‫‪‬‬

‫ﻋﻘﯿﺪهی‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪:‬‬

‫ﺗﺎﻟﯿﻒ‪:‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺨﻤﯿﺲ رﺣﻤﻪ اﻟﻠﻪ‬
 .‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از ﺳﺎﯾﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪی ﻋﻘﯿﺪه داﻧﻠﻮد ﺷﺪه اﺳﺖ‬
www.aqeedeh.com
book@aqeedeh.com :‫آدرس اﯾﻤﯿﻞ‬

‫ﺳﺎﯾﺖﻫﺎی ﻣﻔﯿﺪ‬

www.aqeedeh.com www. mowahedin.com

www.islamtxt.com www.sadaislam.com
www.shabnam.cc www.islamhouse.com
www.kalemeh.tv www.bidary.net
www.islamtape.com www.tabesh.net
www.blestfamily.com www.farsi.sunnionline.us
www.islamworldnews.com www.sunni-news.net
www.islamage.com www.mohtadeen.com
www.islamwebpedia.com www.ijtehadat.com
www.islampp.com www. nourtv.net
www.zekr.tv www.videofarsi.com
 ‫��ﻢ اﷲ ا����ﻦ ا����ﻢ‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ‪ .............................. ................................‬أ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻣﺆﻟﻒ ‪١ ....................... ................................‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ :‬ﻋﻘﯿﺪۀ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ درﺑﺎرهي ﺗﻮﺣﯿﺪ ‪٣ .................‬‬

‫اول‪ :‬ﻋﻘﯿﺪهي او در ﺗﻮﺣﯿﺪ »اﻟﻠﻪ« ‪٣ ...................................................‬‬
‫ّدوم‪ :‬ﺗﻮﺳﻞ ﺷﺮﻋﯿﻪ ﺟﺎﯾﺰ و ﺑﺎﻃﻞ داﻧﺴﺘﻦ ﺗﻮﺳﻞ ﺳﺎﺧﺘﮕﻲ و ﻧﺎﺟﺎﯾﺰ ‪٤ ................‬‬
‫ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎي ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل‪٥ ......................................................‬‬
‫ﺗﻮﺳﻞ ﺑﺎ ﮐﻠﻤﺎت ﻧﺎ ﺟﺎﯾﺰ و ﺑﺪﻋﻲ ‪٥ ....................................................‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬دﯾﺪﮔﺎه اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ در اﺛﺒﺎت ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل و رد ﺟﻬﻤﯿﻪ ‪٦ .........‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ ﺑﺤﺚ ‪١١ ........................................................................‬‬
‫ﺗﺒﺼﺮه‪١٢................................................................................ :‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ :‬ﻋﻘﯿﺪهی اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ در اﺛﺒﺎت ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﻲ و درﺟﺎت‬

‫آن‪١٥ . ................................ ................................ .‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‪ :‬ﻋﻘﯿﺪهی اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ درﺑﺎرهی اﯾﻤﺎن ‪١٩ .............‬‬

‫ﺧﻼﺻﻪ‪٢٠ ............................................................................. :‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻋﻘﯿﺪهی اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ درﺑﺎرهي ﺻﺤﺎﺑﻪ ‪٢١ .........‬‬

‫ﭼﮑﯿﺪهي ﺑﺤﺚ ‪٢٢ .....................................................................‬‬
 ‫ﻋﻘﯿﺪهی اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪:‬‬ ‫ب‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻧﻬﯽ اﻣﺎم از ﻫﻮاﭘﺮﺳﺘﯽ ﺟﺪال و ﺑﺪﻋﺘﮕﺬاری در دﯾﻦ ‪٢٣ .‬‬
‫ﭼﮑﯿﺪه ﺑﺤﺚ ‪٢٥ .......................................................................‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﺷﺸﻢ‪ :‬ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ از ﺷﺮك و اﺳﺒﺎﺑﻲ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ‬

‫ﺷﺮك ﻣﻲﺷﻮد ‪٢٧ ...................... ................................‬‬
‫اﺳﺒﺎب و وﺳﺎﺋﻠﻲ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺷﺮك ﻣﻲﺷﻮد ‪٢٧ ......................................‬‬
‫ﭼﮑﯿﺪهي ﺑﺤﺚ ‪٢٩ .....................................................................‬‬

‫ﻣﻈﺎﻫﺮ ﺷﺮك و ﺻﻮرﺗﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن آن ‪٣٩ ............................‬‬

‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺷﺮك و ﮔﻤﺮاﻫﻲ ﻋﺼﺮ ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ‪٤٢ ..........................................‬‬
‫ﺻﻮرﺗﻬﺎ و اﺷﮑﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﺮك و اﻋﻤﺎل ﺷﺮﮐﻲ ‪٤٢ ..................................‬‬

‫ﻋﻠﻢ اﺣﺎﻃﻪﮐﻨﻨﺪه و ﻓﺮاﮔﯿﺮ از وﯾﮋﮔﯿﻬﺎي ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ‪٤٥ ......‬‬

‫ﺗﻤﺎم اﻋﻤﺎل و ﺷﻌﺎﺋﺮ ﻋﺒﺎدي ﻣﺨﺼﻮص ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ ‪٤٧ ...........................‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﻲ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﺒﻮدﯾﺖ و ﻓﺮوﺗﻨﻲ دﻻﻟﺖ دارد‪ ،‬ﻣﺨﺘﺺ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫اﺳﺖ‪٤٩ .................................................................................‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ‪٥٣ ............................................................................. :‬‬
 ‫ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻣﺆﻟﻒ‬

‫ﮐﺘﺎﺑﻲ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ رو دارﯾﺪ ﺧﻼﺻﻪي ﻋﻘﯿﺪهي اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ رﺣﻤﻪ اﻟﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ درﺑﺎرهي‬
‫ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻤﺎن و ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﻧﯿﺰ ﻣﻮﺿﻊﮔﯿﺮي اﯾﺸﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺧﻼﺻﻪ؛ ﻣﻮﺿﻊﮔﯿﺮي اﻣﺎم در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﮐﻼم‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬در اداﻣﻪ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﻣﺎم از ﺷﺮك و آنﭼﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﺪان ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻬﻲ ﮐﺮده و از آن ﺑﺮ ﺣﺬر‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺎ ﺑﺮﺧﻲ از اﺷﮑﺎل ﺷﺮﮐﻲ ﮐﻪ ﺑﻮﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و اﻣﺎم و ﭘﯿﺮوان راﺳﺘﯿﻨﺶ از‬
‫آنﻫﺎ ﻧﻬﻲ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬آﺷﻨﺎ ﻣﻲﺷﻮﯾﻢ‪.‬‬
 ‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪:‬‬
‫ﻋﻘﯿﺪۀ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ درﺑﺎرهي ﺗﻮﺣﯿﺪ‬

‫اول‪ :‬ﻋﻘﯿﺪهي او در ﺗﻮﺣﯿﺪ »اﻟﻠﻪ«‬

‫از ﻧﺼﻮﺻﻲ ﮐﻪ در ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ درﺑﺎرهي ﺗﻮﺣﯿﺪ آﻣﺪه‪ ،‬ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ‬
‫ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺗﻮﺣﯿﺪ در رﺑﻮﺑﯿﺖ‪ :‬اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻦ و اﻋﺘﺮاف ﻧﻤﻮدن ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺎﻟﻖ‪ّ ،‬‬
‫ﻣﺪﺑﺮ و ﺗﺼﺮف ﮐﻨﻨﺪه در ﻧﻈﺎم ﻫﺴﺘﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺗﻮﺣﯿﺪ در اﻟﻮﻫﯿﺖ‪ :‬اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻦ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ »اﻟﻠﻪ« ﺗﻨﻬﺎ ذاﺗﻲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺰاوار‬
‫ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ و ﻫﻤﻪي ﻣﻌﺒﻮدﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﺎﻃﻠﻨﺪ‪ .‬و ﻣﺨﺼﻮص ﮐﺮدن اﻧﻮاع‬
‫ﻋﺒﺎدات ﺑﺮاي ﺧﺪاوﻧﺪ و ﺷﺮﯾﻚ ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪن ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻋﺒﺎدت‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺗﻮﺣﯿﺪ در اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت‪ :‬ﻧﺎﻣﮕﺬاري و ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﻧﺎﻣﻬﺎي ﻧﯿﮑﻮ و‬
‫ﺻﻔﺎﺗﻲ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﺑﺮاي ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻬﺎ و ﺻﻔﺎت ﺑﺮ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﮐﻤﺎل ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻣﻘﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫اﺳﺖ دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ آنﻫﺎ را ﺑﺎ ﺗﻘﺴﯿﻤﺎت ﻣﺬﮐﻮر ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺻﻔﺎت ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺗﻮﺻﯿﻒ‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮد«‪.‬‬
‫و ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺑﺮاي ﮐﺴﻲ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﯿﺰي از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮد در ﻣﻮرد »اﻟﻠﻪ«‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ او را ﺑﻪ آنﭼﻪ ﺧﻮدش وﺻﻒ ﮐﺮده‪ ،‬وﺻﻒ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ«‪.‬‬
 ‫ﻋﻘﯿﺪهی اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪:‬‬ ‫‪٤‬‬
‫در ﺟﺎﯾﻲ دﯾﮕﺮ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اﻟﻠﻪ« از ﺑﺎﻻ ﺻﺪا زده ﻣﻲﺷﻮد ﻧﻪ از ﭘﺎﯾﯿﻦ وﺻﻔﺖ‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻨﻲ در ﺗﻮﺻﯿﻒ رﺑﻮﺑﯿﺖ و اﻟﻮﻫﯿﺖ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﻲ ﻧﺪارد«‪ . ...‬و دﯾﮕﺮ ﺳﺨﻨﺎﻧﻲ ﮐﻪ در‬
‫اﯾﻦﺑﺎره از اﻣﺎم ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦﻫﺎ ردﯾﺴﺖ ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﻲ ﮐﻪ ﺗﺼﻮر ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻨﺪي ﻣﺬﮐﻮر را اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ از‬
‫ﺧﻮدش ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫دوم‪ :‬ﺗﻮﺳﻞ ﺷﺮﻋﯿﻪ ﺟﺎﯾﺰ و ﺑﺎﻃﻞ داﻧﺴﺘﻦ ﺗﻮﺳﻞ ﺳﺎﺧﺘﮕﻲ و ﻧﺎﺟﺎﯾﺰ‬
‫ً‬
‫ﻗﻄﻌﺎ ﻣﺴﺌﻠﻪي ﺗﻮﺳﻞ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪاي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ و از ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاري و‬
‫اﺧﺘﻼف در آن‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﺟﺎﻫﻼن و ﻫﻮاﭘﺮﺳﺘﺎن ﺑﺴﯿﺎر ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ِ‬
‫ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ دﻻﻟﺖ ﻧﺼﻮص ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ دو ﻧﻮع اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺗﻮﺳﻞ ﺟﺎﯾﺰ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺗﻮﺳﻞ ﺑﺪﻋﯽ و ﻧﺎﺟﺎﯾﺰ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺳﻞ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﺮ ﺳﻪ ﻧﻮع اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل‪.‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬
‫َ‬
‫� فٱدعوهُ بِهاۖ﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪:‬‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و ِ َّ�ِ ٱ ۡ� ۡس َما ٓ ُء ٱ ُ‬
‫� ۡس َ ٰ َ ۡ ُ‬

‫‪) [١٨٠‬ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﻤﻬﺎي ﻧﯿﮑﻮﯾﻲ دارد‪ ،‬او را ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪.‬‬

‫ب‪ -‬ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮑﻮ؛ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در اﺣﺎدﯾﺚ و داﺳﺘﺎن ﺳﻪ ﻧﻔﺮي ﮐﻪ در ﻏﺎر‬
‫ﻣﺤﺒﻮس ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج‪ -‬ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ دﻋﺎي ﻓﺮد ﺻﺎﻟﺢ زﻧﺪه‪ ،‬ﺑﺪﻟﯿﻞ ﻋﻤﻞ آﻧﺎﻧﻲ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ و از اﯾﺸﺎن درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ ﻣﻲﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺠﺰ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻮع‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﻧﻮاع دﯾﮕﺮ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﺪﻋﻲ و ﻧﺎﺟﺎﯾﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ رﺣﻤﺔ اﻟﻠﻪ در ﺑﺎب ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﺷﺪت اﺣﺘﯿﺎط ﻣﻲﮐﺮد؛ ﺗﺎ ﺟﺎﯾﻲ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻮﺳﻞ ﺑﺎ اﻟﻔﺎظ دو ﭘﻬﻠﻮﯾﻲ را ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﺻﺤﯿﺢ و اﺷﺘﺒﺎه در آﻧﻬﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﮑﺮوه‬
 ‫‪٥‬‬ ‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ :‬ﻋﻘﯿﺪۀ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ درﺑﺎرهی ﺗﻮﺣﯿﺪ‬

‫ﻣﻲداﻧﺴﺖ و از ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدن ﭼﻨﯿﻦ اﻟﻔﺎﻇﻲ ﻧﻬﻲ ﻣﻲﮐﺮد‪ ،‬اﻣﺎم رﺣﻤﺔ اﻟﻠﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﮑﺮوه ﻣﻲداﻧﻢ ﮐﻪ ﻓﺮدي در دﻋﺎﯾﺶ ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ از ﺗﻮ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﮑﯿﻪﮔﺎﻫﻬﺎي‬
‫ﻋﺰت ﻋﺮﺷﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪﺣﻖ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎﺗﺖ‪ «..،‬و دﯾﮕﺮ ﺳﺨﻨﺎن ﻧﻘﻞ ﺷﺪه از او ﮐﻪ در اداﻣﻪي‬
‫ﺑﺤﺚ ذﮐﺮ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﻣﻲﺑﯿﻨﯿﻢ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻨﺘﺴﺒﺎن ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﺣﻨﻔﻲ‪ ،‬از ﻋﻘﯿﺪهي اﻣﺎم‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻞ ﻧﺎﺟﺎﯾﺰ و ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ روي آوردهاﻧﺪ و ﻫﺮ ﮐﺴﻲ‬
‫آنﻫﺎ را از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﺎروا ﻣﻨﻊ و ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻬﻢ‪ ،‬ﺑﻪ دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻦ اوﻟﯿﺎء‬
‫و اﻧﺒﯿﺎء ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎي ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل‬

‫اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ در ﻣﻮرد ﺗﻮﺳﻞ ﺷﺮﻋﻲ ﺟﺎﯾﺰ و ﻧﻬﻲ از ﺗﻮﺳﻞ ﺑﺪﻋﻲ ﻧﺎ ﺟﺎﯾﺰ‪،‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺑﺮاي ﮐﺴﻲ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ را‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﺎ دﻋﺎﯾﻲ ﮐﻪ او اﺟﺎزه و ﺑﺪان‬
‫دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ در آﯾﻪي دﻋﺎﯾﻲ زﯾﺮ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻞ ﻣﺸﺮوع را ﺑﯿﺎن‬
‫َ َّ ۡ َ ۡ َ ٓ ُ ۡ ُ ۡ َ ٰ َ ۡ ُ ُ َ َ َ ُ ْ َّ َ ُ ۡ ُ َ‬
‫حدون‬ ‫ﻣﻲﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬و ِ�ِ ٱ�سماء ٱ�س� فٱدعوه بِهاۖ وذروا ٱ�ِين يل ِ‬
‫َ‬
‫� أ ۡس َ ٰٓ‬
‫��ِهِۚۦ﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪) [۱۸۰ :‬ﺑﺮاي ﺧﺪا ﻧﺎﻣﻬﺎﯾﻲ ﻧﯿﮑﻮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ او را ﺑﺎ آن ﻧﺎﻣﻬﺎ‬ ‫ِٓ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و ﮐﺴﺎﻧﻲ ﮐﻪ در ﻧﺎﻣﻬﺎي او ﮐﺠﺮوي ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ را رﻫﺎ ﺳﺎزﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺰودي ﮐﯿﻔﺮ آﻧﭽﻪ‬
‫ﻣﻲﮐﺮدﻧﺪ را ﺧﻮاﻫﻨﺪ دﯾﺪ(‪.‬‬

‫ﺗﻮﺳﻞ ﺑﺎ ﮐﻠﻤﺎت ﻧﺎ ﺟﺎﯾﺰ و ﺑﺪﻋﻲ‬

‫‪ -۱‬اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ در دﻋﺎ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا! از ﺗﻮ ﺑﺤﻖ ﻓﻼن‬
‫ﮐﺲ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺤﻖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و رﺳﻮﻻﻧﺖ و ﯾﺎ ﺑﺤﻖ ﺑﯿﺖ اﻟﺤﺮام و ﻣﺸﻌﺮ اﻟﺤﺮام‪،‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫‪«...‬‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﻣﺸﮑﻠﻢ را ﺣﻞ ﮐﻨﻲ وﯾﺎ‬

‫‪ -١‬ر‪ .‬ك‪ .‬ﺑﻪ ﺷﺮح اﻟﻌﻘﯿﺪة اﻟﻄﺤﺎوي‪ ٢٣٤/‬و اﺗﺤﺎف اﻟﺴﺎدة ‪ ٢٨٥/٢‬و ﺷﺮح اﻟﻔﻘﻪ اﻷﮐﺒﺮ‪.١٩٨/‬‬
 ‫ﻋﻘﯿﺪهی اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪:‬‬ ‫‪٦‬‬
‫‪ -۲‬اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮاي ﮐﺴﻲ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﺠﺰ ﺑﺎ ﺧﻮد‬
‫او)اﺳﻤﻬﺎ‪ ،‬ﺻﻔﺎت و ﻫﻤﺎن روﺷﻲ ﮐﻪ ﻣﺸﺮوع ﻗﺮار داده( ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻋﺰت ﻋﺮﺷﺖ) ‪ (1‬ﯾﺎ ﺑﺤﻖ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎﺗﺖ‪«...‬‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ از ﺗﻮ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﮑﯿﻪﮔﺎﻫﻬﺎي ِ‬

‫ﺳﻮم‪ :‬دﯾﺪﮔﺎه اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ در اﺛﺒﺎت ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل و رد ﺟﻬﻤﯿﻪ‬

‫اﻣﺎم اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﺻﻔﺎت ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﻏﻀﺐ‬
‫و رﺿﺎي او ﺑﺪون ﮐﯿﻔﯿﺖ دو ﺻﻔﺖ از ﺻﻔﺎت او ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲرود‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهي‬
‫اﻫﻞ ﺳﻨﺖ) ‪ (2‬و ﺟﻤﺎﻋﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -١‬اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‪ :‬ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ اﻧﺴﺎن در دﻋﺎﯾﺶ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا از ﺗـﻮ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﮑﯿﻪ ﮔﺎه ﻋﺰت ﻋﺮﺷﺖ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ‪ «...‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﻧﺼﻲ ﺑﺮ ﺟﻮاز ﭼﻨﯿﻦ دﻋﺎﯾﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬اﻣﺎ اﻣـﺎم‬
‫اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ ﺑﺪﻟﯿﻞ ﺣﺪﯾﺜﻲ ﮐﻪ در آن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در دﻋﺎﯾﺶ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬از ﺗـﻮ ﺑـﻪ ﺗﮑﯿـﻪ ﮔـﺎه‬
‫ﻋﺰت ﻋﺮﺷﺖ و ﻣﻨﺘﻬﺎي رﺣﻤﺘﺖ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ‪ «...‬ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪ‪ .‬اﯾـﻦ ﺣـﺪﯾﺚ را ﺑﯿﻬﻘـﻲ در ﮐﺘـﺎب‬
‫اﻟﺪﻋﻮات اﻟﮑﺒﯿﺮة رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﻨﺎﯾﺔ ‪ ٣٨٢/٩‬و ﻧﺼﺐ اﻟﺮاﯾﺔ ‪ ٢٧٢/٤‬؛ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺳـﻪ‬
‫اﯾﺮاد وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬داود ﺑﻦ اﺑﻮ ﻋﺎﺻﻢ از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﻨﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﺟﺮﯾﺞ ﻣﺪﻟﺲ اﺳﺖ ورواﯾﺎت را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﺳﻞ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ت‪ -‬ﻋﻤﺮﺑﻦ ﻫﺎرون ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ دروﻏﮕﻮﯾﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ در ﻣﺘﻦ اﺻﻄﻼح اﻫﻞﺳﻨﺖ را ﺑﮑﺎر ﺑﺮده‪ ،‬اﯾﻦ دﻟﯿﻠـﻲ اﺳـﺖ ﮐـﻪ اﯾـﻦ اﺻـﻄﻼح در‬
‫ﻋﺼﺮ ﭘﯿﺸﻨﯿﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﻣﻌﺮوف ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن اﻣﺎم در ﺳﺎل ‪ ٨٠/‬ﻫــ ﻣﺘﻮﻟـﺪ و در ﺳـﺎل‬
‫‪١٥٠/‬ﻫـ وﻓﺎت ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﮔﻤـﺮاه در اواﺧـﺮ دوران ﺻـﺤﺎﺑﻪ ﻇﻬـﻮر ﮐـﺮده و در‬
‫دوران ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و ﺳﻠﻒ ﭘﺲ از آﻧﺎن اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ و از ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﺿﺮورت اﯾﺠﺎب ﻣﻲﮐـﺮد ﮐـﻪ‬
‫ﭘﯿﺮوان ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﻫﻮاﭘﺮﺳﺘﺎن ﺟﺪا و ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﺻﻄﻼح اﻫﻞ ﺳـﻨﺖ‬
‫ﺑﺎ اﻫﻞﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻃﺎﺋﻔﻪي ﻣﻨﺼﻮره و ﻓﺮﻗﻪي ﻧﺎﺟﯿﻪ ﺑﺮ ﯾﻚ ﮔﺮوه ﯾﻌﻨﻲ‪ :‬اﻫﻞ ﺳﻨﺖ اﻃﻼق ﻣﻲﺷـﻮد و‬
‫اﯾﻨﻬﺎ ﻧﺎﻣﻬﺎﯾﻲ ﺑﺮاي ﮔﺮوﻫﻲ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و اﺻﺤﺎﺑﺶ ﭘﯿﺮوي ﻣﻲﮐﻨﻨـﺪ و ﺑـﺮ ﻋﻘﯿـﺪهي آﻧـﺎن‬
‫اﺳﺘﻮارﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪٧‬‬ ‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ :‬ﻋﻘﯿﺪۀ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ درﺑﺎرهی ﺗﻮﺣﯿﺪ‬

‫و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻏﻀﺐ ﻣﻲﮐﻨﺪ و راﺿﻲ ﻣﻲﺷﻮد و ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﻏﻀﺐ و‬

‫رﺿﺎي ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺎداش اوﺳﺖ‪ .‬و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ او ﺧﻮد‬
‫وﺻﯿﻒ ﮐﺮده ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻲﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺰاده و زاده ﻧﺸﺪه و ﮐﺴﻲ ﻫﻤﺘﺎي او‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﻧﺪه‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎ‪ ،‬ﺷﻨﻮا‪ ،‬ﺑﯿﻨﺎ‪ ،‬آﮔﺎه و ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪ .‬دﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎﻻي دﺳﺘﻬﺎي‬
‫ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت اﺳﺖ و دﺳﺖ و ﭼﻬﺮهي ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دﺳﺖ و )وﺟﻪ(ﭼﻬﺮهي‬
‫ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -۱‬اﻣﺎم ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺧﻮدش ﻓﺮﻣﻮده دﺳﺖ‪ ،‬ﺻﻮرت و‬
‫ﻧﻔﺲ دارد و ﺗﻤﺎم آﻧﭽﻪ در ﻗﺮآن‪ ،‬از دﺳﺖ‪ ،‬ﺻﻮرت و ﻧﻔﺲ آﻣﺪه ﺑﺪون ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ﮐﯿﻔﯿﺖ‪ ،‬ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ و ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﻣﻨﻈﻮر از دﺳﺖ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺪرت و ﯾﺎ ﻧﻌﻤﺖ اوﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻌﻄﯿﻞ ﺷﺪن ﺻﻔﺖ ﻣﻲﺷﻮد‬
‫) ‪(1‬‬
‫و اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهي ﻗﺪرﯾﻬﺎ و ﻣﻌﺘﺰﻟﯿﻬﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﮐﺴﻲ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ در ﻣﻮرد ذات ﺧﺪاوﻧﺪ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻻزم اﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺧﻮد ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮده‪ ،‬ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﻨﯿﻢ و ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫در ﺑﺎرهي ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن اﺳﺖ ﺑﺎ رأي و ﻧﻈﺮ ﺷﺨﺼﻲ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﭼﯿﺰي ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪.‬‬

