ،‬ص ‪ ; 504‬اﻻﺣﺘﺠﺎج ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪; 155‬‬
‫اﻹﺧﺘﺼﺎص ‪ ،‬ص ‪ ; 200‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ٢٤٩‬ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ ‪ ،‬ج ‪ ، 13‬ص ‪ ; 211‬ﻛﻨﺰاﻟﻌﻤﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 13‬ص ‪ 114‬و ص ‪ ; 133‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ج ‪ ، 42‬ص ‪ ; 49‬ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﻃﺒﺮى ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 63‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﻗﺐ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 371‬و ‪ 374‬و ‪ ; 381‬ﺷﺮح اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 107‬و ‪ ; 116‬اﻷﻣﺎﻟﻰ ﻃﻮﺳﻰ ‪ ،‬ص ‪; 583‬‬
‫و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫‪ . ٢٥٠‬أﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 4‬ص ‪ ; 38‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮدة ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 31‬اﻷﻣﺎﻟﻰ ﺻﺪوق ‪ ،‬ص ‪ ; 396‬روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ ‪ ،‬ص ‪ ; 138‬ﺷﺮح اﻷﺧﺒﺎر ‪،‬‬
‫ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 434‬اﻟﺨﺮاﺋﺞ و اﻟﺠﺮاﺋﺢ ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ ; 178‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ‪.‬‬
‫‪74‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﻗﺎﺑﺾ روح او ﺧﺪا ‪ ،‬و ﺷﺎﻫﺪ آن ﻗﺒﺾ روح ﺗﻤﺎم اﻧﺒﻴﺎ ‪ ،‬ﻣﺮﺳﻠﻴﻦ ‪ ،‬اوﺻﻴﺎء ‪ ،‬ﻣﻼﺋﻜﻪ ﻣﻘﺮﺑﻴﻦ ‪ ،‬ﺷﻬﺪا ‪ ،‬ﺻﺪﻳﻘﻴﻦ و‬
‫ﻋﺒﺎداﷲ اﻟﺼﺎﻟﺤﻴﻦ ﺑﻮد ‪.‬‬
‫روﺣﻰ ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﻏﺒﺎر ﻫﻮس و ﻫﻮى ﺑﺮ آن آﻳﻨﻪ ﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎى اﺳﻤﺎء ﺣﺴﻨﺎى ﺧﺪا ﻧﻨﺸﺴﺖ ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ‪ ،‬ﻋﺮﻓﺎن ‪،‬‬
‫اﺳﻼم ‪ ،‬اﻳﻤﺎن ‪ ،‬اﺧﻼق و اﻋﻤﺎﻟﻰ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻘﺎ رﻓﺖ ‪ ،‬ﻛﻪ روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻣﻴﺰان ﻋﻠﻢ ‪ ،‬اﻳﻤﺎن ‪ ،‬اﺧﻼق و اﻋﻤﺎل اوﻟﻴﺎى ﺧﺪا‬
‫اﺳﺖ ‪ ،‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ در ﺑﻬﺸﺖ وارد ﺷﻮد آﻧﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﺳﺘﺎره ﺻﺒﺢ ﺑﺮ اﻫﻞ دﻧﻴﺎ ﻣﻰ درﺧﺸﺪ ‪ ،‬او ﺑﺮاى اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﻧﻮراﻓﺸﺎﻧﻰ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ‪.‬‬
‫و ﻋﻠﻰ ﻣﺜﻠﻪ ﻓﻠﻴﺒﻚ اﻟﺒﺎﻛﻮن ‪ ،‬و اﻳﺎه ﻓﻠﻴﻨﺪب اﻟﻨﺎدﺑﻮن ‪ ،‬و اﻧﺎﷲ و اﻧﺎ اﻟﻴﻪ راﺟﻌﻮن ‪.‬‬
‫‪75‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮى‬

‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮى ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﺳﻪ ﭘﺎﻳﻪ اﺳﺖ ‪ :‬واﻟﻰ ‪ ،‬ﻗﺎﺿﻰ ‪ ،‬و ﻛﺎرﮔﺰاراﻧﻰ ﻛﻪ ﺑﺮاى اﻧﺠﺎم اﻣﻮر اﺳﺘﺨﺪام ﻣﻰ ﺷﻮﻧﺪ ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮ اﺻﻮﻟﻰ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻓﺎﺿﻠﻪ را ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﻤﻜﻦ ﻣﺤﻘﻖ ﻣﻰ ﺳﺎزد ‪ ،‬و ﺿﺎﻣﻦ ﺳﻌﺎدت ﻣﺎدى‬
‫و ﻣﻌﻨﻮى اﻣ‪‬ﺖ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﻪ ذﻛﺮ ﺑﻌﻀﻰ از آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(در وﻻﻳﺖ اﻣﺮ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ اﻛﺘﻔﺎ ﻛﺮده ‪ ،‬و از‬
‫ﺷﺮﺣﻰ ﻛﻪ ﺳﺰاوار آن ﺑﺎﺷﺪ ﺧﻮددارى ﻣﻰ ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ ‪ ،‬ﭼﻮن ﻫﺮ ﺟﻤﻠﻪ اى از ﻛﻠﻤﺎت ﺣﻀﺮت ﻫﻤﭽﻮن درى اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻫﺮ‬
‫ﻳﻚ درﻫﺎﻳﻰ ﺑﻪ ﻋﻠﻮم و ﻣﻌﺎرف ـ ﺑﺮاى اﺻﺤﺎب ﺣﻜﻤﺖ ﻋﻤﻠﻰ در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺷﺨﺼﻰ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ اﻧﺴﺎن ـ ﺑﺎز ﻣﻰ ﺷﻮد ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫رﺳﺪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز اﻧﺴﺎن اﺳﺖ از اﻋﻄﺎى ﺣﻖ ﻫﺮ ﻗﻮه اى از ﻗﻮاى ﺷﻬﻮت و ﻏﻀﺐ و ﻋﻘﻞ ‪ ،‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻰ او در‬
‫ﻣﻌﺎش و ﻣﻌﺎد از آﻟﻮدﮔﻰ ﻫﺎ ﭘﺎك ﺑﺎﺷﺪ ‪.‬‬

‫واﻟﻰ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮى‬

‫در ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﻣﺎﻟﻚ اﺷﺘﺮ ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ‪:‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﺪان اى ﻣﺎﻟﻚ ‪ ،‬ﻣﻦ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎﻳﻰ ﻓﺮﺳﺘﺎدم ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از ﺗﻮ ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن دادرس و ﺳﺘﻤﮕﺮ در آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﻮده اﻧﺪ ‪ ،‬و ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎى ﺗﻮ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻰ ﻛﻨﻨﺪ ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎى ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﭘﻴﺶ از‬
‫ﺧﻮد ﻧﻈﺮ ﻣﻰ ﻛﻨﻰ ‪ ،‬و درﺑﺎره ﺗﻮ ﻫﻤﺎن را ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻮ درﺑﺎره آﻧﺎن ﻣﻰ ﮔﻮﻳﻰ ‪ ،‬و ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ‬
‫زﺑﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ـ از ﺧﻮب و ﺑﺪ ـ ﺟﺎرى ﻣﻰ ﺳﺎزد ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﺎﻟﺤﻴﻦ و ﻧﻴﻜﻮﻛﺎران ﻣﻰ ﺗﻮان ﭘﻰ ﺑﺮد ; ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ اﻧﺪوﺧﺘﻪ ﻫﺎى ﺗﻮ ﻛﺮدار ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮ ﻫﻮى و ﺧﻮاﻫﺶ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺴﻠّﻂ ﺑﺎش ‪ ،‬و ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺗﻮ ﺣﻼل ﻧﻴﺴﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻔﺲ ﺧﻮدت ﺑﺨﻞ ﺑﻮرز ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﺨﻞ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ‪ ،‬اﻧﺼﺎف و ﻋﺪل اﺳﺖ از او‪ ،‬در آﻧﭽﻪ او‬
‫را ﺧﻮش آﻳﺪ ﻳﺎ ﻧﺎﺧﻮش ﺳﺎزد ; و ﻗﻠﺐ ﺧﻮد را ﺑﻪ رﺣﻤﺖ و ﻣﺤﺒ‪‬ﺖ و ﻟﻄﻒ ﺑﻪ رﻋﻴﺖ آﮔﺎه ﮔﺮدان ‪ ،‬و ﻣﺒﺎدا ﺑﺮ‬
‫آﻧﺎن ﻫﻤﭽﻮن ﺣﻴﻮان درﻧﺪه اى ﺑﺎﺷﻰ ﻛﻪ ﺧﻮردﻧﻰ ﺷﺎن را ﻏﻨﻴﻤﺖ ﮔﻴﺮى ‪ ،‬زﻳﺮا ﻫﻤﺎﻧﺎ آﻧﺎن دو ﮔﺮوه اﻧﺪ ‪ :‬ﻳﺎ‬
‫ﺑﺮادر ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ در دﻳﻦ و ﻳﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ در آﻓﺮﻳﻨﺶ ‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻛﻪ از ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻟﻐﺰﺷﻬﺎ ﺑﻮده ‪ ،‬و‬
‫ﺳﺒﺒﻬﺎى ﺑﺪﻛﺎرى ﺑﻪ آﻧﺎن رو آورده ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﻤﺪ ﻳﺎ ﺧﻄﺎ ﺑﺮ دﺳﺘﺎن آﻧﻬﺎ ﻗﺮار ﻣﻰ ﮔﻴﺮد ; ﭘﺲ ﺑﺎ ﺑﺨﺸﺶ و‬
‫ﮔﺬﺷﺖ ﺧﻮد آﻧﺎن را ﻋﻔﻮ ﻛﻦ ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ دوﺳﺖ دارى ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺨﺸﺶ و ﮔﺬﺷﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ ‪،‬‬
‫زﻳﺮا ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺗﻮ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺑﺮﺗﺮى ‪ ،‬و واﻟﻰ اﻣﺮ ﺑﺮ ﺗﻮ ) ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﺗﻮ را وﻻﻳﺖ اﻣﺮ داده اﺳﺖ ( ﻓﻮق و ﺑﺮﺗﺮ از ﺗﻮ‬
‫اﺳﺖ ‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﺗﻮ را وﻻﻳﺖ داده ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ ‪.‬‬

‫دوﻟﺖ ﮔﺬرا‬
‫‪76‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ ‪ :‬وﻗﺪ ﺟﺮت ﻋﻠﻴﻬﺎ دول ﻗﺒﻠﻚ ‪ ...‬آﮔﺎه ﻣﻰ ﻧﻤﺎﻳﺪ ‪ ،‬ﻛﻪ اﻳﻦ دوﻟﺖ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دوﻟﺘﻬﺎى ﻗﺒﻞ ﮔﺬرا اﺳﺖ ‪ ،‬و‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ﺳﺎﻳﻪ اى اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻘﺎ و دوام ﻧﺪارد ‪ :‬و ﺗﻠﻚ اﻻﻳﺎم ﻧﺪاوﻟﻬﺎ ﺑﻴﻦ اﻟﻨّﺎس ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل آﻧﻬﺎ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻛﺮده و در ﺣﻖ آﻧﺎن ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻋﻤﻞ ﻛﺮدﻧﺪ ﻗﻀﺎوت ﻣﻰ ﻧﻤﺎﻳﻰ ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ اﻣﻮر ﺗﻮ ﻧﻈﺮ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻧﻤﻮد ‪ ،‬و آﻧﭽﻪ ﺑﺮ‬
‫زﺑﺎن آﻧﺎن ﺟﺎرى ﺷﻮد ‪ ،‬از آﻧﭽﻪ ﻛﻪ از ﺗﻮ ﻣﻰ ﺑﻴﻨﻨﺪ ‪ ،‬دﻟﻴﻞ ﺑﺮ ﺻﻼح و ﻓﺴﺎد ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ‪.‬‬

‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ذﺧﻴﺮه‬
‫ﻫﻤ‪‬ﺖ و ﻫﺪف واﻟﻴﺎن و ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﺟﻤﻊ ﻣﺎل و ذﺧﺎﻳﺮ اﺳﺖ ‪ ،‬و ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ذﺧﻴﺮه ﻧﺰد ﺣﻜﻤﺮان ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮى ذﺧﻴﺮه‬
‫ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ ‪ :‬ﻓﺎﻣﻠﻚ ﻫﻮاك ﺑﻴﺎن ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﻣﺎﻟﻚ ﻫﻮاى ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﻧﻴﺴﺖ ‪ ،‬ﻧﻤﻰ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﻖ ﺣﻜﻢ و‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ ‪ ،‬ﭼﻮن ﭘﻴﺮوى از ﻫﻮاى ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن را از ﺣﻖ ﺑﺎز ﻣﻰ دارد ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﺣﻜﻤﺮان ﺷﺠﺎع ﺗﺮﻳﻦ و ﺑﺎ‬
‫ﻗﺪرت ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﺪ ; و ﺷﺠﺎع ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮدم ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻫﻮاى ﺧﻮد ﭘﻴﺮوز و ﻏﺎﻟﺐ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬آن ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در‬
‫ﺣﺪﻳﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ‪ » :‬اﺷﺠﻊ اﻟﻨّﺎس ﻣﻦ ﻏﻠﺐ ﻫﻮاه ‪.‬‬

‫ﺳﺨﺎوت ﻧﻔﺲ‬
‫و اﻣﺮ ﺑﻪ ﺳﺨﺎوت‪ ‬ﻧﻔﺲ ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ ﺑﻴﺎن ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺤﺒﻮب و ﻣﻜﺮوه ﺣﻜﻤﺮان ﻧﺒﺎﻳﺪ او را از اﻧﺼﺎف ﺧﺎرج ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬و ﺣﺐ و‬
‫ﺑﻐﺾ ﻧﻴﺰ او را از اﻋﺘﺪال ﺑﻴﺮون ﻧﺒﺮد ‪.‬‬

‫رﺣﻤﺖ واﻟﻰ‬
‫ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ ‪ :‬اﺷﻌﺮ ﻗﻠﺒﻚ ‪ ...‬و اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺮدم دو ﮔﺮوﻫﻨﺪ ﺑﻴﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﻛﻪ واﻟﻰ و ﺣﻜﻤﺮان ﻓﻮق رﻋﻴﺖ اﺳﺖ ‪ ،‬و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﻮق او و ﻛﺴﻰ ﻛﻪ او را ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻰ ﻧﺼﺐ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻣﻰ ﺑﺎﺷﺪ ; و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻟﻐﺰش ﻫﺎ و‬
‫ﺳﺒﺐ ﺑﺪى ﻫﺎ را ﻣﻰ ﺑﻴﻨﺪ ‪ ،‬وﻟﻰ از رﺣﻤﺖ و اﺣﺴﺎن ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ اﻣﺴﺎك ﻧﻤﻰ ﻛﻨﺪ ‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﺮﺗﺮى و ﺗﻔﻮق واﻟﻰ ﻫﻢ ﻧﺒﺎﻳﺪ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﻋﺪم ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﻰ او از ﻟﻐﺰش ﻫﺎى ﻣﺮدم ﺷﻮد ‪.‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ واﻟﻰ ـ ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻟﻐﺰش ﻫﺎ و ﺑﺪى ﻫﺎ ـ اﻧﺘﻈﺎر رﺣﻤﺖ و ﺑﺨﺸﺶ از ﺧﺪاوﻧﺪ دارد ‪ ،‬او ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ‬
‫رﻋﻴﺖ ﺧﻮد ‪ ،‬در آﻧﭽﻪ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻤﺪ ﻳﺎ ﺧﻄﺎ ﺻﺎدر ﻣﻰ ﺷﻮد ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺨﺸﺶ و ﮔﺬﺷﺖ و ﻣﺤﺒ‪‬ﺖ و اﺣﺴﺎن رﻓﺘﺎر ﻧﻤﺎﻳﺪ ; و‬
‫رﺣﻤﺖ و اﺣﺴﺎن او ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﻪ ﻛﺴﺎﻧﻰ را ﻓﺮاﮔﻴﺮد ﻛﻪ در آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ او ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ او در دﻳﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ ‪.‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮى ﻇﻬﻮر رﺣﻤﺖ رﺣﻤﺎﻧﻴﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻢ و ﻛﺎﻓﺮ ‪ ،‬و ﻧﻴﻜﻮﻛﺎر و ﺑﺪﻛﺎر اﺳﺖ ‪ ،‬و‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﻮرﺷﻴﺪ رﺳﺎﻟﺖ ﺧﺎﺗﻤﻴﺖ ﻛﻪ رﺣﻤﺔ ﻟﻠﻌﺎﻟﻤﻴﻦ اﺳﺖ ﻣﺘﺠﻠّﻰ ﻣﻰ ﺷﻮد ‪.‬‬

‫آﻓﺖ ﻋﻘﻞ ﺣﻜﻤﺮان‬

‫‪77‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫واﻟﻰ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺧﻮد را اﻣﺮ ﻛﻨﻨﺪه و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار ﺑﺒﻴﻨﺪ ‪ ،‬زﻳﺮا اﮔﺮ ﻛﺴﻰ ـ ﺑﻪ ﺟﺰ ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ از ﻃﺮف ﺧﺪا ـ ﺑﺮاى ﺧﻮد‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻖ اﻃﺎﻋﺖ ﻣﻄﻠﻘﻰ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮى ﺷﻘﺎوت ﻛﺸﺎﻧﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﺧﻮد ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد ‪ » :‬و ﻫﺮ‬
‫آﻳﻨﻪ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ اﻣﻴﺮ و اﻣﺮ ﻛﻨﻨﺪه ام ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ اﻃﺎﻋﺖ ﺷﻮم ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺴﺎد در ﻗﻠﺐ ‪ ،‬و ﺳﺴﺘﻰ‬
‫و از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻦ دﻳﻦ ‪ ،‬و ﺗﻘﺮّب ﺟﺴﺘﻦ ﺑﻪ ﻏﻴﺮ اﺳﺖ « ; ﺷﻜّﻰ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ آﻓﺖ ﻋﻘﻞِ ﺣﻜﻤﺮان ﺗﻜﺒ‪‬ﺮى اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ و ﺣﻜﻤﺮاﻧﻰ اﺳﺖ ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮاى او اﺑﻬ‪‬ﺘﻰ ﭘﻴﺪا ﺷﺪ ‪ ،‬ﻋﻈﻤﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻰ ﻛﺴﻰ را ﻛﻪ وﺳﻌﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ او‬
‫آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦ اﺳﺖ ‪ ،‬و ﻗﺪرت ﻗﺎﻫﺮ ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن را ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ اوﺳﺖ ‪ ،‬و ﺟﺒﺮوت ﻛﺴﻰ را ﻛﻪ ﻣﻠﻜﻮت ﻫﺮ ﭼﻴﺰى ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ او اﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آورد ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺣﻀﺮت ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ‪:‬‬

