ÖNSÖZ

Tüm dünyada özellikle gelişme çabasındaki ülkelerde enerjiye olan talep giderek
artmaktadır. Bu nedenle ülkeler, alışılmış enerji kaynaklarının yanı sıra yenilerinin
bulunup işletilmesi için yoğun araştırmalar yönelmişlerdir. Yeni enerji kaynakları
arasında gelenlerden biri de jeotermal enerjidir. Yeni enerji kaynaklarından biri olana
jeotermal enerji, yerkabuğunun sahip olduğu ısı enerjisinin yeraltındaki sulara
aktarılması sonucu ısınmış akışkanların, kendiliğinden yeryüzüne gelerek yada sondajla
çıkarılarak, taşıdıkları enerjinin ekonomik kullanıma dönüştürülmesi olarak
tanımlanabilir.

Jeotermal enerji kaynaklarının kullanıma alanları oldukça yaygındır. Başta

elektrik enerjisi üretimi olmak üzere, ısıtmacılıkta, soğutmacılıkta, kurutmacılıkta,
konservecilikte, kimyasal madde üretiminde, kağıt ve tekstil sanayinde ve hepsinden
önemli şehir ısıtmasında, bu kaynakta doğrudan yada dolaylı olarak yararlanılmaktadır.

Bu çalışmada coğrafya prensiplerinden yola çıkarak jeotermal enerjinin tanım,

bulunuş biçimleri, Dünya’da ve Türkiye’deki potansiyeli, yararlanma yöntemleri, çevre
ile olan ilişkileri ayrı başlıklar altında verilmiştir.

i
İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ...............................................................................................................................i
İÇİNDEKİLER..................................................................................................................ii
GİRİŞ.................................................................................................................................1
I. BÖLÜM.........................................................................................................................3
JEOTERMAL ENERJİ......................................................................................................3
Jeotermal Enerji Nedir?.....................................................................................................3
Jeotermal Enerjinin Tarihçesi............................................................................................4
II. BÖLÜM........................................................................................................................7
JEOTERMAL ENERJİ İLE ISITMA................................................................................7
ÖZET.................................................................................................................................7
GİRİŞ.................................................................................................................................8
Jeotermal Enerji Nedir ?.................................................................................................8
Reenjeksiyon.....................................................................................................................9
Türkiye'de Durum............................................................................................................10
SONUÇ............................................................................................................................11
Buhar ve Termal Suların Oluşumu..................................................................................11
l - Kontakt (temas) kaynakları.........................................................................................14
2- Kaçak kaynakları.........................................................................................................14
3 - Hipertermal olaylara bağlı soğuk kaynaklar..............................................................15
III. BÖLÜM.....................................................................................................................16
JEOTERMAL UYGULAMALARDA KABUKLAŞMA VE KOROZYON
SORUNLARI VE ALINACAK ÖNLEMLER...............................................................16
ÖZET...............................................................................................................................16
GİRİŞ...............................................................................................................................16
KABUKLAŞMA SORUNLARI.....................................................................................16
Kabuklaşma Oluşumu.....................................................................................................17
Kalsiyum Karbonat (CaCO3) Kabuklaşması...................................................................17
Kalsiyum Karbonat (CaCO3) Kabuklaşmasının Önlenmesi............................................18
Karbondioksit (CO2) Kısmi Basıncının Kontrolü...........................................................18
Akışkan pH’nın Düzenlenmesi........................................................................................18
Kabuklaşmayı Önleyici Kimyasal Katkı Maddeleri Kullanmak.....................................19
Silikti Kabuklaşması........................................................................................................20
Silika Kabuklaşmasının Önlenmesi.................................................................................20
Kabuklaşmanın Önlenmesi İçin Diğer Yöntemler..........................................................21
JEOTERMAL UYGULAMALRDA KOROZYON SORUNU......................................22
Jeotermal Uygulamalarda Karşılaşılan Korozyon Türleri...............................................22
Jeotermal Akışkanlardaki Korozif Etkili Maddeler.........................................................23
SONUÇ VE ÖNERİLER................................................................................................25
IV. BÖLÜM.....................................................................................................................27
JEOTERMAL KAYNAKLARDA REENJEKSİYONUN ÖNEMİ VE
FİZİKSEL ANLAMI.................................................................................................27
ÖZET.............................................................................................................................27
GİRİŞ...............................................................................................................................28
REENJEKSİYONUN GEREKLİLİĞİ VE KIZILDERE GERÇEĞİ.............................28
REENJEKSİYONUN UYGULANMASI.......................................................................29
V. BÖLÜM......................................................................................................................31
ii
JEOTERMAL SAHALARDA GERİBASIM (REENJEKSİYON) ÇALIŞMALARININ
ÖNEMİ............................................................................................................................31
ÖZET...............................................................................................................................31
GİRİŞ...............................................................................................................................31
EN UYGUN GERİBASIM SAHASININ SEÇİMİ........................................................32
KIZILDERE JEOTERMAL SAHASI.............................................................................34
SAHANIN GELECEĞİ..................................................................................................35
SONUÇ VE ÖNEMLER.................................................................................................37
VI. BÖLÜM....................................................................................................................38
JEOTERMAL VE PETROL SAHALARINDA CaCO3 ÇÖKELMESİ..........................38
ÖZET...............................................................................................................................38
GİRİŞ...............................................................................................................................38
KALSİYUM KARBONAT ÇÖKELMESİ.....................................................................40
KALSİYUM KARBONAT ÇÖKELMESİNİN MODELLENMESİ..............................41
SAHA UYGULAMALARI.............................................................................................44
SONUÇLAR...................................................................................................................45
VII. BÖLÜM...................................................................................................................46
JEOTERMAL SAHALARIN BAZI ÖZELLİKLERİ VE JEOTERMAL SAHA
MODELİ..........................................................................................................................46
Dünya Üzerindeki Jeotermal Enerji Kaynakları..............................................................48
Japonya'nın Jeotermal Sahaları.......................................................................................49
Rusya'da Pauzhetsk Jeotermal Sahası.............................................................................50
Yeni Zelanda'da Wairakei Jeotermal Sahası....................................................................50
Meksika'da Pathé Jeotermal Sahası.................................................................................50
İtalya'da Mt. Amiata Jeotermal Sahası............................................................................51
Türkiye'nin Jeotermal Enerji Potansiyeli........................................................................51
VIII. BÖLÜM..................................................................................................................54
JEOTERMAL ENERJİDEN YARARLANMA..................................................54
Elektrik Enerjisi Üretiminde............................................................................................56
ÜLKE..............................................................................................................................56
Elektrik Enerjisi Üretimi Dışındaki Kullanımı................................................................58
Jeotermal Enerji ile Merkezi Isıtma................................................................................58
Jeotermal Merkezi Isıtma Tesisatlarının Ana Özellikleri................................................58
Tarımsal Amaçla Kullanma.............................................................................................71
Sulamada kullanım..........................................................................................................74
Açık Alanlarda Toprak Isıtmasında Kullanım.................................................................74
Hayvancılıkta Kullanım...................................................................................................74
Mantarcılıkta Kullanım...................................................................................................75
Tarımsal Ürünlerin Kurutulmasında Kullanım................................................................75
Balık Yetiştiriciliğinde Kullanımı....................................................................................75
Proses Sıcak Su Üretiminde Kullanım............................................................................76
Kaplıca Amaçlı Kullanım ( Termalizm ).........................................................................76
Kimyasal Madde Üretiminde Kullanım..........................................................................79

iii
GİRİŞ

İnsanoğlu sıcak su kaynakları ile birlikte buhar çıkışlarını ilk gördüğünde

korkmuş, aynı zamanda yeraltının sıcak olduğunu da anlamıştır. Daha sonra sıcak
sulardan korkma olayı, yerini yararlanma şeklinde almış ve insanoğlu geçmişten
zamanımıza kadar gelen zaman süreci içersinde bu sıcak sulardan tıbbi ve dinlendirici
olarak yararlanmıştır. Nitekim geçmişe baktığımızda antik hamam yapılarının bu suların
çıktığı kaynak yerlerinde bulunması tesadüfi değildir. Diğer mimari yapıları ile ünlü
olduğu kadar Roma hamamlarının da ünlü olduğu ve bu hamamların çoğunun sıcak
suların çıktığı yerlerde inşa edildikleri herkesçe bilinmektedir.

İnsanlar, ilk çağlardan başlayıp, 20. yüzyıla kadar sıcak su kaynaklarından

yalnızca tedavi edici ve dinlendirici olarak yararlanmışlardır. Bu zengin enerji
kaynağının, daha farklı ve ekonomik kullanma tarihi ise yenidir. İlk kez 1904 - 1905
yıllarında İtalya'da başladığı anlaşılan jeotermal enerji araştırmalarında, bu ülkenin
Larderello kentinde bulunan bir jeotermal kaynak, ilk defa elektrik üretimi için
kullanıma alınmıştır. Çünkü enerji kaynaklarının çok büyük bir kısmı o yıllarda ilk önce
elektrik enerjisi haline dönüştürülmekte, sonra da insanlığın hizmetine verilmekte idi.
Bundan sonra, jeotermal enerjinin potansiyelini kavrayan insanoğlu, bu yöndeki
çalışmalara hız vererek, bu enerjinin kullanım yöntemlerini geliştirmiş ve uygulamaya
koymuştur.

Zamanımızda jeotermal enerji, elektrik üretimi, tıp, ziraat, ısıtma - soğutma,

çeşitli sanayi kuruluşları, kurutma, turizm v.b. gibi sayısız alanlarda kullanılabilen bir
enerji kaynağıdır. Bu enerji kaynağının diğer enerji kaynaklarına göre yenilenebilir
özelliği, araştırma ve üretimin ucuz, dolayısıyla maliyetinin düşük olması, yatırımını
kısa zamanda karşılaması önemli bir avantajdır. Bunlara ilaveten kabuklaşma, korozyon
gibi sorunların çözülmesi sonucu kullanımı ile temiz bir çevre ortamı sağlaması ve
enerji açısından ülkeyi dışa bağımlı kılmaması gibi üstünlüklerinden dolayı önem ve
çekiciliği giderek artmaktadır.

Diğer yandan, enerji sorunu günümüzde ve gelecekte gerek ülkemizin gerekse

diğer ülkelerin başta gelen sorunlarından biri olma özelliğini sürdürmektedir. Bunun
nedenleri nüfus artışı ve sanayileşme yanında yaşam düzeyinin yükseltilmesi
konusundaki çabalardır.
1
 1965 yılı verilerine göre dünya nüfusu 3.3 milyar, enerji tüketimi ise 5.232
milyar ton eşdeğer taşkömürüdür. Bu durumda kişi başına düşen enerji tüketimi 1.585
ton eşdeğer taşkömürüdür. 2000 yılında dünya nüfusunun 6 milyar, toplam enerji
tüketiminin 17.300 milyar ton eşdeğer taşkömürü olacağı ve kişi başına 2.889 ton
eşdeğer taşkömürü tüketimi tahmin edilmektedir. 1965 yılı için kişi başına enerji
tüketimi A.B.D.'nde 9.201, Fransa'da 2.931, İtalya'da 1.878, İspanya'da 1.023 iken,
Türkiye'de 0.686 ton taşkömürü eşdeğeridir (Şamilgil - 1978). Bu değerler aynı
zamanda gelişmişlik ölçüsü olarak kullanıldığında, ülkelerin refah düzeyini de ortaya
koymaktadır.

Dünya'da ve Türkiye'de enerji talebi, petrol, kömür gibi dünya rezervleri 2020
yılına kadar yeterli gözüken , fosil yakıtlar ile hidrolik enerjiden karşılanmakta ve buna
radyoaktif enerji kaynakları eklenmektedir. Bir süre sonra yenilenebilir özelliği olmayan
ve çevreyi kirleterek insan sağlığını her geçen gün tehdit eden radyoaktif minerallerin
de enerji talebini karşılamakta yetersiz kalması muhtemeldir. Bu durum, meydana
çıkacak enerji açığının kapatılabilmesi için yeni enerji kaynaklarının aranmasına yol
açmıştır. Bunun sonucu olarak da son yıllarda yeni ve yenilenebilir nitelikte olan rüzgar,
güneş, dalga, biyogaz ve jeotermal enerji konuları ön plana çıkmıştır.

Diğer enerji kaynaklarına göre birçok üstünlüklere sahip olan jeotermal enerji,
ülkelerin jeolojik, jeomorfolojik özelliklerine bağlı olarak farklı biçimlerde ortaya
çıkmakta ve gün geçtikçe kullanım alanı genişlemektedir.

Bu çalışmada, 20.yüzyılın yeni bir enerji kaynağı olarak ortaya çıkan jeotermal
enerjiden son yıllarda birçok ülkenin yararlanmaya başlaması ve bu amaç ile dünyanın
birçok yerlerinde muhtemelen gelecekte önemli bir enerji açığını karşılama imkanının
mevcut olması nedeniyle, jeotermal enerji konusu her yönüyle coğrafi açıdan ele
alınarak değerlendirilmeye çalışılacaktır.

2
I. BÖLÜM

JEOTERMAL ENERJİ

Jeotermal Enerji Nedir?

Jeotermal enerjinin ilk olarak kullanımından zamanımıza kadar olan süreç

içerisinde birçok tanımları bulunmaktadır. Özellikle bu enerjinin nereden kaynaklandığı
hemen her tanımlamada belirtilmektedir. Ancak jeotermal enerjinin kullanım alanları
arttıkça tanımlamaları da genişlemekte ve çevre ile ilişkileri kurulmaktadır. Buna göre
jeotermal enerjinin eskiden yeniye ve gelişimine göre şu tanımları yapmak mümkündür.

Jeotermal enerji yerkabuğunun çeşitli derinliklerinde birikmiş sıcaksu, buhar,

gaz veya sıcak kuru kayaçların içersinde yeralan basınçlı ısıya verilen addır.

Jeotermal enerji arzın içinde oluşan ve arz yüzeyine ısı artışı şeklinde gelip ,
uzaya radyasyon şeklinde yayılan bir enerjidir (Alpan, 1973).

Jeotermal enerji, yerkabuğunun işletilebilir derinliklerinden, olağan dışı olarak

birikmiş ısının oluşturduğu, sıcaklığı sürekli olarak 20 °C 'den fazla olan ve
çevresindeki normal yer altı ve yerüstü sularına oranla, daha fazla erimiş mineral, çeşitli
tuzlar ve gazlar içerebilen, elektrik üretiminde, ısıtmada, çeşitli sanayi tesislerinde enerji
hammaddesi olarak kullanılan, kimyasal madde üretiminde elverişli olabilen, sağlık
turizm amacıyla da yararlanabilen sıcaksu, sıcaksu-buhar, buhar ve gazlardır
(Hakyemez, 1986).

Jeotermal enerji, yerkabuğunun ulaşılabilir derinliklerinde olağan dışı olarak

birikmiş ısının doğrudan ya da başka enerji türlerine dönüştürülerek ekonomik olarak
yararlanabilen şeklidir (Erişen, 1987).

Jeotermal enerji yer kabuğunun çeşitli derinliklerinde birikmiş ısının

oluşturduğu sıcaklıkları sürekli olarak bölgesel atmosferik ortalama sıcaklığın üzerinde
olun ve çevresindeki normal yer akı ve yer üstü sularına göre daha fazla erimiş mineral,
çeşitli tuzlar ve gazlar içerebilen basınç altındaki sıcaksu ve buhar olarak tanımlanabilir.
Ayrıca herhangi bir akışkan içermemesine rağmen bazı teknik yöntemlerle ısısından
yararlanılan, yerin deriliklerindeki “Sıcak Kuru Kayalar” da jeotermal enerji kaynağı
olarak nitelendirilmektedir (Mertoğlu, 1996).

3
 Yukarıda verilen tanımlardan da anlaşılacağı üzere, jeotermal enerji ana
hatlarıyla yeraltında bulunan ve bazı yerlerde kırık ve çatlakları kullanarak doğal olarak,
bazı yerlerde de sondaj yoluyla yeryüzüne çıkan, çıktığı yerde o yerin ortalama
sıcaklığının sürekli olarak üstünde bulunan sıcaksu veya buharın, insan sağlığı,
tarımdan sanayiye, elektrikten ısıtmaya kadar geniş kullanım alanına sahip, içersinde
erimiş halde mineraller bulunduran, bir enerji olduğunda birleşilmektedir.

Jeotermal enerjinin çevre ile olan olumlu ilişkileri göz önüne tutularak, teknik
tanımların yanında son zamanlarda sembolleşen pratik tanımları da bulunmaktadır.
Bunları maddeler halinde şu şekilde sıralamak mümkündür;

1- Çevre dostu enerjidir,

2- Ucuz enerjidir,

3- Yenilenebilir enerjidir.

Jeotermal Enerjinin Tarihçesi

Jeotermal enerjiden teknik bakımından yararlanan ilk ülke İtalya'dır. Bunda

enerji yetersizliği nedeniyle yıllarca önce yapılan girişimlerin rolü büyük olmuştur.
Günümüze kadar volkanik faaliyetlere sahne olan İtalya'da sıcak su kaynaklarına çokça
rastlanmaktadır. Floransa'nın güneyinde Larderello yöresi adı verilen yerdeki
kaynaklardan 1952 yılında elde edilen elektrik enerjisi, İtalya'da toplam elektrik
gücünün % 6'sını oluşturmuştur. Larderello'da bu tip enerji üretiminin iyi sonuç vermesi
bu sanayinin ülkenin başka yerlerde de kurulmasına neden olmuştur.

Floransa kentinin yaklaşık 80 km güneybatısında yer alan Tuscany'nin doğal

buhar kuyuları yaklaşık 160 km2'lik elipsvari bir alan işgal etmektedir. Larderello
dışında, Castelnuovo, Serrazzano, Lustignano, Sasso, Lago ve Monterotondo diğer
önemli merkezlerdir. Hem enerji ve hem de kimyasal madde üretimi bakımından en
büyük gelişme Larderello'da görülmüştür (Sür,1976).

İtalya'da "saffioni" olarak isimlendirilen doğal gaz kuyuları ve "lagoni" denilen

buharın yoğunlaştığı su havuzları bu bölgede asırlardan beri bilinmektedir. Ancak yöre
halkı gaz kuyularını zararlı sandıklarından gereği kadar yararlanamamışlardır. 1913
yılında bir soffioni’den çıkan buhar doğrudan doğruya kullanılmak üzere ilk buhar
türbünü kurulmuştur. Daha sonra bu türbüne 250 kilovatlık elektrik jeneratörü
4
bağlanmıştır. 1916 yılında ise, her birine 3000'er kilovatlık üç ünite daha ilave
edilmiştir. 1923 yılından sonra yeni birtakım ilavelerle doğal buhar doğrudan doğruya
jeneratörlere verilebilmiştir. 20 yüzyılın başlarında açılmış olan kuyuların derinlikleri
150 m den azdır. Ortalama 2 atmosferik basınçla çıkan buharın sıcaklığı 100 °C den 190
°C ye kadar değişen bir değer göstermiştir. İlk buhar kuyusu Larderello'da 1931'de
açılmıştır. 270 m derinliğindeki kuyu saatte 190 ton buhar vermiştir. Ayrıca sıcaklığı
250 °C, basıncı ise 3.7 atmosfer olarak ölçülmüştür (Sür, 1976)

Jeotermal enerjiden ilk yararlanan ülkelerden biri de İzlanda'dır. 1928 yılında bu

ülkenin başkenti olan Reykjavik çevresindeki sıcak su kaynakları, Reykjavik'e
pompalanarak bir hastaneyi ve okulun yüzme havuzunu ısıtmak için kullanılmıştır.
Sonuç başarılı olunca sistem genişletilerek bütün şehre uygulanmasına karar verilmiştir.
Ancak bu defa daha büyük bir kaynağa ihtiyaç duyulduğundan Reykjavik'in 16 km.
doğusunda bulunun Reykir'deki bir kaynak bu iş için seçilmiştir. Dakikada yaklaşık
olarak 6000 lt. su veren kaynağın sıcaklığı 80 °C olduğu görülmüştür. Çıkan suyun
miktarını artırmak amacıyla kuyunun derinliği 135 m den 360 m ye çıkarılmıştır.
Projenin uygulanmasına 1939 yılında başlanmış, fakat I. Dünya Savaşının çıkması ile
yarıda kalmıştır. Yapımına 1943 yılında yeniden başlanarak aynı yıl içersinde
tamamlanmıştır.

Kuzey Amerika'da dikkate değer jeotermal enerji yörelerinden en önemlisi

California'da bulunmaktadır. En tanınmış yer ise San Francisco'nun 154 km kuzeyindeki
"The Gaysers" ve çevresidir. Bu yörede ilk sondaj buhardan faydalanılarak elektrik elde
etmek ümidiyle yapılmıştır ve 60 m derinlikte 3204 mm.lik buhar basıncı tespit
edilmiştir. 1922 yılında açılan ikinci kuyunun 95 m.lik derinlikte ve basınç değeri 3153
mm olarak bulunmuştur. 1925 yılına kadar benzer 8 kuyunun açılması tamamlanmıştır
ve derinlikleri 100-200 m arasında değişmektedir. 1955 yılında The Geysers'de 180 m
derinlikte bir deneme kuyusu açılmış ve kayıtlara göre kuyu derinliği faylı zona kadar
inmiştir. Böylece buhar çıkan faylı zonun derinliğini ölçmek mümkün olmuştur. 1880
m. derinlikte temel kayaçların sıcaklığı yaklaşık olarak 600 °C olarak tespit edilmiştir.
The Geysers’lerde zamanımıza kadar doğal buhardan faydalanılarak elektrik
üretilmektedir. Buhar ve sıcaksu, ısıtma ve yüzme havuzlarında da kullanılmaktadır
(Sür,1976).

5
 Yukarıda verilen açıklamalar ışığında jeotermal enerjinin 1900’lü yıllardan sonra
önem kazanmaya başladığını görmekteyiz. Bunun en büyük nedeni, o yıllarda gelişmiş
ve gelişmekte olan ülkelerde sanayi ve teknolojinin gittikçe hızlanması ile birlikte
çeşitliliğinin de çoğalması, enerjiye olan gereksinimin gittikçe artmasıdır. Fosil
yakıtların aranması, çıkarılması ve işletilmesinin pahalı olması, tükenebilir olması ve
çevre sorunu yaratması, insan oğlunu daha değişik enerji arayışına yöneltmiştir. Böylece
enerji dar boğazında bulunan ülkeler, doğal enerji arayışı içersine girmişlerdir. Bu doğal
enerji kaynaklarından biri olan jeotermal enerji, günümüzde hem elektrik hem de
elektrik dışı kullanımlarla, tümüyle olmasa da ülkelerin kısmen enerji gereksinimini
karşılamaktadır.

1900'lü yıllardan itibaren hemen tüm dünya ülkeleri, jeotermal enerji ile ilgili
arama ve işletme çalışmalarına hızla başlamışlardır. Bunlardan öncülüğü yapan İtalya
olmuş ve bu ülkeyi daha sonra İzlanda, Amerika Birleşik Devletleri ve daha sonra Yeni
Zelanda ve Japonya takip etmiştir. Bu konuda bilgi birikimine sahip olan bu ülkeler gün
geçtikçe jeotermal enerjinin çok daha değişik kullanma biçimlerini geliştirme çabası
içersine girmişlerdir

Öyle ki bu çabaların sonucunda (1990 itibariyle), Dünya'da toplam jeotermal

elektrik üretimi 6257,3 Mwe olurken, başta jeotermal ısıtmacılık olmak üzere elektrik
dışı uygulamalar ise 13044 MWt'a kadar ulaşmıştır (Mertoğlu, 1994)

6
II. BÖLÜM

JEOTERMAL ENERJİ İLE ISITMA

ÖZET

Jeotermal enerji yeni ve yenilenebilir enerjidir. Yenilenebilir özelliği fosil

yataklara ekonomik üstünlük sağlamaktadır ve çevre dostu bir enerjidir. Tüm ülkelerde
enerji talebinin hızla artması yeni arayışları beraberinde getirmektedir. Bunların başında
radyoaktif enerji gelmekte ve çevre sorunlarını da birlikte getirmektedir.

Tek alternatif olmasa da en büyük kayna; Türkiye coğrafi şartları da düşünülürse

jeotermal enerji olmaktadır. Bu enerji kaynağının tüm Dünya’da kullanımı önemli
boyutlara gelmiştir. Bugün jeotermal enerji ile ısıtılan konut sayısı 1.000.000, tüm ısı
uygulaması 2.000.000 konut eşdeğerdedir.

