‫ﺑﺪﻋﺖ‬

‫و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫ﺗﺄﻟﯿﻒ‪:‬‬
‫ﺳﻠﯿﻢ اﻟﻬﻼﻟﯽ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪:‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﺣﻤﺪی‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎب‪:‬‬
‫اﻟﺒــــﺪﻋﺔ وأﺛﺮﻫﺎ اﻟﺴﻲء ﻓﻲ اﻷﻣﺔ‬ ‫ﻋﻨﻮان اﺻﻠﯽ‪:‬‬
‫ﺳﻠﯿﻢ اﻟﻬﻼﻟﯽ‬ ‫ﺗﺄﻟﯿﻒ‪:‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﺣﻤﺪی‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪:‬‬
‫ﺑﺪﻋﺖ‪ ،‬ﮔﻨﺎه و ﺗﻮﺑﻪ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع‪:‬‬
‫اول )دﯾﺠﯿﺘﺎل(‬ ‫ﻧﻮﺑﺖ اﻧﺘﺸﺎر‪:‬‬
‫ﻓﺮوردﯾﻦ )ﺣﻤﻞ( ‪۱۳۹۵‬ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬رﺟﺐ ‪ ۱۴۳۷‬ﻫﺠﺮی‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﺘﺸﺎر‪:‬‬
‫ﻧﺸﺮ اﺣﺴﺎن‬ ‫ﻣﻨﺒﻊ‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از ﺳﺎﯾﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻋﻘﯿﺪه داﻧﻠﻮد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪www.aqeedeh.com‬‬

‫‪book@aqeedeh.com‬‬ ‫اﯾﻤﯿﻞ‪:‬‬

‫ﺳﺎﯾﺖﻫﺎی ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬

‫‪www.aqeedeh.com‬‬ ‫‪www.mowahedin.com‬‬
‫‪www.islamtxt.com‬‬ ‫‪www.videofarsi.com‬‬
‫‪www.shabnam.cc‬‬ ‫‪www.zekr.tv‬‬
‫‪www.sadaislam.com‬‬ ‫‪www.mowahed.com‬‬

‫‪contact@mowahedin.com‬‬
 ‫��ﻢ اﷲ ا����ﻦ ا����ﻢ‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ‪١ ................................................................................‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺑﺪﻋﺖ ‪٣ ...................................................................................‬‬
‫ھﺮﮐﺲ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﺣﺴﻨﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺸﺮﯾﻊ زده اﺳﺖ ‪٥ ................‬‬
‫ھﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ ﮔﻤﺮاھﯽ اﺳﺖ ‪١٠ ..................................................................‬‬
‫ھﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ ﮔﻤﺮاھﯽ اﺳﺖ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺮدم آن را ﺧﻮب ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ ‪١٣ ...................‬‬
‫رد )ﺳﺨﻦ( ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﺣﺴﻨﻪ ھﺴﺘﻨﺪ ‪٢٣ ..........................‬‬
‫وﺟﻮب ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﺪﻋﺖھﺎ ‪٥١ ..................................................................‬‬
‫اﺳﺒﺎب و ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاری‪٥٦ ..........................................................‬‬
‫ﺷﺪت ﻣﺨﺎﻃﺮه آﻣﯿﺰ ﺑﻮدن ﺑﺪﻋﺖھﺎ ‪٥٨ ..................................................‬‬
‫وﺟﻮب دوریﺟﺴﺘﻦ از ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاران ‪٦٣ ...............................................‬‬
‫ﻓﮫﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪٦٥ ...............................................................................‬‬
 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‬

‫ان اﳊﻤﺪﷲ ﻧﺤﻤﺪه وﻧﺴﺘﻌﻴﻨﻪ وﻧﺴﺘﻐﻔﺮه وﻧﻌﻮذ ﺑﺎﷲ ﻣﻦ ﴍور أﻧﻔﺴﻨﺎ وﻣﻦ‬
‫ﺳﻴﺌﺎت أﻋﲈﻟﻨﺎ‪ ،‬ﻣﻦ ﳞﺪه اﷲ ﻓﻼ ﻣﻀﻞ ﻟﻪ وﻣﻦ ﻳﻀﻠﻞ ﻓﻼ ﻫﺎدي ﻟﻪ‪ ،‬وأﺷﻬﺪ أن‬
‫ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ﴍﻳﻚ ﻟﻪ‪ ،‬وأﺷﻬﺪ أن ﳏﻤﺪاﹰ ﻋﺒﺪه ورﺳﻮﻟﻪ‪.‬‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪای راﺳﺖ‪ .‬او را ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﯿﻢ‪ ،‬از او ﮐﻤﮏ ﻣﯽﺟﻮﯾﯿﻢ‪ ،‬از او‬
‫آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاھﯿﻢ و از ﺷﺮارت ﺧﻮدﻣﺎن و ﮐﺎرھﺎی ﻧﺎدرﺳﺖﻣﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا ﭘﻨﺎه‬
‫ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪ .‬ھﺮﮐﺲ را ﺧﺪا ھﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ ﮐﺴﯽ او را ﮔﻤﺮاه ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﮐﺮد و ﮐﺴﯽ را‬
‫ﮐﻪ او ﮔﻤﺮاه ﮐﻨﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﮐﺴﯽ او را ھﺪاﯾﺖ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﮐﺮد‪ ،‬و ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻢ‬
‫ﻣﻌﺒﻮدی راﺳﺘﯿﻦ ﺟﺰ اﻟﻠﻪ ﯾﮑﺘﺎ و ﺑﯽھﻤﺘﺎ ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﯿﺰ ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺪه و ﻓﺮﺳﺘﺎه ﺧﺪاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﺧﺪا و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ روش‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪص‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﮐﺎرھﺎ‪ ،‬اﻣﻮر ﻧﻮﺳﺎﺧﺘﻪ )در دﯾﻦ( اﺳﺖ‪ .‬و ھﺮ اﻣﺮ ﻧﻮ ﺳﺎﺧﺘﻪای‬
‫)در دﯾﻦ(‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖ و ھﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ ﮔﻤﺮاھﯽ اﺳﺖ و ھﺮ ﻧﻮع ﮔﻤﺮاھﯽ ﺑﻪ آﺗﺶ‬
‫دوزخ ﻣﻨﺘﮫﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎن از ھﻤﺎن آﻏﺎز اﺳﻼم ﺑﻪ ﺧﻄﺮ ﺑﺰرگ ﺑﺪﻋﺖ ﭘﯽ ﺑﺮده و‬
‫ﮐﺘﺎبھﺎی ارزﺷﻤﻨﺪی را در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﻪ رﺷﺘﻪی ﺗﺤﺮﯾﺮ در آوردهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ارزش آﻧﮫﺎ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﮐﻪ در آﻧﮫﺎ ﻏﻮر ﮐﺮده و ﻋﺼﺎرهی آﻧﮫﺎ را‬
‫ﭼﺸﯿﺪه و ﻋﻠﻮم آﻧﮫﺎ را اﺳﺘﻨﺒﺎط ﮐﺮده و از ﺳﺮ ﭼﺸﻤﻪی ھﻤﯿﺸﻪ ﺟﻮﺷﺎن‬
‫اﺻﺤﺎب رﺳﻮل اﻟﻠﻪص ﺳﯿﺮاب ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪٢‬‬

‫ﻣﻦ ھﻢ اﺳﺘﺨﺎره ﮐﺮدم ﮐﻪ ﺑﻪ اذن ﺧﺪا ﮐﺘﺎب ﮐﻢ ﺣﺠﻢ و ﭘﺮﻓﺎﺋﺪهای را‬

‫ﺑﻨﻮﯾﺴﻢ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻃﻼب ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﺰﯾﺪهای در ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺪﻋﺖ و‬
‫ھﻤﭽﻮن ﻣﺮوارﯾﺪ ﮔﺮاﻧﺒﮫﺎﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ آن دﺳﺘﺮﺳﯽ ﭘﯿﺪا ﺑﮑﻨﻨﺪ و‬
‫ﺑﺮای ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺻﺎدق و ﻣﺨﻠﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای دﯾﻦ ﺧﺪا ﮐﺎر ﮐﺮده و از دﺳﺘﻮرات‬
‫ﺧﺪا و رﺳﻮﻟﺶ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ ﻧﻘﻄﻪی اﺗﺎﻗﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ آن اﺟﻤﺎع ﮐﻨﻨﺪ‬
‫و در ﻧﺘﯿﺠﻪ رواﺑﻂ دوﺳﺘﯽ آﻧﺎن ﺗﻘﻮﯾﺖ ﯾﺎﺑﺪ و ﭘﺎﯾﻪھﺎی دﻋﻮتﺷﺎن ﻣﺤﮑﻢ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬و آن را »ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮﻧﺎﮔﻮار آن ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ« ﻧﺎﻣﯿﺪم ﺗﺎ ﮐﻤﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮای‬
‫آﻧﺎن ﺟﮫﺖ ﻓﮫﻢ ﻧﺼﻮص ﻗﺮآن و اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺒﻮی ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﻣﺬﻣﺖ‬
‫ﺑﺪﻋﺖ و ﻧﮫﯽ از آن وارد ﺷﺪهاﻧﺪ و دروازهی ورودی ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮای ﮐﺘﺎبھﺎی‬
‫ﻣﻄﻮﻟﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ از ﻗﺒﯿﻞ‪:‬‬
‫‪ -۱‬اﻻﻋﺘﺼﺎم‪ :‬ﻧﻮﺷﺘﻪی اﺑﻮ اﺳﺤﺎق ﺷﺎﻃﺒﯽ‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﻟﺒﺪع و اﳊﻮادث ﻧﻮﺷﺘﻪی اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻃﺮﻃﻮﺷﯽ‪.‬‬
‫‪ -۳‬اﻗﺘﻀﺎء اﻟﴫاط اﳌﺴﺘﻘﻴﻢ ﳐﺎﻟﻔﻪ اﺻﺤﺎب اﳊﺠﻴﻢ‪ :‬ﻧﻮﺷﺘﻪی ﺷﯿﺦ‬
‫اﻻﺳﻼم اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺗﻘﯽ اﻟﺪﯾﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬اﻟﺒﺪع و اﻟﻨﻬﯽ ﻋﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪای اﺑﻦ وﺿﺎح ﻗﺮﻃﺒﯽ‪.‬‬
‫‪ -۵‬اﻟﺒﺎﻋﺚ ﻋﻠﯽ اﻧﻜﺎر اﻟﺒﺪع و اﳊﻮادث‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪی اﺑﻮ ﺷﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ھﻤﻪی آﻧﺎن رﺣﻢ ﮐﻨﺪ و ﻣﺎ را ھﻢ در ﺑﮫﺸﺖ ﺑﺮﯾﻦ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﻠﺤﻖ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺑﻪ ھﻤﺮاه ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻌﻤﺖ دادهاﺳﺖ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و‬
‫ﺻﺪﯾﻘﺎن و ﺷﮫﯿﺪان و ﺻﺎﻟﺤﺎن‪ ،‬و اﯾﻨﺎن ﺧﻮب رﻓﯿﻘﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻃﻠﺒﻪ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ‬
‫اﺑﻮ اﺳﺎﻣﻪ ﺳﻠﯿﻢ ھﻼﻟﯽ‬
‫اردن – ﻋﻤﺎن اﻟﺒﻠﻘﺎء‬
‫اول ذی اﻟﺤﺠﻪ ‪ ۱۴۰۳‬ق‪.‬‬
 ‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺑﺪﻋﺖ‬

‫‪ -۱‬ﺑﺪﻋﺖ در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ دو ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﺪون ﻧﻤﻮﻧﻪی ﻗﺒﻠﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از‬
‫ھﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﻓﺮﻣﻮدهی ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٱلر ُس ِل﴾ ]اﻷﺣﻘﺎف‪.[۹ :‬‬ ‫نت ب ۡد ٗ� ّم َِن ُّ‬‫﴿قُ ۡل َما ُك ُ‬
‫ِ‬
‫»ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻣﻦ ﻧﻮ ﻇﮫﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان )ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻓﺮد اﯾﺸﺎن( ﻧﯿﺴﺘﻢ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﯿﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﻣﺒﻌﻮث ﺷﺪهام ﺑﻠﮑﻪ ﻗﺒﻞ از ﻣﻦ ﻧﯿﺰ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان زﯾﺎدی ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻣﻦ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪای ﺑﻌﺪ از آﻧﮫﺎ آﻣﺪهام‪ .‬و ﺑﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﺎری ﺑﯽﺳﺎﺑﻘﻪ و ﺟﺪﯾﺪ و ﺷﮕﻔﺖآور را اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬اﺑﺪع اﺑﺘﺪع و ﺗﺒﺪع« ﯾﻌﻨﯽ ﭼﯿﺰ ﺟﺪﯾﺪی را آورد‪ .‬و از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫اﺳﺖ ﻓﺮﻣﻮدهی ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ً‬
‫﴿ َو َره َبا� َِّية ۡٱ� َت َد ُعوها َما ك َت ۡب َ�ٰ َها عل ۡي ِه ۡم﴾ ]اﻟﺤﺪﯾﺪ‪.[۲۷ :‬‬
‫»و )ﭘﯿﺮوان ﻋﯿﺴﯽ( رھﺒﺎﻧﯿﺘﯽ را ﭘﺪﯾﺪ آوردﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ آن را ﺑﺮ آﻧﺎن واﺟﺐ‬
‫ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﯾﻢ«‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ را ﺑﺪون ﻧﻤﻮﻧﻪی ﻗﺒﻠﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ذات ﺑﺎری را اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َۡ‬ ‫ِيع َّ َ َ‬ ‫﴿بَد ُ‬
‫�ض﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۱۷ :‬‬ ‫ت َوٱ� ِ‬ ‫ٱلس�ٰ� ٰ ِ‬
‫»ﭘﺪﯾﺪ آورﻧﺪهی آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ اوﺳﺖ«‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ رﻧﺞ و ﺧﺴﺘﮕﯽ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺘﺮ از روی ﻻﻏﺮی‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎری و ﯾﺎ‬
‫ﺧﺴﺘﮕﯽ در راه ﻣﯽﺧﻮاﺑﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬اﺑﺪﻋﺖ اﻻﺑﻞ« ﮔﺎھﯽ ھﻢ واژهی‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪٤‬‬

‫»اﺑﺪاع« ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮای ﻟﻨﮕﯿﺪن ﭼﮫﺎر ﭘﺎﯾﺎن ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫»اﺑﺪﻋﺖ ﺑﻪ راﺣﻠﺘﻪ« ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺘﺮش ﻟﻨﮕﯿﺪ ‪.١‬‬
‫‪ -۲‬در واﻗﻊ ﻣﻌﻨﯽ دوم ﺑﺪﻋﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ اول ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ »اﺑﺪﻋﺖ‬
‫اﻟﺮاﺣﻠﻪ« ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺘﺮ ﺑﺪون ﺧﺴﺘﮕﯽ ﻗﺒﻠﯽ دﭼﺎر‬
‫ﺧﺴﺘﮕﯽ ﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ھﻢ در »ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب« )ج ‪ ،۸‬ص ‪ (۸‬ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ اﺷﺎره ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﻧﮕﺎر ﺗﻮﻗﻒ ﺷﺘﺮ از ﺣﺮﮐﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن‬
‫ﻋﺎدت ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺑﺪاع و اﯾﺠﺎد ﭼﯿﺰی ﺧﺎرج از ﻋﺎدت ﺷﺘﺮ‬
‫در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺪﯾﺚ زﯾﺮ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻛﻴﻒ اﺻﻨﻊ ﺑﲈ اﺑﺪع ﻋﻠﯽ‬
‫ﻣﻨﻬﺎ«‪» .‬اﮔﺮ از )ﮔﻠﻪی ﺷﺘﺮان( ﺷﺘﺮی از ﺣﺮﮐﺖ اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺑﺎ او ﭼﻪ ﮐﺎر‬
‫ﮐﻨﻢ«؟‬
‫اﺑﻦ اﺛﯿﺮ ﻧﯿﺰ در ﮐﺘﺎب »اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ ﰲ ﻏﺮﻳﺐ اﳊﺪﻳﺚ و اﻷﺛﺮ« )ج ‪ ،۱‬ص ‪(۱۰۷‬‬
‫ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬از آﻧﭽﻪ ﮔﺬﺷﺖ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ واژهی »ﺑﺪﻋﻪ« ﻣﺼﺪر ﻧﻮﻋﯽ از‬
‫»اﺑﺘﺪاع« و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ھﺮ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون اﻟﮕﻮ و ﻧﻤﻮﻧﻪی ﻗﺒﻠﯽ‬
‫ً‬
‫اﯾﺠﺎد ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮای ﺧﯿﺮ و ﺷﺮ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود ‪ .٢‬وﻟﯽ ﻋﺮﻓﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﺑﺮای اﻣﻮر ﻣﺬﻣﻮم اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد ‪.٣‬‬
‫‪ -۴‬در ﻣﻮرد ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺪﻋﺖ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ آن‬
‫را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﻨﺖ ﻗﺮار داده و ﺑﺮﺧﯽ ھﻢ آن را ﻋﺎم و ﺷﺎﻣﻞ ھﺮ ﭼﯿﺰی‬

‫‪ -١‬ﻧﮕﺎ‪ :‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ ،‬ﺑﯿﺮوت دار ﺻﺎدر‪ ،‬ج ‪ ،۸‬ص ‪ ۷‬و ﻓﯿﺮوزآﺑﺎدی‪ ،‬ﻗﺎﻣﻮس‬
‫اﻟﻤﺤﯿﻂ‪ ،‬اﻟﻤﺆﺳﺴﺔ اﻟﻌﺮﺑﯿﺔ ج ‪ ،۳‬ص ‪.۳-۴‬‬
‫‪ -٢‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ ،‬ج ‪ ،۸‬ص ‪.۷‬‬
‫‪ -٣‬اﺑﻦ اﺛﯿﺮ‪ ،‬اﻟﻨﮫﺎﯾﺔ ﻓﯽ ﻏﺮﯾﺐ اﻟﺤﺪﯾﺚ و اﻻﺛﺮ‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺒﺔ اﻻﺳﻼﻣﯿﺔ‪ ،‬ج ‪ ۱‬ص ‪.۱۰۷‬‬
 ‫‪٥‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻋﺼﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه آن‬

‫ﭼﯿﺰ ﻣﺤﻤﻮد و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﻣﺬﻣﻮم و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ‪،‬‬
‫واﺿﺢﺗﺮﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻊﺗﺮﯾﻦ و ﻣﺤﮑﻢﺗﺮﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺑﺮای ﺑﺪﻋﺖ اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺑﺪﻋﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﯾﺠﺎد راه و روﺷﯽ در دﯾﻦ )ﺟﮫﺖ‬
‫دﯾﻨﺪاری( ﺷﺒﯿﻪ راه و روش ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﻘﺮب ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﺪون‬
‫اﯾﻨﮑﻪ دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ و ﺻﺤﯿﺤﯽ ﺑﺮ ﺻﺤﺖ آن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪.١‬‬
‫ﺑﺎ ﻗﯿﺪ »ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﻘﺮب ﺑﻪ ﺧﺪا« ﺑﺪﻋﺖھﺎی دﻧﯿﻮی از ﻗﺒﯿﻞ ﻣﺎﺷﯿﻦ‪ ،‬ﺗﻔﻨﮓ‪،‬‬
‫ھﻮاﭘﯿﻤﺎ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎب و اﻣﺜﺎل اﯾﻦھﺎ از ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺑﺪﻋﺖ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦھﺎ وﺳﺎﯾﻞ ﻣﺸﺮوﻋﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﻪ اھﺪاﻓﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ آﻧﮫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺺ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ھﺮ آن ﭼﯿﺰی ﮐﻪ واﺟﺐ‬
‫ﺑﺪون آن ﺗﻤﺎم و ﮐﺎﻣﻞ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺧﻮد آن ﭼﯿﺰ ھﻢ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬و در واﻗﻊ ھﻤﯿﻦ‬
‫ﺑﺪﻋﺖھﺎی دﻧﯿﻮی ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ )ی واﺟﺐ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ‪ ،‬ﺣﺮام‪،‬‬
‫ﻣﮑﺮوه و ﻣﺒﺎح( ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﻧﻪ ﺑﺪﻋﺖھﺎی دﯾﻨﯽ آن ﻃﻮر ﮐﻪ ﻋﺰ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺴﻼم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ‪.٢‬‬

‫ﻫﺮﮐﺲ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﺣﺴﻨﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺸﺮﯾﻊ زده اﺳﺖ‬

‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﺪع ﺑﻪ ﺧﻮب و ﺑﺪ و ﺑﻪ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺗﻘﺴﯿﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﯿﭻ‬

‫ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺪارد‪ .‬و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺷﺮﻋﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﺺ ﺻﺮﯾﺢ ﻗﺮآن و اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺷﺎﻃﺒﯽ‪ ،‬اﻻﻋﺘﺼﺎم‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬دار اﻟﻤﻌﺮﻓﺔ‪ ،‬ج ‪ ،۱‬ص ‪.۳۷‬‬

‫‪ -٢‬ﻋﺰ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺴﻼم‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪ اﻻﺣﮑﺎم ﻓﯽ ﻣﺼﺎﻟﺢ اﻻﻧﺎم‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬داراﻟﮑﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﯿﺔ ج ‪ ،۲‬ص‬
‫‪.۱۷۲-۱۷۴‬‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪٦‬‬

‫ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﺻﻮل دﯾﻦ ﮐﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ آن واﺟﺐ اﺳﺖ و اﯾﻤﺎن‬

‫ﺑﺪون آن ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺨﻮاھﺪ ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻼم دﯾﻨﯽ )ﮐﺎﻣﻞ( اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻨﺎی آن را ﻣﺤﮑﻢ و ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﺮدم در ﻗﺒﺎل آن وﻇﯿﻔﻪای‬
‫ﺟﺰ ﺗﻄﺒﯿﻖ و اﺟﺮا و ﮔﻮش ﻓﺮا دادن و اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮدن از آن را ﻧﺪارﻧﺪ و دﻻﯾﻞ‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻇﺎھﺮ و روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻟﻄﯿﻒ ﺧﺒﯿﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َۡۡ َ َ ۡ َ ۡ ُ َ ُ ۡ َ ُ ۡ ََۡ َ ۡ ُ َ َ ُ‬
‫يت‬ ‫ت عل ۡي� ۡم ن ِع َم ِ� َو َر ِ‬
‫ض ُ‬ ‫﴿ٱ�وم أ�ملت ل�م دِين�م و��مم‬
‫َ ُ ُ ۡ َ‬
‫ٱ� ۡس� ٰ َم د ِٗينا﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪.[۳ :‬‬
‫ل�م ِ‬
‫»اﻣﺮوز دﯾﻨﺘﺎن را ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮدم و ﻧﻌﻤﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﻤﺎم ﮐﺮدم و اﺳﻼم‬
‫را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﯾﻦ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﭘﺴﻨﺪﯾﺪم«‪.‬‬
‫ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﺣﻤﺖ ھﻢ ﻻزم ﺑﻮده ﮐﻪ رﺳﺎﻟﺖ ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم دھﺪ و اﺳﻼم‬
‫را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺎﻣﻞ و ﺑﺪون ﻧﻘﺺ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﮐﻨﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﮐﺎر را ھﻢ اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ؛‬
‫ﭼﻮن اﮔﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﻧﺪاده ﺑﺎﺷﺪ در واﻗﻊ رﺳﺎﻟﺖ ﺧﻮد را ﺑﺠﺎی ﻧﯿﺎورده و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎری ﺑﻪ دور اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎ رﺿﺎﯾﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺟﻮار ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ و ﻣﻮرد رﺿﺎﯾﺖ او ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ دﯾﻦ ﺧﺪا‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ زﯾﺎد ﮐﺮدن ﭼﯿﺰی در آن ﻧﺒﻮد و ﺧﺪا و ﻣﺆﻣﻨﺎن‬
‫ﺑﺮای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ ﮔﻮاھﯽ دادهاﻧﺪ و ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪا ﮔﻮاه ﺑﺎﺷﺪ ‪.١‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﺗﺮ�ﺖ ﺷيﺌﺎ مﺎ أمﺮ�ﻢ اﷲ ﺑﻪ إﻻ وﻗﺪ أمﺮﺗ�ﻢ‬
‫ﺑﻪ وﻻ ﺷيﺌﺎ مﺎ ﻧﻬﺎ�ﻢ اﷲ ﻋﻨﻪ إﻻ وﻗﺪ ﻧﻬﻴﺘ�ﻢ ﻋﻨﻪ« ‪» .٢‬ھﺮﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺧﺪا‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ ﻣﻮﺿﻮع را در ﻣﻘﺪﻣﻪی رﺳﺎﻟﻪی »ﻫﺪﻳﺔ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻟﯽ ﻣﺴﻠﻤﯽ ﺑﻼد اﻟﻴﺎﺑﺎن« ﻧﻮﺷﺘﻪی‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﻣﻌﺼﻮﻣﯽ و ﺗﺤﻘﯿﻖ اﯾﻦ ﺟﺎﻧﺐ ﮐﻪ زﯾﺮ ﭼﺎپ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﺤﺚ ﮐﺮدهام‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺎ ﻣﺠﻤﻮع ﺳﻨﺪھﺎﯾﺶ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﻠﯿﻖ ﺷﻤﺎره ‪ ۳۸‬ﺑﺮ ﮐﺘﺎب »ﻫﺪﻳﺔ‬
‫اﻟﺴﻠﻄﺎن« ﺗﺤﻘﯿﻖ اﯾﻦ ﺟﺎﻧﺐ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫‪٧‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ آن اﻣﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻦ ھﻢ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ آن دﺳﺘﻮر دادهام و از ھﺮ‬

‫ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﻧﮫﯽ ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﻦ ھﻢ ﺷﻤﺎ را از آن ﻧﮫﯽ ﮐﺮدهام«‪.‬‬
‫َ ْ َُ‬ ‫ْ‬
‫َ ْ ََُْ ُ ْ ََ َْ َ‬
‫اﺒﻟﻴﻀﺎ ِء ﻴﻟﻠﻬﺎ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻗﺪ ﺗﺮ�ﺘ�ﻢ ﻰﻠﻋ‬
‫َّ َ ٌ‬ ‫ُ َْ ْ‬ ‫َََ َ َ‬
‫ﺎرﻫﺎ ﻻ ﻳَ ِﺰ�ﻎ �ﻨ َﻬﺎ َ�ﻌ ِﺪى ِإﻻ ﻫﺎلِﻚ« ‪» .١‬ﺷﻤﺎ را ﺑﺮ آﯾﯿﻨﯽ روﺷﻦ و واﺿﺢ‬
‫ﻛﻨﻬ ِ‬
‫رھﺎ ﮐﺮدم ﮐﻪ ﺷﺐ آن ھﻤﭽﻨﯿﻦ روز آن روﺷﻦ )و ﻣﮫﺘﺎﺑﯽ( اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﻦ‬
‫ﺑﺠﺰ ﺷﺨﺺ ھﻼک ﺷﺪه از آن ﻣﻨﺤﺮف ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ ﭼﻨﺎن واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم ﻋﻠﯽرﻏﻢ ﻣﯿﻞ ﺧﻮد ﺑﺮ آن‬
‫ﮔﻮاھﯽ داده و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﺷﮕﻔﺘﯽ و ﺗﺤﯿﺮ ﺧﻮد را از اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﺷﺎﻣﻞ و ﮐﺎﻣﻞ‬
‫رﺑﺎﻧﯽ ﭘﻨﮫﺎن ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﻪ ھﺮ ﮐﺎر ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرﮔﯽ را در ﮐﺘﺎب زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺣﺴﺎب آورده و آن را ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از روزی ﮐﻪ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ روزی ﮐﻪ ﭘﺎی‬
‫در ﮔﻮر ﻣﯽﻧﮫﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎد داده اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ ﯾﮫﻮدی ﺑﻪ ﺳﻠﻤﺎنس ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺗﺎن ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﯾﺎد داده اﺳﺖ ﺣﺘﯽ )ﻧﺤﻮهی( دﺳﺘﺸﻮﯾﯽ رﻓﺘﻦ‬
‫و ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ را‪ .‬ﺳﻠﻤﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﺎ را ﻧﮫﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ از اﯾﻨﮑﻪ در‬
‫ھﻨﮕﺎم ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﮐﻨﯿﻢ ﯾﺎ ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺧﻮد را ﭘﺎک ﮐﻨﯿﻢ و‬
‫ﯾﺎ ﺑﺎ ﮐﻤﺘﺮ از ﺳﻪ ﺳﻨﮓ و ﯾﺎ ﺑﺎ ﻣﺪﻓﻮع ﺣﯿﻮان و ﯾﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﺨﻮان ﺧﻮد را ﭘﺎک‬
‫ﻧﻤﺎﺋﯿﻢ ‪.٢‬‬
‫ﺗﺸﺮﯾﻊ و ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاری‪ ،‬ﺣﻖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن اﺳﺖ و ﺣﻖ اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫اﮔﺮ اﻓﺰودن در اﺳﻼم ﺟﺎﯾﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻢ ﮐﺮدن ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ روی‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از اﻓﺰودن در دﯾﻦ ﻧﮫﯽ ﮐﺮده و )ﻓﺮﻣﻮده( اﺳﺖ‪» :‬اذا ﺣﺪﺛﺘ�ﻢ‬

‫‪ -١‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺣﺎﮐﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و اﻟﺒﺎﻧﯽ در »ﲣﺮﻳﺞ ﻛﺘﺎب اﻟﺴﻨﺔ«‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪی اﺑﻦ اﺑﯽ ﻋﺎﺻﻢ )‪ (۲۶-۲۷/۱‬آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬اﺻﺤﺎب ﺳﻨﻦ و اﺣﻤﺪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪٨‬‬
‫ً‬
‫ﺣﺪﻳﺜﺎ ﻓﻼ ﺗﺰ�ﺪن ﻰﻠﻋ« ‪» ١‬ھﺮﮔﺎه ﺳﺨﻨﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬ﭼﯿﺰی ﺑﺮ آن‬
‫ﻧﯿﻔﺰاﯾﯿﺪ«! ﭼﻪ ﺧﻮب ﺳﺮوده اﺳﺖ ﺷﺎﻋﺮ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻓﺠــــﺎز اﻟــــﻨﻘﺺ اﻳﻀــــﺎﹰ ان ﻳﻜﻮﻧــــﺎ‬ ‫ﺑــﺪﻳﻦ اﻟ ــﻤﺴﻠﻤﲔ‪ ،‬ان ﺟــﺎز زﻳــﺪ‬

‫وﻻ ﻳﺮﺿـــــــــــﺎه اﻻ اﳉـــــــــــﺎﻫﻠﻮن‬ ‫ﻛﻔــﯽ ذا اﻟﻘــﻮل ﻗﺒﺤ ـﺎﹰ ﻳــﺎ ﺧﻠﻴﻠــﯽ‬

‫»در دﯾﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﮔﺮ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدن ﺟﺎﯾﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻢ ﮐﺮدن ھﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﺳﺨﻦ زﺷﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺠﺰ ﻧﺎداﻧﺎن آن را ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬار در واﻗﻊ ﺑﺎ زﺑﺎن ﺣﺎل ﯾﺎ ﻣﻘﺎل ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﺸﺪه و ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ از آن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﮐﻪ واﺟﺐ ﯾﺎ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‬
‫اﺿﺎﻓﻪ ﺷﻮﻧﺪ؛ ﭼﻮن اﮔﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﮐﻤﺎل ھﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪی ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺪﻋﺖ و ﮐﻢ و زﯾﺎد ﮐﺮدن ﻧﻤﯽزد‪ .‬ﺑﻪ اﺗﻔﺎق اھﻞ ﺳﻨﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ در واﻗﻊ‬
‫از راه راﺳﺖ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺨﺺ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬار ھﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪی ﺷﺎرع ﺣﮑﯿﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪا‬
‫ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺷﺎﻋﺮ ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ را وﺿﻊ ﮐﺮده و ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﭘﯿﺮوی از آﻧﮫﺎ‬
‫ﻣﻠﺰم ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و اﯾﻦ از وﯾﮋﮔﯽھﺎی ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ ﭼﻮن ﺗﻨﮫﺎ او در‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎ ھﻢ اﺧﺘﻼف ﻣﯽورزﻧﺪ داوری ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺗﺸﺮﯾﻊ و‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاری در ﺣﯿﻄﻪی ﻗﺪرت اﻧﺴﺎن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖھﺎﯾﯽ ﻧﺎزل‬
‫ﻣﯽﺷﺪ و ﻧﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﯽ ﻣﺒﻌﻮث ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪ .‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در دﯾﻦ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاری‬
‫ﮐﺮده‪ ،‬در واﻗﻊ ﺧﻮد را ﻧﻈﯿﺮ ﺧﺪا ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﻪ ھﻤﺮاه او دﺳﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺗﺸﺮﯾﻊ و ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاری زده و ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺮای اﺧﺘﻼف ﺑﺎز ﮐﺮده و ارادهی ﺧﺪا‬
‫ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺣﻖ ﺗﺸﺮﯾﻊ و ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاری ﺑﻪ ذات او را رد ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -١‬اﺣﻤﺪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و اﻟﺒﺎﻧﯽ در »ﺳﻠﺴﻠﺔ اﻻﺣﺎدﻳﺚ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ« )‪ (۳۴۶‬آن را ﺻﺤﯿﺢ‬

‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٩‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ ھﻢ اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ را درﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪) ،‬اﻣﺎم( ﺷﺎﻓﻌﯽس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫»ھﺮ ﮐﺴﯽ ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻪ اﺳﺘﺤﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ در واﻗﻊ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺸﺮﯾﻊ زده اﺳﺖ«‪ .‬اﻣﺎم‬
‫اﺣﻤﺪس ھﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﺻﻮل ﺳﻨﺖ ﻧﺰد ﻣﺎ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از ﺗﻤﺴﮏ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ‬
‫اﺻﺤﺎب رﺳﻮل ﺧﺪاص ﺑﺮ آن ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﭘﯿﺮوی ﮐﺮدن از آﻧﺎن و ﺗﺮک ﺑﺪﻋﺖھﺎ‬
‫و ھﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ ﮔﻤﺮاھﯽ اﺳﺖ«‪ .‬ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ دو ھﻢ اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬اﻣﺎم داراﻟﮫﺠﺮه و‬
‫اﻣﺎم ﻋﻠﻢ و ھﺪاﯾﺖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﺮﮐﺲ در اﺳﻼم ﺑﺪﻋﺘﯽ ﺑﮕﺬارد و آن را ﻻزم و‬
‫ﺧﻮب ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ ﮔﻤﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪص ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺘﺶ‬
‫ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻧﻤﻮده؛ ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ضيتُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َۡۡ َ َ ۡ َ ۡ ُ َ ُ ۡ َ ُ ۡ ََۡ َ ۡ ُ َ َۡ ُ‬
‫﴿ٱ�وم أ�ملت ل�م دِين�م و��ممت علي�م ن ِعم ِ� ور ِ‬
‫َ ُ ُ ۡ َ‬
‫ٱ� ۡس� ٰ َم د ِٗينا﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪.[۳ :‬‬
‫ل�م ِ‬
‫»اﻣﺮوز دﯾﻨﺘﺎن را ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮدم و ﻧﻌﻤﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﻤﺎم ﮐﺮدم و‬
‫اﺳﻼم را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﯾﻦ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﭘﺴﻨﺪﯾﺪم«‪.‬‬
‫ﭘﺲ ھﺮﭼﻪ در آن روز ﺟﺰو دﯾﻦ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺮوز ھﻢ ﺟﺰو دﯾﻦ ﻧﺨﻮاھﺪ‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻗﺎﯾﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﺣﺴﻦ ﺑﺪﻋﺖ ﻣﺴﺘﺤﻖ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﮑﻢ زﺷﺘﯽ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺟﺎﯾﮕﺎھﺸﺎن‬
‫ﺟﮫﻨﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪ ﺟﺎﯾﮕﺎھﯽ اﺳﺖ؛ ﭼﻮن در ﻣﻮاردی ﮐﻪ ﺳﻨﺖ ﺧﺪا ﺟﺎری‬
‫ﺑﻮده و ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﮐﺎر آﻧﺎن ﻧﺒﻮده‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاری زده و ﺣﮑﻢ ﺧﺪا را رد‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﭼﻮن ﺗﻨﮫﺎ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﻧﯽ ﺳﻨﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ﺧﻄﺎ و ﻟﻐﺰش ]در‬
‫اﻣﺎن ﺑﺎﺷﺪ[‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﺑﺨﺎﻃﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺷﺨﺎﺻﯽ راﺿﯽ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ ﺑﺮای ﺧﻮد ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاﻧﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ آﻧﺎن از روی ﻋﻠﻢ و ﺑﺼﯿﺮت از‬
‫ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاری ﺧﻮدداری ﮐﺮده و ﺗﻮان ﺑﯿﺸﺘﺮی ﺑﺮای ﮐﺸﻒ اﻣﻮر داﺷﺘﻪ و در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ دارای ﻓﻀﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮی ﺑﻮدهاﻧﺪ و آﻧﺎن ﺑﻪ اﻧﺪازهای ﮐﺎﻓﯽ و روان در اﯾﻦ‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪١٠‬‬

‫زﻣﯿﻨﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ )و ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاری ﻧﯿﺴﺖ(‪ ،‬و راھﺸﺎن ﭼﻨﺎن‬

‫روﺷﻦ و آﺷﮑﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﻟﮑﺎن را ارﺷﺎد ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺨﺺ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬار از راه ﺗﺤﺴﯿﻦ و ﺗﻘﺒﯿﺢ ﻋﻘﻠﯽ وارد ﺷﺪه اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻋﻘﻞ ھﯿﭻ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺘﻘﻼﻟﯽ از ﺧﻮد ﻧﺪارد ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﺻﻠﯽ ﺳﺎﺑﻖ اﺳﺖ؛‬
‫ً‬
‫ﻣﺜﻼ در اﻣﻮر ﺷﺮﻋﯽ ﻋﻘﻞ ﺑﺪون وﺣﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮐﺎری ﺑﮑﻨﺪ و در اﻣﻮر دﻧﯿﻮی‬
‫ھﻢ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﻃﻼﻋﺎت ﻗﺒﻠﯽ و ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را در ﮐﺘﺎب »اﻟﻘﺮآن‬
‫ﻳﺘﺤﺪی« ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺷﺮح دادهام‪.‬‬

‫ﻫﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ ﮔﻤﺮاﻫﯽ اﺳﺖ‬

‫ای ﺳﺎﻟﮏ راه ھﺪاﯾﺖ؛ ﺑﺪان ﮐﻪ ھﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ ﮔﻤﺮاھﯽ اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ اﺣﺎدﯾﺚ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ زﯾﺮ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮای ﻣﺮدم ﺧﻄﺒﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪی ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ » :‬ﹶﻣ ﹾﻦ ﹶﳞﹾ ﹺﺪ ﹺه اﷲﱠﹸ‬
‫ﹶﻓ ﻼﹶ ﻣ ﹺﻀ ﱠﻞ ﹶﻟ ﻪ و ﻣ ﻦ ﻳ ﹾﻀ ﻠﹺ ﹾﻞ ﹶﻓ ﻼﹶ ﻫ ﺎدﹺ ￯ ﹶﻟ ﻪ إﹺ ﱠن ﹶﺧ ﲑ ﹾ ﹺ ﹺ ﹺ‬
‫ﹶﺎب اﷲﱠﹺ ﹶو ﹶﺧ ﹾ ﹶ‬
‫ﲑ‬ ‫اﳊ ﹶﺪ ﻳﺚ ﻛ ﺘ ﹸ‬ ‫ﹾﹶ‬ ‫ﹶ ﹶ ﹸ‬ ‫ﹸ ﹶ ﹶ ﹾ ﹸ‬ ‫ﹸ‬
‫ﻮر ﹸﳏ ﹾﺪﹶ ﹶﺛ ﹸﺎﲥﹶ ﺎ ﹶو ﹸﻛ ﱠﻞ ﹸﳏ ﹾﺪﹶ ﹶﺛ ﹴﺔ ﺑﹺﺪﹾ ﹶﻋ ﹲﺔ « ‪» ١‬ھﺮﮐﺲ‬
‫اﳍ ﹶﺪﹾ ﹺ￯ ﹶﻫ ﺪﹾ ﹸ￯ ﹸﳏ ﹶ ﱠﻤ ﹴﺪ ص ﹶو ﹶﴍ اﻷ ﹸ ﹸﻣ ﹺ‬
‫ﱠ‬ ‫ﹾ‬
‫ﺧﺪا او را ھﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻤﺮاھﯽ ﮐﻨﻨﺪهای ﺑﺮای او ﻧﺨﻮاھﺪ ﺑﻮد‪ ،‬و ھﺮﮐﺲ ﺧﺪا‬
‫او را ﮔﻤﺮاه ﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﺪاﯾﺘﮕﺮی ﺑﺮای او ﻧﺨﻮاھﺪ ﺑﻮد‪ .‬و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﺧﺪا‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻠﻢ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﯿﮫﻘﯽ ﻋﺒﺎرت »ﻛﻞ ﺑﺪﻋﻪ‬
‫ﺿﻼﻟﻪ« ھﻢ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﯿﮫﻘﯽ در ﮐﺘﺎب »اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت« ﻋﺒﺎرت »وﻛﻞ ﺿﻼﻟﻪ ﰲ اﻟﻨﺎر«‬
‫را ﻧﯿﺰ اﻓﺰوده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴﺎﺋﯽ ھﻢ زﯾﺎدهی ﺑﯿﮫﻘﯽ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺳﻨﺪ آن را ﺻﺤﯿﺢ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪١١‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ روش‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻣﺤﻤﺪص اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﮐﺎرھﺎ‪ ،‬اﻣﻮر ﻧﻮﺳﺎﺧﺘﻪ )در‬
‫دﯾﻦ( اﺳﺖ و ھﺮ اﻣﺮ ﻧﻮﺳﺎﺧﺘﻪای )در دﯾﻦ( ﺑﺪﻋﺖ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ُ ِّ‬
‫از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮب رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬ﻟﻞﻜ‬
‫َ َ ْ‬ ‫َ ً َ ُ ِّ َ َ ْ َ ً َ َ ْ َ َ ْ َ ُ ُ َ َّ َ َ ْ َ ْ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺮﺷﺗﻪ ِإﻰﻟ ُﺳن ِﻰﺘ �ﻘﺪ أﻓﻠ َﺢ َو َﻣ ْﻦ ﺎﻛﻧﺖ‬
‫�ﻤ ٍﻞ ِﺮﺷة و ِﻟﻞﻜ ِﺮﺷ ٍة �ﺮﺘة �ﻤﻦ ﺎﻛﻧﺖ ِ‬
‫ََُُْ َ َ ْ َ َ ََ ْ َ َ َ‬
‫� ذلِﻚ �ﻘﺪ ﻫﻠﻚ« ‪» ١‬در ھﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﻧﺸﺎط و ﺣﺮﺻﯽ وﺟﻮد دارد و‬ ‫�ﺮﺘﺗﻪ ِإﻰﻟ � ِ‬
‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ھﺮ ﻧﺸﺎط و ﺣﺮﺻﯽ ﺳﺴﺘﯽ و آراﻣﺸﯽ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮﮐﺲ‬
‫آراﻣﺶ و ﺳﺴﺘﯽاش ﺑﻪ ﺳﻮی ﺳﻨﺖ ﻣﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﺪاﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ھﺮﮐﺲ آراﻣﺶ و‬
‫ﺳﺴﺘﯽاش ﺑﻪ ﺳﻮی ﻏﯿﺮ ﺳﻨﺖ ﻣﻦ ﺑﺎد ھﻼک ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ْ َ َ‬
‫از ﻋﺎﯾﺸﻪل رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬ﻣ ْﻦ أﺣﺪث ﻲﻓ أمﺮﻧﺎ‬
‫ٌّ‬ ‫ُ‬ ‫َْ‬
‫ﻫﺬا ﻣﺎ ﻟي َﺲ ﻣﻨﻪ ﻓﻬﻮ َرد« ‪» .٢‬ھﺮﮐﺲ ﭼﯿﺰی را در دﯾﻦ ﻣﺎ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﺰو‬
‫آن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺮدود اﺳﺖ و از او ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ٌّ‬ ‫ْ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ً ْ‬
‫َ‬
‫در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ َﻋ ِﻤﻞ � َﻤﻼ ﻟي َﺲ َﻋﻠﻴ ِﻪ أم ُﺮﻧﺎ � ُﻬ َﻮ َرد« ‪.٣‬‬
‫»ھﺮﮐﺲ ﮐﺎری ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ دﯾﻦ و ﺳﻨﺖ ﻣﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮدود اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ َ ٌَ‬ ‫ُ ُّ ْ‬
‫ﻟﻔﻆ »ﻞﻛ ﺑِﺪ َﻋ ٍﺔ ﺿﻼﻟﺔ« ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺮﺑﺎض ﺑﻦ ﺳﺎرﯾﻪ و ﺟﺎر ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‬
‫آﻣﺪه ﻋﺎم اﺳﺖ؛ ﭼﻮن ﻟﻔﻆ »ﮐﻞ« از ﺻﯿﻐﻪھﺎی ﻋﻤﻮم اﺳﺖ و ﻣﺨﺼﺼﯽ ھﻢ در‬
‫اﯾﻨﺠﺎ ﻧﺪارد‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ )اﺑﻦ ﺣﺠﺮ( در ﮐﺘﺎب »ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻣﻔﮫﻮم ﻣﻨﻄﻮق ﺧﻮد ﯾﮏ ﻗﺎﻋﺪهی ﮐﻠﯽ ﺷﺮﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻮق آن اﯾﻦ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺪﻋﺖ اﺳﺖ و ھﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ ﮔﻤﺮاھﯽ اﺳﺖ و‬

‫‪ -١‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و اﺻﻞ ﺣﺪﯾﺚ در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎری‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪١٢‬‬

‫ﺟﺰو ﺷﺮع ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺷﺮع ھﻤﻪاش ھﺪاﯾﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﺷﺪ ﮐﻪ ﺣﮑﻢ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺪﻋﺖ اﺳﺖ‪ ،‬دو ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺻﺤﺖ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﺘﯿﺠﻪی‬
‫ﻣﻄﻠﻮب ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ ‪.١‬‬
‫اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو و ﻋﺎﯾﺸﻪب ﺟﺰو ﺟﻮاﻣﻊ ﺣﮑﻢ و ﻣﯿﺰاﻧﯽ‬
‫ﺑﺮای اﻋﻤﺎل ﻇﺎھﺮی ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس آن ھﯿﭻ ﻋﻤﻠﯽ از اﻧﺴﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ دو ﺷﺮط زﯾﺮ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻋﻤﻞ ﺑﺎﯾﺪ ھﻤﭽﻮن زر ﻧﺎب ﻓﻘﻂ ﺑﺮای ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َ َۡ ُ ْ َ َٓ َّ ََۡۡ َۡ َ َٗ َ ٰ ٗ ََ ُۡ ۡ‬
‫�ك ب ِ ِع َبادة ِ َر ّ�ِه ِٓۦ‬
‫﴿�من �ن يرجوا ل ِقاء ر�ِهِۦ فليعمل �م� �ل ِحا و� � ِ‬
‫َ‬
‫أ َح َدۢ�﴾ ]اﻟﮑﻬﻒ‪.[۱۱۰ :‬‬
‫»ﭘﺲ ھﺮﮐﺲ ﺑﻪ دﯾﺪار ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮﯾﺶ اﻣﯿﺪوار اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺎر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم دھﺪ و در ﭘﺮﺳﺘﺶ ﭘﺮوردﮔﺎرش ﮐﺴﯽ را ﺷﺮﯾﮏ ﻧﺴﺎزد«‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻋﻤﻞ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﺷﺮط ﺑﻪ وﺿﻮح‬
‫از ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪل اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ دو‬
‫ﻧﻈﺮ اﺑﺮاز داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺳﺎدهﺗﺮﯾﻦ آﻧﮫﺎ ﺷﺮ و ﺷﯿﺮﯾﻦﺗﺮﯾﻦ آﻧﮫﺎ ﺗﻠﺦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮاﺳﺎس اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ھﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻣﺮدود اﺳﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ ارزﺷﯽ ﺑﺮای ان ﻗﺎﯾﻞ ﻧﺒﻮده و آن را‬
‫ھﻤﭽﻮن ﺧﺎﮐﺴﺘﺮی ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ‪ .‬دوم اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬار در واﻗﻊ اﻣﺮ ﺧﺪا را رد ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ؛ ﭼﻮن ﺧﻮد را ﻧﻈﯿﺮ ﺧﺪای اﺣﮑﻢ اﻟﺤﺎﮐﻤﯿﻦ ﻗﺮار داده و ﺑﺪون‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻨﻄﻘﯽ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺪﻋﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و ھﺮ‬
‫ﺑﺪﻋﺘﯽ ﮔﻤﺮاھﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ اﯾﻦ اﻣﺮ ﮔﻤﺮاھﯽ اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
 ‫‪١٣‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫اﺟﺎزهی ﺧﺪا ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ را در اﯾﻦ دﯾﻦ وﺿﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ‬
‫ً‬
‫را ﻗﺒﻼ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫از آﻧﭽﻪ ﮔﺬﺷﺖ ھﺮ ﺧﺮدﻣﻨﺪی در ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﺪﻋﺖ ﺑﻪ ﺣﺴﻨﻪ و‬
‫ﻗﺒﯿﺤﻪ‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻤﯽ ﻧﺎﻋﺎدﻻﻧﻪ اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺧﻮد ﻧﻮﻋﯽ ﺑﺪﻋﺖ و ﮔﻤﺮاھﯽ‬
‫اﺳﺖ و از ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ اﻧﻮاع ﺑﺪﻋﺖ اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺗﻤﺎم دﻻﯾﻠﯽ ﮐﻪ در رد ﺑﺪﻋﺖ‬
‫آﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﻪ ﻋﺎم و ﻣﻄﻠﻖ ھﺴﺘﻨﺪ و ھﯿﭻ اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ در آﻧﮫﺎ روی ﻧﺪاده اﺳﺖ و‬
‫در اﺻﻮل ﻓﻘﻪ ﻣﻘﺮر ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮ ﻗﺎﻋﺪهی ﮐﻠﯽ ﺷﺮﻋﯽ و ھﺮ دﻟﯿﻞ ﮐﻠﯽ‬
‫ﺷﺮﻋﯽ اﮔﺮ در ﻣﻮارد زﯾﺎدی ﺗﮑﺮار ﺷﻮد و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﻮاھﯽ ﺑﺮ ﻣﻌﺎﻧﯽ اﺻﻮﻟﯽ ﯾﺎ‬
‫ﻓﺮﻋﯽ آورده ﺷﻮد و ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﮑﺮار و اﻋﺎدهی آن ھﯿﭻ ﺗﻘﯿﯿﺪ و ﺗﺨﺼﯿﺼﯽ در آن‬
‫روی ﻧﺪھﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﻤﻮم ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎی ﻋﻤﻮم ﻟﻔﻆ آن ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬
‫﴿ َو َ� تَز ُر َواز َرة ‪ ٞ‬و ۡز َر أ ۡخ َر ٰ‬
‫ى﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪ ،۱۶۴ :‬اﻹﺳﺮاء‪ ،۱۵ :‬ﻓﺎﻃﺮ‪ ،۱۸ :‬اﻟﺰﻣﺮ‪.[۷ :‬‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫»و ھﯿﭽﮑﺲ ﮔﻨﺎه دﯾﮕﺮی را ﺑﺮ دوش ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ در آﯾﺎت ﻣﺘﻌﺪدی از ﺳﻮرهھﺎی اﻧﻌﺎم‪ ،‬اﺳﺮاء )ﻓﺎﻃﺮ( و زﻣﺮ ﺗﮑﺮار‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻫﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ ﮔﻤﺮاﻫﯽ اﺳﺖ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺮدم آن را ﺧﻮب ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ‬

‫اھﻞ ﻋﻠﻢ از اﺻﺤﺎب و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و ﮐﺴﺎﻧﯽ از اﺋﻤﻪی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل‬

‫آﻧﺎن آﻣﺪه و ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﺧﻮﺑﯽ آﻧﺎن ﮔﻮاھﯽ داده ﺷﺪه و در ﻗﺮون ﻣﻔﻀﻠﻪ ]ﻗﺮن‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ[ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﺑﺮ‬
‫ﻧﮑﻮھﺶ و ﺗﻘﺒﯿﺢ ﺑﺪﻋﺖ و ﻓﺮار از آن و از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آﺛﺎری از ﺑﺪﻋﺖ ﺑﺮ او‬
‫ﻣﺸﺎھﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و در اﯾﻦ راه ھﯿﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺮدﯾﺪی ﺑﻪ ﺧﻮد راه ﻧﺪادهاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ً‬
‫ذﯾﻼ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻗﻮال ﻣﺴﺘﻨﺪ و ﺻﺤﯿﺢ و ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎﯾﯽ از اﻓﻌﺎل زﻧﺪه و ﺻﺮﯾﺢ‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪١٤‬‬

‫آﻧﺎن اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاھﯿﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎﯾﯽ از ﻃﺒﻘﻪی اﺻﺤﺎب را ذﮐﺮ‬

‫ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻮاردی روﺑﺮو ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﻣﻄﻤﺌﻦ و ﻧﻈﺮ‬
‫ﺑﺪﻋﺖ ﮔﺬاران را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺣﻘﺎﯾﻖ را ﺑﺮای اﻧﺴﺎن روﺷﻦ ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﺗﱠﺒﹺ ﹸﻌ ﻮا ﹶو ﻻ ﹶ ﹶﺗ ﺒﹾ ﺘ ﹺﹶﺪ ﹸﻋ ﻮا ﹶﻓ ﹶﻘ ﺪﹾ ﹸﻛ ﹺﻔ ﻴﺘ ﹾﹸﻢ «‪)» .‬از‬
‫ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی( ﭘﯿﺮوی ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاری ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﮐﻔﺎﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ« ‪.١‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮب ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻛﻞ ﺑﺪﻋﺔ ﺿﻼﻟﺔ‪ ،‬وإن رآﻫﺎ اﻟﻨﺎس‬
‫ﺣﺴﻨﺔ«‪» .‬ھﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ ﮔﻤﺮاھﯽ اﺳﺖ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺮدم آن را ﺧﻮب ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ« ‪ .٢‬اﮔﺮ‬
‫ﺑﻪ اﻓﻌﺎل ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﻨﮕﺮﯾﻢ آن را ﻣﻮاﻓﻖ اﻗﻮاﻟﺸﺎن ﺧﻮاھﯿﻢ دﯾﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﻗﺒﻞ از ﻧﻤﺎز‬
‫ﺻﺒﺢ ﺑﺮ در ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻣﯽﻧﺸﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺎ او ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽرﻓﺘﯿﻢ‪ .‬اﺑﻮ ﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮی ﭘﯿﺶ ﻣﺎ آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ھﻨﻮز اﺑﻮ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ )ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد( ﺑﯿﺮون ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﻧﻪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﻣﺎ‬
‫ﻧﺸﺴﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ )ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد( ﺑﯿﺮون آﻣﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺮون آﻣﺪ‪،‬‬
‫ھﻤﻪی ﻣﺎ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﯿﻢ و ﺑﺎ او رﻓﺘﯿﻢ‪ .‬اﺑﻮ ﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮی ﮔﻔﺖ‪ :‬ای اﺑﻮ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ! ﭼﻨﺪ ﻟﺤﻈﻪی ﭘﯿﺶ ﭼﯿﺰی را در ﻣﺴﺠﺪ دﯾﺪم ﮐﻪ آن را‬
‫ﻧﭙﺴﻨﺪﯾﺪم وﻟﯽ ﺑﻪ ﺣﻤﺪ و ﺳﭙﺎس ﺧﺪا ﭼﯿﺰی ﺟﺰ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻧﺪﯾﺪم‪ .‬اﺑﻮ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬آن ﭼﻪ ﺑﻮد؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﯽ ﺧﻮاھﯿﺪ دﯾﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺮدم را در ﻣﺴﺠﺪ دﯾﺪم ﮐﻪ ﺣﻠﻘﻪاﯾﯽ را ﺗﺸﮑﯿﻞ داده ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ھﺮ ﺣﻠﻘﻪ ﻣﺮدی وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﺳﻨﮕﺮﯾﺰهھﺎﯾﯽ در دﺳﺖ داﺷﺖ و‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ و ھﯿﺜﻤﯽ در ﮐﺘﺎب »ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ« )‪ (۱۸۱/۱‬ﭼﺎپ‬

‫دوم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬راوﯾﺎن اﯾﻦ ﺳﺨﻦ راوﯾﺎن ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬دارﻣﯽ ھﻢ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺳﻨﺪ آن ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬دارﻣﯽ آن را ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪١٥‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺻﺪ ﺑﺎر ﺗﮑﺒﺮ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬و ﻣﺮدم ﺻﺪ ﺑﺎر ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺻﺪ ﺑﺎر ﺗﺴﺒﯿﺢ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬و ﻣﺮدم ﺻﺪ ﺑﺎر ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪) .‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ(‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ آﻧﮫﺎ ﭼﻪ ﮔﻔﺘﯽ؟ )اﺑﻮ ﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮی( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ آﻧﮫﺎ ﭼﯿﺰی ﻧﮕﻔﺘﻢ و‬
‫ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻧﻈﺮ و دﺳﺘﻮر ﺷﻤﺎ ﺑﻮدم‪) .‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا ﺑﻪ آﻧﺎن دﺳﺘﻮر‬
‫ﻧﺪادی ﮐﻪ ﮔﻨﺎھﺎﻧﺸﺎن را ﺑﺸﻤﺎرﻧﺪ و ﭼﺮا ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻧﮑﺮدی ﮐﻪ‬
‫ﺣﺴﻨﺎﺗﺸﺎن ﺿﺎﯾﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ؟ ﺳﭙﺲ )اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ( ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎد و ﻣﺎ ھﻢ‬
‫ﺑﺎ او ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎدﯾﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﺣﻠﻘﻪھﺎ رﺳﯿﺪ و ﺗﻮﻗﻒ ﮐﺮد و‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﭼﻪ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ ﺷﻤﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﯿﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ! اﯾﻦھﺎ ﺳﻨﮕﺮﯾﺰهھﺎﯾﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﮫﺎ ﺗﮑﺒﯿﺮ و ﺗﮫﻠﯿﻞ و‬
‫ﺗﺴﺒﯿﺢھﺎﯾﻤﺎن را ﻣﯽﺷﻤﺎرﯾﻢ‪) .‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﻨﺎھﺎﻧﺘﺎن را ﺑﺸﻤﺎرﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﯾﮏ از ﺣﺴﻨﺎﺗﺘﺎن ﺿﺎﯾﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫وای ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ای اﻣﺖ ﻣﺤﻤﺪ! ھﻼک و ﻧﺎﺑﻮدی ﺷﻤﺎ ﭼﻘﺪر ﺳﺮﯾﻊ اﺳﺖ‪ .‬ھﻨﻮز‬
‫اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ وﺟﻮد دارﻧﺪ و ﻟﺒﺎسھﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﺳﻮده‬
‫ﻧﺸﺪه و ﻇﺮفھﺎﯾﺸﺎن ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ )ﮐﻪ ﺷﻤﺎ دﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرھﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﯽزﻧﯿﺪ(‪ .‬ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎن ﻣﻦ در دﺳﺖ اوﺳﺖ ﯾﺎ ﺷﻤﺎ آﯾﯿﻨﯽ را ﺑﮫﺘﺮ‬
‫از آﯾﯿﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاﯾﺪ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ دری را ﺑﺮای ﮔﻤﺮاھﯽ ﺑﺎز ﮐﺮدهاﯾﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ! ﺑﻪ ﺧﺪا ﻗﺴﻢ ﺑﺠﺰ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻗﺼﺪ دﯾﮕﺮ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪاﯾﻢ‪) .‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎرﻧﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺧﯿﺮ و‬
‫َّ‬
‫ﻧﯿﮑﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ وﻟﯽ ﺑﺪان ﻧﻤﯽرﺳﻨﺪ‪ ،‬رﺳﻮل ﺧﺪاص ﺑﻪ ﻣﺎ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬إِن‬
‫َ‬ ‫َُ‬ ‫َْ ً َْ َُ َ ُْ ْ َ‬
‫ﺎو ُز ﺗ َﺮا ِ�ﻴَ ُﻬﻢ«‪» .‬ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺮآن را‬
‫ﻗﻮﻣﺎ �ﻘﺮءون اﻟﻘﺮآن ﻻ � ِ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ وﻟﯽ از ﺣﻠﻘﺸﺎن ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪا ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺧﻮرم ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺷﻤﺎ ﺟﺰو آﻧﺎن ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ )اﺑﻮ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ( از آﻧﺎن روی ﮔﺮداﻧﯿﺪ و رﻓﺖ‪ .‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺳﻠﻤﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮐﺜﺮ‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪١٦‬‬

‫اھﻞ اﯾﻦ ﺣﻠﻘﻪھﺎ را دﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﻧﮫﺮوان ﺑﻪ ھﻤﺮاه ﺧﻮارج ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺎ‬
‫ﻣﯽﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ« ‪.1‬‬
‫اﯾﻦ رواﯾﺖ در ﺑﺮ ﮔﯿﺮﻧﺪهی اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﯿﺮوی ﮐﺮده و از دﺳﺘﻮرات ﺧﺪا و رﺳﻮﻟﺶ‬
‫ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ از آن آ ﮔﺎھﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻏﺎﯾﺖ و ھﺪف را ﺗﺸﺮﯾﻊ ﮐﺮده‪ ،‬وﺳﯿﻠﻪ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﺮده‬
‫ً‬
‫اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺧﺪا »ذﮐﺮ« را ﺗﺸﺮﯾﻊ ﮐﺮده وﺳﯿﻠﻪی آن را‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ )ﺑﻨﺪھﺎی( دﺳﺖ راﺳﺖ ﺧﻮد‬
‫ﺗﺴﺒﯿﺤﺎت را ﺣﺴﺎب ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ )ﺑﻨﺪ(ھﺎ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺑﺪﻋﺖ اﺿﺎﻓﯽ ﮔﻤﺮاھﯽ اﺳﺖ‪ ،‬و آن ﺑﺪﻋﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻﻞ آن ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫دﻟﯿﻠﯽ اﺳﺖ وﻟﯽ ﮐﯿﻔﯿﺖ و روش آن ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﺑﺪﻋﺖ‬
‫را ﺑﺪﻋﺖ اﺿﺎﻓﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻧﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‬
‫و ﻧﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎ آن ﻣﻮاﻓﻘﺖ دارد‪.‬‬
‫ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎ ﺳﻨﮕﺮﯾﺰه ذﮐﺮ را ﺷﻤﺎرش ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﻔﺮ‬
‫ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﮐﺎر ﻣﻨﮑﺮی را ھﻢ اﻧﺠﺎم ﻧﺪاده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ذﮐﺮ ﺧﺪا را‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و اﯾﻦ ﺑﺎ ﻧﺺ )ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ( اﻣﺮ ﻣﺸﺮوﻋﯽ اﺳﺖ وﻟﯽ از آﻧﺎن ﺑﺎ‬
‫ﮐﯿﻔﯿﺖ و روﺷﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮای اﯾﻦ اﻣﺮ وﺿﻊ ﮐﺮده ﺑﻮد ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‬
‫و در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺻﺤﺎب‪ ،‬آﻧﺎن را از اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﻨﻊ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ آﻧﺎن دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮔﻨﺎھﺎن ﺧﻮد را ﺑﺸﻤﺎرﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺎ روشھﺎﯾﯽ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺧﻮد آﻧﮫﺎ را‬
‫ﺗﺸﺮﯾﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ ﻧﻪ از روی ھﻮا و ﻋﺎدتھﺎ و ﺑﺪﻋﺖھﺎ‪.‬‬