‫و ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﻠﻄﻨﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ‪ ،‬اﺑﻬ‪‬ﺖ و ﺑﺰرﮔﻰ ﻳﺎ ﻛﺒﺮ و ﺧﻮد ﭘﺴﻨﺪى ﺑﺮاى ﺗﻮ ﭘﻴﺪا ﺷﺪ ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﻰ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻰ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﻮق ﺗﻮ اﺳﺖ ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻰ او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد ‪ ،‬و ﺑﻪ آﻧﭽﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮد ﺑﺮ آن ﻗﺪرت و‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﻳﻰ ﻧﺪارى ‪ ،‬ﺑﻨﮕﺮ ; اﻳﻦ ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻦ و اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن ﻛﺒﺮ و ﺳﺮﻛﺸﻰ ﺗﻮ را ﻓﺮو ﻣﻰ ﻧﺸﺎﻧﺪ ‪ ،‬و ﺳﺮﻓﺮازى را از ﺗﻮ‬
‫ﺑﺎز ﻣﻰ دارد ‪ ،‬و ﻋﻘﻞ و ﺧ‪‬ﺮدى را ﻛﻪ از ﺗﻮ دور ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﻮﻳﺖ ﺑﺎز ﻣﻰ ﮔﺮداﻧﺪ ; و ﺑﺮ ﺣﺬر ﺑﺎش از ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫داﺷﺘﻦ ﺧﻮد ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در ﻋﻈﻤﺖ و ﺑﺰرﮔﻮارى ‪ ،‬و ﺗﺸﺒ‪‬ﻪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺮار دادن ﺧﻮد ﺑﺎ او در ﺗﻮاﻧﺎﺋﻴﺶ ‪،‬‬
‫زﻳﺮا ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﺮ ﮔﺮدﻧﻜﺶ و ﻣﺘﻜﺒﺮى را ﺧﻮار و ﭘﺴﺖ ﻣﻰ ﮔﺮداﻧﺪ ‪.‬‬
‫*‬

‫و ﻓﺮﻣﻮد ‪:‬‬

‫ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺤﺒﻮب ﺗﺮﻳﻦ اﻣﻮر ﻧﺰد ﺗﻮ ﭼﻴﺰى ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺎﻧﻪ روى ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺣﻖ ‪ ،‬و ﻓﺮاﮔﻴﺮى ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻋﺪل‬
‫دارد ‪ ،‬و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺳﺒﺐ ﺧﺸﻨﻮدى رﻋﻴﺖ ﺷﻮد ; زﻳﺮا ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺧﺸﻢ ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ و ﻫﻤﮕﺎن ‪ ،‬رﺿﺎﻳﺖ و ﺧﺸﻨﻮدى ﺧﺎﺻ‪‬ﻪ‬
‫و ﭼﻨﺪ ﺗﻦ را ﭘﺎﻳﻤﺎل ﻣﻰ ﺳﺎزد ‪ ،‬و ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺧﺸﻢ ﺧﺎﺻ‪‬ﻪ و ﺗﻨﻰ ﭼﻨﺪ ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺸﻨﻮدى ﻫﻤﮕﺎن ﺑﻰ اﻫﻤﻴ‪‬ﺖ و‬
‫ﻣﻮرد ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﻰ اﺳﺖ ‪. ...‬‬

‫زﻳﺮا اوﺳﻂ در ﺣﻖ ) آﻧﭽﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻴﺎﻧﻪ روى در ﺣﻖ ﺑﺎﺷﺪ ( اﺻﻞ ﺣﻜﻤﺖ در ﻧﻈﺮ و ﻋﻘﻞ اﺳﺖ ; و ﻓﺮاﮔﻴﺮﺗﺮ در‬
‫ﻋﺪل ‪ ،‬ﻓﺮع ﺣﻜﻤﺖ در ﻋﻤﻞ اﺳﺖ و درﺧﺘﻰ ﻛﻪ اوﺳﻂ‪ ‬در ﺣﻖ اﺻﻞ و رﻳﺸﻪ آن ‪ ،‬و اﻋﻢِ در ﻋﺪل ﻓﺮع آن ﺑﺎﺷﺪ ‪،‬‬
‫ﺛﻤﺮه اش ﺳﻌﺎدت ﻓﺮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ و رﺿﺎﻳﺖ رﻋﻴﺖ اﺳﺖ ‪. ...‬‬

‫ﺑﻴﻨﺶ ﺣﻜﻤﺮان‬
‫‪78‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫واﻟﻰ و ﺣﻜﻤﺮان ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺎﺗﺮ و ﭘﻮﺷﺎﻧﻨﺪه ﻋﻴﻮب اﻓﺮاد رﻋﻴﺖ ‪ ،‬و ﺣﻼّل و ﺑﺎز ﻛﻨﻨﺪه ﮔﺮه ﻫﺎى ﻛﻴﻨﻪ و ﺣﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ ; او‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﻋﺬر درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻨﻨﺪه ﻋﺬر را ﺑﭙﺬﻳﺮد ‪ ،‬و ﺣﺪود و ﻣﺆﺧﺬات را ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل وﺟﻪ ﺻﺤﺖ اﺟﺮا ﻧﻜﻨﺪ ‪ ،‬ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻬﻤﺖ ﻫﺎ ﺑﮕﻴﺮد ‪ ،‬اَﻋﺮاض و آﺑﺮوى ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺗﻮﻫ‪‬ﻤﺎت ﻫﺘﻚ ﻛﺮده و از ﺑﻴﻦ ﺑﺒﺮد ‪.‬‬

‫و ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮﻣﻮد ‪:‬‬

‫و ﺑﺎﻳﺪ از ﺑﻴﻦ رﻋﻴﺖ‪ ،‬از ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﻋﻴﻮب ﻣﺮدم اﺻﺮار دارد ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ دور ﺑﺎﺷﻰ و او را دﺷﻤﻦ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻰ ‪ ،‬زﻳﺮا در ﻣﺮدم ﻋﻴﻮﺑﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ واﻟﻰ و ﺣﻜﻤﺮان ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن آﻧﻬﺎ ; ﭘﺲ در‬
‫آﻧﭽﻪ از ﻋﻴﻮب ﻣﺮدم ﺑﺮ ﺗﻮ ﭘﻨﻬﺎن اﺳﺖ ﻛﻨﺠﻜﺎوى ﻣﻜﻦ ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺎ وﻇﻴﻔﻪ ﺗﻮ ﭘﺎك ﻛﺮدن و از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن آﻧﻬﺎﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮ ﺗﻮ آﺷﻜﺎر ﺷﻮد ‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ از ﺗﻮ ﭘﻨﻬﺎن اﺳﺖ ﺣﻜﻢ ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ; ﭘﺲ ﺗﺎ ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﻰ زﺷﺘﻰ‬
‫] ﻣﺮدم [ را ﺑﭙﻮﺷﺎن ‪ ،‬ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ زﺷﺘﻰ ﺗﻮ را ﻛﻪ دوﺳﺖ ﻣﻰ دارى از رﻋﻴﺖ ﭘﻨﻬﺎن دارى ; و از ﻣﺮدم‬
‫ﮔﺮه ﻫﺮ ﻛﻴﻨﻪ را ﺑﮕﺸﺎ ‪ ،‬واز ﺧﻮد رﺷﺘﻪ ﻫﺮ اﻧﺘﻘﺎم و ﺑﺎز ﺧﻮاﺳﺘﻰ را ﺟﺪا ﻛﻦ ] و ﻋﺬرﭘﺬﻳﺮ ﺑﺎش ‪ ،‬و ﺣﺪود را‬
‫ﺑﻪ ﺷﺒﻬﺎت از ﺑﻴﻦ ﺑﺒﺮ [ ‪.‬‬

‫ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت واﻟﻰ و اﺻﺤﺎب او‬

‫ﺳﭙﺲ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت واﻟﻰ )ﺣﻜﻤﺮان( و اﺻﺤﺎب واﻟﻰ را در ﺧﻠﻮت و آﺷﻜﺎر‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ از ﻛﺴﺎﻧﻰ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﻇﺎﻟﻤﻰ را ﺑﺮ‬
‫ﻇﻠﻤﺶ و ﮔﻨﻬﻜﺎرى را ﺑﺮ ﮔﻨﺎﻫﺶ ﻛﻤﻚ ﻧﻜﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ ‪ ،‬ﺑﻴﺎن ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ‪:‬‬

‫و ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﺗﺮﻳﻦ اﻳﺸﺎن ﻧﺰد ﺗﻮ ‪ ،‬ﻛﺴﻰ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺳﺨﻦِ ﺗﻠﺦِ ﺣﻖ را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﮕﻮﻳﺪ ‪ ،‬و در اﻧﺼﺎف‬
‫ﺑﺮ ﺿﻌﻔﺎ ﺑﺎ اﺣﺘﻴﺎط ﺗﺮﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬و در ﮔﻔﺘﺎر و ﻛﺮدارت ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﺮاى اوﻟﻴﺎﻳﺶ ﻧﻤﻰ ﭘﺴﻨﺪد ﻛﻤﺘﺮ ﺗﻮ را‬
‫ﺑﺴﺘﺎﻳﺪ ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺳﺨﻦ ﺗﻠﺦ و ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻛﻢِ او از ﺗﻮ ‪ ،‬ﺳﺒﺐ دﻟﺘﻨﮕﻰ ﺗﻮ ﺷﻮد ; و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎران و‬
‫راﺳﺘﮕﻮﻳﺎن ﺑﭽﺴﺒﺎن و ﺑﺎ آﻧﺎن ﻫﻤﻨﺸﻴﻦ ﺑﺎش ‪ ،‬و آﻧﺎن را وادار ﻛﻦ ﻛﻪ ﺗﻮ را ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺴﺘﺎﻳﻨﺪ ‪ ،‬و ﺗﻮ را ﺑﺮ ﺑﺎﻃﻠﻰ‬
‫ﻛﻪ اﻧﺠﺎم ﻧﺪاده اى ﺷﺎد ﻧﮕﺮداﻧﻨﺪ ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﺴﻴﺎرىِ اﺻﺮار در ﺳﺘﺎﻳﺶ ‪ ،‬ﺷﺨﺺ را ﺧﻮد ﭘﺴﻨﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ‪ ،‬و‬
‫ﺳﺮﻛﺶ ﺑﺎر ﻣﻰ آورد ‪.‬‬

‫آرى ‪ ،‬اﮔﺮ ﺣﻜﻤﺮان داراى اوﺻﺎﻓﻰ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﺻﻠﻮات اﷲ ﻋﻠﻴﻪ ﻓﺮﻣﻮد ‪ ،‬و ﺧﻮاص و اﻃﺮاﻓﻴﺎن او ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻪ ﻋﻘﻞ‬
‫و دراﻳﺖ و ورع و ﺻﺪق ﺑﺎﺷﻨﺪ ‪ ،‬و ﻇﺎﻟﻢ را در ﻇﻠﻤﺶ و ﮔﻨﻬﻜﺎر را در ﮔﻨﺎﻫﺶ ﻛﻤﻚ ﻧﻜﻨﻨﺪ ‪ ،‬و ﻫﺮ ﻛﺲ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻛﻼم‬
‫ﺣﻖ را ﻛﻪ ﺑﺮ ﺷﻨﻮﻧﺪه اش ﺗﻠﺦ اﺳﺖ ‪ ،‬ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ ،‬و اﺣﺘﻴﺎط او در اﻧﺼﺎف ﺑﺮ ﺿﻌﻔﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻧﺰدﻳﻚ ﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬و‬
‫‪79‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﺣﻜﻤﺮان آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻧﻜﺮدن ﻋﺎدت دﻫﺪ ‪ ،‬اﻳﻨﭽﻨﻴﻦ ﺣﻜﻮﻣﺘﻰ اﺻﻞ ‪ ،‬ﻓﺮع ‪ ،‬ﻣﺘﻦ و ﺣﺎﺷﻴﻪ اش ﺧﻼﺻﻪ اى از‬
‫ﻋﻘﻞ ‪ ،‬ﺣﻖ ‪ ،‬ﻋﺪل ‪ ،‬اﻧﺼﺎف ‪ ،‬ورع ‪ ،‬ﺻﺪق ‪ ،‬رﺣﻤﺖ ‪ ،‬ﻣﺤﺒ‪‬ﺖ و اﺣﺴﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ‪.‬‬
‫و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ اﻧﻮار ﻣﻜﺎرم از ﻣﺮﻛﺰ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﻰ ﺑﻪ اﻃﺮاف ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎى ﭘﻴﺮوى ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ ﻣﺮدم از‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻗﺪرت و ﺷﻮﻛﺖ‪ ،‬ﻏﺮض از ارﺳﺎل رﺳﻮل و اﻧﺰال ﻛﺘﺎب در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﺑﻼد اﺳﻼﻣﻰ ﻣﺤﻘّﻖ ﻣﻰ ﺷﻮد ‪ ) :‬ﻟَﻘَﺪ‪ ‬أَر‪‬ﺳ‪‬ﻠْﻨَﺎ‬
‫‪251‬‬
‫ر‪‬ﺳ‪‬ﻠَﻨَﺎ ﺑِﺎﻟْﺒ‪‬ﻴ‪‬ﻨَﺎت‪ ‬و‪‬أَﻧْﺰَﻟْﻨَﺎ ﻣ‪‬ﻌ‪‬ﻬ‪‬ﻢ‪ ‬اﻟْﻜ‪‬ﺘَﺎب‪ ‬و‪‬اﻟْﻤ‪‬ﻴﺰَانَ ﻟ‪‬ﻴ‪‬ﻘُﻮم‪ ‬اﻟﻨﱠﺎس‪ ‬ﺑِﺎﻟْﻘ‪‬ﺴ‪‬ﻂ‪. ( ‬‬
‫آﻧﭽﻪ ذﻛﺮ ﺷﺪ ‪ ،‬ﺑﻌﻀﻰ از اﻣﻮر ﻣﻌﺘﺒﺮ در ﺣﻜﻤﺮان ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮى اﺳﺖ ‪ ،‬و ﻓﺮﺻﺖ ﺑﻴﺎن ﺗﻤﺎم آﻧﭽﻪ ﺣﻀﺮت اﻓﺎده‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﻧﺪ ﻧﻴﺴﺖ ‪.‬‬

‫ﻗﺎﺿﻰ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮى‬

‫اﺣﻘﺎق ﺣﻘﻮق از اﻣﻮرى اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻈﺎم دﻳﻦ و دﻧﻴﺎ ﺑﺮ آن اﺳﺘﻮار اﺳﺖ ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ‪ » :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ‬
‫ﺣﻜﻢ در اﻧﺼﺎف ﻣﻈﻠﻮم از ﻇﺎﻟﻢ ‪ ،‬و ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﻗﻮى‪ ‬ﺑﺮاى ﺿﻌﻴﻒ ‪ ،‬و اﻗﺎﻣﻪ ﺣﺪود ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺮ روش و ﻃﺮﻳﻘﻪ آن ‪ ،‬از‬
‫اﻣﻮرى اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا و ﺑﻼد ﺑﻪ آن اﺻﻼح ﻣﻰ ﺷﻮد « ‪ ،‬ﻟﺬا ﺣﻀﺮت )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺎﺿﻰ ﺷﺮاﻳﻄﻰ را‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده ﻛﻪ ﻏﺮض از ﻗﻀﺎوت ـ ﻛﻪ از ﻣﻨﺎﺻﺐ اﻧﺒﻴﺎ و اوﺻﻴﺎ اﺳﺖ ـ ﻣﺤﻘّﻖ ﺷﻮد ‪:‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﺮاى ﺣﻜﻢ و داورى ﺑﻴﻦ ﻣﺮدم ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ رﻋﻴﺘﺖ را در ﻧﻈﺮ ﺧﻮد ] از ﺟﻬﺖ ﻋﻠﻢ و ﺣﻠﻢ و ورع و ﺳﺨﺎ [ اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﻧﻤﺎ ‪ ،‬ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﻛﺎرﻫﺎ ﺑﻪ او ﺳﺨﺖ ﻧﻴﺎﻳﺪ ‪ ،‬و ﻧﺰاع ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن در ﺳﺘﻴﺰه ‪ ،‬رأى ﺧﻮد را ﺑﺮ او ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻧﻨﻤﺎﻳﻨﺪ ‪ ،‬و در ﻟﻐﺰش‬
‫ﭘﺎﻳﺪارى ﻧﻜﻨﺪ ‪ ،‬و از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺣﻖ ﻫﺮﮔﺎه آن را ﺷﻨﺎﺧﺖ درﻣﺎﻧﺪه ﻧﺸﻮد ‪ ،‬و ﻧﻔﺲ او ﺑﻪ ﻃﻤﻊ ﻣﺎﻳﻞ و ﻣﺸﺮف ﻧﺒﺎﺷﺪ ;‬
‫] ﻛﺴﻰ ﻛﻪ [ ﺑﻪ ﻓﻬﻢ اﻧﺪك و ﺑﺪون ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدن اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻛﺎﻓﻰ اﻛﺘﻔﺎ ﻧﻜﻨﺪ ‪ ،‬و در ﺷﺒﻬﺎت ﺗﺄﻣ‪‬ﻞ و درﻧﮕﺶ از ﻫﻤﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬و ﺣﺠﺖ و دﻟﻴﻞ ﻫﺎ را ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ ﺑﮕﻴﺮد ‪ ،‬و ﻛﻤﺘﺮ از ﻫﻤﻪ از ﻣﺮاﺟﻌﻪ دادﺧﻮاه دﻟﺘﻨﮓ ﺷﻮد ‪ ،‬و ﺑﺮ آﺷﻜﺎر ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﻛﺎرﻫﺎ از ﻫﻤﻪ ﺷﻜﻴﺒﺎﺗﺮ ‪ ،‬و ﻫﻨﮕﺎم روﺷﻦ ﺷﺪن ﺣﻜﻢ از ﻫﻤﻪ ﺑﺮّﻧﺪه ﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ; ﻛﺴﻰ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺘﻮدن او را ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮدﺑﻴﻨﻰ واﻧﺪارد ‪ ،‬و ﺑﺮ اﻧﮕﻴﺨﺘﻦ و ﮔﻮل زدن او را ] از ﺣﻖ [ ﻣﺎﻳﻞ ﻧﮕﺮداﻧﺪ ; و ﺣﻜﻢ دﻫﻨﺪﮔﺎنِ آراﺳﺘﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻔﺎت‬
‫ﻛﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪.‬‬
‫آرى ‪ ،‬اﮔﺮ ﻗﺎﺿﻰ آﻧﭽﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد ‪ ،‬ﻗﻀﺎىِ ﻣﺜﻞِ او اﺻﻼح ﻛﻨﻨﺪه ﺑﻨﺪﮔﺎن ‪ ،‬و آﺑﺎدﻛﻨﻨﺪه ﺑﻼد اﺳﺖ ‪ ،‬و اﻳﻦ‬
‫ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل از ﺣﻜﺎم و ﻗﻀﺎت ـ ﻛﻪ ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ﺣﻖ و ﻋﺪل اﺳﺖ ـ ﺧﻮاﺳﺘﺎر اﺳﺖ ‪ ) :‬و‪‬إِذَا ﺣ‪‬ﻜَﻤ‪‬ﺘُﻢ ﺑ‪‬ﻴ‪‬ﻦَ‬
‫ﻻر‪‬ضِ ﻓَﺎﺣ‪‬ﻜُﻢ ﺑ‪‬ﻴ‪‬ﻦَ اﻟﻨﱠﺎسِ ﺑِﺎﻟْﺤ‪‬ﻖﱢ ( ‪.253‬‬
‫اﻟﻨﱠﺎسِ أَن ﺗَﺤ‪‬ﻜُﻤ‪‬ﻮاْ ﺑِﺎﻟْﻌ‪‬ﺪ‪‬لِ ( ‪ ) ،252‬ﻳ‪‬ﺎ د‪‬او‪‬د‪ ‬إِﻧﱠﺎ ﺟ‪‬ﻌ‪‬ﻠْﻨَﺎك‪ ‬ﺧَﻠ‪‬ﻴﻔَﺔً ﻓ‪‬ﻲ ا َْ‬