Merkezi ve geniş çaplı uygulamaları yerel yönetimler organize etmek ve

teknolojik sorunları da çözümleyip hem ülke ekonomisine hem de fertlerin
ekonomilerine büyük katkılar sağlamaktadırlar. Bugün aylık 300-400 bin lira arasında
değişen rakamlarla 24 saat sıcaksu ve dört mevsim istenildiğinde ısıtma gerçekleştirilen
yerleşim yerleri mevcuttur, hızla da yaygınlaşmaktadır. Balçova, Gönen, Simav,
Kırşehir’de merkezi ısıtma Havza, Haymana, Rize gibi yerlerde lokal ısıtmalar başarı
ile devam etmektedir.

Türkiye’de ısıtma gücü 100 MW’te ulaşmıştır. Bu değer 23.000 konut ısıtma
eşdeğeridir. Toplam sera ısıtma alanları ise 106.000 m2’yi bulmuştur.

Jeotermal enerji ile ısıtma günümüzde 200 TL/KW lı ısı olmakla birlikte elektrik
ısıtmaya göre 10,14 kat, fuel-oil ısıtmaya göre 8,4 kat, kömürle ısınmaya göre 6,8 kat
daha avantajlıdır. Mevcut katsayılar göreceli olarak jeotermal enerji lehine
değişmektedir. Jeotermal enerji entegre kullanımda (elektrik, ısıtma, termal tesislerde,
tarımda) daha da ekonomik olmaktadır.

Enerjiyi kullanım safhasında çeşitli sorunları (kabuklaşma, korozyon,

reenjeksiyon) vardır, fakat tüm Dünya’da olduğu gibi Türkiye’de de çözülmüş olan bu
sorunları önceden fizibilite ile kullanım şeklini iyi belirleyip belirli parametreleri
gözönüne alarak yatırım gerçekleştirilmelidir. Potansiyel akılcı kullanılırsa
ekonomikliğini koruyacaktır.

7
GİRİŞ

Enerji sorunu bugün tüm ülkelerin bir numaralı sorunu olma yolundadır.
Başlıca nedenleri nüfus artışında, sanayileşmeye doğru gidişte ve hayat standar-
dını yükseltme sürecinde aramak gerek.

Hızla artmakta olan enerji talebi, tüm dünyada bir süre daha fosil yatak-
lar ve hidrolik enerji ile karşılanmak durumundadır. Ancak yakın bir gelecekte
bilhassa fosil yakıtların yerini radyoaktif enerji kaynaklarının alması yaratabileceği
çevre sorunlarına rağmen kaçınılmaz bir zorunluluktur.

Fakat bu da çözüm değildir. Yeni kaynaklara yönelmek gereği vardır. Bu

kaynakların içinde en önemli yeri Jeotermal Enerji almaktadır. Dünyada kullanımı
hızla yaygınlaşan jeotermal enerjide Türkiye 8. durumdadır, fakat fizibilite, proje,
programlanan imalatlarla gelecek 5 yılda dünya sıralamasında ilk 3. veya 4. sıralara
tırmanılacaktır.

Jeotermal Enerji Nedir ?

Jeotermal Enerji yerkabuğunun çeşitli derinliklerinde birikmiş sıcaksu,

buhar, gaz veya sıcak kuru kayaçların içerisinde yeralan basınçlı ısıya verilen
addır. Teknik anlatımının yanında sembolleşen pratik anlatımları da vardır.

1. Çevre dostu enerjidir,

2. Ucuz enerjidir,
3. Yenilenebilir enerjidir.

Isıtmada kullanımı başlıca 3 şekilde izah etmek mümkündür.

1. Jeotermal akışkanın doğrudan kullanımı,

2. Üretim sahasına kurulacak ısı eşanjörü vasıtasıyla, ısıtılan suyun kul-

lanım yeri ile saha arasında pompalanması ve jeotermal atığın
jeotermal saha içinde çözümü,

3. Jeotermal akışkanın kullanım yerine kadar pompalanması ve ısı

eşanjörünün kullanım yerine kurulması ve atık akışkanın kullanım
yerinde çözülmesi alternatifleridir.

8
 Ege Bölgesi kaynaklarının zenginliğinden bahsederken illere göre dağılımını
şöyle sıralayabiliriz :

 Afyon-Ömer-Gecek, Arapderesi, Heybeli, Gazlıgöl, Hudai.

 Aydın-Germencik-Ömerbeyli , Çamur-Bozbay, Salavatlı, Aydın.
 Balıkesir-Gönen, Hisaralan, Hisarköy, Pamukçu, Kepekler, Derman, Dağ,
Güre, Kızıkköy, Yıldız, Şamlıdağ.
 Denizli-Kızıldere, Tekkehaman, Gölemezli, Karahayıt, Yenice-Kamara,
Pamukkale
 İzmir-Balçova, Seferihisar, Karakoç, Doğanbeyburnu, Dikili-Nebiler, Paşa,
Aliağa Dereköy.
 Kütahya-Eynal, Nasa, Çitgöl, Abide, Yoncalı, Kızılsin, Emet, Yeniceköy,
Dereli, Samrık.
 Manisa-Kurşunlu, Urganlı, Sart, Saraycık, Menteşe, Şehitler.
 Muğla-Velibey, Sultaniye.

Reenjeksiyon

Merkezi ısıtmalarda kullanılacak jeotermal akışkan debisi yüksek olacağı için

sisteme verilecek jeotermal akışkanın veya eşanjörden çıkacak jeotermal akışkanın
doğaya bırakılması beraberinde problemleri getireceğinden akışkanın tekrar rezervuara
geri gönderilmesi mutlaka gereklidir.

Uzun ömürlülük ve düşük maliyet etkenlerinin yanı sıra çevre sorunları açı-
sından da jeotermal enerjinin fosil enerji kaynaklarına kıyasla bir üstünlüğü vardır.
Bununla beraber çekilen akışkanın debisine ve bileşimlerine bağlı olarak hava, su,
toprak kirlenmelerine ve zemin hareketlerine de neden olabilir; ancak bu sakıncaların
yerel şartlara göre çeşitli yöntemle giderilmesi mümkündür. Ülkemiz dahil tüm dünyada
örneklerini çokça görmek mümkündür.

Ve nihayet jeotermal akışkanlardan bilhassa Lityum, Asitborik, Ağırsu, Amon-

yum tuzları,CO2 buzu vs. elde edilmesi de maliyetleri düşürücü etkenler arasındadır.

Jeotermal akışkanın tekrar rezervuara geri gönderilmesinde dikkat edilecek bir

kaç hususu belirlemekte yarar vardır.

9
Türkiye'de Durum

Türkiye'de yüksek sıcaklıklı jeotermal akışkan içeren sahalar Ege Bölgesinde

veya genelde Batı Anadolu da yer almakta, düşük ve orta sıcaklıklar da Orta ve Doğu
Anadolu'da yer almakla birlikte Türkiye'nin kuzeyine de uzanmaktadır. Kısaca
Türkiye'nin tüm sathında jeotermal enerji az veya çok mevcuttur.

Türkiye'de 40 °C’nin üzerinde jeotermal akışkan içeren 140 adet jeotermal saha
bulunmaktadır. Bunlardan Aydın-Germencik (200-232 °C), Denizli-Kızıldere (200-212
°C), Çanakkale-Tuzla (173 °C), Aydın-Salavatlı (171 °C) elektrik üretimine yönelik
olarak değerlendirilebilecek sahalar, diğerleri ise merkezi ısıtmaya uygun sahalardır.
Türkiye'de jeotermal ısıtma 1964 de Gönen Park Otel'le başlayıp günümüze kadar hızla
gelişerek devam etmiş ve 1994 yılında toplam kapasite 20.000 konut eşdeğerine
ulaşmıştır.

Jeotermal enerjide üretim maliyeti diğer enerji kaynaklarına göre çok daha
düşüktür. Bu maliyet entegre kullanımlar söz konusu olduğu zaman daha düşük ol-
maktadır.

Türkiye'de halen İzmir-Balçova'da kuyu içi eşanjörü marifetiyle otel, motel

kapalı yüzme havuzu, kaplıca kür merkezi yani tüm termal komplekste 17.8 MWt
kapasite kullanılmaktadır.

Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Kampusu Hastane ve tüm binalar

(yaklaşık 3000 m2 alanlı). Bu yatırım kendisini fuel-oil'e göre 6 ayda geri ödemiştir.
Gönen'de 1400 konut eşdeğeri 56 adet tabakhane, 2000 m 2 sera ve 600 yataklı
otellerin ısıtma, tabakhanelerin proses sıcaksuyu merkezi sistem olarak başarı ile
çalışmaktadır. 1992 yılı için ayda tüm bu hizmetler karşılığı sadece 130.000 TL/Ay,
1993’te 260.000 TL/Ay ödemektedirler.

Simav'da jeotermal akışkan 4 km taşınarak 2 °C kayıpla şehir merkezine

götürülmüş, birinci etap 3500, ikinci etap 6500 konut kapasiteli jeotermal merkezi
ısıtma sistemi başarı ile hayata geçirilmiştir. Kırşehir'de birinci etap 1800 konut
kapasiteli jeotermal merkezi ısıtma sistemi, 29 Ekim 1993 tarihinde 500 konut
eşdeğeri ısıtma yapılarak devreye alınmıştır. Bugünkü teknoloji ile 35 °C’nin
üzerindeki jeotermal akışkanlar ile ısıtma yapılmaktadır.

10
 1. Dikey ve yanal olarak üretim kuyusu, kuyuları veya rezervuarı olumsuz
(sıcaklık, basınç) etkilemeyecek mesafe iyi seçilmeli.
2. Yapılacak işin ekonomik yanı düşünülmeli.
3. Reenjekte edilecek akışkan özellikle entegre kullanımlardan sonra
düşünülüyor ise kimyasal yapısının da korunmasına dikkat edilmelidir.

SONUÇ

Bugün Dünya'daki jeotermal enerji kullanımı gelişmektedir. Üstün

özelliklerinden dolayı çok hızlı gelişmekte ve problemlerini de birlikte getirmektedir.
On yıl önce problemler daha çok idi. Bugün daha az, yarın veya on yıl sonra daha da
azalacaktır. Problemler olması bizi gelişen teknolojiden uzaklaştırılmamalıdır. Neticede
çok çaba, çok çalışma, çok araştırma ile bilimsel ve teknolojik alış-verişle gelişmeleri
takip etmek gereklidir.
Çünkü bugün artık jeotermal enerji ekonomik midir, çevre dostu mudur,
kullanımda problemlerini aşmak mı zordur gibi sorular kesinlikle ortadan kalktığına
göre yarınlarda geç kalınmamak için, enerjinin kullanımına yönelmek için;
1. Mevcut sahaları geliştirmek için arama faaliyetlerinin devam etmesi,
2. Tespit edilmiş ve edilecek sahaların kesin potansiyellerinin belirlenmesi ,
3. Bu belirlenen potansiyelin kullanılması için gerekli fizibilite, projeler
hazırlanmalı,
4. Yerel yöntemler asıl yönlendirici görevini üstlenip gerekli finansmanlar
sağlanarak montaj, imalat ve kullanım safhasına geçilmesi.
Bu belirlenen sıralamanın her aşaması fazlaca çaba gerektirecek konular olması
nedeniyle jeotermal enerjinin kısa sürede kullanımı geciktirilmemelidir. Çünkü,
Türkiye'mizin daha fazla kirlenmeye ve daha fazla döviz ödemeye tahammülü yoktur.

Buhar ve Termal Suların Oluşumu.

Jeotermal enerjiden yararlanan ülkelerin jeotermal alanlarının jeolojik ve

jeomorfolojik özelliklerinin farklı yapılarda oldukları gözlenmekle beraber yeraltındaki
suların ısınmasında ve hatta buhar haline dönüştürülmesinde benzer özellikler de
bulunmaktadır. Ana hatlarıyla baktığımızda jeotermal alanların, faaliyette olan veya
yakın bir tarihte faaliyete geçmiş ve zamanımızda sönmüş olan volkanların çevresinde
yer aldığı görülmektedir. Bununla birlikte yeryüzüne kadar ulaşamamış bir volkanın,
11
yani entrüzif magmanın doğal buhar ve sıcak suyun oluşumunda asıl neden olduğu
bilinmektedir. Böyle bir oluşumun varlığı, karasal iklim koşullarının egemen olduğu
yerlerde kış mevsiminde zeminin kar tutmaması ile bilinir ve jeotermal araştırmaların da
en klasik yöntemi olarak kullanılır. Böyle yerlerin derinliklerinde "sıcak kuru kayalar"ın
varlığından söz edilir.

Kısaca belirttiğimiz gibi jeotermal suların ve buharın oluşumunda yer altında

bulunan sıcak kuru kayaların varlığı esastır. Bu kayaların üzerine çeşitli nedenlerle
çevreden gelen suların ısınması ve doğal yollardan veya sondaj yoluyla yeryüzüne
çıkması ile oluşan buhar ve termal suların kökeni hakkında bazı teoriler geliştirilmiştir.
Bu teorileri şu şekilde belirtmek mümkündür (Şamilgil, 1973).

l- Buhar kökeninin magmatik oluşu : Bu teori İtalyan Bernandio Loti tarafından

ileri sürülmüştür. Loti'ye göre (Şekil -1), entrüzif magmaya kadar uzanan fayların, bu
magma üzerinde ısınan su ve buhar için doğal yollar olduğu belirtilmektedir. Sondaj
yoluyla da fay yüzeylerinden verimli kuyular açılabilir. Ancak bu teori zamanla önemini
yitirmiş ve terk edilmiştir.

2 - Buhar menşeinin meteorik olusu; Bu teori 1953'te Goguel tarafından iki

temel prensip şeklinde ortaya konmuştur.

a- Soğuma halindeki derin granitik bir plütonun varlığı, bu plütonun üst

yüzeylerindeki kayaçların bünyesinde bulunan meteorik suları kaynama noktasına
eriştirir. Bu arada buharın çok az bir yüzdesinin de aşağıda bulunan magmatik orijinden
alması mümkündür.

b- 5000 m derinlikte soğumakta olan granitik bir plüton, üst tarafındaki

kayaçlarda bulunan suyu bir konveksiyon akımına maruz bırakabilir. Böyle bir akım,
jeotermik gradyan 1°C / 8 m yi geçtiği taktirde 3000 m. derinliklerde başlar.

Jeotermik saha sularının meteorik orijinli olduğuna dair, Goldschmidt'in

Tonani'nin ve Goguel'in görüşleri, H.Craig'in 1956 yılında termal suların izotopik
bileşimleri üzerinde yapmış olduğu çalışmalarla doğrulanmıştır. Bu son çalışmalar
göstermiştir ki, termal suların en azından % 90 ile % 95 inin menşei meteoriktir. Daha
sonra Totani'nin termal suların başka elemanları üzerinde yaptığı çalışmalarda da aynı
sonucu görmüştür (Şamilgil, 1973).

12
 Bu iki teoriden birinin veya diğerinin kabulü halinde buhar araştırma metotları
da farklı olacaktır. Nitekim magmatik orijin teorisi kabul edildiği taktirde jeolojik ve
jeofizik çalışmalar bilhassa derin magmaya ulaşabilen fayların tespitini ön plana
alacaktır. Bundan başka yüzeysel hidrojeolojik koşulların araştırılmasına da gerek
kalmayacaktır. Zira ağırlığının %5 ile %10’u kadar su içeren granitik magma
intrüzyonlarının “genellikle çok büyük olduğu bilinen hacimleri” çok uzun süreler
buhar teminini açıklamak için yeterli olmalıdır (Şamilgil,1973).

Buna karşılık meteorik oluşum hipotezi kabul edildiği taktirde jeotermik bir
sahanın hidrolojik ve termik bilançosunun hesabını da göz önüne almak gereklidir.
Çünkü bu durumda sıcak suların gerek ısıtıcı faktörlerini gerekse genellikle çok daha
uzaklarda olabilen beslenme sahalarını araştırmak icap eder.

1961 Roma, yeni enerji kaynakları konferansında hemen hemen tüm üyeler
tarafından kesinlikle kabul edilen husus, meteorik orijin teorisi lehinde magmatik orijin
teorisinin terk edilmesidir. Roma konferansında Facca ve Tonani tarafından sunulmuş
olan jeotermik saha şekline göre böyle bir saha üç esas unsurdan meydana gelir
(Şamilgil,1976).

1 - Bir ısı kaynağı, yani soğuma halindeki derin bir magma,

2 - Bir akifer tabaka, yani geçirimli bir seri kayaç,

3 - Bir örtü kayaç, yani geçirimsiz bir seri kayaç.

a) Birinci durum : Akifer çok sınırlı bir şekilde aflöre ediyor ise, ısı kaynağı
geçirgenlik yoluyla akiferdeki meteorik suyu ısıtır. Eğer akifere erişen ısı yeterli
derecede yüksek (yani normalden 10 ile 20 defa daha fazla ise), ayrıca kayacın
geçirgenliği de yüksek ise, akifer içindeki su konveksiyon yoluyla harekete
geçer. Konveksiyon sistemi akifer tabakasının bütün kalınlığınca üniform bir ısı
dağılımı teminine çalışır. Akifer içindeki sudan başka, akifer kayacın kendisi de
aynı derecede ısınır. Bu demektir ki, akifer içindeki ısı gradyanı düşüktür ve 500
m. derinlikteki A noktasının basıncı 50 atmosfer olup, kaynama noktası 263 °C
civarındadır. Suyun hareketliliğini kaybetmemesi için ısısı akiferin muhtelif
noktalarında birbirinden pek az farklı olmalıdır. Bu durum deneysel olarak da
doğrulanmıştır. Kuyulardaki ısı ölçümleri verimli tabak içersinde derinliğe tabi
bir ısı artışı göstermektedir. Oysa örtü tabakalarında yüksek bir gradyan tespit
13
 edilmektedir. Bu duruma göre 700 m. derinlikteki B noktasında basınç 70
atmosfer olduğu halde ısı A noktasında aynıdır. Maksimum 263 °C’dir. 70
atmosfer basınçtaki kaynama noktası ise 284,5 °C’dir.

b) Akiferin, geniş bir yüzeyle aflöre ettiği ikinci halde sıcak kaynaklar vb. gibi
yüzeysel belirtiler görülür. Bu durumda ise, basınç 1 atmosfer ve kaynama
noktası da 100°C ye eşittir. Bu ikinci halde sıcak su ihtiva eden akifer tabaka
geniş bir şekilde temsil edildiğinden, bu tabakanın derinliklerinde de aşağı
yukarı aynı ısı, yani 100 °C ısı mevcut olmak zorundadır. Mademki atmosferik
basınç altında kaynama noktası 100 °C dir, konveksiyon sisteminin herhangi bir
noktasındaki ısı da 100 °C den pek farklı olamaz . Sıcak ve tuzlu suların varlığı
böylece buhar sahalarının varlığı için genellikle olumsuz belirtiler olarak
görünmektedir. Bununla birlikte ikinci bir örtü kayaç seviyesinin altında buhar
mevcut olabilir.

Diğer yandan sıcaksu ve buhar oluşumuna ait delilleri gösteren jeotermik

belirtiler bulunmaktadır. Bu jeotermik belirtiler halen dört kategori halinde
açıklanmaktadır.

l - Kontakt (temas) kaynakları

Yüzeyde aflöre eden sıcak bir akifer ile geçirimsiz bir formasyon kontaktındaki
kaynaklar genellikle çevrenin diğer yüzeysel sularından daha tuzludur. Nedeni de sıcak
suyun yükselişi sırasında kayaçların tuzlarını daha kolaylıkla eritebilmesidir.
Bununla birlikte tuzlu kaynakların bulunduğu bir yerde buhar bulunmaz
hükmünü vermek her zaman doğru olmaz. Çünkü yukarıda da belirttiğimiz gibi daha
altlardaki bir formasyonda buhar yönünden verimli olabilir.

2- Kaçak kaynakları

Bir akifer üzerindeki kalın bir örtü konveksiyon akımlarının yüzeye erişmesini
engelliyor ise ve fakat yüzeye kadar erişen bir fay tıpkı bir sondaj gibi akifer ile bağlantı
kuruyorsa, su da kaynama noktasına sahip bir ısıya sahipse, fayın suya değdiği yerde
buharlaşma olur. Çünkü bu seviyede basınç düşer, buhar yüzeysel tabakalar seviyesine
kadar yükselerek orada yoğunlaşabilir. Bu nedenle tuz yönünden fakir, fakat gaz ve
uçucu elemanlar bakımından bu sular zengindir. Bu tip sahalar bilhassa Larderello ve

14
California'daki gayzerlerde ve Ülkemizde de mevcut olup, F. Tonani tarafından etüd ve
tespit edilmiştir.

Bu tip kaynaklarda özellikle bor ve amonyum anormal derecede yoğundur.

Dolayısıyla bu iki elemanca zengin bir kaynak havzası, buhar bulmak için iyi bir indis
oluşturmaktadır.

3 - Hipertermal olaylara bağlı soğuk kaynaklar.

Hidrotermal yeni bir silis çökelimi, yeni traverten çökelimi, yeni

mineralizasyonu, yeni borat çökelimi, kayaçlarm hidrotermal alterasyonu, bazı çamur
çıkışları ile bazı karbondioksit ve hidrojensülfür belirtileri gibi bugüne kadar pek az
inceleme konusu olan unsurların yeni inceleme ve izotopik metotlarla etüdü yapılarak
jeotermik suların varlığının bulunmasıdır.

4 - Kaynama noktasının üstündeki çok sıcak kaynaklar ile aktif volkan

fümerolleri. Bugün için aktif volkanlardan yararlanmak, endüstri ve sanayide kullanmak
ve bunları işler hale getirmek mümkün değildir.

15
III. BÖLÜM

JEOTERMAL UYGULAMALARDA KABUKLAŞMA VE KOROZYON

SORUNLARI VE ALINACAK ÖNLEMLER

ÖZET

Jeotermal uygulamalarda, akışkanın kimyasal içeriğine bağlı olarak oluşan

kabuklaşma ve korozyon, sistemlerin işletilmesinde karşılaşılan önemli sorunlardır.Bu
çalışmada, akışkanın kimyasal içeriğine bağlı olarak oluşan farklı kabuklaşma
oluşumları ve korozyon türleri incelenmiş ve bu sorunların giderilme yöntemleri
anlatılmıştır.

GİRİŞ

Jeotermal akışkanlar, kullanım sırasında termodinamik davranışlarıyla metal

yüzeylere etki ederek, kabuklaşma ve korozyon sorunlarına neden olan çözünmüş gaz
ve katı maddeler içermektedir. Bu akışkanların kimyasal bileşimleri; saf su veya
buhardan 360000 ppm'lik eriyik katı içeren sıcak tuzlu su arasında değiştiği için,
kabuklaşma ve korozyon genellikle yüzeye bağlı olup, tek bir çözüm bulmak oldukça
güçtür. Bununla birlikte, jeotermal akışkanların kimyasal bileşimleri ve buna bağlı
olarak kabuklaşma ve korozyon sorunları, kaynakları bulunduğu bölgeye özgü olsa da
bazı genel ilke ve öneriler verilebilir.

KABUKLAŞMA SORUNLARI

Kabuklaşma, jeotermal kaynaklardan yararlanma sırasında oluşan en önemli

sorunlardan birisidir. Silika ve silikat, karbonat, sülfat ve kükürt genel olarak kabul
edilen esas kabuklaşma türleridir.

Silika, genellikle opal gibi amorf silis şeklinde olup, silikatlar (SO4) da amorf ile
yarı amorf arasındadırlar. Karbonat kabuklaşması esas olarak, düşük magnezyum
kalsitlerden oluşmakla birlikte bazı durumlarda yüksek magnezyum ve aragonit
(CaCO3) içerenler de belirlenmiştir. Sülfatlar esas olarak, kalsiyum sülfat ve baritler
(BaSO4) dir. Yüksek sıcaklıklarda anhidrit (CaSO 4) baskındır. Kükürtlü olanlar
genellikle düzgün kristalleşmişlerdir ve çok faz şeklinde oluşurlar.

