Rijeseni Zadaci Vise Matematike Uz Treci Dio Repetitorija Boris Apsen

Prof. dr ing.
Boris Apsen
RIJESENI ZADACI VISE
MATEMATIKE UZ TREe l
DIO REPETITORIJ A
Od dr ing. B. Apsena izašla su ova izdanja u nakladi Tehničke knjige,
Zagreb:
LOGARITAMSKO RACUNALO REPETITORIJ

III izdanje 1952. godine VISE MATEMATIKE, prvi dio
IV izdanje 1957. godine I izdanje 1950. godine
V izdaRje 1962. godine II izdanje 1963. godine
vi izdanje 1967. godine III izdanje 1964. godine
VII izdanje 1969. godine IV izdanje 1966. godine
V izdanje 1969. godine
REPETITORIJ
ELEMENTARNE MATEMATIKE REPETITORIJ
II izdanje 1950. godine VISE MATEMATIKE, drugi dio
III izdanje 1954. godine
I izdanje 1952. godine
IV izdanje 1958. godine
II izdanje 1958. godine
III izdanje 1964. gddine
VI izdanje 1963. godine
IV izdanje 1966. godine
VII izdanje 1965. godine
VIII izdanje 1970. godine
RIJESENI ZADACI REPETITORIJ
VISE MATEMATGKE VISE MATEMATIKE, treći dio

I dio 1969. godine I izdanje 1958. godine
II dio 1969. godine II izdanje 1963. godine
III dio 1967. godine III izdanje 1965. godine
III oko 1970. godine IV izdanje 1968. godine
Dr ing. BORIS APSEN
r
R?f~ŠENI ZADACI
VIŠE MATEMATIKE
UZ TREĆI DIO REPETITORIJA
VEKTORSKA ALGEBRA. ANALITICKA GEOMETRIJA U PROSTORU. FUNKCIJE DVIJU I VISE

PROMJENLJIVIH. VISESTRUKI INTEGRALI I NJIHOVA PRIMJENA • NEPRAVI UITBGRALI. INTE-
GRALI OVISNI O PARAMETRU • EGZAKTNI D1FERENCIJALI I NJIHOVO INTEGRIRANJE •
EGZAKTNE DIFERENCIJALNE JEDNAD2BE • EULEROV MULTIPLIKATOR • KRIVULJE U PRO.
STORU. KRIVULJNI I PLOSNI INTEGRALI • VEZA IZMEĐU INTEGRALA RAZLICITIH TIPOVA.
VEKTORSKA ANALIZA • ELEMENTI SKALARNOG I VEKTORSKOG POLJA • OPERATORSKI
RACUN • SUSTAVI LINEARNIH 'D1FERENCIJALNIH JEDNAD2BI
TEHNICKA KNJIGA
ZAGREB.
Tisak: Izdavačko-!itamparsko preduzeće "OBOD« - Cetinje
PREDGOVOR
Nastojeći da olakšam studij više matematike u prvom redu onim slušačima tehničkih i
prirodoslovno-matematičkih fakulteta, koji nemaju mogućnosti pohađati sva predavanja i vježbe
iz matematike, a također i onim mnogobrojnim tehničkim radnicima, koji bi u vrijeme slobodno
od terenskih radova htjelisamoučno proširiti svoje matematičko znanje, sastavio sam ovu zbirku
2adataka, u kojoj sam riješio i potanko rastumačio uz mnogobrojne slike preko 800 zadataka.
Dok se većina slušača relativno lako snalazi u gradiVU, koje sam obradio u I i II dijelu
Repetitorija, mnogo više teškoća čini razumjevanje i usvajanje gradiva III dijela, pa sam
odlučio da kao prvi korak sastavim zbirku zadataka koji bi u stopu pratili gradivo tO& trećeg dijela,
odgodivši sastavljanje zbirke rješenih zadataka za prva dva dijela Repetitorija. Sada radim'
na toj zbirci.
Većina zadataka je uzeta iz poznatih izvrsnih zbirki ruskih autora Bermana, Davidovića,
Gintera i dr., pri čemu je pretežni dio tih zadataka potanko obrađen i riješen, dok manji dio
. sadrži samo slične zadatke i rezultate za samostalno rješavanje tih zadataka.
Očito je da rješavanje zadataka navedenih u zbirci pretpostavlja znanje gradiva I i II dijela
Repetitorija i to diferencijalnog i integralnog računa, pri čemu su osobito česti osvrti na tipove
integrala navedenih u II dijelu.
Na početku svakog poglavlja navedene su formule prema kojima se rješavaju dotični zadaci.
Formule su označene brojevima iz III dijela pa se dotično gradivo lako pronađe u Repetitoriju.
Preporučam da se iza studija svakog pojedinog poglavlja III dijela odmah prouče i riješe pripadni
zadaci iz zbirke. '
Na kraju izrazujem iskrenu zahvalnost članovima kolektiva Tehničke knjige i Grafič
kog zavoda Hrvatske a u prvom redu uredniku ove knjige Ivanu Uremoviću za susretljivost
i saradnj\l i meteru Emanuelu Dragojeviću koji pri slaganju veoma složenog gradiva nije
štedio trud i znanje da knjiga bude što preglednija.
Drage čitaoce molim da mi saopće svoje primjedbe i želje i upozore me na moguće
pogreške koje je teško izbjeći kad sam svladavaš tako golem materijal. Moja adresa: Zagreb,
Vončinina ul. 8.
Zagreb, listopada 1966. B. Apsen