‫ﻛﺎرﮔﺰاران در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮى‬

‫‪ . ٢٥١‬ﺳﻮره ﺣﺪﻳﺪ ‪ ،‬آﻳﻪ ‪25‬‬

‫‪ . ٢٥٢‬ﺳﻮره ﻧﺴﺎء آﻳﻪ ‪58‬‬
‫‪ . ٢٥٣‬ﺳﻮره ص آﻳﻪ ‪62‬‬
‫‪80‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫در وﺻﻒ ﻛﺎرﮔﺰاران ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ‪:‬‬

‫ﺳﭙﺲ در ﻛﺎرﻫﺎى ﻋﻤ‪‬ﺎل و ﻛﺎرﮔﺰاران ﺧﻮد اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﻧﻈﺮ ﻛﻦ ‪ ،‬و ﭼﻮن آﻧﺎن را آزﻣﺎﻳﺶ و اﻣﺘﺤﺎن ﻧﻤﻮدى ﺑﻪ‬
‫ﻛﺎرﮔﻴﺮ ; آﻧﺎن را ﺳﺮﺧﻮد و ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻛﻤﻚ ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﻔﺮﺳﺖ ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﻪ ﻣﻴﻞ ﺧﻮد و ﺑﻰ آزﻣﺎﻳﺶ‬
‫ﻛﺮدن ﻛﺴﻰ را ﺑﻪ ﻛﺎرى ﻓﺮﺳﺘﺎدن از ﺷﺎﺧﻪ ﻫﺎ و ﺷﻌﺐ ﻇﻠﻢ و ﺧﻴﺎﻧﺖ اﺳﺖ ; اﻳﺸﺎن را از آزﻣﺎﻳﺶ ﺷﺪﮔﺎن ‪،‬‬
‫و ﺷﺮم داران و از ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺎى ﻧﺠﻴﺐ و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ و ﭘﻴﺶ ﻗﺪم در اﺳﻼم ﺑﺨﻮاه و ﮔﺰﻳﻨﺶ ﻛﻦ ‪ ،‬زﻳﺮا اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫اﻓﺮاد داراى اﺧﻼق ﮔﺮاﻣﻰ ﺗﺮ ‪ ،‬و ﻧﺎﻣﻮس درﺳﺖ ﺗﺮ ‪ ،‬و ﻃﻤﻌﻬﺎى ﻛﻤﺘﺮ ‪ ،‬و در ﻋﻮاﻗﺐ اﻣﻮر و ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺎرﻫﺎ ﺑﺎ‬
‫ﻓﻜﺮﺗﺮ ﻣﻰ ﺑﺎﺷﻨﺪ ‪. ...‬‬

‫از ﺑﻴﺎن ﺣﻀﺮت ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻰ ﺷﻮد ﻛﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﺑﺮ اﺳﺎس ﻛﻔﺎﻳﺖ و اﻣﺎﻧﺖ اﺳﺖ ‪ ،‬آﻧﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮد ‪:‬‬
‫ﻻﻣ‪‬ﻴﻦُ ( ‪.255‬‬
‫ﻻر‪‬ضِ إِﻧﱢﻰ ﺣ‪‬ﻔ‪‬ﻴﻆٌ ﻋ‪‬ﻠ‪‬ﻴﻢ‪ 254( ‬و ﻓﺮﻣﻮد ‪ ) :‬إِنﱠ ﺧَﻴ‪‬ﺮَ ﻣ‪‬ﻦِ اﺳ‪‬ﺘَﺄْﺟ‪‬ﺮْت‪ ‬اﻟْﻘَﻮِى‪ ‬ا َْ‬
‫) اﺟ‪‬ﻌ‪‬ﻠْﻨ‪‬ﻰ ﻋ‪‬ﻠَﻰ ﺧَﺰَاﺋ‪‬ﻦِ ا َْ‬

‫اﻣ‪‬ﺘﻰ ﻛﻪ ﺣﻜﻤﺮان آن داراى آن ﺻﻔﺎت ‪ ،‬و ﻗﺎﺿﻰ آن داراى آن ﺧﺼﻮﺻﻴ‪‬ﺎت ‪ ،‬و ﻛﺎرﮔﺰاران آن داراى اﻳﻦ ﻣﺰاﻳﺎ ﺑﺎﺷﺪ ‪،‬‬
‫و ﻣﺮاﺗﺐ و ﻣﻨﺼﺐ ﻫﺎ در آن ﺑﺮ اﺳﺎس درﺟﺎت ﻋﻠﻢ و اﻳﻤﺎن و اﻣﺎﻧﺖ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ اﻣ‪‬ﺘﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاى ﻣﺮدم ﭘﻴﺪا ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ‪ 256،‬و ﺑﺪون ﺷﻚ اﻣﺎم و ﭘﻴﺸﻮاى آﻧﺎن ﺑﺎﻳﺪ اﻓﻀﻞ از آن اﻣ‪‬ﺖ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬و از ﺣﻀﺮت رﺳﻮل)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ(‬
‫ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ » :‬ﻫﺮ ﻛﺲ ﭘﻴﺸﻮا و اﻣﺎم ﻗﻮﻣﻰ ﺷﻮد ‪ ،‬ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن آﻧﺎن ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﺗﺮ و ﺑﺎﻓﻬﻢ ﺗﺮ از او ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺮ آن ﻗﻮم‬
‫‪257‬‬
‫ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪ ورﻃﻪ و ﻓﺴﺎد ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ ﺗﺎ روز ﻗﻴﺎﻣﺖ « ‪.‬‬
‫*‬
‫و ﻣﺎ از ﻋﻬﺪ ﻣﺎﻟﻚ اﺷﺘﺮ)رﺣﻤﻪ اﷲ( ﺑﻪ ﻛﻤﻰ از ﺑﺴﻴﺎر اﻗﺘﺼﺎر ﻛﺮدﻳﻢ ‪ ،‬و ﺷﺮح ﻟﻄﺎﻳﻒ و دﻗﺎﻳﻖ و ﺣﻘﺎﻳﻖ را اﺳﺘﻴﻔﺎ‬
‫ﻧﻨﻤﻮدﻳﻢ ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻋﻬﺪ‪ ‬ﺷﺮﻳﻒ ﺟﺎﻣﻊ ﺗﻤﺎم اﺑﻮاب ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻔﺲ و ﻣﺪﻳﻨﻪ ) ﺷﺨﺺ و ﺟﺎﻣﻌﻪ ( و ﺗﻨﻈﻴﻢ اﻣﺮ ﻃﺒﻘﺎت رﻋﻴﺖ‬
‫از ﻟﺸﻜﺮﻳﺎن ‪ ،‬ﺣﺴﺎﺑﺪاران ‪ ،‬ﻗﻀﺎت ‪ ،‬ﻛﺎرﮔﺰاران ‪ ،‬اﻫﻞ ﺟﻤﻊ آورى ﻣﺎﻟﻴﺎت و زﻛﺎت ‪ ،‬ﺗﺠ‪‬ﺎر ‪ ،‬اﻫﻞ ﺻﻨﺎﻋﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ‪ ،‬و اﻓﺮاد‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺣﺎﺟﺖ و ﻓﻘﻴﺮ و ‪ ...‬ﻣﻰ ﺑﺎﺷﺪ ‪.‬‬
‫آرى ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ او ﺑﻪ ﻳﻜﻰ از واﻟﻴﺎﻧﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺰاوار ﺑﺮاى اﻣﺎﻣﺖ اﻳﻦ اﻣﺖ اﺳﺖ ‪.‬‬

‫‪ . ٢٥٤‬ﺳﻮره ﻳﻮﺳﻒ آﻳﻪ ‪55‬‬

‫‪ . ٢٥٥‬ﺳﻮره ﻗﺼﺺ آﻳﻪ ‪26‬‬
‫‪ . ٢٥٦‬اﺷﺎره ﺑﻪ آﻳﻪ ‪ 110‬از ﺳﻮره آل ﻋﻤﺮان‬
‫‪ . ٢٥٧‬ﺛﻮاب اﻷﻋﻤﺎل ‪ ،‬ص ‪ ، 206‬وﺑﺘﻔﺎوت ﻳﺴﻴﺮ ﻓﻲ ﻋﻠﻞ اﻟﺸﺮاﺋﻊ ‪ ،‬ص ‪ ، 326‬ﺑﺎب ‪ ، 20‬ح ‪ ; 4‬و ﻣﺼﺎدر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ ‪.‬‬
‫اﻟﻤﻐﻨﻲ ﻻﺑﻦ ﻗﺪاﻣﺔ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 20‬اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﻐﻴﺮ ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪ ; 582‬ﻛﻨﺰاﻟﻌﻤﺎل ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ص ‪590‬‬
‫‪81‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﻗﺴﻤﺘﻰ از ﻗﺼﻴﺪه ﻋﻠﻮﻳﻪ‬

‫ﺳﺮوده ﻣﻌﻈﻢ ﻟﻪ‬

‫ﻋﻠﻰ اى ﻣﺤﺮم اﺳﺮار ﻣﻜﺘﻮم***ﻋﻠﻰ اى ﺣﻖﱢ از ﺣﻖّ ﮔﺸﺘﻪ ﻣﺤﺮوم‬

‫ﻋﻠﻰ اى آﻓﺘﺎب ﺑﺮج ﺗﻨﺰﻳﻞ***ﻋﻠﻰ اى ﮔﻮﻫﺮ درﻳﺎى ﺗﺄوﻳﻞ‬
‫ﻋﻠﻰ اى ﺷﻤﻊ ﺟﻤﻊ آﻓﺮﻳﻨﺶ***ﺗﻮﻳﻰ ﭼﺸﻢ و ﭼﺮاغ اﻫﻞ ﺑﻴﻨﺶ‬
‫ﻋﻠﻰ اﺳﻢ رﺿﻰ‪ ‬ﺑﻰ ﻣﺜﺎل اﺳﺖ***ﻋﻠﻰ وﺟﻪ ﻣ‪‬ﻀﻴﺊ ذواﻟﺠﻼل اﺳﺖ‬
‫ﻋﻠﻰ ﺟ‪‬ﻨﺐ‪ ‬اﻟﻘﻮى‪ ‬ﺣﻖ ﻣﻄﻠﻖ***ﻋﻠﻰ راه ﺳﻮى‪ ‬ﺣﻀﺮت ﺣﻖّ‬
‫ﻋﻠﻰ در ﻏﻴﺐ ﻣﻄﻠﻖ ﺳﺮﱡاﻻﺳﺮار***ﻋﻠﻰ در ﻣﺸﻬﺪ ﺣﻖّ ﻧﻮراﻻﻧﻮار‬
‫ﻋﻠﻰ ﻫﻢ وزن ﺛﻘﻞ اﷲ اﻛﺒﺮ***ﻋﻠﻰ ﻋﺮش ﺧﺪا را ﻫﺴﺖ ﻟﻨﮕﺮ‬
‫ﻋﻠﻰ ﺣﺒﻞ اﻟﻤﺘﻴﻦ ﻋﻘﻞ و دﻳﻦ اﺳﺖ***اﻣﺎم اﻻو‪‬ﻟﻴﻦ و اﻵﺧﺮﻳﻦ اﺳﺖ‬
‫ﻋﻠﻰ اى ﭘﺮده دار ﭘﺮده ﻏﻴﺐ***ﺑﺮ اﻓﻜﻦ ﭘﺮده از اﺳﺮار » ﻻرﻳﺐ «‬
‫ﺑﻪ داﻧﺎﻳﻰ ز ﻛُﻨﻪ ﻛﻮن آﮔﺎه***ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻮاﻧﺎﻳﻰ ﻳﺪاﷲ‬
‫ﺧﻢ اَﺑﺮوى او ﭼﻮﮔﺎن ﻛﻮﻧﻴﻦ***ﻛ‪‬ﻪ ﺟﺰ اﺣﻤﺪ رﺳﺪ ﺗﺎ ﻗﺎب ﻗﻮﺳﻴﻦ؟‬
‫در اوج ﻋ‪‬ﺰّ ﺗﻌﺎﻟﻰ و ﺗﻘﺪ‪‬س***ﺗﺠﻼى ﺟﻤﺎل ﻓﻴﺾ أﻗﺪس‬
‫در آن ﻇﻠﻤﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ آب ﺣﻴﺎت اﺳﺖ**ﺧﻠﻴﻞِ ﻋﺸﻖ و ﺧﻀﺮِ ﻋﻘﻞ ﻣﺎت اﺳﺖ‬
‫ﮔﺸﺎﻳﺪ ﮔﺮ زﺑﺎن ﻓﺼﻞ اﻟﺨﻄﺎﺑﺴﺖ***ﻓﺮو ﺑﻨﺪد ﭼﻮ ﻟﺐ ﻋﻠﻢ اﻟﻜﺘﺎب اﺳﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺗﺸﺮﻳﻊ و ﺑﻪ ﺗﻜﻮﻳﻦ ﺟﺎنِ ﺗﻦ اوﺳﺖ***وﻟﻰ‪ ‬اﷲ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﺎﻟﺴ‪‬ﻨﻦ اوﺳﺖ‬
‫ﺑﺒﺨﺸﺪ در رﻛﻮع ﺧﺎﺗﻢ ﮔﺪا را***ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﺟﺎن و دل داده ﺧﺪا را‬
‫ﻳ‪‬ﻠﻰ اﻟﺨﻠﻖ و ﻳ‪‬ﻠﻰ اﻟﺤﻖّ در ﻋﻠﻰ ﺟﻤﻊ***ﻓﻠﻚ ﭘﺮواﻧﻪ رﺧﺴﺎر اﻳﻦ ﺷﻤﻊ‬
‫ﺷﺐ إﺳﺮاء ﺑﻪ ﺧﻠﻮﺗﮕﺎه ﻣﻌﺒﻮد***ﻟﺴﺎنُ اﷲ ﻋﻠﻰ ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ‪ ،‬اُذُن ﺑﻮد‬
‫ﻛﻼم اﷲ ﻧﺎﻃﻖ ﺷﺪ از آن ﺷﺐ***ﻛﻪ ﺣﻖ ﺑﺎ ﻟﻬﺠﻪ او ﮔﻔﺖ ﻣﻄﻠﺐ‬
‫ﺧﺪا را ﺧﻠﻮت آن ﺷﺐ ﺑﺎ ﻧﺒﻰ ﺑﻮد***و » ﻣﺎ اوﺣﻰ إﻟﻰ ﻋﺒﺪه « ﻋﻠﻰ ﺑﻮد‬
‫ﭼﻪ ﻣﻮزون ﺗﺮ ﺑﻮد زان ﻗﺪ و ﻗﺎﻣﺖ***ﻛﻪ ﻣﻴﺰان اﺳﺖ در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ‬
‫ﭼﻪ ﻋﻤﺮ اﻳﻦ ﺟﻬﺎن آﺧﺮ ﺳﺮ آﻳﺪ***ﻋﻠﻰ ﺑﺎ ﻛﺒﺮﻳﺎى ﺣﻖ ﺑﻴﺎﻳﺪ‬
‫ﺑﺪﺳﺖ او ﻛﻠﻴﺪ ﺟﻨّﺖ و ﻧﺎر***ﺟﺪا ﺳﺎزد ﺻﻒ اﺑﺮار و ﻓﺠ‪‬ﺎر‬
‫ﮔﺸﺎﻳﺪ او درِ ﺧﻠﺪ‪ ‬ﺑﺮﻳﻦ را***ﻧﻤﺎﻳﺪ » اُزﻟﻔﺖ ﻟﻠﻤﺘﻘﻴﻦ « را‬
‫ﻓﺮود آﻳﻨﺪ ﭼﻮن ﺑﺮ ﺣﻮض ﻛﻮﺛﺮ***» ﺳﻘﺎﻫ‪‬ﻢ رﺑ‪‬ﻬﻢ « ﺑﺎ دﺳﺖ ﺣﻴﺪر‬
‫‪82‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﻧﮕﺎﻫﻰ ﮔﺮ ﻛﻨﺪ آن ﻣﺎه رﺧﺴﺎر***ﺑﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻓﻠﻚ ﻣﺎﻧَﺪ ز رﻓﺘﺎر‬