16
Kabuklaşma Oluşumu

Kabuklaşma oluşumuna neden olan tam mekanizma hakkında çok az şey

bilinmekle birlikte, esas olarak üç ortam arasında ayırım yapılabilir:

- tek fazlı bir akışkandan kalan çökeltiler (geri dönüş boru hatları),

- fışkıran akışkandan kalan çökeltiler ( kuyular, ayırıcılar, iki fazlı boru hatları )

- buhar taşınması sonucunda kalan çökeltiler ( türbinler, buhar boru hatları).

Belirtilen bu çökelti türlerinden 1. ve 3. türdekiler anlaşılması en kolay

olanlardır, fakat bir çok kabuklaşma sorunu 2. tür çökeltilerden kaynaklanmaktadır.

Tek fazlı bir akışkandan katı maddelerin çökeltilmesi uzun yıllardan günümüze
kadar araştırılmıştır. Akışkan bulunduğu faza göre aşırı doymuş halde bulunduğunda
çökelir. Çekirdekleşme ve birikimin kineteği; aşırı doygunluk derecesine, basınca,
sıcaklığa ve bazı elementlerin bulunmasından kaynaklanan katalitik ve tutucu etkilere
bağlıdır.

Fışkıran akışkandan kalan çökeltiler, kabuklaşmanın esas nedeni olmasına karşın

bu durumdaki mekanizma çok az anlaşılmaktadır. Fışkırma, basınç düşmesiyle veya
türbülanslı akış nedeniyle başlar ve kalsit kabuklaşmasına neden olur. Fışkırma
aşağıdaki mekanizmalardan birisi aracılığı ile aşırı doygunluğu arttırır:

- Sıvı fazdan buhar kaybı, çözünen maddeleri derişimini attırır,

- Genleşme sırasındaki sıcaklık düşüşü ve
- C02 veya H2S gibi kararlı gazların kaybı, pH’ı arttırır.

Buhar taşınmasından oluşan birikintiler, türbinler ve buharla temas halinde olan

diğer birimlerde kabuklaşmaya neden olur. Bu tür kabuklaşma tamamen buharlaşmaya
bağlı olduğundan, barot ve halit gibi bazı minerallere rastlanabilir.

Kalsiyum Karbonat (CaCO3) Kabuklaşması

Bütün jeotermal akışkanlarda CO2 bulunur ve Henry yasasına göre; bir su

çözeltisindeki CO2 miktarı, CO2'nin buhar basıncıyla doğru orantılıdır. Çözünmüş CO 2
derişiminde H2CO3 şeklinde karbonik asit de bulunur ve genellikle toplam olarak %3
kadardır. Jeotermal işletim, buhar fazı içermeyen statik CO2 yüklü bir sıvıyla başlar ve
üretim başladığında basınç düşer ve denge sağa kayar.

17
 2HCO-3 H2O (gaz) + CO2 (gaz) + CO3-2 (sıvı)

CO3-2 iyonu derişimi artar ve çözünürlük çarpanına göre [Ca+2] . [CO3-2] = Kp ,

CaCO3 çökelmesine neden olabilir. Bu nedenle CO3 çökelmesi fışkırma ile başlar.
Fışkırma üretim kuyusunda başladığında, kabuklaşma kuyu içerisinde başlayacak eğer
yüzeydeki aletlerde başlarsa katmanlar bu aletler üzerinde oluşacaktır.

Kalsiyum Karbonat (CaCO3) Kabuklaşmasının Önlenmesi

Karbondioksit (CO2) Kısmi Basıncının Kontrolü

Jeotermal akışkanın basınç ve sıcaklığı, jeotermal kuyudan doğal akışla iletim

yerine akışkanın pompalanarak iletilmesiyle kolay bir şekilde düzenlenebilir. Kuyu içi
pompası kullanılarak, kuyu içinde fışkırma sonucunda oluşan basınç ve sıcaklık
düşmesi önlenebilir. Mekanik bir kuyu içi pompası yardımıyla, üretilen akışkan tek fazlı
sistem olarak sürdürülebilir. Böylece, CaCO3 gibi "basınca duyarlı" kabuklaşma
oluşumu önlenebilir ve BaSO4 gibi "sıcaklığa duyarlı" kabuklaşma oluşumu da
geciktirilebilir. Bu tip pompaların kullanımı akışkan sıcaklığı ile sınırlı olduğundan,
yaklaşık 190 °C'nin üzerindeki kuyularda bu pompaların çalışabileceği garanti
edilmemektedir.

Kabuklaşmanın önlenmesinde diğer önemli bir yöntem de, üretilen CO 2'in bir
kısmının tekrardan üretim kuyusuna geri gönderilerek, yüksek CO 2 kısmi basıncının
yapay olarak sürdürülmesidir. Bu yöntemle yapılan denemeler ABD’de başarılı
sonuçlanmıştır, ancak sadece düşük CO2 içeren akışkanlar için geçerlidir.

Akışkan pH’nın Düzenlenmesi

Kabuklaşmanın önlenmesi için diğer bir yöntem de, jeotermal akışkanın

kimyasal bileşimini özellikle pH’ını düzenlemektir. Akışkanın pH'ını CaCO 3
kabuklaşmasının oluşmayacağı bir değere düşürmek için akışkana HCl eklenmesi
teknik olarak mümkün olmakla birlikte, ekonomik bir uygulama değildir. pH’daki çok
az bir düşüş için çok miktarda asit eklemek gerekir. Torre Alfina'da yapılan denemeler,
CaCO3 kabuklaşmasını önlemek için litre başına 0.l N 200 cm 3 HCl gerekli olduğunu
göstermiştir.

18
Kabuklaşmayı Önleyici Kimyasal Katkı Maddeleri Kullanmak

Çizelge 1'de kabuklaşmayı önleyici bazı kimyasal katkı maddeleri verilmiştir.

Bu kimyasalların bazıları İtalya'daki çalışmalarda denenmiş olup, en iyi sonuçlar
Dequest 2066 ve Sequion 40 Na 32 gibi organik fosfanatlarla alınmıştır.

Çizelge 1. CaCO3 Kabuklaşmasını Önleyici Katkı Maddeleri (Corsi ve ark.,1985)

Katkı Maddeleri Kimyasal Yapısı

Dequest 2060 Organikfosfanik asit

Dequest 2066 Organikfosfanik asit
Ecostabil 4001 Organikfosfanik asit
Ecostabil 4004 Organikfosfanik asit
Ecostabil EP/85 Organikfosfanik asit
Ecopol4014 Poliakrilat
Ecopol 4022 Poliakrilat
Nadar 4053 Organikfosfanik asit
Nadar 4054 Organikfosfanik asit
Flocon 247 Polikarboksilik asit
Chelone DPNA Organikfosfanik asit
Sequion 40 Na 32 Organikfosfanik asit
Procedor ST90 Kanşık
Sodium Fumate -

Kimyasal katkı maddeleri kullanılarak günümüze kadar yapılan çalışmalardan

belirlenen sonuçlar aşağıdaki gibi özetlenebilir :

- Ergimiş tuzlar ve bazı eser elementlerin (Mn, Fe, As) bulunması ürün
etkinliğini etkilememektedir.

- Kimyasal katkı maddesi, çekirdekleşmenin başlamış olduğu iki fazlı bir

akışkana eklendiğinde etkili olmaktadır.

- Fosfanatların etkinliği, 180-200 °C’ye kadar sürmektedir. Bazı sonuçlar 210

°C’den sonra bozulma olduğunu göstermiştir ve bu nedenle katkı maddesinden aynı
etkinin sağlanması için iki misli derişim kullanılmalıdır.

- Kimyasal katkı maddelerinin etkinliği bir kaç saat sürebilir, bu nedenle geri
besleme sorun oluşmaksızın devam edebilir.

19
Silikti Kabuklaşması

CaCO3 kabuklaşması orta sıcaklıktaki jeotermal kaynaklarda, üretim kuyularında

ve yüksek sıcaklık altında çalışan ekipmanlarda oluşmasına karşın, silis kabuklaşması
yüksek sıcaklıktaki kaynaklarda, özellikle geri dönüş hatlarında, ayırıcılarda ve bazen
de kuyularda oluşur.

Silikanın sulu çözeltilerdeki davranışları ayrıntılı olarak araştırılmıştır. Jeotermal

uygulamalarda önemli olan silika şekilleri, kuartz ve amorf silikadır. Genellikle
jeotermal kaynaklarda akışkanın kuartz ile akışkan sıcaklığında dengede olduğu
varsayılır. Jeotermal uygulamalar için, akışkan içerisinde erimiş olan kuartz miktarı
sıcaklıkla artar ve derişimle azalır. pH < 8 durumunda, kuartz çözünürlüğünün pH'dan
bağımsız olduğu dikkate alınabilir.

Soğutulduğu zaman jeotermal akışkan, kuartz bakımından doygun duruma gelir.

Bununla birlikte, kuartzın kinetiği çok yavaştır ve düşük sıcaklıklardaki silika birikimi,
belirli sıcaklıktaki çözünürlüğü kuartzdan daha fazla olan amorf silika dengesiyle
kontrol edilir. Bu nedenle silika birikimi, amorf silika dengesi için gerekli doygunluk
sıcaklığının altındaki sıcaklıklarda oluşur. Amorf çözünürlüğü sıcaklıkla artar, derişimle
azalır ve pH ile belirgin bir şekilde artar. Amorf silika birikimlerinin oluşma hızı,
silikanın polimerleşme hızıyla kontrol edilir. Silikanın polimerleşme hızı, doygunluk
derecesi ve sıcaklığa bağlıdır. Tepkimeler, klorür ve hidroksitlerle katalizlenen
zincirleme tepkimeler şeklinde olabilir ve durumda sodyum, potasyum ve sülfat
iyonlarının çok az etkisi vardır.

Ortam sıcaklıklarında kabuklaşma oranı çok yavaş olduğundan, kabuklaşmanın

oluştuğu bölge aşırı doygun akışkanın tutunma süresine bağlıdır. Çalışmalar
asitleşmenin çökme hızını yavaşlattığını göstermiştir.

Silika Kabuklaşmasının Önlenmesi

Silika kabuklaşmasının oluşumu dikkate alındığında, kabuklaşma oranını

azaltmak veya ortadan kaldırmak için esas olarak çözeltinin pH’ını değiştirmek yeterli
olmaktadır. Bu yöntem, jeotermal akışkana HCl veya NaOH eklenerek Meksika ve
ABD'de denenmiştir.

20
 Her iki durumda da ümit verici sonuçlar elde edilmiş olmakla birlikte, kullanılan
kimyasalların fiyatları çok yüksek olduğundan bu konuda yeni yaklaşımların denenmesi
gereklidir.

Basınç, sıcaklık ve akış hızı düzenlenerek ekipman içerisinde oluşan silika

kabuklarını hareket ettirme olanağı vardır, ancak bu uygulamalar kabuklaşma sorununu
tamamen ortadan kaldırmamaktadır.

Kabuklaşmanın Önlenmesi İçin Diğer Yöntemler

Kabuklaşma sorununu gidermek için kimyasal katkı maddelerinin etkili

olmadığı durumlarda, farklı yöntemler denenebilir. Kabuklaşma oluşumunu önlemek
yerine, üretim kuyuları başında ve enjeksiyon kuyuları arasında sıcaklık ve basıncı
dikkatli bir şekilde kademeli olarak azaltarak özel olarak tasarımlanmış bir ekipman
içerisinde kabuk birikimine olanak sağlanabilir. Bu yöntem için, toplam basınç ve
istenilen basınç düşmesine bağlı olarak bir çok ekipman kullanılabilir. Örneğin,
kabuklaşma fışkırma tankında (flash-tank) oluşuyorsa özel bir fışkırma kristallendirici
kullanılabilir

Bu kristallendiricinin çalışma ilkesi, çözeltinin kabuklaşmaya uygun olmayan

ortamdan kabuklaşma için uygun olan ortama ani olarak gönderilmesi ve tankın iç
duvarları yerine yeterli miktarda eklenen kristal çekirdeği üzerinde katı maddelerin
çökelmesinin sağlanmasıdır. Bu nedenle, sıvı içerisindeki duvarlar üzerinde katı madde
birikiminin önlenmesi için eklenen çekirdeklerle geniş bir yüzey alanı oluşturulmalıdır.
Duvarlar üzerindeki kabuklaşma, duvar tarafından oluşturulan değişik bir çekirdekten
veya eklenen çekirdeklerden bazılarının duvarlara yapışmasından kaynaklanabilir.

Bununla birlikte, bu yaklaşım akışkan geri dönüş borularında sıcaklık

azalmasından kaynaklanan silika parçacıklarına bir çözüm sağlamamaktadır. Bu gibi
durumlarda; birikintilerin yüzdürülmesi, fıltrasyon veya siklonla ayırma gibi geleneksel
su arıtma yöntemleri uygulanabilir. Jeotermal uygulamalardaki yüksek akış hızları, bu
yöntemlerin kullanılmasında arıtma tesislerinin büyüklüğü bakımından bazı sorunlar
yaratabilir. Çizelge 2'de bu konuda uygun olabilecek bazı çözümler verilmiştir.

21
 Çizelge 2. Silika Parçalarının Ayrılması için Uygun Yöntemler

Yöntem Hidrolik Yük Öneriler

(m3 / m2 h)
Çökeltme 1-2 Hidrolik ve konvektif türbülans
(yoğunlaştırıcı +
duruluna) 10-15 Konvektif hareketten kısmen etkilenme
Yüzdürme 0.5-1 Pahalı
Süzme 10-15 Kuvvetli bağlanmış parçacıkların
Tuz süzme bulunduğu derişimler için uygun değil

> 10 Etkinliği düşük

Hidrosiklon

JEOTERMAL UYGULAMALRDA KOROZYON SORUNU

Jeotermal Uygulamalarda Karşılaşılan Korozyon Türleri

Jeotermal uygulamalarda kullanılan malzemelerde karşılaşılan korozyon türleri

aşağıda kısaca anlatılmıştır.

Düzgün genel korozyon, metal yüzeylerin daha çok klorür, amonyaklı ürünler
veya hidrojen iyonları tarafından daha sonra "pas" şekline dönüşen genel bir saldırıya
uğramasıdır.

Çukur korozyonu, metal yüzeyinde aşınmaya neden olan bölgesel bir etkidir.
Genellikle yüzeydeki bir tabakanın veya kabuklaşmanın parçalanmasıyla ilgilidir. Ama
başlangıcını ve oluşma hızını önceden tahmin etmek mümkün değildir.

Aralık korozyonu, aşınma korozyonuna benzer şekilde bölgesel bir etkidir.

Diğer korozyon türlerinden farklı olarak, geometriye bağlı ve ekipmanın yapımından
kaynaklanan çatlaklarda veya kabuk kalıntıları altında oluşur.

Gerilmeli korozyon çatlaması, malzemenin gerilme altında kalması ve ortamda

klorür iyonunun bulunmasından kaynaklanır ve jeotermal uygulamalardaki en tehlikeli
korozyon türüdür. Ortamda bulunan oksijen ve yüksek sıcaklık gerilme çatlamasını
arttırır.

Kükürtlü gerilim çatlaması, sulu fazda H2S içeren ortamlarda dayanımı yüksek
çelik malzemelerin gerilme altında kalması sonucunda oluşur. Gerilme çatlamasının

22
aksine, oksijen ve yüksek sıcaklığın etkisi yok denecek kadar azdır. pH'ın düşük olması
durumunda olay hızlanmasına karşın, bu tür korozyon jeotermal uygulamalardan çok
petrol endüstrisinde görülür.

Hidrojen kabartması, düşük dirençli çeliklerin H2S içeren sulu çözeltilerle

karşılaşması sonucunda oluşur. Boşluklara sıkışan hidrojen birikerek, yeterli basınç
uygulandığında yırtılmalar oluşabilir. Hidrojen kabarcıklarının oluşabilmesi için,
malzemenin gerilme altında bulunmasına gerek yoktur.

Örgü arası korozyon, metalin damarlarındaki veya yakınlarındaki bölgesel

etkili bir korozyondur. Uygun olmayan ısıl işlemlerde kaynaklanan bu tür korozyonda,
alaşım parçalanır (damarlar ayrılır) ve dayanımını yitirir.

Galvanik eşleme, farklı iki metalin elektriksel olarak etkileşiminden oluşur.

Yorulmalı korozyon, korozif bir ortamda malzeme üzerine düzenli olarak

gerilme uygulandığında oluşur. Korozyon yorgunluğu sınırı; gerilme, sıcaklık ve korozif
koşullar altında bir kaç gerilme uygulamasından sonra yorgunluğa neden olmayacak en
fazla birim gerilmedir. Gerilme ve korozyonun birleşik etkileri, bu olayları tek başlarına
verdikleri toplam etkiden daha tehlikelidir.

Örozyon korozyonu, yüksek hızdaki akışkanın damlacık veya parçacıklarının

çarpması sonucunda hızlı bir şekilde oluşan metal kaybıdır. Türbinlerin giriş ve
çıkışlarında veya iki fazlı akışın olduğu yerlerde önemli olabilir.

Oyulma, metal yüzeylerde buhar kabarcıklarının neden olduğu bögesel bir

korozyondur.

Jeotermal Akışkanlardaki Korozif Etkili Maddeler

Jeotermal akışkanlarda, metal yüzeylerde korozyona neden olan başlıca

kimyasal maddeler; oksijen, hidrojen iyonu (pH), klorür iyonu, hidrojen sülfıt,
karbondioksit, amonyak ve sülfat iyonudur. Bazı jeotermal akışkanlarda daha az
rastlanan veya daha az etkili olan florür iyonu, ağır metaller ve boron gibi diğer bazı
bileşenler de korozif etkiler yaratabilir. Bu maddelerin korozif etkilerinin miktarını
tahmin edebilmek aşağıdaki nedenlerden dolayı güçtür:

23
 - İki yada daha fazla korozif etkili maddenin birbirleriyle etkileşimleri, bu
maddelerin tek başlarına oldukları durumda verdikleri etkiden farklı olabilir,

- Kkorozif etkili bir maddenin önemi, korozif etkinin türüne bağlıdır.

Jeotermal akışkanlardaki en önemli kirletici, çözünmüş durumda bulunan

oksijen’dir. Havalandırılmış jeotermal akışkan, karbon çeliğindeki sabit korozyon hızını
on kat artırır. Oksijen, klorür iyonuyla birlikte belirli sıcaklıklarda gerilme çatlamasına
neden olabilir. Bazı malzemeler özellikle alüminyum alaşımları koruyucu tabakalarını
devam ettirebilmek için çözünmüş oksijene gereksinim duyar. Sıcaklığın
yükselebileceği geri dönüş hatlarında oksijen kirliliğinin önlenmesi çok önemlidir.

Karbon ve düşük alaşımlı çeliklerin korozyonu, genellikle pH (hidrojen iyonu)

ile kontrol edilir. Çeliğin korozyon oranı pH arttıkça azalır. Düşük pH’lı çözeltiler;
aşınma, gerilme çatlaması gibi korozyon türlerine neden olabilir.

Sabit korozyon oranı, akışkanda klorür iyonunun bulunmasıyla artar. Düşük

ocaklıklarda ve 100.00 ppm'lik derişimlerde korozyon oranının, klorür derişiminin kare
köküyle doğru orantılı olarak arttığı belirlenmiştir. Klorür iyonu, korozyona dayanıklı
alaşımların dayanımlarının azalmasına ve östenit paslanmaz çeliğinde gerilme
çatlamasına neden olur. Sıcaklığın 50 °C'nin üzerinde olduğu durumlarda 5-10 ppm'lik
klorür iyonu derişimi, paslanmaz çeliklerde (AISI 316) gerilme çatlamasını başlatmak
için yeterlidir. Klorür iyonları çok hareketli olduğundan ve çukur ve çatlaklarda
doygunluğa erişebildiğinden, akışkandaki ortalama klorür iyonu derişimi yanıltıcı
olabilir.

Hidrojen sülfit (H2S)’in en şiddetli etkisi, bazı bakır ve nikel alaşımlarında

görülür. Hidrojen sülfit’in etkili olduğu derişim eşiği 30 ppb'dir. Çelik malzemeler
üzerindeki etkisini belirlemek güçtür. Havalandırılmış sularda hidrojen sülfit’in
oksidasyonu, pH’ı azaltabilir ve korozyonu artırabilir.

Karbondioksit (CO2), çözünmüş durumda bir çok jeotermal akışkanda doğal

olarak bulunur ve karbon çeliği ve düşük alaşımlı çelikler üzerinde korozif etkilidir.
CO2, jeotermal akışkanlarda pH’ı kontrol etmek için en önemli maddedir. Bir çok
durumda, yoğuşmuş buharda çözünmüş olarak bulunan CO2’den kaynaklanan düşük
pH, jeotermal buhar hatlarındaki pH’ı kontrol eden en önemli etmendir. CO 2 kısmi
basıncının artması, çözeltinin pH’ını düşürür.
24
 Teorik hesaplamalar, 80 °C’ye kadar CO2 ve NaCl2'lü ortamda uniform korozyon
oranının yüksek olduğunu gösterir. 80 °C’nin üstünde kararlı demir katmanları oluşur ve
bu tabaka korozyon oranını tahmin edilen değerlere göre daha da yavaşlatır. Amonyak,
bazı bakır alaşımlarında gerilme çatlamasına neden olabilir ve soğutma suyunun pH’ını
etkiler. Ağır ve geçiş metal iyonları yükseltgenmiş şekillerinde bulunursa korozif etkili
olabilirler fakat, genellikle jeotermal akışkanlarda en düşük yükseltgenmiş
durumlarında bulunurlar. Sülfat iyonları genellikle jeotermal akışkanlarda bulunur fakat
klorür gibi bölgeselleşmiş şiddetli etkilerde bulunmazlar.

SONUÇ VE ÖNERİLER

Jeotermal uygulamalarda kabuklaşma ve korozyon sorunlarının önlenmesi,

projenin sürekliliği için çok önemlidir. Kabuklaşmanın önlenmesi için uygulanacak
yöntemler, jeotermal bölgenin kendine özgü özelliklerine bağlı olarak belirlenmelidir.
Jeotermal akışkanın kimyasal içeriğinin bilinmesi, bu ortamlarda kullanılacak
malzemelerin nasıl davranış göstereceklerinin belirlenmesi bakımından önemlidir. Bu
nedenle, jeotermal kaynakların işletilmeye başlatılmadan önce kimyasal analizlerinin
yapılması kullanılacak malzemelerin seçimi ve uygulamanın uzun ömürlü olması
bakımından büyük önem taşır.

Jeotermal kuyu içerisine yerleştirilen ve kaynaktaki sıcak akışkandan ikincil bir

akışkana ısı aktaran, "kuyu içi ısı dönüştürücüler" kabuklaşma ye korozyon sorunlarının
önlenmesinde önemli bir paya sahiptir. Bu tip ısı dönüştürücü parçalarının seçimi,
yerleşimi ve temizlenmesi kolaydır. Bunların en önemli üstünlüklerinden birisi,
jeotermal akışkanın basınç değerinin kullanım alanlarına gönderilen ikincil akışkanın
basıncından bağımsız olmasıdır. Bu tip ısı dönüştürücülerin tasarımında; kuyu delik
çapı, kolon borusu çapı, ısı dönüştürücü uzunluğu ve çapı, akış hızı ve sıcaklık değerleri
dikkatli bir şekilde seçilmelidir.

Jeotermal uygulamalarda kabuklaşmayı önleyici kimyasal katkı maddeleri,

yüksek sıcaklık ve derişimden dolayı sorun oluşturmaktadır. En önemli sorun, bir çok
çeşitli kimyasal arasından en uygun olanının belirlenmesidir.

Jeotermal uygulamalarda karşılaşılan farklı korozyon türleri gözönüne

alındığında, sistemde kullanılacak uygun malzemeleri seçmek çok zordur. Akışkanların
kimyasallar bileşimleri değiştiği için genelleme yapmak mümkün değildir.
25
 Kullanılan malzemelerin korozyon oranının ölçülmesi, dayanıklı malzeme
seçiminde etkin bir yöntemdir. Malzeme seçiminden önce, akışkanın kimyasal analizini
yaparak korozyona dayanıklı alaşım malzemeleri belirlemek, korozyona sebep olan
etmenleri ortamdan uzaklaştırmak ve sistemde metalik malzeme kullanımını en aza
indirmek korozyonun önlenmesi bakımından önemlidir. Akışkanın geri dönüşü düşük
sıcaklıklarda gerçekleşirse, geri dönüş hatları için fiberglas malzeme bir alternatif olarak
düşünülebilir.