SADRŽAJ
PREDGOVOR 5
I. VEKTORSKA ALGEBRA I NJENA PRIMJENA 11
A. Vektori i operacije svektorima - formule . 11
Zadaci 1 do 35 . . . . o . . . o. . o . 13
B. Vektorske funkcije skalamog argumenta. DerivaciJe vektora po
parametru. Primjene ukinematici - formule o . . . o . . . o 26
Zadaci 36 do 47 . . . . . . . . . . . . . o o o o o o . o 27
C. Analitička geometrija u prostoru uz primjenu vektorske metode -
formule o o o o .. 32
Zadaci 48 do 96 .0 34
IL PLOHE - formule o o o 60
A. Plohe drugog reda izražene kanonskim jednadžbam&. (Elipsoid. ID·
perboloidi. Paraboloidi. Eliptični stožac.) 62
Zadaci 97 do 110 62
B. Sfera (kuglina ploha) . o 71
Zadaci 111 do 121 o .71
C. St'>Žaste i valjkaste plohe 78
Zadaci 122 do 129 78
D. Općenite plohe Oo o o o 82
Zadaci 130 do 138 o 82
III. FUNKCIJE DVIJU I VISE NEZAVISNIH PROMJENLJIVIH ... 87
A. Parcijalne derivaciJe funkcija dviju i više nezavisnih promjenljivih 87
ao Parcijalne derivacije prvog reda o 87
Zadaci 139 do 147 o o o o o o . ~ 87
bo Parcijalne derivacije viših redova 89
Zadaci 148 do 156 o o o o o o . 89
B. Totalni diferencijali fuilkcija 91
ao Računanje totainih diferencijala prvog i viših redova - formule 91
Zadaci 157 do 166 . o . o o . . '. . . o . o o . . o o o o 92
bo Približno računanje pomoću totalnog diferencijala - formule 94
Zadaci 167 do 176 o o o o o • o o o o o o o o o., o o o o 94
C. Parcijalne derivacIje i diferencijali složenih funkciJa - formule 97
Zadaci 177 do 190 o o o . o o o o o o o o o 98
Do Zamjena promjenljivih u diferencijalnim izrazima 101
Zadaci 191 do 201 o o o o o o o o o o o o o 101
7
E. DerIvacUe fUDkcOa zadanih implicitno lparametarskl - formule o 104
Zadaci 202 do 221 o o o . . o . . . . o . . o o o o . . o o o
o 105
F. Taylorove l Mac Laurlnove formule za funkcije viie promjenljivih
- formule o o . . . o . . . . . o . o o . o . . o o o o 112
Zadaci 222 do 234 . . . . . o . . . o o o o o o o o 113
G. Ekstremne vrl.JednoIItl funkol,ja dvi,ju I vile promjenl,jlvih 118
a. Stacionarne tačke funkcije o o o o o o 118
Zadaci 235 do 244 . . . . . . . o o 118
b. Slobodni ekstremi funkcija - ' formule 121
Zadaci 245 do 265 o . . o . . o o . OO
122
G. Vezani (uvjetni) ekstremi funkcija - formule 131
Zadaci 266 do 285 o o . . . o . o o . o . 132
do Najveće i najmanje vrijednosti funkCija u zadanim zatvorenim
područjima .., o . • . o . o o o o . . . . o . 142
Zadaci 286 do 292 . . . . o . . o o o o . o o o 142
H. GeoJDetrUske prlm,lene parclja.lnih derivacIja fUDkclja . . o . o . . 147
ao Singularne tačke ravnih krivulja - formule . o . o o o . . o . 147
Zadaci 293 do 301 . o o . o o . o . . . . . o . . • o . . . o 147
bo Ovojnice (anvelope) familija ravnih krivulja ovisnih o jednom
parametru - formule . . . . o . . o . o 150
Zadaci 302 do 315a . . o . . . o o . o o o . o • . o o o o o 150
VISESTRUKI INTEGRALI
IV. DVOSTRUKI INTBGB.ALI . • • . . . ~ . . • . . ... o 158
A. PromJena redosll,jeda Integrlran.ta u dvostrukim integralima i raču-
nan,je tih lntegrala - formule . o . o o . o o o . . 158
Zadaci 316 do 361 o . o . . . . . . o o • o o 158
B. Sredn,ja vrl,jednOBt dvostruko. lntegrala - formule . . o o o . " 179
Zadaci 362 do 365 . . . . . . •. . o . o • . . o o . o . . o 179
C. Zam,jena prom,jenl,jlvih u. dvoetruklm intecralima I računan,je tih
lntecrala uz tu zamjenu - formule . . • . o . .~ . 181
ao Dvostruki Integrali ti polarnim koordinatama o . . o . o 181
Zadaci 366 do 388 . . . o o . . . . . o . . . , . . . 181
b. Dvostruki Intelran u ellptičkim i opčenitim koordinatama 192
Zadaci 389 do 396a . o . o . o . . . o . . o 192
D. PrImJena dvostrukih lntecrala o . . o o o o o . o o 196
a. Određivanje volumena zadanih tijela - formule 196
Zadaci 397 do 422 . . " . . . . 196
b. Ravni likovi . . • . o .'. o . o . o 206
1. Povriina ravnih likova - formule 206
.Zadaci 423 do 434 o . . . . . o . 207
2. Masa nehomogenih ravnih likova - formule 210
Zadaci 435 do 438 . . . . . . . . . o o . . . . o . . . . "
o 210
3. Statički momenti i koordinate tdišta ravnih likova - formule 212
Zadaci 439 do M6 . • . . .'. . . '0 • • 212
4. Momenti tromosti ravnih likova - formule 216
Zadaci 447 do 456 . . . . . o . o . o . . 216
c. Plohe ........... o . o o . o o . '0 220
1. Komplanacija (određivanje povrAine) ploha - formule 220
Zadaci 457 do 473 • . o o o . . . . . . o . • • . .
'0 220
2. Te!išta i momenti tromosti homogenih ploha - formule . o 231
Zadaci 474 do 478 . o o .'. . . . . o o • . . . . • . , . 232
8
~STBUKI INTEGRALI . . . . • . . . . . . . . . . . . . . . . • 237
A. Rač1llllUlje
trostrukih Integra.la - formule . . . . . . . . . . . . . 237
Za9aci 479 do 483 . • . • • .. • . • . . " • . . • • . • • . 237
B. zamjena promjenljivih u trostrukim integralima i nhDaa.le. tih
Intecrala uz tu zamjenu - formule .• 23t
Zadaci 484 do 495 . • • . • . . • . 240-
Co PrImjena trostrukih Iniepala . . . o . 245
a. Određivanje obujma tijela - formule 24~
Zadaci 496 do 512 • . . . . • . . 245
b. Određivanje mase nehomogenih tjelesa - formule 254
Zadaci 513 do 519 . . . • • • • . • • • • o . . 254
c. Određivanje statičkih momenata tjelesa - formule 25B
Zadaci 520 do 522 o • . . . . . . 258'
d. Određivanje telišta tjelesa - formule . o ... . . . 25t
Zadaci 523 do 534 . . • o . . . . . . . . . . . 280
e. Određivanje momenata tromosti tjeleSa - formule 267
Zadaci 535 do 546 o . . . . . . . . . . 268
VJ. NEPRAVI VlSESTBUKI INTEGRALI - formule 276
A. Nepravi dvostruki integraIi 276
. Zadaci 547 do 557 . . 276
B. Nepravi trostrUki IntegraIt 282
Zadaci 558 do 561 . . 282:
VIL BRIVIRANJB I INTEGRIRANJE INTEGRALA PO PARAMBTBU-
formule ........ o ..................... . 285
Zadaci 562 do 568 . . . . . . • • . . . . . '0 • • • • • • • • 285
VUI. EGZAKTNI DIFERENCUALI I NJmOVO INTEGRIRANJE - formule 28t
Zadaci 569 do 581 . . . . • . • • . • . . . o. . . • . . . 290'
GZAKTNE DIFBRENCUALNE JEDNADZBB. EULEROV MULTI-
..-.............TOR - formule . . 294
Zadaci 582 do 595 • . . . • • • o • . . o . • 29&
X. KRIVULJE U ,PROSTORU . . . 300
A. Jednadlbe tangente inonnalne ravnine- formule ·300
B. DUU1na luka krivuUe - formule . . . . . .'. . . 301
C. JednadlbaoaJmlacione ravnine u taal ~ parametra to 301
D. Elementi krlvuUe u wki parametra so - formule . . . . . 30%
E. Prostorna· krivulja zadana u vektonkom obliku - formule 302
F. Primjena uklnematlci - formule . . . . . . . . . , . 302'
Đ
Zadaci 596 do 627 . . . . . . . . . . . . . . . . • . 303:
XI. KRIVULJNI (LINIJSKI) INTEGRAL! . . . . . . . . . • . . 32();
A. KrIvuljni Iniepali po du1jlni 8 krlvuUe k - formule .' 320
a. Računanje krivuljnih integraIa . . . • 322:
Zadaci 628 do 843 . • • . . • . • ~. 322
b. Primjena krivuljnih integrala uzetih po duljini krivulje 32'1
Zadaci 644 do 660 . . . . . . . . . . . . . 327
B. KrlvuUni Intepall po koordinatama - formule . . . '. 334
a. Računanje krivuljnih integrala . • . . . . . . . . 335·
Zadaci 661 do 678 • • . • • • : • • • o • . • . 335-
b. Primjena. Određivanje radnje sile uzdu! krivuijek 342
Zadaci 679 do 685 . . ; . . . . . . . . . . . . •. 342
9
\JXI
C. Krivulini iniegrali izraza koji predočuju totalne' diferenciJa]e neklIl
funkcija - formule . .
PLOSNI INTEGRALI , . . . . . . . . .
. . . .
Zadaci 586 do '696 . . . . . • . . . . . .
A. Plošni integrali po površini S plohe - formule

o o • o •
347
348
351
351
Zadaci 697 do 704 o • • '. • o • • o o 352
B. PlOŠni integrali po koordinatama - formule 356
Zadaci 705 do 717 o o o o o o o ., o o 356
VEZA IZMEDU INTEGRALA RAZLICITIH TIPOVA

• GREENOVA FORMULA o 366
Zadaci 718 do 729 366
V STOKESOVA FORMULA 374
Zadaci 730 do 732 375
" FORMULA GREEN-GAUS-OSTROGRADSKOG 379
Zadaci 733 do 745 o • o • o o • o o • o 379
VEKTORSKA ANALIZA. ELEMENTI TEORIJE POLJA

XVI~~ALARNO POLJE - formule 385
A Gradijent skalarnog polJa o o 386
Zadaci 746 do 760 o o o o, 386
B. Usmjerena derivacija 'o 390
Zadaci 761 do 777 390
C. Nivo-plohe polja 395
Zadaci 778 do 780 395
D. Kut dviju ploha o o o o 39.5
Zadaci 781 do 785 395
XVII. VEKTORSKO POLJE 398
A. Vektorske krivulJe;... formule 398
(j Zadaci 786 do 789 o • • • •
B. Divergencija i rotor vektorskoc polja, odnosno polja sUa. Selenoi-

daina i potencijalna polja - formule . .
o o • o •
o
•
o
•
•
o
o
•
•
•
o
o
o
o
•
•
•
•
•
•
•
•
•
o
•
399
400
Zadaci 790 do 797 o o • • • • • : o o • • " • o o • • • • • 401
C. Odredivanje potencijala "konzenativnih polja. SUDice l ~a polja
SUa - formule . o • • o o o • • • • o • • • • • • • 404
404
~
Zadaci 798 do 811 . . . . . . . . . . . . • . .
D. talni tok i cirkulacija vektonkoc polja - formule 410
a. Ravno vektorsko polje . . . . • . . .'. . . . . . 411
Zadaci 812 do 817 . . . 411
b. Prostorno vektorsko polje 413
Zadaci 818 do 837 . . . 413
, XVID. OPERATORSKI RACUN - formule 424
e Zadaci 838 do 848 . o
SUSTAVI LINEARNIH DIFERENCIJALNIH JEDNADZBI S KON-,

• •
STANTNIM KOEFICIJENTIMA • . . . . .'. . . . . . . . . . . . .