‫‪ -١‬دارﻣﯽ و اﺑﻮ ﻧﻌﯿﻢ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

 ‫‪١٧‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫‪ -۴‬ﺑﺪﻋﺖ‪ ،‬ﺳﻨﺖ را از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬آن اﻓﺮاد ﺑﺪﻋﺖ ﮔﺬار‪ ،‬روﺷﯽ را ﺑﺮای‬
‫ذﮐﺮ اﺧﺘﺮاع ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ از رﺳﻮل ﺧﺪاص رواﯾﺖ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد و ﺑﺎ‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎر ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را از ﺑﯿﻦ ﺑﺮﻧﺪ‪ .‬و اﯾﻦ اﺻﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻠﻒ‬
‫ﺻﺎﻟﺢ آن را ﻓﮫﻤﯿﺪه و ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ درﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺪﻋﺖ و ﺳﻨﺖ ﺑﺎ ھﻢ‬
‫ﺟﻤﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﮔﺮاﻧﻘﺪر‪ ،‬ﺣﺴﺎن ﺑﻦ ﻋﻄﯿﻪس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ » :‬ﹶﻣ ﺎ‬
‫ا ﹾﺑ ﺘﹶﺪﹶ ﹶع ﹶﻗ ﹾﻮ ﹲم ﺑﹺﺪﹾ ﹶﻋ ﹰﺔ ﹺﰱ دﹺ ﻳﻨ ﹺ ﹺﻬ ﹾﻢ إﹺﻻ ﱠ ﻧ ﹶﹶﺰ ﹶع اﷲﱠﹸ ﹺﻣ ﹾﻦ ﹸﺳ ﻨﱠﺘﹺ ﹺﻬ ﹾﻢ ﹺﻣ ﺜﹾ ﹶﻠ ﹶﻬ ﺎ«‪» .‬ھﺮ ﻣﻠﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺪﻋﺘﯽ را در اﯾﻦ ﺧﻮد اﯾﺠﺎد ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻨﺘﯽ ھﻤﺎﻧﻨﺪ آن از آﻧﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد« ‪.١‬‬
‫‪ -۵‬ﺑﺪﻋﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺎﺑﻮدی ﻣﯽﺷﻮد ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﺮک ﺳﻨﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ ﮔﻤﺮاھﯽ ﺑﺰرﮔﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﯽ )ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص( ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺴﻌﻮدس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ » :‬ﹶﻟ ﹾﻮ ﺗ ﹶﹶﺮ ﹾﻛ ﺘ ﹾﹸﻢ ﹸﺳ ﻨﱠ ﹶﺔ ﻧﹶﺒﹺﻴﱢ ﹸﻜ ﹾﻢ ﹶﻟ ﹶﻀ ﹶﻠ ﹾﻠ ﺘ ﹾﹸﻢ « »اﮔﺮ ﺳﻨﺖ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺗﺎن را رھﺎ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ« ‪.٢‬‬
‫و اﮔﺮ اﻣﺘﯽ ﮔﻤﺮاه ﺷﻮد ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺴﻌﻮد ﺑﻪ آن ﺣﻠﻘﻪھﺎی ذﮐﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬وای ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ای اﻣﺖ ﻣﺤﻤﺪ! ھﻼ ک و‬
‫ﻧﺎﺑﻮدی ﺷﻤﺎ ﭼﻘﺪر ﺳﺮﯾﻊ اﺳﺖ«!‬
‫ﻓﮫﻢ اﯾﻦ ﺻﺤﺎﺑﯽ )ﮔﺮاﻧﻘﺪر( دارای اھﻤﯿﺖ ﺧﺎﺻﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﯿﺎق رواﯾﺖ‬
‫ﻓﮫﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭼﻮن اﺑﻮ ﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮیس ﺣﻠﻘﻪھﺎی ذﮐﺮ را از ﮐﺎرﺷﺎن ﻣﻨﻊ‬
‫ﻧﮑﺮد ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻧﻈﺮ و دﺳﺘﻮر ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻣﺎﻧﺪ و اﯾﻦ ﮐﺎر را از روی‬
‫ﺗﻌﺎرف و ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد اﻧﺠﺎم ﻧﺪاد ﺑﻠﮑﻪ آن را ﺑﻪ ﺗﺒﻌﯿﺖ از رﺳﻮل‬
‫ﺧﺪاص اﻧﺠﺎم داد‪.‬‬

‫‪ -١‬دارﻣﯽ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪١٨‬‬

‫‪ -۶‬ﺑﺪﻋﺖ ﭘﯿﮏ ﮐﻔﺮ اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬار در واﻗﻊ ﺧﻮد را‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار و ﻧﻈﯿﺮ ﺧﺪا ﻗﺮار داده و ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﮑﺎم اﺣﮑﻢ‬
‫اﻟﺤﺎﮐﻤﯿﻦ را از ﺳﺮ ﺑﮕﯿﺮد و ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ وی ﺑﺮ آﯾﯿﻨﯽ ﺑﮫﺘﺮ از‬
‫آﯾﯿﻦ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪص اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۷‬ﺑﺪﻋﺖھﺎ ﺑﺎب اﺧﺘﻼف ﮐﻪ ﺑﺎب ﮔﻤﺮاھﯽ اﺳﺖ را ﺑﺎز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ھﺮﮐﺲ‬
‫ﺑﻨﯿﺎنﮔﺬار ﺳﻨﺖ ﺑﺪی در اﺳﻼم ﺑﺎﺷﺪ ﮔﻨﺎه آن و ﮔﻨﺎه ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺪان‬
‫ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮ ﻋﮫﺪهی وی ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ از ﮔﻨﺎه‬
‫آﻧﺎن ﭼﯿﺰی ﮐﻢ ﺷﻮد؛ ﭼﻮن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺷﺮ و ﺑﯽ راھﻨﻤﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻨﺪ اﻧﺠﺎم دھﻨﺪهی آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۸‬ﮐﻢ اھﻤﯿﺖ ﺟﻠﻮهدادن ﺑﺪﻋﺖھﺎ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻓﺴﻖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد؛‬
‫ً‬
‫ﻣﺜﻼ ھﻤﺎن اﻓﺮادی ﮐﻪ در ﺣﻠﻘﻪھﺎی ذﮐﺮ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺑﺪﻋﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪھﺎ‬
‫در ﺟﻨﮓ ﻧﮫﺮوان ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﺳﺮ ﮐﺮدهی آﻧﮫﺎ اﻣﯿﺮ‬
‫اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﻠﯽس ﺑﻮد ﺟﻨﮓ ﮐﺮدﻧﺪ و در ﻧﮫﺎﯾﺖ اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‬
‫ﻋﻠﯽس آﻧﺎن را رﯾﺸﻪ ﮐﻦ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻤﺎی اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﺮﺑﮫﺎری از ﯾﺎران اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‬
‫ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬از ﺑﺪﻋﺖھﺎی ﮐﻮﭼﮏ ﺑﭙﺮھﯿﺰ ﮐﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﮐﻮﭼﮏ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺪﻋﺖھﺎی ﺑﺰرگ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬و ھﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ اﻣﺖ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬در اﺑﺘﺪا ﮐﻮﭼﮏ و ﺷﺒﯿﻪ ﺣﻖ ﺑﻮده و ﺷﺨﺺ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬار ﻓﺮﯾﻔﺘﻪی آن‬
‫ً‬
‫ﺷﺪه و ﺑﻌﺪا ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ از آن ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎﯾﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﺑﺰرگ ﺷﺪه و‬
‫ﺑﻪ دﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬار ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺷﺨﺺ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬار‬
‫ﺑﺎ راه راﺳﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده و از اﺳﻼم ﺧﺎرج ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ھﺮﮐﺲ ﺑﻮﯾﮋه‬
‫ھﻢ ﻋﺼﺮاﻧﺖ ﺳﺨﻨﯽ را ﺷﻨﯿﺪی‪ ،‬ﻋﺠﻠﻪ ﺑﻪ ﺧﺮج ﻧﺪه و ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﻧﮑﻦ ﺗﺎ‬
‫ﻧﭙﺮﺳﯽ ﮐﻪ آﯾﺎ ﯾﮑﯽ از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻤﺎ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺳﺨﻨﯽ‬
 ‫‪١٩‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ اﺛﺮی از آﻧﺎن را دﯾﺪی ﺑﻪ آن ﺗﻤﺴﮏ ﮐﻦ و ﮔﺮﻧﻪ از‬
‫آن ﺑﮕﺬر ﺗﺎ وارد آﺗﺶ ﺟﮫﻨﻢ ﻧﺸﻮی« ‪.١‬‬
‫‪ -۹‬اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ ﺑﻪ ﻧﯿﺎت ﻧﯿﮏ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد وﻟﯽ ﻧﯿﺖ ﻧﯿﮏ ھﯿﭻ ﺑﺎﻃﻠﯽ را‬
‫ﺑﻪ ﺣﻖ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﻮن ﻧﯿﺖ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺑﺮای ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻋﻤﻞ‬
‫ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ آن ﺑﺎﯾﺪ آن ﻋﻤﻞ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﺷﺮﯾﻌﺖ ھﻢ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ‪.٢‬‬
‫‪ -۱۰‬زﯾﺎدهروی در ﮐﺎر ﻧﯿﮏ ﺧﻮب ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺪ اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬اﻣﺮی اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در ھﺮ ﭼﯿﺰی ﻣﺸﺎھﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭼﻮن ھﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ از ﺣﺪ ﺧﻮد‬
‫ً‬
‫ﮔﺬﺷﺖ ﺑﻪ ﺿﺪ ﺧﻮد ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺜﻼ ﺷﺠﺎﻋﺖ اﮔﺮ از ﺣﺪ ﺧﻮد‬
‫ﺑﮕﺬرد ﺑﻪ ﺑﯽﺑﺎﮐﯽ و ﺑﯽﭘﺮواﯾﯽ و اﮔﺮ از ﺣﺪ ﺧﻮد ﮐﻤﺘﺮ ﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﺮس‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ھﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮم و ﺑﺨﺸﺶ اﮔﺮ از ﺣﺪ ﺧﻮد ﺑﮕﺬرد ﺑﻪ‬
‫اﺳﺮاف و ﺗﺒﺬﯾﺮ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ از ﺣﺪ )ﻣﺘﻌﺎرف( ﺧﻮد ﮐﻤﺘﺮ ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺨﻞ و ﺧﺴﺖ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﮐﺎرھﺎ ﺣﺪ ﻣﺘﻮﺳﻂ آﻧﮫﺎ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺗﻨﮫﺎ ﺻﺤﺎﺑﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﺒﻮده ﮐﻪ ﺑﺪﻋﺖھﺎ را اﻧﮑﺎر‬
‫ﮐﺮده و ﺑﺎ آﻧﮫﺎ ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺮﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮب ھﻢ از‬
‫ﺳﺨﺘﮕﯿﺮﺗﺮﯾﻦ اﻓﺮاد در اﻧﮑﺎر ﺑﺪﻋﺖھﺎ و ﻗﻄﻊ ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاران ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬او از ﻣﺮدی ﮐﻪ ﻋﻄﺴﻪ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﳊﻤﺪﷲ واﻟﺼﻼة‬
‫واﻟﺴﻼم ﻋﻠﯽ رﺳﻮل اﷲ«‪ ،‬ﭘﺲ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮب ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﻫﻜﺬا‬
‫ﻋﻠﻤﻨﺎ رﺳﻮل اﷲص ﺑﻞ ﻗﺎل‪ :‬اذا ﻋﻄﺲ اﺣﺪﻛﻢ ﻓﻠﻴﺤﻤﺪاﷲ‪ ،‬وﱂ ﻳﻘﻞ وﻟﻴﺼﻞ‬

‫‪ -١‬ﻗﺎﺿﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﯾﻌﻠﯽ‪ ،‬ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺤﻨﺎﺑﻠﺔ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬دار اﻟﻤﻌﺮﻓﺔ‪ ،‬ج ‪ ،۲‬ص ‪.۱۸-۱۹‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﺎن ﻗﯿﻢ اﻟﺠﻮزﯾﺔ‪ ،‬ﻣﺪارج اﻟﺴﺎﻟﮑﯿﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬داراﻟﮑﺘﺎب اﻟﻌﺮﺑﯽ‪ ،‬ج ‪ ،۱‬ص ‪.۸۵‬‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪٢٠‬‬

‫ﻋﻠﯽ رﺳﻮل اﷲ« ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻣﺎ ﯾﺎد ﻧﺪاده اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ھﺮ ﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﻋﻄﺴﻪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪای را ﺑﺠﺎی‬
‫ﺑﯿﺎورد و ﺑﮕﻮﯾﺪ اﻟﺤﻤﺪﻟﻠﻪ و ﻧﻔﺮﻣﻮده ﮐﻪ ﺑﺮ رﺳﻮل ﺧﺪا ھﻢ ﺻﻠﻮات ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ« ‪.١‬‬
‫از ﺳﺎﻟﻢ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺎ )ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ( اﺑﻦ ﻋﻤﺮب در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدم ﮐﻪ ﻣﺮدی ﺷﺎﻣﯽ آﻣﺪ و از او درﺑﺎرهی ﺣﺞ ﺗﻤﺘﻊ ﺳﺆال ﮐﺮد‪ .‬اﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﺎر ﺧﻮﺑﯽ اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺮد ﺷﺎﻣﯽ( ﮔﻔﺖ‪ :‬وﻟﯽ ﭘﺪر ﺷﻤﺎ از آن ﻧﮫﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪) .‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮب( ﮔﻔﺖ‪ :‬وای ﺑﺮ ﺗﻮ! آﯾﺎ اﮔﺮ ﭘﺪر ﻣﻦ از آن ﻧﮫﯽ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل ﺧﺪاص آن را اﻧﺠﺎم داده و ﺑﻪ آن دﺳﺘﻮر داده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪی ﭘﺪر ﻣﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯽ ﯾﺎ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر رﺳﻮل ﺧﺪاص )ﻣﺮد‬
‫ﺷﺎﻣﯽ( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ دﺳﺘﻮر رﺳﻮل ﺧﺪاص ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪) .‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮب(‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ ﺑﻠﻨﺪ ﺷﻮ و ﺑﺮو ‪.٢‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﻓﻮاﺋﺪ زﯾﺮ را درﺑﺮ دارد‪:‬‬
‫‪ -۱‬اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺳﻨﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را رد‬
‫ﮐﺮده ﭼﻪ ﺑﺴﺎ اﯾﺸﺎن ﺳﺨﺖﮔﯿﺮی زﯾﺎد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ھﺮﭼﻨﺪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن‬
‫ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﭘﺪران‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان و ﻋﻠﻤﺎﯾﺸﺎن ﺑﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫َ‬
‫‪ -۲‬ﺑﺪﻋﺖ ﺗﺮﮐﯽ ﮔﻤﺮاھﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻋﺖ ﺗﺮﮐﯽ آن اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم دادن‬
‫ﻋﻤﻠﯽ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﯾﻨﺪاری ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﭼﯿﺰی ﺷﺒﯿﻪ دﯾﻨﺪاری ﺗﺮک ﺷﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺘﺼﻮﻓﻪ ﮐﻪ ازدواج را‬
‫ﺗﺮک ﮐﺮده و دﺳﺖ ﺑﻪ اﺧﺘﻪﮐﺮدن ﺧﻮد زدﻧﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﺧﻮد ﻧﻮﻋﯽ‬
‫ﮔﻤﺮاھﯽ اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﺗﺮﻣﺬی و ﺣﺎﮐﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﻃﺤﺎوی در ﮐﺘﺎب »ﺷﺮح ﻣﻌﺎﻧﯽ اﻵﺛﺎر« ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٢١‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫َ ٓ َ َ َّ َّ ُ َ ُ ۡ َ َ َ ۡ َ ُ ٓ ْ‬ ‫� َ� ُّ� َها َّٱ� َ َ ُ ْ َ ُ َ ُ ْ َ‬ ‫﴿ َ ٰٓ‬
‫ت ما أحل ٱ� ل�م و� �عتد ۚوا‬ ‫ِين َءامنوا � � ّ ِرموا َط ّيِ�ٰ ِ‬
‫ٱ� َح َ� ٰ ٗ� َط ّي ٗبا ۚ َو َّٱ� ُقوا ْ َّ َ‬
‫ٱ�‬
‫َ ُ ُ ْ َّ َ َ َ ُ‬
‫� ُم َّ ُ‬ ‫ق‬‫ز‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ِم‬
‫م‬ ‫وا‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫‪٨٧‬‬ ‫ِين‬ ‫ٱ� َ� ُ� ُّ‬
‫ِب ٱل ۡ ُم ۡع َتد َ‬ ‫إ َّن َّ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫نتم بِهِۦ ُمؤم ُِنون ‪] ﴾٨٨‬اﻟﻤﺎﺋﺪة‪.[۸۸-۸۷ :‬‬ ‫ِي أ ُ‬ ‫ٱ� ٓ‬
‫»ای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ! ﭼﯿﺰھﺎی ﭘﺎﮐﯽ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺣﻼل‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﺮ ﺧﻮد ﺣﺮام ﻧﮑﻨﯿﺪ و ﺗﺠﺎوز ﻧﻨﻤﺎﯾﯿﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﺧﺪا‬
‫ﻣﺘﺠﺎوزان را دوﺳﺖ ﻧﻤﯽدارد‪ .‬و از ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﺣﻼل و ﭘﺎﮐﯽ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫دادهاﺳﺖ ﺑﺨﻮرﯾﺪ و ﺗﻘﻮای ﺧﺪاﯾﯽ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺪو اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع آﯾﻪ راﺟﻊ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ اﺳﺖ و آن ﺣﺮام ﮐﺮدن ﭼﯿﺰھﺎی ﭘﺎﮐﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ از روی دﯾﻨﺪاری ﺣﻼل ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ﺧﺪاوﻧﺪ از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﮫﯽ ﮐﺮده و‬
‫آن را ﺗﻌﺪی و ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آورده اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﺣﻖ ﺧﺪا‬
‫در اﺧﺘﺼﺎص ﺗﺸﺮﯾﻊ و ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺬاری ﺑﻪ وی اﺳﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﺠﺎوزان را‬
‫دوﺳﺖ ﻧﻤﯽدارد‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ در آﯾﻪی ﺑﻌﺪی ﺑﺮ ﻣﺒﺎح ﺑﻮدن اﺳﺘﻔﺎه‬
‫از روزی ﭘﺎﮐﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن داده ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﺮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ » :‬ﹶو ﹸﻛ ﹸﻠ ﻮا ﹺﳑ ﱠﺎ‬
‫ﹺر ﹾز ﹶﻗ ﹸﻜ ﹺﻢ اﷲﱠﹸ ﹶﺣ ﻼﻻ ﹶﻃ ﻴﱢ ﺒﹰ ﺎ« ﺳﭙﺲ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺗﻘﻮا ﺳﻔﺎرش ﮐﺮده اﺳﺖ و اﯾﻦ‬
‫دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺮام ﮐﺮدن آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺣﻼل ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﻪ ھﺮ‬
‫ﺷﮑﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺧﺎرج از داﯾﺮهی ﺗﻘﻮا اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ روی ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮔﺮوھﯽ‬
‫ﺳﻪ ﻧﻔﺮه ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ و از ﻋﺒﺎدت او ﺳﺆال ﮐﺮدﻧﺪ و ﻋﺒﺎدات ﺧﻮد‬
‫را در ﻣﻘﺎﺑﻞ آن ﮐﻢ ﺷﻤﺮدﻧﺪ )و ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ھﻤﻮاره روزه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﺷﺐ‬
‫زﻧﺪهداری ﮐﻨﻨﺪ و ازدواج ﻧﻨﻤﺎﯾﻨﺪ( ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﭘﺎﺳﺨﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ ....» :‬اﻣﺎ‬
‫ان اﻋﻠﻤ�ﻢ ﺑﺎﷲ‪ ،‬واﺗﻘﺎ�ﻢ ﷲ أﻧﺎ« ‪ ...» ١‬ھﻤﺎﻧﺎ ﻋﺎﻟﻢﺗﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺧﺪا و ﺑﺎ‬
‫ﺗﻘﻮاﺗﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ ﻣﻦ ھﺴﺘﻢ«‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪٢٢‬‬

‫اﮔﺮ اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﮔﮫﺮﺑﺎری را از ﺧﻮد ﺑﺠﺎی‬

‫ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دلھﺎ ﻧﻔﻮذ ﮐﺮده و آﻧﮫﺎ را زﻧﺪه ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از آنھﺎ ھﻢ‬
‫ﻣﺮداﻧﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺼﯿﺮت و ﺑﯿﻨﺶ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺣﻖ رﺳﯿﺪه و ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﺷﺒﯿﻪ‬
‫ﺳﺨﻨﺎن اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را از ﺧﻮد ﺑﺮ ﺟﺎی ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ در ﻣﺴﯿﺮ‬
‫آﻧﺎن ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮده و از آﺛﺎر آﻧﺎن ﭘﯿﺮوی ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و در ﻣﻮرد آﻧﺎن ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ‬
‫ﮐﻪ ھﻤﻪی آﻧﺎن ﺧﻮاھﺎن ﺣﻖ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﻗﺒﻼ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﺨﻨﺎن ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ اﺷﺎره ﮐﺮدﯾﻢ و در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪی‬
‫دﯾﮕﺮی از ﻣﻮﺿﻊﮔﯿﺮیھﺎی روﺷﻨﮕﺮاﯾﺎﻧﻪی آﻧﺎن اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺮدی ﻧﺰد اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ای اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ! از ﮐﺠﺎ اﺣﺮام ﺑﺒﻨﺪم؟‬
‫)اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ( ﮔﻔﺖ‪ :‬از ذواﻟﺤﻠﯿﻔﻪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﺣﺮام ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬آن‬
‫ﻣﺮد( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﯽﺧﻮاھﻢ از ﻣﺴﺠﺪ و از ﮐﻨﺎر ﻗﺒﺮ اﺣﺮام ﺑﺒﻨﺪم )اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ(‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﮑﻦ؛ ﭼﻮن ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ دﭼﺎر ﻓﺘﻨﻪ ﺷﻮی‪) .‬آن ﻣﺮد( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ‬
‫ﻓﺘﻨﻪای در اﯾﻦ ﮐﺎر اﺳﺖ؟ ﻓﻘﻂ ﭼﻨﺪ ﻣﯿﻞ را ﺑﺮ ﻣﺴﺎﻓﺖ ﻣﺤﻞ ﺑﺴﺘﻦ اﺣﺮام‬
‫اﻓﺰودهام‪) .‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﻓﺘﻨﻪای ﺑﺰرﮔﺘﺮ از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﭘﻨﺪاری‬
‫ﺑﻪ ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪای ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از آن ﺑﺎز ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻮرد‬
‫‪١‬‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺮآن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫يب ُه ۡم َع َذ ٌ‬ ‫َ‬ ‫ون َ� ۡن أَ ۡمره ِۦٓ أَن تُ ِص َ‬
‫يب ُه ۡم ف ِۡت َن ٌة أ ۡو يُ ِص َ‬ ‫َ ۡ َ ۡ َ َّ َ ُ َ ُ َ‬
‫اب‬ ‫ِ‬ ‫﴿فليحذرِ ٱ�ِين �ال ِف‬
‫َ‬
‫ٌ‬
‫أ ِ�م﴾ ]اﻟﻨﻮر‪.[۶۳ :‬‬
‫»آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن او ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺘﺮﺳﻨﺪ از اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺘﻨﻪ و ﺑﻼﺋﯽ‬
‫ﮔﺮﯾﺒﺎﻧﮕﯿﺮﺷﺎن ﮔﺮدد و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ دﭼﺎر ﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺷﺎﻃﺒﯽ‪ ،‬اﻻﻋﺘﺼﺎم‪ ،‬ج ‪ ،۱‬ص ‪.۱۳۲‬‬

 ‫‪٢٣‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫رد )ﺳﺨﻦ( ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﺣﺴﻨﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬

‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﺣﺴﻨﻪ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺒﮫﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ ﻣﻄﺮح‬

‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ آﻧﮫﺎ ﺑﺪﻋﺖ را ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﺧﻮب و ﺑﺪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ اﮔﺮ ﺷﺒﮫﺎت آﻧﺎن را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار دھﯿﻢ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﺳﺘﺪﻻل آﻧﮫﺎ از‬
‫اﻋﺘﺒﺎر ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﯿﺴﺖ و ﻗﺎﺑﻞ ارزش و اﻋﺘﺒﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪» -۱‬ﻣﺎ رآه اﳌﺴﻠﻤﻮن ﺣﺴﻨﺎ ﻓﻬﻮ ﻋﻨﺪ اﷲ ﺣﺴﻦ وﻣﺎ رآه اﳌﺴﻠﻤﻮن ﺳﻴﺌﺎ‬
‫ﻓﻬﻮ ﻋﻨﺪ اﷲ ﺳﻴﻲء« »ھﺮ آﻧﭽﻪ ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧﻮب ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺰد ﺧﺪا ھﻢ‬
‫ﺧﻮب اﺳﺖ‪ .‬و ھﺮ آﻧﭽﻪ ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺰد ﺧﺪا ھﻢ ﺑﺪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ )ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻮﻗﻮف اﺳﺖ( و ﺟﺰو‬
‫ﮐﻼم اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺠﻠﻮﻧﯽ در ﮐﺘﺎب »ﮐﺸﻒ اﻟﺨﻔﺎء« ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺣﺎﻓﻆ‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﮫﺎدی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺳﻨﺪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺳﺎﻗﻂ اﺳﺖ و ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ آن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻮﻗﻮف ﺑﺮ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس اﺳﺖ« ‪.١‬‬
‫ﺳﺨﺎوی ھﻢ در ﮐﺘﺎب »اﳌﻘﺎﺻﺪ اﳊﺴﻨﻪ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻮﻗﻮف‬
‫و ﺣﺴﻦ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ ھﻢ در ﮐﺘﺎب »ﺳﻠﺴﻠﻪ اﳊﺎدﻳﺚ اﻟﻀﻌﻴﻔﻪ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»دﻟﯿﻠﯽ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻮدن اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬و اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در واﻗﻊ‬
‫ﻣﻮﻗﻮف ﺑﺮ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد اﺳﺖ« ‪.٢‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺒﻮده و ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺎ آن در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ اﺣﺎدﯾﺚ ﻗﺎﻃﻌﻪ ﮐﻪ در ﻣﺬﻣﺖ ﺑﺪﻋﺖ وارد ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮد‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻋﺠﻠﻮﻧﯽ‪ ،‬ﮐﺸﻒ اﻟﺨﻔﺎء‪ ،‬ج ‪ ،۲‬ص ‪.۲۶۳‬‬

‫‪ -٢‬ﻧﺎﺻﺮ اﻟﺪﯾﻦ اﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﻠﺴﻠﺔ اﻻﺣﺎدﯾﺚ اﻟﻀﻌﯿﻔﺔ‪ ،‬ج ‪ ،۲‬ص ‪.۱۷‬‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪٢٤‬‬

‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻓﺮض را ﺑﺮ ﺻﺤﺖ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻮدن اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ھﻢ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬اﮔﺮ اﻟﻒ و‬
‫ﻻم واژهی »اﻟﻤﺴﻠﻤﻮن« را ﺑﺮای اﺳﺘﻐﺮاق و »اﻟﻤﺴﻠﻤﻮن« را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺗﻤﺎم‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬اﺟﻤﺎع ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ و اﺟﻤﺎع ﺑﺪون ﺷﮏ‬
‫ﺣﺠﺖ اﺳﺖ وﻟﯽ اﺟﻤﺎع ﻣﻌﺘﺒﺮ از ﻧﻈﺮ اﺻﻮﻟﯿﺎن‪ ،‬اﺟﻤﺎع ﻋﺎﻟﻤﺎن در ھﺮ ﻋﺼﺮ‬
‫اﺳﺖ و ﺷﮑﯽ در اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﻠﺪان ﺟﺰو اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬و‬
‫اﮔﺮ اﻟﻒ و ﻻم را اﻟﻒ و ﻻم ﺟﻨﺲ ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت )ﻣﯽﺗﻮان از ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﻓﮫﻤﯿﺪ ﮐﻪ( ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺪﻋﺖھﺎ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ از اﻓﺮاد از ﺧﺮدھﺎ و ﺧﻮاھﺶھﺎی‬
‫ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ و ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ )در ھﺮ ﺻﻮرت(‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮای اﺛﺒﺎت ﺑﺪﻋﺖ ﺣﺴﻨﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮد‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﻟﻒ و ﻻم در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺮای ﻋﮫﺪ اﺳﺖ و ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﺟﻤﺎع و اﺗﻔﺎق اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ ﯾﮏ اﻣﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﯿﺎق ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ھﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﻮن اﺻﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ ...» :‬ﹸﺛ ﱠﻢ ﹶﻧ ﹶﻈ ﹶﺮ‬
‫ﹺ‬ ‫ﹴ‬ ‫ﻮب ا ﹾﻟ ﹺﻌ ﺒﹶ ﺎدﹺ ﹶﺑ ﹾﻌ ﺪﹶ ﹶﻗ ﹾﻠ ﹺ‬ ‫ﹺﰱ ﹸﻗ ﹸﻠ ﹺ‬
‫ﲑ ﹸﻗ ﹸﻠ ﹺ‬
‫ﻮب‬ ‫ﻮب ﹶأ ﹾﺻ ﹶﺤ ﺎﺑﹺﻪ ﹶﺧ ﹾ ﹶ‬ ‫ﺐ ﹸﳏ ﹶ ﱠﻤ ﺪص ﹶﻓ ﹶﻮ ﹶﺟ ﺪﹶ ﹸﻗ ﹸﻠ ﹶ‬
‫ا ﹾﻟ ﹺﻌ ﺒﹶ ﺎدﹺ ﹶﻓ ﹶﺠ ﹶﻌ ﹶﻠ ﹸﻬ ﹾﻢ ﹸو ﹶز ﹶر ا ﹶء ﻧﹶﺒﹺﻴﱢ ﹺﻪ ﹸﻳ ﹶﻘ ﺎﺗﹺ ﹸﻠ ﻮ ﹶن ﹶﻋ ﹶﲆ دﹺ ﻳﻨ ﹺ ﹺﻪ ﹶﻓ ﲈ ﹶر أﹶ ￯ ا ﹾﻟ ـ ﹸﻤ ﹾﺴ ﻠﹺ ﹸﻤ ﻮ ﹶن ﹶﺣ ﹶﺴ ﻨ ﹰﺎ‬
‫ﹶﻓ ﹸﻬ ﹶﻮ ﹺﻋ ﻨﹾﺪﹶ اﷲﱠﹺ ﹶﺣ ﹶﺴ ﹲﻦ ﹶو ﹶﻣ ﺎ ﹶر ﹶأ ﹾو ا ﹶﺳ ﻴﱢ ﺌ ﹰﺎ ﹶﻓ ﹸﻬ ﹶﻮ ﹺﻋ ﻨﹾﺪﹶ اﷲﱠﹺ ﹶﺳ ﻴﱢ ﹲﺊ « »‪ ...‬ﺳﭙﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻗﻠﺐ ﻣﺤﻤﺪص ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد ﻧﮕﺎه ﮐﺮد و ﻗﻠﺐ اﺻﺤﺎب‬
‫ﻣﺤﻤﺪص را ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻗﻠﺐ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﭘﺲ آﻧﺎن را وزرای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‬
‫ﻗﺮار داد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دﯾﻦ او ﺑﻪ ﺟﮫﺎد ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺧﻮب ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ھﻢ ﺧﻮب اﺳﺖ‪ ،‬و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺪ ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ھﻢ ﺑﺪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش )‪ (۳۷۹/۱‬و ﻃﯿﺎﻟﺴﯽ در ﻣﺴﻨﺪ ﺧﻮد )ص ‪ (۲۳‬و‬
‫ﺧﻄﯿﺐ در ﮐﺘﺎب »اﻟﻔﻘﻴﻪ واﳌﺘﻔﻘﻪ« )‪ (۱۶۶/۱‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪٢٥‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫ﺣﺎﮐﻢ ھﻢ ﺗﻨﮫﺎ ﺟﻤﻠﻪی آﺧﺮ » ﹶﻓ ﲈ ﹶر أﹶ ￯ ا ﹾﻟ ـ ﹸﻤ ﹾﺴ ﻠﹺ ﹸﻤ ﻮ ﹶن ﹶﺣ ﹶﺴ ﻨ ﹰﺎ ‪ «...‬را رواﯾﺖ ﮐﺮده و‬