26
IV. BÖLÜM

JEOTERMAL KAYNAKLARDA REENJEKSİYONUN ÖNEMİ VE

FİZİKSEL ANLAMI

ÖZET

Dünyadaki enerji ihtiyacının büyük bir kısmı petrol, kömür hidrolik ve nükleer
santrallerle karşılanmaktaydı. Endüstride ve yaşam standartlarındaki gelişme ve artan
nüfusla birlikte enerji ihtiyacı her geçen gün biraz daha artmaya başladı. Öte yandan
1973’teki petrol krizi ile ortaya çıkan enerji dar boğazı bilim adamlarına yeni enerji
kaynaklarına yönelmeye sevk etti. Bu enerji kaynaklarından biri de jeotermal enerji
kaynağıdır. Bu kaynaklardan uzun yıllardan beri fizik tedavi amacıyla
yararlanılmaktadır.

Ülkemizde elektrik enerjisi üretimi amacıyla 1974 yılında Kızıldere'de işletmeye

alınan 0.5 MWe gücündeki pilot tesisten sonra 1984’te 20 MWe kapasiteli bir santral
kurulmuş fakat şu ondaki üretim kapasitesi bu miktarın altındadır.

Bugün Kızıldere'deki jeotermal tesislerdeki suyun büyük bir kısmı Büyük

Menderes Nehrine verilmesi sonucu nehrin kirlenmesinin yanında büyük bir enerji
potansiyeli boşa harcanmış olmaktadır. Bu nedenle; bu enerji potansiyelinden Denizli
ilindeki konutların büyük bir kısmının ısıtılması güncel bir konu haline gelmiştir.

Elektrik enerjisi üretiminde, konut ısıtılmasında veya seracılıkta kullanılan

jeotermal akışkanın işlevini tamamlandıktan sonra tekrar hazneye reenjekte edilmesi
suretiyle hem enerji tasarrufa ve hem de hazneden harcanarak azalan rezervenin
beslenmesi suretiyle haznenin kapasitesi takviye edilmiş olacaktır.

Bu çalışmada; reenjeksiyonun önemi ve mekaniği basit bir şekilde açıklanmaya

çalışılacaktır.

27
GİRİŞ

Dünyadaki jeotermal kaynaklar ya tektonik yapıya sahip yer katmanlarında veya

İzlanda da olduğu gibi volkanik yapıya sahip alanlarda oluşmaktadırlar. Jeolojik yapı
üzerinde daha önce çalışmalarda bahsedildiğinden burada bu konu üzerinde fazla
durulmayacaktır.

Kızıldere'deki yapılaşma tektonik bir yapıya sahip olup, İtalya’daki Larderello

sahasındaki kaynaklarla aynı kuşak üzerinde bulunmaktadır. Bu kaynakların önemi;
geniş bir doğal ısı kaynağına sahip olmasına, yeteri kadar büyük bir besleme suyu
kapasitesine, bunlara ek olarak sıcaksu veya buharın depolanacağı bir hazne ile bu
haznenin üzerini kapatan bir kapak kayasının varlığına bağlıdır. Burada su derindeki ısı
kaynağından daha yukarıdaki jeotermal hazneye ısı transferini sağlar.

Binlerce kilometre karelik havzaya düşen soğuk yağmur suları aşağı doğru
sızarlar. Derinlik birkaç kilometreye kadar değişebilir. Sıcak kayalarda konveksiyonla
ısınan su yukarı doğru hareket ederek daha küçük bir alanda toplanır. Bu jeotermal
enerjinin depolanması veya yüzeyden çıkması gözenekli malzemenin bağına ve kapak
kayasındaki çatlaklara bağlıdır. Depolanmış jeotermal enerjinin çıkarılması sondajlarla
sağlanır. Eğer jeotermal kaynaktaki akışkanı beslenen miktardan fazla çıkarmağa
çalışırsak bu durumda kaynaktaki su veya buharın basınç ve dolayısıyla sıcaklığının
düşmesine neden olur. Bu nedenle; böyle bir durumda türbinin performansı düşer.
Konut ısıtması söz konu ise yeteri kadar enerji sağlanamaz. Bugün Kızıldere’deki
kaynakların hazne besleme kapasitesi 550 t/h tir. Halbuki tüketim 800  1000 t/h dir.
Aradaki açık kapatılmadığı takdirde haznedeki basınç ve dolayısıyla sıcaklık düşecektir.
Bu nedenle kullanılan jeotermal akışkanın tekrar hazneye enjekte edilmesiyle bu ihtiyaç
karşılanmış olacaktır. Bu olayın ne şekilde yapılacağı ve bunun fiziksel olarak
açıklanması bundan sonraki paragraflarda verilecektir.

REENJEKSİYONUN GEREKLİLİĞİ VE KIZILDERE GERÇEĞİ

Jeotermal kaynakların bulunduğu haznelerin kapasitesi, o kaynağı besleyen

havzaların büyüklüğüne ve o yerin jeolojik yapısına bağlı olarak değişir. O halde bu
hazneler yıllardır bu havzalardaki yerüstü sularının yeraltına sızmaları ile

28
beslenmektedir, mevsimlerin yağışsız geçmesi, yeraltı hareketleri ile oluşan yeni
çatlaklar bu haznelerin kapasitesi üzerinde etken faktörlerdir.
Bir haznenin besleme kapasitesi sabit seyrediyorsa, buradan sondajla çekilen
buhar veya sıcak suyun miktarını iyi ayarlamak gerekir. Besleme kapasitesinin altında
yapılan üretim bir sorun yaratmayabilir. Eğer bir hazneden besleme kapasitesinin
üzerinde bir üretim söz konusu ise o zaman büyük sorunlar ortaya çıkabilir. Çekilen
miktar fazla olduğundan, haznedeki. akışkanın basıncı ve dolayısıyla sıcaklığı
düşecektir. Bunun sonucu olarak hem kapasitede bir düşüş ve hem de akışkanın
beslediği kullanım yerlerinde ki işletmede aksaklıklar meydana gelecektir. Bu durumun
ortaya çıkmaması için jeotermal hazneden çıkan akışkanın işlevini yaptıktan sonra
reenjeksiyon yapılarak bu mahzurun önüne geçmek mümkün olacaktır.
Kızıldere'de maksimum üretim 2750 t/h olduğunu kabul edersek, haznenin
ortalama beslenme kapasitesi 550 t/h olarak tahmin edildiği düşünülürse; haznedeki
kapasitenin yukarıdaki üretimi sağlayabilmesi için hazneye 2200 t/h’lık kullanılmış su
reenjekte etmemiz gerekir.
Burada önemli bir nokta ise; reenjeksiyon işleminin nasıl ve nerede
gerçekleşmesi konusudur.
Reenjeksiyon meselesi çözülmeden Kızıldere'deki jeotermal kaynaktan
Denizli'de konut ısıtılması için yararlanma biraz güç olacaktır. Kızıldere'de kaynaktan
çıkarılan jeotermal akışkanın sadece %12 si buhar haline getirilerek türbinlere
verilmekte, %8 civarında buharlaşma ile atmosfere atılmaktadır. Geriye kalan %80
civarındaki akışkan ise Büyük Menderes Nehri’ne atılmaktadır. Bu akışkanın sıcaklığı
147 °C civarındadır. Reenjeksiyon uygulaması ile bu kapasiteden yararlanıldığı gibi,
suyun içindeki bol miktardaki bor mineralinin nehre zararı da önlenmiş olacaktır.

REENJEKSİYONUN UYGULANMASI

Reenjeksiyon için ilk akla gelen üretim sahasında üretim dışı kalan kuyular
vasıtasıyla, yapılmasıdır. Fakat böyle bir uygulama; sahada halen üretim yapan
kuyuların suyunu soğutmak tehlikesiyle karşı karşıya gelmemize neden olabilir. Diğer
bir düşünce yine aynı sahada mevcut kuyulardan daha derin kuyular açmak suretiyle yer
katmanlarındaki daha derindeki ısı kaynaklarının beslenmesi düşünülebilir. Diğer bir

29
uygulama ise o sahadan biraz daha uzakta sondaj açmak suretiyle bu işlemin
gerçekleştirilmesidir.
Kızıldere’de bu sonuncu fikir üzerinde durulmakta ve Büyük Menderes nehrinin
diğer yakasında bulunan Tekkehamam yöresinde bu reenjeksiyon işleminin yapılması
düşünülmektedir [3]. Burada önemli olan konu; yeraltından mevcut sahaya ısı akışının
gerçeklenip gerçeklenmeyeceği konusunda iyi bir araştırmanın yapılması
gerekmektedir. Aksi halde diğer alternatif çözümler üzerinde durulmalıdır. Bu da Doğu -
Batı istikametindeki fay hatlarının dışına taşmak fikrini zorlayacaktır.

30
V. BÖLÜM

JEOTERMAL SAHALARDA GERİBASIM (REENJEKSİYON)

ÇALIŞMALARININ ÖNEMİ

ÖZET

Jeotermal sahalarda karşılaşılan ilk sorun atık su problemidir. Kızıldere (Denizli)

gibi kıta içi sahalarda yer alan jeotermal sistemler için bu sorun özellikle önemlidir.
Jeotermal sistemlerin davranışı işletme sırasında uzun süreli gözlemler, ölçümler,
ölçümlerin değerlendirilmesi ile yapılmış olan değerlendirmelerin kullanım sonuçları
ekonomik değer kazanır.
İzlanda'daki uzun süreli çalışmaların detaylı olarak sergilendiği Laugaland
jeotermal sahası geribasım çalışmalarının sergilendiği raporlardan elde edilen sonuçlar
(Zhilin, 1993) gözden geçirilmiş.
Kızıldere atıksu problemi başta Germencik, Salavatlı (Aydın) jeotermal sahaları
olmak üzere faaliyete geçirilecek diğer jeotermal sahalarda da yaşanacaktır. Atik su
problemini çözümlemek, her şeyden önce rezervuarın ömrünü uzatmak, yeraltı suyu
dengelerini korumak, jeotermal alanlardan daha büyük ısı çekmek için en büyük
alternatif geribasımdır.

Bu makalede jeotermal bir alanda açılacak geribasım (reenjeksiyon) kuyularının

mevcut üretim kuyularına olan uzaklığın fonksiyonu olarak rezervuarla olan ilişkisi
tartışılmıştır.

GİRİŞ

Laugaland jeotermal alanında Rezervuar şartlarının geribasım işlemiyle

iyileştirilmesi konusunu araştırmak için AQUA isimli bilgisayar programı kullanılmıştır.
(Zhilin, 1993).

Laugaland düşük sıcaklıklı bir jeotermal sahadır. 1946'da ilk çalışmalar

başlamıştır. Fakat üretime sokulması 1982'de LWN-4 kuyusundan sıcak su
pompalanmasıyla başlamıştır. Programdaki model parametreleri 11 yıl boyunca LWN-4

31
üretim kuyusu verileriyle GN-1 gözlem kuyusundan elde edilen su seviyesi verilerinin
değerlendirilmesiyle elde edilmiştir.

LWN-4 kuyusundaki sıcaklık ve silis ölçümleri kütle ve ısı iletim model

çalışmalarının formüle edilmesinde kullanılmıştır (Zhilin, 1993). Model ve seriler
arasında çok iyi bir çalışma elde edilmiş. Elde edilen verilerle geribasım lokasyonu
seçilmiş, geribasım ile ve geribasım olmadan rezervuar şartları belirlenmiştir.

1946'da ilk çalışmalar başlamıştır. L-0 ve L-1 olmak üzere iki sığ kuyu
açılmıştır. L-1 (91 m) kuyusundan 3 litre/saniye, 42 °C sıcaklıkta sıcaksu elde edilmiştir.
L-2 kuyusu 1963'te açılmıştır. 206 metre derinliğindedir. 50 °C ve 4 lt/sn debilidir
(Georgsson et al., 1978)

İlk derin kuyu 1977 de açılmıştır, LN-3 kuyusu 1308 metre derinlikte olan bu
kuyu, çatlak sistemini kesecek şekilde planlanmıştır. Yapılmış olan kuyu l lt/sn üretim
yapmıştır. Fakat bu kuyuda 700-1000m. derinliklerde 90 °C sıcaklıkta akışkan olduğu
ölçülmüştür (Georgsson et al., 1978). 1980 yılında bu verilere uygun olarak 844 m.
derinliğinde LWN-4 kuyusu açılmıştır. 21 it/sn debili ve 94°C sıcaklıkta üretim
başarıyla elde edilmiş. Ancak borulama olmadığı için kuyu tıkanmıştır. 1982'de yine
aynı kuyu 1014 m. derinliğe inilmiş ve 292 metre derinliğe kadar borulanmıştır. 30-40
lt/sn debili 97 °C sıcaklıkta su elde edilmiştir. 1984 yılında 1046 metre derinliğinde GN-
1 kuyusu açılmıştır. 84 °C sıcaklıkta yüksek üretimli su elde edilmiş. Ancak iki kuyu
arasındaki etkilenme nedeniyle bu kuyu sahanın üretimini artırmamıştır (Georgsson et
al., 1987). Böylece 1982'de açılan LWN-4 kuyusu yalnız başına üretime açılmış ve
kullanıma sunulmuştur.

EN UYGUN GERİBASIM SAHASININ SEÇİMİ

Bir jeotermal rezervuarın ömrünü uzatmak ve çok daha fazla enerji çekebilmek
için tüm dünyada geribasım (Reenjeksiyon) çalışmaları gün geçtikçe önem
kazanmaktadır. Geribasım işleminde en önemli nokta geribasım yapılacak sondaj
kuyusunun en doğru şekilde seçimidir. Yer seçiminde her jeotermal saha için farklı
faktörlerin ele alınması gerekir. Ancak tüm jeotermal sahalar için yine de birkaç ortak
faktör vardır.

Bu faktörler aşağıda sıralanmıştır.

32
 1. Geribasım işlemiyle rezervuarda basınç sağlanmalı, su seviyesindeki, ve
üretim basıncındaki düşme yavaşlatılmalıdır.

2. Planlanan zaman süreci içerisinde üretim kuyularında fazla soğuma olması

önlenmelidir.

3. Geribasım işlemi kabul edilebilir ekonomik bir harcamayla

gerçekleştirilmelidir.

Laugaland Jeotermal alanında geribasım işlemi için 7 farklı lokasyonda model

çalışması yapılmıştır. Geribasım debisi zamanla sabit 10 lt/saniye, basılan su sıcaklığı
20 °C olarak alınmıştır. Geribasım işleminin üretimle birlikte başladığı varsayılmıştır.

1. İlk geribasım lokasyonu LWN-4 üretim kuyusuna 150 m uzaklıkta GN-1

noktasında olduğu düşünülmüştür. Bu modelin neticeleri su seviyesinde 80
m kazanç olduğu halde rezervuardaki soğuma hemen başlamış ve çok hızlı
soğuma işlemi geliştirilmiştir. Bu nedenle bu nokta geribasım işlemi için
uygun değildir.

2. İkinci geribasım lokasyonu LWN-4 kuyusunda 320 metre uzaklıktaki

Kuzeye doğru dayk boyunca bir noktada düşünülmüştür. bozulma çok erken
başlamış ve çok hızlı soğuma söz konusudur.

3. Üçüncü lokasyon dayk boyunca Kuzeye doğru LWN-4 kuyusuna 600 m

uzaklıkta bir kuyu olarak düşünülmüştür. Su seviyesinde 60 metrelik bir
yükselim sağlandığı ve 11 yıl geribasım süresi içerisinde üretim kuyusunda
hiç soğuma olmadığı görülmektedir.

4. Geribasım kuyusu olarak 4. seçenek yine dayk boyunca Kuzeye doğru

LWN-4 kuyusuna 780 metre uzaklıkta bir lokasyon düşünülmüştür. Su
seviyesinde kazanımlar ve rezervuarda soğuma kabul edilir limitler
içerisindedir.

5. 5’inci, seçenek dayka dik doğrultu boyunca LWN-4 kuyusuna 450 metre
uzaklıkta bir nokta açılacak kuyudur 4000 gün süren geribasım sürecinde
sıcaklıkta olumsuz bir kırılma olmadığı ancak su seviyesinin korunamadığı
gözlenmiştir. Bu nedenle bu lokasyon geribasım işlemi için uygun
görülmemiştir.

33
 6. 6 ncı seçenek dayka dik doğrultuda LWN-4 kuyusuna 300 metre uzaklıkta
bir kuyudur. Bu noktada da sıcaklık korunmasına karşın su seviyesinde bir
kazanım olmadığı görülmüştür Şekil 13, 14.

7. 7 nci seçenek dayka dik doğrultuda LWN-4 kuyusuna 180 m. uzaklıkta bir
kuyudur Şekil. 15, 16'da görüldüğü gibi su seviyesinde 50 m. yükselme
sağlanmıştır. 800 gün sonra sıcaklık düşmesi yalnız 6 °C olmuştur.

Yukarıda açıklanan 7 model içerisinde 3, 4, ve 7 nolu lokasyonlardan geribasım

işlemi olumlu sonuçlar vermiştir. Bu üç nokta içerisinde en iyisi de bulunabilir. 4 nolu
lokasyon LWN-4 kuyusuna 180 m uzaklıkta olduğu için ekstra bağlantılar
gerektirecektir, çok daha az ekonomik olacaktır. Diğer taraftan 7 nolu lokasyon (180 m)
LWN-4 üretim kuyusuna en yakın olmasına rağmen 3 nolu lokasyona (600 m) göre su
seviyesinde kazanım 10 m. daha azdır, ayrıca 6 °C sıcaklık düşmesi söz konusudur. Bu
nedenlerden dolayı geribasım işlemi için en iyi seçim 3 nolu lokasyondur.

KIZILDERE JEOTERMAL SAHASI

Kızıldere jeotermal sahası (Çağlar, 1961) den beri 100°C sıcaklıklı kaynaklan ile
dikkat çekmiştir. İlk çalışmalar (Uysallı, 1967), ile başlamış, 1969 da ilk derin sondaj
yapılmıştır. Daha sonra Uysallı, Keskin, 1969 da ilk derin sondaj yapılmıştır. Tan,
(1982) üretim testleri, Sahanın modelleme Çalışmaları Şimşek (1982), (1985),
yapılmıştır. 1984 yılında ise ilk elektrik üretimi başlamıştır. Santralın kurulu gücü 17.5
MW dır. Kuyularda yeterli buhar elde edilemediği için 1985 ve 1986 yıllarında açılan
KD-20, KD-21, ve KD-22 kuyularının katkılarıyla üretim 40-50 milyon kwh değerine
ulaşabilmiştir. Kuyularda gözlenen kabuklaşma (CaCO3) üretimi hızla düşürmüştür
Şekil, 17 ve 18.

1987 yılına kadar kuyularda mekanik temizlik ile kabuklaşma temizlenmiş,

sondaj çamurunun rezervuarda oluşturduğu kil birikmesi kirlenmelere neden olmuştur.
Bundan sonra asitlenme işlemleri yapılmıştır. 1987 yılında yapılan mekanik temizlik ve
asitleme operasyonları ile 6 kuyuya HCL basılmıştır (Aksoy, Erkan, Durak, 1983).
Yapılan asitlemelerin sonuçlan müspet olmuştur. 1987 ve 1988 yıllarında DAL,
AQUATER ve ENEL firmaları ile TEK ve MTA müşterek sahanın geliştirilmesine
yönelik çalışmalar yürütmüşlerdir.

34
 1989 yılında test çalışmalarına devam ederken, 1990 yılında da sahadaki
mekanik temizlik işlerinde KD-7 kuyusunda RCHP (Rotatting Head Control Preventer)
denemesi başarılı olmuştur. 1991 yılından beri tüm kuyular bu sistemle
temizlenmektedir.

Daha sonra sahada yapılan asitlemeler ve üretim testlerinin sonuçlan ve

bulguları arazideki üretim potansiyelinin artmasına fakat arazinin üretim kapasitesinin
ümitlendiği görülmüştür. 1993 yılında ise en yüksek performansa erişilmiştir.

Sahada sürekli olarak bulunan test ekibi çalışmalarını sürdürmekte ve

çalışmaların sonucuna göre mekanik temizlik ve asitleme önerilmekte ve
uygulanmaktadır. Test çalışmalarında kuyuların üretimleri, sıcaklıkları, basınç ve gaz
ölçümleri yapılmakta TEK ve MTA arasındaki sözleşmede yer alan kuyu testleri
periyodik olarak ve gerektikçe yapılmaktadır.

Saha için en uygun ve ekonomik temizlik yönetimi RCHP ile üretim halinde
temizliktir. Bu yöntem 1991-1993 yılları arasında uygulanmış, üretimde artış ve
süreklilik sağlanmıştır. Bu yöntemin seçeneği olan inhibitör uygulaması kullanılan
yöntemden birkaç kat daha pahalı olup, başarı şansıda tartışmaya açıktır. Bunların
ekonomik tartışması (Aksoy, Erkan, Durak, 1993) de tartışılmıştır. İnhibitör uygulaması
pahalıdır. Dışa bağımlıdır. Başarısı kesin değildir.

SAHANIN GELECEĞİ

Tablo 1: Sahadaki yıllık jeotermal akışkan ve Enerji Üretimi (Aksoy, Erkan,

Durak, 1993’den alındı).

Yıllar Jeotermal Akışkan Enerji (milyon kwh)

(milyon ton)
1984 1.96 22.1
1985 0.53 5.9
1986 3.84 43.5
1987 5.11 57.8
1988 6.01 68.3
1989 5.53 62.6
1990 7.07 80.1
1991 7.18 81.3
1992 6.14 69.6
1993 6.70 76.0

35
 Yine aynı çalışmadan öğrendiğimize göre 1987-1993 arası yapılan üretime
karşılık üretim kuyularında 4 barlık basınç düşümleri gözlenmiştir. Yıllık ortalama
bazında bakıldığında 0.58 bar olmaktadır. Şekil 18'de görüleceği gibi gözlem
kuyularında saha üretiminin 700 ton/saatin altına düşmesiyle seviye basınç
yükselirden olduğu tespit edilmiştir. Tüm kuyulardaki test sonuçlan birbirlerine
paralel sonuçlar vermekte ve incelenen 7 yıllık süre içerisinde ortalama 4 barlık
düşüm göstermektedir. Ortalama yıllık 71 milyon kwh enerji üretildiğinde 0.58
barlık basınç düşümü meydana gelmektedir. (Aksoy, Erkan, Durukan, 1993) Yine
aynı çalışmada görüleceği gibi üretim yapılırken birinci rezervuarda kalan gözlem
kuyularında da diğer kuyulara paralel basınç düşümleri aradaki bağlantıyı
kanıtlamaktadır. Şekil 19 ve Şekil 20 de ise sahada üretim miktarları ile yapılmış
olan çalışmaların test, temizlik ve diğer çalışmaları yıllık kwh maliyeti
gösterilmiştir.

Kızıldere jeotermal sahasının jeolojisini incelemiş olan Şimşek (1985) de

gösterildiği gibi graben şekilli bir sistem olup dipten beslenmeli, Tekkehamam ve
Kızıldere sahaları temelden irtibatlı gösterilmiştir. Ancak bölgesel jeoloji incelendiği
zaman bu sistemlerin kendi içlerinde bağımsız yatay uzanımlı kırık sistemleri ile D-B
uzanırdı sistemler olduğu görülmüştür. Şekil 21.

Aksoy ve diğerleri (1993) de Kızıldere jeotermal sahasında geribasımı

tartışmışlardır. Geribasım yapılacak sahanın seçiminin çok önemli olduğu söylenmiştir.
Geribasım çalışmalarında geri basılacak akışkanın çok erken üretim yapan zonlara
erişmemesi çok iyi tasarlanmalıdır denmekte fakat yer önerilmemektedir. Yine aynı
çalışmada geribasım çalışmalarının maliyet hesaplarının çok iyi yapılması önerilmiştir.
Tekkehamam sahası en uygun geribasım sahası olarak önerilmiş. Kuzeyden yapılacak
geribasımın soğuk su girişini hızlandıracağı söylenmiştir. İlk hedef olarak KD-9
kuyusunun kullanılması önerilmiş.

Önceki bölümde verildiği gibi Laugaland jeotermal sahasında yapılmış olan test
ve bilgisayar programlarının sonuçları ile Kızıldere Jeotermal sahasının jeolojik yapısı
müşterek olarak değerlendirildiği taktirde Kızıldere jeotermal sahasına yapılacak
geribasım sahasının seçimi üretim zonlarına 2-3 km uzaklıkta, sistemi besleyen fay
zonlarına yapılacak şekilde bir yer seçimi ile geri basım test çalışmalarına başlanması
önerilebilir.