Zadac~ 849 do 866 . o • •
•
• • • • • .'. '. • • • • • • • • • •
426
429
429
10
I. VEKTORSKA ALGEBRA I NJENA PRIMJENA
A. Vektori i operacije svektorima
Formule
V=V'V o (1)
(2)
T = + VXl + yi + Zi (3)
X
cosex=-
r
y.
cos~= (4)
T
z
cosY=r
cos· ex + cos' ~ + COSi Y = 1 (~)
Skalami produkt ;b
. ; ; = a b cos cp ~11)
--
a
bil = b cos cp = ab = -
ag -
b; ab = a cos cp =
-- =
ab
-b-
--
bo a (12)
akoje ;.lb (l2b) .
(13)
(IS)
11
(16)
(17)
(18)
;b
COS !ji = cib . (19)
Vektorski produkt; x b
Ia x b I = a b sin !JI = S paralelograma (20)
-;;xb1.-;;i ;xb1.b; (20)'
I; x b I = a b, ako je -;; 1. b (22)
-; x b = O ako su -; i b kolinearni (23)
axa=O (24)
(25)
(26)
(26a)
-i - j k
;xb= a", a1/ a. (27a)
b b/I b.
'"
sin !ji =
I; X b"1 (28)
ab
Višestruki produkti vektora
a) (;b) -; == (a b cos !JI) -; = vektor.

b) Trostruki skalarm produkt
(-; x b) -; = a b sin !JI •. e cos ljI = V paralelopipeda (30)
(; x b) -; = O uvjet komplanarnosti vektora ;; b i -; (30)
(30a)
12
a", all a.
(; x ih';;= b", bil b. (31)
c'" cII C.
(; xf)7= (h x 7); = (;x ;)1 = (~17) = ;1-; (3la)

e) Trostruki vektorski produkt
; x (b x -;) = b(ac) - c(ab) (32)

•
(; x b) x -; = b(;;-;) - ;(b~\ (32a)
d) Cetverostruki skalarni produkt
(-; x b) (-; x d) = (-;-;) (bd) -(b7) (;id). (33)

e) Cetverostruki vektorski produkt .
(34)
(39)'
vektor dodijeljen pravcu
x - Xl Y - YI Z - Zt
-a- = -b- = -c-
.;=A7+B7+Ck (47),
vektor normale za ravninu A X + By + Cz + D = O.
Zadaci
l. Vektori A B = a i A D =b čine dvije stranice paralelograma AB CD. Izrazi pomoću
a i b vektore M A, M B, M C i M D, gdje je M sjeciite dijagonala paralelograma.

Prema slici 1:
• S
·A~;;:-·-I1--0----="C
Slika l.
AC=a+b, DB=a-b AM= ;+~,

2
pa jo
--,-
MA=
;+b
--2-·-'
--
MB
---a-b
= --r-r'.
- --
MD=
-;-b b-;
--2-=--2-'
13
2. Tri vektora A B = c, B C =a i CA = b čine stranice 6. A B C. Izrazi pomoću a, b i c i
posebno pomoću a i b težišnice trokuta: A M, B N iC P.
Kako je prema slici 2.
BM=~
2
iz 6. A Al B slijedi
--> -+ a
AM=c+ Z
ili iz 6.AAIC:
-~ (~a)
AAl=-b+ Z ·
Iz 6. B C N slijedi:
/:-------;.c
A~--------~------~~B
B
Slika 2. Slika 3.
Kako je prema slici
odnosno
dobijemo
Prema slici:
.....
-- - e
CP= b +-
2
ili kako je
14
odnosno
dobijemo
3. U praVilnom lesterokutu A B C D E F poznati su A B = P i B C = q, Izrazi pomoću.
; i q vektore:
C D, b E, E F, FA, Ac' AD A E.
Prema slici 3: •
CD=BS=BA+AS=-p+q ~
DE=-p; EF=-q; FA=-CD=p-:1l

- - . --
Slika 4.
~
4. Izračunaj zbroj -;b + b-; + -;;, ako su -;, bi -;tri orta koji zadovoljavaju uvjet -; + b + -; =. O.
Iz uvjeta slijedi da zadani orti zatvaraju istostrani trokut stranica l (vidi sl. 4), pa među
sobno zatvaraju kutove« = 120°, Prema (ll) dobijemo:
.-.-+ ........... -....... 3

ab + b e + e a = 3 . l . l ' cos 12()O = - 3 sin 30° = - -,
2
S. Uz uvjet da vektori -;, b i -; zatvaraju trokut pa je -; + b +-; = O izračunaj duljinu stranice

e uz pretpostavku da su -; i b poznati.
IS·
."".
"
6. Pokaži da su vektori p = ;;(bi> - b ~ ~ i -; međusobno okomiti.

Vektor -; množimo skalamo s Z Dobijemo:
pa suprema (12 b) vektori -; i -;međusobno okomiti.
... -.. ".......... -+.... -to -to 2 TC'

i. zadani su vektori P = IX +
a 17 b i q = 3 a :- b, gdje je a = 2, b == S i ~ (a,'h) = 3'
Odredi koeficijent IX uz uvjet da su vektorlmedusobno okomiti,
Računamo p-; prema (17) i (15):
p-; = hai + Sl ~b) - lX~b) - 17 bl = 31X . 4 +'(Sl - 1X)(;;b) - 17 . 2S =
'. .. 2", ~ - .
= prema (11) == l21X + (Sl -IX) • 2 . S . cos - .,.. 42S = l21X + (Sl - IX) • 10 cos l20' - 42S =
, 3. .
\
. 1 .
= l2ex - .(Sl
' ,
- IX) • 10· - - 42S = 17 IX - 680.
2 -
Prema (12 b):
l71X - 680 = O
IX = <40•
:8; zadani su vektori: .....

a=i-
-+ - -~Zk)i
j + k, b ='i + j +
....-
'~ = 3 i-k.
-
) \
Računam.o:·~
....... -to .... .... ..... .... .;..,..

a) a + b + e ==- (1 + 1 + 3) i + (- l + l)j + (1 + 2 - 1) k= ., i + 2 k.
b) 2-; - b = (27 - 27 + 2k) - ci +j + 2k) -7- 3j.

e) ;b = prema (18) = 1 . 1 + (- 1) • 1 + 1 . 2 = 1- 1+ 2 =:
od) ; ; = 1· 3 + (- 1) • 0+1' (- 1)= 3 - 1 ==!.

...... l ,~
-- bc 3":'2' 1 ,IS
e) cos ~ (b, e) = prema (19) i (3) = -b
e
= JI1+1+4' v'9+1
9+1
= .1Lft
.,60 _
== -30 •
f) ;r== prema (18) == 1 . 1 - 1 . O + 1 . O == 1.> analogno -;j = - 1. i ak = l·
g) Ska1arna komponenta vektora -a u smjeru vektora -b = a/....I . = --;-c

I
prema (12)
b. =
1- 1 + 2 .2 vi
== Vl + 1 + 4 = vi = 3 •
16
h) Vektorska komponenta vektora b u smjeru vektora -; = bc = bc' c;; = prema· (12) j (2) =
b-; -; (3 - 2) (3 i - k) 37- k 3~ 1-+
=-'-=
e e el
=---=-.--k.
9+1 10 10
i) (;7)1 - f;1)7 = prema (18) = (3 - 1) (i + 7+ 2k) - (l - 1+2) (37 - k)

= 27 + 27 + 41. - 67 + 2k = - 47 + 21 + 6k.
9. Odredi radnju što je vršj sila Fkojoj su komponente Fs = Fil = 2 kp na putu s od A(O,l)
do B(2,2).
!J
2 - -.
-.- - - - - ......- ~ 8
Fi1'%1
I
1
-""'J;---jFy
I
I
I
I
1 x
f 2
Slika 5.
Prema slici 5:
~adn;a R = -P7 = prema (18) = 4 +2= 6 kpm.
10. Odredi skalarnu i vektorsku komponentu (projekciju) vektora ;; = 27+ 7+ 2 k u smjeru

O p [O (O, o, O), P (1, - 2,3)].
Prema (3):
OP = r = i - 2j + 3 k.
Prema (12), (18) i (3):
ar 2- 2+6 6 3 V14
a =-= =-=--.
r l rl Vl + 4 + 9 V14 7
~--
Prema (l) i (2):
-+ -+ 6' 7- 27+ 3 k 3. 6""! 9 -+ 3-+

a r =a(ro =V14' v14 =1"'-1"J+1"k=1"T.
11. Izračunaj vektorsku komponentu (projekciju) vektora b = 7+ 3 7+ 4 k u smjeru vektora

; ~ 107+ 117-2k.
2 B. Apsen: Riješeni zadaci iz Vile matematike 17

12. Izračunaj nutarnje kutove ~ A B e [A (- l, O, 2), B (2, l, - 1), e (l, - 2,2)].
Prema (8) i slici 6:
AB -
= e = (2 + l) i + (1 - O) j + (- l - 2) k = 3 i + -- j -:- 3 k
A e = b = (1 -
+ 1) i + (- 2 - O) j + (2 - 2) k = 2 i - 2j -
eB = a = e- b = (3 - 2) i + cl + 2) j + (- ,3 - O) k = i + 3j - 3 k.
Prema (3):
e= V9 + 1+ 9 = V19, a = Vl + 9 + 9 = V19, pa je y =~, b = V4 + 4 = 2 Yl.

Prema (19):
cos () =
--
ea
ea =
3 +3+9
YT9 , V19 = 19'
15
Pomoću logaritamskog računala dobijemo:
(,), '38°
1"=_' N
~-
--'-- 1800 -2 38° -- 710, Y __ 71'. o
Proba:
r:r 6-2 2 ffs
ot = 'ci) = 'yT9 , 2V2 = V38 = 19; ot == W,
J' il
e
)(
Slika 6. Slika 7.
13. U kocki brida a = 1 izračunaj prema slici 7 kutove cp i ~.

