‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪ‪:‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻄﺐ‬

‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪه‪:‬‬
‫دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻬﺪی ﺟﻌﻔﺮی‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎب‪:‬‬

‫اﻟﻤﻨﻬﺞ اﻟﺘﺮﺑﯿﻪ اﻻﺳﻼﻣﯿﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان اﺻﻠﯽ‪:‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻄﺐ‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ‪:‬‬

‫دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻬﺪی ﺟﻌﻔﺮی‬ ‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪه‪:‬‬

‫آداب و رﺳﻮم اﺳﻼﻣﯽ – آداب و ﺗﺮﺑﯿﺖ )دﻋﻮت‪ ،‬ﮔﻔﺘﮕﻮ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ‪،‬‬

‫ﻣﻮﺿﻮع‪:‬‬
‫ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺧﻮاب‪ ،‬ﺟﺸﻦ و ﺳﻮﮔﻮاری و‪(...‬‬
‫اول )دﯾﺠﯿﺘﺎل(‬ ‫ﻧﻮﺑﺖ اﻧﺘﺸﺎر‪:‬‬

‫آﺑﺎن )ﻋﻘﺮب( ‪۱۳۹۴‬ﺷﻤﺴﯽ‪ ۱۴۳۶ ،‬ﻫﺠﺮی‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﺘﺸﺎر‪:‬‬

‫ﻣﻨﺒﻊ‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از ﺳﺎﯾﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻋﻘﯿﺪه داﻧﻠﻮد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪www.aqeedeh.com‬‬

‫‪book@aqeedeh.com‬‬ ‫اﯾﻤﯿﻞ‪:‬‬

‫ﺳﺎﯾﺖﻫﺎی ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬

‫‪www.aqeedeh.com‬‬ ‫‪www.mowahedin.com‬‬
‫‪www.islamtxt.com‬‬ ‫‪www.videofarsi.com‬‬
‫‪www.shabnam.cc‬‬ ‫‪www.zekr.tv‬‬
‫‪www.sadaislam.com‬‬ ‫‪www.mowahed.com‬‬

‫‪contact@mowahedin.com‬‬
 ‫ْ‬ ‫َْ‬ ‫َ َّ َ ْ َ َّ ْ َ َ ْ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫»أدﺑ ِ� ر� ﻓﺄﺣﺴﻦ ﺗﺄ ِدﻳﻲﺒ« )اﻟﺤﺪﯾﺚ(‬
‫ِ‬
‫»ﭘﺮوردﮔﺎرم ﺑﻪ ﻣﻦ ادب آﻣﻮﺧﺖ‪ .‬و ﭼﻪ ﻧﯿﮏ ادﺑﯽ‬
‫آﻣﻮﺧﺖ!«‬

‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﻪ ﻣﺎدر ﻓﺪاﮐﺎر و ﻣﺮﺑﯽ ﻣﮫﺮﺑﺎن و ﺑﺎ اﯾﻤﺎﻧﻢ‬

‫ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬و ﭼﻪ ھﻤﺨﻮاﻧﯽ ﺷﮕﻔﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻦ وﯾﺮاﺳﺘﺎری اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪،‬‬
‫ﺷﻤﻊ وﺟﻮد او ﻧﯿﺰ ﮐﻪ در ﺳﺮاﺳﺮ زﻧﺪﮔﯽ‪،‬‬
‫ﮐﺎﻧﻮن ﺧﺎﻧﻮاده رو روﺷﻦ ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻣﻮﺷﯽ ﮔﺮاﯾﯿﺪ!‬
‫»ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪه«‬
‫اﺳﻔﻨﺪ ﻣﺎه ‪۱۳۷۴‬‬
 ‫��ﻢ اﷲ ا����ﻦ ا����ﻢ‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ ‪ ................................ ................................‬أ‬

‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘﺮوردﮔﺎری ﮐﻪ آﻓﺮﯾﺪ ‪١ ................... ................................‬‬

‫ﮔﻔﺘﺎر ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪه ‪٣ .............................. ................................‬‬

‫ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﯽ در ﺑﺎرهی ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ‪٧.........................................................:‬‬

‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ﭼﺎپ اول ‪٩ ........................... ................................‬‬

‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬زﻣﯿﻨﻪﺳﺎزی ‪١٣ ...................... ................................‬‬

‫وﺳﯿﻠﻪھﺎ و ھﺪفھﺎ ‪١٣..........................................................................‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ ‪٢٣ ...... ................................‬‬

‫روش ﻋﺒﺎدت ‪٤٤.................................................................................‬‬
‫ﭘﺮورش روان ‪٥٠.................................................................................‬‬
‫ﭘﺮورش ﺧﺮد ‪٩٨..................................................................................‬‬
‫ﭘﺮورش ﺑﺪن ‪١٣٨................................................................................‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ ‪١٦٩ ..... ................................‬‬

‫‪ -۱‬ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ ‪١٧٠.............................................................................‬‬
‫‪ -۲‬ﺧﻮﺷﯽ و اﮐﺮاه ‪١٨٧........................................................................‬‬
‫‪ -۳‬واﻗﻌﯿﺖ و ﺗﺨﯿﻞ ‪١٩٧.......................................................................‬‬
‫‪ -۴‬ﻧﯿﺮوی ﺣﺴﯽ و ﻧﯿﺮوی ﻣﻌﻨﻮی ‪٢٠١......................................................‬‬
‫‪ -۵‬ﻣﺤﺴﻮس و ﻧﺎﻣﺤﺴﻮس ‪٢٠٧..............................................................‬‬
‫‪ -۶‬ﻓﺮدﮔﺮاﯾﯽ و ﺟﻤﻊﮔﺮاﯾﯽ ‪٢١٧..............................................................‬‬
‫‪ -۷‬اﺟﺒﺎری و داوﻃﻠﺒﯽ ‪٢٢٥...................................................................‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫ب‬

‫‪ -۸‬ﻣﻨﻔﯽ و ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻮدن ‪٢٣٦..................................................................‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ ‪٢٤٣ ............... ................................‬‬

‫‪ -۱‬ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی اﻟﮕﻮ ‪٢٤٣..............................................................‬‬
‫‪ -۲‬ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﺮدن ﺑﺎ ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز ‪٢٥٣..........................................................‬‬
‫‪ -۳‬ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﺮدن ﺑﺎ ﮐﯿﻔﺮ ‪٢٥٧.................................................................‬‬
‫‪ -۴‬ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﺎ داﺳﺘﺎﻧﺴﺮاﯾﯽ‪٢٦٢................................................................‬‬
‫‪ -۵‬ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﺮدن ﺑﺎ ﻋﺎدت ‪٢٧٥................................................................‬‬
‫‪ -۶‬ﺗﺨﻠﯿﻪی ﻧﯿﺮو ‪٢٨١..........................................................................‬‬
‫‪ -۷‬ﭘﺮ ﮐﺮدن ﺧﻼء ‪٢٨٣.........................................................................‬‬
‫‪ -۸‬ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﺎ ﭘﯿﺸﺎﻣﺪھﺎ ‪٢٨٥....................................................................‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ‪٣٠٣ .......... ................................‬‬

‫ﻣﯿﻮهی ﺗﺮﺑﯿﺖ ‪٣١٠..............................................................................‬‬
‫واﻗﻌﯿﺖ و آرﻣﺎن ‪٣٢٧............................................................................‬‬
 ‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘﺮوردﮔﺎری ﮐﻪ آﻓﺮﯾﺪ‬

‫»ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺮ وﯾﺮاﯾﺶ ﺗﺎزهی ﮐﺘﺎب از ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪه«‬

‫ﭘﯿﺎم اﺳﻼم ﺑﻪ ھﻤﻪی آدﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪن آﻧﺎن ﺑﻪ رﺷﺪ و ﮐﻤﺎل‪ ،‬و ﺑﺮﺗﺮ رﻓﺘﻦ از ﺳﻄﺢ‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﯽ و رﺳﺎﻧﯿﺪن ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﺪاﮔﻮﻧﻪﮔﯽ اﺳﺖ‪ .‬و اﺑﺰار و ﺷﯿﻮهھﺎی اﯾﻦ ﻓﺮا رﻓﺘﻦ و‬
‫ﺑﺎﻟﯿﺪن و ﺑﻪ ﭼﮑﺎد واﻻی اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ رﺳﯿﺪن را ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﻪروﺷﻨﯽ و ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ‪ ،‬ﺑﺮای ھﻤﮕﺎن‬
‫ﺑﺎزﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهی ﭘﮋوھﺸﮕﺮ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻗﻄﺐ ﺳﺎلھﺎ ﭘﯿﺶ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »اﳌﻨﻬﺞ اﻟﱰﺑﻴﺔ‬
‫اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ« ﻧﮕﺎﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم »روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم« ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺮﮔﺮداﻧﯿﺪه ﺷﺪ‪.‬‬
‫روﻧﺪ اﯾﻦ ﮐﺎر در ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ﭼﺎپ ﻧﺨﺴﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از آن ھﻨﮕﺎم )ﺳﺎل ‪(۱۳۴۵‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ و اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ و‬ ‫ﺗﺎﮐﻨﻮن اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﻮرد ّ‬
‫اﺧﻼق اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬در داﻧﺸﮕﺎهھﺎ و ﻣﺮاﮐﺰ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﻌﻠﻢ و ﺑﯿﺮون از آن ﻣﺮاﮐﺰ ﻓﺮھﻨﮕﯽ و‬
‫آﻣﻮزﺷﯽ‪ ،‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﺎپ دوم ﺑﺎ وﯾﺮاﯾﺶ‪ ،‬از ﻧﻮ ﺣﺮوﻓﭽﯿﻨﯽ ﺷﺪ‪ ،‬و ﭼﺎپھﺎی ﺳﻮم و ﭼﮫﺎرم‪ ،‬از ھﻤﺎن‬
‫ﭼﺎپ‪ ،‬ﺑﺪون وﯾﺮاﯾﺶ ﺑﺎ ﺷﯿﻮهی اﻓﺴﺖ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮار ﺑﻮد ﭼﺎپ ﭘﻨﺠﻢ )ﭼﺎپ ﮐﻨﻮﻧﯽ( ﻧﯿﺰ از ھﻤﺎن ﻧﺴﺨﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﻣﺮﮐﺰ ﻧﺸﺮ‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺷﯿﺮاز اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ وﯾﺮاﯾﺶ ﺑﻮد‪ .‬در‬
‫راﺳﺘﺎی اﯾﻦ ﻋﻤﻞ اﺷﺘﺒﺎھﺎت ﭼﻨﺪی در ﮐﺎر ﺑﺮﮔﺮدان‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه آﯾﺎت ﻗﺮآن‪ ،‬وﺟﻮد داﺷﺖ زﯾﺮا‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ﭼﺎپ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ راز و رﻣﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آن ﮐﺎر در زﻧﺪان ﻗﺼﺮ‬
‫ﺳﺎلھﺎی ‪ ۴۲‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬داﻧﺶ و ﺗﺠﺮﺑﻪی ﺑﺴﻨﺪه و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهای ﺑﺮای‬
‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﯿﺪن آن ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﺑﺮای ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪه ﻓﺮاھﻢ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ھﻨﻮز ﻧﻤﯽﺗﻮان‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪی ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه‪ ،‬و داﻧﺶ ﻓﺮاھﻢ ﺷﺪه و ﮐﺎرآزﻣﻮدﮔﯽ ﮔﺬﺷﺖ ﺳﺎﻟﯿﺎن را ﺑﺴﻨﺪه‬
‫داﻧﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ از روزﮔﺎر ﺟﻮاﻧﯽ‪ ،‬و آﻏﺎز ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪن‪ ،‬ﺑﺴﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا از آن‬
‫روز ﺗﺎﮐﻨﻮن‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺮای ﺑﺮﮔﺮداﻧﯿﺪن ﺑﯿﺶ از ده ﺟﻠﺪ ﮐﺘﺎب دﯾﮕﺮ از زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﭘﺮوردﮔﺎر رﻓﯿﻖ را ھﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢‬‬

‫از اﯾﻦ رو ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎ وﯾﺮاﯾﺶ ﮐﻠﯽ ﻧﻮﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﻣﺮﮐﺰ ﻧﺸﺮ داﻧﺸﮕﺎه ﺷﯿﺮاز ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﺎران ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺪان اﻣﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺗﻮﻓﯿﻖ ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﺧﻮد را ﺑﺮای ﺑﻪ‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺮﮔﺮداﻧﯿﺪن ﺟﻠﺪ دوم آن ﻧﯿﺰ ﮐﻪ در ﺳﺎلھﺎی اﺧﯿﺮ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﻄﻒ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﺎﯾﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﺗﻤﺎم و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم ﭘﺬﯾﺮد‪ .‬انﺷﺎءاﻟﻠﻪ‪.‬‬
‫ﺳﯿﺪﻣﺤﻤﺪﻣﮫﺪی ﺟﻌﻔﺮی‬
 ‫ﮔﻔﺘﺎر ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪه‬

‫ﺗﺮﺑﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻣﻌﻨﺎی ﭘﺮورش دادن و ﭘﺮورش ﯾﺎﻓﺘﻦ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از آﻏﺎز آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺑﻮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫زﯾﺮا از آن ھﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﺑﺸﺮھﺎی ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‪ ،‬روش ﻏﺬا ﺧﻮردن و ﭼﺮاﻧﯿﺪن دام و ﮐﺸﺖ زﻣﯿﻦ‬
‫را )ﺑﺎ اﺑﺰارھﺎی اﺑﺘﺪاﯾﯽ( ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮﯾﺶ ﯾﺎد دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ اﻧﺠﺎم ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّاﻣﺎ آﻣﻮزش و ﭘﺮورش ﺷﮑﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ھﺪفدار‪ ،‬از ﻟﻮازم اﺟﺘﻤﺎع اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﯿﻨﮑﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺗﮏزی‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﺪ و ﺑﺎ ﻣﺮدﻣﺎن دﯾﮕﺮ زﻧﺪﮔﯽ آﻏﺎز ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪ از ﭘﺎرهای‬
‫آزادیھﺎی ﺧﻮد ﭼﺸﻢ ﺑﭙﻮﺷﺪ و ﭘﺎرهای را ﻣﺤﺪود ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ھﻤﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ در ﺣﺪی ﻣﻌﯿﻦ‬
‫آزاد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ اﯾﻦ ﺣﺪ و رﻋﺎﯾﺖ آن‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﭘﯿﺶ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪی ﺗﺮﺑﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر ھﻤﻪی اﺟﺘﻤﺎعھﺎ ﺑﻮده و ھﺴﺖ‪ ،‬ﺣﺘﯽ‬
‫ﻗﺒﯿﻠﻪھﺎ و اﺟﺘﻤﺎعھﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﻠﯿﻢ ﮐﺎری ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮای رﻓﺘﺎر اﺟﺘﻤﺎعھﺎ ﺑﻮده و‬
‫ھﺴﺖ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻗﺒﯿﻠﻪھﺎ و اﺟﺘﻤﺎعھﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﻠﯿﻢ ﮐﺎری ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮای رﻓﺘﺎر‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺧﻮد ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻣﺮز ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهای ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ از آن ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﺮوﻧﺪ‪ .‬در‬
‫اﺟﺘﻤﺎعھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪی ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻧﯿﺰ اﻓﺰون ﺑﺮ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺑﯿﺸﺘﺮی ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺑﮑﺎرﮔﯿﺮی ﻋﻠﻮم وﻣﻌﺎرف ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آداﺑﯽ ﻧﯿﺎز‬
‫دارد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﺘﻮاﻧﯿﻢ در ﺑﺎرهی ﭘﺎﯾﻪھﺎی اﺻﻠﯽ ﺗﻌﻠﯿﻢ اﯾﻦ ادﻋﺎ را ﺑﮑﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﮐﻠﯽ اﺳﺖ و‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ھﻤﻪﺟﺎ ﯾﮑﺴﺎن اﻋﻤﺎل ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﯾﻦ ادﻋﺎ را در ﺑﺎرهی ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮان‬
‫ً‬
‫ﮐﺮد؛ زﯾﺮا اﺻﻮل ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﺎﻣﻼ ﻧﺴﺒﯽ و اﻋﺘﺒﺎری اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﺑﯿﺖ ھﺮ ﮔﺮوه و دﺳﺘﻪ و ﻗﺒﯿﻠﻪ و‬
‫ﻣﻠﺘﯽ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ روزﮔﺎر ﭘﺎﯾﻪرﯾﺰی ﻣﯽﺷﻮد و رﺷﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ھﺮ ﭘﯿﺸﺎﻣﺪی ﺑﺮ اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن اﺛﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬اوﺿﺎع ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬آب و ھﻮا‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺳﮑﻮﻧﺖ؛ ﺷﮑﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ؛ ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت و‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ آنھﺎ ھﻤﻪ در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ژرف دارد؛ از اﯾﻦ رو ھﺮ ﻣﻠﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ و ﮔﺬﺷﺘﻪھﺎی ﺧﻮد‪ ،‬اوﺿﺎع ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺎورھﺎی راﯾﺞ و ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام‪،‬‬
‫روﯾﺪادھﺎ و ﭘﯿﺸﺎﻣﺪھﺎ‪ ،‬و ﺗﺮﺑﯿﺖ‪ ،‬ﮐﺎﻻی ﻗﺎﺑﻞ ﺻﺪور از ﮐﺸﻮری ﺑﻪ ﮐﺸﻮر دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫دﯾﺪ آن ﻣﻠﺖ ﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺳﻮی ﭼﻪ ھﺪف و ﻣﻘﺼﻮدی ﭘﯿﺶ ﻣﯽرود )ﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٤‬‬

‫ﺑﺮود( و ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻠﯽ و ﻣﺤﻠﯽ آن ﭼﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺗﺮﺑﯿﺖ را ﺑﻪﻋﻨﻮان اﺑﺰار ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و درﺧﻮری‪،‬‬
‫در اﺧﺘﯿﺎر ﮔﯿﺮد و ﺑﻪﺳﻮی ھﺪف رھﺴﭙﺎر ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪١‬‬
‫اﮐﻨﻮن ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪ از ﭘﺮوﻓﺴﻮر رﺑﺮ دﺗﺮﻧﺰ اﺳﺘﺎد اﺳﺘﺎد و ﮐﺎرﺷﻨﺎس ﻃﺮاز اول ﺗﻌﻠﯿﻢ و‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ ]رﺋﯿﺲ ﺑﺨﺶ ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﻣﻠﯽ ﺳﻮﺋﯿﺲ[ اراﺋﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫»ﺟﺎی ﺗﺮدﯾﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎی آﻣﻮزﺷﯽ ھﺮ ﻣﻠﺖ در ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺧﻮد آن ﻣﻠﺖ‬
‫اﺳﺖ‪.«...‬‬
‫آﻗﺎی ﺗﻮرس ﺑﻮده ‪ ٢‬ﻣﺪﯾﺮ ﮐﻞ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﯾﻮﻧﺴﮑﻮ ھﻨﮕﺎم اﻓﺘﺘﺎح ﭼﮫﺎردھﻤﯿﻦ دورهی‬
‫ﮐﻨﻔﺮاﻧﺲ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﺗﻌﻠﯿﻤﺎن ﻋﻤﻮﻣﯽ )ژﻧﻮ ـ ژوﺋﯿﻪ ‪ ... (۱۹۵۱‬ﭼﻨﯿﻦ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪...» :‬‬
‫ﺑﻪ ﭼﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮای ﮐﺸﻮرھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺛﺮوتھﺎی ھﻨﮕﻔﺘﯽ از راه ﺻﻨﻌﺖ اﻧﺪوﺧﺘﻪاﻧﺪ‬
‫و آن ﮐﺸﻮرھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﻋﮑﺲ ﮐﻤﺎﺑﯿﺶ ﺑﻪ ﺻﻨﺎﯾﻊ ﺧﺎرﺟﯽ ﻣﺘﮑﯽ ھﺴﺘﻨﺪ روش ﻣﺸﺎﺑﮫﯽ را‬
‫در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺖ؟ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﮐﺪام اﻗﺪام ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ را ﻣﯽﺗﻮان در ﺣﻖ اﻣﻮر اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و‬
‫ﻓﺮھﻨﮕﯽ ﻣﻠﺖھﺎ ﮐﻪ آﻧﻘﺪر ﺑﺎ ھﻢ اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ ﻣﻌﻤﻮل داﺷﺖ؟ ‪...‬‬
‫ً‬
‫ﻏﺎﻟﺒﺎ در اﯾﻦ ﮐﺸﻮرھﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎی آﻣﻮزﺷﯽ ﻣﺤﻠﯽ از روی ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎی ﻣﻤﺎﻟﮏ ﻏﺮﺑﯽ‬
‫اﺳﺘﻨﺴﺎخ ﺷﺪه و ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻮﻣﯿﺎن ھﻤﺎھﻨﮕﯽ ﻧﺪارد‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﺻﻮرﺗﯽ ﺑﺮای اﯾﻦ‬
‫ﮐﺸﻮرھﺎ ]ﻣﺴﺘﻌﻤﺮات اﺳﺘﻘﻼل ﯾﺎﻓﺘﻪ[ ﭘﺲ از ﺗﺤﺼﯿﻼت اﺳﺘﻘﻼل ﺿﺮوری ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎی ﺗﺤﺼﯿﻠﯽ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ اﺣﺘﯿﺎﺟﺎت و وﺿﻊ ﻣﺤﻠﯽ و ﻓﺮھﻨﮓ ﻣﻠﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ‪...‬‬
‫ھﺪف ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻋﺒﺎرت از آﻣﻮﺧﺘﻦ روش ﻗﺪرتھﺎی ﺗﺎزه و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﺮدان و زﻧﺎن‬
‫ﻻﯾﻘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪﺻﻮرت ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺟﺎی ﺧﻮد را در اﺟﺘﻤﺎع ﺑﺎز ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﺤﺴﻨﺎت و‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت اﺧﻼﻗﯽ ﺧﻮد را در آن ﺑﮑﺎر ﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ آنھﺎ را رﯾﺸﻪﮐﻦ ﮐﺮده‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت اﻓﺮاد ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ در ﮐﺸﻮر ﺧﻮﯾﺶ در آورﻧﺪ« ‪.٣‬‬
‫ﭼﻨﺪی ﺷﺎﮔﺮد رﺷﺘﻪی ﻋﻠﻮم ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﺑﻮدم‪ .‬ﮐﻢو ﺑﯿﺶ ﻣﯽدﯾﺪم و درﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻢ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪی‬
‫درﺳﯽ‪ ،‬روﻧﻮﺷﺘﯽ و ﮔﺎه ﺻﺪدرﺻﺪ ﺗﺮﺟﻤﻪای‪ ،‬از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎی آﻣﻮزش و ﭘﺮورش ﮐﺸﻮرھﺎی‬
‫ﻏﺮﺑﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﺮ اﺳﺘﺎد‪ ،‬ﺑﻪروش ﮐﺸﻮری ﻧﻈﺮ دارد ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫_____________________‬
‫‪1‬‬
‫‪- Prof. Robert Dotterrens‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- M.Torres Bodet‬‬
‫‪ -۱‬از ﮐﺘﺎب »آﻣﻮزش اﺑﺘﺪاﯾﯽ ـ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎ و ﻃﺮحھﺎی ﺗﺤﺼﯿﻠﯽ« از اﻧﺘﺸﺎرات ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﻣﻠﯽ ﯾﻮﻧﺴﮑﻮ در‬
‫اﯾﺮان ـ ‪.۱۳۴۳‬‬
 ‫‪٥‬‬ ‫ﮔﻔﺘﺎر ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪه‬

‫آ ﮔﺎه ﺑﻮدم ﮐﻪ اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﯾﮏ روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪﺧﻮد ﻻزم دارد‪ّ ،‬اﻣﺎ داﻧﺸﻤﻨﺪان‬
‫ً‬
‫ﻣﺎ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﮐﻢﺗﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ و اﺻﻮﻻ ﻣﺘﺨﺼﺺ در اﯾﻦ رﺷﺘﻪ ﮐﻢ ﺑﻮده‬
‫ً‬
‫و ﯾﺎ ﻣﺘﺄﺛﺮ از روشھﺎی ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﮐﺸﻮری اﺳﺖ ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺧﯿﺮا آﻗﺎی‬
‫دﮐﺘﺮ ﺷﺮﯾﻌﺘﻤﺪاری اﺳﺘﺎد داﻧﺸﻤﻨﺪ داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﮫﺎن‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در داﻧﺸﮕﺎه ﺷﯿﺮاز‬
‫ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ اﯾﻦ ﻣﮫﻢ را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار داده و در دو ﮐﺘﺎب )از ﻧﻮﺷﺘﻪھﺎی( ﺧﻮد‬
‫»اﺻﻮل ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ« و ﺑﻮﯾﮋه »ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ« ﺑﻪ اوﺿﺎع اﯾﺮان و ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت و‬
‫ﺳﻮاﺑﻖ و اﻓﮑﺎر ﻣﺮدم اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎی آﻣﻮزﺷﯽ در ﺧﻮر ﻣﻠﺖ اﯾﺮان‬
‫ﻃﺮحرﯾﺰی ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﺑﯿﺶ از ھﺮ ﭼﯿﺰ ﺑﺮ اﻧﺪﯾﺸﻪھﺎ‪ ،‬آﻣﻮزشھﺎ و ﺑﺎورھﺎی ﻣﺮدم اﯾﺮان و دﯾﮕﺮ‬
‫ﮐﺸﻮرھﺎی اﺳﻼﻣﯽ ﭼﯿﺮه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت ﺑﻠﻨﺪﭘﺎﯾﻪی اﺳﻼم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﺮای ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﺮدم ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ و ھﺪف از آﻣﺪن ﭘﯿﻐﻤﺒﺮان‪،‬‬
‫ﺑﻮﯾﮋه ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ج‪ ،‬ﭘﺎک ﺳﺎﺧﺘﻦ و ﺷﺴﺘﺸﻮی اﻧﺪﯾﺸﻪی ﻣﺮدم از آﻟﻮدﮔﯽھﺎ و‬
‫ﻧﺎﭘﺎﮐﯽھﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ ﺗﺮﺑﯿﺖ و ﺗﻌﻠﯿﻢ آﻧﺎن ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ھﺪف ﻋﺎﻟﯽ اﻧﺴﺎﻧﯽ رو‬
‫ﺑﻪ ﮐﻤﺎل‪.‬‬
‫اﺑﺮاھﯿﻢ÷‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﺪا دھﻨﺪهی ﯾﮑﺘﺎﭘﺮﺳﺘﯽ در ﺟﮫﺎن و ﭘﺴﺮش اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ÷‪،‬‬
‫ﭘﺲ از ﺑﻨﺎ ﻧﮫﺎدن ﭘﺎﯾﻪھﺎی ﺧﺎﻧﻪی ﺧﺪا از درون ﺟﺎن دﺳﺖ دﻋﺎ ﺑﻪ درﮔﺎه ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﺑﺮﻣﯽدارﻧﺪ‪ ،‬در دﻋﺎی ﺧﻮد از ﭘﺮوردﮔﺎر ﻓﺮزﻧﺪاﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮ ﺧﺪا ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬از‬
‫ﺧﺪا ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ از ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﭘﯿﻐﻤﺒﺮی ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰد ﺗﺎ آﯾﺎت ﺧﺪا را ﺑﺮای آﻧﺎن ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن‬
‫و ﺣﮑﻤﺖ ﺑﺪاﻧﺎن ﺑﯿﺎﻣﻮزد و ھﺮ ﺑﺪی و آﻟﻮدﮔﯽ و اﻧﺪﯾﺸﻪی ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ را از ﺟﺎن و دﻟﺸﺎن‬
‫ﺑﺰداﯾﺪ ‪ .١‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﺣﮑﯿﻢ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺧﻮاﺳﺖ را ﺑﻪ اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﻨﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﺬارد و از ﻣﯿﺎن ﮔﺮوه ﮔﻤﺮاه‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی ﺑﺮﻣﯽاﻧﮕﯿﺰد ﺗﺎ ﻣﻄﻠﺐ آن دﻋﺎ را ﻋﻤﻠﯽ ﺳﺎزد ‪.٢‬‬
‫در ﺳﻮرهی ﺟﻤﻌﻪ ﻧﯿﺰ ﺿﻤﻦ وﺻﻒ ﺧﺪاﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺗﺴﺒﯿﺢ ھﻤﻪی آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬او ھﻤﺎن ﺧﺪاﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﯽﺳﻮاد ﮔﻤﺮاه و ﺳﺮدرﮔﻢ‪ ،‬ﭘﯿﻐﻤﺒﺮی‬
‫_____________________‬
‫َّ َ‬ ‫ّ‬ ‫ۡ ۡ َ‬ ‫و� ّم ِۡن ُه ۡم َ� ۡتلُوا ْ َعلَ ۡيه ۡم َء َا�ٰت َِك َو ُ� َع ّل ُِم ُه ُم ٱ ۡلك َِ�ٰ َ‬ ‫ۡ َُ ٗ‬ ‫ۡ‬
‫ب َوٱ� ِك َمة َو ُ� َز� ِي ِه ۡمۖ إِنك‬ ‫ِ‬ ‫‪١‬ـ ﴿ َر َّ� َنا َوٱ ۡ� َعث �ِي ِهم رس‬
‫ِيم ‪] ﴾١٢٩‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[129 :‬‬ ‫�ك ُ‬ ‫�ز ٱ ۡ َ‬
‫نت ٱ ۡل َعز ُ‬‫أَ َ‬
‫ِ‬
‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ۡ َ َّ َّ ُ َ َ ۡ ُ ۡ َ ۡ‬
‫س ِه ۡم َ� ۡتلوا َعل ۡي ِه ۡم َءا�ٰتِهِۦ َو ُ� َز� ِي ِه ۡم‬‫ِ� إِذ َ� َعث �ِي ِه ۡم َر ُسو� ّم ِۡن أنف ِ‬ ‫‪٢‬ـ ﴿لقد من ٱ� � ٱلمؤ ِمن‬
‫� ِۡك َم َة �ن َ�نُوا ْ مِن َ� ۡب ُل لَ� َض َ�ٰل ُّ‬ ‫ََُُُّ ُ ۡ َ َ َ ۡ‬
‫� ‪] ﴾١٦٤‬آل ﻋﻤﺮان‪.[164 :‬‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬‫م‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫و�عل ِمهم ٱلكِ�ٰب وٱ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٦‬‬

‫از ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ ﺗﺎ آﯾﺎت و ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﺧﻠﻘﺘﺶ را ﺑﻪ ﮔﻮش ﺟﺎن آﻧﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎک و‬
‫ﺑﺎﺻﻔﺎﯾﺸﺎن ﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن آﻓﺮﯾﻨﺶ و ﺣﮑﻤﺖ و راه و روش ﻣﻮﺟﻮدات را ﺑﺪاﻧﺎن‬
‫ﺑﯿﺎﻣﻮزد« ‪ .١‬در اﯾﻨﺠﺎ ﺗﺰﮐﯿﻪ را ﺑﺮ ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻣﻘﺪم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﻇﯿﻔﻪی ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﭘﺲ از‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن و ﮔﻮﺷﺰد ﮐﺮدن آﯾﺎت‪ ،‬ﭘﺎک و ﺑﯽﻋﯿﺐ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺟﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻪی ﻣﺮدم از ھﺮ‬
‫آﻟﻮدﮔﯽ و ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺘﯽ و ﺳﭙﺲ ﺗﻌﻠﯿﻢ ﮐﺘﺎب و ﺣﮑﻤﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﮑﺘﻪی ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ در اﯾﻨﺠﺎ‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺰﮐﯿﻪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮای ﮔﺮوه ﻣﻌﺪودی اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ از ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ھﻤﻪی ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﺑﻌﺪھﺎ ﺑﺪاﻧﺎن ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫زﯾﺮا ﺧﺪای ﻋﺰﯾﺰ و ﺣﮑﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ھﻤﻪی ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ آﯾﻨﺪﮔﺎن را ﺑﻪﺣﺎل ﺧﻮد‬
‫رھﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺻﺪد ﺑﻮدم اﯾﻦ ﻣﺮوارﯾﺪھﺎی ﻧﺎﺳﻔﺘﻪی ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ را از ژرﻓﻨﺎی درﯾﺎی ﺑﯿﮑﺮان ﻗﺮآن‬
‫ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎورم‪ّ ،‬اﻣﺎ ﻧﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺷﻨﺎوری داﺷﺘﻢ و ﻧﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎریھﺎی درﺳﯽ و ﻏﯿﺮدرﺳﯽ‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﺮاﯾﻢ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد؛ در اﯾﻦ ﺿﻤﻦ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺮﺧﻮردم ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهی ﺗﻮاﻧﺎ و‬
‫ﮔﻮھﺮﺷﻨﺎس آن ﻣﺮوارﯾﺪھﺎ را ﺑﺮون آورده‪ ،‬ﻧﯿﮏ ﺳﻔﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬آن را ﺧﻮاﻧﺪم و از‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﺶ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدم‪ ،‬درﯾﻐﻢ آﻣﺪ ﮐﻪ ﻓﺎرﺳﯽزﺑﺎﻧﺎن از ﭼﻨﯿﻦ اﺛﺮ ﭘﺮارزﺷﯽ ﺑﯽﺑﮫﺮه‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬آﻧﭽﻨﺎنﮐﻪ از ﻣﻄﺎﻟﺒﺶ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺳﺎل ‪ (۱۳۳۹-۴۰) ،۱۹۶۰‬ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ در اواﯾﻞ ﺳﺎل ‪ ،۱۳۴۲‬ﺑﺮﮔﺮدان ﻓﺎرﺳﯽ آن را آﻏﺎز ﮐﺮدم‪ّ ،‬اﻣﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎری‬
‫ً‬
‫ﻧﺎﮔﮫﺎﻧﯽ و ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ ﻣﺮا از ﺗﺤﺼﯿﻞ و از اداﻣﻪی اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎزداﺷﺖ‪ .‬اﺧﯿﺮا ﺑﺎز ﻓﺮﺻﺘﯽ‬
‫ﺑﻪدﺳﺖ آوردم ﺗﺎ ﺑﻪ ﺟﺒﺮان ﻣﺤﺮوﻣﯿﺖ از ﺗﺤﺼﯿﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺧﻮد اداﻣﻪ دھﻢ و ﮐﺎر اﯾﻦ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ را ﺑﻪﭘﺎﯾﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﻢ‪.‬‬
‫ﺧﺪای را ﺳﭙﺎﺳﮕﺰارم ﮐﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖ داد ﺗﺎ در ھﺮ ﺣﺎل و ھﺮ ﻧﻮع ﮔﺮﻓﺘﺎری‪ ،‬از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺪﺑﺮ در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﻣﺤﺮوم ﻧﮕﺮدم‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ در اﯾﻦ ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهی ﮐﺘﺎب را ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﻨﻢ‪ّ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ھﯿﭻ ﻣﻨﺒﻌﯽ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ اﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪ را ﺑﺮآورد در اﺧﺘﯿﺎر ﻧﺪارم‪ .‬ھﻤﯿﻨﻘﺪر ﻣﯽداﻧﻢ‬
‫ﮐﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪی ﻣﺴﻠﻤﺎن از اھﺎﻟﯽ ﺟﻤﮫﻮری ﻣﺼﺮ ﻋﺮب اﺳﺖ‪ ،‬و ﯾﮑﯽ از ﻧﺎﺷﺮان‬

‫ۡ ُّ ّ َ َ ُ ٗ‬
‫_____________________‬
‫و� ّم ِۡن ُه ۡم َ� ۡتلُوا ْ َعلَ ۡيه ۡم َء َا�ٰتِهِۦ َو ُ� َز ّ� ِيه ۡم َو ُ� َع ّل ُِم ُه ُم ٱ ۡلك َِ�ٰبَ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪١‬ـ ﴿ه َو ٱ�ِي َ� َعث ِ� ٱ�م ِِ�ۧن رس‬
‫َ ۡ ُ َ َ َ ُّ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫َ ۡ ۡ ََ‬
‫� ‪] ﴾٢‬اﳉﻤﻌﺔ‪.[2 :‬‬ ‫وٱ� ِكمة �ن �نوا مِن �بل ل ِ� ض� ٰ ٖل مب ِ ٖ‬
 ‫‪٧‬‬ ‫ﮔﻔﺘﺎر ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪه‬

‫ﮐﺘﺎبھﺎﯾﺶ او را ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ...» .:‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهای ﮐﻪ ﻣﺘﺨﺼﺺ در‬

‫ﺑﺮرﺳﯽھﺎی رواﻧﯽ از ﻧﻘﻄﻪﻧﻈﺮ ﭘﮋوھﺶھﺎی اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪ «...‬و از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ آﺛﺎر ھﺮﮐﺲ‬
‫ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻣﻌﺮف او اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎبھﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ ،(۱۳۴۱-۱۳۴۲) ۱۹۶۲‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﺑﻪﻧﻈﺮ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﻢ‪.‬‬
‫ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻦ اﻃﻼع دارم ﺑﺠﺰ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ دو ﮐﺘﺎب دﯾﮕﺮ از اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎمھﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪ -۱‬اﻧﺴﺎن ﺑﯿﻦ ﻣﺎدﯾﮕﺮی و اﺳﻼم‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﺳﻼم و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽھﺎی روﺷﻨﻔﮑﺮان‪ .‬ج ‪.۳ ،۲ ،۱‬‬
‫دﯾﮕﺮ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت او ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﻧﺸﺪه ﮐﺘﺎبھﺎی زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻓﯽ اﻟﻨﻔﺲ واﳌﺠﺘﻤﻊ‪ -2 .‬ﻗﺒﺴﺎت ﻣﻦ اﻟﺮﺳﻮل ج‪ -3 .‬ﻣﻌﺮﻛﺔ اﻟﺘﻘﺎﻟﻴﺪ‪ -4 .‬ﻣﻨﻬﺞ‬
‫اﻟﻔﻦ اﻹﺳﻼﻣﯽ‪ -5 .‬ﻫﻞ ﻧﺤﻦ ﻣﺴﻠﻤﻮن؟ ‪ -6 .١‬دراﺳﺎت ﻓﯽ اﻟﻨﻔﺲ اﻹﻧﺴﺎﻧﻴﺔ‪ -7 .‬اﻟﺜﺒﺎت‬
‫واﻟﺘﻄﻮر ﻓﯽ ﺣﻴﺎة اﻟﺒﴩﻳﺔ‪ -8 .‬ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ اﻟﻘﺮن اﻟﻌﴩﻳﻦ ‪.٢‬‬
‫ﭼﻪ ﺧﻮب اﺳﺖ ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪﮔﺎن ورزﯾﺪهی ﮐﺸﻮر ﻣﺎ ﺑﺮای اﺳﺘﻔﺎدهی ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫اﯾﻦ ﻣﻤﻠﮑﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮﮔﺮداﻧﯿﺪن دﯾﮕﺮ آﺛﺎر اﯾﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ دﺳﺖ ﯾﺎزﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻨﻮﺳﯿﻠﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫ﻣﻌﻨﻮی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﺳﺘﻮارﺗﺮ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﻃﺮز ﺗﻔﮑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺸﺘﺮ آﺷﻨﺎ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬

‫ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﯽ در ﺑﺎرهی ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ‪:‬‬

‫‪ -۱‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺮﮔﺮدان ﻣﻔﺼﻞ ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل ﺧﻄﺎ‬
‫و اﺷﺘﺒﺎه در آن وﺟﻮد دارد اﻣﺎ ﻧﻪ ﺑﺪان اﻧﺪازه ﮐﻪ در ھﺪف و ﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‬
‫اﻧﺤﺮاﻓﯽ ﭘﯿﺶ آورده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻘﯿﺪ ﻧﺒﻮدهام ﮐﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﮐﻠﻤﻪ و ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮﮔﺮداﻧﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﻣﻄﻠﺐ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﻓﮫﻤﯿﺪه ﻧﺸﻮد و ﯾﺎ دﺳﺖ و ﭘﺎی ﺧﻮد را در رﺷﺘﻪھﺎی ﭘﺎﯾﺎن ﻧﺎﭘﯿﺪای‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺒﻨﺪم‪ّ ،‬اﻣﺎ ھﯿﭻ ﻣﻄﻠﺐ و ﻣﻨﻈﻮری )ﮐﻮﭼﮏ و ﯾﺎ ﺑﺰرگ( از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺟﺎ ﻧﯿﻔﺘﺎده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫_____________________‬
‫‪ -١‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »آﯾﺎ ﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ھﺴﺘﯿﻢ« ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٢‬ـ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪﻋﻨﻮان »ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ« و »ﺳﯿﻤﺎی ﺟﮫﻞ در ﻏﺮب« ﮐﺘﺎب ﺷﻤﺎرهی ‪ ۷‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان‬
‫»اﺳﻼم و ﺗﺤﻮﻻت زﻧﺪﮔﯽ« و ﮐﺘﺎب اول ﺑﻪﻧﺎم »ﻓﺮد و اﺟﺘﻤﺎع« ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٨‬‬

‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهی ﻣﺤﺘﺮم اﺻﻄﻼﺣﺎﺗﯽ در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎرهای از آنھﺎ در‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﻌﺎدﻟﯽ ﻧﺪارد و ﯾﺎ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﺘﺪاول ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد؟ در اﯾﻦ ﺑﺎره در ﭘﺎﻧﻮﯾﺲ‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺢ داده و ﯾﺎ اﺻﻄﻼح دﯾﮕﺮی از زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻪﺟﺎی آن ﮔﺬاﺷﺘﻪام ﮐﻪ رﺳﺎ ﺑﻪﻣﻘﺼﻮد‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺑﺮای ﺑﯿﺎن ﻣﻨﻈﻮر ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪﺣﺪود ‪ ۵۰۰‬آﯾﻪی ﻗﺮآن و ‪ ۲۷‬ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮی‬
‫)ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻣﻨﺒﻊ آنھﺎ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ھﻞ ﺳﻨﺖ( اﺳﺘﺸﮫﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﺎرهای ﻣﻮارد‬
‫ﺑﺮای ﯾﮏ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﯿﺶ از ‪ ۲۰‬آﯾﻪی ﻗﺮآن ﮔﻮاه ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﮔﺎه ﺗﻔﺎوت آﯾﺎت ﯾﮏ و‬
‫ﯾﺎ دو واژه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ﭘﯿﺸﮕﯿﺮی از اﻃﺎﻟﻪی ﮐﻼم‪ ،‬اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ آﯾﺎت )ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ‬
‫ً‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﺎ از ﭘﻨﺠﺎه آﯾﻪ ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ( ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﻤﻪی آﯾﺎت )ﺟﺰ ﻣﻌﺪودی( ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺷﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻪ ھﯿﭻوﺟﻪ‬
‫ﺑﺮای ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪن آﯾﺎت ﻣﻌﺠﺰ ﺑﯿﺎن ﻗﺮآن رﺳﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ّ .‬اﻣﺎ ﺑﻪدﻟﯿﻞ ﻓﺮاواﻧﯽ آﯾﺎت و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی‬
‫از ﻣﻼل ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪزﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ آﺷﻨﺎﯾﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎری ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺎم‬
‫ﺳﻮرهھﺎ و ﺷﻤﺎرهی آﯾﻪھﺎ در ﭘﺎﻧﻮﯾﺲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ ﺗﺎ ﺧﻮاﺳﺘﺎران ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﮫﺪی ﺟﻌﻔﺮی – زﻧﺪان ﻗﺼﺮ‬
‫ﺗﮫﺮان – ﺑﮫﺎر ‪۱۳۴۴‬‬
 ‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ﭼﺎپ اول‬

‫ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ و ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﯿﺪم‪:‬‬

‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ از اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ روﺷﻦ ﻏﻔﻠﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ و ﻧﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ اﺳﻼم ﻧﯿﺰ‬
‫دارای راه و روﺷﯽ ﺑﺮای ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺳﺖ و اﯾﻦ راه را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﺎران‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ؟‬
‫ﺑﺎرھﺎ ﻗﺮآن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪم‪ّ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ را درک ﻧﻤﯽﮐﺮدم!‬
‫ﺑﺎ ﯾﮏ ﺣﺎﻟﺖ ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺣﺴﺎس ﮐﺮده ﺑﻮدم ﮐﻪ در ﻗﺮآن راھﻨﻤﺎﺋﯽھﺎی ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻧﻔﺲ اﺛﺮ ﻣﯽﮔﺬارد و اﮔﺮ اﻧﺴﺎن در ﺑﺎرهی آن ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ و ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺷﻮد‪ ،‬دارای‬
‫رﻓﺘﺎر و ﻃﺮز ﺗﻔﮑﺮ و اﺣﺴﺎس ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻘﻮا و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ و‬
‫روﺷﻦﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﺣﺎﻟﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽﺗﺮی ﺑﺪو دﺳﺖ ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﯾﮏ اﻣﺮ روﺷﻦ ﺑﻮد و ﺑﻪ اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن ﻧﯿﺎز ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬آن را اﺣﺴﺎس‬
‫ﻣﯽﮐﺮدم‪ّ .‬اﻣﺎ ﻣﯿﺎن اﺣﺴﺎس ﻣﺒﮫﻤﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻨﺸﺄ آن را ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫آن درک آ ﮔﺎھﺎﻧﻪای ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ راھﻨﻤﺎﯾﯽﺣﺘﯽ ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﻗﺮآن دارد ﺗﻔﺎوت زﯾﺎدی اﺳﺖ‪،‬‬
‫زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﺎت ﻧﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻄﻮر ﭘﺮاﮐﻨﺪه و ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻧﯿﺎﻣﺪهاﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫روش ﻓﺮاﮔﯿﺮ رو ﺑﻪ ﺗﮑﺎﻣﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮ ﺟﺰﯾﯽ از دارای ھﺪف و ﻣﻘﺼﺪی ﻣﻌﯿﻦ ﺑﻮده و‬
‫ھﺮ واژهی آن ھﺪف داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم ﺟﺰﺋﯿﺎت اﯾﻦ روش ﻓﺮاﮔﯿﺮ و ﺗﻤﺎم‪ ،‬و اﯾﻦ راه روﺷﻦ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﺗﺎ اﻋﻤﺎق ﺟﺎﻧﺸﺎن ﻧﻔﻮذ ﮐﺮده‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﻮده‬
‫ﭘﯿﺶ راﻧﺪه و ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ درآورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ھﺮﺣﺎل اﯾﻦ آ ﮔﺎھﯽ ارزش ﺧﻮد را دارد‪.‬‬
‫ﺑﺪان دﻟﯿﻞ ﺑﺎ ارزش اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺸﺘﯿﺒﺎن اﯾﻦ اﺣﺴﺎس ﻣﺒﮫﻢ ﺑﺎﻃﻨﯽ اﺳﺖ و آن اﺛﺮ‬
‫ﺗﺎرﯾﮏ ﺳﻄﺤﯽ در ﺟﺎن را رﯾﺸﻪدار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺰد ﭘﮋوھﺸﮕﺮان و داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﯽ ارزش دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﯿﺰ ﻣﺒﮫﻢ راﺿﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻧﯿﺮوھﺎی دروﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ را از اوج ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮ ﻓﺮاز ﻗﻠﻪی ﻣﺮﺗﻔﻊ و ﺷﺎﻣﺦ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺎز دارﻧﺪ و ھﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﺧﻮاﺳﺘﺎر راه و روشھﺎی روﺷﻦ و ﭘﺎﺑﺮﺟﺎﯾﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٠‬‬

‫ﺑﺤﺚ و ﭘﮋوھﺶ در ﺑﺎرهی آن و رﺳﯿﺪن و ﭘﯽ ﺑﺮدن ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ و واﻗﻌﯿﺖ آن در ﺑﺮاﺑﺮش‬

‫ﺳﺮ ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻓﺮود ﻣﯽآورﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ارزش آن ھﻨﮕﺎم ﺳﻨﺠﺶ ﺑﺎ روشھﺎی ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ راﯾﺞ ﺷﺮق و ﻏﺮب آﺷﮑﺎر‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬روشھﺎی ﮐﻪ دﻟﯿﻞ ﻓﺮﯾﻔﺘﮕﯽ ﻣﺮدم ﺑﻪ آنھﺎ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ دﻗﯿﻖ آنھﺎ اﺳﺖ‪ .‬از‬
‫اﻧﺤﺮاف ﺧﻄﺮﻧﺎک آن ﻏﺎﻓﻞ ھﺴﺘﻨﺪ و ﻓﻘﻂ ﺑﻪدﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و‬
‫دارای ﺟﺰﺋﯿﺎﺗﯽ اﺳﺖ‪ ،‬آنھﺎ را ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺪتھﺎ ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪم‪ّ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ وﺟﻮد اﯾﻦ روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﭘﯽ ﻧﻤﯽﺑﺮدم‪ .‬ﺣﺘﯽ ھﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ »اﻹﻧﺴﺎن ﺑﲔاﳌﺎدﻳﺔ واﻹﺳﻼم« را ﻣﯽﻧﮕﺎﺷﺘﻢ و در آن ﮐﺘﺎب ﺑﻪ روﺷﻨﯽ اﺑﺮاز داﺷﺘﻢ‪:‬‬
‫اﺳﻼم در رﻓﺘﺎر ﺑﺎ ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن روش وﯾﮋهای دارد ﮐﻪ از اﺳﺎس ﺑﺎ ﻧﻈﺮﯾﻪی ﻏﺮﺑﯽھﺎ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎدﯾﻮن ﻏﺮﺑﯽ و ﭼﻪ ﺷﺮﻗﯽ( ﺗﻔﺎوت دارد‪ ،‬ﺑﻪروش‬ ‫ﺑﺮﭘﺎﯾﻪی ﻣﺎدیﮔﺮی اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪) ،‬ﭼﻪ ّ‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم ﭘﯽ ﻧﺒﺮده ﺑﻮدم زﯾﺮا در آن ھﻨﮕﺎم ﯾﮏ ﻧﻈﺮ ﮐﻠﯽ در ﺑﺎرهی اﻧﺴﺎن داﺷﺘﻢ و‬
‫ﺑﻪ ﭘﮋوھﺶ در ﺟﻨﺒﻪی رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ او در آن ﮐﺘﺎب ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮدم‪ .‬ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺻﻔﺤﻪ از آن‬
‫ﮐﺘﺎب را ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺧﺘﺼﺎص دادم ﮐﻪ آن ﻧﯿﺰ ھﺮﮔﺰ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺣﺘﯽ ﻣﻘﺪار‬
‫اﻧﺪﮐﯽ از ﺧﻄﻮط ﺑﺴﯿﺎر ﭘﮫﻨﺎور ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺳﻼﻣﯽ را رﺳﻢ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن در ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ھﻨﻮز‬
‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺼﻠﯽ در ﺑﺎرهی ﺳﯿﺎﺳﺖ آﻣﻮزﺷﯽ ﻧﻮﺷﺘﻢ و در ھﺮ دو ﺟﺎ ﺑﺎ اﺣﺘﯿﺎط و‬
‫از دور ﺑﻪ ﭼﺎرهاﻧﺪﯾﺸﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﻮدم‪ .‬و اﯾﻦ ھﻤﻪ ﺑﺪان دﻟﯿﻞ ﺑﻮد ﮐﻪ در آن ھﻨﮕﺎم اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع را اﺣﺴﺎس ﻧﮑﺮده ﺑﻮدم و ﭘﺲ از آن ﺑﺮاﯾﻢ روﺷﻦ ﺷﺪ!‬
‫ﺳﺎلھﺎ ﮔﺬﺷﺖ و ﻣﻦ ﺑﯿﺶ از آﻧﭽﻪ اﺣﺴﺎس ﮐﺮده ﺑﻮدم ﺑﻪ ھﺪف ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﻧﺸﺪم و ﺑﻪ‬
‫ً‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻦ ﮐﺘﺎﺑﯽ در ﺑﺎرهی ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﭙﺮداﺧﺘﻢ‪ .‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺐ ﻋﺠﯿﺒﯽ ﮐﻪ ﻇﺎھﺮا ﺑﺎ‬
‫دﯾﮕﺮ ﺷﺐھﺎ ﺗﻔﺎوت ﻧﺪاﺷﺖ‪ّ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮای ﻣﻦ ﺑﺎ ﺷﺐھﺎی دﯾﮕﺮ اﺧﺘﻼف ﺑﺴﯿﺎری داﺷﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺶ‬
‫آﻣﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻨﮑﻪ ﭼﮫﺎر ﺳﺎل از آن ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ا ّﻣﺎ ھﺮﮔﺰ آن را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪:‬‬
‫در ﭼﻨﺎن ﻓﺸﺎر ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺷﺪﯾﺪی ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺑﻮدم ﮐﻪ اﻧﺪک ﭘﺮﺗﻮ ﻧﻮری ﻧﯿﺰ در ﮔﻮﺷﻪ و‬
‫ﮐﻨﺎر آن ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽرﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن ﯾﮕﺎﻧﻪ ﮐﺘﺎب ﻣﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪ .‬در ﺗﻤﺎم آن ﺷﺐ ھﻢ ﺑﺪﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﭘﻨﺎه‬
‫ﺑﺮده ﺳﻪ‪ ،‬ﭼﮫﺎر ﺑﺎر آن را ﺧﻮاﻧﺪم‪ .‬ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم ﻟﺤﻈﺎت ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺑﺎ آن ﺑﻪﺳﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺮدم و ﺗﻤﺎم آﯾﻪھﺎ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪھﺎ‪ ،‬ﺧﺒﺮھﺎ و راھﻨﻤﺎﯾﯽھﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺷﻨﯿﺪه ﺑﻮدم اﻣﺎ‬
‫در آن ﺷﺐ ﺑﻪﻃﻮر ﻧﺎﮔﮫﺎﻧﯽ ﯾﮏ ﺻﻔﺎی روح و درﺧﺸﻨﺪﮔﯽ ﺑﺎﻃﻨﯽ اﺣﺴﺎس ﮐﺮدم و‬
 ‫‪١١‬‬ ‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ﭼﺎپ اول‬

‫ﻧﺎﮔﮫﺎن ﺗﻤﺎم ﺧﺎﻃﺮات ﮔﺬﺷﺘﻪام ﭘﯽدرﭘﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ درﺳﯽ ﮐﻪ ﺣﻔﻆ داﺷﺘﻢ‪ ،‬از ﺑﺮاﺑﺮم‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻨﺪ!‬
‫ﺷﮕﻔﺘﺎ! ﭼﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ؟ ﭼﺮا ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﭘﯽ ﻧﺒﺮده ﺑﻮدم؟ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮد روش ﮐﺎﻣﻞ و‬
‫ﻓﺮاﮔﯿﺮی از ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺳﻼﻣﯽ را ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﮐﺮدم ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از آن ھﺮﮔﺰ ﺑﻪ ذھﻨﻢ ﺧﻄﻮر‬
‫ﻧﮑﺮده ﺑﻮد! روش ﮐﺎﻣﻠﯽ ﮐﻪ ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرگ را ﺟﺎ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺟﺎن اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم‬
‫ﺟﻨﺒﻪھﺎی آن و ﺗﻤﺎم ﺟﻨﺒﻪھﺎی زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸﺮی در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد!‬
‫ﺣﺎل ﭼﺮا از اﯾﻦ راه و روش ﻏﺎﻓﻞ ﺑﻮدم‪ ...‬ﻣﻄﻠﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﻢ!‬
‫از ﺳﺎدﮔﯽ و روﺷﻨﯽ ﺑﻪ ﺑﺪﯾﮫﯿﺎت ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ! ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ اﻧﺪﮐﯽ ﭘﯿﺶ از آن ﺑﻪ ذھﻨﻢ‬
‫ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﻮد! و در آن ﻟﺤﻈﻪ روش ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺳﻼﻣﯽ را آﺷﮑﺎر ﺣﺲ ﻣﯽﮐﺮدم و ﺗﻤﺎم‬
‫راھﻨﻤﺎﯾﯽھﺎی ﻗﺮآن و ﺗﻤﺎم ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺎرھﺎی رﺳﻮل ﺧﺪا ج را ﮔﻮاه روﺷﻦ آن ﯾﺎﻓﺘﻢ‪ .‬در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا ج ﺗﺮﺟﻤﺎن واﻗﻌﯽ ﻗﺮآن ﺑﻮد‪ .‬از ﻋﺎﯾﺸﻪل‪ ،‬در ﺑﺎرهی ﺧﻠﻖ و ﺧﻮی‬
‫آن ﺣﻀﺮت ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧﻠﻖ و ﺧﻮی او ﻗﺮآن ﺑﻮد«‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رو او ﻧﻤﻮﻧﻪی زﻧﺪهی ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻮد و ﺑﺎ ﺧﻮی و ﺧﻠﻖ ذاﺗﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬و ﯾﺎ ﺑﺎ‬
‫راھﻨﻤﺎﯾﯽھﺎی او ﺑﺮای ﻣﺮدم‪ ،‬روﺷﻦ ﮐﻨﻨﺪهی آن روش اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ آﻏﺎز ﮐﺮدم و ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻢ آنھﺎ را در ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻨﮕﺎرم‪.‬‬
‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم در ﻣﯿﺎن ﺗﻤﺎم روشھﺎی ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﯾﮕﺎﻧﻪ و ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم دﻗﺎﯾﻖ ﻧﻔﺲ ﺑﺸﺮی را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ھﺮ ﺣﺮﮐﺖ و‬
‫ﺟﻨﺒﺶ و ﻓﮑﺮ و ادراﮐﯽ ﮐﻪ از اﻧﺪرون ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﻪدﻟﯿﻞ ٍﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﯽﻣﺎﻧﻨﺪی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻧﻔﺲ آدﻣﯽ و ﺑﺮ واﻗﻌﯿﺖ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮔﺬارد و ﭘﯿﺎﻣﺪ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﮫﻢ آن اﯾﺠﺎد ھﻤﺎن ّاﻣ ِﺖ ﻋﺠﯿﺐ در ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺸﺮی اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻠﺘﯽ ﮐﻪ از ﺣﻀﯿﺾ ذﻟﺖ و‬
‫ﺧﺎک زﻣﯿﻦ ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪ و ﺑﻪ آﺳﻤﺎن رﺳﯿﺪ‪ .‬آن ﺧﻠﻖ ﭘﺮاﮐﻨﺪه و ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﮐﻪ دﯾﺪار آنھﺎ ﺑﺎ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﺰ ﺑﺮای ﺟﻨﮓ و ﮐﺸﻤﮑﺶ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮی ﻧﺒﻮد‪ .‬ھﻤﯿﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪھﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‪،‬‬
‫اﺳﺘﻮار ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻓﺘﻮﺣﺎت و ﺟﻨﮓھﺎی ﻓﮑﺮی اﻧﺴﺎﻧﯽ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﺑﺰرگ ﺷﺪ و ﺑﻪ آﺑﺎداﻧﯽ و‬
‫ﺳﺎزﻧﺪﮔﯽ دﺳﺖ زد و ﮐﺎرش ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﺸﯿﺪ ﮐﻪ آرﻣﺎن واﻻی اﺧﻼق و اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺷﺪ و‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﻧﻪ ﭘﯿﺶ از آن دﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻧﻪ ﭘﺲ از آن در ﺳﺮاﺳﺮ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺎﻧﻨﺪش‬
‫ﺗﮑﺮار ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬در اﻧﺪک ﻣﺪﺗﯽ در ﺳﺮاﺳﺮ زﻣﯿﻦ ﭘﺨﺶ ﺷﺪ و روﺷﻨﺎﯾﯽ اﯾﻤﺎن و ھﺪاﯾﺖ را ﺑﺎ‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﮔﻮﺷﻪھﺎی زﻣﯿﻦ رﺳﺎﻧﯿﺪ‪ .‬و ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﭘﺮوردﮔﺎرش زﻧﺪﮔﯽ ﻧﻮﯾﻨﯽ را در‬
‫ﺟﮫﺎن ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاری ﮐﺮد‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٢‬‬
‫اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻠﺘﯽ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اوﺻﺎف‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪی ھﻤﯿﻦ ﺷﯿﻮهی ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﻮد‪ ،‬و از ﻧﻈﺮ ّ‬
‫ﻣﺎدﯾﺎت‬
‫و ﻣﻌﻨﻮﯾﺎت‪ ،‬ادراﮐﺎت و ﻃﺮز ﺗﻔﮑﺮ‪ ،‬رﻓﺘﺎر و ﮐﺮدار ھﻤﻪ و ھﻤﻪ‪ ،‬ﻣﻠﺖ ﯾﮕﺎﻧﻪای در ﺗﺎرﯾﺦ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ُ‬
‫و اﮔﺮ ﻃﻮل زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﻪﮐﻨﺪی و در ﻋﺮض ﺑﯿﺶ از ھﺰاران ﺳﺎل‪ ،‬ﺑﺘﺪرﯾﺞ اﯾﻦ ﻣﻠﺖ ﺟﻤﻊ‬
‫را ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﮐﺮد و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻣﺘﺤﺪش را در ھﻢ رﯾﺨﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ دور ﺷﺪن از اﯾﻦ ﺷﯿﻮهی‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻮد و اﯾﻦ دوری‪ ،‬ﮔﺎھﯽ آﺷﮑﺎرا دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد و اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻈﺎھﺮ‬
‫ﺗﻮﺧﺎﻟﯽ و ﻏﯿﺮﻋﻤﻠﯽ آن را ﻧﯿﺰ ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺘﻮاﻧﺪ روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼﻣﯽ را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺟﻨﺒﻪھﺎی آن ﺑﺮای ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫روﺷﻦ ﮐﻨﺪ و آﻧﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪان ﻣﺆﻣﻦ و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﮔﺮداﻧﯿﺪه ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد ﮐﻪ آن را درک ﮐﻨﻨﺪ؛‬
‫وﻇﯿﻔﻪی ﻣﮫﻢ ﺧﻮﯾﺶ را اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺧﺪا ﺑﺨﻮاھﯿﻢ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻋﻤﻞ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺟﻠﺪ از ﮐﺘﺎب را ﺑﺮای ﺗﺸﺮﯾﺢ ﻧﻈﺮﯾﻪای ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻈﺮ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص دادم‪ ،‬و ﺟﻠﺪ دﯾﮕﺮ را ﺑﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻋﻤﻠﯽ در ﻣﺮاﺣﻞ ﮐﻮدﮐﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﺑﻠﻮغ‪،‬‬
‫ﻧﻮﺟﻮاﻧﯽ و رﺷﺪ و ﻧﺸﺎن دادن ﻧﻮﺷﺘﻪھﺎی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻋﺼﺮھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن در ﺑﺎرهی‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺧﯿﺮ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪھﺪ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻮ ﺷﻨﻮﻧﺪهی دﻋﺎ و ﺑﺮآورﻧﺪهی آن‬
‫ھﺴﺘﯽ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻄﺐ‬
 ‫ﻓﺼﻞ اول‪:‬‬
‫زﻣﯿﻨﻪﺳﺎزی‬

‫وﺳﯿﻠﻪﻫﺎ و ﻫﺪفﻫﺎ‬
‫آﯾﺎ در روشھﺎی ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ وﺳﯿﻠﻪھﺎ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ و ﯾﺎ ھﺪفھﺎ؟‬
‫ھﺮ ﻋﺼﺮ و روزﮔﺎری ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ روزﮔﺎر دﯾﮕﺮ و ھﺮ ﻧﺴﻠﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﺴﻞ دﯾﮕﺮ دارای‬
‫وﺳﺎﯾﻞ وﯾﮋهای اﺳﺖ‪ ،‬و ﯾﺎ دﺳﺖﮐﻢ ﭘﺎرهای از وﺳﺎﯾﻞ در ھﺮ دوره ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﯾﮏ وﺳﯿﻠﻪ‪ ،‬ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ھﺪفھﺎی ﺑﯽﺷﻤﺎری ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار‬
‫ﮔﯿﺮد‪ ،‬و ﯾﺎ در اﺳﺘﺨﺪام ھﯿﭻ ﻧﻮع ھﺪﻓﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ!‬
‫ّ‬
‫ﺑﺮای ﻣﺜﺎل ورزش ﺑﺪﻧﯽ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﻧﻪ روﺷﯽ را‬
‫ﻣﻌﯿﻦ و ﻧﻪ ﺷﯿﻮهای را ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ورزش؛ ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در آﻟﻤﺎن ﻧﺎزی ﺑﻮد‪ ،‬روح اﻃﺎﻋﺖ از رژﯾﻢ و‬
‫اﻧﻀﺒﺎط ﺷﺪﯾﺪ را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ورزش ﮐﺮدن در آﻧﺠﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﺮای ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺑﺪن ﻧﺒﻮد ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺑﻪدﻟﯿﻞ ﭘﯿﺮوی ﺟﻮاﻧﺎن از ﻓﺮﻣﺎنھﺎ و دﺳﺘﻮرھﺎ و ﻓﺎﻧﯽ ﺷﺪن در ﺷﺨﺼﯿﺖ دورت و‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﭘﯿﺸﻮا و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه دﯾﮑﺘﺎﺗﻮر ﻣﻘﺘﺪر آنھﺎ ھﯿﺘﻠﺮ ﺑﻮد‪ .‬و ﯾﺎ اﻣﮑﺎن دارد ورزش‪ ،‬روح‬
‫ھﻤﮑﺎری و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻮدن را ﭘﺮورش دھﺪ‪ .‬ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و دﯾﮕﺮ ﻣﻤﺎﻟﮏ‬
‫ﺷﻤﺎل اروﭘﺎ از اﯾﻦ اﻣﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺼﺪی دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ ھﻢ ھﺴﺖ ﮐﻪ روح ﻓﺮدﯾﺖ و‬
‫ﺧﻮدﺧﻮاھﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ و ﺟﺮﯾﺎن از اﺻﻞ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪه ﺑﺪﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮ ﺑﺎزﮔﺮدد‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ روﺣﯿﻪ را ﭘﺎرهای از ورزﺷﮑﺎران ﻣﺎ دارﻧﺪ و ھﺪف آنھﺎ ﻓﻘﻂ اﺑﺮاز ﺷﺨﺼﯿﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و‬
‫ﺣﺘﯽ در ﺑﺎزی ﻓﻮﺗﺒﺎل ھﻢ ﮐﻪ در اﺻﻞ ﺑﺮای اﯾﺠﺎد روﺣﯿﻪی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه‪ ،‬در‬
‫راﺳﺘﺎی ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ورزﺷﮑﺎران روم ﻗﺪﯾﻢ آﻧﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﺪون و ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺷﺪن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺪرت ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﺻﺮف‪ ،‬و ﯾﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﻪدﻟﯿﻞ »زﯾﺒﺎﯾﯽ«‬
‫ً‬
‫اﻧﺪام وادار ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﮑﺎن دارد ورزش را ﺻﺮﻓﺎ ﺑﻪدﻟﯿﻞ ﮔﺮدن ﮐﻠﻔﺖ ﺷﺪن و ﺑﺎد ﺑﻪ ﻏﺒﻐﺐ‬
‫اﻧﺪاﺧﺘﻦ و ﭘﯿﭽﯿﺪه ﮐﺮدن ﻋﻀﻼت ﺑﺨﻮاھﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ از روح ورزش ﭼﯿﺰی اﺣﺴﺎس‬
‫ﮐﻨﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﺨﻮاھﻨﺪ ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ از ﻣﺤﯿﻂ و ﺳﻄﺢ ﺣﯿﻮاﻧﺎن ﺑﺎﻻﺗﺮ آﯾﻨﺪ و ﺑﻪ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﻧﺎﺋﻞ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﺳﺎﻟﻪھﺎﯾﯽ آدمﻧﻤﺎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٤‬‬

‫داﺳﺘﺎنﺳﺮاﯾﯽ ﻧﯿﺰ وﺳﯿﻠﻪای ﺑﺮای ﺗﺮﺑﯿﺖ اﻓﺮاد اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ ﻧﯿﺰ اﻣﮑﺎن دارد در‬
‫ً‬
‫راه ھﺪفھﺎﯾﯽ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و ﯾﺎ اﺻﻼ ﺑﻪ ھﯿﭻ ھﺪﻓﯽ ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ روح ھﻨﺮﻣﻨﺪی و ﺣﺴﺎﺳﯿﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ زﯾﺒﺎﯾﯽھﺎ و ﻟﻄﺎﻓﺖ‪ ،‬ذوق را ﭘﺮورش‬
‫دھﺪ و ﯾﺎ ﺑﺎﻋﺚ اﯾﺠﺎد ﺣﺲ اﻧﺪﯾﺸﻪی درون و ﯾﺎ ﺗﻔﮑﺮ در ﺑﺎرهی ﺟﮫﺎن ﺧﺎرج ﺷﻮد و‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺳﺎزد ﮐﻪ از ﭘﯿﺸﺎﻣﺪھﺎ ﭘﻨﺪ ﮔﯿﺮﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻨﻮﺳﯿﻠﻪ راه ھﺪاﯾﺖ را ﯾﺎﻓﺘﻪ‬
‫از ﮔﻤﺮاھﯽ دور ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ً‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺻﺮﻓﺎ »ﺗﺴﻠﯽ ﺧﺎﻃﺮی« ﺑﺮای ﺷﻨﻮﻧﺪه و ﯾﺎ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻧﯿﺰ اﻣﮑﺎن‬
‫دارد ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﭘﻮﭼﯽ و ﺑﯿﮫﻮدﮔﯽ ﺑﮑﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫وﺳﺎﯾﻞ دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ھﺮﮐﺪام ﺑﻪﺧﻮدی ﺧﻮد ﻧﻪ ﺑﺮ روﺷﯽ راه ﻣﯽﭘﯿﻤﺎﯾﻨﺪ‬
‫و ﻧﻪ راھﯽ را روﺷﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ّ .‬اﻣﺎ ﺑﻪھﺮ ﺣﺎل اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮعھﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﺑﯿﮫﻮده ﭘﻨﺪاﺷﺘﻦ و‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﯿﺎوردن وﺳﯿﻠﻪھﺎ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺧﯿﺮ ھﺮﮔﺰ! وﺳﺎﯾﻞ ﺗﻨﮫﺎ اﺑﺰاری ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ‬
‫ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ھﺪفھﺎﯾﯽ ﺑﺮﺳﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺪانھﺎ اﯾﻤﺎن دارﯾﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وﺳﺎﯾﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺎﻓﯽ ﮐﺮده و ﺑﺮای ﭘﮋوھﺶ در ﺑﺎرهی آنھﺎ و ﮔﺰﯾﻨﺶ آنھﺎ دﻗﺖ‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﮑﺎر ﺑﺮﯾﻢ‪ ،‬زﯾﺮا وﺳﯿﻠﻪی ﻧﺎدرﺳﺖ ﻧﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﻓﺎﯾﺪه ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ھﺪف را ﻧﯿﺰ ﺿﺎﯾﻊ‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد و ﺷﺨﺺ را از ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪان ﻣﻨﺤﺮف ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬در روشھﺎی ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ‪،‬‬
‫وﺳﯿﻠﻪھﺎ و ھﺪفھﺎ دارای ارﺗﺒﺎط ﮐﺎﻣﻞ ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ اﻧﻔﮑﺎﮐﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻪ ارزﯾﺎﺑﯽ ھﺪف ﺑﺪون وﺳﯿﻠﻪای ﮐﻪ آن را ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻪ ارزﯾﺎﺑﯽ وﺳﺎﯾﻞ ﺟﺪا از‬
‫اھﺪاف اﻣﮑﺎن دارد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‪ ،‬ھﻢ از ﻧﻈﺮ وﺳﯿﻠﻪ و ھﻢ ھﺪف‪ ،‬از دﯾﮕﺮ روشھﺎی‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ و ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻮدن ﻧﻈﺮھﺎ را ﺑﻪﺧﻮد ﺟﻠﺐ و ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن در ﺳﺮﭼﺸﻤﻪی اﯾﻦ ﺑﺎور ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﺳﺎزﮔﺎری اﻧﺪﮐﯽ ﻣﯿﺎن روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم و ﻣﺴﯿﺮ زﻧﺪﮔﯽ آن ﺑﺎ دﯾﮕﺮ‬
‫روشھﺎی ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ‪ ،‬ﭼﻪ از ﻧﻈﺮ ھﺪف وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺲ از ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫ﭘﺎﯾﺪاری روﺑﻪرو ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺸﺮﯾﺖ در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻮد ھﺮﮔﺰ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ‬
‫و ﻓﺮاﮔﯿﺮی و ھﻤﻪﺟﺎﻧﺒﮕﯽ ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن و ھﻤﻪی‬
‫ﻟﺤﻈﺎت او را در ﮔﺴﺘﺮهی روشھﺎی ﻓﺮاﮔﯿﺮ و دﻗﯿﻖ ﺧﻮد ﻗﺮار داده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﻣﺘﯿﺎز دﯾﮕﺮ‬
‫آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ و ھﻤﻪﺟﺎﻧﺒﮕﯽ ھﺮﮔﺰ از وﺣﺪت راه و وﺣﺪت ھﺪف‬
‫ﻣﻨﺤﺮف ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ھﺪف راهھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﺰﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮﯾﮏ ﺑﻪ‬
 ‫‪١٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬زﻣﯿﻨﻪﺳﺎزی‬

‫ﻏﺎﯾﺘﯽ ﻣﻨﺘﮫﯽ ﺷﺪه ﺷﺨﺺ را ﺑﻪ ﺟﮫﺘﯽ ﺳﻮق دھﺪ و ﻧﯿﺮوی او را ﻣﯿﺎن ﮐﺸﻤﮑﺶھﺎی‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ھﺪر دھﺪ‪ .‬راه ﯾﮑﯽ اﺳﺖ و ھﺪف ھﻢ ﯾﮑﯽ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﯽھﺎی ﺟﺎن را ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ھﻤﺒﺴﺘﻪ ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬و ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪی ﯾﮏ ھﺪف ﮔﺮدآوری ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﯿﺮوھﺎی درون ھﻢ در داﺧﻞ‬
‫ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ در ﺣﺎل ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ و آراﻣﺶ ھﺴﺘﻨﺪ و ھﻢ از ﻧﻈﺮ ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﺎ ﺟﮫﺎن و ﻣﺮدم و‬
‫زﻧﺪﮔﯽ‪.‬‬
‫از ھﻤﺎن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻟﺤﻈﻪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن اﯾﻦ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ﺑﻮدن را اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ روشھﺎی ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ دﻧﯿﺎ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد اﺧﺘﻼف در وﺳﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﺤﯿﻂ و ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺎﯾﺪ راهھﺎی آنھﺎ را ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﻨﺪ‪،‬‬
‫ً‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ھﺪف ھﻤﺎﻧﻨﺪی را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﺳﻼم را از ھﻤﺎن اﺑﺘﺪا‪ ،‬در ھﺪف ﺑﺎ آنھﺎ ﺟﺪا‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‪.‬‬
‫ھﺪف ﺗﻤﺎم روشھﺎی ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﯾﻦ ﺟﮫﺎن ﺗﺮﺑﯿﺖ »ﺷﮫﺮوﻧﺪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎل ھﺮ ﻣﻠﺘﯽ ﯾﮑﻨﻮع ﺷﮫﺮوﻧﺪ را ﺑﺎ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت و ﺻﻔﺎﺗﯽ ﺧﻮاھﺎن اﺳﺖ‪ ،‬و ﯾﺎ ﺧﻮاھﺎن‬
‫ﺳﭙﺎھﯽ ﻣﺴﻠﺢ آﻣﺎده ﺑﻪ ﺟﻨﮕﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮ ﻟﺤﻈﻪ در ﺣﺎل ﺑﺴﯿﺞ ﺑﺮای ﺗﺠﺎوزﮐﺎری و ﯾﺎ‬
‫ﺑﺮای دﻓﻊ ﺗﺠﺎوزﮐﺎری ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﯾﺎ ﺷﺨﺺ ﺻﻠﺢﺟﻮﯾﯽ )ﺧﻮاھﺎن اﺳﺖ( ﮐﻪ ﻧﻪ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﺳﺘﻢ‬
‫روا داﺷﺘﻪ و ﺑﻪ ﺣﻘﻮﻗﺶ ﺗﺠﺎوز ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻪ زﯾﺮ ﺑﺎر ﺗﺠﺎوز دﯾﮕﺮان رﻓﺘﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎل و ﺣﻘﻮﻗﺶ دﺳﺖدرازی ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ ﺧﻮاھﺎن ﻋﺎﺑﺪ زاھﺪ از زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ و‬
‫ﮐﺸﻤﮑﺶھﺎی آن دوری ﮔﺰﯾﺪهای اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺘﯿﺰهھﺎ و ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزیھﺎی زﺷﺖ‬
‫ﺟﮫﺎن ﺑﯿﺰار اﺳﺖ‪ .‬و ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﻣﻌﺸﻮﻗﻪاش‪ ،‬وﻃﻦ ﻋﺰﯾﺰش و ﻧﮋادش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﯾﺎ‬
‫ﮐﺴﺎن دﯾﮕﺮی ‪ ...‬اﻣﺎ ھﻤﻪی اﯾﻦ ﻣﻠﺖھﺎ دارای ﯾﮏ ھﺪف ھﺴﺘﻨﺪ‪ :‬آﻣﺎده ﮐﺮدن‬
‫ﺷﮫﺮوﻧﺪی ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺮای داﺧﻞ ﻣﺮز ﺧﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﺳﻼم ھﺮﮔﺰ ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را ﺗﺎ اﯾﻦ اﻧﺪازه ﺗﻨﮓ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺮای آﻣﺎده ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﺷﮫﺮوﻧﺪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﻤﯽﮐﻮﺷﺪ‪ .‬دارای ھﺪﻓﯽ و اﻓﻖ دﯾﺪی ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و آن آﻣﺎده‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ و درﺳﺖ ﮐﺮدن »اﻧﺴﺎن« ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﻠﻖ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﮔﺴﺘﺮده و‬
‫ﻓﺮاﮔﯿﺮ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺧﻮاص و ﮔﻮھﺮھﺎی ﻧﮫﻔﺘﻪ در اﻧﺪرون ﺧﻮد؛ اﻧﺴﺎن از ﺟﮫﺖ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﻮدن ﻧﻪ از ﺟﮫﺖ ﺷﮫﺮوﻧﺪ ﺑﻮدن در اﯾﻦ ﻣﺤﻞ ﻣﺤﺪود از ﮐﺮهی زﻣﯿﻦ و ﯾﺎ ﺟﺎی دﯾﮕﺮی‪.‬‬
‫ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺮﺑﯿﺖ از ھﺮ ﻣﻔﮫﻮم و ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دارﻧﺪ ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ‬
‫و ﻓﺮاﮔﯿﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٦‬‬

‫در ھﻤﺎن اﺑﺘﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن ﻧﺪای اﺳﻼم در ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﭘﺎﺳﺦ ﺗﻨﮫﺎ اﻓﺮاد ﻣﻌﺪودی‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺪا ﮐﻪ اﻗﻠﯿﺖ ﻣﻄﺮودی را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدادﻧﺪ و ھﯿﭻ ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﺟﺰ ﺧﺪا ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و‬
‫از ﺳﻮی ﺗﻤﺎم ﺻﺎﺣﺒﺎن زر و زور راﻧﺪه ﺷﺪه ﺗﻨﮫﺎ ﭘﻨﺎھﮕﺎه آنھﺎ ﺧﺪا ﺑﻮد‪ ،‬اﺳﻼم ادﻋﺎ ﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ دﻋﻮﺗﺶ ﺟﮫﺎﻧﯽ اﺳﺖ و ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺗﻤﺎم اﻧﺴﺎنھﺎ ﺑﻪ ﻣﻔﮫﻮم ﮐﻠﯽ ﮐﻠﻤﻪ اﺳﺖ‪ .‬و در ﯾﮑﯽ‬
‫از ﺳﻮرهھﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ھﻤﺎن اﺑﺘﺪای اﻣﺮ در ﻣﮑﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪه‪ ،‬ﺳﻮرهی ﺗﮑﻮﯾﺮ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫� ‪] ﴾٢٧‬اﻟﺘﮑﻮﯾﺮ‪.[۲۷ :‬‬ ‫﴿إ ۡن ُه َو إ َّ� ذ ِۡكر‪ّ ٞ‬ل ِۡل َ�ٰلَم َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫»اﯾﻦ ﻗﺮآن ﭼﯿﺰی ﺟﺰ ﯾﮏ ﯾﺎدآوری ﺑﺮای ﺗﻤﺎم ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮔﺎم ﮔﻮﯾﺪ ﺑﺮای ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﻧﻪ ﻋﺮب ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ ﻧﻪ اھﻞ ﻣﮑﻪ و ﻧﻪ ﻗﺮﯾﺶ‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﺗﻤﺎم ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ روی اﯾﻦ ﮐﺮهی ﺧﺎﮐﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻣﯿﺰان و ﺳﻨﺠﺶ‬
‫ﺧﺪا ھﯿﭻ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻣﯿﺎن ﻋﺮب و ﻏﯿﺮﻋﺮب ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺟﺰ آﻧﺎﻧﮑﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﭘﺮوا ﮔﯿﺮﻧﺪ و راه‬
‫رﺳﺘﮕﺎری‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﻖ را ﺑﮫﺘﺮ و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ َّ ۡ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ۡ َ ٰ ُ ۡ ُ ُ ٗ َ َ َ ٓ َ َ َ َ ُ ْ َّ َ ۡ‬
‫ِند ٱ� ِ ��قٮٰ� ۡمۚ﴾‬ ‫ارف ۚ ٓوا إِن أ� َر َم� ۡم ع‬‫﴿وجعل��م شعو�ا و�با�ِل �ِ ع‬
‫]اﳊﺠﺮات‪.[13:‬‬
‫»ﺷﻤﺎ را ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻠﺖھﺎ و ﻗﺒﺎﯾﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن درآوردﯾﻢ ﺗﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﺑﺸﻨﺎﺳﯿﺪ‪،‬‬
‫ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﺗﻘﻮاﺗﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎﺳﺖ«‪.‬‬
‫دﻋﻮﺗﯽ اﺳﺖ ھﻤﮕﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻣﺮزی ﺑﺮای وﻃﻦ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ ﻧﻪ ﻧﮋاد و ﻧﻪ ﻗﺒﯿﻠﻪ و ﻧﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده‪ .‬و ھﯿﭻﯾﮏ از ﻣﻮاﻧﻊ و ﺳﺪھﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺮای ﺧﻮد ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ درﺳﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺗﺎ در داﺧﻞ ﯾﮏ ﭼﺎردﯾﻮاری‪ ،‬ﺑﺎ ھﻤﺴﺎﯾﮕﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺒﺮد ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮ آﻧﺎن ﭼﯿﺮﮔﯽ‬
‫ﯾﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﺪ‪.‬‬
‫دﻋﻮﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﻧﻪ ﺑﻪ ﻃﺎﯾﻔﻪھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻧﻪ ﺑﻪ رﻧﮓھﺎی‬
‫ً‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﮋادھﺎ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ ﺗﺎ ﻋﻤﻖ ﻧﮫﺎد در آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﮐﻤﯿﻦﮔﺎه »اﻧﺴﺎن« اﺳﺖ ﻧﻔﻮذ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﮔﻮھﺮ ﯾﮕﺎﻧﻪای ﮐﻪ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ از آن ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﺳﻼم ﺑﺮای ﺳﺎﺧﺘﻦ »اﻧﺴﺎن ﺻﺎﻟﺢ« ﻣﺮدم را ﺑﻪﺧﻮد رھﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﯿﺮان و‬
‫ﺳﺮﮔﺮدان و ﯾﺎ در ﻃﻠﺒﺶ ﺑﯽﺧﺒﺮان ﺑﺎﺷﻨﺪ و در روز روﺷﻦ ﺑﺮای ﯾﺎﻓﺘﻨﺶ ﭼﺮاغ ﺑﻪدﺳﺖ‬
‫ً‬
‫دد ﻇﺎھﺮا‬‫ﮔﯿﺮﻧﺪ و ﻧﯿﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ ﭘﺲ از ﺟﺴﺘﺠﻮی زﯾﺎد ﺧﺴﺘﻪ و ﮐﻮﻓﺘﻪ ﺑﺎ ھﺮ دﯾﻮ و ِ‬
‫آراﺳﺘﻪای ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻮردﻧﺪ او را اﻧﺴﺎن ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ ھﺮ ﮐﺲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﯿﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺷﻤﺎﯾﻠﯽ‬
‫رﺳﻢ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﺳﻼم اﯾﻦ اﻧﺴﺎن ﺻﺎﻟﺢ را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺻﻔﺎت و ﺧﺼﻮﺻﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ روﺷﻨﯽ و دﻗﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ‪ .‬و ﭼﻨﺎن راه ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و روﺷﻨﯽ ﻓﺮا راه آﻧﺎن‬
 ‫‪١٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬زﻣﯿﻨﻪﺳﺎزی‬

‫ﻣﯽﮔﺬارد ﮐﻪ در اﻧﺘﮫﺎی آن راه‪ ،‬ﺑﻪ ھﺪف ﻣﯽرﺳﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻧﺴﺎن ھﻤﺎن اﻧﺴﺎن »ﺑﺎﺗﻘﻮاﺗﺮﯾﻦ«‬
‫َّ َ ۡ َ َ ُ ۡ َ َّ َ ۡ َ ُ‬
‫ِند ٱ�ِ ��قٮٰ� ۡ ۚم﴾ و آن اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪا را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﺪ و‬ ‫اﺳﺖ‪﴿ :‬إِن أ�رم�م ع‬
‫ﺑﻪ راه ھﺪاﯾﺘﺶ ﻣﯽرود‪:‬‬
‫ت ٱ ۡ َّ َ ۡ َ َّ ۡ ُ ُ‬ ‫﴿ َو َما َخلَ ۡق ُ‬
‫ون ‪] ﴾٥٦‬اﻟﺬارﯾﺎت‪.[۵۶ :‬‬ ‫�ن وٱ ِ��س إِ� ِ�َعبد ِ‬ ‫ِ‬
‫»ﺟﻦ و اﻧﺲ را ﻧﯿﺎﻓﺮﯾﺪم ﺟﺰ ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮا ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﻋﺒﺎدت از اﻧﺠﺎم ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻋﻤﺎل و ﻓﺮاﯾﺾ ﺧﺸﮏ و ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﺸﺮﯾﻔﺎﺗﯽ‬
‫ﻣﻌﯿﻦ و ﻣﺤﺪود ﺗﻌﺒﺪی ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺑﺴﯿﺎر ﻓﺮاﮔﯿﺮی دارد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم دﻗﺎﯾﻖ و‬
‫اﺟﺰای زﻧﺪﮔﯽ و ھﺮ ﻓﮑﺮ و ﻋﻤﻞ و اﺣﺴﺎس اﻧﺴﺎن را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﻋﺒﺎدت ﯾﻌﻨﯽ روی آوردن ﺑﻪ ﺧﺪا در ھﻤﻪی ﻓﻌﺎﻟﯿﺖھﺎی زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺟﻠﺐ رﺿﺎﯾﺖ او در‬
‫ھﻤﻪی اﻣﻮر و ﭘﺮوا داﺷﺘﻦ از ھﻤﻪی ﻋﻮاﻣﻞ و اﺳﺒﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺧﺸﻢ او ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ھﻤﺎن اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در زﻧﺪﮔﯽ راه راﺳﺖ را ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﮐﺎرھﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوی‬
‫از آن ﻧﻮر ھﺪاﯾﺖ ﺧﺪاﯾﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ُ َۡ ُ َ‬ ‫َ َّ َ ۡ َ َّ ُ ّ ّ ُ ٗ َ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ ٌ َ َ‬
‫اي ف� خ ۡوف عل ۡي ِه ۡم َو� ه ۡم � َزنون ‪﴾٣٨‬‬ ‫﴿فإِما يأت ِين�م م ِِ� هدى �من تبِع هد‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۳۸ :‬‬
‫»از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﻦ راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ آﯾﺪ‪ ،‬ھﺮ ﮐﺲ از آن ﭘﯿﺮوی ﮐﺮد ھﺮﮔﺰ ﺑﯿﻤﻨﺎک و‬
‫اﻧﺪوھﮕﯿﻦ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫راه زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮﯾﺶ را در ﭘﺮﺗﻮ ﻧﻮر اﯾﻦ ھﺪاﯾﺖ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺗﻤﺎم رﻓﺘﺎر و ﮐﺮدار و‬
‫اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﺶ را ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﮫﺞ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اﺳﺘﻮار ﻣﯽدارد و از ھﯿﭻ ﻣﻨﺸﺄ ﻗﺪرﺗﯽ ﺟﺰ او اﺳﺘﻤﺪاد‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﺮاﯾﻂ ﺟﺎﻧﺸﯿﺘﯽ ﺧﺪا را در زﻣﯿﻦ ﻓﺮاھﻢ ﮐﺮده‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ آن را ﺑﻪدﺳﺖ آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َٗ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫ۡ َ َ َ ُّ َ ۡ َ َ َ ّ‬
‫�ض خل ِيفة ۖ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۳۰ :‬‬ ‫��ِكةِ إ ِ ِ� َجاعِل ِ� ٱ� ِ‬ ‫﴿�ذ قال ر�ك ل ِلم ٰٓ‬
‫»آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن را ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﻣﻦ در زﻣﯿﻦ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﺧﻮاھﻢ ﮔﻤﺎﺷﺖ«‪.‬‬
‫� َوٱ ۡ�َ ۡحر َو َر َز ۡق َ�ٰ ُهم ّم َِن ٱ َّ َ‬ ‫� ۡل َ�ٰ ُه ۡم � ٱ ۡل َ ّ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َّ ۡ َ َ ٓ َ َ‬
‫اد َم َو َ َ‬
‫ت‬‫لط ّيِ�ٰ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿۞ولقد كرمنا ب ِ� ء‬
‫ّ َّ ۡ َ َ ۡ َ َ ۡ ٗ‬ ‫َ َ َّ ۡ َ ُ ۡ َ َ ٰ َ‬
‫ضي� ‪] ﴾٧٠‬اﻹﺳﺮاء‪.[۷۰ :‬‬ ‫� كثِ�ٖ مِمن خلقنا �ف ِ‬ ‫وفضل�ٰهم‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٨‬‬

‫»ﻣﺎ ﻓﺮزﻧﺪان آدم را ﺑﺴﯿﺎر ﮔﺮاﻣﯽ داﺷﺘﯿﻢ و آﻧﺎن را ﺑﺮ ﻣﺮﮐﺐ زﻣﯿﻨﯽ و درﯾﺎﯾﯽ ﺳﻮار‬
‫ﮐﺮدﯾﻢ و از ھﺮ ﻏﺬای ﻟﺬﯾﺬ و ﭘﺎﮐﯿﺰه ﺑﺪاﻧﺎن روزی دادﯾﻢ و ﺑﺮ ﺑﺴﯿﺎری از آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮﺗﺮی و ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺰرگﺗﺮی ﺑﺨﺸﯿﺪﯾﻢ«‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﯾﮑﯽ از ﺷﺮاﯾﻂ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ در زﻣﯿﻦ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻋﻤﺎل و رﻓﺘﺎر ﺷﺨﺺ‪،‬‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪی ﭼﻨﺎن اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﺮاﻣﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺮ دﯾﮕﺮ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن ﺑﺮﺗﺮ ﻧﮫﺎده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از ﺳﻄﺢ »اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ« و از آن ﻣﻘﺎم ﺑﺮﺗﺮ ﮐﻪ ﭘﺮودﮔﺎرش ﺑﺮای او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﺮﻧﺪارد‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻘﺮر ﻓﺮﻣﻮده ﺑﺎ ﻣﺴﺎﻓﺮت‬
‫و ﮔﺮدش در »درﯾﺎ و زﻣﯿﻦ« و اﺳﺘﻔﺎدهای از آن دو‪ ،‬ﺑﺮای آﺑﺎداﻧﯽ زﻣﯿﻦ ﺑﮑﻮﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ھﻢ‬
‫روزی ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را از ﭼﯿﺰھﺎی ﮔﻮارا و ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻓﺮاھﻢ آورد و ھﻢ ﻧﯿﺮوھﺎ و اﺳﺘﻌﺪادھﺎی‬
‫ﺧﺪادادی ﺧﻮد را در ھﺮ ﺟﮫﺘﯽ ﺑﮑﺎر اﻧﺪازد و ﮐﻤﺎل اﺳﺘﻔﺎده را از آنھﺎ ﺑﺒﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫اﺳﺘﻔﺎدهای ﮐﻪ در ﺣﺪود ﺗﻘﻮا و ﺑﺎ ﮐﻤﮏ ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪی ﯾﮏ اﻧﺴﺎن ﺻﺎﻟﺢ‪.‬‬
‫ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﺪﯾﻦ ھﺪف روﺷﻦ و ﻣﺸﺨﺺ ﮐﻪ در ﻓﺼﻮل آﯾﻨﺪهی ﮐﺘﺎب آن را ﺑﻪ‬
‫ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺪون ھﯿﭻ‬
‫ﻣﺎﻧﻊ و ﺣﺎﺟﺰی آﻧﺎن را ﺑﺎ وی ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫َّ‬
‫ٓ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َّ ٰ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ ۡ َ ٰ ُ َ َ َّ َ َ ّ َ ۡ َ‬
‫ي‬ ‫ِ ِ‬‫أ‬ ‫�‬ ‫‪٧‬‬ ‫ك‬ ‫ل‬‫د‬ ‫ع‬‫�‬ ‫ك‬ ‫ٮ‬ ‫و‬ ‫س‬ ‫ف‬ ‫ك‬‫ق‬ ‫ل‬ ‫خ‬ ‫ِي‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫‪٦‬‬ ‫م‬
‫ِ‬ ‫�‬‫﴿���ها ٱ ِ���ن ما غرك بِر�ِك ٱل ِ‬
‫ر‬‫ك‬
‫َ ٓ َّ َ‬
‫ور� ٖ َّما شا َء َر� َبك ‪] ﴾٨‬اﻹﻧﻔﻄﺎر‪.[۸-۶ :‬‬ ‫ُص َ‬
‫»ای اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺰرگ و ﺑﺨﺸﻨﺪهی ﺧﻮد ﻣﻐﺮور ﮔﺸﺘﯽ و‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮدی؟ ﭘﺮوردﮔﺎری ﮐﻪ ﺗﻮ را آﻓﺮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎراﺳﺖ و ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﺮد و در ھﺮ ﺷﮑﻠﯽ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﮐﺮد«‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ ۡ َ ٰ َّ َ َ‬
‫�� ُن إِنك �د ٌِح إ ِ ٰ� َر ّ�ِك ك ۡد ٗحا � ُم�ٰقِيهِ ‪] ﴾٦‬اﻹﻧﺸﻘﺎق‪.[۶ :‬‬ ‫﴿���ها ٱ ِ�‬
‫ّ‬
‫»ای اﻧﺴﺎن! اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻮ ﺑﺎ رﻧﺞ و ﻣﺸﻘﺖ ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﮐﻮﺷﺎﯾﯽ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت او ﻧﺎﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮی«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َۡ ۡ‬ ‫َ َ‬ ‫ۡ‬
‫َۡ‬ ‫ُ‬
‫�� َن َو� ۡعل ُم َما ت َو ۡسوِ ُس بِهِۦ �ف ُس ُه ۖۥ َو� ُن أق َر ُب إ ِ ۡ�هِ م ِۡن َح ۡب ِل‬ ‫﴿ َولَ َق ۡد َخلَ ۡق َنا ٱ ِ� َ ٰ‬
‫ۡ‬
‫ٱل َورِ� ِد ‪] ﴾١٦‬ق‪.[۱۶ :‬‬
‫»ﻣﺎ اﻧﺴﺎن را آﻓﺮﯾﺪﯾﻢ و ﺑﻪ وﺳﻮﺳﻪھﺎی ﺟﺎﻧﺶ آ ﮔﺎه ھﺴﺘﯿﻢ و ﻣﺎ از رگ ﮔﺮدن ھﻢ ﺑﺪو‬
‫ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻢ«‪.‬‬
 ‫‪١٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬زﻣﯿﻨﻪﺳﺎزی‬

‫ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻦ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﺤﻮر ﺗﻤﺎم ﺑﺎورھﺎی اﺳﻼﻣﯽ و ﻣﺤﻮر روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاریھﺎ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎ و راھﻨﻤﺎﯾﯽھﺎی او از اﯾﻦ اﺻﻞ ﻣﻨﺸﻌﺐ‪ ،‬و زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸﺮی‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ ﭘﺎﯾﻪ اﺳﺘﻮار ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺮدم ﺑﻪ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر ﺧﻮد روی ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﻓﮫﻤﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ او ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺪرت و ﺷﻮﮐﺖ‬
‫و ﺳﻠﻄﻨﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻘﻂ او ﻣﺎﻟﮏ ھﻤﻪی ﭼﯿﺰھﺎی درون زﻣﯿﻦ و روی زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫� َ ۡ‬‫َ َ ُ ُ ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ۡ َ َ َّ‬
‫�ءٖ﴾ ]ﯾﺲ‪.[۸۳ :‬‬ ‫﴿فسب�ٰن ٱ�ِي �ِي ِده ِۦ ملكوت ِ‬
‫»ﻣﻠﮏ و ﻣﻠﮑﻮت ھﺮ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ ﻗﺪرت او اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻪ ھﯿﭽﮑﺲ دﯾﮕﺮی ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪ ،‬اﺣﺪی را ﻧﻤﯽﭘﺮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ درک اﯾﻦ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ دلھﺎ و روانھﺎی آنھﺎ آزاد و رھﺎ از ﻗﯿﺪ و ﺑﻨﺪھﺎی ﺑﯽﺣﺎﺻﻞ دﻧﯿﻮی و‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺎن زر و زور و زﯾﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺳﺒﮑﺒﺎل ﺑﻪ ﭘﺮواز درآﻣﺪه ﺑﻪﺳﻮی ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮﯾﺶ روان‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﺟﺎﻧﺐ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر ﺧﻮﯾﺶ رو ﻧﮫﺎده از ﭘﺮﺗﻮ درﺧﺸﺎن ھﺪاﯾﺖ او راه ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ و ﭘﺎ در‬
‫ً‬
‫راه روﺷﻦ و ﺑﺪون اﻧﺤﺮاف او ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬ھﯿﭻ راه دﯾﮕﺮی اﺧﺘﯿﺎر ﻧﮑﺮده از ھﯿﭻ ﻇﺎھﺮا‬
‫ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪی اﺳﺘﻤﺪاد ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﻗﺪرتھﺎی دروﻏﯿﻦ زﻣﯿﻨﯽ‪ ،‬ھﻤﻪ ﻧﺎﺗﻮان و ﻧﺰار و‬
‫آن ﺧﺪا اﺳﺖ و ﺑﺲ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن‬ ‫ﻓﻨﺎﺷﺪﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﻗﺪرت ﺣﻘﯿﻘﯽ و راه ﺻﺤﯿﺢ از ِ‬
‫دارﻧﺪ ھﻤﻪی اﯾﻦ ﭼﯿﺰھﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﺪا اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﺗﮑﺎء ﺑﺪو و ﺗﻮﮐﻞ ﺑﻪ ﻗﺪرت او‪ ،‬ﺑﺎ ﺟﺎنھﺎﯾﯽ‬
‫ﭘﺎﮐﯿﺰه و دلھﺎﯾﯽ ﻗﻮی ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﯾﮏ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺣﯿﺎت ﺧﻮﯾﺶ اداﻣﻪ‬
‫ﻣﯽدھﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﺟﺎﻧﺐ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮﯾﺶ رﻓﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮد را ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺪو ﺟﻠﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ اﺗﮑﺎء ﺑﻪ‬
‫ﻗﺪرﺗﺶ ﻧﯿﺮوی ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺮوھﺎی زﻣﯿﻨﯽ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻧﯿﺮوی ﺧﻮﯾﺶ‬
‫را از ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬دارای ﻗﺪرﺗﯽ ﮐﺎرآﻣﺪ‪ ،‬ﺟﮫﺖدار و ﺑﺎ اراده ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﺪرﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮای آﺑﺎداﻧﯽ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺳﺎزﻧﺪﮔﯽ و ﺑﮫﺮه ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺮوھﺎی زﻣﯿﻦ و اﻧﺮژیھﺎی ﻣﺎده از‬
‫آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫� ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫�م َّما � ٱ َّ َ َ‬ ‫َ َ َّ َ َ ُ‬
‫يعا﴾ ]اﻟﺠﺎﺛﯿﺔ‪.[۱۳ :‬‬ ‫�ض ِ‬‫ت َو َما ِ� ٱ� ِ‬
‫لس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿وسخر ل‬
‫»آﻧﭽﻪ را در آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ )ﺑﺮای اﺳﺘﻔﺎده( ﻣﺴﺨﺮ ﺷﻤﺎ ﮔﺮداﻧﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ در آن راه ﻧﺪارد‪ ،‬وﺳﯿﻠﻪ آن ﻧﯿﺰ را ﺿﻌﯿﻒ ﻧﻤﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﺗﻼش و‬
‫ﮐﻮﺷﺶ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ھﺪف ﻧﺎﺋﻞ ﺷﻮد‪ :‬زﯾﺮا در آھﻨﮓ رھﺮوی‪ ،‬از ﺧﺪا ﯾﺎری ﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٠‬‬

‫ﺑﺎ آ ﮔﺎھﯽ و ﺑﺼﯿﺮت ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر ﺧﻮد رو ﻧﮫﺎده‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﻨﺸﺄ ﺗﻤﺎم‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات او ﺑﻮده اﺳﺖ و ھﻤﻪی آنھﺎ در ﻣﺴﯿﺮ ﺗﮑﺎﻣﻠﯽ ﺧﻮﯾﺶ دوﺑﺎره ﺑﻪﺳﻮی او‬
‫ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻗﺪرت ﻗﺎھﺮه ھﻤﻪ را از ھﯿﭻ ﺑﻪوﺟﻮد آورده ﺑﺮای ﺑﺎزﯾﺎﻓﺘﻦ اﺻﻞ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﻪﺳﻮی او رھﺴﭙﺎر ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ُّ ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َُۡ ُ‬ ‫َّ ٓ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫نظر ٱ ۡ� َ ٰ ُ َّ ُ َ‬ ‫ََۡ ُ‬
‫ب‬‫� ٱلصل ِ‬ ‫��ن مِم خل ِق ‪ ٥‬خل ِق مِن ماءٖ داف ِٖق ‪� ٦‬رج مِ ۢن � ِ‬ ‫﴿فلي ِ ِ‬
‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ۡ َ ُ ۡ َ َّ َ ٓ‬
‫ل�ا� ِ ُر ‪َ � ٩‬ما ُ�ۥ مِن ق َّو� ٖ َو� ن ِ‬
‫ََ‬ ‫ب ‪ ٧‬إِنَّ ُهۥ َ َ ٰ‬
‫� َر ۡج ِعهِۦ لقادِر‪ ٨ ٞ‬يوم �ب� ٱ‬
‫َ َّ َ ٓ‬
‫ا�ٖ‬ ‫وٱل�ا� ِ ِ‬
‫‪] ﴾١٠‬اﻟﻄﺎرق‪.[۱۰-۵ :‬‬
‫»اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺧﻮد ﺑﻨﮕﺮد ﮐﻪ از ﭼﻪ ﺧﻠﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از آب ﻧﻄﻔﻪی‬
‫ﺟﮫﻨﺪهای ﺧﻠﻘﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬از ﻣﯿﺎن ﭘﺸﺖ ﭘﺪر و ﺳﯿﻨﻪی ﻣﺎدر ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ‬
‫ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪﻧﺶ )ﭘﺲ از ﻣﺮگ( ﻗﺎدر اﺳﺖ‪ .‬روزی ﮐﻪ ﺑﺎﻃﻦ و اﺳﺮار اﺷﺨﺎص آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫آن روز ﻧﻪ ّﻗﻮﺗﯽ در ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﻧﻪ ﯾﺎوری دارد«‪.‬‬
‫�� َنا ٱل ۡ َم ِص ُ‬‫يت َ ۡ‬
‫� ُن نُ ۡ�ۦ َونُ ِم ُ‬‫َّ َ ۡ‬
‫� ‪] ﴾٤٣‬ق‪.[۴۳ :‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿إِنا‬
‫»اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺎ ﺧﻠﻖ را زﻧﺪه ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﻣﯽﻣﯿﺮاﻧﯿﻢ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ھﻤﻪ ﺑﻪﺳﻮی ﻣﺎ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﻪ درﮔﺎه او ﺗﻮﺟﻪ دارﻧﺪ و ﺑﻪ ھﯿﭽﮑﺲ ﺟﺰ او ﭘﻨﺎه ﻧﻤﯽﺟﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد روی آرﻧﺪ ﺧﻮد را ﺑﺎ ھﻤﻪی اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ در اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ‬
‫ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﮕﯽ از ارادهی ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ از ﯾﮏ‬
‫ﻧﻔﺲ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ۡ‬ ‫َ‬
‫َ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُ َّ ُ‬
‫اس ٱ�قوا َر َّ�� ُم ٱ�ِي خلق�م ّمِن �ف ٖس َ�ٰح َِدة ٖ َوخل َق مِن َها َز ۡو َج َها‬ ‫﴿���ها ٱ�‬
‫ٓ‬ ‫ٗ‬
‫ث م ِۡن ُه َما ر َجا� َكث ِ ٗ‬
‫َ َ َّ‬
‫�� َو� َِسا ٗء ۚ﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪.[۱ :‬‬ ‫ِ‬ ‫و�‬
‫»ای ﻣﺮدم‪ ،‬از ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﭘﺮوا ﮔﯿﺮﯾﺪ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎری ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را از ﯾﮏ وﺟﻮد آﻓﺮﯾﺪ و از‬
‫ھﻤﺎن ﺗﻦ ھﻤﺴﺮش را ﺧﻠﻖ ﮐﺮد و از آن دو ﺗﻦ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺴﯿﺎری در ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻋﺎﻟﻢ‬
‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪.«...‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﭘﺎرهای از آﻧﺎن ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪ ﭘﺎرهای دﯾﮕﺮ ﺳﺎﻣﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ و ﻋﻮاﻃﻒ اﻧﺴﺎﻧﯽ و‬
‫رﺷﺘﻪھﺎی ﻣﺤﺒﺖ و ھﻤﮑﺎری در ﺑﯿﻦ آنھﺎ ﻣﺤﮑﻢ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﺷﻮد و ﺟﺪاﯾﯽ و ﮐﺸﻤﮑﺶ از‬
‫ﻣﯿﺎن آنھﺎ رﺧﺖ ﺑﺮﺧﻮاھﺪ ﺑﺴﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد ﻣﺨﺘﺼﺮی از ﺷﺎﻟﻮده و ﭘﺎﯾﻪای ﮐﻪ روش ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮ روی آن ﺑﻨﺎ ﻧﮫﺎده‬
‫ً‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻃﺮحھﺎی ﮔﺴﺘﺮدهای ﮐﻪ ﺑﻪزودی در ھﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﻔﺼﻼ در ﺑﺎرهی آنھﺎ‬
 ‫‪٢١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬زﻣﯿﻨﻪﺳﺎزی‬

‫ﺑﺤﺚ ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﭘﺎﯾﻪھﺎ و ﻃﺮحھﺎی اﺻﻠﯽ از ﺣﻘﯿﻘﺖ واﺣﺪی ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬واﻗﻌﯿﺖ داﺷﺘﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎری ﮐﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺟﮫﺖ ﺳﯿﺮ ﺗﮑﺎﻣﻠﯽ ﺗﻤﺎم‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﻪﺳﻮی او اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪزودی ﺑﺎ ﺑﺤﺚھﺎی ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ آﯾﻨﺪه‪ ،‬ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪﻓﺮد ﺑﻮدن ھﺪفھﺎ و وﺳﺎﯾﻞ اﺳﻼم‬
‫ﺑﺮای ﻣﺎ روﺷﻦ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ّ ،‬اﻣﺎ از ھﻤﺎن ﻟﺤﻈﻪی ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻦ ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺧﻮاھﯿﻢ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﻤﺎم ﺳﯿﺴﺘﻢھﺎی ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ‪ ،‬ﺟﺰ ﻧﻈﺎم اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از دو دﺳﺘﻪ زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫دﺳﺘﻪای ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ ﻣﺮدم را ﺑﺪﯾﻦﺟﮫﺖ ﺑﻪ آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهی ﺧﻮد ارﺗﺒﺎط دھﻨﺪ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ و‬
‫ﺑﮫﺮهھﺎی زﻣﯿﻦ‪ ،‬و ﻣﺒﺎرزاﺗﯽ ﮐﻪ در روی زﻣﯿﻦ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ و ﮐﺸﻤﮑﺶھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن‬
‫ﺣﻖ و ﺑﺎﻃﻞ درﻣﯽﮔﯿﺮد ھﻤﻪ را ﺗﺮک ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬از آنھﺎ ﺑﺒﺮﻧﺪ و ﮐﺎری ﺑﻪ ﮐﺎر آنھﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫دﺳﺘﻪای دﯾﮕﺮ ﺧﺪا را ﺗﺮک ﮐﺮده‪ ،‬او را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﮐﺎری ﺑﻪ ﮐﺎر او ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮای‬
‫ّ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮدم را ﭘﺎیﺑﻨﺪ ﻟﺬات ﻋﺎﻟﻢ ﺧﺎﮐﯽ ﮐﻨﻨﺪ و از ﺑﮫﺮهھﺎی زﻣﯿﻦ ﻣﻤﺘﻊ ﺷﻮﻧﺪ و ﻓﻘﻂ‬
‫ﺑﻪدﻟﯿﻞ ﺑﮫﺮهھﺎی ﻣﺎدی ﻣﺒﺎرزه و ﮐﺸﻤﮑﺶ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ آﺑﺎداﻧﯽ زﻣﯿﻦ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬اﺳﻼم ﺗﻨﮫﺎ ﻧﻈﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در راﺳﺘﺎی ارﺗﺒﺎط ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺣﺎل و روزﮔﺎر او ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ و در ھﻤﯿﻦ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻇﺎھﺮی‪ ،‬ﺑﮫﺒﻮد ﯾﺎﺑﺪ و زﻧﺪﮔﯽ آنھﺎ ﺑﺎ‬
‫ﻧﻈﻢ و ﻗﺎﻋﺪهای ھﻤﺨﻮان ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺷﺨﺎﺻﯽ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺟﺴﻤﺸﺎن ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻣﺘﻌﻠﻖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ روان ﭘﺎک ﺧﻮد ﻣﺘﻮﺟﻪ آﺳﻤﺎن ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ دوم‪:‬‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺷﯿﻮهی اﺳﻼم ﺑﺮای ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از رﺳﯿﺪﮔﯽ ھﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪی ﺳﺮﺷﺖ و آﻓﺮﯾﻨﺶ‬
‫ﺑﺸﺮ ﮐﻪ ھﯿﭻﭼﯿﺰ را در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺑﻪﺟﺎی ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ و از ھﯿﭻ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ھﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺟﺴﻤﺶ ﻣﯽﭘﺮدارد‪ ،‬ھﻢ ﻋﻘﻞ و ھﻢ رواﻧﺶ‪ ،‬ھﻢ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﻌﻨﻮی او و ھﻢ ﺣﯿﺎت‬
‫ﻣﺎدی‪ ،‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖھﺎی او را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم وﺟﻮد ﺑﺸﺮ را آﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ھﺴﺖ و آﻧﭽﻨﺎنﮐﻪ ﺧﺪا آﻓﺮﯾﺪه ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ھﻤﺎن ﺳﺮﺷﺘﯽ ﮐﻪ از ﻧﺨﺴﺖ ﺧﺪا آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ؛ از ھﯿﭻ ﺟﺰء آن ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫و اﮔﺮ اﺳﺘﻌﺪادی در ﺗﺮﮐﯿﺐ اﺻﯿﻞ آن ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﺮ او ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ دﻗﺘﯽ ﮐﺎﻣﻞ و ﻻزم ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﻄﺮت ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮده ھﺮ ﺗﺎری را ﮐﻪ در اﯾﻦ دﺳﺘﮕﺎه‬
‫ھﻤﺴﺎز ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺻﺪا درآورده‪ ،‬ھﺮ آھﻨﮕﯽ ﻃﺒﯿﻌﺘﯽ ﮐﻪ از آن ﺳﺮزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ھﻤﺎن ﺗﺮﺗﯿﺐ و‬
‫روش ﺻﺤﯿﺢ ﺛﺒﺖ و ﺿﺒﻂ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺗﺎرھﺎ را ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ و ﺑﺎ ھﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮاﺧﻮر ھﺮ ﯾﮏ‪ ،‬ھﻤﺎھﻨﮓ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ھﺮﮔﺰ آنھﺎ‬
‫را ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ و ﺑﺮ دﺳﺘﮕﺎه دﯾﮕﺮی ﮐﻮک ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻐﻤﻪھﺎی ﻧﺎﺟﻮر و ﻧﺎھﻤﺎھﻨﮓ از آنھﺎ‬
‫ﺳﺮ زﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﻪ ﯾﮑﯽ را ﺧﻮب ﮐﻮک ﻣﯽﮐﻨﺪ و دﯾﮕﺮی ﺑﺎ ﺑﯿﮫﻮده ﻣﯽﮔﺬارد ﮐﻪ آھﻨﮓ ﻧﺎﻗﺺ‬
‫ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽ از آن ﺑﯿﺮون آﯾﺪ و ھﯿﭻ ﻣﻔﮫﻮﻣﯽ را ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ و ھﯿﭻ ﻣﻄﻠﺒﯽ ﻧﺘﻮان از آن ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬و از زﯾﺒﺎﯾﯽ و ﮐﻤﺎﺑﯿﺶ ﻧﯿﺰ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﺷﻮد و ﺑﻪ آن درﺟﻪ از ﺷﮕﻔﺘﯽ و اﺑﺪاع و ﺟﻤﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺮﺳﺪ ‪.١‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن وﺳﺎﯾﻞ اﺳﻼم را ﺑﺮای ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ از‬
‫ﻣﺸﺎھﺪهی دﻗﺖ ﻋﺠﯿﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺑﺮرﺳﯽ ﺳﺮﺷﺖ و ﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎن رﻋﺎﯾﺖ ﮐﺮده‪ ،‬دﭼﺎر‬
‫ﺷﮕﻔﺘﯽ ﻣﯽﺷﻮد؛ و اﯾﻦ ﺷﮕﻔﺘﯽ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﺑﻪ ھﺮ ﯾﮏ از اﺟﺰای‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه در ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮐﺘﺎب ﻓﻄﺮت ﺑﺸﺮی را ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎه ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﺟﺰاء و‬
‫ﺟﻨﺒﻪھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن آن را ﺑﻪ ﺗﺎرھﺎی ﯾﮏﺳﺎز‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪی ﻋﻤﻞ و ﻏﺮاﯾﺰ ﻓﻄﺮی را ﺑﻪ آھﻨﮓھﺎی ﺑﺮآﻣﺪه‬
‫ً‬
‫از آن ﺳﺎز و ﺑﺮرﺳﯽ ﺟﻨﺒﻪھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن را ﮐﻮک ﮐﺮدن آن‪ .‬در ﺑﺮﮔﺮدان‪ ،‬ھﻤﯿﻦ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻋﯿﻨﺎ‬
‫ﻧﻘﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٤‬‬

‫ﻓﻄﺮت‪ ،‬از ﺳﻮﯾﯽ ﭼﻨﺎن ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ و دور از ﺟﺰء دﯾﮕﺮی رﺳﯿﺪه ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ھﯿﭻ‬
‫ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﻧﺪارﻧﺪ! و از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ آﻧﭽﻨﺎن ھﻤﻪ را ﻣﻨﻈﻢ و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ و ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮده‬
‫ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ھﻤﻪ را ﯾﮑﺠﺎ و ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﮏ واﺣﺪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در واﻗﻊ اﯾﻦ دﻗﺖ و ﻣﻮﺷﮑﺎﻓﯽ ﺷﮕﻔﺖآور از ﻋﮫﺪهی ھﺮ ﮐﺴﯽ ﺧﺎرج اﺳﺖ ﺟﺰ‬
‫آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهی ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﮐﺎرھﺎﯾﺶ از روی ﺗﺪﺑﯿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َّ َ ٰ َ ّ ُ ۡ َ‬ ‫ۡ َ َ َّ َّ َ َ َ َّ َ َ َ ۡ َ َ َ ۡ َ َ ۡ‬
‫ِين ٱلق ّي ِ ُم﴾‬ ‫�ل ِق ٱ�ِۚ �ل ِك ٱ�‬ ‫﴿ف ِطرت ٱ�ِ ٱل ِ� �طر ٱ�اس عليها ۚ � �بدِيل ِ‬
‫]اﻟﺮوم‪.[30:‬‬
‫»ﺳﺮﺷﺖ ﺧﺪاﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻠﻖ را ﺑﺮ آن ﺳﺮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ھﯿﭻ ﺗﻐﯿﯿﺮی در آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺧﺪا‬
‫داده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ آﯾﯿﻦ اﺳﺘﻮار«‪.‬‬
‫اﺳﻼم دﯾﻦ ﻓﻄﺮت اﺳﺖ‪ ...‬ﮐﺪام ﻧﻈﺎم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﻼم اﻣﻮر ﻓﻄﺮی را ﻣﻮرد‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار داده ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ از اﯾﻦ ﻓﻄﺮت‪ ،‬ﭘﺲ از ﭘﺮوردن و ﺿﺒﻂ آھﻨﮓھﺎی آن‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫اﺳﻼم ﻓﻘﻂ ﺑﺪﯾﻦ ﻓﮑﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ھﻤﻪی ﺟﻨﺒﻪھﺎی اﻧﺴﺎن ﻏﺬا ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﻓﺰون‬
‫ﺑﺮ ﺗﻐﺬﯾﻪ‪ ،‬دﻗﺖ دارد اﯾﻦ ﻏﺬا را ﺑﻪ اﻧﺪازهی ﻣﻌﯿﻦ و ﻻزم و ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺪھﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﮔﺮﺳﻨﻪ ﻣﺎﻧﺪ‬
‫و ﻧﻪ ﭘﺮﺧﻮری ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن را آزاد ﻣﯽﮔﺬارد ﮐﻪ از ھﻢ ﻃﯿﺒﺎت و روزیھﺎی ﭘﺎﮐﯿﺰه و‬
‫ﺑﮫﺮهھﺎی زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ و ھﻢ ﻣﺎﻧﻊ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ھﺮ ﭼﻪ ﺧﻮاﺳﺖ و ﺑﯿﺶ از اﻧﺪازه‬
‫ﺑﺨﻮرد و اﺳﺘﻔﺎدهھﺎی ﻧﺎدرﺳﺖ از آنھﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪان اﻧﺪازه ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮫﺮهﮐﻨﺪ ﺷﻮد ﮐﻪ ھﻤﯿﺸﻪ‬
‫زﻧﺪﮔﺎﻧﯿﺶ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﻋﻠﯽاﻟﺪوام در ﺣﺮﮐﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺪام ﻧﻈﺎم دﯾﮕﺮی را ﺳﺮاغ داری ﮐﻪ ﺗﺎ اﯾﻦ اﻧﺪازه دﻗﺖ و ﻓﺮاﮔﯿﺮی داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﻈﺎمھﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺟﻨﺒﻪی وﺟﻮد اﯾﻤﺎن آورده ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺗﻐﺬﯾﻪی‬
‫ھﻤﺎن ﺑﺨﺶ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺎرهای از ﻧﻈﺎمھﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﻪی ﻣﺤﺴﻮس اﻧﺴﺎن و زﻧﺪﮔﯽ اﯾﻤﺎن دارﻧﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ھﺮ ﭼﻪ ﺑﺎ ﺣﻮاس ﻇﺎھﺮی درک ﺷﻮد ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ و آﻧﭽﻪ ﻧﺎﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﮐﻮﺷﺶ و اھﺘﻤﺎم ﺧﻮد را ﺻﺮف‬
‫ﺑﮫﺴﺎزی اﻣﻮر ﻣﺤﺴﻮس و ﻇﺎھﺮی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﮐﺸﺎورزی‪ ،‬ﺻﻨﻌﺖ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن و‬
‫ﺗﺤﮑﯿﻢ و ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﺎدی ﺗﺎ آﺧﺮﯾﻦ درﺟﻪی ﮐﻮﺷﺶ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﻮﺷﺶ ﺧﻮد را ﻓﻘﻂ ﺑﺮای‬
‫ﺳﺮﺷﺖ و ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ ﻣﺤﺴﻮس و ﻗﺎﺑﻞ ﻟﻤﺲ ﺑﺸﺮ ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮد و ﺟﺪﯾﺖ دارد ﺗﻨﮫﺎ ﺧﻮراک‬
 ‫‪٢٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫و ﭘﻮﺷﺎک و ﻣﺴﮑﻦ و ﻗﻀﺎی ﺷﮫﻮات را ﺑﺮای او ﻓﺮاھﻢ ﮐﻨﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺟﻨﺒﻪی رواﻧﯽ ﺑﺸﺮ‬
‫را ﻧﺎدﯾﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺣﻮاس درک ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺪا و ﺑﺎور‪ ،‬و آﻧﭽﻪ از ﺑﺎور ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﺪﯾﺸﻪ و اﺧﻼق و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنھﺎ را‪ ،‬ﭘﻮچ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎورﻣﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪای از زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻣﺎدی و‬
‫ﻣﺤﺴﻮس ﺧﻮد ﺑﮫﺮهﻣﻨﺪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و از اﻧﻮاع ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﻗﺘﺼﺎدی و‬
‫ﻣﺎدی اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺒﺮﻧﺪ‪...‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪی اﯾﻦ ﺑﮫﺮهﺑﺮداری ﮔﺴﺘﺮده‪ ،‬ﺧﺎﻟﯽ ﻣﺎﻧﺪن روح اﺳﺖ از اﯾﻤﺎن و ﺗﮫﯽ ﻣﺎﻧﺪن‬
‫زﻧﺪﮔﯽ از ﺑﺎور‪.‬‬
‫و ﺑﮫﺮهھﺎی زﻧﺪﮔﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮای ﺳﻌﺎدت و آﺳﺎﯾﺶ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻧﺪ‪ ،‬و در راه‬
‫اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺻﺮف ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺷﯿﺮﯾﻦ و ﮔﺎرا ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺣﺮص ﺷﺪﯾﺪ ﺑﺮای ﺧﻮاﺳﺖھﺎی‬
‫ﻣﺎدی‪ ،‬آنھﺎ را ﺗﻠﺦ و ﻧﺎﮔﻮار و زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺗﯿﺮه و ﺗﺎر ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬و ﭼﻨﺎن ﻣﺴﺎﺑﻘﻪای‬
‫ﺑﺮای ﮔﺮدآوری ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﮫﺮهھﺎی ﻣﺎدی ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم زﻧﺪﮔﯽ آنھﺎ را اﯾﻦ‬
‫ﮐﻮﺷﺶ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ھﯿﭻ ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﺮای آﺳﺎﯾﺶ ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬ﻧﻪ از‬
‫آﺳﺎﯾﺶ ﺗﻦ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﻪ ﺟﺎن و ﻧﻪ وﺟﺪان‪ .‬و اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺸﻤﮑﺸﯽ‬
‫ھﻤﯿﺸﮕﯽ درﺧﻮاھﺪ آﻣﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﮐﺸﻤﮑﺶ دروﻧﯽ و ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬و ﻧﻪ ﻓﺮدی ﺑﺎ اﻓﺮاد دﯾﮕﺮ و ﺑﺎ‬
‫ﻃﺎﯾﻔﻪ و دﺳﺘﻪای ﺑﺎ دﺳﺘﻪ دﯾﮕﺮ‪ :‬ﺑﻠﮑﻪ ﺳﺘﯿﺰی اﺳﺖ ﻣﯿﺎن ﺟﺎنھﺎ و اﻓﺮاد و ھﻤﻪی‬
‫ﺟﻤﻌﯿﺖھﺎ و دوﻟﺖھﺎ و ﺳﭙﺎهھﺎ و ھﻮاﭘﯿﻤﺎھﺎ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻮﺷﮏھﺎ؛ و ﻧﺘﯿﺠﻪی اﯾﻦ ﮐﺎر‪،‬‬
‫وﯾﺮاﻧﯽ و وﺣﺸﺖ و دﻟﮫﺮهای اﺳﺖ ﺑﺮای ﺗﻤﺎم ﺟﮫﺎن‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮی ﺗﻨﮫﺎ ﺟﻨﺒﻪی رواﻧﯽ اﻧﺴﺎن را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﻨﮫﺎ ھﻤﯿﻦ اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺲ‪ ،‬و ﺟﺰ اﯾﻦ ھﺮ ﭼﻪ ھﺴﺖ ﺳﺮاﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺣﻘﯿﻘﺖ و واﻗﻌﯿﺖ اﺳﺘﻮار ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و‬
‫ﮐﻒھﺎﯾﯽ ﺗﻮﺧﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﯿﺶ ﺑﺮ روی آب ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و از ﺑﯿﻦ ﺧﻮاھﻨﺪ رﻓﺖ‪.‬‬
‫و ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﻪی رواﻧﯽ ﭘﺮداﺧﺖ؛ و اﮔﺮ‬
‫ﻏﺬای آن را ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪی ﺧﻮد را ﺗﻤﺎم ﺷﺪه داﻧﺴﺘﻪ در ﺧﻮد اﺣﺴﺎس‬
‫آراﻣﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺿﺮورﯾﺎت و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪیھﺎی ﺑﺪن را ﺑﺎور ﻧﺪارد‪ ،‬اﻧﺴﺎن را از ﻓﮑﺮ اﯾﻦ ﭼﯿﺰھﺎ‬
‫دور داﺷﺘﻪ ﺑﻪ او ﺗﻠﻘﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻦ ﭘﻠﯿﺪ اﺳﺖ و ﻧﺒﺎﯾﺪ از آن ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری و اﻋﺘﻨﺎ ﮐﺮد‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٦‬‬
‫ً‬
‫و ﺑﺪان ﮔﻮش داد‪ ،‬و اﺻﻮﻻ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪی وﺟﻮد ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ روان ﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﺮای‬
‫ﺗﻐﺬﯾﻪی آن ﻋﺒﺎدت ﮐﺮد و ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺬھﺒﯽ را اﻧﺠﺎم داد‪.‬‬
‫روزﮔﺎراﻧﯽ دراز ﻣﺮدم از زﻧﺪﮔﯽ رواﻧﯽ ﺑﮫﺮهﻣﻨﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬رھﺎ از ﻣﺎﯾﺤﺘﺎج ﻣﺎدی و ﭘﺎﮐﯿﺰه‬
‫از ﭘﻠﯿﺪیھﺎی ﺷﮫﻮات‪ ،‬در ﻋﺎﻟﻢ آزاد ﻣﻠﮑﻮت روان ﺑﻪ ﭘﺮواز درآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻤﯽ ﺑﺎﻻﺗﺮ از‬
‫ﻣﺎده و ﻣﺎورای ﻃﺒﯿﻌﺖ‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺟﺰ اﻓﮑﺎر و اﺣﺴﺎﺳﺎت زﯾﺒﺎ و رؤﯾﺎی ﺷﯿﺮﯾﻦ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪،‬‬
‫واﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪھﺮ ﺣﺎل از ﺑﺮآوردن ﻧﯿﺎزھﺎی ﺳﺮﮐﻮﻓﺘﻪی ﺑﺪن‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﻓﻄﺮت و‬
‫ﻃﺒﯿﻌﺖ‪ ،‬ﺳﺮﺑﺎز زده ﺑﮫﺮهھﺎی ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺟﺴﻢ را ﻣﻨﮑﺮ ﺷﺪﻧﺪ و ﯾﮏﺣﺎﻟﺖ ﻣﻨﻔﯽ ﺑﯽاﺛﺮ‬
‫رﺧﻮتآﻣﯿﺰی در آﻧﺎن اﯾﺠﺎد ﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪای و اﺛﺮی از ﺧﻮد ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﺠﺎد ﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﻪ آﺑﺎد ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻨﺎھﺎی ﭘﻮﺳﯿﺪه را ﺧﺮاب ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮﺟﺎی آنھﺎ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنھﺎی ﻧﻮی ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮای دﮔﺮﮔﻮن ﮐﺮدن ﺑﺎﻃﻞ و ﺑﺮﭘﺎی داﺷﺘﻦ‬
‫ﺣﻖ ﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ھﺮ دو از راه راﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻨﺖ اﺑﺪی ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻐﯿﯿﺮﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺧﻠﻘﺖ و ﻃﺒﯿﻌﺖ‬
‫ﻣﻨﺤﺮف ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ھﺮ دو ﮔﺮوه اﻧﺴﺎن را از ﻣﺴﯿﺮ ﻓﻄﺮی ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻨﺤﺮف ﮐﺮده ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‬
‫راه راﺳﺖ و روﺷﻨﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺴﭙﺎرد ﺗﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪی ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﺧﺪا در زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﺸﻮد ﮐﻪ آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهاش ﺑﺮای او ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫آن ﺧﻼﻓﺖ ﺣﻘﻪای ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺮای او در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻼﻓﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ‬
‫ﻓﻄﺮت و ﺳﻨﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺧﺪاوﻧﺪی و روش و راه روﺷﻦ او ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫اﺳﻼم ھﺮ دو ﺟﻨﺒﻪ را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار داده‪ ،‬از ھﯿﭽﮑﺪام ﻏﻔﻠﺖ ﻧﻤﯽورزد‪ .‬ھﻢ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻣﺤﺴﻮس ﻣﺎدی اﻧﺴﺎن را ﺑﺎور دارد‪ ،‬و ھﻢ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ ﺑﯿﺮون از ﭼﺎرﭼﻮب‬
‫ﺣﻮاس‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺮﺷﺖ ﻣﺎدی و ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ ﻇﺎھﺮی اﻧﺴﺎن ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻮده‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ُ :‬ﻣﺸﺘﯽ از ﮔﻞ‬
‫زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ّ َ ُۢ َ َ ٗ ّ‬
‫﴿إ ِ ِ� �ٰل ِق ��� مِن ط ٖ‬
‫ِ� ‪] ﴾٧١‬ص‪.[۷۱ :‬‬
‫»ﻣﻦ آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهی ﺑﺸﺮی از ﮔﻞ ھﺴﺘﻢ«‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﺧﻮاﺳﺘﻪھﺎ و ھﻤﻪی اﺳﺘﻌﺪادھﺎی او را ﺑﺎور دارد‪ ،‬آﻧﭽﻨﺎن ﺷﻨﺎﺧﺖ ﮐﺎﻣﻠﯽ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﺪان دارد ﮐﻪ ھﯿﭻﯾﮏ از ارزشھﺎی او را از ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽاﻧﺪازد‪ ،‬و اﻧﺪﮐﯽ از ﻧﯿﺮوھﺎی او را‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺬارد ﺑﻪھﺪر رود‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪیھﺎ و ﺧﻮاﺳﺘﻪھﺎﯾﺶ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬و ﺧﻮراک و ﭘﻮﺷﺎک و ﻣﺴﮑﻦ و‬
‫اﺣﺘﯿﺎﺟﺎت ﺟﻨﺴﯽ را ﺑﻪ اﻧﺪازهی ﮐﺎﻓﯽ در اﺧﺘﯿﺎرش ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬و او را ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
 ‫‪٢٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺳﮫﻢ ﺧﻮد را از ﺑﮫﺮهھﺎی زﻧﺪﮔﯽ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﺳﺘﻌﺪادھﺎ و ﻧﯿﺮوھﺎﯾﺶ را ﺑﺴﯿﺞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫زﻣﯿﻦ را آﺑﺎد ﺳﺎزد‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪی ﺗﺸﮑﯿﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت را ﻃﺮاﺣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺗﻤﺪنھﺎ را ﺗﺤﮑﯿﻢ‬
‫ﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد ﺳﺮﺷﺖ و ﺟﻨﺒﻪی روﺣﯽ اﻧﺴﺎن را ﻧﯿﺰ ﺑﺎور داﺷﺘﻪ‪ ،‬اﯾﻤﺎن دارد ﮐﻪ دﻣﯽ‬
‫از روح ﺧﺪا در وﺟﻮد او اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻪ ﺻﻔﺎت اﻟﮫﯽ اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ اﺳﺘﻌﺪاد را دارد‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺣﻞ ﮐﻤﺎل اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺑﺮﺳﺪ و از ﺻﻔﺎت ﻣﻄﻠﻖ ﭘﺮوردﮔﺎر و آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهی ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪازهی ﺗﻮاﻧﺎﯾﯿﺶ ﺑﮫﺮه ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫�جد َ‬ ‫ُّ ِ َ َ ُ ْ َ ُ َ‬ ‫﴿فَإ َذا َس َّو ۡ� ُت ُهۥ َو َ� َف ۡخ ُ‬
‫ِين ‪] ﴾٧٢‬ص‪.[۷۲ :‬‬ ‫و� �قعوا �ۥ ٰ ِ‬ ‫ت �ِيهِ مِن ر‬ ‫ِ‬
‫»ﭘﺲ آﻧﮕﺎه ﮐﻪ او را ﺑﻪ ﺧﻠﻘﺖ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﯿﺎراﺳﺘﻢ و از روح ﺧﻮد در او دﻣﯿﺪم‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺠﺪه دراﻓﺘﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺧﻮاﺳﺘﻪھﺎی اﯾﻦ ﺟﻨﺒﻪ از ﺳﺮﺷﺖ ﺑﺸﺮ اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻧﯿﺮوھﺎﯾﺶ‬
‫آ ﮔﺎه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎور و اﯾﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاھﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﺮز ﺗﻔﮑﺮی ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز او اﺳﺖ‪ ،‬و‬
‫ﺑﻠﻨﺪﭘﺮوازی و ﮔﺮاﯾﺶ واﻻﯾﯽ ﮐﻪ از ﻟﻮازم آن اﺳﺖ؛ ھﻤﻪ را ﺑﻪ او ﻣﯽدھﺪ‪ .‬و اﺳﺘﻌﺪادھﺎی‬
‫او را ﺑﺮای ﺑﮫﺴﺎزی ﻧﻔﺲ و درﺳﺖ ﮐﺮدن ﺑﺪیھﺎی اﺟﺘﻤﺎع و ﺑﺮﭘﺎ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺣﻖ و ﻋﺪاﻟﺖ‬
‫ازﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در اﺟﺘﻤﺎع ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﺑﺴﯿﺞ را ﺑﺎ ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ و‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﮐﺮدن روان اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا و ﯾﺎری ﺧﻮاﺳﺘﻦ از وﺟﻮدش و ارﺗﺒﺎط ذاﺗﯿﺶ ﺑﺎ ﺗﻮ‬
‫ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻨﮫﺎ ﮐﺎر اﺳﻼم اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ و دﯾﮕﺮ ھﯿﭻ‪.‬‬
‫اﻣﺘﯿﺎز اﺳﻼم ﺗﻨﮫﺎ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺟﻮاﻧﺐ ﺧﻠﻘﺖ و ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ اﻧﺴﺎن را ﻣﻮرد‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار دھﺪ و ﭼﯿﺰی از آن ﺑﻪﺟﺎی ﻧﮕﺬارد و اﺳﺘﻌﺪادھﺎی ﺑﯽﺷﻤﺎر او را ﺑﮑﺎر وادارد‪.‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮﺗﺮی واﻗﻌﯿﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎن و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ازﻟﯽ و اﺑﺪی آن را‬
‫ﺑﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ واﻻﺗﺮ از اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖھﺎ ھﻤﮕﺎم ﺳﺰد‪.‬‬
‫آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺟﺴﻤﯽ و رواﻧﯽ اﻧﺴﺎن ـ ﯾﺎ اﮔﺮ ﺧﺮد را ھﻢ ﺳﺮﺷﺖ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ و ﻣﺘﻤﺎﯾﺰی از‬
‫اﯾﻦ دو ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﺟﺴﻤﯽ و رواﻧﯽ و ﺧﺮدی ـ اﺟﺰاﯾﯽ ﺟﺪا از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ و ﮔﺴﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪن‪ ،‬ﺧﻠﻘﺘﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﺗﻨﮫﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﻋﻘﻞ و روان ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺮد ﻧﯿﺰ ﯾﮏ ﻋﻨﺼﺮ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﮐﻪ دارای اﺳﺘﻘﻼل ذاﺗﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪون داﺷﺘﻦ ھﻤﺒﺴﺘﮕﯽ ﺑﺎ‬
‫ﺟﺴﻢ و روان‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﺳﺖ روان ﮐﻪ آن ﻧﯿﺰ ﻣﻮﺟﻮدی ﺳﺮﮔﺸﺘﻪ و ﯾﺎ ﺑﯽارﺗﺒﺎط‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٨‬‬

‫ﺑﺎ ﺟﺴﻢ و ﻋﻘﻞ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ھﺮ ﺳﻪ‪ ،‬ﯾﮏ آﻓﺮﯾﻨﺶ و ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ ﺑﻮده ﺑﺎ ھﻢ ارﺗﺒﺎط و‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ داﺷﺘﻪ و آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﻪ ھﻢ ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺪاﯾﯽ ﻇﺎھﺮی ھﺮ ﯾﮏ از ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺮﯾﺐ ﺧﻮردن ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﻈﺎمھﺎ‬
‫ﺷﺪه ھﺮ ﮔﺮوھﯽ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺟﮫﺖ روی آورده و در آن ﺑﺨﺶ ﺗﺨﺼﺺ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ و دﯾﮕﺮ ﺟﮫﺎت‬
‫را ﺑﯿﮫﻮده و ﻣﮫﻤﻞ اﻧﮕﺎﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬دﺳﺘﻪای ﻓﻘﻂ ﺑﺪن را ﭘﺮﺳﺘﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪای ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت‬
‫ﻋﻘﻞ ﮔﺮاﯾﯿﺪهاﻧﺪ؛ و ﮔﺮوھﯽ ﻧﯿﺰ ھﺮ دو را ﭘﻮچ داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ و ﺗﻨﮫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ روان‬
‫ﺳﺮﮔﺮم ﺑﻮده و اﯾﻦ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ و ﮐﻤﺎل را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪان اھﻤﺎل روا داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﭘﮋوھﺶھﺎی ﻋﻠﻤﯽ و ﺗﺨﺼﺼﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺟﮫﺖ را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻌﺎ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺮﯾﺐ و ﮔﻤﺮاھﯽ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ‪ :‬رواﻧﯽ‪ ،‬ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ و‬
‫ﻋﻘﻼﻧﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را رواﻧﯽ ﺑﺪون ﺟﺴﻢ و ﺧﺮد ﻣﯽﭘﻨﺪارد‪ ،‬و ﯾﺎ‬
‫ﺟﺴﻤﯽ ﺑﺪون روان و ﺧﺮد و ﯾﺎ ﺧﺮدی ﺑﺪون دو دﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫ھﺮ ﯾﮏ را ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ و ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدھﻨﺪ‪ ،‬ﺧﯿﺎل ﺧﻮد را راﺣﺖ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ھﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺎن ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ واﻗﻌﯿﺖ ﻣﺸﮫﻮد ﺟﺰ اﯾﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ ،‬در ﭘﺎرهای از ﻟﺤﻈﺎت‪ ،‬ﺑﺪن ﺑﺪون ﻋﻘﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ در ﯾﮏ ﻟﺤﻈﻪ‬
‫ﻋﻘﻞ ﺑﺪون روح‪ ،‬ﯾﺎ روح ﺑﺪون ھﺮ دو‪ ،‬اﻣﺎ واﻗﻊ اﻣﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ!‪.‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﻟﺤﻈﺎت ﻏﯿﺮواﻗﻌﯽ و ﻣﻮﻗﺘﯽ ﻣﺴﺘﻐﺮق ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺟﺪاﯾﯽ ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ و ھﻤﯿﺸﮕﯽ اﺳﺖ‪ .‬آن ﻟﺤﻈﻪای ﮐﻪ روان ﺗﻨﮫﺎ در ﮐﺎر‬
‫ﺑﻮده و ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ ﺑﺎ آن ھﻤﺮاه ﻧﺒﻮده از ﺷﮕﻔﺖﺗﺮﯾﻦ و زﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ ﻟﺤﻈﺎت ﺑﺸﺮ در ﺗﻤﺎم ﻃﻮل‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ زﻧﺪﮔﺎﻧﯿﺶ ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬واﻻﺗﺮﯾﻦ اﺷﺮاق ﺑﺮای ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ روح‬
‫دﺳﺖ داده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺤﻈﻪای ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﺑﺎ آن اﺳﺘﻌﺪاد ﺧﺪادادی ﺧﻮد ﺗﻮاﻧﺴﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪی ﮐﻤﺎل ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬و ﻟﺤﻈﻪای ﮐﻪ ﺻﻔﺎت و ذات ﺧﺪاﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪای ﻣﻌﺎرف و‬
‫ﻧﯿﺮوی درک ﺑﺸﺮی ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺤﻈﻪای ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ج ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا وﺣﯽ ﻧﺎزل‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ھﻨﮕﺎم روان درﺧﺸﺎن او و ﺗﻤﺎم روی زﻣﯿﻦ از ﻓﯿﺾ ﻧﻮر ھﺪاﯾﺖ اﻟﮫﯽ ﺗﺎﺑﻨﺎک‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﺗﺎﺑﺸﯽ ﮐﻪ ھﺮﮔﺰ زﻣﯿﻦ ﺑﻪﺧﻮد ﻧﺪﯾﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺘﯽ در آن ﻟﺤﻈﻪ ﻧﯿﺰ ﺗﻨﮫﺎ روان‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎﻟﺺ در ﮐﺎر ﻧﺒﻮد!‬
‫َّ َ َ ۡ َ َ ۡ َ ُ ُ َ ُ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َ‬ ‫َ َُ ۡ‬
‫﴿� � ّ ِرك بِهِۦ ل ِسانك �ِ َعجل بِهِۦٓ ‪ ١٦‬إِن علينا �عهۥ َوق ۡر َءانهۥ ‪] ﴾١٧‬اﻟﻘﯿﺎﻣﺔ‪-۱۶ :‬‬
‫‪.[۱۷‬‬
 ‫‪٢٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫»)ای رﺳﻮل! در ﺣﺎل وﺣﯽ( ﺑﺎ ﺷﺘﺎب و ﻋﺠﻠﻪ زﺑﺎن ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن ﻣﮕﺸﺎی ﮐﻪ ﻣﺎ‬
‫ﺧﻮد ﻗﺮآن را ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﯽدارﯾﻢ و ﺑﺮﺗﻮ ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ«‪.‬‬
‫ﺣﺘﯽ در آن ﻟﺤﻈﻪی »ﺧﺎص« زﺑﺎن ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ و ﻧﺪاﯾﯽ از درون ﺟﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻗﺮآن ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از ﯾﺎد ﺑﺮود‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﻔﻆ آن ﺣﺮﯾﺺ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺷﮕﻔﺖﺗﺮﯾﻦ و ﭘﺎکﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻟﺤﻈﻪای ﮐﻪ ﺑﻪ رواﻧﯽ ﻋﻈﯿﻢ اﺷﺮاق ﻣﯽﺷﺪ ﻧﯿﺰ ﺟﺴﻢ و ﻋﻘﻞ در ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻮده و ﮐﺎر ﺧﻮد‬
‫را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬
‫در آن ﻟﺤﻈﻪی ﺗﻔﮑﺮ ﺧﺎﻟﺼﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺟﺴﻢ و روان ﺧﻮﯾﺶ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫ﻏﻔﻠﺖ ﻇﺎھﺮی ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا در آن ﻟﺤﻈﻪ ﯾﺎ در ﺣﺎل آراﻣﺶ اﺳﺖ و ﺑﻪ اﺳﺘﺮاﺣﺖ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﯾﺎ در ﯾﮑﯽ از اﺟﺰای ﺑﺪﻧﺶ اﺣﺴﺎس درد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﺣﺴﺎس‬
‫ﺳﺮدرد ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و ﯾﺎ ﺗﺸﻨﮕﯽ و ﭼﻨﯿﻦ اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺴﻢ از ﯾﺎد رﻓﺘﻪاش را‬
‫ﺑﻪﯾﺎد او آورد!‬
‫آن ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﮫﻮات ﻧﺎﺑﻮد ﮐﻨﻨﺪهای اﻧﺴﺎن ﺑﺮ او ﭼﯿﺮه ﺷﺪه‪ ،‬ﻋﻘﻞ اﻧﺴﺎن را از ﯾﺎد‬
‫او ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺟﺴﺪش را ﺑﻪ ﯾﺎد دارد‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ﻣﺪت زﯾﺎدی اداﻣﻪ ﻧﺨﻮاھﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫زﯾﺮا در ھﻤﯿﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ در ﻟﺬت ﻃﻌﺎم ﮔﻮارا‪ ،‬و ﯾﺎ ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﺧﻮﺷﮕﻮار‪ ،‬وی‬
‫ﻟﺬت دﯾﮕﺮی ﺳﺮﮔﺮم اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﯿﺎل ﺑﻪ او دﺳﺖ ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫و ﻓﻘﻂ از ﻧﻈﺮ ﻇﺎھﺮ‪ ،‬ﻋﻘﻞ و روان او در ﮐﺎر ﺑﺪن دﺧﺎﻟﺖ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻘﻞ ﮐﻪ در اﯾﻦ‬
‫ھﻨﮕﺎم در ﺣﺎل آراﻣﺶ و ﯾﺎ اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﺑﺴﺮ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﺳﺎﮐﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﯾﮏ ﻓﮑﺮ‬
‫زودﮔﺬر ﯾﺎ ﯾﮏ ﯾﺎدآوری آﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺪرت ﺑﯿﺪار ﮐﺮدن ﺷﺨﺺ را از آن ﻟﺤﻈﺎت‬
‫ﺑﮫﺮهﻣﻨﺪی و ﻟﺬت»ﺧﺎﻟﺺ« ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﺶ را در آن ﻟﺤﻈﺎت ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﺪھﺪ‪ّ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم از اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﺳﺮﺑﺎز ﻧﻤﯽزﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ در ھﺮ ﺣﺎﻟﺖ و ﻟﺤﻈﻪای‪ ،‬رﻧﮓ ﻣﺸﺨﺼﯽ از اﺣﺴﺎﺳﺎت و ادراﮐﺎت‬
‫ﭼﯿﺮه اﺳﺖ و ﯾﺎ ﯾﮏ ﺟﻨﺒﻪی ﻣﻌﯿﻦ از اﻧﺴﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺑﺮاز وﺟﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ّ ،‬اﻣﺎ ھﺮﮔﺰ ارﺗﺒﺎط و‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺟﻨﺒﻪھﺎی دﯾﮕﺮ ﻗﻄﻊ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺴﺘﻘﻞ از دﯾﮕﺮ ﺳﺮﺷﺖھﺎ و‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﺸﺮی ﺟﮫﺖ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪای در ﭘﯿﺶ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺳﺮﺷﺖھﺎی دروﻧﯽ و ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ اﻧﺴﺎن ﺣﺘﯽ در آن ﻟﺤﻈﻪای ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪی‬
‫آن ﺑﺮ دﯾﮕﺮ ﺟﻮاﻧﺐ ﭼﯿﺮه اﺳﺖ‪ ،‬از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﺪا ﻧﺎﺷﺪﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺧﺎرج از ﻧﻔﺴﺎﻧﯿﺎت و‬
‫زﻧﺪﮔﯽ واﻗﻌﯽ و ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺑﻪ ھﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺳﺮﺷﺖھﺎ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٣٠‬‬

‫ھﯿﭻﯾﮏ از اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺧﻮد‪ ،‬از ﮐﺎرھﺎی دﯾﮕﺮ او ﺟﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ دﻟﯿﻠﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻇﺎھﺮﺗﺮ از‬
‫اﻣﻮر دﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬و ﯾﺎ ﮔﺎه اﯾﻦ آﺷﮑﺎر ﺷﺪن ﺑﺮ ﺟﻨﺒﻪھﺎی دﯾﮕﺮ ﭼﯿﺰﮔﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﺟﺴﻤﯽ اﻧﺴﺎن از ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻋﻘﻠﯽ و روﺣﯽ او ﺟﺪا ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ادراﮐﺎت روﺣﯿﺶ ﻧﯿﺰ از واﻗﻌﯿﺖھﺎی ﻣﺎدی ﺟﺪا ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪھﺎی ﻋﻘﻼﻧﯽ او ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ھﻤﻪی آنھﺎ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﮐﺎﻣﻞ دارد‪.‬‬
‫ً‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن وﺟﻮد ﺑﺸﺮی‪ّ .‬اﻣﺎ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻇﺎھﺮا ﻣﺮدم دﯾﺪه‬
‫ً‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ درﺧﻮاﺳﺖھﺎ و ﮐﻮﺷﺶھﺎی ﻣﺎدی ﺧﻮد ﻏﺮق ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬و ﯾﺎ ﺻﺮﻓﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻨﺒﻪھﺎی ﻋﻘﻼﻧﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪ در ﺗﻔﮑﺮات ﻏﻮﻃﻪ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ روح ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮده‬
‫ً‬
‫ﺧﻮد را ﺳﺮﮔﺮم آن ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ...‬و ﺟﻨﺒﻪھﺎی دﯾﮕﺮ ﻣﻮﻗﺘﺎ از ﻧﻈﺮ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻪ ﺳﻄﺢ‬
‫ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻤﺎن ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ھﻤﺎن ﺟﻨﺒﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ دارد و ﺑﺲ‪.‬‬
‫ّاﻣﺎ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ اﯾﻦ ﺟﻨﺒﻪھﺎ ھﯿﭻ ﻗﻄﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮد!‬
‫ﺳﺮﺷﺖ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ اﻧﺴﺎن ﺳﺮﺷﺘﯽ اﺳﺖ ﻧﺮم‪ ،‬و ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻌﻄﺎف و ھﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺻﻮرت‬
‫ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﯿﺸﻪ در ﺣﺎل اﺑﺮاز وﺟﻮد و ﻣﺨﻔﯽ ﺷﺪن اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻨﺒﻪای از آن اﺑﺮاز وﺟﻮد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺟﻨﺒﻪی دﯾﮕﺮ در ﭘﺸﺖ آن ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ھﻤﯿﺸﻪ در ﺣﺮﮐﺖ اﺳﺖ‬
‫و آراﻣﺶ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﻣﺘﯿﺎز آن ھﻤﺎن ﻧﺮﻣﯽ و ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻌﻄﺎف ﺑﻮدن اﺳﺖ‪ .‬و ھﻤﯿﻦ ﻧﺮﻣﯽ و اﻧﻌﻄﺎف اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ آن را رو ﺑﻪ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ و ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ دﯾﮕﺮ اﺟﺰای‬
‫ﺧﻮد ارﺗﺒﺎﻃﺶ را از دﺳﺖ ﺑﺪھﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﻗﯿﺎس ﻣﻊاﻟﻔﺎرق اﺳﺖ‪ّ ،‬اﻣﺎ ﺗﺎ اﻧﺪازهای ﻣﯽﺗﻮان‬
‫آن را ﺑﻪ آﻣﯿﺐ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮد‪ :‬اﯾﻦ ﻣﻮﺟﻮد ﺗﮏﺳﻠﻮﻟﯽ داﺋﻢ رو ﺑﻪ ﺗﺠﺰﯾﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ اﺷﮑﺎل‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن درﻣﯽآﯾﺪ‪ّ ،‬اﻣﺎ در واﻗﻊ ھﻤﺎن ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺎه ﺟﻨﺒﻪای از اﻧﺴﺎن آﻧﮕﻮﻧﻪ اﺑﺮاز وﺟﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻤﻮدار ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ از دﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﺨﺶھﺎی دروﻧﯽ ﺑﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﯾﺎ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دارای ﺑﺎوری وﯾﮋه و ﯾﺎ ﭘﯿﺮو ﻣﮑﺘﺐ ﻣﻌﯿﻨﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ آن را درﺳﺖ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻇﺎھﺮ آن ﺟﻨﺒﻪی اﻧﺴﺎن ﻗﻮی و دﯾﮕﺮ ﺟﻨﺒﻪھﺎی‬
‫آن ﺳﺮﮐﻮب ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ ﺳﺮﮐﻮب ﺷﺪه اﺳﺖ‪ّ ،‬اﻣﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ آنھﺎ از ﺳﺮﺷﺖ و‬
‫ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد!‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ از ﺑﺎور و ﯾﺎ ﻣﮑﺘﺒﯽ ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ روح و ﯾﺎ ﺧﺪا را ﺑﺎور‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ واﻗﻌﯿﺖ ھﻤﺎن ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺎده اﺳﺖ‪» ،‬ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
 ‫‪٣١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫دﻧﯿﺎ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻣﺎدﯾﺖ آن اﺳﺖ« ‪ ،١‬و ﺗﻤﺎم زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸﺮی ﻋﺒﺎرت از ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﺎدی و ﺳﯿﺴﺘﻢ‬
‫ً‬
‫اﻗﺘﺼﺎدی اﺳﺖ‪ ...‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺟﻨﺒﻪھﺎی روﺣﯽ و وﺟﺪاﻧﯽ و ﻓﮑﺮی اﻧﺴﺎن ﻣﻮﻗﺘﺎ‬
‫ﺳﺮﮐﻮب ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ در زﻧﺪﮔﯽ اﻓﺴﺮده و ﭘﮋﻣﺮده و ﻓﻠﺞ ﺷﺪه‪ ،‬در زﻧﺪﮔﯽ و‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖھﺎی آن ﻧﺎﺗﻮان ﻣﯽﺷﻮد اﻣﺎ ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﺣﺎل ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﻣﻠﺘﯽ ھﻤﯿﺸﻪ در‬
‫ﺑﻨﺪ ﻣﺎدﯾﺎت و ﺳﺘﯿﺰ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ﺑﺮای ﺑﻪدﺳﺖ آوردن آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮای ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻣﻠﺖھﺎ در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﺑﻮد ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ھﺮ ﻣﮑﺘﺐ و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﯾﮏ ﺟﻨﺒﻪی اﻧﺴﺎن را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه‪ ،‬در آن راﺳﺘﺎ ﭘﯿﺶ رﻓﺘﻪ و‬
‫از دﯾﮕﺮ ﺟﻨﺒﻪھﺎ ﺑﺮﯾﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ آنھﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه اﻓﺘﺎده‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ‬
‫وﺳﯿﻠﻪای اﻣﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻮدی ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ﻧﺪای ﺧﺪا در زﻣﯿﻦ‪ ،‬از اﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﺎﻧﺪ و از اﯾﻦ اﻧﺤﺮاف ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ھﻤﺰﻣﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺟﻨﺒﻪھﺎی ﺧﻠﻘﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺗﻮﺟﻪ و ﯾﺎور دارد‪ :‬ﺟﻨﺒﻪی‬
‫ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﻘﻼﻧﯽ و روﺣﺎﻧﯽ او‪ ،‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖھﺎی ﺗﻤﺎم ﺟﻮاﻧﺐ و ﻧﯿﺮو و اﺳﺘﻌﺪاد‬
‫آنھﺎ ﻧﯿﺰ اﯾﻤﺎن دارد‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ ﺑﺸﺮی ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی ﯾﮕﺎﻧﻪ ﺑﻪھﻢ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪای اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻓﻄﺮت ﯾﮑﺴﺎن ﺑﻪھﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺘﻮان ﯾﮏ ﺟﻨﺒﻪ را از‬
‫ﺟﻨﺒﻪی دﯾﮕﺮ ﺟﺪا و از آن راھﯽ ﻣﻨﺤﺮف ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺮﭘﺎﯾﻪی آﻓﺮﯾﻨﺶ ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺟﺮﯾﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رو از ﻧﻈﺮ اﻣﻮر دروﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﺟﺴﻢ و ﻋﻘﻞ و روح ﺗﻔﺎوت ﻧﻤﯽﮔﺬارد‪ ،‬در زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺮوھﺎ و اﺳﺘﻌﺪادھﺎ را از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽﮔﺴﻠﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ از‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ذاﺗﯽ آن اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﺮاﺳﺎس ﻓﻄﺮت ھﻤﺎھﻨﮓ و ﺑﮫﻢ آﻣﯿﺨﺘﻪاش ﻣﻮرد‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار داده‪ ،‬دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ او را ﺑﺮ ھﻤﺎن اﺳﺎس ﻃﺮح ﮐﺮده و در اﺧﺘﯿﺎرش‬
‫ﻣﯽﮔﺬارد‪.‬‬
‫روان و ﺧﺮد و ﺟﺴﻢ ھﻤﮕﯽ ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ ﯾﮕﺎﻧﻪی آﻣﯿﺨﺘﻪی ﺑﻪھﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪای ھﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم اﻧﺴﺎن‪ .‬و اﯾﻦ ھﺮﺳﻪ‪ ،‬در زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺧﺎرﺟﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﺻﻮرت ﯾﮏ واﺣﺪ ﺑﻪھﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و‬
‫آﻣﯿﺨﺘﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ﯾﮏ ﻟﺤﻈﻪ‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪای از اﯾﻦ واﺣﺪ ﺳﻪﭘﮫﻠﻮ‪ ،‬ﺑﺮ دو دﯾﮕﺮ‬
‫ﭼﯿﺮه ﺷﻮد‪ ،‬و آن دو را از ﻧﻈﺮ دور دارد و ﯾﺎ ﺿﻌﯿﻒ ﮐﻨﺪ؛ ّاﻣﺎ ھﺮﮔﺰ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﺪا‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮاھﺪ ﻣﺮد!‬
‫_____________________‬
‫‪١‬ـ اﯾﻦ ﺷﻌﺎر ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٣٢‬‬

‫دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ دارد‪ ،‬ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬اﻣﺎ ﮐﺎرھﺎی آن‬
‫ً‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺑﺪن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ رگھﺎ‪ ،‬ﺧﻮن و ﭘﯽھﺎ ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ‬
‫ﻟﺤﻈﻪ از اﯾﻦ ﭼﯿﺰھﺎ ﺟﺪا ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻮان اداﻣﻪی زﻧﺪﮔﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﺗﻤﺎم ﺳﺮﺷﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ‬
‫ً‬
‫ﻗﯿﺎس اﺳﺖ‪ ،‬و ھﺮ ﺟﺰﯾﯽ از آن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺴﺒﺖ دﺳﺖ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﺴﻢ‪ .‬ﻇﺎھﺮا ﺧﻮد ﺟﺰء‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ اﺳﺖ‪ّ ،‬اﻣﺎ در واﻗﻊ ﻣﺤﮑﻢﺗﺮﯾﻦ ﭘﯿﻮﻧﺪ را ﺑﺎ اﺟﺰای دﯾﮕﺮ دارد‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﺗﻤﺎم ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﻓﻄﺮت را ھﻤﺎھﻨﮓ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ھﻤﺎھﻨﮓ‪ ،‬ھﻤﻪی ﺟﻮاﻧﺐ آن را رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ھﺮ ﯾﮏ ﺑﻪھﻨﮕﺎم ﺑﺮوز‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬و در ھﻨﮕﺎم ﻻزم ﺟﻨﺒﻪی دﯾﮕﺮ آن ﺿﻌﯿﻒ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر و ﺑﻪ دﻟﯿﻞ رﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪیھﺎی اﻧﺴﺎن اوﻗﺎت او را ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺘﯽ را ﺑﺮای ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺳﺎﻋﺘﯽ را‬
‫ﺑﻪ ﺗﻔﮑﺮ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺘﯽ را ﺑﺮای ﮐﺎر‪ ،‬و ﺳﺎﻋﺘﯽ را ھﻢ ﺑﺮای ﺑﮫﺮهور ﺷﺪن از زﻧﺪﮔﯽ ﺗﺨﺼﯿﺺ‬
‫داده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪھﺮ ﺣﺎل اﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺎر‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ از ھﻢﮔﺴﯿﺨﺘﮕﯽ وﺣﺪت و ﺟﺪا ﺷﺪن‬
‫ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﺟﻨﺒﻪای از ﺟﻨﺒﻪھﺎی دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﺳﺎﻋﺖ ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﻓﻘﻂ روح ﺷﯿﺪا و ﺷﯿﻔﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در آن ﺳﺎﻋﺖ ﺟﺴﻢ و‬
‫ﻋﻘﻞ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ در ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬روح آزاداﻧﻪ ﺑﻪ ﭘﺮواز درﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬در ﻧﻤﺎز اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻪ‬
‫روﺷﻨﯽ ﭘﯿﺪا اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﻤﺎز در ﯾﮏ زﻣﺎن ﺟﺴﻢ و ﻋﻘﻞ و روان را ﺑﮑﺎر ﻣﯽاﻧﺪازد ‪ .١‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮐﻪ در ﻋﺮف اﺳﻼم ﺗﻤﺎم اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺧﺪا و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ او اﻧﺠﺎم‬
‫ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ‪.‬‬
‫در آن ھﻨﮕﺎم ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺗﻔﮑﺮ ﻣﺸﻐﻮل اﺳﺖ ـ ھﺮ رﻧﮓ و ھﺪﻓﯽ ﮐﻪ در اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن او‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ـ از اﺣﺴﺎس ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا و اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن در ﺑﺎرهی ﺧﺪا ﺟﺪا ﻧﺸﺪه‪ ،‬و در ھﺮ ﺣﺎل‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪش ﺑﺎ روان ﻧﯿﺰ ﺑﺮﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺪن در ﮐﺎر اﺳﺖ ﻧﯿﺰ در ﻧﻈﺮ اﺳﻼم‪ ،‬از روان ﺟﺪا ﻧﯿﺴﺖ!‪ ...‬اﮔﺮ‬
‫ﺧﻮراﮐﯽ ﺑﺨﻮرد ﯾﺎ ﻧﻮﺷﺎﺑﻪای ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪا آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﯿﻮﻧﺪ و اﺗﺼﺎل ﺑﺎ ﺧﺪا‪،‬‬
‫ھﻤﺎن ﭘﯿﻮﻧﺪ روح اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاھﺪ از راه ﺣﻼل ﺗﻤﺘﻊ ﺟﻨﺴﯽ ﺑﺒﺮد‪ ،‬در آن ھﻨﮕﺎم ﻧﯿﺰ‬
‫ﻧﺎم ﺧﺪا را ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬رﺳﻮل ﺑﺰرﮔﻮار ﺧﺪا ج در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﻧﮏ ﺑﻪ ﻓﺼﻞ »ﻋﺒﺎدات اﺳﻼﻣﯽ« از ﮐﺘﺎب »ﻓﺮد و اﺟﺘﻤﺎع«‬
 ‫‪٣٣‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ً‬
‫»در ھﻤﺨﻮاﺑﮕﯽ ﺷﻤﺎ ﺣﺘﻤﺎ اﺟﺮ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد! ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﻣﺎ از‬
‫ﺧﻮد دﻓﻊ ﺷﮫﻮت ﮐﻨﺪ ﭘﺎداش دارد؟! ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﻪ ﺣﺮام اﻧﺠﺎم‬
‫دھﺪ ﮔﻨﺎھﮑﺎر اﺳﺖ؟ ﭘﺲ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺣﻼل ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎری ﮐﻨﺪ دارای ﭘﺎداش اﺳﺖ!« ‪.١‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﻼم‪ ،‬ﺟﺪای از ﺳﺮﺷﺖ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ و ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮع ﻓﻄﺮت‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎی اﻗﺘﺼﺎدی و ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﺎدی و دﯾﮕﺮ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎی »ﻣﺎدی« ﺻﺮف را ﻣﻮرد‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻧﻤﯽدھﺪ‪ .‬ھﯿﭻ ﻗﺎﻧﻮن اﻗﺘﺼﺎدی ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﺪ ﮐﻪ از ﭘﯿﻮﻧﺪھﺎی ﺑﺸﺮی ﺟﺪا‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و در ﻧﻈﺎم اﺳﻼم ھﯿﭻ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺎدی ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ روان ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﺗﻤﺎم ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎی آن ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪی اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻓﻄﺮت ﺑﻪھﻢ‬
‫آﻣﯿﺨﺘﻪی ﺑﺸﺮی ﮐﻪ در آن ﻓﻄﺮت‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﭘﺎرهای ﻣﻮارد ﺑﺮﺧﯽ از ﺟﻨﺒﻪھﺎ‬
‫ﺑﺮ ﺟﻨﺒﻪھﺎی دﯾﮕﺮ ﭼﯿﺮﮔﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ّ ،‬اﻣﺎ ھﯿﭻﯾﮏ از آن ﺟﻨﺒﻪھﺎ از ھﻢ ﮔﺴﺴﺘﮕﯽ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ »ﺧﺎﻟﺺ ﻣﺎدی آن«‪ ،‬از ﻗﺒﯿﻞ ازدواج و ﻃﻼق و ارث و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎی اﻗﺘﺼﺎدی و‬
‫ﺻﻠﺢ و ﺟﻨﮓ و ﺳﯿﺎﺳﺖ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنھﺎ ھﻤﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺑﺎور ﻗﺮار دارد‪ ،‬و ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻋﻘﻞ و ﺟﺴﻢ ﺑﻪ روح واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﻮر ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺑﺎور ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ‪ .‬و ھﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﻗﺮآن‬
‫در ﺑﺎرهی اﯾﻦ اﻣﻮر ذﮐﺮی ﺑﻪﻣﯿﺎن ﻣﯽآورد‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ دادن ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﺧﺪا و ﺗﺮس از او و‬
‫ﭘﺮوا ﮔﺮﻓﺘﻦ از او آﻣﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫راھﻨﻤﺎﯾﯽھﺎی »روﺣﯽ ﺧﺎﻟﺺ« ﻗﺮآن ﻧﯿﺰ ﻓﻘﻂ ﺑﺮای ﺧﻮد آن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد از‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺎﻟﺼﯽ ﮐﻪ ھﺪف از آﻓﺮﯾﻨﺶ ھﻤﻪی ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت‪ ،‬ﺟﻦ و اﻧﺲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻓﻘﻂ ذات‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن ﻧﻪ از ﭘﺮﺳﺘﺶ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﻧﻪ از‬
‫ﻧﭙﺮﺳﺘﯿﺪن آنھﺎ زﯾﺎﻧﮑﺎر‪.‬‬
‫ُۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫َُٓ ُ ُۡ ّ ّ ۡ ََٓ ُ‬
‫ُ‬
‫ون ‪] ﴾٥٧‬اﻟﺬارﯾﺎت‪.[۵۷ :‬‬ ‫﴿ما أرِ�د مِنهم مِن رِز ٖق وما أرِ�د أن �طعِم ِ‬
‫»و ﻣﺎ از ﺧﻠﻘﺘﺸﺎن روزی و ﻃﻌﺎﻣﯽ ﺑﺮای ﺧﻮد ﻧﺨﻮاﺳﺘﯿﻢ«‪.‬‬
‫� َعن ٱ ۡل َ�ٰلَم َ‬
‫� لَ َغ ٌّ‬
‫سهِۦٓ إ َّن ٱ َّ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َّ َ ُ َ ُ َ ۡ‬
‫� ‪] ﴾٦‬اﻟﻌﻨﮑﺒﻮت‪.[۶ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿ومن �ٰهد فإِ�ما ي�ٰ ِهد �ِ ف ِ ۚ ِ‬
‫»و ھﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﮫﺎد ﭘﺮدازد ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺑﻪ ﺳﻮد ﺧﻮد ﺟﮫﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪا از اﻃﺎﻋﺖ و‬
‫ﻋﺒﺎدت ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ«‪.‬‬

‫_____________________‬
‫‪ ١‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٣٤‬‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﮫﺎ از ﭘﺮﺳﺘﺶ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺮم ﻓﺮﻣﻮده ﭘﺮﺳﺘﺶ‬
‫را ﮐﻪ ھﺪف ﻧﮫﺎﯾﯽ آﻓﺮﯾﻨﺶ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان وﺳﯿﻠﻪای ﺑﺮای اﺻﻼح ﻧﻔﻮس و اﺻﻼح‬
‫زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ در زﻣﯿﻦ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ّ .‬اﻣﺎ اﮐﺮام را ﺑﻪ اﺗﻤﺎم رﺳﺎﻧﯿﺪه ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﺛﻮاب ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬و ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪی ﮐﺎر ﺑﻪ ﺧﻮد اﻧﺴﺎن‬
‫‪١‬‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ از ﻋﺒﺎدات آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن و ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ!‬
‫اﺳﻼم ﻧﻔﺲ ﺑﺸﺮی و زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﺸﺮ را ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﺟﺴﻢ و‬
‫ﻋﻘﻞ و روان ﺑﻪھﻢ آﻣﯿﺨﺘﻪ و در ﺳﺮﺷﺖ واﺣﺪی ﺑﺎ ھﻢ ارﺗﺒﺎط دارﻧﺪ‪ .‬ﻧﯿﺮوھﺎ و‬
‫اﺳﺘﻌﺪادھﺎی ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ و ﻋﻘﻼﻧﯽ و رواﻧﯽ ﺑﻪھﻢ آﻣﯿﺨﺘﻪ و ﻣﺮﺗﺒﻂ‪ ،‬در زﻣﯿﻦ و در‬
‫ﺟﻨﺒﻪھﺎی ﻣﺎدی و ﻣﻌﻨﻮی زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ھﯿﭻﯾﮏ از دﯾﮕﺮی ﺟﺪا ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
‫و ﺑﻪدﻟﯿﻞ اﺑﺮاز وﺟﻮد ﯾﮏ ﺟﻨﺒﻪ‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪھﺎی دﯾﮕﺮ ﺑﺮای ھﻤﯿﺸﻪ ﺿﻌﯿﻒ و ﻧﺎﺗﻮان و اﻓﺴﺮده‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ھﻤﯿﻦ ﺑﻪھﻢ آﻣﯿﺨﺘﻦ و ﺣﻔﻆ واﺑﺴﺘﮕﯽھﺎی ھﺮﯾﮏ ﺑﺎ دﯾﮕﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻣﯽرﺳﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ آن ﻧﺘﯿﺠﻪھﺎ‪ ،‬ﺳﯿﻤﺎی »اﻧﺴﺎن ﺻﺎﻟﺢ« را روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬او را‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺣﻘﯿﻘﺖ و واﻗﻌﯿﺖ ﻣﺤﺴﻮس و ﻗﺎﺑﻞ ﻟﻤﺴﯽ در زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻋﻤﻠﯽ و واﻗﻌﯽ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﻨﺪ و ﻋﺮﺿﻪ ﺑﺪارد‪.‬‬
‫ھﻤﺎھﻨﮓ ﮐﺮدن ﺗﻤﺎم ﺗﺎرھﺎی ﺟﺎن و ﺑﻪھﻢ آﻣﯿﺨﺘﻦ و ﻣﺮﺗﺒﻂ ﮐﺮدن آنھﺎ ﺑﺎ ھﻢ‪ ،‬در‬
‫ﯾﮏ زﻣﺎن در ﺑﺮدارﻧﺪهی دو ﻓﺎﯾﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻨﺪ ﮐﺸﯿﺪن و ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺴﺘﻦ ﺗﻤﺎم اﺳﺘﻌﺪادھﺎی اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺬارد ھﯿﭻﯾﮏ از ﻧﯿﺮوھﺎ و اﺳﺘﻌﺪادھﺎی ﺳﻮدﻣﻨﺪی ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮای آﺑﺎد ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫زﻣﯿﻦ و ﮐﺴﺐ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﺧﺪا از آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﯿﮫﻮده ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ھﺪر رود‪.‬‬
‫ﮐﻔﺮان ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﺑﯿﮑﺮان ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺮوھﺎی زﻧﺪهاش را ﺑﺮای ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫و آﺑﺎد ﮐﺮدن زﻣﯿﻦ ﺑﮑﺎر ﻧﺒﺮد‪ ،‬ﺑﺮای ﭘﯽ ﺑﺮدن ﺑﻪ ﮔﻨﺠﯿﻨﻪھﺎی ﻋﻈﯿﻢ ﻣﺪﻓﻮن‪ ،‬دل زﻣﯿﻦ و‬
‫ﮐﻮهھﺎ را ﻧﺸﮑﺎﻓﺪ و ﺑﻪ روزیھﺎی ﻓﺮاوان ﺧﺪادادی دﺳﺖ ﻧﯿﺎﺑﺪ‪ ،‬و ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻧﯿﺮوھﺎ و‬
‫اﺳﺘﻌﺪادھﺎ را ﺑﺮای رﺷﺪ و ﺗﺮﻗﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ وادار ﻧﮑﻨﺪ ﮐﻪ ھﺮ روز ﺑﻪ ﺳﻄﺢ‬
‫ﺟﺪﯾﺪی از رﺷﺪ و ﺗﺮﻗﯽ ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺮوی رواﻧﯿﺶ را ﺑﺮای‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﺪا و ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺘﺶ‪ ،‬و ﯾﺎری ﺟﺴﺘﻦ از ﻧﯿﺮو و ﻗﺪرﺗﺶ‪ ،‬و راه ﯾﺎﻓﺘﻦ از‬
‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﻧﮏ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺼﻞ »ﻋﺒﺎدات اﺳﻼم« از ﮐﺘﺎب »ﻓﺮد و اﺟﺘﻤﺎع«‪.‬‬
 ‫‪٣٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ھﺪاﯾﺘﺶ ﺑﮑﺎر ﻧﺒﺮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ اﯾﻦ اﻣﻮر ﻋﻤﻞ ﻧﮑﻨﺪ ﺗﺎ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ‬
‫رﺷﺪ و ﺗﺮﻗﯽ و ﻋﺎدت دادن ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻣﺤﺒﺖ و درک ارﺗﺒﺎﻃﺎت اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ ﺑﺪان ﺧﯿﺮ و ﺳﻌﺎدﺗﯽ ﺑﺮﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﻌﺪادھﺎ و ﻧﯿﺮوھﺎی ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮای‬
‫ھﻤﻪ ﺑﺸﺮھﺎ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم ﺛﻤﺮھﺎی زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺷﺮﯾﮏ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ از ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﺧﺪا اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮای ﺷﻨﺎﺧﺖ رازھﺎی‬
‫آﻓﺮﯾﻨﺶ و دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ اﺳﺮار ﺳﻨﺖھﺎی ﺧﺪا در ﻣﻮرد ﺟﮫﺎن ﻣﺎده و زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫اﺳﺘﻌﺪادھﺎی ﻋﻘﻠﯽ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﮑﺎر ﻧﺒﺮد ﮐﻪ ﺳﻨﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺑﺪی و ازﻟﯽ او را در‬
‫ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد ﻣﺎدی و زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬و ھﻤﻪی ﻧﯿﺮوھﺎی ﻋﻘﻼﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮای‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﻢ درآوردن و ﺑﻪ ﻗﻮام آوردن زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸﺮی ﺑﮑﺎر ﻧﯿﻨﺪازد‪ ،‬و زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد را ﺑﺮ ھﻤﺎن‬
‫ﻣﺴﯿﺮ ﺟﺎری ﻧﺴﺎزد‪.‬‬
‫ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻦ اﺳﺘﻌﺪادھﺎ و ﯾﺎ ﺑﻪ ھﺪر دادن ﭘﺎرهای از آنھﺎ ﺑﻪﺳﻮد ﭘﺎرهای دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﺎﭼﯿﺰ‬
‫ﺷﻤﺮدن ارزش ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ھﻤﯿﺸﻪ از ﺗﻤﺎم اﺳﺘﻌﺪادھﺎی ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪ .‬و ﺗﻤﺎم اﻧﺮژیھﺎی ﺧﻮد را در زﻧﺪﮔﯽ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﮑﺎر ﺑﺮد‪ .‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺧﺪاﭘﺮﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ھﺪاﯾﺘﺶ ﺑﺎری ﺟﻮی‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺘﻔﮑﺮ و آﺷﻨﺎ‬
‫ﺑﻪ اﺳﺮار و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ّﻓﻌﺎل‪ ،‬ﮐﻪ از ﮐﻮﺷﺶ و ﺟﮫﺪ‪،‬‬
‫ﻧﯿﺮوی ﺣﯿﺎﺗﯽ ﺧﻮد را ﺑﺮای ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و رﺷﺪ زﻧﺪﮔﯽ ﺟﮫﺎن ﺑﮑﺎر ﺑﺮد‪ .‬ھﺮﮔﺰ ﺑﺮای اﺷﺒﺎع‬
‫ﺟﻨﺒﻪھﺎی دﯾﮕﺮ ھﯿﭻ ﺟﻨﺒﻪای را ﮐﻨﺎر ﻧﮕﺬارد و ھﯿﭽﮕﺎه ﺟﻨﺒﻪای را ﺑﯿﮫﻮده و ﺑﺪون‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻧﮕﺬارد ﺑﺮای اﯾﻦ ﮐﻪ از ﺟﻨﺒﻪی دﯾﮕﺮ ﺗﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﺣﺪ ﺑﮫﺮهﻣﻨﺪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ او را ﭼﻨﺎن آﻓﺮﯾﺪه ﮐﻪ از ﻋﮫﺪهی اﯾﻦ ﺟﻨﺒﻪھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺮآﯾﺪ‪ ،‬و ﺗﻤﺎم‬
‫اﺳﺘﻌﺪادھﺎ و ﻧﯿﺮوھﺎی ﻓﻄﺮی ﺧﻮد را در راﺳﺘﺎی ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮد ﺑﮑﺎر اﻧﺪازد‪ .‬و ﺑﻪدﻟﯿﻞ‬
‫وﺟﻮد اﯾﻦ اﺳﺘﻌﺪادھﺎ و ﻧﯿﺮوھﺎ ﮐﻪ ﻗﺪرت اﺳﺘﻔﺎدهی درﺳﺖ از آنھﺎ را داﺷﺖ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺣﮑﯿﻢ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﺧﻮد را در زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﻋﮫﺪهی او واﮔﺬار ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﻋﮑﺲ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﮑﻢ‪ ،‬در ﺑﺎرهی ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪھﺎی دﯾﮕﺮ را ﮐﻨﺎر‬
‫ﺑﮕﺬارﻧﺪ ﺗﺎ در ﯾﮏ ﺟﻨﺒﻪ ﺑﻪ ﻧﮫﺎﯾﺖ رﺳﻨﺪ‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ھﻤﻪی ﻧﯿﺮوھﺎ و‬
‫اﺳﺘﻌﺪادھﺎی ﺧﻮد را ﺑﮑﺎر ﺑﻨﺪد ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ و ﻓﺮاواﻧﺘﺮﯾﻦ ﻣﺤﺼﻮل را ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآورد‪،‬‬
‫زﯾﺮا ﻣﺨﻠﻮق ﺑﺸﺮی ھﻤﺎﻧﻨﺪ ﭼﺸﻢھﺎی ﭘﺮآب اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪھﺮ اﻧﺪازه ﮐﻪ ﺟﻠﻮ ﺑﺎز ﺑﺎﺷﺪ آب‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٣٦‬‬

‫ﻣﯽدھﺪ و ھﺮ ﭼﺸﻤﻪی ﺟﺪﯾﺪی از آن ﺑﺎز ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮع آن ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد و زﯾﺎدﺗﺮ‬

‫ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﯿﻠﯽ ﺑﻪراه ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪.‬‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪی ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﺳﻼم‪ ،‬ﮔﻮاھﯽ ﺻﺎدق و ﺷﺎھﺪ اﯾﻦ ﻧﻤﻮد ﺑﯽھﻤﺘﺎی ﺑﺸﺮی‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا در ھﺮ ﺟﻨﺒﻪای از زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬اﻋﻢ از داﻧﺶ و ﮐﺎر و ﮐﺸﻮرﮔﺸﺎﯾﯽ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰی و‬
‫ﺗﺤﮑﯿﻢ ﺑﻨﺎی ﺟﺎﻣﻌﻪ ھﻤﻪ و ھﻤﻪ‪ ،‬روی آوردهاﻧﺪ‪ .‬داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﺎن آنھﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪی و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﯽ را ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﻈﺎم و ﺗﻤﺪن آنھﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﻈﺎم و ﻣﺪﻧﯿﺖ را‬
‫ﻧﺸﺎن داد‪ ،‬ﻧﻪ ھﺮﮔﺰ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻣﺎدی و اﻣﻮر دﻧﯿﻮی آﻧﺎن را از ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﯾﺎری‬
‫ﺟﺴﺘﻦ از ھﺪاﯾﺖ او ﺑﺎزداﺷﺖ‪ ،‬و ﻧﻪ ﻋﺒﺎدت ﺧﺪا از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﮫﺎن آن روز و‬
‫ﺗﺼﺮف آن و آﺑﺎد ﺳﺎﺧﺘﻦ زﻣﯿﻦ ﻣﻨﻌﺸﺎن ﮐﺮد‪ ،‬و ﻧﻪ اﯾﻦ دو از ﺗﻔﮑﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﺗﺠﺮﺑﯽ‬
‫ﭘﯿﺸﮕﯿﺮی ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪی »ﮔﯿﭗ« ‪ ١‬و دﯾﮕﺮ ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫روش ﺗﺠﺮﺑﯽ را در ﻣﺒﺎﺣﺚ وارد ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫دوﻣﯿﻦ ﻓﺎﯾﺪهی ﻣﮫﻢ آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮫﺮهوری از اﯾﻦ ﻧﯿﺮوھﺎ و اﺳﺘﻌﺪادھﺎ ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﯾﮑﺴﺎن‪ ،‬در زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ دروﻧﯽ اﻧﺴﺎن و زﻧﺪﮔﯽ ﺧﺎرﺟﯽ او ﺗﻮازن و ﺗﻌﺎدل اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺎدل )ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺳﯿﻤﺎھﺎی اﻧﺴﺎن ﺻﺎﻟﺢ اﺳﺖ(‪ ،‬دارای ﻣﻌﻨﯽ ﮔﺴﺘﺮده و‬
‫ھﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺟﻨﺒﻪھﺎی زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎدی و ﻣﻌﻨﻮی اﻧﺴﺎن را درﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺗﻌﺎدل ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺮوی ﺟﺴﻤﯽ و اﺳﺘﻌﺪادھﺎی ﻋﻘﻠﯽ و ﻗﺪرت روان‪ ،‬ﺗﻮازن ﻣﯿﺎن ﻣﺎدﯾﺎت‬
‫و ﻣﻌﻨﻮﯾﺎت اﻧﺴﺎن‪ ،‬ھﻤﺎھﻨﮕﯽ ﻣﯿﺎن ﺿﺮورﯾﺎت زﻧﺪﮔﯽ و اﻣﻮر ذوﻗﯽ و آزﻣﺎﯾﺶ‪ ،‬ﻣﯿﺎن‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺮوﻧﯽ واﻗﻌﯽ و زﻧﺪﮔﯽ ﺗﺨﯿﻠﯽ او؛ ﺗﻮازن ﻣﯿﺎن اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻦ ﺑﻪ واﻗﻌﯿﺎت ﻣﺤﺴﻮس‬
‫و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻏﯿﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﻮاس ﻇﺎھﺮ ﻗﺎﺑﻞ درک ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﯿﺎن اﻧﮕﯿﺰهھﺎی ﻓﺮدی و‬
‫اﻧﮕﯿﺰهھﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﻧﻈﺎم اﻗﺘﺼﺎدی و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم و ﺗﻮازن در‬
‫ﺗﻤﺎم زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن‪:‬‬
‫ۡ ُ ُ ٗ ٗ‬
‫﴿ َج َعل َ�ٰ� ۡم أ َّمة َو َسطا﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۴۳ :‬‬
‫»و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺎ ﺷﻤﺎ را اﻣﺖ ﻣﯿﺎﻧﻪای ﻗﺮار دادﯾﻢ«‪.‬‬
‫ﻣﯿﺎﻧﻪرو و در ھﺮﭼﯿﺰ و ھﻤﻪﺟﺎ ھﻤﺎھﻨﮓ ﮐﻨﻨﺪهی ھﺮﭼﻪ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﻪی ﻓﻌﺎﻟﯿﺖھﺎی‬
‫زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫_____________________‬
‫‪- Gibc‬‬
‫‪1‬‬
 ‫‪٣٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫اﯾﻦ ھﻤﺎھﻨﮕﯽ و ﺗﻮازن‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ ﺗﻤﺎم ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬در ﺟﮫﺎن‬
‫ﭘﮫﻨﺎور ﺑﯿﮑﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ‪ ،‬ھﻤﻪی اﻓﻼک در ﻣﺴﯿﺮ درﺳﺖ و ﻣﺘﻌﺎدل ﺧﻮد‬
‫ﺳﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﻪی ﻧﯿﺮوھﺎ و اﺳﺘﻌﺪادھﺎی ﺟﮫﺎن ﺑﻪﺟﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﻗﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و‬
‫ھﯿﭻﯾﮏ در ﮐﺎر دﯾﮕﺮی اﺧﻼل ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻈﻤﯽ ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪای ﻣﻌﯿﻦ‬
‫ھﻤﻪ وﻇﯿﻔﻪی ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﺟﺰای اﯾﻦ ﺟﮫﺎن ﭘﮫﻨﺎور‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و از ﺳﻨﺖھﺎ و ﻧﻮاﻣﯿﺲ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺟﺪا ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ‬
‫آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهی ﺧﻮﯾﺶ را درﺳﺖ ﺑﻪﺟﺎ آورد ﺗﺎ آن ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ واﻗﻌﯽ را ﺑﺮای ﺧﻼﻓﺖ ﺑﻪدﺳﺖ‬
‫آورد و از ﺟﺎدهی ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و روﺷﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهی اﻧﺴﺎن و ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد ﺳﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫دارای اﯾﻦ ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ و ﻧﺸﺎﻧﻪی ﺗﻌﺎدل اﺳﺖ‪ .‬آری‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺻﺎﻟﺢ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺧﺪا ﺑﺎﯾﺪ در‬
‫زﻣﯿﻨﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺗﻌﺎدل در زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﯿﺮوھﺎ و ﺟﮫﺖﮔﯿﺮیھﺎی ﺑﯽﺷﻤﺎر‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫ﮐﺎر آﺳﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺎﯾﺪ ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﮑﻮﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻮﺷﺸﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺳﺮاﺳﺮ زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن را در ﺧﻮد ﻓﺮو ﺑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﻤﺎم ﻟﺤﻈﻪھﺎی زﻧﺪﮔﯽ و‬
‫ﺟﺪ و ﺟﮫﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮای ھﻤﮕﺎم ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﺎرھﺎی‬ ‫ﺣﺎﻟﺖھﺎی آنھﺎ را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ ّ‬
‫ﻻزم و ﺿﺮوری زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺎ اﻣﻮر ذوﻗﯽ و ﺗﻔﻨﻨﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮای ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در‬
‫زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﭘﯿﺶ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﺧﻮاﺳﺖھﺎی ﻓﺮدی‬
‫ﻣﺘﻌﺎرض ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬و ﺑﺮای ﺧﻮاﺳﺖھﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ھﻤﮕﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮای اﻣﻮر آﻧﯽ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺑﺎ‬
‫ُ‬
‫ﮐﺎرھﺎی آﺗﯽ اﺧﺮوی‪ ،‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻟﺤﻈﻪ و ﻓﺮد و ﮔﺮوھﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﺑﺎ ﻟﺤﻈﺎت و اﻓﺮاد و ﮔﺮوهھﺎ‪،‬‬
‫و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﮐﻮﺷﺸﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ھﻤﻪی ﻧﯿﺮوھﺎ زﻧﺪﮔﯽ را در ﺧﻮد ﻓﺮو ﺑﺒﺮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺳﺨﺘﯽ اﯾﻦ ﺗﻮازن‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻤﺎل ﮐﻮﺷﺶ در راه آن ﺑﺸﻮد‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ‬
‫ﮐﻮﺷﺶ در ﺳﺮاﺳﺮ زﻣﯿﻦ و ھﻤﻪی ﮔﻮﺷﻪ و ﮐﻨﺎرهھﺎی آن‪ ،‬ﺻﻠﺢ و ﺳﻌﺎدت و ﺑﺮﮐﺖ را در‬
‫ّ‬ ‫ﺗﻤﺎم زﻣﯿﻨﻪھﺎ و ﻣﯿﺪانھﺎی ّ‬
‫ﻣﺎدی و ﻣﻌﻨﻮی‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﯾﮑﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺮای ﺑﺸﺮ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﺑﺪیھﺎﯾﯽ ﮐﻪ در زﻧﺪﮔﯽ دﭼﺎر اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ھﻤﻪی ﻧﺎراﺣﺘﯽھﺎ‪ ،‬ﺗﺸﻮﯾﺶھﺎ‪،‬‬
‫دﻟﮫﺮهھﺎ‪ ،‬اﺿﻄﺮابھﺎ‪ ،‬ﻣﻔﺎﺳﺪ‪ ،‬ھﻼﮐﺖھﺎ و ﺑﺪﺑﺨﺘﯽھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﺼﯿﺐ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪی ﺣﺘﻤﯽ ﻋﺪم ﺗﻌﺎدل ﻣﯿﺎن ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن و زﻧﺪﮔﯽ ﺧﺎرﺟﯽ او اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﮫﻮات اﻧﺴﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﮫﻮت ﻣﺎل‪ ،‬ﺷﮫﻮت ﺟﻨﺴﯽ‪ ،‬ﺷﮫﻮت ﻗﺪرتﻃﻠﺒﯽ و‬
‫ﺷﮫﻮت ﺣﮑﻮﻣﺖﺧﻮاھﯽ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ﭼﯿﺮﮔﯽ ﯾﺎﺑﺪ و ﺳﺮﮐﺸﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺧﺘﻼﻟﯽ در ﻧﻔﺲ اﯾﺠﺎد‬
‫ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در اﺑﺘﺪای اﻣﺮ او را راﺿﯽ و ﺑﮫﺮهور و ﺑﻪﻇﺎھﺮ ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٣٨‬‬

‫ﺑﮑﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻮﺟﺐ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﯽ ﻧﺨﻮاھﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ ھﻤﯿﺸﮕﯽ دﭼﺎر‬
‫اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻧﮕﺮان از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد و ﺧﻮاھﺎن وﺿﻊ ﺑﮫﺘﺮ و ﺑﯿﺸﺘﺮی‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺧﺎرﺟﯽ را ھﻢ ﻣﺨﺘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﺮ ﺷﮫﻮت و ﻣﯿﻞ ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺻﺎﺣﺐ ﺷﮫﻮت را از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ھﺮ ﮐﺲ‬
‫را در راه ﺧﻮد ﺑﺒﯿﻨﺪ ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ از ﺣﺪﮔﺬﺷﺘﮕﯽ ﺷﮫﻮت در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻣﺮدم‪،‬‬
‫ﻧﺎﭼﺎر از روی ﺗﺠﺎوز و دﺷﻤﻨﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﻧﺴﺎن در ﻣﯿﺎن ھﻤﻪی اﺳﺘﻌﺪادھﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻧﯿﺮوی ﻓﻄﺮی ﺑﮕﺮود‪ ،‬در درون ﺧﻮد‬
‫اﺧﺘﻼﻟﯽ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ زﻧﺪﮔﯽ و ﻣﺤﯿﻂ ﺑﯿﺮون از ﺧﻮد را ﻧﯿﺰ ﻣﺨﺘﻞ‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫در ﺻﻮرت ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﻧﯿﺮوی زﻧﺪهی ﻣﺎدﯾﺶ‪ ،‬ﺑﺮای ﺑﮫﺮهﺑﺮداری ﻣﺎدی ﺑﯿﺶ از اﻧﺪازه‬
‫ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻧﯿﺮوی ﻋﻘﻠﯿﺶ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را در ﺑﺮج ﻋﺎﺟﯽ زﯾﺒﺎ و‬
‫ﻣﺤﮑﻤﯽ ﻣﺤﺒﻮس ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬و از واﻗﻌﯿﺎت ﺑﯿﺮوﻧﯽ زﻧﺪﮔﯽ دور ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ؛ در ﺻﻮرت روی‬
‫آوردن ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻧﯿﺮوی رواﻧﯽ ﺧﻮد‪ ،‬در ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺠﺮد ﻣﻨﻔﯽ و درﯾﺎی ﺑﯿﮑﺮان روﺣﺶ ﭼﻨﺎن‬
‫ﺳﺮﮔﺮدان و ﮔﻢ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ درد زﻧﺪﮔﯽ ﻧﻤﯽﺧﻮرد‪ .‬ﻧﻪ ﺗﻮﻟﯿﺪی ﺑﺮای ﺧﻮد و دﯾﮕﺮان‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻪ در ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت ﻧﺘﯿﺠﻪای ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽﮔﺬارد؛ در زﻧﺪﮔﯽ ﻓﺮدی ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ‬
‫ﻧﺨﻮاھﺪ ﺷﺪ؛ زﯾﺮا در ﻣﺸﯽ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻟﻨﮓ اﺳﺖ و در ﻣﺴﯿﺮی ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺪم ﮔﺬارد‬
‫ﻣﺨﺘﻞ و ﺗﺒﺎه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﻧﺎھﻤﺴﻨﮓ ﺑﻪ ﯾﮑﺴﻮ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در زﻧﺪﮔﯽ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﯿﺰ ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﻤﺎم ھﻤﺘﺶ را ﺻﺮف‬
‫ﺑﮫﺮهھﺎی ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬و ھﻤﮕﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﺣﺪ در اﯾﻦ ﺟﻨﺒﻪ ﭘﯿﺶ رﻓﺖ‪ ،‬و‬
‫ھﻤﺖ ھﻤﻪی اﻓﺮاد‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻣﺮدان ﺟﻨﮕﯿﺶ ﺻﺮف ھﻮا و ھﻮسھﺎی ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﭽﻪ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺮﺳﺪ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ اﮔﺮ ﻣﺘﻔﮑﺮان ﺟﺎﻣﻌﻪای‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺟﮫﺎنﺑﯿﻨﯽ ﺧﻮد را ﺟﺪای از واﻗﻌﯿﺎت زﻧﺪﮔﯽ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻣﺎدی‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺮای ﺧﻮد ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﯿﺰ ھﺮﮔﺰ روی‬
‫ﺳﻌﺎدت را ﻧﺨﻮاھﺪ دﯾﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ اروﭘﺎ دﭼﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در دو ﻗﺮن اﺧﯿﺮ اروﭘﺎ دﭼﺎر‬
‫آﺷﻔﺘﮕﯽھﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم در داﻣﻦ ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﻢ اﻓﺘﺎد‪ ،‬و ﯾﺎ ﭼﻮن واﮐﻨﺶ ﻣﺮدم در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪی ﺗﻮﺧﺎﻟﯽ و ﭘﺎ در ھﻮای آرﻣﺎنﮔﺮاﯾﯽ ﮐﻪ آن ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺮدم را ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﺸﺮ را ﺑﻪﺣﺎل ﺧﻮد رھﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و ﻣﺤﺮوﻣﯿﺖ و ﺧﻮاری و ﭘﺴﺘﯽ و‬
‫ﻓﻘﺮ را ﺑﺒﻠﻌﺪ‪ ،‬و ﺧﻮد ﺑﺮای ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ ﺑﺸﺮﯾﺖ ﺑﮑﻮﺷﺪ! ﺟﺎﻣﻌﻪای ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﺖ ﺑﯿﺨﻮدی و‬
 ‫‪٣٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﻋﺎﻟﻢ ھﭙﺮوت روﺣﺎﻧﯽ ﺳﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و دارای ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﯿﻦ و ھﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮐﻤﺮﺷﺎن زﯾﺮﺑﺎر ﮐﻤﺮﺷﮑﻦ و ﺳﻨﮕﯿﻦ و ﮔﺎمھﺎی ﭘﻮﻻدﯾﻦ ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ و ﭘﮋﻣﺮدﮔﯽ و ﺗﺒﺎھﯽ‬
‫ً‬
‫و ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ ﺧﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﺧﯿﺮا ﺑﯿﺪار ﺷﺪه ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺧﻮد را از اﯾﻦ ﺑﯽﺗﻮﺟﮫﯽ ﺑﻪ‬
‫واﻗﻌﯿﺎت و روﺣﯿﻪی ﻣﻨﻔﯽ ﺑﯿﺮون آورﻧﺪ و در ﺟﮫﺎن واﻗﻊ و ﻣﺤﺴﻮس زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﻼم ﺷﺪﯾﺪا اﺻﺮار ﻣﯽورزﻧﺪ ﺗﺎ ﺗﻮازﻧﯽ در ﻗﻮا و ﺗﻌﺎدﻟﯽ در ﻧﯿﺮوھﺎی‬
‫ﺑﺸﺮﯾﺖ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺗﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﺣﺪ ﻗﺪرت ﻧﯿﺰ ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﮐﻮﺷﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در‬
‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﺧﻮد آن را ھﺪف ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ھﻨﮕﺎم ﺗﻮﻟﺪ ﻃﻔﻞ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎی ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﺧﻮد را ﺑﺮ روی او آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ھﻤﮕﺎم ﺑﺎ‬
‫رﺷﺪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﭘﯿﺶ ﻣﯽرود‪ ،‬و در ﺗﻤﺎم ﻣﺮاﺣﻞ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺎ او ﺑﻮده ﺑﻪ راھﻨﻤﺎﯾﯽ و ﭘﺮورش‬
‫اﻗﺪام ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺷﯿﻮهی اﯾﺠﺎد ﺗﻌﺎدل آن در اﻧﺴﺎن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫ھﻤﺎھﻨﮓ ﮐﺮدن ﺗﻤﺎم رﺷﺘﻪھﺎی ﺗﺎر ﺟﺎن آدﻣﯽ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن و ﺑﻪ ھﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ‬
‫ھﻤﺰﻣﺎن آنھﺎ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻓﺼﻮل آﯾﻨﺪه ﺧﻮاھﯿﻢ دﯾﺪ‪ :‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺨﺺ وﺳﺎﯾﻞ ﻻزم را ﺑﺮای اﯾﻦ ﮐﺎر ﻓﺮاھﻢ و ﺑﻪ دﺳﺘﻮرھﺎی ﭘﯿﺸﻨﮫﺎدی اﺳﻼم ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺪان ﺗﻮازن و ﺗﻌﺎدل ﺑﯿﺎن ﺷﺪه دﺳﺖ ﺧﻮاھﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫از ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت و ﻧﺸﺎﻧﯽھﺎی اﯾﻦ روش ﮐﻪ از ﺳﯿﻤﺎھﺎی اﻧﺴﺎن ﺻﺎﻟﺢ ﻧﯿﺰ ھﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺜﺒﺖ‬
‫ﺑﻮدن در ﺑﺮاﺑﺮ اﻣﻮر اﺳﺖ‪ .‬از ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﻪھﻢ آﻣﯿﺨﺘﻦ ﻧﯿﺮوھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﺑﻪ ھﻢ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ آنھﺎ‪ ،‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪن ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﻧﯿﺮوی ﻣﺜﺒﺖ ﻣﺘﺤﺮﮐﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻪ ﻧﯿﺮوی ﻣﺜﺒﺘﯽ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ راه را ﻧﯿﺰ ﺑﮑﻮﺑﺪ‪ ،‬و ﺧﺮاب ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺜﺒﺘﯽ‬
‫ﻣﻌﺘﺪل و ﻣﯿﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﺮﺷﺖ اﻧﺴﺎن اﺳﺘﻌﺪادھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﺘﺒﺎﯾﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ھﺮ ﻣﻮرد‪ ،‬ﭘﺎرهای‬
‫ﻣﺜﺒﺖ و ﭘﺎرهای ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺘﻌﺪادھﺎ ﺑﻪﺣﺎل ﺧﻮد رھﺎ ﺷﻮﻧﺪ و در ﺟﺎی ﺧﻮد‬
‫ﺑﮑﺎر ﻧﺮوﻧﺪ‪ ،‬ھﺮ ﯾﮏ رﺷﺪ ﻧﺎﻗﺺ و ﯾﮑﺠﺎﻧﺒﻪای ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﻠﯽ از رﺷﺪ ﺑﺎز ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﻌﺎدل و ھﻤﺎھﻨﮕﯽ ﺑﻪھﻢ ﺧﻮرده و در ﺻﻔﺎﺗﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻣﺠﻤﻮع ﺑﺪان ﻣﺘﺼﻒ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﯽﻧﻈﻤﯽ اﯾﺠﺎد ﺷﺪه و ﯾﺎ ﻣﺜﺒﺖ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﯿﺎ ﻣﻨﻔﯽ ﻣﻨﻔﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و اﯾﻦ ﻧﻔﯽ و‬
‫اﺛﺒﺎت‪ ،‬ﺑﺪون ﯾﮏ ھﺪف و راه ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﮫﺘﯽ ﻣﻨﺤﺮف ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﻧﺪﮔﯿﺶ ﺑﺪون ﻧﻈﻢ و‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ھﺪﻓﯽ را دﻧﺒﺎل ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ ﺑﺮای ھﺪﻓﯽ ﻏﯿﺮﻣﻔﯿﺪ و ﺑﯽاﺛﺮ ﺑﻪ ﺗﻼش‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازد‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٤٠‬‬

‫اﻧﺴﺎن )ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﺪا ﻣﯽﺧﻮاھﺪ(‪ ،‬ﻧﯿﺮوﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﺎرآﻣﺪ‪ ،‬ﺟﮫﺖدار و ﺑﺎ اراده‪،‬‬

‫ﺑﻪھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ در زﻧﺪﮔﯽ ﻋﻤﻠﯽ ﻧﯿﺮوی ﻣﺜﺒﺘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﮐﻪ ھﺮ ﻟﺤﻈﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺶ‬
‫ﻣﺎدی ﭼﯿﺮه اﺳﺖ‪ ،‬و آنھﺎ را ﺑﺮای ﺳﺎﺧﺘﻦ و آﺑﺎد ﮐﺮدن زﻣﯿﻦ ﺑﮑﺎر‬ ‫ﻣﯽرود و ﺑﺮ ﻧﯿﺮوھﺎی ّ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪:‬‬
‫ِ َ ٗ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫�م َّما � ٱ َّ َ َ‬ ‫َ َ َّ َ َ ُ‬
‫ِيعا ّمِن ُ ۚه﴾ ]اﻟﺠﺎﺛﯿﺔ‪.[۱۳ :‬‬ ‫ت َو َما ِ� ٱ��ض �‬ ‫لس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿وسخر ل‬
‫»و آﻧﭽﻪ از او در زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎن ﺑﻮد ﺗﻤﺎم را ﻣﺴﺨﺮ ﺷﻤﺎ ﮔﺮداﻧﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﯿﺮوﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪی آن واﻗﻌﯿﺖ ﺑﺸﺮی و ﺟﺎﻣﻌﻪی اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫� ُ� َغ ّ ُ‬ ‫َّ َّ َ ُ َ ّ ُ َ َ ۡ َ َّ‬ ‫َ‬
‫س ِه ۡمۗ﴾ ]اﻟﺮﻋﺪ‪.[۱۱ :‬‬‫�وا َما بِأنف ِ‬ ‫﴿إِن ٱ� � �غ ِ� ما بِقو ٍ� ح ٰ ِ‬
‫»ﺧﺪا وﺿﻌﯿﺖ ھﯿﭻ ﻣﺮدﻣﯽ را دﮔﺮﮔﻮن ﻧﺨﻮاھﺪ ﮐﺮد ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد آن ﻣﺮدم‬
‫ﺣﺎﻟﺸﺎن را ﺗﻐﯿﯿﺮ دھﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﮐﻪ واﻗﻌﯿﺖ آن را ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪی راه و روﺷﯽ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺪان اﯾﻤﺎن دارد‪.‬‬
‫و از اﯾﻦ رو ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽھﺎ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدھﺪ و از ﺑﺪیھﺎ ﺑﺎز ﻣﯽدارد و ﺧﻮد ﻧﻈﺎم ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را‬
‫ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫َۡ َ َ ۡ َ ُۡ َ‬ ‫َ ۡ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫� أ َّمة أ ۡخر َج ۡ‬ ‫﴿ ُك ُ‬
‫نت ۡم َخ ۡ َ‬
‫وف َو�ن َه ۡون ع ِن ٱل ُمنكرِ َوتؤم ُِنون‬ ‫اس تأ ُم ُرون ب ِٱل َمع ُر ِ‬ ‫ت ل َِّلن ِ‬ ‫ٍ ِ‬
‫َّ‬
‫ب ِٱ�ِۗ﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۱۰ :‬‬
‫»ﺷﻤﺎ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ اﻣﺘﯽ ھﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ از ﻣﯿﺎن ﺧﻠﻖھﺎ ﺑﺮای ﻣﺮدم ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪهاﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﺮای‬
‫ﺻﻼح ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎری وادار ﮐﻨﯿﺪ و از ﺑﺪﮐﺎری ﺑﺎزدارﯾﺪ و اﯾﻤﺎن ﺑﻪﺧﺪا‬
‫آورﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﯿﺮوﯾﯽ اﺳﺖ ﻣﺜﺒﺖ‪ّ ،‬اﻣﺎ ﺑﻮدن ﻃﻐﯿﺎن و ﮔﺮدﻧﮑﺸﯽ‪ ...‬ﻃﻐﯿﺎن )ﺑﻪ ھﺮ ﺷﮑﻞ آن(‪،‬‬
‫ﻟﻐﺰشﮔﺎھﯽ اﺳﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﺜﺒﺖ‪ ،‬و ﯾﺎ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺳﺮﮐﺶ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮای اﺑﺮاز و اﻇﮫﺎر ﯾﮑﯽ از اﺳﺘﻌﺪادھﺎی ﺧﻮد ﺑﻘﯿﻪ را ﺳﺮﮐﻮب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای‬
‫ﻣﺜﺎل اﺳﺘﻌﺪاد روﺣﯽ ﺧﻮد را ﻣﯽﮐﻮﺑﺪ ﺗﺎ ﻧﯿﺮوی ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ و ﯾﺎ ﻋﻘﻼﻧﯿﺶ ﺑﺮوز ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﻮﯾﺎت ﺧﻮد را ﻧﺎدﯾﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﺎ ﺟﻨﺒﻪھﺎی ﻣﺎدﯾﺶ ﺳﺮﺑﺮآورد و از راه ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﺎدی‬
‫ﺳﺮﺷﺖ و ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ ﺧﻮد را ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫و ﯾﺎ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ ﻏﯿﺮ ﺧﻮد ﻃﻐﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ﺧﻮد ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ دﯾﮕﺮان را در آنھﺎ ﺣﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺧﻮد را )از ﻧﻈﺮ ﻓﺮدی و ﯾﺎ ﻣﻠﯽ( از ﻧﮋاد ﻣﻤﺘﺎزی‬
 ‫‪٤١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﻣﯽداﻧﺪ و اﯾﻦ ﺣﻖ را ﺑﺮای ﺧﻮد و ﯾﺎ ﻣﻠﺘﺶ ﻗﺎﺋﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﻨﺪﮔﯽ او را ﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﻣﻘﺪﺳﺎت و‬‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺪرت و ﺗﺴﻠﻄﺶ ﺳﺮ ﻓﺮود آورﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﻮد ﺣﻖ ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ھﻤﻪی ّ‬
‫ﻋﻈﻤﺖ و آزادیھﺎی ﺷﺨﺼﯽ و ﭘﺎﯾﻪھﺎی زﻧﺪﮔﯽ آﻧﺎن را از اﯾﺸﺎن ﺳﻠﺐ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﻮد‬
‫ﯾﮑﻪﺑﺰن ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺎرھﺎ ﺑﺮ ﺧﻮد ﺑﺒﺎﻟﺪ و اﺣﺴﺎس ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺣﻖ ﻣﯽدھﺪ‬
‫ھﺮﭼﻪ ﺧﻮاھﺪ اﻧﺠﺎم دھﺪ و در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺣﻖ و ﻣﻘﺮراﺗﯽ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮد ّ‬
‫ﻣﻘﺮر ﻣﯽدارد و ھﯿﭻ‬
‫ﻋﻨﺎﯾﺘﯽ ﺑﻪ ارﺗﺒﺎطھﺎ و ھﻤﺒﺴﺘﮕﯽھﺎی ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺧﻠﻠﯽ ﮐﻪ در آن وارد ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺪارد‪ .‬و‬
‫ھﯿﭻ ﺗﻮﺟﮫﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻧﻈﻢ ﺟﺎﻣﻌﻪ را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﻨﺪ و ﻣﻘﺮرات و ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای‬
‫اﺟﺘﻤﺎع وﺿﻊ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮ ﭘﺎ ﮔﺬارد و ﺗﻨﮫﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻪی ﺧﻮدش را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﻣﺘﻼﺷﯽ ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﻈﻢ و ّ‬
‫اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺑﺮای زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﺨﻮاھﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦھﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎﯾﯽ اﺳﺖ از‬
‫ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻮدن‪ّ ،‬اﻣﺎ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻮدن ﻣﺨﺘﻞ و آﺷﻔﺘﻪ‪.‬‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻮع ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻮدن‪ ،‬ﻣﻨﻔﯽ ﺑﻮدن ﺑﯿﻤﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﻣﻨﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت زﻣﺎم ﺷﮫﻮات را ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﻣﯽدھﺪ‪ .‬زﯾﺮا دارای ﻧﯿﺮوی ﻧﮕﮫﺪارﻧﺪهی ﻣﺜﺒﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺪان وﺳﯿﻠﻪ‬
‫اﻧﮕﯿﺰهھﺎی ﺷﮫﻮاﻧﯽ را ﮐﻨﺘﺮل ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﻣﻨﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺮوھﺎی ﻣﺎدی و اﻗﺘﺼﺎدی و‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﻘﺶ ﻣﻨﻔﯽ دارد‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﺮف و ﻋﺎدات و ﺳﻨﺖھﺎ ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺷﻮﮐﺖ و ﺳﻄﻮت اﺟﺘﻤﺎع‪ ،‬و ﯾﺎ رﮐﻮد ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬و ﯾﺎ ﻧﯿﺮوھﺎ و ﻗﺪرتھﺎی ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ آن ﻣﻨﻔﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﺳﺮﺷﺖ ﻓﺮدی ﺧﻮد را ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮده زﯾﺮ ﻓﺸﺎرھﺎ و ﺳﻨﮕﯿﻨﯽھﺎی وارد ﺑﺮ‬
‫او ﺧﺮد و ﺳﺎﯾﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ھﺮ دو ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﻣﺜﺒﺖ اﻓﺮاﻃﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻃﻐﯿﺎن و ﺳﺮﮐﺸﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ‪ ،‬و‬
‫ﻣﻨﻔﯽ ﺗﻔﺮﯾﻄﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺧﻮاری و ﺑﯽاﺛﺮی در ﺑﺮاﺑﺮ ھﻤﻪی ﻗﺪرتھﺎی ﻓﺮدی ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺳﻨﺖھﺎ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻓﻄﺮی ﺧﻠﻘﺖ را‬ ‫ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ در زﻣﯿﻦ و ﻣﺴﺘﻘﺮ ﮐﺮدن ّ‬
‫در آن ﻧﺨﻮاھﺪ داﺷﺖ‪ ،‬زﯾﺮا در ھﺮ دو ﺑﺎﻋﺚ اﺧﻼل و ﺑﯽﻧﻈﻤﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﯾﻦ ﺑﯽﻧﻈﻤﯽ و اﺧﻼل دارای ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻋﻠﺖ اﺳﺖ‪ :‬از ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﺪ و ﺳﻮء ارﺷﺎد و‬
‫راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﻨﺤﺮﻓﺎﻧﻪ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮ اﺛﺮ ھﻤﺎھﻨﮕﯽ ﺗﺎرھﺎی ﻧﻔﺲ و اﯾﺠﺎد ﺑﯽﻧﻈﻤﯽ در آن‬
‫دﺳﺘﮕﺎه و ﺑﯿﺮون آوردن ﻧﻐﻤﻪی ﻧﺎﺳﺎز از آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻓﻘﻂ ﺟﻨﺒﻪی ﻓﺮدی در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﺟﻨﺒﻪی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آن ﺑﻪ‬
‫ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ‪ :‬اﮔﺮ ﻓﻘﻂ ﺟﻨﺒﻪی ﻣﺎدی اﻧﺴﺎن ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﻓﻘﻂ ﺟﻨﺒﻪی‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٤٢‬‬

‫رواﻧﯽ آن‪ :‬اﮔﺮ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻧﯿﺮوی ﻣﺤﺮک و ﭘﯽﺑﺮﻧﺪهی ﻧﻔﺲ اھﻤﯿﺖ داده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ‬
‫ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻧﯿﺮوی ﻧﮕﮫﺪارﻧﺪه‪ :‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺟﻨﺒﻪی اﺛﺒﺎﺗﯽ ﻣﺨﺘﻞ و ﺑﯽﻧﻈﻢ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ‬
‫ﺟﻨﺒﻪی ﻣﻨﻔﯽ آن‪ .‬و ﯾﺎ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﻧﯿﺮوھﺎ ﺑﯿﺶ از ﻇﺮﻓﯿﺖ آن ﻓﺸﺎر وارد آﯾﺪ و‬
‫ﺑﺮ دﯾﮕﺮی ﮐﻢﺗﺮ از ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺑﺎر ﺷﻮد )ﮐﻪ ﻧﯿﺮوی ﻣﻘﺎﺑﻞ آن ﻃﻐﯿﺎن و ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﮐﻨﺪ و‬
‫وﻇﯿﻔﻪ ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم ﻧﺪھﺪ( ﻧﯿﺰ اﺧﻼل در ﻧﻈﻢ و ھﻤﺎھﻨﮕﯽ آنھﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﻣﯽﺧﻮاھﺪ اﻧﺴﺎن دارای ﻗﺪرت و ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺜﺒﺖ و ﮐﺎری‪ّ ،‬اﻣﺎ ﻣﺘﻌﺎدل و‬
‫ھﻤﺴﻨﮓ‪ ،‬و راه اﯾﺠﺎد ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺮوﯾﯽ ھﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬ھﻤﺎھﻨﮓ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺗﻤﺎم ﺳﺎزھﺎ‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﯾﮏ ھﻤﺎواﯾﯽ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺳﺎزھﺎ و آھﻨﮓھﺎ‪ ،‬در آن‬
‫واﺣﺪ ھﻤﮕﺎم و ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ﯾﮑﺼﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت اﯾﻦ راه و روش )ﮐﻪ ﺧﻮد از وﯾﮋﮔﯽھﺎﯾﯽ اﻧﺴﺎن ﺻﺎﻟﺢ اﺳﺖ( واﻗﻌﯿﺖ‬
‫داﺷﺘﻦ آرﻣﺎنھﺎ و آرﻣﺎﻧﯽ ﺑﻮدن واﻗﻌﯿﺖھﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ آرﻣﺎنھﺎﯾﯽ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ً‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ دور از ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﻣﻮھﻮم ﻧﯿﺴﺖ و اﺻﻮﻻ اﻧﺴﺎن ﺻﺎﻟﺢ اﻓﮑﺎر و ﺗﺨﯿﻼت ﻏﯿﺮﻣﻨﻄﻘﯽ‬
‫و ﺑﯽاﺳﺎس را در ذھﻦ ﺧﻮد راه ﻧﻤﯽدھﺪ‪ .‬از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ واﻗﻌﯿﺖھﺎی ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل اﯾﻦ‬
‫اﻧﺴﺎن ﭼﻨﺎن ﻋﺎﻟﯽ و ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﮐﻮﺗﻪﻧﻈﺮان ﻏﯿﺮواﻗﻊ و آرﻣﺎﻧﯽ ﺟﻠﻮهﮔﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﺳﺮﺷﺖ و ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﺸﺮ را آﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ھﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻓﻄﺮت ازﻟﯽ و اﺑﺪی‬
‫آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻣﻮردﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ‪ .‬ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺮوھﺎ و اﻧﺪازهھﺎی اﺳﺘﻌﺪادھﺎی او را‬
‫ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺖھﺎ و ﺿﺮورﯾﺎت آن را ﻣﯽداﻧﺪ و ھﺮ ﯾﮏ را ﻣﻮرد ارزﯾﺎﺑﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ‬
‫و ﺑﻪ ھﻤﻪی آنھﺎ ﺳﻮد ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ ُ َ ّ ُ َّ ُ َ ۡ‬
‫� �ف ًسا إِ� ُو ۡس َع َها ۚ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۲۸۶ :‬‬ ‫﴿� ي�ل ِف ٱ‬
‫»ﺧﺪا ھﯿﭽﮑﺲ را ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻧﮑﻨﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﻪ اﻧﺪازهی ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ او«‪.‬‬
‫﴿فَٱ َّ� ُقوا ْ ٱ َّ َ‬
‫� َما ٱ ۡس َت َط ۡع ُت ۡم﴾ ]اﻟﺘﻐﺎﺑﻦ‪.[۱۶ :‬‬
‫»ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ دارد ﺧﺪای را ﭘﺮوا ﮔﯿﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﺑﺸﺮ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﯿﺰھﺎی ﻓﺮﯾﺒﻨﺪه ﻧﯿﺰ ﻣﯽداﻧﺪ‪:‬‬
‫ۡ ُ َ َ َ َ َّ َ‬ ‫َ ّ َ ٓ َ َۡ َ َ َۡ َ‬ ‫اس ُح ُّ َّ َ‬ ‫﴿ ُز ّ� ِ َن ل َِّلن ِ‬
‫ت مِن ٱلنِساءِ وٱ�نِ� وٱلق�ٰ ِط ِ‬
‫� ٱلمقنطرة ِ مِن ٱ�ه ِ‬
‫ب‬ ‫ب ٱلش َه� ٰ ِ‬
‫َ‬
‫� ۡيل ٱل ۡ ُم َس َّو َمةِ َوٱ ۡ�نۡ َ� ٰ ِم َوٱ ۡ َ‬
‫� ۡر ِ�‬
‫ث﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۴ :‬‬ ‫َوٱ ۡلف َّضةِ َوٱ ۡ َ‬
‫ِ‬
‫ِ‬
 ‫‪٤٣‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺣﺐ ﺧﻮاﺳﺘﻪھﺎ ]ی ﻧﻔﺲ[ از ]ﻗﺒﯿﻞ[ زﻧﺎن و ﻓﺮزﻧﺪان و ﻣﺎلھﺎی اﻧﺒﻮه‬ ‫»ﺑﺮای ﻣﺮدﻣﺎن ّ‬
‫از ]ﺟﻨﺲ[ زر و ﺳﯿﻢ و اﺳﺐھﺎی ﻧﺸﺎﻧﺪار و ﭼﮫﺎر ﭘﺎﯾﺎن و زراﻋﺖ آراﺳﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﯽﻃﺎﻗﺘﯽ او در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ را ﻧﯿﺰ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ رو ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ُ َّ ُ َ ُ َ ّ َ َ ُ ۡ َ ُ َ ۡ َ ٰ َ ٗ‬
‫�� ُن ضعِيفا ‪] ﴾٢٨‬اﻟﻨﺴﺎء‪.[۲۸ :‬‬ ‫﴿يرِ�د ٱ� أن � ِفف عن�مۚ وخل ِق ٱ ِ�‬
‫»ﭼﻮن اﻧﺴﺎن ﻧﺎﺗﻮان ﺧﻠﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪا ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﮐﺎر را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ آﺳﺎن ﺑﮕﯿﺮد«‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺣﻘﺎﯾﻖ آ ﮔﺎه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ واﻗﻌﯿﺖ ﺑﺸﺮ را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﮑﻠﯿﻒ‬
‫ﺳﺨﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺪ اﻧﺠﺎم دھﺪ ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫� ۡم � ٱ ّ‬ ‫ُ َ ۡ ََ ٰ ُ ۡ َ َ َ َ َ َ َۡ ُ‬
‫ج﴾ ]اﻟﺤﺞ‪.[۷۸ :‬‬‫ِين م ِۡن ح َر ٖ �‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫﴿هو ٱجتبٮ�م وما جعل علي‬
‫»او ﺷﻤﺎ را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ و در ﻣﻘﺎم ﺗﮑﻠﯿﻒ در دﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ رﻧﺞ و ﺷﻘﺘﯽ ﻧﻨﮫﺎده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺗﮑﺎﻟﯿﻔﯽ ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻣﯽﺳﺎزد ﮐﻪ در ﺣﺪود ﻗﻮه و اﻣﮑﺎﻧﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﻓﻄﺮت‬
‫و ﺳﺮﺷﺖ ﺑﺸﺮ را ﺑﺪون ﻧﯿﺮو ﺑﺨﺸﯿﺪن رھﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻓﻄﺮت ﺿﻌﯿﻔﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺎل‬
‫ﺧﻮد ﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﻪﺳﻮی ﭘﺴﺘﯽ ﮔﺮاﯾﯿﺪه از ﻣﻘﺎم ﺧﻮد ﺑﻪ درﺟﻪی ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮی ﺗﻨﺰل‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺳﻼم ھﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﮔﺬارد ﻣﻘﺎم اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﭘﺴﺘﯽ ﮔﺮاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﮐﻤﺎل واﻗﻊﺑﯿﻨﯽ ﺑﺮای‬
‫اﻧﺴﺎن ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺰرگﺗﺮی ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺖ واﻗﻌﯽ ﮐﻪ ھﻢ ﻟﺤﻈﺎت ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ او و ھﻢ‬
‫ﻟﺤﻈﺎت ﻗﺪرت او‪ ،‬ھﻢ ﻟﺤﻈﺎت ھﺒﻮط و ﮔﺮاﯾﺶ او را ﺑﻪ ﭘﺸﺘﯽ و ھﻢ ﻟﺤﻈﺎت واﻻ ﮔﺮاﯾﯿﺶ‬
‫را ّ‬
‫ﻣﺪﻧﻈﺮ دارد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﺰﯾﺖھﺎی ﺑﺰرگ اﻧﺴﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﻌﺪاد واﻻﮔﺮاﯾﯽ و ﺻﻌﻮد از ﻣﻘﺎم و‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪاش در وﺟﻮد او ﻧﮫﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﻌﺪادی ﮐﻪ او را از ﺧﻮدش و ﻣﺮﺗﺒﻪی ﺣﯿﻮاﻧﯿﺶ‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻣﯽﺑﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺪ ﯾﮏ اﻧﺴﺎن واﻻ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ اﺳﺘﻌﺪاد‪ ،‬ﯾﮑﺒﺎره و ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﺑﺎر‪،‬‬
‫اﻧﺴﺎن را ﺑﺪﯾﻦ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ّ .‬اﻣﺎ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﺪﯾﻦ ھﺪف ﺑﮑﻮﺷﺪ و در‬
‫اﯾﻦ راه ﻗﺪم ﺑﮕﺬارد ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ از ﺳﻄﺢ ﺣﯿﻮاﻧﯽ و ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺧﻮد ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻪ‬
‫اوج ﺑﮕﯿﺮد ﺗﺎ ﻣﻨﺎﻇﺮی ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ و اﻓﻘﯽ ﭘﮫﻨﺎورﺗﺮ را در ﺟﻠﻮ ﺧﻮد ﺑﺒﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﺮ اﯾﻦ اﻧﺴﺎن ﮐﻪ رو ﺑﻪ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﺑﻪﺳﻮی ﻣﺮاﺣﻞ ﮐﻤﺎل اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺤﻈﺎت‬
‫ﻣﻌﺠﺰهآﺳﺎﯾﯽ ﻣﯽﮔﺬرد ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوزی ﺑﺮ ﺧﻮد و ﺑﺮﺗﻤﺎم ﻧﯿﺮوھﺎی زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ آنھﺎ‬
‫اﺣﺎﻃﻪ دارد‪ :‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪای ﺷﮕﻔﺖ‪ ،‬ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ و ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﯿﺮوھﺎ و اﺳﺘﻌﺪادھﺎی‬
‫ﺧﺪادادی ﺧﻮد اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﺮﺷﺖ و ذات ﺧﻮد را ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺧﺪا‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ و ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٤٤‬‬

‫ﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﻟﺤﻈﺎت »آرﻣﺎﻧﯽ« اﺳﺖ‪ّ ،‬اﻣﺎ »واﻗﻌﯿﺖ« ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﻄﺮت‬
‫اﻧﺴﺎن را ﺑﺎ واﻗﻌﯿﺎت آن و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺿﻌﻒھﺎ و ﻧﯿﺮوھﺎی ﻣﺤﺪودی ﮐﻪ دارد ھﻤﺎھﻨﮓ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از آن اﺳﺘﻌﺪاد ﻧﮫﻔﺘﻪای ﮐﻪ در اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و آرﻣﺎنھﺎی ﺑﺸﺮی را ﻧﯿﺰ در ﺑﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬آرﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ از واﻗﻌﯿﺎت دور ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎ آن ﻓﺎﺻﻠﻪی زﯾﺎدی ﻧﺪارد و از اﻣﻮر ﻇﺎھﺮ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻏﺎﻓﻞ ﻧﯿﺴﺖ!‬
‫از ﺑﺎرزﺗﺮﯾﻦ و روﺷﻦﺗﺮﯾﻦ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت روش اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد از ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺳﯿﻤﺎھﺎی اﻧﺴﺎن ﺻﺎﻟﺢ اﺳﺖ )اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﺤﻘﻖ اﯾﻦ روش ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ ﮐﻮﺷﺶ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ( ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫ھﻤﻪﺟﺎﻧﺒﮕﯽ و ﮐﻤﺎلﮔﺮاﯾﯽ‪.‬‬
‫ھﻤﺴﻨﮕﯽ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺒﺖ ﻣﯿﺎﻧﻪ‪.‬‬
‫واﻗﻌﯿﺖ داﺷﺘﻦ آرﻣﺎنھﺎ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻮل آﯾﻨﺪه ﺷﺮح ﻣﻔﺼﻞ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽھﺎ و ﭼﮫﺮهھﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫روش ﻋﺒﺎدت‬
‫از ﺑﺎرزﺗﺮﯾﻦ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت روش اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬روش ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ‪ّ :‬اﻣﺎ ﻋﺒﺎدت در اﯾﻨﺠﺎ‬
‫اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ دارد‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎدت ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ آداب و رﺳﻮم ﺗﻌﺒﺪی ﻣﻌﺮوف‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎز و روزه و زﮐﺎت ‪ ...‬ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ دارای ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻋﻤﯿﻖﺗﺮ و ﻓﺮاﮔﯿﺮﺗﺮی‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﺑﺎ ﺧﺪا‪.‬‬
‫ﺳﺮاﺳﺮ روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ھﻤﺎن ﭘﯿﻮﻧﺪ اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﻪ ﻓﺮوع و ﺷﻌﺒﻪھﺎی ﺗﺮﺑﯿﺖ از‬
‫آن ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ ھﻤﻪی آنھﺎ ﻧﯿﺰ در ﭘﺎﯾﺎن ﮐﺎر ﺑﻪﺳﻮی آن اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ در‬
‫ھﻤﻪی اﺣﻮال اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺪﻧﻈﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ آداب و ﺗﺸﺮﯾﻔﺎت و ﻣﻨﺎﺳﮏ روﺷﻦ‬
‫ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺞ‪ ،‬و دﯾﮕﺮ ﻣﻈﺎھﺮ و ﺷﻌﺎﺋﺮ ﺗﻌﺒﺪی‪ ،‬ﭼﯿﺰی ﺟﺰ ﮐﻠﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻤﺎز و روزه و زﮐﺎت و ّ‬
‫ﺗﻨﮫﺎ ﮐﻠﯿﺪھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آنھﺎ ﻣﯽﺗﻮان درھﺎی ﻋﺒﺎدت را ﺑﻪروی ﺧﻮد ﺑﺎز ﮐﺮد‪» ،‬اﯾﺴﺘﮕﺎهھﺎ«‬
‫و ﻣﻨﺎزﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ راهﭘﯿﻤﺎﯾﺎن ﻃﺮﯾﻖ ﻋﺒﺎدت و ﺳﺎﻟﮑﺎن ﻣﻨﺰﻟﮕﻪ ﻣﻌﺒﻮد‪ ،‬در ﺑﯿﻦ راه در آن‬
‫اﯾﺴﺘﮕﺎهھﺎ‪ ،‬ﺑﺮای اﻧﺪﮐﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺰل ﮔﺰﯾﺪه ﺗﻮﺷﻪی راھﯽ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻧﻔﺴﯽ ﺗﺎزه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
 ‫‪٤٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺑﺎ زاد و ﺗﻮﺷﻪی ﮐﺎﻓﯽ راه را اداﻣﻪ داده ﺑﻪﺳﻮی ﺳﺮﻣﻨﺰل ﻣﻌﺸﻮق راه ﻣﯽﺳﭙﺮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ راه‬
‫ھﻤﺎن ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ھﺮﭼﻪ در اﯾﻦ راه واﻗﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺗﺎ ﮐﺎرھﺎی‬
‫روزﻣﺮهی زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬و ﯾﺎ اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن و ادراک‪ ،‬ﻣﺎدام ﮐﻪ ﻣﻮردﻧﻈﺮ و ھﺪف ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﻪ‬
‫ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ اﺳﺎس و ﭘﺎﯾﻪ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﻣﺴﺘﺤﮑﻢﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ و در ﻋﻤﻞ‬
‫)ﻧﻪﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ زﺑﺎن( ﮔﻮاھﯽ دھﺪ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﻣﻘﺎم و ﺷﺨﺼﯿﺖ و ﻣﻈﮫﺮ و ﻗﺪرﺗﯽ ﭘﺮﺳﺘﯿﺪﻧﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺟﺰ ﺧﺪای واﺣﺪ و آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهی ﻗﺎدری ﮐﻪ ﺣﮑﯿﻢ و داﻧﺎ اﺳﺖ و ﮔﻮاھﯽ دھﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻨﺖ اﺑﺪی و‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ج ﺑﻨﺪه و ﻓﺮﺳﺘﺎدهی او اﺳﺖ ﺑﻪﺳﻮی آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺗﺎ راه ﺣﻘﯿﻘﯽ و ّ‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮﻧﺎﭘﺬﯾﺮ او را ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد ﺑﻨﻤﺎﯾﺎﻧﺪ و ﺳﺮاﺳﺮ زﻧﺪﮔﯽ او را ﺑﺮ اﯾﻦ ﭘﺎﯾﻪ ﺑﻨﮫﺪ و‬
‫اداﻣﻪ دھﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ‪ ،‬ھﻤﻪی زﻧﺪﮔﯽ را در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎدت ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ آن ﻟﺤﻈﺎت ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﺸﻐﻮل اﻧﺠﺎم ﻣﺮاﺳﻢ‬
‫ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺼﻮد آﯾﻪی ﮐﺮﯾﻤﻪ‪:‬‬
‫ت ٱ ۡ َّ َ ۡ َ َّ ۡ ُ ُ‬ ‫﴿ َو َما َخلَ ۡق ُ‬
‫�ن وٱ ِ��س إِ� ِ�َعبد ِ‬
‫ون ‪] ﴾٥٦‬اﻟﺬارﯾﺎت‪.[۵۶ :‬‬ ‫ِ‬
‫»و ﻣﻦ ﺟﻦ و اﻧﺲ را ﻧﯿﺎﻓﺮﯾﺪم ﺟﺰ ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮا ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﯿﺰ از ﻋﺒﺎدت اﯾﻦ ﻣﺮاﺳﻢ و ﻣﻈﺎھﺮ ﻧﯿﺴﺖ وﮔﺮﻧﻪ اﯾﻦ ﻟﺤﻈﺎت ﮔﺬرا در ﺻﻔﺤﻪی وﺟﻮد‬
‫ﺷﺨﺺ و در ﺻﻔﺤﺎت ﺑﯽﺣﺪ و ﺣﺼﺮ ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد ارزش ﻧﺪارد‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪزودی زاﺋﻞ ﺷﺪه‬
‫اﺛﺮی از آنھﺎ در ﻓﻀﺎ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎدت ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﺑﺎ ارزش اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﺻﻮرت راه و رﺳﻢ زﻧﺪﮔﯽ ﺗﻤﺎم ﺣﯿﺎت را در‬
‫ﺑﺮﮔﯿﺮد‪ .‬ارزش آن ھﻨﮕﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﻮهی رﻓﺘﺎر و ﮐﺮدار و ﺗﻔﮑﺮ و ادراک و ھﻤﻪی‬
‫ﺷﺆون دﯾﮕﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﺟﻮاﻧﺐ زﻧﺪﮔﯽ و اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﯿﺎت ﺑﻪ روﺷﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫اﺻﻞ اﺳﺘﻮار ﺷﻮد‪ ،‬و در ھﺮ ﻟﺤﻈﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽھﺎ و ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖھﺎ را ﻣﺎﻧﻨﺪ آﺋﯿﻨﻪای ﺻﺎف و‬
‫ﺑﯽﻏﺒﺎر ﺑﻨﻤﺎﯾﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺗﻤﺎم ﮐﺎرھﺎ ﺑﻪﺧﺪا اﺳﺖ‪ ،‬او ﻣﻨﺒﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ھﺮ ﮐﺎر ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﺪو ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮد و ﻗﻮاﻧﯿﻦ و دﺳﺘﻮرات او ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺸﺎور و راھﻨﻤﺎی ﺗﻤﺎم ﻟﺤﻈﺎت زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﺑﺸﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از درون ﻗﻠﺐ و از راه ﺧﺮد و در رﻓﺘﺎر و ﮐﺮدارھﺎی ﻇﺎھﺮی ﻋﯿﻨﯽ‪ ،‬ھﻤﻪ ﺑﺎﯾﺪ او‬
‫را ﻃﺮف ﻣﺸﻮرت ﻗﺮار داد و از او ﯾﺎری ﺟﺴﺖ‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٤٦‬‬

‫ﻗﺎﻋﺪهی ﮐﻠﯽ و اﺻﻞ اﺳﺎﺳﯽ ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯿﺎن ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن و ﺧﺪا‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪ داﺋﻤﯽ ﮐﻪ ھﺮ ﻟﺤﻈﻪ ﻗﻠﺐ را ﺑﺮﻣﯽاﻧﮕﯿﺰد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﺪا رﺟﻮع و در ھﺮ ﮐﺎری از‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ و اﺑﺪی او ﻃﻠﺐ ﻣﺸﻮرت ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪی ﮐﻪ ﺑﺎ آن ھﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﺎﻣﻞ و ﺗﻤﺎم‪ ،‬و‬
‫ﺑﺪون آن ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﭘﻮچ و ﺑﯿﮫﻮده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﺪﯾﻦ ھﺪف‪ ،‬اﺳﻼم ﺗﻤﺎم وﺳﺎﯾﻞ ﻣﻤﮑﻨﻪی رﺳﺎﻧﻨﺪه را ﺑﮑﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ :‬ﺑﺎ‬
‫ھﻤﺎھﻨﮓ و ھﻤﺎواز ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺗﺎرھﺎی ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ )ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ(‪ ،‬و‬
‫ارﺗﺒﺎط دادن اﯾﻦ دﺳﺘﮕﺎه ھﻤﺎھﻨﮓ ﺑﻪﺧﺪا‪.‬‬
‫ﺑﻪزودی در ﻓﺼﻮل آﯾﻨﺪه‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه در ﺑﺎب »ﭘﺮورش روان«‪ ،‬در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺗﻔﺼﯿﻞ ھﻤﻪ‬
‫ﺟﺎﻧﺒﻪای ﺧﻮاھﯿﻢ داد‪ّ .‬اﻣﺎ در اﯾﻨﺠﺎ ﮐﻪ ﻗﻮاﻋﺪ ﮐﻠﯽ اﯾﻦ راه را ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬در ﺑﺎرهی‬
‫اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ وﺳﯿﻠﻪ از دﯾﮕﺮ روشھﺎی ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﺑﺤﺚ ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از روشھﺎی ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ دل ﺑﺸﺮ را ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺮاﮐﺰ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنھﺎی ّ‬
‫ﻣﻌﯿﻦ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺮهی ﺧﺎﮐﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﮐﻨﺪ و ھﺪف ھﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎرهای از روشھﺎ دل را ﺑﻪﺳﻮی ﻓﺮد‬
‫ﻣﻌﯿﻨﯽ از اﻓﺮاد ﻣﺮدم ﻣﺘﺼﻞ ﻣﯽﺳﺎزد و ﻗﺒﻠﻪی آﻧﺎن ھﻤﺎن ﺷﺨﺺ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎرهای دﯾﮕﺮ‬ ‫ّ‬
‫دل ﺑﻪ اﻓﺴﺎﻧﻪای از اﻓﺴﺎﻧﻪھﺎی ﺳﺎﺧﺖ اوھﺎم ﺑﺸﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﮐﺮده و ذھﻦ او را از ﺣﻘﺎﯾﻖ‬
‫ﻣﻨﺤﺮف ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه راه و روش زﻧﺪﮔﯽ ﺗﺮﺑﯿﺖﺷﺪﮔﺎن را ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪی آن ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﮐﺎر‪،‬‬
‫درک‪ ،‬ﻓﮑﺮ و رﻓﺘﺎر او را ﺑﺎ اﯾﻦ رﻧﮓ‪ ،‬رﻧﮓآﻣﯿﺰی ﮐﺮده ﺑﺪان وﺳﯿﻠﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ‬
‫آﻧﺎن را از ھﻤﻪﭼﯿﺰ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺑﻪ ھﻤﺎن ﺟﮫﺖ ﺧﺎص ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ رو ﻓﺮد ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫»ﻓﻀﺎﯾﻞ« رﺷﺪ ﮐﺮده ﺧﻮﺑﯽھﺎ‪ ،‬اﺧﻼق و ﻓﻀﺎﯾﻞ ﺧﻮد را ﺑﻪﮐﻤﮏ آن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫ھﺮﭼﻪ از ﻣﻔﺎھﯿﻢ آن ﺗﺮاوش ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮده راه و روش ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻊ آن ﯾﮑﯽ‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫و ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﻣﻘﺪاری از اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ و ﻓﻀﺎﯾﻞ »ﻣﻄﻠﻘﻪ«ای ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺑﺸﺮ ﺑﺮ آن دﺳﺖ‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن اﯾﻦ راه و روشھﺎ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺸﺮﯾﺖ ﮔﻤﺮاه و ﯾﺎ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﻮد ﺑﺎ‬
‫ﺑﺼﯿﺮت ﺧﺪادادی ﺧﻮد ﻣﻘﺪاری از »ﺣﻖ« را ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ ﺑﻪ او اراﺋﻪ داده ﻣﺎﻧﻊ اﻧﺤﺮاف و‬
‫ً‬
‫ﮔﻤﺮاھﯽ ﻣﻄﻠﻖ او ﻣﯽﺷﻮد‪ّ .‬اﻣﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎ اﯾﻦ ﻓﻀﺎﯾﻞ و ﻣﮑﺮﻣﺖھﺎ »ﻣﺤﻠﯽ« و ﯾﺎ »ﻣﻨﻄﻘﻪای«‬
‫اﺳﺖ و ﺟﺰ آن ﻧﻮع ﮐﻪ از ﺑﺎور ﺑﻪﺧﺪا ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ و از ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ و اﺑﺪی و رﺿﺎﯾﺖ او‬
‫ﮐﻤﮏ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﻀﺎﯾﻞ ﺣﻘﯿﻘﯽ »اﻧﺴﺎﻧﯽ« در ﺑﯿﻦ آنھﺎ ﭘﯿﺪا ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
 ‫‪٤٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺑﺮای ﻣﺜﺎل ﺑﻪ روشھﺎی ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اروﭘﺎﯾﯽ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ و ﻣﯿﺎن روشھﺎی ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اروﭘﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﮫﺘﺮ از ھﻤﻪ‪ ،‬در ﻧﻈﺮ ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺮدم‪ ،‬روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﺮاد را ﺑﺎ ﻓﻀﺎﯾﻞ‬
‫ﺑﺴﯿﺎری ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﻓﺮد دزدی و ﻏﺎرت و ﻣﺎل دﯾﮕﺮان را ﻏﺼﺐ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬دروغ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺗﻘﻠﺐ روا ﻧﻤﯽدارد‪ .‬و ﭼﻪ درﺳﺘﮑﺎری زﯾﺒﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻃﺒﻊ و در رﻓﺘﺎر‬
‫آﻧﺎن ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ﺳﺮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ! راﺳﺘﯽ و درﺳﺘﯽ ﻧﺸﺎطﺑﺨﺸﯽ ﮐﻪ ﺷﮕﻔﺘﯽ را ﺑﺮ‬
‫ﻣﯽاﻧﮕﯿﺰد‪ .‬ﺗﻤﺎﯾﻞ آﻧﺎن ﺑﻪ ھﻤﮑﺎری ﺑﺎ دﯾﮕﺮان و از ﺧﻮدﺧﻮاھﯽ و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪی ﺑﻪدﻟﯿﻞ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ »ھﻤﮕﺎن« ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪن ﮐﻪ آﻣﺎدهی ﻓﺪا ﮐﺮدن ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﺼﻮﺻﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ً‬
‫واﻗﻌﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﺴﯿﻦ اﺳﺖ!‬
‫ﺗﻤﺎم اﯾﻦھﺎ درﺳﺖ و ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﻣﺮزھﺎی ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ! و در آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻠﺖ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ‬
‫اﯾﻦ ﻣﺮد اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازهی ﻣﻮﯾﯽ از ﻣﺮز ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ و از ﺣﺪود‬
‫ﺑﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﭘﺮﺳﺘﺶ آن‪ ،‬او را ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﻪی ﺗﻤﺎم ﺗﺮﺑﯿﺖھﺎی ﻓﺮدی‬
‫و ﺟﻤﻌﯽ او ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﻮمﭘﺮﺳﺘﯽ ﻧﮫﺎد ﺷﺪه و ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﺑﻮﻣﯽ دﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﯾﮑﺒﺎره ﺷﺨﺺ‬
‫دﯾﮕﺮی ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﺨﺺ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮده‪ ،‬ھﯿﭻ ﺷﺒﺎھﺘﯽ ﺑﺎ او ﻧﺪارد!‬
‫ﺧﻮدﺧﻮاھﯽ او ﺑﺸﺪت ﺑﺮوز ﮐﺮده‪ ،‬ﺣﺮص و آزی زﺷﺖ از ﺧﻮد اﺑﺮاز ﻣﯽدارد‪ .‬ﺗﻘﻠﺐ‪،‬‬
‫ﻧﯿﺮﻧﮓ‪ ،‬دروغ و دﺳﯿﺴﻪ‪ ،‬ﻏﺼﺐ اﻣﻮال دﯾﮕﺮان و رﺑﻮدن ﺣﻖ دﯾﮕﺮان وﻏﺎرت و ﻓﺪا ﮐﺮدن‬
‫ﺗﻤﺎم ارزشھﺎی اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮای ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺧﻮﯾﺶ و ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻧﺪای درون ﺧﻮد‪ ،‬ھﻤﻪ‬
‫از ﺻﻔﺎت ذاﺗﯽ او ﻣﯽﮔﺮدد!‬
‫ﭼﺮا؟ آﯾﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮد؟‬
‫ھﺮﮔﺰ! ﺑﻠﮑﻪ ھﻤﺎن ﺷﺨﺺ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ھﻤﯿﺸﻪ و ھﻤﻪﺟﺎ ﺑﻪ ﺑﺘﯽ اﺧﻼص ﻣﯽورزد ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬ﺑﻪھﯿﭻوﺟﻪ »ﺑﻪ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ« اﺧﻼص ﻧﺪارد‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﺮﺑﯿﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﺤﺾ ﻧﺪﯾﺪه‬
‫ً‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و ھﺮﮔﺰ ﻣﺨﻠﺼﺎ ﻟﻠﻪ ﮐﺎر ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ :‬زﯾﺮا ﭘﺎﯾﻪ و اﺳﺎس ﺗﺮﺑﯿﺖ او ﺑﺮ اﺻﻞ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺣﻘﯿﻘﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﺮﺑﻮط ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﻗﺎﻃﻊ و ﺷﺪﯾﺪ روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم را ﺑﺎ دﯾﮕﺮ روشھﺎی ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ‬
‫ﻏﯿﺮاﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬روﺷﻦ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺎﻧﺪ‪ ،‬در اﯾﻨﺠﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد را اﺳﻼم )ﻧﺪای‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ھﻤﻪی »اﻧﺴﺎنھﺎ«( اﺻﺮار دارد ﮐﻪ روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ آن ﺑﺮ اﺳﺎس ﻋﺒﺎدت ﻧﮫﺎده‬
‫ﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻋﺒﺎدت ﺑﻪﻣﻌﻨﯽ ﻓﺮاﮔﯿﺮ و ﮔﺴﺘﺮدهی آن‪ ،‬و ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪی ﭘﯿﻮﻧﺪ داﺋﻤﯽ ﺑﺎ ﺧﺪا‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٤٨‬‬