‫‪ -١‬ر‪ .‬ك‪ .‬ﺑﻪ اﻟﻔﻘﻪ اﻷﮐﺒﺮ‪ ٣٠٢/‬و ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻓﺮﻗﻪاﯾﺴﺖ ﮐﻪ در اواﺧﺮ دوران ﺑﻨﻲ اﻣﯿﻪ ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺳﺲ‬
‫اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ واﺻﻞ ﺑﻦ ﻋﻄﺎء اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺮوان اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ را در ﻓﺎرﺳﻲ »ﻋﺪﻟﻲ ﻣﺬﻫﺐ« ﻧﯿﺰ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ اﯾﻨﻬﺎ‬
‫ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻋﻘﺎﯾﺪ و اﻓﮑﺎر ﺧﻮد ﻗﻮاﻋﺪ ﻓﻠﺴﻔﻲ را ﺑﮑﺎر ﻣﻲﺑﺮدﻧـﺪ و ﺑـﻪ ﻣﺒﺎﺣـﺚ ﻋﻘﻠـﻲ و ﻣﻨﻄﻘـﻲ‬
‫ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﺑﺸﺪت ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ اﻏﻠﺐ ﻓﺮق اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻮﯾﮋه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ و اﺷـﺎﻋﺮه‬
‫واﻗﻊ ﺷﺪﻧﺪ و اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ آﯾﺎت ﻗﺮآن را ﻃﺒﻖ ﻗﻮاﻋﺪ ﮐﻼﻣﻲ ﺗﺎوﯾﻠﻬﺎي ﻋﻘﻠﻲ ﻣﻲﮐﻨـﺪ؛ و ﺑـﻪ ﻋﻘﯿـﺪهي‬
‫آﻧﻬﺎ ﻋﻘﻞ ﺑﺮ ﻧﻘﻞ)ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ( ﻣﻘﺪم اﺳﺖ‪».‬ﻣﺘﺮﺟﻢ«‬
‫‪ -٢‬ر‪.‬ك ﺷﺮح اﻟﻌﻘﯿﺪه اﻟﻄﺤﺎوي )‪ ،(٤٢٧/٢‬ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ دﮐﺘﻮر ﺗﺮﮐﻲ و ﺟﻼء اﻟﻌﯿﻦ ‪٣٦٨/‬‬
 ‫ﻋﻘﯿﺪهی اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪:‬‬ ‫‪٨‬‬
‫‪ -۳‬وﻗﺘﻲ از اﻣﺎم درﺑﺎرهي ﻧﺰول)ﻓﺮود آﻣﺪن( ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺆال ﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺪون‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻓﺮود ﻣﻲآﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺻﺪا زده ﻣﻲﺷﻮد از ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﻧﻪ از ﭘﺎﯾﯿﻦ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﭼﺮا ﮐﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ در ﺻﻔﺎت رﺑﻮﺑﯿﺖ و اﻟﻮﻫﯿﺖ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﻲ ﻧﺪارد‬
‫»واﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﯾﺪﻋﯽ ﻣﻦ أﻋﻠﯽ ﻻ ﻣﻦ أﺳﻔﻞ ﻷن اﻷﺳﻔﻞ ﻟﯿﺲ ﻣﻦ وﺻﻒ‬
‫اﻟﺮﺑﻮﺑﯿﺔ واﻷﻟﻮﻫﯿﺔ ﻓﻲ ﺷﻲء«‬
‫‪ -۵‬و ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻏﻀﺐ ﻣﻲﮐﻨﺪ و راﺿﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬وﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪،‬‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻏﻀﺐ او ﺗﻌﺎﻟﻲ ﻋﺬاب و رﺿﺎي او ﭘﺎداش اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﯿﺰ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎﺗﺶ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻧﺪارد و ﻫﯿﭻ ﯾﻚ‬
‫‪ -۶‬و ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ ﻫﯿﭻ ِ‬
‫از ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت‪ ،‬ﺷﺒﯿﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ اﺳﻢﻫﺎ و ﺻﻔﺎﺗﺶ ﺑﻮده و‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد) ‪.(4‬‬
‫‪ -۷‬و ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺻﻔﺎت ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻲداﻧﺪ ﻧﻪ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ داﻧﺴﺘﻦ ﻣﺎ‪ ،‬ﻗﺪرت دارد ﻧﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻗﺪرت ﻣﺎ‪ ،‬ﻣﻲﺑﯿﻨﺪ ﻧﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دﯾﺪن‬
‫ﻣﺎ‪ ،‬ﻣﻲﺷﻨﻮد ﻧﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻨﯿﺪن ﻣﺎ‪ ،‬و ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ ﻧﻪ ﻫﻤﭽﻮن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫ﻣﺎ) ‪.(5‬‬
‫‪ -۸‬و ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﺻﻔﺎ ِت ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ -١‬ر‪.‬ك ﻋﻘﯿﺪه اﻟﺴﻠﻒ اﺻﺤﺎب اﻟﺤﺪﯾﺚ‪ ٤٢/‬ﻃﺒﻊ داراﻟﺴﻠﻔﯿﻪ و اﻻﺳﻤﺎء و اﻟﺼـﻔﺎت ﺑﯿﻬﻘـﻲ‪ ٤٥٦/‬و‬
‫ﮐﻮﺛﺮي ﺑﺮ اﯾﻦ ﺳﮑﻮن ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺷﺮح ﻋﻘﯿﺪه اﻟﻄﺤﺎوﯾﻪ ‪ ٢٤٥/‬ﺑﺎ ﺗﺨﺮﯾﺞ آﻟﺒﺎﻧﻲ و ﺷـﺮح اﻟﻔﻘـﻪ‬
‫اﻷﮐﺒﺮ ﻣﻼ ﻋﻠﻲ ﻗﺎري‪.٦٠/‬‬
‫‪ -٢‬اﻟﻔﻘﻪ اﻻﺳﺒﻂ‪٥١/‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﻔﻘﻪ اﻻﺳﺒﻂ ‪ ٥٦/‬و ﮐﻮﺛﺮي ﺑﺮ اﯾﻦ ﺳﮑﻮت ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٤‬اﻟﻔﻘﻪ اﻷﮐﺒﺮ‪٣٠١ /‬‬
‫‪ -٥‬اﻟﻔﻘﻪ اﻷﮐﺒﺮ‪.٣٠٢ /‬‬
 ‫‪٩‬‬ ‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ :‬ﻋﻘﯿﺪۀ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ درﺑﺎرهی ﺗﻮﺣﯿﺪ‬

‫‪ -۹‬و ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮ ﮐﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ از ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﺸﺮي ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﻨﺪ‪،‬‬

‫ﺑﯿﻘﯿﻦ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و از اﻣﺎم ﻧﻌﯿﻢ ﺑﻦ ﺣﻤﺎد رﺣﻤﻪ اﻟﻠﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﺮ ﮐﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﻪ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻘﯿﻦ ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪه و ﻫﺮ‬
‫ﮐﺲ ﺻﻔﺘﻲ از ﺻﻔﺎﺗﻲ را ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮدش را ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮده‪ ،‬ﻧﻔﻲ‬
‫ﮐﻨﺪ ﺑﺪون ﺷﻚ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ «...‬ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻘﯿﺪهي ﻫﻤﻪي ﺳﻠﻒ‬
‫ﺻﺎﻟﺢ‬
‫‪‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و ﺗﺒﻊ ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ‪ -‬ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۱۰‬و ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ ذاﺗﻲ و ﻓﻌﻠﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﻔﺎت ذاﺗﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺣﯿﺎت‪ ،‬ﻗﺪرت‪ ،‬ﺷﻨﻮاﯾﻲ‪ ،‬ﺑﯿﻨﺎﯾﻲ‪ ،‬اراده و‪ «...‬و ﺻﻔﺎت ﻓﻌﻠﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬آﻓﺮﯾﺪن‪،‬‬
‫روزي دادن‪ ،‬ﺑﻮﺟﻮد آوردن‪ ،‬اﺑﺪاع و ﺳﺎﺧﺘﻦ و ‪ «...‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ‬
‫ﺻﻔﺎﺗﺶ ﺑﻮده و ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد) ‪.(1‬‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺢ‪ :‬ﺻﻔﺎت ذاﺗﻲ و ﻓﻌﻠﻲ ﮐﻪ اﻣﺎم ذﮐﺮ ﮐﺮده ﻓﻘﻂ ﺗﻌﺪادي از ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻨﻬﺎ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﻨﻈﻮر اﻣﺎم ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﻪي ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻤﯿﻦﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۱۱‬و ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻤﻮاره ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺎﻋﻞ اﻓﻌﺎﻟﺶ ﺑﻮده و ﻓﻌﻞ از ﺻﻔﺎت‬
‫ازﻟﻲ) ‪ (2‬او ﺗﻌﺎﻟﻲ اﺳﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺎﻋﻞ اﺳﺖ و ﻓﻌﻞ در ازل ﺻﻔﺖ او‬
‫ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺑﻮده و ﻣﻔﻌﻮل‪ ،‬ﻣﺨﻠﻮق ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬و ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﻧﻤﻲداﻧﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ در آﺳﻤﺎن ﯾﺎ در زﻣﯿﻦ اﺳﺖ؛‬
‫ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦ ﻃﻮر ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﻗﺒﻮل دارم ﺧﺪاوﻧﺪ‬

‫‪ -١‬اﻟﻔﻘﻪ اﻷﮐﺒﺮ‪.٣٠١/‬‬
‫‪ -٢‬ﻣﻨﻈﻮر از ازل ﮔﺬﺷﺘﻪي ﺑﺪون آﻏﺎز اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻋﻘﯿﺪهی اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪:‬‬ ‫‪١٠‬‬
‫ﺑﺮ ﻋﺮش اﺳﺖ اﻣﺎ ﻧﻤﻲداﻧﻢ ﻋﺮش در زﻣﯿﻦ اﺳﺖ ﯾﺎ در آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد) ‪.(1‬‬
‫‪ -۱۲‬زﻧﻲ از اﻣﺎم ﺳﻮال ﮐﺮده ﺑﻮد‪ :‬ﻣﻌﺒﻮدي ﮐﻪ ﻋﺒﺎدت ﻣﻲﮐﻨﻲ ﮐﺠﺎﺳﺖ؟‬
‫اﻣﺎم در ﭘﺎﺳﺦ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎﻻي آﺳﻤﺎﻧﻬﺎﺳﺖ ﻧﻪ در زﻣﯿﻦ‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ﻣﺮدي ﺑﻪ اﻣﺎم ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﺑﺎرهي آﯾﻪي ﴿ َوه َو َم َع� ۡم…﴾‪) :‬او ‪-‬اﻟﻠﻪ‪ -‬ﺑﺎ‬
‫ﺷﻤﺎﺳﺖ‪(...‬ﭼﻪ ﻣﻲﮔﻮﯾﻲ؟ ﻓﺮﻣﻮد ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮ‬
‫در ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﮐﺴﻲ ﻣﻲﻧﻮﯾﺴﻲ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺗﻮام‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر او ﻧﯿﺴﺘﻲ) ‪.(2‬‬
‫‪ -‬و ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎﻻي دﺳﺘﻬﺎي ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت اﺳﺖ اﻣﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫دﺳﺘﻬﺎي ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﻧﯿﺴﺖ) ‪.(3‬‬
‫ً‬
‫‪ -‬و ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗﻄﻌﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ در آﺳﻤﺎن اﺳﺖ ﻧﻪ در زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺮدي ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬در‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ﺧﺼﻮص آﯾﻪي ﴿ َوه َو َم َع� ۡم﴾ ﭼﻪ ﻣﻲﮔﻮﯾﻲ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬او ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺑﻪ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺑﻨﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻣﺮدي ﻣﻲﻧﻮﯾﺴﻲ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻫﻤﺮاﻫﻢ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﮐﻪ ﺗﻮ‬

‫‪ -١‬اﻟﻔﻘﻪ اﻻﺑﺴﻂ‪ ٤٦/‬و اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ اﯾﻦ ﺟﻤﻼت را در ﻣﺠﻤﻮع اﻟﻔﺘـﺎوي‪ ٤٨/٥‬و اﺑـﻦ ﻗـﯿﻢ در اﺟﺘﻤـﺎع‬
‫ﺟﯿﻮش اﻻﺳﻼﻣﯿﻪ‪ ١٣٩/‬و ذﻫﺒﻲ در اﻟﻌﻠﻮ‪ ١٠٢-١٠١/‬و اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ در اﻟﻌﻠﻮ‪ ١١٦/‬و اﺑﻦ اﺑـﻲ اﻟﻌـﺰ‬
‫در ﺷﺮح اﻟﻄﺤﺎوﯾﻪ‪ ٣٠١/‬از ﻗﻮل اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﻋﺒﺎرت ﻓﻮق اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﻲﺷﻮد ﮐـﻪ‬
‫ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد اﻣﺎم اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺻﻔﺖ ﺑﺎﻻ)ﻋﻠﻮ( ﺑﻮدن ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﻧﻮاع اﻋﻢ از ﺑﺎﻻ ﺑـﻮدن‬
‫ذات و ﻣﻘﺎم و ﻗﻬﺮ اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دﯾﺪﮔﺎه اﯾﻦ اﻣـﺎم ﺑﺰرﮔـﻮار و‬
‫دﯾﮕﺮ اﺋﻤﻪ و ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬وﺿﻌﯿﺖ اﻋﺘﻘﺎدي ﮐﺴﺎﻧﻲ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻫـﺮ ﺟـﺎ ﻫﺴـﺖ و‬
‫ﻋﻘﯿﺪه دارﻧﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻫﯿﭻ ﺟﻬﺘﻲ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻪ داﺧﻞ ﻋﺎﻟﻢ و ﻧـﻪ ﺧـﺎرج از آن و‪ ...‬و اﻣﺜـﺎل اﯾـﻦ‬
‫ﺑﺎورﻫﺎي ﺑﺎﻃﻞ را دارﻧﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺴﺖ؟؟؟‬
‫‪ -٢‬اﻻﺳﻤﺎء و اﻟﺼﻔﺎت‪٤٢٩/‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﻔﻘﻪ اﻻﺑﺴﻂ‪٥٦/‬‬
 ‫‪١١‬‬ ‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ :‬ﻋﻘﯿﺪۀ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ درﺑﺎرهی ﺗﻮﺣﯿﺪ‬

‫از او ﻏﺎﯾﺐ ﻫﺴﺘﻲ و در ﮐﻨﺎرش ﻧﯿﺴﺘﻲ) ‪.(1‬‬

‫‪ -۱۳‬و ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺒﻞ از آنﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻮﺳﻲ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺘﮑﻠﻢ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ) ‪.(2‬‬
‫‪ -۱۴‬و ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﮐﻼﻣﻲ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻣﻘﺎم اوﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺘﮑﻠﻢ اﺳﺖ و ﮐﻼم‬
‫در ازل از ﺻﻔﺎت او ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ) ‪.(3‬‬
‫‪ -‬و ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﺎ) ‪.(4‬‬
‫‪ -‬و ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻮﺳﻲ ﺳﺨﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺷﻨﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫�ل ٗ‬‫َ َ َّ َ َّ ُ ُ َ ٰ َ ۡ‬
‫ِيما ‪] ﴾١٦٤‬اﻟﻨﺴﺎء‪) [۱۶۴ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ‬ ‫ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬و�م ٱ� مو� ت‬
‫) ‪(5‬‬
‫ﻣﻮﺳﻲ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻨﻲ(‬
‫‪ -‬و ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗﺮآن ﮐﻼم اﻟﻠﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺼﺤﻔﻬﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ و در ﻗﻠﺒﻬﺎ ﺣﻔﻆ و ﺑﺎ‬
‫زﺑﺎﻧﻬﺎ ﺧﻮاﻧﺪه و ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ) ‪.(6‬‬
‫‪ -‬و ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗﺮآن ﻣﺨﻠﻮق ﻧﯿﺴﺖ) ‪.(7‬‬

‫ﺧﻼﺻﻪ ﺑﺤﺚ‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﺎ ﮐﻠﻤﺎت و اﻟﻔﺎﻇﻲ را ﮐﻪ در ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺎﻣﺪه‪،‬‬
‫ﻣﮑﺮوه ﻣﻲداﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬اﻻﺳﻤﺎء و اﻟﺼﻔﺎت ‪١٧٠/٢‬‬

‫‪ -٢‬اﻟﻔﻘﻪ اﻷﮐﺒﺮ‪٣٠٢/‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﻔﻘﻪ اﻷﮐﺒﺮ ‪٣٠١/‬‬
‫‪ -٤‬اﻟﻔﻘﻪ اﻷﮐﺒﺮ‪٣٠١ /‬‬
‫‪ -٥‬اﻟﻨﺴﺎء‪١٦٤/‬‬
‫‪ -٦‬اﻟﻔﻘﻊ اﻻﮐﺒﺮ‪٣٠٢/‬‬
‫‪ -٧‬اﻟﻔﻘﻪ اﻷﮐﺒﺮ‪٣٠١/‬‬
 ‫ﻋﻘﯿﺪهی اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪:‬‬ ‫‪١٢‬‬
‫‪ -‬اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﺳﻢﻫﺎ و ﺻﻔﺎت ﻧﯿﮑﻮﯾﻲ را ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاي ﺧﻮدش‬
‫ﺛﺎﺑﺖ داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻣﻘﺎم او ﺗﻌﺎﻟﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲداﻧﺪ و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ از ﻣﺸﺎﺑﻬﺖ ﺑﻪ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت و ﻣﺸﺎﺑﻬﺖ‬
‫ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺑﺎ او‪ ،‬ﭘﺎك و ﻣﻨﺰه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -‬اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﮐﺲ ﺻﻔﺖ ﻋﻠﻮ )ﺑﺎﻻ ﺑﻮدن( ﺧﺪاوﻧﺪ را اﻧﮑﺎر‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺮآن ﮐﻼم ﺧﺪا اﺳﺖ و ﻣﺨﻠﻮق ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻗﺴﺎم ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺗﻮﺣﯿﺪ رﺑﻮﺑﯿﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺣﯿﺪ اﻟﻮﻫﯿﺖ و ﺗﻮﺣﯿﺪ‬
‫اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت‪ ،‬در ﺳﺨﻨﺎن و ﮐﻼم اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ وﺟﻮد دارد‪.‬‬

‫ﺗﺒﺼﺮه‪:‬‬
‫ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن! از ﺳﺨﻨﺎن اﻣﺎم ﺑﻮﺿﻮح ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﮐﻪ او ﻫﻤﻪي ﺻﻔﺎت‬
‫ﺧﺪوﻧﺪ را ﺑﺪون ﺗﺸﺒﯿﻪ و ﺗﻤﺜﯿﻞ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲداﻧﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﺪون ﺗﻌﻄﯿﻞ)ﻧﻔﻲ( ﺻﻔﺎت‬
‫ﻣﻨﺰه داﻧﺴﺘﻪ و ﺻﻔﺖ ﻋﻠﻮ را ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﺧﺪاوﻧﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲداﻧﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن‬
‫ً‬
‫ﻋﺮﺑﻲ‪ ،‬ﮐﻼم ﺣﻘﯿﻘﻲ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ و ﺳﯿﺪﻧﺎ ﻣﻮﺳﻲ ﻋﻠﯿﻪاﻟﺴﻼم ﺣﻘﯿﻘﺘﺎ ﺳﺨﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫را ﺷﻨﯿﺪه و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺪون ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن دﻧﯿﺎ ﻓﺮود ﻣﻲآﯾﺪ و وﺟﻪ)ﭼﻬﺮه( و‬
‫ﯾﺪ)دﺳﺖ( از ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و ﺗﺄوﯾﻞ ﻫﯿﭻ ﯾﻚ از ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ :‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮐﺴﻲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر از دﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺪرت او و ﻣﻨﻈﻮر از‬
‫ﻏﻀﺐ او ﻋﺬاب و ﻣﻨﻈﻮر از رﺿﺎي اﻟﻬﻲ ﭘﺎداش اوﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺎوﯾﻞ ﺻﻔﺎت‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻌﻄﯿﻞ ﺻﻔﺎت ﻣﻲﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﻘﯿﺪهي ﺟﻬﻤﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن واﺿﺢ و روﺷﻦ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﺟﺎي ﺑﺴﻲ ﺗﻌﺠﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎﺗﺮﯾﺪﯾﻬﺎ ﻋﻘﯿﺪهي اﯾﻦ اﻣﺎم ﺑﺰرﮔﻮار ﺗﺮك ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ و ﻫﻤﮕﺎم ﺑﺎ ﺟﻬﻤﯿﻬﺎ‪ ،‬ﻣﻨﮑﺮ ﺑﺎﻻ ﺑﻮدن‬
 ‫‪١٣‬‬ ‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ :‬ﻋﻘﯿﺪۀ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ درﺑﺎرهی ﺗﻮﺣﯿﺪ‬

‫اﻟﻠﻪ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺧﻠﻖ ﻗﺮآن و ﺣﺎدث ﺑﻮدن ﮐﻼم ازﻟﻲ ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ و ﺑﺴﯿﺎري از ﺻﻔﺎت ﺧﺪاي‬
‫ﻣﺘﻌﺎل را ﻧﻔﻲ و اﻟﻔﺎظ ﺻﻔﺎت را ﺗﺤﺮﯾﻒ ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ؟!‬
 ‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪:‬‬
‫ﻋﻘﯿﺪهی اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ در اﺛﺒﺎت ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﻲ و درﺟﺎت آن‪.‬‬

‫ﻧﺼﻮص ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ دﻻﻟﺖ ﺑﺮاﯾﻦ دارد ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ داراي ﭼﻬﺎر درﺟﻪ‬
‫اﺳﺖ و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ آن ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﭘﺬﯾﺮش ﻫﺮ ﭼﻬﺎر درﺟﻪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ -۱‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﭘﯿﺸﻲ ﮔﯿﺮﻧﺪهي اﻟﻬﻲ‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ آن ﭼﻪ ﺑﻮﺟﻮد ﻣﻲآﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ از ازل‬
‫ﭘﯿﺶ از ﺧﻠﻘﺖ آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﯿﻦ‪ ،‬در »ﻟﻮح ﻣﺤﻔﻮظ« ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ارادهي ﻓﺮاﮔﯿﺮي اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت و اﻓﻌﺎل ﺑﻨﺪﮔﺎن و ﻏﯿﺮه‪...‬‬
‫‪ -۴‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم آن ﭼﻪ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺧﺪا آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﻲ دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﻚ از اﯾﻦ درﺟﺎت اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۱‬ﻣﺮدي ﭘﯿﺶ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ آﻣﺪ و درﺑﺎرهي ﺗﻘﺪﯾﺮ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﮐﺮد‪ ،‬اﻣﺎم ﺑﻪ او‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﻲداﻧﻲ ﮐﺴﻲ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﮐﺎوش ﻣﻲﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﻲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﻲﻧﮕﺮد‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﮕﺎه ﻣﻲﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﺣﯿﺮﺗﺶ اﻓﺰوده ﻣﻲﺷﻮد) ‪.(1‬‬
‫اﻣﺎم ﺑﺎ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ او را از ﻓﺮو رﻓﺘﻦ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻏﯿﺒﻲ و ﺗﻼش و ﺟﺴﺘﺠﻮ‬
‫در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺮ ﺣﺬر دارد و ﻫﺪف از اﯾﻦ ﺳﺨﻦ اﺛﺒﺎت درﺟﺎت ﺗﻘﺪﯾﺮ‪ ،‬ذﮐﺮ ﺷﺪه‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در ازل ﭘﯿﺶ از وﺟﻮد اﺷﯿﺎء از آﻧﻬﺎ آﮔﺎه ﺑﻮده اﺳﺖ) ‪.(2‬‬

‫‪ -١‬ﻗﻼﺋﺪ ﻋﻘﻮد اﻟﻌﻘﯿﺎن‪/‬ق‪-٧٧-‬ب‪.‬‬

‫‪ -٢‬اﻟﻔﻘﻪ اﻷﮐﺒﺮ‪.٣٠٣-٣٠٢/‬‬
 ‫ﻋﻘﯿﺪهی اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪:‬‬ ‫‪١٦‬‬
‫‪ -‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل از ﻣﻌﺪوم در ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺪم آﮔﺎه اﺳﺖ و ﻣﻲداﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺑﻮﺟﻮد‬
‫آوردﻧﺶ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و از اﺷﯿﺎء ﻣﻮﺟﻮد در ﺣﺎل وﺟﻮد و از ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ‬
‫ﭘﺲ از ﻧﺎﺑﻮدي ﺷﺎن آﮔﺎه اﺳﺖ) ‪.(1‬‬
‫‪ -‬ﻣﻘﺪرات اﻟﻬﻲ در ﻟﻮح ﻣﺤﻔﻮظ ﺛﺒﺖ اﺳﺖ) ‪.(2‬‬
‫ﻣﺎ اﻋﺘﺮاف ﻣﻲﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ دﺳﺘﻮر ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ داد‪ .‬ﻗﻠﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‬
‫ﭼﻪ ﺑﻨﻮﯾﺴﻢ؟ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻮﺟﻮد ﻣﻲآﯾﺪ ﺑﻨﻮﯾﺲ‪ .‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ‬
‫ََ‬ ‫�ء َ� َعلُوهُ � ٱ ُّلز ُ�ر ‪َ ٥٢‬و ُ ُّ� َ‬‫ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ‪َ ﴿:‬و ُ ُّ� َ ۡ‬
‫ٖ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫ب‬‫�‬ ‫و‬ ‫ٖ‬ ‫�‬‫غ‬
‫ِ‬ ‫ص‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٖ‬
‫ُّم ۡس َت َط ٌر ‪] ﴾٥٣‬اﻟﻘﻤﺮ‪) (3 )[۵۳-۵۲ :‬ﻫﺮ ﭼﻪ اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ در ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﻋﻤﺎل ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه و ﻫﺮ ﮐﻮﭼﻚ و ﺑﺰرگ ﺛﺒﺖ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫‪ -‬در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ اراده و ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ) ‪.(4‬‬
‫‪ -‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را از ﻋﺪم آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ) ‪.(5‬‬
‫‪ -‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﯿﺶ از آﻓﺮﯾﺪن ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﻫﻢ ﺧﺎﻟﻖ ﺑﻮده اﺳﺖ) ‪.(6‬‬
‫‪ -‬ﻣﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻨﺪه ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﻋﻤﺎل‪ ،‬اﻗﺮار و ﺷﻨﺎﺧﺘﺶ ﻣﺨﻠﻮق اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا وﻗﺘﻲ‬
‫ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺨﻠﻮق اﺳﺖ اﻓﻌﺎﻟﺶ ﺑﻄﺮﯾﻖ اوﻟﻲ ﻣﺨﻠﻮق اﺳﺖ) ‪.(7‬‬