Prema slici:
~OCA:d=j+7; ~AOB:k=d+D, pajeD=k-d=k-J-1
-o. .... kD k(k -T-l;
cos qI = cos ~ (k, D) prema (19) = k D = -::--'':-i=========-
1· V1+1+1
=
qI == S4,7'.
18
cos ~
-.
= cos (d, D) = -
~ d D= ci
-
+ f; (k - } - i5 = - l - l '- 2
= --- = - -.
VC; VC;
d D V2· VJ VC; 6 . ,3
.. d a Je
BU duel . ~'š'l'
l Jatl' k '
ut uZimamo cos cp = 3V"6 pa Je
,
.~ == 35,3 0•
Proba:
14. Odredi kut što ga zatvaraju vektori;; = 27+ 2J + k

[cos cp = !~; cp == 73,2 0] •
l~dredi vektor -; koji je okomit na vektorima -;; = 3i +7- 2k i b= 4 i -7 + 3 k.

jrema (27a):
7 j k
c= 3 1 -2 =7(3-2)-}(9+8)+k(-3-4)=7-17J-7k.
4 -1 3 I
Proba prema (18):

~-
ac=3-17+14=O; 1,7 = 4 + 17 - 21 = O.
.4'f"'Ir... .... ..... .......... ..... ~

{I 6..JVdredi koeficijent a; uz uvjet da su vektori p = xa + 5b i q = 3 a - b kolinearni, dok
/' vektori -; i b to nisu.
Računamo prema (23):
-; x q = (a; -; + 5 b) x (3 -; - b) = po zakonu distribucije =

...... .-. ~- --+ ...... -
= 3 a; (a x a) + 15(b.x a)-a;(a X b) - 5(b X b) = "
= prema (24) i (26).<= 3 a; • 0- 15 (; X b) - a; (; x b) - S • O = O
(-; X b) (- 15 - a;) = O.
Kako je -; X b =1= O, jer -; i b nisu kolinearni, mora biti:
- 15 - ot =O
ex = - 15.
'10zračunaj ska1ar a;,= ~ X b)1 + ~b)·, uzevli u obzir (15), (20) i (ll).
[a; = al bl].
19
/18. Izračunaj plo§tinu paralelograma konstruiranog na vektorima AB = ;; + 2;; i iD =
~... -- 7t
=m-3n, gdje je m=5, ,,= 3 i ~(m,n)=(jI=6"

- .....
p= I A B x A D I = A B . A D . sin Iji.
AB x AD = (;; + 2 n) x (;;; - 3 n) = (-; x ;) + 2 e; x ;) - 3 (; x t;) - 6 e; x n) =

= O + 2 (n x ;) + 3 C;; x ;;;) - O= 5 e; x -;).
..... ..... ~
p = 5 I n x .m I = 5 . " . III • sin (ji = 5 . 3 . 5 . sin 300 = --
2
p = 37,5 kv. jedinica.
,/
19. j i A B e odreden je vektorima A B = 3 p - 4 q i B e = p + 5 q. Izračunaj u tom trokutu
visinu fl bačenu iz vrha e na' stranicu A B uz uvjet da su Pi qmeđusobno okomiti orti.
Prema (20)" (26a) i (~6):
PA = ! I AR x BC 1= ! [3 (p x ;)B4(q x p) + IS eP x ''i>-:- 20(q x q)] =

l -+ -+ ..... - 19.......... 19 19
= -r:{4(P x q) + 15(px q) = 21p x ~ 1=:'2' 1 ~ J . sin 900 = 2'
U drugu ruku:
I AB .
P = 2. . fl, pa Je fJ = A2PB
fJ = 19 = 19 = 3,8.
V9 + 16 5, -
20~Izračunaj duljinu vektora -; = (37+ 47+ Sk) x (i +67+ 4 k).

", '
-- [21].
1!IIzračunaj sinus kuta Ito III zatvaraju dijagonale ,paralelograma konstruiranog na vektorima
;;=27+7-1 i b=7-3f+k.
prva dijagonala: d1 ,=-; + b = 37-2J.
Drugadijagonahr: d. = -; - b= 7+ 4f -: 2 k.
prema (28)
. ~;txd.1
-+ -+ k am tp =
_ \dsHtt.\
i j
~ x 1. = 3-2 O = 7(4 - O) -jc-'6 - O) +k(12 + 2) = 47+ 67+ 14k
1 4 -2
VI6 + 36 + 196 1/248
sin tp = Y9 + V
4 . l + 16 + 4 = , 273'
20
Na drugi način prema (19):
cos, = d'id. = = - tmS

d1 d.
3-8
V273
sin, = Vl - cos·, = y-;-- 22:3 = y~~.
cl IzraČUilaj skalarnu projekciju vektora -a = 3 -i - 12i+

t.:7' - 4.k- na os koja ima smjer vektora
b = (7- 2 k) x (J + 3} - 4 k).
['~.
~izračunaj volwnene V paralelopipeda kons~ranih na vekto~:
\: ----
+a) a = i - 3j k
Prema (31):·
1 -3 1
V= 2 1 -3 = 1(1 + 6) + 3 (2 + 3) + 1 (4 -1) = 7 + IS + 3 =
1 2 1 = 2S kubnih jedinica.
b);; = 3; + S;
Kako je b + -;= 3 ;;; + S;; = ; sva su tri zadana vektora komp1anarna, paralelopiped ne
postoii.,~.e ~ ,-
, .....
,..,~. ,'~ \
...
r
i 2-4; Izračunaj visinu paralelopipeda konstruiranog na vektorima ; = 37 + 2 j - S k,
\ - - / -+ -+ -+ .... -+ -+ .....-+
b =i- j +4k i e= i ~ 3 j + k, ako je za osnovicu uzet p8r9lelogram konstruiran
na ;i b.
-+. ......... • ~
prema (31) V = (a x b) e, dok je u drugu ruku V = baza puta ·visina = prema (20) =
= I;; x bl·;:
Odatle slijedi:
21
prema (31):
.....
(a x
..... .....
b) c =
3 2 -S
l -1
I
4 = 3 . 11 -.2' (- 3) - 5(- 2) = 49
l -3 l., ~ --
7 7 k
--;xb= 3 2-5 =37-177-5k
l -1 4
I; x bl = V9 + 289 + 25 = V323
49
v=vm'
vektor;; koji je okomit na ravnini odredenoj tačkama A (l, O, - l), B (2, - l, 1) i

V,fs)odredi
C(- l, 1,2).
Vektori AB = ; = (2 - l) 7+ (- l - 0)7 + (l + l) k = -; -7 + 2 k
AC = b = - 7
2 -; + + 3 k [vidi (8)]
leže u zadanoj ravnini pa je prema (27a)
26. Zadana su tri vektora a = 2 i - j + k, b = i + 2j - k i c = i + j - 2 k. Odredi

) - - -+ -- - - - -+ -+ -+ ...
jedinični
~u' "ektor Vo
- koji leži u ravnini što je čine vektori b i c, a okomit je na vektoru a. ---+
7
Traženi vektor ;- = v;t' 7+ v 11 + . v z k leži u ravnini vektora b i Z ta su tri vektora dakle
komplap.arna, pa je prema (30)'
Odatle prema (31):

v.,
l
v"
2 - 1
v. I = - 3 flz + v.Y - fl = O (a)
I ~
-2 I .
;- ..L ;, dakle prema (12b):
(b)
(a) + Cb) daje:

fl., = O,
pa iz (a) i (b) slijedi
v = v. CC)
" z
22
Kako je Vo = 1, prema (3) imamo:
Vva+ 1/ Vl
z = 1,
odnosno s obzirom na (c) .r

v
K
V2v 2
1/
=1,
a odatle je
1 7" ....
v. = v=2 V + k).
-+
IzraČU11aj:
a) -; (b x ~, (;; x~7 i (7 x ~;;.

1 -2
;;(b x ~ = prema (31) = 3 O = 1 (- 1) + 2 (- 3) + 1 (3) =~
O 1-1
~ x "t) 7 = prema (3la) = ;;(b-X C) = - 4
c; x ~;; = prema (3la) = - -;{(b x ~ = + 4.
b) (-; + b) (b + ~ x Z
Označivši i izračunavši
dobijemo trostruki skalarni produkt, koji računamo prema (31):
I; x ~- :(; x c) =! ~ -~ ~ =- 4.
\ cr I O 1-1
Isti primjer na drugi način:
-+ ...... -+ -+ - ...... -+- ...... -+ -

(a + b) (b +" e) x e = po zakonu distribucije = (a + b) (b x e + e x e) =
= prema (24) = c;; + "t) ch x C) = -; ch x ~ + b ch x ~ = prema (30a) =
= ;; (b x ~ ..L O = prema a) = - 4.
23
e) {; x b) x fb + ~(-; + C) = [prema (3I) uzeV§i u obzir da je ;; + h = 47 - 2J + 2k.
4 -2 2
-;; + -; = 37+ 7 i -; + -; = 7- jj = 3 l O = 2 (- 3 - l) = - .!:
l -1 O
28. Pokaži da je C;; x b) x -; +(b X C) x; +~ x -;) x b =0.