‫اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ھﻢ ﺑﺮ آن اﻓﺰوده اﺳﺖ‪» :‬وﻗﺪ رأ￯ اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ ﲨﻴﻌﺎ أن ﻳﺴﺘﺨﻠﻔﻮا‬
‫أﺑﺎ ﺑﻜﺮس« ﯾﻌﻨﯽ ھﻤﻪی اﺻﺤﺎب ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮس را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﺧﻠﯿﻔﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪی آﺧﺮ در واﻗﻊ ﻣﻨﻈﻮر از ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‬
‫ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺑﺮای اﺛﺒﺎت ﺧﻼﻓﺖ اﺑﻮﺑﮑﺮس ﺑﻪ اﺟﻤﺎع اﺻﺤﺎب اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ اﯾﻦ اﻣﺮ روﺷﻦﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد از‬
‫ﺳﺨﺖﮔﯿﺮﺗﺮﯾﻦ اﺻﺤﺎب ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻧﮑﺎر ﺑﺪﻋﺖ و دوری از ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاران ﺑﻮده‬
‫ً‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻗﻮال و اﻓﻌﺎل او اﺷﺎره ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫‪» -۲‬ﻧﻌﻤﺖ اﻟﺒﺪﻋﺔ ﻫﺬه« »ﺧﻮب ﺑﺪﻋﺘﯽ اﺳﺖ اﯾﻦ )ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﯾﺢ در ﻣﺴﺠﺪ(«‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺘﺄﺧﺮﯾﻦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻋﻤﺮس اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده و آن را ﻣﺨﺼﺺ‬
‫»ﮐﻞ ﺑﺪﻋﻪ ﺿﻼﻟﻪ« ﯾﻌﻨﯽ ھﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ ﮔﻤﺮاھﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﻣﺮدود اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﻧﻤﺎز ﺗﺮواﯾﺢ ﺑﻪ ﻧﺺ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ »وﻗﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ھﻤﺮاه ﻣﺮدم ﯾﮑﯽ از ﺷﺐھﺎی ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را اﺣﯿﺎ ﻣﯽﮐﺮد‪،‬‬
‫ھﺸﺖ رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز )ﺗﺮاوﯾﺢ( ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و )ﺑﻌﺪ از آن( ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﺑﺠﺎی‬
‫ﻣﯽآورد« ‪.١‬‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﺒﺮاﻧﯽ در »اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﺼﻐﯿﺮ« و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن در ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮد‬
‫آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﯾﺢ ﺑﺪون ﻧﻤﺎز‬
‫وﺗﺮ ھﺸﺖ رﮐﻌﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪٢٦‬‬

‫ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﯾﺢ ھﻢ ﺑﺪﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻪ ﺷﺐ آن را ﺑﺎ اﺻﺤﺎب ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﺗﺮس اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺒﺎدا ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﯾﺢ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن واﺟﺐ ﮔﺮدد از آن‬
‫ﭘﺲ آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﺨﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬دﻟﯿﻞ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎری از ﻋﺎﯾﺸﻪل رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ » :‬ﹶو ﹶﻟ ﻜﹺ ﹾﻦ‬
‫ﹶﺧ ﹺﺸ ﹸ‬
‫ﻴﺖ أﹶ ﹾن ﻓ ﹾﻔ ﹶﺮ ﹶض ﹶﻋ ﹶﻠ ﻴﹾ ﹸﻜ ﹾﻢ ﹶﻓ ﺘﹶ ﹾﻌ ﹺﺠ ﹸﺰ وا ﹶﻋ ﻨﹾ ﹶﻬ ﺎ« »وﻟﯽ ﺗﺮﺳﯿﺪم ﮐﻪ )ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﯾﺢ(‬
‫ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ ﮔﺮدد و از ﻋﮫﺪهی آن ﺑﺮ ﻧﯿﺎﯾﯿﺪ«‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺷﺪن وﺣﯽ ﺗﺮس واﺟﺐ ﺷﺪن ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﯾﺢ ﻣﻨﺘﻔﯽ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬و در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻧﺪن آن ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ؛ ﭼﺮا‬
‫ﮐﻪ ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل در وﺟﻮد و ﻋﺪم ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺮﺗﺒﻂ ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ در ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﺷﺮﻋﯽ ﺗﻨﮫﺎ‬
‫در ﻣﻮارد ﻣﺬﻣﻮم ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود وﻟﯽ در ﻟﻐﺖ ھﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﺪون ﻧﻤﻮﻧﻪی‬
‫ﻗﺒﻠﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺧﻮاه ﻣﺤﻤﻮد و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ً‬
‫ﯾﺎ ﻣﺬﻣﻮم و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻗﺒﻼ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ در اﯾﻦ ﻣﻮارد ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪس در اﯾﻦ ﺑﺎره ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﻣﺎ ﻗﻮل ﻋﻤﺮس ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﻧﻌﻤﺖ اﻟﺒﺪﻋﻪ ھﺬه‪ ،‬اﮐﺜﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ اﮔﺮ‬
‫ﺑﺨﻮاھﯿﻢ ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ ھﯿﭻ ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﯽ ﺑﺎ ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی ﻧﺪارد ﺑﺎ ﺳﺨﻦ ﻋﻤﺮس‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻗﻮل ﺻﺤﺎﺑﯽ ﺣﺠﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﻗﻮل ﻋﻤﺮس‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮی ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ اوﻟﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ آن اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ‪ .‬وﻟﯽ در‬
‫ھﺮ دو ﺻﻮرت ﻣﻌﺎرﺿﻪی ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺎ ﻗﻮل ﺻﺤﺎﺑﯽ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬آری‪ ،‬ﺗﺨﺼﯿﺺ‬
‫ﻋﻤﻮم ﺣﺪﯾﺚ )ﮐﻪ ﺑﻪ دو ﺻﻮرت رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ( ﺑﺎ ﻗﻮل ﺻﺤﺎﺑﯽای ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﯾﮑﯽ از دو رواﯾﺖ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮ ﺣﺴﻦ‬
‫ﺑﺪﻋﺖ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺻﺤﺎﺑﯽ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻧﻪ ﻏﯿﺮ آن‪ .‬و ﺗﻨﮫﺎ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ در‬
 ‫‪٢٧‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫ﺳﺨﻦ ﻋﻤﺮ وﺟﻮد دارد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﯾﺢ را ﺑﺪﻋﺖ‬
‫ﺣﺴﻨﻪ ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و اﯾﻦ ﻧﺎﻣﮕﺬاری ﯾﮏ ﻧﺎﻣﮕﺬار ﻟﻐﻮی اﺳﺖ ﻧﻪ ﺷﺮﻋﯽ‪ .‬و اﯾﻦ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﻟﻐﻮی ﺑﺮ ھﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﺪون ﻧﻤﻮﻧﻪی ﻗﺒﻠﯽ اﻧﺠﺎم‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﺷﺮﻋﯽ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫ﯾﮏ دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﻧﺼﯽ از رﺳﻮل ﺧﺪاص وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن و ﯾﺎ وﺟﻮب ﮐﺎری ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ‬
‫دﻻﻟﺖ ﮐﻨﺪ و ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﺪﻗﻪ )ﺑﺮدن‬
‫ﻣﯿﺮاث ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان( ﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮس آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﻣﺮگ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﮐﺎر او را در ﻟﻐﺖ ﺑﺪﻋﺖ ﻧﺎﻣﯿﺪ؛‬
‫ﭼﺮا ﮐﻪ از اﺑﺘﺪا و ﺑﺪون ﻧﻤﻮﻧﻪی ﻗﺒﻠﯽ آن را اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ‬
‫دﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آورده اﺳﺖ در ﻟﻐﺖ ﺑﺪﻋﺖ و ﻣﺤﺪث ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ‪.١‬‬
‫ﮐﺎری ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ در ﻟﻐﺖ ﺑﺪﻋﺖ ﻧﺎﻣﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در اﺻﻄﻼح ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺪﻋﺖ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﻟﻔﻆ ﺑﺪﻋﺖ در‬
‫ﻟﻐﺖ ﻋﺎمﺗﺮ از اﺻﻄﻼح ﺷﺮﻋﯽ آن اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫از »ﻞﻛ ﺑﺪﻋﻪ ﺿﻼﻪﻟ« ھﺮ ﮐﺎری ﮐﻪ از اﺑﺘﺪا و ﺑﺪون ﻧﻤﻮﻧﻪی ﻗﺒﻠﯽ اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﻈﻮر وی اﻋﻤﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ وی آﻧﮫﺎ را ﺗﺸﺮﯾﻊ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ« ‪.٢‬‬

‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫‪ -١‬ﺷﺎھﺪ اﯾﻦ اﻣﺮ آﯾﻪی ‪ ۲‬از ﺳﻮرهی اﻧﺒﯿﺎء اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬ما يَأ�ِي ِهم ّمِن ذِك ٖر ّمِن‬
‫ۡ َ‬
‫وه َو ُه ۡم يَل َع ُبون ‪] ﴾٢‬اﻷﻧﺒﯿﺎء‪» .[۲ :‬ھﯿﭻ ﺑﺨﺶ ﺗﺎزهای از ﻗﺮآن از‬ ‫� َدث إ َّ� ۡ‬
‫ٱس َت َم ُع ُ‬ ‫َّ ّ ُّ ۡ‬
‫ر� ِ ِهم‬
‫ٍ ِ‬
‫ﺳﻮی ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﺑﺪﯾﺸﺎن ﻧﻤﯽرﺳﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ آن را )ﺑﻪ ﺷﻮﺧﯽ( ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺑﺎزی ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ«‪ .‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ھﯿﭻ دﻟﯿﻠﯽ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﺨﻠﻮق ﺑﻮن ﻗﺮآن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ ،‬اﻗﺘﻀﺎء اﻟﺼﺮاط اﻟﻤﺴﺘﻘﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺔ اﺻﺤﺎب اﻟﺠﺤﯿﻢ‪ ،‬ص ‪.۲۷۵-۲۷۷‬‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪٢٨‬‬

‫‪» -۳‬ﻣﻦ ﺳﻦ ﰲ اﻻﺳﻼم ﺳﻨﺔ ﺣﺴﻨﺔ« ﻗﺒﻞ از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ رد ﺳﺨﻦ ﺑﺪﻋﺖ‬

‫ﮔﺬاراﻧﯽ ﺑﭙﺮدازﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺮای اﺛﺒﺎت ﺑﺪﻋﺖ ﺣﺴﻨﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺧﻮد ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺎﻣﻞ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫از ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﺻﺒﺤﮕﺎھﯽ در ﻣﺤﻀﺮ رﺳﻮل‬
‫ﺧﺪا ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﭘﺎ ﺑﺮھﻨﻪ و ﻟﺨﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻪھﺎی ﺧﻂدار ﭘﺸﻤﯿﻦ‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪه و ﺷﻤﺸﯿﺮھﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ آﻧﺎن و ﺑﻠﮑﻪ ھﻤﻪی آﻧﺎن‬
‫از ﻗﺒﯿﻠﻪی ﻣﻀﺮ ﺑﻮدﻧﺪ وارد ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﮫﺮهی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ اﺛﺮ ﻓﻘﺮی ﮐﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن‬
‫دﯾﺪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وارد ﺷﺪ و ﺳﭙﺲ ﺧﺎرج ﮔﺮدﯾﺪ و ﺑﻪ ﺑﻼل دﺳﺘﻮر‬
‫داد ﮐﻪ اذان و اﻗﺎﻣﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﭘﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز را اﻗﺎﻣﻪ ﮐﺮد و ﺳﭙﺲ‬
‫ﺧﻄﺒﻪای ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و در آن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُ ّ َّ ۡ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ ُ َّ ُ ْ َ َّ ُ ُ َّ‬
‫ٰ‬
‫س �حِدة ٖ﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪:‬‬ ‫���ها ٱ�اس ٱ�قوا ر��م ٱ�ِي خلق�م مِن �ف ٖ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫‪.[۱‬‬
‫»ای ﻣﺮدم! ﺗﻘﻮای ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن را ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﭘﺮوردﮔﺎری ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را از‬
‫ﯾﮏ اﻧﺴﺎن آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ُ َ ۡ ‪َ ۡ َ َّ َ َّ ٞ‬‬ ‫ۡ‬ ‫� َ� ُّ� َها َّٱ� َ َ ُ ْ َّ ُ ْ َّ َ‬
‫ِين َءامنوا ٱ�قوا ٱ� َو�َنظ ۡر �فس ما قدمت ل ِغ ٖد﴾ ]اﻟﺤﺸﺮ‪:‬‬ ‫﴿ َ ٰٓ‬
‫‪.[۱۸‬‬
‫»ای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ! ﺗﻘﻮای ﺧﺪا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ و ھﺮﮐﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﮕﺎه‬
‫ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰی را ﺑﺮای ﻓﺮدای ﺧﻮد ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫)و ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ(‪ :‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ از دﯾﻨﺎر و درھﻢ و ﻟﺒﺎس و ﮔﻨﺪم و ﺧﺮﻣﺎﯾﺶ‬
‫ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪھﺪ اﮔﺮﭼﻪ داﻧﻪی ﺧﺮﻣﺎﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ )ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮدی از‬
‫اﻧﺼﺎر ﮐﯿﺴﻪای آورد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ آن را ﺑﺮ دارد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﺮدم‬
‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ھﻢ آﻣﺪﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ دو ﮐﻮﻣﻪی ﺑﺰرگ ﺧﻮراک و ﻟﺒﺎس را ﻣﺸﺎھﺪه‬
‫ﮐﺮدم ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از آن دﯾﺪم ﭼﮫﺮهی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص )از ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ( درﺧﺸﺎن‬
 ‫‪٢٩‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ًَ ََُ ُْ‬ ‫َّ ً‬ ‫ْ‬
‫اﻹﺳﻼمِ ُﺳﻨﺔ َﺣ َﺴﻨﺔ ‪،‬ﻓﻠﻪ ِﻣﺜﻞ‬ ‫َ ْ َ َّ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺳﻦ ِﻲﻓ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬
‫اﻹﺳﻼمِ‬
‫ْ‬
‫ﻲﻓ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺟﺮ َﻣ ْﻦ َﻋ ِﻤ َﻞ ﺑ َﻬﺎ ‪ ،‬ﻲﻓ أ ْن ﻻ ُ�ﻨْ َﻘ َﺺ ِﻣ ْﻦ أ ُﺟﻮر ِﻫ ْﻢ َ ْ‬
‫ﻲﺷ ٌء ‪َ ،‬و َﻣ ْﻦ َﺳ َّ‬
‫ِ‬
‫َ‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫أ ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ُﺳ َّﻨ ًﺔ َﺳيِّﺌَﺔ � َﻌﻠﻴْﻪ ﻣﺜْﻞ و ْزر َﻣ ْﻦ َﻋﻤﻞ ﺑ َﻬﺎ ‪ ،‬ﻲﻓ �ﻧَّ ُﻪ ﻻ ُ�ﻨْ َﻘ ُﺺ ﻣ ْﻦ أ ْو َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬
‫ار ِﻫ ْﻢ‬
‫ِ‬ ‫ز‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ﻲﺷ ٌء« ‪» .١‬ھﺮﮐﺲ ﺳﻨﺖ ﻧﯿﮑﻮﯾﯽ را در اﺳﻼم ﭘﺎﯾﻪرﯾﺰی ﮐﻨﺪ )ﮐﻪ ﻣﺮدم از ﻃﺮﯾﻖ‬ ‫َ ْ‬
‫آن ﮐﺎر ﻣﺸﺮوﻋﯽ را اﻧﺠﺎم دھﻨﺪ( ﭘﺎداش آن و ﭘﺎداش ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از او ﺑﺪان‬
‫ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ ﺑﻪ وی ﻣﯽرﺳﺪ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﭼﯿﺰی از ﭘﺎداش آﻧﺎن ﮐﻢ ﺷﻮد و ھﺮﮐﺲ‬
‫ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺬار ﺳﻨﺖ ﺑﺪی در اﺳﻼم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎه آن و ﮔﻨﺎه ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از او ﺑﺪان‬
‫ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ ﺑﺮ وی ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﭼﯿﺰی از ﮔﻨﺎه آﻧﺎن ﮐﻢ ﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺷﺄن ﻧﺰول آن ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ »وﯾﻞ ﻟﻠﻤﺼﻠﯿﻦ« را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﺎ ﺑﻌﺪ آن را‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﻌﻨﯽ آن ﮐﺎﻣﻞ ﮔﺮدد و ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ در واﻗﻊ ﺣﻘﺎﯾﻖ و ﻣﻮازﯾﻦ‬
‫را دﮔﺮﮔﻮن ﻣﯽﺳﺎزد؛ ﭼﻮن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻤﺎز ﮔﺰاران را ﻣﻮرد ﺗﮫﺪﯾﺪ‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻗﺎﻣﻪی ﻧﻤﺎز دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﮔﺮوھﯽ از ﻧﻤﺎزﮔﺰاران را ﻣﻮرد ﺗﮫﺪﯾﺪ ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺎن را اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫﴿فَ َو ۡ� ‪ٞ‬ل ّل ِۡل ُم َصل َ‬
‫ّ‬
‫ِين ه ۡم‬ ‫ِين ه ۡم َعن َص�ت ِ ِه ۡم َساهون ‪ ٥‬ٱ�‬ ‫ِ� ‪ ٤‬ٱ�‬
‫َََُۡ َ َۡ ُ َ‬ ‫ٓ َ‬
‫اعون ‪] ﴾٧‬اﻟﻤﺎﻋﻮن‪.[۷-۴ :‬‬ ‫يُ َرا ُءون ‪ ٦‬و�منعون ٱلم‬
‫»وای ﺑﻪ ﺣﺎل ﻧﻤﺎزﮔﺰاران؛ ﻧﻤﺎزﮔﺰاراﻧﯽ ﮐﻪ از ﻧﻤﺎزﺷﺎن ﻏﺎﻓﻠﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﺋﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از دادن وﺳﺎﯾﻞ ﮐﻤﮑﯽ ﻧﺎﭼﯿﺰ )ﻣﻨﺰل( ﺧﻮدداری‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻠﻢ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺣﻤﺪ و دارﻣﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪٣٠‬‬
‫ََ ُۡ ُ َ‬
‫� ٰ َر ٰ‬
‫ى﴾ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‬ ‫اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﴿وأنتم س‬
‫ََ ُۡ ُ َ‬
‫� ٰ َر ٰ‬
‫ى﴾ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺜﺎل اﯾﻦھﺎ در ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‬ ‫ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﴿وأنتم س‬
‫زﯾﺎدﻧﺪ و از ھﻤﯿﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪی ﺳﯿﺎق در اﺻﻮل ﻓﻘﻪ ﻧﺸﺄت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻮد ﺳﯿﺎق ﺣﺪﯾﺚ ﺗﻔﺴﯿﺮی ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاران ﺷﺎﯾﻊ اﺳﺖ و ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺪان ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﺣﺴﻨﻪ ﺷﺪه و ﻋﻤﻮم »ﻞﻛ ﺑﺪﻋﻪ ﺿﻼﻪﻟ« را ﺑﺎ آن‬
‫ﺗﺨﺼﯿﺺ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬رد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮی ﯾﺎوهﮔﻮﯾﯽ و‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﻣﺮد اﻧﺼﺎری ﺗﻨﮫﺎ ﮐﺎری ﮐﻪ اﻧﺠﺎم داد اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ً‬
‫دادن ﺻﺪﻗﻪ در ﺣﺎدﺛﻪی ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ را آﻏﺎز ﮐﺮد و ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﺻﺪﻗﻪ ھﻢ ﻗﺒﻼ ﺑﺎ‬
‫ﻧﺺ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ اﯾﻦ ﺻﺤﺎﺑﯽ ﺑﺪﻋﺖ ﺣﺴﻨﻪای را‬
‫اﻧﺠﺎم داده و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﻢ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل او آن را اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺳﻨﺖ ﺣﺴﻨﻪ اﺣﯿﺎء اﻣﺮ ﻣﺸﺮوﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم دادن آن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺗﺮک ﺳﻨﺖھﺎ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻣﺮﺳﻮم ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬در دوران ﻣﻌﺎﺻﺮ ھﻢ اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺳﻨﺖ ﻣﺘﺮوﮐﻪای را اﺣﯿﺎ ﮐﻦ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺳﻨﺖ ﺣﺴﻨﻪای را اﻧﺠﺎم‬
‫داده اﺳﺖ و ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﺣﺴﻨﻪای را اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﺳﻨﺖ ﺣﺴﻨﻪ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ آن ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﺺ ﺻﺤﯿﺤﯽ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﮐﺴﯽ ﺑﯿﺎﯾﺪ و آن را درﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‬
‫اﺣﯿﺎء ﮐﻨﺪ‪ .‬ھﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ ﻋﻤﺮس ﺳﻨﺖ ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻧﺪن ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺗﺮاوﯾﺢ را اﺣﯿﺎء ﮐﺮد‪.‬‬
‫در ﺳﺎلھﺎی اﺧﯿﺮ ﻣﺮدم ﺷﺎم ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ‬
‫ﻓﻄﺮ و ﻗﺮﺑﺎن در ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ آﻧﮫﺎ را ﺗﻨﮫﺎ در ﻣﺴﺎﺟﺪ اﻗﺎﻣﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭘﯿﺪا ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻟﻮای ﺳﻨﺖ را ﺑﺮ دوش ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﻣﺮدم‬
‫ﻓﮫﻤﺎﻧﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﻨﺖ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ و ﻗﺮﺑﺎن در ﻣﺼﻠﯽ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‬
‫ﻧﻪ در ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺮدم ﺷﺎم ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﻨﺖ ﺗﺮاوﯾﺢ ﺑﯿﺴﺖ‬
 ‫‪٣١‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫رﮐﻌﺖ اﺳﺖ وﻟﯽ اﻓﺮاد ﻣﺰﺑﻮر ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﺻﺤﯿﺤﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن را‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد و اﺻﺤﺎبش ھﻢ از او ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬در‬
‫ﻣﻮرد ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮاد و دﻋﻮﺗﮕﺮاﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻨﺎن ﺳﻨﺖ ﺣﺴﻨﻪای را در‬
‫اﺳﻼم ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاری ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﺳﻨﺖھﺎی ﻣﺘﺮوﮐﻪای ﮐﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرود ﮐﺴﯽ ﭘﯿﺪا ﺑﺸﻮد و آن را ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮرد اﺟﺮا ﺑﮕﺬارد و ﺑﺎ آن ﺟﮫﺎن اﺳﻼم را ﻣﻨﻮر ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺪا‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﺎﻏﻮتھﺎ آن را از داﯾﺮهی ﺣﮑﻮﻣﺖ دور ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺑﺎز ﻣﺎﻧﺪهھﺎی‬
‫ﺳﻔﺮهھﺎی ﻏﺮب و اﻓﮑﺎر ﻣﺸﺮﮐﺎن را ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ آن ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ و اﯾﻦ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪهھﺎ را‬
‫ﺑﺮ ھﺮ اﻣﺮ ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرﮔﯽ در ﺣﯿﺎت ﻓﺮدی و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﺎﮐﻢ‬
‫ﮔﺮداﻧﯿﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺣﺎﮐﻤﯽ ﭘﯿﺪا ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺸﺮﯾﺖ را از اﯾﻦ ﻟﺠﻦ واﮔﯿﺮداری‬
‫ﮐﻪ در آن ﮔﯿﺮ ﮐﺮده و از اﯾﻦ اﺣﮑﺎم ﭘﺴﺖ ﻧﺠﺎت دھﺪ و ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺧﺪا را در اﻣﻮر‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا ﺣﺎﮐﻢ ﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد اﯾﻦ ﺣﺎﮐﻢ ﺳﻨﺖ ﺣﺴﻨﻪای را در‬
‫اﺳﻼم ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاری ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺣﺎﮐﻤﺎن دﯾﮕﺮ ھﻢ از او ﭘﯿﺮوی ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‬
‫ﭘﺎداش آﻧﺎن ھﻢ ﺑﺮای او ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ از ﭘﺎداش آﻧﺎن ﭼﯿﺰی ﮐﻢ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ای ﺣﮑﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن! اﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ را ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﺸﻤﺎرﯾﺪ‪ .‬ھﻢ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﭘﺎﺷﺎ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻓﺮاﻧﺴﻪ را وارد ﮐﺮد و رﻓﺎﻋﻪ ﻃﮫﻄﺎوی آن را‬
‫ﺑﺮای وی ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻤﻮد و آن را ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪی ﻣﺼﺮ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﮐﺮد و ﺣﺎﮐﻤﺎن‬
‫دﯾﮕﺮی ھﻢ از او ﭘﯿﺮوی ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ ﺳﻨﺖ ﺑﺪی را در اﺳﻼم ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاری‬
‫ﮐﺮد‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ً‬
‫﴿ َو َره َبا� َِّية ۡٱ� َت َد ُعوها َما ك َت ۡب َ�ٰ َها عل ۡي ِه ۡم إِ� ٱبۡتِغا َء رِض َ� ٰ ِن ٱ�ِ � َما َرع ۡوها‬
‫َ َّ َ َ َ َ َ َ ۡ َ َّ َ َ َ ُ ْ ۡ ُ ۡ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ ‪َ ُ ٰ َ ۡ ُ ۡ ّ ٞ‬‬
‫سقون﴾ ]اﻟﺤﺪﯾﺪ‪:‬‬ ‫حق رِ�يتِهاۖ �ٔاتينا ٱ�ِين ءامنوا مِنهم أجرهمۖ و�ثِ� مِنهم � ِ‬
‫‪.[۲۷‬‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪٣٢‬‬

‫»و رھﺒﺎﻧﯿﺘﯽ ﮐﻪ آﻧﺎن ﺧﻮد ﭘﺪﯾﺪ آوردهاﻧﺪ ﻣﺎ آن را ﺑﺮ آﻧﺎن واﺟﺐ ﻧﮑﺮده‬

‫ﺑﻮدﯾﻢ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن آن را ﺑﺮای ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن رﺿﺎﯾﺖ ﺧﺪا ﺑﻪ دﺳﺖ آورده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ اﻣﺎ آﻧﺎن ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ آن را ﻣﺮاﻋﺎت ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از آﻧﺎن‬
‫ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﻧﺪ ﭘﺎداﺷﺸﺎن را دادﯾﻢ وﻟﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ آﻧﺎن ﻓﺎﺳﻖ ھﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ ھﯿﭻ دﻟﯿﻠﯽ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ وﺟﻮد ﺑﺪﻋﺖھﺎی ﺣﺴﻨﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َٓ ۡ‬ ‫َّ‬
‫ﭼﻮن اﮔﺮ ﴿إِ� ٱبۡتِغا َء رِض َ� ٰ ِن ٱ�ِ﴾ ﺑﻪ ﴿ ۡٱ� َت َد ُعوها﴾ ﺑﺮﮔﺮدد ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪ رھﺒﺎﻧﯿﺖ را ﺑﺮ آﻧﺎن ﻣﻘﺮر ﻧﮑﺮده ﺑﻠﮑﻪ آﻧﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ ﻗﺼﺪ‬
‫ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﺧﺪا آن را اﺑﺪاع ﮐﺮدﻧﺪ«‪ .‬و اﯾﻦ ﭼﯿﺰ ﻣﺬﻣﻮﻣﯽ اﺳﺖ؛ ﭼﻮن‬
‫ﺧﺪا ﺑﺮ آﻧﺎن واﺟﺐ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺧﻮد اﺑﺪاع ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﻣﻠﺘﺰم ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ آن را ﻣﺮاﻋﺎت ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻗﺒﺢ ﮐﺎرﺷﺎن ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‬
‫و اﯾﻦ ﺧﻮد در واﻗﻊ ﻧﻮع ﺗﻘﺒﯿﺢ ﻣﻀﺎﻋﻒ ﮐﺎر آﻧﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َٓ ۡ‬ ‫َّ‬
‫و اﮔﺮ ﴿إِ� ٱبۡتِغا َء رِض َ� ٰ ِن ٱ�ِ﴾ ﺑﻪ ﴿ َما ك َت ۡب َ�ٰ َها﴾ ﺑﺮﮔﺮدد ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬آﻧﺎن ﺧﻮد را ﻣﻠﺰم ﺑﻪ اﺑﺪاع رھﺒﺎﻧﯿﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﭘﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ ھﻢ آن را ﺑﺮ‬
‫آﻧﺎن ﻣﻘﺮر ﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺣﮑﻢ اﻟﺤﺎﮐﻤﯿﻦ رھﺒﺎﻧﯿﺖ را دﯾﻦ ﻣﺸﺮوع آﻧﺎن‬
‫ﻗﺮار داد«‪ .‬و اﯾﻦ ﻧﻮﻋﯽ ﺗﻘﺮﯾﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در دﯾﻦ اﺳﻼم ھﻢ روی داده اﺳﺖ؛‬
‫ً‬
‫ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﺎھﯽ اﻗﻮال و اﻓﻌﺎل اﺻﺤﺎب ﺧﻮد را ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﻣﺸﺮوع‬
‫ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻗﺮار ﻣﯽداد و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﻗﻮال و اﻓﻌﺎل آﻧﺎن ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ‬
‫ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﺮد و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ آنھﺎ ﻣﻮرد ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻗﺮا ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎی زﯾﺎدی‬
‫از اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﻘﺮﯾﺮات در ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ از وﻓﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ زﯾﺎد ﮐﺮدن ﭼﯿﺰی در ﺷﺮﯾﻌﺖ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﻼم را‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮده و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﻢ ھﺮ ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﻨﺪ و ﻣﺎ‬
‫را از آﺗﺶ دوزخ دور ﺳﺎزد ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٣٣‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻣﺖھﺎی ﻗﺒﻞ از‬
‫ﻣﺎ اﺳﺖ و ﻗﻮل راﺟﺢ در ﻋﻠﻢ اﺻﻮل ﻓﻘﻪ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻣﺖھﺎی ﻗﺒﻞ از‬
‫ﻣﺎ ﺑﺮای ﻣﺎ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ َ َّ ُّ ُ ْ ُ َ‬ ‫ُ ْ ُ َ ْ ً َ ْ ُ ْ َ ُ َّ َ َ ٌ َ ْ َ ْ َ َ ْ‬
‫ﻲﺒ �ﺒ َﻌﺚ ِإﻰﻟ‬‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ن‬‫�‬‫و‬ ‫‪...‬‬ ‫�‬‫»أﻋ ِﻄﻴﺖ ﻤﺧﺴﺎ ﻟـﻢ �ﻌﻄﻬﻦ أﺣﺪ ِﻣﻦ اﻷﻧ ِبﻴﺎ ِء �ﺒ ِ‬
‫ﺎس َﺎﻋﻣﺔ« ‪» .١‬ﭘﻨﺞ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﻦ داده ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫َّ ً‬ ‫ﺖ إ َﻰﻟ َّ‬
‫اﻨﻟ ِ‬
‫َ َّ ً َ ُ ْ ُ‬ ‫َْ‬
‫ﻗﻮ ِﻣ ِﻪ ﺧﺎﺻﺔ ‪،‬و� ِﻌﺜ ِ‬
‫ھﯿﭽﯿﮏ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻗﺒﻞ از ﻣﻦ داه ﻧﺸﺪهاﻧﺪ ‪ ....‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮای‬
‫ﻗﻮم ﺧﻮد ﻣﺒﻌﻮث ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ وﻟﯽ ﻣﻦ ﺑﺮای ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم ﻣﺒﻌﻮث ﺷﺪهام«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﻪ اﻗﻮام آﻧﺎن‬
‫اﺧﺘﺼﺎص دارد‪ .‬از اﯾﻦ روی اﺳﻼم ﺑﺎ ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻋﺒﺎدات و اﺣﮑﺎم و ﻗﻮاﻧﯿﻨﺶ دﯾﻦ‬
‫و ﺷﺮﯾﻌﺖ ﮐﺎﻣﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ دﯾﮕﺮ ادﯾﺎن ﻧﺪارد ﺑﻠﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﺑﺮ‬
‫ادﯾﺎن دﯾﮕﺮ ﻣﺴﻠﻂ ﺳﺎﺧﺘﻪ و آن را ﻧﺎﺳﺦ ادﯾﺎن ﭘﯿﺸﯿﻦ ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮری ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ اﺳﻼم ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﭼﻮن‬
‫اﺳﻼم ﺗﻨﮫﺎ آﯾﯿﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺻﻮل و ﻓﺮوع آن را ﺣﻔﻆ ﮐﺮده و‬
‫آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﯾﻦ ﻓﺮزﻧﺪان آدم ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد زﻣﯿﻦ و زﻣﯿﻨﯿﺎن را ﺑﻪ ارث‬
‫ﻣﯽﺑﺮد ﻣﻮرد ﭘﺴﻨﺪ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬و ﺷﺮﯾﻌﺖ ﮔﻤﺮاھﺎن و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد‬
‫ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺎ ﻗﺮار‬
‫ﺑﮕﯿﺮد در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ و ﮔﻤﺮاھﯽ و ﺷﺮک و ﮐﻔﺮ و ﻓﺴﺎد و ﻏﯿﺮ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫اﺳﺖ ﻣﮕﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮای ﺗﮑﺎﻣﻞ ﺧﻮد ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ اھﻞﮐﺘﺎب ﻧﯿﺎز دارد در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻧﺼﻮص )ﺷﺮﻋﯽ( ﺻﺮاﺣﺖ دارﻧﺪ در‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ھﺮ اﻣﺮ ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺎ اھﻞ ﮐﺘﺎب ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﮐﺘﺎب ﺧﺪا و ﺳﻨﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺒﻮی و روش ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ ﺗﺪﺑﺮ ﮐﻨﺪ در ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ‬