‫‪ -١‬اﻟﻔﻘﻪ اﻷﮐﺒﺮ‬
‫‪ -٢‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ -٣‬اﻟﻮﺻﯿﻪ ﻣﻊ ﺷﺮﺣﻬﺎ‪٢١/‬‬
‫‪ -٤‬اﻟﻔﻘﻪ اﻷﮐﺒﺮ‪٣٠٢/‬‬
‫‪ -٥‬اﻟﻔﻘﻪ اﻷﮐﺒﺮ‪٣٠٢/‬‬
‫‪ -٦‬اﻟﻔﻘﻪ اﻷﮐﺒﺮ‪٣٠٤/‬‬
‫‪ -٧‬اﻟﻮﺻﯿﻪ ﻣﻊ ﺷﺮﺣﻬﺎ‪٤١/‬‬
 ‫‪١٧‬‬ ‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ :‬ﻋﻘﯿﺪۀ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ در اﺛﺒﺎت ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ و ‪...‬‬

‫‪ -‬ﺗﻤﺎم اﻓﻌﺎل ﺑﻨﺪﮔﺎن اﻋﻢ از ﺣﺮﮐﺖ و ﺳﮑﻮن ﮐﺴﺐ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺧﺎﻟﻖ اﻓﻌﺎلﺷﺎن‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ و ﻫﻤﻪي آﻧﭽﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬آﮔﺎﻫﻲ‪ ،‬داوري و‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﻲ اﺳﺖ) ‪.(1‬‬
‫ً‬
‫‪ -‬ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺗﻤﺎم اﻓﻌﺎلﺷﺎن را اﻋﻢ از ﺣﺮﮐﺖ و ﺳﮑﻮن ﺣﻘﯿﻘﺘﺎ ﮐﺴﺐ ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﺎﻟﻖ اﻓﻌﺎلﺷﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻪي اﯾﻨﻬﺎ ﺑﺨﻮاﺳﺖ‪ ،‬آﮔﺎﻫﻲ و ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﻤﻪي ﻋﺒﺎدات ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ‪ ،‬رﺿﺎﯾﺖ‪ ،‬آﮔﺎﻫﻲ‪ ،‬داوري و ﺗﻘﺪﯾﺮ‬
‫اﻟﻬﻲ واﺟﺐ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﺗﻤﺎم ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺨﻮاﺳﺖ‪ ،‬آﮔﺎﻫﻲ و ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر‬
‫اﻟﻬﻲ اﺳﺖ؛ ﻧﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﺒﺖ‪ ،‬رﺿﺎﯾﺖ و دﺳﺘﻮر او) ‪.(2‬‬
‫‪ -‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻨﺪﮔﺎن را ﻣﺒﺮا و ﭘﺎك از ﮐﻔﺮ و اﯾﻤﺎن آﻓﺮﯾﺪه) ‪ ،(3‬ﺳﭙﺲ آﻧﺎن را‬
‫ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗﺮار داده و اﻣﺮ و ﻧﻬﻲ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪه ﺑﺎ‬
‫اﺧﺘﯿﺎر و ﻋﻤﻞ ﺧﻮدش ﺣﻖ را اﻧﮑﺎر ﻧﻤﻮده و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻢ او را ﺧﻮار و ذﻟﯿﻞ‬
‫ﮐﺮده و ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻫﺮ ﮐﺲ اﯾﻤﺎن آورده ﺑﺎ ﻋﻤﻞ‪ ،‬اﻗﺮار و ﺗﺼﺪﯾﻖ ﺧﻮدش‬
‫و ﺗﻮﻓﯿﻖ و ﯾﺎري ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ) ‪.(4‬‬
‫‪ -‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺴﻞ آدم را از ﭘﺸﺘﺶ ﺑﺼﻮرت ذره ﺧﺎرج ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﻪ آﻧﺎن ﻋﻘﻞ داده و‬
‫از آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﻧﺪ و آﻧﺎن را از ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪن ﺑﺎز داﺷﺘﻪ و آﻧﻬﺎ ﺑﻪ‬
‫رﺑﻮﺑﯿﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻋﺘﺮاف ﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﻤﯿﻦ اﯾﻤﺎﻧﺸﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﻓﻄﺮت ﻣﺘﻮﻟﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻫﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺮ او ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ‬
‫ﺑﻮده ﮐﻪ ﻓﻄﺮﺗﺶ را ﺗﻐﯿﯿﺮ داده و ﻣﺒﺪل ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﮐﺴﻲ ﻫﻢ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آورده‬

‫‪ -١‬اﻟﻔﻘﻪ اﻷﮐﺒﺮ‪٣٠٣/‬‬
‫‪ -٢‬اﻟﻔﻘﻪ اﻷﮐﺒﺮ‪٣٠٣-٣٠٢/‬‬
‫‪ -٣‬درﺳﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻨﺪﮔﺎن را ﺑﺮ ﻓﻄﺮت اﺳﻼم آﻓﺮﯾﺪه‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ در ﮔﻔﺘﺎر ﺑﻌﺪي اﻣﺎم‬
‫ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٤‬اﻟﻔﻘﻪ اﻷﮐﺒﺮ‪٣٠٣-٣٠٢/‬‬
 ‫ﻋﻘﯿﺪهی اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪:‬‬ ‫‪١٨‬‬
‫و ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻤﻮده ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﺑﺮ ﻓﻄﺮت اﻟﻬﻲ ﺧﻮﯾﺶ ﺛﺎﺑﺖ و اﺳﺘﻮار ﻣﺎﻧﺪه‬
‫اﺳﺖ) ‪.(1‬‬
‫‪ -‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﻣﻘﺪر ﮐﺮده و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺣﮑﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ و‬
‫در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ ﺑﺪون ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر اﻟﻬﻲ ﺻﻮرت ﻧﻤﻲﮔﯿﺮد‬
‫و ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻟﻮح ﻣﺤﻔﻮظ ﺛﺒﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ) ‪.(2‬‬
‫‪ -‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﺴﻲ را ﺑﺮ ﮐﻔﺮ ﯾﺎ اﯾﻤﺎن ﻣﺠﺒﻮر ﻧﻤﻲﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﻫﻤﻪ را آزاد آﻓﺮﯾﺪه و‬
‫اﯾﻤﺎن و ﮐﻔﺮ ﻋﻤﻞ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﻮده و ﺑﻪ اﺧﺘﯿﺎر ﺧﻮدﺷﺎن اﺳﺖ‪ .‬و ﺧﺪاوﻧﺪ از ﮐﺎﻓﺮ‬
‫در ﺣﺎل ﮐﻔﺮ آﮔﺎه اﺳﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ ﭘﺲ از آن اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورد دوﺳﺘﺶ ﻣﻲدارد) ‪.(3‬‬

‫‪ -١‬اﻟﻔﻘﻪ اﻷﮐﺒﺮ‪٣٠٢/‬‬
‫‪ -٢‬اﻟﻔﻘﻪ اﻷﮐﺒﺮ‪٣٠٢/‬‬
‫‪ -٣‬ﻫﻤﺎن‪٣٠٤/‬‬
 ‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‪:‬‬
‫ﻋﻘﯿﺪهی اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ درﺑﺎرهی اﯾﻤﺎن‬

‫ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﺑﺮ اﯾﻦ دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن‪» :‬ﺗﺼﺪﯾﻖ ﺑﻪ ﻗﻠﺐ اﻗﺮار ﺑﻪ زﺑﺎن و‬
‫ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﻋﻀﺎء و اﻧﺪام اﺳﺖ؛ و ﮐﻢ و زﯾﺎد ﻣﻲﺷﻮد«‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻔﻲ از اﯾﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺟﻤﻬﻮر ﺳﻠﻒ ﺑﻪ آن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدهاﻧﺪ) ‪.(1‬‬
‫اﻣﺎ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ در اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺎ دﯾﮕﺮ ﺑﺰرﮔﺎن ﺳﻠﻒ اﺧﺘﻼف دارد و از اﻣﺎم‬
‫ﺳﺨﻨﺎﻧﻲ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﻮق ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻤﺎن اﻗﺮار و ﺗﺼﺪﯾﻖ اﺳﺖ«) ‪.(2‬‬
‫‪ -۲‬و ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻤﺎن اﻗﺮار ﺑﺰﺑﺎن و ﺗﺼﺪﯾﻖ ﺑﻪ ﻗﻠﺐ اﺳﺖ و اﻗﺮار ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﻲ اﯾﻤﺎن‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻲﺷﻮد) ‪ .(1‬اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ را ﻃﺤﺎوي از اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﯾﺎراﻧﺶ ﻧﻘﻞ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ) ‪.(2‬‬

‫‪ -١‬ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻟﻔﻆ ﺟﻤﻬﻮر ﺳﻠﻒ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﺎي اﮐﺜﺮﯾـﺖ ﻗﺮﯾـﺐ ﺑـﻪ اﺗﻔـﺎق اﺳـﺖ اﻣـﺎ در‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ ﻟﻔﻆ در اﯾﻦ ﺟﺎ‪ ،‬ﺟﺎي ﺗﺄﻣﻞ اﺳﺖ ﭼﺮا ﮐﻪ در ﺗﻌﺮﯾﻒ اﯾﻤـﺎن آن ﻃـﻮر ﮐـﻪ در ﻣـﺘﻦ‬
‫ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺟﻤﺎع اﺳﺖ‪ .‬و اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﻲ ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و ﮐﺴﺎﻧﻲ ﮐـﻪ ﺑﻌـﺪ از‬
‫آﻧﺎن آﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻤﺎن‪ :‬ﻧﯿﺖ)اﻋﺘﻘﺎد در ﻗﻠﺐ(‪ ،‬ﻗﻮل)اﻗﺮار ﺑﺰﺑﺎن( و ﻋﻤﻞ اﺳﺖ‪ .‬و ﻫـﯿﭻ ﯾـﻚ از اﯾـﻦ‬
‫ﺳﻪ ﺗﺎ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﻣﮕﺮ ﺑﺎ دو ﺗﺎي دﯾﮕﺮ«‪.‬ﻻﻟﮑـﺎﺋﻲ در اﻟﺴـﻨﻪ رواﯾـﺖ ﮐـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬ر‪.‬ك‪ .‬ﺑـﻪ‬
‫اﻟﻤﻌﺘﻘﺪ اﻟﺼﺤﯿﺢ‪ -‬اﻟﻮاﺟﺐ ﻋﻠﻲ ﮐﻞ ﻣﺴﻠﻢ اﻋﺘﻘﺎده‪ ٥٧/‬ﻋﺒﺪاﻟﺴﻼم ﺑﺮ ﺟﺲ ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ‪ .‬و ﺑﺮاي‬
‫اﻃﻼع ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ اﻹﺑﺎﻧﻪ ‪ ٣١٤/١‬ﺗﺎﻟﯿﻒ اﻣﺎم اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻋﺒﯿﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﻄﺔ ﻋﮑﺒﺮي ﺣﻨﺒﻠﻲ‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﺤﻘﯿﻖ اﺣﻤﺪ ﻓﺮﯾﺪ ﻣﺰﯾﺪي رﺟﻮع ﺷﻮد‪».‬ﻣﺘﺮﺟﻢ«‬
‫‪ -٢‬اﻟﻔﻘﻪ اﻷﮐﺒﺮ‪٣٠٤/‬‬
 ‫ﻋﻘﯿﺪهی اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪:‬‬ ‫‪٢٠‬‬

‫‪ -۳‬اﻣﺎم ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻤﺎن ﮐﻢ و زﯾﺎد ﻧﻤﻲﺷﻮد) ‪.(3‬‬

‫اﯾﻦ ﮐﻪ اﻣﺎم ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻤﺎن ﺗﺼﺪﯾﻖ ﺑﻪ ﻗﻠﺐ و اﻗﺮار ﺑﺰﺑﺎن اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺎد و ﮐﻢ‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬و ﻋﻤﻞ از ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻤﺎن ﺧﺎرج اﺳﺖ؛ ﺑﺎ ﻋﻘﯿﺪهي دﯾﮕﺮ ﺑﺰرﮔﺎن و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن‬
‫ﺳﻠﻒ اﻣﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﻚ‪ ،‬ﺷﺎﻓﻌﻲ‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪ ،‬اﺳﺤﺎق‪ ،‬ﺑﺨﺎري و ﮐﺴﺎن‬
‫دﯾﮕﺮ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺣﻖ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪي اﻣﺎم درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﺄﺟﻮر اﺳﺖ و اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ و اﺑﻲ‬
‫اﻟﻌﺰ ﺣﻨﻔﻲ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ رﺟﻮع اﻣﺎم از اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ دﻻﻟﺖ دارد) ‪» .(4‬واﻟﻠﻪ‬
‫اﻋﻠﻢ«‬

‫ﺧﻼﺻﻪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﺗﻨﻬﺎ اﻗﺮار و ﺗﺼﺪﯾﻖ اﺳﺖ و ﮐﻢ و‬
‫زﯾﺎد ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺟﻤﻬﻮر ﺳﻠﻒ در اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺎ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﮐﺘﺎب اﻟﻮﺻﯿﻪ ﻣﻊ ﺷﺮﺣﻬﺎ‪٢/‬‬

‫‪ -٢‬ﺷﺮح اﻟﻌﻘﯿﺪة اﻟﻄﺤﺎوﯾﺔ‪٣٦٠/‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﻮﺻﯿﻪ ﻣﻊ ﺷﺮﺣﻬﺎ‪٣/‬‬
‫‪ -٤‬ر‪.‬ك‪ .‬ﺑﻪ اﻟﺘﻤﻬﯿﺪ اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ‪ ٢٤٧/٩‬و ﺷﺮح اﻟﻌﻘﯿﺪة اﻟﻄﺤﺎوﯾﻪ‪٣٩٥/‬‬
 ‫ﻣﺒﺤﺚ ﭼﻬﺎرم‪:‬‬
‫ﻋﻘﯿﺪهی اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ درﺑﺎرهي ﺻﺤﺎﺑﻪ‬

‫از آﻧﺠﺎﯾﻲ ﮐﻪ ﺑﺪﻋﺘﮕﺬاران و ﻫﻮاﭘﺮﺳﺘﺎن ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺮﺧﻲ از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﻣﻮرد ﻃﻌﻦ‬
‫و اﯾﺮاد ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎء و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻻزم داﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﯾﺎران‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻫﻢ ﮐﻪ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ اﺳﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ‬
‫راﺑﻄﻪ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬از ﻫﯿﭻ ﯾﻚ از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺟﺰ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﻲ ﯾﺎد ﻧﻤﻲﮐﻨﯿﻢ) ‪.(1‬‬
‫‪ -۲‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﯾﻚ از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﻇﻬﺎر ﺗﻨﻔﺮ و ﺑﯿﺰاري ﻧﻤﻲﮐﻨﯿﻢ و‬
‫اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮑﻲ دوﺳﺘﻲ و ﺑﺎ دﯾﮕﺮي دﺷﻤﻨﻲ ﮐﻨﯿﻢ) ‪.(2‬‬
‫ْ‬
‫ﯾﻚ ﻟﺤﻈﻪ ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﯾﮑﻲ از اﺻﺤﺎب ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ از ﻋﻤﻞ ﺗﻤﺎم ﻋ ِﻤﺮ ﻫﺮ ﯾﻚ از‬
‫ﻣﺎ ـ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪـ اﺳﺖ) ‪.(3‬‬
‫ﻣﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪﯾﻢ ﮐﻪ اﻓﻀﻞﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮد اﯾﻦ اﻣﺖ ﭘﺲ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن و ﻋﻠﻲ ـﺮﺿﻮان اﻟﻠﻪ ﻋﻠﯿﻬﻢ اﺟﻤﻌﯿﻦـ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ در ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﻌﺪي ﻗﺮار‬
‫دارﻧﺪ) ‪.(4‬‬
‫اﻓﻀﻞﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﭘﺲ از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ،‬ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن و ﻋﻠﻲ‪ ‬ﻫﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﺧﯿﺮ ﻧﻤﻲﮔﻮﯾﯿﻢ) ‪.(1‬‬

‫‪ -١‬اﻟﻔﻘﻪ اﻷﮐﺒﺮ ﺻﻔﺤﻪ‪٣٠٤‬‬

‫‪ -٢‬اﻟﻔﻘﻪ اﻷﺑﺴﻂ ﺻﻔﺤﻪ‪٤٠‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﮑﻲ‪٧٦/‬‬
‫‪ -٤‬اﻟﻮﺻﯿﻪ ﺑﺎ ﺷﺮح ‪١٤/‬‬
 ‫ﻋﻘﯿﺪهی اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪:‬‬ ‫‪٢٢‬‬
‫ﭼﮑﯿﺪهي ﺑﺤﺚ‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ وﺟﻮب‪ ،‬دوﺳﺖ داﺷﺘﻦ ﺗﻤﺎم اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎم‪ ،‬ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ را از دﯾﮕﺮ اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮﺗﺮ و اﻓﻀﻠﯿﺖ و ﺑﺮﺗﺮﯾﺸﺎن را‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺧﻼﻓﺘﺸﺎن ﻣﻲداﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺟﺰ ﺑﻪ ﺧﯿﺮ ﯾﺎد ﮐﻨﯿﻢ و واﺟﺐ اﺳﺖ از‬
‫ﻃﻌﻨﻪ زدن و اﯾﺮاد ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮدداري ﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪.‬‬

‫‪ -١‬اﻟﻨﻮر اﻻﻣﺢ )ق ‪-١٩‬ب(‬

 ‫ﻣﺒﺤﺚ ﭘﻨﺠﻢ‪:‬‬
‫ﻧﻬﯽ اﻣﺎم از ﻫﻮاﭘﺮﺳﺘﯽ ﺟﺪال و ﺑﺪﻋﺘﮕﺬاری در دﯾﻦ‬

‫اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ از ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﻲ اﻫﻞ ﮐﻼم) ‪ (1‬و ﻫﻮاﭘﺮﺳﺘﺎن و ﺷﻨﯿﺪن ﺳﺨﻨﺎﻧﺸﺎن ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ‬
‫ﻧﻤﻮده و از ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﻋﻠﻢ ﮐﻼم ﺑﺪﻟﯿﻞ ﺿﺮرﻫﺎﯾﻲ ﮐﻪ دارد‪ ،‬ﻧﻬﻲ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و در ﻣﺬﻣﺖ‬
‫اﻫﻞ ﮐﻼم و ﻃﺮﻓﺪاران آن ﻣﻤﺎﻧﻌﺘﻬﺎي زﯾﺎدي از اﻣﺎم ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‪ ،‬در اﯾﻨﺠﺎ ﺳﺨﻨﺎن اﻣﺎم را‬
‫ﻣﻲآورﯾﻢ ﺗﺎ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎ دﯾﺪﮔﺎه اﻣﺎم در اﯾﻦ ﺑﺎره آﺷﻨﺎ ﺷﻮﻧﺪ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻫﻮاﭘﺮﺳﺘﺎن در ﺑﺼﺮه ﺑﺴﯿﺎرﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎل و اﻧﺪي ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻧﺸﺴﺖ و ﺑﺮﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﮐﺮدم‪ ،‬ﺑﺴﻲ اوﻗﺎت ﯾﻚ ﺳﺎل ﭘﯿﺎﭘﻲ‪ ،‬ﺑﯿﺶ و ﮐﻢ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﻮدم؛ در آن وﻗﺖ ﮔﻤﺎن‬
‫ﻣﻲﮐﺮدم‪ ،‬ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﮐﻼم از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻋﻠﻮم اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻋﻠﻢ ﮐﻼم ﺗﺎ ﺟﺎﯾﻲ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮدم و ﺑﻪ درﺟﻪاي رﺳﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﺮا در اﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﺑﺎ‬
‫اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدادﻧﺪ و ﻣﻦ ﻧﺰدﯾﻚ ﺣﻠﻘﻪ درس ﺣﻤﺎد ﺑﻦ اﺑﻲ‬
‫ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻣﻲﻧﺸﺴﺘﻢ‪ .‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ زﻧﻲ ﭘﯿﺶ ﻣﻦ آﻣﺪ و ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﻣﺮدي زن ﮐﻨﯿﺰي دارد و‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ او را ﺑﻪ ﺷﯿﻮهي ﺳﻨﺖ ﻃﻼق دﻫﺪ‪ ،‬او را ﭼﻨﺪ ﻃﻼق دﻫﺪ؟ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻢ ﭼﻪ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﻢ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ ﺑﺮو از ﺣﻤﺎد ﺳﺆال ﮐﻦ و ﺑﯿﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮ؛ از ﺣﻤﺎد ﺳﺆال ﮐﺮد و ﭘﺎﺳﺦ داد‪:‬‬
‫او را ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﮐﻪ از ﺣﯿﺾ ﭘﺎك ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و در آن ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎ او ﻫﻤﺒﺴﺘﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﯾﻚ ﻃﻼق ﺑﺪﻫﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﮕﺬارد ﺗﺎ دو ﺣﯿﺾ ﺑﮕﺬرد‪ ،‬وﻗﺘﻲ آن زن ﻏﺴﻞ ﮐﺮد‪ ،‬ازدواج‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬اﻫﻞ ﮐﻼم ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در اواﺧﺮ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي ﻇﻬـﻮر ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺑـﺮاي اﺛﺒـﺎت‬
‫ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺧﻮﯾﺶ در ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ از ﻗﺒﯿﻞ ﺗﻮﺣﯿـﺪ‪ ،‬ﺗﺠﺴـﯿﻢ‪ ،‬ﺟﺒـﺮ و اﺧﺘﯿـﺎر‪ ،‬اﯾﻤـﺎن و ﮐﻔـﺮ از دﻻﯾـﻞ و‬
‫ً‬
‫ﺑﺮاﻫﯿﻦ ﻋﻘﻠﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﺎ ﺑﺤﺜﻬﺎ و ﻣﻨﺎﻗﺸﺎت ﻓﺮوان ﺑﻲ ﭘﺎﯾﺎن و ﻣﻨﺤﺮﻓﻲ ﻫﻤﺮاه‬
‫ﺑﻮد‪» .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ«‬
 ‫ﻋﻘﯿﺪهی اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪:‬‬ ‫‪٢٤‬‬
‫زن ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﭘﺎﺳﺦ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﺧﻮدم ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﮐﻼم ﻧﯿﺎز ﻧﺪارم و‬
‫ﮐﻔﺸﻬﺎﯾﻢ را ﭘﻮﺷﯿﺪم و ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ درس ﺣﻤﺎد رﻓﺘﻢ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪ را ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ راه ﻋﻠﻢ ﮐﻼم را ﺑﺮاي ﻣﺮدم ـﮐﻪ ﺳﻮدي ﺑﻪ‬
‫ﺣﺎﻟﺸﺎن ﻧﺪاردـ ﺑﺎز ﮐﺮده اﺳﺖ) ‪.(1‬‬
‫ﻣﺮدي ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬درﺑﺎرهي آﻧﭽﻪ ﻣﺮدم در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮐﻼﻣﻲ اﻋﺮاض و اﺟﺴﺎم از ﺧﻮد‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﻲﮔﻮﯾﻲ؟ اﻣﺎم ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦﻫﺎ ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺗﻮﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ و ﺷﯿﻮهي ﺳﻠﻒ ﭘﯿﺮوي و از ﻫﺮ ﻧﻮ ﭘﯿﺪاﯾﻲ )در دﯾﻦ( ﮐﻪ ﺑﺪﻋﺖ اﺳﺖ‪ ،‬دوري‬
‫ﮐﻨﻲ) ‪.(2‬‬
‫‪ -۴‬ﺣﻤﺎد ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬روزي ﭘﺪرم ﻧﺰد ﻣﻦ آﻣﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﮐﻪ‬
‫ﮔﺮوﻫﻲ از ﻃﺮﻓﺪاران ﻋﻠﻢ ﮐﻼم ﺑﺎ ﻣﻦ ﺑﻮدﻧﺪ و در ﻣﻮرد ﻣﺴﺎﺋﻞ ﮐﻼﻣﻲ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﮐﺮدﯾﻢ؛‬
‫ﺳﺮ و ﺻﺪاي ﻣﺎ ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ ﺻﺪاي ﭘﺎي ﭘﺪرم را در ﻣﻨﺰل ﺷﻨﯿﺪم‪ ،‬ﺑﯿﺮون‬
‫ﺷﺪم‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﻤﺎد ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﻲ ﻧﺰد ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻓﻼﻧﻲ‪ ،‬ﻓﻼﻧﻲ و ﻓﻼﻧﻲ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﻲ را ﮐﻪ ﻧﺰد ﻣﻦ ﺑﻮدﻧﺪ را ﻧﺎم ﺑﺮدم‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬در‬
‫ﭼﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﮐﻨﯿﺪ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬در ﻓﻼن و ﻓﻼن ﻣﻮﺿﻮع؛ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﺣﻤﺎد!‬
‫ﻋﻠﻢ ﮐﻼم را رﻫﺎ ﮐﻦ؛ ﺣﻤﺎد ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﯿﺎد ﻧﺪارم ﮐﻪ ﭘﺪرم اﺧﺘﻼط ﻓﮑﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫روزي ﺑﻪ ﭼﯿﺰي دﺳﺘﻮر دﻫﺪ و روز دﯾﮕﺮ از آن ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭘﺪر‪ :‬ﻣﮕﺮ ﺧﻮد ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ دﺳﺘﻮر ﻧﺪادي‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﮐﻼم را ﻓﺮا ﮔﯿﺮم‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬آري‬
‫ﻓﺮزﻧﺪم‪ّ ،‬اﻣﺎ اﻣﺮوز ﺗﻮ را از آن ﻣﻨﻊ ﻣﻲﮐﻨﻢ؛ ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬ﭼﺮا؟‬