‫ﻫﻼل اﺑﺮوﻳﺶ ﺑﺎ ﻳﻚ اﺷﺎرت ***ﻛﻨﺪ رد‪ ‬ﺷﻤﺲ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺒﺎدت‬
‫ﻧﻬﻴﺒﻰ ﮔﺮ زﻧﺪ آن ﺷﻴﺮ ﻳﺰدان***ز ﻗﻬﺮ او ﺑﺴﻮزد ﺟﺎن ﺷﻴﻄﺎن‬
‫ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﻧﺰد آن أﻋﻠﻰ ﻋﻠﻰ‪ ‬اﺳﺖ***ﻫﻤﻮ ﺑﺮ ﻣﺎ ﺳ‪‬ﻮى ﻳﻜﺴﺮ وﻟﻰ‪ ‬اﺳﺖ‬
‫ﺗﻮﻳﻰ ﺻﺒﺢ أزل ﺑﻨﻤﺎ ﺗﻨﻔّﺲ***ﻛﻪ ﺗﺎ روﺷﻦ ﺷﻮد آﻓﺎق و اﻧﻔﺲ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻮﺳﻰ آﻧﭽﻪ را ﻧﺎدﻳﺪه در ﻃﻮر***ﺑﺒﻴﻨﺪ در ﺗﻮ اى ﻧﻮر‪ ‬ﻋﻠﻰ ﻧﻮر‬
‫ﺗﻮﻳﻰ در ﻛﻨﺞ ﻋ‪‬ﺰﻟﺖ ﻛَﻨﺰ ﻣﺨﻔﻰ***ﺑﻴﺎ ﺑﻴﺮون ﻛﻪ ﻫﺴﺘﻰ ﺗﺎجِ ﻫﺴﺘﻰ‬
‫ﺗﻮ در ﺷﺐ ﺷﺎﻫﺪ ﻏﻴﺐ اﻟﻐﻴﻮﺑﻰ***ﺗﻮ اﻧﺪر روز ﺳﺘّﺎراﻟﻌﻴﻮﺑﻰ‬
‫ﺗﻮ ﻧﻮراﷲ اﻧﻮر در ﻧﻤ‪‬ﻮدى***ﺿﻴﺎءاﷲ اَز‪‬ﻫﺮ در وﺟﻮدى‬
‫ﺗﻮ ﺳﺎﻗﻰ‪ ‬ز‪‬ﻻل ﻻ ﻳﺰاﻟﻰ***ﺟﻬﺎن ﻓﺎﻧﻰ ﺗﻮ ﻓﻴﺾ ﺑﻰ زواﻟﻰ‬
‫ﺗﻮ او‪‬ل واردى در روز ﻣﻮﻋﻮد***ﺗﻮ او‪‬ل ﺷﺎﻫﺪى در ﻳﻮم ﻣﺸﻬﻮد‬
‫ﻟﻮاى ﺣﻤﺪ در دﺳﺖ ﺗﻮ ﺑﺎﻳﺪ***ﻋﻠﻤﺪارى ﺧﺪا را ﭼﻮن ﺗﻮ ﺷﺎﻳﺪ‬
‫ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﻴﺶ ﺗﻮ ﭘﺸﺖ ﻓﻠﻚ ﺧﻢ***ﻛﻪ آدم ﺗﺎ ﻣﺴﻴﺤﺎ زﻳﺮ ﭘﺮﭼﻢ‬
‫اﮔﺮ ﺑﻰ ﺗﻮ ﻧﺒﻮدى ﻧﺎﻗﺺ آﻳﻴﻦ***ﻧﺒﻮد » اﻟﻴﻮم اﻛﻤﻠﺖ ﻟﻜﻢ دﻳﻦ «‬
‫ﺗﻮ ﭼﻮن ﻫﺴﺘﻰ وﻟﻰ‪ ‬ﻋﺼﻤﺔ اﻟﺪﻳﻦ***ﻧﺪارد دﻳﻦ و آﻳﻴﻦ ﺑﻰ ﺗﻮ ﺗﻀﻤﻴﻦ‬
‫ﺑﻪ دوش ﻣﺼﻄﻔﻰ ﭼﻮن ﭘﺎ ﻧﻬﺎدى***ﻗَﺪ‪‬م ﺑﺮ ﻃﺎق » أو أدﻧﻰ « ﻧﻬﺎدى‬
‫ﻛﻪ ﺟﺰ دﺳﺖ ﺧﺪا را ﻫﺴﺖ ﻗﺪرت***ﮔﺬارد ﭘﺎى ﺑﺮ ﻣﻬﺮ ﻧﺒﻮت‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺟﺰ ﺗﻮ ﺛﺎﻧﻰ ﻣﺼﻄﻔﻰ را***ﺗﻮﻳﻰ در اﻧّﻤﺎ ﺛﺎﻟﺚ ﺧﺪا را‬
‫ﭼﻮ در روى ﺗﻮ ﻧﻮر ﺧﻮد ﺧﺪا دﻳﺪ***ﺗﻮ را دﻳﺪ و ﺑﺮاى ﺧﻮد ﭘﺴﻨﺪﻳﺪ‬
‫ﭼﻮ آن ﺳﻴﺮت در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻗﻠﻢ زد***ﺗﺒﺎرك ﮔﻔﺖ ﺑﺮ ﺧﻮد ﻛﺎﻳﻦ رﻗﻢ زد‬
‫اﮔﺮ ﺑﺮ ﻣـﺎ ﺳﻮى ﺷﺪ ﻣﺼﻄﻔﻰ ﺳ‪‬ﺮ***ﺑﺮ آن ﺳﺮ ﻣﺮﺗﻀﻰ ﺷﺪ ﺗﺎج و اﻓﺴﺮ‬
‫ﺑﻮد ﻓﻴﺾ ﻣﻘﺪ‪‬س ﺳﺎﻳﻪ ﺗﻮ***ز ﻋﻘﻞ و وﻫﻢ ﺑﺮﺗﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﺗﻮ‬
‫ﺗﻮ را ﭼﻮن ﻗﺒﻠﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺧﺪا ﺧﻮاﺳﺖ***ﺑﻪ ﻳ‪‬ﻤ‪‬ﻦِ ﻣﻮﻟﺪ ﺗﻮ ﻛﻌﺒﻪ را ﺳﺎﺧﺖ‬
‫ﺧﺪا را ﺧﺎﻧﻪ زادى ﭼﻮن ﺗﻮ ﺑﺎﻳﺪ***ﻛﻪ ﻟﻮث ﻻت و ﻋ‪‬ﺰّى را زداﻳﺪ‬
‫ﺷﺪ از ﻧﺎم ﺧﺪا ‪ ،‬ﻧﺎم ﺗﻮ ﻣﺸﺘﻖ***ز ﻗﻴﺪ ﻣـﺎ ﺳﻮى روح ﺗﻮ ﻣﻄﻠﻖ‬
‫ﻛﻠﻴﺪ ﻋﻠﻢ ﺣﻖ ﺑﺎﺷﺪ زﺑﺎﻧﺖ***ﻟﺴﺎنُ اﷲ ﭘﻨﻬﺎن در دﻫﺎﻧﺖ‬
‫» ﺳﻠﻮﻧﻰ « ﮔﻮ ﺗﻮ در ﺟﺎى ﭘﻴﻤﺒﺮ***ﺑﻜﺶ روح اﻟﻘﺪس را زﻳﺮ ﻣﻨﺒﺮ‬
‫ﭼﻮ ﺑﮕﺸﺎﻳﻰ ﻟﺐ ﻣﻌﺠﺰ ﻧﻤﺎ را***ﭼﻮ ﺑﻨﻤﺎﻳﻰ ﻛﻒ ﻣﺸﻜﻞ ﮔﺸﺎ را‬
‫ﺑ‪‬ﺮد آن دم ﻣﺴﻴﺤﺎ را ز ﺳﺮ ﻫﻮش***ﻛﻨﺪ ﻣﻮﺳﻰ ﻳﺪ ﺑﻴﻀﺎ ﻓﺮاﻣﻮش‬
‫‪83‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﻣﺘﺎع ﺟﺎن ﭼﻮ آوردى ﺑﻪ ﺑﺎزار***ﺑﻪ » ﻣ‪‬ﻦْ ﻳﺸﺮى « ﺧﺪاﻳﺖ ﺷﺪ ﺧﺮﻳﺪار‬

‫ﺑﻪ ﺟﺎى ﻣﺼﻄﻔﻰ ﺧﻔﺘﻰ ﺷﺐ ﺗﺎر***ﻛﻪ از ﺧﻮاب ﺗﻮ ﻋﺎﻟﻢ ﮔﺸﺖ ﺑﻴﺪار‬
‫ﭘﺮﺳﺘﻴﺪى ﺑﻪ اﻫﻠﻴ‪‬ﺖ ﺧﺪا را***ﺳﭙﺮ ﻛﺮدى ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺖ ﻣﺼﻄﻔﻰ را‬
‫ﺳﺰاﻳﺖ ﻏﻴﺮ ﻧﻔﺲ ﻣﺼﻄﻔﻰ ﻧﻴﺴﺖ***ﺟﺰاى ﺗﻮ ﺑﻪ ﺟﺰ ذات ﺧﺪا ﻧﻴﺴﺖ‬
‫زدى ﺑﺮ ﻓﺮق ﻛﻔﺮ و ﺷﺮك ﺿﺮﺑﺖ***ز ﺟﻦّ و اﻧﺲ ﺑﺮدى ﮔﻮىِ ﺳﺒﻘﺖ‬
‫ﻛﺠﺎ ﻋﺪل ﺗﻮ آﻳﺪ در ﻋﺒﺎرت***ﻛﻪ » ﺛﺎﻧﻰ اﺛﻨﻴﻦ « ﺣﻘّﻰ در ﺷﻬﺎدت‬
‫ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻨﺰﻟﺖ ﻗﺪر ﺗﻮ ﺑﺎﺷﺪ***ﺧﺪا را ﺑﻨﺪﮔﻰ ﻓﺨﺮ ﺗﻮ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﺗﻮﻳﻰ اس‪ ‬اﻻﺳﺎس ﻋﻘﻞ و اﻳﻤﺎن***ﺗﻮﻳﻰ ﺳﻘﻒ رﻓﻴﻊ ﻛﺎخ ﻋﺮﻓﺎن‬
‫ﺗﻮﻳﻰ ﺑﺎب ﻣﺪﻳﻨﻪ ى ﻋﻠﻢ و ﺣﻜﻤﺖ***ﺗﻮﻳﻰ ﻋﺪل ﻣﺠﺴ‪‬ﻢ ‪ ،‬ﻋﻴﻦ ﻋﺼﻤﺖ‬
‫ﻧﺸﺎن ﻏﻴﺐِ ﺑﻰ ﻧﺎم و ﻧﺸﺎﻧﻰ***ﻧﮕﻴﻦ ﺧﺎﺗﻢ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮاﻧﻰ‬
‫ﺧﺪا را ﺑﻮد ﺳﺮّى ﻏﻴﺐ و ﻣﻜﻨﻮن***ﻛﻪ ﻛُﻔﻮ او ﻧﺒﻮد آدم و ﻣﻦ دون‬
‫ﻧﻬﻔﺘﻪ ﺗﺤﻔﻪ در ﺗﻔّﺎﺣﻪ اى ﺑﻮد***ﺑﻪ ﺷﻮﻗﺶ ﻣﺼﻄﻔﻰ ﺑﺲ راه ﭘﻴﻤﻮد‬
‫ﺑﻪ ﺳﺮّ ﻣﺴﺘﺴﺮ واﺻﻞ ﺷﺪ آﻧﮕﺎه***ﻛﻪ زد از ﺧﺎك ﺑﺮ اﻓﻼك ﺧﺮﮔﺎه‬
‫اﻣﻴﻦ ﺣﻖ رﺳﻴﺪ آن دم ﺑﻪ ﻣﺨﺰن***ﺑﺮون ﺷﺪ ﮔﻮﻫﺮ ﻋﺎﻟﻢ ز ﻣﻜﻤﻦ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ از دﺳﺖ ﺣﻖ ﻃﻮﺑﻰ و ﻛﻮﺛﺮ***ﻫﻤﺎﻳﻮن دﺧﺘﺮى زﻫﺮاى اﻃﻬﺮ‬
‫ﺳﭙﺮد آﻧﮕﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﺮّ ﺧﺪا را***ﺷﺪى ﻣﺤﺮم ﺣﺮﻳﻢ ﻛﺒﺮﻳﺎ را‬
‫ﻣﻼﺋﻚ ﻣﺎت و ﻣﺒﻬﻮﺗﻨﺪ ﻛﺎﻳﻦ ﻛﻴﺴﺖ***ﻛﻪ ﺟﺰ او ﻛﻔﻮ ﻧﺎﻣﻮس ﺧﺪا ﻧﻴﺴﺖ‬
‫ﭼﻮ ﺑﺎب اﷲ را دﺳﺖ ﺗﻮ ﺑﮕﺸﻮد***ﺑﺠﺰ ﺑﺎب ﺗﻮ ﺷﺪ اﺑﻮاب ﻣﺴﺪود‬
‫ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻣﺤﻜﻢ » ﻣﻦ ﻛﻨﺖ ﻣﻮﻻه «***ﺑﻮد ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻮ ﻓﺮﻣﺎن اﷲ‬
‫ﺗﻮﻳﻰ ﻗﻬﺮ ﺧﺪا ﺑﺮ دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ***ﺗﻮﻳﻰ ﻟﻄﻒ ﺧﺪا ﺑﺮ دوﺳﺘﺎﻧﺶ‬
‫ﺗﻮ اﻗﻴﺎﻧﻮس ﺑﻰ ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻠﻤﻰ***ﺗﻮ درﻳﺎى ﻣﺤﻴﻂ ﻋﻠﻢ و ﺣﻠﻤﻰ‬
‫ﺧﺠﻞ از ﺟﻮد ﺗﻮ اﺑﺮ ﺑﻬﺎران***ﭼﻮ ﺑﮕﺸﺎﻳﻰ دو دﺳﺖ ﻓﻀﻞ و اﺣﺴﺎن‬
‫اﻣﻴﺮ » ﻻﻓﺘﺎﻳﻰ « در ﻓﺘﻮت***ﺳﺮﺷﺖ ﻓﻄﺮﺗﺖ ﻋﺪل و ﻣﺮوت‬
‫دو ﺷﺒﻠﺖ زﻳﻨﺖ ﻋﺮش ﺑﺮﻳﻨﻨﺪ***ﭼﺮاغ آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻨﻨﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺴﻞ ﺗﻮ ﺑﻪ ﭘﺎ دﻳﻦ اﺳﺖ و دﻧﻴﺎ***ﻃﻔﻴﻞ ﻫﺴﺘﻴﺖ اُوﻟﻰ و ﻋﻘﺒﻰ‬
‫ﺗﻮ ﺻﺎﺣﺐ راﻳﺘﻰ در ﻓﺘﺢ ﺧﻴﺒﺮ***ﻛﻪ ﻣﺤﺒﻮب ﺧﺪاﻳﻰ و ﭘﻴﻤﺒﺮ‬
‫ﭼﻮ ﺷﺪ ﻓﺘﺢ و ﻇﻔﺮ ﻫﺮ ﺟﺎ ﺑﻪ دﺳﺘﺖ***ﺷﺪى دﺳﺖ ﺧﺪا وﻳﻦ ﻧﺎز ﺷﺼﺘﺖ‬
‫ﻓﻠﻚ ﻳﻚ داﻧﻪ ﮔﻮﻫﺮ در ﺻﺪف داﺷﺖ***در‪‬ى اﻧﺪر ﺑﻴﺎﺑﺎن ﻧﺠﻒ داﺷﺖ‬
‫ﺷﺪ آن در‪ ‬درة اﻟﺘّﺎج رﺳﺎﻟﺖ***ﻣﺰﻳ‪‬ﻦ ﺷﺪ ﺑﻪ آن ﻋﺮش اﻣﺎﻣﺖ‬
‫‪84‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﻛﻤﺎل اﻟﻜُﻠّﻰ و ﻛُﻞّ اﻟﻜﻤﺎﻟﻰ***وﻟﻰ اﷲ ﺑﻰ ﻣﺜﻞ و ﻣﺜﺎﻟﻰ‬

‫ﻣﻼﺋﻚ در ﻃﻮاف ﻋﻜﺲ روﻳﺖ***ﺑﻪ ﻫﺮ ﺟﺎ ذﻛﺮ ﺧﻴﺮ ﺧﻠﻖ و ﺧﻮﻳﺖ‬
‫ﺗﻮ ﺑﺮﺗﺮ از زﻣﻴﻦ و آﺳﻤﺎﻧﻰ***ﺟﻬﺎنِ ﺟﺎﻧﻰ و ﺟﺎنِ ﺟﻬﺎﻧﻰ‬
‫رﺳﻮل ﺣﻖ ﭼﻮ ﻫﻤﺴﻨﮓ ﺗﻮ ﻧﺎدﻳﺪ***ﺗﻮ را ﺑﺎ ﺳﻮره ﺗﻮﺣﻴﺪ ﺳﻨﺠﻴﺪ‬
‫ﭼﻮ در اﺧﻼص دﻳﻦ ﮔﺸﺘﻰ ﺗﻮ ﻳﻜﺘﺎ***ﺷﺪى ﺑﺎ ﺳﻮره اﺧﻼص ﻫﻤﺘﺎ‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻮره ﭼﻮ ﺷﺪ ﺗﺜﻠﻴﺚ ‪ ،‬ﻗﺮآن***ﺳﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﺷﺪ ﺑﻪ ﻋﺮﻓﺎن ﺗﻮ اﻳﻤﺎن‬
‫ﮔﺮﻓﺖ از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب آﺻﻒ ﭼﻮ ﺣﺮﻓﻰ***زﻣﻴﻦ را در ﻧﻮردﻳﺪ او ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺮﻓﻰ‬
‫ﺗﻮ ﻛﻪ » ﻣﻦ ﻋﻨﺪه ﻋﻠﻢ اﻟﻜﺘﺎﺑﻰ «***ﭼﻮ درﻳﺎﻳﻰ ﻓﻠﻚ ﻫﻤﭽﻮن ﺣﺒﺎﺑﻰ‬
‫ﻏﻨﺎى ﻣﻄﻠﻖ از ﻓﻘﺮ اﻟﻰ اﷲ***ﮔﺮﻓﺘﻰ و ﺷﺪى ﺑﺮ اوﻟﻴﺎ ﺷﺎه‬
‫ﺑﻪ ﺗﻮ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺷﺪ آﻳﺎت ﺗﻮﺣﻴﺪ***ﻣﺠﺴﻢ در ﺗﻮ ﺷﺪ ﺗﺴﺒﻴﺢ و ﺗﺤﻤﻴﺪ‬
‫ﮔﺴﺴﺘﻰ ﭼﻮن ﻋﻼﻳﻖ از ﺧﻼﻳﻖ***ﺷﺪى رﺑﻂ‪ ‬ﻣﻴﺎن ﺧﻠﻖ و ﺧﺎﻟﻖ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎﻟﻚ ﻋﻬﺪ ﺗﻮ ﻣﻴﺰان ﻋﺪل اﺳﺖ***ﺳﺮاﺳﺮ ﻧﻬﺞ ﺗﻮ ‪ ،‬ﻣﻨﻬﺎج ﻋﻘﻞ اﺳﺖ‬
‫ﻛﺘﺎب ﺗﻮ » ﻫﺪى‪ ‬ﻟﻠﻤﺘﻘﻴﻦ « اﺳﺖ***ﻛﻪ ﺗﺎﻟﻰ ﺗﻠﻮ ﻗﺮآن ﻣﺒﻴﻦ اﺳﺖ‬
‫ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻰ ﻏﺎﻳﺖ اﻟﻘﺼﻮاى ﺧﻠﻘﺖ***ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻰ ﻋﺮوة اﻟﻮﺛﻘﺎى ﺣﻜﻤﺖ‬
‫ﺗﻮ ﻓُﺮﻗﺎﻧﻰ ﻣﻴﺎن ﺣﻖ و ﺑﺎﻃﻞ***ﺗﻮ در ﻫﺮ ﻋﻘﺪه اى ﺣﻼل ﻣﺸﻜﻞ‬
‫ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻰ أﻋﻈﻢ اﺳﻤﺎء ﺣﺴﻨﻰ***ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻰ أﻣﺜﻞ اﻣﺜﺎل ﻋﻠﻴﺎ‬
‫ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻰ رقّ ﻣﻨﺸﻮر ﺣﻘﺎﻳﻖ***ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻰ ﺳﺮّ ﻣﺴﺘﻮر رﻗﺎﻳﻖ‬
‫ﺗﻮﻳﻰ روح و روان آدﻣﻴﺖ***ﺗﻮﻳﻰ ﻧﻔﺲ ﻧﻔﻴﺲ ﺧﺎﺗﻤﻴﺖ‬
‫ﺷﺮﻳﻚ ﻋﻘﻞ ﻛﻠﻰ در اﺑﻮت***ردﻳﻒ ﺧﻠﻖ اول در اﺧﻮت‬
‫ﻟﺴﺎن اﻟﺼﺪق ﺣﻖ در آﺧﺮﻳﻨﻰ***دﻟﻴﻞ ره ﺑﺮاى اوﻟﻴﻨﻰ‬
‫ﺗﻮﻳﻰ واﺻﻞ ﺑﻪ » ﻣﻦ دلﱠ ﺑﺬاﺗﻪ «***ﺗﻮﻳﻰ ﻋﺎرف ﺑﻪ اﺳﺮار » ﺻﻔﺎﺗﻪ «‬
‫ﺑﻪ ﺳﺮّ »ﺑﻞ وﺟﺪﺗﻚ« ﭼﻮن رﺳﻴﺪى***ز ﻛﻞ ﻣﺎ ﺳﻮى دل را ﺑﺮﻳﺪى‬
‫ﺗﻮ ﭼﻮن در اوج »ﻣﺎ ازددت ﻳﻘﻴﻨﻰ«*** ﺑﻪ ﺣﻖﱢ ﺣﻖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻨﻰ‬
‫ﻧﮕﻨﺠﺪ ﻣﺪح ﺗﻮ در ﺣﺪ و در ﺣﺼﺮ***ﺧﺪا ﻣﺪ‪‬اح و ﻣﺪﺣﺖ ﺳﻮره دﻫﺮ‬
‫در اوﺻﺎف ﺗﻮ ﺳﻴﺼﺪ آﻳﻪ ﻧﺎزل***ﺗﻌﺎﻟﻰ اﷲ از اﻳﻦ ﺑﺤﺮ ﻓﻀﺎﻳﻞ‬
‫ﺑِﻨ‪‬ﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﻮ ﺗﺎج ﻻ ﻓﺘﻰ را***ﺑﻪ دوش اﻓﻜﻦ رِداى » ﻫ‪‬ﻞْ اﺗﻰ « را‬
‫ﺑﻴﺎ ﺑﺎ ﺟﻠﻮه » ﻃـﻪ « و » ﻳﺲ «***ﻧﺸﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﺴﻨﺪ ﺧﺘﻢ اﻟﻨﺒﻴ‪‬ﻴﻦ‬
‫ﻛﻪ آدم ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﺗﻢ ﺟﻤﻠﻪ ﻳﻜﺴﺮ***ﻧﻤﺎﻳﺎن ﮔﺮدد از اﻧﺪام ﺣﻴﺪر‬
‫ﺑﻴﺎ و ﭘﺮﭼﻢ ﺣﻖ را ﺑﺮاﻓﺮاز***ﻛﻪ ﺣﻖّ ﮔﺮدد ﺑﻪ ﻋﺪل ﺗﻮ ﺳﺮاﻓﺮاز‬
‫‪85‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﮔﺮه ﺑﮕﺸﺎ دﻣﻰ زان راز ﭘﻨﻬﺎن***ﺑﻪ ﺗﻮرات و ﺑﻪ اﻧﺠﻴﻞ و ﺑﻪ ﻗﺮآن‬