‫در واﻗﻊ ﻧﻤﯽﺗﻮان اﺟﺮای ﺧﯿﺮ و ﺧﻮﺑﯽ ﺣﻘﯿﻘﯽ را روی اﯾﻦ زﻣﯿﻦ ﺗﻀﻤﯿﻦ ﮐﺮد‪ ،‬ﺟﺰ‬
‫ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﭘﯿﻮﻧﺪی زﻧﺪه و رﺳﺎ ﻣﯿﺎن ﻗﻠﺐ ﺑﺸﺮی و ﺧﺪا‪ .‬ھﯿﭻ ﺗﻀﻤﯿﻨﯽ ﺑﺮای اﯾﺠﺎد و‬
‫اﺟﺮای ﺣﻖ و ﻋﺪاﻟﺖ واﻗﻌﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮐﺮد‪ .‬ﺟﺰ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن دارﻧﺪ‪،‬‬
‫آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن ﺳﺮاﻧﺠﺎم روزی ﺑﺮای ﺣﺴﺎب ﭘﺲ دادن و ﺑﺮرﺳﯽ اﻋﻤﺎل ﺧﻮد و درﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪی ﮐﺎر ﺑﻪ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر ﺧﻮد ﺧﻮاھﻨﺪ رﺳﯿﺪ؛ و ﺑﺮای اﯾﻦ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ارﺗﺒﺎط ﺣﻘﯿﻘﯽ و‬
‫ھﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪی ﺗﻤﺎم اﻧﺴﺎنھﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ از ﺳﻮﯾﯽ‪ ،‬و ارﺗﺒﺎط ھﻤﻪی آنھﺎ ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬از ﺳﻮی‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬آ ﮔﺎه و ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﺳﻼم اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ را درک ﮐﺮده‪ ،‬ﻋﺒﺎدت را ﭘﺎﯾﻪی اﺻﻠﯽ ﻗﺮار داده ﺗﻤﺎم‬
‫آﯾﯿﻦ زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﺮ آن ﭘﺎﯾﻪرﯾﺰی ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮد در ﺧﻠﻮت ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺮدم در اﺟﺘﻤﺎع ﺧﻮد در ھﻨﮕﺎم ﻋﺒﺎدت و ﯾﺎ ھﻨﮕﺎم ﮐﺎر‪،‬‬
‫ھﻨﮕﺎم داد و ﺳﺘﺪھﺎی ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ و ﯾﺎ ﺻﻨﻌﺘﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺟﻨﮓ و ﯾﺎ ﺻﻠﺢ‪ ،‬در ھﻨﮕﺎم دوﺳﺘﯽ‬
‫و رﻓﺎﻗﺖ و ﯾﺎ دﺷﻤﻨﯽ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنھﺎ‪.‬‬
‫و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ھﺮ ﻟﺤﻈﻪای از ﻟﺤﻈﺎت زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬اﺳﻼم ﻓﺮد را ﭼﺎن ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫در ھﺮﺣﺎل ﺑﺎ ﺧﺪا ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬داد و ﺳﺘﺪ او ﺑﺎ ﺧﺪا‪ ،‬ﺗﺮس از ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻪﺧﺪا و‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ راه ﺧﺪا‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺒﺎدت در ﻣﻔﮫﻮم اﺳﻼم‪.‬‬
‫در ﻣﻨﻄﻖ اﺳﻼم‪ ،‬ﻋﺒﺎدت ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ زھﺪ و اﻧﺠﺎم ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﺸﺮﯾﻔﺎﺗﯽ و ﮔﻮﺷﻪﮔﯿﺮی و‬
‫رھﺒﺎﻧﯿﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎدت ﺑﺪان ﻣﻌﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد‪ ،‬ﺗﻘﻮی ﺑﺮ‬
‫ﻗﻠﺒﺶ ﭼﯿﺮه ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ اﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎز‪ ،‬آزﻣﻨﺪی و ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزی ﺑﺮ ﻧﻔﺲ او ﭼﯿﺮه ﺷﻮد‪ ،‬و ﯾﺎ‬
‫ﺣﺲ ﺷﺪﯾﺪ اﻣﺎﻧﺖداری از او ﺳﻠﺐ ﺷﻮد و ﯾﺎ از ﯾﺎری ﺣﻖ ﻓﺮوﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ در ﮐﺎرھﺎ ﺗﻮﮐﻞ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪا ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪی ﮐﺎرھﺎ ﻣﺤﺴﻮس ﺧﻮد ﺗﻮﮐﻞ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻪ! ﺑﻪ ھﯿﭻوﺟﻪ! در ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﻗﻠﺐ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪﺧﺪا ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬او ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﺎﻓﺮی اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در ﻣﻨﺰل ﻣﯿﺎن راه ﮔﻢ ﺷﺪه و ﺳﺮﮔﺮدان ﺑﻮده‪ ،‬راه ﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﻧﻤﯽﺑﺮد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪﺳﻮی‬
‫ﻣﻘﺼﺪ راه را اداﻣﻪ دھﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺳﭙﺮدن راه اﺳﺖ؛ ره ﺳﭙﺮدﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﺎه در ﻣﻨﺎزل ﻣﯿﺎن راه ﺗﻮﺷﻪ ﺑﺮﻣﯽدارد‪،‬‬
‫در راه ﺳﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و دل او ﺑﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺗﻮﺷﻪی ﮐﺎﻓﯽ زﻧﺪه و رﺳﺎ آﻣﺎدهی ﺑﻪ ﺟﻠﻮ راﻧﺪن‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺎدﮔﯽ و اﻃﻤﯿﻨﺎن ﻗﻠﺒﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪﺳﻮی ھﺪف و ﻣﻘﺼﺪ ﭘﯿﺸﺮوی‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪٤٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ً‬
‫اﺳﻼم ﺷﺪﯾﺪا اﺻﺮار دارد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﯿﺮو ﺗﻮﺷﻪی زﻧﺪهای ﮐﻪ در ﻗﻠﺐ ﻗﺮار داده ﺷﺪه‬
‫راھﻨﻤﺎی ﺑﺸﺮ در اﯾﻦ راه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬او در ﺧﻠﻮت ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﺗﻔﮑﺮ ﻣﺸﻐﻮل اﺳﺖ و در ھﻤﺎن‬
‫ﺣﺎل از ﺳﻮی آن رھﺒﺮی ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ دﺳﺖ و دﯾﮕﺮ اﻋﻀﺎ ﺑﻪﮐﺎر ﺳﺮﮔﺮم اﺳﺖ و ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫وﺟﻮد ھﺪاﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ دﯾﮕﺮ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮﯾﺖ ﺑﺮادراﻧﻪ رﻓﺘﺎر و ﺣﺴﻦ ﺑﺮادری را در آﻧﺎن‬
‫اﻟﻘﺎء ﻣﯽﮐﻨﺪ و از رھﺒﺮی آن ﻧﻮر ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻧﻮر ﺧﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺸﻌﻠﯽ ﺗﺎﺑﻨﺎک در‬
‫ﺷﺐ ﻇﻠﻤﺎﻧﯽ ﺣﯿﺎت‪ ،‬راه را ﺑﺮ او روﺷﻦ ﻣﯽﺳﺎزد ﺗﺎ ﻧﻠﻐﺰد و در ﺻﻮرت ﻟﻐﺰش‪ ،‬ﺑﺮ زﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﯿﺨﮑﻮب ﻧﺸﻮد‪ .‬او را از زﻣﯿﻦ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮده ﮔﺮد و ﺧﺎﮐﺶ را ﻣﯽاﻓﺸﺎﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻧﮕﮫﺒﺎن‪ ،‬ﻣﺸﻌﻞ ھﺪاﯾﺖ را ﺑﻪ دﺳﺖ داد‪ ،‬دل زﻧﺪهی ﻣﺘﺤﺮک ﻣﺆﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ راه ﺧﻮﯾﺶ‬
‫اداﻣﻪ ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﺑﻪروﺷﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺮای ﻋﻤﻞ‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎر ﻋﺎﺑﺪت ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ‪ .‬در ھﺮ ﮐﺎر ﻣﺎدام ﮐﻪ ﺿﻤﻦ‬
‫اﻧﺠﺎم آن ﻗﻠﺐ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺻﻞ ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ اﺳﺖ‪:‬‬
‫� َم ۡن َء َ‬ ‫ۡ‬
‫� َّن ٱل َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫َ َۡ‬ ‫َّ ۡ َ ۡ َّ َ ُ َ ُّ ْ ُ ُ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ ۡ‬
‫ام َن‬ ‫ِ‬ ‫ب َو� ٰ ِ‬
‫ِ ِ‬ ‫ر‬ ‫غ‬ ‫م‬ ‫ل‬‫ٱ‬ ‫و‬ ‫ق‬
‫ِ‬ ‫�‬
‫﴿۞ليس ٱل ِ� أن تولوا وجوه�م ق ِبل ٱلم ِ‬
‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ا� ٱل ۡ َم َال َ ٰ‬ ‫َ َّ ّ َ َ َ َ‬ ‫َ ۡ َ َ ٰٓ َ َ ۡ َ‬ ‫َّ ۡ‬
‫�‬‫� ُح ّبِهِۦ َذوِي ٱل ُق ۡر َ ٰ‬ ‫�ن وء‬ ‫ب وٱ�ب ِ ِ ۧ‬‫��ِكةِ وٱلكِ�ٰ ِ‬ ‫ب ِٱ� ِ َوٱ�َ ۡو ِم ٱ�خِرِ وٱلم‬
‫َ َ َ َ َّ َ ٰ َ َ َ َ َّ َ ٰ َ‬ ‫َّ‬ ‫لسب َ َّ ٓ َ َ‬ ‫َوٱ ۡ�َ َ�ٰ َ ٰ َ ۡ َ َ ٰ َ َ ۡ َ َّ‬
‫اب وأقام ٱلصلوة وءا� ٱلزكوة‬ ‫يل وٱلسا�ِل ِ� و ِ� ٱلرِق ِ‬ ‫� وٱلم�كِ� وٱ�ن ٱ ِ ِ‬
‫ۡ َ ۡ َ ٓ ِ َ َّ َّ ٓ ِ َ َ ۡ َ ۡ ُ َ َ‬ ‫َ ۡ ُ ُ َ َ ۡ ۡ َ َ َ ُ ْ َ َّ‬
‫س أ ْو ٰٓ��ِك‬ ‫��ن ِ� ٱ�أساء وٱل�اء وحِ� ٱ�أ ِ �‬
‫ل� ٰ َ‬
‫وٱلموفون بِعه ِدهِم إِذا �ٰهد ۖوا وٱ ِ ِ‬
‫َّ َ َ َ ُ ْ َ ُ ْ َ ٰٓ َ ُ ُ ۡ ُ َّ ُ َ‬
‫ٱ�ِين صدق ۖوا وأو��ِك هم ٱلمتقون ‪] ﴾١٧٧‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۷۷ :‬‬
‫»ﻧﯿﮑﻮﮐﺎری ﺑﺪان ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ روی ﺑﻪﺟﺎﻧﺐ ﻣﺸﺮق و ﯾﺎ ﻣﻐﺮب ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬در ھﺮ ﺣﺎل‬
‫ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺪا‪ ،‬روز ﺑﺎزﭘﺴﯿﻦ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﮐﺘﺎب آﺳﻤﺎﻧﯽ )و ﯾﺎ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺧﻠﻘﺖ( و ﭘﯿﻐﻤﺒﺮان اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬داراﯾﯽ ﺧﻮد را‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪی ﻣﺤﺒﺘﺶ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎن و ﯾﺘﯿﻤﺎن و در ﺳﻔﺮﻣﺎﻧﺪﮔﺎن و درﺧﻮاﺳﺖﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬و آزاد ﮐﺮدن ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﺪھﺪ‪،‬‬
‫و ﻧﻤﺎز ﺑﺮﭘﺎ دارد‪ ،‬زﮐﺎت ﻣﺎل را ﺑﺮ ﻣﺴﺘﺤﻖ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ھﺮ ﮐﻪ ﻋﮫﺪ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺧﻮد وﻓﺎ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬و در دﺷﻮاریھﺎ و رﻧﺞھﺎ و ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺟﻨﮓ ﭘﺎﯾﺪار ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در واﻗﻊ ھﻤﯿﻦ ﮐﺴﺎن‬
‫راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و اھﻞ ﺗﻘﻮا و ﭘﺮواداری ھﻤﯿﻦ ﻋﺪه ھﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫راه و روش ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﮐﻪ اﺳﻼم رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭘﺎﯾﻪھﺎی ﺗﺮﺑﯿﺖ را ﺑﺮ آن ﻧﮫﺎده‪ ،‬ھﻤﯿﻦ‬
‫راه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺮط دارا ﺑﻮدن آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ در ﮐﺎرھﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪﺧﺪا راﺳﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا ﭘﺮواداری ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻣﯿﺎن او وﺧﺪا‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪی ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٥٠‬‬

‫ﻓﺼﻞھﺎی آﯾﻨﺪه ﺑﯿﺎن ﺷﯿﻮهی اﺳﻼم ﺑﺮای ارﺗﺒﺎط ﻗﻠﺐ ﺑﺸﺮی ﺑﺎ ﺧﺪا اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﺮورش روان‬
‫روان ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫ﭼﯿﺰی ﭘﯿﭽﯿﺪه و ﻣﺒﮫﻢ و ﺑﺪون ﻣﺸﺨﺼﺎت ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه!‬
‫اﯾﻦ اﺑﮫﺎم ﮐﻪ در ﻃﺒﯿﻌﺖ روح اﺳﺖ‪ ،‬آن ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن آن‪ ،‬و ﻋﺠﺰی ﮐﻪ ﺑﺮای‬
‫درک ﮐﻨﻪ و ﻋﻤﻖ آن داﻣﻨﮕﯿﺮ ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪه ﮐﻪ در دوران ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺖھﺎ‬
‫ﻓﺮﯾﺐ ﺧﻮرده و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ آن اھﻤﺎل روا دارﻧﺪ و روح را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫ﻧﯿﺎورﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻧﻈﺮ آﻧﺎن ھﺮﭼﻪ ﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬و ھﺮﭼﻪ ﺑﺎ ﺣﻮاس ﻇﺎھﺮ درک ﻧﻤﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد! و از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ روان ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﺣﻮاس ﻗﺎﺑﻞ درک ﻧﯿﺴﺖ از اﯾﻦ رو وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد!‬
‫ّاﻣﺎ اﻟﺪوس ھﮑﺴﻠﯽ ‪ ١‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ دﯾﻦ اﯾﻤﺎن ﻧﺪارد‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ را رد ﮐﺮده‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ را ﮐﻪ اﯾﻨﺎن ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده‪ ،‬و ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﯾﺎد‬
‫آنھﺎ آورده ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﭼﺎرهای ﺟﺰ اﻋﺘﺮاف ﺑﺪﯾﻦ اﻣﺮ ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﻪ ﭘﺎرهای از اﻧﺴﺎنھﺎ ورای‬
‫ﺣﻮاس ﻇﺎھﺮی ﻋﺎدی‪ ،‬از ﻗﺪرﺗﯽ ﺑﮫﺮهور ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺪان وﺳﯿﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺠﮫﻮﻻﺗﯽ‬
‫ﺑﯿﺮون از ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت ﮐﺸﻒ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﺻﻮرت ﻧﺪاﻧﺴﺘﻦ و ﺧﺎرج از ﺗﻮان ﺑﻮدن‬
‫درک ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﮐﺸﻒ اﯾﻦ ﻣﺠﮫﻮل‪ ،‬ﺑﺎﯾﺴﺘﻪ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ اﻧﮑﺎر‬
‫ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻦ ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﺟﮫﻞ ﻣﺎ ﺑﻪﻃﺮز اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎل ادراک و ﯾﺎدآوری‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ از ﻣﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ درﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ادراک و ﯾﺎدآوری ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد؟‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮐﺸﻒ ﻣﺠﮫﻮل را ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﻗﺪرتھﺎی ﻧﺎﻣﺤﺴﻮس درک ﮐﺮد‪ّ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ‬
‫وﺟﻮد اﯾﻦ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻦ ﻣﺎ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﻋﻤﺎل ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﺣﻘﺎﯾﻘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد«‪ .‬در اﯾﻦ راﺳﺘﺎ‪،‬‬
‫اﻟﺪوس ھﮑﺴﻠﯽ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن راه ﺑﺎ ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ّ ،‬اﻣﺎ ﺗﺎ ﻧﯿﻤﻪی راه ﺑﺎ ﻣﺎ اﺳﺖ‪ .‬اﻗﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در‬
‫اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺮوی ﻧﺎﺷﻨﺎﺳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪان وﺳﯿﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺠﮫﻮﻻت ﻧﺎﻣﺤﺴﻮس را ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﻗﺮار دارد ﮐﻪ ﻧﺎآ ﮔﺎھﯽ ﻣﺎ ﺑﻪ ذات اﯾﻦ اﺳﺘﻌﺪاد‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ اﻧﮑﺎر آن ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ‪ :Alodus Huxley‬ﻧﻮهی ﺗﻮﻣﺎس ھﻨﻮری ھﮑﺴﻠﯽ ﻣﺸﮫﻮر )‪ (۱۸۲۵-۱۸۹۹‬ﺑﯿﻮﻟﻮژﯾﺴﺖ و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهی‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪ ،‬ﭘﺪر ﻟﺌﻮﻧﺎرد ھﮑﺴﻠﯽ‪ ،‬ﺳﺮدﺑﯿﺮ ﻣﺠﻠﻪی اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و ﺑﺮادر ژوﻟﯿﺎن ھﮑﺴﻠﯽ‪ .‬در ﺳﺎل ‪،۱۸۹۴‬‬
‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺑﯽ ﺷﻤﺎری دارد‪ .‬وﺑﺴﺘﺮ )ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪه(‬
 ‫‪٥١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﺟﮫﻞ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺮوی ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﻧﯿﺰ ھﺴﺖ‪ .‬از اﯾﻦھﺎ ﻣﮫﻢﺗﺮ اﻗﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻋﻠﯿﺮﻏﻢ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻦ ﮐﻨﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﯿﺮوھﺎی دروﻧﯽ ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻋﻤﺎل ادراک و ﯾﺎدآوری‪،‬‬
‫ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﺑﻪ وﺟﻮد آنھﺎ اﻋﺘﺮاف داﺷﺘﻪاﯾﻢ‪.‬‬
‫و اﯾﻦ ﻧﯿﻤﻪی راه اﺳﺖ! آﻧﮕﺎه ھﮑﺴﻠﯽ ﺑﻘﯿﻪی راه را ﻧﻤﯽﭘﯿﻤﺎﯾﺪ و اﯾﻦ ﻗﺪرت را ﺑﻪ‬
‫ﮐﺸﻒ ﻣﺠﮫﻮل ﻣﻨﺤﺼﺮ ﮐﺮده‪ ،‬آن را ﻧﯿﺰ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺮدم ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﻧﯿﺮو‬
‫را ﯾﮑﯽ از ﻧﯿﺮوھﺎی اﺻﻠﯽ »ﺑﺸﺮﯾﺖ« ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ّ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﺪان ﺗﻮﺟﯿﮫﺎت و‬
‫اﺳﺘﺪﻻلھﺎ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺸﺎﻋﺮ و اﻓﮑﺎر ﻏﺮﺑﯽھﺎی ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺖ ﭼﯿﺮه ﺷﺪه ﺧﻮب ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪهی اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ دﯾﻦ ﺑﺎو و اﯾﻤﺎن ﻧﺪارد‪،‬‬
‫ﺧﻮاھﺪ داﻧﺴﺖ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﺑﺰرﮔﯽ در راﺳﺘﺎی ﻓﮫﻢ ﺻﺤﯿﺢ اﻧﺴﺎن اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﮫﻤﯽ‬
‫ﮐﻪ از زﻣﺎنھﺎی ﺑﺴﯿﺎر دور ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻮرد اﻗﺮار و اﻋﺘﺮاف ﺑﺎور )ﻣﺬھﺐ( ﺑﻮده اﺳﺖ!‬
‫روح ﻧﯿﺮوﯾﯽ اﺳﺖ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺒﮫﻢ‪ ،‬ﭘﯿﭽﯿﺪه و ﭘﻮﺷﯿﺪه از ادراک‪.‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ!‬
‫اﮔﺮ ﻣﺎ ﮔﻤﺎن ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ادراک و ﯾﺎدآوری ﺑﻪدﻟﯿﻞ ﻣﺤﺴﻮس ﺑﻮدن ﻣﻮرد ﺑﺎور ﻣﺎ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﮔﻤﺎن اﺷﺘﺒﺎھﯽ ﮐﺮدهاﯾﻢ؛ زﯾﺮا آن دو در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺴﻮس ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪھﺎی‬
‫آنھﺎ را درک ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬و روح ﻧﯿﺰ ﺑﻪھﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪی آن ﺑﺮای ﻣﺎ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫درک اﺳﺖ‪ .‬روﺷﻦ و آﺷﮑﺎر ﺑﻮدن اﯾﻦ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﺮای ﺣﻮاس‪ ،‬ﺑﻪ آن ﮔﻤﺎن ﻏﻠﻂ ﺑﺮای ﻣﺎ‬
‫ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎدرﺳﺘﯽ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع وارد وھﻢ ﻣﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺷﯿﻮهی اﻧﺠﺎم ادراک و ﯾﺎ ﯾﺎدآوری را ﻣﯽداﻧﯿﻢ! ّاﻣﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﻮهی ﮐﺎرﮐﺮد‬
‫ھﯿﭻﯾﮏ را ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﺤﺴﻮس آنھﺎ اﮐﺘﻔﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ!‬
‫اﮔﺮ ﺑﺎ ﺗﺪﺑﯿﺮ و ﺗﻔﮑﺮ ﺑﺨﻮاھﯿﻢ ﺑﺮای ﻓﮫﻢ ﺻﺤﯿﺢ روان ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪھﻤﺎن ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﺧﻮاھﯿﻢ رﺳﯿﺪ!‬
‫روان ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﻣﺠﮫﻮل‪ ،‬ﭘﯿﭽﯿﺪه‪ ،‬ﻣﺒﮫﻢ و ﭘﻮﺷﯿﺪه از ﺣﻮزهی درﯾﺎﻓﺖ‪ّ ،‬اﻣﺎ ﻧﺘﺎﯾﺞ آن‬
‫ﻧﻪ ﻣﺠﮫﻮل اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ درک‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﺨﻮاھﯿﻢ ﮐﺎرﮐﺮد ﯾﺎدآوری را ﺑﺸﻨﺎﺳﺎﻧﯿﻢ‪ ،‬ﺟﺰ ﯾﮏ ﻟﻔﻆ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﺑﺪان وﺳﯿﻠﻪ آن‬
‫را ﺗﺸﺮﯾﺢ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺧﻮاھﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﺎر ﯾﺎدآوری!‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﺎرﮐﺮد ادراک ﮐﻪ ﺑﺮای آن ﻧﯿﺰ ﺟﺰ ﻟﻔﻈﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﻧﺨﻮاھﯿﻢ ﯾﺎﻓﺖ!‬
‫ّاﻣﺎ در ﺑﺎرهی روان ﺧﻮاھﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﯿﺮوﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی آن ﺑﺎ ﻣﺠﮫﻮﻻت‬
‫ارﺗﺒﺎط ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﭼﯿﺰھﺎی ﻏﯿﺒﯽ ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ ﺣﺲ‪ ،‬دﺳﺘﺮﺳﯽ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٥٢‬‬

‫ﮐﺸﻒ ﻣﺠﮫﻮل‪ ،‬ﯾﮑﯽ از »ﻋﻤﻠﯿﺎت« روان اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻟﮫﺎم و اﺧﺒﺎرھﺎﯾﯽ ﮐﻪ در رؤﯾﺎ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن دﺳﺖ ﻣﯽدھﺪ ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻋﻤﻠﯿﺎت آن‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫از دور ﻣﻠﮫﻢ ﮔﺮدﯾﺪن )ﺗﻠﻪﭘﺎﺗﯽ( ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از ﮐﺎرھﺎی روان اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﮐﺎرھﺎ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﺑﺰرگ و ﻋﻈﯿﻢ و ﮔﻔﺖ و ﻣﻌﺠﺰه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﺎر و ﺷﮕﻔﺘﯽ آن ﻣﺒﮫﻮت ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ!‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﺑﺰرگ ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰ‪ ،‬از ﮐﺎرھﺎی ﻓﺮﻋﯽ روان اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎر اﺻﻠﯽ آن ﭼﯿﺰی ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ وﻇﯿﻔﻪی اﺻﻠﯽ و ﺑﺰرگ روح‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ‬
‫ﺧﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ارﺗﺒﺎط ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺸﻒ ﻣﺠﮫﻮل و اﻟﮫﺎم و اﺧﺒﺎر روﯾﺎﯾﯽ و ﺗﻠﻪﭘﺎﺗﯽ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد؟ ﻣﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ از ﻃﺮز اﻋﻤﺎل و اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫ادراک و ﯾﺎدآوری ﻧﯿﺰ آ ﮔﺎه ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ‪ّ ،‬اﻣﺎ در ھﺮ ﺣﺎل اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد!‬
‫روان‪ ،‬ﻧﯿﺮوی ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪای ﮐﻪ ﻧﻪ از ذات آن و ﻧﻪ از ﮐﺎرﮐﺮد آن آ ﮔﺎه ھﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬وﺳﯿﻠﻪی‬
‫ارﺗﺒﺎط ﻣﺎ ﺑﺎ ﺧﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
‫روان‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻓﻄﺮی ﺑﻪ ﺧﺪا ھﺪاﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و اﯾﻦ ﺑﻪدﻟﯿﻞ آن اﺳﺖ ﮐﻪ دﻣﯽ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ از روح ﺧﺪاﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺟﺎﻧﺐ او در ﻣﺸﺘﯽ ﺧﺎک ﺑﻪ ودﯾﻌﺖ ﮔﺬارده ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫�جد َ‬ ‫ُّ ِ َ َ ُ ْ َ ُ َ‬ ‫﴿فَإ َذا َس َّو ۡ� ُت ُهۥ َو َ� َف ۡخ ُ‬
‫ِين ‪] ﴾٢٩‬اﻟﺤﺠﺮ‪.[۲۹ :‬‬ ‫و� �قعوا �ۥ ٰ ِ‬ ‫ت �ِيهِ مِن ر‬ ‫ِ‬
‫»ﭘﺲ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آن را آراﺳﺘﻢ‪ ،‬و از روح ﺧﻮﯾﺶ در آن دﻣﯿﺪم ﺑﺮ او ﺳﺠﺪهﮐﻨﺎن‬
‫ﺑﻪﺧﺎک ﺑﯿﻔﺘﯿﺪ«‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رو ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮد ﺑﻪ آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهی ﺧﻮد رھﺒﺮی ﺷﺪه ﺑﺎ راه و روش ﺧﺎﻟﻖ ﺧﻮد ﺑﺪو‬
‫ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد‪:‬‬
‫َ‬
‫سه ۡم �ل َ ۡس ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ۡ ُ ّ َّ َ ُ ۡ َ ۡ َ َ ُ ۡ َ ٰٓ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ َ َ َ ُّ َ ۢ َ ٓ َ‬ ‫َ‬
‫ت‬ ‫� أنف ِ ِ‬ ‫� َءاد َم مِن ظ ُهورِهِم ذرِ�تهم وأشهدهم‬ ‫﴿�ذ أخذ ر�ك ِمن ب ِ‬
‫َّ ُ َّ َ َ َ َ َ‬ ‫� ۡم قَالُوا ْ بَ َ ٰ َ ۡ َ ٓ َ َ ُ ُ ْ َ َ ۡ َ‬
‫� ش ِهدنا ۚ أن �قولوا ي ۡوم ٱلقِ� ٰ َمةِ إِنا كنا � ۡن �ٰذا �ٰفِل ِ� ‪] ﴾١٧٢‬اﻷﻋﺮاف‪:‬‬
‫ّ ُ‬
‫ب ِ َر� ِ ۖ‬
‫‪.[۱۷۲‬‬
‫»ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت از ﭘﺸﺖ ﻓﺮزﻧﺪان آدم ذرﯾﻪھﺎﯾﺸﺎن را ﺑﺮﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮ ﺧﻮدﺷﺎن‬
‫ﮔﻮاه ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ ﻣﻦ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺘﻢ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﯽ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﺪاﯾﯽ ﺗﻮ ﮔﻮاھﯽ‬
‫ﻣﯽدھﯿﻢ«‪.‬‬
 ‫‪٥٣‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫روان ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻤﺎم آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن ﺑﺪون ﮐﻮﺷﺶ و رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻓﺮدی ﺑﻪدرﮔﺎه‬
‫ﻗﺪس ﺧﺪاﯾﯽ راه ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ َ َ ُّ َ َّ ٓ َ ۡ َ ُ َّ‬
‫� َ ۡ‬
‫� ٍء َخل َق ُهۥ ُ� َّم َه َد ٰ‬
‫ى ‪] ﴾٥٠‬ﻃﻪ‪.[۵۰ :‬‬ ‫﴿قال ر�نا ٱ�ِي أ�ط ٰي‬
‫»)ﻣﻮﺳﯽ÷ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ (:‬ﭘﺮودﮔﺎر ﻣﺎ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻮﺟﻮدات ﻋﺎﻟﻢ را ﻧﻌﻤﺖ‬
‫وﺟﻮد ﺑﺨﺸﯿﺪه‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ راه ﮐﻤﺎل ھﺪاﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫و از ﻣﯿﺎن ﺗﻤﺎم ﻣﻮﺟﻮدات‪ ،‬ﺧﺪا ﻣﺨﻠﻮق ﺑﺸﺮی را ارﺟﻤﻨﺪﺗﺮ داﺷﺖ‪:‬‬
‫َ َ َّ ۡ َ ُ ۡ َ َٰ‬ ‫� َوٱ ۡ�َ ۡحر َو َر َز ۡق َ�ٰ ُهم ّم َِن ٱ َّ َ‬ ‫� ۡل َ�ٰ ُه ۡم � ٱ ۡل َ ّ‬ ‫َ َّ ۡ َ َ ٓ َ َ‬
‫اد َم َو َ َ‬
‫ت وفضل�ٰهم �‬ ‫لط ّيِ�ٰ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿كرمنا ب ِ� ء‬
‫ّ َّ ۡ َ َ ۡ َ َ ۡ ٗ‬ ‫َ‬
‫ضي� ‪] ﴾٧٠‬اﻹﺳﺮاء‪.[۷۰ :‬‬ ‫� مِمن خلقنا �ف ِ‬ ‫كث ِ ٖ‬
‫»ﻣﺎ ﻓﺮزﻧﺪان آدم را ﺑﺴﯿﺎر ﮔﺮاﻣﯽ داﺷﺘﯿﻢ‪ ،‬و آﻧﺎن را ﺑﺮ ﻣﺮﮐﺐ ﺧﺸﮑﯽ و درﯾﺎ ﺳﻮار‬
‫ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬از ﻏﺬای ﻟﺬﯾﺬ و ﭘﺎﮐﯿﺰه ﺑﺪاﻧﺎن روزی دادﯾﻢ‪ ،‬و ﺑﺮ ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺧﻮد‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮی ﺑﺨﺸﯿﺪﯾﻢ«‪.‬‬
‫از ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ‪ ،‬دادن دﻟﯽ ﺑﯿﺪار و ﻋﻘﻠﯽ آ ﮔﺎه ﺑﻪ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪:‬‬
‫َۡۡ َ‬ ‫َۡ َ‬ ‫َ َ ََ َ ُ‬
‫لس ۡم َع َوٱ�بۡ� ٰ َر َوٱ��ِٔ َدة﴾ ]اﻟﻨﺤﻞ‪.[۷۸ :‬‬ ‫� ُم ٱ َّ‬ ‫﴿وجعل ل‬
‫»و ﺷﻨﻮاﯾﯽ و ﺑﯿﻨﺎﯾﯽھﺎ و دلھﺎی درﯾﺎﻓﻨﺪه ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﻗﺮار داد«‪.‬‬
‫ﺟﺮﯾﺎن ھﺪاﯾﺖ و ﺣﻖﺷﻨﺎﺳﯽ را ﻋﻤﻠﯽ آ ﮔﺎھﺎﻧﻪ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ دل ﺑﯿﺪار و ﺑﯿﻨﺎ ﻧﯿﺰ در آن‬
‫ﺷﺮﯾﮏ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ ﻋﺒﺎدتھﺎی آ ﮔﺎھﺎﻧﻪی اﻧﺴﺎﻧﯽ را از ﻋﺒﺎدتھﺎی ﻏﺮﯾﺰی‬
‫ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﺟﻤﺎد و ﮔﯿﺎه و ﺟﺎﻧﻮران ﺟﺪا ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎز ھﻢ اﻧﺴﺎن ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ھﻤﯿﻦﮐﻪ از روش ﻓﻄﺮی ﺧﻮد ﻣﻨﺤﺮف‬
‫ﺷﺪ و ﯾﺎ از روی ﻧﺎداﻧﯽ ﻓﻄﺮت ﺧﻮد را ﺑﯿﻤﺎر ﮐﺮد‪ ،‬ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﺧﺪا ھﺪاﯾﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ روان ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﺪا ﻧﻤﯽﭘﯿﻮﻧﺪد‪ ،‬از ﻗﺪرت ﻻﯾﺰاﻟﺶ اﺳﺘﻤﺪاد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ‬
‫درﮔﺎھﺶ ﭘﻨﺎه ﻧﻤﯽﺟﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ روان ﻓﻄﺮت ﺳﻠﯿﻢ ﺧﺪادادی ﺧﻮد ﮔﺎم ﺑﺮﻧﺪارد‪ ،‬ھﻤﭽﻨﺎن ﮔﻤﺮاه‬
‫ﺧﻮاھﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎ روان او در ﺑﻨﺪ ﺗﺎرﯾﮑﯽھﺎ اﺳﯿﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮاﺳﻮی ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت را ﻧﺨﻮاھﺪ دﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺗﺎ ﭘﺮدهھﺎی ﺳﺘﺒﺮ ﺷﮫﻮات ﺑﺮ وﺟﻮدش ﺳﺎﯾﻪ اﻓﮑﻨﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺮﺗﻮ ﻧﻮر ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﮔﻤﺮاھﯽ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺨﺸﯽ از ﻓﻄﺮت زﯾﺮ ﻏﺒﺎر ﺷﮫﻮات در ﺗﺎرﯾﮑﯽ‬
‫اﺳﯿﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ دﯾﮕﺮ ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮد و ﺑﻪ ﺣﮑﻢ روﻧﺪ ﺧﻠﻘﺖ ﺑﻪ آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهی ﺧﻮد ﻣﺘﻮﺟﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و اﯾﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻟﻖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻦ ﭼﺸﻢ ﮐﻢﻧﻮر و ﺿﻌﯿﻒ ﺑﻪ روﺷﻨﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٥٤‬‬

‫اﯾﻦ ﭼﺸﻢ ﮐﻮر ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از روﺷﻨﺎﯾﯽ ﯾﮑﺒﺎره ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﺷﻮد‪ّ ،‬اﻣﺎ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﯿﺶ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ‪،‬‬
‫زﯾﺮا ﺿﻌﻒ ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ دارد‪ .‬اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬ھﻢ ﺧﺪا را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﻨﺪ و ھﻢ ﺑﺮﺧﯽ از آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن‬
‫ﻣﻮﺟﻮد را در اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽدھﻨﺪ‪:‬‬
‫ُ َّ َ َ ٓ َ َّ‬ ‫َ‬
‫﴿ َما � ۡع ُب ُده ۡم إِ� ِ�ُق ّرِ ُ�ونا إِ� ٱ�ِ‪] ﴾...‬اﻟﺰﻣﺮ‪.[۳ :‬‬
‫»ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻣﺎ آن ﺑﺘﺎن را ﻧﻤﯽﭘﺮﺳﺘﯿﻢ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ درﮔﺎه ﺧﺪا ﻣﺎ را ﻧﺰدﯾﮏ ﮔﺮداﻧﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ۡ َ ُ َّ ۡ َ َ َ َّ َ ٰ َ ٰ َ ۡ َ َ َ َ ُ ُ َّ َّ ُ ُ ۡ َ َ‬
‫�ۚ قل أف َر َء ۡ� ُتم َّما ت ۡد ُعون مِن‬ ‫ت وٱ��ض �قولن ٱ‬ ‫﴿ول�ِن س��هم من خلق ٱلس�� ِ‬
‫� ٍة َه ۡل ُهنَّ‬ ‫َّ ۡ َ َ َ َ َّ ُ ُ ّ َ ۡ ُ َّ َ ٰ َ ٰ ُ ُ ّ ٓ ۡ َ َ‬
‫اد� ب َر ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫�ه ِۦ أو أر ِ ِ‬ ‫� هل هن �شِ �ت ِ‬ ‫ون ٱ�ِ إِن أراد ِ� ٱ� ب ِ ٍ‬ ‫د ِ‬
‫ت َر ۡ َ‬ ‫ُ ۡ َ‬
‫ِ� ٰ ُ‬
‫�ت ِهِۚۦ‪] ﴾...‬اﻟﺰﻣﺮ‪.[۳۸ :‬‬ ‫ممس‬
‫»و اﮔﺮ از اﯾﻦ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺑﭙﺮﺳﯽ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎنھﺎ را ﮐﻪ آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ؟ اﻟﺒﺘﻪ ﭘﺎﺳﺦ‬
‫دھﻨﺪ‪ :‬ﺧﺪا‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ آنھﺎ ﺑﮕﻮ ﭼﻪ ﻣﯽﭘﻨﺪارﯾﺪ؟ اﮔﺮ ﺧﺪا زﯾﺎﻧﯽ را ﺑﺮ ﻣﻦ ﭼﯿﺮه ﺳﺎزد آﯾﺎ‬
‫آﻧﺎن را ﮐﻪ ﺟﺰ ﺧﺪا ﺑﻪ ﺧﺪاﯾﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ آن را ﺑﺮﻃﺮف ﮐﻨﻨﺪ؟«‪.‬‬
‫و ﯾﺎ ﻗﺪرتھﺎ و ﻧﯿﺮوھﺎﯾﯽ را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﻨﺪ ﺑﻪﮔﻤﺎن ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﯽ‪ّ .‬اﻣﺎ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎی ﻣﻮارد‬
‫ﻧﺎدری ﮐﻪ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﮑﺮ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺟﮫﺎن را آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهای اﺳﺖ‬
‫ﺗﻮاﻧﺎ‪ ،‬ﭼﯿﺮه و ﺑﺎ اراده‪.‬‬
‫ّاﻣﺎ وﻇﯿﻔﻪی ﺑﺎور آن اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻓﻄﺮت ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﮐﺮده ﺑﺮ آن ﺗﮑﯿﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و آن را در‬
‫ھﻤﺎن ﺟﮫﺘﯽ ﺑﯿﻨﺪازد ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺪان ﺳﻮ ﻣﺘﻮﺟﻪ اﺳﺖ و راه ﻃﺒﯿﻌﯽ آن اﺳﺖ‪ .‬وﻇﯿﻔﻪی‬
‫ً‬
‫آن ﯾﺎری ﮐﺮدن ﻓﻄﺮت اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪﺳﻮی ﺧﺪا ھﺪاﯾﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ھﻤﺎن ھﺪاﯾﺘﯽ ﮐﻪ ذاﺗﺎ در‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن آن ﻧﮫﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪﺳﺒﺐ اﻣﺮاض ﻋﺎرﺿﯽ از آن ﻧﻮر در ﺣﺠﺎب ﻣﺎﻧﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫وﻇﯿﻔﻪی آن آزاد ﮐﺮدن روان از ﻗﯿﻮد ﺳﺎﺧﺘﮕﯽ و ﺣﺠﺎبھﺎی ﺣﻘﯿﻘﺖﭘﻮش اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫ﺧﺪا را ﺑﺒﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ روان ﻋﻨﺎﯾﺖ وﯾﮋهای دارد‪.‬‬
‫روان‪ ،‬در ﻧﻈﺮ اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ آﻓﺮﯾﻨﺶ و ذات ﺑﺸﺮی و ﻧﻘﻄﻪی ﻣﺮﮐﺰی اوﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎﯾﻪای‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ آن اﺳﺘﻮار اﺳﺖ و ﺑﺪان وﺳﯿﻠﻪ ﺑﻪﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺮﺗﺒﻂ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬روان ﺑﺮای زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن ﻧﮕﮫﺒﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﺑﺰرگ‪ .‬راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﺑﻪﺳﻮی ﻧﻮر و‬
‫روﺷﻨﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪ .‬و ﭘﯿﻮﻧﺪ و ارﺗﺒﺎط ﺣﻘﯿﻘﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺧﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٥٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫اﺳﻼم از اﯾﻦ ﻧﻈﺮ دﯾﻦ ﻓﻄﺮت اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ روان دارد‪ .‬و در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮﯾﻦ ﻧﯿﺮوی ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﺣﻘﺎﯾﻖ وﺟﻮد اﻧﺴﺎن‪ ،‬ھﻤﯿﻦ ﻧﯿﺮوی روان او‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﯿﺮوی ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ذات و ﺳﺮﺷﺖ ﻣﺎدی ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت‬
‫ﻇﺎھﺮی را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻣﯿﺪان ﻋﻤﻞ ﻧﯿﺮوی ﻋﻘﻼﻧﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ّ ،‬اﻣﺎ آن ﻧﯿﺰ ﻓﻘﻂ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺗﻌﻘﻞ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺤﺪود ﺑﻪ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن‪ ،‬آﻏﺎز و ﺳﺮاﻧﺠﺎم و ﻣﺤﮑﻮم ﺑﻪ ﻓﻨﺎ‬
‫ﺣﺪ‪ ،‬زﻣﺎن و‬‫اﺳﺖ‪ .‬در ذات و ﺳﺮﺷﺖ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﻧﯿﺮوی ﺷﮕﺮف روح اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﯿﺪ و ّ‬
‫ﻣﮑﺎن‪ ،‬اﺑﺘﺪا و اﻧﺘﮫﺎ ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻓﻨﺎ در ذاﺗﺶ راه ﻧﺪارد ‪ ...‬روان ﺗﻨﮫﺎ ﻧﯿﺮوﯾﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آﻧﭽﻪ را ﺣﺲ و ﻋﻘﻞ و درک ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬درﯾﺎﺑﺪ و ﺑﺪان ﺑﭙﯿﻮﻧﺪد‪ .‬ﺗﻨﮫﺎ‬
‫ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﺎوداﻧﮕﯽ اﺑﺪی و وﺟﻮد ازﻟﯽ ﺑﭙﯿﻮﻧﺪد و ﺑﺪانھﺎ راه ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬و‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺪا ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﭘﺸﺖ ﭘﺮدهھﺎ‬
‫و ﻣﻮاﻧﻊ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن ﺑﻪ ﺳﺮاﺳﺮ وﺟﻮد ﻣﺘﺼﻞ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺣﺎل اﯾﻦ ﭘﯿﻮﺳﺘﻦھﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد؟ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ! ّاﻣﺎ آن را اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ!‬
‫اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی درﺧﺸﺶ روان ﺑﺎ ﺻﻔﺎﯾﯽ ﺣﺲ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ در ﻟﺤﻈﻪای‬
‫اﻧﺪک ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺮﺗﻮ ﺑﺮق‪ ،‬ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ زﻧﺪﮔﯽ و ﺣﯿﺎت و اﺑﺘﺪا و اﻧﺘﮫﺎی ﺟﮫﺎن را در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی روان آزاد اﯾﻦ اﺣﺴﺎس ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺖ ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ھﺴﺘﯽ را ﭘﯿﻤﻮده ﺑﺎ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺮوھﺎی زﻧﺪهاش ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪی ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺟﮫﺎن‪ ،‬ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ‪،‬‬
‫در آن ﻟﺤﻈﻪی دﻗﯿﻖ ﻋﺠﺐ ﺷﮕﻔﺘﯽ اﯾﻦ اﺣﺴﺎس ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺖ ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ وﺟﻮد‬
‫ﺑﻪ ﻟﺮزه ﻣﯽاﻓﺘﺪ و در اﻋﻤﺎق ﺧﻮد اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺧﺪا را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ!‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺬاھﺐ در ﺑﺎرهی روان و ﺷﻨﺎﺧﺖ آن ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه‪ ،‬در ﺑﺎرهی روح اھﺘﻤﺎم ﻣﯽ ورزد‪ .‬ﭼﻪ اﺳﻼم‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ راه و روش ﺧﻮد را ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺮوھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺸﺮی ﻗﺮار داده‬
‫ﺑﺎ ارﺷﺎد و رﻋﺎﯾﺖ آنھﺎ‪ ،‬ﺣﻖ آﻧﺎن را ادا ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫روش اﺳﻼم ﺑﺮای ﺗﺮﺑﯿﺖ روان‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪی ھﻤﯿﺸﮕﯽ در ھﺮ ﻟﺤﻈﻪ و ھﺮ ﻋﻤﻞ و اﻧﺪﯾﺸﻪ و‬
‫اﺣﺴﺎس ﻣﯿﺎن روان و ﺧﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬ﺑﺮای ﻟﺤﻈﻪای ﮐﻮﺗﺎه‪ ،‬روح اﻧﺴﺎن ﺗﺎﺑﻨﺎک ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﯾﮑﺒﺎره ھﻤﭽﻮن‬
‫ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﭙﯿﺪهدم او را ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﺐ ﻣﮫﺘﺎب از‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٥٦‬‬

‫ﺧﻮاب ﺧﻮش ﺑﯿﺪار ﺷﺪه ﻧﻔﺲ ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ .‬زﻣﺰﻣﻪھﺎﯾﯽ ﻣﯽﺷﻨﻮد و از آن ﺳﺨﻨﺎن ﭼﯿﺰی‬
‫درک ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺖ راه ﻣﯽرود و ﻃﯿﻒھﺎی ﻧﻮر در ﭘﯿﺸﮕﺎه او ﺑﻪ‬
‫رﻗﺺ آﻣﺪهاﻧﺪ و ﭘﺮﺗﻮھﺎﯾﯽ اﻓﺴﻮن ﮐﻨﻨﺪه او را در ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﯽ ﻋﺎﻟﻢ‬
‫وﺟﻮد و ﻧﻈﻢ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﺳﻨﺖھﺎی ﺟﮫﺎن و دﻗﺖ اﯾﻦ ﻧﻈﺎم او را ﻣﺠﺬوب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ رﺧﺪاد ﻧﺎﮔﮫﺎﻧﯽ او را ﺷﮕﻔﺖزده ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺶ را ﺑﻪﺣﺮﮐﺖ درﻣﯽآورد و او را‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ داﻧﺎی ﻧﮫﺎن و ﻣﺪﺑﺮ اﻣﻮر‪ ،‬ﺑﯿﺪار و آ ﮔﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖھﺎ ﻟﺤﻈﺎﺗﯽ زﯾﺒﺎ‬
‫اﺳﺖ‪ّ .‬اﻣﺎ ﻟﺤﻈﺎﺗﯽ ﺑﯽدوام و ﻧﺎﭘﺎﯾﺪار‪ .‬ﻟﺤﻈﺎﺗﯽ زودﮔﺬر و ﺑﯽدرﻧﮓ‪ .‬ﻟﺤﻈﺎﺗﯽ ﮐﻪ اﺛﺮ آن ﺑﺎ‬
‫از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﻣﺆﺛﺮ ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و اﺳﻼم ﭼﻨﯿﻦ ﻟﺤﻈﻪای را ﻧﻤﯽﺧﻮاھﺪ و آرزوی آن‬
‫اﯾﺠﺎد ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺷﺮاق روﺣﯽ را ﮐﻪ ﺧﺎﻣﻮش و ﭘﻨﮫﺎن ﻣﯽﺷﻮد و ﻓﺮو‬
‫ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ ﻃﻠﺐ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﺷﺮاق و درﺧﺸﯿﺪﻧﯽ رواﻧﯽ را ﮐﻪ اﻧﺪک ﭼﯿﺰی ﺻﻔﺎی آن را‬
‫ﺑﺰداﯾﺪ و آ ﻟﻮده ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ آن را از ﺳﯿﺮ در آﻓﺎق و آزادی ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﺑﺎز دارد ﻧﻤﯽﺧﻮاھﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﺤﻈﺎت ﭼﯿﺮهای ﺑﺴﻨﺪه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﺮﺿﯽ اﺳﺖ و ﯾﮑﺒﺎره ھﺠﻮم آورده و‬
‫ﯾﮑﺒﺎره ﻧﯿﺰ ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﺷﻮد و اﺛﺮش ﺑﻪزودی از ﺟﺎن و دل آدﻣﯽ ﺑﯿﺮون ﻣﯽرود و اﻧﺴﺎن را‬
‫ﺑﺮ روش روﺷﻦ و رﯾﺸﻪداری ﺑﺮﻗﺮاری ﻧﻤﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺷﺮاق و روﺷﻦ ﺷﺪن روان را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻘﺎﯾﻖ‪ ،‬راه روﺷﻦ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻗﺮار دھﺪ‪ .‬ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﺷﻌﻠﻪی ﻣﻘﺪﺳﯽ را ﺑﺮاﻓﺮوزود ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺪرﺧﺸﺪ و‬
‫ﭘﺮﺗﻮاﻓﺸﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽﺧﻮاھﺪ آن ﺷﻌﻠﻪی ﻣﻘﺪﺳﯽ را ﮐﻪ ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﺳﺎزد ﮐﻪ از روح ﺧﺪا‬
‫ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺴﺎن را روﺷﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺸﻌﻠﯽ ﻓﺮوزان و ﺗﺎﺑﻨﺎک و رﺳﺎﻧﻨﺪۀ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮﭼﺸﻤﻪی اﺻﻠﯽ آن‪ .‬اﺳﻼم ﻧﻤﯽﺧﻮاھﺪ اﯾﻦ ﭘﺮواز و رھﺎ ﺷﺪن روان از ﺑﻨﺪ ﺟﺴﻢ‪،‬‬
‫ﻧﺎﮔﮫﺎﻧﯽ و زودﮔﺬر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺎﯾﻞ اﺳﺖ آن را ﺑﻪﺻﻮرت ﺟﺮﯾﺎن ﺛﺎﺑﺖ اﺻﯿﻠﯽ درآورد ﮐﻪ‬
‫اﮔﺮ ﻟﺤﻈﻪای وﻗﻔﻪ و ﯾﺎ ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﺑﻪﻣﯿﺎن آﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﮫﺎﻧﯽ و زودﮔﺬر ﺑﺎﺷﺪ!‬
‫اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺮﯾﺎﻧﯽ در اﻧﺴﺎن ﺑﻮﺟﻮد آﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ از ﺣﺪ آﻓﺮﯾﻨﺶ و ﻧﮫﺎد ذاﺗﯿﺶ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺧﻮاھﺪ رﻓﺖ و ﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﺧﻮاھﺪ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺠﺰه ھﻤﺎﻧﻨﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ھﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﺠﺰه و دﺷﻮار اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪا ﻧﻮر رﺣﻤﺖ ﺧﻮد را ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل‬
‫ﺑﺸﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ ﻣﺤﺎل و ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺗﻮان ﺑﺸﺮی از او ﻧﻤﯽﺧﻮاھﺪ‪ .‬ﺧﺪا ﻣﯽداﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ آزادی و رھﺎﯾﯽ ھﻤﯿﺸﮕﯽ روح ﺑﺸﺮ از ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺎده ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺪا ﺷﺪن از اﯾﻦ‬
‫ﻣﺸﺖ ﺧﺎک ﺑﺮای او ﺳﻨﮕﯿﻦ اﺳﺖ و اﻧﮕﯿﺰهی ﺷﮫﻮت و ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﻣﺎده‪ ،‬ﻓﺸﺎری اﺳﺖ‬
‫ﺑﺮای ﻧﮕﮫﺪاﺷﺘﻦ آن‪ ،‬از اﯾﻦ رو ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪٥٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫﴿فَٱ َّ� ُقوا ْ ٱ َّ َ‬

‫� َما ٱ ۡس َت َط ۡع ُت ۡم﴾ ]اﻟﺘﻐﺎﺑﻦ‪.[۱۶ :‬‬
‫»آﻧﻘﺪر ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺗﻘﻮی ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َ ُ َ ّ ُ َّ ُ َ ۡ‬
‫� �ف ًسا إِ� ُو ۡس َع َها ۚ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۲۸۶ :‬‬ ‫﴿� ي�ل ِف ٱ‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮای ھﯿﭽﮑﺲ ﺑﯿﺶ از ﺗﻮاﻧﺎﯾﯿﺶ ﺗﻌﯿﻦ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﺳﻼم ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﮑﺘﺐھﺎی »واﻗﻊﮔﺮای« ﻣﻨﺤﺮﻓﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﻪی ﺣﯿﻮاﻧﯿﺖ و‬
‫ﻣﺎدﯾﺖ ‪ ١‬اﻧﺴﺎن ﺗﻮﺟﻪ و اﯾﻤﺎن دارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ای ﺑﺸﺮ! از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﮔﻞ زﻣﯿﻦ و‬
‫ﻣﺎده در ﺗﻮ وﺟﻮد دارد‪ ،‬در واﻻﮔﺮاﯾﯽ ﺗﻮ ﻓﺎﯾﺪهای ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬ ‫اﻧﮕﯿﺰهھﺎی ﺷﮫﻮاﻧﯽ و ﻓﺸﺎر ّ‬
‫آرزوی رھﺎ ﺷﺪن از اﯾﻦ ﺳﻨﮕﯿﻨﯽھﺎ را از ﺳﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ درﮐﻦ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم وﺟﻮد ﺑﻪ‬
‫زﻣﯿﻦ ﺑﭽﺴﺐ و دل از آن ﺑﺮﻧﺪار و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﯿﻮان ﺑﺨﻮر و از ﻟﺬتھﺎی آن ﺑﮫﺮهﻣﻨﺪ ﺷﻮ!‬
‫ﺧﯿﺮ‪ ،‬ھﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ! زﯾﺮا دﯾﻦ ﻓﻄﺮی اﺳﻼم ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺮوھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ذاﺗﯽ‬
‫در اﻧﺴﺎن ﻧﮫﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻤﺎن دارد و ﭘﯿﺶ از ھﻤﻪ‪ ،‬ﻧﯿﺮوی روح و ﻗﺪرت ﻓﺎﺋﻘﻪی آن ﺑﺮای‬
‫ﭘﺮواز ﮐﺮدن و آزاد ﺷﺪن از ﻗﯿﻮد ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ را ﺑﺎور دارد‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﺑﺎ آ ﮔﺎھﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽھﺎی ﺑﺸﺮ دارد و در ﺣﺴﺎب ﺧﻮد اﺣﺘﺮام ﻧﯿﺰ‬
‫ﺣﺪ از ﮐﻮﺷﺶ و دﻣﯿﺪن داﺋﻢ ﺑﺮای روﺷﻦ ﻧﮕﮫﺪاﺷﺘﻦ ﻣﺸﻌﻞ‬ ‫ﺑﺪان ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬در ھﻤﺎن ّ‬
‫روح دﺳﺖ ﻧﻤﯽﮐﺸﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﻨﮫﺎ راه رﻓﻌﺖ و اﯾﺠﺎد ﻣﻮازﻧﻪ ﻣﯿﺎن ﭘﺮواز روح و ﺳﻨﮕﯿﻨﯽھﺎ و‬
‫ﻓﺸﺎرھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺟﺎن را ﺑﻪ ﭘﺴﺘﯽ ﮔﺮاﯾﺶ ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ھﻤﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ‬
‫ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬راه اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺑﺮﻗﺮاری ﭘﯿﻮﻧﺪی ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﻣﯿﺎن ﺧﺪا و اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای اﯾﻦ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر وﺳﺎﯾﻞ ﭼﻨﺪی را ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ‪:‬‬
‫ﺣﺴﺎﺳﯿﺖ و درک ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن را ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ دﯾﺪن ﻗﺪرت ﺧﻼﻗﻪی‬ ‫ّ‬ ‫از ﯾﮏﺳﻮ‪،‬‬
‫ﺧﺪا در ﺻﻔﺤﻪی وﺟﻮد‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ وﺟﻮد و ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻘﻪی ﺑﯿﮑﺮان او را اﺣﺴﺎس ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ‪ ،‬وﺟﺪان ﺗﻘﻮی‪ ،‬و ﺗﺮس ھﻤﯿﺸﮕﯽ از ﺧﺪا را‪ ،‬در دﻟﺶ ﺑﯿﺪار ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ھﻤﻪی ﮐﺎرھﺎ‪ ،‬ﺗﻔﮑﺮات و ھﺮ اﺣﺴﺎﺳﯽ ﮐﻪ از او ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ ﺧﺪا را در ﻧﻈﺮ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺎﺿﺮ و ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺪاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻧﺎﺣﯿﻪی دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ ﺧﺪا و ﻃﻠﺐ رﺿﺎﯾﺖ او را ﻧﯿﺰ در وﺟﻮد ﺑﺮﻣﯽاﻧﮕﯿﺰد‪ .‬و از‬
‫ﺳﻮﯾﯽ آراﻣﺶ وﺟﺪان و اﻃﻤﯿﻨﺎن ﻗﻠﺒﯽ او را ﺑﻪﺧﺪا ﺗﺤﺮﯾﮏ ﺗﺎ در ﺷﺎدی و ﺳﺨﺘﯽ آراﻣﺶ‬

‫_____________________‬
‫‪ -١‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »ﻣﻌﺮﮐﺔ اﻟﺘﻘﺎﻟﯿﺪ« ﻓﺼﻞ »ﺣﻘﺎﯾﻖ و اﺑﺎﻃﯿﻞ«‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٥٨‬‬

‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪا در ھﺮ ﺣﺎل ﺗﺴﻠﯿﻢ و رﺿﺎ ﭘﯿﺸﻪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ھﺪف از ھﻤﻪی‬
‫اﯾﻦھﺎ ﯾﮑﯽ اﺳﺖ‪ :‬اﺗﺼﺎل ﻗﻠﺐ ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﺧﺪا‪.‬‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﻧﺸﺎﻧﻪای ﺑﺰرگ ﺑﺮ وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﯿﺪان ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻗﺪرتھﺎی اﻋﺠﺎزاﻧﮕﯿﺰ او اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻋﻘﻞھﺎ را ﺑﻪ ﺣﯿﺮت ﻣﯽاﻧﺪازد‪.‬‬
‫ّاﻣﺎ اﻧﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﺟﮫﺎن ﺑﺰرگ و ﻋﺎدی ﺷﺪن آن‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از دﯾﺪن‬
‫و آ ﮔﺎه ﺷﺪن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﯽ او ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺖ ﻧﯿﺎﯾﯿﻢ‪ .‬و اﺣﺴﺎس ﺗﻌﺠﺒﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎ دﺳﺖ ﻣﯽدھﺪ ﺗﺎ اﻋﻤﺎق ﺟﺎﻧﻤﺎن ﻓﺮو ﻧﺮود‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺣﻮاس ھﺮﭼﻪ را ﺑﺒﯿﻨﺪ و ﺑﺸﻨﻮد از ﯾﺎد ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬از ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ اﺻﻼ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﺧﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ھﺮﭼﻪ در ﭘﯿﺮاﻣﻮن او اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪای ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺮ ﻗﺪرت ﺗﻮاﻧﺎی اﺑﺪاع ﮐﻨﻨﺪهی آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهای اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﭽﻪ ﺧﻮاھﺪ‬
‫ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺐ و روز ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﻣﯽروﻧﺪ و ﺑﺎ اﺧﺘﻼف ﻓﺼﻞ و ﻣﮑﺎن‪ ،‬ﻣﺪت ھﺮ‬
‫ﯾﮏ در ﺗﻐﯿﯿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ھﺮ روز ﻃﻠﻮع و ﻏﺮوب ﻣﯽﮐﻨﺪ و ھﯿﭻ روزی از ﻃﻠﻮع و ﻏﺮوب ﺑﺎز‬
‫ﻧﻤﯽاﯾﺴﺘﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺘﺎرﮔﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﺸﻤﯽ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﺑﺎز و ﺑﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬در ﻇﻠﻤﺖ ﺷﺐ ﻣﯽدرﺧﺸﻨﺪ‬
‫و در ﻣﯿﺎن ﺧﻂ ﺳﯿﺮ ھﺮ ﯾﮏ ﻣﺴﺎﻓﺖھﺎﯾﯽ ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﻣﺎه ﮐﻪ از اﺑﺘﺪا ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﺑﺰرگ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ آن را ﻧﻮر ﻓﺮا‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد و زﻣﯿﻦ را ﺑﺎ ﻧﻮر درﺧﺸﺎن و ﺗﺎﺑﻨﺎک و زﯾﺒﺎ و روﯾﺎﯾﯽ ﺧﻮد در ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮد‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ رو ﺑﻪ ﮐﺎھﺶ ﻣﯽﮔﺬارد و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﺘﺪاﯾﺶ ﺑﺎرﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد‪ ...‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﻣﺤﺎق‬
‫ﺧﻮد ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ُ‬
‫ﺮد ﻧﻮرﺳﺘﻪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﯿﺮو‪ ،‬زﻣﯿﻦ را ﺑﺎز ﮐﺮده ﺑﻪﺻﻮرت ﺑﺮﮔﯽ ﺳﺒﺰ و‬‫زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ داﻧﻪھﺎی ﺧ ِ‬
‫زﯾﺒﺎ ﭘﺪﯾﺪار ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺎﻟﻨﺪهی ﭘﺮﻧﺪهای ﮐﻮﭼﮏ و ﯾﺎ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﻧﺰار ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻣﺎدر ﺧﻮد راه رﻓﺘﻪ و‬
‫از او ﻏﺬا ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﯾﺎ از ﻣﻨﻘﺎر او ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮرد و ﯾﺎ از ﭘﺴﺘﺎﻧﺶ ﺷﯿﺮ ﻣﯽﻣﮑﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺟﮫﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻇﺎھﺮا ﻣﺮدم ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯽآﯾﺪ‪ّ ،‬اﻣﺎ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﯿﺮوھﺎﯾﯽ اﺳﺖ زﻧﺪه و ﻣﺘﺤﺮک‬
‫ً‬
‫ﮐﻪ ھﻤﯿﺸﻪ در ﺟﻨﺒﺶ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮﺗﺒﺎ زﻧﺪﮔﯽ در آن ﭘﺨﺶ ﺷﺪه و ھﺮ ﺑﺎر ﭘﺲ از ﻣﺮگ‬
‫ﻇﺎھﺮی دوﺑﺎره زﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
 ‫‪٥٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم ﻋﺎﻟﻢ ﺟﺮﯾﺎن دارد‪ ،‬ھﺮﭼﻨﺪ ﺷﮕﻔﺘﯽ و دﻗﺖ ﻣﻮﺟﻮد در آن ﻣﻮرد‬
‫ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬اﯾﻦ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ ﻧﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﺧﻼل در ﮔﺮدش ﺳﺘﺎرهای ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﻧﻪ در ﻃﻮل ﻣﯿﻠﯿﺎردھﺎ ﻣﯿﻠﯿﺎرد ﺳﺎل ﺑﻪ اﻧﺪازهی ﺳﺮاﻧﮕﺸﺘﯽ از ﻣﺴﯿﺮ ﺧﻮد ﻣﻨﺤﺮف‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫روزﮔﺎر ﻧﻈﺮ ﺧﻮدش‪ ،‬ذات و ﺣﻘﯿﻘﺘﺶ و ﻃﺮز ادراﮐﺶ! و ﻣﺨﻠﻮق ﺑﺸﺮی ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ‬
‫ﺗﺠﮫﯿﺰات دﻗﯿﻖ و ﻧﯿﺮوھﺎی ﻣﻮﺟﻮد در آن ﺧﻮد ﻣﻌﺠﺰهای اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻋﻤﺎل و رﻓﺘﺎر ﺟﺴﻤﯽ و ﻓﮑﺮی و رواﻧﯽ ﻧﮫﻔﺘﻪ در اﻧﺴﺎن‪.‬‬
‫آﻣﯿﺨﺘﮕﯽ و ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﻣﺤﮑﻢ و ﻓﺮاﮔﯿﺮ و دﻗﯿﻖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ اﻋﻤﺎل را وﺣﺪت ﺑﺨﺸﯿﺪه‪،‬‬
‫ھﻤﻪی ﻧﯿﺮوھﺎی ذاﺗﯽ اﻧﺴﺎن را ﺟﻤﻊ و ھﻤﺎھﻨﮓ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﻪ و ھﻤﻪ ﻣﻈﺎھﺮی از آﯾﺎت ﺧﺪا در ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ھﺮﯾﮏ از آنھﺎ ﻣﻌﺠﺰهای‪،‬‬
‫ھﻤﻪ ﻋﻈﯿﻢ و ﺑﯿﻤﻨﺎک و ھﻤﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎﯾﯽ از ﻗﺪرت ﺧﻼﻗﻪی آﻓﺮﯾﺪﮔﺎری ﺗﻮاﻧﺎ و ﺣﮑﯿﻢ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﻟﻔﺖ زﯾﺎد و ﻋﺎدت ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﺪون دﻗﺖ و ﻓﮑﺮ از اﯾﻦ آﯾﺎت و‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎ ﻣﯽﮔﺬرد‪.‬‬
‫اﺳﻼم )ﮐﻪ روان را ﻣﯽﭘﺮورد( ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻈﺎھﺮ ﺗﮑﯿﻪ و از آنھﺎ زﻧﺪﮔﯽ را درک ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن اﻧﺴﺎن را دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﺪ و از او ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﭼﺸﻢ ﺑﺼﯿﺮت ﺧﻮد را در آﯾﺎت ھﺴﺘﯽ‬
‫ﺑﺎز و از ﭘﺸﺖ آن دﺳﺖ ﻗﺪرت ﺗﻮاﻧﺎی آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهی ﺑﺪﯾﻊ را ﺑﺒﯿﻨﺪ و درک ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ دﻋﻮت را‬
‫ﺑﻪ ﺷﯿﻮهای اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﺟﺎنھﺎ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺧﺎﻃﺮ ﯾﺎﻓﺘﻪ از ﻏﻔﻠﺘﯽ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪی‬
‫ﻋﺎدت و اﻧﺲ ﺑﺮای آنھﺎ ﭘﯿﺪا ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﯿﺪار ﺷﻮﻧﺪ و در آﯾﺎت و ﻣﻈﺎھﺮ ﻗﺪرت ﺧﺪاوﻧﺪی‬
‫ﭼﻨﺎن ﻧﮕﺮﻧﺪ و ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﺎزﮔﯽ ﭼﺸﻢ ﺑﺮ آنھﺎ اﻧﺪاﺧﺘﻪ و ﯾﺎ ﺟﮫﺎن ﺟﺪﯾﺪ دﯾﮕﺮی ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻏﻔﻠﺖ ﻋﺎدت و اﻧﺲ‪ ،‬ﺑﺲ ﻣﮫﻢ و دﺷﻮار اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﯿﺪار ﮐﺮدن ﻧﻔﺲ از اﯾﻦ‬
‫ﻗﺮآن در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻗﺪرﺗﯽ ﻋﺠﯿﺐ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ!‬
‫ﺧﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬از ﻃﺒﺎﯾﻊ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﯾﮑﯽ از ﺿﺮورﯾﺎت ﻧﻔﺲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﯾﺪ‬
‫اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد‪ .‬ﻧﻔﺲ و ﺣﻮاس و اﻋﺼﺎب ﻧﺎﭼﺎر ھﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﻮاع ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت و‬
‫اﺣﺴﺎﺳﺎت و اﻣﺎﮐﻦ و اﺷﯿﺎی ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺧﻮ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﺑﻪ آنھﺎ ﻋﺎدت ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺪانوﺳﯿﻠﻪ‬
‫ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرب و اﺣﺴﺎﺳﺎت و اﻣﺎﮐﻦ و ﭼﯿﺰھﺎی ﺗﺎزهای ﺗﻌﻤﯿﻢ‬
‫دھﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻧﺲ و ﻋﺎدت ﻧﺒﻮد زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﮐﻠﯽ از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﺜﺎل ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻦ و ﯾﺎ ﺣﺴﺎب آﻣﻮﺧﺘﻦ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنھﺎ ﺑﺮاﯾﺶ ھﺮﮔﺰ ﻣﺴﯿﺮ ﻧﻤﯽﺷﺪ! و‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٦٠‬‬

‫ﯾﺎ اﻋﺼﺎﺑﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﻮر ﻋﺎدی ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﺷﺪ و ﻧﯿﺮوﯾﯽ در آنھﺎ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﯿﺰ‬
‫ﺗﺎزهای را ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪...‬‬
‫اﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪی اﻧﺲ و ﻋﺎدت در ذات اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ً‬
‫ّاﻣﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻ از وﻇﯿﻔﻪی ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺎﻓﺮاﺗﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و از ﻣﺤﯿﻂ ﻣﺤﺪود و ﻻزم ﻧﻔﺲ ﺗﺠﺎوز‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪی ﺧﻮﯾﺶ ﺳﺮﺑﺎز ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺸﺎﻋﺮ ﮐﻮدن‪ ،‬ﺑﺼﯿﺮت‬
‫ﺑﺴﺘﻪ‪ ،‬و اﻓﮑﺎر ﻣﻨﺠﻤﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ! در اﯾﻨﺠﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﺑﺮای ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ‪ ،‬و‬
‫ﺑﺎزدارﻧﺪهی ﺟﺎن از آن آزادی ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﺎزﻧﺪهی ﻓﻄﺮت و ﺳﺮﺷﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ ھﻨﮕﺎم ﺑﻪﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻔﺲ را از ﺧﻮاب ﺑﯿﺪار ﮐﺮد ﺗﺎ ﭼﺸﻢ ﺧﻮد را ﺑﺎز و ھﻮای آزادی‬
‫»اﺳﺘﻨﺸﺎق« ﮐﻨﺪ!‬
‫اﯾﻦ ﭼﺸﻢ ﺑﺎز ﮐﺮدن و ﺑﯿﺪار ﺷﺪن ﺷﮕﻔﺖﺗﺮﯾﻦ اﺛﺮ را در ﺳﺮﺷﺖ و ذات اﻧﺴﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﻊاﻟﻔﺎرﻗﯽ اﺳﺖ‪ّ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ اﯾﻦ ﮐﺎر ھﻤﺎﻧﻨﺪ اﻧﺴﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺣﺠﺮهای درﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎ ھﻮای ﻓﺎﺳﺪ و ﻣﺘﻌﻔﻦ ﺑﯿﺮون آﯾﺪ‪ .‬در ﺗﻤﺎم اﻋﻀﺎ و‬
‫ﺟﻮارﺣﺶ اﺣﺴﺎس زﻧﺪﮔﯽ و ﻧﺸﺎط ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺴﯿﻤﯽ روحﭘﺮور ﻣﺸﺎم ﺟﺎن او را ﻣﻌﻄﺮ ﻣﯽﺳﺎزد و اﮔﺮ ﺑﺮ ﭼﮫﺮهاش وزش آن را‬
‫اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﻔﺴﯽ ﻋﻤﯿﻖ ﻣﯽﮐﺸﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ اﻋﻤﺎق ﺟﺎن او رﻓﺘﻪ از اﯾﻦ ھﻮای آزاد و‬
‫ﻧﺸﺎطاﻧﮕﯿﺰ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ذﺧﯿﺮهای ﺑﺴﺎزد‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺣﯿﺎﺗﯽ ﺗﺎزه‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ...‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ زﻧﺪﮔﯿﺶ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﺷﺪه‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ ﺣﺴﯽ و ﻣﻌﻨﻮی او ﻧﻮ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﺳﺒﮏﺑﺎل از ﺑﺎرھﺎی ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺮﻧﺪهای ﮐﻪ از ﺧﻮاب ﺳﻨﮕﯿﻦ زﻣﺴﺘﺎﻧﯽ ﭼﺸﻢ ﮔﺸﻮده‬
‫ﺑﻪ ﻧﺸﺎط و ﺳﺮزﻧﺪﮔﯽ ﺑﮫﺎری رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺎﺗﯽ ﭼﺎﺑﮏ و ﺑﺎ ﻧﺸﺎط اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺸﻮده ﺷﺪن ﭼﺸﻢ ﺑﺼﯿﺮت ﺟﺎن ﺑﻪ دﻧﯿﺎی آزاد و رھﺎ ﺷﺪن ﻧﻔﺲ از ﻗﯿﺪ و ﺑﻨﺪ ﺟﻤﻮد‬
‫و رﮐﻮد ھﻢﭼﻨﺎن اﺛﺮی دارد‪ّ ،‬اﻣﺎ ﻋﻤﯿﻖﺗﺮ و ﻓﺮاﮔﯿﺮﺗﺮ و ﺷﮕﻔﺖﺗﺮ‪ .‬ﺳﺮﺷﺖ و ذات ﻧﻔﺲ را‬
‫ﺑﻪﺣﺮﮐﺖ درآورده و ﺑﯿﺪارش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ واﻣﯽدارد و زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ دوﺑﺎرهای ﺑﺪو‬
‫ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﻓﮑﺎرش و اﺣﺴﺎس او ﺗﺎزه و ﺗﻤﺎم ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت او زﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪی زﻧﺪهای ﮐﻪ ھﺮﯾﮏ ﺧﻮد زاد و ﺗﻮﺷﻪای ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮای زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺎط و‬
‫ﻧﯿﺮوﯾﯽ اﺳﺖ ﺗﺎﺑﺎن و ﭘﺮﺗﻮاﻓﮑﻦ ﮐﻪ ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﺣﯿﺎت او را درﺧﺸﺎن ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﺷﮕﻔﺖﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر ﭘﺲ از ﺧﻮاب ﻏﻔﻠﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪی ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ و ﺷﮕﻔﺖ و زﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ اﻧﺴﺎن اﯾﻦ ﭼﯿﺰ را ﺑﺎﻋﺼﺎب ﻻﻣﺴﻪی ﺑﺪون‬
‫ً‬
‫روﭘﻮش‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ ﻟﻤﺲ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﮑﺒﺎره ﺑﺴﺮﻋﺖ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ و از آن ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
 ‫‪٦١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫و اﯾﻦ ﺗﺄﺛﺮ را ﺑﻪھﻤﺎن ﺻﻮرت ﮐﺎﻣﻞ و ﺑﯿﻨﻘﺺ ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺣﺲ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ...‬ﮐﺎری اﺳﺖ‬
‫زﯾﺒﺎ‪ ،‬ﻟﺬتﺑﺨﺶ و ﻓﺮﯾﺒﺎ ﮐﻪ ﺳﺮاﺳﺮ زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮهای ﮔﺴﺘﺮده ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻟﺬت و‬
‫ﺑﮫﺮهای ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﺘﻮاﻧﺪ از ھﺮ ﭼﻪ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آن را ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ در ذھﻦ ﺧﻮد ﻧﮕﮫﺪارد و‬
‫در زﻧﺪﮔﯽ از آن ﺑﮫﺮهور ﺷﻮد ﮐﻪ در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر از آن ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاھﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ‬
‫ﻧﻮﻋﯽ ﺟﻮاﻧﯽ و ﺗﺎزﮔﯽ در ﺧﻮد اﺣﺴﺎس ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ھﺮﮔﺰ ﻧﻪ ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ و ﻧﻪ ﭘﯿﺮی و ﻧﻪ ﻧﺎﺑﻮدی‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺮ آن ﭼﯿﺮﮔﯽ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﮐﺎری ﺑﺲ دﺷﻮار اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﻄﺎﻟﺐ و اﻣﻮر داﺋﻤﯽ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ‪ ،‬زﺣﻤﺖ و رﻧﺞھﺎی‬
‫زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﻋﻤﺮ و ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﺸﮑﻼت‪ ،‬ھﻤﻪ ﺑﻪ ﯾﺎری ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﯿﺮوھﺎی اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ آﺧﺮ‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ و ﮐﻮﺷﺶھﺎی او را ﺑﺮای ﺳﺮزﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪن ﺗﻤﺎم ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﻗﺮآن اﯾﻦ ﮐﺎر ﺷﮕﻔﺖ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ!‬
‫ﺑﺎ ﺷﯿﻮهای ﺳﺤﺮاﻧﮕﯿﺰ و ﺟﻮی روﺷﻦ و ﭘﺎک و رواﻧﯽ ﻣﺼﻔﺎ و ﻧﯿﺎﻟﻮده اﻧﺴﺎن را از ﻋﺎﻟﻢ‬
‫اﻧﺲ و ﻋﺎدت ﻏﻔﻠﺖاﻧﮕﯿﺰ ﺧﻮد ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و او را ﺗﮑﺎن ﻣﯽدھﺪ ﺗﺎ ﺑﯿﺪار ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و ﺑﺪون ﻣﺎﻧﻊ‪ ،‬اﻋﺼﺎب روﺑﺎزش را ﻟﻤﺲ ﻣﯽﮐﻨﺪ! و زاد و ﺗﻮﺷﻪای ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ او ﻋﻄﺎ‬
‫ً‬
‫ﮐﺮده ﻋﯿﻨﺎ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم واﻗﻌﯿﺖ و ﺟﻮﺷﻨﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺣﺲ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو‬
‫رﺧﺪادھﺎ‪ ،‬ھﻤﯿﺸﻪ در ذھﻦ اﻧﺴﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر روی داده ﺑﻮد‪ ،‬زﻧﺪه‬
‫و ﻧﻮ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ و از اﯾﻦ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﺣﯿﺎت او را ﺑﮫﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﺳﺎزد و ﺟﺎن را از اﯾﻦ ﺑﮫﺮهی‬
‫ﺷﮕﻔﺖ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﮫﺎن ﻗﺮآن ﭘﺎی ﻧﮫﺪ‪ ،‬ﺑﺎ دﯾﺪاری ھﻤﯿﺸﮕﯽ‪ ،‬ﺟﺎوﯾﺪان‪ ،‬زﯾﺒﺎ و‬
‫دوﺳﺖداﺷﺘﻨﯽ ﺑﺎ ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد ﺑﺴﺮ ﻣﯽﺑﺮد و زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ...‬دﯾﺪاری ﮐﻪ ﺟﺎن را ﻟﺬت‬
‫دھﺪ و ﺣﺲ را ﺑﮫﺮهﻣﻨﺪ ﺳﺎزد و روان را آزاد ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ و ﻋﯿﺸﯽ آزاداﻧﻪ ﮐﻪ ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ‬
‫ﺗﺴﺒﯿﺢ ﺧﺪاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن در ذات ﺧﻮد ﮐﺘﺎﺑﯽ زﯾﺒﺎ ﭘﺮﺑﮫﺮه اﺳﺖ‪ .‬ھﯿﭽﮑﺲ ﺧﻮاﻧﺪن آن را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ دوﺳﺖ دارد از ﻧﻮ ﺧﻮاﻧﺪن را آﻏﺎز ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺟﮫﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﺪار‬
‫ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد در درون ﺟﺎن و ﺻﻔﺤﻪی ﺟﮫﺎن‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺗﺎزه‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﭘﺬﯾﺮ و‬
‫ﻓﻨﺎﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ َ ۡ‬ ‫ُۡ ۡ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫﴿إ َّن � َخ ۡلق ٱ َّ َ َ‬
‫ك ٱل ِ� � ِري ِ�‬ ‫�ض َوٱختِ� ٰ ِف ٱ ۡ� ِل َوٱ�َّ َهارِ َوٱلفل ِ‬ ‫ت َوٱ� ِ‬ ‫لس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ٓ‬ ‫نزل ٱ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َۡ ۡ َ َ َ‬
‫نف ُع ٱ�َّ َ‬
‫لس َماءِ مِن َّماءٖ فأ ۡح َيا بِهِ ٱ��ض َ� ۡع َد َم ۡوت َِها‬‫� م َِن ٱ َّ‬ ‫اس َو َما أ َ‬ ‫ٱ�ح ِر بِما ي‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٦٢‬‬
‫ۡ ُ َ َّ َ ۡ َ َّ ٓ ۡ َ‬ ‫� َدآبَّة َوتَ ۡ��ف ٱ ّ َ َ َّ َ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ‬
‫�ض‬ ‫لس َماءِ َوٱ� ِ‬ ‫اب ٱلمسخ ِر �� ٱ‬ ‫لر�ٰحِ وٱلسح ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫و�ث �ِيها مِن ِ‬
‫ُ َ‬ ‫َٰ ّ َ‬
‫ت ل ِق ۡو ٖ� َ� ۡعقِلون ‪] ﴾١٦٤‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۶۴ :‬‬ ‫�� ٖ‬
‫»ﺑﯿﮕﻤﺎن در ﺧﻠﻘﺖ آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ و ﭘﯽدرﭘﯽ آﻣﺪن ﺷﺐ و روز و ﮐﺸﺘﯽھﺎ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫روی آب ﺑﺮای ﺳﻮد ﺑﺮدن ﻣﺮدم در ﺣﺮﮐﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎراﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺪا از ﺑﺎﻻ ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﺑﺎ‬
‫آن آب زﻣﯿﻦ را ﭘﺲ از ﻣﺮدن زﻧﺪه و ﺳﺒﺰ ﺧﺮم ﮐﺮد‪ ،‬و در ﭘﺮاﮐﻨﺪن اﻧﻮاع ﺟﻨﺒﺪهھﺎ در‬
‫ّ‬
‫زﻣﯿﻦ و ﮔﺮداﻧﯿﺪن ﺑﺎدھﺎ ﺑﻪ ھﺮ ﺳﻮ‪ ،‬و در ﺧﻠﻘﺖ اﺑﺮ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎن ﻣﺴﺨﺮ اﺳﺖ؛‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎﯾﯽ روﺷﻦ ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺮد ﺧﻮد را ﺑﮑﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ«‪.‬‬
‫ت م َِن ٱ ۡل َ ّ‬ ‫ُۡ ُ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫�ر ُج ٱ ۡل َ َّ‬ ‫َّ َّ َ َ ُ ۡ َ ّ َ َّ َ ٰ ُ ۡ‬
‫�ۚ‬ ‫ِ‬ ‫ت َو� ِرج ٱل َم ّي ِ ِ‬ ‫� م َِن ٱل َم ّي ِ ِ‬ ‫ب وٱ�وىۖ ِ‬ ‫﴿۞إِن ٱ� فال ِق ٱ� ِ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ٰ ُ ُ َّ ُ َ َ َّ ٰ ُ ۡ َ ُ َ‬
‫اح َو َج َعل ٱ ۡ�ل َسك ٗنا َوٱلش ۡم َس َوٱلق َم َر‬ ‫ون ‪ ٩٥‬فال ُِق ٱ ِ� ۡص َب ِ‬ ‫�ل ِ�م ٱ�ۖ ف�� تؤفك‬
‫َۡ‬ ‫ِير ٱ ۡل َ‬
‫ا�ا ۚ َ�ٰل َِك َ� ۡقد ُ‬
‫ُ ۡ َ ٗ‬
‫�ز ٱلعل ِي ِم ‪] ﴾٩٦‬اﻷﻧﻌﺎم‪.[۹۶-۹۵ :‬‬ ‫ِ ِ‬ ‫ز‬ ‫ع‬ ‫حسب‬
‫»ﺧﺪاﺳﺖ ﮐﻪ در دل زﻣﯿﻦ داﻧﻪ و ھﺴﺘﻪ را ﻣﯽﺷﮑﺎﻓﺪ‪ ،‬و زﻧﺪه را از ﻣﺮده و ﻣﺮده را از‬
‫زﻧﺪه ﺑﯿﺮون ﻣﯽآورد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﺧﺪای ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﭘﺲ ﮐﺠﺎ ﺑﻪ دروغ راﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺷﮑﺎﻓﻨﺪهی ﭘﺮﻧﺪهی ﺻﺒﺤﮕﺎھﺎن و ﺷﺐ را ﺑﺮای آﺳﺎﯾﺶ ﺧﻠﻖ او ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬و ﺧﻮرﺷﯿﺪ و‬
‫ﻣﺎه را ﺷﻤﺎر ﮔﺮاﻧﯽ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺳﺖ اﻧﺪازه ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻣﻘﺘﺪر داﻧﺎ«‪.‬‬
‫ِ‬
‫ُ ُ َ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َّ ٓ َ َ َ َ َّ َ ٓ َ ٓ ٗ َّ ُ ّ ۡ ُ َ َ ‪َ ُ ۡ َ ٞ‬‬
‫﴿هو ٱ�ِي أنزل مِن ٱلسماءِ ماء ۖ ل�م مِنه �اب ومِنه شجر �ِيهِ �سِيمون ‪١٠‬‬
‫ٗ‬ ‫َ َ‬
‫ت إِن ِ� �ٰل ِك �يَة‬
‫َّ‬ ‫ب َومِن ُ ّ َّ َ‬ ‫يل َوٱ ۡ�َ ۡع َ�ٰ َ‬ ‫َّ ۡ َ َ َّ ۡ ُ َ َ َّ َ‬ ‫ُ ُ َ ُ‬
‫� ٱ� َم� ٰ ِ �‬ ‫ِ‬ ‫خ‬
‫ِ‬ ‫�‬‫ٱ‬‫و‬ ‫ون‬ ‫ت‬ ‫�‬ ‫لز‬ ‫ٱ‬ ‫و‬ ‫ع‬ ‫ر‬ ‫لز‬‫ٱ‬ ‫ِ‬ ‫ه‬‫ِ‬ ‫ب‬ ‫م‬‫�‬ ‫ي�بِت ل‬
‫وم ُم َس َّخ َ� ٰ ُ ۢ‬ ‫ۡ‬
‫لش ۡم َس َوٱل َق َم َر ۖ َوٱ�ُّ ُ‬‫ُ ُ ۡ َ َ َّ َ َ َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫َّ‬
‫ت‬ ‫ج ُ‬ ‫ل ِق ۡو�ٖ َ�تَفك ُرون ‪َ ١١‬و َسخ َر ل�م ٱ�ل وٱ�هار وٱ‬
‫َّ‬ ‫ُۡ ً َۡ ُ‬
‫�ض � َتل ِفا �ل َ�ٰن ُه ۚ ٓۥ إِن‬
‫َۡ‬
‫� ۡم ِ� ٱ� ِ‬ ‫َ َ َ ََ َ ُ‬ ‫ُ َ‬
‫ت ل ِق ۡو ٖ� َ� ۡعقِلون ‪ ١٢‬وما ذرأ ل‬
‫َٰ َ َ ٰ ّ َ‬ ‫َّ‬ ‫َۡ‬
‫بِأم ِرهۚ ِۦٓ إِن ِ� �ل ِك �� ٖ‬
‫ٗ‬ ‫�لُوا ْ م ِۡن ُه َ ۡ‬ ‫َ َّ َ ۡ َ ۡ َ َ ۡ ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َّ َّ َ‬ ‫ٗ َّ‬ ‫َ َ‬
‫� ٗما َط ِر ّ�ا‬ ‫ِ� �ٰل ِك �يَة ل ِق ۡو ٖ� يَذك ُرون ‪َ ١٣‬وه َو ٱ�ِي سخر ٱ�حر �ِ أ‬
‫َ ۡ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ُۡ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ٗ َۡ‬ ‫ْ ۡ‬ ‫َ ۡ‬
‫َو� ۡس َتخ ِر ُجوا مِن ُه حِل َية تلبَ ُسو� َهاۖ َوت َرى ٱلفلك َم َواخ َِر �ِيهِ َو�ِ َ ۡب َتغوا مِن فضلِهِۦ‬
‫ۡ َ ِ َ َ ٰ ِ َ َ َ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ ٰ ٗ َ ُ ُ ٗ َّ َ َّ ُ‬ ‫َََۡ‬ ‫َ َّ ُ َ ۡ ُ َ‬
‫�مۡ‬ ‫َول َعل� ۡم �شك ُرون ‪ ١٤‬و�ل� ِ� ٱ��ض ر�� أن ت ِميد بِ�م و�ن�ر� وسب� لعل‬ ‫ٰ‬
‫َ َ َ َ ۡ ُ ُ َ َ َّ َ ۡ ُ ُ َ َ َ َ َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ٰ َ ٰ َ َّ ۡ ُ‬ ‫ََُۡ َ‬
‫ج ِم ه ۡم َ� ۡه َت ُدون ‪ ١٦‬أ�من �لق كمن � �لق ۚ أف� تذكرون‬ ‫ت و� ِٱ�‬ ‫�هتدون ‪ ١٥‬وع�� ٖ �‬
‫‪] ﴾١٧‬اﻟﻨﺤﻞ‪.[۱۷-۱۰ :‬‬
‫»اوﺳﺖ ﺧﺪاﯾﯽ ﮐﻪ آب را از آﺳﻤﺎن ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ ھﻢ ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﺷﻤﺎ از‬
‫آن اﺳﺖ و ھﻢ درﺧﺘﯽ ﮐﻪ ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن ﺧﻮد را از آن ﻣﯽﭼﺮاﻧﯿﺪ ﭘﺮورش دھﯿﺪ‪ .‬زراﻋﺖھﺎی‬
 ‫‪٦٣‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺷﻤﺎ را از آن آب ﺑﺎران ﻣﯽروﯾﺎﻧﺪ و درﺧﺘﺎن زﯾﺘﻮن و ﺧﺮﻣﺎ و اﻧﮕﻮر و از ھﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﯿﻮهای‬

‫ﻣﯽروﯾﺎﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﮐﺎر آﯾﺖ و ﻧﺸﺎﻧﻪی ﻗﺪرت اﻟﮫﯽ ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﻨﺪ ﭘﺪﯾﺪار‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و ھﻢ ﺷﺐ و روز و ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻣﺎه را ﺑﺮای زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺷﻤﺎ در ﮔﺮدون ﻣﺴﺨﺮ ﺳﺎﺧﺖ؛‬
‫و ﺳﺘﺎرﮔﺎن آﺳﻤﺎن را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺴﺨﺮ ﮐﺮد‪ ،‬در اﯾﻦ ﮐﺎر آﯾﺖ و ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﻗﺪرت‬
‫ﺧﺪا ﺑﺮای اھﻞ ﺧﺮد ﭘﺪﯾﺪار اﺳﺖ‪ .‬و در زﻣﯿﻦ آﻧﭽﻪ را ﺑﺮای ﺷﻤﺎ آﻓﺮﯾﺪ ﺑﻪ اﻧﻮاع ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و‬
‫اﺷﮑﺎل رﻧﮕﺎرﻧﮓ؛ در اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﯿﺰ آﯾﺖ و ﻧﺸﺎﻧﻪی ﺧﺪاﯾﯽ ﺑﺮای ﻣﺮدم ھﺸﯿﺎری ﮐﻪ ﺑﻪﯾﺎد‬
‫ﻣﯽآورﻧﺪ ﭘﺪﯾﺪار اﺳﺖ‪ .‬و ﻧﯿﺰ او ﺧﺪاﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ درﯾﺎ را ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﻣﺴﺨﺮ ﮐﺮد ﺗﺎ از ﮔﻮﺷﺖ‬
‫ﺗﺎزهای ﺑﺨﻮرﯾﺪ‪ ،‬و از آن زﯾﻮرھﺎی اﺳﺘﺨﺮاج ﮐﺮده ﺗﻦ را ﺑﯿﺎراﯾﯿﺪ‪ ،‬و ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﯽھﺎ‬
‫در آن ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ درﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ از ﻓﻀﻞ او ﺑﺠﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﮑﺮ ﺧﺪای را‬
‫ﺑﻪﺟﺎی آرﯾﺪ‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﮐﻮهھﺎی ﺑﺰرگ را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻟﻨﮕﺮ در زﻣﯿﻦ ﺑﻨﮫﺎد ﺗﺎ ﻣﺒﺎدا ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ‬
‫ﺑﯿﺮون ﭘﺮﺗﺎب ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﮫﺮھﺎ ﺟﺎری و راهھﺎ ﭘﺪﯾﺪار ﮐﺮد ﺗﺎ ﻣﮕﺮ ھﺪاﯾﺖ ﺷﻮﯾﺪ‪ .‬و ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎﯾﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺳﺘﺎرﮔﺎن آﺳﻤﺎن آﻧﺎن ھﺪاﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬آﯾﺎ آن ﺧﺪاﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻠﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫آن ﮐﺲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻠﻖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؟ آﯾﺎ ﻣﺘﺬﮐﺮ و ھﻮﺷﯿﺎر ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﺪ؟«‪.‬‬
‫ٗ َّ‬ ‫َ َ‬ ‫ٓ َّ‬ ‫َۡ َ‬ ‫َّ ٓ ٓ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ َ‬
‫لس َماءِ َما ٗء فأ ۡح َيا بِهِ ٱ��ض َ� ۡع َد َم ۡوت َِها ۚ إِن ِ� �ٰل ِك �يَة ل ِق ۡو ٖ�‬‫نزل م َِن ٱ‬ ‫﴿وٱ� أ‬
‫َ‬
‫� َ ۡس َم ُعون ‪] ﴾٦٥‬اﻟﻨﺤﻞ‪.[۶۵ :‬‬
‫»و ﺧﺪا از آﺳﻤﺎن آﺑﯽ را ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ زﻣﯿﻦ را ﭘﺲ از ﻣﺮگ زﻧﺪه ﮐﺮد‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ در اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎر ﻧﺸﺎﻧﻪی ﻗﺪرت و ﺣﮑﻤﺖ اﻟﮫﯽ ﺑﺮای آﻧﺎنﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ ﭘﺪﯾﺪار اﺳﺖ‪.«...‬‬
‫لس ۡم َع‬
‫� ُم ٱ َّ‬‫ُ َّ َ ٰ ُ ۡ َ َ ۡ َ ُ َ َ ۡ ٗ َ َ َ َ َ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ ۡ َ َ ُ ّ ُ ُ‬
‫ون أم�تِ�م � �علمون ش�ٔا وجعل ل‬ ‫﴿وٱ� أخرج�م ِم ۢن �ط ِ‬
‫َ ّ َّ ٓ‬
‫لس َماءِ َما‬ ‫ون ‪�َ ٧٨‬ل َ ۡم يَ َر ۡوا ْ إ َ� ٱ َّ‬
‫لط ۡ ُ َ َّ َ‬ ‫َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َ َّ ُ ۡ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫ت ِ� جوِ ٱ‬‫� مسخ� ٰ ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫وٱ�ب�ر وٱ��ِٔدة لعل�م �شكر‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َٰ َ َ ٰ ّ َ‬ ‫ُ ۡ ُ ُ َّ َّ َّ ُ َّ‬
‫ت ل ِق ۡو ٖ� يُؤم ُِنون ‪] ﴾٧٩‬اﻟﻨﺤﻞ‪.[۷۹-۷۸ :‬‬ ‫�مسِكهن إِ� ٱ�ۚ إِن ِ� �ل ِك �� ٖ‬
‫»و ﺧﺪا ﺷﻤﺎ را از ﺑﻄﻦ ﻣﺎدران ﺑﯿﺮون آورد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﮔﻮش و ﭼﺸﻢ و دلھﺎﯾﯽ اﻋﻄﺎ ﮐﺮد ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﮑﺮ ﺑﻪﺟﺎی آورﯾﺪ‪ .‬آﯾﺎ در ﻣﺮﻏﺎن رام ﺷﺪه‬
‫در ﮐﻮ آﺳﻤﺎن ﻧﻤﯽﻧﮕﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺠﺰ ﺧﺪا ﮐﺴﯽ آنھﺎ را ﻧﮕﻪ ﻧﻤﯽدارد؟ در اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺮای اھﻞ‬
‫اﯾﻤﺎن ﻧﺸﺎﻧﯽ از ﻗﺪرت ﺣﻖ ﭘﺪﯾﺪار اﺳﺖ‪.«...‬‬
‫َ َ َ َ َ ۡ َ َ َّ َ ۡ ۡ َ َ َ ُ ُ َ ۡ ۡ َ َ ٓ‬
‫َ‬
‫﴿أف� يرون �نا نأ ِ� ٱ��ض ننقصها مِن أطراف ِها ۚ﴾ ]اﻷﻧﺒﯿﺎء‪.[۴۴ :‬‬
‫»آﯾﺎ ﻣﺮدم ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ اراده ﮐﻨﯿﻢ زﻣﯿﻦ را از ھﺮ ﺳﻮ ﺑﮑﺎھﯿﻢ؟«‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٦٤‬‬

‫اب � َّم مِن‬

‫ُ‬
‫ر‬ ‫�م ّمِن تُ َ‬ ‫َ َّ َ َ ۡ َ ٰ ُ‬
‫�‬ ‫ق‬ ‫ل‬ ‫خ‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫إ‬‫ف‬ ‫ث‬ ‫نت ۡم � َر ۡ�ب ّم َِن ٱ ۡ�َ ۡ‬
‫ع‬ ‫اس إن ُك ُ‬ ‫� َ� ُّ� َها ٱ�َّ ُ‬ ‫﴿ َ ٰٓ‬
‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُّ ۡ َ ُّ َ َّ َ َ َ ۡ ُ َ َّ َ ّ ُ َ ّ َ َ ُ‬ ‫ُّ� ۡط َفةٖ ُ� َّم م ِۡن َعلَ َقةٖ ُ� َّ‬
‫� ل� ۡ ۚم﴾ ]اﻟﺤﺞ‪.[۵ :‬‬ ‫� �لقةٖ ِ�ب ِ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫ة‬
‫ٖ‬ ‫ق‬ ‫ل‬‫�‬ ‫ة‬
‫ٖ‬ ‫غ‬ ‫ض‬ ‫م‬ ‫ِن‬ ‫م‬ ‫م‬
‫»ای ﻣﺮدم‪ ،‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ و ﻗﺪرت ﺧﺪا در ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ ﻣﺮدﮔﺎن ﺗﺮدﯾﺪ دارﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺷﻤﺎ را ﻧﺨﺴﺖ از ﺧﺎک آﻓﺮﯾﺪﯾﻢ‪ ،‬آﻧﮕﺎه از آب ﻧﻄﻔﻪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه از ﺧﻮن ﺑﺴﺘﻪ‪،‬‬
‫آﻧﮕﺎه از ﭘﺎرهی ﮔﻮﺷﺖ ﺗﻤﺎم و ﻧﺎﺗﻤﺎم آﻓﺮﯾﺪه‪ ،‬ﺗﺎ در اﯾﻦ اﻧﺘﻘﺎل و ﺗﺤﻮﻻت ﻗﺪرت ﺧﻮد را ﺑﺮ‬
‫ﺷﻤﺎ آﺷﮑﺎر ﮐﻨﯿﻢ«‪.‬‬
‫َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ُ ۡ ُ ۡ َ َّ َ ۡ َ ّ َ ُ ۡ ُ ۡ َ ّ َ َ ۡ َ ّ َ ُ ۡ ۡ َ‬
‫� ٱ��ض َ� ۡع َد َم ۡوت َِها ۚ َو��ٰل ِك‬ ‫� و� ِ‬ ‫ت و�خرِج ٱلميِت مِن ٱل ِ‬ ‫﴿�رِج ٱل� مِن ٱلمي ِ ِ‬
‫َ‬ ‫ُۡ‬
‫� َر ُجون ‪] ﴾١٩‬اﻟﺮوم‪.[۱۹ :‬‬
‫»زﻧﺪه را از ﻣﺮده و ﻣﺮده را از زﻧﺪه ﺑﯿﺮون ﻣﯽآورد و زﻣﯿﻦ را ﭘﺲ از ﻣﺮگ دوﺑﺎره‬
‫زﻧﺪه ﮔﺮداﻧﺪ و ھﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺷﻤﺎ را ﻧﯿﺰ از ﺧﺎک ﺑﯿﺮون آورﻧﺪ‪.«..‬‬
‫َ‬
‫َ َ َ ٰ ُّ ۡ ً ۡ ُ‬
‫ت � َتل ِفا �ل َ�ٰ� َها ۚ َوم َِن‬ ‫�‬ ‫م‬ ‫�‬ ‫ۦ‬ ‫ِ‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫لس َمآءِ َما ٓ ٗء فَأ َ ۡخ َر ۡج َ‬
‫ن‬ ‫نز َل م َِن ٱ َّ‬ ‫َ َ ۡ َ َ َّ َّ َ َ‬
‫�أ َ‬ ‫﴿�لم ت َر أن ٱ‬
‫ٖ‬ ‫ِ‬
‫ب‬ ‫اس َوٱ َّ� َوا ٓ ّ‬ ‫ِ‬ ‫يب ُسود‪َ ٢٧ ٞ‬وم َِن ٱ�َّ‬ ‫� َتل ٌِف َ� ۡل َ� ٰ ُ� َها َو َغ َرا� ُ‬‫ُ َ ُ ۢ ‪ۡ ُّ ٞ ۡ ُ َ ٞ‬‬
‫� َبا ِل جدد �ِيض و�ر‬
‫ۡ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٱ ِ‬
‫�ز َ� ُف ٌ‬ ‫� َعز ٌ‬ ‫� ُ ۗؤا ْ إ َّن ٱ َّ َ‬‫ٰٓ‬ ‫� م ِۡن ع َِبادِه ِ ٱ ۡل ُعلَ َ‬ ‫� َ� ٱ َّ َ‬ ‫َ ۡ َ ۡ َ ٰ ُ ۡ َ ٌ َ ۡ َ ٰ ُ ُ َ َ ٰ َ َّ َ َ ۡ‬
‫ور‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫وٱ�ن� ِم �تل ِف �ل�نهۥ ك�ل ِك ۗ إِ�ما‬
‫‪] ﴾٢٨‬ﻓﺎﻃﺮ‪.[۲۸-۲۷ :‬‬
‫»آﯾﺎ ﻧﺪﯾﺪی ﮐﻪ ﺧﺪا آﺑﯽ را از آﺳﻤﺎن ﻓﺮود آورد و ﺑﺪانوﺳﯿﻠﻪ اﻧﻮاع ﻣﯿﻮهھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬
‫و رﻧﮕﺎرﻧﮓ ﭘﺪﯾﺪ آورد‪ ،‬و در زﻣﯿﻦ از ﮐﻮهھﺎ راهھﺎی زﯾﺎد‪ ،‬در رﻧﮓھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺳﻔﯿﺪ و‬
‫ﺳﺮخ و ﺳﯿﺎه‪ ،‬و از اﺻﻨﺎف ﻣﺮدم و ﺟﻨﺒﻨﺪﮔﺎن و ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ رﻧﮓھﺎی‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن آﻓﺮﯾﺪ‪ ،‬و از ﺑﻨﺪﮔﺎن او ﻓﻘﻂ ﻣﺮدﻣﺎن داﻧﺎ از ﺧﺪا ﻣﯽﺗﺮﺳﻨﺪ و ﻧﮕﺮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪا‬
‫ﺑﯿﮕﻤﺎن ﻗﺎھﺮ و ﻏﺎﻟﺐ )و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل( ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺨﺸﻨﺪه و آﻣﺮزﮔﺎر اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ُّ ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َُۡ ُ‬ ‫َّ ٓ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫نظر ٱ ۡ� َ ٰ ُ َّ ُ َ‬ ‫ََۡ ُ‬
‫ب‬‫� ٱلصل ِ‬ ‫��ن مِم خل ِق ‪ ٥‬خل ِق مِن ماءٖ داف ِٖق ‪� ٦‬رج مِ ۢن � ِ‬ ‫﴿فلي ِ ِ‬
‫ا�‬ ‫ِ‬
‫ُ َّ َ َ َ‬
‫ن‬ ‫�‬‫و‬ ‫ٖ‬ ‫�‬‫و‬ ‫ق‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫ۥ‬‫�‬‫ل�آ� ُر ‪َ �َ ٩‬ما َ ُ‬
‫ِ‬ ‫ب ‪ ٧‬إِنَّ ُهۥ َ َ ٰ‬
‫� َر ۡج ِعهِۦ لَ َقادِر‪ ٨ ٞ‬يَ ۡو َم ُ� ۡب َ� ٱ َّ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�‬
‫َ َّ َ ٓ‬
‫وٱل�ا‬
‫ٖ‬
‫‪] ﴾١٠‬اﻟﻄﺎرق‪.[۱۰-۵:‬‬
‫»اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻨﮕﺮد ﮐﻪ از ﭼﻪ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ؟ از آب ﻧﻄﻔﻪای ﺟﮫﻨﺪه ﺧﻠﻖ ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫از ﻣﯿﺎن ﭘﺸﺖ ﭘﺪر و ﺳﯿﻨﻪی ﻣﺎدر ﺑﯿﺮون آﻣﺪه اﺳﺖ‪) ،‬ﺧﺪاﯾﯽ ﮐﻪ او را از اﯾﻦ آب ﻧﺎﭼﯿﺰ‬
‫آﻓﺮﯾﺪ( او اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮ زﻧﺪه ﮐﺮدن او دوﺑﺎره ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻗﺎدر اﺳﺖ‪ ،‬روزی ﮐﻪ اﺳﺮار ﺑﺎﻃﻦ‬
‫ﺷﺨﺺ آﺷﮑﺎر ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﯿﺮوﯾﯽ در ﺧﻮﯾﺶ و ﯾﺎوری ﺑﺮای ﻧﺠﺎت ﺧﻮد ﻧﯿﺎﺑﺪ«‪.‬‬
 ‫‪٦٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬
‫َ‬ ‫لس َمآءِ َك ۡي َف ُرف َِع ۡ‬ ‫�� ٱ َّ‬ ‫َ‬ ‫ون إ َ� ٱ ۡ�بل َك ۡي َف ُخل َِق ۡ‬ ‫َََ َ ُ ُ َ‬
‫ت ‪�� ١٨‬‬ ‫ت ‪١٧‬‬ ‫ِ ِِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿أف� ينظر‬
‫ح ۡ‬‫�ض ك ۡي َف ُسط َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫� َبال َك ۡي َف نُص َب ۡ‬‫ۡ‬
‫ت ‪] ﴾٢٠‬اﻟﻐﺎﺷﯿﺔ‪.[۲۰-۱۷ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ت ‪ �� ١٩‬ٱ� ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٱ ِ ِ‬
‫»آﯾﺎ در ﺧﻠﻘﺖ ﺷﺘﺮ ﻧﻤﯽﻧﮕﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻠﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ و در ﺧﻠﻘﺖ ﮐﺎخ آﺳﻤﺎن‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ ﺷﺪه؟ و ﮐﻮهھﺎ را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻣﯿﺨﮑﻮب‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ؟ و ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻧﻤﯽﻧﮕﺮﻧﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮔﺴﺘﺮدهاﻧﺪ؟«‪.‬‬
‫لص ۡبحِ إِذا � َنف َس ‪] ﴾١٨‬اﻟﺘﮑﻮﯾﺮ‪.[۱۸-۱۷ :‬‬
‫َ َ َّ‬ ‫﴿ َوٱ َّ ۡ�ل إ َذا َع ۡس َع َس ‪َ ١٧‬وٱ ُّ‬
‫ِ ِ‬
‫»ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﺷﺐ ﺗﺎر‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ روی )ﺟﮫﺎن را( ﺗﺎرﯾﮏ ﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬و ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﺻﺒﺢ روﺷﻦ‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دم زﻧﺪ )و ﻋﺎﻟﻢ را ﺑﯿﻔﺮوزد(«‪.‬‬
‫و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنھﺎ ‪ ...‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻗﺮآن اﺣﺴﺎس اﻧﺴﺎن را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﯾﺎت و ﮔﻮاھﺎن ﻗﺪرت‬
‫و ﺣﮑﻤﺖ ﺧﺪا ﮐﻪ در ﻋﺎﻟﻢ ھﺴﺘﯽ و وﺟﻮد اﻧﺴﺎن ﺟﻠﻮهﮔﺮ اﺳﺖ ﺑﯿﺪار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺎ ﻗﻠﺒﯽ‬
‫روﺷﻦ و اﺣﺴﺎس ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﯽ او در آن زﯾﺴﺘﻪ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد را در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻗﺪرت ﺗﻮاﻧﺎی‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪی را از ورای اﯾﻦ آﯾﺎت ﻋﻈﻤﺖ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرگ‪ ،‬ھﻤﮕﺎم ﺳﺎزد‬
‫و از ﭘﺸﺖ ھﺮ ﺗﺪﺑﯿﺮ و ﮐﺎرﻧﻤﺎﯾﯽ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﺎ ﻗﺪرت و ﻣﺒﺪﻋﯽ را ﺑﺒﯿﻨﺪ؛ روان ﻣﺘﻮﺟﻪ‬
‫آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهی ﺧﻮد ﺷﺪه ﺑﻪ ﺣﻤﺪ او ﺗﺴﺒﯿﺢ ﮔﻮﯾﺪ و ﺣﻤﺎﯾﺖ او را ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از »ﻃﺒﯿﻌﺖ« ﺑﺮای ﺑﯿﺪار ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺣﺲ و زﻧﺪه ﻧﮕﮫﺪاﺷﺘﻦ آن‬
‫در درون ﺟﺎن‪ ،‬ﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﮫﺎﺗﯽ از ﻃﺒﯿﻌﺖ زﻧﺪه ﺑﺮای ﻧﻤﺎﯾﺎن ﮐﺮدن‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖھﺎی ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ و اﻣﻮر و ﺷﺌﻮن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻗﺘﺼﺎدی ﻣﯽآورد‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ۡ‬
‫اس َو� يُؤم ُِن ب ِٱ�ِ َوٱ�َ ۡو ِم ٱ�خِرِ� � َمثل ُهۥ ك َمث ِل‬
‫َّ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َٓ‬
‫ا�ۥ رِئا َء ٱ�َّ ِ‬ ‫﴿ َكٱ َّ�ِي يُنفِ ُق َم َ ُ‬
‫�ءٖ ّم َِّما َك َس ُب ۗوا ْ َوٱ َّ ُ‬‫� َ ۡ‬ ‫ون َ َ ٰ‬ ‫َ ۡ َ َ َ ۡ ُ َ ‪َ ُ ۡ َ َّ ٗ ۡ َ ُ َ َ َ َ ٞ َ ُ َ َ َ َ ٞ‬‬
‫�‬ ‫ان عليهِ تراب فأصابهۥ وابِل ���هۥ ص��ۖ � �قدِر‬ ‫صفو ٍ‬
‫ون أ ۡم َ�ٰل َ ُه ُم ٱبۡت َغا ٓ َء َم ۡر َضات ٱ َّ�ِ َوتَ ۡثب ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُ َّ َ ُ ُ َ‬ ‫َۡ َۡ ۡ َ‬ ‫َ‬
‫يتا‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�ن ‪ ٢٦٤‬ومثل ٱ�ِين ينفِق‬ ‫�ٰفِر َ‬
‫ِ‬ ‫� َ� ۡهدِي ٱلقوم ٱل‬
‫‪ٞ‬‬ ‫ۡ َ ۡ َ َّ‬ ‫�لَ َ‬ ‫ّ ۡ َ ُ ۡ َ َ َ َ َّ َ ۡ َ َ َ َ َ َ ‪ُ ُ ۡ َ َ َ ٞ‬‬
‫� فإِن ل ۡم يُ ِص ۡب َها َوابِل‬ ‫ِ‬ ‫ف‬ ‫ع‬ ‫ض‬
‫ِ‬ ‫ا‬‫ه‬ ‫�اتت أ‬ ‫س ِهم كمث ِل جنة ِۢ بِر�و ٍ� أصا�ها وابِل ٔ‬ ‫مِن أنف ِ‬
‫َ‬
‫ون َ ُ�ۥ َج َّنة‪ّ ٞ‬مِن َّ� َ ۡ َ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫�ۡ‬ ‫َ َ ُّ َ ُ ُ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫ون بَ ِص ٌ‬ ‫َ َ ّ ‪َ ُ َ ۡ َ َ ُ َّ َ ٞ‬‬
‫اب‬ ‫ِيل وأ�ن ٖ‬ ‫ٖ‬ ‫�‬ ‫ت‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫م‬ ‫د‬ ‫ح‬ ‫أ‬ ‫د‬‫و‬ ‫ي‬ ‫�‬ ‫‪٢٦٥‬‬ ‫�‬ ‫�طل ۗ وٱ� بِما �عمل‬
‫َ َ َُ ۡ َُ َ ُ ‪َٓ ُ ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫ِيها مِن ُ ّ َّ‬ ‫َ‬
‫�ت ِ َها ٱ ۡ�نۡ َ� ٰ ُر َ ُ�ۥ � َ‬ ‫َۡ‬ ‫َۡ‬
‫ِ� َو ُ�ۥ ذ ّرِ َّ�ة ض َعفا ُء‬ ‫ت وأصابه ٱلك‬ ‫� ٱ� َم َ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬ ‫� ِري مِن‬
‫َ ‪َ َّ َ َ ُ َّ َ ٰ َ ُ ُ َ ُ َّ ُ ّ َ ُ َ ٰ َ َ ۡ َ َ َ ۡ َ ٞ‬‬
‫ت ل َعل� ۡم �تَفك ُرون‬ ‫فَأَ َص َ ٓ ۡ َ‬
‫ا� َها إِعصار‪ِ� ٞ‬يهِ نار فٱح�قتۗ ك�ل ِك يب ِ� ٱ� ل�م ٱ�� ِ‬
‫‪] ﴾٢٦٦‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[۲۶۶-۲۶۴ :‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٦٦‬‬

‫»داﺳﺘﺎن آﻧﮑﺲ ﮐﻪ ﻣﺎل ﺧﻮد را از روی رﯾﺎ اﻧﻔﺎق ﮐﻨﺪ و اﯾﻤﺎن ﺑﻪﺧﺪا و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫ﻧﯿﺎورده‪ ،‬ﺑﺪان ﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ داﻧﻪ را ﺑﺮ روی ﺳﻨﮓ ﺳﺨﺖ رﯾﺰد و ﺗﻨﺪﺑﺎراﻧﯽ ﻏﺒﺎر آن ﻧﯿﺰ ﺑﺸﻮﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ھﯿﭻ ﺣﺎﺻﻠﯽ از آن ﺑﻪدﺳﺖ آورﻧﺪ و ﺧﺪا ﮔﺮوه ﮐﺎرﻓﺮان را ﺑﻪ راه ﺳﻌﺎدت‬
‫راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬و ﻣﺜﻞ آﻧﺎﻧﮑﻪ ﻣﺎﻟﺸﺎن را در راه ﺧﻮﺷﻨﻮدی ﺧﺪا اﻧﻔﺎق ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﮐﻤﺎل‬
‫اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺧﺎﻃﺮ دل ﺑﻪ ﻟﻄﻒ ﺧﺪا ﺷﺎد ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ داﻧﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ در زﻣﯿﻦ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‬
‫ﺑﺮﯾﺰﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ آن ﺑﺎران زﯾﺎدی ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺑﺒﺎرد و ﺛﻤﺮه و ﺣﺎﺻﻠﯽ دوﭼﻨﺪان ﮐﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ھﺴﺘﻨﺪ‬
‫دھﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﺑﺎران ﺑﺴﯿﺎر ﻧﯿﺎﯾﺪ اﻧﺪک اﻧﺪک ﺑﺎرد ﺗﺎ دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺛﻤﺮ رﺳﺪ‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪﮐﺎر‬
‫ﻧﯿﮑﺎن ﺑﯿﻨﺎ و آ ﮔﺎه اﺳﺖ‪ .‬آﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاھﯿﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ را ﺑﺎﻏﯽ ﺑﺎﺷﺪ از درﺧﺖ ﺧﺮﻣﺎ و‬
‫اﻧﮕﻮر‪ ،‬زﯾﺮ آن درﺧﺘﺎن ﺟﻮیھﺎی روان و در آن ھﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﯿﻮه ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺎه ﺿﻌﻒ و‬
‫ﭘﯿﺮی او را دﭼﺎر ﺷﻮد و دارای ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﺮد و ﻧﺎﺗﻮان ﺑﺎﺷﺪ و در ﺑﺎغ او ﺑﺎدی آﺗﺶﺑﺎر اﻓﺘﺪ‬
‫ھﻤﻪ را ﺑﺴﻮزاﻧﺪ؟ )داﺳﺘﺎن اﻧﻔﺎق ﺑﺎ رﯾﺎ و ّﻣﻨﺖ(‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ آﯾﺎت ﺧﻮد را ﺑﺮای ﺷﻤﺎ روﺷﻦ‬
‫ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﮐﺎرھﺎ و ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺣﻮال ﻓﮑﺮ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ٗ‬ ‫َ َ َ َ َّ َ ٓ َ ٓ ٗ َ َ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َ َ ۡ َ َ َ َّ ُ‬
‫لس ۡيل َز َ�دا َّرا� ِ ٗياۖ َوم َِّما‬ ‫﴿أنزل مِن ٱلسماءِ ماء فسالت أودِي� بِقدرِها فٱحتمل ٱ‬
‫� َّق‬
‫ۡ‬
‫�ٱ َ‬ ‫ون َعلَ ۡيهِ � ٱ�َّار ٱبۡت ِ َغا ٓ َء ح ِۡل َية أَ ۡو َم َ�ٰع َز َ� ‪ٞ‬د ّم ِۡثلُ ُه ۚۥ َك َ�ٰل َِك يَ ۡ� ُب ٱ َّ ُ‬ ‫ُ ُ َ‬
‫يوق ِد‬
‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ ۡ ُ ُ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ۡ َ َ َ َّ َّ َ ُ َ َ ۡ َ ُ ُ َ ٓ‬
‫�ض ك�ٰل ِك‬ ‫ب جفا ٗء ۖ َوأما ما ينف ُع ٱ�َّاس � َيمكث ِ� ٱ� ِ �‬ ‫وٱل�ٰ ِطل ۚ فأما ٱلز�د �يذه‬
‫َ ۡ ُ َّ ُ ۡ َ ۡ َ َ‬
‫�ب ٱ� ٱ�مثال ‪] ﴾١٧‬اﻟﺮﻋﺪ‪.[۱۷ :‬‬ ‫ي ِ‬
‫»ﺧﺪا از آﺳﻤﺎن آﺑﯽ ﻧﺎزل ﮐﺮد ﮐﻪ در ھﺮ رودی ﺑﻪﻗﺪر وﺳﻌﺖ و ﻇﺮﻓﯿﺖ آن ﺳﯿﻞ آب‬
‫ﺟﺎری ﺷﺪ و ﺑﺮ روی ﺳﯿﻞ ﮐﻔﯽ ﺑﺮآﻣﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻓﻠﺰاﺗﯽ را ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﺠﻤﻞ و زﯾﻨﺖ و ﯾﺎ‬
‫ﺑﺮای اﺛﺎث و ﻇﺮوف در آﺗﺶ ذوب ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آب ﮐﻔﯽ ﺑﺮآودر‪ ،‬ﺧﺪا اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮای‬
‫ﺣﻖ و ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﯽآورد ﮐﻪ )ﺑﺎﻃﻞ ﻣﺎﻧﻨﺪ( آن ﮐﻒ ﺑﻪزودی ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﺷﻮد و اﻣﺎ آن آب‬
‫و ﻓﻠﺰ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻣﺮدم اﺳﺖ در زﻣﯿﻦ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪا داﺳﺘﻦ آنھﺎ را ﺑﺮای‬
‫ﻓﮫﻢ و روﺷﻨﯽ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ َ ۡ َ َ َ ۡ َ َ َ َ َّ ُ َ َ ٗ َ َ ٗ َ ّ َ ٗ َ َ َ َ َ ّ َ ۡ ُ َ َ ‪ُ َ ٞ‬‬
‫َ‬
‫ت َوف ۡر� َها ِ�‬ ‫﴿�لم تر كيف �ب ٱ� مث� � ِمة طيِبة كشجر� ٖ طيِب ٍة أصلها ثاب ِ‬
‫اس لَ َع َّل ُهمۡ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ َ ّ َ َ َ ۡ ُ َّ ُ ۡ َ ۡ َ َ‬ ‫ُ ۡ ٓ ُ ُ َ َ ُ َّ‬ ‫َّ َ ٓ‬
‫�ب ٱ� ٱ�مثال ل ِلن ِ‬ ‫ٱلسماءِ ‪ ٢٤‬تؤ ِ� أ�لها � حِي� �ِإِذ ِن ر�ِهاۗ و� ِ‬
‫َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫يثة ٱ ۡج ُت َّث ۡ‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫ََُ َ‬ ‫َ َ َ َّ َ‬
‫�ض َما ل َها مِن‬ ‫ت مِن ف ۡو ِق ٱ� ِ‬ ‫�تذك ُرون ‪َ ٢٥‬ومثل � َِم ٍة خبِيثةٖ كشج َر ٍ� خب ِ ٍ‬
‫َ‬
‫ق َرارٖ ‪] ﴾٢٦‬إﺑﺮاﻫﯿﻢ‪.[۲۶-۲۴ :‬‬
 ‫‪٦٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫»آﯾﺎ ﻧﺪﯾﺪی ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﺪا واژهی ﭘﺎﮐﯿﺰه را ﺑﻪ درﺧﺖ ﭘﺎک و ﺑﺮوﻣﻨﺪی داﺳﺘﺎن زده‬
‫ﮐﻪ اﺻﻞ رﯾﺸﻪی آن ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ و ﺷﺎﺧﻪی آن ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﺮﺷﻮد‪ .‬و آن درﺧﺖ ﭘﺎﮐﯿﺰه ﺑﻪ‬
‫اذن ﺧﺪا در ھﻤﻪ زﻣﺎن ﻣﯿﻮهھﺎی ﻣﺄﮐﻮل و ﺧﻮش دھﺪ‪ ،‬ﺧﺪا اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎی روﺷﻦ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽآورد‪ .‬و ﻧﻤﻮﻧﻪی واژهی ﭘﻠﯿﺪ )و ﺑﯽاﺳﺎس( ﻣﺎﻧﻨﺪ درﺧﺖ ﭘﻠﯿﺪی‬ ‫ﺑﺮای ّ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ رﯾﺸﻪی آن ﺑﻪ ﻗﻠﺐ زﻣﯿﻦ ﻧﺮود‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﻻی زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺪ و ھﯿﭻ ﺛﺒﺎت و ﺑﻘﺎﯾﯽ‬
‫ﻧﺨﻮاھﺪ ﯾﺎﻓﺖ«‪.‬‬
‫اح ٱلۡم ۡص َب ُ‬
‫ۡ ٌ‬ ‫َ ۡ َ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ور ٱ َّ َ َ‬ ‫� نُ ُ‬
‫﴿۞ٱ َّ ُ‬
‫اح ِ�‬ ‫ِيها مِص َب ۖ ِ‬ ‫ك ٰو� ٖ � َ‬ ‫�ض َمثل نورِه ِۦ ك ِمش‬ ‫ت َوٱ� ِ �‬ ‫لس�ٰ� ٰ ِ‬
‫َ َ َ ُّ َ َ َ َ ۡ ُ َ َّ َ ۡ َّ َ َ‬
‫ٰ‬ ‫ُ‬ ‫ُّ َ َ ُ َ َ َّ َ َ ۡ َ ‪َ ُ ٞ ّ ّ ُ ٞ‬‬ ‫ُز َج َ‬
‫اج ٍة� ٱلزجاجة ك��ها كوكب درِي يوقد مِن شجر� ٖ م�ر�ةٖ ز�تونةٖ � ��ِيةٖ و�‬
‫َ ََ ٓ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ور َ َ ٰ ُ َ ۡ‬‫� ُء َول َ ۡو ل َ ۡم َ� ۡم َس ۡس ُه نَار‪ ۚ ٞ‬نُّ ٌ‬ ‫َ ۡ َّ َ َ ُ‬
‫اد َز ۡ� ُت َها يُ ِ ٓ‬
‫� نورٖ � �هدِي ٱ� �ِ ُورِه ِۦ من �شا ُء ۚ‬ ‫غر�ِيةٖ ي�‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫� ٍء َعل ‪ٞ‬‬ ‫� ّل ۡ‬ ‫َ َ ۡ ُ َّ ُ ۡ َ ٰ َ َّ ِ َ َّ ُ ُ‬
‫�ب ٱ� ٱ�م�ل ل ِلن �‬
‫ِيم ‪] ﴾٣٥‬اﻟﻨﻮر‪.[۳۵ :‬‬ ‫اس وٱ� ب ِ ِ‬ ‫و� ِ‬
‫»ﺧﺪا ﻧﻮر آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬داﺳﺘﺎن ﻧﻮرش ﺑﻪ ﻣﺸﮑﺎﺗﯽ ﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ در آن روﺷﻦ‬
‫ﭼﺮاﻏﯽ ﻣﯿﺎن ﺷﯿﺸﻪای ﮐﻪ در درﺧﺸﻨﺪﮔﯽ ﮔﻮﯾﯽ ﺳﺘﺎرهای اﺳﺖ درﺧﺸﺎن و روﺷﻦ از‬
‫درﺧﺖ ﻣﺒﺎرک زﯾﺘﻮن ﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﮑﻪ ﺷﺮﻗﯽ و ﻏﺮﺑﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺷﺮق و ﻏﺮب ﺟﮫﺎن ﺑﺪان ﻓﺮوزان‬
‫اﺳﺖ و ﺑﯽآﻧﮑﻪ روﻏﻨﯽ آﺗﺶ آن را ﺑﺮاﻓﺮوزد‪ ،‬ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮد ﺟﮫﺎﻧﯽ را روﺷﻨﯽ ﺑﺨﺸﺪ ﮐﻪ ﭘﺮﺗﻮ‬
‫آن ﻧﻮر ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮ روی ﻧﻮر ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺧﺪا ھﺮ ﮐﻪ را ﺧﻮاھﺪ ﺑﻪﻧﻮر ﺧﻮد ھﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و‬
‫اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎ را ﺧﺪا ﺑﺮای ﻣﺮدم )ھﻮﺷﻤﻨﺪ( ﻣﯽآورد و ﺧﺪا ﺑﻪ ھﻤﻪی اﻣﻮر داﻧﺎ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﮔﺎه ھﻨﺮھﺎ ﻧﯿﺰ ﺟﺎن را اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮدم زﯾﺒﺎﯾﯽھﺎ و ﺷﮕﻔﺘﯽھﺎی ﻃﺒﯿﻌﺖ‬
‫را در ﮐﺮده ﺣﻮاس ﺧﻮد را ﺗﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﺣﺪ ﺑﮑﺎر ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ ﺗﺎ ھﻤﻪی اﯾﻦ زﯾﺒﺎﯾﯽھﺎ را در‬
‫وﺟﻮد ﺧﻮد ﺟﺎ دھﻨﺪ و ﺳﺮﺷﺎر از آن ھﻤﻪ ﻟﻄﻒ و ﺻﻔﺎ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺪانوﺳﯿﻠﻪ دﻧﯿﺎﯾﯽ ﻧﻮ و‬
‫زﻧﺪه و ﭘﺮﺟﻮش و ﺟﻨﺒﺶ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺴﯿﺎری ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺲ زﯾﺒﺎﯾﯽ‬
‫و ﺟﻤﺎلدوﺳﺘﯽ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪه آن را در اﺻﻞ ﺑﺮای ﺧﻮد ھﺪف ﻣﯽاﻧﮕﺎرﻧﺪ‪ ،‬و ﮔﻤﺮاھﺎﻧﻪ‬
‫ﺟﺪﯾﺖ و ﮐﻮﺷﺶ‬ ‫زﯾﺒﺎﯾﯽ را ﻣﻮرد ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻗﺮار ﻣﯽدھﻨﺪ و ﺟﺎﻧﺸﺎن ﻣﻔﺘﻮن آنھﺎ ﺷﺪه از ّ‬
‫در زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺎز ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﻗﺮآن اﯾﻦ ﺣﺲ را در راه درﺳﺖ ﺑﮑﺎر اﻧﺪاﺧﺘﻪ آن را وﺳﯿﻠﻪی ارﺗﺒﺎط و ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫ﻣﯿﺎن ﻗﻠﺐ ﺑﺸﺮ و ﺧﺪا ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ و راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﺑﺮای ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻣﺴﯿﺮ ﺻﺤﯿﺢ اﻣﻮر ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ‬
‫و ذھﻨﯽ و ﺷﺌﻮن ﻋﻤﻠﯽ و ﺧﺎرﺟﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٦٨‬‬

‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻗﺮآن دل اﻧﺴﺎن و ﺷﻌﻮر ﺑﺎﻃﻦ او را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻗﺪرت آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهی ﺧﺪا در‬
‫ﺻﻔﺤﻪی ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ او را ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻗﺎھﺮهای ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﮐﺎرھﺎ ﺑﻪدﺳﺖ او‬
‫اﺳﺖ و ھﺮ ﺗﺪﺑﯿﺮی در ﺟﮫﺎن آﻓﺮﯾﻨﺶ در ﺗﺼﺮف ذات واﺣﺪ او اﺳﺖ ﻧﯿﺰ ﺟﻠﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺷﻮاھﺪ ﻓﺮاوان از آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﯽ ﺑﺮای اﺛﺒﺎت اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻧﯿﺎز ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺷﻮاھﺪ و ادﻟﻪای ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﺑﺮای روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﻗﺪرت ﺧﺪا در ﺟﮫﺎن‬
‫ﻇﺎھﺮا ّ‬ ‫ً‬
‫ﻣﮑﺮر ﻗﺮآن در‬ ‫ھﺴﺘﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺮای آﺷﮑﺎر ﮐﺮدن و ﺑﯿﺎن اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ آﯾﺎت‬
‫واﻗﻊ ﺗﮑﺮاری ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ھﺮ ﮐﺪام اﺣﺴﺎس و ﻟﻤﺴﯽ ﻧﻮ اﺳﺖ از آﯾﺎت روﺷﻦ و آﺷﮑﺎر‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر‪ .‬ھﺮ ﮐﺪام در ﺟﺎﯾﯽ ﻣﺨﺼﻮص ﻗﺎﺑﻞ درک و ﻟﻤﺲ اﺳﺖ‪ ،‬و ھﺮ ﯾﮏ از آن دﻻﯾﻞ‬
‫روﺷﻦ و آﺷﮑﺎر ﭘﺮوردﮔﺎر‪ .‬ھﺮﮐﺪام در ﺟﺎﯾﯽ ﻣﺨﺼﻮص ﻗﺎﺑﻞ درک و ﻟﻤﺲ اﺳﺖ‪ ،‬و ھﺮ ﯾﮏ‬
‫از آن دﻻﯾﻞ آﺷﮑﺎر ﭘﺮﺗﻮی از ﻧﻮرﭘﺮاﮐﻨﯽھﺎی ﻗﺮآن ﺑﺮ دلھﺎ و ﻓﮫﻢھﺎی ﺑﺸﺮی اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺮای ﺷﺎھﺪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﯿﺎن ﭼﻨﺪ آﯾﻪی ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺑﺴﻨﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ّ ََ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ َّ َّ َ َ ُ ُ ۡ ُ َّ َ ٰ َ ٰ َ ۡ َ ِ َ َ َ ُ ّ ُ‬
‫� و�‬ ‫ِٖ‬ ‫و‬ ‫ِن‬ ‫م‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ون‬
‫ِ‬ ‫د‬ ‫�ض وما ل�م مِن‬ ‫ت وٱ� �‬ ‫﴿�لم �علم أن ٱ� �ۥ ملك ٱلس�� ِ‬
‫َ‬
‫� ‪] ﴾١٠٧‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۰۷ :‬‬ ‫ن ِص ٍ‬
‫»آﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ ﻣﺨﺘﺺ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ و ﺷﻤﺎ را ﺑﺠﺰ ﺧﺪا‬
‫ﯾﺎر و ﯾﺎوری ﻧﺨﻮاھﺪ ﺑﻮد؟«‪.‬‬
‫ُ ََ ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ ٗ َ َّ َ َ ُ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َۡ‬ ‫ِيع ٱ َّ َ َ‬ ‫﴿بَد ُ‬
‫�ض� �ذا ق� أمر� فإِ�ما �قول �ۥ �ن �يكون ‪﴾١١٧‬‬ ‫ٰٓ‬ ‫ت وٱ� ِ‬ ‫لس�ٰ� ٰ ِ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪.[117:‬‬
‫»آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهی آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ و ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ارادهی آﻓﺮﯾﺪن ﭼﯿﺰی ﮐﻨﺪ‬
‫ﺑﻪﻣﺤﺾ آﻧﮑﻪ ﮔﻮﯾﺪ ﻣﻮﺟﻮد ﺷﻮ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮد ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ«‪.‬‬
‫ت َو َما ِ�‬ ‫وم َ� تَأۡ ُخ ُذهُۥ س َِنة‪َ ٞ‬و َ� نَ ۡوم‪�ُ َّ ٞ‬ۥ َما � ٱ َّ َ َ‬ ‫� ٱ ۡل َق ُّي ُ‬‫ُّ‬ ‫� َ�ٓ إ َ� ٰ َه إ َّ� ُه َو ٱلۡ َ‬ ‫﴿ٱ َّ ُ‬
‫لس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ۚ‬ ‫ۚ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ‬ ‫َ َۡ‬ ‫َ ۡ َ َ ََۡ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َّ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َۡ‬
‫� �يۡدِي ِه ۡم َو َما خلف ُه ۡمۖ َو�‬ ‫ِندهُ ٓۥ إِ� �ِإِذنِهِۚۦ �عل ُم ما �‬ ‫�ض َمن ذا ٱ�ِي �َشف ُع ع‬ ‫ٱ� �ِ‬
‫ُ ُ َ َ ۡ ّ ۡ ۡ ٓ َّ َ َ ٓ َ َ َ ُ ۡ ُّ ُ َّ َ ٰ َ ٰ َ ۡ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫�ودهُۥ‬ ‫�ض و� ٔ‬ ‫ت وٱ� ۖ‬ ‫�ِيطون �ِ�ءٖ مِن عِل ِمهِۦ إِ� بِما شاء ۚ وسِع كرسِيه ٱلس�� ِ‬
‫يم ‪] ﴾٢٥٥‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[۲۵۵ :‬‬ ‫� ٱ ۡل َع ِظ ُ‬ ‫ۡ‬
‫ح ۡف ُظ ُه َما ۚ َو ُه َو ٱل َع ِ ُّ‬
‫ِ‬
‫»ﺧﺪای ﯾﮑﺘﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺰ او ﺧﺪاﯾﯽ ﻧﯿﺴﺖ زﻧﺪه و ﭘﺎﯾﻨﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ھﺮﮔﺰ او را ﮐﺴﺎﻟﺖ‬
‫ﺧﻮاب ﻓﺮاﻧﮕﯿﺮد‪ ،‬اوﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮏ آﻧﭽﻪ در آﺳﻤﺎنھﺎ و در زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺟﺮأت‬
‫دارد ﮐﻪ در ﭘﯿﺸﮕﺎه او ﺑﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﺮﺧﯿﺰد ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن او‪ ،‬ﻋﻠﻢ او ﻣﺤﯿﻂ اﺳﺖ ﺑﺪاﻧﭽﻪ‬
‫ﭘﯿﺶ ﻧﻈﺮ ﺧﻠﻖ آﻣﺪه اﺳﺖ و آﻧﭽﻪ ﺳﭙﺲ ﺧﻮاھﺪ آﻣﺪ و ﺧﻠﻖ ﺑﻪ ھﯿﭻ ﻣﺮﺗﺒﻪی ﻋﻠﻢ او‬
 ‫‪٦٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫اﺣﺎﻃﻪ ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ ﮐﺮد ﻣﮕﺮ ﺑﺪاﻧﭽﻪ او ﺧﻮاھﺪ ‪ .‬ﮔﺴﺘﺮهی ﻋﻠﻢ او از آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ ﻓﺮاﺗﺮ و‬
‫ﻧﮕﮫﺒﺎﻧﯽ زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎن ﺑﺮ او آﺳﺎن و ﺑﯽزﺣﻤﺖ اﺳﺖ ﭼﻪ او داﻧﺎی ﺑﺰرﮔﻮار و ﺗﻮاﻧﺎی ﺑﺎ‬
‫ﻋﻈﻤﺖ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ۡ‬
‫�ض �� ٱ َّ�ِ تُ ۡر َج ُع ٱ� ُم ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫﴿ َو ِ َّ�ِ َما � ٱ َّ َ َ‬
‫ور ‪] ﴾١٠٩‬آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۰۹ :‬‬ ‫ت َوما ِ� ٱ� ِ �‬ ‫لس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫»ھﺮ ﭼﻪ در آﺳﻤﺎنھﺎ و در زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﻪ ﻣﻠﮏ ﺧﺪا اﺳﺖ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ھﻤﻪی‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﻪﺳﻮی او اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ََ‬ ‫ُ ۡ َ ٓ َ َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ َ َ ُ َ ّ ُ َ َ ۡ َ َّ ُ َ ّ ُ ْ‬
‫� بِق ۡو ٖ� ُس ٓو ٗء� ف�‬ ‫س ِهمۗ �ذا أراد ٱ‬ ‫�وا َما بِأنف ِ‬ ‫� �غ ِ‬ ‫﴿إِن ٱ� � �غ ِ� ما بِقو ٍ� ح ٰ‬
‫َ‬ ‫َ َ َّ َ ُ َ َ َ ُ ّ ُ‬
‫ال ‪] ﴾١١‬اﻟﺮﻋﺪ‪.[۱۱ :‬‬ ‫مرد � ۚۥ وما لهم مِن دونِهِۦ مِن و ٍ‬
‫»ﺧﺪا ﺑﻪ ھﯿﭻوﺟﻪ ﺣﺎل ﻣﺮدﻣﯽ را دﮔﺮﮔﻮن ﻧﺨﻮاھﺪ ﮐﺮد ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد آن ﻣﺮدم‬
‫ﺣﺎﻟﺸﺎن را ﺗﻐﯿﯿﺮ دھﻨﺪ‪ .‬و ھﺮﮔﺎه ﺧﺪا اراده ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﯽ را ﺑﻪ ﺑﺪی اﻋﻤﺎل ﮐﯿﻔﺮ دھﺪ‬
‫ھﯿﭻ راه دﻓﺎﻋﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪ ،‬ھﯿﭽﮑﺲ را ﺟﺰ ﺧﺪای ﯾﺎرای آﻧﮑﻪ آن ﺑﻼ ﺑﮕﺮداﻧﺪ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫ٗ‬ ‫ٗ‬ ‫َ َ ۡ َّ ُ َ ُ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ ُ ۡ ۡ َ َ َ َ‬
‫� َد ُ�ۥ َو ِ ّ�ا ُّم ۡرشِدا ‪] ﴾١٧‬اﻟﮑﻬﻒ‪.[۱۷ :‬‬ ‫﴿من �ه ِد ٱ� �هو ٱلمهت ِد� ومن يضل ِل فلن ِ‬
‫»ھﺮ ﮐﺲ را ﺧﺪا راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ او ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ھﺪاﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ھﺮ ﮐﻪ را ﮔﻤﺮاه ﮐﻨﺪ‬
‫دﯾﮕﺮ ھﺮﮔﺰ ﺑﺮای ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺲ ھﯿﭻ ﯾﺎر و راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﻧﺨﻮاھﺪ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫َ‬
‫�ض أء َِ�ٰه‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫ُّ ٓ َ َ َ ۡ َ ُ ُ ۡ ُ َ َ ٓ َ ۡ‬ ‫َ َّ ُ ُ ۡ ُ ۡ َ َّ َ َ َ ُ َ َ ۡ ُ‬
‫�يب ٱلمضطر إِذا د�ه و��شِ ف ٱلسوء و�جعل�م خلفاء ٱ� ِ �‬ ‫﴿أمن ِ‬
‫َّ َ َ ۡ ََ ُۡ ُ ّ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬
‫ِي� ۡم � ُظل َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ون ‪ ٦٢‬أ َّمن َ� ۡ‬ ‫َّ َ َّ َ ٗ َّ َ َ ُ َ‬
‫َّ‬
‫لر� ٰ َح‬‫ِ‬ ‫ٱ‬ ‫ِل‬ ‫س‬ ‫ر‬ ‫ي‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫ر‬ ‫ح‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫و‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫ت‬‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫د‬ ‫ه‬ ‫مع ٱ�ِۚ قل ِي� ما تذكر‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫َّ َ ۡ َ ُ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ُ ۡ َ ۢ َ ۡ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ٓ َ ‪ۡ ُ َّ َ ُ َّ َ َ َ َّ َ َّ ٞ‬‬
‫�ل َق � َّم‬ ‫��ون ‪ ٦٣‬أمن �بدؤا ٱ‬ ‫��� �� يدي ر�تِهِۗۦ أءِ�ٰه مع ٱ�ِۚ ت�ٰ� ٱ� �ما � ِ‬
‫� ۡم إن ُك ُ‬ ‫ُ ُ ُ َ َ َ ۡ ُ ُ ُ ّ َ َّ َ ٓ ِ َ ۡ َ ِ َ َ ٰ ‪ُ َ ٰ َ ۡ ُ ْ ُ َ ۡ ُ َّ َ َّ ٞ‬‬
‫نت ۡم‬ ‫ِ‬ ‫�ض أءِ�ه مع ٱ�ِۚ قل هاتوا بر�ن‬ ‫يعِيدهۥ ومن يرزق�م مِن ٱلسماء وٱ� �‬
‫ِ� ‪] ﴾٦٤‬اﻟﻨﻤﻞ‪.[۶۴-۶۲ :‬‬ ‫َ� ٰ ِد� َ‬
‫»آﯾﺎ آن ﮐﯿﺴﺖ ﮐﻪ دﻋﺎی ﺑﯿﭽﺎرﮔﺎن ﻣﻀﻄﺮ را ﺑﻪ اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﺷﺮ را ﻧﻤﺎﯾﺎن‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺷﻤﺎ را ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺎن اھﻞ زﻣﯿﻦ ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ؟ آﯾﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺧﺪای ﯾﮑﺘﺎ‪ ،‬ﺧﺪاﯾﯽ‬
‫ھﺴﺖ؟ اﻧﺪﮐﯽ از ﻣﺮدم از اﯾﻦ اﻣﺮ آ ﮔﺎه ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آﯾﺎ آن ﮐﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﮑﯽھﺎی ﺧﺸﮑﯽ‬
‫و درﯾﺎ ﺷﻤﺎ را ھﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮐﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﺑﺎدھﺎ ﻣﮋدهی ﺑﺎران رﺣﻤﺖ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ؟ آﯾﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺧﺪای ﯾﮑﺘﺎ ﺧﺪاﯾﯽ ھﺴﺖ؟ او ﺑﺴﯽ ﺑﺮﺗﺮ و ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ از آﻧﭽﻪ‬
‫ﺷﺮﯾﮏ وی ﻣﯽﺷﻤﺮﻧﺪ‪ .‬آﯾﺎ آن ﮐﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ آﻓﺮﯾﻨﺶ را آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ھﻤﻪ را‬
‫ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؟ و آن ﮐﯿﺴﺖ ﮐﻪ از آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ روزی ﻣﯽدھﺪ؟ آﯾﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٧٠‬‬

‫ﺧﺪای ﯾﮑﺘﺎ ﺧﺪاﯾﯽ ھﺴﺖ؟ ﻣﺸﺮﮐﺎن را ﺑﮕﻮ اﮔﺮ راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ ﺑﺮای ادﻋﺎی ﺧﻮد دﻟﯿﻞ‬
‫ﺑﯿﺎورﯾﺪ«‪.‬‬
‫ۡ‬ ‫َّ‬
‫�د ٱلع َّزةَ فَل ِلهِ ٱلع َّزةُ َ� ً‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َ‬
‫ِيعا ۚ﴾ ]ﻓﺎﻃﺮ‪.[۱۰ :‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿من �ن يُرِ ُ ِ‬
‫»ھﺮ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﻋﺰت اﺳﺖ )ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ( ﻋﺰت ﺧﺎص ﺧﺪا )و ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﺎن( اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ ٓ َ ٰ َ َّ ُ َ َ َ َّ ٰ ُ ۡ َ ُ َ‬ ‫َّ ٓ ۡ َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ ۡ ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫َۡ‬
‫� تؤفكون‬ ‫�ض � إِ�ه إِ� هو ۖ ف�‬ ‫لس َماءِ َوٱ� �ِ‬ ‫� ٱ�ِ يَ ۡر ُزق�م ّم َِن ٱ‬ ‫﴿هل م ِۡن �ٰل ٍِق �‬
‫‪] ﴾٣‬ﻓﺎﻃﺮ‪.[۳ :‬‬
‫»آﯾﺎ ﺟﺰ ﺧﺪا آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهای ھﺴﺖ ﮐﻪ از آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ روزی دھﺪ؟ ھﺮﮔﺰ ﺟﺰ‬
‫آن ﺧﺪای ﯾﮑﺘﺎ‪ ،‬ﺧﺪاﯾﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ای ﻣﺸﺮﮐﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ از درﮔﺎه ﺣﻖ رو ﺑﻪ ﺑﺘﺎن ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻣﯽآورﯾﺪ؟«‪.‬‬
‫َّ ۡ َ َ َ ُ ۡ َ َ َ َ َ ُ ۡ ۡ َ َ ُ ۡ َ َُ‬ ‫﴿ َّما َ� ۡف َتحِ ٱ َّ ُ‬
‫اس مِن ر�ةٖ ف� ممسِك لهاۖ وما �مسِك ف� مرسِل �ۥ ِم ۢن‬ ‫� ل َِّلن ِ‬
‫ِيم ‪] ﴾٢‬ﻓﺎﻃﺮ‪.[۲ :‬‬ ‫�ك ُ‬ ‫�ز ٱ ۡ َ‬ ‫َ� ۡع ِده ِۦ َو ُه َو ٱ ۡل َعز ُ‬
‫ِ‬ ‫ۚ‬
‫»دری ﮐﻪ او از رﺣﻤﺖ ﺑﻪروی ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ‪ ،‬ھﯿﭽﮑﺲ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺴﺖ و آن را ﮐﻪ او‬
‫ﺑﺒﻨﺪد ھﯿﭽﮑﺲ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺎز ﮐﻨﺪ و او اﺳﺖ ﺧﺪای ﺑﯽھﻤﺘﺎی ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺖ و اﻗﺘﺪار«‪.‬‬
‫�َ َّ�ٰقُ‬‫ََ َ ََُۡ َُۡ ََ َ ُ َ ۡ‬
‫ٰٓ‬ ‫َ َ َ َّ َ ٰ َ ٰ َ ۡ َ َ َ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َّ‬
‫ٰ‬
‫ت وٱ��ض بِ�د ٍِر � أن �لق مِثله �م ب� وهو ٱ‬ ‫ٰ‬ ‫﴿أو ليس ٱ�ِي خلق ٱلس�� ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ٓ َ ۡ ُ ُ ٓ َ ٓ َ َ َ‬
‫�ٰ َن ٱ�ِي � ِ َي ِده ِۦ‬ ‫ون ‪ ٨٢‬فَ ُس ۡب َ‬ ‫ُ‬
‫ُ ُ ََ ُ‬
‫�ٔا أن َ�قول �ۥ �ن �يك‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫اد َش ۡ ً‬ ‫ِيم ‪ ٨١‬إِ�ما أمرهۥ إِذا أر‬ ‫ٱ ۡل َعل ُ‬
‫َ‬ ‫َۡ ُ‬ ‫� َ ۡ‬ ‫َ َ ُ ُ ُّ‬
‫��هِ ت ۡر َج ُعون ‪] ﴾٨٣‬ﯾﺲ‪.[۸۳-۸۱ :‬‬ ‫�ءٖ‬ ‫ملكوت ِ‬
‫»آﯾﺎ آن ﺧﺪاﯾﯽ ﮐﻪ آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ را آﻓﺮﯾﺪه ﺑﺮ آﻓﺮﯾﻨﺶ )ﻣﻮﺟﻮدی( ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺎ ﻗﺎدر‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؟ آری‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺎدر اﺳﺖ ﮐﻪ او آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه و داﻧﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﺎن ﻧﺎﻓﺬ ﺧﺪا در ﻋﺎﻟﻢ‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ارادهی ﺧﻠﻘﺖ ﭼﯿﺰی را ﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ آﻧﮑﻪ ﮔﻮﯾﺪ ﺑﺎش‪ ،‬ﺑﯽدرﻧﮓ ﻣﻮﺟﻮد ﺧﻮاھﺪ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻨﺰه ﭘﺎک ﺧﺪاﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻠﮏ و ﻣﻠﮑﻮت ھﺮ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ او و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺷﻤﺎ‬
‫ھﻤﻪی ﺧﻼﯾﻖ ﺑﻪﺳﻮی او اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُ َّ ُ َ َ ٓ َّ َ َ َ َ َّ ُ َ َ ُ َ َ ۡ َ ٰ َ َ َ َ َّ َ ۡ َ َ َ َّ ۡ ۡ‬
‫� ٱل ُمؤم ُِنون ‪﴾٥١‬‬ ‫﴿قل لن ي ِصيبنا إِ� ما كتب ٱ� �ا هو مولٮنا ۚ و� ٱ� ِ فليتو ِ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪.[۵۱:‬‬
‫»ﺑﮕﻮ ھﺮﮔﺰ ﺟﺰ آﻧﭽﻪ ﺧﺪا ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺨﻮاھﺪ رﺳﯿﺪ‪ ،‬او اﺳﺖ ﻣﻮﻻی ﻣﺎ و اﻟﺒﺘﻪ اھﻞ‬
‫اﯾﻤﺎن در ھﺮ ﺣﺎل ﺑﺮ ﺧﺪا ﺗﻮﮐﻞ ﺧﻮاھﻨﺪ ﮐﺮد«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ َّ ُ َ ۡ ُ َ َ ۡ ُ ُ َ ۡ ُ‬
‫��هِ ت ۡر َج ُعون ‪] ﴾٢٤٥‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[۲۴۵ :‬‬ ‫﴿وٱ� �قبِض و�ب ۜصط‬
 ‫‪٧١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫»و ﺧﺪا اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﯽدھﺪ و ﺑﻪﺳﻮی او ھﻤﻪ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ«‪.‬‬

‫�د ‪] ﴾٢٥٣‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[۲۵۳ :‬‬ ‫� َ� ۡف َع ُل َما يُر ُ‬ ‫� َّن ٱ َّ َ‬‫ِ‬ ‫� َما ٱ ۡ� َت َتلُوا ْ َو َ� ٰ‬ ‫﴿ َول َ ۡو َشا ٓ َء ٱ َّ ُ‬
‫ِ‬
‫»و اﮔﺮ ﺧﺪا ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ھﻤﻪ ﺑﺎ ھﻢ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺟﻨﮓ و ﻧﺰاع ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ھﺮﺣﺎل ﺧﺪا ﺑﻪ‬
‫ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ ﮐﻪ داﻧﺪ ھﺮﭼﻪ ﻣﺸﯿﺘﺶ ﺗﻌﻠﻖ ﮔﯿﺮد ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد«‪.‬‬
‫ِيم ‪] ﴾٧٣‬آل ﻋﻤﺮان‪.[۷۳ :‬‬‫� َ�ٰس ٌِع َعل ‪ٞ‬‬ ‫﴿قُ ۡل إ َّن ٱلۡ َف ۡض َل � َي ِد ٱ َّ�ِ يُ ۡؤ�ِيهِ َمن � َ َشا ٓ ُء ۗ َوٱ َّ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫»ﺑﮕﻮ‪ :‬ای ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ‪ ،‬ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﺪا اﺳﺖ ﺑﻪ ھﺮﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﺑﺨﺸﺪ و‬
‫ﺧﺪا را رﺣﻤﺖ ﺑﯽاﻧﺘﮫﺎ اﺳﺖ و ﺑﻪ ھﻤﻪی اﻣﻮر داﻧﺎ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ َ ُ ۡ َ َ ۡ ُ َ َ ًّ َ َ ۡ َ ۡ‬ ‫َ َ َ ۡ َ ّ َ َّ‬
‫ب﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۵۹ :‬‬ ‫﴿فبِما ر�ةٖ مِن ٱ� ِ �ِ ت لهمۖ ولو كنت �ظا غل ِيظ ٱلقل ِ‬
‫»ﻣﺮﺣﻤﺖ ﺧﺪا ﺗﻮ را ﺑﺎ ﺧﻠﻖ ﻣﮫﺮﺑﺎن و ﺧﻮﺷﺨﻮی ﮔﺮداﻧﯿﺪ«‪.‬‬
‫َ ٗ‬ ‫َۡ‬ ‫﴿ َو� � َمن � ٱ َّ َ َ‬
‫�ض َط ۡو ٗ� َو� ۡرها﴾ ]اﻟﺮﻋﺪ‪.[۱۵ :‬‬ ‫ت َوٱ� ِ‬ ‫لس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫»ھﺮ ﮐﻪ در آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ ﺧﻮاه و ﻧﺎﺧﻮاه ﺑﻪ ﻃﺎﻋﺖ ﺧﺪا ﻣﺸﻐﻮل اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬
‫﴿ َو َما بِ�م ّمِن � ِۡع َمةٖ ف ِم َن ٱ�ِۖ﴾ ]اﻟﻨﺤﻞ‪.[۵۳ :‬‬
‫»و ﺷﻤﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ھﺮ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﮐﻪ دارﯾﺪ ھﻤﻪ از ﺧﺪا اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َّ َ ٗ‬ ‫َ َ‬
‫﴿ َولن �ِ َد ل ُِس َّنةِ ٱ�ِ � ۡبدِي� ‪] ﴾٦٢‬اﻷﺣﺰاب‪.[۶۲ :‬‬
‫ﻣﺒﺪل ﻧﺨﻮاھﺪ ﮔﺸﺖ«‪.‬‬ ‫ﺳﻨﺖ ﺧﺪا ھﺮﮔﺰ ّ‬ ‫»و ﺑﺪان ﮐﻪ ّ‬
‫ال ل ّ َِما يُر ُ‬
‫�د ‪] ﴾١٦‬اﻟﺒﺮوج‪.[۱۶ :‬‬
‫َ َّ ‪ٞ‬‬
‫﴿�ع‬
‫ِ‬
‫»ھﺮﭼﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ آن را در ﮐﻤﺎل ﻗﺪرت و اﺧﺘﯿﺎر اﻧﺠﺎم دھﺪ«‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم اﯾﻦھﺎ آﯾﺎت و ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﺑﺮای ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺿﻤﯿﺮ ﺑﺎﻃﻦ و ﻗﻠﺐ ﺑﯿﺪار‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ و واﻗﻌﯿﺎت ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻧﻘﺲ‬
‫ﺑﺸﺮی ﻧﮫﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺗﻨﮫﺎ ﺧﺪای واﺣﺪ‪ ،‬آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻨﮫﺎ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺪﺑﯿﺮ ﮐﺎرھﺎ‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ او اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﺧﺪا اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎرھﺎ را ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻗﺪرت و ﺗﻮاﻧﯽ ﺟﺰ ﻗﺪرت او‬
‫ﻣﺪﺑﺮ ﮐﺎرھﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و ﺟﺰ او ھﻤﻪی آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن ﻧﺎﺗﻮان‪ ،‬از ﺑﯿﻦ‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و ھﯿﭽﮑﺲ ﺟﺰ او ّ‬
‫ﻣﯽروﻧﺪ و ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺎﻟﮏ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ دﯾﮕﺮان آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺗﻤﻠﮏ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ در ﻣﯽآورﻧﺪ‪ .‬ﺳﻮد و زﯾﺎن ﻓﻘﻂ ﺑﻪ دﺳﺖ او اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺰ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر و اﺟﺎزهی او‬
‫ھﯿﭽﮑﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪدﯾﮕﺮی ﻧﻔﻌﯽ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﯾﺎ ﺿﺮوری ﻣﺘﻮﺟﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬روزی‬
‫ﺑﻪدﺳﺖ ﻗﺪرت روزی دھﻨﺪهی او اﺳﺖ و ﻣﺮگ و زﻧﺪﮔﯽ و ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ و ﭘﺎداش دادن و‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٧٢‬‬

‫ھﻤﻪ و ھﻤﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪی ﻧﻈﺎم ﻣﺮﺗﺐ و اﺳﺎﺳﯽ ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد و ھﺴﺘﯽ و ﺧﻠﻘﺖ ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻪ و‬
‫ﻣﻨﻈﻢ‪ ،‬ﻓﻘﻂ در اﺧﺘﯿﺎر ﺧﺪای آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه و ھﺴﺘﯽ دھﻨﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫�ءٖ قَد ٌ‬ ‫� َ ۡ‬ ‫َ ۡ ُ ۡ ُ َ ُ َ َ َٰ ُ ّ‬
‫ِير ‪] ﴾١‬اﻟﻤﻠﮏ‪.[۱ :‬‬ ‫﴿�ِي ِده ِ ٱلملك وهو � ِ‬
‫»ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﻠﮏ ھﺴﺘﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ او اﺳﺖ و ﺑﺮ ھﺮ ﭼﯿﺰی ﺗﻮاﻧﺎ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن ﺑﺪﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺳﺎزﻧﺪهی ﺷﮕﻔﺖ ﺧﺪا و ﻧﯿﺮوی ﭼﯿﺮه‬
‫و ﻗﺎھﺮهاش ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺸﺎﻧﯽھﺎ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ھﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ و ھﻤﮕﺎﻧﯽ او ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﻧﻪ در‬
‫آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ و ﻧﻪ در درون ﺟﺎنھﺎ آن را ھﻤﺘﺎ و ھﻤﺴﻨﮕﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮد و‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫َُ ََۡ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫َ َُ ََ ُ َۡ‬
‫� َوٱ�َ ۡح ِر� َو َما � ۡسق ُط مِن‬ ‫َّ‬
‫ب � �علمها إِ� هو ۚ و�علم ما ِ� ٱل ِ‬
‫َۡ َُ‬
‫﴿۞وعِندهۥ مفات ِح ٱلغي ِ‬
‫�ض َو َ� َر ۡطب َو َ� يَا�س إ َّ� � ك َِ�ٰب ُّ‬ ‫َۡ‬ ‫َو َرقَة إ َّ� َ� ۡعلَ ُم َها َو َ� َح َّبة � ُظلُ َ‬
‫� ‪٥٩‬‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫م‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ت‬
‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫�‬ ‫ٖ ِ‬ ‫ٍ ِ‬
‫َ‬
‫ُ ۡ َ ٰٓ َ ‪ٞ‬‬ ‫ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫جل‬ ‫َوه َو ٱ�ِي َ� َت َوفٮٰ�م ب ِٱ ۡ� ِل َو َ� ۡعل ُم َما َج َر ۡح ُتم ب ِٱ�َّ َهارِ � َّم َ� ۡب َعث� ۡم �ِيهِ ِ�ق� أ‬
‫ُّ َ ّٗ ُ َّ َ ۡ َ ۡ ُ ُ ۡ ُ َّ ُ َ ّ ُ ُ َ ُ ُ َ ُ َ‬
‫نت ۡم � ۡع َملون ‪] ﴾٦٠‬اﻷﻧﻌﺎم‪.[۶۰-۵۹ :‬‬ ‫جع�م �م ينبِئ�م بِما ك‬ ‫مس�� �م إِ�هِ مر ِ‬
‫»و ﮐﻠﯿﺪ ﺧﺰاﺋﻦ ﻏﯿﺐ ﻧﺰد ﺧﺪا اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺧﺪا ﺑﺮ آن آ ﮔﺎه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و ﻧﯿﺰ آﻧﭽﻪ در‬
‫ﺧﺸﮑﯽ و درﯾﺎ اﺳﺖ ھﻤﻪ را ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬و ھﯿﭻ ﺑﺮﮔﯽ از درﺧﺖ ﻧﯿﻔﺘﺪ ﻣﮕﺮ آﻧﮑﻪ از آن آ ﮔﺎه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و ھﯿﭻ داﻧﻪای در زﯾﺮ ﺗﺎرﯾﮑﯽھﺎی زﻣﯿﻦ‪ ،‬و ھﯿﭻ ﺗﺮ و ﺧﺸﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ آﻧﮑﻪ در‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺧﻠﻘﺖ ﻣﺴﻄﻮر اﺳﺖ‪ .‬و او اﺳﺖ ﺧﺪاﯾﯽ ﮐﻪ ھﻨﮕﺎم ﺷﺐ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاب‬
‫ﻣﯽروﯾﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﻣﯽﻣﯿﺮاﻧﺪ و ﮐﺮدار ﺷﻤﺎ را در روز ﻣﯽداﻧﺪ و ﭘﺲ از آن ﻣﺮگ ﻣﻮﻗﺖ‪ ،‬ﺷﻤﺎ‬
‫را ﺑﺮﻣﯽاﻧﮕﯿﺰاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﺟﻞ و زﻣﺎن ﻣﻌﯿﻦ ﻗﺎﻧﻮن آﻓﺮﯾﻨﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﻣﻘﺪر اﺳﺖ‬
‫ﺑﺮﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ھﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺷﻤﺎ ﺑﻪﺳﻮی او اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪی آﻧﭽﻪ ﮐﺮدهاﯾﺪ‬
‫ﺷﻤﺎ را آ ﮔﺎه ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ‬
‫َ َ ٓ ‪َ َ ۡ َّ َ ۡ َّ ُ ّ ٞ‬‬ ‫َ ُ ۡ َ ۡ َ َّ َ َ ۡ َ ُ ۡ‬
‫� ٱلق ۡول َو َمن َج َه َر‬ ‫� ٱل ُم َت َعا ِل ‪ ٩‬سواء مِن�م من أ‬ ‫ب وٱلش�ٰدة ِ ٱلكب ِ‬ ‫﴿�ٰل ِم ٱلغي ِ‬
‫ب ب ِٱ�َّ َهارِ ‪] ﴾١٠‬اﻟﺮﻋﺪ‪.[۱۰-۹ :‬‬ ‫بهِۦ َو َم ۡن ُه َو ُم ۡس َت ۡخ ِۢف بٱ َّ ۡ�ل َو َسار ُ ۢ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫»او اﺳﺖ داﻧﺎ ﺑﻪ ﺟﮫﺎنھﺎی ﻏﯿﺐ و ﺷﮫﻮد و ﺑﺰرگ ﺧﺪای ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﻋﻠﻢ‬
‫ازﻟﯽ‪ ،‬ﭼﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ِﺳ ّﺮ ﮔﻮﯾﯿﺪ ﭼﻪ آﺷﮑﺎر و آﻧﮑﻪ در ﻇﻠﻤﺖ ﺷﺐ اﺳﺖ و ﯾﺎ روﺷﻨﯽ‬
‫روز‪ ،‬ھﻤﻪ ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ )و ﺧﺪا ﺑﺮ ھﻤﻪ آ ﮔﺎه اﺳﺖ(«‪.‬‬
 ‫‪٧٣‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ۡ َ ِ َ َ َ ۡ ُ ُ ۡ َ َ َ َ ُ َ َّ َ ٓ ِ َ َ َ ۡ ُ ُ َ ُ‬ ‫﴿ َ� ۡعلَ ُم َما يَل ُ‬

‫ِيها ۚ َوه َو‬ ‫�ل مِن ٱلسماء وما �عرج �‬
‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ا‬‫م‬‫و‬ ‫ا‬‫ه‬‫ِن‬
‫م‬ ‫ج‬‫ر‬ ‫�‬ ‫ا‬‫م‬‫و‬ ‫�ض‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫ِج‬
‫ور ‪] ﴾٢‬ﺳﺒﺄ‪.[۲ :‬‬ ‫ِيم ٱ ۡل َغ ُف ُ‬
‫ٱ َّلرح ُ‬
‫»ھﺮﭼﻪ در زﻣﯿﻦ رود و ھﺮﭼﻪ از زﻣﯿﻦ ﺑﻪ درآﯾﺪ و ھﺮﭼﻪ از آﺳﻤﺎن ﻓﺮود آﯾﺪ و ھﺮﭼﻪ‬
‫ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﺎﻻ رود‪ ،‬ھﻤﻪ را ﻣﯽداﻧﺪ و او اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن رﺣﻤﺖ ﻋﺎم دارد و ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﺑﺨﺸﻨﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬
‫َ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ َ َّ‬
‫ن� َو� تض ُع إِ� ب ِ ِعل ِمهِۚۦ َو َما ُ� َع َّم ُر مِن ُّم َع َّم ٖر َو� يُنق ُص م ِۡن‬ ‫﴿وما � ِمل مِن أ ٰ‬
‫س�‪] ﴾١١ ٞ‬ﻓﺎﻃﺮ‪.[۱۱ :‬‬ ‫َّ َ َ َ َ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ُ‬
‫ب إِن �ٰل ِك � ٱ�ِ � ِ‬ ‫�مرِه ِۦٓ إِ� ِ� كِ�ٰ ٍ �‬
‫»و آﻧﭽﻪ زﻧﺎن ﺑﺎر ﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺰاﯾﻨﺪ ﺟﺰ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و ارادهی او ﻧﺨﻮاھﺪ ﺑﻮد و ﮐﺴﯽ ﻋﻤﺮ‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻧﮑﻨﺪ و ﯾﺎ از ﻋﻤﺮش ﻧﮑﺎھﺪ ﺟﺰ آﻧﮑﻪ ھﻤﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ازﻟﯽ و ﻃﺒﯿﻌﯽ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺛﺒﺖ‬
‫اﺳﺖ و اﯾﻦ ﮐﺎرھﺎ ﺑﺮای ﺧﺪا ﺑﺴﯿﺎر آﺳﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫لص ُد ُ‬ ‫�� ٱ ُّ‬ ‫َ ۡ َ ُ َ ٓ ََ ۡ َ ۡ ُ َ َ ُۡ‬
‫ور ‪] ﴾١٩‬اﻟﻤﺆﻣﻦ‪.[۱۹ :‬‬ ‫� وما ِ‬ ‫﴿�علم خا�ِنة ٱ�� ِ‬
‫»و ﺧﺪا ﺑﻪ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﭼﺸﻢ و اﻧﺪﯾﺸﻪھﺎی ﻧﮫﺎﻧﯽ دلھﺎی ﻣﺮدم آ ﮔﺎه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﮔﺮ دل را ﻣﺘﻮﺟﻪ ھﻤﻪی اﯾﻦ ارﺷﺎدھﺎ و راھﻨﻤﺎﯾﯽھﺎ ﮐﺮد و ﺑﺪﯾﻨﻮﺳﯿﻠﻪ ﺗﺎ اﻋﻤﺎق آن را‬
‫ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ درآورد‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﺗﺄﺛﯿﺮ زﻧﺪه و ﺗﺎزه و ھﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪای در آن ﻣﯽﮔﺬارد ﮐﻪ ھﺮﮔﺰ ﻗﻄﻊ‬
‫ﻧﺨﻮاھﺪ ﺷﺪ و ﻓﺘﻮری در آن اﺛﺮھﺎ رخ ﻧﻤﯽدھﺪ‪ ...‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﯿﺎن ﺧﺪا و ﻗﻠﺐ ﺑﺸﺮی‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪی اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز‪ ،‬ﮐﺎر و ﯾﺎ ﺗﻔﮑﺮ‪ ،‬آﺷﮑﺎر و ﻧﮫﺎن‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ و ﻏﯿﺮﺗﻨﮫﺎﯾﯽ و‬
‫ﮔﺬﺷﺖ روزﮔﺎران ھﯿﭻﯾﮏ ﻧﺨﻮاھﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ آن را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﻠﺐ از ﭼﻨﺪ راه ﺑﻪﺧﺪا ﻣﺘﺼﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﺧﺸﻮع و ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﺮدن؛‬
‫در ھﺮ ﮐﺎری از اﻣﻮر زﻧﺪﮔﯽ ﺧﺪا را ﻣﺮاﻗﺐ و ﻧﺎﻇﺮ داﻧﺴﺘﻦ‪.‬‬
‫ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﻣﺤﺒﺖ او و ﺧﻮاﺳﺘﻦ رﺿﺎﯾﺖ او در ھﺮ ﻟﺤﻈﻪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﻃﻤﯿﻨﺎن داﺷﺘﻦ ﺑﻪﻗﺪرت و ﺗﺴﻠﯿﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ رﺿﺎی اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺸﻮع و ﺗﻘﻮا‪ ،‬دو ﺻﻔﺖ ﺑﺎرز ﻣﺆﻣﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻗﺮآن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از دﻻﯾﻞ روﺷﻦ و‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﻟﻤﺲ آن ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ درآﯾﺪ و از راھﻨﻤﺎﯾﯽھﺎﯾﺶ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮد‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ُ‬ ‫َ ََۡ ۡ ۡ َ‬
‫ِين ه ۡم ِ� َص�ت ِ ِه ۡم �ٰشِ ُعون ‪] ﴾٢‬اﻟﻤﺆﻣﻨﻮن‪.[۲-۱ :‬‬ ‫﴿ق ۡد أفل َح ٱل ُمؤم ُِنون ‪ ١‬ٱ�‬
‫»ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺧﻮد ﻓﺮوﺗﻦ ھﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٧٤‬‬
‫َ‬
‫َ ٰ ٗ ُّ َ َ ٰ ٗ َّ َ َ َ ۡ َ ُّ ۡ ُ ُ ُ ُ َّ َ َ ۡ َ َ‬
‫ِين �ش ۡون‬ ‫ا� �قشعِر مِنه جلود ٱ�‬ ‫ِيث كِ�با مت�بِها مث ِ‬ ‫�د ِ‬ ‫� نَ َّز َل أ ۡح َس َن ٱ ۡ َ‬ ‫﴿ٱ َّ ُ‬
‫َ ٓ‬ ‫َّ‬ ‫َ ۡ َّ َ َ ُ‬ ‫َ َّ ُ ۡ ُ َّ َ ُ ُ ُ ُ ُ ُ‬
‫ِ� ُجلوده ۡم َوقلو�ُ ُه ۡم إ ِ ٰ� ذِكرِ ٱ�ِۚ �ٰل ِك ه َدى ٱ�ِ َ� ۡهدِي بِهِۦ َمن �َشا ُء ۚ َو َمن‬ ‫ر�هم �م تل‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫ۡ‬
‫� � َما ُ�ۥ م ِۡن ها ٍد ‪] ﴾٢٣‬اﻟﺰﻣﺮ‪.[۲۳ :‬‬ ‫يُضل ِِل ٱ‬
‫»ﺧﺪا ﻗﺮآن را ﮐﻪ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ ﺳﺨﻦ و ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎت‬
‫آن ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ و دوﭘﮫﻠﻮ اﺳﺖ‪ ،‬از درک و ﻓﮫﻢ آن ﻟﺮزه ﺑﺮ اﻧﺪام ﮐﺴﺎﻧﯽ اﻧﺪازد ﮐﻪ از‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺧﻮد ﻣﯽﺗﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﻧﺪام و دلھﺎی آﻧﺎن آرام ﮔﯿﺮد‪ ،‬آﯾﺎت ﺧﺪاﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮ‬
‫ﮐﻪ را ﺧﻮاھﺪ ﺑﺪانوﺳﯿﻠﻪ راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ت قُلُ ُ‬
‫و� ُه ۡم﴾ ]اﻟﺤﺞ‪.[۳۵-۳۴ :‬‬ ‫� َوجلَ ۡ‬ ‫َّ َ‬
‫ِين إذَا ُذك َِر ٱ َّ ُ‬ ‫﴿ َو� َ ّ ۡ ُ ۡ َ‬
‫ِ‬ ‫� ٱلمخبِتِ� ‪ ٣٤‬ٱ� ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫»ﻣﺘﻮاﺿﻌﺎن و ﺧﺎﺷﻌﺎن را ﺑﺸﺎرت ده‪ ،‬آﻧﺎنﮐﻪ اﮔﺮ ﺧﺪا را ﺑﻪ ﯾﺎد آورﻧﺪ دلھﺎی آﻧﺎن‬
‫ھﺮاﺳﺎن ﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺧﺸﻮع و ﺗﻘﻮی ﻧﺘﯿﺠﻪی ﺟﻮﻻنھﺎی ﺑﺰرگ در ﺟﮫﺎن ھﺴﺘﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮآن دﺳﺖ دل‬
‫ﺑﺸﺮ را ﮔﺮﻓﺘﻪ در اﯾﻦ ﻣﯿﺪان ﭘﮫﻨﺎور ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد ﮐﻪ ﭘﺮ از آﯾﺎت و ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﻗﺪرت ﺧﺪا‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬در ﺟﮫﺎن ﺑﯽاﻧﺘﮫﺎی ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ھﻤﻪ ﭘﺮ از ﻣﻈﺎھﺮ ﻗﺪرت ﻗﺎھﺮهی ﺧﺪا و‬
‫ﻧﯿﺮوی ﺑﺲ ﺗﻮاﻧﺎی او و ﻋﻠﻢ ھﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ و ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ و ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﺰرگ او اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻮﻻن داده‪،‬‬
‫ﯾﮑﯽ ﯾﮑﯽ را ﺑﺪان ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﻠﺐ در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ ھﻤﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﻣﺤﺴﻮس و ﻣﻠﻤﻮﺳﯽ ﮐﻪ از ھﺮ ﺳﻮ او را اﺣﺎﻃﻪ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ ھﻤﻪ ﻣﻌﺠﺰات و ﻣﻠﮑﻮت دھﺸﺘﻨﺎک و ﺑﺎ اﺑﮫﺘﯽ ﮐﻪ ﭼﺸﻢ ﺑﺼﯿﺮت‬
‫او را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻗﺪرت اﻟﮫﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و در ھﺮ ﭼﯿﺰ ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن او اﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی وﺟﻮد و‬
‫ﻋﻈﻤﺖ ﺧﺪا را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ...‬از اﺷﯿﺎی رﯾﺰ و ﻧﺎﭼﯿﺰ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﻣﻮﺟﻮدات و ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺑﺰرگ‪،‬‬
‫در ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﯽﺟﺎن و ﺟﺎﻣﺪ و در ﺟﻨﺒﻨﺪهھﺎی زﻧﺪه‪ ،‬در داﻧﻪھﺎی زﯾﺮﭘﺎ اﻓﺘﺎدهی‬
‫ﺷﻦھﺎی ﮔﺴﺘﺮده در زﻣﯿﻦ ﮐﻪ ﻣﻮرد اﺣﺎﻃﻪی ﻋﻠﻢ اﻟﮫﯽ اﺳﺖ‪ ،‬در ﮔﯿﺎه و داﻧﻪھﺎی رﯾﺰ و‬
‫درﺧﺘﺎن ﺑﺰرگ ﭘﺮورش ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬در ﺷﮑﻮﻓﻪھﺎی ﺧﻮﺷﺒﻮ و ﺑﺎ رﻧﮓھﺎی ﺷﮕﻔﺖ و ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪،‬‬
‫در ﻣﯿﻠﯿﻮنھﺎ آﻓﺮﯾﺪهھﺎی ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬در ﻣﯿﻠﯿﻮنھﺎ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺳﺘﺎره ﮐﻪ ھﻤﻪ از اراده و ﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﺧﺪا ﺻﺎدر ﺷﺪه و ھﻤﻪ ﺑﻪ اﻣﺮش اداره ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺣﺮﮐﺖ آنھﺎ ھﻤﮕﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻪ اﺧﺘﯿﺎری از ﺧﻮد دارد و دارای ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺑﺮاﺑﺮ ھﻤﻪی اﯾﻦ ﻗﺪرﺗﮫﺎ‬
‫و ﻋﻈﻤﺖھﺎی ﺧﺪاﯾﯽ ﺟﺰ ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﮐﺎری ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﮑﻨﺪ‪ .‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ آﯾﺎت و ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی‬
‫اﻟﮫﯽ ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ ﻗﻠﺐ ﺗﮑﺎﻧﯽ ﺑﺨﻮرد و ﺑﻪﺧﻮد آﯾﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻤﺎم ﻣﻮﺟﻮدات دﯾﮕﺮ‪ ،‬آنھﺎ ﮐﻪ در‬
 ‫‪٧٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎن ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺢﮔﻮی آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر و ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺎری از دﺳﺖ آن‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺗﻤﺎم آﯾﺎت و ﺷﻮاھﺪ ﻗﺪرت را دﯾﺪ و اﺣﺴﺎس ﮐﺮد آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ‬
‫ارادهی ﺧﺪا اﺳﺖ و ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ازﻟﯽ و اﺑﺪی و ﻧﺎﻣﻮس ﺧﻠﻘﺖ و آﻓﺮﯾﻨﺶ ﮔﺮدش‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﮐﺎرھﺎ در ﺟﺮﯾﺎن اﺳﺖ‪ ،‬و ھﻤﻪی ﻣﻮﺟﻮدات و آﻓﺮﯾﺪﮔﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آﺳﻤﺎنھﺎ و‬
‫زﻣﯿﻦ ھﺴﺘﻨﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮاﺳﺖ و ارادهی او ﮐﻪ ھﻤﺎن ﻧﻈﻢ ازﻟﯽ ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺎﺿﻊ و‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اراده و ﻣﻘﺮرات ﻣﺘﻘﻦ او ﻣﻄﯿﻊ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ در اﻋﻤﺎق و درون ﺧﻮد ﺗﻘﻮا‬
‫و ﭘﺮوا داﺷﺘﻦ از ﺧﺪا را اﺣﺴﺎس ﮐﻨﺪ ﭼﺎرهای ﻧﺪارد‪ .‬اﮔﺮ ﺳﺮﺷﺎر از ﺗﻘﻮای اﻟﮫﯽ ﺷﺪ ﺑﺪون‬
‫ﺗﺮدﯾﺪ او را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﺪ و ﻓﻘﻂ از او ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دل‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﻢ ھﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ و ﻓﺮاﮔﯿﺮﻧﺪه و ﺑﯽھﻤﺘﺎی ﺧﺪاﯾﯽ‪ ،‬و‬
‫داﻧﺸﯽ ﮐﻪ از آﺷﮑﺎرا و ﻧﮫﺎن ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت آ ﮔﺎه اﺳﺖ‪ ،‬آن ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﺑﺮای ﯾﮏ ﻟﺤﻈﻪ ھﻢ‬
‫از اﻧﺴﺎن ﻏﺎﻓﻞ ﻧﯿﺴﺖ و ھﺮ ﮐﺠﺎ ﺑﺎﺷﺪ او را رھﺎ ﻧﻤﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﺑﯿﺪار و ھﻮﺷﯿﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ در ھﺮ ﺣﺎل ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮی ﮐﻪ در وﺿﻊ ﺧﻮد اﯾﺠﺎد‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ھﺮ ﻓﮑﺮی ﮐﻪ از ذھﻦ او ﺑﮕﺬرد و ھﺮ ادراﮐﯽ ﺑﺮای او اﯾﺠﺎد ﺷﻮد‪ ،‬ھﺮﭼﻪ از ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪه و ﭘﻨﮫﺎﻧﺶ ﺑﮕﺬرد و ھﺮ ﺟﻨﺒﺶ اﻧﺪﮐﯽ ﮐﻪ ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ در ﭼﺸﻢ ﺑﺸﻮد‪ ،‬از ﻋﻠﻢ ﻓﺮاﮔﯿﺮ‬
‫و ﻧﻈﺮ ﻓﺮاﮔﯿﺮﻧﺪهی ﺧﺪا ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺗﮑﺎن ﻣﯽﺧﻮرد و ﺑﻪ ﻟﺮزه درﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺧﺎﺷﻌﺎﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫روی ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ ،‬و در ھﺮ ﮐﺎر رﯾﺰ و درﺷﺖ و ﻧﮫﺎن و آﺷﮑﺎر ﺧﺪا را ﺣﺎﺿﺮ و ﻧﺎﻇﺮ داﻧﺴﺘﻪ‪،‬‬
‫ھﻤﯿﺸﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ذات ﻣﺘﻌﺎل و داﻧﺎی او اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫روزﻣﺮه‪ ،‬ھﻨﮕﺎم ﺗﻔﮑﺮ و ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ و ﻧﮕﺮان ﺧﺪا‬ ‫ھﻨﮕﺎم ﮐﺎر‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ھﻨﮕﺎم ﮐﺎر ﮐﺮدن ﺑﻪﯾﺎد ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﯿﭻ ﻋﻤﻠﯽ ﺟﺰ از روی اﺧﻼص و ﭘﺎﮐﯽ ﻧﯿﺖ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدھﺪ‪ .‬ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﺎﭘﺴﻨﺪی ﮐﻪ ﺿﺮری ﺑﻪﺧﻮد و ﯾﺎ دﯾﮕﺮان ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺨﻮاھﺪ ﮐﺮد و در ھﯿﭻ اﻣﺮی ﺑﺪون ﻓﮑﺮ و دﻗﺖ و ﺑﯽﺣﺴﺎب و ﺑﯿﮫﻮده وارد ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﻪ‬
‫ھﯿﭻﮐﺎری دﺳﺖ ﻧﻤﯽزﻧﺪ ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم آن ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ‪ ،‬ﺑﯽﺑﺎﮐﺎﻧﻪ و ﻧﺴﻨﺠﯿﺪه‬
‫اﻗﺪاﻣﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﯿﭻ اﻗﺪاﻣﯽ را ﮐﻮﭼﮏ ﻧﻤﯽﺷﻤﺎرد‪ ...‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ھﺮ ﮔﺎﻣﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮدارد‬
‫ﺑﺮای ﺧﺪا اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮای دﯾﮕﺮی!‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٧٦‬‬

‫ﺧﺪای ﻟﻄﯿﻒ و ﺧﺒﯿﺮ ﻧﯿﺰ ﻇﺎھﺮ ﻋﻤﻞ او را ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﯽﮔﺬارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﭘﺸﺖ اﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ ﻇﺎھﺮی‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﯿﺖ و ﻗﺼﺪ او و درﺟﻪی اﺧﻼﺻﯽ ﮐﻪ ﺑﮑﺎر ﺑﺮده ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‪ ،‬ﺑﺮ آن‬
‫ﭘﺎﯾﻪ ﺑﺎ او ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺧﻮاھﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ً‬
‫»إن اﷲ ﻋﺰ وﺟﻞ ﻻ ﻳﻘﺒﻞ ﻣﻦ اﻟﻌﻤﻞ إﻻ ﻣﺎ ﺎﻛن ﺧﺎلﺼﺎ واﺑﺘﻰﻐ ﺑﻪ وﺟﻬﻪ« ‪.١‬‬
‫و اﮔﺮ در ھﻨﮕﺎم ﺗﻔﮑﺮ ﻧﮕﺮان ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ )زﯾﺮا ﺧﺪا ﺑﺮ اﻓﮑﺎرش آ ﮔﺎه اﺳﺖ( ھﺮﮔﺰ ﻓﮑﺮ ﺑﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮش ﺧﻄﻮر ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و آرزوی ﺑﺪ ﺑﺮای ﻣﺮدم ﻧﻤﯽﺧﻮاھﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫ﻣﺮدم و ﮐﺎرھﺎی ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﻣﻔﯿﺪ ﺑﻪﺣﺎل ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﻓﮑﺮ ﺧﯿﺮﺧﻮاھﯽ ﺑﺮ اﺛﺮ‬
‫اﺳﺘﻤﺮار ﭼﻨﺎن در اﻋﻤﺎق ذھﻦ او ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ رﯾﺸﻪ دواﻧﯿﺪه ﺑﺮای او‬
‫ﻋﺎدﺗﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از دﻟﺶ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﯿﺮد و ھﺮﮔﺰ ﻣﺤﻮ ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫و اﮔﺮ او اﺣﺴﺎﺳﯽ ﮐﻨﺪ و در ﺑﺎﻃﻦ او ﭼﯿﺰی ﺑﮕﺬرد‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺧﺪا ھﺮ راز و آﻧﭽﻪ را‬
‫ﻧﮫﺎنﺗﺮ از اﺳﺮار اﺳﺖ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬و ﺣﺘﯽ آﻧﭽﻪ از ﺧﺎﻃﺮ و ﻧﮫﺎن او ﺑﮕﺬرد‪ ،‬ﮐﻪ اﺣﺪی از آن‬
‫آ ﮔﺎھﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬و ﺣﺘﯽ آن ﺧﺎﻃﺮات ﻣﺒﮫﻤﯽ ﮐﻪ در ﻧﮫﺎﻧﮕﺎه ﺿﻤﯿﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﺮای ﺧﻮد ﺷﺨﺺ‬
‫ﻧﯿﺰ روﺷﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و ﻣﺤﺎط ﻋﻠﻢ اﻟﮫﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا و ﺑﺮای او ذھﻨﺶ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪،‬‬
‫اﺣﺴﺎس ﻧﺎﭘﺎک از او ﺳﺮ ﻧﻤﯽزﻧﺪ و ﮔﺎه ﻣﺸﺎﻋﺮ او از آﻟﻮدﮔﯽ زدوده ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﻪ ﺣﺴﺪ در آن‬
‫راه ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻪ ﮐﯿﻨﻪ‪ ،‬و ﻧﻪ ﺧﯿﺮ و ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﺮای او ﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ اﺳﺖ و‬
‫ﻧﻪ آرزو دارد دﯾﮕﺮان را از ﻧﯿﮑﯽ ﻣﺤﺮوم ﺳﺎزد و آن را ﺑﺮای ﺧﻮد ﻓﺮاﭼﻨﮓ آورد‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﯿﻞ‬
‫دارد ﺑﻪ آرزوھﺎی ﭘﻠﯿﺪ و ﺷﮫﻮات ﺑﺎﻃﻠﻪ و ﺑﮫﺮهھﺎی ﻧﺎﭘﺎک ﺑﺮﺳﺪ! زﯾﺮا او ﺗﻨﮫﺎ ﻧﯿﺴﺖ! و آن‬
‫»اﺧﻼﻗﯽ« ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺪان آراﺳﺘﻪ ﺷﻮد ﭼﻨﺎن ﺧﻠﻖ و ﺧﻮﯾﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در اﺟﺘﻤﺎع‬
‫اﯾﺠﺎد دوروﯾﯽ و ﻧﻔﺎق ﮐﻨﺪ و ﻧﻤﯽﺧﻮاھﺪ در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﻣﺮدم‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﺪان ﺑﯿﺎراﯾﺪ ﮐﻪ او را‬
‫ﺑﺮﺗﺮ داﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ در ﻧﻈﺮ ﻣﺮدم ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻨﻤﺎﯾﺎﻧﺪ ﮐﻪ اھﻞ ﭘﻮﺷﺶ ﻧﺎﭘﺎک و زﺷﺖ و ﮐﮫﻨﻪ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و اﯾﻦ ﺻﻔﺎت ﺧﻮد را ﭘﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ آراﺳﺘﻪ ﺑﻪ اﺧﻼﻗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از درون او‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و ﺳﺮﭼﺸﻤﻪی آن‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﺧﻼق ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و اﯾﻤﺎن ﺑﻪﺧﺪا اﺳﺖ‪ .‬او ﻧﻪ ﺑﺮای‬
‫اﯾﻨﮑﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﯾﺪ در ﻧﻈﺮ آﻧﺎن ﭘﺎﮐﯿﺰه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬رﻓﺘﺎر و ﺗﻔﮑﺮات و‬
‫اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺑﺎﻃﻨﯽ ﺧﻮد را ﭘﺎک ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ھﻤﯿﺸﻪ در ھﻤﻪی‬
‫َ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ﻟﺤﻈﺎت ﺧﺪا را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا‪﴿ :‬ه َو َم َع ُه ۡم � ۡ� َن َما �ن ۖوا﴾ ]اﻟﻤﺠﺎدﻟﺔ‪.[۷ :‬‬
‫»او‪ ،‬ھﺮ ﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺎ آﻧﺎن اﺳﺖ«‪ .‬ﻧﻤﯽﺧﻮاھﺪ دارای اﺧﻼﻗﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ھﺮﭼﻪ از ﻣﺮدم‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﺧﺪاوﻧﺪ ھﯿﭻ ﻋﻤﻠﯽ را ﮐﻪ ﺧﺎﻟﺺ و ﺑﺮای او ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﯾﯽ‪.‬‬
 ‫‪٧٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ از ﺧﺪا ﻧﯿﺰ ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﯽﺧﻮاھﺪ ﺑﺪﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ ﭘﺸﺖ در ﺑﺴﺘﻪای ﭘﻨﮫﺎن ﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪا از ورای آن او را ﻧﺒﯿﻨﺪ‪ .‬و ﻧﻤﯽﺧﻮاھﺪ ﺑﺪﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣﻨﺤﺮف‬
‫ﺧﻮد ﭼﯿﺰی ﺑﺒﺎﻓﺪ ﺗﺎ در ﮔﺴﺘﺮهی ﻋﻠﻢ ﺧﺪا ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮد و ﺑﺎ آن ﭘﻮﺷﺶ در اﻣﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﺎ‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﺪا را در دل ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪﯾﺎد دارد‪ ،‬ﻗﻠﺒﺶ ﭼﻨﺎن ﭘﺎک و ﻣﺼﻔﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫ﭘﻠﯿﺪیھﺎ آﻟﻮده ﻧﻤﯽﺷﻮد! »ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﺣﺴﺎن ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﻧﭽﻨﺎن ﺧﺪا را ﺑﭙﺮﺳﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﮔﻮﯾﯽ او را ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﺗﻮ او را ﻧﺪﯾﺪهای‪ ،‬او ﺗﻮ را دﯾﺪه اﺳﺖ« ‪.١‬‬
‫و اﮔﺮ اﯾﻦ اﺣﺴﺎس ﻟﻄﯿﻒ و ﭘﺎک را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪا در ﻗﻠﺐ ﺧﻮد اﺣﺴﺎس ﮐﻨﯽ و ﺑﯿﺎﺑﯽ‪،‬‬
‫ﺧﻮدت و ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﮐﺎرھﺎی ﺟﺎﻣﻌﻪ ھﻤﻪ درﺳﺖ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ از ﺟﻨﺎﯾﺖ‪ ،‬از ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ و آﻟﻮدﮔﯽھﺎ‪ ،‬از ﮐﯿﻨﻪھﺎ ﭘﺎک ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ :‬زﯾﺮا در ﺣﻘﯿﻘﺖ در‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪای راﺑﻄﻪی اﻓﺮاد ﺑﺎ اﻓﺮاد و ﺑﺸﺮ ﺑﺎ ﺑﺸﺮ ﻣﻄﺮح ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ھﺮ ﯾﮏ‬
‫ً‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ ﺑﺎ ﺧﺪا ارﺗﺒﺎط دارﻧﺪ و ﻃﺮف دﯾﮕﺮ آﻧﺎن ﺧﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﭘﺮﺗﻮ اﺳﻼم و ﻗﺮآن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺘﯽ ﺧﺪا‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ از ﺧﻮف ﺧﺪا و ﭘﺮوردﮔﺎش ﺳﺮﺷﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ ﯾﮑﯽ از آﺛﺎر ﺷﮕﻔﺖ و ﺣﯿﺮتاﻧﮕﯿﺰ اﯾﻤﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﻠﺐ‪ ،‬درﺳﺎﯾﻪی اﯾﻤﺎن ﺑﺎ ﻣﺤﺒﺘﯽ ﺳﺮﺷﺎر و ﺷﻮﻗﯽ ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﺑﺮای ﻣﻼﻗﺎت ﺧﺪا‬
‫ﺳﺮﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﺮﮐﺸﯿﺪن ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد؟‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎر ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﻋﻤﻞ و ﯾﺎ ﯾﮏ واژه و اﺣﺴﺎس و ﻟﻤﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ اﻋﻤﺎل و‬
‫ﮔﻔﺘﻪھﺎ و اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﻟﻤﺲھﺎ ﺑﻪھﻢ ﻣﯽآﻣﯿﺰد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺤﺒﺖ ﺷﺪﯾﺪ ّﻓﯿﺎض و‬
‫ﺟﻮﺷﺎﻧﯽ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫داﺋﻢ ﺑﻪﯾﺎد ﺧﺪا و ﺑﺎ ﺧﺪا زﯾﺴﺘﻦ ‪ ...‬در ﺟﮫﺎن ﺧﺎرج و ﻋﺎﻟﻢ درون ﺗﻮﺟﻪ ھﻤﯿﺸﮕﯽ‬
‫ﺑﻪﺧﺪا‪ ،‬در آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ‪ ،‬در ﻧﮫﺎن و آﺷﮑﺎر‪ ،‬آھﺴﺘﻪ و ﺑﻠﻨﺪ در ﻋﻠﻢ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و‬
‫دﻧﯿﺎی ﻧﺎﺷﻨﺎس‪.‬‬
‫در ھﺮ ﻋﻤﻞ و ﻓﮑﺮ و اﺣﺴﺎﺳﯽ ﺧﺪا را ﻧﺎﻇﺮ داﻧﺴﺘﻦ‪.‬‬
‫وﺟﻮد ﺧﺪا را ﺣﺲ ﮐﺮدن در ﺗﻤﺎم ﻟﺤﻈﺎت‪...‬‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺨﺎری در ﮐﺘﺎب اﯾﻤﺎن رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﻓﺼﻞ »ﺗﻌﺒﺪاﷲ ﻛﺄﻧﮏ ﺗﺮاه« در‬
‫ﮐﺘﺎب »ﻗﺒﺴﺎت ﻣﻦاﻟﺮﺳﻮل ج«‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٧٨‬‬

‫ﻧﻤﺎز و ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن‪.‬‬

‫و ﺻﺪھﺎ اﺣﺴﺎس ﭘﻨﮫﺎﻧﯽ و درکھﺎی روﺷﻦ ﻟﻄﯿﻒ‪ ،‬ﺟﺮﻗﻪھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﮔﮫﺎن در ﺑﺎﻃﻦ‬
‫ﻣﯽدرﺧﺸﺪ‪ ،‬ﺗﭙﯿﺪن دلھﺎ‪ ،‬روﺷﻨﺎﯾﯽھﺎ و اﺷﺮاقھﺎی ﻧﺎﮔﮫﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای اﻧﺴﺎن ﭘﯿﺶ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ و ﻋﺸﻖ ﺑﻪﺧﺪا را در اﻋﻤﺎق و ﺑﺎﻃﻦ ﺑﻪﺟﻮش ﻣﯽآورد‪ .‬ﻣﺤﺒﺘﯽ‬
‫ﻋﻤﯿﻖﺗﺮ از آﻧﭽﻪ زﺑﺎن را ﯾﺎرای ﺗﻘﺮﯾﺮ آن ﺑﺎﺷﺪ و ﻟﻄﯿﻒﺗﺮ از آﻧﮑﻪ در ﻗﺎﻟﺐ ﺗﻌﺒﯿﺮات ﮔﻨﺠﺪ‪،‬‬
‫در ﺟﺎن آدﻣﯽ رﺳﻮخ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ در ﺟﮫﺎن ﺧﺎرج و ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد ﭘﺮﺗﻮاﻓﮑﻦ و درﺧﺸﺎن اﺳﺖ‬
‫و ﻟﻔﻆ از ﺑﯿﺎن آن ﻋﺎﺟﺰ و ﺣﯿﺮان!‬
‫ﻟﯿﮑﻦ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﭘﻨﮫﺎﻧﯽ ﭼﻨﺎن آﺷﮑﺎر و روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دارﻧﺪهی آن از وﺟﻮدش آ ﮔﺎه‬
‫اﺳﺖ و ﭼﻨﺎن در اﻋﻤﺎق و ﺑﺎﻃﻦ آن را ﺧﻮب ﺣﺲ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ آن ﺑﺎ ﻟﻔﻆ‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﭼﻨﺎن وﺟﻮد ﺧﻮد را ﺳﺮﺷﺎر از ﻋﺸﻖ و ﻣﺤﺒﺖ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻼﯾﯽ اﺣﺴﺎس‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺤﺘﺎج ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ و ﺑﯿﺎن ﺑﺎﺷﺪ!‬
‫اﯾﻦ ﻣﺤﺒﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪی ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهی ﻃﺎﻋﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﮐﻤﺎل‬
‫ﺧﻮﺷﻨﻮدی ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻧﺎﺷﯽ از ﺧﺸﻢ و ﺗﺮس از ﮐﯿﻔﺮ‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﺸﻖ ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪی‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﺑﺎﻻﺗﺮ از آﻧﮑﻪ ﺗﮑﻠﯿﻒ و وﻇﯿﻔﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ و ﻗﺎﻧﻮن وﺿﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪای ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺷﺨﺼﯿﺖ اﻧﺴﺎن و ﮔﻮھﺮ ﮔﺮاﻧﻘﺪر ﺑﺸﺮﯾﺖ را ﭘﺎﯾﯿﻦ‬
‫ﻧﻤﯽآورد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ آن را ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﻋﺎﻟﯽ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ و ذروهی ﮐﻤﺎل ﺑﺸﺮﯾﺖ ارﺗﻘﺎ داده و او را‬
‫ﺑﻪ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ وادار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻣﺤﯿﻂ اﺳﻼم و ﻗﺮآن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺎرهای ﺟﺰ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻣﻄﻠﻖ‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﺪا ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا ﺧﺪا ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻤﺎم داراﯾﯽھﺎ‪ ،‬ﭘﺨﺶﮐﻨﻨﺪهی ﺗﻤﺎم ﺑﮫﺮهھﺎی زﻧﺪﮔﯽ‬
‫و روزیھﺎ و ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﻨﺪهی ﻣﺮگ و زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺪﺑﯿﺮ ﮐﺎر در دﺳﺖ ﺣﮑﯿﻢ و ﺑﺼﯿﺮ او‬
‫اﺳﺖ و در ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﮐﺎرھﺎ ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ او را ﯾﺎری ﮐﻨﺪ و در اﯾﻦ ﮐﺎرھﺎی ﺑﺰرگ‬
‫او ﺷﺮﯾﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫ۡ ََ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ ۡ َ َ َ‬ ‫﴿ َّما َ� ۡف َتحِ ٱ َّ ُ‬
‫� ٖة ف� ُم ۡمسِك ل َهاۖ َو َما ُ� ۡمسِك ف� ُم ۡرسِل ُ�ۥ ِم ۢن‬ ‫اس مِن ر‬ ‫� ل َِّلن ِ‬
‫ِيم ‪] ﴾٢‬ﻓﺎﻃﺮ‪.[۲ :‬‬ ‫�ك ُ‬ ‫�ز ٱ ۡ َ‬ ‫َ� ۡع ِده ِۦ َو ُه َو ٱ ۡل َعز ُ‬
‫ِ‬ ‫ۚ‬
‫»دری ﮐﻪ او از رﺣﻤﺖ ﺑﻪروی ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ‪ ،‬ھﯿﭽﮑﺲ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺴﺖ‪ ،‬و آن را ﮐﻪ او‬
‫ﺑﺒﻨﺪد ھﯿﭽﮑﺲ ﻧﺘﻮاﻧﺪ رھﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و اوﺳﺖ ﺧﺪای ﺑﯽھﻤﺘﺎی ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺘﯽ ﮐﻪ اﻗﺘﺪار ھﻤﻪی‬
‫ﮐﺎرھﺎ ﺑﻪدﺳﺖ او اﺳﺖ«‪.‬‬
 ‫‪٧٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ً‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻪﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﭘﻨﺎه ﺟﻮﯾﺪ ﺟﺰ او؟ اﺻﻮﻻ ﭘﻨﺎه ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﺧﺪا ﺑﺮدن ﭼﻪ ارزش و‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪای دارد؟ ﻣﺮدم ﻣﺎﻟﮏ ﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﺧﻮد ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺮ دﯾﮕﺮان ﺷﻮﻧﺪ؟‬
‫ﭘﻨﺎه ﺑﻪ ﺟﺰ ﺧﺪا ﺑﺮدن ھﯿﭻ ارزش و ﻧﺘﯿﺠﻪای ﺟﺰ ﺧﻮاری در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم و ﭘﺴﺘﯽ و زﺑﻮﻧﯽ‬
‫و زﯾﺎن آ ﮐﺎر در ﺑﺮﻧﺪارد‪.‬‬
‫ِند ُه ُم ٱ ۡلع َّزةَ فَإ َّن ٱ ۡلع َّزةَ ِ َّ�ِ َ� ٗ‬ ‫َََُۡ َ‬
‫ون ع َ‬
‫ِيعا ‪] ﴾١٣٩‬اﻟﻨﺴﺎء‪.[۱۴۹ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿�يبتغ‬
‫»آﯾﺎ از ﮐﺎﻓﺮان ﻋﺰت ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ؟ ﭘﺲ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﺰت ﻓﻘﻂ ﻧﺰد ﺧﺪا اﺳﺖ«‪.‬‬
‫آﯾﺎ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﮐﺠﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﻨﺎه ﺑﺮد ﮐﻪ از ﺣﯿﻄﻪی ﻗﺪرت ﺧﺪا ﺧﺎرج ﺑﺎﺷﺪ؟ آﯾﺎ اﮔﺮ ﺑﺮای‬
‫ﺟﻠﺐ ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﮐﺴﯽ ﺑﺪو ﭘﻨﺎه ﺑﺮد‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﺧﺪا ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪاو ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و آﯾﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﯿﺮوی ﻋﻈﯿﻢ و ﮔﺴﺘﺮده ﺧﻮد را در ھﺮ ﮐﺠﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬رﺳﻮخ دھﺪ؟ »ﺑﺪان ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﺗﻤﺎم ﺧﻠﻖ ﮔﺮد ھﻢ آﯾﻨﺪ ﺗﺎ اﻧﺪک ﺳﻮدی ﺑﻪ ﺗﻮ رﺳﺎﻧﻨﺪ ھﺮﮔﺰ ﻧﺨﻮاھﻨﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﯿﺶ از‬
‫آﻧﭽﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻗﺎﻧﻮن و ﻧﻈﻢ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺧﻠﻘﺖ ﺑﺮای ﺗﻮ ﻓﺮاھﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﻪﺗﻮ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ھﻤﻪ ﮔﺮد آﯾﻨﺪ ﺗﺎ اﻧﺪک زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ رﺳﺎﻧﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺶ از آﻧﭽﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻧﺎﻣﻮس‬
‫آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺑﺮای ﺗﻮ ﻧﺘﯿﺠﻪی ﻋﻤﻞ ﺧﻮدت ﺑﺮای ﺗﻮ ﻣﻘﺪر داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻧﺨﻮاھﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ رﺳﺎﻧﯿﺪ« ‪.١‬‬
‫آﯾﺎ ﺑﮫﺘﺮ و زﯾﺒﺎﺗﺮ و ﺑﺮازﻧﺪهﺗﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﺧﺪا روی آورد و در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ‬
‫او ﭘﻨﺎه ﮔﺰﯾﻨﺪ؟ اﯾﻤﺎن ﭼﻨﯿﻦ اﺛﺮی در ﺟﺎنھﺎ دارد‪ ،‬اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﻪﺧﺪا و ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺑﻪ ﻗﺪرت او و‬
‫رﺿﺎ دادن ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﻮرد رﺿﺎی او اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺟﺎن ﻣﺤﻤﺪ ج ﭼﻨﯿﻦ اﺛﺮی ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ و ﺧﻮد را ﭼﻨﺎن ﺗﺴﻠﯿﻢ او‬
‫ﮐﺮد ﮐﻪ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ اﻧﺪﮐﯽ ﻣﺎﻧﻊ و رادع ﻣﯿﺎن او و ﺧﺪا ﻧﺸﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺧﺪا و‬
‫ﺧﺎﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻣﺮ او ﺑﻮد‪ ،‬در ﺳﺨﺘﯽ و آﺳﺎﻧﯽ ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﺧﺪا ﻣﻘﺪر داﺷﺘﻪ ﺑﻮد و ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎﻣﻮس ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻧﻈﻢ ھﻤﯿﺸﮕﯽ آﻓﺮﯾﻨﺶ راﺿﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ھﻤﯿﺸﻪ اﻃﻤﯿﻨﺎن داﺷﺖ ﮐﻪ آﻧﭽﻪ‬
‫ﺧﺪا ﺑﺮای او اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮده ﺟﺰ ﺧﯿﺮ و ﺧﻮﺑﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ُ ُّ ْ َ ۡ ٗ َ ُ َ َ ّ ‪ُ َّ ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ٰٓ َ َ ۡ َ ُ ْ َ ۡ ٗ َ ُ َ َ ۡ ‪َ َ ۡ ُ َّ ٞ‬‬
‫ٰٓ‬
‫﴿وع� أن ت�رهوا ش�ٔا وهو خ� ل�مۖ وع� أن �ِبوا ش�ٔا وهو � ل� ۚم﴾‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۲۱۶ :‬‬
‫ّ‬
‫»ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺷﻮد ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺎﮔﻮار ﺷﻤﺎرﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺧﯿﺮ و ﺻﻼح در آن‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ«‪.‬‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮی ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬی‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٨٠‬‬

‫و ﺗﻨﮫﺎ ﺧﺪای ﯾﮑﺘﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﻤﻪﭼﯿﺰ را ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﺗﻨﮫﺎ ﺧﺪای ﯾﮕﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای‬
‫رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ھﺪفھﺎی ﺧﯿﺮ‪ ،‬واﺳﻄﻪھﺎﯾﯽ ﺑﺮﻣﯽاﻧﮕﯿﺰد و اﺳﺒﺎبﭼﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺖ‬
‫ﻣﻨﺰه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﺪ ھﺮﭼﯿﺰ را در ﮐﺠﺎ‬ ‫ﮔﺴﺘﺮده و ﺑﺎ ﻗﺪرت ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ آن ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن و ّ‬
‫و ﺑﺮای ﭼﻪ ﺑﻪوﺟﻮد آورد و ﺑﺎ وﺳﯿﻠﻪھﺎﯾﯽ ﻣﻌﯿﻦ و روﺷﻦ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪی ﺧﯿﺮ‬
‫و ﺑﮫﯿﻨﻪ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺸﺮ را آن ﻧﯿﺮو و ﺗﻮان ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪدﻧﺒﺎل ﮐﺎری ﭘﯿﺎﻣﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد و ﯾﺎ ﺑﺪون ﮐﻢ و‬
‫زﯾﺎد‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺎوری ﺟﺰم و ﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬ﭼﯿﺰی را ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﭼﯿﺰی دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﯾﻘﯿﻦ ﺑﺪاﻧﺪ ﺑﺪی در ﮐﺠﺎ و ﺧﯿﺮ و ﺧﻮﺑﯽ در ﮐﺠﺎ ﮐﻤﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﮫﺎ ﺗﺪﺑﯿﺮ ﮐﺎرھﺎ‬
‫ﺑﻪدﺳﺖ ﺗﻮاﻧﺎی ﺧﺪا اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﮐﻪ ھﺮ ﺗﻮاﻧﮕﺮی از آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ او اﺳﺖ و او ھﺮ‬
‫ﭼﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ ﯾﻌﻨﯽ آﻧﭽﻪ ﺧﯿﺮ و ﺻﻼح ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت اﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﺄﺛﯿﺮ را ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت در دلھﺎی ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهی ﺻﺪر اﺳﻼم ﻧﯿﺰ ﺑﻪﺟﺎ‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ و ﺧﻮد را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪا ﺗﺴﻠﯿﻢ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺟﺎنھﺎی آنھﺎ ﻇﺮﻓﯿﺖ داﺷﺖ‪،‬‬
‫از روح ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺑﻪ ﺧﺪا و ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ اﻃﺎﻋﺖ او ﺳﺮﺷﺎر ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﺣﺴﺎس ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫ً‬
‫ﺑﺮای آنھﺎ ﮐﺎﻣﻼ روﺷﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﯿﺮ و ﺻﻼح آﻧﺎن در اﯾﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎنھﺎ‪ ،‬ﮐﺎرھﺎ و‬
‫ادراکھﺎی ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺣﻖ واﮔﺬار ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ و ھﯿﭻﮐﺲ ﻧﺰد او از ﺑﯿﻦرﻓﺘﻨﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫َ‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ در ھﺮ ﻧﻔﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺣﻖ ﺑﺮ آن ﭼﯿﺮه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺛﺮ ﺑﻪوﺟﻮد‬
‫ً‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ و اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺄﺛﯿﺮی در ﻧﻔﺲ اﯾﺠﺎد ﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺎر ﺧﻮد را ﮐﺎﻣﻼ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺧﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫زﯾﺮا از ﻗﺪرت و اﺻﻼحاﻧﺪﯾﺸﯽ او اﻃﻤﯿﻨﺎن و ﭼﻨﺎن آراﻣﺶ ﺧﺎﻃﺮی ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ھﺮ‬
‫ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرگ و اﻣﻮر ﮐﻠﯽ و ﺟﺰﯾﯽ ﻣﻀﻄﺮب و ﻧﮕﺮان ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﻪ از ﭘﯿﺸﺎﻣﺪھﺎی‬
‫ﺳﺨﺖ ﻧﺎﻟﻪ ﺳﺮ ﻣﯽدھﺪ و ﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮﺷﯽھﺎ ﺳﺒﮑﺴﺮی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از اﻧﺠﺎم ﮐﻮﺷﺶ ﻻزم‪ ،‬ﺑﺮای روزی ﻧﯿﺰ ﺑﺪون دﻟﯿﻞ ﺧﻮد را ﻧﺎراﺣﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫روزی ﺧﻮد را از ﺧﺪا ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﺟﺎه و ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﻮﺟﺐ آﺷﻔﺘﮕﯽ ﺧﺎﻃﺮ او ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬رﻧﺞھﺎ و‬
‫ﻧﺎراﺣﺘﯽھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ او روا ﻣﯽدارﻧﺪ در اﺿﻄﺮاب او ﻣﺆﺛﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺗﻤﺎم‬
‫ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ ﺑﺮای دﯾﮕﺮان اﯾﺠﺎد ﺗﺸﻮﯾﺶ و اﺿﻄﺮاب و ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ در او ﺗﺄﺛﯿﺮ‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻗﺎھﺮهی ﺧﺪا اﻃﻤﯿﻨﺎن دارد‪:‬‬
‫َ َ َّ ُ ۡ‬ ‫�� َن ُخل َِق َهلُ ً‬
‫و� ‪ ١٩‬إ َذا َم َّس ُه ٱ َّ ُّ‬ ‫ۡ‬
‫و� ‪٢١‬‬‫� َم ُن ً‬
‫�َ ۡ ُ‬‫و� ‪� ٢٠‬ذا مسه ٱ‬ ‫ل� َج ُز ٗ‬
‫ِ‬ ‫﴿۞إ ِ َّن ٱ ِ� َ ٰ‬
‫ِ� ‪] ﴾٢٢‬اﻟﻤﻌﺎرج‪.[۲۲-۱۹ :‬‬ ‫إ َّ� ٱل ۡ ُم َص ّل َ‬
‫ِ‬
 ‫‪٨١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ً‬
‫»اﻧﺴﺎن ﻃﺒﻌﺎ ﺳﺨﺖ ﺣﺮﯾﺺ و ﻧﺎﺷﮑﯿﺒﺎ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﺮ و زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫او رﺳﺪ‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﺑﯿﺘﺎﺑﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﺧﯿﺮی درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻨﺪ آن را از دﯾﮕﺮان ﺑﺎز دارد‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران«‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ھﻨﮕﺎم ﺟﺎن اﻧﺴﺎن آزاداﻧﻪ و ﺳﺒﮏ از ھﺮ ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ و ﺳﺨﺘﯽ ﺑﺮای ھﺮ ﮐﺎر ﺧﯿﺮ‬
‫و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﮑﺎر ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻋﺪهای ﮔﻤﺎن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻪﺧﺪا از ﺑﯽاﻋﺘﻤﺎدی ﺑﻪﺧﻮد و‬
‫ﯾﮑﺒﺎره واﮔﺬار ﮐﺮدن ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ دﯾﮕﺮی‪ ،‬ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ و ﺳﺴﺘﯽ‪ ،‬ﻣﻨﻔﯽ ﺑﻮدن‪ ،‬و‬
‫ﺧﻮاری اﺳﺖ!‬
‫ھﺮﮔﺰ‪ ،‬ھﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ! زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ج ﮐﻪ ﺑﺮ ھﻤﻪ ﮐﺲ روﺷﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ادﻋﺎ و ﮔﻤﺎن ﺑﺎﻃﻞ را رد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در ﺑﺎرهی او ﻧﻪ ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻨﻔﯽ ﺑﻮدن و‬
‫ﻧﻪ ﺳﺴﺘﯽ و ﻋﺠﺰ ھﺮﮔﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺻﺪق ﮐﻨﺪ‪ .‬ھﺮﮔﺰ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺟﮫﺎد و ﺟﻨﮕﯿﺪن در راه‬
‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ھﺪف از ﭘﺎی ﻧﻨﺸﺴﺖ و ھﯿﭽﮕﺎه از ﺣﺮﮐﺖ و ﭘﻮﯾﺎﯾﯽ داﯾﻢ ﺑﻪﺳﻮی ﺧﯿﺮ و ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻋﻤﺮان ﺑﺎز ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ .‬ﻧﻪ ﺧﻮد ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد و ﻧﻪ آن اﻣﺘﯽ ﮐﻪ در ﻣﮑﺘﺐ او ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺧﻮدش ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦھﺎ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎی ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻪﺧﺪا اﺳﺖ! ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻪ از ﻣﻨﻔﯽ ﺑﻮدن ﻧﻪ‬
‫ﺿﻌﻒ و ﻧﻪ از ﺑﯽاﻋﺘﻤﺎدی ﺑﻪﺧﻮد و ﮐﺎر ﺧﻮد را ﺑﻪ دﯾﮕﺮی واﮔﺬاردن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻮﮐﻞ و اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪﺧﺪا اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﺤﻤﯿﻞ وﻇﯿﻔﻪی ﺧﻮد ﺑﺮ او‪ .‬ﺗﻮﮐﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آھﻨﮓ را‬
‫ﻣﺤﮑﻢﺗﺮ و ﺑﺮای اﻗﺪام ﺑﺎ ﺟﺮأتﺗﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻢ ﮐﺸﻨﺪه و ﻧﺎﺑﻮدﮐﻨﻨﺪه و ﺧﺮدﮐﻨﻨﺪهی اﻋﺼﺎب‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﺿﻄﺮاب و‬ ‫ﺗﻮﮐﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ّ‬
‫ﺗﺮدﯾﺪ را از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬ﺗﺮدﯾﺪ ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﺮس را از رﯾﺸﻪ ﺑﺮﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ روﺑﻪرو ﻧﺸﺪن‬
‫ﺑﺎ ﭘﯿﺸﺎﻣﺪھﺎ را ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫روﯾﺪادھﺎ و ﭘﯿﺸﺎﻣﺪھﺎ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﯿﺰ از او اﺳﺖ‪ .‬زﻧﺪﮔﯽھﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪدﺳﺖ‬
‫ﻗﺪرت ﺣﮑﯿﻢ او اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺗﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺮس و از ﭘﺎی ﻧﻨﺸﺴﺘﻦ و ﺑﻪ ﮐﺎرھﺎ اﻗﺪام ﻧﮑﺮدن ﺑﺮای‬
‫ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫ّ‬
‫ھﺮﮔﺰ ﭼﻨﺎن ﻧﯿﺴﺖ! ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺑﻪﺧﺪا و ﺗﻮﮐﻞ ﺑﻪاو‪ ،‬اراده‪ ،‬ﻧﯿﺮو و اﻗﺪام اﺳﺖ!‬
‫اﯾﻦ ارادهی آھﻨﯿﻦ و اﻗﺪام دﻟﯿﺮاﻧﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭼﻨﺎن ّاﻣﺖ ﯾﮕﺎﻧﻪ و ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ را در ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫اﯾﺠﺎد ﮐﺮد‪ّ .‬اﻣﺘﯽ ﮐﻪ در ﮔﺴﺘﺮهی ﺟﮫﺎن و ﺻﻔﺤﻪی ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪:‬‬
‫اس﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۱۰ :‬‬ ‫� أُ َّمة أُ ۡخر َج ۡ‬
‫ت ل َِّلن ِ‬
‫ُ ُۡ َ‬
‫خَۡ‬ ‫﴿كنتم‬
‫ٍ ِ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٨٢‬‬

‫»ﺷﻤﺎ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ اﻣﺘﯽ ﺑﻮدﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮد اﻧﺴﺎنھﺎ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ«‪.‬‬

‫ّاﻣﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﺑﺎور ﺧﻮد ﭘﯿﮑﺎر ﮐﺮد و ﻧﺘﺮﺳﯿﺪ‪ .‬و ﺑﺮای در آﻏﻮش ﮐﺸﯿﺪن‬
‫ﻣﺮگ ﺣﺮﯾﺺ ﺑﻮد‪ّ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﺣﺮص و ﺷﺠﺎﻋﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺟﺎوﯾﺪان را ﻧﺼﯿﺐ او ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎدت وﺳﯿﻠﻪای ﮐﺎرآﻣﺪ ﺑﺮای ﭘﺮورش روان اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺎدت ﺑﻪﻣﻌﻨﺎی ھﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪاش ﮐﻪ‬
‫ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ زﻧﺪﮔﯽ را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪...‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﻋﺒﺎدتھﺎی واﺟﺐ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎز و زﮐﺎت و روزه و ﺣﺞ‪ ،‬ﺑﺮای ﺗﺮﺑﯿﺖ روح اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻣﯽ ﻧﻔﺲ و ﭘﺸﺘﯿﺒﺎن اﻧﺴﺎن ﺑﺮای روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ ﺣﻮادث و ﭘﯿﺸﺎﻣﺪھﺎ و دﺷﻮاریھﺎی‬
‫زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮای روﺑﻪرو ﺷﺪن ﺑﺎ ﺳﻨﮕﯿﻨﯽھﺎی ﺑﺎر ﺟﺴﻢ و دﻓﻊ ﺷﮫﻮات و‬
‫اﻣﯿﺎل ﻧﯿﺰ ھﺴﺖ ‪.١‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﻪوﯾﮋه‪ ،‬ﺟﻮھﺮ ﻋﺒﺎدت و ﭘﺎﯾﻪی اﺳﺘﻮار آن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﻼم ﺑﯿﺶ از ھﻤﻪ‬
‫ً‬
‫ﭼﯿﺰ ﺷﺪﯾﺪا ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ آن ﺟﻠﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫»ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ھﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ دو دﺳﺖ ﺧﻮد را از آﻟﻮدﮔﯽھﺎی‬
‫ﻇﺎھﺮی ﭘﺎک ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آن را از ﮔﻨﺎھﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﺑﺪانوﺳﯿﻠﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻤﯿﺰ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬وﺿﻮی واﻗﻌﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺨﻮاھﺪ ﺷﺪ ﺟﺰ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر را درک ﮐﻨﺪ‬
‫ً‬
‫ﮐﻪ ھﺮ ﮔﻨﺎھﯽ ﺑﺎ دو دﺳﺖ ﺧﻮد ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه واﻗﻌﺎ ﺑﺎ آب ﺷﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ھﺮ ﮔﻨﺎھﯽ را‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖھﺎی ﺧﻮد ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه ﺑﻪ ﯾﺎد آورد و ﺑﺮای ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺧﺪا ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﺗﻮﺟﻪ اﮔﺮ ﺗﮑﺮار ﺷﺪ ﺑﺮای ﻣﺮﺗﺒﻪھﺎی ﺑﻌﺪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺮک ﮔﻨﺎه و ﭘﺬﯾﺮش ﺗﻮﺑﻪ ﻧﺰد‬
‫ﺧﺪا ﺷﻮد‪!...‬‬
‫»ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دو ﭼﺸﻢ ﺧﻮد را از ﺧﺎک و ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬آن را از ھﺮ ﻧﮕﺎه آﻟﻮده ﺑﻪ‬
‫ﮔﻨﺎھﯽ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم داده‪ ،‬و ﯾﺎ ھﺮ ﻧﻈﺮ ﺧﯿﺎﻧﺖﺑﺎری ﮐﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ ﭘﺎک ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪ ...‬و اﮔﺮ‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻮد ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ از ارﺗﮑﺎب ﮔﻨﺎھﺎن ﺷﺮم ﮐﻨﺪ!‬
‫»و ﺑﺪﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﮔﺮ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دو ﮔﻮش و دو دﺳﺖ و دو ﭘﺎی ﺧﻮد را ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و در‬
‫درون ﺧﻮد ﻣﺘﻮﺟﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ھﺮ ﻣﺮﺗﺒﻪ ھﻤﺰﻣﺎن‪ ،‬ھﻢ ﺑﺪن را از ﮐﺜﺎﻓﺖ ﻇﺎھﺮی‬
‫ﭘﺎک ﻣﯽﮐﻨﺪ و ھﻢ روان را از آﻟﻮدﮔﯽھﺎی ﻋﺎرﺿﯽ و دروﻧﯽ«‪.‬‬
‫»رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﺎرھﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻣﺘﻮﺟﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد و ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎرھﺎی ﻋﺒﺎدی‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﺼﺪ و اراده اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد و ﻣﻘﺼﻮد آن ﺣﻀﺮت ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ ﺷﺪن و ﻣﺎﻧﺪن‬
‫اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮرھﺎ در درون ﺟﺎن آﻧﺎن ﺑﻮد«‪.‬‬
‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﻓﺼﻞ »ﻋﺒﺎدات اﺳﻼﻣﯽ« از ﮐﺘﺎب »ﻓﺮد و اﺟﺘﻤﺎع«‪.‬‬
 ‫‪٨٣‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫»آن ﺣﻀﺮت ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ وﺿﻮ )ﮐﻪ ﻣﺪﺧﻞ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ( ﺧﻮدﮐﺎر و ﺑﯽﻓﮑﺮ و اراده‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻋﺎدت و اﺳﺘﻤﺮار ﺑﯽﻣﻌﻨﯽ اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد؛ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻋﺎدت ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم دھﺪ‪،‬‬
‫ّاﻣﺎ در اﻧﺪﯾﺸﻪی آن ﻧﺒﺎﺷﺪ و در ﺿﻤﯿﺮ ﺧﻮد اھﻤﯿﺘﯽ ﺑﺪان ﻧﺪھﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ ﺗﻤﺎم وﺟﻮد ﺧﻮد ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم دھﺪ و ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺑﺎﺷﺪ و از اﯾﻦ روزﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﻠﺒﯽ‬
‫ﺧﺎﺷﻊ و ﺑﺎﻃﻨﯽ ﺑﯿﺪار و ھﻮﺷﯿﺎر ﺑﮕﺬرد و وارد ﻧﻤﺎز ﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺟﺎن ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺮ ﻟﺤﻈﻪی راز و ﻧﯿﺎز و آ ﮔﺎه ﺷﺪن از ﺧﺪا و از ذات ﺧﺪا ﺑﻪﮔﻮﻧﻪای زﯾﺒﺎ آﻣﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺤﻈﻪای ﮐﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن و ﺑﺸﺮ ﺑﻪ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﯾﻦ ذرهی ﻧﺎﭼﯿﺰ و ﺑﯽﻣﻘﺪار‬
‫ﻓﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺑﯽﻣﻨﺘﮫﺎی ازﻟﯽ و اﺑﺪی ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻮر و ﻧﯿﺮو و ﭘﺎﯾﺪاری و‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪» ،‬وﺟﻮد« را‪ ،‬از آن وﺟﻮد ﺟﺎوﯾﺪان ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫»و ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ در وﺿﻮ‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﻓﻘﻂ ﺑﻪﻣﻌﻨﺎی ﻇﺎھﺮی و اﻋﻤﺎل ﻣﺤﺴﻮس آن‬
‫ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ھﻤﻪی ﮐﻮﺷﺶ ﺧﻮد را ﭼﻨﺎن ﺻﺮف ﻣﻘﺪﻣﺎت آن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻠﯽ از‬
‫ﻣﻌﻨﺎی ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﻣﻘﺼﻮد اﺻﻠﯽ آن ﻏﺎﻓﻞ ﺷﻮد!«‬
‫ً‬
‫»زﯾﺮا اﮔﺮ ﺻﺮﻓﺎ وﺿﻮ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﻪ ﺗﻨﻈﯿﻒ ﻇﺎھﺮﭘﻮﺳﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ھﺮ ﺷﺴﺘﺸﻮﯾﯽ ﺑﻪھﺮﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ و در ھﺮ زﻣﺎن‪ ،‬رﻓﻊ ﻧﯿﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ! و ﺑﻪدﻧﺒﺎل آن‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎ و ﺣﮑﻤﺖ آن از ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﯽرود‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﺛﺮ رواﻧﯽ ﺧﻮد را ﻧﯿﺰ در اﻋﻤﺎق ﻧﻔﺲ از دﺳﺖ ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬آن آﺛﺎری ﮐﻪ‬
‫ً‬
‫ﻣﻮﺟﺐ آﻟﻮدن اﻧﺪرون و ﺟﺎن و ﺑﺎﻃﻦ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺷﻮد و آن اﺛﺮی ﮐﻪ ﺟﺎن واﻗﻌﺎ ﭘﺎک را‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ وﺟﻮد ﺧﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و آن اﺛﺮ ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ و ﻃﮫﺎرﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ و ﺿﻤﯿﺮ اﻧﺴﺎن را درﺑﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬و ﺑﻪﻃﻮر ﻓﻄﺮی‪ ،‬ﻣﺎﯾﻞ و راﻏﺐ ﺑﻪﺧﺪا ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬رﺳﻮل ﺧﺪا ج‬
‫ﻣﺮﺑﯽ ﺑﺸﺮﯾﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ اﯾﻦ اﺷﺮاق زﯾﺒﺎ و ﭘﺮﺗﻮاﻓﺸﺎﻧﯽ ﻣﻨﺒﻌﺚ از روان ﭘﺎک را‪ ،‬در ﻗﻠﺐ‬ ‫ّ‬
‫ﺻﺎف ﻣﺮدم ﺧﺎﻣﻮش ﺑﺒﯿﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﺎ اﻧﮕﯿﺰهھﺎﯾﯽ ﺑﻪﺟﺰ از اﯾﻦ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪی زﻧﺪهای ﮐﻪ ﺟﺎن‬
‫ﭘﺎک را ﺗﮑﺎن ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬دل اﻧﺴﺎن دﮔﺮﮔﻮن ﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﻪﺟﺎی در ﺧﻮد ﮔﻨﺠﺎﻧﺪن ﺣﻖ و‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﻋﺸﻖ ﺑﺪان‪ ،‬ﺑﺎرھﺎی ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﯿﮫﻮده و ﺳﺨﺘﯽھﺎی ﺑﯽاﺳﺎس دﻧﯿﻮی را ﺑﭙﺬﯾﺮد‬
‫ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪی آنھﺎ ﻧﯿﺰ ﯾﺄس و دﻟﻤﺮدﮔﯽ و ﮐﯿﻨﻪ و ھﺰاران ﺻﻔﺎت ﻣﻨﻔﯽ دﯾﮕﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﺧﯿﺮ‬
‫ھﺪف و ﻗﺼﺪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻄﮫﯿﺮ ﺟﺎن و روان اﻧﺴﺎن‪ ،‬او را آزاد‪ ،‬ﺗﺎزه‪،‬‬
‫زﻧﺪه‪ ،‬ﺟﻮان‪ ،‬ﺷﺎداب‪ ،‬ﺷﺴﺘﻪ از ﭘﻠﯿﺪیھﺎ و ﭘﺮان در ﻋﺎﻟﻢ ﻻﯾﺘﻨﺎھﯽ وﺟﻮد‪ ،‬در ﻣﻠﮑﻮت اﻋﻠﯽ‬
‫ﺗﺴﺒﯿﺢﮔﻮﯾﺎن و ھﻤﮕﺎم ﺑﺎ ھﻤﻪی ﻣﻮﺟﻮدات در ﻃﻠﺐ او ﺑﻪ ﺗﮑﺎﭘﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫»در ﺣﻘﯿﻘﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا ج ھﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ اﻧﺴﺎن ﺗﻦ ﻇﺎھﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ّ ،‬اﻣﺎ از روان ﻧﺎﭘﯿﺪاﯾﺶ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ دﻧﯿﺎی ﻇﺎھﺮ ﻣﺤﺴﻮس در ﻧﻈﺮ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٨٤‬‬

‫او ﺣﺠﺎﺑﯽ ﺑﺮ روی ﻋﺎﻟﻢ ﻧﺎﻣﺤﺴﻮس ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ ﭼﻨﺎن ﭘﺴﺖ و ﻧﺎﭼﯿﺰ ﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ھﺮﭼﻪ را ﺣﻮاس ﻇﺎھﺮ او درک ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺒﯿﻨﺪ! ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ اﻧﺴﺎن زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم‬
‫ﺟﻮاﻧﺐ و ﻋﻤﻘﺶ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ و دﻗﺖ ﻗﺮار دھﺪ‪ .‬ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ در ﺳﻄﺢ ﻇﻮاھﺮ ﻣﺤﺴﻮس و‬
‫ﻗﺎﺑﻞ درک ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺎ ﻣﺎورا و ژرﻓﺎی ﺑﺎﻃﻦ و اﻧﺪرون ﺟﮫﺎن ﻧﻔﻮذ ﮐﻨﺪ و ﻓﺮو‬
‫رود‪ .‬ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺑﻪ ﺗﻤﺎم و ﮐﻤﺎل ﺑﺒﯿﻨﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪا را ﺑﺒﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫»ﺳﭙﺲ ﻣﺴﻠﻤﺎن وارد ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺟﮫﺎﻧﯽ ﮔﺴﺘﺮده ﮔﺎم ﻣﯽﻧﮫﺪ ﮐﻪ ﺟﻮﻻﻧﮕﺎه ﻧﻮر‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫»در ﻟﺤﻈﺎﺗﯽ ﺑﺮﯾﻦ درﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺑﺎز و ﮔﺴﺘﺮده ﺑﺮ روی ﻗﻠﺐ ﮔﺸﻮده ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫از ﺗﻨﮕﻨﺎی ﻣﺤﺪود ﺣﺲ و از ﺣﺪود زﻣﯿﻦ و ﻣﺮز ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت و ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت و‬
‫ﻣﺸﮫﻮدات ﻇﺎھﺮی ﺑﻪ ﺟﮫﺎﻧﯽ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﻪ ﻣﺮزی در ﮔﺮد آن دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻪ‬
‫ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ادراک درآﯾﺪ و ﻧﻪ ﭼﯿﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﻟﻤﺴﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺤﺴﻮس ﺑﺎﺷﺪ! ﺟﮫﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﺤﺎط از ﻧﻮر و ﺑﯽاﻧﺘﮫﺎ‪ .‬ﻧﻮری ﮐﻪ ﻓﻘﻂ روان ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را درک ﮐﻨﺪ و ﻓﺮاﺗﯽ ﮐﻪ روان‬
‫ﺗﺸﻨﻪ در ﮐﻨﺎر آن ﺑﯿﺎﺳﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫اح ٱلۡم ۡص َب ُ‬ ‫ۡ ٌ‬ ‫َ ۡ َ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫� نُ ُ‬
‫ور ٱ َّ َ َ‬ ‫﴿۞ٱ َّ ُ‬
‫اح ِ�‬ ‫ِيها مِص َب ۖ ِ‬ ‫ك ٰو� ٖ � َ‬ ‫�ض َمثل نورِه ِۦ ك ِمش‬ ‫ت َوٱ� ِ �‬‫لس�ٰ� ٰ ِ‬
‫َ‬ ‫ج َر� ٖ ُّم َ�ٰ َر َ� ٖة َز ۡ� ُتونَةٖ َّ� َ ۡ‬ ‫ُّ َ َ ُ َ َ َّ َ َ ۡ َ ‪ٞ ّ ّ ُ ٞ‬‬
‫ي يُوقَ ُد مِن َش َ‬ ‫ُ َ َ‬
‫�� َِّي ٖة َو�‬ ‫زجاج ٍة� ٱلزجاجة ك��ها كوكب درِ‬
‫� نُور َ� ۡهدِي ٱ َّ ُ‬ ‫َ ۡ َّ َ َ ُ َ ۡ ُ َ ُ ُ َ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ ۡ ُ َ ‪َ َ ٌ ُّ ٞ‬‬
‫� �ِ ُورِه ِۦ‪﴾...‬‬ ‫�ء ولو لم �مسسه نار ۚ نور ٰ ٖ �‬ ‫غر�ِيةٖ ي�اد ز�تها ي ِ ٓ‬
‫]اﻟﻨﻮر‪.[۳۵:‬‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻮر آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﻧﻮر ﺧﺪاوﻧﺪ ھﻤﺎﻧﻨﺪ ﭼﺮاﻏﺪاﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫آن ﭼﺮاﻏﯽ )ﭘﺮ ﻓﺮوغ( ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﭼﺮاغ در ﺣﺒﺎﺑﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺣﺒﺎﺑﯽ ﺷﻔﺎف و درﺧﺸﻨﺪه‬
‫ھﻤﭽﻮن ﯾﮏ ﺳﺘﺎره ﻓﺮوزان‪ ،‬اﯾﻦ ﭼﺮاغ ﺑﺎ روﻏﻨﯽ اﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از درﺧﺖ ﭘﺮﺑﺮﮐﺖ‬
‫زﯾﺘﻮﻧﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻧﻪ ﺷﺮﻗﯽ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻏﺮﺑﯽ )روﻏﻨﺶ آن ﭼﻨﺎن ﺻﺎف و ﺧﺎﻟﺺ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ( ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ ﺑﺪون ﺗﻤﺎس ﺑﺎ آﺗﺶ ﺷﻌﻠﻪور ﺷﻮد ﻧﻮری اﺳﺖ ﺑﺮ ﻓﺮاز ﻧﻮری و‬
‫ﺧﺪا ھﺮ ﮐﺲ را ﺑﺨﻮاھﺪ ﺑﻪ ﻧﻮر ﺧﻮد ھﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.«...‬‬
‫»ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر ﺧﻮد ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﻣﻮﺟﻮد ﺷﮕﻔﺘﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ھﯿﭻﯾﮏ از دﯾﮕﺮ ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﺎﻧﻨﺪ او ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮﺟﻮدی ﮐﻪ ﺟﺴﻢ او در زﻣﯿﻦ‬
‫اﯾﺴﺘﺎده‪ ،‬روان او در آﺳﻤﺎنھﺎ ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﻣﻮﺟﻮدی ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻋﺠﺰ و ﻧﯿﺮوی‬
‫ﻣﺤﺪود ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻨﺎ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻣﻌﺠﺰه دارد‪ .‬ﺗﻮاﻧﺎ اﺳﺖ ﻣﺸﻌﻠﯽ از روان آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهی ﺧﻮد ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺪھﺎ و ﻣﻮاﻧﻊ را در ھﻢ ﺷﮑﻨﺪ و ﭼﻨﺎن ﺑﺎلھﺎی ﻗﺪرت ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮﮔﺸﺎﯾﺪ ﮐﻪ‬
 ‫‪٨٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺗﻤﺎم ﺟﮫﺎن را ﻓﺮاﮔﯿﺮد‪ ،‬روان ﺧﻮد را ﭼﻨﺎن ﻣﯽﮔﺴﺘﺮاﻧﺪ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد و‬

‫ﻧﮫﺎد و وﺟﻮد ﺧﻮد را ﮔﺴﺘﺮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﺎوداﻧﮕﯽ را ﭼﺸﯿﺪه از آب وﺟﻮد ﺳﯿﺮاب ﻣﯽﺷﻮد« ‪.١‬‬
‫و اﻣﺎ روزه‪...‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ب َ� ٱ� َ‬ ‫ام َك َما ُكت ِ َ‬
‫لص َي ُ‬
‫ّ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ ُ َ َ َ ُ‬
‫ِين مِن � ۡبل ِ� ۡم‬ ‫ب عل ۡي� ُم ٱ ِ‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا كت ِ‬
‫َ َّ ُ َ ُ َ‬
‫ل َعل� ۡم � َّتقون ‪] ﴾١٨٣‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۸۳ :‬‬
‫»ای ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ھﻢﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺮ ﭘﯿﺸﻨﯿﺎن ﺷﻤﺎ روزه ﻧﻮﺷﺘﻪ )ﻓﺮض( ﺷﺪ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻓﺮض ﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﺷﻤﺎ ﺑﺪﯾﻨﻮﺳﯿﻠﻪ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ھﺪف ﻧﮫﺎﯾﯽ روزه ﭘﺮوا داﺷﺘﻦ ﺑﻪﺧﺪا و ﭘﺮوا ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﮐﺎرھﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻘﻮاﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺸﺄ‬
‫آن ﻃﺎﻋﺖ و ﻃﺎﻋﺘﯽ ﮐﻪ از ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﮫﻮات ﻧﻔﺲ و اﻣﯿﺎل ﺑﺪﻧﯽ )در ﺣﺎل‬
‫اﺧﺘﯿﺎر( اﯾﺠﺎد ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ارادهای آھﻨﯿﻦ و ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﻗﻮی ھﻮی و ھﻮسھﺎی ﺑﯽﻣﻮﻗﻊ‬
‫و ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﺧﻮد را ﻟﮕﺎم زﻧﺪ و ﻧﮕﺬارد ﺑﺮ او ﭼﯿﺮه ﺷﻮد‪.‬‬
‫روزه اﮔﺮ ﺑﺮاﺳﺎس اﺻﻮل ﺧﻮد و دﺳﺘﻮر ﺻﺤﯿﺢ ﺷﺮع ﺑﻪﻃﻮر ھﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد و‬
‫ﺗﻨﮫﺎ اﻣﺴﺎک از ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﻤﺎم وﺟﻮد اﻧﺴﺎﻧﯽ از ﺑﺎﻃﻦ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﻇﺎھﺮ‬
‫ھﻤﻪروزه ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪﺗﻨﮫﺎ رودهھﺎ و ﻣﻌﺪه‪ ،‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن در روزه ﺑﻪﺧﺪا ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ‬
‫ﺑﺮای ﺧﺎﺻﯿﺖ ﺑﮫﺪاﺷﺘﯽ و رژﯾﻢ ﻏﺬاﯾﯽ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ھﺮﭼﻪ از ذھﻦ او ﻣﯽﮔﺬرد‪،‬‬
‫و ھﺮ اﺣﺴﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای او اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد و ھﺮ ﻧﻈﺮ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎﻃﻨﯽ و رازی ﮐﻪ ﺑﻪ او دﺳﺖ‬
‫دھﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﻨﺎن ﭘﺎک و ﺧﺎﻟﺺ و ﺑﯽﻏﺶ ﺑﺎﺷﺪ )ﺑﻪوﯾﮋه در اﯾﻦ ﻣﺎه( ﮐﻪ‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ روزه و ﺑﺮﯾﺪن از واﺑﺴﺘﮕﯽھﺎ و اﻣﯿﺎل را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ و ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪...‬‬
‫ﻗﻠﺐ از ﺗﻘﻮی ﺳﺮﺷﺎر ﺷﺪه‪ ،‬روان ﭘﺎک و ﺳﺒﮏﭘﺮ ﺑﻪ اﻓﻖھﺎی ﺑﻠﻨﺪی ﭘﺮواز ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻮر درﺧﺸﺎن روﺷﻨﯽﺑﺨﺶ در ﺟﺮﯾﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ زﮐﺎت ‪ ...‬ﺗﻄﮫﯿﺮ ﺟﺎن اﻧﺴﺎن از ﺑﺨﻞ‪ ،‬و آزادﺳﺎزی روان از ﮐﯿﻨﻪھﺎ و ﺧﺸﻢھﺎی‬
‫ﺷﺪﯾﺪی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺧﻮد آن را اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﺟﺎی اﯾﻦھﺎ اﺣﺴﺎﺳﯽ از ﺑﺮادری‬
‫ﻋﻤﯿﻖ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬ﭼﻨﺎن اﺣﺴﺎﺳﯽ ﮐﻪ ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﺸﺮﯾﺖ را ﯾﮏ ﺧﺎﻧﻮاده و ھﻤﻪ را‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ و ھﺮﯾﮏ را ﺻﺎﺣﺐ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺎ دﯾﮕﺮی ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺮادری و ﻣﺤﺒﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن اﺣﺴﺎﺳﯽ ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﺷﯿﻮهی ﺑﮫﺮهﺑﺮداری و ﻣﺎﻟﮏ ﺷﺪن ﺻﺤﯿﺢ و ﺑﻪ اﻧﺪازهی ﻣﺎل‬
‫و ﻣﻠﮏ را ﺑﯿﺎﻣﻮزد‪ .‬ﺑﻪ او ﻣﯽآﻣﻮزد ﮐﻪ ھﯿﭻ ﻣﻠﮏ و ﺛﺮوﺗﯽ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺧﺎﻧﻮاده ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﻧﻘﻞ از ﻓﺼﻞ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﺸﺪهی ﮐﺘﺎب »ﻗﺒﺴﺎت ﻣﻦ اﻟﺮﺳﻮل«‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٨٦‬‬

‫ھﻤﻪی ﻣﺮدم در ﺧﯿﺮ و ﺻﻼح ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺷﺮﯾﮏ و در روزیھﺎی ھﻤﮕﺎﻧﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺻﺎﺣﺐ‬
‫ﺳﮫﻢ ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺞ‪،‬‬
‫ُّ َ ّ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ ٰ ُّ‬‫َ‬ ‫ٗ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫يق ‪٢٧‬‬ ‫م‬
‫ِ‬ ‫ع‬ ‫ج‬ ‫ف‬ ‫�‬ ‫ِن‬‫م‬ ‫ِ�‬‫� َضامِر يَأ� َ‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫ا�‬ ‫وك ر َ‬
‫ج‬ ‫� ّج يَ�تُ َ‬
‫ِ‬ ‫اس بٱ َ‬ ‫ِ‬ ‫﴿ َوأ ّذِن � ٱ�َّ‬
‫ٖ‬ ‫ِ ٍ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫� َما َر َز� ُهم ّ ِم ۢن بَه َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ّل ِيَ ۡش َه ُدوا ْ َم َ�ٰف َع ل َ ُه ۡم َو َ�ذك ُروا ٱ ۡس َم ٱ�ِ ٓ َّ َّ ۡ‬
‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬
‫يمةِ‬ ‫ِ‬ ‫ت ٰ‬ ‫� �يا ٖ� معلو� ٰ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫وره ۡم‬
‫ُ َّ ۡ َ ۡ ُ ْ َ َ َ ُ ۡ َ ۡ ُ ُ ْ ُ ُ َ ُ‬
‫� ‪� ٢٨‬م �قضوا �فثهم و�وفوا نذ‬ ‫ٱ ۡ�َنۡ َ� ٰ ِم فَ ُ�ُوا ْ م ِۡن َها َوأ ۡط ِع ُموا ْ ٱ ۡ�َآ� َس ٱلۡ َف ِق َ‬
‫َ‬
‫ِ‬ ‫�‬
‫ِند َر ّ�ِهِۗۦ‬ ‫َو ۡ�َ َّط َّوفُوا بٱ�َ ۡيت ٱل َعتيق ‪ٰ� ٢٩‬ل َِك َو َمن ُ� َع ّظ ۡم ُح ُر َ�ٰت ٱ َّ�ِ � ُه َو َخ ۡ�‪�ُ ٞ‬ۥ ع َ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ۖ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ۡ َ ۡ َٰ َ ۡ َ ُ ْ َ ۡ َ‬ ‫ْ‬
‫� ۡمۖ فَٱ ۡج َتن ِ ُبوا ٱ ّ‬ ‫َ‬
‫َ ُ ۡ َٰ َ ۡ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫� ُم ٱ�نۡ َ� ٰ ُ‬ ‫َ ُ َّ ۡ َ ُ‬
‫لر ۡج َس مِن ٱ�و� ِن وٱجتنِبوا قول‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫�‬ ‫ت‬ ‫�‬ ‫ا‬‫م‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫م‬ ‫وأحِلت ل‬
‫َّ َ َ َ َّ َ َ َّ َ َّ َ ٓ‬ ‫ََ ُۡ‬ ‫ُ َ َ َ َّ َ ۡ َ ُ ۡ‬ ‫ٓ‬
‫� ۡك ب ِٱ�ِ فك��ما خر مِن ٱلسماءِ‬ ‫�� ِ� بِهِۚۦ ومن � ِ‬
‫َ‬
‫ٱلزورِ ‪ ٣٠‬حنفاء ِ�ِ �� م ِ‬
‫ُّ‬
‫َّ‬
‫�� ِ َر ٱ� ِ‬ ‫يق ‪ٰ�َ ٣١‬ل َِك ۖ َو َمن ُ� َع ّ ِظ ۡم َش َ ٰٓ‬ ‫ح‬‫ِ‬ ‫�ح � َم َ�ن َ‬
‫س‬ ‫� أَ ۡو َ� ۡهوي بهِ ٱ ّلر ُ‬ ‫لط ۡ ُ‬ ‫َ� َت ۡخ َط ُف ُه ٱ َّ‬
‫ٖ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫َ ُ ۡ َ َ َ ُ َ َ َ ُّ ٗ ُ َ ُّ ٓ َ ۡ‬ ‫ُۡ ُ‬ ‫َۡ َ‬ ‫َ َّ َ‬
‫ت‬ ‫� أج ٖل م َس ّ� � َّم �ِل َها إِ� ٱ�َ ۡي ِ‬ ‫وب ‪ ٣٢‬ل�م �ِيها م�ٰفِع إ ِ ٰٓ‬ ‫فإِ�ها مِن �قوى ٱلقل ِ‬
‫َ ُ ّ ُ َّ َ َ ۡ َ َ َ ٗ ّ َ ۡ ُ ُ ْ ۡ َ َّ َ َ ٰ َ َ َ َ ُ ّ ۢ َ َ ۡ َ ۡ َ‬ ‫َۡ‬
‫يمةِ ٱ�ن� ٰ ِ �م‬ ‫ِ� أم ٖة جعلنا منس� ِ�ذكروا ٱسم ٱ�ِ � ما رز�هم ِمن ب ِه‬ ‫يق ‪ ٣٣‬ول ِ‬ ‫ٱلعت ِ ِ‬
‫و� ُه ۡم‬ ‫ت قُلُ ُ‬ ‫� َوجلَ ۡ‬ ‫ِين إ َذا ُذك َِر ٱ َّ ُ‬ ‫� ‪ ٣٤‬ٱ َّ� َ‬ ‫� ۡم إ َ�ٰه‪ٰ�َ ٞ‬ح ‪ِٞ‬د فَلَ ُه ٓۥ أَ ۡسل ُِم ۗوا ْ َو� َ ّ� ٱل ۡ ُم ۡخبت َ‬ ‫َ َٰ ُ ُ‬
‫فإِ�ه‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َ‬ ‫�ن َ َ ٰ َ ٓ َ َ ُ ۡ َ ۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬
‫لصل ٰوة ِ َوم َِّما َر َزق َ�ٰ ُه ۡم يُنفِقون ‪] ﴾٣٥‬اﻟﺤﺞ‪.[۳۵-۲۷ :‬‬ ‫ي� ٱ‬ ‫� ما أصا�هم وٱلمقِ ِ‬
‫ل�ٰ� َ‬
‫وٱ ِ ِ‬
‫»و ﻣﺮدم را دﻋﻮت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﺣﺞ ﮐﻦ ﺗﺎ ﭘﯿﺎده و ﺳﻮاره ﺑﺮ ﻣﺮﮐﺐھﺎی ﻻﻏﺮ از ھﺮ راه‬
‫دوری ﺑﺴﻮی ﺗﻮ ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ ‪ (۲۷) ...‬ﺗﺎ ﺷﺎھﺪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺧﻮﯾﺶ )در اﯾﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﺣﯿﺎﺗﺒﺨﺶ( ﺑﺎﺷﻨﺪ و در اﯾﺎم ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻧﺎم ﺧﺪا را‪ ،‬ﺑﺮ ﭼﮫﺎرﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن داده اﺳﺖ‪) ،‬ﺑﻪ‬
‫ھﻨﮕﺎم ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن( ﺑﺒﺮﻧﺪ ﭘﺲ از ﮔﻮﺷﺖ آنھﺎ ﺑﺨﻮرﯾﺪ و ﺑﯿﻨﻮای ﻓﻘﯿﺮ را ﻧﯿﺰ اﻃﻌﺎم‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ! )‪ (۲۸‬ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آﻟﻮدﮔﯽھﺎﯾﺸﺎن را ﺑﺮﻃﺮف ﺳﺎزﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﺬرھﺎی ﺧﻮد وﻓﺎ ﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﺑﺮ ﮔﺮد ﺧﺎﻧﻪ ﮔﺮاﻣﯽ ﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬ﻃﻮاف ﮐﻨﻨﺪ‪) (۲۹) .‬ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ( اﯾﻦ اﺳﺖ! و ھﺮ ﮐﺲ‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎی اﻟﮫﯽ را ﺑﺰرگ دارد‪ ،‬ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺑﺮای او ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ! و ﭼﮫﺎرﭘﺎﯾﺎن ﺑﺮای‬
‫ﺷﻤﺎ ﺣﻼل ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﮕﺮ آﻧﭽﻪ )ﻣﻤﻨﻮع ﺑﻮدﻧﺶ( ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از ﭘﻠﯿﺪیھﺎی‬
‫ﺑﺖھﺎ اﺟﺘﻨﺎب ﮐﻨﯿﺪ! و از ﺳﺨﻦ ﺑﺎﻃﻞ ﺑﭙﺮھﯿﺰﯾﺪ! )‪) (۳۰‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ و ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ را اﻧﺠﺎم‬
‫دھﯿﺪ( در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ھﻤﮕﯽ ﺧﺎﻟﺺ ﺑﺮای ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ! ھﯿﭻ ﮔﻮﻧﻪ ھﻤﺘﺎﯾﯽ ﺑﺮای او ﻗﺎﺋﻞ‬
‫ﻧﺸﻮﯾﺪ! و ھﺮ ﮐﺲ ھﻤﺘﺎﯾﯽ ﺑﺮای ﺧﺪا ﻗﺮار دھﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﯽ از آﺳﻤﺎن ﺳﻘﻮط ﮐﺮده‪ ،‬و ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن‬
‫)در وﺳﻂ ھﻮا( او را ﻣﯽرﺑﺎﯾﻨﺪ و ﯾﺎ ﺗﻨﺪﺑﺎد او را ﺑﻪ ﺟﺎی دوردﺳﺘﯽ ﭘﺮﺗﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ! )‪(۳۱‬‬
 ‫‪٨٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫اﯾﻦ اﺳﺖ )ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ(! و ھﺮ ﮐﺲ ﺷﻌﺎﺋﺮ اﻟﮫﯽ را ﺑﺰرگ دارد‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺗﻘﻮای‬
‫دلھﺎﺳﺖ‪ (۳۲) .‬در آن )ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ(‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻌﯽ ﺑﺮای ﺷﻤﺎﺳﺖ ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﻌﯿﻨﯽ ]روز‬
‫ذﺑﺢ آنھﺎ[ ﺳﭙﺲ ﻣﺤﻞ آن‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪ ﻗﺪﯾﻤﯽ و ﮔﺮاﻣﯽ )ﮐﻌﺒﻪ( اﺳﺖ‪ (۳۳) .‬ﺑﺮای ھﺮ ّاﻣﺘﯽ‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﮕﺎھﯽ ﻗﺮار دادﯾﻢ‪ ،‬ﺗﺎ ﻧﺎم ﺧﺪا را )ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ( ﺑﺮ ﭼﮫﺎرﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن روزی‬
‫دادهاﯾﻢ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﺧﺪای ﺷﻤﺎ ﻣﻌﺒﻮد واﺣﺪی اﺳﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ )ﻓﺮﻣﺎن( او ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﻮﯾﺪ و‬
‫ﺑﺸﺎرت ده ﻣﺘﻮاﺿﻌﺎن و ﺗﺴﻠﯿﻢﺷﻮﻧﺪﮔﺎن را‪ (۳۴) .‬ھﻤﺎنھﺎ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻧﺎم ﺧﺪا ﺑﺮده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬دلھﺎﯾﺸﺎن ﭘﺮ از ﺧﻮف )ﭘﺮوردﮔﺎر( ﻣﯽﮔﺮدد و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺼﯿﺒﺘﮫﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽرﺳﺪ و آنھﺎ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽدارﻧﺪ‪ ،‬و از آﻧﭽﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن روزی دادهاﯾﻢ‬
‫اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.«....‬‬
‫»آﻧﺎنﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﻠﺒﯽ ﭘﺎک ﺑﺮای اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺑﻪ ﺣﺞ ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﮕﻔﺘﯽھﺎ و ﻋﺠﺎﯾﺐ‬
‫ﻣﺤﺴﻮﺳﯽ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﺎن آﻧﺎن را ﺻﻔﺎ داده ﻗﻠﺒﺸﺎن را درﺧﺸﺎنﺗﺮ ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖھﺎی »وﺟﺪی« ﮐﻪ زﯾﺎرت اﻣﺎﮐﻦ ﻣﻘﺪس و اﻧﺠﺎم ﻓﺮاﯾﺾ در آﻧﺠﺎھﺎ در ﺑﺎﻃﻦ و‬
‫ﺿﻤﯿﺮ زاﺋﺮان ﺑﻪﺟﻮش ﻣﯽآورد‪ ،‬از آن ﺣﺎﻟﺖھﺎی ﻧﺎدری اﺳﺖ ﮐﻪ در زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺮای اﻧﺴﺎن‬
‫ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺣﺎﻟﺖھﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را از آﻟﻮدﮔﯽھﺎ‪ ،‬آزﻣﻨﺪیھﺎ و ﺷﮫﻮات زﻣﯿﻦ ﺑﺴﯽ‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﺮده‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺟﺎن ﺑﺸﺮی را ﺑﺮای ﺧﺪا ﺧﺎﻟﺺ ﮐﺮده او را از ﻣﺸﮑﻼت و ﮔﺮﻓﺘﺎریھﺎی‬
‫ﺑﯿﮫﻮدهی دﻧﯿﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺎﻟﻖ ﯾﮑﺘﺎ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و واﻣﯽدارد ﮐﻪ آﻣﺮزش ﺧﺪا و‬
‫ﺧﺸﻨﻮدی او را ﺑﺨﻮاھﺪ«‪.‬‬
‫»ﺑﺎ آن ﺻﻔﺎ و درﺧﺸﻨﺪﮔﯽ ﺑﺎﻃﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم در آﻧﺠﺎ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﺴﯿﺮی ﺑﻪ‬
‫ﺳﯿﺮ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ج ﺳﯿﺮ ﮐﺮده‪ ،‬در ﺟﺎی او ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارﻧﺪ‪ .‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ‬
‫ﻧﺰول وﺣﯽ و ﻣﮫﺪ ﻧﺒﻮت و ﻣﯿﺪان ﻣﺒﺎرزه و ﭘﺎﯾﺪاری و ﺟﻨﮓ و ﭘﯿﺮوزی ﺑﻮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫»اﯾﻦھﺎ ادراک و اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻋﻤﯿﻘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﺳﺨﺘﯽ وﺟﺪان را ﺗﮑﺎن داده ﺗﺎ اﻋﻤﺎق‬
‫آن ﻧﻔﻮذ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ ...‬ﺑﻪ ﻓﻄﺮت و ﺳﺮﺷﺖ زدوده از آﻟﻮدﮔﯽھﺎ و ﭘﺎک و‬
‫ﺑﻪ آن ﮔﻮھﺮ ﺗﺎﺑﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻧﻮر ﺧﺪا روﺷﻦ ﺷﺪه ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺧﺪا از ﻧﻮر ﺧﻮد ﺑﻪ‬
‫ودﯾﻌﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ آﻣﺪ و رﻓﺖ ﻓﯿﻮﺿﺎت اﻟﮫﯽ و ﭘﺮﺗﻮ ﺣﻖ و ﻣﮫﯿﺎ ﺑﺮای ﻣﻼﻗﺎت و اﺗﺼﺎل‬
‫ﺑﻪﺧﺪا ﺷﺪه اﺳﺖ« ‪.١‬‬
‫اﯾﻦھﺎ ﻋﺒﺎدتھﺎی »واﺟﺐ« اﺳﺖ‪ّ ...‬اﻣﺎ ﺗﻤﺎم ﻋﺒﺎدتھﺎی اﺳﻼﻣﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﺳﻼم در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﭼﻨﺎن ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺒﺎدت را وﺳﯿﻊ ﻣﯽﺷﻤﺎرد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺟﻨﺒﻪھﺎی زﻧﺪﮔﯽ را‬
‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﻧﻘﻞ از ﻓﺼﻞ »ﻋﺒﺎدات اﺳﻼﻣﯽ« از ﮐﺘﺎب »ﻓﺮد و اﺟﺘﻤﺎع«‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٨٨‬‬