‫‪ -١‬ذم اﻟﮑﻼم ﻫﺮوي‪ ٣١-٢٨/‬اﯾﻦ ﮐﻪ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔـﻪ رﺣﻤﻪاﻟﻠـﻪ ﻋﻤـﺮﺑﻦ ﻋﺒﯿـﺪ را ﻟﻌﻨـﺖ ﻣﻲﮐﻨـﺪ ﺑـﺮ‬
‫ﺧﻄﺮﻧﺎك ﺑﻮدن ﺑﺪﻋﺘﻲ دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ دروازهي آن را ﺑﺎز ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن در ﻏﯿـﺮ اﯾـﻦ ﺻـﻮرت‬
‫ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮدن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻣﻌﯿﻦ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ذم اﻟﮑﻼم ﻫﺮوي‪-١٩٤/‬ب‪.‬‬
 ‫ﻣﺒﺤﺚ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻧﻬﯽ اﻣﺎم از ﻫﻮاﭘﺮﺳﺘﯽ ﺟﺪال و ﺑﺪﻋﺘﮕﺬاری در دﯾﻦ ‪٢٥‬‬

‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﺮزﻧﺪم اﯾﻨﻬﺎﯾﻲ ﮐﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﺸﺎن را در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻢ ﮐﻼم ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﮐﻨﻲ‪،‬‬

‫ً‬
‫ﻗﺒﻼ ﯾﻚ ﻧﻈﺮﯾﻪ در دﯾﻦ داﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎ وﺳﻮﺳﻪ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن دﺷﻤﻨﻲ و‬
‫اﺧﺘﻼف اﻧﺪاﺧﺖ ﻟﺬا ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﺪﻧﺪ) ‪.(1‬‬
‫‪ -۵‬اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﺑﻪ اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺎ ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم در ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺻﻮل‬
‫دﯾﻦ‪ ،‬از ﻋﻠﻢ ﮐﻼم ﺑﺤﺚ ﻧﮑﻦ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ آﻧﺎن ﻣﺮدﻣﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﺗﻮ ﺗﻘﻠﯿﺪ ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ و در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺳﺮﮔﺮم ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ) ‪.(2‬‬
‫اﯾﻨﻬﺎ ﺑﺨﺸﻲ از ﺳﺨﻨﺎن و ﻋﻘﯿﺪهي اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ درﺑﺎرهي اﺻﻮل دﯾﻦ و ﻣﻮﺿﻊﮔﯿﺮي‬
‫او در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﮐﻼم و ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭼﮑﯿﺪه ﺑﺤﺚ‬
‫‪ -۱‬اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ از ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﻋﻠﻢ ﮐﻼم و ﺟﺪل و ﺟﺮ و ﺑﺤﺜﻬﺎ در اﺻﻮل دﯾﻦ‬
‫ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﻣﻲﮐﺮد‪.‬‬
‫‪ -۲‬از آﻧﺠﺎﯾﯿﮑﻪ ﻃﺮﻓﺪاران ﻋﻠﻢ ﮐﻼم دروازهﻫﺎي ﺷﺮارت را ﺑﺎز ﮐﺮده و ﻣﻨﺤﺮف‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎم ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻣﻲﮐﺮد و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪ را‬
‫ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮد‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﮑﻲ ‪١٨٣-١٨٤/‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪ ،‬ﻣﮑﻲ ‪٣٧٣-‬‬
 ‫ﻣﺒﺤﺚ ﺷﺸﻢ‪:‬‬
‫ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ از ﺷﺮك و اﺳﺒﺎﺑﻲ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺷﺮك‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‬

‫اﺳﻼم ﺑﺮ ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺧﺎﻟﺺ ﺑﺮاي ﺧﺪاوﻧﺪ و ﺑﺴﺘﻦ روزﻧﻪﻫﺎي ﺷﺮك ﺑﻪ او‬
‫ﺗﻌﺎﻟﻲ و ﻧﺎﺑﻮدي آن ﺑﺴﯿﺎر ﺗﺎﮐﯿﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪون ﺷﻚ ﻏﻠﻮ و زﯾﺎد روي در ﺣﻖ ﺻﺎﻟﺤﺎن و ﻧﯿﮑﻮ ﮐﺎران‪ ،‬اوﻟﯿﻦ و ﻗﺪﯾﻤﯿﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﺳﺒﺐ و ﻋﻠﺖ ﺷﺮك ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺷﺮك در ﻣﯿﺎن ﻗﻮم ﻧﻮح از راه ﻏﻠﻮ و زﯾﺎده روي در ﺣﻖ‬
‫ﻧﯿﮑﺎن و ﺻﺎﻟﺤﺎن آﻏﺎز ﺷﺪ؛ اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و ﮐﺴﺎن دﯾﮕﺮ ﺑﺎ رواﯾﺎت ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا در اﺳﻼم ﺑﺮ ﺑﺴﺘﻦ اﯾﻦ دروازهﻫﺎ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﻓﺮوان ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻋﻠﻤﺎي‬
‫اﻫﻞﺳﻨﺖ در اﻧﮑﺎر ﻏﻠﻮ و زﯾﺎده روي در ﺣﻖ ﻣﺮدﮔﺎن و ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺑﺸﺪت‬
‫ﺳﺨﺖﮔﯿﺮ و ﺣﺴﺎس ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬و اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ از ﻋﻠﻤﺎﯾﻲ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺧﺼﻮص‬
‫ﺳﺨﺘﮕﯿﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﺳﺨﻨﺎن او و ﭘﯿﺮواﻧﺶ ﺑﻪ واﻗﻌﯿﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﭘﻲ‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﺮد‪» .‬اﻧﺸﺎء اﻟﻠﻪ«‬

‫اﺳﺒﺎب و وﺳﺎﺋﻠﻲ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺷﺮك ﻣﻲﺷﻮد‬

‫اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﭘﯿﺮواﻧﺶ از اﺳﺒﺎﺑﻲ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺷﺮك ﻣﻲﺷﻮد ﻧﻬﻲ ﮐﺮدهاﻧﺪ و‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از اﺳﺒﺎﺑﻲ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺷﺮك ﻣﻲﺷﻮد ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
 ‫ﻋﻘﯿﺪهی اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪:‬‬ ‫‪٢٨‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫و ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﻨﺎ )ﮔﻨﺒﺪ‪ ،‬ﺿﺮﯾﺢ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻬﺎﯾﻲ ﮐﻪ روي ﻗﺒﺮﻫﺎ‬ ‫ﮔﭻ ﮐﺎري‬
‫ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ( و ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن ﻗﺒﺮ از زﻣﯿﻦ) ‪ (2‬و ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺑﺮ آن) ‪ (3‬و ﻣﺴﺠﺪﻧﻤﻮدن ﻗﺒﻮر‪ (4 )،‬و‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻠﻢ و دﯾﮕﺮ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﮔﭻ ﮐﺎري)ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدن ﮔﭻ(ﻗﺒﻮر و‬
‫ﻧﺸﺘﻦ وﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﻨﺎ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻧﻬﻲ ﮐﺮده اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﯾﻲ ﺑﺎ ﻣﻮاﺿﻊ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔـﻪ و‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﭘﯿﺮوان اﯾﺸﺎن در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي زﯾﺮ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷـﻮد‪-١:‬اﻟﺒـﺪاﺋﻊ اﻟﺼـﻨﺎﺋﻊ‪،٣٢٠/١‬‬
‫ﺗﺤﻔﺔ اﻟﻔﻘﻬﺎء‪ ،٢٥٦/٢‬اﻟﻤﺘﺎﻧﻪ‪ ،٢٠١/‬ﻓﺘﺢ اﻟﻤﻠﻬﻢ‪ ،١٢٢-١٢١/٢‬ﻣﻌـﺎرف اﻟﺴـﻨﻦ‪،٣٠٧-٣٠٥/٣‬‬
‫ﺣﺎﺷﯿﺔ اﻟﻄﺤﻄﺎوﯾﻪ ﺑﺮ ﻣﺮاﻗﻲ اﻟﻔﻼح‪ ،٣٣٥/‬ﺣﺎﺷﯿﻪ رد اﻟﻤﺤﺘـﺎر اﺑـﻦ ﻋﺎﺑـﺪﯾﻦ‪ ،٢٣٧/٢‬اﻟﻔﺘـﺎوي‬
‫اﻟﻬﻨﺪﯾﻪ‪ ،١٩٤/١‬اﻟﺒﺤﺮاﺋﻖ‪ ،١٩٤/٢‬اﻟﻤﺒﺴﻮط‪ ،٦٢/٢‬ﺣﺎﺷﯿﻪ اﻟﻤﺮاﻗﻲ اﻟﻔﻼح‪ ،٤٠٥/‬واﻻﺑـﺪاع‪١٩٧/‬‬
‫و زﯾﺎرة اﻟﻘﺒﻮر‪.٢٩/‬‬
‫‪ -٢‬ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﻨﺎء روي ﻗﺒﺮﻫﺎ ﺑﺪﻟﯿﻞ ﺣﺪﯾﺜﻲ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻢ و دﯾﮕﺮ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ از ﻋﻠﻲ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ‬
‫او را ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻗﺒﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاي را ﻧﮕﺬارد ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ زﻣﯿﻦ ﯾﮑﺴﺎن ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي آﮔﺎﻫﻲ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮاز ﻣﻮﺿﻊ ﮔﯿﺮي ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﺣﻨﻔﻲ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي زﯾﺮ رﺟـﻮع ﺷـﻮد‪ :‬ﺗﺒﯿـﯿﻦ اﻟﺤﻘـﺎﺋﻖ‬
‫زﯾﻠﻌﻲ ‪ ،٢٦٤/١‬ﻓﺘﺢ اﻟﻤﻠﻬﻢ‪ ،٥٠٦/٢‬روح اﻟﻤﻌﺎﻧﻲ‪ ٢٣٧/١٥‬و ﻓﺘﺢ اﻟﻘﺪﯾﺮ ‪.١٤١/٢‬‬
‫‪ -٣‬اﺑﻮداود‪ ،‬ﺗﺮﻣﺬي و‪ ...‬از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﺑﮑﺎر ﺑﺮدن ﮔﭻ در ﻗﺒﺮﻫﺎ و ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺑـﺮ آن‬
‫ﻧﻬﻲ ﮐـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺮاي آﮔـﺎﻫﻲ ﺑﯿﺸـﺘﺮ از ﻋﻘﯿـﺪهي اﻣـﺎم و ﭘﯿـﺮواﻧﺶ در اﯾـﻦ ﺑـﺎره ﺑـﻪ اﻟﺒـﺪﺋﻊ‬
‫اﻟﺼﻨﺎﺋﻊ‪ ،٣٢٠/١‬ﺗﺤﻔﺔ اﻟﻔﻘﻬﺎء‪ ،٢٥٦/٢‬ﺗﺒﯿﻦ اﻟﺤﻘﺎﺋﻖ‪ ،٢٦٤/١‬ﺣﺎﺷـﯿﺔ ﻣﺮاﻗـﻲ اﻟﻔـﻼح و ﻣﺮاﻗـﻲ‬
‫اﻟﻔﻼح‪ ٤٠٥/‬و اﻻﺑﺪاع‪ ١٦٧/‬رﺟﻮع ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -٤‬دﻟﯿﻞ ﻋﺪم ﺟﻮاز اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا را ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻨـﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻗﺒﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺸﺎن را ﻣﺴﺠﺪ)ﺳﺠﺪﮔﺎه و ﻣﺤﻞ ﻧﻤـﺎز ﺧﻮاﻧـﺪن( ﻗـﺮار دادﻧـﺪ« )ﻣﺘﻔـﻖ ﻋﻠﯿـﻪ( و‬
‫ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬آﻧﺎﻧﻲ ﮐﻪ ﭘـﯿﺶ از ﺷـﻤﺎ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻗﺒﺮﻫـﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺸـﺎن را ﻣﺴـﺠﺪ ﻗـﺮار‬
‫ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺷﻤﺎ را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﻬﻲ ﻣﻲﮐﻨﻢ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﻣﺴـﻠﻢ و دﯾﮕـﺮ ﻣﺤـﺪﺛﯿﻦ رواﯾـﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧــﺪ‪ .‬ﺑ ـﺮاي آﮔــﺎﻫﻲ از ﻣﻮﺿــﻊﮔﯿﺮي اﺣﻨــﺎف ﻣﻲﺗــﻮان ﺑــﻪ ﺗﺒﯿــﯿﻦ اﻟﺤﻘــﺎﺋﻖ‪ ،٢٦٤/١‬روح‬
‫اﻟﻤﻌﺎﻧﻲ‪ ،٢٣٧/١٥‬اﻟﻤﺮﻗﺎة ﺷﺮح اﻟﻤﺸﮑﺎة ‪ ،٢٢/٢‬اﻟﮑﻮاﮐﺐ اﻟﺪراري‪ ،٣١٧-٣١٦/١‬زﯾﺎرة اﻟﻘﺒـﻮر‬
‫ﺗﺎﻟﯿﻒ ﺑﺮﻋﻮي‪ ٢٩/‬و اﻟﻤﺠﺎﻟﺲ اﻻرﺑﻌﻪ‪.١٣/‬‬
 ‫‪٢٩‬‬ ‫ﻣﺒﺤﺚ ﺷﺸﻢ‪ :‬ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ از ﺷﺮک و اﺳﺎﺑﯽ ﮐﻪ ‪...‬‬

‫ﭼﺮاغ و‪ ...‬ﺑﺮ ﻗﺒﺮﻫﺎ روﺷﻦ ﻧﻤﻮدن) ‪ (1‬و آن را ﻣﺤﻞ اﺟﺘﻤﺎع ﻗﺮار دادن) ‪ (2‬و ﺑﻘﺼﺪ زﯾﺎرت‬
‫آن اﺳﺒﺎب ﺳﻔﺮ ﺑﺴﺘﻦ) ‪ (3‬و ﺑﺼﻮرت ﺧﺎص و ﺑﻪ ﻧﯿﺖ ﮐﺴﺐ ﺛﻮاب ﺑﻪ زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر رﻓﺘﻦ‬
‫و‪ ...‬ﻧﻬﻲ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭼﮑﯿﺪهي ﺑﺤﺚ‬
‫ﺳﺨﻨﺎن زﯾﺎدي از اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﭘﯿﺮواﻧﺶ در ﺧﺼﻮص ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ از ﺗﻤﺎم آﻧﭽﻪ‬
‫ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺷﺮك و ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ ﻗﺒﺮﻫﺎ و اﻣﻮات ﻏﻠﻮ و زﯾﺎده روي در آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺷﻮد ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻲﺗﻮان در ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي اﺣﻨﺎف ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﻲ از ﺷﺮﮐﻲ ﮐﻪ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﭘﯿﺮواﻧﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﻫﺸﺪار‬
‫دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﮐﻪ ﺑﺴﻲ اوﻗﺎت ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻌﺠﺐ و ﺷﮕﻔﺘﻲ ﻣﻲﺷﻮد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﻲ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﯾﯿﻢ ﻋﺮﺑﻬﺎ ﻣﺸﺮك ﺗﻮﺣﯿﺪ رﺑﻮﺑﯿﺖ را ﻗﺒﻮل داﺷﺘﻨﺪ و ﺷﺮﮐﺸﺎن در اﻟﻮﻫﯿﺖ و‬

‫‪ -١‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ‪ ‬ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪:‬ﻟﻌﻦ اﻟﻠـﻪ زوارات اﻟﻘﺒـﻮر و اﻟﻤﺘﺨـﺬﯾﻦ ﻋﻠﯿﻬـﺎ اﻟﻤﺴـﺎﺟﺪ و اﻟﺴـﺮج«‪:‬‬
‫)ﺧﺪاوﻧﺪ زﻧﺎﻧﻲ را ﮐﻪ ﺑﻪ زﯾﺎرت ﻗﺒﺮﻫﺎ ﻣﻲروﻧﺪ و ﮐﺴﺎﻧﻲ را ﮐﻪ ﻗﺒﺮﻫﺎ را ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﺑـﺮ‬
‫آﻧﻬﺎ ﭼﺮاغ روﺷﻦ ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ؛ ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻨﺪ(‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﺗﺮﻣﺬي و دﯾﮕﺮ ﻣﺤـﺪﺛﯿﻦ رواﯾـﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﯾﻲ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻣﻮﺿﻊﮔﯿﺮي اﺣﻨـﺎف ﺑـﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎي زﯾـﺮ رﺟـﻮع ﮐﻨﯿـﺪ‪ :‬اﻟﮑﻮﮐـﺐ‬
‫اﻟﺪراري‪ ،٣١٧/١‬واﻹﺑﺪاع‪ ،١٨٩/‬زﯾﺎرة اﻟﻘﺒﻮر‪ ٢٩/‬و اﻟﻤﺠﺎﻟﺲ اﻻرﺑﻌﺔ‪.١٣/‬‬
‫‪ -٢‬اﺑﻮداود ﺑﺼﻮرت ﻣﺮﻓﻮع از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ رواﯾﺖ ﻣﻲﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﺎﻧـﻪﻫﺎﯾﺘﺎن را ﺑـﺎ ﻧﺨﻮاﻧـﺪن ﻧﻤـﺎز و‬
‫ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻧﮑﻨﯿﺪ و ﻗﺒﺮ ﻣﺮا ﻣﺤﻞ اﺟﺘﻤﺎع و ﻋﺒﺎدت ﻗﺮار ﻧﺪﻫﯿﺪ و ﺑﻪ ﻣﻦ درود ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻫﺮ ﺟﺎ ﺑﺎﺷﯿﺪ درود ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﻲرﺳﺪ«‪ .‬ﺑﺮاي آﮔـﺎﻫﻲ از ﻣﻮﺿـﻊ اﺣﻨـﺎف ﺑـﻪ اﻹﺑـﺪاع‪١٨٥/‬‬
‫رﺟﻮع ﺷﻮد‬
‫‪ -٣‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ رواﯾﺖ ﻣﻲﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪»:‬ﺑﺮاي ﮐﺴﻲ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﻗﺼـﺪ‬
‫رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪي و ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز در آن‪ ،‬ﺑﺎر ﺳﻔﺮ ﺑﺒﻨـﺪد‪ ،‬ﺑـﻪ اﺳـﺘﺜﻨﺎي ﻣﺴـﺠﺪ اﻟﺤـﺮام‪ ،‬ﻣﺴـﺠﺪ‬
‫ﻣﻦ)ﻣﺴﺠﺪ اﻟﻨﺒﻲ در ﻣﺪﯾﻨﻪ( و ﻣﺴﺠﺪ اﻻﻗﺼﻲ«‪ .‬ﺑﺮاي آﮔﺎﻫﻲ از ﻣﻮﺿﻊ اﺣﻨﺎف در ﻣﻮرد ﻧﻬـﻲ از‬
‫ﺳﻔﺮ ﮐﺮدن ﺑﻘﺼﺪ ﺛﻮاب ﺑﺠﺰ از ﺳﻪ ﻣﻮرد ﻣﺬﮐﻮر ﺑﻪ ﺣﺠﺔ اﻟﻠﻪ اﻟﺒﺎﻟﻐﻪ‪.١٩٣-١٩٢/١‬‬
 ‫ﻋﻘﯿﺪهی اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪:‬‬ ‫‪٣٠‬‬
‫ﻋﺒﺎدت ﻏﯿﺮ ﺧﺪا ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﻲ‪ :‬ﻣﻨﮑﺮ ﺗﻮﺣﯿﺪ اﻟﻮﻫﯿﺖ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻏﯿﺮ اﻟﻠﻪ را ﻋﺒﺎدت‬
‫ﻣﻲﮐﺮدﻧﺪ؛ ﻋﺪهاي ﺑﺎ اﻇﻬﺎر ﺗﻌﺠﺐ اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ را اﻧﮑﺎر ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﺎز از ﻣﺴﺎﺋﻞ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﯿﺰﺗﺮ از اﯾﻦ اﺳﺖ‪ ،‬وﺟﻮد ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻈﺎﻫﺮ‬
‫ﺷﺮك در رﺑﻮﺑﯿﺖ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺷﮕﻔﺘﻲ و ﺗﻌﺠﺐ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺑﻌﺪ از ذﮐﺮ‬
‫ﺗﻔﺼﻠﻲ و ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻈﺎﻫﺮ ﺷﺮﮐﻲ‪ ،‬ﺑﺮ ﻃﺮف ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻼءاﻟﺪﯾﻦ ﺣﺼﮑﻔﻲ) ‪ (1‬در ﺧﺼﻮص ﮐﺴﻲ ﺑﺮاي ﻏﯿﺮ ﺧﺪا ﻧﺬر ﻣﻲﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ آﻧﭽﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﻮاماﻟﻨﺎس در ﻣﻮرد ﻣﺮدﮔﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ و‬
‫ﭘﻮﻟﻬﺎﯾﺸﺎن را ﺻﺮف ﻧﺬر روﺷﻦ ﮐﺮدن ﺷﻤﻊ و ‪...‬در ﮐﻨﺎر ﻗﺒﺮ و ﺿﺮﯾﺢ و ﮔﻨﺒﺪ اوﻟﯿﺎء و‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﮐﺴﺐ ﺛﻮاب ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ ﺧﺪا ﻧﺰدﯾﻚ ﺷﻮﻧﺪ ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﺑﺎﻃﻞ و ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ) ‪ .(2‬و اﺑﻦ ﻋﺎﺑﺪﯾﻦ ﺷﺎرح اﯾﻦ ﻣﺘﻦ ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻲﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﻲ ﺑﻪ آﻧﺎن و ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭘﺎداش ﻓﻼن ﻗﺪر ﻏﺬا‪ ،‬ﺷﻤﻊ‬
‫و روﻏﻦ زﯾﺘﻮن ﻧﺬر ﻓﻼن ﭘﯿﺮ و‪ ...‬ﻣﻲﮐﻨﻢ و ﻣﻲﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اي ﻓﻼن ﭘﯿﺮ و‪ !...‬اي آﻗﺎي ﻣﻦ!‬
‫اﮔﺮ ﮔﻤﺸﺪهام را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺮﮔﺮداﻧﻲ ﯾﺎ ﺑﯿﻤﺎرم را ﺷﻔﺎ دﻫﻲ ﯾﺎ ﻧﯿﺎزم را ﺑﺮ آورده ﮐﻨﻲ؛ اﯾﻦ ﻗﺪر‬
‫و آن ﻗﺪر ﭘﻮل‪ ،‬ﻃﻼء‪ ،‬ﻧﻘﺮه و و و‪...‬ﻧﺬر ﺗﻮ ﻣﻲﮐﻨﻢ اﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﺑﻪ دﻻﯾﻠﻲ ﺑﺎﻃﻞ و ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ازﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﻓﺮد ﺑﺮاي ﻣﺨﻠﻮق ﻧﺬر ﮐﺮده و ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺬري ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﺬر ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ‬
‫ﻋﺒﺎدت ﻣﺨﻠﻮق ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ودﯾﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ آن ﭼﻪ ﻧﺬر ﮐﺮده ﺑﺮاي ﻣﺮده ﺑﻮده و ﻣﺮده‬
‫ِ‬ ‫و‬
‫ﻗﺪرت و اﺧﺘﯿﺎري از ﺧﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺼﮑﻔﻲ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻋﻼء اﻟﺪﯾﻦ ﺣﺼﮑﻔﻲ‪ ،‬ﻣﻔﺘـﻲ اﺣﻨـﺎف در دﻣﺸـﻖ‬
‫ﺑﻮدهاﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ »دراﻟﻤﺨﺘﺎر ﺷـﺮح ﺗﻨـﻮﯾﺮ اﻻﺑﺼـﺎر« و »اﻓﺎﺿـﺔ اﻻﻧـﻮار ﺷـﺮح اﺻـﻮل اﻟﻤﻨـﺎر« از‬
‫ﺗﺎﻟﯿﻔــﺎت اوﺳــﺖ‪ ،‬وي در ﺳــﺎل‪ ١٠٨٨/‬ه‪ .‬وﻓــﺎت ﻧﻤــﻮده اﺳــﺖ‪ .‬ﺑــﻪ ﺧﻼﺻــﺔ اﻻﺛــﺮ‪٦٥-٦٣/٤‬‬
‫واﻻﻋﻼم‪ ٢٩٤/٦‬رﺟﻮع ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﻟﺪر اﻟﻤﺨﺘﺎر‪.٤٣٩/٢‬‬
 ‫‪٣١‬‬ ‫ﻣﺒﺤﺚ ﺷﺸﻢ‪ :‬ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ از ﺷﺮک و اﺳﺎﺑﯽ ﮐﻪ ‪...‬‬