Računamo prema (32a):
C;; x b) x -; = bC;;C) - ;(bC)

(b x-;) x-;=-;(b~-b~~ +
o~ X ~ x b = ;~b) - -;C;;b)
O
.... ....
29. Pokaži da je ;; x Ch x C)0 = o, ako je -; l. b a l. c.
Prema (32):
30. Zadana su tri vektora
Izračunaj:
a) (-;b) -; i -; (b~.
Prema (18):
(;; h)-~ = (2 - l + 2) -; ~~ 3 -; = 37+ 67 - 3 k

;; Cb~ = -; (2 + 2 - l) = 3-;; = 37- 37+ 6 k.'
Vidimo da je
jer je na lijevoj strani vektor kolinearan s;' a na desnoj strani vektor kolinearan s ;.
b) (-; x b) x -; i ;; x (h x ~.
Prema (32 a) :
(-; Y. b) X -; = h(7, "J) - -; (b C) = - 3 h - 3 -; = - 3 (b + ~ = - 3 (37+ 3 k) =
=-9U+k)=-97-9k.
24
Prema (32):
-; x (b x ~:= b(-;~ - Z(-;b) = - 3 b - 3 Z= - 3 (b + C) = - 3 (37+ 3}) =

=-9{i+f>=-97-9f
31. Dokaži identitete:
~ -+ -100 -+ -+ "'+ -+-+-+

Uvedemo li oznake a + b = u i a + e = !I, dobijemo u (!I x u) = ~ prema (30 a) ..
lli: ;(;; x ;) = ;;(; X ;) = prema (24) =;;. O =~.
b) ; x [;i x ~ x b)]:= al (b x ;i).
Stavimo li -;x b ,.,;.; dobijemo -; x ~ x ~ = prema (32) = ; (;;j - ; (-;-;) =
= -;[;(; x 6)] - (; x b)(-;~ = prema (30 a) i (IS) = - a l (-; X b) = al (b x ~.
; x [-; x C; x 6)]; = prema (32) = -;i" x [;i(-;b) - b(-;-;)]; = prema (26 a) i (IS) =
= [(-;i" b) (-; x ;i) - aa C; X i)f; = prema (24) i (31 a) =- al (b x ;j-;i" = - al; (b X ;j.
d) ~ x 6) x C; x d) = O ako su vektori ;, b. ;, i 1 komp1amU'ni.
Označivši Zx d = 7 dobijemo
(-; x 6) x C; x 1) = (-; x i) x 7= prema (32 a) = b(ld) - ;(bfJ =
=b[~ x J);j ~ -;[b(; x 1)] = ~,
Oba su trostruka skalama produkta jednaka nuli, jer su vektori;'1 i;' a ~oder
b. ; i 1 komplanarni. [Vidi (30').]
Na drugi način:
jer su vektori -;. i 7kolinearni kao vektori okomiti na istu ravninu u kojoj su vektori
;, b,; i 1. [Vidi 23).]
~-;X(bX~+bx(;x~+;xC;xi)=~
Uputa: Izračunaj prema (32) vrijednosti zadanih trostrukih vektorskih produkata.
25
f) (; (b x D]7 + [;:i (b x 7)17 + ~ (b x k)] k = ; x bo
Uputa: IzraČWlaj prema (31) trostruke skalarne produkte navedene u uglatim zagradama.
g) Dokaži da su vektori ;, b i -; komp1anarni, ako je c;i x b) + čb x ;) + (-; x ~ = O.
Uputa. Zadanu jednakost pomnoži skalamo s -;; pa uzmi u obzir formule (30)' i (30 a).
32. zadani su vektori:
[l; --107- 27 - 12 k; 2; 2 -; + 4 f - 8 kj.

33: Zadan je tetraedar svojim vrhovima A (l, 1, l), B (O, O, 2), C (0,3, O), D (4, O, OI. Odredi
volumen tetraedra i kut što ga čine bridovi A B i A C.
[! ; cos ~= - ~].
34. Izračunaj površinu P trokuta A B C [A (I, - l, O), B (2, l, - l), e (- I, 1,2)].
l
Uputa P = -f I A- B x A- e I.
[3 Vi].
35. Odredi jedinični vektor (ort) koji je okomit na vektorima
[±7- s7- 3k].

-V3s
B. Vektorske funkcije skalarnog argumenta.

Derivacije vektora po par.ametru. Primjene u kine matici.
F·ormule
Za
;(tl = ax Ct) -;+ all Ct)f+ a. Ct) k
bet) = bl> (t) 7 + bil (t)f + b. (t) k
d-- -- --
da db
ea
dt ± b) = dt ± dt (35)
d --
dt (e . a)
~
= e • dt
Cc = skalarna konstanta)
26
d - -d;; d da
dt (a)2 = 2 a dt = ili prema (15) = dt al == 2 a dt
(35)
d- x --b)
-(a = --
a db - --b x-
X -
d-;;
dt dt dt
pri čemu je
db
slično
dt
d ---
-(ea) = -d-;;
e-
dt dt
ako je -; konstantan vektor. (3S)'
ako je -; vektor konstantne duljine.

U kinematici predočuje
-; = x(t)7 + y (t)} + z (t) k
jednadžbu gibanja tačke, tj. gibanje tačke u prostoru (ili u ravnini) zadaje se tako da se toj
pomičnoj tački dodijeli radijvektor -;, dok je t vrijeme, pa je
vektor brzine, dok je (35')
vektor akceleracije krajnje tačke vektora r. -

Zadaci-
36. Zadana su dva vektora koji su funkcije skalarnog argumenta (parametra) t:
-;; (t) = St 7-} + t k 2 i bct) = sin t 7+ cos t k.

Izračunaj prema (35):
d~- ~ -+ - -+ -+ -+
a) dt (a b) + = Si + 2 t k + cos i i - sin t k = (S + cos t) i + (2 t - sin t) k.
d --
b) dt (a b) =
-+
(S t i - j
-+
+ tl k) (cos t i =- sin t k) + (sin t i + cos t k) (S i + 2 t k) =
-+ - -+ - - - -
= 5 t cos t - t 2 sin t + S sin t + 2 t cos t = 7 t cos t + (S - t 2 ) sin t.
27
d --
c) dt (a a) = prema (IS) = dtd al = prema (17) = dtd (2S tl + l + t~) = SO t + 4 tl.
d -lo 4 _ _ - _.. - -+ -+ - - ,i
d) dt (a x b) = (S t i - j + tS k) x (cos t i - s~ t k) - (sin t i + cos t k) x (S i + 2 t k) =
St
i
-1
j
k
tl -
Isin it
j
O
k
cost = Tsint-j{-Stsint-t2 cost)+
cos t O - sin t S O 2t
37. Izračunaj za -; = -; (t).

Računamo prema (3S):
d-
a) -(r)1 = 2r-d;
- =
d'
ili prema (IS) = - r l
dr
= 2r-·
dt dt dt dt
Izračuna; ! (;)1 prema prvom i drugom rezultatu!

_ ........ _ -+ -J
, d (- dr) - dir dr dr - dir (dr)1
b) dt r dt = r (fti + dt . dt, = r (ili + dt .
d (- ~) d-; ~.
c) -
dt
r x -
dt
= -r x -di;
dt l dt dt
_. dl;
- - X - = s obznom na (24) = r x_o
dt~
38. Zadan je vektor;:= ;; cos (o) t + b sin (o) t, gdje su ;; i b konstantni vektori dok je (o) skalama
konstanta.
Dokaži:
.....
.... dr -+-
a) r x dt = (o) (a x b)
-dr
r X dt =
- -too
(a cos (o) t + b sin (o) t)
........
x (- a (o) sin (o) t + b (o) cos (o) t) =
-
=- c; x';;) (o) cos (o) t • sin (o) t - (b X ;) (o) sini (o) t + &i x b) (o) COSi (o) t +
'F (o) (-; X b').
dS,
dt
-+
l (o) -r = s obzirom na zadatak a) = - .....
a (0)1 cos (o) t -, -b (0)1 sin (o) t + a- (0)1 cos (o) t +
+b(o)lsin(o)t=~
28
39. Dokaži da za -; = ;e"'t + be-"'t, gdje su;i bkonstantni vektori, vrijedi jednakost
dir .......... -+ -+ .-
dt S - 6)1 r = a 6)2 e'" t + b 6)" e- '" t - a 6)1 e'" t - b 6)s e- '" t = O.
40. Odredi derivaciju po parametru t volumena paralelopipeda kojemu su bridovi vektori
41. Položaj tačke koja se giblje u prostoru odreden je radijvektorom -; = et r+ et sin t T+

t - -
+e cos t k. Odredi brzinu v, ubrzanje a i kut -+
!p izmedu v i a u momentu .....
--
t = O.
-+
V (t)
dr
= dt = e i
- t-
+ et (cos t + sin t) j + et (- sin t + cos t) -k,
-+
a za t =O
-
a Ct)
.
dv
-
= dt = dtl = e
-
dir t7
J + et (- sm
.
t + cos t + COS t + sm
~
. -7 t
t) J + e (- COS
•
t .- sm t -
- sin t + cos t) k = iT+ 2 et cos tT- 2 et sin t k
Prema.(19):
42. Izračunaj za t = O brzinu v, akceleraciju a i ~!p c;';;), ako je gibanje tačke odredeno
radijvektorom -; = ln (tl + 1) T+ &,(c ta t T+ Vt' + 1 k.
[cp = 90'].
29
43. Gibanje tačke u ramini zadano je jednadžbom -; = 3 i cos t + 4 T~in t. Odredi trajektoriju,
..... - .... - ---- 7r 7t'
brzinu v i ubrzanje a gibanja, napose v i a za tl = 0, t. = 4" i ta = 2·
Iz uspoređenja zadane jednadžbe gibanja --; = 3 i cos t + 47sin t s općim oblikom radij-
vektora --; = x 7 + y 7 slijedi:
x=3cost 1:3
y=4sint 1:4
x
-=cost
3
y .
-4 = Slnt.
Kvadriranje zbrajanje tih jednadžbi daje

Xl y2
9+16=1.
Staza gibanja je elipsa spoluosima 3 i 4.
->-
dr = - 3~· .... dv .... ....
v = dt z Sin t + 4~J cos t; a = -dt = - 3 i cos t - 4 j sin t
->-
za tl = O: 'Ul = 4j;
2 Vl7
Za ta = ;: va = - 37;
44. Odredi stazu, brzinu ;, akceleraciju ;, a također veličine brzine i akceleracije za moment t.
tl = 0, ta = ; t8 =; i to za gibanje tačke koje je zadano jed~džbom
--;= 27coQt + 2isint + 3kt.