‫‪ -١‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪٣٤‬‬

‫ﺳﺪ ﻣﺤﮑﻤﯽ ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و اھﻞ ﮐﺘﺎب وﺟﻮد دارد و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮﻋﺖ از آﻧﺎن دور ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ اھﻞ ﮐﺘﺎب و دﯾﮕﺮ اﻣﺖھﺎ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺻﻞ‬
‫ﻣﮫﻤﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ دارای روش و ﻣﻨﺶ ﺧﺎص ﺧﻮد‬
‫ﮔﺮدد و اﻓﻌﺎل و ﻋﺒﺎدتھﺎی اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎ اﻓﻌﺎل دﯾﮕﺮ اﻣﺖھﺎ اﺧﺘﻼط ﭘﯿﺪا‬
‫ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﺷﯿﺦ اﻻﺳﻼم )اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ( اﯾﻦ اﺻﻞ را در ﮐﺘﺎب ارزﺷﻤﻨﺪ ﺧﻮد »اﻗﺘﻀﺎء‬
‫اﻟﴫاط اﻟـﻤﺴﺘﻘﻴﻢ ﳐﺎﻟﻔﻪ اﺻﺤﺎب اﳉﺤﻴﻢ« ص )‪ (۱۱-۳۱‬ﺗﻮﺿﯿﺢ داده و ﻓﺴﺎد‬
‫اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﻣﺎ‪ ،‬ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ« را ﺑﯿﺎن‬
‫ﮐﺮده و ﺷﺎﻃﺒﯽ ھﻢ در ﮐﺘﺎب »اﻻﻋﺘﺼﺎم« )‪ (۳۳۲/۱‬آن را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﻤﻮده و ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺮاﺳﺎس آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در ﻋﻠﻢ اﺻﻮل آﻣﺪه اﺳﺖ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻏﯿﺮ ﻣﺎ‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﺎ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﯽآﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻨﮑﻪ اﻣﺎم ﺷﺎﻃﺒﯽ از ﻏﺮب و ﺷﯿﺦ اﻻﺳﻼم )اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ( از ﺷﺮق‬
‫)ﺟﮫﺎن اﺳﻼم( ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ آﻧﺎن در اﯾﻨﺠﺎ ھﻤﺨﻮاﻧﯽ دارد؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ھﺮ دو‬
‫از روش ﻋﻠﻤﯽ ﺻﺤﯿﺢ ﭘﯿﺮوی ﮐﺮده و ﺑﺮ ﭘﺎﮐﺴﺎزی اﺳﻼم از اﻧﺤﺮاﻓﺎﺗﯽ ﮐﻪ در‬
‫دورهی اﻧﺤﻄﺎط ﺳﺮﭼﺸﻤﻪی زﻻل آن را ﻣﮑﺪر ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺮص ﻣﯽورزﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎبھﺎی ﻣﻔﺼﻞ‬
‫راﺟﻊ اﺻﻮل ﺑﻮﯾﮋه ﮐﺘﺎبھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎﻧﺸﺎن اھﻞ ﺗﻘﻠﯿﺪ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫»اﻹﺣﻜﺎم ﰲ اﺻﻮل اﻷﺣﻜﺎم« اﺑﻦ ﺣﺰمس )‪ (۱۶-۱۸۷/۵‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻗﺎﻋﺪهی »ﺷﺮﯾﻌﺖ ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﻣﺎ‪ ،‬ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ« را‬
‫درﺳﺖ ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ دو ﺷﺮط زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺑﺎﯾﺪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﻘﻞ ﻣﻮﺛﻖ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﻮرد‬
‫ﭘﺴﻨﺪ ﺧﺪا ﺑﺮای آﻧﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٣٥‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫‪ -۲‬ﻧﺒﺎﯾﺪ در ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﺎ ﺑﯿﺎن ﺧﺎﺻﯽ در ﻣﻮرد آن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در آﯾﻪی ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ھﯿﭻ ﺳﻨﺪی ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺪﻋﺖ ﺣﺴﻨﻪ ھﺴﺘﻨﺪ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﭼﺮا ﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ھﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ‪ ،‬ﮔﻤﺮاھﯽ و ھﺮ ﮔﻤﺮاھﯽ‪ ،‬ﺑﻪ آﺗﺶ دوزخ ﻣﻨﺘﮫﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﻋﺮف‪:‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﺨﺼﺺ )ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ( ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﻨﮫﺎ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ و‬
‫اﺟﻤﺎع اﺳﺖ و ﻋﺮف و ﻋﺎدت ﻣﺮدم و ﺳﺨﻦ ﻋﻠﻤﺎ و ﻏﯿﺮه ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺗﻌﺎرض‬
‫ﺑﺎ ﮐﻼم ﺧﺪا و رﺳﻮل ﺧﺪاص ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫‪١‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﺎدات ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺳﻨﺖ ﻣﺮدم را ھﻤﭽﻮن ﺳﻨﺖ ﻗﺒﻞ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪،‬‬
‫ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﻮﻟﻮدی ‪ ٢‬و ﻣﺬھﺐﮔﺮاﯾﯽ ‪ ٣‬را اﺟﻤﺎع ﺑﭙﻨﺪارد‪ ،‬در واﻗﻊ ﺑﻪ ﺧﻄﺎ رﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ در ھﺮ دوره و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ آﻧﮫﺎ را اﻧﮑﺎر ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و‬
‫اﮔﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﻠﻤﺎ اﺟﻤﺎع اھﻞ ﻣﺪﯾﻨﻪ را در ﻋﺼﺮ اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻤﺎن و‬
‫داﻧﺸﯽ ﮐﻪ از آن ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺳﻨﺖ را ﺣﺠﺖ‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻋﺮف و ﻋﺎدات ﻋﺎﻣﻪی ﻣﺮدم را ﮐﻪ ﻧﻪ‬
‫رﺳﻮﺧﯽ در ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ دارﻧﺪ و ﻧﻪ اوﻟﻮاﻻﻣﺮ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﻧﻪ ھﻨﻮز‬
‫اﯾﻤﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا و رﺳﻮل ﺧﺪاص ﮐﺎﻣﻞ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺘﺒﺮ داﻧﺴﺖ؟!‬
‫ﳖــﺞ اﻟﺼــﻮاب وﻟــﻮ ﺿــﺪ اﳉﲈﻋــﺎت‬ ‫اﳊﺮ ﻣﻦ ﺧـﺮق اﻟﻌـﺎدات ﻣﻨﺘﻬﺠـﺎﹰ‬

‫ﺟﻬـــﻞ اﻗـــﺎم ﳍـــﺎ ﰲ اﻟﻨـــﺎس راﻳـــﺎت‬ ‫وﻣﻦ اذا ﺧﺬل اﻟﻨﺎس اﳊﻘﻴﻘﻪ ﻋﻦ‬

‫وﻟــــــﻮ اﺗﺘــــــﻪ ﺑﺤــــــﺪ اﻟـــــــﻤﴩﻓﻴﺎت‬ ‫وﻟـــﻢ ﳜــﻒ ﰲ اﺗﺒــﺎع اﳊــﻖ ﻻﺋﻤــﻪ‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ ،‬اﻟﻔﺘﺎوی اﻟﮑﺒﺮی‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬داراﻟﻤﻌﺮﻓﺔ‪ ،‬ج ‪ ،۱‬ص ‪ ۱۶۲‬و اﻻﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻻﺟﻮﺑﺔ‬
‫اﻟﻨﺎﻓﻌﺔ‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺐ اﻻﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ص ‪.۲۶-۲۳‬‬
‫‪ -٢‬اﺑﻮﺑﮑﺮ اﻟﺠﺰاﺋﺮی اﻻﻧﺼﺎف ﻓﯿﻤﺎ ﻗﯿﻞ ﻓﯽ اﻟﻤﻮﻟﺪ ﻣﻦ اﻟﻐﻠﻮ و اﻻﺟﺤﺎف‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺳﻠﯿﻢ اﻟﮫﻼﻟﯽ‪ ،‬ﻣﺆﻟﻔﺎت ﺳﻌﯿﺪ ﺣﻮی‪ ،‬دراﺳﺔ و ﺗﻘﻮﯾﻢ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ص ‪.۸۷-۷۹‬‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪٣٦‬‬

‫»آزاده ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻋﺮف و ﻋﺎدات ﺑﮕﺬرد و راه درﺳﺖ را در ﭘﯿﺶ‬

‫ﺑﮕﯿﺮد اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﻋﺎﻣﻪی ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺮدم از روی‬
‫ﺟﮫﻞ و ﻧﺎداﻧﯽ ﺣﻘﯿﻘﺖ را رھﺎ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺮق آن را در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم اﻓﺮاﺷﺘﻪ ﺳﺎزد‬
‫و در راه ﭘﯿﺮوی ﮐﺮدن از ﺣﻖ از ھﯿﭻ ﻣﻼﻣﺘﮕﺮی ﻧﮫﺮاﺳﺪ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺷﻤﺸﯿﺮھﺎی ﺗﯿﺰ و ﺑﺮﻧﺪه او را ﻣﻼﻣﺖ ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻼک ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﻖ‪ ،‬ﮐﺜﺮت اﻧﮕﺸﺘﺎن ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻪ و ﺟﻨﺠﺎل‬
‫ﺗﺒﻠﯿﻐﺎﺗﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﮑﻪ ﺣﻖ دارای ﻧﻮر روﺷﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﯽدرﺧﺸﺪ‪،‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺎﺷﺪ و ﮐﺴﯽ از آن ﭘﯿﺮوی ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﺳﺨﻨﺎن ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ ھﻢ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺟﻤﺎﻋﺖ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮاﻓﻖ ﺣﻖ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺎﺷﯿﺪ« ‪.١‬‬
‫ﻗﺎﺿﯽ ﻋﯿﺎﺿﯽس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬راه ﺣﻖ را در ﭘﯿﺶ ﮔﯿﺮ و از ﮐﻤﯽ ﺳﺎﻟﮑﺎن‬
‫آن ﺑﻪ ﺧﻮد ھﺮاﺳﯽ راه ﻧﺪه‪ .‬و از راه ﺑﺎﻃﻞ دوری ﮐﻦ و از ﮐﺜﺮت ھﻼکﺷﺪﮔﺎن‬
‫ﻓﺮﯾﺐ ﻧﺨﻮر« ‪.٢‬‬
‫اﯾﻦ اﻗﻮال ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻓﺮﻣﻮدهی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﮔﺮوھﯽ از‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﺑﺎ آن ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻨﮑﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺮدم دﭼﺎر ﻓﺴﺎد‬
‫)و اﻧﺤﺮاف( ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ )ﭼﻨﮓ و( دﻧﺪان ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫و ﺑﻪ راه راﺳﺖ ﺗﻤﺴﮏ ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از راه راﺳﺖ‬
‫ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﮫﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﻣﻨﺤﺮﻓﺎن از راه ﺣﻖ اﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﺗﻌﺪادﺷﺎن زﯾﺎد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ارزﺷﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إ َّن اﻹ ْﺳ َ‬
‫ﻼم‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﹶ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹶ‬ ‫ﹺ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َََ َ ً ََ َُ ُ َ َ َََ َُ َ ُْ‬
‫ﺑﺪأ ﻏ ِﺮ�ﺒﺎ ‪،‬وﺳﻴﻌﻮد ﻛﻤﺎ ﺑﺪأ‪� ،‬ﻄﻮ� لِﻠﻐﺮ�ﺎءِ‪ ،‬ﻗﻴﻞ‪ :‬ﹶﻣﻦ ﹸﻫﻢ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ؟ ﻗﺎل‪:‬‬

‫‪ -١‬ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ اﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬ج ‪ ،۱‬ص ‪.۶۱‬‬

‫‪ -٢‬اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺪارج اﻟﺴﺎﻟﮑﯿﻦ‪ ،‬ج ‪ ،۱‬ص ‪.۲۲‬‬
 ‫‪٣٧‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ ُ ْ ُ َ َ َ ْ َ َ‬

‫اﺬﻟﻳﻦ ﻳﺼ ِﻠﺤﻮن ﻣﺎ أﻓﺴﺪ اﻨﻟﺎس« ‪» .‬اﺳﻼم ﺑﺎ ﻏﺮﺑﺖ آﻏﺎز ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و‬
‫‪١‬‬
‫ِ‬
‫ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺑﺎ ﻏﺮﺑﺖ آﻏﺎز ﺷﺪه اﺳﺖ دوﺑﺎره ﻏﺮﯾﺐ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺧﻮﺷﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺣﺎل ﻏﺮﯾﺒﺎن! ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا! آﻧﺎن ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﻧﺎن‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻓﺎﺳﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬راه ﺻﻼح را در ﭘﯿﺶ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻏﺮﯾﺒﺎﻧﯽ ﮐﻪ ھﻨﮕﺎم ﻓﺎﺳﺪ ﺷﺪن ﻣﺮدم‪ ،‬ﺻﺎﻟﺢ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺗﻌﺪادﺷﺎن اﻧﺪک اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻨﺖھﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺗﻤﺴﮏ ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ و‬
‫ﺑﺎ ﺑﺪﻋﺖھﺎ ﻣﺒﺎرزه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻃﻮ� لﻠﻐﺮ�ﺎء أﻧﺎس ﺻﺎﺤﻟﻮن ﻲﻓ أﻧﺎس ﺳﻮء‬
‫ﻛﺜ� ﻣﻦ ﻳﻌﺼﻴﻬﻢ أ�ﺮﺜ مﻦ ﻳﻄﻴﻌﻬﻢ« ‪» ٢‬ﺧﻮﺷﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﻏﺮﯾﺒﺎن؛ ﻣﺮدﻣﺎن‬
‫ﺻﺎﻟﺤﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدی از ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﺪ ﺑﺴﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از‬
‫آﻧﺎن ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮﻧﺪ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از آﻧﺎن اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﺲ ای ﺑﺮادر اﯾﻤﺎﻧﯽ! ﺣﺮﯾﺺ ﺑﺎش ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺴﮏ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫و دوری از ﺑﺪﻋﺖھﺎ و ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاران ﺧﻮد را ﺑﺮادر رﺳﻮل ﺧﺪاص ﻗﺮار دھﯽ!‬
‫ْ ُ َ َّ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ ُ َ َ َ‬
‫ھﻤﺎﻧﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬و ِددت �ﻧﺎ ﻗﺪ َرأ�ﻨﺎ إِﺧ َﻮا�ﻨﺎ‪ .‬ﻗﺎلﻮا‪ :‬أ َول ْﺴﻨﺎ‬
‫َ ْ ُ ‪٣‬‬ ‫َّ َ َ ْ ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫ا� ﻗَ َﺎل‪ :‬ﺑَ ْﻞ أَ ْ�ﺘُ ْﻢ أَ ْﺻ َ‬
‫ْ َ َ َ َ َ ُ َ َّ‬
‫ﻳﻦ ل ْﻢ ﻳَﺄﺗﻮا �ﻌﺪ«‬ ‫اﺬﻟ‬ ‫ا�‬
‫ِ ِ ِ‬ ‫َ‬
‫ﻮ‬ ‫ﺧ‬ ‫�‬‫و‬ ‫‪،‬‬‫ﺎﻰﺑ‬
‫ِ‬ ‫ﺤ‬ ‫ِإﺧﻮاﻧﻚ ﻳﺎ رﺳﻮل ِ‬
‫»دوﺳﺖ داﺷﺘﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺮادران ﺧﻮد را ﻣﯽدﯾﺪﯾﻢ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا! ﻣﮕﺮ‬
‫ﻣﺎ ﺑﺮادران ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ؟ )ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص( ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺷﻤﺎ اﺻﺤﺎب ﻣﻦ ھﺴﺘﯿﺪ و‬
‫ﺑﺮادران ﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ھﻨﻮز ﻧﯿﺎﻣﺪهاﻧﺪ«‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺳﻠﺴﻠﺔ اﻻﺣﺎدﯾﺚ اﻟﺼﺤﯿﺤﺔ‪.(۱۲۷۳) ،‬‬

‫‪ -٢‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﻐﯿﺮ‪.(۳۸۱۶) ،‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪٣٨‬‬

‫ﭼﻨﯿﻦ ﻏﺮﯾﺒﺎﻧﯽ ﮐﻪ ھﻨﮕﺎم ﺗﻔﺮق اﻣﺖ از ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬

‫و در اوج ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﺑﻪ ھﺪاﯾﺖ و روش او ﺗﻤﺴﮏ ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮادران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺧﻮﺷﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل آﻧﺎن ﮐﻪ ﺧﻮب ﺟﺎﯾﮕﺎھﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﻧﮫﯽ اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ از ﻣﺤﺮﻣﺎت‪ :‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺣﺪﯾﺚ »ﻞﻛ ﺑﺪﻋﻪ ﺿﻼﻪﻟ« را ﺑﻪ‬
‫ﮔﻨﺎھﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺎرح ﺣﮑﯿﻢ از آﻧﮫﺎ ﻧﮫﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ زﻧﺎ‪ ،‬دزدی‪ ،‬رﺑﺎ‬
‫و ‪ ...‬اﺧﺘﺼﺎص داد؛ ﭼﺮا ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻓﺎﯾﺪهی ﺣﺪﯾﺚ را از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد و‬
‫ﻧﻮﻋﯽ ﺗﺤﺮﯾﻒ و اﻟﺤﺎد ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ و ﻣﻔﺎﺳﺪ زﯾﺮ را در ﺑﺮدارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬اﻋﺘﻤﺎدی ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﺨﻮاھﺪ ﻣﺎﻧﺪ؛ ﭼﻮن ھﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ از آن‬
‫ﻧﮫﯽ ﺷﺪه ﺣﮑﻢ ﺧﺎﺻﯽ در ﻣﻮرد آن ﺻﺎدر ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﻧﺎم »ﺑﺪﻋﺖ« ﺑﺪون ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺧﻮاھﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ج‪ -‬از ھﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ ﻧﮫﯽ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ھﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ از آن ﻧﮫﯽ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺣﻤﻞ ﯾﮑﯽ ﺑﺮ‬
‫دﯾﮕﺮی ﭘﻨﮫﺎن ﮐﺎری و ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫د‪ -‬ﺑﺪﻋﺖھﺎ ﺑﺎ ﮔﻨﺎھﺎن ﻣﺴﺎوی ﺧﻮاھﻨﺪ ﺷﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺪﻋﺖھﺎ از‬
‫ﮔﻨﺎھﺎن ﺑﺪﺗﺮ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮری ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺪﻋﺖ‬
‫را ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﮔﻨﺎه دوﺳﺖ دارد؛ ﭼﺮا ﮐﻪ از ﮔﻨﺎه ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮد وﻟﯽ ﭼﻮن‬
‫ﺑﺪﻋﺖ‪ ،‬ﮔﻤﺮاھﯽ در اﻋﺘﻘﺎد اﺳﺖ از ﮔﻨﺎه زﺷﺖﺗﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﻢ ﺗﻔﺎوت ﻣﯿﺎن ﮔﻨﺎه و ﺑﺪﻋﺖ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻮرد‬
‫ﮔﻨﺎھﺎن اﻣﺎم ﺑﺨﺎری در ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮد رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺮدی ﮐﻪ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻤﺎر ﺑﻮد و ﺷﺮاب ﻣﯽﺧﻮرد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ﺑﻪ ﺧﻨﺪه ﻣﯽآورد و ھﺮ ﮔﺎه ﻧﺰد‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آورده ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬او را )ﺑﺮای ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺷﺮاب( ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﻣﯽزدﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﺑﺎر‬
‫ﻣﺮدی او را ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪا او را ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻨﺪ ﭼﻘﺪر ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
 ‫‪٣٩‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫ﺐ َّ َ‬
‫ا�‬ ‫ﻻ ﺗَﻠْ َﻌﻨْ ُﻪ ﻓَﺈﻧَّ ُﻪ ُ� ُّ‬
‫َ‬
‫آورده ﻣﯽﺷﻮد؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﭘﺎﺳﺦ آن ﻣﺮد ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬‬
‫ِ ِ‬
‫ﻮﻪﻟ«‪» .‬او را ﻟﻌﻨﺖ ﻧﮑﻦ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ او ﺧﺪا و رﺳﻮﻟﺶ را دوﺳﺖ ﻣﯽدارد«‪.‬‬ ‫َو َر ُﺳ َ ُ‬
‫اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﺑﺪﻋﺖھﺎ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻏﻨﺎﺋﻢ را ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺮدی ﺑﺎ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ ﮐﺸﯿﺪه و رﯾﺶ زﯾﺎد و‬
‫ﺳﺮ ﺗﺮاﺷﯿﺪه ﮐﻪ آﺛﺎر ﺳﺠﺪه در ﻣﯿﺎن ﭼﺸﻤﺎن او ﭘﯿﺪا ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ او وارد ﺷﺪ و ﺑﺮ‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﻋﺘﺮاض ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪�» :‬ﺮج ﻣﻦ ﺿﺌﻰﻀء ﻫﺬا‬
‫ﻗﻮم �ﻘﺮ اﺣﺪ�ﻢ ﺻﻼﺗﻪ ﻣﻊ ﺻﻼﺗﻬﻢ‪ ،‬وﺻﻴﺎﻣﻪ ﻣﻊ ﺻﻴﺎﻣﻬﻢ‪ ،‬وﻗﺮاءﺗﻪ ﻣﻊ‬
‫ﻗﺮاءﺗﻬﻢ‪ ،‬ﻳﻘﺮؤون اﻟﻘﺮآن ﻻ�ﺎوز ﺣﻨﺎﺟﺮﻫﻢ‪ ،‬ﻳﻤﺮﻗﻮن ﻣﻦ اﻻﺳﻼم ﻛﻤﺎ ﻳﻤﺮق‬
‫الﺴﻬﻢ ﻣﻦ الﺮﻣﻴﺔ‪ ،‬ﻟﻦﺌ ادر�ﺘﻬﻢ ﻻﻗﺘﻠﻨﻬﻢ ﻗﺘﻞ ﺎﻋد« »از اﺻﻞ و ﺗﺒﺎر اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‬
‫ﻣﺮداﻧﯽ ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن و روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﻗﺮآن ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫ﺧﻮد را در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎز و روزه و ﻗﺮآن ﺧﻮاﻧﺪن آﻧﺎن ﮐﻢ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآورﯾﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ وﻟﯽ از ﺣﻨﺠﺮهھﺎﯾﺸﺎن ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و از اﺳﻼم‬
‫ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ھﻤﺎن ﻃﻮری ﮐﻪ ﺗﯿﺮ از ﻧﺨﺠﯿﺮ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و اﮔﺮ ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫ﺑﺮﺳﻢ آﻧﺎن را ھﻤﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮم ﻋﺎد ﻣﯽﮐﺸﻢ«‪.‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮدن ﺷﺨﺺ ﺷﺎرب اﻟﺨﻤﺮ ﻧﮫﯽ ﮐﺮده و ﺑﻪ‬
‫ﺻﺤﺖ اﻋﺘﻘﺎد او ﮔﻮاھﯽ دادهاﺳﺖ و اﯾﻦ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﮔﻨﺎه اﻧﺤﺮاﻓﯽ اﺳﺖ در ﻋﻤﻠﮑﺮد اﻋﻀﺎی ﺑﺪن‪ .‬اﻣﺎ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫اﻋﺘﺮاض ﮐﺮد ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻨﮑﻪ زﯾﺎد روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و زﯾﺎد ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮری ﮐﻪ آﺛﺎر ﺳﺠﺪه ﺑﺮ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ او ﭘﯿﺪا ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﻞ او‬
‫را ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاری ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ اﮔﺮﭼﻪ زﯾﺎد ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و روزه‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻗﺮآن ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و اھﻞ زھﺪ و ﻋﺒﺎدت ﺑﻮدﻧﺪ و اﯾﻦھﺎ در‬
‫واﻗﻊ ﺟﺰو ھﻤﺎن ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاران ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪٤٠‬‬

‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ زﺷﺘﯽ ﺑﺪﻋﺖھﺎ از ﮔﻨﺎھﺎن ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﺪﻋﺖ‪ ،‬ﮔﻤﺮاھﯽ‬
‫در اﻋﺘﻘﺎد و اﻧﺤﺮاف در ﺑﯿﻨﺶ و ﻓﺴﺎد در اﯾﻤﺎن اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﮔﻨﺎه‬
‫اﻧﺤﺮاﻓﯽ اﺳﺖ در ﻋﻤﻠﮑﺮد اﻋﻀﺎی ﺑﺪن‪.‬‬
‫ھ‪ -‬اﺧﺘﺼﺎص ﺑﺪﻋﺖھﺎ ﺑﻪ اﻣﻮری ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ از آﻧﮫﺎ ﻧﮫﯽ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﺪﻋﺖھﺎ اﻧﻄﺒﺎق ﻧﺪارد؛ ﭼﻮن ھﯿﭻ ﮔﻮﻧﻪ دﻟﯿﻠﯽ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ‬
‫ﺑﺪﻋﺖھﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ دﻟﯿﻞ ﺑﺮ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ اﺟﺘﻨﺎب و دوری از‬
‫ﮔﻨﺎھﺎن وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﺟﻤﻊﮐﺮدن ﻗﺮآن در ﯾﮏ ﻣﺼﺤﻒ و اﮐﺘﻔﺎ ﻧﻤﻮدن ﺑﻪ ﻣﺼﺤﻒ‬
‫ﻋﺜﻤﺎنس؛ ﻗﺎﺋﻼن ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﺣﺴﻨﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن در‬
‫ﯾﮏ ﻣﺼﺤﻒ و اﮐﺘﻔﺎ ﻧﻤﻮدن ﺑﻪ ﻣﺼﺤﻒ ﻋﺜﻤﺎنس ﺑﺪﻋﺘﯽ در دﯾﻦ ﺑﻮده‬
‫ﮐﻪ اﺻﺤﺎب و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﻣﺮﺗﮑﺐ آن ﺷﺪهاﻧﺪ و اﯾﻦ را دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ اﺳﺘﺤﺴﺎن‬
‫ﺑﺪﻋﺖ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺒﻞ از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ رد ﺳﺨﻦ آﻧﺎن و ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﺗﻼش ﮔﻤﺮاھﺎﻧﻪی آﻧﺎن ﺑﭙﺮدازﯾﻢ‪،‬‬
‫ﻻزم اﺳﺖ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ آﻧﺎن ﺑﺪان اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺑﺎ ﻣﺜﺎلھﺎی ﻣﻮﺛﻖ و دﻻﯾﻞ‬
‫درﺳﺖ ﺷﺮح دھﯿﻢ‪.‬‬
‫اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺨﺎری در ﺟﺎھﺎی‬
‫ﻣﺘﻌﺪدی از ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری و ھﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻏﯿﺮ او رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪» :‬زﯾﺪ ﺑﻦ‬
‫ﺛﺎﺑﺖس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺣﺎﻓﻈﺎن ﻗﺮآن در ﺟﻨﮓ ﯾﻤﺎﻣﻪ ﺑﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮس‬
‫ﮔﺰارش داده ﺷﺪ و در آن ھﻨﮕﺎم ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎبس ھﻢ در آﻧﺠﺎ ﺣﻀﻮر‬
‫داﺷﺖ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﻤﺮس ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﺟﻨﮓ ﯾﻤﺎﻣﻪ‬
‫ﺑﺴﯿﺎری از ﻗﺎرﯾﺎن ﻗﺮآن ﺷﮫﯿﺪ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻣﻦ ﺑﯿﻢ آن را دارم ﮐﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ روﻧﺪ‬
‫ﺷﮫﯿﺪ ﺷﺪن ﻗﺎرﯾﺎن ﻗﺮآن در ﺟﺎھﺎی دﯾﮕﺮی ھﻢ ﺗﮑﺮار ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎری از آﯾﺎت‬
‫ﻗﺮآن از ﺑﯿﻦ ﺑﺮود و ﻣﻦ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورم ﮐﻪ ﺷﻤﺎ دﺳﺘﻮر ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن را ﺻﺎدر ﮐﻨﯽ‪.‬‬
 ‫‪٤١‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫ﺑﻪ ﻋﻤﺮس ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮐﺎری را اﻧﺠﺎم دھﯿﻢ ﮐﻪ رﺳﻮل ﺧﺪاص آن را اﻧﺠﺎم‬
‫ﻧﺪاده اﺳﺖ؟ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﻗﺴﻢ اﯾﻦ )ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن ﻗﺮآن( ﮐﺎر ﺧﻮﺑﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و ﻋﻤﺮ آن ﻗﺪر ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪا ﺳﯿﻨﻪام را ﺑﺮای اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫ﮔﺸﻮد و ﺑﺎ ﻋﻤﺮس ھﻢ ﻋﻘﯿﺪه ﺷﺪم‪ .‬زﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑﻮﺑﮑﺮس ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ‬
‫ﻣﺮد ﺟﻮان و ﺧﺮدﻣﻨﺪ و ﻏﯿﺮﻣﺘﮫﻢ ھﺴﺘﯽ و ﺑﺮای رﺳﻮل ﺧﺪاص وﺣﯽ را‬
‫ﻣﯽﻧﻮﺷﺘﯽ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮی ﻗﺮآن ﺑﭙﺮداز و آن را ﺟﻤﻊ ﮐﻦ )زﯾﺪ ﮔﻔﺖ(‪ :‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪا ﻗﺴﻢ اﮔﺮ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮐﺮدن ﮐﻮھﯽ ﻣﮑﻠﻒ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻪ اﻧﺪازهی ﺗﮑﻠﯿﻒ‬
‫ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن ﻗﺮآن ﺑﺮ ﻣﻦ ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮐﺎری را اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدھﯿﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل ﺧﺪاص آن را اﻧﺠﺎم ﻧﺪاده داﺳﺖ؟ اﺑﻮﺑﮑﺮس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪا ﻗﺴﻢ ﮐﺎر ﺧﻮﺑﯽ اﺳﺖ‪ .‬و اﺑﻮﺑﮑﺮ آن ﻗﺪر ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﯿﻨﻪی ﻣﺮا ﺑﺮای آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺳﯿﻨﻪی اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ را ﺑﺮای آن ﮔﺸﻮده‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﺸﻮد‪ .‬ﭘﺲ در ﻣﻮرد ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺗﺘﺒﻊ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﭘﺮداﺧﺘﻢ و آن را از روی‬
‫ﺑﺮگھﺎی درﺧﺘﺎن و ﺗﺨﺘﻪﺳﻨﮓھﺎ و ﺳﯿﻨﻪی ﺣﺎﻓﻈﺎن ﻗﺮآن ﺟﻤﻊ آوری ﮐﺮدم‬
‫‪ٞ‬‬ ‫ٓ ُ‬ ‫ََ‬
‫ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ آﺧﺮ ﺳﻮرهی ﺗﻮﺑﻪ رﺳﯿﺪم و آن را از آﯾﻪی ﴿لق ۡد َجا َء� ۡم َر ُسول‬
‫ُ ۡ َ ٌ َ‬ ‫ّ َ ُ‬
‫�ز َعل ۡيهِ َما َعن ُِّت ۡم﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪ .[۱۲۸ :‬ﺗﺎ آﺧﺮ ﺳﻮره‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﻧﺰد اﺑﻮ‬ ‫م ِۡن أنف ِ‬
‫س�م ع ِز‬
‫ﺧﺰﯾﻤﻪ اﻧﺼﺎری ﯾﺎﻓﺘﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﺻﺤﯿﻔﻪھﺎ ﺗﺎ زﻣﺎن در ﮔﺬﺷﺖ اﺑﻮﺑﮑﺮس ﻧﺰد آن‬
‫ﺣﻀﺮت ﺑﻮدﻧﺪ و ﺳﭙﺲ در ﻃﻮل ﺣﯿﺎت ﻋﻤﺮ ﻧﺰد آن ﺣﻀﺮت ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از آن‬
‫ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺣﻔﺼﻪ‪ ،‬دﺧﺘﺮ ﻋﻤﺮس ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ ﯾﻤﺎن ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺷﺎﻣﯿﺎن و ﻋﺮاﻗﯿﺎن ﻣﺸﻐﻮل ﻓﺘﺢ ارﻣﻨﺴﺘﺎن و آذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﺑﻮد و از اﺧﺘﻼف‬
‫آﻧﺎن در ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن ﺑﯿﻢ داﺷﺖ ﻧﺰد ﻋﺜﻤﺎنس آﻣﺪ و ﺑﺪو ﮔﻔﺖ‪ :‬ای اﻣﯿﺮ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن! اﯾﻦ اﻣﺖ را درﯾﺎب ﻗﺒﻞ از اﯾﻨﮑﻪ ھﻤﭽﻮن ﯾﮫﻮدﯾﺎن و ﻧﺼﺎری در ﻗﺮآن‬
‫دﭼﺎر اﺧﺘﻼف ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻋﺜﻤﺎنس )ﮐﺴﯽ را( ﻧﺰد ﺣﻔﺼﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪٤٢‬‬