‫آﻟﻮﺳﻲ در ﺗﻮﺻﯿﻒ اﺳﺘﻐﺎﺛﻪ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن از ﻏﯿﺮ اﻟﻠﻪ و واﺑﺴﺘﮕﻲ ﺷﺪﯾﺪﺷﺎن ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﮐﻪ اﻧﻮاع ﻋﺒﺎدﺗﻬﺎﯾﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻧﺬر‪ ،‬دﻋﺎ و‪ ...‬را ﺑﺮاي ﻏﯿﺮ ﺧﺪا اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬در ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫�لُ ُقوا ْ ُذبَ ٗ‬
‫َّ َ َ ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َّ َ َ ۡ ُ َ‬
‫ا�ا﴾ ]اﻟﺤﺞ‪) [۷۳ :‬آﻧﺎﻧﻲ ﮐﻪ‬ ‫ون ٱ� ِ لن‬
‫آﯾﻪي‪﴿ :‬إِن ٱ�ِين تدعون مِن د ِ‬
‫ﻏﯿﺮ از اﻟﻠﻪ را ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ)و ﺻﺪا ﻣﻲزﻧﻨﺪ‪ ،‬آن اﺷﯿﺎء و اﻓﺮاد( ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﮕﺴﻲ‬
‫ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﻨﻨﺪ‪.(...‬‬
‫ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ آﯾﻪ اﺷﺎرهاﯾﺴﺖ ﺑﻪ ﻣﺬﻣﺖ و ﻧﮑﻮﻫﺶ ﻏﻠﻮ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن در ﻣﺤﺒﺖ اوﻟﯿﺎء‬
‫ﺧﺪا ﮐﻪ از آﻧﺎن در ﻫﻨﮕﺎم ﮔﺮﻓﺘﺎري ﯾﺎري ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ و از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻏﺎﻓﻠﻨﺪ و ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ‬
‫ﻧﺬرﻫﺎ ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ!! و ﻋﺎﻗﻼﻧﺸﺎن ﻣﻲﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻨﻬﺎ واﺳﻄﻪﻫﺎﯾﻲ ﺑﯿﻦ ﻣﺎ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﻣﺎ ﺑﺮاي ﺧﺪا ﻧﺬر ﻣﻲﮐﻨﯿﻢ و ﺛﻮاب آن را ﺑﻪ وﻟﻲ ﻣﻲﺑﺨﺸﯿﻢ!! روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺎن در‬
‫دﻋﺎﻫﺎ و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬در ﺟﻤﻠﻪي اول ﮐﻪ ﻣﻲﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺷﺒﯿﻪﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺑﺖ‬
‫ۡ‬ ‫ٓ َ‬ ‫َّ‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪َ ﴿ :‬ما َ� ۡع ُب ُد ُه ۡم إِ� ِ�ُ َق ّرِ ُ�ونَا إِ� ٱ َّ� ِ ُزل َ ٰٓ‬
‫�﴾ ]اﻟﺰﻣﺮ‪[۳ :‬‬
‫‪‬ﻣﻌﺒﻮدان ‪-‬ﻏﯿﺮ ازﺧﺪا‪ -‬را ﻋﺒﺎدت ﻧﻤﻲﮐﻨﯿﻢ ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺧﺪا‬ ‫)آﻧﺎن را‬
‫ﻧﺰدﯾﻚ ﮐﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫و در ﺳﺨﻦ دومﺷﺎن اﮔﺮ درﺧﻮاﺳﺖ ﺷﻔﺎي ﺑﯿﻤﺎران و ﭘﯿﺪا ﮐﺮدن ﮔﻤﺸﺪه ﮔﺎن و ﯾﺎ‬
‫اﻣﺜﺎل اﯾﻨﻬﺎ را ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﯿﺴﺖ) ‪.(1‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﺤﯿﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺎﻧﺪﻫﻠﻮي ﺣﻨﻔﻲ) ‪ (2‬ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗﺒﺮﻫﺎ را ﻣﺴﺠﺪ)ﻣﺤﻞ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن( ﻗﺮار دادن ﺑﺪﻟﯿﻞ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﮐﻪ ﻗﺒﺮﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﺑﺰرﮔﺎنﺷﺎن را‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧﺪ و ﺑﺪﻟﯿﻞ ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ اﻣﻮات و ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و روﺷﻦ ﮐﺮدن ﭼﺮاغ روي ﻗﺒﺮﻫﺎ اﺳﺮاف در ﻣﺎل اﺳﺖ و از آن ﻧﻬﻲ ﺷﺪه؛ و‬

‫‪ -١‬اﯾﺸﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﮐﺎﻧﺪﻫﻠﻮي ﺣﻨﻔﻲ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯿﺘﻲ ادﯾـﺐ‪ ،‬ﻋـﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻓﺎﺿـﻞ و داراي ﻣﻠﮑـﻪي‬
‫ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺘﻮار ﺑﻮده اﺳﺖ و ﮐﺘﺎب اﻟﮑﻮاﮐﺐ اﻟﺪراري از ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت اوﺳـﺖ؛ در ﺳـﺎل ‪ ١٣٣٤‬وﻓـﺎت‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻣﺼﻨﻒ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺷﯿﺒﻪ ‪ ٢٧/١‬و اﻟﻌﻨﺎﻗﯿﺪ اﻟﻐﺎﻟﯿﻪ‪ ٤٧/‬رﺟﻮع ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﻟﮑﻮاﮐﺐ اﻟﺪراري‪.٣١٧-٣١٦/١‬‬
 ‫ﻋﻘﯿﺪهی اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪:‬‬ ‫‪٣٢‬‬
‫َ َ َّ‬
‫�� َو�ن ٱلش ۡي َ�ٰ ُن‬ ‫َّ ۡ ُ َ ّ َ َ ُ ٓ ْ ۡ َ َ َّ َ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إِن ٱلمبذِرِ�ن �نوا إِخ�ٰن ٱلش�ٰ ِط ِ‬
‫ً‬
‫ور� ‪] ﴾٢٧‬اﻹﺳﺮاء‪) [۲۷ :‬ﻗﻄﻌﺎ اﺳﺮاف ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮادران ﺷﯿﺎﻃﯿﻦاﻧﺪ‪ ،‬و ﺷﯿﻄﺎن‬ ‫ل َِر ّ�هِۦ َك ُف ٗ‬
‫ِ‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرش اﺳﺖ(‪.‬‬
‫در روﺷﻦ ﮐﺮدن ﭼﺮاغ ﺷﺒﯿﻪ ﯾﻬﻮدﯾﺎﻧﻨﺪ ﭼﻮن آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﻗﺒﻮر ﺑﺰرﮔﺎﻧﺸﺎن ﭼﺮاغ روﺷﻦ‬
‫ﻣﻲﮐﺮدﻧﺪ و ﺳﺮﮔﺮم ﺷﺪن ﺑﻪ ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻗﺒﻮر از اﻣﻮر ﺑﯿﻬﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﻟﻮﺳﻲ ﺣﻨﻔﻲ ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﻲ را دﯾﺪم ﮐﻪ در ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن و ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻗﺒﻮر ﺻﺎﻟﺤﺎن‬
‫ﺑﺎ ﺳﻨﮓ و آﺟﺮ و‪ ...‬و آوﯾﺰان ﮐﺮدن ﭼﺮاغ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ و ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﻪ ﻃﺮف ﻗﺒﻮر‪ ،‬ﻟﻤﺲ‬
‫ﮐﺮدن و ﺑﻮﺳﻪ زدن ﻗﺒﺮﻫﺎ و ﺟﻤﻊ ﺷﺪن در ﮐﻨﺎر ﻗﺒﻮر در اوﻗﺎﺗﻲ ﻣﺨﺼﻮص را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺟﺎﻫﻼن ﻣﺒﺎح ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪون ﺷﻚ ﻫﻤﻪي اﻋﻤﺎل ﻣﺬﮐﻮر دﺷﻤﻨﻲ ﺑﺎ ﺧﺪا و رﺳﻮل و‬
‫ﭘﺪﯾﺪ آوردن دﯾﻦ ﺟﺪﯾﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺪان اﺟﺎزه ﻧﺪاده‪ ،‬و ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﮔﻤﺮاﻫﻲ‬
‫اﯾﻦ اﻓﺮاد ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺲ ﮐﻪ اﺻﺤﺎب رﺳﻮل اﻟﻠﻪ‪ ‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻗﺒﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﮐﻪ اﻓﻀﻠﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﻗﺒﺮﻫﺎﺳﺖ؛ زﯾﺎرت ﻣﻲﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﺮ ﮐﺲ دﻧﺒﺎل ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺳﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬روش و ﻋﻤﻞ ﺻﺤﺎﺑﻪ را در ﻧﺤﻮهي‬
‫زﯾﺎرت ﺻﺤﯿﺢ اﻟﮕﻮ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎه وﻟﻲ اﻟﻠﻪ دﻫﻠﻮي ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﻲﺧﻮاﻫﯿﺪ از ﺻﺤﺖ آن ﭼﻪ در ﻣﻮرد ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻣﺸﺮﮐﺎن و اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫آﮔﺎه ﺷﻮﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺮاﻓﻪ ﭘﺮﺳﺘﺎن اﯾﻦ زﻣﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه ﭘﺎرﺳﺎﯾﺎن)ﺻﻮﻓﯿﺎن( و ﮐﺴﺎﻧﻲ ﮐﻪ در‬
‫ﮔﻮﺷﻪ و ﮐﻨﺎر »دار اﻻﺳﻼم« ﺳﺎﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪ .‬و ﻋﻘﯿﺪهﯾﺸﺎن را در ﺑﺎرهي وﻟﻲ و اوﻟﯿﺎء را‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار دﻫﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ وﻻﯾﺖ اوﻟﯿﺎء ﭘﯿﺸﯿﻦ را ﻗﺒﻮل دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫وﺟﻮد اوﻟﯿﺎء در اﯾﻦ زﻣﺎﻧﻪ از ﻣﺤﺎﻻت اﺳﺖ و ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ آﺳﺘﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻗﺒﻮر ﻣﻲروﻧﺪ و‬
‫اﻧﻮاع ﺷﺮﮐﻬﺎ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺘﻬﺎ و ﺧﺮاﻓﺎت را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﺗﺤﺮﯾﻒ دﯾﻦ و ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ ﮐﻔﺎر در‬
‫آﻧﻬﺎ ﭼﻨﺎن در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن رواج دارد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻗﻠﺐ و دﻟﺸﺎن را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺗﺎ ﺟﺎﯾﻲ ﮐﻪ‬
‫ﻋﻤﻞﺷﺎن ﺑﻄﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﻣﺼﺪاق ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺘﻟتﺒﻌﻦ ﺳن ﻣﻦ‬
 ‫‪٣٣‬‬ ‫ﻣﺒﺤﺚ ﺷﺸﻢ‪ :‬ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ از ﺷﺮک و اﺳﺎﺑﯽ ﮐﻪ ‪...‬‬
‫ً‬
‫‪) :«...‬ﻗﻄﻌﺎ از راه روش ﻣﻠﺘﻬﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ ﭘﯿﺮوي ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﻧﻤﻮد(‪ .‬و اﯾﻦ‬
‫ﺎﻛن ﻗﺒﻠ�ﻢ‬
‫ﺑﻼﯾﻲ از ﺑﻼﻫﺎﺳﺖ ﻧﻪ آزﻣﺎﯾﺸﻲ از آزﻣﺎﯾﺸﺎت اﻟﻬﻲ ﮐﻪ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻪ ﻓﻘﻂ‬
‫ﻧﺎﻣﺸﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ؛ ﺑﺪان ﻣﺒﺘﻼء ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎ را از اﯾﻦ اﻋﻤﺎل و ﻋﻘﺎﯾﺪ‬
‫ﻧﺠﺎت دارد‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻄﻠﺐ اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬رﺣﻤﺖ ﺧﺪاي ﻣﺘﻌﺎل اﻗﺘﻀﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺳﺮدار ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‪ ‬را در ﺟﺰﯾﺮه اﻟﻌﺮب ﻣﺒﻌﻮث ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر دﻫﺪ ﮐﻪ دﯾﻦ‬
‫ﺣﻨﯿﻒ را اﺳﺘﻮار و ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺷﯿﻮهي ﻗﺮآﻧﻲ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﺠﺎدﻟﻪ و ﺑﺤﺚ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎت ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه دﯾﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻤﻲ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﺤﺚ و آﻧﺎن را ﺑﺎ دﻟﯿﻞ‬
‫ﻣﻐﻠﻮب و وادار ﺑﻪ ﭘﺬﯾﺮش ﻧﻤﺎﯾﺪ) ‪.(1‬‬
‫و در »اﻟﺒﺪور اﻟﺒﺎزﻏﻪ« ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬راﺳﺖ ﮔﻔﺖ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫»ﺘﻟتﺒﻌﻦ ﺳن ﻣﻦ ﺎﻛن ﻗﺒﻠ�ﻢ ﺷﺮﺒا �ﺸ� و ذارﺎﻋ ﺑﺬراع ﺣﻲﺘ لﻮ دﺧﻠﻮا ﺣﺠﺮ‬
‫ﺿﺐ اﺗﺒﻌﺘﻤﻮﻫﻢ ﻗﺎلﻮا ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ :‬اﻴﻟﻬﻮد و اﻨﻟﺼﺎري؟ ﻗﺎل ﻓﻤﻦ«) ‪.(2‬‬
‫ً‬
‫ﻗﻄﻌﺎ از راه و روش ﻣﻠﺘﻬﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦﺗﺎن وﺟﺐ ﺑﻪ وﺟﺐ و ذراع ﺑﻪ ذراع ﭘﯿﺮوي‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﯾﻲ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﻮراخ ﺳﻮﺳﻤﺎري ﺑﺮوﻧﺪ از آﻧﺎن ﭘﯿﺮوي ﻣﻲﮐﻨﯿﺪ‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا آﯾﺎ ﻣﻨﻈﻮر ﺷﻤﺎ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎري اﺳﺖ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭘﺲ ﮐﯿﺴﺖ؟!‬
‫ﻣﮕﺮ ﻧﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻣﮑﻪ ﻣﻌﺘﺮف ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﻠﺴﻠﻪي اﯾﻦ ﻫﺴﺘﻲ ﺑﻪ‬
‫َ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در ﻣﻮرد آﻧﻬﺎ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬ول�ِن‬

‫‪ -١‬اﻟﻔﻮز اﻟﮑﺒﯿﺮ‪ ٢٦/‬ﺑﻪ ﭼﺎپ ﻗﺪﯾﻤﻲ رﺟﻮع ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ -٢‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را اﻣﺎم ﺑﺨﺎري در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري و در ﮐﺘﺎب اﺣﺎدﯾـﺚ اﻻﻧﺒﯿـﺎء ﺑـﺎب ﻣـﺎ ذﮐـﺮ ﻋـﻦ‬
‫اﺳﺮاﺋﯿﻞ )‪ ٤٩٤/٦‬و‪ (٣٤٥٦‬و ﮐﺘـﺎب اﻟﻌﻠـﻢ ﺑـﺎب اﺗﺒـﺎع ﺳـﻨﻦ اﻟﯿﻬـﻮد و اﻟﻨﺼـﺎري و ﻣﺴـﻠﻢ در‬
‫)‪ (٢٠٥٤/٤‬ﺣﺪﯾﺚ )‪ (٢٦٦٩‬از ﻃﺮﯾﻖ ﻋﻄﺎء ﺑﻦ ﯾﺴﺎر از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻋﻘﯿﺪهی اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪:‬‬ ‫‪٣٤‬‬
‫َ َ ۡ َ ُ َّ ۡ َ َ َ َّ َ ٰ َ ٰ َ ۡ َ َ‬
‫�ض َ�َ ُقولُ َّن ٱ َّ ُ‬
‫�ۚ﴾ ]ﻟﻘﻤﺎن‪) [۲۵ :‬اﮔﺮ از آﻧﺎن‬ ‫ت وٱ�‬‫س��هم من خلق ٱلس�� ِ‬
‫ً‬
‫‪‬ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ -‬ﺳﻮال ﮐﻨﻲ ﮐﻪ آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﯿﻦ را ﭼﻪ ﮐﺴﻲ آﻓﺮﯾﺪه‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﻔﺖ‬
‫اﻟﻠﻪ(‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦ اﻋﺘﻘﺎد آﻧﺎن را از ﺷﺮك ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﺎز ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﮐﻪ اﺧﺒﺎر و رواﯾﺎت ﻫﻤﻮاره در ﮔﻮش اﻧﺴﺎن اﯾﻦ ﻫﺸﺪار را زﻣﺰﻣﻪ ﻣﻲﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﯿﻬﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻋﻠﻢ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﯾﻲ ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ در ﻣﻮرد‬
‫� ‪] ﴾٥‬اﻟﻔﺎﺗﺤﺔ‪ [۵ :‬ﺟﺮ و ﺑﺤﺚ ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ ﯾﮑﻲ ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬ ‫اك � َ ۡس َتعِ ُ‬
‫اك َ� ۡعبُ ُد �يَّ َ‬
‫﴿إيَّ َ‬
‫ِ‬
‫»اﯾﺎك ﺳﺘﯿﻦ«‪) :‬ﻓﻘﻂ ﺷﺼﺖ‪ (...‬و دﯾﮕﺮي ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﯾﺎك ﺳﺒﻌﯿﻦ«‪) :‬ﻓﻘﻂ‬
‫ﻫﻔﺘﺎد‪ .(...‬و آن دو اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺑﺮاي داوري ﺑﻪ ﻧﺰد داﻧﺎﺗﺮ از ﺧﻮدﺷﺎن ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬او‬
‫ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﯾﺎك ﺗﺴﻌﯿﻦ«‪) :‬ﻓﻘﻂ ﻧﻮد ﺧﺪا( و ﺑﻪ ذاﺗﻲ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ اوﺳﺖ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ در آﯾﺎت دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ اﺗﻔﺎق ﺧﻮاﻫﺪ اﻓﺘﺎد و در آن زﻣﺎن ﻫﻤﻪ ﻣﺒﺘﻼء ﺑﻪ‬
‫َّ َّ ُ‬ ‫ََ ُۡ ُ َ ۡ َُُ‬
‫�هم ب ِٱ� ِ إِ� َوهم‬ ‫ﺷﺮك ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وما يؤمِن أ�‬
‫ُّ ۡ ُ َ‬
‫��ون ‪] ﴾١٠٦‬ﯾﻮﺳﻒ‪) (1 )[۱۰۶ :‬ﺑﯿﺸﺘﺮ اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻤﺎن ﻧﻤﻲآورﻧﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻦ‬ ‫م ِ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺸﺮﮐﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻣﮑﻪ را ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺮدي ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪي را ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﭘﺬﯾﺮاﯾﻲ ﺣﺎﺟﯿﺎن ﺳﻮﯾﻖ) ﻏﺬاي ﻣﺨﺼﻮﺻﻲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آرد‪ ،‬روﻏﻦ و ﺧﺮﻣﺎ درﺳﺖ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد( آﻣﺎده ﻣﻲﮐﺮد‪ .‬در ﻣﻘﺎم اﻟﻮﻫﯿﺖ ﻗﺮار داده ﺑﻮدﻧﺪ و در ﻫﻨﮕﺎم ﮔﺮﻓﺘﺎرﯾﻬﺎ از او‬
‫ﯾﺎري ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -١‬آﻧﺎن از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺧﺎﻟﻖ‪ ،‬ﻣﺎﻟﻚ و رازق ﻣﻲداﻧﻨﺪ؛ اﯾﻤﺎن دارﻧـﺪ‪ .‬وﻟـﻲ ﭼـﻮن ﺑﺘﻬـﺎ را‬
‫ﻋﺒﺎدت ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ و ﺻﻔﺎت ﺧﺎص ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﺮاي اﻧﺒﯿﺎ‪ ،‬و اوﻟﯿـﺎ ﻗﺎﺋﻠﻨـﺪ و ﻣـﺰار ﺑﻌﻀـﻲ از آﻧﻬـﺎ را‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﻌﺒﻪ ﻃﻮاف ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ و آﻧﻬﺎ را ﺑﻔﺮﯾﺎد ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ و داز آﻧﻬﺎ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﻚ ﻣﻲﻧﻤﺎﯾﻨـﺪ و‬
‫ﻣﺸﺮﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪٣٥‬‬ ‫ﻣﺒﺤﺚ ﺷﺸﻢ‪ :‬ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ از ﺷﺮک و اﺳﺎﺑﯽ ﮐﻪ ‪...‬‬
‫َّ َ ُ ٓ ْ‬
‫ﺗﺮﻣﺬي از ﻋﺪي ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺖ ﺷﻨﯿﺪم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﯾﻪي‪﴿ :‬ٱ�ذوا‬
‫َّ‬ ‫َ ۡ َ َ ُ ۡ َ ُ ۡ ََٰ ُ ۡ َۡ َ ٗ ّ ُ‬
‫أحبارهم وره�نهم أر�ا�ا مِن د ِ‬
‫ون ٱ� ِ﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪) [۳۱ :‬ﯾﻬﻮد ﻧﺼﺎرا ﻋﻼو از ﺧﺪا‬
‫ﻋﻠﻤﺎي دﯾﻨﻲ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﺎن ﺧﻮد را ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﺪاﯾﻲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ(‪ .‬را ﺗﻼوت ﻣﻲﮐﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»آﻧﻬﺎ ﻋﻠﻤﺎ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﺎن ﺧﻮد را ﻋﺒﺎدت ﻧﻤﻲﮐﺮدﻧﺪ وﻟﻲ وﻗﺘﻲ ﭼﯿﺰي را ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺣﺮام‬
‫ﻣﻲﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم ﻫﻢ آن را ﺣﻼل ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﻫﺮ ﮔﺎه ﭼﯿﺰي را ﺣﺮام ﻣﻲﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آن را‬
‫ﺣﺮام ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ«) ‪.(1‬‬
‫در اﯾﻦ رواﯾﺖ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ آﻣﻮزش ﻣﻲدﻫﺪ ﮐﻪ ﺷﺮك ﺗﻨﻬﺎ در ﻋﺒﺎدت ﺑﻪ‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﺧﺎص ﻣﺤﺪود ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺼﻮرت ﻣﺬﮐﻮر ﻧﯿﺰ اﻓﺮاد ﺑﻪ ﺷﺮك ﻣﺒﺘﻼء ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﮐﻪ ﻓﺮدي ﻟﺠﻮج ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ؟! ﺑﺴﯿﺎري اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎرﻫﺎ را ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ‪-‬اﺳﺘﻤﺪاد از ﻏﯿﺮ اﻟﻠﻪ و‬
‫‪ -‬ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﺤﺮﯾﻒ‪-‬آن ﻃﻮر ﮐﻪ از ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺎم آن ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪-‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻮض ﮐﺮدن ﮐﻠﻤﻪاي ﺑﺠﺎي ﮐﻠﻤﻪاي دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪي ﺗﺤﺮﯾﻒ‬
‫ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﺘﺮ و ﻣﻬﻤﺘﺮ از اﯾﻨﻬﺎﺳﺖ و ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺤﺮﯾﻒ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻇﺎﻫﺮي ﻟﻔﻆ را ﻃﺒﻖ ﺧﻮاﺳﺘﻬﺎي ﺷﺨﺼﻲ و ﺑﻪ ﭘﯿﺮوي از ﻫﻮاﻫﺎ و ﻫﻮﺳﻬﺎ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﻓﺮﻣﻮده‪ :‬ﺑﺰودي ﮐﺴﺎﻧﻲ ﭘﯿﺪا ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺷﺮاب ﻧﺎم‬
‫دﯾﮕﺮي ﻣﻲﻧﻬﻨﺪ و ﺑﺮاي زﻧﺎ ﻧﺎم دﯾﮕﺮي را و ﺳﭙﺲ ﻣﻲﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻨﻬﺎ را ﺧﺪاوﻧﺪ در ﮐﺘﺎﺑﺶ‬
‫ﺣﺮام ﻧﮑﺮده‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪ ،‬آﯾﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﻲﮐﻨﯿﺪ ﮐﺴﺎﻧﻲ را ﮐﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺴﺖﮐﻨﻨﺪهاي ﮐﻪ از ﻋﺴﻞ‪ ،‬ﺧﺮﻣﺎ وﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻤﺮ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫و آن را ﺣﻼل ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮل ﺧﺪا در ﻣﻮردﺷﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺮد ﺑﺎ ﮐﻨﯿﺰ ﻓﺮزﻧﺪش ﻫﻤﺒﺴﺘﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺟﺎﯾﺰ و ﺣﻼل اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺗﺮﻣﺬي ﮐﺘﺎب ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﺑﺎب و ﻣﻦ ﺳﻮرة اﻟﺘﻮﺑﻪ‪ ٢١٨/٥‬ش‪ ٣٠٩٥/‬و اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ ﻃﺒﺮي‪ ١١٤/١٠‬و‬
‫ﺑﯿﻬﻘﻲ در اﻟﺴﻨﻦ‪ ١٠١١٦‬ﺗﺮ ﻣﺬي ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻏﺮﯾﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻋﻘﯿﺪهی اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪:‬‬ ‫‪٣٦‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي ﻧﮕﻮﻧﺴﺎر و ﺑﺪﺑﺨﺖ ﺷﺪه و ﻓﺮﯾﺐ رؤ ﯾﺎﻫﺎ و آرزوﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺧﻮردهاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺰودي ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ درﻏﮕﻮي ﺑﺪ ﻃﯿﻨﺖ ﮐﯿﺴﺖ؟ آﯾﺎ ﻧﻤﻲﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﺴﺎﻧﻲ را ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺧﻮﯾﺶ ﻏﺮه ﺷﺪه و در دل ﺧﻮﯾﺶ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺣﻼل ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﻼل‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺎ ﺟﺎﯾﻲ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﻚ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﺪر ﮐﺴﺎﻧﻲ ﮐﻪ آﯾﺎت اﻟﻬﻲ را ﺑﺮاﯾﺸﺎن‬
‫ﺗﻼوت ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬آﯾﺎ ﻧﻤﻲﺑﯿﻨﯿﺪ آن ﻫﻨﮕﺎم ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﻲﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ را‬
‫از ﺑﻨﺪ ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺮدم رﻫﺎ ﺳﺎزﯾﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﺑﺮﺧﻲ درﺳﺖ و ﺑﺮﺧﻲ ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ‬
‫َّ َ َ ۡ َ ٓ‬
‫و ﺑﺮ ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ از ﻗﺮآن و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲﮔﻮﯾﻨﺪ‪﴿ :‬إِنا وجدنا‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َ َ ٰٓ َ‬ ‫َٓ َ ََ ُ‬
‫� َءا�ٰرِهِم ُّمق َت ُدون ‪] ﴾٢٣‬اﻟﺰﺧﺮف‪) [۲۳ :‬ﻣﺎ ﭘﺪرانﻣﺎن را ﺑﺮ‬ ‫� أ َّمةٖ �نا‬
‫َءابا َءنا ٰٓ‬
‫دﯾﻨﻲ ﯾﺎﻓﺘﯿﻢ و ﺑﻪ آﻧﺎن اﻗﺘﺪا ﻣﻲﮐﻨﯿﻢ(‪.‬‬
‫آﻧﺎن در اﯾﻦ ﺑﺎورﺷﺎن اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﺻﻮرت ﺗﻮاﻧﺎﯾﻲ‪ ،‬داﻋﯿﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ را ﺑﮑﺸﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺣﻘﯿﻘﻲاﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﮐﻪ ﺷﻨﯿﺪﯾﻢ در اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎ آﻣﺪه‪ ،‬ﻣﺮدي ﻣﻮﺻﻮف ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﻮاري و ﻓﻀﯿﻠﺖ؛‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﺷﮑﻠﻲ ﻏﯿﺮ از ﻓﻼن ﺷﮑﻞ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻦ‬
‫ً‬
‫)ﺣﻘﯿﻘﺘﺎ( او را ﻧﺪﯾﺪهام) ‪ ،(1‬ﻣﺘﺠﻠﻲ ﺷﻮد‪ ،‬از اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻘﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل را از ﻣﻘﺎم ﻓﻼن‬
‫ﺷﺨﺺ ﭘﺎﯾﯿﻦ آورده ﺑﻮد‪ ،‬از ﺷﺪت ﺧﺸﻢ ﻣﻮي ﺑﺮ ﺑﺪﻧﻢ راﺳﺖ ﺷﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ رواﯾﺖ‬
‫درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻋﺬري در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺪارد) ‪.(2‬‬
‫ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ دﻫﻠﻮي در ﮐﺘﺎب »ﺗﻘﻮﯾﺖ اﻻﯾﻤﺎن« ﮐﻪ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻧﺪوي آن را ﺑﻪ‬
‫ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮده و »رﺳﺎﻟﻪ اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ« ﻧﺎﻣﯿﺪه‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪» :‬اﻫﻤﯿﺖ و ﺑﺰرﮔﻲ ﻓﺘﻨﻪي‬
‫ﺷﺮك و ﺑﻲ ﺧﺒﺮي ﻣﺮدم« ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﺎﻧﻪ ﺷﺮك در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‬