‫ﭼﻮ ﺑﮕﺸﺎﻳﻰ ﻟﺐ از اﺳﺮار ﺗﻨﺰﻳﻞ***ﻓﺮو رﻳﺰد ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺖ ﺑﺎل ﺟﺒﺮﻳﻞ‬
‫ﮔﻬﻰ ﺑﺮ دوش ﻋﻘﻞ ﻛﻞّ ﺳﻮارى***ﭼﻮ ﺧﻮرﺷﻴﺪى ﻛﻪ در ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎرى‬
‫ﮔﻬﻰ در ﭼﻨﮓ دوﻧﺎﻧﻰ ﮔﺮﻓﺘﺎر***ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻤﺮ در ﻋﻘﺮب ﺗﺎر‬
‫ﻧﻮاى ﺣﻘّﻰ اﻧﺪر ﺳﻮز و در ﺳﺎز***ﻳ‪‬ﺪاﻟﻠّﻬﻰ ﮔﻬﻰ ﺑﺴﺘﻪ ‪ ،‬ﮔﻬﻰ ﺑﺎز‬
‫ﺑﺮ اﻓﻼك ار ﺑﺘﺎﺑﻰ آﻓﺘﺎﺑﻰ***اﮔﺮ ﺑﺮ ﺧﺎك ﺧﻮاﺑﻰ ﺑﻮﺗﺮاﺑﻰ‬
‫ﺗﻌﺎﻟﻰ اﷲ ازﻳﻦ أﻋﺠﻮﺑﻪ دﻫﺮ***ﺧﺪا را ﻣﻈﻬﺮ اﻧﺪر ﻟﻄﻒ‪ ‬در ﻗﻬﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺷﺐ از ﻧﺎﻟﻪ اش ﮔﻮش ﻓﻠﻚ ﻛﺮ***ﺑﻪ روز از ﭘﻨﺠﻪ اش ﺧَﻢ ‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﺧﻴﺒﺮ‬
‫ﺑﻠﺮزاﻧﺪ ز ﻫﻴﺒﺖ ﻣ‪‬ﻠﻚ اﻣﻜﺎن***وﻟﻰ ﺧﻮد ﻟﺮزد از آه ﻳﺘﻴﻤﺎن‬
‫ز ﺟﺬر و ﻣﺪ‪ ‬آن ﺑﺤﺮ ﻓﻀﺎﻳﻞ***ﺧﺮد ﺳﺮﮔﺸﺘﻪ ‪ ،‬ﭘﺎ واﻣﺎﻧﺪه در ﮔ‪‬ﻞ‬
‫ﭼﻪ ﮔﻮﻳﻢ ﻣﻦ ز اوﺻﺎف ﻛﻤﺎﻟﺶ***ﻛﻪ وﺟﻪ اﷲ اﺣﺴﻦ ﺷﺪ ﺟﻤﺎﻟﺶ‬
‫ﭼﻮ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﻴﺮة اﻟﻜُﻤ‪‬ﻞ ﺻﻔﺎﺗﺶ***ﺧﺪا ﻣﻰ داﻧﺪ و اﺳﺮار ذاﺗﺶ‬
‫ﺑﻪ وﺻﻔﺶ ﺑﺲ ﻛﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻇﻞ ﻣﻤﺘﺪ***ز دﻳﻬﻮر و ز دﻳﻬﺎر و ز ﺳﺮﻣﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺤﺮاب ﻋﺒﺎدت ﭼﻮن ﻗﺪم زد***ﻗﺪم در ﻋﺮﺻﻪ ﻣﻠﻚ ﻗ‪‬ﺪم زد‬
‫ﻫﻤﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮان ﻣﺤﻮ ﻧﻴﺎزش***ز ﺳﻮره ى اﻧﺒﻴﺎء اﻧﺪر ﻧﻤﺎزش‬
‫ﻛﻪ ﻟﺮزد ﻋﺮش و او ﺑﺎ ﻗﻠﺐ آرام***ﺷﺪه در ذﻛﺮ ﺣﻖّ ‪ ،‬ﻳﻜﺒﺎره ادﻏﺎم‬
‫ﻫﻤﻪ ﺳﺮ ﮔﺸﺘﻪ او از ﺷﻮق دﻳﺪار***دل از ﻛﻒ داده و داده ﺑﻪ دﻟﺪار‬
‫ﭼﻮ ﻓﺮق ﺷﻴﺮ ﺣﻖ ﺑﺸﻜﺎﻓﺖ ﺷﻤﺸﻴﺮ***ﻗﻠﻢ آن دم ﺷﻜﺴﺖ و ﻟﻮح و ﺗﻘﺪﻳﺮ‬
‫ﻗﻤﺮ ﻣﻨﺸﻖّ ﺷﺪ و ﺑﮕﺮﻓﺖ ﺧﻮرﺷﻴﺪ***ﭘﺮﻳﺸﺎن ﻋﻘﻞ ﻛﻞ ﺷﺪ ‪ ،‬ﻋﺮش ﻟﺮزﻳﺪ‬
‫زﻣﻴﻦ و آﺳﻤﺎن اﻧﺪر ﺗﺐ و ﺗﺎب***ﻛﻪ ﺧﻮن آﻟﻮده ﮔﺸﺘﻪ ‪ ،‬روى ﻣﻬﺘﺎب‬
‫ﺳﺮى ﻛﻪ ﻣﺨﺰن ﺳﺮّ ﺧﺪا ﺑﻮد***ﺷﻜﺴﺖ و ﻛﻨﺰ ﻣﺨﻔﻰ ﮔﺸﺖ ﻣﺸﻬﻮد‬
‫ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻗﺎﻣﺘﻰ ﺑﺮ ﺧﺎك اﻓﺘﺎد***ﺑﺰد ﺟﺒﺮﻳﻞ در آﻓﺎق ﻓﺮﻳﺎد ‪:‬‬
‫ﻛﻪ ﺛﺎراﷲ ﻧﺎﮔﻪ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ رﻳﺨﺖ***ﻓﻐﺎن ‪ ،‬ﺷﻴﺮازه ﺗﻮﺣﻴﺪ ﺑﮕﺴﻴﺨﺖ‬
‫ﻣﮕﺮ وﻳﺮان ﺷﺪه ارﻛﺎن اﻳﻤﺎن***ﻣﮕﺮ ﺑﺸﻜﺴﺘﻪ ﺳﻘﻒ ﻋﺮش رﺣﻤﺎن‬
‫ﻓﻠﻚ‪،‬ﺧﻮن درﻏﻤﺶ ازدﻳﺪه ﻣﻰ ﺳﻔﺖ***ﻋﻠﻰ » ﻓﺰت‪ ‬ورب‪ ‬اﻟﻜﻌﺒﻪ « ﻣﻰ ﮔﻔﺖ‬
‫‪86‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬

‫‪ 1‬ـ إﺧﺘﻴﺎر ﻣﻌﺮﻓﺔ اﻟﺮﺟﺎل ) رﺟﺎل اﻟﻜﺸﻲ ( ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ ﻃﻮﺳﻰ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 460 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪1404 :‬‬
‫ﻫـ ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ آل اﻟﺒﻴﺖ )ﻋﻠﻴﻬﻢ اﻟﺴﻼم() ‪ 2‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 2‬ـ أﺳﺪاﻟﻐﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﺑﻦ اﻷﺛﻴﺮ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 630 :‬ﻫـ ‪ ،‬دارإﺣﻴﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻰ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 5‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 3‬ـ اﻵﺣﺎد واﻟﻤﺜﺎﻧﻲ ‪ ،‬اﺑﻦ أﺑﻲ ﻋﺎﺻﻢ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 278 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1411‬ﻫـ ـ ‪ 1991‬م ‪ ،‬داراﻟﺪراﻳﺔ ) ‪6‬‬
‫ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 4‬ـ اﻹﺣﺘﺠﺎج ‪ ،‬أﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ اﻟﻄﺒﺮﺳﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 560 :‬ﻫـ ‪ ،‬داراﻟﻨﻌﻤﺎن ـ اﻟﻨﺠﻒ اﻷﺷﺮف ) ‪ 2‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 5‬ـ اﻹﺣﻜﺎم ﻓﻰ اﺻﻮل اﻷﺣﻜﺎم ‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺰم اﻷﻧﺪﻟﺴﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 456 :‬ﻫـ ‪ ،‬زﻛﺮﻳﺎ ﻋﻠﻲ ﻳﻮﺳﻒ ‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﺔ‬
‫اﻟﻌﺎﺻﻤﺔ ـ ﻗﺎﻫﺮه ) ‪ 8‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 6‬ـ اﻹﺧﺘﺼﺎص ‪ ،‬ﺷﻴﺦ اﻟﻤﻔﻴﺪ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 413 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﺟﻤﺎﻋﺔ اﻟﻤﺪرﺳﻴﻦ ﻓﻲ اﻟﺤﻮزة اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ـ ﻗﻢ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 7‬ـ اﻷرﺑﻌﻮن ﺣﺪﻳﺜﺎً ‪ ،‬اﻟﺸﻬﻴﺪ اﻻو‪‬ل ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻜﻲ اﻟﻌﺎﻣﻠﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 786 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﺪرﺳﺔ اﻹﻣﺎم اﻟﻤﻬﺪي )ﻋﻠﻴﻪ‬
‫اﻟﺴﻼم( ـ ﻗﻢ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 8‬ـ اﻹرﺷﺎد ﻓﻲ ﻣﻌﺮﻓﺔ ﺣﺠﺞ اﷲ ﻋﻠﻰ اﻟﻌﺒﺎد ‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ اﻟﻤﻔﻴﺪ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 413 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ آل اﻟﺒﻴﺖ )ﻋﻠﻴﻬﻢ‬
‫اﻟﺴﻼم( ) ‪ 2‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 9‬ـ اﻹﺳﺘﻴﻌﺎب ﻓﻲ ﻣﻌﺮﻓﺔ اﻷﺻﺤﺎب ‪ ،‬اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮّ اﻟﻘﺮﻃﺒﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 463 :‬ﻫـ ‪ ،‬داراﻟﻨﻬﻀﺔ ـ ﻣﺼﺮ ـ ﻗﺎﻫﺮه ) ‪4‬‬
‫ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 10‬ـ اﻹﺻﺎﺑﺔ ﻓﻲ ﺗﻤﻴﻴﺰ اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﺑﻦ ﺣﺠﺮ اﻟﻌﺴﻘﻼﻧﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 852 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ ، 1415‬دار اﻟﻜﺘﺐ‬
‫اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 8‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 11‬ـ اﻹﻓﺼﺎح ﻓﻲ إﻣﺎﻣﺔ أﻣﻴﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ اﻟﻤﻔﻴﺪ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 413 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪:‬اول ‪1412‬‬
‫ﻫـ ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻟﺒﻌﺜﺔ ـ ﻗﻢ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 12‬ـ اﻹﻗﺘﺼﺎد اﻟﻬﺎدي إﻟﻰ ﻃﺮﻳﻖ اﻟﺮﺷﺎد ‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ اﻟﻄﻮﺳﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ ، 460 :‬ﻣﻜﺘﺒﺔ ﺟﺎﻣﻊ ﭼﻬﻠﺴﺘﻮن ـ ﻃﻬﺮان‬
‫) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 13‬ـ اﻷﻣﺎﻟﻲ ‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ اﻟﺼﺪوق ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 318 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1417‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻟﺒﻌﺜﺔ ـ ﻗﻢ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 14‬ـ اﻷﻣﺎﻟﻲ ‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ اﻟﻄﻮﺳﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 460 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1414‬ﻫـ ‪ ،‬دار اﻟﺜﻘﺎﻓﺔ ـ ﻗﻢ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 15‬ـ اﻷﻣﺎﻟﻲ ‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ اﻟﻤﻔﻴﺪ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 413 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﺟﻤﺎﻋﺔ اﻟﻤﺪرﺳﻴﻦ ـ ﻗﻢ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 16‬ـ اﻹﻣﺎﻣﺔ و اﻟﺘﺒﺼﺮة ﻣﻦ اﻟﺤﻴﺮة‪ ،‬إﺑﻦ ﺑﺎﺑﻮﻳﻪ ﻗﻤﻰ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 329 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﺪرﺳﺔ اﻹﻣﺎم اﻟﻤﻬﺪى )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(‬
‫ـ ﻗﻢ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 17‬ـ اﻹﻳﻀﺎح ‪ ،‬اﻟﻔﻀﻞ ﺑﻦ ﺷﺎذان اﻟﻨﻴﺴﺎﺑﻮري ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 260 :‬ﻫـ ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﻃﻬﺮان ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪87‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫‪ 18‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﺔ واﻟﻨﻬﺎﻳﺔ ‪ ،‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ اﻟﺪﻣﺸﻘﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ ، 774 :‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ ، 1408‬دار إﺣﻴﺎء اﻟﺘﺮاث‬
‫اﻟﻌﺮﺑﻲ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 14‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 19‬ـ اﻟﺒﺮﻫﺎن ﻓﻲ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن ‪ ،‬ﺑﺪر اﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ اﻟﺰرﻛﺸﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ ، 794 :‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪، 1377‬‬
‫دارإﺣﻴﺎء اﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ـ ﻗﺎﻫﺮه ) ‪ 4‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 20‬ـ اﻟﺒﻴﺎن ﻓﻲ أﺧﺒﺎر ﺻﺎﺣﺐ اﻟﺰﻣﺎن ) ﻓﻲ آﺧﺮ ﻛﺘﺎب ﻛﻔﺎﻳﺔ اﻟﻄﺎﻟﺐ ( ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ اﻟﮕﻨﺠﻲ اﻟﺸﺎﻓﻌﻲ ‪،‬‬
‫ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ ، 658 :‬دارإﺣﻴﺎء ﺗﺮاث أﻫﻞ اﻟﺒﻴﺖ )ﻋﻠﻴﻬﻢ اﻟﺴﻼم( ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 21‬ـ اﻟﺘﺎرﻳﺦ اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ اﻟﺠﻌﻔﻰ اﻟﺒﺨﺎرى ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ ، 256 :‬اﻟﻤﻜﺘﺒﺔ اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ـ دﻳﺎرﺑﻜﺮ ) ‪9‬‬
‫ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 22‬ـ اﻟﺘﺒﻴﺎن ﻓﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮآن ‪ ،‬أﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ اﻟﻄﻮﺳﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ ، 460 :‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪، 1409‬‬
‫دارإﺣﻴﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻰ ) ‪ 10‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 23‬ـ اﻟﺘﺤﺼﻴﻦ ﻷﺳﺮار ﻣﺎ زاد ﻣﻦ أﺧﺒﺎر ﻛﺘﺎب اﻟﻴﻘﻴﻦ ‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻰ ﺑﻦ ﻃﺎووس اﻟﺤﺴﻨﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪664 :‬‬
‫ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1413‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ دار اﻟﻜﺘﺐ ) اﻟﺠﺰاﺋﺮى ( ـ ﻗﻢ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 24‬ـ اﻟﺘﻔﺴﻴﺮ اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ﻓﺨﺮاﻟﺪ‪‬ﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺮازى ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ ، 606 :‬ﭼﺎپ ‪ :‬ﺳﻮم ‪ ،‬دارإﺣﻴﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻲ ) ‪32‬‬
‫ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 25‬ـ اﻟﺘﻠﺨﻴﺺ )ﻓﻲ ﻫﺎﻣﺶ اﻟﻤﺴﺘﺪرك ( ‪ ،‬اﻟﺤﺎﻓﻆ اﻟﺬﻫﺒﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ ، 748 :‬دار اﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﺮﺑﻲ ـ ﺑﻴﺮوت‬
‫‪ 26‬ـ اﻟﺘﻮﺣﻴﺪ ‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ اﻟﺼﺪوق ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 381 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ 1387 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﻤﺪرﺳﻴﻦ ـ ﻗﻢ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 27‬ـ اﻟﺜﺎﻗﺐ ﻓﻲ اﻟﻤﻨﺎﻗﺐ ‪ ،‬اﺑﻦ ﺣﻤﺰة اﻟﻄﻮﺳﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 560 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬دوم ‪ ، 1412‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻧﺼﺎرﻳﺎن ـ ﻗﻢ‬
‫) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 28‬ـ اﻟﺜﻘﺎت ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺒ‪‬ﺎن ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 354 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1393‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻟﻜﺘﺐ اﻟﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ) ‪ 9‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 29‬ـ اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﻐﻴﺮ ‪ ،‬ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ اﻟﺴﻴﻮﻃﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ ، 911 :‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1401‬ﻫـ ‪ ،‬دار اﻟﻔﻜﺮ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪2‬‬
‫ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 30‬ـ اﻟﺠﺎﻣﻊ ﻷﺣﻜﺎم اﻟﻘﺮآن ) ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮﻃﺒﻲ ( ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ أﺣﻤﺪ اﻷﻧﺼﺎري اﻟﻘﺮﻃﺒﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ ، 671 :‬ﭼﺎپ‬
‫‪ ، 1405 :‬دار اﺣﻴﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻲ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 20‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 31‬ـ اﻟﺠﺮح واﻟﺘﻌﺪﻳﻞ ‪ ،‬ﺷﻴﺦ اﻻﺳﻼم اﻟﺮازي ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ ، 327 :‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ ، 1371‬دار إﺣﻴﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻲ ـ‬
‫ﺑﻴﺮوت ) ‪ 9‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 32‬ـ اﻟﺨﺮاﺋﺞ واﻟﺠﺮاﺋﺢ ‪ ،‬ﻗﻄﺐ اﻟﺪﻳﻦ اﻟﺮاوﻧﺪي ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 573 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻹﻣﺎم اﻟﻤﻬﺪى )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ـ ﻗﻢ‬
‫) ‪ 3‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 33‬ـ اﻟﺨﺼﺎل ‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ اﻟﺼﺪوق ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 381 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﻤﺪرﺳﻴﻦ ـ ﻗﻢ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 34‬ـ اﻟﺪر‪ ‬اﻟﻤﻨﺜﻮر ‪ ،‬ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ اﻟﺴﻴﻮﻃﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 911 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ ، 1365‬دار اﻟﻤﻌﺮﻓﺔ ) ‪ 6‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪88‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫‪ 35‬ـ اﻟﺪﻋﻮات ‪ ،‬ﻗﻄﺐ اﻟﺪﻳﻦ اﻟﺮاوﻧﺪي ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 573 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1407‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﺪرﺳﺔ اﻹﻣﺎم اﻟﻤﻬﺪي )ﻋﻠﻴﻪ‬
‫اﻟﺴﻼم( ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 36‬ـ اﻟﺮﺳﺎﺋﻞ اﻟﻌﺸﺮ ‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ اﻟﻄﻮﺳﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 460 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ، 1404 :‬ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﻤﺪر‪‬ﺳﻴﻦ ـ ﻗﻢ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 37‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮة ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ اﻟﻤﺤﺐ‪ ‬اﻟﻄﺒﺮى ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 694 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ ، 1408‬دار اﻟﻨﺪوة‬
‫اﻟﺠﺪﻳﺪة ـ ﺑﻴﺮوت‬
‫‪ 38‬ـ اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى ‪ ،‬أﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ اﻟﺒﻴﻬﻘﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 458 :‬ﻫـ ‪ ،‬دار اﻟﻔﻜﺮ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪10‬‬
‫ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 39‬ـ اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺷﻌﻴﺐ اﻟﻨﺴﺎﺋﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 303 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1411‬ﻫـ ‪ ،‬دار اﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ‬
‫ـ ﻟﺒﻨﺎن ) ‪ 6‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 40‬ـ اﻟﺴﻴﺮة اﻟﻨﺒﻮﻳﺔ ‪ ،‬اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ ، 747 :‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ ، 1396‬دار اﻟﻤﻌﺮﻓﺔ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 4‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 41‬ـ اﻟﺸﺮح اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﺔ اﻟﻤﻘﺪﺳﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 682 :‬ﻫـ ‪ ،‬داراﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﺮﺑﻰ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 12‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 42‬ـ اﻟﺼﺤﻴﻔﺔ اﻟﺴﺠﺎدﻳﺔ ‪ ،‬اﻹﻣﺎم زﻳﻦ اﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 94 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﺔ‬
‫اﻟﻤﺪرﺳﻴﻦ ـ ﻗﻢ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 43‬ـ اﻟﺼﻮاﻋﻖ اﻟﻤﺤﺮﻗﺔ ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺠﺮ اﻟﻬﻴﺜﻤﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 974 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﻜﺘﺒﺔ اﻟﻘﺎﻫﺮة ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 44‬ـ اﻟﻄﺒﻘﺎت اﻟﻜﺒﺮى ‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ ، 230 :‬دار ﺻﺎدر ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 8‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 45‬ـ اﻟﻌﺪد اﻟﻘﻮﻳﺔ ﻟﺪﻓﻊ اﻟﻤﺨﺎوف اﻟﻴﻮﻣﻴﺔ‪ ،‬اﻟﻌﻼﻣﺔ اﻟﺤﻠﻲ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى‪ 726 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1408‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﻜﺘﺒﺔ آﻳﺔ‬
‫اﷲ اﻟﻤﺮﻋﺸﻲ ـ ﻗﻢ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 46‬ـ اﻟﻌﻤﺪة ‪ ،‬اﺑﻦ اﻟﺒﻄﺮﻳﻖ اﻻﺳﺪي اﻟﺤﻠّﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 600 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ـ ‪ ، 1407‬ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﻤﺪرﺳﻴﻦ ـ ﻗﻢ‬
‫) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 47‬ـ اﻟﻌﻬﺪ اﻟﻘﺪﻳﻢ و اﻟﺠﺪﻳﺪ ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻜﻨﺎﺋﺲ اﻟﺸﺮﻗﻴﺔ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬دوم ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت ـ ﻟﺒﻨﺎن ) ‪ 2‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 48‬ـ اﻟﻐﻴﺒﺔ ﻟﻠﻄﻮﺳﻰ ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ژﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ ﻃﻮﺳﻰ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 460 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1411‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻟﻤﻌﺎرف‬
‫اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ـ ﻗﻢ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 49‬ـ اﻟﻔﺎﺋﻖ ﻓﻲ ﻏﺮﻳﺐ اﻟﺤﺪﻳﺚ ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ ﻋﻤﺮ اﻟﺰﻣﺨﺸﺮي ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 583 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ ، 1417‬دار‬
‫اﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ـ ﺑﻴﺮوت )‪ 3‬ﺟﻠﺪى(‬
‫‪ 50‬ـ اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﺑﻌﺪ ﻣﻀﻲ‪ ‬اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻟﻨﺒﻮﻳﺔ ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ذﻳﻨﻲ دﺣﻼن‪ ،‬ﭼﺎپ‪ 1354 :‬ﻫـ ‪ ،‬اﻟﻤﻜﺘﺒﺔ‬
‫اﻟﺘﺠﺎرﻳﺔ اﻟﻜﺒﺮى ﺑﻤﺼﺮ )‪ 1‬ﺟﻠﺪى(‬
‫‪ 51‬ـ اﻟﻔﺼﻮل اﻟﻤﺨﺘﺎره ‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ اﻟﻤﻔﻴﺪ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 413 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬دوم ‪ 1414‬ﻫـ ‪ ،‬داراﻟﻤﻔﻴﺪ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪1‬‬
‫ﺟﻠﺪى (‬
‫‪89‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫‪ 52‬ـ اﻟﻔﺼﻮل اﻟﻤﻬﻤ‪‬ﺔ ﻓﻲ أﺻﻮل اﻷﺋﻤ‪‬ﺔ ‪ ،‬اﻟﺤﺮّ اﻟﻌﺎﻣﻠﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 1104 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ ، 1418‬ﻣﺆﺳﺴﺔ‬
‫ﻣﻌﺎرف اﺳﻼﻣﻲ اﻣﺎم رﺿﺎ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم() ‪ 3‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 53‬ـ اﻟﻔﺼﻮل اﻟﻤﻬﻤ‪‬ﺔ ﻓﻲ ﻣﻌﺮﻓﺔ اﺣﻮال اﻷﺋﻤ‪‬ﺔ )ﻋﻠﻴﻬﻢ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻤﺎﻟﻜﻲ‪ ،‬اﺑﻦ اﻟﺼﺒﺎغ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪:‬‬
‫‪ 855‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﻜﺘﺒﺔ داراﻟﻜﺘﺐ اﻟﺘﺠﺎرﻳﺔ ـ اﻟﻨﺠﻒ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 54‬ـ اﻟﻔﻀﺎﺋﻞ ‪ ،‬ﺷﺎذان ﺑﻦ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ اﻟﻘﻤﻰ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 660 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ 1381 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﻜﺘﺒﺔ اﻟﺤﻴﺪرﻳﺔ ـ اﻟﻨﺠﻒ‬
‫اﻷﺷﺮف ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 55‬ـ اﻟﻜﺎﻓﻲ ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب اﻟﻜﻠﻴﻨﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 329 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ‪ :‬ﭘﻨﺠﻢ ‪ ،‬دار اﻟﻜﺘﺐ اﻻﺳﻼﻣﻴ‪‬ﺔ ) ‪ 8‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 56‬ـ اﻟﻤﺒﺴﻮط ﻓﻲ ﻓﻘﻪ اﻹﻣﺎﻣﻴﺔ ‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ اﻟﻄﻮﺳﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 460 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ 1351 :‬ش ‪ ،‬اﻟﻤﻜﺘﺒﺔ اﻟﻤﺮﺗﻀﻮﻳﺔ‬
‫) ‪ 8‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 57‬ـ اﻟﻤﺠﺎزات اﻟﻨﺒﻮﻳﺔ ‪ ،‬اﻟﺸﺮﻳﻒ اﻟﺮّﺿﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 406 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﻜﺘﺒﺔ ﺑﺼﻴﺮﺗﻲ ـ ﻗﻢ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 58‬ـ اﻟﻤﺠﻤﻮع ﻓﻰ ﺷﺮح اﻟﻤﻬﺬب ‪ ،‬ﻣﺤﻴﻰ اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻦ اﻟﻨﻮوى ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 676 :‬ﻫـ ‪ ،‬دار اﻟﻔﻜﺮ ) ‪ 20‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 59‬ـ اﻟﻤﺤﺎﺳﻦ ‪ ،‬أﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ اﻟﺒﺮﻗﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 274 :‬ﻫـ ‪ ،‬دار اﻟﻜﺘﺐ اﻻﺳﻼﻣﻴﺔ ) ‪ 2‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 60‬ـ اﻟﻤﺰار اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﻤﺸﻬﺪي ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ ، 610 :‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ ، 1419‬ﻧﺸﺮ اﻟﻘﻴ‪‬ﻮم ـ ﻣﺆﺳﺴﺔ‬
‫اﻻﻓﺎق ـ ﻃﻬﺮان ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 61‬ـ اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ ‪ ،‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﷲ اﻟﺤﺎﻛﻢ اﻟﻨﻴﺴﺎﺑﻮري ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 405 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ، 1406 :‬دار‬
‫اﻟﻤﻌﺮﻓﺔ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 4‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 62‬ـ اﻟﻤﺴﺘﺮﺷﺪ ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ اﻟﻄﺒﺮى اﻹﻣﺎﻣﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ :‬اﻟﻘﺮن اﻟﺮاﺑﻊ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻟﺜﻘﺎﻓﺔ‬
‫اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﻟﻜﻮﺷﺎﻧﺒﻮر ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 63‬ـ اﻟﻤﺼﻨّﻒ ‪ ،‬أﺑﻮ ﺑﻜﺮ ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 211 :‬ﻫـ ‪ ،‬اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻟﻌﻠﻤﻲ ) ‪ 11‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 64‬ـ اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻻوﺳﻂ ‪ ،‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﻳﻮب اﻟﻠﺨﻤﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 360 :‬ﻫـ ‪ ،‬دار اﻟﺤﺮﻣﻴﻦ ) ‪ 9‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 65‬ـ اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﺼﻐﻴﺮ ‪ ،‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ أﺣﻤﺪ اﻟﻠﺨﻤﻲ اﻟﻄﺒﺮاﻧﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 360 :‬ﻫـ ‪ ،‬دار اﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪2‬‬
‫ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 66‬ـ اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ ،‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ أﺣﻤﺪ اﻟﻠﺨﻤﻲ اﻟﻄﺒﺮاﻧﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 360 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬دوم ‪ ،‬ﻣﻜﺘﺒﺔ اﺑﻦ ﺗﻴﻤﻴﺔ ـ‬
‫اﻟﻘﺎﻫﺮة ) ‪ 25‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 67‬ـ اﻟﻤﻌﻴﺎر واﻟﻤﻮازﻧﺔ ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ اﻟﻤﻌﺘﺰﻟﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 220 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1402‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺔ‬
‫اﻟﻤﺤﻤﻮدى ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 68‬ـ اﻟﻤﻐﻨﻲ ﻻﺑﻦ ﻗﺪاﻣﺔ ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻗﺪاﻣﺔ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 620 :‬ﻫـ ‪ ،‬داراﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﺮﺑﻲ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 12‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 69‬ـ اﻟﻤﻨﺎﻗﺐ ‪ ،‬اﻟﻤﻮﻓﻖ ﺑﻦ أﺣﻤﺪ اﻟﻤﻜّﻲ اﻟﺨﻮارزﻣﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 568 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬دوم ‪ 1411‬ﻫـ ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﺔ‬
‫اﻟﻤﺪرﺳﻴﻦ ـ ﻗﻢ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪90‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫‪ 70‬ـ اﻟﻨﻜﺖ اﻹﻋﺘﻘﺎدﻳﺔ ‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ اﻟﻤﻔﻴﺪ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 413 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬دوم ‪ 1414‬ﻫـ ‪ ،‬داراﻟﻤﻔﻴﺪ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪1‬‬
‫ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 71‬ـ اﻟﻨﻬﺎﻳﺔ ﻓﻲ ﻏﺮﻳﺐ اﻟﺤﺪﻳﺚ و اﻵﺛﺎر ‪ ،‬اﺑﻦ اﻷﺛﻴﺮ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 606 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬ﭼﻬﺎرم ‪ ،‬داراﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ـ‬
‫ﺑﻴﺮوت ) ‪ 5‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 72‬ـ اﻟﻬﺪاﻳﺔ ‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ اﻟﺼﺪوق ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 381 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻹﻣﺎم اﻟﻬﺎدي )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ـ ﻗﻢ ) ‪1‬‬
‫ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 73‬ـ اﻟﻬﻮاﺗﻒ ‪ ،‬اﺑﻦ أﺑﻰ اﻟﺪﻧﻴﺎ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 281 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﻜﺘﺒﺔ اﻟﻘﺮآن ـ ﻗﺎﻫﺮه ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 74‬ـ أﺣﻜﺎم اﻟﻘﺮآن ‪ ،‬أﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ اﻟﺮازي اﻟﺠﺼﺎص ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 370 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ، 1415 :‬دار اﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ـ‬
‫ﺑﻴﺮوت ) ‪ 3‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 75‬ـ أﺳﺒﺎب اﻟﻨﺰول ‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ واﺣﺪي اﻟﻨﻴﺴﺎﺑﻮري ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 468 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ، 1388 :‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻟﺤﻠﺒﻲ‬
‫وﺷﺮﻛﺎه ـ ﻗﺎﻫﺮه ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 76‬ـ أﺳﻨﻰ اﻟﻤﻄﺎﻟﺐ ‪ ،‬ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺠﺰرى اﻟﺸﺎﻓﻌﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 833 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﻜﺘﺒﺔ أﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )ﻋﻠﻴﻪ‬
‫اﻟﺴﻼم( ـ اﺻﻔﻬﺎن ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 77‬ـ إﻋﻼم اﻟﻮرى ﺑﺎﻋﻼم اﻟﻬﺪى ‪ ،‬اﻟﻔﻀﻞ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ اﻟﻄﺒﺮﺳﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 548 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1417‬ﻫـ ‪،‬‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺔ آل اﻟﺒﻴﺖ )ﻋﻠﻴﻬﻢ اﻟﺴﻼم( ـ ﻗﻢ ) ‪ 2‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 78‬ـ أﻧﺴﺎب اﻷﺷﺮاف ‪ ،‬أﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻰ ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ اﻟﺒﻼذري ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ :‬ﻗﺮن ﺳﻮ‪‬م ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ ، 1394‬ﻣﺆﺳﺴﺔ‬
‫اﻷﻋﻠﻤﻲ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 79‬ـ ﺑﺤﺎر اﻷﻧﻮار ‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺑﺎﻗﺮ اﻟﻤﺠﻠﺴﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 1111 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ، 1403 :‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻟﻮﻓﺎءـ ﺑﻴﺮوت ) ‪110‬‬
‫ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 80‬ـ ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت اﻟﻜﺒﺮى ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ ﺑﻦ ﻓﺮوخ اﻟﺼﻔّﺎر ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 290 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ 1362:‬ش ـ‬
‫‪ 1404‬ق ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻻﻋﻠﻤﻲ ـ ﻃﻬﺮان ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 81‬ـ ﺑﻐﻴﺔ اﻟﺒﺎﺣﺚ ﻋﻦ زواﺋﺪ ﻣﺴﻨﺪ اﻟﺤﺎرث ‪ ،‬ﻧﻮر اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻦ أﺑﻲ ﺑﻜﺮ اﻟﻬﻴﺜﻤﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 707 :‬ﻫـ ‪ ،‬دار اﻟﻄﻼﻳﻊ‬
‫) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 82‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻄﺒﺮى ) ﺗﺎرﻳﺦ اﻷﻣﻢ و اﻟﻤﻠﻮك ( ‪ ،‬اﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ اﻟﻄﺒﺮى ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 310 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻷﻋﻠﻤﻰ ـ‬
‫ﺑﻴﺮوت ) ‪ 8‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 83‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻴﻌﻘﻮﺑﻰ ‪ ،‬اﺑﻦ اﺑﻰ ﻳﻌﻘﻮب ﺑﻦ وﻫﺐ ﺑﻦ واﺿﺢ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 284 :‬ﻫـ ‪ ،‬دارﺻﺎدر ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 2‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 84‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻐﺪاد أو ﻣﺪﻳﻨﺔ اﻹﺳﻼم ‪ ،‬أﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ اﻟﺨﻄﻴﺐ اﻟﺒﻐﺪادي ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 463 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول‬
‫‪ 1417‬ﻫـ ‪ ،‬دار اﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 14‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪91‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫‪ 85‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ دﻣﺸﻖ ‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ اﻟﺸﺎﻓﻌﻲ )اﺑﻦ ﻋﺴﺎﻛﺮ( ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 571 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ 1415 :‬ﻫـ ‪ ،‬دار‬
‫اﻟﻔﻜﺮ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 70‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 86‬ـ ﺗﺄوﻳﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻟﺤﺪﻳﺚ ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻗﺘﻴﺒﺔ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 376 :‬ﻫـ ‪ ،‬داراﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪1‬‬
‫ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 87‬ـ ﺗﺤﻒ اﻟﻌﻘﻮل ﻋﻦ آل اﻟﺮﺳﻮل ‪ ،‬اﺑﻦ ﺷﻌﺒﺔ اﻟﺤﺮّاﻧﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ :‬ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬دوم ‪ 1404‬ﻫـ ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﺔ‬
‫اﻟﻤﺪرﺳﻴﻦ ـ ﻗﻢ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 88‬ـ ﺗﺤﻔﺔ اﻻﺣﻮذي ﻓﻲ ﺷﺮح اﻟﺘﺮﻣﺬي ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﻤﺒﺎرﻛﻔﻮري ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 1353 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪:‬‬
‫‪ 1410‬ﻫـ ‪ ،‬دار اﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 10‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 89‬ـ ﺗﺬﻛﺮة اﻟﺤﻔﺎظ ‪ ،‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﷲ ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ اﻟﺬﻫﺒﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 748 ، :‬ﻫـ ‪ ،‬دارإﺣﻴﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻲ ) ‪4‬‬
‫ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 90‬ـ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ ) ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮآن اﻟﻌﻈﻴﻢ ( ‪ ،‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ اﻟﻘﺮﺷﻰ اﻟﺪﻣﺸﻘﻰ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 774 :‬ﻫـ ‪،‬‬
‫ﭼﺎپ ‪ 1412 :‬ﻫـ ‪ ،‬داراﻟﻤﻌﺮﻓﺔ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 4‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 91‬ـ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻰ ﺣﻤﺰة اﻟﺜﻤﺎﻟﻰ ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺮزاﻟﺪﻳﻦ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 148 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1420‬ﻫـ ‪ ،‬دﻓﺘﺮ‬
‫ﻧﺸﺮ اﻟﻬﺎدى ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 92‬ـ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﺒﻐﻮي اﻟﻤﺴﻤﻰ ﻣﻌﺎﻟﻢ اﻟﺘﻨﺰﻳﻞ ‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد اﻟﻔﺮاء اﻟﺒﻐﻮي‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 516 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬دوم‬
‫دار اﻟﻤﻌﺮﻓﺔ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 4‬ﺟﻠﺪى(‬
‫‪ 93‬ـ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﺜﻌﺎﻟﺒﻲ اﻟﻤﺴﻤﻰ ﺑﺠﻮاﻫﺮ اﻟﺤﺼﺎن ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺜﻌﺎﻟﺒﻲ اﻟﻤﺎﻟﻜﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪875 :‬‬
‫ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1418‬ﻫـ ‪ ،‬دارإﺣﻴﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻲ ) ‪ 5‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 94‬ـ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﺼﺎﻓﻲ ‪ ،‬ﻣﺤﺴﻦ اﻟﻔﻴﺾ اﻟﻜﺸﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 1091 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ ، 1399‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻷﻋﻠﻤﻲ‬
‫ﻟﻠﻤﻄﺒﻮﻋﺎت ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 5‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 95‬ـ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻌﻴ‪‬ﺎﺷﻲ ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد اﻟﺴﻠﻤﻲ اﻟﺴﻤﺮﻗﻨﺪي ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 220 :‬ﻫـ ‪ ،‬اﻟﻤﻜﺘﺒﺔ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ‬
‫) ‪ 2‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 96‬ـ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮآن ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﺑﻦ ﻫﻤﺎم اﻟﺼﻨﻌﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 211 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1410‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﻜﺘﺒﺔ اﻟﺮﺷﺪ ـ‬