‫ﺻﺤﯿﻔﻪھﺎ را ﭘﯿﺶ او ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ ﺗﺎ ﻧﺴﺨﻪھﺎﯾﯽ را از آﻧﮫﺎ را اﺳﺘﻨﺴﺎخ ﮐﻨﻨﺪ و‬

‫ﺳﭙﺲ آﻧﮫﺎ را ﺑﻪ او ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺣﻔﺼﻪ آﻧﮫﺎ را ﺑﺮای ﻋﺜﻤﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد و‬
‫ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻪ زﯾﺪﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ و ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻋﺎص و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺣﺎرث‬
‫ﺑﻦ ھﺸﺎم دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دھﻨﺪ و ﺻﺤﯿﻔﻪھﺎ را در ﭼﻨﺪ‬
‫ﻣﺼﺤﻒ اﺳﺘﻨﺴﺎخ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﮔﺮوه ﺳﻪ ﻧﻔﺮهی ﻗﺮﯾﺸﯿﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ در ﻣﻮرد‬
‫ﭼﯿﺰی از ﻗﺮآن ﺑﺎ زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ دﭼﺎر اﺧﺘﻼف ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬آن را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻗﺮﯾﺶ‬
‫ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ زﺑﺎن ﻗﺮﯾﺶ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬آﻧﺎن ھﻢ اﯾﻦ ﮐﺎر را‬
‫اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ و ﺻﺤﯿﻔﻪھﺎ را در ﭼﻨﺪ ﻣﺼﺤﻒ اﺳﺘﻨﺴﺎخ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻋﺜﻤﺎن‬
‫ﺻﺤﯿﻔﻪھﺎ را ﺑﻪ ﺣﻔﺼﻪ ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﺪ و ھﺮ ﮐﺪام از ﻣﺼﺤﻒھﺎی اﺳﺘﻨﺴﺎخ ﺷﺪه را‬
‫ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻓﺮﺳﺘﺎد و دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺻﺤﯿﻔﻪھﺎ و ﻣﺼﺤﻒھﺎی‬
‫دﯾﮕﺮی ﮐﻪ ﻗﺮآن در آﻧﮫﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﻮزاﻧﺪه ﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﺄﻣﻞ در اﯾﻦ رواﯾﺎت ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻧﮑﺎت زﯾﺮ ﭘﯽ ﺑﺮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﮐﺎر اﺻﺤﺎب )در ﺟﻤﻊﮐﺮدن ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ( روﺷﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ اھﺪاف‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ دارد ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ ﺑﺎ ھﯿﭻ ﯾﮏ از اﺻﻮل و دﻻﯾﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﻣﻨﺎﻓﺎت ﻧﺪارد‪.‬‬
‫و اﯾﻨﮑﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق و زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖس ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮐﺎری را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﯿﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل ﺧﺪاص اﻧﺠﺎم ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ ،‬دﻻﻟﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ آﻧﺎن آ ﮔﺎھﯽ داﺷﺘﻪاﻧﺪ از اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺎرﺷﺎن ﻣﻨﺎﻓﯽ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ؛ ﭼﻮن ﻣﺎﻧﻊ ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن ﻗﺮآن در دوران رﺳﻮل ﺧﺪا اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻧﺰول آﯾﺎﺗﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺣﮑﺎم ﯾﺎ ﺗﻼوت ﺑﻌﻀﯽ از آﯾﺎت ﻗﺮآن را‬
‫ﻧﺴﺦ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ وﺣﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﺪ و ﺧﺪا آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽداد و ﯾﺎ ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻣﯽﮐﺮد و اﮔﺮ ﻗﺮآن در ﯾﮏ ﻣﺼﺤﻒ ﺟﻤﻊ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ آن در ھﺮ زﻣﺎن دﺷﻮار ﯾﺎ ﻣﺘﻌﺬر ﻣﯽﺑﻮد‪ .‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ در‬
‫ﮔﺬﺷﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﺰول ﻗﺮآن ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺘﻘﺮار ﭘﯿﺪا‬
‫ﮐﺮد و ﻣﺮدم از زﯾﺎد ﻧﺸﺪن و ﮐﻢ ﻧﺸﺪن ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ و ﻋﺪم اﻓﺰاﯾﺶ واﺟﺒﺎت و‬
 ‫‪٤٣‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫ﻣﺤﺮﻣﺎت اﻃﻤﯿﻨﺎن ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﻠﻔﺎی راﺷﺪﯾﻦ اﻟﮫﺎم ﮐﺮد ﮐﻪ ﻗﺮآن را‬
‫ﺟﻤﻊ و اﺳﺘﻨﺴﺎخ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺼﺤﻒ ﻋﺜﻤﺎنس اﮐﺘﻔﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و اﯾﻦ ﮐﺎر اﺻﺤﺎب‬
‫در واﻗﻊ در ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﻨﺖ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ وﻋﺪهی ﺻﺎدق ﺧﻮد ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺣﻔﻆ‬
‫ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﺮای اﻣﺖ ﻣﺤﻤﺪص ‪ -‬ﺧﺪا ﺑﺮ ﺷﺮاﻓﺖ آن ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ ‪ -‬وﻓﺎ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ َ ۡ ُ َ َّ ۡ َ ّ ۡ َ َّ َ ُ َ َ ُ َ‬
‫�ٰ ِفظون ‪] ﴾٩‬اﻟﺤﺠﺮ‪.[۹ :‬‬‫ٱ�كر �نا �ۥ ل‬
‫﴿إِنا �ن نز�ا ِ‬
‫»ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺧﻮد ﻗﺮآن را ﻧﺎزل ﮐﺮده‪ ،‬و ﺧﻮد ﺣﺎﻓﻆ و ﻧﮕﻪ دارﻧﺪهی‬
‫آن ھﺴﺘﯿﻢ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﻪ دﺳﺖ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖس و ﻣﺸﻮرت ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺒﻞ از آن ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ در ﺻﺤﯿﻔﻪھﺎی ﭘﺮاﮐﻨﺪهای ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫ٗ‬ ‫َّ ۡ ُ ْ‬ ‫‪ٞ‬‬
‫﴿ َر ُسول ّم َِن ٱ�ِ َ�تلوا ُص ُحفا ُّم َط َّه َرة ‪] ﴾٢‬اﻟﺒﯿﻨﺔ‪.[۲ :‬‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی ﮐﻪ ﺻﺤﯿﻔﻪھﺎی ﭘﺎک و ﻣﻄﮫﺮ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«‪.‬‬
‫از اﯾﻦ روی زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ھﻢ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﺗﺘﺒﻊ و ﺟﺴﺘﺠﻮ ﭘﺮداﺧﺘﻢ و ﻗﺮآن را‬
‫از ﺑﺮگھﺎی درﺧﺖ ﺧﺮﻣﺎ و ﺗﺨﺘﻪ ﺳﻨﮓھﺎ و ﺳﯿﻨﻪھﺎی ﺣﺎﻓﻈﺎن ﻗﺮآن ﺟﻤﻊ‬
‫ﮐﺮدم«‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن ﮐﺎری ﻧﺒﻮد ﮐﻪ اﺻﺤﺎب از ﭘﯿﺶ ﺧﻮد آن را اﻧﺠﺎم داده‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در واﻗﻊ ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ وﻋﺪهی ﺧﺪا ﺑﻮد؛ ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ھﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ وﻋﺪهی ﺣﻔﻆ ﻗﺮآن را داده‪ ،‬وﻋﺪهی ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن آن را‬
‫ھﻢ داده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫َّ َ َ َ ۡ‬
‫﴿إِن عل ۡي َنا � َع ُهۥ َوق ۡر َءان ُهۥ ‪] ﴾١٧‬اﻟﻘﯿﺎﻣﺔ‪.[۱۷ :‬‬
‫»ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن ﻗﺮآن و ﺧﻮاﻧﺪن آن ﺑﺮ ﻣﺎ اﺳﺖ«‪.‬‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪٤٤‬‬

‫اﮔﺮ آﯾﻪی ﺳﻮرهی ﺣﺠﺮ را ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در آن وﻋﺪهی ﺣﻔﻆ ﻗﺮآن را‬

‫دادهاﺳﺖ‪ ،‬در ﮐﻨﺎر آﯾﻪی ﺳﻮرهی ﻗﯿﺎﻣﻪ ﮐﻪ در آن وﻋﺪهی ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن ﻗﺮآن را‬
‫ً‬
‫داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺮار دھﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮏ اﺻﻞ ﻣﮫﻢ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﺪ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‬
‫و آن اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪاﯾﯽ ﮐﻪ ھﺪف را ﺗﺸﺮﯾﻊ ﮐﺮده وﺳﯿﻠﻪی رﺳﯿﺪن ﺑﻪ آن ھﺪف را‬
‫ً‬
‫ﻧﯿﺰ ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﺮده اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼ ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺣﻔﻆ ﻗﺮآن ھﺪﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺸﺮﯾﻊ ﮐﺮده‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن ھﻢ وﺳﯿﻠﻪای اﺳﺖ )ﺑﺮای ﺣﻔﻆ آن( ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻗﺮآن در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در‬
‫ﺻﺤﯿﻔﻪھﺎﯾﯽ از ﺑﺮگ درﺧﺘﺎن و ﺗﺨﺘﻪ ﺳﻨﮓھﺎ ﻣﮑﺘﻮب و در ﺳﯿﻨﻪھﺎ ﻣﺤﻔﻮظ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ اﺻﺤﺎب دﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﯾﻤﺎﻣﻪ ﺑﺴﯿﺎری از ﻗﺎرﯾﺎن ﻗﺮآن‬
‫ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﺎﯾﻞ دﯾﮕﺮی ﮐﻪ ﻗﺮآن در آﻧﮫﺎ ﻣﮑﺘﻮب ﺑﻮد ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ و آﻧﮫﺎ‬
‫را ﺟﻤﻊآوری ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ وﻋﺪهی ﺧﺪا ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن و ﺣﻔﻆ‬
‫ﮐﺮدن ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺗﺤﻘﻖ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪.‬‬
‫ج‪ -‬اﺻﺤﺎب در ﻣﻮرد ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻨﺪ و اﯾﻦ ﺧﻮد اﺟﻤﺎﻋﯽ‬
‫ﺑﻮد از ﺟﺎﻧﺐ آﻧﺎن و ﺷﮑﯽ در ﺣﺠﯿﺖ اﺟﻤﺎع وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﻪ در ﺣﺠﯿﺖ‬
‫اﺟﻤﺎع آﻧﺎن ﺗﺮدﯾﺪی وﺟﻮد ﺧﻮاھﺪ داﺷﺖ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ آﻧﺎن ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﮔﻤﺮاھﯽ اﺟﻤﺎع ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؟‬
‫د‪ -‬اﯾﻦ ﮐﺎر اﺻﺤﺎب ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻣﻮر ﻋﻘﻠﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ اﻣﻮری ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺮ‬
‫ﻋﻘﻞ اﻧﺴﺎن ﻋﺮﺿﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬آﻧﮫﺎ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺑﺎ اﻣﻮر ﺗﻌﺒﺪی ﮐﻪ ﺧﺎرج‬
‫از داﯾﺮهی ﻋﻘﻞ اﻧﺴﺎن ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺪارد‪ .‬از اﯾﻦ روی ﺣﺬﯾﻔﻪس ﮐﻪ اﺳﺘﻨﺴﺎخ‬
‫ﻣﺼﺤﻒھﺎ را ﺑﻪ ﻋﺜﻤﺎنس ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﮐﺮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻛﻞ ﻋﺒﺎدة ﻟـﻢ‬
‫ﻳﺘﻌﺒﺪﻫﺎ اﺻﺤﺎب رﺳﻮل اﷲص ﻓﻼﺗﻌﺒﺪوﻫﺎ ﻓﺈن اﻻول ﻟـﻢ ﻳﺪع ﻟﻼﺧﺮ‬
‫ﻣﻘﺎﻻ« »ھﺮ ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﮐﻪ اﺻﺤﺎب رﺳﻮل ﺧﺪاص آن را اﻧﺠﺎم ﻧﺪاده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
 ‫‪٤٥‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫اﻧﺠﺎم ﻧﺪھﯿﺪ؛ ﭼﻮن )ﻧﺴﻞ( اوﻟﯽ ﺳﺨﻨﯽ را ﺑﺮای )ﻧﺴﻞ( ﺑﻌﺪی ﺑﺎﻗﯽ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ھ‪ -‬ﮐﺎر اﺻﺤﺎب در واﻗﻊ وﺳﯿﻠﻪای ﺑﺮای ﺣﻔﻆ ﯾﮏ اﻣﺮ ﺿﺮوری و ﯾﺎ دﻓﻊ‬
‫ﺿﺮر و زﯾﺎن اﺧﺘﻼف ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻣﻮرد ﻗﺮآن ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ اوﻟﯽ از ﻗﺒﯿﻞ‬
‫اﺻﻞ »دﻓﻊ ﻣﻔﺎﺳﺪ و ﺳﺪ ذراﯾﻊ« اﺳﺖ و ھﺮ ﮐﺪام از اﯾﻦھﺎ ﺟﺰء ﻗﻮاﻋﺪ اﺻﻮﻟﯽ‬
‫ﻣﺴﺘﻨﺒﻂ از ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫و‪ -‬وﺳﺎﯾﻞ ھﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﻮدی ﺧﻮد ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ‬
‫ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ آﻧﮫﺎ ﺑﺎ ﻧﺺ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ز‪ -‬ﮐﺎرھﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﺻﺤﺎب اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ از ﻗﺒﯿﻞ ﺟﻤﻊ و اﺳﺘﻨﺴﺎخ ﻗﺮآن و‬
‫اﮐﺘﻔﺎ ﺑﻪ ﻣﺼﺤﻒ ﻋﺜﻤﺎنس و ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﺮﺗﺪان و ﺑﯿﺮون راﻧﺪن اھﻞ ﮐﺘﺎب از‬
‫ﺟﺰﯾﺮه اﻟﻌﺮب و اﻧﺘﺼﺎب ﻋﻤﺮس و ﺗﻌﺮﯾﺐ دﯾﻮان ھﻤﻪ و ھﻤﻪ ﮐﺎرھﺎﯾﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻞ اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ارﺗﺒﺎط دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺪﻋﺖھﺎ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ‪ ،‬در ﺗﻀﺎد ھﺴﺘﻨﺪ؛ ﭼﻮن ﺑﺪﻋﺖھﺎ ﺑﺎ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ھﯿﭻ ﺗﻨﺎﺳﺒﯽ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ و ﺗﻨﮫﺎ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاران ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ آﻧﭽﻪ‬
‫اﺻﺤﺎب اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ در داﯾﺮهی ﻣﻌﻘﻮﻻت ﻗﺮار داﺷﺘﻪ اﺳﺖ درﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺪﻋﺖھﺎ در ﻣﻮرد اﻣﻮر ﺗﻌﺒﺪی ھﺴﺘﻨﺪ و ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻋﺎدات ھﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺟﻨﺒﻪی ﺗﻌﺒﺪی آﻧﮫﺎ ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ و ﭼﻮن اﻣﻮر ﺗﻌﺒﺪی ﺧﺎرج از داﯾﺮهی ﻋﻘﻞ‬
‫ﺑﺸﺮی ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎرع ﺣﮑﯿﻢ ﺑﯿﺎن آﻧﮫﺎ را ﺑﻪ اﻧﺴﺎن واﮔﺬار ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در اﻣﻮر ﺗﻌﺒﺪی ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ھﻤﺎن ﺣﺪی اﮐﺘﻔﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺷﺎرع ﺣﮑﯿﻢ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮده اﺳﺖ و ھﺮﮔﻮﻧﻪ زﯾﺎد ﮐﺮدن و ﮐﻢ ﮐﺮدﻧﯽ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻋﺖھﺎ وﺳﯿﻠﻪ ھﻢ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﻈﻮر از آﻧﮫﺎ ﺗﻌﺒﺪ اﺳﺖ و‬
‫اﯾﻦ ﺧﻮد ﺑﺎﻋﺚ زﯾﺎد ﮐﺮدن و ﮐﻢ ﮐﺮدن ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﯽﮔﺮدد و اﯾﻦ ﺧﻮد ﺗﺸﺪﯾﺪ و‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪٤٦‬‬

‫ﺳﺨﺖﮔﯿﺮی اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ رﻓﻊ ﺣﺮج و آﺳﺎن ﮔﯿﺮی در‬
‫ﺗﻀﺎد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻋﺖھﺎ ﺑﻪ ﮐﻞ اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ارﺗﺒﺎط ﻧﺪارد ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮای ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاراﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ آﻧﮫﺎ را ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪهی ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﺷﮫﻮات ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﻨﺪ اھﻤﯿﺖ دارد‪ .‬و‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﺑﺪﻋﺖ ﮔﺬاران را در ﻃﻮل ﻗﺮنھﺎ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار دھﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮد و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﯾﻘﯿﻦ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻋﺖھﺎ ھﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ در ﻣﻮﺿﻊ ﻋﺮف ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬در ﻃﻮل ﻗﺮنھﺎ ﻣﻮرد‬
‫اﺧﺘﻼف ﺑﻮدهاﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ ﻋﺪهای آﻧﮫﺎ را ﺧﻮب داﻧﺴﺘﻪ و ﻋﺪهای ھﻢ آﻧﮫﺎ را‬
‫رد ﮐﺮدهاﻧﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﺻﺤﺎب در ﻣﻮرد آﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ اﺟﻤﺎع و‬
‫اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ در ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ در آﻧﭽﻪ اﺻﺤﺎب اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺠﺖ و‬
‫ﺳﻨﺪی ﺑﺮای ﺑﺪﻋﺖ ﮔﺬاران ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﯽآﯾﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﻣﻮﺟﺐ اﻓﺰاﯾﺶ ﺿﻌﻒ‬
‫و زﺑﻮﻧﯽ آﻧﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -۷‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﺪﻋﺖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ اﺣﮑﺎم ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪی‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ را ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﺳﺮاﯾﺖ دادهاﻧﺪ و آﻧﮫﺎ را ﺗﻨﮫﺎ ﯾﮏ ﻗﺴﻢ ﻣﺬﻣﻮم ﺑﻪ‬
‫ﺣﺴﺎب ﻧﯿﺎوردهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ آﻧﮫﺎ را ﺑﻪ واﺟﺐ و ﻣﻨﺪوب و ﻣﺒﺎح و ﻣﮑﺮوه و‬
‫ﺣﺮام ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪی اﯾﻦ اﻓﺮاد ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻗﺮاﻓﯽ در‬
‫ﮐﺘﺎب »اﻟﻔﺮوق« اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺧﻮد را از اﺳﺘﺎد ﺧﻮد‪ ،‬ﻋﺰ‬
‫ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺴﻼم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »ﺑﺪﻋﺖ آن اﺳﺖ ﮐﻪ در زﻣﺎن‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪاص اﻧﺠﺎم ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺖ واﺟﺐ‪ ،‬ﺣﺮام‪ ،‬ﻣﻨﺪوب‪،‬‬
‫ﻣﮑﺮوه و ﻣﺒﺎح ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد ‪.١ «...‬‬

‫‪ -١‬ﻋﺰ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺴﻼم‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪ اﻻﺣﮑﺎم ﻓﯽ ﻣﺼﺎﻟﺢ اﻻﻧﺎم‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬داراﻟﮑﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﯿﺔ‪ ،‬ج ‪،۲‬‬
‫ص ‪.۱۷۲‬‬
 ‫‪٤٧‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫اﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻨﺎﺑﺮ دﻻﯾﻞ زﯾﺮ )ﻧﺎدرﺳﺖ و( ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬اﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﯾﮏ اﻣﺮ ﺳﺎﺧﺘﮕﯽ و ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ و ھﯿﭻ ﮔﻮﻧﻪ دﻟﯿﻞ‬
‫ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺪارد؛ ﭼﻮن اﺻﻞ ﺑﺪﻋﺖ آن اﺳﺖ ﮐﻪ دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺎل‬
‫اﮔﺮ دﻟﯿﻠﯽ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ وﺟﻮب‪ ،‬ﻣﻨﺪوب‪ ،‬اﺑﺎﺣﻪ‪ ،‬ﺗﺤﺮﯾﻢ و ﮐﺮاھﺖ آن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ در ﮐﺎر ﻧﺨﻮاھﺪ ﺑﻮد و ﻃﺒﻖ دﻟﯿﻞ ﺧﻮد اﻣﺮ ﻣﺸﺮوﻋﯽ ﺧﻮاھﺪ‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﺟﻤﻊ ﻣﯿﺎن اﻣﻮر ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﺻﺤﯿﺢ و ﺑﺪﻋﺖھﺎ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻣﯿﺎن دو‬
‫اﻣﺮ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ‬
‫ُ َّ ُ ْ َ َ ْ ٌ َّ ُ َّ ْ‬
‫ج‪ -‬ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻞﻛ �ﺪﺛ ٍﺔ ﺑِﺪ َﻋﺔ َو�ِن ﻞﻛ ﺑِﺪ َﻋ ٍﺔ‬
‫َ ٌََ‬
‫ﺿﻼﻟﺔ« دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ھﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ ﺣﺮام اﺳﺖ و ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﮔﻤﺮاھﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ھﺮ ﮔﻤﺮاھﯽای ﻣﻮﺟﺐ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ آﺗﺶ ﺟﮫﻨﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫د‪ -‬ﮔﻨﺎه ﻗﺪر ﻣﺸﺘﺮک ھﻤﻪی ﺑﺪﻋﺖھﺎ اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺣﮑﻢ ﮐﺮد ﮐﻪ ﮔﻨﺎه‬
‫ﺑﺪﻋﺘﯽ از ﺑﺪﻋﺖھﺎی دﯾﮕﺮ ﮐﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﻗﺎﯾﻞ ﺷﺪن ﻣﯿﺎن ﺑﺪﻋﺖھﺎ در‬
‫ﻣﯿﺰان ﮔﻨﺎه ﺑﻮدﻧﺸﺎن دﻟﯿﻠﯽ ﺟﺰ ﭘﯿﺮوی از ھﻮای ﻧﺪارد و ﺧﻮد در واﻗﻊ ﺑﺪﻋﺘﯽ‬
‫ً‬
‫دﯾﮕﺮ اﺳﺖ و ﺑﺮ ﮐﻮﭼﮏ ﺷﻤﺮدن ﺑﺪﻋﺖھﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارد و ﻗﺒﻼ داﻧﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺪﻋﺖھﺎی ﮐﻮﭼﮏ ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺖھﺎی ﺑﺰرگ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ھ‪ -‬ﻣﻨﻈﻮر ﻋﺰ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺴﻼم از )ﺑﺪﻋﺖ( واﺟﺐ ھﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ ﺧﻮد ﺗﺼﺮﯾﺢ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ آن ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ در داﯾﺮهی اﺻﻞ »ھﺮﭼﻪ واﺟﺐ ﺑﺪون آن ﺗﻤﺎم‬
‫ً‬
‫ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺧﻮد آن ﭼﯿﺰ ھﻢ واﺟﺐ اﺳﺖ« ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻗﺒﻼ داﻧﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ً‬
‫اﺻﻞ وﺳﯿﻠﻪای اﺳﺖ ﺑﺮای ﺣﻔﻆ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺷﺮﻋﺎ ﺿﺮوری اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺑﺪﻋﺖ‬
‫ﯾﮑﺴﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻋﺰ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺴﻼم )ﺑﺪﻋﺖ( ﻣﻨﺪوب ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺪﻋﺖ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﭘﻞھﺎ و دژھﺎی ﻧﻈﺎﻣﯽ در ﻣﺮزھﺎ و‬
‫ﻣﺪارس وﺳﺎﯾﻠﯽ ﺑﺮای دﻓﻊ ﺿﺮر و ﺟﻠﺐ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﺑﺮای ﻋﺎﻣﻪی ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺣﺴﺎب‬
‫ً‬
‫ﻣﯽآﯾﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼ دژھﺎی ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﺮزی‪ ،‬ﺗﻮﻃﺌﻪی دﺷﻤﻨﺎن را دﻓﻊ ﮐﺮده و آﻧﺎن را‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪٤٨‬‬

‫دﭼﺎر ﺗﺮس و رھﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﭘﻞھﺎ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻘﻞ و اﻧﺘﻘﺎل ﻣﺮدم را ﺗﺴﮫﯿﻞ‬
‫ﮐﺮده و ﺟﺎن آﻧﺎن را ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺪارس ھﻢ زﻣﯿﻨﻪی ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮﯾﻀﻪی ﻋﻠﻢ آﻣﻮزی را ﻓﺮاھﻢ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬و اﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﯾﺢ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ و‬
‫ً‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪاص آن را اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ و ﻗﺒﻼ در ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺳﺨﻦ ﻋﻤﺮس ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻌﻤﺖ اﻟﺒﺪﻋﺔ ﻫﺬه« ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻤﺎم ﻣﺜﺎلھﺎﯾﯽ را ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ آوردهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﯿﻪ‬
‫و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮد‪ .‬ﺷﺎﻃﺒﯽ در ﮐﺘﺎب »اﻻﻋﺘﺼﺎم« )‪ (۱۸۸-۲۲۰/۱‬ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ اﯾﻦ‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار داده و ﻓﺴﺎد آن را ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﻪ آن ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﭼﻮن )ﺧﯿﻠﯽ( ﻣﮫﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۸‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﺣﺴﻨﻪ ھﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ اﻣﺎم‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽس ھﻢ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﺣﺴﻨﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬و در واﻗﻊ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ از وی در ﻣﻮرد ﺑﺪﻋﺖ رواﯾﺖ ﺷﺪه‪ ،‬ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﻣﻮر ﻣﺤﺪﺛﻪ و ﻧﻮﺳﺎﺧﺘﻪ دو ﻧﻮﻋﻨﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ اﻣﻮری ﮐﻪ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺳﻨﺖ‪ ،‬اﺛﺮ و ﯾﺎ اﺟﻤﺎﻋﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺪﻋﺘﯽ‬
‫ﮔﻤﺮاھﯽ اﺳﺖ‪ .‬و دﯾﮕﺮی اﻣﻮر ﺧﯿﺮ و ﻧﻮﺳﺎﺧﺘﻪای ﮐﻪ ﺑﺎ ھﯿﭻ ﮐﺪام از‬
‫آﻧﮫﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﯽ ﻧﺪارﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﻮر‪ ،‬اﻣﻮر ﻣﺤﺪﺛﻪی ﻏﯿﺮ ﻣﺬﻣﻮم ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮس در ﻣﻮرد )ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻧﺪن( ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﯾﺢ در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺪﻋﺖ ﺧﻮﺑﯽ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻣﺮ ﻧﻮﺳﺎﺧﺘﻪای اﺳﺖ‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻗﺒﻼ ھﻢ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ اﯾﻦ ﺑﺪﻋﺖ ﮔﺬﺷﺘﻪ را رد‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ« ‪.١‬‬

‫‪ -١‬ﺑﯿﮫﻘﯽ در ﻣﻨﺎﻗﺐ اﻟﺸﺎﻓﻌﯽ )‪ (۴۶۹/۱‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را از رﺑﯿﻊ ﺑﻦ ﺳﻠﯿﻤﺎن رواﯾﺖ ﮐﺮده‬

‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﻨﺪ آن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﻓﻀﻞ وﺟﻮد دارد و ﮐﺴﯽ را ﻧﯿﺎﻓﺘﻢ ﮐﻪ ﺷﺮح‬
‫ﺣﺎل او را ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪٤٩‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی ھﻢ از اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽس ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﺑﺪﻋﺖ دو‬
‫ﻧﻮع اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺪﻋﺖ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و ﺑﺪﻋﺖ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‪ .‬ھﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻮاﻓﻖ ﺳﻨﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و ھﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺳﻨﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺑﻪ‬
‫ﻗﻮل ﻋﻤﺮس در ﻣﻮرد ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﯾﺢ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﯾﻦ ﺑﺪﻋﺖ‬
‫ﺧﻮﺑﯽ اﺳﺖ« ‪.١‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬اﮔﺮ ﺳﺨﻦ ﺷﺎﻓﻌﯽس ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺗﻌﺎرض ﺑﺎ ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ رﺳﻮل ﺧﺪاص ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و ﯾﺎ ﻣﺨﺼﺺ آن واﻗﻊ ﺷﻮد؛ ﭼﺮا ﮐﻪ اﺻﺤﺎب‬
‫اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽس از وی ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ »ﻗﻮل ﺻﺤﺎﺑﯽ« اﮔﺮ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﺣﺠﺖ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺗﻘﻠﯿﺪ از او واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ‪ .٢‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻗﻮل ﺷﺎﻓﻌﯽ‬
‫ﺣﺠﺖ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻗﻮل ﺻﺤﺎﺑﯽ ﺣﺠﺖ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﯽآﯾﺪ؟‬
‫ب‪ -‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽس ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﺣﺴﻨﻪ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد؟! در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ اﺳﺘﺤﺴﻦ ﻓﻘﺪ ﴍع« ﯾﻌﻨﯽ ھﺮﮐﺲ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ‬
‫اﺳﺘﺤﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺸﺮﯾﻊ و ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاری زده اﺳﺖ‪ .‬ھﻢ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ در ﮐﺘﺎب »اﻟﺮﺳﺎﻟﻪ« )ص ‪ (۵۰۷‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﻧﲈ اﻻﺳﺘﺤﺴﺎن ﺗﻠﺬذ«‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﺳﺘﺤﺴﺎن در واﻗﻊ ﺗﻠﺬذ و ﻟﺬت ﺧﻮاھﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ در ﮐﺘﺎب‬
‫»اﻻم« )‪ (۲۹۳-۳۰۴/۷‬ھﻢ ﻓﺼﻠﯽ را ﺑﻪ »اﺑﻄﺎل اﺳﺘﺤﺴﺎن« اﺧﺘﺼﺎص داده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺨﻮاھﺪ ﮐﻼم اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽس را ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﻪ اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪ ﺷﺎﻓﻌﯽ دﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺰﻧﺪ و ﻻزﻣﻪی اﯾﻦ ﮐﺎر ﻓﮫﻢ اﺻﻮل‬

‫‪ -١‬اﺑﻮ ﻧﻌﯿﻢ در »اﻟﺤﻠﯿﺔ« )‪ (۱۱۳/۹‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را از ﺣﺮﻣﻠﻪ ﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در ﺳﻨﺪ آن ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻄﺸﯽ ھﻢ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺧﻄﯿﺐ در ﺗﺎرﯾﺨﺶ و‬
‫ﺳﻤﻌﺎﻧﯽ در »اﻻﻧﺴﺎب« از او ﯾﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ او را ﺟﺮح ﯾﺎ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﻟﺰﻧﺠﺎﻧﯽ اﻟﺸﺎﻓﻌﯽ‪ ،‬ﺗﺨﺮﯾﺞ اﻟﻔﺮوع ﻋﻠﯽ اﻻﺻﻮل‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ادﯾﺐ ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪،‬‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻟﺮﺳﺎﻟﺔ‪ ،‬ص ‪.۱۷۹‬‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪٥٠‬‬