Uspoređenje s --; = x 7+ y 7+ z k daje stazu gibanja u parametarskom obliku:
x=2cost
y=2sint
a to je cilindrička spirala [vidi formulu(lSS) u dijelu
III Repetitorija
z = 3t
->-
.... dr .... -+ ....
v = dt = _-..,;;2....i,.;;sIn;;;·;.;t;.,.+..:....;2:;.;J~·.;.,.cos;..;;., ;t_+.:.,. .;3;.....,.k
...
-a =dv - -
- = -2icost-2jsint
dt
-v JI4 sini f + 4 cos' t + 9 =

= Vu } v i a imaju konstantne vrijednosti za sve t.
a = JI4 cos' t + 4 sini t =1.
30
Za tl = O: ~= 27 + 3 k;
i
7'c' -+ 1/- -+ -+ -+..... -+ lI--
Za t. = 3": 'lJ1 = - V 3 i + j + 3 k; al = - i - V 3 j
Za t, = ;: .;. = - 2i+ 3 k; .
45. Zadana je jednaCižba gibanja -; = i cos ~ cos (o) t + sin ~ cos (o) t + k sin (o) t, gdje su 1 iX i (o)
skalarne konstante. Odredi trajektoriju, veličinu i smjer brzine i akceleracije.
Uspoređenje zadane jednadžbe gibanja s općim oblikom radijvektora -; = x 7 + y 7.+ z k
daje jednadžbu tražene staze:
x=cos~cos(o)
y=sin~cos(o)t
z = sin (o) t.
l:sporedinl.o li dobivenu jednadžbu staze s parametarskom jednadžbom kugline plohe [vidi
dio III formulu (95) i sl. 75], vidjet ćemo prema navedenoj slici da je trajektorija kružnica
polumjera 1 kojoj ravnina zatvara s ravninom X Z zadani konstantni kut !x.
; = - T(o) cos !x sin (o) t -1 (o) sin !x sin (o) t + k (o) cos (o) t
-; = - -;(0)2 cos ~ cos (o) t -1 (0)1 sin !x cos (o) t - k (0)2 sin (o) t
f) = V(0)2 cos' iX sin" (o) t + (0)2 sinI !x sin" (o) t + (0)1 cos' (o) t = ~
Na isti način dobijemo
46. Zadan' je radijvektor pomične tačke -;{a sin t, - a cos t, b t'}. Odredi hodografe brzine i
akceleracije (a i b su ska1arne konstante).
Općenito se pod hodografom radijvektora -; =-;(t) pomične tačke razumije krivulja što je
opisuje krajnja tačka tog radijvektora. U navedenom zadatku se traže hodografi za radij-
"ektore brzine -;; i akceleracije ;; gibanja ~eđenog zadanim radijvektorom.
Prema zadatku:
-; = i a sin t ..,..7 a cos t + k b tl.

-
Odatle:
.... dr..... ..... -+
'lJ = dt = iacos t +jasint + 2kb t
pa je hodograf brzine
y
x=acost
z
= asint
= 2bt
} cilindrilka .p_ [vidi fOnnUIU (''')1
-+d!' -
a= dt =-iasint+jacost+2kb
-+ ..........
31
X= -asint
hodo.,.,. oI=Ienocij< ( y=acost
z = 2b
ili
X2
y2
= a 2 sin2 t
= at cos! t
I+
X2 + y2 = a2 } kružnica polumjera a koja je paralelna s
z = 2b ravninom X Y a udaljena od nje za 2 b.
·47. Odredi trajektoriju gibanja odredenog radijvektorom;:: ako taj radij vektor zadovoljava uvjet
;
--=axr
dt
gdje je -; konstantan vektor.
Zadani uvjet pomnožimo skalarno s ;;
-+
dr- -too __
- a = (a x r) a
dt
a zatim s r:
-+
dr -+ - --
dt r = (a x r) r.
Prema (30a) oba su trostruka skalama produkta jednaka nuli, pa. je
d-;' -; =0
d-;' -;=0.
.Integriranje daje:
r a = const.
(;)1 = const.
Prva jednadžba predočuje ravninu kojoj je vektor -; normala [vidi dio III formtJ.lu (45)J, dok
druga jednadžba predočuje kuglinu plohu polumjera r. Navedena ravnina siječe sferu u
kružnici, koja je tražena trajektoI:ija pomične tačke.
c. Analitička geometrija u prostoru uz primjenu vektorske metode
Formule
.Pravac
Parametarski oblik:
x = Xl +at
y = Yl +bt (37)
Z = Zl + ct
.32
Kanonski oblik:
x - XI Y - YI Z - ZI
(38)
-a- = -b- = -c-
Kosinusi smjera pravca

a
cos IX = -±--:-iV'=:al==+====;b::::I=+===;:cl
b
cos ~ = -':J-;:==:=====;'l (39)
±Val+bl+c
Vektor smjera pravca (38):
(39)'
Ravnina
Opći oblik:
Ax+By+Gz+D=O (46)
Kosinusi smjera norniale ravnine
A
cos IX = --:±----;)V;:=A7.I;=+==;B;;;I;=+~ea:;;'
B
cos~= .. (47)
± VAI + BI + ea
G
cos y = ± VAl + Bl + G.
Vektor normale ravnine (46):
;=A7+B7+Gk (47)'
Ravnina (46) u normalnom obliku:
Ax+By+Gz+D=O (47a)
± VAl + BI + Gl "
Udaljenost tačke TI (XI' YI' ZI) od ravnine:
.d = A XI + B YI + G ZI + D (48a)
, ± VAl + Bl + Cl
Ravnina kroz tačku Tl (x" Yp ZI):
A (x - xJ + B (y - YI) + e (z - ZI) = O. (SO)
Ravnina kroz tri tačke Tl (x" YI' ZI)' Tl (x" YI' Z.) iT. (x" YI' z~:
x - Xl Y - YI Z - ZI
xa - XI YI - YI Z. - ZI . = o. (Sla)
Xa - XI Y. - y~ Z, - ZI
3 B. Apsen: Rijeleni zadaci iz Vile matematike 33

Zadaci
G pN!iši jednadžbu rav~ne E koja prolazi tačkom A (2, 3, O), a okomita je na pravcu
V -BC[B(l,l, - 1), C(0,0,3)l~ Sl. 8.
Označivši s P (x,y, z) bilo koju tačku tražene ravnine E pišemo prema (8)
XP = -; = (x - 2)-;+ (Y - 3)} + z k
Kako je ;; J. b, prema (12 b) i (18) imamo
-;1 = (x - 2) . 1 + (y - 3) . l + z . (- 4) = O
ili
x+y-4z-5=0
a to je prema (46) jednadžba tražene ravnine E.
r~Rijeli isti zadatak, ako je A (2, 1,2), a p =A O [A (2, 1,2); O (O, O, O)].
LJ- [2 x + y + 2 z :- 9= O].
Slika' 8. Slika 9.
E~"-edi udaljenost tačke d P (l, 2, 2) od pravca p """ A B [A (2, 2, 3); B (2, - 1, O)]. Sl. 9·
CCma(8): ~"'"
.BA illi;=- 3j+ 3k
Prema (12):
b - -
;b == prema (18) i (3) = --9 -
- 6
= - - IS .
• a ffs ViS.
34
Prema slici 9:
dO = b2 _ bl
OI
= (1 + 9 + 4) _ 225
18
Jt::3'
,fl "
~r
d = Y1-.
Sl. Napiši jednadžbu ravnine E koja prolazi tačkama A (Xl' YI' ZI)' B (X"YB' z.) i C (xa'YI' za)·
Sl. 10. .
Slika 10.
Neka je P (x, y, z) bilo koja tačka tražene ravnine E. Znamo da je a x b J.. E, a dakle i na -;
pa prema (30)' bit će
Kako je prema slici 10 i (8):
AB s;; = (x. - Xl) -; + (YI - YI) 7+ (Za - ZI) k