36
SONUÇ VE ÖNEMLER

11 yıl boyunca LWN-4 kuyusu sezona bağlı olarak 10 lt/sn 25 l/s debi ile üretim
yapılmıştır. İlk iki yılda su seviyesinde büyük düşmeler olmuştur. Daha sonra üst
akiferden beslenmeler nedeniyle rezervuarda su seviyesinde düzelmeler görülmüştür.

Bugünkü üretim geribasım olmadan sürdürülürse LWN-4 üretim kuyusuna su

seviyesinde yılda l m. dolayında düşmeler olacaktır. Gelecek 10 yıl içerisinde sıcaklıkta
düşme olmayacaktır.

Laugaland jeotermal sahasından daha fazla enerji sağlamak için "geribasım" iyi
bir alternatiftir. Geribasım için en iyi lokasyon LWN-4 kuyusuna 600 m. uzaklıkta Dayk
boyunca kuzeye doğru hat üzerindedir.

Geribasım'la birlikte 200 gün içerisinde su seviyesinde 50-60 m yükselme

sağlanacaktır.

Geribasım 10 1/sn'de sabit tutulursa ve sıcaklığı 40°C olursa 10 yıl ilerisinde

rezervuardaki soğuma yalnız 2-3 °C olacaktır.

Uygulamalı ve model çalışma sonuçlan Laugaland jeotermal sahası için yeterli

ve uygun sonuçlar vermiştir.

Aynı yöntemlerin ve düşüncelerin ışığında Denizli-Kızıldere jeotermal sahasında

yapılacak geribasım çalışmalarında seçilecek jeolojik modellemelerin çok iyi
tasarlanması gereklidir. Bu tasarlanan modellere göre geribasım testlerinin planlanması
önerilebilecektir. Dipten beslenmeli iki farklı sistem, veya birleşik sistem kabul edilse
dahi her iki tip modellerin ayrı ayrı test edilmesi en doğru sonuçları verecektir.

37
VI. BÖLÜM

JEOTERMAL VE PETROL SAHALARINDA CaCO3 ÇÖKELMESİ

ÖZET

Kalsiyum karbonat çökelmesi, jeotermal sahalarda ve bazı petrol sahalarındaki

üretim veya enjeksiyon kuyularında yeraltı ve yerüstü donanımlarında daralmalara ve
tıkanmalara neden olarak bir takım işletim sorunlarına ve dolayısıyla ekonomik
kayıplara neden olur. Ayrıca petrol sahalarında enjeksiyon durumunda ve bazı hallerde
üretim durumunda da formasyon gözeneklerinin tıkanmasına dolayısıyla geçirgenlikte
azalmaya neden olarak kuyuya olan akışı veya enjeksiyonu önler.

Karbonat çökelimini meydana getiren iyonlar bakımından, rezervuar

koşullarında, dengede olan sulu çözelti üretimden dolayı meydana gelen basınç düşümü
sonucu kalsiyum karbonata göre aşın doymuş hale gelir. Gözenekler ve üretim-
enjeksiyon donanımları boyunca sürekli olarak akan aşırı doymuş çözelti içerisindeki
kalsiyum karbonat kristalleri uygun koşullar bulduğunda gözenek ve donanım
yüzeylerine tutunarak gittikçe kalınlaşan sert tabakalar halinde çökelirler. Oluşan bu
tabakalar zamanla çap daralmalarına neden olarak akışı önlerler.

Bu bildiride kalsiyum karbonat çökelmesi olayı ayrıntılı olarak anlatılmakta ve

karbonat çökelmesiyle ilgili, bölümümüzde geliştirilen bir model sunulmaktadır. Ayrıca
model sonuçlan saha sonuçlarıyla kıyaslanmaktadır.

GİRİŞ

Petrol ve jeotermal sahalardan üretilen suyun içerdiği minerallerin kimyasal

tepkimeleri sonucunda doğal olarak çözülemeyen bazı bileşikler suyla temas eden
boruların iç yüzeyinde veya diğer donanımlarda çökelerek birikebilirler.Suyun
bileşimine bağlı olarak mineral çökelmesini oluşturan bileşikler arasında kalsiyum
karbonat, magnezyum karbonat, kalsiyum sülfat, stronsiyum sülfat, baryum sülfat,
silikat ve demir bileşikleri sayılabilir. Minerallerin çökelmesi ve birikmesi sonucunda
boruların çapları azalır ve donanımlar kullanılamaz duruma gelebilirler. Dolayısıyla,
petrol ve jeotermal sahalarda suyun üretimi, depolanması, enjekte edilmesi ve diğer
işlemlerden geçirilmesi durumunda mineral çökelmesinin kontrolü gerekir. Ancak bu

38
oldukça karışık bir kimyasal durum olup çökelmenin önlenebilmesi için uzman bilgisine
gereksinim vardır. Genelde, kontrol etmek için çökelmenin birikimine kadar beklemek
akıllı bir yaklaşım olmaz. Bu çalışmada incelenen çökelme eğilimi veya miktarını veren
bazı tahmin modellerinin önceden kullanılması ileride olabilecek önemli çökelme
sorunlarına bağlı olarak erken önlem alma yöntemlerini veya tekniklerini gündeme
getirebilir.

Çökelmenin bir potansiyel sorun olması durumunda çökelmeyi engellemek

amacıyla çökelmeyi geciktiren veya önleyen kimyasal maddeler (ınhibitors)
kullanılabilir. Bu tür kimyasal maddeler çökelebilecek maddelerin kristallerinin
büyümesini durdurur ve dolayısıyla birikimi önler. Kimyasal maddelerin
kullanılmaması durumunda ise kuyu içinde biriken mineral bileşikleri mekanik işlemler
veya asitleme gibi yöntemlere başvurularak temizlenir.

Mineral çökelmesi, su içindeki minerallerin aşın doymuşluğa (supersaturation)

ulaşması, çözünmüş gazların (CO2 gibi) sudan ayrışması, basınç ve sıcaklık koşullarının
değişmesi ve iyonik yapılan uyumsuz olan suların karışması gibi nedenlerle oluşur.

Petrol sahalarında petrol ve doğal gazla birlikte önemli miktarlarda su üretilir.

Orijinal rezervuar koşullarında üretilen suyun kimyasal bileşimi termodinamik
dengededir. Ancak kuyu dibinden yüzeye doğru akış sırasında sıcaklıkta ve daha
önemlisi basınçta azalma otur. özellikle basınçtaki azalma nedeniyle suyun
termodinamik dengesi bozulur, bileşimindeki çözünmüş gaz olan CO2 sıvı fazdan
ayrılarak gaz fazına geçer. Dolayısıyla CO2'in kısmi basıncında azalma olurken su
içindeki karbonat dengesi bozulur. Bozulan denge sonucunda CaCO3 oluşur. Oluşan
CaCO3 hidrodinamik ve kinetik koşulların elverdiği yerlerde, özellikle ani basınç
düşümleri olan ve kristal birikimine olanak sağlayan pürüzlü boru iç yüzeylerinde,
çöker ve birikir.

Jeotermal sahalardaki CaCO3 çökelmesi olayı petrol sahalarındakine benzerdir,

önemli farklılıklar petrol sahalarında su ile petrol birlikte üretilirken jeotermal sahalarda
sadece su üretilmektedir. Üretim kuyusu dibindeki basınç ve sıcaklık koşullarına bağlı
olarak rezervuardan üretim kuyusuna giren su tek fazlı olabileceği gibi su ve buharın
birlikte olduğu iki fazlı durumlarla da karşılaşılabilir. Türkiye'deki en önemli jeotermal
rezervuarlar olan Kızıldere ve Germencik rezervuarlarında rezervuar basıncının

39
yüksekliğinden dolayı yüksek basınçlı sıcak su tek faz olarak kuyu dibine girer. Kuyu
içinden yüzeye doğru akış sırasında ayrışma noktası (flash point) basıncı daha yüksek
olan CO2 sıvı fazdan ayrılarak gaz fazına geçer. Daha sonra da su fazı buharlaşmaya
başlar. Yüzeyde üretilen gaz faz içinde buhar ve CO2 birlikte bulunur. Petrol
sahalarından üretimde ise yüzeydeki gaz faz içinde sudan ayrılan CO2 ve petrolden
ayrılan hafif hidrokarbonlar birlikte bulunurlar. Jeotermal üretim kuyusunda CO2'in sıvı
fazdan ayrıldığı noktada suyun kimyasal dengesi bozulur ve petrol üretim kuyusundaki
duruma benzer olarak CaCO3 oluşur, uygun ortam ve koşullarda çökelerek birikir.

Bu çalışmada önce CaCO3 çökelmesini tahmine yarayan bir model tanıtılacak ve

daha sonra petrol ve jeotermal sahalarında CaCO 3 çökelmesinin görüldüğü yerlerde
model uygulanarak model sonuçlan ile saha sonuçlan tartışılacaktır.

KALSİYUM KARBONAT ÇÖKELMESİ

Kalsiyum karbonat çökelmesini açıklamak için sudaki karbonat

bileşenlerinin davranışlarının bilinmesi gerekir. Genellikle sulu çözeltilerin karbonat
sistemleri

CO2(g) CO2(s) (1)

CO2(s) + H2O H2CO3 (2)

H2CO3 HCO-3+H+ (3)

HCO-3 CO3-2+H+ (4)

şeklinde iyonlara ayrışırlar. Sistemi oluşturan ana bileşen CO 2 olduğu için tümü CO2
bileşenleri olarak adlandırılır. Görüldüğü gibi suda çözünen CO 2 karbonik asidi
oluşturarak çözeltiye asidik yapı kazandırmaktadır. Henry kanununa göre suda çözünen
gaz kısmi basıncıyla doğru orantılı olduğu için CO 2’in kısmı basıncı çözeltinin pH'ı
üzerinde etkin parametere olacaktır. Denklem 3 ve 4'deki tepkimelerde çözeltiye hem
H+ iyonu hem de karbonat iyonları verildiği için bu sistem aynı zamanda çözeltinin bir
tampon çözeltisi gibi davranmasını sağlar.

CaCO3 çözelti dengesi ise

Ca+2 + CO3-2 CaCO3(k) (5)

40
 Ca+2 + HCO-3 CaCO3(k) + H+
(6)

Ca+2 + 2 HCO-3 CaCO3(k) + CO2(g)+H2O

(7)

şeklinde çözeltinin bulunduğu koşullara göre gerçekleşir.

Karbonatların çökeliminde doğal olarak en etkin parametre pH'dır. pH'ın yüksek

olması çözeltideki karbonat iyonlarının derişimini artıracağı için çökelmeyi artırır.
Çözünmüş karbondioksit veya karbondioksitin kısmı basıncı çözeltide karbonik asit
oluşmasına neden olduğu için pH değerini düşürmekte dolayısıyla CaCO 3 'm
çökelmesini önlemektedir. Şekil l sıcaklık ve karbondioksitin kısmi basıncının CaCO3
çökelmesi üzerindeki etkisini göstermektedir. Sıcaklık arttıkça çökelme eğilimi artmakta
buna karşılık kısmi basınç artıkça çökelme eğilimi azalmaktadır. Artan sıcaklık CO 2'in
kısmi basıncının çökelme eğilimi üzerindeki etkisini azaltmaktadır.

Çözeltide bulunan diğer iyonlar yani çözeltinin iyonik gerilmesi (ionic strength)
çözünürlüğü artırıcı yönde etki etmektedir.

Çökelmeyi etkileyen diğer faktörler kinetik ve hidrodinamik faktörlerdir. Bunlar

özellikle termodinamik denge sağlandıktan sonra etkili olurlar. Çökeltilerin bir yerde
tutunması , kristal şeklinde büyümesi vs. kinetik etkilere; akışın laminer ve türbülanslı
olması veya akışın faz davranışı hidrodinamik etkilere girer. Örneğin CaCO 3 çökelmesi
kışın türbülanslı olduğu yerlerde daha fazla gözlenmektedir.

KALSİYUM KARBONAT ÇÖKELMESİNİN MODELLENMESİ

Literatürde CaCO3 çökelimini tahmine yarayan korelasyonları ve modelleri

sunan pek çok çalışma vardır3'9. Bu çalışmalarda genellikle çözünürlük denge
denklemleri kullanılarak çökelmenin olup olmayacağını belirleyen korelasyonlar
geliştirilmiştir. En genel durumda çökelme eğilimi doymuşluk göstergesi (saturation
index) ile belirlenmektedir. Genellikle

MeAn Me+An (8)

şeklinde çözünen çökeltiler için doymuşluk göstergesi

Is = log [(Me*An)/Ksp] (9)

41
şeklinde tanımlanmaktadır. Burada

Is : Doymuşluk göstergesi,

Me*An : İyonların aktivitelerinin çarpımı,

Ksp : Çözünürlük çarpım değeri.

Bu tanıma göre

Is > 0 Çökelme eğilimi

Is = 0 Doymuşluk durumu

Is < 0 Çökelme olamaz

Bu tanım ilk defa CaCO3 çökelimi için Langelier tarafından geliştirilerek

Is = pH-pCa-pAlk-K (10)

şeklinde sunulmuştur. Burada

pCa : Çözeltideki Ca+2 iyonu derişiminin negatif logaritması,

pAlk : Çözeltinin Alkalinite değerinin negatif logaritması,

K : Çözeltiye ait sabit. (Basınç sıcaklık ve iyonik gerilmenin fonksiyonu.

Buradaki K sabiti düşük sıcaklık ve basınçlarda hesaplanarak verilmiştir. Stiff-

Davis K sabitinin daha yüksek sıcaklık, basınç ve iyonik gerilmelerde hesaplanmasını
sağlayan grafikler yayınladı. Oddo- Tomson Denklem 9'dan hareketle doymuşluk
göstergesini pH’dan bağımsız olarak hesaplayan korelasyonlar geliştirdi. Sunulan model
aynı zamanda pH değerimde hesaplamaktadır. Ayrıca geçerli olduğu basınç, sıcaklık ve
iyonik gerilme aralığı çok geniştir. Valone-Skillern Stiff- Davis sabitini kullanarak
çökelebilecek maksimum kalsiyum karbonat miktarını da hesap eden bir bilgisayar
programı yaptıklarını açıkladılar. Uğur,Çiğ ve Satman doymuşluk göstergesi yanı sıra
çökelebilecek maksimum kalsit miktarım hesaplayan bir model sundular. Satman-
Alkan yine çözünürlük denge denklemlerinden hareketle geliştirdikleri modelde hem
aktivite katsayılarını hesaplayan, hem de basınç, sıcaklık ve CO 2 in gaz fazındaki
değişimini veren bir model geliştirdiler. Model doymuşluk göstergesini ve çökelme
eğilimi olması durumunda çökelebilecek maksimum CaC03 miktarını hesaplamaktadır.
Bu modellerden farklı olarak Englander yayınladığı çalışmasında çökelme miktarını

42
çözeltinin iletkenliği yardımıyla nasıl hesaplanacağını açıklamaktadır. Bu çalışmada da
önceden hazırlanmış bir kalibrasyon eğrisi çalışmanın koşullarını sınırlamaktadır.
Bunların dışında Yeboah ve diğerleri ve Bertero ve diğerleri sadece termodinamiksel
değil kinetik ve hidrodinamik etkilerinde göz önüne alındığı modeller, ayrıntılarını
belirtmemekle beraber, sunmuşlardır.

Bu bildiride sunulan ve bölümümüzde geliştirilen model ise doymuşluk

göstergesini Denklem 9'u esas alarak hesaplamakta, doymuşluk göstergesinin pozitif
çıktığı durumlarda çökelebilecek maksimum CaCO3 miktarını vermektedir. Gerekli olan
denge sabitleri ve diğer katsayılar Oddo-Tomson tarafından geliştirilen korelasyonlar
kullanılarak hesap edilmektedir. Çökelebilecek maksimum CaCO3 miktarım
hesaplamada çözünürlük dengesi göz önüne alınmaktadır. CaCO3 çökelmesi
geçekleştiğinde hem Ca+2 hem de CO3-2 iyonu derişiminde çökelen miktar kadar azalma
olacaktır. Çökelme sonrası iyonların derişimleri çarpımı çözünürlük çarpımına eşit
olacaktır;

(Ca+2 - Q) (CO3-2 - Q) = Ksp (11)

Burada Q çökelebilecek maksimum CaCO3 miktarıdır.

Denklem Q'ye göre çözüldüğünde

elde edilecektir.

Daha öncede vurgulandığı gibi karbonatlar yeraltı sularının bulunduğu

koşullarda genellikle HCO-3 formunda bulunduğu için su analizlerinde ölçülen karbonat
parametresi HCO-3 tır Eşitlik HCO-3 a göre düzenlenirse

elde edilir.

Burada:

H+ : Çözeltideki hidrojen iyonu derişimi( = 10-pH),

K : Karbonik asidin ikinci denge sabiti.

43
 Model basınç, sıcaklık, suyun iyonik bileşimi, pH veya gaz fazı olması
durumunda gaz fazı içindeki olmaması durumunda sıvı fazdaki CO 2 oranını veya yüzey
koşullarındaki CO2'in kısmı basıncının veri olarak girilmesi durumunda doymuşluk
göstergesini, çökelme eğilimi olması durumunda çökelebilecek maksimum CaCO3
miktarını vermektedir. Ayrıca kuyu içi boyunca veya yüzeyde basınç ve sıcaklık
dağılımının bilinmesi durumunda basınç ve sıcaklığa bağlı olarak doymuşluk
göstergesini hesaplamakta çökelme eğilimi olması durumunda çökelmeden dolayı
kalsiyum iyonunda oluşan olası azalmayı saptamaktadır. Geliştirilen bu modelden elde
edilen sonuçlan yukarıda sözü edilen model sonuçları ile karşılaştırmak amacı ile
kaynak 5 'de verilen su örnekleri kullanıldı. Su örneklerinin kimyasal bileşimi ve
modellerden elde edilen sonuçlar Çizelge 1'de verilmektedir. Sonuçlardan görüldüğü
gibi burada sunulan model literatürde sunulan modellerle uyumluluk sağlamaktadır.
Stiff-Davis ve Oddo-Tomson tarafından sunulan modeller yalnızca doymuşluk
göstergesini hesaplamaktadırlar.

SAHA UYGULAMALARI

Türkiye'de Kızıldere ve Germencik jeotermal sahalarında CaCO3 çökelmesi

vardır. Şekil 2 'de Kızıldere jeotermal sahasında çekilmiş bir fotoğraf görülmektedir
Burada boru çapı çökelmeden dolayı önemli derecede azalmıştır. Şekil 3'de ise
Türkiye'de bulunan bir petrol sahasına ait kuyunun toplama tankı ile kuyu başı
arasındaki boru hattında meydana gelen CaCO 3 çökelmesi görülmektedir. Çizelge 2 'de
Germencik sahasına ait bir kuyuda yapılan su analiz sonuçları ve kuyu basınç ve
sıcaklık değerleri verilmektedir. Çizelgedeki Ca+2 iyonu derişimine dikkat edilecek
olunursa kuyu dibinde derişim 38.6 mg/1 iken yüzeyde derişimin l ppm'in altına
düştüğü görülmektedir. Ca+2 iyonu karbonatlarla birleşerek çökelmiştir. Kalsiyum iyonu
derişiminde meydana gelen kayıp yardımıyla çökelen CaCO3 miktarı 95 mg/1 olarak
hesaplanır. Kuyu dibi koşullan modelde yerine yerleştirildiğinde yapılan işlem sonucu
çökelebilecek maksimum CaCO3 miktarı 96 mg/1 olarak bulunmaktadır. Şekil 3'de
fotoğrafı gösterilen petrol sahasındaki durum içinde model çalıştırılmıştır. Kuyu başında
alınan, yerinde ve laboratuarda analizi yapılan suyun kimyasal bileşimi ve kuyuya ait
diğer bilgiler Çizelge 3'de verilmektedir.

44
 Modelde elde edilen sonuçlar Şekil 4. a,b,c 'de grafiksel olarak gösterilmektedir.
Şekil 4a 'da boru hattı boyunca oluşan basınç düşümüne karşılık doymuşluk
göstergesindeki değişim gösterilmektedir. Görüldüğü gibi basıncın 90 psi 'dan az olduğu
değerlerden itibaren çökelme eğilimi başlamaktadır. Toplama tankına giriş basıncı 40
psi olarak ölçüldüğüne göre 90 psi dan küçük basınçların etkin olduğu boru
kesimlerinde çökelme olacaktır Şekil 4b'de ise basınç düşümüne bağlı olarak
çökelebilecek maksimum CaCO3 miktarı gösterilmektedir. Çökelebilecek maksimum
miktar düşen basınçla artma göstermektedir. Bunun nedeni CaCO 3 çözünürlüğünün
gittikçe azalmasıdır. Ca+2 iyonu derişiminin çökelmeyle değişimi Şekil 4c'de
gösterilmektedir.

Her iki örnekte de model sonuçlan saha sonuçlan ile uyumluluk göstermektedir.
Aslında model ve saha sonuçlarının uyumlu çıkmasında sahada ve laboratuarda yapılan
ölçümler önemli rol oynar. Yapılacak yanlış bir ölçüm model sonuçlarını gerçek
sonuçlardan önemli derecede uzaklaştırır. Örneğin önemli bir parametre olan HCO -3
değerinin alkaliniteye eşit alınması fosfat, asetat , borat bileşenleri veya çözünmüş H 2S
içeren sularda, bu bileşenler alkaliniteyi artırdığı için, HCO -3 derişiminin
bulunduğundan daha büyük alınması anlamına gelir. Aynı şekilde pH değeri yüksek
basınç ve sıcaklıklarda zor ölçüldüğü için bu değeri hesaplamada kullanılan CO2'in de
doğru olarak saptanması gerekir.

SONUÇLAR

Bu çalışmadan elde edilen sonuçlar aşağıda sıralanmaktadır.

(1) Bölümümüzde geliştirdiğimiz modelden elde edilen sonuçlar gerek jeotermal

sahada gözlenen gerekse de petrol sahasında gözlenen sonuçlarla uyum
sağlamıştır.
(2) Model suyun kimyasal bileşiminin ve bulunduğu koşullar bilinmesi
durumunda doymuşluk göstergesini ve çökelme eğilimi olması durumunda
çökelebilecek maksimum CaCO3 miktarını vermektedir. Ayrıca basınç ve
sıcaklık parametrelerinin yere göre değişimi bilindiği takdirde basınç ve
sıcaklığın fonksiyonu olarak çökelebilecek maksimum CaCO3 miktarını
vermektedir.
(3) Modellerden doğru sonuç elde etmek her şeyden önce yapılan su
analiz sonuçlarının belirtildiği koşulları doğru olarak temsil etmesine bağlıdır.

45
VII. BÖLÜM

JEOTERMAL SAHALARIN BAZI ÖZELLİKLERİ VE JEOTERMAL SAHA

MODELİ

Yukarıda belirtildiği gibi Jeotermal sahalarda sıcaksu ve buharın nerede ve nasıl

kaynaklandığını ana hatları ile açıkladıktan sonra, bu sahaların hangi özelliklere sahip
olduğunun bilinmesi gerekmektedir.

Jeotermal sahaları oluşturan özellikler ve bu özelliklerin doğal sonucu olarak

ortaya çıkan hususları şu şekilde açıklanabilir.

a - Jeotermik enerji sahalarında elde edilen akışkanlar meteorik orijinlidir. Bu

durum izotopik analizler sonucu elementlerin bulundukları oranlar yardımıyla tespit
edilmiştir.

Bunun doğal sonucu olarak, bir jeotermik enerji sahasını bir artezyen sistemi
şeklinde düşünmek mümkün olmuştur. Böylece sistem, l - bir beslenme alanından, 2 -
suları yeterli bir sıcaklığa ve enerji potansiyeline yükseltecek derinliklere ve alanlara
yayılmasını sağlayacak bir sirkülasyon alanından ve 3 -yine, geçirimsiz ortamlar içinde
yer alan geçirimli ortamlar yolu ile satha yakın yerlere kadar erişen ve " Jeotermik
Enerji Sahaları" adı verilen bölümlerden oluşur. Jeotermik enerji sahalarında bu çeşit
geçirimli kısımlar rezervuar veya Jeotermal akifer adını alırlar. Rezervuarların yüzeye
ulaşması mümkün olduğu gibi, sıcak su ve buhar sızıntıları şeklinde belirtiler vermesi
veya gözle görülür hiç bir işaret vermemesi de mümkündür.