‫درﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ھﺮﮐﺎری ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﺮﺗﮑﺐ و ﺑﺪانوﺳﯿﻠﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺧﺪا ﺷﻮد‪ ،‬ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﺮ ﻋﻤﻠﯽ را ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮای ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪﺧﺪا‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺮﻓﯿﻊ ﻣﻘﺎم اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺧﻮد و ﺑﺮای ﺧﺪا‬
‫ﺗﺮک ﮐﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ‪ .‬ھﺮ ادراک و ﭘﻨﺪار ﭘﺎﮐﯽ ﮐﻪ در درون و ﺑﺎﻃﻦ اﻧﺴﺎن اﻧﺠﺎم‬
‫ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ‪ .‬ھﺮ ﺧﻮدداری و ﭘﺮھﯿﺰ از ھﺮ ادراک و اﺣﺴﺎس ﭘﺴﺖ و ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن را از درﺟﻪی ﺑﺸﺮﯾﺖ ﭘﺎﺋﯿﻦ آورد‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ رﺿﺎ و ﺧﺸﻨﻮدی ﺧﺪا و ﺧﯿﺮ ﺑﺸﺮﯾﺖ‪،‬‬
‫ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ‪ .‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻧﺴﺎن ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪﺧﺪا داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و در ھﺮ ﺟﺎ و ھﺮ‬
‫ﻣﻘﺎم و ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﯾﺎد ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﺳﺮﮔﺮم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪی اﺳﺖ ﺟﺎوﯾﺪان ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪه و ﭘﺮوردﮔﺎر و اﯾﻦ ﺧﻮد ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ‬
‫ھﻤﯿﺸﮕﯽ و ﻣﺤﮑﻢ ﺑﺮای روان اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪی ﺟﺎوﯾﺪان ﺑﺎ ﺧﺪا اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﺤﺒﺖ و ﺗﺮس او در دل‪ ،‬ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻦ‬
‫رﺣﻤﺖ و ﺑﺰرﮔﻮاری او‪ ،‬ﺑﺎ در ﺟﺎن داﺷﺘﻦ ﭘﺮوای او‪ ،‬ﺑﺎ آ ﮔﺎھﯽ داﺋﻢ از ذات ﻣﺘﻌﺎل او‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﭘﻨﺎه ﮔﺮﻓﺘﻦ در زﯾﺮ ﺣﻤﺎﯾﺖ او‪ ،‬ﺑﺎ راﺿﯽ ﺷﺪن ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﻮرد رﺿﺎ و ﻣﺤﺒﺖ او اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪای از اﯾﻦ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﻨﺘﺞ و ﭼﻪ ﻣﯿﻮهای از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ؟‬
‫ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﯽﺷﻤﺎر و ﻣﯿﻮهھﺎی رﺳﯿﺪهای ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻪ ﺑﺎ ھﺮ ﺗﻮﺟﻪ و ﻣﺮاﻗﺒﺘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ذات‬
‫او ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺛﻤﺮهھﺎﯾﯽ ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﮐﻪ ھﺮﮔﺰ ﺧﺸﮏ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ھﻤﯿﺸﻪ ﺗﺎزه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺑﺎروﺑﺮھﺎی آن اﺣﺴﺎس زﻧﺪهای اﺳﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﺤﮑﻢ و ﻧﺎﮔﺴﺴﺘﻨﯽ ﻣﯿﺎن اﻧﺴﺎن و‬
‫ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد ‪ ...‬اﺣﺴﺎﺳﯽ ﺳﺮﺷﺎر از ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ داﻧﺴﺘﻦ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ و اﻋﺠﺎب‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺧﻮد ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻦ ﺟﮫﺎن ﺑﺰرگ و ﭘﮫﻨﺎور ﺑﯽاﻧﺘﮫﺎ اﺳﺖ‪ .‬از ھﻤﺎن‬
‫ﺳﺮﭼﺸﻤﻪی ﺣﮑﯿﻤﯽ ﺻﺎدر ﺷﺪه ﮐﻪ ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺑﺰرﮔﯽ و ﻧﻈﻢ آﻓﺮﯾﺪه‪ .‬ﺻﺎدر از‬
‫ارادهی ﺧﺪا‪ .‬از ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ .‬ﺑﻪاﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﻣﯿﺎن اﻧﺴﺎن و ﺟﮫﺎن ﭘﯿﻮﻧﺪی‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ و ﻗﺮاﺑﺘﯽ رﯾﺸﻪدار و اﺻﯿﻞ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﻮﻧﺪی زﻧﺪه ﮐﻪ دل را ﺑﻪ دل و ادراک و‬
‫اﺣﺴﺎس را ﺑﻪ ادراک و اﺣﺴﺎسھﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﮐﻨﺪ!‬
‫ﻗﺮآن ﺑﺎ وﺳﺎﯾﻠﯽ ﭼﻨﺪ و روشھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﯾﻦ ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ و ﺟﻮﺷﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫را زﻧﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺸﺎھﺪات اﻧﺴﺎن را در ﺟﮫﺎن ﻣﺸﮫﻮد ﭼﻨﺎن زﻧﺪه و‬
‫ﺟﺎﻧﺪار ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺎﻧﺪ و ﻣﻈﺎھﺮ ﺧﻠﻘﺖ و ﻃﺒﯿﻌﺖ را ﺑﺎ روح ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫زﻧﺪﮔﺎن در ﺣﺮﮐﺖ ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ۡ َ َ ۡ ً ۡ َ ۡ ٗ َ ََٓ ََۡ َ ٓ‬ ‫َ َ َ ََ َ ۡ َ‬
‫�ض ٱئتِيا طو� أو كرها قا�ا �تينا طا�ِعِ� ‪] ﴾١١‬ﻓﺼﻠﺖ‪.[۱۱ :‬‬‫﴿�قال لها ول ِ� ِ‬
 ‫‪٨٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫»ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ای آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ ھﻤﻪ ﺧﻮاه و ﻧﺎﺧﻮاه ﺑﻪﺳﻮی ﺧﺪا آﯾﯿﺪ‪ ،‬آنھﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﮐﻤﺎل ﺷﻮق و ﻣﯿﻞ ﺑﻪﺳﻮی ﺗﻮ ﻣﯽﺷﺘﺎﺑﯿﻢ«‪.‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ت ‪َ ٣‬و�ل َق ۡ‬ ‫ُ ُ َّ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ت ل َِر ّ� َها َو ُح َّق ۡ‬ ‫ت ‪َ ١‬وأَذِنَ ۡ‬ ‫�ش َّق ۡ‬‫َ َّ َ ٓ ُ َ‬
‫ت َما‬ ‫ت ‪� ٢‬ذا ٱ��ض مد‬ ‫ِ‬ ‫﴿إِذا ٱلسماء ٱ‬
‫ت ل َِر ّ� َها َو ُح َّق ۡ‬ ‫َ‬
‫ت ‪َ ٤‬وأذِنَ ۡ‬ ‫ِيها َو َ�َ َّل ۡ‬
‫� َ‬
‫ت ‪] ﴾٥‬اﻹﻧﺸﻘﺎق‪.[۵-۱ :‬‬ ‫ِ‬
‫»ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آﺳﻤﺎن ﺷﮑﺎﻓﺘﻪ ﺷﻮد ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻖ ﮔﻮش ﻓﺮا دارد و اﻟﺒﺘﻪ آﺳﻤﺎن‬
‫ﻣﺨﻠﻮق ﭘﺮوردﮔﺎر را ﺳﺰد ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎن او ﺑﭙﺬﯾﺮد‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ ﮔﺴﺘﺮده و ﻣﻨﺒﺴﻂ ﺷﻮد‬
‫)و ﭘﺴﺘﯽ و ﺑﻠﻨﺪیھﺎی آن ھﻤﻮار ﺷﻮد( و ھﺮﭼﻪ در درون دل ﭘﻨﮫﺎن داﺷﺘﻪ ھﻤﻪ را‬
‫ﺣﻖ اﺳﺖ‬ ‫ﺑﻪﮐﻠﯽ ﺑﯿﺮون اﻓﮑﻨﺪ و ﺑﻪﻓﺮﻣﺎن ﺣﻖ ﮔﻮش ﻓﺮا دھﺪ و اﻟﺒﺘﻪ زﻣﯿﻦ ﮐﻪ ﻣﺨﻠﻮق ّ‬
‫ﺳﺰد ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎن او را ﭘﺬﯾﺮد«‪.‬‬
‫َ َ َ ۡ َ ٰ ُ َ ََ‬ ‫ۡ َ ُ َ ۡ َ ََ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُۡ َ َۡ ُ ۡ‬
‫ت ٱ��ض ��قالها ‪ ٢‬وقال ٱ ِ���ن ما لها ‪٣‬‬ ‫ت ٱ��ض زِل َزال َها ‪َ ١‬وأخ َرج ِ‬ ‫﴿إِذا زلزِل ِ‬
‫َ‬
‫َّ َ َّ َ ۡ َ ٰ َ‬ ‫َ‬ ‫ََۡ َُ ّ ُ َ ۡ َ َ َ‬
‫� ل َها ‪] ﴾٥‬اﻟﺰﻟﺰﻟﺔ‪.[۵-۱ :‬‬ ‫ارها ‪ ٤‬بِأن ر�ك أو‬ ‫يوم� ِ ٖذ �دِث أخب‬
‫»ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ زﻟﺰﻟﻪی ﺧﻮد ﺑﻪﻟﺮزه درآﯾﺪ‪ ،‬و ﺑﺎرھﺎی ﺳﻨﮕﯿﻦ اﺳﺮار‬
‫درون ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﯿﺮون اﻓﮑﻨﺪ‪ .‬در آن روز آدﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻣﯿﻦ را ﭼﻪ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ؟ آن ھﻨﮕﺎم‬
‫زﻣﯿﻦ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺣﻮادث ﺧﻮﯾﺶ آ ﮔﺎه ﺳﺎزد ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺪان ﭼﻨﯿﻦ اﻟﮫﺎم ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫� َز ۡو�‬
‫ُّ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َ َ َ ٗ َ َ ٓ َ َ ۡ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ٓ َ ۡ َ َّ ۡ َ َ َ ۡ َ َ َ َ ۡ‬
‫﴿وترى ٱ��ض ها ِمدة فإِذا أنز�ا عليها ٱلماء ٱه�ت ور�ت وأ�بتت مِن ِ‬
‫يج ‪] ﴾٥‬اﻟﺤﺞ‪.[۵ :‬‬ ‫َ‬
‫ب ِه ٖ‬
‫»زﻣﯿﻦ را ﺑﻨﮕﺮی ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﺧﺸﮏ و ﺑﯽﮔﯿﺎه‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﺎران ﺑﺮ آن ﻓﺮوﺑﺎرﯾﻢ ﺗﺎ ﺳﺒﺰ و ﺧﺮم‬
‫ﺷﻮد و )ﺑﺬرھﺎ در آن( ﻧﻤﻮ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َۡ َ َ َۡ َٰ َ ُۡ ۡ َ َ‬
‫ۡ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫� َج َب ٖل ل َر� ۡ� َت ُهۥ �ٰشِ ٗعا ُّم َت َص ّد ِٗ� ّم ِۡن خش َيةِ ٱ�ِۚ َوت ِلك‬ ‫ان َ َ ٰ‬ ‫﴿لو أنز�ا �ذا ٱلقرء‬
‫َ َّ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ۡ َۡ َُٰ َ ۡ‬
‫اس ل َعل ُه ۡم َ� َتفك ُرون ‪] ﴾٢١‬اﻟﺤﺸﺮ‪.[۲۱ :‬‬ ‫� ُ� َها ل َِّلن ِ‬
‫ٱ�م�ل ن ِ‬
‫»اﮔﺮ ﻣﺎ اﯾﻦ ﻗﺮآن را ﺑﺮ ﮐﻮه ﻧﺎزل ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ ﻣﯽدﯾﺪی ﮐﻪ ﮐﻮه از ﺗﺮس ﺧﺪا ﺧﺎﺷﻊ و‬
‫ذﻟﯿﻞ و ﻣﺘﻼﺷﯽ ﻣﯽﺷﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ ۡ َ َّ ۡ َ َ َّ َ َ َ َ َ ۡ َ َ َ ۡ َ َ َ َ ۡ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ ُ ۡ َ ٗ‬
‫ٓ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫ٓ‬
‫�ة﴾‬ ‫�� �محونا ءاية ٱ� ِل وجعلنا ءاية ٱ�هارِ مب ِ‬ ‫﴿وجعلنا ٱ�ل وٱ�هار ءايت ِ‬
‫]اﻹﴎاء‪.[12:‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٩٠‬‬

‫»و ﻣﺎ ﺷﺐ و روز را دو ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻗﺮار دادﯾﻢ و آﻧﮕﺎه ﻧﺸﺎﻧﻪی ﺷﺐ و ﻣﺤﻮ و آﯾﺖ روز را‬
‫ﺗﺎﺑﺎن ﮐﺮدﯾﻢ«‪.‬‬
‫لص ۡبحِ إِذا � َنف َس ‪] ﴾١٨‬اﻟﺘﮑﻮﯾﺮ‪.[۱۸-۱۷ :‬‬
‫َ َ َّ‬ ‫﴿ َوٱ َّ ۡ�ل إ َذا َع ۡس َع َس ‪َ ١٧‬وٱ ُّ‬
‫ِ ِ‬
‫»ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﺷﺐ ﺗﺎ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ روی ﺟﮫﺎن را ﺗﺎرﯾﮏ ﮐﻨﺪ و ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﺻﺒﺢ روﺷﻦ‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دم زﻧﺪ و ﻋﺎﻟﻢ را ﺑﯿﻔﺮوزد«‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ آوردن ﺗﻤﺎم آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن در ﺣﮑﻤﯽ واﺣﺪ و ﺳﻨﺠﺶ و ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ واﺣﺪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫َۡ‬
‫ِيم ‪] ﴾١‬اﻟﺤﺸﺮ‪.[۱ :‬‬ ‫�ك ُ‬ ‫�ز ٱ ۡ َ‬‫�ض� َو ُه َو ٱ ۡل َعز ُ‬
‫ِ‬ ‫ت َو َما ِ� ٱ�‬ ‫﴿ َس َّب َح ِ َّ�ِ َما � ٱ َّ َ َ‬
‫لس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫ِ‬
‫»ھﺮﭼﻪ در زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎنھﺎ اﺳﺖ ھﻤﻪ ﺑﻪ ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪای ﻣﻘﺘﺪر ﺣﮑﯿﻢ‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ھﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ َ ۡ َ ُ َ ُ ُّ َ َ َ ُ ۡ ُ َ َ َّ ُ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫﴿ َ� ۡعلَ ُم َما � ٱ َّ َ َ‬
‫ِيم ۢ بِذ ِ‬
‫ات‬ ‫ون وٱ� عل‬ ‫�ض و�علم ما � ِ�ون وما �عل ِن ۚ‬ ‫ت َوٱ� ِ‬ ‫لس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫لص ُدورِ ‪] ﴾٤‬اﻟﺘﻐﺎﺑﻦ‪.[۴ :‬‬ ‫ٱ ُّ‬
‫»او آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ در آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﭘﻨﮫﺎن و آﺷﮑﺎر ﮐﻨﯿﺪ‬
‫ھﻤﻪ را ﻣﯽداﻧﯿﺪ«‪.‬‬
‫ُ ّ َّ َ َ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َ ۡ‬ ‫َ َ‬
‫�ض � ُ�ۥ �ٰن ُِتون ‪] ﴾٢٦‬اﻟﺮوم‪.[۲۶ :‬‬ ‫ت وٱ� ِ �‬ ‫﴿ َو ُ�ۥ من ِ� ٱلس�ٰ� ٰ ِ‬
‫»و ھﺮ ﮐﺲ در آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ ﮐﻤﺎل ﻓﺮوﺗﻨﯽ و ﺧﺸﻮع ﻣﻄﯿﻊ ﻓﺮﻣﺎن او‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ َۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫�ض َوٱ� َبال فَ� َ� ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫﴿إنَّا َع َر ۡض َنا ٱ� َمانَ َة َ� ٱ َّ َ َ‬
‫� أن � ِمل َن َها َوأشفق َن مِن َها‬ ‫ِ ِ‬ ‫ت َوٱ� ِ‬ ‫لس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫ۡ‬
‫�� ُنۖ‪] ﴾...‬اﻷﺣﺰاب‪.[۷۲ :‬‬ ‫�لَ َها ٱ ِ� َ ٰ‬
‫َو َ َ‬

‫»اﻣﺎﻧﺖ ]ﺧﻮﯾﺶ[ را ﺑﺮ آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ و ﮐﻮهھﺎ ﻋﺮﺿﻪ داﺷﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ آن را‬

‫ﺑﺮدارﻧﺪ‪ ،‬و از آن ﺗﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ .‬و اﻧﺴﺎن آن را ﺑﺮداﺷﺖ‪.«...‬‬
‫ُ َّ ُ ُ ُ ۡ َ َ ُ ۡ ُ ُ‬
‫� ۡم إ ۡخ َر ٗ‬ ‫َ ٗ‬ ‫َۡ‬ ‫َ َّ ُ َ َ َ ُ‬
‫اجا ‪﴾١٨‬‬ ‫ِ‬ ‫�م ّم َِن ٱ� ِ‬
‫�ض � َبا�ا ‪� ١٧‬م يعِيد�م �ِيها و�خ ِرج‬ ‫﴿وٱ� أ�بت‬
‫]اﻟﻨﻮح‪.[۱۸-۱۷ :‬‬
‫»و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ روﯾﺎﻧﺪﻧﯽ ]ﺷﮕﺮف[ ﺷﻤﺎ را از زﻣﯿﻦ روﯾﺎﻧﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﯿﺪ و دﯾﮕﺮ ﺑﺎر ﻧﯿﺰ ﺷﻤﺎ را از ﺧﺎک ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰد«‪.‬‬
 ‫‪٩١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫و ﭼﻨﯿﻦ آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯿﺎن اﻧﺴﺎن و ﺟﮫﺎن را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ در ﻗﺮآن ﻓﺮاوان اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ اﺗﺼﺎل و ﭘﯿﻮﻧﺪ‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻋﻤﯿﻖ و رﯾﺸﻪدار‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﺟﺎن آدﻣﯽ ﺑﺎ روح ﺧﻠﻘﺖ و‬
‫آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺣﮑﯿﻤﺎﻧﻪ‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮐﺎرھﺎی ھﻨﺮی ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺮ را ﻧﺴﺒﻪ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ّ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ آن وﺳﯿﻠﻪ‬
‫ﺑﻪھﺪف ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﺑﮫﺮه ﺑﺮدن از زﯾﺒﺎﯾﯽھﺎی ﺟﮫﺎن‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ اﺻﻠﯽ از ﺑﺎور‬
‫اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ ﺟﺰﯾﯽ ﺑﺎ ھﺪف و روﺷﻦ‪ ،‬زﯾﺮا ﻓﺮاﺧﯽ و ﭘﮫﻨﺎوری اﻓﻖھﺎی ﺑﯿﮑﺮان و‬
‫ﮔﺴﺘﺮهی اﯾﻦ ﺟﮫﺎن ﭘﮫﻨﺎور‪ ،‬ﭘﻨﺪاری ﮔﺴﺘﺮده و ادراک و درﯾﺎﻓﺘﯽ ﻋﻤﯿﻖ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ‬
‫ﻋﻤﻖ و ﮔﺴﺘﺮهی ﻋﺎﻟﻢ در اﻧﺴﺎن اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ّ ،‬اﻣﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ھﻤﯿﻦ ﺟﺎ‬
‫و ﻇﻮاھﺮ زﯾﺒﺎی ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻧﺸﺪه ﺑﻪ ﻏﺎﯾﺐ و ھﺪف ﻧﮫﺎﯾﯽ اﯾﺠﺎد اﯾﻦ ﺟﮫﺎن ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی آن اﺣﺴﺎس ﻋﻤﯿﻖ و رﯾﺸﻪدار ﺟﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪﺧﺪا‬
‫ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ھﻨﺮ را ﺑﺎ ﺑﺎور و اﯾﻤﺎن‪ ،‬و ﻟﺬت ﻣﺤﺴﻮس را ﺑﺎ ﺑﮫﺮهھﺎی رواﻧﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺎﻣﯿﺰد و ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫وﺳﻌﺖﻧﻈﺮ ﻣﺤﺴﻮس و ھﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪای ﮐﻪ او را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﻃﻦ ﺧﻮد را ﺻﻔﺎ دھﺪ و ﺟﻼ‬
‫ﺑﺨﺸﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺻﺎﻟﺢ ﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﺎ آ ﮔﺎه ﺷﺪن از ﻗﺪرت ﺑﯽﻣﻨﺘﮫﺎی ﺧﺪا و‬
‫ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ اﻓﻖ دﯾﺪ ﺧﻮد‪ ،‬ھﻤﻪی ﭘﺮدهھﺎی ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ و ﺧﻮدﺳﺎﺧﺘﻪ از ﭘﯿﺸﮕﺎه ﭼﺸﻢ ﺟﺎن‬
‫او ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪه ﺑﻪﺧﺪا ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد‪.‬‬
‫از ﺛﻤﺮهھﺎ و ﻧﺘﯿﺠﻪھﺎی آن اﯾﺠﺎد ﻣﺤﺒﺖ و ﻋﺸﻖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺗﻤﺎم ﺟﺎﻧﺪاران‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﻧﺴﺎن اﯾﻦ رﯾﺸﻪی زﻧﺪه را ﻣﯿﺎن ﺧﻮد و ﺟﮫﺎن ھﺴﺘﯽ )ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻇﺎھﺮ‪ ،‬ﺟﺎﻣﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ از ﻧﻈﺮ روح‪ ،‬زﻧﺪه و ﺑﺎ ﺣﺮﮐﺖ اﺳﺖ( اﺣﺴﺎس ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪﻃﺮﯾﻖ اوﻟﯽ ﺑﻪزودی اﯾﻦ ﺣﺲ‬
‫اﺻﯿﻞ را ﻣﯿﺎن ﺧﻮد و دﯾﮕﺮ زﻧﺪﮔﺎن ﺑﺎ ﺟﺎن ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ھﻢ ﺑﺎ ﺣﻮاس ﻇﺎھﺮ و ھﻢ ﺑﺎ روان‪ ،‬از‬
‫ﺣﯿﺎت آنھﺎ ﻣﺴﺘﺸﻌﺮ و آ ﮔﺎه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﺣﺴﺎس و درک ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﮕﻮی داﯾﻤﯽ ﻗﺮآن از زﻧﺪﮔﺎن و ژرفﻧﮕﺮی ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آنھﺎ ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻋﻤﯿﻘﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﺒﺎت و ﺣﯿﻮان ﯾﮑﺴﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺛﺮ را در ﻧﻔﺲ‬
‫ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬و ﺟﺎن آدﻣﯽ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﯿﺎن او و اﯾﻦ ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﺎ روح ﭘﯿﻮﻧﺪی ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫و ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﻋﻤﯿﻖ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪ .‬و ﭼﻨﺎن ﻣﺤﺒﺘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪه در اﻧﺴﺎن‬
‫اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آﻧﭽﻪ زﯾﺎنآور اﺳﺖ از ﺧﻮد ﻣﯽراﻧﺪ و آﻧﭽﻪ ﺳﻮدﺑﺨﺶ و ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ‬
‫ﺑﻪﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ!‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٩٢‬‬

‫ﺑﺎ ﻣﻮﺟﻮدات زﯾﺎنﺑﺨﺶ ﻧﺒﺮد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ زﯾﺎن آنھﺎ را از ﺧﻮد ﺑﺮﻃﺮف ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪﺟﺰ‬
‫ﻣﻮدت و دوﺳﺘﯽ و ﺻﻠﺢ و ﺻﻔﺎ رﻓﺘﺎر‬ ‫ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﻀﺮ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﮕﺮ آنھﺎ ﺟﺰ ﺑﺎ ّ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺣﺴﺎس دوﺳﺘﯽ و ﯾﮑﺮﻧﮕﯽ ﺑﺎ ﻣﻮﺟﻮدات ﺟﺎﻧﺪار و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ھﻤﻪی آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن و‬
‫ﮐﺎﺋﻨﺎت ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬در ﻧﻔﺲ اﺛﺮ ﺗﮫﺬﯾﺒﯽ ﻣﯽﮔﺬارد و ﺟﺎن را از آﻟﻮدﮔﯽھﺎ زدوده ﯾﮑﺒﺎره‬
‫ﺧﺸﻮﻧﺖ او را ﺧﻨﺜﯽ و ﺑﺪرﻓﺘﺎری و ﺑﺪﺧﻠﻘﯽ او را ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻌﺘﺎد ﺷﺪن ﺑﻪ‬
‫ادراک و اﺣﺴﺎسھﺎی ﻣﺤﺒﺖآﻣﯿﺰ و دوﺳﺘﺎﻧﻪی ﻧﺮم و ﻣﻼﻃﻔﺖآﻣﯿﺰ‪ ،‬آن ﺳﺴﺘﯽ و ﺑﺪﺑﯿﻨﯽ‬
‫و ﺗﻨﺒﻠﯽ را ﮐﻪ از ﮐﻮﺷﺶ ﺑﯽاﻧﺪازه در راه ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت ﻣﺎدی و واﻗﻌﯿﺎت ﻧﺎﭼﯿﺰ ﺧﺎرﺟﯽ و‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﮕﺮﻓﺘﻦ از آنھﺎ در ﻧﻔﺲ اﯾﺠﺎد ﺷﺪه ﭘﺎک ﻣﯽﮐﻨﺪ و آن ﮐﻮﺷﺶ ﻣﻌﺘﺪل و ﻣﺒﺎرزهی‬
‫ﺻﺤﯿﺢ را اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮای زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ از آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﯿﺮﮔﯽ و ﺧﺸﻮﻧﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ از ﮐﺎر رﻧﺞآور زﯾﺎد ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬از‬
‫ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺧﻄﺮﻧﺎک ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺑﯽاﻧﺪازه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﺛﺮ ﻓﺮاوان ﻏﺬا در‬
‫ﺟﺴﻢ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد و اﻧﺴﺎن ﻧﺎﭼﺎر از دﻓﻊ و رﻓﻊ آن اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺛﺮ را ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ از ﺑﯿﻦ ﺑﺮود‬
‫و از ﺟﺎن زدود‪.‬‬
‫ھﻢﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺪن از ﺑﺮﻃﺮف ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺳﻤﻮم ﻧﺎﺷﯽ از ﻏﺬا راﺣﺖ و در ﺻﻮرت اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﺪن ﺳﻤﻮم دروﻧﯽ ﻣﺮﯾﺾ ﻣﯽﺷﻮد و اﻧﺴﺎن ﻧﺎﭼﺎر از درﻣﺎن آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻔﺲ را ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ از‬
‫ﺳﻤﻮم ﮐﺸﻨﺪهی آن ﭘﺎک ﮐﺮد‪ .‬ھﯿﭻﭼﯿﺰ ﺑﮫﺘﺮ از ﻣﺤﺒﺖ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدن ﺳﻤﻮم ﻧﻔﺲ‬
‫را ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺤﺒﺖ‪ ،‬آن روح ﺷﻔﺎف و ﺑﺎ ﺻﻔﺎی آﺳﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﻈﻤﺖ اﻧﺴﺎن در آن ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﻋﻠﻮ ﻣﻘﺎم و ﻣﺮﺗﺒﻪی ﺑﻠﻨﺪ روﺣﯽ ﮐﻪ ﺧﺪای ﺑﺰرگ در ﻣﺸﺘﯽ ﮔﻞ دﻣﯿﺪ ﻧﯿﺰ در‬
‫ﻣﺤﺒﺖ ﭘﺪﯾﺪار ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺤﺒﺖ ﺑﺎ آن ﻣﯿﺪان ﮔﺴﺘﺮده و ﭘﮫﻨﺎور ﺧﻮد‪ ،‬دوﺳﺘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ھﻤﻪی ﻣﻮﺟﻮدات‪ .‬و اﯾﻦ ھﻤﺎن ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻼم و ﻗﺮآن اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ و اﯾﺠﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻪ ھﻤﻪی ﻣﺮدم ‪ ...‬ﻣﺤﺒﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﻮد اﻧﺴﺎن ھﺮ ﺷﺮی را از ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮد و‬
‫ھﺮ رﻧﺞ و ﻣﺮارت را از ﺳﺮ راه ﺑﺸﺮﯾﺖ ﻧﺎﺑﻮد ﮐﻨﺪ!‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺶ و ﺑﻨﺪﮔﯽ داﺋﻢ ﺧﺪا‪ ،‬ﺟﺎوداﻧﻪ زﯾﺴﺘﻦ در ﭘﻨﺎه ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ او‪ ،‬ھﻤﯿﺸﻪ رﺿﺎی او‬
‫را ﺧﻮاﺳﺘﻦ‪ ...‬اﺣﺴﺎس ﭘﺎﺑﺮﺟﺎی ﻣﺤﺒﺖ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻮع اﻧﺴﺎن اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪٩٣‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺮدم‪ ،‬ھﻤﻪ آﻓﺮﯾﺪهی ﺧﺪا ھﻤﺴﺎن و ﺑﺮادر در آﻓﺮﯾﻨﺶ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ھﻤﻪ از ِﮔﻞ زﻣﯿﻦ و ﺑﺮادر در ﻣﻨﺸﺄ و رﯾﺸﻪ ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ھﻤﻪ ﺑﻪﺳﻮی ﺧﺪا روان و در ﻣﺴﯿﺮ ﺑﺎ ھﻢ ﺑﺮادر ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻨﺠﺎ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﺣﻘﺎﯾﻖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺒﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ و ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺎ ﻧﻮع‬
‫اﻧﺴﺎن اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﺳﻼم ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ارﺷﺎدھﺎ و راھﻨﻤﺎﯾﯽھﺎی ﺧﻮد ﻣﯿﺎن ﺗﻤﺎم ﻣﻮﺟﻮدات‬
‫اﯾﻦ ﺣﺲ را ﭼﻨﺎن ﺧﻮراک ﻣﯽدھﺪ و ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﺰﯾﯽ از ﺑﺎور اﺻﻠﯽ زﻧﺪهی‬
‫آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﺷﺖ اﻧﺴﺎن ﺷﻮد‪.‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﺒﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ‪ ،‬و ﺑﮑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻮﺟﻮدات‪ ،‬ﻣﺒﺪأ ﺑﺎور و‬
‫اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ اﻧﺴﺎن ﺷﺪ‪ ،‬و ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺣﺴﺎس در ﺑﺎﻃﻦ وﺟﻮد اﻧﺴﺎن رﯾﺸﻪ‬
‫دواﻧﯿﺪه ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﺷﺪ؛ ﺑﺪﺧﻮاھﯽ و ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزی در ﻣﺮدم ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻧﺎﭘﺎﯾﺪار و ﻏﯿﺮاﺻﯿﻞ ﺧﻮاھﺪ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﺪک ﺗﻮﺟﮫﯽ ﺑﯽدرﻧﮓ از ﺑﯿﻦ ﺧﻮاھﺪ رﻓﺖ‪ .‬اﺳﺎس و ﭘﺎﯾﻪی زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺻﻠﺢ‬
‫ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد و ﺟﻨﮓ از ﭼﯿﺰھﺎی ﻧﺎدر ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﭘﺎرهای ﮐﺸﻤﮑﺶھﺎ ﻃﻮﻻﻧﯽ و‬
‫ﻣﺴﺘﻤﺮ و اﮔﺮﭼﻪ آزار و اذﯾﺖ زﯾﺎد ﺷﻮد‪ ،‬ھﯿﭻﯾﮏ ﺑﺮای ﻧﻮع اﻧﺴﺎن اﯾﺠﺎد ﮐﯿﻨﻪای رﯾﺸﻪدار‬
‫ﻧﺨﻮاھﺪ ﮐﺮد‪ ،‬زﯾﺮا در ﺟﺎن ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﺮ و ھﺮ ﻧﻮع ﺑﺪی اﺣﺴﺎس ﺗﻨﻔﺮ ﮐﺮده اﻣﯿﺪوار‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ در ھﻤﺎن ﺣﺎل اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖھﺎ ﺑﻪراه درﺳﺖ اﻓﺘﺪ و ﺑﻪﺣﺪ ﻃﻐﯿﺎن و ﺳﺮﮐﺸﯽ ﻧﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺘﯽ اﮔﺮ اﯾﻦ آرزو و اﻣﯿﺪ ﻧﯿﺰ در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن از ﺑﯿﻦ ﺑﺮود‪ ،‬و ﺑﺪی ﭼﯿﺮه ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﺟﻨﮓ ﺑﻪﭘﺎ ﺧﯿﺰد‪ ،‬اﯾﻦ ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﺟﻨﮓ وﺣﺸﯽھﺎ و ﺣﯿﻮانھﺎی درﻧﺪه ﻧﺨﻮاھﺪ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮐﻮﺷﺶ و ﺟﮫﺎدی ﻣﯿﺎن ﺑﺸﺮھﺎی ﻣﺘﺮﻗﯽ ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﺮای ﭼﯿﺮه ﺷﺪن ﺑﺮ‬
‫ﮐﯿﻨﻪھﺎ و ﻧﺎدرﺳﺘﯽھﺎ و ﺧﺸﻢھﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ً‬
‫اﯾﻦ درک و ﺑﺮداﺷﺖ ﻟﻄﯿﻒ رﺳﻮل ﺧﺪا ج ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺜﻠﻪ ﮐﺮدن ﮐﺸﺘﻪﺷﺪﮔﺎن را ﺷﺪﯾﺪا‬
‫ﻧﮫﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد و از ادراک اﻧﺴﺎﻧﯽ او ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﯿﮑﯽ را ﺑﺮای ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ و در ﺣﻖ ھﻤﻪ ﮐﺲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺟﻨﮓ ﮐﺮدﯾﺪ‬
‫و ﮐﺴﯽ را ﮐﺸﺘﯿﺪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﯿﺪ« ‪ .١‬و از ادراک و اﺣﺴﺎﺳﺎت ﭘﺎﮐﺶ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﻧﻘﻞ از ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی و ﻧﺴﺎﯾﯽ و اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٩٤‬‬

‫»درﺑﺎرهی اﺳﯿﺮان ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﯿﺪ« و از ﺑﺮداﺷﺖ و درک آﺳﻤﺎﻧﯽ ﻓﺮا اﻧﺴﺎﻧﯽ‬
‫او ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺑﺎرهی ﺧﻮﯾﺸﺎن ﺳﻨﮕﺪل و ﺳﺨﺖ و ﺧﺸﻦ ﮐﻪ او را ﺑﺎ ﺳﻨﮓ ﻣﯽزدﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫داﻣﻦ او ﻣﯽﭘﯿﭽﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﻗﻮم ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﺎآ ﮔﺎه ھﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬و‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﺮﺑﯿﺖﺷﺪﮔﺎن آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﮐﺮام و دﯾﮕﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬دارای ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ادراک و اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ورود آنھﺎ در ھﺮ ﺟﻨﮕﯽ ﺣﺘﯽ ﺟﻨﮓھﺎی ﺻﻠﯿﺒﯽ‪ ،‬در آن‬
‫ھﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﺎن را ﺑﺮ دﺷﻤﻨﺎن ﻓﺎﺳﻖ و ﻓﺎﺟﺮ و ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻦ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﭘﯿﻤﺎنھﺎی‬
‫اﻣﻦ را ﺷﮑﺴﺘﻪ و در ﺑﯿﺖاﻟﻤﻘﺪس ﻧﺎﺟﻮاﻧﻤﺮداﻧﻪ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺗﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎ دم ﺷﻤﺸﯿﺮھﺎی‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ اﻧﺪازهای ﮐﺸﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺠﺪ را ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﺑﺮﮐﻪای ﺳﺮﺷﺎر از ﺧﻮن ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﮑﺎن‬
‫ﭼﯿﺮﮔﯽ داد‪ ،‬در آن ھﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﺗﻤﺎم دﻧﯿﺎی آن روز ﭼﯿﺮه ﺷﺪﻧﺪ و ﻧﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮ‬
‫آﻧﺎن ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﺑﺸﺮﯾﺖ ﺑﺎﻻﺗﺮ و ﺑﺮﺗﺮ رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺰ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺟﻨﺎﯾﺘﮑﺎران ﻣﺠﺮم‬
‫ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻦ ﻧﺎﺟﻮاﻧﻤﺮد‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻣﺜﻞ ﻧﮑﺮده ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﺎن اﻧﺘﻘﺎم ﻧﮕﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ درک اﻧﺴﺎﻧﯽ و اﺣﺴﺎس ﺷﺮاﻓﺘﻤﻨﺪاﻧﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻠﯿﺪ زﻧﺪﮔﯽ ﺻﺎﻟﺢ و ﺑﺎﺻﻔﺎی‬
‫دﻧﯿﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﻔﺎرش و دﺳﺘﻮر اﮐﯿﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺮدم روی زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ‬
‫اﺣﺴﺎس در ﻧﺘﯿﺠﻪی ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺧﺎﻟﺺ و داﺋﻢ ﺧﺪا و ﭘﯿﻮﻧﺪ ھﻤﯿﺸﮕﯽ و ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺧﺪا اﯾﺠﺎد‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪھﺎی »اﻧﺴﺎﻧﯽ« و اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺑﺸﺮی اﯾﻦ ﻣﺤﺎل را ﻣﻤﮑﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬در ھﺮ راھﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺸﺮ رو ﻧﮫﺪ ﺑﺪان ﺑﺮﺧﻮاھﺪ ﺧﻮرد‪.‬‬
‫و ھﺮ دﻋﻮت ﺑﻪ ﺧﯿﺮی ﺧﯿﺮ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪...‬‬
‫اﻣﺎ واﻗﻊ و ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮ دﻋﻮت و اﺣﺴﺎس اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺑﺎور ﺑﻪﺧﺪا و‬
‫اﯾﻤﺎن ﺑﻪ او ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﻣﺮز ﺧﺎﻧﻪی ﺧﻮد ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و در دﻧﯿﺎی‬
‫ﺧﺎرج و واﻗﻌﯿﺖ ﻋﯿﻨﯽ ﻣﻔﮫﻮم ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ رؤﯾﺎھﺎی زﯾﺒﺎ و اﯾﺪهھﺎی ﭘﺮاﻧﯽ در آﺳﻤﺎنھﺎ‬
‫اﺳﺖ‪ ...‬آن ﺣﻘﯿﻘﺖ و واﻗﻌﯿﺖ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺑﺎور ﺑﻪ ﺧﺪا و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﻼم ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫وﺟﻮد ﺧﺎرﺟﯽ ﯾﺎﻓﺖ و ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﺷﺪ و در ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﯿﺰ ﺻﻔﺤﻪای درﺧﺸﺎن‬
‫ﺑﻪﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص داد‪ .‬ﮔﺎﻧﺪی ﺑﺎ دﻋﻮت اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻠﻨﺪ ﭘﺎﯾﻪی ﻣﺼﻠﺤﺎﻧﻪی ﺧﻮد‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﻪ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﭘﯿﻮﺳﺖ و ﺑﻪﻋﻤﻞ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ھﻤﺴﺎﯾﮕﺎن و ھﻤﻮﻃﻨﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﺧﻮد رﻧﮓ دﯾﻨﯽ و ﺗﻌﺼﺐ ﻣﻠﯽ و ﻣﯿﮫﻨﯽ ﺑﻪﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ﻓﻘﻂ دﻋﻮت اﻧﺴﺎن ﺧﺸﮏ‪،‬‬
‫ﺑﺪون اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﺒﺪاﯾﯽ ﺣﮑﯿﻢ و ﻗﺎدر‪ ،‬ﻧﻪ ﺣﺪی ﺑﺮای اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ھﯿﭻ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺳﺮ ﻓﺮود ﻣﯽآورد و ﻧﻪ ﺣﮑﻢ و ﻓﺮﻣﺎن ھﯿﭻ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ را‬
 ‫‪٩٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺧﻮاھﺪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬و ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺖھﺎ ﺑﺎ آن ادﻋﺎھﺎی اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻏﺼﺐ ﺣﻘﻮق اﻋﺮاب ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی‬
‫ﯾﮫﻮدﯾﺎن ﺻﮫﯿﻮﻧﯿﺴﺖ را در ﺳﺎل ‪ ،۱۹۴۸‬و ﺟﻨﺎﯾﺖھﺎی ﮐﺸﻮر اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ را در‬
‫اﻟﺠﺰاﯾﺮ ﻗﮫﺮﻣﺎن آزادﯾﺨﻮاه‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ ،۱۹۶۰‬ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻗﺮار دادﻧﺪ ‪.١‬‬
‫و ھﻤﭽﻨﯿﻦ از ﻧﺘﺎﯾﺞ آن ﭼﯿﺮﮔﯽ ﺑﺮ اﻧﮕﯿﺰهھﺎی ﺟﺴﺪ و اﯾﺠﺎد ﺗﻮازن در ﮐﺎرھﺎی ﺳﺨﺖ‬
‫و ﻧﺎھﻤﻮار ﻓﺮودﯾﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖھﺎ و ﺑﺮآوردن ﺣﺎﺟﺖھﺎی ﺑﺪن ﺟﺰﯾﯽ از ﺳﺮﺷﺖ و ﻃﺒﯿﻌﺖ زﻧﺪهی‬
‫اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺰﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺪ ﺧﻮد ﺑﮫﯿﻨﻪ و ﻣﻮرد ﮐﻤﺎل رﺿﺎﯾﺖ ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮد و ﺑﻪﻧﺤﻮ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺎزھﺎی او را ﺑﺮآورد‪ .‬ﻧﻪ آن را ﻧﺎﭘﺎک و ﭘﻠﯿﺪ ﺷﻤﺮد و‬
‫ﺳﺮﮐﻮب ﮐﺮد ‪.٢‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺧﻮاھﺶھﺎی ﺑﺪن و اﻣﯿﺎل ﺟﺴﻤﯽ ﺧﻮد ﺑﭙﺮدازد و‬
‫ﺷﻮؤن اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻓﺮاﺣﯿﻮاﻧﯽ ﺧﻮد را رھﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﺳﻄﺢ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﺧﺪا در زﻣﯿﻦ‪،‬‬
‫آﻧﺴﺎن ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺮای ﯾﮏ ﺑﺸﺮ واﻗﻌﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻘﻮط ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﻃﺒﯿﻌﺖ‬
‫ﺑﯽﺷﻌﻮر و ﺟﮫﺎن ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺗﻨﺰل ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫در آن ﺻﻮرت اﻧﺴﺎن ﺧﻮد را ﺑﻨﺪهی ھﻮسھﺎ ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﺎﻟﮏ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺨﻮاھﺪ ﺑﻮد و‬
‫ﻗﺪرت آزادی و اﺧﺘﯿﺎر از او ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺟﺴﺪ و ﮔﺮداﻧﯿﺪن ﻧﻈﺮ و ﺗﻮﺟﻪ از ﮐﺮاﻧﻪھﺎی ﺑﻠﻨﺪ آﺳﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖھﺎ‬
‫و آرزوھﺎ و ﺑﺎرھﺎی ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺟﺴﻢ‪ ،‬ﺳﻌﺎدﺗﯽ ﺑﺮای اﻧﺴﺎن در ﺑﺮ ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﭘﯿﺮوی از‬
‫ﺧﻮاھﺶھﺎی ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬آﺗﺸﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮﮔﺰ ﻓﺮو ﻧﻤﯽﻧﺸﯿﻨﺪ و ﺷﻌﻠﻪای ﺳﻮزان اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ھﯿﭻﮔﺎه ﺧﺎﻣﻮش ﻧﺸﺪه از ﺳﻮزاﻧﺪن و ﺑﻪ آﺗﺶ ﮐﺸﯿﺪن ﺑﺎز ﻧﻤﯽاﯾﺴﺘﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ‪ ،‬اﺳﻼم ﺑﺎ ﮐﻨﺘﺮل اﯾﻦ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪیھﺎی ﻻزم )ﻧﻪ ﺳﺮﮐﻮب آن( و اﯾﺠﺎد ﺗﻮازن‬
‫ﻣﯿﺎن ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺮوھﺎی اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﺑﺎ آزاد ﮐﺮدن و ﻓﺮﺳﺘﺎدن روان در ﻣﻠﮑﻮت ﺧﺪاﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫داﺋﻤﯽ دل ﺑﻪ ذات او‪ ،‬ﺑﺮای اﻧﺪک زﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را از ﭼﻨﮓ زدن ﺑﻪ زﻣﯿﻦ و‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎریھﺎی آن رھﺎ ﮐﺮده‪ ،‬دل ﺳﺮﻣﺴﺖ را از ﺑﺎر ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺟﺴﻢ و ﺑﺪن‪ ،‬ﺳﺒﮑﺒﺎل‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﺗﻨﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن روﺳﯿﻪی ﺷﻮروی ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﺘﯽ و آﻣﺮﯾﮑﺎی اﻣﭙﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺖ در ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻠﻞ در‬
‫ﺑﺎرهی رأﯾﯽ ﺑﻪ ﺗﻮاﻓﻖ رﺳﯿﺪﻧﺪ ھﻤﯿﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪی ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ و ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ دار و دﺳﺘﻪی ﺻﮫﯿﻮﻧﯿﺴﺖھﺎ‬
‫ﺑﻮد‪) .‬ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪه(‬
‫‪٢‬ـ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﻓﺼﻞ ﭘﺮورش ﺑﺪن در ھﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٩٦‬‬

‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﺧﻮد را ﺳﺒﮏ دﯾﺪه اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ھﯿﭻ ﺟﺎذﺑﻪای ﺑﺮ ﻓﺮاز‬
‫ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺳﯿﺮ ﮐﺮده ﮔﺎه ﺧﻮش ﻣﯽﺧﺮاﻣﺪ و ﮔﺎه ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﭘﺮواز ﻣﯽﮐﻨﺪ!‬
‫از ﻧﺘﯿﺠﻪھﺎی آن ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺮوھﺎی زﻣﯿﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﯿﺮوھﺎی زﻣﯿﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻗﺪرت ﺧﺪا و ﻧﯿﺮوی ﻧﺎﺷﯽ از او ﭼﻪ وزن و اﻧﺪازهای ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟ اﻟﺒﺘﻪ ھﯿﭻ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﻧﺒﺎﯾﺪ ھﯿﭻ ﻧﯿﺮو و ﻣﻘﺎم و زوری را در زﻣﯿﻦ ﭘﺮﺳﺘﯿﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ آنھﺎ ﺧﻮاری‬
‫و ﻓﺮوﺗﻨﯽ و ﭘﺴﺘﯽ ﻧﺸﺎن داد‪.‬‬
‫ھﻤﻪی ﻧﯿﺮوھﺎی ﺟﮫﺎن‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻤﺪاد از راه و ھﺪاﯾﺖ ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﺮ راه درﺳﺖ و راﺳﺖ و ﺣﻖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦﺻﻮرت ﺳﺰاوار اﺳﺖ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺮوی ﺧﻮد ﺑﺮ آنھﺎ ﺗﮑﯿﻪ زﻧﺪ‪ .‬و ﯾﺎ‬
‫ﻣﻨﺤﺮف از راه ﺧﺪا‪ ،‬ﮔﻤﺮاه از ھﺪاﯾﺖ او‪ ،‬ﺧﺎرج از راه و ﮔﺮدنﮐﺶ از ھﺪاﯾﺖ او و ﺧﻮد را‬
‫ﺑﯽﻧﯿﺎز از راھﻨﻤﺎﯾﯽ او ﻣﯽداﻧﺪ و ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ ،‬در اﯾﻦﺻﻮرت ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم‬
‫ﻗﺪرت و ﻧﯿﺮو ﺑﺎ آن ﻣﺒﺎرزه ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫زﯾﺮا راه آﺷﺘﯽ ﻣﯿﺎن ﺣﻖ و ﺑﺎﻃﻞ ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو‪ ،‬ﺗﺎ آنزﻣﺎن ﮐﻪ ﺧﺪا‪ ،‬زﻣﯿﻦ و آﻧﺎن را ﮐﻪ ﺑﺮ روی آن ھﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ارث‬
‫ﮔﺬارد‪ ،‬اﯾﻦ ﺟﻨﮓ وﻣﺒﺎرزهای داﺋﻤﯽ اداﻣﻪ ﺧﻮاھﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺒﺎرزهای اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﺗﻤﺎم اﺻﻮل »اﻧﺴﺎﻧﯽ«‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻘﺸﻪی ﻃﺮح ﺷﺪهی‬
‫آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهی اﻧﺴﺎن‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺒﺎرزهای اﺳﺖ ﮐﻪ ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮأم ﺑﺎ ﺑﺮﺗﺮیﺟﻮﯾﯽ و ﮐﻮﺷﺶ‬
‫ﺑﺮای ﭼﯿﺮﮔﯽ ﺑﺮ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﺿﻌﻒ و ﭘﺴﺘﯽ و ﺳﺴﺘﯽ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ ُ ُّ ۡ‬ ‫ََ َ ُ ْ ََ َۡ َُ ْ ََ ُ ُ ۡ َ ۡ َۡ َ‬
‫﴿و� ت ِهنوا و� �زنوا وأنتم ٱ�علون إِن كنتم مؤ ِمن ِ� ‪] ﴾١٣٩‬آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۳۹ :‬‬
‫»ﺳﺴﺘﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬اﻧﺪوھﮕﯿﻦ ﻧﺸﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ھﻤﻪ ﺑﺮﺗﺮ ھﺴﺘﯿﺪ اﮔﺮ اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﺆﻣﻦ ﺑﺎ ﺑﺎور ﻧﺎب ﺧﺎﻟﺺ ﺧﻮﯾﺶ از ھﺮ ﻧﯿﺮوی ﻓﺎﺳﺪی در زﻣﯿﻦ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪﺗﺮ و از ھﺮ‬
‫ﻗﺪرﺗﯽ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻧﯿﺮوی ﻣﺎدی او در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﻃﻞ ﻧﺎﺗﻮان ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎز ھﻢ‬
‫ﻗﻮی اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ از ﻧﯿﺮوھﺎی ﭼﺸﻢﭘﺮﮐﻦ ﻇﺎھﺮی ﺷﮑﺴﺖ ﺑﺨﻮرد‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﯿﺮﮔﯽ واﻗﻌﯽ و‬
‫ﻗﺪرت او ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ در ﮐﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺎﮐﺎم ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻗﻮای ﻣﺎدی او از ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺑﺎﻃﻞ ﻇﺎھﺮا ﺗﺤﻠﯿﻞ رود‪ ،‬اﻣﺎ او ﻗﻮﯾﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫روان او ﺑﻪ ﻣﻨﺒﻊ ﻧﯿﺮوھﺎ و ﻗﺪرت ﺑﯽﻣﻨﺘﮫﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاوﻧﺪأ‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪ داﺷﺘﻪ روح ﺑﺎ ﻋﻈﻤﺖ‬
‫او ﺑﻪ ﻗﺪرت و ﻧﯿﺮوی رھﺒﺮی واﻗﻌﯽ او‪ ،‬ھﺪاﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺑﺰرگ و ﻋﺰﯾﺰ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
 ‫‪٩٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫اﺳﺘﯿﻼء ﺑﺮ ﺑﺎﻃﻞ و ﻣﻨﮑﻮب ﮐﺮدن آن در ﺑﺎور و ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻋﻨﺼﺮی اﺻﯿﻞ و‬

‫ﺛﻤﺮهای از ﺑﮫﺮهھﺎی ﺑﯽﭘﺎﯾﺎن ﻋﺒﻮدﯾﺖ ﺧﺪا و ﭘﯿﻮﻧﺪی داﺋﻢ ﺑﺎ او اﺳﺖ‪ .‬اﺻﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎه‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﯾﮑﺒﺎره و ﮔﺎه ﺑﺘﺪرﯾﺞ در اﻧﺴﺎن ﺗﺤﻘﻖ ﭘﺬﯾﺮد‪ ،‬اﻣﺎ در ھﺮ ﺣﺎل ﻋﻨﺼﺮی اﺻﯿﻞ‬
‫و رﯾﺸﻪدار اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﺑﺪون آن ﻣﻤﮑﻦ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫از ﺑﮫﺮهھﺎی آن‪ ،‬ﯾﺎری ﺧﻮاﺳﺘﻦ از ﻗﺪرت ﺧﺪا در ﺑﺮاﺑﺮ »ﻧﯿﺮوھﺎی ﻣﺎدی« اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﮐﻮﺗﻪﻧﻈﺮان ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ واﻗﻌﯿﺖ ﺗﻨﮫﺎ ھﻤﺎن اﺳﺖ و ھﺮﭼﻪ ﺟﺰ آن ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ!‬
‫ﻧﯿﺮوھﺎی اﻗﺘﺼﺎدی‪ ،‬ﻗﻮای اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﯿﺮوھﺎی ﻣﺎدی ھﻤﻪ دارای ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺣﻘﺎﯾﻘﯽ ﻧﺎﭼﯿﺰ ﮐﻪ ھﯿﭻﮐﺪام ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﻧﯿﺮوھﺎﯾﯽ »اﺻﯿﻞ و ﺿﺮوری« ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫و ﺗﺪﺑﯿﺮ و ﻣﺸﯿﺖ ﮐﺎرھﺎ ﻓﻘﻂ در دﺳﺖ آنھﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎور و اﯾﻤﺎن زﻧﺪه و ﺑﺎ روح اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ھﻤﻪی آنھﺎ درﺑﯿﻔﺘﺪ‪ ،‬آنھﺎ را ﺑﻪ‬
‫اﺧﺘﯿﺎر ﺧﻮد در ﺑﯿﺎورد و ﺑﻪ راه درﺳﺖ ارﺷﺎد ﮐﻨﺪ!‬
‫آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ج اﺑﻮﺑﮑﺮس ﺑﻪﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺑﺮ روی ﻧﻈﺮ ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﺮﺗﺪﯾﻦ و از دﯾﻦﺑﺮﮔﺸﺘﮕﺎن اﯾﺴﺘﺎدﮔﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻪ ﻗﻮهای از ﻧﯿﺮوھﺎی زﻣﯿﻨﯽ‬
‫ﻣﺤﺴﻮس او را ﯾﺎری ﮐﺮد؟‬
‫ﻟﺸﮑﺮﯾﺎن از ﺗﺮس اﺧﺘﻼف دروﻧﯽ از ﺟﻨﮓ ﺑﯿﺰار ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻓﮑﺎر ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد و ﺗﺼﺎدم در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد ھﺮاس داﺷﺖ و دوری ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﯽﮔﺬﺷﺖﺗﺮ و ﺧﺸﻦﺗﺮ از‬
‫ھﻤﻪی ﭘﮫﻠﻮاﻧﺎن ﺣﻤﺎﺳﯽ دوران ﺟﺎھﻠﯿﺖ و اﺳﻼم‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎبس ﻧﯿﺰ او را از‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮﺣﺬر ﻣﯽداﺷﺖ و ﺗﻨﮫﺎﯾﺶ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﻓﻘﻂ اﺑﻮﺑﮑﺮس ﻣﺎﻧﺪ!‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮس ﭼﮕﻮﻧﻪ اﯾﺴﺘﺎدﮔﯽ ﮐﺮد و ﭘﯿﺮوز ﺷﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻧﯿﺮوی ﺳﭙﺎھﯿﺎن و ﻧﯿﺮوی‬
‫اﻓﮑﺎر ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺑﻪﺻﻒ ﺧﻮد ﭘﯿﻮﺳﺖ؟‬
‫آﯾﺎ ﭼﯿﺰی ﺟﺰ اﯾﻤﺎن ﺑﻮد؟‬
‫آﯾﺎ ﭼﯿﺰی ﺟﺰ آن اﺳﺘﻌﺪاد رواﻧﯽ ﻋﺠﯿﺒﯽ ﮐﻪ اﺳﻼم ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد وﺟﻮد داﺷﺖ؟‬
‫ھﻤﺎن اﺳﺘﻌﺪاد رواﻧﯽ و روﺣﯿﻪی ﺧﻮﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ اﺳﻼم ج در ھﻨﮕﺎم ھﺠﺮت‬
‫َۡ‬ ‫َ َ َۡۡ ۡ ُ‬
‫� إِذ ه َما ِ� ٱلغارِ﴾ در ﻏﺎر ھﻤﺮاه او ﺑﻮد‪ .‬ھﻤﯿﻦ روﺣﯿﻪ و روان‬
‫ا� ٱثن ِ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺖ و ﴿ث ِ‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖﯾﺎﻓﺘﻪی ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت اﺳﻼم ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﻮد را از دﯾﮕﺮان ﺑﯽﻧﯿﺎز دﯾﺪ ﺳﻨﺠﺶ ﻧﯿﺮوھﺎی‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻣﯿﺰان آن را ﺗﻐﯿﯿﺮ داد‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٩٨‬‬

‫ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﻼم ﺑﺪﯾﻦ اﺳﺘﻌﺪاد رواﻧﯽ ﺗﻮﺟﻪ دارد و آن را در ﻣﻘﺎم اول و در ردﯾﻒ‬
‫دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺮوھﺎ ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ‪ .‬زﯾﺮا در ﺣﻘﯿﻘﺖ روان ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﻨﺪهی واﻗﻌﯿﺎت‬
‫ﻣﺎدی و ﺧﺎرﺟﯽ و ﺗﺸﮑﯿﻞ دھﻨﺪهی ﺷﺮاﯾﻂ آن اﺳﺖ‪ .‬روان ﻣﻮﺟﺐ آﺑﺎدی و وﯾﺮاﻧﯽ‪،‬‬
‫ً‬
‫اﯾﺠﺎد ﮐﺮدن و ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮدن اﺳﺖ‪ .‬روان ﺟﻮھﺮ ﺣﻖ اﺳﺖ و ﻣﺎده ﺻﺮﻓﺎ ﭘﻮﺷﺸﯽ ﺑﺮای آن‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫اﯾﻦ راه و رﺳﻢ اﺳﻼم در ﭘﺮورش روان اﺳﺖ‪ .‬روﺷﯽ ﻋﻤﯿﻖ‪ ،‬ھﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ و ﻓﺮاﮔﯿﺮﻧﺪه‪.‬‬
‫ھﺮ رﺷﺘﻪای از اﯾﻦ ﺳﺎز را ﺑﻪﺻﺪا درﻣﯽآورد و ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ھﺮ ﺟﻨﺒﻪی زﻧﺪهای از‬
‫وﺟﻮد اﻧﺴﺎن را درﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬روﺷﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸﺮی را در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ آن را ﺑﺎ‬
‫ھﻤﻪی رﯾﺸﻪھﺎ و ﺑﻨﯿﺎنھﺎی آن ﻓﺮاﻣﯽﮔﺮد‪ .‬روﺷﯽ ﮐﻪ از ھﺪرروی ﺟﻨﺒﻪھﺎی وﺟﻮد‬
‫اﻧﺴﺎن و ﯾﺎ اﻧﺤﺮاف آن از راه درﺳﺖ ﭘﯿﺸﮕﯿﺮی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻇﯿﻔﻪای اﺳﺖ ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﮐﻪ ﺷﺐ و روز از ﮐﺎر ﻧﻤﯽاﯾﺴﺘﺪ‪ ،‬ھﺮ ﻋﻤﻞ و ھﺮ رﻓﺘﺎری در‬
‫اﺧﺘﯿﺎر اﯾﻦ راه و ﻣﺸﻤﻮل آن ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﻣﻮر دروﻧﯽ ﻧﻔﺲ او را ﻧﯿﺰ ﻣﺼﺎﺣﺐ‪ ،‬و اﺣﺴﺎﺳﺎت و ادراﮐﺎت او را‬
‫اﻧﯿﺲ ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻮر ﺧﺪا را ﺑﺮ آن ﻣﯽﭘﺮاﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺮورش ﺧﺮد‬
‫ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ وﺟﻮد اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬وﺟﻮدی واﺣﺪ‪ ،‬ﺑﻪھﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﺎ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻪ ﺟﺴﻢ از ﺧﺮد ﺟﺪا اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻪ ﺧﺮد از روان‪ ،‬و ﻧﻪ ھﯿﭻﮐﺪام از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﻧﺎﭼﺎر ھﺮ ﯾﮏ را ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽدھﯿﻢ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺿﺮورت ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪای از واﻗﻌﯿﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ و ﻓﺼﻞ آﯾﻨﺪه )ﭘﺮورش ﺑﺪن( ﻣﺼﺪاق اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ روﺷﻦ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪاﯾﻦ دﻟﯿﻞ در ﻓﺼﻞ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪی ﻣﻔﺼﻠﯽ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ در ﺑﺎرهی ﭘﺮورش روان ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻤﺎم ﺑﻨﺎی اﺳﻼم‪ ،‬از ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ارﺷﺎدھﺎ‪ ،‬آﯾﯿﻦھﺎ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻗﺘﺼﺎدی و‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻓﮑﺮی‪ ،‬و ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﺮ آن ﭘﺎﯾﻪی ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ و‬
‫ﻓﺼﻞ آﯾﻨﺪه ﻧﺸﺎن ﺧﻮاھﯿﻢ داد ﮐﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻋﻘﻞ و ﭘﺮورش ﺟﺴﻢ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﭘﺎﯾﻪ ﻣﺘﺼﻞ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎ آن ﻣﯽآﻣﯿﺰد و ارﺗﺒﺎط ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎﯾﯽ ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﺎﻟﻮدهای‬
‫ﻣﺤﮑﻢ و ﻣﺼﺎﻟﺤﯽ واﺣﺪ ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
 ‫‪٩٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺑﻪزودی ﺑﺮای ﻣﺎ روﺷﻦ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ روش اﺳﻼم ﺗﻤﺎم رﻧﮓھﺎ و ﻓﻨﻮن ﺗﺮﺑﯿﺖ را از‬
‫اﯾﻦ ﭘﺎﯾﻪی رواﻧﯽ ﺑﻪﯾﺎری ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬و ھﻤﭽﻮن »ﺧﺎﮐﯽ« ﮐﻪ اﻧﻮاع ﮔﯿﺎھﺎن از آن ﻣﯽروﯾﺪ‪،‬‬
‫از ﺧﺎک روان‪ ،‬ﻧﮫﺎلھﺎی ﺗﺮﺑﯿﺖ را ﻣﯽﭘﺮورد و ﺑﺎ ﺟﻮاﻧﻪھﺎی ﻧﺎزک ﺧﻮد ﺳﺮ ﺑﺮون ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫و اﻧﺪﯾﺸﻪھﺎی ﻋﻘﻼﻧﯽ و ﺣﺮﮐﺖ اﻧﺪامھﺎ از رﯾﺸﻪی آن ﻣﯽروﯾﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻧﯿﺮوھﺎی اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ ﺧﺪادادی ﻋﻘﻞ او اﺳﺖ‪.‬‬
‫َۡ ُ َ‬ ‫َۡۡ َ َ ٗ‬ ‫َۡ َ‬ ‫ُ ۡ ُ َ َّ ٓ َ َ َ ُ ۡ َ َ َ َ َ ُ‬
‫لس ۡم َع َوٱ�بۡ� ٰ َر َوٱ��ِٔ َدة ۚ قل ِي� َّما �شك ُرون‬
‫� ُم ٱ َّ‬ ‫﴿قل هو ٱ�ِي أ�شأ�م وجعل ل‬
‫‪] ﴾٢٣‬اﻟﻤﻠﮏ‪.[۲۳ :‬‬
‫»ﺑﮕﻮ اوﺳﺖ ﺧﺪاﯾﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را از ﻧﯿﺴﺘﯽ ﺑﻪ ھﺴﺘﯽ آورد و ﮔﻮش و ﭼﺸﻢ و دل‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻋﻄﺎ ﮐﺮد‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﻋﺪهی اﻧﺪﮐﯽ از ﺷﻤﺎ او را ﺳﭙﺎس ﻣﯽﮔﺰارﯾﺪ«‪.‬‬
‫»ﻓﺆاد« در اﺻﻄﻼح ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻋﻘﻞ و ﯾﺎ از ﻧﯿﺮوھﺎی ﺑﯿﺪار و آ ﮔﺎه اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬و ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﯿﺮوی ﻣﺪرﮐﻪ‪ ،‬ﺑﻪﻣﻌﻨﯽ اﻋﻢ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻮن اﻧﺴﺎن ﺑﺮای ﺗﻤﯿﺰ و ﺗﺸﺨﯿﺺ ﺑﯿﻦ اﺷﯿﺎء و درک ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت و ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﻨﺎﻓﻊ و‬
‫ﻓﻮاﯾﺪ آنھﺎ از ﻋﻘﻞ ﺧﻮد ﯾﺎری ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺪان ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬از »ﻣﺎدهای« ﮐﻪ ﺑﺮ روی‬
‫زﻣﯿﻦ‪ ،‬و ﯾﺎ در آﺳﻤﺎنھﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻣﻮن او را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺻﻮرتھﺎی ﺟﺪﯾﺪ و ﺣﻘﺎﯾﻘﯽ ﻧﻮ‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﺑﻮﯾﮋه در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ دﯾﺪن اﺧﺘﺮاﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪی ﻋﻘﻞ و ﮐﺸﻔﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺛﻤﺮهی آن‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﺮﯾﻔﺘﮕﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺷﺪه و ﺑﺎ رھﺎ ﺷﺪن ﻧﯿﺮوی ﺷﮕﻔﺖ اﺗﻢ و ﺑﻪ ﭘﺮواز درآﻣﺪن‬
‫ﻣﻮﺷﮏھﺎ‪ ،‬ﺑﻪ اوج ﺧﻮد رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻓﺮﯾﻔﺘﮕﯽ و ﻣﻔﺘﻮن ﺷﺪن ﺑﻪ ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺴﺎب روح ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ آن ﻧﯿﺮو و‬
‫اﺳﺘﻌﺪادی را ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﺪا و ﻣﺠﮫﻮﻻت و اﻣﻮر ﻧﺎﻣﺤﺴﻮس ﭘﯿﻮﻧﺪ دارد‪ ،‬ﻧﺎدﯾﺪه اﻧﮕﺎرﻧﺪ و‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﯿﺎورﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻓﺮﯾﺒﯽ ﮐﻮر ﺑﻮد و ﻧﻤﯽدﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻔﺘﻮن ﺷﺪﮔﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﯿﺮو ﺑﺎ ﭼﺸﻤﯽ ﺑﺎز و‬
‫ﺑﺼﯿﺮﺗﯽ روﺷﻦ ﺑﺪان ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬راﺿﯽ ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻟﯽ از ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺸﺮی را ﺑﺸﮑﻨﺪ‬
‫و او را از ﺣﺮﮐﺖ ﺑﺎزدارﻧﺪ‪ .‬و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬در ﻋﯿﻦ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ ﭘﺎی ﺧﺮد ﺑﺮ‬
‫زﻣﯿﻦ ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت ﮔﺎم ﺑﺮﻣﯽدارد‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺎلھﺎی روان ﻧﯿﺰ در ﺣﻘﺎﯾﻖ ﺑﺮﯾﻦ ﭘﺮواز ﮐﻨﺪ و‬
‫ﻣﯿﺪانھﺎی ﮔﺴﺘﺮدهی آن را درﻧﻮردﯾﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﺼﯿﺮت داﺷﺖ‪ ،‬راﺿﯽ ﻧﻤﯽﺷﺪ ﻧﯿﺮوی ﺑﺰرگ ﺟﮫﺎن ﺧﻠﻘﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﯿﺮوی ﺷﮕﺮف‬
‫روان را ﺑﺮای ﺑﺰرگ ﺟﻠﻮه دادن ﻋﻘﻞ و ﮔﺴﺘﺮده واﻧﻤﻮد ﮐﺮدن ﻣﯿﺪان ﻋﻤﻞ آن‪ ،‬درھﻢ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٠٠‬‬

‫ﮐﻮﺑﺪ و آن را ﭘﺎﯾﻤﺎل ﮐﻨﺪ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﻋﻘﻞ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺑﺰرﮔﯽ و ﻋﻈﻤﺘﺶ‪ ،‬ﺑﻪﺗﻨﮫﺎﯾﯽ‬
‫ﻗﺪرت راھﻨﻤﺎﯾﯽ و ھﺪاﯾﺖ ﺑﺸﺮ را ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ اﺳﺖ در اﯾﻦ راه ﻇﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎ اﺳﺘﻤﺪاد از‬
‫ﭼﺮاغ ﻓﺮوزان روان راه را ﺑﻨﻤﺎﯾﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺸﺮ ﻣﻐﺮور و ﻧﺰدﯾﮏﺑﯿﻦ‪ ،‬اﻓﻖ دورﺗﺮ و ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ را‬
‫دﯾﺪه ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻗﻔﺲ ﻣﺤﺴﻮس و ﻣﺤﺪود ﺧﻮد اﮐﺘﻔﺎ ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻔﺲ اﺧﺘﺮاعھﺎ و اﮐﺘﺸﺎفھﺎی ﻋﻠﻤﯽ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ و ھﺪف زﻧﺪﮔﯽ و ھﺪف ﻧﮫﺎﯾﯽ و‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ آﻧﭽﻪ ھﺪف و ﻣﻘﺼﻮد ﺑﻮده و ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻮهی ﺑﮑﺎرﮔﯿﺮی اﯾﻦ وﺳﺎﯾﻞ و اﺑﺰار اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺸﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫وﺳﺎﯾﻞ را در راه ﺧﯿﺮ ﻣﺼﺮف ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﯾﺎ در راه ﺷﺮ‪ ،‬ﺑﺮای ﺳﻌﺎدت‪ ،‬ﺑﺸﺮﯾﺖ ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮد و‬
‫ﯾﺎ ﺑﺮای ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ اﻧﺴﺎنھﺎ‪ ،‬در راه ﺟﻨﮓ اﺳﺖ و ﯾﺎ ﺻﻠﺢ ‪.١‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﺧﯿﺮ و ﺷﺮ ﺗﻤﯿﺰ ﻗﺎﯾﻞ اﺳﺖ و ﺗﺮدﯾﺪی در ﮔﺰﯾﻨﺶ ﺧﯿﺮ ﻧﺪارد‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﻋﻘﻞ راه را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ! ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﭼﯿﺰھﺎ ﮐﻪ ﻋﻘﻞ ﺗﺠﻮﯾﺰ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﺷﺘﺒﺎه ﺑﻮده‬
‫ﻋﻤﻞ ﺑﻪ آن درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ روانھﺎی ﻣﻨﺤﺮف ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻧﺸﺪه‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺷﮫﻮاﺗﯽ ﺳﺮﮐﺶ و ﻧﺎﺑﻮدﮐﻨﻨﺪه ﺑﺪان روی ﻣﯽآورﻧﺪ‪.‬‬
‫روح اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ راه ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ!‬
‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﺮدﻣﻨﺪان و داﻧﺸﻮراﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﺒﺪأ و ﺑﻪ ﺻﻼح اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ اﯾﻤﺎن ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺟﺎی ﺻﺮف‬
‫وﻗﺖ ﺑﺮای ﭘﮋوھﺶ در ﺑﺎرهی اﻣﻮری ﮐﻪ ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪی ﺳﻌﺎدت ﺑﺸﺮ و ﺗﺄﻣﯿﻦﮐﻨﻨﺪهی ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﯽ و رﻓﺎه‬
‫او ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﭘﯿﺸﺒﺮد ﻣﻘﺎﺻﺪ و ھﺪفھﺎی ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮد و ﯾﺎ ﻗﺒﯿﻠﻪ و ﻧﮋاد ﺧﻮﯾﺶ از ھﯿﭻ ﺟﻨﺎﯾﺘﯽ‬
‫ﻓﺮوﮔﺬار ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪان واﯾﺰﻣﻦ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ رﺋﯿﺲ ﺟﻤﮫﻮری ﺻﮫﯿﻮﻧﯿﺴﺖھﺎ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ اﺳﺘﺎد ﺷﯿﻤﯽ در آﻟﻤﺎن ﺑﻮد‪ .‬در دوران ﺟﻨﮓ اول ﺑﻪ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ و‬
‫اﺳﺘﺎد ﺷﯿﻤﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻨﭽﺴﺘﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽھﺎ و آﻟﻤﺎنھﺎ از ﻣﺎدهی ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ‬
‫ﻧﯿﺘﺮوﺳﻠﻮﻟﺰ‬
‫)‪ ،(Nitro Selolose‬ﻣﻮاد ﻣﻨﻔﺠﺮه ﺑﺮای ﻣﺼﺎرف ﺟﻨﮕﯽ ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫واﯾﺰﻣﻦ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ از اﺳﺘﻦ )‪ (Aceton‬ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻮاد ﻣﻨﻔﺠﺮهی ﻗﻮﯾﺘﺮی ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺸﻒ ﻋﻠﻤﯽ را آﺷﮑﺎر ﮐﻨﺪ ﺑﺎﻟﻮﯾﺪ ﺟﺮج ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهی ﻗﻮای اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در ﺟﻨﮓ اول و ﺑﺎﻟﻔﻮر وزﯾﺮ اﻣﻮر‬
‫ﺧﺎرﺟﻪای اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺗﻤﺎس ﮔﺮﻓﺖ و در ﺑﺮاﺑﺮ وﻋﺪهی ﺗﺸﮑﯿﻞ دوﻟﺘﯽ ﯾﮫﻮدی در ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ از او‪ ،‬آن‬
‫ﻣﻮاد و روش ﺗﮫﯿﻪی آن را در اﺧﺘﯿﺎر دوﻟﺖ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﮔﺬاﺷﺖ ﺗﺎ ﻋﻠﯿﻪ آﻟﻤﺎنھﺎ ﺑﮑﺎر ﺑﺮﻧﺪ و ﭘﯿﺮوز‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺑﻪ وﻋﺪهی ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﯿﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪان آﻟﻤﺎن ﻧﺎزی ﺑﺮای ﭘﮋوھﺶ در ﺑﺎرهی ﻗﺪرت ﻣﻘﺎوﻣﺖ اﻧﺴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺮﻣﺎ‪،‬‬
‫اﺗﺎقھﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎی ‪ ۴۰‬درﺟﻪ زﯾﺮﺻﻔﺮ ﺗﻌﺒﯿﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﯾﮫﻮدﯾﺎن و اﺳﺮای ﺟﻨﮕﯽ را در آن اﺗﺎقھﺎ‬
‫ﻣﻮرد آزﻣﺎﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬و اﻣﺜﺎل ﻓﺮاوان دﯾﮕﺮ‪) .‬ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪه(‪.‬‬
 ‫‪١٠١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫روح ﺑﻪﺧﺪا ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ھﺪاﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ راه ﺧﯿﺮ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده ﻋﻘﻞ‬
‫را وادار ﻣﯽﺳﺎزد آن راه را در ﭘﯿﺶ ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫روان از ﻣﺒﺪأ ﺑﺮﯾﺪه و از راه ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻨﺤﺮف‪ ،‬راه ﺷﺮ را ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨﺪ و ﺧﺮد را ﻧﯿﺰ وادار‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪدﻧﺒﺎل او در اﯾﻦ راه ﮐﺸﯿﺪه ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺳﻼم دﯾﻦ ﻓﻄﺮت اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺮوھﺎ و اﺳﺘﻌﺪادھﺎﯾﯽ اﺣﺘﺮام ﻣﯽﮔﺬارد ﮐﻪ از ﺳﻮی ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻨﻌﻢ‬
‫ﺑﺨﺸﻨﺪه ﺑﻪ ﺑﺸﺮ ﻋﻄﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪای ﺣﮑﯿﻢ ﻋﻠﯿﻢ‪ ،‬ھﺮ اﺳﺘﻌﺪادی را ﺑﻪ اﻧﺪازهی‬
‫درﺳﺖ ﺧﻮد ﻧﻪ ﮐﻢﺗﺮ و ﻧﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﻋﻄﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ .‬ﻧﻪ اﺳﺘﻌﺪادی را ﺳﺮﮐﻮب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ارزش واﻗﻌﯽ آن ﮐﻢﺗﺮ ﺷﻮد و ﻧﻪ ﺑﺪون دﻟﯿﻞ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ را ﺑﯿﺶ از آﻧﭽﻪ ھﺴﺖ ﻣﻮرد‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار داده‪ ،‬ارزش ﺑﯿﺸﺘﺮی ﺑﺮای آن ﻗﺎﺋﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻇﺮﻓﯿﺖ و ارزش ھﺮﯾﮏ را‬
‫داﻧﺴﺘﻪ از ھﺮ ﮐﺪام‪ ،‬ﺑﺮای اﺳﺘﻔﺎده و ﺻﻼح ﺣﺎل ﺑﺸﺮﯾﺖ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺪﻣﺖ‬
‫درﻣﯽآورد و ﻣﻮرد ﺑﮫﺮهﺑﺮداری ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﺗﺎزﻧﺪﮔﯽ واﻗﻌﯽ اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺣﺎل‬
‫ﺑﺸﺮﯾﺖ را ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ ﺑﺮﻗﺮار ﺳﺎزد‪.‬‬
‫و ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﻼم ﻧﯿﺮوی ﺧﺮد را ﻣﺤﺘﺮم داﺷﺘﻪ‪ ،‬آن را ﺗﺸﺠﯿﻊ و ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺗﺮﺑﯿﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ در راه ﺧﯿﺮ و ﺻﻼح زﻧﺪﮔﯽ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار دھﺪ‪.‬‬
‫ُ‬
‫ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﻧﮫﺎل ﺧﺮد را ﺑﺎ ﮔ ُﻠﺒﻦ روان ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯽزﻧﺪ ﺗﺎ از ﺧﺎک ﺑﺎرور‬
‫و ﺧﻮﺷﺒﻮی روان درﺧﺘﯽ ﺛﻤﺮدار‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺎر و ﺑﺮھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن روﯾﯿﺪه ﺑﻮی آن دﻣﺎغ ﺟﺎن و‬
‫ﺟﮫﺎن را ﻋﻄﺮآ ﮔﯿﻦ ﺳﺎزد و ﻣﯿﻮهھﺎی آن ﻋﺎﻟﻢ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ را ﺑﮫﺮهور ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﺑﺮای ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺧﺮد‪ ،‬از ﻣﺤﺪود ﮐﺮدن ﻣﯿﺪان ﻋﻤﻞ و ﺟﻮﻻﻧﮕﺎه آن آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و‬
‫آن را از ﺗﺸﺘﺖ و ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﯽ و از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ در ﭘﺸﺖ ﭘﺮدهی ﻣﺠﮫﻮﻻت و ﻧﺎدﯾﺪهھﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻋﻘﻞ را ﯾﺎرای ﻗﺪم ﮔﺬاﺷﺘﻦ در آن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻔﻮظ و ﻣﺼﻮن ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫ﻧﺼﯿﺐ اﻧﺴﺎن را از ﻧﺎدﯾﺪهھﺎ و ﻧﺎﻣﺤﺴﻮﺳﺎت‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺖھﺎی ﮐﻨﺠﮑﺎواﻧﻪ و‬
‫ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ﮐﺸﻒ ﻣﺠﮫﻮﻻت آن ﻗﺪرت و ﻇﺮﻓﯿﺖ دارد‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ ‪ ١‬اﻣﺎ اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را‬
‫ﺑﻪ روح او واﻣﯽﮔﺬارد ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎ ﺑﻪ درک ﻣﺠﮫﻮﻻت و ﻣﺠﮫﺰ ﺑﻪ وﺳﺎﯾﻞ وﺻﻮل ﺑﻪ ﻧﺎدﯾﺪهھﺎ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻘﻞ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن وﺳﯿﻠﻪای اﺳﺖ در دﺳﺖ روان ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺧﺪا و ﻣﻌﺮﻓﺖ‬
‫ﺣﻖ‪ ،‬ﻋﻘﻞ ﺑﺎ ﺗﺪﺑﺮ و ﺗﻔﮑﺮ در ﻇﻮاھﺮ و درک ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪای ﺑﺮای درک ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫_____________________‬
‫‪١‬ـ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﻓﺼﻞ ھﻔﺘﻢ ھﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب »ﺧﻄﻮﻃﯽ ﮐﻪ در ﻧﻔﺲ ﺑﺸﺮ روﺑﻪروی ھﻢ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ«‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٠٢‬‬

‫ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪی رو ح ﻓﺮاھﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ رو اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﯿﺪان ﺟﻮﻻن ﻋﻘﻞ را در ﭼﮫﺎرﭼﻮب‬
‫ﺗﻌﻤﻖ در ﻇﻮاھﺮ و ادراک ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت‪ ،‬ﻣﺤﺪود ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻤﯽﮔﺬارد ﮐﻪ ھﻤﭽﻮن‬
‫ﻓﻼﺳﻔﻪی ﻗﺪﯾﻢ در ﺑﯿﺎﺑﺎن ﺑﯽاﻧﺘﮫﺎی ﻓﻠﺴﻔﻪ ﮔﻤﺮاه ﺷﻮد و ﺑﺎ اﯾﻦ ھﻤﻪ ﺟﺪ و ﺟﮫﺖ و‬
‫ﮐﻮﺷﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﮑﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬آﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺮﺳﺪ و آﯾﯿﻨﻪی ﻓﮑﺮ‬
‫ﺑﺸﺮی ﺗﯿﺮه و ﮐﺪر ﺷﺪه اﻧﻮاری را ﮐﻪ ﺑﺪان ﻣﯽﺗﺎﺑﺪ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﮐﺮده ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺪ آن را‬
‫ﺑﺎزﺗﺎﺑﺪ ‪.١‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﺑﺎ روش اﺳﺘﺪﻻل ﻧﺘﯿﺠﻪدار و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ورزﯾﺪن و آﻣﻮﺧﺘﻦ ﻧﯿﺮوی‬
‫ﺧﺮد دو وﺳﯿﻠﻪ ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﯿﻮهی درﺳﺖ ﺑﺮای ﻧﻈﺮﯾﻪی ﻋﻘﻠﯽ‪،‬‬
‫دوم ﺗﻌﻤﻖ و ﺗﺪﺑﺮ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ و اﺳﺮار ﺧﻠﻘﺖ و ﺟﮫﺎن وﺟﻮد‪ ،‬و دﻗﺖ و ﺗﺄﻣﻞ در ﺑﺎرهی‬
‫رواﺑﻂ دﻗﯿﻖ و ﻣﻨﻈﻢ آنھﺎ‪.‬‬
‫ﺑﺎ آﻣﻮزش و ارﺷﺎد ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪی اول ﻣﯽرﺳﺪ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﻋﻘﻞ را از ھﺮ ﻣﻄﻠﺐ و ﻣﻘﺮرات و ﻗﺮاردادھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﯾﻘﯿﻦ اﺳﺘﻮار ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﺧﺎﻟﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در آن ﺻﻮرت‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪی ﻋﻘﻞ ﺑﺮ ﮔﻤﺎن و ﺗﻘﻠﯿﺪھﺎی ﮐﻮرﮐﻮراﻧﻪ ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫ﺑﺮ ﭘﯿﺮوان ﺑﺎﻧﮓ ﻣﯽزﻧﺪ و ﺑﺪاﻧﺎن ھﺸﺪار ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ ۡ َ ُ ٓ ْ َّ َ َ ۡ َ ٓ َ َ ٓ َ َ َ َ ٰٓ ُ َّ َّ َ َ ٰٓ َ‬
‫� َءا�ٰرِهِم ُّم ۡهتَ ُدون ‪] ﴾٢٢‬اﻟﺰﺧﺮف‪.[۲۲ :‬‬ ‫﴿بل قالوا إِنا وجدنا ءاباءنا � أم ٖة �نا‬
‫»ﻣﺎ ﭘﺪران ﺧﻮد را ﺑﺮ آﯾﯿﻦ و ﺑﺎورھﺎﯾﯽ ﯾﺎﻓﺘﯿﻢ و از آنھﺎ اﻟﺒﺘﻪ ﭘﯿﺮوی ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد«‪.‬‬
‫ُ َ َ ۡٗ‬ ‫ُٓ ُ َ‬ ‫ٓ َٓ َ َ َ َ‬ ‫ََ‬ ‫ٓ ََۡ‬ ‫َ ُ ْ ۡ َ َّ‬
‫﴿قالوا بَل نتب ِ ُع َما �لف ۡي َنا عل ۡيهِ َءابَا َءنا ۚ أ َول ۡو �ن َءابَاؤه ۡم � َ� ۡعقِلون ش ٔ‬
‫�ا‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َو� َ� ۡه َت ُدون ‪] ﴾١٧٠‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۷۰ :‬‬
‫»ﭘﺎﺳﺦ دھﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﭘﯿﺮوی از ﭼﯿﺰی ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﺪران ﺧﻮد را ﺑﺮ آن دﯾﺪهاﯾﻢ‪) .‬اﯾﺎ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ آنھﺎ ﭘﯿﺮو ﭘﺪران ﺑﺎﺷﻨﺪ( اﮔﺮﭼﻪ ﭘﺪران آﻧﺎن ﻧﻪ اﻧﺪک ﺧﺮدی را در ﮐﺎرھﺎﯾﺸﺎن ﺑﮑﺎر‬
‫ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﻪ ھﺪاﯾﺖ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫و ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از وھﻢ و ﮔﻤﺎن ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﺎﻧﮓ ﻣﯽزﻧﺪ‪:‬‬
‫َّ َ َّ َّ‬
‫﴿‪...‬إِن يَتب ِ ُعون إِ� ٱلظ َّن‪] ﴾...‬اﻟﻨﺠﻢ‪.[۲۳ :‬‬
‫»ﭼﯿﺰی ﻏﯿﺮ از ﮔﻤﺎن را ﭘﯿﺮوی ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﻓﺼﻞ »ﻻ ﺗﻔﻜﺮوا ﰲ ذات اﷲ« در ﮐﺘﺎب »ﻗﺒﺴﺎت ﻣﻦاﻟﺮﺳﻮل ج«‪.‬‬
 ‫‪١٠٣‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫َ َۡ َ ۡ ٗ‬ ‫َّ َّ َ ۡ‬ ‫َّ َ َّ َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬

‫� ّ ِق ش�ٔا ‪﴾٢٨‬‬ ‫﴿ َو َما ل ُهم بِهِۦ م ِۡن عِل�ٍ� إِن يَتب ِ ُعون إِ� ٱلظ َّنۖ �ن ٱلظ َّن � ُ�غ ِ� مِن ٱ‬
‫]اﻟﻨﺠﻢ‪.[۲۸ :‬‬
‫»ﺟﺰ در ﭘﯽ ﮔﻤﺎن و ﭘﻨﺪار ﻧﻤﯽروﻧﺪ‪ ،‬و ﻇﻦ و ﮔﻤﺎن ﻧﯿﺰ در ﻓﮫﻢ ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ھﯿﭻ‬
‫ﺳﻮدی ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫ُ‬
‫ۡ ٌ َّ َّ ۡ َ َ ۡ َ َ َ ۡ ُ َ َ ُ ُّ َ َ َ َ َ ۡ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َۡ ُ‬
‫� َوٱلفؤاد � أ ْو ٰٓ��ِك �ن �ن ُه‬ ‫﴿ َو� �قف َما ل ۡي َس لك بِهِۦ عِل ۚم إِن ٱلسمع وٱ�‬
‫َ ۡ ُ ٗ‬
‫�و� ‪] ﴾٣٦‬اﻹﺳﺮاء‪.[۳۶ :‬‬ ‫م ٔ‬
‫»و ھﺮﮔﺰ آﻧﭽﻪ را ﻋﻠﻢ و اﻃﻤﯿﻨﺎن ﻧﺪاری دﻧﺒﺎل ﻣﮑﻦ‪ ،‬ﭼﻪ ﭼﺸﻢ و ﮔﻮش و دل ھﻤﻪ‬
‫ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ و ﻣﺴﺆول ھﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺑﺰرﮔﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺑﻪدﻟﯿﻞ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺳﻤﻊ‬
‫و ﺑﺼﺮ و ﻓﺆاد را ﯾﮑﯽﯾﮑﯽ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﺪا ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬زﯾﺮا ھﺮ ﯾﮏ ﺑﻪ ﺻﻔﺖ ﺷﺨﺼﯽ و‬
‫ﺑﻪﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﻣﺴﺆول ھﺴﺘﻨﺪ ﺳﭙﺲ ھﻤﻪ را ﺑﺎ ھﻢ ﺟﻤﻊ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﺮای آنھﺎ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﻣﺸﺘﺮک‬
‫ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﯾﮑﺠﺎ ﮔﺮدآوری ﮐﺮدن در ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ و ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺎ ﻗﯿﺪ‪» :‬ﻛﻞ اوﻟﺌﮏ« ھﻤﻪ‬
‫ﺑﺮای ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺮوی ﮐﺮدن از ھﺮ ﭼﯿﺰ ﮐﺎر ﮐﻮﭼﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺮای اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻋﻈﻤﺖ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺣﺲ ﮐﻨﺪ و ﭘﯿﺶ از اﻗﺪام ﺑﻪ ھﺮ ﮐﺎر و ﭘﯿﺮوی از ھﺮ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﮐﺎرھﺎ را ﮐﻮﭼﮏ ﻧﺸﻤﺮد و ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ او ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد در ﺑﺮاﺑﺮ آن اﯾﺴﺘﺎدﮔﯽ‬
‫ﮐﺮده از آن ﭘﯿﺮوی ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﻣﺴﺆول و ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫راھﻨﻤﺎﯾﯽھﺎ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﻣﺜﺎل اﺻﺤﺎب ﮐﮫﻒ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َۡ ٰ َّ َ‬ ‫ُ ٓ َ َ ٗ َّ ۡ َ َ ۡ ُ َ‬
‫ون َعلَ ۡ‬ ‫َ ٰٓ ُ َ ٓ َ ۡ ُ َ َّ َ ُ ْ‬
‫�� � َم ۡن أظل ُم‬
‫ِٖ‬ ‫�‬ ‫�‬‫�‬ ‫ل‬‫س‬ ‫�‬
‫ِ ِ‬‫م‬‫ه‬‫ي‬ ‫ت‬ ‫�‬ ‫ي‬ ‫�‬‫و‬ ‫ل‬ ‫ۖ‬ ‫ة‬‫ِه‬ ‫ل‬‫ا‬ ‫ء‬ ‫ۦ‬‫ِ‬ ‫ه‬‫ِ‬ ‫ن‬ ‫و‬‫د‬ ‫ِن‬ ‫م‬ ‫﴿�ؤ�ءِ قومنا ٱ�ذوا‬
‫َّ ۡ َ َ ٰ َ َ َّ َ‬
‫ى � ٱ�ِ كذ ِٗبا ‪] ﴾١٥‬اﻟﮑﻬﻒ‪.[۱۵ :‬‬ ‫مِم ِن ٱ��‬
‫»اﯾﻨﺎن ﻗﻮم ﻣﺎ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاﯾﺎﻧﯽ ﺑﺠﺰ ﺧﺪای ﯾﮕﺎﻧﻪ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻨﺪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ھﯿﭻ‬
‫دﻟﯿﻠﯽ روﺷﻦ ﺑﺮ ﺧﺪاﯾﯽ آنھﺎ ﻧﺪارﻧﺪ«‪.‬‬
‫آﯾﺎ ﻗﻮم ﻣﺎ ﮐﻪ ﺟﺰ ﺧﺪای واﺣﺪ ﺧﺪاوﻧﺪان دﯾﮕﺮی اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺧﻮد‬
‫دﻟﯿﻞ روﺷﻦ و ﻣﺤﮑﻢ و ﺑﯿﻨﻪای اﺳﺘﻮار دارﻧﺪ؟ ﻋﻘﻞ آﻧﺎن در ﺑﺎرهی دﻟﯿﻠﯽ ﮐﻪ دارﻧﺪ‬
‫ﭘﮋوھﺶ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺗﺎ ﺣﻘﺎﻧﯿﺖ آن ﺑﺮ آﻧﺎن ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد؟ ﻗﺮآن در ﻣﻮرد روﯾﺪاد اﻓﮏ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٠٤‬‬

‫ِند ٱ َّ� ِ ُهمُ‬

‫كع َ‬‫َّ ۡ َ َ ٓ ُ َ َ ۡ َ ۡ َ َ ُ َ َ ٓ َ َ ۡ َ ۡ َ ۡ ُ ْ ُّ َ َ ٓ ِ َ ُ ْ َ ٰٓ َ‬
‫﴿لو� جاءو عليهِ بِأر�عةِ شهداء ۚ فإِذ لم ي�توا ب ِٱلشهداء فأو�� ِ‬
‫َ‬ ‫ۡ َ‬
‫ٱل�ٰذِبُون ‪] ﴾١٣‬اﻟﻨﻮر‪.[۱۳ :‬‬
‫»ﭼﺮا ﭼﮫﺎر ﺷﺎھﺪ اﻗﺎﻣﻪ ﻧﮑﺮدﻧﺪ؟ ﭼﻮن ﺷﺎھﺪ ﻧﯿﺎوردﻧﺪ اﻟﺒﺘﻪ ھﻤﯿﻦ اﻓﺮاد ﻧﺰد ﺧﺪا‬
‫ﻣﺮدﻣﯽ دروﻏﮕﻮ ھﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻻزﻣﻪای اﺟﺮای ﺣﺪود و اﻗﺎﻣﻪی آن‪ ،‬ﺷﺎھﺪ اﺳﺖ ﺗﺎ اﻣﺮ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ھﯿﭻ ﮐﺎری را ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﺪون دﻟﯿﻞ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ﭘﯿﺶ از ﺻﺪور ھﺮ ﺣﮑﻢ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ آﻧﭽﻨﺎن ﭘﮋوھﺶ ﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن در آن ﺑﺎرهﯾﻘﯿﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻧﺠﺎم ﻧﺪادن و رد ﮐﺮدن ﺣﺪودی ﮐﻪ از ﺷﺐھﺎت‬
‫ﻣﻨﺸﺄ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ )ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺒﺎدی ﻓﻘﻪ اﺳﻼﻣﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه از ﺳﻨﺖ اﺳﺖ( از‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎی اﯾﻦ ارﺷﺎدھﺎ و راھﻨﻤﺎﯾﯽھﺎی اﻧﺴﺎن ﺑﻪﺳﻮی ﻋﻘﻞ و ﻃﺮد ﮔﻤﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﺿﺮورت ﭘﮋوھﺶ ﮐﺎﻓﯽ را ﺑﺮای اﺛﺎت ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﭘﯿﺶ از ﺻﺪور ﺣﮑﻢ ﺑﻪ روﺷﻨﯽ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻗﺎﻃﻊ و روﺷﻨﯽ ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺮ ھﻤﭽﻨﺎن ﻣﻌﻠﻖ ﮔﺬاﺷﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ھﻤﻪی آنھﺎ ﺗﻤﺮﯾﻦھﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﺑﺮای روش درﺳﺖ ﺗﻌﻘﻞ و ﺳﺎﻟﻢ ﻓﮑﺮ ﮐﺮدن و‬
‫روﺷﻦﺑﯿﻨﯽ ﻣﺤﻘﻘﺎﻧﻪ‪.‬‬
‫وﺳﯿﻠﻪی دوم‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﮋوھﺶ و ﺗﻌﻤﻖ و اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن در اﺳﺮار و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد‪ ،‬رﻧﮕﯽ‬
‫از دﻗﺖ و ﻧﻈﻢ ﺑﻪ ﻋﻘﻞ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺎم ﺧﻠﻘﺖ ﺑﺎ دﻗﺘﯽ ﻋﺠﯿﺐ و ﻧﻈﻤﯽ ﺧﻠﻞﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺑﻪ ﮔﺮدش ﻣﺪاوم ﺧﻮد اداﻣﻪ‬
‫ﻣﯽدھﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﺮدش ﻣﻨﻈﻢ‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻘﻮی و ﻓﺮوﺗﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪای ﺻﺎﻧﻊ ﻣﺪﺑﺮ‬
‫ﺣﮑﯿﻢ و وﺟﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او را در ھﺮ ﮐﺎری‪ ،‬ﺑﻪدل ﺑﺸﺮ وﺣﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﻟﮫﺎم ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪،‬‬
‫ﻋﻘﻞ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪدﻗﺖ ﻧﻈﺮ و ﻧﻈﻢ و اﻧﻀﺒﺎط در ﮐﺎرھﺎ و ﺣﮑﻤﺖھﺎی او ﻋﺎدت ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮدش زﻣﯿﻦ و ﺧﻮرﺷﯿﺪ و اﻓﻼک و ﺳﯿﺎرﮔﺎن ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺑﺎ ﺛﺎﻧﯿﻪ و دﻗﯿﻘﻪ و ﺳﺎﻋﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬آن را ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺳﯿﺮ ﻧﻮر ﮐﻪ در ھﺮ ﺛﺎﻧﯿﻪ ‪ ۱۸۶‬ﻣﯿﻞ )‪ ۳۰۰‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ( ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺴﺎب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! ﺗﻮﺟﻪ و دﻗﺖ در اﯾﻦ ﺣﺮﮐﺖ و ﻧﻈﻢ ﻋﺠﯿﺐ ﺳﺮﺳﺎمآور‪ ،‬ﺧﺮد را‬
‫ﺑﻪدﻗﺖ و ﻧﻈﻢ ﻋﺎدت ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن در اﯾﻦ ﻧﻈﻢ و ﯾﺎ اﻧﺪازهﮔﯿﺮی اﯾﻦ ﺣﺮﮐﺖھﺎ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ‬
‫اﺷﺘﺒﺎھﯽ ﺑﺰرگ و ﺑﯽاﻧﺘﮫﺎ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﮔﺮدش در آورﻧﺪهی ﺑﺎﺷﻌﻮر اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﻧﯿﺰ‬
‫ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎھﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﭘﯿﻮﻧﺪھﺎی اﯾﻦ ﻧﻈﺎم از ھﻢ ﮔﺴﺴﺖ و ھﻤﻪی‬
‫ﺳﯿﺎرﮔﺎن و ﺛﻮاﺑﺖ ﻓﺮو ﻣﯽرﯾﺨﺘﻨﺪ و ﺑﺮ اﺛﺮ ﺑﯿﺮون آﻣﺪن از ﻣﺪار ﻣﻨﻈﻢ ﺧﻮد‪ ،‬از ﺑﯿﻦ‬
‫ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ! ﺧﺮد ﻧﯿﺰ ﺑﺎ دﯾﺪن اﯾﻦ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺷﮕﻔﺖ و ارﺗﺒﺎط دﻗﯿﻖ و ﻧﻈﻢ ﻣﺮﺗﺐ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ‪،‬‬
 ‫‪١٠٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫اﻓﮑﺎر و اﻧﺪﯾﺸﻪھﺎی ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﻈﻢ و اﻧﻀﺒﺎط در ﻣﯽآورد و ﺑﻪ ﺗﻨﻈﯿﻢ و‬

‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻗﻮای ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺧﻮد و ھﻤﺎھﻨﮓ ﮐﺮدن آنھﺎ ﺑﺎ ھﻢ ﻣﯽﭘﺮدازد‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ وﺟﻮد ﮐﻤﺒﻮد اﺑﺰار و وﺳﺎﯾﻞ‪ ،‬در ﺗﻔﮑﺮات ﺧﻮد ﺑﻪﭼﻨﯿﻦ دﻗﺖ ﻋﻠﻤﯽ دﺳﺖ‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺟﺪﯾﺖ و ﮐﻮﺷﺶ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪی آﻧﺎن در ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻮم و درﺳﺘﯽ و ﺳﻼﻣﺖ ﻓﮑﺮ‬
‫آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﺸﻔﯿﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ ھﻤﻪی ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در زﻣﯿﻨﻪی اﻓﮑﺎر و‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪھﺎی ﻧﻈﺮی ﻣﺎورای ﺣﺲ و ﻧﻈﺮﯾﻪھﺎی ﺧﻮد در آن زﻣﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اوج رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫اﻣﺮ ﻣﻮﺟﺐ ارزش و اﻋﺘﺒﺎر آﻧﺎن در ﺟﮫﺎن ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﮋوھﺶھﺎی »اﺑﻦھﯿﺜﻢ« در ﻓﯿﺰﯾﮏ‬
‫ﻧﻮر و ﺑﺼﺮﯾﺎت‪ ،‬و ﺑﺮرﺳﯽھﺎی »ﺑﺘﺎﻧﯽ« ﮐﻪ ﺣﺮﮐﺖ زﻣﯿﻦ را ﺑﻪدور ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺳﻨﺠﯿﺪه اوﻗﺎت‬
‫ﮐﺴﻮف و ﺧﺴﻮف را ﺣﺴﺎب ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦھﺎ ھﻤﻪ ﺷﻮاھﺪی ﺑﺮ ﺗﺄﺛﯿﺮ روش درﺳﺖ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ در ﭘﺮورش ﻋﻘﻞھﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮔﺎم‪ ،‬اﺳﻼم ﻋﻘﻞ را ﺑﻪ ﺗﻔﮑﺮ و ﺗﺄﻣﻞ در ﺣﮑﻤﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﺗﺪﺑﯿﺮ او در‬
‫ﻧﻈﺎم ﺷﮕﻔﺖ و اﻋﺠﺎزاﻧﮕﯿﺰ ﺟﮫﺎن ھﺴﺘﯽ ﺑﺮﻣﯽاﻧﮕﯿﺰد و اﯾﻦ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﯿﺪان‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ روان اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ و ﻧﯿﮏ درﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهی ﮐﺎرداﻧﯽ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎنھﺎ را ﺑﻪﺣﻖ‬
‫آﻓﺮﯾﺪه‪ ،‬ﺧﺪا اﺳﺖ‪ .‬آﻧﮑﻪ ﺣﮑﯿﻤﺎﻧﻪ ﺟﮫﺎن وﺟﻮد را ﺑﻪ ﮔﺮدش درﻣﯽآورد‪ ،‬ﺧﺪا اﺳﺖ‪...‬‬
‫اﯾﻦ درﯾﺎی ﺑﯿﮑﺮاﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻨﺎﮔﺮ ﻋﻘﻞ را ﺳﺰد ﮐﻪ در آن ﺑﻪ ﺷﻨﺎﮔﺮی ﭘﺮداﺧﺖ ھﺮ‬
‫دم ﻣﺮوارﯾﺪھﺎی ﻏﻠﻄﺎن ﺑﻪ ﭼﻨﮓ آورد‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﻪھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن از اﺑﺘﺪای ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺧﻮد‬
‫ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺑﻪﭼﻨﯿﻦ اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ دﺳﺖ ﯾﺎزﯾﺪهاﻧﺪ وﻟﯽ در ذھﻦ‪ ،‬و ﺟﺪا از واﻗﻌﯿﺎت ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬و‬
‫ً‬
‫ﺻﺮﻓﺎ ﻧﻈﺮی و ﺧﺸﮏ ﮐﻪ ﻧﻪ زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﻪﺣﺮﮐﺖ واداﺷﺘﻪ و ﻧﻪ ﺑﻪ ھﺪﻓﯽ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫در آن ھﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﻗﺮآن اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪھﺎی ﻧﻈﺮی را ﺑﺎ روح درآﻣﯿﺰد‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ درﻣﯽآﯾﺪ و‬
‫در ﺗﻤﺎم ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد اﺣﺴﺎس ﺣﯿﺎت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و در ﻧﺘﺠﯿﻪ دل ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ درﻣﯽآﯾﺪ و‬
‫ﺑﻪﺧﺪا ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد ‪.١‬‬
‫ﻣﻘﺼﻮد از اﯾﻦ ﺗﻔﮑﺮ و ﺗﺄﻣﻞ‪ ،‬ذات ﺗﻔﮑﺮ و ﺗﺄﻣﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و ھﺪف ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﺪن آنھﺎ ﺑﻪﺻﻮرت‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ و اﻧﺪﯾﺸﻪھﺎی ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻗﺮنھﺎ ﺑﺎ ﺗﻔﮑﺮات ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺧﻮد در‬
‫وادی ﺑﯿﮑﺮان وﺟﻮد ره ﺳﭙﺮده‪ ،‬اﻣﺎ ﺟﺰ ﺑﺎ اﺑﮫﺎم و ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽ و ﺳﺮﮔﺸﺘﮕﯽ ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﮑﺮده‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻧﯿﺰ ﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﻧﺮﺳﯿﺪهاﻧﺪ!‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﻓﺼﻞ »ﻻ ﺗﻔﻜﺮوا ﰲ ذات اﷲ« در ﮐﺘﺎب »ﻗﺒﺴﺎت ﻣﻦ اﻟﺮﺳﻮل«‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٠٦‬‬

‫ھﺪف ﻧﮫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ‪ ،‬اﺻﻼح ﻗﻠﺐ ﺑﺸﺮی‪ ،‬و اﯾﺠﺎد زﻧﺪﮔﯽ در زﻣﯿﻦ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪی‬
‫ﻋﺪل و ﺣﻖ و ﻧﻈﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻄﺮت از روز ﻧﺨﺴﺖ در وﺟﻮد ﻋﺎﻟﻢ ﻧﮫﻔﺘﻪ در ﺑﻨﺎی‬
‫زﻧﺪﮔﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺮآن ﺑﺴﯿﺎری از آﯾﺎت اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﭼﻨﺪ آﯾﻪ را ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﯽآورﯾﻢ‪:‬‬
‫َ‬
‫� ّ ِق�﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪.[۷۳ :‬‬ ‫�ض بٱ ۡ َ‬ ‫َ َ َ َّ َ ٰ َ ٰ َ ۡ َ‬
‫ت وٱ�‬
‫ُ َّ‬
‫﴿ َوه َو ٱ�ِي خلق ٱلس�� ِ‬
‫ِ‬
‫»او ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ را ﺑﻪﺣﻖ آﻓﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ َ ۡ َُ ۡ َ‬ ‫ۡ َ ّ َ ُ ۡ َ ٰ ُ ُّ َ ۡ‬ ‫َ َ َ َ َّ ُ َّ َ ٰ َ ٰ َ ۡ َ َ‬
‫ت وٱ��ض ب ِٱ� ِق و�ِ جزى � �ف� بِما كسبت وهم �‬ ‫﴿وخلق ٱ� ٱلس�� ِ‬
‫ۡ َ َ‬
‫ُ�ظل ُمون ‪] ﴾٢٢‬اﻟﺠﺎﺛﯿﺔ‪.[۲۲ :‬‬
‫»ﺧﺪا آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ را ﺑﻪﺣﻖ آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ھﺮﮐﺲ ﻧﺘﯿﺠﻪی ﻋﻤﻞ ﺧﻮد‬
‫را ﺑﺪون ھﯿﭻ ﺳﺘﻤﯽ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآورد«‪.‬‬
‫ص ُ‬ ‫َ‬
‫ۡ َ ّ َ َ َّ َ ُ ۡ َ ۡ َ َ ُ َ َ ُ ۡ َ ۡ ۡ‬ ‫َۡ َ‬ ‫﴿ َخلَ َق ٱ َّ َ َ‬
‫� ‪﴾٣‬‬ ‫��هِ ٱل َم ِ‬ ‫ت َوٱ��ض ب ِٱ� ِق وصور�م فأحسن صور�مۖ‬ ‫لس�ٰ� ٰ ِ‬
‫]اﻟﺘﻐﺎﺑﻦ‪.[۳:‬‬
‫»ﺧﺪا آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ را ﺑﻪﺣﻖ آﻓﺮﯾﺪ و ﺷﻤﺎ را ﺑﻪزﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﮕﺎﺷﺖ«‪.‬‬
‫ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ در اﺳﺎس و ﭘﺎﯾﻪھﺎی وﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬روزی ﮐﻪ ﺧﺪا ﺟﮫﺎن را آﻓﺮﯾﺪ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ را در ذاﺗﺶ ﻧﮫﻔﺖ‪ .‬در واﻗﻊ ﻋﺎﻟﻢ را ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪی ﺣﻖ آﻓﺮﯾﺪ و ﺣﻖ را در ﺳﺮﺷﺖ آن‬
‫آﻣﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻄﻼن و ﮔﻤﺮاھﯽ در ﻧﻈﻢ ھﺴﺘﯽ راه ﻧﺪارد‪..‬‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ھﺴﺘﯽ ﻧﻪ ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻧﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪی ﺑﺎﻃﻞ ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاری ﺷﺪه و ﻧﻪ ﺑﯿﮫﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن‬
‫ﻧﯿﺰ ﺧﻠﻘﺘﯽ ھﻤﺎﻧﻨﺪ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺰرگ دارد‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ َ ۡ ُ َ ٗ َ َّ ُ َ‬
‫﴿�� َما خلق َ�ٰ� ۡم � َبثا َو�ن� ۡم إ ِ ۡ� َنا � ت ۡر َج ُعون ‪] ﴾١١٥‬اﻟﻤﺆﻣﻨﻮن‪.[۱۱۵ :‬‬
‫»آﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاﺷﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﻋﺒﺚ و ﺑﺎزﯾﭽﻪ آﻓﺮﯾﺪهاﯾﻢ؟ و دﯾﮕﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﻪﺳﻮی‬
‫ﻣﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻧﺨﻮاھﯿﺪ ﮐﺮد؟«‪.‬‬
‫در آﯾﻪی ﻣﻮرد ﻣﺜﺎل از ﺳﻮرهی ﺗﻐﺎﺑﻦ‪ ،‬ﺣﻘﺎﻧﯿﺖ زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎن را ﺑﻪھﻢ ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺴﺎن را ﻧﯿﺰ ﺑﻪﺻﻮرﺗﯽ ﺧﻮب و زﯾﺒﺎ و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ھﺮ دو آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َّ َ ٰ َ ٰ َ ۡ َ َ‬
‫� ‪﴾٣‬‬ ‫ص ُ‬ ‫ۡ‬ ‫� ّق َو َص َّو َر ُ� ۡم فَأ ۡح َس َن ُص َو َر ُ� ۡمۖ َ ۡ‬
‫��هِ ٱل َم ِ‬ ‫�ض بٱ ۡ َ‬ ‫ت وٱ�‬ ‫﴿خلق ٱلس�� ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫]اﻟﺘﻐﺎﺑﻦ‪.[۳:‬‬
 ‫‪١٠٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫»آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ را ﺑﺤﻖ آﻓﺮﯾﺪ و ﺷﻤﺎ را )در ﻋﺎﻟﻢ ﺟﻨﯿﻦ( ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺼﻮﯾﺮی زﯾﺒﺎ‬
‫و دﻟﭙﺬﯾﺮ‪ ،‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم )ھﻤﻪ( ﺑﺴﻮی اوﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﺳﺎس آﻓﺮﯾﻨﺶ اﻧﺴﺎن را ﺑﺮ ﺻﻮرت او ﻗﺮار داده اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺻﻮرت از ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ ﻣﻨﺸﺄ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ھﻤﺎن ﭘﺎﯾﻪ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ در آﯾﻪی ﻣﻮرد ﻣﺜﺎل ﭘﯿﺶ از آن )آﯾﻪی ‪ ۲۲‬ﺳﻮرهی ﺟﺎﺛﯿﻪ( ﻣﯿﺎن ﺣﻘﺎﻧﯿﺖ‬
‫ﺧﻠﻘﺖ آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ و ﭘﺎداش و ﺟﺰای اﻧﺴﺎن ارﺗﺒﺎط ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﺳﺎس ﺧﻠﻘﺖ ﺑﺮ ﭼﻨﺎن ﻧﻈﺎم ﺣﻘﯽ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ ﮐﻪ ھﯿﭽﮑﺲ ﺑﻪﻃﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫از آن اﻧﺪﮐﯽ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﻮد‪.‬‬
‫َ َ َ َ ۡ َُ ۡ َ‬ ‫َ ّ َ ُ ۡ َ ٰ ُ ُّ َ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫� ٱ َّ َ َ‬ ‫﴿ َو َخلَ َق ٱ َّ ُ‬
‫ى � �ف� بِما كسبت وهم �‬ ‫ت َوٱ��ض ب ِٱ� ِق و�ِ جز‬ ‫لس�ٰ� ٰ ِ‬
‫ۡ َ َ‬
‫ُ�ظل ُمون ‪] ﴾٢٢‬اﻟﺠﺎﺛﯿﺔ‪.[۲۲ :‬‬
‫»ﺧﺪا آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ را ﺑﻪﺣﻖ آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ھﺮﮐﺲ ﻧﺘﯿﺠﻪی ﻋﻤﻞ ﺧﻮد‬
‫را ﺑﺪون ھﯿﭻ ﺳﺘﻤﯽ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآورد«‪.‬‬
‫ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﺎداش ﭘﺴﯿﻦ ﺑﺎ رﺧﺸﯽ از آن ﺣﻖ ﮐﻠﯽ ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﮐﻪ در ذات‬
‫آﻓﺮﯾﻨﺶ زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎنھﺎ ﺳﺎزی اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ رﺑﻮﺑﯿﺖ و ﻣﺒﺪأ و ﻣﻨﺒﻊ آﻓﺮﯾﻨﺶ را ﻧﯿﺰ‬
‫ﺣﻖ داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺑﯿﮫﻮدﮔﯽ در ﺧﻠﻘﺖ را ﻧﯿﺰ از ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن و ﻣﺘﻌﺎل و آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهی ﺣﮑﯿﻢ‬
‫ﻧﻔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ َ َ ۡ ُ َ ٗ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫﴿أَفَ َ‬
‫حس ِۡب ُت ۡم �� َما خلق َ�ٰ� ۡم � َبثا َو�ن� ۡم إ ِ ۡ� َنا � ت ۡر َج ُعون ‪] ﴾١١٥‬اﻟﻤﺆﻣﻨﻮن‪.[۱۱۵ :‬‬
‫»آﯾﺎ ﮔﻤﺎن ﮐﺮدﯾﺪ ﺷﻤﺎ را ﺑﯿﮫﻮده آﻓﺮﯾﺪهاﯾﻢ‪ ،‬و ﺑﺴﻮی ﻣﺎ ﺑﺎز ﻧﻤﯽﮔﺮدﯾﺪ؟«‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﻧﺴﺎن از ھﻨﮕﺎم ﻧﺸﺄت ﺗﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر و ﻣﻨﺒﻊ رﺑﻮﺑﯿﺖ‪ ،‬و ﺗﺎ روزی‬
‫ﮐﻪ از ﺟﺰای ﻋﻤﻞ ﺧﻮد در روز ﺟﺰا‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﺗﻤﺎم ﮔﺎمھﺎ ﺑﺮﺣﻖ اﺳﺘﻮار‬
‫اﺳﺖ و ﺑﻪ راه ﺣﻖ ﻣﯽرود‪ ،‬ھﺮ ﮔﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﻤﻮده ﺷﻮد از ﻣﯿﺪان ﺣﻖ ﺑﯿﺮون ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬در‬
‫ﺧﻠﻘﺖ او ﻧﻪ ﺑﯿﮫﻮدﮔﯽ راه دارد و ﻧﻪ ﺑﻄﻼن و ﻧﻪ ﻟﮫﻮ و اﻧﺤﺮاف‪.‬‬
‫اﺳﺎس ﻓﮑﺮ اﺳﻼﻣﯽ ﺳﺨﺖ ﺑﺮ اﯾﻦ ﭘﺎﯾﻪ و ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻋﻤﯿﻖ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ و ﻗﺮآن ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﯾﺎد ﺷﺪه را ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﺮده آﯾﺎت ﺧﻠﻘﺖ را ﺑﺮای ﺑﺸﺮ آﻧﭽﻨﺎن ﻣﺤﺴﻮس و‬
‫ﻗﺎﺑﻞ درک ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ درک و اﺳﺘﺸﻌﺎر آنھﺎ ﺑﻪﺧﻮد آﯾﺪ و ﺑﯿﺪار ﺷﻮد ‪ ...‬و زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎوری اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻖ در آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ و ﻣﺮدم ھﻤﻪ ﺳﺎری اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٠٨‬‬
‫ً‬
‫ﻗﺮآن اﺳﺎﺳﺎ ﺣﻖ ﺑﻮده و ﺑﺮ ﺣﻖ ﻧﯿﺰ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َۡ ّ َ َ ۡ َ ُ َ َۡ َ َ‬
‫� ّ ِق ن َزل ۗ﴾ ]اﻹﺳﺮاء‪.[۱۰۵ :‬‬ ‫﴿و� ِٱ� ِق أنزل�ٰه و� ِٱ‬
‫»اﯾﻦ ﻗﺮآن را ﺑﻪ ﺣﻖ ﻧﺎزل ﮐﺮدهاﯾﻢ و ﺑﻪ ﺣﻖ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﺑﺸﺮی و ﺟﺎن آدﻣﯽ را‪ ،‬در اﯾﻦ ﺟﻮ اﺷﺒﺎع ﺷﺪه از ﺣﻖ ﻣﯽﭘﺮوراﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫اﺣﺴﺎس ﺑﻪ ﺣﻖ و ﺣﺲ ﺣﻘﯿﻘﺖﻃﻠﺒﯽ را آﻧﭽﻨﺎن ﻋﻤﯿﻖ و ھﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ در ادراک و‬
‫اﺣﺴﺎس او وارد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﻖ ﺟﺰﯾﯽ از ذات او واﺻﻞ ﺑﺎور و اﺳﺎس زﻧﺪﮔﯽ او ﺷﻮد‪.‬‬
‫ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ ﺑﺎﻃﻞ آﻓﺮﯾﺪه ﻧﺸﺪه‪ ،‬اﺳﺎس ﺧﻠﻘﺖ ھﯿﭻ اﻣﺮی ﺑﺮ ﺑﯿﮫﻮدﮔﯽ اﺳﺘﻮار ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ھﺮﭼﻪ ھﺴﺖ ﺑﻪﺣﻖ ﺑﻪوﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ...‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ ﺑﺸﺮی ﮔﺎه از درک و اﺣﺎﻃﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺣﻘﺎﯾﻘﯽ ﮐﻪ در زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺪانھﺎ ﺑﺮﻣﯽﺧﻮرد ﻧﺎﺗﻮان اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ را ﺑﻪﺣﺴﺎب ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﺧﻮد‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺬارد ﮐﻪ از ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ از راه ﺣﻖ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪ ﻣﯽﭘﻨﺪارد ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﭼﯿﺰی ﺑﯿﮫﻮده ﺑﻮده ھﺮﭼﻪ در آن اﺳﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﮫﻮده و ﺑﺪون ﺣﮑﻤﺖ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ روان او دﭼﺎر ﺳﺮﮔﺮداﻧﯽ ﺷﺪه ﺑﻪ اﻧﻔﺠﺎر روﺣﯽ و ﺑﯽﻧﻈﻤﯽ و ﺳﺮدرﮔﻤﯽ‬
‫ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻪوﺟﻮدآورﻧﺪه و ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰاﻧﺪهی ذات ﺧﻮد را ﮔﻢ ﮐﺮده از اﯾﻦ رو وﺟﻮد‬
‫ﺧﻮد را ﺿﺎﯾﻊ و ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻪ روانھﺎی ﺳﺮﮔﺸﺘﻪای ﮐﻪ اﯾﻦ وھﻢ و ﮔﻤﺎن ﻧﺎدرﺳﺖ آنھﺎ را ﮔﻤﺮاه و واﻣﺎﻧﺪه‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وﺟﻮد آنھﺎ را آﺷﻔﺘﻪ و ﺳﺮﺷﺖ را ﻓﺎﺳﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ھﯿﭻ ھﺪﻓﯽ‪ ،‬ﺑﺪﺑﺨﺖ و‬
‫ﻣﻌﺬب زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺮده‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﻏﺎﯾﺖ و ھﺪﻓﯽ ﻣﯽرﺳﻨﺪ و ﻧﻪ وﺟﻮد آنھﺎ ﻣﻨﺸﺄ ﺳﻮد و ﻣﻨﺒﻊ‬
‫ﻓﺎﯾﺪهای ﺑﺮای اﺟﺘﻤﺎع ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭼﻪ روانھﺎی ﺳﺮﮔﺮداﻧﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﮔﻤﺎن ﻧﺎدرﺳﺖ‪ ،‬از راه ﺣﻖ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪه در‬
‫ﺷﮫﻮت ﺣﯿﻮاﻧﯽ و آﻣﺎل و آرزوھﺎی ﺧﻮد ﻏﺮق ﺷﺪه‪ ،‬در ﻟﺠﻨﺰار ﭘﻠﯿﺪ و ﻣﺮداب ﻋﻔﻦ و‬
‫رﻧﺞآور ﺑﺪﺑﺨﺘﯽزای ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮو ﻣﯽروﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻪ روانھﺎی ﺳﺮﮔﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ وھﻢ ﻏﻠﻂ ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه اﻓﺘﺎده ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ و ﺟﺒﺮوت و‬
‫ﮐﺒﺮ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﺮده ﺑﻪراﺣﺘﯽ و آﺳﺎﯾﺶ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻪ ﻧﺸﺮ ﻓﺴﺎد در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺷﺘﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻇﻠﻢ و‬
‫ﺳﺘﻢ ﺑﺮ ﻣﺮدم را وﻇﯿﻔﻪی ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﮔﻤﺮاھﯽھﺎ و اﺷﺘﺒﺎھﺎت رﻧﮕﺎرﻧﮓ و ﻓﺮاوان دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ھﻤﻪ از اﯾﻦ وھﻢ‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ و ﮔﻤﺎن ﮔﻤﺮاهﮐﻨﻨﺪه ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ :‬ﻧﻪ زﻧﺪﮔﯽ را ھﺪف و ﻏﺎﯾﺘﯽ اﺳﺖ و ﻧﻪ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد و ھﺴﺘﯽ را راز و ﺣﮑﻤﺘﯽ!‬
 ‫‪١٠٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﻼم ﺳﺨﺖ ﮐﻮﺷﺶ و اﺻﺮار دارد‪ ،‬ادراک و ﺣﻮاس ﺑﺸﺮی را ﺑﻪروح‬
‫ﺣﻘﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﺟﮫﺎن ھﺴﺘﯽ از آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ ﺗﺎ ھﻤﻪی زﻧﺪﮔﯽ و‬
‫وﺟﻮد اﻧﺴﺎن در ﺟﺮﯾﺎن اﺳﺖ ﺗﻌﻤﻖ و ﺗﻔﮑﺮ در ﺑﺎرهی اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺟﺰﯾﯽ از ﺑﺎور ﻗﺮار‬
‫ﺟﻮی از اﺷﺮاقھﺎ و‬ ‫دھﺪ و ﺑﺪﯾﻨﻮﺳﯿﻠﻪ ﻗﻮهی ھﺸﯿﺎری و ادراک آ ﮔﺎھﺎﻧﻪ را در ّ‬
‫ﻧﻮرﭘﺮاﮐﻨﯽھﺎ روح اﺳﺘﻮار و ﭘﺎﭘﺮﺟﺎ و ﭘﺎﯾﺪار ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن راھﺶ را ﺑﺎ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻓﺮوزان روان‬
‫روﺷﻦ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ راه دراز واﻧﻤﺎﻧﺪ و در ﺑﯿﺎﺑﺎن ﻇﻠﻤﺎﻧﯽ اوھﺎم و ﺗﺨﯿﻼت ﺳﺮﮔﺮدان‬
‫ﻧﺸﻮد‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫�� ٰ ّ ْ ۡ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ۡ َ َّ َ‬ ‫َ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫﴿إ َّن � َخ ۡلق ٱ َّ َ َ‬
‫ب ‪١٩٠‬‬‫ت ِ�و ِ� ٱ�ل�ٰ ِ‬ ‫ٖ‬ ‫�ض وٱختِ� ٰ ِف ٱ� ِل وٱ�هارِ‬ ‫ت َوٱ� ِ‬ ‫لس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫َّ َ َ َ ۡ َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬
‫ودا َو َ ٰ ُ‬ ‫َّ َ َ ۡ ُ َ َّ َ َ ٰ ٗ َ ُ ُ ٗ‬
‫ُ‬
‫�ض‬‫ت وٱ� ِ‬ ‫� ُجنو� ِ ِه ۡم َو َ�تفك ُرون ِ� خل ِق ٱلس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫ٱ�ِين يذكرون ٱ� ق ِ�ما و�ع‬
‫َ َّ َ َ َ َ ۡ َ َ ٰ َ َ ٰ ٗ ُ ۡ َ ٰ َ َ‬
‫ك فَقِ َنا َع َذ َ‬
‫اب ٱ�َّارِ ‪] ﴾١٩١‬آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۹۱-۱۹۰ :‬‬ ‫ر�نا ما خلقت �ذا � ِط� سب�ن‬
‫»ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ در ﺧﻠﻘﺖ آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ و رﻓﺖ و آﻣﺪ ﭘﯽدرﭘﯽ ﺷﺐ و روز روﺷﻦ‬
‫دﻻﯾﻠﯽ اﺳﺖ ﺑﺮای ﺧﺮدﻣﻨﺪان‪ .‬آﻧﺎنﮐﻪ در ھﺮ ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده و ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﺑﺮ ﭘﮫﻠﻮھﺎی ﺧﻮد‬
‫ﺧﻔﺘﻪ ﺧﺪا را ﯾﺎد ﮐﻨﻨﺪ و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﺧﻠﻘﺖ آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫دﺳﺘﮕﺎه ﺑﺎ ﻋﻈﻤﺖ را ﺑﯿﮫﻮد ﻧﯿﺎﻓﺮﯾﺪهای‪ ،‬ﭘﺎک و ﻣﻨﺰھﯽ‪ .‬ﺑﻪ ﻟﻄﻒ ﺧﻮد ﻣﺎ را از ﻋﺬاب آﺗﺶ‬
‫دوزخ ﻧﮕﺎھﺪار«‪.‬‬
‫ﺧﺮدﻣﻨﺪان »ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﻨﺪ«‪ ،‬ﻧﯿﺮوھﺎی ھﺸﯿﺎر و ﻗﻮای ﺑﯿﺪار ﺧﻮد را ﺑﺮای ﺗﺪﺑﺮ و‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪی ﻋﻤﯿﻘﺎﻧﻪ در ﺑﺎرهی آﯾﺎت ﻗﺪرت و ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﻋﻈﻤﺖ و ﺣﮑﻤﺖ ﺧﺪا در ﺟﮫﺎن‬
‫ھﺴﺘﯽ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار داده ﺑﻪ ﺗﺄﻣﻞ و ﺗﻔﮑﺮ در ﺟﮫﺎن ھﺴﺘﯽ و آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻣﺸﻐﻮل‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﮑﺮ و ﺗﺪﺑﺮ‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪای ذھﻨﯽ و ﻣﺠﺮد و ﻏﺎﻓﻞ از واﻗﻌﯿﺖ ﻣﺤﺴﻮس‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺧﻮد را در ﺑﺮج ﻋﺎﺟﯽ‪ ،‬دور از ﺟﮫﺎن ﺧﺎرج ﻣﺤﺼﻮر ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ھﺪف‬
‫ﻧﺮﺳﻨﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻓﺎرغ از ﯾﺎد ﺧﺪا و وﺟﻮد ﺧﺎﻟﻖ اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﻧﯿﺰ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻤﺮاه ﺷﻮﻧﺪ؛‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ھﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﯾﺴﺘﺎده و ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﺑﻪ ﭘﮫﻠﻮھﺎی ﺧﻮد ﺧﻮاﺑﯿﺪه ﺑﻪ اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن ﻣﺸﻐﻮل‬
‫و در اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪی ﻋﻤﯿﻖ‪ ،‬ﻓﮑﺮ آﻧﺎن ﺑﻪﺧﺪا ﻣﺘﺼﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ و‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪی آ ﮔﺎھﺎﻧﻪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﯾﺎد ﺧﺪا ھﺴﺘﻨﺪ »ﻋﻠﻢ« ﻣﮑﺘﺐ از ﺗﻔﮑﺮات آنھﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﻪﺧﺪا ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد ‪ .١‬اﯾﻦ ﺗﻔﮑﺮ در آﯾﺎت ﺧﺪا و ﯾﺎدآوری ذات او ﺑﺪون ھﺪف ﻧﯿﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺴﺮﻋﺖ از اﯾﻦ ﺗﻔﮑﺮ در ﺧﻠﻘﺖ و ﺟﮫﺎن ھﺴﺘﯽ و وﺟﻮد ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪھﺪف رﺳﯿﺪه از ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ‬
‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﻓﺼﻞ »ﻃﻠﺐ اﻟﻌﻠﻢ ﻓﺮﻳﻀﺔ« در ﮐﺘﺎب »ﻗﺒﺴﺎت ﻣﻦ اﻟﺮﺳﻮل«‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١١٠‬‬
‫َ َّ َ َ َ َ ۡ َ َ َ‬
‫ت �ٰذا‬ ‫ﻧﮫﺎن وﺟﻮد او اﯾﻦ ﻧﺪا ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎ ﺑﺎﻧﮓ رﺳﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪﴿ :‬ر�نا ما خلق‬
‫ٗ‬
‫َ� ٰ ِط�﴾ دور از اوھﺎم و ﺗﺨﯿﻼت ﺑﺎ ﻓﮑﺮ آزاد ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ‪ .‬آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫آﯾﺎت ﻗﺪرت و ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﻋﻈﻤﺖ ﺧﺪا ﻣﯿﺎن ﺗﻔﮑﺮ و ﻧﺘﯿﺠﻪی ﺗﻔﮑﺮ ﺟﺪاﯾﯽ ﻧﻤﯽاﻧﺪازد ﺣﺘﯽ‬
‫واژهای »ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ« ﻧﯿﺰ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺧﻠﻘﺖ آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ اﻧﺪﯾﺸﺪه ﺑﻮدن‬
‫درﻧﮓ رگ و ﭘﯽ و ﺧﻮن و ﮔﻮﺷﺖ و ﭘﻮﺳﺖ آﻧﺎن ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮﻣﯽآورد‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬اﯾﻦھﺎ را‬
‫�ض َر َّ� َنا َما َخلَ ۡق َ‬ ‫َۡ‬ ‫ون � َخ ۡلق ٱ َّ َ َ‬
‫َ َ َ َ َّ ُ َ‬
‫ت‬ ‫ت َوٱ� ِ‬
‫لس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﯿﮫﻮده و ﺑﺎﻃﻞ ﻧﯿﺎﻓﺮﯾﺪهای‪﴿ :‬و�تفكر‬
‫ٗ‬ ‫َ َ‬
‫�ٰذا َ� ٰ ِط�﴾ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﺗﻔﮑﺮ و ﻧﺘﯿﺠﻪی آن ﭼﯿﺰی اﺳﺖ واﺣﺪ و ﺑﻪھﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺴﺮﻋﺖ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﻣﯽرﺑﺎﯾﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪی »ذھﻨﯽ« ﮐﻪ از ﺗﻔﮑﺮ ﺑﺪان رﺳﯿﺪه و‬
‫آن را ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ اﮐﺘﻔﺎ ﻧﮑﺮده ھﻤﺎﻧﺠﺎ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺪون ھﺪف ﻗﺎﻧﻊ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺗﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪی ﻋﻤﻠﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﺑﺸﺮی ﺑﻪھﺪف و ﻣﻘﺼﻮدی ﻧﻤﯽرﺳﺪ و وﺟﻮد و ﻧﺒﻮد او ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬وﮔﺮﻧﻪ در ﺟﮫﺎن‪،‬‬
‫ﺣﻘﺎﯾﻖ ﺑﺴﯿﺎری ﻧﮫﻔﺘﻪ و ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﺎ اﻧﺴﺎن آن را ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﻧﯿﺎورده‪ ،‬در زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﺧﺎرﺟﯽ و ﻋﻤﻠﯽ ﺧﻮد از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺎﯾﺪهای ﻧﺪارد و دردی را دوا‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻨﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﺻﻮرت واﻗﻌﯿﺖ درآﻣﺪه در زﻧﺪﮔﯽ واﻗﻌﯽ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﮑﺎر رود‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺧﺮدﻣﻨﺪان ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﯿﺮوی ﻋﻘﻞ ﻓﻄﺮی ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺪﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ دﺳﺖ‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ و در ذھﻦ ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪان ﻣﻌﺮﻓﺖ ﭘﯿﺪا ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﻘﺎم درﻧﮓ ﻧﮑﺮده‪،‬‬
‫ٗ‬ ‫َ َّ َ َ َ َ ۡ َ َ َ‬
‫ت �ٰذا َ� ٰ ِط�‬ ‫دلھﺎ و روانھﺎی آنھﺎ ﺳﺘﺎﯾﺶﮔﻮی ﺷﺪه‪ ،‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪﴿ :‬ر�نا ما خلق‬
‫ُ ۡ َ َ‬
‫�ٰ َنك﴾‪.‬‬ ‫سب‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎ ﻣﻐﺰ ھﺸﯿﺎری‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﺮف ﺗﺴﺒﯿﺢ ﺑﺎ زﺑﺎن اﮐﺘﻔﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ھﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪی‬
‫اﯾﻦ آﯾﺎت ﻣﺤﺴﻮس ﺧﺪا را ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺳﺮاﭘﺎ ﺳﺘﺎﯾﺶﮔﻮی او ﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﺗﻮﻗﻒ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻮﺷﻪ و زاد ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎده ﺑﻪ ﺳﺮﻣﻨﺰل اﯾﻤﺎن واﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ‬
‫ً‬
‫زﻧﺪﮔﯽ و اﻋﻤﺎل و ﻣﺸﺎﻋﺮ و اﻓﮑﺎر را ﮐﺎﻣﻼ در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺪانوﺳﯿﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮ ﻓﺮاز زﻣﯿﻦ‬
‫ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺮد‪ .‬آن اﯾﻤﺎن ﻣﺤﺮک را در زﻧﺪﮔﯽ واﻗﻌﯽ و ﮐﺎرھﺎی ﺑﺮوﻧﯽ ﺧﻮد وارد‬
‫ﮐﺮده در راه آن ﺑﺮای ﭼﯿﺮﮔﯽ ﺑﺮ ھﺮ ﮐﺎری ﺑﯿﮫﻮده و ﻟﻐﻮ ﮐﻪ ارزش واﻗﻌﯽ اﻧﺴﺎن را ﺿﺎﯾﻊ‬
‫و ﯾﺎ ﺗﺒﺎه و ﯾﺎ ﮐﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه و ﻣﺠﺎھﺪه ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد‪:‬‬
 ‫‪١١١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ُ‬ ‫ٓ َّ َ‬ ‫ك فَقِ َنا َع َذ َ‬ ‫َ َّ َ َ َ َ ۡ َ َ ٰ َ َ ٰ ٗ ُ ۡ َ ٰ َ َ‬

‫اب ٱ�َّارِ ‪َ ١٩١‬ر َّ� َنا إِنك َمن ت ۡدخ ِِل‬ ‫﴿ر�نا ما خلقت �ذا � ِط� سب�ن‬
‫ي� ٰ ِن‬
‫ۡ‬ ‫ٓ‬
‫نصار ‪َّ ١٩٢‬ر َّ� َنا إ َّ� َنا َسم ۡع َنا ُم َناد ِٗيا ُ� َنادِي ل ِ� َ‬ ‫� م ِۡن أ َ َ‬ ‫َّ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ ُ َ َ َّ‬
‫ِل�ٰلِم َ‬ ‫ٱ�ار �قد أخز�ته ۖۥ وما ل‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬
‫ُ ْ ّ ُ ۡ َ َ َ َّ َ َّ َ َ ۡ َ ُ ُ َ َ َ َ ّ َ َّ َ ّ َ َ َ َ َّ َ َ َ ۡ َۡ‬ ‫َ‬
‫ار‬ ‫ر‬‫�ات ِنا وت َو�نا مع ٱ�ب َ‬ ‫ٔ‬ ‫س‬ ‫ا‬‫ن‬ ‫�‬ ‫ر‬ ‫أ ۡن َءامِنوا ب َر��م �ٔامنا ۚ ر�نا فٱغفِ ۡر �َا ذنو�نا و�فِ ۡ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ َّ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ ٰ ُ ُ َ َ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َّ َ َ ُ ۡ ُ ۡ َ َ‬
‫‪ ١٩٣‬ر�نا وءات ِنا ما وعد�نا � رسل ِك و� � ِزنا يوم ٱلقِ�مةِ� إِنك � �ل ِف ٱل ِميعاد ‪١٩٤‬‬
‫ُ ُ‬ ‫َ َ ُ‬
‫ِن�م ّمِن َذكر أ ۡو أ َ ٰ‬ ‫َ ۡ َ َ َ َ ُ ۡ َ ُّ ُ ۡ َ ّ َ ٓ ُ ُ َ َ َ َ ٰ ّ ُ‬
‫ن�� َ� ۡعض�م ّ ِم ۢن‬ ‫ٍ‬ ‫ضيع �مل � ِم ٖل م‬ ‫فٱستجاب لهم ر�هم � ِ� � أ ِ‬
‫ُ‬
‫َ َ ٰ َ ُ ْ َ ُ ُ ْ َ َ ّ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫َ ۡ َ ُ ْ‬ ‫َ َّ َ َ َ ُ ْ َ ُ ۡ ُ ْ‬ ‫َۡ‬
‫ي� و�تلوا وقت ِلوا �� ِفرن‬ ‫ٰ‬
‫�ع ٖض� فٱ�ِين هاجروا وأخرِجوا مِن دِ�رِهِم وأوذوا ِ� سب ِ ِ‬
‫�ُ‬ ‫َّ َ َّ‬ ‫ۡ‬ ‫ّ‬ ‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫َۡ َ ۡ َۡ َٰ ُ َ‬ ‫َ ۡ ُ ۡ َ ّ َ ۡ َ َ ُ ۡ َ َّ ُ ۡ َ َّ ٰ َ ۡ‬
‫ت � ِري مِن �تِها ٱ�ن�ر ثوابا مِن عِن ِد ٱ�ِۚ وٱ‬ ‫�نهم س ِ�ٔات ِ ِهم و�دخِلنهم ج� ٖ‬
‫اب ‪] ﴾١٩٥‬آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۹۵-۱۹۱ :‬‬ ‫َ ُ ُ ۡ ُ َّ َ‬
‫عِندهۥ حسن ٱ�و ِ‬
‫»ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬اﯾﻦ دﺳﺘﮕﺎه ﺑﺎﻋﻈﻤﺖ را ﺑﯿﮫﻮده ﻧﯿﺎﻓﺮﯾﺪهای ﭘﺎک و ﻣﻨﺰھﯽ‪ .‬ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻟﻄﻒ‬
‫ﺧﻮد از ﻋﺬاب دوزخ ﻧﮕﮫﺪار‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺻﺪای ﻧﺪادھﻨﺪهای ﮐﻪ ﺧﻠﻖ را ﺑﻪ‬
‫اﯾﻤﺎن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺷﻨﯿﺪﯾﻢ‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖ ﮐﺮدﯾﻢ و اﯾﻤﺎن آوردﯾﻢ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬از ﮔﻨﺎھﺎن ﻣﺎ درﮔﺬر و‬
‫زﺷﺘﯽ ﮐﺮدار ﻣﺎ را ﺑﭙﻮﺷﺎن و ھﻨﮕﺎم ﺟﺎن ﺳﭙﺮدن ﻣﺎ را ﺑﺎ ﻧﯿﮑﺎن ﻣﺤﺸﻮر ﮔﺮدان‪.‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﻣﺎ را از آﻧﭽﻪ ﺑﻪ رﺳﻮﻻن ﺧﻮد وﻋﺪه دادهای ﻧﺼﯿﺐ ﻓﺮﻣﺎ و ﻣﺤﺮوم ﻣﮕﺮدان ﮐﻪ‬
‫ﺗﻮ ھﺮﮔﺰ ﺧﻠﻒ وﻋﺪه ﻧﻤﯽﮐﻨﯽ‪ .‬ﭘﺲ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن دﻋﺎی آﻧﺎن را اﺟﺎﺑﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻦ‬
‫ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرم ﻋﻤﻞ ھﯿﭽﮑﺲ را از ﻣﺮد و زن ﺑﯽﻣﺰد ﻧﮕﺬارم‪ ،‬ﭘﺲ آﻧﺎنﮐﻪ از وﻃﻦ ﺧﻮد‬
‫ھﺠﺮت ﮐﺮدﻧﺪ و از دﯾﺎر ﺧﻮد ﺑﯿﺮون ﺷﺪه در راه ﻣﻦ رﻧﺞ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ و ﺟﮫﺎد ﮐﺮده ﮐﺸﺘﻪ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺪﯾﻨﻮﺳﯿﻠﻪ ﺑﺪیھﺎی آﻧﺎن را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﯿﻢ و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖھﺎﯾﯽ درآورﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫زﯾﺮ درﺧﺘﺎﻧﺶ ﻧﮫﺮھﺎ ﺟﺎری اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﭘﺎداﺷﯽ اﺳﺖ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﭘﺎداش ﻧﺰد‬
‫ﺧﺪا اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﺎت و ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎ‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ راه ﮐﺎﻣﻞ و دﻗﯿﻖ از ﻧﻈﺮ ﺷﯿﻮهی ﺗﻔﮑﺮ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮای‬
‫ﺗﻌﻤﻖ و ﻧﯿﮏ اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن در ﺑﺎرهی ﻣﻠﮑﻮت ﺧﺪاوﻧﺪی اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ راھﻨﻤﺎﯾﯽ و ارﺷﺎدی‬
‫اﺳﺖ ﺑﺮای ﻋﻘﻞ در اﺑﺘﺪای ﮐﺎر آن‪ ،‬و از ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ آن در ﯾﮑﯽ از ﻣﮫﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﯿﺪانھﺎی در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮش‪ ،‬ﻣﯿﺪان ﮔﺴﺘﺮدهی ﺗﺪﺑﺮ و ﺗﻌﻤﻖ در آﯾﺎت و ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﺧﺪا در اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ‪.‬‬
‫از اﻧﺪﯾﺸﻪ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪﻋﻤﻞ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎی آن دﺳﺘﻮر و ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﺣﻘﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن‪ ،‬از آن ﺣﻖ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﮫﺎد و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺮای ﺑﺮﻗﺮاری و اﺟﺮای‬
‫اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ و ﺑﻪ راه اﻧﺪاﺧﺘﻦ و ھﺪاﯾﺖ ﺳﮑﺎن ﮐﺸﺘﯽ ﺣﯿﺎت در اﯾﻦ درﯾﺎی ﻃﻮﻓﺎﻧﯽ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١١٢‬‬

‫ﻋﺎﻟﻢ و ﺑﺮدن آن ﺑﻪﺳﻮی ﺑﻨﺪر و ﻟﻨﮕﺮﮔﺎه ﺳﻌﺎدت اﺑﺪی و ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ھﺪف ﻧﮫﺎﯾﯽ‬
‫آرﻣﺎﻧﯽ و واﻗﻌﯽ ﻋﻤﻠﯽ‪ .‬رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﭘﺎداش ﭘﺴﯿﻦ در ﻧﺘﯿﺠﻪی ھﻤﯿﻦ ﻣﺠﺎھﺪات ﭘﯿﺸﯿﻦ؛‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ اﻣﻮر ﺣﯿﻮاﻧﯽ و ﻇﺎھﺮی زﻣﯿﻦ ﺑﻪ اﻣﻮر ﻋﺎﻟﯽ و ﻣﻌﻨﻮی ھﻤﺴﻄﺢ ﺑﺸﺮﯾﺖ آﺳﻤﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ دادن دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‪ .‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺣﺪ ﻧﮫﺎﯾﯽ‪ ،‬رﺳﺎﻧﯿﺪن ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﺧﺪا‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم اﯾﻦ راه دﻗﯿﻖ و ﮐﺎﻣﻞ و ﺷﮕﻔﺖ ﺑﺎ راھﻨﻤﺎﯾﯽ آﺷﻨﺎ ﺑﻪ راه و رﺳﺎﻧﻨﺪه ﺑﻪھﺪف ﮐﻪ‬
‫دﻗﺖ و ارﺷﺎد او در ﮐﻤﺎل درﺳﺘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺷﺶ آﯾﻪ ﺧﻼﺻﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ!‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن اﯾﻦ ﺷﯿﻮهی ارﺷﺎد و راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﺑﺮای ﺗﻌﻤﻖ و ﺗﻔﮑﺮ در ﺣﮑﻤﺖھﺎ و‬
‫ﺗﺪاﺑﯿﺮ اﻟﮫﯽ را ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻋﻘﻞ ﺑﺸﺮی و اﺳﺘﻌﺪاد او‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪھﺎی ﮐﮫﻨﻪ و ﻧﻮ و ﻣﺸﮑﻼت‬
‫ﭘﯿﭽﯿﺪهی آنھﺎ ﮐﻪ دﺷﻮاریھﺎ را ﺑﺮای ﻋﻘﻞ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺳﻨﺠﺪ‪ ،‬ﻓﻮری ﻋﻈﻤﺖ‬
‫ﻓﺮق و اﺧﺘﻼف آنھﺎ را ﻋﻈﻤﺖ و ارزش ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ راه و رﺳﻢ اﻟﮫﯽ در ﭘﺮورش ﻋﻘﻞ ﺑﺸﺮی‪،‬‬
‫درک ﮐﺮده‪ ،‬ﺧﻮاھﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن ﭘﺎک از ھﺮ ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺼﯽ‪ ،‬ھﻤﻪﭼﯿﺰ را‬
‫ﺑﻪﺣﻖ و ﺑﺮاﺳﺎس درﺳﺘﯽ و راﺳﺘﯽ آﻓﺮﯾﺪه و اﯾﻦ راه و رﺳﻢ را ﺑﺮای ﺑﻪ ﭘﺎداﺷﺘﻦ و اﻗﺎﻣﻪ و‬
‫اﺟﺮای ﺣﻖ در ﺳﺮاﺳﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﺑﺎ ﻋﻘﻞھﺎی ﭘﺮاﮐﻨﺪهی ﻧﺎﻣﻨﻈﻢ ﺧﻮد ﮐﻪ ھﯿﭻ ﻣﻼک و ﺿﺎﺑﻄﻪای ﻧﺪاﺷﺖ‪،‬‬
‫آﻏﺎز ﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﭘﮋوھﺶ در آﯾﺎت ﺟﮫﺎن ھﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻮاﺑﻖ ﺳﻮﯾﯽ ﮐﻪ از ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت‬
‫ﮐﻠﯿﺴﺎی ﻗﺮون وﺳﻄﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ رﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺪون آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه و ﺗﺼﺎدﻓﯽ‬
‫اﯾﺠﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ھﯿﭻ ﻗﺎﻋﺪه و ﻧﻈﻢ و ﺣﺴﺎﺑﯽ در ﮐﺎرش ﻧﯿﺴﺖ!‬
‫ً‬
‫اﺧﯿﺮا ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺪﮐﯽ از آن ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ را درﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﻪ و‬
‫اﺳﺎس ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ و زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻧﺪﮔﯽ و اﻧﺴﺎن ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪی آن ﺧﻠﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻏﺮﺑﯽ آﻏﺎز ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮐﻪ در اﻓﮑﺎر ﭘﺮاﮐﻨﺪهی ﺧﻮد‬
‫ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه رﻓﺘﻪ از ﻋﻠﻢ ﺻﺤﯿﺢ دور اﻓﺘﺎده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۱‬ﮐﺮﯾﺴﯽ ﻣﻮرﯾﺴﻮن‪ ،‬در ﮐﺘﺎب »داﻧﺶ ﺑﻪ اﯾﻤﺎن ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﯽﻧﮫﺎﯾﺘﯽ ﮐﻪ در ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد دارد‪ ،‬دﻟﯿﻞ ﺑﺮ وﺟﻮد آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر اﺳﺖ‪ ،‬و‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺪون اﯾﻦ ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﻨﻈﻢ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪ .‬وﺟﻮد اﻧﺴﺎن ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ و ﻣﻈﺎھﺮ‬
‫ﭘﺮاﻓﺘﺨﺎری ﮐﻪ از ذﮐﺎوت و ھﻮش اﻧﺴﺎن ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد ھﻤﻪ ﺟﺰﯾﯽ از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪای‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺎﻟﻖ ﺟﮫﺎن اﺟﺮا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ھﺮ رﺷﺘﻪای از ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻈﻢ و ﺑﺎ ﺣﺴﺎب ﭘﯿﺶ ﻣﯽرود و ﺑﺮ‬
‫ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت او اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﺷﮑﺴﺘﻦ اﺗﻢ داﻟﺘﻮن )ﮐﻮﭼﮑﺘﺮﯾﻦ ﻗﺎﻟﺐ‬
 ‫‪١١٣‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺟﮫﺎن( ﮐﻪ از ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن دروﻧﯽ آن‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی ﻋﻈﯿﻢ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﻣﺤﺴﻮس و‬
‫ﻣﺮﺋﯽ و ﺳﺘﺎرﮔﺎن دﻧﺒﺎﻟﻪداری ﮐﻪ ﭘﺲ از ھﺰاران ﺳﺎل ﻧﻮری ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﺎ ﻣﯽرﺳﻨﺪ‪ ،‬و‬
‫اﻟﮑﺘﺮونھﺎی ﭘﺮان در ﻓﻀﺎ ﮐﻪ ھﻤﻪ اﻧﻘﻼﺑﯽ ﻧﺎﮔﮫﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮای ﮔﺸﺎدن ﻣﯿﺪان ﮔﺴﺘﺮده و‬
‫ﺑﯽاﻧﺘﮫﺎﯾﯽ ﺟﻠﻮ ﭼﺸﻢ ﻣﺎ‪ ،‬و ﺗﺒﺪﯾﻞ اﺳﺎﺳﯽ و رﯾﺸﻪای ﻓﮑﺮ ﻣﺎ در ﺑﺎرهی ﺟﮫﺎن ھﺴﺘﯽ و‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ واﻗﻊ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ھﺮﮔﺰ ﺑﻪ آن ﭘﻨﺪار ﮔﺬﺷﺘﻪی ﺧﻮد در ﺑﺎرهی ﻣﺎده ﮐﻪ آن را‬
‫ﻣﻮﺟﻮدی ﺑﯽﺣﺮﮐﺖ و ﻣﺮده ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺨﻮاھﯿﻢ ﮔﺸﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺎرف و ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺟﺪﯾﺪی‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺸﻒ ﻋﻠﻮم ﺟﺪﯾﺪ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﻪ در ﭘﺸﺖ ﻇﻮاھﺮ ﻣﺤﺴﻮس ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺪاﻧﯽ‬
‫ﺑﺮای وﺟﻮد ﻣﺪﺑﺮی ﮐﺎردان و ﺟﺒﺎر ﺑﺎزﻣﯽﮔﺬارد« ‪.١‬‬
‫اﻣﺎ ﻓﮑﺮ اﺳﻼﻣﯽ ھﺮﮔﺰ ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﺮاﮐﻨﺪهﮔﻮﯾﯽھﺎ و آﺷﻔﺘﮕﯽ ﻓﮑﺮی اﺣﺘﯿﺎج ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬در آن‬
‫زﻣﺎن ﮐﻪ اروﭘﺎ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﻇﻠﻤﺖ ﻧﺎآ ﮔﺎھﯽ ﻓﺮورﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اﻓﮑﺎری ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﯽ‬
‫و از ھﺪاﯾﺖ او رھﺒﺮی ﺷﺪه و ﻋﻘﻠﯽ روﺷﻦ از ﭘﺮﺗﻮ روان در ﻣﻠﮑﻮت ﺧﺪاﯾﯽ ﺑﻪ ﺗﻌﻤﻖ و‬
‫اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و در ﺗﻤﺎم رﺷﺘﻪھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻋﻠﻮم ﻧﻈﺮی و ﺗﺠﺮﺑﯽ ﭘﮋوھﺶ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﻧﯿﺮوی ﺧﺮد را راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ در ﺣﮑﻤﺖ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاری دﻗﺖﻧﻈﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪ‬
‫ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫آﯾﺎت ﻓﺮاواﻧﯽ در ﻗﺮآن وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺑﯿﺎن اﺣﮑﺎم‪ ،‬اوﻟﯽاﻻﻟﺒﺎب‪ ،‬ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻋﻠﻢ‪،‬‬
‫ﺗﻔﮑﺮ و ﺗﻌﻘﻞ را ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪی آن اﺣﮑﺎم ھﺸﯿﺎر ﻣﯽﺳﺎزد و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪا اﯾﻦ ﻣﻘﺮرات و‬
‫ﺣﺪود را ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺪانھﺎ ھﺪاﯾﺖ ﺷﻮﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﭘﯿﺸﮕﯿﺮی از اﻃﺎﻟﻪی‬
‫ﮐﻼم از ﺑﯿﺎن ﻣﺜﺎلھﺎی آن ﺧﻮدداری ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ آﯾﻪھﺎی ‪،۲۱۹ ،۱۸۴ ،۱۷۹‬‬
‫‪ ۲۴۱ ،۲۴۰ ،۲۳۰‬و ‪ ۲۸۲‬ﺳﻮرهی ﺑﻘﺮه و آﯾﻪھﺎی ﺳﻮرهھﺎی دﯾﮕﺮ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﺗﺸﺮﯾﻌﺎت از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺠﺮﯾﺎن آنھﺎ ﺑﺸﺮ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از‬
‫ً‬
‫اﯾﻦ رو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺖ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاری و ﺗﺸﺮﯾﻊ ﮐﺎﻣﻼ آ ﮔﺎه ﺑﺎﺷﺪ وﮔﺮﻧﻪ آﻧﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﺑﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻗﻮاﻧﯿﻦ را ﺑﺎ ﻣﻮارد ﺣﮑﻢ ھﻤﺨﻮان ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و در ﺟﺎی درﺳﺖ‬
‫ﺧﻮد ﺑﮑﺎر ﻧﻤﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸﺮی ﺧﺸﮏ و ﻣﺎﺷﯿﻨﯽ ﻧﻤﯽﭼﺮﺧﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﻮان ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ ﺧﺸﮏ و ﻣﺎﺷﯿﻨﯽ و‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺑﺮای زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸﺮ وﺿﻊ ﮐﺮد و ﺑﻪ اﺟﺮا درآورد‪ .‬ﮔﺎه ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺻﺪھﺎ ﺣﺎﻟﺖ‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ از ﻓﺼﻞ »ﻃﻠﺐاﻟﻌﻠﻢ ﻓﺮﻳﻀﺔ« در ﮐﺘﺎب »ﻗﺒﺴﺎت ﻣﻦاﻟﺮﺳﻮل«‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١١٤‬‬

‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺮای ﯾﮏ ﻣﻮﺿﻮع ﮐﻠﯽ ﭘﯿﺶ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﺣﮑﻤﺖ و ﻓﻠﺴﻔﻪی واﻗﻌﯽ‬
‫اﺣﮑﺎم را در ورای آنھﺎ ﻧﻔﮫﻤﯿﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ و ارﺗﺒﺎط اﺻﻠﯽ اﯾﻦ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺑﺮﻧﮫﺎده را ﺑﺎ ھﻢ درک‬
‫ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺨﻮاھﻨﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ آنھﺎ را ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺖھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﮐﻪ در زﻧﺪﮔﯽ ﻋﻤﻠﯽ و‬
‫ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﻣﺘﻌﺮض ﺑﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ھﻤﺎھﻨﮓ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ از آﯾﺎت ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ در ﺑﺎﻻ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻗﺮآن ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ‬
‫ﻋﻘﻞ ﺑﺸﺮ را در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ آﯾﺎت ﺑﯿﺪارﮐﺮده ﺑﻪ ﺗﻔﮑﺮ و ﺗﺪﺑﺮ در آنھﺎ وادارد ﮐﻪ آنھﺎ را‬
‫ﺑﻔﮫﻤﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آنھﺎ آ ﮔﺎھﯽ ﻋﻤﯿﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ آنھﺎ را ﺑﮑﺎر‬
‫ﺑﻨﺪد‪ .‬آﯾﻪھﺎی ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ ﺑﺴﯿﺎر دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ در ﻗﺮآن ھﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ از ﺗﺪﺑﺮ و ﺗﻔﮑﺮ و‬
‫ﺗﻌﻘﻞ ﺳﺨﻦ ﺑﻪﻣﯿﺎن ﻧﻤﯽآورد‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ اﻣﺮ ﮐﻠﯽ را در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻋﻘﻞ را ﺑﻪ ﻓﮫﻢ و روﺷﻦ‬
‫ﮐﺮدن ﻣﻮﺿﻮع ﭘﯿﺶ از اﻋﻤﺎل و اﺟﺮای آنھﺎ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﺑﺪون ﻏﺮض ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﮐﻮﺷﺶ ﻋﻈﯿﻢ و ﺧﺴﺘﮕﯽﻧﺎﭘﺬﯾﺮ‬
‫ﭘﮋوھﺸﮕﺮان اﺳﻼم را در رﺷﺘﻪی ﻓﻘﻪ دﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎری از اﺻﻮل ﻓﻘﻪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﻟﺤﻈﻪ زﻧﺪه‬
‫ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﺻﻮﻟﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از اﺳﺘﺪﻻلھﺎی ﻋﻤﯿﻖ آن ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺖ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﯾﮏ‬
‫ً‬
‫ﻓﺮھﻨﮓ ﻋﻈﯿﻢ و اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺟﺎوﯾﺪان اﺳﺖ‪ .‬ﺷﯿﻮهی ﺗﻔﮑﺮ آزاد اﺳﻼﻣﯽ در اﯾﻦ ﮔﺴﺘﺮه ﺷﺪﯾﺪا‬
‫ً‬
‫ﺗﺸﻨﻪی ارﺷﺎدھﺎ و راھﻨﻤﺎﯾﯽھﺎی ﻗﺮآن ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻮده آﯾﻪھﺎی آن را ﻋﻤﯿﻘﺎ ﻓﺮاﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻪ و‬
‫ﺳﺨﺖ ﻣﺎﻧﻊ ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﺪون وﺳﺎﯾﻞ ﻋﻤﻠﯽ و ﻓﮑﺮی روﺷﻦ‪ ،‬اﻗﺪام ﺑﻪ رو رﻓﺘﻦ در اﯾﻦ‬
‫ﮔﺮداب ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در دوران اوﻟﯿﻪی اﺳﻼم‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﻓﮑﺮ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ‪ ،‬و ﻓﮫﻢ ﺣﮑﻤﺖ ﺗﺸﺮﯾﻌﺎت و ارﺗﺒﺎط‬
‫ﮐﻠﯽ ﻣﯿﺎن آنھﺎ‪ ،‬ﺣﺘﯽ در اﺻﻮل ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺤﮑﻢ ﻣﻨﺼﻒ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﭘﺪﯾﺪار ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦ رو ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻤﺮس از اﺟﺮای ﺣﺪ دزدی ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻏﻼﻣﺎن »اﺑﻦ ﺣﺎﻃﺐ ﺑﻦ أﺑﯽ‬
‫ﺑﻠﺘﻌﻪ« ﺧﻮدداری ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻏﻼﻣﺎن و ﯾﺎ ﮐﺎرﮔﺮان‪ ،‬ﺷﺘﺮھﺎی اﺑﻦ ﺣﺎﻃﺐ را دزدﯾﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﺣﺪ دزدی در ﻗﺮآن ﻗﻄﻊ دﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و از اﺣﮑﺎم ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺤﮑﻢ‪ .‬اﻣﺎ آﺷﮑﺎر ﺷﺪ‬
‫ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و ﺑﯽﺗﻮﺟﮫﯽ اﺑﻦ ﺣﺎﻃﺐ ﺑﻪ آﻧﺎن دﻟﯿﻞ اﺻﻠﯽ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻤﺮس دزدی‬
‫را ﺑﺮ آﻧﺎن رد ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪﺧﺪا ﻗﺴﻢ اﮔﺮ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ آﻧﺎن را ﺑﮑﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﺪ‬
‫ﺳﭙﺲ ﮔﺮﺳﻨﻪ ﻧﮕﮫﺪاﺷﺘﻪاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮری ﮐﻪ اﮔﺮ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺣﺮام ﮐﺮده ﺑﺨﻮرﻧﺪ ﺑﺮ آﻧﺎن روا‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ دﺳﺖ آنھﺎ را ﻣﯽﺑﺮﯾﺪم«‪ .‬اﯾﻦ اﺟﺮا ﻧﮑﺮدن ﺣﮑﻢ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪی آ ﮔﺎھﯽ‬
‫ﻋﻤﯿﻖ او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺖ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاری اﻟﮫﯽ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﻮد‪ .‬آن ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاری ﮐﻪ‬
‫زﻣﺎﻣﺪار را ﻣﺴﺆول ﺑﺮآوردن ﺣﺎﺟﺖھﺎی ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان و ﺗﻮﺳﻌﻪی زﻧﺪﮔﯽ آﺑﺮوﻣﻨﺪاﻧﻪی آﻧﺎن‬
 ‫‪١١٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ً‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪا ﭘﯿﺮوی از ﻓﻀﺎﯾﻞ اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻧﻈﻢ ﺟﺎﻣﻌﻪ را از آﻧﺎن ﻣﯽﺧﻮاھﺪ و ﯾﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﮔﻨﺎه ﺑﻪ ﮐﯿﻔﺮ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬از ﺟﺎﻣﻌﻪی ﮔﺮﺳﻨﻪی ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺗﻮﻗﻊ درﺳﺘﮑﺎری داﺷﺘﻦ‪ ،‬اﻧﺘﻈﺎری‬
‫ﺑﺲ ﺑﯿﮫﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺟﺎﻧﺐ دﯾﮕﺮ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﺘﻐﯿﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸﺮی‪ ،‬ھﻤﭽﻮن ﺳﯿﺎﺳﺖ‬
‫ﻣﻤﻠﮑﺖداری و اﻗﺘﺼﺎد )ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎی ﺣﮑﻤﺖ ﺧﺪاوﻧﺪی( ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ و ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪھﺎ و اﺳﺎس‬
‫اﺻﻮل ﺗﻐﯿﯿﺮﻧﺎﭘﺬﯾﺮ )ﺑﺪون ﺑﯿﺎن ﺟﺰﯾﯿﺎت و اﺷﮑﺎل ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن آن( ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫اﻗﺘﻀﺎی زﻣﺎن و ﻣﺼﻠﺤﺖ اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ ھﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺎس و ﭘﺎﯾﻪھﺎ‬
‫ﭼﺎرﭼﻮبھﺎﯾﯽ ﮐﻠﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ھﺮ ﻣﻮﺿﻮع و ﻣﻄﻠﺒﯽ ﺑﺎﯾﺪ در آن ﺣﺪود ﺑﻪﺟﺮﯾﺎن درآﯾﺪ و‬
‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ھﺮ ﻋﺼﺮ و زﻣﺎن و ھﻤﺨﻮان ﺑﺎ ھﺮ درﺟﻪای از داﻧﺶ ﻧﻮ ﺑﺸﺮی‪ ،‬و ﺑﺎ ﺟﮫﺎن‬
‫ﻣﺎدی ھﻤﮕﺎم‪ ،‬و ﺑﺎ ﺷﮑﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪای ﮐﻪ در آن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﻢ آواز ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ از آن‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب ﮐﻠﯽ و ﻣﺮز ﻣﻌﯿﻦ ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﻤﻠﮑﺖداری ﺑﺮ دو ﭘﺎﯾﻪ‬
‫اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ و ﺷﻮرا‪.‬‬
‫ۡ ُ ْ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬
‫ك ۡم ُتم َ� ۡ َ‬
‫اس أن �ك ُموا ب ِٱل َع ۡد ِل �﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪.[۵۸ :‬‬‫� ٱ�َّ ِ‬ ‫﴿�ذا ح‬
‫»و اﮔﺮ ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺣﮑﻮﻣﺖ و داوری ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪﻋﺪاﻟﺖ داوری ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ى بَ ۡي َن ُه ۡم﴾ ]اﻟﺸﻮری‪.[۳۸ :‬‬ ‫﴿ َوأَ ۡم ُر ُه ۡم ُش َ‬
‫ور ٰ‬
‫»و ﮐﺎرﺷﺎن را در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد ﺑﺎ ﻣﺸﻮرت اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻮرا ﺑﻪﭼﻪ ﺷﮑﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﯾﺎ اﯾﻦ ﺷﻮرا ﻣﺠﻤﻌﯽ از رؤﺳﺎی ﻗﺒﺎﯾﻞ‬
‫و ﻋﺸﺎﯾﺮ اﺳﺖ؟ و ﯾﺎ ﻣﺠﻠﺲ ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮔﺰﯾﻨﺸﯽ و ﯾﺎ اﻧﺘﺼﺎﺑﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﺠﻠﺴﯽ و ﯾﺎ دو‬
‫ﻣﺠﻠﺴﯽ و ‪ ...‬زﯾﺮا اﯾﻦ اﺷﮑﺎل ﺑﺮ اﺳﺎس زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻐﯿﯿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و در ﺑﺎرهی ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﺎﻟﯽ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َۡ َ َ ُ َ ُ َ ََۡ َۡۡ ٓ‬
‫� ٱ�غن َِياءِ مِن� ۡ ۚم﴾ ]اﻟﺤﺸﺮ‪.[۷ :‬‬‫﴿� � ي�ون دول� �‬
‫»ﺗﺎ ﻣﯿﺎن ﺗﻮاﻧﮕﺮان ﺷﻤﺎ )ﻏﻨﺎﯾﻢ و ﺛﺮوت( دﺳﺖ ﺑﻪدﺳﺖ ﻧﮕﺮدد«‪.‬‬
‫اﻧﺤﺼﺎر داراﯾﯽ را در دﺳﺖ ﻋﺪهی اﻧﺪﮐﯽ از ﻣﺮدم و اﺣﺘﮑﺎر ﻣﺎل را ﻧﺎروا داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺒﺎدا ﺛﺮوت در دﺳﺖ ﮔﺮوه ﻣﻌﺪودی ﺑﻤﺎﻧﺪ و دﯾﮕﺮان از آن ﻣﺤﺮوم ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ راه ﺷﺮﯾﮏ‬
‫ﮐﺮدن اﻣﺖ را در درآﻣﺪ ﻣﺸﺘﺮک ﺑﻪﺧﻮد اﻓﺮاد اﻣﺖ واﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺗﺎ ھﺮ ﻣﻠﺘﯽ آن را ﺑﻪرﻧﮓ‬
‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪی ﺧﻮد درآورد و ﺑﺮاﺳﺎس ﻇﺮﻓﯿﺖ و داﻧﺶ و اﻣﮑﺎﻧﺎت آن را اﻋﻤﺎل‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬و در ھﺮ ﺣﺎل‪ ،‬از آن ﻗﺎﻋﺪهی ﺑﺰرگ و ﻣﺮز ﮐﻠﯽ ﺧﺎرج ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﻪ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١١٦‬‬

‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اروﭘﺎ ﺑﻪ ﻓﺌﻮداﻟﯿﺴﻢ و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداری ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮد و ﻧﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﻢ ﺳﻠﺐ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ‬
‫از ھﻤﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪.١‬‬
‫ﺑﻪدﻟﯿﻞ اﯾﻦ اﻣﻮر و ﺟﺰ اﯾﻦھﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺸﯿﺎری و ﺑﯿﺪاری اﻧﺴﺎن را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺖ‬
‫و ﻓﻠﺴﻔﻪی ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاری و اﻧﺪﯾﺸﻪ و آ ﮔﺎھﯽ و ﺗﺪﺑﺮ در آنھﺎ را ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪی‬
‫اﺟﺮاﯾﯽ ﺑﺮای ﮔﺮدش اﻣﻮر ﺑﻪ ﺣﻖ و ﻋﺪاﻟﺖ ﻣﻨﺒﻌﺚ از اﯾﻤﺎن و ﺑﺎور ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ وﺟﻮد آﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن را وادار ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺎ اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن در آﯾﺎت ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ و ﻣﻘﺮرات ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاری ﺑﻪ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪی اﺣﮑﺎم آ ﮔﺎه و ھﺸﯿﺎر ﺷﻮد و اﯾﻤﺎﻧﯽ در او ﺑﻪوﺟﻮد آﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪاﺟﺮای اﺣﮑﺎم اﯾﻤﺎن‬
‫ﺑﯿﺎورد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻗﻮهی ﻗﮫﺮﯾﻪ در ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ھﯿﺌﺖ اﺟﺮاﺋﯿﻪ ﻧﯿﺎز ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺧﻮد ﻣﺠﺮی‬
‫ﮐﺎرھﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر ﻓﻘﻂ از ﺑﺎور ﺑﻪﺧﺪا و ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﺧﺪاﯾﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﺪﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﮐﻨﯿﻢ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاری ﺑﺎ ھﺪاﯾﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا آﻣﯿﺨﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ھﯿﭻ آﯾﻪی ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ و ﺑﯿﺎنﮐﻨﻨﺪهی اﺣﮑﺎم و ﻗﻮاﻧﯿﻦ در ﻗﺮآن ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫از ذﮐﺮ ﺧﺪا‪ ،‬و راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﭘﺮوا داﺷﺘﻦ از ﺧﺪا و ﺗﺸﻮﯾﻖ آﻧﺎن ﺑﻪ ﮐﺴﺐ‬
‫رﺿﺎﯾﺖ و ﺛﻮاﺑﺶ ﺧﺎﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از ﻣﺰاﯾﺎی اﯾﻦ ﺑﺎور ﺑﺰرگ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻘﻞ ﺑﺸﺮی‪ ،‬ﺑﺮای ﺑﻪ ﭘﺮواز درآﻣﺪن در‬
‫ﭘﮫﻨﺎورﺗﺮﯾﻦ ﻣﯿﺪانھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ ﺑﺮای او ﻣﮫﯿﺎ ﺷﺪه و اﻋﻤﺎل و اﺟﺮای آن ﺑﺎور در‬
‫زﻧﺪﮔﯽ و واﻗﻌﯿﺎت ﺑﯿﺮوﻧﯽ‪ ،‬آزاد ﻣﯽﺷﻮد و ھﯿﭻ دری ﺑﺮ روی او ﺑﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬در ھﯿﭻ‬
‫ﻗﺎﻟﺐ ﺧﺸﮏ رﯾﺨﺘﻪ ﺷﺪهی ﻣﺤﺪود و ﻣﻌﯿﻦ ﺷﮑﻞ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺧﻮد را از آن ﺟﺪا‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ از ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﺑﺰرگ اﺳﻼم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای دﻋﻮت ﻣﺮدم ﺑﻪ اﯾﻤﺎن ﺑﻪﺧﺪا‬
‫ھﺮﮔﺰ ﻋﻘﻞ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮارق ﻋﺎدات ﻣﻘﮫﻮر ﮐﻨﻨﺪهای ﻗﺮار ﻧﻤﯽدھﺪ ﮐﻪ ﻓﮑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪ را‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ آن ﮐﻨﺪ‪ ،‬و اﻧﺴﺎن را در ﺗﺎر و ﭘﻮدھﺎی اﺳﺮار و اﻣﻮر ﻣﺒﮫﻢ ﻣﺤﺒﻮس ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﺻﺖ و اﺧﺘﯿﺎر از او ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﻧﺘﻮاﻧﺪ اﻧﺪﮐﯽ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ و روﺷﻨﯽ‬
‫ﺧﺮد را ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار داده‪ ،‬ﺑﯿﺪارش ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﻣﻄﺮح ﮐﺮدن ﻣﻄﺎﻟﺐ و آﯾﻪھﺎی‬
‫ﺧﻠﻘﺖ او را آ ﮔﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﺳﺎﺧﺘﻦ اﯾﻤﺎﻧﯽ آ ﮔﺎھﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺧﺮدﻣﻨﺪاﻧﻪ ﺷﺮﯾﮑﺶ ﮐﺮده اﯾﻤﺎﻧﯽ‬
‫اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺳﺰاوار و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪی اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﺎ دادن ﺑﯿﻨﺶ و ﺧﺮد او را ﺑﺰرگ و‬
‫ﮔﺮاﻣﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﻓﺼﻞ »أﻧﺘﻢ أﻋﻠﻢ ﺑﺄﻣﻮر دﻧﻴﺎﻛﻢ« در ﮐﺘﺎب »ﻗﺒﺴﺎت ﻣﻦاﻟﺮﺳﻮل«‪.‬‬
 ‫‪١١٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫اﻣﺎ ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮای ﺑﺮداﺷﺘﻦ اﯾﻦ ﺗﺠﮫﯿﺰات ﺳﻨﮕﯿﻦ‪ ،‬ﮐﺎر ﻋﻘﻞ را ﺗﻨﮫﺎ‬
‫ﺑﻪﺧﻮد آن واﮔﺬار ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺪ از ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﺑﺎر ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ راه آن را‬
‫ﺑﺎ ﺗﺎﺑﺸﯽ از ﻣﺸﻌﻞ ﺗﺎﺑﻨﺎک روح‪ ،‬روﺷﻦ ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد‪ .‬ﺗﺎﺑﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﻮر اﯾﻤﺎن ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ رو‬
‫ﺑﻪ اﻓﺰاﯾﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﻣﺘﻨﺎﺳﺒﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻓﻄﺮت و ﭘﺎﺳﺨﯽ اﺳﺖ ﺑﻪھﻨﮕﺎم و‬
‫درﺧﻮر ﺑﺪان ﺳﺮﺷﺖ و ذات ﺣﻘﯿﻘﯽ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ھﯿﭻ اﺳﺘﻌﺪادی از اﺳﺘﻌﺪاد دﯾﮕﺮ و ھﯿﭻ‬
‫ﺟﺰﯾﯽ از ﺟﺰء دﯾﮕﺮ در آن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻨﻈﻢ ﺟﺪا ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﻋﻘﻞ را آزاد ﻣﯽﮔﺬارد ﺗﺎ ﺑﺮای رھﻨﻤﻮن ﺷﺪن ﺑﻪ ﺣﻘﯽ ﮐﻪ در آﻓﺮﯾﻨﺶ زﻣﯿﻦ و‬
‫آﺳﻤﺎن و اﻧﺴﺎن و زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸﺮی ﺟﺮﯾﺎن دارد‪ ،‬و ﺑﺮای ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ راه درﺳﺖ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ‬
‫اﻗﺘﻀﺎی اﯾﻦ ﺣﻖ در زﻧﺪﮔﯽ واﻗﻌﯽ‪ ،‬در آﯾﺎت ﺧﺪا و ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﻋﻈﻤﺖ و ﻗﺪرت او ﺗﺪﺑﺮ و‬
‫ﺗﻔﮑﺮ و ﭘﮋوھﺶ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﭘﮋوھﺶ و ﺷﻨﺎﺧﺖ درﺳﺖ ﺣﻖ‪ ،‬ﺑﺮای ھﻤﺨﻮاﻧﯽ زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮐﻠﯽ و اﺟﺮای آن در زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺒﺎرزه ﮐﻨﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﺎن او را ﻧﯿﺰ ﺑﺮای درک‬
‫ﺣﮑﻤﺖ و ﻓﻠﺴﻔﻪی ﺗﺸﺮﯾﻊ و ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاری آزاد ﻣﯽﮔﺬارد ﺗﺎ ﺑﺎز ﺑﺪان ﺣﻖ ﮐﻠﯽ ﺳﺎری در‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ھﺪاﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎی آن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاری را ﺑﺎ ارﺷﺎد و روﺷﻦ ﮐﺮدن وﺟﻮه آن‪ ،‬و اﺣﮑﺎم را ﺑﺎ ﭘﺮوا‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﮐﻪ وﺟﺪان را ﺑﺎ ﺗﺎﺑﺶ ﺧﻮد درﺧﺸﺎن ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬در ھﻢ آﻣﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎر ﻓﻘﻂ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﻓﻄﺮی ﻧﻔﺲ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺳﯿﺎﺳﺖ و ﺗﺪﺑﯿﺮی‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮدش ﮐﺎرھﺎ و ﺑﻪ ﺟﺮﯾﺎن اﻓﺘﺎدن اﻣﻮر اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را )ﻧﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﺮس از ﮐﯿﻔﺮ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮای ﺷﻮق و رﻏﺒﺖ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﮐﺎر در دﻧﯿﺎ( ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﮐﯿﻔﺮ‪ ،‬ﺑﺮای ﺗﻀﻤﯿﻦ اﺟﺮای ﺣﺪاﻗﻞ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻣﻘﺮراﺗﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﺪون آنھﺎ‬
‫ھﯿﭻ ﺟﺎﻣﻌﻪای ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺎﯾﺪار و ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻋﻘﻮﺑﺖھﺎ و ﮐﯿﻔﺮھﺎ ﺗﻤﺎم ھﺪف‬
‫اﺳﻼم ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬آری‪ ،‬اﯾﻦھﺎ ﺑﺮای ﻧﮕﮫﺪاری ﺟﺎﻣﻌﻪ از ﺳﻘﻮط ﺑﺴﻨﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮای ﺗﺮﻗﯽ‬
‫ﯾﮏ اﺟﺘﻤﺎع و ﺗﺤﺮﯾﮏ و ﺗﺸﻮﯾﻖ آن ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﺪاوم ﺑﻪ ﭘﯿﺶ ﺑﺴﻨﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎری‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ از ﺷﻮق و رﻏﺒﺖ ﻧﺎﺷﯽ از درون ﺟﺎن اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫آن ﺗﻤﺎﯾﻞ و ﺷﻮق ﺷﺮﯾﻔﯽ را ﺑﺮﻣﯽاﻧﮕﯿﺰد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﺸﻖ و رﻏﺒﺖ‪ ،‬داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﺑﺮای اﻧﺠﺎم‬
‫ﮐﺎرھﺎی ﻧﯿﮏ و ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﮫﯿﺎ ﺷﺪه ﺑﻪ ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﯽ در ﺑﺎرهی ﺣﺪود و‬
‫ﻣﺮزھﺎی ﻧﮫﺎﯾﯽ ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻤﯽﭘﺮدازد‪ ،‬و ﺑﻪ ھﻤﺎن ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ ﺑﺴﻨﺪه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در‬
‫ھﻤﺎﻧﺠﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﮐﺎر ﺧﻮد را ﺗﻤﺎم ﺷﺪه ﻓﺮض ﮐﻨﺪ و ﮔﺎﻣﯽ ﺑﻪﺟﻠﻮ ﺑﺮﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ اﻓﻖ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١١٨‬‬

‫ﺑﺎﻻﺗﺮ و ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﺧﻮد را ﺑﺪاﻧﺠﺎ رﺳﺎﻧﺪ و از ﻣﺮزھﺎی‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﺑﮕﺬرد و در اﯾﻦ ﮔﺬﺷﺘﻦ از ﻣﺮز و ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ از ﺳﻄﺢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻟﺬﺗﯽ اﺣﺴﺎس‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ھﺮ ﻟﺤﻈﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ اوج ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر ھﺮﮔﺰ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺬاری اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﯿﻪ و رھﺒﺮی ﺟﺎنھﺎ ﺑﻪ ﻣﺒﺪأ ﺗﺸﺮﯾﻊ و اﻓﻖ‬
‫اﻋﻼی ﺳﻌﺎدت ﺑﺸﺮ ﻣﯿﺴﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ ارﺷﺎد دل ﺑﻪﺧﺪا و ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ آن ﺑﻪ ذات ﺑﺎریﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫و آ ﮔﺎه ﮐﺮدن او ﺑﻪ ﻣﻮارد رﺿﺎﯾﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﻤﻠﯽ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ دو اﻣﺮ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺪاﻗﻞ ﺿﺮوری و واﺟﺐ و ﺣﺪاﻋﻼی ﺑﮫﯿﻨﻪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫دﻟﯿﻞ ﺗﺸﺮﯾﻊ و ﺗﻮﺟﯿﻪ در ﻗﺮآن ھﻤﻮاره ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ آﻣﺪه ﭼﻨﺎن ﺑﻪھﻢ درآﻣﯿﺨﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ‬
‫ھﺮ دو ﯾﮑﯽ ﺑﻮده از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﺪاﺷﺪﻧﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ!‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ﻧﯿﺮوی ﺧﺮد را ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺮای ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪی اﺟﺮای ﮐﺎرھﺎ در اﺟﺘﻤﺎع‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪای درﺳﺖ ﻧﯿﺰ ارﺷﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ھﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﺎﭼﺎر اﺳﺖ دارای ﺳﯿﺎﺳﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی زﻣﺎﻣﺪار و ﻣﻠﺖ اﺟﺮا‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﺸﻮرت ﺑﻮده ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺧﻮد ﺿﺎﻣﻦ اﺟﺮای آن ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫»ﻠﻛ�ﻢ راع ﻠﻛ�ﻢ مﺴﺆول ﻋﻦ رﻋﻴﺘﻪ« ‪.١‬‬
‫و اﮔﺮ اﯾﻦ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺑﺮ اﺳﺎس آ ﮔﺎھﯽ و روﺷﻦﺑﯿﻨﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺴﺎد ﺑﻪ اﺟﺘﻤﺎع راه‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬دوﻟﺖ ﻣﺘﻼﺷﯽ ﻣﯽﺷﻮد و دﺷﻤﻨﺎن ﺑﺮ آن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭼﯿﺮه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫ھﺮ ﻓﺮدی از اﻓﺮاد اﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺣﻖ ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ اﻣﻮر ﺟﺎﻣﻌﻪ را دارد و ﺿﻤﻨﺎ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮی‬
‫ﭘﯿﺸﺎﻣﺪی اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﺎﻣﻌﻪ رخ ﻣﯽدھﺪ وﮔﺮﻧﻪ ﮐﯿﻔﺮ ﻏﻔﻠﺘﺶ ﺑﺪو ھﻢ ﺧﻮاھﺪ رﺳﯿﺪ اﮔﺮ‬
‫ً‬
‫ﭼﻪ ﺷﺨﺼﺎ ﺳﺘﻤﮑﺎر و ﻣﻔﺴﺪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ُ َٓ ٗ‬ ‫َ َّ ُ ْ ۡ َ ٗ َّ ُ َ َّ َّ َ َ َ ْ‬
‫ِين ظل ُموا مِن� ۡم خا َّصة ۖ﴾ ]اﻷﻧﻔﺎل‪.[۲۵ :‬‬ ‫﴿وٱ�قوا ف ِتنة � ت ِصي� ٱ�‬
‫»ﭘﺮوا ﮔﯿﺮﯾﺪ از ﻓﺘﻨﻪای ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪوﺟﻮد آﯾﺪ ﻓﻘﻂ ﺳﺘﻤﮑﺎران ﺷﻤﺎ را درﺑﺮﻧﻤﯽﮔﯿﺮد«‪.‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ھﻤﻪی ﺷﻤﺎ را ﻓﺮاﺧﻮاھﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬زﯾﺮا از اﻣﺮ ﺑﻪﻣﻌﺮوف و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪﮐﺎرھﺎی ﺧﻮب‬
‫و ﻧﮫﯽ از ﻣﻨﮑﺮ و ﺑﺎزداﺷﺘﻦ از زﺷﺘﯽھﺎ ﺳﺮﺑﺎز زدﯾﺪ‪:‬‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ »ھﻤﻪی ﺷﻤﺎ ﺷﺒﺎﻧﯽ ھﺴﺘﯿﺪ و ھﺮﮐﺪام از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺳﮫﻢ ﺧﻮد ﻣﺴﺆول رﻋﯿﺖ ﺧﻮد اﺳﺖ«‪ .‬ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮی‬
‫ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
 ‫‪١١٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫َ َ‬ ‫� ل َِسان َد ُاوۥ َد َوع َ‬

‫ِي� ٱبۡ ِن َم ۡر�َ َ ۚم �ٰل ِك ب ِ َما‬ ‫ِ‬ ‫ِيل َ َ ٰ‬
‫ُ َ َّ َ َ َ ُ ْ ۢ َ ٓ ۡ َ ٰٓ َ‬
‫﴿لعِن ٱ�ِين �فروا ِمن ب ِ� إِس�ء‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫َ ُ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُ ْ َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ُ ْ‬
‫ع َصوا َّو�نوا َ� ۡع َت ُدون ‪� ٧٨‬نوا � يَت َناه ۡون عن ُّمنك ٖر � َعلوهُ ۚ �ِئ َس َما �نوا َ�ف َعلون‬
‫‪] ﴾٧٩‬اﻟﻤﺎﺋﺪة‪.[۷۹-۷۸ :‬‬
‫»ﮐﺎﻓﺮان ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﺮ زﺑﺎن داود و ﻋﯿﺴﯽ ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺮﯾﻢ ﻟﻌﻨﺖ ﺷﺪﻧﺪ و اﯾﻦ از آن ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و از ﺣﺪ ﻣﯽﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ھﻤﺪﯾﮕﺮ را از آن ﮐﺎر زﺷﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺒﺶ ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎز ﻧﻤﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ ﺑﺪ ﮐﺎری ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ً‬
‫»ﻣﻦ رأی ﻣﻨ�ﻢ ﻣﻨﻜﺮا ﻓﻠﻴﻐ�ه ﺑﻴﺪه ﻓﺈن لﻢ �ﺴﺘﻄﻊ ﻓﺒﻠﺴﺎﻧﻪ؛ ﻓﺈن لﻢ �ﺴﺘﻄﻊ ﻓﺒﻘﻠﺒﻪ‬
‫وﻫﻮ أﺿﻌﻒ اﻹﻳﻤﺎن« ‪» ،١‬إن اﷲ ﻳﻘﻮل ﻟ�ﻢ‪ :‬مﺮوا ﺑﺎﻤﻟﻌﺮوف واﻧﻬﻮا ﻋﻦ اﻤﻟﻨﻜﺮ ﻗﺒﻞ أن‬
‫ﺗﺪﻋﻮ� ﻓﻼ أﺟﻴﺐ ﻟ�ﻢ‪ ،‬و�ﺴﺄلﻮ� ﻓﻼ أﻋﻄﻴ�ﻢ‪ ،‬و�ﺴتﻨﺮﺼو� ﻓﻼ أﻧﺮﺼ�ﻢ« ‪.٢‬‬
‫اﯾﻦ ﺿﻤﺎﻧﺖ دوﺟﺎﻧﺒﻪای اﺳﺖ در اﺟﺘﻤﺎع‪ ،‬و ﻧﻈﺎرت دﻗﯿﻖ و ھﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪای ﺑﺮ ﮔﺮدش‬
‫اﻣﻮر در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺿﻤﺎﻧﺖ و ﻧﻈﺎرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺘﻀﯽ اﺳﺖ ﺑﺎ آ ﮔﺎھﯽ ﮐﺎﻓﯽ ھﻤﺮاه ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻻزﻣﻪی آن ﻋﻘﻞھﺎی رﺷﺪ ﮐﺮده و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺪهای اﺳﺖ‪ .‬و ﻧﺎﭼﺎر اﺳﺖ ﻧﯿﺮوی ﻋﻘﻞ را‬
‫ﺑﺮای ﺑﻪ ﺟﻮﻻن درآﻣﺪن در اﯾﻦ ﻣﯿﺪان ﺗﺠﮫﯿﺰ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺿﻤﺎﻧﺖﻧﺎﻣﻪای اﺳﺖ ﺑﺮای‬
‫ﮔﺮدش اﻣﻮر ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای درﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن ﺑﻪ اﺷﮑﺎل ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﺪﯾﻦ روﯾﮑﺮدھﺎ راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻣﺮﺗﺒﻪی‬
‫ﻧﺨﺴﺖ آﻧﺎن را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﺷﻤﻨﺎﻧﯽ آ ﮔﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﮐﻤﯿﻦ آﻧﺎن ﺳﻨﮕﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و از‬
‫ﺷﺮ دﺷﻤﻨﺎن ﺑﺮﺣﺬر ﻣﯽدارد‪ .‬دﺷﻤﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺎرھﺎی آﻧﺎن ﺑﯿﺪار و‬
‫ﺗﻮﻃﺌﻪھﺎ و دﺳﯿﺴﻪھﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎر دﯾﮕﺮ آﻧﺎن را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ درﯾﺎﻓﺖ اﺧﺒﺎر و ﺷﺎﯾﻌﺎﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﺑﺎرهی اﻣﻮر اﺟﺘﻤﺎع در دھﺎنھﺎ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬دﯾﮕﺮ ﺑﺎر آﻧﺎن را ﺑﻪ‬

‫_____________________‬
‫ً‬
‫‪١‬ـ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ ﮐﺎر ﻧﺎﭘﺴﻨﺪی را ﺑﺒﯿﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ دﺳﺖ )ﻋﻤﻼ( آن را ﺗﻐﯿﯿﺮ دھﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﻠﯽ‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻧﺪارد ﺑﺎ زﺑﺎن در ﺗﻐﯿﯿﺮ آن ﺑﮑﻮﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺣﺮف ﻧﯿﺰ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻧﺪارد ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ً‬
‫دﺳﺖﮐﻢ ﻗﻠﺒﺎ ﻧﺎراﺿﯽ از آن ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺨﻮاھﺪ ﮐﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪی اﯾﻤﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮی ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ھﻤﻪی ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪.‬‬
‫‪٢‬ـ ﺧﺪا ﺑﻪﺷﻤﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ اﻣﺮ ﺑﻪﻣﻌﺮوف و ﻧﮫﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﮐﻨﯿﺪ ﭘﯿﺶ از آﻧﮑﻪ )ﺑﺮ اﺛﺮ ﺧﻮددارﯾﺘﺎن از اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫ﻣﻮرد ﺑﯽﻣﮫﺮی ﻣﻦ واﻗﻊ ﺷﺪه( اﮔﺮ ﻣﺮا ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﺷﻤﺎ را اﺟﺎﺑﺖ ﻧﮑﻨﻢ‪ ،‬و از ﻣﻦ ﭼﯿﺰ ﻃﻠﺐ ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ ﻧﺒﺨﺸﺎﯾﻢ و از ﻣﻦ ﮐﻤﮏ ﺑﺨﻮاھﯿﺪ ﺷﻤﺎ را ﯾﺎری ﻧﮑﻨﻢ‪ .‬ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮی ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ و‬
‫اﺑﻦﺣﺒﺎن‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٢٠‬‬

‫داوری درﺳﺖ درﺑﺎرهی اﺷﺨﺎص و اﺷﯿﺎ و ﺷﺘﺎب ﻧﮑﺮدن در ﺻﺪور ﺣﮑﻢ در ﺑﺎرهی‬
‫ً‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻼ و از ھﺮ ﻧﻈﺮ روﺷﻦ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺎر دﯾﮕﺮ آﻧﺎن را وادار و راھﻨﻤﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از زﻣﺎﻣﺪاران ﺧﻮد ﺗﺎ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس دﺳﺘﻮر ﺧﺪا و رﺳﻮل رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنھﺎ‪.‬‬
‫ُ َ ُ َ ُ َ ٗ ُّ ْ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َٗ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ َّ ُ ْ‬
‫خذوا ب ِ َطانة ّمِن دون ِ� ۡم � يَ�لون� ۡم خ َبا� َودوا َما‬ ‫���ها ٱ�ِين ءامنوا � �ت ِ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ ُ ُ ُ ۡ ۡ َ ُ َ ۡ َّ َّ َ ُ‬ ‫ُۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ۡ َ ٓ‬ ‫َ ُّ َ ۡ َ‬
‫ت�‬ ‫� ۚ قد بَينا ل� ُم ٱ�� ٰ ِ‬ ‫ت ٱ�َغضا ُء م ِۡن أف َ�ٰهِ ِه ۡم َو َما � ِ� صدورهم أ�‬ ‫عن ِت ۡم قد بَد ِ‬
‫ُّ‬
‫ٰ‬ ‫َ ٰٓ َ ُ ۡ ُ ْ َ ٓ ِ ُ ُّ َ ُ ۡ َ َ ُ ُّ َ ُ ۡ َ ُ ۡ ُ َ ۡ َ‬ ‫ُ ُۡ َۡ ُ َ‬
‫ب �ِهِۦ‬ ‫إِن كنتم �عقِلون ‪� ١١٨‬أنتم أو�ء �ِبو�هم و� �ِبون�م وتؤمِنون ب ِٱلكِ� ِ‬
‫َ َ َ ۡ ْ َ ُّ ْ َ َ ۡ ُ ُ ۡ َ َ َ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ ُ ُ ْ‬ ‫و� ۡم قَال ُ ٓوا ْ َء َ‬
‫َ َُ ُ‬
‫ظ قل موتوا‬ ‫ام َّنا �ذا خلوا عضوا علي�م ٱ�نامِل مِن ٱلغي ِ �‬ ‫�ذا لق‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫‪ُ ۡ َ ٞ‬‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ِيم ۢ ب َذات ٱ ُّ‬ ‫َ ۡ ُ ۡ َّ َّ َ َ‬
‫لص ُدورِ ‪ ١١٩‬إِن � ۡم َس ۡس� ۡم َح َس َنة � ُسؤه ۡم �ن ت ِص ۡب� ۡم‬ ‫� عل ُ ِ ِ‬ ‫بِغي ِظ�مۗ إِن ٱ‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬
‫َ ُ ُّ ُ ۡ ۡ ُ ُ ۡ َ ۡ ً‬
‫�اۗ إ َّن ٱ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫َ ۡ ُ َ َ َّ ُ‬ ‫َ ّ َ‪َ ْ ُ َۡ ٞ‬‬
‫� ب ِ َما َ� ۡع َملون‬ ‫سيِئة �ف َرحوا بِهاۖ �ن تص ِ�وا و�تقوا � ي��م كيدهم ش ٔ ِ‬
‫ِيط ‪] ﴾١٢٠‬آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۲۰-۱۱۸ :‬‬ ‫ُ� ‪ٞ‬‬
‫»ای اھﻞ اﯾﻤﺎن‪ ،‬از ﻏﯿﺮھﻤﺪﯾﻨﺎن ﺧﻮد دوﺳﺖ ﺻﻤﯿﻤﯽ و ھﻤﺮاز ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻪ آﻧﮑﻪ آﻧﺎن‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ دﯾﻦ اﺳﻼم ھﺴﺘﻨﺪ از ﺧﻠﻞ و ﻓﺴﺎد در ﮐﺎر ﺷﻤﺎ ذرهای ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎن‬
‫ھﻤﯿﺸﻪ ﻣﺎﯾﻠﻨﺪ ﺷﻤﺎ در رﻧﺞ و ﺳﺨﺘﯽ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬دﺷﻤﻨﯽ ﺷﻤﺎ ﺑﺮ زﺑﺎﻧﺸﺎن آﺷﮑﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ آﻧﭽﻪ در دل ﭘﻨﮫﺎن ﻣﯽدارﻧﺪ ﺑﯿﺶ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ زﺑﺎن آنھﺎ آﺷﮑﺎر‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎ آﯾﺎت ﺧﻮد را ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهاﯾﻢ اﮔﺮ ﻋﻘﻞ ﺧﻮد را ﺑﮑﺎر ﺑﻨﺪﯾﺪ‪.‬‬
‫آ ﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﻤﺎ آﻧﺎن را )ﮐﺎﻓﺮان را( دوﺳﺖ ﻣﯽدارﯾﺪ آﻧﺎن ﺷﻤﺎ را دوﺳﺖ ﻧﺪارﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ھﻤﻪی ﮐﺘﺐ آﺳﻤﺎﻧﯽ اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻣﻼﻗﺎت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻤﺎن‬
‫آوردهاﯾﻢ‪ ،‬و ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ از ﺷﺪت ﮐﯿﻨﻪ ﺳﺮاﻧﮕﺸﺖ ﺧﺸﻢ ﻋﻠﯿﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪدﻧﺪان‬
‫ً‬
‫ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﮕﻮ‪ :‬از اﯾﻦ ﺧﺸﻢ ﺑﻤﯿﺮﯾﺪ ﺧﺪا از درون دلھﺎ ﮐﺎﻣﻼ آ ﮔﺎه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ ﭘﯿﺶ آﯾﺪ از آن ﺑﺪﺣﺎل و ﻏﻤﮕﯿﻦ ﺷﻮﻧﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ روﯾﺪاد‬
‫ﻧﺎﮔﻮاری رﺳﺪ از آن ﺧﻮﺷﺤﺎل ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﭘﺎﯾﺪاری ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ و ﭘﺮوا ﮔﯿﺮﯾﺪ از ﻣﮑﺮ‬
‫و دﺷﻤﻨﯽ آﻧﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎ ھﯿﭻ آﺳﯿﺒﯽ ﻧﺨﻮاھﺪ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ھﻤﺎﻧﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮآﻧﭽﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫ً‬
‫ﮐﺎﻣﻼ آ ﮔﺎه اﺳﺖ«‪.‬‬
 ‫‪١٢١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ُ َ َ ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َ ُ ْ َّ َ َ َ ُ ْ‬
‫ِيعوا ٱ َّلر ُسول َوأ ْو ِ� ٱ� ۡم ِر مِن� ۡمۖ فإِن ت َ�ٰ َز� ُت ۡم‬ ‫���ها ٱ�ِين ءامنوا أطِيعوا ٱ� وأط‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َّ ۡ‬ ‫ُ ُ ُۡ‬ ‫َ ۡ َ ُّ َ َّ‬
‫نت ۡم تؤم ُِنون ب ِٱ�ِ َوٱ�َ ۡو ِم ٱ�خ ِِر� �ٰل ِك خ ۡ�‪َ ٞ‬وأ ۡح َس ُن‬ ‫�ءٖ ف ُردوهُ إِ� ٱ�ِ َوٱ َّلر ُسو ِل إِن ك‬ ‫ِ�‬
‫َۡ ً‬
‫تأوِ�� ‪] ﴾٥٩‬اﻟﻨﺴﺎء‪.[۵۹ :‬‬
‫»ای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا و رﺳﻮل و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺎن ﻓﺮﻣﺎن از ﺧﻮدﺗﺎن‬
‫را اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ و اﮔﺮ در ﭼﯿﺰی ﮐﺎرﺗﺎن ﺑﻪ ﻧﺰاع و ﮔﻔﺘﮕﻮ ﮐﺸﺪ‪ ،‬آن را ﺑﻪﺧﺪا و رﺳﻮل‬
‫ﺑﺎزﮔﺮداﻧﯿﺪ اﮔﺮ ﺑﻪﺧﺪا و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر )رﺟﻮع ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﺧﺪا و رﺳﻮل(‬
‫ﺑﺮای ﺷﻤﺎ از ھﺮ ﭼﻪ ﺑﭙﻨﺪارﯾﺪ ﺑﮫﺘﺮ و ﺧﻮش ﻋﺎﻗﺒﺖﺗﺮ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ٓ َ ُ ۡ َ ۡ ‪ْ ُ َ َ ۡ َۡ َ ۡ َ ۡ َ ّ ٞ‬‬
‫�� أ ْو ِ�‬ ‫اعوا بِهِۖۦ َول ۡو َر ُّدوهُ إِ� ٱ َّلر ُسو ِل ٰٓ‬ ‫ف أذ‬ ‫﴿�ذا جاءهم أمر مِن ٱ�م ِن أوِ ٱ�و ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ ۡ ۡ ُ ۡ َ َ َ ُ َّ َ َ ۡ َ ُ َ ُ ۡ ُ ۡ َ ۡ َ ۡ ُ َّ َ ۡ ُ‬
‫� ۡم َو َر ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� ُت ُهۥ �� َب ۡع ُت ُم‬ ‫ٱ�م ِر مِنهم لعل ِمه ٱ�ِين �ست�بِطونهۥ مِنهمۗ ولو� فضل ٱ�ِ علي‬
‫َّ‬ ‫َّ‬
‫ٱلش ۡي َ�ٰ َن إِ�﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪.[۸۳ :‬‬
‫»و ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻣﺮی را ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ اﻣﻨﯿﺖ و ﯾﺎ ﺗﺮس اﺳﺖ ﺑﻪدﺳﺘﺸﺎن ﺑﺮﺳﺪ آن را‬
‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪرﺳﻮل و ﺑﻪ زﻣﺎﻣﺪاران ﺧﻮدﺷﺎن رﺟﻮع ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‬
‫ھﻤﺎﻧﺎ ﺗﺪﺑﯿﺮ ﮐﺎر را آﻧﺎنﮐﻪ اھﻞ اﺳﺘﻨﺒﺎط ھﺴﺘﻨﺪ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬واﮔﺮ ﻓﻀﻞ ﺧﺪا ﺷﻤﺎ را در‬
‫ﺑﺮﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﺑﻪﺟﺰ اﻧﺪﮐﯽ ھﻤﮕﯽ ﺷﯿﻄﺎن را ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ«‪.‬‬
‫ْ‬ ‫َ َّ ُ ْ َّ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ ُ َ َّ ّ ُ َ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ‬ ‫ُ َّ َ ۡ َ‬
‫ٰٓ‬
‫يث فٱ�قوا ٱ� �أو ِ�‬ ‫﴿قل � �ستوِي ٱ�بِيث وٱلطيِب ولو أعجبك ك�ة ٱ�ب ِ ِ �‬
‫َ‬ ‫ۡ َ ۡ َ ٰ َ َّ ُ ُ ۡ‬
‫ب ل َعل� ۡم �فل ُِحون ‪] ﴾١٠٠‬اﻟﻤﺎﺋﺪة‪.[۱۰۰ :‬‬ ‫ٱ�ل� ِ‬
‫»ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻣﺮدم ﭘﻠﯿﺪ ھﺮﮔﺰ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﭘﺎک ﯾﮑﺴﺎن ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ھﺮﭼﻨﺪ ﺑﺴﯿﺎری ﻧﺎﭘﺎﮐﺎن در‬
‫ﺟﮫﺎن ﺷﻤﺎ را ﺑﻪﺷﮕﻔﺘﯽ اﻧﺪازد‪ .‬ﭘﺲ ای ﻣﻐﺰداران ﺑﺎ ﻓﮑﺮ از ﺧﺪا ﺑﺘﺮﺳﯿﺪ و ﭘﺮوا ﮔﯿﺮﯾﺪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُ ُ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ٓ َ ُ ۡ َ ُۢ َ َ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ْ‬
‫يبوا ق ۡو َمۢ� ِ�َ َ�ٰل ٖة‬ ‫ِق بِن َبإ ٖ � َتبَ َّي ُن ٓوا أن ت ِص‬ ‫ام ُن ٓوا إِن جاء�م فاس‬ ‫���ها ٱ�ِين ء‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫ِ� ‪] ﴾٦‬اﻟﺤﺠﺮات‪.[۶ :‬‬ ‫� َما َ� َع ۡل ُت ۡم َ� ٰ ِدم َ‬‫حوا ْ َ َ ٰ‬ ‫َ� ُت ۡصب ُ‬
‫ِ‬
‫»ای ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬اﮔﺮ ﻓﺎﺳﻘﯽ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺧﺒﺮی آورد در ﺑﺎرهی آن ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ روﺷﻦ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺒﺎدا ﺑﻪ ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ﻓﺎﺳﻘﯽ از روی ﻧﺎداﻧﯽ ﺑﻪ ﮔﺮوھﯽ زﺣﻤﺘﯽ ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﺪ و ﺳﺨﺖ‬
‫ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﺎت و ﺑﺴﯿﺎری از آﯾﺎت دﯾﮕﺮی ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﺤﺚ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮔﻔﺘﻪی ﻣﺎ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ارﺷﺎدھﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎی زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺎ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪﺧﺪا و‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٢٢‬‬
‫ً‬
‫ﺗﻘﻮای ﺑﻪﺧﺪا ھﻤﺮاه اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦھﺎ از راھﻨﻤﺎﯾﯽھﺎی اﯾﻤﺎﻧﯽ ﺟﺪا اﺳﺖ ﮐﻪ ذاﺗﺎ در اﯾﻦ‬
‫آﯾﺎت ﻧﮫﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦھﺎ ﺑﺮای ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ارزشھﺎﯾﯽ در‬
‫ً‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ واﻗﻌﺎ ارزش دارد ﮐﻪ از ﺧﺪا ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﯾﻤﺎن ﺑﻪﺧﺪا را در ﺷﺨﺺ‬
‫اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬و اﻧﺴﺎن را از ﺗﻤﺎم ارزشھﺎی دروﻏﯿﻦ ﻇﺎھﺮی ﺟﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎل اﯾﻦ ارزشھﺎی‬
‫دروﻏﯿﻦ ﺧﻮاه ﻗﺪرت ﺗﺠﺎوزﮐﺎراﻧﻪای ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه ﺟﺎه و ﻣﻘﺎﻣﯽ ﮐﺎذب و ﯾﺎ ﻣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن‬
‫را ﺑﺰداﯾﺪ‪ ،‬ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﯽھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ و ارادهی اﻧﺴﺎن را ﻓﺎﺳﺪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ ﺷﺮﯾﮏ ﮐﺮدن‬
‫ﻗﻮهای از ﻗﻮای ﻓﻨﺎﭘﺬﯾﺮ زﻣﯿﻨﯽ ﺑﺎ ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﺗﮑﺮار در ﺧﻼل ﻗﺮآن آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ و از ھﺮ وﺳﯿﻠﻪای ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر را ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬از ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‬
‫و ﺻﺮﯾﺢ ﺗﺎ ﺑﯿﺎن داﺳﺘﺎنھﺎی ﺗﻤﺜﯿﻠﯽ و واﻗﻌﯽ‪ ،‬ھﻤﻪ ﺑﺮای ﯾﮏ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺖ‪ :‬ﺑﯿﺪار ﮐﺮدن‬
‫ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ارزشھﺎی واﻗﻌﯽ‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ ،‬ﺳﺰاوار اﺣﺘﺮام و ﭘﯿﺮوی‪ ،‬و ھﺸﯿﺎر‬
‫ﮐﺮدن ﻋﻘﻞ اﻧﺴﺎن ﺑﺮای ﭘﮋوھﺶ و ﺗﻔﮑﺮ در ﺑﺎرهی اﯾﻦ ارزشھﺎ و ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﺻﺎﺋﺐ ﺳﻨﺠﯿﺪن‬
‫ﮐﺎرھﺎ ﺗﺎ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﺟﺮا ﺷﻮد‪ ،‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺮای اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻓﺮﯾﺐ ارزشھﺎی‬
‫دروﻏﯿﻦ را ﻧﺨﻮرﻧﺪ ﮐﻪ از راه راﺳﺖ ﺧﺪا ﻣﻨﺤﺮف ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮای اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺪرتھﺎی‬
‫ﻓﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻘﺎمھﺎی زودﮔﺬر‪ ،‬ﺛﺮوت ﻓﺘﻨﻪاﻧﮕﯿﺰ و ﺷﮫﻮتھﺎی ﻣﺤﺮک‪ ،‬اﻧﺴﺎن را از ﻣﺼﺎﻟﺢ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﻪ از راه و روشھﺎی اﻟﮫﯽ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺤﺮف ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن ﻧﯿﺮوی ﺧﺮد را ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻋﻤﯿﻖ در ﺑﺎرهی ﺳﻨﺖ ﺧﺪا و ﻗﺎﻧﻮن ﻓﻄﺮی ﻃﺒﯿﻌﺖ و‬
‫ﺧﻠﻘﺖ‪ ،‬در ﺟﮫﺎن‪ ،‬و روزﮔﺎر ﻣﻠﺖھﺎ در ﺳﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫َ ُ ُ ْ َ ۡ َ َ َ َٰ َ ُ‬ ‫َۡ‬ ‫َۡ ُ ۡ ُ َ‪ْ ُ َ ٞ‬‬ ‫﴿قَ ۡد َخلَ ۡ‬
‫�ض فٱنظروا كيف �ن �قِبة‬ ‫ِ�وا ِ� ٱ� ِ‬ ‫ت مِن �بل ِ�م سن فس‬
‫اس َو ُه ٗدى َو َم ۡوع َِظة‪ّ ٞ‬ل ِۡل ُم َّتق َ‬ ‫ان ّل َّ‬
‫َٰ َ ََ ‪ٞ‬‬ ‫ُۡ َ‬
‫ك ّ ِذ� َ‬
‫� ‪] ﴾١٣٨‬آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۳۸-۱۳۷ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِلن ِ‬ ‫� ‪� ١٣٧‬ذا �ي‬ ‫ٱلم ِ‬
‫»ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ ﺳﻨﺖھﺎ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮﻧﺎﭘﺬﯾﺮی ﺑﻮدهاﻧﺪ و رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﭘﯿﺮاﻣﻮن‬
‫زﻣﯿﻦ ﮔﺮدش ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ آﻧﺎن ﮐﻪ ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮدﻧﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ھﻼک ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﯿﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ ﺑﺮای ﻋﻤﻮم و ﭘﻨﺪی ﺑﺮای ﭘﺮواداران«‪.‬‬
‫ۡ ِ َ َ ۡ ُ َ ّ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ َ َّ َّ َّ‬ ‫َۡ‬ ‫ْ َ ََۡ َۡ‬ ‫ََ‬
‫�ن ل� ۡم‬ ‫﴿�ل ۡم يَ َر ۡوا � ۡم أهلكنا مِن �بل ِ ِهم مِن ق ۡر ٖن مك�ٰ ُه ۡم ِ� ٱ��ض ما لم �م ِ‬
‫ُُ‬ ‫ََۡ َ ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َۡ‬ ‫ۡ ۡ َۡ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ َ َّ ٓ َ َ‬
‫لس َما َء عل ۡي ِهم ّم ِۡد َر ٗار� َو َج َعل َنا ٱ�ن َ� ٰ َر � ِري مِن �ت ِ ِه ۡم فأهلك َ�ٰ ُهم بِذنو� ِ ِه ۡم‬ ‫وأرسلنا ٱ‬
‫َ‬ ‫ََ َ َۡ ۢ َۡ ۡ ًَۡ َ َ‬
‫وأ�ش�نا ِمن �ع ِدهِم قرنا ءاخرِ�ن ‪] ﴾٦‬اﻷﻧﻌﺎم‪.[۶ :‬‬
‫»آﯾﺎ ﻧﺪﯾﺪی ﭘﯿﺶ از اﯾﺸﺎن ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﮔﺮوهھﺎﯾﯽ را ھﻼک ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ در‬
‫زﻣﯿﻦ ﺑﻪ اﻣﮑﺎﻧﺎﺗﯽ داده ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﻧﺪادهاﯾﻢ و از آﺳﻤﺎن ﺑﺮ آﻧﺎن ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎران‬
 ‫‪١٢٣‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ و در زﯾﺮ ﭘﺎی آﻧﺎن ﻧﮫﺮھﺎ ﺟﺎری ﺳﺎﺧﺘﯿﻢ‪ .‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﮔﻨﺎه ﺧﻮدﺷﺎن ھﻼک‬
‫ﮐﺮدﯾﻢ و ﮔﺮوهھﺎی دﯾﮕﺮی را ﭘﺲ از آﻧﺎن ﭘﺪﯾﺪ آوردﯾﻢ«‪.‬‬
‫ك ّ ِذ� َ‬ ‫ۡ‬
‫ُ َّ ُ ُ ْ َ ۡ َ َ َ َ ٰ َ ُ ُ َ‬ ‫ُ ْ َۡ‬ ‫ُۡ‬
‫� ‪] ﴾١١‬اﻷﻧﻌﺎم‪.[۱۱ :‬‬ ‫ِ‬ ‫م‬ ‫ل‬‫ٱ‬ ‫ة‬ ‫ب‬‫ق‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ن‬ ‫�‬ ‫ف‬ ‫ي‬ ‫ك‬ ‫وا‬ ‫ر‬ ‫نظ‬ ‫ٱ‬ ‫م‬ ‫�‬ ‫�ض‬‫ِ‬ ‫﴿قل سِ�وا ِ� ٱ�‬
‫»ﺑﮕﻮ‪ :‬در روی زﻣﯿﻦ ﺑﮕﺮدﯾﺪ ﺳﭙﺲ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫نت َق ۡم َنا م ِۡن ُه ۡم فَأ ۡغ َر ۡق َ�ٰ ُه ۡم � ٱ ۡ�َ ّم ب� َّ� ُه ۡم َك َّذبُوا ْ � َ�ٰت َنا َو َ�نُوا ْ َ� ۡن َها َ�ٰفل َ‬ ‫﴿فَٱ َ‬
‫ِ� ‪١٣٦‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ِيهاۖ َو َ� َّمتۡ‬ ‫�ض َو َم َ�ٰر َ� َها ٱ َّل� َ� ٰ َر ۡ� َنا � َ‬ ‫َ ُ ْ ُۡ َ ۡ َُ َ َ َ َ َۡ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ َّ‬
‫ٰ‬
‫وأور�نا ٱلقوم ٱ�ِين �نوا �ستضعفون م�رِق ٱ� ِ‬ ‫َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ َ ّ َ ۡ ُ ۡ َ ٰ َ َ ٰ َ ٓ ۡ َ ٰٓ َ َ َ َ ُ ْ َ َ‬
‫� ۖوا َود َّم ۡرنا َما �ن يَ ۡصنَ ُع ف ِۡرع ۡون َوق ۡو ُم ُهۥ‬ ‫� ِمت ر�ِك ٱ�س� � ب ِ� إِس�ءِيل بِما ص‬
‫ُ َ‬ ‫َ ُ ْ‬
‫َو َما �نوا َ� ۡع ِرشون ‪] ﴾١٣٧‬اﻷﻋﺮاف‪.[۱۳۷-۱۳۶ :‬‬
‫»ﻣﺎ ﻧﯿﺰ از آﻧﺎن اﻧﺘﻘﺎم ﮐﺸﯿﺪﯾﻢ و آﻧﺎن را در درﯾﺎ ﻏﺮق ﮐﺮدﯾﻢ ﺑﻪ ﮐﯿﻔﺮ آﻧﮑﻪ آﯾﺎت ﻣﺎ را‬
‫ﺗﮑﺬﯾﺐ و از آن ﻏﻔﻠﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﻣﺎ ﻃﺎﯾﻔﻪای را ﮐﻪ آﻧﺎن ذﻟﯿﻞ و ﻧﺎﺗﻮان ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ و ارث‬
‫ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﺑﺮﮐﺖ ﮔﺮداﻧﯿﺪﯾﻢ‪ ،‬و اﺣﺴﺎن ﺧﺪا ﺑﺮ ﺑﻨﯽاﺳﺮاﯾﯿﻞ ﺑﻪﺣﺪ ﮐﻤﺎل‬
‫رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎداش ﭘﺎﯾﺪاری و اﺳﺘﻘﺎﻣﺘﯽ ﮐﻪ در ﺳﺨﺘﯽھﺎ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬و آﻧﭽﻪ را ﻓﺮﻋﻮن و ﻗﻮﻣﺶ‬
‫ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ ﻧﺎﺑﻮد و ھﻼک ﮐﺮدﯾﻢ«‪.‬‬
‫َّ َ ٓ َ ۡ َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ ۡ َ َّ َ ۡ َ ۡ ُ َ ٰٓ َ َ ُ ْ َ َّ َ ۡ ْ َ َ َ ۡ َ َ َ‬
‫�ض‬ ‫ت مِن ٱلسماءِ وٱ� ِ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬
‫﴿ولو أن أهل ٱلقرى ءامنوا وٱ�قوا لفتحنا علي ِهم بر� ٖ‬
‫َ‬ ‫َ ُ ْ ۡ‬ ‫َ َّ ْ َ َ َ ۡ َ‬ ‫َ‬
‫�ن كذبُوا فأخذ�ٰ ُهم ب ِ َما �نوا يَ�س ُِبون ‪] ﴾٩٦‬اﻷﻋﺮاف‪.[۹۶ :‬‬ ‫َو� ٰ ِ‬
‫»اﮔﺮ ﻣﺮدم آﺑﺎدیھﺎ ھﻤﻪ اﯾﻤﺎن آورده ﭘﺮوا ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن درھﺎی ﺑﺮﮐﺎت آﺳﻤﺎن‬
‫و زﻣﯿﻦ را ﺑﻪروی آﻧﺎن ﻣﯽﮔﺸﻮدﯾﻢ و ﺑﻪھﺮ ﺣﺎل از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ آﻧﺎن را‬
‫ﺑﻪ ﮐﯿﻔﺮ آﻧﭽﻪ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآوردﻧﺪ رﺳﺎﻧﺪﯾﻢ«‪.‬‬
‫ََ َ ُ ْ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ُ‬ ‫َۡ ُ َ َ َ ْ َٓ ۡ‬ ‫ََ ۡ َۡ َ َۡ ُۡ َ‬
‫ت وما �نوا‬ ‫﴿ َولقد أهلكنا ٱلق ُرون مِن �بل ِ� ۡم ل َّما ظل ُموا َوجا َء� ُه ۡم ُر ُسل ُهم ب ِٱ�َ ّيِ�ٰ ِ‬
‫َۡ‬ ‫ُ َّ َ َ ۡ َ ٰ ُ ۡ َ َ ٰٓ َ‬ ‫�زي ٱ ۡل َق ۡو َم ٱل ۡ ُم ۡجرم َ‬ ‫ُۡ ُ ْ َ َ َ َۡ‬
‫�ض مِ ۢن‬ ‫��ِف ِ� ٱ� ِ‬ ‫ِ� ‪� ١٣‬م جعل��م خ‬ ‫ِ‬ ‫ِ�ؤمِن ۚوا ك�ٰل ِك ِ‬
‫ُ َ َ َ ُ َ‬
‫َ� ۡع ِده ِۡم �ِ َنظ َر ك ۡيف � ۡع َملون ‪] ﴾١٤‬ﯾﻮﻧﺲ‪.[۱۴-۱۳ :‬‬
‫»و ﻣﺎ ﮔﺮوهھﺎ و ﻧﺴﻞھﺎﯾﯽ را ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﮐﯿﻔﺮ ﺳﺘﻤﮕﺮی ﺳﺨﺖ ﺑﻪدﺳﺖ ھﻼﮐﺖ‬
‫ﺳﭙﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬و ﺑﺎ آﻧﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﯽ ﺑﺎ آﯾﺎت و ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎ ﺑﺮای آﻧﺎن آﻣﺪ ﺑﺎز ھﯿﭻ اﯾﻤﺎن‬
‫ﻧﻤﯽآوردﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﺮدم ﻣﺠﺮم را ﺑﻪﮐﯿﻔﺮ ﻣﯽرﺳﺎﻧﯿﻢ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﺎ ﺷﻤﺎ را ﭘﺲ از‬
‫آﻧﺎن در زﻣﯿﻦ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﮐﺮدﯾﻢ ﺗﺎ ﺑﻨﮕﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﺧﻮاھﯿﺪ ﮐﺮد«‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٢٤‬‬
‫َۡ‬ ‫َّ َّ‬
‫ِين إِن َّمك�ٰ ُه ۡم ِ� ٱ� ِ‬
‫�ض‬ ‫�ز ‪ ٤٠‬ٱ َّ� َ‬
‫� لَ َقو ٌّي َعز ٌ‬ ‫ن�هُ ۚ ٓۥ إ َّن ٱ َّ َ‬
‫� َمن يَ ُ ُ‬ ‫ن� َّن ٱ َّ ُ‬ ‫﴿ َو َ�َ ُ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ ۡ ْ َ ۡ ُ َ َ َّ َ َ ُ ۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫أَقَ ُ‬
‫ور‬‫م‬‫ُ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ة‬‫ب‬‫ق‬
‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫و‬ ‫ر‬‫نك‬‫م‬ ‫ل‬‫ٱ‬ ‫ن‬ ‫ع‬ ‫ا‬‫و‬ ‫ه‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫وف‬
‫ِ‬ ‫لصلَ ٰوةَ َو َءاتَ ُوا ْ ٱ َّلز َك ٰوةَ َوأ َم ُروا ْ بٱل ۡ َم ۡع ُ‬
‫ر‬ ‫اموا ْ ٱ َّ‬
‫ِ‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪] ﴾٤١‬اﻟﺤﺞ‪.[۴۱-۴۰:‬‬
‫»و ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ]دﯾﻦ[ او را ﯾﺎری ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺪد ﺧﻮاھﺪ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮاﻧﺎی ﭘﯿﺮوزﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ در زﻣﯿﻦ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺗﻤﮑﻦ دھﯿﻢ ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﭘﺎی‬
‫دارﻧﺪ و زﮐﺎت ﭘﺮدازﻧﺪ و ﺑﻪ ﮐﺎر ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻓﺮﻣﺎن دھﻨﺪ و از ﮐﺎر ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﺎز دارﻧﺪ‪ .‬و‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﮐﺎرھﺎ ﺧﺪا راﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َۡ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ُ ۡ َ َ ُ ْ َّ ٰ َ ٰ َ‬ ‫َ َ َ َّ ُ َّ َ َ ُ ْ‬
‫�ض ك َما‬ ‫ت ليَ ۡس َتخل ِف َّن ُه ۡم ِ� ٱ� ِ‬ ‫ِين َءامنوا مِن�م وع ِملوا ٱل�ل ِ� ِ‬ ‫﴿وعد ٱ� ٱ�‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫ِين مِن َ� ۡبلِه ۡم َو�ُ َمك َ َّ‬ ‫ٱ ۡس َت ۡخلَ َف ٱ َّ� َ‬
‫� ل ُه ۡم َو�ُ َب ّدِ�َّ ُهم ّ ِم ۢن َ� ۡع ِد‬ ‫ِين ُه ُم ٱ�ِي ٱ ۡرتَ َ ٰ‬‫ِن ل ُه ۡم د َ‬
‫ِ‬
‫َ َ َ َ ۡ َ َ ٰ َ َ ُ ْ َ ٰٓ َ ُُ‬ ‫َ‬ ‫ٗ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ ۡ ۡ َۡٗ َُُۡ َ َ‬
‫��ون ِ� ش�ٔا ۚ َومن �فر �عد �ل ِك فأو��ِك هم‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫خوف ِ ِهم أمنا ۚ �عبدون ِ�‬
‫َۡ ُ َ‬
‫ٱل�ٰسِقون ‪] ﴾٥٥‬اﻟﻨﻮر‪.[۵۵ :‬‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ از ﺷﻤﺎ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﻧﺪ و ﮐﺎرھﺎی ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﻋﺪه داده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯽﺷﮏ آﻧﺎن را در اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺳﺎزد‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از‬
‫آﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬و ]آن[ دﯾﻨﺸﺎن را ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ ﺑﺮاﯾﺸﺎن‬
‫اﺳﺘﻮار دارد و ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﭘﺲ از ﺑﯿﻤﺸﺎن اﯾﻤﻨﯽ را ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﮐﻨﺪ‪] .‬ﭼﺮا ﮐﻪ[ ﻣﺮا ﭘﺮﺳﺘﺶ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﭼﯿﺰی را ﺑﺎ ﻣﻦ ﺷﺮﯾﮏ ﻧﻤﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫اﯾﻨﺎﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺎﺳﻘﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ََ َۡ َ ُ ْ‬
‫َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫ِين مِن � ۡبل ِ ِه ۡ ۚم �ن ٓوا أش َّد‬ ‫نظ ُروا َك ۡي َف َ� َن َ�ٰقِ َب ُة ٱ� َ‬ ‫ََ ُ‬
‫�ض �ي‬ ‫ِ�وا ِ� ٱ� ِ‬ ‫﴿أو لم �س‬
‫َّۡ َٰ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َٓ ۡ‬ ‫َ‬ ‫�ََ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ َُ َٓ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ ُ ۡ ُ َّ ٗ َ َ َ ُ ْ‬
‫ت � َما‬ ‫� م َِّما � َم ُروها َوجا َء� ُه ۡم ُر ُسل ُهم ب ِٱ�يِ� �ِ‬ ‫اروا ٱ��ض و�مروها أ‬ ‫مِنهم قوة و�ث‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫َ ُ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ ُ ۡ‬
‫�ن �ن ٓوا أنف َس ُه ۡم َ�ظل ُِمون ‪] ﴾٩‬اﻟﺮوم‪.[۹ :‬‬ ‫� ِ�َظل َِم ُه ۡم َو� ٰ ِ‬ ‫�ن ٱ‬
‫»آﯾﺎ در زﻣﯿﻦ ﺳﯿﺮ ﻧﮑﺮده اﻧﺪ ﺗﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﮐﺎر ﭘﯿﺸﻨﯿﺎن ﺧﻮد را ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺗﻮاﻧﺎﺗﺮ‬
‫از اﯾﻨﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﯿﺶ از اﯾﻨﺎن زﻣﯿﻦ را آﺑﺎد ﮐﺮدﻧﺪ و رﺳﻮﻻن ﺧﺪا ﺑﺎ آﯾﺎت روﺷﻦ ﺑﺮای‬
‫ھﺪاﯾﺖ آﻧﺎن آﻣﺪﻧﺪ )و ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ و ھﻼک ﺷﺪﻧﺪ(؟ و ﺧﺪا در ﺑﺎرهی آﻧﺎن ھﯿﭻ ﺳﺘﻢ ﻧﮑﺮد‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮد آﻧﺎن در ﺑﺎرهی ﺧﻮﯾﺶ ﺳﺘﻢ ﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
 ‫‪١٢٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫اﯾﻦ دﻋﻮتھﺎی ﻣﮑﺮر ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﺑﺮای ﺟﻠﺐﺗﻮﺟﻪ‪ ،‬و دﻋﻮﺗﯽ اﺳﺖ ﺑﻪاﺷﺎره‪ ،‬ﺑﺮای ﻧﻈﺮ‬
‫در ﺗﺎرﯾﺦ اﻣﺖھﺎی ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﭘﮋوھﺶ و ﺑﺮرﺳﯽ دﻗﯿﻖ ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﻨﺎ و ﺑﻘﺎی آﻧﺎن ﺑﺎ ﻧﻈﺮی‬
‫روﺷﻦ و آ ﮔﺎھﺎﻧﻪ و ﺑﺼﯿﺮﺗﯽ ﻋﺒﺮتآﻣﻮز و ﭘﻨﺪﮔﯿﺮﻧﺪه‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ اﺣﻮال ﻣﻠﺖھﺎ‪ ،‬ﺑﺮای ﺣﻔﻆ ﮐﺮدن ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺮای اﻣﺘﺤﺎن آﺧﺮ ﺳﺎل‬
‫ﻧﯿﺴﺖ! دﻋﻮﺗﯽ ﺑﺮای ﺑﮫﺮهور ﺷﺪن از ﺗﺎرﯾﺦ و ﺗﻈﺎھﺮ ﺑﻪﻋﻠﻢ ﻧﯿﺰ ﻧﯿﺴﺖ! دﻋﻮﺗﯽ اﺳﺖ ﺑﺮای‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮدن و ﭘﻨﺪ آﻣﻮﺧﺘﻦ‪ ،‬دﻋﻮﺗﯽ اﺳﺖ ﺑﺮای اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﺠﺮﺑﺎت ﺑﺸﺮھﺎی ﮔﺬﺷﺘﻪ‪،‬‬
‫دﻋﻮﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻄﻮط روﺷﻦ رﺳﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻠﺖھﺎ و زﻧﺪﮔﯽ اﻣﺖھﺎ در ﻧﻈﺮ اﺳﻼم )ھﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ واﻗﻌﯿﺖ اﻣﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ(‬
‫ﺗﻄﻮرات و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽھﺎی ﭘﯽدرﭘﯽ‪ ،‬ﺑﯽﻣﻌﻨﯽ و ﺑﺪون ھﺪف و ﻏﺎﯾﺖ و ﺑﺪون ﻧﻈﺎم ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪهای ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽھﺎ و ﮔﺮدﯾﺪنھﺎ ﭘﯿﺮوی از ﺳﻨﺖ و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﻌﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َّ َ ٗ‬ ‫َُۡ ََ َ‬ ‫َّ َ َ َ ۡ ْ‬ ‫ُ َّ َ َّ‬
‫� َد ل ُِس َّنةِ ٱ�ِ � ۡبدِي� ‪] ﴾٦٢‬اﻷﺣﺰاب‪.[۶۲ :‬‬ ‫﴿سنة ٱ� ِ ِ� ٱ�ِين خلوا مِن �بل ۖولن ِ‬
‫»اﯾﻦ ﺳﻨﺖ ﺧﺪا )و ﻧﺎﻣﻮس ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺧﻠﻘﺖ( اﺳﺖ ﮐﻪ در ھﻤﻪی ادوار و اﻣﻢ ﮔﺬﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﺪاﻧﮑﻪ ھﺮﮔﺰ ﺗﻐﯿﯿﺮی در ﺳﻨﺖ ﺧﺪا ﻧﺨﻮاھﯽ دﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺳﻨﺖھﺎی ﺧﺪاﯾﯽ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺧﻠﻘﺖ ﮐﻪ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪی ﻧﯿﺮوھﺎ و اﺳﺘﻌﺪادھﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر در وﺟﻮد اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ودﯾﻌﻪ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ اﻋﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺳﻨﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮدن ﯾﮑﯽ از دو راه ﺟﻠﻮی روی او اﺟﺮا ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ور َها َو َ� ۡق َوٮ ٰ َها ‪ ٨‬قَ ۡد أَ ۡفلَ َح َمن َز َّ�ٮ ٰ َها ‪َ ٩‬وقَدۡ‬
‫ج َ‬‫﴿ َو َ� ۡفس َو َما َس َّوٮ ٰ َها ‪ ٧‬فَ َ�ل ۡ َه َم َها فُ ُ‬
‫ٖ‬
‫َ‬ ‫َخ َ‬
‫اب َمن د َّسٮ ٰ َها ‪] ﴾١٠‬اﻟﺸﻤﺲ‪.[۱۰-۷ :‬‬
‫»ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ و آﻧﭽﻪ آن را ﺑﯿﺎراﺳﺖ‪ .‬ﺗﺒﮫﮑﺎری و ﭘﺮوادارﯾﺶ را ﺑﺪو اﻟﮫﺎم ﮐﺮد‪ .‬ھﺮ‬
‫ﮐﺲ ﺧﻮد را از ﺑﺪﮐﺎریھﺎ ﻣﻨﺰه و ﭘﺎک ﺳﺎﺧﺖ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ھﺮ ﮐﺲ آن را ﺑﻪ‬
‫ﮐﯿﻔﺮ ﮔﻨﺎه آﻟﻮده ﺳﺎﺧﺖ اﻟﺒﺘﻪ زﯾﺎﻧﮑﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫دو راه و ﺑﺲ‪ ،‬راه ﺳﻮﻣﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ھﺪاﯾﺖ و ﯾﺎ ﮔﻤﺮاھﯽ‪ .‬راه ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪروش ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‬
‫ھﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻧﺸﺎن داده و آﻧﺎن را ﺑﺪان ارﺷﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﯾﺎ اﻧﺤﺮاف از‬
‫راه روﺷﻦ و راﺳﺖ ﺧﺪا‪...‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ و دﻧﺒﺎﻟﻪی ھﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ اﺳﺖ و ﻗﺪرت ﯾﺎﻓﺘﻦ در زﻣﯿﻦ و دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ‬
‫ﺑﻪ ﻧﯿﺮوھﺎی زﻣﯿﻦ؛ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﮔﻤﺮاھﯽ‪ ،‬ﻓﺴﺎد اﺳﺖ و ﺿﻌﻒ و ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪن و از ﺑﯿﻦ‬
‫رﻓﺘﻦ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎﻃﻞ ھﻤﭽﻨﺎن ﭘﺎﯾﺪار ﻣﺎﻧﺪ و درﻣﺎﻧﺪن ﺧﻮد ﭘﺎﻓﺸﺎری ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮای‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٢٦‬‬

‫ﻣﺪﺗﯽ از زﻣﺎن ﭼﻨﺎن ﺧﻮد را ﻧﮕﻪ دارد ﮐﻪ ﭼﺸﻢھﺎ را ﺧﯿﺮه ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻋﺎﻗﺒﺘﯽ ﺟﺰ ﻓﻨﺎ‬
‫ﻧﺨﻮاھﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺸﺮﯾﺖ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ در ﻇﺎھﺮ ﺑﺎ »دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ« و ﺗﻐﯿﯿﺮ و اﻧﺘﻘﺎل از وﺿﻌﯽ ﺑﻪ وﺿﻊ‬
‫دﯾﮕﺮ روﺑﻪرو ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰ اﯾﻦ دو ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻐﺎﯾﺮ ﺑﺎ ھﻢ ﻋﺎﻗﺒﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﻨﺪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﯿﺮوی ﻣﺎدی اﺳﺖ‪:‬‬
‫َۡ‬ ‫﴿ َ�نُوا ْ ُه ۡم أَ َش َّد ِم ۡن ُه ۡم قُ َّو ٗة َو َءاثَ ٗ‬
‫ار� ِ� ٱ� ِ‬
‫�ض﴾ ]اﻟﻤﺆﻣﻦ‪.[۲۱ :‬‬
‫»آﻧﺎن از اﯾﺸﺎن ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و در زﻣﯿﻦ آﺛﺎری ﭘﺎﯾﺪارﺗﺮ ]ﭼﻮن ﻗﻠﻌﻪھﺎ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪھﺎی‬
‫اﺳﺘﻮار و ﮐﺎخھﺎی ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺤﮑﻢ[ داﺷﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﻪ ﺑﻪ زﯾﺮ و رو ﮐﺮدن زﻣﯿﻦ و اﺳﺘﻔﺎده از درآﻣﺪھﺎی آن‪ ،‬و ﻧﻪ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻣﺎدی و دﺳﺖ‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺳﯿﻢ و زر زﻣﯿﻦ و ﺗﻤﮑﻦ ﭘﯿﺪا ﮐﺮدن در آن‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ٓ ْ َ َ َّ ۡ ُ ۡ ُ َّ ٗ َ َ َ ُ ْ ۡ َ َ َ َ َ ُ َ ٓ َ ۡ‬
‫�ََ‬
‫� م َِّما � َم ُروها﴾ ]اﻟﺮوم‪.[۹ :‬‬ ‫﴿�نوا أشد مِنهم قوة و�ثاروا ٱ��ض و�مروها أ‬
‫»آﻧﺎن ﻗﻮیﺗﺮ و ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪﺗﺮ از اﯾﻨﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و زﻣﯿﻦ را ]ﺑﺮای ھﺪفھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن[ زﯾﺮ و‬
‫رو ﮐﺮدﻧﺪ و آن را ﺑﯿﺶ از آﻧﭽﻪ اﯾﻨﺎن آﺑﺎدش ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آﺑﺎد ﻧﻤﻮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫و ﻧﻪ ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﺎﻓﺘﻦ اﺑﺰار ﺗﻮﻟﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪھﯿﭻ ﭼﯿﺰی ﺧﺎرج از ﻧﻔﺲ و درون اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﭘﻨﺪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻓﻘﻂ از درون ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و ﺑﺲ‪ .‬ﺧﻮاه اﻧﺴﺎن ھﺪاﯾﺖ ﺷﺪه و ﯾﺎ ﻧﺸﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺮوھﺎی ﻣﺎدی زﻣﯿﻦ را ﺧﻮاه در راه ﺧﯿﺮ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ درآورده ﺑﺎﺷﺪ ﺧﻮاه در راه‬
‫ﺷﺮ‪.‬‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺎدی ﺗﺎرﯾﺦ در ﻧﻈﺮ اﺳﻼم )و واﻗﻌﯿﺖ اﻣﺮ( ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدی ﻧﺰار و‬
‫ﺑﯿﭽﺎره ﮐﻠﯿﺪی ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎزﯾﭽﻪی ﮐﻮدﮐﺎن ﺑﻪدﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ دروازهی ﺑﺰرگ و‬
‫ﻋﻈﯿﻢ ﺗﺎرﯾﺦ را ﺑﮕﺸﺎﯾﺪ! اﯾﻦ ﻣﺮد از ﺣﻘﺎﯾﻖ ﺑﺰرگ و ﻣﮫﻢ ﻏﺎﻓﻞ ﺑﻮده ﻓﻘﻂ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻃﻔﺎل‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫درﺧﺸﻨﺪﮔﯽ و ﺟﻼی ﻇﺎھﺮ ﺗﻮﺟﻪ دارد و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻇﻮاھﺮ اﺷﯿﺎء اﮐﺘﻔﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫او از اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺪﯾﮫﯽ و ﺑﺴﯿﺎر روﺷﻦ ﻏﻔﻠﺖ دارد ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ اﺑﺰار ﻣﺎدی ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ وﻗﺎﯾﻊ ﺗﺎرﯾﺦ و ﺣﻮادث ﻣﺴﯿﺮ آن را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺷﯿﻮهی اﺳﺘﻔﺎده از اﺑﺰار‬
‫ﺗﻮﻟﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺴﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺦ و ﭘﯿﺸﺎﻣﺪھﺎ و وﻗﺎﯾﻊ ﺗﺎرﯾﺦ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ و روﺣﯿﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪان‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻪﺧﺪﻣﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد!‬
‫در دورهی ﮐﺸﺎورزی‪ ،‬ﻓﺌﻮداﻟﯿﺴﻢ در اروﭘﺎ ﭘﯿﺪا ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در اﺳﻼم ﻓﺌﻮداﻟﯿﺴﻤﯽ در ﮐﺎر‬
‫ﻧﺒﻮد‪ ،‬زﯾﺮا در اروﭘﺎ‪ ،‬ﺑﺎور رھﺒﺮی ﮐﻨﻨﺪهای ﺑﺮای ﭘﺮاﮐﻨﺶ دارای در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم وﺟﻮد‬
 ‫‪١٢٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در اﺳﻼم ﭼﻨﯿﻦ ﻓﮑﺮ رھﺒﺮی ﮐﻨﻨﺪهای وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ اﻣﺮ دھﺪ ﻣﺎل را ﻣﯿﺎن‬
‫ھﻤﻪی ﻣﺮدم ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﻨﺪ؟‬
‫ُ‬ ‫ۡ ٓ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َۡ َ َ ُ َ‬
‫ون ُدولَ� َ� ۡ َ‬
‫� ٱ�غن َِياءِ مِن� ۡ ۚم﴾ ]اﻟﺤﺸﺮ‪.[۷ :‬‬ ‫﴿� � ي�‬
‫»ﺗﺎ ﻣﺎل ﺑﯿﻦ اﻏﻨﯿﺎ و ﺗﻮاﻧﮕﺮان ﺷﻤﺎ دﺳﺖ ﺑﻪدﺳﺖ ﻧﮕﺮدد«‪.‬‬
‫و ھﺮﮔﺰ ھﯿﭻ ﮐﺸﺎورزی دﯾﺪه ﻧﺸﺪه ﮐﻪ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ و ھﻨﮕﺎم ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش‬
‫زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﮐﺎرﮔﺮ ﮐﺸﺎورز را ﻧﯿﺰ ﺑﺎ آن ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش ﮐﻨﻨﺪ و ﺟﺰء زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﺗﻤﻠﮏ درآﯾﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺪ زﻣﯿﻦ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ زﻣﯿﻦ را ﺗﺮک ﮐﺮد ﻗﺎﻧﻮن او را ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﻪﺻﺎﺣﺐ زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ ﺗﺎ ھﺮ ﭼﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ او ﺑﮑﻨﺪ! در واﻗﻊ در ھﯿﭻﯾﮏ از ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳﻼﻣﯽ ﺳﯿﺴﺘﻢ‬
‫ﺑﺮژوا ‪ ١‬وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در دورهی »ﺻﻨﻌﺘﯽ« ﻧﯿﺰ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداری و ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﻢ ھﺮ دو در ﮐﻨﺎر ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ در دﻧﯿﺎ‬
‫ﭘﯿﺪا ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮ ﯾﮏ دارای ﺳﯿﺘﻢ ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ ﺑﺮای ﭘﺮاﮐﻨﺶ اﺳﺖ!‬
‫و در ھﺮ دوره‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺎور ﻣﺮدم در ﺑﺎرهی ﺣﻘﺎﻧﯿﺖ ھﺮ ﯾﮏ و ﯾﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوی از‬
‫ﺷﮫﻮات و ھﻮا و ھﻮسھﺎی آنھﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎور ﭼﭙﯽ و ﯾﺎ راﺳﺘﯿﺮا ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫و اﯾﻦ دورهھﺎ ﮐﻪ ﻣﮑﺘﺐ ﻣﺎدﯾﮕﺮی ﺑﺮای ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﺎن دورهھﺎی ﺗﻤﺪن‬
‫ﻣﺎدی ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ دورهھﺎی ﻣﺎدی ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻧﻪ دورهھﺎی ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﺖ‬
‫و ﻧﻪ اﻧﺴﺎن‪ .‬در ھﺮ دوره‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﯾﺎ راه راﺳﺖ واﻗﻌﯽ زﻧﺪﮔﯽ و ﯾﺎ راه اﻧﺤﺮاﻓﯽ را ﻣﯽﭘﯿﻤﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬دورهھﺎی ﻣﺎدی ﻧﻪ در اﯾﻦ ھﺪاﯾﺖ دﺧﺎﻟﺖ داﺷﺘﻪ و ﻧﻪ در ﮔﻤﺮاھﯽ‪ .‬و اﻧﺴﺎن را ﻧﻪ‬
‫ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ راه راﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ راه اﻧﺤﺮاﻓﯽ ﻣﯽﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻣﺎدی ﻧﻪ راه‬
‫ً‬
‫روﺷﻦ ﻣﻌﯿﻨﯽ را ﺟﻠﻮی ﭘﺎی ﺑﺸﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﻤﺎ آن ﻣﺴﯿﺮ را ﺑﭙﯿﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬و ﻧﻪ در‬
‫ذات اﯾﻦ ﺗﻘﺪم‪ ،‬راه راﺳﺖ روﺷﻨﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﻂ ﺳﯿﺮ ﺑﺸﺮﯾﺖ را ﺑﻨﻤﺎﯾﺎﻧﺪ‪ .‬روﺷﻦﺗﺮﯾﻦ ﻣﺜﺎل‬
‫اﯾﻦ ﻣﺪﻋﺎ ھﻤﯿﻦ روزﮔﺎری اﺳﺖ ﮐﻪ در آن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫روزﮔﺎری ﮐﻪ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻣﺎدی و ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ اوج ﺧﻮد رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺸﺮﯾﺖ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ‬
‫ﮐﺸﺘﺎر وﺣﺸﯿﺎﻧﻪ و دﺷﻤﻨﯽھﺎی ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ ﻋﻮاﻃﻒ و ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﺑﺸﺮی را از ھﻢ ﮔﺴﺴﺘﻪ‪،‬‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ را در رﻋﺐ و ھﺮاﺳﯽ داﺋﻢ از ﻧﺎﺑﻮدی ﮔﺬاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻀﯿﺾ و ﭘﺴﺘﯽ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ھﺪفھﺎی زﻧﺪﮔﯽ و ﻏﺎﯾﺖ وﺟﻮد اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ در ﻧﻈﺮ ﺑﺸﺮﯾﺖ آﻧﭽﻨﺎن ﭘﺴﺖ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺪﻓﯽ ﺟﺰ ﻟﺬت ﺑﺮدن و ﻣﺘﻤﺘﻊ ﺷﺪن از ﻣﺎدﯾﺎت ﻧﺪارد‪ .‬و ﺑﻪدﻧﺒﺎل اﯾﻦ‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »ﻣﻌﺮﮐﺔاﻟﺘﻘﺎﻟﯿﺪ«‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٢٨‬‬

‫ﺗﺼﻮرات ﺑﻪ ﭘﺴﺖﺗﺮﯾﻦ درﺟﻪی اﻧﺤﻄﺎط اﺧﻼﻗﯽ و اﻋﻤﺎل ﻏﯿﺮﻗﺎﻧﻮﻧﯽ و ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﺟﻨﺴﯽ‬

‫ﺗﻨﺰل ﭘﯿﺪا ﮐﺮده و ﺑﻪ آﻧﭽﻨﺎن درﺟﻪای رﺳﯿﺪه ﮐﻪ از ﺣﯿﻮان ﻧﯿﺰ درﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ ‪.١‬‬
‫اﺳﻼم ﻗﻠﺐ ﺑﺸﺮ را ارﺷﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﭼﺸﻢ ﺑﺼﯿﺮت ﺧﻮد را ﺑﺮای دﯾﺪن دﮔﺮﮔﻮﻧﯽھﺎی‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺟﺘﻤﺎع ﺑﺎز ﮐﻨﺪ و اﺳﺘﻌﺪادھﺎی ﺑﯿﺪار و آ ﮔﺎه ﺧﻮد را ﺑﺮای اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬
‫در اﺳﺒﺎب و ﻧﺘﺎﯾﺞ اﯾﻦ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽھﺎ ﺑﮑﺎر ﺑﺮد‪ ،‬ھﺮﯾﮏ از ﻣﺜﺎلھﺎی ﺑﯽﺷﻤﺎر ﺗﺎرﯾﺨﯽ را ﮐﻪ‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ او ﭘﺪﯾﺪار ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﻨﺖ و ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺟﺎوﯾﺪان ﺧﺪاوﻧﺪ در آنھﺎ ﺑﻪاﺟﺮا‬
‫درآﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮب ﻣﻮرد دﻗﺖ ﻗﺮار دھﺪ‪ :‬آن روشھﺎی ﻃﺒﯿﻌﯽ ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن را‬
‫در دﻧﯿﺎ ﻗﺪرت و ﺗﻤﮑﻦ ﺑﺨﺸﯿﺪه‪ ،‬ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﺎن و از ﺣﻘﯿﻘﺖ روﮔﺮداﻧﺪﮔﺎن را ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮده‬
‫ً‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ ﺗﻤﮑﯿﻦ داده ﮐﻪ ﺣﻖ در ھﺮ ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ واﻗﻌﺎ ﺑﺪان اﯾﻤﺎن‬
‫داﺷﺘﻪ و ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮔﺎه ﮐﺎﻓﺮاﻧﯽ ﺑﻪﺑﺎور ﺑﺎﻃﻞ ﺧﻮد اﻓﺘﺨﺎر‬
‫ﮐﺮده‪ .‬ﺑﺪانوﺳﯿﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﮐﺒﺮ ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﭼﻨﺪی ﺑﺎ ﺗﺠﺎوز ﺑﻪﺣﻘﻮق ﺧﻮد و‬
‫دﯾﮕﺮان و ﻓﺴﺎد در ﺟﮫﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺟﻼل و ﺟﺒﺮوت ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺮاﺳﺎس ﯾﮏ‬
‫ﺳﻨﺖ ﻃﺒﻌﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮﻧﺎﭘﺬﯾﺮ‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﭘﯿﺮوزی ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﯾﻤﺎن‪ ،‬و ﺧﻮاری و ﺷﮑﺴﺖ از آن‬
‫ﮐﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺮای ﻟﺤﻈﻪای ﭘﯿﺮوزی ﮐﻔﺮ و ﺧﻮاری اﯾﻤﺎن را دﯾﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﻘﯿﺾ‬
‫واﻗﻊ و ﺑﺮای ﻟﺤﻈﻪی ﮐﻮﺗﺎھﯽ اﺳﺖ!‬
‫ﻗﺮآن‪ ،‬ﻋﻘﻞھﺎ و دلھﺎ را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽﺳﺎزد ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮی ﺷﺘﺎب ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﺪون‬
‫ﺗﺮدﯾﺪ ﺑﺮ اﺳﺎس روش ﺟﺮﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪی ﺗﻐﯿﯿﺮﻧﺎﭘﺬﯾﺮی‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪی ﺑﺎﻻ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮاھﺪ آﻣﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﮐﻮﺗﺎه اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻘﯿﺎس دﯾﺮ و ﯾﺎ زودی ﺑﺮای ﻧﺴﺒﺖھﺎی ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺟﻮﻻن دادنھﺎی ﻋﺎرﺿﯽ ﻧﯿﺰ آﺧﺮﯾﻦ ﺟﻮﻻن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻧﻪ آﺧﺮﯾﻦ ﺟﻮﻻن ﺑﺎﻃﻞ در ھﻨﮕﺎم‬
‫اﻓﻮﻟﺶ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺟﻮﻻن آن‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﺪت ﻣﻌﯿﻨﯽ از زﻣﺎن‬
‫ﭘﯿﺮوز ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﮑﻮﻓﺎن ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻤﮑﻦ و ﻗﺪرت ﺑﻪدﺳﺖ آورد و ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ ﺳﺮوری ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫اﯾﻦ ﺟﻼل و ﺷﮑﻮه ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯿﺪان ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎز ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺟﺰء اﻧﺪﮐﯽ از ﺳﻨﺖ ھﻤﻪ‬
‫ﺟﺎﻧﺒﻪی ﺧﺪا اﺳﺖ ‪ .٢‬ﺑﺎﯾﺪ ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯽ ﭘﯿﺶ ﺑﯿﺎﯾﺪ زﯾﺮا ﻣﺮدم ﻧﺎﺗﻮان و ﺧﻮار ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ اﻣﺎ‬
‫ﺧﻮاھﺎن ﺗﻐﯿﯿﺮ وﺿﻊ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫_____________________‬
‫‪1‬‬
‫‪ Servage‬ـ‬
‫‪٢‬ـ اﻣﯿﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﻠﯽﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ » :‬ﹶﺣ ﱞﻖ ﹶو ﹶﺑﺎﻃﹺ ﹲﻞ‪ ،‬ﹶوﻟﹺﻜ ﱟﹸﻞ ﹶأ ﹾﻫ ﹲﻞ‪ ،‬ﹶﻓ ﹶﻠﺌﹺ ﹾﻦ ﹶأ ﹺﻣ ﹶﺮ اﻟ ﹶﺒﺎﻃﹺ ﹸﻞ ﹶﻟ ﹶﻘ ﹺﺪﻳ ﹰﲈ ﹶﻓ ﹶﻌ ﹶﻞ‪ ،‬ﹶو ﹶﻟﺌﹺ ﹾﻦ‬
‫اﳊﻖ ﹶﻟ ﹸﺮ ﱠﺑﲈ ﹶو ﹶﻟ ﹶﻌ ﱠﻞ‪ ،‬ﹶو ﹶﻟ ﹶﻘ ﱠﻠ ﹶﲈ ﹶأ ﹾد ﹶﺑ ﹶﺮ ﹶﳾ ﹲء ﹶﻓ ﹶﺄ ﹾﻗ ﹶﺒ ﹶﻞ«‪] ،‬ﻧﮫﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ‪ /‬ﺧﻄﺒﻪی ‪ :[۱۶‬ﺣﻘﯽ اﺳﺖ و ﺑﺎﻃﻠﯽ‪ ،‬و ھﺮ‬
‫ﹶﻗ ﱠﻞ ﱡ‬
‫ﯾﮏ ﻃﺮﻓﺪاراﻧﯽ دارد‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺑﺎﻃﻞ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا ﺷﺪ‪ ،‬از روزﮔﺎر ﮐﮫﻦ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ‬
 ‫‪١٢٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬
‫َ ُ‬ ‫َّ َّ َ َ ُ َ ّ ُ َ َ ۡ َ َّ ُ َ ّ ُ ْ‬
‫�وا َما بِأنف ِ‬
‫س ِه ۡمۗ﴾ ]اﻟﺮﻋﺪ‪.[۱۱ :‬‬ ‫� �غ ِ‬ ‫﴿إِن ٱ� � �غ ِ� ما بِقو ٍ� ح ٰ‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﺎل ھﯿﭻ ﻣﺮدﻣﯽ را )در ھﺮ ﺣﺎل ﮐﻪ ھﺴﺘﻨﺪ( ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽدھﺪ ﺗﺎ ﺧﻮد آن‬
‫ﻣﺮدم ﺣﺎل ﺧﻮد را دﮔﺮﮔﻮن ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫و ﺑﺎﯾﺪ ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا از ﻇﻠﻢ ﺧﻮﺷﺸﺎن ﻣﯽآﯾﺪ و آن را ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ‪» .‬ﻛﻴﻔﻤﺎ‬
‫ﺗ�ﻮﻧﻮا ﻳﻮ� ﻋﻠﻴ�ﻢ« ‪.١‬‬
‫اداﻣﻪی اﯾﻦ وﺿﻊ و ﻓﺮﯾﺒﺎﯾﯽ ﻇﺎھﺮی‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻓﺘﻨﻪ و ﺑﻼﯾﯽ ﺑﺮای ﺳﺘﻤﮑﺎران اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ُ َ َٗ‬ ‫ُ َْ‬
‫﴿ ِ�َ ۡح ِمل ٓوا أ ۡو َز َاره ۡم �مِلة يَ ۡو َم ٱلقِ َ�ٰ َمةِ﴾ ]اﻟﻨﺤﻞ‪.[۲۵ :‬‬
‫»ﺗﺎ آﻧﮑﻪ ﺑﺎر ﺳﻨﮕﯿﻦ ﮔﻨﺎه ﺧﻮد را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪدوش ﮐﺸﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ ﭘﺎک و ﺑﯽﻏﺶ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺗﺠﮫﯿﺰات ﮐﺎﻣﻞ و‬
‫ً‬
‫ﺳﻼﻣﺖ و ﻗﺪرت‪ ،‬ﺑﺎر رﻧﺞھﺎ و رﺣﻤﺖھﺎ را ﺑﺮدارﻧﺪ و ﮐﺎﻣﻼ ﻗﺪر ﺳﻼﻣﺖ و اﻣﻨﯿﺖ را درک‬
‫ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫َۡ َ ۡ ُ ۡ َۡ ‪ََ ٞ‬‬
‫ح �ق ۡد‬ ‫ِ� ‪ ١٣٩‬إِن �مسس�م قر‬ ‫نتم ُّم ۡؤ ِمن َ‬ ‫نت ُم ٱ ۡ�َ ۡعلَ ۡو َن إن ُك ُ‬‫� َزنُوا ْ َوأَ ُ‬ ‫ََ َ ُ ْ ََ َۡ‬
‫﴿و� ت ِهنوا و�‬
‫ِ‬
‫َ َ ۡ َ َ َّ ُ َّ َ َ َ ُ ْ‬ ‫ُ‬
‫ام نُ َداول َها َ� ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ك ٱ�يَّ ُ‬ ‫ۡ‬
‫َ َّ ۡ َ ۡ َ َ ۡ ‪َ َ ُ ۡ ّ ٞ‬‬
‫ُ‬
‫�ين ءامنوا‬ ‫اس و ِ�علم ٱ� ٱ ِ‬ ‫� ٱ�َّ ِ‬ ‫ِ‬ ‫مس ٱلقوم قرح مِثله ۚۥ وت ِل‬
‫ْ‬
‫ام ُنوا َو َ� ۡم َ‬ ‫َّ‬ ‫ح َص ٱ َّ ُ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ ۡ ُ َ َ ٓ َ َ َّ ُ ُ ُّ َّ‬ ‫َ َ َّ َ‬
‫ح َق‬ ‫ِين َء َ‬
‫� ٱ� َ‬ ‫ِب ٱل�ٰل ِ ِم� ‪َ ١٤٠‬و ِ�ُ َم ِ‬ ‫خذ مِن�م شهداء ۗ وٱ� � �‬ ‫و�ت ِ‬
‫�ٰفِر َ‬‫ۡ َ‬
‫�ن ‪] ﴾١٤١‬آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۴۱-۱۳۹ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ٱل‬
‫»ﺳﺴﺘﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ و اﻧﺪوھﻨﺎک ﻧﺸﻮﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺷﻤﺎ ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪ ھﺴﺘﯿﺪ اﮔﺮ در اﯾﻤﺎن ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﻗﺪم و اﺳﺘﻮار ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎ آﺳﯿﺒﯽ رﺳﯿﺪ ﺑﻪ دﺷﻤﻨﺎن ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺷﮑﺴﺖ و آﺳﯿﺒﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ آن رﺳﯿﺪ‪ ،‬اﯾﻦ روزﮔﺎر را دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﻢ ﺧﺪا از ﺣﺎل‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ آ ﮔﺎه اﺳﺖ‪ ،‬و از ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﻮاه ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨﺪ‬
‫و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺘﻤﮑﺎران را دوﺳﺖ ﻧﺪارد )در ﻗﺎﻧﻮن ﺳﻨﺖ اﻟﮫﯽ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺳﺘﻤﮑﺎر ذﻟﯿﻞ‬
‫اﺳﺖ(‪ .‬ﺗﺎ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اھﻞ اﯾﻤﺎن را از ھﺮ ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺺ ﭘﺎک و ﮐﺎﻣﻞ و ﮐﺎﻓﺮان را ﻣﺤﻮ و‬
‫ﻧﺎﺑﻮد ﮐﻨﺪ«‪.‬‬

‫ﻃﺮﻓﺪار ﺣﻖ اﻧﺪک اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ )ﻃﺮﻓﺪاران آن زﯾﺎد ﺷﻮﻧﺪ( و ﺷﺎﯾﺪ ھﻢ )ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﻃﺮﻓﺪاری ﭘﯿﺪا‬
‫ﻧﮑﻨﺪ(‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﮕﻤﺎن ﭼﯿﺰ ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﮐﺮد و ﺑﺮﻓﺖ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ اﻣﮑﺎن دارد دوﺑﺎره روی ﺑﯿﺎورد و‬
‫ﺑﺎزﮔﺮدد‪) .‬ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻨﺪه(‬
‫‪١‬ـ رواﯾﺖ ﻧﺒﻮی ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺣﺎﮐﻢ‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٣٠‬‬

‫و ﭼﻨﯿﻦ اوﺿﺎع و اﺣﻮاﻟﯽ ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺖ و ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﻨﺖ و ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺧﺪا‬
‫ھﻤﯿﺸﻪ و ھﻤﻪﺟﺎ ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ و ﺗﻐﯿﯿﺮﻧﺎﭘﺬﯾﺮ‪ ،‬ﺑﺪون اﻧﺪﮐﯽ اﻧﺤﺮاف‪ ،‬در ﻣﺴﯿﺮ واﻗﻌﯽ ﺧﻮد‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺟﺰ آن ﻧﺨﻮاھﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪاﯾﻦ دﻟﯿﻞ و ﺑﺮای ﻧﮕﮫﺪاری اﯾﻦ ﻋﺒﺮت در ذھﻦ و اﺳﺘﻔﺎده از آنھﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻪ ﭘﮋوھﺶ و ﺑﺮرﺳﯽ در ﺗﺎرﯾﺦ و اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن در آن دارﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﭘﻨﺪ ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫از ﺣﻮادث ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺳﻨﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﻟﮫﯽ‪ ،‬راه و روش زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد را ﺗﺼﺤﯿﺢ‬
‫ﮐﺮده‪ ،‬اﺳﺎس زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﺎ راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖھﺎی ﺑﺸﺮی در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻗﺮار دھﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﭼﺎر ﻧﺒﺎﯾﺪ از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ روش ﺗﺎرﯾﺦ و ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ اﺳﻼم از‬
‫ً‬
‫اﺳﺎس‪ ،‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺑﺎ روش ﺗﺎرﯾﺦ و ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ اروﭘﺎﯾﯿﺎن‪ ،‬ﺷﺪﯾﺪا ﺟﺪاﯾﯽ دارد‪ ،‬و‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ دو ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪی اﺳﺘﻮار دو ﻃﺮح ﻋﻤﺪه و اﺻﻠﯽ زﯾﺮ در زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸﺮی‪،‬‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺗﺪرﯾﺲ ﺷﻮد‪» :‬راه راﺳﺖ ﭘﯿﻤﻮدن ﺑﻪرھﺒﺮی ﺧﺪا و ﯾﺎ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪن از راه ﺧﺪا‪،‬‬
‫و اﺛﺮ ھﺮﯾﮏ از آن دو در واﻗﻌﯿﺖ ﺗﺎرﯾﺦ«‪ .‬اﯾﻦ ھﻤﺎن ﻋﻨﺼﺮ اﺻﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اروﭘﺎ ﺑﻪﻋﻤﺪ‬
‫ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﻇﻮاھﺮ اﺷﯿﺎ را‪ ،‬ﺟﺪا از ﺣﻘﺎﯾﻖ رﯾﺸﻪدار در ﺳﻨﺖ ازﻟﯽ ﺧﺪا و در‬
‫واﻗﻌﯿﺖھﺎی ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺎﻣﻮزد!‬
‫ﺳﭙﺲ ﻋﻘﻞ ﺑﺸﺮی را ﺑﺮای رھﺎ ﮐﺮدن ﻧﯿﺮوھﺎی ﻣﺎدی ھﺸﺪار داده ﺑﺪو ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺎﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮای ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ آن را ﻣﻄﯿﻊ و رام ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ۡ ُ‬ ‫ُُ ْ‬
‫ت َما َر َزق َ�ٰ� ۡ ۚم﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪.[۱۶۰ :‬‬ ‫َ‬
‫﴿�وا مِن َط ّيِ�ٰ ِ‬
‫»ﺑﺨﻮرﯾﺪ از روزیھﺎی ﭘﺎﮐﯿﺰهای ﮐﻪ روزی ﺷﻤﺎ ﮐﺮدهاﯾﻢ«‪.‬‬
‫ُُ ْ‬ ‫َ ُ ْ‬
‫﴿فٱ ۡمشوا ِ� َم َناكِب ِ َها َو�وا مِن ّرِ ۡزقِهِۖۦ﴾ ]اﻟﻤﻠﮏ‪.[۱۵ :‬‬
‫»در ﭘﺴﺘﯽ و ﺑﻠﻨﺪیھﺎی آن )زﻣﯿﻦ( ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﯿﺪ و از روﯾﺶ ﺑﺨﻮرﯾﺪ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫نت ۡم َ ٰ‬ ‫ۡ َ ُ ّ َۡ ُ‬
‫ِ� ۡم َ� َه ۡل أَ ُ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ َّ ۡ َ ُ َ ۡ َ َ َ‬
‫�ك ُِرون ‪﴾٨٠‬‬ ‫وس ل� ۡم �ِ ُح ِصن�م ِم ۢن بأس ۖ‬ ‫﴿ َوعلم�ٰه صنعة �ُ ٖ‬
‫]اﻷﻧﺒﯿﺎء‪.[۸۰ :‬‬
‫»و ﺑﺪو ﺻﻨﻌﺖ زره ﺳﺎﺧﺘﻦ آﻣﻮﺧﺘﯿﻢ ﺗﺎ ﺷﻤﺎ را از ﺟﻨﮓ و ﺿﺮﺑﺖ ﺷﻤﺴﯿﺮ ﺣﻔﻆ‬
‫ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶ از اﯾﻨﮑﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ رھﺎﻧﯿﺪن و ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ درآوردن ﻧﯿﺮوی ﻣﺎده و اﺳﺘﻔﺎدهی از‬
‫آن ﻣﺘﻮﺟﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬او را ھﺸﯿﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﺑﺎرهی ﺣﮑﻤﺖ ﺧﺪا در آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ و‬
 ‫‪١٣١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن )ﻣﻨﺰه از ھﺮ ﻋﻤﻞ ﻟﻐﻮی( آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ را ﺑﻪﺣﻖ و ﺑﻪﺟﺎ و‬
‫از روی ﺣﮑﻤﺖ و ﻧﻈﻢ آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﻧﺴﺎن را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺣﮑﻤﺖ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاری‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺸﺘﯿﺒﺎن اﺟﺮای ﺣﻖ و ﻋﺪاﻟﺖ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫واداﺷﺘﻦ ﺑﺸﺮ ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ از ﺧﺪا و رﺳﻮل و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدن از زﻣﺎﻣﺪاراﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس دﺳﺘﻮر‬
‫ﺧﺪا و رﺳﻮل ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ راه آﻧﺎن رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬راه اﯾﺠﺎد ﻣﺠﺘﻤﻊ ﺻﺎﻟﺢ و ﺷﺎﯾﺎن را ﺑﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻣﯽآﻣﻮزد‪ .‬او را ﺑﻪ ﺳﻨﺖھﺎی ﮔﺬﺷﺘﻪی ﺧﺪا در ﺑﺎرهی اﻣﺖھﺎ در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﮐﺮده ﺑﺪو ﻣﯽﻓﮫﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﮑﻦ و ﻗﺪرت از آن ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺪا اﯾﻤﺎن آورده‬
‫از ﻣﻮاھﺐ و ﻧﻌﻤﺖھﺎی او در راه ﺧﯿﺮ و ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﺑﺸﺮﯾﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫َۡ‬
‫�ض‬
‫َّ َّ‬
‫ِين إِن َّمك�ٰ ُه ۡم ِ� ٱ� ِ‬ ‫�ز ‪ ٤٠‬ٱ َّ� َ‬‫� لَ َقو ٌّي َعز ٌ‬ ‫ن�هُ ۚ ٓۥ إ َّن ٱ َّ َ‬
‫� َمن يَ ُ ُ‬ ‫﴿ َو َ�َ ُ َ‬
‫ن� َّن ٱ َّ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َََ ْۡ َ ُۡ َ‬ ‫اموا ْ ٱ َّ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ۡ ۡ‬ ‫أَقَ ُ‬
‫وف و�هوا ع ِن ٱلمنك ِر�﴾ ]اﻟﺤﺞ‪.[۴۱-۴۰ :‬‬ ‫لصل ٰوة َو َءات ُوا ٱ َّلزك ٰوة َوأ َم ُروا ب ِٱل َمع ُر ِ‬
‫»ھﺮ ﮐﻪ ﺧﺪا را ﯾﺎری ﮐﻨﺪ اﻟﺒﺘﻪ ﺧﺪا او را ﯾﺎری ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﺪا را ﻣﻨﺖھﺎی‬
‫اﻗﺘﺪار و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪) .‬آﻧﺎن ﮐﻪ ﺧﺪا را ﯾﺎری ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ( ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ در زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﻪ آﻧﺎن اﻗﺘﺪار ﺑﺨﺸﯿﻢ و ﺗﻤﮑﻦ دھﯿﻢ ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽدارﻧﺪ و زﮐﺎت ﻣﯽدھﻨﺪ و اﻣﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺮوف و ﻧﮫﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫و ﺧﻮاری و ﭘﺴﺘﯽ ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺪا ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪه ﻣﻮاھﺐ و ﻧﻌﻤﺖھﺎی او را‬
‫در راه ﺗﺨﺮﯾﺐ و ﻓﺴﺎد در زﻣﯿﻦ ﺑﮑﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫َ‬
‫ِين مِن َ� ۡبلِه ۡم َ�نُ ٓوا ْ أ َشدَّ‬ ‫َ َ ُ ُ ْ َ ۡ َ َ َ َ َ ُ َّ‬ ‫َۡ‬ ‫ََ َۡ َ ُ ْ‬
‫ِ ۚ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬
‫�ض �ينظروا كيف �ن �قِبة ٱ�‬ ‫﴿أو لم �سِ�وا ِ� ٱ� ِ‬
‫َّ َٰ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ‬
‫ۡ َ َّ َ َ ُ َ َ َ َ ۡ ُ ۡ ُ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ۡ ُ ۡ ُ َّ ٗ َ َ َ ُ ْ ۡ َ َ َ َ َ ُ َ‬
‫ت � َما‬ ‫مِنهم قوة و�ثاروا ٱ��ض و�مروها أ�� مِما �مروها وجاء�هم رسلهم ب ِٱ�يِ� ِ �‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ُ َْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ ُ ۡ‬
‫�ن �ن ٓوا أنف َس ُه ۡم َ�ظل ُِمون ‪] ﴾٩‬اﻟﺮوم‪.[۹ :‬‬ ‫� ِ�َظل َِم ُه ۡم َو� ٰ ِ‬ ‫�ن ٱ‬
‫»آﯾﺎ در زﻣﯿﻦ ﺳﯿﺮ ﻧﮑﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻋﺎﻗﺒﺖ ﮐﺎر ﭘﺸﯿﻨﯿﺎن را ﺑﻨﮕﺮﻧﺪ ﮐﻪ از اﯾﻨﺎن ﺑﺴﯿﺎر ﺗﻮاﻧﺎﺗﺮ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﭘﯿﺶ از اﯾﻨﺎن در زﻣﯿﻦ ﮐﺸﺘﺰار و ﮐﺎخ و ﻋﻤﺎرت ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻨﺪ و رﺳﻮﻻن ﺧﺪا ﺑﺎ‬
‫آﯾﺎت و ﻣﻌﺠﺰات ﺑﺮای ھﺪاﯾﺖ آﻧﺎن آﻣﺪﻧﺪ )از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ ھﻤﻪ ﺑﻪ ﮐﯿﻔﺮ ﮐﻔﺮ ﺧﻮد‬
‫ھﻼک ﺷﺪﻧﺪ( ﺧﺪا در ﺑﺎرهی آﻧﺎن ھﯿﭻ ﺳﺘﻢ ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ آﻧﺎن ﺧﻮد در ﺑﺎرهی ﺧﻮﯾﺶ ﺳﺘﻢ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫و از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ آﯾﺎت ﺧﺪا را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮده ﻧﻌﻤﺖھﺎﯾﺶ را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و آن ﻧﻌﻤﺖھﺎ‬
‫را در راه درﺳﺖ ﺧﻮد و ﺑﺮای ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﺑﺸﺮﯾﺖ ﺑﮑﺎر ﻧﻤﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﺎن را زﯾﺮورو‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٣٢‬‬

‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﺳﺎزد و در اﯾﻦ ﻧﺎﺑﻮدی اﻧﺪﮐﯽ ﻇﻠﻢ ﺑﺪاﻧﺎن ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪی ﻋﻤﻞ‬
‫ﺧﻮد را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶ از اﯾﻨﮑﻪ او را ﺑﻪﺳﻮی رھﺎﻧﯿﺪن اﻧﺮژی ﻣﺎده ارﺷﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬روان او را ﺑﺮای ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ‬
‫ﺑﻪﺧﺪا و ﭘﺮوا ﮔﺮﻓﺘﻦ از او ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪاﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﻋﻘﻞ ﺑﺸﺮی‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺮﯾﻔﺘﻪی‬
‫آن ﺷﻮد‪ ،‬اﻧﺮژی را رھﺎﻧﯿﺪه آن را ﭼﮑﯿﺪهی زﻧﺪﮔﯽ و ﺗﻨﮫﺎ ﮔﻮھﺮ و ﻋﻨﺼﺮ اﺻﯿﻞ ﺣﯿﺎت‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ .‬از ﻧﺘﯿﺠﻪی آن ﺑﮫﺮهﺑﺮداری ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮد را در اﺧﺘﯿﺎر آن ﮔﺬارد‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮد زﻣﺎم آن را ﺑﻪدﺳﺖ دارد‪ .‬در ﺑﺮاﺑﺮ آن اﻇﮫﺎر ﺑﻨﺪﮔﯽ ﻧﮑﺮده و در راه ﻣﺎده ﺧﻮد‬
‫را ﻓﺪا ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪی ﺣﺴﺎس و ﻗﻄﻌﯽ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﻣﯿﺎن ﻧﻈﺎم و ﺑﺎورھﺎ و اﻓﮑﺎر اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪدﻻﯾﻞ روﺷﻦ ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬اﺳﻼم‪ ،‬ﻧﻪ اﻣﻮر واﻗﻌﯽ و ﺣﻘﺎﯾﻖ ﺧﺎرﺟﯽ زﻣﯿﻨﯽ را ﻣﮫﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﮔﺬارد و ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎدی ﺑﯽاﻋﺘﻨﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﻼم در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻏﺮب‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺤﯿﻄﯽ ﭘﯿﺪا ﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﮐﺮد ﮐﻪ از ﺷﮫﺮﻧﺸﯿﻨﯽ و‬
‫ﺗﻤﺪن ﻣﺎدی اﻧﺪﮐﯽ ﺑﯿﺶ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬آن ﻣﻘﺪار اﻧﺪک را ﻧﯿﺰ از ﻗﺎﻓﻠﻪھﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﮔﻮﺷﻪ و‬
‫ﮐﻨﺎرهھﺎی ﺟﮫﺎن ﻣﺘﻤﺪن آن روز ﺑﺪان دﯾﺎر ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﮐﺎروانھﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺻﺒﺢ در دﯾﺎر آﻧﺎن ﻓﺮود آﻣﺪه آﺛﺎر ﻣﺨﺘﺼﺮی از ﻓﺮھﻨﮓ ﺧﻮد را ﺑﺪاﻧﺎن ﯾﺎد داده‪ ،‬ﺷﺐ از‬
‫آﻧﺠﺎ ﮐﻮچ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻋﺮاب ﺑﺎدﯾﻪ ﮐﺎر ﻣﮫﻤﯽ ﺟﺰ ﺳﺮودن ﺷﻌﺮ و ﺟﻨﮓھﺎی ﻗﺒﯿﻠﻪای‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﻪ ھﯿﭻ در ﺑﺎرهی ﻋﻠﻢ‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪای و ﻧﻪ اﺧﺘﺮاع و ﺑﺤﺚ و ﭘﮋوھﺸﯽ‪ ،‬ﻧﻪ در ﺑﺎرهی‬
‫داﻧﺶھﺎی ﻋﻤﻠﯽ ﺳﺨﻨﯽ و ﻧﻪ از ﻋﻠﻮم ﻧﻈﺮی ﺗﺠﺮﺑﻪای داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﺳﻼم ھﻤﭽﻮن ﺳﯿﻠﯽ‬
‫ُ‬
‫ﻏ ّﺮان و ﺧﺮوﺷﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﺸﺎری ﺑﻨﯿﺎﻧﮑﻦ از ارﺗﻔﺎﻋﯽ ﺑﻠﻨﺪ ﻓﺮو رﯾﺰد و ﺗﻤﺎم دﺷﺖ و دره و‬
‫رودﺧﺎﻧﻪھﺎ را ﻟﺒﺮﯾﺰ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮ آﻧﺎن ﻓﺮو رﯾﺨﺘﻪ ھﻤﻪ را از ﺧﻮاب ﻧﺎداﻧﯽ و ﺑﯽﺧﺒﺮی ﺑﯿﺪار‬
‫ﮐﺮده و از ﮔﻮر ﺗﻮﺣﺶ و ﺑﺪوﯾﺖ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ‪ .‬آﻧﭽﻨﺎن ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻨﯽ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم ﻣﯿﺪانھﺎی‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸﺮ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬در ﻣﯿﺪان ﻋﻠﻢ و ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺟﻨﮓ و ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻪ و‬
‫ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاری‪ .‬ﭼﯿﺰی ﻧﮕﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻋﻠﻮم ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و ﻣﺼﺮی و ھﻨﺪی از‬
‫ﭘﺰﺷﮑﯽ و ﻓﻠﮏ و ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﺷﯿﻤﯽ و رﯾﺎﺿﯿﺎت دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ اﻧﺪازهی ﮐﺎﻓﯽ‬
‫از ﺳﺮﭼﺸﻤﻪی آن ﻋﻠﻮم آب ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ ھﺮ رﺷﺘﻪای از آنھﺎ رﺷﺘﻪی زﻧﺪهی ﺗﺎزهای‬
‫اﻓﺰودﻧﺪ و ﭼﻨﺎن دورهی ﮔﺴﺘﺮدهای از ﻋﻠﻮم ﺑﻪ ﻓﺮھﻨﮓ و ﻣﻌﺎرف اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ را ﺑﯿﺪار و اروﭘﺎ را ﺑﻮﯾﮋه‪ ،‬ھﺸﯿﺎر ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ھﻤﻪی ﻧﮫﻀﺖھﺎی ﺟﺪﯾﺪ ﺧﻮد را ﺑﺮ‬
‫آن ﭘﺎﯾﻪ ﻗﺮار داد‪ ،‬و اﮔﺮ ﭼﯿﺰی از آن ﻋﻠﻮم و ﻣﻌﺎرف را در آن دوران ﻏﻔﻠﺖ و ﺑﯽﺧﺒﺮی‬
 ‫‪١٣٣‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﻓﺮاﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﯿﺪاری از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آﻣﻮﺧﺘﻨﺪ‪ .‬و ﭘﺲ از ﺑﯽﻧﯿﺎزی ﺧﻮد از آﻧﺎن‪،‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ھﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ از آﻧﺎن در اﻧﺪﻟﺲ و ﺟﺎھﺎی دﯾﮕﺮ ﻋﻠﻢ آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺰار ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺎ آﻧﺎن ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ و از ﻣﻤﺎﻟﮏ ﻓﺘﺢ ﺷﺪه ﺑﯿﺮون ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ً‬
‫را ﮐﺎﻣﻼ در ﺗﺤﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎر و اﺳﺘﺜﻤﺎر ﺧﻮد درآوردﻧﺪ‪.‬‬
‫روش ﺟﺪﯾﺪ ﻋﻠﻮم ﺗﺠﺮﺑﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﻪی ھﻤﻪی داﻧﺶ اروﭘﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻋﺘﺮاف ﺧﻮد‬
‫اروﭘﺎﯾﯿﺎن‪ ،‬ﻣﯿﺮاث اﺻﻠﯽ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ه‪.‬ر‪ .‬ﮔﯿﺐ در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد »اﻹﲡﺎﻫﺎت اﳊﺪﻳﺜﺔ ﰲ‬
‫اﻹﺳﻼم« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ھﻤﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎور ﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﻣﻔﺼﻞ و دﻗﯿﻖ‬
‫ﭘﮋوھﺸﮕﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺎدی و ﻣﺤﺴﻮس ﮐﻤﮏ ﺷﺎﯾﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬آﻧﭽﻨﺎن ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﻤﮏ ﻗﺎﺑﻞ ﻟﻤﺲ و روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬از ھﻤﯿﻦ ﭘﮋوھﺶھﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ در‬
‫ﻗﺮون وﺳﻄﯽ روش ﺗﺠﺮﺑﯽ در ﻋﻠﻮم ﺑﻪ اروﭘﺎ رﺳﯿﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﻋﺘﺮاف‪ ،‬ﮐﻮﺷﺶ آﺷﮑﺎر و ﻗﺎﺑﻞ ﻟﻤﺲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را )در ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫واﻗﻌﯽ ﺑﻮدﻧﺪ( در ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻋﻠﻮم ﻧﻈﺮی و ﺗﺠﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻓﯽ و واﻓﯽ ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻣﺎدی )ﮐﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪھﺎی زﯾﺎدی از آن را ﭘﯿﻤﻮدﻧﺪ( ﻧﻪ ھﺮﮔﺰ آﻧﺎن را‬
‫ﻓﺮﯾﻔﺘﻪی ﺧﻮد ﮐﺮد و ﻧﻪ اﻧﺪﮐﯽ از ﺣﺪ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﯿﺮون ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬و اﯾﻦ از ﻣﺰاﯾﺎی اﺳﻼم اﺳﺖ!‬
‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻋﻠﻮم ﻣﺎدی ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬آﻧﺎن را ﭼﻨﺎن ﺷﯿﻔﺘﻪی ﺧﻮد ﻧﮑﺮد ﮐﻪ از‬
‫ﺧﺪا و راه او و ﺑﻨﺪﮔﯽ او و ﺳﯿﺮ در راه ھﺪاﯾﺖ او ﺑﺒﺮﻧﺪ و ﻣﻨﺤﺮف ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫آﻧﺎن را آﻧﭽﻨﺎن ﺑﻪﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ از ﺟﮫﺎن روان ﺟﺪا ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻮم ﻣﺎدی آﻧﺎن را ﻣﻔﺘﻮن ﺧﻮد ﻧﮑﺮد ﮐﻪ آن را در راه ﺷﺮ ﺑﮑﺎر ﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫آﻧﺎن را ﻓﺮﯾﻔﺘﻪی ﺧﻮد ﻧﮑﺮد ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﺮوز ﻏﺮب‪ ،‬ﯾﮑﺴﺮه ﺑﻪﺳﻮی ﻣﺎده ﮐﺮﯾﻪ‬
‫ﻧﻔﺮتاﻧﮕﯿﺰ رو ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن را ﻣﻔﺘﻮن ﺧﻮد ﻧﮑﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﮫﺎﻧﻪی ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ و روﺷﻨﻔﮑﺮ‬
‫ﺑﻮدن‪ ،‬ھﻤﻪی اﺧﻼق ﺧﻮد را دور ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﻠﻢ‪ ،‬در ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺳﯿﺮ ﺧﻮد را در‬
‫ﻣﺎﯾﻪی اﯾﻤﺎن و ﺑﺎور اداﻣﻪ ﻣﯽداد و در ﻣﯿﺴﺮ ﺧﻮد ھﺮ روز ﭼﯿﺰ ﺗﺎزهای ﮐﺸﻒ و ﺑﻪ ﻣﻄﻠﺐ‬
‫ﻧﻮی ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬در راه ﺧﯿﺮ و ﺧﻮﺑﯽ و ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﺑﺸﺮﯾﺖ ﭘﯿﺶ ﻣﯽرﻓﺖ و ﮔﺎم ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ‪،‬‬
‫ﭼﻮن در راه ﺧﺮد رھﺴﭙﺎر ﺑﻮد ‪.١‬‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﻓﺼﻞ »ﻃﻠﺐاﻟﻌﻠﻢ ﻓﺮﻳﻀﺔ« در ﮐﺘﺎب »ﻗﺒﺴﺎت ﻣﻦاﻟﺮﺳﻮل«‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٣٤‬‬

‫در زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬آن رﻣﯿﺪﮔﯽ و ﺗﻨﻔﺮ زﺷﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﯿﺎن ﻋﻠﻢ و دﯾﻦ و ﻧﻪ ﻣﯿﺎن ﺑﺸﺮ و‬
‫ﺧﺪای آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهی ﺑﺸﺮ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫‪١‬‬
‫در واﻗﻊ اﯾﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪی ﻣﺴﺨﺮهی ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﭘﺮوﻣﺘﻪی آﺗﺶدزد اﺳﺖ ﮐﻪ در اﺣﺴﺎس‬
‫ﻧﺎﺧﻮدآ ﮔﺎه اروﭘﺎﺋﯿﺎن اﺛﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﭘﻨﺪاری از ﺧﺪا در ﻣﺸﺎﻋﺮ آﻧﺎن ﻧﻘﺶ ﻣﯽﺑﻨﺪد ﮐﻪ از راه‬
‫ﺧﺪا و ھﺪاﯾﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ او ﻣﻨﺤﺮف ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫»اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﻓﺴﺎﻧﻪھﺎی ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﺑﺸﺮ و ﺧﺪاﯾﺎن او راﺑﻄﻪای ﭘﺮ از ﺧﺸﻢ و‬
‫ﮐﯿﻨﻪ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬راﺑﻄﻪای ﮐﻪ ﻧﻪ اﺛﺮی از رﺣﻤﺖ و ﻋﻄﻮﻓﺖ و دوﺳﺘﯽ در آن دﯾﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻪ آﺳﺎﯾﺶ و راﺣﺘﯽ‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻣﯿﺎن ﺧﺪاﯾﺎن و ﺑﺸﺮ و ﻣﯿﺎن ﺧﺪاﯾﺎن ﺟﻨﮓ ﻧﺰاﻋﯽ‬
‫درﮔﯿﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮﮔﺰ ﺧﺎﻣﻮش ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻧﺎﺋﺮهی ﮐﺸﻤﮑﺶ ھﻤﯿﺸﻪ ﻓﺮوزان اﺳﺖ‪.‬‬
‫»ﻣﺒﺎرزه ﺑﺮ ﺳﺮ آﺗﺶ ﻣﻘﺪس ﻣﻌﺮﻓﺖ ھﻤﭽﻨﺎن درﮔﯿﺮ اﺳﺖ‪ ،‬آﺗﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﺸﺮ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ‬
‫ﺑﺮ آن ﭼﯿﺮﮔﯽ ﯾﺎﺑﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم اﺳﺮار ھﺴﺘﯽ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﯾﺎﺑﺪ و از ﺧﺪاﯾﺎن ﺷﻮد و ﺧﺪاﯾﺎن ﺑﺸﺪت‬
‫و ﺑﺎ وﺣﺸﯿﮕﺮی آﻧﺎن را ﻣﯽراﻧﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﻮد ﺑﻪﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺻﺎﺣﺐ ﻗﻮه و ﻗﺪرت ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺪون‬
‫ﻣﺰاﺣﻤﺖ اﻧﺴﺎن را ﺑﺮ ﻋﺎﻟﻢ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﮐﻨﻨﺪ!‬
‫»در ﻧﻈﺮ آﻧﺎن اﺻﻞ و رﯾﺸﻪی ﻋﻼﻗﻪ و ارﺗﺒﺎط ﻣﯿﺎن ﺑﺸﺮ و ﺧﺪا از اﯾﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪھﺎ‬
‫ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد! ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﮐﻪ در اوھﺎم اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﺷﺪه ﻧﺎآ ﮔﺎھﺎﻧﻪ اﻓﮑﺎر آنھﺎ‬
‫را ﺑﻪﺗﺼﺮف درآورده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯿﭽﺎرﮔﯽ ﺗﻨﮫﺎ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺎن را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪا و ﻣﺸﯿﺖ‬

‫_____________________‬
‫ﻻﺗﯿﻨﯽ و ﯾﻮاﻧﯽ ‪ (Prometheus‬ﺑﻪﻣﻌﻨﯽ )از ﭘﯿﺶآﻣﻮﺧﺘﻪ(‪ .‬در‬ ‫‪١‬ـ ﭘﺮوﻣﺘﻪ ‪ Promethes‬ﺑﻪ )ﺗﻠﻔﻆ‬
‫ﻣﯿﺘﻮﻟﻮژی ﯾﻮﻧﺎن ﻧﺎم ﺧﺪا و ﯾﺎ ﻓﺮﺷﺘﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل آﺗﺶ را ﺑﻪﻧﻮع ﺑﺸﺮ آﻣﻮﺧﺖ‪ .‬آﺗﺶ را ﺑﺮای‬
‫اﺳﺘﻔﺎدهی ﺑﺸﺮ از ﺑﮫﺸﺖ دزدﯾﺪه ﺑﻮد‪ .‬ژﺋﻮس ﺑﺮای ﺑﻪﮐﯿﻔﺮ رﺳﺎﻧﺪن او ﺑﺮ ﺻﺨﺮهای او را ﺑﻪزﻧﺠﯿﺮ‬
‫ً‬
‫ﮐﺸﯿﺪ‪ ،‬و ﻻﺷﺨﻮری ھﺮ روز آﻣﺪه ﺟﮕﺮش را ﻣﯽﺧﻮرد و ﺷﺐ ﺟﮕﺮش ﮐﺎﻣﻼ درﺳﺖ ﺳﺮ ﺟﺎی ﺧﻮد‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪) .‬وﺑﺴﺘﺮ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ(‬
‫‪ Promethee‬ﺧﺪا و ﯾﺎ ﻓﺮﺷﺘﻪی آﺗﺶ ﭘﺴﺮ ﺗﯿﺘﺎن ژاﭘﺖ )از ﻧﯿﻤﭽﻪ ﺧﺪاﯾﺎن( ﺑﺮادر اﻃﻠﺲ )ﻓﺮﺷﺘﻪای‬
‫ﮐﻪ زﻣﯿﻦ روی دوش او اﺳﺖ(‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻣﯿﺘﻮﻟﻮژی ﮐﮫﻦ ﯾﻮﻧﺎن‪ ،‬ﭘﺮوﻣﺘﻪ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر‬
‫ﺗﻤﺪن ﺑﺸﺮی را اﯾﺠﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ اﻧﺴﺎن از ﺧﺎک ﺳﺮﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﺟﺎن دادن ﺑﺪو‬
‫آﺗﺶ را از ﺑﮫﺸﺖ دزدﯾﺪ‪ .‬ژوﭘﯿﺘﺮ )ﺧﺪای ﺧﺪاﯾﺎن( ﺑﺮای ﺗﻨﺒﯿﻪ اوﭘﺎﻧﺪور )ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ زﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻠﻒ‬
‫ﺷﺪه( را ﺑﻪﺳﻮی او ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﯿﺘﺎن )ﭘﺪر ﭘﺮوﻣﺘﻪ( آن ﻧﻘﺸﻪ را ﺑﺎ ﻣﮫﺎرت ﮐﺸﻒ ﮐﺮد و از ﺑﯿﻦ ﺑﺮد‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم وﻟﮑﺎن )ﺧﺪای آﺗﺶ و ﻓﻠﺰات( ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ژوﭘﯿﺘﺮ او را روی ﺻﺨﺮهای ﻗﻔﻘﺎز ﺑﺎ ﻣﯿﺦ ﮐﻮﺑﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻻﺷﺨﻮری ﺟﮕﺮ او را درﻣﯽآورد‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪی ھﺮﮐﻮل )ﭘﺴﺮ ژوﭘﯿﺘﺮ ﻗﮫﺮﻣﺎن ﻗﺪرت( آزاد ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻻروس ﮐﻮﭼﮏ ﻓﺮاﻧﺴﻪ )ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪه(‬
 ‫‪١٣٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫او ﺧﺎﺿﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ! در ﻧﺘﯿﺠﻪ از اﯾﻦ ﺑﯿﭽﺎرﮔﯽ ﺧﺸﻨﻮد ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ آن آرام‬
‫ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﺒﺎرزهای ﭘﯿﮕﯿﺮ ﺑﺎ ﺧﺪاﯾﺎن‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﻗﺪرت و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻮده‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ ﺑﺮ آن ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﭼﯿﺮﮔﯽ ﯾﺎﺑﻨﺪ و ﯾﺎ )ﺑﻪ ﻗﻮل ﺧﻮد آنھﺎ( ﻗﻮای ﻃﺒﯿﻌﺖ را‬
‫ﺑﻪﺗﺼﺮف ﺧﻮﯾﺶ در آورﻧﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪﮔﻔﺘﻪی ﻧﺎﺧﻮدآ ﮔﺎه ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺮار را ﺑﻪ ﭼﻨﮓ‬
‫آورﻧﺪ! ﻗﺪرت و ﻣﻌﺮﻓﺖ را از ھﻤﺎن ﺧﺪای ﺑﺘﯽ ﻗﺪﯾﻤﯽ ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪﮐﻪ ﺑﺮای ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫آﺗﺶ ﻣﻘﺪس ﺑﺎ او در ﺣﺎل ﻣﺒﺎرزه ﺑﻮدﻧﺪ!‬
‫»ﻏﺮﺑﯽھﺎ ﺑﺎ ھﻤﯿﻦ اﻧﮕﯿﺰهی ﻣﺨﻔﺲ ﻣﻄﺒﻮع ﮐﻪ در اﻋﻤﺎق ﺟﺎن و ﺿﻤﯿﺮ ﻧﺎﺧﻮدآ ﮔﺎه‬
‫آﻧﺎن ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﺷﺪه ﭼﻨﯿﻦ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ھﺮ ﮔﺎﻣﯽ از ﮔﺎمھﺎی ﻋﻠﻢ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﺎﻻﺗﺮ‬
‫از آﻧﭽﻪ ھﺴﺖ ﺗﺮﻗﯽ داده‪ ،‬ﺧﺪاﯾﺎن را از ﻣﻘﺎم و ارزش واﻻی ﺧﻮد ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽآورد! اﯾﻦ‬
‫ﭘﯿﮑﺎر ھﻤﭽﻨﺎن اداﻣﻪ دارد‪ :‬ھﺮ ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﺼﯿﺐ ﻋﻠﻮم ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪﺣﺴﺎب ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪن ﺧﺪا‬
‫از ﻣﻘﺎم ﺟﺒﺮوﺗﯽ ﺧﻮد و ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ اﻧﺴﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺪان ﻟﺤﻈﻪای ﺑﺮﺳﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﺪان‪ ،‬آب از دھﺎن ﻏﺮﺑﯽ ﺟﺎری ﺷﺪه اﻓﺴﻮس ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻟﺤﻈﻪای ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺘﻮاﻧﺪ زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﻨﺪ و ﺧﺪا ﺷﻮد« ‪.١‬‬
‫اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ ﺷﯿﻮهی ﻧﮕﺮش از ﯾﮏﺳﻮ و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬در اروﭘﺎﯾﯽ ﮐﻪ داﻧﺶ‪ ،‬ﺑﺪون‬
‫ﻧﮕﺮش ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﯽ‪ ،‬و ﻣﺎده‪ ،‬ﺑﺪون ﺑﺎورﻣﻨﺪی ﺑﻪروح‪ ،‬ﺑﺮ آن ﭼﯿﺮه ﺷﺪه‪ ،‬ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻋﻈﯿﻢ‬
‫ﻣﺎده‪ ،‬اﻧﻘﻼﺑﯽ در ذات و ﺳﺮﺷﺖ اﻧﺴﺎن اﯾﺠﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﻧﻘﻼب ﺗﺎ ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﻣﻨﺘﮫﯽ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﯾﮏ اﺑﺰار ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر آورده آن را ﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﮕﺮ اﺑﺰار و آﻻت‬
‫ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬و ھﻤﯿﻦ اﺑﺰار و آﻟﺖ ﺷﻤﺮدن اﻧﺴﺎن‪ ،‬در ﺑﺨﺶ ﻣﮫﻤﯽ از روزﮔﺎران ﺑﺸﺮﯾﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻨﺸﺄ رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫»در اﯾﻨﺠﺎ ﯾﮏ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﮫﻢ آن را وادار ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮕﺮﺷﯽ در ﺑﺎرهی اﻧﺴﺎن ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬از‬
‫اﺑﺘﺪا اﻧﺴﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ اﺑﺰار و آﻻت را ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮد! و درک او ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﯿﺮوی ارﺷﺎد‬
‫ﮐﻨﻨﺪه و ھﺪاﯾﺖ ﮐﻨﻨﺪه او اﺳﺖ‪ .‬و آﻻت و اﺑﺰار در ﺑﺮاﺑﺮ او ﺧﺎﺿﻊ و رام ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪھﺮ ﮔﻮﻧﻪی‬
‫دﻟﺨﻮاه آن را ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ رو ﺗﺎ اﯾﻦ ھﻨﮕﺎم ﺑﺮ آﻻت ﭼﯿﺮه و ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺪرت ﺑﻮد‪.‬‬
‫»اﻣﺎ ﭘﺲ از آن‪ ،‬اﺑﺰار ﮐﺎر دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪ«‪.‬‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﻧﻘﻞ از ﮐﺘﺎب »ﻗﺒﺴﺎت ﻣﻦاﻟﺮﺳﻮل« ﻓﺼﻞ »ﻃﻠﺐاﻟﻌﻠﻢ ﻓﺮﻳﻀﺔ«‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٣٦‬‬

‫»دﯾﮕﺮ اﺑﺰار دﺳﺘﯽ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد آنھﺎ را ﺑﻪﺟﺮﯾﺎن اﻧﺪازد‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺪرت‬
‫ﺧﻮد ﺑﺮ آنھﺎ آ ﮔﺎھﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺖ آن را از ﮐﺎر ﺑﺎز دارد و اﮔﺮ ﻣﯿﻞ ﮐﺮد‬
‫ﻋﻨﺎﻧﺶ را رھﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ آن را ﺑﻪﮐﺎر وادارد«‪.‬‬
‫»اﺑﺰار ﮐﺎر و ﻣﺎﺷﯿﻦآﻻت ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازهای ﺑﺰرگ و ﭘﺮﺣﺠﻢ ﺷﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ آنھﺎ ذرهای ﺷﺪ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﺑﻪﺣﺴﺎب ﻧﻤﯽآﯾﺪ«‪.‬‬
‫»ﺑﻪھﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ و ﺑﻪدﻟﯿﻞ اھﻤﯿﺖ اﺑﺰار ﮐﺎر‪ ،‬ﯾﮏ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ در ﮐﺎرﮔﺎه اﯾﺠﺎد ﺷﺪ«‪.‬‬
‫»ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺎرﮔﺮ و ﯾﺎ ﺻﺎﺣﺐﮐﺎر و ﺻﻨﻌﺘﮕﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﮐﺎر ﺧﻮد را ﺑﺎ دﺳﺖ اﻧﺠﺎم‬
‫دھﺪ‪ ،‬و آﻧﮕﺎه ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﺑﺮ اﺑﺰارﮐﺎر آﻧﮕﻮﻧﻪ ﭼﯿﺮﮔﯽ ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪھﺮ ﺳﻮ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ ﺑﮑﺸﺎﻧﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺎرﮔﺮ ﺟﺰء ﮐﻮﭼﮑﯽ از ﻣﺠﻤﻮع ﮐﺎر ﺷﺪ و آﻟﺖ واﺑﺴﺘﻪای ﺑﺪون ارادهای ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای‬
‫اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺎ اﺟﺰای ﺑﺴﯿﺎر دﯾﮕﺮی واﺑﺴﺘﮕﯽ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺑﺪون آنھﺎ‬
‫ھﯿﭻﮐﺎره ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻤﻞ ﮐﺎرﮔﺮ ﻓﻘﻂ ﺑﺴﺘﻦ و ﭘﯿﻮﻧﺪ دادن ﭘﯿﭻ و ﻣﮫﺮهھﺎ ﺑﻮد‪ ،‬و دادن ﻣﻮاد ﺧﺎم‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎﺷﯿﻦ ﻋﻈﯿﻢ ﻏﻮلﭘﯿﮑﺮی ﮐﻪ ﺑﺴﺮﻋﺖ ھﻤﻪ را ﺑﻠﻌﯿﺪه ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪.‬‬
‫»در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﺑﺰرﮔﯽ در رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ اﻧﺴﺎن ﭘﺪﯾﺪار ﺷﺪ‪.‬‬
‫»در واﻗﻊ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از دﺳﺖ دادن ﺗﺪرﯾﺠﯽ ﭼﯿﺮﮔﯽ ﺧﻮد ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬و در ھﻤﺎن ھﻨﮕﺎم‪،‬‬
‫از دﺳﺖ دادن اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ را آﻏﺎز ﮐﺮد«‪.‬‬
‫»اﯾﻦ ﻣﺎﺷﯿﻦ ﻏﻮلﭘﯿﮑﺮ‪ ،‬ﺷﺒﺢ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪآﻣﯿﺰی اﻋﻤﺎق ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن اﯾﺠﺎد ﮐﺮده و در ﻧﻈﺮ‬
‫او ﭼﻨﺎن ﻗﺪرت ﻗﺎھﺮهای ﺷﺪه ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﺪو اﻣﻼ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ھﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯿﻞ‬
‫دارد زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ او را ﺑﻪﺗﺼﺮف درآورده و ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫»اﻧﺴﺎن از ﮔﻤﺮاھﯽ ﭼﻨﯿﻦ اﺣﺴﺎﺳﯽ ﮐﺮد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ آن‪ ،‬ﺣﻘﺎرت و‬
‫ﻧﺎﭼﯿﺰی ﺧﻮد را ﭘﺬﯾﺮا ﺷﺪ‪ ،‬ادراک و ﻣﺸﺎﻋﺮ زﻧﺪه و ﺑﻠﻨﺪﭘﺮوازیھﺎی درﺧﺸﺎن و ﭘﺮﺗﻮاﻓﮑﻦ‬
‫ﺧﻮد را ﻧﯿﺰ ﮐﻮﭼﮏ ﺷﻤﺮد‪ ،‬ﻋﻮاﻃﻒ ﺧﺮوﺷﺎن و ﺟﻮﺷﺎن و ﺷﻮقھﺎی آزاد ﺧﻮد را ﻧﯿﺰ )ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺶ از آن ﺑﻪ آزادی ﺑﻪ ھﻤﻪﺟﺎ ﺳﺮ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ( ﺗﺤﻘﯿﺮ ﮐﺮد‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺘﺪرﯾﺞ ﺑﺎﻓﺖھﺎ و‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪھﺎی زﻧﺪهی ﺑﺎ روﺣﺶ‪ ،‬ﺳﺨﺖ و ﺧﺸﮏ ﺷﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ھﻤﺎن ﻣﺎﺷﯿﻦ ﺧﺸﮏ ﺑﯽروح و‬
‫ﮐﻮر و ﮐﺮ ﺳﺨﺘﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ و وﺟﻮد او ﭼﯿﺮه ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫»و ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺗﻤﺎم زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ او ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎﺷﯿﻦ‪ ،‬ﯾﮑﻨﻮاﺧﺖ و ﺧﻮدﮐﺎر ﺷﺪ! در ﺑﺎﻣﺪاد‬
‫آﻏﺎز ﺑﻪ ﮐﺎر ﮐﺮده ﺷﺐ ﺑﻪﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺪ«‪.‬‬
‫»ﭼﻮن دﮐﻤﻪ و ﮐﻠﯿﺪی‪ ،‬در ﻟﺤﻈﻪای ﻣﻌﯿﻦ )ﺑﺮاﺳﺎس ﺑﺮﻧﺎﻣﻪی ﻣﺎﺷﯿﻦ( ﺑﺎز ﺷﺪه‪،‬‬
‫ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻌﻠﻪھﺎی ﺟﻤﻊ ﺷﺪه‪ ،‬در اﻋﻤﺎق ﺟﺎﻧﺶ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺎﺷﯿﻦ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ آﻏﺎز ﺑﻪﮐﺎر‬
 ‫‪١٣٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ...‬ﺗﺎ ﮐﺎر ﺗﻌﻄﯿﻞ ﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ‬
‫ﯾﮑﺒﺎره ﮐﺎر ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬آﻏﺎز ﺑﻪﮐﺎر او ﻧﯿﺰ ﻧﺎﮔﮫﺎﻧﯽ و ﯾﮑﺒﺎره ﺑﻮد‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ‬
‫از ﺣﺮﮐﺖ اﯾﺴﺘﺎد‪ ،‬او ﻧﯿﺰ ﮐﺎر را ﺗﻌﻄﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺖ‪ ،‬ﮔﺮوه دﯾﮕﺮی از اﯾﻦ‬
‫اداوات واﺑﺰار ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺟﺎﻧﺪار ﮐﺎر ﺧﻮد را آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﮔﺮوه دﯾﮕﺮی ﺧﺎﻣﻮش و ﺳﺮد و‬
‫ﺧﺸﮏ و ﺑﯽﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫»اﻣﺎ اﻧﮕﯿﺰهی ﺳﺮﮐﻮﻓﺘﻪی ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﺑﺸﺮﯾﺖ‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر اﺳﺖ ﺑﻪﺻﻮرﺗﯽ رھﺎ ﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ھﻤﻪی آن اﻧﮕﯿﺰهھﺎی ﺣﯿﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﺿﻤﻦ زﻧﺪﮔﯽ ﯾﮑﻨﻮاﺧﺖ ﻣﺎﺷﯿﻨﯽ ﺧﺸﮏ و ﺑﯽروح‪ ،‬از ﺑﯿﻦ‬
‫ﻧﺮﻓﺘﻪ ﭼﯿﺰی از آن ﻣﺴﺘﮫﻠﮏ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ً‬
‫»ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﺎرﭘﺎی ﭼﻤﻮﺷﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺪ از آن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻼ ﻣﻨﻔﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫»ﭘﺮﯾﺪن ﺑﺪﻧﯽ ﺷﯿﻔﺘﻪ و دﯾﻮاﻧﻪ ‪ ...‬ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺟﺴﺪ ﺷﯿﻔﺘﻪ و ﺳﺮﮔﺮدان دﯾﮕﺮی‪ .‬و‬
‫ﮐﯿﻨﻪھﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ واﭘﺲ زده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﮏﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﯿﺮون‬
‫ﻣﯽرﯾﺰد‪ ،‬و ﺑﺮای ﻟﺤﻈﻪای اﻧﺪﮐﯽ اﻋﺼﺎب ﻧﺎراﺣﺖ ﭘﺮﺟﻮش و ﺧﺮوش او آراﻣﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫دوﺑﺎره آﻣﺎدهی ﺑﺎرﮔﯿﺮی از ﻧﯿﺮوی ﺳﺮﮐﻮﻓﺘﻪی واﭘﺲزدهای ﺷﻮد ﮐﻪ ھﺮ ﻟﺤﻈﻪ راه ﻓﺮار‬
‫ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫»زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎﺷﯿﻨﯽ ﺧﺸﮏ ﺑﯽروﺣﯽ ﮐﻪ ﻧﻪ‬
‫ﻋﻮاﻃﻒ زﻧﺪه در آن ﻣﺤﻠﯽ دارد‪ ،‬و ﻧﻪ ﺷﻮقھﺎی ﺑﻠﻨﺪﭘﺮواز و ﻧﻪ اﺣﺴﺎﺳﺎت دﻗﯿﻖ و ﻋﻤﯿﻖ‪.‬‬
‫ھﯿﭻ ﻣﺤﻠﯽ ﺑﺮای ﺳﺮ ﮐﺸﯿﺪن و رخ ﻧﻤﻮدن اﻓﮑﺎر ﺑﻠﻨﺪ و ﯾﺎ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺑﺰرگ در آن وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ ...‬زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻪﻣﺎﻧﺪهی ﺣﺮﮐﺖھﺎ و ﭘﻮﯾﺎﯾﯽ زﻧﺪﮔﯽ را ﻧﯿﺰ در ﺧﻮد ﻏﺮق‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪاﯾﻦ دﻻﯾﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﺷﺪه ﺟﺎی او را در روزﮔﺎر ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺳﺮاﺳﺮ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺣﯿﻮان ﻣﺎﺷﯿﻨﯽ ﭘﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ« ‪.١‬‬
‫آﻧﮕﺎه آن ﮐﺸﻤﮑﺶ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪی دﯾﻮاﻧﻪواری ﮐﻪ ﻏﺮب ﺑﺮای ﺑﻪدﺳﺖ آوردن ﻣﺎده و‬
‫ﭼﯿﺮﮔﯽ ﺑﺮ ﻣﺎده ﺑﺪان دﭼﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺸﻤﮑﺸﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ را رو ﺑﻪ ﻓﻨﺎ و ﻧﯿﺴﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻋﻮارض و دﯾﮕﺮ ﻧﺘﯿﺠﻪھﺎ‪ ،‬ھﻤﻪ ﺑﻪدﻟﯿﻞ ﮔﺴﺴﺘﻦ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯿﺎن دﯾﻦ و داﻧﺶ و‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺧﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
‫ً‬
‫از اﯾﻦ رو اﺳﻼم ﺷﺪﯾﺪا اﺻﺮار دارد‪ ،‬دل ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ ﺧﺪا ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻋﻘﻞ را‬
‫ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺖ ﺧﺪا و راز آﻓﺮﯾﻨﺶ و آﯾﺎت و ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﻗﺪرت و ﺑﺰرﮔﯽ او در ﻓﺮاﺧﻨﺎی ﺟﮫﺎن‪،‬‬
‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﻧﻘﻞ از ﮐﺘﺎب »ﻓﺮد و اﺟﺘﻤﺎع« ﻓﺼﻞ »اﻧﺴﺎن و ﻣﺎﺷﯿﻦ«‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٣٨‬‬

‫ارﺷﺎد ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﻘﻠﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﺮوی ﻣﺎده در زﻣﯿﻦ را اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﻮﻧﺪ ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﻣﯿﺎن‬
‫ﺑﻨﺪه و ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬در اﺳﻼم‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪ دوﺳﺘﯽ و ﻣﺤﺒﺖ و اﻣﯿﺪ اﺳﺖ و ﺑﺲ‪.‬‬
‫ﺑﺸﺮ اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ ﻧﺰاع و ﮐﺸﻤﮑﺶ ﺑﺎ ﺧﺪا ﻧﺪارد ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺧﺪای واﺣﺪ‬
‫ﺟﮫﺎن‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺖ را ﺑﺎ ﮐﻤﺎل ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ و ﺳﺨﺎوت‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺸﺮ ﻣﻮھﺒﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬او دلھﺎ‬
‫و دﯾﺪﮔﺎن ﺑﻪﺑﺸﺮ داده اﺳﺖ‪ ،‬او ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ را آن ﭼﻨﺎن ﺑﺮای ﺑﺸﺮ رام ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم ﮔﻮﺷﻪھﺎی آن ﺑﮕﺮدﻧﺪ و از روزیھﺎی آن ﺑﺨﻮرﻧﺪ‪ ،‬او ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫»ازﻃﯿﺒﺎت و ﺧﻮرشھﺎی ﭘﺎﮐﯿﺰه روزی ﺷﻤﺎ ﮐﺮده اﺳﺖ« و او ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ »ھﺮ ﭼﻪ را‬
‫در آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﻣﺴﺨﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ« و ﺳﺮاﻧﺠﺎم او ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﺑﻪ‬
‫وﺳﯿﻠﻪی ﻗﻠﻢ آﻣﻮﺧﺖ و آﻧﭽﻪ را ﺑﺸﺮ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﺑﺪو ﯾﺎد داد«‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ ھﻤﻪی اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮھﺒﺖھﺎ‪ ،‬ﺷﮑﺮ ﻧﻌﻤﺖ و ﺷﻨﺎﺧﺖ او ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻗﺪر ﻧﻌﻤﺖھﺎ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ھﻤﻪ ﺑﺰرﮔﻮاری را‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﻮدت و ﻣﺤﺒﺖ ﭘﺎﺳﺦ داد ﻧﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ از ﻓﺮﻣﺎن او و ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ از ﺑﺨﺸﺶھﺎی‬
‫او‪.‬‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ و ارﺗﺒﺎط ﻣﯿﺎن روان و ﺧﺮد‪ ،‬در اﺳﻼم‪ ،‬ھﻤﯿﺸﻪ ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ و ﻧﺎﮔﺴﺴﺘﻨﯽ اﺳﺖ و از‬
‫اﯾﻦ رو ﻋﻘﻞ آﻣﻮزش دﯾﺪه از ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺧﺪا ھﺮﮔﺰ ﮔﻤﺮاه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬از راه ﻧﯿﮑﯽ و ﺧﯿﺮ‬
‫ﻣﻨﺤﺮف ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺧﻮد را در راه ﺷﺮ ﺑﮑﺎر ﻧﻤﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯿﺎن روح و ﻣﺎده ﻧﯿﺰ در اﺳﻼم‪ ،‬ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ و ﻣﺤﮑﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﺑﻨﺪﮔﯽ ﻣﺎده را‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد و ﻣﺠﺬوب و ﻣﺮﻋﻮب ﻣﺎﺷﯿﻦ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺮ او ﭼﯿﺮﮔﯽ ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬او ﻧﮕﮫﺒﺎن وﺟﻮد رو‬
‫ﺑﻪ ﮐﻤﺎل ﺧﻮد ﺑﻮده ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ از ﺧﺪا درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﯿﺮو ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ رو ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ او ﭼﯿﺮه و‬
‫ﻏﺎﻟﺐ ﺑﺮ ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ‪ ،‬و ھﻤﯿﺸﻪ ﻋﻨﺼﺮی ﻓﻌﺎل و ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ راه اﺳﻼم ﺑﺮای ﭘﺮوزش ﺧﺮد‪» :‬رﻧﮓآﻣﯿﺰی و ﺷﮑﻞ دادن ﺧﺪا اﺳﺖ و‬
‫ﮐﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﮫﺘﺮ از ﺧﺪا ﺑﻪرﻧﮕﯽ درآورد«‪.‬‬
‫َٗ‬
‫ص ۡبغة ۖ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۳۸ :‬‬
‫َّ‬ ‫﴿ ۡ َ َ َّ َ َ ۡ‬
‫صبغة ٱ�ِ َوم ۡن أح َس ُن م َِن ٱ�ِ ِ‬
‫ِ‬
‫»رﻧﮓآﻣﯿﺰی و ﺷﮑﻞ دادن ﺧﺪا اﺳﺖ و ﮐﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﮫﺘﺮ از ﺧﺪا ﺑﻪرﻧﮕﯽ درآورد«‪.‬‬

‫ﭘﺮورش ﺑﺪن‬
‫ﻣﻘﺼﻮد ﻣﺎ از ﺑﺪن در ﺑﺤﺚ ﺗﺮﺑﯿﺖ‪ ،‬ﻋﻀﻼت و اﻧﺪامھﺎ و ﺣﻮاس و رگھﺎی آن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ھﺪف ﻣﺎ از ﺟﺴﻢ‪ ،‬آن ﻧﯿﺮوی زﻧﺪهی ﺣﯿﻮاﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺑﺪن ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد و در‬
 ‫‪١٣٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ادراک ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﻧﻤﻮدار ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﯿﺮوی ﻣﺤﺮﮐﻪی ﻓﻄﺮﯾﺎت و اﻧﮕﯿﺰهھﺎ و اﻧﻔﻌﺎﻻت‪ .‬و‬
‫ﻧﯿﺮوی ﺣﯿﺎت ﺣﺴﯽ ﺑﺎ ﭼﺎرﭼﻮب ﺑﺴﯿﺎر ﮔﺴﺘﺮدهی ﺧﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺪون درﮔﯿﺮی ﺑﺎ رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻧﻔﺲ ﺑﺎ ھﻤﻪی اﺣﺴﺎسھﺎ و‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪ و رﻓﺘﺎر واﺑﺴﺘﻪ ﺑﺪان‪ ،‬ﭼﯿﺰی ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ واﮐﻨﺶھﺎی ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ و اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ‬
‫ً‬
‫ﺟﺴﻢ«؛ و ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﯾﻪھﺎی ﻓﻠﺴﻔﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪» :‬ﭼﺸﻢ ﺻﺮﻓﺎ ﻇﺮﻓﯽ ﺑﺮای‬
‫ﻧﻔﺲ اﺳﺖ«‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﯽ اﺑﺰار دارﯾﻢ؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ ﻣﯿﺎن ﺟﺴﻢ و ﺟﺎن‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪی ﻣﺤﮑﻢ و ﻓﻌﻞ‬
‫و اﻧﻔﻌﺎل ﻣﺸﺘﺮک وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﺑﺮ ﺑﺪن اﺛﺮ ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬و ﺑﺪن ﺑﺮ ﻧﻔﺲ‪ ،‬و ھﯿﭻ ﺟﺪاﯾﯽ‬
‫و ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻣﯿﺎن آن دو ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫در ﻓﺼﻞھﺎی ﭘﯿﺶ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺳﺮﺷﺖ اﻧﺴﺎن‪ ،‬واﺣﺪ ﺑﻪھﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪی ﻣﺮﺗﺒﻄﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ھﯿﭻوﺟﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان آن را ﺑﻪاﺟﺰاﯾﯽ ﺗﺠﺰﯾﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﺗﻨﮫﺎ ﺿﺮورت ﺑﺤﺚ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮ ﺟﺰﯾﯽ از اﺟﺰای ﻣﺘﺼﻞ وﺟﻮد اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﺟﺪای از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﯿﻢ‪،‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮان آنھﺎ را از ھﻢ ﺟﺪا ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻮﯾﮋه ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺟﺴﻢ و ﺟﺎن را از ھﻢ ﺟﺪا ﮐﺮد‪ .‬ﻧﻤﯽﺗﻮان از زﻧﺪﮔﯽ ﺟﺴﻢ ﻣﺎدی‪،‬‬
‫ﺑﺪون ورود در ﻣﺮز ﻧﻔﺲ ﺳﺨﻦ ﮔﻮﯾﯿﻢ‪ .‬ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ و ﺷﻨﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﭼﺸﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﻮﯾﺎﯾﯽ و ﻻﻣﺴﻪ‪،‬‬
‫ﺣﻮاس ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎ ھﯿﭻﯾﮏ ﺑﺪون دﺧﺎﻟﺖ ﺟﺎن و ﺟﺪای از ﺳﺮﺷﺖ و ذات آن‪،‬‬
‫وﻇﯿﻔﻪی ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدھﻨﺪ‪ ،‬و از ﺣﻮاس ﺑﺪون ﺻﺤﺒﺖ از ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﻓﯿﺰﯾﻮﻟﻮژﯾﮓ آن‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺤﺚ ﮐﺮد‪ ،‬و ﯾﺎ ﺑﺮای ﻣﻌﺎﻟﺠﻪی اﺧﺘﻼﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺪانھﺎ دﺳﺖ داده‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺰﺷﮏ‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮده و از ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن آنھﺎ ﺻﺤﺒﺖ ﻧﮑﻨﯿﻢ‪ .‬اﻣﺎ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﺣﺪ ھﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪی‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﯽ آن ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺣﺲ ﺑﻪ ﻏﺎﯾﺖ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‪ ،‬از آن ﺑﺤﺚ ﺑﻪﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﯽآورﯾﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺧﺎرج اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و آﺛﺎر آن را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ ،‬و ﺑﻪﺻﻮرت آﺛﺎر‬
‫ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﻪدﻟﯿﻞ ﮐﺎرﮐﺮد ﺣﻮاس‪ ،‬وﺟﻮد ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬دﯾﺪن ﺑﺪون‬
‫درک آن ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﺻﺮف ﺷﻨﯿﺪن ﺑﺪون ﺗﺪﺑﺮ در ﺑﺎرهی آن‪ ،‬ﭼﺸﯿﺪن و ﺑﻮﯾﯿﺪن و ﻟﻤﺲ ﮐﺮدن‪،‬‬
‫ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ اﺛﺮی از آنھﺎ در ﻧﻔﺲ ﺑﺎزﺗﺎب داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن ارزش ﻧﺪارد‪ ،‬و‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪی رﺷﺪ ﯾﺎﻓﺘﻦ آن ﺣﻮاس اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ ٓ‬ ‫َ ‪َ َّ ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ُ ۡ ُ ُ ‪َ ُ ۡ ُ َّ ٞ ُ ۡ ۡ ُ َ َ َ َ ُ َ ۡ َ َّ ٞ‬‬
‫�ون ب ِ َها َول ُه ۡم َءاذان � � ۡس َم ُعون ب ِ َها ۚ‬ ‫﴿لهم قلوب � �فقهون بِها ولهم أ�� � �ب ِ‬
‫ُ ْ َ ٰٓ َ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ ۡ ُ ۡ َ َ ُّ ُ ْ َ ٰٓ َ ُ ُ ۡ َ ٰ ُ َ‬
‫أو��ِك كٱ�ن� ِم بل هم أضل ۚ أو��ِك هم ٱل�فِلون ‪] ﴾١٧٩‬اﻷﻋﺮاف‪.[۱۷۹ :‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٤٠‬‬

‫»دلھﺎﯾﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ آن در ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ و ﭼﺸﻢھﺎﯾﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و‬

‫ﮔﻮشھﺎﯾﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﻧﻤﯽﺷﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﭼﻮن ﭼﮫﺎرﭘﺎﯾﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻨﺎن ﮔﻤﺮاهﺗﺮﻧﺪ‪،‬‬
‫اﯾﺸﺎن ﺑﯽﺧﺒﺮﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻮاﺳﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ از ﻧﻈﺮ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻇﺎھﺮی‪ ،‬ﺳﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ وﻇﺎﯾﻒ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدھﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﻧﺪامھﺎی ﺑﺪن‪ ،‬رودهھﺎ و رگھﺎ و اﻋﺼﺎب ھﻤﻪ‪ ،‬ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﺟﺴﻤﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ھﻤﻪی اﯾﻦھﺎ ﻧﯿﺮوی ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﻣﺘﺤﺮﮐﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﺤﻘﻖ اﺛﺮی‬
‫ً‬
‫ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷﺪﯾﺪا ﺑﺎ ھﻢ ارﺗﺒﺎط و ھﻤﮑﺎری دارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﺑﺮای ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺟﺴﻢ و اﯾﻦ ﻧﯿﺮوی ﺣﯿﻮاﻧﯽ‪ ،‬دو ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺎ ھﻢ رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺴﻢ را ﺑﻪ دﻟﯿﻞ آﻧﮑﻪ ﺟﺴﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪھﺪف ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺪان‪ ،‬ﺗﺮﺑﯿﺖ‬
‫ً‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬رﺳﻮل ﺧﺪا ج ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﮐﺎﻣﻼ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده‪» :‬إن ﺒﻟﺪﻧﮏ‬
‫ﻋﻠﻴﮏ ﺣﻘﺎ« ﺑﺪﻧﺖ را ﺑﺮ ﺗﻮ ﺣﻘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﺗﻐﺬﯾﻪ و اﺳﺘﺮاﺣﺖ و ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ و ﻗﻮی‬
‫ﮐﺮدن آن ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ادا ﮐﻨﯽ ﺗﺎ اﻧﺴﺎن از آن ﺑﮫﺮهی ﻇﺎھﺮی ﭘﺎﮐﯿﺰهی ﺣﻼﻟﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺑﺎرھﺎ ﺑﺸﺮ را ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده از آن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮد‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ََ َ َ َ َ َ‬
‫يبك م َِن ٱ ُّ�� َياۖ﴾ ]اﻟﻘﺼﺺ‪.[۷۷ :‬‬‫﴿و� تنس ن ِص‬
‫»ﺑﮫﺮهﺑﺮداری از دﻧﯿﺎﯾﺖ را ﻧﯿﺰ ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﮑﻦ«‪.‬‬
‫� ل َِّ� َ‬
‫ِين‬ ‫ت م َِن ٱ ّلر ۡز ِ �ق قُ ۡل ِ َ‬‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫� أَ ۡخ َر َج لِعِ َبادِه ِۦ َوٱ َّ‬
‫لط ّي َ‬
‫�‬ ‫�ن َة ٱ َّ� ِ ٱلَّ ِ ٓ‬ ‫﴿قُ ۡل َم ۡن َ‬
‫ح َّر َم ز َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ۡ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َيا﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪.[۳۲ :‬‬ ‫ام ُنوا ْ ِ� ٱ ۡ َ‬
‫َء َ‬
‫»ﺑﮕﻮ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ زﯾﻨﺖھﺎی ﺧﺪا را ﮐﻪ ﺑﺮای ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد )از دل ﻃﺒﯿﻌﺖ( ﺧﺎرج‬
‫ﮐﺮده ﺣﺮام‪ ،‬و از ﺻﺮف رزق ﺣﻼل و ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻣﻨﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ؟«‪.‬‬
‫ھﻤﻪی اﯾﻦھﺎ ﺑﺮای آن ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪی ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ آن‬
‫ﻧﯿﺮوی ﺣﯿﻮاﻧﯽ را ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﺤﻘﻖ ھﺪفھﺎی زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ‪.‬‬
‫راھﻨﻤﺎﯾﯽھﺎی اﺳﻼم در اﯾﻦ ﺑﺎره زﯾﺎد اﺳﺖ‪ .‬ﺗﯿﺮاﻧﺪازی و اﺳﺐﺳﻮاری و ﯾﺎ ھﻤﻪی‬
‫ورزشھﺎی ﺑﺪﻧﯽ ﮐﻪ از اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﻨﺼﻮص رﺳﻮل ﺧﺪا اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰﯾﯽ از روش ﺗﺮﺑﯿﺖ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از آنھﺎ ﺗﻘﻮﯾﺖ و ﭘﺮورش ﺟﺴﻢ ﺑﺮای ﺗﺤﻤﯿﻞ ﺳﺨﺘﯽھﺎ و ﺑﺬل‬
‫ﮐﻮﺷﺶ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮای ﺑﺬل ﺟﮫﺪ و ﺗﺤﻤﻞ ﺳﺨﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮای ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﻧﯿﺮوی‬
‫ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬ﺑﮫﺮهﺑﺮداری اﻧﺴﺎن از زﻧﺪﮔﯽ و ﻟﺬت ﺑﺮدن و ﺗﻤﺘﻊ از آن ﻧﯿﺮو ھﺴﺖ‪ .‬ﯾﮏ ﺑﺪن‬
 ‫‪١٤١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﻧﺎﺗﻮان ﻣﺮﯾﺾ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﮫﺮهی ﺷﺎﯾﺎن و ﮐﺎﻓﯽ از زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺒﺮد و ﻧﻪ ﺗﻮاﻧﺎ اﺳﺖ ﺑﻪﻃﻮر‬
‫درﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺷﻪی ﺣﯿﺎت را ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﺗﺎ در اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ ﻣﮫﻢ ﺧﻮد دﭼﺎر ﺳﺴﺘﯽ‬
‫ﻧﺸﻮد؛ اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦھﺎ‪ ،‬در ﭘﯿﮑﺎر زﻧﺪﮔﯽ )ﮐﻪ ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﭘﯿﮑﺎر اﺳﺖ( اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ‬
‫ﺟﺴﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دارای ﺑﻨﯿﺎﻧﯽ اﺳﺘﻮار و ﻗﺎﺑﻞ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪاﯾﻦ دﻟﯿﻞ آن ﺣﻀﺮت ج ﺑﺎ ﻋﺎﯾﺸﻪل‪ ،‬ﻣﺴﺎﺑﻘﻪای ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﯾﮑﺒﺎر رﺳﻮل ﺧﺪا‬
‫ﺑﺮﻧﺪه ﺷﺪ و ﯾﮑﺒﺎر ﻋﺎﯾﺸﻪ‪ .‬و ﺑﺎرھﺎ ﺑﺎ ﻧﺎﻗﻪی ﻗﺼﻮای ﺧﻮد ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ ﻣﯽداد ‪.١‬‬
‫ﺳﻌﯽ و ھﺮوﻟﻪی در ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺛﺮی در ﺑﺮ دارد ‪.٢‬‬
‫ھﻤﻪی دوﯾﺪنھﺎ ﺗﻤﺮﯾﻦھﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﺑﺮای ﺗﻘﻮﯾﺖ اﻧﺪام و ﻣﺎھﯿﭽﻪ و رگھﺎی ﺑﺪن و‬
‫ﭘﺮورش ﻧﯿﺮو‪ ،‬ﺳﻼﻣﺖ و ﺗﻤﮑﻦ در آن‪.‬‬
‫اﻣﺎ در اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﺟﺪﯾﺪ ﺧﻮد در ﺑﺎرهی ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﺪﻧﯽ از ﻧﻈﺮ اﺳﻼم در ﺣﺪ ﺟﺴﻢ ﺑﻪ‬
‫ً‬
‫ﻣﻌﻨﺎی ﺻﺮﻓﺎ ﻓﯿﺰﯾﻮﻟﻮژی آن )اﮔﺮﭼﻪ اﺳﻼم ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ و ﺑﮫﺮهﺑﺮداری از آن‬
‫دارد( ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻧﺸﺪه از آن ﻧﯿﺮوی ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ از ﺟﺴﻢ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ در ادراک‬
‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﻣﺮﺣﻮم ﻋﺒﺎس ﻣﺤﻤﻮد اﻟﻌﻘﺎد در ﮐﺘﺎب‪» :‬راه ﻣﺤﻤﺪ ج« )ﺗﺮﺟﻤﻪی اﻟﻌﺒﻘﺮﯾﻪ ﻣﺤﻤﺪ( ﺗﺮﺟﻤﻪی آﻗﺎی‬
‫دﮐﺘﺮ ﻣﺒﺸﺮی ﺻﻔﺤﻪی ‪ ۱۹۳‬و ‪ ۱۴‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ھﻤﺴﺮ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻋﺎﯾﺸﻪل‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬در ﺳﻔﺮی ﺑﺎ ﻧﺒﯽ اﮐﺮم ج ھﻤﺮاه ﺷﺪم و در‬
‫آن ھﻨﮕﺎم دﺣﺘﺮﮐﯽ ﻣﯿﺎن ﺑﺪن ﺑﻮدم‪ ،‬ﭘﺲ از ﭘﯿﻤﻮدن ﻣﺴﺎﻓﺘﯽ‪ ،‬ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ اﮐﺮم ﺑﻪ ھﻤﺮاھﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ‬
‫ﭘﯿﺶ روﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﺟﻠﻮ اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻣﺮا ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﯿﺎ ﺗﺎ ﻣﺴﺎﺑﻘﻪی دوﯾﺪن دھﯿﻢ و ﻣﻦ ﭘﯿﺶ اﻓﺘﺎدم و‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا ﭼﯿﺰی ﻧﮕﻔﺖ‪ .‬ﺳﻔﺮ دﯾﮕﺮی ﭘﯿﺶ آﻣﺪ و در آن زﻣﺎن ﻣﻦ ﻓﺮﺑﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدم‪ .‬رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﺎز‬
‫ھﻤﺮاھﺎن را ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﺟﻠﻮﺗﺮ ﺑﺮوﻧﺪ و ﺑﺎ ھﻢ ﻣﺴﺎﺑﻘﻪی دوش دادﯾﻢ و او از ﻣﻦ ﺑﺮد‪ .‬آﻧﮕﻪ ﺧﻨﺪﯾﺪ‬
‫و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ ﺑﻪ ﺟﺎی آن«‪ .‬و در آن ھﻨﮕﺎم وی ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪی ﺷﺼﺘﻢ زﻧﺪﮔﯽ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ روح وی از ﺑﺪﻧﺶ ﭼﺎﻻﮐﺘﺮ و ﺟﻮاﻧﺘﺮ ﺑﻮده و ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺸﺎط ﺣﯿﺎت‬
‫ﺑﻮده و ﺑﺮ ﺑﺪن و ﺑﺮ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﭼﯿﺰﮔﯽ داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪٢‬ـ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮ ﻋﻤﻠﯽ در دﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﺎﯾﺪ در راﺳﺘﺎی ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪﺧﺪا ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻓﻮاﺋﺪ‬
‫ﻓﺮاوان دﯾﮕﺮی در آن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ روزه ﮐﻪ ھﺰاران اﺛﺮ ﺑﮫﺪاﺷﺖ ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ و ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ و رواﻧﯽ دارد‪،‬‬
‫َ ُ َ‬ ‫َ َّ‬
‫َ ُ‬
‫� ۡم � َّتقون ‪ ،﴾٢١‬آﺧﺮ و ﻧﮫﺎﯾﺖ روزه ﺗﻘﻮا اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﺎز ھﻢ ھﺰاران اﺛﺮ‬ ‫اﻣﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬لعل‬
‫ً‬
‫ﺑﮫﺪاﺷﺘﯽ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﯿﺖ ﺻﺮﻓﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮای ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﻌﯽ و ھﺮوﻟﻪ )دوﯾﺪن و‬
‫رﻓﺘﻦ ﻣﯿﺎن ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه( ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮای ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ اﮔﺮﭼﻪ اﺛﺮ ورزﺷﯽ و ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ دارد‪،‬‬
‫ً‬
‫و ﻗﺼﺪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهی ﻣﺤﺘﺮم ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ اﺳﺖ و در ﺧﻼل ﮐﺘﺎب اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و اﺻﻮﻻ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻗﻮی ﺑﻨﯿﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﺘﻮان ﺳﻌﯽ و ھﺮوﻟﻪ و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ را ﺑﻪﺟﺎی آورد وﮔﺮﻧﻪ ﯾﮑﺒﺎر در ﻋﻤﺮ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻨﺪان اﺛﺮ ﺗﻘﻮﯾﺘﯽ ﻧﺪارد‪) .‬ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪه(‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٤٢‬‬

‫ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﻧﻤﻮدار ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪای اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﯾﺎد ﺷﺪ‪ ،‬و اﺳﻼم ﺑﺎ‬
‫ﮐﻮﺷﺶ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻮﯾﮋه ﺑﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ و ﺗﻤﺮﯾﻦ و ﺗﻘﻮﯾﺖ آن ﺟﺪﯾﺖ دارد‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﺑﻪروﺷﻨﯽ و اﺻﺮار ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﯿﺮو را ﺑﻪ ﺑﺎﻧﮓ ﺑﻠﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮔﻨﮓ و ﻣﺒﮫﻢ ﺑﻪ‬
‫رﺳﻤﯿﺖ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ و ﺑﺮای آن اھﻤﯿﺖ ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﺘﯽ ﺑﺎ ﺗﺎﺑﺶ ﻧﻮراﻓﮑﻨﯽ آن را روﺷﻦ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ در ﻣﻌﺮض دﯾﺪ ھﻤﻪ ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ھﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ ﺧﺮد و روان را ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺴﻢ را ﻧﯿﺰ در ﻣﻌﺮض »ﭘﺮورش« ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽدھﺪ‪ .‬آن را ﺑﺎ ﭘﺎﮐﯿﺰه ﮐﺮدن و ﺗﮫﺬﯾﺐ‪ ،‬ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻧﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ و ﻧﺎﺑﻮدی‪.‬‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ﻧﯿﺮوی ﺣﯿﻮاﻧﯽ اﻧﺴﺎن را ﻧﻪ ﺑﻪﻃﻮر ذاﺗﯽ ﭘﻠﯿﺪ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻪ‬
‫از آن ﮔﺮﯾﺰان اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ ﺟﺴﻢ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮدی ﺧﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻧﺎﭘﺎک اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از‬
‫آن ﭘﺮھﯿﺰ ﮐﺮد و ﻧﺠﺲ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮد را از آن دور ﻧﮕﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ ﮐﺎﻣﻞ‬
‫آن را ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﺣﯿﺎﺗﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﻓﺰون ﺑﺮ آن ﺑﺎ دﻋﻮت ﺑﻪ ﺑﮫﺮهﺑﺮداری از ﭼﯿﺰھﺎی ﭘﺎﮐﯿﺰه‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﺪ از آن ﺗﻤﺘﻊ ﺑﺮده ﺑﻪ ﺑﺪن ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫� ل َِّ� َ‬
‫ِين‬ ‫ت م َِن ٱ ّلر ۡز ِ �ق قُ ۡل ِ َ‬‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫� أَ ۡخ َر َج لِعِ َبادِه ِۦ َوٱ َّ‬
‫لط ّي َ‬
‫�‬ ‫�ن َة ٱ َّ� ِ ٱلَّ ِ ٓ‬ ‫﴿قُ ۡل َم ۡن َ‬
‫ح َّر َم ز َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ۡ‬ ‫ۡ َ ٗ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َيا خال َِصة يَ ۡو َم ٱلقِ َ�ٰ َمةِ�﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪.[۳۲ :‬‬ ‫ام ُنوا ْ ِ� ٱ ۡ َ‬
‫َء َ‬
‫»ﺑﮕﻮ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ زﯾﻨﺖھﺎی ﺧﺪا را ﮐﻪ ﺑﺮای ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد )از دل ﻃﺒﯿﻌﺖ( ﺑﯿﺮون‬
‫آورده‪ ،‬ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ و از ﺻﺮف رزق ﺣﻼل و ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻣﻨﻊ؟ ﺑﮕﻮ‪ :‬اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖھﺎ در دﻧﯿﺎ‬
‫ﺑﺮای اھﻞ اﯾﻤﺎن اﺳﺖ و ﺧﺎﻟﺺ و ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ از اﯾﻦھﺎ در آﺧﺮت«‪.‬‬
‫َ ٗ َّ َ َ ۡ ُ َ ُ ۡ َ ُّ ُ ۡ َ ۡ َ ُ َ َ ٗ‬ ‫ََ َۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬
‫�ض زِ�نة لها �ِ بلوهم ��هم أحسن �م� ‪] ﴾٧‬اﻟﮑﻬﻒ‪.[۷ :‬‬ ‫﴿إِنا َج َعل َنا َما � ٱ� ِ‬
‫»آﻧﭽﻪ را ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ ﺟﻠﻮهﮔﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎ زﯾﻨﺖ و آراﯾﺶ زﻣﯿﻦ ﻗﺮار دادﯾﻢ ﺗﺎ ﻣﺮدم را‬
‫ﺑﺎ آن ﺑﯿﺎزﻣﺎﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﮐﺪام ﯾﮏ ﻋﻤﻠﯽ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ دارد«‪.‬‬
‫ِند ُ ّ َ ۡ‬ ‫� ۡم ع َ‬ ‫ََٰ ٓ َ َ َ ُ ُ ْ َ َ ُ‬
‫ج ٖد﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪.[۳۱ :‬‬ ‫� مس ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿۞�ب ِ� ءادم خذوا زِ�نت‬
‫»ای ﻓﺮزﻧﺪان آدم‪ ،‬زﯾﻮرھﺎی ﺧﻮد را در ﻣﻘﺎم ﻋﺒﺎدت ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﯿﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ ْ َ ُ‬ ‫َ ٓ ُ ُ ۡ َ ۡ ‪ۡ ٰ َّ َ ۡ ُ َ ۡ َ ْ ُ ۡ َ ۡ ُ َّ ٞ‬‬
‫� شِئ ُت ۡمۖ َوق ّد ُِموا ِ�نفسِ� ۡ ۚم﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۲۲۳ :‬‬ ‫﴿� ِساؤ�م حرث ل�م ف�توا حرث�م �‬
‫»زﻧﺎﻧﺘﺎن ﮐﺸﺘﺰار ﺷﻤﺎ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﻮاھﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺸﺘﺰار ﺧﻮد در آﯾﯿﺪ«‪.‬‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦھﺎ‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج‪ ،‬ﺑﺮای ﺑﮫﺮهﺑﺮداری ﺣﻼل و درﺳﺖ از ﻧﯿﺮوی‬
‫ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭘﺎداش ﻧﯿﺰ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ھﻤﺒﺴﺘﺮی ﺷﻤﺎ ھﻢ اﺟﺮ اﺳﺖ! ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬دﻓﻊ ﺷﮫﻮت ﻣﺎ ھﻢ اﺟﺮ دارد؟! ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ از راه ﺣﺮام‬
 ‫‪١٤٣‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫دﻓﻊ ﺷﮫﻮت ﮐﻨﯿﺪ ﮐﯿﻔﺮ دارد؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﯽ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭘﺲ از راه ﺣﻼل ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش‬
‫ﻧﯿﮏ دارد« ‪.١‬‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﻏﺴﻞ و وﺿﻮ‪ ،‬ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﺑﺮای درﻣﺎن اﻣﻮر ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ و‬
‫در ﺑﺎرهی اﻣﻮر ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ و ﺑﮫﺪاﺷﺖ آن ﻧﯿﺰ اﻇﮫﺎر ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ََ َۡ َُ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ُۡ ُ َ َٗ َ ۡ َ ُ ْ ّ َ ٓ‬ ‫َۡ َُ َ َ َ ۡ‬
‫وهنَّ‬ ‫يض و� �قر�‬‫ح ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫يض� قل هو أذى فٱ��ِلوا ٱلنِساء ِ� ٱلم ِ‬ ‫ح ِ‬ ‫﴿ َو��ٔلونك ع ِن ٱل َم ِ‬
‫ُ‬ ‫َ َّ ٰ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ َ َ َّ ۡ َ َ ۡ ُ ُ َّ ۡ َ ۡ ُ َ َ َ ُ ُ َّ‬
‫ح� �طهرنۖ فإِذا �طهرن ف�توهن مِن حيث أمر�م ٱ�ۚ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۲۲۲ :‬‬
‫»در ﺑﺎرهی ﺣﯿﺾ زﻧﺎن از ﺗﻮ ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ ﺑﮕﻮ‪ :‬رﻧﺠﯽ ﺑﺮای آﻧﺎن اﺳﺖ‪ ،‬در آن ﺣﺎل از‬
‫ﻣﺒﺎﺷﺮت ﺑﺎ آﻧﺎن دوری ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﺎک ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻃﮫﺎرت ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ از آﻧﺠﺎ‬
‫ﮐﻪ ﺧﺪا دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﺑﺪاﻧﺎن ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ٓ ُ‬ ‫َ ُ َ‬
‫ام ٱ َّلرفث إ ِ ٰ� � َِسا�ِ� ۡ ۚم﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۸۷ :‬‬ ‫ُ َّ َ ُ َ َ َ ّ‬
‫لص َي ِ‬‫﴿أحِل ل� ۡم ۡ�لة ٱ ِ‬
‫»ﻣﺒﺎﺷﺮت ﺑﺎ زﻧﺎﻧﺘﺎن ﺑﺮای ﺷﻤﺎ در ﺷﺐھﺎی ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺣﻼل ﺷﺪ«‪.‬‬
‫ھﯿﭽﮑﺲ ﺑﺪﯾﻦ اﻧﺪازه اﯾﻦ ﻧﯿﺮوی ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﭘﺎک و دوﺳﺖداﺷﺘﻨﯽ را ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ‬
‫ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻪ در ﻣﻌﺮض دﯾﺪ ھﻤﮕﺎن‪ ،‬ﺑﺎ روﺷﻨﺎﯾﯽ ﺗﻤﺎم‪ ،‬ﻗﺮار ﻧﺪاده اﺳﺖ!‬
‫ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺳﻼم‪ ،‬در ﭼﺎرﭼﻮب اﻣﻮر ﺟﻨﺴﯽ‪ ،‬اﺻﺮار دارد ﺗﻤﺎﯾﻼت ﺑﺪن ﺑﻪﮔﻮﻧﻪی‬
‫درﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﺮآورده ﺷﻮد‪ ،‬دوﺳﺖ ﻣﯽدارد ﮐﻪ ﻣﺮد ﻣﺮداﻧﮕﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﻧﺸﺎن‬
‫دھﺪ و زن ﻧﯿﺰ‪ ،‬زﻧﺎﻧﮕﯽ ﺧﻮد را‪ .‬و از ﻣﺨﻨﺚ ﺑﺎزی و ادا و اﻃﻮارھﺎی ھﺮ ﺟﻨﺲ و ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﺷﮑﻞ ﺟﻨﺲ ﻣﺨﺎﻟﻒ درآوردن ﺳﺨﺖ ﺗﻨﻔﺮ دارد؛ زﯾﺮا ﺑﻪ ﻧﯿﺮوی ﺟﻨﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﻄﺮت دﺳﺖ‬
‫ﻧﺨﻮرده و ﺳﺎﻟﻢ آن اﺣﺘﺮام ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬و اﯾﻦ اﺣﺘﺮام ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻧﻪ ﺑﺪﯾﻦدﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را‬
‫در ﻣﻌﺮض ﻓﺤﺸﺎ ﻗﺮار دھﺪ و ﻧﻪ آن را وﺳﯿﻠﻪی ادا و اﻃﻮار و در ﺟﻨﺴﯿﺖ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﮔﻢ‬
‫ﺷﺪن‪.‬‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺪن را ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ از آن ﺑﺪش ﻣﯽآﯾﺪ و ﻧﻪ آن را ﭘﻠﯿﺪ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ ادﻋﺎ‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ دادن ﺟﺴﻢ اﺳﺖ در ﻋﺒﺎدات و ﻧﯿﻨﺪاﺧﺘﻦ آن از‬
‫ﺣﺴﺎب‪ .‬اﯾﻦ ارﺗﺒﺎط و ﺗﺸﺮﯾﮏ ﺟﺴﻢ در ﻋﺒﺎدات‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه در ﻧﻤﺎز دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬وﺿﻮ‬
‫)ﮔﺮﭼﻪ دارای ﻣﻌﺎﻧﯽ روﺣﯽ اﺳﺖ( ﯾﮏ ﮐﺎر ﺑﺪﻧﯽ اﺳﺖ و ﻣﻘﺼﻮد از آن ﺗﻄﮫﯿﺮ ﺑﺪن ﭘﯿﺶ‬
‫از ورود در ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﺎز‪ ،‬در ﻋﯿﻦ اﯾﻨﮑﻪ زﻣﺎن ﺑﯿﺪاری ﻓﮑﺮ و آزادی روان اﺳﺖ‪ ،‬در‬
‫ھﻤﺎن ﻟﺤﻈﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ھﺴﺖ و در ھﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺟﺴﻢ ﻧﯿﺰ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٤٤‬‬

‫ﻋﻘﻞ و روح ھﻤﯿﺎری دارد‪ .‬ﺑﺎ ﺣﺮﮐﺖ و ﺧﺸﻮع و ﻧﮕﮫﺪاری ﻃﮫﺎرت در اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﮫﻢ ﺷﺮﮐﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ وﮔﺮﻧﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫روزه‪ ،‬در آن واﺣﺪ ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ و ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪھﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻋﺒﺎدت‪،‬‬
‫ﺑﻪﻣﻌﻨﺎی ﮔﺴﺘﺮدهی ﺧﻮد ﻋﺒﺎدت »ﻋﻤﻠﯽ« اﺳﺖ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬ﺟﺴﻢ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺷﺮﮐﺖ دارد‪.‬‬
‫ً‬
‫اﺳﻼم ﮐﻪ ﻧﯿﺮوی ﺟﺴﻤﯽ را ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺤﺘﺮم ﻣﯽﺷﻤﺎرد‪ ،‬آن را ﺑﻪﺣﺎل ﺧﻮد رھﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﺗﺎ ﺑﺎ اﻓﺴﺎرﮔﺴﯿﺨﺘﮕﯽ ﺑﻪھﺮ ﺳﻮ ﺑﺮود! ﺑﻠﮑﻪ آن را ﺑﻪﻧﻈﻢ درآورده‪ ،‬رﻓﺘﺎر آن را ﺑﺮاﺳﺎس‬
‫اﺻﻞ و ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ در ﻣﯽآورد‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﻧﯿﺮو اﮔﺮ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮدﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ از‬
‫ﺣﺪ ﺧﻮد ﺗﺠﺎوز ﮐﺮده ﺳﺮﺷﺖ و ﻃﺒﯿﻌﺖ اﻧﺴﺎن را ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﮑﻠﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاﯾﺶ آﻓﺮﯾﺪه‪ ،‬دارای ﺳﻠﺴﻠﻪ ھﺪفھﺎی ﺣﯿﻮاﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺮای اﺳﺘﻤﺮار و ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺣﯿﺎت ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﻋﻤﻠﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ھﺪفھﺎ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫وﺳﯿﻠﻪای ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻓﺮد و ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺑﺮ ﻧﻮع از ﻃﺮﯾﻖ ﺣﻔﻆ ﻓﺮد‪ ،‬ﻧﻤﻮدار ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر در ﻓﻄﺮت‪ ،‬ﺿﺎﻣﻦ اﺟﺮاﯾﯽ ﺑﺮای اﯾﻦھﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺿﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮا را در‬
‫اﻋﻤﺎق ﺟﺎن‪ ،‬در اﺳﮑﻠﺖ ﺑﻨﺎی اﻧﺴﺎن‪ ،‬در »ﻣﺎدهی اﻧﺴﺎن« ﺟﺴﻢ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در آن ﻣﺸﺘﯽ‬
‫از ﺧﺎک زﻣﯿﻦ ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮدارﻧﺪهی ﻋﻨﺎﺻﺮ زﻣﯿﻨﯽ و ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ و ﻣﺤﺮﮐﺎت و‬
‫ﻏﺮاﯾﺰ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنھﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮد‪ ،‬ﺑﺮای ﺣﻔﻆ ﺧﻮد ﻧﺎﭼﺎر از ﺧﻮردﻧﯽ و آﺷﺎﻣﯿﺪﻧﯽ و ﻟﺒﺎس و ﭘﻨﺎھﮕﺎھﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫آن اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺮای ﺣﻔﻆ ﻧﻮع‪ ،‬ﻧﯿﺮوی ﺟﻨﺴﯽ ﻻزم دارد ﺗﺎ ﺗﻮاﻟﺪ و ﺗﻨﺎﺳﻞ ﮐﻨﺪ و‬
‫ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﺑﺮای دﻓﺎع از ﺧﻮدش و دﯾﮕﺮان در ﺑﺮاﺑﺮ ھﺮ ﺗﺠﺎوزی‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺟﮫﺎت دوﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ھﻢ ﺧﻮد را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻓﺮدی ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ دوﺳﺖ ﺑﺪارد؛ و ھﻢ ﺑﻪﻋﻨﻮن‬
‫ﻋﻀﻮی از ﺟﺎﻣﻌﻪای ﮐﻪ از او و از دﯾﮕﺮان اﯾﺠﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﺎﭼﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪی ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه از ﺧﻮد و دﯾﮕﺮان را ﻧﯿﺰ دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪.‬‬
‫اﻧﮕﯿﺰهی ﺣﺐ ﻧﻔﺲ از »ﻣﮫﻤﺘﺮﯾﻦ اﻧﮕﯿﺰهھﺎﯾﯽ« اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪا در ﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎن ﺑﻪ‬
‫ودﯾﻌﻪ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ھﻢ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺧﻮد و ھﻢ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﻧﻮع ﮐﻮﺷﺪ‪ .‬و ﺿﻤﺎﻧﺖ ﺗﺤﻘﻖ‬
‫اﯾﻦ اھﺪاف و اﺟﺮای اﯾﻦ ﺧﻮاﺳﺖھﺎ را در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن اﻧﺴﺎن ﺗﻌﺒﯿﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و ﺗﺸﻨﮕﯽ از ﺿﻤﺎﻧﺖھﺎی اﺟﺮاﯾﯽ رﻓﻊ ﻧﯿﺎز داﺋﻤﯽ ﺟﺴﻢ ﺑﻪ ﺧﻮردﻧﯽ و‬
‫آﺷﺎﻣﯿﺪﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬درد ﺳﻮزﻧﺪهای ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﺳﺮﻣﺎ و ﮔﺮﻣﺎ و اﻧﻘﻼبھﺎی ﺟﻮی اﺣﺴﺎس‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻀﻤﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪهی رﻓﻊ اﺣﺘﯿﺎج ﺑﺪن ﺑﻪ ﻟﺒﺎس و ﻣﺴﮑﻦ و دﯾﮕﺮ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
 ‫‪١٤٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫او را از ﮔﺰﻧﺪ اﯾﻦ ﻋﻮارض در اﻣﺎن ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد‪ .‬ﻣﯿﻞ ﺷﺪﯾﺪ ﺑﻪ اﻣﻮر ﺟﻨﺴﯽ ﺗﻀﻤﯿﻦ‬
‫ﮐﻨﻨﺪهی ﺗﺤﻘﻖ ﺗﻮاﻟﺪ و ﺗﻨﺎﺳﻞ ﻣﺴﺘﻤﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺣﻔﻆ ﻧﻮع ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ ﺿﺮورت‬
‫دارد‪ .‬ﺗﻤﺎﯾﻞ زﯾﺎد ﻧﻔﺴﯽ ﺑﻪ ﺑﮫﺮه ﺑﺮدن و ﻟﺬت ﯾﺎﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺿﺎﻣﻨﯽ اﺳﺖ ﺑﺮای اﻧﺴﺎن ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ھﺮ ﻧﻮع اﺣﺘﯿﺎﺟﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮای او ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ از ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮد‪ .‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ھﺮ‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ از زﻧﺪﮔﯽ دارای ﭼﻨﺎن ﺿﺎﻣﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻄﺮت ﺑﺮای اﺣﺴﺎس ﺑﺪان اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ‬
‫ﻓﮑﺮ ﮐﺮدن ﻧﺪارد‪.‬‬
‫»درد« ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ اﻧﮕﯿﺰه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از ﺳﻮﯾﯽ راﺑﻂ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ و از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ راﺑﻂ و‬
‫ﭘﯿﻐﺎمرﺳﺎن ﻟﺬت! ھﺮ اﻧﮕﯿﺰهی ﻓﻄﺮی و ھﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ از زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬در آن واﺣﺪ‪ ،‬دارای دو‬
‫ﺿﺎﻣﻦ اﺟﺮا اﺳﺖ‪ :‬ﺿﺎﻣﻨﯽ از ﻋﻘﺐ ﻣﯽراﻧﺪ و ﺿﺎﻣﻨﯽ از ﺟﻠﻮ ﺑﻪﺧﻮد ﻣﯽﮐﺸﺪ؛ ﯾﮑﯽ از‬
‫آندو‪ ،‬ھﻤﺎن دردی اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺗﺤﻘﻖ ﻧﯿﺎﻓﺘﻦ ﻣﯿﻞ ﻧﺎﺷﯽ ﺷﺪه و دﯾﮕﺮی ﻟﺬﺗﯽ ﻧﮫﻔﺘﻪ در‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫درد و ﻟﺬﺗﯽ ﮐﻪ در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﺪن و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻧﻔﺲ ﻧﮫﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ‬
‫اﻧﮕﯿﺰهھﺎی زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻧﮕﯿﺰهھﺎی ﻓﻄﺮی‪ ،‬ﺧﻼﺻﻪی آﻣﯿﺨﺘﻪی ﻧﮫﻔﺘﻪ در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺟﺎن و ﺑﺪن اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬت‬
‫و اﻟﻢ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی اﯾﻦ اﻧﮕﯿﺰهھﺎ دور ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﯾﮑﯽ از آن دو ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی آنھﺎ دﻓﻊ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و دﯾﮕﺮی را ﺑﻪﺳﻮی ﺧﻮد ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺟﻠﻮ راﻧﺪه ﺷﻮد‪.‬‬
‫و اﮔﺮ ﺧﻮب ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﮐﻤﯿﻨﮕﺎه ﺧﻄﺮ را در ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﻣﯿﻞھﺎ‬
‫ﺧﻮاھﯿﻢ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬در ﻋﯿﻦ ﺿﺮوری ﺑﻮدن آن ﺑﺮای ﺑﻘﺎ و اﺳﺘﻤﺮار زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬آﻣﺎدﮔﯽ ﺷﺪﯾﺪی‬
‫ﺑﺮای رھﺎ ﺷﺪن و اﻓﺴﺎرﮔﺴﯿﺨﺘﮕﯽ دارد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﮐﺸﺶ و راﻧﺶ ﺷﺪﯾﺪی ﮐﻪ در ﻃﺒﯿﻌﺖ‬
‫اﯾﻦ اﻧﮕﯿﺰهھﺎ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻨﻔﺠﺮ ﺧﻮاھﺪ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬و اﮔﺮ اﻓﺴﺎر ﮔﺴﻠﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺘﺮی ﺳﺮﮐﺶ و ﺗﯿﺰرو‪ ،‬ﺳﻮار ﺧﻮد را در ﻣﻌﺮض ھﻼک و‬
‫ﻧﯿﺴﺘﯽ ﻗﺮار ﺧﻮاھﺪ داد‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﺳﻮار ﺧﻮد )ﺟﺴﺪ( ﺑﻪ اﻣﺮاض و ﻋﻠﻞ ﻣﺒﺘﻼ ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد و‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺮگ زودرس و ﭘﯿﺶ از ھﻨﮕﺎم را ﺑﻪﺳﻮی آن ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ‪ .‬و ﯾﺎ اﮔﺮ ﻧﻤﯿﺮد ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪه ذرهای آﺳﺎﯾﺶ ﻧﺨﻮاھﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﻃﺒﯿﻌﺖ اﯾﻦ اﻧﮕﯿﺰهھﺎ‪ ،‬رھﺎ ﺷﺪن و‬
‫اﻓﺴﺎرﮔﺴﯿﺨﺘﮕﯽ اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦ رو ﺑﺎ ھﻤﻮار ﺷﺪن راه‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﺑﻪھﯿﭻ ﭼﯿﺰ ﻗﺎﻧﻊ ﻧﺸﺪه ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺗﺠﺎوز از ﺣﺪ اداﻣﻪ ﺧﻮاھﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬در اﯾﻨﺠﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻟﺬت ﺑﻪ اﻟﻢ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه و ﺗﻤﺘﻊ از‬
‫ﻟﺬتھﺎی زﻧﺪﮔﯽ ﻋﺬاﺑﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٤٦‬‬

‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺧﻮردن زﯾﺎدهروی ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﯿﭽﮕﺎه ﺳﯿﺮ ﻧﺨﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ ،‬در اول ﺑﺮای‬
‫ﺳﯿﺮ ﺷﺪن ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﻋﺎدت ﺑﻪ ﭘﺮﺧﻮری‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺳﯿﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﭘﺮی و‬
‫ﺳﻮءھﺎﺿﻤﻪ ﻣﺒﺘﻼ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ از ﺧﻮردن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ دﺳﺖ ﺑﺮدارد و ﻧﻪ آراﻣﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای راﺣﺘﯽ و ﺧﻮﺷﯽ‪ ،‬از ھﯿﭻ ﻟﺬﺗﯽ روﯾﮕﺮدان ﻧﯿﺴﺖ و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﻓﮑﺮ‬
‫ﺗﻦﭘﺮوری اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﯿﺶ اﺣﺴﺎس ﻟﺬت و ﺧﻮﺷﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ دﭼﺎر ﺗﻨﺒﻠﯽ و ﺳﺴﺘﯽ‬
‫ﺷﺪه ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ از ﺳﺮزﻧﺪﮔﯽ و ﻧﺸﺎط و ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﭼﻨﺎن ﺗﻨﺒﻠﯽ‬
‫ﻧﺎراﺣﺖﮐﻨﻨﺪهی ﺧﺴﺘﻪﮐﻨﻨﺪهای دﭼﺎر ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ داﺋﻢ ﻋﺬاب ﻣﯽﮐﺸﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﻣﻮر ﺟﻨﺴﯽ زﯾﺎدهروی ﮐﻨﺪ ھﺮﮔﺰ آن ﻟﺬﺗﯽ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪای ﮐﺎر ﻧﺼﯿﺒﺶ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪو دﺳﺖ ﻧﺨﻮاھﺪ داد‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ دﭼﺎر ﯾﮏ ﻧﻮع ﺳﯿﺮی و زدﮔﯽ از ﺟﻨﺲ ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﻪ از‬
‫آن ﻟﺬت ﻣﯽﺑﺮد و ﻧﻪ او را ﺳﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺮﺳﻨﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ دﻧﺒﺎل ﺷﮑﺎر‬
‫ﺗﺎزهای ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫آن ﮐﺲ ﮐﻪ در ﺟﻤﻊ ﻣﺎل و ﻣﻠﮏ ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﺣﺮص دارد‪ ،‬دﯾﮕﺮ از داراﯾﯽ ﺧﻮد ﻟﺬت‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺮد‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و ﺣﺮﺻﯽ دﭼﺎر او ﺷﺪه ﮐﻪ ﺳﯿﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬
‫داراﯾﯽ و ﻣﺎل ﺧﻮد را اﻧﺪک دﯾﺪه اﻓﺰوﻧﺘﺮ ﻣﯽﻃﻠﺒﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ آن ﻟﺬت اوﻟﯿﻪ از ﺑﯿﻦ‬
‫رﻓﺘﻪ آﻧﺎن را ﺧﺎکﻧﺸﯿﻦ و ﺑﯽﺑﮫﺮه از ﻟﺬت و ﻋﯿﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺮی دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ در اﯾﻨﺠﺎ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﻓﻘﻂ اﻧﺠﺎم ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﮐﺎرھﺎی زﯾﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺧﺪا در ﻓﻄﺮت او ﺑﻪ‬
‫ودﯾﻌﺖ ﺳﭙﺮده ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ھﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﺳﺮﺷﺖ زﻧﺪﮔﯽ و ذات و ﻓﻄﺮت آن‪ ،‬زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ ھﺴﺖ‪ .‬زﯾﺒﺎﯾﯽ‬
‫ﺧﺎرج از ﺿﺮورﯾﺎت اوﻟﯿﻪ و ﭼﯿﺰی ﻣﺎﻓﻮق آنھﺎ اﺳﺖ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻨﻄﻖ ﺿﺮورﯾﺎت و‬
‫واﺟﺒﺎت ﺳﺮ ﻓﺮود ﻧﻤﯽآورد‪ .‬اﯾﻦ زﯾﺒﺎﯾﯽ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ وﻇﺎﯾﻒ ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬ﮐﺎر‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ ادا ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺮف اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ؛ زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﯾﮏ ﻧﻈﺮ ﺑﺪﯾﻦ ﺟﮫﺎن ﭘﮫﻨﺎور‪ ،‬ﺑﺼﯿﺮت اﻧﺴﺎن را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪان ﺟﻤﺎل ﺑﯿﻨﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫»آﯾﺎ ﺷﮑﻮﻓﻪی زﯾﺒﺎ و ﺧﻨﺪان و ﺧﻮﺷﺒﻮی رﻧﮕﺎرﻧﮓ را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯽ؟«‬
‫»آﯾﺎ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﯽ اﯾﻦ ﺷﮑﻮﻓﻪ از ﺿﺮورﯾﺎت ﺣﺘﻤﯽ زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ؟«‬
‫»ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ زﯾﺒﺎﯾﯽھﺎ ﺑﺮای اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﺒﻮر ﻋﺴﻞ ﺟﺬب ﺷﺪه‪ ،‬ﻋﺴﻠﯽ‬
‫درﺳﺖ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ھﻢ ﻏﺬای ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﺪ و ھﻢ ﺷﻔﺎی آﻧﺎن! و ﯾﺎ زﻧﺒﻮر‪ ،‬در ﺑﺎروری و ﺑﺎرور‬
‫ﮐﺮدن ﮔﯿﺎھﺎن و اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻮاد ﺑﺎروری از ﮔﯿﺎھﯽ ﺑﻪ ﮔﯿﺎه دﯾﮕﺮ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ!«‬
 ‫‪١٤٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫»آﯾﺎ اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ درﺳﺖ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ؟ در واﻗﻊ اﯾﻦ زﯾﺒﺎﯾﯽ و ﮐﺸﺶ ﺟﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﻏﻨﭽﻪی ﮔﻠﯽ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ھﻤﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ زﻧﺒﻮر ﻋﺴﻞ و »اﺣﺘﯿﺎج« آن اﺳﺖ؟«‬
‫»ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﺧﺪا ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ! زﻧﺒﻮر ﻋﺴﻞ آﻓﺮﯾﺪهی ﻣﺘﻮاﺿﻊ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری اﺳﺖ!‬
‫ھﻤﺎن اﻧﺪازه ﺑﻪ ﯾﮏ ﮔﻞ ﻓﺮﯾﺒﺎی ﺧﻮﺷﺒﻮ ﻋﻼﻗﻪ دارد و ﺑﺮ آن ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻞ ﺳﺎدهی‬
‫ﻋﺎدی«‪.‬‬
‫»ﭘﺲ زﯾﺒﺎﯾﯽ ﮔﻞ‪ ،‬ﺿﺮورت ﺣﺘﻤﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﻧﯿﺴﺖ! و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﻤﺎم ھﺪفھﺎی‬
‫زﯾﺴﺘﯽ ﺑﻪ ھﻤﺎن اﻧﺪازه ﮐﻪ در زﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ ﮔﻞ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد در ﺳﺎدهﺗﺮﯾﻦ ﮔﻞ ھﻢ اﻋﻤﺎل‬
‫ﺷﻮد«‪.‬‬
‫»آﯾﺎ ﻃﺒﯿﻌﺖ را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯽ؟«‬
‫»ﺳﺮﺧﯽ ﺗﺎزهی ﺷﻔﻖ ﻟﻌﻠﮕﻮن و ﺟﻤﺎل دﻟﺮﺑﺎی ﺑﺎﻣﺪادان را دﯾﺪهای؟«‬
‫»اﺑﮫﺖ ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰ ﮐﻮه را دﯾﺪهای ﮐﻪ ﺟﺎنھﺎ را ﺑﻪﺣﺮﮐﺖ درﻣﯽآورد و ﺿﻤﯿﺮ و‬
‫وﺟﺪانھﺎ را ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ؟«‬
‫»درﯾﺎی ﺑﯿﮑﺮان ﻣﻮاج را در ﺷﺐ آرام دﯾﺪهای ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ از رؤﯾﺎھﺎ و اﺷﺒﺎح ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ؟«‬
‫ّ‬
‫»ﺷﺐ ﻣﮫﺘﺎب‪ ...‬ھﺮﮔﺰ در آن ﺑﻮده از ﻟﺬات آن ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪهای‪ ،‬ﻟﺬت ﺷﺐزﻧﺪهداری‬
‫در ﻣﮫﺘﺎب و زﯾﺮ ﭘﺮﺗﻮ و ﺳﺎﯾﻪی ﻣﺎه را ﺑﺮدهای؟ از رؤﯾﺎھﺎی ﺧﯿﺎلاﻧﮕﯿﺰ و ﻧﺠﻮاھﺎی‬
‫آھﺴﺘﻪی آن ﺑﮫﺮهﻣﻨﺪ ﺷﺪهای؟‬
‫»آﯾﺎ ھﻤﻪی اﯾﻦھﺎ از ﺿﺮورﯾﺎت ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﯽروح زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ؟ در ﮐﺠﺎی اﯾﻦ ھﻤﻪ‬
‫ﺟﻤﺎل دﻟﺮﺑﺎ و ﻣﺠﺬوبﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺿﺮوری دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد؟ آﯾﺎ ﺑﺪون اﯾﻦھﺎ زﻧﺪﮔﯽ اﻣﮑﺎن‬
‫دارد؟ ﻟﻄﻒ و ﺟﻤﺎل دارد؟«‬
‫»آﯾﺎ اﯾﻦ رﺧﺴﺎر زﯾﺒﺎ را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯽ؟«‬
‫»آن ﭼﺸﻤﺎن ﺧﻤﺎری ﮐﻪ ﺟﮫﺎن را ﺑﺎ ھﻤﻪی ﻋﻤﻖ ﻧﺎﭘﯿﺪاﯾﺶ دور ﻣﯽزﻧﺪ‪ ...‬ﻧﻈﻤﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﺷﺐھﺎی زﯾﺒﺎی آن اﺳﺖ‪ ...‬ﻧﮕﺎه ﭘﺮﻣﻌﻨﯽ و ﻋﺒﺮتاﻧﮕﯿﺰ آن‪» ...‬روﺣﯽ« ﮐﻪ از ﭘﺸﺖ‬
‫زﯾﺒﺎﯾﯽھﺎی آن ﻧﮫﻔﺘﻪ ھﻤﻪ اﯾﻦھﺎ از ﺿﺮورت و از روی ﻧﺎﭼﺎری اﺳﺖ؟ ﺿﺮورت ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫»آﯾﺎ ﺗﻤﺎم اﻋﻤﺎل زﯾﺴﺘﯽ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻐﺬﯾﻪ و آب رﺳﺎﻧﯿﺪن و ﺗﻨﻔﺲ( در زﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ ﭼﮫﺮه و‬
‫روﺷﻦﺗﺮﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﯾﮑﺴﺎن ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؟‬
‫»آﯾﺎ ھﻤﺎن ﻓﺮﯾﺎد ﻏﺮﯾﺰهی ﺟﻨﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﺮف ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﺪﯾﻦ زﯾﺒﺎﯾﯽھﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در‬
‫زن و ﻣﺮد ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮد؟«‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٤٨‬‬

‫»ھﺮﮔﺰ ھﺮﮔﺰ‪ .‬اﯾﻦھﺎ ھﯿﭽﮑﺪام »ﺿﺮورت« زﻧﺪﮔﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪» ،‬زﯾﺒﺎﯾﯽ« آن اﺳﺖ«‪.‬‬

‫»ھﻤﻪی اﯾﻦھﺎ ﺧﻮب ادا ﺷﺪن وﻇﯿﻔﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ ادای وﻇﯿﻔﻪ ﺧﺸﮏ و ﺧﺎﻟﯽ«‪.‬‬
‫»اﯾﻦ اﺳﺖ ﻓﻄﺮت زﻧﺪﮔﯽ آﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﺪا آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ ...‬ﻓﻄﺮت و ﺳﺮﺷﺖ ﻃﺒﯿﻌﺖ‬
‫اﺳﺖ« ‪.١‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ﺑﻪﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺣﻔﻆ ﺣﯿﺎت ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ھﺪف زﻧﺪﮔﯽ ﻧﯿﺴﺖ! ﺑﻠﮑﻪ ھﺪف آن ﻧﮕﮫﺪاری و ﺗﺮﻗﯽ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن در ﻗﻠﻪ و ﺑﺎﻻی ﻣﺨﺮوط زﻧﺪﮔﯽ روی زﻣﯿﻦ ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻣﺘﺮﻗﯽﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺬاﺗﻪ در ﺣﺎل ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ داﺋﻢ ﺑﻪ ﺟﻠﻮ و ﺗﺮﻗﯽ ﺑﻪﺳﻮی ﮐﻤﺎل‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺮو و در ﺟﻤﯿﻊ ﺟﮫﺎت ﺗﺮﻗﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﺗﺮﻗﯽ ﻣﺴﺘﻠﺰم وﺟﻮد ﻧﯿﺮوی‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﺻﻌﻮد ﺑﻪ درﺟﺎت ﮐﻤﺎل ﻧﯿﺰ ﻻزم اﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﺪی ﭘﺴﺖ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫از ﺑﺎل رﻓﺘﻦ ﻧﺎﺗﻮان ﺷﻮد‪ .‬رھﺎ ﮐﺮدن اﻓﺴﺎر ﺷﮫﻮات و رﻓﺘﻦ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن‪ ،‬ﻧﯿﺮوی ذﺧﯿﺮه‬
‫ﺷﺪه را ﺑﺘﺪرﯾﺞ ﺗﻤﺎم ﮐﺮده ﺗﻮان ﻻزم را ﺑﺮای ﺻﻌﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﮔﺬارد‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ آن‪،‬‬
‫اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ آﻧﭽﻨﺎن درﺟﻪای از ادراک و اﺣﺴﺎس و رﻓﺘﺎر ﺗﻨﺰل ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺑﮫﺴﺎزی و ﺻﻌﻮد ﻧﯿﺴﺖ و در ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ او را ھﻤﺮاھﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻮﯾﮋه اﮔﺮ ﺑﺪاﻧﺪ ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ‬
‫ّ‬
‫از ﺳﻄﺢ ﺣﯿﻮاﻧﯽ زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺑﻨﺪی اﺳﺖ ﺑﺮ ﭘﺎی ﻟﺬات ﭘﺴﺖ و ﺑﺎزدارﻧﺪهی اﻧﺴﺎن از ﺑﮫﺮهھﺎی‬
‫ﺑﯽارزش ﻏﯿﺮاﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻓﺴﺎد و ﭘﺴﺖ ﮐﺮدن اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻧﯿﺮوھﺎی ذﺧﯿﺮهی‬
‫آن‪ ،‬ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ!‬
‫اﻧﺴﺎن ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺧﺪا در زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺪرت ﻣﺜﺒﺖ ﻓﻌﺎل ﺑﺎ ارادهای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺟﺎزهی‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد ﻗﺪرت اﻧﺸﺎ و اﯾﺠﺎد دارد‪ .‬اﮔﺮ ﮐﻮﺷﺶ ﺧﻮد را ﺑﺮای ﺑﻪ ﺛﻤﺮ رﺳﺎﻧﯿﺪن‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪھﺎی ﺣﯿﻮاﻧﯽ و ﻣﺤﺮکھﺎی ﭘﺴﺖ ﺑﮑﺎر ﺑﺮد‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺮﺷﺖ واﻗﻌﯽ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮد را ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﺪ؟ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﯾﻦ ﺧﻼﻓﺖ و ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ را ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻨﺪ؟‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻤﺪن و اﻓﮑﺎر را ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﻨﺪ؟ ﭼﮕﻮﻧﻪ زﻣﯿﻦ را آﺑﺎدان ﮐﻨﺪ؟ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫آن ﺣﻖ و ﻋﺪاﻟﺖ ازﻟﯽ از ذات ﺧﺪاﮔﺮﻓﺘﻪ را ﺑﺮﭘﺎ دارد و ﺑﻪاﺟﺮا درآورد؟ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺳﻨﺖ و ﻗﺎﻧﻮن ازﻟﯽ ﺧﺪا را ﮐﻪ در ذات ﺧﻠﻘﺖ آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ و زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ‪ ،‬در زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﻪ اﺟﺮا در آورد؟‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﻧﻘﻞ از ﮐﺘﺎب »ﻗﺒﺴﺎت ﻣﻦاﻟﺮﺳﻮل« ﻓﺼﻞ »وﻟﲑح ذﺑﻴﺤﺘﻪ«‪.‬‬
 ‫‪١٤٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫اﻧﺴﺎن )ﻣﺸﺘﯽ ﺧﺎک زﻣﯿﻦ و دﻣﯽ از روح ﺧﺪا( اﮔﺮ ﺧﻮد را ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ ﺟﺎوداﻧﻪ‬
‫ﭘﻨﺪارد‪ ،‬و از ھﻮای ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده ﺧﻮد را ﺑﻪزﻣﯿﻦ ﺑﭽﺴﺒﺎﻧﺪ و ﺑﻨﺪهی‬
‫ﺷﮫﻮات ﺧﻮد ﺷﻮد‪ ،‬ھﺮﮔﺰ ﻧﺨﻮاھﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﻤﺎم و ﮐﻤﺎل ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪدﻻﯾﻞ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬اﺳﻼم‪ ،‬اﻧﺴﺎن را آﻧﭽﻨﺎن ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﻤﯽﮔﺬارد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﺒﻮل ﺑﻨﺪﮔﯽ‬
‫ﺷﮫﻮتھﺎ و ﻓﺮو رﻓﺘﻦ در آنھﺎ ﺧﻮد را ﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻟﮏ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد‬
‫ﺷﻮد و ﻗﯿﺪی ﺑﺮ آن زﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﺳﻼم‪ ،‬ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن را ﮐﻨﺘﺮل ﮐﺮده‪ ،‬ﺗﮫﺬﯾﺐ و ﭘﺎک ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ آن را ﻧﻤﯽﮐﻮﺑﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ و ﭘﺎﯾﻤﺎل ﮐﺮدن ﻧﻤﯽﺗﻮان ﭼﯿﺰی را اﺻﻼح ﮐﺮد‪ .‬ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﻓﮑﺮ و راه و روش زﻧﺪﮔﯽ اﺳﻼم ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد‪ .‬ﻧﮕﺮش و روش اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم‬
‫وﯾﮋﮔﯽھﺎ و ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی ﻧﯿﺮوھﺎی ﺑﺸﺮ ﺑﺎ ھﻤﻪی ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ آن و ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ واداﺷﺘﻦ‬
‫ﺟﻤﯿﻊ آنھﺎ ﺑﺮای ﺑﻪ ﺛﻤﺮ رﺳﺎﻧﯿﺪن ھﺪفھﺎی زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮕﺮش و راه و روش اﺳﻼم‪ ،‬اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺮوھﺎی ﺑﺸﺮی اﺳﺖ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ‬
‫وﻇﯿﻔﻪی ﺧﻮد را ﺑﺮ اﺳﺎس ﺳﺮﺷﺖ ﻓﻄﺮی ﺧﺪا آﻓﺮﯾﺪه‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﭘﺮﺗﻮ اﯾﻦ راه و روش و ﻧﮕﺮش‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﻣﯿﺪاﻧﯽ ﺑﺮای ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ و ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺮای ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ‬
‫ﻧﯿﺮوھﺎ و اﺳﺘﻌﺪادھﺎی ﺑﺸﺮی وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭼﯿﺰی را ﺳﺮﮐﻮب ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺪان ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ؟ ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ﺧﻮردن را‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ و ﭼﺮا ﺑﮑﻮﺑﺪ؟ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺒﺎرزه در راه ﺧﺪا اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ ﺑﺪﻧﯽ ﻗﻮی و‬
‫اﺳﺘﻮار دارد ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ اﯾﻦ ھﺪف را ﺑﺮآوده ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮای اﻧﺘﺸﺎر ﻧﮕﺮش درﺳﺖ و ﺳﺎﻟﻢ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﯽ ﻧﯿﺎز دارد ﮐﻪ آنھﺎ را در ھﻤﻪی‬
‫ﻧﻘﺎط زﻣﯿﻦ ﺑﭙﺮا ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﺮا ﺷﮫﻮت ﺟﻨﺴﯽ ﺧﻮد را ﻣﺘﻮﻗﻒ ﮐﻨﻨﺪ؟‬
‫ﺑﺮای ﮐﺎر و ﺗﻮﻟﯿﺪی ﮐﻪ ﺑﺪاﻧﻮﺳﯿﻠﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ وﻇﯿﻔﻪی ﺧﻼﻓﺘﺶ را ﺗﺤﻘﻖ رﺳﺎﻧﺪ و‬
‫زﻣﯿﻦ را آﺑﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺴﺎنھﺎی از ﻧﻮع ﺧﻮد ﻧﯿﺎز دارد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﮫﻢ او را ﯾﺎوری ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﻧﺴﺎن دوﺳﺘﯽ و ﺣﺐ ﻧﻮع را در ﺧﻮد ﺑﮑﺸﺪ؟‬
‫ﺑﺮای اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺣﺲ ﺟﻨﮕﺠﻮﯾﯽ ﺧﻮﻧﺨﻮران‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﯿﺮوی ﺟﻨﮕﺎوری ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﯾﻦ ﺣﺲ را ﺳﺮﮐﻮب ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ ﻗﻮای ﺷﺮ در ﺟﮫﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺒﺎرزه ﮐﺮد ﺗﺎ‬
‫ﺷﮑﺴﺖ آنھﺎ ﺑﯿﺎﻧﺠﺎﻣﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺮوھﺎی اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮد اﺣﺘﯿﺎج دارد ﺗﺎ زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺑﺮای زﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪن‪،‬‬
‫ھﯿﭽﯿﮏ از اﯾﻦ اﺳﺘﻌﺪادھﺎ و ﻧﯿﺮوھﺎ را ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺮﮐﻮب ﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٥٠‬‬

‫ھﺮﮔﺰ! اﺳﻼم ﻧﻪ ﻧﯿﺮوھﺎ را ﺳﺮﮐﻮب و ﻧﻪ رﯾﺸﻪﮐﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻧﻪ ﺑﺎ ﮔﻮﺷﻪﻧﺸﯿﻨﯽ و ﻧﻪ‬

‫ﺑﺎ ﻏﺎرﻧﺸﯿﻨﯽ و رھﺒﺎﻧﯿﺖ ﻣﻮاﻓﻖ اﺳﺖ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ ﻋﻤﻠﯽ واﻗﻌﯽ را ﺗﺮک ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ در اﺣﻼم و‬
‫رؤﯾﺎھﺎ ﺑﺴﺮ ﺑﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ھﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﻧﯿﺮوھﺎ را ﺗﻘﻮﯾﺖ و ﺗﻐﺬﯾﻪ ﮐﺮده ﺳﺨﺖ اﺻﺮار دارد‬
‫ھﻤﻪی آنھﺎ ﺑﺮای ھﻤﯿﺸﻪ ﺳﺮزﻧﺪه و ﻓﻌﺎل و ﺳﺮﮔﺮم ﺑﮑﺎر ﺧﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ھﯿﭻ ﺟﺰﺋﯽ از اﺟﺰای ﺣﯿﺎت ﺑﺸﺮی را ﺑﯽﺳﺮﭘﺮﺳﺖ و ﻧﮕﮫﺪارﻧﺪه و ﻣﮫﺎر ﮐﻨﻨﺪه ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺬارد‪ ،‬زﯾﺮا ﻓﻄﺮت و ﺳﺮﺷﺖ اﻧﺴﺎن ﻓﺎﺳﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ً‬
‫»ﺿﺒﻂ« و ﻣﮫﺎر ﻧﯿﺮو ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻇﺎھﺮا ھﺮ دو از ﻧﻈﺮ ﭘﯿﺸﮕﯿﺮی از ﭘﯿﺪاﯾﺶ آنھﺎ‪،‬‬
‫ھﻤﺎﻧﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﯾﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮوﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد را در ﮔﻔﺘﮕﻮی از ﺳﺮﮐﻮب ﮐﺮدن و ﻋﻘﺪهھﺎی رواﻧﯽ ﻓﻨﺎ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ و آﻧﭽﻨﺎن در اﯾﻦ ﺧﯿﺎل ﺧﻮد ﻓﺮو رﻓﺘﻪ ﮐﻪ ھﺮ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی و ﮐﻨﺘﺮﻟﯽ از ﻣﯿﻞ و‬
‫رﻏﺒﺖ را ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ و ﻣﻮﺟﺐ اﺿﻄﺮاب داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﮐﺘﺎب »ﺳﻪ ﮔﻔﺘﺎر در ﺑﺎرهی‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪی ﺟﻨﺴﯽ« ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪)» :‬ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ ﻧﺎﺧﻮدآ ﮔﺎه( ﺑﺎ ﺧﻮدداری از اﻋﻤﺎل ﻏﺮﯾﺰی‬
‫ً‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ ،‬و اﯾﻦ ﮐﺎر ﺻﺮﻓﺎ ﺑﻪ ﺷﯿﻮهی اﺟﺮا ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد«‪.‬‬
‫آری‪ ،‬ﺳﺮﮐﻮﻓﺘﻦ ﺑﺎ ﺧﻮدداری ﮐﺮدن از اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎل ﻏﺮﯾﺰی ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ﺧﻮدداری‪ ،‬آ ﮔﺎھﺎﻧﻪ و ﺑﺎ ھﺪف اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﺮ ﮐﻮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﭘﻠﯿﺪ داﻧﺴﺘﻦ و ﻧﺎﺧﻮش داﺷﺘﻦ‬
‫اﻧﮕﯿﺰهھﺎی ﻏﺮﯾﺰی و ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻦ اھﻤﯿﺖ آنھﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع در اﺳﻼم اﺻﻼ دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﻈﺮ اﺳﻼم را در ﺑﺎرهی اﯾﻦ ﻣﺤﺮکھﺎی‬
‫ﻓﻄﺮی دﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ آنھﺎ را اﻣﻮر واﻗﻌﯽ زﻧﺪﮔﯽ و زﯾﻨﺖﺑﺨﺶ ﺣﯿﺎت اﻧﺴﺎن ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻣﺮدم را ﺑﻪﺳﻮی آنھﺎ دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﺪ و از اﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﻻﺗﺮ در اﻧﺠﺎم و اﻋﻤﺎل آنھﺎ‬
‫ﺑﺮای ﻣﺮدم ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ اﺟﺮ و ﭘﺎداﺷﯽ اﺳﺖ!‬
‫ﮐﻨﺘﺮل و ﺧﻮدداری‪ ،‬ﻋﻤﻞ آ ﮔﺎھﺎﻧﻪی دﯾﮕﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ درک اﯾﻨﮑﻪ ﻏﺮﯾﺰهھﺎ ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ذاﺗﯽ ﭘﻠﯿﺪ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺮ آنھﺎ ﺳﺨﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﭼﻮن درﯾﺎﻓﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺳﺨﺘﮕﯿﺮی ﺑﺮ‬
‫وﺟﻮد آنھﺎ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺳﺨﺘﮕﯿﺮی ﺑﻪ اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ و ﺣﺘﯽ ﻣﻘﺪاری از اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪی آنھﺎ‬
‫ﻧﯿﺰ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺳﺨﺘﮕﯿﺮی و در ﻓﺸﺎر ﻗﺮار دادن آنھﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﭘﻠﯿﺪی آنھﺎ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺣﻔﻆ ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ ﻓﺮدی و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آنھﺎ را وﻇﯿﻔﻪی ﺧﻮد داﻧﺴﺘﻪ از ھﺪر‬
‫رﻓﺘﻦ و ﻧﺎﺑﻮدی آنھﺎ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
 ‫‪١٥١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﻣﻦ ﭼﻮن اﺣﺴﺎس ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﮐﺮدم‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺨﻮرم‪ ،‬اﯾﻦ ﺧﻮردن ﺣﻖ ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯿﻞ ﺑﻪ‬
‫ﻃﻌﺎم ﻋﯿﺐ ﻧﺪارد‪ ،‬ﮔﺮﺳﻨﻪ ﺷﺪن و ﺧﻮردن ﻣﺮا از ﻣﺮﺗﺒﻪی اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻧﻤﯽآورد‪ ،‬و‬
‫اﺣﺘﺮام ﻣﺮدم را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﻤﯽﮐﺎھﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آﻧﻘﺪر ﺑﺨﻮرم ﺗﺎ دﭼﺎر ﻣﺮض ﭘﺮﺧﻮری و ﺳﻮءھﺎﺿﻤﻪ‬
‫ﺷﻮم‪ ،‬زﯾﺮا ﭘﺮﺧﻮر ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺪه را ﻣﺮﯾﺾ و ﺗﺒﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﻮد را ﺑﻪرﻧﺞ و زﺣﻤﺖ ﻣﯽاﻧﺪازد‪ ،‬و‬
‫آﻧﮕﺎه دﭼﺎر ﭼﻨﺎن ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﺧﻮاھﻢ ﺷﺪ ﮐﻪ ھﺮ ﭼﻪ ﺑﺨﻮرم ﺳﯿﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮم‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻪ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻄﺤﯽزدﮔﺎن دو دﺳﺘﻢ را در ﺧﻮراﮐﯽ‬
‫ﻓﺮوﮐﺮده ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﯾﮑﺒﺎره ﺑﺒﻠﻌﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر ﺣﯿﻮان اﺳﺖ ﻧﻪ اﻧﺴﺎن و ﻣﻦ اﻧﺴﺎن ھﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫ﺣﯿﻮان ﻣﺤﮑﻮم اﺳﺖ ﻏﺮاﯾﺰ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آنھﺎ را ﺑﻪ دﻟﺨﻮاه ﺧﻮد ﺗﻐﯿﯿﺮ دھﺪ‬
‫و ﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺰ رﻓﺘﺎر ﻏﺮﯾﺰی ﻋﻤﻞ دﯾﮕﺮی ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻦ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اﯾﻦ ﮐﺎر را‬
‫دارم‪ .‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ اوﻗﺎت را ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ اﻧﺪازم و ﯾﺎ اﮔﺮ ﻧﯿﺎز ﻣﺮا ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﮐﺎری ﮐﺮد و ﻧﺨﻮاﺳﺘﻢ‬
‫آن را اﻧﺠﺎم دھﻢ‪ ،‬از ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﮐﻨﻢ‪ .‬ھﺮ ﻧﻮع رﻓﺘﺎری را ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ ﭘﯿﺸﻪی ﺧﻮد‬
‫ﺳﺎزم؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺧﻮراﮐﯽ را ﯾﮑﺒﺎره ﻓﺮو ﺑﺮم‪ .‬و ﯾﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺗﺮﺑﯿﺖ و ﻣﺘﺄدب ﺑﻪ‬
‫آداب‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ وﺟﮫﯽ ﻏﺬا ﺧﻮرم‪.‬‬
‫ﺧﻮردن در ھﻨﮕﺎم ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺪزدم و ﺑﺨﻮرم‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر ﺣﺮام‬
‫و ﻧﺎروا اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﺎل ﺧﻮد ﻣﯽﺧﻮرم از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﺮ ﻣﻦ ﺣﻼل ﮐﺮده ﻣﯽﺧﻮرم‪ ،‬ﺑﺮای‬
‫ﺳﯿﺮ ﺷﺪن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎل دﯾﮕﺮان دﺳﺖدرازی و ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﺧﯿﺎﻧﺖ و ﺗﻘﻠﺐ روا ﻧﻤﯽدارم‪،‬‬
‫از ﻣﺎل دﯾﮕﺮان و از ﻣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺣﺮام ﮐﺮده و از ﮐﺴﺐھﺎی ﻧﺎروا و ﻧﻨﮕﯿﻦ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎی آن ﺧﻮار ﮐﺮدن ﺧﻮد و ﭘﺴﺖ ﮐﺮدن ﮐﺮاﻣﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮای ﺧﻮردن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺗﺎ‬
‫ﻧﯿﺮوی ﺧﻮدداری ﮐﺮدن از ھﻮاھﺎی ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﻧﻔﺲ در ﻣﻦ ھﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ﺳﯿﺮ ﮐﺮدن ﺧﻮد‬
‫ﻧﻪ ﺧﻮاری ﭘﯿﺸﻪ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ھﺮ ﭘﺴﺘﯽ ﺗﻦ داده و ﻧﻪ ﺑﺮای ﻟﻘﻤﻪی ﻧﺎﻧﯽ‪ ،‬دوروﯾﯽ و‬
‫ﻧﯿﺮﻧﮓ ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮم‪ .‬در ھﻤﺎن ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮراﮐﯽ ﻣﯽﺟﻮﯾﻢ در ﺟﺴﺘﺠﻮی ﮐﺮاﻣﺖ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ھﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻪ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺧﻮردن زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﻢ‪ ،‬زﯾﺮا زﻧﺪﮔﯽ دارای‬
‫ھﺪفھﺎی ﻋﺎﻟﯽ دﯾﮕﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از آن ﺳﺰاوار ﺗﺤﻘﻖ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮردن ﺑﻪﻃﻮر ذاﺗﯽ‬
‫ھﺪف ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﺳﯿﻠﻪای رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ھﺪف وﺳﯿﻠﻪی ﺣﻔﻆ ﺣﯿﺎت اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﻮردن وﺳﯿﻠﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﺳﯿﻠﻪ را ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ھﺪف ﻧﮑﻨﻢ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ھﻤﺖ ﺧﻮد را در‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٥٢‬‬

‫ﺧﻮرد و ﺧﻮراک و ﺗﻔﻨﻦ در ﺧﻮراﮐﯽ و ﻟﺬت ﺑﺮدن ﺑﺪان ﺻﺮف ﻧﮑﺮده‪ ،‬ﻧﭙﻨﺪارم ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ‬
‫ﺳﺮﮔﺮﻣﯽ زﻧﺪﮔﯽ و اﻣﺮ ﻣﮫﻢ آن ﺧﻮردن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺼﻮد از اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺧﻮد ﺑﺨﻮرم و ﻣﺤﺮوﻣﺎن را ﺑﻪ ﯾﺎد ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ‬
‫ﺳﭙﺮم‪ ،‬زﯾﺮا آﻧﺎن در اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺑﺮادر ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺳﺨﺘﯽھﺎ و ﺧﻮﺷﯽھﺎ ھﻤﻪ ﺷﺮﯾﮏ و‬
‫در ﺧﯿﺮ ﻣﺸﺘﺮک ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮑﺴﺎن ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺷﻮﯾﻢ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﺧﻮردﻧﯽ را از ﻣﺎل ﺣﻼل ﺧﻮد‬
‫ﺗﮫﯿﻪ ﮐﺮدهام‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﮔﺮﺳﻨﮕﺎﻧﯽ در ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﻦ ﻣﺤﺮوم از ﻧﻌﻤﺖھﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ آن را ﺣﻼل ﺑﺪاﻧﻢ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﺣﻼل و ﮔﻮارا اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯽ از آن را ﺧﻮد ﺑﺨﻮرم‬
‫و ﺑﺨﺸﯽ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮔﺮﺳﻨﮕﺎن دھﻢ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺑﺨﻮرﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﯾﻦ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﯾﮑﺒﺎر ﺑﺎ آ ﮔﺎھﯽ و دﻗﺖ ﻣﯿﺎن اﻧﺴﺎن و ﻧﻔﺴﺶ ﺟﺮﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﺑﺮای‬
‫او ﻋﺎدت ﺷﺪه‪ ،‬ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮد ﺑﺎ ھﻤﯿﻦ ﻧﮕﺮش ﮐﺎرھﺎی ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪھﺎ‬
‫»ﻣﮫﺎرﮐﻨﻨﺪه«ای ﺑﺮای ﺷﮫﻮت ﺧﻮردن ھﺴﺘﻨﺪ و ھﯿﭽﯿﮏ از اﯾﻦھﺎ »ﮐﻮﺑﻨﺪه« ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮردن را ﯾﮑﺒﺎره ﺗﺤﺮﯾﻢ ﮐﻨﻨﺪ!‬
‫اﮔﺮ اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن‪ ،‬آ ﮔﺎھﺎﻧﻪ و ﺑﻪدﻟﯿﻞ ﻋﺎدت‪ ،‬ﻣﯿﺎن اﻧﺴﺎن و ﻧﻔﺲ او ﺑﺮﻗﺮار ﺷﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺰ‬
‫ﻟﺬت ﺧﻮردن ﺑﺮ او ﺗﺒﺎه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﮐﺪاﻣﯿﮏ از اﯾﻦ اﻣﻮر ﺑﺎزدارﻧﺪه‪ ،‬ﻋﯿﺶ اﻧﺴﺎن را ﻣﻨﻐﺾ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؟! ﮐﺪاﻣﯿﮏ ﻟﺬت را از اﻧﺴﺎن ﺳﻠﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ ﻧﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﻟﺬتھﺎﯾﺶ را از او ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪،‬‬
‫ً‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻟﺬتھﺎی ﺗﺎزهای ﻧﯿﺰ ﺑﺪو ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬت ﺧﻮردن ﺻﺮﻓﺎ‬
‫ﯾﮏ ﻟﺬت ﺣﺴﯽ »ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ« ﻋﺼﺒﯽ ﻣﺎدی اﺳﺖ‪ ...‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪان اﻣﻮر و اﻋﻤﺎل آنھﺎ‪،‬‬
‫ﻟﺬت ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ و رواﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺪان اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬واﻻﺗﺮ و ﺑﺮﺗﺮ از ﻟﺬت ﺑﺮدن از ﻣﺰهی ﻃﻌﺎم‬
‫و ﭼﺸﯿﺪن ﻟﺐ و دھﺎن و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت دو دﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﻮردن ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪن‪ ،‬اﺣﺴﺎس‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ! و ﻟﺬت درک ﺑﺎ اﺧﺘﯿﺎر و آزادی و ﺑﻪﺟﺎی دﺳﺖ ﺑﺴﺘﻪ ﻣﺤﮑﻮم ﻏﺮاﯾﺰ‬
‫ﺷﺪن‪ ،‬ﺑﺎ ارده و اﺧﺘﯿﺎر در آن ﺗﺼﺮف ﮐﺮدن ﻧﯿﺰ ﺑﺪان اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ اﺧﺘﯿﺎر‪ ،‬اﻧﺴﺎن‬
‫را آ ﮔﺎه از ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ و ﺳﺮﺷﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬درک ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ وﺟﻮد دارد‪ .‬ھﺮﭼﻪ‬
‫اﺣﺴﺎس اﺧﺘﯿﺎر ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ھﻤﺎن اﻧﺪازه اﺣﺴﺎس وﺣﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﺧﻮد را در وﺟﺪان ﺑﺎ‬
‫دﯾﮕﺮ اﻓﺮاد ھﻤﻨﻮع ﺧﻮد ﺷﺮﯾﮏ دﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻟﺬت او اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ اﺣﺴﺎس ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﮐﺴﺐ ﻃﻌﺎم ﭘﺎﮐﯿﺰه و ﺣﻼل و ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ﺧﻮد ﺑﺮای ﺧﺪا‪ ،‬ﺧﻮد را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در‬
‫ﻣﻤﻠﮑﺖ ﮔﺴﺘﺮده و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ او زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاھﺎن ﺟﻠﺐ رﺿﺎی او اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬت و‬
‫ﺑﮫﺮهﻣﻨﺪی رواﻧﯽ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
 ‫‪١٥٣‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ّ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻟﺬتھﺎی ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ و رواﻧﯽ‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ ﻟﺬات ﻣﺤﺴﻮس ﻣﺎدی‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻦ و ﺑﺒﯿﻦ ﮐﺪام ﺷﺨﺺ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﻣﻤﺘﺪ ﺑﯽﻧﮫﺎﯾﺖ را رھﺎ ﮐﻨﺪ و‬
‫ﺑﺮای ھﻤﯿﺸﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮔﻞ ﺑﭽﺴﺒﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﻟﺬتھﺎی ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﺳﺮﮔﺮم ﮐﻨﺪ؟!‬
‫در ﺑﺎرۀ اﻣﻮر ﺟﻨﺴﯽ ﻧﯿﺰ ﮐﺎر ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻦ در اﻋﻤﺎق ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﻨﺲ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻋﻼﻗﻪ دارم‪ ،‬ﺑﺸﺪت ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ دﯾﺪار ﯾﮑﯽ از‬
‫آﻧﺎن و آﻣﯿﺰش و راﺑﻄﻪ ﺑﺎ او ھﺴﺘﻢ و ﻣﺎﯾﻠﻢ ﭼﻨﺎن ﺑﺎ ھﻢ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﺷﺨﺺ‬
‫واﺣﺪ ﺟﺪاﻧﺸﺪﻧﯽ درآﯾﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ذاﺗﯽ ھﯿﭻ ﻋﯿﺒﯽ ﻧﺪارد و ﺑﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺣﺴﺎس ﻓﻄﺮی‬
‫اﺳﺖ و ﺧﺪا ﺑﺸﺮ را ﺑﺎ اﯾﻦ اﺣﺴﺎس ﺧﻠﻖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ھﺮ ﻣﺮد و زﻧﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﯿﻞ و‬
‫ﻋﻼﻗﻪی ﻗﻠﺒﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺗﻮﺟﻪ دارد و ﺑﺮای ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ ھﺪف زﻧﺪﮔﯽ و‬
‫ﺣﻔﻆ ﻧﻮع ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ درک اﯾﻦ اﺣﺴﺎس اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺟﺴﻢ اﻧﺴﺎن‬
‫اﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪ را ھﺸﺪار ﻣﯽدھﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم وﻇﺎﯾﻒ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ زﯾﺴﺖﺷﻨﺎﺳﯽ و ﻓﻌﻞ و‬
‫اﻧﻔﻌﺎﻻت ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ ﺑﺪن ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای اﮐﻤﻞ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪی آﻣﯿﺰش و ﺑﺮﺧﻮرد دو زوج‬
‫اﻗﺪام ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﺴﻞھﺎی ﺟﺪﯾﺪی را ﺗﻮﻟﯿﺪ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺑﺪون آﻣﯿﺰش ﻣﻤﮑﻦ‬
‫ﻧﺨﻮاھﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ راهھﺎی ﺳﺎﻟﻢ ﻓﻄﺮت و ﻃﺒﯿﻌﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮد ﻗﺪم ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﺎ آن‬
‫ھﻤﮕﺎم ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﯿﻞ ﺟﻨﺴﯽ را اﺣﺴﺎس ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ﺳﺮﺷﺖ او ﺑﯿﻤﺎر و‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﻏﯿﺮﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﻋﻼﻗﻪ و ﻣﯿﻞ‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن داﺋﻢ در ﺑﺎرهی ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﻨﺴﯽ و ﺷﻐﻞ‬
‫ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﻗﺮار دادن آن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ھﻤﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮ روی ھﻤﯿﻦ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ اﻣﻮر ﺟﻨﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ھﺪف آن ﻧﯿﺰ ﻓﻘﻂ ھﻤﯿﻦ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻇﺎﯾﻒ و اﻣﻮر ﻣﮫﻢ دﯾﮕﺮی در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻦ و ھﻤﻪی ﻣﺮدم ﻗﺮار دارد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺠﺎم‬
‫دھﯿﻢ‪ .‬وﻇﯿﻔﻪی ﻣﻦ داﻧﺶ اﻧﺪوﺧﺘﻦ‪ ،‬ﮐﺎر ﮐﺮدن اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﻮر ﺗﻮﻟﯿﺪی ﮐﻤﮏ ﮐﺮده‬
‫ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪی ﻣﻦ اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن در ﺑﺎرهی اﻣﻮر اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺑﻪ ﻓﮑﺮ اﻣﻮر ﻣﺮدم ﺑﻮدن اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ آﯾﺎ اﺟﺘﻤﺎع ﻣﻦ راه ﺻﺤﯿﺢ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮد را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﯾﺎ از آن ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬در ﺻﻮرت اﻧﺤﺮاف از راه ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬دﻟﯿﻞ اﻧﺤﺮاف آن ﭼﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﻣﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ‬
‫ﺑﺮای ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪن آن از راه اﻧﺤﺮاﻓﯽ ﺑﻪ راه راﺳﺖ ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﯿﺰم‪ .‬ﻣﺮدم را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽھﺎ ﺗﺸﻮﯾﻖ‬
‫ﮐﺮدن و از ﺑﺪیھﺎ ﺑﺎزداﺷﺘﻦ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪی ﻣﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در راه اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و‬
‫ﻧﮫﯽ از ﻣﻨﮑﺮ آزار و اذﯾﺘﯽ از ﺳﻮی ﺑﺪﺧﻮاھﺎن اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ دارم ﺧﻮد را‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٥٤‬‬

‫در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ آزار و اذﯾﺖھﺎ ﻣﺠﮫﺰ ﮐﻨﻢ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺪﺧﻮاھﺎن و دﺷﻤﻨﺎن ﺑﺸﺮ ﭘﺎﯾﺪاری‬
‫ﮐﻨﻢ و اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ورزم و ﺗﺎ وﻇﯿﻔﻪی اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم ﻧﺪادهام از ﭘﺎی ﻧﻨﺸﯿﻨﻢ‪ .‬وﻇﯿﻔﻪ‬
‫دارم ﺑﺮای راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﺮدم ﺑﻪ راه ﺣﻖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺒﺖ ﻗﯿﺎم ﮐﻨﻢ‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ راه راھﻨﻤﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﺜﺒﺖ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺳﺮﻣﺸﻖ ﺷﺪن اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪی ﺧﻮﺑﯽ و ﺳﺮﻣﺸﻖ ﻣﺮدم ﺑﺮای اﻗﺪام ﺑﻪ ﺣﻖ‬
‫ﮔﺮدم وﮔﺮﻧﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺮای ﮔﻔﺘﻪھﺎی ﻣﻦ ارزش ﻗﺎﺋﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاھﻢ ﻣﺮدم را از ﻓﺮو‬
‫رﻓﺘﻦ در ﺷﮫﻮات ﻣﻨﻊ ﮐﺮده و ﺑﮕﻮﯾﻢ دﻟﯿﻞ ﺗﺒﺎھﯽ و ﻓﺴﺎد آنھﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﮫﻮات اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﯿﺶ از اﻧﺪازه ﺑﻪ ﺷﮫﻮات رو ﺑﯿﺎورم و در آن ﻓﺮو روم‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪای از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﻢ ﮐﻪ ﻣﻄﯿﻊ ﺷﮫﻮت ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﺮآوردن ﻧﯿﺎز ﺟﻨﺴﯽ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دﺧﺘﺮی را ﺑﺮﺑﺎﯾﻢ ﺗﺎ ﻣﯿﻞ ﺟﻨﺴﯽ ﺧﻮد را‬
‫او دﻓﻊ ﮐﻨﻢ‪ .‬اﯾﻦ دﺧﺘﺮ ﻣﺎل ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺗﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﺄن ﺧﻮد و ﺷﺄن او ﺑﺎ ھﻢ ازدواج‬
‫ﻧﮑﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ او را ﻣﺎل ﺧﻮد ﺑﺪاﻧﻢ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺣﯿﺜﯿﺖ و آﺑﺮو دارم ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﺮای او ﻧﯿﺰ ﺣﯿﺜﯿﺖ و آﺑﺮو ﻗﺎﺋﻞ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ دوﺳﺖ دارم آﺑﺮوﯾﻢ ﭘﺎک و ﻧﺎآﻟﻮده‬
‫ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺣﺎﻓﻆ آﺑﺮوی آن دﺧﺘﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﻢ و داﻣﻦ ﭘﺎک او را آﻟﻮده ﮐﻨﻢ‪ .‬ھﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ‬
‫اﮔﺮ ھﻤﺴﺮی داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ دوﺳﺖ دارم ﭘﺎک ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺮای ﻣﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺴﻢ و روﺣﺶ‬
‫ً‬
‫ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دﺧﺘﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺎﻣﻼ ﺑﺮای ھﻤﺴﺮ آﯾﻨﺪهاش ﭘﺎک ﺑﻤﺎﻧﺪ‬
‫و ﻓﻘﻂ ﺑﺮای او ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ او راﺿﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻦ ﻣﯿﻞ ﺟﻨﺴﯽ ﺧﻮد را ﺑﺎ او ﺑﺮآورم و ﺑﻪ ﻣﻦ اﺟﺎزهی اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫را ﺑﺪھﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ھﻢ ﻓﺮق ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ! ﻣﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﻘﯽ ﻧﺪارم! او ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﮕﮫﺒﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎل‬
‫ﻣﺮدم را ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﻦ اﺟﺎزه داد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دزد را دﻋﻮت ﮐﺮده‬
‫ﻣﺎل ﻣﺮدم را ﺑﺒﺮد! ھﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ دزد ﺣﻖ ﺑﺪھﺪ آن ﻣﺎل را ﺑﺒﺮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺎل او ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
‫ﻧﮕﮫﺒﺎن ﻣﺎل ﻣﺮدم اﺳﺖ! اﯾﻦ دﺧﺘﺮ ﻧﯿﺰ ﻧﮕﮫﺒﺎن آﺑﺮو و ﻧﺎﻣﻮش ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫دﻟﺨﻮاه در آن ﺗﺼﺮف ﮐﻨﺪ و ﺑﺮای ﺗﺼﺮف آن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ از دﯾﮕﺮان دﻋﻮت ﮐﻨﺪ! زﯾﺮا ﺗﻨﮫﺎ‬
‫آﺑﺮوی او ﻧﯿﺴﺖ! آﺑﺮوی او‪ ،‬آﺑﺮوی ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬آﺑﺮوی ﺧﺎﻧﻮاده و ﺳﺮاﻧﺠﺎم آﺑﺮوی ﺟﺎﻣﻌﻪی‬
‫اوﺳﺖ‪ ،‬آﺑﺮوی اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ اﺳﺖ! آﺑﺮوﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﻪ ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﺑﺪو ﺳﭙﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ اﻣﺎﻧﺖ را ﺑﻪ ھﻤﺎن ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮده ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺎﻧﺖ‬
‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎک و ﮐﺎﻣﻞ و دﺳﺖ ﻧﺨﻮرده آن را ﺗﺴﻠﯿﻢ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ھﻤﺎن اﻧﺪازه ﺣﻖ‬
‫ﺗﺼﺮف در آن را دارد ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻖ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪١٥٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﻣﻌﻨﺎی ﺑﺮآوردن ﻣﯿﻞ ﺟﻨﺴﯽ آن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﺣﺲ و اﻧﺪﯾﺸﻪ و اوھﺎم ﺧﻮد‪ ،‬اﻣﻮر‬

‫ً‬
‫ﺟﻨﺴﯽ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺪن ﺳﺮﮔﺸﺘﻪی ﺻﺮﻓﺎ ﻣﺎدی ﺳﺮ ﺗﺎ ﭘﺎ ﺷﮫﻮﺗﯽ ﻧﻘﺶ ﺑﺒﻨﺪم‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﻦ‬
‫ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺪن ﻧﯿﺴﺘﻢ‪ ،‬در ﯾﮏ ﻟﺤﻈﻪ از زﻧﺪﮔﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺪن ﺑﯽﻋﻘﻞ و ﺗﻦ ﺑﯽروان ﻧﯿﺴﺘﻢ‪ ،‬ھﻤﯿﺸﻪ و‬
‫در ھﺮ ﻟﺤﻈﻪ وﺟﻮد ﻣﻦ ﻣﺮﮐﺐ از ﺑﺪن و ﻋﻘﻞ و روان اﺳﺖ‪ .‬از ھﻢ ﺟﺪا ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺟﻨﺴﯽ ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺟﺰﺋﯽ از وﺟﻮد ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎرهای از ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ ﻣﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻤﺎﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ﻧﻮع ﺑﺸﺮ ﺑﺮ ﻓﻄﺮت ﺳﺎﻟﻢ و راه درﺳﺖ ﺑﺎﺷﻢ‪.‬‬
‫اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺟﻨﺴﯽ ﻣﻦ ﺑﺎﯾﺪ ھﻤﻪی ﺳﺮﺷﺖ و وﺟﻮد‪ ،‬و ھﻤﻪی ﺷﻌﻮر و ادراﮐﻢ را ﻓﺮاﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﯿﻞ ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ و ﺗﭙﺶ ﻗﻠﺐ و آراﻣﺶ روان ھﻤﺮاه‪ ،‬و ﺧﻼﺻﻪ ﯾﮑﭙﺎرﭼﻪ ﻋﺎﻃﻔﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﭼﻨﺎن ﻣﯿﻞ و رﻏﺒﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪی آن دوﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﻄﻮﻓﺖ‪ ،‬ﺗﻔﺎھﻢ‬
‫ﻣﺸﺘﺮک‪ ،‬آﻣﯿﺰش و اﺧﺘﻼط روﺣﯽ و ﺑﺮﺧﻮرد و ﺗﻤﺎﺳﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﺮﺷﺖ و ذات اﻧﺴﺎن را‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﻋﺎﻟﯽ و رﻓﯿﻊ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ھﺮﮔﺰ ﻧﺒﺎﯾﺪ اﮔﺮ در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬در ﺗﺎرﯾﮑﯽ آن‬
‫را ﺑﺪزدم و ﯾﺎ از ﻧﮕﮫﺒﺎﻧﯽ ﺑﺪزدم ﮐﻪ اﺧﺘﯿﺎر ﺗﺼﺮف در آن را ﻧﺪارد!‬
‫در ﻟﺤﻈﺎﺗﯽ ﻣﯽﭘﻨﺪارم ﮐﻪ رﺑﻮدن ﻧﺎﻣﻮس دﯾﮕﺮان و در ﻧﺘﯿﺠﻪ از ﺧﻮد ﺑﯽﺧﻮد ﺷﺪن‪،‬‬
‫ﺳﺮﺷﺖ ﻣﺮا ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬و وھﻢ ﭘﻨﺪارم ﭼﻨﯿﻦ ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻨﻮﺳﯿﻠﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ‬
‫آرﻣﺎن ﺧﻮد ﻣﯽرﺳﻢ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﺗﺨﯿﻼت و ﺗﻮھﻤﺎت ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ آن ﻣﯿﻞ ﺟﻨﺴﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ درآﻣﺪه ﺑﺮ اﺣﺴﺎﺳﺎت و ادراک ﻣﻦ ﭼﯿﺮه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای درک واﻗﻌﯿﺖ ﻣﻄﻠﺐ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ در ﺳﺎﻋﺘﯽ ﺑﺪان ﺑﻨﮕﺮم ﮐﻪ ﻣﯿﻞ ﺟﻨﺴﯽ در ﻣﻦ ﺑﯿﺪار ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و ﯾﺎ در وﺿﻊ ﺷﺨﺺ‬
‫دﯾﮕﺮی ﮐﻪ دﭼﺎر اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻠﺴﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﻢ و ﺧﻮد را در اﯾﻦ ﺑﺎره درﯾﺎﺑﻢ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫آن ﺷﺨﺺ ﮔﻔﺖ ﮐﺎر ﻣﻦ و رﺑﻮدن و دﺳﺖ ﯾﺎزﯾﺪن ﻣﻦ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻮس دﯾﮕﺮان ﮐﺎر درﺳﺘﯽ‬
‫اﺳﺖ و ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﻣﺘﺮﻗﯿﺎﻧﻪ‪ ،‬او را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ آﯾﺎ اﮔﺮ آن ﺷﺨﺺ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ‬
‫از اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮادهی ﻣﻦ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ از او ﻣﯽﭘﺬﯾﺮم؟‬
‫ﺧﯿﺮ ھﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ! ﻣﻌﻨﺎی اﺣﺴﺎس ﺟﻨﺴﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﮐﺎرھﺎ رﺑﻄﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺪای‬
‫اﯾﻦ ﻣﯿﻞ ﻓﻄﺮی را ﺑﻪﮔﻮﻧﻪای اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺟﺎﺑﺖ ﮐﻨﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪی اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز‬
‫ﮐﺎرھﺎی ﺧﻮد ﺑﻮده راھﺶ را ﺑﻪ آزادی و اﺧﺘﯿﺎر ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪی ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎﻟﮏ ﮐﺎرھﺎ و ﺻﺎﺣﺐاﺧﺘﯿﺎر اﻋﻤﺎل و ﮔﺰﯾﻨﺶ وﺳﯿﻠﻪ ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺟﺰ ﻏﺮاﯾﺰ ﻓﻄﺮی و اﻣﯿﺎﻟﯽ را‬
‫ﮐﻪ اﻋﻤﺎل زﯾﺴﺘﯽ و ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ و ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎﻻت ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ ﺑﺪن ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮی را ﭘﯿﺮوی‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺤﮑﻮم آنھﺎ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺣﯿﻮان ﺟﺴﺪی اﺳﺖ ﺑﺪون ﺧﺮد و ﺷﮫﻮﺗﯽ ﺑﯽروح‪...‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٥٦‬‬

‫ﻣﻦ ﺑﺸﺪت ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﻌﯿﻨﯽ اﻇﮫﺎر ﺗﻤﺎﯾﻞ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬از ﻗﯿﺎﻓﻪی او ﺧﻮﺷﻢ آﻣﺪه‪،‬‬
‫رﺧﺴﺎر او ﻣﺮا ﺑﻪ ﺗﺤﺴﯿﻦ و ﺷﮕﻔﺘﯽ واﻣﯽدارد‪ ،‬رﻓﺘﺎر و ﮐﺮدار او دوﺳﺖداﺷﺘﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬از‬
‫اﺧﻼق او در ﺷﮕﻔﺘﻢ‪ .‬روان ﺗﺸﻨﻪام در ﮐﻨﺎر ﻓﺮات وﺟﻮد او آﺳﻮدﮔﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻧﺪاﯾﯽ‬
‫ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺎﻧﮓ ﻣﯽزﻧﺪ اﯾﻦ ھﻤﺎن ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺟﻮد ﺗﻮ را ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ زن‬
‫ھﻤﺎن »ﻧﯿﻤﻪ و ﭘﺎرهی« ﻣﮑﻤﻞ ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ ﺗﻮ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺟﺎن ﻣﺮا ﺳﺨﺖ ﺑﻪﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﻣﯽاﻧﺪازد‪ ،‬ﻧﻪ ﺧﻮاب زودﮔﺬر و ﻧﻪ ﺧﯿﺎل ﺑﯽﭘﺎﯾﻪای اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﯿﺪاری و ھﻮﺷﯿﺎری او را‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﻢ‪ ،‬ﺗﺮدﯾﺪی در آن ﻧﺪارم‪.‬‬
‫ذھﻦ و ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺘﺎر ھﻤﺰﯾﺴﺘﯽ ﺑﺎ دﺧﺘﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ او زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﻢ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻓﮑﺮ را ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻨﻢ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﯾﺪ از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺻﺎﺣﺐ اﺟﺎزهای ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮏ آن اﻣﺎﻧﺖ‬
‫اﺳﺖ اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮم‪ .‬در دل ﺧﻮد از ﺧﺪا اﺟﺎزه ﻣﯽﺧﻮاھﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺪا روی آورده ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺧﻮد‬
‫را ﺑﺮای اﯾﻦ ﮐﺎر و ﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ رﺿﺎی او اﺳﺖ ﻣﯽﺧﻮاھﻢ‪ .‬ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻦ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ اھﻞ و ﺧﺎﻧﻮادهی او روی ﻣﯽآورم ﺗﺎ او را ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﮐﺮده در‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﺎ آﻧﺎن ﺗﻔﺎھﻢ و ﭼﻨﺎن رﻓﺘﺎر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪای ﮐﻨﻢ ﮐﻪ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻗﻠﺒﯽ ﻣﻦ در ﺿﻤﯿﺮ و‬
‫ﻗﻠﺐ و ﺟﺎن او ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﺷﻮد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ رﻓﺘﺎر او ﻣﺮا ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺘﯽ اﻧﺪاﺧﺘﻪ رﻓﺘﺎر ﻣﻦ‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﮕﻔﺘﯽ و ﺗﺤﺴﯿﻦ او ﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﯿﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮدی ﺑﺎﺷﻢ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻌﻨﺎ ﻣﺮد‬
‫و ﺧﻼﺻﻪ ﭼﻨﺎن ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎﺷﻢ ﮐﻪ آن دﺧﺘﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ اﺣﺴﺎس اﻃﻤﯿﻨﺎن و وﺛﻮق‬
‫ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﯾﺎ اﮔﺮ وﺳﯿﻠﻪی زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻣﻦ ﻓﺮاھﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺻﺒﺮ ﮐﻨﻢ ﺗﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﺸﺎﯾﺸﯽ در ﮐﺎرم‬
‫دھﺪ و اﮐﻨﻮن ﻓﮑﺮ ﺧﻮد را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ ھﺪفھﺎی دﯾﮕﺮ ﺣﯿﺎت ﻣﯿﺮﺳﺎﻧﺪ و‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ھﺪفھﺎی دﯾﮕﺮی ﺷﻮم ﮐﻪ ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﻪ آنھﺎ ﮐﻮﺷﺶ ﺑﯿﺸﺘﺮی ﻻزم دارد ‪.١‬‬
‫اﮔﺮ ھﻢاﮐﻨﻮن و ﯾﺎ در آﯾﻨﺪه ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ازدواج ﺑﺎ دﺧﺘﺮی ﺷﺪم ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺗﻤﺎﯾﻞ و‬
‫ﺗﻔﺎھﻢ دارﯾﻢ‪ ،‬از آن ﻟﺬت ﺣﻼﻟﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺒﺎح ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﮫﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪.‬‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﭘﺲ از اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ ،‬در ﺟﺎﻣﻌﻪی اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎی اﻗﺘﺼﺎدی و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و‬
‫ً‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻓﺮھﻨﮕﯽ و ﺟﺰ اﯾﻦھﺎ ھﻤﻪ ﺑﺎ ﻗﻮاﻋﺪ رواﻧﯽ و اﺧﻼﻗﯽ ﮐﺎﻣﻼ ﺗﻮاﻓﻖ داﺷﺘﻪ ھﻤﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ‬
‫ھﺪﻓﯽ واﺣﺪ ﯾﻌﻨﯽ راه و روش ﺧﺪا ﭘﯿﺶ ﻣﯽروﻧﺪ و ھﻤﻪ ﺑﺎ ھﻢ ھﻤﺎھﻨﮓ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪای‪ ،‬آﺛﺎر ﻧﺎﭘﺎک و آﻟﻮدهای ﮐﻪ در ادراﮐﺎت را ﺗﮫﯿﯿﺞ‪ ،‬ﺗﻮان ﺗﺤﻤﻞ و اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻧﻔﺲ و ﻣﻘﺎوﻣﺖ‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺸﮑﻼت را از اﻧﺴﺎن ﺳﻠﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ اﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺟﺎﻣﻌﻪی اﺳﺘﻮار ﺑﺮ ﺑﻨﯿﺎدھﺎی اﺳﻼﻣﯽ‬
‫از اﯾﻦ آﻟﻮدﮔﯽھﺎ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
 ‫‪١٥٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬
‫َّ ۡ‬ ‫َ َّ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ََۡ ۡ ۡ‬
‫ِين ه ۡم ع ِن ٱللغ ِو‬ ‫ِين ه ۡم ِ� َص�ت ِ ِه ۡم �ٰشِ ُعون ‪ ٢‬وٱ�‬ ‫﴿ق ۡد أفل َح ٱل ُمؤم ُِنون ‪ ١‬ٱ�‬
‫ون ‪ ٥‬إ ِ َّ� َ َ ٰٓ‬
‫�‬
‫ۡ َٰ ُ َ‬
‫ج ِهم �فِظ‬ ‫َ َّ َ ُ ۡ ُ ُ‬ ‫َ َّ َ ُ ۡ َّ َ َ ُ َ‬
‫مع ِرضون ‪ ٣‬وٱ�ِين هم ل ِلزك ٰوة ِ �ٰعِلون ‪ ٤‬وٱ�ِين هم ل ِفرو ِ‬
‫ُۡ ُ َ‬
‫ت َ�يۡ َ� ٰ ُن ُه ۡم فَإ َّ� ُه ۡم َ� ۡ ُ‬
‫� َملُوم َ‬ ‫ََۡ ۡ َۡ َ َ َ َ‬
‫ك ۡ‬
‫ِ� ‪] ﴾٦‬اﻟﻤﺆﻣﻨﻮن‪.[۶-۱ :‬‬ ‫ِ‬ ‫أز� ٰ ِ‬
‫ج ِهم أو ما مل‬
‫»ﻣﺆﻣﻨﺎن رﺳﺘﮕﺎر ﺷﺪهان‪ ،‬آن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺧﺸﻮع دارﻧﺪ‪ ،‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﮔﻔﺘﺎر‬
‫ﺑﯿﮫﻮده روﯾﮕﺮدان ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ﻣﺎل ﺧﻮد اﻗﺪام ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و آﻧﺎن‬
‫ﮐﻪ ﺗﻤﺎﯾﻼت و ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﺟﻨﺴﯽ ﺧﻮد را در اﺧﺘﯿﺎر ﺧﻮد دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺑﺮای ھﻤﺴﺮان ﺧﻮد‬
‫و ﯾﺎ ﮐﻨﯿﺰان ﻣﻠﮑﯽ ﻣﺘﺼﺮﻓﯽ آﻧﺎن ﮐﻪ در ﻣﺒﺎﺷﺮت ﺑﺎ آﻧﺎن ھﯿﭻ ﺳﺮزﻧﺸﯽ ﺑﺮ آﻧﺎن روا‬
‫ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫در ﺣﺎل ﭘﺎﮐﯽ و از راه ﺣﻼل ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﯾﮏ ﺟﺴﻢ و ﯾﮏ روح ﺷﻮﯾﻢ و ﭼﻨﺎن اﻣﺘﺰاج و‬
‫وﺣﺪاﻧﯿﺘﯽ ﭘﯿﺪا ﺷﻮد ﮐﻪ ھﯿﭽﯿﮏ اﺣﺴﺎس ﺟﺪاﯾﯽ ﻧﮑﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻧﺪاﻧﯿﻢ از ﮐﺠﺎ ﺑﻪ ھﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪاﯾﻢ‬
‫و ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﻤﺎن ﺑﻪ ﮐﺠﺎ ﻣﻨﺘﮫﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ اﺣﺴﺎس ذات واﺣﺪی داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫اﺟﺰای وﺟﻮدﻣﺎن ﺑﻪﯾﮑﺪﯾﮕﺮ آﻣﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﺴﺎس آرام وﺟﺪان‬
‫ّ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺎ ﻗﻠﺐ ﭘﺎک و روان ﺑﯽﺷﺎﺋﺒﻪ ﺑﺪو دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪام‪ ،‬از ﺗﻤﺎم ﻟﺬات ﺟﻨﺴﯽ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻟﺬت ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﯾﮏ ﺟﺴﻢ ﺑﯽروح ﺧﺸﮏ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻋﻄﻮﻓﺖھﺎی ﻗﻠﺒﯽ و آﻣﯿﺰشھﺎی روان ﻧﯿﺰ ﺑﺎ آن درآﻣﯿﺰد‪ ،‬و داﻣﻨﻪی ﻋﻼﻗﻪی‬
‫ﻗﻠﺒﯿﻢ ﺑﺴﯽ ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ از ﻋﻼﻗﻪی ﻇﺎھﺮی ﺟﺴﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ در ھﻨﮕﺎم وﺻﺎل ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﯿﺰ ھﯿﺠﺎﻧﺎت روان‪ ،‬و ﻋﻼﻗﻪھﺎی ﻧﻔﺴﯽ ﭼﯿﺮﮔﯽ دارد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺤﺒﺖھﺎی ﻗﻠﺒﯽ و ﻋﻼﻗﻪھﺎی‬
‫ّ‬
‫رواﻧﯽ ﭼﻨﺎن ﺣﻆ و ﻧﺼﯿﺒﯽ ﺑﻪ ﺟﺴﻢ و ﺟﺎن‪ ،‬و آراﻣﺸﯽ ﺑﻪ اﻋﺼﺎﺑﻢ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ ﮐﻪ ﻟﺬات‬
‫ﺣﺴﯽ ھﺮﮔﺰ ﺑﺪانھﺎ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺟﻨﺲ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ اﺳﻼم‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ ﭘﻠﯿﺪ ﺷﻤﺮدن آن‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻟﺬﺗﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﺎﻣﻞ و ﻓﻄﺮی و ھﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ‪ ،‬ﻟﺬت و ﺗﻤﺘﻌﯽ ﻣﺤﺴﻮس ﮐﻪ ﺣﯿﻮان آن را در ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ اﻧﺴﺎن ﻗﺪر آن را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ!‬
‫ﺗﻤﺎم ﮐﺸﺶھﺎی ﻓﻄﺮی‪ ،‬از ﻧﻈﺮ اﺳﻼم ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﻼم ھﯿﭻ ﻧﯿﺮوی ﻓﻄﺮی را ﺳﺮﮐﻮب ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﻤﯽﺧﻮاھﺪ آنھﺎ را ﺑﮑﺸﺪ‪ .‬ﺑﺮای‬
‫رﺷﺪ ﮐﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ھﻤﻪی ﻧﯿﺮوھﺎ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻣﻮﺟﻮد ﺳﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻗﻮی‪ ،‬ﻓﯿﺎض و‬
‫ﻣﺘﺤﺮﮐﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺎر زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﻪ راﺣﺘﯽ ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬دارای رﺳﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮای اﺟﺮا و ﺗﺒﻠﯿﻎ آن رﺳﺎﻟﺖ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻗﺪرت اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺪرت ﺑﺮای اﺟﺮای ﺣﻖ و ﻋﺪل‪ ،‬ﻗﺪرت‬
‫ﺑﺮای ﺳﺎﺧﺘﻦ و آﺑﺎدان ﮐﺮدن‪ ،‬ﻗﺪرت ﺑﺮای ﺑﺮ دوش ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﺑﻪ ﻣﻨﺰل رﺳﺎﻧﯿﺪن اﻣﺎﻧﺘﯽ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٥٨‬‬

‫ﮐﻪ ﺑﺮﻋﮫﺪه دارد‪ ،‬ﻗﺪرت ﺑﺮای ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﻗﺪرت ﺑﺮای ﻣﺒﺎرزه در راه ﺧﺪا و‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻗﺪرت ﺑﺮای ﻣﯿﻞ داﺷﺘﻦ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﻋﻤﻼ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه ﺗﺎ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻋﻼﻗﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه در راه ﺣﻖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ!‬
‫ً‬
‫اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺗﺮک ﻋﻼﯾﻖ دﻧﯿﻮی ﮐﺮده ﺑﺪان ﻣﯿﻠﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻇﺎھﺮا‬
‫دﭼﺎر ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺷﺪهاﯾﻢ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ اﺳﺖ و ھﯿﭻ ﺗﺮدﯾﺪی ﻧﯿﺰ در آن ﻧﯿﺴﺖ! زﯾﺮا‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺣﺐ ﺣﯿﺎت و ﺣﺮص ﺑﻪ ﺑﮫﺮهی دﻧﯿﻮی ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ﭼﯿﺮه ﺷﻮد‪ ،‬ھﻤﺖ ﺧﻮد را‬
‫ﺻﺮف ﺟﮫﺎد در راه اﻣﻮر ﻏﯿﺮﺣﻘﯿﻘﯽ و ﺳﺎﯾﻪھﺎی ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺒﺎرزه در راه ﺣﻖ‬
‫اﻧﺴﺎن را از ﺑﮫﺮهھﺎ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ اﺣﺴﺎس ﮐﺮد اﻧﮕﯿﺰهی ﻣﺎل دوﺳﺘﯽ در وﺟﻮد او‬
‫ﺿﻌﯿﻒ ﺷﺪه‪ ،‬از ﺑﮫﺮهھﺎی زﻣﯿﻨﯽ روﯾﮕﺮدان اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﺻﻼح ﺑﺎﻃﻞ و اﺣﻘﺎق ﺣﻖ و ﺟﮫﺎد‬
‫در راه ﺣﻖ ﻧﻤﯽﭘﺮدازد‪ ،‬زﯾﺮا ھﻤﻪی اﻣﻮر در ﻧﻈﺮ او ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻖ و ﺑﺎﻃﻞ ﺑﺮای او‬
‫ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯿﻞ او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ھﺮ ﭼﯿﺰ ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﯽﺗﻮﺟﻪ و‬
‫ﺑﯽﺗﻔﺎوت اﺳﺖ! ﺑﻪ ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﺑﯽاﻋﺘﻨﺎﯾﯽ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ!‬
‫آن ﺗﺮک دﻧﯿﺎ و زھﺪی ﮐﻪ ﻣﺠﺎھﺪان ﺣﻘﯿﻘﯽ داﺷﺘﻨﺪ و ﺻﻔﺖ ﺑﺎرز آﻧﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫ً‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎ رھﺒﺎﻧﯿﺖ و ﺗﺮک دﻧﯿﺎ و ﮔﻮﺷﻪﮔﯿﺮی ﻣﺤﺾ از زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺎﻣﻼ اﺧﺘﻼف داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪون اﺳﺘﺜﻨﺎ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻣﺠﺎھﺪان دارای ﻣﯿﻠﯽ ﺟﻮﺷﺎن و ﺣﯿﻮاﻧﯽ و ﻓﯿﺎض ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬از ﺳﻄﺢ وﺟﻮد ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﺧﻮد ﺑﺎﻻﺗﺮ رﻓﺘﻪ از ﺑﮫﺮهھﺎی زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﺎره ﻣﯽﺟﺴﺘﻨﺪ! ﺑﺎ‬
‫ﻗﺪرت ﺳﮫﻤﻨﺎک ﺗﻤﺎﯾﻼت و ﺧﻮاﺳﺖھﺎی ﺟﻮﺷﺎن و ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﻓﯿﺎض ﺧﻮد را ﺿﺒﻂ و ﻣﮫﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﯿﻪ ﺑﺎﻃﻞ ﺟﻨﮕﯿﺪه ﺑﻪ ﺟﮫﺎد و ﻣﺒﺎرزهی در راه ﺣﻖ رھﺴﭙﺎر ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ زھﺪ ﻧﺸﺎن ﻗﺪرت ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﺮک دﻧﯿﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺑﯽﻗﯿﺪی!‬
‫اﺻﻞ‪ ،‬ھﻤﺎن ﻗﺪرت اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﮑﻦ ھﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯿﻞ ﺟﻮﺷﺎن در ھﺮ ﭼﯿﺰ ھﻤﺎن ﻗﺪرت‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﯿﺎن اﻧﻮاع ﺗﻮانھﺎ‪ ،‬ﻗﺪرت ﺑﺮﺧﻮرداری اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﻞ اﺳﺘﻮار و ﻗﻮی ﭘﺎرﺳﺎﯾﺎن را‬
‫ﺗﺤﮑﯿﻢ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﺒﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ آنھﺎ را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬و ﺑﺪاﻧﻮﺳﯿﻠﻪ زﻣﺎم ﻧﻔﺲ ﺧﻮد را‬
‫ﻣﺤﮑﻢ در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺎ ﮔﻮشھﺎی از ﺷﺨﺼﯿﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا ج‪ ،‬و ﮔﻮشھﺎی از ﻧﮕﺮش اﺳﻼﻣﯽ‬
‫را ﻣﯽﻓﮫﻤﯿﻢ‪.‬‬
 ‫‪١٥٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫رﺳﻮل ﺧﺪا ج ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻋﻼﻗﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﺟﺮای ھﻤﻪی ﺟﻮاﻧﺐ و اﻣﻮر زﻧﺪﮔﯽ ﻗﺪرت‬
‫ﮐﺎﻓﯽ داﺷﺖ‪ ،‬و ھﺮ ﯾﮏ از ﻣﯿﻞھﺎی ﺧﻮد را ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺟﺪﯾﺖ دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﭼﻨﺎن راه‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ از زﻣﯿﻦ ﮐﻨﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﯿﻞ و رﻏﺒﺖ ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻗﺪرت و‬
‫ﺗﻤﮑﻦ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﻋﻤﺎل ﺟﻨﺴﯽ ﺧﻮد را اداﻣﻪ ﻣﯽداد و ﻣﻮاﻇﺐ آن ﻧﯿﺰ ﺑﻮد و ﺑﺮ آن ﻣﻤﺎرﺳﺖ‬
‫داﺷﺖ‪ .‬دارای ﻧﻔﺴﯽ ﻓﯿﺎض ﺑﻮد‪ ،‬دارای ﻣﻮﺟﻮدﯾﺘﯽ ﺑﻮد ﺑﺎ اﻧﮕﯿﺰهھﺎی ﺟﻮﺷﺎن و زﻧﺪه‪،‬‬
‫ﻧﯿﺮو و اﺳﺘﻌﺪادی ﺑﺎ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺳﺮﺷﺎر ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻗﺪرت‪ ،‬در ھﻤﻪی ﺟﻮاﻧﺐ زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪی‬
‫ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺟﻨﮕﺠﻮی ﻗﻮی و ﻣﺠﺎھﺪی ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬از ھﺮ ﭼﻪ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ اﻧﺼﺮاف او از ﺟﮫﺎد ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻮدداری ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﻮﺟﻮدی ﻣﺘﮑﺎﻣﻞ ﺑﻮد‪ .‬در ﻋﯿﻦ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮد را از ھﺮ ﭼﻪ دﻟﺶ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎز‬
‫ﻣﯽداﺷﺖ و ﺑﺎ ﻗﺪرت ﺗﻤﺎم از ھﻮاھﺎی دروﻧﺶ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬در ھﺮ ﺟﮫﺘﯽ از ﺟﮫﺎت‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اﺻﺮار و ﻗﺪرت و آزادی ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﺑﮫﺮهﺑﺮداری ﻣﯽﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬آزادی ھﻤﯿﻦ‬
‫ﺣﺮﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﻨﺪهی آزادی ﻣﯿﻞ و اراده و در اﺧﺘﯿﺎر داﺷﺘﻦ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬آزادی ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ّ ،‬‬
‫ﻗﺪرت‪ ،‬ﺧﻮدداری و ﺿﺒﻂ ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯿﻞ و رﻏﺒﺖ‪ ،‬زﻣﺎﻣﺪار و ﺻﺎﺣﺐ اﺧﺘﯿﺎر ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ھﺮ ﺳﻮ دﻟﺶ ﺧﻮاﺳﺖ او را ﺑﺒﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻄﯿﻊ او اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮدداری‬
‫ﮐﺮدن و ﺿﺒﻂ ﻧﻔﺲ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺮگ و ﻧﺎﺑﻮدی و ﺧﻮاری و ﺑﯽﻗﯿﺪی و‬
‫ﺑﯽاﻋﺘﻨﺎﯾﯽ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ روش ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ اﺳﻼم‪ .‬رﻏﺒﺖھﺎ و ﺗﻤﺎﯾﻼت دروﻧﯽ را آﻧﭽﻨﺎن ﺳﺮﮐﻮب‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﯿﻮاﻧﯿﺖ آن ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ﻧﯿﺮوھﺎی آن ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﻮد و ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ آن ﺧﺮاب ﺷﻮد‬
‫ﺗﺎ ﻧﻪ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻮﻟﯿﺪی ﮐﻨﻨﺪ و ﻧﻪ آﺑﺎداﻧﯽ در زﻣﯿﻦ ﺑﻪوﺟﻮد آورﻧﺪ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﻣﯿﻞھﺎ را ﻧﯿﺰ ﺑﺪون ﮐﻨﺘﺮل رھﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﮔﺮ ھﯿﭻ ﻣﺎﻧﻊ و ﺳﺪی‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ آنھﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺿﺎﯾﻊ و آنھﺎ را در زﻧﺪﮔﯽ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﺻﺮف ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﻧﺴﺎن را‬
‫ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﺣﯿﻮان ﻓﺮود ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫وﺳﯿﻠﻪی اﯾﻦ ﮐﺎر ھﻤﺎن ﻗﺪرت »ﻣﮫﺎر و ﺧﻮدداری« اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﻼم از زﻣﺎن ﮐﻮدﮐﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻗﺪرت »ﻣﮫﺎرت ﮐﻨﻨﺪه و ﻧﮕﮫﺪارﻧﺪه« اﻗﺪام‬
‫ﮐﺮده آن را رﺷﺪ ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫از ﺑﺪو ﮐﻮدﮐﯽ‪ ،‬ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻌﯿﺎر و ﻣﻘﯿﺎس اﻃﻔﺎل‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻋﺎداﺗﯽ وادار‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﮫﺎر ﮐﻨﻨﺪهی رﻓﺘﺎر آنھﺎ ﺑﺎﺷﺪ و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮدداری ﮐﺮدن از ﭘﺎرهای ھﻮا و‬
‫ھﻮسھﺎی ﻣﺘﺠﺎوز از ﺣﺪ آﻣﻮﺧﺘﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺳﺨﺖﮔﯿﺮی ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ ،‬زﯾﺮا‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٦٠‬‬

‫ھﺪف اﺳﻼم از اﯾﻦ ﮐﺎر اﻧﺘﻘﺎم از ﮐﻮدک ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺧﻮاھﺪ ﺑﺮای ﭘﺨﺘﻦ و رﺳﯿﺪه ﮐﺮدن‪،‬‬
‫او را در ﺣﺮارت آﺗﺶ ﮐﺒﺎب ﮐﻨﺪ و ﺑﭙﺰد! وﺳﯿﻠﻪی اﺳﻼم ﺑﺮای اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﺤﺒﺖ اﺳﺖ! آﺗﺶ‬
‫ﻣﺤﺒﺘﯽ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻮاده اﻋﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد و آن ﻣﺤﺒﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر را ﺑﺎ ﮐﻮدﮐﺎن ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮای ارﺷﺎد ﮐﻮدک‪ ،‬ﻧﺼﯿﺤﺖ ﻧﺮم ﺑﺎ ﻣﺪارا و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﻋﺎﻗﺒﺖاﻧﺪﯾﺸﺎﻧﻪ اﺧﺘﯿﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در دل ﻧﻔﻮذ ﮐﺮده‪ ،‬در اﻋﻤﺎق ﺟﺎن ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ ﮐﯿﻔﺮ رﺳﺎﻧﯿﺪن‪،‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ راه ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی ﻧﯿﺴﺖ! ﺑﻠﮑﻪ وﺳﯿﻠﻪای اﺣﺘﯿﺎﻃﯽ اﺳﺖ و در ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‬
‫ﮐﻪ ﻧﻪ اﻟﮕﻮ ﻗﺮار دادن ﺑﺰرگﺗﺮان ﻓﺎﯾﺪه ﺑﺨﺸﺪ و ﻧﻪ ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﻧﻪ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﺷﺘﻦ‬
‫درﺧﺖ دﺳﺘﯽ ﻣﯿﺎن ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﮐﻮدﮐﺎن‪ ،‬در زﻣﯿﻦ دل او‪ ،‬ﺑﻪ ﺛﻤﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬رﺳﻮل‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار ج ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﭽﻪھﺎی ﺧﻮد را از ھﻔﺖ ﺳﺎﻟﮕﯽ وادار ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﺎ‬
‫ﺳﻦ دھﺴﺎﻟﮕﯽ ﺑﺎ ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﻣﺤﺒﺖ و ﻣﺤﺒﺖ وادار ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﻧﻤﺎز آﻧﺎن را ﺑﺰﻧﯿﺪ« ‪ .١‬ﻧﻪ‬
‫ﺗﻌﻠﯿﻢ را ﺑﺎ ﭼﻮب آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ را ﺑﺎ ﺗﻨﺒﯿﻪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن زﻣﺎن ﻃﻮﻻﻧﯽ و‬
‫درازی ﺑﺮای ﮐﺎﺷﺘﻦ و ﻧﺸﺎﻧﯿﺪن اﯾﻦ ﻋﺎدت ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺎدت ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز در دل‬
‫آﻧﺎن ھﺴﺖ‪ .‬در اﯾﻦ زﻣﺎن ﻃﻮﻻﻧﯽ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎ ﻣﺤﺒﺖ آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺧﺎﻧﻮاده‬
‫ﺳﺮﻣﺸﻖ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺮای اﻃﻔﺎل ﺧﻮد ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪ ،‬اﮔﺮ وادار ﻧﺸﺪ‪ ،‬او را ﻧﺼﯿﺤﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل از ﮔﻔﺘﺎر ﻧﺮم و ﻣﺪارای ﺑﺎ او و ﺑﯿﺎن آﯾﻨﺪهی ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﯿﺰ‬
‫ﺧﻮدداری ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ ‪ ...‬اﮔﺮ ھﯿﭽﮑﺪام ﻣﺆﺛﺮ ﻧﺸﺪ و ﺑﺮ او اﺛﺮ ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﭼﺎرهای ﺟﺰ اﻋﻤﺎل‬
‫اﻧﺪﮐﯽ ﺷﺪت ﻋﻤﻞ ﺑﺮای درﺳﺖ ﮐﺮدن ﺳﺮﺷﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻨﺸﺪت ﻋﻤﻞ ﻧﻪ آﻧﭽﻨﺎن اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺳﺮﺷﺖ و ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ اﻧﺴﺎن را ﻓﺎﺳﺪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ اﮐﺮم ج دﺧﺘﺮان و دﺧﺘﺮزادﮔﺎن‬
‫ﺧﻮد را ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ھﺮﮔﺰ ھﯿﭻﯾﮏ از آﻧﺎن را زده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در راه ﺗﺮﺑﯿﺖ آنھﺎ‬
‫ﺟﺰ ﻣﺤﺒﺖ و ارﺷﺎد ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮی ﺑﮑﺎر ﻧﺒﺮد‪ ،‬ﺧﻮد‪ ،‬ﺳﺮﻣﺸﻖ و ﻧﻤﻮﻧﻪی ﮐﺎﻣﻠﯽ ﺑﺮای آﻧﺎن‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺤﺒﺘﯽ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ آﯾﻨﺪهی ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪی را ﺑﺪاﻧﺎن ﻧﻮﯾﺪ ﻣﯽداد‪ .‬ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ اﮐﺮم ج ﻧﻪ‬
‫ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮای ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮای ھﻤﻪی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬در ﺗﻤﺎم ﺷﺌﻮن زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺸﻖ و‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪی ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻮد‪.‬‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﻤﺎﻧﺪ دﺳﺘﻮرھﺎی زدن زن و ﺑﭽﻪ ﮐﻪ در آﯾﺎت و‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ اﺳﻼﻣﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﺷﺮاﯾﻄﯽ دارد و ﻧﺒﺎﯾﺪ اﺛﺮی از زدن در ﺑﺪن آﻧﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ وﮔﺮﻧﻪ زﻧﻨﺪه‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺒﺮان ﮐﻨﺪ و ﮔﻨﺎھﮑﺎر اﺳﺖ‪) .‬ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪه(‬
 ‫‪١٦١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﻧﻤﺎز ﺿﺎﺑﻄﻪای اﺳﺖ ﺑﺮای ﮐﺎر ﻣﻌﯿﻦ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ و در وﻗﺖ ﻣﻌﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻋﺎدت‬
‫ﮐﺮدن ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬از وﺳﺎﯾﻞ ﻧﮕﮫﺪاری ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﻤﺎز اﻧﺴﺎن را ﻋﺎدت ﻣﯽدھﺪ‬
‫ﮐﻪ در وﻗﺖ ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮐﺎری ﻣﻠﺰم ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺸﻮع و ﻃﮫﺎرت و ﻧﻈﺎرت‬
‫و ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺎرھﺎ و رﻋﺎﯾﺖ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ در ﻧﻤﺎز ﻻزم اﺳﺖ ـ ﮐﻪ ھﺮ ﯾﮏ ﺧﻮد‬
‫ﺿﺎﺑﻄﻪای ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ را ﺑﻪ ﺿﺒﻂ ﺷﮫﻮات و ﻣﮫﺎر اﻣﯿﺎل و رﻏﺒﺖھﺎ ﻋﺎدت ﻣﯽدھﻨﺪ ـ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از وﺳﺎﯾﻞ ﻧﮕﮫﺪاری و ﻣﮫﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻣﯿﺎن ﻋﺒﺎدتھﺎ‪ ،‬روزه‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺿﺒﻂ و اﻣﺴﺎک ﻗﻮی ﻓﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫روﺷﻨﯽ ﯾﮑﯽ از وﺳﺎﯾﻞ اﺳﻼم را ﺑﺮای ﺗﺮﺑﯿﺖ از راه ﻣﮫﺎر و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺎﻧﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن‬
‫در ﺣﺎل روزه ﺑﻪ اﺧﺘﯿﺎر و ﺑﺎ اراده از ﺑﺴﯿﺎری از ﻟﺬتھﺎی ﺟﺎﯾﺰ و ﻣﺒﺎح ﺧﻮدداری و ﺑﺎ‬
‫ﺟﺪﯾﺖ و ﻗﺪرت ﻋﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻣﯿﺎل و ھﻮسھﺎی ﺧﻮد ﭼﯿﺮﮔﯽ ﯾﺎﺑﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﭼﯿﺮﮔﯽ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ و ﺳﺮﺷﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮد را ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﻘﯿﻘﺖ ھﺮ ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﺑﺮای ﺿﺒﻂ و ﻣﮫﺎر ﯾﮑﯽ از ﺷﮫﻮات اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﻧﻔﺲ ﻋﺎدﺗﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ادراﮐﺎت و رﻓﺘﺎر ﺧﻮد را ﻣﮫﺎر ﮐﻨﺪ و ﻣﯿﺎن راهھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن راه ﺣﻖ و ﻧﯿﮑﯽ و‬
‫اﺧﻼص را ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﺗﺎ وﺳﺎﯾﻞ ﻣﮫﺎر ﻧﻔﺲ را ﻣﮫﯿﺎ ﻧﮑﻨﺪ و در اﺧﺘﯿﺎر اﻧﺴﺎن ﻧﮕﺬارد آن را واﺟﺐ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ! ھﺮﮔﺰ ﺑﺪون وﺳﯿﻠﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ! از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻗﺪرت ﻣﮫﺎر ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﯾﮏ ﻗﺪرت‬
‫اﺻﯿﻞ ﺑﺸﺮی و ﻣﻮﺟﻮد در ﺳﺮﺷﺖ او اﺳﺖ‪ ،‬آن را ﺑﺮ ﺑﺸﺮ واﺟﺐ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ژوﻟﯿﺎن ھﮑﺴﻠﯽ ‪ ١‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهی ﺑﯽدﯾﻨﯽ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﺳﺨﻨﯽ در ﺑﺎرهی اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا و‬
‫ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻣﻔﺎھﯿﻢ دﯾﻨﯽ از او ﺑﺮﺟﺎ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﻓﺼﻞ‪» :‬ﯾﮑﺘﺎﯾﯽ اﻧﺴﺎن« از ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﺎ‬
‫ﻋﻨﻮان »اﻧﺴﺎن در ﺟﮫﺎن ﻧﻮ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﻔﺎوت اﻧﺴﺎن و ﺣﯿﻮان از ﻧﻈﺮ ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺑﯿﺶ از آن اﻧﺪازه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻋﺎدی ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﻪی ﻣﺎ از ﻗﺪرت ﻏﺮﯾﺰه در ﺣﺸﺮات آ ﮔﺎه ھﺴﺘﯿﻢ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﺣﺸﺮه ﻗﺪرت ﭘﯿﺪا ﮐﺮدن راه ﻧﻮی را ﺑﺮای زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﭘﺴﺘﺎﻧﺪاران ﻧﯿﺰ ﻣﺤﮑﻮم‬
‫ﻏﺮازی ﺧﻮد ﺑﻮده در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﺮﺗﺮی ﺑﺮ ﺣﺸﺮات ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﺗﻔﮑﺮ اﻧﺴﺎن )ﺣﺘﯽ‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﺎدی و ﯾﺎ در ھﻮﺷﯿﺎری و ﯾﺎ اﺷﺘﺒﺎه ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﺸﻐﻮل ﺑﺎﺷﺪ( دارای‬
‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ژوﻟﯿﺎن ھﮑﺴﻠﯽ )‪ (Julian Sorell Hoxley‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ‪ ،۱۸۸۷‬زﯾﺴﺖﺷﻨﺎس و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهی اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و‬
‫ﻧﻮهی ﺗﻮﻣﺎس ھﻨﺮی ھﮑﺴﻠﯽ )‪ (۱۸۲۵-۱۸۹۵‬زﯾﺴﺖﺷﻨﺎس و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهی ﻣﺸﮫﻮر اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه از وﺑﺴﺘﺮ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ )ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪه(‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٦٢‬‬

‫اھﻤﯿﺖ ﻓﻮقاﻟﻌﺎدهای اﺳﺖ‪ .‬ﺣﯿﻮاﻧﺎت دارای ﯾﮏ رﻓﺘﺎر ﻣﺤﺪود ﻏﺮﯾﺰی ﻣﻌﯿﻨﯽ ھﺴﺘﻨﺪ و‬
‫از ﭼﺎرﭼﻮب ﺗﻨﮓ آن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺧﻮد را ﺧﺎرج ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻧﺴﺎن در رﻓﺘﺎر ﺧﻮد آزادی‬
‫ﻧﺴﺒﯽ دارد‪ ،‬و در ﻣﻌﺎﻣﻼت و ﮔﺮﻓﺘﻦ و دادن ﺑﻪﻃﻮر ﯾﮑﺴﺎن آزاد اﺳﺖ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪،‬‬
‫دارای ﻧﺮﻣﺶ و اﻧﻌﻄﺎف ﻓﻮقاﻟﻌﺎدهای اﺳﺖ ﮐﻪ دارای ﻧﺘﺎﯾﺞ رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ دﯾﮕﺮی اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫اﯾﻦ ﻧﺘﺎﯾﺞ را ﻓﻼﺳﻔﻪی ﻋﻘﻠﯽ ﻧﺎدﯾﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬و اﻧﺴﺎن در اﯾﻦ ﺧﻮی اﻧﻌﻄﺎف و ﺳﺎزش‪،‬‬
‫در ﻣﯿﺎن ﺗﻤﺎم ﻣﻮﺟﻮدات ﯾﮕﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در واﻗﻊ اﯾﻦ ﻧﺮﻣﺶ‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﺜﺎل‪ ،‬وﺟﻮد اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎﯾﯽ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﻮدی زﻧﺪه و ﯾﮕﺎﻧﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮدی ﮐﻪ ﻧﺎﭼﺎر اﺳﺖ ﺧﻮد را در‬
‫ﻣﻌﺮض ﮐﺸﻤﮑﺶھﺎی ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار دھﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺟﺪﯾﺪ زﯾﺴﺖﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬در‬
‫وﺟﻮد اﻧﺴﺎن‪ ،‬دﺳﺘﮕﺎهھﺎﯾﯽ ﺑﺮای ﮐﺎھﺶ اﯾﻦ ﮐﺸﻤﮑﺶھﺎ و رﺳﺎﻧﺪن آنھﺎ ﺑﻪ ﺣﺪاﻗﻞ‪،‬‬
‫دﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ دﺳﺘﮕﺎهھﺎ را رواﻧﺸﻨﺎﺳﺎن ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ و ﺑﺮﮐﻨﺪن و ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ ‪.١ «...‬‬
‫ھﻤﯿﻦ دﺳﺘﮕﺎهھﺎی زﯾﺴﺖﺷﻨﺎﺳﯽ )ﺑﻪﻗﻮل ھﮑﺴﻠﯽ( ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را از ﺣﯿﻮان‬
‫ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ و ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ رﻓﺘﺎر و واﮐﻨﺶھﺎی ﻏﺮﯾﺰی ﺧﻮد را ﻣﮫﺎر و ﺑﺎ آزادی‬
‫ﻧﺴﺒﯽ )ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺣﯿﻮان ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ آن را ﻧﺪارد( آنھﺎ را ﺑﻪ ھﺮ ﺟﮫﺖ ﮐﻪ دﻟﺶ ﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﺑﮑﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺮوھﺎی اﻧﺴﺎن را ﺑﻪﺧﺪﻣﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬از اﯾﻦ ﻧﯿﺮوی‬
‫ﻣﮫﺎرﮔﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ﭘﺮورش ﺟﺎن و ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن ﻧﻔﺲ و ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ ﻋﺎﻟﯽ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ و آن را ﺑﮑﺎر وا ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫و ﺑﺮای اﯾﻦ ﮐﺎر وﺳﺎﯾﻞ ﺑﯽﺷﻤﺎری دارد‪:‬‬
‫ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬اﺳﻼم ﺑﺮای دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ھﺪف‪ ،‬ﻗﻠﺐ ﺑﺸﺮ را ﺑﻪﺧﺪا‬
‫و ﭘﺮوا داﺷﺘﻦ از ﺧﺪا ﭘﯿﻮﻧﺪ داده‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽآﻣﻮزد در ھﺮ ﮐﺎر و ادراک و ﻓﮑﺮی ﺧﺪا را‬
‫ﻣﺮاﻗﺐ ﺧﻮد ﺑﺪاﻧﺪ و ﺧﻮاھﺎن ﻋﻄﻮﻓﺖ و رﺿﺎﯾﺖ و ﺧﺸﻨﻮدی او ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻣﮫﺎرﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﺎن ﻧﻔﺲ ﺳﺮﮐﺶ از ﺳﺮﮐﺸﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬دل را ﺳﺮﮐﻮب ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﺪاﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﮫﺮهھﺎی زﻧﺪﮔﯽ را‬
‫� أَ ۡخ َرجَ‬
‫�ن َة ٱ َّ� ِ ٱ َّل ِ ٓ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﺷﻤﺮده ﺑﺸﺮ را ﺑﻪ ﮐﺴﺐ آن ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪﴿ :‬قُ ۡل َم ۡن َح َّر َم ز َ‬
‫ِ‬
‫_____________________‬
‫‪١‬ـ آن ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ھﮑﺴﻠﯽ در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎن ﺧﻮدداری ﻧﺎﺧﻮدآ ﮔﺎه از اﻧﮕﯿﺰهی‬
‫ﻓﻄﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮوﯾﺪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﺮﮐﻨﺪن ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ ﻋﻤﻠﯽ ارادی اﺳﺖ و‬
‫ﻣﺎ )ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب اﻧﺴﺎن ﺑﯿﻦ ﻣﺎدﯾﮕﺮی و اﺳﻼم ﻧﻮﺷﺘﻪاﯾﻢ( ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدھﯿﻢ ﮐﻪ »ﻣﮫﺎر و‬
‫ﺧﻮدداری« ﺑﻨﺎﻣﯿﻢ‪.‬‬
 ‫‪١٦٣‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬
‫َ ٗ‬ ‫ۡ‬ ‫ام ُنوا ْ ِ� ٱ ۡ َ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َيا خال َِصة يَ ۡو َم‬ ‫� ل َِّ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫ت م َِن ٱ ّلر ۡز ِ �ق قُ ۡل ِ َ‬ ‫لِع َبادِه ِۦ َوٱ َّ َ‬
‫لط ّيِ�ٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫ِ‬
‫ۡ‬
‫ٱلقِ َ�ٰ َمةِ�﴾ ‪] ١‬اﻷﻋﺮاف‪ .[۳۲:‬ﺧﺪا ﺟﺰ ﻧﻈﺎﻓﺖ و ﭘﺎﮐﯽ و ﻃﮫﺎرت ﭼﯿﺰی ﺑﺮای اﻧﺴﺎن‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮاھﺪ‪:‬‬
‫�ن ‪] ٢ ﴾٢٢٢‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[۲۲۲ :‬‬ ‫ب ٱل ۡ ُم َت َط ّهر َ‬
‫ح ُّ‬ ‫� ُ� ُّ َّ َ‬
‫ِب ٱ َّ��ٰ�ِ� َو ُ� ِ‬ ‫﴿إ َّن ٱ َّ َ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬دل را ﺑﻪ آﺧﺮت و زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺟﺎوﯾﺪان ﻧﯿﺰ راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ..‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ آﺧﺮت‬
‫ﭼﻨﺎن اﯾﻤﺎن ﺣﻘﯿﻘﯽ زﻧﺪهای اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﻠﺐ رﺳﻮخ ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻋﺠﺎﯾﺐ ﻓﺮاوان در‬
‫ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ!‬
‫ﮔﺮﭼﻪ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ آﺧﺮت‪ ،‬اﻧﺴﺎن را از ﺑﮫﺮهھﺎی دﻧﯿﺎ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ او را از ﺣﺮص‬
‫دﯾﻮاﻧﻪوار ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﮫﻮات ﭘﺴﺖ زﻣﯿﻦ ﺑﺎز ﻣﯽدارد زﯾﺮا اﮔﺮ ﻧﯿﺮوی آزﻣﻨﺪی اﺣﺴﺎس‬
‫ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﺪان زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺪان ﮔﺴﺘﺮدهی ﻗﺎﺑﻞ ﺟﻮﻻﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺮای ﭼﭙﺎول اﯾﻦ ﺑﮫﺮهھﺎ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ ﮐﻢﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺗﺎ ﭘﯿﺶ از ﻣﺮگ‪ ،‬آﺷﮑﺎرا ﺑﻪ دﺷﻤﻨﯽ‬
‫و درﻧﺪهﺧﻮﯾﯽ ﺑﺎ ﺟﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﯾﻦ دﺷﻤﻨﯽ را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻨﻮن ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻮن ﻓﺮﺻﺖ ﺑﯿﮑﺮان و آرﻣﺎن ﺑﯽاﻧﺘﮫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن در ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻤﺎن‬
‫ﭘﯿﺪا ﮐﺮده ﻓﺮﺻﺖ ﻋﻤﺮ دﻧﯿﺎ ﮐﻮﺗﺎه و ﻣﺤﺪود و ﮐﻢ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن زﻧﺪﮔﯽ و اﻧﺪک اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ َ ‪ٞ‬‬ ‫ُۡ َ‬
‫﴿قل َم�ٰ ُع ٱ ُّ�� َيا قل ِيل﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪ .[۷۷ :‬دﻧﯿﺎ را ﭘﺴﺖ و ﻧﺎﭼﯿﺰ ﺷﻤﺮده از اﯾﻨﮑﻪ آن را ﺑﯿﺶ از‬
‫ﺣﺪ ﺑﻪ ﭼﻨﮓ ﻧﯿﺎورده اﺳﺖ ﻧﻪ اﻓﺴﻮس ﺑﯿﮫﻮده ﻣﯽﺧﻮرد و ﻧﻪ دﭼﺎر اﺿﻄﺮاب و دﻟﮫﺮه و‬
‫ﺗﺮس ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر دو ﭼﯿﺰ ﺧﻮب را ﯾﮑﺠﺎ ﻧﺼﯿﺐ ﺧﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ھﻢ اﺣﺴﺎس او‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺰه و ﻃﻌﻢ ﺑﮫﺮهھﺎی دﻧﯿﻮی اﺣﺴﺎﺳﯽ واﻗﻌﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺘﺎﺑﮑﺎری ﮐﻪ از‬
‫ﺗﺮس ﺗﻤﺎم ﺷﺪن روزی ﭘﯿﺶ از ﻣﺮگ از ھﺮ ﭼﯿﺰی ﺑﺴﺮﻋﺖ ﻣﯽﭼﺸﺪ و ﻟﺬت ھﯿﭻﯾﮏ را‬
‫ھﻢ ﻧﻤﯽﺑﺮد‪ ،‬و ھﻢ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل دارای اﻃﻤﯿﻨﺎن و آراﻣﺶ اﻋﺼﺎب و راﺣﺖ وﺟﺪان اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ آراﻣﺶ و اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺧﻮد ﺑﺮ ﻟﺬت ﺑﮫﺮهھﺎی زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻟﺬت آن ﺑﮫﺮهھﺎ و‬
‫روزیھﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﻋﻘﻞ و ﻣﺘﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آراﻣﯽ ﭼﺸﯿﺪه و ﻣﺰهی ھﻤﻪ را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ درک ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ وﺟﻮد ﭼﻨﯿﻦ اﯾﻤﺎﻧﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻣﯽداﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺷﮫﻮتھﺎ‪ ،‬ھﺪف و‬
‫آرﻣﺎنھﺎی زﻧﺪﮔﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮای ﮐﺴﺐ آنھﺎ ﺳﺮاﺳﺮ ﻋﻤﺮ ﺧﻮد را‬
‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٢‬ـ ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺧﺪا ﺗﻮﺑﻪﮐﺎران‪ ،‬و روی آورﻧﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯽ را دوﺳﺖ ﻣﯽدارد‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٦٤‬‬

‫ﺻﺮف ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ ﺑﯿﻔﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻤﺎم اﯾﻦھﺎ وﺳﺎﯾﻠﯽ ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﻪ‬
‫ھﺪفھﺎی ﻋﺎﻟﯽﺗﺮ و ﺳﺰاوار ﺗﻮﺟﻪﺗﺮ ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻏﺬا وﺳﯿﻠﻪی ﺣﻔﻆ ﻧﯿﺮوی ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪» :‬آدم ھﯿﭻ ﻇﺮﻓﯽ را ﭘﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از‬
‫ﺷﮑﻢ ﺧﻮد ﺑﺪﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻟﻘﻤﻪ ﺧﻮردﻧﯽ ﺑﺮای ﻧﮕﮫﺪاﺷﺘﻦ ﻧﺴﻞ ﻓﺮزﻧﺪان آدم ﮐﺎﻓﯽ‬
‫اﺳﺖ« ‪.١‬‬
‫اﻣﻮر ﺟﻨﺴﯽ وﺳﯿﻠﻪی اﻧﺘﺸﺎر ﻧﻮع ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ ۡ‬ ‫َّ ۡ‬ ‫َ ََ ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ ُ َّ ُ ْ‬
‫اس ٱ�قوا َر َّ�� ُم ٱ�ِي خلق�م ّمِن �ف ٖس َ�ٰح َِدة ٖ َوخل َق مِن َها َز ۡو َج َها‬ ‫���ها ٱ�‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫َ ۡ ۡ َ َ َّ َّ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ٓ ُ َ‬ ‫َ َ َّ ۡ ُ َ َ ٗ َ ٗ َ َ ٓ ٗ َ َّ ُ ْ َّ َ َّ‬
‫� �ن‬ ‫� ٱ�ِي � َسا َءلون بِهِۦ وٱ�رحام ۚ إِن ٱ‬ ‫و�ث مِنهما رِجا� كثِ�� و� ِساء ۚ وٱ�قوا ٱ‬
‫� ۡم َر� ٗ‬ ‫َ َۡ ُ‬
‫ِيبا ‪] ﴾١‬اﻟﻨﺴﺎء‪.[۱ :‬‬ ‫علي‬
‫»ای ﻣﺮدم! از ﭘﺮوردﮔﺎری ﭘﺮوا ﮔﯿﺮﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را از ﯾﮏ ﺟﺎن آﻓﺮﯾﺪ‪ ،‬و از ھﻤﺎن ﺟﺎ‬
‫ﺟﻔﺖ او را ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﺪ و ﺧﻠﻖ ﺑﺴﯿﺎری از زن و ﻣﺮد از آن دو ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ«‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ وﺳﯿﻠﻪی اﻧﺘﺸﺎر ﻧﻮع ﻣﻤﺘﺎزی از ﺟﻨﺲ ﺑﺸﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﺮاد ﻣﻄﯿﻊ و ﻣﻨﻘﺎد و‬
‫ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻪﺧﺪا ﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫»ازدواج ﮐﻨﯿﺪ و )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮد را( زﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ زﯾﺮا ﻣﻦ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اﻓﺮاد اﻣﺖ‬
‫اﻓﺘﺨﺎر ﻣﯽﮐﻨﻢ« ‪.٢‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺟﻨﺲ وﺳﯿﻠﻪای ﺑﺮای آراﻣﺶ و راﺣﺖ ﺑﺸﺮ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﺮای دﯾﻮاﻧﮕﯽ و‬
‫آﺷﻔﺘﮕﯽ زﻧﺪﮔﯽ او‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫﴿ َوم ِۡن َءا�ٰتِهِۦٓ أن خل َق ل�م ّم ِۡن أنفسِ� ۡم أ ۡز َ� ٰ ٗجا ل ِت ۡسك ُن ٓوا إ ِ ۡ� َها َو َج َعل بَ ۡي َن�م‬
‫َّ َ َّ ٗ َ َ ۡ َ ً‬
‫�ة ۚ﴾ ]اﻟﺮوم‪.[۲۱ :‬‬ ‫مودة ور‬
‫»و ﻧﯿﺰ از آﯾﺎت ﺧﺪا اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺧﻮد ﺷﻤﺎ ﺟﻔﺖھﺎﯾﯽ ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی آنھﺎ‬
‫آراﻣﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎ ھﻢ اﻧﺲ ﮔﯿﺮﯾﺪ و ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ دوﺳﺘﯽ و ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﺮد«‪.‬‬
‫داراﯾﯽ وﺳﯿﻠﻪی اﯾﺠﺎد اﺟﺘﻤﺎع و ﺗﺤﮑﯿﻢ ﭘﺎﯾﻪھﺎی آن اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ ُ ۡ ُ ْ ُّ َ َ ٓ َ َ ۡ َ ٰ َ ُ ُ َّ َ َ َ َّ ُ َ ُ‬
‫� ل� ۡم ق َِ� ٰ ٗما﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪.[۵ :‬‬ ‫﴿و� تؤتوا ٱلسفهاء أم�ل�م ٱل ِ� جعل ٱ‬
‫»اﻣﻮاﻟﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﻮام زﻧﺪﮔﯽ ﺷﻤﺎ را ﺑﺪان ﻣﻘﺮر داﺷﺘﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﻢ ﺧﺮدان‬
‫ﻧﺪھﯿﺪ«‪.‬‬
‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮی ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺗﺮﻣﺬی و اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ و ﺣﺎﮐﻢ‪.‬‬
‫‪٢‬ـ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﺳﻞ ﻧﺒﻮی ﻣﺮوی از ﺳﻌﯿﺪﺑﻦ ھﻼل‪.‬‬
 ‫‪١٦٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬
‫َ ُۡۡ ََ‬ ‫ك َّف َ ۡ َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُّ َ ٰ ۡ ُ‬
‫� َوٱغلظ عل ۡي ِه ۡ ۚم﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪.[۷۳ :‬‬ ‫ار َوٱل ُم�ٰفِقِ‬ ‫﴿���ها ٱ� ِ� � ِه ِد ٱل‬
‫»ای ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﻔﺎر و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻣﺒﺎرزه ﮐﻦ و ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﺨﺖ ﮔﯿﺮ«‪.‬‬
‫و ﭘﺸﺘﯿﺒﺎن ﺣﻔﻆ ﺣﯿﺎت در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺠﺎوزھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺳﺖ‪:‬‬
‫�أُ ْو� ٱ ۡ�َ ۡل َ‬ ‫ََٰ ‪َ ٞ‬‬ ‫ۡ‬
‫� ۡم ِ� ٱلقِ َص ِ‬ ‫ََ ُ‬
‫ب﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۷۹ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫�‬ ‫اص حيوة ٰٓ ِ‬ ‫﴿ول‬
‫»ای ﺧﺮدﻣﻨﺪان‪ ،‬ﺑﺮای ﺷﻤﺎ در ﻗﺼﺎص ﮔﺮﻓﺘﻦ ﯾﮏ ﻧﻮع زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻧﻪ ﺑﺮای ﺧﻮﻧﺮﯾﺰی و ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪:‬‬
‫� َ� ُ� ُّ‬
‫ِب ٱل ۡ ُم ۡع َتد َ‬ ‫� ۡم َو َ� َ� ۡع َت ُد ۚٓوا ْ إ َّن ٱ َّ َ‬ ‫َّ َّ َ ُ َ ٰ ُ َ ُ‬ ‫﴿ َو َ�ٰتِلُوا ْ � َ‬
‫ِين‬ ‫ِ‬ ‫يل ٱ�ِ ٱ�ِين ي�تِلون‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫س‬ ‫ِ‬
‫‪] ﴾١٩٠‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۹۰ :‬‬
‫»ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ در راه ﺑﺠﻨﮕﯿﺪ و ﺗﺠﺎوز از ﺣﺪ ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﺪا‬
‫ﺗﺠﺎوزﮐﻨﻨﺪﮔﺎن را دوﺳﺖ ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﻓﻌﺎﻟﯿﺖھﺎ و ﻧﯿﺮوھﺎی ﺣﯿﻮاﻧﯽ را در ھﻤﻪی ﺟﻨﺒﻪھﺎ ارﺷﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ھﻤﻪی‬
‫ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ اﻧﺴﺎن را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬و از ﺧﻼﺻﻪﺷﺪن ﻧﯿﺮوی اﻧﺴﺎن ﻓﻘﻂ در ﯾﮏ ﺟﮫﺖ‬
‫ﭘﯿﺸﮕﯿﺮی ﻣﯽﮐﻨﺪ »ﻧﻤﯽﮔﺬارد ﻓﻘﻂ در راه اﻣﻮر ﺟﻨﺴﯽ ﺻﺮف ﺷﻮد و ﯾﺎ در راه ﻣﺎل و ﯾﺎ‬
‫ﺧﻮراﮐﯽ ﻓﻘﻂ ﮐﻪ از ﺣﺪ ﻣﻮرد اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺧﺎرج ﺷﺪه ﺗﻮازن را ﺑﻪ ھﻢ ﺑﺰﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﯿﺮوی اﻧﺴﺎن را در ھﻤﻪی ﺟﮫﺎت از ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺻﻨﻌﺖ‪ ،‬ﮐﺸﺎورزی‪،‬‬
‫ﭘﯿﺮوزی و ﺟﻨﮓ‪ ،‬آﺑﺎد ﮐﺮدن زﻣﯿﻦ‪ ،‬اﯾﺠﺎد دوﻟﺖ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪی دوﻟﺖ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﻤﻠﮑﺖداری‪،‬‬
‫ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﮐﺎرھﺎی ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﮫﯽ از ﻣﻨﮑﺮ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنھﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ھﻤﻪی‬
‫اﻣﻮری ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن را در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ارﺷﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ھﻤﻪی اﯾﻦھﺎ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﻪﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺮده آن را ﮔﺴﺘﺮش ﻣﯽدھﺪ و ھﺮﮔﺰ ﻧﯿﺮوھﺎ را در ﯾﮏ‬
‫ﺟﻨﺒﻪ ﮔﺮد ﻧﻤﯽآورد ﮐﻪ ﺑﻘﯿﻪی ﺟﻮاﻧﺐ زﻧﺪﮔﯽ را ﺧﺎﻟﯽ ﮔﺬارد‪.‬‬
‫»اﺳﻼم ﻧﯿﺮوی ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ را در راهھﺎی ﻋﺎﻟﯽ و واﻻ ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮد و از ﺻﺮف ﺗﻼش‬
‫اﻧﺴﺎن ﻓﻘﻂ در زﻣﯿﻦ و ھﻤﻪی اﺳﺘﻌﺪادھﺎی او ﺑﻪ ﺑﮫﺮهھﺎی ﻣﺤﺴﻮس ﻇﺎھﺮی ﭘﯿﺸﮕﯿﺮی‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﻔﺲ را ﺑﻪ ﺟﮫﺎد در راه ﺧﺪا راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﺮده آن را ﺳﺮﺷﺎر از ﺑﺎور ﮐﻨﺪ و آﻧﭽﻨﺎن‬
‫آن را ﻟﺒﺮﯾﺰ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ھﻤﻪی ﺷﺎﺧﻪھﺎی آن ﭘﺮ و ﺳﯿﺮاب ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎوری ﮐﻪ در ھﺮ‬
‫رﺷﺘﻪای از زﻧﺪﮔﯽ ﻧﻘﺸﻪای ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎوری ﭘﺎﮐﯿﺰه‪ ،‬واﻻ و ﺑﯽاﻧﺘﮫﺎ‪ ،‬ﺑﺎوری ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﯿﺪن و ﻋﻤﻠﯽ ﮐﺮدن آرﻣﺎنھﺎی ﻋﺎﻟﯽ ﺑﺸﺮی در زﻣﯿﻦ اﺻﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺸﺮ را‬
‫ﺑﺮﻣﯽاﻧﮕﯿﺰد ﺗﺎ ﺑﺮای ﺗﺤﻘﻖ آن ﻣﺒﺎرزه ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ھﺪف ﻣﯿﺎن زن و ﻣﺮد ﯾﮑﺴﺎن ﻣﺸﺘﺮک‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٦٦‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ھﺮ دو ﺑﺸﺮ ھﺴﺘﻨﺪ و ھﺮ دو ﺧﻮاھﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ اﯾﻦ ﺑﺎور و ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﯿﺪن آن‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ھﺮ دو ﺗﻤﺎﯾﻞ دارﻧﺪ اﯾﻦ ﺑﺎور را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﭘﺎﮐﯽ و ﺻﻔﺎ و ﮔﺴﺘﺮهی ﺟﮫﺎﻧﮕﯿﺮ آن‬
‫درون ﺟﺎن و اﻧﺪرون ﺟﮫﺎن ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻨﻨﺪ« ‪.١‬‬
‫ُ ُ‬ ‫َ َ ُ‬
‫ِن�م ّمِن َذكر أ ۡو أ َ ٰ‬ ‫َ ۡ َ َ َ َ ُ ۡ َ ُّ ُ ۡ َ ّ َ ٓ ُ ُ َ َ َ َ ٰ ّ ُ‬
‫ن�� َ� ۡعض�م‬ ‫ٍ‬ ‫ضيع �مل � ِم ٖل م‬ ‫﴿فٱستجاب لهم ر�هم � ِ� � أ ِ‬
‫َ ََُ ْ َُ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫َ ۡ َ ُ ْ‬ ‫َ َّ َ َ َ ُ ْ َ ُ ۡ ُ ْ‬ ‫ّ َۡ‬
‫ٰ‬ ‫ٰ‬
‫ي� و�تلوا وقتِلوا‬ ‫ِم ۢن �ع ٖض� فٱ�ِين هاجروا وأخ ِرجوا مِن دِ� ِرهِم وأوذوا ِ� سب ِ ِ‬
‫ۡ َۡ َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ ُ َ ّ َ َّ َ ۡ ُ ۡ َ ّ َ ۡ َ َ ُ ۡ َ َّ ُ ۡ َ َّ ٰ َ ۡ‬
‫ت �رِي مِن �ت ِ َها ٱ�ن َ� ٰ ُر ث َو ٗابا ّم ِۡن عِن ِد‬ ‫�� ِفرن �نهم س ِ�ٔات ِ ِهم و�دخِلنهم ج� ٖ‬
‫َّ َ َّ ُ َ ُ ُ ۡ ُ َّ َ‬
‫اب ‪] ﴾١٩٥‬آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۹۵ :‬‬ ‫ٱ�ِۚ وٱ� عِندهۥ حسن ٱ�و ِ‬
‫»ﭘﺲ ﺧﺪا دﻋﺎھﺎی اﯾﺸﺎن را اﺟﺎﺑﺖ ﮐﺮد‪ :‬ﻣﻦ ﭘﺮوردﮔﺎرم ﻋﻤﻞ ھﯿﭻ ﻣﺮد و زﻧﯽ از ﺷﻤﺎ‬
‫را ﺑﯽﻣﺰد ﻧﮕﺬارم‪ ،‬ھﻤﻪ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ھﺴﺘﯿﺪ؛ ﭘﺲ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﮫﺎﺟﺮت ﮐﺮدﻧﺪ و از دﯾﺎر ﺧﻮد‬
‫اﺧﺮاج ﺷﺪﻧﺪ و در راه ﻣﻦ رﻧﺞ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ و ﮐﺸﺘﻨﺪ و ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪن ﺗﺮدﯾﺪ از ﺑﺪیھﺎی‬
‫ً‬
‫آﻧﺎن درﻣﯽﮔﺬرم و ﮔﻨﺎھﺎن آﻧﺎن را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﻢ و ﺣﺘﻤﺎ آﻧﺎن را وارد ﺑﮫﺸﺖھﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﻢ‬
‫ﮐﻪ زﯾﺮ آن ﻧﮫﺮھﺎ ﺟﺎری اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﭘﺎداﺷﯽ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا اﺳﺖ و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﭘﺎداشھﺎ ﻧﺰد‬
‫ﺧﺪا اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﻧﯿﺮوھﺎی ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ را ﻧﯿﺰ در راهھﺎی ﻋﺎﻟﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﻪ‬
‫ﺑﻪدﻟﯿﻞ ﺗﻮﺑﯿﺦ ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ آن ﻧﯿﺮوھﺎ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ آنھﺎ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮای ﻧﺠﺎت‬
‫آن از ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪن در دام ﮐﺸﻨﺪهی ﻟﺬتھﺎی ﭘﺴﺖ ﻣﺤﺴﻮس و ﺑﺮﮔﺮداﻧﯿﺪن از آن راه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﺟﻮاﻧﺎن را ﺑﻪ اﺳﺐﺳﻮاری ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ورزﺷﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ )اﮔﺮ ﺑﻪ روش اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮای ﺗﺠﮫﯿﺰ ﻗﻮا اﻧﺠﺎم ﺷﻮد( ھﻢ ﺑﺮای ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺑﺪن ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ و‬
‫ھﻢ ﺷﺨﺼﯿﺖ اﻧﺴﺎن را از ﻣﺤﯿﻂ ﺣﺲ ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد و ﻧﯿﺮوی ﺟﻨﮕﺎوری را ﺑﻪ ﻣﺴﯿﺮی‬
‫ﻋﺎﻟﯽﺗﺮ و ﺑﺮﺗﺮ و ﺑﮫﺘﺮ ﮔﺮاﯾﺶ ﻣﯽدھﺪ‪ .‬دﺧﺘﺮان را ﺑﻪ ھﻨﺮ ﺧﺎﻧﻪداری و ﺗﺪﺑﯿﺮ ﻣﻨﺰل ﺗﺸﻮﯾﻖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد ورزش و ﭘﺮورش ﻋﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪ ،‬و زن را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ھﻨﺮھﺎی زﻧﺎﻧﮕﯽ ﻣﺎھﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ و ﺳﺮﺷﺖ زﻧﺎﻧﮕﯽ او را ﺑﻪﮔﻮﻧﻪای ﭘﺎﮐﯿﺰه و ﺑﺎ ارج ﺷﮑﻮﻓﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮای ﺑﺮآوردن ﻧﯿﺎزھﺎی ﺟﻨﺴﯽ ﺑﻪ ھﺮ ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﺎھﯽ و راهھﺎی ﻧﺎدرﺳﺖ ﻧﯿﻔﺘﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ ﻧﯿﺮوھﺎی ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ را در راهھﺎی ﺳﻮدﻣﻨﺪ و ﺑﺎ ارزﺷﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺮوھﺎی ﺧﺎص‬
‫زﻧﺎﻧﮕﯽ را ﻧﯿﺰ در راه ھﻨﺮھﺎی ﺧﺎص و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪی آﻧﺎن ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﻧﮏ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »ﻣﻌﺮﻛﺔاﻟﺘﻘﺎﻟﻴﺪ« ﻓﺼﻞ »ﺣﲔ ﻧﻜﻮن ﻣﺴﻠﻤﲔ«‪.‬‬
 ‫‪١٦٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی روش اﺳﻼﻣﯽ‬

‫اﺳﻼم ھﯿﭽﯿﮏ از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎی ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻤﯽدھﺪ ﮐﻪ اﻧﮕﯿﺰهھﺎی‬

‫ﻓﻄﺮی را ﺗﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﺣﺪ ﺧﻮد ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﻧﺎﺑﻮد ﮐﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ رو زﯾﺎدهروی در ھﺮ اﻣﺮی را‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ِ� ‪] ﴾١٤١‬اﻷﻧﻌﺎم‪.[۱۴۱ :‬‬ ‫ِب ٱل ُم ۡ�� َ‬ ‫ۡ‬ ‫﴿ َو َ� � ُ ۡ�فُ ۚ ٓوا ْ إنَّ ُهۥ َ� ُ� ُّ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫»و زﯾﺎدهروی ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ او)ﺧﺪا( ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ زﯾﺎدهروی ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬دوﺳﺖ ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫زﯾﺎدهروی در ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن را ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫َ ُُ ْ َ ۡ َ ُ ْ ََ ُۡ ُ ْ‬
‫�ف ۚ ٓوا﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪.[۳۱ :‬‬ ‫﴿و�وا وٱ��وا و� � ِ‬
‫»ﺑﺨﻮرﯾﺪ و ﺑﯿﺎﺷﺎﻣﯿﺪ )اﻣﺎ در ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن( زﯾﺎدهروی ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫زﯾﺎدهروی در ﺑﮫﺮهھﺎ و ﺗﻤﺘﻊھﺎ و ﺗﻦﭘﺮوری و رﻓﺎه را ﻧﯿﺰ ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫ۡ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َيا﴾ ]اﻟﻤﺆﻣﻨﻮن‪.[۳۲ :‬‬ ‫� َف ُروا ْ َو َ� َّذبُوا ْ بل َِقآءِ ٱ�خ َِرة ِ َو�تۡ َر ۡف َ�ٰ ُه ۡم ِ� ٱ ۡ َ‬
‫َ‬
‫﴿‬
‫ِ‬
‫»آﻧﺎن ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪﻧﺪ و دﯾﺪار در روز آﺧﺮت را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﺎ در زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ دﻧﯿﺎ‬
‫آﻧﺎن را ﺑﮫﺮهﻣﻨﺪ ﮐﺮده ﺑﻮدﯾﻢ‪.«...‬‬
‫َ ُ َ ٓ َۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫�ؤ�ءِ أم‬ ‫نت ۡم أ ۡضلَ ۡل ُت ۡم ع َِبادِي ٰٓ‬‫ول َءأ ُ‬ ‫َّ َ َ ُ ُ‬
‫ون ٱ� ِ �يق‬
‫ُ‬ ‫َََۡ َۡ ُ ُ ُ ۡ ََ َ ُۡ ُ َ‬
‫﴿و�وم ��هم وما �عبدون مِن د ِ‬
‫َ ٓ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ ُ ْ ُ ۡ َ ٰ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ٓ َ َّ َّ َ‬ ‫ُ ۡ َ ُّ ْ َّ َ‬
‫خذ مِن دون ِك م ِۡن أ ۡو ِ�َا َء‬ ‫لسبِيل ‪ ١٧‬قالوا سب�نك ما �ن ي�ب ِ� �ا أن �ت ِ‬ ‫هم ضلوا ٱ‬
‫ور� ‪] ﴾١٨‬اﻟﻔﺮﻗﺎن‪.[۱۸-۱۷ :‬‬ ‫� ِۡك َر َو َ�نُوا ْ قَ ۡو َمۢ� بُ ٗ‬
‫َّ َّ ۡ َ ُ ۡ َ َ َ ٓ َ ُ ۡ َ َّ ٰ َ ُ ْ ّ‬
‫�ن متعتهم وءاباءهم ح� �سوا ٱ‬
‫َ‬
‫َو� ٰ ِ‬
‫»و روزی ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺸﺮﮐﺎن را ﺑﺎ ﻣﻌﺒﻮداﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺟﺎی ﺧﺪا ﭘﺮﺳﺘﯿﺪهاﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪی‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﺤﺸﻮر ﮐﻨﻨﺪ ﺑﻪ آن ﻣﻌﺒﻮدان ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﺮا از راه ﻣﻨﺤﺮف ﮐﺮدﯾﺪ‬
‫و ﯾﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ راه ﺿﻼﻟﺖ ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ؟ آﻧﺎن ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﭘﺎک و ﻣﻨﺰه ﺑﺎد‪ ،‬ﻣﺎ ھﺮﮔﺰ ﺟﺰ ﺗﻮ‬
‫ﮐﺴﯽ را ﺷﺎﯾﺴﺘﻪی وﻻﯾﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪی ﺧﻮد ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ‪ ،‬و ﻟﮑﻦ ﺗﻮ اﯾﻦ ﮐﺎﻓﺮان و ﭘﺪران‬
‫آﻧﺎن را ﺑﻪ دﻧﯿﺎ و ﻧﻌﻤﺖھﺎی آن ﺑﮫﺮهور ﮐﺮدی ﺗﺎ آﻧﮑﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪی اﻓﺮاط در ﺑﮫﺮهوری‪ ،‬ﺗﻮ‬
‫و دﺳﺘﻮرھﺎی ﺗﻮ را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺮدﻣﯽ ﺑﯿﭽﺎره و ﺑﺪﺑﺨﺖ و ﺗﺒﺎه ﺷﺪﻧﺪ«‪.‬‬
‫َٰ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ َ ُ ۡ َ ُ َ ٓ َّ َ ٓ ُ ۡ ۡ‬ ‫َ ۡ َ ّ َّ‬ ‫َ‬ ‫ََٓ َۡ َ ۡ‬
‫ِير إ ِ� قال م�فوها إِنا بِما أرسِلتم بِهِۦ �فِرون ‪﴾٣٤‬‬ ‫﴿وما أرسلنا ِ� قر�ةٖ مِن نذ ٍ‬
‫]ﺳﺒﺄ‪.[۳۴:‬‬
‫»و ﻣﺎ ھﯿﭻ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮی را ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﻧﻔﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﯿﺎﺷﺎن و ﺧﻮﺷﮕﺬرانھﺎی‬
‫آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻣﺎ ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺖ ﺷﻤﺎ ﮐﺎﻓﺮﯾﻢ و ھﯿﭻ ﺑﺎوری ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺪارﯾﻢ«‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن را از زﯾﺎدهروی در ﺗﻤﻠﮏ و ﻓﺮاھﻢ آوردن ﺛﺮوت ﺑﺎزداﺷﺘﻪ ﺑﺮای اﺳﺘﯿﻼی ﺑﺮ‬
‫ﻣﺎل ﺣﺪودی ﻣﻌﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺠﺎوز از آن ﺣﺪ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ رﺑﺎﺧﻮاری و‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٦٨‬‬

‫اﺣﺘﮑﺎر را ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم ﻋﺼﺮھﺎ از وﺳﺎﯾﻞ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداری و ﺟﻤﻊ ﺛﺮوتھﺎی ﮐﻼن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﻊ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬از ﻏﺼﺐ ﻣﺎل ﻣﺮدم و دزدی و ﺧﻮردن ﻣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در اﺟﺎرهی اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و‬
‫ﻣﺎل ﮐﺎرﮔﺮ و ﻣﺰدور و ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم را ﻧﯿﺰ ﺳﺨﺖ ﺑﺎزداﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﭼﻨﺎن ﻣﺤﻞ‬
‫ﻣﺼﺮف ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺑﺮای ﻣﺎل واﺟﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﻪ آن ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺼﺮف اﺳﺖ‬
‫اﯾﻦ ﻣﺼﺮفھﺎ ﺑﺮای ﭘﺎک و ﺣﻼل ﮐﺮدن ﻣﺎل اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﺮای از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدن آن‪ .‬زﮐﺎت و‬
‫ﺻﺪﻗﺎت و اﻧﻔﺎق در راه ﺧﺪا و اﻧﻔﺎق ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان و ﺟﺰ اﯾﻦھﺎ ھﻤﻪ‪،‬‬
‫وﺳﺎﯾﻞ ﭘﯿﺸﮕﯿﺮی از زﯾﺎدهروی در ﺗﻤﻠﮏ‪ ،‬و ﺑﺮای ﮐﻢ ﮐﺮدن ﺑﺨﻞ و آز ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﺳﺮاف در ﮐﺸﺘﻦ ﻧﯿﺰ ﻣﻨﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ّ ۡ َ ۡ َّ َ َ‬ ‫ُ َۡ ٗ ََ ُۡ‬ ‫ََ ُ َ َ ۡ ُ ٗ ََ ۡ َ ََۡ َ ّ‬
‫�ف ِ� ٱلقت ِل� إِن ُهۥ �ن‬ ‫﴿ومن قتِل مظلوما �قد جعلنا ل ِو ِ�ِهِۦ سل�ٰنا ف� � ِ‬
‫َم ُ‬
‫نص ٗ‬
‫ور� ‪] ﴾٣٣‬اﻹﺳﺮاء‪.[۳۳ :‬‬
‫وﻟﯽ ]دم[ او ﻗﺪرﺗﯽ ﻣﻘﺮر داﺷﺘﻪاﯾﻢ‪،‬‬ ‫»و ھﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ از روی ﺳﺘﻢ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮای ّ‬
‫ﭘﺲ ]او ھﻢ[ ﻧﺒﺎﯾﺪ در ﮐﺸﺘﻦ زﯾﺎده روی ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن او ﯾﺎری ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫از زﯾﺎدهروی در اﻣﻮر ﺟﻨﺴﯽ ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺸﮕﺮی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮای ﻣﻨﻊ رواج ﻓﺴﺎد و ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫ﻣﺤﺮک ﻓﺤﺸﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻌﺎﺷﺮت و آﻣﯿﺰش زن و ﻣﺮد و زﯾﻨﺖﭘﺮﺳﺘﯽ و آوازهﺧﻮاﻧﯽ و ﻣﻄﺮﺑﯽ و‬
‫داﺳﺘﺎنھﺎی ﺟﻨﺴﯽ ﺗﺤﺮﯾﮏﮐﻨﻨﺪهی ﺑﯽﭘﺮده‪ ،‬و ھﺮﭼﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺗﺤﺮﯾﺾ ﻣﺮدم ﺑﻪ‬
‫زﯾﺎدهروی و ﺗﺠﺎوز از ﺣﺪ ﺷﻮد )ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻣﺒﺎح ﺑﺎﺷﺪ( ﻣﺒﺎرزه ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪.١‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ھﺮ ﺟﻨﺒﺶ و ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻓﻄﺮی و ھﺮ رﻧﮕﯽ از اﻧﻮاع رﻓﺘﺎرھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن را از‬
‫زﯾﺎدهروی ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫ﺑﻪدﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﻣﮫﺎرھﺎ و ﺑﺎزداﺷﺘﻦھﺎ از زﯾﺎدهروی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪی ھﻤﺎھﻨﮓ و ﻣﺘﻮازن‪،‬‬
‫و اﻧﺴﺎن ﻣﺘﻌﺎدل اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد و روح و ﻋﻘﻞ و ﺟﺴﻢ او ﺑﺎ ھﻤﺎھﻨﮕﯽ ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬در ھﺮ ﻟﺤﻈﻪ‬
‫ﺑﻪ اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪی ﺧﻮد ﺳﺮﮔﺮم اﺳﺖ و ھﻤﻪی اﯾﻦھﺎ ﺑﻪدﻟﯿﻞ ﻣﺤﺘﺮم ﺷﻤﺮدن ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ‬
‫ﺟﺴﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺎزھﺎی آن را ﺧﻮب ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و درک ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻧﻪ آن را ﻣﻄﺮود ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﻧﻪ‬
‫ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﯿﺮ و ﺗﻮھﯿﻦ ﻗﺮار ﻣﯽدھﻨﺪ‪.‬‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﻧﮏ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب‪» :‬ﻣﻌﺮﻛﺔاﻟﺘﻘﺎﻟﻴﺪ« ﻓﺼﻞ »ﺣﲔ ﻧﻜﻮن ﻣﺴﻠﻤﲔ«‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪:‬‬
‫ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫ﺷﯿﻮهی اﺳﻼم را ﺑﺮای ﺗﺮﺑﯿﺖ روان و ﺟﺴﻢ و ﺧﺮد‪ ،‬در ﻓﺼﻞھﺎی ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده‬
‫ارﺗﺒﺎط ﮐﺎﻣﻞ ﺟﻮاﻧﺐ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺳﺮﺷﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﻧﯿﺰ در واﻗﻌﯿﺖ اﻣﺮ و در روش اﺳﻼم‬
‫دﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﻼم ﺑﺎ رﺳﻮخ در ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻣﻨﺎﻓﺬ ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ و ﭘﯿﻮﻧﺪ دادن ھﻤﻪی آنھﺎ‬
‫ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ و ارﺷﺎد دﺳﺘﻪﺟﻤﻌﯽ آنھﺎ ﺑﻪﺳﻮی ﺧﺪا‪ ،‬در ذات اﻧﺴﺎن ﺗﻮازن درﺳﺘﯽ اﯾﺠﺎد‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻨﮏ دﻗﯿﻖﺗﺮ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ از آنھﺎ ﺑﺤﺚ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫ﺟﺴﻢ و روان و ﺧﺮد‪ ،‬در واﻗﻊ ﺧﻄﻮط ﻋﺮﯾﺾ روﺷﻨﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ھﻤﻪ ﺟﺎ ﻣﺤﺴﻮس‬
‫ﺑﻮده‪ ،‬ھﺮ ﻋﻤﻠﯽ در زﻧﺪﮔﯽ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ وﺟﻮد آنھﺎ دارد‪ ،‬اﻣﺎ از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ در ﺟﺎن آدﻣﯽ‬
‫ﺧﻄﻮط ﺑﺴﯿﺎر دﻗﯿﻖ‪ ،‬و ﯾﺎ ﺑﮫﺘﺮ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ ،‬ﺗﺎرھﺎی ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎزک دﻗﯿﻘﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﺳﻼم‬
‫ھﻤﺰﻣﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم آن ﺗﺎرھﺎ آھﻨﮓھﺎی ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ و ﻣﯿﺰاﻧﯽ ﻣﯽﻧﻮازد‪ ،‬و ﺑﺎ ﺗﺎرھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬
‫ً‬
‫اﻧﺴﺎن آواھﺎﯾﯽ ھﻤﺎھﻨﮓ و ﮐﺎﻣﻼ ﻣﻨﻈﻢ و ﮔﻮﺷﻨﻮاز ﺧﺎرج ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﺷﮕﻔﺘﯽھﺎی آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺑﺸﺮی‪ ،‬ھﻤﺠﻮاری اﯾﻦ ﺧﻄﻮط دﻗﯿﻖ ﻣﺘﻮازی ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ھﺮ ﯾﮏ در ھﻤﺎن زﻣﺎن رو ﺑﻪ ﺟﮫﺘﯽ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﺟﮫﺖ دﯾﮕﺮ دارد‪ .‬اﯾﻦ ﺧﻄﻮط ﻋﺒﺎرت‬
‫اﺳﺖ از‪ :‬ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ‪ ،‬ﺧﻮﺷﯽ و اﮐﺮاه‪ ،‬واﻗﻊﺑﯿﻨﯽ و ﺗﺨﯿﻞ‪ ،‬ﻧﯿﺮوی ﺣﺴﯽ و ﻧﯿﺮوی ﻣﻌﻨﻮی‪،‬‬
‫اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻏﯿﺐ‪ ،‬اﻟﺰامﺧﻮاھﯽ و ﮐﺎر داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻓﺮدﮔﺮاﯾﯽ و‬
‫ﺟﻤﻊﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﻣﻨﻔﯽ ﺑﻮدن و ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻮدن‪ ،‬و ﺟﺰ اﯾﻦھﺎ ھﻤﻪ ﺧﻄﻮﻃﯽ ﻣﺘﻮازی و روﺑﻪرو‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺧﻄﻮط ﺑﺎ وﺟﻮد اﺧﺘﻼﻓﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ھﻢ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﯿﺦھﺎی ﻣﺘﻔﺮﻗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭼﯿﺰی را ﺑﻪ ھﻢ وﺻﻞ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ وﺟﻮد ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﺣﯿﺎت‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪی ﻣﮫﻢ ﺧﻮد‬
‫را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ‪ ،‬و ھﺮ ﯾﮏ در ﺟﮫﺘﯽ ﺑﺮای ﭘﯿﻮﻧﺪ اﺟﺰای وﺟﻮد ﺿﺮورت دارﻧﺪ! اﯾﻦ‬
‫ﺧﻄﻮط ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﻓﻖ وﺟﻮد اﻧﺴﺎن را ﮔﺴﺘﺮده و ﺟﻮاﻧﺐ ﮐﺎر را ﺑﯽﺷﻤﺎر و ﻣﯿﺪان زﻧﺪﮔﯽ‬
‫او را ﭼﻨﺎن ﭘﮫﻨﺎدار ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ در ﺣﺪ ﻣﻌﯿﻦ و ﺳﻄﺢ واﺣﺪی ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﻣﯿﺎن ﺗﻤﺎم آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﺮای اﻧﺴﺎن ﻣﻮﺟﻮدﯾﺘﯽ ﺑﯽﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﯽآورﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮﺟﻮدﯾﺘﯽ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٧٠‬‬