‫اﻟﺮﻳﺎض ) ‪ 3‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 97‬ـ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﻤﻲ ‪ ،‬أﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ إﺑﺮاﻫﻴﻢ اﻟﻘﻤﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 329 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬ﺳﻮم ‪ ، 1404‬دار اﻟﻜﺘﺎب ـ‬
‫ﻗﻢ ) ‪ 2‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 98‬ـ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻨﺴﻔﻲ ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﻮد اﻟﻨﺴﻔﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 701 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1408‬ﻫـ ‪،‬‬
‫داراﻟﻘﻠﻢ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 3‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪92‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫‪ 99‬ـ ﺗﻔﺴﻴﺮ أﺑﻲ اﻟﺴﻌﻮد‪ ،‬أﺑﻮ اﻟﺴﻌﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻌﻤﺎري‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى‪ 951 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬دوم ‪ ، 1411‬دار‬
‫اﺣﻴﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻲ ـ ﻟﺒﻨﺎن ) ‪ 9‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 100‬ـ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻮاﻣﻊ اﻟﺠﺎﻣﻊ ‪ ،‬اﻟﻔﻀﻞ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ اﻟﻄﺒﺮﺳﻰ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ :‬ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول‪ 1418‬ﻫـ ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﺔ‬
‫اﻟﻤﺪرﺳﻴﻦ ـ ﻗﻢ ) ‪ 2‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 101‬ـ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻓﺮات اﻟﻜﻮﻓﻲ ‪ ،‬ﻓﺮات ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻓﺮات اﻟﻜﻮﻓﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 352 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ، 1410 :‬وزارة‬
‫اﻟﺜﻘﺎﻓﺔ واﻻرﺷﺎد اﻹﺳﻼﻣﻲ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 102‬ـ ﺗﻔﻀﻴﻞ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ اﻟﻤﻔﻴﺪ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 413 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬دوم ‪ 1414‬ﻫـ ‪،‬‬
‫داراﻟﻤﻔﻴﺪ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 103‬ـ ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻷﺣﻜﺎم ‪ ،‬أﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ اﻟﻄﻮﺳﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 460 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬ﺳﻮم ‪ ،‬دار اﻟﻜﺘﺐ‬
‫اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ـ ﻃﻬﺮان ) ‪ 10‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 104‬ـ ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻟﺘﻬﺬﻳﺐ ‪ ،‬اﺑﻦ ﺣﺠﺮ اﻟﻌﺴﻘﻼﻧﻰ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 852 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ ، 1404‬داراﻟﻔﻜﺮ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪12‬‬
‫ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 105‬ـ ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻟﻜﻤﺎل ‪ ،‬أﺑﻮ اﻟﺤﺠﺎج ﻳﻮﺳﻒ اﻟﻤﺰي ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 742 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ ، 1413‬ﻣﺆﺳ‪‬ﺴﺔ اﻟﺮﺳﺎﻟﺔ‬
‫) ‪ 35‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 106‬ـ ﺛﻮاب اﻷﻋﻤﺎل ‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ اﻟﺼﺪوق ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 381 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬دوم ‪ 1368‬ﻫـ ش ‪ ،‬ﻣﻨﺸﻮرات اﻟﺮﺿﻰ ـ ﻗﻢ‬
‫) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 107‬ـ ﺟﺎﻣﻊ اﻷﺣﺎدﻳﺚ ‪ ،‬ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ اﻟﺴﻴﻮﻃﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 911 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ 1414 :‬ﻫـ ‪ ،‬داراﻟﻔﻜﺮ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪21‬‬
‫ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 108‬ـ ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﻴﺎن ﻓﻲ ﺗﺄوﻳﻞ آى اﻟﻘﺮآن ‪ ،‬أﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ اﻟﻄﺒﺮي ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 310 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪:‬‬
‫‪ ، 1415‬دار اﻟﻔﻜﺮ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 30‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 109‬ـ ﺟﻤﻬﺮة اﻟﻠّﻐﺔ ‪ ،‬اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ ﺑﻦ درﻳﺪ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 321 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1987‬م ‪ ،‬داراﻟﻌﻠﻢ‬
‫ﻟﻠﻤﻼﻳﻴﻦ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 3‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 110‬ـ ﺟﻮاﻫﺮ اﻟﻌﻘﺪﻳﻦ ﻓﻲ ﻓﻀﻞ اﻟﺸﺮﻓﻴﻦ ‪ ،‬ﻧﻮراﻟﺪﻳﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ اﻟﺴﻤﻬﻮدي ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 911 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪:‬‬
‫اول ‪ 1415‬ﻫـ ‪ ،‬داراﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 111‬ـ ﺣﻘﺎﺋﻖ اﻟﺘﺄوﻳﻞ ﻓﻲ ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ اﻟﺘﻨﺰﻳﻞ ‪ ،‬اﻟﺴﻴﺪ اﻟﺸﺮﻳﻒ اﻟﺮﺿﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 406 :‬ﻫـ ‪ ،‬داراﻟﻤﻬﺎﺟﺮ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪1‬‬
‫ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 112‬ـ ﺣﻠﻴﺔ اﻷوﻟﻴﺎء ‪ ،‬أﺑﻮ ﻧﻌﻴﻢ اﻹﺻﻔﻬﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 430 :‬ﻫـ ‪ ،‬دار اﻟﻔﻜﺮ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 10‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 113‬ـ ﺧﺼﺎﺋﺺ اﻷﺋﻤﺔ ‪ ،‬اﻟﺸﺮﻳﻒ اﻟﺮﺿﻰ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 406 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ 1406 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﻮث اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ـ‬
‫اﻟﺮﺿﻮﻳﺔ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪93‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫‪ 114‬ـ ﺧﺼﺎﺋﺺ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺷﻌﻴﺐ اﻟﻨﺴﺎﺋﻰ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 303 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﻜﺘﺒﺔ ﻧﻴﻨﻮى‬
‫اﻟﺤﺪﻳﺜﺔ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 115‬ـ ﺧﺼﺎﺋﺺ اﻟﻮﺣﻲ اﻟﻤﺒﻴﻦ ‪ ،‬ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ اﺑﻦ اﻟﺒﻄﺮﻳﻖ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 600 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ ، 1417‬دار اﻟﻘﺮآن‬
‫اﻟﻜﺮﻳﻢ ـ ﻗﻢ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 116‬ـ دﻋﺎﺋﻢ اﻹﺳﻼم ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺘﻤﻴﻤﻲ اﻟﻤﻐﺮﺑﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 363 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ، 1383 :‬دار اﻟﻤﻌﺎرف ) ‪2‬‬
‫ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 117‬ـ دﻻﺋﻞ اﻹﻣﺎﻣﺔ ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ ﺑﻦ رﺳﺘﻢ اﻟﻄﺒﺮي ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ :‬اواﺋﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪، 1413‬‬
‫ﻣﺆﺳ‪‬ﺴﺔ اﻟﺒﻌﺜﺔ ـ ﻗﻢ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 118‬ـ دﻻﺋﻞ اﻟﻨﺒﻮة ‪ ،‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻹﺻﺒﻬﺎﻧﻰ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى‪ 535 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1409‬ﻫـ ‪ ،‬دارﻃﻴﺒﺔ ـ‬
‫رﻳﺎض ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 119‬ـ ذﺧﺎﺋﺮ اﻟﻌﻘﺒﻰ ﻓﻲ ﻣﻨﺎﻗﺐ ذوي اﻟﻘﺮﺑﻰ ‪ ،‬أﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ اﻟﻄﺒﺮﺳﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 694 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪1356 :‬‬
‫ﻫـ ‪ ،‬ﻣﻜﺘﺒﺔ اﻟﻘﺪﺳﻲ ـ ﻗﺎﻫﺮه ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 120‬ـ ذﻛﺮ اﺧﺒﺎر إﺻﻔﻬﺎن ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ اﻹﺻﻔﻬﺎﻧﻰ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى‪ ، 430 :‬ﭼﺎپ ‪ 1934 :‬م ‪ ،‬ﻣﻄﺒﺔ ﻣﺪﻳﻨﺔ ﻟﻴﺪن‬
‫اﻟﻤﺤﺮوﺳﺔ ﺑﻤﻄﺒﻌﺔ ﺑﺮﻳﻞ ) ‪ 2‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 121‬ـ ذﻳﻞ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻐﺪاد ‪ ،‬اﺑﻦ اﻟﺒﺨﺎر اﻟﺒﻐﺪادى ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 643 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1417‬ﻫـ ‪ ،‬داراﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ـ‬
‫ﺑﻴﺮوت ) ‪ 5‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 122‬ـ رﺳﺎﺋﻞ اﻟﻤﺮﺗﻀﻰ ‪ ،‬اﻟﺸﺮﻳﻒ اﻟﻤﺮﺗﻀﻰ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 436 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ ، 1410‬دار اﻟﻘﺮآن اﻟﻜﺮﻳﻢ ـ ﻗﻢ ) ‪4‬‬
‫ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 123‬ـ روح اﻟﻤﻌﺎﻧﻲ ﻓﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮآن اﻟﻌﻈﻴﻢ ‪ ،‬اﻻﻟﻮﺳﻲ اﻟﺒﻐﺪادي ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 1270 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬ﭼﻬﺎرم‬
‫‪ ، 1405‬دارإﺣﻴﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻲ ) ‪ 30‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 124‬ـ روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﻔﺘﺎل اﻟﻨﻴﺴﺎﺑﻮري ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 508 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﻨﺸﻮرات اﻟﺮﺿﻲ ـ ﻗﻢ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 125‬ـ زاد اﻟﻤﺴﻴﺮ ﻓﻲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﻔﺴﻴﺮ ‪ ،‬ﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ اﻟﺠﻮزي اﻟﻘﺮﺷﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ ، 597 :‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ ، 1407‬دار‬
‫اﻟﻔﻜﺮ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 8‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 126‬ـ زﺑﺪة اﻟﺒﻴﺎن ﻓﻰ اﺣﻜﺎم اﻟﻘﺮآن ‪ ،‬اﻻردﺑﻴﻠﻰ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ ، 993 :‬ﻣﻜﺘﺒﺔ اﻟﻤﺮﺗﻀﻮﻳﺔ ـ ﻃﻬﺮان ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 127‬ـ ﺳﺒﻞ اﻟﻬﺪى واﻟﺮﺷﺎد ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ اﻟﺼﺎﻟﺤﻰ اﻟﺸﺎﻣﻰ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 942 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1414‬ﻫـ ‪،‬‬
‫داراﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 12‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 128‬ـ ﺳﻌﺪ اﻟﺴﻌﻮد ‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻰ ﺑﻦ ﻃﺎووس ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 664 :‬ﻫـ ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1369‬ﻫـ ‪ ،‬اﻟﻤﻜﺘﺒﺔ اﻟﺤﻴﺪرﻳﺔ‬
‫ﻓﻲ اﻟﻨﺠﻒ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 129‬ـ ﺳﻨﻦ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﺔ ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ اﻟﻘﺰوﻳﻨﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 275 :‬ﻫـ ‪ ،‬دار اﻟﻔﻜﺮ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 2‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪94‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫‪ 130‬ـ ﺳﻨﻦ اﻟﺘﺮﻣﺬي ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻰ اﻟﺘﺮﻣﺬي ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 279 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ، 1403 :‬دار اﻟﻔﻜﺮ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪5‬‬
‫ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 131‬ـ ﺳﻨﻦ اﻟﺪارﻗﻄﻨﻰ ‪ ،‬ﻋﻠﻰ ﺑﻦ ﻋﻤﺮاﻟﺪار ﻗﻄﻨﻰ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 385 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1417‬ﻫـ ‪ ،‬داراﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ‬
‫ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 4‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 132‬ـ ﺳﻨﻦ اﻟﺪارﻣﻲ ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺑﻬﺮان اﻟﺪارﻣﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 255 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﺔ اﻻﻋﺘﺪال ـ دﻣﺸﻖ ) ‪ 2‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 133‬ـ ﺳﻨﻦ اﻟﻨﺴﺎﺋﻰ ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺷﻌﻴﺐ اﻟﻨﺴﺎﺋﻰ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 303 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اﻟﻮﻟﻰ ‪ ، 1348‬داراﻟﻔﻜﺮ ـ ﺑﻴﺮوت‬
‫) ‪ 8‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 134‬ـ ﺳﻨﻦ أﺑﻰ داود ‪ ،‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ اﻻﺷﻌﺚ اﻟﺒﺠﺴﺘﺎﻧﻰ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 275 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1410‬ﻫـ ‪ ،‬داراﻟﻔﻜﺮ ـ‬
‫ﺑﻴﺮوت ) ‪ 2‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 135‬ـ ﺳﻴﺮ أﻋﻼم اﻟﻨﺒﻼء ‪ ،‬ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ اﻟﺬﻫﺒﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 748 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬ﻧﻬﻢ ‪ ، 1413‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻟﺮﺳﺎﻟﺔ ـ‬
‫ﺑﻴﺮوت ) ‪ 23‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 136‬ـ ﺷﺮح اﻷﺧﺒﺎر ﻓﻲ ﻓﻀﺎﺋﻞ اﻻﺋﻤﺔ اﻻﻃﻬﺎر )ﻋﻠﻴﻬﻢ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬اﻟﻨﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺘﻤﻴﻤﻲ اﻟﻤﻐﺮﺑﻲ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى‪:‬‬
‫‪ 363‬ﻫـ ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﻤﺪرﺳﻴﻦ ـ ﻗﻢ ) ‪ 3‬ﺟﻠﺪى(‬
‫‪ 137‬ـ ﺷﺮح اﻟﺴﻨﺔ ‪ ،‬ﻟﻺﻣﺎم اﻟﺒﻐﻮي ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 516 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬دوم ‪ 1403‬ﻫـ ‪ ،‬اﻟﻤﻜﺘﺐ اﻹﺳﻼﻣﻲ ) ‪16‬‬
‫ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 138‬ـ ﺷﺮح اﻟﻤﻮاﻗﻒ ‪ ،‬ﻋﻠﻰ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪاﻟﺠﺮﺟﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 812 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﺔ اﻟﺴﺎدة ﺑﺠﻮار ﻣﺤﺎﻓﻈﺔ‬
‫ﻣﺼﺮ ) ‪ 8‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 139‬ـ ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ ‪ ،‬اﺑﻦ اﺑﻰ اﻟﺤﺪﻳﺪ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 656 :‬ﻫـ ‪ ،‬داراﺣﻴﺎء اﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ) ‪ 20‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 140‬ـ ﺷﻮاﻫﺪ اﻟﺘﻨﺰﻳﻞ ﻟﻘﻮاﻋﺪ اﻟﺘﻔﻀﻴﻞ ﻓﻲ آﻳﺎت اﻟﻨﺎزﻟﺔ ﻓﻲ أﻫﻞ اﻟﺒﻴﺖ ‪ ، .‬ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ )اﻟﺤﺎﻛﻢ‬
‫اﻟﺤﺴﻜﺎﻧﻲ ( ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ :‬ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1411‬ﻫـ ‪ ،‬وزارة اﻹرﺷﺎد اﻷﺳﻼﻣﻲ ) ‪ 2‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 141‬ـ ﺻﺤﻴﺢ اﺑﻦ ﺣﺒﺎن ﺑﺘﺮﺗﻴﺐ اﺑﻦ ﺑﻠﺒﺎن ‪ ،‬ﻋﻼءاﻟﺪﻳﻦ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ ﺑﻠﺒﺎن اﻟﻔﺎرﺳﻰ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 739 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪:‬‬
‫دوم ‪ 1414‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﻮﺳﺴﺔ اﻟﺮﺳﺎﻟﺔ ) ‪ 16‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 142‬ـ ﺻﺤﻴﺢ اﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﺔ ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﺔ اﻟﺴﻠﻤﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 311 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬دوم ‪ 1412‬ﻫـ ‪،‬‬
‫اﻟﻤﻜﺘﺐ اﻹﺳﻼﻣﻲ ) ‪ 4‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 143‬ـ ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ اﻟﺒﺨﺎري ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 256 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ 1401 :‬ﻫـ ‪ ،‬دار اﻟﻔﻜﺮ ـ‬
‫ﺑﻴﺮوت ) ‪ 8‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 144‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ اﻟﺤﺠﺎج اﻟﻨﻴﺴﺎﺑﻮري ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 261 :‬ﻫـ ‪ ،‬دار اﻟﻔﻜﺮ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 8‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 145‬ـ ﻃﺒﻘﺎت اﻟﻤﺤﺪﺛﻴﻦ ﺑﺎﺻﺒﻬﺎن واﻟﻮاردﻳﻦ ﻋﻠﻴﻬﺎ ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﺣﻴﺎن ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪369 :‬‬
‫ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬دوم ‪ 1412‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻟﺮﺳﺎﻟﺔ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 4‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪95‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫‪ 146‬ـ ﻋﺪة اﻟﺪاﻋﻲ وﻧﺠﺎح اﻟﺴ‪‬ﺎﻋﻲ ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻓﻬﺪ اﻟﺤﻠّﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 841 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﻜﺘﺒﺔ اﻟﻮﺟﺪاﻧﻲ ـ ﻗﻢ ) ‪1‬‬
‫ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 147‬ـ ﻋﻘﺪ اﻟﺪرر ‪ ،‬ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻰ اﻟﻤﻘﺪﺳﻰ اﻟﺴﻠﻤﻲ ‪ ،‬از ﻋﻠﻤﺎى ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1399‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﺠﻠﺪات ‪:‬‬
‫‪ ، 1‬ﻣﻜﺘﺒﺔ ﻋﺎﻟﻢ اﻟﻔﻜﺮ ـ ﻗﺎﻫﺮه ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 148‬ـ ﻋﻠﻞ اﻟﺸﺮاﻳﻊ ‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ اﻟﺼﺪوق ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 381 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬دوم ‪ ،‬دار اﺣﻴﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻲ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 149‬ـ ﻋﻤﺪة اﻟﻄﺎﻟﺐ ﻓﻲ اﻧﺴﺎب آل أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ اﺣﻤﺪ اﻟﻤﻌﺮوف ﺑﺎﺑﻦ ﻋﻨﺒﻪ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 828 :‬ﻫـ ‪،‬‬
‫ﭼﺎپ ‪ :‬ﺳﻮم ـ ‪ 1380‬ﻫـ ‪ ،‬اﻟﻤﻜﺘﺒﺔ اﻟﺤﻴﺪرﻳﺔ ﻓﻲ اﻟﻨّﺠﻒ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى ( و ﻣﻜﺘﺒﺔ اﻟﺤﻴﺪرﻳﺔ‬
‫‪ 150‬ـ ﻋﻮاﻟﻲ اﻟﻠﺌﺎﻟﻲ اﻟﻌﺰﻳﺰﻳﺔ ﻓﻲ اﻻﺣﺎدﻳﺚ اﻟﺪﻳﻨﻴ‪‬ﺔ ‪ ،‬اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺠﻤﻬﻮر اﻷﺣﺴﺎﺋﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 880 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪:‬‬
‫اول ـ ‪ 1403‬ﻫـ ﻣﻄﺒﻌﺔ ﺳﻴﺪ اﻟﺸﻬﺪاء )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ـ ﻗﻢ ) ‪ 4‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 151‬ـ ﻋﻮن اﻟﻤﻌﺒﻮد ﺷﺮح ﺳﻨﻦ أﺑﻲ داود ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺷﻤﺲ اﻟﺤﻖ اﻟﻌﻈﻴﻢ آﺑﺎدي ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 1329 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪:‬‬
‫دوم ـ ‪ 1415‬ﻫـ ‪ ،‬داراﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 14‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 152‬ـ ﻋﻴﻮن اﻟﻤﻌﺠﺰات ‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻮﻫﺎب ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ :‬ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ 1369 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﺠﻠﺪات ‪، 1 :‬‬
‫اﻟﻤﻄﺒﻌﺔ اﻟﺤﻴﺪرﻳﺔ ﻓﻲ اﻟﻨّﺠﻒ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 153‬ـ ﻋﻴﻮن أﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ اﻟﺼﺪوق ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 381 :‬ﻫـ ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﻬﺎن ـ ﻃﻬﺮان ) ‪2‬‬
‫ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 154‬ـ ﻏﺮﻳﺐ اﻟﺤﺪﻳﺚ ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻗﺘﻴﺒﺔ اﻟﺪﻳﻨﻮرى ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ ، 276 :‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1408‬ﻫـ ‪،‬‬
‫داراﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ) ‪ 2‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 155‬ـ ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري ﺷﺮح ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري ‪ ،‬اﺑﻦ ﺣﺠﺮ اﻟﻌﺴﻘﻼﻧﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 852 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬دوم ‪ ،‬دار اﻟﻤﻌﺮﻓﺔ‬
‫ﻟﻠﻄﺒﺎﻋﺔ واﻟﻨﺸﺮ ـ ﻟﺒﻨﺎن ) ‪ 13‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 156‬ـ ﻓﻀﺎﺋﻞ اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺷﻌﻴﺐ اﻟﻨّﺴﺎﺋﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 303 :‬ﻫـ ‪ ،‬دار اﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 157‬ـ ﻓﻴﺾ اﻟﻘﺪﻳﺮ ﺷﺮح اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﻐﻴﺮ ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺮوؤف اﻟﻤﻨﺎوى ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 1331 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪1415‬‬
‫ﻫـ ‪ ،‬داراﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 6‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 158‬ـ ﻗﺮب اﻹﺳﻨﺎد ‪ ،‬أﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﻋﺒﺪاﷲ اﻟﺤﻤﻴﺮي اﻟﺒﻐﺪادي ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 300 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1413‬ﻫـ ‪،‬‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺔ آل اﻟﺒﻴﺖ ﻹﺣﻴﺎء اﻟﺘﺮاث )‪ 1‬ﺟﻠﺪى(‬
‫‪ 159‬ـ ﻛﺎﻣﻞ اﻟﺰﻳﺎرات ‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﻮﻟﻮﻳﻪ اﻟﻘﻤﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 368 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ـ ‪ 1417‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ‬
‫ﻧﺸﺮ اﻟﻔﻘﺎﻫﺔ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 160‬ـ ﻛﺘﺎب اﻷواﺋﻞ ‪ ،‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ أﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﻄﺒﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى‪ 360 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1402‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻟﺮﺳﺎﻟﺔ‬
‫ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪96‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫‪ 161‬ـ ﻛﺘﺎب اﻷواﺋﻞ ‪ ،‬اﺑﻦ اﺑﻰ ﻋﺎﺻﻢ اﻟﺸﻴﺒﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى‪ 360 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1402‬ﻫـ ‪ ،‬دار اﻟﺨﻠﻔﺎء اﻹﺳﻼﻣﻲ ـ‬
‫اﻟﻜﻮﻳﺖ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 162‬ـ ﻛﺘﺎب اﻟﺴﻨﺔ ‪ ،‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﺎﺻﻢ اﻟﻀّﺤﺎك اﻟﺸﻴﺒﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 287 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬ﺳﻮم ‪ 1413‬ﻫـ ‪،‬‬
‫اﻟﻤﻜﺘﺐ اﻹﺳﻼﻣﻲ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 163‬ـ ﻛﺘﺎب اﻟﻐﻴﺒﺔ ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ إﺑﺮاﻫﻴﻢ اﻟﻨّﻌﻤﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 380 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﻜﺘﺒﺔ اﻟﺼﺪوق ـ ﻃﻬﺮان ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 164‬ـ ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻄﺎء ‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ ﺟﻌﻔﺮ ﻛﺎﺷﻒ اﻟﻐﻄﺎء ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 1328 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﻧﺎﺷﺮ ‪ :‬ﻣﻬﺪوي ـ اﺻﻔﻬﺎن ) ‪ 2‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 165‬ـ ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻤ‪‬ﺔ ﻓﻲ ﻣﻌﺮﻓﺔ اﻻﺋﻤ‪‬ﺔ ‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻰ اﻻرﺑﻠﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 693 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﻜﺘﺒﺔ اﺑﻦ ﻫﺎﺷﻤﻲ ـ ﺗﺒﺮﻳﺰ‬
‫) ‪ 2‬ﺟﻠﺪى ( و داراﻻﺿﻮاء ) ‪ 3‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 166‬ـ ﻛﺸﻒ اﻟﻤﺤ‪‬ﺠﺔ ﻟﺜﻤﺮة اﻟﻤﻬﺠﺔ ‪ ،‬أﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻰ ﺑﻦ ﻃﺎوس ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 664 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪1370 :‬‬
‫ﻫـ ‪ ،‬اﻟﻤﻜﺘﺒﺔ اﻟﺤﻴﺪرﻳﺔ ﻓﻲ اﻟﻨّﺠﻒ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 167‬ـ ﻛﺸﻒ اﻟﻴﻘﻴﻦ ﻓﻰ ﻓﻀﺎﺋﻞ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬اﻟﻌﻼﻣﺔ اﻟﺤﻠﻰ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 726 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول‬
‫‪ 1411‬ﻫـ ‪ ،‬وزارت ارﺷﺎد اﺳﻼﻣﻲ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 168‬ـ ﻛﻔﺎﻳﺔ اﻷﺛﺮ ﻓﻲ اﻟﻨﺺ ﻋﻠﻰ اﻷﺋﻤ‪‬ﺔ اﻻﺛﻨﻲ ﻋﺸﺮ ‪ ،‬اﻟﺨﺰاز اﻟﻘﻤﻲ اﻟﺮازي‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى‪ 400 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ‪1401 :‬‬
‫ﻫـ ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻴﺪار ـ ﻗﻢ )‪ 1‬ﺟﻠﺪى(‬
‫‪ 169‬ـ ﻛﻔﺎﻳﺔ اﻟﻄﺎﻟﺐ ﻓﻲ ﻣﻨﺎﻗﺐ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ اﻟﮕﻨﺠﻲ اﻟﺸﺎﻓﻌﻲ ‪،‬‬
‫ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ ، 658 :‬ﭼﺎپ ‪ :‬ﺳﻮم ‪ 1404‬ﻫـ ‪ ،‬دارإﺣﻴﺎء ﺗﺮاث اﻫﻞ اﻟﺒﻴﺖ )ﻋﻠﻴﻬﻢ اﻟﺴﻼم(ـ ﻃﻬﺮان ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 170‬ـ ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ وﺗﻤﺎم اﻟﻨﻌﻤﺔ ‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ اﻟﺼﺪوق ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 381 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ 1405 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﻤﺪرﺳﻴﻦ ـ‬
‫ﻗﻢ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 171‬ـ ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل ‪ ،‬ﻋﻼء اﻟﺪﻳﻦ ﻋﻠﻲ اﻟﻤﺘّﻘﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 975 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻟﺮﺳﺎﻟﺔ ـ ﻟﺒﻨﺎن ) ‪ 16‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 172‬ـ ﻛﻨﺰ اﻟﻔﻮاﺋﺪ ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ اﻟﻜﺮاﺟﻜﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 449 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬دوم ‪ ،‬ﻣﻜﺘﺒﺔ اﻟﻤﺼﻄﻔﻮي ـ ﻗﻢ ) ‪1‬‬
‫ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 173‬ـ ﻟﺒﺎب اﻟﻨﻘﻮل ﻓﻲ اﺳﺒﺎب اﻟﻨّﺰول ‪ ،‬ﺟﻼل اﻟﺪ‪‬ﻳﻦ اﻟﺴ‪‬ﻴﻮﻃﻲ‬
‫ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 911 :‬ﻫـ ‪ ،‬دار اﻟﻜـﺘﺐ اﻟﻌﻠـﻤﻴـﺔ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 174‬ـ ﻟﺴﺎن اﻟﻤﻴﺰان ‪ ،‬اﺑﻦ ﺣﺠﺮ اﻟﻌﺴﻘﻼﻧﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 852 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬دوم ‪ 1390‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻷﻋﻠﻤﻲ‬
‫ﻟﻠﻤﻄﺒﻮﻋﺎت ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 7‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 175‬ـ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴﺎن ﻓﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮآن ‪ ،‬أﺑﻮ ﻋﻠﻲ اﻟﻔﻀﻞ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ اﻟﻄﺒﺮﺳﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 560 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول‬
‫‪ 1415‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻻﻋﻠﻤﻲ ﻟﻠﻤﻄﺒﻮﻋﺎت ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 10‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 176‬ـ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ وﻣﻨﺒﻊ اﻟﻔﻮاﺋﺪ ‪ ،‬ﻧﻮر اﻟﺪﻳﻦ اﻟﻬﻴﺜﻤﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 807 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ 1408 :‬ﻫـ ‪ ،‬دار اﻟﻜﺘﺐ‬
‫اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 10‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪97‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫‪ 177‬ـ ﻣﺴﺎر اﻟﺸﻴﻌﺔ ﻓﻲ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺗﻮارﻳﺦ اﻟﺸﺮﻳﻌﺔ ‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ اﻟﻤﻔﻴﺪ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 413 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬دوم ‪1414‬‬
‫ﻫـ ‪ ،‬دار اﻟﻤﻔﻴﺪ ـ ﻟﺒﻨﺎن ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 178‬ـ ﻣﺴﺘﺪرك اﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ‪ ،‬اﻟﻤﺤﻘﻖ اﻟﻨﻮرى اﻟﻄﺒﺮﺳﻰ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 1320 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬دوم ‪ 1409‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﻮﺳﺴﺔ‬
‫آل اﻟﺒﻴﺖ )ﻋﻠﻴﻬﻢ اﻟﺴﻼم( ) ‪ 18‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 179‬ـ ﻣﺴﻨﺪ اﺑﻦ اﻟﺠﻌﺪ ‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﻟﺠﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪ اﻟﺠﻮﻫﺮي ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 230 :‬ﻫـ ‪ ،‬دار اﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ـ ﺑﻴﺮوت‬
‫) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 180‬ـ ﻣﺴﻨﺪ اﺑﻦ راﻫﻮﻳﻪ ‪ ،‬اﺳﺤﺎق ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ اﻟﺤﻨﻄﻠﻲ اﻟﻤﺮوزي ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 238 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1412‬ﻫـ ‪،‬‬
‫ﻣﻜﺘﺒﺔ اﻻﻳﻤﺎن ـ اﻟﻤﺪﻳﻨﺔ اﻟﻤﻨﻮ‪‬رة ) ‪ 5‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 181‬ـ ﻣﺴﻨﺪ اﺑﻰ ﺣﻨﻴﻔﺔ ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﻹﺻﻔﻬﺎﻧﻰ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى‪ 430 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ‪ :‬اول ‪ 1415‬ﻫـ ‪،‬‬
‫ﻣﻜﺘﺒﺔ اﻟﻜﻮﺛﺮ ـ اﻟﺮﻳﺎض ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى(‬
‫‪ 182‬ـ ﻣﺴﻨﺪ اﻟﺤﻤﻴﺪي ‪ ،‬أﺑﻮ ﺑﻜﺮ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﻟﺰﺑﻴﺮ اﻟﺤﻤﻴﺪي ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 219 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1409‬ﻫـ ‪ ،‬دار‬
‫اﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴ‪‬ﺔ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 2‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 183‬ـ ﻣﺴﻨﺪ اﻟﺸّﺎﻣﻴﻴﻦ ‪ ،‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﻟﻠﺨﻤﻲ اﻟﻄﺒﺮاﻧﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 360 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬دوم ‪ 1417‬ﻫـ ‪،‬‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻟﺮﺳﺎﻟﺔ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 4‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 184‬ـ ﻣﺴﻨﺪ اﻟﺸﻬﺎب ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻼﻣﺔ اﻟﻘﻀﺎﻋﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 454 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1405‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻟﺮّﺳﺎﻟﺔ‬
‫ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 2‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 185‬ـ ﻣﺴﻨﺪ أﺑﻲ داود اﻟﻄﻴﺎﻟﺴﻲ ‪ ،‬أﺑﻮ داود اﻟﻄﻴﺎﻟﺴﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 204 :‬ﻫـ ‪ ،‬دار اﻟﺤﺪﻳﺚ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 186‬ـ ﻣﺴﻨﺪ أﺑﻲ ﻳﻌﻠﻰ اﻟﻤﻮﺻﻠﻲ ‪ ،‬أﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﻟﻤﺜﻨﻰ اﻟﺘﻤﻴﻤﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 307 :‬ﻫـ ‪ ،‬دار اﻟﻤﺄﻣﻮن ﻟﻠﺘّﺮاث‬
‫) ‪ 13‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 187‬ـ ﻣﺴﻨﺪ أﺣﻤﺪ ‪ ،‬أﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 241 :‬ﻫـ ‪ ،‬دار ﺻﺎدر ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 6‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 188‬ـ ﻣﺴﻨﺪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ أﺑﻲ وﻗّﺎص ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ اﻟﺪ‪‬ورﻗﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 246 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪1407‬‬
‫ﻫـ ‪ ،‬دار اﻟﺒﺸﺎﺋﺮ اﻻﺳﻼﻣﻴﺔ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 189‬ـ ﻣﺼﻨﻒ إﺑﻦ أﺑﻲ ﺷﻴﺒﺔ ‪ ،‬اﺑﻦ أﺑﻲ ﺷﻴﺒﺔ اﻟﻜﻮﻓﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى‪ 235 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1409‬ﻫـ ‪ ،‬دار اﻟﻔﻜﺮ ) ‪8‬‬
‫ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 190‬ـ ﻣﻌﺎﻧﻲ اﻷﺧﺒﺎر ‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ اﻟﺼﺪوق ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 381 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ 1361 :‬ﻫـ ‪ .‬ش ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﻤﺪرﺳﻴﻦ ـ ﻗﻢ ) ‪1‬‬
‫ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 191‬ـ ﻣﻌﺎﻧﻲ اﻟﻘﺮآن ‪ ،‬أﺑﻲ ﺟﻌﻔﺮ اﻟﻨﺤ‪‬ﺎس ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 338 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1409‬ﻫـ ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﺔ ام اﻟﻘﺮى ـ اﻟﻤﻤﻠﻜﺔ‬
‫اﻟﺴﻌﻮدﻳﺔ ) ‪ 6‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪98‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد اول ﻣﻈﻠﻮم روزﮔﺎر‬