Yukarıda açıklanan durumun yine doğal bir sonucu olarak, her jeotermik enerji
sahasının belirli bir statik seviyesi bulunacaktır.

b - Jeotermal sistemlerde ısı iletimi, ısı taşıyıcısı olan suyun konveksiyonu

yoluyla olmaktadır. Sistemin geçirgen kısımlarındaki geçirgenlik sekonder
geçirgenliktir. Bu nedenle jeotermal akiferin her yerinde sıcaklık aynıdır.

c - Rezervuarın belirli bir kısmında suyun buhar veya sıvı fazında oluşu, sadece
bu kısımdaki basınç ve sıcaklığa bağlıdır.

46
 Aynı zamanda, kaynama noktası - derinlik eğrisini ve eğrinin modele
uygulanışını da kapsamaktadır. Modeldeki düşey derecelendirme bu amaçla büyük
alınmıştır (Tezcan,1973).

Kaynama noktası - derinlik eğrisi, çeşitli basınçlarda suyun kaynadığı sıcaklığı

gösteren bir basınç - sıcaklık eğrisidir. Belirli bir basınç için suyun sıcaklığı, bu basınca
ait kaynama sıcaklığından büyük ise su, buhar fazında, küçük ise sıvı fazında bulunur.
Bu eğriyi jeotermal rezervuarlara uygulayabilmek için her 10 m derinlik artışının l
kg/cm2 lik basınç artışına karşılık geldiği hususu göz önünde tutularak, derinlik
cinsinden işaretlenmiştir. Rezervuarın belirli bir derinlikteki basıncı, statik seviyeye
nazaran derinliğe bağlı olduğundan, kaynama noktası - derinlik eğrisinin başlangıcı,
statik seviyeye intibak ettirilerek kullanılır. Şekil - 7 de rezervuar sıcaklığının 200 °C
olması halinde, rezervuarda suyun buhar ve sıvı olma durumu gösterilmiştir. Bu
sıcaklıktaki su, 16 kg/cm2 nin altındaki basınçlarda buhar, üstündeki basınçlarda ise sıvı
durumunda olacağından, rezervuarda, su - buhar ayrım yüzeyi statik seviyenin 150 m
altında bulunan, bir buhar deposu oluşacaktır.

Böylece, bir jeotermal sahada, kuru buhar üretim elde edilebilmesinin, sondajın
alt ucunun, rezervuardaki buhar deposu içinde bulunması halinde mümkün olacağı
görülmektedir. Kuyu dibinin sıcak su içinde bulunması halinde ise, kuyu başının statik
seviyenin altında veya üstünde olduğuna göre, artezyen halinde fışkırır yahut da su
statik seviyeye kadar yükselir ve orada kalır.

Diğer yandan, sahada büyük miktarda bir üretim sonucu buhar deposu, daha
evvel sıcaksıı veren kuyuların diplerini de kapsayacak şekilde genişleyebilir ve bu
kuyuların da buhar verir hale gelmesine neden olabilir (Tezcan,1973).

Bu şekilde, yukarıda verilmeye çalışılan modelle ilgili açıklamadan l -

rezervuarın lokasyonu, şekli, derinliği 2 - rezervuar içindeki akışkanın sıcaklığı ve 3 -
sıcak suyun statik seviyesi bilindiği taktirde, rezervuarın buhar taşıyıp taşımadığının ve
buhar deposunun yerinin tespitinin mümkün olduğu sonucu çıkmaktadır.

47
Dünya Üzerindeki Jeotermal Enerji Kaynakları

Bilindiği gibi ortalama olarak yerin ısısının yüzeyden itibaren her 33 m de l °C

yükseldiği kabul edilir. Fakat yapılan çalışmalarda bu ısının dünyanın bazı bölgelerinde
çok yükseldiği anlaşılmıştır. Bu gibi ortalama ısının çok üstünde olan bölgeler jeotermal
enerji bakımından çok önemli olduğu görülür. Bu bölgeler yeryüzünde gelişigüzel
dağılmış olmayıp belirli kuşaklar gösterirler (Şamilgil - 1973)(Şekil - 8).

Yeryüzünde, yapılan ısı akımı (heat flow) ölçme çalışmaları ile ısı akımının
yüksek olduğu sahalar tespit edilmiştir. Özellikle Amerikalıların ve Japonların yapmış
olduğu çalışmalarla Pasifik ve Atlantik Okyanuslarının derin kesimlerinde ısı akımının
yüksek olduğu kuşaklar ortaya çıkarılmıştır.

Bu ısı akımının yüksek olduğu kuşakların aynı zamanda okyanusun

derinliklerinde tespit edilmiş olan eşik zonlara paralel olduğu anlaşılmıştır. Daha sonra
bu zonların özel bir strüktüre sahip ve volkanizma ile de bağlı olduğu ortaya
çıkarılmıştır.

Ayrıca yeryüzünde bugüne kadar tespit edilen deprem kuşaklarının da, bu ısı
akımının yüksek olduğu aktif yarık zonlarla yakın ilişkide olduğu sonucuna varılmıştır.
Yani depremler, çoğunlukla aktif fayların bulunduğu belirli kuşaklarda oluşmaktadır. Bu
kuşaklar aynı zamanda bugün ve tarihi zamanlarda aktif olan volkanların bulunduğu
kuşaklardır. Aynı kuşakların yüksek ısı akımının bulunduğu kuşaklar olduğu da
anlaşılmaktadır.

Yukarıda belirtilen kuşaklar ıs; akımı ihtiva eniklerine güre aynı zamanda
jeotermal imkanlar acısından da önemli sahalardır. Nitekim zamanımıza kadar jeotermal
çalışmaların yapıldığı sahalar genellikle bu kuşaklara isabet etmektedir. Şu halde dünya
ölçüsünde deprem zonları, aktif volkanik yer ve zonları, aktif fay zonları ile jeotermal
imkanları meydana getiren yüksek ısılı zonlar birlikte mütalaa edilerek korelasyona tabi
tutulduğunda, birbirleri ile yakında ilgili oldukları görülür.

Dünya ölçüsünde yapılan çalışmalarda özellikle aktif volkanların bulunduğu

sahalar genellikle ısı akımının yüksek olduğu sahalar olduğu tespit edilmiştir. Bu gibi
sahalarda magma yeryüzüne kadar çıkabildiğine göre, ısıtıcı olarak başlıca etkendir. Bu
durum tarihi devirlerde aktif olup da günümüzde sönmüş görünen volkanların hemen
yanında da bulunmaktadır. Volkanlar genellikle aktif faylarla bağlantılıdırlar.
48
 Volkanik kayaçlar özelliklerine göre yüksek poroziteli veya düşük poroziteli
olabilmektedir ve faylar, kırık ve çatlaklar bu poroziteyi arttırmaktadır.

Isı kaynağının yakın olduğu genç volkanik sahalarda tektonik yapının uygun
olduğu ve volkanik kayaçların da rezervuar ve örtü kayaç özelliklerini taşıdığı
durumlarda jeotermal imkanlar doğmaktadır.

Bugüne kadar yapılan jeotermal araştırmalarda birçok jeotermal sahaların

volkaniklere bağlı olarak oluştuğu tespit edilmiştir. Buna göre dünyada bazı ülkelerdeki
jeotermal sahaların özellikleri ana hatları ile izah edilecektir.

Japonya'nın Jeotermal Sahaları

Japonya'da bugün 25'in üzerinde jeotermal alan bulunmaktadır. Bunların hepsi

sıcaksu kaynakları ve fümerollerin bulunduğu sahalardır. Ayrıca bunlar tamamen
Kuvaterner volkanizması ile ilişkili olarak bulunurlar.

Bugüne kadar yapılan çalışmalarda henüz iki sahada elektrik üretimine

geçilmiştir. Bu sahalar Matsukavva ve Oteka jeotermal sahalarıdır

a - Matsukavva jeotermal sahası; Bu saha Honshu adasının kuzeyindedir. Burada

eski bir kaldera içinde bir merkezi koni oluşmuştur. Bu koni Kuvaterner'e aittir. Eski
kaldera aynı zamanda iki taraftan faylarla kesilmiştir ve bir graben şeklindedir.
Sondajlar kaldera içinde yapılmıştır ve buhar Pliyosen yaşlı dasitik tüf ile onun altında
bulunan şeyi ve kumlasından alınmaktadır. Bu rezervuarın üzerinde daha az gözenekli
olan andezitler örtü görevi görmektedirler.

Sahadan halen elektrik üretilmekte olup, 20 MW’lık bir jeneratörü

çalıştırmaktadır.

b - Otake ve Hatchoburu jeotermal sahaları ; Bu birbirine çok yakın iki saha aynı
saha olarak değerlendirilebilir. Çünkü her iki sahada da jeolojik ve tektonik koşullar
benzerlik gösterir.

Bu saha ülke güneyindeki Kuyushu adasındadır ve bu da Kuvaterner

volkaniklerine bağlı olarak bulunur. Bu saha büyük bir grabenin yer almaktadır. Aynı
grabenin güneybatısında Aso yanardağı zaman zaman faaliyete geçmektedir. Burada
rezervuar kayaç Hohi volkanik kompleksine ait tüfidik breşlerdir.

49
 Örtü olarak daha az poroz olarak yine Hohi kompleksine ait üst piroksen
andezitleridir. Ancak bunlar çok çatlaklıdır. Bilhassa Otake sahasında bu andezitlerin
çatlaklı zonlarından buhar da çıkmaktadır.

Otake sahasında 10 MW lık bir jeneratör çalışmaktadır. Hatchoburu sahasında

ise testler ve sondaj çalışmaları yapılmaktadır. Burada 30 MW lık bir jeneratör
kurulması planlanmış ve devreye geçirilmiştir.

Rusya'da Pauzhetsk Jeotermal Sahası

Bu saha Kamçatka yarımadasında bulunmaktadır. Fay zonu ve Kuvaterner

volkaniklerine bağlı olarak yer alır. Günümüzde zaman zaman faaliyette bulunan
Koshalev volkanı da bu bölgededir (Kurtman,1973).

Bu termal sahada tüfitik breşler ve aglomera - dasitik türler rezervuar kayaçlar

olarak yer alırlar. Dasitik volkan külleri de örtü olarak belirtilmektedir. Bu sahada halen
elektrik üretilmektedir.

Yeni Zelanda'da Wairakei Jeotermal Sahası

Wairakei jeotermik sahası Yeni Zelanda'da önemli bir saha olup, SW - NE

yönünde uzanan büyük bir grabenin içinde yer alır. Jeotermal koşullar faylar ve
volkanik kayaçların ortak etkisi ile oluşmuştur. Sahada grabenin çevresinde ve içinde,
buhar ve sıcaksu çıkan birçok kaynak haricinde derin sondaj kuyuları da bulunmaktadır.

Bu sahada rezervuar sünger taşı ile breş nöbetleşmesinden meydana gelen

Waiora formasyonudur. Burada Wairaki ignimbritleri geçirimsiz olmakla beraber fay ve
çatlaklar vasıtası ile sıcak suyun aşağıdan Waiora rezervuarına gelmesini temin eder.
Çamurtaşından ibaret olan üstteki Huka formasyonu da örtü tabakası rolünü oynar. Bu
sahadan halen elektrik üretilmektedir.

Meksika'da Pathé Jeotermal Sahası

Bu saha Meksika şehrinin kuzeyindedir. Volkanik saha içersindedir. Sahada

jeotermal çalışmalar halen devam etmektedir.

Burada rezervuar, riyolitler olarak düşünülmektedir. Çünkü buhar riyolitlere

girilince fışkırmıştır. Fakat daha altta Mesozoik kalkerlerinin rezervuar olarak
bulunacağı ileri sürülmektedir. Örtü belli değildir.
50
İtalya'da Mt. Amiata Jeotermal Sahası

Bu jeotermal saha volkanik tip sahalara dahil değildir. Burara rezervuar

tamamen sedimanter olan kalker - dolomit ve anhidritlerden oluşmuş Tuscan
formasyonudur (Sür, 1976).

Örtü tabakası da Tuscan formasyonu üzerine gelen şey! ve mam tabakalarıdır.

Bu sahayı en üstte Mt. Amiata volkanikleri örtmüştür. Burada genç volkanikler

ancak ısıtıcının buraya yakın olduğunu göstermesi bakımından önemlidir. Sahanın aynı
zamanda graben içinde geliştiği anlaşılmaktadır.

Kısaca söylemek gerekirse dünyada belirli kuşaklar jeotermal olanaklar

bakımından önem taşımaktadır. Bu kuşaklar deprem ve genç volkanik kuşaklarla adeta
çakışmaktadır. Bu nedenle bir bölgenin jeotermal enerji potansiyeli o bölgenin jeolojik
tarihçesi, özel jeodinamik ve jeomorfolojik konumu ile yakından ilgilidir. Volkanoloji
ve jeodinamik kavramlara ilişkin modern bir tez olan "Levha Tektoniği Teorisi"
jeotermal araştırmaların ana objektiflerini belirlemek için yol gösterici rol
oynamaktadır.

Avrupa'daki jeotermal alanların konumu ve oluşum süreci, aynı jeodinamik

kuşaklar içinde yer alan ülkemizi de yakından ilgilendirdiğinden, ana hatları ile aşağıda
verilmeye çalışılacaktır.

Türkiye'nin Jeotermal Enerji Potansiyeli

Yukarıdaki dağ kuşakları ve deprem kuşakları göz önüne alındığında Türkiye,

jeotermal açıdan önemli bir yerdedir. (Şekil -8). Türkiye deprem kuşağı üzerindedir ve
bu da Türkiye'de bulunan önemli fayların aktif olduğunu göstermektedir. Bu faylar
genellikle grabenler veya doğrultu atımlı faylar şeklinde gelişmişlerdir. Türkiye'de
bulunan birçok sıcaksu kaynakları bu faylarla yakından irtibatlıdır.

Nitekim bugüne kadar yapılan jeoloji, jeomorfoloji. jeofizik, jeokimya ve sondaj

çalışmalarının sonuçlarına göre ülkemizde de önemli .bir jeotermal potansiyelin olduğu
anlaşılmıştır (Şekil - 9).

Batı Anadolu'da mevcut bulunan çok sayıdaki sıcaksu kaynağından büyük bir
kısmı graben yapılarını oluşturan kırıklar üzerinde yer almaktadır.

51
 Jeoloji ve jeomorfolojik araştırma sonuçlarına göre, genç tektonik evrenin
kontrolünde olan bu kırık çizgileri kabukta çok yeni bir yükselmeyi dışa vurmaktadır.

Jeofizik verilerine dayanılarak derin kökenli graben fayları ile yüzeylenen termal
akışkanların Batı Anadolu'da yüksek entalpili (kullanıma uygun, elverişli) alanların
oluşmasına neden oldukları kabul edilebilir. Bugüne kadar sürdürülen araştırmalar
sonucunda bu bölgede yüksek entalpili birkaç hidrotermal sistem tespit edilmiş olup
(Kızıldere, Germencik) grabenler boyunca daha başka hidrotermal sistemlerin
bulunabilmesi de mümkündür.

Batı Anadolu'daki grabenlerle ilgili gerilme tektoniğine karşın, Orta Anadolu'da

yakın zamanlara kadar etkinliğini sürdürmüş genç ve yaygın volkanizmanın izleri
görülmektedir. Genç volkanizmanın ve tektoniğin yoğun olduğu alanlarda orta ve düşük
entalpili hidrotermal alanların gelişmesi muhtemeldir. Isıtmacılıkta kullanım için
elverişli olabilecek bu hidrotermal alanlardan başka, Orta Anadolu'da kırıklıkların
yaygın olmadığı fakat ısı birikiminin bulunduğu düşünülen yöreler de mevcut olup,
buraları kızgın kuru kaya türü yapay jeotermal sistemlerin geliştirilmesine uygun
yerlerdir (Acıgöl - Nevşehir). Ayrıca kalın tortul istifleri içeren tortul havzalarda derin
sıcaksu rezervuarlarının varlığı da güçlü ihtimaller arasındadır. Bazı petrol arama
sondajlarında da böylesine rezervuarlara rastlanmıştır (Erişen, 1986).

Doğu Anadolu'da da yine tarihsel zamanlara kadar sürmüş yaygın volkanik

etkinlik ve bu etkinliğe dayalı yüksek ısı anamolisi beklemek mümkündür. Dağınık
sıcaksu kaynaklarının gözlenebilmesi, çağdaş kabuksal yayılım bölgesi olması ve buna
bağlı olarak derin kırıkların çok sayıda bulunması nedeniyle önemli hidrotermal
sistemlerin varlığı kesindir. Bugüne kadar düşük entalpili sistemlere rastlanmasına
rağmen, orta ve yüksek entapili sistemlerin, hatta kırık sistemlerinden uzaklaştıkça, ısı
birikiminin olabileceği alanlarda kızgın kuru kaya sistemlerinin bulunmaması için de
herhangi bir olumsuz neden yoktur.

Yine ''Kuzey Anadolu Fay Kuşağı" boyunca düşük entalpili de olsa

değerlendirilebilecek jeotermal enerji potansiyelinin yanı sıra, Trakya ve Güneydoğu
Anadolu'daki derin tortul havzalarının derinliklerinde de düşük entalpili jeotermal
yatakların bulunması mümkün görünmektedir.

52
 Görüldüğü gibi ülkemizin, gerek jeolojik durumu gerekse jeodinamik ve
jeomorfolojik konumu nedeniyle umutlu bir jeotermal enerji potansiyeli vardır. Bugüne
değin elektrik üretimine yönelik olarak Türkiye Elektrik Kurumu tarafından Kızıldere
(Denizli) kurulan 20.4 MW'lık güç ünitesi dışında herhangi bir güç ünitesi kurulmuş
değildir. Germencik (Aydın), Tuzla (Çanakkale) jeotermal alanlarından önemli ölçüde
elektrik güç potansiyeli beklenmektedir.

53
VIII. BÖLÜM

JEOTERMAL ENERJİDEN YARARLANMA

Jeotermal kaynaklardan yeryüzüne çıktıkları sıcaklık derecelerine bağlı olarak

farklı biçimlerde yararlanılmaktadır. Yukarıda da belirttiğimiz gibi yeryüzünün değişik
alanlarında yer alan jeotermal kaynakların sıcaklık dereceleri farklılık göstermektedir.
Bu farklılık rezervuarın jeoloji, jeofizik ve jeomorfolojik özelliklerine bağlı olarak
birinden diğerine değişmektedir. Jeotermal akışkanlar dünya standartlarına bağlı olarak:
a - Yüksek sıcaklıklı, sıcaklığı 150 °C'den fazla,
b - Orta sıcaklıklı, sıcaklığı 150-70 °C arasında değişen ve
c - Düşük sıcaklıklı, sıcaklığı 70 °C'den düşük,
olmak üzere üç kategoriye göre değerlendirilen jeotermal alanlar bulunmaktadır
(Erişen, 1986).
Bu alanların özelliklerini şöyle açıklamak mümkündür:
a – Yüksek Sıcaklıklı Jeotermal Alanlar: 3000 m de 150 °C nin üzerinde sıcaklık
beklenen alanlardır. Levha Tektoniği'ne göre, geniş çapta jeotermal etkinlikli bu alanlar
magma odalarının varlığı, kabuk incelmesi, yitim zonuna bağlı olan erime, büyük
rnagmatik intrüzyonlar ve horst - graben sistemleri ile derin gerilme tektoniği ve
bununla ilgili volkanizmaya bağlı alanlardır.
Bu kapsamda, aktif mağmatizma ve yaygın tektonikli iç alanlar, ana levha içinde
Pliyosen ve Kuvaterner volkanizmasının Dikin olduğu alanlar, aktif volkanik yay
alanları, okyanusa! kabuk ve incelmiş kıtasal kabuk ile bağıntılı alanlar bulunmaktadır.
Bunlardan, aktif mağmatizma ve yaygın tektonikli iç alanlar içerisinde açılmış olan
kuyularda, 3000 m derinlikte, kaydedilen maksimum sıcaklıklar 400 °C yi aşmakta ve
bu değerler bu güne değin rastlanan en yüksek dereceler olmaktadır. Larclerello
Basin'indeki (İtalya) S. Ponzano kuyusunda 2900 m derinlikteki sıcaklık değeri 460 °C
dir. Söz konusu yerin jeotermal özellikleri söyle özetlenebilir: kıtasal kabuk incelmesi,
post volkanik yükselmeler, mağmatizma, asit volkanik ürünlerin varlığı, mineral
depoların ve çok sayıda sıcaksu kaynağının bulunması şeklinde belirmektedir (Erişen,
1986).

54
 b - Orta Sıcaklıklı Jeotermal Alanlar: 3000 m derinlikteki sıcaklıkların 120 - 150
°C olduğu alanlar olup, Tersiyer ve Kuvaterner yaşlı ve düşük volkanik etkinlikli kıtasal
riftler (yarıklar), kenar ve yay gerisi havzalar, bu alanların ana birimleridir. Özellikle
yay gerisi havzalarında ısı akısı değerleri fazla ve jeotermal gradyan 40 °C/km 'nin
üzerindedir (1.32 °C/33 m). Bu tip alanlardan ısıtmacılıkta ( konut, ahır, kümes, sera vb)
ve çeşitli endüstri dallarında enerji girdisi sağlamada yaralanılmaktadır.

c - Düşük Sıcaklıklı Jeotermal Alanlar: 3000 m de sıcaklıkların 40 - 120 °C

arasında değiştiği bu alanlar anakaralar (kıtalar) dışındaki havzalar ve ön derinlik
havzaları ile kristalize masiflerin ( L jeolojik zamana ait) ve orojenik kıvrım
kuşaklarının egemen olduğu yörelerde gelişmiştir. Düşük Sıcaklıklı jeotermal alanlarda
karbonatlı rezervuarlar kırık sistemleri ile kesilmiş ve sıcak karstik süreç geçirmişse,
kalınlığa bağlı olarak dikkate değer konveksiyonlar içerirler. Jeotermal gradyanlar
düşük olmakla beraber morfolojiye bağlı yapay izotermlerden ovalarda sıcaklıkların
daha yüksek olduğu görülür. Grabenlerin kenar fayları boyunca yüzeylenen akışkanların
sıcaklıkları 50 - 60 °C nin altında olarak tespit edilmesine karşın, ovalarda 1000 - 1500
m. derinlikte bulunan ve yer altı horst strüktürü karakteri gösteren yükselim
bölümlerinde 100 °C yi aşkın sıcaklıklara rastlanmaktadır. Bu alanlardaki enerjiden
yaralanılarak kurutmacılıkta (çimento, yosun, et, balık vb), soğutmacılıkta, ısıtmacılıkta
(konut, ahır, kümes, sera, toprak vb) kullanım gerçekleştirilmektedir. Ayrıca, yine bu tip
düşük sıcaklıklı jeotermal alan özelliğindeki derin sedimanter basinlerdeki yer basınçlı
rezervuarlardan son derece yüksek basınç ve sıcaklıklı metan enerjisi de üretmek
mümkün olmaktadır (Po vadisi - İtalya).

Sıcaklık sınıflamasına göre jeotermal enerji farklı biçimlerde kullanılmaktadır.

Buna göre yüksek sıcaklıklı jeotermallerde daha çok elektrik enerjisi üretiminde, düşük
sıcaklıklı jeotermaller ise daha yaygın bir biçimde ısıtmada, endüstriyel ve tarımsal
uygulamalarda kullanılmaktadır. Böylece jeotermal enerjiyi kullanım açısından;

1 - Elektrik enerjisi üretiminde,

2 - Elektrik enerjisi üretimi dışındaki kullanımı, olmak üzere iki ana grup
halinde incelemek mümkündür.

55
Elektrik Enerjisi Üretiminde

Jeotermal enerjiye sahip tüm ülkelerde elektrik enerjisi üretimi yapılmaktadır.

Ancak üretim değerleri ve kurulu güçleri birbirinden farklıdır (Çizelge - 3). 1990 ve
1995 yıllarına ait kurulu güç miktarlarına (MV) baktığımızda bazı ülkelerin
değerlerinde yıllara göre artış söz konusu iken. bazı ülkelerin kurulu güçlerinin
değişmediğini görmekteyiz. Ayrıca bu ülkelerin 2000 yılında ne kadarlık bir kurulu güce
sahip olacakları tahmini olarak verilmiştir.