‫ﮐﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ھﻤﺎن ﻣﻨﺸﺄ ﻋﺠﯿﺐ ﻣﻌﺠﺰهی ﻧﺨﺴﺖ ﺧﻮد‪ :‬ﻣﺸﺘﯽ ﺧﺎک و دﻣﯽ روح‪،‬‬
‫ﻣﻨﺘﮫﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫از ﻣﺰاﯾﺎی اﺳﻼم در ھﻤﮕﺎﻣﯽ ﺑﺎ ﻓﻄﺮت‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﺗﺎری از ﺗﺎرھﺎی‬
‫ﻧﻔﺲ را ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ آھﻨﮕﯽ ﺑﺮ آن ﻗﺮار دھﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد رھﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮ ھﺮ ﺗﺎری‬
‫ﺑﯿﺶ از ﻇﺮﻓﯿﺖ آن ﺑﺎر ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﮐﻢﺗﺮ از ﺣﺪ ﻣﻌﯿﻦ ﻧﯿﺰ از ﻇﺮﻓﯿﺖ آن ﻧﻤﯽﮐﺎھﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻐﻤﻪی ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ را ﺳﺮ ﻧﺪھﺪ! ھﻤﻪی ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ اﻧﺴﺎن را ﺗﺼﺮف ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ آن‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﺗﻮازن و ھﻤﺴﻨﮕﯽ ﻣﻨﻈﻤﯽ در درون ﻧﻔﺲ ﺑﺎ ﻣﯿﺦھﺎی ﻣﺤﮑﻢ ﮐﻨﻨﺪه اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ھﯿﭻ ﺟﮫﺘﯽ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﻧﺸﻮد و ﺗﺎرھﺎی ﻧﻔﺲ را آﻧﭽﻨﺎن ﮐﻮک ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺳﻮی‬
‫آن ﺻﺪا دھﺪ و ﺳﻮی دﯾﮕﺮ ﺑﯽﺻﺪا ﻣﺎﻧﺪ!‬
‫ﺷﯿﻮهی ﺷﮕﻔﺖ اﺳﻼم را ﺑﺮای ھﻤﺎھﻨﮓ ﮐﺮدن اﯾﻦ ﺗﺎرھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن دوﮔﺎﻧﻪ در اﯾﻦ‬
‫ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده ھﻤﻪی وﺳﺎﯾﻞ ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﺑﺮای ﺑﻪ ھﺪف رﺳﺎﻧﺪن اﯾﻦ ﻧﯿﺮوھﺎ را اراﺋﻪ‬
‫ﻣﯽدھﯿﻢ‪:‬‬

‫‪ -۱‬ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ‬
‫در ﻣﯿﺎن ﺧﻄﻮط ﻧﻔﺲ‪ ،‬دو ﺧﻂ ﻣﻮازی دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ روﺑﻪروی ھﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻪﻃﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺗﺮس و اﻣﯿﺪ دارد و اﯾﻦ دو در ﻓﻄﺮت ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫دو اﺳﺘﻌﺪاد ھﻤﺠﻮار ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﮐﻮدک ﻣﺘﻮﻟﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻃﻔﻞ از ﺗﺎرﯾﮑﯽ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺳﻘﻮط‪،‬‬
‫آﺳﯿﺐ دﯾﺪن‪ ،‬ﻣﻨﺎﻇﺮ و اﺷﺨﺎص ﻧﺎﻣﺄﻧﻮس ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬راﺣﺘﯽ‪ ،‬ﮔﺮم ﺷﺪن و ﺑﺮای‬
‫ﺷﯿﺮ ﺧﻮردن در آﻏﻮش ﻣﺎدر ﺧﻔﺘﻦ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ آﻏﻮش ﻣﺎدر و داﻣﻦ ﭘﺪر و دﺳﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ او آراﻣﺶ ﻣﯽدھﻨﺪ و وﺳﺎﯾﻞ اﺳﺘﺮاﺣﺖ او را ﻓﺮاھﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﯿﺪوار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ‬
‫روش ﮐﻮدک‪ ،‬اﯾﻦ دو ﺧﻂ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻧﯿﺰ رﺷﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺎ رﺷﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪھﺎ‬
‫ﻣﺘﻨﻮعﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ھﻤﺎن دو ﺧﻂ ﺑﺎ ﺗﻘﺎﺑﻞ و زوﺟﯿﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ادراک ﺣﯿﺎت و ﺟﮫﺎت‬
‫زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﺮای ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻣﻌﯿﻦ و ﻣﺤﺪود ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﺑﺰرﮔﯽ از ﻣﺮگ‪ ،‬ﻓﻘﺮ‪ ،‬ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ‪،‬‬
‫زﯾﺎﻧﮑﺎری‪ ،‬رﺳﻮاﯾﯽ‪ ،‬درد ﺣﺴﯽ و ﻣﻌﻨﻮی‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم و ﻣﺠﮫﻮل و ھﻤﻪی اﯾﻦ ﭼﯿﺰھﺎی‬
‫ﺧﻮﻓﻨﺎک ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ‪ .‬ھﻤﻪی اﯾﻦھﺎ ﻧﻐﻤﻪھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﯾﮏ ﺗﺎر ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ھﻤﻪ از ﺗﺎری ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻔﺖ روﺑﻪروی ﺧﻮد )ﺗﺎر اﻣﯿﺪ( ﺑﺮ ﻗﻠﻪی ﻗﺮار و آراﻣﺶ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻗﻮیﺗﺮﯾﻦ و ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮﯾﻦ ﺗﺎرھﺎ اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺷﺨﺺ در ﮐﮫﻨﺴﺎﻟﯽ‬
 ‫‪١٧١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫ﺑﻪ آراﻣﺶ اﻧﺴﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و از ﻗﻮﯾﺘﺮﯾﻦ و ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮﯾﻦ ﺗﺎرھﺎ اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺷﺨﺺ‬
‫در ﮐﮫﻨﺴﺎﻟﯽ ﺑﻪ آراﻣﺶ و اﻣﻨﯿﺖ و راﺣﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﺪ دوران ﻧﻮزادی اﻣﯿﺪ دارد‪ ،‬اﻣﺎ در ﺳﺤﻄﯽ‬
‫داﻣﻨﻪدارﺗﺮ‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻓﻮﻗﯿﺖ‪ ،‬ﻗﺪرت‪ ،‬ﺗﻤﮑﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺎم‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖ و آرزوھﺎﯾﯽ ﺑﺴﯿﺎر و‬
‫ﺑﯽﺷﻤﺎر و ﺗﻤﺎم ﻧﺎﺷﺪﻧﯽ اﻣﯿﺪ دارد‪ ،‬ھﺮ آرزوﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮآورده ﺷﻮد‪ ،‬آرزی دور و درازﺗﺮی‬
‫ﺟﺎن آن را ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻗﺪت و درھﻢ آﻣﯿﺨﺘﮕﯽ و آﻣﯿﺰﺷﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ھﻢ دارﻧﺪ‪ ،‬و آﻣﯿﺰش و‬
‫اﺧﺘﻼﻃﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﺷﺖ ﺑﺸﺮ دارﻧﺪ و در اﻋﻤﺎق وﺟﻮد او رﺧﻨﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬راه و ﺟﮫﺖ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺣﯿﺎت را ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮده ھﺪفھﺎ و رﻓﺘﺎرھﺎ و ادراﮐﺎت و اﻋﻤﺎر اﻧﺴﺎن را ﺗﺮﺳﯿﻢ و‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﯿﺰان و ﻧﻮع ﺗﺮس و اﻣﯿﺪ ﺧﻮد‪ ،‬راه زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه‬
‫رﻓﺘﺎر ﺧﻮﯾﺶ را ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎ آنھﺎ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻣﺮگ ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ھﯿﭻ ﮐﺎری اﻗﺪام ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻓﻘﺮ ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ‪،‬‬
‫ھﻤﺘﺶ را ﺟﻤﻊ ﻣﺎل ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از زور ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ‪ ،‬از ھﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﺻﺪﻣﻪ و زﺣﻤﺖ او ﺷﻮد ﭘﺮھﯿﺰ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از درد و ﺷﮑﺴﺖ ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ‪ ،‬از ﻣﻌﺮﮐﻪی‬
‫ﺑﺰرگ زﻧﺪﮔﯽ ﻓﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ و ﻓﺸﺎر دﭼﺎر ﺷﺪه ﺑﻪ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﻪ ﺷﺪت‬
‫ﺷﮑﺴﺖ ﻣﯽﺧﻮرد‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ھﯿﭽﺪام از اﯾﻦھﺎ ﻧﻤﯽﺗﺮﺳﺪ‪ ،‬از ﺑﻨﺪ ھﻤﻪ آزاد اﺳﺖ و ﺧﻮد‬
‫را از زﯾﺮ ﻓﺸﺎر آنھﺎ رھﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮ آنھﺎ ﭼﯿﺮه و ﺗﻮاﻧﺎ و ﺳﺨﺘﮕﯿﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﻓﮑﺮ ﻣﻘﺎم و ﻗﺪرت و ﻣﮑﻨﺖ و ﺑﯽﻧﯿﺎزی و ﻧﻌﻤﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ھﺪفھﺎی ﺧﻮد را ﺑﺮاﺳﺎس آنھﺎ‬
‫ﻃﺮح ﻣﯽﮐﻨﺪ و وﺳﺎﯾﻠﯽ ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨﺪ ﮐﻪ او را ﺑﺪانھﺎ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﺎری ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﭼﯿﺰھﺎ ﻧﺪارد‪ ،‬در ﻓﮑﺮ ﺗﺮﺑﯿﺖ وﺳﺎﯾﻞ ﻧﯿﺰ ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﺪانھﺎ ﻧﯿﺴﺖ و از ﻓﺸﺎر آنھﺎ آزاد‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ آنھﺎ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد را ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻮده ﻧﻪ ﺑﻨﺪﮔﯽ آنھﺎ را ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻪ ﺧﻮار‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ دو ﺧﻂ ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ در زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸﺮ ﺣﮑﻤﻔﺮﻣﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫آن ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ وﺳﺎﯾﻞ درﺳﺖ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻧﻔﺲ را ﺑﺮ اﯾﻦ دو ﺗﺎر ﺑﮕﺬارد و‬
‫ﺟﺎن را از اﻧﺤﺮاف ﺷﻔﺎ ﺑﺨﺸﺪ و آن را ﺗﻘﻮﯾﺖ و ﺗﺤﮑﯿﻢ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ وﺿﻊ درﺳﺖ ﺧﻮد ﻗﺮار‬
‫دھﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮازﻧﺪهی ﻣﺎھﺮ و اﺳﺘﺎد‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﮐﻮک ﮐﺮدن ﺳﺎز‪ ،‬ﺗﺎرھﺎی آن را ﻣﺤﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻐﻤﻪی ﻧﺎﺳﺎزی از آن ﺳﺮ ﻧﺰﻧﺪ‪ .‬اﺳﻼم ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺶ از ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺳﺎز ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﺗﺎرھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه را ﻣﯽازﻣﺎﯾﺪ ﺗﺎ از اﺳﺘﺤﮑﺎم آنھﺎ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﻮد‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٧٢‬‬

‫از ﺗﺎر ﺷﻞ و ﺳﺴﺖ و ﺗﺎر ﺑﯿﺶ از اﻧﺪازه ﻣﺤﮑﻢ‪ ،‬ﻧﻐﻤﻪھﺎﯾﯽ ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻮش ﺳﺎﻟﻢ‬
‫از آن ﻣﻨﺘﻔﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﺿﻤﯿﺮ اﻧﺴﺎن را ﻧﺎراﺣﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رو ﯾﮏ ﻧﻮازﻧﺪه‪ ،‬ﭘﯿﺶ از آﻏﺎز ﺑﻪ ﻧﻮاﺧﺘﻦ ﯾﮏ آھﻨﮓ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﯽ و درﺳﺘﯽ‬
‫ﺗﺎرھﺎی ﺳﺎز ﺧﻮد ﺗﮑﯿﻪ دارد‪ .‬ﺿﺮﺑﻪای ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺎر و ﮔﺮھﯽ ﺑﺪان ﺗﺎر ﻣﯽزﻧﺪ و ﺧﻮب‬
‫ﻣﯽآزﻣﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺗﺎرھﺎی ﺧﻮب ﮐﻮک ﺷﺪه را ﻣﯿﺎن اﻧﮕﺸﺘﺎن ﺧﻮد ﻗﺮار داده ﻧﻐﻤﻪای‬
‫ﺟﺎﻧﻔﺰا و ھﻤﺎھﻨﮓ از آن ﺳﺮ ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دو ﺧﻂ ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ ﺗﮑﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ھﺮ ﺗﺮس ﺗﺒﺎه ﮐﻨﻨﺪه و ھﺮ اﻣﯿﺪ‬
‫ﻣﻨﻔﯽ را از آن دو ﻣﯽزداﯾﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﺪان دو ﺗﮑﯿﻪ ﮐﺮده ﭼﻨﺎن آھﻨﮓ ﺟﺎﻧﻔﺰاری روحﭘﺮوری‬
‫از آنھﺎ ﺳﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﺰاوار ﯾﮏ ﺑﺸﺮ واﻗﻌﯽ اﺳﺖ‪ ،‬از ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪی ﺗﺮس و ﺑﻪ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ اﻣﯿﺪوار ﮐﻪ ﺳﺰوار اﻣﯿﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ھﻤﻪی ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ دوش ﺑﺸﺮ ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ و ﻓﺸﺎر وارد ﻣﯽآورد‪،‬‬
‫ﺑﺮﻣﯽدارد و ﺧﻮفھﺎی درھﻢ و ﺑﺮھﻢ آﺷﻔﺘﻪ ﮐﻨﻨﺪهای را ﮐﻪ واﻗﻌﯿﺖ ﻧﺪارد و در ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫اﻣﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮی ﻧﻤﯽدھﺪ‪ ،‬از ﺗﺎر ﺗﺮس ﻣﯽزداﯾﺪ!‬
‫ﺗﺮس از ﻣﺮگ را از ﻧﻔﺲ ﻣﯽزداﯾﺪ! زﯾﺮا ﭼﻪ ارزﺷﯽ دارد؟ آﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﺮس‪ ،‬ﻣﺪت ﻣﺮگ ﺑﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪازد و ﯾﺎ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه را ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽدھﺪ؟ ﺧﯿﺮ ھﺮﮔﺰ! و ﺗﺎ ﺗﺮس‪ ،‬از‬
‫واﻗﻌﯿﺖ ﭼﯿﺰی ﮐﻢ ﻧﮑﻨﺪ ارزش ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺮسھﺎ ﺑﺪون ھﯿﭻ ﻧﺘﯿﺠﻪای ﻧﯿﺮوی‬
‫اﻧﺴﺎن را ﺗﻤﺎم ﮐﺮده‪ ،‬ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ را در ھﻢ ﻣﯽﮐﻮﺑﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رو ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﮑﻞھﺎ و آھﻨﮓھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬ﺑﺎرھﺎ اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺗﮑﺮار ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬
‫�� َنا ٱل َم ِص ُ‬‫َ‬
‫يت ۡ‬ ‫� ُن نُ ۡ�ۦ َونُ ِم ُ‬ ‫َ‬
‫َّ ۡ‬
‫� ‪] ﴾٤٣‬ق‪.[۴۳ :‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿إِنا‬
‫»ﻣﺎ ھﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ زﻧﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﻣﯽﻣﯿﺮاﻧﯿﻢ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ھﻤﻪ ﺑﻪﺳﻮی ﻣﺎ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ ٓ َ ُ‬ ‫َ َ ُ َ ّ َ َّ ُ َ ۡ‬
‫� �ف ًسا إِذا َجا َء أ َجل َها ۚ﴾ ]اﻟﻤﻨﺎﻓﻘﻮن‪.[۱۱ :‬‬ ‫﴿ولن يؤخِر ٱ‬
‫»زﻣﺎن ﻣﺮگ ھﺮ ﮐﺲ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺧﺪا ھﯿﭻ ﺗﺄﺛﯿﺮی در آن ﻧﻤﯽدھﺪ«‪.‬‬
‫ت﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۸۵ :‬‬ ‫َٓ َ ُ َۡ ۡ‬ ‫ُ ُّ َ ۡ‬
‫﴿� �ف ٖس ذا�ِقة ٱلمو ِ �‬
‫»ھﺮ ﻧﻔﺴﯽ ﭼﺸﻨﺪهی ﻣﺮگ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﭘﺮھﯿﺰ از ﻣﺮگ ﻧﻪ ﺳﻮدی دارد و ﻧﻪ واﻗﻌﯿﺖ اﻣﺮ را ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽدھﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫وج ُّمش َّي َدةٖ�﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪.[۷۸ :‬‬ ‫ُ‬ ‫ُّ ۡ ُ َ ُ ُ‬ ‫ََۡ َ ُ ُ ْ ُۡ‬
‫﴿��ن َما ت�ونوا يدرِ�� ُم ٱل َم ۡوت َول ۡو كنت ۡم ِ� ب ُر ٖ‬
 ‫‪١٧٣‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫»ھﺮ ﺟﺎ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺮگ ﺷﻤﺎ را درﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ھﺮ ﭼﻨﺪ در ﺑﺮجھﺎی ﻣﺤﮑﻢ ﺑﺎﺷﯿﺪ!«‪.‬‬

‫ﺗﺮس از ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ھﻮلاﻧﮕﯿﺰ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮگ ﻧﯿﺰ روا ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﺗﺎر‬
‫ﺗﺮس ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻐﻤﻪی ﻧﺎﺳﺎز از آن ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ و از ﺷﺪت ﮐﺸﯿﺪن ﻣﻤﮑﻦ‬
‫اﺳﺖ ﭘﺎره ﺷﻮد!‬
‫ﺗﺮﺳﯿﺪن از روزی ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ و درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ!‬
‫ُۡ‬ ‫ۡ َ‬‫َ‬
‫لس ۡم َع َوٱ�بۡ� ٰ َر َو َمن �رِ ُج‬ ‫�ض أ َ َّمن َ� ۡمل ُِك ٱ َّ‬ ‫َّ ٓ ۡ َ‬
‫لس َماءِ َوٱ� ِ‬ ‫ُ ُ‬
‫﴿قل َمن يَ ۡر ُزق�م ّم َِن ٱ‬
‫ُۡ‬
‫ون ٱ َّ ُ‬‫ۡ َ َّ َ ۡ َ ّ َ ُ ۡ ُ ۡ َ ّ َ َ ۡ َ ّ َ َ ُ َ ّ ُ ۡ َ ۡ َ َ َ َ ُ ُ َ‬
‫�ۚ﴾ ]ﯾﻮﻧﺲ‪.[۳۱ :‬‬ ‫� ومن يدبِر ٱ�مر ۚ فسيقول‬ ‫ت و�خ ِرج ٱلميِت مِن ٱل ِ‬ ‫ٱل� مِن ٱلمي ِ ِ‬
‫»ﺑﮕﻮ‪ :‬ﮐﯿﺴﺖ ﮐﻪ از آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ روزی ﻣﯽدھﺪ؟ و ﯾﺎ ﮐﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﺸﻢ و‬
‫ﮔﻮش ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽدھﺪ؟ ﮐﯿﺴﺖ ﮐﻪ زﻧﺪه را از ﻣﺮده و ﻣﺮده را از زﻧﺪه ﺑﯿﺮون ﻣﯽآورد؟‬
‫ﮐﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎن او ﻋﺎﻟﻢ را ﺑﻪ ﻧﻈﻢ در ﻣﯽآورد؟ ﭘﺲ ﺧﻮاھﻨﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪا!«‪.‬‬
‫ﺧﻮف از آزار و اذﯾﺖ ﻣﺮدم و ھﺮ ﺿﺮری ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﻧﺴﺎن از ﻧﯿﺮوھﺎی زﻣﯿﻨﯽ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫روا ﻧﯿﺴﺖ‪:‬‬
‫�ا إ َّ� َما َشا ٓ َء ٱ َّ ُ‬ ‫َ‬
‫�ۚ﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪.[۱۸۸ :‬‬ ‫﴿قُل َّ�ٓ أ ۡمل ُِك �ِ َ ۡف ِ� َ� ۡف ٗعا َو َ� َ ًّ‬
‫ِ‬
‫»ﺑﮕﻮ‪ :‬ﺑﺠﺰ آﻧﭽﻪ ﺧﺪا ﺑﺨﻮاھﺪ ﻧﻪ ﻣﺎﻟﮏ ﺳﻮدی ﺑﺮای ﺧﻮد ھﺴﺘﻢ و ﻧﻪ ﺿﺮری«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُ َّ ُ َ َ ٓ َّ َ َ َ َ َّ ُ َ َ ُ َ َ ۡ َ ٰ َ َ َ َ َّ َ ۡ َ َ َ َّ ۡ ۡ‬
‫� ٱل ُمؤم ُِنون ‪﴾٥١‬‬ ‫﴿قل لن ي ِصيبنا إِ� ما كتب ٱ� �ا هو مولٮنا ۚ و� ٱ� ِ فليتو ِ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪.[۵۱:‬‬
‫»ﺑﮕﻮ‪ :‬ﺑﻪ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰی دﭼﺎر ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﻢ ﺟﺰ ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﯽ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﺮای ﻣﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬او‬
‫ﻣﻮﻻ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﻣﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﺧﺪا ﺗﻮﮐﻞ ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ ُ ُ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َۡ ُۡ ُ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ُ ۡ ُ ُ َّ ُ َ َ َ‬
‫ن��م ّ ِم ۢن‬ ‫� ف� �ل َِب ل� ۡمۖ �ن �ذل� ۡم � َمن ذا ٱ�ِي ي‬ ‫﴿إِن ين��م ٱ‬
‫َ� ۡع ِده ِۗۦ﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۶۰ :‬‬
‫»اﮔﺮ ﺧﺪا ﺷﻤﺎ را ﯾﺎری ﮐﻨﺪ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﭼﯿﺮه ﺷﻮد و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺧﻮاری‬
‫واﮔﺬارد ﭘﺲ ﮐﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﭘﺲ از آن ﺷﻤﺎ را ﯾﺎری ﮐﻨﺪ؟«‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﺗﺮس از ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﺠﮫﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﮐﺎر ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ ﻧﯿﺰ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ َ َ ٰٓ َ َ ۡ َ ُ ْ َ ۡ ٗ َ ُ َ َ ۡ ‪ُ َّ ٞ ّ َ َ ُ َ ٗ ۡ َ ْ ُّ ُ َ ٰٓ َ َ َ ۡ ُ َّ ٞ‬‬
‫﴿وع� أن ت�رهوا ش�ٔا وهو خ� ل�مۖ وع� أن �ِبوا ش�ٔا وهو � ل� ۚم﴾‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۲۱۶ :‬‬
‫»ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﭼﯿﺰی را دوﺳﺖ ﻧﺪارﯾﺪ و آن ﭼﯿﺰ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺑﮫﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﭼﯿﺰی را‬
‫دوﺳﺖ دارﯾﺪ و آن ﭼﯿﺰ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺷﺮ و ﺑﺪی اﺳﺖ«‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٧٤‬‬
‫َ َ َ‬ ‫َ َ َّ َّ َ ُ ۡ ُ‬ ‫َ َ‬
‫� �دِث َ� ۡع َد �ٰل ِك أ ۡم ٗر� ‪] ﴾١‬اﻟﻄﻼق‪.[۱ :‬‬ ‫﴿� ت ۡدرِي لعل ٱ‬
‫»و ﺗﻮ ﭼﻪ داﻧﯽ ﺷﺎﯾﺪ ﺧﺪا ﭘﺲ از آن ﮐﺎری از ﻧﻮ ﭘﺪﯾﺪ آورد«‪.‬‬
‫ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻗﺮآن ﺑﻪ ھﻤﻪی ﺗﺮسھﺎی ﻣﻐﺸﻮش ﮐﻨﻨﺪهی ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از‬
‫دﯾﮕﺮی‪ ،‬رﺳﯿﺪﮔﯽ ﮐﺮده ھﻤﻪ را از ﻧﻔﺲ ﻣﯽزداﯾﺪ و ﺑﺎر ﺳﻨﮕﯿﻦ آنھﺎ را از دوش ﺟﺎن‬
‫ﺑﺮﻣﯽدارد ﺗﺎ ﺑﻪﺳﻮی زﻧﺪﮔﯽ ﭘﻮﯾﺎ و ﺑﺎ ارج و ﻗﺪرت و ﻣﮑﻨﺘﯽ رھﺴﭙﺎر ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺪر و‬
‫ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ازﻟﯽ و ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺧﺪا ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﻪ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮ ﺗﮑﯿﻪ ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺗﺎر ﻓﻄﺮی ﺗﺮﺳﯽ را ﮐﻪ در ﻧﻔﺲ ﺑﺸﺮﯾﺖ ﻧﮫﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﭼﻨﺎن آھﻨﮓ‬
‫اﺻﯿﻠﯽ از آن ﺳﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪی ﺳﺮﺷﺖ و ذات اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﯿﭻﯾﮏ از ﻧﯿﺮوھﺎی زﻣﯿﻦ ﺗﺮسآور ﻧﺒﻮده و ﺳﺰاوار ﺗﺮسآور ﻧﺒﻮده و ﺳﺰاوار ﺗﺮس‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ھﻤﻪی آنھﺎ رام ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ھﯿﭻﯾﮏ از اﯾﻦ ﻧﯿﺮوھﺎ ﻧﻪ از ﺧﻮد دارای ﺗﻮاﻧﯽ‬
‫ً‬
‫ﺑﻮده و ﻧﻪ ذاﺗﺎ ﺻﺎﺣﺐ ﺳﻮد و زﯾﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آن ﻧﯿﺮوﯾﯽ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪی ﺗﺮﺳﯿﺪن‬
‫اﺳﺖ ھﺮ ﭼﯿﺰی در ﺗﺼﺮف و ﻗﺪرت او اﺳﺖ‪ .‬آن ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺣﻖ دھﻨﺪه و ﮔﯿﺮﻧﺪه‪ ،‬رھﺎ‬
‫ﮐﻨﻨﺪه و ﺑﺎزدارﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﺮﺳﯿﺪن از آن واﺟﺐ و ﺗﺮس او را در دل‬
‫داﺷﺘﻦ‪ ،‬ﺑﻪ راه راﺳﺖ رﻓﺘﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺮس ﺗﻨﮫﺎ از ﺧﺪا و از ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﺸﺮ را ﺑﺪان‬
‫ﻣﯽﺗﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫وه ۡم َو َخافُون إن ُك ُ‬
‫نتم ُّم ۡؤ ِمن َ‬ ‫َ‬
‫َّ َ َ ٰ ُ ُ َّ ۡ َ ٰ ُ ُ َ ّ ُ ۡ َ ٓ َ ُ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫ِ� ‪﴾١٧٥‬‬ ‫ِ ِ‬ ‫﴿إِ�ما �ل ِ�م ٱلشي�ن �وِف أو ِ�اءهۥ ف� �اف‬
‫]آلﻋﻤﺮان‪.[۱۷۵ :‬‬
‫»اﯾﻦ ھﻤﺎن ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ دوﺳﺘﺎن ﺧﻮد را ﻣﯽﺗﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ از آﻧﺎن ﻧﺘﺮﺳﯿﺪ و از‬
‫ﻣﻦ ﺑﺘﺮﺳﯿﺪ اﮔﺮ ﻣﺆﻣﻦ ھﺴﺘﯿﺪ«‪.‬‬
‫َّ ُ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ََُۡ َُ َ ُّ َ َ‬ ‫َ َ ۡ َ َّ ُ َ‬
‫� � َما ُ�ۥ‬ ‫ِين مِن دونِهِۚۦ َو َمن يُضل ِِل ٱ‬
‫ك بٱ� َ‬
‫ِ‬ ‫ون‬‫ف‬‫ِ‬ ‫و‬ ‫خ‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫ۥ‬‫ۖ‬ ‫ه‬ ‫د‬‫ب‬‫�‬ ‫اف‬‫ٍ‬ ‫�‬ ‫﴿�ليس ٱ� ب ِ‬
‫َ‬
‫م ِۡن هادٖ ‪] ﴾٣٦‬اﻟﺰﻣﺮ‪.[۳۶ :‬‬
‫»آﯾﺎ ﺧﺪا ﺑﺮای ﺑﻨﺪهاش ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ؟ ﺗﻮ را از ﻗﺪرت ﻏﯿﺮﺧﺪا ﻣﯽﺗﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و ھﺮ ﮐﻪ را‬
‫ﺧﺪا ﮔﻤﺮاه ﮐﻨﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ھﯿﭻ راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﻧﺨﻮاھﺪ داﺷﺖ«‪.‬‬
‫ُۡ ّٓ َ َ ُ ۡ َ َ ۡ ُ َ ّ َ َ َ َۡ َ‬
‫ي� ‪] ﴾١٥‬اﻷﻧﻌﺎم‪.[۱۵ :‬‬
‫﴿قل إ ِ ِ� أخاف إِن عصيت ر ِ� عذاب يو ٍ� ع ِظ ٖ‬
‫»ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻣﻦ اﮔﺮ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﺧﺪای ﺧﻮد ﮐﻨﻢ از ﻋﺬاب آن روز ﺑﺰرگ ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ«‪.‬‬
‫�� ‪] ﴾٧‬اﻹﻧﺴﺎن‪.[۷ :‬‬ ‫ون يَ ۡو ٗما َ� َن َ ُّ‬
‫�هُۥ ُم ۡس َت ِط ٗ‬ ‫ُ ُ َ َّ ۡ َ َ َ ُ َ‬
‫﴿يوفون ب ِٱ�ذرِ و�خاف‬
 ‫‪١٧٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫»ﺑﻪ ﻋﮫﺪ و ﻧﺬر ﺧﻮد وﻓﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از روزی ﻣﯽﺗﺮﺳﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺮش ھﻤﻪ را ﻓﺮاﮔﯿﺮد«‪.‬‬
‫وسا َ� ۡم َطر ٗ‬ ‫اف مِن َّر ّ� َنا يَ ۡو ًما َ� ُب ٗ‬ ‫َّ َ َ ُ‬
‫�ر� ‪] ﴾١٠‬اﻹﻧﺴﺎن‪.[۱۰ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿إِنا �‬
‫»ﻣﺎ از ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﻢ در روزی ﮐﻪ رﺧﺴﺎر درھﻢ ﮐﺸﯿﺪه و ﺳﺨﺖ ھﻮﻟﻨﺎک‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦ روزی ﮐﻪ ﺷﺮش ﺑﺮ ﺳﺮ ھﺮ ﮐﺲ ﭘﺮﭘﺮ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬از ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮﯾﻦ اﺑﻮاب ﺧﻮف در‬
‫ً‬
‫ﻗﺮآن اﺳﺖ و ﺑﯿﺶ از ھﻤﻪ در ﺑﺎرهی ﺗﺮس و ﺑﯿﻢ و ﻧﮕﺮاﻧﯽ از آن روز ﺑﺤﺚ ﮐﺮده و واﻗﻌﺎ‬
‫ھﻢ ﻗﻠﺐ ﻣﺆﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﻗﺪمھﺎی او ﺑﺮ راه راﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪی اﺳﺘﻮار ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ھﻤﻪ‬
‫ﭼﯿﺰ از آن روز ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ از ﻋﺬاب آﺧﺮت ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازهای در ﺳﺮاﺳﺮ ﻗﺮآن ﻓﺮاوان اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺎرھﺎ ﺗﮑﺮار ﺷﺪه ﮐﻪ اﺣﺘﯿﺎﺟﯽ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن آنھﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ در اﯾﻨﺠﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ آن ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫روﺷﻦ و آﺷﮑﺎر ﻣﻮﺟﻮد در آن اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺧﻮد اﻧﻮاع ﺧﻮفھﺎ و ﻧﮕﺮاﻧﯽھﺎ را در‬
‫ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ھﻤﻪی ﺳﻄﺢھﺎ را ﭘﻮﺷﺎﻧﯿﺪه اﺳﺖ!‬
‫ﺑﻪ ﻇﻦ ﻗﻮی‪ ،‬ﻋﺬابھﺎی ﺣﺴﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه در ﻗﺮآن‪ ،‬ﻓﻘﻂ وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺳﺎﻧﯿﺪن ھﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ُ ُ ُ‬ ‫ار� ُ�َّ َما نَض َ‬ ‫� َف ُروا ْ � َ�ٰت ِ َنا َس ۡو َف نُ ۡصل ِيه ۡم نَ ٗ‬ ‫َّ َّ َ َ‬
‫ت ُجلودهم بَ َّدل َ�ٰ ُه ۡم‬ ‫ج ۡ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿إِن ٱ�ِين‬
‫ابۗ﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪.[۵۶ :‬‬ ‫� َها ِ�َ ُذوقُوا ْ ٱ ۡل َع َذ َ‬ ‫ُ ُ ً‬
‫ودا َ� ۡ َ‬ ‫جل‬
‫»ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آﯾﺎت ﻣﺎ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ زودی آﻧﺎن را ﺑﻪ آﺗﺶ دوزخ دراﻓﮑﻨﯿﻢ ﮐﻪ ھﺮ‬
‫ﭼﻨﺪ ﭘﻮﺳﺖ ﺗﻦ آﻧﺎن ﺑﺴﻮزد ﺑﻪ ﭘﻮﺳﺖ دﯾﮕﺮش ﻣﺒﺪل ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﺳﺨﺘﯽ ﻋﺬاب را ﺑﭽﺸﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ َّ ُ ْ َّ َ َّ َ ُ ُ َ َّ ُ َ ۡ‬
‫ارةُ ۖ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۲۴ :‬‬
‫� َِج َ‬ ‫﴿فٱ�قوا ٱ�ار ٱل ِ� وقودها ٱ�اس وٱ‬
‫»از آﺗﺸﯽ ﺑﺘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﮔﯿﺮاﻧﻪی آن آﺗﺶ‪ ،‬ﻣﺮدم و ﺳﻨﮓھﺎ ھﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫َّ َ َ َ َ ‪ٞ‬‬
‫� ‪ ٦٣‬إِ�ها شجرة‬ ‫ِل�ٰلِم َ‬‫َّ َ َ ۡ َ ٰ َ ۡ َ ٗ ّ َّ‬
‫وم ‪ ٦٢‬إِنا جعل�ها ف ِتنة ل‬
‫ُّ‬ ‫خ ۡ�‪ ٞ‬نُّ ُز ً� أَ ۡم َش َ‬
‫ج َرةُ ٱ َّلزق ِ‬ ‫َ َٰ َ َ‬
‫﴿أ�ل ِك‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ َ ۡ‬ ‫َ َّ‬
‫� ‪ ٦٥‬فإِ� ُه ۡم ��ِ ون مِن َها‬ ‫َّ َ‬ ‫َ ۡ ُ َ َ َّ ُ ُ ُ ُ‬ ‫� أ ۡصل ٱ ۡ َ‬ ‫� ُر ُج ِ ٓ‬‫َۡ‬
‫حي ِم ‪ ٦٤‬طلعها ك�نهۥ رءوس ٱلش�ٰ ِط ِ‬ ‫� ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ‬ ‫ُ َّ َّ َ ۡ‬ ‫ُ َّ َّ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ َ َ ۡ ٗ ّ ۡ َ‬ ‫ََ ُ َ َۡ ۡ ُ َ‬
‫ج َع ُه ۡم ِ��‬ ‫ِي� ‪� ٦٧‬م إِن مر ِ‬ ‫�ما�ِ ٔون مِنها ٱ�ُطون ‪� ٦٦‬م إِن لهم عليها لشو�ا مِن � ٖ‬
‫حي ِم ‪] ﴾٦٨‬اﻟﺼﺎﻓﺎت‪.[۶۸-۶۲ :‬‬ ‫� ِ‬‫ٱ َۡ‬
‫»آﯾﺎ اﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﻋﺎﻟﯽ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ و ﯾﺎ درﺧﺖ زﻗﻮم ﺟﮫﻨﻢ ﮐﻪ آن درﺧﺖ را ﺑﻼی ﺟﺎن‬
‫ﺳﺘﻤﮑﺎران ﻗﺮار دادﯾﻢ‪ .‬زﻗﻮم درﺧﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺑﯿﻦ دوزخ درآﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯿﻮهاش ﮔﻮﯾﯽ‬
‫ﺳﺮھﺎی ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬اھﻞ دوزخ ﭼﻨﺎن از آن ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﮑﻢھﺎ را از آن ﭘﺮ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٧٦‬‬

‫ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن ﺷﺮاﺑﯽ از ﺣﻤﯿﻢ ﺳﻮزان ﺟﮫﻨﻢ ﺧﻮاھﻨﺪ داﺷﺖ‪ .‬و ﺳﭙﺲ ﺑﯿﮕﻤﺎن‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ آﻧﺎن ﺑﻪﺳﻮی ﺟﮫﻨﻢ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺣﻖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺳﺎﻧﯿﺪن ﺑﺴﯿﺎر و آھﻨﮕﺸﺎن ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺳﺖ‪ ،‬ھﺮ ﯾﮏ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻮﻋﯽ ﻧﻐﻤﻪ ﺳﺮ ﻣﯽدھﻨﺪ‪ .‬ﯾﮑﺒﺎر ﻋﺬاب ﻣﺤﺴﻮس را ﺑﺎ ﻋﺬاب ﻣﻌﻨﻮی ﻣﻤﺰوج ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﺟﻨﺒﻪی ﺣﺴﯽ آن ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫يم ‪١٩‬‬ ‫ب مِن فَ ۡو ِق ُر ُءو ِسه ُم ٱ ۡ َ‬
‫� ِم ُ‬ ‫اب ّمِن نَّار يُ َص ُّ‬ ‫ت ل َ ُه ۡم � َِي ‪ٞ‬‬
‫ِ‬
‫َ َّ َ َ‬
‫� َف ُروا ْ ُ� ّط َع ۡ‬ ‫﴿فٱ�ِين‬
‫ِ‬ ‫ٖ‬
‫َُۡ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ َّ ٓ ُ ْ‬ ‫ود ‪َ ٢٠‬ول َ ُهم َّم َ�ٰم ُع م ِۡن َ‬ ‫ۡ َ ُۡ ُ ُ‬
‫حدِي ٖد ‪َ � ٢١‬ما أ َراد ٓوا أن �رجوا‬ ‫ِ‬ ‫يُ ۡص َه ُر بِهِۦ َما ِ� ُ� ُطون ِ ِهم وٱ�ل‬
‫َ‬ ‫َۡ ۡ َ ّ ُ ُ ْ َ َ ُ ُ ْ َ َ َ ۡ‬
‫�ق ‪] ﴾٢٢‬اﻟﺤﺞ‪.[۲۲-۱۹ :‬‬ ‫مِنها مِن � ٍ� أ�ِيدوا �ِيها وذوقوا عذاب ٱ� ِر ِ‬
‫»ﮐﺎﻓﺮان را ﻟﺒﺎﺳﯽ از آﺗﺶ دوزخ ﺑﺮ ﻗﺎﻣﺖ ﺑﺮﯾﺪهاﻧﺪ و ﺑﺮ ﺳﺮ آﻧﺎن آب ﺳﻮزان ﺟﮫﻨﻢ‬
‫رﯾﺰﻧﺪ ﺗﺎ ﭘﻮﺳﺖ ﺑﺪن آنھﺎ و آﻧﭽﻪ در اﻧﺪرون آﻧﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪان آب وزان ﮔﺪاﺧﺘﻪ ﺷﻮد و‬
‫ﮔﺮز ﮔﺮان و ﻋﻤﻮدھﺎی آھﻨﯿﻦ ﺑﺮای آنھﺎ آﻣﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﺧﻮاھﻨﺪ از دوزخ ﺑﻪ درآﯾﻨﺪ و‬
‫از ﻏﻢ و اﻧﺪوه آن ﻧﺠﺎت ﯾﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز آﻧﺎن را ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪ و ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﭽﺸﯿﺪ ﻋﺬاب آﺗﺶ‬
‫را«‪.‬‬
‫اﯾﻦ وﺻﻒ دردﻧﺎﮐﯽ از ﻋﺬابھﺎی ﺷﺪﯾﺪی اﺳﺖ ﮐﻪ ھﻤﻪی آنھﺎ ﺣﺴﯽ اﺳﺖ ﺟﺰ‬
‫واژهی اﻧﺪوه‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ آھﻨﮓ ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﻋﺬاب ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ را در ﮐﻨﺎر ﻋﺬاب دردﻧﺎک‬
‫ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺎه ﻋﺬاب ﺣﺴﯽ و ﻣﻌﻨﻮی را ﯾﮑﺴﺎن ﺑﻪھﻢ ﻣﯽآﻣﯿﺰد‪:‬‬
‫ُّ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ِن� ۡم إ ِ َّ� خ ِۡز ‪ٞ‬‬
‫ُ‬ ‫ۡ ُ َ َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َياۖ َو َ� ۡو َم ٱلقِ َ�ٰ َمةِ يُ َردون‬
‫ي ِ� ٱ َ‬ ‫﴿� َما َج َزا ُء َمن َ�ف َعل �ٰل ِك م‬
‫َ ٰٓ َ َ ّ ۡ َ َ‬
‫اب﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۸۵ :‬‬ ‫� أش ِد ٱلعذ ِ �‬ ‫إِ‬
‫»ﭘﺲ ﺟﺰای اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺮدﻣﯽ از ﺷﻤﺎ ﭼﯿﺴﺖ ﺟﺰ ذﻟﺖ و ﺧﻮاری در زﻧﺪﮔﯽ اﯾﻦ دﻧﯿﺎ‬
‫و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﯿﺰ ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ ﻋﺬاب را ﺧﻮاھﻨﺪ دﯾﺪ«‪.‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ذﻟﺖ و ﺧﻮاری دﻧﯿﺎ ﯾﻌﻨﯽ ﭼﯿﺰی را ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن ﺑﯿﺶ از‬
‫ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ از آن ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ ﮐﻪ اﻓﺰون ﺑﺮ ﻋﺬاب روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﯾﮏ رﻧﮓ ﻋﺬاب آﻧﯽ ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺧﻮاری دﻧﯿﺎﯾﯽ از ﺧﺪا اﺳﺖ‪ ،‬و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ از آن ﺑﺘﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ رﻋﺐاﻧﮕﯿﺰ و ھﻮﻟﻨﺎک اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا از ﺳﻮی ﻗﺪرﺗﯽ اﯾﻦ ذﻟﺖ و زﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ‬
‫ً‬
‫واﻗﻌﺎ ﺧﺬﻻن و رﺳﻮاﯾﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ او اﺳﺖ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‬
‫رﺳﻮاﯾﯽ و ذﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﭼﺎره و راه ﮔﺮﯾﺰی از آن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا از ﺳﻮی ﺧﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪١٧٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫ﮔﺎه در آﻣﯿﺨﺘﻦ ﻋﺬاب ﺣﺴﯽ و ﻣﻌﻨﻮﯾﻒ ﺟﻨﺒﻪی ﻋﺬاب ﻣﻌﻨﻮی آن ﺑﺮ دﯾﮕﺮی ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ُ َّ‬
‫� َدة ِ ‪] ﴾٧‬اﻟﻬﻤﺰة‪.[۷-۶ :‬‬ ‫ار ٱ�ِ ٱل ُموق َدةُ ‪ ٦‬ٱل ِ� � َّطل ُِع � ٱ� ِٔ‬ ‫﴿ن‬
‫»آﺗﺶ ﻓﺮوزان ﺧﺪا‪ ،‬ھﻤﺎن آﺗﺸﯽ ﮐﻪ دلھﺎ و وﺟﺪانھﺎ را ﻓﺮاﻣﯽﮔﯿﺮد«‪.‬‬
‫ﭼﮫﺮه و ﺟﮫﺖ روﺷﻦ آﺗﺶ در اﯾﻨﺠﺎ ﻋﺬاب ﺣﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻋﺬاﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﺐ‬
‫و وﺟﺪان ﻣﯽرﺳﺪ و ﺷﺮارهی آن ﺿﻤﯿﺮ ﺑﺎﻃﻦ را ﺷﻌﻠﻪور ﮐﺮده و ﺗﺮس و وﺣﺸﺘﯽ در دل‬
‫اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺎھﯽ ﻧﯿﺰ ﻋﺬاب ﺧﺎﻟﺺ ﻣﻌﻨﻮی اﺳﺖ‪:‬‬
‫ّ َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ۡٗ‬ ‫ََۡ َ َۡ ُ َۡ ‪ۡ ّ ٞ‬‬
‫�اۖ َوٱ� ۡم ُر يَ ۡو َم� ِ ٖذ ِ�ِ ‪] ﴾١٩‬اﻹﻧﻔﻄﺎر‪.[۱۹ :‬‬ ‫س ِ�َف ٖس ش ٔ‬ ‫﴿يوم � �مل ِك �ف‬
‫»روزی ﮐﻪ ھﯿﭽﮑﺴﯽ ﺑﺮای دﯾﮕﺮی اﺧﺘﯿﺎر ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺮ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ در آن روز ﺑﺮای‬
‫ﺧﺪا اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ۡ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫﴿يَ ۡو َم يَفِ ُّر ٱل ۡ َم ۡر ُء م ِۡن أخِيهِ ‪َ ٣٤‬وأ ّ ِمهِۦ َوأ�يهِ ‪َ ٣٥‬و َ� ٰ ِ َ‬
‫ِ� ٱ ۡم ِر ٖٕي ّمِن ُه ۡم‬ ‫ََ‬
‫حبتِهِۦ و�نِيهِ ‪ ٣٦‬ل ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ۡ ‪ۡ ٞ‬‬
‫يَ ۡو َم� ِ ٖذ شأن ُ�غن ِيهِ ‪] ﴾٣٧‬اﻟﻌﺒﺲ‪.[۳۷-۳۴ :‬‬
‫»روزی ﮐﻪ ﻣﺮد از ﺑﺮادر و ﻣﺎدر و ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد ﻣﯽﮔﺮﯾﺰد‪ ،‬ھﺮﮐﺲ از اﯾﺸﺎن دارای‬
‫ﺷﺄن و ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ۡ‬
‫َ َ َ َُ‬ ‫� ٌء َع ِظ ‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُ َّ ُ ْ َ َّ ُ ۡ َّ َ ۡ َ َ َ َّ َ‬
‫يم ‪ ١‬يَ ۡو َم ت َر ۡو� َها تذهل‬ ‫اعةِ ۡ‬ ‫﴿���ها ٱ�اس ٱ�قوا ر�� ۚم إِن زلزلة ٱلس‬
‫ُ‬ ‫َّ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َۡ َۡ‬ ‫ُ ُّ ُ ۡ َ َ ٓ َ َ َ ۡ َ َ ُ ُّ َ‬
‫ى َو َما هم‬ ‫� ٰ َر ٰ‬ ‫ات � ٍل �ل َها َوت َرى ٱ�اس س‬ ‫ضع ٍة � َّما أ�ضعت َوتض ُع � ذ ِ‬ ‫� مر ِ‬
‫ُ َ ٰ َ ٰ َ َ ٰ َّ َ َ َ َّ َ ‪ٞ‬‬
‫اب ٱ�ِ شدِيد ‪] ﴾٢‬اﻟﺤﺞ‪.[۲-۱ :‬‬ ‫�ن ع ذ‬‫�ِس�رى و� ِ‬
‫»زﻟﺰﻟﻪی روز ﻗﯿﺎﻣﺖ روﯾﺪاد ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺨﺘﯽ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪ ،‬روزی ﮐﻪ آن روﯾﺪاد ﺑﺰرگ را‬
‫ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ‪ ،‬ھﺮ زن ﺷﯿﺮده ﻃﻔﻞ ﺷﯿﺮﺧﻮار ﺧﻮد را ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﺪ و ھﺮ آﺑﺘﻦ ﺑﺎر ﺧﻮد را‬
‫ﺑﯿﻔﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم را از وﺣﺸﺖ آن روز ﻣﺴﺖ و از ﺧﻮد ﺑﯽﺧﻮد ﻣﯽﻧﮕﺮی‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﻣﺴﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻋﺬاب ﺧﺪا ﺳﺨﺖ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ً‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻘﺼﻮد از ﺗﺮس و وﺣﺸﺖ ﺻﺮﻓﺎ ﺗﺮس ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬وﺣﺸﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ از‬
‫زﯾﺮ آن ﻣﯽﮔﺬارد و ﺟﺎن از ﺷﺪت ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ آن ﭘﺎﯾﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و از ﻋﺬاب ﺣﺴﯽ ﺻﺤﺒﺘﯽ‬
‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﭘﺎرهای ﻣﻮارد ﻋﺬاب ﻣﻌﻨﻮی را ﺑﻪ اوج ﺧﻮد ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪:‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٧٨‬‬
‫َ ّ‬ ‫ۡ‬ ‫� ّل ُِم ُه ُم ٱ َّ ُ‬‫ََ ُ َ‬
‫� يَ ۡو َم ٱلقِ َ�ٰ َمةِ َو� يُ َز� ِي ِه ۡم﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۷۴ :‬‬ ‫﴿و� ي‬
‫»در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﻪ ﺧﺪا ﺑﺎ آﻧﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﻧﻪ آﻧﺎن را ﺗﺰﮐﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ ّ‬ ‫ۡ‬ ‫� ّل ُِم ُه ُم ٱ َّ ُ‬‫ََ ُ َ‬
‫� يَ ۡو َم ٱلقِ َ�ٰ َمةِ َو� يُ َز� ِي ِه ۡم﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۷۴ :‬‬ ‫﴿و� ي‬
‫»در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﻪ ﺧﺪا ﺑﺎ آﻧﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﻧﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻈﺮ ﻟﻄﻔﯽ ﻣﯽاﻧﺪازد‪ ،‬و ﻧﻪ‬
‫آﻧﺎن را ﺗﺰﮐﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ھﻤﻪی درﺟﺎت و ﻣﯿﺰانھﺎ را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم در ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﯾﮑﺴﺎن ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺮدم اﻓﺮادی ﺣﺴﯽ و‬
‫ﺳﻄﺤﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ھﻤﻪی زﻧﺪﮔﯽ را از راه ﺣﺲ و ﻟﻤﺲ درﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪاد اﻧﺪﮐﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫اﯾﻦ ﺳﻄﺢ ﺑﺎﻻﺗﺮ رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖھﺎی ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ و ﺣﺎﻟﺖھﺎی ﻣﻌﻨﻮی را ﻣﮫﻢ داﻧﺴﺘﻪ از آنھﺎ‬
‫ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽھﺎی ﻣﺰاج و ﻇﺮﻓﯿﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮔﺎھﯽ‬
‫اھﻞ ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت و ﻇﻮاھﺮ‪ ،‬و ﮔﺎھﯽ اھﻞ ﻣﻌﻨﺎ و ﺑﺎﻃﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو اﺳﻼم ھﻤﻪی‬
‫آھﻨﮓھﺎ را از ﺳﻄﺢھﺎ و ﻃﺒﻘﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﺎر ﺧﻮف ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﻣﯿﺰان ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ھﺮ‬
‫ﮐﺲ را از ﺟﮫﺘﯽ در ﺑﺮﮔﯿﺮد‪ .‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ھﺮ ﮐﺲ در ﺣﺎﻟﺘﯽ از ﺣﺎﻟﺖھﺎ‪ ،‬در داﯾﺮهی آن‬
‫واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﯽﮔﺬارد ﮐﻪ اﻧﺪک ﻟﺤﻈﻪای ھﺪر رﻓﺘﻪ ﮐﺴﯽ از آﻣﺪن در اﯾﻦ آھﻨﮓ‬
‫ﮔﺴﺘﺮده ﻣﺤﺮوم ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﯾﺎ آواﯾﯽ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ذاﺗﯽ و ﺑﻪ اﻧﺪازهی ﻧﯿﺮو و ﺗﻮان او‬
‫ﺑﻪ وی ﻧﺮﺳﺪ!‬
‫و اﻣﺎ اﻣﯿﺪ‪ .‬اﺳﻼم راھﯽ درﺳﺖ ﺑﺮای ھﻤﮕﺎم ﺷﺪن ﺑﺎ اﻣﯿﺪ ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨﺪ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ‬
‫وﺿﻊ ﻣﻮرد ﭘﺴﻨﺪ و ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد و اﺳﺘﻮاری ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ اﻣﯿﺪ ﺑﻪ آرزوھﺎی ﻓﺮﯾﺒﻨﺪه و ارزشھﺎی آﺷﻔﺘﻪی دروﻏﯿﻦ را ﺑﻪﺳﻮی‬
‫ارزشھﺎی ﺣﻘﯿﻘﯽ و راه درﺳﺖ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﺑﺴﯿﺎری از ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﻮﺟﻮد در زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دارای و ﻓﺮزﻧﺪ و‬
‫ﺷﮫﻮات و ﻣﻘﺎم و ﻋﺰت و ﻗﻮه و ﻗﺪرت‪ ،‬اﻣﯿﺪوار اﺳﺖ و اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦھﺎ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﻮاع ﻟﺬتھﺎی‬
‫ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ و ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ اﻣﯿﺪ دارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬اﺳﻼم‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫ﺷﺨﺺ را از ﺑﮫﺮهھﺎ و ﻟﺬتھﺎی ﭘﺎک و ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻪ رھﺒﺎﻧﯿﺖ و اﻧﺼﺮاف از‬
‫ﮐﺎرھﺎی دﻧﯿﺎ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاھﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺮدم را آﺷﮑﺎرا ﺑﻪ آن ﻧﻮع ﻧﻌﻤﺖھﺎ دﻋﻮت ﮐﺮده‪ ،‬ﺗﺤﺮﯾﻢ‬
‫آنھﺎ را ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺪ ﻣﯽداﻧﺪ‪:‬‬
 ‫‪١٧٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫� ل َِّ� َ‬
‫ت م َِن ٱ ّلر ۡز ِ �ق قُ ۡل ِ َ‬ ‫ٰ‬ ‫� أَ ۡخ َر َج لِعِ َبادِه ِۦ َوٱ َّ‬
‫لط ّي َ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ ۡ َ ۡ َ َّ َ َ َ َّ َّ‬
‫ِين‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫﴿قل من حرم زِ�نة ٱ� ِ ٱل ِ‬
‫ۡ‬ ‫ۡ َ ٗ‬ ‫ام ُنوا ْ ِ� ٱ ۡ َ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َيا خال َِصة يَ ۡو َم ٱلقِ َ�ٰ َمةِ�﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪.[۳۲ :‬‬ ‫َء َ‬

‫»ﺑﮕﻮ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ آن زﯾﻨﺖ ﺧﺪا را ﮐﻪ ﺑﺮای ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﭘﺪﯾﺪ آورده و روزیھﺎی ﭘﺎﮐﯿﺰه‬
‫را ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ؟ ﺑﮕﻮ‪» :‬آن ]ﭘﺎﮐﯿﺰهھﺎ[ در زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ دﻧﯿﺎ ﺑﺮای ﻣﺆﻣﻨﺎن اﺳﺖ‪ .‬روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ ]ھﻢ[ وﯾﮋه ]آﻧﺎن[ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل دوﺳﺖ ﻧﺪارد ﻣﺮدم ﺑﻪ اﻧﺪازهای در ﺷﮫﻮات ﻓﺮو ﺑﺮوﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﮫﺮهھﺎی‬
‫ﻓﻨﺎﺷﺪﻧﯽ زﻣﯿﻦ آﻧﺎن را از ارزشھﺎی ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺟﺎودان و ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻔﺮﯾﺒﺪ و ﺑﺎز دارد‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫دﻟﯿﻞ در ﺟﺎھﺎی ﺑﺴﯿﺎری ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪا ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﭘﺎﮐﯿﺰهی زﻣﯿﻦ را ﺗﺤﺮﯾﻢ‬
‫ﻧﮑﺮده از آنھﺎ ﺑﺪش ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬اﻣﺎ‪» :‬ﮐﺮدارھﺎی ﭘﺎﯾﻨﺪه و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮ و ﭘﺎﯾﺪارﺗﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ۡ ُ َ َ َ ِ َ َّ َ‬ ‫� َوٱلۡ َق َ‬ ‫لن َسآءِ َوٱ ۡ�َن َ‬ ‫ّ‬ ‫اس ُح ُّ َّ َ‬ ‫﴿ ُز ّ� ِ َن ل َِّلن ِ‬
‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ه‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ِن‬ ‫م‬ ‫ة‬‫ر‬ ‫نط‬ ‫ق‬ ‫م‬‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫ط‬
‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫ت م َِن ٱ ِ‬ ‫ب ٱلش َه� ٰ ِ‬
‫َ‬
‫ِندهُۥ ُح ۡس ُن‬
‫�ع َ‬ ‫�يَ ٰوة ِ ٱ ُّ� ۡ� َياۖ َوٱ َّ ُ‬ ‫ث َ�ٰل َِك َم َ�ٰ ُع ٱ ۡ َ‬ ‫� ۡيل ٱل ۡ ُم َس َّو َمةِ َوٱ ۡ�نۡ َ� ٰ ِم َوٱ ۡ َ‬
‫� ۡر ِ�‬
‫َوٱ ۡلف َّضةِ َوٱ ۡ َ‬
‫ِ‬
‫ِ‬
‫ُ ۡ ُ َ ّ ُ ُ َ ۡ ّ َ ٰ ُ ۡ َّ َ َّ َ ۡ ْ َ َ ّ ۡ َ َّ ٰ ‪ۡ َ ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫ََۡ‬
‫ت � ِري مِن‬ ‫� مِن �ل ِ�مۖ ل ِ�ِين ٱ�قوا عِند ر� ِ ِهم ج�‬ ‫اب ‪۞ ١٤‬قل أؤنبِئ�م ِ� ٖ‬ ‫ٱل�ٔ ِ‬
‫� بَ ِص ُ ۡ َ‬
‫� ۢ ب ِٱلعِبادِ ‪] ﴾١٥‬آل‬
‫ِيها َوأَ ۡز َ� ٰ ‪ٞ‬‬
‫ج ُّم َط َّه َرة ‪َ ٞ‬ور ۡض َ� ٰ ‪ٞ‬ن ّم َِن ٱ َّ�ِۗ َوٱ َّ ُ‬ ‫ِين � َ‬ ‫َ‬
‫�ت ِ َها ٱ ۡ�نۡ َ� ٰ ُر َ� ٰ ِ� َ‬ ‫َۡ‬
‫ِ‬
‫ﻋﻤﺮان‪۱۵-۱۴ :‬اﻟﻨﺴﺎء‪.[۵۸ :‬‬
‫ﺣﺐ ﺧﻮاﺳﺘﻪھﺎ ]ی ﻧﻔﺲ[ از ]ﻗﺒﯿﻞ[ زﻧﺎن و ﻓﺮزﻧﺪان و ﻣﺎلھﺎی اﻧﺒﻮه‬ ‫»ﺑﺮای ﻣﺮدﻣﺎن ّ‬
‫از ]ﺟﻨﺲ[ زر و ﺳﯿﻢ و اﺳﺐھﺎی ﻧﺸﺎﻧﺪار و ﭼﮫﺎر ﭘﺎﯾﺎن و زراﻋﺖ آراﺳﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫]ھﻤﻪ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪ[ ﺑﮫﺮه زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ دﻧﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬و ﺧﺪا ]ﺳﺖ ﮐﻪ[ ﻧﯿﮏ ﻓﺮﺟﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﻧﺰد اوﺳﺖ‪ .‬ﺑﮕﻮ‪:‬‬
‫آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺑﮫﺘﺮ از اﯾﻦ ﺧﺒﺮ دھﻢ؟ ﭘﺮھﯿﺰﮔﺎران ﺑﻪ ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﺑﺎغھﺎﯾﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫از ﻓﺮو دﺳﺖ آن ﺟﻮﯾﺒﺎران روان اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ در آن ﺟﺎوداﻧﻪاﻧﺪ‪ .‬و ]ﻧﯿﺰ از[ ھﻤﺴﺮاﻧﯽ ﭘﺎﮐﯿﺰه‬
‫و از ﺧﺸﻨﻮدی ﺧﺪا ﺑﺮ ﺧﻮردارﻧﺪ‪ .‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ]ﺣﺎل[ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﯿﻨﺎﺳﺖ«‪.‬‬
‫َُ َ ّ‬ ‫ۡ َ ‪ٞ‬‬ ‫ُۡ َ‬
‫�﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪.[۷۷ :‬‬ ‫خ ۡ�‪ ٞ‬ل َِم ِن ٱ َّ� َ ٰ‬ ‫﴿قل َم�ٰ ُع ٱ ُّ�� َيا قل ِيل َوٱ�خِرة‬
‫»ﺑﮕﻮ‪ :‬زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ دﻧﯿﺎ ﺑﮫﺮهی اﻧﺪﮐﯽ اﺳﺖ و ﺟﮫﺎن آﺧﺮت ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻘﻮی ﭘﯿﺸﻪ‬
‫ﮐﻨﺪ از ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫� ‪﴾٣٥‬‬ ‫ك ل ِۡل ُم َّتق َ‬
‫ِ‬
‫َُ َ َّ َ‬ ‫ۡ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َيا ۚ َوٱ�خِرة عِند ر ِ�‬‫� َ�ٰل َِك ل َ َّما َم َ�ٰ ُع ٱ ۡ َ‬ ‫ُ ُّ‬ ‫ۡ ٗ‬
‫﴿ َو ُزخ ُرفا ۚ �ن‬
‫]اﻟﺰﺧﺮف‪.[۳۵ :‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٨٠‬‬

‫»‪ ...‬اﯾﻦھﺎ ھﻤﻪ ﺑﮫﺮهی زﻧﺪﮔﯽ اﯾﻦ ﺟﮫﺎن اﺳﺖ‪ ،‬و ﭘﺎﯾﺎن و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرت‬
‫ﺑﺮای ﻣﺘﻘﯿﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦھﺎ‪...‬‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﮫﺮهور ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﺸﺮ ﺑﻪ روزیھﺎی ﭘﺎﮐﯿﺰهی زﻣﯿﻦ و آﺑﺎدان ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺟﮫﺎن و‬
‫ﮔﺮدﯾﺪن در ﮔﻮﺷﻪ و ﮐﻨﺎرهھﺎی آن ﺑﺮای ﮐﺴﺐ روزی‪ ،‬ﺑﻪ او ھﺸﺪار ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﺑﮫﺮهھﺎی‬
‫زﻣﯿﻨﯽ او را ﻧﻔﺮﯾﺒﺪ و ﺳﺮﺷﺖ ﺧﻮد را در آن ﻣﺴﺘﻐﺮق ﻧﮑﻨﺪ و ﺗﻮﺟﻪ او را ﺑﻪ اﻣﯿﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا‬
‫در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺟﻠﺐ ﮐﺮده رﺿﺎ و ﺛﻮاب و ﺧﺸﻨﻮدی او را ﺑﺨﻮاھﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﮫﻨﺎورﺗﺮﯾﻦ داﻣﻨﻪی ﺗﺮس زا در ﻗﺮآن‪ ،‬ﺗﺮس از ﻋﺬاب آﺧﺮت در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖھﺎی آﺧﺮت ﻧﯿﺰ ﮔﺴﺘﺮدهی ﭘﮫﻨﺎوری دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ھﺮﭼﻪ در آن ﺑﺎب از ﻋﺬاب ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ در اﯾﻦ ﺑﺎب از ﻧﻌﯿﻢ ﺟﮫﺎن دﯾﮕﺮ و ﻟﺬتھﺎی آن‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺑﮫﺸﺖ اﺧﺮوی ﻣﻮﻋﻮد ﺑﺮای اھﻞ ﺗﻘﻮی ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﻣﺤﺴﻮس ﺑﻪ‬
‫ذھﻦ ﺷﺨﺺ ﻣﺘﺒﺎدر ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ُ َ َ ۡ ۡ ۡ َ ٰ ‪َ ُ َّ َ ُّ ٞ‬‬ ‫� َعلَ ۡي َها ُم َت َ�ٰبل َ‬ ‫َّ‬
‫�ق‬‫� َواب َو�بَار َ‬
‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫�ون ‪ ١٧‬بِأ‬ ‫ِ� ‪� ١٦‬طوف علي ِهم وِل�ن �‬ ‫ِ‬
‫�ِٔ َ‬ ‫﴿ ُّمت ِ‬
‫ون ‪َ ٢٠‬و َ ۡ‬
‫� ِم‬
‫َ َ ٰ َ ّ َّ َ َ َ َّ ُ َ‬
‫�فون ‪ ١٩‬و�كِه ٖة مِما �تخ�‬
‫َّ ُ َ َّ ُ َ َ ۡ َ َ َ ُ ُ َ‬
‫ي‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫ا‬‫ه‬‫ن‬‫�‬ ‫ون‬ ‫ع‬ ‫د‬ ‫ص‬ ‫ي‬ ‫�‬ ‫‪١٨‬‬ ‫�‬ ‫ع‬‫م‬ ‫َو َ�أۡس ّمِن َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ ٖ‬ ‫ٖ‬
‫َ َ ٓ َۢ َ َ ُ ْ‬ ‫ُّ ۡ ُ ۡ َ ُۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫َ ُ ٌ‬ ‫ۡ‬
‫َ ۡ ّ َّ َ َ ُ َ‬
‫ون ‪ ٢٣‬جزاء بِما �نوا‬ ‫ط�ٖ مِما �شتهون ‪ ٢١‬وحور �ِ� ‪ ٢٢‬كأم�ٰ ِل ٱللؤل ِٕو ٱلمكن ِ‬
‫ُ َ‬
‫َ� ۡع َملون ‪] ﴾٢٤‬اﻟﻮاﻗﻌﺔ‪.[۲۴-۱۶ :‬‬
‫»ﺑﺮ ﺗﺨﺖھﺎی ﻣﺮﺻﻊ ﻧﺸﺴﺘﻪ‪ ،‬ھﻤﻪ روﺑﻪروی ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮ آنھﺎ ﺗﮑﯿﻪزده ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺴﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺴﻦ و ﺟﻮاﻧﯽ آﻧﺎن اﺑﺪی اﺳﺖ ﭘﯿﺮاﻣﻮن آﻧﺎن ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﻮزهھﺎ و‬
‫ﻣﺸﺮﺑﻪھﺎ و ﺟﺎمھﺎی ﭘﺮ از ﺷﺮاب ﻧﺎب‪ ،‬ﻧﻪ‪ ،‬ھﺮﮔﺰ از آن ﺷﺮابھﺎ دردﺳﺮی ﯾﺎﺑﻨﺪ و ﻧﻪ ﻣﺴﺖ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ھﺮ ﭼﻪ ﻣﯿﻮهی ﺧﻮش ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﮔﻮﺷﺖ ھﺮ ﻣﺮﻏﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﻨﺪ و ﻣﯿﻞ ﮐﻨﻨﺪ و‬
‫زﻧﺎن ﺳﯿﻪﭼﺸﻢ زﯾﺒﺎ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮوارﯾﺪ در ﺻﺪف ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداﺷﯽ اﺳﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ آﻧﭽﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ھﻤﻪ ﺗﮑﺮار در وﺻﻒ ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت و ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﻇﺎھﺮی‪ ،‬ﺑﻨﺪرت‬
‫ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻏﻠﺐ ﺟﺎھﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎرهی اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﻣﺤﺴﻮس ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﻣﻌﻨﻮی اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮﯾﻦ‬
 ‫‪١٨١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬
‫ً‬
‫ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ھﻤﻪ ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﻣﺤﺴﻮس‪ ،‬در ﻗﺮآن ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ آﯾﻪھﺎ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺟﻤﻼت زﯾﺮ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ْ‬
‫َ‬
‫ِيما ‪ ٢٥‬إِ� �ِي� َس� ٰ ٗما‬ ‫ِيها لَ ۡغ ٗو� َو� تَأ� ً‬ ‫ون � َ‬ ‫َۡ َُ َ‬ ‫ُ َ‬
‫﴿ َج َزا َء ۢ ب ِ َما �نوا َ� ۡع َملون ‪� � ٢٤‬سمع‬
‫ٓ‬

‫� ‪] ﴾٢٧‬اﻟﻮاﻗﻌﺔ‪.[۲۷-۲۴ :‬‬ ‫م‬ ‫ب ٱ ۡ�َ‬ ‫�ٰ ُ‬ ‫ب ٱ ۡ�َم� َما ٓ أَ ۡص َ‬ ‫�ٰ ُ‬‫َس َ� ٰ ٗما ‪َ ٢٦‬وأَ ۡص َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫»ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎداﺷﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ]ﺟﺒﺮان[ آﻧﭽﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در آﻧﺠﺎ ﻧﻪ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﯿﮫﻮده و ﻧﻪ‬
‫]ﺣﺮﻓﯽ[ ﮔﻨﺎه آﻟﻮد ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را ﮐﻪ ]ھﻤﮕﯽ[ ﺳﻼم ﮔﻮﯾﻨﺪ و ﺳﻼم«‪.‬‬
‫و ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﺣﺴﯽ ﺑﻪ ﭼﻨﺎن ﺟﻮ ﭘﺎک و ﺑﺎ ﺻﻔﺎﯾﯽ ﻣﻨﺘﮫﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در آن ﻣﺤﯿﻂ‬
‫ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻪ ﺑﯿﮫﻮدﮔﯽ وﺟﻮد دارد و ﻧﻪ ﮔﻨﮫﮑﺎری‪ ،‬ﻣﺤﯿﻄﯽ ﺑﺎ آﻧﭽﻨﺎن ﺳﻼﻣﺖ و ﺻﻔﺎ ﮐﻪ‬
‫ھﻤﻪی اﻓﺮاد ﻣﻮﺟﻮد در ﺧﻮد را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ ﺻﺪای ﺳﻼم و ﺗﮫﻨﯿﺖ آنھﺎ ﻓﻀﺎی ﺑﮫﺸﺖ را ﭘﺮ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه در ﺑﺴﯿﺎری از ﺳﻮرهھﺎی ﻗﺮآن اﺷﺎره ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﻣﻌﻨﻮی‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﭘﺮاﮐﻨﺪه‬
‫اﺳﺖ و ﯾﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪھﺎی ﭘﯿﺶ‪ ،‬ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﺣﺴﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ‬
‫ۡ ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َ َّ ٰ َ ۡ‬ ‫� يُ ۡدخ ُِل ٱ َّ� َ َ ُ ْ َ ُ ْ َّ َ‬ ‫﴿إ َّن ٱ َّ َ‬
‫ت � ِري مِن �ت ِ َها ٱ�ن َ� ٰ ُر‬ ‫ت ج� ٖ‬ ‫ِين َءامنوا َوع ِملوا ٱل�ٰل ِ�ٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ ّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َُ ُ ٓ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬
‫ِيها م ِۡن أ َساو َر مِن ذ َه َ ٗ َ َ ُ ُ ۡ َ َ ‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ�َ َّل ۡو َن � َ‬
‫ب م َِن‬ ‫ب ولؤلؤ�ۖ و�ِ اسهم �ِيها حرِ�ر ‪ ٢٣‬وهدوا إِ� ٱلطي ِ ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬
‫� ِمي ِد ‪] ﴾٢٤‬اﻟﺤﺞ‪.[۲۴-۲۳ :‬‬ ‫ص َ� ٰ ِط ٱ ۡ َ‬ ‫ُ ْ َ‬
‫ٱلق ۡو ِل َوه ُد ٓوا إ ِ ٰ� ِ‬
‫َۡ‬

‫»ﺧﺪا ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آورده و ﮐﺎرھﺎی ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬وارد ﺑﮫﺸﺖھﺎﯾﯽ‬

‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ زﯾﺮ درﺧﺘﺎن آن ﻧﮫﺮھﺎﯾﯽ ﺟﺎری اﺳﺖ‪ ،‬و در آﻧﺠﺎ دﺳﺘﺒﻨﺪھﺎﯾﯽ از ﻃﻼ و‬
‫ﻣﺮوارﯾﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﻨﻨﺪ و ﺗﻦ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻪی ﺣﺮﯾﺮ ﺑﯿﺎراﯾﻨﺪ و ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎر ﺧﻮش و راه ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه‬
‫ھﺪاﯾﺖ ﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ ََ‬ ‫ُ‬ ‫َٓ‬ ‫َ َ َ ۡ ُ ۡ َ ُ ٓ ْ َّ َ ٰٓ ُ َ ٓ َ َ ُّ َ‬
‫� ‪ ٣٣‬فٱ�َ ۡو َم‬ ‫�ٰفظ َ‬
‫�ؤ�ءِ لضآلون ‪َ ٣٢‬وما أ ۡرسِلوا عل ۡي ِه ۡم ِ ِ‬ ‫﴿�ذا رأوهم قالوا إِن‬
‫َّ َ َ َ ُ ْ َ ۡ ُ َّ َ ۡ َ ُ َ‬
‫حكون ‪] ﴾٣٤‬اﻟﻤﻄﻔﻔﯿﻦ‪.[۳۴-۳۳ :‬‬ ‫ٱ�ِين ءامنوا مِن ٱلكفارِ يض‬
‫»ﺑﯿﮕﻤﺎن ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران در ﻧﻌﻤﺖ ھﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮ ﺗﺨﺖھﺎ ﻣﯽﻧﮕﺮﻧﺪ و در ﭼﮫﺮهھﺎی آﻧﺎن‬
‫ﺧﻮﺷﯽ ﻧﻌﻤﺖھﺎ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯽ«‪.‬‬
‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫اض َية‪َ � ٩ ٞ‬ج َّنة َ� ِ�َة ‪ۡ � � ١٠‬س َم ُع � َ‬ ‫‪ۡ ّ ٞ‬‬ ‫َ َّ‬
‫ِيها �ٰغِ َية ‪١١‬‬ ‫ٖ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫﴿ ُو ُجوه ‪ ٞ‬يَ ۡوم� ِ ٖذ ناع َِمة ‪ ٨‬ل َِسعي ِ َها َر ِ‬
‫ُ َ‪ٞ‬‬ ‫َ ُ‬ ‫ُ َ ‪ٞ‬‬ ‫� َو ‪ٞ‬‬ ‫ََ ۡ‬ ‫ُ َ ‪ٞ‬‬ ‫� َجار َ�ة‪َ � ١٢ ٞ‬‬ ‫ِيها َ� ۡ ‪ٞ‬‬
‫اب َّم ۡوضوعة ‪َ ١٤‬و� َمارِق َم ۡصفوفة ‪١٥‬‬ ‫�ر‪َّ ٞ‬م ۡرفوعة ‪ ١٣‬وأ‬ ‫ِيها ُ ُ‬
‫ِ‬
‫� َ‬
‫َ َ َ ُّ ُ َ ٌ‬
‫ا� َم ۡبثوثة ‪] ﴾١٦‬اﻟﻐﺎﺷﯿﺔ‪.[۱۶-۸ :‬‬ ‫وزر ِ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٨٢‬‬

‫»رﺧﺴﺎرھﺎی دﯾﮕﺮی در آن روز از آﺛﺎر ﻧﻌﻤﺖ ﺷﺎدان اﺳﺖ‪ .‬از ﺗﻼش و ﮐﻮﺷﺶ ﺧﻮد‬
‫ﺧﺸﻨﻮد ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮐﻪ در ﺑﮫﺸﺖ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﺖ ﻣﻘﺎم ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬در آﻧﺠﺎ ھﯿﭻ ﺳﺨﻦ ﺑﯿﮫﻮده‬
‫ﻧﺸﻨﻮﻧﺪ‪ .‬در آن ﺑﮫﺸﺖ ﭼﺸﻢھﺎی ﺟﺎری اﺳﺖ‪ .‬و در آﻧﺠﺎ ﺗﺨﺖھﺎی ﻋﺎﻟﯽ و ﺑﻠﻨﺪﭘﺎﯾﻪ‬
‫ﻧﮫﺎدهاﻧﺪ‪ .‬و ﻗﺪحھﺎی ﺑﺰرگ ﮔﺬاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺻﻒاﻧﺪرﺻﻒ ﺑﺎﻟﺶ ﻣﺮﺗﺐ ﮐﺮده و ﻓﺮشھﺎی ﮔﺮاﻧﺒﮫﺎ‬
‫ﮔﺴﺘﺮدهاﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ ‪ٞ َ ۡ َ ۡ ُّ ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َ ُّ ۡ ‪ٞ‬‬
‫�ة ‪] ﴾٣٩‬ﻋﺒﺲ‪.[۳۹-۳۸ :‬‬ ‫﴿ ُو ُجوه ‪ ٞ‬يَ ۡوم� ِ ٖذ مسفِ َرة ‪ ٣٨‬ضاحِكة مستب ِ‬
‫»رﺧﺴﺎر ﻃﺎﯾﻔﻪای ﻓﺮوزان اﺳﺖ و ﺧﻨﺪان و ﺷﺎدﻣﺎن«‪.‬‬
‫َ ۡ ُ‬ ‫ۡ ٓ َ ٰ َ ّ َ َ ٗ َّ ۡ َّ ٗ‬ ‫َ ٰٓ َ َّ ُ َ َّ ۡ ُ ۡ ُ ۡ َ َّ ُ‬
‫ضية ‪ ٢٨‬فٱدخ ِ� ِ�‬ ‫اضية مر ِ‬ ‫ك ر ِ‬ ‫ج ِ� إِ� ر� ِ ِ‬ ‫﴿���تها ٱ�فس ٱلمطم�ِنة ‪ ٢٧‬ٱر ِ‬
‫ۡ ُ‬
‫ع َِ�ٰدِي ‪َ ٢٩‬وٱدخ ِ� َج َّن ِ� ‪] ﴾٣٠‬اﻟﻔﺠﺮ‪.[۳۰-۲۷ :‬‬
‫»ای ﻧﻔﺲ ﻣﻄﻤﺌﻦ و آرام‪ ،‬ﺑﻪﺳﻮی ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺎز ﮔﺮد ﮐﻪ ﺗﻮ ﺧﺸﻨﻮد و او راﺿﯽ از ﺗﻮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ در ﺻﻒ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺎص ﻣﻦ درآی و در ﺑﮫﺸﺖ ﻣﻦ داﺧﻞ ﺷﻮ«‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖ روﺣﯽ ﺧﺎﻟﺺ آﻣﺪه ھﯿﭻ ﺷﺎﺋﺒﻪای از ﺑﮫﺮهھﺎی ﺣﺴﯽ داﻣﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﻮﯾﺖ او را ﻣﺸﻮب ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻘﻂ اﻃﻤﯿﻨﺎن و رﺿﺎ در ﺣﻮزهی ﻗﺪرت ﺧﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪا اﯾﻦ »ﻧﻔﺲ« را ﻧﺪا داده ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮﮔﺮد ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ »ﭘﺮوردﮔﺎرت« ﺑﺮﮔﺮد ﺑﺎ رﺿﺎ و‬
‫ﺧﺸﻨﻮدی ﮐﻪ ھﻢ ﺗﻮ از ﭘﺮوردﮔﺎرت راﺿﯽ ھﺴﺘﯽ و ھﻢ ﭘﺮوردﮔﺎرت از ﺗﻮ راﺿﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﺶ در او ﻧﮕﺎه ﮐﺮده ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ! »در ﺷﻤﺎر ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ« درآﻣﺪه‪» ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺑﮫﺸﺘﻢ درآی«‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬آن ﻧﻔﺲ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﺮده ﺗﮑﺮﯾﻢ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ را در ﺟﺎی دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ّٗ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ت َسيَ ۡج َعل ل ُه ُم ٱ َّلر ۡح َ� ٰ ُن ُودا ‪] ﴾٩٦‬ﻣﺮﯾﻢ‪.[۹۶ :‬‬ ‫﴿إ َّن ٱ َّ� َ َ ُ ْ َ ُ ْ َّ َ‬
‫ِين َءامنوا َوع ِملوا ٱل�ٰل ِ�ٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫»ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ و ﮐﺎرھﺎی ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺰودی ﺧﺪای‬
‫رﺣﻤﺎن ﺑﺮای آﻧﺎن ﻣﺤﺒﺘﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﮫﺮهھﺎ و ﻟﺬتھﺎ ﺗﻠﻄﯿﻒ و ﺗﺼﻔﯿﻪ ﺷﺪه ﺑﻪ درﺟﻪی »ﻣﺤﺒﺖ« ﺧﺪا ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن او‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻋﺎﻟﯽﺗﺮﯾﻦ و ﺷﮕﻔﺖﺗﺮﯾﻦ ﺑﮫﺮهھﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﻣﺮدم ﺻﻨﻒھﺎﯾﯽ در ﺳﻄﺢ و ﻃﺒﻘﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺎرهای‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺤﺴﻮس را اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮده‪ ،‬ﮔﺮوھﯽ ھﻢ ﻣﻌﻨﺎ را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاﻧﺪ‪ .‬ھﺮ ﺑﺸﺮی ﺑﻪﺳﻮی ﯾﮑﯽ‬
‫از اﯾﻦ دو ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺸﺮ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﺑﻮده ﮐﻔﻪی ﺗﺮازوی ﻣﯿﻞ او ﺑﺪاﻧﺴﻮ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ و ﯾﺎ‬
‫ھﻤﺰﻣﺎن ﻣﯿﺎن ھﺮ دو آﻣﯿﺰش و اﺧﺘﻼﻃﯽ ﺑﻪوﺟﻮد آورده اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﻧﻈﺮ آھﻨﮓھﺎی‬
 ‫‪١٨٣‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫ﻗﺮآﻧﯽ ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ ﺗﺎر ﭼﻨﺪ ﺟﺎﻧﺒﻪﺳﺎز ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آھﻨﮓھﺎﯾﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﯾﮏ ﺗﺎر ﺳﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ھﻢ ﺣﯿﺎت و ھﻢ ﻣﻌﻨﻮﯾﺎت را در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻗﺮآن ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﺣﺴﯽ را آﻧﭽﻨﺎن وﺻﻒ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭼﻨﺎن ﻣﺰهی ﺧﺎص و دوﺳﺖداﺷﺘﻨﯽ ﺑﺪان ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﺣﺴﯽ ﻧﯿﺰ ﻋﻼﻗﻪ ﻧﺪارﻧﺪ ﺑﺪان ﺳﻮ ﺟﻠﺐ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ!‬
‫اﺳﻼم از راه اﯾﻦ دو ﺗﺎر روﺑﻪرو و ھﻤﺠﻮار‪ ،‬زﻣﺎم ﻧﻔﺲ ﺑﺸﺮﯾﺖ را ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮد! ﺑﻪ‬
‫او وﻋﺪه ﻣﯽدھﺪ و ﺑﻪ آرزو ﻣﯽاﻧﺪازد‪ ،‬ﺑﻪﺧﻮف و وﺣﺸﺖ دﭼﺎر ﻣﯽﺳﺎزد و در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‬
‫ﺗﻤﺎم ﺑﺬرھﺎی ﺷﺎﯾﺴﺘﻪای را ﻣﯽﻧﺸﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ دارد در ﻗﺮارﮔﺎه ﻧﻔﻮس ﺑﮑﺎرد‪.‬‬
‫اﺳﻼم اﯾﻦ دو ﺧﻂ را ﮐﻪ ﻧﺰد ﻣﺆﻟﻔﺎن اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ و ﺗﺮﺳﺎﻧﯿﺪن« اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻪھﻢ رﺑﻂ ﻣﯽدھﺪ و ھﻤﻪی ﻓﻌﺎﻟﯿﺖھﺎی زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸﺮی را ھﻢ ﺑﺪان دو ﺧﻂ ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد‪.‬‬
‫ﻗﺮآن‪ ،‬ﺗﻤﺎم راھﻨﻤﺎﯾﯽھﺎ و اواﻣﺮ و ﻧﻮاھﯿﺶ را ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو ﺧﻂ‪ ،‬و ﯾﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ‬
‫ﺑﻪ ھﺮ دو‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﻧﻮاھﯽ و اواﻣﺮ را ﺑﻪ اﻧﺪازهای ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ در اﻋﻤﺎق‬
‫ﻧﻔﺲ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﺷﻮد و ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و اﯾﻦ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﯽ و ﻣﻼزﻣﻪ ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ آ ﮔﺎھﺎﻧﻪ و ﯾﺎ‬
‫ﻧﺎآ ﮔﺎھﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺸﺮ را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺧﯿﺮ و از ﺷﺮ دور ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُ ً‬ ‫َّ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ُ ْ َّ ٰ َ ٰ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ َّ ٰ ُ ۡ َ‬
‫ِين‬ ‫� ٰ ِ� َ‬ ‫ت ٱلفِ ۡرد ۡو ِس ن ُز� ‪١٠٧‬‬ ‫ت �نت لهم ج�‬ ‫﴿إِن ٱ�ِين ءامنوا وع ِملوا ٱل�ل ِ� ِ‬
‫ٗ‬ ‫َ َ ُ َ َۡ‬
‫ِيها � َ� ۡبغون �ن َها ح َِو� ‪] ﴾١٠٨‬اﻟﮑﻬﻒ‪.[۱۰۸-۱۰۷ :‬‬ ‫�‬
‫»آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ و ﮐﺎرھﺎی ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﮫﺸﺖھﺎی ﻓﺮدوس آﻧﺎن را‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎھﯽ اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﯿﺸﻪ در آن ﺑﮫﺸﺖ اﺑﺪی ھﺴﺘﻨﺪ و ھﺮﮔﺰ از آﻧﺠﺎ اﻧﺘﻘﺎل ﻧﺨﻮاھﻨﺪ‬
‫ﯾﺎﻓﺖ«‪.‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ون ‪ ٦٣‬ل ُه ُم ٱلبُ ۡ َ‬ ‫َّ َ َ َ ُ َ ُ َ َّ ُ َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫�يَ ٰوة ِ ٱ ُّ�� َيا َو ِ� ٱ�خ َِرة ِ�﴾‬ ‫ى ِ� ٱ َ‬ ‫� ٰ‬ ‫﴿ٱ�ِين ءامنوا و�نوا �تق‬
‫]ﯾﻮﻧﺲ‪.[۶۴-۶۳:‬‬
‫»آﻧﺎﻧﮑﻪ اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ و ﭘﺮواداری داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾﺸﺎن را در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺑﺸﺎرت اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َۡ ُ َ ۡ َ ۡ َ َ َ ۡ َ ۡ َُ ُ َ ّ ُ َ‬
‫حون ِ�َ ۡم ِد َر ّ� ِ ِه ۡم َو�ُؤم ُِنون بِهِۦ َو� َ ۡس َتغفِ ُرون‬ ‫﴿� ِملون ٱلعرش ومن حو�ۥ �سب ِ‬
‫َ َ‬ ‫َّ َ َ َ ُ ْ َ َّ َ َ ۡ َ ُ َّ َ ۡ َّ ۡ َ ٗ َ ۡ ٗ َ ۡ ۡ َّ َ َ ْ َّ ْ‬
‫ِين تابُوا َوٱ� َب ُعوا َسبِيلك َوق ِ ِه ۡم‬ ‫ل ِ�ِين ءامن ۖوا ر�نا وسِعت � �ءٖ ر�ة وعِلما فٱغفِر ل ِ�‬
‫د� ُه ۡم َو َمن َصلَ َح م ِۡن َءابَآ�همۡ‬ ‫َ ۡ َّ َ َ َّ‬ ‫ٰ‬ ‫َ َّ َ َ َ ۡ ۡ ُ ۡ َ َّ‬ ‫اب ٱ ۡ َ‬‫َع َذ َ‬
‫ِِ‬ ‫ت عد ٍن ٱل ِ� وع‬ ‫حي ِم ‪ ٧‬ر�نا وأدخِلهم ج� ِ‬ ‫� ِ‬
‫لس ّ َ‬ ‫َّ‬ ‫ََ َ‬ ‫َّ ّ َ‬ ‫�ز ٱ ۡ َ‬ ‫نت ٱ ۡل َعز ُ‬‫ك أَ َ‬ ‫َ َ ۡ َ ٰ ۡ َ ُ ّ َّ ٰ ۡ َّ َ‬
‫ات‬ ‫�ٔ ِ‬ ‫ات ومن ت ِق ٱ ِ‬ ‫ِيم ‪َ ٨‬وقِهِ ُم ٱلس ِ�ٔ ِ �‬ ‫�ك ُ‬
‫ِ‬ ‫ج ِهم وذرِ�ت ِ ِه ۚم إِن‬ ‫وأز� ِ‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫� َت ُه ۚۥ َو َ�ٰل َِك ُه َو ٱل َف ۡو ُز ٱل َع ِظ ُ‬ ‫ََۡ ََ ۡ َ ِۡ‬
‫يم ‪] ﴾٩‬اﻟﻤﺆﻣﻦ‪.[۹-۷ :‬‬ ‫يوم� ِ ٖذ �قد ر‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٨٤‬‬

‫»آﻧﺎن ﮐﻪ ﻋﺮش اﻟﮫﯽ را ﺑﺮ دوش ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و آﻧﺎن ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻋﺮش ھﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﺑﻪ او اﯾﻤﺎن ﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن‬
‫آوردﻧﺪ از ﺧﺪا آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ‪ :‬ای ﭘﺮوردﮔﺎری ﮐﻪ ﻋﻠﻢ و رﺣﻤﺖ را ﺑﺮ ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ‬
‫ﮔﺴﺘﺮدهای‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و راه ﺗﻮ را دﻧﺒﺎل ﮐﺮدﻧﺪ ﺑﯿﺎﻣﺮز و آﻧﺎن را از ﻋﺬاب‬
‫آﺗﺶ دوزخ ﻣﺤﻔﻮظ دار‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬آﻧﺎن را وارد ﺑﮫﺸﺖ َﻋﺪن ﮐﻦ ﮐﻪ آﻧﺎن و ﭘﺪران‬
‫درﺳﺘﮑﺎر و ھﻤﺴﺮان و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن را وﻋﺪه ﮐﺮدهای ﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﺎ ﻗﺪرت و ﺣﮑﻤﺘﯽ‪ .‬و ﻧﯿﺰ آﻧﺎن‬
‫را از اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎل زﺷﺖ ﻧﮕﻪدار ﮐﻪ ﺗﻮ ھﺮ ﮐﻪ را از زﺷﺘﮑﺎری ﻧﮕﻪداری در آن روز‪ ،‬در ﺣﻖ‬
‫او ﻣﺮﺣﻤﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﺮدهای ﮐﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ در ﺣﻘﯿﻘﺖ رﺳﺘﮕﺎری ﺑﺰرگ«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ آﯾﺎت دﯾﮕﺮی در ﻗﺮآن آﻣﺪه اﯾﻦ اﻋﻤﺎل و ﻋﻤﻞ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﺑﺎﯾﺴﺘﻪ را روﺷﻦ و‬
‫ﮔﺴﺘﺮده ﻣﯽﺳﺎزد و ﻣﻘﺮرات ﺑﯽﺷﻤﺎر آن را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ُۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ّ ۡ َ َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ ۡ َ ُ ُّ ُ ۡ َ َ ٰ َ ٰ َ ُ‬
‫اب أ ِ� ٖ� ‪ ١٠‬تؤم ُِنون‬
‫ٍ‬ ‫ذ‬ ‫ع‬ ‫ِن‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫ي�‬ ‫ج‬
‫ِ‬ ‫ن‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا هل أدل�م � ت ِ�ر� ٖ ت‬
‫ُ َ ُ َ َّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫َُ َٰ ُ َ‬ ‫َّ‬
‫يل ٱ�ِ بِأ ۡم َ�ٰل ِ� ۡم َوأنفسِ� ۡ ۚم �ٰل ِ� ۡم خ ۡ�‪ ٞ‬ل� ۡم إِن‬ ‫َ‬
‫و�ِۦ وت� ِهدون ِ� سب ِ ِ‬‫ب ِٱ�ِ َو َر ُس ِ‬
‫ُ ُ َ َ َ‬
‫نت ۡم � ۡعل ُمون ‪] ﴾١١‬اﻟﺼﻒ‪.[۱۱-۱۰ :‬‬ ‫ك‬
‫»ای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردﯾﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را از ﻋﺬاب‬
‫دردﻧﺎک ﻧﺠﺎت دھﺪ ھﺪاﯾﺖ ﺑﮑﻨﻢ؟ ﺑﻪ ﺧﺪا و ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ او اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﯾﺪ و ﺑﻪ ﻣﺎل و ﺟﺎن در‬
‫راه ﺧﺪا ﺟﮫﺎد ﮐﻨﯿﺪ؛ اﯾﻦ ﮐﺎر از ھﺮ ﭼﯿﺰ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﺧﺪا‬
‫ﮔﻨﺎھﺎن ﺷﻤﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد و در ﺑﮫﺸﺘﯽ داﺧﻞ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ زﯾﺮ درﺧﺘﺎن آن ﻧﮫﺮھﺎ ﺟﺎری اﺳﺖ و‬
‫در ﺑﮫﺸﺖھﺎی ﻋﺪن ﺟﺎوداﻧﯽ ﻣﻨﺰلھﺎی ﻧﯿﮑﻮ ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ھﻤﺎن رﺳﺘﮕﺎری ﺑﺰرگ‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ِين قُتلُوا � َسبيل ٱ َّ� ِ أ ۡم َ�ٰتَۢ� بَ ۡل أ ۡح َيا ٓ ٌء ع َ‬ ‫َّ‬ ‫� َس َ َّ‬‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِند َر ّ� ِ ِه ۡم يُ ۡر َزقون ‪١٦٩‬‬ ‫ۚ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫� ٱ� َ‬ ‫﴿ َو�‬
‫َ َّ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ ُ َ َّ َ َ ۡ َ ۡ َ ُ ْ‬ ‫َ ۡ‬ ‫ِ� ب َما ٓ َءاتَٮ ٰ ُه ُم ٱ َّ ُ‬‫َ َ‬
‫حقوا ب ِ ِهم ّم ِۡن خلفِ ِه ۡم ��‬ ‫� مِن فضلِهِۦ و�ستب ِ�ون ب ِٱ�ِين لم يل‬ ‫ف ِرح ِ‬
‫َ ۡ َ ۡ ُ َ ۡ َ ّ َ َّ َ َ ۡ َ َ َّ َّ َ َ‬ ‫َ ُ َۡ ُ َ‬ ‫َ ٌ ََ‬
‫��‬ ‫خ ۡوف عل ۡي ِه ۡم َو� ه ۡم � َزنون ‪�۞ ١٧٠‬ستب ِ�ون بِن ِعم ٖة مِن ٱ� ِ وفض ٖل وأن ٱ‬
‫يع أَ ۡج َر ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِ� ‪] ﴾١٧١‬آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۷۱-۱۶۹ :‬‬ ‫يُ ِ‬
‫ض ُ‬
‫»اﻟﺒﺘﻪ ﻧﭙﻨﺪارﯾﺪ آﻧﺎن ﮐﻪ در راه ﺧﺪا ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﻣﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫در ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن روزی دارﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن از ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ آﻧﺎن داده اﺳﺖ‬
‫ً‬
‫ﺷﺎدﻣﺎن ھﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ھﻨﻮز ﺑﺪاﻧﺎن ﻧﭙﯿﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻌﺪا ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﻠﺤﻖ ﺧﻮاھﻨﺪ‬
 ‫‪١٨٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮋده دھﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﺮﺳﯽ ﺑﺮاﯾﺸﺎن اﺳﺖ و ﻧﻪ اﻧﺪوھﮕﯿﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻓﻀﻞ و‬
‫ﻧﻌﻤﺘﯽ از ﺧﺪا ﺑﺸﺎرت دھﻨﺪ و اﯾﻨﮑﻪ ھﺮﮔﺰ ﺧﺪا اﺟﺮ اھﻞ اﯾﻤﺎن را ﺿﺎﯾﻊ ﻧﺨﻮاھﻨﺪ ﮔﺬارد«‪.‬‬
‫ۡ َ ُ ُ ۡ َََۡ ُ ُ ۡ َ َ َُ ُ َ ٌ‬ ‫ُٓ ُ َ ُٓ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ُۡ‬
‫شِ�ت� ۡم َوأ ۡم َ�ٰل‬ ‫﴿قل إِن �ن َءابَاؤ� ۡم َو� ۡ� َناؤ� ۡم �خ�ٰن�م وأز�ٰج�م وع‬
‫َّ‬ ‫ۡ َ َ ۡ ُ ُ َ َ َ ٰ َ ‪ُ َ َّ َ َ ٓ َ َ ۡ َ ۡ َ ُ ٰ َ َ َ َ َ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ٞ‬‬
‫ب إ ِ ۡ��م ّم َِن ٱ� ِ‬ ‫�ن ترضو�ها أح‬ ‫ٱ���تموها وت ِ�رة �شون كسادها وم� ِ‬
‫َۡ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ ُ ْ َ َّ ۡ‬
‫� � َ� ۡهدِي ٱلق ۡو َم‬ ‫� ٱ َّ ُ‬
‫� بِأ ۡم ِره ِۗۦ وٱ‬ ‫� يَأ ِ َ‬
‫��صوا ح ٰ‬ ‫و�ِۦ َوج َها ٖد � َسبيلِهِۦ � َ‬ ‫َو َر ُس ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫سق َ‬ ‫َۡ‬
‫� ‪] ﴾٢٤‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪.[۲۴ :‬‬ ‫ٱل�ٰ ِ ِ‬
‫»ﺑﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﭘﺪران و ﭘﺴﺮان و ﺑﺮادران و ھﻤﺴﺮان و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﺧﻮد و ﻣﺎﻟﯽ را‬
‫ﮐﻪ ﮔﺮد آوردهاﯾﺪ و ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﮐﻪ از ﮐﺴﺎدی آن ﺑﯿﻤﻨﺎک ھﺴﺘﯿﺪ و ﺧﺎﻧﻪھﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﺪانھﺎ‬
‫دل ﺧﻮش داﺷﺘﻪاﯾﺪ‪ ،‬از ﺧﺪا و رﺳﻮل و ﺟﮫﺎد در راه ﺧﺪا ﺑﯿﺸﺘﺮ دوﺳﺖ دارﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻈﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ ﺗﺎ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﺪا ﻓﺮﻣﺎن ﺧﻮد را ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺪ و ﺧﺪا ﺑﺪﮐﺎران را ھﺪاﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫� ّ ِق‬ ‫� إ ِ َّ� بٱ ۡ َ‬ ‫ون ٱ�َّ ۡف َس ٱ َّل� َح َّر َم ٱ َّ ُ‬ ‫َ َّ َ َ َ ۡ ُ َ َ َ َّ َ ٰ ً َ َ َ َ َ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫﴿وٱ�ِين � يدعون مع ٱ�ِ إِ�ها ءاخر و� �قتل‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ َ ٰ َ ۡ َُ ۡ َ َ ُ َۡ َ ۡ َٰ َ َ َ ۡ‬
‫خ ُۡ‬ ‫ون َو َمن َ� ۡف َع ۡل َ�ٰل َِك يَ ۡل َق َ�ثَ ٗ‬ ‫َ َ ُ َ‬
‫� �ِيهِۦ‬ ‫اما ‪ ٦٨‬ي�عف � ٱلعذاب يوم ٱلقِ�مةِ و�‬ ‫َو� ي ۡزن ۚ‬
‫� َس ّ َ‬ ‫ك ُ� َب ّد ُِل ٱ َّ ُ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ٗ َ ٰ ٗ َ ُ ْ َ ٰٓ َ‬ ‫َُ ً‬
‫�ٔات ِ ِه ۡم‬ ‫ِ‬ ‫مهانا ‪ ٦٩‬إِ� من تاب وءامن وع ِمل �م� �ل ِحا فأو�� ِ‬
‫ِيما ‪] ﴾٧٠‬اﻟﻔﺮﻗﺎن‪.[۷۰-۶۸ :‬‬ ‫ور� َّرح ٗ‬ ‫� َ� ُف ٗ‬ ‫َح َس َ�ٰت َو َ� َن ٱ َّ ُ‬
‫ٖ�‬
‫»و آﻧﺎن ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﺪای ﯾﮑﺘﺎ ﮐﺴﯽ را ﺷﺮﯾﮏ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻔﺲ ﻣﺤﺘﺮﻣﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪا ﺣﺮام ﮐﺮده ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺣﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ھﺮﮔﺰ ﻋﻤﻞ زﻧﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ھﺮ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﮐﯿﻔﺮ ﮔﻨﺎه ﺧﻮد ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬و ﻋﺬاب او در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﻀﺎﻋﻒ ﺷﻮد و ﺑﺎ‬
‫ذﻟﺖ و ﺧﻮاری در دوزخ ﺟﺎوﯾﺪان ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﮔﻨﺎه ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻤﺎن‬
‫ﺑﯿﺎورﻧﺪ و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻪﺟﺎی آورﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺧﺪا ﮔﻨﺎھﺎن آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽھﺎ ﺑﺪل ﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪا در ﺣﻖ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﺴﯿﺎر آﻣﺮزﻧﺪه و ﻣﮫﺮﺑﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َّ َ َ ۡ ُ ُ َ ّ َ ٰ ْ َ َ ُ ُ َ َّ َ َ َ ُ ُ َّ َ َ َ َّ ُ ُ َّ‬
‫لش ۡي َ�ٰ ُن م َِن ٱل ۡ َم ِّ‬
‫س‬‫ۚ‬ ‫﴿ٱ�ِين يأ�لون ٱلرِ�وا � �قومون إِ� كما �قوم ٱ�ِي �تخبطه ٱ‬
‫َ ٰ َ َ َّ ُ ۡ َ ُ ٓ ْ َّ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ ُ ّ َ ٰ ْ َ َ َ َّ َّ ُ ۡ َ ۡ َ َ َ َّ َ ّ َ ٰ ْ َ َ َ ٓ َ ُ َ ۡ َ ‪ٞ‬‬
‫لر� ۗوا وأحل ٱ� ٱ�يع وحرم ٱلرِ� ۚوا �من جاءهۥ موعِظة‬ ‫�ل ِك بِ��هم قالوا إِ�ما ٱ�يع مِثل ٱ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ك أ ۡص َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫َّ َ َ ۡ َ َ َ ْ ٰٓ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫نت َ ٰ َ َ ُ َ َ َ َ َ ۡ ُ ُ ٓ‬ ‫ّمِن َّر ّ�هِۦ فَٱ َ‬
‫ب ٱ�َّارِ� ه ۡم‬ ‫�ٰ ُ‬
‫� فلهۥ ما سلف وأمرهۥ إِ� ٱ�ِۖ ومن �د فأو�� ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َٰ ُ َ‬
‫�ِيها � ِ�ون ‪] ﴾٢٧٥‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[۲۷۵ :‬‬
‫»ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﺑﺎ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺨﯿﺰﻧﺪ ﺟﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن از ﻣﺲ ﮐﺮدن آﻧﺎن‬
‫را دﯾﻮاﻧﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺑﺎ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٨٦‬‬

‫ﺧﺪا ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش را ﺣﻼل و رﺑﺎ را ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ھﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز ﺧﺪا ﺑﺪو‬
‫رﺳﯿﺪه و اﯾﻦ ﮐﺎر را رھﺎ ﮐﺮد‪ ،‬ﺧﺪا از ﮔﺬﺷﺘﻪی او در ﮔﺬرد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﮐﺎر او ﺑﺎ ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ دوﺑﺎره ﺑﺪﯾﻦ ﮐﺎر زﺷﺖ اﻗﺪام ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ھﻤﯿﺸﻪ در دوزخ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ب أَ َّن َم َ ُ‬
‫ا� ٓۥ أ ۡخ َ َ‬ ‫َۡ‬ ‫ٗ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُّ‬ ‫َ ۡ ‪ُ ُّ ّ ٞ‬‬
‫�هُۥ ‪٣‬‬ ‫� َس ُ‬ ‫ِ� ه َم َز� ٖ ل َم َز ٍ� ‪ ١‬ٱ�ِي �َ َع َما� َوع َّددهُۥ ‪٢‬‬ ‫﴿و�ل ل ِ‬
‫َّ َ‬ ‫َ ُ َّ ۡ َ‬ ‫ۡ‬
‫ََٓ َٰۡ َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫� ۖ َ�ُ َ‬ ‫َ َّ‬
‫ار ٱ�ِ ٱل ُموق َدةُ ‪ ٦‬ٱل ِ� � َّطل ُِع‬ ‫� َط َمة ‪ ٥‬ن‬ ‫� َط َمةِ ‪ ٤‬وما أدرٮك ما ٱ‬ ‫�ب َذ َّن ِ� ٱ ُ‬
‫‪ٞ‬‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫ََ َۡۡ‬
‫� ٱ��ِٔ َدة ِ ‪ ٧‬إِ� َها عل ۡي ِهم ُّمؤ َص َدة ‪] ﴾٨‬اﻟﻬﻤﺰة‪.[۸-۱ :‬‬
‫»وای ﺑﺮ ھﺮ ﻋﯿﺒﺠﻮی ھﺮزهزﺑﺎن‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﯽ اﻧﺪوﺧﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهاش ﺳﺮﮔﺮم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯽﭘﻨﺪارد ﻣﺎﻟﺶ او را ﺟﺎودان ﮐﻨﺪ؟ ھﺮﮔﺰ! ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﺑﻪ آﺗﺶ ﺳﻮزان دراﻓﺘﺪ‪ .‬ﭼﻪ‬
‫ﻣﯿﺪاﻧﯽ آن آﺗﺶ ﺳﻮزان ﭼﯿﺴﺖ؟ آﺗﺶ ﻓﺮوزان ﺧﺪاﯾﯽ اﺳﺖ‪ .‬آﺗﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ دلھﺎ زﺑﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ .‬آن آﺗﺶ از ھﺮ ﺳﻮ آﻧﺎن را در ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ در ﺳﺘﻮنھﺎﯾﯽ ﺑﻠﻨﺪ زﺑﺎﻧﻪ ﻣﯽﮐﺸﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬اﺳﻼم ﺗﻤﺎم آھﻨﮓھﺎی ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪی را ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸﺮ دﭼﺎر ﺷﻮد؛ ﺑﺮ اﯾﻦ دو ﺗﺎر ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ از ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و از اﯾﻦ آھﻨﮓ ﭘﺮداﻣﻨﻪ‪،‬‬
‫ﻧﻐﻤﻪھﺎی ﺟﺪﯾﺪی ﺑﯿﺮون ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﻧﻔﺲ را از ﺗﺮس از اﻣﻮر زﻣﯿﻨﯽ و واﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺑﮫﺮهھﺎی ﺑﯿﮫﻮدهی زﻧﺪﮔﯽ آزاد ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﺸﺮ را در راه ﺧﯿﺮ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﯿﺎﻧﺪازد و در ھﻤﻪی‬
‫ﻣﯿﺪانھﺎی ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ وادارد‪ :‬ﻣﯿﺪان ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯿﺪان اﺟﺘﻤﺎع‪ ،‬ﻣﯿﺪان اﻗﺘﺼﺎد‪،‬‬
‫آﺑﺎداﻧﯽ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ھﻤﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪھﺎی ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ و ﺻﻔﺎی ﺧﻠﻖ‪ ،‬ﭘﺎﮐﯽ ﺿﻤﯿﺮ‪ ،‬ﺟﻠﺐ رﺿﺎی ﺧﺪا و‬
‫ﻓﺮار از ﻋﺬاب ﭘﺮوردﮔﺎر‪ .‬آواھﺎﯾﯽ از آن ﺧﺎرج ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﺑﺸﺮی را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫و ﺑﻪ اﻧﺪازهای ھﺸﯿﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﯿﺪاری‪ ،‬ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﻟﻤﺲ و ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮﯾﻦ ﺗﻮﺟﯿﻪ را‬
‫درک ﮐﺮده ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﮔﻤﺎن ﺑﺮد ﺧﺪا از ﻋﻤﻞ او راﺿﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﺑﺴﻨﺪه ﺑﻮده و اﻗﺪام ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﺣﺴﺎس ﮐﻨﺪ ﺧﺪا از ﮐﺎری ﺑﻪ ﻏﻀﺐ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ از آن دوری ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اوﻟﯿﻪای ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﺮآن ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫دارای ھﻤﯿﻦ روش و ھﻤﯿﻦ ﻧﮕﺮش ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺴﺎﺳﯿﺖ ﺑﺴﯿﺎر آنھﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﻮر‪ ،‬و‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ھﻤﯿﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺷﺐ و روز ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺧﺪا‬
‫داﻧﺴﺘﻪ ﻧﻪ در ھﻨﮕﺎم ﻋﻤﻞ و ﻧﻪ در ھﻨﮕﺎم اﺳﺘﺮاﺣﺖ از او ﻏﺎﻓﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﺑﺎرهی ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﺮدﻣﯽ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫َۡ َ َ ۡ َ ُۡ َ‬ ‫َ ۡ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫� أُ َّمة أُ ۡخر َج ۡ‬ ‫﴿ ُك ُ‬
‫نت ۡم َخ ۡ َ‬
‫وف َو�ن َه ۡون ع ِن ٱل ُمنكرِ َوتؤم ُِنون‬ ‫اس تأ ُم ُرون ب ِٱل َمع ُر ِ‬ ‫ت ل َِّلن ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫َّ‬
‫ب ِٱ�ِۗ﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۱۰ :‬‬
 ‫‪١٨٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫»ﺷﻤﺎ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ّاﻣﺘﯽ ھﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺮدم ﭘﺪﯾﺪ آورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪] ،‬ﮐﻪ[ ﺑﻪ ﮐﺎر‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدھﯿﺪ و از ﮐﺎر ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ ﺑﺎز ﻣﯽدارﯾﺪ و ﺑﻪ ﺧﺪا اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ«‪.‬‬

‫‪ -۲‬ﺧﻮﺷﯽ و اﮐﺮاه‬
‫ﺧﻮﺷﯽ و اﮐﺮاه ﻧﯿﺰ دو ﺧﻂ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ دو ﺧﻂ ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ دو ﺧﻂ ﻣﻮازی‬
‫ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ و در ﮐﻨﺎر آنھﺎ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﮔﺴﺘﺮدهای از ﻧﻔﺲ و زﻧﺪﮔﯽ را در ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ھﻤﺎن رﻓﺘﺎر را ﺑﺎ اﯾﻦ دو ﺧﻂ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ دو ﺧﻂ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻦ‬
‫دو رﺷﺘﻪی ھﻤﺠﻮار را ﻣﺤﮑﻢ و ﺳﭙﺲ آھﻨﮕﯽ ﺑﺮ آن ﺳﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺪون ﺳﺴﺘﯽ و ﯾﺎ‬
‫ﺷﺪت زﯾﺎد‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ از آن ﺧﺎرج ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﺧﻮد را دوﺳﺖ دارد‪ ،‬و اﯾﻦ ﺣﺐ ﻧﻔﺲ و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ دوﺳﺘﯽ در‬
‫ﻓﻄﺮت او درآﻣﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ ُ ُ ّ ۡ‬
‫�َ ۡ� ل َ َشد ٌ‬
‫ِيد ‪] ﴾٨‬اﻟﻌﺎدﯾﺎت‪.[۸ :‬‬ ‫بٱ ِ‬ ‫﴿�نهۥ ِ� ِ‬
‫ً‬
‫»و ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ او )اﻧﺴﺎن( ﺷﺪﯾﺪا ﺧﯿﺮ دوﺳﺖ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ّ‬
‫دوﺳﺖ دارد ﮐﻪ از ﺗﻤﺎم اﻧﻮاع ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻟﺬات ﺣﺴﯽ و ﻣﻌﻨﻮی ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ‬
‫ﻣﺒﺮز‪ ،‬ﻣﺸﮫﻮر‪ ،‬ﻗﻮی‪ ،‬ﻣﺘﻤﮑﻦ و ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺪرت ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﺮ ھﻤﻪ ﮐﺲ ﻗﺎھﺮ و ﭼﯿﺮه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﺴﯿﺎری از ﭼﯿﺰھﺎ ﭼﯿﺮه ﺷﻮد‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺟﺎوداﻧﻪ ﺑﺎﯾﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻧﻘﻄﻪی ﻣﺮﮐﺰی و‬
‫ﻣﺤﻮر ﺟﮫﺎن ھﺴﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن از ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺪش ﻣﯽآﯾﺪ‪ ...‬از ھﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺟﻠﻮ ﺧﻮاﺳﺖھﺎی او را ﺳﺪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ اﮐﺮاه دارد از ھﺮ ﺳﺪ و ﻋﺎﯾﻖ ﻣﺎدی و ﻣﻌﻨﻮی ﮐﻪ از ﺑﻪ ﺛﻤﺮ رﺳﯿﺪن ﻣﯿﻞ و‬
‫رﻏﺒﺖھﺎی او ﭘﯿﺸﮕﯿﺮی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﺮدﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از ﭼﯿﺮﮔﯽ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد‬
‫او ﺑﺮ اﻣﻮر ﭘﯿﺸﮕﯿﺮی ﮐﻨﻨﺪ و ﺧﻮد را در اﯾﻦ ﺗﺴﻠﻂ ﺷﺮﯾﮏ ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ ،‬اﮐﺮاه دارد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‬
‫ھﺮ رﻧﺞ و زﺣﻤﺘﯽ ﮐﻪ دﭼﺎر ﺷﻮد و از ھﺮ ﺗﺠﺎوزی ﺑﻪ ﺣﻖ او ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺰد او ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦھﺎ ھﻤﻪ آواھﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از دو ﺗﺎر ﺧﻮﺷﯽ و اﮐﺮاه ﺟﺎن ﺑﺸﺮی ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎری از آنھﺎ ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ و ﭘﺎرهای ﻧﯿﺰ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﺑﺎ ﻓﻄﺮت ﻧﻤﯽﺟﻨﮕﺪ ﺑﻠﮑﻪ آن را ﺗﺮﺑﯿﺖ‪ ،‬آراﺳﺘﻪ و ﭘﯿﺮاﺳﺘﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﺳﻼم‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﻣﺮدم ﺑﺮ اﺳﺎس ﻓﻄﺮت ﺧﻮد دوﺳﺖ ﺑﺪارﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ ﭼﯿﺰھﺎ را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺷﻤﺎرﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺧﻮﺷﯽ و اﮐﺮاه ﻣﻄﻠﻖ و ﻧﺎﻣﺤﺪود‪ ،‬ﻃﻮری ﻧﻔﺲ را ﺳﺮﮐﻮب‪ ،‬و ﻧﯿﺮوی او را زاﯾﻞ و‬
‫اﻧﺮژیھﺎی او را در ﺟﮫﺖھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ھﺮ ﭼﯿﺰ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٨٨‬‬

‫ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎری واﻣﯽدارد ﮐﻪ رھﺎﯾﯽ از آن اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺣﺲ دوﺳﺖ داﺷﺘﻦ و‬

‫ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺷﻤﺮدن ﺑﻪ ﯾﮏ ﺷﮫﻮت ﺳﺮﮐﺶ ﺑﯽﮐﻨﺘﺮل ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد ﻧﯿﺰ در ﻧﻔﺲ آﺳﯿﺐ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و اﯾﻦ ﮐﺸﻤﮑﺶ و ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﻪ درهی ﻧﯿﺴﺘﯽ و ﭘﺮﺗﮕﺎه‬
‫ﺳﻘﻮط ﻣﯽﮐﺸﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رو اﺳﻼم ﺑﺮای ﺗﻤﺎﯾﻼت ﺧﻮﺷﯽ و اﮐﺮاه‪ ،‬ﻣﮫﺎرﮐﻨﻨﺪهھﺎﯾﯽ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﻧﮕﮫﺪارﻧﺪهھﺎ و ﻣﮫﺎرﮐﻨﻨﺪهھﺎ‪ ،‬ﺑﻪ روان و ﺧﺮد‪ ،‬و ھﻤﻪ ﺑﺎ ھﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪای واﺣﺪ ﭘﯿﻮﻧﺪ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬از اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺴﯽ ﺧﻮد را دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪ ،‬ﺑﺪش ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از‬
‫آن ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ دوﺳﺘﯽ اﻧﮕﯿﺰهی ﻓﻄﺮی ﻗﻮی ﺑﻮده ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻋﺎﻣﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن را آﻣﺎدهی ﺷﺘﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﮐﺎر و آﺑﺎداﻧﯽ و ﺳﺎزﻧﺪﮔﯽ و ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻔﺲ‬
‫اﻧﺴﺎن را ﺑﻪﺳﻮی ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﻣﯽراﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﻼم ﻣﺮدم را ﺑﺪانھﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬و ھﺮ راھﯽ را‬
‫ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺎ ﻧﺸﺎط و ﺧﻮﺷﯽ ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻦ آنھﺎ ﺷﻮد در ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﺴﺎن ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﺳﻼم ﺣﺐ ﻧﻔﺲ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺲ ﻧﺎﺑﻮد ﮐﻨﻨﺪهای ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﮕﯿﺰاﻧﺪهی‬
‫ﺷﮫﻮتھﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ آن را ﺳﺘﻤﯽ در ﺑﺎرهی ﻧﻔﺲ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای وﺳﻮﺳﻪھﺎی ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬زﻣﺎم ﺧﻮد را ﺑﻪ آن ﺳﭙﺎرد‪ ،‬ﻇﻠﻢ ﮐﺮده و آن را ﺑﻪ‬
‫ﭘﺮﺗﮕﺎه ھﻼﮐﺖ ﻣﯽاﻧﺪازد ‪.١‬‬
‫اﺳﻼم ﺣﺐ ﻧﻔﺴﯽ را ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ ﮐﻪ ﻧﺼﯿﺤﺖﭘﺬﯾﺮ و ﭘﻨﺪﻧﯿﻮش ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﻪ راه‬
‫درﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺟﮫﺘﯽ ﺳﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﻌﺎدت دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت و ﺑﻮﯾﮋه‬
‫ﺳﻌﺎدت آﺧﺮت او ﮐﻪ ﺳﺮای ھﻤﯿﺸﮕﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺷﻮد زﯾﺮا ﻧﻌﻤﺖھﺎی آﺧﺮت ﺟﺎوﯾﺪان‬
‫و ﻋﺬاﺑﺶ ﭘﺎﺑﺮﺟﺎﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ دﻧﯿﺎ‪:‬‬
‫ََ َۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫َۡ َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ‪ٞ ُ َ َ َ ۡ ُ ََۡ ُ َ َ َ ٞ َ َ ٞ َۡ َ ٞ‬‬
‫ث‬‫﴿لعِب ولهو وزِ�نة و�فاخ ُر ۢ بين�م وت�اثر ِ� ٱ�م� ٰ ِل وٱ�و� ٰ ِد� كمث ِل �ي ٍ‬
‫َ ۡ َ َ ۡ ُ َّ َ َ َ ُ ُ ُ َّ َ ُ َ َ َ ٰ ُ ُ ۡ َ ّٗ ُ َّ َ ُ ُ‬
‫ح َ�ٰ ٗماۖ﴾ ]اﻟﺤﺪﯾﺪ‪.[۲۰ :‬‬ ‫ون ُ‬ ‫أعجب ٱلكفار �باتهۥ �م ي ِهيج ��ٮه مصفر� �م ي�‬
‫»ﺑﺎزﯾﭽﻪ اﺳﺖ و ﻟﮫﻮ و ﻋﯿﺎﺷﯽ و آراﯾﺶ و ﺗﻔﺎﺧﺮ ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ و ﺣﺮص زدن ﺑﻪ ﻣﺎل و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان‪ .‬در واﻗﻊ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎراﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ )از آن( ﮔﯿﺎھﯽ ﻣﯽروﯾﺪ و ﮐﻔﺎر را ﺑﻪ‬
‫ﺷﮕﻔﺘﯽ آورد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻨﮕﺮی ﮐﻪ زرد و ﺧﺸﮏ ﺷﻮد و ﺑﭙﻮﺳﺪ«‪.‬‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﻧﮏ ﺑﻪ ﻓﺼﻞ ﮔﺬﺷﺘﻪ »ﭘﺮورش ﺑﺪن«‪.‬‬
 ‫‪١٨٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫ﮐﺪام ﻧﺎداﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮای ھﻤﯿﺸﮕﯽ و ﻧﻌﻤﺖ ﺟﺎوﯾﺪش را ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﻓﻨﺎﭘﺬﯾﺮی‬

‫ﺑﻔﺮوﺷﺪ ﮐﻪ ھﺮﮔﺰ در اﯾﻦ دﻧﯿﺎ ﻟﺬت ﮐﺎﻣﻞ از آن ﺑﻪدﺳﺖ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ ،‬و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ ھﺰاران درد‬
‫و ﻧﮕﺮاﻧﯽھﺎ آﻣﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ آن ﻧﺎﺑﻮدی اﺳﺖ؟‪.‬‬
‫ﻧﻪ‪ ،‬ﺧﻮﯾﺸﺘﻦدوﺳﺘﯽ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و ﺳﺰاوار اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﭼﻨﯿﻦ دوﺳﺖ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دوﺳﺘﯽ و ﻣﺤﺒﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮدش ﻋﺒﺎرت از ﻣﺤﺒﺘﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ او را از ﻓﺮود آوردن ﺳﺮ ﺑﻨﺪﮔﯽ و ﺧﻮاری در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﮫﻮتھﺎی ﺣﯿﻮاﻧﯽ و ﭘﺴﺖ زﻣﯿﻨﯽ‪،‬‬
‫در اﻣﺎم دارد و ﺧﻮاری رﺳﻮاﯾﯽ و ﻋﺬاب دردﻧﺎک روز ﮐﯿﻔﺮ را ﻧﯿﺰ از او دور ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺮای دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ھﺪف؛ ﭼﻨﺎن ﻧﻐﻤﻪھﺎی دلاﻧﮕﯿﺰ و زﯾﺒﺎ و ﺧﻮشآھﻨﮓ و‬
‫دﻟﭙﺴﻨﺪی ﺑﺮ ﺗﺎر دوﺳﺘﯽ ﺳﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺣﺐ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ درﺳﺖ ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎ آھﻨﮓھﺎﯾﯽ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻧﻐﻤﻪی ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا را ﺑﺮ آن ﺳﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪو ﻣﯽآﻣﻮزد ﺑﺨﺸﻨﺪهی ﻧﻌﻤﺖ دھﻨﺪهای ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺨﺸﯿﺪه ﺧﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ھﻤﻪی ﻧﯿﺮوھﺎ و ﻣﺰاﯾﺎ و ﺻﻔﺎت ذاﺗﯽ را ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﯿﺪه‪ ،‬آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهی او ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪا‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ‬ ‫ُ َ‬
‫� ّ ِق َو َص َّو َر� ۡم فأ ۡح َس َن ُص َو َر� ۡمۖ﴾ ]اﻟﺘﻐﺎﺑﻦ‪.[۳ :‬‬ ‫�ض بٱ ۡ َ‬ ‫َ َ َ َّ َ ٰ َ ٰ َ ۡ َ‬
‫ت وٱ�‬ ‫﴿خلق ٱلس�� ِ‬
‫ِ‬
‫»)ﺧﺪا( آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ را ﺑﻪ ﺣﻖ آﻓﺮﯾﺪ و ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺻﻮرت درآورد«‪.‬‬
‫َ َّ ۡ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َّ َ ۡ ُ ۡ َ َ‬
‫�� َن ‪ ٣‬عل َم ُه ٱ�َ َيان ‪] ﴾٤‬اﻟﺮﺣﻤﻦ‪.[۴-۱ :‬‬ ‫ان ‪َ ٢‬خلَ َق ٱ ِ� َ ٰ‬ ‫﴿ٱ َّلر ۡح َ� ٰ ُن ‪ ١‬علم ٱلقرء‬
‫»)ﺧﺪای( رﺣﻤﺎن‪ ،‬ﻗﺮآن را آﻣﻮﺧﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن را آﻓﺮﯾﺪ‪ .‬ﻧﻄﻖ و ﺑﯿﺎن را ﺑﺪو ﺗﻌﻠﯿﻢ داد«‪.‬‬
‫َ َ َ َ‬ ‫َ ََ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ‬
‫�� ُن َما غ َّر َك ب ِ َر ّ�ِك ٱلكرِ� ِم ‪ ٦‬ٱ�ِي خلقك ف َس َّوٮٰك � َع َدلك ‪﴾٧‬‬ ‫�� ُّ� َها ٱ ِ� َ ٰ‬
‫﴿ ٰٓ‬
‫]اﻹﻧﻔﻄﺎر‪.[۷-۶ :‬‬
‫»ای اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﺗﻮ را ]ﻧﺴﺒﺖ[ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺰرﮔﻮارت ﻓﺮﯾﻔﺖ؟‪ .‬آﻧﮑﻪ ﺗﻮ را‬
‫آﻓﺮﯾﺪ‪ ،‬آن ﮔﺎه اﺳﺘﻮار ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ]آﻓﺮﯾﻨﺸﺖ[ را ﻣﻌﺘﺪل ﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫َّ ٓ َ ۡ َ َ ُ َّ َ ۡ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ ۡ َ ۡ َ‬
‫ِ� ‪] ﴾٧‬اﻟﺴﺠﺪة‪.[۷ :‬‬ ‫ٖ‬ ‫ط‬ ‫ِن‬ ‫م‬ ‫ن‬
‫﴿ٱ�ِي أحسن � � ٍء خلقه ۖۥ و�دأ خلق ٱ ِ� ِ‬
‫��‬
‫»آن )ﺧﺪاﯾﯽ( ﮐﻪ ھﺮ ﭼﯿﺰ را ﺑﻪ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﺪ و ﺧﻠﻘﺖ اﻧﺴﺎن را از ﮔﻞ آﻏﺎز‬
‫ﮐﺮد«‪.‬‬
‫�ض َ� ٗ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫ِيعا﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۲۹ :‬‬ ‫�م َّما ِ� ٱ� ِ‬ ‫﴿ه َو ٱ�ِي خل َق ل‬
‫»او ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮ ﭼﻪ را در زﻣﯿﻦ اﺳﺖ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ آﻓﺮﯾﺪ«‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٩٠‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُۡ ۡ َ َۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َ َ ۡ َ َ َ َّ َّ َ َ َّ َ َ ُ‬
‫�ض َوٱلفلك �رِي ِ� ٱ�َ ۡح ِر بِأ ۡم ِره ِۦ َو�ُ ۡمسِك‬ ‫�م َّما ِ� ٱ� ِ‬ ‫﴿�لم تر أن ٱ� سخر ل‬
‫َُ ‪ٞ‬‬
‫وف َّرح ‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫�ض إ� �إ ۡذنِهِۦٓ إ َّن ٱ َّ َ‬ ‫َّ َ ٓ َ َ َ َ َ َ ۡ َ‬
‫ِيم ‪] ﴾٦٥‬اﻟﺤﺞ‪.[۶۵ :‬‬ ‫� ب ِٱ�َّ ِ‬
‫اس لرء‬ ‫ٱلسماء أن �قع � ٱ� ِ ِ ِ ِ ۚ ِ‬
‫َ‬
‫»آﯾﺎ ﻧﺪﯾﺪهای ھﺮﭼﻪ را در زﻣﯿﻦ اﺳﺖ ﺧﺪا ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺗﺴﺨﯿﺮ ﮐﺮد‪ ،‬و ﮐﺸﺘﯽ ﺑﻪ اﻣﺮ او‬
‫در درﯾﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آﺳﻤﺎن را از اﻓﺘﺎدن ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ ﺟﺰ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر او ﺑﺎزداﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ؟ ﺑﺪون ﺗﺮﯾﺪ ﺧﺪا ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﺴﯿﺎر ﻣﮫﺮﺑﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ َ َ َّ َ ٰ َ ٰ َ ۡ َ َ َ َ َ َ ُّ‬
‫لظلُ َ‬ ‫َّ َّ‬ ‫﴿ٱ ۡ َ‬
‫ت َوٱ�ُّ َ‬
‫ور ۖ﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪.[۱ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫�‬ ‫ت وٱ��ض وجعل ٱ‬ ‫� ۡم ُد ِ�ِ ٱ�ِي خلق ٱلس�� ِ‬
‫»ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺑﻪ درﮔﺎه ﺧﺪاﯾﯽ ﮐﻪ آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ را آﻓﺮﯾﺪ و ﺗﺎرﯾﮑﯽ و روﺷﻨﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﺮﻗﺮار ﮐﺮد«‪.‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ٗ‬ ‫َ‬
‫ُ ّ َّ َ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ َ‬
‫� َبا ِل أ� َ�ٰ ٗنا﴾ ]اﻟﻨﺤﻞ‪.[۸۱ :‬‬ ‫ُ ّ َ‬
‫﴿وٱ� جعل ل�م مِما خلق ظِ�ٰ� وجعل ل�م مِن ٱ ِ‬
‫»و ﺧﺪا از آﻧﭽﻪ آﻓﺮﯾﺪ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺳﺎﯾﻪھﺎی ﻓﺮاھﻢ ﮐﺮد و از ﮐﻮهھﺎ ﭘﻮﺷﺶ و ﺧﺎﻧﻪ ﭘﺪﯾﺪ‬
‫آورد«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫﴿ َوم ِۡن َءا�ٰتِهِۦٓ أن خل َق ل�م ّم ِۡن أنفسِ� ۡم أ ۡز َ� ٰ ٗجا ل ِت ۡسك ُن ٓوا إ ِ ۡ� َها َو َج َعل بَ ۡي َن�م‬
‫َّ َ َّ ٗ َ َ ۡ َ ً‬
‫�ة ۚ﴾ ]اﻟﺮوم‪.[۲۱ :‬‬ ‫مودة ور‬
‫»از ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی رﺣﻤﺖ ﺧﺪا اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺟﻨﺲ ﺧﻮد ﺷﻤﺎ ھﻤﺴﺮاﻧﯽ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ‬
‫آﻓﺮﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی آﻧﺎن آراﻣﺶ ﯾﺎﺑﯿﺪ و در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ دوﺳﺘﯽ و ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﺮد«‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫ث َود ٖ� �َ ًنا‬ ‫ي�م ّم َِّما � ُ� ُطونِهِۦ ِم ۢن َ� ۡ َ ۡ‬ ‫ُ‬ ‫� ۡم � ٱ ۡ�َنۡ َ�ٰم لَع ۡ َ ٗ ُّ ۡ‬ ‫َّ َ ُ‬
‫� فر ٖ‬‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�ة ۖ �سقِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿�ن ل‬
‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ َ ٰ َ َّ ُ َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َخال ِٗصا َسآ� ٗغا ّل َّ ٰ َ‬
‫خذون مِن ُه َسك ٗر� َورِ ۡزقا‬ ‫ب �ت ِ‬‫يل وٱ�ع� ِ‬ ‫خ ِ‬ ‫ِل�رِ�ِ� ‪َ ٦٦‬ومِن � َم َ� ٰ ِ‬
‫ت ٱ�َّ ِ‬ ‫ِ‬
‫َۡ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َح َس ًنا ۚ إ َّن � �ٰل ِك �يَة ل ِق ۡو� َ�عقلون ‪َ ٦٧‬وأ ۡو ٰ َ ُّ‬
‫َ‬
‫�با ِل‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫� ر�ك إِ� ٱ�ح ِل أ ِن ٱ�ِذِي مِن ٱ ِ‬ ‫ٖ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ُ ُ ٗ َ َ َّ َ َ َّ َ ۡ ُ َ‬
‫�يوتا ومِن ٱلشجرِ ومِما �ع ِرشون ‪] ﴾٦٨‬اﻟﻨﺤﻞ‪.[۶۸-۶۶ :‬‬
‫»و اﻟﺒﺘﻪ ﻧﮕﺮش و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﻋﺒﺮت اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﮑﻢ آنھﺎ از ﻣﯿﺎن‬
‫ﺳﺮﮔﯿﻦ و ﺧﻮن‪ ،‬ﺷﯿﺮ ﺧﺎﻟﺼﯽ درﺳﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﻮﺷﻨﺪﮔﺎن ﮔﻮارا اﺳﺖ‪ .‬و از‬
‫ﺛﻤﺮھﺎی ﻧﺨﻞ و اﻧﮕﻮر ﺷﺮﺑﺖ ﺷﯿﺮﯾﻦ و ﺷﮫﺪی ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ و روزی ﭘﺎﮐﯿﺰهای ﺑﻪدﺳﺖ‬
‫ﻣﯽآورﯾﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﻨﺪ ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎﯾﯽ ھﺴﺖ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﻪ زﻧﺒﻮر‬
‫ﻋﺴﻞ وﺣﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ از ﮐﻤﺮھﺎی ﮐﻮه و ﺷﺎﺧﻪھﺎی درﺧﺘﺎن و ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺳﻘﻒ‬
‫ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﻣﻨﺰل ﮔﯿﺮ‪ ،‬آﻧﮕﺎه از ﻣﯿﻮهھﺎ ﺑﺨﻮر و راهھﺎی ﭘﺮوردﮔﺎرت را ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ ﭘﻮی‪ .‬از‬
‫ﺷﮑﻢ آن ﺷﺮﺑﺖ رﻧﮕﺎرﻧﮕﯽ ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﻔﺎی ﻣﺮدم در آن اﺳﺖ«‪.‬‬
 ‫‪١٩١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫اﺳﻼم ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽآﻣﻮزد ﺧﺪا ﺑﺎ اﯾﻦ ھﻤﻪ ﻧﻌﻤﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای اﻧﺴﺎن آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد ﺑﺴﯿﺎر ﻣﮫﺮﺑﺎن و ﺻﺎﺣﺐ رﺣﻤﺖ اﺳﺖ و ﺑﺮای آﻧﺎن ﺧﯿﺮ و ﺧﻮﺑﯽ را‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﺪ‪:‬‬
‫ج﴾ ]اﻟﺤﺞ‪.[۷۸ :‬‬ ‫َ‬
‫ِين م ِۡن ح َر ٖ �‬
‫ّ‬ ‫ُ َ ۡ ََ ٰ ُ ۡ َ َ َ َ َ َ َۡ ُ ۡ‬
‫﴿هو ٱجتبٮ�م وما جعل علي�م ِ� ٱ� ِ‬
‫»و ﺷﻤﺎ را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ و رﻧﺠﯽ و ﻣﺸﻘﺘﯽ در دﯾﻦ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ُ ُ َّ ُ ُ ُ ۡ ُ ۡ َ َ َ ُ ُ ُ‬
‫� ُم ٱ ۡل ُع ۡ َ‬
‫�﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۸۵ :‬‬ ‫﴿يرِ�د ٱ� بِ�م ٱلي� و� ي ِر�د ب ِ‬
‫»ﺧﺪا ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺣﮑﻢ آﺳﺎن و ﺳﺎده را ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺗﮑﻠﯿﻒ دﺷﻮار«‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َ ُ َ ّ ُ َّ ُ َ ۡ‬
‫� �ف ًسا إِ� ُو ۡس َع َها ۚ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۲۸۶ :‬‬ ‫﴿� ي�ل ِف ٱ‬
‫»ﺧﺪا ﺑﺮای ھﯿﭽﮑﺲ ﺗﮑﻠﯿﻔﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﻗﺪر ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺧﺪای ﻣﮫﺮﺑﺎن ﺣﮑﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮ ﮔﻨﺎھﮑﺎران و ﺧﻄﺎﮐﺎران‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺮ ﮔﻨﺎه و ﺑﺪی ﺧﻮد اﺻﺮار‬
‫ﻧﻮرزﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮫﺮﺑﺎن اﺳﺖ و ھﻤﻪ را ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪:‬‬
‫نف َس ُه ۡم َذ َك ُروا ْ ٱ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َّ َ َ َ َ ُ ْ َ ٰ َ ً ۡ َ َ ُ ٓ ْ ُ‬ ‫ح ِ َ‬ ‫ِب ٱل ۡ ُم ۡ‬
‫� ُ� ُّ‬‫﴿ َوٱ َّ ُ‬
‫�‬ ‫حشة أو ظلموا أ‬ ‫سنِ� ‪ ١٣٤‬وٱ�ِين إِذا �علوا � ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ ۡ َ ۡ َ ُ ْ ُ ُ ۡ َ َ َ ۡ ُ ُّ ُ َ َّ َّ ُ َ َ ۡ ُ ُّ ْ َ َ ٰ َ ُ ْ ُ‬
‫� َما � َعلوا َوه ۡم َ� ۡعل ُمون ‪١٣٥‬‬ ‫�وا‬ ‫فٱستغفروا ِ�نو� ِ ِهم ومن �غ ِفر ٱ�نوب إِ� ٱ� ولم ي ِ‬
‫َ‬ ‫ُ ْ َ ٰٓ َ َ َ ٓ ُ ُ َّ ۡ َ ‪ۡ َ ٞ ٰ َّ َ َ ۡ ّ َّ ّ ٞ‬‬
‫ِيها ۚ َون ِۡعمَ‬
‫ِين � َ‬‫�ت ِ َها ٱ ۡ�نۡ َ� ٰ ُر َ� ٰ ِ� َ‬ ‫َۡ‬
‫أو��ِك جزاؤهم مغفِرة مِن ر� ِ ِهم وج�ت �رِي مِن‬
‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ ۡ ُ َۡ‬
‫أجر ٱل� ِمل ِ� ‪] ﴾١٣٦‬آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۳۶-۱۳۴ :‬‬
‫»ﺧﺪا دوﺳﺘﺪار ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺎر زﺷﺘﯽ از آﻧﺎن ﺳﺮ زد و ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد ﺳﺘﻢ ﮐﺮدﻧﺪ ﺧﺪا را ﺑﻪ ﯾﺎد آورده ﺑﺮای ﮔﻨﺎھﺎن ﺧﻮد از او آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاھﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰ از‬
‫ﺧﺪا ﮔﻨﺎه آﻣﺮزﻧﺪه ﮐﯿﺴﺖ؟ )ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران( ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ زﺷﺘﯽ ﻋﻤﻞ ﺧﻮد آ ﮔﺎه‬
‫ﺷﻮﻧﺪ ﺑﺮ آن اﺻﺮار ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش اﯾﻨﺎن آﻣﺮزش ﭘﺮوردﮔﺎر و ﺑﮫﺸﺖھﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﮫﺮھﺎ‬
‫زﯾﺮ ﺑﺎغھﺎﯾﺶ ﺟﺎری اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎوﯾﺪان در آن ﺑﮫﺸﺖ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﻧﯿﮏ ﭘﺎداﺷﯽ اھﻞ ﻋﻤﻞ‬
‫دارﻧﺪ«‪.‬‬
‫ُ‬
‫َّ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ٗ َ ٗ َ ْ َ َ ُ َ ّ ُ َّ ُ َ ّ َ ۡ َ َ َ‬
‫﴿إِ� من تاب وءامن وع ِمل �م� �ٰل ِحا فأو ٰٓ��ِك �بدِل ٱ� س ِ�ٔات ِ ِهم حس�ٰ ٖ�‬
‫ت‬
‫ِيما ‪] ﴾٧٠‬اﻟﻔﺮﻗﺎن‪.[۷۰ :‬‬ ‫ور� َّرح ٗ‬ ‫� َ� ُف ٗ‬ ‫َو َ� َن ٱ َّ ُ‬
‫»ﺟﺰ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ )از ﮐﺎر ﺑﺪ ﺧﻮد( ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ و ﮐﺎر درﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دھﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﺎرھﺎی ﺑﺪ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ اﻓﺮاد را ﺑﻪ ﺣﺴﻨﻪ و ﮐﺎر ﻧﯿﮏ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﺪا ﺑﺴﯿﺎر‬
‫آﻣﺮزﻧﺪه و ﻣﮫﺮﺑﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٩٢‬‬
‫َّ ۡ َ َّ‬ ‫َ َۡ ْ‬ ‫ُ ۡ َ ٰ َ َ َّ َ َ ۡ َ ُ ْ َ َ ٰٓ َ ُ‬
‫�ةِ ٱ�ِۚ﴾ ]اﻟﺰﻣﺮ‪.[۵۳ :‬‬ ‫سهِ ۡم � �ق َن ُطوا مِن ر‬
‫� أنف ِ‬ ‫﴿۞قل �عِبادِي ٱ�ِين أ�فوا‬
‫»ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺣﻖ ﺧﻮد ﻇﻠﻢ و اﺳﺮاف ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺑﮕﻮ از رﺣﻤﺖ ﺧﺪا ﻧﻮﻣﯿﺪ‬
‫ﻧﺸﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫َ‬
‫َ ٓ‬ ‫ُ َ َ َ‬ ‫ۡ‬
‫� َك بِهِۦ َو َ�غفِ ُر َما دون �ٰل ِك ل َِمن �َشا ُء ۚ﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪.[۴۸ :‬‬ ‫� َ� َ� ۡغفِ ُر أن � ُ ۡ َ‬
‫﴿إ َّن ٱ َّ َ‬
‫ِ‬
‫»ﺧﺪا ﮔﻨﺎھﯽ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮای او ﺷﺮﯾﮏ ﻗﺎﯾﻞ ﺷﻮد ﻧﻤﯽآﻣﺮزد‪ ،‬اﻣﺎ ﮔﻨﺎه ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﮔﻨﺎه دﯾﮕﺮی ﺟﺰ ﺷﺮک ﮐﻨﻨﺪ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاھﺪ ﻣﯽآﻣﺮزد«‪.‬‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ﭘﺲ از ﻣﺤﺒﺖ ﺧﺪا‪ ،‬آھﻨﮓ ﻣﺤﺒﺖ ﺟﮫﺎن ھﺴﺘﯽ‪ ،‬آﻓﺮﯾﺪهی ﺧﺪا‪ ،‬را ﺳﺎز‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬اﺳﻼم دوﺳﺘﯽ و ﺻﻤﯿﻤﯿﺖ ﻋﻤﯿﻘﯽ ﻣﯿﺎن‬
‫اﻧﺴﺎن و ﺟﮫﺎن ﮔﺮه ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬دوﺳﺘﯽ ﻣﺤﮑﻢ از اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﮐﻪ از ﯾﮏ ﻣﺒﺪأ ﺑﻮده و آﻓﺮﯾﻨﺶ ھﺮ‬
‫دو از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا اﺳﺖ )ﻋﻠﻢ ﺟﺪﯾﺪ ﻧﯿﺰ وﺣﺪت ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﻋﺎﻣﻞ ھﺴﺘﯽ و زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن را‬
‫ﮐﺸﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ(‪ .‬دوﺳﺘﯽ از اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﮐﻪ ھﺮ دو در ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺪا و ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺗﻨﺰﯾﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دو اﺷﺘﺮاک دارﻧﺪ‪ ،‬دوﺳﺘﯽ در اﻧﺴﺎن از اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﮐﻪ در ﺗﺴﺨﯿﺮ ﺟﮫﺎن ﻣﻨﺎﻓﻌﯽ‬
‫ﻓﺮاوان ﺑﺮای او وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه آھﻨﮓ دلاﻧﮕﯿﺰ ﻣﺤﺒﺖ و ﻋﺸﻖ ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪهای را ﺑﺮای اﻧﺴﺎن ﻣﯽﻧﻮازد ﮐﻪ‬
‫در ﺳﮑﻮﻧﺖ ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ ﺷﺮﯾﮏ ھﺴﺘﻨﺪ‪...‬‬
‫ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر آﻧﺎن را از ﯾﮏ ﮔﻮھﺮ آﻓﺮﯾﺪه‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻪ ھﻤﺪﯾﮕﺮ ھﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫زﯾﺮا ھﻤﻪ ﺑﺮادر ھﺴﺘﻨﺪ در آﻓﺮﯾﻨﺶ و در ﺣﺲ ﻣﺤﺒﺖ ھﻤﻪ ﺑﺎ ھﻢ ﺑﺮادر‪ ،‬از ﻧﻈﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺮ‬
‫ﺳﻄﺢ اﯾﻦ ﺳﯿﺎره ھﻤﻪ ﺑﺎ ھﻢ ﺑﺮادر‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻣﺸﺘﺮک ﺑﺎ ھﻢ ﺑﺮادر‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻣﺒﺪأ و‬
‫ﻣﻨﺘﮫﯽ ﻧﯿﺰ ھﻤﻪ ﺑﺎ ھﻢ ﺑﺮادر ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن اﯾﻦ ﺑﺮادری را آﻧﭽﻨﺎن ﺑﻪ ﻣﺮدم ﮔﻮﺷﺰد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺣﻖ اﯾﻦ ﺑﺮادری را ﺑﺎ ﭼﻨﺎن‬
‫ﺻﻮرت زﯾﺒﺎﯾﯽ ﯾﺎدآوری ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ وﺟﺪان و ﺿﻤﯿﺮ ﺑﺎﻃﻦ را ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ و ﺟﻨﺒﺶ‬
‫واﻣﯽدارد‪:‬‬
‫َ َ ۡ‬ ‫َّ ۡ‬ ‫َ ََ ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ ُ َّ ُ ْ‬
‫اس ٱ�قوا َر َّ�� ُم ٱ�ِي خلق�م ّ ِمن �ف ٖس َ�ٰح َِدة ٖ َوخل َق مِن َها َز ۡو َج َها‬ ‫���ها ٱ�‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫َ‬
‫ون بهِۦ َوٱ ۡ� ۡر َح َ‬
‫ََ َُٓ َ‬ ‫َ َ َّ ۡ ُ َ َ ٗ َ ٗ َ َ ٓ ٗ َ َّ ُ ْ َّ َ َّ‬
‫ام ۚ﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪.[۱ :‬‬ ‫و�ث مِنهما رِجا� كثِ�� و� ِساء ۚ وٱ�قوا ٱ� ٱ�ِي �ساءل ِ‬
‫»ای ﻣﺮدم‪ ،‬از آن ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﭘﺮوا ﺑﺪارﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را از ﯾﮏ ﺗﻦ ﯾﮕﺎﻧﻪ آﻓﺮﯾﺪ و‬
‫ھﻤﺴﺮش را از او ﺧﻠﻖ ﮐﺮد و از آن دو ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺴﯿﺎری ﭘﺮاﮐﻨﺪ‪ .‬و از ﺧﺪاﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫]ﻧﺎم[ او از ھﻤﺪﯾﮕﺮ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬و از ]ﮔﺴﺴﺘﻦ[ راﺑﻄﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی ﭘﺮوا دارﯾﺪ«‪.‬‬
 ‫‪١٩٣‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬
‫َ ۡ ُ ْ ۡ َ َ َّ َ َ ۡ ُ ۡ ۡ ُ ُ ۡ َ ۡ َ ٓ ٗ َ َ َّ َ َ ۡ َ ُ ُ ُ َ َ‬
‫� قلو�ِ� ۡم فأ ۡص َب ۡح ُتم‬ ‫﴿وٱذك ُروا ن ِعمت ٱ�ِ علي�م إِذ كنتم أعداء ف�لف �‬
‫ۡ ٗ‬
‫بِن ِۡع َمتِهِۦٓ إِخ َ�ٰنا﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۰۳ :‬‬
‫»اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ ﺑﺰرگ ﺧﺪا را ﺑﻪ ﯾﺎد آورﯾﺪ ﮐﻪ ھﻤﻪی ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ھﻢ دﺷﻤﻦ ﺑﻮدﯾﺪ و ﺧﺪا در‬
‫دل ﺷﻤﺎ ﻣﮫﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﺑﻪ وﺟﻮد آورد و ﺑﻪ ﻟﻄﻒ و ﻧﻌﻤﺖ ﺧﺪا ھﻤﻪ ﺑﺎ ھﻢ ﺑﺮادر ﺷﺪﯾﺪ«‪.‬‬
‫َ‬
‫� ُدون ِ�‬
‫َ ۡ ۡ ُ ُّ َ َ ۡ َ َ َ َ ۡ ۡ َ َ َ‬ ‫َ َّ َ َ َ َّ ُ َّ َ َ ۡ َ َ‬
‫﴿وٱ�ِين �بوءو ٱ�ار وٱ ِ�ي�ٰن مِن �بل ِ ِهم �ِبون من هاجر إِ� ِهم و� ِ‬
‫َ ُ‬ ‫ۡ َ َ ٗ ّ َّ ٓ ُ ُ ْ َ ُ ۡ ُ َ َ َ ٰٓ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ َ ۡ َ َ َ ‪ٞ‬‬
‫اصة ۚ َو َمن يُوق ش َّح‬ ‫س ِهم ولو �ن ب ِ ِهم خص‬‫ُص ُدورِهِم حاجة مِما أوتوا و�ؤث ِرون � أنف ِ‬
‫َۡ‬
‫سهِۦ﴾ ]اﻟﺤﺸﺮ‪.[۹ :‬‬ ‫�ف ِ‬
‫»و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﺸﺎن ﺧﺎﻧﻪ را ﺑﺮای اﯾﻤﺎن ﻣﮫﯿﺎ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ھﺠﺮتﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪی ﺧﻮد )اﻧﺼﺎر‪ ،‬اھﻞ ﻣﺪﯾﻨﻪ( را دوﺳﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬و از آﻧﭽﻪ ﺑﺪاﻧﺎن داده ﺷﺪ ھﯿﭻ‬
‫ﺣﺎﺟﺘﯽ در دل ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪانھﺎ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﻪ ﭼﯿﺰی اﺣﺘﯿﺎج داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫)ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ را( ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﻣﻘﺪم ﻣﯽدارﻧﺪ«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ َۡ ْ َ ُ‬
‫﴿ َو� تل ِم ُز ٓوا أنف َس� ۡم﴾ ]اﻟﺤﺠﺮات‪.[۱۱ :‬‬
‫»و ھﺮﮔﺰ از ﺧﻮد ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ۡ ُ ُ َ ۡ ً َ ُ‬
‫� َل َ ۡ‬
‫� َم أخِيهِ َم ۡيتاٗ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ُ ُ‬
‫﴿ َو� َ�غ َتب �عض�م �عضا ۚ ��ِب أحد�م أن يأ‬
‫ۡ‬ ‫ُّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫َ َ ۡ‬
‫فك ِره ُت ُموهُ ۚ﴾ ]اﻟﺤﺠﺮات‪.[۱۲ :‬‬
‫»و ھﯿﭻ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ دﯾﮕﺮی را ﻏﯿﺒﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ دوﺳﺖ دارد ﮐﻪ ﮔﻮﺷﺖ‬
‫ﺑﺮادر ﻣﺮده ﺧﻮد را ﺑﺨﻮرد؟! )ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ( ھﻤﻪ ﺷﻤﺎ از اﯾﻦ اﻣﺮ ﮐﺮاھﺖ دارﯾﺪ«‪.‬‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺎ ﺻﻔﺎ و ﭘﺮ از ﻟﻄﻒ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ھﯿﭽﮑﺲ از ﺷﻤﺎ اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎورده اﺳﺖ ﺗﺎ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آن ﭼﯿﺰی را ﺑﺮای ﺧﻮدش‬
‫دوﺳﺖ دارد ﺑﺮای ﺑﺮادر ﺧﻮد ﻧﯿﺰ دوﺳﺖ ﺑﺪارد« ‪.١‬‬
‫»ﺗﺒﺴﻢ و ﻟﺒﺨﻨﺪ ﺗﻮ ﺑﻪ ﺑﺮادرت ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن اﺳﺖ!« ‪.٢‬‬
‫»ﺑﻪ ھﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯽ و ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﯽ ﺳﻼم ﮐﻦ« ‪.٣‬‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮی ﻧﻘﻞ از ﺑﺨﺎری‪.‬‬
‫‪٢‬ـ ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻦ ﺣﺒﺎن و ﺑﯿﮫﻘﯽ‪.‬‬
‫‪٣‬ـ ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و أﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٩٤‬‬

‫»در ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮان و ﺷﮫﯿﺪان‬
‫ﺑﺪاﻧﺎن رﺷﮏ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬آﻧﺎن ﮐﯿﺴﺘﻨﺪ ای رﺳﻮل ﺧﺪا؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﻧﺎن ﮔﺮوھﯽ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺪون داﺷﺘﻦ ﺧﻮﯾﺸﯽ و ﻧﺴﺒﺘﯽ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻧﻮر ﺧﺪا )ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﻧﻮر‬
‫اﯾﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺪا در دل آﻧﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ( ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺤﺒﺖ ﻣﯽورزﻧﺪ‪ .‬رﺧﺴﺎر آﻧﺎن ﻧﻮر‬
‫و ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮھﺎی ﻧﻮر ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺮدم از ﭼﯿﺰی ﺑﺘﺮﺳﻨﺪ آﻧﺎن را ﺗﺮﺳﯽ ﻓﺮا ﻧﮕﯿﺮد و از‬
‫َ َ ٓ َّ‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﻧﺪوه ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ ،‬دﻟﺘﻨﮓ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺧﻮاﻧﺪ‪ ��﴿ :‬إِن‬
‫َ ُ َۡ ُ َ‬ ‫َ ٓ َّ َ َ ٌ َ َ‬
‫أ ۡو ِ�َا َء ٱ� ِ � خ ۡوف عل ۡي ِه ۡم َو� ه ۡم � َزنون ‪] ﴾٦٢‬ﯾﻮﻧﺲ‪» .١ [۶۲ :‬آ ﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ )دوﺳﺘﺎن و(‬
‫اوﻟﯿﺎی ﺧﺪا‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﺮﺳﯽ دارﻧﺪ و ﻧﻪ ﻏﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ!«‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم اﯾﻦھﺎ اﻧﮕﯿﺰهھﺎ و ﻣﺤﺮکھﺎﯾﯽ ﺑﺮای ﺳﻮق دادن ﺑﺸﺮ ﺑﺪان ﻣﺤﺒﺖ ﺑﺎﺻﻔﺎی ﭘﺎﮐﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪی ﺑﺮادران ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر و ارﺟﻤﻨﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﺳﻼم ھﻤﻪی آوازھﺎی ﻧﺸﺎطآور ﺟﺎنﭘﺮور را ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺣﺐ ذات و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦدوﺳﺘﯽ ﻣﺘﻮازن ھﻤﺎھﻨﮕﯽ در اﻧﺴﺎن اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ در ﺟﺎی درﺳﺖ ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و آن را ﺑﻪ ﭼﻨﺎن درﺟﻪای ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻇﻠﻢ و‬
‫ﺳﺘﻢ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ روا ﻣﯽدارد و ﻧﻪ ﺣﻘﻮق دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮد ﻏﺼﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺣﺲ اﮐﺮاه و ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪی ‪ ...‬اﺳﻼم اﯾﻦ ﺣﺲ ﻏﺮﯾﺰی را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻗﻮای ﺷﺮ در‬
‫زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﺧﺪا‪ ،‬از رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬و ﯾﺎ ھﺮ ﮐﺪام از ﻣﻼﺋﮑﻪ و ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن او‬
‫ﺑﺪش ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﺟﮫﺎن ھﺴﺘﯽ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ و ﯾﺎ از اﻧﺴﺎن ﮐﺮاھﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫‪ ...‬اﻣﺎ اﻧﺴﺎن ﻣﻮﻇﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺲ ﻓﻄﺮی را ﻋﻠﯿﻪ ﺷﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﺷﮑﺎل و ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ھﺮ ﮔﻮﻧﻪ و ﻧﻮﻋﯽ ﮐﻪ ھﺴﺖ و ھﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺞ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻪھﺮ ﮔﻮﻧﻪای ﺑﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺰاوار اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از آن اﺣﺴﺎس ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪی ﮐﻨﺪ‬
‫و در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﻣﻘﺎوﻣﺖ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن دھﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ْ ُ ُ َ ْ َ ُ ْ ُ َ َّ ً َ َ َ َ َُ‬ ‫ِّ َ َّ ْ ُ ُّ ْ َ َ ْ‬
‫ﺖ اﻟﻈﻠ َﻢ َﻰﻠﻋ �ﻔ ِﻲﺴ وﺟﻌﻠﺘﻪ ﺑيﻨ�ﻢ �ﺮﻣﺎ ﻓﻼ �ﻈﺎلﻤﻮا«‪) .‬ﺣﺪﯾﺚ‬ ‫»ﻳَﺎ ِﻋﺒَﺎ ِدي‪ ،‬إِ� ﺣﺮﻣ‬
‫ﻗﺪﺳﯽ(‪» .‬ای ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﻦ ﻇﻠﻢ را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺣﺮام ﮐﺮده ام‪ ،‬ﭘﺲ ﺷﻤﺎ ھﻢ ﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫ﻇﻠﻢ ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺪ اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ آن را ﺑﺪ اﻧﮕﺎﺷﺖ و در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﭘﺎﯾﺪاری ﮐﺮد‪:‬‬
‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن‪.‬‬
 ‫‪١٩٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫ى﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۹۴ :‬‬ ‫� ۡم فَٱ ۡ� َت ُدوا ْ َعلَ ۡيهِ ب ِ ِم ۡثل َما ٱ ۡ� َت َد ٰ‬ ‫ۡ َ َ ٰ َ َۡ ُ‬

‫﴿� َم ِن ٱ�تدى علي‬
‫َ‬
‫ِ‬
‫»ھﺮ ﮐﺲ در ﺣﻖ ﺷﻤﺎ ﺗﺠﺎوز ﮐﻨﺪ ﺑﻪ ھﻤﺎن اﻧﺪازه ﺑﻪ ﺣﻖ او ﺗﺠﺎوز ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫�أُ ْو� ٱ ۡ�َ ۡل َ‬ ‫ََٰ ‪َ ٞ‬‬ ‫ۡ‬
‫� ۡم ِ� ٱلقِ َص ِ‬‫ََ ُ‬
‫ب﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۷۹ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫�‬ ‫اص حيوة ٰٓ ِ‬ ‫﴿ول‬
‫»ای ﺧﺮدﻣﻨﺪان‪ ،‬در ﻗﺼﺎص ﮔﺮﻓﺘﻦ ﮔﻮﻧﻪای زﻧﺪﮔﯽ ﺷﻤﺎ را اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﺣﻖ ﻧﺎﺗﻮان در اﺟﺘﻤﺎع ﺑﺪ اﺳﺖ‪ .‬وﻇﯿﻔﻪی ھﺮ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﺪ ﺑﺪاﻧﺪ‬
‫و در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪:‬‬
‫ّ ٓ ۡ َۡ‬ ‫ون � َسبيل ٱ َّ� ِ َوٱل ۡ ُم ۡس َت ۡض َعف َ‬ ‫َ َ َ ُ ۡ َ َُٰ ُ َ‬
‫لر َجا ِل َوٱلن ِ َساءِ َوٱلوِل� ٰ ِن‬
‫ِ‬
‫� م َِن ٱ ّ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿وما ل�م � ت�تِل‬
‫َ ٗ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ٓ َ ۡ‬ ‫َّ َ ُ ُ َ‬
‫ِين َ�قولون َر َّ� َنا أخ ِر ۡج َنا م ِۡن �ٰ ِذه ِ ٱلق ۡر َ�ةِ ٱلظال ِ ِم أهل َها َوٱ ۡج َعل �َا مِن ُ�نك َو ِ ّ�ا‬ ‫ٱ�‬
‫نك نَ ِص ً‬
‫ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫�ا ‪] ﴾٧٥‬اﻟﻨﺴﺎء‪.[۷۵ :‬‬ ‫َوٱ ۡج َعل �َا مِن �‬
‫»ﭼﺮا در راه ﺧﺪا‪ ،‬و )در راه( ﻣﺮدان و زﻧﺎن و ﮐﻮدﮐﺎﻧﯽ ﮐﻪ )ﺑﻪ دﺳﺖ ﺳﺘﻤﮕﺮان(‬
‫ﺗﻀﻌﯿﻒ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﮑﺎر ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ؟! ھﻤﺎن اﻓﺮاد )ﺳﺘﻤﺪﯾﺪهای( ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا!‬
‫ﻣﺎ را از اﯾﻦ ﺷﮫﺮ )ﻣﮑﻪ(‪ ،‬ﮐﻪ اھﻠﺶ ﺳﺘﻤﮕﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺮون ﺑﺒﺮ! و از ﻃﺮف ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﺎ‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻗﺮار ده! و از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮد‪ ،‬ﯾﺎر و ﯾﺎوری ﺑﺮای ﻣﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻓﺮﻣﺎ!«‪.‬‬
‫نت ۡم قَالُوا ْ ُك َّنا ُم ۡس َت ۡض َعف َ‬ ‫سه ۡم قَالُوا ْ � َ ُ ُ‬ ‫َّ َّ َ َ َ َّ ٰ ُ ُ ۡ َ َ ٰٓ َ ُ َ ٓ َ ُ‬
‫� ِ�‬ ‫ِ‬ ‫ِيم ك ۖ‬ ‫ِ� أنف ِِ‬ ‫﴿إِن ٱ�ِين توفٮهم ٱلم��ِكة ظال ِ‬
‫ٓ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ُ ٓ ْ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ ُ َّ َ ٰ َ ٗ َ ُ َ ُ ْ َ َ َ َ‬
‫ُ‬ ‫َۡ‬
‫ِيها ۚ فأ ْو ٰٓ��ِك َمأ َوٮ ٰ ُه ۡم َج َه َّن ُمۖ َو َسا َءت‬ ‫جروا �‬ ‫ِ‬ ‫ا‬ ‫ه‬‫ت‬‫�‬ ‫ة‬ ‫ِع‬
‫س‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫�ض‬ ‫أ‬ ‫ن‬ ‫�‬ ‫ت‬ ‫م‬ ‫ل‬‫�‬ ‫ا‬‫و‬‫ال‬‫ق‬ ‫�ض‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫ٱ�‬
‫َٗ َ‬ ‫َّ ۡ ُ ۡ َ ۡ َ َ َ ّ َ َ ّ َ ٓ َ ۡ ۡ َ ٰ َ َ ۡ َ ُ َ‬ ‫َ ً‬
‫يعون حِيلة َو�‬ ‫لرجا ِل وٱلنِساءِ وٱلوِل� ِن � �ست ِط‬ ‫م ِص�ا ‪ ٩٧‬إِ� ٱلمستضعفِ� مِن ٱ ِ‬
‫� َ� ُف ًّوا َ� ُف ٗ‬ ‫� أَن َ� ۡع ُف َو َ� ۡن ُه ۡم َو َ� َن ٱ َّ ُ‬ ‫ك َع َ� ٱ َّ ُ‬ ‫َ ُ ْ َ ٰٓ َ‬ ‫ََُۡ َ َ ٗ‬
‫ور� ‪﴾٩٩‬‬ ‫ۚ‬ ‫�هتدون سبِي� ‪ ٩٨‬فأو�� ِ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء‪.[۹۹-۹۷ :‬‬
‫»ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن )ﻗﺒﺾ ارواح(‪ ،‬روح آنھﺎ را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ‬
‫ﺳﺘﻢ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنھﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ در ﭼﻪ ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻮدﯾﺪ؟ )و ﭼﺮا ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ّ‬
‫ﺻﻒ ﮐﻔﺎر ﺟﺎی داﺷﺘﯿﺪ؟!( ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر و‬ ‫ﺑﻮدﯾﺪ‪ ،‬در ِ‬
‫ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ ﺑﻮدﯾﻢ‪ .‬آنھﺎ ]ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن[ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺧﺪا‪ ،‬ﭘﮫﻨﺎور ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﻣﮫﺎﺟﺮت‬
‫ﮐﻨﯿﺪ؟! آنھﺎ )ﻋﺬری ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و( ﺟﺎﯾﮕﺎھﺸﺎن دوزخ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺪی دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ‬
‫ً‬
‫آن دﺳﺘﻪ از ﻣﺮدان و زﻧﺎن و ﮐﻮدﮐﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ )و ﺣﻘﯿﻘﺘﺎ‬
‫ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﻨﺪ( ﻧﻪ ﭼﺎرهای دارﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﻪ راھﯽ )ﺑﺮای ﻧﺠﺎت از آن ﻣﺤﯿﻂ آﻟﻮده( ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٩٦‬‬

‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬آنھﺎ را ﻣﻮرد ﻋﻔﻮ ﻗﺮار دھﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻔﻮ ﮐﻨﻨﺪه و آﻣﺮزﻧﺪه‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻓﺘﻨﻪ ﮐﺮدن ﻣﺮدم در دﯾﻦ ﺧﺪا ﺑﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ آن را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ داﻧﺴﺖ و در ﺑﺮاﺑﺮ آن‬
‫ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﺒﺎرزه ﮐﺮد‪:‬‬
‫َۡۡ‬ ‫ۡ ۡ ُ ََ‬
‫﴿ َوٱلفِت َنة أش ُّد م َِن ٱلقت ِل�﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۹۱ :‬‬
‫»ﻓﺘﻨﻪ از آدم ﮐﺸﯽ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ َّ َ َ‬ ‫َ ْ ََ‬ ‫َ َ ٰ ُ ُ ۡ َ َّ ٰ َ َ ُ َ ۡ َ ‪َ َّ ُ ّ َ ُ َ َ ٞ‬‬
‫نت َه ۡوا ف� ُع ۡد َ�ٰن إِ� �‬‫ِين ِ�ِۖ فإ ِ ِن ٱ‬
‫﴿و�تِلوهم ح� � ت�ون ف ِتنة و��ون ٱ�‬
‫َّ‬
‫ل�ٰلِم َ‬
‫� ‪] ﴾١٩٣‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۹۳ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ٱ‬
‫»و ﺑﺎ آﻧﺎن )دﺷﻤﻨﺎن ﻓﺘﻨﻪاﻧﮕﯿﺰ دﯾﻦ( ﺑﺠﻨﮕﯿﺪ ﺗﺎ ﻓﺘﻨﻪای ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪ و ﻓﻘﻂ دﯾﻦ ﺑﺮای‬
‫ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﺎھﯽ در زﻣﯿﻦ و ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺧﺪا و رﺳﻮل ﺧﺪا ﺟﻠﻮ راه ﺧﺪا را ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺷﺮی‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ھﻤﻪ ﺑﺎﯾﺪ از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺪﺷﺎن ﺑﯿﺎﯾﺪ و وﻇﯿﻔﻪ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﯿﻪ آن ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ و ﻣﺒﺎرزه‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫َ َ ً َ ُ َ َّ ُ ْ َۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫� َو َر ُس َ ُ‬ ‫ون ٱ َّ َ‬ ‫َّ َ َ َ ٰٓ ُ ْ َّ َ ُ َ ُ َ‬
‫�ض فسادا أن �قتل ٓوا أو‬ ‫و�ۥ َو� َ ۡس َع ۡون ِ� ٱ� ِ‬ ‫﴿إِ�ما ج�ؤا ٱ�ِين �ارِ�‬
‫َۡ‬ ‫ۡ ُ َ ْۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َّ ُ ٓ ْ َ ۡ ُ َ َّ َ َ ۡ ۡ َ َ ۡ ُ ُ ُ ّ ۡ َ‬
‫�ض﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪.[۳۳ :‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬
‫يصلبوا أو �قطع �يدِي ِهم وأرجلهم مِن خِ� ٍف أو ينفوا مِن ٱ� �‬
‫»ﺟﺰای آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﺪا و رﺳﻮﻟﺶ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ و ]ﺑﻪ ﻗﺼﺪ[ ﻓﺴﺎد در زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻓﻘﻂ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ دار آوﯾﺨﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ دﺳﺘﺸﺎن و ﭘﺎھﺎﯾﺸﺎن در ﺧﻼف‬
‫ﺟﮫﺖ ھﻤﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮﯾﺪه ﺷﻮد و ﯾﺎ از ﺳﺮزﻣﯿﻦ ]ﺧﻮد[ ﺗﺒﻌﯿﺪ ﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﮐﺎرھﺎی زﺷﺖ‪ ،‬آﺷﮑﺎر و ﻧﮫﺎن ﺑﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آنھﺎ را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ داﻧﺴﺖ و از ﺑﺮوز آنھﺎ‬
‫ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی ﮐﺮد‪:‬‬
‫َ‪ٞ‬‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫ّ ۡ ُ َ ْ ََ َ َۡ َ َ ُ ۡ ُ‬ ‫َّ َ ُ َ َّ َ ۡ ُ ْ ُ َّ‬
‫�ةٖ� َو� تأخذ�م ب ِ ِه َما َرأفة﴾‬ ‫ح ٖد مِنهما مِائة ج‬ ‫�وا � َ� ٰ ِ‬ ‫﴿ٱلزا�ِية وٱلز ِا� فٱج ِ‬
‫]اﻟﻨﻮر‪.[2:‬‬
‫»ھﺮ ﯾﮏ از زن و ﻣﺮد زﻧﺎ ﮐﻨﻨﺪه را ﺻﺪ ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﺑﺰﻧﯿﺪ و در ادای ﮐﯿﻔﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪا و روز آﺧﺮت اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ ﻧﺸﺎن ﻧﺪھﯿﺪ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َّ َّ َ ُ ُّ َ َ َ َ ۡ َ‬
‫ۡ‬ ‫ام ُنوا ْ ل َ ُه ۡم َع َذ ٌ‬
‫اب أ ِ� ‪ٞ‬م ِ� ٱ ُّ�� َيا‬ ‫ِين َء َ‬‫ح َش ُة � ٱ َّ� َ‬ ‫يع ٱل�ٰ ِ‬ ‫﴿إِن ٱ�ِين �ِبون أن �شِ‬
‫ِ‬
‫َوٱ�خ َِرة ِ�﴾ ]اﻟﻨﻮر‪.[۱۹ :‬‬
 ‫‪١٩٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫»ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ دوﺳﺖ دارﻧﺪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺆﻣﻨﺎن ﮐﺎر زﺷﺖ رواج ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‬
‫دارای ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ ھﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫ھﺮ اﻧﺤﺮاﻓﯽ از راه ﺧﺪا ﺷﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آن را ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب داﻧﺴﺖ و در ﺑﺮاﺑﺮ آن اﯾﺴﺘﺎد‪:‬‬
‫»ھﺮ ﮐﺲ از ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪی را دﯾﺪ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ دارد از آن ﭘﯿﺸﮕﯿﺮی ﮐﻨﺪ و آن را‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ دھﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻗﺪرت ﻧﺪارد ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ زﺑﺎن در ﺗﻐﯿﯿﺮ آن ﺑﮑﻮﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺎ زﺑﺎن ﻧﯿﺰ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ‬
‫ً‬
‫ﻗﻠﺒﺎ ﺑﺎﯾﺪ از آن ﮐﺎر ﻧﺎراﺿﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ )ﺑﺪ دﯾﺪن ﺑﺎ ﻗﻠﺐ( ﺿﻌﯿﻒﺗﺮﯾﻦ ﺣﺪ اﯾﻤﺎن‬
‫اﺳﺖ« ‪.١‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی ﺑﺪیھﺎ و ﺷﺮور‪ ،‬رویھﻢ رﻓﺘﻪ‪ ،‬ھﻤﺎن ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ‪ ...‬ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻤﺎم ﺑﺪیھﺎ در وﺟﻮد او ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ھﺮ ﺑﺪی‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ رو ﺳﺰاوار اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ھﻤﻪی ﻧﯿﺮوی ﺗﻨﻔﺮ و ﺑﯿﺰاری از ﺑﺪیھﺎی‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ او ﻣﺘﻮﺟﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﭼﻨﺎن اﻋﻼن ﺟﻨﮕﯽ ﺑﺎ او ﺑﺪھﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ آﺗﺶﺑﺴﯽ و ﻧﻪ‬
‫آﺷﺘﯽ و ﻣﺘﺎرﮐﻪای در آن ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ ُ ُ ْ َّ ۡ َ ٰ َ َّ ُ َ ُ‬
‫� ۡم َع ُد ّ ‪ٞ‬و ُّمب ‪ٞ‬‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َۡ ُ ۡ ََٰ ٓ َ َ‬
‫اد َ‬
‫� ‪٦٠‬‬ ‫ِ‬ ‫ل‬ ‫ۥ‬ ‫ه‬‫ن‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ۖ‬ ‫ن‬ ‫�‬ ‫ي‬‫لش‬‫ٱ‬ ‫وا‬ ‫د‬ ‫ب‬ ‫ع‬‫�‬ ‫�‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫م‬ ‫﴿۞�لم أ�هد إِ��م �ب ِ� ء‬
‫ّ َ ً ََۡ َ ُ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ٗ‬ ‫ُ‬
‫ِن� ۡ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ ۡ َ َّ‬ ‫ص َ� ٰ ‪ٞ‬ط ُّم ۡس َتقِ ‪ٞ‬‬ ‫َٰ َ‬ ‫َوأَن ٱ ۡ�بُ ُ‬
‫جبِ� كثِ��ۖ أفلم ت�ونوا‬ ‫ِ‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ض‬ ‫أ‬ ‫د‬ ‫ق‬‫ل‬ ‫و‬ ‫‪٦١‬‬ ‫يم‬ ‫ِ‬ ‫ا‬‫ذ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫و�‬
‫ِ‬ ‫د‬ ‫ِ‬
‫َۡ ُ َ‬
‫�عقِلون ‪] ﴾٦٢‬ﯾﺲ‪.[۶۲-۶۰ :‬‬
‫»ای آدﻣﯿﺰادﮔﺎن! آﯾﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﭘﯿﻤﺎن ﻧﺒﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن را ﻧﭙﺮﺳﺘﯿﺪ‪ ،‬زﯾﺮا دﺷﻤﻦ آﺷﮑﺎر‬
‫ﺷﻤﺎﺳﺖ؟ و اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮا ﺑﭙﺮﺳﺘﯿﺪ راه راﺳﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ؟ و ﮔﺮوه ﺑﺴﯿﺎری از ﺷﻤﺎ ﻧﻮع اﻧﺴﺎن‬
‫را ﮔﻤﺮاه ﮐﺮد؟ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﺑﺎز ھﻢ ﻋﻘﻞ را ﺑﮑﺎر ﻧﻤﯽﺑﻨﺪﯾﺪ؟«‪.‬‬
‫ﻣﺆﻣﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻗﺪرت و ﻧﯿﺮو ھﻤﻪی زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد را ﺑﺮای دﻓﻊ اﯾﻦ ﺷﺮ و ﭼﯿﺮﮔﯽ ﺑﺮ‬
‫آن ﺑﺴﯿﺞ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﻦ دو ﺣﺴﯽ )ﺧﻮﺷﯽ و اﮐﺮاه( ﺗﻮازن و ھﻤﺎھﻨﮕﯽ‬
‫اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ و از ھﺮ ﺗﺎری آھﻨﮕﯽ ﺑﺠﺎ و درﺳﺖ ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎورد‪.‬‬

‫‪ -۳‬واﻗﻌﯿﺖ و ﺗﺨﯿﻞ‬
‫دو ﻧﯿﺮو در ﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎن وﺟﻮد دارد ﮐﻪ روﺑﻪروی ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻧﯿﺮوی‬
‫واﻗﻊﺑﯿﻨﯽ و ﻧﯿﺮوی ﺧﯿﺎلاﻧﺪﯾﺸﯽ‪ .‬ﺑﺮای ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ ذات و ﺳﺮﺷﺖ و ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮدن‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ )ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ(‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪١٩٨‬‬

‫ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ‪ ،‬ﺳﺰاوار اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ھﺮ دو اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ و ﺗﺤﺮک ﺧﻮد را در‬
‫ھﺮ دو ﻧﯿﺮو ﺑﮑﺎر ﺑﺮد‪.‬‬
‫در واﻗﻊ ﺗﺎﮐﻨﻮن آﯾﯿﻦ ﺟﮫﺎن ﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎھﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﺳﻮ ﮔﺮوﯾﺪه‪ ،‬ﮔﺎھﯽ‬
‫ﺑﺪانﺳﻮ‪ ،‬ﯾﮑﺒﺎره ﺑﻪﺳﻮی واﻗﻌﯿﺖ و ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﺑﻪﺳﻮی ﺧﯿﺎل‪ .‬و در ﺑﺴﯿﺎری از اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖھﺎ‬
‫ھﻤﺎھﻨﮕﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﻧﯿﺎی اﻣﺮوز ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺪتھﺎ در ﻋﺎﻟﻢ »رﻣﺎﻧﺘﯿﮏ« ﺧﻮد و اﻧﺪﯾﺸﻪھﺎی ﺑﯽاﺳﺎس‬
‫دور و دراز ﻏﺮق ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺸﺪت ﺑﻪﺳﻮی »واﻗﻌﯿﺖ« ﻣﯿﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ!‬
‫ھﺮ دو اﻧﺤﺮاف اﺳﺖ!‬
‫ﻋﺎﻟﻢ رﻣﺎﻧﺘﯿﮏ‪ ،‬واﻗﻌﯿﺎت ﺧﺎرﺟﯽ زﻣﯿﻦ را ﺑﯿﮫﻮده ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ و ﻧﺪﯾﺪه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ً‬
‫ﺷﺨﺺ را در ﺟﮫﺎن رؤﯾﺎھﺎ ﺳﺮﮔﺮدان و ﺷﯿﺪا ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬واﻗﻌﯿﺖ ﺧﺎرﺟﯽ اﻣﺮوز‪ ،‬ﻋﻤﺪا روﯾﺎھﺎ‬
‫را ﺳﺮﮐﻮب ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻪ واﻗﻌﯿﺖ ﻣﺤﺪود ﻧﺎﭼﯿﺰی ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺣﻮاس ﻗﺎﺑﻞ‬
‫درک اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮدم را در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ زﯾﺮ ﻓﺸﺎر اﻣﻮر ﺿﺮوری ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎر واﻣﯽدارد؛ آن‬
‫واﻗﻌﯿﺘﯽ را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻓﮫﻤﺎﻧﯿﺪه ﮐﻪ در ﻣﺎدهی ﻣﺤﺴﻮس و وﺟﻮد ﺧﺎرﺟﯽ ﺣﯿﻮان ھﺴﺖ‪ ،‬از‬
‫ﺣﺪ ﺿﺮورﯾﺎت ﻣﺎدی زﻧﺪﮔﯽ ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﻤﯽرود؛ ﭼﻨﺎن اﻧﺴﺎن را در ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﻓﺸﺎر ﺳﺨﺖ‬
‫ﺿﺮورت ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ از آن ﻧﺠﺎت ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﻪ از ﺳﻄﺢ آن ﮔﺎﻣﯽ ﻓﺮاﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﻧﮫﻨﺪ!‬
‫اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ ﻧﺎﭼﯿﺰی ﮐﻪ آن را داروﯾﻨﯿﺴﻢ ﻗﺪﯾﻢ ‪ ١‬ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺿﺮورﯾﺎت‬
‫ﺣﺘﻤﯽ و ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ اﺟﺘﻨﺎﺑﯽ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ ﮐﻪ در دﺳﺘﺮس اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ از آن ﺣﺪ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻣﯽرود و‬
‫ﻧﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺗﺼﻮر زﯾﺒﺎﺗﺮ و ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ و ﺑﺮﺗﺮ از آن اﺳﺖ‪ .‬از آن رو ھﻤﯿﺸﻪ در ﺳﻄﺢ ﭘﺴﺖ‬
‫ﻣﺤﺪود و ﭘﺮﻓﺸﺎری ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و اﻧﺴﺎن را آﻧﭽﻨﺎن در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ او را در آﺧﺮ ﮐﺎر‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎﺷﯿﻦ ﺟﺎﻧﺪاری ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﺮده و ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎﺷﯿﻦ رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ او را ھﻢ در‬
‫اﺧﺘﯿﺎر دارد و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﯿﻮان ﺑﻪ ھﺮ ﺳﻮ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽراﻧﺪ‪.‬‬
‫زﯾﺮا اﯾﻦ ﻧﮕﺮش ﺑﺎ ﯾﮏ ﺑﺎل زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎل واﻗﻌﯿﺖ ﻣﺤﺴﻮس‪ ،‬ﺑﺎل دﯾﮕﺮ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺎل ﺧﯿﺎل را ﺑﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﯾﺎ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ در ﺑﺎرهی آن ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬او ﺑﺎ ﭘﺎھﺎی ﺑﻪ زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﺴﺘﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﭘﺮ و ﺑﺎل ﭘﺮان در ﻓﻀﺎی ﺧﻮد را ﺷﮑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﻧﮏ ﺑﻪ »ﻣﻌﺮﻛﺔ اﻟﺘﻘﺎﻟﻴﺪ« و ﻓﺼﻞ »ﺑﺮﺗﺮ از واﻗﻌﯿﺖ« از ﮐﺘﺎب»ﻓﺮد و اﺟﺘﻤﺎع«‪.‬‬
 ‫‪١٩٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﯿﻮهی ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﺧﻮد‪ ،‬دوﺳﺖ دارد ھﻤﻪی ﻧﯿﺮوھﺎی ﺑﺸﺮی را ﺑﮑﺎر‬
‫وادارد و ﺑﺮ ﺗﺎرھﺎی ﺟﺎن ھﻤﺴﺎز ﮐﻨﺪ ﺗﺎ آﻧﭽﻨﺎنﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻣﻘﺎم ﺑﺸﺮﯾﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺮﺷﺖ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺑﻪ آﺳﺘﺎﻧﻪی ﺗﻮازن و ھﻤﺒﺴﺘﮕﯽ ھﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ و ﺑﻪ رﺷﺪ واﻗﻌﯽ و اﻓﻖ ﮔﺴﺘﺮدهی‬
‫ﺧﻮد ﺗﺮﻗﯽ دھﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ دو ﺗﺎر ﺣﺴﺎس‪ ،‬ﺳﺎز ﺟﺎن را در ﭼﺎرﭼﻮب ﺧﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪی ذات آنھﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻮک ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫آزادی ﻋﻤﻞ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﺣﺲ واﻗﻌﯿﺖﺧﻮاھﯽ‪ ،‬در ﺣﺪ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ و ﻣﯿﺪان زﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪:‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ و دوﻟﺖ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪی دوﻟﺖ‪ ،‬ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ و ﻧﮕﮫﺪاری از آن‪ ،‬ﻧﻈﻢ دادن‬
‫ﺑﻪ اﺟﺘﻤﺎع ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺎزھﺎی ﻣﺎدی و اﻗﺘﺼﺎدی و ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻓﺮھﻨﮕﯽ آن‪ ،‬اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻌﺎدن‬
‫زﻣﯿﻦ و ﻧﯿﺮوھﺎی زﻣﯿﻨﯽ و ﺑﮑﺎرﮔﯿﺮی آنھﺎ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺑﺸﺮﯾﺖ‪ ،‬ﻋﻘﺪ ﻗﺮاردادھﺎ و ﺗﻨﻈﯿﻢ‬
‫ﭘﯿﻤﺎنھﺎی ﺟﻨﮓ و ﺻﻠﺢ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنھﺎ ﺑﺎ دوﻟﺖھﺎی دﯾﮕﺮ و ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرھﺎ‪ ،‬ھﻤﻪ ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺣﺲ اﺳﺖ‪ .‬و ھﺮﭼﻪ را ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ ﺑﺪان »ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ« اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﻪی‬
‫»ﻧﺎﮔﺰﯾﺮیھﺎﯾﯽ« ﮐﻪ ﺑﺸﺮ ﺧﻮد را ﺑﯽﻧﯿﺎز از آنھﺎ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬داﻧﺶھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪،‬‬
‫اﺧﺘﺮاﻋﺎت و ﺗﻤﺎم ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎی زﻧﺪﮔﯽ را در اﺧﺘﯿﺎر او ﻣﯽﮔﺬارد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﺳﻼم ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﭼﻨﺪ ﭼﯿﺰ ﺿﺮوری ﻣﺤﺴﻮس و ﻣﺤﺪود ﻗﺎﻧﻊ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ادراک و ﻓﮫﻢ‬
‫اﻧﺴﺎن را ﺑﺎ ﻧﮕﮫﺪاﺷﺘﻦ و ﻣﺘﻮﻗﻒ ﮐﺮدن در ﺣﺪود اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ ﻧﺎﭼﯿﺰ‪ ،‬ﻣﺘﺤﺠﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ھﺮﮔﺰ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺖ درک اﻧﺴﺎن را از ﻋﺎﻟﻢ ﻧﺎﻣﺤﺪود و ﮔﺴﺘﺮده‪ ،‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت‬
‫اﻧﺪک ﻣﻨﺤﺼﺮ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﭘﺴﺖ و ﺗﺒﺎه ﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﮐﺸﻤﮑﺶ و ﺳﺮﮔﺮم ﺷﺪن ﺑﻪ‬
‫ﺟﮫﺎن ﻣﺎده آنھﺎ را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﺣﺴﺎﺳﺎت اﻧﺴﺎن دﺳﺘﺨﻮش ﮐﯿﻨﻪھﺎ‪ ،‬ﺣﺴﺪھﺎ و‬
‫ﻃﻌﻢورزیھﺎ ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﺑﻪ ﻧﺪای ﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎﻧﯽ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ...‬ﻧﺪای ﻓﻄﺮت زﻧﺪه و ﺣﺘﯽ ﻓﻄﺮت‬
‫ﺳﺮﺷﺘﻪ در ﺟﻤﺎد را ﻧﯿﺰ اﺳﺘﺠﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ!‬
‫ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ اﮐﺘﻔﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﻮه‪ ،‬ﮐﻮه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮐﻮه را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم زﯾﺒﺎﯾﯽ و ﺷﮕﻔﺘﯽ آن‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه ﭘﻮﺷﯿﺪه از ﺑﺮف و ﺧﻮاه ﭘﻮﺷﯿﺪه از ﺟﻨﮕﻞ ﺑﺎﺷﺪ! ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﮐﻪ اﺑﺮ‬
‫ﻓﻘﻂ ﺣﺎﻣﻞ آب اﺳﺖ ﺑﺴﻨﺪه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺒﺎﯾﯽھﺎی آن را ﺑﺎ رﻧﮓھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و رﻧﮕﯿﻦ‬
‫ﮐﻤﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از ﺑﺎزﺗﺎب ﭘﺮﺗﻮ ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ذرات آب اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ﻣﻨﻈﺮهی‬
‫ﺷﮕﻔﺖ و دلاﻧﮕﯿﺰ آن را ﻧﯿﺰ ﺗﻤﺎﺷﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ! ﺑﻪ ﮔﯿﺎه ﺑﻮدن ﮔﯿﺎه ﺑﺴﻨﺪه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮگ‬
‫دادن و ﺷﮑﻮﻓﻪ ﮐﺮدن آن را ﻧﯿﺰ دﯾﺪه از ﺷﮑﻮﻓﻪی زﯾﺒﺎ و ﺷﮑﻞ دلاﻧﮕﯿﺰش ﻧﯿﺰ ﺑﮫﺮهﻣﻨﺪ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٠٠‬‬

‫ﻣﯽﺷﻮد! ﭘﺮﻧﺪه ﺑﻮدن ھﺮ ﭘﺮﻧﺪهای را ﺑﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺮﯾﺪن زﯾﺒﺎ‪ ،‬و ﭼﮫﭽﮫﻪی دلاﻓﺰا‪ ،‬ﺑﺎزی‬
‫ﮐﺮدن ﻟﺬتزا و ﺟﮫﯿﺪن ﺷﺎدیﺑﺨﺶ آن را ﻧﯿﺰ ﺑﻨﻈﺮ آورده‪ ،‬از ﺧﺮاﻣﯿﺪنھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن آن‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﮫﺮه ﻣﯽﺑﺮد! ﺑﻪ ﺣﯿﻮان ﺑﻮدن ﺣﯿﻮان‪ ،‬ﺑﺴﻨﺪه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺴﺖوﺧﯿﺰ و ﺧﺮاﮐﯿﺪن آن را‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻨﻈﺮ آورده ﺷﯿﻄﻨﺖھﺎی ﺑﺎ ﻟﻄﻒ و ﺑﻪ اﻧﺴﺎن اﻧﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ آن را ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ!‬
‫آﯾﺎ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻓﻘﻂ در ﺟﮫﺎن »ﺿﺮورتھﺎی ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ از آن« و ﺟﮫﺎن »واﻗﻌﯿﺖھﺎی‬
‫ﻣﺤﺴﻮس ﺧﺎرﺟﯽ« زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ؟ آﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﻓﻘﻂ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮدن ﺑﺎ ﺟﮫﺎن ھﺴﺘﯽ و ﻓﻄﺮت را‬
‫ﺑﺮای اﻧﺴﺎن ﺧﻮاﺳﺖ؟ ﻓﻘﻂ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﯾﻦ اﻣﺮ را ﺑﺎور دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﻄﺮت اﺻﻠﯽ آنھﺎ ﻣﻨﺤﺮف و‬
‫ﺳﺮﺷﺖھﺎی آنھﺎ ﻓﺎﺳﺪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺳﻼم ھﺮﮔﺰ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺖ اﻧﺴﺎن را در ﭼﺎرﭼﻮب اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ ﻧﺎﭼﯿﺰ ﺧﺎرﺟﯽ ﻣﺤﺼﻮر‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﺎر زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن در ﯾﮏ ﺟﮫﺎن »واﻗﻌﯽ ﺑﺰرگ ﺑﯽاﻧﺘﮫﺎﯾﯽ« اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺿﺮورتھﺎی زﻧﺪﮔﯽ و ھﻢ زﯾﺒﺎﯾﯽھﺎی زﻧﺪﮔﯽ را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ھﻢ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ھﺴﺖ و‬
‫ھﻢ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺳﺰاوار اﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬زﯾﺮا ھﺮ دو از ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺻﯿﻞ‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞدھﻨﺪهی زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﻧﯿﺮوی ﺧﯿﺎلاﻧﺪﯾﺸﯽ را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺗﮑﯿﻪﮔﺎھﯽ ﺑﺮای ﻧﯿﺮوی واﻗﻌﯿﺖ‬
‫ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﮑﺎر وادار ﮐﺮده آن را از ﻗﯿﻮد واﻗﻌﯿﺖ ﻣﺤﺴﻮس ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫ﺗﺎ ﻧﯿﺮو دارد آن را در راه ﺗﺨﯿﻞ ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﮐﻤﺎل ﻣﻄﻠﻖ ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ﺧﯿﺎلاﻧﺪﯾﺸﯽ در راه ﮐﻤﺎل ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻮﺟﺐ اﺻﻼح »واﻗﻊ اﻧﺪﯾﺸﯽھﺎ« و ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺴﯿﺮ آن از‬
‫ﺑﺴﻨﺪه ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖھﺎی ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ در راه رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﮐﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در‬
‫اﯾﻨﺠﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ ﺗﺨﯿﻼت ذھﻨﯽ ﺑﻪ واﻗﻌﯿﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد! و ﺑﺸﺮ را‬
‫ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﻗﺪرت و ﺗﻮان واﻗﻌﯽ آن ﻣﯽﺑﺮد!‬
‫واﻗﻌﯿﺖ را ﺑﻪ ﺗﺼﻮر ﮐﻤﺎل و ﺟﻤﺎل در دﻧﯿﺎی دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺳﺮﮔﺮم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺻﺪھﺎ ﻣﻨﺎﻇﺮ‬
‫دﯾﺪﻧﯽ و ﺻﻮرتھﺎ و ﺣﺎﻟﺖھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺪان ﺧﻮراک و ﻧﯿﺮو ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ج در ﺑﺎرهی ﺑﮫﺸﺖ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺴﻨﺪه ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪» :‬ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ در آﻧﺠﺎ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻪ ھﺮﮔﺰ ﭼﺸﻤﯽ دﯾﺪه‪ ،‬ﻧﻪ ﮔﻮﺷﯽ ﺷﻨﯿﺪه و ﻧﻪ ھﯿﭽﻮﻗﺖ ﺑﻪ ﻗﻠﺒﯽ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ!«‬
‫ھﻤﯿﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮای اﻧﺪﯾﺸﻪ و ادراﮐﺎت ذھﻨﯽ ﺑﺸﺮ ﺑﺴﻨﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﺪاﻧﻮﺳﯿﻠﻪ ﺑﻪ‬
‫زﯾﺒﺎﯾﯽ و ﮐﻤﺎل ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮای ﻓﺮد اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺑﺮای اﻓﺮاد ﮔﺮوھﯽ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮای ھﻤﻪی ﺑﺸﺮﯾﺖ و ھﻤﻪی ﮔﺮوهھﺎ و در ھﻤﻪ ﺟﺎ اﺳﺖ! اﯾﻦ ﺧﯿﺎلاﻧﺪﯾﺸﯽ و‬
‫ادراﻣﺎت ذھﻨﯽ ﻓﻘﻂ ﺑﺮای ﯾﮏ ﺗﻤﺘﻊ و ﻟﺬت ﺑﺮدن ﻣﻨﻔﯽ ﺑﯽھﺪف ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از آن‬
 ‫‪٢٠١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫َ َّ َ َ َ َ ۡ َ َ ٰ َ َ ٰ ٗ ُ ۡ َ َ‬
‫�ٰنَك﴾ »ﭘﺮوردﮔﺎرا! اﯾﻦ ]ﺟﮫﺎن ﺑﺎ‬ ‫دﯾﮕﺮ ﭼﯿﺰی ﻧﺒﺎﺷﺪ‪﴿ :‬ر�نا ما خلقت �ذا � ِط� سب‬
‫ﻣﻨﺰه و ﭘﺎﮐﯽ«‪ .‬و ھﺪف ﻧﯿﺰ ﻓﻘﻂ‬‫ﻋﻈﻤﺖ[ را ﺑﯿﮫﻮده ﻧﯿﺎﻓﺮﯾﺪی‪ ،‬ﺗﻮ از ھﺮ ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺼﯽ ّ‬
‫ﺑﮫﺴﺎزی دل ﺑﺸﺮ ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ اﺳﺖ و ﺑﺲ‪ ،‬ﺑﮫﺴﺎزی دل ﺑﺸﺮ ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺪن اﻧﺴﺎن در‬
‫زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﺸﻐﻮل ﺑﺎﺷﺪ و ﻗﻠﺐ او ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﻣﺘﻮﺟﻪ‪ ،‬ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ در ھﺮ ﮐﺎری ﺧﺪا را‬
‫در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﭘﺎداش و آﻣﺮزش و رﺿﺎی او را ﺟﻠﺐ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رو اﺳﻼم‪ ،‬واﻗﻌﯿﺖ ﺧﺎرﺟﯽ و ادراک و اﻧﺪﯾﺸﻪھﺎی ذھﻨﯽ‪ ،‬ھﺮ دو را ﺑﻪ ﺧﺪا‬
‫ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد‪ .‬ھﻢ از واﻗﻌﯿﺖ ﺧﺎرﺟﯽ و ھﻢ از اﻧﺪﯾﺸﻪھﺎی ذھﻨﯽ ﺑﺮای اﺻﻼح ﺟﺎنھﺎ و‬
‫زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ!‬

‫‪ -۴‬ﻧﯿﺮوی ﺣﺴﯽ و ﻧﯿﺮوی ﻣﻌﻨﻮی‬

‫در ﻧﺰدﯾﮑﯽ دو ﺧﻂ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬دو ﺧﻂ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ دﯾﮕﺮ ﻗﺮار دارد ﺑﻪ ﻧﺎم‪ :‬ﻧﯿﺮوی ﺣﺴﯽ و‬
‫ﻧﯿﺮوی ﻣﻌﻨﻮی‪ ،‬ھﺮ ﯾﮑﯽ از آن دو ﻣﮑﻤﻞ دﯾﮕﺮی و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ھﺮ ﯾﮏ در ﺟﮫﺘﯽ ﺑﻪﮐﺎر‬
‫ﺧﻮد ﺳﺮﮔﺮم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﯿﺮوی ﺣﺴﯽ ھﻤﺎن ﻧﯿﺮوی ﺑﺪﻧﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﺣﻮاس و اﻋﺼﺎب و ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎﻻت‬
‫ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ و زﯾﺴﺘﯽ و ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ اﻧﺪام اﺳﺖ‪ .‬ﻧﯿﺮوی ﻣﻌﻨﻮی آن ﻧﯿﺮوﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را از ﻧﻈﺮ »ﻣﮑﺎن« و »ﻣﺎھﯿﺖ« ﻣﺤﺪود ﮐﻨﺪ و ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻧﺪﯾﺸﻪی‬
‫ﺗﺼﻮری ﻣﺠﺮدی وﺟﻮد دارد ﮐﻪ »ﮐﻠﯿﺎت« و »ﻣﻌﻨﻮﯾﺎت« را درک ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ھﻤﺎن ﻧﯿﺮوﯾﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻓﻀﻠﯿﺖ«‪» ،‬ارزشھﺎی ﻋﺎﻟﯽ« »ﻋﺪاﻟﺖ«‪» ،‬ﺣﻖ« و »زﯾﺒﺎﯾﯽ« و دﯾﮕﺮ ﮐﻠﯿﺎت و‬
‫ﻣﻌﻨﻮﯾﺎت و ﻣﺠﺮدھﺎ را درک ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ژوﻟﯿﺎن ھﮑﺴﻠﯽ در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد‪» :‬اﻧﺴﺎن در ﺟﮫﺎن ﻧﻮ« در ﻓﺼﻞ »ﯾﮕﺎﻧﻪ ﺑﻮدن اﻧﺴﺎن«‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ و ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺧﺎﺻﯿﺖ روﺷﻦ اﻧﺴﺎن ﯾﮕﺎﻧﻪ و ﺑﯽھﻤﺘﺎ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ او ﺑﺮ‬
‫ﺗﻔﮑﺮات ﻣﺠﺮد ذھﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺧﺎﺻﯿﺖ اﺳﺎﺳﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ از ھﻤﻪ ﻣﮫﻤﺘﺮ رﺷﺪ روزاﻓﺰون آداب و رﺳﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در ﺟﺎی دﯾﮕﺮ از ھﻤﯿﻦ ﻓﺼﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»وﺟﻪ ﺗﻤﺎﯾﺰ اﻧﺴﺎن از دﯾﮕﺮ ﺣﯿﻮاﻧﺎت‪ ،‬ھﻤﯿﻦ ﺧﻮاص اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫زﯾﺴﺖﺷﻨﺎﺳﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ھﻤﻪ از ﯾﮏ و ﯾﺎ ﺳﻪ ﺧﺎﺻﯿﺖ زﯾﺮ ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫اول‪ :‬ﻗﺪرت اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺗﻔﮑﺮ ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﻋﻤﻮﻣﯽ‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٠٢‬‬

‫دوم‪ :‬ﺑﺮ ﻋﮑﺲ ﺣﯿﻮان ﮐﻪ رﻓﺘﺎر و ﻋﻘﻞ آن از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﺪا اﺳﺖ )و ﻣﺤﺘﻮم ﻏﺮﯾﺰه اﺳﺖ‬
‫ﻧﻪ ﻋﻘﻞ(‪ ،‬ﯾﮏ وﺣﺪت ﻧﺴﺒﯽ در ﮐﺎرھﺎی ﻋﻘﻼﻧﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬وﺟﻮد واﺣﺪھﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻗﺒﯿﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻠﺖ‪ ،‬ﺣﺰب ﺟﻤﻌﯿﺖھﺎی دﯾﻨﯽ و‬
‫واﺑﺴﺘﮕﯽ و ﺗﻤﺴﮏ ھﺮ ﮐﺪام ﺑﻪ آداب و رﺳﻮم و ﻓﺮھﻨﮓ ﺧﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻓﺮاوان دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ﺑﺮای دﮔﺮﮔﻮن ﮐﺮدن ﻋﻘﻞ از ﻣﺮﺣﻠﻪی ﭘﯿﺶ از اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪی اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﺑﺰرگ ﺧﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ در ﮐﺎر ﺧﻮد از‬
‫ً‬
‫ﻧﺎﺣﯿﻪی زﯾﺴﺖﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﯽﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﻋﻠﻮم رﯾﺎﺿﯽ ﺧﺎﻟﺺ ﮐﺎﻣﻼ ﻧﻈﺮی‪ ،‬ﻣﻮھﺒﺖ‬
‫ﮔﺮاﯾﺶ ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ‪ ،‬ذوقھﺎ‪ ،‬اﺑﺘﮑﺎر و اﺑﺪاعھﺎی ھﻨﺮﻣﻨﺪان‪ ،‬دﯾﻦ و آرﻣﺎندوﺳﺘﯽ را از آنھﺎ‬
‫داﻧﺴﺖ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﯿﺮوی دوﮔﺎﻧﻪ ھﺮ دو در اﻧﺴﺎن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ آن ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﮐﻪ »اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ« ﺑﻪ‬
‫ﺻﻔﺖ ﺧﺎص ﺧﻮد ﺑﺪان ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد و آن ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﯽھﻤﺘﺎ و ﯾﮕﺎﻧﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ و در ﺣﯿﻮان وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ھﻤﺎن ﻧﯿﺮوی ﻣﻌﻨﻮی اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻠﯿﺎت ذھﻨﯽ و ﻣﻌﻨﻮﯾﺎت و‬
‫ﻣﺠﺮدات را درک ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﺟﺪﯾﺪی ﮐﻪ ﺑﺸﺮ ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ را‬
‫ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻢ ﮐﻢ ﺑﻪ اھﻤﺎل و ﺳﮫﻞاﻧﮕﺎری ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ را ﺑﻪ‬
‫ﺻﻔﺖ ﺧﺎص ﺧﻮد ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬دﭼﺎر ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺰرگ ﮐﺮدن ﻧﯿﺮوی ﻣﺸﺘﺮک ﻣﯿﺎن‬
‫اﻧﺴﺎن و ﺣﯿﻮان ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺮوی ﻣﻌﻨﻮی را ﺟﺰ در ﯾﮏ ﻣﯿﺪان‪ ،‬ﺑﮑﺎر ﻧﻤﯽﺑﺮد‪ ،‬و آن ﻧﯿﺰ ﻣﯿﺪان‬
‫»ﻋﻠﻢ« ﻧﻈﺮی و ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ اﯾﻦ ﻣﯿﺪان ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺖ و اﻓﻖ‬
‫ﮔﺴﺘﺮدهای را ھﺮ روز ﺟﻠﻮ ﭼﺸﻢ اﻧﺴﺎن ﺑﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ و او را ﺑﻪ ﺟﻠﻮ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﯿﺪان‬
‫ﺟﻮﻻن اﯾﻦ ﻧﯿﺮو‪ ،‬ﺑﺲ ﭘﮫﻨﺎورﺗﺮ و ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ از ﻣﯿﺪان ﻋﻠﻢ اﺳﺖ‪ .‬ھﻨﺮ‪ ،‬ﺑﺎور‪ ،‬ﻓﻀﺎﯾﻞ‪،‬‬
‫اﺧﻼق و ارزشھﺎی ﻋﺎﻟﯽ ھﻤﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در اﯾﻦ ﺟﻮﻻﻧﮕﻪ‪ ،‬ﻣﯿﺪان ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎزی ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫آورﻧﺪ و رﻓﯿﻊﺗﺮﯾﻦ ﺟﻮاﻧﺐ اﻧﺴﺎن را ﻧﯿﺰ در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫در دﻧﯿﺎی ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ھﻨﺮ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻣﮑﺎﻧﺎت ﮔﺴﺘﺮدهی ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ادﻋﺎی »واﻗﻌﯿﺖ« ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و ﺑﺪان ﺳﺮاﺷﯿﺒﯽ ﺳﻘﻮط ﻣﯽﮐﻨﺪ و ھﺮ روز در ﭘﺮﺗﮕﺎه ﺧﻄﺮﻧﺎکﺗﺮی از اﯾﻦ‬
‫ادﻋﺎ و ﺑﻪﺳﻮی واﻗﻌﯿﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﻣﺎدی و واﻗﻌﯿﺎت ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﺳﻮق داده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از اﯾﻦ رو‬
‫آن ﺑﻠﻨﺪﭘﺮوازی و آزادی ﺑﺎل و ﺟﺴﺘﺠﻮ ﭘﯽﺟﻮﯾﯽ ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﺧﻮد را ﺑﺮای ﺟﻤﺎل و ﮐﻤﺎل‬
‫از دﺳﺖ داده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٢٠٣‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫و اﻣﺎ ﺑﺎور و اﯾﻤﺎن و ھﻤﺮاھﺎن اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﭼﻮن ﻓﻀﺎﯾﻞ و اﺧﻼق و ارزشھﺎی ﻋﺎﻟﯽ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ روزﮔﺎر ﺟﺎھﻠﯿﺖ اوﻟﯿﻪی ﺧﻮد‪ ،‬در اﯾﻦ ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﺟﺪﯾﺪ ﻧﯿﺰ از وﯾﮋﮔﯽھﺎی ﻏﺎﻟﺐ و‬
‫ﭼﯿﺮه ﺑﺮ اﻓﮑﺎر ﻣﺮدم‪ ،‬ﺧﻮار و ﺑﯽﻣﻘﺪار ﺷﺪه ﺑﻪﺟﺎﯾﯽ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫اﻓﺴﺎﻧﻪای ﻋﺠﯿﺐ از آن ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﻣﯽﺧﻨﺪﻧﺪ و ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎور و‬
‫اﯾﻤﺎن را از ﺷﺨﺼﯿﺖ اﺻﯿﻞ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮد ﺧﺎرج ﮐﺮده‪ ،‬ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را در زﻣﯿﻦ ﺟﺎوداﻧﻪ‬
‫ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ و در دﻧﯿﺎی ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﻣﺤﺼﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫ََ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫َ ۡ ُ َ َ ۡ ۡ َ َ َ َّ ٓ َ َ ۡ َ ٰ ُ َ َ ٰ َ َ َ َ َ ۡ َ ۡ‬
‫�سلخ مِن َها ف�� َب َع ُه ٱلش ۡي َ�ٰ ُن ف�ن م َِن‬ ‫﴿وٱتل علي ِهم �بأ ٱ�ِي ءا�ي�ه ءا�تِنا فٱ‬
‫َ‬ ‫َ َ ۡ ۡ َ َ َ َ ۡ َ ُ َ َ َ َّ ُ ٓ َ ۡ َ َ َ ۡ‬
‫َ َّ َ َ َ َ ٰ ُ َ َ َ ُ ُ َ َ َ‬
‫�ض وٱ�بع هوٮ ۚه �مثلهۥ كمث ِل‬ ‫�ن ‪ ١٧٥‬ولو شِئنالر�ع�ٰه بِها و�ٰكِنهۥ أخ� إِ� ٱ� ِ‬ ‫ٱ ۡل َغاو َ‬
‫ِ‬
‫َ ۡ ۡ َ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ ُ َ َۡ‬ ‫ۡ َۡ‬
‫ث﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪.[۱۷۶-۱۷۵ :‬‬ ‫ب إِن � ِمل عليهِ يلهث أو ��كه يله �‬ ‫ٱل� ِ‬
‫»و ﺣﮑﺎﯾﺖ آن ﮐﺲ را ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﺨﻮان ﮐﻪ ﻣﺎ آﯾﺎت و ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﺧﻮد را ﺑﺪو‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪﯾﻢ‪ ،‬از آن آﯾﺎت ﺳﺮﭘﯿﭽﯿﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن او را دﻧﺒﺎل ﮐﺮد و از ﮔﻤﺮاھﺎن ﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺎ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﻢ ﺑﺎ آﯾﺎت ﺧﻮد ﺑﺪو رﻓﻌﺖ ﻣﻘﺎم ﻣﯽﺑﺨﺸﯿﺪﯾﻢ‪ ،‬اﻣﺎ او ﺟﺎوداﻧﻪ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﭼﺴﺒﯿﺪ‬
‫َ‬
‫و ھﻮای ﻧﻔﺲ ﺧﻮد را ﭘﯿﺮوی ﮐﺮد‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت َﻣﺜﻞ او ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﮓ اﺳﺖ؛ ﭼﻪ ﺑﺪان‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﯽ و ﭼﻪ آن را ﺑﻪ ﺧﻮد واﮔﺬاری زﺑﺎن ﺑﻪ ﻋﻮﻋﻮ ﻣﯽﮐﺸﺪ«‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﺳﻼم‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪی ھﻤﮕﺎم ﺷﺪن ﺑﺎ ﻓﻄﺮات اﻧﺴﺎن را‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺮﻋﮫﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ‬
‫ﺗﻮان او را ﺑﻪ ﻧﮫﺎﯾﺖ ﺧﻮد ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ از وﻇﯿﻔﻪی ﺧﻮد دﺳﺖ ﺑﺮﻣﯽدارد و ﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻇﺮﻓﯿﺖ‬
‫ﻓﻄﺮت اﻗﺘﻀﺎ دارد‪ ،‬از زﯾﺮ ﺑﺎر ھﻤﮕﺎﻣﯽ ﺑﺎ آن ﻣﯽﮔﺮﯾﺰد‪ ،‬ﺟﺎھﻠﯿﺘﯽ را ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ داﻣﻨﮕﯿﺮ‬
‫ﻣﺮدم ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬او را ﻣﺄﯾﻮس ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا آﻣﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ ﺟﺎھﻠﯿﺖ را از ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮد و‬
‫ﻣﻌﺎرف ﺻﺤﯿﺢ را ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﻨﺪ و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر را از وﻇﺎﯾﻒ ﻣﮫﻢ ﺧﻮد ﺑﺮای اﺻﻼح‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸﺮی ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﺑﺎ ھﺮ دو ﺟﮫﺖ ﻓﻄﺮت ھﻤﮕﺎم ﺷﺪه ھﻢ ﺑﻪ ﻧﯿﺮوی ﺣﺴﯽ آن ﻏﺬا ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬و ھﻢ‬
‫ﻣﺠﺎل ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ و اﺑﺪاع و آﻓﺮﯾﻨﺶ را ﺑﻪ ﻧﯿﺮوی ﻣﻌﻨﻮی او ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﻟﺬاﺋﺬ ﺣﺴﯽ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﮕﺎه ﮐﻪ در داﯾﺮهی ﭘﺎﮐﯿﺰهی ﻗﺎﺑﻞ اﻃﻤﯿﻨﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺿﺮری‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮد رﺳﺎﻧﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﻊ‪ ،‬ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﻣﻨﻌﯽ ﻧﺪارد و ﻣﺠﺎز اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬتھﺎی ﺧﻮردﻧﯽ و‬
‫آﺷﺎﻣﯿﺪﻧﯽ و ﭘﻮﺷﯿﺪﻧﯽ و ﺳﮑﻮﻧﺖ و ﺟﻨﺴﯽ‪ ،‬اﺑﺰار و اداواﺗﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮای آﺳﺎن ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ و ﺗﺴﮫﯿﻞ ﮐﻮﺷﺶھﺎ و ﻟﺬت ﺑﺮدن ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺑﮫﺮهھﺎی ﺣﻼل ﺧﻮد ﻓﺮاھﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛‬
‫ھﻤﻪ روا اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ھﻤﻪی اﯾﻦھﺎ ﻏﺬای ﮐﺎﻣﻠﯽ ﺑﺮای ﻧﯿﺮوی ﺣﺲ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٠٤‬‬

‫اﻣﺎ ﻧﯿﺮوی اﺻﯿﻞ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ وﺟﻪ ﺗﻤﯿﺰ ﻣﯿﺎن اﻧﺴﺎن و ﺣﯿﻮان اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎن ﻧﯿﺮوی‬
‫ﻣﻌﻨﻮﯾﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﺳﻼم ﺑﺪﯾﻦ ﻧﯿﺮو ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد و آن را ﭘﺎﯾﻪی زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﻗﺮار‬
‫ً‬
‫ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬زﯾﺮا واﻗﻌﺎ ﭘﺎﯾﻪی اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ ھﻤﯿﻦ ﻧﯿﺮو اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺎری ﮐﻪ اﺳﻼم )ﺿﻤﻦ اھﻤﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای اﯾﻦ ﻧﯿﺮوھﺎ ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ(‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬اﻋﻄﺎی ﺑﺎور و اﯾﻤﺎن ﺑﺪﯾﻦ ﻧﯿﺮو اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎوری ﮔﺴﺘﺮده‪ ،‬آزاد و ھﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ‪.‬‬
‫ﺑﺎور‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻤﺎن ﺑﻪوﺟﻮد ﺧﺪا و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ وﺣﺪاﻧﯿﺖ او‪ .‬ﺑﺎور ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺑﻨﺪﮔﯽ ﮐﺮدن‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا و ﺧﺎﻟﺺ ﮐﺮدن دﯾﻦ و اﯾﻤﺎن ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او‪ .‬ﭘﻨﺪار ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد و‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪی اﯾﻤﺎن ﺑﻪﺧﺪا‪ .‬ﺑﺎور ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی اﯾﻤﺎن آوردن ﺑﺪان ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪا آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ را از آن آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻣﻌﻨﺎی اﻗﺎﻣﻪ و اﺟﺮای اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮ‬
‫روی زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ و اﯾﻤﺎن آوردن ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ ﮐﻪ در ﻧﺎﻣﻮس ﺧﻠﻘﺖ و ھﻤﻪی ﺟﮫﺎن‬
‫آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻧﮫﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ ﮐﻪ ﮔﺮدش ﻋﺎﻟﻢ و ﻧﻈﻢ ﺟﮫﺎن ھﺴﺘﯽ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪی آن اﺳﺘﻮار‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎور ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی اﯾﺠﺎد و ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪی اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس ھﻤﺎن ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫اﻟﮫﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن )ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺟﺎوﯾﺪان و ھﻤﮕﺎﻧﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪھﺎی اﻧﺴﺎﻧﯽ( را ﻧﺎزل ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎور ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺟﮫﺎد د راه ﺧﺪا و ﺟﮫﺎد در راه ﺣﻖ و در راه اﺳﻼم‪ .‬ﻣﺒﺎرزه و ﺟﮫﺎد‬
‫ﺑﺮای ﺗﺸﮑﯿﻞ و اﯾﺠﺎد ﺟﺎﻣﻌﻪای ﭘﺎک و ھﻤﺎھﻨﮓ و ﻣﻌﺘﺪل ﮐﻪ ھﻢ ﺑﻪ ﺧﺪا اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ھﻢ ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻟﮫﯽ در آن ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺟﺮا ﺷﻮد ‪...‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﺑﺎور و اﯾﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﺬر آن را در ﺟﺎنھﺎ ﻣﯽﮐﺎرد‪ ،‬و ﻧﯿﺮوی ﻣﻌﻨﻮی را ﺑﺎ‬
‫آن ﻏﺬا ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫زﻧﺪﮔﯽ در ﭘﺮﺗﻮ اﯾﻦ اﯾﻤﺎن و ﺑﺎور‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻟﺬتﺑﺨﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬتھﺎی دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ‬
‫درﺑﺮدارد‪ .‬ﻟﺬت ارﺗﺒﺎط ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﺑﺎ ﺧﺪا و ﺗﻮﺳﻌﻪی اﻓﻖ ﻓﮑﺮی و دﯾﺪ اﻧﺴﺎن ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ھﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ ﺑﭙﯿﻮﻧﺪد و ﯾﮑﯽ از ﻧﯿﺮوھﺎی ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﻧﯿﺮوھﺎی‬
‫دﻧﯿﺎی ھﺴﺘﯽ در آﻣﯿﺰد‪ ،‬ﺧﻮد را وارد در آن ﻗﺎﻧﻮن ﮐﻠﯽ و ﻧﺎﻣﻮس ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﻪی‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ھﺴﺘﯽ ﺑﺮ آن ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺧﻮد را آﻧﭽﻨﺎن ﺟﺰء آن ﻗﺎﻧﻮن ﮐﻠﯽ و ﻧﻈﺎم ﻋﺎﻟﻢ ھﺴﺘﯽ‬
‫ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ از آن ﺟﺪاﺷﺪﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬آن ﻧﺎﻣﻮس آﻓﺮﯾﻨﺸﯽ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ در وﺟﻮد ﻧﺎﭼﯿﺰ و‬
‫رو ﺑﻪ ﻓﻨﺎی اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺰ ﺟﺮﯾﺎن دارد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻌﺮ ﻧﯿﺴﺖ! واﻗﻌﯿﺖ اﺳﺖ! واﻗﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ھﻤﻪی اﺳﺮار و رﻣﻮز‬
‫ﺧﺪا دادی از آن ﭘﺪﯾﺪار ﺷﺪه اﺳﺖ! در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮐﺸﻒ ﻧﯿﺮوی اﺗﻢ و ﻧﯿﺮوی ﺟﺎذﺑﻪ در‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﭼﯿﺰ ﺗﺎزهای ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻪ ﺗﻨﮫﺎ در ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ ﺑﻠﮑﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ »ﻣﻌﺮﻓﺖ«‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی‬
 ‫‪٢٠٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫ﮔﺴﺘﺮدهی ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺗﺎزه ﺑﻮد‪ .‬واﻗﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن آﺷﮑﺎر ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﻣﺎده و‬
‫ﻏﯿﺮﻣﺎده ﭼﯿﺰی ﺟﺰ وھﻢ و ﺧﺮاﻓﻪ ﻧﯿﺴﺖ! ﺑﻠﮑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﻤﺎم ﻋﺎﻟﻢ ھﺴﺘﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از‬
‫»ﻧﯿﺮوھﺎی« ھﻤﯿﺸﻪ ﻣﺘﺤﺮک اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﯿﺮوھﺎ ھﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﺣﺮﮐﺖ و ھﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺮﺑﻮط ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ھﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﮐﻪ اﮔﺮ ﺟﺎﯾﯽ از آن ﻣﺨﺘﻞ ﺷﺪ‪ ،‬در ﺑﮫﻢ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ آن ﻓﺴﺎد روی داده ﻣﻨﻔﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد و در ﺟﮫﺎن روﺑﻪﻓﻨﺎ ﻣﯽرود‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﻧﯿﺮوھﺎی ﺟﮫﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﮐﻪ اﺳﺮار و ﻧﺎﻣﻮس آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺑﺮ‬
‫آن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮده‪ ،‬او را ﻣﺘﻮﺟﻪ ارادهی ﺧﺪای واﺣﺪی ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﮫﺎن و زﻧﺪﮔﯽ و‬
‫اﻧﺴﺎن را ﺧﻠﻖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﻨﮫﺎ ﺧﺪا را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﺮد و رو ﺑﻪﺳﻮی او آورد‪ ،‬ﺧﻮد را‬
‫ﭼﻨﺎن ﻣﯽﺳﺎزد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﺎﻣﻮس ﺑﺰرگ ﻃﺒﯿﻌﺖ )ﮐﻪ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺟﺰﯾﯽ از آن اﺳﺖ( ھﻤﺨﻮان و‬
‫ھﻤﺎھﻨﮓ ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﮫﺎن ھﺴﺘﯽ روی آورد‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﺧﻠﻘﺖ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﺎ آن »ﺑﺮادر« اﺳﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺲ دوﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ »اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ« روی آورد‬
‫و در ﭼﺎرﭼﻮب آن دوﺳﺘﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﺮد و راه ﭘﯿﻤﻮد‪ ،‬آن ﻧﺎﻣﻮس ﻋﺎﻟﻢ ھﺴﺘﯽ را ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آن ﻧﺎﻣﻮس و ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﮫﺎن ھﺴﺘﯽ »ﻧﯿﺮوھﺎﯾﯽ« ھﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﺟﺎذب ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ھﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ﻣﺘﺤﺮک ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﻣﯽرﺑﺎﯾﻨﺪ و اﺗﺼﺎل و‬
‫ارﺗﺒﺎط ﺧﻮد را ازدﺳﺖ ﻧﻤﯽدھﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﻤﻪی »ﻓﻀﺎﯾﻞ« ﻣﺎﻧﻨﺪ راﺳﺘﯽ و ﻧﻈﺎﻓﺖ و اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ و ﭘﺎﮐﯽ‪ ،‬و‬
‫ﺗﻤﺎم »ارزشھﺎی ﻋﺎﻟﯽ« از ﺣﻖ و ﻋﺪل ﺗﺎ زﯾﺒﺎﯾﯽ و ﮐﻤﺎل و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنھﺎ ھﻤﻪ‪ ،‬ﺟﺰﯾﯽ از‬
‫اﺟﺰای ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻋﺎﻟﻢ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن اﻧﺴﺎن ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ھﻤﻪ ﺟﺰﯾﯽ از ﻓﻄﺮﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫آﻓﺮﯾﺪهی ﺧﺪا اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺮوﯾﯽ از ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد ﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﻓﻄﺮت راه‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﭘﻮﯾﺪ و ھﻤﮕﺎم ﺑﺎ ﻧﺎﻣﻮس ﺧﻠﻘﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ھﻤﻪ ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﻓﻀﺎﯾﻞ و‬
‫ارزشھﺎی ﻋﺎﻟﯽ ﺗﻤﺴﮏ ﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻋﮑﺲ اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ :‬ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ از ﻓﻄﺮت‪،‬‬
‫اﻧﺤﺮاف از ﻧﺎﻣﻮس ﺧﻠﻘﺖ‪ ،‬ﺟﺪا ﺷﺪن از ﻧﯿﺮوی ﮐﻠﯽ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺰرگ و ﺧﻮد را در ﻣﺮزھﺎی‬
‫ﺗﻨﮓ و ﻧﺎﭼﯿﺰ ﺧﻮدﺧﻮاھﯽ ﻣﺤﺼﻮر ﮐﺮدن ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﺛﺮ دور ﺷﺪن از اﯾﻦ ﻓﻀﺎﯾﻞ و ارزشھﺎی‬
‫ﻋﺎﻟﯽ و ﺟﺎوداﻧﻪ‪ ،‬واﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ اﻣﯿﺎل و ﺷﮫﻮتھﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﺑﺮداﺷﺖ و ﺗﺼﻮر زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻤﺎن‪ ،‬و اﯾﻦ ھﻤﺎن ﺣﻘﯿﻘﺖ واﻗﻌﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ھﺮ روز ﺑﯿﺸﺘﺮ آن را ﮐﺸﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﺳﻼم اﯾﻦ ﺑﺮداﺷﺖ را ﭘﺎﯾﻪای اﺳﺎﺳﯽ و‬
‫ﻏﺬای ﮐﺎﻣﻠﯽ ﺑﺮای ﻧﯿﺮوی ﻣﻌﻨﻮی ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪ و ﻗﺎﻋﺪهای ﮐﻪ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺑﺮ آن‬
‫اﺳﺘﻮار اﺳﺖ اﻟﺒﺘﻪ اﺳﻼم‪ ،‬اﯾﻤﺎن را ﻟﺬت رؤﯾﺎﯾﯽ ﺧﯿﺎلاﻧﮕﯿﺰ و ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻨﻘﻄﻊ از واﻗﻌﯿﺎت‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٠٦‬‬

‫ﻗﺮار ﻧﻤﯽدھﺪ! ﺧﯿﺮ ھﺮﮔﺰ! ھﺮ ﭼﯿﺰی در اﺳﻼم دارای ھﺪف و ﻏﺎﯾﺘﯽ اﺳﺖ! ھﺪف ﻋﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت از اﺻﻼح ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎﻧﯽ و ھﻤﻮار ﮐﺮدن و ﺑﻪ راه اﻧﺪاﺧﺘﻦ آن ﺑﺮ ﻓﻄﺮت و ﺳﺮﺷﺘﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺳﺮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﻼم ﺑﯿﺶ از اﻧﺪازه ﺑﻪ »ﻓﻠﺴﻔﻪی« ﻣﺠﺮد‬
‫ً‬
‫ﺻﺮﻓﺎ ّ‬
‫ﺗﺨﯿﻠﯽ و دور از واﻗﻌﯿﺖھﺎ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺪان اﻧﺪازه ﮔﺮدش ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ دوﺑﺎره‬ ‫ﺧﺎﻟﺼﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪی دور ﺑﻪ ھﻤﺎن ﺟﺎی اوﻟﺶ ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬ﻧﻤﯽﮔﺮود‪ ،‬ﭼﻪ اﯾﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻏﺬای ﺣﻘﯿﻘﯽ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪای اﺳﺖ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﺪ‪ .‬اﺳﻼم اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن و ﺗﺄﻣﻞ ﮐﺮدن در ﻣﻠﮑﻮت ﺧﺪا را‬
‫ﺑﺪ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ اﻧﺴﺎن را ﺳﺨﺖ و ﺑﺎ اﺻﺮار و ﺣﺮارت ﻧﯿﺰ ﺑﺪﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ از ﺳﺮﮔﺮداﻧﯽ او در آن وادی ﺑﯽاﻧﺘﮫﺎ و ﻣﺤﺼﻮر ﻣﺎﻧﺪن در اﯾﻦ ﺑﺮﺟﯽ ﻋﺎﺟﯽ ﺑﯽروزن‪ ،‬و‬
‫اﯾﻦ ﺗﺨﯿﻞ و ﺗﺄﻣﻞ ﭘﯿﺸﮕﯿﺮی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ او را از ﯾﮏ ﺳﻮ ﺑﻪ واﻗﻌﯿﺎت زﻧﺪﮔﯽ و ادراک و‬
‫رﻓﺘﺎر ﻋﻤﻠﯽ ﻣﯽﺑﻨﺪد‪ ،‬و از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ اﻧﺪﯾﺸﻪی او را ﺑﻪ ﺳﯿﺮ در آن ﻋﻮاﻟﻢ آزاد ﻣﯽﮔﺬارد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻃﺮز اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن‪ ،‬ﺑﺎزﺗﺎب ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﯽ در زﻧﺪﮔﯽ ﻋﻤﻠﯽ ﻣﺮدم ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ ﺑﻪﺟﺎ‬
‫ﮔﺬارد‪.‬‬
‫در ﻓﺼﻞ روش ﭘﺮورش ﺧﺮد‪ ،‬آﯾﺎت زﯾﺮ را ﻋﺮﺿﻪ داﺷﺘﻪ روﺷﻦ ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع‬
‫اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن و ﺗﻔﮑﺮ ﺑﻪ اﯾﻤﺎن ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ّ ْ ۡ ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ۡ َ‬ ‫َ َۡ‬ ‫﴿إ َّن � َخ ۡلق ٱ َّ َ َ‬
‫ٰ‬ ‫ٰ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫ٰ‬ ‫ت وٱ� ِ‬ ‫لس�ٰ� ٰ ِ‬
‫ب ‪١٩٠‬‬ ‫ت ِ�و ِ� ٱ�ل� ِ‬ ‫�ض وٱختِ� ِف ٱ� ِل وٱ�هارِ �� ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫�ض َوٱ ۡختِ� ٰ ِف ٱ ۡ�ل َوٱ�َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫إ َّن � َخ ۡلق ٱ َّ‬
‫لس َ� ٰ َ‬
‫��ٰت ِ� ْو� ٱ�ل َ�ٰب ‪ ١٩٠‬ٱ� َ‬
‫ِين‬ ‫ار‬‫ه‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬‫و‬‫ت َ‬
‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫ون � َخلق ٱ َّ َ َ‬ ‫َ‬
‫َ ۡ ُ ُ َ َّ َ َ ٰ ٗ َ ُ ُ ٗ َ َ ٰ ُ ُ ۡ َ َ َ َ َّ ُ َ‬
‫�ض َر َّ�نَا‬ ‫ت َوٱ� ِ‬ ‫لس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫يذكرون ٱ� ق ِ�ما و�عودا و� جنو� ِ ِهم و�تفكر‬
‫ك فَقِ َنا َع َذ َ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َٰ َ َٰ ٗ ُ ۡ َ ٰ َ َ‬
‫اب ٱ�َّارِ ‪] ﴾١٩١‬آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۹۱-۱۹۰ :‬‬ ‫ما خلقت �ذا � ِط� سب�ن‬
‫»ﺑﻪ راﺳﺘﯽ در آﻓﺮﯾﻨﺶ آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ و آﻣﺪ و ﺷﺪ ﺷﺐ و روز ﺑﺮای ﺧﺮدﻣﻨﺪان‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎﺳﺖ‪ .‬آﻧﺎن ﮐﻪ ﺧﺪا را اﯾﺴﺘﺎده و ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﺑﺮ ﭘﮫﻠﻮی ﺧﻮﯾﺶ ]آرﻣﯿﺪه[ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫و در آﻓﺮﯾﻨﺶ آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪] .‬و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ [:‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬اﯾﻦ را ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻧﯿﺎﻓﺮﯾﺪهای‪ ،‬ﭘﺎﮐﯽ ﺑﺮای ﺗﻮﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺎ را از ﻋﺬاب آﺗﺶ ]ﺟﮫﻨﻢ[ ﺣﻔﻆ ﮐﻦ«‪.‬‬
‫ً‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪای ﺑﻪ اﯾﻤﺎن و اﯾﻦ اﯾﻤﺎن ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ و ﺟﮫﺎد در راه ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﺑﺤﺸﯿﺪن ﺑﺪان ﻧﮕﺮش اﯾﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ ﮐﻪ از اﻧﺪﯾﺸﻪ در ﻣﻠﮑﻮت ﺧﺪا اﯾﺠﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﯾﻦ دو ﻧﯿﺮوی ﺣﺴﯽ و ﻣﻌﻨﻮی در ﻧﻔﺲ و ﺑﺎﻃﻦ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ‬
‫ً‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺮﺑﻮط ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در زﻧﺪﮔﯽ ﻋﻤﻠﯽ ﻧﯿﺰ ارﺗﺒﺎط ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬و اﯾﻦ آﯾﯿﻦ ﺷﮕﻔﺖ واﻗﻌﺎ‬
‫ﻣﻌﺠﺰه ھﻤﺎن »آﯾﯿﻦ ﻓﻄﺮﺗﯽ« اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ از آن ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪٢٠٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫َّ َ ٰ َ ّ ُ ۡ َ‬ ‫ۡ َ َ َّ َّ َ َ َ َّ َ َ َ ۡ َ َ َ ۡ َ َ ۡ‬
‫ِين ٱلق ّي ِ ُم﴾‬ ‫�ل ِق ٱ�ِۚ �ل ِك ٱ�‬ ‫﴿ف ِطرت ٱ�ِ ٱل ِ� �طر ٱ�اس عليها ۚ � �بدِيل ِ‬
‫]اﻟﺮوم‪.[30:‬‬
‫»اﯾﻦ ﺳﺮﺷﺖ ﺧﺪاﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﺮ آن ﺳﺮﺷﺖ آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻐﯿﯿﺮی در‬
‫آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺧﺪاﯾﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ دﯾﻦ ﺑﺮﭘﺎی دارﻧﺪه«‪.‬‬

‫‪ -۵‬ﻣﺤﺴﻮس و ﻧﺎﻣﺤﺴﻮس‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺪان ﺧﻄﻮط ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬دو ﺧﻂ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد‪ :‬اﯾﻤﺎن ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﺑﺮای‬
‫ﺣﻮاس ﻗﺎﺑﻞ درک اﺳﺖ و اﯾﻤﺎن ﺑﺪان ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺣﻮاس )ﻇﺎھﺮﺑﯿﻦ( ﻗﺎﺑﻞ درک‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ‪.١‬‬
‫اﯾﻦھﺎ دو ﻧﯿﺮوی ﻓﻄﺮی در ﺳﺮﺷﺖ و ذات اﻧﺴﺎن‪ ،‬و ھﺮ دو ﻧﯿﺮوھﺎﯾﯽ اﺻﯿﻞ و اﻧﺴﺎﻧﯽ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺣﯿﻮان ﺑﻪ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰی »اﯾﻤﺎن« ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت‬
‫ﻣﺰﯾﺖ ﺑﺰرگ و ﺑﺎ ارزش اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﻧﯿﺮوی‬
‫ﺣﺴﯽ ﻣﺸﺘﺮک ﻣﯿﺎن اﻧﺴﺎن و ﺣﯿﻮان اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺰﯾﺖ اﺳﺎﺳﯽ ﺷﺨﺼﯿﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻣﻮھﺒﺖ‬
‫ﺑﺰرگ ﺧﺪادادی اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻧﺎﻣﺤﺴﻮﺳﺎت و اﻣﻮر ﻏﯿﺒﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺪﯾﮫﯽ روﺷﻨﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﻮم ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻧﯿﺰ )آﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ از ﺳﻮی ژوﻟﯿﺎن‬
‫ھﮑﺴﻠﯽ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ( آن را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺼﯿﺮت اﻧﺴﺎن را ﺑﻪﺳﻮی‬
‫ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت ﻣﯽﮐﺸﺪ و ﻣﺤﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮﺷﺖ او را ﻣﺤﺪود و ﻓﻘﻂ در ﻣﺤﯿﻂ ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت‬
‫ﻣﺤﺼﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﻨﮫﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ »واﻗﻌﯿﺖ«!‬
‫ﻣﮑﺘﺐ ﻣﺎدی از زﺑﺎن ﻣﺎرﮐﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺟﮫﺎن ﻣﻨﺤﺼﺮ در ﻣﺎدﯾﺖ آن اﺳﺖ«‬
‫ھﻤﻪی ﻣﻤﺎﻟﮏ ﻏﺮﺑﯽ ﺑﺎ اﺧﺘﻼف ﺳﻄﺤﯽ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﯾﺎت اﻗﺘﺼﺎدی او ﻣﺨﺎﻟﻒ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در‬
‫‪٢‬‬
‫ﯾﮏ ﭼﯿﺰ ﺑﺎ ھﻢ ﻣﺸﺘﺮک ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و آن‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﺎدی ﺑﻮدن زﻧﺪﮔﯽ و اﻧﺴﺎن اﺳﺖ!‬
‫اﺳﻼم ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺮوھﺎی اﻧﺴﺎﻧﯽ اﯾﻤﺎن دارد و ھﺮ ﻧﯿﺮوﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮای اﻧﺴﺎن ﻏﺬا ﺗﮫﯿﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ او ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻮازی ﺳﻪﮔﺎﻧﻪی واﻗﻌﯿﺖ و ﺧﯿﺎلاﻧﺪﯾﺸﯽ‪ ،‬ﺣﺴﯽ و ﻣﻌﻨﻮی و ﻣﺤﺴﻮس و ﻧﺎﻣﺤﺴﻮس‪،‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ ﭼﯿﺰ ھﺴﺘﻨﺪ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﯿﺰ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺿﻤﻦ ﺑﺤﺚ ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ ﺧﻮاھﺪ دﯾﺪ‪ ،‬از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪٢‬ـ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻧﮏ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »اﻧﺴﺎن ﺑﯿﻦ ﻣﺎدﯾﮕﺮی و اﺳﻼم« و ﮐﺘﺎب »ﻣﻌﺮﻛﺔ اﻟﺘﻘﺎﻟﻴﺪ« ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٠٨‬‬

‫ﺑﻪ ﺗﻤﺎﯾﻞ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺎور داﺷﺘﻦ اﻣﻮر ﻏﯿﺒﯽ و ﻧﺎﻣﺤﺴﻮس‪ ،‬اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬و ھﻤﻪی‬
‫ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﺤﺴﻮﺳﺎﺗﯽ ﮐﻪ در آن اﺳﺖ ﺑﺮای اﺳﺘﻔﺎدهی او اراﺋﻪ ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫اﻧﺴﺎن ﻣﺴﺘﯿﻘﻤﺎ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﺣﻮاس ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ و ﺷﻨﻮاﯾﯽ و ﺑﻮﯾﺎﯾﯽ و ﭼﺸﺎﯾﯽ و ﻟﻤﺲ ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫وﺳﯿﻠﻪی دورﺑﯿﻦ و ﻣﯿﮑﺮوﺳﮑﭗ و ﺗﻠﺴﮑﻮپ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﮫﺎن ﻣﺎدی ﮔﺴﺘﺮده در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮد‬
‫را درک ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺟﮫﺎن ﻣﺎدی ﮔﺴﺘﺮده در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت و ﮐﻮﺷﺶ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖھﺎی اﻧﺴﺎن‪ ،‬ھﻤﻪ‬
‫ﺑﺮای اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺪرت و ﻧﯿﺮوی آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﮑﺎﺗﺐ ﻣﺎدی ﻏﺮب اﯾﻦ را اﺧﺘﺮاع ﯾﺎ در ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ اﮐﺘﺸﺎف ﻧﮑﺮده اﺳﺖ! ﮔﻔﺘﻪی‬
‫ه‪.‬ا‪.‬ر‪.‬ﮔﯿﭗ را ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬روش ﻋﻠﻮم ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺟﺪﯾﺪ در واﻗﻊ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی‬
‫ﭘﮋوھﺸﮕﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ اروﭘﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﭘﮋوھﺶھﺎی ﻋﻠﻤﯽ ﻣﻔﺼﻞ و دﻗﯿﻖ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻮﺟﺐ آﻣﺎده ﺷﺪن راه ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻋﻠﻮم ﺟﺪﯾﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎدهھﺎ را آﻧﺎن ھﻤﻮار ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ارﺷﺎدی ﮐﻪ از دﯾﻦ ﺧﻮد ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ھﻤﮕﺎﻧﯽ و ھﻤﺎھﻨﮕﯽ ﺑﺎ ﻓﻄﺮت‪ ،‬دﯾﺪه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎده و ﻧﯿﺮوی ﻣﺎدی ﻧﮫﻔﺘﻪ در اﻧﺴﺎن اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ رو دﻗﺎﯾﻖ اﯾﻦ‬
‫ﺟﮫﺎن را ﻣﻮرد دﻗﺖ و ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻃﺒﯿﻌﯽ را ﮐﺸﻒ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﯿﺮوھﺎی‬
‫ﻃﺒﯿﻌﺖ را ﺑﮑﺎر ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﻮم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﯾﻦ رﺷﺘﻪ ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﺑﺴﯿﺎر ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ از ﻋﻠﻮم ﭘﺰﺷﮑﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﯾﺎدآوری ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺳﺪهی ھﯿﺠﺪھﻢ در‬
‫داﻧﺸﮕﺎهھﺎی اروﭘﺎ ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﯽﺷﺪ و ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ھﯿﺜﻢ را در ﻣﺒﺎﺣﺚ رؤﯾﺖ ‪ ١‬ﮐﻪ ﺗﺎ‬
‫ً‬
‫ﺳﺪهی ﻧﻮزدھﻢ در آﻧﺠﺎ ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﯽﺷﺪ ‪ .٢‬و اﺻﻮﻻ واژهی ﺷﯿﻤﯽ از واژهی ﮐﯿﻤﯿﺎی ﻋﺮﺑﯽ‬
‫در ﺗﻤﺎم زﺑﺎنھﺎی اروﭘﺎﯾﯽ راﯾﺞ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺴﯿﺎری از اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻧﺠﻮم و ھﯿﺌﺖ رﯾﺸﻪی‬
‫ﻋﺮﺑﯽ دارد‪.‬‬
‫ﺗﻨﮫﺎ اﺛﺮ ﺗﺸﻮﯾﻘﯽ دﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﻪ ﻋﻠﻮم اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﺳﻼم ﺑﻪ روش ﺧﺎص ﺧﻮد‬
‫»ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت« را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ای ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺑﺮای ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻗﻠﺐ ﺑﺸﺮی و ﻣﺮﺑﻮط ﮐﺮدن آن ﺑﺎ ﺧﺪا‬
‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﺸﻢھﺎ را ﺑﻪ ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ در »دﻧﯿﺎی ﻣﺎده« ﻣﺘﻮﺟﻪ‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﻣﺒﺤﺚ رؤﯾﺖ و ﻋﺪﺳﯽھﺎ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﭼﺸﻢ از ﺑﺤﺚ ﮔﺴﺘﺮدهی ﻧﻮر از ﻋﻠﻢ ﻓﯿﺰﯾﮏ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪه(‬
‫‪٢‬ـ اﯾﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻧﻮﺷﺘﺎرھﺎی دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ در ﻋﻠﻮم ﺗﺠﺮﺑﯽ دارد‪ .‬ﺑﺮای ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ »ﺳﮫﻢ داﻧﺸﻤﻨﺪان‬
‫اﺳﻼﻣﯽ در داﻧﺶ ﺟﮫﺎﻧﯽ« ﻧﮏ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ آﻗﺎی ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﺟﻌﻔﺮی ﺗﺒﺮﯾﺰی ﺑﺎ ھﻤﯿﻦ ﻋﻨﻮان در‬
‫اﻧﺠﻤﻦ ﻣﺎھﺎﻧﻪی دﯾﻨﯽ‪.‬‬
 ‫‪٢٠٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻗﺪرت ﺧﻼﻗﻪ و ﺳﺎزﻧﺪهی ﺧﺪا را در آن ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺸﻢ را در ﺧﺪﻣﺖ دل درآورده‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺣﺲ ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﻮاس ﺷﻨﻮاﯾﯽ ‪ ،‬ﭼﺸﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﻮﯾﺎﯾﯽ و ﻻﻣﺴﻪ را ﻧﯿﺰ ﺑﺮای‬
‫اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ‪ .‬ﭼﺸﻢ را ﻣﺘﻮﺟﻪ دﯾﺪن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َّ َ ٰ َ ٰ َ ۡ َ َ َ‬ ‫َّ ُ َّ‬
‫� � َم ٖد ت َر ۡو� َهاۖ﴾ ]اﻟﺮﻋﺪ‪.[۲ :‬‬ ‫ِ ِ‬ ‫غ‬ ‫ب‬ ‫ت‬‫ِ‬ ‫�‬ ‫�‬‫لس‬ ‫ٱ‬ ‫ع‬ ‫�‬ ‫ر‬ ‫ِي‬ ‫�‬ ‫﴿ٱ� ٱ‬
‫»)ﺧﺪاﯾﯽ( ﮐﻪ آﺳﻤﺎنھﺎ را ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﺑﯽﺳﺘﻮن ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺖ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫لس َمآءِ َك ۡي َف ُرف َِع ۡ‬‫�� ٱ َّ‬‫َ‬ ‫ون إ َ� ٱ ۡ�بل َك ۡي َف ُخل َِق ۡ‬ ‫َََ َ ُ ُ َ‬
‫ت ‪�� ١٨‬‬ ‫ت ‪١٧‬‬ ‫ِ ِِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿أف� ينظر‬
‫ح ۡ‬‫�ض َك ۡي َف ُسط َ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫� َبال َك ۡي َف نُص َب ۡ‬ ‫ۡ‬
‫ت ‪] ﴾٢٠‬اﻟﻐﺎﺷﯿﺔ‪.[۲۰-۱۷ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ت ‪ �� ١٩‬ٱ� ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٱ ِ ِ‬
‫»آﯾﺎ ﺑﻪ ﺷﺘﺮ ﻧﻤﯽﻧﮕﺮﻧﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻠﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ و ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه و ﮐﻮهھﺎ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ در زﻣﯿﻦ اﺳﺘﻮار ﺷﺪه و ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮔﺴﺘﺮده ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ؟«‪.‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬
‫َٓ ۡ‬ ‫ُ ْ َ‬ ‫َ‬
‫﴿ٱنظ ُر ٓوا إ ِ ٰ� � َم ِره ِۦٓ إِذا �� َم َر َو�َنعِهِۚۦٓ﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪.[۹۹ :‬‬
‫»ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﻮهی )آن ﺑﺎغھﺎ( ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ و ﺑﺮﺳﺪ در آنھﺎ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻋﻘﻞ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﮔﻮش را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﻨﯿﺪن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬
‫﴿ َو� ُ َس ّب ِ ُح ٱ َّلرع ُد ِ�َ ۡم ِده ِۦ﴾ ]اﻟﺮﻋﺪ‪.[۱۳ :‬‬
‫»رﻋﺪ ﺑﻪ ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﺗﺴﺒﯿﺢ او ﻣﺸﻐﻮل اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺣﺲ ﭼﺸﯿﺪن را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽﺳﺎزد ﺑﻪ‪:‬‬
‫َ‬
‫ض ُل َ� ۡع َض َها َ ٰ‬ ‫َُ ّ‬ ‫َۡ ‪ٓ َٰ ُۡ َۡ ُۡ َ َ ٞ‬‬ ‫َ َ ‪ٞ‬‬
‫� َ� ۡع ٖض ِ�‬ ‫ح ٖد َو�ف ِ‬ ‫� ب ِ َماءٖ َ� ٰ ِ‬ ‫ان �س‬ ‫ٖ‬ ‫و‬ ‫ن‬‫ص‬‫ِ‬ ‫�‬ ‫�‬‫و‬ ‫ان‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫ص‬‫ِ‬ ‫ِيل‬ ‫﴿و�‬
‫ُۡ ُ‬
‫ٱ�� ِل�﴾ ]اﻟﺮﻋﺪ‪.[۴ :‬‬
‫»)ﻧﺨﻞھﺎی( ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺎ آﻧﮑﻪ ھﻤﻪ از ﯾﮏ آب ﻣﺸﺮوب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ را ﺑﺮ ﭘﺎرهای‬
‫در ﻃﻌﻢ و ﻣﺰه ﺑﺮﺗﺮی دادﯾﻢ«‪.‬‬
‫َ َّ‬
‫ث َود ٖ� �َ ًنا‬ ‫ي�م ّم َِّما � ُ� ُطونِهِۦ ِم ۢن َ� ۡ� فَ ۡ‬
‫ر‬
‫ُ‬
‫ق‬ ‫� ٗة ۖ � ُّ ۡ‬
‫س‬ ‫َ‬ ‫� ۡم � ٱ ۡ�َنۡ َ�ٰم لَع ۡ‬ ‫َّ َ ُ‬
‫﴿�ن ل‬
‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ِل�ر� َ‬ ‫َ ٗ َ ٓ ٗ ّ َّ‬
‫� ‪] ﴾٦٦‬اﻟﻨﺤﻞ‪.[۶۶ :‬‬ ‫خال ِصا سا�ِغا ل ٰ ِ ِ‬
‫»و در وﺟﻮد ﭼﮫﺎرﭘﺎﯾﺎن‪ ،‬ﺑﺮای ﺷﻤﺎ )درسھﺎی( ﻋﺒﺮﺗﯽ اﺳﺖ‪ :‬از درون ﺷﮑﻢ آنھﺎ‪ ،‬از‬
‫ﻣﯿﺎن ﻏﺬاھﺎی ھﻀﻢ ﺷﺪه و ﺧﻮن‪ ،‬ﺷﯿﺮ ﺧﺎﻟﺺ و ﮔﻮارا ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﻧﻮﺷﺎﻧﯿﻢ!«‪.‬‬
‫ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﻤﺎم ﺣﻮاس ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ را ﺑﯿﺪار ﮐﺮده ﺑﻪ ﯾﮑﺴﺎن وﻇﯿﻔﻪی آنھﺎ را‬
‫ﺑﺮای ﺗﺪﺑﯿﺮ اﻣﻮر زﻧﺪﮔﯽ ﮔﻮﺷﺰد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮای اﺳﺘﺨﺮاج و ﻓﻌﺎل ﮐﺮدن ﻧﯿﺮوی ﻣﺎده و‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢١٠‬‬