‫‪ -١‬ﯾﻌﻨﻲ‪ :‬آن ﻓﺮدي ﮐﻪ دﯾﺪه‪ ،‬ﺧﺪا ﻧﺒﻮده ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺴﻲ ﻏﯿﺮ از ﺧﺪا را دﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬و در واﻗﻊ ادﻋﺎ دارد ﮐـﻪ‬
‫ﺧﺪا را دﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﻟﺒﺪور اﻟﺒﺎزﻏﻪ‪١٧٠-١٦٧/‬‬
 ‫‪٣٧‬‬ ‫ﻣﺒﺤﺚ ﺷﺸﻢ‪ :‬ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ از ﺷﺮک و اﺳﺎﺑﯽ ﮐﻪ ‪...‬‬

‫ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺖ و ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺣﻘﯿﻘﻲ و ﺧﺎﻟﺺ ﻏﺮﯾﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺮدم ﻣﻌﻨﺎي‬
‫ﺷﺮك را ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ و ادﻋﺎي اﯾﻤﺎن دارﻧﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﮐﻪ در ﺷﺮك ﻏﻮﻃﻪور و ﺑﻪ آن‬
‫آﻟﻮدهاﻧﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﭘﯿﺶ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﺷﺮك‬
‫را ﺑﻔﻬﻤﻨﺪ و ﺣﮑﻢ آن را در ﻗﺮآن و ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﻈﺎﻫﺮ ﺷﺮك و ﺻﻮرﺗﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن آن‬

‫ﯾﮑﻲ از ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‬
‫در ﮔﺮﻓﺘﺎرﯾﻬﺎ و ﻣﺸﮑﻼت از ﺑﺰرﮔﺎن‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬أﺋﻤﻪ) ‪ ،(1‬ﺷﻬﺪاء‪ ،‬ﻣﻼﺋﮑﻪ و ﺟﻦﻫﺎ ﮐﻤﻚ‬
‫ﻣﻲﮔﯿﺮﻧﺪ و آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﻧﺎﻣﻬﺎﯾﺸﺎن ﺻﺪا ﻣﻲزﻧﻨﺪ و ﺑﺮ آورده ﺷﺪن ﺣﺎﺟﺎت و آرزوﻫﺎي‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را از آﻧﻬﺎ ﻣﻲﻃﻠﺒﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻧﺪوي ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻧﺬرﻫﺎ و ﻗﺮﺑﺎﻧﯿﻬﺎ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺣﺎﺟﺘﻬﺎ و‬
‫ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮ آورده ﺷﻮد و ﺑﺨﺎﻃﺮ دﻓﻊ ﺑﻼ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن را ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻨﺴﻮب ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﺑﺴﻲ اوﻗﺎت ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻫﺪف ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﻬﺎ را ﻋﺒﺪاﻟﻨﺒﻲ و‪ ...‬ﻧﺎم ﻣﻲﻧﻬﻨﺪ و ﺑﻌﻀﻲ دﯾﮕﺮ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻧﺎﻣﻬﺎﯾﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻋﻠﻲ ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﭘﯿﺮ ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﻣﺪار) ‪ (2‬ﺑﺨﺶ و ﺳﺎﻻر‬
‫ﺑﺨﺶ و‪ ...‬ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻣﻨﻈﻮر از أﺋﻤﻪ‪ ،‬أﺋﻤﻪي اﻫﻞﺑﯿﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رواﻓﺾ در ﺣﻖﺷﺎن ﻏﻠﻮ و زﯾﺎده روي ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ و آﻧﻬـﺎ را‬
‫ﺑﺤﺪي ﺑﺰرگ و ﻣﻘﺪس ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺼﻮر ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ آﻧﻬﺎ ﻣﻌﺼﻮم و از ﻏﯿﺐ آﮔﺎﻫﻨـﺪ و ﻋﻘﯿﺪهﺷـﺎن‬
‫درﺑــﺎرهي اﻣﺎﻣــﺖ ﺑﮕﻮﻧﻪاﯾﺴــﺖ ﮐــﻪ ﻣﻘــﺎم اﻣﺎﻣــﺖ و ﻧﺒــﻮت را ﻣﺸــﺘﺮك و ﺣﺘــﻲ در ﺑﺴــﯿﺎري از‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت آن را رﻗﯿﺐ ﻧﺒﻮت ﻣﻲداﻧﻨﺪ و اﻫﻞﺳﻨﺖ ﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺪﺳﺘﻮر ﺣﺎﮐﻤﺎن و اﻣﯿﺮان ﺑﺎ ﺷﯿﻌﯿﺎن‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﻲ ﺧﺒﺮي از اﺳﻼم در ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻋﻘﺎﯾﺪﺷـﺎن ﻗـﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻧﺪوي در ﻣﻮرد او ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬وي ﺷﯿﺦ ﺑﺰرگ ﺑﺪﯾﻊ اﻟﺪﯾﻦ ﻣﺪار ﺣﻠﺒﻲ ﻣﮑﻨﭙﻮري‪ ،‬ﯾﮑـﻲ‬
‫از ﻣﺸﺎﯾﺦ ﻣﺸﻬﻮر در ﻫﻨﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮی از او ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬و ﻣـﺮدم ﺑـﻪ او اﺗﻔﺎﻗـﺎت ﻋﺠﯿـﺐ و‬
‫ﻏﺮﯾﺒﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﻘﻞ آﻧﻬﺎ را ﻧﻤﻲﭘﺬﯾﺮد؛ ﻋﺎﻣﻪي ﻣﺮدم ﻫﻨﺪ ﯾﮑﻲ از ﻣﺎﻫﻬﺎي ﺳـﺎل را ﺑـﻪ‬
‫او ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﻧﺎﻣﺶ در ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻠﻬﺎي راﯾﺞ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم وارد ﺷﺪه و ﺑﻨﯿﺎن ﮔﺬار ﻓﺮﻗﻪي‬
‫ﺻﻮﻓﯿﻪي ﻣﺪارﯾﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ اواﺧﺮ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪه وﺑﺴﯿﺎري از ﺧﺮاﻓﺎت و رﯾﺎﺿﺘﻬﺎ ﺑـﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ راهﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و در ﺳﺎل ‪ ٨٤٤/‬وﻓﺎت ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻋﻘﯿﺪهی اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪:‬‬ ‫‪٤٠‬‬
‫ﺷﮑﻲ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺒﺖ و اﺣﺘﺮام اﻧﺒﯿﺎء و اوﻟﯿﺎء و ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ آﻧﻬﺎ اﯾﺮادي ﻧﺪارد وﻟﻲ‬
‫ﻫﺮﮔﺎه آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺪاﻧﯿﻢ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﯾﻚ ﻣﻘﺎﻣﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺪون ﺷﻚ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺮك ﺷﺪهاﯾﻢ و ﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﻋﺘﻘﺎدي ﻧﺪارﯾﻢ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﻋﮑﺲ ﻣﻌﺘﻘﺪﯾﻢ‬
‫آﻧﻬﺎ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت و ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪاﯾﻨﺪ‪ .‬و ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﭘﺬﯾﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آﻧﭽﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺎص ﻋﻄﺎ ﮐﺮده‪ ،‬در ﻋﺎﻟﻢ داراي ﻗﺪرت و ﺗﺼﺮف ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺪون اذن و رﺿﺎي ﺧﺪاوﻧﺪ از ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﻲ‬
‫ﮐﻪ از آﻧﻬﺎ ﮐﻤﻚ ﻣﻲﮔﯿﺮﻧﺪ و در ﻣﺸﮑﻼت آﻧﻬﺎ را ﺑﻔﺮﯾﺎد ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ و ادﻋﺎ ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪا را ﺻﺪا ﻣﻲزﻧﻨﺪ و از ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﻤﻚ ﻣﻲﮔﯿﺮﻧﺪ و ﻣﻲﮔﻮﯾﻨﺪ اﯾﻦ ﺑﺪان دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫آﻧﻬﺎ در ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻘﺎم و ﻣﺮﺗﺒﻪاي دارﻧﺪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان از آن ﺑﻲ ﺑﻬﺮهاﻧﺪ‪ ،‬و ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ در ﻋﺎﻟﻢ از ﻗﺪرﺗﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و اﯾﻦ ﮐﻪ ﻃﺮﻓﺪارانﺷﺎن‪ ،‬ﻋﻘﯿﺪه دارﻧﺪ‬
‫آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﮑﻨﻨﺪ و ﺣﮑﻤﺸﺎن در ﻣﯿﺎن ﺧﻠﻖ ﺧﺪا ﺟﺎري‬
‫اﺳﺖ و ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ اﺣﮑﺎم را ﺑﺎﻃﻞ و ﯾﺎ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻋﻘﯿﺪهي ﺑﺎﻃﻠﻲ اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﺮﯾﺪاﻧﺸﺎن‬
‫اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ آﻧﻬﺎ واﺳﻄﻪﻫﺎﯾﺸﺎن در ﻧﺰد ﺧﺪاﺳﺖ و ﻫﺮ ﮐﺲ از آﻧﻬﺎ ﺑﻬﺮﻣﻨﺪ ﮔﺮدد و در‬
‫ﻧﺰد آﻧﻬﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪاي ﮐﺴﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ در ﻧﺰد ﺧﺪا ﮐﺴﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮﭼﻪ ﻣﻌﺮﻓﺘﺸﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺷﻮد ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﻣﻌﺮﻓﺘﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﻲﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺳﯿﺪ ﺳﺎﻻر ﻣﺴﻌﻮدي ﻏﺎزي از ﻣﺸﺎﯾﺦ ﻣﺸﻬﻮر ﻫﻨـﺪ اﺳـﺖ ﮐـﻪ در ﻣـﻮردش اﻓﺴـﺎﻧﻪﻫﺎي ﻓﺮاواﻧـﻲ‬
‫ﺑﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ و اﺑﻦ ﺑﻄﻮﻃﻪ در ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪي ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻃﻼﻋﺎت ﻋﻠﻤـﻲ و ﺗـﺎرﯾﺨﻲ ﮐـﺎﻓﻲ از او در‬
‫دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﯿﺸﺘﺮ آن ﺳﺮ زﻣﯿﻦ را ﻓـﺘﺢ ﮐـﺮده اﺳـﺖ و ﭼﯿﺰﻫـﺎي ﺷـﮕﻔﺖ اﻧﮕﯿـﺰ و‬
‫ﺟﻨﮕﻬﺎي ﻣﺸﻬﻮري ﺑﻪ او ﻧﺴـﺒﺖ ﻣﻲدﻫﻨـﺪ و در ﺳـﺎل‪ ٥٨٨/‬وﻓـﺎت ﮐﺮدهاﺳـﺖ ﻗﺒـﺮ او زﯾﺎرﺗﮕـﺎه‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻣﺠﺮد ﻣﺮده ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﻫﺮ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﺟﺸـﻦ ﻋﺮوﺳـﻲ‬
‫ﺑﺮﮔﺰار ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ و دﺧﺘﺮاﻧﺸﺎن را ﺑﻪ ازدواج او در ﻣﻲآورﻧﺪ و ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺬرﻫﺎ و ﺑﺮ ﻗﺒﺮش ﭘﺮﭼﻢ ﻧﺼـﺐ‬
‫ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ!!! اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻧﺪوي‬
 ‫‪٤١‬‬ ‫ﻣﻈﺎﻫﺮ ﺷﺮک و ﺻﻮرﺗﻬﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫و دﯾﮕﺮ ﺑﺎورﻫﺎ و ﺗﺄوﯾﻼت ﺑﺎﻃﻠﻲ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﯿﭻ دﻟﯿﻠﻲ در ﻣﻮرد آﻧﻬﺎ ﻧﺎزل ﻧﮑﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و راز اﯾﻦ اﻧﺤﺮاف در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را رﻫﺎ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻋﻘﻠﻬﺎي ﻗﺎﺻﺮﺷﺎن اﺟﺎزه دادﻧﺪ در ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﮐﻪ ﻣﺠﺎﻟﻲ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻧﯿﺴﺖ دﺧﺎﻟﺖ ﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﺑﻪ اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎ و رواﯾﺎﺗﻲ ﮐﻪ ﺳﻨﺪ و ﻣﺘﻦ ﻣﻌﺘﺒﺮي ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﮓ زﻧﻨﺪ و راه و رﺳﻢ ﺧﺮاﻓﻲ و‬
‫ً‬
‫ﻋﺎدات ﺟﺎﻫﻠﻲ را ﺣﺠﺖ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻗﺮآن اﻋﺘﻤﺎد و ﻋﻤﻞ ﻣﻲﮐﺮدﻧﺪ ﻗﻄﻌﺎ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮاﯾﺸﺎن روﺷﻦ ﻣﻲﺷﺪ و ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺨﻨﺎن و ﺑﺎورﻫﺎﯾﺸﺎن ﭼﯿﺰي ﺟﺰ‬
‫ﻫﻤﺎن ﺗﺎوﯾﻼت و دﻻﯾﻠﻲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻔﺎر در ﻋﺼﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ آن ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و‬
‫اﺳﺘﺪﻻﻟﻬﺎ ﻫﻤﺎن اﺳﺘﺪﻻﻟﻬﺎﺳﺖ اﻣﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل آن ﺗﺎوﯾﻼت و اﺳﺘﺪﻻﻟﻬﺎ را از آﻧﻬﺎ‬
‫َ‬
‫ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﺳﻮرهي ﯾﻮﻧﺲ آﻧﻬﺎ را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮده و ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و َ� ۡع ُب ُدون مِن‬
‫َ َّ ُ ۡ‬ ‫َّ َ َ َ ُ ُّ ُ ۡ َ َ َ َ ُ ُ ۡ َ َ ُ ُ َ َ ٰٓ ُ َ ٓ ُ َ َ ٰٓ ُ َ‬ ‫ُ‬
‫ِند ٱ�ِۚ قل‬ ‫�ؤنا ع‬ ‫ون ٱ�ِ ما � ي�هم و� ينفعهم و�قولون �ؤ�ءِ شف‬ ‫د ِ‬
‫ُ ۡ َ ٰ َ ُ َ َ َٰ َٰ َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫� ب َما َ� َ� ۡعلَ ُم � ٱ َّ‬
‫لس َ� ٰ َ� ِٰ‬ ‫ََُُّ َ‬
‫ون ٱ َّ َ‬
‫� � َّما‬ ‫�ض سب�نهۥ وت�‬ ‫ت َو� ِ� ٱ� �ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫��ن ِ�ٔ‬
‫ُۡ ُ َ‬
‫��ون ‪] ﴾١٨‬ﯾﻮﻧﺲ‪) [۱۸ :‬و ﻏﯿﺮ از اﻟﻠﻪ آن ﭼﻪ را ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺿﺮر ﻧﻤﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎدت‬ ‫� ِ‬
‫ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻨﻬﺎ واﺳﻄﻪﻫﺎ و ﻣﯿﺎﻧﺠﯿﻬﺎي ﻣﺎ در ﻧﺰد ﺧﺪاﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮ آﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﺪا از‬
‫ﭼﯿﺰي ﺧﺒﺮ ﻣﻲدﻫﯿﺪ ﮐﻪ از وﺟﻮد آن در آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﯿﻦ ﺑﻲ ﺧﺒﺮ اﺳﺖ‪ ،‬او ﭘﺎك اﺳﺖ و‬
‫از آن ﭼﻪ ﺷﺮﯾﻚ او ﻣﻲﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ و ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪﺗﺮ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫از اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻮﺿﻮح ﻣﻲﻓﻬﻤﯿﻢ ﮐﻪ در آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ زﻣﯿﻦ ﮐﺴﻲ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﺣﺪي‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ و ﺷﻔﺎﻋﺘﺶ ﺑﺮاي ﮐﺴﻲ ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﻓﺘﺪ و ﺷﻔﺎﻋﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻫﻢ ﺑﻪ اﺟﺎزهي‬
‫َ َ َ ۡ َ ُ َ َّ َ ۡ َ َ ٰ ُ‬
‫� َوهم‬ ‫ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬و� �شفعون إِ� ل ِم ِن ٱرت‬
‫ۡ ُ َ‬ ‫َ ۡ‬
‫ّم ِۡن خشيَتِهِۦ ُمشفِقون ‪] ﴾٢٨‬اﻷﻧﺒﯿﺎء‪) [۲۸ :‬ﺑﺮاي ﮐﺴﻲ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﻤﻲﮐﻨﻨﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﺎ‬
‫رﺿﺎﯾﺖ)ﭘﺮوردﮔﺎر( و آﻧﺎن از ﺗﺮس و ﺑﯿﻢ ﭘﺮوردﮔﺎر در ﻫﺮاﺳﻨﺪ(‪.‬‬
 ‫ﻋﻘﯿﺪهی اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪:‬‬ ‫‪٤٢‬‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﻔﺮﯾﺎد ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ و ﯾﺎ از آﻧﻬﺎ ﮐﻤﻚ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و‬
‫ﻓﺮﯾﺎد رﺳﻲ ﮐﻨﯿﻢ در ﺗﺤﻘﻖ اﻣﺮي و روي دادن واﻗﻌﻪﯾﻲ ﻫﯿﭻ ﺗﺎﺛﯿﺮي ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﻣﮕﺮ آﻧﭽﻪ‬
‫ﺧﺪا ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺷﺮك و ﮔﻤﺮاﻫﻲ ﻋﺼﺮ ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آن ﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮان در ﻋﺼﺮ ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ)زﻣﺎن ﺑﻌﺜﺖ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ( ﺧﺪاﯾﺎﻧﺸﺎن را ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﻋﻘﯿﺪهﯾﺸﺎن اﯾﻦ ﻧﺒﻮده ﮐﻪ‬
‫ﻣﻘﺎم ﻣﻌﺒﻮداﻧﺸﺎن ﺑﺎ ﻣﻘﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ و اﻗﺮار ﻣﻲﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫آﻓﺮﯾﺪه و ﻣﺨﻠﻮق ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎوري ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺪرت و ﺗﻮاﻧﺎﯾﻲ‬
‫ﻣﻌﺒﻮداﻧﺸﺎن ﺑﺎ ﻗﺪرت ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﯾﻚ ﺳﻄﺢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮐﻔﺮ و‬
‫ﺳﺮﮐﺸﻲ آﻧﺎن اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﮔﺮﻓﺘﺎرﯾﻬﺎ و ﺳﺨﺘﯿﻬﺎ ﻣﻌﺒﻮداﻧﺸﺎن را ﺻﺪا ﻣﻲزدﻧﺪ و از آﻧﻬﺎ‬
‫ﮐﻤﻚ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ و ﺑﻨﺎم ﺷﺎن ﻧﺬرﻫﺎ و ﻗﺮﺑﺎﻧﯿﻬﺎ ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ و آﻧﻬﺎ را وﮐﯿﻞ و واﺳﻄﻪ ﻗﺮار‬
‫ﻣﻲدادﻧﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﺮ ﮐﺲ رﻓﺘﺎري ﻫﻤﭽﻮن ﮐﻔﺎر ﺑﺎ ﻣﻌﺒﻮدي ﻏﯿﺮ از اﻟﻠﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻣﻌﺘﺮف ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺬر و ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻗﺒﺮ‪ ،‬ﻓﺮد و ﯾﺎ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮ ﻣﻲﮐﻨﺪ آﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﺨﻠﻮق ﺧﺪاﯾﻨﺪ؛ ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي در ﮐﻔﺮ و ﺷﺮك ﺑﺎ اﺑﻮﺟﻬﻞ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ و در ردﯾﻒ دﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻗﺮار دارﻧﺪ؛ ﭼﻪ ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ ﭼﻪ ﻧﭙﺬﯾﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺻﻮرﺗﻬﺎ و اﺷﮑﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﺮك و اﻋﻤﺎل ﺷﺮﮐﻲ‬