Çizelge - 3. Bazı Dünya ülkelerindeki Jeotermal Üretim Değerleri ile Kurulu Güç
Değerleri. ( GAV.Hutter - 1995)

ÜLKE 1990 1995 2000

Arjantin 0.67 0.67 T.B
Avustralya 0 0.17 T.B
Çin 19.2 28.78 81
Kosta Rika 0 55 170
El Salvador 95 105 165
Fransa 4.2 4.2 T. B
Yunanistan 0 0 T. B
İzlanda 44.6 49.4 T.B
Endonezya 14.75 309.75 1080
İtalya 545 631.7 856
Japonya 214.6 413.705 600
Kenya 45 45 T.B
Meksika 700 753 960
Yeni Zelanda 283.2 286 440
Nikaragua 35 35 T.B
Filipinler 891 1227 1978
Portekiz 3 5 TB
Rusya 11 11 110
Tayland 0.3 0.3 T.B
Türkiye 20.6 20.6 125
A.B.D. 2274.6 2816.7 3395
Toplam 5831.6 6796.975 9960
T.B.: Tahminler Bilinmiyor.

Yukarıda verilen tablodan anlaşılacağı gibi, Dünya'da gelişmiş ve gelişmekte

olan ülkeler, jeotermal enerjiyi elektrik üretmekte kullanmaktadırlar.

56
 Bu ülkelerin yanı sıra ülkemizde de elektrik üretimine uygun jeotermal alanlar
bulunmaktadır. 1990 -1995 yılları arasında ülkemizde 20.6 Mwa gücünde elektrik
enerjisi jeotermal alanlardan elde edilmektedir. Bu gücün 2000 yılında beş katı artacağı
tahmin edilmektedir. Yani ülkemizde yüksek sıcaklıklı alanlardan gün geçtikçe
yararlanma imkanı artmaktadır. Ülkemizdeki bu alanların özelliklerini ana hatları ile şu
şekilde açıklamak mümkündür (ÖRME,1996).

Kızıldere (Denizli) Sahası : Bu sahada aramalar 1968 yılında başlamış ve 198 °C

rezervuar sıcaklığı tespit edilmiştir. Saha daha sonra acılan 20 kuyudan 200 - 212 °C
sıcaklıklı mermer rezervuarının bulunuşu ile, elektrik üretimine uygun hale gelmiştir.
1974 yılında projelendirilen bu saha MTA tarafından kurulan 500 KWe'lik pilot
santralden deneme üretimi yapılmış ve çevredeki 3 köye elektrik sağlanmıştır. 1984
yılında Türkiye elektrik Kurumu (TEK) tarafından kurulan 20 Mwe’lik santralde
elektrik üretimi başlamıştır. Şu anda 17.8 MWe'lik üretim sağlanmaktadır. Jeotermal
akışkanda ergimiş halde bulunan (%15) CO2 gazının sanayinin ihtiyacını karşılamak
amacı ile özel sektör tarafından 40000 ton/yıl kapasiteli sıvı CO2 (- 25 °C, 20 bar g.)
üretim, dağıtım tesis sistemi 1986 yılından beri isletilmektedir. Bu halen Dünya'daki tek
uygulamadır.

Germencik (Aydın) Sahası: Kızıldere sahasının yaklaşık olarak 100 km

batısındaki sahada. 1932 yılında yapılan ilk derin sondaj çalışmalarında, Jeotermal
rezervuar tespit edilmiştir. Sahada derinlikleri 285 ile 2398 m arasındaki 9 kuyuda 200 -
232 CC rezervuar sıcaklığı ölçülmüştür. Bu sahada da iki rezervuar ortaya çıkarılmıştır.
İkinci Rezervuar Kızıldere sahasında olduğu gibi metamorfik kayalardan meydana
gelmektedir. Sahada elektrik üretimi ile ilgili fizibilite çalışmaları devam etmektedir.
Sahanın125 MWe kapasiteli olduğu tahmin edilmiştir.

Çanakkale - Tuzla sahasında 1982 yılında acılan 814 m derinliğindeki T-1 arama
kuyusunda, 330 - 500 m 'ler arasında 173 °C sıcaklığında Jeotermal rezervuar
belirlenerek, 113 ton/saat debide akışkan üretimi sağlanmıştır.

Yukarıda sayılan sahalar haricinde Salavatlı - Aydın (171 °C ), Simav - Kütahya

(162 °C ), Seferihisar - İzmir (150 °C) sıcaklık ölçülmüştür. Yeni tahminlere göre
Jeotermal elektrik beklentisinin, gelecek 20 yıl için 500 MWe düzeyinde olabileceği
anlaşılmaktadır.

57
Elektrik Enerjisi Üretimi Dışındaki Kullanımı

Jeotermal enerjinin elektrik dışı kullanımı çok çeşitlidir. Gelişen teknolojiye

bağlı olarak kullanım alanları da gün geçtikçe artmaktadır. Elektrik enerjisi üretimi
dışında özellikle orta (150 -70 °C) ve düşük (70 °C'den az sıcaklık değerine sahip
kaynaklar değişik amaçlarla kullanılır).

Jeotermal Enerji ile Merkezi Isıtma

Dünyada jeotermal ısıtmalar 1900'lü yıllarda değil 1800'lü yılın sonunda

Amerika'da başlamış, hızla gelişmiş ve jeotermal ısıtma konut sayısı, halen geçmiş yılda
dünyada 2 milyon konut eşdeğerini geçtiği bilinmektedir. Bunun çoğunluğu Fransa'da,
Amerika'da, Çin'de, İzlanda'da, İtalya'da ve Türkiye'de kullanılmaktadır. Düşük entalpili
olarak değerlendirdiğimiz 70 °C den düşük sıcaklıklarda da ısıtma yapılmakladır.
Isıtmanın en düşük değen 40 ;C olarak sınırlandırılmıştır. Bununla birlikle, 40°C’nin
altındaki termal kaynaklardan ısınma için kullanmak fazla ekonomik görünmemektedir.
Ancak gün geçtikçe bu sıcaklığa sahip termal kaynakların kullanım alanları artmaktadır.
Özellikle mobilya, deri sanayinde ve toprak ılıtmada bu sıcaklığa sahip termal
kaynaklar tercih edilmektedir

Günümüzde fosil yakıtlara göre çok daha ekonomik olan jeotermal ısıtma
sistemlerinin özelliklerine göz atacak olursak bunu ana hatları ile şu şekilde açıklamak
mümkündür.

Jeotermal Merkezi Isıtma Tesisatlarının Ana Özellikleri

Bir jeotermal merkezi ısıtma sistemini, kuyular, jeotermal su taşıma hattı,

eşanjör merkezi, şehir içi şebekesi, kontrol sistemi ve reenjeksiyon sistemi
oluşturmaktadır.

Kuyubaşı sistemleri dozaj lama, üretim, pompalama (kuyu içi ve kuyu başı) ve
gaz seperasyonu bölümlerini kapsamaktadır. Jeotermal akışkanın kimyasal
kompozisyonuna göre gerektiğinde kuyu içi, kuyu başı ekipmanı, boru hattında
meydana gelebilecek kabuklaşmayı engellemek için kuyu içine kimyasal madde dozajı
yapılmaktadır.

58
 Ayrıca, kuyunun artezyenik olup olmaması ve kuyu başı basıncına bağlı olarak
kuyu için pompası veya kuyu başı pompalama sistemi ve malzeme seçimi
yapılmaktadır.

Jeotermal ısıtmanın yapılacağı yerin, yani uygulama yerinin jeotermal sahanın

dışında olması durumunda, jeotermal suyun nakli direkt olarak toprağa gömülen
izolasyonlu özel paket borular aracılığı ile yapılmaktadır. Jeotermal su taşıma ana
hattında 0,1 - 0,3 °C /km. sıcaklık kaybı gradyanı basan ile elde edilmektedir. Bu boru
sistemlerinin düşük sıcaklık kaybı gradyanı özelliğinin yanısıra, düşük basınç kaybı,
daha iyi boru iç yüzey kalitesi, korozyona karşı mükemmel rezistans, daha az ısılı
uzama ve klasik ısı galerili sisteme göre daha düşük maliyet gibi avantajları vardır.
Teknik ve ekonomik şartlara uygun olduğu durumda, jeotermal su 150 - 200 km.
mesafeye teknik olarak taşınabilmektedir.

- Jeoterrnai merkeze gelen jeotermal akışkanın enerjisi, özel olarak dizayn

edilmiş, l - 1,5 °C yaklaşım sıcaklığına sahip, çok yüksek verimli eşanjörlerle kapalı
çevrimde sirküle eden temiz suya aktarılmaktadır. Bu eşanjör sistemi ise, kuyu başı ve
kuyu içi eşanjörleri şeklinde sahanın ve akışkanın özelliğine göre kurulmaktadır.
Enerjisi aktarılan jeotermal su, mevcut termal tesislere verilmekte veya reenjeksiyon
boru hattı ile yeniden yer altına gönderilmektedir. Böylece rezervuar ömrü artmakta ve
bor ve/veya tuzluluktan dolayı bitki örtüsüne zarar verilmemektedir. Jeotermal akışkan
kimyasal özelliğine göre problem yaratmayacaksa ısıtma radyatör veya taban ısıtma
sistemine direkt uyguluma ile sağlanmaktadır.

Şehir içi şebekesi, kapalı genleşmeli bir sistem olup, direkt toprağa gömülen
izolasyonlu özel paket borulardan oluşmaktadır. Buna göre şehir içi şebekesinde
sıcaklık kaybı sadece 0,5 °C/km olmaktadır.

Merkezi ısıtma sistemi şebekesinde dengeli dağıtımı sağlayabilmek, gerekli olan

debinin geçmesi ve sıcaklık kontrolünün yapılabilmesi için bina girişlerine, bina kontrol
cihazları monte edilmiştir.

Isıtma sistemlerinin verimliliği, sürekliliği veya başarısı teknolojisine uygun

olarak kullanılmasına bağlıdır. Kullanılacak malzemeler jeotermal akışkanın kimyasal
kompozisyonuna göre seçilmektedir. Türkiye'deki jeotermal akışkanlar çoğunlukla
kalsiyum - karbonat veya kalsiyum - sülfat orijinli olmakta ve buna bağlı olarak da

59
kabuklaşma problemleri yaratmaktadırlar. Türkiye'de bugünün teknolojisi ile
kabuklaşmaya karşı jeotermal akışkanın kısmi basıncı arttırılarak, CO2 gazı sıvı hale
dönüştürülmekte veya üretim kuyusunun derinliklerine kimyasal inhibitör (çözücü)
enjekte edilmektedir. Korozyona karşı alınan önlemler ise kısmen inhibitörün kullanımı,
PE, PVC, cam elyaf veya polyester özel paket borular, paslanmaz çelik veya titanyum
plaka tip eşanjörlerin kullanımı ile olmaktadır.

Jeotermal akışkanın üretimi, taşınması ve ayrıştırılması esnasında

meydana gelen CO2 veya FKS gaz korozyonuna karşı alınan önlemlerin başında ise
yüksek basınç uygulaması, uygun plastik cam elyaf ve paslanmaz çelik boruların
kullanılması gelmektedir.

Sonuç olarak, gelişen jeotermal teknolojisi kendisinin işletme

problemlerini artık çözmüştür. Türkiye'de kabuklaşma ve korozyon gibi jeotermal
işletme problemleri sorun olmaktan çıkmış ve jeotermal değerlendirmeler hız
kazanmıştır.

Merkezi konut ısıtmasında, jeotermal merkezi ısıtma sistemlerinde, diğer

merkezi ısıtma sistemlerine göre (katı veya sıvı yakıt kullanımlı kalorifer sistemleri) çok
önemli farklılıklar vardır, jeotermal merkezi ısıtma sistemlerinde sabit sıcaklık.
değişken debi esaslıdır. Halbuki klasik sistemler değişken sıcaklık, sabit debili
sistemlerdir. Ayrıca, jeotermal merkezi ısıtma sistemlerinde düşük sıcaklıklarda bile
çalışılmaktadır. Yani klasik merkezi ısıtma sistemleri gibi 90 - 100 °C'lerde değil,
mümkün olduğu kadar daha düşük sıcaklıklar değerlendirilmektedir.

Ayrıca jeotermal ısıtma sistemlerinin en önemli farklılıklarından birisi de

jeotermal suyun sıcaklığına, debisine, kaynağın bulunduğu yere ve değerlendirme
yerinin mesafesine bağlı olarak farklı teknik ve ekonomik değerlendirmelerin ortaya
çıkmasıdır. Yani kaynağın özelliklerine bağlı kalınmakta, kaynağı değerlendirirken
ısıtmanın yapılacağı yeri düşünerek bunun özellikleri ile kaynağın özelliklerini birbirine
paralel getirip, teknik ve ekonomik uygunluğun sağlanması gerekmektedir. Dünyada
jeotermal merkezi ısıtma sistemleri ile ilgili olarak 40 - 60 km'lik taşıma mesafeleri
vardır. İzlanda'da 60 km'de taşıma yapılmaktadır

60
 Ülkemiz merkezi jeotermal ısıtmaya uygun saha bakımından çok
şanslıdır. Çünkü ülkemizde ısıtmaya uygun şimdiye kadar 140 adet jeotermal saha
tespit edilmiştir. bu ısıtmaya uygun sahalar ve kuyu başı sıcaklıkları şöyledir:

JEOTERMAL SAHA SICAKLIK(C0)

Afyon
1 - Ömer – Geçek 98
2 - Araplı deresi 75
3 – Heybeli 57
4 – Gazlıgöl 67
5 – Hüdai 67
Ağrı
l - Diyadin, Köprüçermik,Yılanlı 71
Amasya
1 - Hamamözü 42
2 - Gözek 40
Ankara
1 – Kızılcahamam 86
2 - Haymana 43
3-Seyhamamı 43
4 –Dutluca 51
5 - A) Ayaş 30
5 - B) Ayaş - Çoban 50
Aksaray
l - Ziga 53
Aydın
1 - Germencik - Ömerbeyli 232
2 - Çamköy, Bozköy 90
3-Salavatlı 171
4 - Aydın - Şehiriçi Ilıcabaşı 88
5 - Gümüşköy 41
6 - Davutlar 65
7 - Ortakçı 50
61
Balıkesir
1 - Gönen 82
2 - Hisaralan 100
3 - Hisarköy 90
4 - Pamukçu 60
5 - Kepekler 60
6 - Havran - Derman 60
7 - Dağılıcası, Ekşidere 41
8 - Güre 58
9 - Kızıkköy, Manyas 51
10-Yıldız 47
11 - Şamlıdağ 62
Bingöl
1 - Kös 47
2 - Hacıköy 62
3 - Harur 52
4 - Hozavit 48
Bitlis
1 - Nemrut 66
2 - Ilıcaköy 44
Bolu
1 - Merkez 44
2 - Sarıot 63
3 - Kesenözü, Seben 73
4 - Efteni 42
Bursa
1 - Çekirge 47
2 - Karamustafa, Kaynarca 83
3 - Armutlu 75
4-Kemalpaşa 46
5 - Oylat 40
6 - Kaya - Şada (Orhaneli) 68

62
Çanakkale
l-Tuzla 174
2 - Kestanbol 75
3-Mıdırlar 81
4 - Kum ılıcası, Yenice 69
5 - Ozancık 65
6 - Kırkgeçit 52
7 - Kara 48
8 – Çan 46
9 – Küçükçetmi 41
Çankırı
1 - Cavundur 54
Denizli
1-Kızıldere 212
2 -Tekkehamamı, Kabaağac, uyuz
İnaltı Uyuz, Dcmirtaş 100
3 - Gölemezli 55
4 - Karahayıt 56
5 - Kamarayenice 56
6 - Pamukkale 36
Diyarbakır
L-Çermik 51
Elazığ
l - Kolan 42
Erzurum
l - Ihça 39
2-Pasinler 41
3 - Kığıhazman 56
4 - Meman 45
Eskişehir
1 - Sarıcakaya, Sakarılıca 56
İzmir

63
l-Balçova 124
2 - Seferihisar, Cuma, Karakoç,
Doğanbey Tuzlası 153
3 - Doğanbey Burnu 64
4 - Dikili Kaynarca 98
5 - Bademli 70
6-Çeşme 56-71
7 - Şifne 42
8 - Nebiler 57
9 - Paşa 43
10. Aliağa 58
l l - Bayındır, Dereküy 45
Kayseri
1 - Tekgöz 40
2 - Bayramhacı 40
Kırşehir
1 - Terme 51
2 - Mahmııtlu 70
3 - Karakurt 55
4-Bulamaçlı 44
Konya
l-Ilgın 42
Kütahya
1 -Eynal-Simav 147
2 - Naşa 52
3 - Çitgöl 97
4 - Abide - Gediz 78
5 - Yoncalı 42
6 - Kızılsın (Ilıcaköy) 44
7 - Emet 47
8 - Yeniceköy 49
9 - Dereli, Günlüce 41

64
10-Samrık 46
11 - Muratdağı 42
12-Hamamköy 51
Manisa
1 - Kurşunlu - Salihli 98
2 - Urganlı 83
3 - Şart 54
4-Saraycık 51
5 - Menteşe 63
6 - Şehitler (Emir - Kula) 55
Muğla
l - Velibey 39
2-Sultaniye 41
Nevşehir
l-Kozaklı 91
2 - Acıgöl (Tahmini) 200
Niğde
1 - Narköy 63
2 - Çiftehan 52
Ordu
l - Fatsa 49
Rize
l - Ayder 54
K. Maraş
l - Süleymanlı 44
Mardin
1-Germiab 61
Sakarya
l - Kuzuluk 84
Samsun
l - Havza 54
2-Ladik 38

65
 Siirt
1 - Billuris 38
2 - Hastaçermiği 67
Sivas
1 - Sıcakçermik 56
2 - Akçaağıl 43
Tokat
1 - Sulusaray 54
2 - Reşadiye 48
Urfa
l - Karaali 48
Uşak
1-Banaz 61
2-Eşme-Örencik 40
Van
l - Hsanabdal - Zilan (Erciş) 90
2-Zereni 55
Yozgat
1 - Köhne (Sorgun) 78
2 - Cavlak (Boğazlayan) 46
3 - Sarıkaya 45
4 - Yerköy (Uyuz) 45
5 - Karadikmen 40
6 - Karamağara (Saraykent) 68
Yalova
l - Yalova 66

Yukarıda iller bazında verdiğimiz listenin dışında 40 °C nin altında sıcaklığa

sahip çok miktarda jeotermal kaynağın olduğu bilinmektedir. Jeotermal merkezi ısıtma
sistemlerinde 40 °C nin üzerindeki yerlerde ısıtma için tesisler yapılmaktadır. Bu
nedenle ülkemizde son 15 yıl içersinde jeotermal merkezi ısıtma tesisleri kurulmaya ve
işletilmeye başlanmıştır.

66
 Listede verilen yerleşim yerleri için merkezi ısıtma için girişimler devam
etmektedir. Bu konu ile ilgili olarak ülkemizde yapılmış olan çalışmalar şunlardır

1981 yılında İzmir - Balçova jeotermal alanında kuyu içi eşanjörünün Türkiye'de
ilk uygulaması sonucu otel - motel - TV salonu vb. yerler ( 250 oda muadili ) 1994'den
beri işletilmektedir

Dokuzeylül Üniversitesi kampusu Tıp Fakültesi, hastane ve Fakülte binaları

(yaklaşık 90 000 m3 hacmindeki ) 2,2 MWt kapasite ile 1993 yılından bu yana Balçova
Jeotermal Alanı'ndan ısıtılmaktadır. Yatırım kendisini fuel - oil'e göre 6 ayda geri
ödemiştir.

Gönen'de 1600 konut, 56 adet tabakhane, 2000 m2 sera ve 600 yataklı otellerin
ısıtma, tabakhanelerin proses sıcak suyu sistemi yatırımı inşaat ve montajı Nisan
1987'de başlamış ve Ekim 1987’de işletmeye alınmıştır.

Kızılcahamam'da 2000 konut kapasiteli jeotermal merkezi ısıtma sistemi Kasım

1995'de 240 konut eşdeğeri ile devreye alınmıştır. Devreye alman konutların sayısı her
gecen gün artmaktadır. Sistemin kapasitesi 16,5 MWt'dir.

Gediz kaplıca ve motelleri (200000 kcal/h kapasiteli; 78 °C'deki jeotermal su ile

kasım 1987'den itibaren ısıtılmaktadır.

Havza kaplıcası 1000 m2, 54 °C'deki jeotermal su ile tabandan ısıtılmaktadır.

Ekim 1988'de işletmeye alman tesis 60000 kcal/h kapasitelidir.

Aynca Rize Ay der'de 1700 m yükseklikteki kür merkezi ve kaplıca tesisi 54 °C

jeotermal su ile ısıtılmaktadır.

Hay mana'daki iki adet cami 43 °C'deki jeotermal su ile tabandan ısıtılmaktadır.
Toplam 60000 kcal/h kapasiteli sistemler, Aralık 1989'da devreye alınmıştır.

Salihli termal tesislerinde 50 adet apart otelin jeotermal ısıtma sistemi 220 000
kcal/h kapasite ile Kasım 1989'da devreye alınmıştır.

Sivas sıcak çermik kaplıcaları (2100 m ), 46 °C jeotermal akışkan ile ısıtma ve

termal su ve kabuklaşmayı önleme komple sistemi ile birlikte Aralık 1993 tarihinde
devreye girmiştir.

67
 Türkiye'nin en büyük kapalı yüzme havuzunun (Balçova Termal Tesisleri)
jeotermal ısıtma sistemi l 600 000 kcal/h kapasite ile Şubat 1987'de devreye alınmıştır.
Balçova Termal Tesisleri bünyesinde bulunan kaplıca tedavi merkezi (11.000m²)
jeotermal ısıtma sistemi 1200000 kcal/h kapasite ile Eylül l989'da devreye alınmıştır.

Afyon - Ömer Termal Tesisleri'nde 35 adet apart-otel, restoran, kaplıca ve 5000

m² seraya jeotermal ısıtma uygulanmış ve 2 200 000 kcal/h kapasite ile Kasım 1939'da
isletmeye alınmıştır. Bu tesise kabuklaşmayı % 100 önleyen özel sistem uygulanmıştır.

Afyon - Gazlıgöl Kaplıca tesisleri jeotermal ısıtma sistemi 68 °C jeotermal

akışkan ile beslenmektedir. Sistem 550 000 kcal/h kapasitelidir.

Afyon - Bolvadin ( Kızılkilise ) kaplıcaları ve oteli 900 000 kcal/h kapasiteyle ve

Simav - Eynal Termal Tesisleri Kaplıcaları ve Otelleri l 900 000 kcal/h kapasiteyle 1994
yılı başından itibaren ısıtılmaktadır.

2000/3500/6500 konut kapasiteli Simav jeotermal merkezi ısıtma sisteminin,

inşaat ve montajı Mart 1991'de başlamış, Aralık 1992'de işletmeye alınmıştır.

Ayrıca, Simav'da global 80 000 m2 jeotermal sera ısıtmasının fizibilite

çalışmaları tamamlanmış ve yatırıma hazır hale getirilmiştir. Serada halen üretim
yapılmaktadır.

1994 Mart ayı başında devreye alınmış olan Kırşehir Jeotermal Merkezi Isıtma
sisteminde şu anda 1800 konut jeotermal enerji ile ısıtılmaktadır

Dokuzeylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastaneleri 2. Bölüm 110 000 m 2 (1100

konut eşdeğeri) jeotermal ısıtma sistemi mahal ısıtma + kullanım sıcak suyu montajı
Şubat 1992'de başlamış ve sistem Kasım 1992'de devreye girmiştir. Sistem kapasitesi
6.900.000 kcal/h (9,3 MWt). dir.

Türkiye'nin jeotermal potansiyel açısından en zengin bölgesi olan Ege

bölgesinde Dünya'nın tek üniteden beslenen en

büyük jeotermal merkezi ısıtma ve soğutma sistemi olan İzmir 25000/34000

konut merkezi ısıtma ve 5000 konut soğutma kapasiteli jeotermal sistemin proje ve
fizibilite çalışmaları tamamlanmış ve yatırıma hazır hale getirilmiştir. Bu sistem
Seferihisar - Narlıbahçe - Balçova ve Hatay'ı kapsamaktadır.