‫ﺷﺎﻓﻌﯽ اﺳﺖ‪ .‬رﻋﺎﯾﺖ اﯾﻦ اﺻﻞ در ﺗﻤﺎم ﻋﻠﻮم ﻣﺸﮫﻮد اﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ‬
‫ھﺮﮐﺲ ﺑﺎ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻋﻠﻮم آﺷﻨﺎﯾﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺨﻨﺎن‬
‫آﻧﺎن را ﺑﻔﮫﻤﺪ و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﭘﯽ ﺑﺮدن ﺑﻪ اھﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﻪ دو ﻣﺜﺎل‬
‫اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪» -۱‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ« در اﺻﻄﻼح ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﯾﻌﻨﯽ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺮ‬
‫آن اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ و ھﺮ دو آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ وﻟﯽ از ﻧﻈﺮ اﺑﻮ‬
‫اﻟﺒﺮﮐﺎت ﻋﺒﺪاﻟﺴﻼم ﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب »ﻣﻨﺘﻘﯽ اﻻﺧﺒﺎر« ﯾﻌﻨﯽ‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺑﺮ آن اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪» -۲‬ﺷﯿﺨﯿﻦ« از دﯾﺪﮔﺎه ﻣﻮرﺧﺎن ﯾﻌﻨﯽ »اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮب«‪ ،‬از دﯾﺪﮔﺎه‬
‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﯾﻌﻨﯽ »ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ« و از دﯾﺪﮔﺎه ﺷﺎﻓﻌﯽھﺎ ﯾﻌﻨﯽ »راﻓﻌﯽ‬
‫و ﻧﻮوی«‪.‬‬
‫ج‪ -‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﺣﺴﻨﻪ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻼم اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ /‬را‬
‫ﺗﺤﺮﯾﻒ و اﻟﻔﺎظ او را ﻃﻮری ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻪھﺎی آﻧﮫﺎ ﺳﺎزﮔﺎر‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﮔﺮﻧﻪ ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻤﺎی ﺑﺮﺟﺴﺘﻪی اﺳﻼﻣﯽ ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻦ رﺟﺐ ﺣﻨﺒﻠﯽ در‬
‫ﮐﺘﺎب ارزﺷﻤﻨﺪ ﺧﻮد »ﺟﺎﻣﻊ اﻟﻌﻠﻮم واﻟﺤﮑﻢ« ﻣﻨﻈﻮر اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ /‬را‬
‫ً‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺢ داده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻨﻈﻮر اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ /‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ذﮐﺮ‬
‫ﮐﺮدﯾﻢ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﺻﻞ ﺑﺪﻋﺖ ﻣﺬﻣﻮم آن اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻﻠﯽ در ﺷﺮﯾﻌﺖ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﺑﺮﮔﺮدد و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖ ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﺑﺪﻋﺖ ﻣﺤﻤﻮد و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮاﻓﻖ ﺳﻨﺖ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﺻﻠﯽ از‬
‫ﺳﻨﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖ ﻟﻐﻮی ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ ﻧﻪ‬
‫ﺷﺮﻋﯽ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺪﻋﺖ ﻣﻮاﻓﻖ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ« ‪.١‬‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ رﺟﺐ ﺣﻨﺒﻠﯽ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻊ اﻟﻌﻠﻮم و اﻟﺤﮑﻢ‪ ،‬ص ‪.۲۵۳‬‬

 ‫‪٥١‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻣﯽﺗﻮان اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را از اﺳﺘﺪﻻل ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﺻﺤﺎﺑﯽ‪ ،‬ﻋﻤﺮ‬
‫ﺑﻦ ﺧﻄﺎبس در رواﯾﺖ ﺣﺮﻣﻠﻪ ﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ درﯾﺎﻓﺖ و ﮐﻼم ﺷﺎﻓﻌﯽ‬
‫رﺣﻤﻪ اﻟﻠﻪ ھﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺒﻨﺎ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر وی از ﺑﺪﻋﺖ )ﻣﺤﻤﻮد و‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه( ھﻤﺎﻧﻨﺪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎبس ﺑﺪﻋﺖ ﻟﻐﻮی ﺑﻮده اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﺪﻋﺖ‬
‫ً‬
‫ﺷﺮﻋﯽ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﺷﺮﻋﯽ ﮐﻼ ﮔﻤﺮاھﯽ و ﻣﺨﺎﻟﻒ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ و اﺟﻤﺎع و‬
‫آﺛﺎر )ﻋﻠﻤﺎ( اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﭼﯿﺰی ﺟﺰ اﯾﻦھﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫وﺟﻮب ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ‬

‫از ﺣﺪﯾﺚ »ﻛﻞ ﺑﺪﻋﻪ ﺿﻼﻟﻪ وﻛﻞ ﺿﻼﻟﻪ ﰲ اﻟﻨﺎر« »ھﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ ﮔﻤﺮاھﯽ‬
‫اﺳﺖ و ھﺮ ﻧﻮﻋﯽ ﮔﻤﺮاھﯽ ﺑﻪ آﺗﺶ دوزخ ﻣﻨﺘﮫﯽ ﻣﯽﮔﺮدد«‪ ،‬ﺑﻪ روﺷﻨﯽ در‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻻزم اﺳﺖ ھﺮ ﺑﺪﻋﺖ و اﻣﺮ ﻧﻮﺳﺎﺧﺘﻪای در دﯾﻦ را ﺑﺸﻨﺎﺳﯿﻢ ﺗﺎ از‬
‫آن دوری ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬و ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺎﻋﺮ ﻓﺮزاﻧﻪ‪:‬‬
‫وﻣﻦ ﻟـﻢ ﻳﻌﺮف اﳋﲑ ﻣﻦ اﻟﴩ ﻳﻘﻊ ﻓﻴﻪ‬ ‫ﻋﺮﻓﺖ اﻟﴩ ﻻ ﻟﻠﴩ ﻟﻜﻦ ﻟﺘﻮﻗﻴﻪ‬
‫»ﺷﺮ را ﺷﻨﺎﺧﺘﻢ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮد آن‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﭘﺮھﯿﺰ و دوری از آن؛‬
‫ﭼﻮن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﯿﺮ را از ﺷﺮ ﺑﺎز ﻧﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺮ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫اﺳﺎس اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ وﺿﻮح در ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی ھﻢ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭼﻮن ﺣﺬﯾﻔﻪ‬
‫ﺑﻦ ﯾﻤﺎنس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺮدم در ﻣﻮرد ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ از رﺳﻮل ﺧﺪاص‬
‫ﺳﺆال ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ وﻟﯽ ﻣﻦ از ﺷﺮ و ﺑﺪی ﺳﺆال ﻣﯽﮐﺮدم ﺗﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ آن ﻧﺸﻮم«‪.‬‬
‫ﺑﺮای در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻦ راه ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺗﻨﮫﺎ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺳﻨﺖ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻻزم اﺳﺖ ﺑﺪﻋﺖھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﻨﺖ در ﺗﻨﺎﻗﺾ ھﺴﺘﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ ھﻤﺎن‬
‫ﻃﻮر ﮐﻪ در ﻣﻮﺿﻮع اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺑﺪون ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺷﺮک ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ھﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺰرگ اﺷﺎره ﮐﺮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪٥٢‬‬
‫َّ َ َ ۡ َ ۡ َ َ ۡ ُ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ۡ ُ‬ ‫َ‬
‫��‬‫وت َو ُ� ۡؤ ِم ۢن بِٱ�ِ �ق ِد ٱستمسك بِٱلعروة ِ ٱلو� ٰ‬
‫﴿� َمن يَ�ف ۡر بِٱل�ٰغ ِ‬
‫ِيم﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۲۵۶ :‬‬ ‫يع َعل ٌ‬ ‫ام ل َ َهاۗ َو َّ ُ‬
‫ٱ� َس ِم ٌ‬ ‫ٱنف َص َ‬
‫ِ‬
‫»ھﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﻃﺎﻏﻮت ﮐﻔﺮ ﺑﻮرزد و ﺑﻪ ﺧﺪا اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورد‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺘﺎوﯾﺰ ﺑﺲ‬
‫ً‬
‫ﻣﺤﮑﻤﯽ ﮐﻪ اﺻﻼ ﮔﺴﺴﺘﻦ ﻧﺪارد‪ ،‬ﭼﻨﮓ زده اﺳﺖ و ﺧﺪا ﺷﻨﻮا و داﻧﺎ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫و اﯾﻦ ﯾﮏ اﺻﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﺮای ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ آن‬
‫ﻣﺒﻌﻮث ﺷﺪهاﻧﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ ُ ُ ْ َّ َ َ ۡ َ ُ ْ َّ ٰ ُ َ‬ ‫ُ ّ ُ َّ َّ ُ ً َ‬ ‫َََ ۡ َََۡ‬
‫� أمةٖ رسو� أ ِن ٱ�بدوا ٱ� وٱجتنِبوا ٱل�غوت﴾‬ ‫﴿ولقد �عثنا ِ� ِ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪.[۳۶ :‬‬
‫»ﻣﺎ درﻣﯿﺎن ھﺮ اﻣﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی را ﻓﺮﺳﺘﺎدهاﯾﻢ )ﺗﺎ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﮕﻮﯾﺪ(‪ :‬ﮐﻪ ﺧﺪا را‬
‫ﺑﭙﺮﺳﺘﯿﺪ و از ﻃﺎﻏﻮت دوری ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫و ﻣﺆﻣﻨﺎن در ﺣﯿﺎت ﺧﻮد ﺑﻪ اﯾﻦ اﺻﻞ ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﯿﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ ۡ َ َ ُ ْ َّ ُ َ‬
‫ى فَبَ ّ ِ ۡ‬ ‫َ ۡ ُ ُ َ َ َ ُ ٓ ْ َ َّ َ ُ ُ ۡ ُ ۡ َ‬
‫�‬ ‫﴿وٱ�ِين ٱجتنبوا ٱل�ٰغوت أن �عبدوها و�نابوا إِ� ٱ�ِ لهم ٱلب� ٰ ۚ‬
‫ع َِبادِ ‪] ﴾١٧‬اﻟﺰﻣﺮ‪.[۱۷ :‬‬
‫»و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻃﺎﻏﻮت دوری ﮐﺮدﻧﺪ )و اﺟﺘﻨﺎب ورزﯾﺪﻧﺪ( از اﯾﻨﮑﻪ او را‬
‫ﺑﻨﺪﮔﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﺪا ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺸﺎرت آﻧﺎن را اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻣﻦ ﺑﺸﺎرت ده«‪.‬‬
‫َ ْ َ َ‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪاص ھﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺻﻞ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﺮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺎل ﻻ‬
‫ُ َ‬ ‫َّ َ َّ َ َّ ُ َ َ ُ َ ُ‬
‫ﺎﻪﻟ َود َﻣﻪ‪َ ،‬و ِﺣ َﺴﺎﺑُﻪ َﻰﻠﻋ‬ ‫ا� ﺣﺮم ا� ﻣ‬
‫َّ ُ َ َ َ َ َ ُ ْ َ ُ ْ ُ‬
‫ﻦ‬‫ﻣ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺒ‬‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺮ‬‫ﻔ‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬‫ا�‬ ‫ﻻ‬‫إ‬ ‫إََ‬
‫ﻪﻟ‬
‫ون ِ‬
‫ِ‬ ‫د‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫َّ ‪١‬‬
‫ا�« ‪» .‬ھﺮﮐﺲ ﺑﮕﻮﯾﺪ ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﻪ ﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﻟﻠﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ‬ ‫ِ‬
‫ﺑﺠﺰ ﺧﺪا ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻔﺮ ﺑﻮرزد‪ ،‬ﻣﺎل و ﺧﻮﻧﺶ ﺣﺮام ﻣﯽﺷﻮد )ﯾﻌﻨﯽ‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

 ‫‪٥٣‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫ﺟﺰو ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ( و ﺣﺴﺎﺑﺶ )در ﻗﯿﺎﻣﺖ( ﺑﺮ ﺧﺪا ﺧﻮاھﺪ‬

‫ﺑﻮد«‪.‬‬
‫ﺧﺪا و رﺳﻮل او ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ اﮐﺘﻔﺎ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮐﻔﺮ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﺧﺪا را ھﻢ در‬
‫ﮐﻨﺎر آن ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ و اﯾﻦ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺷﺮک و ﮐﻔﺮ اﺳﺖ و ﮔﺮﻧﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ آن ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺪون آﻧﮑﻪ ﺧﻮد ﺑﻔﮫﻤﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َّ َ ُ ُّ ۡ ُ َ‬ ‫ََ ُۡ ُ َ ۡ َُ ُ‬
‫��ون ‪] ﴾١٠٦‬ﯾﻮﺳﻒ‪.[۱۰۶ :‬‬
‫ِ‬ ‫م‬ ‫م‬‫ه‬‫و‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ِ‬ ‫ٱ�‬ ‫ب‬ ‫م‬‫ه‬
‫﴿وما يؤمِن أ�� ِ‬
‫»و ﺑﯿﺸﺘﺮ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآورﻧﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ آﻧﺎن ﻣﺸﺮکاﻧﺪ«‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﺳﻨﺖ و ﺑﺪﻋﺖ ھﻢ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺻﺪق ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺷﻨﺎﺧﺖ‬
‫ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪﻋﺖ را ھﻢ ﺷﻨﺎﺧﺖ و در ﺳﻔﺎرﺷﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ اﺻﺤﺎب‬
‫ﺧﻮد ﮐﺮده و ﻋﺮﺑﺎض ﺑﻦ ﺳﺎرﯾﻪس آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ روﺷﻨﯽ‬
‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َْ ُ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﭘﯽ ﺑﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ �» :‬ﻌﻠﻴ� ْﻢ � ِ ُﺴن ِﻲﺘ َو ُﺳﻨ ِﺔ‬
‫َ َّ ُ ْ َ ُ ْ َ َ‬ ‫� َﻋ ُّﻀﻮا َﻋﻠَﻴْ َﻬﺎ ﺑ َّ‬
‫ﺎﻨﻟ َ‬ ‫ﻳﻦ اﻟْـ َﻤ ْﻬﺪﻳِّ َ‬ ‫ْ‬
‫اﺨﻟُﻠَ َﻔﺎ ِء َّ‬
‫الﺮاﺷﺪ َ‬
‫ﺎت‬ ‫اﺟ ِﺬ و�ِﻳﺎ�ﻢ و�ﺪﺛ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻮ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ٌََ‬ ‫ُ ُ َ َّ ُ َّ ْ‬
‫ﻮر ﻓ ِﺈن ﻞﻛ ﺑِﺪ َﻋ ٍﺔ ﺿﻼﻟﺔ« ‪» .١‬ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﻣﻦ و ﺳﻨﺖ ﺧﻠﻔﺎی راﺷﺪﯾﻦ‬ ‫اﻷم ِ‬
‫ھﺪاﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺗﻤﺴﮏ ﺟﻮﯾﯿﺪ و ﺑﺎ )ﭼﻨﮓ و( دﻧﺪان آن را ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و از اﻣﻮر‬
‫ﻧﻮﺳﺎﺧﺘﻪ )در دﯾﻦ( ﺑﭙﺮھﯿﺰﯾﺪ؛ ﭼﻮن ھﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ ﮔﻤﺮاھﯽ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ اﺻﺤﺎب ﺧﻮد دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ‬
‫ﻣﻠﺘﺰم ﺑﺎﺷﻨﺪ و از ﺑﺪﻋﺖھﺎ دوری ﺟﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ در ﺻﺤﻨﻪی زﻧﺪﮔﯽ ھﻢ ﻣﺸﮫﻮد اﺳﺖ؛ ﭼﻮن ﺷﻨﺎﺧﺖ ھﺮ ﭼﯿﺰی‬
‫ﺑﺪون ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﻘﯿﺾ آن ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ دﯾﻨﻮری‪ :‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»‪ ...‬ﺣﮑﻤﺖ و ﻗﺪرت ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ھﺮ ﭼﯿﺰی ﺑﻪ ھﻤﺮاه ﺿﺪ ﺧﻮد‬

‫‪ -١‬ﺗﺮﻣﺬی و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و دارﻣﯽ و ﺣﺎﮐﻢ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و اﻟﺒﺎﻧﯽ در »ﲣﺮﻳﺞ‬
‫ﻛﺘﺎب اﻟﺴﻨﻪ« )‪ (۲۹/۱‬آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪٥٤‬‬
‫ً‬
‫آﻓﺮﯾﺪه ﺷﻮد ﺗﺎ ھﺮ ﮐﺪام از آﻧﮫﺎ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪای دﯾﮕﺮی ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد؛ ﻣﺜﻼ ھﺮ‬
‫ﮐﺪام از ﻧﻮر ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﺗﺎرﯾﮑﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﺟﮫﻞ‪ ،‬ﺧﯿﺮ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﺷﺮ‪،‬‬
‫ﻣﻨﻔﻌﺖ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﻣﻀﺮت‪ ،‬و ﺷﯿﺮﯾﻨﯽ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﺗﻠﺨﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛‬
‫ﭼﺮا ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ ُ َّ َ َّ ُ ُ ۡ ُ‬
‫َ‬ ‫ُ ۡ َ َ َّ‬
‫س ِه ۡم َوم َِّما‬
‫ت ٱ��ض َوم ِۡن أنف ِ‬ ‫﴿سب�ٰن ٱ�ِي خلق ٱ�ز�ج �ها مِما ت�ب ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬
‫� َ� ۡعل ُمون ‪] ﴾٣٦‬ﯾﺲ‪.[۳۶ :‬‬
‫»ﺗﺴﯿﺢ و ﺗﻘﺪﯾﺲ ﺧﺪاﯾﯽ را ﺳﺰاﺳﺖ ﮐﻪ ھﻤﻪی زوجھﺎ را آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از‬
‫آﻧﭽﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﯽروﯾﺎﻧﺪ و از ﺧﻮد آﻧﺎن و از ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ«‪.‬‬
‫و »ازواج« ﯾﻌﻨﯽ اﺿﺪاد‪ ،‬و اﻧﻮاع ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺮ و ﻣﺎده و ﺧﺸﮏ و ﺗﺮ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫‪١‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َّ ُ َ َ َ َّ ۡ َ ۡ َّ َ‬
‫ن� ‪] ﴾٤٥‬اﻟﻨﺠﻢ‪.[۴۵ :‬‬ ‫ٱ�ك َر َوٱ� َ ٰ‬ ‫�‬
‫﴿و�نهۥ خلق ٱلزوج ِ‬
‫»و اوﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻨﺲھﺎی ﻧﺮ و ﻣﺎده را آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ در ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ‪» :‬ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﷲ‪ ،‬ﳏﻤﺪ رﺳﻮل اﷲ« ھﻢ ﺑﻪ وﺿﻮح‬
‫دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺷﮫﺎدت اول‪ ،‬ﺳﻠﺐ و اﯾﺠﺎب و ﻧﻔﯽ و اﺛﺒﺎت اﺳﺖ؛ ﺳﻠﺐ‬
‫اﻟﻮھﯿﺖ و ﻧﻔﯽ آن از ﻏﯿﺮ ﺧﺪا و اﺛﺒﺎت آن ﺑﺮای ﺧﺪا؛ ﭼﻮن ﺗﻨﮫﺎ ﺧﺪا ﻣﺴﺘﺤﻖ‬
‫اﻟﻮھﯿﺖ اﺳﺖ و ﻏﯿﺮ او ﺷﺎﯾﺴﺘﻪی آن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺷﮫﺎدت دوم ھﻢ ﭘﯿﺮوی از ﻏﯿﺮ‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪاص را ﺳﻠﺐ و ﺑﺮای او اﺛﺒﺎت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﻌﻨﯽ ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺑﺠﺰ اﻟﻠﻪ ﺟﻞ ﺟﻼﻟﻪ و ھﯿﭻ ﻣﺘﺒﻮع راﺳﺘﯿﻨﯽ‬
‫ﺑﺠﺰ رﺳﻮل ﺧﺪاص وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ‪ ،‬ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻟﺤﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬داراﻟﮑﺘﺎب اﻟﻌﺮﺑﯽ‪ ،‬ص ‪.۱۴‬‬
 ‫‪٥٥‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫از اﯾﻦ روی ﺑﺮ دﻋﻮﺗﮕﺮان واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﺑﺪﻋﺖھﺎ و ﺷﺮک‬

‫ﺑﺮ ﺣﺬر دارﻧﺪ و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﺳﻨﺖ دﺳﺘﻮر دھﻨﺪ‪ .‬اﺳﺎس دﻋﻮت ﺑﻪ ﺳﻮی‬
‫ﺧﺪا ھﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺻﻞ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َ‬ ‫َ ۡ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ون إ َ� ۡ َ‬
‫ٱ� ۡ‬ ‫َ ۡ َ ُ ّ ُ ۡ ُ َّ ‪َ ُ ۡ َ ٞ‬‬
‫� َو َ�أ ُم ُرون بِٱل َمع ُر ِ‬
‫وف َو َ�ن َه ۡون‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿و��ن مِن�م أمة يدع‬
‫َ‬ ‫َ ۡ َ ُ َ َ ُ ۡ ۡ‬
‫ع ِن ٱل ُمنك ِر� َوأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل ُمفل ُِحون ‪] ﴾١٠٤‬آلﻋﻤﺮان‪.[۱۰۴ :‬‬
‫»ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﮔﺮوھﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ )ﻣﺮدم را( ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ دﻋﻮت ﮐﻨﻨﺪ و اﻣﺮ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﮫﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و آﻧﺎن ﺧﻮد رﺳﺘﮕﺎرﻧﺪ«‪.‬‬
‫دﻋﻮت ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﺳﻨﺖ‪ ،‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﺑﺮ ﺣﺬر داﺷﺘﻦ ﻣﺮدم از ﺷﺮک و‬
‫ﺑﺪﻋﺖھﺎ‪ ،‬ﻧﮫﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬و ھﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﮫﯽ از‬
‫ﻣﻨﮑﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ اﻣﺖ ﻣﺤﻤﺪی ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ اﻣﺘﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺮدم آﻓﺮﯾﺪه‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ َ َ ۡ َ‬ ‫َ ۡ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ت ل َّ‬ ‫� أُ َّمة أُ ۡخر َج ۡ‬ ‫﴿ ُك ُ‬
‫نت ۡم َخ ۡ َ‬
‫اس تأ ُم ُرون بِٱل َمع ُر ِ‬
‫وف َو�ن َه ۡون ع ِن ٱل ُمنك ِر‬ ‫ِلن ِ‬ ‫ٍ ِ‬
‫َ َّ‬ ‫ُۡ‬
‫َوتؤم ُِنون بِٱ�ِ﴾ ]آلﻋﻤﺮان‪.[۱۱۰ :‬‬
‫»ﺷﻤﺎ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ اﻣﺘﯽ ھﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮد اﻧﺴﺎنھﺎ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪهاﯾﺪ ﮐﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺮوف و ﻧﮫﯽ از ﻣﻨﮑﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﯿﺪ و ﺑﻪ ﺧﺪا اﯾﻤﺎن ﻣﯽآورﯾﺪ«‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮔﺮوهھﺎی اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ ‪ ١‬از اﯾﻦ اﻣﺮ آ ﮔﺎھﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و‬
‫اﯾﻦ ﺑﺪان ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاری – ﮐﻪ آﻧﻘﺪر زﯾﺎدﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﺎھﯽ‬
‫ﻋﺎﻟﻤﺎن ھﻢ ﻣﺮﺗﮑﺐ آﻧﮫﺎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ – و ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺑﺪی ﮐﻪ در اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاران‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬آ ﮔﺎھﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺳﻠﯿﻢ ھﻼﻟﯽ‪ ،‬ﻣﺆﻟﻔﺎت ﺳﻌﯿﺪ ﺣﻮی‪ :‬دراﺳﺔ و ﺗﻘﻮﯾﻢ‪ ،‬ص ‪.۱۲۸-۱۳۲‬‬

 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪٥٦‬‬

‫اﺳﺒﺎب و ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاری‬

‫‪ -۱‬ﺟﮫﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﻣﻄﮫﺮ و ﻋﻠﻢ »ﻣﺼﻄﻠﺢ اﻟﺤﺪﯾﺚ« ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ‬

‫ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاران ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻣﯿﺎن اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ و ﺿﻌﯿﻒ و ﺳﺎﻟﻢ و ﻧﺎﺳﺎﻟﻢ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺣﺎدﯾﺚ ﺿﻌﯿﻒ و ﺳﺎﺧﺘﮕﯽ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ؛‬
‫ً‬
‫ﻣﺜﻼ ﺑﺪﻋﺖ وﺣﺪت وﺟﻮد ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ‬
‫وﺳﻌﺘﻨﯽ ﺳﲈﺋﯽ وﻻ ارﺿﯽ وﻟﻜﻦ وﺳﻌﻨﯽ ﻗﻠﺐ ﻋﺒﺪی اﳌﺆﻣﻦ«‬
‫»آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ ﻣﺮا ﻧﺪارﻧﺪ وﻟﯿﮑﻦ دل ﺑﻨﺪهی ﻣﺆﻣﻦ ﻣﻦ‪،‬‬
‫ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ ﻣﺮا دارد«‪.‬‬
‫ﺑﺪﻋﺖ ﻧﻮر ﻣﺤﻤﺪی از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺳﺎﺧﺘﮕﯽ ﻧﺸﺄت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬اول‬
‫ﻣﺎ ﺧﻠﻖ اﷲ ﻧﻮر ﻧﺒﻴﮏ ﻳﺎ ﺟﺎﺑﺮ«‪» .‬اوﻟﯿﻦ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺧﺪا آﻓﺮﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺗﻮ‬
‫ﺑﻮد ای ﺟﺎﺑﺮ«!‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺪﻋﺖ آﻓﺮﯾﻨﺶ ھﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪص ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ دروﻏﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻟﻮﻻك ﻟﻮﻻك ﻣﺎ ﺧﻠﻘﺖ اﻻﻓﻼك«‪» .‬اﮔﺮ ﺗﻮ‬
‫ﻧﺒﻮدی‪ ،‬ھﺴﺘﯽ را ﻧﻤﯽآﻓﺮﯾﺪم«‪.‬‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ واﺿﻊ ﻧﺎدان ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻏﺎﻓﻞ اﺳﺖ از اﯾﻨﮑﻪ اﮔﺮ آﻓﺮﯾﻨﺶ ھﺴﺘﯽ‬
‫ً‬
‫ﻧﻤﯽﺑﻮد‪ ،‬اﺻﻼ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺒﻌﻮث ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َ ٓ َ ۡ َ ۡ َ َ َّ َ ۡ َ ٗ ّ ۡ َ ٰ َ‬
‫﴿وما أرسل�ٰك إِ� ر�ة ل ِل�ل ِم� ‪] ﴾١٠٧‬اﻷﻧﺒﯿﺎء‪.[۱۰۷ :‬‬
‫»و ﻣﺎ ﺗﻮ را ﻧﻔﺮﺳﺘﺎدهاﯾﻢ ﻣﮕﺮ رﺣﻤﺘﯽ ﺑﺮای ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن«‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﻧﺘﺨﺎب رھﺒﺮان و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎﻧﯽ ﻧﺎدان ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺮدم ﮐﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻓﺘﻮا و‬
‫آﻣﻮزش ﻣﯽزﻧﻨﺪ و ﺑﺪون آ ﮔﺎھﯽ در ﻣﻮرد دﯾﻦ ﺧﺪا ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮری ﮐﻪ اﺳﺘﺤﺴﺎن ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ھﻮی و ھﻮس اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
 ‫‪٥٧‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ّ َّ َ َ َ ْ ُ ْ ْ َ ْ َ ً َ ْ َ ُ‬
‫ﺰﺘ ُﻋﻪ ِﻣ َﻦ‬‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬إِن ا� ﻻ �ﻘ ِﺒﺾ اﻟ ِﻌﻠﻢ اﻧ ِﺰﺘاﺎﻋ‪ ،‬ﻳن ِ‬
‫ُْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َْ ُ ْ ْ َْ‬ ‫ََ‬ ‫ْ َ‬
‫� ْﻦ �ﻘ ِﺒﺾ اﻟ ِﻌﻠ َﻢ ﺑِﻘﺒ ِﺾ اﻟ ُﻌﻠ َﻤﺎءِ‪َ ،‬ﺣ َّﻰﺘ إِذا ل ْﻢ �ﺒ ِﻖ‬
‫اﻟ ِﻌﺒﺎ ِد‪ ،‬وﻟ ِ‬
‫َ ً َّ َ َ َّ ُ ُ ُ ً ُ َّ ً َ ُ ُ َ َ ْ َ ْ َ ْ ْ َ َ ُّ‬
‫� ِﻋﻠ ٍﻢ‪ ،‬ﻓﻀﻠﻮا‬ ‫ﺎﻋ ِﻟـﻤـﺎ‪ ،‬اﺨﺗﺬ اﻨﻟﺎس رءوﺳﺎ ﺟﻬﺎﻻ ﻓﺴﺌِﻠﻮا‪ ،‬ﻓﺄ�ﺘﻮا ﺑِﻐ ِ‬
‫َ َ ُّ‬
‫َوأﺿﻠﻮا« ‪» .١‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ را ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ آن از ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد‬
‫ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد ﺑﻠﮑﻪ آن را ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺧﻮد ﻋﻠﻤﺎ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ ھﯿﭻ‬
‫ﻓﺮد ﻋﺎﻟﻤﯽ را ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﮔﺬارد و ﻣﺮدم اﻓﺮادی ﻧﺎدان را ﺑﻪ رھﺒﺮی ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻋﻠﻢ و آ ﮔﺎھﯽ ﻓﺘﻮا ﻣﯽدھﻨﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ھﻢ ﺧﻮد‬
‫ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ھﻢ دﯾﮕﺮان را ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫و اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ از ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬إن ﻣﻦ‬
‫أﺮﺷاط الﺴﺎﻋﺔ ﺛﻼﺛﺔ إﺣﺪاﻫﻦ أن ﻳﻠﺘﻤﺲ اﻟﻌﻠﻢ ﻋﻨﺪ اﻷﺻﺎﻏﺮ« ‪» ٢‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﻧﺰد ﻓﺮوﻣﺎﯾﮕﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﻮد«‪.‬‬
‫)ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ( اﺑﻦﻣﺒﺎرک‪ :‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻓﺮوﻣﺎﯾﮕﺎن ھﻤﺎن ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاران‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ« ‪.٣‬‬
‫‪ -۳‬ﻋﺎدتھﺎ و ﺧﺮاﻓﺎﺗﯽ ﮐﻪ ھﯿﭻ دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ و ﻋﻘﻠﯽ ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻋﺰاداری و ﺑﺪﻋﺖزار‪ .‬ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻌـــــﺮس و اﻟـﻤــــــﺎﺗﻢ ﺛـــــﻢ اﻟـــــﺰار‬ ‫ﺛﻼﺛــــــﺔ ﺗﺸــــــﻘﯽ ﲠــــــﻦ اﻟــــــﺪار‬
‫»ﺳﻪ ﭼﯿﺰ ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﺮوﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﺰاداری‬
‫و ﺳﭙﺲ ﻣﺮاﺳﻢ زار«‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺳﻠﺴﻠﺔ اﻻﺣﺎدﯾﺚ اﻟﺼﺤﯿﺤﺔ )‪.(۶۹۵‬‬
‫‪ -٣‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺒﺎرک‪ ،‬اﻟﺰھﺪ‪ ،‬ص ‪.۶۹‬‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪٥٨‬‬

‫‪ -۴‬ﺗﻘﻠﯿﺪ و اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻋﺼﻤﺖ ﻣﺠﺘﮫﺪﯾﻦ و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣﺬھﺒﯽ و دادن‬

‫ﻗﺪاﺳﺘﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﻪ ﺷﯿﻮخ ‪.١‬‬
‫‪ -۵‬ﭘﯿﺮوی از آﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َٓ‬ ‫َٓ ۡ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ ُ ۡ َ ۡ ‪َ ُ َّ َ َ ٞ‬‬
‫ون َما � َ َ ٰ‬
‫� َب َه مِن ُه ٱبۡتِغا َء ٱلفِت َنةِ َوٱبۡتِغا َء‬ ‫﴿فَأَ َّما َّٱ� َ‬
‫ِين ِ� قلو� ِ ِهم ز�غ �يتبِع‬
‫َ َۡ َ‬ ‫َۡ‬
‫تأوِ�لِهِ َو َما َ� ۡعل ُم تأوِ�ل ُه﴾ ]آلﻋﻤﺮان‪.[۱۰۷ :‬‬
‫»اﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در دلھﺎﯾﺸﺎن ﮐﮋی اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺘﻨﻪاﻧﮕﯿﺰی و ﺗﺄوﯾﻞ‬
‫)ﻧﺎدرﺳﺖ( از ﻣﺘﺸﺎﺑﮫﺎت ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬

‫ﺷﺪت ﻣﺨﺎﻃﺮه آﻣﯿﺰ ﺑﻮدن ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ‬

‫ﺑﺮای ﺑﯿﺎن ﻣﺨﺎﻃﺮهآﻣﯿﺰ ﺑﻮدن ﺑﺪﻋﺖھﺎ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺑﺪی ﮐﻪ‬
‫در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺑﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاران اﺳﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻋﻤﻞ ﺷﺨﺺ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬار ﻣﺮدود اﺳﺖ )و از او ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َْ‬ ‫ْ َ َ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ أﺣﺪث ﻲﻓ أمﺮﻧﺎ ﻫﺬا ﻣﺎ ﻟي َﺲ ﻣﻨﻪ ﻓﻬﻮ‬
‫ٌّ‬
‫َرد« ‪» ٢‬ھﺮ ﮐﺲ ﭼﯿﺰی را در اﯾﻦ دﯾﻦ ﻣﺎ ﭘﺪﯾﺪ آورد ﮐﻪ ﺟﺰ آن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺮدود اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﻪ وﯾﮋه ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاراﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺪﻋﺖھﺎ را ﺧﻮب ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُۡ َ ۡ َُّ ُ ُ‬
‫ِين َض َّل َس ۡع ُي ُه ۡم ِ� َ‬
‫ٱ� َي ٰوة ِ‬ ‫�م بٱ� ۡخ َ� َ‬
‫�ن أ ۡع َ�ٰ� ‪ ١٠٣‬ٱ� َ‬ ‫﴿قل هل ننبِئ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ۡ‬ ‫َ َّ ُ ۡ‬‫َ‬ ‫ُّ ۡ ُ َ ۡ‬
‫ٱ�� َيا َوه ۡم � َس ُبون �� ُه ۡم �س ُِنون ُصن ًعا ‪] ﴾١٠٤‬اﻟﮑﻬﻒ‪.[۱۰۴-۱۰۳ :‬‬

‫‪ -١‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »ﻫﺪﻳﺔ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻟﯽ ﻣﺴﻠﻤﯽ ﺑﻼد اﻟﻴﺎﺑﺎن« ﺑﺎ ﺗﺤﻘﯿﻖ اﯾﻦ ﺟﺎﻧﺐ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ‪.‬‬
 ‫‪٥٩‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫»ﺑﮕﻮ‪ :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را از زﯾﺎﻧﮑﺎرﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم آ ﮔﺎه ﺳﺎزم؟ آﻧﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻼﺷﺸﺎن در زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ھﺪر رﻓﺘﻪ و ﺧﻮد ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺗﻮﺑﻪی ﺷﺨﺺ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬار ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮔﻨﺎه و ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاری اﺻﺮار‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦ روی ﺗﺮس آن ﻣﯽرود ﮐﻪ‬
‫ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺑﺪی داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ان اﷲ ﺣﺠﺐ‬
‫اﺘﻟﻮ�ﺔ ﻋﻦ ﻞﻛ ﺻﺎﺣﺐ ﺑﺪﻋﺔ ﺣﻰﺘ ﻳﺪع ﺑﺪﻋﺘﻪ« ‪» .١‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮﺑﻪی‬
‫ھﯿﭻ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاری را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﺧﻮد را رھﺎ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺷﺨﺺ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬار ﺑﺮ ﺣﻮض )ﮐﻮﺛﺮ( وارد ﻧﻤﯽﺷﻮد و از ﺷﻔﺎﻋﺖ‬
‫ُ‬ ‫ََ َ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬أﻧﺎ ﻓ َﺮ ُﻃ� ْﻢ‬
‫َ ُ ْ َ َ َّ َ َّ َ ٌ ْ ُ ْ َ َّ َ َ ْ َ ْ ُ ُ َ َ‬ ‫ََ ْ‬
‫ﺎول ُﻬ ُﻢ‬ ‫ﻧ‬
‫َ ِ‬ ‫ﻷ‬ ‫ﺖ‬ ‫�‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ ‫أ‬ ‫ا‬ ‫ذ‬ ‫إ‬
‫ِ‬ ‫ﻰﺘ‬‫ﺣ‬ ‫ﻢ‬‫�‬ ‫ﻨ‬‫ﻣ‬‫ِ‬ ‫ﺎل‬ ‫ﺟ‬‫ر‬ ‫ﻰﻟ‬
‫َ ِ‬ ‫إ‬
‫ِ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻌ‬‫�‬ ‫�‬ ‫ﻟ‬ ‫‪،‬‬‫ض‬ ‫ِ‬
‫اﺤﻟ َ ْ‬
‫ﻮ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬
‫ْ َُ‬ ‫َُ ُ َ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ُ ُ‬
‫ﻮل أ ْى َر ِّب أ ْﺻ َ‬ ‫ُْ ُ ُ‬
‫ﺤ ِﺎﻰﺑ‪� .‬ﻘﻮل ﻻ ﺗﺪ ِرى َﻣﺎ أﺣﺪﺛﻮا‬ ‫و� ﻓﺄﻗ‬ ‫اﺧﺘ ِﻠﺠﻮا د ِ‬
‫ْ َ‬
‫َ�ﻌﺪ َك« ‪» ٢‬ﻣﻦ ﺑﺮ ﺣﻮض از ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺸﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮم‪ ،‬ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ از ﺷﻤﺎ راﻧﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻣﻦ ﻣﯽﺧﻮاھﻢ ﺑﻪ آﻧﮫﺎ آب ﺑﺪھﻢ از ﻣﻦ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! اﯾﻦھﺎ ﯾﺎران ﻣﻦ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﺑﻌﺪ از ﺗﻮ ﭼﻪ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ را اﯾﺠﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ«؟‬
‫در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬إﹺ ﱠﻧ ﹶﻚ ﻻ ﹶ ﺗﹶﺪﹾ ﹺر ￯ ﹶﻣ ﺎ ﹶﺑ ﺪﱠ ﹸﻟ ﻮا ﹶﺑ ﹾﻌ ﺪﹶ ﹶك ﹶﻓ ﹶﺄ ﹸﻗ ﹸ‬
‫ﻮل‬
‫ﹸﺳ ﹾﺤ ﹰﻘ ﺎ ﹸﺳ ﹾﺤ ﹰﻘ ﺎ ﻟ ﹺـ ﹶﻤ ﹾﻦ ﹶﺑ ﺪﱠ ﹶل ﹶﺑ ﹾﻌ ﹺﺪ ￯« »ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺗﻮ ﭼﻪ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ را‬

‫‪ -١‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ و ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺗﺮﻣﺬی آن را ﺣﺴﻦ‬

‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﺨﺎری و ﻏﯿﺮ او آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪٦٠‬‬

‫ﺗﻐﯿﯿﺮ دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ :‬ھﺮﮐﺲ ﺑﻌﺪ از ﻣﻦ )دﯾﻦ را( ﺗﻐﯿﯿﺮ دھﺪ‪ ،‬از‬
‫رﺣﻤﺖ ﺧﺪا ﺑﻪ دور ﺑﺎد«!‬
‫‪ -۴‬ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ھﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎه آن ﺑﺮ ﻋﮫﺪهی‬
‫ﺑﺪﻋﺖﮔﺬار ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ ُ ٓ ْ َ ۡ َ َ ُ ۡ َ َ ٗ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َ ۡ َ ۡ َ َّ َ ُ ُّ َ‬
‫ضلو� ُهم‬ ‫﴿ ِ�ح ِملوا أوزارهم �مِلة يوم ٱل ِق�م ِة ومِن أوزارِ ٱ�ِين ي ِ‬
‫َۡ ۡ‬
‫� عِل ٍ�﴾ ]اﻟﻨﺤﻞ‪.[۲۵ :‬‬
‫بِغ ِ‬
‫»آﻧﺎن ﺑﺎﯾﺪ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎر ﮔﻨﺎھﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺮ دوش ﺑﮑﺸﻨﺪ‬
‫و )ﺑﺎﯾﺪ( ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﺎر ﮔﻨﺎھﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺪون آ ﮔﺎھﯽ آﻧﺎن را ﮔﻤﺮاه ﮐﺮدهاﻧﺪ‬
‫)ﻧﯿﺰ( ﺣﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ُ َّ ً َ ِّ َ ً َ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ْ َ َّ‬
‫اﻹﺳﻼمِ ﺳﻨﺔ ﺳيﺌﺔ �ﻌ ِﻤﻞ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﻢ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ...» :‬وﻣﻦ ﺳﻦ ِﻲﻓ ِ‬
‫ْ َ ْ ٌ ‪١‬‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ ُ َ َ َ َْ ُْ َْ َ ْ ْ َ ْ َ ْ َُْ‬
‫ار ِﻫﻢ ﻲﺷء« ‪.‬‬ ‫� أن �ﻨﻘﺺ ِﻣﻦ أوز ِ‬ ‫ار ِﻫﻢ‪ِ ،‬ﻣﻦ � ِ‬
‫ﺑِﻬﺎ �ﻌﺪه ﺎﻛن ﻋﻠﻴ ِﻪ ِﻣﺜﻞ أوز ِ‬
‫»و ھﺮﮐﺲ ﺳﻨﺖ ﺑﺪی را در اﺳﻼم ﭘﺎﯾﻪرﯾﺰی ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎه آن و ﮔﻨﺎه ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻌﺪ از وی ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ ﺑﺮ او ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﭼﯿﺰی از ﮔﻨﺎه آﻧﺎن‬
‫ﮐﻢ ﺷﻮد«‪.‬‬
‫و اﯾﻦ ﺑﺪان ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬار ﺑﺪﻋﺘﯽ را ﭘﺪﯾﺪ آورده اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از او ھﻢ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎﯾﺪ از ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد‬
‫ﺑﺘﺮﺳﺪ و ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺪﻋﺖھﺎ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن از ﺷﮫﺮت ﺑﯿﺸﺘﺮی ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮔﺴﺘﺮش ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮔﻨﺎه ﺷﺨﺺ‬
‫ﺑﺪﻋﺖ ﮔﺬار ﻧﯿﺰ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺪﻋﺖھﺎ ﺑﺎﻋﺚ از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدن‬
‫ﺳﻨﺖھﺎی ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﻮد ھﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻨﺎه از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ اﯾﻦ ﺳﻨﺖھﺎ ھﻢ‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﮔﻨﺎه ﺧﻮد ﺑﺪﻋﺖ ﮔﺬاری ﺑﺮ ﻋﮫﺪهی ﺑﺪﻋﺖ ﮔﺬار ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺨﺺ‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻠﻢ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺣﻤﺪ و دارﻣﯽ و ﻏﯿﺮه آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

 ‫‪٦١‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫ﺑﺪﻋﺖﮔﺬار در واﻗﻊ ﺑﺎﯾﺪ از ﺑﺪﻋﺖ ﺧﻮارج درس ﻋﺒﺮت ﺑﮕﯿﺮد؛ ﭼﻮن‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺧﻮارج را اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮای ﻣﺎ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻳﻤﺮﻗﻮن ﻣﻦ‬
‫اﻟﺪﻳﻦ ﻛﲈ ﻳﻤﺮق اﻟﺴﻬﻢ ﻣﻦ اﻟﺮﻣﻴﺔ« ‪» .١‬از دﯾﻦ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ھﻤﺎن ﻃﻮری‬
‫ﮐﻪ ﺗﯿﺮ از ﻧﺨﺠﯿﺮ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﻋﻠﺖ اﯾﻦ اﻣﺮ در واﻗﻊ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاری ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦ رو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻳﻘﺘﻠﻮن أﻫﻞ اﻹﺳﻼم و�ﺮﺘ�ﻮن أﻫﻞ اﻻوﺛﺎن ﻟﻦﺌ ادر�ﺘﻬﻢ‬
‫ﻻﻗﺘﻠﻨﻬﻢ ﻗﺘﻞ ﺎﻋد« ‪» ٢‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ و ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﺎن را )ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد(‬
‫رھﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺮﺳﻢ‪ ،‬آﻧﺎن را ھﻤﭽﻮن ﻗﻮم ﻋﺎد ﺧﻮاھﻢ ﮐﺸﺖ«‪.‬‬
‫‪ -۵‬ھﺮ ﺑﺪﻋﺖ ﮔﺬاری ﻣﻠﻌﻮن اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ‬
‫ْ َ َ‬ ‫َ َ َ ً َ ْ َ ُ ْ ً َ َ َ ْ َ ْ َ ُ َّ‬ ‫َ ْ َ َ‬
‫ا� َواﻟـ َﻤﻼﺋِ� ِﺔ‬
‫ِ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻨ‬‫ﻌ‬ ‫ﻟ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻴ‬‫ﻠ‬ ‫ﻌ‬‫�‬ ‫ﺎ‪،‬‬ ‫ﺛ‬ ‫ﺪ‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ى‬‫آو‬ ‫و‬ ‫أ‬ ‫ﺎ‪،‬‬ ‫ﺛ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻴﻬ‬ ‫�‬
‫أﺣﺪ ِ‬
‫ث‬
‫ﻤﺟﻌ َ‬ ‫اﻨﻟﺎس أَ ْ َ‬
‫�« ‪» .٣‬ھﺮﮐﺲ در آن ﺑﺪﻋﺘﯽ ﮔﺬارد ﯾﺎ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاراﻧﯽ را‬ ‫ِ‬ ‫َو َّ ِ‬
‫ﭘﻨﺎه دھﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﺧﺪا و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ھﻤﻪی ﻣﺮدم ﺑﺮ او ﺑﺎد«‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ -۶‬ﺑﺪﻋﺖ ﮔﺬار ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ از ﺧﺪا دورﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ‬
‫در ﻣﻮرد ﺧﻮارج ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﮐﻪ‬
‫ََ ُ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در آن ﻣﻮرد ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ...» :‬ﺤﺗ ِﻘ ُﺮون َﺻﻼﺗ� ْﻢ َﻣ َﻊ‬
‫َ ْ ُ ُ َ َ ِّ َ َ َ ْ ُ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ ُ‬
‫ﻳﻦ ﻛ َﻤﺎ �ﻤ ُﺮق‬ ‫ﺎﻣ� ْﻢ َﻣ َﻊ ِﺻ َﻴﺎ ِم ِﻬ ْﻢ ‪� ...‬ﻤﺮﻗﻮن ِﻣﻦ اﺪﻟ‬ ‫ﺻﻼﺗِ ِﻬﻢ و ِﺻﻴ‬
‫الﺮ ِﻣ َّﻴ ِﺔ« »‪ ...‬ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن و روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺧﻮد را‬ ‫الﺴ ْﻬ ُﻢ ِﻣ َﻦ َّ‬
‫َّ‬
‫در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن و روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ آﻧﮫﺎ ﮐﻢ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآورﯾﺪ‬

‫‪ -١‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ و اﺣﻤﺪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ و ‪ ....‬آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ و دﯾﮕﺮان آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎم اﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »ﻓﺘﺢ‬
‫اﻟﺒﺎری« ج ‪ ،۱۳‬ص ‪ ۲۸۱‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪٦٢‬‬

‫‪ ....‬از اﺳﻼم ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ھﻤﺎن ﻃﻮری ﮐﻪ ﺗﯿﺮ از ﻧﺨﺠﯿﺮ ﺧﺎرج‬

‫ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاری و ﺳﭙﺲ دوری آﻧﺎن از‬
‫ﺧﺪا را ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۷‬ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاری ﮐﻪ دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺖھﺎی ﺧﻮد دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺷﮫﺎدﺗﺶ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺖ دﻋﻮت ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻋﻘﻮﺑﺖ در دﻧﯿﺎ اﺳﺖ ﺗﺎ‬
‫ﺿﺮر او از ﻣﺮدم دﻓﻊ ﮔﺮدد‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ در ﺑﺎﻃﻦ ﻣﺠﺘﮫﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﻋﻘﻮﺑﺖ او‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم او را ﺗﺮک ﮐﻨﻨﺪ و ﺟﺎﯾﮕﺎھﯽ در دﯾﻦ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻋﻠﻤﯽ‬
‫از او آﻣﻮﺧﺘﻪ ﻧﺸﻮد و ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺘﺎ ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮد و ﺷﮫﺎدت او ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﮕﺮدد‪ .‬از‬
‫اﯾﻦ روی ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ و ﻓﻘﮫﺎ و اﺻﻮﻟﯿﺎن اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ رواﯾﺖ ﺷﺨﺺ‬
‫ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاری ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺪﻋﺖ ﺧﻮد ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد‬
‫ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاری ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺪﻋﺖ ﺧﻮد ﮐﺎﻓﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ در‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮرد ھﻢ رواﯾﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﺬھﺐ و ﭘﯿﺮوان ﺧﻮد دروغ را‬
‫ﺣﻼل ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬رد ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ از اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ :‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫وی ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺷﮫﺎدت ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاران ﺑﺠﺰ ﮔﺮوه ﺧﻄﺎﺑﯿﻪ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮم« ‪.١‬‬
‫و اﯾﻦ ﺑﺪﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮوه ﺧﻄﺎﺑﯿﻪ ﺑﺮای ﯾﺎریرﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮاﻓﻘﺎن ﺧﻮد ﺷﮫﺎدت دروغ را ﺣﻼل داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ‪.٢‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ھﻢ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاراﻧﯽ اﮔﺮ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺖ‬
‫ﺧﻮد دﻋﻮت ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺷﮫﺎدﺗﺸﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﺮﻧﻪ ﻣﻮرد ﭘﺬﯾﺮش ﻗﺮار‬

‫‪ -١‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺎﻻت اﻻﺳﻼﻣﯿﯿﻦ‪ ،‬ج ‪ ،۱‬ص ‪ ۷۵‬و ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻠﻞ و اﻟﻨﺤﻞ‪ ،‬ج ‪،۱‬‬
‫ص ‪ ۱۷۹‬و ﮐﺘﺎب اﻟﻔﺮق ﺑﯿﻦ اﻟﻔﺮق‪ ،‬ص ‪.۲۴۷‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﺴﯿﺎری از ﮔﺮوهھﺎی اﺳﻼﻣﯽ از ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﺑﺎ آﻧﺎن‬
‫ﺗﺤﺖ ﺷﻌﺎر »ﻣﺼﻠﺤﺖ دﻋﻮت« اﻣﺘﺤﺎن ﮐﺮدهاﯾﻢ‪.‬‬
 ‫‪٦٣‬‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﻣﺎم ﻧﻮوی‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ و ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ ﻗﻮل ھﻤﯿﻦ‬

‫اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ روی ﻣﺤﺪﺛﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬از‬
‫ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاراﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﺧﻮد دﻋﻮت ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ را رواﯾﺖ‬
‫ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ وﻟﯽ ھﻢ اﯾﻦ ﻣﺤﺪﺛﺎن و ھﻢ ﻋﻠﻤﺎی دﯾﮕﺮ از ﺑﺴﯿﺎری از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺑﺎﻃﻦ ﻗﺪری‪ ،‬ﻣﺮﺟﺌﻪ‪ ،‬ﺷﯿﻌﻪ و ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ« ‪.١‬‬

‫وﺟﻮب دوریﺟﺴﺘﻦ از ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاران‬

‫ﺑﻌﺪ از آﻧﮑﻪ ﺑﺎ )ﻣﻔﮫﻮم( ﺑﺪﻋﺖ آﺷﻨﺎ ﺷﺪﯾﻢ و درﯾﺎﻓﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺪﻋﺖ از ﮔﻨﺎھﺎن‬

‫)دﯾﮕﺮ( ﺑﺪﺗﺮ و ﭘﯿﺎم آور ﮐﻔﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از ﺑﺪﻋﺖ ﮔﺬاران دوری ﺟﻮﯾﯿﻢ و ﮐﺎر‬
‫آﻧﺎن را ﻣﻮرد ﻧﮑﻮھﺶ ﻗﺮار دھﯿﻢ و ﺧﻮد را در زﻣﺮهی آﻧﺎن ﻗﺮار ﻧﺪھﯿﻢ؛ ﭼﺮا‬
‫ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ َ ُ ُ ْ َ َّ َ َ َ َّ ُ ْ َ ۡ‬
‫ٱخ َتلَ ُفوا ْ ِم ۢن َ� ۡع ِد َما َجا ٓ َء ُه ُم ۡٱ�َ ّي َ�ٰ ُ‬
‫ت﴾‬ ‫ِ‬ ‫﴿و� ت�ونوا كٱ�ِين �فرقوا و‬
‫]آلﻋﻤﺮان‪.[۱۰۵ :‬‬
‫»و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺸﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ و اﺧﺘﻼف ورزﯾﺪﻧﺪ ﺑﻌﺪ از آﻧﮑﻪ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی روﺷﻦ ﺑﺮاﯾﺸﺎن آﻣﺪ«‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫� ٍء﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪.[۱۵۹ :‬‬ ‫ت م ِۡن ُه ۡم ِ� َ ۡ‬ ‫ِين ُه ۡم َو َ�نُوا ْ ش َِي ٗعا َّل ۡس َ‬ ‫﴿إ َّن َّٱ� َ‬
‫ِين فَ َّر ُقوا ْ د َ‬
‫ِ‬
‫»ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﯾﻦ ﺧﻮد را ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﮐﺮدﻧﺪ و دﺳﺘﻪ دﺳﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎ در ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ از آﻧﺎن ﻧﯿﺴﺘﯽ«‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺷﺮح ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬دار اﺣﯿﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﯽ‪ ،‬ج ‪ ،۱‬ص ‪ ۶۰‬و ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺘﺎب »اﻻﯾﻤﺎن« ﻧﻮﺷﺘﻪی اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ ،‬ص ‪.۳۶۹‬‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪٦٤‬‬

‫ﺷﺎﻃﺒﯽ‪ :‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اھﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ )ﻓﺮﻗﻪی ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺘﻪ( ﻣﮑﻠﻔﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاران ﺑﻪ دﺷﻤﻨﯽ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و آﻧﺎن را رﺳﻮا ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﻣﺠﺎزات‬
‫ﮐﺸﺘﻦ و ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ ﺑﻪ ﺳﺮﮐﻮب ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﻊ آﻧﺎن ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ھﻢ )ﻣﺎ را( از ھﻤﺮاھﯽ و ھﻤﻨﺸﯿﻨﯽ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﺮ ﺣﺬر داﺷﺘﻪاﻧﺪ ‪ .١‬اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﺷﺎﺋﺒﻪی ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزی را اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ دﺷﻤﻨﯽ ﻧﻪ ﯾﮏ دﺷﻤﻨﯽ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺪﻋﺖ‬
‫ﮔﺬاری ﺧﻼف اﺟﻤﺎع ﻣﺆﻣﻨﺎن رﻓﺘﺎر ﮐﺮده و از ﺻﻒ آﻧﺎن ﺧﺎرج ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺿﻤﻦ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎ ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺎ آﻧﺎن‬
‫ﺷﺪهاﯾﻢ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻒ ﻣﺎ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺑﻪ دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ ‪.٢‬‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﻢ »ﻣﺆﻟﻔﺎت ﺳﻌﯿﺪ ﺣﻮی‪ ،‬دراﺳﺔ و ﺗﻘﻮﯾﻢ« ص ‪ ۴۰-۴۱‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺷﺎﻃﺒﯽ‪ ،‬اﻻﻋﺘﺼﺎم‪ ،‬ج ‪ ،۱‬ص ‪.۱۲۰‬‬
 ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬

‫‪ -۱‬اﺑﻦ اﺛﯿﺮ‪ ،‬اﻟﻨﮫﺎﯾﻪ ﻓﯽ ﻏﺮﯾﺐ اﻟﺤﺪﯾﺚ و اﻻﺛﺮ‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺒﻪ اﻻﺳﻼﻣﯿﻪ‪.‬‬

‫‪ -۲‬اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ ،‬اﻗﺘﻀﺎء اﻟﺼﺮاط اﻟﻤﺴﺘﻘﯿﻢ‪ ،‬داراﻟﻤﻌﺮﻓﻪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ ،‬اﻻﯾﻤﺎن‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺐ اﻻﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬
‫‪ -۴‬اﺑﻦ ﺣﺠﺮ اﻟﻌﺴﻘﻼﻧﯽ‪ ،‬ﺗﮫﺬﯾﺐ اﻟﺘﮫﺬﯾﺐ‪ ،‬ﺣﯿﺪرآﺑﺎد‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﻪ ﻣﺠﻠﺲ داﺋﺮه‬
‫اﻟﻤﻌﺎرف اﻟﻌﺜﻤﺎﻧﯿﻪ‪.‬‬
‫‪ -۵‬اﺑﻦ ﺣﺠﺮ‪ ،‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺒﻪ اﻟﺴﻠﻔﯿﻪ‪.‬‬
‫‪ -۶‬اﺑﻦ ﺣﺒﺎن‪ ،‬اﻟﺼﺤﯿﺢ‪ ،‬داراﻟﻤﻌﺎرف‪.‬‬
‫‪ -۷‬اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ‪ ،‬ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻟﺤﺪﯾﺚ‪ ،‬داراﻟﮑﺘﺎب اﻟﻌﺮﺑﯽ‪.‬‬
‫‪ -۸‬اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺪارج اﻟﺴﺎﻟﮑﯿﻦ‪ ،‬داراﻟﮑﺘﺎب اﻟﻌﺮﺑﯽ‪.‬‬
‫‪ -۹‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬اﻟﺴﻨﻦ‪ ،‬داراﺣﯿﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﯽ‪.‬‬
‫‪ -۱۰‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ ،‬دار ﺻﺎدر‪.‬‬
‫‪ -۱۱‬اﺑﻮ ﻧﻌﯿﻢ اﺻﻔﮫﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺣﯿﻠﻪ اﻻوﻟﯿﺎء‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﻪ اﻟﺴﻌﺎده‪.‬‬
‫‪ -۱۲‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬اﻟﻤﺴﻨﺪ‪ ،‬داراﻟﻔﮑﺮ‪،‬‬
‫‪ -۱۳‬اﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻻﺟﻮﺑﻪ اﻟﻨﺎﻓﻌﻪ‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺐ اﻻﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬
‫‪ -۱۴‬اﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻻﺣﺎدﯾﺚ اﻟﺼﺤﯿﺤﻪ‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺐ اﻻﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬
‫‪ -۱۵‬اﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻻﺣﺎدﯾﺚ اﻟﻀﻌﯿﻔﻪ و اﻟﻤﻮﺿﻮﻋﻪ‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺐ اﻻﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬
‫‪ -۱۶‬اﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻇﻼل اﻟﺠﻨﻪ‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺐ اﻻﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬
‫‪ -۱۷‬ﺑﺨﺎری‪ ،‬اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﺤﯿﺢ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺻﺒﯿﺢ‪.‬‬
‫‪ -۱۸‬ﺑﯿﮫﻘﯽ‪ ،‬اﻻﺳﻤﺎء و اﻟﺼﻔﺎت‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﻪ اﻟﺴﻌﺎده‪.‬‬
‫‪ -۱۹‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﻟﺸﺎﻓﻌﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺳﯿﺪ اﺣﻤﺪ ﺻﻘﺮ‪.‬‬
 ‫ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﮔﻮار آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪٦٦‬‬

‫‪ -۲۰‬ﺗﺮﻣﺬی‪ ،‬اﻟﺴﻨﻦ‪ ،‬داراﺣﯿﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﯽ‪.‬‬

‫‪ -۲۱‬ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬اﻟﻤﺴﺘﺪرک‬
‫‪ -۲۲‬ﺧﻄﯿﺐ ﺑﻐﺪادی‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐﺪاد‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺒﻪ اﻟﺴﻠﻔﯿﻪ‪.‬‬
‫‪ -۲۳‬ﺧﻄﯿﺐ ﺑﻐﺪادی‪ ،‬آداب اﻟﻔﻘﯿﻪ و اﻟﻤﺘﻔﻘﻪ‪ ،‬داراﻟﮑﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﯿﻪ‪.‬‬
‫‪ -۲۴‬ﺧﻄﯿﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰی‪ ،‬ﻣﺸﮑﺎه اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ اﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺐ اﻻﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬
‫‪ -۲۵‬دارﻣﯽ‪ ،‬اﻟﺴﻨﻦ‪ ،‬داراﻟﻔﮑﺮ‪.‬‬
‫‪ -۲۶‬زﻧﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺨﺮﯾﺞ اﻻﺻﻮل ﻋﻠﯽ اﻟﻔﺮوع‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻟﺮﺳﺎﻟﻪ‪.‬‬
‫‪ -۲۷‬ﺳﺨﺎوی‪ ،‬اﻟﻤﻘﺎﺻﺪ اﻟﺤﺴﻨﻪ‪.‬‬
‫‪ -۲۸‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﻦ اﺷﻌﺚ‪ ،‬اﻟﺴﻨﻦ‪ ،‬داراﻟﻔﮑﺮ‪.‬‬
‫‪ -۲۹‬ﺳﻤﻌﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻻﻧﺴﺎب‪ ،‬ﺣﯿﺪرآﺑﺎد‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﻪ ﻣﺠﻠﺲ داﺋﺮه اﻟﻤﻌﺎرف‬
‫اﻟﻌﺜﻤﺎﻧﯿﻪ‪.‬‬
‫‪ -۳۰‬ﺷﺎﻃﺒﯽ‪ ،‬اﻻﻋﺘﺼﺎم‪ ،‬داراﻟﻤﻌﺮﻓﻪ‪.‬‬
‫‪ -۳۱‬ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ ،‬اﻟﺮﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺷﺮح و ﺗﺤﻘﯿﻖ اﺣﻤﺪ ﺷﺎﮐﺮ‪.‬‬
‫‪ -۳۲‬ﻃﺤﺎوی‪ ،‬ﺷﺮح ﻣﻌﺎﻧﯽ اﻻﺛﺎر‪.‬‬
‫‪ -۳۳‬ﻃﯿﺎﻟﺴﯽ‪ ،‬اﻟﻤﺴﻨﺪ‪ ،‬ﺣﯿﺪرآﺑﺎد‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﻪ داﯾﺮه اﻟﻤﻌﺮاف اﻟﻌﺜﻤﺎﻧﯿﻪ‪.‬‬
‫‪ -۳۴‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺒﺎرک‪ ،‬زاھﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳۵‬ﻋﺠﻠﻮﻧﯽ‪ ،‬ﮐﺸﻒ اﻟﺨﻔﺎء‪.‬‬
‫‪ -۳۶‬ﻋﺰ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺴﻼم‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪ اﻻﺣﮑﺎم ﻓﯽ ﻣﺼﺎﻟﺢ اﻻﻧﺎم‪ ،‬داراﻟﮑﺘﺐ‬
‫اﻟﻌﻠﻤﯿﻪ‪.‬‬
‫‪ -۳۷‬ﻓﯿﺮوزآﺑﺎدی‪ ،‬اﻟﻘﺎﻣﻮس اﻟﻤﺤﯿﻂ‪ ،‬اﻟﻤﺆﺳﺴﻪ اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ ﻟﻠﻄﺒﺎﻋﻪ و اﻟﻨﺸﺮ‪.‬‬
‫‪ -۳۸‬ﻗﺮاﻓﯽ‪ ،‬اﻟﻔﺮوق‪.‬‬
‫‪ -۳۹‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﯾﻌﻠﯽ‪ ،‬ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺤﻨﺎﺑﻠﻪ‪ ،‬داراﻟﻤﻌﺮﻓﻪ‪.‬‬
‫‪ -۴۰‬ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﺣﺠﺎج‪ ،‬اﻟﺼﺤﯿﺢ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺻﺒﯿﺢ‪.‬‬
 ‫‪٦٧‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬

‫‪ -۴۱‬ﻣﻌﺼﻮﻣﯽ‪ ،‬ھﺪﯾﻪ اﻟﺴﻠﻄﺎن‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﺨﺮﯾﺞ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺒﻪ‬

‫اﻻﺳﻼﻣﯿﻪ‪.‬‬
‫‪ -۴۲‬ﻧﻮوی‪ ،‬ﺷﺮح ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬دار اﺣﯿﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﯽ‪.‬‬
‫‪ -۴۳‬ھﯿﺜﻤﯽ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﻮاﺋﺪ‪ ،‬داراﻟﮑﺘﺎب اﻟﻌﺮﺑﯽ‪.‬‬