‫ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﺷﺮك ﺗﻨﻬﺎ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﮐﺴﻲ را ﺑﺪون ﺗﻔﺎوت ﺑﺎ اﻟﻠﻪ ﺷﺮﯾﻚ و‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺷﺮك اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن اﻋﻤﺎل و ﮐﺎرﻫﺎﯾﻲ را ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺨﺼﻮص ذات ﺧﻮد و ﺷﻌﺎر ﺑﻨﺪﮔﻲ ﻗﺮار داده ﺑﺮاي ﮐﺴﻲ دﯾﮕﺮ از اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ‬
‫اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺠﺪه‪ ،‬ذﺑﺢ‪ ،‬ﻧﺬر و ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﻏﯿﺮ ﺧﺪا و در ﻫﻨﮕﺎم ﮔﺮﻓﺘﺎرﯾﻬﺎ از‬
‫ﻏﯿﺮ اﻟﻠﻪ ﮐﻤﻚ ﺧﻮاﺳﺘﻦ و ﻫﺮ ﺟﺎ ﺣﺎﺿﺮ و ﻧﺎﻇﺮ داﻧﺴﺘﻦ ﻏﯿﺮ اﻟﻠﻪ و اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺪرت و ﺗﺼﺮف در ﺟﻬﺎن ﺑﺮاي ﻏﯿﺮ اﻟﻠﻪ؛ ﺗﻤﺎم ﻣﻮارد ﻣﺬﮐﻮر ﺷﺮﮐﻨﺪ و ﻫﺮ ﮐﺲ ﭼﻨﯿﻦ‬
 ‫‪٤٣‬‬ ‫ﻣﻈﺎﻫﺮ ﺷﺮک و ﺻﻮرﺗﻬﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫اﻋﺘﻘﺎدي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺸﺮك اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺎم آن اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﻗﺒﺮ و ﻏﯿﺮ ﮐﻪ اﻋﻤﺎل ﻓﻮق را ﺑﺮاﯾﺶ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ از اﻟﻠﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺧﺎﻟﻖ آﻧﻬﺎﺳﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﻨﺪه و ﻣﺨﻠﻮقاﻧﺪ‪ .‬و در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻫﯿﭻ ﻓﺮﻗﻲ ﺑﯿﻦ اوﻟﯿﺎء‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪،‬‬
‫ﺟﻨﻬﺎ‪ ،‬ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ‪ ،‬دﯾﻮﻫﺎ و ﭘﺮﯾﻬﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﮐﺲ ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻤﺎﻟﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺸﺮك‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﺧﺪاوﻧﺪ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا را ﮐﻪ در ﻣﺤﺒﺖ ﻋﺎﻟﻤﺎن و ﭘﺎرﺳﺎﯾﺎن‬
‫ﺧﻮﯾﺶ زﯾﺎده روي ﻣﻲﮐﺮدﻧﺪ در ردﯾﻒ ﻣﺸﺮﮐﺎﻧﻲ ﻗﺮار داده ﮐﻪ در ﺧﺼﻮص‬
‫ﻣﻌﺒﻮداﻧﺸﺎن ﻏﻠﻮ و زﯾﺎده روي ﻣﻲﮐﺮدﻧﺪ و آن ﻣﻨﺤﺮﻓﺎن)ﻏﻠﻮ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن( را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻏﻠﻮ‬
‫ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﺸﺮك ﻣﻮرد ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫َُ ٓ َۡ َُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬
‫اره ۡم‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮرهي ﺗﻮﺑﻪ آﯾﻪي ‪ ۳۱/‬ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ٱ�ذوا أحب‬
‫ْ َ‬ ‫ٓ ُ ْ َّ‬ ‫َو ُر ۡه َ�ٰ َن ُه ۡم أَ ۡر َ� ٗ‬
‫ا�ا ّمِن ُدون ٱ َّ� ِ َوٱل ۡ َمس َ‬
‫ِيح ٱ ۡ� َن َم ۡر َ� َم َو َما أم ُِر ٓوا إِ� ِ�َ ۡع ُب ُد ٓوا إِ� ٰ ٗها‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ٗ َّ ٓ َ َ َّ ُ َ ُ ۡ َ َ ُ َ َّ ُ‬
‫��ون ‪] ﴾٣١‬اﻟﺘﻮﺑﻪ‪) [۳۱ :‬ﯾﻬﻮدﯾﺎن و‬ ‫�ٰحِد�ۖ � إِ�ٰه إِ� هو ۚ سب�ٰنهۥ �ما � ِ‬
‫ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﻋﻼوه از ﺧﺪا ﻋﻠﻤﺎي دﯾﻨﻲ و ﭘﺎرﺳﯿﺎن ﺧﻮﯾﺶ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻋﯿﺴﻲ اﺑﻦ ﻣﺮﯾﻢ را‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪاﯾﻲ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺟﺰ اﯾﻦ دﺳﺘﻮر داده ﻧﺸﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻌﺒﻮد‬
‫ﯾﮕﺎﻧﻪ را ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺒﻮدي ﺑﻪ ﺣﻖ ﺟﺰ او ﻧﯿﺴﺖ و از آنﭼﻪ ﺑﺎ او ﺷﺮﯾﻚ ﻗﺮار‬
‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎك و ﻣﻨﺰه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﯾﺎدآور ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت‪ ،‬اﻋﻢ از ﻋﻠﻤﺎء‬
‫زاﻫﺪان‪ ،‬ﺣﺎﮐﻤﺎن و ﯾﺎ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن در اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺎﺿﻊ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬و ﻋﺎﺟﺰ و‬
‫ﻧﺎﺗﻮاناﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﻫﯿﭻ ﯾﻚ از آﻧﻬﺎ ﻣﺮگ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ ﭘﺲ از ﻣﺮگ را در اﺧﺘﯿﺎر‬
‫ﻧﺪارد و آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﺎن را ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰد و اﺣﻀﺎر ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻧﺪارﻧﺪ ﺟﺰ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺮوﺗﻦ‪ ،‬ﺗﺴﻠﯿﻢ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار و ﻣﻨﻘﺎد در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪاي ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎﯾﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫َۡ‬ ‫� َمن � ٱ َّ َ َ‬ ‫ُ ُّ‬
‫�ض‬ ‫ت َوٱ� ِ‬ ‫لس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮرهي ﻣﺮﯾﻢ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إِن‬
‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ َٗ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ ٗ‬ ‫َّ ٓ‬
‫إِ� َء ِا� ٱ َّلر� � ۡبدا ‪ ٩٣‬لق ۡد أ ۡح َصٮ ٰ ُه ۡم َوع َّده ۡم ع ّدا ‪َ ٩٤‬و� ُه ۡم َءا�ِيهِ يَ ۡو َم‬
 ‫ﻋﻘﯿﺪهی اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪:‬‬ ‫‪٤٤‬‬
‫َ ً‬ ‫ۡ‬
‫ٱل ِق َ�ٰ َمةِ ف ۡردا ‪] ﴾٩٥‬ﻣﺮﯾﻢ‪) [۹۵-۹۳ :‬ﻫﯿﭻ ﮐﺪام از آﻧﺎن ﮐﻪ در آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺟﺰ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﻲ و ﺧﻀﻮع ـ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﮕﺎه اﻟﻠﻪ ـ رﺣﻤﺎن ﻧﻤﻲآﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ راﺳﺘﻲ ـ ﺧﺪاوﻧﺪ ـ‬
‫ﻫﻤﻪي آﻧﻬﺎ را ﺣﺴﺎب ﮐﺮده و ﺑﺮ ﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﺮ ﯾﻚ از آﻧﺎن ﺗﻨﻬﺎ در ﻧﺰد او ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ(‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺘﺼﺮف و ﺻﺎﺣﺐ اﺧﺘﯿﺎر ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﺴﻲ‬
‫دﯾﮕﺮ را ﻣﺎﻟﻚ و ﻣﺘﺼﺮف ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪه و ﺑﻪ ﮐﺴﻲ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻮاﻧﻲ ﻧﺪاده اﺳﺖ و ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎﯾﻲ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻲﺷﻮد و ﮐﺴﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺟﻠﻮي اﺣﻀﺎرﺷﺎن‬
‫را ﺑﮕﯿﺮد و ﯾﺎ ﻣﺎﻧﻊ ﺣﻀﻮر دﯾﮕﺮي ﺷﻮد‪ ،‬و آﯾﺎت ﺑﺴﯿﺎري اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﻲﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﮐﺲ دو ﯾﺎ ﺳﻪ آﯾﻪ از آﯾﺎﺗﻲ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ و دﯾﮕﺮ آﯾﺎﺗﻲ را ﮐﻪ ﻣﺠﺎل ذﮐﺮﺷﺎن‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﻣﻮرد ﺗﺄﻣﻞ و اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ،‬ﻓﺮق ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﺷﺮك را ﺑﺨﻮﺑﻲ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ و‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ دو ﺑﺮاﯾﺶ روﺷﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺟﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻋﻤﺎل و رﻓﺘﺎري را ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺨﺼﻮص ذات ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪاش ﻗﺮار داده و اﺟﺎزه ﻧﺪاده ﮐﺴﻲ دﯾﮕﺮ از آنﻫﺎ ﺑﻬﺮهاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﻢ‪،‬‬
‫اﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎدﻧﺪ‪ ،‬و از آﻧﺠﺎﯾﻲ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﻫﻤﻪي آﻧﻬﺎ زﯾﺎداﺳﺖ و ﻣﻮﺟﺐ ﻃﻮﻻﻧﻲ‬
‫ﺷﺪن ﺑﺤﺚ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﻪ ذﮐﺮ ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﻬﺎ ﺑﺴﻨﺪه ﻣﻲﮐﻨﯿﻢ‪ .‬و ﻓﻘﻂ آن دﺳﺘﻪ از‬
‫اﯾﻦ اﻋﻤﺎل را ذﮐﺮ ﻣﻲﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪهي ﺑﺎ ﻫﻮش ﺑﺘﻮاﻧﺪ دﯾﮕﺮ اﻋﻤﺎل از اﯾﻦ ﻧﻮع را ﺑﻪ آن‬
‫ﻗﯿﺎس ﮐﻨﺪ و ﺣﻖ را از ﺑﺎﻃﻞ و ﻫﺪاﯾﺖ را از ﮔﻤﺮاﻫﻲ ﺑﺎز ﺷﻨﺎﺳﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻢ اﺣﺎﻃﻪﮐﻨﻨﺪه و ﻓﺮاﮔﯿﺮ از وﯾﮋﮔﯿﻬﺎي ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‬

‫در ﻣﻘﺪﻣﻪي اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﻘﻂ از ﺷﺄن و ﻣﻘﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺟﺎ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎﺷﺪ و رﯾﺰ و درﺷﺖ اﻣﻮر را ﺑﺪاﻧﺪ و از دور و ﻧﺰدﯾﻚ‪ ،‬ﭘﻮﺷﯿﺪه‬
‫و ﻇﺎﻫﺮ آﮔﺎه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻫﯿﭻ ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ ﺑﺮاي او ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ و او آنﻫﺎ را ﻣﻲداﻧﺪ و در ﻋﻠﻢ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﯿﻦ ﻧﻮر و ﻇﻠﻤﺖ‪ ،‬آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ‪ ،‬و ﺑﯿﻦ ﻗﻠﻪي ﮐﻮهﻫﺎ و اﻋﻤﺎق درﯾﺎﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺗﻔﺎوﺗﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﻣﺤﯿﻂ و ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻫﺮ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن‪ ،‬ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازهي‬
‫ذرهاي از او ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ و اﯾﻦ ﺻﻔﺖ ﺧﺎص ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﻲ در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻔﺖ ﺷﺮﯾﻚ او ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﮐﺴﻲ ﺷﯿﻔﺘﻪي ﻧﺎم اﺣﺪي از ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺷﻮد و او را اﯾﺴﺘﺎده و ﻧﺸﺴﺘﻪ‪ ،‬از دور و‬
‫ﻧﺰدﯾﻚ و در ﻫﻨﮕﺎم ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎ ﺻﺪا ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ زاري و ﻓﺮﯾﺎد از او ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت از دﺷﻤﻨﺎن‬
‫ﯾﺎري ﺑﻄﻠﺒﺪ و ﺑﺎ ﻧﺎم او ﻣﻬﺮ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺑﺮ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺑﺰﻧﺪ و از او ﺑﺘﺮﺳﺪ و ﻓﮑﺮش را ﺑﺮ او‬
‫ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ و ﺳﻌﻲ و ﻫﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ او ﻣﺼﺮوف ﺳﺎزد و ﭼﻨﺎن ﺗﺼﻮر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮔﻮﯾﺎ ﺻﻮرﺗﺶ را ﻣﻲﺑﯿﻨﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﻧﺎم او را ﺑﺮ زﺑﺎن ﺟﺎري ﺳﺎزد و ﯾﺎ در‬
‫دل او را ﺑﻪ ﯾﺎد آورد و ﯾﺎ ﺻﻮرت و ﻗﺒﺮش را در ذﻫﻦ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬آن ﺷﺨﺺ از اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع آﮔﺎه و ﻣﻄﻠﻊ ﻣﻲﺷﻮد و ﻫﯿﭻ ﮐﺎرش از او ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ و او از ﺗﻤﺎم ﺣﺎﻻت‬
‫او از ﻗﺒﯿﻞ ﺑﯿﻤﺎري و ﺳﻼﻣﺘﻲ‪ ،‬ﺳﺨﺘﻲ و آﺳﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺮگ و زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﻏﻢ و ﺷﺎدي ﺧﺒﺮ دارد‬
‫و ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﻫﺮ اﻧﺪوﻫﻲ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﺪ و ﻫﺮ اﻧﺪﯾﺸﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ ذﻫﻨﺶ ﺧﻄﻮر ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻫﻤﻪاش را ﻣﻲداﻧﺪ و از ﻫﻤﻪ آﮔﺎه اﺳﺖ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدي ﻣﺸﺮك اﺳﺖ و ﻫﻤﻪي ﻣﻮارد‬
‫ﻣﺬﮐﻮر در ﺷﺮك داﺧﻠﻨﺪ و اﯾﻦ ﻧﻮع ﺷﺮك را »ﺷﺮك در ﻋﻠﻢ اﻟﻬﻲ« ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ و اﯾﻦ‬
‫اﺛﺒﺎت ﺻﻔﺖ ﻋﻠﻢ ﻣﺤﯿﻂ و ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﺑﺮاي ﻏﯿﺮ اﻟﻠﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﯾﻦ ﺻﻔﺖ را ﺑﻪ‬
 ‫ﻋﻘﯿﺪهی اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪:‬‬ ‫‪٤٦‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬وﻟﻲ‪ ،‬ﺷﯿﺦ‪ ،‬اﻣﺎم‪ ،‬اﻣﺎﻣﺰاده‪ ،‬دﯾﻮ و ﯾﺎ ﺟﻨﻲ ﻧﺴﺒﺖ دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﻓﺮد ﻣﻌﺘﻘﺪ‬
‫ً‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﻲ ﻣﺬﮐﻮر از ﺧﻮد اﻓﺮاد اﺳﺖ ﯾﺎ از ﺑﺨﺸﺶ و ﻋﻨﺎﯾﺖ اﻟﻬﻲ ﮐﻪ ﺑﻌﺪا‬
‫آن ﻋﻠﻢ ﺑﺮاي ﻓﺮد ﺻﻔﺘﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺷﺪه و از او ﺟﺪا ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻣﻮارد ﻣﺬﮐﻮر ﺷﺮك‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪاﺳﺖ‪.‬‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﯿﺚ ﮐﻤﺎﻟﻲ ﮐﻪ دارد ﺑﺎ ﻗﺪرت و ارادهي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻫﺴﺘﻲ‬
‫ﺗﺼﺮف ﮐﺎﻣﻞ دارد و اﯾﻦ از وﯾﮋﮔﻲﻫﺎي اوﺗﻌﺎﻟﻲﺳﺖ«‪.‬‬
‫دوﻣﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ آن اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺼﺮف در ﻋﻠﻢ ﺑﺎ اراده و ﺻﺎدر ﮐﺮدن اﻣﺮ و ﻧﻬﻲ‪ ،‬ﻣﯿﺮاﻧﺪن و زﻧﺪه ﮐﺮدن آﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﺗﻨﮕﻲ و ﮔﺸﺎدﮔﻲ در روزي دادن‪ ،‬ﺳﻼﻣﺘﻲ و ﺑﯿﻤﺎري‪ ،‬ﭘﯿﺮوزي و‬
‫ﺷﮑﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺨﺮ ﮐﺮدن ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن‪ ،‬دوﺳﺖ داﺋﻤﻲ ﻫﻢ ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻮدن‬
‫و ﻫﻤﻪﯾﻲ اﻣﻮر دﻧﯿﺎ در ﺟﻬﺖ ﺳﻌﺎدت و ﺑﻬﺮورزي وي ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﺑﺮ ﻋﮑﺲ اﻣﻮر دﻧﯿﺎ از‬
‫وي رويﮔﺮدان ﺷﻮد و در ﺟﻬﺖ ﺷﻘﺎوﺗﺶ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﻮﻓﻖ ﮔﺮاﻧﯿﺪن در ﺟﻬﺖ رﺳﯿﺪن‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ و ﺑﺮآورده ﮐﺮدن آرزوﻫﺎ و دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ و ﯾﺎري دادن در ﮔﺮﻓﺘﺎرﯾﻬﺎ و ﻣﺘﻮﺟﻪ‬
‫ﻧﻤﻮدن ﮔﻨﻪﮐﺎران‪ ،‬دﺳﺘﮕﯿﺮي از اﻓﺘﺎدﮔﺎن و درﻣﺎﻧﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻫﻤﻪ از وﯾﮋﮔﯿﻬﺎ و ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و ﮐﺴﻲ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و اوﻟﯿﺎء‪ ،‬ﺷﻬﺪاء‪ ،‬ﻧﯿﮑﺎن‪ ،‬دﯾﻮﻫﺎ و ﭘﺮيﻫﺎ در‬
‫ﻣﻮارد ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﺮﯾﻚ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﺮﮐﺲ اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺼﺮف ﻣﻄﻠﻖ را ﺑﺮاي ﮐﺴﻲ دﯾﮕﺮ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺪاﻧﺪ و ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﺶ‬
‫را از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺮآورده ﺷﺪن ﻧﯿﺎزﻫﺎ ﺑﺮاي ﻏﯿﺮ اﻟﻠﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ و ﻧﺬر ﮐﻨﺪ و‬
‫ﯾﺎ در ﻫﻨﮕﺎم ﮔﺮﻓﺘﺎرﯾﻬﺎ و اﺗﻔﺎﻗﺎت ﻧﺎﮔﻮار ﻏﯿﺮ اﻟﻠﻪ را ﺑﻪ ﯾﺎري ﺑﻄﻠﺒﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮك اﺳﺖ و اﯾﻦ‬
‫ﻧﻮع ﺷﺮك »ﺷﺮك در ﺗﺼﺮف« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﻓﺮد ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻓﺮاد‬
‫ﻣﺬﮐﻮر ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻪ ﻗﺎدرﻧﺪ ﯾﺎ اﻟﻠﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﻗﺪرت را ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺨﺸﯿﺪه و اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﻮاري را ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ داده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٤٧‬‬ ‫ﻋﻠﻢ اﺣﺎﻃﻪﮐﻨﻨﺪه و ﻓﺮاﮔﯿﺮ از وﯾﮋﮔﯿﻬﺎی ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‬

‫ﺗﻤﺎم اﻋﻤﺎل و ﺷﻌﺎﺋﺮ ﻋﺒﺎدي ﻣﺨﺼﻮص ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‬

‫ﺳﻮﻣﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﻮدش اﺧﺘﺼﺎص داده اﻋﻤﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ‬
‫ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﯿﺮد‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻮع اﻋﻤﺎل را »ﻋﺒﺎدت« ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫رﮐﻮع‪ ،‬ﺳﺠﺪه‪ ،‬اﯾﺴﺘﺎدن ﺑﺎ ﺧﺸﻮع و ﻓﺮوﺗﻨﻲ و ﮔﺬاﺷﺘﻦ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺑﺮ روي دﺳﺖ‬
‫ﭼﭗ) ‪ (1‬و اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺮد ﺑﻨﺎم ﮐﺴﻲ ﮐﻪ او را ﺻﺎﻟﺢ و ﺑﺰرگ ﻣﻲﭘﻨﺪارد‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﮐﻨﺪ و ﺑﺨﺎﻃﺮ او‬
‫روزه ﺑﮕﯿﺮد و از ﺳﺮزﻣﯿﻨﻬﺎي دور ﺑﻪ ﻗﺼﺪ زﯾﺎرت ﺧﺎﻧﻪاش اﺳﺒﺎب ﺳﻔﺮ ﺑﺮ ﺑﻨﺪد‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻫﺮ ﮐﺴﻲ او را ﺑﺒﯿﻨﺪ ﮔﻤﺎن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﻪ ﺟﺎي آورﻧﺪهي ﺣﺞ و زاﺋﺮ‬
‫ﻗﺼﺪ ﺧﺎﻧﻪي ﺧﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ و در ﻣﺴﯿﺮ راه ﺑﺎ ﻧﺎم ﻓﺮد ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻟﺒﯿﻚ ﮔﻮﯾﺎن ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ و از اﻋﻤﺎﻟﻲ از ﻗﺒﯿﻞ ﻫﻤﺒﺴﺘﺮي و ﺑﻪ زﺑﺎن آوردن ﮐﻠﻤﺎت زﺷﺖ و ﮔﻨﺎه و ﺷﮑﺎر‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﺎت و ‪ ...‬ﭘﺮﻫﯿﺰ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ آداب و ﻗﯿﺪ و ﺑﻨﺪﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪاش را ﻃﻮاف ﮐﻨﺪ؛ ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﺳﺠﺪه ﺑﺠﺎي آورد‪ ،‬ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﺧﻮدش ﺑﺒﺮد و در آﻧﺠﺎ ﻧﺬرﻫﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬آن ﺧﺎﻧﻪ را ﻫﻤﭽﻮن‬
‫ﮐﻌﺒﻪ ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ و رو ﺑﻪ آﺳﺘﺎﻧﻪاش ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و دﻋﺎ و اﺳﺘﻐﺎﺛﻪ ﮐﻨﺪ و درﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺮآورده‬
‫ُ‬
‫ﺷﺪن ﻧﯿﺎزﻫﺎي دﻧﯿﻮي و اﺧﺮوي و رﺳﯿﺪن ﺑﻪ آرزوﻫﺎ را ﺑﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻨﮕﻬﺎ ودﯾﻮارﻫﺎي‬
‫زﯾﺎرﺗﮕﺎه را ﺑﺒﻮﺳﺪ و ﺧﻮدش را ﺑﻪ آن ﺑﭽﺴﺒﺎﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺮدهﻫﺎﯾﺶ را ﺑﮕﯿﺮد و ﭼﺮاغ و ﺷﻤﻊ در‬
‫اﻃﺮاف آن ﺑﻪ ﻫﺪف ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ و ﻋﺒﺎدت روﺷﻦ ﮐﻨﺪ و ﺧﻮدش را ﺑﻪ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﻋﻤﺎل در‬
‫آﻧﺠﺎ ﺳﺮﮔﺮم ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺗﻤﺎم ﮐﺎرﻫﺎﯾﻲ را ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺘﮑﺎران از ﻗﺒﯿﻞ ﺟﺎرو زدن و روﺷﻦ ﮐﺮدن‬
‫ﭼﺮاﻏﻬﺎ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﺑﺮاي او اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و آﻧﺠﺎ را ﻓﺮش ﮐﻨﺪ و آب ﭼﺎه را ﺑﻪ ﻗﺼﺪ‬

‫‪ -١‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻧﺪوي ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻣﻲﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﯾﻨﮑـﻪ ﺑﺮدﮔـﺎن در ﻣﺠﻠـﺲ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن در ﮐﺸـﻮرﻫﺎي‬
‫ﻋﺠﻤﻲ )ﻏﯿﺮ ﻋﺮب( ﻣﻲاﯾﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺒﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻗﺒـﺮ ﭘﺮﺳـﺘﺎن ﻧـﺎدان را ﻣﺸـﺎﻫﺪه ﻣـﻲﮐﻨﯿﻢ ﮐـﻪ در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ اﻟﻨﺒﻲ دﺳﺖ راﺳﺖ را روي دﺳﺖ ﭼﭗ ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ و ﺑﺎ ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺧﺸﻮع و ﻓﺮوﺗﻨﻲ رو ﺑﻪ ﻗﺒﺮ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﻲاﯾﺴﺘﻨﺪ و ﺧﺸﻮﻋﺸﺎن در ﭼﻨﯿﻦ ﺣـﺎﻟﺘﻲ ﺑﯿﺸـﺘﺮ از ﺧﺸﻮﻋﺸـﺎن در ﻧﻤـﺎز ﺑـﺮاي ﺧﺪاوﻧـﺪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻋﻘﯿﺪهی اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪:‬‬ ‫‪٤٨‬‬
‫ﺗﺒﺮك ﺑﻨﻮﺷﺪ و ﺑﺎ آن ﻏﺴﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و آن را در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﺪ و ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﻲ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫آﻧﺠﺎ ﻧﯿﺎﻣﺪهاﻧﺪ ﻫﻢ ﺑﺒﺮد و ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺮوج از آن ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﺑﺮﮔﺮدد ﺑﮕﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﭘﺸﺖ آن ﺑﻪ‬
‫ﻃﺮف ﺧﺎﻧﻪ ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮد و ﭼﻨﺎن ﺑﺎ ﻧﻬﺎﯾﺖ اﺣﺘﺮام و ادب رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﮑﺎرش را ﻧﮑﺸﺪ‪،‬‬
‫درﺧﺘﺎن و ﮔﯿﺎﻫﺎن آن را از ﺑﯿﻦ ﻧﺒﺮد‪ ،‬و در ﻣﺤﺪودهي آن اﺟﺎزه ﻧﺪﻫﺪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺑﭽﺮﻧﺪ!‬
‫ﺗﻤﺎم اﯾﻨﻬﺎ اﻋﻤﺎﻟﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن آﻧﻬﺎ را ﻣﺨﺘﺺ ﺧﻮد داﻧﺴﺘﻪ و ﺑﻪ‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ آﻣﻮزش داده ﮐﻪ اﯾﻨﻬﺎ را ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي او اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪ .‬و ﻫﺮ ﮐﺲ ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻤﺎﻟﻲ را‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺮﺷﺪ ـ ﺷﯿﺦ ﻃﺮﯾﻘﻪاش ـ ﯾﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي‪ ،‬ﺟﻨﻲ ﯾﺎ ﻗﺒﺮي ﭼﻪ ﺣﻘﯿﻘﻲ وﺟﻪ ﺟﻌﻠﻲ و ﯾﺎ‬
‫ﺑﺖ و ﻣﺠﺴﻤﻪاي و ﯾﺎ ﻣﺤﻞ ﻋﺒﺎدﺗﻲ ﮐﻪ ﯾﮑﻲ از ﻧﯿﮑﺎن در آن ﻋﺒﺎدت و ذﮐﺮ ﮐﺮده و‬
‫رﯾﺎﺿﺖ ﻣﻲﮐﺸﯿﺪه‪ ،‬و ﺧﺎﻧﻪ و ﯾﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪاي از آﺛﺎر ﺑﺠﺎي ﻣﺎﻧﺪهي ﯾﮑﻲ از ﺻﺎﻟﺤﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫آن ﺗﺒﺮك ﻣﻲﺟﻮﯾﻨﺪ و ﯾﺎ ﻋﻼﻣﺘﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﺷﺮك‬
‫ورزﯾﺪه و ﻧﯿﺰ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺗﺎﺑﻮﺗﻲ ﺳﺠﺪه و رﮐﻮع ﮐﻨﺪ و ﺑﻨﺎم ﯾﮑﻲ از ﻧﯿﮑﺎن روزه ﺑﮕﯿﺮد) ‪ .(1‬و ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﻲ در ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ دﺳﺖ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺣﯿﻮاﻧﻲ ﺑﺮاي آن ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻗﺼﺪ ﯾﮑﻲ از زﯾﺎرﺗﮕﺎﻫﻬﺎ و ﻣﻘﺒﺮﻫﺎ اﺳﺒﺎب ﺳﻔﺮ ﺑﺒﻨﺪد و اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻫﺪف ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ و‬
‫ﻋﺒﺎدت در آن ﭼﺮاغ روﺷﻦ ﮐﻨﺪ و آن را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺎ ﭘﺎرﭼﻪاي ﻣﺨﺼﻮص ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ و‬
‫ﯾﺎ ﺑﺮ ﺿﺮﯾﺢ آن ﭘﺎرﭼﻪاي ﺑﮕﺬارد و ﭘﺮﭼﻢ و ﭼﻮﺑﻲ ﺑﻨﺎم او ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﺪ و ﭼﻮن ﺑﺨﻮاﻫﺪ از‬
‫آن ﺟﺎ ﺑﺮ ﮔﺮدد رو ﺑﻪ ﻗﺒﺮ و ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﺑﺮﮔﺮدد و ﯾﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺧﺪﻣﺘﮑﺎران ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺎدﺑﺰن از‬