‫‪ 192‬ـ ﻣﻌﺮﻓﺔ اﻟﺜﻘﺎت ‪ ،‬اﻟﺤﺎﻓﻆ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ اﻟﻌﺠﻠﻰ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 261 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1405‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﻜﺘﺒﺔ اﻟﺪار‬
‫ﺑﺎﻟﻤﺪﻳﻨﺔ اﻟﻤﻨﻮرة ) ‪ 2‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 193‬ـ ﻣﻔﺮدات اﻟﻔﺎظ اﻟﻘﺮآن ‪ ،‬اﻟﺮاﻏﺐ اﻹﺻﻔﻬﺎﻧﻰ ‪ ،‬داراﻟﻘﻠﻢ ـ دﻣﺸﻖ ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 194‬ـ ﻣﻜﺎرم اﻷﺧﻼق ‪ ،‬اﻟﻄﺒﺮﺳﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 548 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬ﺷﺸﻢ ـ ‪ 1392‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﻨﺸﻮرات اﻟﺸﺮﻳﻒ اﻟﺮﺿﻲ ) ‪1‬‬
‫ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 195‬ـ ﻣﻨﺎﻗﺐ آل أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪ ،‬اﺑﻦ ﺷﻬﺮآﺷﻮب ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 588 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻼﻣﻪ ـ ﻗﻢ ) ‪ 4‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 196‬ـ ﻣﻨﺎﻗﺐ اﻻﻣﺎم أﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻲ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن اﻟﻜﻮﻓﻲ اﻟﻘﺎﺿﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ :‬از أﻋﻼم‬
‫ﻗﺮن ﺳﻮم ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1412‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ إﺣﻴﺎء اﻟﺜﻘﺎﻓﺔ اﻻﺳﻼﻣﻴﺔ ) ‪ 2‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 197‬ـ ﻣﻦ ﻻ ﻳﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﻴﻪ ‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ اﻟﺼﺪوق ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 381 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬ﭘﻨﺠﻢ ‪ ،‬دار اﻟﻜﺘﺐ اﻻﺳﻼﻣﻴﺔ ) ‪4‬‬
‫ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 198‬ـ ﻣﻴﺰان اﻹﻋﺘﺪال ‪ ،‬ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ ذﻫﺒﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 748 :‬ﻫـ ‪ ،‬داراﻟﻤﻌﺮﻓﺔ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 4‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 199‬ـ ﻧﻈﻢ درر اﻟﺴﻤﻄﻴﻦ ‪ ،‬ﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺰرﻧﺪي اﻟﺤﻨﻔﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 750 :‬ﻫـ ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ‪ 1377‬ﻫـ ‪،‬‬
‫ﻣﻦ ﻣﺨﻄﻮﻃﺎت ﻣﻜﺘﺒﺔ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 200‬ـ ﻧﻮر اﻷﺑﺼﺎر ‪ ،‬ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﺆﻣﻦ اﻟﺸﺒﻠﻨﺠﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ :‬زﻧﺪه در ‪ ، 1322‬داراﻟﻔﻜﺮ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 1‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 201‬ـ ﻧﻴﻞ اﻷوﻃﺎر ﻣﻦ أﺣﺎدﻳﺚ ﺳﻴﺪ اﻟﺨﻴﺎر ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺸﻮﻛﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 1255 :‬ﻫـ ‪ ،‬دار‬
‫اﻟﺠﻴﻞ ـ ﺑﻴﺮوت ) ‪ 9‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 202‬ـ وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌﺔ ‪ ،‬اﻟﺤﺮ اﻟﻌﺎﻣﻠﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ 1104 :‬ﻫـ ﭼﺎپ ‪ :‬دوم ‪ 1414‬ﻫـ ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ آل اﻟﺒﻴﺖ ﻹﺣﻴﺎء‬
‫اﻟﺘﺮاث ) ‪ 30‬ﺟﻠﺪى (‬
‫‪ 203‬ـ ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮدة ﻟﺬوي اﻟﻘﺮﺑﻰ ‪ ،‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ اﻟﻘﻨﺪوزي اﻟﺤﻨﻔﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓّﺎى ‪ ، 1294 :‬ﭼﺎپ ‪ :‬اول ـ‬
‫‪ ، 1416‬دار اﻻﺳﻮة ) ‪ 3‬ﺟﻠﺪى (‬