AC s b= (Xa - Xl) 7" + (Ya - YI) 7 + (Za - ZI) k
Xi> =- --; = (X - Xl) -; + (y - YI)} + (Z - ZI) k
imamo prema (ll):
X - Xl Y -.YI Z - ZI
x. - Xl Y. - YI . Z2 - ZI = O.
a to je prema (S1a) jednadžba tražene ravnine E.
-r;;JZadane su četiri tačke

8 A(1,2,2); B(l, 1,2); C(-I,S,2) D (2, - l, O).
Odredi jednadžbu pravca p koji prolazi tačkom O (O, O, O) a okomit je na pravcima A B

i CD.
Dodijelimo pravcima A B i C D vtktore ;; i bo
35
Prema (8):
CD h = 3 T- !!! 6} - 2 k
a traženom pravcu p radijvektor -; = x T+ y T+ z k. Vektor -; koji je okomit na vektorima

-; i h glasi:
-
j k
7=-;xh= 2 - 1 O = 21+ 47-9k.
3 -6 -2
Kako je prema zadatku -; okomit na -; i'h: bit će ;" c: pa je prema (23)

- ..
l
i J
rxc=O ili x y z = O.
2 4 -9
Odatle
7(- 9y - 4z) +7(2 z + 9x) + k(4x - 2y) = o.
Slijedi:
- 9y - 4z = O.
2.1'+ 9x = O
4x"":2y=0
Odatle
2 z
x=-"9 z =-9
2:
ili
a to je prema (38) tražena jednadžba pravca p.
@ r e d i udaljenost d tačke P (4, 0,3) od ravnine odredene tačuma

A(-1,6,3); B(3,-2,-S) C(O,l,O).
Kako se vidi iz sl. 11, spojnice zadanihtačaka čine bridove tetraedra kojemu je visina
tražena udaljenost d. Volumen ~etraedra V= ! B· d, gdje je B ponšina baze, odatle je
3V
d=="B . (a)
36
Prema slici i (8):
Kako je prema (30)

l
V= -(b x e)p (a)
6 8
dobijemo s obzirom na (a) i (20),:

1 .... ....-+
·,3' "6 [(b x e)p] (ix ;)p c'
d = -l -.......
----
Tlb x cl Ibx;1 Slika ll.
Prema (31) i (27&):
4 - 8 - 8
(b X ;) P=
7
S
-
- 6
S
7
- 3
O
k
=-
---
104 ili po apsolutnoj vrijednosti 104.
bx-;= 4 -8 -8 =-167+41-12k
l. '- S - 3
Ib x e I = Y2S6 + 16 + 144 = V4I6

d = _104 = -~ = ~;i6.
V~16 2'V26 -
Riješimo isti zadatak na drugi jednostvniji način i to tako da odredimo duljinu projekcije
vektora -; (ili CP ili BP) na vektor -;; = b X -; = - 167+ 4 j - 12 k koji je okomit na
ravnini A B G. ...
Prema (12):
d = p = 1;-; 1_ = 1- 80 - 241 = 104 = V26.

"n y'416 V416-
.
~
S. Odredi udaljenost tačke O (O, O, O) od ravnine odredene tačkama A (l, -
i G (O, 2, I).
l, 2); B (2, O, - l)
'
, ,[v;'J.
fr-\Sj Izračunaj .
visinu piramide kojoj je vrh S (O, 6, 4) dok je baza A A B G [A (3, S, 3);
L B(- 2, 1, - S); GCI, - 1,4)],
[3].
37
56. Zadana su dva pravca
Pl == A B [A (1, 0, - 1); B (- 1,1, O)]
p2 - G D [G (3, 1, - 1); D (4, S, - 2)].
Dokaži da su ti pravci mimosmjerni i odredi najkraću međusobnu udaljenost tih pravaca.

a~ .
Prema (8) dodijelimo zadanim pravcima vektore
AB=h=-27+7+k
Prema (23) zadani pravci nisu paralelni, jer je
.... ....
i j k
bxd= -2 1 l *0.
1 4 -1
Pokažimo da se ti pravci i ne sijeku, pa

su mimosmjerni. Uvedimovektor GB == -; =:'
P,
= - 4i + k pa računamo prema (31):
-2 l 1
l 4 -1 =H*O.
Slika 12. -4
°
b, d i -; nisu komp1anarni pa se pravci Pl i PI ne mogu sijeČi.
. Prema (30)' vektori
Odredimo vektor 7 = b x d koji je okomit na Pl i PI. Projekcija bilo koje spojnice pravaca,
npr. 7, na 7daje traženu najkraću udaljenost d, pa je
Računamo:
7=bXd~ -57-7-91
/= y'2S + l + 81 = y'107.
Ima1i smo (b x d) -; = II pa je
d = ~.... II y'i07 .
Vi07 107
Proba. Projicirat ćemo DA = -; = - 37- 57+ k na l. Prema (12):

d = (h X d);
/
3a
-2
'l 4 -I =11
- 3 - S
11
d=V107 .
57. Zadan je tetraedar svojim vrhovima A(I,2,2); B(-l,O,O); C(l,O,l) i D(-2,3,0).

Odredi a) volwnen; b) povriinu t::" A B D; e) visinu h tetrardra uzedi B C D za bazu; d) naj-
kraću udaljenost izmedu brodova A B iC D.
2
[ a) T; l .1- 4 1 ]
b)T y70 ; c)V46; d)V14 •
~ okaži da se zadni pravci A B [A (7, - 2, 3); B (9, - 2, 4)] i CD [C (5,-1, l); D (S, O, O)]
~eku i odredi jednadžbu ravnine koju odreduju.. Sl. 13.
- -
i j k
bxd= 2 .. --O 1 =1=0
O -l
Slika 13.
pa prema (23) pravci nisu paralelni.
Prema (31):
2 O l 2 O
(bxd);= O -l O l -l
-2 l -2 -2+2 1+0 -2+1
2 O l
O -1 =0.
O -1
Prema (30)' pravci A B i C D su komp1anarni pa se sijeku.
39
Neka je P (x,y, z) bilo koja tačka ravnine Ito je odreduju pravci A B i G D. Prema (8):
AP = -; = (x - 7)7+ {JI + 2)7+ (z - 3) k

Prema (30),:
x-7 y+2 z-3
2 O 1 =0
O 1 -1
Odatle
E == x - 2y - 2 z - 5 =O
59. odredi jednad!bu ravnine, koja prolazi pravcima A B [A (1, 2, 2); B (2, 1, 1)] i
GD [G(3,0, 3); D (4, -1,2)]. Sl. 14.
Slih 14.
CP = -; = (x - 3)7+ y 7 + (z - 3) k.
Prema (30)' i (31):
x-3 Y z-3
-;C;xd) = 2 -2 =0
l -1 - 1
E "'" x -+- y - 3 = O.
60. odredi udaljenost d tačke P (2, - 3, 4) od ravnine x + 2 y + 2 z - 13 = o. Sl. 15.
Usporedimo li izraze za kosinuae smjera vektora -; = xr J

+ y + z k(4), pravca x -a Xl =
=y ~ y1 = Z ~ ~l (39) i normale ravnine A x + By + G z + D = O (47), opazit ćemo
da su ti izrazi posve identični: .
X
cos IX = ; COS IX =
a
"7F=;;==:=;::==:===:=- cos IX = II A' + ABI + Gl itd.
- y~+~+~ y~+~+~
Zaključujemo da je
(39)'
40·
vektor kolinearni s pravcem, x - X, =Y - YI = Z - zI, dok je
a b e
(47)'
vektor normale za ravninu A X + By + e z + D = O.
Za naš slučaj E == X + 2y + 2 z - 13 = O prema (47), imamo -; = T+ 27 + 2k.
:a
I
Slika lS.
Da odredimo bilo koju tačku Q zadane ravnine E uzmimo probodište osi X (x!, O, O) s ravni-
nom. Uvrštenje daje Xl - 13 = O pa je Q (13, O, O), dok je vektor
Projekcija Pna -;; daje traženu udaljenost d.

d = P = prema (12)
1;;11-11-6+819
=
TO
= --
n Vl + 4 + 4 = -3 =_3.
61. Odredi udaljenost
a) tačke P (2,0, - ~) od ravnine 4x - 4y + 2z + 17 = O

b) tačke Q (2, 2, 3) od ravnine 2 X + 3 ji + 5 z = O.
62. Odredi jednadžbu ravnine koja prolazi tačkama A (1, O, - 1) i B (- 1,2, 1) a paralelna je
s presječnicom ravnina El = 3 X + y - 2 z - 6 = O i Es = 4 x - y + 3 z = O.
Dodijelimo li prema (47)' normalama zadanih ravnina vektore
41
bit će vektor -; koji je okomit na ~ i ~, tj.
- -
i k
-
j
$.= nl x nl = 3 1 -2 =:7-17j-7k
4 -1 3·
kolinearan s presječnicom tih ravnina.
Tražena ravnina E odredena je sad zadanim tačkama A i B, odnosno vektorom AJj ==