‫‪ -١‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻧﺪوي ﻣﻲﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﮐﻪ ﺑﺪﻋﺖ روزهي ﺑﻨﺎم ﻧﯿﮑﺎن در ﻋﺼﺮ ﮐﻬﻦ در‬
‫ً‬
‫ﻫﻨﺪ ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪه و ﺑﺴﻲ اوﻗﺎت ﺑﻨﺎم ﺷﺨﺼﯿﺘﻬﺎي ﺧﯿﺎﻟﻲ روزه ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﺻﻼ وﺟﻮد ﺧﺎرﺟﻲ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و اﯾﻦ روزه در ﻧﯿﺖ و اﻓﻄـﺎر اﺣﮑـﺎم ﻣﺨﺼـﻮص دارد و در روزﻫـﺎي ﻣﺤـﺪودي اﻧﺠـﺎم‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺎ اﯾﻦ روزه از اﻓﺮادي ﮐﻪ ﺑﻨﺎﻣﺸﺎن روزه ﻣﻲﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﻚ و ﺑـﺮآورده ﻧﻤـﻮدن‬
‫ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﺸﺎن را ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺷﯿﺦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻻﺣﺪ ﺳﺮﻫﻨﺪي )م‪ (١٠٣٤.‬ﻃﻲ ﻧﺎﻣـﻪاي ﺑـﻪ ﯾﮑـﻲ از‬
‫ﺧﺎﻧﻤﻬﺎﯾﻲ ﮐﻪ از اﯾﺸﺎن ﭘﯿﺮوي ﻣﻲﮐﺮده‪ ،‬اﯾﻦ ﻧـﻮع روزه را ﺗﻘﺒـﯿﺢ ﮐـﺮده و آن را ﺷـﺮك در ﻋﺒـﺎدت‬
‫ﺑﺤﺴﺎب آورده اﺳﺖ‪) .‬ﻧﺎﻣﻪي ﺷﻤﺎرهي ‪(٤١/٣‬‬
 ‫‪٤٩‬‬ ‫ﻋﻠﻢ اﺣﺎﻃﻪﮐﻨﻨﺪه و ﻓﺮاﮔﯿﺮ از وﯾﮋﮔﯿﻬﺎی ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‬

‫ﭼﻬﺮهي ﺳﺮوراﻧﺸﺎن ﻣﮕﺲ را دور ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺴﻬﺎ را از ﻗﺒﺮش دور ﮐﻨﺪ و ﺑﺮاﯾﺶ ﺧﯿﻤﻪ‬
‫ﺑﺮﭘﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﯾﺎ رو ﺑﻪ آﺳﺘﺎﻧﻪاش ﺑﺎ ﻓﺮوﺗﻨﻲ دﺳﺖ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاي ﺿﺮﯾﺢ آن‬
‫ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﻬﺎ و ﺧﺪﻣﻪ اﺳﺘﺨﺪام ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ درﺧﺘﺎن و ﮔﯿﺎﻫﺎن اﻃﺮاﻓﺶ ﻣﻘﺪس ﻣﺎﺑﺎﻧﻪ ﺑﺮ ﺧﻮرد‬
‫َ‬
‫ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﮐ ْﻨﺪن و ﺑﻲ اﺣﺘﺮاﻣﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﺧﻮرد ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺮك‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻗﻲ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ اﯾﻨﻬﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ و ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ و‬
‫اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ از ﺗﻌﻈﯿﻢ اﯾﻨﻬﺎ ﺧﺸﻨﻮد ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ ﺑﺮﮐﺖ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﺸﮑﻼﺗﺸﺎن را ﺑﺮ ﻃﺮف ﻣﻲﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﺷﺮك را ﺷﺮك در ﻋﺒﺎدت ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻤﺎم ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﻲ ﮐـﻪ ﺑـﺮ ﻋﺒﻮدﯾـﺖ و ﻓﺮوﺗﻨـﻲ دﻻﻟـﺖ دارد‪ ،‬ﻣﺨـﺘﺺ ﺧﺪاوﻧـﺪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ راه راﺳﺖ و ﺣﻖ را در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻌﺮﻓﻲ ﮐﺮده و ﺑﻮﺳﯿﻠﻪي‬
‫آن آﻧﻬﺎ آﻣﻮزش داده و ﺑﺮ ﺣﯿﺎت دﻧﯿﻮﯾﺸﺎن ﺑﺮﮐﺖ ﻧﺎزل ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪي آن‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮ آورده ﺷﻮد؛ از ﺟﻤﻠﻪ در ﻧﺬر ﮐﺮدن ﺑﺮاي ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺨﺘﻲ و‬
‫ﻧﺰول ﺑﻼﻫﺎ و ﺑﻔﺮﯾﺎد ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻣﺸﻘﺘﻬﺎ و ﻣﺸﮑﻼت‪ ،‬آﻏﺎز ﮐﺮدن ﻫﺮ ﮐﺎري ﺑﺎ‬
‫ﻧﺎم او‪ ،‬ذﺑﺢ ﮐﺮدن ﺣﯿﻮاﻧﻲ ﺟﻬﺖ ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎﺳﮕﺰاري از ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻓﺮزﻧﺪي ﻋﻄﺎ ﻣﻲﮐﻨﺪ و اﻧﺘﺨﺎب اﺳﻤﻬﺎﯾﻲ ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪان ﮐﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﻋﺒﻮدﯾﺖ‬
‫»اﻟﻠﻪ« در آﻧﻬﺎ ﺟﻠﻮهﮔﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ،‬ﻫﺒﻪ اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﺟﺎداﻟﻤﻮﻟﻲ‪،‬‬
‫ﻋﻄﺎء اﻟﻠﻪ‪ ،‬أﻣﻪ اﻟﻠﻪ و ﻋﻄﯿﻪ اﻟﺮﺣﻤﻦ) ‪ .(1‬اﯾﻨﻬﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﻲ از ﻋﺒﻮدﯾﺖ و ﺑﻨﺪﮔﻲ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -١‬در اﯾﻦ ﺟﺎ ﻣﻮﻟﻒ ﻧﺎﻣﻬﺎي ﻫﻨﺪي ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺣﯿﺪ ﻣﻨﻄﺒﻖ و ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻋﻘﯿﺪهي ﺻـﺤﯿﺢ اﺳـﺖ‪ ،‬ذﮐـﺮ‬
‫ﮐﺮده؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺧﺪاﺑﺨﺶ)ﻫﺒﺔ اﻟﻠﻪ( اﻟﻠﻪ دﯾﺎ)ﻋﻄﯿﺔ اﻟﻠﻪ( و اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻧﺪوي ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻋﺮﺑـﻲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮدم‪.‬‬
 ‫ﻋﻘﯿﺪهی اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪:‬‬ ‫‪٥٠‬‬
‫اﺧﺘﺼﺎص دادن ﻗﺴﻤﺘﻲ از درآﻣﺪ ﮐﺸﺎورزي و ﻣﺤﺼﻮل ﺑﺎﻏﻬﺎ و ﻧﺬر ﮐﺮدن ﻗﺴﻤﺘﻲ‬
‫از اﻣﻮال و ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺑﺮاي ﺧﺪا و ﺑﺮدن ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ و ﻧﺸﺎن ﻧﻤﻮدن آن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﺧﺪاوﻧﺪ‪-‬‬
‫ﮐﻌﺒﻪ‪-‬و اﻃﺎﻋﺖ از دﺳﺘﻮرات ﺧﺪاوﻧﺪ و ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﻣﻨﻬﯿﺎت در ﺧﻮردن‪ ،‬ﻧﻮﺷﯿﺪن‪،‬‬
‫ﭘﻮﺷﺶ و داﺷﺘﻦ ﺑﺎور ﻗﻄﻌﻲ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺧﯿﺮ و ﺷﺮ‪ ،‬ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ‪ ،‬ارزاﻧﻲ‪ ،‬ﮔﺮاﻧﻲ‪،‬‬
‫ﺳﻼﻣﺘﻲ‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎري‪ ،‬ﭘﯿﺮ‪.‬زي و ﺷﮑﺴﺖ‪ ،‬ﻧﯿﮑﺒﺨﺘﻲ و ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ‪ ،‬ﺑﻬﺮﻣﻨﺪي ﻏﻢ و ﺷﺎدي ﮐﻪ‬
‫ﻣﻲرﺳﺪ ﻫﻤﻪ ﺑﺪﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ .‬و ﻻزم اﺳﺖ ﻫﺮ ﮐﺎري ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺸﯿﺖ و ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻘﯿﺪﮐﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ ﻓﻼن ﮐﺎر را »انﺷﺎء اﻟﻠﻪ« ﺧﻮاﻫﻢ ﻧﻤﻮد‪،‬‬
‫و ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ ﻧﺎم ﺧﺪا ﺑﮕﻮﻧﻪاي ﮐﻪ در آن ﻗﺪرت ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻋﺠﺰ ﺑﻨﺪه ﻧﻤﺎﯾﺎن‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻌﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬رﺑﻲ‪ ،‬ﺳﯿﺪي‪ ،‬ﺧﺎﻟﻘﻲ و ﻫﺮ ﮔﺎه ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻗﺴﻢ ﺑﺨﻮرد ﻓﻘﻂ‬
‫ﺑﻨﺎم او ﻗﺴﻢ ﺑﺨﻮرد و دﯾﮕﺮ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺗﻌﻈﯿﻢ؛ ﻫﻤﻪ را ﻓﻘﻂ ﻣﺨﺘﺺ اﻟﻠﻪ ﺑﺪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﮐﺲ اﻋﻤﺎل ﻣﺬﮐﻮر را ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﺷﻬﺪا‪ ،‬دﯾﻮﻫﺎ و ﺟﻨﯿﺎت اﻧﺠﺎم دﻫﺪ؛ ﺑﻄﻮر‬
‫ﻣﺜﺎل در ﻫﻨﮕﺎم ﮔﺮﻓﺘﺎرﯾﻬﺎ و ﻣﺸﮑﻼت ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻧﺬر ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ در ﻫﻨﮕﺎم ﺑﯿﻤﺎري و ﺗﺐ‬
‫آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﻧﺎﻣﻬﺎيﺷﺎن ﺻﺪا زﻧﺪ و ﯾﺎ ﮐﺎرﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﻨﺎم آن ﺷﺮوع ﮐﻨﺪ و ﻫﺮﮔﺎه ﻓﺮزﻧﺪي ﺑﻪ‬
‫او ﻋﻄﺎء ﺷﺪ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻧﺬرﻫﺎ ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ را ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎﯾﻲ ﭼﻮن؛ ﻋﺒﺪاﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬اﻣﺎم‬
‫ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﭘﯿﺮﺑﺨﺶ ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﮐﻨﺪ و ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﺳﺒﺰﯾﺠﺎت و ﻣﯿﻮهﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ آﻧﻬﺎ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص دﻫﺪ و از ﻣﺤﺼﻮﻻﺗﻲ ﮐﻪ از زﻣﯿﻦ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي دﺳﺘﯿﺎﺑﻲ ﺑﻪ اﻏﺮاض‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﭘﯿﺶﮐﺶ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﯾﺎ از اﻣﻮال و ﺣﯿﻮاﻧﺎﺗﺶ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﺧﺪا اﺧﺘﺼﺎص دﻫﺪ و آن را ﻣﻘﺪس ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺟﻬﺖ اﺣﺘﺮام و ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ آن را ﻧﺰﻧﺪ و از ﻫﯿﭻ ﻋﻠﻒ و ﮐﺎه ﻣﻨﻊ ﻧﮑﻨﺪ و ﺑﻪ رﺳﻮم‬
‫ﻗﺪﯾﻤﻲ و ﻋﺮﻓﻬﺎي راﯾﺞ در ﺧﻮردن‪ ،‬ﻧﻮﺷﯿﺪن و ﭘﻮﺷﯿﺪن ﺗﻤﺴﻚ ﺟﻮﯾﺪ و ﺑﻪ آن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﻲ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﻏﺪا و ﻟﺒﺎﺳﻲ را ﺑﺮاي دﺳﺘﻪاي از ﻣﺮدم ﺣﺮام ﮐﻨﺪ و دﺳﺘﻪاي از ﻣﺮدم؛ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ً‬
‫ﻣﺮدان و زﻧﺎن را از آن ﺑﺎز دارد؛ ﻣﺜﻼ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﻣﺮدان ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻓﻼن ﻏﺬا ﻧﺰدﯾﻚ ﺷﻮﻧﺪ؛‬
 ‫‪٥١‬‬ ‫ﻋﻠﻢ اﺣﺎﻃﻪﮐﻨﻨﺪه و ﻓﺮاﮔﯿﺮ از وﯾﮋﮔﯿﻬﺎی ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‬

‫ﻓﻼن ﻏﺬا را ﻧﺒﺎﯾﺪ دﺧﺘﺮان ﯾﺎ زﻧﺎﻧﻲ ﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮ دوم ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺑﺨﻮرﻧﺪ و ﮐﺴﺎﻧﻲ ﮐﻪ از ﻗﻠﯿﺎن‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ از ﻏﺬاﯾﻲ را ﮐﻪ ﺑﻨﺎم ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻖ) ‪ (1‬آﻣﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺨﻮرﻧﺪ‪ .‬و‬
‫ﺧﯿﺮ و ﺷﺮ‪ ،‬ﻣﺸﻘﺖ و آﺳﺎﯾﺸﻲ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻣﯿﺮﺳﺪ ﺑﻪ اوﻟﯿﺎء و ﻣﺸﺎﯾﺦ ﻧﺴﺒﺖ دﻫﺪ و‬
‫ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﻲ را ﻟﻌﻨﺖ ﻓﻼن ﭘﯿﺮ ﯾﺎ اﻣﺎﻣﺰاده ‪ ...‬ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ دﯾﻮاﻧﻪ‪،‬‬
‫ﻣﻄﺮود ﯾﺎ ﻓﻘﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﯾﺎ ﻓﻼن ﮐﺲ از ﺑﺮﮐﺖ ﻓﻼن ﭘﯿﺮ ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖ و آﺳﺎﯾﺶ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺨﺖ او را ﯾﺎري‬
‫ﮐﺮده‪ ،‬ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ ﺑﻪ او روي آورده و ﯾﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻓﻼن ﺳﺘﺎره ﻣﺮدم دﭼﺎر ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ ﺷﺪﻧﺪ و‬
‫ﯾﺎ ﻓﻼﻧﻲ ﺧﻮدش را ﺑﺪﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ در ﻓﻼن روز و ﻓﻼن ﺳﺎﻋﺖ اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ و‬
‫ﮐﺎرش را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺧﺪا و رﺳﻮل او ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ اﮔﺮ ﻣﺮﺷﺪ و ﭘﯿﺮ ﻣﻦ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‬
‫ﻓﻼن ﮐﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬و اﺳﻤﻬﺎ و ﺻﻔﺎت ﻣﺨﺼﻮص ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﻪ ﮐﺴﻲ ﮐﻪ ﺑﺰرﮔﺶ‬

‫‪ -١‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻧﺪوي ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﯿﺦ )ﺷﺎه( ﻋﺒﺪاﻟﺤﻖ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻣﺤـﺪث دﻫﻠـﻮي ﯾﮑـﻲ از ﻣﺸـﺎﯾﺦ‬
‫ﺑﺰرگ و ﻣﺮﺷﺪي از ﻣﺮﺷﺪﻫﺎي ﻃﺮﯾﻘﻪ ﭼﺸﺘﯿﻪ در ﻫﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ در»ردوﻟﻲ« از ﺗﻮاﺑﻊ ﻟﮑﻨﻮ ﻣﺘﻮﻟـﺪ‬
‫و ﺑﺰرگ ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ﺗﻌﻈﯿﻢ ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺑﺮ ﻓﺮاﺋﺾ‪ ،‬ﺳﻨﺘﻬﺎ و دﻋﻮت ﻣـﺮدم ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻮي اﻟﻠﻪ ﻣﻘﺎم ﺑﻠﻨﺪي داﺷﺘﻪ و در ﺳﻨﺔ‪ ٨٣٦/‬ﻫـ‪ .‬وﻓﺎت ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺪوي ﻣﻲﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ﻏﺎﻟﯿـﺎن و‬
‫ﺟﺎﻫﻼن ﻏﺬاﯾﻲ ﺑﺎ آداب و رﺳﻮم ﺧﺎﺻﻲ ﮐﻪ ﺑﺸﺪت ﺑﺮ آن ﭘﺎﯾﺒﻨﺪﻧﺪ ﻫﺮ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻨﺎم ﺷﯿﺦ ﻋﺒـﺪاﻟﺤﻖ‬
‫درﺳﺖ ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾـﻦ ﻧﻈـﺮ اﺑﻮاﻟﺤﺴـﻦ ﻧـﺪوي درﺑـﺎرهي ﻋﺒـﺪاﻟﺤﻖ ﻣﺤـﺪث دﻫﻠـﻮي ﺑـﻮد‪ .‬اﻣـﺎ‬
‫ﻣﺆﻟﻒ)ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺧﻤﯿﺲ( در ﺗﻌﻠﯿﻘﺶ ﺑـﺮ اﯾـﻦ ﮔﻔﺘـﺎر ﻧـﺪوي ﻣﻲﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬ﻃﺮﯾﻘـﻪي ﭼﺸـﺘﻲ‬
‫ﻣﻨﺘﺴﺐ ﺑﻪ ﺧﻮاﺟﻪ ﻣﻌﯿﻦ اﻟﺪﯾﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺳﻨﺠﺰي ﭼﺸﺘﻲ م‪٢٢٧/‬ﻫـ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣﻪي‬
‫وي در ﻧﺰﻫﺔ اﻟﺨﻮاﻃﺮ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤـﻮر و ﻣـﺪار اﯾـﻦ ﻓﺮﻗـﻪ ﺻـﻮﻓﯿﻪ ﺑـﺮ ذﮐـﺮ‬
‫ﺟﻬﺮي‪ ،‬ﻣﺮﺗﺒﻂ داﻧﺴﺘﻦ ﻗﻠﺐ ﺑﻪ ﺷﯿﺦ و ﻣﺮﺷﺪ‪ ،‬روزهي ﻫﻤﯿﺸﮕﻲ و ﭘﻲ در ﭘﻲ ‪-‬ﻻزم ﺑﻪ ذﮐﺮ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ رﺳﻮلاﻟﻠﻪ‪ ‬از روزهي ﭘﻲ در ﭘﻲ ﻧﻬﻲ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ -‬و ﻋﺒﺎدت ﺗﻤﺎم ﺷﺒﻬﺎ و ﮐﻢ ﺳـﺨﻦ ﮔﻔـﺘﻦ‪،‬‬
‫ﮐﻢ ﻏﺬا ﺧﻮردن و دﯾﮕﺮ ﺑﺪﻋﺘﻬﺎﺳﺖ و ﮐﺎﻧﻮن ﭘﯿﺮوان اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ در ﻫﻨﺪ اﺳﺖ و ﺷـﺎﺧﻪﻫﺎي زﯾـﺎدي‬
‫دارد‪ .‬ﺑﻪ اﻟﺜﻘﺎﻓﺔ اﻹﺳﻼﻣﯿﺔ‪.١٨١-١٨٠-١٨٠/‬‬
 ‫ﻋﻘﯿﺪهی اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪:‬‬ ‫‪٥٢‬‬
‫ﻣﻲداﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ دﻫﺪ‪ ،‬ﺻﻔﺎﺗﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻈﻤﺖ‪ ،‬ﮐﺒﺮﯾﺎﯾﻲ‪ ،‬ﺑﻲﻧﯿﺎزي از ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﻗﺪرت‬
‫ﻣﻄﻠﻖ ﺳﺨﺎوﺗﻲ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﺎنﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻗﻬﺮ‪ ،‬ﺟﺒﺮوت‪ ،‬ﻣﻌﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻲﻧﯿﺎزﺗﺮﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻲﻧﯿﺎزﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻣﻌﺒﻮد ﻣﻌﺒﻮدان‪ ،‬ﻣﺎﻟﻚ اﻟﻤﻠﻚ و ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و ﯾﺎ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻋﻠﻲ‬
‫ﯾﺎ ﯾﮑﻲ از ﻓﺮزﻧﺪان ﻋﻠﻲ )اﺋﻤﻪي ﮔﺎﻧﻪ( ﯾﺎ ﺷﯿﺦ و ﻗﺒﺮش ﻗﺴﻢ ﺑﺨﻮرد‪ ،‬از ﺗﻤﺎم ﻣﻮارد‬
‫ﻣﺬﮐﻮر ﺷﺮك ﻣﺤﻘﻖ ﻣﻲﺷﻮد و ﺷﺮك در ﻋﺒﺎدت ﻧﺎم دارد‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺷﺮك در ﻋﺒﺎدت ﯾﻌﻨﻲ‪ :‬ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ ﻏﯿﺮاﻟﻠﻪ و اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎﻟﻲ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ‬
‫ﺟﻬﺖ ﺗﻌﻈﯿﻢ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﯿﺮد و ﺟﺰ ﺑﺮاي ﺧﺪا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻧﻮاع ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﺷﺮك ﮐﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ در ﻗﺮآن و اﺣﺎدﯾﺚ ذﮐﺮ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻨﻬﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﻲ از اﻧﻮاع ﺷﺮﮐﻬﺎﯾﻲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎي ﺣﻨﻔﻲ ﺑﺮاي ﺗﻮﺿﯿﺢ و ﻣﻌﺮﻓﻲ‬
‫ﺷﺮﮐﻲ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن اﻣﺖ ﺑﻮﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺮوﺷﻨﻲ ﺳﺨﻦ آﻧﺎﻧﻲ را ﮐﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﯾﻨﺪ اﻣﮑﺎن وﻗﻮع و ﻇﻬﻮر ﺷﺮك اﮐﺒﺮ در اﻣﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﻏﯿﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ و‬
‫ﺑﻲاﺳﺎس ﻣﻲﺳﺎزد و ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻋﺎﻗﻞ و ﺧﺮدﻣﻨﺪ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺷﮑﺎل ﻣﺘﻨﻮع و ﻣﺘﻌﺪد‬
‫ﺷﺮك اﮐﺒﺮ در اﻣﺖ ﻣﺤﻤﺪ واﻗﻊ ﺷﺪه و ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت اﯾﻦ ﻣﺪﻋﺎ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‬
‫ﺑﺲ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻻ ﺗﻘﻮم الﺴﺎﻋﺔ ﺣﻰﺘ ﺗﻠﺤﻖ ﻗﺒﺎﺋﻞ أﻣﻲﺘ ﺑﺎﻤﻟﺮﺸ��‬
‫وﺣﻰﺘ ﺗﻌﺒﺪ ﻗﺒﺎﺋﻞ ﻣﻦ أﻣﻲﺘ أوﺛﺎن«) ‪.(1‬‬
‫وﻓﻲ رواﯾﺔ‪» :‬ﺣﻰﺘ ﻳﻌﺒﺪ ﻓﺌﺎت ﻣﻦ أﻣﻲﺘ اﻷوﺛﺎن«‪) :‬ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮﭘﺎ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﻗﺒﺎﯾﻠﻲ از اﻣﺖ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ ﺑﭙﯿﻮﻧﺪﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﻗﺒﺎﯾﻠﻲ از اﻣﺖ ﻣﻦ ﺑﺘﺎن را ﺑﭙﺮﺳﺘﻨﺪ(‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﻲ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه ‪):‬ﺗﺎ ﮔﺮوﻫﻬﺎﯾﻲ از اﻣﺖ ﻣﻦ ﺑﺘﺎن را ﺑﭙﺮﺳﺘﻨﺪ(‪.‬‬

‫‪ -١‬اﺑﻮداود ﮐﺘﺎب اﻟﻔﺘﻦ و دﻻﺋﻠﻬﺎ ﺣﺪﯾﺚ‪ ٤٢٥٢/‬اﺻﻞ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪ ٢٢١٥/٢‬و آﻟﺒﺎﻧﻲ‬
‫در ﺗﺤﺬﯾﺮ اﻟﺴﺎﺟﺪ‪ ١٢٠/‬ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺎ ﺷﺮط ﻣﺴﻠﻢ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٥٣‬‬ ‫ﻋﻠﻢ اﺣﺎﻃﻪﮐﻨﻨﺪه و ﻓﺮاﮔﯿﺮ از وﯾﮋﮔﯿﻬﺎی ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‬

‫ﺧﻼﺻﻪ‪:‬‬
‫ﻣﻈﺎﻫﺮ و اﺷﮑﺎل ﺷﺮك اﮐﺒﺮ در رﺑﻮﺑﯿﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺮﯾﻚ ﻗﺮار دادن ﺑﺎ »اﻟﻠﻪ« در‬
‫ﺗﺼﺮف ﺗﺪﺑﯿﺮ ﻓﺮاﮔﯿﺮ و ﺷﺮك در اﻟﻮﻫﯿﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﻧﺠﺎم ﻋﺒﺎدﺗﻬﺎ ﺑﺮاي ﻏﯿﺮ ﺧﺪا ﺑﺨﺼﻮص‬
‫در آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اوﻟﯿﺎء و ﺻﺎﻟﺤﺎن و ‪ ...‬ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎن در اﻣﺖ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻋﻠﻤﺎي اﺣﻨﺎف از ﻫﯿﭻ ﮐﻮﺷﺶ در ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﮐﺮدن و ﻫﺸﺪار دادن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرﺗﻬﺎ‬
‫درﯾﻎ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺴﯿﺎري از ﮔﻔﺘﻪﻫﺎﯾﺸﺎن در ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺤﺚ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫واﻟﺴﻼم ﻋﻠﯽ ﻣﻦ اﺗﺒﻊ اﻟﻬﺪی‬