‫ﺑﮑﺎر ﮔﺮﻓﺘﻦ آنھﺎ ﺑﺮای اﻧﺴﺎن و ﯾﺎ ﺑﺮای آ ﮔﺎھﯽ اﻧﺴﺎن از ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﻋﻈﻤﺖ و ﻗﺪرت ﺧﺪا‬
‫در ﺟﮫﺎن ھﺴﺘﯽ‪ ،‬و ﻓﮫﻢ و درﯾﺎﻓﺖ ﻗﺪرت ﺧﻼﻗﻪی ﻣﻌﺠﺰهی ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮاﺧﻮر اﺳﺘﻌﺪاد و‬
‫ﻇﺮﻓﯿﺖ ھﺮ ﯾﮏ‪ ،‬ﮐﺎری ﺑﺪانھﺎ واﮔﺬار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻤﺎن ﻧﻤﯽرود ﮐﻪ ھﯿﭻ ﻣﮑﺘﺐ »ﻣﺎدی«‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ از اﺳﻼم ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت و اﻣﻮر ﻧﺎﻣﺤﺴﻮس را در ﺧﺪﻣﺖ اﻧﺴﺎن درآورد!‬
‫اﻣﺎ ﻏﺮب ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺖ‪ ،‬در ھﻤﯿﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺤﺴﻮس ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪه ﻧﺎﻣﺤﺴﻮﺳﺎت‬
‫را اﻧﮑﺎر ﮐﺮده اﺳﺖ! زﯾﺮا ﭼﻮن روح را ﻧﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﯽﭼﺸﺪ و ﻧﻪ ﻟﻤﺲ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﮑﺮ‬
‫اﺳﺖ! ﺧﺪا را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﺪ! زﯾﺮا ﺧﺪا ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ‬
‫ُ‬ ‫ٰ‬ ‫َّ ُ ۡ ُ ُ ۡ َ ۡ َ‬
‫﴿� تدرِ�ه ٱ�ب�ر﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪.[۱۰۳ :‬‬
‫»ﭼﺸﻢھﺎ او را در ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ«‪.‬‬
‫و ﻧﻪ ھﯿﭻ ﺣﻮاس دﯾﮕﺮی او را درک ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو ھﺮﭼﻪ ﺑﺮای ﺣﻮاس ﻗﺎﺑﻞ درک‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬در ﺣﺴﺎب ﻏﺮب ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و ﯾﺎ ﺑﺮای ﯾﺎدآوری! وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫در ﺣﺎﺷﯿﻪی زﻧﺪﮔﯽ و ﺿﻤﯿﺮ ﺑﺎﻃﻦ! ﻣﻨﺰه و واﻻﺗﺮ از وﺻﻔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ُ ُ َ َّ َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ َُ ۡ َ ٗ َۡ‬
‫�ت � َِمة � ُر ُج م ِۡن أف َ�ٰهِ ِه ۡ ۚم إِن َ�قولون إِ� كذ ِٗبا ‪] ﴾٥‬اﻟﮑﻬﻒ‪.[۵ :‬‬ ‫﴿ك‬
‫»ﺑﺰرگ ﺳﺨﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از دھﺎن آﻧﺎن ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺰی ﺟﺰ دروغ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﻘﻮط و واژﮔﻮﻧﮕﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺪﺗﺮ از روزﮔﺎران ﺳﯿﺎه ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﮐﮫﻦ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﺟﺪﯾﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻧﻨﮓآورﺗﺮ از آن اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻋﺬرھﺎﯾﯽ‬
‫در ﻋﻘﻞھﺎ ﺑﻪ روی آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﺮدم آن روزﮔﺎر‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺎداﻧﯽ‪ ،‬ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ و ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدن ِ‬
‫ﺑﯿﺎن ﮐﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ اﯾﻨﺠﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﺟﺪﯾﺪ ادﻋﺎی داﻧﺶ و ﻓﺮھﻨﮓ ﻧﯿﺰ دارد و‬
‫ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫ُ َ ُ َ‬ ‫ۡ ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ََُۡ َ‬
‫ون َ�ٰه ٗر� ّم َِن ٱ َ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َيا َوه ۡم ع ِن ٱ�خ َِرة ِ ه ۡم �ٰفِلون ‪] ﴾٧‬اﻟﺮوم‪.[۷ :‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿�علم‬
‫»از زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﻧﻤﻮدھﺎﯾﯽ ﺳﻄﺤﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ از آﺧﺮت و ﭘﺎﯾﺎن ﮐﺎر ﻧﺎآ ﮔﺎه‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻏﺮب ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻤﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺑﻪ روح و ﺑﻪﺧﺪا و روز آﺧﺮت ﺑﻪ ﭘﺮﺗﮕﺎھﯽ ﺳﻘﻮط ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﺳﻘﻮﻃﯽ ﭘﺲ از آن ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺗﺼﻮر ﮐﺮد و دﯾﮕﺮ ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺮای ﭘﺮت ﺷﺪن ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از آن ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ھﻤﻪی ﭼﯿﺰھﺎ از ﺷﺌﻮن اﺧﻼق و ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺗﺎ ﺗﻤﺎم‬
‫ﺟﻮاﻧﺐ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺣﺪ ﺣﯿﻮاﻧﯽ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺧﻼق ﻏﺮﺑﯿﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ‬
‫ﭘﺎیﺑﻨﺪ ﻧﺒﻮده ھﺮ ﮐﺎری دﻟﺸﺎن ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬روی زﻣﯿﻦ را آﻟﻮده ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٢١١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫ﮐﺸﺘﺎرﮔﺎهھﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ھﺮ ﮔﻮﺷﻪ و ﮐﻨﺎر زﻣﯿﻦ ﺑﺮای ﻧﺎﺗﻮاﻧﺎن ﺑﻪﭘﺎ داﺷﺘﻪاﻧﺪ و در ﻋﺮض ﯾﮏ‬
‫رﺑﻊ ﻗﺮن دو ﺟﻨﮓ ﺟﮫﺎﻧﺴﻮزی ﮐﻪ ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻨﺪ و ﺗﺮس ھﻤﮕﺎﻧﯽ از ﺟﻨﮓ ﻧﺎﺑﻮدﮐﻨﻨﺪهی‬
‫ﺳﻮم ﻧﯿﺰ ھﻤﻪ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﻧﺰاع و ﮐﺸﻤﮑﺶ دﯾﻮاﻧﻪوار آنھﺎ ﺑﺮای اﺳﺘﺜﻤﺎر‬
‫ﺟﮫﺎن‪ ،‬اﯾﻦ دﻟﮫﺮه و اﺿﻄﺮاب و ﻧﮕﺮاﻧﯽھﺎی داﯾﻤﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﺪت ﻏﻢھﺎ و زدوﺑﻨﺪھﺎی ﺟﻨﮓ‬
‫ﺳﺮدی ﮐﻪ اﻋﺼﺎب را ﺗﺒﺎه و ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ اﻧﺴﺎن را رو ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻮدی ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬ھﻤﻪ از ﻧﺘﺎﯾﺞ‬
‫ﺣﺘﻤﯽ و ﭼﺎرهﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎور ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺑﻪﺧﺪا و روز آﺧﺮت و اﻧﮑﺎر روح اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪی ﺣﺘﻤﯽ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻓﻄﺮت و ﺳﺮﺷﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ و اﯾﻤﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﺤﺴﻮﺳﺎت اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎﺷﺎ ﮐﻪ اﺳﻼم )ﻧﺪای ﺧﺪا ﺑﺮای ﻣﺮدم( اﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه را ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﻮد‪ ،‬ھﺮﮔﺰ اﺷﺘﺒﺎه‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده ھﻤﻪی روزﻧﻪھﺎ را ﺑﺮ ﻧﻔﺲ ﺑﺸﺮی ﺑﺒﻨﺪد و‬
‫ﺗﻨﮫﺎ ﻣﻨﻔﺬ ﺣﻮاس ﻇﺎھﺮ را ﺑﻪ روی آنھﺎ ﺑﺎز ﺑﮕﺬارد‪.‬‬
‫ۡ‬
‫ون بٱل َغ ۡ‬
‫َ ُۡ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫ّ‬
‫ب �ِيهِ ُه ٗدى ل ِل ُم َّتق َ‬ ‫ب َ� َر ۡ� َ‬‫﴿ال ٓ ٓم ‪ٰ�َ ١‬ل َِك ٱ ۡلك َِ�ٰ ُ‬
‫ب‬‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫ؤ‬ ‫ي‬ ‫ِين‬
‫�‬ ‫ٱ‬ ‫‪٢‬‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ۛ‬
‫ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ُ ُ َ َّ َ َ‬
‫لصل ٰوة َوم َِّما َر َزق َ�ٰ ُه ۡم يُنفِقون ‪] ﴾٣‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[۳-۱ :‬‬ ‫و�قِيمون ٱ‬
‫»اﻟﻢ‪ .‬آن ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺮدﯾﺪی در آن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﺘﻘﯿﺎن ھﺪاﯾﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﯿﺐ اﯾﻤﺎن ﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﻤﺎز ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽدارﻧﺪ و از آﻧﭽﻪ ﻣﺎ روزﯾﺸﺎن ﮐﺮدهاﯾﻢ اﻧﻔﺎق‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺻﻔﺖ ﻣﺆﻣﻨﺎن اﯾﻤﺎن آﻧﺎن ﺑﻪ ﻏﯿﺐ اﺳﺖ! اﯾﻦ ﻏﯿﺐ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺟﻮاﻧﺐ ﺧﻮد‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ اﺳﺖ! ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺣﻮاس ﺑﺸﺮی »ﻏﯿﺐ« اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻧﺪﯾﺪه ﺑﻪ‬
‫ً‬
‫ﺧﺪا اﯾﻤﺎن ﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻨﮑﻪ او را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی روح )ﻧﻪ‬
‫ﺣﻮاس( ﺑﺎ روش ﻓﻄﺮی ﺧﺪادادی‪ ،‬ﺑﻪ روﺷﻨﯽ اﺣﺴﺎس ارﺗﺒﺎط و ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺎ ﺧﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ ﻣﺆﻣﻦ واﻗﻌﯽ ھﻤﺎن اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ھﻤﻪی ﺟﻨﺒﻪھﺎی‬
‫ﻓﻄﺮت او را ﺑﻪ ﺟﻠﻮ ﻣﯽراﻧﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺪای ﻓﻄﺮی او را ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت اﺟﺎﺑﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ھﻤﺎن ﺟﻨﺒﻪی ﻗﺎﺑﻞ درک ﺑﻮﺳﯿﻠﻪی روح اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻏﯿﺐ را ﭘﺎﯾﻪی ھﺮ اﯾﻤﺎن ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ و اﺳﺎس ھﻤﻪی ﺷﺌﻮن زﻧﺪﮔﯽ‬
‫زﯾﺮا ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ وﺿﻊ ﺟﺎھﻠﯿﺖ اروﭘﺎﯾﯽ را در اﯾﻦ ﻋﺼﺮ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﺪون اﯾﻦ‬
‫اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮای ﺧﻮد ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻗﺮآن‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻏﯿﺐ را ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﺧﺪا و روز آﺧﺮت ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ آن را ﭘﺎﯾﻪی‬
‫ﺑﺎورﻣﻨﺪی ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺑﮫﺒﻮد ﮐﺎرھﺎ ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﭼﺎرهای ﺟﺰ آن ﺑﺎور ﻧﯿﺴﺖ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢١٢‬‬

‫و اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬آن ﻧﯿﺮوی اﯾﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻏﺬای ﭘﺮﺑﺮﮐﺘﯽ ﺑﺮای ﺑﺎور اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻣﻼﺋﮑﻪ و ﺟﻦ و‬
‫ﺷﯿﻄﺎن ﻧﯿﺰ ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫در ﺑﺎور اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازهای ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎ اﺷﺎره و ﮐﻨﺎﯾﻪ اﺑﺮاز ﺷﺪه ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ‬
‫ﺑﻪﺻﻮرت وﺟﻮد ﻗﺎﺑﻞ ﻟﻤﺴﯽ درآﻣﺪه اﺳﺖ! ﻗﺮآن در ﺟﺎھﺎی ﺑﺴﯿﺎری ﻗﻠﺐ آدﻣﯽ را از اﯾﻦ‬
‫ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ اﻣﺎ ﻣﺎ او را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ ،‬ھﺸﺪار داده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ َ َ َ‬ ‫ُ َ ُ‬
‫﴿ه َو َوقبِيل ُهۥ م ِۡن َح ۡيث � ت َر ۡو� ُه ۡمۗ﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪.[۲۷ :‬‬
‫»ﺷﯿﻄﺎن و ﮔﺮوه ﺷﯿﻄﺎن از ﺟﺎﯾﯽ ﺷﻤﺎ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ آنھﺎ را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫و اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺎ او و اﻋﻼن ﺟﻨﮓ ﻋﻠﯿﻪ او ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا او ﻣﻮﺟﺐ‬
‫اﺧﺮاج آدم از ﺑﮫﺸﺖ ﺷﺪ و وﻋﺪه ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪان آدم را اﻏﻮا و ﺑﻪﺳﻮی دوزخ‬
‫رواﻧﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬آﻧﻘﺪر اوﺻﺎف ﺟﺎﻧﺪار و روﺷﻨﯽ از »ﺷﯿﻄﻨﺖ« ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺮای‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺑﺎرز روﺷﻨﯽ ﺑﺎ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت و‬
‫ﻧﺸﺎﻧﯽھﺎی آﺷﮑﺎر‪ ،‬درآورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫�� َجار‪ٞ‬‬‫ّ‬
‫ِ‬ ‫� ُم ٱ ۡ�َ ۡو َم م َِن ٱ�َّ‬‫ۡ َ َّ َ َ ُ ُ َّ ۡ َ ٰ ُ َ ۡ َ ٰ َ ُ ۡ َ َ َ َ َ َ َ ُ‬
‫ِ‬ ‫اس‬ ‫﴿�ذ ز�ن لهم ٱلشي�ن أع�لهم وقال � �ل ِب ل‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ َ َ َ َ َ َٰ َ َ ۡ َ َ َ ّ َ ٓ ‪ُ ّ ٞ‬‬
‫ى َما �‬ ‫ِن� ۡم إ ِ ِّ ٓ‬
‫� أ َر ٰ‬ ‫ان ن�ص � ع ِقبيهِ وقال إ ِ ِ� ب ِريء م‬ ‫ت ٱل ِفئت ِ‬
‫َّ ُ َ َ َ ٓ‬
‫ل� ۡمۖ فل َّما ت َرا َء ِ‬
‫َ َ ۡ َ ّ ٓ َ َ ُ َّ َ َ َّ ُ َ ُ ۡ َ‬
‫اب ‪] ﴾٤٨‬اﻷﻧﻔﺎل‪.[۴۸ :‬‬‫ترون إ ِ ِ� أخاف ٱ�ۚ وٱ� شدِيد ٱلعِق ِ‬
‫»و ﯾﺎدآور ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﮐﺮدار زﺷﺖ آﻧﺎن را در ﻧﻈﺮﺷﺎن زﯾﺒﺎ ﻧﻤﻮد و ﺑﺪاﻧﺎن‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﯿﭽﮑﺲ اﻣﺮوز ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻏﻠﺒﻪ ﻧﺨﻮاھﺪ ﮐﺮد و ﻣﻦ ﻓﺮﯾﺎدرس ﺷﻤﺎ ھﺴﺘﻢ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﮐﻪ دو‬
‫ﺳﭙﺎه )اﺳﻼم و ﮐﻔﺮ( روﺑﻪرو ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن از ﻋﻘﺐ رو ﺑﻪ ﻓﺮار ﮔﺬاﺷﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ از‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﯿﺰارم! ﻣﻦ ﭼﯿﺰی ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﺪ! و ﻣﻦ از ﺧﺪا ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ ﮐﻪ ﮐﯿﻔﺮ‬
‫ﺧﺪا ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺨﺖ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ‬
‫َ ُّ ُ‬
‫� ّ ِق َو َوعدت� ۡم‬ ‫� ۡم َو ۡع َد ٱ ۡ َ‬
‫َّ ۡ َ ٰ ُ َ َّ ُ َ ۡ ۡ ُ َّ َّ َ َ َ َ ُ‬
‫﴿ َوقال ٱلشي�ن لما ق ِ� ٱ�مر إِن ٱ� وعد‬
‫َ َ‬
‫ََ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ ُ ُ ۡ َ َ َ َ َ َ َ ۡ ُ ّ ُ ۡ َ ٰ َّ ٓ َ َ َ ۡ ُ ُ ۡ َ‬
‫فأخلفت�مۖ وما �ن ِ� علي�م مِن سل� ٍن إِ� أن دعوت�م فٱستجبتم ِ�� ف�‬
‫َ َۡ ُ َٓ‬ ‫ُ ۡ َ َ ٓ َ ُ ُ ۡ َّ ّ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ ُ ٓ ْ َ ُ َ ُ َّ ٓ َ َ ۠‬ ‫َُ ُ‬
‫� ِ� إ ِ ِ� �فرت بِما‬ ‫�خِ�م وما أنتم بِم ِ‬ ‫و� ولوموا أنفس�م� ما �نا بِم ِ‬ ‫تلوم ِ‬
‫َ َُ ۡ َ َ ٌ َ‬ ‫َ ُ َّ َّ‬ ‫َۡ َُُۡ‬
‫اب أ ِ� ‪ٞ‬م ‪] ﴾٢٢‬إﺑﺮاﻫﯿﻢ‪.[۲۲ :‬‬ ‫ون مِن � ۡبل ۗإِن ٱل�ٰل ِ ِم� لهم عذ‬‫أ��تم ِ‬
 ‫‪٢١٣‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫»ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮐﺎر ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ وﻋﺪه ﺣﻖ داد و‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ وﻋﺪه )ﺑﺎﻃﻞ( دادم‪ ،‬و ﺗﺨﻠﻒ ﮐﺮدم! ﻣﻦ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﺴﻠﻄﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪ ،‬ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫دﻋﻮﺗﺘﺎن ﮐﺮدم و ﺷﻤﺎ دﻋﻮت ﻣﺮا ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﯿﺪ! ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺮا ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﮑﻨﯿﺪ ﺧﻮد را‬
‫ﺳﺮزﻧﺶ ﮐﻨﯿﺪ! ﻧﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﯾﺎدرس ﺷﻤﺎ ھﺴﺘﻢ‪ ،‬و ﻧﻪ ﺷﻤﺎ ﻓﺮﯾﺎدرس ﻣﻦ! ﻣﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﺮک‬
‫ﺷﻤﺎ درﺑﺎره ﺧﻮد‪ ،‬ﮐﻪ از ﻗﺒﻞ داﺷﺘﯿﺪ‪) ،‬و اﻃﺎﻋﺖ ﻣﺮا ھﻤﺮدﯾﻒ اﻃﺎﻋﺖ ﺧﺪا ﻗﺮار دادﯾﺪ(‬
‫ّ ً‬
‫ﺑﯿﺰار و ﮐﺎﻓﺮم! ﻣﺴﻠﻤﺎ ﺳﺘﻤﮑﺎران ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ دارﻧﺪ!«‪.‬‬
‫و روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺘﻮﺟﻪ ﮐﺮدن ﻧﯿﺮوی ﺑﺸﺮی و ﺗﺠﮫﯿﺰ آن ﺑﺮای ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺷﺮ‬
‫ﻧﮫﻔﺘﻪ در ﺟﺎنھﺎی ﺧﻮد و دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪﺻﻮرت ﯾﮏ »ﺟﺮﯾﺎن« ھﻤﯿﺸﮕﯽ در ﺑﺎور‬
‫اﯾﻤﺎن درﻣﯽآﯾﺪ ﺗﺎ دلھﺎ و زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸﺮی ﺑﮫﺒﻮد ﯾﺎﺑﺪ و ھﻤﯿﺸﻪ اﯾﻦ رﻣﺰ ﺷﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﺸﻢ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ دﺷﻤﻦ ﺧﻮد را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺟﺮﯾﺎن ﺣﻖ در ﺑﺎور و اﯾﻤﺎن اﺳﻼﻣﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪:‬‬
‫َۡ ٓ َ‬ ‫� ّن َ� َقال ُ ٓوا ْ إنَّا َسم ۡع َنا قُ ۡر َءانًا َع َ‬ ‫ُ ۡ ُ َ َ َّ َ َّ ُ ۡ َ َ َ َ َ ‪ۡ َ ّ ٞ‬‬
‫ج ٗبا ‪� ١‬هدِي إِ�‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫و� إِ� �نه ٱستمع �فر مِن ٱ ِ ِ‬ ‫﴿قل أ ِ‬
‫َّ‬
‫َ َّ ُ َ َ َ َ ُّ َ ّ َ َ َ َ َ ٰ ٗ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ َ ُّ ۡ‬ ‫ُّ ۡ َ َ َ َّ‬
‫ح َبة َو�‬ ‫� جد ر�ِنا ما ٱ�ذ � ِ‬ ‫� َك ب ِ َر ّ� ِ َنا أ َح ٗدا ‪ ٢‬و�نهۥ ت� ٰ ٰ‬ ‫ٱلرش ِد �ٔامنا بِهِۖۦ ولن � ِ‬
‫ول ٱ ۡ� ُ‬ ‫َ َ َّ َ َ َّ ٓ َ َّ َ ُ َ‬ ‫َ َ َّ ُ َ َ َ ُ ُ َ ُ َ َ َ َّ َ َ ٗ‬ ‫َ‬
‫�س‬ ‫ِ‬ ‫ق‬ ‫�‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ن‬‫ظ‬ ‫ا‬‫ن‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫‪٤‬‬ ‫ا‬ ‫ط‬ ‫َو ٗ�ا ‪ ٣‬و�نهۥ �ن �قول سفِيهنا � ٱ�ِ شط‬
‫َُ ُ َ َ ّ َ ۡ َ ُ ُ‬ ‫َ َ َّ ُ َ َ َ ‪ۡ َ ّ ٞ‬‬ ‫َوٱ ۡ َ َ َّ َ ٗ‬
‫� ِّن ف َزادوه ۡم‬ ‫ِ‬ ‫ٱ‬ ‫ِن‬ ‫م‬ ‫ل‬
‫ِِ ٖ‬‫ا‬‫ج‬ ‫ر‬ ‫ب‬ ‫ون‬ ‫وذ‬ ‫ع‬ ‫�‬ ‫�س‬ ‫� ُّن � ٱ� ِ كذِبا ‪ ٥‬و�نهۥ �ن رِجال مِن ٱ ِ ِ‬
‫�‬ ‫ِ‬
‫َ َ َّ َ َ ۡ َ َّ َ َٓ‬ ‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫ث ٱ َّ ُ‬ ‫ََۡ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َر َه ٗقا ‪َ ٦‬و� َّ� ُه ۡم َظ ُّنوا ك َما َظ َن ُ‬
‫� أ َحدا ‪ ٧‬و�نا لمسنا ٱلسماء‬ ‫نت ۡم أن لن �بع‬
‫َ َ‬
‫ِلس ۡمعِ� � َمن � ۡس َتمِعِ‬ ‫ِيدا َو ُش ُه ٗبا ‪َ ٨‬و َ�نَّا ُك َّنا َ� ۡق ُع ُد م ِۡن َها َم َ�ٰعِ َد ل َّ‬ ‫َ َ َ ۡ َٰ َ ُ َ ۡ َ َ ٗ َ ٗ‬
‫فوجد�ها مل ِئت حرسا شد‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫�ن َ� ۡد َ ُ�ۥ ش َِه ٗ‬
‫ۡ َ‬
‫�ض أم أ َراد ب ِ ِه ۡم َر ُّ� ُه ۡم‬ ‫�د ب ِ َمن ِ� ٱ� ِ‬ ‫� أر َ‬ ‫ي أ َ ٌّ‬ ‫ا�ا َّر َص ٗدا ‪َ ٩‬و�نَّا � نَ ۡدر ٓ‬ ‫َ‬
‫ٱ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ٓ‬ ‫َ‬ ‫ٗ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ َ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ٗ‬
‫َرشدا ‪َ ١٠‬و�نا م َِّنا ٱل�ٰل ُِحون َوم َِّنا دون � ٰل ِك ۖ ك َّنا َط َرا� ِ َق ق َِددا ‪َ ١١‬و�نا ظ َن َّنا أن لن‬
‫َ‬ ‫َۡ‬
‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ام َّنا بِهِۖۦ � َمن يُؤمِ ۢن‬ ‫ى َء َ‬ ‫ج َزهُۥ َه َر ٗ�ا ‪َ ١٢‬و�نَّا ل َ َّما َس ِم ۡع َنا ٱل ۡ ُه َد ٰٓ‬ ‫ِ‬
‫�ض َولَن ُّ� ۡ‬
‫ع‬ ‫ِ‬ ‫� ِ� ٱ�‬ ‫ُّ� ۡعج َز ٱ َّ َ‬
‫ِ‬
‫َّ ََ ََ ُ َۡ ٗ ََ َ َٗ‬
‫بِر�ِهِۦ ف� �اف �سا و� رهقا ‪] ﴾١٣‬اﻟﺠﻦ‪.[۱۳-۱ :‬‬
‫»ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻣﺮا وﺣﯽ رﺳﯿﺪه ﮐﻪ ﮔﺮوھﯽ از ﺟﻨﯿﺎن ﺑﻪ آﯾﺎت ﻗﺮآن ﮔﻮش ﻓﺮاداده ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ‬
‫آﯾﺎت ﻋﺠﯿﺒﯽ ﺷﻨﯿﺪم‪ .‬ﺑﻪ راه رﺷﺪ ھﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ ﻣﺎ ﺑﺪان اﯾﻤﺎن آورده‬
‫ھﯿﭽﮑﺲ را ﺷﺮﯾﮏ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬و اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪ اﺳﺖ ﺷﺄن‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺎ ﮐﻪ ھﺮﮔﺰ ھﻤﺴﺮ و ﻓﺮزﻧﺪی ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻢﺧﺮدان ﻣﺎ دروغ و‬
‫ﺑﯿﮫﻮدهھﺎﯾﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬و ﻣﺎ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﯿﻢ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﺟﻦ و اﻧﺴﯽ ﺑﻪﺧﺪا‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢١٤‬‬

‫دروغ ﻧﻤﯽﺑﻨﺪد ‪ ...‬و ﻣﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ ﺑﺮای زﻣﯿﻨﯿﺎن ﺷﺮ اراده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﯾﺎ ﭘﺮوردﮔﺎر رﺷﺪ‬
‫و ھﺪاﯾﺖ را ﺑﺮا آﻧﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﻣﺎ درﺳﺘﮑﺎر و ﺑﺮﺧﯽ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮی‪ ،‬ﻣﺎ‬
‫ھﻢ دارای راهھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ھﺴﺘﯿﻢ‪ .‬و ﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﭘﻨﺪارﯾﻢ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺧﺪا را در زﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺎﺗﻮان ﮐﺮد و ﻧﻪ از ﻣﯿﺎن ﻗﺪرت او راه ﻓﺮاری وﺟﻮد دارد‪ .‬و ﻣﺎ از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ راه‬
‫ھﺪاﯾﺖ ﻗﺮآن ﮔﻮش ﮐﺮدﯾﻢ ﺑﺪان اﯾﻤﺎن آوردﯾﻢ‪ ،‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد اﯾﻤﺎن آورد‬
‫ﻧﻪ از ﻧﻘﺼﺎن ﺧﯿﺮ ﺑﺮ ﺧﻮد ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ و ﻧﻪ از رﻧﺠﯽ ‪.«...‬‬
‫اﯾﻦ اﺷﺎرهی ﻣﻔﺼﻞ ﺑﻪ ﺟﻦ‪ ،‬در ﺳﻮرهی ﺟﻦ‪ ،‬و اﺷﺎرهی ﮔﺬراﯾﯽ ﮐﻪ در ﺳﻮرهی‬
‫اﺣﻘﺎف ﺑﻪ ﺟﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ْ ََ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ َ ۡ َ ٓ َ ۡ َ َ َ ٗ ّ َ ۡ ّ َ ۡ َ ُ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ َ َّ َ َ ُ َ ُ ْ‬
‫نص ُت ۖوا فل َّما‬
‫�وهُ قال ٓوا أ ِ‬ ‫� ِن �ست ِمعون ٱلقرءان فلما ح‬ ‫﴿�ذ ��نا إِ�ك �فر� مِن ٱ ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫� َو َّل ۡوا ْ إ َ ٰ� قَ ۡو ِمهم ُّمنذِر َ‬
‫�ن ‪ ٢٩‬قَالوا َ� ٰ َق ۡو َم َنا إِنَّا َس ِم ۡع َنا ك َِ�ٰ ًبا أنزل مِ ۢن َ� ۡع ِد ُم َ ٰ‬
‫و�‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫قُ ِ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ي� ‪] ﴾٣٠‬اﻷﺣﻘﺎف‪.[۳۰-۲۹ :‬‬ ‫�� َطر ُّ ۡ َ‬
‫�ق مستقِ ٖ‬ ‫� ّق َ ٰ‬ ‫ِي إ ِ َ� ٱ ۡ َ‬ ‫ُم َص ّد ِٗقا ل ّ َِما َ� ۡ َ‬
‫� يَ َديۡهِ َ� ۡهد ٓ‬
‫ِ ٖ‬ ‫ِ‬
‫»ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺗﻨﯽ ﭼﻨﺪ از ﺟﻨﯿﺎن را ﺑﻪﺳﻮی ﺗﻮ ﺑﺮﮔﺮداﻧﯿﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ آﯾﺎت ﻗﺮآن ﮔﻮش‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد رﺳﻮل رﺳﯿﺪﻧﺪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﮔﻮش ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﯿﺪ‪،‬‬
‫ھﺸﺪاردھﻨﺪه ﺑﻪﺳﻮی ﻗﻮم ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای ﻗﻮم‪ ،‬ﻣﺎ آﯾﺎت ﮐﺘﺎﺑﯽ را ﺷﻨﯿﺪﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺲ از ﻣﻮﺳﯽ ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺑﻮد در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮد را ﺗﺼﺪﯾﻖ و ﺑﻪ ﺣﻖ و راه راﺳﺖ‬
‫ھﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮد«‪.‬‬
‫ھﯿﭻﯾﮏ ﻧﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺮﯾﺎن اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا و روز آﺧﺮت اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﯿﻄﺎن در‬
‫ﮔﺴﺘﺮهی ﺑﺎورﻣﻨﺪی‪.‬‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺑﺎوری ﭘﯿﺎﺑﻨﺪ و آن ﺑﺎور ﺑﺮای او ﺑﺴﻨﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪن اﯾﻨﮑﻪ ﯾﺎدی‬
‫از ﺟﻦ و اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ ﺑﮑﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬اﺳﻼم‪،‬‬
‫اﻧﺴﺎن را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺷﺌﻮن ﻓﻄﺮت ﺑﺸﺮی ھﻤﮕﺎم ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﺟﻤﯿﻊ ﻣﻨﺎﻓﺬ و روزﻧﻪھﺎی آن‪،‬‬
‫ﺑﺮای رﺳﺎﻧﯿﺪن او ﺑﻪ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ واﻗﻌﯽ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ھﯿﭻ روزﻧﻪی ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرﮔﯽ از‬
‫ﻓﻄﺮت را ﺑﻪﺣﺎل ﺧﻮد رھﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدهی دﯾﮕﺮان ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات و ﮐﺎﺋﻨﺎت ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ درک ﺑﺮای ﺣﺲ‪ ،‬درﺟﺎت آدﻣﯽ ﻧﻔﻮذ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و اﯾﻦ‬
‫رﯾﺸﻪ آﻧﭽﻨﺎن ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﻪھﻤﺮاه آن ﮔﺎم ﺑﺮﻣﯽدارد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺑﺎوری در ﻧﻔﺲ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر آن را ﺑﯿﺪار و زﻧﺪه ﮐﺮده ﻣﯿﺪان ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎز آن را ﻧﯿﺰ‬
‫ﮔﺴﺘﺮده ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺟﻦ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮای آﻧﮑﻪ ﺑﺎور داﺷﺘﻦ‬
‫ﺟﻦ از ﭘﺎﯾﻪھﺎی اﯾﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اراﺋﻪی ﺑﻪ آن ﻧﯿﺮوی ﻓﻄﺮی ﺑﺸﺮی ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر‬
 ‫‪٢١٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫ﻧﯿﺮو ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ آن اﺳﺖ‪ :‬زﯾﺮا اﺳﻼم ﻣﯽﺧﻮاھﺪ از ھﻤﻪ ﺟﮫﺖ در آن ﻧﻔﻮذ ﮐﻨﺪ ‪ ...‬اﻣﺎ ﻣﺎ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮب ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺟﻦ و ﻧﺘﯿﺠﻪی آن ﭼﯿﺴﺖ!‬
‫ﭘﯿﺶ از آن ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﺮ ھﺮ ﺗﺎری‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازهی ﻇﺮﻓﯿﺖ واﻗﻌﯽ و ﻧﯿﺎز آن‪،‬‬
‫آھﻨﮕﯽ ﺳﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ در اﯾﻦ دو ﺟﺎ ﮐﻪ ﻗﺮآن از ﺟﻦ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و در‬
‫ﭼﻨﺪ ﺟﺎی دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ داﺳﺘﺎن ﺣﻀﺮت ﺳﻠﯿﻤﺎن ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ÷‪ ،‬و ﺟﺎھﺎی دﯾﮕﺮ ﮐﻪ‬
‫اﺷﺎرهای ﺑﻪ وﺟﻮد ﺟﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮای اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺸﺮ را ﺑﺮای ﭘﮋوھﺶھﺎی ﻣﻔﺼﻞ‬
‫در ﺑﺎرهی ﺟﻦ و ﺗﻌﺪاد آنھﺎ و رﻓﺘﺎر و اﺧﻼق آنھﺎ و ﺷﯿﻮهی ارﺗﺒﺎط آنھﺎ ﺑﺎ اﻧﺴﺎن و‬
‫ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺗﺴﺨﯿﺮ ﺟﻦ و ﻣﯿﺰان ﻧﯿﺮو و اﺳﺘﻌﺪاد آنھﺎ‪ ،‬ﺳﺮﮔﺮم ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎﯾﻞ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫زﻣﺎن راﺣﺘﯽ و ﺑﯿﮑﺎری ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺮﮔﺮم اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺤﺚھﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻗﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﺑﯿﮫﻮدﮔﯽ ﺑﮕﺬراﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﺷﺎرهی زودﮔﺬر ﺑﻪ ﺟﻦ ﺑﺮای اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﻖ دﯾﺪ و ﮔﺴﺘﺮهی‬
‫ﺟﻮﻻن ﺟﺎن آدﻣﯽ را ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮐﻨﺪ و اﻧﺴﺎن را از ﭼﺎرﭼﻮب ﺗﻨﮓ و ﻣﺤﺪود ﺣﻮاس ﻇﺎھﺮ‬
‫ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎورد‪ ،‬ﺑﻪ او ﺑﻔﮫﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﮫﺎن ھﺴﺘﯽ ﭘﮫﻨﺎورﺗﺮ از آن ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ درک‬
‫و دﯾﺪن اﻧﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮای آ ﮔﺎھﯽ او از وﺟﻮد آﯾﺎت و ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﺧﺪا در اﯾﻦ ﺟﮫﺎن‬
‫ﺑﯽاﻧﺘﮫﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ ﺣﻮاس ﻇﺎھﺮی اﻧﺴﺎن ﻗﺎﺑﻞ درک ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ھﻤﻪی اﯾﻦھﺎ ﺑﺮای آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﭼﺸﻢ ﺑﯿﻨﺎی او را ﺑﺎز ﮐﺮده اﯾﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺪو وﺣﯽ‬
‫ﺷﺪه در ﺟﺎن او ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﺳﻮرهھﺎی ﺟﻦ و اﺣﻘﺎف از ﺟﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻮﺟﻮداﺗﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای دﻋﻮت ھﻤﺠﻨﺴﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ اﺳﻼم و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا ﻗﯿﺎم‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺟﻦ ﻓﻘﻂ ﺑﺮای »ﺗﻔﺮﯾﺢ ﻋﻘﻼﻧﯽ« اﺷﺎره ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ھﺪف ﺟﺪیﺗﺮی‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﻤﻪی ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﺪا او را ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﺮده و‬
‫دﯾﮕﺮان را ﺑﻪﺳﻮی ﺧﺪا دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﮔﻤﺮاھﺎن از اﯾﻦ روش ﺳﺮﺑﺎز ﻣﯽزﻧﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫آﻧﺎن ﻧﯿﺰ در ﺟﮫﻨﻢ ﻗﺮار دارﻧﺪ و ﻟﻌﻨﺖ ﺧﺪا ﺑﺮ آنھﺎ اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﮔﺮﭼﻪ ﺟﺮﯾﺎن ﺟﻦ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺮﯾﺎن ﺷﯿﻄﺎن ﺟﺎی ھﻤﯿﺸﮕﯽ در ﺑﺎور و اﯾﻤﺎن ﻧﺪارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺮای ھﺪفھﺎی‬
‫ﯾﺎد ﺷﺪه ﻣﮑﺎﻧﯽ را ھﺮﭼﻨﺪ ﻣﺨﺘﺼﺮ‪ ،‬اﺷﻐﺎل ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﻼﺋﮑﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻼﺋﮑﻪ ﻧﯿﺰ ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﻗﺪرت ﺧﻼﻗﻪی‬
‫ﺧﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫�‬ ‫كةِ ُر ُس ً� أ ْو ٓ‬
‫� أ ۡجن َِحةٖ َّم ۡث َ ٰ‬
‫ۡ َ َ ٰٓ َ‬
‫�‬ ‫�‬ ‫م‬ ‫ل‬‫ٱ‬ ‫ِل‬‫ع‬ ‫ا‬‫ج‬‫�ض َ‬ ‫ِ‬ ‫�‬
‫ۡ‬
‫ٱ‬‫و‬ ‫ت َ‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫لس َ� ٰ َ‬
‫�‬ ‫﴿ٱ ۡ َ‬
‫� ۡم ُد ِ َّ� ِ فَاطِر ٱ َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ََُ َ َ َُ َ َ ُ‬
‫�ءٖ قدِير‪] ﴾١ ٞ‬ﻓﺎﻃﺮ‪.[۱ :‬‬ ‫�� ۡ‬
‫وث�ٰث ور� ٰ ۚع يزِ�د ِ� ٱ�ل ِق ما �شاء ۚ إِن ٱ� ٰ ِ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢١٦‬‬

‫»ﺳﭙﺎس ﺧﺪاﯾﯽ را ﮐﻪ آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهی آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن را رﺳﻮﻻن ﺧﻮد‬

‫ﮐﺮد‪ ،‬دو‪ ،‬ﺳﻪ‪ ،‬ﭼﮫﺎر ﺑﺎﻟﻪ‪ .‬ھﺮ ﭼﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ در آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻣﻮﺟﻮدی ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﺮ ھﺮ‬
‫ﭼﯿﺰی ﺗﻮاﻧﺎ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻣﻼﺋﮑﻪ ﺑﻪ اﻣﺮ ﺧﺪا ﺑﺮ دلھﺎی ﺑﺸﺮ ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫�ن ‪] ﴾١٩٤‬اﻟﺸﻌﺮاء‪.[۱۹۴-۱۹۳ :‬‬
‫َ َٰ َ ۡ َ َ ُ َ‬
‫ون م َِن ٱل ۡ ُمنذِر َ‬ ‫ك‬ ‫�ِ‬ ‫ك‬ ‫ب‬‫ل‬‫ق‬ ‫�‬ ‫‪١٩٣‬‬ ‫ِ�‬ ‫وح ٱ ۡ�َم ُ‬
‫﴿نَ َز َل بهِ ٱ ُّلر ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫»روحاﻻﻣﯿﻦ ﻗﺮآن را ﺑﻪ ﻗﻠﺒﺖ ﻓﺮود آورد ﺗﺎ از ھﺸﺪار دھﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﯽ«‪.‬‬
‫َ‬
‫� َمن � َ َشا ٓ ُء م ِۡن ع َِبادِه ِۦ ِ�ُنذِرَ‬ ‫وح م ِۡن أ ۡمره ِۦ َ َ ٰ‬‫�ٰت ُذو ٱ ۡل َع ۡر ِش يُ ۡل� ٱ ُّلر َ‬
‫ِ‬
‫َ‬
‫ِيع ٱ َّ� َر ِ‬‫﴿ َر� ُ‬
‫ِ‬
‫َ‬
‫يَ ۡو َم ٱ َّ�� ِق ‪] ﴾١٥‬اﻟﻤﺆﻣﻦ‪.[۱۵ :‬‬
‫»روح را از ﻓﺮﻣﺎن ﺧﻮد ﺑﺮ ھﺮ ﮐﻪ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ از‬
‫روز دﯾﺪار ھﺸﺪار دھﺪ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ ُ َ‬ ‫َ‬
‫َّ َ ۡ ُ َ َّ َ ٓ ُ‬
‫� َما أ َم َره ۡم َو�َف َعلون َما يُؤ َم ُرون ‪] ﴾٦‬اﻟﺘﺤﺮﯾﻢ‪.[۶ :‬‬ ‫﴿� �عصون ٱ‬
‫»از اﻣﺮ ﺧﺪا ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و آﻧﭽﻪ ﺑﺪانھﺎ ﺣﮑﻢ ﺷﻮد اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺑﺮای اھﻞ اﯾﻤﺎن از ﺧﺪا آﻣﺮزش ﻣﯽﻃﻠﺒﻨﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َ َ ۡ ُ َ ۡ َ ۡ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ُ ُ َ ّ ُ َ‬
‫حون ِ�َ ۡم ِد َر ّ� ِ ِه ۡم َو ُ�ؤم ُِنون بِهِۦ َو� َ ۡس َتغفِ ُرون‬ ‫﴿ٱ�ِين � ِملون ٱلعرش ومن حو�ۥ �سب ِ‬
‫َ َ‬ ‫َّ َ َ َ ُ ْ َ َّ َ َ ۡ َ ُ َّ َ ۡ َّ ۡ َ ٗ َ ۡ ٗ َ ۡ ۡ َّ َ َ ْ َّ ْ‬
‫ِين تابُوا َوٱ� َب ُعوا َسبِيلك َوق ِ ِه ۡم‬ ‫ل ِ�ِين ءامن ۖوا ر�نا وسِعت � �ءٖ ر�ة وعِلما فٱغفِر ل ِ�‬
‫حي ِم ‪] ﴾٧‬اﻟﻤﺆﻣﻦ‪.[۷ :‬‬ ‫اب ٱ ۡ َ‬
‫� ِ‬ ‫َع َذ َ‬
‫»ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﺮض ﻋﻈﻤﺖ اﻟﮫﯽ را ﺑﺮ دوش ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و آﻧﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن آن‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﭙﺎس و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﺑﺪو اﯾﻤﺎن ﻣﯽآورﻧﺪ و‬
‫ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا ﮐﻪ ﻋﻠﻢ و رﺣﻤﺘﺖ ھﻤﻪ‬
‫ﭼﯿﺰ را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪﺳﻮی ﺗﻮ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ از راه ﺗﻮ ﭘﯿﺮوی ﮐﺮدﻧﺪ ﺑﺒﺨﺶ‪،‬‬
‫و آﻧﺎن را از ﻋﺬاب دوزخ ﻧﮕﻪدار«‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ روشھﺎ‪ ،‬اﺳﻼم از راه اﯾﻤﺎن ﺟﺎن آدﻣﯽ ﺑﻪ ﭘﺪﯾﺪارھﺎ و ﻧﺎﭘﯿﺪاھﺎ‪ ،‬در وﺟﻮدش‬
‫ﻧﻔﻮذ‪ ،‬و ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ ﮐﺎﻣﻞ او را ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از ھﻤﻪی راهھﺎ و روزﻧﻪھﺎی آن ﺑﻪ درون‬
‫ﺟﺎن راه ﭘﯿﺪا ﮐﺮده و آن را ﺑﻪﺳﻮی ﺧﺪا رھﺒﺮی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪٢١٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫‪ -۶‬ﻓﺮدﮔﺮاﯾﯽ و ﺟﻤﻊﮔﺮاﯾﯽ‬
‫از ﺧﻄﻮط دوﮔﺎﻧﻪ در وﺟﻮد اﻧﺴﺎن ﯾﮑﯽ ھﻢ اﯾﻦ دو ﺧﻂ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ و در ﻋﯿﻦ‬
‫ﺣﺎل ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ‪ :‬اﺣﺴﺎس اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﯾﮑﺘﺎﯾﯽ ﺧﻮد از ﯾﮏ ﺳﻮ و اﺣﺴﺎس ﺑﻪ ﺗﺠﻤﻊ ﺑﺎ‬
‫دﯾﮕﺮان و زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺎ آﻧﺎن ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪه دارای اﺛﺮ ﻋﻈﯿﻤﯽ ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸﺮی اﺳﺖ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪی ﮐﻮﺷﺶ ﺑﺮای ﺗﻮاﻓﻖ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو اﻣﺮ ﻇﺎھﺮا ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ و‬
‫اداﻣﻪی رﺳﺘﮕﺎری ﺑﺮآﻣﺪه از اﯾﻦ ﺗﻮاﻓﻖ‪ ،‬اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎری از آﯾﯿﻦھﺎ و ﻣﮑﺎﺗﺐ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﻣﺤﺮک ﻓﻄﺮی‪ ،‬در ﺣﺎل ﮐﺸﻤﮑﺶ و‬
‫ﺗﺸﻮﯾﺶ و ﻧﮕﺮاﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎرهای از ﻣﮑﺎﺗﺐ ﺑﻪ اﻧﺪازهای داﯾﺮهی ﻓﺮدﮔﺮاﯾﯽ را ﮔﺴﺘﺮده‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪ ﺧﻮدﺧﻮاھﯽ ﭘﺴﺘﯽ ﻣﯽرﺳﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﺟﺪاﯾﯽ رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و‬
‫ﺗﺸﺘﺖ و ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﯽ ﻧﯿﺮوھﺎی اﺟﺘﻤﺎع ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﺎرهای دﯾﮕﺮ از اﯾﻦ آﯾﯿﻦھﺎ ﺑﻪ اﻧﺪازهای‬
‫داﯾﺮهی اﺻﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﮔﺴﺘﺮده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ و ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻓﺮد را ﻧﺎدﯾﺪه‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬او را ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺎﭼﯿﺰ ﺳﺮﮔﺮدان ﻧﺰار و ﺑﯿﭽﺎرهای ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﺰ در زﻧﺪﮔﯽ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﺣﺎل دﯾﮕﺮی ﺷﺨﺼﯿﺘﺶ ﺑﺮای او اﺛﺮی ﻧﺪارد‪.‬‬
‫در روزﮔﺎر ﮐﻨﻮﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ دو ﻣﮑﺘﺐ ﮔﺮﯾﺰان از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ھﺮ‬
‫ﯾﮏ ﺑﻪ راھﯽ ﻣﯽروﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداری ﻏﺮب ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪی )ﻓﺮدﮔﺮاﯾﯽ( اﻧﺴﺎن اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﺣﺪود ﻓﺮد را‬
‫آﻧﭽﻨﺎن ﮔﺴﺘﺮده ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ او را ﺑﺮای ﺗﺼﺮف و دﺧﺎﻟﺖ در ﺑﺴﯿﺎری از اﻣﻮر آزاد‬
‫ﻣﯽﮔﺬارد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﯾﻦ آزادی ﺧﻮد او و دﯾﮕﺮان را ﻣﯽآزارد‪ .‬ﻧﻪ از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ‬
‫ﻓﺮد ﭘﯿﺸﮕﯿﺮی ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻪ اﯾﻦ ﺣﺲ دارای ﻣﺮز ﻣﻌﻘﻮﻟﯽ اﺳﺖ‪ .‬زﻣﺎم ﺷﮫﻮات و‬
‫ھﻮسھﺎی ﺧﻮد را روی دوش اﻧﺪاﺧﺘﻪ‪ ،‬اﺧﻼق و آداب را ﻟﮕﺪﻣﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﺟﮫﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽرود ﻧﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺣﻘﯽ ﺑﺮای دﯾﮕﺮی اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻪ در رﻓﺘﺎر ﺧﻮد ﺑﺮای ﺧﻮدی ﺣﻘﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ‪ .‬ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﺧﻮد را ھﻢ اﺑﺰار ﺑﻪ ﺑﻨﺪ ﮐﺸﯿﺪن دﯾﮕﺮان و ﻣﮑﯿﺪن ﻧﺘﯿﺠﻪی‬
‫زﺣﻤﺖ و ﺧﻮن دل دﯾﮕﺮان ﻣﯽﺳﺎزد ﺗﺎ آنھﺎ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺎﻻﯾﯽ ﻓﺎﺳﺪ و ﺑﮫﺮهھﺎﯾﯽ ﻣﺎدی‬
‫درآورد‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪی اﯾﻦ ﮐﺎرھﺎ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﻤﻠﮑﺖ و اﺟﺘﻤﺎع را ﺗﺒﺎه و ﻧﮕﺮش و ﺗﺼﻮر ﻣﺮدم‬
‫را از زﻧﺪﮔﯽ ﺧﺮاب و ﻓﺎﺳﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬آزادی ﺷﺨﺼﯽ را ﺑﺮای ﺧﻮد ﺣﻔﻆ‬
‫ﮐﺮده ھﯿﭻ ﻗﺪرﺗﯽ را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺗﺤﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ!‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢١٨‬‬

‫در ﺷﺮق ﻧﯿﺰ ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﻢ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻮدن اﻧﺴﺎن ﺗﮑﯿﻪ دارد‪ .‬اﯾﻦ ﺳﯿﺴﺘﻢ‬
‫ﻣﯿﺪان ﻋﻤﻞ اﺟﺘﻤﺎع را ھﺮﭼﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮔﺴﺘﺮده ﮐﺮده ﺟﻠﻮ ﺗﻤﺎم ﻓﻌﺎﻟﯿﺖھﺎی ﻓﺮدی را‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺟﺘﻤﺎع را در وﺟﻮد دوﻟﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺎﻧﺪ و ﻓﺮد ﺣﻖ ﮐﺎری ﺟﺰ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖھﺎی ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺪﯾﮫﯽ ﺣﺴﯽ را ﻧﺪارد ﮐﻪ آن ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ﻧﻔﺲ ﮐﺸﯿﺪن ﻧﯿﺮوھﺎی‬
‫ﺳﺮﮐﻮﻓﺘﻪ و واﭘﺲزدهی او اﺳﺖ! ﺷﺮﮐﺖ ﻋﻤﻠﯽ ﻣﺮدم را در ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﻤﻠﮑﺖ و اﻣﻮر‬
‫اﺟﺘﻤﺎع ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪدﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺰب ﺑﯿﺶ از ﺧﻮد آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺼﺎﻟﺢ آﻧﺎن آﺷﻨﺎ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻈﻢ ﺧﺸﮏ ﺑﯽروﺣﯽ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﮐﺎر و ﺷﻐﻞ‪ ،‬ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ و ﺣﺘﯽ ﻧﮕﺮش و‬
‫ادراک و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﭘﻠﯿﺴﯽ و ﺟﺎﺳﻮس ﺑﺎزی و آﺗﺶ و اﺳﻠﺤﻪ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ھﺮ‬
‫اﻧﺘﻘﺎد و ﭘﯿﺸﻨﮫﺎدی ﮐﻪ از ﺳﻮی ﻣﺮدم ﺑﻪ دوﻟﺖ‪ ،‬و ﯾﺎ ﭘﺎﯾﻪ و ﻣﺎﯾﻪھﺎی دوﻟﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺰب و‬
‫ً‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ آنھﺎ ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺘﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺣﺘﻤﺎ ﺑﺎﯾﺪ از آن ﮔﻨﺎه ﺧﻮد را ﭘﺎﮐﯿﺰه‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر اﻧﮕﯿﺰهی ﮔﻨﺎه ﻓﺮدی اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪی ﻣﻘﺪس ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﺿﺪﯾﺖ دارد‪ ،‬اﯾﻦ ﮔﻨﺎه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪی ﻣﻘﺪس از ﻓﺮدی ﺳﺮ زده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻘﺪس و‬
‫ﭘﺎﮐﯽ در ﺳﺮﺷﺖ او ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻓﺮد اﺳﺖ!‬
‫ﻣﮑﺘﺐھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﺑﺎره اﺷﺘﺒﺎه و ﺧﻄﺎھﺎی زﯾﺎدی ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺧﻮد را از اﯾﻦ ﺗﻨﮕﻨﺎ رھﺎ ﮐﺮده ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺳﺎدهی روﺷﻨﯽ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ و ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ واﻗﻌﯿﺖ آﺷﮑﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐھﺎی ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺑﻪﻃﻮر ﺟﺰﻣﯽ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺳﺮﺷﺖ ﺧﻮد‬
‫ﻣﻮﺟﻮدی ﻓﺮدﮔﺮا اﺳﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺪون ﻣﯿﻞ و اراده از ﺧﺎرج‪ ،‬ﺑﺮ او ﺗﺤﻤﯿﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦ رو ﺑﺮای ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻓﺮد ﻓﺸﺎرآور و ﮐﻮﺑﻨﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ اﺻﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ زﯾﺴﺘﻦ‪ ،‬ﺑﺮای‬
‫ﺷﺨﺺ ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ و ﺑﯽﻣﻮرد اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ھﻢ رﯾﺨﺘﻦ و ﺟﺪا ﮐﺮدن اﺟﺘﻤﺎع از ھﻢ روا‬
‫اﺳﺖ!‬
‫و ﯾﺎ ﭘﺎرهای از آنھﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪﮔﺮاﯾﯽ اﺻﯿﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻮدﮐﯽ ﮐﻪ ﺿﻌﯿﻒ زاده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﻧﻪ ﺗﻮان و ﻗﺪرﺗﯽ دارد و ﻧﻪ ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ‪ .‬و اﮔﺮ در اﺟﺘﻤﺎع ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ رﺷﺪ‬
‫ﮐﻨﺪ و ﻧﻪ زﻧﺪﮔﯽ ‪ ...‬ﺑﺮای ﮔﺬران ھﻤﯿﺸﮕﯽ و رﺷﺪ وﺟﻮد ﺧﻮد ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ اﺟﺘﻤﺎع‬
‫دارد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﻓﺮدﮔﺮاﯾﯽ ﭘﻠﯿﺪ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ آن اﯾﺴﺘﺎد‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻤﺎﯾﻞ ﻓﺮدی‬
‫ﺳﺰاوار ﮐﻮﺑﯿﺪن و ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮدن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﺮا؟!‬
 ‫‪٢١٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫اﯾﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪھﺎ از ﻃﺒﯿﻌﺖ دوﮔﺎﻧﻪی آﻣﯿﺨﺘﻪ در ﺳﺮﺷﺖ ﺑﺸﺮی آ ﮔﺎه ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﺳﻄﺤﯽ ﺑﻪ ﻃﺒﯿﻌﺖ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﻧﮕﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻨﺎﻗﺾ روﺑﻪرو ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‪ ،‬در واﻗﻊ‬
‫اﯾﻦ دو ﻃﺒﯿﻌﺖ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ارﺗﺒﺎط دارﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ھﻤﯿﻦ ﺗﻨﺎﻗﺾ و ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ‪ ،‬وﻇﺎﯾﻒ‬
‫ﻣﮫﻢ ﺧﻮد را در زﻧﺪﮔﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺸﺮی اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻧﯿﺮوھﺎی ﻣﻄﻠﻮب و‬
‫ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب‪ ،‬ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻨﻔﯽ‪ ،‬ﺣﺴﯽ و ﻣﻌﻨﻮی‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت و ﻧﺎدﯾﺪهھﺎ‪،‬‬
‫وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دو ﻧﯿﺮوی ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ و ﻧﻘﯿﺾ‪ ،‬و در ھﻤﺎن ﺣﺎل‬
‫ﺑﻪھﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‪ ،‬در اﯾﻦ دﺳﺘﮕﺎه ﺷﮕﻔﺖ آﻓﺮﯾﻨﺶ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﺳﺮﮔﺮم ﺑﻮده و ﺑﺎ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﻮد‪ :‬آﻓﺮﯾﺪﮔﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺟﻨﺒﻪھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬اﻣﺎ ھﻤﺴﺮﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﺎ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ!‬
‫اﯾﻦ دو ﺧﻂ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ )ﻓﺮدﮔﺮاﯾﯽ و ﺟﺎﻣﻌﻪﮔﺮاﯾﯽ( در رﯾﺸﻪی ﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ھﻢ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ و ھﻢ اﺻﺎﻟﺖ دارد‪ ،‬و ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در زﻧﺪﮔﯽ واﻗﻌﯽ اﺿﻄﺮاب و ﺗﺸﻮﯾﺶ ﭘﯿﺶ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬در ﺑﺎﻃﻦ ﻧﻔﺲ و ﺿﻤﯿﺮ اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﺛﺮ اﻓﺰوده ﻧﺸﺪن ﺑﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه‬
‫ﺑﺮای ھﺮ واﺣﺪ ﺗﺸﮑﯿﻞ دھﻨﺪهی ذات اﻧﺴﺎن‪ ،‬و اﻧﺤﺮاف ھﺮ ﯾﮏ از ﻣﺴﯿﺮ ﺧﻮد‪ ،‬و ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ‬
‫ﺧﻂ ﺳﯿﺮ دﯾﮕﺮی‪ ،‬و ﻓﺸﺎر آوردن ﺑﺮ روی آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺧﻮاھﺪ اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ھﺮ ﮐﺪام‬
‫ﺑﻪ راه ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮد ﺑﺮوﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ رﻣﯿﺪﮔﯽ و ﻧﻔﺮﺗﯽ ﻣﯿﺎن ﻓﺮد و ﺟﻤﺎﻋﺖ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ و ﻧﻪ‬
‫ﺟﺪاﯾﯽ و ﺷﮑﺎﻓﯽ‪.‬‬
‫در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮐﺎری دﺷﻮار اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺤﺎل ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻪ ﭼﯿﺰی در زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن دﺷﻮار ﻧﯿﺴﺖ؟!‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫�� َن ِ� كبَ ٍد ‪] ﴾٤‬اﻟﺒﻠﺪ‪.[۴ :‬‬ ‫﴿لَ َق ۡد َخلَ ۡق َنا ٱ ِ� َ ٰ‬
‫»در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺎ اﻧﺴﺎن را در رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ آﻓﺮﯾﺪﯾﻢ«‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ ۡ َ ٰ َّ َ َ‬
‫�� ُن إِنك �د ٌِح إ ِ ٰ� َر ّ�ِك ك ۡد ٗحا � ُم�ٰقِيهِ ‪] ﴾٦‬اﻹﻧﺸﻘﺎق‪.[۶ :‬‬ ‫﴿���ها ٱ ِ�‬
‫»ای اﻧﺴﺎن! ﺗﻮ ﺑﺎ ﮐﻮﺷﺶ و زﺣﻤﺖ ﺑﻪﺳﻮی ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻣﯽروی‪ ،‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺪو‬
‫ﺧﻮاھﯽ رﺳﯿﺪ«‪.‬‬
‫در ھﺮ ﭼﯿﺰ و در ھﺮ ﮔﺎم و ﺣﺮﮐﺘﯽ رﻧﺞ و ﮐﻮﺷﺶ ھﺴﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ در ادراک و ﺗﻔﮑﺮ ﻧﯿﺰ‬
‫ھﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻮع رﻧﺞ و ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از آن دو‪ ،‬راھﻨﻤﺎ‪ ،‬ﺑﯿﻨﺎ ﮐﻨﻨﺪه و رﺳﺎﻧﻨﺪهی ﺑﻪ‬
‫ﺣﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻮﺷﺶ و رﻧﺞ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ درﯾﺎﻓﺖ ﺣﻘﺎﯾﻖ و واﻗﻌﯿﺖھﺎی اﯾﻦ ﺟﮫﺎن‪ ،‬و‬
‫ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﭘﺎداش در آﺧﺮت‪ ،‬ﻧﺎﯾﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و دﯾﮕﺮی‪ ،‬ﮔﻤﺮاه و ﻣﻨﺤﺮفﮐﻨﻨﺪه و ﺟﺪا از‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ واﻗﻊ اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را در ﻟﺬتھﺎی ﻣﺤﺴﻮس ﻓﺮو ﺑﺮده ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻮدی‬
‫ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ!‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٢٠‬‬
‫ً‬
‫اﺳﻼم ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﮐﺸﺶ ﻓﻄﺮی رﯾﺸﻪدار ﻇﺎھﺮا ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازهی ﺗﻮان ﺑﺸﺮی‪،‬‬
‫ﺳﺎزﮔﺎری اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﭼﻨﺎن ﺑﺪﯾﻦ ﮐﺎر آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ھﺮ دو ﺑﻪ ﯾﮑﺴﺎن اﺻﺎﻟﺖ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﯾﮑﯽ از آن دو ﺑﻪ ﭼﺸﻢ اﺻﺎﻟﺖ و ﺑﻪ دﯾﮕﺮی ﺑﻪ ﭼﺸﻢ اﻋﺘﺒﺎری ﻧﮕﺎه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮑﯽ ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس ﺿﺮورت و اﺣﺘﺮام آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻏﺬا ﻧﻤﯽدھﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺧﻮار دﯾﮕﺮی ﺷﻮد و ﯾﺎ از ﺣﺴﺎب‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﺑﯿﺮون رود‪.‬‬
‫اﺳﻼم دﯾﻦ ﻓﻄﺮت اﺳﺖ و ﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬ﻓﺮد در درون و ﺟﺰء ﺟﻤﻊ‪،‬‬
‫رﯾﺸﻪی ﻓﺮدﮔﺮاﯾﯽ ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ورود در ﺟﻤﻊ را دارد‪ ،‬و ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺧﻮاﺑﯿﺪن‪ ،‬ﺑﺮای‬
‫ﭘﯿﺸﮕﯿﺮی از ﺧﺴﺘﮕﯽ ﭘﮫﻠﻮ ﺑﻪ ﭘﮫﻠﻮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ھﻤﯿﺸﻪ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﮐﺸﺶ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ‬
‫ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ‪ ،‬در ﺣﺎل ﮔﺮدﯾﺪن و ﻧﻮﺳﺎن اﺳﺖ! اﻣﺎ در ﺗﻤﺎم ﻟﺤﻈﺎت‪ ،‬ﺑﻪ اﺧﺘﻼف ﻧﺴﺒﺖ و‬
‫ﻣﻘﺪار‪ ،‬ھﺮ دو ﺟﻨﺒﻪ را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﭼﺎرهی ﮐﺎر را در ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ھﺮ دو ﮐﺸﺶ ﻣﯽداﻧﺪ و ھﺮ دو را ﭘﺸﺘﯿﺒﺎن ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﮐﺸﻤﮑﺶ ﺑﺮﺧﯿﺰﻧﺪ!‬
‫اﺳﻼم ﺑﻪ ھﺮ دو ﮐﺸﻤﮑﺶ ﺑﻪﻃﻮر ﯾﮑﺴﺎن ﻧﯿﺎز دارد‪ ،‬زﯾﺮا زﻧﺪﮔﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون ﯾﮑﯽ‪،‬‬
‫ﺑﺮ دﯾﮕﺮی ﺑﻨﺎ ﺷﻮد و اﺳﺘﻮار ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﮔﺮﭼﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺰ ﯾﮑﯽ‬
‫از اﯾﻦ دو ﻧﯿﺮو و ﮐﺸﺶ ﻓﻄﺮی را ﺳﺮﮐﻮب ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و از وﺟﻮد ﻧﻤﯽزداﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ذات و وﺟﻮد او ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪای ﻣﯽﺳﺎزد ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ و‬
‫ذﻟﯿﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺴﻠﻂ و ﺣﮑﻤﺮاﻧﯽ »ﻓﺮد« دﯾﮑﺘﺎﺗﻮر زورﮔﻮﯾﯽ ﺗﻦ در ﻣﯽدھﺪ! ﺗﺎ اﯾﻦ دﯾﮑﺘﺎﺗﻮر‬
‫وﺟﻮد دارد آن ﻣﺮدم ﺑﯽﺷﺨﺼﯿﺖ و ﺧﻮار ﻧﯿﺰ ﺑﻪ رﯾﺴﻤﺎن ﺳﺴﺖ او در آوﯾﺨﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ‬
‫رﻓﺘﻦ دﯾﮑﺘﺎﺗﻮر‪ ،‬واﺑﺴﺘﮕﺎن ﻧﺎﺗﻮان ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮی ﺑﻪ درهی ذﻟﺖ ﺳﻘﻮط ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ!‬
‫و اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﻧﺤﺮاف‪ ،‬اﺑﺮاز ﺷﺨﺼﯿﺖ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ و آن را ﺑﻪ ﺣﺪ ﻣﻨﻢ‬
‫زدن ﭘﺴﺖ و ﺳﺮﮐﺸﯽ از ھﻤﻪی ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺧﻠﻘﺖ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺗﻮاﻓﻖ و ﺳﺎزش در‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺛﺮ اﯾﻦ روﺣﯿﻪ ﻣﺠﺒﻮر اﺳﺖ اﺟﺘﻤﺎع را در ھﻢ ﺑﺮﯾﺰد و ﺑﭙﺮاﮐﻨﺪ و‬
‫ﺧﻮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻮدی ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ھﻢ در ﻓﺮدﮔﺮاﯾﯽ و ھﻢ از ﻧﻈﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪﮔﺮاﯾﯽ و ھﻤﮑﺎری ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪،‬‬
‫ﺗﻌﺎدل و ﺗﻮازن را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ از اﺷﺨﺎﺻﯽ ﺑﯽﺷﺨﺼﯿﺖ و ﺗﻮﺧﺎﻟﯽ و ﺧﻮدﺧﻮاه و‬
‫ﻣﻨﺘﻔﺮ از اﺟﺘﻤﺎع ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻧﺸﻮد‪ .‬اﺷﺨﺎﺻﯽ ﺑﺎ وﺟﻮد واﻗﻌﯽ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﭘﺸﺘﯿﺒﺎن‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
 ‫‪٢٢١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫﴿ َص ّٗفا َك َ� َّ� ُهم ُ� ۡن َ�ٰ ‪ٞ‬ن َّم ۡر ُص ‪ٞ‬‬

‫وص ‪] ﴾٤‬اﻟﺼﻒ‪.[۴ :‬‬
‫»ﺻﻒ در ﺻﻒ و ﺑﻪ ھﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﭘﺎﯾﻪی رﯾﺨﺘﻪ از ﺳﺮب اﺳﺖ«‪.‬‬
‫و اﯾﻦ ھﻤﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﺪان در ﺗﻼش و ﮐﻮﺷﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ از اﺑﺰارھﺎﯾﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﺳﻼم ﺑﺎ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﮐﺮدن ﻗﻠﺐ ﺑﺸﺮی ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬ﻓﺮدی ﻣﯽﺳﺎزد ﮐﻪ دارای ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﻣﺜﺒﺖ و‬
‫ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ!‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻓﺮدی ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد!‬
‫اﯾﻦ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻋﻤﯿﻖ ﻣﻄﻤﺌﻦ آﺷﮑﺎر ﮐﻪ در ژرﻓﻨﺎی ﺟﺎن ھﺮ اﻧﺴﺎن ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﻓﺮدی اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺧﺪا اﺳﺖ!‬
‫ﮔﺎه اﻧﺴﺎن ﭼﻨﺎن در ﻋﺒﺎدت و ﺣﺐ ﺧﺪا ﻣﺴﺘﻐﺮق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ھﺮ ﭼﯿﺰی از ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد‬
‫را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﯾﺎد ﺧﺪا اﺳﺖ! در اﯾﻦ ﻟﺤﻈﻪی اﺳﺘﻐﺮاق ﻋﻤﯿﻖ‪ ،‬ھﻤﻪی ﺟﮫﺎن‬
‫ھﺴﺘﯽ را ﺷﻔﺎف و ﻣﺼﻔﺎ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬از ھﺮ ﭼﯿﺰ و ھﺮ ﮐﺲ ﺧﻮد را رھﺎ ﮐﺮده ﺑﻪ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺪارد ﺟﺰ ﻗﻠﺐ ﭘﺮﺗﭙﺶ ﺧﻮﯾﺶ و ﭘﺮﺗﻮ درﺧﺸﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﻠﺐ ﭘﺮ ھﯿﺠﺎن و ﻧﮕﺮان او را ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪا ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﮐﻨﺪ!‬
‫اﻧﺴﺎن در اﯾﻦ ﻟﺤﻈﻪی ﺣﺴﺎس‪ ،‬ﭘﺮ از ﻧﯿﺮو و ﺗﻮاﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪﺳﻮی زﻧﺪﮔﯽ رو‬
‫ﻣﯽآورد‪ .‬ﺑﻪﺳﻮی ﭼﻨﺎن ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ رو ﻣﯽآورد ﮐﻪ ذات و وﺟﻮد او ﻣﺜﺒﺖ و ﻓﻌﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫و ﭼﻨﺎن ﻗﺪرت ﺷﮕﻔﺘﯽ ﺑﺪو ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ھﺮ ﮐﺲ و ھﺮ ﭘﯿﺸﺎﻣﺪی اﯾﺴﺘﺎدﮔﯽ ‪ ١‬و‬
‫اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺮﺧﻮردار از ھﻤﺎن ﻣﺸﻌﻞ ﻧﻮراﻧﯽ ﻣﻘﺪﺳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن اول‪ ،‬ھﻨﮕﺎم‬
‫ﺧﻠﻘﺖ از ﺧﺎک ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ ،‬و ﭘﺮوردﮔﺎر از روح ﺑﺎ ﻋﻈﻤﺖ و ﻣﻘﺪس‬
‫ﺧﻮد در آن دﻣﯿﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو ﭼﻨﯿﻦ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻗﺪرت‪ ،‬ﻓﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺎ اراده و ﺑﺎ ﺷﺨﺼﯿﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﺟﺰ ﺣﻘﯽ ﮐﻪ از ﺳﻮی ﺧﺪا ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺮ ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻓﺮود‬
‫ﻧﻤﯽآورد‪ .‬راﺿﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد در ﺑﺮاﺑﺮ ھﯿﭻ ارزش و ﻗﺪرت ﺷﺨﺼﯽ و ﻣﺎدی ﺧﻮار ﺷﻮد و‬
‫ﺑﻪﺧﻮاب رود و ﯾﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ آنھﺎ روش ﻣﻨﻔﯽ ﭘﯿﺶ ﮔﯿﺮد‪ ،‬زﯾﺮا اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ ﭼﻨﺎن‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺳﺮﺷﺎر از ﻣﺸﻌﻞ ﻧﻮر ﺧﺪاﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮان ﺑﺮاﺑﺮی ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻗﺪرتھﺎ را دارد‪،‬‬
‫و ﺣﺘﯽ ﻗﺪرﺗﯽ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ھﻤﻪی آنھﺎ در ﺧﻮد اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮای ﻣﺪت‬
‫ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﻧﯿﺮوی ﻣﺎدی او در ﺑﺮاﺑﺮ آنھﺎ ﺷﮑﺴﺖ ﺑﺨﻮرد!‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻧﮏ ﺑﻪ ﻓﺼﻞ »ﻣﻨﻔﯽﮔﺮی و ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻮدن« در ﭘﺎﯾﺎن ھﻤﯿﻦ ﻣﺒﺤﺚ‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٢٢‬‬

‫ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ادﯾﺎن ﺑﺎ ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽھﺎ ﻣﺨﺎﻟﻒ ھﺴﺘﻨﺪ و ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﺎن دﯾﻦ را‬
‫دوﺳﺖ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا از ﺳﻮﯾﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ ﻣﺮدم ﻏﯿﺮ از ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ‪ ،‬دﯾﮕﺮی را دوﺳﺖ‬
‫دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن او ھﺴﺘﻨﺪ! و از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ ﺧﻮد او ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا را اﺟﺮا‬
‫ﮐﻨﺪ و ﺑﻪﺧﺪا ﻣﺤﺒﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ھﻤﯿﻦ اﺟﺮا ﮐﺮدن ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﺸﺮ را ﺑﻪ اﻧﻘﻼب‬
‫ﻋﻠﯿﻪ ﮔﺮدﻧﮑﺸﺎن واﻣﯽدارد و آﻧﺎن را ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺘﺒﺪاد و ﺧﻮدﺳﺮیھﺎ‬
‫ﺑﺮﺧﯿﺰﻧﺪ و »ھﺮ ﮐﺲ از ﺷﻤﺎ ﮐﺎر ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺘﯽ را دﯾﺪ ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ آن را ﺗﻐﯿﯿﺮ دھﺪ‪«...‬‬
‫‪.١‬‬
‫اﯾﻦ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻓﺮدی ﺷﺨﺺ ﺑﺎ ﺧﺪاﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن داده او را‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﺑﻪﺣﺎل ﺧﻮد واﻧﻤﯽﮔﺬارد ﮐﻪ در ﮔﻠﻪی ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان از ﺑﯿﻦ ﺑﺮود‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻨﺼﺮ دﯾﮕﺮی در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﺮدﯾﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ را ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﻨﺪ و‬
‫ھﺮ ﻓﺮدی را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺧﻮد آ ﮔﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ُ‬
‫ى﴾ ]ﻓﺎﻃﺮ‪.[۱۸ :‬‬ ‫﴿ َو َ� تَز ُر َواز َرة ‪ ٞ‬و ۡز َر أ ۡخ َر ٰۚ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫»ھﯿﭽﮑﺲ ﺑﺎر ﮔﻨﺎه دﯾﮕﺮی را ﺑﻪدوش ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد«‪.‬‬
‫َ َ َ َ ۡ َ ٌَ‬ ‫ُ ُّ َ ۡ‬
‫ِينة ‪] ﴾٣٨‬اﻟﻤﺪﺛﺮ‪.[۳۸ :‬‬ ‫﴿� �ف� بِما كسبت ره‬
‫»ھﺮ ﻧﻔﺴﯽ در ﮔﺮو دﺳﺘﺎورد ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ ۡٗ‬ ‫َ َّ ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َّ َ ۡ‬
‫﴿� � ِزي �ف ٌس عن �ف ٖس ش�ٔا﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۴۸ :‬‬
‫»ھﯿﭽﮑﺲ ﺑﻪﺟﺎی دﯾﮕﺮی ﻣﺠﺎزات ﻧﺒﯿﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ َۡ‬ ‫� َ� ۡف ِ َ‬ ‫�� ُن َ َ ٰ‬
‫ۡ‬
‫� َم َعاذ َ‬
‫ِيرهُۥ ‪] ﴾١٥‬اﻟﻘﯿﺎﻣﺔ‪.[۱۵-۱۴ :‬‬ ‫�ة ‪َ ١٤ ٞ‬ول ۡو �ل َ ٰ‬
‫ص َ‬ ‫سهِۦ ب ِ‬ ‫﴿بَل ٱ ِ� َ ٰ‬
‫ِ‬
‫»ﺑﻠﮑﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ )ﻧﯿﮏ و ﺑﺪ( ﺧﻮد آ ﮔﺎه اﺳﺖ‪ .‬ھﺮﭼﻨﺪ ﻋﺬرھﺎ ﺑﺮ ﺧﻮد ﺑﯿﻔﮑﻨﺪ«‪.‬‬
‫ھﻤﻪی اﯾﻦھﺎ در ﻧﺘﯿﺠﮥ اﺳﺘﻘﻼل ﺷﺨﺼﯿﺖ و ﻣﺤﺘﺮم ﺑﻮدن ﻓﺮد اﺳﺖ‪ ،‬ھﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﺴﺆول ﻋﻤﻞ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ دﯾﮕﺮان را ﻣﻘﺼﺮ ﺑﺪاﻧﺪ و ﺑﺎر دﯾﮕﺮان را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دوش‬
‫ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ادراک ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﺷﺨﺺ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﻓﺮدی ﻣﻮﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺳﺮﺷﺖ و ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ ﻣﻌﯿﻦ و ﻣﺤﺪود ﺑﺎ ﭘﯿﺮاﻣﻮن او رخ دھﺪ ھﺸﯿﺎر و ﺑﯿﺪار ﺑﺎﺷﺪ و از‬
‫آنھﺎ ﻏﻔﻠﺖ ﻧﮑﻨﺪ!‬
‫اﯾﻦ ﻏﺬای اﺳﻼم ﺑﺮای روح ﻓﺮدی اﺳﺖ!‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﺑﺨﺸﯽ از ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮی اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٢٢٣‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬
‫ً‬
‫واﻗﻌﺎ ﻏﺬای ﺷﮕﻔﺘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا در ﻋﯿﻦ ﺗﻘﻮﯾﺖ روﺣﯿﻪی ﻓﺮدی‪ ،‬روﺣﯿﻪی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫را ﻧﯿﺰ در ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﺎن آﻓﺮﯾﺪﮔﺎری ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻮده‪ ،‬ﭘﺮﺗﻮی از ﻧﻮر درﺧﺸﺎن ﺧﻮد را ﺑﺪو داده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬دل اﻧﺴﺎن را ﭼﻨﺎن ﺑﺮای ﺑﺮادرش ﻧﺮم ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ او را دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻮد‬
‫ﺗﺮﺟﯿﺢ دھﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺧﻮد را در وﺟﻮد او ﻓﻨﺎ ﮐﻨﺪ!‬
‫َ‬
‫� ُدون ِ�‬
‫َ ۡ ۡ ُ ُّ َ َ ۡ َ َ َ َ ۡ ۡ َ َ َ‬ ‫َ َّ َ َ َ َّ ُ َّ َ َ ۡ َ َ‬
‫﴿وٱ�ِين �بوءو ٱ�ار وٱ ِ�ي�ٰن مِن �بل ِ ِهم �ِبون من هاجر إِ� ِهم و� ِ‬
‫َ ُ‬ ‫ۡ َ َ ٗ ّ َّ ٓ ُ ُ ْ َ ُ ۡ ُ َ َ َ ٰٓ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ َ ۡ َ َ َ ‪ٞ‬‬
‫اصة ۚ َو َمن يُوق ش َّح‬ ‫ُص ُدورِهِم حاجة مِما أوتوا و�ؤث ِرون � أنف ِ‬
‫س ِهم ولو �ن ب ِ ِهم خص‬
‫َۡ‬
‫سهِۦ﴾ ]اﻟﺤﺸﺮ‪.[۹ :‬‬‫�ف ِ‬
‫»و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪی ﮔﻞ و ﺧﺎﻧﻪی دل ﺧﻮد را ﺑﺮای )ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ( ﭘﯿﺶ از آﻣﺪن آنھﺎ‬
‫آﻣﺎده ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﮫﺮ آﻧﺎن ﻣﮫﺎﺟﺮت ﮐﺮدﻧﺪ دوﺳﺖ ﻣﯽدارﻧﺪ‪ ،‬و ھﯿﭻ‬
‫ﺣﺎﺟﺘﯽ در دل ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪاﻧﭽﻪ آوردهاﻧﺪ ﻧﺪارﻧﺪ؛ و ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﭼﯿﺰی ﻧﯿﺎز‬
‫ﺧﺎﺻﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ھﻢ ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدھﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﻨﺖھﺎی ﻣﺤﺒﺖ‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ ﺣﺪ ﺑﺨﺸﺶ و ﻧﮫﺎﯾﺖ اﯾﺜﺎر و از ﺧﻮد ﮔﺬﺷﺘﮕﯽ‪.‬‬
‫دوﺳﺘﯽ ھﻤﺎن رﺷﺘﻪی زﻧﺪهای اﺳﺖ ﮐﻪ اﺟﺘﻤﺎع را ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯽدھﺪ و ﭼﻨﺎن‬
‫ﺑﻨﯿﺎن و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن اﺳﺘﻮاری ﺑﻨﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ از ﺳﺮب رﯾﺨﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮﻧﮑﻪ ھﺮ‬
‫آﺟﺮی از اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﺮ روی وﺟﻮد ﻣﺤﮑﻢ ﺧﻮد ﺑﺮﭘﺎ اﯾﺴﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪای دارای آﺟﺮھﺎی ﮐﺞ و ﻧﺎھﻤﻮار و ﻧﺎھﻤﺎھﻨﮓ ﻧﺨﻮاھﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ از ﺣﺪ ﺧﻮد ﺧﺎرج‬
‫ﺷﻮد!‬
‫اﺟﺘﻤﺎع ﺑﯽﻣﺎﻧﻨﺪ اوﻟﯿﻪی اﺳﻼم در ﺗﺎرﯾﺦ؛ ﺑﺮ اﺛﺮ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪن ھﻤﯿﻦ ﻣﺤﺒﺖ در ﺟﺎن‬
‫اﻓﺮاد و ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻮد‪ .‬آن اﺟﺘﻤﺎع از اﻓﺮاد ﭘﻮک ﺑﯽﻣﻐﺰ و ﺑﯽﺷﺨﺼﯿﺘﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻧﺸﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ھﺮ ﻓﺮدی از اﻓﺮاد آن ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ اﻣﺘﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ھﺮ ﻓﺮد ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮد و دﯾﮕﺮان‬
‫ﻋﻼﻗﻪ و دﻟﺒﺴﺘﮕﯽ داﺷﺖ و اﺣﺴﺎس ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ‬
‫ﻋﮫﺪهدار ﮐﺎر ھﻤﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻋﻈﯿﻢ ﻣﺜﺒﺖ ﻋﺠﯿﺐ ﯾﮕﺎﻧﻪای ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ھﯿﭻ اﺣﺴﺎس ﻧﻤﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ و ﺷﺨﺼﯿﺖ ھﺮ ﮐﺲ‬
‫از ﮐﺠﺎ آﻏﺎز ﺷﺪه ﺑﻪ ﮐﺠﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬زﯾﺮا دوﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺣﺪود را از ﺑﯿﻦ ﺑﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻗﺮآن ﺑﺎ راھﻨﻤﺎﯾﯽ و ارﺷﺎد ﭘﯿﻮﺳﺘﻪی ﺧﻮد ﺑﻪ ھﻤﮑﺎری و ﻣﺸﻮرت و ﺳﺎزش‪ ،‬اﯾﻦ روح‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻏﺬا ﻣﯽدھﺪ‪:‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٢٤‬‬
‫َ َ َ َ ُ ْ َ َ ۡ ّ َ َّ ۡ َ ٰ َ َ َ َ َ ُ ْ َ َ ۡ ۡ ۡ‬
‫اونوا � ٱ ِ�ث ِم َوٱل ُع ۡد َ� ٰ ِ �ن﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪.[۲ :‬‬ ‫� وٱ�قوىۖ و� �ع‬ ‫﴿و�عاونوا � ٱل ِ ِ‬
‫»و ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪی ﻧﯿﮑﻮﮐﺎری و ﺗﻘﻮی ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ھﻤﮑﺎری ﮐﻨﯿﺪ ﻧﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﮔﻨﺎه و‬
‫ﺗﺠﺎوزﮐﺎری و دﺷﻤﻨﯽ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ۡ ُ ُ ْ ۡ َ َ َّ َ َ ۡ ُ ۡ ۡ ُ ُ ۡ ۡ َ ٓ ٗ َ َّ َ َ ۡ َ ُ ُ ُ َ‬
‫� قلو�ِ� ۡم فأ ۡص َب ۡح ُتم‬ ‫﴿وٱذكروا ن ِعمت ٱ�ِ علي�م إِذ كنتم أعداء ف�لف �‬
‫ََ َ َ ُ ۡ‬ ‫ۡ َ ٓ ۡ َٰٗ َ ُ ُ ۡ َ َٰ َ َ ۡ‬
‫� شفا ُحف َر� ٖ ّم َِن ٱ�َّارِ فأنقذ�م ّمِن َهاۗ﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۰۳ :‬‬ ‫بِن ِعمتِهِۦ إِخ�نا و�نتم‬
‫»ﺑﻪ ﯾﺎد آورﯾﺪ ﻧﻌﻤﺖ ﺑﺰرگ ﺧﺪا را ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ھﻢ دﺷﻤﻦ ﺑﻮدﯾﺪ ﺧﺪا در‬
‫دلھﺎی ﺷﻤﺎ اﻟﻔﺖ و ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ اﻧﺪاﺧﺖ و ﺑﺎ ﻟﻄﻒ ﺧﺪاوﻧﺪ ھﻤﻪ ﺑﺮادر ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﻟﺒﻪی ﭘﺮﺗﮕﺎه آﺗﺶ ﺑﻮدﯾﺪ و ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺧﺪا ﺷﻤﺎ را ﻧﺠﺎت داد«‪.‬‬
‫ُّ َ َّ ‪ٓ َ َ ُ َّ ُ ۡ َ َ ُ ٓ َّ َ ٓ ُ َ َ َ َّ َ َّ ُ ُ َّ ٞ‬‬
‫�ا ُء بَ ۡينَ ُه ۡمۖ﴾ ]اﻟﻔﺘﺢ‪.[۲۹ :‬‬ ‫﴿�مد رسول ٱ�ِۚ وٱ�ِين معهۥ أشِداء � ٱلكفارِ ر‬
‫»ﻣﺤﻤﺪ ج ﻓﺮﺳﺘﺎدهی ﺧﺪا اﺳﺖ‪ ،‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ او ھﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺨﺖ دل و ﺑﺎ‬
‫ﺷﺪت ﻋﻤﻞ و ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺸﻔﻖ و ﻣﮫﺮﺑﺎن ھﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﯽﻓﮫﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺎﯾﺪ از ﺳﻮی‬
‫ھﻤﻪی اﻓﺮاد اﺟﺘﻤﺎع ﺑﻪ ﻋﮫﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد و در اﯾﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را‬
‫ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در واﻗﻊ ھﺮ ﻓﺮدی ﻣﺴﺆول اﺳﺖ و ھﻤﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ دارﻧﺪ‪:‬‬
‫َۡ َ َ ۡ َ ُۡ َ‬ ‫َ ۡ ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫� أُ َّمة أُ ۡخر َج ۡ‬ ‫﴿ ُك ُ‬
‫نت ۡم َخ ۡ َ‬
‫وف َو�ن َه ۡون ع ِن ٱل ُمنكرِ َوتؤم ُِنون‬ ‫اس تأ ُم ُرون ب ِٱل َمع ُر ِ‬‫ت ل َِّلن ِ‬ ‫ٍ ِ‬
‫َّ‬
‫ب ِٱ�ِۗ﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۱۰ :‬‬
‫»ﺷﻤﺎ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ اﻣﺘﯽ ھﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ ]از دل ﺗﺎرﯾﺦ[ ﺑﺮای ﻣﺮدم ﺑﯿﺮون آورده ﺷﺪهاﯾﺪ ﮐﻪ اﻣﺮ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﮫﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﮐﺮده ﺑﻪ ﺧﺪا اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ«‪.‬‬
‫ۡ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َ ُ ُ ْ َّ َ َ ُ ۡ ُ‬
‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا إِن تن�وا ٱ� ين��م﴾ ]ﻣﺤﻤﺪ‪.[۷ :‬‬
‫»ای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﺪا را ﯾﺎری ﮐﻨﯿﺪ ﺧﺪا ﻧﯿﺰ ﺷﻤﺎ را ﯾﺎری‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ْ‬ ‫َ ٓ َ ُ ۡ َ ُۢ َ َ‬ ‫َ َ َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬
‫ِق بِن َبإ ٖ �تَبَ َّي ُن ٓوا﴾ ]اﻟﺤﺠﺮات‪.[۶ :‬‬ ‫ام ُن ٓوا إِن جاء�م فاس‬ ‫�� ُّ� َها ٱ�ِين ء‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫»ای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻓﺎﺳﻘﯽ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺧﺒﺮی آورد در ﺑﺎرهی آن‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﺧﻮب روﺷﻦ ﺷﻮد«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ ّ ۡ َ َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ ۡ َ ُ ُّ ُ ۡ َ َ ٰ َ ٰ َ ُ‬
‫اب أ ِ� ٖ� ‪ ١٠‬تؤم ُِنون‬ ‫ٍ‬ ‫ذ‬ ‫ع‬ ‫ِن‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫ي�‬ ‫ج‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا هل أدل�م � ت ِ�ر� ٖ ت ِ‬
‫ن‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫َّ َ ۡ َ ٰ ُ ۡ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َُ َٰ ُ َ‬ ‫َّ‬
‫ۡ‬
‫يل ٱ� ِ بِأم�ل ِ�م وأنفسِ� ۚم﴾ ]اﻟﺼﻒ‪.[۱۱-۱۰ :‬‬ ‫و�ِۦ وت� ِهدون ِ� سب ِ ِ‬ ‫ب ِٱ�ِ َو َر ُس ِ‬
 ‫‪٢٢٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫»ای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ! آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺗﺠﺎرﺗﯽ راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ رھﺎﯾﯽ‬
‫ﺷﻤﺎ از ﻋﺬاﺑﯽ دردﻧﺎک ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ؟ اﯾﻤﺎن ﺑﻪﺧﺪا و رﺳﻮل او آورده ﺑﺎ ﻣﺎل و ﺟﺎن ﺧﻮد در‬
‫راه ﺧﺪا ﺟﮫﺎد ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮ از ھﻤﻪی اﯾﻦھﺎ‪ ،‬اﺳﻼم ذاﺗﺎ ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪای ھﻤﮑﺎر و ھﻤﺪرد‪ ،‬ﺑﺮای‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ اﯾﺠﺎد وﻇﺎﯾﻒ و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺧﻮد را دارد‪ ،‬زﯾﺮا ھﺮ ﻓﺮد ﻧﺎﭼﺎر اﺳﺖ‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ دﯾﮕﺮی را ﺑﻪ ﻋﮫﺪه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﺣﺘﯽ اﻓﮑﺎر و اﺧﻼق و ﻓﻀﺎﯾﻞ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﻧﯿﺎز دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﺮوه ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهای ﻧﯿﺎز دارد‪ ،‬ﺗﺎ در آن رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﮐﻨﺪ و زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ آﻏﻮش ﺑﺎزی ﻧﯿﺎز دارد ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﮔﺮد آﻣﺪن ﻧﺴﻞھﺎی رﺷﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ‬
‫ﺑﻪ رﻧﮓ و ﺷﮑﻞ آن ﻓﻀﺎﯾﻞ و اﻓﮑﺎر و ﺗﺼﻮرات اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎﻻن و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ھﯿﭻﯾﮏ از‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎرھﺎ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی اﻓﺮاد ﭘﺮاﮐﻨﺪه درﺳﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻧﯿﺰ اﻓﺮاد‬
‫ﭘﺮاﮐﻨﺪهی ﻏﯿﺮاﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ﮐﻮﺷﺶھﺎی اﻧﺴﺎﻧﯽ آﻧﺎن از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود‪،‬‬
‫و آن ﻧﺘﯿﺠﻪ و ﺛﻤﺮ اﯾﺪهآل را ﻧﻤﯽدھﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻈﺎم و ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪی‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﺘﺸﮑﻞ ھﻤﺎھﻨﮕﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺸﮑﻼت و ﻣﮫﻤﺎت را آﺳﺎن ﮐﺮده‬
‫ﺑﺴﯿﺎر زودﺗﺮ و ﺑﮫﺘﺮ ﺑﻪ آروزھﺎ و ﻧﺘﺎﯾﺞ زﺣﻤﺎت ﺧﻮد ﻣﯽرﺳﻨﺪ ‪.١‬‬
‫و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ھﺪف و ﻋﻤﻞ اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﯾﮑﺴﺎن و واﺣﺪ‪ ،‬دلھﺎ ﺑﻪ ھﻢ ﻧﺰدﯾﮏ‪ ،‬ﺣﺲ‬
‫ھﻤﮑﺎری در ھﻤﻪ ﺑﯿﺪار ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪﻃﻮر ﯾﮑﭙﺎرﭼﻪ ﺑﻪﺧﺪا ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺧﺘﻼف و دوﮔﺎﻧﮕﯽ و دﺷﻤﻨﯽ ﭘﯿﺶ ﻧﯿﺎﻣﺪه‪ ،‬ﮐﻨﺶھﺎی ﻓﺮدی و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ھﺮ دو را در‬
‫ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ و ﺑﺮای ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬

‫‪ -۷‬اﺟﺒﺎری و داوﻃﻠﺒﯽ‬
‫دو ﺧﻂ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ در ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ و ﺳﺮﺷﺖ اﻧﺴﺎن روﺑﻪروی ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫در آﻏﺎز‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﻨﺎﻗﺾ در ﯾﮏ وﺟﻮد و در ﺟﻮار ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺘﯽ واﻣﯽدارد‪.‬‬
‫واﻗﻌﯿﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دوﮔﺎﻧﮕﯽ‪ ،‬ﯾﮏ وﯾﮋﮔﯽ ھﻤﮕﺎﻧﯽ ﺑﺮای ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺑﺸﺮی اﺳﺖ‪ ،‬و اﯾﻦ‬
‫دوﮔﺎﻧﮕﯽ از ھﻤﺎن ﻣﺸﺖ ﺧﺎک و دﻣﯽ روح ﺳﺮﺷﺖ اوﻟﯿﻪی اﻧﺴﺎن ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬اﯾﻦ دوﮔﺎﻧﮕﯽ و ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻇﺎھﺮی ﻣﻮﺟﻮد در ﺳﺮﺷﺖ ﺑﺸﺮی‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪی‬
‫ﺷﮕﻔﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﯿﺰی ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮرد ﺗﻌﺠﺐ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ﺷﺨﺺ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﻧﮏ ﺑﻪ ﻓﺼﻞ آﯾﻨﺪهی ﮐﺘﺎب‪» :‬اﺟﺘﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن«‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٢٦‬‬

‫از ﺗﻌﺠﺐ در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﺧﻮدداری ﮐﻨﺪ‪ ،‬روش روﺷﻦ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ﺑﯽﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ھﻤﻪی ﺗﻨﺎﻗﻀﺎت را ﺑﻪ ﯾﮏ رﺷﺘﻪ ﻣﯽﮐﺸﺪ و ﺑﻪ ﻧﻈﻢ واﺣﺪ ھﻤﺎھﻨﮕﯽ در ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫در وﺟﻮد اﻧﺴﺎن ﺗﻤﺎﯾﻠﯽ اﺳﺖ ﺑﺮای ﺑﺮﻋﮫﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭼﯿﺰھﺎی ﻣﻌﯿﻨﯽ‪ .‬ﻣﯿﻞ دارد در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ از ﭼﯿﺰھﺎ ﺧﻮد را ﻣﻠﺰم ﺑﻪ رﻋﺎﯾﺖ آنھﺎ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ اﺟﺮا ﮔﺬارد‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺧﻮد را‬
‫از ھﺮ ﺗﻌﮫﺪ و ﻗﯿﺪی ﻧﯿﺰ آزاد ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ارﺿﺎی اﯾﻦ ﻣﯿﻞ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺧﻮد در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎرھﺎی‬
‫ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻧﯿﺰ ﺧﻮد را ﻣﻠﺰم ﻣﯽداﻧﺪ! ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﺧﻮدﺳﺮی ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻧﻪ وﺟﻮد دارد و ﻧﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺟﺰء ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺴﺖ!‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﻋﻤﻖ اﯾﻦ ﻣﯿﻞ ﻓﻄﺮی ﺑﺸﺮی ﺑﺮای ﻣﻠﺰم ﮐﺮدن ﺧﻮد در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ ﭼﯿﺰھﺎ‪ ،‬از‬
‫ﺳﻮی دﯾﮕﺮ ﻣﯿﻞ دارد ﮐﻪ ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ ﭼﯿﺰی ﻧﺒﺎﺷﺪ! ﺑﺮﺧﯽ ﮐﺎرھﺎ را دوﺳﺖ دارد ﺑﺮای ﺧﻮد‬
‫آن ﮐﺎرھﺎ را اﻧﺠﺎم دھﺪ ﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﺟﺒﺎری!‬
‫ھﺮ دو ﺧﻂ‪ ،‬رﯾﺸﻪدار و ﻋﻤﯿﻖ اﺳﺖ و ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ وﻇﯿﻔﻪی ﺧﻮد را در ﺟﺮﯾﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ اﺟﺒﺎر ﺧﻮد در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ از اﻣﻮر‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪی ﺗﺸﮑﯿﻞ »ﺣﮑﻮﻣﺖ« در‬
‫آﯾﯿﻦ و ﻧﻈﺎم ﺑﺸﺮی اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎ و ﺗﺸﮑﯿﻼت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و‬
‫اﻗﺘﺼﺎدی و ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنھﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ ﭘﺎﯾﻪ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮدم دوﺳﺖ دارﻧﺪ در‬
‫ﻧﻈﺎم ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻣﺘﻌﮫﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺮای اﺟﺮای اﺣﮑﺎم ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺗﻌﮫﺪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺷﺨﺺ و‬
‫ﯾﺎ ﮔﺮوھﯽ را ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻨﻮﺳﯿﻠﻪ »اﺟﺘﻤﺎع« و »دوﻟﺖ« و دﯾﮕﺮ ﻧﮫﺎدھﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدھﻨﺪ‪.‬‬
‫در واﻗﻊ درک ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﮔﺮدن ﻧﮕﺬاﺷﺘﻦ و ﺧﻮد را در ﭼﺎرﭼﻮب ﻧﻈﺎمھﺎی ﺑﯽروح‬
‫ﻣﺤﺼﻮر ﻧﮑﺮدن‪ ،‬ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ و ﭘﺎﯾﻪی اﺑﺪاع و اﺑﺘﮑﺎر ﺑﺸﺮی و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ داﺋﻢ ﺟﺎﻣﻌﻪھﺎی‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺟﻠﻮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮدم ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ دوﺳﺖ دارﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮔﺮدن ﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬از ﺳﻮی‬
‫دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ رھﺎﯾﯽ از ھﺮ ﺗﻌﮫﺪی دارﻧﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎر ﺑﺮ اﺳﺎس اﻟﺰام و‬
‫وﻇﯿﻔﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪی اراده و ﺧﻮاﺳﺖ ﻓﻄﺮی و ﻣﯿﻞ ﺑﺎﻃﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﺮ دو ﺣﺎل در‬
‫ﻧﻔﺲ ﻓﺮد و در روح ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﺟﻨﺒﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ دو ﺧﻂ ﻓﻄﺮی‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺎ روشھﺎی ﻋﻤﻮﻣﯽ واﺑﺴﺘﻪ و ھﻤﺎھﻨﮓ ﻧﺒﺎﺷﺪ و »آ ﮔﺎھﯽ«‬
‫درﺳﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﻮر ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ھﺮ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮی از ﺟﺎدهی راﺳﺖ ﻓﻄﺮت‬
‫ﻣﻨﺤﺮف ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
 ‫‪٢٢٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫اﮔﺮ ﺧﻂ اول ﻓﺎﺳﺪ و ﺗﺒﺎه ﺷﺪ‪ ،‬اﺟﺮای ﯾﮏ ﻗﺎﻧﻮن درﺳﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺎم ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬و ﯾﺎ ﺑﻨﺪﮔﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺸﺮ دﯾﮕﺮ‪ ،‬و ﯾﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﯾﮑﯽ از ﻋﺎدتھﺎی ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬و‬
‫ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از آداب و رﺳﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه‪ ،‬دﯾﮕﺮ اﻧﺴﺎن ﺻﺎﺣﺐ اﺧﺘﯿﺎر و ﻣﺎﻟﮏ‬
‫ارادهی ﺧﻮد ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ از اﯾﻦ ﻗﯿﺪ آزاد ﺷﻮد‪ ،‬و ﯾﺎ ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ و ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺟﺪا و ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ‬
‫ﺧﻮد را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﺒﻮد درک ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺧﻂ دوم ﻣﻨﺤﺮف ﺷﻮد‪ ،‬از ھﺮ ﻗﯿﺪ و ﺗﻌﮫﺪی ﺳﺮ ﺑﺎز زده ﺧﻮدﺳﺮی ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﻪ‬
‫ﺣﺪ و ﻣﺮزی ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ و ﻧﻪ ﻧﮕﮫﺪارﻧﺪه و ﮐﻨﺘﺮل ﮐﻨﻨﺪهای‪ .‬از ﺗﻨﮫﺎ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﭘﯿﺮوی‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ھﻮاھﺎی ﻧﻔﺲ و ﺷﮫﻮات ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺎ اﯾﻦ آزادی ﻇﺎھﺮی از ﻗﯿﺪ و ﺑﻨﺪ‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻣﻘﺮرات‪ ،‬در واﻗﻊ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﭘﺴﺖ ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺷﮫﻮتھﺎ ﻓﺮود ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎری از ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن از واژﮔﻮﻧﯽ اﯾﻦ دو ﺧﻂ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﯾﮑﺴﺎن ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﯽﺷﺨﺼﯿﺖ و ﺑﯽروح ﺷﻮد ﺧﻮد را ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری‬
‫از ﻧﻈﺎم و دوﻟﺖ و ﯾﺎ ﻓﺮدی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﯽﻗﯿﺪ و ﺧﻮدﺳﺮ و ﺑﻪ اﺻﻄﻼح آزاد از ھﻤﻪ‬
‫ﭼﯿﺰ ﻧﯿﺰ ﺷﻮد از ﻗﯿﺪ و ﺑﻨﺪھﺎی اﺧﻼﻗﯽ و ﺷﻨﯿﺪن ﻧﺪاھﺎی وﺟﺪان ﺳﺮ ﺑﺎز ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬و در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن از ﻧﺎﺣﯿﻪی اﯾﻦ دو ﺟﻨﺒﻪی ﻣﻨﺤﺮف ﺧﻮد ﻏﺮق در ﺑﻨﺪﮔﯽ ﮐﺎﻣﻞ و ﺣﯿﻮاﻧﯿﺖ‬
‫ﻣﻄﻠﻖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮری ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺗﺎرھﺎی ﺳﺎز ﺟﺎن را ﺳﺎز ﮐﺮده ﻧﻐﻤﻪ و آھﻨﮓھﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ و ﻓﺮاﺧﻮر ھﺮ ﯾﮏ از آنھﺎ ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﻂ اﺟﺒﺎر را ﺳﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻪ ﺑﺪان اﻧﺪازه از اواﻣﺮ و ﻧﻮاھﯽ و ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت و‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻼت ﺑﺮ آن ﺑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺿﺮوری اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺪون آن ﻣﻘﺪار ﺟﺎﻣﻌﻪ از ھﻢ ﭘﺎﺷﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﺣﺘﯿﺎط و ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﻻزم و ﮐﺎﻣﻞ را ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮده از ﺑﮑﺎرﮔﯿﺮی اﯾﻦ ﻧﯿﺮوی‬
‫ً‬
‫ﻣﮫﯿﺎ ﺷﺪه ﺻﺮﻓﺎ ﺑﺮای اﺟﺮای اواﻣﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ ،‬و ﯾﺎ ﻓﻘﻂ زﻣﺎﻣﺪار‪ ،‬و ﯾﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﯾﺎ ﺑﺮای آداب‬
‫و رﺳﻮم و ﺳﻨﺖھﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﭘﯿﺸﮕﯿﺮی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺗﻨﮫﺎ و ﺗﻨﮫﺎ ﻣﻠﺰم ﺑﻪ اﺟﺮای اﻣﺮ ﺧﺪا‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺮای ﺧﺪا ﻧﻪ ﺑﺮای ﻓﺮدی از اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ وﺟﺪان ﺑﺸﺮی از ھﺮ‬
‫ﺑﻨﺪﮔﯽ آزاد ﻣﯽﺷﻮد ﺟﺰ ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺧﺪا‪.‬‬
‫ﺑﺮ ﺗﺎر داوﻃﻠﺒﯽ‪ ،‬و ﯾﺎ ﻣﯿﻞ ﺑﻪ اﺟﺮای ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎی ﺧﺸﮏ ﻧﮑﺮدن ﻧﯿﺰ آھﻨﮕﯽ ﺳﺎز‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ :‬دوﺳﺖ دارد ھﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﯽ از ﻧﻈﺮ اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ و‬
‫ﺗﻌﮫﺪات اﻟﺰاﻣﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﻤﺎل ﺧﻠﻮص ﻧﯿﺖ و ﻓﻘﻂ ﺑﺮای ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪،‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٢٨‬‬

‫آن وﻇﯿﻔﻪی ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ و ﺗﮑﻠﯿﻒ اﺟﺒﺎری ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ زور ﺑﻪﺟﺎ ﺑﯿﺎورد‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺑﮫﯿﻨﻪ و‬
‫ﻣﻮرد ﭘﺴﻨﺪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺛﻤﺮ و ﻧﺘﯿﺠﻪی ﺣﻘﯿﻘﯽ اﯾﻤﺎن ھﻤﯿﻦ ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ ﺟﺎن اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﯿﻞ و ﻋﻼﻗﻪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻘﺪار ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺣﺘﻤﯽ و‬
‫ﺿﺮوری ﺧﻮد را ﮐﻪ در ﺳﻄﺢ ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ﭘﯿﺸﮕﯿﺮی ﺟﺎﻣﻌﻪ از ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﺎھﯽ‬
‫اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬در را ﺑﺮای اﻧﺠﺎم ﮐﺎرھﺎی ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﺗﻌﮫﺪ و وﻇﯿﻔﻪی ﺣﻘﯿﻘﯽ واﻻ ﻣﺮﺗﺒﻪی‬
‫ﺧﺎﻟﺺ و ﺷﺮﯾﻔﯽ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺬارد ﮐﻪ ﺑﺪون وﺟﻮب و اﻟﺰام و اﮐﺮاه ﺑﺠﺎ ﻣﯽآورد‪ .‬داوﻃﻠﺒﯽ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪن اﻧﺴﺎن ﺑﺮای ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ از ﻣﺮاﺗﺐ اﯾﻤﺎن و درﺟﻪھﺎی‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻧﻮع ﻋﻤﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ُ ْ‬ ‫َ ُّ‬
‫ِ� َد َر َ‬
‫ت ّم َِّما ع ِمل ۚوا﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪.[۱۳۲ :‬‬
‫�ٰ ‪ٞ‬‬
‫﴿ول ٖ‬
‫»ﺑﺮای ھﺮ ﮐﺲ درﺟﻪھﺎﯾﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻋﻤﻞ او ﻓﺮاھﻢ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ﺷﺨﺺ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﺗﻌﮫﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ »ﻓﺮاﯾﺾ« و ﺣﺪدی ﻣﻠﺰم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﻓﺮاﯾﺾ و ﺣﺪود ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺖ و ﺷﺎﺧﻪھﺎی ﺑﯽﺷﻤﺎری دارد ﮐﻪ ﻋﺒﺎدات و ﻣﻌﺎﻣﻼت و‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﻤﻠﮑﺖداری و اﻗﺘﺼﺎدی و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺟﻨﺎﯾﯽ و ﻣﺪﻧﯽ و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ و دوﻟﺘﯽ‬
‫و ﺟﺰ اﯾﻦھﺎ را درﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻘﺮرات و ﺣﺪود )ﺟﺰ ﻋﺒﺎدتھﺎی اﺳﻼﻣﯽ( ﻣﯿﺎن ھﺮ‬
‫ﻧﻈﺎم ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﻣﺸﺘﺮک اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺮدم را ﻣﻠﺰم ﺑﻪ رﻋﺎﯾﺖ آنھﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﻗﺪرﺗﯽ ﺑﺮای‬
‫اﺟﺮای آنھﺎ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺳﻼم ﺑﺪﯾﻨﻮﺳﯿﻠﻪ ﮐﺸﺶھﺎی ﻓﻄﺮی‬
‫اﻧﺴﺎن را ﺑﺮای ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ﺗﻌﮫﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ‪ ،‬درک ﮐﺮده ﺑﺪانھﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻨﺎﺳﺐ داده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﺳﻼم در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮔﺎم‪ ،‬ﻋﺒﺎدتھﺎی اﻟﺰاﻣﯽ را ﻧﯿﺰ ﺑﺪﯾﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻓﺮاﯾﺾ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ و‬
‫ﺗﻔﺎوت ﻣﮫﻢ و ﻋﻤﺪهی اﺳﻼم ﺑﺎ دﯾﮕﺮ آﯾﯿﻦ وﻧﻈﺎمھﺎی روی زﻣﯿﻦ در ھﻤﯿﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫زﯾﺮا ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺳﯿﺴﺘﻢھﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯽ ﻇﺎھﺮ اﻧﺴﺎن و زﻧﺪﮔﯽ آﺷﮑﺎر او اﮐﺘﻔﺎ ﮐﺮده ﺑﺎ ﭘﺎﮐﯽ ﻗﻠﺐ‬
‫و ﺿﻤﯿﺮ اﻧﺴﺎن اھﻤﯿﺘﯽ ﻧﻤﯽدھﻨﺪ‪ ،‬و ﮐﺎری ﻧﺪارﻧﺪ ﮐﻪ درون ﺷﺨﺺ از آﻟﻮدﮔﯽھﺎ و‬
‫ﭘﻠﯿﺪیھﺎ ﭘﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ! ﻧﺘﯿﺠﻪی ﺣﺘﻤﯽ اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ و ھﻤﯿﺸﮕﯽ اﯾﻦ ﻧﻈﻢ؛ ﭘﺴﺖ‬
‫ﮐﺮدن و ﺧﻮار ﺷﻤﺮدن آرﻣﺎنھﺎ و اﺻﻮل اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬واداﺷﺘﻦ »اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ« اﺳﺖ ﺑﻪ ﯾﮏ‬
‫ﮐﺸﻤﮑﺶ وﺣﺸﯿﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺮای ﺑﻪدﺳﺖ آوردن ﻏﻨﺎﯾﻢ و ﺑﮫﺮهھﺎی زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺳﺮﮐﻮب و آﺷﻔﺘﻪ‬
‫ﮐﺮدن ﺳﺮﺷﺖ ﺑﺸﺮی‪ ،‬ﺗﺸﻮﯾﺶ و ﻧﮕﺮاﻧﯽ و ﺧﺮاﺑﯽ اﻋﺼﺎب اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ اﻣﺮوز در‬
‫ﺟﮫﺎن ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪.‬‬
 ‫‪٢٢٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫در دوﻣﯿﻦ ﮔﺎم‪ ،‬اﺳﻼم ﻋﺒﺎدتھﺎی اﻟﺰاﻣﯽ را ﻃﻮری ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺪا‬
‫ﺑﯿﺎﻧﺠﺎﻣﺪ‪:‬‬
‫ُ َ َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ِيعوا ٱ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬
‫ِيعوا ٱ َّلر ُسول َوأ ْو ِ� ٱ� ۡم ِر مِن� ۡمۖ فإِن ت َ�ٰ َز�تُ ۡم‬ ‫� َوأط ُ‬ ‫ام ُن ٓوا أط ُ‬ ‫ِين َء َ‬‫�� ُّ� َها ٱ� َ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َّ ۡ‬ ‫ُ ُ ُۡ‬ ‫َ ۡ َ ُّ َ َّ‬
‫نت ۡم تؤم ُِنون ب ِٱ�ِ َوٱ�َ ۡو ِم ٱ�خ ِِر� �ٰل ِك خ ۡ�‪َ ٞ‬وأ ۡح َس ُن‬ ‫�ءٖ ف ُردوهُ إِ� ٱ�ِ َوٱ َّلر ُسو ِل إِن ك‬ ‫ِ�‬
‫َۡ ً‬
‫تأوِ�� ‪] ﴾٥٩‬اﻟﻨﺴﺎء‪.[۵۹ :‬‬
‫»ای اھﻞ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا و رﺳﻮل و زﻣﺎﻣﺪاران ﺧﻮد را اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ در‬
‫ﭼﯿﺰی ﮐﺎرﺗﺎن ﺑﻪ ﻧﺰاع ﮐﺸﯿﺪ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﺧﺪا و رﺳﻮل ﺑﺮﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪﺧﺪا و روز آﺧﺮت‬
‫اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر از ھﺮ ﭼﯿﺰی ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺑﮫﺘﺮ و ﻧﯿﮏ ﻓﺮﺟﺎمﺗﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻨﮑﻪ ھﺮ اﻣﺮی ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﺮ ﻣﯽ ﮔﺮدد‪ .‬دوم‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری از‬
‫زﻣﺎﻣﺪاران )اوﻟﯽاﻻﻣﺮ( ﺑﻪﺧﻮدی ﺧﻮد ھﺪف ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ از زﻣﺎﻣﺪاران‬
‫و ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺮدن از ﺳﻠﻄﻪی آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺮای وﺟﻮد ﺧﻮد آنھﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﻃﺎﻋﺖ از اواﻣﺮ آﻧﺎن‬
‫ﺑﺮای ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺮدن از اواﻣﺮ ﺧﺪا اﺳﺖ‪ ،‬اﺑﺘﺪا و اﻧﺘﮫﺎی ھﺮ ﮐﺎری ﺧﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
‫� َعز ٌ‬ ‫� ٰ ٗ� ّم َِن ٱ َّ�ِۗ َوٱ َّ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ َّ َ ُ َ ۡ َ ُ ٓ ْ َ ۡ َ ُ َ َ َ ٓ َ ۢ َ َ َ َ َ َ‬
‫�ز‬ ‫ِ‬ ‫﴿وٱلسارِق وٱلسارِقة فٱ�طعوا �يدِ�هما جزاء بِما كسبا ن‬
‫ِيم ‪] ﴾٣٨‬اﻟﻤﺎﺋﺪة‪.[۳۸ :‬‬ ‫َحك ‪ٞ‬‬
‫»دﺳﺖ دزد‪ ،‬ﭼﻪ زن و ﭼﻪ ﻣﺮد را ﺑﺒﺮﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﯿﻔﺮ ﻋﻤﻞ آﻧﺎن اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻘﻮﺑﺘﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺧﺪا در ﺑﺎرهی آﻧﺎن ﻣﻘﺮر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﮐﯿﻔﺮ دادن از ﺳﻮی ﺧﺪا ﻧﻪ از ﺳﻮی ﺑﺸﺮ‪ ،‬و در اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاری ﻧﯿﺰ ﺑﺸﺮ دﺧﺎﻟﺘﯽ‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺸﺮ ﻣﺄﻣﻮر اﺟﺮای ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮای ﺧﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
‫َُ ْ َ ََ َ ُ َۡ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ٗ َ ۡ‬
‫� أ َج ٖل ُّم َس ّ� فٱ� ُت ُبوهُ ۚ َو�َك ُتب بَّ ۡينَ� ۡم‬ ‫ِين َءامن ٓوا إِذا تداينتم بِدين إ ِ ٰٓ‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫ٍ‬
‫ََ‬ ‫َّ‬ ‫َ ُ ۢ ۡ َ ۡ َ َ َ ۡ َ َ ٌ َ َ ۡ ُ َ َ َ َ َّ َ ُ َّ ُ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ ۡ‬
‫ب َو�ُ ۡمل ِِل ٱ�ِي عل ۡيهِ‬ ‫�ت ِب ب ِٱلعد ِل � و� يأب �ت ِب أن ي�تب كما علمه ٱ�ۚ فليكت‬
‫َ َ ۡ ۡ ُّ َ ً َۡ‬ ‫ۡ َ ُّ َ ۡ َ َّ‬
‫�ق سفِيها أو‬ ‫�ا ۚ فَإن َ� َن ٱ َّ�ِي عليهِ ٱ َ‬ ‫ُۡ َ ۡٗ‬ ‫َّ َ َ َّ ُ َ َ َ ۡ َ ۡ‬
‫ٱ�ق و�ت ِق ٱ� ر�هۥ و� �بخس مِنه ش ٔ ِ‬
‫يديۡ ِن مِن‬ ‫يع أَن يُم َّل ُه َو فَ ۡل ُي ۡمل ِۡل َو ِ ُّ� ُهۥ بٱ ۡل َع ۡدل َوٱ ۡستَ ۡشه ُدوا ْ َشه َ‬ ‫ُ‬ ‫ط‬ ‫يفا أَ ۡو َ� � َ ۡس َ‬
‫ت‬
‫َ ً‬
‫ض ِع‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ�‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ُّ َ ٓ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ّ َ ُ ۡ َ َّ ۡ َ ُ َ َ ُ َ ۡ َ َ ُ ‪َ َ ۡ َ ٞ‬‬
‫ضل‬ ‫ان م َِّمن ت ۡرض ۡون م َِن ٱلش َهداءِ أن ت ِ‬ ‫� فرجل وٱمر�ت ِ‬ ‫رِجال ِ�مۖ فإِن لم ي�ونا رجل ِ‬
‫َ َ َ ۡ َ ُّ َ َ ٓ َ َ ُ ُ ْ َ َ َ ۡ َ ُ ْ َ‬ ‫ۡ َ ُ َ ُۡۡ‬ ‫ۡ َ ُ َ ََُ ّ‬
‫�م ٓوا أن‬ ‫ى و� يأب ٱلشهدا ُء إِذا ما دع ۚوا و� � ٔ‬ ‫إِحدٮٰهما �تذك َِر إِحدٮٰهما ٱ�خ َر ٰ ۚ‬
‫َ ۡ َ َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ َ ۡ‬ ‫َ ُ َۡ‬ ‫َ ۡ ُُ ُ َ ً َۡ َ ً َ َ‬
‫ِند ٱ�ِ َوأق َو ُم ل ِلش َ� ٰ َدة ِ َوأد�ٰٓ ��‬ ‫� أ َجلِهِۚۦ �ٰل ِ� ۡم أق َس ُط ع‬ ‫ت�تبوه صغِ�ا أو كبِ�ا إ ِ ٰٓ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٣٠‬‬
‫َ ۡ َ ُ ٓ ْ َّ ٓ َ َ ُ َ َ َ ً َ َ ٗ ُ ُ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ َ َ ۡ ُ ۡ ُ َ ٌ َ َّ‬
‫اح ��‬ ‫ا�ة تدِيرو�ها بين�م فليس علي�م جن‬ ‫ترتابوا إِ� أن ت�ون ت ِ�ٰرة ح ِ‬
‫يد �ن َ� ۡف َعلُوا ْ فَإنَّ ُهۥ فُ ُس ُ ۢ‬ ‫َ ۡ ُ ُ َ َ َ ۡ ُ ٓ ْ َ َ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ ُ َ َّ َ ‪ٞ َ َ َ ٞ‬‬
‫وق‬ ‫ِ‬ ‫ۚ‬ ‫ت�تبوهاۗ وأش ِهدوا إِذا �با�عت ۚم و� يضآر �ت ِب و� ش ِه‬
‫� ٍء َعل ‪ٞ‬‬ ‫ُ ۡ َ َّ ُ ْ َّ َ َ ُ َ ّ ُ ُ ُ َّ ُ َ َّ ُ ُ‬
‫� ّل َ ۡ‬
‫ِيم ‪] ﴾٢٨٢‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[۲۸۲ :‬‬ ‫بِ�مۗ وٱ�قوا ٱ�ۖ و�عل ِم�م ٱ�ۗ وٱ� ب ِ ِ‬
‫ﻣﻘﺮر ]ﺑﺎ ھﻤﺪﯾﮕﺮ[ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬آن را‬ ‫»ای ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ واﻣﯽ ﺗﺎ ﺳﺮرﺳﯿﺪی ّ‬
‫ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهای ]آن را[ دادﮔﺮاﻧﻪ ﺑﯿﻦ ﺷﻤﺎ ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ و ھﯿﭻ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهای ﻧﺒﺎﯾﺪ از‬
‫آﻧﮑﻪ ﭼﻨﺎن ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ او آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﺳﺮﺑﺎز زﻧﺪ‪ .‬او ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ‪ .‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ وام‬
‫ﺑﺮ ﻋﮫﺪه اوﺳﺖ اﻣﻼ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎﯾﺪ از ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرش ﭘﺮوا ﺑﺪارد و از آن ﭼﯿﺰی ﻧﮑﺎھﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ وام ﺑﺮ ﻋﮫﺪه اوﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻢ ﺧﺮد ﯾﺎ ﻧﺎﺗﻮان ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺧﻮد ﻧﺘﻮاﻧﺪ اﻣﻼ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ او ﻋﺎدﻻﻧﻪ اﻣﻼ ﮐﻨﺪ‪ .‬و دو ﺷﺎھﺪ را از ﻣﺮداﻧﺘﺎن ﮔﻮاه ﮔﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ دو ﻣﺮد‬
‫]ﺣﺎﺿﺮ[ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﺮد و دو زن از ﮐﺴﺎﻧﯽ از ﮔﻮاھﺎن ﮐﻪ ﻣﯽﭘﺴﻨﺪﯾﺪ ]ﮔﻮاه ﮔﯿﺮﯾﺪ[ ﺗﺎ‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از آﻧﺎن ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﻨﺪ ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن ﺑﻪ دﯾﮕﺮی ﯾﺎد آوری ﮐﻨﺪ و ﮔﻮاھﺎن ھﺮﮔﺎه ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺳﺮﺑﺎز زﻧﻨﺪ و از آﻧﮑﻪ آن را‪ -‬ﺧﻮاه اﻧﺪک ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﺴﯿﺎر‪ -‬ﺗﺎ‬
‫ﺳﺮرﺳﯿﺪش ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪ ،‬دﻟﮕﯿﺮ ﻣﺸﻮﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻪ ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻗﺴﻂ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ و ﺑﺮای ﮔﻮاھﯽ‬
‫دادن اﺳﺘﻮارﺗﺮ و ﺑﻪ آﻧﮑﻪ ﺑﻪ ﺷﮏ ﻧﯿﻔﺘﯿﺪ ]ﺑﻪ اﺣﺘﯿﺎط[ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ آﻧﮑﻪ ﺗﺠﺎرﺗﯽ‬
‫ﺣﻀﻮری ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آن را در ﻣﯿﺎﻧﺘﺎن دﺳﺖ ﮔﺮدان ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺲ در اﯾﻨﮑﻪ آن را ﻧﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪،‬‬
‫ﮔﻨﺎھﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و ﭼﻮن ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﮔﻮاه ﮔﯿﺮﯾﺪ و ﺑﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه و ﺑﻪ ﮔﻮاه‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ زﯾﺎن رﺳﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ]ﭼﻨﯿﻦ[ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬آن ]ﮐﺎر[ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ و از ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﭘﺮوا ﺑﺪارﯾﺪ‪ .‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ]اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ[ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ آﻣﻮزش ﻣﯽدھﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ‬
‫داﻧﺎﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ھﺮ ارﺷﺎد و ﻗﺎﻧﻮﮔﺬاری ﺑﻪﺧﺪا ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ‪ ،‬از ﻧﺎﺣﯿﻪی ﺧﺪا ﺻﺎدر و‬
‫ﺑﻪﺧﺪا ﻣﻨﺘﮫﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪی ﻋﺎﻟﯽ و واﻻﻣﺮﺗﺒﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮﺣﻠﻪی اﻧﺠﺎم ﻓﺮاﯾﺾ و ﺗﻌﮫﺪاﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای‬
‫اﻃﺎﻋﺖ از ﺧﺪا اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮای ﭘﯿﺮوزی از ﯾﮏ ﻧﻈﺎم و ﯾﺎ ﻓﺮد ﺑﺸﺮی و ﯾﺎ دوﻟﺖ‬
‫ﻣﺨﺼﻮص و ﯾﺎ آداب و رﺳﻮم ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ‪ ،‬ﺑﺘﺪرﯾﺞ ﺑﻪ درﺟﻪھﺎی ﻋﺎﻟﯽ داوﻃﻠﺒﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﻧﺠﺎم ﺗﻌﮫﺪات ﺑﺮای دوﺳﺘﯽ ﺧﺪا ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﺮس از ﮐﯿﻔﺮی ﮐﻪ ﺧﺪا در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ از ﻓﺮﻣﺎن ﺧﻮد واﺟﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ ۡ ۡ‬
‫ت َوه َو ُمؤم ‪ِٞ‬ن ف� �اف ظل ٗما َو� هض ٗما ‪] ﴾١١٢‬ﻃﻪ‪.[۱۱۲ :‬‬ ‫﴿ َومن َ�ع َمل م َِن ٱل�ٰل ِ�ٰ ِ‬
 ‫‪٢٣١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫»ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﺎرھﺎی ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ و اﯾﻤﺎن دارد ﻧﻪ ﺑﺎﯾﺪ از ﻇﻠﻤﯽ ﺑﺘﺮﺳﺪ و ﻧﻪ‬
‫ﭘﺎﯾﻤﺎل ﺷﺪﻧﯽ«‪.‬‬
‫َّ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ٓ ُ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫خذوا ع ُد ّوِي َوع ُد َّو� ۡم أ ۡو ِ�َا َء تلقون إ ِ ۡ� ِهم ب ِٱل َم َودة ِ َوق ۡد‬
‫ْ‬
‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫� َ� ُّ� َها ٱ َّ� َ َ ُ‬ ‫﴿ َ ٰٓ‬
‫ِين َءامنوا � �ت ِ‬
‫ُ‬ ‫ُ َ ُ ۡ ْ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ْ َ َ ٓ َ ُ ّ َ َۡ ُ ۡ‬
‫� ّ ِق � ِر ُجون ٱ َّلر ُسول �يَّا� ۡم أن تؤم ُِنوا ب ِٱ�ِ َر ّ�ِ� ۡم إِن‬ ‫�فروا بِما جاء�م مِن ٱ‬
‫َ‬
‫ۡ َ َ َّ َ َ ۠ ۡ َ ُ َ ٓ‬‫َ‬ ‫ُ ُّ َ َ‬ ‫َ ۡ ََٓ َۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُۡ َ َ ُۡۡ َ ٗ‬
‫�ون إ ِ ۡ� ِهم ب ِٱلمودة ِ و�نا أعلم بِما‬ ‫ا� � � ِ‬ ‫ي� وٱبتِغاء مرض ِ‬ ‫ج�ٰدا ِ� سب ِ ِ‬ ‫كنتم خرجتم ِ‬
‫يل ‪] ﴾١‬اﻟﻤﻤﺘﺤﻨﺔ‪.[۱ :‬‬ ‫ب‬ ‫ِن� ۡم َ� َق ۡد َض َّل َس َوا ٓ َء ٱ َّ‬
‫لس‬
‫ُ‬
‫م‬ ‫نت ۡم َو َمن َ� ۡف َعلۡ ُ‬
‫ه‬ ‫أَ ۡخ َف ۡي ُت ۡم َو َما ٓ أ َ ۡعلَ ُ‬
‫ِ ِ‬ ‫ۚ‬
‫»ای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ! دﺷﻤﻦ ﻣﻦ و دﺷﻤﻦ ﺧﻮدﺗﺎن را دوﺳﺖ ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ! ﺷﻤﺎ‬
‫ﺣﻖ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ آﻣﺪه‬ ‫ﻣﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ آنھﺎ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ از ّ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن اﻇﮫﺎر ّ‬
‫ﱠ‬
‫ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ و ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪی ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ھﻤﻪ‬
‫ﺷﻤﺎﺳﺖ از ﺷﮫﺮ و دﯾﺎرﺗﺎن ﺑﯿﺮون ﻣﯽراﻧﻨﺪ اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺮای ﺟﮫﺎد در راه ﻣﻦ و ﺟﻠﺐ‬
‫ﺧﺸﻨﻮدﯾﻢ ھﺠﺮت ﮐﺮدهاﯾﺪ )ﭘﯿﻮﻧﺪ دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﺮﻗﺮار ﻧﺴﺎزﯾﺪ!( ﺷﻤﺎ ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ ﺑﺎ آنھﺎ‬
‫راﺑﻄﻪ دوﺳﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﭘﻨﮫﺎن ﯾﺎ آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺳﺎزﯾﺪ از ھﻤﻪ‬
‫داﻧﺎﺗﺮم! و ھﺮ ﮐﺲ از ﺷﻤﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎری ﮐﻨﺪ‪ ،‬از راه راﺳﺖ ﮔﻤﺮاه ﺷﺪه اﺳﺖ!«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ از اﯾﻦ ﺣﺪ ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻪ ﺑﻪ درﺟﻪی ﻋﺎﻟﯽﺗﺮی از داوﻃﻠﺒﯽ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺳﻄﺢ ﭘﺎﯾﯿﻦ و‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ ﺿﺮوری وﻇﯿﻔﻪ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬و ﻧﻔﺲ ﻣﺮﺗﺒﻪی ﺑﺎﻻﺗﺮ و ﺑﮫﺘﺮ از آن ﺣﺪ را‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨﺪ‪ ،‬و ﺷﺨﺺ را ﺑﻪ ﮐﺎرھﺎی ﻓﺮای وﻇﯿﻔﻪ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آنھﺎ واﻣﯽدارد‪:‬‬
‫َ َ َ َ َ َ ۡ ٗ َ ُ َ ۡ ‪َ َ ُ َّ ٞ‬‬ ‫يقونَ ُهۥ ف ِۡديَة‪َ ٞ‬ط َع ُ‬
‫ام م ۡ‬ ‫َ َ َ َّ َ ُ ُ‬
‫ِ�� �من �ط َّوع خ�� �ه َو خ� � ۚۥ وأن‬ ‫ٖ‬ ‫ك‬ ‫ِس‬ ‫﴿و� ٱ�ِين ي ِط‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ ُ ْ َ َّ ُ‬
‫نت ۡم � ۡعل ُمون ‪] ﴾١٨٤‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۸۴ :‬‬ ‫وموا خ ۡ�‪ ٞ‬ل� ۡم إِن ك‬ ‫تص‬
‫»و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ زﺣﻤﺖ ﻃﺎﻗﺖ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻮض ھﺮ روز ﻓﺪﯾﻪ دھﻨﺪ و‬
‫ﮔﺮﺳﻨﻪای را ﺳﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از روی ﻣﯿﻞ و رﻏﺒﺖ اﯾﻦ ﺗﺤﻤﯿﻞ را ﺑﭙﺬﯾﺮد ﺑﺴﯽ‬
‫ﺑﺮای او ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ روزه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﺳﺨﺖ ﺑﻮدن آن‪ ،‬ﺑﺎز ھﻢ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺑﮫﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ«‪.‬‬
‫َ َّ ُ‬ ‫ُُۡ َ ُۡ ُ َ ُۡ َ ٓ َ‬ ‫ت فَنِعِ َّما ِ َ‬ ‫ُ ۡ ْ َّ َ َ‬
‫� ۖ �ن �فوها َوتؤتوها ٱلفق َرا َء � ُه َو خ ۡ�‪ ٞ‬ل� ۡ ۚم‬ ‫﴿إِن �ب ُدوا ٱلصد� ٰ ِ‬
‫َ ُ َ َ‬ ‫ِ� ۡمۗ َوٱ َّ ُ‬ ‫َُ َُّ َ ُ ّ َ َّ ُ‬
‫� ب ِ َما � ۡع َملون خبِ�‪] ﴾٢٧١ ٞ‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[۲۷۱ :‬‬ ‫�ات‬ ‫و��فِر عن�م مِن س ِ ٔ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٣٢‬‬

‫»اﮔﺮ ﺻﺪﻗﻪ دادنھﺎ را آﺷﮑﺎر ﮐﻨﯿﺪ ﭼﻪ ﻧﯿﮑﻮ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﭘﻨﮫﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ و آن را ﺑﻪ‬
‫ﻓﻘﯿﺮان ﻧﯿﺰ ﺑﺪھﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯽ ﺷﻤﺎ را ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ اﺳﺖ‪) ،‬ﺑﺪﯾﻨﻮﺳﯿﻠﻪ ﺧﺪا( از ﺑﺪیھﺎی ﺷﻤﺎ ﭼﺸﻢ‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ‪ ،‬و ﺧﺪا ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ آ ﮔﺎه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ‬
‫ُ ُ َ َ َ‬
‫نت ۡم � ۡعل ُمون‬
‫َ ُ ْ َ َّ ُ‬ ‫�� ٖ َ� َن ِظ َرةٌ إ َ ٰ� َم ۡي َ َ‬
‫�� ٖ� َوأن ت َص َّدقوا خ ۡ�‪ ٞ‬ل� ۡم إِن ك‬ ‫﴿�ن َ� َن ُذو ُع ۡ َ‬
‫ِ‬
‫‪] ﴾٢٨٠‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[۲۸۰:‬‬
‫»اﮔﺮ )ﺑﺪھﮑﺎر( ﺗﻨﮕﺪﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎ ھﻨﮕﺎم ﮔﺸﺎﯾﺶ ﻣﮫﻠﺖ دھﯿﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﺑﺪھﯽ او را‬
‫ﺑﺪو ﺑﺒﺨﺸﯿﺪ اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺑﮫﺘﺮ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫كتۡ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫ُۡ ۡ َٰ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ ۡ َ ًۡ َ َ َ ۡ‬ ‫َ َّ َ ۡ َ‬
‫ت ف ِمن ما مل‬ ‫ت ٱلمؤمِ� ِ‬ ‫﴿ َومن ل ۡم �ست ِط ۡع مِن�م طو� أن ينكِح ٱلمحص� ِ‬
‫ٰ‬ ‫ُ‬
‫َ‬ ‫َۡ َُٰ ُ ّ َ َ َٰ ُ‬
‫َ ُ َۡ ُ ُ ّ َۡ‬ ‫� ُم ٱل ۡ ُم ۡؤم َِ�ٰ ِ َ َّ ُ ۡ َ ُ‬
‫ض‬‫ت وٱ� أعلم �ِإِي�ٰن ِ�م� �عض�م ِم ۢن �ع ٖ �‬ ‫�‬ ‫�ي�ن�م مِن �ت�ت ِ‬
‫ََ‬ ‫� ُم َ ٰ َ‬ ‫� َص َ�ٰت َ� ۡ َ‬‫ُۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ ُ َّ ۡ َ ۡ َّ َ َ ُ ُ َّ ُ َ ُ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ت و�‬ ‫�فِ�ٰ ٖ‬ ‫ٍ‬ ‫وف‬‫وره َّن ب ِٱل َمع ُر ِ‬ ‫�حوهن �ِإِذ ِن أهل ِ ِهن وءاتوهن أج‬ ‫فٱن ِ‬
‫ۡ ُ َ ََ ۡ ۡ َ َ‬ ‫ُ َّ َ ٰ َ ۡ َ َ َ ٓ ُ ۡ َّ َ ۡ َ َ ۡ َ َ ٰ َ َ َ َ‬
‫ت م َِن‬ ‫حشةٖ �عل ۡي ِه َّن ن ِصف ما � ٱل ُمحص�ٰ ِ‬ ‫ان فإِذا أح ِصن فإِن ��� بِ� ِ‬ ‫ت أخد ٖ �‬‫خ� ِ‬ ‫مت ِ‬
‫� َ� ُفور‪َّ ٞ‬رح ‪ٞ‬‬ ‫ُ ۡ َ َ ۡ ُ ْ َ ۡ ‪ُ َّ ٞ‬‬
‫� ۡمۗ َوٱ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫� ٱ ۡل َع َن َ‬ ‫َٰ َ َ ۡ َ‬ ‫َۡ َ‬
‫ِيم‬ ‫ت مِن� ۚم وأن تص ِ�وا خ� ل‬ ‫خ ِ َ‬ ‫اب �ل ِك ل ِمن‬
‫ٱلعذ ِ �‬
‫‪] ﴾٢٥‬اﻟﻨﺴﺎء‪.[۲۵ :‬‬
‫»و ھﺮ ﮐﺲ از ﺷﻤﺎ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ]ﻣﺎﻟﯽ[ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ زﻧﺎن آزاد ﻣﺆﻣﻦ ازدواج ﮐﻨﺪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﻠﮏ ﯾﻤﯿﻦھﺎﯾﺘﺎن ﮐﻪ ﮐﻨﯿﺰان ﻣﺆﻣﻨﺎتاﻧﺪ‪ ،‬ازدواج ﮐﻨﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ اﯾﻤﺎن ﺷﻤﺎ‬
‫داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪] .‬ھﻤﻪ[ از ]ﺟﻨﺲ[ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﯾﺪ‪ .‬ﺑﺎ آﻧﺎن )ﮐﻨﯿﺰان( ﺑﻪ اﺟﺎزه ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺸﺎن ازدواج‬
‫ﮐﻨﯿﺪ و ﻣﮫﺮﺷﺎن را ﺑﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﮐﺪاﻣﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻧﻪ ﭘﻠﯿﺪﮐﺎر و ﻧﻪ دوﺳﺖ‬
‫ﻧﮫﺎﻧﯽ ﮔﯿﺮﻧﺪه‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺪھﯿﺪ‪ .‬آن ﮔﺎه ﭼﻮن ﺷﻮھﺮدار ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﺷﻮﻧﺪ ﻧﺼﻒ‬
‫ﻋﺬاﺑﯽ را ﮐﻪ زﻧﺎن آزاد دارﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮاھﻨﺪ داﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ ]ﺣﮑﻢ ازدواج ﺑﺎ ﮐﻨﯿﺰان[ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ‬
‫از ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ از ﮔﻨﺎه ﺑﺘﺮﺳﺪ و آﻧﮑﻪ ﺻﺒﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ و ﺧﺪا آﻣﺮزﻧﺪه‬
‫ﻣﮫﺮﺑﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﺑﻪ درﺟﻪی دﯾﮕﺮی ﻓﺮا ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ ﺣﺘﯽ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری ﻓﺮاﺗﺮ از وﻇﯿﻔﻪ را ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﺧﻮاھﺪ!‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺮھﺎی زﯾﺒﺎی ﮔﯿﺮا و اﻓﺴﻮن ﮐﻨﻨﺪهای رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪ ...‬ﭘﺮﺗﻮ درﺧﺸﺎن ﻧﻮراﻓﮑﻨﯽ‬
‫ﺑﺮ روی آنھﺎ ﻣﯽاﻓﮑﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ دﯾﺪﮔﺎه ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬ھﺮ ﮐﺲ ﺑﺨﻮاھﺪ ﺑﻪ اﻧﺪازهی ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ‬
‫ً‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﮐﺎﻣﻼ درک ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﮕﯿﺰهای ذاﺗﯽ او را‬
 ‫‪٢٣٣‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫ﺑﻪﺳﻮی اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﯽراﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﺟﺒﺎری در آن ھﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻪ وﺟﻮب و ﻧﻪ ﺣﺘﯽ دﻋﻮﺗﯽ ﺑﺮای اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎر!‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫احا فَلَ ۡي َس َعلَ ۡيه َّن ُج َن ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ّ ٓ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫اح أن يَض ۡع َن‬ ‫ِ‬
‫ِ� ٗ‬ ‫﴿ َوٱلق َ�ٰع ُِد م َِن ٱلن ِ َساءِ ٱ� ٰ ِ� � يَ ۡر ُجون ن‬
‫يع َعل ‪ٞ‬‬ ‫� َس ِم ٌ‬ ‫َ ََ َۡ َۡ ۡ َ َ‬
‫خ ۡ�‪ ٞ‬ل َّ ُه َّن َوٱ َّ ُ‬ ‫� ُم َت َ ّ َ‬‫ا� ُه َّن َ� ۡ َ‬
‫� َِي َ‬
‫ِيم ‪] ﴾٦٠‬اﻟﻨﻮر‪.[۶۰ :‬‬ ‫ۗ‬ ‫ت بِزِ�نةٖ� وأن �ستعفِفن‬ ‫�� ٰ ِۢ‬ ‫ِ‬
‫»زﻧﺎن ﭘﯿﺮ و ﺑﺎزﻧﺸﺴﺘﻪای ﮐﻪ اﻣﯿﺪ ازدواج ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎھﯽ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻟﺒﺎس)روی( ﺧﻮد را ﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪ و زﯾﻨﺖ ﻧﭙﻮﺷﻨﺪ و ﻇﺎھﺮ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻋﻔﺖ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز‬
‫ھﻢ ﺑﺮای آنھﺎ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪا ﺷﻨﻮا و داﻧﺎﺳﺖ«‪.‬‬
‫َّ ۡ‬ ‫َ َّ َ ُ ۡ َ‬ ‫َ َ ۡ َٰ ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َ ُ‬ ‫َ ۡ ََۡ َ ُۡ ۡ ُ َ‬
‫﴿قد أفلح ٱلمؤمِنون ‪ ١‬ٱ�ِين هم ِ� ص�ت ِ ِهم �شِ عون ‪ ٢‬وٱ�ِين هم ع ِن ٱللغوِ‬
‫�‬‫ون ‪ ٥‬إ ِ َّ� َ َ ٰٓ‬ ‫ۡ َٰ ُ َ‬
‫ج ِهم �فِظ‬ ‫َ َّ َ ُ ۡ ُ ُ‬ ‫َ َّ َ ُ ۡ َّ َ َ ُ َ‬
‫مع ِرضون ‪ ٣‬وٱ�ِين هم ل ِلزك ٰوة ِ �ٰعِلون ‪ ٤‬وٱ�ِين هم ل ِفرو ِ‬
‫ُۡ ُ َ‬
‫َ َ ََٰۡ ٓ َ َ َُ َ َ‬
‫� َو َرا َء �ٰل ِك فأ ْو ٰٓ��ِك‬ ‫� َملُوم َ‬ ‫ت َ�يۡ َ� ٰ ُن ُه ۡم فَإ َّ� ُه ۡم َ� ۡ ُ‬ ‫ك ۡ‬ ‫ََۡ ۡ َۡ َ َ َ َ‬
‫ِ� ‪� ٦‬م ِن ٱ�ت‬ ‫ِ‬ ‫ج ِهم أو ما مل‬ ‫أز� ٰ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ۡ ُ َ‬
‫� َصل َ�ٰت ِ ِه ۡم‬ ‫ِين ُه ۡم َ ٰ‬ ‫ون ‪َ ٨‬وٱ� َ‬ ‫َ َ ُ ۡ َٰ َ ٰ ۡ َ َ ۡ ۡ َٰ ُ َ‬
‫ه ُم ٱل َعادون ‪ ٧‬وٱ�ِين هم ِ���ت ِ ِهم و�ه ِدهِم �ع‬
‫َّ َ َ ُ َ ۡ ۡ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ ٰ ُ َ‬ ‫ُ َ َ ُ ۡ ُ َ‬ ‫ُ ُ َ‬
‫�ون ‪﴾١١‬‬ ‫�َاف ِظون ‪ ٩‬أ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل َ�ٰرِثون ‪ ١٠‬ٱ�ِين ي ِرثون ٱلفِردوس هم �ِيها � ِ‬
‫]اﻟﻤﺆﻣﻨﻮن‪.[۱۱-۱ :‬‬
‫»ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ اھﻞ اﯾﻤﺎن رﺳﺘﮕﺎر ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎﻧﮑﻪ در ﻧﻤﺎز ﺧﻮد ﻓﺮوﺗﻦ و از ﮔﻔﺘﺎر‬
‫ﺑﯿﮫﻮده روﯾﮕﺮدان ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬و آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ﻣﺎل ﺧﻮد اﻗﺪام ﮐﻨﻨﺪهاﻧﺪ‪ .‬و‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﺪام ﺟﻨﺴﯽ ﺧﻮد را‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺮای زﻧﺎن ﺧﻮد و ﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮏ آﻧﺎن ھﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﻨﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻓﺮاﺗﺮ ﺑﺨﻮاھﺪ ﺗﺠﺎوزﮐﺎر و‬
‫ً‬
‫ﺳﺘﻤﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﺆﻣﻨﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﻣﺎﻧﺖھﺎ و ﭘﯿﻤﺎنھﺎی ﺧﻮد را ﮐﺎﻣﻼ رﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و آﻧﺎن ﮐﻪ ھﻤﯿﺸﻪ ﻣﺮاﻗﺐ ﻧﻤﺎزھﺎی ﺧﻮد ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ھﻤﯿﻦ ﮐﺴﺎن وارث ﺑﮫﺸﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﮫﺸﺖ را ﺑﻪ ارث ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و در آﻧﺠﺎ ﺟﺎوﯾﺪ ھﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫ھﯿﭻ ﮐﻠﻤﻪ در اﯾﻦ آﯾﺎت ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﺎﮐﯽ از اﺧﺒﺎر و ﯾﺎ واﺟﺐ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫آﯾﺎ ﯾﮏ دﻋﻮت ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن از ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﺎن ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺷﮕﻔﺖآوری را از‬
‫آنھﺎ رﺳﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ آﯾﺎت دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد؟ ھﺮﮔﺰ دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد! ﺗﻨﮫﺎ ﺧﻮد اﯾﻦ‬
‫ﻣﻨﻈﺮه اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان را ﺑﻪﺧﻮد ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬آن ﺟﺎذﺑﯿﺘﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰ‬
‫وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﻋﺎﻟﯽ و واﻻ ﻓﺮدا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﯾﺎ اﺧﺒﺎر و آزادی ﮐﺎﻣﻞ ﻧﯿﺰ‬
‫دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آن آزادی و اﺧﺘﯿﺎری ﮐﻪ وﺟﻮد رﻓﯿﻊﺗﺮ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ‪ ،‬زﯾﺒﺎ و ﺑﺎﺻﻔﺎﺗﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ را‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ!‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٣٤‬‬

‫و ھﻤﭽﻨﯿﻦ آﯾﺎت زﯾﺮ‪:‬‬

‫َّ َّ َ َ ُ ْ َ ُّ َ َّ ُ ُ َّ ۡ َ َ ٰ ُ ْ َ َ َ َّ ُ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ ُ َ َّ َ َ ُ ْ َ َ َ ۡ َ ُ ْ‬
‫��ِكة �� �افوا و� �زنوا‬ ‫﴿إِن ٱ�ِين قالوا ر�نا ٱ� �م ٱست�موا تت�ل علي ِهم ٱلم ٰٓ‬
‫ُّ ۡ َ َ‬ ‫� ۡم � ٱ ۡ َ َ‬ ‫َۡ ُ َۡ َُٓ ُ‬ ‫ُ ُ ُ َ َ‬ ‫َ َ ۡ ُ ْ ۡ َ َّ‬
‫�ي ٰوة ِ ٱ��يا و ِ� ٱ�خ َِرةِ�‬ ‫ِ‬ ‫نت ۡم توع ُدون ‪� ٣٠‬ن أو ِ�اؤ‬ ‫� َّنةِ ٱل ِ� ك‬ ‫و�� ِ�وا ب ِٱ‬
‫ُ ُ ٗ ّ ۡ َ ُ َّ‬ ‫َ َ ُ ۡ َ َ َ ۡ َ ٓ ُ ُ ُ ۡ َ َ ُ ۡ َ َ َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬
‫ِي� ‪٣٢‬‬ ‫� أنفس�م ول�م �ِيها ما تدعون ‪ ٣١‬نز� مِن �فورٖ رح ٖ‬ ‫ول�م �ِيها ما �شت ِ‬
‫� ‪﴾٣٣‬‬ ‫َو َم ۡن أَ ۡح َس ُن قَ ۡو ٗ� ّم َِّمن َد َ� ٓ إ َ� ٱ َّ�ِ َو َعم َل َ�ٰل ِٗحا َوقَ َال إنَّ� م َِن ٱل ۡ ُم ۡسلِم َ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫]ﻓﺼﻠﺖ‪.[۳۳-۳۰:‬‬
‫»ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬آن ﮔﺎه اﺳﺘﻮار ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ]ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﭘﯿﺎم[ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻓﺮو ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺘﺮﺳﯿﺪ و اﻧﺪوھﮕﯿﻦ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ و ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺘﯽ ﮐﻪ وﻋﺪه داده‬
‫ﻣﯽﺷﺪﯾﺪ ﺧﻮش ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬ﻣﺎ در زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ و ]ﻧﯿﺰ[ در آﺧﺮت دوﺳﺘﺎﻧﺘﺎن ھﺴﺘﯿﻢ‪ .‬و ﺷﻤﺎ‬
‫در آﻧﺠﺎ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ دﻟﺘﺎن ﺑﺨﻮاھﺪ‪ ،‬دارﯾﺪ و ھﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺧﻮاھﯿﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫]ﺑﻪ ﻋﻨﻮان[ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ از ﺳﻮی ]ﺧﺪاوﻧﺪ[ آﻣﺮزﮔﺎر ﻣﮫﺮﺑﺎن‪ .‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺧﻮش ﺳﺨﻦﺗﺮ اﺳﺖ از‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ]ﺳﻮی[ ﺧﺪا دﻋﻮت ﮐﻨﺪ و ﮐﺎر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دھﺪ و ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ از‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﻢ«‪.‬‬
‫آﯾﺎت زﯾﺮ ﺑﻪ روﺷﻨﯽ ﭼﮫﺮهی درﺧﺸﺎن ﮔﺮوﻧﺪﮔﺎن ﺻﻤﯿﻤﯽ و ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﺎب ﺧﺪا را‬
‫ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺸﻌﻞ ﻓﺮوزاﻧﯽ ﻓﺮاراه رھﺮوان راه ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ ُ َ ََ َۡ‬
‫َ َ َ َُ ُ ۡ َٰ ُ َ َ ُ ْ‬
‫�ض هونا �ذا خاطبهم ٱل� ِهلون قالوا‬
‫َۡٗ‬
‫ِين �مشون � ٱ� ِ‬ ‫اد ٱ َّلر� ٱ َّ� َ‬ ‫َ َ ُ‬
‫﴿وعِب‬
‫ۡ‬
‫ون َر َّ� َنا ٱ ۡ�ف َ� َّنا َع َذ َ‬ ‫ُ‬
‫َ َ َُ َ‬ ‫َّ‬ ‫ج ٗدا َوق َِ�ٰ ٗ‬ ‫ون ل َِر ّ�ه ۡم ُس َّ‬ ‫َ َ َ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َس َ� ٰ ٗ‬
‫اب‬ ‫ِ‬ ‫ول‬ ‫ق‬ ‫�‬ ‫ِين‬ ‫�‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫‪٦٤‬‬ ‫ا‬‫م‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫يت‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ي‬ ‫ِين‬ ‫�‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫‪٦٣‬‬ ‫ا‬ ‫م‬
‫َ َّ َ َ ٓ َ َ‬
‫نف ُقوا ْ لَمۡ‬ ‫َّ َ َ ٓ َ ۡ ُ ۡ َ َ ّٗ َ ُ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َّ َ َ‬
‫َج َه َّن َمۖ إِن عذ َا� َها �ن غ َراما ‪ ٦٥‬إِ�ها ساءت مستقر� ومقاما ‪ ٦٦‬وٱ�ِين إِذا أ‬
‫ٗ‬ ‫ً‬
‫َ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ َ‬ ‫ُۡ ُ ْ َ َۡ َ ۡ ُُ ْ ََ َ َۡ َ َ َ َ‬
‫ِين � يَ ۡد ُعون َم َع ٱ�ِ إِ� ٰ ًها َءاخ َر َو�‬ ‫� �ٰل ِك ق َو ٗاما ‪ ٦٧‬وٱ�‬ ‫�فوا ولم �ق�وا و�ن �‬ ‫� ِ‬
‫َ‬
‫ون َو َمن َ� ۡف َع ۡل َ�ٰل َِك يَ ۡل َق �ثَ ٗ‬ ‫َّ َ َ ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َّ َ َّ ُ َّ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ ُ َ ۡ‬
‫اما ‪٦٨‬‬ ‫� ِق َو� ي ۡزن ۚ‬ ‫� إِ� ب ِٱ‬ ‫َ�ق ُتلون ٱ�َّف َس ٱل ِ� حرم ٱ‬
‫َ َ َ ٗ‬ ‫� �ِيهِۦ ُم َهانًا ‪ ٦٩‬إ َّ� َمن تَ َ‬
‫اب َو َء َ‬ ‫اب يَ ۡو َم ٱ ۡل ِق َ� ٰ َمةِ َو�َ ۡخ ُ ۡ‬ ‫يُ َ� ٰ َع ۡف َ ُ� ٱ ۡل َع َذ ُ‬
‫ام َن َوع ِمل � َم�‬ ‫ِ‬
‫ِيما ‪َ ٧٠‬و َمن تَابَ‬ ‫ور� َّرح ٗ‬ ‫� َ� ُف ٗ‬ ‫ح َس َ�ٰت َو َ� َن ٱ َّ ُ‬ ‫�ٔاتِه ۡم َ‬ ‫� َس ّ َ‬ ‫ك ُ� َب ّد ُِل ٱ َّ ُ‬ ‫َ ٰ ٗ َ ُ ْ َ ٰٓ َ‬
‫ٖ�‬ ‫ِ ِ‬ ‫�ل ِحا فأو�� ِ‬
‫َّۡ‬ ‫َ َّ َ َ َ ۡ َ ُ َ ُّ َ َ َ ُّ ْ‬ ‫َّ َ َ ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ٰ ٗ َ َّ ُ َ ُ ُ‬
‫وع ِمل �ل ِحا فإِنهۥ �توب إِ� ٱ�ِ متا�ا ‪ ٧١‬وٱ�ِين � �شهدون ٱلزور �ذا مروا ب ِٱللغوِ‬
‫ا�ا ‪َ ٧٣‬وٱ َّ� َ‬ ‫َ َّ َ َ ُ ّ ُ ْ َ ٰ َ ّ ۡ َ ۡ َ ُّ ْ َ َ ۡ َ ُ ّٗ َ ُ ۡ َ ٗ‬ ‫ٗ‬ ‫َ ْ‬
‫ِين‬ ‫ت ر�ِهِم لم �ِروا عليها صما و�مي‬ ‫م ُّروا ك َِراما ‪ ٧٢‬وٱ�ِين إِذا ذكِروا �� ِ‬
‫ُ َ َ‬
‫اما ‪ ٧٤‬أ ْو ٰٓ��ِك‬ ‫� إ َم ً‬ ‫ب َ�َا م ِۡن أَ ۡز َ�ٰج َنا َو ُذ ّر َّ�ٰت َنا قُ َّرةَ أَ ۡ� ُ َ ۡ َ ۡ َ ۡ ُ َّ َ‬ ‫ون َر َّ� َنا َه ۡ‬ ‫َُ ُ َ‬
‫� وٱجعلنا ل ِلمتقِ ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫�قول‬
 ‫‪٢٣٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫َٗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ َ َ ُ ْ َ ُ َ َّ ۡ َ َ َ ٗ‬

‫ت ُم ۡستَق ّر�‬
‫ِيها ۚ َح ُس َن ۡ‬
‫ِين � َ‬
‫� ٰ ِ� َ‬ ‫ِيها � َِّية َو َس� ٰ ًما ‪٧٥‬‬ ‫�زون ٱلغرفة بِما ص�وا و�لقون �‬
‫َو ُم َق ٗ‬
‫اما ‪] ﴾٧٦‬اﻟﻔﺮﻗﺎن‪.[۷۶-۶۳ :‬‬
‫»و ﺑﻨﺪﮔﺎن ]ﺧﺪاوﻧﺪ[ رﺣﻤﺎن آﻧﺎﻧﻨﺪ ﮐﻪ روی زﻣﯿﻦ ﻓﺮوﺗﻨﺎﻧﻪ راه ﻣﯽروﻧﺪ و ﭼﻮن‬
‫ﻧﺎداﻧﺎن آﻧﺎن را ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗﺮار دھﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ]ﺻﻠﺢ و[ ﺳﻼم ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻮﯾﻨﺪ )‪ (۶۳‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺐ را ﺑﺮای ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﺳﺠﺪهﮐﻨﺎن و ﻗﯿﺎمﮐﻨﺎن ﻣﯽﮔﺬراﻧﻨﺪ )‪ (۶۴‬و آﻧﺎن ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﻋﺬاب ّ‬
‫ﺟﮫﻨﻢ را از ﻣﺎ ﺑﮕﺮدان‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻋﺬاﺑﺶ ﭘﺎﯾﺪار اﺳﺖ )‪ (۶۵‬ﺑﻪ‬
‫راﺳﺘﯽ آن ﺑﺪ ﻗﺮارﮔﺎھﯽ و ]ﺑﺪ[ ﻣﻘﺎﻣﯽ اﺳﺖ )‪ (۶۶‬و آﻧﺎن ﮐﻪ ﭼﻮن اﻧﻔﺎق ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺎده روی‬
‫ﺣﺪ[ ﻣﻌﺘﺪل اﺳﺖ )‪ (۶۷‬و آﻧﺎن‬ ‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺨﻞ ﻧﻤﯽورزﻧﺪ و ]ﺷﯿﻮهﺷﺎن[ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ ]دو ّ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻌﺒﻮدی دﯾﮕﺮ را ]ﺑﻪ ﻧﯿﺎﯾﺶ[ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﺟﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ]ﮐﺸﺘﻨﺶ‬
‫را[ ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ ﺟﺰ ﺑﻪ ﺣﻖ ﻧﻤﯽﮐﺸﻨﺪ و زﻧﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ھﺮ ﮐﺲ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫]ﮐﯿﻔﺮی[ دﺷﻮار ﺑﺮ ﻣﯽﺧﻮرد )‪ (۶۸‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻋﺬاب ﺑﺮاﯾﺶ دو ﭼﻨﺪان ﺷﻮد و در آﻧﺠﺎ‬
‫ﺧﻮار ]و زﺑﻮن[ ﺟﺎودان ﻣﺎﻧﺪ )‪ (۶۹‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ و اﯾﻤﺎن آورد و ﮐﺎر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﯾﻨﺎﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺪیھﺎﯾﺸﺎن را ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽھﺎ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫آﻣﺮزﻧﺪه ﻣﮫﺮﺑﺎن اﺳﺖ )‪ (۷۰‬و ھﺮ ﮐﺲ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ و ﮐﺎر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دھﺪ ﭘﺲ او ﭼﻨﺎن‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ روی آورده اﺳﺖ )‪ (۷۱‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻮاھﯽ دروغ ﻧﻤﯽدھﻨﺪ و ﭼﻮن‬
‫ﺑﺮ ]ﮐﺎر ﯾﺎ ﺳﺨﻦ[ ﺑﯿﮫﻮده ﺑﮕﺬرﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﻮاراﻧﻪ ﺑﮕﺬرﻧﺪ )‪ (۷۲‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺑﻪ آﯾﺎت‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﭘﻨﺪ ﯾﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ]ﺷﻨﯿﺪن[ آن ﮐﺮ و ﮐﻮر ]ﺑﻪ ﺳﺠﺪه[ ﻧﯿﻔﺘﻨﺪ )‪ (۷۳‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬از ھﻤﺴﺮاﻧﻤﺎن و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻤﺎن ﻣﺎﯾﻪ روﺷﻨﯽ ﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻦ و‬
‫ﻣﺎ را ﭘﯿﺸﻮای ﭘﺮھﯿﺰﮔﺎران ﺳﺎز )‪ (۷۴‬اﯾﻨﺎن ﺑﻪ ]ﭘﺎس[ آﻧﮑﻪ ﺑﺮدﺑﺎری ﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﺘﯽ ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ و از ]دﻋﺎی[ ﺧﯿﺮ و ﺳﻼم در آﻧﺠﺎ ﺑﺮﺧﻮردار ﮔﺮدﻧﺪ‪ (۷۵) .‬در آﻧﺠﺎ‬
‫ﺟﺎوﯾﺪان ]ﺧﻮاھﻨﺪ ﺑﻮد[ ﻧﯿﮏ ﻗﺮارﮔﺎه و ]ﻧﯿﮏ[ ﻣﻘﺎﻣﯽ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﯾﮑﯽ از وﺳﺎﯾﻞ واﻻی ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ از ﺗﻮ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬اﻣﺎ ﻟﻔﻆ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻦ و وادار ﮐﺮدن در آن ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯽ! ﻧﻤﻮﻧﻪی زﯾﺒﺎﯾﯽ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬وﺟﻮد‬
‫ﺗﻮ ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﺿﺎﻣﻦ اﺟﺮای ﻋﻤﻠﯽ ﺷﺪن اﯾﻦ اﺷﺎره ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ ،‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاھﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪی زﯾﺒﺎ در ﻣﻌﺮض اﺑﻄﺎل ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ زودی ﺑﺪان ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫ﺧﻮاھﺪ رﺳﯿﺪ!‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٣٦‬‬

‫‪ -۸‬ﻣﻨﻔﯽ و ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻮدن‬

‫دو ﺧﻂ دﯾﮕﺮ در ﻧﺰدﯾﮑﯽ اﯾﻦ دو ﺧﻂ ھﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ ﺳﺎزﮔﺎری ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻮﺟﻮد‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ و ﻋﺒﺎرت از دو ﺧﻂ ﻣﻨﻔﯽ ﺑﻮدن و ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻮدن اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ھﺮ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﯾﺎ اﺧﺘﻼف ﻧﺴﺒﺖ و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‪ ،‬اﯾﻦ دو اﺳﺘﻌﺪاد ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﻣﻨﻔﯽ و ﻣﺜﺒﺖ‬
‫وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺣﺎل ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ھﺮ ﮐﺲ از ﯾﮑﯽ ﮐﻢﺗﺮ و از دﯾﮕﺮی ﺑﯿﺸﺘﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺎ در اﯾﻨﺠﺎ ﺳﺮﮔﺮم ﺑﺤﺚ ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﻧﺒﻮدﯾﻢ و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﻢ اﻧﺴﺎن را از ﻧﻈﺮ‬
‫رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ و زﯾﺴﺖﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار دھﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ از ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺷﮕﻔﺘﯽ از‬
‫آﻓﺮﯾﻨﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﯽرﺳﺪ ﻣﻨﺸﺄ ھﺮ دو‪ ،‬اﺳﺘﻌﺪاد ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﺎﺷﺪ! ﺧﺪا‬
‫ﺑﺪاﻧﭽﻪ آﻓﺮﯾﺪه داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و او ﺑﺎرﯾﮏﺑﯿﻦ و آ ﮔﺎه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻨﺸﺄ از ھﺮ ﮐﺠﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻤﺎم ﺗﻨﺎﻗﻀﺎت ﻋﺠﯿﺐ ھﻤﺠﻮار و ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺧﻮد‪ ،‬ﻓﻄﺮی اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺮدم را ﺑﺪون راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﺑﻪﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻄﺮت و ﺳﺮﺷﺖھﺎی ذاﺗﯽ آﻧﺎن ﺑﻪ‬
‫ﭼﭗ و راﺳﺖ ﻣﻨﺤﺮف ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و از ﺗﺎرھﺎی ﺳﺎز ﺟﺎن‪ ،‬آھﻨﮓھﺎی دلآزاری ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﮔﻮش از ﺷﻨﯿﺪن آن ﺗﻨﻔﺮ دارد‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺑﺨﺶ ﭘﯿﺶ اﺷﺎره ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪی اﻧﺤﺮاف‪ ،‬اﯾﻦ روح ﻣﻨﻔﯽ ﻓﻄﺮی‬
‫در اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﯾﮏ ﺑﻨﺪﮔﯽ ذﻟﺖآوری‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﯾﮏ ﻓﺮد و ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از روشھﺎ و ﯾﺎ ﻋﺎدات و‬
‫آداب و رﺳﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ ﻧﯿﺮوی ﻣﻨﻔﯽ ﻓﻄﺮی ﺑﺬاﺗﻪ دارای‬
‫ارزﺷﯽ ﺑﻮده و اﺣﺘﺮام آن واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺮﺷﺖ و ﺷﺨﺼﯿﺖ‬
‫اﻧﺴﺎن را ﻣﺴﺦ و زﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﺗﻨﮫﺎ ﺿﺎﻣﻦ ﺑﻪ راه آوردن ﻓﺴﺎد در زﻣﯿﻦ‬
‫را ﺗﻠﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آن ﻧﻈﺎرت آ ﮔﺎھﺎﻧﻪای ﺑﺮ ﻣﺮدم و ارزشھﺎ و ﻋﺎدات و آداب و رﺳﻢ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻈﺎرت آ ﮔﺎھﺎﻧﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ روﺣﯿﻪ ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺪون اﯾﻦ ﻧﻈﺎرت آ ﮔﺎھﺎﻧﻪ درﺳﺖ ﮐﺮدن ﻓﺴﺎد اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد و ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از‬
‫ﺑﻨﺪهای اﯾﻦ روح ﻧﻈﺎرت ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ!‬
‫اﮔﺮ اﻧﺴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ دوﻟﺖ و ﯾﺎ آﯾﯿﻨﯽ ﺧﻮد را ﺧﻮار ﺷﻤﺮد‪ ،‬ﺷﺨﺼﯿﺖ و اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺧﻮد را‬
‫از دﺳﺖ داده اﺳﺖ و ﻗﺪرت ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﺑﺮ اﻣﻮر از او ﺳﻠﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻗﺪرت‬
‫ً‬
‫راھﻨﻤﺎﯾﯽ و راه ﯾﺎﻓﺘﻦ را ﻧﯿﺰ از دﺳﺖ ﻣﯽده و ﮐﺎﻣﻼ ﻣﻨﻔﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻄﯿﻊ ﻣﺤﺾ اﺳﺖ ﻧﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬و دﻧﺒﺎﻟﻪرو اﺳﺖ ﻧﻪ ﭘﯿﺸﺮو دﺳﺘﻮرھﺎﯾﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ او ﻣﯽﮔﺬارد و ﺑﺎﯾﺪ اﺟﺮا ﮐﻨﺪ و‬
‫ً‬
‫ھﺮﮔﺰ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﺑﺮای آزﻣﻮن ﻧﯿﺰ‪ ،‬در اﯾﻦ دﺳﺘﻮرھﺎ ﻧﻤﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ ﮐﻪ درﯾﺎﺑﺪ واﻗﻌﺎ ﺑﻪ ﮐﺎرھﺎی‬
‫ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪.‬‬
 ‫‪٢٣٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﺎدت و ﺷﮫﻮﺗﯽ ﺧﻮد را ذﻟﯿﻞ داﻧﺴﺖ ﺗﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﺣﺪ ﺑﻪ‬
‫ھﻤﺮاه آن رﻓﺘﻪ ﺑﻨﺪﮔﯽ آن را اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ دﻧﺒﺎل اﻋﺘﯿﺎد رﻓﺖ ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﮔﮫﺎن‬
‫ﺑﻨﺪهی ﭘﯿﺎﻟﻪای ﺷﺮاب و ﺑﺮگ ﺗﻮﺗﻮن و ﯾﺎ ﻣﺎده ﻣﺨﺪر دﯾﮕﺮی اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮏ ﻓﻨﺠﺎن ﭼﺎی و ﯾﺎ‬
‫ﻗﮫﻮه و ﯾﺎ ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﮔﻮارای دﯾﮕﺮی او را ﺑﻨﺪهی ﺧﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و ﯾﺎ اﮔﺮ رﻓﺎهﻃﻠﺐ ﺷﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻨﺪﮔﯽ ﻓﺮش و ﺑﺴﺘﺮ ﻧﺮم و ﭘﺎرﭼﻪھﺎی ﮔﺮاﻧﺒﮫﺎ و ﻧﻌﻤﺖھﺎ و زﻧﺪﮔﯽ آﺳﻮده را ﭘﯿﺸﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و ﯾﺎ اﮔﺮ ﺑﻨﺪهی ﺷﮫﻮت ﺷﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻣﻮر ﺟﻨﺴﯽ و ﻣﺎل و ﺳﺘﯿﺰهﺟﻮﯾﯽ ﺑﻨﺪﮔﯽ‬
‫ﭘﯿﺸﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ...‬و در ﺑﺮاﺑﺮ ھﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ از او ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺳﺮ ﺑﻨﺪﮔﯽ ﻓﺮود ﻣﯽآورد‪ .‬ﻧﻪ‬
‫ﻣﺎﻟﮏ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﺧﺘﯿﺎر آزادی ﺧﻮد و ﻧﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖ اﺻﻼح ﻣﻔﺎﺳﺪ‬
‫روزﮔﺎر را دارد‪ .‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ روﺣﯿﻪای ﻣﺜﺒﺖ و آ ﮔﺎھﯽ از اﻣﻮر و ﻗﺪرت‬
‫ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺑﺮ ﺷﮫﻮات اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﯿﺎز دارد ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺪﺗﯽ ﻣﻌﯿﻦ و ﯾﺎ ﺑﺮای ھﻤﯿﺸﻪ‪ ،‬ﺧﻮد‬
‫را از ﻟﺬتھﺎی زﻧﺪﮔﯽ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺒﺎرزه در راه ﺑﮫﺒﻮد ﻣﻔﺎﺳﺪ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺤﺮوﻣﯿﺖ از‬
‫ﻟﺬتھﺎی زﻧﺪﮔﯽ و ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺮوﻣﯿﺖ از ﺧﻮد زﻧﺪﮔﯽ ﻣﻨﺘﮫﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و اﻧﺴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﯾﮑﯽ از آداب و رﺳﻮم رﯾﺸﻪدار و ﯾﺎ ﺑﯽﭘﺎﯾﻪی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ذﻟﺖ ﭘﯿﺸﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن ﺑﻪراه ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ .‬ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎ آن ھﻤﺮاه اﺳﺖ و در اﻋﻤﺎق ﺟﺎن ﺧﻮد‬
‫ﺑﺪان اﯾﻤﺎن ﻧﺪارد‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ دورو ﻣﯽﺷﻮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﻪ ﭘﺮﺗﮕﺎه ﻧﻔﺎق و دوروﯾﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦھﺎ از ﻋﯿﺐھﺎی ﻣﻨﻔﯽ ﺑﻮدن ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﺳﺐ و ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻐﻤﻪی ﻧﺎﺳﺎز ﺳﺮ‬
‫ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻮدن ﻧﯿﺰ اﮔﺮ از ﻣﺴﯿﺮ ﻋﺎدی ﺧﻮد ﺧﺎرج و ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪی و‬
‫دﺷﻤﻨﯽ و اﺻﺮار در ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزی و ﺳﺨﺖﮔﯿﺮی ﺑﺪل ﻣﯽﺷﻮد و آن ﻧﯿﺰ را در اﻣﻮر ﺑﺪ و‬
‫ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺻﺮف ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺧﻮاھﺪ وﺟﻮد ﺧﻮد را ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ و ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺧﻮد را‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﺪ و ﺑﺮای اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﻪ وﯾﺮاﻧﮕﺮی ﻣﯽﭘﺮدازد‪ :‬زﯾﺮا وﯾﺮاﻧﯽ آﺳﺎنﺗﺮ از ﺳﺎزﻧﺪﮔﯽ‬
‫اﺳﺖ! ﺑﻪ ﺣﻘﻮق دﯾﮕﺮان ﺗﻌﺪی و ﺗﺠﺎوز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺟﺎنھﺎی ﭘﺴﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﻣﺎﯾﻞ ھﺴﺘﻨﺪ! ﺧﻼﺻﻪ اﻧﻮاع و اﻗﺴﺎم ﺑﺪیھﺎ را ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﺑﺮاز وﺟﻮد ﮐﺮده‬
‫اﻧﮕﺸﺖﻧﻤﺎ ﺷﻮد و ﯾﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ھﺮ ﺷﺨﺺ »اﺻﺎﻟﺖ وﺟﻮدی« ھﺮ ﻗﯿﺪ و ﻣﻘﺮرات اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را‬
‫زﯾﺮ ﭘﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺧﻮد را از ھﻤﻪی ﭘﯿﻮﻧﺪھﺎ رھﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و ﺗﻨﮫﺎ ﮐﺎر و رﻓﺘﺎر و ﻓﮑﺮی را‬
‫درﺳﺖ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺟﺘﻤﺎع را ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٣٨‬‬

‫ﺧﻮد ھﯿﭻ اﺣﺴﺎس ﻧﺪارد! ﺑﺎﻻﺗﺮ از ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺧﺪا و اﻧﮑﺎر وﺟﻮد‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد ﻣﯽﻧﺎزد ﺗﺎ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺠﺎع‪ ،‬آزاد ﻓﮑﺮ‪ ،‬ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ و روﺷﻨﻔﮑﺮ اﺳﺖ!‬
‫اﻧﺤﺮافھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﻓﻄﺮت ﺳﻠﯿﻢ ﺳﺮ ﻧﻤﯽزﻧﺪ! ﻓﻄﺮت ﺳﻠﯿﻢ وﺟﻮد‬
‫ﺧﻮد را در راه ﺧﯿﺮ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و ذات و ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺧﻮد را ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ راه ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻓﻄﺮت در ﭼﻨﺎن ﻗﻠﻪای رﻓﯿﻊ و واﻻﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻻی آن ﻧﯿﺰ ﻗﻠﻪھﺎﯾﯽ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺪان دﺳﺖ ﯾﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ دارای وﺟﻮدی ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻮده‪ ،‬ﻣﺎﻟﮏ‬
‫ﻧﻔﺲھﺎی ﺧﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪانﺳﻮ راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﺷﺪه و رھﺒﺮ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﺑﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺮدم را ﺑﻪ‬
‫ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﯿﺮ در آنھﺎ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺮای ھﻤﻪ ﭘﯿﺸﺮواﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺳﻮی رﺳﺘﮕﺎر و‬
‫ﺳﻌﺎدت ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫� نَذ ً‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ‬
‫ون ل ِل َ�ٰلم َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َُۡ َ َ ٰ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َّ َ‬
‫ِيرا ‪] ﴾١‬اﻟﻔﺮﻗﺎن‪.[۱ :‬‬ ‫ِ‬ ‫� � ۡب ِده ِۦ ِ�ك‬ ‫ار َك ٱ�ِي ن َّزل ٱلفرقان‬‫﴿�ب‬
‫»زوال ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ و ﭘﺮ ﺑﺮﮐﺖ اﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﺑﺮ ﺑﻨﺪهاش ﻧﺎزل ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﯿﻢدھﻨﺪه‬
‫ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﺑﺪﯾﻦ دو ﻧﯿﺮو دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ھﺮ ﯾﮏ را در ﺟﺎی درﺳﺖ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬و ﺟﺎن‬
‫اﻧﺴﺎن را در ﻧﺘﯿﺠﻪی ﺑﻪھﻢ آﻣﯿﺨﺘﻦ اﯾﻦ دو ﻧﯿﺮو‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ درﺳﺖ و ﺳﺮﺷﺘﯽ‬
‫ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﺗﺤﻮﯾﻞ ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬و ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﭘﺲ از ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪن ﻣﯿﺦھﺎ و ﭘﯿﭻ و‬
‫ﻣﮫﺮهھﺎی آن در ﺟﺎی ﺻﯿﺤﺢ ﺧﻮد ﺑﮑﺎر ﻣﯽاﻓﺘﺪ و ﻋﻘﺮﺑﻪھﺎی آن ﮔﺮدش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎن‬
‫اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺎ درﺳﺖ ﺷﺪن اﯾﻦ ﻧﯿﺮوھﺎ ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪی ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺮدازد‪.‬‬
‫ً‬
‫اﺳﻼم ﺣﺲ ﻣﻨﻔﯽ ﺑﻮدن اﻧﺴﺎن را ﮐﺎﻣﻼ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪا ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺮوی ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻮدن ﺷﺨﺺ را در ﺑﺮاﺑﺮ روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻗﺪرتھﺎی ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻔﺲ را اﺻﻼح و زﻧﺪﮔﯽ را ﭘﺎﯾﺪار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼ ﻣﻨﻔﯽ‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﺪا آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر و ﻣﺪﺑﺮ و ﻣﺎﻟﮏ ھﻤﻪﭼﯿﺰ و ﮔﺮداﻧﻨﺪهی‬
‫ھﻤﻪی ﮐﺎرھﺎ اﺳﺖ‪ .‬او زﻧﺪه ﮐﻨﻨﺪه و ﻣﯿﺮاﻧﻨﺪهی آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﺸﯿﺖ و ﻗﺎﻧﻮن‬
‫آﻓﺮﯾﻨﺶ روزی را ﮔﺴﺘﺮاﻧﺪه ﺑﺮای ھﻤﻪی اﻓﺮاد اﻧﺪازه ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ ھﻤﻪی ﺑﻨﺪﮔﺎن او‬
‫ً‬
‫ﭼﯿﺮه اﺳﺖ و ھﺮﭼﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪا ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﺎ ھﺮ ﭼﻪ ﺧﻮاﺳﺖ از ﺟﺎﯾﯽ‬
‫اﺟﺮا ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺪﯾﺪار ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺮدم ھﻤﻪ ﺟﺰ او ﻧﻔﻊ و ﺿﺮر ﺧﻮد را ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ و او‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﯿﺮ و ﺷﺮ ﺗﻤﺎم ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽداﻧﺪ و ﮐﺎرھﺎ را در راه ﺻﻼح ﺧﻠﻖ‬
‫ﺑﮑﺎر ﻣﯽاﻧﺪازد‪.‬‬
 ‫‪٢٣٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮏ ﺣﻘﯿﻘﺖ »ﻋﻠﻤﯽ« اﺳﺖ! ﺗﻨﮫﺎ ﺧﺪا ﻣﺎﻟﮑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮﭼﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﻧﺴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﺗﺴﻠﯿﻢ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﺤﺾ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺣﻖ‬
‫ﻣﻮاﺧﺬهی ﺧﺪا را دارد و ﻧﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ و ﻧﻪ ﺗﺮدﯾﺪ و ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد و اﻋﺘﺮاﺿﯽ‪ ،‬زﯾﺮا ھﯿﭻﯾﮏ از‬
‫ً‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎرھﺎ در ﻋﻤﻞ ﻓﺎﯾﺪه ﻧﺪارد‪ .‬اﺻﻼ ﻋﻨﺎد و دوﺷﻤﻨﯽ ﺑﺎ ﺧﺪا ﭼﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪای ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ! آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪا ﻋﺮض اﻧﺪام ﮐﺮد؟ ھﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮان! ﭘﺲ ﺑﮫﺘﺮ و‬
‫زﯾﺒﺎﺗﺮ و ﺳﺰاوارﺗﺮ ھﻤﺎن ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻣﺤﺾ اﺳﺖ!‬
‫اﯾﻦ ﺗﺴﻠﯿﻢ‪ ،‬ﺗﺴﻠﯿﻤﯽ ﮐﺮﯾﻤﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺴﻠﯿﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺮوﯾﯽ ھﻤﺴﻨﮓ ﺑﺎ اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ اﯾﺠﺎد ﺧﺸﻢ و ﮐﯿﻨﻪای در ﻧﻔﺲ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﺴﻠﯿﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻦ ﭼﯿﺮهای ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺗﺴﻠﯿﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺮودﮔﺎر ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪای ﺗﻤﺎم ﺳﻮرهھﺎی ﻗﺮآن )ﺟﺰ ﯾﮏ‬
‫ﺳﻮره( ﺑﺪﯾﻦ رﺣﻤﺖ ﻣﻄﻠﻖ ھﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ و ﮔﺴﺘﺮده وﺻﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﲪﻦ‬
‫اﻟﺮﺣﻴﻢ«‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﺗﺴﻠﯿﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺪرت ﺷﺮی ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ ﺑﺪﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ آن را ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﺧﻮد درآورد! ﻣﻨﺰهﺗﺮ و واﻻﺗﺮ از اﯾﻦ ﺳﺨﻦھﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺰرگ و ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪ ﭘﺮوردﮔﺎری‬
‫اﺳﺖ ﺷﺎﯾﺎن ﺗﺴﻠﯿﻢ‪ ،‬ﺗﺴﻠﯿﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺨﺸﻨﺪهی ﻣﻮھﺐدار ﺑﺎ ﻓﻀﻞ ﻣﻨﻌﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ از‬
‫زور و اﺟﺒﺎر ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و ﻧﻪ ﺑﺮای ﻃﻠﺐ و ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺴﯽ‪.‬‬
‫وﺟﻮد اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖھﺎ‪ ،‬ﮐﺮاﻣﺖھﺎی اﻧﺴﺎﻧﯽ و ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﻮھﺒﺖ ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﺴﮫﯿﻼت ﻓﺮاواﻧﯽ‪ ،‬از ھﺮ ﻧﻈﺮ اﻧﺴﺎن را ﻣﻮرد ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ و ﯾﺎری ﺧﻮد ﻗﺮار داده‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﭼﻪ از ﻧﻈﺮ ﺗﺼﻮﯾﺮ و ﻣﻨﻈﺮ ﻧﯿﮑﻮ‪ ،‬و ﭼﻪ از ﻧﻈﺮ ﻗﺪرت او در ﺗﺴﺨﯿﺮ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮای ﻣﺼﺎﻟﺢ‬
‫و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮد‪ ،‬و ﭼﻪ از ﻧﻈﺮ ﻗﺪرت ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬و ﭼﻪ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ در زﻧﺪﮔﯽ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺸﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪﮔﻮﻧﻪای ﺑﺰرﮔﻮاراﻧﻪ و »ﺷﺎﯾﺴﺘﻪی اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ«‬
‫ﺗﺴﻠﯿﻢ ﮐﺮده‪ ،‬ھﯿﭻ اﺛﺮی از ﺧﺸﻢ و ﮐﯿﻨﻪ در آن وﺟﻮد ﻧﺪارد!‬
‫ﺗﺴﻠﯿﻢ از ﻣﺤﺒﺖ اﺳﺖ! ﻧﻪ ﺗﺴﻠﯿﻢ از ﻧﺎﭼﺎری و اﺟﺒﺎر!‬
‫در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺧﺪای ﻗﺎھﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد ﭼﯿﺮﮔﯽ دارد‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻤﺎم‬
‫ً‬
‫وﺳﺎﯾﻞ ﭼﯿﺮﮔﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻠﮑﻮت ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ در دﺳﺖ ﻗﺪرت او اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﺪا ذاﺗﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﺧﻮد را دوﺳﺖ دارد و از اﯾﺸﺎن ﺧﺸﻨﻮد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا و ﺧﺸﻨﻮدی‬
‫از ﺧﻮدش دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٤٠‬‬
‫َّ ُ َ َ ۡ َ ُ ۡ ُ ُ َ ُ‬
‫� ۡم َوٱ َّ ُ‬ ‫ُۡ ۡ ُ‬ ‫� فَٱتَّب ُ‬ ‫ُ ُ ۡ ُ ُّ َ‬
‫ون ٱ َّ َ‬ ‫ُۡ‬
‫�‬ ‫و� �بِب� ُم ٱ� و�غفِ ۡر ل�م ذنو� ۚ‬ ‫ِ‬ ‫ع‬ ‫ِ‬ ‫﴿قل إِن كنتم �ِب‬
‫َ� ُفور‪َّ ٞ‬رح ‪ٞ‬‬
‫ِيم ‪] ﴾٣١‬آل ﻋﻤﺮان‪.[۳۱ :‬‬
‫»ای ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ‪ ،‬ﺑﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ ﺧﺪا را دوﺳﺖ دارﯾﺪ از ﻣﻦ ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﺧﺪا ﻧﯿﺰ ﺷﻤﺎ را‬
‫دوﺳﺖ ﺑﺪارد«‪.‬‬
‫� َ� ۡن ُه ۡم َو َر ُضوا ْ َ� ۡن ُ ۚه َ�ٰل َِك ٱ ۡل َف ۡو ُز ٱ ۡل َع ِظ ُ‬
‫يم ‪] ﴾١١٩‬اﻟﻤﺎﺋﺪة‪.[۱۱۹ :‬‬ ‫� ٱ َّ ُ‬
‫﴿ َّر ِ َ‬
‫»و ھﻢ ﺧﺪا از آﻧﺎن راﺿﯽ اﺳﺖ و ھﻢ آﻧﺎن از ﺧﺪا راﺿﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ در واﻗﻊ‬
‫ﭘﯿﺮوزی ﺑﺰرﮔﯽ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﺴﻠﯿﻢ از اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
‫��هِ أُ� ُ‬
‫ِيب ‪] ﴾١٠‬اﻟﺸﻮری‪.[۱۰ :‬‬ ‫﴿ َعلَ ۡيهِ تَ َو َّ�ۡ ُ‬
‫ت َۡ‬
‫»ﺑﻪ ھﻤﺎن ﺧﺪاﯾﯽ ﮐﺎر ﺧﻮد را واﮔﺬار ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﭘﺮودﮔﺎر ﻣﻦ اﺳﺖ و از ھﻤﻪﺟﺎ‬
‫ﺑﻪﺳﻮی او ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدم«‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن از اﯾﻦ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺧﺎﻟﺺ ﻧﯿﺮو ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﯿﺰھﺎ و اﺷﺨﺎص و ﭘﯿﺸﺎﻣﺪھﺎ‬
‫ً‬
‫ﮐﺎﻣﻼ ﺛﺎﺑﺖ و ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ ﺑﺎﺷﺪ!‬
‫در واﻗﻊ ﭼﯿﺰ ﺷﮕﻔﺘﯽ ﮐﻪ در ﺟﺎن ﻣﺆﻣﻦ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ھﻤﺎن اﯾﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻇﺮف‬
‫ﺟﺎن را ﺳﺮﺷﺎر ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﺪرﺗﯽ ﺳﺎزﻧﺪه‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﮐﻨﻨﺪه و رھﺒﺮی ﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻣﺒﺎرز‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﺰت‪،‬‬
‫ﻣﺠﺎھﺪ و ﭼﯿﺮه ﺷﻮﻧﺪه او را ﺑﻪ ﺟﻠﻮ ﻣﯽراﻧﺪ!‬
‫و�ِۦ َول ِۡل ُم ۡؤمِن َ‬
‫ِ�﴾ ]اﻟﻤﻨﺎﻓﻘﻮن‪.[۸ :‬‬
‫َّ ۡ‬
‫﴿ َو ِ�ِ ٱلعِ َّزةُ َول َِر ُس ِ‬
‫»ﻋﺰت و ارﺟﻤﻨﺪی ﻣﺨﺼﻮص ﺧﺪا و رﺳﻮل او و ﻣﻮﻣﻨﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻣﻮﻣﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ ھﺮ ﭼﯿﺰی ﺻﺎﺣﺐ ﻋﺰت و اﺳﺘﻘﻼل روﺣﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َۡ َ ۡ ُ ۡ َۡ ‪ََ ٞ‬‬
‫ح �ق ۡد‬ ‫ِ� ‪ ١٣٩‬إِن �مسس�م قر‬ ‫نت ُم ٱ ۡ�َ ۡعلَ ۡو َن إن ُك ُ‬
‫نتم ُّم ۡؤ ِمن َ‬ ‫� َزنُوا ْ َوأَ ُ‬
‫ََ َ ُ ْ ََ َۡ‬
‫﴿و� ت ِهنوا و�‬
‫ِ‬
‫ام نُ َداول ُ َها َ� ۡ َ‬ ‫َ‬
‫ك ٱ ۡ�يَّ ُ‬ ‫َ َّ ۡ َ ۡ َ َ ۡ ‪َ ۡ َ ُ ُ ۡ ّ ٞ‬‬
‫اس﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۴۰-۱۳۹ :‬‬ ‫� ٱ�َّ ِ‬ ‫ِ‬ ‫مس ٱلقوم قرح مِثله ۚۥ وت ِل‬
‫»ﻧﻪ ﺧﻮد را ﭘﺴﺖ ﺷﻤﺮﯾﺪ و ﻧﻪ دﻟﺘﻨﮓ ﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬از ھﻤﻪ ﺑﺮﺗﺮ ھﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻮﻣﻦ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪...‬‬
‫اﮔﺮ ﺷﻤﺎ را زﺧﻤﯽ ﺑﺮﺳﺪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻪ دﺷﻤﻦ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ زﺧﻤﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ‬
‫روزﮔﺎر را ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﻢ«‪.‬‬
‫ﻋﺰت و ﺑﺮﮔﺰاری در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﯿﺸﺎﻣﺪھﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ۡ ِ َ ٗ ۡ‬ ‫َ‬ ‫�م َّما � ٱ َّ َ َ‬ ‫َ َ َّ َ َ ُ‬
‫ِيعا ّمِن ُ ۚه﴾ ]اﻟﺠﺎﺛﯿﺔ‪.[۱۳ :‬‬ ‫ت َو َما ِ� ٱ��ض �‬ ‫لس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿وسخر ل‬
 ‫‪٢٤١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن ﺑﺸﺮ‬

‫»ھﺮ ﭼﻪ را ﮐﻪ در آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ ﻣﺴﺨﺮ ﺷﻤﺎ ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ ھﻤﻪ از او اﺳﺖ«‪.‬‬

‫ﻋﺰﺗﯽ اﺳﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﻋﺰت ﮐﺎﻣﻞ و ھﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪای در ﺗﻤﺎم ﺟﮫﺎت اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻌﺠﺰهی اﯾﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺴﻠﯿﻢ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺮای ﺧﺪا اﯾﻦ ﻧﯿﺮوی ﺷﮕﻔﺖ را ﺑﻪﺟﺎن آدﻣﯽ‬
‫ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ھﺮ ﭼﯿﺰی ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺪانوﺳﯿﻠﻪ ﺑﺮ ھﺮ ﭼﯿﺰی ﭼﯿﺮﮔﯽ و‬
‫ﺑﺮﺗﺮی ﯾﺎﺑﺪ و ھﺮﭼﻪ را ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﺑﺎ آن ﺑﺴﺎزد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺪﮔﯽ ﻧﻪ ﺑﺮای ﻗﺪرتھﺎی ﻣﺎدی ﺳﺰا اﺳﺖ ﻧﻪ اﻗﺘﺼﺎدی‪ ،‬ﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ دوﻟﺖ و ﯾﺎ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ روا اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺪرت اﻋﺘﯿﺎد و آداب و رﺳﻮم ﻣﻠﯽ و ﻏﯿﺮﻣﻠﯽ‪ ،‬ھﯿﭻ‬
‫ﭼﯿﺰی ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮﻧﺎﭘﺬﯾﺮ و »ﻻزماﻻﺗﺒﺎع« ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ ﺳﻨﺖ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺧﺪاﯾﯽ‪:‬‬
‫َّ َ ٗ‬ ‫﴿فَلَن َ َ َّ‬
‫ت ٱ� ِ � ۡبدِي� ۖ﴾‪ .‬از ﺳﻨﺖ و روش ﺧﺪا اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎن ﺑﺎ اﻣﺎن‪ ،‬ﻗﺪرت‬ ‫�د ل ُِسن ِ‬
‫ِ‬
‫وﺟﻮدی ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺰرگ و ﻧﺎﻣﻮس ﻋﻈﯿﻢ ﺧﻠﻘﺖ ھﻤﮕﺎم ﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫اﺳﺮار آن را ﻣﯽﻓﮫﻤﺪ و ﻗﻮا و ﻧﯿﺮوھﺎی آن را ﺑﻪ ﺑﻨﺪ ﻣﯽﮐﺸﺪ و ﺑﮑﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬زﯾﺮا ھﻤﻪی‬
‫اﯾﻦ ﻗﺪرت و اﺳﺘﻌﺪادھﺎ ﺑﻪدﺳﺘﻮر ﺧﺪا ﻣﺴﺨﺮ اﻧﺴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ً‬
‫از اﯾﻨﺠﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اوﻟﯿﻪای ﮐﻪ واﻗﻌﺎ ﺳﺮﺷﺎر از اﯾﻤﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫اﯾﺠﺎد ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮﮔﺰ ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪای ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﻗﺘﺼﺎدی‬
‫و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﮑﺮی و رواﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺿﺮورﺗﯽ از ﺿﺮورتھﺎی ﺟﮫﺎﻧﯽ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺸﮑﯿﻞ آن‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﻧﻪ ﺟﺒﺮ ﺗﺎرﯾﺦ و ﻧﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪی ﺣﺘﻤﯽ ﯾﮑﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖھﺎی زﻣﯿﻨﯽ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﮫﺎ اﻧﮕﯿﺰهی اﯾﻤﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪای را ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪی ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪی اراده اﯾﺠﺎد‬
‫ﮐﺮد‪.‬‬
‫از اﯾﻨﺠﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎ دلھﺎﯾﯽ ﺳﺮﺷﺎر از ﻋﺸﻖ و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪا در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺮوھﺎی ﻣﺎدی و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺑﺸﺮی ﭼﯿﺮﮔﯽ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫ﺗﻌﺪاد اﻧﺪک‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺮﻧﮓھﺎ و ﻗﺪرت و ﻧﯿﺮوھﺎی اﻗﺘﺼﺎدی ﻗﺮﯾﺶ ﭘﺎﯾﺪاری ﮐﺮدﻧﺪ‬
‫و ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻋﺎدات و آداب و رﺳﻮم و ﻣﻔﺎھﯿﻢ ﻋﺮب روﯾﺎروﯾﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺎ ﻗﺪرت‬
‫اﯾﻤﺎن‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ھﻤﻪی دﺳﺎﯾﺲ و ﻧﯿﺮﻧﮓ و ﺳﺮﮐﺸﯽھﺎی ﺑﺸﺮی ﺛﺎﺑﺖ ﻗﺪم ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺮ آنھﺎ‬
‫ﭼﯿﺮﮔﯽ و ﺑﺮﺗﺮی ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و ھﻤﻪ را ﻣﻐﻠﻮب ﮐﺮدﻧﺪ و ﺷﮑﺴﺖ دادﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻨﺠﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮس‪ ،‬ﺑﻪﺗﻨﮫﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﻧﯿﺮوی اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا و ﺣﻖ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺮوھﺎی روی زﻣﯿﻦ اﯾﺴﺘﺎدﮔﯽ ﮐﺮد‪ ،‬و ﺑﺎ اﯾﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای وﺻﻮل ﺑﻪ ﺣﻖ و رﺳﯿﺪن‬
‫ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻗﺮب اﻟﮫﯽ داﺷﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺣﻖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪا ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﺧﺪا ﻧﯿﺰ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٤٢‬‬

‫او را ﯾﺎری ﮐﺮد‪ .‬و از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ »درک« ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﯿﺸﺎﻣﺪھﺎ و وﻗﺎﯾﻊ و ﺗﺎرﯾﺦ ھﯿﭻﯾﮏ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺪرت ﺧﺪا ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ھﻤﻪی آنھﺎ ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﺗﺎ ﭘﯿﺮوز ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬روح ﻣﻨﻔﯽ ﻓﻄﺮی ﺧﻮد را در ﺟﺎی درﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺣﻖ ﺑﮑﺎر‬
‫ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻧﯿﺮوھﺎی ﻣﺜﺒﺖ روی زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪:‬‬
‫وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬

‫در ﻓﺼﻞھﺎی ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬دﻗﺖ و ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮاواﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ھﻤﻪی ﺗﺎرھﺎ و رﺷﺘﻪ ھﺎی ﻧﻔﺲ‬
‫ﺑﺸﺮی ﺷﺪه دﯾﺪﯾﻢ و درﯾﺎﻓﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺟﻨﺒﻪھﺎ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ھﯿﭻ ﻧﮑﺘﻪای‬
‫ﻓﺮوﮔﺬار ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ اﻧﺪازهای روﺷﻦ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻟﻤﺲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪،‬‬
‫اﺑﺰار و ادوات ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم ﭘﺎﯾﺎن ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ ھﻤﯿﺸﻪ ﺗﯿﺮی در ﺗﺮﮐﺶ دارد‪.‬‬
‫اﺳﻼم وﺳﯿﻠﻪھﺎی ﭼﻨﺪی ﺑﺮای ﭘﺮورش ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻟﮕﻮ و ﻧﻤﻮﻧﻪی ﻋﻤﻠﯽ‬
‫ﻧﺸﺎن دادن‪:‬‬
‫ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز؛‬
‫ﮐﯿﻔﺮ و ﭘﺎداش؛‬
‫داﺳﺘﺎن و اﻣﺜﺎل؛‬
‫ﻋﺎدت دادن ﺑﻪ ﭼﯿﺰی؛‬
‫ﺑﯿﻦ ﭘﯿﺸﺎﻣﺪھﺎ‪...‬‬
‫ھﺮ رﻧﮕﯽ از اﯾﻦ رﻧﮓھﺎ را از ﻣﻨﻔﺬی وارد ﺟﺎن اﻧﺴﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ و ھﺮ ﯾﮏ‪ ،‬زﺧﻤﻪی‬
‫وﯾﮋهای ﺑﺮای ﺑﻪﺻﺪا درآوردن ﯾﮑﯽ از ﺗﺎرھﺎی ﺳﺎز ﺟﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن را ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﺑﻪﺣﺎل‬
‫ﺧﻮد وا ﻣﯽﮔﺬارد ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺎﻓﺬ ﺟﺎن او رﺳﻮخ و از وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﭘﺮ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﯿﭻ‬
‫ﺗﺎری ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ آھﻨﮕﯽ ﺑﺮ آن ﺳﺎز ﮐﻨﺪ و ھﻤﻪی ﺟﻨﺒﻪھﺎ را در ﻧﻈﺮ ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫در زﯾﺮ وﺳﺎﯾﻞ ﯾﺎد ﺷﺪه را ﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬

‫‪ -۱‬ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی اﻟﮕﻮ‬

‫ﭘﯿﺮوزﻣﻨﺪاﻧﻪﺗﺮﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪی ﺗﺮﺑﯿﺖ‪ ،‬ﭘﺮوردن ﺑﺎ ﯾﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪی ﻋﻤﻠﯽ و اﻟﮕﻮی زﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻦ ﮐﺘﺎﺑﯽ در ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮورش آﺳﺎن اﺳﺖ! و ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻧﻘﺸﻪای ﺧﯿﺎﻟﯽ ﻧﯿﺰ اﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﮐﺎﻣﻞ و ھﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ و ﮔﺴﺘﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﺳﺎﻧﺘﺮ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ روش و ﻧﻘﺸﻪ ﺗﺎ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ واﻗﻌﯽ ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻧﺸﺪه‪ ،‬و ﺗﺎ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎی رﻓﺘﺎر و درﯾﺎﻓﺖھﺎ و‬
‫ً‬
‫اﻓﮑﺎر ﺑﺸﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ﻋﻤﻼ اﺻﻮل و اھﺪاف آن روش را روﺷﻦ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺒﯽ ﺑﺮ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٤٤‬‬

‫ﮐﺎﻏﺬ و ﻧﻘﺸﻪای ﻣﻌﻠﻖ در ﻓﻀﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﮫﺎ روﺷﯽ ﺑﻪ اﺟﺮا درﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ‬
‫ً‬
‫درﻣﯽآورد و ﺗﺤﻮﻟﯽ در ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻼ ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ و در زﻧﺪﮔﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫ﺑﮑﺎر ﺑﺮده ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﺪای ﻣﻨﺰھﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ روش واﻻﻣﺮﺗﺒﻪای ﻣﻌﺠﺰهآﺳﺎ را وﺿﻊ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﺸﺮی آن را ﺑﮑﺎر ﺑﻨﺪد‪ .‬اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎر اﯾﻦ روش را ﺑﺮ دوش ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫واﻗﻌﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم آن را ﻧﯿﮏ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻧﯿﺖ آن اﻋﺘﺮاف و ﺳﭙﺲ از آن‬
‫ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮدم ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﯾﺪ ﺳﺮﻣﺸﻖ و ﻧﻤﻮﻧﻪای ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﻣﺤﻤﺪ ج را ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ ﺗﺎ ﺳﺮﻣﺸﻘﯽ ﺑﺮای ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َّ ُ ۡ َ ٌ َ َ َ ‪ۡ َ َّ ْ ُ ۡ َ َ َ َ ّ ٞ‬‬ ‫َّ َ َ َ َ ُ‬
‫� َوٱ�َ ۡو َم ٱ�خ َِر َوذك َر‬ ‫﴿لق ۡد �ن ل� ۡم ِ� َر ُسو ِل ٱ�ِ أسوة حسنة ل ِمن �ن يرجوا ٱ‬
‫�� ‪] ﴾٢١‬اﻷﺣﺰاب‪.[۲۱ :‬‬ ‫� َكث ِ ٗ‬
‫ٱ َّ َ‬
‫ً‬
‫»ﯾﻘﯿﻨﺎ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ در ]روش و رﻓﺘﺎر[ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا اﻟﮕﻮی ﻧﯿﮑﻮﯾﯽ اﺳﺖ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ھﻤﻮاره ﺑﻪ ﺧﺪا و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﻣﯿﺪ دارد و ﺧﺪا را ﺑﺴﯿﺎر ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫و ﺻﻮرت ﮐﺎﻣﻠﯽ از روش ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺳﻼﻣﯽ را در وﺟﻮد آن ﺣﻀﺮت ﮔﺬاﺷﺖ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم‬
‫ﺟﺮﯾﺎن ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻤﻮﻧﻪای ﺟﺎوﯾﺪان و زﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫از ﻋﺎﯾﺸﻪل‪ ،‬از ﺧﻠﻖ و ﺧﻮی رﺳﻮل ﺧﺪا ج ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﻠﻖ او ﻗﺮآن ﺑﻮد!‬
‫ُ‬
‫ﭘﺎﺳﺨﯽ دﻗﯿﻖ‪ ،‬ﺷﮕﻔﺖ‪ ،‬ﻣﺨﺘﺼﺮ و ﮐﺎﻣﻞ‪ .‬ﺧﻠﻖ او ﻗﺮآن ﺑﻮد! زﺑﺎﻧﯽ زﻧﺪه و ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺮای‬
‫روح و ﺣﻘﺎﯾﻖ و راھﻨﻤﺎﯾﯽھﺎی ﻗﺮآن‪ .‬از اﯾﻦ رو ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮد ﻗﺮآن وﺟﻮد ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺪرﺗﯽ‬
‫از آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺧﺪا ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻧﻮاﻣﯿﺲ و اﺳﺮار ﺧﻠﻘﺖ در آن ﻣﺘﮑﺎﻣﻞ و ھﻤﻪی ﻧﯿﺮوھﺎ در‬
‫وﺟﻮد او ﮔﺮد آﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺷﮕﻔﺖﺗﺮﯾﻦ ﻣﻮﺟﻮدی ﮐﻪ ﺟﮫﺎن آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺑﻪ ﺧﻮد دﯾﺪه اﺳﺖ و‬
‫ﺻﻔﺎت ﻣﻠﮑﻮﺗﯽ آﺳﻤﺎﻧﯽ را ﺑﺎ ﺧﻮاص ﺣﯿﻮاﻧﯽ زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ھﻢ آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﮕﻔﺖآور ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ زاﯾﺶ او را زاﯾﺶ ﻧﻮر ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫اﺧﯿﺮا داﻧﺶ ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ ﻣﻌﺘﺮف ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از روزﮔﺎران ﭘﯿﺶ‪ ،‬روح ﺑﺸﺮی ﺑﻪ‬
‫آﺳﺎﻧﯽ آن را ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬ﻋﻠﻢ ﮐﺸﻒ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺎده ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻧﺮژی ﺑﻪ ﺗﺸﻌﺸﻊ‬
‫ﻣﺘﺤﻮل ﻣﯽﮔﺮدد ‪.١‬‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ درﺑﺎرهی اﻧﺮژی و ﻣﺎده ﻧﮏ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »ذرهی ﺑﯽاﻧﺘﮫﺎ« ﻧﻮﺷﺘﻪی آﻗﺎی ﻣﮫﻨﺪس ﺑﺎزرﮔﺎن )ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪه(‪.‬‬
 ‫‪٢٤٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬

‫روان ﺑﺸﺮی از روزﮔﺎران ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ و ﺑﺪاھﺖ درﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن اﻧﺮژی‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و اﻧﺮژی اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺗﺸﻌﺸﻊ و ﭘﺮﺗﻮاﻓﺸﺎﻧﯽ دﮔﺮﮔﻮن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﻧﻮر ﺗﺒﺪﯾﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ را درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ج را دﯾﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﭙﺎرﭼﻪ اﻧﺮژی از ﻧﻮر ﺷﻔﺎف و درﺧﺸﺎن ﮐﻪ ﺧﺪا او را ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ راه ﻣﺮدم را ﺑﺮ‬
‫روی زﻣﯿﻦ روﺷﻦ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫�� َونَذ ٗ‬
‫�ه ٗدا َو ُمبَ ّ ِ ٗ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُّ َّ ٓ ۡ َ َ َ َ‬
‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ِير� ‪َ ٤٥‬ودا� ًِيا إِ� ٱ�ِ �ِإِذنِهِۦ‬ ‫� إِ�ا أرسل�ٰك ٰ ِ‬ ‫﴿���ها ٱ� ِ‬
‫ِ�� ‪] ﴾٤٦‬اﻷﺣﺰاب‪.[۴۶-۴۵ :‬‬ ‫� ٗ‬
‫اجا ُّمن ٗ‬ ‫َو ِ َ‬
‫»ای ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ‪ ،‬ﻣﺎ ﺗﻮ را ﮔﻮاه ﻧﻤﻮﻧﻪ و ﺑﺸﺎرتدھﻨﺪه و ھﺸﺪاردھﻨﺪه ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ‪ ،‬و‬
‫ﻓﺮاﺧﻮاﻧﻨﺪهی ﻣﺮدم ﺑﻪﺳﻮی ﺧﺪا ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﺧﻮد او‪ ،‬ﺗﻮ را ﭼﺮاﻏﯽ درﺧﺸﺎن و روﺷﻨﮕﺮ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻮر‪ ،‬در دلھﺎ و ﺟﺎنھﺎ ﭘﺮﺗﻮ اﻓﮑﻨﺪ‪ ،‬راه ﺑﺮای ﻣﺮدم روﺷﻦ ﺷﺪ‪ ،‬راه ﯾﺎﻓﺘﻪ و رھﺒﺮی‬
‫ﺷﺪه در اﯾﻦ راه روﺷﻦ ﮔﺎم ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮر ﻣﺤﻤﺪی ﺟﺎنھﺎ را روﺷﻦ ﮐﺮد‪ ،‬ﺟﺎنھﺎی ﻣﻨﻮر ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن ﺑﻪ او دﻟﺒﺴﺘﮕﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﻣﺤﺒﺖ او آﻧﭽﻨﺎن در ﺟﺎنھﺎ رﯾﺸﻪ دواﻧﯿﺪ ﮐﻪ در ﻋﺎﻟﻢ ﺑﯽﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ھﯿﭻ ﻓﺮدی از اﻓﺮاد‬
‫ﺑﺸﺮ ﺑﻪ درﺟﻪی ﻣﺤﺒﻮﺑﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ج رﺳﯿﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺤﺒﺖ ﺣﺘﯽ در‬
‫دل ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ دﯾﻦ ﺧﺪا ﻣﻌﺎرﺿﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﺟﺎ داﺷﺖ‪ .‬دﺷﻤﻨﺎن اﯾﻦ راه و دﯾﻦ‬
‫ﺟﺪﯾﺪ ﻧﯿﺰ دﻟﺸﺎن آ ﮐﻨﺪه از ﻣﺤﺒﺖ او ﺑﻮد!‬
‫ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﺟﻨﮓ ﻣﯿﺎن ﺣﻖ و ﺑﺎﻃﻞ ﺑﺮﭘﺎ‪ ،‬و ﺣﻖ ﭘﯿﺮوز ﺷﺪ‪ .‬ﻇﻠﻤﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫روﺷﻨﺎﯾﯽ را از ﻣﺮدم در ﭘﺮده ﻧﮕﮫﺪاﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪ‪ ،‬و ﻧﻮر ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ج‪،‬‬
‫درﺧﺸﺎن و ﭘﺮﺗﻮاﻓﮑﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻮراﻓﮑﻨﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ درﺧﺸﺎن‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬و ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪا ﺑﻮد‪ ،‬در ﻃﻮل ﻧﺴﻞھﺎ و روزﮔﺎران ﻣﺮدم را ھﺪاﯾﺖ و ﻗﻠﺐ آنھﺎ را ﺑﻪ ﺧﺪا‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﮐﺮد‪.‬‬
‫وﺟﻮد ﻣﺤﻤﺪ ج از ﺷﮕﻔﺘﯽھﺎی ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد ﺑﻮد و از ﻧﯿﺮوھﺎی ﺟﮫﺎن ھﺴﺘﯽ و‬
‫ﻣﻌﺠﺰهای از ﻧﺸﺎﻧﯽھﺎی ﻗﺪرت و ﻋﻈﻤﺖ ﺧﺪا ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺰرﮔﯽھﺎی ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ ارزﯾﺎﺑﯽ در وﺟﻮد او ﺟﻤﻊ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖھﺎی ﺑﺴﯿﺎری در اﯾﻦ ﺷﺨﺺ واﺣﺪ ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬و ھﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖھﺎ آﻧﭽﻨﺎن ﺗﮑﻤﯿﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﻓﻘﻂ در ھﻤﺎن رﺷﺘﻪ ﺗﺨﺼﺺ داﺷﺖ و از‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٤٦‬‬

‫رﺷﺘﻪھﺎی دﯾﮕﺮ ﺟﺪا ﺑﻮد‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖھﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﮑﺎﻣﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪی‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬در ﺣﺪی ﮔﺴﺘﺮده و ﻣﺤﯿﻄﯽ ﺑﯿﮑﺮان‪ ،‬در وﺟﻮد او ﺗﮑﺎﻣﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﺟﺮﯾﺎن اﻓﺘﺎدﻧﺪ و‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی آنھﺎ‪ ،‬ﻧﻔﺲ واﺣﺪی در او اﯾﺠﺎد ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ھﻤﻪی ﺟﺎنھﺎ را در ﺧﻮد‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬و ھﻤﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﻢ و ھﻤﺎھﻨﮕﯽ ﺷﮕﻔﺘﯽ در وﺟﻮد او ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد!‬
‫ﻣﺴﯿﺢ ج در روﺣﺎﻧﯿﺖ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬آن ﺣﻀﺮت ھﻤﻪی روﺣﺎﻧﯿﺖ ﻣﺴﯿﺢ÷ را ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪازهی ﻣﯿﺎﻧﻪای در وﺟﻮد ﺧﻮد داﺷﺖ‪.‬‬
‫از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ ﭼﻨﺎن ﻗﺪرت ﺣﯿﺎﺗﯽ ﻣﺎدی ﻓﯿﺎﺿﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ از ﻣﺘﺨﺼﺺﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم در‬
‫اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﺘﻌﺎدلﺗﺮ ﺑﻮد‪ :‬ﭼﻨﺎن راه ﻣﯽرﻓﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ در ﺳﺮاﺷﯿﺒﯽ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از‬
‫زﻣﯿﻦ ﮐﻨﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬آﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﺎری را اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﺮد ھﻤﻪی ﺣﻮاس‬
‫و ﻓﮑﺮ او ﺑﺮ آن ﮐﺎر ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ھﻨﮕﺎم ﺟﻨﮓ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻨﺪﺑﺎدی ﺑﺮ ﺳﺮ دﺷﻤﻦ‬
‫ﻓﺮود آﻣﺪه ھﯿﭻ ﭼﯿﺰی ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﺎﻧﻊ او ﺷﻮد‪ .‬ﻋﻠﯽس ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺷﺠﺎعﺗﺮﯾﻦ و‬
‫ﺟﻨﮕﺎورﺗﺮﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ج ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ!« آن‬
‫ﺣﻀﺮت در ازدواج و ﺗﻤﺘﻊ ﺑﺮدن از ﺑﮫﺮهھﺎی ﭘﺎﮐﯿﺰهی زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ‬
‫ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮای ھﻤﯿﻦ درﺳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ! ﺑﺎ ﮐﻤﺎل ﻗﺪرت و ﺣﺮارت ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺳﻼم ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫از ﭼﯿﺰی و ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﺧﺸﻨﻮد ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﺎران او اﺛﺮ ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ را در ﭼﮫﺮهی او ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ از‬
‫ﭼﯿﺰی ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬آﺛﺎر ﻏﻀﺐ در رﺧﺴﺎر او آﺷﮑﺎر ﺷﺪه ﺑﺮ ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ ﻋﺮق‬
‫ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ ‪ ...‬ﺧﻼﺻﻪ در ھﺮ ﺟﻨﺒﻪای از ﺟﻨﺒﻪھﺎی زﻧﺪﮔﯽ دارای ﻗﺪرت ﺣﯿﺎﺗﯽ ﻣﺎدی‬
‫ﺳﺮﺷﺎر و ﻓﯿﺎﺿﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫آﻧﭽﻨﺎن ﻣﺮد ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪاری ﺑﻮد ﮐﻪ از اﻓﺮادی ﭘﺮاﮐﻨﺪه و ﻣﺘﺸﺘﺖ ﭼﻨﺎن اﻣﺘﯽ ﺑﻨﺎ ﻧﮫﺎد‬
‫ﮐﻪ ھﯿﭻ روﯾﺪاد ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺗﻮان از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدن آن ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻋﻈﯿﻢ را ﻧﯿﺎﻓﺖ‪ ،‬زﯾﺮا از وﻗﺖ و‬
‫ﻓﮑﺮ و روح و ﮐﻮﺷﺶ و ادراک و اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ اﻧﺪازهای ﺻﺮف آن ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ھﺮ ﯾﮏ ﺑﺮای ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﯿﺪن ﻋﻤﺮی ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﯾﻦ اﻧﺪازه ﻓﮑﺮ و ﮐﻮﺷﺶ و ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫آنھﺎ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد زﻧﺪﮔﯽھﺎﯾﯽ را ﻓﺮا ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺮدی ﺟﻨﮕﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ روشھﺎ و ﻧﻘﺸﻪی دﻗﯿﻖ ﺟﺒﮫﻪ را ﺗﺮﺳﯿﻢ و ﺳﭙﺎه را ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﯽﺟﻨﮕﯿﺪ و ﭘﯿﺮوز ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﮔﻮﯾﯽ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﯽ ﺟﻨﮕﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺗﺨﺼﺺ‬
‫ﺟﻨﮕﺎوری دارد و ﺟﺰ آن ھﯿﭻ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫ھﻢ ﭘﺪر ﺑﻮد و ھﻢ ﻧﯿﮏ ﺷﻮھﺮی‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮادهی ﺑﺰرﮔﯽ را ﺑﺎ ھﺰﯾﻨﻪی ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ھﻢ ھﺰﯾﻨﻪھﺎی ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ و ﻓﮑﺮی و ادراک و اﺣﺴﺎس ﺑﺪانھﺎ ﻣﯽرﺳﺎﻧﯿﺪ و ھﻢ‬
 ‫‪٢٤٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬

‫ھﺰﯾﻨﻪی ﻣﺎدی‪ .‬ﮔﻮﯾﯽ واﻻﺗﺮﯾﻦ و ﻣﺘﺨﺼﺺﺗﺮﯾﻦ ﭘﺪری اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺸﻢ روزﮔﺎر ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫دﯾﺪه و ﺗﻨﮫﺎ ﮐﺎر وﯾﮋهی او ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ از ﺧﺎﻧﻮاده اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی و ﯾﺎوری ﺑﺎ ﻣﺮدم ذھﻦ و ﻓﮑﺮ او را ﺑﺨﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺮده و ﯾﺎد‬
‫آﻧﺎن ﺗﻤﺎم ﺟﺎن او را ﭘﺮ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬از آﻧﺎن ﻋﯿﺎدت و دﯾﺪن ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬از ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺘﯽ‬
‫ﺧﻮد در اﺧﺘﯿﺎر آﻧﺎن ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ و ﻋﻄﻮﻓﺖ و ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ ﺧﻮد را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎ ﻗﻠﺐ‬
‫اﻧﺴﺎن دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد را دﯾﮕﺮان ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬وﻗﻒ ﺷﺌﻮن و ﮐﺎرھﺎی ﻣﺮدم ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻋﺎﺑﺪی ﮐﻪ ﺷﺐھﺎ را ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻪ روز ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﯾﯽ ﮐﺎرش ﻓﻘﻂ ﻋﺒﺎدت‬
‫اﺳﺖ و ﻣﺨﺘﺼﺺ در اﻧﺠﺎم آن‪ ،‬ھﯿﭻ راﺑﻄﻪای ﺑﺎ دﻧﯿﺎ ﻧﺪارد و ھﯿﭻ ﻓﮑﺮ دﯾﮕﺮی او را ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻨﮑﻪ ھﯿﭻ ﮐﺸﺸﯽ در ﻧﻔﺲ او ﺑﺴﯿﺞ ﻧﺸﺪه‪ ،‬در ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ او‬
‫ھﯿﭻ ﻣﯿﻞ و رﻏﺒﺘﯽ ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ درﻧﻤﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد ھﻤﻪی اﯾﻦھﺎ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ دﻋﻮﺗﯽ را ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺟﮫﺎن ﺷﺎھﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﺮﭘﺎ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬دﻋﻮﺗﯽ ﮐﻪ وﺟﻮد ﮐﺎﻣﻞ و واﻗﻌﯽ اﻧﺴﺎن را ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﯿﺪ و ﭼﻨﺎن ﺟﻮﺷﺸﯽ در‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ و ﺳﺮﺷﺖ او ﺑﻪ وﺟﻮد آورد ﮐﻪ ﺗﺎ ﺑﯿﮑﺮانھﺎ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺰرﮔﻮاریھﺎﯾﯽ‬
‫ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ اﻧﺪازهﮔﯿﺮی و ارزﯾﺎﺑﯽ‪ .‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖھﺎی ﭘﺮاﮐﻨﺪه در وﺟﻮد او ﮔﺮد آﻣﺪه‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی آنھﺎ ﺑﺮ ﯾﮏ ﻧﻈﻢ و ﺳﺎزش و ﻣﯿﺰان ھﻤﺎھﻨﮓ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬از ھﺮ ﯾﮏ از آنھﺎ‬
‫ﺑﺪن ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﮫﺮه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﯿﺮوھﺎی ﺑﺰرگ دﯾﮕﺮی‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ھﺮ ﯾﮏ از آنھﺎ را در ﺟﮫﺖ ﺧﻮد ھﻤﺎھﻨﮓ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ج‪ ،‬ﻧﻮر وﺟﻮدی ﮐﻪ ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن را درﺧﺸﺎن ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺮدم ﺣﻖ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ او را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم وﺟﻮد ﮐﺎﻣﻞ و واﻗﻌﯽ اﻧﺴﺎن را ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﯿﺪ و ﭼﻨﺎن ﺟﻮﺷﺸﯽ‬
‫در ﺷﺨﺼﯿﺖ و ﺳﺮﺷﺖ او ﺑﻪ وﺟﻮد آورد ﮐﻪ ﺗﺎ ﺑﯿﮑﺮانھﺎ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺰرﮔﻮاریھﺎﯾﯽ‬
‫ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ اﻧﺪازهﮔﯿﺮی و ارزﯾﺎﺑﯽ‪ .‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖھﺎی ﭘﺮاﮐﻨﺪه در وﺟﻮد او ﮔﺮده آﻣﺪه‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی آنھﺎ ﺑﺮ ﯾﮏ ﻧﻈﻢ و ﺳﺎزش و ﻣﯿﺰان ھﻤﺎھﻨﮓ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬از ھﺮ ﯾﮏ از آنھﺎ‬
‫ﺑﺪون ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﮫﺮه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﯿﺮوھﺎی ﺑﺰرگ دﯾﮕﺮی‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ھﺮ ﯾﮏ از آنھﺎ را در ﺟﮫﺖ ﺧﻮد ھﻤﺎھﻨﮓ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ج‪ ،،‬ﻧﻮر وﺟﻮدی ﮐﻪ ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن را درﺧﺸﺎن ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺮدم ﺣﻖ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ او را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم وﺟﻮد دوﺳﺖ ﺑﺪارﻧﺪ‪ ،‬از رﻓﺘﺎر و وﺟﻮد او ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺖ آﯾﻨﺪ و از او ﺑﺎ‬
‫اﯾﻤﺎن ﮐﺎﻣﻞ ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٤٨‬‬

‫ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﺪای ﺣﮑﯿﻢ در ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﻗﺮآن ﺑﺎ اﯾﻦ روش ھﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪی ﻣﻌﺠﺰهآﺳﺎی‬
‫ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺘﯽ ﻧﮫﺎده اﺳﺖ‪ ،‬از ﺑﻌﺜﺖ آن ﺣﻀﺮت ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺘﮑﺎﻣﻞ از ھﻤﻪ ﺟﮫﺖ‬
‫رﺷﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺖ ﻋﻈﯿﻢ او آﺷﮑﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ج آن وﺟﻮد ﺑﯽﻣﺎﻧﻨﺪ ھﺴﺘﯽ‪ ،‬ھﻤﺸﺄن‬
‫ﻗﺮآن‪ ،‬و ﺧﻠﻖ و ﺧﻮی او ﻗﺮآن ﺑﻮد!‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج اﻟﮕﻮی ﻣﺮدم در زﻧﺪﮔﯽ ﻋﻤﻠﯽ و ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺸﺮی از آﻧﺎن‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺻﻔﺖھﺎ و اﺳﺘﻌﺪادھﺎ را در وﺟﻮد او ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ و ھﻤﻪی اﯾﻦ ﻣﺒﺎدی‬
‫زﻧﺪه را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﺧﻮد ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ ﻧﻪ در ﮐﺘﺎب ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ! اﯾﻦ‬
‫ﺻﻔﺎت و وﯾﮋﮔﯽھﺎ را در ﺑﺸﺮی ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎنھﺎی آﻧﺎن ﺑﻪﺳﻮی او ﭘﺮواز ﮐﺮده‪،‬‬
‫اﺣﺴﺎﺳﺎت و ادراک آﻧﺎن ﺑﻪﺳﻮی او ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﭘﺮﺗﻮی از ﻣﺸﻌﻞ‬
‫ﻓﺮوزان وﺟﻮد او را ﮐﺴﺐ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ھﺮ ﮐﺲ ﺑﻪ اﻧﺪازهی ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺧﻮد از آن ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﺪ‬
‫و ھﺮ ﮐﺲ ﺑﻪ اﻧﺪازهی ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ ﺧﻮﯾﺶ ﺷﺨﺼﯿﺖ و وﺟﻮد ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ اوج ﻋﻈﻤﺖ‬
‫او ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬ﻧﻪ از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﺄﯾﻮس ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﻧﻪ از آن ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬و ﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر را‬
‫رؤﯾﺎی ﺷﯿﺮﯾﻦ ﻟﺬﯾﺬی ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺒﺤﯽ از ﺧﺎﻃﺮات ﺧﻮش در ذھﻦ ﺑﻪﺟﺎی‬
‫ﻣﯽﮔﺬارد ‪ ...‬واﻗﻌﯿﺘﯽ را دﯾﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ھﻤﯿﻦ زﻣﯿﻦ و در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد آﻧﺎن‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﯾﮏ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻋﻤﻠﯽ ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ و ﻧﻪ آرزوﯾﯽ ﺧﯿﺎﻟﯽ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رو رﺳﻮل ﺧﺪا در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ اﻟﮕﻮی ﺑﺸﺮﯾﺖ ﺑﻮد‪ .‬و ﭘﯿﺶ از ﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﺎر ﺧﻮد ﻣﺮﺑﯽ و راھﻨﻤﺎی ﺧﻠﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ رﻓﺘﺎر ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮد ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﻨﻨﺪه و‬
‫رھﺒﺮ ﺑﻮد‪ .‬و اﯾﻦ ﮐﺎ را ھﻢ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪی ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت ﻋﺎﻟﯿﻪی ﻗﺮآن و ھﻢ از ﻧﻈﺮ اﺣﺎدﯾﺚ ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ از ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻤﻮﻧﻪی ﻋﻤﻠﯽ دﺳﺘﻮرھﺎی ﻗﺮآن را ﻧﺸﺎن ﻣﯽداد‪ ،‬ﭘﺲ از آن‬
‫ﻣﺮدم را ﺑﺪان دﺳﺘﻮرھﺎ ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی او ﺧﺪاوﻧﺪأ ﭼﻨﺎن اﻣﺘﯽ را ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮرد آنھﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َۡ َ َ ۡ َ ُۡ َ‬ ‫َُۡ ُ َ‬
‫ون بٱل ۡ َم ۡ‬ ‫ت ل َّ‬ ‫ُ ُ ۡ َ ۡ َ ُ َّ ُ ۡ‬
‫وف َو�ن َه ۡون ع ِن ٱل ُمنكرِ َوتؤم ُِنون‬
‫ِ‬ ‫ُ‬
‫ر‬ ‫ع‬ ‫ِ‬ ‫ر‬ ‫م‬‫أ‬ ‫ت‬ ‫ِ‬
‫اس‬ ‫ِلن‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ج‬ ‫ر‬
‫﴿كنتم خ� أم ٍة أ ِ‬
‫خ‬
‫َّ‬
‫ب ِٱ�ِۗ﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۱۰ :‬‬
‫»ﺷﻤﺎ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ اﻣﺘﯽ ھﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ از ﻣﯿﺎن ﺧﻠﻖھﺎ ﺑﺮای ﻣﺮدم ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪهاﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﺮای‬
‫ﺻﻼح ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎری وادار ﮐﻨﯿﺪ و از ﺑﺪﮐﺎری ﺑﺎزدارﯾﺪ و اﯾﻤﺎن ﺑﻪﺧﺪا‬
‫آورﯾﺪ«‪.‬‬
‫و ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی وﺟﻮد او ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺖ ﻣﻨﺖ ﮔﺬاﺷﺖ‪:‬‬
 ‫‪٢٤٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬

‫َ‬ ‫ُۡ ْ ََ‬ ‫َ ُ‬ ‫ٗ‬ ‫َ َ ۡ َ َّ َّ ُ َ َ ۡ ُ ۡ َ ۡ َ‬

‫س ِه ۡم َ�تلوا عل ۡي ِه ۡم َءا�ٰتِهِۦ‬‫ِ� إِذ َ� َعث �ِي ِه ۡم َر ُسو� ّم ِۡن أنف ِ‬ ‫﴿لقد من ٱ� � ٱلمؤ ِمن‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫ب َوٱ� ِك َم َة �ن َ�نُوا مِن َ� ۡب ُل ل� َض َ�ٰل ُّ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َو ُ� َز ّ� ِيه ۡم َو ُ� َع ّل ُِم ُه ُم ٱلۡك َِ�ٰ َ‬
‫� ‪﴾١٦٤‬‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬‫م‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫]آلﻋﻤﺮان‪.[۱۶۴:‬‬
‫»ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺧﺪا ﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﻨﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮﻟﯽ از ﺧﻮد آﻧﺎن در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ ﺗﺎ آﯾﻪھﺎی اﻟﮫﯽ را ﺑﺮ اﯾﺸﺎن ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺗﺰﮐﯿﻪ و ﭘﺎک ﮐﺮده‪ ،‬ﮐﺘﺎب و‬
‫ﺣﮑﻤﺖ ﺑﺪاﻧﺎن ﺑﯿﺎﻣﻮزد اﮔﺮﭼﻪ ﭘﯿﺶ از آن در ﮔﻤﺮاھﯽ آﺷﮑﺎری ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺗﺎ آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ ھﺴﺘﻨﺪ اﯾﻦ ﺳﺮﻣﺸﻖ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﻗﯽ و ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا ج ﻧﻤﻮﻧﻪای ﺑﺮای ﯾﮏ دوره و ﯾﺎ ﯾﮏ ﻧﺴﻞ‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﻠﺖ‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫ﻣﺬھﺐ و ﯾﺎ ﻣﮑﺎن ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﯾﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪ واﻻی ﺟﮫﺎﻧﯽ و ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﺑﺮای ھﻤﻪی ﻣﺮدم‬
‫و ھﻤﻪی ﻧﺴﻞھﺎ اﺳﺖ‪:‬‬
‫� ٗة ّل ِۡل َ�ٰلَم َ‬ ‫َ َ ٓ َۡ َ ۡ َٰ َ‬
‫ك إ َّ� َر ۡ َ‬
‫� ‪] ﴾١٠٧‬اﻷﻧﺒﯿﺎء‪.[۱۰۷ :‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿وما أرسل� ِ‬
‫»ﻣﺎ ﺗﻮ را ﻧﻔﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ ﺟﺰ رﺣﻤﺖ ﺑﺮای ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن«‪.‬‬
‫�� َونَذ ٗ‬
‫اس �َشِ ٗ‬ ‫آف ٗة ّل َّ‬ ‫َ َ ٓ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َّ َ َّ‬
‫ِير�﴾ ]ﺳﺒﺄ‪.[۲۸ :‬‬ ‫ِلن ِ‬ ‫﴿وما أرسل�ك إِ� ك‬
‫»ﻣﺎ ﺗﻮ را ﻧﻔﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮای ھﻤﻪی ﻣﺮدم ﺟﮫﺎن ﺑﺸﺎرتدھﻨﺪه و ﺗﺮﺳﺎﻧﻨﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﯽ«‪.‬‬
‫او ﺑﺮای ھﻤﻪی ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن و ھﻤﻪی ﻣﺮدم اﺳﺖ و ﺑﺮای ھﻤﻪی زﻣﺎنھﺎ از روز ﺑﻌﺜﺖ ﺗﺎ‬
‫ﭘﺲ از آن‪ .‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ھﻤﻪی ﻧﺴﻞھﺎ در ﺗﻤﺎم زﻣﯿﻦ‪ .‬آﯾﺘﯽ ﺟﺎوﯾﺪان ﮐﻪ ﻧﻪ از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود‪،‬‬
‫ﻧﻪ ﮐﺎﺳﺘﯽ و ﻧﻪ ﻧﺎﺑﻮدی ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﯾﮑﮫﺰار و ﺳﯿﺼﺪ ﺳﺎل ﭘﯿﺶ در ﺷﺒﻪ ﺟﺰﯾﺮهی ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن زﻧﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺮوز ﻧﯿﺰ ﺑﺪون ھﯿﭻ ﮐﻤﺒﻮد و ﺗﻐﯿﯿﺮی زﻧﺪه اﺳﺖ ‪ .١‬وﺟﻮد او ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻓﺘﺎب و ﺳﻨﺖ و‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد و ﻧﯿﺮوھﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮی در آنھﺎ داده ﻧﻤﯽﺷﻮد و از ﮔﺬﺷﺖ روزﮔﺎر‬
‫ﮔﺮد ﻓﻨﺎ ﺑﺮ ﭼﮫﺮهی آنھﺎ ﻧﻤﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮐﻨﻮن ﮐﻪ اﯾﻦ واژهھﺎ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺳﯿﺮت و رﻓﺘﺎر ﺟﺎوﯾﺪان او ﺟﺎن را ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ‬
‫درآورده آﻧﭽﻨﺎن از ﻗﻮاﻋﺪ و ﻣﯿﺰانھﺎی رﻓﺘﺎر او ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮی‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬و ﺟﻮش و ﺧﺮوﺷﯽ در اﻋﻤﺎق ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن ﭘﺪﯾﺪ آورد‪.‬‬
‫_____________________‬
‫‪١‬ـ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎر ﺑﺮﻧﺎرد ﺷﺎو ﮐﻪ در ﭘﺎﻧﻮﯾﺲ ﮐﺘﺎب »ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﯽ و اﻓﮑﺎر روز« ﻧﻮﺷﺘﻪی‬
‫ﻣﮫﻨﺪس ﺑﺎزرﮔﺎن ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪه(‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٥٠‬‬

‫ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ آن ﺣﻀﺮت را دﯾﺪه و زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ )و‬
‫ﺑﺪون واﺳﻄﻪ( از ﻓﯿﺾ وﺟﻮد او ﮐﺴﺐ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬زاد و ﺗﻮﺷﻪی ﮐﺎﻣﻠﯽ ﺑﺮای ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﻋﺠﯿﺐﺗﺮﯾﻦ ﭘﯿﺸﺎﻣﺪھﺎ و روﯾﺪادھﺎی ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻧﺪﮐﯽ ﺗﻌﺪاد‪ ،‬در ارواح و ﻗﻠﻮب و‬
‫اﻓﮑﺎر و اﺣﺴﺎﺳﺎت و اﺟﺴﺎد ﺧﻮد اﻧﺪوﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺗﻢ ﺑﺎ ﮐﻮﭼﮑﯽ اﻧﺪازه‪،‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ رھﺎ ﺷﻮد ﻧﯿﺮوی ﺑﺰرﮔﯽ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺷﮕﻔﺘﯽھﺎ ﺑﻪﺑﺎر ﻣﯽآورد‪ ،‬آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺎ‬
‫وﺟﻮد ﮐﻤﯽ ﺗﻌﺪاد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ داﺷﺘﻦ آن ھﻤﻪ ﻧﯿﺮوی ﮐﺴﺐ ﺷﺪه از ذات ﺑﺰرﮔﻮار آن‬
‫ﺣﻀﺮت‪ ،‬در ﺟﮫﺎن اﻧﻔﺠﺎری ﺳﺎزﻧﺪه )ﻧﻪ وﯾﺮان ﮐﻨﻨﺪه( اﯾﺠﺎد ﮐﺮده ﻣﻨﺸﺄ آن اﺛﺮھﺎ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦ ﻗﺪرت زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎدی ﮐﻪ در وﺟﻮد رﺳﻮل ﺧﺪا ج ﻧﮫﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﻋﻈﻤﺖ و‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ و ﻧﯿﺮوی ﭘﺮﺗﻮاﻓﺸﺎﻧﯽ ﻃﺮاوت و ﺳﺮزﻧﺪﮔﯽ ﮐﻪ ﻗﻠﺐ او را زﻧﺪه ﻧﮕﮫﺪاﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎن‬
‫روﺷﻦ و ّﻓﯿﺎض ﺑﻮد ﮐﻪ ھﺮ ﮐﺲ ﺑﺪان ﺑﺮﻣﯽﺧﻮرد و ادراک ﺧﻮد را ﺑﺮای ﻓﮫﻢ آنھﺎ ﺑﺎز‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ آنھﺎ را ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﻟﻤﺲ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺻﻔﺎت و وﯾﮋﮔﯽھﺎ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ در ﺟﺎنھﺎ و زﻧﺪﮔﯽ اﯾﺠﺎد‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻠﺖھﺎ ھﻤﯿﺸﻪ ﺗﺎ ﻧﺴﻞھﺎ‪ ،‬از ﻗﮫﺮﻣﺎﻧﺎن ﮐﻮﭼﮏ ﻣﺤﻠﯽ ﺧﻮد زﻧﺪه ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ‬
‫ﻗﮫﺮﻣﺎﻧﺎن ﺗﻨﮫﺎ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮی ﻧﯿﺎز ﯾﮏ ﻧﺴﻞ ﻣﻌﯿﻦ در ﻣﺤﻞ ﻣﻌﯿﻨﯽ از زﻣﯿﻦ و ﯾﮏ ﻣﺤﻞ‬
‫ﻣﺤﺪود ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ھﺮﭼﻪ اﯾﻦ »ﻗﮫﺮﻣﺎن« در ﻣﻘﯿﺎسھﺎی اﻧﺴﺎﻧﯽ واﻻﺗﺮ و ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﻠﺖ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﺪان ﻗﮫﺮﻣﺎن ﻧﯿﺰ ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ و ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ روزﮔﺎران‬
‫ﺟﺎوداﻧﻪﺗﺮ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آﺳﻤﺎن را ﺑﺮای زﻣﯿﻨﯿﺎن ﺑﻪ زﻣﯿﻦ آورد؟ ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻨﺎن آﯾﺖ وﺟﻮدی ﺷﻮد ﮐﻪ ھﻤﻪی ﺟﻨﺒﻪھﺎی زﻧﺪﮔﯽ را درﺑﺮﮔﯿﺮد؟‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪأ ﻣﺤﻤﺪ ج را ﺑﺮای ھﻤﻪی ﻣﺮدم ﺑﻪﻋﻨﻮان ﭘﯿﻐﻤﺒﺮی ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬او ﺑﮫﺘﺮ‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺖ رﺳﺎﻟﺖ ﺧﻮد را ﺑﮑﺠﺎ ﺑﮕﺬارد‪ .‬آن ﺧﺪای ﻟﻄﯿﻒ دﻗﯿﻖ و آ ﮔﺎه‪ ،‬از آﻓﺮﯾﺪهی ﺧﻮد‬
‫ﺑﮫﺘﺮ آ ﮔﺎھﯽ دارد‪ .‬آن ﺣﻀﺮت را ﭼﻨﺎن ﺳﺮﻣﺸﻖ ﺟﺎوﯾﺪاﻧﯽ ﺑﺮای ﺑﺸﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﺎ ھﻤﯿﺸﻪ‬
‫از ﻧﻮر وﺟﻮد او ﺟﺎن ﺧﻮد را درﺧﺸﺎن ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮ اﺳﺎس روش ھﺪاﯾﺖ او ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺑﺰرﮔﻮار او را زﺑﺎن ﮔﻮﯾﺎی ﻗﺮآن ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و از اﯾﻦ رو ﺑﺪﯾﻦ دﯾﻦ ﻣﯽﮔﺮاﯾﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ﺑﺎ ﭼﺸﻤﺎن ﺧﻮد ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﯿﺰی ﺗﺤﻘﻖ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﺟﻮد ﻣﺤﻤﺪ ج ﯾﮑﯽ از ﺗﺪاﺑﯿﺮ‬
‫ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺪﺑﯿﺮ ﺑﺎ ﺗﻨﺰﯾﻞ ﻗﺮآن ﺣﮑﯿﻢ ﺑﺮاﺑﺮی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪٢٥١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬

‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺳﻼم ﺷﺨﺼﯿﺖ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﺧﻮد را ﺳﺮﻣﺸﻖ و ﻧﻤﻮﻧﻪی ﻋﻤﻠﯽ ھﻤﯿﺸﮕﯽ‬

‫ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬آن ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺑﺮای ھﺮ ﻧﺴﻠﯽ در ھﺮ زﻣﺎن ﻧﻮ و ﺑﺮ اﺳﺎس واﻗﻌﯿﺖھﺎی‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺮدم ھﺮ دورهای ﻧﯿﺰ ھﺴﺖ‪.‬‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﺮﻣﺸﻖ را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻋﺮﺿﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺖ آﯾﻨﺪ و در ﻋﺎﻟﻢ‬
‫ً‬
‫ﺧﯿﺎل و ذھﻦ در ﺑﺎرهی آن ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻋﻤﻼ از آن اﺳﺘﻔﺎدهای ﻧﺒﺮﻧﺪ ‪.١‬‬
‫آن را ﻋﺮﺿﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن را در ﺧﻮد ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﻨﺪ و ﺑﻪ رﻧﮓ آن ﻧﻤﻮﻧﻪی‬
‫واﻗﻌﯽ درآﯾﻨﺪ‪ ،‬ھﺮ ﮐﺲ ﺑﻪ اﻧﺪازهی ﻇﺮﻓﯿﺖ و اﺳﺘﻌﺪاد ﺧﻮد از آن ﺷﻌﻠﻪی ﻓﺮوزان ﭘﺮﺗﻮی‬
‫ﺑﮕﯿﺮد و ﺗﺎ ﺣﺪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺧﻮد ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﺪان ﻗﻠﻪی ﮐﻤﺎل از ﮐﻮه ﺣﻀﺮﺗﺶ ﺑﺎﻻ رود‪.‬‬
‫ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ھﻤﯿﺸﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎدی ﻇﺎھﺮی آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻓﯿﺾ ﺑﺨﺶ و ﺷﺎﺧﺺ و در‬
‫ﻣﻌﺮض اﻧﻈﺎر ﻋﻤﻮم ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﯾﮏ داﺳﺘﺎن اﺧﻼﻗﯽ ﺗﺨﯿﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﺒﺖ او روانھﺎ را در ﺑﯿﺎﺑﺎن‬
‫ﺑﯿﮑﺮان ﺧﻮد ﺳﺮﮔﺮدان ﮐﻨﺪ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ از واﻗﻌﯿﺘﺶ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ و از آن ﻧﻤﻮﻧﻪی ﻋﺎﻟﯽ‬
‫ﺳﺮﻣﺸﻖ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﺳﻼم )آﻧﭽﻨﺎن ﮐﻪ در اﺑﺘﺪای اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﮔﻔﺘﯿﻢ( ﺳﺮﻣﺸﻖ دادن را‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪی ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪی روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﺧﻮد را ﺑﯿﺶ از ھﺮ ﭼﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺳﻨﮓ اﺳﺘﻮار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﮐﻮدک ﻧﺎﭼﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻮادهی ﺧﻮد ﺳﺮﻣﺸﻘﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ‬
‫از ھﻨﮕﺎم ﻃﻔﻮﻟﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ از ﻣﺒﺎدی اﺳﻼﻣﯽ و روش واﻻﻣﺮﺗﺒﻪی آن ﺳﯿﺮاب ﺷﻮد‪ :‬ﻣﺮدم‬
‫ﺑﺎﯾﺪ در ﺟﺎﻣﻌﻪی ﺧﻮد اﻟﮕﻮﯾﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮای ﺑﺮ دوش ﮐﺸﯿﺪن ﺑﺎر ﺗﺮﺑﯿﺖ واﻗﻌﯽ‬
‫ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﺮای ﻧﺴﻞھﺎ‪ ،‬ﺑﻪ رﻧﮓ و ﺷﮑﻞ اﺳﻼم و آداب و رﺳﻮم ﭘﺎﮐﯿﺰهی آن درآﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﺎﭼﺎر اﺳﺖ در رأس ﺧﻮد رھﺒﺮ و ﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﯽ و ﯾﺎ زﻣﺎﻣﺪاری داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺒﺎدی رﻓﯿﻊ اﺳﻼﻣﯽ در وﺟﻮد او ﻣﺤﻘﻖ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم و ﭘﯿﺮوان ﻧﯿﺰ ﺧﻮد را ﺑﺎ آن‬
‫ھﻤﺎھﻨﮓ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮای ھﻤﻪی اﯾﻦھﺎ ﺷﺨﺼﯿﺖ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺳﺮﻣﺸﻖ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﻤﺎم ﻣﺒﺎدی‬
‫و ارزشھﺎ و ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ درﺧﺸﺎن در وﺟﻮد او ﻣﺘﻤﺜﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رو اﺳﻼم روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﺧﻮد را ﺑﺮ اﺳﺎس ھﻤﺎن راه و رﺳﻤﯽ ﻣﯽﮔﺬارد ﮐﻪ آن‬
‫ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ واﻻﻣﻘﺎم‪ ،‬ﺳﮑﺎن ﮐﺸﺘﯽ اﺟﺘﻤﺎع و زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﻪ آن ﺳﻮ رھﺒﺮی ﮐﺮد‪.‬‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﻧﮏ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﻣﻪی ﮐﺘﺎب »ﻗﺒﺴﺎت ﻣﻦاﻟﺮﺳﻮل«‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٥٢‬‬
‫ً‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬اﻣﺮ ﻣﮫﻢ ﺗﺮﺑﯿﺖ را ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻓﺮدی رھﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺣﯿﺎﻧﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ اﻧﺠﺎﻣﺪ‬
‫و ﯾﺎ در ﺟﻨﯿﻦ ﺧﻔﻪ ﺷﻮد و ﯾﺎ ﺑﺬر آن را ﺑﺎدھﺎ و ﮔﺮدﺑﺎدھﺎ درو ﮐﻨﻨﺪ! ﺑﻠﮑﻪ آن را ﯾﮏ زﻧﺠﯿﺮ‬
‫ﮔﺴﺘﺮدهی ﻃﻮﯾﻞ ھﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪای ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ از زﻣﺎﻣﺪار آﻏﺎز ﺷﺪه ﺑﻪ ﮐﻮدک ﺷﯿﺮﺧﻮار‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ :‬ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺠﺘﻤﻊ اﺳﻼﻣﯽ و ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺳﻼﻣﯽ ھﻤﻪ ھﻤﺎھﻨﮓ و در‬
‫ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮ ﺳﯿﺴﺘﻢ و آﯾﯿﻦ‪ ،‬روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ را ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪای‬
‫ﻣﯽﮔﺬارد ﮐﻪ ﺑﺮای اﺟﺮای آن ﻗﯿﺎم ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و اﺳﻼم از ھﺮ آﯾﯿﻦ و ﻧﻈﺎم‪ ،‬ﺑﺮای اﻋﻤﺎل‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎر ﺳﺰوارﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ ھﯿﭻ وﺳﯿﻠﻪ و اﺑﺰار دﯾﮕﺮی ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ روش ﺧﻮد را ﻋﻤﻠﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﺎﭼﺎر اﺳﺖ از اﺑﺰارھﺎ و وﺳﺎﯾﻞ ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ ﺳﻮد ﺟﻮﯾﺪ ﺗﺎ راه و رﺳﻢ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮد ﺑﯽﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮد را در ﮔﺮدش ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻪ ﺟﺮﯾﺎن اﻧﺪازد و ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﯽﺧﻮاھﺪ‬
‫اﺟﺘﻤﺎع اﺳﻼﻣﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ دھﺪ‪ ،‬ﮐﻮدﮐﺎن را ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺸﻘﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ از‬
‫اﺻﻮل اﺳﻼﻣﯽ آﺑﯿﺎری ﻣﯽﮐﻨﺪ و ھﺮ ﺧﺎﻧﻮاده و ﭘﺪر و ﻣﺎدری ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪای از ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ‪.١‬‬
‫ﮐﻮدﮐﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ راﺳﺘﯽ ﺑﯿﺎﻣﻮزد‪.‬‬
‫ﮐﻮدﮐﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﻣﺎدرش ﺑﻪ ﭘﺪر و ﯾﺎ ﭘﺪرش ﺑﻪ ﻣﺎدر و ﯾﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد او ﺧﯿﺎﻧﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد اﻣﺎﻧﺘﺪاری ﺑﯿﺎﻣﻮزد‪.‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪی ﮐﻪ ﻣﺎدر ﺧﻮد را ﺑﯽﭘﺮوا ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ھﺮ ﻧﻨﮓ و ﻋﺎری ﺑﺒﯿﻨﺪ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﺨﻮاھﺪ‬
‫آﻣﻮﺧﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪی ﮐﻪ ﭘﺪر ﺧﻮد را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺳﻨﮕﺪل و ﺳﺨﺘﮕﯿﺮ ﺑﺒﯿﻨﺪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ و‬
‫ھﻤﮑﺎری ﺑﺎ دﯾﮕﺮان را ﺑﯿﺎﻣﻮزد‪.‬‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﻨﻨﺪهای اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺬرھﺎی ﺗﺮﺑﯿﺖ را در ﺟﺎن ﻃﻔﻞ ﻣﯽﮐﺎرد‬
‫و رﻓﺘﺎر و ادراک و اﻧﺪﯾﺸﻪی او را ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رو ﺳﺰاوار اﺳﺖ ﺧﺎﻧﻮاده ﭘﺎک ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﻧﺴﻞ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﭘﺮورش‬
‫دھﺪ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدی و آداب اﺳﻼﻣﯽ در ﺟﺎﻧﺸﺎن ﻣﺤﻘﻖ ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ اﺻﻮل و ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ً‬
‫را ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ از ﺳﺮﻣﺸﻘﯽ ﻓﺮ ﮔﯿﺮد ﮐﻪ او ھﻢ از رﺳﻮل ﺧﺪا ج ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﯿﺮهی ﻧﺒﻮی و رﻓﺘﺎر رﺳﻮل ﺧﺪا در زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ او‬
‫ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﺨﺸﯽ از راه و رﺳﻢ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺧﺎﻧﻪ و آﻣﻮزﺷﮕﺎه و ﮐﺘﺎب و روزﻧﺎﻣﻪ و‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﻧﮏ ﺑﻪ ﻓﺼﻞ »ﺟﺎﻣﻌﻪی ﻣﺴﻠﻤﺎن« در ھﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
 ‫‪٢٥٣‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬
‫ً‬
‫رادﯾﻮ‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺳﯿﺮهی ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ج ﮔﻔﺘﻪ و ﻋﻤﻼ اﻋﻤﺎل ﺷﻮد ﺗﺎ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪای ﻋﻤﻠﯽ از‬
‫آﻣﻮزشھﺎی زﻧﺪه و روش اﺳﻼﻣﯽ در ادراک و اﻧﺪﯾﺸﻪھﺎ ﺟﺎی ﮔﺰﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -۲‬ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﺮدن ﺑﺎ ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز‬

‫اﺳﺘﻌﺪادی در ﺟﺎن آدﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﺨﻦ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ اﺳﺘﻌﺪاد ﻣﻮﻗﺘﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦ رو ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﮑﺮار ﺷﻮد‪.‬‬
‫ً‬
‫ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرزی ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ از راه ﺿﻤﯿﺮ ﺑﺎﻃﻦ و وﺟﺪان راه ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺟﺎن اﻧﺴﺎن ﺑﺎز‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آن را ﺳﺨﺖ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ درآورده ﻧﮫﻔﺘﻪھﺎی او را ﺑﺮﻣﯽاﻧﮕﯿﺰد‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮای‬
‫ﻟﺤﻈﻪی ﮐﻮﺗﺎھﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﯿﻠﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺗﻪ ﻧﺸﺴﺖھﺎی آن را درآورﻧﺪ‪ ،‬واﻗﻌﯿﺖ و‬
‫ﻣﺎھﯿﺖ آن ﺳﯿﻠﮕﯿﺮ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد دوﺑﺎره رﺳﻮﺑﯽ ﺑﺮ‬
‫رﺳﻮبھﺎی آن اﻓﺰوده ﺷﺪه ھﯿﭻ ﺣﺮﮐﺘﯽ در ﻋﻤﻖ آن اﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺟﺎن اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺰ در‬
‫ھﺮ ﻟﺤﻈﻪ اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ ﻻﯾﺮوﺑﯽ دارد‪.‬‬
‫ً‬
‫از اﯾﻦ ﻧﻈﺮ اﮔﺮ اﻟﮕﻮﯾﯽ در ﮐﻨﺎر ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﻋﻤﻼ اﺛﺮ ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز را‬
‫در وﺟﻮد او ﻋﻤﻠﯽ و اﺟﺮا ﺷﺪه ﺑﺒﯿﻨﺪ ﺗﺎ از او ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮﻋﻈﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺑﺴﻨﺪه‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬آن ﺳﺮﻣﺸﻘﯽ اﺣﺴﺎﺳﺎت و اﻓﮑﺎر را ﺑﻪ ﺧﻮد واﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﻨﻈﺮ ﻋﺎم و‬
‫ﺑﺮای ھﻤﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻟﻤﺲ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﮕﺬارد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ از او ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﺪ در ﺑﯿﺎﺑﺎن‬
‫ﺑﯽاﻧﺘﮫﺎ ﺳﺮﮔﺮدان ﺑﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ ﻣﻮﻋﻈﻪ ﺑﺮای ﻧﻔﺲ ﺿﺮورت دارد‪ .‬در ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن ﭘﺎرهای اﻧﮕﯿﺰهھﺎی‬
‫ﻓﻄﺮی ھﺴﺖ ﮐﻪ ھﻤﯿﺸﻪ اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ ارﺷﺎد و ﺗﮫﺬﯾﺐ دارﻧﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﮐﺎر ﺟﺰ ﺑﺎ ﻣﻮﻋﻈﻪ و ﭘﻨﺪ‬
‫و اﻧﺪرز ﻣﯿﺴﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﻧﺴﺎن ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ اﻟﮕﻮی ﺑﺎ ﺻﻼﺣﯿﺖ‪ ،‬و ﯾﺎ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮﻋﻈﻪ‪ ،‬ﺑﺴﻨﺪه ﻧﮑﺮد ھﺮ دو را ﺑﺎ ھﻢ درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻧﻪ ﭘﺪر ﮐﻮدک دزدی ﮐﻨﺪ و ﻧﻪ ﻣﺎدرش‪ .‬اﻣﺎ ﻃﻔﻞ ﺑﺎ اﻧﮕﯿﺰهی ﮐﻮدﮐﺎﻧﻪای‬
‫ﺑﻪﺳﻮی دزدی ﺑﮕﺮاﯾﺪ! اﻣﮑﺎن دارد ﮐﻪ واﻟﺪﯾﻦ ﻃﻔﻞ دروغ ﻧﮕﻮﯾﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﮐﻮدک ﺑﺮای‬
‫ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮐﻤﺒﻮدھﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺧﻮد و ﯾﺎ ﺧﺎﻧﻪ و ﯾﺎ در ﭘﺪر و ﻣﺎدرش اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬دروغ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ! ﻧﻪ ﭘﺪر ﺳﺨﺖدل اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺎدر‪ .‬اﻣﺎ ﺑﭽﻪ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺧﻔﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﯾﺎ دم و‬
‫ﮔﻮش ﮔﺮﺑﻪھﺎ را ﻣﯽﮐﺸﺪ! در اﯾﻨﺠﺎ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺑﭽﻪ ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز داد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫آرام و ﺑﺎ ﻟﻄﻒ و ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﻃﻔﻞ ﺑﻪ راه ﺻﻮاب و اﺧﻼق و ﺧﻮی ﻧﯿﮑﻮ ﺑﺮﮔﺮدد‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٥٤‬‬