68
 Görüleceği üzere ülkemiz jeotermal çalışmalar ve jeotermal enerjiyi ısıtma
amacıyla kullanımı bakımından gelişmiş olduğu gözlenmektedir. Başka ifadeyle
ülkemiz jeotermal kaynaklar açısından şanslı bir ülkedir. Ülkemizde jeotermal ile
merkezi ısıtmaya uygun olan yerleşmeleri de şu şekilde sıralayabiliriz.

Afyon (Halen ısıtılıyor)

Bolvadin
Sandıklı (Halen ısıtılıyor)
İzmir
Balçova
Seferihisar
Dikili
Bademli
Seben (Bolu)
Turgutlu (Manisa)
Salihli (Manisa)
Yenice (Çanakkale)
Reşadiye (Tokat)
Balıkesir
Edremit
Hisaralan
Güre
Pamukçu
Havran
Susurluk
Bigadiç
Balya
Kızılcahamam (Halen ısıtılıyor)
Kırşehir (Halen ısıtılıyor)
Sivas
Yozgat
Sorsun
Aydın

69
 Germencik
Salavatlı
Nazilli
Karacasu
Ilgın (Konya)
Denizli
Sarayköy
Buldan
Emet (Kütahya)
Gediz (Kütahya)
Simav (Halen ısıtılıyor)
Bursa
Gönen (Halen ısıtılıyor)
Kozaklı
Sakarya
Akyazı
Kuzuluk
Erciş (Van)
Erzurum
Pasinler
Ilıca

Özetle söyleyecek olursak, Türkiye'de ısıtma amaçlı olarak kullanılan ve

jeotermal kaynak alanlarında kurulmuş olan merkezi ısıtma sistemlerinin toplam
kapasitesi 23 000 konut eşdeğeridir ve 130 000 konut eşdeğeri ısıtma projelendirilmiştir.
Yukarıda verilen değerlerden ve ısıtmaya uygun olan yerlerin yoğunluğuna
bakıldığında, Türkiye jeotermal kaynaklarının zenginliği açısından dünyanın sayılı
ülkeleri arasında yerini almaktadır ve Dünya'da jeotermal enerji kullanımında 8.
sıradadır.

Jeotermal akışkanın üretimi, taşınması ve ayrıştırılması sırasında meydana gelen

CO2 veya H2S gaz korozyonuna karşı alınan önlemlerin başında ise, yüksek basınç
uygulaması, uygun ve kaliteli paslanmaz çelik boruların kullanılması gelmektedir.

70
Tarımsal Amaçla Kullanma

Tarım ve gıda işletme sanayi jeotermal enerjinin pratik olarak kullanılabileceği

alanlar olarak ortaya çıkmaktadır. Çünkü pek çok teknoloji az yada çok ısı enerjisi
kaynağı gerektirmektedir. Aşağıda verilen tabloda bazı tarımsal ve endüstriyel
işlemlerde gereksinim duyulan sıcaklık değerleri verilmiştir. Ancak hem işleme
teknolojisindeki gelişmeler, hem de yeni ısıtma şekilleri bu sıcaklık değerlerini önemli
ölçüde azaltmıştır.

Çizelge 4. Çeşitli Tarımsal ve Endüstriyel İşlemlerde Gereksinim Duyulan Sıcaklık

Değerleri (Kaya, 1994).

TARIMSAL VE ENDÜSTRİYEL İŞLEMLER SICAKLIK ( C)

Tahılların Kurutulması 40-80
Yeşil Bitkilerin Kurutulması 80-135
Sera Isıtması 60-130
Toprak Isıtma 20-35
Kümes Ahır Isıtma 25-60
Süt Sağım Bölgeleri 40-95
Sulama 20-35
Balık Üretme 15-35
Mantar Yetiştirme 20-50
Gıda Koruma 90-150
Süt İşleme 70-120
Et İşleme 40-85

Bununla birlikte gıda sanayinde bugüne dek kullanım alanı bulamayan

jeotermal enerjinin tarımdaki en başarılı ve uygulama alanı sera ısıtması olmuştur.

Bitkilerin normal mevsimleri dışında yetiştirilmeleri anlamına gelen, 1970'li

yıllarda ortaya çıkan Dünya enerji krizine kadar ısıtmalı olarak yapılmış, ancak ısıtma
harcamalarının üretim girdileri içinde % 80'lere ulaşan paya sahip olması seracılık.
sektörünü önemli bir darboğaza sokmuş ve ülkemizin de içinde bulunduğu ılıman iklim
kuşağı ülkelerinde soğuk seracılık devri başlamıştır. Böylece Dünya seracılığında serin -
soğuk iklim kuşağı ve ılıman - sıcak iklim kuşağı seracılığı olmak üzere iki farklı

71
görünüm ortaya çıkmıştır. Sahip oldukları ekolojik üstünlüklerden faydalanan ılıman -
sıcak ülkelerinde seracılık hızlı bir şekilde gelişmiş ise de soğuk seracılıkta verim ve
kalitenin ısıtmalı seracılık düzeyine ulaşması mümkün olamamıştır.

Türkiye’de seracılık 1940 yılında Antalya’da başlamış ve zaman içerisinde

Yalova’dan Samandağı’na kadar uzanan sahil şeridinde gelişmiştir. Seralarımızın
%95’inde sebze, %4’ünde süs bitkileri ve %1’inde meyve yetiştiriciliği yapılmaktadır.
Sebze seralarının bölgelere göre dağılımı ekte verilmiştir. Toplam sera alanlarımızın %
95'ini oluşturan sebze seralarının % 99.41'inin Akdeniz ve Ece Bölgesinde bulunması
seracılığımızın gelişiminde en önemli faktörün iklim olduğunu ortaya koymaktadır.

Çizelge -5. Bölgelerimize Göre Sera Alanları(Kaya, 1984)

BÖLGE ALANI
RA Ha
Akdeniz % 86.64
Ege 6285 12.77
Marmara 4195 0.40
İç Anadolu 47 0.14
Karadeniz 61 0.04
Toplam 9 100
11.1

Avrupa'da jeotermal enerjinin sera ısıtmasında kullanımına 1960 yıllarda

Macaristan ve Yugoslavya'da başlanılmıştır. Aşağıdaki çizelgeden de izlenebileceği
gibi 1988 yılında Avrupa'da jeotermal ısıtmalı sera alanı 300 ha'yı aşmıştır. Ancak bu
rakama Romanya ve Bulgaristan'da varlığı bilinen jeotermal ısıtmalı sera alanı dahil
edilmemiştir.

Çizelgede 1988 yılında Türkiye'de jeotermal enerji ile ısıtılan sera alam 7.3
olarak görülmektedir. Elde edilen son verilere göre bu değer 10 ha'dan fazladır. Avrupa
dışında sera ısıtmasında jeotermal enerjiden yararlanan ülkeler arasında eski Sovyetler
Birliği, Japonya, Filipinler, Amerika Birleşik Devletleri, Çin ve İsrail sayılabilir.

72
 Çizelge - 6. Avrupa'da Jeotermal Enerji ile Isıtılan Sera alanları(Kaya,1994)
(1988).

Ülke SERA ALANI (Ha)

Macaristan 130.38
Yugoslavya 60.70
İtalya 36.70
Fransa 24.30
İspanya 20.00
İzlanda 14.50
Yunanistan 7.76
Türkiye 7.30
Çekoslovakya İ.50
Batı Almanya 0.30
Belçika 0.05
Toplam 303.39

Çizelgede 1988 yılında. Türkiye'de jeotermal enerji ile ısıtılan sera alanı 7.3
olarak görülmektedir. Elde edilen son verilere göre bu değer 10 ha'dan fazladır. Avrupa
dışında sera ısıtmasında jeotermal enerjiden yararlanan ülkeler arasında eski Sovyetler
Birliği, Japonya, Filipinler, Amerika Birleşik Devletleri, Çin ve İsrail sayılabilir.

Sera yetiştiriciliğinde jeotermal enerjiden toprak ısıtma, sera havasını ve sulama

suyunu ısıtmada faydalanılmaktadır. Jeotermal kaynakların sera ısıtmasındaki kullanımı
konusundaki ilk çalışmalarda, en az 60 °C sıcaklığa sahip akışkanların kullanımı
önerilmiştir. Daha sonra bu limitin 20 - 25 °C olmasının yeterli olduğu belirlenmiştir.
Örneğin İtalya'da 40 °C, Yunanistan'da 34 °C, Çekoslovakya'da 52 °C sıcaklıktaki
jeotermal suların kullanıldığı projelerde oldukça başarılı sonuçlar alındığı
bilinmektedir. İsrail'de 30 - 60 °C arasında sıcaklığa sahip jeotermal sular kışın sera
ısıtmasında kullanıldığı gibi, bu kaynakların bazılarından yaz aylarında sulamada da
kullanılmaktadır. Sivas'ta kaynak sıcaklığı 46 °C olan sıcak su toprak altında ve toprak
üstünde bulunan plastik borularda dolaştırılarak yapılan sera ısıtmasının bitkisel üretim
için yeterli olduğu ortaya konulmuştur.

73
Sulamada kullanım

Tuzluluk değeri yüksek olmayan jeotermal sular hidroponik sistemlerde yada

herhangi bir sulama kaynağının bulunmadığı kıraç alanlarda kullanılabilir. Ancak
düşük tuzluluk değerine sahip olan jeotermal sulara ( özellikle yüksek sıcaklıkta ise )
çok seyrek rastlanmaktadır. Ayrıca sıcaklığı 60 0C"den daha yüksek olan jeotermal
suların kullanılmadan önce soğutulması gerekir. Jeotermal suların sulamada kullanımı
ile ilgili örnekler İsrail ve Tunus'tadır. Özellikle suyun çok pahalı ve kıt olduğu
İsrail'de çalışmalar yoğun olarak sürdürülmektedir.

Açık Alanlarda Toprak Isıtmasında Kullanım

Jeotermal enerjinin açık alanlarda toprak ısıtması ile ilgili uygulaması

olmamakla birlikte Belçika, Fransa ve İtalya'da nükleer santrallerin düşük sıcaklıktaki
atık suların bu amaçla kullanımı ve jeotermal suların seralarda toprak ısıtmasında
kullanılıyor oluşu, bu sahayı da jeotermal enerji açısından cazip hale getirmektedir.
Özellikle erken İlkbahar ve geç sonbahar üretimlerindeki kullanım ekonomik
olabilmektedir.

Hayvancılıkta Kullanım

Tavukçuluk, domuz ve sığır ıslahında hayvan sağlığı ve klima kontrolü çok

önemlidir. Bu nedenle tavukhane yada ahırlarda yapı içindeki kontrollü iklim
koşullarını sağlamada jeotermal enerji, fuel-oil'li ısıtma sistemlerinin yerini almaktadır.

Avrupa’da da hayvancılık işletmelerinde jeotermal enerjinin yaygın olarak

kullanıldığı biliniyorsa da elde rakamsal bir veri mevcut değildir. Macaristan'ın güney,
Yugoslavya'nın kuzey -doğu bölgelerinde çeşitli projelerin yürütüldüğü bilinmektedir.

Örneğin, Yugoslavya'da Mokrin'de bir domuz çiftliğinde 50 °C sıcaklıktaki

jeotermal suyu kullanılmaktadır. İşletmenin toplam ısı (termal) gücü 372 Kwa'dır.
Jeotermal su havalandırılmadan tanktan pompalanır, geriye dönen 25 °C deki su
odalardaki hava sıcaklığına bağlı olarak sistemdeki suyu tekrar karıştırabilmektedir.
Isıtma sistemi bir fan yardımı ile çalışan konvektör tipi ısı. eşanjörüdür; içeri giren
temiz havayı ısıtarak sıcak havayı dağıtım kanallarından üfleme deliklerine nakleder.
Geriye dönen su bir rezervuarda (havuzda) toplanır.

74
Mantarcılıkta Kullanım

Mantar yetiştiriciliğinde başarı klima koşullarının özellikle sıcaklık,nem ve

havalandırmanın tam olarak sağlanmasına bağlıdır. Bu nedenle üretim odalarının
klima düzenlenmesinde ya da pastörizasyon odalarında jeotermal enerjiden
yararlanılmaktadır.

A.B.D.'nin Utah eyaletinde en büyük jeotermal kaynağın bulunduğu alanda

tesis edilen bir mantar işletmesinde bu enerji halen kullanılmaktadır. Ancak ülkemizde
henüz bu tür bir uygulama yoktur.

Tarımsal Ürünlerin Kurutulmasında Kullanım

Tarımda ısı tüketiminin en yüksek olduğu teknolojilerden birisi de hububat,

sebze, meyve ve diğer ürünlerin kurutulmasıdır. Jeotermal enerji kurutma sıcaklığının
kontrolünde ve tüm kurutma işlemi boyunca kısmen ya da tamamen fosil yakacakların
yerini alabilir. Burada jeotermal suyun sıcaklığı ile kurutma için gereksinim duyulan
sıcaklık değerleri önem taşımaktadır. Oysa düşük sıcaklıkla kurutmada tamamen
jeotermal akışkan ile kurutma işlemi gerçekleştirilmektedir. Jeotermal kurutma ünitesi
ile ilgili olarak Yugoslavya'dan örnek verilebilir. 78 °C sıcaklıkta, düşük mineral
içerikli dolayısıyla kabuklanma ve korozyon problemi taşımayan termal su pirinç
kurutma amacı ile kullanılmaktadır.

Balık Yetiştiriciliğinde Kullanımı.

Kültür balıkçılığı hem ıslah çalışmalarını kolaylaştırdığı, hem de pazar

taleplerine uygun planlama yapılmasını sağladığından hızlı bir gelişim içindedir.
Özellikle ısıtmalı üretimde ıslah periyotları kısaldığı için mevsime bağımlılık ortadan
kalkmış olur.

Isıtmalı kültür balıkçılığında çok fazla miktarda temiz suya ve ucuz ısı
kaynaklarına ya da doğal ılık suya, suyu temizleme ve re-sirküle sistemlerine, sıcaklık
ihtiyacını karşılamak üzere otomatik olarak kontrol edilen pompa sistemlerine ihtiyaç
duyulur. Bu nedenle jeotermal sular tarımın bu dalında rahatlıkla kullanılabilir. Tuzlu
olan sularda doğrudan kullanılabilme avantajı da gözönüne alınmalıdır.

75
 Fransa'da (barbun balığı ve levrek ıslahında), Macaristan'da (Sazan balığı ıslah
çiftliklerinde), İzlanda'da (9 balık ıslah çiftliği, deniz algleri ve morina balığı kurutma
tesislerinde) ve İtalya'da örnek çiftliklerde jeotermal enerji kullanım alanı bulmuştur.

Proses Sıcak Su Üretiminde Kullanım

Bilindiği üzere imalathaneler, sanayi tesisleri ve fabrikalar en fazla enerjiye ve

sıcak suya gereksinim duymaktadırlar. Jeotermal kaynakların yakınında kurulan
işletmeler bu konuda enerji yönünden şanslı konumda olmalarına rağmen henüz
faydalanma yönüne gitmemişlerdir. Bu yüzden ülkemizde jeotermal enerjiden proses
ısı üretimi sisteminin geliştiğini söyleyemeyiz.

Jeotermal enerjiden proses ısı üretimi sayesinde özellikle deri ve kağıt

sanayinde kullanılmaktadır. Ayrıca son zamanlarda gıda sanayinde de kullanılmaya
başlanmıştır. Tabakhanelerde derinin temizlenmesi, yıkanması ve boyama
ameliyelerde proses ısı kullanılmaktadır. Ayrıca kağıt sanayinde de selülozun ayrışma
ve temizleme isleri ile birlikte boyanmasında da proses ısıdan Yararlanılmaktadır. Gıda
sanayisinde genellikle şeker fabrikalarında şeker pancarının yıkanması proses ısı ile
olmaktadır. Proses ısının kullanım alanları gittikçe artmakla beraber yen; teknolojik
gelişmeleri de beraberinde getirmektedir. Bu nedenle jeotermal kaynaklarında yüksek
entapilli değerindeki enerjiden sanayide çok amaçlı olarak yararlanılmakta ve sanayi
yeri seçiminde jeotermal kaynakların artık çekici özelliği zamanla ortaya çıkmaktadır.

Sonuç olarak söyleyecek olursak jeotermal enerjiden proses ısı olarak

kullanmak, hemen her türlü sanayi tesisinde aranan -gerekli olan enerji durumuna
gelmiştir.

Kaplıca Amaçlı Kullanım ( Termalizm )

Jeotermal enerjinin en fazla kullanıldığı alan termalizmdir ve geçmişi tarih

kadar eskidir. Jeotermal enerjiden ilk yaralanma şekli hamam ve kaplıcalar olmuştur.
Gerek ülkemizde ve gerekse Dünya'da termalizm oldukça gelişme göstermiş ve hemen
her sıcak su kaynağının yanma kaplıca veya hamam tesis edilmiştir.

Son yirmi yıl içersinde yeniden ele alınan hamam ve kaplıcalar revizyondan
geçirilmiş ve çok daha modern tesisler yapılmak suretiyle, termal tesisler şekline
dönüştürülmüştür.
76
 Özellikle orta ve düşük entalpiliye sahip kaynaklarda tesis edilen hamam ve
kaplıcalar, günümüzde giderek azalmaktadır. Hatta düşük entalpiliye sahip hamam ve
kaplıcalar fazla çekici olmaktan çıkmışlardır.

Yeryüzüne ulaşan jeotermal akışkanların fazla bir ameliyeden geçirilmeden

insan sağlığına sunulması artık bırakılmıştır. Daha modem tesislerde jeotermal
akışkanın kimyasal analizleri yapılmakta ve insan sağlığına zararlı olan kimyasal
bileşikler çökertilmekte ve hatta insan cildine zarar verebilecek maddeler atılmaktadır.

Artık modern termal tesisler çevre halkının sağlığına hitap etmekten çıkmış ve
turizm yatırımı şekline gelmişlerdir. Gerek iç ve gerekse de dış turizme açılan bu
tesisler önemli döviz girdilerine sahiptirler. Ülkemizdeki Yalova termik tesisleri
binalarının eski olasına rağmen dışarıdan yaz ve kış mevsimleri boyunca turistlerin
akınına uğramaktadır.

Kaplıca amaçlı termal su ülkemizin % 40 - 60 bölgesinde bulunmaktadır.

Termal turizm yönünden önemli görülen 30 adet kaplıcaya ait termal kaynak suların ve
sondaj kuyuların mevcut debilerine göre yapılan kabaca hesaplamada en az 40 000
yatak kapasitesi jeotermal su ortaya çıkmaktadır.

Japonya'da Beppu şehrine kaplıca maksatlı yılda 13 milyon turist gelmektedir.

Almanya'da kaplıca turist sayısı yılda 7,3 milyon kişi olup, Almanya'daki toplam
kaplıca yatağı 600 000 civarında ve kaplıca kaynak sayısı yaklaşık 200 tanedir.
Almanya'ya göre 10 katı fazla kaynağa karşın Avrupa standartları ve kurallarına uygun
kaplıca tesisimiz ve yatağımız maalesef yoktur.

Standartlara uygun ve modern ölçülerdeki bir termal tesiste üç ana bölüm

bulunur;

1 - Kür Oteli

2 - Kür Merkezi

3 - Kür Parkı ve Çevresi

Türkiye'de üç ana bölümü içine alan, kurallarına tam uygun olarak kurulup
işletilen l - 2 modern tesisimiz vardır.

77
 Türkiye'de termal su kaynaklarının kaplıca amaçlı işletilmesi Özel İdare ve
Belediyelerin elindedir, ayrıca bu kaynakların çevresinde bulunan arsalar da yine Özel
idare veya Hazineye aittir.

Termal tesis yatırımcısının iki önemli alt yapı unsuruna sahip olması
zorunludur. Birisi arsa, diğeri termal sudur. Bugüne kadar bu iki ana alt yapı
unsurunun uygun, cazip şartlarda temin edebilmiş yatırımcı bulunmamaktadır.

Bu yüzden termal turizm, bilimsellik, tıbbi uygulama ve teknikleri açısından

Türkiye'de çok geri kalmıştır. Halk iptidai tesislerde tedavi olma mecburiyetindedir.
Özel İdare ve Belediyeler küçük, ucuz, basit ve tekniğine uygun olmayan tesislerin
yatırımına yönelmişlerdir. Sonuçta bu yanlış yatırımlarla tesislerin işletmeciliği, yanlış,
eksik ve sakıncalı neticeler doğurmuştur.

Bu nedenle artık hamam ile kaplıcayı ve termal tesisi birbirinden ayırmak

zamanı gelmiştir. Türkiye'de termal turizmin dışa açılması, Avrupa standardında tesis
yatırımı ve işletilmesi ancak boşa giden 1000'in üzerindeki termal kaynağın yabancı
sermaye ve özel sektörün yatırımları ile mümkün olacağı anlaşılmıştır.

Bu durumda termal turizm, yerli turistin yanında dış ülkelerden de turist

çekebilecektir. Bunun Dünya'da örnekleri çoktur. Örneğin, Romanya, Almanya,
Fransa, Çekoslovakya ve Japonya'daki jeotermaller ucuz işletme sayesinde termal
turizmde tam yıl işletme yapılmaktadır. Kurallara uygun, Avrupa standardında
kurulacak termal tesislerimize, kış aylarında da yabancı turist çekebileceğimiz açıktır.

Bilindiği üzere Türkiye'de faaliyet gösteren Termal Tesislerin sezon doluluk

oranları % 90 - 100 'lere ulaşmaktadır. Termal Tesisler bünyesinde kaplıca tedavi
merkezleri, apart otel, yüzme havuzlan, çamur banyoları gibi bir çok sağlığa yönelik
merkezlerin yanı sıra, turistik amaçlı bir çok faaliyet de içermektedir.

Günümüzde % 100 doluluk oranlarında seyreden İzmir Balçova Termal

Tesisleri, termal turizme en güzel örneklerden yalnızca bir tanesidir.

Diğer yandan. Oruçoğlu Thermal Resurı (Afyon), Termal Yeni Otel (Sandıklı),
Gönen Kaplıcaları İşletmesi A.Ş., Termal Motel Kervansaray. Colossea Motel doluluk
oranlan bakımından sayılı termal otellerimiz arasındadır ve yerli - yabancı turistlere
yönelik hizmet vermektedirler.

78
Kimyasal Madde Üretiminde Kullanım.

Jeotermal enerjinin bir başka kullanım şekli de kimyasal madde üretimdir.

Jeotermal kaynaklar yer içinden farklı derinliklerde ve farklı jeolojik kayaçları kat
ederek geldikleri için, içlerinde çok miktarda erimiş halde mineral maddeleri içerirler.
Erimiş halde bulunan mineral maddenin hem çeşidi hem de oranları her kaynak için
farklılık gösterir. Bu nedenle her kaynakta belli bir kimyasal maddenin fazlalığı söz
konusudur.

Bununla ilgili olarak ülkemizde çok çarpıcı bir örnek bulunmaktadır. Daha
önceleri fuel-oil ile elde edilen karbondioksit, Türkiye'de ve Dünya'da ilk defa
gerçekleştirilen Kızıldere ( Denizli ) Jeotermal santraline entegre karbondioksit üretim
tesisi sayesinde elde edilmektedir. Şu anda içtiğimiz Coca-Cola ve Pepsi-Cola
içersinde bulunan karbondioksit, Jeotermal karbondioksitidir. Kızıldere Jeotermal
santraline entegre olarak çalışan bu tesis son derece ekonomik bir uygulamadır. Özel
sektör tarafından kurulmuş ve işletilmektedir. Halen Dünya'da ilk ve tek uygulama
olması açısından da önemlidir.

Bunun yanında kimyasal madde üretiminde, Meksika'da potasyum klorür

üretimini görüyoruz. Meksika potasyum klorür tüketiminin % 80'ini Jeotermal suyun
içinde bulunan potasyum klorürün geri kazanılmasıyla üretmektedir. Diğer yandan
Dünya ülkeleri Jeotermal kaynaklardan lityum üretimi, çeşitli mineraller üretimi,
borikasit üretimine ve hatta altın üretimine bile çalışılmaktadır.Bugünkü gelişen
teknoloji ile, Jeotermal suyun kimyasal kompozisyonundaki çeşitli hesaplamalarla
yeraltındaki rezervuar sıcaklıklarını tespit etmek de mümkündür. Bu değer 3 -5 °C
hatayla bulunmaktadır.

79