‫اﻧﺴﺎن ﮐﻼﻧﺴﺎل ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻮدک ﺑﻪ ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز ﻧﯿﺎز دارد‪ ،‬ﭼﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﻨﮫﺎ‬
‫ﺳﺮﻣﺸﻖ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪای ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻮﻋﻈﻪھﺎی ﻟﻄﯿﻒ و ﻣﻼﯾﻢ ھﻤﺮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺎدرﺳﺘﯽھﺎ‬
‫را ﺑﻪ راه راﺳﺖ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺣﺎﮐﻢ از ﺣﻖ و ﻋﺪاﻟﺖ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖﺷﺪﮔﺎن ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﮔﺮ‬
‫زﻣﺎﻣﺪار ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻠﺖ را ﭘﺴﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ! اﯾﻦ اﻧﺤﺮافھﺎ ھﻤﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪی ﺿﻌﻒ‬
‫ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ آﻣﯿﺨﺘﻪ در ﻃﺒﯿﻌﺖ اﻧﺴﺎن و ﭘﯿﺮوی ﮐﺮدن از ﺷﮫﻮات‪ ،‬ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﻧﯿﺰ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮﻋﻈﻪ را ﺑﮑﺎر ﺑﺮد!‬
‫ﻗﺮآن ﭘﺮ از ارﺷﺎد و ﭘﻨﺪر و اﻧﺪرز اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُۡ َۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ٰٓ ۡ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َّ َّ َ َ ۡ ُ ُ ُ ۡ َ ُ َ ُّ ْ ۡ َ َ‬
‫اس أن‬‫ت إِ� أهل ِها �ذا حكمتم �� ٱ� ِ‬ ‫﴿۞إِن ٱ� يأمر�م أن تؤدوا ٱ��� ِ‬
‫ُ ُ‬ ‫َۡ ُ‬
‫ك ُموا ْ بٱ ۡل َع ۡدل إ َّن ٱ َّ َ‬
‫� نِعِ َّما يَعِظ�م بِهِۗۦٓ﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪.[۵۸ :‬‬ ‫ِ� ِ‬ ‫ِ‬ ‫�‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ اﻣﺎﻧﺖھﺎی ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن آن ﭘﺲ دھﯿﺪ‪ .‬و‬
‫اﮔﺮ ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت و ﺣﮑﻤﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﺪ ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ داوری ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﭘﻨﺪ ﻣﯽدھﺪ«‪.‬‬
‫ُۡ ۡ َ ۡ‬ ‫َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ َ َ ُ ۡ ُ ْ‬
‫�‬ ‫� َوٱ�َ َ�ٰ َ ٰ‬ ‫� ٗنا َو�ِذِي ٱلقر ٰ‬ ‫�ٔاۖ َو� ِٱ ۡل َ� ٰ ِ َ�يۡن إ ِ ۡح َ ٰ‬ ‫َ ۡٗ‬
‫��وا بِهِۦ ش‬ ‫﴿۞وٱ�بدوا ٱ� و� � ِ‬
‫ِ‬
‫يل َو َما‬ ‫َّ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫� ُن َ َّ‬ ‫�ار ٱ ۡ ُ‬ ‫�ار ذِي ٱلۡ ُق ۡر َ ٰ َ ۡ َ‬ ‫�ك َ ۡ َ‬ ‫َ َۡ َ‬
‫�ب وٱب ِن ٱلسب ِ ِ‬ ‫ِب ب ِٱ� ِ‬ ‫ب وٱلصاح ِ‬ ‫ِ‬ ‫� وٱ ِ‬ ‫ِ� وٱ ِ‬ ‫وٱلم ٰ ِ‬
‫ً‬ ‫َ َ َ ۡ َ ۡ َ ٰ ُ ُ ۡ َّ َّ َ َ ُ ُّ َ َ َ ُ ۡ َ ٗ َ ُ‬
‫ملكت �ي�ن�مۗ إِن ٱ� � �ِب من �ن �تا� فخورا ‪] ﴾٣٦‬اﻟﻨﺴﺎء‪.[۳۶ :‬‬
‫»و ﺧﺪا را ﺑﭙﺮﺳﺘﯿﺪ! و ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ را ھﻤﺘﺎی او ﻗﺮار ﻧﺪھﯿﺪ! و ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﯿﺪ‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان و ﯾﺘﯿﻤﺎن و ﻣﺴﮑﯿﻨﺎن‪ ،‬و ھﻤﺴﺎﯾﻪ ﻧﺰدﯾﮏ‪ ،‬و ھﻤﺴﺎﯾﻪ دور‪ ،‬و‬
‫دوﺳﺖ و ھﻤﻨﺸﯿﻦ‪ ،‬و واﻣﺎﻧﺪﮔﺎن در ﺳﻔﺮ‪ ،‬و ﺑﺮدﮔﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮏ آنھﺎ ھﺴﺘﯿﺪ زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﻣﺘﮑﺒﺮ و ﻓﺨﺮ ﻓﺮوش اﺳﺖ‪) ،‬و از ادای ﺣﻘﻮق دﯾﮕﺮان ﺳﺮﺑﺎز ﻣﯽزﻧﺪ‪ (،‬دوﺳﺖ‬
‫ﻧﻤﯽدارد«‪.‬‬
‫يم ‪١٣‬‬ ‫� َ� � ُ ۡ� ۡك بٱ َّ�ِۖ إ َّن ٱ ّ ِ ۡ‬
‫ل� َك لَ ُظ ۡل ٌم َع ِظ ‪ٞ‬‬ ‫�ذ قَ َال لُ ۡق َ� ٰ ُن ِ�بۡنِهِۦ َو ُه َو يَ ِع ُظ ُهۥ َ� ٰ ُب َ َّ‬ ‫ۡ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫﴿‬
‫ۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َۡ‬ ‫�لَ ۡت ُه أ ُّم ُهۥ َو ۡه ًنا َ َ ٰ َ ۡ َ َ ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫�� َن ب َ� ٰ ِ َ�يۡهِ َ َ‬ ‫َ َ َّ ۡ َ ۡ َ‬
‫� أ ِن ٱشك ۡر ِ�‬ ‫� وه ٖن وف ِ�ٰلهۥ ِ� �م ِ‬ ‫ووصينا ٱ ِ� ٰ ِ‬
‫ۡ ‪ََ ٞ‬‬ ‫َ َۡ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ٰ َ َ َ َ َ ٰٓ َ ُ ۡ‬ ‫ص ُ‬ ‫ك إ َ َّ� ٱل ۡ َ‬ ‫َ َ َۡ َ‬
‫�ك ِ� ما ليس لك بِهِۦ عِلم ف�‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫�‬ ‫اك‬ ‫د‬ ‫ه‬ ‫�‬ ‫�ن‬ ‫‪١٤‬‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫م‬ ‫ول ِ� ٰ ِ�ي ِ‬
‫َ‬
‫ُ‬
‫ج ُع� ۡم‬ ‫ُّ ۡ َ َ ۡ ُ ٗ َ َّ ۡ َ َ َ ۡ َ َ َ ُ َّ َ َ ۡ‬ ‫ُ ُۡ َ َ َ ُۡ َ‬
‫ت ِطعهماۖ وصاحِبهما ِ� ٱ��يا معروفاۖ وٱتبِع سبِيل من �ناب إ ِ َّ� ۚ �م إ ِ َّ� مر ِ‬
‫َ َ َ ُ‬ ‫َ ُ َۡ َ‬ ‫َ ُ َ َّ َّ ٓ‬ ‫ََُّ ُ ُ َ ُ ُ َ ُ َ‬
‫� إِ� َها إِن تك مِثقال َح َّبةٖ ّم ِۡن خ ۡرد ٖل �تَ�ن ِ�‬ ‫نت ۡم � ۡع َملون ‪ٰ� ١٥‬ب‬ ‫ف�نبِئ�م بِما ك‬
 ‫‪٢٥٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬
‫َ َُ َ‬ ‫َ َّ ُ َّ َّ َ َ ٌ َ‬ ‫َۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫َ ۡ َ‬
‫َّ‬ ‫ٰ‬ ‫‪ٞ‬‬
‫ت بِها ٱ�ۚ إِن ٱ� ل ِطيف خبِ� ‪� ١٦‬ب� أق ِ ِم‬ ‫�ض يأ ِ‬‫ت أ ۡو ِ� ٱ� ِ‬ ‫صخ َر ٍ� أ ۡو ِ� ٱلس�ٰ� ٰ ِ‬
‫َ َۡ َ ُۡ َ َ ۡ ۡ ََ ٓ َ‬ ‫ۡ‬
‫َ‬ ‫َ َّ َ َ‬
‫� َما أ َصابَك ۖ إِن �ٰل ِك م ِۡن ع ۡز ِم‬ ‫وف وٱنه عن ٱلمنكر وٱص ِ� ٰ‬ ‫ِ‬ ‫ر‬ ‫لصلَ ٰوةَ َوأ ُم ۡر بٱل ۡ َم ۡع ُ‬
‫ٱ َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ ً َّ َّ َ َ ُ ُّ ُ َّ‬ ‫َۡ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ُۡ‬
‫ِب �‬ ‫�ض مرحاۖ إِن ٱ� � �‬ ‫اس َو� � ۡم ِش ِ� ٱ� ِ‬ ‫ٱ� ُمورِ ‪َ ١٧‬و� ت َص ّ ِع ۡر خ َّد َك ل َِّلن ِ‬
‫َ ۡ َ َّ َ َ‬
‫ن� َر ٱ ۡ�َ ۡص َ�ٰت ل َ َص ۡو ُ‬ ‫ۡ ُ ۡ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َُۡ َ ُ‬
‫ت‬ ‫ِ‬ ‫ص ۡد ِ� َمشيِك َوٱغضض مِن صوت ِك ۚ إِن أ‬ ‫�تا ٖل فخورٖ ‪َ ١٨‬وٱق ِ‬
‫� ‪] ﴾١٩‬ﻟﻘﻤﺎن‪.[۱۹-۱۳ :‬‬ ‫َۡ‬
‫ٱ� ِم ِ‬
‫»ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﯿﺎور( ھﻨﮕﺎﻣﯽ را ﮐﻪ ﻟﻘﻤﺎن ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش‪ -‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ او را ﻣﻮﻋﻈﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ -‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﺴﺮم! ﭼﯿﺰی را ھﻤﺘﺎی ﺧﺪا ﻗﺮار ﻣﺪه ﮐﻪ ﺷﺮک‪ ،‬ﻇﻠﻢ ﺑﺰرﮔﯽ اﺳﺖ‬
‫)‪ (۱۳‬و ﻣﺎ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن در ﺑﺎره ﭘﺪر و ﻣﺎدرش ﺳﻔﺎرش ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺎدرش او را ﺑﺎ ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ روی‬
‫ﻣﺘﺤﻤﻞ ﻣﯽﺷﺪ(‪،‬‬ ‫ّ‬ ‫ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﺣﻤﻞ ﮐﺮد )ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺑﺎرداری ھﺮ روز رﻧﺞ و ﻧﺎراﺣﺘﯽ ﺗﺎزهای را‬
‫و دوران ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ او در دو ﺳﺎل ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ )آری ﺑﻪ او ﺗﻮﺻﯿﻪ ﮐﺮدم( ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﻦ‬
‫و ﺑﺮای ﭘﺪر و ﻣﺎدرت ﺷﮑﺮ ﺑﺠﺎ آور ﮐﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ )ھﻤﻪ ﺷﻤﺎ( ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﻦ اﺳﺖ! )‪ (۱۴‬و ھﺮ‬
‫ﮔﺎه آن دو‪ ،‬ﺗﻼش ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ ﭼﯿﺰی را ھﻤﺘﺎی ﻣﻦ ﻗﺮار دھﯽ‪ ،‬ﮐﻪ از آن آ ﮔﺎھﯽ ﻧﺪاری‬
‫)ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽداﻧﯽ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ(‪ ،‬از اﯾﺸﺎن اﻃﺎﻋﺖ ﻣﮑﻦ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎ آن دو‪ ،‬در دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﻃﺮز‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪای رﻓﺘﺎر ﮐﻦ و از راه ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭘﯿﺮوی ﮐﻦ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪﮐﻨﺎن ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﻦ آﻣﺪهاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ھﻤﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﻦ اﺳﺖ و ﻣﻦ ﺷﻤﺎ را از آﻧﭽﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ آ ﮔﺎه‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ (۱۵) .‬ﭘﺴﺮم! اﮔﺮ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ داﻧﻪ ﺧﺮدﻟﯽ )ﮐﺎر ﻧﯿﮏ ﯾﺎ ﺑﺪ( ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و در دل‬
‫ﺳﻨﮕﯽ ﯾﺎ در )ﮔﻮﺷﻪای از( آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ آن را )در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮای‬
‫ﺣﺴﺎب( ﻣﯽآورد ﺧﺪاوﻧﺪ دﻗﯿﻖ و آ ﮔﺎه اﺳﺖ! )‪ (۱۶‬ﭘﺴﺮم! ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دار‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺮوف و ﻧﮫﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﮐﻦ‪ ،‬و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺼﺎﯾﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽرﺳﺪ ﺷﮑﯿﺒﺎ ﺑﺎش ﮐﻪ اﯾﻦ از‬
‫ﻣﮫﻢ اﺳﺖ! )‪) (۱۷‬ﭘﺴﺮم!( ﺑﺎ ﺑﯽاﻋﺘﻨﺎﯾﯽ از ﻣﺮدم روی ﻣﮕﺮدان‪ ،‬و ﻣﻐﺮوراﻧﻪ ﺑﺮ‬ ‫ﮐﺎرھﺎی ّ‬
‫زﻣﯿﻦ راه ﻣﺮو ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ھﯿﭻ ﻣﺘﮑ ّﺒﺮ ﻣﻐﺮوری را دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪) (۱۸) .‬ﭘﺴﺮم!( در‬
‫راهرﻓﺘﻦ‪ ،‬اﻋﺘﺪال را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻦ از ﺻﺪای ﺧﻮد ﺑﮑﺎه )و ھﺮﮔﺰ ﻓﺮﯾﺎد ﻣﺰن( ﮐﻪ زﺷﺖﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺻﺪاھﺎ ﺻﺪای ﺧﺮان اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ‬
‫َ َ َ َ ُّ َ َّ َ ۡ ُ ُ ٓ ْ‬ ‫َّ َ ۡ َ ۡ َ َ َّ َ ً َ َ َ َ َ ۡ ُ َ َ ۡ ُ ٗ َّ ۡ ٗ‬
‫� ر�ك �� �عبدوا‬ ‫� ُذو� ‪۞ ٢٢‬وق ٰ‬ ‫﴿� �عل مع ٱ�ِ إِ�ٰها ءاخر �تقعد مذموما‬
‫َ َ ۡ َ َ َ َ ُ ُ َ ٓ َ ۡ َ ُ َ َ َ َ ُ َّ ُ َ ٓ‬ ‫َُ‬ ‫إِ�ٓ إِيَّاهُ َو� ِٱ ۡل َ� ٰ ِ َ�يۡن إ ِ ۡح َ ٰ‬
‫َّ‬
‫� ًنا ۚ إ ِ َّما َ� ۡبلغ َّن عِندك ٱلكِ� أحدهما أو ِ�هما ف� �قل لهما‬ ‫ِ‬
‫َ ۡ ۡ َ ُ َ َ َ َ ُّ ّ َ َّ ۡ َ َ ُ‬ ‫ٗ‬ ‫ُ ّ َ َ َ ۡ َ ۡ ُ َ َ ُ َّ ُ َ َ ۡ ٗ َ‬
‫أ ٖف و� �نهرهما وقل لهما قو� ك ِر�ما ‪ ٢٣‬وٱخفِض لهما جناح ٱ� ِل مِن ٱلر�ةِ وقل‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٥٦‬‬
‫�ونُوا ْ َ�ٰلِح َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُُ‬ ‫ُ َ َۡ‬ ‫� ُه َما َك َما َر َّ� َيا� َصغِ ٗ‬ ‫َّ ّ ۡ َ ۡ‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫�� ‪َّ ٢٤‬ر ُّ�� ۡم أعل ُم ب ِ َما ِ� �فوسِ� ۡ ۚم إِن ت‬ ‫ِ‬ ‫ب ٱر‬ ‫ر ِ‬
‫ُ ّ‬ ‫َ‬ ‫ات َذا ٱل ُق ۡر َ ٰ َ َّ ُ َ ۡ َ َ ۡ َ َّ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫� َ� ُف ٗ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫فَإنَّ ُهۥ َ� َن ل ِ� َّ�ٰ� َ‬
‫يل َو� � َبذ ِۡر‬ ‫� حقهۥ وٱل ِمسكِ� وٱ�ن ٱلسب ِ ِ‬ ‫ور� ‪َ ٢٥‬و َء ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ور� ‪� ٢٧‬ماَّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َّ‬
‫�ن �ن ٓوا إخ�ٰن ٱلش�ٰ ِط� َو�ن ٱلش ۡي َ�ٰ ُن ل َِر�هِۦ كف ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ۡ‬
‫ِيرا ‪ ٢٦‬إن ٱل ُمبَذِر َ‬ ‫َّ‬ ‫َ� ۡبذ ً‬
‫ِ‬ ‫ِ�‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َۡ ۡ‬
‫ور� ‪َ ٢٨‬و� � َعل يَ َد َك‬ ‫وها َ� ُقل ل َّ ُه ۡم قَ ۡو ٗ� َّميۡ ُس ٗ‬ ‫ُ ۡ َ َّ َ ۡ ُ ُ ۡ َ ٓ َ َ ۡ َ ّ َّ ّ َ َ ۡ ُ َ‬
‫�ع ِرضن �نهم ٱبتِغاء ر�ةٖ مِن ر�ِك ترج‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ۡ ُ َ ً َ ٰ ُ ُ َ َ َ َ ۡ ُ ۡ َ ُ َّ ۡ َ ۡ َ َ ۡ ُ َ َ ُ ٗ َّ ۡ‬
‫ورا ‪ ٢٩‬إِن َر َّ�ك يَبۡ ُس ُط‬ ‫� ُس ً‬ ‫مغلولة إِ� �نقِك و� تبسطها � ٱلبس ِط �تقعد ملوما‬
‫َ َۡ ُ ْ َ ُ َ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ٱ ّلر ۡز َق ل َِمن � َ َشا ٓ ُء َو�َ ۡقد ُِر إنَّ ُهۥ َ� َن بعِ َبادِه ِۦ َخب َ َ‬
‫�� ‪َ ٣٠‬و� �ق ُتل ٓوا أ ۡو� ٰ َد� ۡم خش َية‬ ‫ص ٗ‬ ‫�ۢ� ب ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِۚ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ ٰٓ َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َۡ َُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ َ ۡ‬ ‫ۡ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫� ۖ إِن ُهۥ �ن‬ ‫ِ�ا كبِ�� ‪ ٣١‬و� �قر�وا ٱلزِ‬
‫ٗ‬ ‫إ ِ ۡم� ٰ ٖق� � ُن ن ۡر ُز� ُه ۡم �يَّا� ۡ ۚم إِن �تل ُه ۡم �ن خ ۡ ٔ‬
‫� ّق َو َمن قُت َل َم ۡظلُ ٗ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َّ ُ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َُُۡ ْ ۡ‬ ‫َ َ ٗ َ ٓ َ ٗ‬
‫وما‬ ‫ِ‬ ‫حشة َوسا َء سبِي� ‪َ ٣٢‬و� �قتلوا ٱ�َّف َس ٱل ِ� ح َّرم ٱ� إِ� ب ِٱ َ ِ �‬ ‫�ٰ ِ‬
‫َ َۡ ْ َ‬ ‫َ� َق ۡد َج َع ۡل َنا ل َِو ِ ّ�هِۦ ُس ۡل َ�ٰ ٗنا فَ َ� � ُ ۡ�ف ّ� ٱلۡ َق ۡتل إنَّ ُهۥ َ� َن َم ُ‬
‫ور� ‪َ ٣٣‬و� �ق َر ُ�وا َمال‬ ‫نص ٗ‬
‫ِ� ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ ۡ َ ُ َ َّ َ ۡ ُ َ َ ُ َّ ُ َ َ ۡ ُ ْ ۡ َ ۡ َّ ۡ َ ۡ َ َ َ َ ۡ ُ ٗ‬ ‫َّ َّ‬ ‫ۡ‬
‫�و� ‪٣٤‬‬ ‫� �بلغ أشده ۚۥ وأوفوا ب ِٱلعه ِد� إِن ٱلعهد �ن م ٔ‬ ‫ٱ�َتِي ِم إِ� ب ِٱل ِ� ِ� أحسن ح ٰ‬
‫َ‬ ‫َۡ ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ ْ ۡ‬ ‫َ ُ ْ ۡ َ َ َ ۡ‬
‫اس ٱل ُم ۡس َتقِي ِ �م �ٰل ِك خ ۡ�‪َ ٞ‬وأ ۡح َس ُن تأوِ�� ‪َ ٣٥‬و�‬ ‫َوأ ۡوفوا ٱلك ۡيل إِذا �ِ ُت ۡم َوزِنوا ب ِٱلقِ ۡس َط ِ‬
‫ۡ ٌ َّ َّ ۡ َ َ ۡ َ َ َ َ ۡ ُ َ َ ُ ُّ ُ ْ َ َ َ َ َ ۡ ُ َ ۡ ُ ٗ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َۡ ُ‬
‫�ٔو� ‪٣٦‬‬ ‫�قف َما ل ۡي َس لك بِهِۦ عِل ۚم إِن ٱلسمع وٱ�� وٱلفؤاد � أو ٰٓ��ِك �ن �نه م‬
‫ُ ُّ َ ٰ َ‬ ‫َ َ ً َّ َ َ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َ َ ۡ ُ َ ۡ َ َ ُ ٗ‬ ‫َۡ‬ ‫َ َ‬
‫�بال طو� ‪� � ٣٧‬ل ِك‬ ‫�ض مرحاۖ إِنك لن � ِرق ٱ��ض ولن �بلغ ٱ ِ‬ ‫َو� � ۡم ِش ِ� ٱ� ِ‬
‫َ ۡ ٗ‬ ‫َ� َن َس ّي ُئ ُهۥ ع َ‬
‫ِند َر ّ�ِك َمك ُروها ‪] ﴾٣٨‬اﻹﺳﺮاء‪.[۳۸-۲۲ :‬‬ ‫ِ‬
‫»ھﺮﮔﺰ ﻣﻌﺒﻮد دﯾﮕﺮی را ﺑﺎ ﺧﺪا ﻗﺮار ﻣﺪه‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﮑﻮھﯿﺪه و ﺑﯽﯾﺎر و ﯾﺎور ﺧﻮاھﯽ ﻧﺸﺴﺖ!‬
‫)‪ (۲۲‬و ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻓﺮﻣﺎن داده‪ :‬ﺟﺰ او را ﻧﭙﺮﺳﺘﯿﺪ! و ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﯿﺪ! ھﺮﮔﺎه‬
‫ﯾﮑﯽ از آن دو‪ ،‬ﯾﺎ ھﺮ دوی آنھﺎ‪ ،‬ﻧﺰد ﺗﻮ ﺑﻪ ﺳﻦ ﭘﯿﺮی رﺳﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ اھﺎﻧﺘﯽ ﺑﻪ آنھﺎ روا‬
‫ﻣﺪار! و ﺑﺮ آنھﺎ ﻓﺮﯾﺎد ﻣﺰن! و ﮔﻔﺘﺎر ﻟﻄﯿﻒ و ﺳﻨﺠﯿﺪه و ﺑﺰرﮔﻮاراﻧﻪ ﺑﻪ آنھﺎ ﺑﮕﻮ! )‪ (۲۳‬و‬
‫ﻣﺤﺒﺖ و ﻟﻄﻒ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ آﻧﺎن ﻓﺮود آر! و ﺑﮕﻮ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا!‬ ‫ﺑﺎلھﺎی ﺗﻮاﺿﻊ ﺧﻮﯾﺶ را از ّ‬
‫ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ آنھﺎ ﻣﺮا در ﮐﻮﭼﮑﯽ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺸﻤﻮل رﺣﻤﺘﺸﺎن ﻗﺮار ده! )‪(۲۴‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺷﻤﺎ از درون دلھﺎﯾﺘﺎن آ ﮔﺎھﺘﺮ اﺳﺖ )اﮔﺮ ﻟﻐﺰﺷﯽ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ داﺷﺘﯿﺪ(‬
‫ﺣﻖ‬ ‫ھﺮﮔﺎه ﺻﺎﻟﺢ ﺑﺎﺷﯿﺪ )و ﺟﺒﺮان ﮐﻨﯿﺪ( او ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن را ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ (۲۵) .‬و ّ‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﺎن را ﺑﭙﺮداز‪ ،‬و )ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺣﻖ( ﻣﺴﺘﻤﻨﺪ و واﻣﺎﻧﺪه در راه را! و ھﺮﮔﺰ اﺳﺮاف و ﺗﺒﺬﯾﺮ‬
‫ﻣﮑﻦ‪ (۲۶) ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺗﺒﺬﯾﺮﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺑﺮادران ﺷﯿﺎﻃﯿﻨﻨﺪ و ﺷﯿﻄﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺮوردﮔﺎرش‪،‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎﺳﭙﺎس ﺑﻮد! )‪ (۲۷‬و ھﺮﮔﺎه از آﻧﺎن ]ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان[ روی ﺑﺮﺗﺎﺑﯽ‪ ،‬و اﻧﺘﻈﺎر رﺣﻤﺖ‬
 ‫‪٢٥٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬

‫ﭘﺮوردﮔﺎرت را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ )ﺗﺎ ﮔﺸﺎﯾﺸﯽ در ﮐﺎرت ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ و ﺑﻪ آنھﺎ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﯽ(‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﺎر ﻧﺮم و آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﺎ ﻟﻄﻒ ﺑﺎ آنھﺎ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮ! )‪ (۲۸‬ھﺮﮔﺰ دﺳﺘﺖ را ﺑﺮ ﮔﺮدﻧﺖ زﻧﺠﯿﺮ‬
‫ﺣﺪ )ﻧﯿﺰ( دﺳﺖ ﺧﻮد را ﻣﮕﺸﺎی‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﻮرد‬ ‫ﻣﮑﻦ‪) ،‬و ﺗﺮک اﻧﻔﺎق و ﺑﺨﺸﺶ ﻣﻨﻤﺎ( و ﺑﯿﺶ از ّ‬
‫ﺳﺮزﻧﺶ ﻗﺮار ﮔﯿﺮی و از ﮐﺎر ﻓﺮوﻣﺎﻧﯽ! )‪ (۲۹‬ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرت روزی را ﺑﺮای ھﺮ ﮐﺲ‬
‫ﺑﺨﻮاھﺪ‪ ،‬ﮔﺸﺎده ﯾﺎ ﺗﻨﮓ ﻣﯽدارد او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‪ ،‬آ ﮔﺎه و ﺑﯿﻨﺎﺳﺖ‪ (۳۰) .‬و‬
‫ً‬
‫ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺘﺎن را از ﺗﺮس ﻓﻘﺮ‪ ،‬ﻧﮑﺸﯿﺪ! ﻣﺎ آنھﺎ و ﺷﻤﺎ را روزی ﻣﯽدھﯿﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎ ﮐﺸﺘﻦ آنھﺎ‬
‫ﮔﻨﺎه ﺑﺰرﮔﯽ اﺳﺖ! )‪ (۳۱‬و ﻧﺰدﯾﮏ زﻧﺎ ﻧﺸﻮﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﮐﺎر ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺖ‪ ،‬و ﺑﺪ راھﯽ اﺳﺖ! )‪(۳۲‬‬
‫و ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮﻧﺶ را ﺣﺮام ﺷﻤﺮده‪ ،‬ﻧﮑﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﺤﻖ! و آن ﮐﺲ ﮐﻪ ﻣﻈﻠﻮم‬
‫ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺮای وﻟﯿﺶ ﺳﻠﻄﻪ )و ﺣﻖ ﻗﺼﺎص( ﻗﺮار دادﯾﻢ اﻣﺎ در ﻗﺘﻞ اﺳﺮاف ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮا‬
‫ﮐﻪ او ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﯾﺖ اﺳﺖ! )‪ (۳۳‬و ﺑﻪ ﻣﺎل ﯾﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﻪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ راه ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺸﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮ ﺣﺪ ﺑﻠﻮغ رﺳﺪ! و ﺑﻪ ﻋﮫﺪ )ﺧﻮد( وﻓﺎ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻪ از ﻋﮫﺪ ﺳﺆال ﻣﯽﺷﻮد! )‪ (۳۴‬و ھﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺣﻖ ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ را ادا ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺗﺮازوی درﺳﺖ وزن ﮐﻨﯿﺪ! اﯾﻦ ﺑﺮای‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﮫﺘﺮ‪ ،‬و ﻋﺎﻗﺒﺘﺶ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ اﺳﺖ‪ (۳۵) .‬از آﻧﭽﻪ ﺑﻪ آن آ ﮔﺎھﯽ ﻧﺪاری‪ ،‬ﭘﯿﺮوی ﻣﮑﻦ‪ ،‬ﭼﺮا‬
‫ﮐﻪ ﮔﻮش و ﭼﺸﻢ و دل‪ ،‬ھﻤﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﻨﺪ‪ (۳۶) .‬و روی زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﮑﺒﺮ راه ﻣﺮو! ﺗﻮ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯽ زﻣﯿﻦ را ﺑﺸﮑﺎﻓﯽ‪ ،‬و ﻃﻮل ﻗﺎﻣﺘﺖ ھﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﮐﻮهھﺎ ﻧﻤﯽرﺳﺪ! )‪ (۳۷‬ھﻤﻪ اﯾﻦھﺎ‬
‫ﮔﻨﺎھﺶ ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎر ﺗﻮ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﯾﻦھﺎ ھﻤﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎﯾﯽ از ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرزھﺎی ﻗﺮآن ﺑﻮد‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ھﻤﻪی ﻗﺮآن ﺑﺮای ﻣﺘﻘﯽ و‬
‫ﭘﺮواﭘﯿﺸﻪ ﭘﻨﺪ و ﻣﻮﻋﻈﻪ اﺳﺖ!‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ّ‬
‫اس َو ُه ٗدى َو َم ۡوع َِظة‪ ٞ‬ل ِل ُم َّتق َ‬ ‫ان ّل َّ‬
‫َٰ َ ََ ‪ٞ‬‬
‫� ‪] ﴾١٣٨‬آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۳۸ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِلن ِ‬ ‫﴿�ذا �ي‬
‫»اﯾﻦ ﻗﺮآن ﺑﯿﺎن ﮐﻨﻨﺪهی ﺣﻘﺎﯾﻖ ﺑﺮای ﻣﺮدم و ھﺪاﯾﺖ و ﻣﻮﻋﻈﻪ ﺑﺮای ﻣﺘﻘﯿﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬

‫‪ -۳‬ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﺮدن ﺑﺎ ﮐﯿﻔﺮ‬

‫اﮔﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎی ﻋﻤﻠﯽ و ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرزھﺎی ﺧﯿﺮﺧﻮاھﺎﻧﻪ ﺳﻮدی ﻧﺒﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﯾﺪدﺳﺖ‬
‫ﺑﻪ اﻗﺪام ﺷﺪﯾﺪﺗﺮی زد ﺗﺎ ﮐﺎرھﺎ ھﺮ ﯾﮏ ﺑﺮ روﻧﺪ ﺧﻮد ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬و ﭼﺎرهی ﻗﺎﻃﻊ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮرد ﺑﻪ ﮐﯿﻔﺮ رﺳﺎﻧﺪن اﺳﺖ ‪.١‬‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﻣﻘﺎﺑﻞ و ﻣﮑﻤﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﺎ ﮐﯿﻔﺮ‪ ،‬ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﺎ ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﭘﺎداش اﺳﺖ و ﻣﺎ در اﯾﻨﺠﺎ از ھﺮ دو ﮔﻔﺘﮕﻮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اھﻤﯿﺖ ﺗﻨﺒﯿﻪ ﭘﺲ از ﺳﺮﻣﺸﻖ ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﻣﻮﻋﻈﻪ‪ ،‬در اﯾﻨﺠﺎ آن را ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٥٨‬‬

‫ﭘﺎرهای از ﺷﯿﻮهھﺎی ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﮫﺎ از ﺗﻨﺒﯿﻪ و ﮐﯿﻔﺮ ﻧﻔﺮت دارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺘﯽ ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎن آوردن آنھﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ اﺳﺖ!‬
‫اﻣﺎ ﻧﺴﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺪون ﺗﻨﺒﯿﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪی آن ﻧﺴﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯽﺑﻨﺪوﺑﺎر و‬
‫ﺧﻮدﻧﻤﺎ و ﺑﯽﺷﺨﺼﯿﺖ در آﻣﺮﯾﮑﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻨﺒﯿﻪ ﺑﺮای ھﺮ ﮐﺴﯽ ﺿﺮوری ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻟﮕﻮ ﻗﺮار دادن ﻧﻤﻮﻧﻪی ﻋﻤﻠﯽ و ﯾﺎ‬
‫ﻣﻮﻋﻈﻪ‪ ،‬ﻏﻨﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﮐﯿﻔﺮ ھﯿﭻ ﻧﯿﺎزی ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﯽﺗﺮدﯾﺪ ھﻤﻪی ﻣﺮدم‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﯾﮏﺑﺎر و ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺷﺪت ﻋﻤﻞ‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻨﺒﯿﻪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ و ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪای ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﺮﺑﯿﺖ اﻓﺮاد ﺑﻪ ذھﻦ ﻣﺮﺑﯽ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﭘﻨﺪ ﻣﯽدھﺪ و ﺑﺎ ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ و ﻧﺮﻣﯽ او را ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺧﯿﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺪتھﺎی‬
‫ﻣﺪﯾﺪی ﺻﺒﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺷﺎﯾﺪ ﺟﺎنھﺎی ﻣﻨﺤﺮف ﺑﻪ راه ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ و دﻋﻮت ﺑﻪ ﺧﯿﺮ را اﺳﺘﺠﺎﺑﺖ‬
‫ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ََ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ٗ‬
‫﴿ َو َم ۡن أ ۡح َس ُن قَ ۡو� ّم َِّمن َد َ� إ� ٱ َّ�ِ َو َعم َل َ�ٰل ِٗحا َوقَ َال إنَّ� م َِن ٱل ُم ۡسلِم َ‬ ‫َ‬
‫� ‪ ٣٣‬و�‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ ‪َّ َ ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ‬
‫� أ ۡح َس ُن فإِذا ٱ�ِي بَ ۡي َنك َو�َ ۡي َن ُهۥ ع� ٰ َوة ك�ن ُهۥ‬ ‫� َس َن ُة َو َ� ٱ َّ‬
‫لسيّ َئ ُة ۚ ٱ ۡد َ� ۡع ب ِٱ َّل� ِ َ‬ ‫� َ ۡس َتوي ٱ ۡ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫َو ٌّ� � ‪ٞ‬‬
‫ِيم ‪] ﴾٣٤‬ﻓﺼﻠﺖ‪.[۳۴-۳۳ :‬‬ ‫ِ‬
‫»ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺧﻮش ﺳﺨﻦﺗﺮ اﺳﺖ از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ]ﺳﻮی[ ﺧﺪا دﻋﻮت ﮐﻨﺪ و ﮐﺎر‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دھﺪ و ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﻢ‪ .‬و ﻧﯿﮑﯽ و ﺑﺪی ﯾﮑﺴﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺷﯿﻮهای‬
‫ﮐﻪ آن ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻮی‪ .‬ﭘﺲ ﻧﺎﮔﺎه ]ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ[ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﺗﻮ و او دﺷﻤﻨﯽای‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻮﯾﯽ دوﺳﺘﯽ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ۡ‬
‫� ِۡك َمةِ َوٱل ۡ َم ۡوع َِظةِ ٱ َ‬‫َّ َ ۡ‬ ‫ع إ َ ٰ� َ‬ ‫ۡ ُ‬
‫� َس َنةِ�﴾ ]اﻟﻨﺤﻞ‪.[۱۲۵ :‬‬ ‫يل ر�ِك ب ِٱ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ب‬ ‫س‬ ‫﴿ٱد ِ‬
‫»ﻣﺮدم را ﺑﺎ ﺳﺨﻨﺎن ﺣﮑﻤﺖآﻣﯿﺰ و ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز ﻧﯿﮑﻮ ﺑﻪ راه ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺨﻮان«‪.‬‬
‫� َما َ�قولون﴾ ]اﻟﻤﺰﻣﻞ‪.[۱۰ :‬‬
‫ُ ُ َ‬ ‫� َ َٰ‬ ‫﴿ َوٱ ۡص ۡ‬
‫ِ‬
‫»در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ )ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ( ﺻﺒﺮ و ﭘﺎﯾﺪاری ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻦ«‪.‬‬
‫ھﻤﺎن ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻧﯿﺰ ﺧﻮد وﺳﺎﯾﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن دارد و ﻓﻘﻂ ﯾﮏ وﺳﯿﻠﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻗﺮآن ﭘﺮ اﺳﺖ‬
‫از اﺷﺎرهھﺎی دﻗﯿﻖ ﻟﻄﯿﻒ و ﻧﺪای رﺳﺎ و ﻣﺆﺛﺮی ﮐﻪ وﺟﺪان و ﺿﻤﯿﺮ ﺑﺎﻃﻦ را ﺑﻪﺣﺮﮐﺖ‬
‫درآورده ﺑﻪ اﻧﻮاع وﺳﺎﯾﻞ ﺑﺮ آن ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪٢٥٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬

‫اﻣﺎ واﻗﻌﯿﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﯿﭻﯾﮏ از اﯾﻦ وﺳﺎﯾﻞ در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺪارد‪ .‬ﺣﺘﯽ‬
‫ﮔﺎه ﻣﻮﻋﻈﻪ و ارﺷﺎد‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ را ﮔﻤﺮاهﺗﺮ و از راه ﻣﻨﺤﺮفﺗﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ!‬
‫ﻋﻘﻼﻧﯽ و ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ وﺟﻮد اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﻓﺮاد را ﻧﺎدﯾﺪه ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و ﯾﺎ ﺑﯿﺶ از اﻧﺪازه‬
‫ﺗﻈﺎھﺮ ﺑﻪ رﻗﺖ ﻗﻠﺐ و ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮده ﺷﺪت ﻋﻤﻞ را در ﺑﺎرهی آنھﺎ ﺑﺪ ﺑﺪاﻧﯿﻢ!‬
‫آری‪ ،‬اﯾﻨﺎن ﺑﯿﻤﺎر و ﻣﻨﺤﺮف و ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺎ »درﻣﺎن رواﻧﺸﻨﺎﺳﺎﻧﻪ« ﻗﺎﺑﻞ ﺑﮫﺒﻮد ھﺴﺘﻨﺪ!‬
‫ھﯿﭽﮑﺲ ﻧﯿﺰ درﻣﺎنھﺎی ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ رواﻧﭙﺰﺷﮑﯽ و ﯾﺎ ھﺮ ﻧﻮع ﻣﻌﺎﻟﺠﻪی دﯾﮕﺮی در ﺑﺎرهی‬
‫آﻧﺎن را ﻣﻨﻊ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﺑﮑﺎرﺑﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺤﺮاف‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﻔﻮس ﺑﯿﺎﻧﺠﺎﻣﺪ و ﺑﮫﺎﻧﻪﺟﻮﯾﯽ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻓﻼن ﺷﺨﺺ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮﯾﮏ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻔﺲ ﺑﻪ اﻧﺤﺮاف ﺷﺪه و ﺑﻪ اﻓﺰاﯾﺶ ﺗﻌﺪاد ﻣﻨﺤﺮﻓﺎن‬
‫ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ ھﻤﺮاه ﺑﺎ دﻗﺖ و ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ و ﻟﻄﻒ ﺑﺴﯿﺎر‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻃﻔﺎل را ﺑﻪ درﺳﺘﯽ و‬
‫ﭘﺎﮐﯽ و راﺳﺘﯽ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ اﯾﻦ رﻗﺖ و ﻟﻄﻒ و ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ و ﻋﻄﻮﻓﺖ از ﺣﺪ ﮔﺬﺷﺖ‬
‫ﭼﻨﺎن ﺿﺮری ﺑﻪوﺟﻮد و ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻃﻔﻞ وارد ﻣﯽآورد ﮐﻪ اﺻﻼحﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺟﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺴﻢ اﺳﺖ! اﮔﺮ ﺑﺎ ﺟﺴﻢ ﺧﻮد زﯾﺎد ﻣﺪارا ﮐﺮدی و ﻧﺮﻣﺶ‬
‫ﻧﺸﺎن دادی ﺑﺎ ھﯿﭻ ﮐﻮﺷﺸﯽ ﺗﻮان ﺗﺤﻤﻞ ﺳﺨﺘﯽھﺎ را ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯽ ﺑﺮ او ھﻤﻮار ﮐﻨﯽ و‬
‫ﺳﺨﺘﯽ ﺗﺮس از ﮐﯿﻔﺮ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ھﯿﭻوﺟﻪ ﺗﺤﻤﻞ ﻧﺨﻮاھﺪ ﮐﺮد‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺪﻧﯽ‬
‫ﻧﻪ ھﺮﮔﺰ ﻗﻮی و ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ و درﺳﺘﯽ اول ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺎ‬
‫ﺟﺎن ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﻣﺪارا ﮐﺮدی ھﯿﭻ ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ و ﺑﺪی را ﺗﺤﻤﻞ ﻧﺨﻮاھﺪ ﮐﺮد و‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺧﻮﺷﮕﺬران و ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪه ﺑﻪ ھﯿﭻ راه راﺳﺘﯽ در ﻧﺨﻮاھﺪ آﻣﺪ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺸﻘﺖ و زﺣﻤﺖ دﭼﺎر ﮐﺮده ھﯿﭻ ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﮔﺬارد ﮐﻪ‬
‫آن را ﺑﻪ ﺿﺒﻂ و ﻧﮕﮫﺪاری و ﻣﮫﺎر ادراکھﺎ و ﺷﮫﻮات ﻋﺎدت دھﺪ‪ .‬ﺑﺎزﻧﺪﮔﯽ ﻋﻤﻠﯽ و‬
‫واﻗﻌﯽ ﻣﺮدم ﺑﺮﺧﻮردار ﮐﺮده ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺣﻖ ﻧﻤﯽدھﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﯿﻞ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ!‬
‫از اﯾﻨﺠﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﭼﺎر از اﻋﻤﺎل »ﻣﻘﺪاری« از دوراﻧﺪﯾﺸﯽ در ﺗﺮﯾﺖ ﮐﻮدﮐﺎن و‬
‫ﺑﺰرﮔﺴﺎﻻن ھﺴﺘﯿﻢ‪ .‬ﭘﯿﺶ از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺨﻮاھﻨﺪ دﯾﮕﺮان را اﺻﻼح ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد را ﺑﺎ‬
‫داﺷﺘﻦ اﯾﻦ دوراﻧﺪﯾﺸﯽ ﻻزم ﺑﻪ ﺻﻼح آرﻧﺪ‪.‬‬
‫دوراﻧﺪﯾﺸﯽ و اﺣﺘﯿﺎط ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﯽ ﮔﺎھﯽ ﮐﯿﻔﺮ دادن و ﯾﺎ ﺗﮫﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﮐﯿﻔﺮ‬
‫را ﺑﮑﺎر ﺑﺮد‪ .‬اﺳﻼم ھﻤﻪی وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ را ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ ھﯿﭻ ﺟﻨﺒﻪای از ﺟﺎن اﻧﺴﺎن‬
‫ﻣﻮرد ﻏﻔﻠﺖ و ﺑﯽﺗﻮﺟﮫﯽ ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮد‪ .‬ھﻢ ﺳﺮﻣﺸﻖ را ﺑﻪﺧﺪﻣﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬و ھﻢ ﻧﺪ و‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٦٠‬‬

‫اﻧﺪرز‪ ،‬و ھﻢ ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﭘﺎداش را‪ .‬در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺗﺮﺳﺎﻧﯿﺪن و ﺑﯿﻢ دادن را ھﻢ در ھﻤﻪی‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ‪ ،‬از ﺗﮫﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﻨﺒﯿﻪ ﺗﺎ اﻋﻤﺎل ﺗﻨﺒﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮏﺑﺎر ﺷﺨﺺ ﺧﻼﻓﮑﺎر را ﺑﻪ ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ و ﻧﺎﺧﺸﻨﻮدی ﺧﺪا از او ﺗﮫﺪﯾﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺗﮫﺪﯾﺪ در ﻧﻔﻮس ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺳﺨﺖ اﺛﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ آﺳﺎنﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪی ﺗﮫﺪﯾﺪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ ۡ َ ۡ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َ َ ۡ َ َ ُ ُ ُ ُ ۡ ۡ َّ َ َ َ َ َ َ ۡ َ ّ َ َ َ ُ ُ ْ‬
‫﴿۞�لم يأ ِن ل ِ�ِين ءامنوا أن �شع قلو�هم ِ�ِ� ِر ٱ�ِ وما نزل مِن ٱ� ِق و� ي�ونوا‬
‫ۡ‬ ‫َ‬
‫و� ُه ۡمۖ َو�ثِ�‪ّ ٞ‬مِن ُه ۡم‬‫ت قُلُ ُ‬ ‫ب مِن َ� ۡب ُل َ� َط َال َعلَ ۡيه ُم ٱ ۡ�َ َم ُد َ� َق َس ۡ‬ ‫ِين أُوتُوا ْ ٱلۡك َِ�ٰ َ‬ ‫َكٱ َّ� َ‬
‫ِ‬
‫َ ُ َ‬
‫�ٰسِقون ‪] ﴾١٦‬اﻟﺤﺪﯾﺪ‪.[۱۶ :‬‬
‫ً‬
‫»آﯾﺎ زﻣﺎن آن ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻠﺐ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﻪ ﯾﺎد ﺧﺪا ﺧﺎﺷﻊ ﺷﻮد و ﻗﻠﺒﺎ ﺑﻪ ﺣﻘﺎﯾﻘﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﮐﺘﺎب آﺳﻤﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺮای آﻧﺎن ﻧﺎزل ﺷﺪ ﮐﻪ دورهی ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﺮ آﻧﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ دلھﺎی آﻧﺎن ﺳﺨﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺴﯿﺎری از آﻧﺎن ﻓﺎﺳﻖ و ﺑﺪﮐﺎر ھﺴﺘﻨﺪ؟«‪.‬‬
‫ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﺗﮫﺪﯾﺪ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮی ﮐﺮده ﺑﻪ روﺷﻨﯽ ﺧﻼﻓﮑﺎران و ﻣﺠﺮﻣﺎن را از ﻏﻀﺐ ﺧﺪا‬
‫ﻣﯽﺗﺮﺳﺎﻧﺪ )ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در داﺳﺘﺎن اﻓﮏ ‪ ١‬آﻣﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ٓ ََ ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ ۡ َ َ ۡ ُ َّ َ َ ۡ ُ‬
‫� ۡم َو َر ۡ َ‬
‫� ُت ُهۥ ِ� ٱ ُّ�� َيا َوٱ�خ َِرة ِ ل َم َّس� ۡم ِ� َما أفض ُت ۡم �ِيهِ‬ ‫﴿ولو� فضل ٱ� ِ علي‬
‫ۡ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ۡ َ ُ َُ ُ َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ َ َّ َ‬ ‫َع َذ ٌ‬
‫يم ‪ ١٤‬إِذ تلق ۡون ُهۥ بِ�لسِنتِ� ۡم َو�قولون بِأف َواهِ�م َّما ليۡ َس ل�م بِهِۦ عِل ‪ٞ‬م‬ ‫اب َع ِظ ٌ‬
‫ُ ُ َ ٓ َ‬ ‫ُۡ‬ ‫َ َٓ ۡ‬ ‫ِند ٱ َّ�ِ َع ِظ ‪ٞ‬‬‫� َس ُبونَ ُهۥ َه ّي ٗنا َو ُه َو ع َ‬ ‫َ َۡ‬
‫يم ‪َ ١٥‬ول ۡو� إِذ َس ِم ۡعتُ ُموهُ قل ُتم َّما يَ�ون �َا أن‬ ‫ِ‬ ‫و‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫� ُم ٱ َّ ُ‬‫َ ُ ُ‬ ‫ك َ� ٰ َذا ُ� ۡه َ�ٰ ٌن َع ِظ ‪ٞ‬‬ ‫َّ َ َ َ َ ٰ َ ُ ۡ َ ٰ َ َ‬ ‫َّ‬
‫� أن � ُعودوا ل ِ ِمثلِهِۦٓ �بَ ًدا إِن‬ ‫يم ‪ ١٦‬يعِظ‬ ‫�ت�م بِ�ذا سب�ن‬
‫ِ� ‪] ﴾١٧‬اﻟﻨﻮر‪.[۱۷-۱۴:‬‬ ‫نتم ُّم ۡؤ ِمن َ‬ ‫ُك ُ‬
‫»اﮔﺮ ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ ﺧﺪا در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺷﻤﺎ را در ﺑﺮ ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺠﺮد ﺧﻮض‬
‫در اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﻋﺬاب ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ھﻤﯿﻨﮑﻪ اﯾﻦ ﺣﺮفھﺎی ﻧﻔﺎقاﻧﮕﯿﺰ‬
‫را از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آنھﺎ ﻋﻠﻢ و آ ﮔﺎھﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎن ﻣﯽآورﯾﺪ و ﭼﯿﺰ ﮐﻢ و آﺳﺎﻧﯽ ﻣﯽﭘﻨﺪارﯾﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد ﺧﺪا ﻣﻮﺿﻮع ﻣﮫﻢ و‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن‪ ،‬ﻧﮕﻔﺘﯿﺪ روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺣﺮفھﺎ را ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎن آورﯾﻢ و ﻧﮕﻔﺘﯿﺪ ﺑﺎرﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬از ھﺮ ﻋﯿﺒﯽ ﻣﻨﺰھﯽ اﯾﻦ ﺗﮫﻤﺖ‪ ،‬ﺑﮫﺘﺎن ﺑﺰرﮔﯽ اﺳﺖ؟‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ داﺳﺘﺎن اﻓﮏ داﺳﺘﺎن ﺗﮫﻤﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪل ﺑﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮای رﻓﻊ اﺗﮫﺎم‪ ،‬آﯾﺎت ﺳﻮرهی ﻧﻮر‬
‫ﻧﺎزل ﺷﺪ )ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪه(‪.‬‬
 ‫‪٢٦١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬

‫ﺧﺪا ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ ھﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪھﺎﯾﯽ اھﻤﯿﺖ‬
‫ﻧﺪھﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﺗﮫﺪﯾﺪ را ﺳﺨﺖﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ ﮐﺮده آن را اﻋﻼم ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺧﺪا و رﺳﻮل او‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫َ‬
‫َ َّ‬
‫ِ� ‪ ٢٧٨‬فإِن ل ۡم‬ ‫� م َِن ٱ ّلر َ� ٰٓوا ْ إن ُك ُ‬
‫نتم ُّم ۡؤ ِمن َ‬ ‫ْ‬
‫� َو َذ ُروا َما بَ ِ َ‬‫ام ُنوا ْ ٱ َّ� ُقوا ْ ٱ َّ َ‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫﴿ َ ٰٓ‬
‫ِ ِ‬
‫ۡ‬
‫و�ِۖۦ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۲۷۹-۲۷۸ :‬‬
‫َّ‬
‫ب ّم َِن ٱ�ِ َو َر ُس ِ‬ ‫َ� ۡف َعلُوا ْ فَأ َذنُوا ْ ِ�َ ۡ‬
‫ر‬
‫ٖ‬
‫»ای اھﻞ اﯾﻤﺎن‪ ،‬از ﺧﺪا ﺑﺘﺮﺳﯿﺪ و ﭘﺮوا ﮔﯿﺮﯾﺪ و ھﺮﭼﻪ را ﮐﻪ از رﺑﺎ و ﺳﻮد آن ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ً‬
‫ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ رھﺎ ﮐﻨﯿﺪ و از ﻓﮑﺮ آن دﺳﺖ ﺑﺮدارﯾﺪ اﮔﺮ واﻗﻌﺎ ﺑﻪ ﺧﺪا اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻧﮑﻨﯿﺪ آﻣﺎدهی ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺧﺪا و رﺳﻮل او ﺑﺎﺷﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﮐﯿﻔﺮ اﺧﺮوی ﺗﮫﺪﯾﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫ون ٱ�َّ ۡف َس ٱ َّل� َح َّر َم ٱ َّ ُ‬ ‫َ َّ َ َ َ ۡ ُ َ َ َ َّ َ ٰ ً َ َ َ َ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫َ‬
‫� ّ ِق‬ ‫� إِ� بٱ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿وٱ�ِين � يدعون مع ٱ�ِ إِ�ها ءاخر و� �قتل‬
‫خ ُۡ‬ ‫ُ َ ٰ َ ۡ َُ ۡ َ َ ُ َۡ َ ۡ َٰ َ َ َ ۡ‬ ‫ون َو َمن َ� ۡف َع ۡل َ�ٰل َِك يَ ۡل َق َ�ثَ ٗ‬ ‫َ َ ُ َ‬
‫� �ِيهِۦ‬ ‫اما ‪ ٦٨‬ي�عف � ٱلعذاب يوم ٱلقِ�مةِ و�‬ ‫َو� ي ۡزن ۚ‬
‫ً‬
‫ُم َهانا ‪] ﴾٦٩‬اﻟﻔﺮﻗﺎن‪.[۶۹-۶۸ :‬‬
‫»ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮی را ﺑﺎ ﺧﺪا ﺑﻪ ﺧﺪاﯾﯽ ﻧﺨﻮاﻧﺪه و ﻧﻔﺲ ﻣﺤﺘﺮﻣﯽ را ﮐﻪ ﺧﺪا‬
‫ً‬
‫ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ ﻧﻤﯽﮐﺸﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ واﻗﻌﺎ و از روی ﺣﻖ ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻗﺘﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و زﻧﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ھﺮ ﮐﺲ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﺪ ﻧﺘﯿﺠﻪی ﮔﻨﺎه ﺧﻮد را درﯾﺎﻓﺖ ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد‪ ،‬و ﻋﺬاب او در‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎ ذﻟﺖ و ﺧﻮاری ھﻤﯿﺸﻪ در آن ﻋﺬاب ﺑﺎﻗﯽ ﺧﻮاھﺪ ﻣﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻋﺬاب در ھﻤﯿﻦ دﻧﯿﺎ ﺗﮫﺪﯾﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫َّ َ ُ ْ ُ َ ّ ۡ ُ ۡ َ َ ً َ ٗ َ َ ۡ َ ۡ ۡ َ ۡ ً َ ۡ َ ُ ۡ َ َ َ ُ ُّ ُ َ ۡ ٗ َ َّ ُ َ َٰ‬
‫�اۗ وٱ� �‬ ‫﴿إِ� تنفِروا �عذِب�م عذابا أ ِ�ما و�ستبدِل قوما ���م و� ت�وه ش ٔ‬
‫ِير ‪] ﴾٣٩‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪.[۳۹ :‬‬ ‫�ءٖ قَد ٌ‬‫� َ ۡ‬ ‫ُّ‬
‫ِ‬
‫»ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﮫﺎد ﺑﯿﺮون ﻧﺸﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺧﺪا ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ ﻣﺒﺘﻼ ﮐﺮده‬
‫ﻗﻮم دﯾﮕﺮی را ﺑﻪ ﺟﺎی ﺷﻤﺎ ﺑﺮﻣﯽﮔﻤﺎرد«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ّ ُ َ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َّ ْ َ َ َّ‬
‫﴿�ن � َت َول ۡوا ك َما ت َو ۡ� ُتم ّمِن � ۡبل ُ� َعذِبۡ� ۡم عذابًا أ ِ� ٗما ‪] ﴾١٦‬اﻟﻔﺘﺢ‪.[۱۶ :‬‬
‫»و اﮔﺮ ﻣﺜﻞ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و ﭘﺸﺖ ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺧﺪا ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ ﻣﻌﺬب‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َ َ َ َّ ۡ ُ َ ّ ۡ ُ ُ َّ ُ َ َ‬
‫� عذابًا أ ِ� ٗما ِ� ٱ ُّ�� َيا َوٱ�خ َِرة ِ�﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪.[۷۴ :‬‬ ‫﴿�ن �تولوا �عذِ�هم ٱ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٦٢‬‬

‫»اﮔﺮ روی ﺑﮕﺮداﻧﻨﺪ ﺧﺪا در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ ﻣﻌﺬب ﺧﻮاھﺪ‬
‫ﮐﺮد«‪.‬‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ ﮐﯿﻔﺮ را ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ھﺮ ﮐﺴﯽ ﺣﺪا ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ!‬
‫حد ّم ِۡن ُه َما مِاْئ َ َة َج ۡ َ‬ ‫َّ َ ُ َ َّ َ ۡ ُ ْ ُ َّ َ‬
‫�ةٖ�﴾ ]اﻟﻨﻮر‪.[۲ :‬‬ ‫﴿ٱلزا�ِية وٱلز ِا� فٱج ِ�وا � � ٰ ِ ٖ‬
‫»ھﺮ ﯾﮏ از زن و ﻣﺮد زﻧﺎﮐﺎر را ﯾﮑﺼﺪ ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﺑﺰﻧﯿﺪ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ َّ ُ َ َّ َ ُ َ ۡ َ ُ ٓ ْ َ ۡ َ ُ َ َ ٓ‬
‫ج َزا َء ۢ ب ِ َما ك َس َبا﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪.[۳۸ :‬‬ ‫﴿وٱلسارِق وٱلسارِقة فٱ�طعوا �يدِ�هما‬
‫»دﺳﺖ زن و ﻣﺮد دزد را ﺑﻪ ﻣﺠﺎزات ﮐﺎری ﮐﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺒﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ درﺟﻪھﺎ و ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﺮدم‪ ،‬درﺟﻪھﺎی ﮐﯿﻔﺮ ﻣﺘﻔﺎوت ﻗﺮار داده اﺳﺖ! ﻗﻠﺐ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﺎ اﺷﺎرهای ﮐﻮﭼﮏ ﻣﯽﻟﺮزد و وﺟﺪان آنھﺎ ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ درﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ‬
‫ھﻤﺎن ﯾﮏ اﺷﺎره ﺑﺴﻨﺪه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از راه ﻣﻨﺤﺮف ﺑﻪ راه راﺳﺖ و درﺳﺖ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺎرهای دﯾﮕﺮ از ﻣﺮدم ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ آﻧﺎن را از راه ﻏﻠﻂ ﺑﺎز ﻧﻤﯽدارد‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺧﺸﻢ‬
‫آﺷﮑﺎر و روﺷﻦ و ﻓﺮﯾﺎد ﻏﻀﺐآﻟﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﭘﺎرهای ﺗﻨﮫﺎ ﺗﮫﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﻋﺬاﺑﯽ ﮐﻪ در آﯾﻨﺪه در ﺑﺎرهی‬
‫آﻧﺎن اﺟﺮا ﻣﯽﺷﻮد اﮐﺘﻔﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﯾﺪ ﭼﻮب را ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﺎ دﯾﺪن‬
‫ً‬
‫ﭼﻮب در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺧﻮد از ﮐﺎر ﺑﺪ ﺑﭙﺮھﯿﺰﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ھﻤﻪی اﯾﻦھﺎ‪ ،‬ﻋﺪهای ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﻤﺎ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻮزش ﮐﯿﻔﺮ را ﺑﺎ ﺟﺴﻢ ﺧﻮد اﺣﺴﺎس ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ راه راﺳﺖ درآﯾﻨﺪ!‬

‫‪ -۴‬ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﺎ داﺳﺘﺎﻧﺴﺮاﯾﯽ‬
‫در داﺳﺘﺎن اﻓﺴﻮﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎنھﺎ را ﻣﺴﺤﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ!‬
‫آن ﭼﻪ اﻓﺴﻮﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮ ﺟﺎن اﺛﺮ ﻣﯽﮔﺬارد؟ ھﯿﭽﮑﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮای آن‬
‫ﺣﺪ و ﻣﺮزی رﺳﻢ ﮐﻨﺪ!‬
‫آﯾﺎ اﯾﻦ ﺧﯿﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ از داﺳﺘﺎن ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻨﺰﻟﮕﺎهھﺎ و ﻣﺤﻞھﺎی روﯾﺪاد‬
‫داﺳﺘﺎن را ﯾﮑﯽﯾﮑﯽ ﭘﯽﮔﯿﺮی و ﺑﻪ واﻗﻌﯿﺖ ﻣﻠﻤﻮﺳﯽ در ذھﻦ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟‬
‫و ﯾﺎ »ﺷﺮﮐﺖ وﺟﺪان« اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻗﮫﺮﻣﺎﻧﺎن داﺳﺘﺎن ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺄﺛﯿﺮ آن ﺑﺮ ﺟﺎن آدﻣﯽ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت روﺷﻦ و ﻓﯿﺎﺿﯽ در اﺣﺴﺎﺳﺎت و اﻓﮑﺎر درﻣﯽآﯾﺪ؟‬
‫و ﯾﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺷﺪن ﺟﺎن آدﻣﯽ از ﻣﻮﻗﻌﯿﺖھﺎی داﺳﺘﺎن اﺳﺖ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﺧﯿﺎل‪ ،‬ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را در روﯾﺪادھﺎی آن ﻣﯽداﻧﺪ و از دور ﺑﺮ ﺟﺮﯾﺎن ﻧﻈﺎرت ﻣﯽﮐﻨﺪ اﻣﺎ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﻧﺠﺎت دھﻨﺪه و ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟‬
 ‫‪٢٦٣‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬

‫اﯾﻦ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺳﺤﺮاﻧﮕﯿﺰ داﺳﺘﺎن ھﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎ ﺑﺸﺮ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه‪ ،‬ھﻤﯿﺸﻪ ھﻤﺮاه‬
‫ﺑﺎ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ او ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ ﺳﯿﺮ ﻣﯽﮐﺮده‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ھﺮﮔﺰ از ﺑﯿﻦ ﻧﻤﯽرود!‬
‫ھﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه و ﺷﻨﻮﻧﺪهی داﺳﺘﺎن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﯾﮏ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻨﻔﯽ‬
‫ً‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﮫﺮﻣﺎﻧﺎن و روﯾﺪادھﺎی داﺳﺘﺎن از ﺧﻮد ﺑﺮوز دھﺪ‪ ،‬و در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﮐﺎﻣﻼ ﺧﻮد را‬
‫ﮐﻨﺎر ﻧﮕﻪ دارد‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ )آ ﮔﺎھﺎﻧﻪ و ﯾﺎ ﻧﺎﺧﻮدآ ﮔﺎه( ﺧﻮد را در ﻧﻤﺎﯾﺸﮕﺎه ﺣﻮادث ﺟﺎ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و‬
‫در ذھﻦ‪ ،‬ﺧﻮد را ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﺑﺎزﯾﮕﺮان در ھﻤﻪ ﺟﺎ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﯿﺎن ﺧﻮد و ﻗﮫﺮﻣﺎﻧﺎن داﺳﺘﺎن‬
‫ھﻤﺎھﻨﮕﯽ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﯿﺸﺎﻣﺪھﺎ روی ﻣﻮاﻓﻖ و ﯾﺎ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎری ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدھﺪ و در ﺷﮕﻔﺘﯽھﺎی آﻧﺎن ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﺳﻼم اﯾﻦ ﺗﻤﺎﯾﻞ ﻓﻄﺮی اﻓﺮاد را ﺑﻪ داﺳﺘﺎن و ﺗﺄﺛﯿﺮ اﻓﺴﻮﻧﮕﺮ داﺳﺘﺎن را در‬
‫دلھﺎ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬آن را ﺑﻪﻋﻨﻮان وﺳﯿﻠﻪای ﺑﺮای ﺗﺮﺑﯿﺖ و ﻗﻮام ﺟﺎنھﺎ ﺑﮑﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫اﻧﻮاع داﺳﺘﺎنھﺎ را ﻧﯿﺰ ﺑﮑﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ :‬داﺳﺘﺎن ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﺎ ﻣﻘﺎﺻﺪ و ﺟﺎھﺎ و اﺷﺨﺎص و‬
‫رﺧﺪاد واﻗﻌﯽ‪ ،‬داﺳﺘﺎن واﻗﻌﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ از ﺣﺎﻟﺖھﺎ و ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﺑﺸﺮی را‬
‫ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽدارد‪ .‬ﺣﺎل ﺧﻮاه اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪای از ﺑﺸﺮ واﻗﻌﯿﺖ داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺧﻮاه ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫آن ﻧﻤﻮﻧﻪ در وﺟﻮد او ﻧﻤﺎﯾﺶ داده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ داﺳﺘﺎنھﺎی ﺗﻤﺜﯿﻠﯽ را ﻧﯿﺰ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺬاﺗﻪ واﻗﻌﯿﺘﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﻟﺤﻈﻪای از ﻟﺤﻈﺎت زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬و ﯾﺎ روزی از‬
‫روزﮔﺎران ﭘﯿﺶ آﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم داﺳﺘﺎنھﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﺗﮑﺬﯾﺐﮐﻨﻨﺪﮔﺎن رﺳﺎﻟﺖ و دﺷﻤﻨﺎن آنھﺎ و ﻣﺼﺎﺋﺒﯽ ﮐﻪ‬
‫از اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن روا داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬از ﻧﻮع اول اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻧﻮع داﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻧﺎمھﺎی‬
‫ً‬
‫اﺷﺨﺎص و اﻣﺎﮐﻦ و ﭘﯿﺸﺎﻣﺪھﺎ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻮﺳﯽ÷ و ﻓﺮﻋﻮن‪ ،‬ﻋﯿﺴﯽ÷ و ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ‪ ،‬ﺻﺎﻟﺢ÷ و ﺛﻤﻮد‪ ،‬ھﻮد÷ و ﻋﺎد‪.‬‬
‫ﺷﻌﯿﺐ÷ و ﻣﺪﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻮط÷ و ھﻤﺸﮫﺮﯾﺎن او‪ ،‬ﻧﻮح÷ و ﻗﻮم او‪ ،‬اﺑﺮاھﯿﻢ و‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ÷ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﺎن‪.‬‬
‫و از داﺳﺘﺎنھﺎ‪ ،‬داﺳﺘﺎن دو ﭘﺴﺮ آدم÷ اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ ۡ‬ ‫َ‬
‫ا�ا َ�تُ ُق ّب َل م ِۡن أ َ‬‫َ ۡ ُ َ َ ۡ ۡ َ َ َ ۡ َ ۡ َ َ َ ۡ َ ّ ۡ َ َّ َ ُ ۡ َ ٗ‬
‫ح ِده َِما َول ۡم ُ� َتق َّبل‬ ‫ِ‬ ‫﴿۞وٱتل علي ِهم �بأ ٱ�� ءادم ب ِٱ� ِق إِذ قر�ا قر�‬
‫طت إ ِ َ َّ‬ ‫� ‪ ٢٧‬لَ� ۢن � َ َس َ‬ ‫� م َِن ٱل ۡ ُم َّتق َ‬
‫ك قَ َال إ َّ� َما َ� َت َق َّب ُل ٱ َّ ُ‬‫َ َ َ َ َ ۡ ُ َ َّ َ‬
‫� يَ َد َك‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫م َِن ٱ�خ ِر قال ��تلن ۖ‬
‫ّ ُ ُ َ‬ ‫� َر َّب ٱ ۡل َ�ٰلَم َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َ ۡ ُ َ َ ّ ٓ َ َ ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫َۡ َُ َ ٓ ََ۠‬
‫�د أن‬ ‫� أ ِر‬ ‫� ‪ ٢٨‬إ ِ ِ ٓ‬ ‫ِ‬ ‫ٱ‬ ‫اف‬ ‫خ‬ ‫أ‬ ‫�‬ ‫إ‬
‫ۖ ِِ‬ ‫ك‬ ‫ل‬ ‫ت‬ ‫�‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫ك‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ِي‬ ‫د‬ ‫ي‬ ‫ِط‬‫�ِ قتل ِ� ما �نا ِ ٖ‬
‫س‬ ‫ا‬‫ب‬ ‫ب‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٦٤‬‬

‫ت ُ�ۥ‬
‫َ َ َّ َ ۡ َ‬ ‫ل�ٰلِم َ‬ ‫َّ َ َ ٰ َ َ َ ُ ْ َّ‬ ‫ۡ َ ََ ُ َ ۡ َ ۡ َ‬ ‫َ ُ َٓ ۡ‬
‫� ‪� ٢٩‬طوع‬ ‫ِ‬ ‫�ؤا ٱ‬ ‫ب ٱ�ارِ � و�ل ِك ج ٰٓ‬ ‫�بوأ �ِإِث ِ� �ث ِمك �تكون مِن أص�ٰ ِ‬
‫�ٰ ِ� َ‬ ‫ََََُ ََ ۡ َ َ َ ۡ َ‬ ‫َۡ ُ ُ ََۡ َ‬
‫�ن ‪] ﴾٣٠‬اﻟﻤﺎﺋﺪة‪.[۳۰-۲۷ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫ِن‬ ‫م‬ ‫ح‬ ‫ب‬ ‫ص‬ ‫أ‬ ‫ف‬ ‫ۥ‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫ت‬ ‫ق‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫ه‬ ‫ِي‬
‫خ‬ ‫�فسهۥ �تل أ‬
‫»داﺳﺘﺎن ﭘﺴﺮ آدم را ﺑﺮای آﻧﺎن ﺑﺨﻮان ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ دادن ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﯾﮑﯽ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ و از دﯾﮕﺮی ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪ و ﺑﻪ اوﻟﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻮ را ﺧﻮاھﻢ ﮐﺸﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪا ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﭘﺮواﮔﯿﺮان را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﺗﻮ ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ ﻣﻦ دﺳﺖ ﯾﺎزی ھﺮﮔﺰ ﻣﻦ‬
‫ﺑﺮای ﮐﺸﺘﻦ ﺗﻮ اﻗﺪام ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﻦ از ﺧﺪاﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن اﺳﺖ ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻦ ﺗﻮ را ﻧﻤﯽﮐﺸﻢ ﺗﺎ ھﻢ ﮔﻨﺎه ﻗﺘﻞ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺎز ﮔﺮدد و ھﻢ ﮔﻨﺎه ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﺧﻮدت‪ ،‬و در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ از اھﻞ آﺗﺶ ﺷﻮی‪ ،‬آری‪ ،‬ﺟﺰای ﺳﺘﻤﮕﺮان‪ ،‬آﺗﺶ دوزخ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از اﯾﻦ ﮔﻔﺘﮕﻮ‪،‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻧﻔﺲ او وی را ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ ﺑﺮادر ﺗﺮﻏﯿﺐ ﮐﺮد و در زﻣﺮهی زﯾﺎﻧﮑﺎران درآﻣﺪ ‪.«...‬‬
‫و ﯾﺎ داﺳﺘﺎن ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دو ﺑﺎغ داﺷﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬
‫ب َو َحفف َ�ٰ ُه َما ب ِ َنخ ٖل‬
‫َۡ‬ ‫ٰ‬ ‫۞وٱ ۡ� ۡب ل َ ُهم َّم َث ٗ� َّر ُجلَ ۡ� َج َع ۡل َنا �َ َحده َِما َج َّنتَ ۡ� م ِۡن أ ۡع َ‬
‫�‬
‫َ‬ ‫﴿ َ‬
‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ۡ َ ۡٗ َ َ‬ ‫َ َۡ‬ ‫ۡ َ ۡ َ َّ َ ۡ َ َ ۡ ُ ُ َ‬ ‫َ َ َ َۡ ََُۡ َ َ ۡٗ‬
‫ت أ�ل َها َول ۡم �ظل ِم ّمِن ُه ش�ٔا ۚ َوف َّج ۡرنا‬ ‫� ءات‬ ‫وجعلنا بينهما زر� ‪ ِ� ٣٢‬تا ٱ�نت ِ‬
‫َ ٗ َ َ‬ ‫�َُ‬ ‫َ ُ َ َُ ُُٓ ََ۠ َ ۡ‬ ‫َ َ َ َ ََ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫� مِنك َما� َوأع ُّز‬ ‫حبِهِۦ وهو �اوِرهۥ �نا أ‬ ‫خِ�ٰل ُه َما � َه ٗر� ‪َ ٣٣‬و�ن ُ�ۥ � َم ‪ٞ‬ر �قال ل ِ� ٰ ِ‬
‫ٓ َُ‬ ‫َ ٗ‬ ‫َ َ َ ٓ َ ُ ُّ َ َ َ َ‬ ‫ّ ۡ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ َ َّ َ‬ ‫ََ‬
‫يد �ٰ ِذه ِۦٓ �بَدا ‪َ ٣٥‬و َما أظ ُّن‬ ‫سهِۦ قال ما أظن أن تب ِ‬ ‫�ف ٗر� ‪َ ٣٤‬ودخل َجنت ُهۥ َوه َو ظال ‪ِٞ‬م ِ�َف ِ‬
‫نقلَ ٗبا ‪ ٣٦‬قَ َال َ ُ�ۥ َصاح ُِب ُهۥ َو ُهوَ‬ ‫َّ َ َ َ ٓ َ ٗ َ َ ُّ ُّ َ ٰ َ ّ َ َ َ َّ َ ۡ ٗ ّ ۡ َ ُ َ‬
‫جدن خ�� مِنها م‬ ‫ٱلساعة قا�ِمة ول�ِن ردِدت إِ� ر ِ� � ِ‬
‫ُ‬ ‫۠‬ ‫َّ‬ ‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫ُّ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ك مِن تُ َ‬ ‫َ ََ َ‬ ‫ُ َ ُ ُ ٓ َ َ َ ۡ َ َّ‬
‫اب � َّم مِن � ۡطفةٖ � َّم َس َّوٮٰك َر ُج� ‪ٰ� ٣٧‬ك َِّنا ه َو‬ ‫ٖ‬ ‫ر‬ ‫ق‬ ‫ل‬ ‫خ‬ ‫ِي‬ ‫�‬ ‫�اوِرهۥ أ�فرت ب ِٱ‬
‫َ َ ۡ َ ٓ ۡ َ َ ۡ َ َ َّ َ َ ُ ۡ َ َ َ ٓ َ َّ ُ َ ُ َّ َ َّ‬ ‫َ‬
‫َّ ُ َ ّ َ َ ٓ ُ ۡ ُ َ ّ ٓ ٗ‬
‫� أ َحدا ‪ ٣٨‬ولو� إِذ دخلت جنتك قلت ما شاء ٱ� � قوة إِ�‬ ‫�ك بِر ِ‬ ‫ٱ� ر ِ� و� أ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫� أن يُ ۡؤ� َِ� َخ ۡ ٗ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ ٰ َّ‬ ‫َ‬ ‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ۠ َ َّ‬
‫َ‬ ‫َّ‬
‫�� ّمِن َج َّنتِك َو ُ� ۡرسِل‬ ‫ِ‬ ‫ٓ‬
‫ِ‬ ‫ر‬ ‫�‬ ‫ع‬ ‫�‬ ‫‪٣٩‬‬ ‫ا‬ ‫�‬‫ِنك َما� َو َو ٗ‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ب ِٱ�ِۚ إِن تر ِن �نا أق‬
‫يع‬ ‫يدا َزلَ ًقا ‪ ٤٠‬أَ ۡو يُ ۡصب َح َما ٓ ُؤ َها َغ ۡو ٗر� فَلَن � َ ۡس َت ِط َ‬ ‫َ َ ۡ َ ُ ۡ َ ٗ ّ َ َّ َ ٓ َ ُ ۡ َ َ ٗ‬
‫عليها حسبا�ا مِن ٱلسماءِ �تصبِح صعِ‬
‫ِ‬
‫� َخاو َ� ٌة َ َ ٰ‬ ‫نف َق � َ‬
‫ِيها َو ِ َ‬ ‫َ َ ۡ َ َ ُ َ ّ ُ َ َّ ۡ َ َ ٰ َ ٓ َ‬
‫َ‬ ‫ِيط ب َث َ‬ ‫َ ُ�ۥ َطلَ ٗبا ‪َ ٤١‬وأُح َ‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫أ‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫ه‬ ‫ي‬‫ف‬ ‫ك‬ ‫ِب‬ ‫ل‬ ‫ق‬ ‫�‬ ‫ح‬ ‫ب‬ ‫ص‬ ‫أ‬ ‫ف‬ ‫ۦ‬ ‫ِ‬ ‫ه‬ ‫ر‬
‫ِ ِ‬ ‫م‬
‫ُ‬ ‫‪ٞ‬‬
‫َ ۡ َ ُ ُ َ َ ُ ُ َُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َّٓ َٗ‬‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ول َ�ٰلَ ۡيتَ� ل َ ۡ‬ ‫ُُ َ ََُ ُ‬
‫ون‬ ‫� أحدا ‪ ٤٢‬ولم ت�ن �ۥ ف ِئة ين�ونهۥ مِن د ِ‬ ‫ِ‬ ‫ر‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ك‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫أ‬ ‫م‬ ‫ِ‬ ‫عروشِها و�ق‬
‫�ا ‪] ﴾٤٣‬اﻟﮑﻬﻒ‪.[۴۳-۳۲ :‬‬ ‫نت ِ ً‬ ‫ٱ َّ�ِ َو َما َ� َن ُم َ‬
‫»ﺑﺮای آﻧﺎن داﺳﺘﺎن آن دو ﻣﺮد را ﻣﺜﻞ ﺑﺰن‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن دو ﺑﺎغ اﻧﮕﻮر دادﯾﻢ و‬
‫ﭘﯿﺮاﻣﻮن آن را ﺑﺎ ﻧﺨﻞ ﺧﺮﻣﺎ ﭘﻮﺷﺎﻧﯿﺪﯾﻢ‪ ،‬و ﻣﯿﺎن آن دو ﺑﺎغ را ﻧﯿﺰ ﮐﺸﺘﺰاری ﺗﺮﺗﯿﺐ دادﯾﻢ‪.‬‬
‫ً‬
‫آن دو ﺑﺎغ ﮐﺎﻣﻼ ﺑﺪون ھﯿﭻ ﻋﯿﺐ و آﻓﺘﯽ ﻣﯿﻮهی ﺧﻮد را داد و در ﻣﯿﺎن آنھﺎ ﻧﮫﺮھﺎی‬
 ‫‪٢٦٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬

‫آﺑﯽ ﺟﺎری ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دارای ﺑﺎغ ﻣﯿﻮه ﺑﻮد در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ دوﺳﺘﺶ ﮔﻔﺘﮕﻮ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬او را ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار داده ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ از ﺗﻮ ﺑﻪ داراﯾﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ و از ﺣﯿﺚ ﺧﺪم و‬
‫ﺣﺸﻢ ﻋﺰﯾﺰ و ﻣﺤﺘﺮمﺗﺮ ھﺴﺘﻢ‪ ،‬روزی در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻮد ﺳﺘﻤﮑﺎر ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎغ ﺧﻮد وارد‬
‫ﺷﺪه ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﻤﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ ھﺮﮔﺰ اﯾﻦ ﺑﺎغ و داراﯾﯽ ﻣﻦ از ﺑﯿﻦ ﺑﺮود‪ ،‬ھﺮﮔﺰ ﮔﻤﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺘﯽ ﺑﻪ ﭘﺎ ﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﺎ ﻓﺮض ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪﺳﻮی ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد‪ ،‬در آن ﺟﮫﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺟﺎی‬
‫آن ﺑﺎغ ﺑﮫﺘﺮی ﺧﻮاھﻢ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ از ﺧﺎک و ﺳﭙﺲ از ﻧﻄﻔﻪ آﻓﺮﯾﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺗﻮ را‬
‫ﻣﺮدی آراﺳﺘﻪ ﮐﺮد؟ ﻟﮑﻦ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ ﺧﺪای واﺣﺪ اﺳﺖ و ھﯿﭻ ﮐﺴﯽ را ﺷﺮﯾﮏ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرم ﻗﺮار ﻧﻤﯽدھﻢ‪ .‬ﭼﺮا ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﺑﺎﻏﺖ داﺧﻞ ﺷﺪی‪ ،‬ﻧﮕﻔﺘﯽ‪ :‬ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪا اﺳﺖ و ﻗﺪرﺗﯽ ﺟﺰ ﻗﺪرت ﺧﺪا ﻧﯿﺴﺖ؟! اﮔﺮ ﻣﺮا ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ از ﺣﯿﺚ ﻣﺎل و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﮐﻢﺗﺮ از ﺗﻮ ھﺴﺘﻢ ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرم ﺑﮫﺘﺮ از ﺑﺎغ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﻣﻦ دھﺪ و‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﺎغ ﺗﻮ‬
‫ﭼﻨﺎن آﺗﺸﯽ از آﺳﻤﺎن ﻓﺮﺳﺘﺪ ﮐﻪ ﺑﺎغ ﺗﻮ ﯾﮑﺴﺮه ﻧﺎﺑﻮد و ﺑﺎ ﺧﺎک ﯾﮑﺴﺎن ﺷﻮد‪ ،‬و ﯾﺎ ﺟﻮی‬
‫آﺑﺶ ﭼﻨﺎن ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻓﺮو رود ﮐﻪ ھﺮﮔﺰ ﻧﺘﻮاﻧﯽ آن را ﺑﻪدﺳﺖ آری‪ .‬و ھﻤﻪی ﺛﻤﺮ آن ﻧﺎﺑﻮد‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬و از ﺣﺰن و اﻧﺪوه ﺑﺮای ھﺪر رﻓﺘﻦ و ﺑﯿﮫﻮده ﺷﺪن ھﻤﻪی ﺧﺮجھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺑﺎغ‬
‫ﺧﻮد ﮐﺮدی دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﻤﺎﻟﯽ و از ﺣﺴﺮت ﺧﺸﮏ ﺷﺪن درﺧﺘﺎن آن ﮔﻮﯾﯽ‪ :‬ای‬
‫ﮐﺎش‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرم ﺷﺮﯾﮏ ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺘﻢ‪ .‬و ھﯿﭽﮑﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪا او‬
‫را ﯾﺎری ﮐﻨﺪ و ﻣﻮرد ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد«‪.‬‬
‫ﻗﺮآن داﺳﺘﺎن را ﺑﺮای ھﻤﻪی اﻧﻮاع ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار داده آﻧﻘﺪر ﺗﻮﺟﯿﻪ و‬
‫ارﺷﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ھﻤﻪی راه و روشھﺎی ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮش را ﻓﺮا ﮔﯿﺮد‪ :‬ﺗﺮﺑﯿﺖ روان‪،‬‬
‫ﭘﺮورش ﺧﺮد و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﺪن؛ ھﻤﺎھﻨﮓ ﮐﺮدن ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻠﯽ ﮐﻪ در ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن ﻗﺮار‬
‫دارد‪ ،‬ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺸﻖ و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﺎ ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز‪ .‬ھﻤﻪی آنھﺎ را ﺑﺮای ﺗﻤﺎم ﺟﻮاﻧﺐ ﮐﺎر‬
‫ﺧﻮد ﮔﺮدآوری ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﺑﮑﺎرﮔﯿﺮی واژهھﺎﯾﯽ اﻧﺪک ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﺮاﮔﯿﺮ و ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺴﯿﺎری ﺑﺎ‬
‫ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ھﻤﻪ ﻧﻮع ﺗﻌﺒﯿﺮھﺎی ھﻨﺮی و ﻣﺸﺨﺼﺎت و وﯾﮋﮔﯽھﺎی داﺳﺘﺎن ﮔﻮﯾﯽ را در‬
‫اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ :‬از ﻓﺮﯾﺎدھﺎی ﻣﻘﻄﻊ ﻃﻨﯿﻦاﻧﺪاز ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﮐﻠﻤﺎت ﻣﺮﺳﻞ و روان و اﻟﻔﺎظ‬
‫ﻣﻨﻈﻢ و ﺧﻮشآھﻨﮓ ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ‪ ،‬ﻣﺠﺴﻢ ﮐﺮدن اﺷﺨﺎص داﺳﺘﺎن و زﻧﺪه ﮐﺮدن آﻧﺎن در‬
‫ﻧﻈﺮ ﺧﻮاﻧﻨﺪه‪ ،‬ﺗﺮﺳﯿﻢ دﻗﯿﻖ ﺧﻄﻮط و آﺛﺎرﭼﮫﺮهی آﻧﺎن؛ ھﻤﻪ ﺑﺮای ﻓﺮاھﻢ ﮐﺮدن آن‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٦٦‬‬

‫ﻟﺤﻈﻪی ﺣﺴﺎس و ﻗﺎﻃﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دل اﻧﺴﺎن از داﺳﺘﺎن ﭘﻨﺪ ﮔﯿﺮد و آھﻨﮓھﺎی‬

‫ﺟﺎنﻓﺰاﯾﯽ از آن ﺑﯿﺮون آورد ‪.١‬‬
‫داﺳﺘﺎن آدم÷‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه‪ ،‬از ﻣﮫﻢﺗﺮﯾﻦ داﺳﺘﺎنھﺎی ارﺷﺎدی ﻗﺮآن اﺳﺖ‪ .‬آن داﺳﺘﺎن‪،‬‬
‫داﺳﺘﺎن ﺑﺸﺮﯾﺖ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ و داﺳﺘﺎن ﺗﻤﺎم ﺑﺸﺮﯾﺖ در ﻣﺪار ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫� َع ُل � َ‬ ‫َ َ ٗۖ َ ُْٓ َ َۡ‬ ‫َۡ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫ۡ َ َ َ ُّ َ ۡ َ َ َ ّ‬
‫ِيها َمن ُ�فس ُِد‬ ‫�ض خل ِيفة قالوا �‬ ‫��ِكةِ إ ِ ِ� َجاعِل ِ� ٱ� ِ‬ ‫﴿�ذ قال ر�ك ل ِلم ٰٓ‬
‫َ َ َ َ‬ ‫َ َ َۡ ُ ّ َ َٓ َ َۡ ُ َُ ّ ُ َ ۡ َ َ َُ ّ ُ َ َ َ َ ّٓ َ ۡ َ‬
‫� أعل ُم َما � � ۡعل ُمون ‪٣٠‬‬ ‫�ِيها و�سفِك ٱ�ِماء و�ن �سبِح ِ�مدِك و�قدِس لك ۖ قال إ ِ ِ‬
‫�ؤ�ءِ إِن‬
‫ۡ َ ٓ َ ٰٓ ُ َ ٓ‬
‫و� بِأسماءِ‬
‫َ‬
‫��‬
‫ٔ‬ ‫كةِ َ� َق َال أَ ُ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ٓ َ ُ َّ َ ُ َّ َ َ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ َ ٰٓ َ‬
‫ِ ِ‬ ‫وعلم ءادم ٱ�سماء �ها �م عرضهم � ٱلم�� ِ‬
‫َ‬
‫ِيم ‪٣٢‬‬ ‫�ك ُ‬ ‫ِيم ٱ ۡ َ‬ ‫نت ٱ ۡل َعل ُ‬ ‫كأ َ‬ ‫َ ُ ْ ُ ۡ َ ٰ َ َ َ ۡ َ َ َ ٓ َّ َ َ َّ ۡ َ َ ٓ َّ َ‬
‫ِ� ‪ ٣١‬قالوا سب�نك � عِلم �ا إِ� ما علمتنا ۖ إِن‬ ‫نت ۡم َ� ٰ ِد� َ‬ ‫ُك ُ‬
‫� أَ ۡعلَ ُم َ� ۡيبَ‬ ‫� ۡم إ ِ ِّ ٓ‬ ‫َ َ َ ٰٓ َ ٔ َ ُ َ ۡ ُ َ ۡ َ ٓ ۡ َ َ َّ ٓ َ َ َ ُ َ ۡ َ ٓ ۡ َ َ َ َ ۡ َ ُ َّ ُ‬
‫قال �ـادم أ�بِئهم بِأسما� ِ ِهمۖ فلما أ�بأهم بِأسما� ِ ِهم قال �لم أقل ل‬
‫ۡ َُۡ َۡ َ َ ۡ ُ ُ ْ‬ ‫ََ ۡ َ ُ َ ُۡ ُ َ َ َ ُ ُ ۡ َ ۡ ُُ َ‬ ‫َۡ‬ ‫ٱ َّ َ َ‬
‫��ِكةِ ٱسجدوا‬ ‫ون ‪� ٣٣‬ذ قلنا ل ِلم ٰٓ‬ ‫�ض وأعلم ما �بدون وما كنتم ت�تم‬ ‫ت َوٱ� ِ‬ ‫لس�ٰ� ٰ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ ُ ۡ َ َ ٰٓ َ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ ٓ ْ َّ ٓ ۡ َ َ َ ٰ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َ َ َ ۡ َ‬
‫� َـٔاد ُم ٱ ۡس� ۡن‬ ‫�ن ‪ ٣٤‬وقلنا‬ ‫�ٰفِر َ‬
‫ِ‬ ‫�دم فسجدوا إِ� إِبل ِيس �� وٱستك� و�ن مِن ٱل‬
‫َّ َ َ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ۡ ُ َ َۡ َ ُ َ ۡ‬
‫ج َرة �تَكونا م َِن‬ ‫� َّنة َو� مِن َها َرغ ًدا َح ۡيث شِئ ُت َما َو� �ق َر َ�ا �ٰ ِذه ِ ٱلش‬ ‫أنت وزوجك ٱ‬
‫ُۡ ۡ ْ ُ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫َۡ َ ۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ‬‫َ‬ ‫َّ‬
‫� ‪ ٣٥‬فأ َزل ُه َما ٱلش ۡي َ�ٰ ُن �ن َها فأخ َر َج ُه َما م َِّما �نا �ِيهِ� َوقل َنا ٱهب ِ ُطوا َ� ۡعض� ۡم‬ ‫ل�ٰلِم َ‬
‫ِ‬ ‫ٱ‬
‫َّ ّ َ َ‬ ‫�ض ُم ۡستَ َق ّ ‪ٞ‬ر َو َم َ�ٰ ٌع إ َ ٰ� حِ� ‪َ �َ ٣٦‬تلَ َّ ٰٓ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ُ ّ‪ُ َ َ ٞ‬‬
‫ت‬ ‫� ءادم مِن ر�ِهِۦ � ِ� ٰ ٖ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫� ۡم ِ� ٱ� ِ‬ ‫�ِ َ ۡع ٍض عدو ۖول‬
‫�م ّمِ�ّ‬ ‫ُ ۡ َ ۡ ُ ْ ۡ َ َ ٗ اۖ َ َّ َ ۡ َ َّ ُ‬ ‫اب ٱ َّلرح ُ‬‫اب َعلَ ۡيهِ إنَّ ُهۥ ُه َو ٱ َّ� َّو ُ‬ ‫َ� َت َ‬
‫ِ‬ ‫ِيم ‪ ٣٧‬قلنا ٱهبِطوا مِنها �ِيع فإِما يأت ِين‬ ‫� ِ‬
‫َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ َّ ُ ْ‬ ‫َ ُ َۡ ُ َ‬ ‫ُٗ ََ َ َ ُ َ َ ََ َ ٌ ََ‬
‫اي ف� خ ۡوف عل ۡي ِه ۡم َو� ه ۡم � َزنون ‪ ٣٨‬وٱ�ِين �فروا و�ذبوا‬ ‫هدى �من تبِع هد‬
‫َ ٰ َ ٓ ُ ْ َ ٰٓ َ َ ۡ َ ٰ ُ َّ ُ ۡ َ َ ٰ ُ َ‬
‫�ون ‪] ﴾٣٩‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[۳۹-۳۰ :‬‬ ‫��تِنا أو��ِك أص�ب ٱ�ارِ� هم �ِيها � ِ‬
‫»و آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻦ در زﻣﯿﻦ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﮔﺬارﻧﺪهام‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا! آﯾﺎ ﮐﺴﯽ را در زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﻤﺎری ﮐﻪ در زﻣﯿﻦ ﻓﺴﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﻮن ﻣﯽرﯾﺰد و‬
‫ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﭙﺎس و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺗﻮ ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ و ﺗﻘﺪﯾﺲ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻦ‬
‫ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﻣﯽداﻧﻢ و ﺑﺪانھﺎ داﻧﺎﺗﺮ ھﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ‪ ،‬ھﻤﻪی اﺳﻤﺎء را ﺑﻪ آدم‬
‫ﺗﻌﻠﯿﻢ داد و آﻧﮕﺎه ھﻤﻪ را ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ اﺳﻤﺎء‬
‫اﯾﻨﺎن را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺧﺪاﯾﺎ ﻣﻨﺰھﯽ ﺗﻮ‪ ،‬ﻏﯿﺮ از آﻧﭽﻪ را ﺑﻪ ﻣﺎ آﻣﻮﺧﺘﻪای ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ‪،‬‬
‫_____________________‬
‫‪١‬ـ در اﯾﻨﺠﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت ﮐﺎﻓﯽ و واﻓﯽ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ در ﺑﺎرهی داﺳﺘﺎنھﺎی اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺪھﯿﻢ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎره ﭘﮋوھﺶ ﻣﻔﺼﻞ در ﮐﺘﺎب »اﻟﺘﺼﻮﻳﺮ اﻟﻔﻨﻲ ﰲ اﻟﻘﺮآن« ﻧﻮﺷﺘﻪی ﺳﯿﺪ ﻗﻄﺐ‪ ،‬ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٢٦٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬

‫ھﺮآﯾﻨﻪ داﻧﺎی ﺣﮑﯿﻢ ﺗﻮ ھﺴﺘﯽ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ای آدم‪ ،‬ﻣﻼﺋﮑﻪ را ﺑﻪ ﻧﺎمھﺎ )و ﺣﻘﺎﯾﻖ آنھﺎ( آ ﮔﺎه‬
‫ﮐﻦ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آدم آﻧﺎن را آ ﮔﺎه ﮐﺮد‪ ،‬ﺧﺪا ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﮕﻔﺘﻢ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻏﯿﺐ‬
‫آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ داﻧﺎ ھﺴﺘﻢ و ھﺮ ﭼﻪ را آﺷﮑﺎر و ﯾﺎ ﭘﻨﮫﺎن ﮐﻨﯿﺪ ﻣﯽداﻧﻢ؟ و ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﺑﻪ آدم ﺳﺠﺪه ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ھﻤﻪ ﺳﺠﺪه ﮐﺮدﻧﺪ ﻣﮕﺮ اﺑﻠﯿﺲ ﮐﻪ از ﺳﺠﺪه‬
‫ﺳﺮ ﺑﺎز زد و ﺗﮑﺒﺮ ورزﯾﺪ و از ﮐﺎﻓﺮان ﺷﺪ‪ .‬و ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ای آدم‪ ،‬ﺗﻮ ﺑﺎ ﺟﻔﺖ ﺧﻮﯾﺶ در ﺑﮫﺸﺖ‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﺷﻮ و از ھﺮ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﯿﺪ آﻧﺠﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺪﯾﻦ درﺧﺖ ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﻧﺸﻮﯾﺪ ﮐﻪ در آن ﺻﻮرت از ﺳﺘﻤﮑﺎران ﺧﻮاھﯿﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از آن ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬آدم و زوﺟﻪاش را‬
‫ﺑﺪان ﺳﻮ ﻟﻐﺰاﻧﯿﺪ‪ ،‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ آن دو را از آن ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺑﯿﺮون آورد و ﮔﻔﺘﯿﻢ )از ﻣﻘﺎم‬
‫ﻣﻠﮑﻮﺗﯽ و ﺑﮫﺸﺖ ﻓﻄﺮت( ﻓﺮود آﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻤﺎ )ﺑﺮ اﺛﺮ ﺧﺎرج ﺷﺪن از ﻣﺤﯿﻂ‬
‫ﻓﻄﺮت( دﺷﻤﻦ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ھﺴﺘﯿﺪ‪ .‬زﻣﯿﻦ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﻗﺮارﮔﺎه و ﻣﺤﻞ روزی ﺷﻤﺎ ﺗﺎ روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ آدم ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ از ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺖ و ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ﺧﺪا ﺑﺴﯿﺎر ﺗﻮﺑﻪﭘﺬﯾﺮ و ﻣﮫﺮﺑﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ھﻤﻪ از ﺑﮫﺸﺖ ﻓﺮود آﯾﯿﺪ ﺗﺎ آﻧﮕﺎه ﮐﻪ از‬
‫ﺟﺎﻧﺐ ﻣﻦ ﺑﺮاﯾﺘﺎن راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ .‬ھﺮ ﮐﺲ از رھﻨﻤﺎی ﻣﻦ ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﺪ ھﺮﮔﺰ ﺑﯿﻤﻨﺎک و‬
‫اﻧﺪوھﮕﯿﻦ ﻧﺨﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ ،‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ آﯾﺎت ﻣﺎ را ﻧﺎدﯾﺪه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و دروغ اﻧﮕﺎرﻧﺪ‪ ،‬اھﻞ دوزخ‬
‫و در آﺗﺶ ھﻤﯿﺸﻪ ﻣﻌﺬب ھﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ داﺳﺘﺎن »اﻧﺴﺎﻧﯽ« اﺳﺖ ﮐﻪ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر او را ارﺟﻤﻨﺪ و ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ‬
‫ﺧﻮد را در زﻣﯿﻦ ﺑﺪو ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺮای ﺧﻮد ﺳﺮوری ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺪون ھﯿﭻ ﺷﺮﯾﮑﯽ‬
‫ﺗﻨﮫﺎ ﺧﺪا را ﺑﭙﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻨﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﯾﮑﯽ از ﺷﮫﻮات ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺿﻌﻒ ﺑﻪ ﺧﺮج داده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺷﮫﻮت ﺟﻨﺴﯽ‪ ،‬ﺷﮫﻮت ﻣﺎل‪ ،‬ﺷﮫﻮت ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ‪ ،‬ﺷﮫﻮت ﻗﺪرت‪ ،‬ﺷﮫﻮت ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺷﮫﻮت‬
‫ﺟﺎوداﻧﮕﯽ و ﺟﺰ اﯾﻦھﺎ‪ ،‬از اﻗﺴﺎم ﺷﮫﻮتھﺎﯾﯽ ﮐﻪ در او ﺳﺮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬او را از ﭘﺎ در آورد و‬
‫زﻣﺎم ﺧﻮد را ﺗﺴﻠﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬از اﯾﻦ رو ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺳﺮور ﺧﻮد ﺷﻮد و وﻇﯿﻔﻪی ﻣﮫﻢ و ﺳﻨﮕﯿﻦ‬
‫ﺧﻮد را ﮐﻪ ﺧﻼﻓﺖ در زﻣﯿﻦ و آﺑﺎداﻧﯽ آن ﺑﻮد ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد‪ .‬ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد ﮐﻪ وﻇﯿﻔﻪی‬
‫ﻣﮫﻢ او آن ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﻮﻧﺪ دادن زﻣﯿﻦ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽھﺎ‬
‫ﺟﺎوﯾﺪان ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﭼﺴﺒﯿﺪ‪ ،‬و در اﯾﻦ ﺟﮫﺎن ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺎ ﻣﺮز و ﺣﺪود ﻧﺎﭼﯿﺰ و اﺣﺴﺎﺳﺎت‬
‫ﺗﻨﮓ ﻣﺤﺼﻮر ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﺪا او را از رﺣﻤﺖ ﺧﻮد ﻃﺮد ﻧﮑﺮد و در رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫را ﺑﻪ روی او ﮔﺸﻮد‪» :‬آدم از ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺖ و ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا‬
‫ﺑﺮﮔﺸﺖ«‪ .‬ﺧﺪای رﺣﯿﻢ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ‪ .‬او را ﺑﻪ ﭘﯿﺶ ﺧﻮد ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻪ راه ﺧﻮدش‬
‫ھﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎدام ﮐﻪ از ﻣﻘﺎم ﻣﻨﯿﻊ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪی ﭘﺴﺖ ﺣﯿﻮاﻧﯿﺖ ﮔﺮاﯾﺶ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٦٨‬‬

‫ﻧﮑﺮده اﺳﺖ و ﺗﺎ آن ھﻨﮕﺎم ﮐﻪ درﯾﭽﻪی ﻗﻠﺐ او ﺑﺮای ﭘﺬﯾﺮش ﻧﻮر ھﺪاﯾﺖ ﺑﺎز و ﭼﺸﻢ‬
‫ﺑﯿﻨﺎی او ﺑﻪ ﺧﺪا اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ رﺣﻤﺖ و ھﺪاﯾﺖ اﻟﮫﯽ او را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ھﻨﮕﺎم‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﺑﺎ ﻓﮫﻢ و رﺷﺪ ﮐﺎﻓﯽ ﻋﺎدت ﮐﺮده ﺑﺎ ﻧﻮر رھﺒﺮی ﺧﺪاوﻧﺪی ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ‬
‫و ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺑﻠﻨﺪﭘﺎﯾﻪی اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮد را ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را در زﯾﺮ ﮐﻨﻒ‬
‫ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ او درﻣﯽآورد ‪.١‬‬
‫اﻣﺮی ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺼﻪھﺎی ﻗﺮآن ﺑﻪﺳﻮﯾﯽ ﺗﻮﺟﯿﻪ و ارﺷﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای‬
‫ً‬
‫ھﺪفھﺎی دﯾﻨﯽ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻗﺮآن ﺑﮑﺎر رود ﺗﺎ آن ھﺪفھﺎ ﻣﺤﻘﻖ ﺷﻮد‪ .‬اﺻﻮﻻ ﻗﺮآن ﮐﺘﺎب‬
‫داﺳﺘﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ و ارﺷﺎدی اﺳﺖ و از اﯾﻦ رو ﺑﺎ ﭼﻨﺎن دﻗﺖ و ﺗﻮﺟﮫﯽ‬
‫ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ و آن اﻧﺪازه ﻗﻮاﻋﺪ ﻓﻨﯽ در آن رﻋﺎﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ھﻨﺮی و ﻓﻨﯽ و‬
‫روشھﺎی ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ‪ ،‬داﺳﺘﺎن را در ﺧﺪﻣﺖ اﻏﺮاض و ھﺪفھﺎی دﯾﻨﯽ درآورده اﺳﺖ‪ .‬و ﺟﺰء‬
‫ً‬
‫روشھﺎی ﭘﺮورش اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬داﺳﺘﺎنھﺎ را ﻧﯿﺰ ﻣﻄﻠﻘﺎ ﺑﺮای ﭘﺮورش اﻓﺮاد ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮط اﯾﻨﮑﻪ داﺳﺘﺎن ﭘﺎک و درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺼﻮد از ﭘﺎﮐﯽ و درﺳﺘﯽ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺻﺤﻨﻪھﺎی درﺧﺸﺎﻧﯽ ﺑﺪون ذرهای ﺑﺪی ﺑﻪ‬
‫ﻧﻔﻮس ﺑﺸﺮی ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﺪ!‬
‫ﻗﺮآن ﺑﺮای »ﻗﮫﺮﻣﺎن داﺳﺘﺎن« آن ﻧﻤﻮﻧﻪای را ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻠﻨﺪﭘﺎﯾﻪ‪ ،‬واﻻﻣﺮﺗﺒﻪ‪،‬‬
‫ﭘﺎک‪ ،‬ﭘﯿﺸﺮو و ﺑﺎﺻﻔﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺳﺮﻣﺸﻖ ﺷﺪن را ﭘﯿﺪا ﮐﺮده دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و واﻻﮔﺮاﯾﯽ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﻨﺪ‪ .‬و از ﻣﯿﺎن ﻗﮫﺮﻣﺎﻧﺎن ﻣﻨﺤﺮف ﮐﺴﯽ را ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺳﯿﺎھﯽ دلھﺎ و ﺑﺪی ﮐﺠﺮویھﺎی آﻧﺎن ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ دﯾﮕﺮان ﺑﺎ ﻣﺘﻨﻔﺮ ﺷﺪن از‬
‫ﮐﺮدار آﻧﺎن‪ ،‬ﺧﻮد را اﺻﻼح ﮐﻨﻨﺪ و از ﮐﺠﺮویھﺎی ﺧﻮد ﭘﻨﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺪان راهھﺎ ﻧﺮوﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ‬
‫ً‬
‫ھﺪفھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن دارد‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر ﮐﺎﻣﻼ ﻣﻨﻄﻘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ھﻤﻪی اﯾﻦ‬
‫داﺳﺘﺎنھﺎ و ﺻﻔﺎت و وﯾﮋﮔﯽھﺎی ﻗﮫﺮﻣﺎﻧﺎن داﺳﺘﺎن ھﻤﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ دارد‪ .‬در ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎی‬
‫دﺳﺖﭼﯿﻦ ﺷﺪهی دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه در داﺳﺘﺎنھﺎی ﺑﻠﻨﺪی ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮه و داﻣﻨﻪای‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫واﮐﺎوی ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽﭘﺮدارد‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﺑﺸﺮی را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم »ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽھﺎی ﺑﺸﺮی« ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ‬
‫و ﻓﺮاﮔﯿﺮ در ﻣﻌﺮض دﯾﺪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬ھﯿﭻﯾﮏ از ﺗﻮﺟﯿﮫﺎت و ﮐﺎرھﺎی ھﻨﺮی ﻗﺮآن‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎرھﺎی ھﻨﺮی ﺟﺪﯾﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از اﻧﺴﺎن ﺗﻌﺒﯿﺮ و ﺑﺮداﺷﺘﯽ ﺣﯿﻮاﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺟﻨﺒﻪھﺎی ﺿﻌﻒ ﻗﮫﺮﻣﺎن را ﻧﻨﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﻗﮫﺮﻣﺎن ﺷﺎﯾﺎن ﺗﺤﺴﯿﻦ ﺷﻮد و ﺑﺮای او ھﻮرا ﺳﺮ‬
‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﻧﮏ ﺑﻪ ﺟﺰء اول ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﻓﯽ ﻇﻼل اﻟﻘﺮآن= در ﺳﺎﯾﻪ ﻗﺮآن« ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺳﯿﺪ ﻗﻄﺐ )ﺑﺮﮔﺮدان ﻓﺎرﺳﯽ آﻗﺎی‬
‫اﺣﻤﺪ آرام ﺻﻔﺤﻪ ‪ ۴۵‬ﺗﺎ ‪.(۴۹‬‬
 ‫‪٢٦٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬

‫دھﻨﺪ! ﻗﺮآن ﺿﻤﻦ ﻧﻤﺎﯾﺶ ھﻤﻪی زﺷﺘﯽھﺎ و زﯾﺒﺎﯾﯽھﺎی ﻗﮫﺮﻣﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪھﺎی ﻣﺤﺴﻮس‬
‫و ﻇﺎھﺮ و ﺑﻪ اﺻﻄﻼح واﻗﻌﯿﺖ ﺷﺨﺺ را ھﻢ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﺷﺎ ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬اﻣﺎ زﯾﺎد روی ھﻤﺎن‬
‫ﺟﻨﺒﻪ ﺗﻮﻗﻒ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺴﺮﻋﺖ از ﻧﻤﺎﯾﺶ آن ﻣﯽﮔﺬرد و آن ﺑﺨﺶ از اﻧﺴﺎن را زﯾﺮ‬
‫روﺷﻨﺎﯾﯽھﺎی ﺻﺤﻨﻪ ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪی او اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺪاﻧﻮﺳﯿﻠﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ‬
‫ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽھﺎ و ﻧﮑﺎت ﺿﻌﻒ ﺧﻮد ﭼﯿﺮه ﺷﻮد‪ .‬ﭼﮫﺮهی واﻗﻌﯽ ﺷﺎﯾﺎن ﻣﻘﺎم اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ او را ﺑﺎ‬
‫روﺷﻨﯽ ﺧﺎﺻﯽ در ﭘﺮﺗﻮ ﻧﻮر درﺧﺸﺎن ﺻﺤﻨﻪی زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺎﻧﺪ‪ ،‬آن ﭼﮫﺮهای ﮐﻪ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪) .‬اﻧﺴﺎﻧﯽ( ﮐﻪ ﺧﺪا ارﺟﻤﻨﺪ و ﮔﺮاﻣﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺮ ﺑﺴﯿﺎری از آﻓﺮﯾﺪهھﺎ‬
‫ﺑﺮﺗﺮش ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎ او ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎ رﺷﺪ و دراﯾﺖ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﺧﺪا را در اﯾﻦ زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﻪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ روی‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪای ﺣﮑﯿﻢ‪ ،‬ﺳﻠﯿﻤﺎن‪ ،‬داود‪ ،‬ﯾﻮﺳﻒ‪ ،‬ﻣﻮﺳﯽ† و دﯾﮕﺮ اﻧﺒﯿﺎء را ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ در‬
‫ﻣﻌﺮض اﺑﺘﻼ و آزﻣﺎﯾﺶ درﻣﯽآورد ﮐﻪ ﺑﺪون »دﺳﺘﮑﺎری«‪ ،‬ﺿﻌﻒ ﺧﻮد را ھﻢ ﺑﻨﮕﺮﻧﺪ‪ .‬ﻓﺘﻨﻪ‬
‫و ﺑﻼھﺎ‪ ،‬ﺿﻌﻒھﺎ و ﻓﺮوﺗﻨﯽھﺎ ھﻤﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﻧﮕﯿﺰهھﺎی ﻓﻄﺮی ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫واﻗﻌﯿﺖ آنھﺎ‪ ،‬ﺟﺰ از ﯾﮏ ﺟﮫﺖ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﺮد آﯾﻨﺪ! و آن ﺟﮫﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫وﺳﺎﯾﻞ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﺪ و ﻟﺤﻈﺎت ﺿﻌﻒ و ﺑﺪ ﺧﻮﯾﺶ را ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و در ﺻﺪد‬
‫اﺻﻼح آنھﺎ ﺑﺮآﯾﺪ و از آن ﻣﻘﺎم ﭘﺴﺖ ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﮔﺮاﯾﺪ و ﺑﻪ ﺧﺪا ﭘﻨﺎه ﺑﺮد‪.‬‬
‫ۡ َ َ ُ ْ َ ٰ َ َ ََ َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫� ۡص ِم إ ۡذ � َ َس َّو ُروا ْ ٱل ۡ ِم ۡح َر َ‬ ‫ك َ� َب ُؤا ْ ٱ ۡ َ‬ ‫َ َۡ ََٰ َ‬
‫� د ُاوۥد �ف ِزع مِن ُه ۡمۖ‬ ‫اب ‪ ٢١‬إِذ دخلوا‬ ‫ِ‬ ‫﴿۞وهل �تٮ‬
‫َّ َ ُۡ ۡ َ ۡ َٓ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ْ َ ََۡ َ ۡ َ‬
‫� َ� ۡع ٖض فٱ ۡح�م بَ ۡينَ َنا ب ِٱ� ِق و� �ش ِطط وٱهدِنا‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫� َ� ۡع ُض َنا َ ٰ‬ ‫ان َ� َ ٰ‬ ‫قالوا � �فۖ خصم ِ‬
‫‪َ ََ ٞ‬‬ ‫َُ ۡ ‪ٞ َ ۡ َ َ َ ٗ َ ۡ َ َ ُ ۡ َ ٞ‬‬ ‫َّ َ َ ٓ َ‬ ‫ّ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬
‫جة َ�ٰح َِدة �قال‬ ‫لص َ� ٰ ِط ‪ ٢٢‬إِن �ٰذا أ ِ� �ۥ � ِسع و� ِسعون �عجة و ِ� �ع‬ ‫إ ِ ٰ� َس َواءِ ٱ ِ‬
‫َّ‬ ‫ك إ َ ٰ� ن َ‬ ‫َ َ ََ ۡ َ ََ َ ُ َ َۡ َ َ‬ ‫�َ‬ ‫ۡ‬ ‫ِيها َو َع َّ‬ ‫�فِ ۡلن َ‬ ‫َ ۡ‬
‫جهِۖۦ �ن‬ ‫ِ‬ ‫ا‬‫ِع‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ت‬‫ج‬ ‫ع‬ ‫�‬ ‫ل‬
‫ِ ِ‬‫ا‬‫ؤ‬ ‫س‬ ‫�‬ ‫ك‬ ‫م‬ ‫ل‬‫ظ‬ ‫د‬ ‫ق‬ ‫ل‬ ‫ال‬ ‫ق‬ ‫‪٢٣‬‬ ‫اب‬
‫ِ‬ ‫ِط‬ ‫ٱ‬ ‫�‬ ‫ِ ِ‬ ‫�‬ ‫ز‬ ‫أ‬
‫َ ‪ٞ‬‬ ‫� َ� ۡعض إ َّ� ٱ َّ� َ َ ُ ْ َ ُ ْ َّ َ‬ ‫َ ٗ ّ َ ُۡ َ َ ٓ َ ۡ َ ۡ ُ ُ ۡ َ َ‬
‫ت َوقل ِيل‬ ‫ِين َءامنوا َوع ِملوا ٱل�ٰل ِ�ٰ ِ‬ ‫كثِ�� مِن ٱ�لطاءِ �َب ِ� �عضهم ٰ ٍ ِ‬
‫َ َ َ ۡ َ َ ُ َٰ َ‬ ‫َ‬ ‫َََ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ ۡ َ َ َّ َ ُ ُ َ َّ َ َ َ َّ ٰ ُ َ ۡ َ ۡ َ‬
‫ما همۗ وظن داوۥد ��ما �ت�ه فٱستغفر ر�هۥ و� � و�ناب۩ ‪� ٢٤‬غفرنا �ۥ �ل ِك ۖ‬
‫اب ‪] ﴾٢٥‬ص‪.[۲۵-۲۱ :‬‬ ‫ٔ‬ ‫� َو ُح ۡس َن َ َ‬
‫�‬ ‫ٰ‬ ‫َ َ ََُۡ‬
‫ل‬ ‫ز‬ ‫ل‬ ‫ا‬‫ن‬ ‫ِند‬
‫ع‬ ‫ۥ‬ ‫�ن َ ُ‬
‫�‬
‫َّ‬
‫ٖ‬
‫»و آﯾﺎ ﺣﮑﺎﯾﺖ آن دو ﺳﺘﯿﺰهﮔﺮان را ﺷﻨﯿﺪهای ﮐﻪ از ﺑﺎﻻی ﻣﺤﺮاب ﻋﺒﺎدت ﺑﺮ داود‬
‫وارد ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﺖ از آﻧﺎن ھﺮاﺳﺎن ﺷﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺘﺮس! ﻣﺎ دو ﺗﻦ ﺳﺘﯿﺰهﮔﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ﺑﺮ‬
‫دﯾﮕﺮی ﻇﻠﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﻣﺎ ﺑﻪ ﺣﻖ داوری ﮐﻦ‪ ،‬ﻃﺮف ھﯿﭻﯾﮏ را ﻣﮕﯿﺮ و ﻣﺎ را ﺑﻪ‬
‫راه راﺳﺖ ھﺪاﯾﺖ ﮐﻦ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺮادر ﻣﻦ ﻧﻮد و ﻧﻪ ﻣﯿﺶ دارد و ﻣﻦ ﯾﮑﯽ دارم‪ .‬ﺑﺎ ﻗﮫﺮ و‬
‫ﭼﯿﺮﮔﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﻄﺎب ﮐﺮده ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﻦ واﮔﺬار ﮐﻦ‪) .‬داوود( ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻟﺒﺘﻪ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٧٠‬‬

‫از اﯾﻦ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺳﺘﻢ روا داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ آن ﯾﮏ ﻣﯿﺶ را ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﻣﯿﺶھﺎی‬
‫ﺧﻮد ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ‪ .‬در واﻗﻊ ﺑﺴﯿﺎری از ﺷﺮﯾﮑﺎن و ﻣﻌﺎﺷﺮان ﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻇﻠﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻣﮕﺮ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن دارﻧﺪ و ﮐﺎرھﺎی ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ دﺳﺘﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻢ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺎ اﯾﻦ ﭘﯿﺸﺎﻣﺪ داوود داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ او را آزﻣﻮدهاﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬از ﭘﯿﺸﮕﺎه ﺧﺪا‬
‫آﻣﺮزش ﻃﻠﺒﯿﺪ و ﺑﺎ ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﺑﻪ رو دراﻓﺘﺪ و ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮای اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫او را ﺑﺨﺸﯿﺪﯾﻢ‪ .‬او ﻧﺰد ﻣﺎ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻘﺮب و ﻧﯿﮑﻮ ﻣﻨﺰﻟﺖ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ُ ۡ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ ۡ ُ ۡ َ ۡ َ َ ٓ َ ُّ َ ۡ َ َ ٰ َ َّ ُ ٓ َ ّ َ َّ َ َّ‬
‫لش ۡي َ�ٰ ُن ب ُن ۡ‬
‫اب ‪ ٤١‬ٱ ۡركض‬ ‫ٍ‬ ‫ذ‬ ‫ع‬‫و‬ ‫ب‬‫ٖ‬ ‫ص‬ ‫ِ‬ ‫﴿وٱذكر �بدنا �يوب إِذ نادى ر�هۥ � ِ� مس ِ� ٱ‬
‫َ‬
‫َ َ َ ۡ َ َ ُ ٓ ۡ َ ُ َ ۡ َ ُ َّ َ ُ ۡ َ ۡ َ ٗ‬
‫�ة ّم َِّنا‬ ‫اب ‪ ٤٢‬ووهبنا �ۥ أهلهۥ ومِثلهم معهم ر‬ ‫� ‪ٞ‬‬‫بر ۡجل َِك ۖ َ�ٰ َذا ُم ۡغتَ َس ُ ۢل بَارد‪َ ٞ‬و َ َ‬
‫ِ‬ ‫ِِ‬
‫َ‬ ‫ۡ ۡ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ َ ۡٗ َ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬
‫�ب بِّهِۦ َو� � َنثۗ إِنا َو َج ۡد�ٰ ُه َصاب ِ ٗر ۚ�‬ ‫ضغثا فٱ ِ‬ ‫ب ‪ ٤٣‬وخذ �ِيدِك ِ‬
‫َ‬
‫ى ِ�و ِ� ٱ�ل�ٰ ِ‬
‫َوذِك َر ٰ ْ‬
‫َۡ‬
‫وب أ ْو ِ� ٱ�يۡدِي‬
‫َ ۡ ُ ۡ َ َ َٓ َۡ َ ۡ َ َ ََُۡ َ ُ‬
‫اب ‪ ٤٤‬وٱذكر عِ�ٰدنا إِب�ٰهِيم �س�ٰق و�عق‬ ‫ّ� ِۡع َم ٱ ۡل َع ۡب ُد إنَّ ُه ٓۥ أَ َّو ‪ٞ‬‬
‫ِ‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ ٓ ۡ َ‬ ‫َۡ َ‬
‫َوٱ�بۡ� ٰ ِر ‪ ٤٥‬إِ�ا أخل ۡص َ�ٰ ُهم ِ�ال َِصةٖ ذِك َرى ٱ َّ�ارِ ‪] ﴾٤٦‬ص‪.[۴۶-۴۱ :‬‬
‫»و ﻣﺎ ﺳﻠﯿﻤﺎن را ﺑﻪ داوود دادﯾﻢ‪ ،‬ﭼﻪ ﻧﯿﮑﻮ ﺑﻨﺪهای! ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺧﺪا ﺑﻮد و‬
‫ﺑﻪ درﮔﺎه او ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﭘﺴﯿﻨﮕﺎه اﺳﺐھﺎی ﺗﻨﺪرو ﻧﯿﮑﻮﯾﯽ ﺑﺮ او ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺤﺒﺖ اﯾﻦ ﻣﺎلھﺎی ﻧﮑﻮ ﻣﺮا از ﯾﺎد ﭘﺮودﮔﺎرم ﻏﺎﻓﻞ ﮐﺮد ﺗﺎ ذﮐﺮ ﺧﺪا در ﭘﺸﺖ ﺣﺠﺎب ﺣﺐ‬
‫ﻣﺎل از ﻣﻦ رخ ﭘﻮﺷﯿﺪ‪ .‬آنھﺎ را ﭘﯿﺶ ﻣﻦ آرﯾﺪ! ﭘﺲ آﻏﺎز ﮐﺮد ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﯿﺸﺪن ﺑﺮ ﮔﺮدن و‬
‫ﯾﺎل و ﺳﺎق و ﭘﺎی اﺳﺒﺎن‪ .‬ﻣﺎ ﺳﻠﯿﻤﺎن را ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺘﻨﻪ و آزﻣﺎﯾﺶ ﻗﺮار دادﯾﻢ‬
‫ﮐﻪ ﮐﺎﻟﺒﺪی را ﺑﺮ ﺗﺨﺖ او ﺑﯿﺎﻧﺪاﺧﺘﯿﻢ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪ و ﺑﻪ درﮔﺎه ﺧﺪا ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﺒﺨﺶ و ﭼﻨﺎن ﻣﻠﮏ و ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﺎ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﻦ ھﯿﭻﮐﺲ‬
‫را ﺳﺰاوار آن ﭼﻨﺎن ﻣﻠﮑﯽ ﻧﮑﻨﯽ‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻮ ھﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻮھﺒﺖ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﯽ«‪.‬‬
‫ت بهِۦ َو َه َّم ب َها ل َ ۡو َ�ٓ أَن َّر َءا بُ ۡر َ� ٰ َن َر ّ�هِۦ َك َ�ٰل َِك �ِ َ ۡ� َف َ� ۡن ُه ٱ ُّ‬
‫لس ٓو َء‬ ‫َ َ َ ۡ َ َّ ۡ‬
‫ِ‬ ‫ِۚ‬ ‫ِ‬ ‫﴿ولقد هم ِ ۖ‬
‫� ‪] ﴾٢٤‬ﯾﻮﺳﻒ‪.[۲۴ :‬‬ ‫َوٱ ۡل َف ۡح َشا ٓ َء إنَّ ُهۥ م ِۡن ع َِبادِنَا ٱل ۡ ُم ۡخلَص َ‬
‫ِ‬ ‫ِۚ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬
‫� إ ۡ�هِ �� تَ ۡ�ف َ� ّ� ك ۡي َد ُه َّن أ ۡص ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ ّ ّ ۡ ُ َ ُّ َّ َّ َ ۡ ُ َ‬ ‫َ‬
‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫ٓ‬ ‫ب ٱلسِجن أحب إِ� مِما يدعون ِ‬ ‫﴿قال ر ِ‬
‫ُ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ َ َ َ ُ َ ُّ ُ َ َ َ َ َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫�ن ّم َِن ٱل َ‬ ‫َ ۡ َّ َ َ ُ‬
‫�ف �ن ُه ك ۡي َده َّنۚ إِن ُهۥ ه َو‬ ‫ِ� ‪ ٣٣‬فٱستجاب �ۥ ر�هۥ ف‬ ‫�ٰهل َ‬
‫ِ‬ ‫إِ� ِهن وأ‬
‫ِيم ‪] ﴾٣٤‬ﯾﻮﺳﻒ‪.[۳۴-۳۳ :‬‬ ‫يع ٱ ۡل َعل ُ‬ ‫ٱ َّ‬
‫لس ِم ُ‬
 ‫‪٢٧١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬

‫»ن زن ﻗﺼﺪ او ﮐﺮد و او ﻧﯿﺰ‪ -‬اﮔﺮ ﺑﺮھﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر را ﻧﻤﯽدﯾﺪ‪ -‬ﻗﺼﺪ وی ﻣﯽﻧﻤﻮد!‬
‫اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﮐﺮدﯾﻢ ﺗﺎ ﺑﺪی و ﻓﺤﺸﺎ را از او دور ﺳﺎزﯾﻢ ﭼﺮا ﮐﻪ او از ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﺨﻠﺺ ﻣﺎ ﺑﻮد!‬
‫‪...‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬زﻧﺪان ﻧﺰد ﻣﻦ ﺑﮫﺘﺮ از ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﺎن ﻣﺮا ﺑﺪان ﻣﯿﺨﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا اﮔﺮ ﺑﻪ ﻟﻄﻒ ﺧﻮد ﻣﮑﺮ و ﺣﯿﻠﻪی اﯾﻨﺎن را از ﻣﻦ ﻧﮕﺮداﻧﯽ و دﻓﻊ ﻧﮑﻨﯽ‪ ،‬ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ‬
‫ﺑﺪاﻧﺎن ﻣﯿﻞ ﮐﺮده در آن ﺻﻮرت از ﺟﺎھﻼن ﺑﺎﺷﻢ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎر روی اﺟﺎﺑﺖ ﺑﺪو ﻧﺸﺎن داده‬
‫ﻣﮑﺮ و ﻧﯿﺮﻧﮓ زﻧﺎن را از او دﻓﻊ ﮐﺮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﺪا ﺑﺴﯿﺎر ﺷﻨﻮا و ﺑﻪ ﺣﺎل ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﺴﯿﺎر آ ﮔﺎه‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ‬
‫َ َ‬
‫� َ�ق َتتِ� ِن �ٰذا مِن‬
‫َ ۡ َ ّ ۡ ۡ َ ََ َ َ َ َ ُ َۡ ۡ َ‬
‫ِ� �فلةٖ مِن أهل ِها فوجد �ِيها رجل ِ‬ ‫�ح ِ‬ ‫ِين َة َ َ ٰ‬
‫﴿ َو َد َخ َل ٱل ۡ َمد َ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫ِيعتهِۦ َو َ�ٰ َذا م ِۡن َع ُد ّوه ِۦ فَٱ ۡس َت َ� ٰ َث ُه ٱ َّ�ِي مِن ش َ‬ ‫َ‬
‫ِيعتِهِۦ � ٱ�ِي م ِۡن ع ُد ّوِه ِۦ ف َو� َزهُۥ‬ ‫ِۖ‬ ‫ش ِ‬
‫َ َ َ ّ ّ‬
‫ب إ ِ ِ�‬ ‫ر‬ ‫ال‬ ‫ق‬ ‫‪١٥‬‬ ‫لش ۡي َ�ٰن إنَّ ُهۥ َع ُد ّ ‪ٞ‬و ُّمض ّ ‪ٞ‬ل ُّمب ‪ٞ‬‬
‫�‬
‫َّ‬
‫ٱ‬ ‫ل‬ ‫� َعلَ ۡيهِ قَ َال َ�ٰ َذا م ِۡن َ� َ‬
‫م‬ ‫و� َ� َق َ ٰ‬ ‫ُم َ ٰ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�‬
‫�‬ ‫ت َ َ َّ‬ ‫ِيم ‪ ١٦‬قَ َال َر ّب ب َما ٓ َ� ۡ� َع ۡم َ‬ ‫ور ٱ َّلرح ُ‬ ‫ت َ� ۡف ِ� فَٱ ۡغفِ ۡر � َ� َغ َف َر َ ُ� ۚ ٓۥ إنَّ ُهۥ ُه َو ٱ ۡل َغ ُف ُ‬ ‫َظلَ ۡم ُ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ۡ َ َ َ ٓ ٗ َ َ َ َّ ُ َ َ َّ‬ ‫ََ‬ ‫�� ّل ِۡل ُم ۡجرم َ‬ ‫ون َظه ٗ‬ ‫ََۡ َ ُ َ‬
‫ب فإِذا ٱ�ِي‬ ‫ِ� ‪ ١٧‬فأ ۡص َب َح ِ� ٱلمدِينةِ خا�ِفا ��ق‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫فلن أ�‬
‫َ َ َّ ٓ َ ۡ َ َ َ َ‬ ‫ي ُّمب ‪ٞ‬‬ ‫َ ۡ َ ۡ ُ ُ َ َ َ ُ ُ َ ٰٓ َّ َ َ َ ّ ‪ٞ‬‬ ‫َ‬
‫ۡ َ َ َُ ۡ ۡ‬
‫� ‪ ١٨‬فلما أن أراد أن‬ ‫ِ‬ ‫�خه ۚۥ قال �ۥ مو� إِنك لغوِ‬ ‫ٱستن�هۥ ب ِٱ�م ِس �ست ِ‬
‫ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ ُ ّ ‪ۡ َ َ ۡ َ َ َ َ َ ُ ۡ َ َ ُ ُ َ ٰٓ َ ُ ٰ َ َ َ َ ُ َّ ٞ‬‬ ‫َّ‬ ‫َۡ َ‬
‫ۢ‬
‫�ب ِطش ب ِٱ�ِي هو عدو لهما قال �مو� �ترِ�د أن �قتل ِ� كما �تلت �فس� ب ِٱ�م ِس�‬
‫ٓ‬ ‫ون م َِن ٱل ۡ ُم ۡصلِح َ‬ ‫ََ ُ ُ َ َ ُ َ‬ ‫َۡ‬ ‫ُ ُ َّ ٓ َ َ ُ َ‬
‫� ‪َ ١٩‬و َجا َء‬ ‫ِ‬ ‫�ض وما ت ِر�د أن ت�‬ ‫ار� ِ� ٱ� ِ‬ ‫ون َج َّب ٗ‬ ‫إِن ت ِر�د إِ� أن ت�‬
‫َ ُ ‪ّ ۡ ُ ۡ َ َ ُ ُ ۡ َ َ َ ُ َ ۡ َ َ َ َ ۡ َّ ٰٓ َ ُ َ َ َ َ ۡ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ۡ ّ ٞ‬‬
‫� قال �ٰمو� إِن ٱلم� ي�ت ِمرون بِك ِ�قتلوك فٱخرج إ ِ ِ�‬ ‫رجل مِن أقصا ٱلمدِينةِ �س ٰ‬
‫ل�ٰلِم َ‬ ‫َ ۡ َ ۡ ِ َّ‬ ‫ب قَ َال َر ّب َ ّ‬ ‫َ َ َ َ ۡ َ َ ٓ ٗ َ َ َ َّ‬ ‫ل�ٰصح َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬
‫� ‪٢١‬‬ ‫ِ‬ ‫� ِ� مِن ٱلقوم ٱ‬ ‫ِ ِ‬ ‫�ق ُ ۖ‬ ‫� ‪ ٢٠‬فخرج مِنها خا�ِفا �‬ ‫لك م َِن ٱ ِ ِ‬
‫� أَن َ� ۡهدِيَ� َس َوا ٓ َء ٱ َّ‬ ‫� َر ّ ٓ‬ ‫َ َ َّ َ َ َّ َ ۡ َ ٓ َ َ ۡ َ َ َ َ َ َ‬
‫يل ‪] ﴾٢٢‬اﻟﻘﺼﺺ‪.[۲۲-۱۵ :‬‬ ‫ِ ِ‬ ‫ب‬ ‫لس‬ ‫ِ‬ ‫ولما توجه ت ِلقاء مد�ن قال ع ٰ ِ‬
‫»او )ﻣﻮﺳﯽ÷( ﺑﻪ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اھﻞ ﺷﮫﺮ در ﻏﻔﻠﺖ ﺑﻮدﻧﺪ وارد ﺷﮫﺮ ﺷﺪ ﻧﺎﮔﮫﺎن دو‬
‫ﻣﺮد را دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ و ﻧﺰاع ﻣﺸﻐﻮﻟﻨﺪ ﯾﮑﯽ از ﭘﯿﺮوان او ﺑﻮد )و از ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﯿﻞ(‪ ،‬و‬
‫دﯾﮕﺮی از دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ‪ ،‬آن ﮐﻪ از ﭘﯿﺮوان او ﺑﻮد در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻨﺶ از وی ﺗﻘﺎﺿﺎی ﮐﻤﮏ‬
‫ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﻮﺳﯽ÷ ﻣﺸﺖ ﻣﺤﮑﻤﯽ ﺑﺮ ﺳﯿﻨﻪ او زد و ﮐﺎر او را ﺳﺎﺧﺖ )و ﺑﺮ زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎد و‬
‫ﻣﺮد(‪ .‬ﻣﻮﺳﯽ÷ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﯾﻦ )ﻧﺰاع ﺷﻤﺎ( از ﻋﻤﻞ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ او دﺷﻤﻦ و‬
‫ﮔﻤﺮاهﮐﻨﻨﺪه آﺷﮑﺎری اﺳﺖ«‪) .‬ﺳﭙﺲ( ﻋﺮض ﮐﺮد‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺘﻢ‬
‫ﮐﺮدم ﻣﺮا ﺑﺒﺨﺶ!« ﺧﺪاوﻧﺪ او را ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻪ او ﻏﻔﻮر و رﺣﯿﻢ اﺳﺖ! ﻋﺮض ﮐﺮد‪:‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٧٢‬‬

‫ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺑﺸﮑﺮاﻧﻪ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ دادی‪ ،‬ھﺮﮔﺰ ﭘﺸﺘﯿﺒﺎن ﻣﺠﺮﻣﺎن ﻧﺨﻮاھﻢ ﺑﻮد! ﻣﻮﺳﯽ‬
‫در ﺷﮫﺮ ﺗﺮﺳﺎن ﺑﻮد و ھﺮ ﻟﺤﻈﻪ در اﻧﺘﻈﺎر ﺣﺎدﺛﻪای )و در ﺟﺴﺘﺠﻮی اﺧﺒﺎر(‪ ،‬ﻧﺎﮔﮫﺎن دﯾﺪ‬
‫ھﻤﺎن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﯾﺮوز از او ﯾﺎری ﻃﻠﺒﯿﺪه ﺑﻮد ﻓﺮﯾﺎد ﻣﯽزﻧﺪ و از او ﮐﻤﮏ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ آﺷﮑﺎرا اﻧﺴﺎن )ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮ و( ﮔﻤﺮاھﯽ ھﺴﺘﯽ! و ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﺷﻤﻦ ھﺮ دوی آنھﺎ ﺑﻮد درﮔﯿﺮ ﺷﻮد و ﺑﺎ ﻗﺪرت ﻣﺎﻧﻊ او ﮔﺮدد‪) ،‬ﻓﺮﯾﺎدش‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪ‪ (،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﻣﻮﺳﯽ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاھﯽ! ﻣﺮا ﺑﮑﺸﯽ ھﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ دﯾﺮوز اﻧﺴﺎﻧﯽ را‬
‫ﺟﺒﺎری در روی زﻣﯿﻦ ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬و ﻧﻤﯽﺧﻮاھﯽ از ﻣﺼﻠﺤﺎن‬ ‫ﮐﺸﺘﯽ؟! ﺗﻮ ﻓﻘﻂ ﻣﯽﺧﻮاھﯽ ّ‬
‫ﺑﺎﺷﯽ! )در اﯾﻦ ھﻨﮕﺎم( ﻣﺮدی ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ از دورﺗﺮﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﺷﮫﺮ ]ﻣﺮﮐﺰ ﻓﺮﻋﻮﻧﯿﺎن[ آﻣﺪ و‬
‫ً‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﻣﻮﺳﯽ! اﯾﻦ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺑﺮای ﮐﺸﺘﻦ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻣﺸﻮرت ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ ﻓﻮرا از ﺷﮫﺮ ﺧﺎرج‬
‫ﺷﻮ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻦ از ﺧﯿﺮﺧﻮاھﺎن ﺗﻮام! ﻣﻮﺳﯽ از ﺷﮫﺮ ﺧﺎرج ﺷﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺗﺮﺳﺎن ﺑﻮد و ھﺮ‬
‫ﻟﺤﻈﻪ در اﻧﺘﻈﺎر ﺣﺎدﺛﻪای ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺮا از اﯾﻦ ﻗﻮم ﻇﺎﻟﻢ رھﺎﯾﯽ ﺑﺨﺶ! و‬
‫ّ‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺪﯾﻦ ﺷﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﯿﺪوارم ﭘﺮوردﮔﺎرم ﻣﺮا ﺑﻪ راه راﺳﺖ ھﺪاﯾﺖ‬ ‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﮐﻨﺪ!«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﮑﺎت و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦھﺎ‪ ،‬ﻟﺤﻈﺎت »ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﺑﺸﺮی« اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﺪون ﻣﺪارا و‬
‫ﻣﻼﺣﻈﻪای دارﻧﺪﮔﺎن آن ﺿﻌﻒھﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬اﻣﺎ از آنھﺎ ﻗﮫﺮﻣﺎن ﻧﻤﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﺣﻘﯿﻘﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ آنھﺎ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ! ﻓﻘﻂ داﺳﺘﺎن آدم÷ ﻧﻤﻮﻧﻪی روﺷﻨﯽ از روش ﻗﺮآﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ وﺟﻪ در آن دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﻣﺘﻦھﺎی اﺧﺘﻼف ﻣﯿﺎن اﯾﻦ روش را ﺑﺎ‬
‫روش اروﭘﺎﯾﯽ )ﮐﻪ از ﺣﺎﻟﺖھﺎی ﺿﻌﻒ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ اﻧﺴﺎن ﻗﮫﺮﻣﺎن ﻣﯽﺳﺎزد( ﺑﻪروﺷﻨﯽ و‬
‫ﺻﻔﺎ و ﭘﺎﮐﯽ و درﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺎﻧﺪ!‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﮑﺎت ﺿﻌﻒ آدم ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ او اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﻢ ﺧﻮد و ارزش ﺧﻮد را ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ھﻢ ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﺪای ﺧﻮد ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ؛‬
‫ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﭘﺮوردﮔﺎر دارد‪ .‬اﯾﻦھﺎ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪﺳﻮی ﯾﮑﯽ از‬
‫اﻣﯿﺎل و ﺷﮫﻮات ﮔﺮاﯾﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ‪ .‬ﺷﯿﻄﺎن ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﻧﺎآ ﮔﺎھﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده او را‬
‫ﻣﯽﻟﻐﺰاﻧﺪ و زﻣﺎم او را ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻗﺮآن ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ داﺳﺘﺎن اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ را ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽدارد‪ .‬اﯾﻦ ھﻤﺎن ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺸﺮی‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در روزﮔﺎران و ﻗﺮون و ﮔﺮدش ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻗﺮآن آنھﺎ را روﺷﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺘﯽ ﻟﮑﻪ ھﺎی ﺳﯿﺎھﯽ را ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﺑﺮ داﻣﻦ ﺑﺸﺮﯾﺖ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫آﯾﻨﺪﮔﺎن و ﻧﺴﻞھﺎی دﯾﮕﺮ از آنھﺎ ﭘﻨﺪ ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ادﺑﯿﺎت اروﭘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﻧﺤﺮافھﺎ و‬
 ‫‪٢٧٣‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬

‫ﻟﻐﺰشھﺎ‪ ،‬ھﻤﯿﻦ ﻟﮑﻪ ھﺎی ﺳﯿﺎه را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﻔﺎﺧﺮ اﻧﺴﺎن و ﻗﮫﺮﻣﺎﻧﯽھﺎی ﭘﺮاﻓﺘﺨﺎر ﻧﻤﺎﯾﺶ‬
‫ﻣﯽدھﺪ! ﻟﺤﻈﺎت ﻋﺼﯿﺎن و ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ آدم را ﻟﺤﻈﻪای ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﻏﺎﻟﺐ و ﻓﻌﺎل ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﻟﺤﻈﻪای ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﺟﺎﯾﮕﺎه آدم‬
‫دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﻟﺤﻈﻪای را ﮐﻪ آدم ﺑﺎ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ از ﺳﻔﺎرش ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﺎ آزادی ﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ ﺧﻮد را ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﺪ و ﺧﻮدراه ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻣﺴﯿﺮ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﺪ‪ ،‬ھﯿﭻ ﺑﺪ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ!‬
‫ادﺑﯿﺎت اروﭘﺎﯾﯽ ھﺮﮔﺎه ﻣﯽﺧﻮاھﺪ از اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺑﺤﺚ‪ ،‬و ﺗﺎرﯾﺦ او و ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از ﺻﻔﺎت او را‬
‫ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ از ھﺪاﯾﺖ ﺧﺪا ﺟﺪا و از راه او ﻣﻨﺤﺮف اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﻤﯿﺸﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ اﻓﺴﺎﻧﻪھﺎ و اﺳﺎﻃﯿﺮ ﯾﻮﻧﺎن در اﻋﻤﺎق ﻗﻠﺐ او رﺳﻮخ ﮐﺮده ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ از‬
‫داﺳﺘﺎن ﮐﺸﻤﮑﺶ داﺋﻤﯽ ﻣﯿﺎن ﺑﺸﺮ و ﺧﺪا ﮐﻪ در اﻓﺴﺎﻧﻪھﺎی ﮐﮫﻦ ﺧﺪاﯾﺎن ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮد را رھﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﺪف از آن داﺳﺘﺎنھﺎ ﺟﻨﮓ ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﻣﯿﺎن ﺧﺪاﯾﺎن و آدمھﺎ‪ ،‬و‬
‫‪١‬‬
‫ﭘﯿﺮوزی اﻧﺴﺎن ﺑﺮ ﺧﺪاﯾﺎن ﺳﺘﻤﮕﺮ ﮔﺮدﻧﮑﺶ اﺳﺖ!‬
‫ادﺑﯿﺎت اروﭘﺎﯾﯽ ﺑﻪﻃﻮر آﺷﮑﺎر‪ ،‬ﭘﺮ از ﻣﻘﺎﺻﺪ و ھﺪفھﺎی ﻧﺎﭘﺎک اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺮدم ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺎﻧﺪ و ﻣﯽآﻣﻮزد ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﺤﻘﻖ ذات و ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺧﻮد ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺮودﮔﺎر ﻋﺼﯿﺎن ورزﻧﺪ و در ﺷﮫﻮتھﺎی ﺧﻮد ﻏﺮق ﺷﻮﻧﺪ! ﮔﻮﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری از ﺧﺪا ﺑﺎ‬
‫ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪن ﺷﺨﺼﯿﺖ و زوال ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ! اﯾﻦ ﻓﮑﺮ و ﻧﻈﺮﯾﻪ‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺑﯿﻤﺎر و ﻣﻨﺤﺮف اﺳﺖ‪ ،‬در ﺳﻄﺢ ﻓﮑﺮ ﮐﻮدﮐﺎن اﺳﺖ! ﻓﻘﻂ ﮐﻮدک ﻣﯽﭘﻨﺪارد ﮐﻪ ھﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد ﺧﻮد را ﺗﺜﺒﯿﺖ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺰرگﺗﺮان ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری ﺷﺨﺼﯿﺖ او ﭘﺴﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﻮدک رﺷﺪ ﮐﺮد و ﺑﺰرگ‬
‫ﺷﺪ و ﻋﻤﻖ ﺣﻘﯿﻘﺖ زﻧﺪﮔﯽ را ﻓﮫﻤﯿﺪ و ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬درﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای اﺑﺮاز وﺟﻮد و ﺗﺜﺒﯿﺖ‬
‫ذات دو راه وﺟﻮد دارد ﻧﻪ ﯾﮏ راه‪ :‬راه ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ و راه ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری‪ ،‬راه ھﺪاﯾﺖ و راه‬
‫ﮔﻤﺮاھﯽ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎ اﻧﺤﺮاف از راه راﺳﺖ و ﺳﺘﯿﺰ ﺑﺎ ﺣﻖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺧﻮد را ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ در ﺣﺎﻟﺖ ﺿﻌﻒ و ﺑﯿﻤﺎری و ﺳﻘﻮط ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﺣﺎل اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ و‬
‫درﺳﺘﯽ و ﻣﺮﺗﺒﻪی ﺑﻠﻨﺪ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺧﻮد را در ﺳﻄﺢ ﻋﺎﻟﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫اﻧﮕﯿﺰهھﺎی ﺧﯿﺮ‪ ،‬ھﺪاﯾﺖ‪ ،‬راﺳﺘﯽ و ردﺳﺘﯽ و ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻗﻠﻪی اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ را ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫و ﺑﺎ اﻃﺎﻋﺖ از آن اﻧﮕﯿﺰهھﺎی ﺧﯿﺮﺧﻮاھﺎﻧﻪی ﻧﺎﺷﯽ از ﻧﻮر ھﺪاﯾﺖ ﺧﺪا اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ھﺴﺘﯽ و ﺳﺮﺷﺖ ﺧﻮد را ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺷﮫﻮات و ﺧﻮاﺳﺖھﺎی ﺧﻮد را در‬
‫_____________________‬
‫‪١‬ـ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻧﮏ ﺑﻪ داﺳﺘﺎن »ﭘﺮوﻣﺘﻪی آﺗﺶ دزد« در ﻓﺼﻞ ﭘﺮورش ﺧﺮد‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٧٤‬‬

‫اﺧﺘﯿﺎر ﮔﯿﺮد ﺗﺎ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ از ﺳﻄﺢ ﺣﯿﻮاﻧﯽ و رﺳﯿﺪن ﺑﻪ اوج اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ را در ﺧﻮد‬
‫اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺸﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ھﻤﺎن ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫داﺳﺘﺎن آدم در ﻗﺮآن رﻣﺰی از آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪی ﺑﺎرز و روﺷﻦ دﯾﮕﺮی ﮐﻪ در داﺳﺘﺎنھﺎی ﻗﺮآﻧﯽ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﺶ و ﺑﯿﺎن‬
‫داﺳﺘﺎنھﺎی »زﺷﺖ و ﭘﻠﯿﺪ و رﺳﻮا« اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ داﺳﺘﺎنھﺎ ﺑﺮای ﻟﺬت ﺧﻮاﻧﻨﺪه و ﯾﺎ‬
‫ﺷﻨﻮﻧﺪه ﺑﺮ اﺛﺮ اﻧﺤﺮافھﺎی ﺟﻨﺴﯽ او ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ھﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ ﻣﮑﺘﺐھﺎی ﮔﻤﺮاه ﮐﻨﻨﺪهی‬
‫ﺟﺪﯾﺪ ﺣﺘﯽ داﺳﺘﺎنھﺎی »واﻗﻌﯽ« و »ﻃﺒﯿﻌﯽ« را ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ﻟﺬت ﺑﺮدن و ﻧﺸﺌﻪھﺎی‬
‫اﻧﺤﺮاﻓﯽ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ‪ .‬ﻟﺤﻈﻪای ﮐﻪ از اﻣﻮر ﺟﻨﺴﯽ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫اﻧﺤﺮاﻓﯽ و ﭼﻪ ﻏﯿﺮاﻧﺤﺮاﻓﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺰاوار ﻧﯿﺴﺖ در آﻧﺠﺎ ﺗﻮﻗﻔﯽ ﺷﻮد و از ﯾﮏ ﯾﺎدآوری‬
‫ﺳﺮﯾﻊ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﻮﺿﯿﺢ داد؛ زﯾﺮا زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬اﻣﻮر ﺟﻨﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻋﺎرﺿﻪای در زﻧﺪﮔﯽ روی‬
‫ﻣﯽدھﺪ و از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود‪ ،‬ﻣﯿﺪان ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎز آن ﻧﻮع از ھﺪفھﺎی ﻋﺎﻟﯽ زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﭘﮫﻨﺎور ﮐﺮد ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪی ﻋﻤﻠﯽ ﺷﺪن ھﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﻔﺼﻞ و روﺷﻦ در ﺑﺎرهی‬
‫آنھﺎ ﺑﺤﺚ ﮐﺮد‪ .‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ اﯾﻤﺎن ﺑﺰرگ ﺷﺨﺺ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ھﺴﺘﯽ و زﻧﺪﮔﯽ و‬
‫اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﮔﻔﺖ‪ ،‬وﺗﺎ آﻧﺠﺎ در ﺑﺎرهی آن ﺑﺤﺚ ﮐﺮد ﮐﻪ ادراک اﻧﺴﺎن از اﯾﻤﺎن و‬
‫ﻃﺮز ﺗﻔﮑﺮ ﻟﺒﺮﯾﺰ ﺷﻮد‪ ،‬و ﺟﺎن اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮای ﺗﺤﻘﻖ ﮐﻤﺎل و زﯾﺒﺎﯾﯽھﺎﯾﯽ ﮐﻪ وﻇﯿﻔﻪ دارد در‬
‫ﻣﯿﺪان زﻧﺪﮔﯽ رھﺎ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ درآﯾﺪ‪ .‬وﻇﺎﯾﻒ او ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬ﺗﺸﮑﯿﻞ و ﺑﺮﭘﺎ‬
‫ﮐﺮدن ﻣﺠﺘﻤﻌﯽ ﭘﺎک‪ ،‬ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺟﺎنھﺎﯾﯽ ﺑﺎ اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ و اﺳﺘﻮار‪ ،‬ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮدن ﺣﻖ و ﻋﺪل در‬
‫زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار ﮐﺮدن ﻣﺮدم از ﺣﻘﻮق ﺧﻮدﺷﺎن‪ ،‬زﯾﺒﺎ ﮐﺮدن زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ درﺟﻪای ﮐﻪ‬
‫ﺳﺰاوار زﻧﺪﮔﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺪون ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺷﺪن ﺷﺨﺺ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ و ﯾﺎ اﻧﺤﺮاف او‪ .‬و اﻣﺜﺎل اﯾﻦ‬
‫ھﺪفھﺎی ﺑﺰرگ و ﺑﺎ ﻋﻈﻤﺘﯽ ﮐﻪ اﺣﺴﺎﺳﺎت و اﻓﮑﺎر ﺑﺸﺮی را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل داﺷﺘﻪ و‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻠﻨﺪﭘﺎﯾﻪی واﻻﯾﯽ را ﺳﺮﮔﺮم ﮐﺮده ﮐﻪ ﺳﺰاوار آﺑﺎد ﮐﺮدن روی زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ‬
‫رو ارزش ﻧﺪارد در اﯾﺴﺘﮕﺎه ﺟﻨﺲ زﯾﺎد ﺗﻮﻗﻒ ﺷﺪه ﺑﯿﺶ از اﻧﺪازه در ﺑﺎرهی آن ﺑﺤﺚ‬
‫ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬و اﻧﻮاع و اﻗﺴﺎم ﺗﻔﻨﻦ ﺑﮑﺎر ﺑﺮﯾﻢ‪ ،‬زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬از ﻣﻘﺪار ﻻزم ﺑﺮای زﻧﺪﮔﯽ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺗﺠﺎوز ﮐﺮدهاﯾﻢ و ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ھﺪفھﺎی ﻋﺎﻟﯽ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان وﺳﯿﻠﻪ ﺑﮑﺎر ﺑﺒﺮﯾﻢ ﺑﺎ ھﺪف اﺷﺘﺒﺎه ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﮐﺎری ﮐﺮدهاﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫واﻗﻌﯿﺖ زﻧﺪﮔﯽ ﺗﻔﺎوت داﺷﺘﻪ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦھﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺻﺤﺒﺖ از ﻣﺴﺄﻟﻪی ﺟﻨﺴﯽ ﭘﺎک و در ﺣﺪ ﻣﺸﺮوع و ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ‬
 ‫‪٢٧٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬

‫ﻣﺴﺄﻟﻪی ﺟﻨﺴﯽ ﻣﻨﺤﺮف از ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﺧﺎرج از ﺣﺪ ﺷﺮﻋﯽ و ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﺳﺰاوار ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ ﺑﺎ ﺑﯿﺎن ﺗﻨﻔﺮ از آن ﺻﺤﺒﺖ ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪهای اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم داﺳﺘﺎنھﺎی ﻗﺮآﻧﯽ در ﺑﺎره ی »ﮐﺎر زﺷﺖ و رﺳﻮا«‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﺷﺪه‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ در ھﻤﻪی داﺳﺘﺎنھﺎی »اﺳﻼﻣﯽ« رﻋﺎﯾﺖ ﺷﻮد‪ .‬اﺳﻼم ﻧﻪ ھﻨﺮ‬
‫را ﺗﺤﺮﯾﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ وﺻﻒ ادراک ﺟﻨﺴﯽ )ﭼﻪ ﭘﺎک ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻪ ﻧﺎﭘﺎک( و ﻧﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ‬
‫ﻟﺤﻈﺎت ﺳﻘﻮط و ﺿﻌﻒ اﻧﺴﺎن را‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﭼﯿﺰھﺎ را آﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ و ﺷﺎﯾﺪ و ﺑﺪان اﻧﺪازه‬
‫ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽﮔﺬارد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﮑﺎت ﺿﻌﻒ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ اﻧﺴﺎن را‬
‫ﺑﻨﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﮫﺮﻣﺎﻧﯽ درﻧﻤﯽآورد‪ ،‬ﻟﺤﻈﻪای را ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺑﮕﺬرد‪،‬‬
‫ﺗﺎ اﻧﺴﺎن ﺑﺪاﻧﻮﺳﯿﻠﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪی ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺎﯾﺎن ﺷﺨﺼﯿﺖ واﻗﻌﯽ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻃﻮل و‬
‫ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﺮﮔﺰار و در آﻧﺠﺎ درﻧﮓ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎ واژﮔﻮﻧﮕﯽ در ﻣﺤﯿﻂ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ھﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﺑﺪون ھﯿﭻ ﺗﻌﺎرض و ﻧﺰاع و اﯾﺠﺎد ﮐﺸﻤﮑﺶ و ﻓﺘﻨﻪای‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫ھﻨﺮی و ذوﻗﯽ را ﻃﺮح رﯾﺰی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﺳﻼم ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ از اھﺪاف رﯾﺸﻪدار ﺧﻮد ﺧﺎرج‬
‫ﺷﻮد و ﯾﺎ از ﺣﻖ ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮی و ﯾﺎ ھﻨﺮ را ﺑﻪ ﺧﻄﺎﺑﻪھﺎی ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرزی ﮐﻪ دارای ﺗﺄﺛﯿﺮھﺎی‬
‫ﺳﻄﺤﯽ اﺳﺖ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﻨﺪ؛ در روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎدهی ﺷﺎﯾﺎﻧﯽ از داﺳﺘﺎن و‬
‫داﺳﺘﺎنﺳﺮاﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪.١‬‬

‫‪ -۵‬ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﺮدن ﺑﺎ ﻋﺎدت‬

‫ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﻧﯿﺰ اﺷﺎره ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﻋﺎدت؛ ﻧﻘﺶ ﺑﺰرگ و ﻣﮫﻤﯽ را در زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸﺮی اﯾﻔﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﺎدت‪ ،‬ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ ﮐﻮﺷﺶ اﻧﺴﺎن را در زﻧﺪﮔﯽ روزﻣﺮه ﺑﻪ ﯾﮏ اﻣﺮ ﻋﺎدی آﺳﺎﻧﯽ‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﺑﺰرﮔﯽ از ﺗﻼش و ﻣﺠﺎھﺪت اﻧﺴﺎن را ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﺎ آن را در ﻣﯿﺪانھﺎی‬
‫ﺗﺎزهی ﮐﺎر و ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﻧﻮآوری و اﺑﺘﮑﺎر ﺑﮑﺎر ﺑﺮد‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﻣﻮھﺒﺖ ﺧﺪادادی ﻋﺎدت‪ ،‬در‬
‫ﻓﻄﺮت ﺑﺸﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﺴﺎن ھﻤﻪی ﻋﻤﺮ را ﺑﺮای ﯾﺎد ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬راه رﻓﺘﻦ و ﺳﺨﺖ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬و ﯾﺎ آﻣﻮﺧﺘﻦ ﺣﺴﺎب ﺻﺮف ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ھﻤﯿﻦ ﻋﺎدت‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اھﻤﯿﺖ و ﻋﻈﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای اﻧﺴﺎن دارد‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺪون »آ ﮔﺎھﯽ«‬
‫ﻻزم و ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﺑﯿﮫﻮدهی ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺷﮑﻞ ﻣﯽدھﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ‬
‫ﻋﻤﻞ ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮدی در ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺟﺎن آدﻣﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻋﻤﺎل ﺧﻮد ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻪ ﻗﻠﺐ‬
‫اﻧﺴﺎن از آن ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫_____________________‬
‫‪١‬ـ اﻣﯿﺪوار ھﺴﺘﯿﻢ ﺑﻪ زودی ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﻣﻨﮫﺞ اﻟﻔﻦ اﻹﺳﻼﻣﯽ« ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٧٦‬‬

‫اﺳﻼم ﻋﺎدت را ﺑﻪﻋﻨﻮان وﺳﯿﻠﻪای از وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ‪ ،‬ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار داده ھﺮ ﭼﯿﺰ‬
‫ﺧﻮب و ﺧﯿﺮی را ﺑﻪ ﻋﺎدت ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎن ﺑﺪون ھﯿﭻ رﻧﺠﯽ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﻋﺎدت‬
‫ﻗﻮام ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﺪون ھﯿﭻ زﺣﻤﺖ و ﻣﻘﺎوﻣﺘﯽ اﺳﺘﻮار ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫در ھﻤﺎن ھﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﮐﺎر ﺑﻪﻃﻮر ﻋﺎدی اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬آن ھﺪف و ﻣﻘﺼﻮدی را ﻧﯿﺰ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ اﯾﺠﺎد آن ﻋﺎدت ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﺪان ﺷﺪه اﺳﺖ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﯾﺎد او ﻣﯽآورد و از‬
‫اداﻣﻪی ﻋﻤﻞ ﺑﻪﻃﻮر ﺧﻮدﮐﺎر‪ ،‬ﺑﯿﺮوح و ﺧﺸﮏ ﭘﯿﺸﮕﯿﺮی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﯾﺎدآوری ﻣﯽﮐﻨﺪ ﭼﺮا و ﺑﺮای ﭼﻪ ﻣﻘﺼﻮد و ﻣﻨﻈﻮری ﺑﺪﯾﻦ ﮐﺎر ﻋﺎدت ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫زﻧﺪهای ﻣﯿﺎن ﻗﻠﺐ ﺑﺸﺮی و ﺧﺪا اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭼﻨﺎن راﺑﻄﻪی ﻣﺘﺼﻞ ﮐﻨﻨﺪهای ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﯿﻢ ﺑﺮق‪ ،‬ﻧﻮر درﺧﺸﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﭼﻨﺎن ﭘﺮﺗﻮاﻓﮑﻨﯽ و‬
‫ﻧﻮراﻓﺸﺎﻧﯽای ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ھﺮﮔﺰ ﻇﻠﻤﺘﯽ در آن راه ﻧﺨﻮاھﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﺑﻪ از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدن ﻋﺎدتھﺎی ﺑﺪی ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻪ از زﻣﺎن ﺟﺎھﻠﯿﺖ در ﻣﺤﯿﻂ ﻋﺮﺑﯽ‬
‫اﯾﺠﺎد ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺑﺮ آﻧﺠﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر دو وﺳﯿﻠﻪ اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮد‪ :‬ﯾﺎ ﻋﺎدت‬
‫را ﻓﻮری و ﺑﺪون درﻧﮓ ﺑﻪ دور اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺘﺪرﯾﺞ و ﺑﻪ ﮐﻨﺪی رﯾﺸﻪی آنھﺎ را ﺑﺎ ﺗﯿﺸﻪی‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮای ھﺮ ﯾﮏ از ﻋﺎدتھﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻧﻮع و ﻣﯿﺰان رﯾﺸﻪ دواﻧﯿﺪن آنھﺎ در‬
‫ﺟﺎن‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو وﺳﯿﻠﻪ را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫ھﺮ ﻋﺎدﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﺎس و رﯾﺸﻪی ﭘﻨﺪارھﺎ و ﺑﺎور ﺑﺴﺘﮕﯽ داﺷﺖ و ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ ﺑﻪ ﺧﺪا‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬از ھﻤﺎن اﺑﺘﺪای ﮐﺎر ﺑﯽدرﻧﮓ ﻗﻄﻊ و ﺑﻪدور اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﺎدت ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫زﺧﻢھﺎی ﻋﻔﻮﻧﯽ و ورمھﺎی ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺑﺪن ﭘﯿﺪا ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎﯾﺪ آنھﺎ را از رﯾﺸﻪ‬
‫درآورد و ﺑﻪدور اﻧﺪاﺧﺖ وﮔﺮﻧﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺮدن ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺮک ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻋﺎدتھﺎ و واﺑﺴﺘﮕﯽھﺎی آن‪ ،‬از ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﺘﮫﺎ ﺗﺎ ﮔﺮد آﻣﺪن‬
‫ﭘﯿﺮاﻣﻮن آنھﺎ و اﻧﺠﺎم ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺑﺮای آنھﺎ‪ ،‬در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻟﺤﻈﻪ و ﺑﺎ ﺿﺮﺑﺘﯽ ﺑﺮﻧﺪه‬
‫ﻗﻄﻊ ﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺷﺮک و اﯾﻤﺎن ﺑﺎ ھﻢ ﺑﻪ ﯾﮏ راه ﻧﻤﯽروﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎدت و ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺧﺪا ﯾﺎ ﭘﺮﺳﺘﺶ‬
‫ﻣﻮﺟﻮداﺗﯽ ﻏﯿﺮ از ﺧﺪا ﺑﺎ ھﻢ اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو ﻣﺴﻠﻤﺎن ﯾﮏ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﮐﺎﻣﻞ‬
‫آﺷﮑﺎر و ﺳﺮﯾﻌﯽ‪ ،‬از ﻣﺤﯿﻂ ﻓﮑﺮی ﻗﺪﯾﻤﯽ ﮐﻪ در آن ﺑﺴﺮ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﯿﻂ ﺟﺪﯾﺪ اﯾﻤﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﯿﻄﯽ رو ﮔﺬاﺷﺖ ﮐﻪ ھﺮﭼﯿﺰی در آن ﺣﺪود ﺑﺮﭘﺎﯾﻪی وﺣﺪاﻧﯿﺖ ﺧﺎﻟﺺ ﺧﺪا ﺑﻨﺎ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﻧﯿﺮوی ﺗﻮاﻧﺎ ﺑﺮ ﻋﺎﻟﻢ ھﺴﺘﯽ ﭼﯿﺮه و ھﻤﻪی ﮐﺎرھﺎ در ﻗﺪرت ﺗﺼﺮف او‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٢٧٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬

‫ھﯿﭻ ﻣﺘﺎرﮐﻪ و ﺳﺎزﺷﯽ ﺑﺎ ﻋﺎدت ﻧﻨﮕﯿﻦ زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﮐﺮدن دﺧﺘﺮان اﻣﮑﺎن ﻧﺪاﺷﺖ‪،‬‬
‫زﯾﺮا ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪای ﻏﯿﺮاﯾﻤﺎﻧﯽ و ﻏﯿﺮاﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺘﻮار ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺎدﺗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺮس از ﻓﻘﺮ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﻧﮕﯿﺰهی زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﮐﺮدن دﺧﺘﺮان ﺑﻮد روا ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﺎن روﺷﻦ از ﻧﻮر‬
‫اﯾﻤﺎن ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﯿﺎﻣﯿﺰد‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﮐﺮدن دﺧﺘﺮان‪ ،‬ﻇﻠﻤﯽ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ھﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ »ﺣﻘﯽ« ﮐﻪ ﺷﺎﻟﻮدهی ﺧﻠﻘﺖ آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ ﺑﻮد ﺳﺎزش‬
‫ﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫�ذا ٱل ۡ َم ۡو ُءۥ َدةُ ُس�لَ ۡ‬
‫ت ‪ ٨‬بأ ّي َذ�ب قُتلَ ۡ‬ ‫َ‬
‫ت ‪] ﴾٩‬اﻟﺘﮑﻮﯾﺮ‪.[۹-۸ :‬‬ ‫ٖ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿‬
‫»آﻧﮕﺎه ﮐﻪ از دﺧﺘﺮان زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﺷﺪه ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺷﻮد‪ :‬ﺑﻪ ﭼﻪ ﮔﻨﺎھﯽ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ؟«‪.‬‬
‫ﻋﺎدتھﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ دروغ و ﻏﯿﺒﺖ و ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ و ﻃﻌﻨﻪ زدن و ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ و ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ‬
‫و ﮐﺒﺮﻓﺮوﺷﯽ و ﺗﻔﺎﺧﺮ و اﻣﺜﺎل اﯾﻦ ﻋﺎدتھﺎی ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻪ روﯾﺎروﯾﯽ ﻗﺎﻃﻌﯽ ﻧﯿﺎز داﺷﺖ‬
‫و اﺳﻠﺤﻪ ﺗﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ اﯾﻦھﺎ را رﯾﺸﻪﮐﻦ ﮐﻨﺪ؛ ارﺷﺎد زﻧﺪه ﮐﻨﻨﺪهای ﺑﻮد ﺑﺮای ﻗﻠﺐ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺤﺒﺖ اﻟﮫﯽ و اﺗﺼﺎل ﺑﺪان‪ ،‬در آﺷﮑﺎر وﮔﺮﻓﺘﻦ و دادن ﺑﺎ ﺧﺪا‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم اﯾﻦھﺎ ﻋﺎدتھﺎﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺤﺮﯾﮑﯽ ﺟﺎنآﻓﺮﯾﻦ و ﺑﺎ روح‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﻧﻔﺲ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ را در ﯾﮏ ﻟﺤﻈﻪ از ﻣﺤﯿﻂ آن ﻋﺎدتھﺎ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻘﻞ و از دورﺗﺮﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪی ﭼﭗ ﺑﺪون‬
‫ُ‬
‫ھﯿﭻ ﮐﻨﺪی و ﺗﺪرﯾﺠﯽ‪ ،‬ﺑﻪ آﺧﺮﯾﻦ ﺣﺪ راﺳﺖ ﺑﺮد!‬
‫اﻣﺎ ﻋﺎدتھﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ اﻓﮑﺎر و ادراک و ﻣﺸﺎﻋﺮ »ﻓﺮد« ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺳﺎﯾﻪ‬
‫ﻧﯿﻨﺪاﺧﺘﻪ ﺑﺎ اﺣﻮال و اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻗﺘﺼﺎدی ﻧﯿﺰ در آﻣﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ﭼﺎره‬
‫ُ‬
‫ﮐﺮد ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺘﺪرﯾﺞ و ﺑﻪ ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﺪ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﺪه ﺑﺎ ﭘﻨﺪ و وﻋﻆ ﻣﺴﺘﻤﺮ و ارﺷﺎد داﺋﻢ و‬
‫زﻧﺪه ﮐﺮدن دلھﺎ‪ ،‬ﺑﺎ آن روﯾﺎروﯾﯽ و ﻣﺒﺎرزه ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺮاﺑﺨﻮاری‪ ،‬زﻧﺎﮐﺎری‪ ،‬رﺑﺎ‪ ،‬ﺑﺮدﮔﯽ‪ ،‬ﺑﺪان اﻧﺪازه ﮐﻪ در اﺟﺘﻤﺎع ﺳﺎری و ﺟﺎری ﺑﻮد و‬
‫اﺟﺮا ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻢﺗﺮ ﺑﻪ ﻋﺎدتھﺎی ﻓﺮدی و ﺑﺎﻃﻦ ﺷﺨﺼﯽ ارﺗﺒﺎط داﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦھﺎ ﻋﺎدتھﺎﯾﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﯾﮑﺒﺎره از آنھﺎ دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪه ھﺮﮔﺰ ﻣﺸﺘﺎﻗﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ آنھﺎ‬
‫دوﺑﺎره روی ﻧﯿﺎورد و ﺑﺪان ﻋﺎدت ﺑﺮﻧﮕﺮدد!‬
‫از اﯾﻦ رو‪ ،‬اﺳﻼم ﺑﺮای ﻗﻄﻊ آنھﺎ‪ ،‬ﺑﺘﺪرﯾﺞ و اﻗﺪام ﮔﺎم ﺑﻪ ﮔﺎم و درﺟﺎت ﻣﺘﻔﺎوت ﭘﻨﺎه‬
‫ﺑﺮد‪ ،‬و ﯾﺎ ﺗﺎ ھﻨﮕﺎم رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﮐﺎﻣﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪی اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺤﺮﯾﻢ آنھﺎ را ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﺷﺎره ﺑﺮای ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺷﺮاب اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َّ ُ َ ۡ ُ َ َ ٗ َ ۡ ً‬ ‫ت ٱ�َّ‬ ‫ٰ‬ ‫﴿ َومِن َ� َم َ‬
‫خذون مِنه سكر� ورِزقا حسنا ۚ﴾ ]اﻟﻨﺤﻞ‪.[۶۷ :‬‬ ‫ب �ت ِ‬
‫يل وٱ�ع� ِ‬‫ِ‬ ‫خ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٧٨‬‬

‫»و از ﻣﯿﻮهھﺎی ﺧﺮﻣﺎ و اﻧﮕﻮر ﮐﻪ ﻧﻮﺷﺎﺑﻪھﺎی ﺷﯿﺮﯾﻦ و رزق ﻧﯿﮑﻮ از آن ﺑﻪ دﺳﺖ آرﯾﺪ‬
‫‪.«...‬‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﺴﺘﯽ و روزی ﻧﯿﮑﻮ ﺗﻔﺎوت ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ آﯾﻪ ارﺷﺎدی ﻟﻄﯿﻒ و اﺷﺎرهای دﻗﯿﻖ‬
‫ﺑﻮد و ﻗﻠﺐھﺎی ھﻮﺷﯿﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺣﺴﺎس ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم دﯾﺮ و ﯾﺎ زود ﺧﺪا ﺷﺮاب را‬
‫ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ دوﻣﯿﻦ اﺷﺎره اﯾﻦ ﺑﻮد‪:‬‬
‫َُُۡٓ‬
‫اس ��مهما‬
‫ٓ ۡ َ‬ ‫ُۡ‬
‫�� قل �ِي ِه َما إِث ‪ٞ‬م كبِ�‪َ ٞ‬و َم َ�ٰ ِف ُع ل َِّلن ِ‬ ‫َۡ ۡ َ ۡ َ ۡ‬ ‫َۡ َُ َ َ َ‬
‫�لونك ع ِن ٱ�مرِ وٱلمي ِ ِ‬ ‫﴿۞� ٔ‬
‫َ‬ ‫َّ ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ‬
‫أ�� مِن �فعِ ِهماۗ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۲۱۹ :‬‬
‫»در ﺑﺎرهی ﺷﺮاب و ﻗﻤﺎر از ﺗﻮ ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮ‪ :‬دارای ﮔﻨﺎه ﺑﺰرﮔﯽ ھﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻮﻋﯽ‬
‫ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻧﯿﺰ در آنھﺎ ﺑﺮای ﻣﺮدم ھﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﮔﻨﺎه آنھﺎ ﺑﺰرگﺗﺮ از ﻧﻔﻊ آنھﺎ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻋﻘﻞ و وﺟﺪان ﻗﺎﻧﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻧﻔﺲ از اﻟﻔﺖ و اﻧﺴﯽ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺗﮑﺎن و ﺟﻨﺒﺶ درﻣﯽآﯾﺪ و از ﻋﺎدﺗﯽ ﮐﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ آﻣﺎدهی ﺧﺎرج ﺷﺪن ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﻮﻣﯿﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺷﺮاب اﯾﻦ ﺑﻮد‪:‬‬
‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ۡ َ ُ ْ َّ َ ٰ َ َ ُ ۡ ُ َ‬
‫� ٰ َر ٰ‬
‫َ‬
‫ى﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪.[۴۳ :‬‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا � �قر�وا ٱلصلوة وأنتم س‬
‫»ای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ‪ ،‬در ﺣﺎل ﻣﺴﺘﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﻤﺎز ﻧﺸﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﻣﺴﺘﯽ در ﺣﺎل ﻧﻤﺎز ﻣﻨﻊ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر در واﻗﻊ ﻧﮫﯽ از دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ً‬
‫ﮐﺮدن ﺷﺮاب در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا زﻣﺎن ﻧﻤﺎز ﻃﻮری ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻋﻤﻼ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺷﺮاب ﺑﺨﻮرد و ﭘﯿﺶ از ﻓﺮا رﺳﯿﺪن ھﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ھﻮش آﯾﺪ‪.‬‬
‫آﺧﺮﯾﻦ ﮔﺎم ﻗﺎﻃﻊ و دﺳﺘﻮر ﺻﺮﯾﺢ‪ ،‬ﺗﺤﺮﯾﻢ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫� َوٱ ۡ�َ َ‬ ‫ام ُن ٓوا ْ إ َّ� َما ٱ ۡ َ‬ ‫َ َ‬
‫َ‬ ‫اب َوٱ� ۡز َ� ٰ ُم ر ۡج ‪ٞ‬‬
‫س ّم ِۡن � َم ِل‬ ‫نص ُ‬ ‫� ۡم ُر َوٱل ۡ َم ۡي ِ ُ‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ َّ ُ ُ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ٱلش ۡي َ�ٰ ِن فٱ ۡج َتن ِ ُبوهُ ل َعل� ۡم �فل ُِحون ‪] ﴾٩٠‬اﻟﻤﺎﺋﺪة‪.[۹۰ :‬‬
‫»ﺑﺪون ھﯿﭻ ﺗﺮدﯾﺪی ﺷﺮاب و ﻗﻤﺎر و ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ و ﺗﯿﺮھﺎی ﮔﺮوﺑﻨﺪی )رﺳﻢ ﺟﺎھﻠﯿﺖ(‬
‫ھﻤﻪ ﭘﻠﯿﺪ و ﻧﺎﭘﺎک و از ﻋﻤﻞ ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ از آنھﺎ دوری ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ رﺳﺘﮕﺎر‬
‫ﺷﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﮐﺎر ﺗﺤﺮﯾﻢ زﻧﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺘﺪرﯾﺞ اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪ ،‬و از ﻧﺼﯿﺤﺖ آﻏﺎز ﺷﺪ ﺗﺎ ﺗﮫﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﻋﻘﻮﺑﺖ و ﮐﯿﻔﺮ‬
‫اﺟﻤﺎﻟﯽ و ﺳﺒﮏ ﺗﺎ ﺗﮫﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﻋﻘﺎب ﺳﻨﮕﯿﻦ ﻣﻌﯿﻦ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ وادار ﮐﺮدن اﺟﺒﺎری‬
‫دﺧﺘﺮان و ﮐﻨﯿﺰان ﺑﻪ ﻓﺤﺸﺎء ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﮔﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻔﺖ ﻣﺎﯾﻞ ھﺴﺘﻨﺪ ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
 ‫‪٢٧٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬

‫آنھﺎ را ﺑﺪﯾﻦ ﮐﺎر وادار ﮐﺮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﺟﺎی آن ﻋﻘﺪ ﻣﻮﻗﺖ را ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺖ و ﻣﺒﺎح ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺲ‬
‫از اﯾﻦ ﮔﺎم ﻧﯿﺰ ﮔﺎﻣﯽ ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﮫﺎده‪ ،‬زﻧﺎ و اﮐﺮاه دﺧﺘﺮان ﺑﻪ ﻓﺤﺸﺎ و ازدواج ﻣﻮﻗﺖ ھﻤﻪ را‬
‫ﺗﺤﺮﯾﻢ ﮐﺮد و ھﻤﻪی درھﺎ را ﺑﻪ روی اﯾﻦ ﮐﺎرھﺎ ﺑﺴﺖ‪ ،‬ﺟﺰ ازدواج داﺋﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪا‬
‫ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ھﻤﯿﺸﮕﯽ و داﺋﻢ ﺑﻮدن آن ﺻﯿﻐﻪی ﻋﻘﺪ را ﺟﺎری ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺤﺮﯾﻢ رﺑﺎ ﻧﯿﺰ ﺗﺎ ﺳﺎل دھﻢ ھﺠﺮت‪ ،‬آن ھﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﻧﻤﻮ و رﺷﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺷﺪ و ﺟﺎن اﺳﻼﻣﯽ در ﮐﺎﻟﺒﺪ ھﻤﻪ دﻣﯿﺪه ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫ُ‬
‫و اﻣﺎ ﺑﺮای ﻟﻐﻮ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺮدهداری ﻧﯿﺰ از وﺳﺎﯾﻞ ﮐﻨﺪ ﺗﺪرﯾﺠﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ‪ .‬وﺳﺎﯾﻞ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪای ﺗﺮﺗﯿﺐ داده ﺷﺪ ﮐﻪ در آﺧﺮ ﺑﻪ آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮدﮔﺎن ﻣﻨﺘﮫﯽ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﻟﻐﺎی‬
‫ُ‬
‫ﺑﺮدﮔﯽ ﺑﻪ ﻧﮫﯽ ﺗﺪرﯾﺠﯽ و ﮐﻨﺪ ﻧﯿﺎز داﺷﺖ‪ ،‬و ﻻزم ﺑﻮد ﭘﯿﺶ از اﯾﻨﮑﻪ ﻗﺎﻧﻮن از ﺧﺎرج‪،‬‬
‫آزادی ﺑﺮدﮔﺎن را اﻋﻼم ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﮑﺮ از درون ﺟﺎنھﺎی آﻧﺎن ﺑﺠﻮﺷﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫وﺳﯿﻠﻪای ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺘﺪرﯾﺞ اﺣﺴﺎس ﺑﺮدﮔﺎن را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻮدن آﻧﺎن ﺗﺤﺮﯾﮏ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ‬
‫وادار ﮐﺮدن ﺑﺮدهداران ﺑﻪ ﺧﻮﺷﺮﻓﺘﺎری ﺑﺎ ﺑﺮدﮔﺎن ﺧﻮد‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﺷﺨﺼﯿﺖ را در آنھﺎ‬
‫ﺑﯿﺪار ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﮐﺮدن ﺑﺮدﮔﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬ﻃﻌﻢ آزادی را ﮐﻢﮐﻢ در ﮐﺎم آﻧﺎن ﮔﺬاﺷﺖ‬
‫ﮐﻪ اﮔﺮ آزاد ﺷﺪﻧﺪ از ﻣﺰهی آن ﺗﻨﻔﺮ ﭘﯿﺪا ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬و ھﻨﮕﺎم روﺑﻪرو ﺷﺪن ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻼت‬
‫زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺧﺪای آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر ﺧﻮد اﺗﮑﺎء داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ‪.١‬‬
‫ﮐﺎﺷﺘﻦ ﺑﺬر ﻋﺎدتھﺎی ﺧﻮب و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺰ راهھﺎ و ﻣﺮاﺣﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﮐﺮدن اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺟﺎی ﮐﻔﺮ‪ ،‬وﺳﯿﻠﻪای اﺳﺘﺨﺪام ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ وﺟﺪان را ﺑﻪ‬
‫ﺟﻨﺒﺶ درآورد‪ ،‬زﻧﺪه و ﻣﻠﮫﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﺳﯿﻠﻪای ﮐﻪ ﯾﮏ ﺑﺎره ﺟﺎن را از ﺗﺼﻮراﺗﯽ ﺑﻪ ﺗﺼﻮرات‬
‫دﯾﮕﺮ و از درﮐﯽ ﺑﻪ درک دﯾﮕﺮ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻤﯽﮔﺬارد ﺑﺎ اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ اﯾﻦ ﮔﺎم‪ ،‬ھﻤﺎن‬
‫ﺟﺎ ﺑﻤﺎﻧﺪ! ﺑﺴﺮﻋﺖ آن را ﺑﻪ ﻋﺎدت ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ! ﻋﺎدﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن و اﺷﺨﺎص‬
‫درآﻣﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺷﺨﺺ ﻣﺴﻠﻤﺎن را از ﻣﺤﯿﻂ ﮐﻔﺮی ﮐﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﯿﺮون‬
‫ﻣﯽآورد ﺗﺎ ﺑﺎ ﻣﺆﻣﻨﺎن دﯾﮕﺮ ارﺗﺒﺎط ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﮫﺮﺑﺎن ﺷﻮد‪ ،‬و ﻣﯿﺎن او و ﻣﺆﻣﻨﺎن‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ دوﺳﺘﯽ و »ﺧﻮﯾﺸﯽ« ھﻤﺎﻧﻨﺪ ھﻤﺨﻮﻧﯽ اﯾﺠﺎد ﺷﻮد و ﺣﺘﯽ از آن ھﻢ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ! ﭘﺲ از آن ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﻋﺎدت ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ از اﯾﻤﺎن ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ و ﮐﺎرھﺎی آﻧﺎن ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس اﯾﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ آﻧﺎن ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮای آﻧﺎن ﻋﺎدی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ھﻤﺮاه ﺑﺎ‬
‫آﻧﺎن ﺑﻪ ﻗﺮآن ﮔﻮش ﻓﺮا ﻣﯽدھﺪ ﺗﺎ ﮔﻮش ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻗﺮآن ﺑﺮای آﻧﺎن ﻋﺎدی ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ آﻧﺎن‬
‫_____________________‬
‫‪١‬ـ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻧﮏ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »ﺷﺒﮫﺎت ﺣﻮل اﻹﺳﻼم« ﻓﺼﻞ ﻣﺸﺮوح »اﻹﺳﻼم واﻟﺮق«‪) .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫»اﺳﻼم و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽھﺎی روﺷﻨﻔﮑﺮان‪ ،‬ج ‪ «۱‬ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٨٠‬‬

‫ﻣﯽﺟﻮﺷﺪ ﺗﺎ ﺟﻮﺷﺶ و دوﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﺎدت درآﯾﺪ‪ ،‬و ﺑﺎر ﺑﻼھﺎی ﺧﻮد را ﺑﺎ ھﻢ ﺑﻪ‬
‫دوش ﮐﺸﻨﺪ ﺗﺎ ﮐﻢﮐﻢ ﺗﺤﻤﻞ ﻣﺸﮑﻼت در راه ﻋﻘﯿﺪه و اﯾﻤﺎن ﺑﺮای آﻧﺎن ﻋﺎدت ﺷﻮد!‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را وادار ﻣﯽﮐﻨﺪ ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﮐﻔﺎر رود ﺗﺎ ﮐﻢﮐﻢ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﮐﻔﺎر‬
‫ﺑﺮای آﻧﺎن ﻋﺎدت ﺷﻮد!‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪای ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ اﻓﮑﺎر و ﭘﻨﺪارھﺎ و ﻓﻀﺎﯾﻞ اﺳﻼﻣﯽ در آن ﺣﮑﻤﻔﺮﻣﺎ‬
‫ً‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮ آن‪ ،‬در ﯾﮏ زﻣﺎن‪ ،‬ﻋﻤﻼ ﻋﺎدتھﺎی ﻓﺮدی و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﮔﺮدد‪،‬‬
‫ُ‬
‫ﺗﺎ دوام و اﺳﺘﻤﺮار آن ﻋﺎدتھﺎ ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺪون ﮐﻨﺪی و ﺟﻤﻮد ﺟﺮﯾﺎن ﭘﯿﺪا‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺮﺧﻮرد و ﺿﻤﯿﻤﻪ ﺷﺪن ھﻤﻪی ﻋﺎدات ﻓﺮدی و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﺑﺲ ﻣﺤﮑﻢ و اﺳﺘﻮار دارد‪.‬‬
‫ھﻤﻪی ﻋﺎدتھﺎی ﻧﻔﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬راﺳﺘﯽ‪ ،‬وﻓﺎ‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ‪ ،‬ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺨﺸﺶ‪ ،‬اﯾﺜﺎر و‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ آنھﺎ ﻧﯿﺰ دارای ھﻤﯿﻦ آﺛﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﺑﺮای اﯾﺠﺎد ﻋﺎدتھﺎی ﻧﯿﮑﻮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ و ﺗﺤﺮﯾﮏ وﺟﺪان و ﺿﻤﯿﺮ ﺑﺎﻃﻦ و‬
‫اﯾﺠﺎد ﻣﯿﻞ و رﻏﺒﺖ در ﮐﺎر ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬ﭘﺲ از آن ﻣﯿﻞ را ﺑﻪ ﮐﺎر واﻗﻌﯽ ﻣﺸﺨﺼﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ دارای ﺣﺪود و وﯾﮋﮔﯽھﺎی روﺷﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻇﺎھﺮ و ﺑﺎﻃﻦ را ﺑﺎ ھﻢ آﻣﯿﺨﺘﻪ ھﺮ دو‬
‫را ھﻤﺸﺄن و ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﻣﯿﻞ و رﻓﺘﺎر‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻣﯿﻞ و رﻓﺘﺎر را از ﺻﻮرت ﻓﺮدی‬
‫ﺑﯿﺮون آورده آن را ﺣﻠﻘﻪھﺎی راﺑﻂ ﺳﻠﺴﻠﻪی ﻣﺤﮑﻢ اﺟﺘﻤﺎع ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯿﻞ و رﻏﺒﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺎﻃﻦ اﻧﺴﺎن ﺑﺮای ﭘﯿﻮﻧﺪ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﺎ ﺧﺪا و ﺧﻮاﺳﺘﻦ از او‬
‫و ﻃﻠﺐ روزی از درﮔﺎه او‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ رﻏﺒﺖ ﺑﺎﻃﻨﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺎ ﻣﺮاﺳﻢ و‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﻌﯿﻦ ﻓﺮدی ﺑﻪ ﯾﮏ ﮐﺎر‬
‫دﺳﺘﻪﺟﻤﻌﯽ ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪ و ﻣﺤﺒﺖ ھﻤﻪ ﺗﺤﻮل ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫زﮐﺎت ﻣﯿﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﻧﺪرون ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن ﭘﯿﺪا ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺮای آزاد ﮐﺮدن ﺟﺎن‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ از ﺑﺨﻞ و اﯾﺠﺎد ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ و ھﻤﺪردی ﺑﺎ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان و ھﻤﮑﺎری ﺑﺎ اﺟﺘﻤﺎع‪ .‬اﯾﻦ ﻣﯿﻞ‬
‫دروﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻇﺎھﺮ ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺑﺎ ﺣﺪود ﺧﺎص ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺷﮑﻞ ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ھﻢ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫و ﺣﺪود آن در داراﯾﯽ ﻣﻌﯿﻦ اﺳﺖ و ھﻢ ھﻨﮕﺎم ﭘﺮداﺧﺖ آن‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر ﻓﺮدی ﺑﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫ﺑﺪل ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﺎﯾﻪی ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮ آن اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪھﻤﯿﻦ ﺷﯿﻮه ﺗﻤﺎم ﻋﺎدتھﺎی اﺳﻼﻣﯽ از زﻧﺪه ﮐﺮدن رﻏﺒﺖ و ﺧﻮاﺳﺖ آﻏﺎز ﺷﺪه‪،‬‬
‫آﻧﮕﺎه اﯾﻦ رﻏﺒﺖ ﺑﺎﻃﻨﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻠﯽ زﻧﺪه و ﻣﺠﺴﻢ و ﻣﺸﺨﺺ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ اﻧﺪک ﮐﻮﺷﺶ ﻃﺎﻗﺖﻓﺮﺳﺎ و ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻧﯿﺰ ﺑﺮای اﻧﺴﺎن ﭘﯿﺶ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ ،‬و‬
 ‫‪٢٨١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬

‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ رﻏﺒﺖ ﮐﻢﮐﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﺎدت درﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﺎدت‪ ،‬آ ﮔﺎھﺎﻧﻪ و ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس ﺷﻌﻮر و ﺗﻮﺟﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد ﻧﻪ ﺧﻮد ﮐﺎر و ﻧﺎآ ﮔﺎھﺎﻧﻪ و ﺑﯿﺮوح‪.‬‬

‫‪ -۶‬ﺗﺨﻠﯿﻪی ﻧﯿﺮو‬
‫از وﺳﺎﯾﻞ و اﺑﺰار اﺳﻼم ﺑﺮای ﺗﺮﺑﯿﺖ و درﻣﺎن اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﺨﻠﯿﻪی ﺑﺎرھﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎه در‬
‫ﺟﺎن و ﺟﺴﻢ اﻧﺒﻮه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﻤﯽﮔﺬارد اﯾﻦ ﺑﺎرھﺎ ﯾﮏﺟﺎ ﮔﺮد آﯾﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﺨﻮاھﺪ ﺑﺮای رھﺎ‬
‫ﮐﺮدن ﯾﮑﺒﺎرهی آنھﺎ ﮔﺮدآوری ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺎن و ﺑﺪن از ﺑﺎرھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﭘﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺟﺪا ﮐﺮدن اﯾﻦ دو ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻓﻄﺮی‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﺎ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﻄﺮت ﺳﺎﻟﻢ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﺪون ھﯿﭻ ھﻼﮐﺖ و رﻧﺠﯽ ھﻤﯿﺸﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎرﮔﯿﺮی اداﻣﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬اﺳﻼم ﻧﯿﺮوھﺎی ﮔﺮدآﻣﺪه را ﺑﺮای ﮐﺎرھﺎی ﻣﺜﺒﺖ ﺧﻼﻗﻪ ﺑﮑﺎر‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﺎ در راه ﺳﺎزﻧﺪﮔﯽ و آﺑﺎداﻧﯽ و ﺧﯿﺮ ﺑﮑﺎر رود‪.‬‬
‫ﻧﯿﺮوﯾﯽ را ﮐﻪ ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ و ﺳﺮﺷﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬از ﺑﺮﺧﻮردھﺎی ﺧﻮد ﺑﺎ اﻣﻮر دﯾﮕﺮ‪ ،‬از‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺟﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و اﺳﻼم آنھﺎ را ﮔﺮدآوری ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺮوﯾﯽ اﺳﺖ ﺑﯽﻃﺮف ﮐﻪ ھﻢ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺑﮑﺎرﮔﯿﺮی در ﮐﺎرھﺎی ﺧﯿﺮ و ھﻢ در ﮐﺎرھﺎی ﺷﺮ‪ ،‬ھﻢ ﺳﺎزﻧﺪﮔﯽ و ھﻢ‬
‫ﺧﺮاﺑﮑﺎری دارد‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ ھﻢ ھﺴﺖ ﺑﺪون ھﺪف و ﺟﮫﺖ ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻧﺎﺑﻮد ﺷﻮد و از ﺑﯿﻦ ﺑﺮود‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﺑﺮای اﺳﺘﻔﺎدهی ﺧﯿﺮ‪ ،‬آن ﻧﯿﺮوھﺎ را ﺑﻪ ﺟﮫﺖ درﺳﺘﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﻣﮫﻢ و ﺧﻄﺮﻧﺎک اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺎرھﺎ ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﻣﻌﯿﻨﯽ در ﯾﮏ ﺟﺎ اﻧﺒﺎر‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﻣﺪت زﯾﺎدی ﺑﺪون ھﺪف ﻋﻤﻠﯽ در ﯾﮏ ﺟﺎ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﺟﻮد اﻧﺴﺎن ﺿﺮر‬
‫ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﺴﯿﺎری از اﻧﻮاع ﺑﯿﻤﺎریھﺎی رواﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ رواﻧﺸﻨﺎﺳﺎن و رواﻧﭙﺰﺷﮑﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪدﻟﯿﻞ ﻧﯿﺮوھﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون اﺳﺘﻔﺎده در ﯾﮏ ﺟﺎ اﻧﺒﺎر ﺷﺪه در راه ﻃﺒﯿﻌﯽ‬
‫ﺧﻮد ﺑﮑﺎر ﺑﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و راه درﺳﺖ ﺧﻮد را ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬اﺳﻼم اﯾﻦ ﻧﯿﺮوھﺎ را در ﯾﮏ ﺟﺎ اﻧﺒﺎر ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺟﺎن را از‬
‫ﺑﺴﯿﺎری از اﻧﻮاع اﻧﺤﺮافھﺎﯾﯽ ﮐﻪ در رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺎﻟﻢ ﻧﮕﺎه ﻣﯽدارد‪ .‬ﺑﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﺎر آن ﻋﻘﺪهھﺎی ﮐﺸﻨﺪه و اﺿﻄﺮاب و ﻧﺎراﺣﺘﯽھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدن ﻧﯿﺮوی‬
‫اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬در ﻧﻔﺲ ﭘﺪﯾﺪ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﺒﺒﯽ اﻧﺤﺮاﻓﯽ در ﻧﻔﺲ ﺑﻪ وﺟﻮد آﯾﺪ آن‬
‫اﻧﺤﺮاف را از راه ﺧﻮد آن درﻣﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ھﯿﭻ ﻣﻌﺎﻟﺠﻪای ﺑﺮای ﻧﻔﺲ ﺑﮫﺘﺮ از ﺑﮑﺎر ﺑﺮدن‬
‫اﯾﻦ ﻧﯿﺮوھﺎ ﺑﺮای ﮐﺎرھﺎی ﻣﺜﺒﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ اﻧﺴﺎن و اﺣﺴﺎس اﻧﺴﺎن را ﻧﺴﺒﺖ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٨٢‬‬

‫ﺑﻪ ذات و ﺷﺨﺼﯿﺖ او ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ آن ﺑﺎرھﺎﯾﯽ را ﻧﯿﺰ ﮐﻪ اﻧﺒﺎر ﺷﺪن آنھﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎری و آﺷﻔﺘﮕﯽ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ ،‬ﺗﺨﻠﯿﻪ و در راه درﺳﺖ ﺧﻮد رھﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺜﺎلھﺎی ﺗﺨﻠﯿﻪی ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﺪان ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﯿﺮوی ﻃﺒﯿﻌﯽ و‬
‫ﻓﻄﺮی »ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪی« اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮش ﻧﯿﺎﻣﺪن از ﺷﯿﻄﺎن و ﭘﯿﺮوان ﺷﯿﻄﺎن و ﺷﺮی ﮐﻪ‬
‫ﺷﯿﻄﺎن و ﭘﯿﺮوان او ﺑﻪ روی زﻣﯿﻦ ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﯽآورﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﯾﻦ ﻧﯿﺮوی‬
‫ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪی‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﯿﺮوی ﮐﺸﻨﺪه ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اﻧﺴﺎن را در ھﻢ رﯾﺰد و‬
‫ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ او را ﻓﺎﺳﺪ ﮐﻨﺪ‪ .‬در ھﻤﺎن ھﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﻓﺮد ﺑﺮای روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ ﺷﺮ ﺑﻪ روی زﻣﯿﻦ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ ﮐﺎرآی ﻣﺜﺒﺖ او ﻧﯿﺰ ﻣﺤﻘﻖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﺮای ﻣﺒﺎرزهی ﺑﺎ ﺷﺮ و‬
‫ﺑﺪی ﺷﺨﺼﯿﺖ او ﻧﻤﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در اﯾﻦ ﮐﺎر اھﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ ھﻤﻪی اﯾﻦھﺎ‪ ،‬ھﺪف‬
‫ﻋﺎﻟﯽ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﭘﺎک ﺷﺪن ﺟﺎﻣﻌﻪ از آﻟﻮدﮔﯽھﺎی ﺷﺮ و ﻓﺴﺎد اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ھﺪف آﻓﺮﯾﻨﺶ اﻧﺴﺎن و ارﺟﻤﻨﺪ ﮐﺮدن و ﺑﺮﺗﺮی ﯾﺎﻓﺘﻦ و ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ‬
‫ﺷﺪن او در زﻣﯿﻦ اﻋﻤﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﯿﺮوی ﻣﺤﺒﺖ را ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ﻣﺤﺒﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا و ﺟﮫﺎن ھﺴﺘﯽ و ﻣﺮدم و‬
‫زﻧﺪﮔﺎن و ﺧﯿﺮ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﻮم‪ ،‬ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ‪ .‬ﻧﯿﺮوی ﻣﺤﺒﺖ ﻧﯿﺰ ھﺪفھﺎی‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه را ﻋﻤﻠﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﯿﺮوی ﻣﺤﺒﺖ )آن ﺻﻔﺖ ﺧﺎص اﻧﺴﺎﻧﯽ( اﮔﺮ از ﺑﮑﺎرﮔﯿﺮی‬
‫ﮔﺎهﮔﺎھﯽ آن ﭘﯿﺸﮕﯿﺮی ﮐﻨﻨﺪ و ﯾﺎ در راه ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮد ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺣﻖ‬
‫دارد ﻓﺎﺳﺪ و ﺑﻪ ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﮐﺸﻨﺪه ﮐﻪ ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ اﻧﺴﺎن را ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﻮد! اﮔﺮ اﯾﻦ‬
‫ﻧﯿﺮوی ﻣﺤﺒﺖ راھﯽ ﭘﯿﺪا ﻧﮑﺮد ﮐﻪ از درون ﺷﺨﺺ ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮد دوﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻋﺸﻖ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ و ﺧﻮدﭘﺮﺳﺘﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد! و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﺒﻮب و ﻣﻌﺸﻮقھﺎی ﮐﻢارزش و‬
‫ﻧﺎﭼﯿﺰی ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮردﻧﯽ و آﺷﺎﻣﯿﺪﻧﯽ و ﺟﻨﺲ و ﻟﺬتھﺎی ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا از‬
‫ﻧﻔﺲ ﺧﺎرج ﺷﺪه‪ ،‬اﻣﺎ در راه ﺻﺤﯿﺢ ﺑﮑﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﯾﺎ از اﯾﻦ ﺣﺪود ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮ رود‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم و اﻓﮑﺎر و اﺷﯿﺎ را دوﺳﺖ ﺧﻮاھﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﺳﻼم‪ ،‬آن را ﺗﺨﻠﯿﻪ ﮐﺮده در راه درﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮد ﺗﺎ در درون‬
‫ﻧﻔﺲ و در زﻧﺪﮔﯽ ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬ﺛﻤﺮ رﺳﯿﺪهی ﺧﻮد را ﺑﺪھﺪ‪ ،‬در راه ﺧﯿﺮ ﻣﺼﺮف ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﻮﺟﻮدﯾﺘﯽ ﻓﻌﺎل و ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺨﺸﯿﺪه ھﺪف ﺧﺪا را از آﻓﺮﯾﺪن اﻧﺴﺎن ﻣﺤﻘﻖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ھﻤﯿﻦ ﺳﺒﮏ و روش‪ ،‬اﺳﻼم ﻧﯿﺮوی ﺑﺪﻧﯽ و ﺣﯿﺎﺗﯽ اﻧﺴﺎن را در راه ﺗﻼش‬
‫ﮐﺸﺎورزی‪ ،‬ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﺳﺎزﻧﺪﮔﯽ ﺗﺨﻠﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﺨﻠﯿﻪای ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺳﺎﺧﺘﻦ و اﯾﺠﺎد و‬
 ‫‪٢٨٣‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬

‫آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ھﺮ ﺑﺎﻃﻠﯽ را ﻣﻨﮫﺪم ﻣﯽﮐﻨﺪ و ھﺮ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﺑﺮ ﺳﺮ راه ﺧﻮد ﺑﺒﯿﻨﺪ در ھﻢ‬
‫ﻣﯽﮐﻮﺑﺪ و ﺑﺮ ﺟﺎی آن وﯾﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﺎ ﺷﮑﻮه ﺣﻖ و ﻋﺪاﻟﺖ را ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺑﺪﯾﻨﻮﺳﯿﻠﻪ ﺑﻨﺎی ﻧﻔﺲ را از ھﺮ اﻧﺤﺮاﻓﯽ ﺣﻔﻆ و از ﺗﺸﻮﯾﻖ آن ﭘﯿﺸﮕﯿﺮی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -۷‬ﭘﺮ ﮐﺮدن ﺧﻼء‬

‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺳﻼم اﻧﺒﺎر ﺷﺪن ﻧﯿﺮوھﺎی ﺟﺴﻢ و ﺟﺎن را درﺳﺖ ﻧﻤﯽداﻧﺪ و ﺗﺨﻠﯿﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻤﯽﮔﺬارد ﺟﺰ ﺑﺮای ﺿﺮورت ﺟﻤﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﺎﻟﯽ ﻣﺎﻧﺪن آن را ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪد!‬
‫ﺧﺎﻟﯽ ﻣﺎﻧﺪن ﻧﻔﺲ از ﻧﯿﺮوھﺎ‪ ،‬ھﻤﺎن اﻧﺪازه ﺑﺮای اﻧﺴﺎن ﺿﺮر‪ ،‬ﺑﺮای ﭘﺮ ﮐﺮدن ﻇﺮف‬
‫ﺧﺎﻟﯽ ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﻋﺎدتھﺎ و اﻣﻮر ﻣﻀﺮ ﻣﻌﺘﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﺳﺨﺖ اﺻﺮار دارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ھﻨﮕﺎم ﺑﯿﺪاری ﺗﺎ ﺧﻮاب آﻧﭽﻨﺎن ﺑﻪ ﮐﺎر ﺳﺮﮔﺮم‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﺮای ﺷﮑﺎﯾﺖ از ﺑﯿﮑﺎری ﺑﺮای او ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ ﺑﺮای ﭘﺎک ﮐﺮدن‬
‫اوﻗﺎت ﻓﺮاﻏﺖ ﺧﻮد اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدن ﻧﯿﺮوھﺎی ﺧﻮد از راه اﻧﺤﺮاﻓﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ از روش اﺻﯿﻞ ﺑﯿﺮون رود‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ ﻣﺨﻠﻮق ﺑﺸﺮی ﻧﺎﺑﻮد ﺷﻮد‪ .‬ھﺮﮔﺰ ھﺪف اﺳﻼم‬
‫اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﻟﺬت ﺑﺮدن از ﻃﯿﺒﺎت و ﭘﺎﮐﯿﺰهھﺎی زﻣﯿﻦ دﻋﻮت‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﯾﺎدآور ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﮫﺮهی ﺧﻮد را از زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ھﻼک‬
‫ﺧﻮد اﻧﺴﺎن را ﻣﯽﺧﻮاھﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮﮔﺮﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻤﯿﻞ ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﺑﺮ ﻧﯿﺮو و ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮدن آن‪ ،‬و ﻓﻘﻂ ﮐﺎر ﮐﺮدن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺠﺰ ﮐﺎر‪ ،‬ﻋﺒﺎدت ﮐﺮدن ﺑﺎ ﻋﺸﻖ و ﻋﻼﻗﻪ‪ ،‬ﯾﺎدآوری ﻗﻠﺒﯽ ﺧﺪا‪ ،‬ﺧﻮاب ﻧﯿﻤﺮوز در ﮔﺮﻣﺎ‪،‬‬
‫ﺷﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮادهھﺎ و دوﺳﺘﺎن و ﮔﻔﺘﻦ داﺳﺘﺎنھﺎی ﭘﺎک و ﻧﺎآﻟﻮده‪ ،‬دﯾﺪ و ﺑﺎزدﯾﺪھﺎ‪،‬‬
‫ﻣﺮاحھﺎ و ﺧﻮﺷﻤﺰﮔﯽھﺎی ﻣﻌﻘﻮل و ﻣﻼﯾﻢ‪ ،‬و اﻧﻮاع و اﻗﺴﺎم ﺗﻔﺮﯾﺤﺎت ﺷﺎدیﺑﺨﺶ ﻧﯿﺰ ﺟﺰء‬
‫ﺳﺮﮔﺮﻣﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﻣﮫﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن ﻓﺮاﻏﺘﯽ دﯾﺪه ﻧﺸﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی‬
‫ﭼﯿﺰی ﭘﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﺳﻼم ﻋﺎدتھﺎ و رﺳﻮم و ﻋﯿﺪھﺎ و ﻣﺮاﺳﻢ ﺧﺎص و‬
‫ﺷﻌﺎﺋﺮ و روشھﺎی زﻧﺪﮔﯽ ﺟﺎھﻠﯿﺖ را ﻣﻠﻐﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪﺣﺎل ﺧﻮد ﻧﻤﯽﮔﺬارد‬
‫ﮐﻪ در ﭘﺮ ﮐﺮدن اﯾﻦ ﺟﺎھﺎی ﺧﺎﻟﯽ ﺳﺮﮔﺮدان ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ و ﯾﺎ ﻧﻔﮫﻤﯿﺪه ﺑﺎ ﭼﯿﺰھﺎی زﯾﺎنآوری ﭘﺮ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻮری ﻋﺎدتھﺎ و اﻋﯿﺎد و ﻣﺮاﺳﻢ ﺑﺰرگ و ﺟﺸﻦھﺎ و ﺷﯿﻮهی زﻧﺪﮔﯽھﺎی‬
‫دﯾﮕﺮی ﺑﻪﺟﺎی آنھﺎ ﻣﯽﮔﺬارد ﺗﺎ اﯾﻦ ﺧﻼء را ﭘﺮﮐﻨﺪ‪ .‬در دورهی ﺟﺎھﻠﯿﺖ اﻋﺮاب ﺑﺮای‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٨٤‬‬

‫ﮐﺎرھﺎی زﺷﺘﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺮب ﺧﻤﺮ‪ ،‬ﻗﻤﺎرﺑﺎزی‪ ،‬ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﺖھﺎ‪ ،‬ﮔﻮش ﮐﺮدن ﺷﻌﺮھﺎی‬
‫ﮔﻤﺮاهﮐﻨﻨﺪهای ﮐﻪ ھﯿﭽﯿﮏ از ھﺪفھﺎی اﻧﺴﺎﻧﯽ را در ﻧﻈﺮ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﮔﺮد ھﻢ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﺑﻪ ﺟﺎی اﯾﻦ ﭼﯿﺰھﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﺮای ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺪای واﺣﺪ‪ ،‬ادای ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪،‬‬
‫ﻗﺮآن ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺎ ھﻤﺪﯾﮕﺮ و ﺷﻨﯿﺪن رھﻨﻤﻮدھﺎ و ارﺷﺎدھﺎی رﺳﻮل ﺧﺪا و دﯾﺪ و‬
‫ﺑﺎزدﯾﺪھﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦھﺎ‪ ،‬ﮔﺮد آورد و ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن در اﻋﯿﺎد و ﺟﺸﻦھﺎی ﺧﻮد راه و‬
‫روشھﺎی ﻣﻔﺴﺪی ﭘﯿﺸﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﺳﻼم آن ﻋﯿﺪھﺎ را از ﻣﯿﺎن ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﻪﺟﺎی آنھﺎ‬
‫ﺟﺸﻦھﺎی ارﺟﻤﻨﺪ و ﭘﺎﮐﯽ ﮔﺬاﺷﺖ ﮐﻪ ﭘﺮ از ﻣﻌﺎﻧﯽ ﭘﺎﮐﯿﺰه و اھﺪاف ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪای ﮐﺎر ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی ﻧﻮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﺎ ﺑﺴﺘﮕﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﺸﺮﮐﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از آن ھﺮﮔﺰ اﺳﻼم ﻧﯿﺎوردﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﮐﺮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺟﺎی ﺧﺎﻟﯽ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان را‬
‫ﺑﺎ اﯾﺠﺎد دوﺳﺘﯽ ﻣﯿﺎن ﻣﺆﻣﻨﺎن ﭘﺮ ﮐﺮد و ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﺑﻪﺟﺎﯾﺨﻮﯾﺸﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﺟﺎی‬
‫ﺧﺎﻟﯽ آنھﺎ را در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﭘﺮ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ اﯾﻦ دوﺳﺘﯽ را در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ھﻤﺨﻮﻧﯽ اﺣﺴﺎس ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آن ﺑﺮادری را ﮐﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ﻣﯿﺎن ﻣﮫﺎﺟﺮان و اﻧﺼﺎر ﻗﺮار داد‬
‫ﺑﻪﺟﺎﯾﯽ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ اﻧﺼﺎر ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺧﻮد را ﺑﺎ ھﺠﺮت ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺮادروار ﻗﺴﻤﺖ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ۡ َ َ ٗ ّ َّ ٓ ُ ْ َ ُ ۡ ُ َ َ َ ٰٓ ُ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ‬
‫س ِه ۡم َول ۡو �ن ب ِ ِه ۡم‬
‫� أنف ِ‬ ‫� ُدون ِ� ُص ُدورِهِم حاجة مِما أوتوا و�ؤث ِرون‬‫﴿و� ِ‬
‫َ َ َ ‪ٞ‬‬
‫اصة ۚ﴾ ]اﻟﺤﺸﺮ‪.[۹ :‬‬ ‫خص‬
‫»در دلھﺎی ﺧﻮد ھﯿﭻ ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ دادهھﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ )ﮐﻪ ﺑﺨﻞ ورزﻧﺪ( و ھﺮ‬
‫ﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﭼﯿﺰی ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺎز ھﻢ )ﻣﮫﺎﺟﺮان را( ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدھﻨﺪ«‪.‬‬
‫و از اﯾﻦ ﺑﺎﻻﺗﺮ اﯾﻦ ﺑﺮادری ﺗﺎ ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﮐﺸﯿﺪ ﮐﻪ در ﻣﯿﺮاث ﻧﯿﺰ ﺷﺮﯾﮏ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻨﻮﺳﯿﻠﻪ در ﺟﺎنھﺎی ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺟﺎی ﺧﺎﻟﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎر از ﮔﻮاراﺗﺮﯾﻦ وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺟﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای اﺳﺘﻮار‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺟﺎن ﭘﺎرهای از ﺧﻮاﺳﺘﻪھﺎی آن را از او ﺑﺎز ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬وﺳﯿﻠﻪی درﺳﺖ ﭘﺮ‬
‫ﮐﺮدن ﺟﺎی ﺧﺎﻟﯽ اﯾﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪ و ﻣﯿﻞ‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﭼﯿﺰ ﺟﺪﯾﺪی اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮔﺮاﯾﺶ و ﯾﺎ دﯾﮕﺮ‬
‫اﻣﯿﺎل و ﮔﺮاﯾﺶھﺎی ﺧﺎﻟﯽ ﺷﺪه را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل دارد ﺗﺎ ﭘﯿﻮﻧﺪھﺎی ﺟﺎن از درون‪،‬‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را اﺳﺘﻮار ﮐﻨﻨﺪ و ﺳﻠﺴﻠﻪھﺎی ﻣﺤﮑﻤﯽ از درون ﺟﺎن را ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪٢٨٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬

‫‪ -۸‬ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﺎ ﭘﯿﺸﺎﻣﺪﻫﺎ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ و درد اﺳﺖ و روﯾﺎروﯾﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺸﺎﻣﺪھﺎ‪ .‬ﺗﺎ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮدم زﻧﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ رﻓﺘﺎر وﯾﮋهی آﻧﺎن در اﻣﻮر و ﯾﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﯿﺮون از ﺣﺴﺎب و اراده‪،‬‬
‫در ﻣﻌﺮض ھﻤﯿﺸﮕﯽ روﯾﺪادھﺎ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮﺑﯽ ﻣﺎھﺮی ﮐﻪ در ﮐﺎر ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺘﺎد اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺬارد ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﯿﺸﺎﻣﺪھﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎم و ﺑﯿﮫﻮده ﺑﮕﺬرﻧﺪ و ﭘﻨﺪ و ارﺷﺎدی از آنھﺎ‬
‫ﻧﯿﺎﻣﻮزد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ آن روﯾﺪادھﺎ را ﺑﺮای ﺗﺮﺑﯿﺖ و ﺟﻼ دادن و ﭘﺎک ﮐﺮدن ﺟﺎنھﺎ ﺑﮑﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮد‬
‫و ﭼﻨﺎن اﺛﺮی ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی آنھﺎ در ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﮔﺬارد ﮐﻪ ﺑﻪ زودی از ﺑﯿﻦ ﻧﺮود ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺑﺮای ھﻤﯿﺸﻪ در ﻧﻔﺲ ﻧﻘﺶ ﺑﻨﺪد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺗﺮی ﭘﯿﺸﺎﻣﺪھﺎ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان وﺳﯿﻠﻪای ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺮ دﯾﮕﺮ وﺳﺎﯾﻞ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫وﯾﮋهای در ﺟﺎن ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﯽ آن را ﻣﯽﮔﺪازﻧﺪ و ذوب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬روﯾﺪاد‪ ،‬ﺟﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﺗﻤﺎم و ﮐﻤﺎل از ﺟﺎی ﺧﻮدﺗﮑﺎن ﻣﯽدھﺪ و ﺣﺮارﺗﯽ از ﮐﻨﺶھﺎ و واﮐﻨﺶھﺎ در درون آن‬
‫ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ ﮐﻪ ﮔﺎھﯽ ﺑﻪ اﻧﺪازهی ﮔﺪاﺧﺘﻦ و ﯾﺎ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﮔﺪاز‪ ،‬ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﻪ ھﻤﻪ روز در ﺟﮫﺎن روی ﻣﯽدھﺪ و ﻧﻪ ﻧﻔﺲ در ﺣﺎل آﺳﺎﯾﺶ و اﻣﻦ و آراﻣﺶ‬
‫و ﯾﺎ راﺣﺖﻃﻠﺒﯽ و ﻣﺎﻧﺪن در ﯾﮏ ﺣﺎل رﺧﻮت‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ آﺳﺎن اﺳﺖ ﺑﺪان ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎرهای از ﺣﺎﻟﺖھﺎی وﺟﺪ‪ ،‬و ﺑﺎزﺗﺎبھﺎی رواﻧﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎل ﻋﺒﺎدت‬
‫ﺑﺮای اﻧﺴﺎن ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﮔﺮﻣﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮔﺪاز در ﺟﺎن ﭘﯿﺶ آورده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫اﯾﻦ از ﺣﺎﻟﺖھﺎی ﻧﺎدری اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻌﺪاد اﻧﺪﮐﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺪان دﺳﺖ ﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﭘﯿﺸﺎﻣﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﺪرﺗﯽ ﮐﻪ از ﺧﺎرج ﺑﺮ ﻧﻔﺲ ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺪاﺧﺘﻦ را ﺑﺪون اراده و‬
‫آ ﮔﺎھﯽ و ﻣﯿﻞ ذاﺗﯽ‪ ،‬ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﺪﯾﻦ درﺟﻪ از اﺣﺴﺎس ﻋﺎﻟﯽ‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو‬
‫ﻣﺆﺛﺮﺗﺮﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ ﺑﺮای ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ درﺟﻪی ﮔﺪاﺧﺘﻦ ﻧﻤﯽرﺳﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﯿﻦ اﺳﺖ!‬
‫ﻣﺜﻠﯽ اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺗﺎ آھﻦ ﮔﺮم اﺳﺖ ﺑﮑﻮب! زﯾﺮا در ھﻨﮕﺎم ﮔﺮﻣﯽ آھﻦ‪ ،‬ﭘﺘﮏ‬
‫ﮐﻮﺑﯿﺪن ﺑﺮ آن آﺳﺎن اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮان آن را ﺑﻪ ھﺮ ﺷﮑﻠﯽ درآورد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺳﺮد ﺷﺪ ﺑﺎ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺗﻼش و ﮐﻮﺷﺶ ﻧﯿﺰ ھﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺷﮑﻠﯽ از آن ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﺑﮑﺎر ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭘﯿﺸﺎﻣﺪ و »آھﻦ ﮔﺮم« ﯾﮑﯽ از ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﮫﻢ ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫در ﺣﺎﻟﺖ ذوب و ﮔﺪاﺧﺘﮕﯽ ﻧﻔﺲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ھﺮ رﻧﮕﯽ از ارﺷﺎد و ﭘﺎﮐﺴﺎزی‬
‫را ﺑﻪﮔﻮﻧﻪای در آن ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ھﺮﮔﺰ اﺛﺮ آن از ﺑﯿﻦ ﻧﺮود و ﯾﺎ دﺳﺖ ﮐﻢ ﺑﻪ زودی‬
‫زاﯾﻞ ﻧﺸﻮد‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٨٦‬‬

‫ﻗﺮآن‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﻣﻠﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن را از آﻏﺎز ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ در آوردن‬
‫ﭘﯿﺸﺎﻣﺪھﺎ ﺑﺮای ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻧﻔﻮس اھﺘﻤﺎم و ﭼﻨﺎن اﺳﺘﻔﺎدهای از آن ﮐﺮد ﮐﻪ اﺛﺮی ﻋﺠﯿﺐ و‬
‫ﻋﻤﯿﻖ در ﺟﺎنھﺎ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬از ﻧﺘﺎﯾﺞ آن ﻣﻠﺖ ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰی ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺳﺮاﺳﺮ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫آن ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻠﺘﯽ ﮐﻪ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر ﺑﺮای آﻧﺎن ﮔﻮاھﯽ داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ اﻣﺘﯽ‬
‫ھﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ از ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻋﺎﻟﻢ ﺧﺎرج ﺷﺪهاﯾﺪ ﺗﺎ دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ ﮐﺎرھﺎی ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه وادار‬
‫ﮐﻨﯿﺪ و از ﮐﺎرھﺎی زﺷﺖ ﺑﺎز دارﯾﺪ و اﯾﻦ ﮐﺎرھﺎ را در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ«‪.‬‬
‫در ﻧﮕﺎه ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﻋﻤﺪهای ﻣﯿﺎن ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﺮدم ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی روﯾﺪادھﺎ در ﻣﮑﻪ و‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﺮدم ﺑﺎ ھﻤﯿﻦ وﺳﯿﻠﻪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد‪ .‬در روزﮔﺎران ﻣﮑﻪ ھﻤﻪی‬
‫ارﺷﺎدھﺎ در ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮعھﺎ ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪ :‬ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ رﻧﺞ و اذﯾﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن‪،‬‬
‫ﺗﺤﻤﻞ ﺳﺨﺘﯽھﺎ‪ ،‬ﭼﯿﺮه ﮐﺮدن ﻧﻔﺲ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺳﺨﺘﯽھﺎ‪.‬‬
‫اﻣﺎ راھﻨﻤﺎﯾﯽھﺎ و روﯾﮑﺮدھﺎی روزﮔﺎران ﻣﺪﯾﻨﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﻮﺿﻮع دﯾﮕﺮی ﺑﻮد‪ :‬روﯾﺎروﯾﯽ‬
‫ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن‪ ،‬ﺟﺒﮫﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺎ ﻗﺪرت در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺠﺎوزﮐﺎران‪ ،‬دور ﮐﺮدن ذﻟﺖ از ﺧﻮد و ﻧﺮﻓﺘﻦ‬
‫زﯾﺮ ﺑﺎر ﺗﺠﺎوز و ﺳﺘﻢ‪.‬‬
‫ﺟﮫﺖ ﺳﯿﺮ اﯾﻦ دو ﺷﯿﻮهی ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﻪ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﺪا اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ھﺮ دو ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎﻧﺐ ﯾﮏ ھﺪف ﻣﯽروﻧﺪ! ھﺮ دو ﺑﺮای رو آوردن و ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬از روی ﺻﻔﺎ و‬
‫ﺧﻠﻮص و اﯾﺠﺎد ﺗﻮازن و ﺗﻌﺎدﻟﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا در ﻧﻔﺲ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآورد‪ .‬اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﺮ اﺛﺮ ﻓﺸﺎرھﺎی ﺧﺎرﺟﯽ ﮔﺎھﯽ ﺑﻪ راﺳﺖ و ﮔﺎھﯽ ﺑﻪ ﭼﭗ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎﻟﺺ‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬اﯾﻦ ھﻤﺎھﻨﮕﯽ ﺑﮫﯿﻨﻪ و ﺗﻌﺎدل را در ﺟﺎن آدﻣﯽ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ!‬
‫ً‬
‫ﻣﻔﺎﺧﺮه و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪی ﺑﯿﺶ از اﻧﺪازه و ﺗﮑﺒﺮ و ﺧﻮد ﺑﺰرگﺑﯿﻨﯽ ﺷﺪﯾﺪی ذاﺗﺎ ﻣﯿﺎن‬
‫ﻋﺮبھﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﺣﺎل در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻖ اﻋﻤﺎل ﺷﻮد و ﯾﺎ ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬ﺑﺮای آﻧﺎن ﯾﮑﺴﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺑﺮای اﻧﺪﯾﺸﻪی واﻻ و ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از ارزشھﺎی ﻋﺎﻟﯽ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻧﺒﻮد‪ .‬ذاﺗﺎ دارای ﭼﻨﯿﻦ ﺻﻔﺎﺗﯽ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ھﯿﭻﯾﮏ از آﻧﺎن ﺗﺎب ﺗﺤﻤﻞ ﺳﺨﺘﯽھﺎ را‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ در راه رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺣﻖ ﻧﯿﺰ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ آزار و اذﯾﺘﯽ ﺷﻤﺸﯿﺮ از ﻧﯿﺎم ﺑﯿﺮون آورده ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﯽﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺎری ﻧﺪاﺷﺖ ﺣﻖ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﮐﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ او اﺳﺖ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺿﺮر او‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬
‫در ھﻤﻪی ﮔﻮﺷﻪ و ﮐﻨﺎرهھﺎی ﺟﺰﯾﺮهاﻟﻌﺮب آﺷﻮب و ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺮﭘﺎ ﺑﻮد و ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢھﺎی‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪای اداﻣﻪ داﺷﺖ‪ .‬ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب ﻧﻪ ﺻﻠﺢ ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ و ﻧﻪ ﺣﻘﯽ در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن‬
‫ﺣﮑﻤﻔﺮﻣﺎ ﺑﻮد‪ ،‬در ھﻤﺎن زﻣﺎن ھﯿﭻ ھﺪف ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﻟﻮدهی ﺑﻨﺎی اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺑﻠﻨﺪﭘﺎﯾﻪ‬
 ‫‪٢٨٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬

‫اﺳﺖ ﻋﺮب را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻧﻤﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺳﺰاوار ﺑﮑﺎرﮔﯿﺮی واژهی »اﻧﺴﺎن« در ﺑﺎرهی‬
‫آﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺘﯽ »ﻓﻀﺎﯾﻠﯽ« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﮐﺮم و ﻣﮫﻤﺎنﻧﻮازی‪ ،‬و ﮔﺎه وﻓﺎی ﺑﻪ ﻋﮫﺪ و زﯾﺮ ﺑﺎر ﻇﻠﻢ‬
‫ﻧﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن رواج داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ »ﺳﻮاران در ھﻨﮕﺎم ﺳﻮاری«‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﮐﺎرھﺎی ﺧﻮد اﻓﺘﺨﺎر ﮐﻨﻨﺪ و رﺟﺰ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و ﺑﻪ رخ دﯾﮕﺮان ﺑﮑﺸﻨﺪ‪ ،‬و در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺳﺮزﻧﺶھﺎی دﺷﻤﻦ از ﺧﻮد دﻓﻊ ﻧﻨﮓ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و در واﻗﻊ اﯾﻤﺎﻧﯽ ﺑﺪﯾﻦ ارزشھﺎی راﯾﺞ در‬
‫ﻣﯿﺎن ﺧﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ! ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ادﻋﺎ اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬در ھﻤﺎن ھﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﮫﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺧﻮد ﺷﺘﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﺸﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﮐﺮم و ﺑﺨﺸﺶ آﻧﺎن را ﺑﺮای ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﻧﺎﺗﻮاﻧﺎن و ﺣﺮﻣﺎنزدﮔﺎن و ﺑﯿﭽﺎرﮔﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ھﯿﭽﮑﺲ در ﻓﮑﺮ آﻧﺎن ﻧﺒﻮد و ﻧﺎﻟﻪی‬
‫آﻧﺎن ﺑﻪ ﮔﻮش ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬اﻧﺪک ﻃﻌﺎﻣﯽ دھﻨﺪ! از اﯾﻦ رو ﻗﺮآن ﺳﺨﺖ اﺻﺮار و ﺗﺄﮐﯿﺪ‬
‫دارد ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ارزشھﺎی ﺣﻘﯿﻘﯽ اﻧﺴﺎﻧﯽ دﻋﻮت و ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﺿﻤﯿﺮ و وﺟﺪان را‬
‫ﺗﺤﺮﯾﮏ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﺗﻮﻓﯿﻖھﺎی اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻧﺼﯿﺐ آﻧﺎن ﺷﺪه ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺧﯿﺮ راﻧﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و در‬
‫اﯾﻦ اﻗﺪامھﺎی اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﺧﯿﺮﺧﻮاھﺎﻧﻪ ﮐﺎری ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم از اﯾﻦ اﻗﺪامھﺎ آ ﮔﺎھﯽ‬
‫ﺑﯿﺎﺑﻨﺪ و ﯾﺎ ﻧﯿﺎﺑﻨﺪ!‬
‫ﺑﺠﺰ »ﺣﻠﻒاﻟﻔﻀﻮل« ‪ ١‬ـ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺑﯿﺪاریھﺎی ﻧﺎدر و ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺿﻤﯿﺮ و وﺟﺪان‬
‫ﺑﺸﺮی ﺑﻮد ـ ھﯿﭻ »ﭘﯿﻤﺎن« و ﻗﺮاردادی ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﮫﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯿﺎن ﻋﺮب ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫ﻋﮫﺪﻧﺎﻣﻪھﺎی آﻧﺎن ﻓﻘﻂ ﺳﻮﮔﻨﺪی ﺑﻮد ﮐﻪ در دﺷﻤﻨﯽ و ﯾﺎ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی از دﺷﻤﻨﯽ ﺑﻪ ﯾﮑﺴﺎن‬
‫ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺎل اﯾﻦ دﺷﻤﻨﯽھﺎ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی ﺣﻖ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﺑﺎﻃﻞ ﺑﺮای آﻧﺎن‬
‫ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ھﯿﭻ ﻣﻌﯿﺎری ھﻢ ﺟﺰ ھﻮا و ھﻮسھﺎ در ﻣﯿﺎن ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺑﺪان وﻓﺎدار‬
‫ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ .‬از ﻣﺜﺎلھﺎی ﺷﮕﻔﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻋﮫﺪﻧﺎﻣﻪای ‪ ،‬در ﭼﻨﺪ ﻣﺎه ﺟﻨﮓ ﺣﺮام و‬
‫ﻣﻤﻨﻮع ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﯿﻞ و ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮدﺷﺎن اﯾﻦ ﻣﺎهھﺎ را ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬اﮔﺮ‬
‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﺣﻠﻒاﻟﻔﻀﻮل ﻋﺒﺎرت از ﺳﭙﺎه ﮐﻮﭼﮑﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﺮﺑﺎزان آن را ﻋﺪهای از ﺟﻮاﻧﻤﺮدان ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدادﻧﺪ‬
‫ﺗﺎ ﻧﮕﺬارﻧﺪ ﺣﻖ ﻣﻈﻠﻮﻣﯽ از ﺑﯿﻦ ﺑﺮود‪ .‬اﯾﻦ ﺳﭙﺎه در ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ج‬
‫ﻧﯿﺰ از اﻋﻀﺎی وﻓﺎدار آن ﺑﻮد از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﻗﺎﻧﻮن و ﻣﻘﺮرات و ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ ﺑﺮای ﺣﻘﻮق اﻓﺮاد در‬
‫ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب ﺟﺎھﻠﯽ دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬ﻋﺪهای ﮐﻪ ﻣﻠﮫﻢ ﺑﻪ ﻧﺪای وﺟﺪان ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﭙﺎه را‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ دادﻧﺪ ﺗﺎ از ﺗﺠﺎوزھﺎی ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺑﺮ ﻓﺮدی و ﯾﺎ ﻗﺒﯿﻠﻪای ﭘﯿﺸﮕﯿﺮی ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ج ﺑﺎ ﺗﺸﮑﯿﻞ‬
‫ﺳﭙﺎه داوﻃﻠﺐ ﺣﻠﻒاﻟﻔﻀﻮل ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺣﻖ ﯾﮏ ﻣﻈﻠﻮم را از ﺳﺘﻤﮕﺮ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ او داد و‬
‫ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻗﺒﯿﻠﻪی ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪی ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ داوﻃﻠﺒﺎن ﺟﻮاﻧﻤﺮد ﮐﺎرھﺎی ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺪﯾﺴﯽ اﻧﺠﺎم‬
‫دادﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪن اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ج ﺗﻤﺎم ﻋﺎدتھﺎ و آﯾﯿﻦھﺎی دورهی ﺟﺎھﻠﯿﺖ را ﻓﻮری و ﯾﺎ‬
‫ﺑﺘﺪرﯾﺞ از ﺑﯿﻦ ﺑﺮد ﺟﺰ اﯾﻦ ﺳﭙﺎه ﺟﻮاﻧﻤﺮدان را‪) .‬ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪه(‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٨٨‬‬

‫ھﻨﮕﺎم ﺟﻨﮓ ﺑﺎ دﺷﻤﻨﯽ در ﻣﺎه ﺣﺮام ﺑﻮد ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﻣﺎه ﺣﺮام ﭼﻨﺪ ﻣﺎه دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﯾﺎ‬
‫اﮔﺮ در ﺣﺎل ﺟﻨﮓ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺎه ﺣﺮام ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ و ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ را ﺗﺮک‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎه ﺣﺮام را ﭘﺲ از آن ﺟﻨﮓ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺎل دﯾﮕﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽدادﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﺎهھﺎی ﺣﺮام‬
‫ﻗﺮاردادی ﺧﻮد ﻧﯿﺰ اﺣﺘﺮام ﻧﻤﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ! ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﻧﯿﺰ ﺷﮫﻮت دﯾﮕﺮی ﺑﺮای ﺟﻨﮓ ﺑﺪاﻧﺎن‬
‫دﺳﺖ ﻣﯽداد و ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﻣﺎه ﺣﺮام را ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ َ َ‬
‫� َف ُروا ْ ُ� ُِّلونَ ُهۥ َ� ٗما َو ُ� َ‬ ‫َ ُّ‬ ‫ۡ ُۡ‬ ‫َ‪ٞ‬‬ ‫﴿إ ِ َّ� َما ٱلنَّ ِ ٓ‬
‫ح ّ ِر ُمون ُهۥ‬ ‫� ُء زِ َ�ادة ِ� ٱل�ف ِر� يُضل بِهِ ٱ�ِين‬
‫َ� ٗما﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪.[۳۷ :‬‬
‫»ﻧﺴﯽء )ﭘﺲ و ﭘﯿﺶ ﮐﺮدن ﻣﺎهھﺎی ﺣﺮام( از ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی زﯾﺎدی ﮐﻔﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮان ﺑﻪ‬
‫وﺳﯿﻠﻪی آن ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺎﻟﯽ ﻣﺎهھﺎی ﺣﺮام را ﺣﻼل ﻣﯽﺷﻤﺮﻧﺪ و ﺳﺎﻟﯽ آنھﺎ را‬
‫ﺣﺮام«‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻗﺮآن ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﭘﯿﺸﺎﻣﺪھﺎ در روزﮔﺎران ﻣﮑﻪ‪» ،‬ﺟﺪا ﮐﺮدن« آﻧﺎن از‬
‫ذات ﺧﻮد ﺑﻮد‪ .‬ﺟﺪا ﮐﺮدن اﻋﺮاب از ﺗﻤﺎم ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ھﻮا و ھﻮس آنھﺎ را ﺑﺰرگ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﮔﺴﺴﺘﻦ از ارزشھﺎی دروﻏﯿﻦ زﻣﯿﻨﯽ ﺑﺮای ارﺟﻤﻨﺪ ﻋﺰﯾﺰ داﺷﺘﻦ ﻓﻘﻂ‬
‫ً‬
‫»ﺣﻖ«‪ .‬ﺣﻘﯽ ﺟﺪا از ﺧﻮد آﻧﺎن‪ ،‬ﺣﻘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ذات آنھﺎ آﻣﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﮐﺎﻣﻼ از ﺧﻮد‬
‫آنھﺎ ﺗﻤﯿﺰ داده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮری ﮐﻪ ذاﺗﺸﺎن از ﺣﻖ ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ از ھﻮاھﺎ و‬
‫ادراک ﺷﺨﺼﯽ‪ .‬آﻧﺎن را از ﺧﻮد ﺑﺮای ﺧﺪا ﺟﺪا ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺠﺮدی ﺧﺎﻟﺺ و ﭘﺎک ﺑﺮای‬
‫ﺧﺪا‪ .‬ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻨﻮﺳﯿﻠﻪ ﺧﻮد را ﺟﺰ از ﺧﺪا از ھﺮ ﭼﻪ اﺣﺴﺎﺳﺎت و ادراک آﻧﺎن را ﺗﺤﺮﯾﮏ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ وارھﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ھﺮ ﭘﯿﻮﻧﺪی ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﺎ ﭼﯿﺰھﺎی ﻓﺮوﻣﺎﯾﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﮕﺴﻼﻧﻨﺪ و‬
‫ھﺮ ﻣﺤﺮﮐﯽ ﮐﻪ ارزشھﺎی دروﻏﯿﻦ و اﺷﯿﺎء را در ﻧﻈﺮ آﻧﺎن ﺑﺰرگ ﺟﻠﻮه ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬از رﯾﺸﻪ‬
‫ﺑﺮﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رو ﺗﺤﻤﻞ رﻧﺞ در راه ﺧﺪا از دوران ﻣﮑﻪ ﺑﺮای ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آزﻣﻮن ﺑﺰرگﺗﺮی ﺑﻮد؛‬
‫زﯾﺮا اﯾﻦ ﻣﺘﺤﻤﻞ رﻧﺞ ﺷﺪن در راه دﻋﻮﺗﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﻢﮐﻢ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻀﺞ ﺑﮕﯿﺮد و ﻣﻨﺸﺄ‬
‫آﺛﺎری ﺟﺎوﯾﺪان ﺷﻮد‪ ،‬ھﻤﻪی ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن را ﻣﻘﮫﻮر ﮐﻨﺪ و ﺗﻤﺎم آداب و ﻋﺎدتھﺎی ﻧﺎﭘﺎک‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎورھﺎی او را ﻃﺮد ﮐﻨﺪ‪ .‬در آن دوران‪ ،‬دﺳﺘﻮر و ﺗﺤﻤﻞ ﺻﺒﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ اذﯾﺖ و‬
‫آزارھﺎ داده ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ دﻓﺎع در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻨﺎن و ﯾﺎ ﺧﻮﻧﺒﮫﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻦ از ﺗﺠﺎوزﮐﺎران‪ ،‬در‬
‫واﻗﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اوﻟﯿﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﻨﮓھﺎی اﺑﺘﺪاﯾﯽ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮی و ﯾﺎ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺮﭘﺎ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ھﺮ ﮐﺲ ﺑﺎ رﯾﺨﺘﻦ ﺧﻮن ﺧﻮد ﮐﺎر را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﺑﮫﺎی ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن‬
‫ھﻤﻪی ﻣﺆﻣﻨﺎن و ﻓﻨﺎی آﻧﺎن‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دورهی ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
 ‫‪٢٨٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬

‫ﺧﻮﻧﺒﮫﺎی ﮐﺴﯽ در ﻗﯿﺪ اﯾﻦ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﯾﺎ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ھﻢ ﺧﻮد و ھﻢ‬
‫دﯾﮕﺮان را از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ! اﻣﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﻪ دﻋﻮت ﺟﺪﯾﺪ ﭘﯿﺮوز ﻣﯽﺷﺪ و ﻧﻪ دﯾﻦ ﺗﺎزه!‬
‫ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺮ ﺳﺮ ھﯿﭻ و ﺧﻮﻧﺒﮫﺎی ﯾﮏ ﺗﻦ را از ھﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬از ﮐﺎرھﺎی ﻣﺴﺘﻤﺮ اﻋﺮاب‬
‫ﺟﺎھﻠﯽ ﺑﻮد! ھﻤﻪی اﯾﻦھﺎ ﺑﺮای ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ ارزشھﺎی ﺷﺨﺼﯽ و دروﻏﯿﻦ زﻣﯿﻨﯽ ﺑﺮﯾﺪه‬
‫ِ‬
‫از ﺧﺪا و ﺣﻖ و »اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ« ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎرھﺎی اﻋﺮاب ﺟﺎھﻠﯽ ﺑﺮای ﭘﺮت ﺷﺪن در درهی‬
‫ﺳﻘﻮط و ﺑﺪﻧﺎﻣﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮای آن ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﻪ اوج ﻗﻠﻪی اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در آن دوران اﻗﺪام ﺑﻪ ﺟﻨﮓ و ﺧﻮﻧﺨﻮاھﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬راه اﯾﻦ ﮔﺮوه ﻧﺎدان را‬
‫اداﻣﻪ داده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﺎن ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﮐﻪ آﻧﺎن را از ﺧﻮﻧﺨﻮاھﯽ ﺑﺎزداﺷﺖ و ﺑﻪ ﺑﺮدﺑﺎری و ﺗﺤﻤﻞ آزارھﺎی‬
‫دﺷﻤﻨﺎن ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﺮد‪ ،‬و اﺟﺎزه ﻧﺪاد در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻦ ﺑﺎﯾﺴﺘﻨﺪ و دﻓﺎع ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﺎن ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ‬
‫ً‬
‫ﮐﻪ ﻇﺎھﺮا آﻧﺎن را ﺑﻪ ﭼﯿﺰی ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺿﺎﯾﺖ دادن ﺑﻪ ﺧﻮاری و ﻇﻠﻢ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﺟﺎنھﺎﯾﯽ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ از ﭘﺮﺗﻮ آﻣﻮزشھﺎی ﺧﺪای واﺣﺪ ﺧﻮد را ارﺟﻤﻨﺪ داﺷﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫و ارزشھﺎﯾﯽ را واﻻ داﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ارزشھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻋﺰﯾﺰﺗﺮﯾﻦ‬
‫و ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮﯾﻦ ﺟﺎنھﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﭘﺮورش داد ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺑﺸﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎنھﺎﯾﯽ‬
‫ﺳﺮﺷﺎر از اﯾﻤﺎن ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻮدﺧﻮاھﯽھﺎ و ﺷﮫﻮات و ھﻮاھﺎ و ھﺮﮔﻮﻧﻪ ارزش ﻣﺎدی و زﻣﯿﻨﯽ‬
‫ﮐﻪ در راه ﺧﺪا ﺳﯿﺮ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ ،‬ﭼﯿﺮه ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ در آن ﻣﺪت ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ك ّ ِذ� َ‬‫َ َۡ َ ُۡ َ‬ ‫َ ۡ ۡ َ َٰ َ َ ُ ُ َ َ ۡ ُ ۡ ُ ۡ َ ۡ ٗ َ ٗ‬
‫� أ ْو ِ� ٱ�َّ ۡع َمةِ‬ ‫� ما �قولون وٱهجرهم هجر� �ِي� ‪ ١٠‬وذر ِ� وٱلم ِ‬ ‫﴿وٱص ِ�‬
‫َ َُّۡ ۡ َ ً‬
‫وم ِهلهم قل ِي� ‪] ﴾١١‬اﻟﻤﺰﻣﻞ‪.[۱۱-۱۰ :‬‬
‫»در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﻔﺘﻪھﺎی ﺑﯿﮫﻮدهﮔﻮﯾﺎن ﺻﺒﺮ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻦ و ﺑﻪ زﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻠﯽ از آﻧﺎن دوری‬
‫ﮔﺰﯾﻦ«‪.‬‬
‫در ھﻤﯿﻦ ﺳﻮره ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ّ ُۡ َ‬ ‫ۡ ََ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ ً‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ َ‬ ‫ُ َّ َ َّ َ ٗ‬
‫﴿ق ِم ٱ ۡ�ل إِ� قل ِي� ‪ ٢‬ن ِۡصف ُه ٓۥ أوِ ٱنق ۡص مِن ُه قل ِي� ‪ ٣‬أ ۡو زِد عل ۡيهِ َو َرت ِِل ٱلق ۡر َءان‬
‫ۡ ََ َ َ ٗ َ ً‬ ‫َّ‬ ‫َ ً‬
‫ت ۡر�ِي� ‪ ٤‬إِنا َس ُنل ِ� عل ۡيك ق ۡو� ث ِقي� ‪] ﴾٥‬اﻟﻤﺰﻣﻞ‪.[۵-۲ :‬‬
‫»ھﺎن در ﺷﺐ ﺑﺮﺧﯿﺰ ﻣﮕﺮ ﮐﻤﯽ از آن‪ ،‬آن ﻣﺪت ﻧﺼﻒ ﺷﺐ و ﯾﺎ ﮐﻤﯽ ﮐﻢﺗﺮ از ﻧﺼﻒ و‬
‫ﯾﺎ ﮐﻤﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ .‬ﻗﺮآن را ﺑﺎ ﺗﺮﺗﯿﻞ ﺑﺨﻮان‪ .‬ﻣﺎ ﺑﻪ وﺣﯽ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﺎر ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﺑﻪ زودی ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫اﻟﻘﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ«‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٩٠‬‬

‫ﺗﺮﺑﯿﺖ آن روزﮔﺎران ﺑﺮای ﺻﺒﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ آزارھﺎ‪ ،‬و ﺷﺐزﻧﺪهداری ﺑﺮای از ﺧﻮد ﮔﺴﺴﺘﻦ‬
‫و ﺑﻪ ﺧﺪا ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ‪ ،‬و ﻋﺒﺎدت ﻓﻘﻂ ﺧﺪا در ﺑﺨﺸﯽ از ﺷﺐ و ﭘﺲ از ﺑﯿﺪاری‪:‬‬
‫ً‬ ‫َّ َ َ َ َّ ۡ َ َ َ ُّ َ ۡ ٗ َ ۡ‬
‫�ا َوأق َو ُم �ِي� ‪] ﴾٦‬اﻟﻤﺰﻣﻞ‪.[۶ :‬‬
‫﴿إِن ناشِئة ٱ� ِل ِ� أشد و ٔ‬
‫»اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ و ﺷﺐ زﻧﺪهداری ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺷﺎھﺪ اﺧﻼص ﻗﻠﺐ و دﻋﻮی ﺻﺪق اﯾﻤﺎن‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫از آن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺗﺎ ﯾﮏ ﺳﺎل رﺳﻮل ﺧﺪا ج‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺷﺐ از ﺧﻮاب ﺑﯿﺪار ﺷﺪه و ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎدت و ﺷﺐزﻧﺪهداری ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و از ﺧﻮد ﮔﺴﺴﺘﻦ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺮای ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ ﺧﺪا‬
‫ﻣﯽآﻣﻮﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﭘﺎھﺎ ورم ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ دﭼﺎر ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ آﯾﺎت زﯾﺮ را‬
‫ﻧﺎزل ﮐﺮد‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫� مِن ثُلُ َ� ٱ َّ ۡ�ل َون ِۡص َف ُهۥ َوثُلُ َث ُهۥ َو َطآ� َفة‪ّ ٞ‬م َِن ٱ َّ� َ‬
‫ِين‬ ‫وم أ ۡد َ ٰ‬ ‫ك َ� ُق ُ‬‫َّ َ َّ َ َ ۡ َ ُ َّ َ‬
‫﴿۞إِن ر�ك �علم �ن‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫َّ ُ ۡ ُ ُ َ َ َ َ َ ۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َّ ُ ُ َ ّ ُ َّ ۡ َ َ َّ َ َ َ‬
‫� م َِن‬ ‫� ۡمۖ فَٱ ۡق َر ُءوا ْ َما تَيَ َّ َ‬ ‫ار ۚ عل َِم أن لن �صوه �تاب علي‬ ‫معك ۚ وٱ� �قدِر ٱ�ل وٱ�ه‬
‫ََُۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ َّ ۡ َ ٰ َ َ َ ُ َ َ ۡ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫ُۡ‬
‫�ض يبتغون مِن‬ ‫��ون ِ� ٱ� ِ‬ ‫ان عل ِم أن سيكون مِن�م مر� وءاخرون ي ِ‬ ‫ٱلق ۡر َء ِ �‬
‫َّ َ ۡ َ ُ ْ َ َ َ َّ َ ۡ ُ َ َ ُ ْ َّ َ ٰ َ َ َ ُ ْ‬ ‫ون � َ‬ ‫َّ َ َ َ ُ َ ُ َ ٰ ُ َ‬ ‫َ ۡ‬
‫يل ٱ�ِۖ فٱقرءوا ما تي� مِن ۚه وأ�ِيموا ٱلصلوة وءاتوا‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫س‬ ‫ِ‬ ‫فض ِل ٱ�ِ وءاخرون ي�تِل‬
‫ُ ّ ۡ َ ۡ َ ُ ُ َ َّ ُ‬ ‫َّ َ ٰ َ َ َ ۡ ُ ْ َّ َ َ ۡ ً َ َ ٗ َ َ ُ َ ّ ُ ْ َ ُ‬
‫ِند ٱ� ِ ه َو‬ ‫�دوه ع‬ ‫� ِ‬ ‫ٖ‬ ‫خ‬ ‫ِن‬‫م‬ ‫م‬ ‫ِ�‬ ‫س‬ ‫نف‬ ‫ٱلزكوة وأق ِرضوا ٱ� قرضا حسنا ۚ وما �قدِموا ِ�‬
‫� َ� ُفور‪َّ ٞ‬رح ُ‬ ‫�ۖ إ َّن ٱ َّ َ‬ ‫َ ۡ ٗ َ َ ۡ َ َ َ ۡ ٗ َ ۡ َ ۡ ْ َّ َ‬
‫ِيم ۢ ‪] ﴾٢٠‬اﻟﻤﺰﻣﻞ‪.[۲۰ :‬‬ ‫خ�� وأ�ظم أجر ۚ� وٱستغفِ ُروا ٱ ِ‬
‫»ﺧﺪا ﺑﻪ ﺣﺎل ﺗﻮ آ ﮔﺎه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﻤﻌﯽ از ھﻤﺮاھﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ دو ﺳﻮم‪ ،‬ﻧﺼﻒ و‬
‫ﯾﺎ ﯾﮏ ﺳﻮم ﺷﺐ را ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﭘﺮدازﯾﺪ‪ .‬ﺧﺪا اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺪازهای ﺷﺐ و روز را‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎ ھﺮﮔﺰ ﺗﻤﺎم ﺳﺎﻋﺖھﺎی ﺷﺐ و روز را ﺿﺒﻂ ﻧﺨﻮاھﯿﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺲ ﺧﺪا‬
‫ﺗﻮﺑﻪی ﺷﻤﺎ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ﺣﺎل ھﺮ ﭼﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ از آﯾﺎت ﻗﺮآن را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺧﺪا ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻋﺪهای از ﺷﻤﺎ ﺑﯿﻤﺎر ﻣﯽﺷﻮد و دﯾﮕﺮان ﺑﺮای ﮐﺴﺐ روزی و ﻃﻠﺐ ﻓﻀﻞ ﺧﺪا ﻣﺴﺎﻓﺮت‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﮔﺮوھﯽ در راه ﺧﺪا ﻣﯽﺟﻨﮕﯿﺪ‪ .‬در ھﺮﺣﺎل آﻧﭽﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ از آﯾﺎت ﻗﺮآن‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎز ﺑﻪﭘﺎی دارﯾﺪ‪ ،‬زﮐﺎت ﻣﺎل ﺧﻮد را ﺑﺪھﯿﺪ و ﺑﻪﺧﺪا ﻧﯿﮑﻮ ﻗﺮض دھﯿﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎری را ﮐﻪ ﺑﺮای ﺧﻮدﺗﺎن از ﭘﯿﺶ ﻓﺮﺳﺘﯿﺪ ﺑﮫﺘﺮ از آن را ﻧﺰد ﺧﺪا ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﺪ و‬
‫اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﺑﺰرگﺗﺮی درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬از ﺧﺪا آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاھﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﺴﯿﺎر آﻣﺮزﮔﺎر‬
‫و ﻣﮫﺮﺑﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﯽ ﻣﮫﺮﺑﺎن درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺟﺎنھﺎی ﻣﺆﻣﻦ و ﺑﺮدﺑﺎر‪ ،‬از ﺧﻮد ﮔﺴﺴﺘﻪ و ﺑﺪو‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ھﺪاﯾﺖ او راه ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری او ﭘﺮورش ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬وﺟﻮدی ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ‬
 ‫‪٢٩١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬

‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪا ﻣﮫﯿﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و اﻃﻤﯿﻨﺎن ﭘﯿﺪا ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ وﺟﻮد واﻻی ﺑﻠﻨﺪﭘﺎﯾﻪ ﻓﻘﻂ از‬
‫آن اوﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮﺷﺖ و ﺷﺨﺼﯿﺖ واﻻی اﻧﺴﺎن ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ھﻨﮕﺎم ﺑﻪ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن دﺳﺘﻮر ھﺠﺮت داد‪ ،‬دﺳﺘﻮر داد در ﻣﺪﯾﻨﻪ دوﻟﺘﯽ ﺑﻨﺎ ﻧﮫﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪی ﺗﻘﻮا‬
‫ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﺪه از ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻟﮫﯽ ﯾﺎری ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻗﻮاﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ آن ھﻨﮕﺎم ﻓﺮاھﻢ‬
‫آوردهاﻧﺪ‪ ،‬از ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ ﺧﻮد دﻓﺎع ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫اﺳﺎس ﮐﺎر‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف آﻧﭽﻪ ﻇﺎھﺮا ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻣﮑﻪ و‬
‫ﻗﺪرت آﻧﺎن در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﺿﻌﻒ در ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ اﻋﺮاب ﺟﺎھﻞ دورهھﺎی‬
‫ﺟﺎھﻠﯽ و ﻧﮕﺮش آﻧﺎن را ﺗﻐﯿﯿﺮ دھﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮﺑﯽ‪ ،‬در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ آﻧﺎن را‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮد واﮔﺬارد و ﺑﺪون ھﯿﭻ ارﺷﺎدی از ﺳﻮی ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ وﺟﻮد ھﻤﯿﻦ ﺗﻮان ھﺮ ﭼﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﮑﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ آﻧﭽﻪ رخ داد ﺟﺰ اﯾﻦ ﺑﻮد! ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﭘﯿﺸﺎﻣﺪھﺎ در ﻣﮑﻪ‬
‫ﺳﺨﺖ اﻋﻤﺎل ﻣﯽﺷﺪ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﺮﻧﺪهای داﺷﺖ‪ ،‬در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﻪ ﻗﻮت ﺧﻮد‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮد‪ ،‬و ھﻤﺎن ھﺪف ﭘﯿﺶ را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از‪ :‬ﭘﺎک و ﺧﺎﻟﺺ ﮐﺮدن‬
‫ﺟﺎنھﺎ از واﺑﺴﺘﮕﯽھﺎ و آﻟﻮدﮔﯽھﺎی آنھﺎ‪ ،‬و ﮔﺴﺴﺘﻦ آنھﺎ از ﺧﻮد ﺑﺮای ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪا‪:‬‬
‫َََۡ ُ َۡ ۡ ۡ َ َۡ ُ ۡ َ َُۡ ُ ۡ ََ ۡ ُۡ َ ُ ۡ َ ۡٗ َ َ َ ۡ َ َ ُ‬ ‫َ‬
‫ت عل ۡي� ُم‬ ‫� إِذ أعجبت�م ك�ت�م فلم �غ ِن عن�م ش�ٔا وضاق‬ ‫﴿و�وم حن ٍ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ َ ُ َ َ ُ َ ۡ ُ َّ َ َّ‬
‫ٱ��ض بِما رحبت �م و�تم مدبِرِ�ن ‪] ﴾٢٥‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪.[۲۵ :‬‬
‫»و روز ﺟﻨﮓ ُﺣﻨﯿﻦ ﮐﻪ ﻓﺮاواﻧﯽ ﻟﺸﮑﺮ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺘﯽ اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ ﺳﭙﺎه ﺷﻤﺎ را ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻧﮑﺮد‪ ،‬و زﻣﯿﻦ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ ﺑﻪ ﻃﻮری ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﻨﮓ ﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ رو ﺑﻪ ﻓﺮار ﻧﮫﺎده از ﺟﻨﮓ ﭘﺸﺖ ﮐﺮدﯾﺪ«‪.‬‬
‫درس ﮔﺮاﻧﺒﮫﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻓﺮاواﻧﯽ ﺧﻮد اﺣﺴﺎس ﻋﺰت ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻗﺪرت آﻧﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﻋﺠﺐ و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪی واداﺷﺘﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﻪ ھﯿﭻوﺟﻪ اﻣﺮوز از اﯾﻦ ﻋﺪهی اﻧﺪک ﺷﮑﺴﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮرﯾﻢ! اﯾﻦ درس‪ ،‬ﻣﺜﻞ دوران ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﺑﺮای آن ﺑﻮد ﮐﻪ آﻧﺎن را از ﺧﻮد ﻣﻨﺼﺮف ﮐﺮده‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﺘﻮﺟﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻓﻘﻂ از وﺟﻮد او اﺣﺴﺎس ﻋﺰت و ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﻓﻘﻂ از ﻗﺪرت او‬
‫ﯾﺎری ﺑﺨﻮاھﻨﺪ‪ ،‬ھﯿﭻ ﻗﺪرت زﻣﯿﻨﯽ را ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﯽ ﭘﯿﺮوزی ﻧﺸﻨﺎﺳﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ آن ﻗﺪرت ﺑﻪ ﻧﻔﻊ‬
‫ً‬
‫آﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻪ ﻋﻠﯿﻪ آﻧﺎن‪ ،‬ھﯿﭻ ﻧﭙﻨﺪارﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﯿﺮوھﺎی ﻏﯿﺮﺧﺪاﯾﯽ ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‬
‫ﮐﺎرھﺎ را اﻧﺠﺎم دھﻨﺪ‪ .‬ﻗﺪرتھﺎی زﻣﯿﻨﯽ ﻣﺎدی در دوران ﻣﮑﻪ ھﻤﻪ ﻋﻠﯿﻪ آﻧﺎن ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﭼﻨﺎن ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ھﯿﭽﯿﮏ از اﯾﻦ ﻧﯿﺮوھﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﮐﺎری ﮐﻨﺪ‪ ،‬و‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٩٢‬‬

‫اﯾﻦ ﻧﯿﺮوھﺎ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ دﻋﻮت ﺟﺪﯾﺪ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ آن ﭼﯿﺰی ﮐﻪ‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦﮐﻨﻨﺪهی ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﺳﻼم اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻗﺪرت ﺧﺪا اﺳﺖ؛ از اﯾﻦ رو ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را‬
‫دﻋﻮت ﮐﺮد در ھﻤﻪی اﻣﻮر ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺧﺪا ﭘﻨﺎه ﺑﺮﻧﺪ و ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﺧﺪا و ﻗﺪرت ﺧﺪا‬
‫اﺣﺴﺎس ﻋﺰت و اﺳﺘﻘﻼل ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺮﻋﮑﺲ روزﮔﺎران ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﻧﯿﺮوھﺎی ﻣﺎدی ھﻤﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻔﻊ آﻧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺎن ﯾﺎد داد ﮐﻪ در اﯾﻦ ھﻨﮕﺎم ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﭼﯿﺰھﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﻮردﻋﻨﺎﯾﺖ آﻧﺎن‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻗﺪرت ﻇﺎھﺮی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ دﯾﻦ را ﻣﻌﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪا اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﮐﺎر را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺟﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﮑﻪ آﻧﺎن را دﻋﻮت ﮐﺮد ﺑﻪ ﺧﺪا‬
‫ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﺧﺪا و ﻗﺪرت ﺧﺪا اﺣﺴﺎس ﻋﺰت و اﺳﺘﻘﻼل ﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫ودا لَّ ۡم تَ َر ۡو َها َو َع َّذبَ‬‫َ ََ ُۡ ۡ َ ََ ََ ُ ُ ٗ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫ُ َّ َ َ َ َّ ُ َ َ َ ُ َ َ‬
‫و�ِۦ و� ٱلمؤ ِمن ِ� وأنزل جن‬ ‫﴿�م أنزل ٱ� سكِينتهۥ � رس ِ‬
‫َ ۡ َ ٰ َ َ َ ٰ َ َ َ ُٓ‬ ‫وب ٱ َّ ُ‬‫�ن ‪َّ �ُ ٢٦‬م َ� ُت ُ‬ ‫�ٰفِر َ‬ ‫َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ٰ َ َ َ ٓ ُ ۡ َ‬
‫� مِ ۢن �ع ِد �ل ِك � من �شاء ۗ‬ ‫ِ‬ ‫ٱ�ِين �فر ۚوا و�ل ِك جزاء ٱل‬
‫ِيم ‪] ﴾٢٧‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪.[۲۷-۲۶ :‬‬ ‫� َ� ُفور‪َّ ٞ‬رح ‪ٞ‬‬
‫َوٱ َّ ُ‬
‫»ﭘﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ »ﺳﮑﯿﻨﻪ« ﺧﻮد را ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش و ﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻧﺎزل ﮐﺮد و ﻟﺸﮑﺮھﺎﯾﯽ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽدﯾﺪﯾﺪ و ﮐﺎﻓﺮان را ﻣﺠﺎزات ﮐﺮد و اﯾﻦ اﺳﺖ ﺟﺰای ﮐﺎﻓﺮان! ﺳﭙﺲ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ -‬ﺑﻌﺪ از آن‪ -‬ﺗﻮﺑﻪ ھﺮ ﮐﺲ را ﺑﺨﻮاھﺪ )و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺪاﻧﺪ(‪ ،‬ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫آﻣﺮزﻧﺪه و ﻣﮫﺮﺑﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﮔﺴﺴﺘﻦ از ﺧﻮد و ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪﺧﺪا ﻧﯿﺰ آﻧﺎن را ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی‬
‫ُ‬
‫ﭘﯿﺸﺎﻣﺪھﺎ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ھﺪف اﺻﯿﻞ ﺧﻮد را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده و در ﺟﻨﮓ ا ُﺣﺪ‬
‫ﻣﯿﺎن ﺟﻨﮓ و ﭘﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮد را رھﺎ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻮﺷﺰد و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َّ ٰٓ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َ َ ُ ُ َّ ُ ۡ‬
‫� إِذا فشِ ل ُت ۡم َوت َ�ٰ َز� ُت ۡم ِ�‬ ‫� َوع َدهُ ٓۥ إِذ �ُ ُّسو� ُهم �ِإِذنِهِۖۦ ح‬ ‫﴿ولقد صدق�م ٱ‬
‫ِن�م َّمن يُر ُ‬ ‫ُ‬ ‫�د ٱ ُّ� ۡ� َيا َ‬
‫ِن�م َّمن يُر ُ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ َ ۡ َ َ َ ۡ ُ ّ ۢ َ ۡ َ ٓ َ ٰ ُ َّ ُّ َ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫�د‬ ‫ِ‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫م‬ ‫ون‬
‫ۚ‬ ‫ٱ�م ِر وعصيتم ِمن �ع ِد ما أرٮ�م ما �ِب‬
‫َ َ ُ َّ َ َ َ ُ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ ۡ َ َ ُ ۡ َ َ َ ۡ َ َ َ ُ ۡ َ َّ ُ ُ َ ۡ َ َ‬
‫� ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِ�‬ ‫ٱ�خِرة ۚ �م �ف�م �نهم ِ�بتل ِي�مۖ ولقد �فا عن�مۗ وٱ� ذو فض ٍل‬
‫‪] ﴾١٥٢‬آلﻋﻤﺮان‪.[۱۵۲:‬‬
‫»و ﺑﻪ راﺳﺘﯽ وﻋﺪهی ﺧﺪا را آﻧﮕﺎه درﯾﺎﻓﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﺮ دﺷﻤﻨﺎن ﭼﯿﺮه ﮐﺮد ﺗﺎ‬
‫ُ‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ )در ﺟﻨﮓ ا ُﺣﺪ( ﺳﺴﺘﯽ ﮐﺮده اﺧﺘﻼف ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﯿﺪ و ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭼﯿﺰھﺎی‬
‫ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪی ﺧﻮد را دﯾﺪﯾﺪ از ﻓﺮﻣﺎن ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﮐﺮدﯾﺪ‪ .‬از ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ دﻧﯿﺎ را ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ و ﻋﺪهای ﻧﯿﺰ آﺧﺮت را ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺷﻤﺎ را از‬
 ‫‪٢٩٣‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬

‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و ﻏﻨﺎﯾﻢ ﺑﺎزداﺷﺖ ﺗﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﯿﺎزﻣﺎﯾﺪ‪ .‬و در واﻗﻊ از ﺗﻘﺼﯿﺮھﺎی ﺷﻤﺎ درﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪا ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺻﺎﺣﺐ ﻓﻀﻞ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در ﺳﻮرهی اﻧﻔﺎل ﻧﯿﺰ ﺿﻤﻦ ﯾﺎدآوری واﻗﻌﻪی ﺑﺪر‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ درﺳﯽ ﻣﯽدھﺪ و ﺗﺮﺑﯿﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫َّ َ‬ ‫َ‬
‫َّ ٓ َ َ ۡ َّ َ َ ُ ۡ َ َ َ ُّ َ َّ َ ۡ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ ُ ُ ُ َّ ُ ۡ َ‬
‫ات ٱلش ۡوكةِ‬ ‫�ذ ِ‬ ‫� ��ها ل�م وتودون أن �‬ ‫﴿�ذ يعِد�م ٱ� إِحدى ٱلطا�ِفت ِ‬
‫ََۡ َ َ َ َ ۡ َ‬ ‫َ‬
‫�ل َ‬ ‫َ ُ ُ َ ُ ۡ َ ُ ُ َّ ُ َ ُ َّ ۡ‬
‫ح َّق‬ ‫ِ‬ ‫ُ‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫‪٧‬‬ ‫َ‬
‫�ن‬ ‫ر‬
‫ِِ‬ ‫ف‬ ‫ٰ‬ ‫�‬ ‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫ر‬ ‫ِ‬ ‫ب‬‫ا‬ ‫د‬ ‫ع‬ ‫ط‬ ‫ق‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫ۦ‬‫ِ‬ ‫ه‬ ‫ِ‬ ‫ت‬ ‫ٰ‬ ‫ِ�‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫� َّ‬
‫ق‬ ‫َ‬ ‫ت�ون ل�م و� ِر�د ٱ� أن �ِق ٱ‬
‫ۡ َ ۡ َ ُ َ َ َّ ُ ۡ َ ۡ َ َ َ َ ُ ۡ َّ‬
‫� َّق َو ُ� ۡب ِطل ٱل َ�ٰ ِطل َول ۡو كرِهَ ٱل ُم ۡجرِ ُمون ‪ ٨‬إِذ �ستغِيثون ر��م فٱستجاب ل�م � ِ�‬
‫َ‬ ‫َ ۡ َ َ َ ۡ‬ ‫ٱ َۡ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ َّ ُ َّ ُ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ّ َ ۡ َ َ ٰٓ َ‬ ‫ُ ُّ ُ َ ۡ‬
‫م ِمد�م بِ�ل ٖف مِن ٱلم��ِكةِ مردِ�ِ� ‪ ٩‬وما جعله ٱ� إِ� ��ى و�ِ طم�ِن بِهِۦ‬
‫ِيم ‪] ﴾١٠‬اﻷﻧﻔﺎل‪.[۱۰-۷ :‬‬ ‫�ز َحك ٌ‬ ‫� َعز ٌ‬ ‫� إ َّ� م ِۡن عِن ِد ٱ َّ� ِ إ َّن ٱ َّ َ‬ ‫� ۡ ۚم َو َما ٱ�َّ ۡ ُ‬ ‫ُُ ُ ُ‬
‫قلو�‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ۚ‬ ‫ِ‬
‫»و )ﺑﻪ ﯾﺎد آرﯾﺪ( ھﻨﮕﺎﻣﯽ را ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ وﻋﺪه داد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از دو ﮔﺮوه‬
‫]ﮐﺎروان ﺗﺠﺎری ﻗﺮﯾﺶ‪ ،‬ﯾﺎ ﻟﺸﮑﺮ ﻣﺴﻠﺢ آنھﺎ[ ﻧﺼﯿﺐ ﺷﻤﺎ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد و ﺷﻤﺎ دوﺳﺖ‬
‫ﻣﯽداﺷﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﮐﺎروان )ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﺢ( ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ )و ﺑﺮ آن ﭘﯿﺮوز ﺷﻮﯾﺪ( وﻟﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﺣﻖ را ﺑﺎ ﮐﻠﻤﺎت ﺧﻮد ﺗﻘﻮﯾﺖ‪ ،‬و رﯾﺸﻪ ﮐﺎﻓﺮان را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ )از اﯾﻦ رو ﺷﻤﺎ را ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف ﻣﯿﻠﺘﺎن ﺑﺎ ﻟﺸﮑﺮ ﻗﺮﯾﺶ درﮔﯿﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬و آن ﭘﯿﺮوزی ﺑﺰرگ ﻧﺼﯿﺒﺘﺎن ﺷﺪ(‪ .‬ﺗﺎ ﺣﻖ را‬
‫ﺗﺜﺒﯿﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎﻃﻞ را از ﻣﯿﺎن ﺑﺮدارد‪ ،‬ھﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺠﺮﻣﺎن ﮐﺮاھﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪) .‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺑﯿﺎورﯾﺪ( زﻣﺎﻧﯽ را )ﮐﻪ از ﺷﺪت ﻧﺎراﺣﺘﯽ در ﻣﯿﺪان ﺑﺪر‪ (،‬از ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﮐﻤﮏ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ و او ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﻤﺎ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ )و ﮔﻔﺖ(‪ :‬ﻣﻦ ﺷﻤﺎ را ﺑﺎ ﯾﮑﮫﺰار از ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ھﻢ ﻓﺮود ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎری ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬وﻟﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ را ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮای ﺷﺎدی و‬
‫اﻃﻤﯿﻨﺎن ﻗﻠﺐ ﺷﻤﺎ ﻗﺮار داد و ﮔﺮ ﻧﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺮوزی ﺟﺰ از ﻃﺮف ﺧﺪا ﻧﯿﺴﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮاﻧﺎ و‬
‫ﺣﮑﯿﻢ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در ﺳﻮرهی ﺗﻮﺑﻪ ﻧﯿﺰ ﺿﻤﻦ آﯾﺎت ‪ ۸۱‬ﺗﺎ ‪ ۱۲۱‬ﺑﺎ ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از‬
‫ﺟﻨﮕﯿﺪن در واﻗﻌﻪی ﺗﺒﻮک ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺷﺮﮐﺖ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻨﺒﯿﻪ و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‬
‫و اﯾﻦ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ روش ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﭘﯿﺸﺎﻣﺪھﺎ اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ون ب َم ۡق َعده ِۡم خ َِ� ٰ َف َر ُسول ٱ َّ�ِ َو َ�ر ُه ٓوا ْ أن يُ َ‬ ‫َ َ ۡ ُ َ َّ ُ َ‬
‫�ٰهِ ُدوا بِأ ۡم َ�ٰل ِ ِه ۡم‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫﴿فرِح ٱلمخلف‬
‫ۡ َ ّ ُ ۡ َ ُ َ َ َّ َ َ َ ُّ َ ّٗ َّ ۡ َ ُ ْ‬ ‫َّ َ َ ُ ْ َ َ ُ ْ‬ ‫سه ۡم � َ‬ ‫ََ ُ‬
‫يل ٱ� ِ وقالوا � تنفِروا ِ� ٱ� ِر ۗ قل نار جهنم أشد حر ۚ� لو �نوا‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫س‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫نف‬ ‫وأ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َۡ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ٗ‬ ‫ْ‬
‫َ َ ۡ َ ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َۡ َ‬
‫�� َج َزا َء ۢ ب ِ َما �نوا يَ�س ُِبون ‪ ٨٢‬فإِن َّر َج َعك‬ ‫كوا كث ِ ٗ‬ ‫حكوا قل ِي� و�ب‬ ‫َ�فق ُهون ‪ ٨١‬فليض‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٩٤‬‬
‫َ ُ َّ َ ۡ ُ ْ َ َ‬ ‫َّ ُ َ ٰ َ ٓ َ ّ ۡ ُ ۡ َ ۡ َ ۡ َ ُ َ ۡ ُ‬
‫�‬ ‫� �بَ ٗدا َولَن تُ َ�ٰتِلُوا ْ َم ِ َ‬ ‫وج �قل لن � ُرجوا م ِ َ‬ ‫وك ل ِلخ ُر ِ‬ ‫ٱ� إِ� طا�ِفةٖ مِنهم فٱس�ٔذن‬
‫َ َ ُ َ ّ َ َ ََ‬ ‫�ٰلِف َ‬ ‫ۡ‬
‫َّ َ َّ َ ۡ ُ ُ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫يتم بٱلۡ ُق ُ‬ ‫� ۡم َرض ُ‬ ‫َ ُ ًّ َّ ُ‬
‫� أح ٖد‬ ‫� ‪ ٨٣‬و� تصل ٰٓ‬ ‫ِ‬ ‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫ع‬‫م‬ ‫وا‬ ‫د‬ ‫ع‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ف‬ ‫ٖ‬ ‫�‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫أ‬ ‫ِ‬ ‫د‬ ‫و‬ ‫ع‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫عدو�ۖ إِن‬
‫ِ‬
‫ُ ْ ُ َ ُ َ‬ ‫َ َ ْ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ّ ۡ ُ َّ َ َ ٗ َ َ ُ ۡ َ ٰ َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫و�ِۦ َو َماتوا َوه ۡم �ٰسِقون ‪٨٤‬‬ ‫�ه ِۖۦٓ إِ� ُه ۡم �ف ُروا ب ِٱ�ِ َو َر ُس ِ‬ ‫مِنهم مات �بدا و� �قم � � ِ‬
‫ۡ َ َ َ ُ‬ ‫ّ‬ ‫َ َ ُ ۡ ۡ َ َ ۡ َ ُ ُ ۡ َ َ ۡ َ ُ ُ ۡ َّ َ ُ ُ َّ ُ َ‬
‫� أن ُ� َعذ َِ� ُهم ب ِ َها ِ� ٱ ُّ�� َيا َوت ۡزه َق أنف ُس ُه ۡم‬ ‫جبك أم�ٰلهم وأو�ٰده ۚم إِ�ما ي ِر�د ٱ‬ ‫و� �ع ِ‬
‫ۡ َۡ ََ َ ُْ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ورةٌ أ ۡن َءام ُِنوا ْ بٱ َّ�ِ َو َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ون ‪� ٨٥‬ذَا ٓ أنزلَ ۡ‬ ‫َ ُ ۡ َٰ ُ َ‬
‫و� ِ ٱس�ٔذنك أولوا‬ ‫� ٰ ِه ُدوا َم َع َر ُس ِ‬ ‫ِ‬
‫ت ُس َ‬
‫ِ‬ ‫وهم �فِر‬
‫�ونُوا ْ َم َع ٱ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ‬
‫� َوال ِِف َو ُطب ِ َع‬
‫َ ُ‬
‫ِين ‪َ ٨٦‬رضوا بِأن ي‬ ‫�ن َّم َع ٱ ۡل َ�ٰعِد َ‬ ‫َّ ۡ ۡ ُ ۡ َ َ ُ ْ َ ۡ َ َ ُ‬
‫ٱلطو ِل مِنهم وقالوا ذرنا ن‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َۡ َ‬ ‫َ َٰ ُ ُ‬
‫� ٰ َه ُدوا بِأ ۡم َ�ٰلِهِ ۡم‬ ‫ام ُنوا َم َع ُهۥ َ‬ ‫ِين َء َ‬ ‫�ن ٱ َّلر ُسول َوٱ� َ‬ ‫� قلو� ِ ِه ۡم � ُه ۡم � َ�فق ُهون ‪ِِ ٰ � ٨٧‬‬
‫َ َ َّ َّ ُ َ ُ ۡ َ َّ ٰ َ ۡ‬ ‫َ َ ُ ۡ َ ُ ْ َ ٰٓ َ َ ُ ُ ۡ َ ۡ َ ٰ ُ َ ُ ْ َ ٰٓ َ ُ ُ ۡ ُ ۡ ُ َ‬
‫ت � ِري‬ ‫��ِك هم ٱلمفل ِحون ‪ ٨٨‬أعد ٱ� لهم ج� ٖ‬ ‫س ِه ۚم وأو��ِك لهم ٱ�ي�ت ۖ وأو‬ ‫وأنف ِ‬
‫ۡ َۡ‬ ‫َ ََٓ َُ ّ ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َۡ‬
‫اب‬ ‫ر‬ ‫ون م َِن ٱ�ع َ‬ ‫ِر‬ ‫ذ‬ ‫ع‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫ء‬ ‫ا‬ ‫ج‬‫و‬ ‫‪٨٩‬‬ ‫ِيها ۚ َ�ٰل َِك ٱل َف ۡو ُز ٱل َع ِظ ُ‬
‫يم‬ ‫ِين � َ‬ ‫�ت ِ َها ٱ�نۡ َ� ٰ ُر َ� ٰ ِ� َ‬ ‫مِن‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫� َف ُروا ْ م ِۡن ُه ۡم َع َذ ٌ‬ ‫َّ‬ ‫� َو َر ُس َ ُ‬ ‫ِين َك َذبُوا ْ ٱ َّ َ‬ ‫َّ‬
‫اب أ ِ� ‪ٞ‬م‬
‫َ َ‬
‫يب ٱ�ِين‬ ‫و� ۚۥ َس ُي ِص ُ‬ ‫ِ�ُ ۡؤ َذ َن ل َ ُه ۡم َو َ� َع َد ٱ� َ‬
‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ۡ َ َ َ ُّ َ َ ٓ َ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َ َ َ َّ َ َ َ‬
‫� ُدون َما يُنفِقون َح َر ٌج إِذا‬ ‫� و� � ٱ�ِين � ِ‬ ‫‪ ٩٠‬ليس � ٱلضعفاءِ و� � ٱلمر‬
‫� ٱ َّ� َ‬ ‫ََ ََ‬ ‫� َ� ُفور‪َّ ٞ‬رح ‪ٞ‬‬ ‫� مِن َسبيل َوٱ َّ ُ‬ ‫سن َ‬ ‫حوا ْ ِ َّ� ِ َو َر ُس ِ َ َ َ ۡ ۡ‬ ‫نَ َص ُ‬
‫ِين‬ ‫ِيم ‪ ٩١‬و�‬ ‫ِ ٖ�‬ ‫و�ِۚۦ ما � ٱل ُمح ِ ِ‬
‫يض م َِن ٱ َّ�مۡ‬ ‫َ َ ٓ َ َ ۡ َ َ ۡ َ ُ ۡ ُ ۡ َ َ ٓ َ ُ َ ٓ َ ۡ ُ ُ ۡ َ َ ۡ َ َ َّ ْ َّ َ ۡ ُ ُ ُ ۡ َ ُ‬
‫عِ‬ ‫جد ما أ�ِل�م عليهِ تولوا وأ�ينهم تفِ‬ ‫إِذا ما �توك �ِ ح ِملهم قلت � أ ِ‬
‫َّ َ َّ ُ َ َ َّ َ َ ۡ َ ۡ ُ َ َ َ ُ ۡ َ ۡ َ ٓ ُ َ ُ ْ‬ ‫ُ َ‬ ‫ً َ َّ َ ْ‬
‫�ين �س�ٔذِنونك وهم أغن ِياء ۚ رضوا‬ ‫َح َزنا �� �ِ ُدوا َما يُنفِقون ‪۞ ٩٢‬إِ�ما ٱلسبِيل � ٱ ِ‬
‫َ َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ َ َّ ُ َ َ ٰ ُ ُ‬ ‫�ونُوا ْ َم َع ٱ ۡ َ‬ ‫َ َ ُ‬
‫� قلو� ِ ِه ۡم � ُه ۡم � َ� ۡعل ُمون ‪ۡ �َ ٩٣‬ع َتذ ُِرون إ ِ ۡ�� ۡم‬ ‫� َوال ِِف وطبع ٱ�‬ ‫بِأن ي‬
‫�ى ٱ َّ ُ‬ ‫� م ِۡن أ ۡخ َبار ُ� ۡم َو َس َ َ‬‫َ‬ ‫َ‬
‫� ۡم قَ ۡد َ� َّب�نَا ٱ َّ ُ‬ ‫َ ۡ َ ُ ْ َ ُّ ۡ َ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫�‬ ‫ِ ۚ‬ ‫إِذا َر َج ۡع ُت ۡم إ ِ ۡ� ِه ۡ ۚم قل � �عتذِروا لن نؤمِن ل‬
‫َ َ َ ُ ۡ َ َ ُ ُ ُ ُ َّ ُ َ ُّ َ َ ٰ َ ٰ ۡ َ ۡ َ َّ َ ٰ َ َ ُ َ ّ ُ ُ َ ُ ُ َ ُ َ‬
‫نت ۡم � ۡع َملون‬ ‫ب وٱلش�دة ِ �ينبِئ�م بِما ك‬ ‫�مل�م ورسو�ۥ �م تردون إِ� �ل ِ ِم ٱلغي ِ‬
‫َ‬
‫َ َ ۡ ُ َ َّ َ ُ ۡ َ َ َ ۡ ُ ۡ َ ۡ ۡ ُ ۡ ُ ْ َ ۡ ُ ۡ َ ۡ ُ ْ َ ۡ ُ ۡ َّ ُ ۡ ۡ ‪ٞ‬‬
‫‪ ٩٤‬سيحل ِفون ب ِٱ�ِ ل�م إِذا ٱنقلبتم إِ� ِهم �ِ ع ِرضوا �نهمۖ فأع ِرضوا �نهمۖ إِ�هم رِجسۖ‬
‫َۡ ُ َ َ ُ ۡ َۡ َ ْۡ َ ُۡ ۡ َ َۡ َ ْۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ْ ۡ‬ ‫ٓ‬ ‫ۡ‬
‫َو َمأ َوٮ ٰ ُه ۡم َج َه َّن ُم َج َزا َء ۢ ب ِ َما �نوا يَ�س ُِبون ‪� ٩٥‬ل ِفون ل�م ل ِ�ضوا �نهمۖ فإِن ترضوا‬
‫ا�ا َوأَ ۡج َدرُ‬ ‫ۡ َ ۡ َ ُ َ َ ُّ ُ ۡ ٗ َ َ ٗ‬
‫� ‪ ٩٦‬ٱ�عراب أشد �فر� ون ِف‬ ‫سق َ‬ ‫َۡ‬
‫� ع ِن ٱلق ۡو ِم ٱل�ٰ ِ ِ‬
‫َ ۡ ُ ۡ َ َّ َّ َ َ َ ۡ َ ٰ َ ۡ َ‬
‫�نهم فإِن ٱ� � ير‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ َّ َ ۡ َ ُ ْ ُ ُ َ‬
‫اب َمن‬ ‫َۡ‬ ‫َ َ‬
‫و�ِۗۦ وٱ� عل ِيم حكِيم ‪ ٩٧‬ومِن ٱ�عر ِ‬
‫� َر ُس ِ َ َّ ُ َ ٌ َ ‪ٞ‬‬ ‫� َ ٰ‬ ‫نزل ٱ َّ ُ‬ ‫ود َما أ َ‬ ‫�� �علموا حد‬
‫يع َعل ‪ٞ‬‬ ‫� َس ِم ٌ‬ ‫لس ۡوءِ َوٱ َّ ُ‬ ‫ُ َّ َ ٓ َ َ ۡ ۡ َ ٓ ُ َّ‬ ‫َ� َّت ِ ُ َ ُ ُ َ ۡ ٗ َ َ َ َ َّ ُ‬
‫ِيم ‪٩٨‬‬ ‫خذ ما ينفِق مغ َرما و���ص بِ� ُم ٱ�وا� ِ َر ۚ علي ِهم دا� ِ َرة ٱ �‬
‫َ َّ َ َ َ‬ ‫َوم َِن ٱ ۡ�َ ۡع َراب َمن يُ ۡؤم ُِن بٱ َّ� ِ َوٱ ۡ�َ ۡو ِم ٱ�خِر َو َ� َّت ُ َ ُ ُ ُ َ‬
‫ت‬ ‫ت عِند ٱ� ِ َوصل� ٰ ِ‬ ‫خذ ما ينفِق ق ُر� ٰ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
 ‫‪٢٩٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬

‫َ َّ ٰ ُ َ‬ ‫� َ� ُفور‪َّ ٞ‬رح ‪ٞ‬‬ ‫�تِهِۦٓ إ َّن ٱ َّ َ‬ ‫ُ َ َ ٓ َّ َ ُ ۡ َ ‪َ ۡ َ ُ َّ ُ ُ ُ ۡ ُ َ ۡ ُ َّ ٞ‬‬

‫ل�بِقون‬ ‫ِيم ‪ ٩٩‬وٱ‬ ‫ٱ َّلرسو ِل � �� إِ�ها قر�ة له ۚم سيدخِلهم ٱ� ِ� ر ۚ ِ‬
‫ۡ َ ٰ َّ َ َّ ُ َ ۡ ُ ۡ َ َ ُ ْ‬
‫ِين ٱ� َب ُعوهم �ِإِح� ٖن ر ِ� ٱ� �نهم ورضوا‬
‫َ َّ َ َّ ُ‬
‫نصارِ وٱ�‬ ‫�ن َوٱ ۡ�َ َ‬ ‫ون م َِن ٱل ۡ ُم َ�ٰجر َ‬ ‫ۡ َ َّ ُ َ‬
‫ٱ�ول‬
‫ِِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِيها ٓ �بَ ٗد�ۚ َ�ٰل َِك ٱ ۡل َف ۡو ُز ٱ ۡل َع ِظ ُ‬ ‫ِين � َ‬ ‫� َت َها ٱ�نۡ َ� ٰ ُر َ� ٰ ِ� َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ۡ ُ َ َ َّ َ ُ ۡ َ َّ‬
‫يم ‪١٠٠‬‬ ‫ت � ِري‬ ‫�نه وأعد لهم ج�ٰ ٖ‬
‫ُ َ ُ َ َ ۡ َۡ َۡ َ َ َ ُ ْ ََ َّ َ َۡ َ‬ ‫َ‬
‫�م ّم َِن ٱ ۡ� ۡع َ‬ ‫َ َّ ۡ َ ۡ َ ُ‬
‫اق � �عل ُم ُه ۡمۖ‬ ‫ِ‬ ‫ِف‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫�‬ ‫وا‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫ة‬
‫ِ‬ ‫ِين‬ ‫د‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫ل‬‫ِ‬ ‫ه‬ ‫أ‬ ‫ِن‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ۖ‬ ‫ون‬ ‫ق‬ ‫ف‬
‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫�‬ ‫م‬ ‫اب‬ ‫ِ‬ ‫ر‬ ‫ومِمن حول‬
‫ََ َ ُ َ ۡ ََُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ ُ َ ۡ َ ُ ُ ۡ َ ُ َ ّ ُ ُ َّ َّ َ ۡ ُ َّ ُ َ ُّ َ َ ٰ َ َ‬
‫ي� ‪ ١٠١‬وءاخرون ٱ��فوا‬ ‫اب ع ِظ ٖ‬ ‫� �م يردون إِ� عذ ٍ‬ ‫�ن �علمه ۚم سنعذِ�هم مر� ِ‬
‫� َ� ُفور‪ٞ‬‬ ‫وب َعلَ ۡيه ۡم إ َّن ٱ َّ َ‬ ‫� أن َ� ُت َ‬ ‫َ‬ ‫اخ َر َس ّي ًئا َع َ� ٱ َّ ُ‬ ‫ُُ ۡ َ َُ ْ َ َٗ َٰ ٗ ََ َ‬
‫ِ ۚ ِ‬ ‫ِ‬ ‫بِذنو� ِ ِهم خلطوا �م� �ل ِحا وء‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ّ َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ‬
‫ِيم ‪ ١٠٢‬خذ م ِۡن أ ۡم َ�ٰل ِ ِه ۡم َص َدقة � َط ّ ِه ُره ۡم َوت َز� ِي ِهم ب ِ َها َو َص ِل عل ۡي ِه ۡمۖ إِن َصل ٰوتك‬ ‫َّرح ٌ‬
‫َ َ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ َ ُ ٓ ْ َ َّ َّ َ ُ ۡ ُ‬ ‫يع َعل ٌ‬ ‫� ‪ٞ‬ن ل َّ ُه ۡمۗ َوٱ َّ ُ‬ ‫َ َ‬
‫� ه َو َ�ق َبل ٱ َّ� ۡو َ�ة � ۡن ع َِبادِه ِۦ‬ ‫ِيم ‪� ١٠٣‬لم �علموا أن ٱ‬ ‫� َس ِم ٌ‬ ‫س‬
‫َّ ُ َ َ ُ‬ ‫ْ‬
‫ِيم ‪َ ١٠٤‬وقُل ٱ ۡ� َملُوا فَ َس َ َ‬ ‫ت َوأ َّن ٱ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ َّ َ َ‬ ‫ۡ‬
‫� � َمل� ۡم‬ ‫�ى ٱ‬ ‫اب ٱ َّلرح ُ‬ ‫� ُه َو ٱ َّ� َّو ُ‬ ‫َو َ�أخذ ٱلصد� ٰ ِ‬
‫ِ‬
‫َ َ ُ ُ ُ َ ۡ ُ ۡ ُ َ َ َ ُ َ ُّ َ َ ٰ َ ٰ ۡ َ ۡ َ َّ َ ٰ َ َ ُ َ ّ ُ ُ َ ُ ُ َ ُ َ‬
‫نت ۡم � ۡع َملون‬ ‫ب وٱلش�دة ِ �ينبِئ�م بِما ك‬ ‫ورسو�ۥ وٱلمؤمِنونۖ وس�دون إِ� �ل ِ ِم ٱلغي ِ‬
‫ِيم ‪١٠٦‬‬ ‫ِيم َحك ‪ٞ‬‬ ‫� َعل ٌ‬ ‫وب َعلَ ۡيه ۡمۗ َوٱ َّ ُ‬ ‫�ما َ� ُت ُ‬ ‫ون ُم ۡر َج ۡو َن ِ�َ ۡمر ٱ َّ�ِ إ َّما ُ� َع ّذ ُِ� ُه ۡم َّ‬ ‫ََ َ ُ َ‬
‫‪ ١٠٥‬وءاخر‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ار َب ٱ َّ َ‬ ‫�ر َص ٗادا ل ّ َِم ۡن َح َ‬ ‫ِ� ۡ‬ ‫� ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬ ‫�قۢ� َ� ۡ َ‬ ‫َ ٗ َُۡٗ ََۡ َ‬ ‫َ َّ َ َّ َ ُ ْ َ ۡ ٗ‬
‫�‬ ‫�ار� و�فر� و�ف ِر‬ ‫جدا ِ‬ ‫وٱ�ِين ٱ�ذوا مس ِ‬
‫َ َُ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ ۡ ُ َ َ َ ۡ ُ َّ ۡ َ ۡ َ ٓ َّ ۡ ُ ۡ َ ٰ َ َّ ُ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َو َر ُس َ ُ‬
‫� �َش َه ُد إِ� ُه ۡم ل�ٰذِبُون ‪� � ١٠٧‬ق ۡم‬ ‫و�ۥ مِن �بل ۚ و�حل ِفن إِن أردنا إِ� ٱ�س�� وٱ‬
‫‪َ ُ ٞ‬‬
‫وم �ِي �هِ �ِيهِ رِ َجال � ُِّبون‬ ‫ى م ِۡن أَ َّول يَ ۡو� أَ َح ُّق أَن َ� ُق َ‬ ‫� ٱ َّ� ۡق َو ٰ‬ ‫َ َ ٗ َّ َ ۡ ٌ ُ ّ َ َ َ‬
‫جد أسِس‬
‫ِ ٍ‬ ‫�ِيهِ �بد�ۚ لمس ِ‬
‫ۡ‬
‫ى م َِن ٱ�ِ َورِض َ� ٰ ٍن‬
‫َّ‬ ‫� َ� ۡق َو ٰ‬ ‫َ‬
‫�ن ‪ ١٠٨‬أ َ� َم ۡن أ َّس َس ُ� ۡن َ�ٰ َن ُهۥ َ ٰ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ِب ٱل ُم َّط ّهر َ‬ ‫ۡ‬ ‫� ُ� ُّ‬ ‫أَن َ� َت َط َّه ُر ۚوا ْ َوٱ َّ ُ‬
‫ِِ‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫ار بهِۦ � نار ج َهن َمۗ َوٱ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫� شفا ج ُرف هار فٱ� َه َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ ٌ َ َّ ۡ َ َّ َ ُ ۡ َ َ ُ َ َ‬
‫� � َ�هدِي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ٍ‬ ‫ٰ‬ ‫خ� أم من أسس �ن�ٰنهۥ‬
‫َّ ٓ َ َ َ َّ ُ ُ ُ‬ ‫ُُ‬ ‫ََ ْ َٗ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ُ َۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ َ َّ‬
‫ٱلق ۡوم ٱل�ٰل ِ ِم� ‪ � ١٠٩‬ي َزال ُ�ن�ٰن ُه ُم ٱ�ِي �ن ۡوا رِ�بة ِ� قلو� ِ ِه ۡم إِ� أن �قط َع قلو� ُه ۡمۗ‬
‫َّ َّ َ ۡ َ َ ٰ َ ۡ ُ ۡ َ َ ُ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ ٰ َ ُ َ َّ َ ُ ُ ۡ َ َ‬ ‫� َعل ٌ‬ ‫َوٱ َّ ُ‬
‫� َّنة ۚ‬ ‫ِيم ‪۞ ١١٠‬إِن ٱ� ٱش�ى مِن ٱلمؤ ِمن ِ� أنفسهم وأم�لهم بِأن لهم ٱ‬ ‫ِيم َحك ٌ‬
‫ُۡ‬ ‫َّ ۡ َ َ ۡ‬ ‫َّ َ َ ۡ ُ ُ َ َ ُ ۡ َ ُ َ َ ۡ ً َ َ ۡ َ ّٗ‬ ‫َ‬ ‫َُٰ ُ َ‬
‫يل َوٱلق ۡر َء ِ �‬
‫ان‬ ‫� ِ‬ ‫يل ٱ� ِ �يقتلون و�قتلونۖ وعدا عليهِ حقا ِ� ٱ�ورٮٰةِ وٱ ِ� ِ‬ ‫ي�تِلون ِ� سب ِ ِ‬
‫� ُم ٱ َّ�ِي بَ َا� ۡع ُتم بهِۦ َو َ�ٰل َِك ُه َو ٱ ۡل َف ۡوزُ‬ ‫َ َّ َ ۡ َ ۡ ُ ْ َ ۡ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ َ ۡ َۡ َ‬
‫ِۚ‬ ‫ومن أو� بِعه ِده ِۦ مِن ٱ�ِۚ فٱستب ِ�وا بِبيعِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ون ٱ َّ ٰ‬ ‫َّ ٰٓ ُ َ ۡ َ ٰ ُ َ ۡ َ ٰ ُ َ َّ ٰٓ ُ َ َّ ٰ ُ َ‬ ‫ٱ ۡل َع ِظ ُ‬
‫ج ُدون ٱ�م ُِرون‬ ‫ل� ِ‬ ‫يم ‪ ١١١‬ٱل��ِبون ٱل�بِدون ٱل� ِمدون ٱل��ِحون ٱل�كِع‬
‫َ َ‬
‫ِ� ‪َ ١١٢‬ما �ن‬ ‫� ُدودِ ٱ َّ� ِ َو� َ ّ� ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬ ‫ون ِ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ۡ ُ َ َ ۡ َ ٰ ُ َ‬
‫ظ‬ ‫ف‬ ‫�‬ ‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫نك‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫ن‬ ‫ع‬ ‫ون‬ ‫اه‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫و‬ ‫وف‬ ‫ِ‬ ‫ر‬‫بٱل ۡ َم ۡع ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ۗ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫� ِم ۢن َ�ع ِد ما تب� ل ُه ۡم‬ ‫�� ِ� َول ۡو �ن ٓوا أ ْو ِ� ق ۡر ٰ‬ ‫ُ‬
‫� وٱ�ِين ءامنوا أن �ستغفِروا ل ِلم ِ‬
‫ُ‬ ‫ل ِلن ّ َ َ َ ٓ‬
‫ِِ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٩٦‬‬
‫ِيم ِ�َ�يهِ إ َّ� َعن َّم ۡوع َِدة ٖ َو َع َد َها ٓ إيَّاهُ‬ ‫ار إبۡ َ�ٰه َ‬ ‫ََ َ َ ۡ َۡ ُ‬ ‫ب ٱ َۡ‬ ‫�ٰ ُ‬‫َ� َّ� ُه ۡم أَ ۡص َ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫حي ِم ‪ ١١٣‬وما �ن ٱستِغف ِ‬ ‫� ِ‬
‫َ َ َ َ َّ ُ ُ َّ‬ ‫ِيم َ�َ َّ�ٰهٌ َحل ‪ٞ‬‬ ‫َ َ َّ َ َ َّ َ َ ُ ٓ َ َّ ُ َ ُ ّ ‪َ َّ َ َ َّ ّ ٞ‬‬
‫ضل‬ ‫ِيم ‪ ١١٤‬وما �ن ٱ� ِ� ِ‬ ‫�أ م ِۡن ُ ۚه إ َّن إبۡ َ�ٰه َ‬ ‫فلما تب� �ۥ �نهۥ عدو ِ�ِ �‬
‫ِ ِ‬
‫َّ َّ َ َ‬ ‫� ٍء َعل ٌ‬ ‫� ّل َ ۡ‬ ‫َ ۡ َ ۢ َ ۡ َ ۡ َ َ ٰ ُ ۡ َ َّ ٰ ُ َ ّ َ َ ُ َّ َ َّ ُ َ َّ َّ َ ُ‬
‫� ُ�ۥ‬ ‫ِيم ‪ ١١٥‬إِن ٱ‬ ‫ون إِن ٱ� ب ِ ِ‬ ‫قوم� �عد إِذ هدٮهم ح� يب ِ� لهم ما �تق ۚ‬
‫َ ّ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ۡ ُ َّ َ ٰ َ ٰ َ ۡ َ ِ ُ ۡ َ ُ ُ َ َ َ ُ ّ ُ‬
‫ص�ٖ ‪١١٦‬‬ ‫� َو� ن ِ‬ ‫ِٖ‬ ‫و‬ ‫ِن‬ ‫م‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫يت وما ل�م مِن ِ‬
‫ون‬ ‫د‬ ‫�ۦ و� ِم ۚ‬ ‫ت وٱ��ض� ي ِ‬ ‫ملك ٱلس�� ِ‬
‫َّ َ َّ‬ ‫َ‬
‫�ن َوٱ ۡ� َ‬ ‫َّ َ َّ َ َّ ُ َ َ‬
‫�ة ِ ِم ۢن َ� ۡع ِد‬ ‫اعةِ ٱ ۡل ُع ۡ َ‬‫َ َ‬
‫ِين ٱ� َب ُعوهُ ِ� س‬ ‫� َوٱل ۡ ُم َ�ٰجر َ‬ ‫َّ ّ‬
‫نصارِ ٱ�‬ ‫ِ ِ‬ ‫لقد تاب ٱ� � ٱ� ِ ِ‬
‫ََ‬ ‫ََ‬ ‫ۡ َُ ‪ٞ‬‬ ‫َّ‬ ‫ّ ۡ ُ ۡ ُ َّ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُُ ُ َ‬
‫ِيم ‪َ ١١٧‬و� ٱ�َّ�ٰثةِ‬ ‫وف َّرح ‪ٞ‬‬ ‫اب عل ۡي ِه ۡ ۚم إِن ُهۥ ب ِ ِهم رء‬ ‫�ق مِنهم �م ت‬ ‫ما �د يزِ�غ قلوب ف ٖ‬
‫ر‬
‫ِ‬
‫َّ َ ُ ّ ُ ْ َ َّ َ َ َ ۡ َ َ ۡ ُ ۡ َ ُ َ َ ُ َ ۡ َ َ َ ۡ َ َ ۡ ۡ َ ُ ُ ُ ۡ َ َ ُّ ٓ ْ‬
‫� إِذا ضاقت علي ِهم ٱ��ض بِما رحبت وضاقت علي ِهم أنفسهم وظنوا‬ ‫ٱ�ِين خل ِفوا ح ٰٓ‬
‫ِيم ‪١١٨‬‬ ‫اب ٱ َّلرح ُ‬ ‫� ُه َو ٱ َّ� َّو ُ‬ ‫و� ۚ ٓوا ْ إ َّن ٱ َّ َ‬‫اب َعلَ ۡيه ۡم ِ�َ ُت ُ‬ ‫جأَ م َِن ٱ َّ�ِ إ َّ�ٓ إ َ ۡ�هِ ُ� َّم تَ َ‬ ‫أَن َّ� َم ۡل َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ِينةِ َو َمنۡ‬ ‫ِ� ‪َ ١١٩‬ما َ� َن ِ�َ ۡهل ٱل ۡ َمد َ‬ ‫ل� ٰ ِد� َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َّ ُ ْ َّ َ َ ُ ُ ْ َ َ َّ‬
‫ِ‬ ‫���ها ٱ�ِين ءامنوا ٱ�قوا ٱ� و�ونوا مع ٱ‬
‫َ َ‬ ‫َ َّ ۡ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ ۡ َ ُ ّ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َ َّ ُ ْ َ‬
‫سهِۚۦ �ٰل ِك‬ ‫س ِه ۡم عن �ف ِ‬ ‫اب أن َ�تخلفوا عن َّر ُسو ِل ٱ� ِ َو� يَ ۡر� ُبوا بِأنف ِ‬ ‫حولهم مِن ٱ�عر ِ‬
‫ُ‬ ‫ٗ‬ ‫َّ َ َ َ َ ُ َ‬ ‫� َم َصة‪َ � ٞ‬‬ ‫َ َّ ُ ۡ َ ُ ُ ُ ۡ َ َ َ َ َ َ ‪ۡ َ َ َ ٞ‬‬
‫‪ٞ‬‬
‫�ٔون َم ۡوطِئا يَغِيظ‬ ‫يل ٱ�ِ و� ي‬ ‫ب‬
‫ِ ِ ِ‬ ‫س‬ ‫بِ��هم � ي ِصيبهم ظمأ و� نصب و�‬
‫َ َ ‪َۡ ُ ُ َ َ َّ َّ ٌ َ ٞ‬‬ ‫ۡ ُ َّ َ َ َ َ َ ُ َ ۡ َ ُ ّ َّ ۡ ً َّ ُ َ َ‬
‫ضيع أج َر‬ ‫ب ل ُهم بِهِۦ �مل �ٰل ِۚح إِن ٱ� � ي ِ‬ ‫ٱلكفار و� �نالون مِن عدوٖ �ي� إِ� كت ِ‬
‫َ َ ُ ُ َ َ َ َ ٗ َ َ ٗ َ َ َ َ ٗ َ َ َ ۡ َ ُ َ َ ً َّ ُ َ َ‬ ‫ٱل ۡ ُم ۡح ِ َ‬
‫ب ل ُه ۡم‬ ‫سنِ� ‪ ١٢٠‬و� ينفِقون �فقة صغِ�ة و� كبِ�ة و� �قطعون وادِيا إِ� كت ِ‬
‫ُ َ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫ۡ َ ُ َّ ُ َ‬
‫� أ ۡح َس َن َما �نوا َ� ۡع َملون ‪] ﴾١٢١‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪.[۱۲۱-۸۱ :‬‬ ‫ِ�َج ِز�ه ُم ٱ‬
‫ّ‬
‫»ﺗﺨﻠﻒﺟﻮﯾﺎن )از ﺟﻨﮓ ﺗﺒﻮک‪ (،‬از ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ رﺳﻮل ﺧﺪا ﺧﻮﺷﺤﺎل ﺷﺪﻧﺪ و ﮐﺮاھﺖ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻣﻮال و ﺟﺎنھﺎی ﺧﻮد‪ ،‬در راه ﺧﺪا ﺟﮫﺎد ﮐﻨﻨﺪ و )ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ و ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن(‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﮔﺮﻣﺎ‪) ،‬ﺑﺴﻮی ﻣﯿﺪان( ﺣﺮﮐﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ! )ﺑﻪ آﻧﺎن( ﺑﮕﻮ‪ :‬آﺗﺶ دوزخ از اﯾﻦ ھﻢ‬
‫ﮔﺮﻣﺘﺮ اﺳﺖ!« اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ! )‪ (۸۱‬از اﯾﻦ رو آنھﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻢﺗﺮ ﺑﺨﻨﺪﻧﺪ و ﺑﺴﯿﺎر ﺑﮕﺮﯾﻨﺪ!‬
‫)ﭼﺮا ﮐﻪ آﺗﺶ ﺟﮫﻨﻢ در اﻧﺘﻈﺎرﺷﺎن اﺳﺖ( اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺰای ﮐﺎرھﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ!‬
‫)‪ (۸۲‬ھﺮﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮ را ﺑﺴﻮی ﮔﺮوھﯽ از آﻧﺎن ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬و از ﺗﻮ اﺟﺎزه ﺧﺮوج )ﺑﺴﻮی‬
‫ﻣﯿﺪان ﺟﮫﺎد( ﺑﺨﻮاھﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ھﯿﭻ ﮔﺎه ﺑﺎ ﻣﻦ ﺧﺎرج ﻧﺨﻮاھﯿﺪ ﺷﺪ! و ھﺮﮔﺰ ھﻤﺮاه ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫دﺷﻤﻨﯽ ﻧﺨﻮاھﯿﺪ ﺟﻨﮕﯿﺪ! ﺷﻤﺎ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮی راﺿﯽ ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬اﮐﻨﻮن ﻧﯿﺰ ﺑﺎ‬
‫ّ‬
‫ﻣﺘﺨﻠﻔﺎن ﺑﻤﺎﻧﯿﺪ! )‪ (۸۳‬ھﺮﮔﺰ ﺑﺮ ﻣﺮده ھﯿﭻ ﯾﮏ از آﻧﺎن‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮان! و ﺑﺮ ﮐﻨﺎر ﻗﺒﺮش‪،‬‬
‫)ﺑﺮای دﻋﺎ و ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش‪ (،‬ﻧﺎﯾﺴﺖ! ﭼﺮا ﮐﻪ آنھﺎ ﺑﻪ ﺧﺪا و رﺳﻮﻟﺶ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪﻧﺪ و در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻓﺎﺳﻖ ﺑﻮدﻧﺪ از دﻧﯿﺎ رﻓﺘﻨﺪ! )‪ (۸۴‬ﻣﺒﺎدا اﻣﻮال و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪ ﺷﮕﻔﺘﯽ ﺗﻮ‬
 ‫‪٢٩٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬

‫ﮔﺮدد! )اﯾﻦ ﺑﺮای آنھﺎ ﻧﻌﻤﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ( ﺧﺪا ﻣﯽﺧﻮاھﺪ آنھﺎ را ﺑﻪ اﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ در دﻧﯿﺎ‬
‫ﻋﺬاب ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺟﺎﻧﺸﺎن ﺑﺮآﯾﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮﻧﺪ! )‪ (۸۵‬و ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﻮرهای ﻧﺎزل ﺷﻮد‬
‫)و ﺑﻪ آﻧﺎن دﺳﺘﻮر دھﺪ( ﮐﻪ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﯾﺪ! و ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺟﮫﺎد ﮐﻨﯿﺪ!‪،‬‬
‫اﻓﺮادی از آنھﺎ ]ﮔﺮوه ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن[ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬از ﺗﻮ اﺟﺎزه ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺑﮕﺬار ﻣﺎ ﺑﺎ ﻗﺎﻋﺪﯾﻦ ]آنھﺎ ﮐﻪ از ﺟﮫﺎد ﻣﻌﺎﻓﻨﺪ[ ﺑﺎﺷﯿﻢ! )‪(۸۶‬‬
‫ّ‬
‫)آری‪ (،‬آنھﺎ راﺿﯽ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺘﺨﻠﻔﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺮ دلھﺎﯾﺸﺎن ﻣﮫﺮ ﻧﮫﺎده ﺷﺪه از‬
‫اﯾﻦ رو )ﭼﯿﺰی( ﻧﻤﯽﻓﮫﻤﻨﺪ! )‪ (۸۷‬وﻟﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ او اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻣﻮال و‬
‫ﺟﺎنھﺎﯾﺸﺎن ﺟﮫﺎد ﮐﺮدﻧﺪ و ھﻤﻪ ﻧﯿﮑﯽھﺎ ﺑﺮای آنھﺎﺳﺖ و آنھﺎ ھﻤﺎن رﺳﺘﮕﺎراﻧﻨﺪ!‬
‫)‪ (۸۸‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮای آنھﺎ ﺑﺎغھﺎﯾﯽ از ﺑﮫﺸﺖ ﻓﺮاھﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﮐﻪ ﻧﮫﺮھﺎ از زﯾﺮ درﺧﺘﺎﻧﺶ‬
‫ﺟﺎری اﺳﺖ ﺟﺎوداﻧﻪ در آن ﺧﻮاھﻨﺪ ﺑﻮد و اﯾﻦ اﺳﺖ رﺳﺘﮕﺎری )و ﭘﯿﺮوزی( ﺑﺰرگ! )‪(۸۹‬‬
‫و ﻋﺬرآورﻧﺪﮔﺎن از اﻋﺮاب‪) ،‬ﻧﺰد ﺗﻮ( آﻣﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آنھﺎ اﺟﺎزه )ﻋﺪم ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﮫﺎد( داده‬
‫ﺷﻮد و آنھﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش دروغ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪) ،‬ﺑﺪون ھﯿﭻ ﻋﺬری در ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮد(‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ ﺑﺰودی ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ از آنھﺎ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮدﻧﺪ )و ﻣﻌﺬور ﻧﺒﻮدﻧﺪ(‪ ،‬ﻋﺬاب‬
‫دردﻧﺎﮐﯽ ﺧﻮاھﺪ رﺳﯿﺪ! )‪ (۹۰‬ﺑﺮ ﺿﻌﯿﻔﺎن و ﺑﯿﻤﺎران و آنھﺎ ﮐﻪ وﺳﯿﻠﻪای ﺑﺮای اﻧﻔﺎق )در‬
‫راه ﺟﮫﺎد( ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬اﯾﺮادی ﻧﯿﺴﺖ )ﮐﻪ در ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﺠﻮﯾﻨﺪ‪ (،‬ھﺮﮔﺎه ﺑﺮای ﺧﺪا‬
‫و رﺳﻮﻟﺶ ﺧﯿﺮﺧﻮاھﯽ ﮐﻨﻨﺪ )و از آﻧﭽﻪ در ﺗﻮان دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻀﺎﯾﻘﻪ ﻧﻨﻤﺎﯾﻨﺪ(‪ .‬ﺑﺮ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران‬
‫راه ﻣﺆاﺧﺬه ﻧﯿﺴﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ آﻣﺮزﻧﺪه و ﻣﮫﺮﺑﺎن اﺳﺖ! )‪ (۹۱‬و )ﻧﯿﺰ( اﯾﺮادی ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺮ‬
‫آنھﺎ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻧﺰد ﺗﻮ آﻣﺪﻧﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﺮ ﻣﺮﮐﺒﯽ )ﺑﺮای ﺟﮫﺎد( ﺳﻮار ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﮔﻔﺘﯽ‪ :‬ﻣﺮﮐﺒﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﺮ آن ﺳﻮار ﮐﻨﻢ‪ ،‬ﻧﺪارم! )از ﻧﺰد ﺗﻮ( ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن از‬
‫اﻧﺪوه اﺷﮑﺒﺎر ﺑﻮد زﯾﺮا ﭼﯿﺰی ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ در راه ﺧﺪا اﻧﻔﺎق ﮐﻨﻨﺪ )و ﺑﺎ آن ﺑﻪ ﻣﯿﺪان‬
‫ﺑﺮوﻧﺪ( )‪ (۹۲‬راه ﻣﺆاﺧﺬه ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ روی ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎز اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺗﻮ اﺟﺎزه ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ در‬
‫ّ‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﮕﺮﻧﺪ )و اﻣﮑﺎﻧﺎت ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮای ﺟﮫﺎد دارﻧﺪ( آنھﺎ راﺿﯽ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺘﺨﻠﻔﺎن‬
‫]زﻧﺎن و ﮐﻮدﮐﺎن و ﺑﯿﻤﺎران[ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ دلھﺎﯾﺸﺎن ﻣﮫﺮ ﻧﮫﺎده ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ‬
‫ّ‬
‫ﭼﯿﺰی ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ! )‪ (۹۳‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﻮی آنھﺎ )ﮐﻪ از ﺟﮫﺎد ﺗﺨﻠﻒ ﮐﺮدﻧﺪ( ﺑﺎز ﮔﺮدﯾﺪ‪،‬‬
‫از ﺷﻤﺎ ﻋﺬرﺧﻮاھﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻋﺬرﺧﻮاھﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺰ ]ﺳﺨﻦ[ ﺷﻤﺎ را ﺑﺎور‬
‫ﻧﻤﯽدارﯾﻢ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺧﺪا ﻣﺎ را از اﺧﺒﺎرﺗﺎن آ ﮔﺎه ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺧﺪا و رﺳﻮﻟﺶ‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﺷﻤﺎ را‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻮی ﮐﺴﯽ ﮐﻪ داﻧﺎی ﭘﻨﮫﺎن و آﺷﮑﺎر اﺳﺖ ﺑﺎزﮔﺸﺖ داده ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و‬
‫او ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ آﻧﭽﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﯾﺪ‪ ،‬آ ﮔﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ )و ﺟﺰا ﻣﯽدھﺪ!(« )‪ (۹۴‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٢٩٨‬‬

‫ﺑﺴﻮی آﻧﺎن ﺑﺎزﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ از آنھﺎ اﻋﺮاض )و ﺻﺮف‬
‫ﻧﻈﺮ( ﮐﻨﯿﺪ از آنھﺎ اﻋﺮاض ﮐﻨﯿﺪ )و روی ﺑﮕﺮداﻧﯿﺪ( ﭼﺮا ﮐﻪ ﭘﻠﯿﺪﻧﺪ! و ﺟﺎﯾﮕﺎھﺸﺎن دوزخ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﮑﯿﻔﺮ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ‪ (۹۵) .‬ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﻗﺴﻢ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ از آنھﺎ‬
‫راﺿﯽ ﺷﻮﯾﺪ اﮔﺮ ﺷﻤﺎ از آنھﺎ راﺿﯽ ﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ )ھﺮﮔﺰ( از ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻓﺎﺳﻘﺎن راﺿﯽ‬
‫ﻧﺨﻮاھﺪ ﺷﺪ! )‪ (۹۶‬ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻨﺎن ﻋﺮب‪ ،‬ﮐﻔﺮ و ﻧﻔﺎﻗﺸﺎن ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻧﺎآ ﮔﺎھﯽ از‬
‫ﺣﺪود و اﺣﮑﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻧﺎزل ﮐﺮده‪ ،‬ﺳﺰاوارﺗﺮﻧﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ داﻧﺎ و ﺣﮑﯿﻢ‬
‫اﺳﺖ! )‪ (۹۷‬ﮔﺮوھﯽ از )اﯾﻦ( اﻋﺮاب ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻦ‪ ،‬ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ )در راه ﺧﺪا( اﻧﻔﺎق‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻏﺮاﻣﺖ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽدارﻧﺪ و اﻧﺘﻈﺎر ﺣﻮادث دردﻧﺎﮐﯽ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ‬
‫ﺣﻮادث دردﻧﺎک ﺑﺮای ﺧﻮد آنھﺎﺳﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻨﻮا و داﻧﺎﺳﺖ! )‪ (۹۸‬ﮔﺮوھﯽ )دﯾﮕﺮ( از‬
‫ﻋﺮبھﺎی ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪا و روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ اﯾﻤﺎن دارﻧﺪ و آﻧﭽﻪ را اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪ‬
‫ﺗﻘﺮب آنھﺎﺳﺖ! ﺧﺪاوﻧﺪ‬ ‫ﺗﻘﺮب ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬و دﻋﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ آ ﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ اﯾﻦھﺎ ﻣﺎﯾﻪ ّ‬
‫ّ‬
‫ﺑﺰودی آﻧﺎن را در رﺣﻤﺖ ﺧﻮد وارد ﺧﻮاھﺪ ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ آﻣﺮزﻧﺪه و ﻣﮫﺮﺑﺎن‬
‫اﺳﺖ! )‪ (۹۹‬ﭘﯿﺸﮕﺎﻣﺎن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ از ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ و اﻧﺼﺎر‪ ،‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ از آنھﺎ‬
‫ﭘﯿﺮوی ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ از آنھﺎ ﺧﺸﻨﻮد ﮔﺸﺖ‪ ،‬و آنھﺎ )ﻧﯿﺰ( از او ﺧﺸﻨﻮد ﺷﺪﻧﺪ و‬
‫ﺑﺎغھﺎﯾﯽ از ﺑﮫﺸﺖ ﺑﺮای آﻧﺎن ﻓﺮاھﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﮫﺮھﺎ از زﯾﺮ درﺧﺘﺎﻧﺶ ﺟﺎری اﺳﺖ‬
‫ﺟﺎوداﻧﻪ در آن ﺧﻮاھﻨﺪ ﻣﺎﻧﺪ و اﯾﻦ اﺳﺖ ﭘﯿﺮوزی ﺑﺰرگ! )‪ (۱۰۰‬و از )ﻣﯿﺎن( اﻋﺮاب‬
‫ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻦ ﮐﻪ اﻃﺮاف ﺷﻤﺎ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻌﯽ ﻣﻨﺎﻓﻘﻨﺪ و از اھﻞ ﻣﺪﯾﻨﻪ )ﻧﯿﺰ(‪ ،‬ﮔﺮوھﯽ‬
‫ﺳﺨﺖ ﺑﻪ ﻧﻔﺎق ﭘﺎی ﺑﻨﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﻮ آنھﺎ را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺎ آنھﺎ را ﻣﯽ ﺷﻨﺎﺳﯿﻢ‪ .‬ﺑﺰودی‬
‫آنھﺎ را دو ﺑﺎر ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ )‪ :‬ﻣﺠﺎزاﺗﯽ ﺑﺎ رﺳﻮاﯾﯽ در دﻧﯿﺎ‪ ،‬و ﻣﺠﺎزاﺗﯽ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم‬
‫ﻣﺮگ( ﺳﭙﺲ ﺑﺴﻮی ﻣﺠﺎزات ﺑﺰرﮔﯽ )در ﻗﯿﺎﻣﺖ( ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ (۱۰۱) .‬و ﮔﺮوھﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻨﺎھﺎن ﺧﻮد اﻋﺘﺮاف ﮐﺮدﻧﺪ و ﮐﺎر ﺧﻮب و ﺑﺪ را ﺑﻪ ھﻢ آﻣﯿﺨﺘﻨﺪ اﻣﯿﺪ ﻣﯽرود ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮﺑﻪ آنھﺎ را ﺑﭙﺬﯾﺮد ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ آﻣﺮزﻧﺪه و ﻣﮫﺮﺑﺎن اﺳﺖ! )‪ (۱۰۲‬از اﻣﻮال‬
‫آنھﺎ ﺻﺪﻗﻪای )ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت( ﺑﮕﯿﺮ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ آن‪ ،‬آنھﺎ را ﭘﺎک ﺳﺎزی و ﭘﺮورش دھﯽ! و‬
‫)ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﮔﺮﻓﺘﻦ زﮐﺎت‪ (،‬ﺑﻪ آنھﺎ دﻋﺎ ﮐﻦ ﮐﻪ دﻋﺎی ﺗﻮ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪ آراﻣﺶ آنھﺎﺳﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺷﻨﻮا و داﻧﺎﺳﺖ! )‪ (۱۰۳‬آﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮﺑﻪ را از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ ،‬و‬
‫ﺻﺪﻗﺎت را ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮﺑﻪﭘﺬﯾﺮ و ﻣﮫﺮﺑﺎن اﺳﺖ؟! )‪ (۱۰۴‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ!‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻓﺮﺳﺘﺎده او و ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﺷﻤﺎ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ! و ﺑﺰودی‪ ،‬ﺑﺴﻮی داﻧﺎی ﻧﮫﺎن و‬
‫آﺷﮑﺎر‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﻣﯽدھﺪ! )‪ (۱۰۵‬و‬
 ‫‪٢٩٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬

‫ﮔﺮوھﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا واﮔﺬار ﺷﺪهاﻧﺪ )و ﮐﺎرﺷﺎن ﺑﺎ ﺧﺪاﺳﺖ( ﯾﺎ آنھﺎ را ﻣﺠﺎزات‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ ﺗﻮﺑﻪ آﻧﺎن را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد )ھﺮ ﻃﻮر ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ( و ﺧﺪاوﻧﺪ داﻧﺎ و ﺣﮑﯿﻢ‬
‫اﺳﺖ! )‪) (۱۰۶‬ﮔﺮوھﯽ دﯾﮕﺮ از آنھﺎ( ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺠﺪی ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﺑﺮای زﯾﺎن‬
‫)ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن(‪ ،‬و )ﺗﻘﻮﯾﺖ( ﮐﻔﺮ‪ ،‬و ﺗﻔﺮﻗﻪاﻓﮑﻨﯽ ﻣﯿﺎن ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬و ﮐﻤﯿﻨﮕﺎه ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫از ﭘﯿﺶ ﺑﺎ ﺧﺪا و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻣﺒﺎرزه ﮐﺮده ﺑﻮد آنھﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﺟﺰ ﻧﯿﮑﯽ )و‬
‫ﺧﺪﻣﺖ(‪ ،‬ﻧﻈﺮی ﻧﺪاﺷﺘﻪاﯾﻢ! ّاﻣﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ آنھﺎ دروﻏﮕﻮ ھﺴﺘﻨﺪ! )‪(۱۰۷‬‬
‫ھﺮﮔﺰ در آن )ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت( ﻧﺎﯾﺴﺖ! آن ﻣﺴﺠﺪی ﮐﻪ از روز ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﺗﻘﻮا ﺑﻨﺎ‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن )ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت( ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ در آن‪ ،‬ﻣﺮداﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ دوﺳﺖ‬
‫ﻣﯽدارﻧﺪ ﭘﺎﮐﯿﺰه ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﺎن را دوﺳﺖ دارد! )‪ (۱۰۸‬آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﻟﻮده‬
‫آن را ﺑﺮ ﺗﻘﻮای اﻟﮫﯽ و ﺧﺸﻨﻮدی او ﺑﻨﺎ ﮐﺮده ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﺳﺎس آن را ﺑﺮ ﮐﻨﺎر‬
‫ﭘﺮﺗﮕﺎه ﺳﺴﺘﯽ ﺑﻨﺎ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ ﻧﺎﮔﮫﺎن در آﺗﺶ دوزخ ﻓﺮوﻣﯽرﯾﺰد؟ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﺮوه‬
‫)اﻣﺎ( اﯾﻦ ﺑﻨﺎﯾﯽ را ﮐﻪ آنھﺎ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﻮاره‬‫ﺳﺘﻤﮕﺮان را ھﺪاﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ! )‪ّ (۱۰۹‬‬
‫ﺑﺼﻮرت ﯾﮏ وﺳﯿﻠﻪ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ‪ ،‬در دلھﺎﯾﺸﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ دلھﺎﯾﺸﺎن ﭘﺎره‬
‫ﭘﺎره ﺷﻮد )و ﺑﻤﯿﺮﻧﺪ و ﮔﺮ ﻧﻪ‪ ،‬ھﺮﮔﺰ از دل آنھﺎ ﺑﯿﺮون ﻧﻤﯽرود( و ﺧﺪاوﻧﺪ داﻧﺎ و ﺣﮑﯿﻢ‬
‫اﺳﺖ! )‪ (۱۱۰‬ﺧﺪاوﻧﺪ از ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﺟﺎنھﺎ و اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺧﺮﯾﺪاری ﮐﺮده‪ ،‬ﮐﻪ )در ﺑﺮاﺑﺮش(‬
‫ﺑﮫﺸﺖ ﺑﺮای آﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ )ﺑﻪ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‪ (:‬در راه ﺧﺪا ﭘﯿﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ و ﮐﺸﺘﻪ‬
‫ّ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ اﯾﻦ وﻋﺪه ﺣﻘﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ او‪ ،‬ﮐﻪ در ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ و ﻗﺮآن ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮده و ﭼﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ از ﺧﺪا ﺑﻪ ﻋﮫﺪش وﻓﺎدارﺗﺮ اﺳﺖ؟! اﮐﻨﻮن ﺑﺸﺎرت ﺑﺎد ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﻪ داد و ﺳﺘﺪی ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺧﺪا ﮐﺮدهاﯾﺪ و اﯾﻦ اﺳﺖ آن ﭘﯿﺮوزی ﺑﺰرگ! )‪ (۱۱۱‬ﺗﻮﺑﻪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻋﺒﺎدت ﮐﺎران‪،‬‬
‫ﺳﭙﺎﺳﮕﻮﯾﺎن‪ ،‬ﺳﯿﺎﺣﺖ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬رﮐﻮع ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺳﺠﺪهآوران‪ ،‬آﻣﺮان ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﻧﮫﯽ‬
‫ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬و ﺣﺎﻓﻈﺎن ﺣﺪود )و ﻣﺮزھﺎی( اﻟﮫﯽ‪) ،‬ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺣﻘﯿﻘﯽاﻧﺪ( و ﺑﺸﺎرت ده‬
‫ﺑﻪ )اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ( ﻣﺆﻣﻨﺎن! )‪ (۱۱۲‬ﺑﺮای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺸﺮﮐﺎن )از‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ( ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ھﺮ ﭼﻨﺪ از ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺸﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ )آن ھﻢ( ﭘﺲ از آﻧﮑﻪ ﺑﺮ‬
‫آنھﺎ روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮔﺮوه‪ ،‬اھﻞ دوزﺧﻨﺪ! )‪ (۱۱۳‬و اﺳﺘﻐﻔﺎر اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﺮای ﭘﺪرش‪،‬‬
‫ﻓﻘﻂ ﺑﺨﺎﻃﺮ وﻋﺪهای ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ او داده ﺑﻮد )ﺗﺎ وی را ﺑﺴﻮی اﯾﻤﺎن ﺟﺬب ﮐﻨﺪ( ّاﻣﺎ‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای او روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ وی دﺷﻤﻦ ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬از او ﺑﯿﺰاری ﺟﺴﺖ ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ‪،‬‬
‫اﺑﺮاھﯿﻢ ﻣﮫﺮﺑﺎن و ﺑﺮدﺑﺎر ﺑﻮد! )‪ (۱۱۴‬ﭼﻨﺎن ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﻮﻣﯽ را‪ ،‬ﭘﺲ از آن ﮐﻪ آنھﺎ‬
‫را ھﺪاﯾﺖ ﮐﺮد )و اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ( ﮔﻤﺮاه )و ﻣﺠﺎزات( ﮐﻨﺪ ﻣﮕﺮ آﻧﮑﻪ اﻣﻮری را ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٣٠٠‬‬

‫آن ﺑﭙﺮھﯿﺰﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮای آﻧﺎن ﺑﯿﺎن ﻧﻤﺎﯾﺪ )و آنھﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨﻨﺪ( زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ھﺮ ﭼﯿﺰی‬
‫داﻧﺎﺳﺖ! )‪ (۱۱۵‬ﺣﮑﻮﻣﺖ آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ ﺗﻨﮫﺎ از آن ﺧﺪاﺳﺖ زﻧﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﻣﯿﺮاﻧﺪ‬
‫ّ ً‬ ‫و ﺟﺰ ﺧﺪا‪ّ ،‬‬
‫وﻟﯽ و ﯾﺎوری ﻧﺪارﯾﺪ! )‪ (۱۱۶‬ﻣﺴﻠﻤﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ رﺣﻤﺖ ﺧﻮد را ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺷﺪت )در ﺟﻨﮓ ﺗﺒﻮک( از او ﭘﯿﺮوی ﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬ ‫و ﻣﮫﺎﺟﺮان و اﻧﺼﺎر‪ ،‬ﮐﻪ در زﻣﺎن ﻋﺴﺮت و ّ‬
‫ﺣﻖ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﻮد )و از ﻣﯿﺪان‬ ‫ﻧﻤﻮد ﺑﻌﺪ از آﻧﮑﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد دلھﺎی ﮔﺮوھﯽ از آنھﺎ‪ ،‬از ّ‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﺎزﮔﺮدﻧﺪ( ﺳﭙﺲ ﺧﺪا ﺗﻮﺑﻪ آنھﺎ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬ﮐﻪ او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﮫﺮﺑﺎن و رﺣﯿﻢ‬
‫ّ‬
‫اﺳﺖ! )‪) (۱۱۷‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ( آن ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﮐﻪ )از ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻨﮓ ﺗﺒﻮک( ﺗﺨﻠﻒ ﺟﺴﺘﻨﺪ‪) ،‬و‬
‫ﺣﺪ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ھﻤﻪ وﺳﻌﺘﺶ ﺑﺮ آنھﺎ ﺗﻨﮓ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ آﻧﺎن ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ (،‬ﺗﺎ آن ّ‬
‫ّ‬
‫ﺷﺪ )ﺣﺘﯽ( در وﺟﻮد ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺮای ﺧﻮد ﻧﻤﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ )در آن ھﻨﮕﺎم( داﻧﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﭘﻨﺎھﮕﺎھﯽ از ﺧﺪا ﺟﺰ ﺑﺴﻮی او ﻧﯿﺴﺖ ﺳﭙﺲ ﺧﺪا رﺣﻤﺘﺶ را ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل آنھﺎ ﻧﻤﻮد‪) ،‬و‬
‫ﺑﻪ آﻧﺎن ﺗﻮﻓﯿﻖ داد( ﺗﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﻨﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺴﯿﺎر ﺗﻮﺑﻪﭘﺬﯾﺮ و ﻣﮫﺮﺑﺎن اﺳﺖ! )‪ (۱۱۸‬ای‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ! از )ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻓﺮﻣﺎن( ﺧﺪا ﺑﭙﺮھﯿﺰﯾﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺻﺎدﻗﺎن ﺑﺎﺷﯿﺪ!‬
‫)‪ (۱۱۹‬ﺳﺰاوار ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اھﻞ ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬و ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻃﺮاف آنھﺎ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از رﺳﻮل‬
‫ّ‬
‫ﺧﺪا ﺗﺨﻠﻒ ﺟﻮﯾﻨﺪ و ﺑﺮای ﺣﻔﻆ ﺟﺎن ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬از ﺟﺎن او ﭼﺸﻢ ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ! اﯾﻦ ﺑﺨﺎﻃﺮ آن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﺗﺸﻨﮕﯽ و ﺧﺴﺘﮕﯽ‪ ،‬و ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ در راه ﺧﺪا ﺑﻪ آنھﺎ ﻧﻤﯽرﺳﺪ و ھﯿﭻ ﮔﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺧﺸﻢ ﮐﺎﻓﺮان ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺮﻧﻤﯽدارﻧﺪ‪ ،‬و ﺿﺮﺑﻪای از دﺷﻤﻦ ﻧﻤﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺤﯽ ﺑﺮای آنھﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺎداش‬
‫ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران را ﺗﺒﺎه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ! )‪ (۱۲۰‬و ھﯿﭻ ﻣﺎل ﮐﻮﭼﮏ ﯾﺎ ﺑﺰرﮔﯽ را )در اﯾﻦ راه( اﻧﻔﺎق‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ھﯿﭻ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ را )ﺑﺴﻮی ﻣﯿﺪان ﺟﮫﺎد و ﯾﺎ در ﺑﺎزﮔﺸﺖ( ﻧﻤﯽﭘﯿﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮای آنھﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﺑﻌﻨﻮان ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن‪ ،‬ﭘﺎداش دھﺪ‪.‬‬
‫)‪.«(۱۲۱‬‬
‫ھﻤﻪی اﯾﻦ ﭘﺘﮏھﺎی ﺳﺨﺖ و »آھﻦ ﮔﺮم« ﺑﺮای اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺛﺮ ﺑﮫﯿﻨﻪ در ﺟﺎنھﺎ‬
‫ﺑﮕﺬارد‪ .‬ﻣﺮدم از ﺟﮫﺎد و ﻣﺒﺎرزه در راه ﺧﺪا ﺑﺮﻧﺘﺎﺑﺪ‪ .‬در واﻗﻊ ﭘﺲ از اﯾﻦ ﺣﻮادث‪ ،‬ھﯿﭻﯾﮏ‬
‫از ﻣﺆﻣﻨﺎن و اﻋﺮاب ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﮕﺮد ﺗﺨﻠﻒ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ھﻤﻪی اﯾﻦ ﺣﻮادث درسھﺎی ﻋﺒﺮﺗﯽ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ وﺟﮫﯽ آﻧﺎن را ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﺮد!‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ دﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﭘﯿﺸﺎﻣﺪھﺎ در ﻣﮑﻪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ دارای‬
‫ﺷﯿﻮهھﺎ و ﭼﮫﺮهھﺎی ﭼﻨﺪی ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ در واﻗﻊ ھﻤﻪ دارای ﯾﮏ ھﺪف ﺑﻮدﻧﺪ‪ :‬ﮔﺴﺴﺘﻦ از‬
 ‫‪٣٠١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬

‫ﺗﻤﺎم ارزشھﺎی دروﻏﯿﻦ زﻣﯿﻨﯽ‪ ،‬رد دﻟﺒﺴﺘﮕﯽھﺎ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﺧﺪا‪ ،‬آزﻣﻨﺪی ﺑﺮای ھﺮ‬
‫ﻣﺼﻠﺤﺖ و ﻧﻔﻊ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ در راه ﺧﺪا اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪:‬‬
‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َُٰ ُ ۡ َ َ ۡ َٰ ُ ُ ۡ َ َ َ ُ ُ‬ ‫ُٓ ُ َ ُٓ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ُۡ‬
‫شِ�ت� ۡم َوأ ۡم َ�ٰل‬ ‫﴿قل إِن �ن َءابَاؤ� ۡم َو� ۡ�نَاؤ� ۡم �خ�ن�م وأز�ج�م وع‬
‫َّ‬ ‫ۡ َ َ ۡ ُ ُ َ َ َ ٰ َ ‪ُ َ َّ َ َ ٓ َ َ ۡ َ ۡ َ ُ ٰ َ َ َ َ َ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ٞ‬‬
‫ب إ ِ ۡ��م ّم َِن ٱ� ِ‬ ‫�ن ترضو�ها أح‬ ‫ٱ���تموها وت ِ�رة �شون كسادها وم� ِ‬
‫َۡ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ ُ ْ َ َّ ۡ‬
‫� � َ� ۡهدِي ٱلق ۡو َم‬ ‫� ٱ َّ ُ‬
‫� بِأ ۡم ِره ِۗۦ وٱ‬ ‫� يَأ ِ َ‬
‫��صوا ح ٰ‬ ‫و�ِۦ َوج َها ٖد � َسبيلِهِۦ � َ‬‫َو َر ُس ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫سق َ‬ ‫َۡ‬
‫� ‪] ﴾٢٤‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪.[۲۴ :‬‬ ‫ٱل�ٰ ِ ِ‬
‫»ﺑﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ ﭘﺪران و ﻓﺮزﻧﺪان و ﺑﺮادران و ھﻤﺴﺮان و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان و ﻣﺎﻟﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﮔﺮدآوری ﮐﺮدهاﯾﺪ و ﺗﺠﺎرﺗﯽ را ﮐﻪ از ﮐﺴﺎدی آن ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪ و ﻣﺴﮑﻦھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد ﺧﺸﻨﻮد ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺰد ﺷﻤﺎ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ از ﺧﺪا و رﺳﻮل او و ﺟﻨﮓ در راه ﺧﺪا‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﺸﻢ ﺑﻪ راه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﺗﺎ اﻣﺮ )ﻋﺬاب( ﺧﺪا ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﺧﺪا ﮔﺮوه ﺑﺪﮐﺎر و ﻓﺎﺳﻖ‬
‫را ھﺪاﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﯾﻦ ﺗﺮﺑﯿﺖھﺎ در ﺟﺎن وارد ﺷﻮد‪ ،‬ﺟﺎن را اﺳﺘﻮار و ﺑﺮﻗﺮار و ﺛﺎﺑﺖ و ﺑﺮ ﭼﻨﺎن ﭘﺎﯾﻪای‬
‫ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ھﯿﭻ ﺣﺎدﺛﻪای ﺑﻪ ﻟﺮزه درﻧﯿﺎﻣﺪه‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺨﺘﻞ و ﻧﺎﺗﻮان ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻪ از‬
‫ﺟﺎی ﺧﻮد ﺗﮑﺎن ﻣﯽﺧﻮرد‪ .‬ﭼﻨﺎن ﺗﻮان و ﺗﻌﺎدﻟﯽ در ﻧﻔﺲ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﻪ ﺿﻌﻔﯽ آن‬
‫را ﻓﺎﺳﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻪ ﻗﺪرﺗﯽ‪ .‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﯿﺸﺮوی ﮐﻨﺪ از رﻓﺘﻦ ﺑﺎز ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻤﺎﻧﺪ ھﯿﭻ ﻗﺪرﺗﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺶ راﻧﺪن آن را ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺮای ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺮدن از ﺧﺪا ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻨﺎن ﺷﻔﺎف و رﻗﯿﻖ و درﺧﺸﺎن ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﻧﻮر و ﭘﺮﺗﻮاﻓﺸﺎﻧﯽ آن ﺟﮫﺎن ﭘﺮﺗﻮ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬در اﯾﻦ ھﻨﮕﺎم اﺳﺖ ﮐﻪ وﺻﻒ ﺧﺪا در ﺑﺎرهی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﮐﺘﺎب ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺻﺪق‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬ﺷﻤﺎ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ اﻣﺘﯽ ھﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺮدم از ﻣﯿﺎن ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن ﺧﺎرج ﺷﺪهاﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﮐﺎرھﺎی ﻧﯿﮏ اﻣﺮ ﮐﺮده از ﮐﺎرھﺎی ﺑﺪ ﺑﺎزدارﯾﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺧﺪا اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ«‪.‬‬
‫در ﺣﺎل ﻋﻤﻠﯽ ﺳﺎﺧﺘﻦ روش ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺗﺄﺛﯿﺮھﺎی ﺣﻮادث را آنﻃﻮر‬
‫ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر در ﻗﻠﺐ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺛﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎز ﮔﻔﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻤﺎم ارﺷﺎدھﺎ و‬
‫راھﻨﻤﺎﯾﯽھﺎی ﻗﺮآن را در ﺑﺎرهی ﺗﺮﺑﯿﺖھﺎی آن ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﺣﻮادث‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮی‬
‫ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار داد!‬
‫ﻣﻘﺼﻮد ﻣﺎ ﺑﻪ ھﺮ ﺣﺎل اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺼﻮد ﺣﮑﻤﺖ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﭘﯿﺸﺎﻣﺪھﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٣٠٢‬‬

‫ﻣﻘﺼﻮد ﭘﺘﮏ و آھﻦ ﮔﺮم اﺳﺖ ﺗﺎ ﺣﻮادث ﺑﺪون اﺳﺘﻔﺎده و آﻣﻮزش ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﻣﯿﺎن‬
‫ﻧﺮود‪ ،‬و ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ اﺛﺮش در ﻧﻔﺲ ﻧﻘﺶ ﺑﺒﻨﺪد ﺿﺎﯾﻊ ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫ھﺪف‪ ،‬ارﺗﺒﺎط داﺋﻢ دلھﺎ ﺑﺎ ﺧﺪا در ھﺮ ﺣﺎدﺛﻪ و ﻓﮑﺮی اﺳﺖ‪ .‬ھﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ در‬
‫اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﻮد ﻣﯿﺪان در ﺑﺮاﺑﺮ او ﺑﺎز‪ ،‬و ﺗﺎ ﭼﺸﻢ او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺸﺎده اﺳﺖ‪،‬‬
‫دﻟﺶ آ ﮔﺎه و ﺑﯿﺪار اﺳﺖ و درﮐﯽ روﺷﻦ دارد‪ .‬ھﺮ ﻟﺤﻈﻪی ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ارﺷﺎد و‬
‫راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﺑﺨﻮاھﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ درک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺤﻈﻪای ﮐﻪ ﺣﺮارت ﭘﺬﯾﺮش ھﺮ ﻧﻮع ارﺷﺎدی ﺟﺎن‬
‫را ﺑﻪ ﺣﺪ ﮔﺬار و ﺗﻔﺘﯿﺪن رﺳﺎﻧﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ھﺮ ﺷﮑﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را در‬
‫ﺑﯿﺎورد‪ ،‬در اﯾﻦ ھﻨﮕﺎم ﭼﻨﺎن ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﺤﮑﻢ و اﺳﺘﻮاری اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ھﺮﮔﺰ ﺑﺎز‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﭼﻨﺎن ﻣﮫﺮ ﺛﺎﺑﺘﯽ از ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮﺟﺎنھﺎ زده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ھﺮﮔﺰ از ﺑﯿﻦ‬
‫ﻧﻤﯽرود‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪:‬‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬

‫از ﺑﺪﯾﮫﯿﺎت روش ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺳﻼﻣﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای اﻋﻤﺎل و اﺟﺮای آن ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪی‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﭼﻨﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﻓﮑﺮ و‬
‫ﺷﯿﻮهی ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‪ ،‬و ﺑﺮای از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدن آن ﮐﻮﺷﺶ ﺷﻮد ھﯿﭻ ﺗﻼﺷﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ راه‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد اﺛﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود‪ ،‬و اﮔﺮ ﻣﺨﺘﺼﺮ اﺛﺮی ﻧﯿﺰ ﺑﮕﺬارد‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در‬
‫ﻣﻌﺮض ﻓﻨﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ھﺪفھﺎی ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺸﮑﯿﻞ و اﯾﺠﺎد ﺟﺎﻣﻌﻪی‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ھﻤﺎن اﺟﺘﻤﺎع‪ ،‬وﺳﯿﻠﻪای اﺳﺖ ﺑﺮای رﺳﺎﻧﯿﺪن و ﺑﻪ‬
‫ﺟﺮﯾﺎن اﻧﺪاﺧﺘﻦ و ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﮐﺮدن ﻣﻔﺎھﯿﻢ اﺳﻼﻣﯽ و ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻓﺮادی از اﺑﺘﺪای ﻋﻤﺮ ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس اﯾﻦ ﺗﺮﺑﯿﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ آن ﺷﮑﻞ درآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺸﻨﮕﺎﻧﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ آﻣﺎدهی‬
‫ﭘﺬﯾﺮش و ﺳﯿﺮاب ﺷﺪن از ﺳﺮﭼﺸﻤﻪی زﻻل ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺪاﺧﻞ ھﺪف و وﺳﯿﻠﻪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﻮدیﺧﻮد‪ ،‬ﺗﺪاﺧﻞ ﻣﯿﺎن ﻓﺮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻣﯿﺎن ﯾﮏ ﻧﺴﻞ و‬
‫ﻧﺴﻞھﺎ اﺳﺖ‪ .‬در ھﯿﭻ ﻟﺤﻈﻪای ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻣﯿﺎن دو ﻧﺴﻞ‪ ،‬و ﯾﺎ ﻓﺮد و ﺟﺎﻣﻌﻪای ﮐﻪ ﻓﺮد در‬
‫آن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻄﯽ رﺳﻢ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﯿﺎن ھﯿﭻ وﺳﯿﻠﻪ و ھﺪﻓﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺟﺪاﯾﯽ‬
‫ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﺸﮑﯿﻞ اﺟﺘﻤﺎع اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از ﻓﺮد و ﯾﺎ ﮔﺮوھﯽ از اﻓﺮاد‪،‬‬
‫آﻏﺎز ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬رﺳﻮل ﺧﺪا ج ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﮐﺮد‪ :‬وﺣﯽ و ﭘﯿﻐﻤﺒﺮی را درﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺶ از‬
‫ﻧﻮر وﺣﯽ و رﺳﺎﻟﺖ ﻟﺒﺮﯾﺰ ﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﺮای ﻋﻤﻞ و اﺟﺮای رﺳﺎﻟﺖ ﺑﺮ ﺳﻄﺢ زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ‬
‫درآﻣﺪ‪ .‬اﯾﻦ از وﯾﮋﮔﯽھﺎی ﺗﻤﺎم رﺳﺎﻟﺖھﺎی ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪ .‬در رأس آن‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺎور زﻧﺪهی‬
‫ﻣﺘﺤﺮﮐﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺧﻼﺻﻪی دﯾﻦ را در آن ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺗﻤﺎم رﺳﺎﻟﺖھﺎی ﺑﺰرگ‬
‫اﯾﻦ ﺣﺲ ﺣﯿﺎت و ﺣﺮﮐﺖ را ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ رﯾﺸﻪھﺎی ﺧﻮد را‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازهی ﺗﻮان‪ ،‬در‬
‫ﺧﺎک ﺳﺴﺖ ﺧﺸﮑﯽ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﺮﻧﺪ و ﺑﻨﺸﺎﻧﻨﺪ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﮔﯿﺎه ﺳﺎﻟﻤﯽ در آن ﻧﻤﯽروﯾﯿﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﺳﺮﻋﺘﯽ اﻣﺘﺪاد ﭘﯿﺪا ﮐﺮد ﮐﻪ در ھﻤﻪی ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺎﻧﻨﺪی ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻗﺪرت داﺷﺖ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ھﻤﻪ ﻧﻮع ﻧﯿﺮﻧﮓ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و ﺗﺨﺮﯾﺐھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٣٠٤‬‬

‫وﺳﯿﻠﻪی ﺗﺎﺗﺎرھﺎ و ﻣﻐﻮلھﺎ و ﺻﻠﯿﺒﯽھﺎ‪ ،‬و ﺑﺎرھﺎ ﻧﯿﺰ از ﺳﻮی ﺧﺮاﺑﮑﺎران داﺧﻠﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪،‬‬
‫اﯾﺴﺘﺎدﮔﯽ ﮐﺮد‪ ،‬و ﺗﺎ ﺣﺪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺑﺎ ھﺮ ﻧﻮع واژﮔﻮﻧﮕﯽ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﺑﺎور ﺑﺮﺧﻮرد‪ ،‬روﯾﺎروﯾﯽ‬
‫ﮐﺮد‪ .‬و ﺑﺎ روح و ﺟﺴﻤﯽ زﻧﺪه‪ ،‬ﺷﺘﺎﺑﺎن و ﺑﺎﻻن ﺑﻪ راه ﺧﻮد اداﻣﻪ داد‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﯿﺮوی ﺣﯿﺎت و ﺗﺤﺮﮐﯽ ﮐﻪ ﻗﻠﺐ ﻣﺤﻤﺪ ج‪ ،‬و ﻗﻠﺐ ھﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ ﺟﺎن ﺧﻮد را در‬
‫ﻣﺪار ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻘﺪﯾﻢ اﯾﻦ ﺑﺎور ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬او را ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ ﺗﺎ دﻋﻮت ﺧﻮد را در‬
‫ﺟﺎنھﺎی دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ وارد ﮐﻨﺪ و آن را ﺑﻪ ھﻤﻪ ﺟﺎی زﻣﯿﻦ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ او‬
‫ﻟﺒﺮﯾﺰ از ﻓﮑﺮ و ادراک ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ روی زﻣﯿﻦ ﺗﺤﺮک و ﺟﻨﺒﺶ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و ﯾﺎ در واﻗﻊ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ ،‬او را ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ ﺗﺎ ﭼﻨﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﻨﺎ ﻧﮫﺪ ﮐﻪ ﻓﮑﺮ‬
‫در آن زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ و اﻧﺪﯾﺸﻪی اﺳﻼﻣﯽ در زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺤﻘﻖ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﻤﻞ درآﯾﺪ‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه اﯾﻦ دﻋﻮت ﻧﻘﺶ ﺧﻮد را آﻏﺎز ﮐﺮد‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ اﻓﺮاد آن‬
‫ﺑﺮﭘﺎﯾﻪی اﺧﻼق و آداب و رﺳﻮم و روشھﺎی رﻓﺘﺎر و ﺷﯿﻮهی ﺗﻔﮑﺮش ﻧﺸﻮ و ﻧﻤﺎ ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آن ﺟﺎﻣﻌﻪ آﺷﯿﺎﻧﻪای ﺷﺪ ﺑﺮای ھﺮ ﻧﺴﻞ ﺗﺎزهای ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ در آن آراﻣﺶ ﮔﯿﺮد‬
‫و ﻧﻮﻧﮫﺎﻻن ﺧﻮد را ﭘﺮورش دھﺪ‪ .‬ھﺪف ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‪ ،‬وﺳﯿﻠﻪای ﺷﺪ ﺑﺮای ِاﻋﻤﺎل و ﺑﻪ ﺛﻤﺮ‬
‫رﺳﺎﻧﯿﺪن ﺧﻮد آن‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ھﺮ ﻧﺴﻠﯽ در ﻧﺴﻞ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮد و ﭘﺲ از ﺧﻮد آﻣﯿﺨﺘﻪ و‬
‫وارد ﺷﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫در آن ﻟﺤﻈﺎت ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪی ﺣﻘﯿﻘﯽ و واﻗﻌﯽ اﺳﻼﻣﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ و ﻋﻤﻼ ﺑﻪ ﯾﮏ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ واﻗﻌﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪ‪ ،‬و ﺟﺮﯾﺎن ﺧﻮد را در ﺗﺎرﯾﺦ آﻏﺎز ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﺮ ﯾﮏ روش ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اﺳﺘﻮار ﻧﺒﻮده اﺳﺖ و ﺑﺮ اﯾﻦ راه ﭘﺎﯾﺪار‬
‫ﺳﯿﺮ ﻧﻤﯽﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬آﺧﺮﯾﻦ ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ اﯾﻦ دﻋﻮت‪ ،‬در دو ﻗﺮن اﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﺟﻨﮕﻨﺪﮔﺎن ﺻﻠﯿﺒﯽ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻨﺎن ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺷﮑﺴﺖ ﺳﺨﺘﯽ ﮐﻪ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧﻮرده ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ھﺮ ﻃﻮر ﺷﺪه از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺘﻘﺎم ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ از ھﺮ راھﯽ ﺷﺪه ﺑﺮای‬
‫ﺷﮑﺴﺖ ﺟﺴﻤﯽ و روﺣﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻗﺪام ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ در دو ﻗﺮن اﺧﯿﺮ ﻣﻮﻓﻖ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ در زﻣﺎﻣﺪاران ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬و رﺳﻮخ در اﻓﮑﺎر و اﺧﻼق و آداب‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮاد ﺧﻮد ﺑﺮﺳﻨﺪ و در ﻣﺒﺎرزهی ﺧﻮد ﻋﻠﯿﻪ ﻓﮑﺮ ﭘﯿﺮوز ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺰ‬
‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﺣﺴﺎس ﮐﺮدﻧﺪ از درون ﺟﺎن ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮردهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ دژھﺎ و ﭘﺎﯾﮕﺎهھﺎی‬
‫ﺧﻮد را ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮی ﺗﺴﻠﯿﻢ ﮐﺮدﻧﺪ و در ﻣﻘﺪﺳﺎت ﻓﮑﺮی و روﺣﯽ ﺧﻮد راه‬
‫ﺳﮫﻞاﻧﮕﺎری ﭘﻮﯾﯿﺪه‪ ،‬ﻣﻘﺎوﻣﺖھﺎی دروﻧﯽ ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ھﻨﮕﺎم ﺟﺎﻣﻌﻪی اﺳﻼﻣﯽ از ھﻢ ﭘﺎﺷﯿﺪه ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﺑﻨﺎ ﻧﯿﺎز ﭘﯿﺪا ﮐﺮد!‬
 ‫‪٣٠٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬

‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ ۡ َ ٓ َ َّ َ َ ۡ ُّ‬

‫﴿كما بد�نا أول خل ٖق نعِيده ۚۥ﴾ ]اﻷﻧﺒﯿﺎء‪.[۱۰۴ :‬‬
‫»ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا آﻓﺮﯾﺪهاﯾﻢ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ اول ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﻢ«‪.‬‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﻧﺎدان ﺳﺨﺖﮔﯿﺮ ﭘﺮ ﻣﺸﻘﺖ ﻣﻌﺎﻧﺪ ﺑﯽھﯿﭻ اﺻﻮل اوﻟﯿﻪ‪،‬‬
‫ﻣﺠﺘﻤﻊ اﺳﻼﻣﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ در ﺗﻤﺎم دورانھﺎی ﺟﺎھﻠﯽ ﻣﺴﺘﻤﺮ در ﻣﺪار ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺧﻮد را ﺳﺮﭘﺎ ﻧﮕﺎه داﺷﺖ‪ ،‬و ﺟﺎﻣﻌﻪھﺎی ﻧﻮی ﺗﺸﮑﯿﻞ داد‪ ،‬در ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻤﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺸﺮ ﮐﻨﻮﻧﯽ در آن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺠﺪﯾﺪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﮐﺮده ﺑﻪ ﺣﯿﺎت ﺧﻮد اداﻣﻪ‬
‫ﺧﻮاھﺪ داد‪.‬‬
‫در ھﺮ ﺣﺎل ﺑﺮای ﺑﻪ اﺟﺮا درآوردن ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬وﺟﻮد ﺟﺎﻣﻌﻪی ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﻻزم و ﺿﺮوری اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﭘﯿﺪا ﻧﺸﻮد‪ ،‬و ﯾﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪی‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در آن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎ اﻓﮑﺎر و اﻋﻤﺎل اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و ﺑﺮای زﯾﺮﭘﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻦ‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪی اﺳﻼﻣﯽ ﺗﻼش ﺷﻮد‪ ،‬ھﻤﻪی ﮐﻮﺷﺶھﺎی ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺮای اﯾﺠﺎد اﻓﺮاد ﻣﺴﻠﻤﺎن‪،‬‬
‫ﮔﺮد و ﻏﺒﺎر ھﻮا ﻣﯽﺷﻮد و از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﺷﻤﺎ ﭘﺴﺮ و ﯾﺎ دﺧﺘﺮ ﺧﻮد را ﺑﺮ اﺳﺎس اﺧﻼﻗﯽ ﮐﻪ از ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ رﺳﻮل اﻟﮫﺎم‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ اﺳﺎس آداب و رﺳﻮم ﺟﺎﻣﻌﻪی اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ در آن ﮐﺘﺎب ﺧﻮاﻧﺪهاﯾﺪ و در‬
‫ذھﻦ ﺷﻤﺎ ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬و از ﻣﻔﺎھﯿﻢ ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ اﻧﺪازهای‬
‫وارد ذھﻦ و ﺟﺎن او ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﺮﺷﺎر از آن ﻣﻔﺎھﯿﻢ ﺷﻮد‪ .‬ﺣﺎل ﭼﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟ آﯾﺎ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﭘﺴﺮ و دﺧﺘﺮ ﺧﻮد را در ﮔﻮشھﺎی دور از اﺟﺘﻤﺎع ﺣﺒﺲ ﮐﻨﯿﺪ؟ اﯾﻦ از ﻣﺤﺎﻻت‬
‫اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﯾﮑﯽ از آداب ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻮدن اﺳﺖ و اﮔﺮ ﮔﻮﺷﻪﮔﯿﺮ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﺳﻼم ﭼﻨﺎن ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ دارد ﮐﻪ ﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ زﻧﺪﮔﯽ ﮔﻮﺷﻪﮔﯿﺮی را‬
‫ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﺪ و ﻧﻪ ﺑﺮای او ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﯾﮏ ﺣﺮﮐﺖ زﻧﺪه ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ و رﻓﺘﺎر روﺷﻨﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ آﺷﮑﺎرا ﺑﻪ اﺟﺮا درآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﭼﺎر ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد را در ھﻤﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪی ﺑﯿﻤﺎر و ﻓﺎﺳﺪ رھﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﭘﯿﺶ‬
‫ﺧﻮاھﺪ آﻣﺪ؟‬
‫ﮐﻮدﮐﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﮐﻮدﮐﺎن را ﺑﺒﯿﻨﺪ ﺑﺎ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ واژهھﺎی ﭘﻠﯿﺪ ﺑﻪ او دﺷﻨﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ ﻋﺮق‬
‫ﺷﺮم ﺑﺮ روی او ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ و روح او ﺑﻪ درد ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻮدﮐﯽ ﮐﻪ ﺗﻘﻠﺐ و ﺧﯿﺎﻧﺖ و ﻧﯿﺮﻧﮓ و دوروﯾﯽ را از ﮐﺎرھﺎی راﯾﺞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪،‬‬
‫آﻣﻮزﮔﺎر او در درس ﺑﻪ او ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺎزرس و ﻣﺮاﻗﺒﯽ در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺧﻮد ﻧﺒﯿﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫ِ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٣٠٦‬‬

‫وﻇﯿﻔﻪی وﺟﺪاﻧﯽ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻧﮑﺮده درسھﺎی او ﺟﺰ ﺳﺨﻦھﺎی درھﻢ و ﺑﺮھﻢ و ﻟﻘﻠﻘﮥ‬
‫زﺑﺎﻧﯽ ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺖ؛ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﯿﺮﯾﻨﯽ ﻓﺮوش و ﺑﺎزرﮔﺎن و ﮐﺎﺳﺐ را ﺑﺒﯿﻨﺪ در ﮐﺎﻻ و ﯾﺎ‬
‫ﺑﮫﺎ ﺗﻘﻠﺐ و ﻧﯿﺮﻧﮓ ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ؛ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ھﺮ ﮐﺲ‪ ،‬دﯾﮕﺮی را ﻣﯽﻓﺮﯾﺒﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺣﻀﻮر او ﺗﻤﻠﻖ و ﭼﺎﭘﻠﻮﺳﯽ ﭘﯿﺸﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻓﺤﺶھﺎ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮش ﻧﺜﺎر او‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛‬
‫ﮐﻮدﮐﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﺑﻨﺪﮔﯽ و ﺑﺮدﮔﯽ ﺑﻪ اﻧﻮاع و اﻗﺴﺎم ﺧﻮد از ھﺮ رﻧﮕﯽ در ﭘﯿﺮاﻣﻮن او‬
‫ﺟﺮﯾﺎن دارد‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮھﺎ از ﮐﻮﭼﮏﺗﺮھﺎ‪ ،‬ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪان از ﺑﯽﻗﺪرﺗﺎن ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ آﻧﺎن‬
‫ﺑﺮدﮔﯽ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ذﻟﺖ و ﺧﻮاری ھﻤﻪ ﺑﻨﺪﮔﯽ دﯾﮕﺮان را ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛‬
‫دﺧﺘﺮ و ﭘﺴﺮ ﺟﻮاﻧﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪی آﻟﻮدهی ﭘﺮ از زﺷﺘﮑﺎری ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ھﻤﻪ ﺑﻪ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻓﺮﯾﺐ ﻣﯽدھﻨﺪ؛‬
‫دﺧﺘﺮ ﺟﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ دوﺳﺘﺎن او در ﻣﺪرﺳﻪ داﺳﺘﺎنھﺎی ﻋﺸﻘﺒﺎزی و ﺗﻔﺮﯾﺤﺎت‬
‫آﻟﻮدهی ﺷﺒﺎﻧﻪروزی ﺧﻮد را ﺑﺮای ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و داﺳﺘﺎنھﺎﯾﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻮردﺗﻮﺟﻪ و ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺗﺨﯿﻼت ﺑﯿﻤﺎر آﻧﺎن اﺳﺖ؛ دﺧﺘﺮ ﺟﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ زﻧﺎن اﺟﺘﻤﺎع او‬
‫ﺑﻪ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻠﯽ آراﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﯽھﺎی ﻓﺮﯾﺒﺎی ﺑﺪن ﺧﻮد را ﻧﻤﺎﯾﺎن ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻋﻼﻣﺖ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﺧﻮد را ﻧﻤﺎﯾﺶ دھﻨﺪ؛‬
‫دﺧﺘﺮ ﺟﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﮫﯿﺞﺗﺮﯾﻦ و اﻓﺘﻀﺎحﺗﺮﯾﻦ ﻓﯿﻠﻢھﺎی ﺳﯿﻨﻤﺎ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و در ھﺮ‬
‫روزﻧﺎﻣﻪ و ﻣﺠﻠﻪای ﺷﺮح ﺣﺎل ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺳﯿﻨﻤﺎ و ﺧﻮدﻓﺮوﺷﺎن ﺣﺮفھﺎی را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و‬
‫ﻋﮑﺲ آنھﺎ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ؛ ﺟﻮاﻧﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺤﯿﻂ آﻟﻮده و ﻓﺎﺳﺪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و‬
‫ﮐﻮﺷﺶ ﺑﺮادران ﺧﻮد را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﻓﻘﻂ در راه ﮐﺎرھﺎی ﺑﯿﮫﻮده و اﺣﻤﻘﺎﻧﻪ ﺻﺮف ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫زﻧﺪﮔﯽ آنھﺎ ﺑﯿﮫﻮدﮔﯽ‪ ،‬ھﺪفھﺎﯾﺸﺎن ﭘﻮچ‪ ،‬رﻓﺘﺎرﺷﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺣﯿﻮان و ﺣﺘﯽ در‬
‫آﻟﻮدﮔﯽھﺎﯾﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﯿﻮان ﻧﯿﺰ از آن ﺑﯿﺰار اﺳﺖ؛ دﺧﺘﺮ و ﭘﺴﺮ ﺟﻮاﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻤﺎم ارزشھﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را واژﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و ھﻤﻪی ﻓﻀﺎﯾﻞ را ﺑﺮ ﺧﺎک؛ ﻓﻘﻂ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﻣﯽرﺳﻨﺪ ﮐﻪ دوروﯾﯽ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺧﺮ ﻣﺮاد ﺳﻮار ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮدﮔﯽ را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاﻧﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺰرﮔﻮاریھﺎی اﻧﺴﺎﻧﯽ و دﯾﻦ و اﺧﻼق را ﺣﻔﻆ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ در ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﭘﺎﯾﯿﻦ وﺿﻌﯿﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و او را واﭘﺴﮕﺮا‬
‫و ﻧﺎﻣﺘﻤﺪن ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ؛ زﻧﯽ ﮐﻪ دﯾﻦ و اﺧﻼق و ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺧﻮد را ﻧﮕﮫﺪاری ﮐﺮده اﺳﺖ از‬
‫ھﻤﮕﺎن ﻣﻄﺮود و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻮدک ﺳﺮراھﯽ ﻣﻮرد ﺗﻨﻔﺮ دﯾﮕﺮان اﺳﺖ؛ دﺧﺘﺮ ﭘﺎک و ﻧﺎآﻟﻮدهای‬
‫ﮐﻪ ﺟﻮان ﭘﺎﮐﯽ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮد ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ او ازدواج ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯽ‪ ،‬رﺳﺎﻟﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮد‬
 ‫‪٣٠٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬

‫را در زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﺪ؛ ﭘﺴﺮ ﺟﻮاﻧﯽ ﮐﻪ در ﮐﺎرﺧﻮد ﺳﺮﮔﺮدان ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻪ ھﺪفھﺎ و‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮد ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ در ﻋﺎﻟﻢ ﭘﺎک ﺧﻮد زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ از ھﻤﻪ‬
‫ﭼﯿﺰ ﻣﺤﺮوم اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﻧﯿﺮﻧﮓ و ﻓﺮﯾﺐھﺎی ﻓﺎﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻼھﺎی ﮐﺸﻨﺪه‪ ،‬ﻋﮑﺲھﺎی‬
‫ﺗﺤﺮﯾﮏﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬زﻧﺎن ﺑﺮھﻨﻪ‪ ،‬رﻓﺘﺎرھﺎی رﺳﻮا‪ ،‬داﺳﺘﺎنھﺎ و ﻧﮑﺎت و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﯽﻋﻔﺖ‬
‫ﺷﺮمآور‪ ،‬ﻣﻮﺳﯿﻘﯽای ﻣﺨﺪر و ﺷﮫﻮتاﻧﮕﯿﺰ‪ ،‬آﻣﯿﺰشھﺎی آﻟﻮده و ﻧﺎﭘﺎک و ﻣﺤﯿﻂ آﻟﻮدهی‬
‫ﻓﺎﺳﺪ؛ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﮐﻮدﮐﺎن و ﻧﻮﺟﻮاﻧﺎن و ﺟﻮاﻧﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦھﺎ ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ھﻤﻪ ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﺎھﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؟‬
‫ھﺮﮔﺰ ﻧﺨﻮاھﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬در ﻋﺎﻟﻢ رؤﯾﺎ ﻧﯿﺰ اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد در ذھﻦ و ﺗﺨﯿﻼت ﺧﻮد ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪھﺎﯾﯽ را ﺗﺮﺳﯿﻢ ﮐﻨﯿﻢ و آﻧﺎن را وادار و ﻣﺠﺒﻮرﯾﻢ ﮐﻨﯿﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﺳﻨﺖ و آﯾﯿﻦ ﺧﺪاﯾﯽ ﺳﺎری و ﺟﺎری در زﻣﯿﻦ در ﺑﺎرهی ھﺮ ﻓﮑﺮی ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﻧﺠﺎتدھﻨﺪه و ﻣﻔﯿﺪ و ﺑﺎﻗﯽ و ﺟﺎودان در ﺟﮫﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺗﻌﺪاد اﻧﺪک و‬
‫اﻧﮕﺸﺖﺷﻤﺎری از ﻣﺮدم ﻗﮫﺮﻣﺎﻧﯽ را ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺤﻘﻖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬زﻣﺎم را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬از‬
‫ﺳﻄﺢ اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪی آﻟﻮده و ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﺑﺎﻻﺗﺮ رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻧﻪ در ﻋﺎﻟﻢ ﺳﺮﮔﺮداﻧﯽ و ﮔﯿﺠﯽ ﻓﺮو‬
‫ﻣﯽروﻧﺪ و ﻧﻪ در ﮔﻞ و ﻟﺠﻦھﺎ ﻏﺮق ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﯽ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺪهای از‬
‫زﻧﺎن و ﻣﺮدان ﭘﺎک ﺑﻪ ﮔﺮد آن ﺟﻤﻊ ﺷﺪه ﺟﺎﻣﻌﻪی ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﺑﺎ دﺳﺖھﺎی ﭘﺎک و‬
‫ﻧﺎآﻟﻮدهی ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ ۡ َ ٓ َ َّ َ َ ۡ ُّ‬
‫﴿كما بد�نا أول خل ٖق نعِيده ۚۥ﴾ ]اﻷﻧﺒﯿﺎء‪.[۱۰۴ :‬‬
‫»ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا آﻓﺮﯾﺪهاﯾﻢ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ اول ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﻢ«‪.‬‬
‫َّ َ ٗ‬ ‫َُۡ ََ َ‬ ‫َّ َ َ َ ۡ ْ‬ ‫ُ َّ َ َّ‬
‫� َد ل ُِس َّنةِ ٱ�ِ � ۡبدِي� ‪] ﴾٦٢‬اﻷﺣﺰاب‪.[۶۲ :‬‬
‫﴿سنة ٱ� ِ ِ� ٱ�ِين خلوا مِن �بل ۖولن ِ‬
‫»ﺳﻨﺖ و آﯾﯿﻦ ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﺧﺪاﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ ﻣﻨﻮال ﺑﺮ ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ھﯿﭻ ﺗﻐﯿﯿﺮ و ﺗﺒﺪﯾﻠﯽ در ﺳﻨﺖ و روش ﺧﺪا ﻧﺨﻮاھﯽ ﯾﺎﻓﺖ«‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﯾﮏ ﻣﺠﺘﻤﻊ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮای ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺿﺮوری اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﻤﻪی ﻣﺮدم ﻗﮫﺮﻣﺎن ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﮔﻨﺪابھﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ھﻤﻪ ﻓﻮقاﻟﻌﺎده ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﭘﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎ روﺣﯽ ﺑﻠﻨﺪ و ﺟﺎﻧﯽ ارﺟﻤﻨﺪ ﺑﺴﺮ‬
‫ﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮد ﻋﺎدی )در ھﻨﮕﺎم ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻓﺮدی( اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪای دارد ﮐﻪ ﺗﮑﯿﻪﮔﺎه او‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻓﻀﺎﯾﻞ ﻣﻮرد ﺑﺎور ﺧﻮد را در ﻗﻠﺒﺶ ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫ﺳﺮﻣﺸﻖ ﺑﺎ ﺻﻼﺣﯿﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪای اﺳﺖ ﺗﺎ او را از ﻣﺤﯿﻂ اﻧﻔﺮادی ﺧﻮد ﺑﻪ رﻓﺘﺎر ﻋﻤﻠﯽ‬
‫در زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ آﺷﻨﺎ ﮐﺮده ﺑﺪان ﺳﻮی ھﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٣٠٨‬‬

‫از وﯾﮋﮔﯽھﺎ و ﺻﻔﺎت و ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪی اﺳﻼﻣﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪی‬
‫آزاد و ﭘﺎک اﺳﺖ‪.‬‬
‫آزادی در ﻓﺮھﻨﮓ اﺳﻼﻣﯽ دارای ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ژرف و ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫آزادی از ھﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻓﺮد و ﯾﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﻣﻘﯿﺪ ﮐﻨﺪ‪ .‬آزادی از‬
‫ﺗﻤﺎم ارزشھﺎی دروﻏﯿﻦ و ﺗﻘﻠﺒﯽ و ﺳﺪھﺎ و ﻣﻮاﻧﻌﯽ ﮐﻪ ﺑﺸﺮﯾﺖ را از رﻓﻌﺖ و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و‬
‫رﺷﺪ ﺑﺎز دارد‪.‬‬
‫آزادی ﺗﺎ ﺳﻄﺢ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ‪ ،‬ﺑﺪون از دﺳﺖ دادن ﻗﯿﻮد ﺷﺎﯾﺎن اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬آزادی و ﺣﺮﯾﺘﯽ‬
‫ﭘﺎک ﻧﻪ آﻟﻮده ﺑﻪ اﻓﺴﺎر ﮔﺴﯿﺨﺘﮕﯽھﺎی ﺣﯿﻮاﻧﯽ‪.‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ھﺮ ﺑﻨﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺮای ﺧﺪا‪ ،‬آزاد ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ دارای ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﺳﮫﻤﮕﯿﻦ‪ ،‬ﻓﻌﺎل‪ ،‬ﻣﻨﺸﺄ اﺛﺮ و ﭘﯿﺸﺮو اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰی‬
‫ﺟﺰ ﺣﻖ ﭘﺎیﺑﻨﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و در ﺑﺮاﺑﺮ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰی ﺳﺮﺑﻨﺪﮔﯽ ﻓﺮود ﻧﻤﯽآورد‪ ،‬ﺟﺰ اﻣﺮی ﮐﻪ از‬
‫ﺟﺎﻧﺐ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر ﺧﻮد ﺻﺎدر ﺷﺪه ﮐﻪ آن ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﺸﻪ ﺣﻖ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ از ھﺮ ﻗﯿﺪی آزاد ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ ﭼﻨﺎن آﯾﯿﻦ و ﻧﻈﺎﻣﯽ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻃﺎﻋﺖ از اﻣﺮ ﺧﺪا ﺳﺮاﺳﺮ آزادی‬
‫اﺳﺖ و راه و روش ﺧﺪا ﺳﺮاﺳﺮ آزادی اﺳﺖ و راه و روش ﺧﺪا را در آن ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫در آن ﺟﺎﻣﻌﻪی اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﭘﯿﻮﻧﺪھﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آن اﻟﮫﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ‬
‫و ﺗﻘﻮا و ﭘﺮھﯿﺰﮐﺎری ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻧﻪ ﺑﻪ ﮔﻨﺎه و ﺗﺠﺎوزﮐﺎری‪ .‬ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﺑﻪ ﮐﺎرھﺎی ﻧﯿﮏ و‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬از ﮐﺎرھﺎی ﺑﺪ و ﺗﺒﺎھﯽھﺎ ﺑﺎز ﻣﯽدارﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧﺪا اﯾﻤﺎن‬
‫ﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮای اﯾﺠﺎد ﻣﺤﯿﻄﯽ ھﻤﮑﺎری ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﻞھﺎی روﺑﻪ رﺷﺪ‪ ،‬در‬
‫ﭘﺮﺗﻮ ﺑﺎور و اﯾﻤﺎن ﭘﺎک از ﺗﻤﺎم آﻟﻮدﮔﯽھﺎ و آزاد از ھﺮ ﻗﯿﺪی‪ ،‬ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬زﻣﺎﻣﺪار و ﻣﻠﺖ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ھﻤﮑﺎری ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ روش ﺧﺪاﯾﯽ اﺳﺘﻮار‬
‫ﺳﺎزﻧﺪه و ﭘﺎﯾﺪاری ﮐﻨﻨﺪهی ﺑﺸﺮﯾﺖ ﺑﻪ اﺟﺮا درآﯾﺪ‪ ،‬روش و آﯾﯿﻦ ھﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪای ﮐﻪ ھﻢ‬
‫ﻓﺮد‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎع و ھﻢ اﻗﺘﺼﺎد و ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺟﻨﮓ و ﺻﻠﺢ و ﻣﻘﺮرات و ﻗﻮاﻧﯿﻦ را درﺑﺮﮔﯿﺮد‪ .‬ھﺮ‬
‫ﻓﺮدی ﺑﺮای ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪی ﺷﺎﯾﺎن اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺮادر ﺧﻮد ھﻤﮑﺎری ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬زن و ﻣﺮد‬
‫ﺑﻪ ھﻢ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﺴﻞھﺎی ﭘﺎک و ﺑﺎ ﺻﻼﺣﯿﺘﯽ ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ دھﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎد‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎع‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﻣﺪرﺳﻪ و ﻓﺮھﻨﮓ‪ ،‬روزﻧﺎﻣﻪ و‬
‫ﻣﺠﻠﻪ‪ ،‬رادﯾﻮ و ھﻨﺮ ھﻤﮕﯽ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٣٠٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬

‫در ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪای ﺑﻪﻃﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ زن و ﻣﺮد ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮاھﻨﺪ ﺑﻮد ‪.١‬‬
‫ﻓﻘﻂ ﻣﻔﺎھﯿﻢ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮ ھﻤﻪ ﺣﮑﻤﻔﺮﻣﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﻤﻪی ﻣﺮدم در ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪای‪ ،‬ﺑﺮای ھﻤﮑﺎری و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ اﻗﺘﺼﺎدی و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫و ﻓﮑﺮی و روی ﻣﯿﺎن اﻓﺮاد ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎ ﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ و اﻗﺪام ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ‪.٢‬‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪی ﭘﺎﮐﯽ و درﺳﺘﯽ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎﮐﯽ و درﺳﺘﯽ دوﺟﺎﻧﺒﻪای ﮐﻪ ھﻢ از‬
‫ﺟﺎﻧﺐ زﻣﺎﻣﺪاران اﻋﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد و ھﻢ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﻠﺖ‪ .‬ھﻢ ﺑﯿﻦ ﭘﺴﺮ ﺟﻮان و ھﻢ دﺧﺘﺮ‬
‫ﺟﻮان‪ ،‬ﻣﯿﺎن زن و ﺷﻮھﺮ و واﻟﺪﯾﻦ و ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﮐﺎرﮔﺮ و ﮐﺎرﻓﺮﻣﺎ‪ ،‬رﺋﯿﺲ و ﻣﺮﺋﻮس‪.‬‬
‫ﭘﺎﮐﯽ و درﺳﺘﯽ ﮐﻪ ھﻢ در رﻓﺘﺎر ﻇﺎھﺮ وﺟﻮد دارد و ھﻢ در ﻧﯿﺎت ﺑﺎﻃﻨﯽ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭘﺎﮐﯽ‬
‫ﮐﺎر و ﻓﮑﺮ و درک‪.‬‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮ آن ﭼﻨﺎن ارزشھﺎی اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻧﮫﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ واﻗﻌﯿﺖھﺎ و ﺗﻮﻟﯿﺪھﺎی‬
‫ﻣﺎدی را ﻧﻪ ﺑﯿﮫﻮده ﻣﯽﮔﺬارد و ﻧﻪ ﺑﯿﺶ از ﺣﻖ ﺑﺪانھﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ؛ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪،‬‬
‫واﻗﻌﯿﺎت روﺣﯽ ﺑﺸﺮ را ﻧﯿﺰ ﻧﺎدﯾﺪه ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬واﻗﻌﯿﺖھﺎی روﺣﯽ ﮐﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﺣﻘﯿﻘﯽ‬
‫ﺗﺮﻗﯽ و ﺗﻤﺪن و ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮدن اﻧﺴﺎن اﺳﺖ وﻟﯽ از ﻧﻈﺮ ﺗﻤﺪن ﻣﺎدی ارزشھﺎی اﻧﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﮫﻤﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪای ﮐﻪ ھﻤﻪی ﻗﺪرتھﺎی ﺳﺎزﻧﺪهی ﻣﺮدم را در راه ﺳﺎزﻧﺪﮔﯽ و آﺑﺎداﻧﯽ و ﺧﯿﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ در ﻣﯽآورد ﻧﻪ ﺑﺮای ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ در راه ﺷﺮ و ﻓﺴﺎد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺮ اﯾﺴﺘﺎدﮔﯽ ﮐﺮده ﻧﻤﯽﮔﺬارد در زﻣﯿﻦ ﺟﺮﯾﺎن ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻧﺎﺑﮑﺎریھﺎ‪ ،‬ﺗﺒﺎھﯽھﺎ و زﺷﺖﮐﺎریھﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﺮده از رواج آنھﺎ ﭘﯿﺸﮕﯿﺮی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻮازﯾﻦ و ﺳﻨﺠﺶھﺎی ﻋﺎدﻻﻧﻪای ﺑﺮای ﮐﻮﺷﺶ و ﭘﺎداش ﻣﺮدم ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺣﺮف آﻧﺎن را از اﯾﻤﺎن آوردن ﺑﻪ ﻓﻀﺎﯾﻞ و ﺑﺎور ﺑﻪ ﮐﺎر ﮐﺮدن در راه‬
‫ﺧﯿﺮ ﺑﻔﺮﯾﺒﺪ‪ ،‬و ھﯿﭻ ﻣﻼک و ﺳﻨﺠﺸﯽ ﺑﺮای دﯾﺪن ﻧﺘﯿﺠﻪی اﻋﻤﺎل و اﯾﻤﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻣﺮدم ﻧﺪھﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺰاﯾﺎ ھﻤﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﻪی اﯾﻦ اﺟﺘﻤﺎع اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ از‬
‫روش او ﺑﺮای ﺳﺎﺧﺘﻦ آن ﯾﺎری ُﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ از روشھﺎی دﯾﮕﺮ ‪.٣‬‬
‫در ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ »اﻧﺴﺎن ﺻﺎﻟﺢ« ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﻧﮏ ﺑﻪ ﻓﺼﻞ »ﺣﯿﻦ ﻧﮑﻮن ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ« در ﮐﺘﺎب »ﻣﻌﺮﻛﺔ اﻟﺘﻘﺎﻟﻴﺪ«‪.‬‬
‫‪٢‬ـ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻧﮏ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در اﺳﻼم« ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﺤﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٣‬ـ ﺑﻪ آﺧﺮ ﮐﺘﺎب ﻓﺼﻞ »واﻗﻌﯿﺖ و آرﻣﺎن« ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٣١٠‬‬

‫ﺑﺎ ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ ﮐﻮﺷﺶ ﺻﺎﻟﺢﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮد در اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪای ﭘﺴﺮان و دﺧﺘﺮان ﺧﻮد را ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس ھﻮا و ھﻮسھﺎی ﺧﻮد رھﺎ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﺪﯾﻦ ﻓﮑﺮ ﻣﺘﮑﯽ ﺳﺎزﯾﻢ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ھﻤﻪ‬
‫ﭼﯿﺰ را ﺑﺮای آﻧﺎن ﺧﻮاھﺪ ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺎ ﺑﺮﺧﻮرد ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮدی اﻓﺮاد ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﭘﺎﯾﻪی ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ھﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ھﺪﻓﯽ ﻧﺪارﯾﻢ! ھﺮ ﮔﯿﺎھﯽ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﺟﻪ وﯾﮋهای ﻧﯿﺎز دارد ﺗﺎ در ﻣﺤﯿﻂ‬
‫رﺷﺪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ درآﯾﺪ و ﺑﻪ ﮐﻤﺎل رﺳﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺟﺎﻣﻌﻪی ﺻﺎﻟﺢ و‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪای ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻮ و آب و ھﻮاﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﻦ رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫ﮔﺮدﺑﺎد ﺳﻮزاﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﯿﺎه را ﺑﺴﻮزاﻧﺪ‪ ،‬درﺧﺖ را از رﯾﺸﻪ ﺑﮑﻨﺪ و ﯾﺎ آن را ﮐﺞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ‬
‫ﺷﺎﺧﻪھﺎ و ﺧﻮﺷﻪھﺎی درﺧﺖ و ﮔﯿﺎه را از ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮد‪.‬‬
‫ﭼﻤﻨﺰار ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻧﻮﻧﮫﺎﻻن‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮاده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺪر و ﻣﺎدر در آﺷﯿﺎﻧﻪای ﭘﺎک ﮔﺮد آﻣﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺎرهی ﺗﻮﺟﻪ وﯾﮋهی اﺳﻼم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده و ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دو ﻓﺮد‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺟﺎ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﻪی اﺟﺘﻤﺎع اﺳﻼﻣﯽ ﺧﺎﻧﻮادهی ﺑﺎ ﻓﻀﯿﻠﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﻪ وارد ﮐﺮدن ھﺪفھﺎ و وﺳﺎﯾﻞ در ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻮد‪ ،‬ﮐﻮدک ﺷﯿﺮﺧﻮار اﺟﺘﻤﺎع‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ھﻢ ﭘﺎﯾﻪﮔﺬار ﺟﺎﻣﻌﻪی درﺳﺖ و ھﻢ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﻨﻨﺪهی ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﻣﯽﺗﻮان روش ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺳﻼﻣﯽ را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﺻﻮل و ﺟﻮاﻧﺐ ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﯿﻢ ﮐﻪ ﻓﺮد‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮادهی ﻣﺴﻠﻤﺎن و اﺟﺘﻤﺎع اﺳﻼﻣﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﺷﻮد‪ .‬در آن ھﻨﮕﺎم اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻣﯿﻮهھﺎی ﮔﻮارای از اﯾﻦ ﺑﺬری ﮐﻪ ﮐﺎﺷﺘﻪاﯾﻢ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻣﯿﻮهی ﺗﺮﺑﯿﺖ‬
‫آن ﻓﺮد ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﺮﺑﯿﺖ او ﺑﻪ روش اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻮﺷﺶھﺎ ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﯿﺴﺖ؟ ﮐﺪام اﻧﺴﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ روح و ﻋﻘﻞ و ﺟﺴﻢ او را ﺑﻪ اﯾﻦ روش ﭘﺮورش دادﯾﻢ‪ ،‬ﺧﻄﻮط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن او را‬
‫ھﻤﺎھﻨﮓ ﮐﺮده او را ﺑﻪ وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺮﻣﺸﻖ و ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز و داﺳﺘﺎنﺳﺮاﯾﯽ و‬
‫ﻋﺎدت و ﭘﯿﺸﺎﻣﺪھﺎ ‪ ،...‬ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﺮدﯾﻢ؟‬
‫آن‪ ،‬ﭼﮫﺮهی »اﻧﺴﺎن ﺻﺎﻟﺢ« اﺳﺖ‪ .‬آن اﻧﺴﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭼﮫﺮهای دارد؟ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭼﮫﺮهای‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ رﺷﺘﻪھﺎی آن را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺧﻄﻮط آﺷﮑﺎر و ﻧﮫﺎن آن را‬
‫ﭘﯿﺮوی ﮐﺮده ﺑﺮای ﺳﺮﻣﺸﻖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪای ﻋﺎﻟﯽ در ﻣﻌﺮض اﻧﻈﺎر ﻗﺮار دھﯿﻢ؟‬
 ‫‪٣١١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬

‫ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ او اﻧﺴﺎن ﻋﺎﺑﺪی اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺎدت )ﺑﺪان ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ در ﻓﺼﻞھﺎی‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺷﺮح دادﯾﻢ( ﺗﻤﺎم ﺟﻨﺒﻪھﺎی ﺣﯿﺎت را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﭼﮫﺮهای اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم‬
‫ﻟﺤﻈﺎت زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬در‬
‫ھﺮ ﮐﺎری و رﻓﺘﺎری ﮐﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ھﺮ ﻓﮑﺮی ﮐﻪ از ذھﻦ او ﻣﯽﮔﺬرد؛ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﺘﺼﻞ‬
‫ﺑﻮده‪ ،‬او را در ﻧﻈﺮ دارد و ﻣﺘﻮﺟﻪ او اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮ‪ ،‬ﺧﻄﻮط ﭼﮫﺮهی آن اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ‬
‫روﺷﻨﯽ و ﮐﻤﺎل اراﺋﻪ ﻧﻤﯽدھﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺻﻔﺎت و ﻧﺸﺎﻧﯽھﺎی ﻓﺮاﮔﯿﺮی از او رﺳﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﯿﺸﺘﺮی در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻄﻮط روﺷﻦ ﺗﻘﻮا‪ ،‬ﻓﺮوﺗﻨﯽ و آزرم‬
‫ﺑﺮ ﭼﮫﺮهی او ﻧﻤﺎﯾﺎن اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َّ َ ۡ َ َ ُ ۡ َ َّ ۡ َ ٰ ُ‬
‫َ‬
‫﴿إِن أ�رم�م عِند ٱ� ِ ��قٮ� ۚم﴾ ]اﻟﺤﺠﺮات‪.[۱۳ :‬‬
‫»ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮد ﺷﻤﺎ ﻧﺰد ﺧﺪا ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ھﻤﻪ ﺑﺎﺗﻘﻮاﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫جودِ �﴾ ]اﻟﻔﺘﺢ‪.[۲۹ :‬‬ ‫اه ۡم � ُو ُجوهِهم ّم ِۡن َ�ثَر ٱ ُّ‬
‫لس ُ‬ ‫َ ُ‬
‫﴿سِيم‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫»در ﭼﮫﺮهھﺎی آﻧﺎن ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎﯾﯽ از ﺳﺠﺪه ﻧﻤﺎﯾﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ل� ٰ ِد� َ‬ ‫َ َ ۡ ُ ۡ َ ٰ َ ۡ ُ ۡ َ َ ۡ ُ ۡ َ ٰ َ ۡ َ ٰ َ َ ۡ َ ٰ َ ٰ َ َّ‬ ‫َّ ۡ ۡ‬
‫ِ�‬ ‫ت وٱ‬ ‫ت وٱل�نِتِ� وٱل�ن ِ� ِ‬ ‫ت وٱلمؤ ِمن ِ� وٱلمؤمِ� ِ‬ ‫﴿إِن ٱل ُمسل ِ ِم� وٱلمسل ِ� ِ‬
‫ۡ َ َ ّ َ ۡ َ َ ّ َ‬ ‫َ ۡ َ َ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ٰ َ ٰ َ َّ‬
‫ت‬ ‫ت َوٱل ُمتص ِد�ِ� َوٱل ُمتصدِ� ٰ ِ‬ ‫ت َوٱل�ٰشِ ِع� َوٱل�ٰشِ � ٰ ِ‬ ‫�ن َوٱل�ٰب ِ َ� ٰ ِ‬ ‫ل�ٰ� َ‬
‫ت وٱ ِ ِ‬ ‫وٱل�دِ� ِ‬
‫� َكث ِ ٗ‬ ‫�ن ٱ َّ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ۡ َ َ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫ۡ َ‬ ‫� َوٱ َّ ٰٓ َ‬ ‫ل��م َ‬ ‫َّ‬
‫��‬ ‫ل�ٰكِر َ‬
‫ِ‬ ‫ت وٱ‬ ‫ت َوٱل�ٰفِ ِظ� ف ُروج ُه ۡم َوٱل�ٰفِ�ٰ ِ‬ ‫ل��ِ� ٰ ِ‬ ‫َوٱ ٰٓ ِ ِ‬
‫ٗ‬ ‫َ َّ ٰ َ ٰ َ َ َّ َّ ُ َ ُ َّ ۡ َ ٗ َ َ ۡ ً َ‬
‫ت أعد ٱ� لهم مغفِرة وأجرا ع ِظيما ‪] ﴾٣٥‬اﻷﺣﺰاب‪.[۳۵ :‬‬ ‫وٱل�كِ� ِ‬
‫»ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺮدان ﻣﺴﻠﻤﺎن و زﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺮدان ﺑﺎ اﯾﻤﺎن و زﻧﺎن ﺑﺎ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺮدان‬
‫ﻣﻄﯿﻊ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا و زﻧﺎن ﻣﻄﯿﻊ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﺮدان راﺳﺘﮕﻮ و زﻧﺎن راﺳﺘﮕﻮ‪ ،‬ﻣﺮدان ﺻﺎﺑﺮ‬
‫و ﺷﮑﯿﺒﺎ و زﻧﺎن ﺻﺎﺑﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎ‪ ،‬ﻣﺮدان ﺑﺎ ﺧﺸﻮع و زﻧﺎن ﺑﺎ ﺧﺸﻮع‪ ،‬ﻣﺮدان اﻧﻔﺎق ﮐﻨﻨﺪه و‬
‫زﻧﺎن اﻧﻔﺎق ﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻣﺮدان روزهدار و زﻧﺎن روزهدار‪ ،‬ﻣﺮدان ﭘﺎﮐﺪاﻣﻦ و زﻧﺎن ﭘﺎﮐﺪاﻣﻦ و‬
‫ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻪ ﯾﺎد ﺧﺪا ھﺴﺘﻨﺪ و زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﯾﺎد ﺧﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮای‬
‫ھﻤﻪ آﻧﺎن ﻣﻐﻔﺮت و ﭘﺎداش ﻋﻈﯿﻤﯽ ﻓﺮاھﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫� َخب ُ‬ ‫� ل َ ُه ۡم إ َّن ٱ َّ َ‬ ‫َ‬
‫ُ ّ ۡ ُ ۡ َ َ ُ ُّ ْ ۡ َ ۡ َ ٰ ۡ َ َ ۡ َ ُ ْ ُ ُ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ‬
‫�ۢ‬ ‫ِ‬ ‫ۚ ِ‬ ‫ٰ‬ ‫﴿قل ل ِلمؤ ِمن ِ� �غضوا مِن �ب� ِرهِم و�حفظوا فروجه ۚم �ٰل ِك أز‬
‫َ ۡ َۡ ُ َ‬ ‫َۡ َ‬ ‫َ ُ ّ ۡ ُ ۡ َٰ َ ۡ ُ ۡ‬ ‫ۡ َ َ‬
‫ت �غضض َن م ِۡن �ب�ٰرِه َِّن َو�حفظ َن ف ُروج ُه َّن﴾ ]اﻟﻨﻮر‪:‬‬ ‫ب ِ َما يَصن ُعون ‪ ٣٠‬وقل ل ِلمؤمِ� ِ‬
‫‪.[۳۱-۳۰‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٣١٢‬‬

‫»ﺑﻪ ﻣﺮدان ﻣﺆﻣﻦ ﺑﮕﻮ‪ :‬ﭼﺸﻤﺎن ﺧﻮد را ]از آﻧﭽﻪ ﺣﺮام اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﺪن زﻧﺎن ﻧﺎﻣﺤﺮم‬
‫و ﻋﻮرت دﯾﮕﺮان[ ﻓﺮو ﺑﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺷﺮﻣﮕﺎه ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺮای آﻧﺎن ﭘﺎﮐﯿﺰهﺗﺮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ً‬
‫ﻗﻄﻌﺎ ﺧﺪا ﺑﻪ ﮐﺎرھﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ‪ ،‬آ ﮔﺎه اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﻪ زﻧﺎن ﺑﺎاﯾﻤﺎن ﺑﮕﻮ‪ :‬ﭼﺸﻤﺎن‬
‫ﺧﻮد را از آﻧﭽﻪ ﺣﺮام اﺳﺖ ﻓﺮو ﺑﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺷﺮﻣﮕﺎه ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﻨﺪ‪.«...‬‬
‫»ﺣﯿﺎ از اﯾﻤﺎن اﺳﺖ« ‪.١‬‬
‫آری‪ ،‬ﻣﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ ﮐﻪ از رﺧﺴﺎر او ﻧﻮر ﺗﻘﻮا ﭘﺮﺗﻮ اﻓﺸﺎن اﺳﺖ‪ ،‬و‬
‫از ﺟﻤﺎل او ﺧﺸﻮع آﺷﮑﺎر اﺳﺖ‪ ،‬و در ﺣﺮﮐﺖ و ﮔﻔﺘﺎر او آراﻣﺶ و وﻗﺎر و آزرم ﻧﻤﺎﯾﺎن‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ آراﻣﺶ و رﻗﺖ و آزرﻣﺶ ﺗﻮ را ﻧﻔﺮﯾﺒﺪ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﮐﻨﯽ اﯾﻦھﺎ از ﺿﻌﻒ او اﺳﺖ!‬
‫اﯾﻦ اﻧﺴﺎن ﻧﻤﻮﻧﻪی ﻣﺎ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ھﯿﭻ ﮐﺲ ﻧﺎﺗﻮان و ﺧﺎﺷﻊ و ﺳﺮ ﺑﺮ آﺳﺘﺎنﮔﺬار و ﺧﻮار‬
‫و واﻟﻪ و ﺷﯿﺪا ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ ﺧﺪا‪ .‬ﻓﻘﻂ ﺧﺪاﯾﯽ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﮏ ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻏﯿﺮﺧﺪا‪ ،‬ھﻤﺎن‬
‫ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎ‪ ،‬ﺳﺨﺘﮕﯿﺮ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ و اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ آراﻣﺶ و رﻗﺖ در ﮐﻨﺎر ﺳﺨﺘﮕﯿﺮی و ﺧﺸﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻣﻘﺪﺳﺎت او ﺗﺠﺎوز و ﺗﻌﺪی ﮐﻨﺪ! در اﯾﻦ زﻣﺎن وﯾﮋﮔﯽ و ﺻﻔﺖ دﯾﮕﺮی از او ﭘﺪﯾﺪار ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮐﻨﻨﺪهی ﺻﻔﺖ ﻧﺨﺴﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُّ َ َّ ‪ٓ َ َ ُ َّ ُ ۡ َ َ ُ ٓ َّ َ ٓ ُ َ َ َ َّ َ َّ ُ ُ َّ ٞ‬‬
‫�ا ُء بَ ۡينَ ُه ۡمۖ﴾ ]اﻟﻔﺘﺢ‪.[۲۹ :‬‬ ‫﴿�مد رسول ٱ�ِۚ وٱ�ِين معهۥ أشِداء � ٱلكفارِ ر‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج رﺳﻮل ﺧﺪاﺳﺖ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اوﯾﻨﺪ ﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺨﺖﮔﯿﺮ و در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد‬ ‫» ّ‬
‫ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﻨﺪ«‪.‬‬
‫آری‪ ،‬ﻧﻪ ﺷﺪت ﻋﻤﻞ ﻣﺎﻧﻊ ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﻊ ﺳﺨﺘﮕﯿﺮی‪ .‬ھﺮﯾﮏ در‬
‫ﺟﺎی ﺧﻮد اﻋﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ھﺮ دو ﻧﯿﺰ درﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ھﺮ ﺟﺎ و ھﺮ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬و در ﺑﺮاﺑﺮ ھﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬رﻗﺖ و ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ اﻋﻤﺎل‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﺳﺨﺘﮕﯿﺮی و ﺷﺪت ﻋﻤﻞ ﻧﯿﺰ آن ﭼﻨﺎن ﺑﯿﺨﻮد و ﭘﻮچ و ﺑﯿﮫﻮده‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺠﺎ اﻋﻤﺎل ﺷﻮد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ھﻤﻪی ﻃﺒﻊ اﻧﺴﺎن را ﻣﺴﻤﻮم ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ آﻧﭽﻨﺎن ﺧﻮی ﻧﺮم و ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻌﻄﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ھﺮ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ھﻤﺎن‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ھﻢ ﺣﺲ رﺣﻤﺖ و ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ را ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در درون ﺧﻮد‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮی ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی و ﻧﺴﺎﯾﯽ‪.‬‬
 ‫‪٣١٣‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬

‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻢ ﻧﯿﺮوی ﺳﺨﺘﮕﯿﺮی را ھﺮﮔﺎه و ھﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺧﺘﯿﺎر از آن دو‬
‫ﯾﺎری ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺧﺪا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮد را راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﻔﺎر و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫رﻓﺘﺎری ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫َ ُۡۡ ََ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُّ َ ٰ ۡ ُ‬
‫ك َّف َ‬
‫� َوٱغلظ عل ۡي ِه ۡ ۚم﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪.[۷۳ :‬‬‫ار َوٱل ُم�ٰفِقِ‬ ‫﴿���ها ٱ� ِ� � ِه ِد ٱل‬
‫»ای ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﻔﺎر و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺟﮫﺎد ﮐﻦ و ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﺨﺖ ﮔﯿﺮ«‪.‬‬
‫آن ﺣﻀﺮت ج را در ھﻤﺎن زﻣﺎن در رﻓﺘﺎر ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻧﯿﺰ راھﻨﻤﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ ُّ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ۡ َ َ ۡ ُ َ َ ًّ َ َ ۡ َ ۡ‬ ‫َ َ َ ۡ َ ّ َ َّ‬
‫ب �نفضوا م ِۡن َح ۡول ِك ۖ﴾‬ ‫﴿فبِما ر�ةٖ مِن ٱ�ِ �ِ ت لهمۖ ولو كنت �ظا غل ِيظ ٱلقل ِ‬
‫]آلﻋﻤﺮان‪.[۱۵۹ :‬‬
‫»رﺣﻤﺖ ﺧﺪا ﺗﻮ را ﻧﺮﻣﺨﻮی و ﻣﮫﺮﺑﺎن ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﻨﺪﺧﻮ و ﺳﺨﺖدل ﺑﻮدی ﻣﺮدم از‬
‫ِﮔﺮد ﺗﻮ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﻔﺎر‪ ،‬ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﺳﻨﮕﺪﻟﯽ ذاﺗﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺧﺪا اﯾﻦ دو‬
‫ﺻﻔﺖ ﮐﯿﻨﻪﺟﻮﯾﺎﻧﻪ را از ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﺧﻮد ﻧﻔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬آن را ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﺑﺮای‬
‫ﺷﺮ؛ زﯾﺮا ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﺧﯿﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬ ‫روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ ّ‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻔﺖ‪ ،‬ﮐﻠﯿﺪی ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺆﻣﻦ ﻣﯽدھﺪ ﺗﺎ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺑﮑﺎر ﺑﺮدن آن را‬
‫ﺑﺪاﻧﺪ‪ .‬آﺧﺮﯾﻦ ھﺪف او ﺧﯿﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻤﺎم راهھﺎی ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺪﯾﻦ ھﺪف ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‬
‫ﭘﺎﮐﯿﺰه ﺑﺮای دﻓﻊ ﺷﺮ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﺴﻨﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ‬ ‫َ َ َّ‬
‫� أ ۡح َس ُن فإِذا ٱ�ِي بَ ۡي َنك َو�َ ۡي َن ُهۥ‬ ‫� َس َن ُة َو َ� ٱ َّ‬
‫لس ّي َئ ُة ۚ ٱ ۡد َ� ۡع ب ِٱ َّل� ِ َ‬ ‫﴿ َو َ� � َ ۡس َتوي ٱ ۡ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫ِيم ‪] ﴾٣٤‬ﻓﺼﻠﺖ‪.[۳۴ :‬‬ ‫َع َ� ٰ َوة ‪َ ٞ‬ك�نَّ ُهۥ َو ٌّ� � ‪ٞ‬‬
‫َ‬
‫ِ‬
‫»ھﺮﮔﺰ ﻧﯿﮑﯽ و ﺑﺪی ﯾﮑﺴﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺪی را ﺑﺎ ﻧﯿﮑﯽ دﻓﻊ ﮐﻦ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺎه )ﺧﻮاھﯽ دﯾﺪ(‬
‫ھﻤﺎن ﮐﺲ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﺗﻮ و او دﺷﻤﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻮﯾﯽ دوﺳﺘﯽ ﮔﺮم و ﺻﻤﯿﻤﯽ اﺳﺖ!«‪.‬‬
‫َ َ ۡ َ ُ َّ َ‬ ‫ۡ َ َّ‬
‫لسيّ ِ َئة ۚ﴾ ]اﻟﻤﺆﻣﻨﻮن‪.[۹۶ :‬‬ ‫﴿ٱد� ۡع ب ِٱل ِ� ِ� أحسن ٱ‬
‫»ﺑﺪی را ﺑﻪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ راه و روش دﻓﻊ ﮐﻦ )و ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺪی را ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ ده(!«‪.‬‬
‫در واﻗﻊ ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز دادن ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽرﺳﺪ‪:‬‬
‫� ِۡك َمةِ َوٱل ۡ َم ۡوع َِظةِ ٱ ۡ َ‬
‫� َس َنةِ�﴾ ]اﻟﻨﺤﻞ‪.[۱۲۵ :‬‬
‫َّ َ ۡ‬
‫يل ر�ِك ب ِٱ‬ ‫ۡ ُ َٰ َ‬
‫﴿ٱدع إِ� سب ِ ِ‬
‫»ﺑﺎ ﭘﻨﺪھﺎی ﺣﮑﯿﻤﺎﻧﻪ و اﻧﺪرزھﺎی ﻧﯿﮑﻮ ﻣﺮدم را ﺑﻪ راه ﭘﺮوردﮔﺎرت دﻋﻮت ﮐﻦ«‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٣١٤‬‬

‫اﮔﺮ ھﯿﭻ ﯾﮏ از اﯾﻦ وﺳﺎﯾﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﺳﺨﺘﮕﯿﺮی ﭼﯿﺰی ﻓﺎﯾﺪه ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬در‬
‫اﯾﻦ زﻣﺎن ﺷﺪت ﻋﻤﻞ درﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻣﻦ در ﺗﻤﺎم ﺣﺎﻟﺖھﺎی ﺧﻮد ﻗﻮی اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺮ ھﻤﻪی ﺣﺎﻟﺖھﺎ ﭼﯿﺮﮔﯽ دارد‪:‬‬
‫ِ� ‪] ﴾١٣٩‬آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۳۹ :‬‬ ‫نتم ُّم ۡؤ ِمن َ‬‫نت ُم ٱ ۡ�َ ۡعلَ ۡو َن إن ُك ُ‬
‫� َزنُوا ْ َوأَ ُ‬
‫ََ َ ُ ْ ََ َۡ‬
‫﴿و� ت ِهنوا و�‬
‫ِ‬
‫»ﻧﻪ اﺣﺴﺎس ﺧﻮاری و ﮐﻮﭼﮑﯽ ﮐﻨﯿﺪ و ﻧﻪ اﻧﺪوھﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد راه دھﯿﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ از ھﻤﻪ‬
‫ﺑﺮﺗﺮ ھﺴﺘﯿﺪ اﮔﺮ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﺎﺷﯿﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽھﺎی او اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻣﻦ در ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮﺷﯽ‪ ،‬ﻣﺘﮑﺒﺮاﻧﻪ ﭼﯿﺮﮔﯽ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ و در ﺣﺎﻟﺖ ﻓﺰوﻧﯽ ﻧﻌﻤﺖ اﺣﺴﺎس‬
‫ﻣﺴﺘﯽ و ﺳﺒﮑﺴﺮی ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر ﭼﯿﺮﮔﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺒﺮ و ﻏﺮور اﺣﻤﻘﺎﻧﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻼم آن را‬
‫دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪:‬‬
‫ُ ُّ ُ َّ ُ ۡ‬ ‫َ‬ ‫�ض َم َر ًحاۖ إ َّن ٱ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬
‫ِب � � َتا ٖل‬ ‫���‬ ‫ِ‬ ‫اس َو� � ۡم ِش ِ� ٱ� ِ‬ ‫﴿ َو� ت َص ّ ِع ۡر خ َّد َك ل َِّلن ِ‬
‫ت ٱ َۡ‬‫ن� َر ٱ ۡ�َ ۡص َ�ٰت ل َ َص ۡو ُ‬‫َ ۡ َ َّ َ َ‬ ‫ۡ َ ۡ ُ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ُ‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫م‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫فخورٖ ‪َ ١٨‬وٱق ِص ۡد ِ� َمشيِك َوٱغضض مِن صوت ِك ۚ إِن أ‬
‫‪] ﴾١٩‬ﻟﻘﻤﺎن‪.[۱۹-۱۸:‬‬
‫»ﺑﺎ ﺑﯽاﻋﺘﻨﺎﯾﯽ از ﻣﺮدم روی ﻣﮕﺮدان‪ ،‬و ﻣﻐﺮوراﻧﻪ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ راه ﻣﺮو ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ھﯿﭻ‬
‫ﻣﺘﮑ ّﺒﺮ ﻣﻐﺮوری را دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪ .‬در راهرﻓﺘﻦ‪ ،‬اﻋﺘﺪال را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻦ از ﺻﺪای ﺧﻮد ﺑﮑﺎه‬
‫)و ھﺮﮔﺰ ﻓﺮﯾﺎد ﻣﺰن( ﮐﻪ زﺷﺖﺗﺮﯾﻦ ﺻﺪاھﺎ ﺻﺪای ﺧﺮان اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ َ ً َّ َ َ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َ َ ۡ ُ َ ۡ َ َ ُ ٗ‬ ‫َۡ‬ ‫َ َ‬
‫�بال طو� ‪﴾٣٧‬‬ ‫�ض مرحاۖ إِنك لن � ِرق ٱ��ض ولن �بلغ ٱ ِ‬ ‫﴿ َو� � ۡم ِش ِ� ٱ� ِ‬
‫]اﻹﺳﺮاء‪.[۳۷ :‬‬
‫»و روی زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﮑﺒﺮ راه ﻣﺮو! ﺗﻮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯽ زﻣﯿﻦ را ﺑﺸﮑﺎﻓﯽ‪ ،‬و ﻃﻮل ﻗﺎﻣﺘﺖ ھﺮﮔﺰ‬
‫ﺑﻪ ﮐﻮهھﺎ ﻧﻤﯽرﺳﺪ!«‪.‬‬
‫دﻋﻮﺗﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻮاﺿﻊ و ﻣﯿﺎﻧﻪروی و اﻋﺘﺪال‪.‬‬
‫ً‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ واﻗﻌﺎ ﻣﯽﺗﻮان اﺣﺴﺎس ﺑﺮﺗﺮی ﮐﺮد ﮐﻪ ﺷﺨﺺ از ﺧﺪا ﻋﺰت ﺑﺨﻮاھﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را‬
‫از ھﺮ ﻣﺬﻟﺘﯽ ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ و آن را ﺑﺮﺗﺮ از ھﺮ ﭼﻪ ﻏﯿﺮﺧﺪا اﺳﺖ ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ھﺮ آﻟﻮدﮔﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﺑﺪان رﺳﯿﺪه ﺑﺰداﯾﺪ‪ ،‬و آن را از ھﺮ ﺧﻀﻮع و ﺧﺸﻮﻋﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ آزار و اذﯾﺘﯽ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎزدارد‪.‬‬
 ‫‪٣١٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬

‫اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖھﺎی ﺷﺨﺺ ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖھﺎی ﭘﯿﺮوزی و ﭼﯿﺮﮔﯽ ﺧﻮﺷﯽ او‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﯾﺎدآوری ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ از ھﻤﻪ ﺑﺮﺗﺮ ھﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ‬
‫ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮردهاﯾﺪ و ﮐﻔﺎر ﭼﯿﺮه ﺷﺪهاﻧﺪ‪:‬‬
‫َۡ َ ۡ ُ ۡ َۡ ‪ََ ٞ‬‬
‫ح �ق ۡد‬ ‫ِ� ‪ ١٣٩‬إِن �مسس�م قر‬ ‫نتم ُّم ۡؤ ِمن َ‬ ‫نت ُم ٱ ۡ�َ ۡعلَ ۡو َن إن ُك ُ‬ ‫� َزنُوا ْ َوأَ ُ‬‫ََ َ ُ ْ ََ َۡ‬
‫﴿و� ت ِهنوا و�‬
‫ِ‬
‫ام نُ َداول ُ َها َ� ۡ َ‬ ‫َ‬
‫ك ٱ�يَّ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َّ ۡ َ ۡ َ َ ۡ ‪َ ۡ َ ُ ُ ۡ ّ ٞ‬‬
‫اس﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۴۰-۱۳۹ :‬‬ ‫� ٱ�َّ ِ‬ ‫ِ‬ ‫مس ٱلقوم قرح مِثله ۚۥ وت ِل‬
‫»ﻧﻪ اﺣﺴﺎس ﺧﻮاری و ﮐﻮﭼﮑﯽ ﮐﻨﯿﺪ و ﻧﻪ اﻧﺪوھﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد راه دھﯿﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ از ھﻤﻪ‬
‫ﺑﺮﺗﺮ ھﺴﺘﯿﺪ اﮔﺮ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ آﺳﯿﺒﯽ رﺳﯿﺪ ﺑﻪ دﺷﻤﻨﺎن ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ )در ﺟﻨﮓ‬
‫دﯾﮕﺮ( آﺳﯿﺐ رﺳﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ روزﮔﺎر را دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﻢ«‪.‬‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺮﺗﺮی ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ در ﺟﻨﮓ ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻟﺤﻈﻪای ﮐﻪ اﯾﻤﺎن وارد ﻗﻠﺐ آﻧﺎن ﺷﺪ ﺑﺮﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺟﮫﺖ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ آﻧﺎن در‬
‫زﻣﯿﻦ روﺷﻦ اﺳﺖ و ﺑﺮ ھﺮ ﺑﮫﺮهی ﺟﺬاﺑﯽ ﭼﯿﺮه ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﺮﺗﺮی‪ ،‬از ﺑﺎرزﺗﺮﯾﻦ ﻧﺸﺎﻧﯽھﺎی اﻧﺴﺎن ﻣﺆﻣﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ در ھﻤﻪی ﻣﺮاﺣﻞ‬
‫ﺣﯿﺎت و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖھﺎ ھﻤﺮاه اﻧﺴﺎن ﺻﺎﻟﺢ اﺳﺖ‪ ،‬ھﺮﺟﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺪان روش رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ اﺧﺘﯿﺎر او اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻣﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺘﻢ و ﺳﺘﻤﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﺪرت ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ در ﺣﺎل ھﺰﯾﻤﺖ و ﺷﮑﺴﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺑﺮﺗﺮی و ﭼﯿﺮﮔﯽ ﺧﻮد را در ﻟﺤﻈﻪی ﭘﯿﺮوزی ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﯿﺎورده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در ﻟﺤﻈﻪی ﺷﮑﺴﺖ از دﺳﺖ ﺑﺪھﺪ‪ .‬آن را از ﻧﯿﺮوی اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا و ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺣﻀﺮت او‪،‬‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ آورده اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو ﻧﻪ ﺷﮑﺴﺖ آن را از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬و ﻧﻪ ﭘﯿﺮوزی آن را ﺑﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺮوﯾﯽ اﺳﺖ در درون ﺟﺎن ﻣﺆﻣﻦ ﮐﻪ در ھﻤﻪ ﺣﺎل ﺑﺎ او اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺨﺺ ﻣﺆﻣﻦ اﮔﺮﭼﻪ در زﻧﺪﮔﯽ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺮﯾﺐدھﻨﺪﮔﺎن و اﺷﯿﺎی‬
‫ﻓﺮﯾﺒﺎ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺳﺰاوار ﻧﯿﺴﺖ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﺪا واﺻﻞ ﺷﺪه‪ ،‬اﻧﺤﺮاف از راه ﺧﺪا و‬
‫ِ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ از دﺳﺘﻮرھﺎ و ﻓﺮﻣﺎنھﺎی او ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ھﺮ ﭼﯿﺰی ﺑﺎ ھﻤﻪی ﻋﻈﻤﺘﺶ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﻈﻤﺖ ﺧﺪا ﭘﺴﺖ و ﻧﺎﭼﯿﺰ و ﺑﺎ ھﻤﻪی ﻓﺮاواﻧﯽ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻘﺎی ﺧﺪا ﻓﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻘﻂ‬
‫ﺧﺪا ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ و ﺣﺴﺎب ﺧﺪا‪:‬‬
‫َ‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ك إ ِ َ ٰ� َما َم َّت ۡع َنا بهِۦٓ أ ۡز َ� ٰ ٗجا ّم ِۡن ُه ۡم َز ۡه َرةَ ٱ ۡ َ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َيا �ِ َفت ِ َن ُه ۡم �ِيه�ِ‬
‫َ َ َ ُ َّ َّ َ ۡ َ ۡ َ‬
‫﴿و� �مدن �يني‬
‫ِ‬
‫ٰ‬ ‫َ ۡ ُ َّ َ َ ۡ ‪َََۡ ٞ‬‬
‫ورِزق ر�ِك خ� و��� ‪] ﴾١٣١‬ﻃﻪ‪.[۱۳۱ :‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٣١٦‬‬

‫ﻣﺎدی‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﺮوهھﺎﯾﯽ از آﻧﺎن دادهاﯾﻢ‪،‬‬ ‫»و ھﺮﮔﺰ ﭼﺸﻤﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖھﺎی ّ‬
‫ﻣﯿﻔﮑﻦ! اﯾﻦھﺎ ﺷﮑﻮﻓﻪھﺎی زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎﺳﺖ ﺗﺎ آﻧﺎن را در آن ﺑﯿﺎزﻣﺎﯾﯿﻢ و روزی ﭘﺮوردﮔﺎرت‬
‫ﺑﮫﺘﺮ و ﭘﺎﯾﺪارﺗﺮ اﺳﺖ!«‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺆﻣﻦ ﺳﻮزش ﺷﮫﻮت را در اﻋﺼﺎب ﺧﻮد اﺣﺴﺎس ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﭼﯿﺮه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻪ ﺣﻖ ﻧﺎﺋﻞ ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﺰد ﺧﺪا ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮ و ارﺟﻤﻨﺪﺗﺮ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﮫﻮتھﺎی آﻟﻮده ﺧﻮار ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮای اﻧﺪک ﻟﺬت ﻧﺎﭘﺎﯾﺪاری ﮐﻪ او را ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‬
‫در ﮔﻞ ﻓﺮوﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﮐﯿﺰه و ﺑﮫﺘﺮ از آن را از راه ﺣﻼل ﺑﮫﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﮫﺘﺮ از آن را ﻧﺰد ﺧﺪا ﺧﻮاھﺪ دﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ‬ ‫� ُ� ۡغن َِي ُه ُم ٱ َّ ُ‬ ‫َّ َ َ َ ُ َ َ‬ ‫ۡ‬
‫� مِن فضلِهِۗۦ﴾ ]اﻟﻨﻮر‪.[۳۳ :‬‬ ‫ح َّ ٰ‬
‫احا َ‬‫ِ� ً‬ ‫﴿ َوليَ ۡس َت ۡعفِ ِف ٱ�ِين � �ِدون ن‬
‫»ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ]اﺳﺒﺎب[ ازدواج ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺎﮐﺪاﻣﻨﯽ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ آﻧﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﺎن‬
‫را از ﻓﻀﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻮاﻧﮕﺮ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﺻﺎﻟﺢ در ﺑﺮاﺑﺮ ارزشھﺎی دروﻏﯿﻦ ﻓﺮﯾﺒﺎ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ‪ ،‬زﯾﺮا از ارزشھﺎی ﺣﻘﯿﻘﯽ‬
‫ﺧﺪاداده و از راه ﺧﺪا ﯾﺎری ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ارزشھﺎی ﺑﺸﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ او را ﻣﺘﺰﻟﺰل ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ارزشھﺎی ﺑﺸﺮی‪ ،‬ﺟﺰ در ﻇﺎھﺮ‪ ،‬ﻧﻪ واﻻﻣﺮﺗﺒﻪ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﭘﺴﺖ‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺮ‬
‫ادراک ﺟﺎن و ارزشھﺎی ﺧﺪادادی او ﭼﯿﺮه ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺰ در ﺳﻨﺠﺶ واﻗﻊﺑﯿﻨﺎﻧﮥ ﻣﺆﻣﻦ؛‬
‫ارزشھﺎی دروﻏﯿﻦ ﺑﺎ ارزشھﺎی ﺣﻘﯿﻘﯽ اﻟﮫﯽ ﺑﺮاﺑﺮی ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و در ﺣﻘﺎﯾﻖ اﺷﯿﺎء‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮی ﻧﻤﯽدھﻨﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ٰ َ َ ّ ُ ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ ۡ ُ َ َ َّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ ۡ ۡ َۡ َ َ َ َ‬
‫�دون َو ۡج َه ُه ۖۥ َو� � ۡع ُد‬ ‫� ي ِر‬‫﴿وٱص ِ� �فسك مع ٱ�ِين يدعون ر�هم ب ِٱلغدوة ِ وٱلع ِ ِ‬
‫ۡ َ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َۡۡ َۡ‬ ‫ۡ َ ُ‬ ‫�ن َة ٱ ۡ َ‬ ‫ََۡ َ َُۡ ۡ ُ ُ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َياۖ َو� ت ِط ۡع َم ۡن أ�فل َنا قل َب ُهۥ عن ذِك ِرنا َوٱ� َب َع ه َوٮ ٰ ُه‬ ‫�د ز َ‬
‫�يناك �نهم ترِ ِ‬
‫َ‬
‫َ ٓ َۡ ۡ ُ‬ ‫َ ٓ َۡ ۡ‬
‫� ُّق مِن َّر ّ�ِ� ۡمۖ � َمن شا َء فل ُيؤمِن َو َمن شا َء فل َي�ف ۡر ۚ﴾‬
‫ُ َ‬ ‫َو َ� َن أ ۡم ُرهُۥ فُ ُر ٗطا ‪َ ٢٨‬وقُل ٱ ۡ َ‬
‫ِ‬
‫]اﻟﮑﻬﻒ‪.[۲۹-۲۸:‬‬
‫»و ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎ ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮاﺑﺮ و ھﻤﺮاه ﮐﻦ ﮐﻪ ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم ﺧﺪا را‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و رﺿﺎی او را ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﻟﺤﻈﻪ از آﻧﺎن ﭼﺸﻢ ﻣﭙﻮش ﮐﻪ ﺑﻪ زﯾﻨﺖھﺎی‬
‫دﻧﯿﺎ ﻣﺎﯾﻞ ﺷﻮی‪ .‬ھﺮﮔﺰ ﭘﯿﺮوی از ﮐﺴﯽ ﻣﮑﻦ ﮐﻪ ﻣﺎ دل او را از ﯾﺎد ﺧﻮد ﻏﺎﻓﻞ ﮐﺮدهاﯾﻢ و‬
‫او ﻧﯿﺰ از ھﻮای ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮐﺎر او ﺗﺒﮫﮑﺎری اﺳﺖ‪ .‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ﺣﻖ ھﻤﺎن اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ھﺮ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورد و ھﺮ ﮐﻪ ﺧﻮاھﺪ‬
‫ﮐﺎﻓﺮ ﺷﻮد«‪.‬‬
 ‫‪٣١٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬

‫اﮔﺮ ﺑﺮﺗﺮی از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ و ﭼﯿﺮﮔﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻪ ﺑﺎ ﻧﺎز و ﺗﮑﺒﺮ‬
‫روی از ﻣﺮدم ﻧﻤﯽﺗﺎﺑﺪ‪ ،‬و ﻧﻪ ﺑﺎ ﺗﺒﺨﺘﺮ ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ ﻗﺪم ﺑﺮﻣﯽدارد‪ ،‬اﯾﻦھﺎ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺮﺗﺮیﺧﻮاھﯽ ﻣﺆﻣﻦ ﺷﻮد! زﯾﺮا ﻣﺮدم ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻤﺎن او را‬
‫ﻣﺤﺘﺮم ﺷﻤﺮده ﺑﺎ ارزش ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ »ﺣﻘﯿﻘﺖ« ﻣﺤﮑﻤﯽ در درون‬
‫او اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺧﺎﻟﯽ و از ﺑﺎد ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﺪک ﺑﺮﺧﻮرداری در ﺑﺮود‪.‬‬
‫آری‪ ،‬ﻣﺆﻣﻦ در اﯾﻦ ﺑﺮﺗﺮیﺟﻮﯾﯽ ﺧﻮد ﻣﺮدم را ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از وﯾﮋﮔﯽھﺎ و‬
‫ﻧﺸﺎﻧﯽھﺎی اﻧﺴﺎن ﻣﺆﻣﻦ ﺻﺎﻟﺢ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان را ﮐﻮﭼﮏ ﺷﻤﺮده ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ در ﭘﯽ‬
‫آزار و اذﯾﺖ او ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﺮدک ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ در آﻧﺎن‪ ،‬از ﺧﻮد دﻓﺎع‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪا ﺳﺮ و ﺻﺪا و ﻓﺮﯾﺎد را دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ از ﺳﺘﻤﺪﯾﺪهای ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ داد و ﺑﯿﺪاد از ﺧﻮد دﻓﺎع ﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َۡ‬
‫لس ٓوءِ م َِن ٱلق ۡو ِل إِ� َمن ظل َ ِۚم﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪.[۱۴۸ :‬‬ ‫� ٱ َۡ‬
‫� ۡه َر بٱ ُّ‬ ‫۞� ُ� ُّ‬
‫ِب ٱ َّ ُ‬ ‫َّ‬
‫﴿‬
‫ِ‬
‫»ﺧﺪای دوﺳﺖ ﻧﺪارد ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ ﮐﻨﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪو ﻇﻠﻤﯽ‬
‫رﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺨﺺ ﻣﺆﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺗﺤﻘﯿﺮ ﺳﺘﻤﮑﺎران و اﻇﮫﺎر ﻧﯿﺮوی ﺑﺮﺗﺮی ﺧﻮد ﺑﺮ آﻧﺎن‪ ،‬از ﺗﺠﺎوز‬
‫آﻧﺎن ﺑﺮ زﯾﺮدﺳﺘﺎن و ﺳﺘﻤﺪﯾﺪﮔﺎن ﭘﯿﺸﮕﯿﺮی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ ُ َ ََ َۡ‬
‫ون قَالُوا ْ َس َ�ٰماٗ‬
‫َۡٗ َ َ َ َُ ُ ۡ َٰ ُ َ‬
‫ِ‬
‫ِين �مشون � ٱ��ض هونا �ذا خاطبهم ٱل� ِهل‬ ‫اد ٱ َّلر� ٱ َّ� َ‬ ‫َ َ ُ‬
‫﴿وعِب‬
‫‪] ﴾٦٣‬اﻟﻔﺮﻗﺎن‪.[۶۳ :‬‬
‫»ﺑﻨﺪﮔﺎن واﻗﻌﯽ ﺧﺪا ﺑﻪ ﺳﺒﮑﯽ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻗﺪم ﺑﺮداﺷﺘﻪ اﮔﺮ در ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻧﺎداﻧﺎن‬
‫ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ ﺑﺪانھﺎ ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ )ﺑﺎﺻﻔﺎ و ﺻﻠﺢ از آﻧﺎن رد ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ(«‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬ﺑﺠﺰ ﻣﻮارد ﯾﺎدﺷﺪه‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎ ﮐﺸﺶھﺎی اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻠﺒﺶ‬
‫ﺳﺮﭼﺸﻤﻪی ﻟﺒﺮﯾﺰی از ﻋﻄﻮﻓﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻨﯽ ﻧﻮع اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽھﺎی‬
‫ﺑﺸﺮی و ﺣﺮص و آز و ﺳﺘﯿﺰﮔﯽ و ﻏﺮوری ﮐﻪ در ﻧﮫﺎد آﻧﺎن ﻧﮫﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﯾﺎد دارد ھﻤﻪی اﻧﺴﺎنھﺎ از ﻧﻔﺲ واﺣﺪی ﻣﻨﺸﺄ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫َّ ۡ‬ ‫َ ََ ُ‬ ‫ُ َّ‬
‫﴿۞ه َو ٱ�ِي خلق�م ّمِن �ف ٖس َ�ٰح َِدة ٖ﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪.[۱۸۹ :‬‬
‫»او ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﻤﻪی ﺷﻤﺎ را از ﯾﮏ ﻧﻔﺲ آﻓﺮﯾﺪ«‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٣١٨‬‬

‫ﺑﻪ ﯾﺎد دارد ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺑﺸﺮ ﺑﺮادر اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﯾﺎد دارد ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﻣﺒﺎرزه ﮐﺮده‪ ،‬ﮔﺎه آن‬
‫را ﻣﻐﻠﻮب و ﺧﺎﺿﻊ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم را ﺑﺪان ﯾﺎد ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻟﻐﺰﺷﯽ ﺷﺪﻧﺪ‬
‫ﻋﺬر آﻧﺎن را ﺑﭙﺬﯾﺮد‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫َ َ ُ ٓ ْ ٰ َ ۡ َ ّ َّ ّ ُ‬
‫� ۡم َو َج َّنة َع ۡر ُض َها ٱ َّ‬
‫لس َ� ٰ َ� ٰ ُ‬
‫ت َوٱ��ض أع َِّدت‬ ‫ٍ‬ ‫﴿۞وسارِعوا إِ� مغفِر� ٖ مِن ر� ِ‬
‫َّ‬ ‫َ ََۡۡ َ َۡ َ َ‬ ‫َّ َّ ٓ َ َّ َّ ٓ َ ۡ َ‬ ‫َّ َ ُ ُ َ‬ ‫ۡ ُ َّ َ‬
‫اس﴾‬‫ل ِلمتقِ� ‪ ١٣٣‬ٱ�ِين ينفِقون ِ� ٱل�اءِ وٱل�اءِ وٱل� ٰ ِظ ِم� ٱلغيظ وٱلعا�ِ� ع ِن ٱ� ِ �‬
‫]آلﻋﻤﺮان‪.[۱۳۴-۱۳۳:‬‬
‫»ﺑﺸﺘﺎﺑﯿﺪ ﺑﺮای آﻣﺮزش ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن و ﺑﮫﺸﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﮫﻨﺎی آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ‪ ،‬آﻣﺎده‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺮای اھﻞ ﺗﻘﻮا‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺧﻮﺷﯽ و ﺳﺨﺘﯽ ﻣﺎل ﺧﻮد را اﻧﻔﺎق ﮐﺮده‪،‬‬
‫ﺧﺸﻢ ﺧﻮد را ﻓﺮو ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و از )ﻟﻐﺰشھﺎی( ﻣﺮدم ﭼﺸﻢ ﻣﯽﭘﻮﺷﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﮐﺸﺶ و اﻧﮕﯿﺰهھﺎی اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﯿﺮ و ﺧﻮﺑﯽ را ﺑﺮای ﻣﺮدم ﻣﯽﺧﻮاھﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ آﻧﺎن را ﻧﺸﻨﺎﺳﺪ و ارﺗﺒﺎط ﺧﻮﯾﺸﯽ و آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫اﺣﺴﺎس ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﮐﺸﺶ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮد ﻧﯿﺮوھﺎی ﺧﻮﯾﺶ را در‬
‫راه ﻧﻔﻊ دﯾﮕﺮان ﺑﮑﺎر ﻣﯽاﻧﺪازد‪ ،‬و ﮐﺎری ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﺑﯿﺸﺘﺮی از ﻣﺮدم ﺳﻮد‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮل ﺧﺪا ج ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ھﯿﭻ ﻓﺮزﻧﺪ آدﻣﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ھﺮ روزی ﮐﻪ آﻓﺘﺎب در آن‬
‫ﻣﯽﺗﺎﺑﺪ ﺻﺪﻗﻪای ﺑﺪھﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬از ﮐﺠﺎ ﺑﯿﺎورﯾﻢ ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪھﯿﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﺻﺪﻗﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﭘﻮل و ﻣﺎل دادن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬درھﺎی ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎری ﻓﺮاوان اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن اﻟﻠﻪ‬
‫)ﺗﺴﺒﯿﺢ(‪ ،‬اﻟﺤﻤﺪ ﻟﻠﻪ )ﺷﮑﺮ ﻧﻌﻤﺖ ﮔﺰاردن(‪ ،‬اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ )ﺧﺪا را ﺑﺰرگ داﺷﺘﻦ(‪ ،‬ﻻ إﻟﻪ إﻻ‬
‫اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﮫﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﮐﺮدن ھﻤﻪ از راهھﺎی ﺧﯿﺮ اﺳﺖ و ﺻﺪﻗﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ .‬اﮔﺮ رﻧﺞ و اذﯾﺘﯽ را از ﺳﺮ راه ﺑﺮداری‪ ،‬ﻣﻄﻠﺒﯽ را ﺑﻪ ﮐﺮی ﺑﻔﮫﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻮری‬
‫را راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪی را ﺑﺮآوری‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺗﻮان ﭘﺎھﺎی ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﺮای درﻣﺎﻧﺪهی‬
‫ﻓﺮﯾﺎدﺧﻮاھﯽ ﻗﺪم ﺑﺮدارد‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮان دو ﺑﺎزوی ﺧﻮد ﺑﺎر اﻓﺘﺎدهی ﺿﻌﯿﻔﯽ را ﺑﺮداری؛ ھﻤﻪی‬
‫اﯾﻦھﺎ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ« ‪.١‬‬
‫ﻧﻪ ﺗﻨﮫﺎ در اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرھﺎ ﺑﺎ ﺻﻔﺖھﺎ و اﻧﮕﯿﺰهی اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ ﺟﻨﮓ و ﮐﺸﺘﺎر ﻧﯿﺰ در راه ﺧﺪا و ﺑﺮای ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻧﯿﮑﻮﮐﺎری و اﻗﺪام ﻧﯿﮏ را در ھﺮ ﭼﯿﺰی واﺟﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﯽﺟﻨﮕﯿﺪ ﺑﻪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻦ ّ‬
‫ﺣﺒﺎن و ﺑﯿﮫﻘﯽ‪.‬‬
 ‫‪٣١٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬

‫ﮔﻮﻧﻪای ﺑﮑﺸﯿﺪ و ﺟﻨﮓ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺣﯿﻮاﻧﯽ را ذﺑﺢ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ روش ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻪ ﮐﺎرد ﺧﻮد را آﻧﭽﻨﺎن ﺗﯿﺰ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺣﯿﻮان ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد« ‪.١‬‬
‫دوﺳﺖ داﺷﺘﻦ و ﻗﺪرت ﺑﺮ ﻣﺤﺒﺖ ﮐﺮدن‪ ،‬از ﻧﺸﺎﻧﯽھﺎی ﺑﺎرز اﻧﺴﺎن ﺻﺎﻟﺢ ﻣﺆﻣﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻣﻦ ﺑﺪان اﻧﺪازه اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺪرت ﻣﺤﺒﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان را دارد‪» :‬ھﯿﭽﮑﺲ از‬
‫ﺷﻤﺎ اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎورده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ھﻤﺎن را ﺑﺮای ﺑﺮادر ﺧﻮد دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮای ﺧﻮد دارد« ‪.٢‬‬
‫ﻣﺤﺒﺖ ﺧﺎﻟﺼﯽ ﮐﻪ ﻧﻪ ﭼﺸﻢ اﻧﺘﻈﺎر ﭘﺎداﺷﯽ دارد و ﻧﻪ ﺳﭙﺎﺳﯽ‪ ،‬و ﻧﻪ ھﺪف او از آن‪،‬‬
‫ﮐﺴﺐ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﺒﺖ ﺑﺮای ﺧﺪا و در راه ﺧﺪا‪.‬‬
‫ﻋﻈﻤﺖ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ از درون‪ ،‬و ﻏﻨﺎی ﻧﻔﺴﯽ ﻟﺒﺮﯾﺰ از ﻣﺤﺒﺖ ﻣﺮدم و ﻋﻄﺎﺑﺨﺶ‪ .‬زﯾﺮا از‬
‫ﭼﻨﺎن ﻣﻨﺒﻊ ﺑﺰرﮔﯽ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﺪﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺳﺮﭼﺸﻤﻪی ﺳﺮﺷﺎر و‬
‫ﻓﯿﺎض ﻣﺤﺒﺖ اﻟﮫﯽ‪ .‬ﻋﻼﻣﺖ ﻣﺤﺒﺖ او ﺑﻪ ﻣﺮدم اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺮدم ﺧﯿﺮ و ﺧﻮﺑﯽ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﺪ و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽھﺎ و ﻧﺸﺎﻧﯽھﺎی‬
‫ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﺧﻮد اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﮫﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ دوﺳﺖ دارد آﻧﺎن را ﺑﻪ راه‬
‫راﺳﺖ ھﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ را ﺑﺮای آﻧﺎن ﺧﻮاﺳﺘﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮای اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن‬
‫ﭼﯿﺮﮔﯽ ﯾﺎﺑﺪ و ﯾﺎ ﺑﻪ راھﯽ ﺑﮑﺸﺎﻧﺪ ﮐﻪ از او اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻣﺆﻣﻦ ﺻﺎﻟﺢ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺮوت و ﺟﻮاﻧﻤﺮدی اﺳﺖ ﮐﻪ از دردھﺎی ﻣﺮدم ﻣﺘﺄﺛﺮ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻪ ﮐﻤﮏ آﻧﺎن ﻣﯽﺷﺘﺎﺑﺪ‪ ،‬روزی ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽدھﺪ و ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎل و ﮐﻮﺷﺶ ﺧﻮد را‬
‫در راه ﻣﺮدم ﻣﺼﺮف ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ٓ‬
‫لسا�ل َ‬
‫لسب َ َّ‬ ‫ِ� َوٱ ۡ� َن ٱ َّ‬ ‫ۡ‬
‫� َوٱل َم َ ٰ‬
‫�ك َ‬ ‫ۡ‬
‫� َوٱ�َ َ�ٰ َ‬
‫ٰ‬ ‫َُۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َ َ َٰ ُ ّ َ‬
‫ِ�‬ ‫يل وٱ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫ر‬‫ق‬ ‫ل‬‫ٱ‬ ‫ي‬‫﴿وءا� ٱلمال � حبِهِۦ ِ‬
‫و‬‫ذ‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫اب﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۷۷ :‬‬
‫لرق ِ‬
‫و ِ� ٱ ِ‬
‫»و ﻣﺎل )ﺧﻮد( را‪ ،‬ﺑﺎ ھﻤﻪ ﻋﻼﻗﻪای ﮐﻪ ﺑﻪ آن دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان و ﯾﺘﯿﻤﺎن و‬
‫ﻣﺴﮑﯿﻨﺎن و واﻣﺎﻧﺪﮔﺎن در راه و ﺳﺎﺋﻼن و ﺑﺮدﮔﺎن‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺨﺼﯽ اﺳﺖ ﻣﺘﻌﺎدل و ھﻤﺎھﻨﮓ‪ .‬در رﻓﺘﺎر و ﻓﮑﺮ و درک او اﯾﻦ اﻋﺘﺪال دﯾﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ھﻤﻪی ﻧﯿﺮوھﺎ و اﺳﺘﻌﺪادھﺎی ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻧﺪازهی ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺧﻮد ﺑﮑﺎر‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮی ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی و ﻧﺴﺎﯾﯽ و اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ‪.‬‬
‫‪٢‬ـ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮی ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٣٢٠‬‬

‫ﻣﯽاﻧﺪازد‪ ،‬ﺗﻌﺎدﻟﯽ در زﻧﺪﮔﯽ او اﯾﺠﺎد ﺷﺪه ھﻤﻪی ﺑﮫﺮهھﺎی ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻧﺪازهی ﮐﺎﻓﯽ از‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﯾﮏ ﺟﮫﺶ و ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻧﺎﮔﮫﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺟﻠﻮ ﻧﻤﯽرود و اﻗﺪام ﺑﻪ ﮐﺎری ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن‬
‫ﻣﺘﻮازن و ﻣﺘﻌﺎدل اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻘﻞ او را ﺑﻪ ﺟﻠﻮ ﻣﯽراﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ھﻤﻪی ﺟﻨﺒﻪھﺎی زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ و اﻧﺪازهی ﻣﻌﯿﻦ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ھﻤﻪی اﻣﻮر ھﻤﺎھﻨﮕﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﺮده و در ﺑﺮﺟﯽ ﻋﺎﺟﯽ و ﻧﻔﻮذﻧﺎﭘﺬﯾﺮ و دژ ﻣﺤﺼﻮر اﻓﮑﺎر و‬
‫اﺣﻼﻣﺶ ﺧﻮد را ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻧﮑﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ واﻗﻌﯿﺖھﺎ را ﻧﺪاﻧﺪ و ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻧﺪھﺪ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ﻧﯿﺮوی ﺣﯿﺎﺗﯽ او ﺑﯿﺪار ﺷﺪه و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ واﻗﻌﯿﺖھﺎی زﻧﺪﮔﯽ ھﻮﺷﯿﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎن ھﻤﺎھﻨﮕﯽ در ھﻤﻪی ﺷﺌﻮن زﻧﺪﮔﯽ او ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺑﮫﺮهﮔﯿﺮی از‬
‫زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬در ﺑﮫﺮهھﺎی زﻣﯿﻨﯽ و ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎده ﺧﻮد را ﻏﺮق ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا روان روﺷﻨﺒﯿﻦ آزاد‪،‬‬
‫او را از اﯾﻦ ﺳﻄﺢ ﭘﺴﺖ ﻓﺮاﺗﺮ ﻣﯽﺑﺮد و ﺑﺎ اﯾﺠﺎد ﺗﻮازﻧﯽ در او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﺧﺎک‬
‫زﻣﯿﻦ ﺧﻮد را ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬و ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﮐﺎﻻھﺎ ﺑﭽﺴﺒﺪ‪ ،‬از‬
‫ﭘﺎﮐﯿﺰهھﺎ و ﺑﮫﺮهھﺎی ﭘﺎک زﻣﯿﻦ ﺑﮫﺮهور ﻣﯽﺷﻮد و ھﻤﯿﺸﻪ ﺗﻮان ﺳﺒﮑﺒﺎر ﮐﺮدن ﺧﻮد را‬
‫ھﻨﮕﺎم اﻧﮕﯿﺰش ﺑﻪ ﺟﮫﺎد در راه ﺧﺪا در او وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ً‬
‫از ھﻤﻪ ﺟﮫﺖ دارای ﺗﻮازن اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻮرا از ﺧﺒﺮی ﮐﻪ ﺷﻨﯿﺪه ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺑﺮای او ﺛﺎﺑﺖ و روﺷﻦ ﺷﻮد‪:‬‬
‫ُ ُ ْ َ ۡ َۢ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ٓ َ ُ ۡ َ ُ ۢ َ َ َ َ َ َّ ُ ٓ ْ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ‬
‫ٰ‬
‫���ها ٱ�ِين ءامنوا إِن جاء�م فاسِق بِنبإ ٖ �تبينوا أن ت ِصيبوا قوم� ِ��لةٖ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫ِ� ‪] ﴾٦‬اﻟﺤﺠﺮات‪.[۶ :‬‬‫� َما َ� َع ۡل ُت ۡم َ� ٰ ِدم َ‬‫حوا ْ َ َ ٰ‬ ‫َ� ُت ۡصب ُ‬
‫ِ‬
‫»ای ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬اﮔﺮ ﻓﺎﺳﻘﯽ ﺧﺒﺮی ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺑﯿﺎورد‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﯿﺪ ]ﺗﺎ ﻣﺒﺎدا[ آﻧﮑﻪ از روی‬
‫ﻧﺎداﻧﯽ ﺑﻪ ﮔﺮوھﯽ زﯾﺎن رﺳﺎﻧﯿﺪ‪ ،‬آن ﮔﺎه ﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪهاﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ھﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪی ﺟﺪﯾﺪی ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻮش او رﺳﯿﺪ ﻓﻮری ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻣﯿﺰانھﺎی ﺧﻮد آن را ﺑﺴﻨﺠﺪ و ﺣﻖ ﻧﮫﻔﺘﻪ در آن ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا دوﺳﺖ ﻧﺪارد ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫َ َۡ َ ۡ ٗ‬ ‫َّ َّ َ ۡ‬ ‫َّ َ َّ َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫� ّ ِق ش�ٔا ‪﴾٢٨‬‬ ‫﴿ َو َما ل ُهم بِهِۦ م ِۡن عِل�ٍ� إِن يَتب ِ ُعون إِ� ٱلظ َّنۖ �ن ٱلظ َّن � ُ�غ ِ� مِن ٱ‬
‫]اﻟﻨﺠﻢ‪.[۲۸ :‬‬
‫»ﺟﺰ ﮔﻤﺎن ﺧﻮد از ﭼﯿﺰی ﭘﯿﺮوی ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﮔﻤﺎن ﺷﺨﺺ را ﺑﻪ ھﯿﭻوﺟﻪ از ﺣﻖ‬
‫ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
 ‫‪٣٢١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬

‫ۡ ٌ َّ َّ ۡ َ َ ۡ َ َ َ ۡ ُ َ َ ُ ُّ ُ َ َ َ َ َ ۡ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َۡ ُ‬
‫� َوٱلفؤاد � أ ْو ٰٓ��ِك �ن �ن ُه‬ ‫﴿ َو� �قف َما ل ۡي َس لك بِهِۦ عِل ۚم إِن ٱلسمع وٱ�‬
‫َ ۡ ُ ٗ‬
‫�و� ‪] ﴾٣٦‬اﻹﺳﺮاء‪.[۳۶ :‬‬ ‫م ٔ‬
‫»از ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﻧﺪاری ﭘﯿﺮوی ﻧﮑﻦ‪ ،‬زﯾﺮا ﮔﻮش و ﭼﺸﻢ و دل ھﻤﻪ ﻣﻮرد ﭘﺮﺳﺶ‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬در ﺑﺎورھﺎی ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺧﻮد ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺸﮏ و ﺗﻌﺼﺐآﻣﯿﺰ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ﺟﻤﻮد و ﺗﻌﺼﺐ از اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻗﺪر ﻧﻌﻤﺖ ﺧﺪا اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﻓﮑﺮ‬
‫ﺧﺪادادی ﺧﻮد را ﺑﮑﺎر اﻧﺪازد و ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی آن ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ .‬از‬
‫وﻇﯿﻔﻪھﺎی واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺑﺎرهی ﺣﻖ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﯿﻨﮑﻪ ﺣﻖ ﺑﺮای او‬
‫ﺛﺎﺑﺖ و روﺷﻦ ﺷﺪ از آن ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﺪ‪» .‬ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬ﮔﻤﺸﺪهی ﻣﺆﻣﻦ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ دارای ﺗﻮان ﮐﻨﺘﺮل ﮐﻨﻨﺪه و ﭘﯿﺶﺑﺮﻧﺪهای اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺗﻤﺎم اﻋﻤﺎل‬
‫ﺧﻮد ﺗﻮازن و ھﻤﺎھﻨﮕﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻗﺪرت ﺑﻪ راه و روش و دﺳﺘﻮر ﺧﺪا ھﺪاﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ھﻤﻪی ﮐﺎرھﺎی ﺧﻮد را ﺑﻪ ھﻤﺎن ﺷﯿﻮه اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ ﻗﺪرﺗﯽ اﺳﺖ ﻓﻌﺎل‪ .‬ﭼﻨﺎن ﻗﺪرت ﻓﻌﺎل ﻣﺜﺒﺘﯽ دارد ﮐﻪ‬
‫ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ دارد‪ ،‬ﺑﻄﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در زﻧﺪﮔﯽ ﻣﻨﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻧﮕﯿﺰهی زﻧﺪه و ﻣﺘﺤﺮک اﯾﻤﺎن او را ﺑﺮﻣﯽ اﻧﮕﯿﺰد ﺗﺎ آن را در ﺟﮫﺎن واﻗﻊ آﺷﮑﺎر و‬
‫ﻣﺤﺴﻮس ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﺟﺮای ﻗﺎﻧﻮن و راه روﺷﻦ ﺧﺪا را ﺑﺮ ﺧﻮد واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ‬
‫ﺣﻘﺎﻧﯿﺖ و ﺑﺮﺗﺮی و وﺟﻮب آن اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻮد ﺣﺘﻢ ﻣﯽداﻧﺪ راه و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺧﺪا را از‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪی درک واﻗﻌﯽ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪی ﻋﻤﻞ درآورد‪.‬‬
‫ﻧﮕﺮش و درﯾﺎﻓﺖ او ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻗﺪرت آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺟﮫﺎن‬
‫ھﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﻧﺴﺎن و ارﺗﺒﺎط ﭘﺎرهای از آﻧﺎن ﺑﻪ ﭘﺎرهای دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ در‬
‫ﺑﺎرهی ھﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﺪو ﻋﺮﺿﻪ ﺷﻮد‪ ،‬و ﯾﺎ ﺟﻠﻮی آن ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻧﻈﺮی اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫از ارﺷﺎدھﺎی اﯾﻦ روش ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺟﮫﺎنﺑﯿﻨﯽ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ھﻤﻪﭼﯿﺰ‪ ،‬ھﻤﺎن ﺟﮫﺎنﺑﯿﻨﯽ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و از ﺳﺮﭼﺸﻤﻪی اﯾﻦ ﻧﮕﺮش و روش اﺳﻼﻣﯽ ﺳﯿﺮاب ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﯿﺸﺎﻣﺪھﺎ و ﻓﮑﺮ و ﻧﻈﺮﯾﻪ و ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻨﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا ﺧﻮد در ﺑﺎرهی ھﺮ‬
‫ﯾﮏ از اﯾﻦھﺎ ﻧﮕﺮش ﺧﺎﺻﯽ دارد‪.‬‬
‫ﻧﯿﺮوی ﺣﯿﺎﺗﯽ او را اﺳﻼم ﺑﺮای اﯾﻦ ﭘﺮورش داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮑﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﺪون ﻓﺎﯾﺪه در ﯾﮑﺠﺎ اﻧﺒﺎر ﺷﻮد‪ .‬ﺑﮑﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺮاﺳﺎس ارادهی ﺧﺪا‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٣٢٢‬‬

‫زﻣﯿﻦ را ﺑﺴﺎزد و ﺑﻪ ﭘﯿﺶ ﺑﺮد‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ھﻤﯿﺸﻪ ﭘﮋﻣﺮده و ﺗﻨﺒﻞ و‬
‫ﺳﺮﺑﺎری ﺑﺎﺷﺪ ﭼﺸﻢ اﻧﺘﻈﺎر ﺗﺎ ﭘﯿﺸﺎﻣﺪھﺎ او را ﺑﻪ ﺟﻠﻮ ﺑﺮاﻧﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﻧﺴﺎن ﻣﺆﻣﻦ ﺻﺎﻟﺢ ﻧﻪ‬
‫ھﻤﺮاه ﺑﺎ روﯾﺪادھﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻪ ﭘﯿﺶ از آنھﺎ‪.‬‬
‫از وﯾﮋﮔﯽھﺎی ﻣﺜﺒﺖ ﻓﻌﺎل او اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺮ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ‪.‬‬
‫او ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺎﻇﺮ ﺷﺮی از ﯾﮏﺟﮫﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﺮاﯾﺖ آن ﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮان‬
‫ﻣﺘﻮﻗﻒ ﮐﺮدن و ﯾﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺟﮫﺖ آن ﺑﺎ ﺳﮫﻞاﻧﮕﺎری واﮐﻨﺸﯽ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻧﺪھﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺳﮫﻞاﻧﮕﺎری‪ ،‬ﺑﺎ آن ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻣﺜﺒﺖ و ﺑﺎ اﺻﻮل اﯾﻤﺎن او ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺗﺎ ﻗﺪرت ﻣﺒﺎرزه دارد ﺑﺎ اﯾﻦ ﺷﺮ ﻣﺒﺎرزه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﻇﺎھﺮا ﻣﻐﻠﻮب ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻗﻠﺐ او‬
‫ً‬
‫ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬و در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻗﻠﺒﺎ ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﻔﺎﺳﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺿﻌﯿﻒﺗﺮﯾﻦ درﺟﻪی اﯾﻤﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺆﻣﻦ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺎس ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻣﺜﺒﺖ و ﮐﺎرآی ﺧﻮد‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫اﻧﮕﯿﺰهی اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ .‬ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﺑﻪوﺟﻮد و اھﻤﯿﺖ و ارزش ﺧﻮد در اﯾﻦ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ آ ﮔﺎه اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺮاﺳﺎس اﯾﻦ درک و آ ﮔﺎھﯽ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اھﻤﯿﺖ ﺧﻮد را در اﯾﻦ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﻼن ﭘﺴﺮ ﻓﻼن اﺳﺖ‪ ،‬و ﯾﺎ از ﻧﻈﺮ ﻓﻼن ﻧﮋاد و‬
‫ﻧﺴﺒﺖ و ﻗﺪرت و داراﯾﯽ ﺻﺎﺣﺐ ﻋﺰت اﺳﺖ؛ اھﻤﯿﺖ ﺧﻮد را در اﯾﻦ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‬
‫اﺳﺖ ﺑﺎ اﯾﻤﺎن و ﺑﺎور‪ ،‬و ﺑﻪﺳﻮی ﻗﺪرﺗﯽ ھﺪاﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ در اﯾﻦ ﺟﮫﺎن‬
‫ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ و از اﯾﻦ اﯾﻤﺎن ﺻﺎﺣﺐ ﻋﺰت اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ھﺪاﯾﺖ‪ ،‬او را ﺑﻪﺻﻮرت ﻗﺪرﺗﯽ ﻓﻌﺎل و ھﺴﺘﯽ ﺑﺨﺶ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦ رو‬
‫اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ دارای ﻗﺪرﺗﯽ ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ارزش ﻓﺮدی ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﯿﺰان اﯾﻦ اﯾﻤﺎن‬
‫ﻣﯽﺳﻨﺠﺪ‪ .‬و در اﯾﻨﺠﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ دارد زﯾﺮا اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺷﺨﺼﯿﺖ و‬
‫وﺟﻮد او ﻧﻪ ﺑﺮای ﺧﺎﻧﻮادهی او اﺳﺖ و ﻧﻪ از ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻣﯿﺮاﺛﯽ و ﻧﻪ ﺑﺮای ﺷﻐﻞ و ﯾﺎ‬
‫اﺟﺘﻤﺎع او‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﮫﺎ از وﺟﻮد ﺧﻮد او و از وﺟﻮد ﺑﻪ ﺧﺪا ھﺪاﯾﺖ ﺷﺪهی ﺧﻮدش اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺲ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﻧﺴﺎن ﺻﺎﻟﺢ ﺑﺎ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﺑﯽﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ اﺳﺖ ﺗﺎ‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻣﯿﺰان ﺧﻮد اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﺳﺘﻘﻼل او ﻣﯿﺎن او و ﻣﺮدم ﭘﺮدهای ﻧﻤﯽﮐﺸﺪ! ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫ھﻤﯿﺸﻪ زﻧﺪهای ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻣﯿﺎن او و دﯾﮕﺮ ﻣﻮﺟﻮدات ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ رﺷﺘﻪی زﻧﺪه‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪ او ﺑﺎ ﺧﺪا اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪی ﮐﻪ ھﻤﻪی زﻧﺪﮔﺎن ﺑﺪان‬
‫درآوﯾﺨﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪٣٢٣‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬

‫دوﺳﺘﯽ‪ ،‬آن ﻧﯿﺮوی ﺑﺰرگ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻧﯿﺮوی رﺳﺎﻧﻨﺪهای اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮ ﭘﺮده و ﺳﺪی‬
‫را ﮐﻪ ﻣﯿﺎن او و دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﻣﯽدارد و ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫آن اﺣﺴﺎس ھﻤﮑﺎری ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ و ﺗﻘﻮاﯾﯽ ﮐﻪ در ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻣﺆﻣﻦ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ اﻗﺘﻀﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺮدن ﺑﺎ ﻣﺮدم را دارد‪.‬‬
‫ً‬
‫اﺳﻼم از ﮔﻮﺷﻪﮔﯿﺮی ﺷﺪﯾﺪا ﺗﻨﻔﺮ و اﮐﺮاه دارد‪ ،‬ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ج ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺆﻣﻦ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﯿﺎﻣﯿﺰد‪ ،‬ﺑﺮ اذﯾﺖ و آزار آﻧﺎن )ﻧﺎراﺣﺘﯽھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻻزﻣﻪی زﻧﺪﮔﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫اﺳﺖ( ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺧﺮج دھﺪ‪ .‬ﭘﺎداش ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرگﺗﺮ از ﺷﺨﺼﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻣﯽآﻣﯿﺰد و ﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ آزاد و اذﯾﺖھﺎی آﻧﺎن ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن دھﺪ«‪.‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬دوﺳﺖ و ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻣﺮدم‪ ،‬و ﺻﻤﯿﻤﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯿﺎن او و ﻣﺮدم ﻓﺎﺻﻠﻪ و ﻣﺎﻧﻌﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻧﺒﻮدن ﻓﺎﺻﻠﻪ و »ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪن‬
‫ﺗﮑﻠﻒ و ﺗﻌﺎرف« ﻣﻮﺟﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﻧﺎراﺣﺖ ﮐﻨﺪ!«‬
‫اﯾﻦ ﯾﮑﺮﻧﮕﯽ و ﺑﯽﺗﮑﻠﻔﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﺮای اﯾﻦ دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫و ﺑﺎ آﻧﺎن آﻣﯿﺰش و رﻓﺖ و آﻣﺪ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺰاﺣﻢ آﻧﺎن ﺷﻮد و ﺟﺮﯾﺎن زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ‬
‫آﻧﺎن را ﺑﻪ ھﻢ زﻧﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ ﺑﺪون اﺟﺎزه وﻗﺖ آﻧﺎن را ﮔﺮﻓﺘﻪ آﺳﺎﯾﺶ آﻧﺎن را ﺳﻠﺐ ﮐﻨﺪ!‬
‫ﺧﯿﺮ‪ ،‬ھﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ! اﯾﻤﺎن او را ﻣﮫﺬب و ﺑﺎ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﺒﺎرآورده‪ ،‬رﻓﺘﺎر او را ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ۡ ُ ُ ْ ُ ُ ً َ ۡ َ ُ ُ ُ ۡ َ َّ َ ۡ َ ۡ ُ ْ َ ُ َ ّ ُ ْ َ َٰٓ‬
‫� �ستأ� ِسوا و�سل ِموا �‬ ‫���ها ٱ�ِين ءامنوا � تدخلوا �يوتا �� �يوت ِ�م ح ٰ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫َ ُ َ َّ ُ َ َّ ُ َ َ َّ َ‬ ‫َۡ‬
‫أهل َِها ۚ �ٰل ِ� ۡم خ ۡ�‪ ٞ‬ل� ۡم ل َعل� ۡم تذك ُرون ‪] ﴾٢٧‬اﻟﻨﻮر‪.[۲۷ :‬‬
‫»ای ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬وارد ﺧﺎﻧﻪھﺎﯾﯽ ﻏﯿﺮ از ﺧﺎﻧﻪھﺎی ﺧﻮد ﻣﺸﻮﯾﺪ ﻣﮕﺮ آﻧﮑﻪ اﺟﺎزه ﮔﯿﺮﯾﺪ و‬
‫ﺑﺮ اھﻞ آن ]ﺧﺎﻧﻪ[ ﺳﻼم ﮔﻮﯾﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﻨﺪ ﭘﺬﯾﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫َ َ ۡ َّ ُ ۡ َ َ ُ ْ‬‫َ‬ ‫َ َ ٓ ُۡ ُ َٰ َ ۡ َ ُ ُ ۡ َ َ ۡ ُ َ‬ ‫َّ َّ َ َ ُ َ َ‬
‫ت أ��هم � �عقِلون ‪ ٤‬ولو ��هم ص�وا‬ ‫ِين ُ�نادونك مِن وراءِ ٱ�ج� ِ‬ ‫﴿إِن ٱ�‬
‫َ‬
‫� � ُفور‪َّ ٞ‬رح ‪ٞ‬‬ ‫َّ‬
‫�� ل ُه ۡم َوٱ َّ ُ‬ ‫خۡٗ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ٰ َ ۡ‬
‫ِيم ‪] ﴾٥‬اﻟﺤﺠﺮات‪.[۵-۴ :‬‬ ‫ۚ‬ ‫� � ُر َج إ ِ ۡ� ِه ۡم ل�ن‬ ‫ح‬
‫»ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﭘﺸﺖ اﺗﺎقھﺎ ﺗﻮ را )ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ را( ﺻﺪا ﻣﯽزﻧﻨﺪ ﺗﻌﻘﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺻﺒﺮ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺗﻮ از ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺎرج ﺷﻮی و ﻧﺰد آنھﺎ ﺑﺮوی ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺮای آﻧﺎن‬
‫ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺧﺪا ﺑﺨﺸﻨﺪه و ﻣﮫﺮﺑﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ‬
‫ُ ُ َّ َ َ َ َ ۡ ۡ َ ُ ُ ۡ َ َّ َ َ ۡ َ ۡ ُ ُ ْ‬ ‫َ َ‬
‫�ٔذِن�م ٱ�ِين ملكت �ي�ٰن�م وٱ�ِين لم �بلغوا‬ ‫ام ُنوا ْ ل ِيَ ۡس َ ۡ‬
‫ِين َء َ‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫ُ ۡ َ َ ٰ َ َ َّ ٰ ّ َ ۡ َ َ ٰ ۡ َ ۡ َ َ َ َ ُ َ َ َ ُ ّ َ َّ‬
‫لظه َ‬ ‫ُۡ ُ‬
‫�ة ِ‬ ‫ت مِن �ب ِل صلوة ِ ٱلفجرِ وحِ� تضعون �ِياب�م مِن ٱ ِ‬ ‫�ل َم مِن�م ث�ث م� ٖ �‬ ‫ٱ‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٣٢٤‬‬

‫ث َع ۡو َ� ٰ َّ ُ ۡ َ ۡ َ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ َ ۡ ۡ ُ َ ُ َ ۡ َ ُ َّ‬ ‫َ ۢ َ ۡ َ َ ٰ ِ ۡ َ ٓ ِ َ َٰ ُ‬
‫ت ل� ۚم ليس علي�م و� علي ِهم جناحۢ �عدهنۚ‬ ‫ٖ‬ ‫و ِمن �ع ِد صلوة ٱلعِشاء � ث�‬
‫� َعل ٌ‬ ‫ت َوٱ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ َ ّ ُ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� ۡم َ ٰ َ ۡ‬‫َ َّ ٰ ُ َ َ َ ۡ ُ َ ۡ ُ ُ‬
‫ِيم‬ ‫ض ك�ٰل ِك يب ِ� ٱ� ل�م ٱ�� ٰ ِ �‬ ‫� �ع ٖ �‬ ‫ط�فون علي�م �عض‬
‫َحك ‪ٞ‬‬
‫ِيم ‪] ﴾٥٨‬اﻟﻨﻮر‪.[۵۸ :‬‬
‫ﺣﺪ ﺑﻠﻮغ‬ ‫»ای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ! ﺑﺮدﮔﺎن ﺷﻤﺎ‪ ،‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﻮدﮐﺎﻧﺘﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ّ‬
‫ﻧﺮﺳﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬در ﺳﻪ وﻗﺖ ﺑﺎﯾﺪ از ﺷﻤﺎ اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ :‬ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬و ﻧﯿﻤﺮوز ھﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻟﺒﺎسھﺎی )ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ( ﺧﻮد را ﺑﯿﺮون ﻣﯽآورﯾﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ اﯾﻦ ﺳﻪ وﻗﺖ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﺮای ﺷﻤﺎﺳﺖ ّاﻣﺎ ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﺳﻪ وﻗﺖ‪ ،‬ﮔﻨﺎھﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ و ﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﯿﺴﺖ )ﮐﻪ‬
‫ﺑﺪون اذن وارد ﺷﻮﻧﺪ( و ﺑﺮ ﮔﺮد ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﮕﺮدﯾﺪ )و ﺑﺎ ﺻﻔﺎ و ﺻﻤﯿﻤﯿﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ(‪ .‬اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آﯾﺎت را ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ داﻧﺎ و ﺣﮑﯿﻢ‬
‫اﺳﺖ!«‪.‬‬
‫َ‬
‫� ۡم إ ٰ� َط َعا� َ� ۡ َ‬ ‫ُۡ َ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫َ َ َ ُ ْ َ ۡ ُ ُ ْ ُ ُ َ َّ ّ ٓ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫َ ٰٓ ُّ َ‬
‫�‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫� إِ� أن يؤذن ل‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا � تدخلوا �يوت ٱ� ِ ِ‬
‫�نس َ‬ ‫ِيت ۡم فَٱ ۡد ُخلُوا ْ فَإذَا َطع ۡم ُت ۡم فَٱنتَ ُ ْ َ ۡ َ ۡ‬
‫�ن إنَٮ ٰ ُه َو َ�ٰ� ۡن إ َذا ُد� ُ‬ ‫َ‬
‫ِيث‬
‫�د ٍ �‬ ‫ِ� ِ َ‬ ‫�وا َو� ُمس ٔ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ‬
‫�ٰ ِظ ِر ِ‬
‫� َ� � َ ۡس َت ۡ�ۦ م َِن ٱ ۡ َ ّ‬‫ِن� ۡمۖ َوٱ َّ ُ‬
‫ُ‬ ‫َّ َّ َ َ ۡ َ ۡ‬
‫ٱ‬ ‫ِي‬ ‫ذ‬‫ؤ‬
‫َّ َ ٰ ُ ۡ َ َ ُ ۡ‬
‫إِن �ل ِ�م �ن ي‬
‫ق﴾ ]اﻷﺣﺰاب‪:‬‬ ‫� ِ�‬ ‫ِ‬ ‫�ۦ م‬‫� فيست ِ‬ ‫ِ‬ ‫�‬
‫‪.[۵۳‬‬
‫»ای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ! در ﺧﺎﻧﻪھﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ داﺧﻞ ﻧﺸﻮﯾﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺮای‬
‫ﺻﺮف ﻏﺬا اﺟﺎزه داده ﺷﻮد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ )ﻗﺒﻞ از ﻣﻮﻋﺪ ﻧﯿﺎﯾﯿﺪ و( در اﻧﺘﻈﺎر وﻗﺖ ﻏﺬا‬
‫ﻧﻨﺸﯿﻨﯿﺪ ّاﻣﺎ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دﻋﻮت ﺷﺪﯾﺪ داﺧﻞ ﺷﻮﯾﺪ و وﻗﺘﯽ ﻏﺬا ﺧﻮردﯾﺪ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬و‬
‫)ﺑﻌﺪ از ﺻﺮف ﻏﺬا( ﺑﻪ ﺑﺤﺚ و ﺻﺤﺒﺖ ﻧﻨﺸﯿﻨﯿﺪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﻧﺎراﺣﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ از ﺷﻤﺎ ﺷﺮم ﻣﯽﮐﻨﺪ )و ﭼﯿﺰی ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ( ّاﻣﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ از )ﺑﯿﺎن( ﺣﻖ ﺷﺮم ﻧﺪارد!«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﮫﺬﯾﺐ و ﺗﺮﺑﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﺻﺎﺣﺐ ذوق و ﻓﮫﻢ‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ او وﺳﯿﻠﻪی‬
‫ﻧﺎراﺣﺘﯽ ﻣﺮدم و ﻣﺰاﺣﻤﺖ و ﺗﺸﻮﯾﺶ آﻧﺎن ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت آﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻘﺘﻀﺎی ﻣﺤﺒﺖ اﺳﺖ اﯾﺜﺎر ﻧﮑﺮده و آﺳﺎﯾﺶ دﯾﮕﺮان را ﺑﺮ آﺳﺎﯾﺶ ﺧﻮد ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻧﺪاده‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎی ﺧﻮدﺧﻮاھﯽ ﺧﻮد از آن دوﺳﺘﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﻪ ﺟﺎی اﯾﻨﮑﻪ‬
‫دﯾﮕﺮان را از دوﺳﺘﯽ ﺧﻮد ﺑﮫﺮهور ﮐﻨﺪ ﺧﻮد را از ﻣﺼﺎﺣﺒﺖ آﻧﺎن ﺑﮫﺮهور ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﮔﻤﺎن اﯾﻨﮑﻪ ﺻﻤﯿﻤﯿﺖ او ﻣﻮﺟﺐ ﺧﻮﺷﯽ و آﺳﺎﯾﺶ آﻧﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ‬
‫ﺑﻤﺎﻧﺪ ﺗﺎ از او ﺧﻮاﺳﺘﺎر و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﻗﺖ داﺷﺘﻦ و اﺟﺎزهی دﯾﺪ و ﺑﺎزدﯾﺪ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺗﮑﻠﻒ و‬
‫اﯾﺠﺎد ﺳﺪ و ﻣﺎﻧﻊ و از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﺻﻤﯿﻤﯿﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎرھﺎ‪ ،‬وﺳﯿﻠﻪای ﺑﺮای ﻣﻮدت‬
 ‫‪٣٢٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬

‫و ﺻﻤﯿﻤﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎرھﺎ‪ ،‬وﺳﯿﻠﻪای ﺑﺮای ﻣﻮدت و ﺻﻤﯿﻤﯿﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ و‬
‫آﺳﺎﯾﺶ دﯾﮕﺮان را ﺑﺮ آﺳﺎﯾﺶ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺰﯾﺪن‪ .‬و ﻣﻨﻄﻖ ﻣﺤﺒﺖ ﺟﺰ اﯾﺜﺎر )دﯾﮕﺮان را ﺑﺮ ﺧﻮد‬
‫ﺗﺮﺟﯿﺢ دادن( ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪی ﺗﺮﺑﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ اﺳﺖ ﭘﺎﮐﯿﺰه و ھﻢ ﻟﺒﺎس و ﺑﺪن او ﭘﺎﮐﯿﺰه اﺳﺖ و ھﻢ‬
‫رﻓﺘﺎر او و ھﻢ در ﺳﻠﻮک و ﻣﻌﺎﻣﻼت ﺑﺎ ﻣﺮدم ﭘﺎک اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َ‬
‫﴿ َو� َِيابَك � َط ّ ِه ۡر ‪] ﴾٤‬اﻟﻤﺪﺛﺮ‪.[۴ :‬‬
‫»و ﻟﺒﺎﺳﺖ را ﭘﺎک و ﺗﻤﯿﺰ ﮐﻦ و ﺑﺸﻮی«‪.‬‬
‫�ن ‪] ﴾٢٢٢‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[۲۲۲ :‬‬ ‫ب ٱل ۡ ُم َت َط ّهر َ‬‫ح ُّ‬ ‫� ُ� ُّ َّ َ‬
‫ِب ٱ َّ��ٰ�ِ� َو ُ� ِ‬ ‫﴿إ َّن ٱ َّ َ‬
‫ِِ‬ ‫ِ‬
‫»ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و ﭘﺎک ﺷﻮﻧﺪﮔﺎن را دوﺳﺖ ﻣﯽدارد«‪.‬‬
‫َّ َّ َ َ ۡ ُ ُ ُ ۡ َ ُ َ ُّ ْ ۡ َ َ ٰ َ ٰ َ ٰٓ َ ۡ‬
‫� أهل َِها﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪.[۵۸ :‬‬ ‫ت إِ‬ ‫﴿۞إِن ٱ� يأمر�م أن تؤدوا ٱ��� ِ‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ اﻣﺎﻧﺖھﺎ را ﺑﻪ اھﻠﺶ ﺑﺴﭙﺎرﯾﺪ«‪.‬‬
‫َّ ۡ‬ ‫َ َّ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ََۡ ۡ ۡ‬
‫ِين ه ۡم ع ِن ٱللغ ِو‬ ‫ِين ه ۡم ِ� َص�ت ِ ِه ۡم �ٰشِ ُعون ‪ ٢‬وٱ�‬ ‫﴿ق ۡد أفل َح ٱل ُمؤم ُِنون ‪ ١‬ٱ�‬
‫�‬‫ون ‪ ٥‬إ ِ َّ� َ َ ٰٓ‬ ‫ۡ َٰ ُ َ‬
‫ج ِهم � ِفظ‬ ‫َ َّ َ ُ ۡ ُ ُ‬ ‫َ َّ َ ُ ۡ َّ َ َ ُ َ‬
‫مع ِرضون ‪ ٣‬وٱ�ِين هم ل ِلزك ٰوة ِ � ٰ ِعلون ‪ ٤‬وٱ�ِين هم ل ِفرو ِ‬
‫ُۡ ُ َ‬
‫َ َ ۡ َ َ ٰ َ َ ٓ َ َ ٰ َ َ ُ ْ َ ٰٓ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ٰ ُ ُ ۡ َ َّ ُ ۡ َ ۡ ُ َ ُ‬
‫ج ِهم أو ما ملكت �ي�نهم فإِ�هم �� ملومِ� ‪� ٦‬م ِن ٱ�ت� وراء �ل ِك فأو��ِك‬ ‫أز� ٰ ِ‬
‫َ‬
‫َ‬
‫� َصل َ�ٰت ِ ِه ۡم‬ ‫ين ُه ۡم َ َ ٰ‬
‫� َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ ُ‬
‫ِين ه ۡم ِ�� ٰ َ�ٰت ِ ِه ۡم َو� ۡه ِده ِۡم َ�ٰعون ‪َ ٨‬وٱ ِ‬
‫ُ ۡ ُ َ‬
‫ه ُم ٱل َعادون ‪ ٧‬وٱ�‬
‫َّ َ َ ُ َ ۡ ۡ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ ٰ ُ َ‬ ‫ُ َ َ ُ ۡ ُ َ‬ ‫ُ ُ َ‬
‫�ون ‪﴾١١‬‬ ‫�َاف ِظون ‪ ٩‬أ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل َ�ٰرِثون ‪ ١٠‬ٱ�ِين ي ِرثون ٱلفِردوس هم �ِيها � ِ‬
‫]اﻟﻤﺆﻣﻨﻮن‪.[۱۱-۱ :‬‬
‫»ﻣﺆﻣﻨﺎن رﺳﺘﮕﺎر ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺧﺎﺷﻌﻨﺪ‪ ،‬از ﺣﺮفھﺎی ﺑﯿﮫﻮده ﮐﻨﺎره‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬دھﻨﺪهی زﮐﺎت ﻣﺎل ﺧﻮد ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻧﺪام ﺟﻨﺴﯽ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻧﺎن و ﮐﻨﯿﺰان ﺧﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻗﺎﺑﻞ ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬در واﻗﻊ ﺗﺠﺎوزﮐﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﻣﺎﻧﺘﺪار ھﺴﺘﻨﺪ و ﻋﮫﺪ و‬
‫ﭘﯿﻤﺎنھﺎی ﺧﻮد را رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮاﻗﺐ وﻗﺖ و ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﻣﺆﻣﻨﺎن وارث ﻓﺮدوس ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و در آﻧﺠﺎ ﺟﺎودان‪ ،‬از ﻧﻌﻤﺖھﺎی او‬
‫ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ«‪.‬‬
‫در ھﺮ ﺑﺎب ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٣٢٦‬‬

‫ﺧﺸﻮع در ﻧﻤﺎز و ﻣﺮاﻗﺒﺖ آن‪ ،‬ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ در رﻓﺘﺎر ﺑﺎ ﺧﺪا و ﭘﺎک ﺑﻮدن در ﺑﺎﻃﻦ و‬
‫ﺧﻠﻮت اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻋﺮاض از ﺑﯿﮫﻮدهﮔﻮﯾﯽ‪ ،‬ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ ﻓﮑﺮ و ﺿﻤﯿﺮ و زﺑﺎن اﺳﺖ و ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ آن از‬
‫اﻧﺤﺮاف و آﻟﻮدﮔﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﮐﺎت دادن‪ ،‬ﭘﺎک ﮐﺮدن ﻧﻔﺲ از ﺑﺨﻞ در ﻣﺎل اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮕﮫﺪاری اﻧﺪام‪ ،‬ﭘﺎک ﺳﺎﺧﺘﻦ از آﻟﻮدﮔﯽھﺎی ﺷﮫﻮت اﺳﺖ‪ .‬آﻟﻮدﮔﯽ و ﭘﻠﯿﺪیای ﮐﻪ‬
‫ھﻢ ﻓﺮد را ﻣﯽآﻻﯾﺪ و ھﻢ آﻟﻮدﮔﯽ را در ﺟﺎﻣﻌﻪ رواج داده‪ ،‬او را ﻧﺎﭘﺎک و ﭘﻠﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎﻧﺘﺪاری و ﭘﯿﻤﺎن ﻧﮕﮫﺪاری ھﻢ ﺧﻮﺷﺮﻓﺘﺎری و ﭘﺎﮐﯽ در رﻓﺘﺎر ﺑﺎ ﻣﺮدم اﺳﺖ و ھﻢ‬
‫ﭘﺎﯾﺪاری در ﻃﺒﻊ و راﺳﺘﯽ و اﺧﻼص‪.‬‬
‫ھﻤﻪی اﯾﻦھﺎ از ﺻﻔﺎت و وﯾﮋﮔﯽھﺎی اﻧﺴﺎن ﺻﺎﻟﺢ ﻣﺆﻣﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫آﻣﻮزشھﺎی اﺳﻼﻣﯽ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺷﺨﺺ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﻤﺎل و زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﺣﺴﺎﺳﯿﺖ دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯽ و اﻋﺘﺪال‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪی زﯾﺎد ﻗﺮآن و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﻣﺤﯿﻂ و ﺟﻮ ﻗﺮآﻧﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺮدن‪ ،‬ﺑﺼﯿﺮت او را ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻣﯿﺪانھﺎی ﺟﻤﺎل ﺟﮫﺎن ھﺴﺘﯽ ﺑﺎز ﮐﺮده ﺑﺮای ھﺮ ﭼﯿﺰ زﻧﺪه و زﯾﺒﺎ ﺣﺴﺎﺳﯿﺖ ﻟﻄﯿﻔﯽ‬
‫در ﺟﺎن او ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫روز و ﺷﺐ‪ ،‬آﺳﻤﺎن و ﺳﺘﺎرﮔﺎن‪ ،‬ﻏﻨﭽﻪی ﺑﺎز ﺷﺪهی ﮔﻞ و ﮔﯿﺎه ﺗﺎزه از زﻣﯿﻦ ﺳﺮ‬
‫ﺑﺮآورده‪ ،‬ﭘﺮﻧﺪه و ﺣﯿﻮان‪ ،‬ھﻤﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎﯾﯽ از زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻧﮫﻔﺘﻪ در ﺟﮫﺎن ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﻪی‬
‫اﯾﻦھﺎ اﺣﺴﺎس را ﻟﻤﺲ و وﺟﺪان را ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﺟﺎن او اﺣﺴﺎس زﻧﺪهی‬
‫ادراﮐﯽ ﻧﮫﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ زﯾﺒﺎﯾﯽ ھﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﻣﻮﺟﻮدات را اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﺣﺲ‬
‫او را ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪ و ﻓﺮﯾﺐ ﻧﻤﯽاﻧﺪازد‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺪنھﺎ و ﭼﮫﺮهھﺎی زﯾﺒﺎ و ﻓﺘﺎن ﺑﻪ زاﻧﻮ‬
‫درﻧﻤﯽآﯾﺪ و ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺪان اﻧﺪازه ﮐﻪ ﺧﺪا ﻣﻌﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎﮐﯽ ﻣﻘﯿﺪ اﺳﺖ‪ ،‬در اﻋﻤﺎق وﺟﺪان ﺧﻮد آن را اﺣﺴﺎس ﮐﺮده ﺧﺸﻨﻮد و ﻗﺎﻧﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت‪ ،‬وی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﮐﻪ ﮐﺎر او در ارﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﺧﺪا‬
‫اﺳﺖ در زﻣﯿﻦ وﻇﺎﯾﻒ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ و روح او در آﺳﻤﺎنھﺎ ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪا ﺳﭙﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮ ﭘﺴﺘﯽھﺎ ﭼﯿﺮه‪ ،‬ﺑﺮ ﻗﺪرتھﺎی دروﻏﯿﻦ ﭼﯿﺮه‪ ،‬ﺑﺮ ھﺮﭼﻪ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ ﻏﺎﻟﺐ‪ ،‬و‬
‫ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺪا واﮔﺬار ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺮو ﺑﺮای ﺗﺤﺼﯿﻞورزی ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ‪،‬‬
 ‫‪٣٢٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬

‫ﺑﺮای آﻧﮑﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﺮﮔﺮدد‪ .‬ﻋﻄﺎھﺎی ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺣﺴﺎب ﻓﺮدای ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻣﯿﺪ ﺧﺪا رھﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر ﻧﮫﺮاﺳﯿﺪه ھﻤﮕﺎم ﺑﺎ ﻗﺪرھﺎ ﺳﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و اﯾﻤﺎن دارد ﮐﻪ ﺟﺰ ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﺮای او ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬دﭼﺎر ﭼﯿﺰی ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺳﺨﺘﯽ و ﺷﺪت و زﯾﺎن و ﺿﺮرھﺎ را‬
‫در راه ﺧﺪا ﺗﺤﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺟﺰ از ﺧﺪا از دﯾﮕﺮی اﻣﯿﺪ ﺧﯿﺮ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﮐﻮﺗﺎه ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪی ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺪهی اﺳﻼم ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻨﺘﮫﺎی ﻗﺪرت در ﺟﮫﺎن‬
‫واﻗﻊ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﮐﻮﺷﺶ دارد آرﻣﺎنھﺎ را ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫واﻗﻌﯿﺖ درآورد‪ .‬ﻧﻪ در ذھﻦ و اﻧﺪرون ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯿﺎن واﻗﻌﯿﺖ و آرﻣﺎن ﻓﺮﻗﯽ ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ و‬
‫ﻧﻪ در دﻧﯿﺎی ﺧﺎرج ﺧﻮد!‬

‫واﻗﻌﯿﺖ و آرﻣﺎن‬
‫ھﻤﻪی ﻣﮑﺘﺐھﺎی ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه ﻣﮑﺘﺐ ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺘﮫﻢ ﺑﻪ ﻃﺮح آﻧﭽﻨﺎن‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎی ﺗﺨﯿﻠﯽ آرﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻋﺎﻟﻢ واﻗﻊ و دﻧﯿﺎی ﺧﺎرج ﺗﺤﻘﻖ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ﻗﺎﺑﻞ اﺟﺮا ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻧﮕﺎه ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺣﻖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺧﻮب ﺑﺮرﺳﯽ ﮔﺮدد‪،‬‬
‫ﻧﺎدرﺳﺘﯽ آن روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫از وﻇﺎﯾﻒ ﻣﮫﻢ ﺗﻤﺎم روشھﺎی ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻮرﺗﯽ درﺳﺖ و ﺳﺰاوار ﺷﺪن‬
‫رﺳﻢ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺮای ﺑﮫﺘﺮ ﮐﺮدن اوﺿﺎع و ﺳﻨﺠﺶ اﻣﻮر ﻣﯿﺰاﻧﯽ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﮔﺮﻧﻪ ﺑﺪون داﺷﺘﻦ ﺻﻮرت و ﻧﻘﺸﻪی درﺳﺖ ﮐﺎﻣﻠﯽ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫راه را ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮده ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﭼﻪ اﻧﺪازه از آن را ﭘﯿﻤﻮده و ﭼﻪ اﻧﺪازهی دﯾﮕﺮ از راه ﺑﺎﻗﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪون آن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻣﯿﺰان ﮐﻮﺷﺸﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺬل ﮐﻨﯿﻢ و ﻧﯿﺮوﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺻﺮف اﯾﻦ ﮐﻮﺷﺶ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺴﻨﺠﯿﻢ و اﻧﺪازه ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫ھﻤﻪی ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺎ از ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪی ﻃﺮح ﺷﺪه‪ ،‬ﺧﺎرج از‬
‫اﻧﺪازهی ﻃﺎﻗﺖ و اﺟﺮا ﻧﺸﺪﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺮﺑﯿﺖ در ﭼﺎرﭼﻮب ﺑﺮﻧﺎﻣﻪی ﺧﺸﮏ‬
‫اﻧﻌﻄﺎفﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﻻزماﻻﺟﺮای ﻣﺤﺪودی ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻮاد آن ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ را‬
‫اﺟﺮا ﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﺑﯿﻦ ﺑﺮود و ﻧﺎﺑﻮد ﺷﻮد‪.‬‬
‫ھﯿﭽﯿﮏ از اﯾﻦ دو ﻣﻮﺿﻮع‪ :‬ﺧﺎرج از ﺗﻮان ﺑﻮدن‪ ،‬و اﻧﻌﻄﺎفﻧﺎﭘﺬﯾﺮی‪ ،‬در روش اﺳﻼﻣﯽ‬
‫دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٣٢٨‬‬

‫ﻧﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ و ﻧﻘﺸﻪی آن اﺟﺮاﻧﺎﺷﺪﻧﯽ و ﻧﺎھﻤﮫﻮان ﺑﺮﺧﻮاﺳﺖ و ﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬و‬
‫ﻧﻪ در ﻗﺎﻟﺐ ﺧﺸﮏ و ﻣﻌﯿﻨﯽ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از آن ﭼﺎرﭼﻮب ﻧﺘﻮان ﺧﺎرج ﺷﺪ!‬
‫اﺟﺮای اﯾﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪی ﺗﮑﺎﻣﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬در ﻋﻤﻞ ﺑﺮ روی ھﻤﯿﻦ زﻣﯿﻦ دﯾﺪه ﺷﺪ‪ ،‬و در وﺟﻮد‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا ج ﻧﻤﺎﯾﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﺸﺮ و دارای ھﻤﻪی ﻃﺒﺎﯾﻊ ﺑﺸﺮی ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻘﺼﻮد اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﺑﮫﺮهور ﺷﺪن از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎی ﺗﮫﺬﯾﺒﯽ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ج ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺪود ﺑﺸﺮﯾﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﺳﺮﻣﺸﻖ ﮐﺎﻣﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﺤﺎل ﺑﻮدن رﺳﯿﺪن ﺑﺪان ﻗﺎﻓﻠﻪی ﺷﺎﻣﺨﯽ ﮐﻪ ھﯿﭽﮑﺲ از ﭘﯿﻐﻤﺒﺮان و ﺟﺰ‬
‫آﻧﺎن‪ ،‬در ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺸﺮﯾﺖ‪ ،‬ﺗﺎﮐﻨﻮن ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺪان ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﻮان را دارﻧﺪ ﮐﻪ از ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﺟﻨﺒﻪھﺎ ﺑﺎ ﻧﯿﺮوی ﺧﺪادادی ﺧﻮد‪ ،‬و ﺑﺎ ﭘﯿﺮوی از ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺷﺎﻣﺦ آن ﺣﻀﺮت‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻗﻠﻪی‬
‫ﺳﺮ ﺑﻪ ﻓﻠﮏ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻓﺮاﺧﻮر ﮐﻮﺷﺶ و ﮐﯿﻔﯿﺖ و ﮐﻤﯿﺖ ﺳﺮﻣﺸﻖ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ آﻧﺎن‪ ،‬ھﺮ ﮐﺲ ﺑﻪ درﺟﻪای از اﯾﻦ ﻧﺰدﯾﮑﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و‬
‫ً‬
‫اﺷﺨﺎص ﻣﺘﻔﺮﻗﻪای در ﺟﺮﯾﺎن ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﻋﻤﻼ ﺑﺎ وﺿﻊ ﻧﺎﻣﺤﺪودی‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺳﻄﺢ ﻋﺎﻟﯽ ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن ﺑﺪﯾﻦ ﺳﻄﺢ و اوج ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﺳﻄﺢ ﭘﺴﺖ ﺣﯿﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮای ھﻤﻪ‬
‫اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ھﺮ درﺟﻪای از اﯾﻦ اوج رﻓﯿﻊ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮد‪ ،‬در ﻣﯿﺰان ﺧﺪا و ﺧﻠﻖ‬
‫ﺑﻪ ﯾﮑﺴﺎن‪ ،‬ﺧﻮد ﻋﻈﻤﺖ و رﻓﻌﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ از ﻧﻈﺮ ﺧﺪا ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﻧﻪ از ﭼﺸﻢ‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا‪.‬‬
‫ھﺮ ﻗﺪرﺗﯽ ﮐﻪ در راه ﺣﻖ ﺑﮑﺎر رود‪ ،‬ھﺮ ﻓﺪاﮐﺎری و ﮔﺬﺷﺘﯽ ﮐﻪ در راه ﺧﺪا ﺷﻮد‪ ،‬ھﺮ‬
‫راﺳﺘﯽ و اﻣﺎﻧﺘﺪاری و اﺧﻼص و ﭘﺎﺑﺮﺟﺎﯾﯽ و ﺻﻔﺎﯾﯽ‪ ،‬ھﺮ ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ و ﺷﻔﻘﺖ ﺷﻔﺎﻓﯽ‪ ،‬ھﺮ‬
‫دوﺳﺘﯽ و ﻣﺤﺒﺘﯽ‪ ،‬ھﺮ ﮐﺎر ﺧﯿﺮی‪ ،‬ھﺮ اﺣﺴﺎس ﭘﺎک و ﻟﻄﯿﻒ و رﻓﺘﺎر ﻣﮫﺬﺑﯽ‪ ،‬ھﺮ ﻧﯿﺮوی‬
‫ﺣﯿﺎﺗﯽ ﭘﯿﺸﺮوی‪ ،‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ھﺮ ﭼﯿﺰ و ھﻤﻪی اﯾﻦھﺎ‪ ،‬ﻣﺎدام ﮐﻪ ﭘﺎک و ﺧﺎﻟﺺ و ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫ﺻﻔﺎ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮای ﺧﺪا اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﻈﻤﺖ ﺷﺨﺺ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ و ﺑﻘﺎء و ﺟﺎوداﻧﮕﯽ‬
‫ﭘﯿﺪا ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪی ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ ھﻤﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﺎلھﺎی‬
‫ﺑﯽﺷﻤﺎری از اﯾﻦ ﻋﻈﻤﺖھﺎی ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ روش اﺳﻼﻣﯽ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬در ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﺎرزﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ و ﻣﺜﺎل اﯾﻦ ادﻋﺎ‪ ،‬ھﻤﺎن ﻣﺪت زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻠﺖ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﺧﺪا و ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﺧﺪا ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬در ھﺮ ﻣﯿﺪاﻧﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و‬
‫ﺻﻔﺤﺎت درﺧﺸﺎﻧﯽ از ﻋﻈﻤﺖ در ﮐﺘﺎب ﭘﺮﺑﺮگ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﭘﺲ از آن‬
 ‫‪٣٢٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬

‫اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎ ﮐﻢ ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ھﯿﭽﮕﺎه از ﺻﻔﺤﻪی وﺟﻮد ﻗﻄﻊ ﻧﺸﺪ‪ .‬ھﺮﭼﻨﺪ ﮔﺎھﯽ ﯾﮏﺑﺎر از‬
‫ﻏﻔﻠﺖ ﺑﻪ ھﻮش آﻣﺪه ﺣﺮﮐﺘﯽ ﻣﯽﮐﺮده اﺳﺖ و در زﯾﺮ ﻓﺸﺎر ﺗﻨﺪﺑﺎد ﺣﻮادث ﻗﺪ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ و‬
‫ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﺮوه ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ آرﻣﺎن را ﻋﻤﻠﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﻧﺪازهی ﺗﻮان ﺧﺪادادی آن را ﻣﺤﻘﻖ ﮐﺮدﻧﺪ و در راه ﺗﺤﻘﻖ آن از ھﯿﭻ ﮐﻮﺷﺸﯽ‬
‫ﻓﺮوﮔﺬاری ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ارزش ﻧﻈﺎم و روﺷﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻘﺸﻪ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪی ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﮐﺎﻣﻠﯽ رﺳﻢ ﮐﺮده در ﻣﻌﺮض دﯾﺪ ﻋﻤﻮم ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﻪ ﺧﯿﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ آرﻣﺎﻧﯽ و‬
‫ﻧﻪ ﺟﺪا از واﻗﻌﯿﺎت زﻧﺪﮔﯽ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮﻋﮑﺲ از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎی واﻗﻌﯽ و ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ‬
‫دﻟﯿﻞ از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎی واﻗﻌﯽ ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﻮهھﺎی ﮔﻮارا و ﺷﯿﺮﯾﻨﯽ از آن را ﺑﺸﺮﯾﺖ‬
‫ﭼﺸﯿﺪه در ﺟﺮﯾﺎن ﺗﺎرﯾﺦ از آن ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم را‬
‫ﺑﻪ اﻧﺪازهی ﻗﺪرت ﻧﮫﻔﺘﻪ در وﺟﻮد آﻧﺎن ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬در ﻋﻤﻞ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎی ﺑﺎرزی ﺑﻪ وﺟﻮد آورده اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻗﺪرت اﻧﺠﺎم ﺗﻤﺎم ﺗﮑﻠﯿﻒھﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﺑﺸﺮ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در آﻧﺎن اﺳﺖ‪ .‬و آن ﻗﺪرت ﺻﻌﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﯿﻦﮐﻪ ﻧﺪادھﻨﺪه ﻧﺪا داد ﺻﻌﻮد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ‪ ،‬ھﻤﺎن ﻧﯿﺮوی ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪا در ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ودﯾﻌﻪ ﮔﺬارده اﺳﺖ و آن‬
‫را ﺿﺎﻣﻦ ﺗﺮﻗﯽ زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎﻧﯽ و وﺳﯿﻠﻪی ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﺟﻠﻮ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﺳﺨﺖ اﺻﺮار دارد ھﻤﯿﻦ ﻧﯿﺮوی ﺧﺪادادی را ﺑﮑﺎر ﮔﯿﺮد و ﺳﺨﺖ ھﻢ ﺑﺪﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻋﻤﻠﯽ و واﻗﻌﯽ اﺳﺖ!‬
‫اﺳﻼم ﻣﯽداﻧﺪ ھﻤﯿﻨﮑﻪ ﺑﺸﺮ را ﺑﻪ ﺻﻌﻮد ﺑﻪﺳﻮی ﻗﻠﻪی اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻋﻤﻠﯽ‬
‫ﻣﻌﯿﻨﯽ از آن ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﺳﻼم اﻧﺘﻈﺎر ﻧﺪارد و از ﺑﺸﺮﯾﺖ ﻧﻤﯽﺧﻮاھﺪ ھﻤﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻪ‬
‫ً‬
‫ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻧﺘﻈﺎر دارد و دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﺪ )و ﻋﻤﻼ ﻧﯿﺰ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ( ﮐﻪ ﻣﺮدم در‬
‫ﻣﺠﻤﻮع از اﯾﻦ ﻗﻠﻪ ﺑﺎﻻ روﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ھﺮ ﯾﮏ ﺑﻪ درﺟﻪھﺎﯾﯽ از ارﺗﻔﺎع ﻧﺎﺋﻞ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺎرهای ﺑﺪان ﺳﺘﯿﺞ ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﭘﺎرهای درﺟﺎﺗﯽ از ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ را‬
‫ﻣﯽﭘﯿﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﻋﺪهای در ﻣﯿﺎن راه ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺗﻤﺪﯾﺪ ﻗﻮا و اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﮐﺮده‬
‫دوﺑﺎره ﺑﻪ راه اﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮوھﯽ ﻧﯿﺰ ﺳﻘﻮط ﮐﺮده ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ در ھﺮ ﺣﺎل اﻓﺮاد‬
‫اﺟﺘﻤﺎع در ﻣﺠﻤﻮع‪ ،‬از آن ﺑﺎﻻ ﻣﯽروﻧﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﻪ ﺑﺎﻻ ﻣﯽروﻧﺪ ﺗﺎ ﺗﻌﺪاد ﺳﻘﻮطﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﮐﺎھﺶ ﯾﺎﺑﺪ و ﺑﻪ ﺣﺪاﻗﻞ رﺳﺪ‪ ،‬و در‬
‫ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ ﺧﻮد ﻣﯿﺪان ﮔﺴﺘﺮده و ﻓﺮﺻﺖ داﺋﻤﯽ ﺑﺮای ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ!‬
‫ﮐﺪام واﻗﻌﯿﺖ زﻧﺪهی ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮﯾﻪی آرﻣﺎﻧﯽ روﺋﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ؟!‬
 ‫روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺳﻼم‬ ‫‪٣٣٠‬‬

‫ھﺮﮔﺰ اﺳﻼم از واﻗﻌﯿﺖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﺸﺮی‪ ،‬و ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت و ﻧﯿﺮوھﺎی ﻣﺘﻨﻮﻋﯽ ﮐﻪ‬
‫در آن اﺳﺖ‪ ،‬و از ﺳﻄﺢھﺎ و وﺟﻮه ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن آن‪ ،‬ﻏﺎﻓﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬ﻣﺮدم را ﻣﻠﺰم ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ از ﻧﻤﻮﻧﻪای آرﻣﺎﻧﯽ و ﻣﻌﯿﻦ و در ﻗﺎﻟﺐ رﯾﺨﺘﻪ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﻨﺪ و ﻗﺪﻣﯽ از آن ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﻨﮫﻨﺪ‪ ،‬از ھﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﺑﻪ اﻧﺪازهی اﺳﺘﻌﺪادھﺎ و‬
‫ﻧﯿﺮوھﺎ و ﻗﺪرت‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺣﺪود ﮐﻤﺎل ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬و ھﺮﭼﻪ را ﺑﻪ ﻋﮫﺪهاش ﻣﯽﮔﺬارد‪،‬‬
‫ھﻤﻪ ﺑﺮای اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺪود ﭼﺎرﭼﻮب آرﻣﺎﻧﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﮑﻮﺷﺪ ﺧﻮد را ﺑﺪان‬
‫ﮐﻤﺎل ﺧﺎص ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ روش و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ‬
‫روش ﺑﺎ ﺗﻤﺎم واﻗﻌﯿﺖ و ﻋﻤﻠﯽ ﺑﻮدن‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻈﺎمھﺎی »ﻋﻤﻠﯽ« دﯾﮕﺮی ﮐﻪ ﺑﻮﯾﮋه در ﻋﺼﺮ‬
‫ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺮای ﺑﺸﺮﯾﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺧﺘﻼف دارد‪.‬‬
‫اﯾﻦ روش ﻣﺎ واﻗﻌﯿﺖ ﺑﺰرگﺗﺮی از ﺧﻮاﺳﺖھﺎی ﻓﻄﺮی ﺑﺸﺮی را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫واﻗﻌﯿﺖ ﻣﺤﺪود ﮐﻮﭼﮑﯽ‪ .‬واﻗﻌﯿﺖ ﺑﺰرگﺗﺮی ﮐﻪ ھﻢ ﺣﺴﺎب ﻗﺪرت واﻻﮔﺮاﯾﯽ اﻧﺴﺎن را‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ھﻢ ﺑﺎ اﺳﺘﻌﺪاد ﺳﻘﻮط او آﺷﻨﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﮑﺎﺗﺐ ﻣﺎدی ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺑﺎور داروﯾﻦ و ﻣﺎرﮐﺲ ﺑﻪ ﺣﯿﻮاﻧﯿﺖ و‬
‫ﻣﺎدﯾﺖ ‪ ١‬اﻧﺴﺎن اﯾﻤﺎن دارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﺎ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن دارای اﺳﺘﻌﺪاد و‬
‫آﻣﺎدﮔﯽ ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﺑﺮای ﺳﻘﻮط اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن او ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ روﺷﻦﺑﯿﻨﯽ‬
‫او را ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺬاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﮕﺬارﯾﻢ ﺑﻪ اﻧﺪازهای ﺳﻘﻮط ﮐﻨﺪ ﺗﺎ در ﺟﺎﯾﯽ آرام ﺑﮕﯿﺮد! ﺧﯿﺮ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ! ﭼﻨﯿﻦ اﻧﺴﺎﻧﯽ ھﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻗﺮار ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﺣﺎل ﺳﻘﻮط ﺳﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ! آﻧﻘﺪر ﺳﻘﻮط ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﭼﻨﺎن درﺟﻪی ﭘﺴﺘﯽ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ از ﻣﺮﺗﺒﻪی ﺣﯿﻮاﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ داروﯾﻦ اﻧﺴﺎن را از آن ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬و آن روﺣﯿﻪی ﻣﺎدی ﮐﻪ ﻣﺎرﮐﺲ در ﻋﺎﻟﻢ اﻗﺘﺼﺎد از‬
‫آن ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺮوﯾﺪ در ﺟﮫﺎن ادراک ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﭘﺴﺖﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﺳﻘﻮط ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ رﺷﺘﻪای در ﮔﺮدن او اﻓﮑﻨﺪه ﺑﻪ ﭘﺮﺗﮕﺎه‬
‫ﺳﻘﻮط ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﯽ و ھﺮﮔﺰ او را ﺻﺪا ﻧﻤﯽزﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﺎﻣﯽ از ﺣﯿﻮاﻧﯿﺖ ﻓﺮﺗﺮ ﻧﮫﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﮑﺎﺗﺐ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ واﻗﻌﯽ ﮐﻪ در ﺟﮫﺎن ﺟﺪﯾﺪ اﻧﺴﺎن را از ﺳﻄﺢ ﺣﯿﻮان ﻧﯿﺰ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬واﻗﻌﯿﺖ‬
‫ﺣﯿﻮان را در ﻧﻈﺮ دارد‪ ،‬ﻧﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﻧﺴﺎن را‪.‬‬
‫اﻣﺎ واﻗﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳﻼم اﺳﺖ؛ ﺑﻪﺷﻤﺎر آوردن اﻧﺴﺎن اﺳﺖ در‬
‫ﻣﺠﻤﻮع ﺧﻮد را ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺮوھﺎ و ﺗﺠﮫﯿﺰات‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ و اوج ﮔﺮﻓﺘﻦ از‬

‫_____________________‬
‫‪١‬ـ در ﺑﺎرهی اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻓﺼﻞ »ﺣﻘﺎﯾﻖ و اﺑﺎﻃﯿﻞ« را از ﮐﺘﺎب »ﻣﻌﺮﻛﺔ اﻟﺘﻘﺎﻟﻴﺪ« ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪.‬‬
 ‫‪٣٣١‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬

‫ﺳﻄﺢ ﺣﯿﻮاﻧﯽ‪ ،‬دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺎز ﻧﺪارد ﮐﺴﯽ او را ﺑﻪ ﺳﻘﻮط ﺑﺨﻮاﻧﺪ!‬
‫ﺣﺴﺎب اﻧﺴﺎن ﺑﯽﻣﺎﻧﻨﺪ را از دﯾﮕﺮ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺟﺪا ﮐﺮده‪ ،‬ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﺪو ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﮑﻮﺷﺪ‬
‫ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﻪ آﺳﺘﺎﻧﻪی ﮐﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﻗﺪرت او اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﺑﻪﻃﻮر ﻓﻄﺮی از‬
‫ﻋﮫﺪهی ﭼﯿﺰھﺎی ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ و اﮔﺮ ھﺪف او دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﮐﻤﺎل ﺷﺪ‪ ،‬ھﺮﭼﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻧﺠﺎم دھﺪ‪.‬‬
‫از ﻧﻈﺮ اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ واﻗﻊﺑﯿﻦ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻧﻪ از ﻣﻼﺋﮑﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ از‬
‫ﺳﻄﺢ ﺣﯿﻮان ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺖ ﻗﺎدر اﺳﺖ از ﻣﻠﮏ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﻻﺗﺮ رﻓﺘﻪ و ﭼﯿﺰی ﺑﺸﻮد ﮐﻪ در وھﻢ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻧﮕﻨﺠﺪ‪ .‬اﻣﺎ ھﻤﯿﻦ اﻧﺴﺎن واﻻﻣﺮﺗﺒﻪ اﮔﺮ راﺑﻄﻪی ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺧﺪا ﮔﺴﺴﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺳﺮاﺷﯿﺒﯽ‬
‫ﺳﻘﻮط ﺳﯿﺮ ﮐﺮد‪ ،‬از ﺷﯿﻄﺎن ﻧﯿﺰ در ﭘﻠﯿﺪی ﻧﯿﺰ در ﭘﻠﯿﺪی و آﻟﻮدﮔﯽ ﭘﺴﺖﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺷﯿﻮهی واﻗﻌﯽ ﺗﺮﺑﯿﺖ و ﭼﺎرهی اﺳﺎﺳﯽ آﻟﻮدﮔﯽھﺎی اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺮح ﻧﻘﺸﻪای ﮐﺎﻣﻞ و‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪای ھﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ و ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻌﻄﺎف ﻧﯿﺎز دارد ﮐﻪ آن ﻧﻘﺸﻪ را در ﺟﻠﻮ اﻧﺴﺎن ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺗﻤﺮﯾﻦھﺎﯾﯽ ﺑﺮای ﮐﺴﺐ ﻣﮫﺎرت در رﻓﺘﺎر ﻣﮫﺬب ﺧﻮد ﺑﺮای او ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮارد ﺑﺎﻻ‬
‫رﻓﺘﻦ از ﻓﺮازھﺎ و ﻓﺮود آﻣﺪن از ﻧﺸﯿﺐھﺎ را ﺑﻪ روﺷﻨﯽ ﺑﺪو ﮔﻮﺷﺰد ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭘﯿﺶ‬
‫از ھﺮ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﻣﮑﺎﻧﺎت و ﻗﺪرت اﻧﺴﺎن را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم روشھﺎی ﻣﻤﮑﻦ‬
‫ﺑﺘﻮان ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎ را ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻦ ھﺪف آرﻣﺎﻧﯽ و واﻻی ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اﻣﮑﺎﻧﺎت ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻨﺠﯿﺪ و ﺑﮑﺎر ﺑﺴﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﺟﻠﺪ ﻧﺨﺴﺖ‬