== b= - 21 + 2j + 2 k i vektorom:;: dok je vektor
i -j k
;=bx-;= -2 2 2 = 207- 12} + 32k
- 17 -7
okomit na ravnini E (vidi sl. 16).
Slika 16.
Prema (47)' 20, - 12 i 32 su koeficijenti A, B i e tražene ravnine. Usmeno li jol u obzir

da ravnina prolazi tačkom A (1, O, - 1) dobijemo prema (SO)
20 (x - 1) - 12 (y - O) + 32 Cz + 1) = O
ili
Sx-3y+8z+3=0
jednadžb~ ravnine E.
Prpba. Ravnina E prolazi i "tačkom B (- 1, 2, 1). Uvrltenje daje
- S- 6 + 8 + 3 = O.
063. Odredi kosinuse smjera pravca

/.---
2x+ y- Z-S='0l
x-~y+2z-2=0/~
42
·.~
L64~bdredi
SI. 17.
x+1 y z-3.
kut pravca P==-2-=T=-6-1 ravnine E==10x+2y-llz-3=0.
Slika 17.
Doqijelimo prema (39)' i (47), pravcu -; vektor -; = 2 -; + 3 T+ 6 k, a: ravnini E vektor

-; = 10-;+ ii - 11 k.
Prema (19):
cos cp = I-;-; I = I 20 + 6 - 66 I =.! = 0,381

pn V49. Y22S 21 __
900 - cp = 22,4°.
<ji =
~- -
6~ Odredi jednadžbu ravnine koja prolazi tačkom P (l, - 1, 3) a paralelna je s ravninom
El == 3x +y + z - 7 = O.
Kako je tražena ravnina E paralelna sa ~adanom ravninom El' obje ravnine imaju prema
(47)' identične vektore normala -; = 3I+ T+ k a dakle i iste koeficijente članova jednadžbi:
3, 1 i 1.
Tražena ravnina prolazi tačkom P (1, - 1, 3) pa prema (SO):
3 (x - 1) + (y 1- 1) + 1 (z - 3) =O
ili
E=='3x+y+z-S=0.
66• D a 1l··Je pravac P == x -l y +1 z - 2 al la .

-2- = -3- = -4- par e n s ravninom
E == :lG - 2y +z - S = O?
Ako je p II E, vektor normale ravnine E, tj. prema (47)' ;; = -;- 21+ k mora biti
okomit na vektoru -; = 2 -; + 3 T+ 4 k, koji smo prema (39)' dodjeliti pravcu p.
Pravac p i ravnina E su medusobni paralelni, jer je prema (12 b):
np = 1 ·2 - 2 . 3 +1.4 ~~
43
67. Odredi jednadžbu ravnine koja prolazi tačkđrn A (1, - 2, 1) a okomita je na radijvektoru
;"",OA.
Kako je -; = 7 - 27 + k, a prema zadatku ;"'" r: obzirom na (47)' i (SO) dobijemo:
E == l (x - 1) - 2(Y + 2) + 1 (z - 1) = O
ili
x - 2y + z - 6 ,.,;, o.
68. Odredi jednadžbu ravnine koja prolazi tačkom A (2,1, - 1) a okomita je na presječnici s
ravnina
El == 2 x + y - z =O i E2 "'" X + 2y + z - 2 = O.
Vektor ;'koji je o~omit na vektorima -;;1 i;2 normala zadanih ravnina El i E 2, tj. na
;;. = 27 +7- k i ;. = 7 + 21 + k
paralelan je s presječnicom s tih ravnin9, pa je
..... .....
i j
2 1 - 1
2
Kako je presječnica s ravnina okomita na traženu ravninu E, -;.,.;; = vektor normale

ravnine E.
Prema (47), i (SO):
E=:3 (x - 2) - 3 (y - 1) + 3 (z + 1) = O
ili
x-y+z=O.
69. Odredi jednadžbu ravnine E koja prolazi tačkama A (1, 2, 3) i B (3, 2, 1) a okomita je na
ravnini
E l ""'4x-y+2z-7=0.
Prema slici 18, u kojoj je P (x,y, z) bilo koja tačka tražene ravnine E, a s obzirom na
(47)' i (8) dobijemo:
AB""'b=2i-2k
Xp"", -; = (x.- 1)7 + (y - 2)} + (z - 3) k.

Prema (30)':
x-l y-2 z-3
-- -
p(nxb)=O paje 4 -1 2 =0
2 O -2
E ""':lC + 6y '+ z - 16 - O.
44
x-2 y z+S
70. Odredi udaljenost d tačke B (1,2, - 3) od pravca p "'" -2- = T = . ...:. 6 . SI. 19.
Prema (39)':
Prema (8) uzevši u obzir da pravac p prolazi tačkom A (2, O, - S):
-- a = .....
B_A"" ...... - -
i - 2j - 2 k.
Prema (If):
AB'='a = -;; = 2-6+12 =.!..
. p p V4 +9 +36 7
Prema (3):
a = Vl + 4 + 4 = 3.
Iz "" B B' A slijedi:
= ./9 _ 64 =,'377
d
r 49 7'
Slika 18. Slika 19.
71. Leže li tačke A (J, 2, - 3), B'(3, 1, O) i CC - 3,4, - 9) na istom pravcu?
Prema (8):
45
Kako je
- -
i k
.....
i - k
--
bxc= 2 -1
j
3 2
j
- 1 3
-4 2 -6 -4+2'3 2 - 1 ·3 -6+3,3
- -
i j
2 - 1 3 = O
2 -1 3
prema (23) vektori bi -; a dakle i tačke A, B i e leže na istom pravcu.
72. Da li je presječnica ravnina

El =X + 2 y - 2 z -' 5 =O i E. =5x - 2Y - z = O
x+3 y z-l
paralelna s pravcem p =-2- =3 = -4- ?
Znamo da je presječnica ravnina paralelna s vektorom -; koji je okomit na vektorima
normala zadanih ravnina;l = -; + 21 - 2 k i ;. = 57- 27 - k, pa je -; = ;1 x ;;:.
Presječnica je paralelna s pravcem p, jer je vektorski produkt vektQra s = - -

nl x fl.
vektora pravca -; = 27+ 31+ 4 k, ti.
= (57- 27 - k) (2 1- 6 - 8) - (7 + 27- 2 k) (10 - 6 -- 4) = ~
73. Zadana su dva pravca:

x-2 y-2 z-3 x-2 y-3 z-4
Pl == - 1 - = - 3 - =-1- p. = - 1 - = -4- = -2-
a) Da li. se ti pravci sijeku?

b) Kako glasi jednadžba ravnine E kojaAe određena tim pravcima? Sl. 20.
Slika 20.
a) Pravcima Pl i P., koji prolaze tačkama A (2, 2, 3), odnosno B (2, 3, 4) dodijelimo prema
(39)' vektore
dok je prema (8)
BA =;= -7- k.
RaČUlllllDO plema (31):
- --
(Pl x pJa= 1
O - 1
4
3
-1
1
2
1
1
l
3
4
3
1
2 =0
Prema (30)' .vektori;;', p: i ;su komp1anarni, pa se pravci Pl i P. sijeku, jer nisu ni paralelni.
b) Prema slici 20:
BP = b= (x -2) -; + (y - 3)} + (z - 4) k,
gdje je P(x,y,z) bilo koja tačka tražene ravnine E.
Opet računamo prema (31) pa imamo:

x-2 y-:3 z-4
(b x ~;. = O - l -1 =0
1 4 2
te je
E=2x-y+z-S=0.
74. Zadana su četiri vektora

-eo -eo ..... -tr
d=i-j+k.
a) Odredi vektor koji je paralelan s presječnicom ravnina odredenih vektorim.a -;; i bo

od~osno ;i 1..
-; x
-+ b=
-+ ~}
_ su vekt'
orl k OJI
.. su okOInl'u' na·raVIWU a, -b) , odnosno (-c, -d) te odreduJ'u
, , (-
cxd=n"
ravninu (fit, nl) koja je okomita na tUn ravninama pa je okomita i na pre-
sječnici tih ravnina. Očito je da ; = ~ x -;. = (; 'x b) x e; x ti) predočuje traženi
vektor, koji je okomit na ravnini
.
(;1'-;.) pa je paralelan s presječnicom "
zadanih ravni;'
na (;, b) i C;, ti). Prikaži sve to grafički!
;= (; x t) x (: x 1) == -;{;bi) . . : d(;tc) ==
4 -8 1 4 -8 l
.. -eo' .....
1 - 2 - (i - j + k) 2 -2
1 -1 1 3 - 4 12
= - 170-;+ 14S j + ss k.
47
b) Iz geometrijskog značenja trostrukog skalarnog produkta kao volumena paralelepipe-
da slijedi:
~ + d) (b x C) = -; (b x C) + d (b + č5.
Prikaži grafički lijevu i desnu stranu te jednakosti i izračunaj posebno· njihove
vrijednosti.
[2681.
7S. Odredi pra vac ravnine odredene tačkama O (O, O, O), A (2, 2, O) i B (O, l, - 2) koji prolaz
tačkom O a okomit je na pravcu .
x+1 y - I z
q=--=--=_.
3 .2 l
2"
zadana je ravnina odredena radijvektorima
Traženom pravcu
x y z
p=-=-=- (a)
a b 1
dodijelimo vektor
a pravcu q vektor
~ .... .... 1
q = 3 i + 2j + 2" k.
Pravac p leži u zadanoj ravnini pa su vektori -;:1' ;. i -; komplanarni, pa prema OO)' imamo
jednadžbu
a b l
-; (;.: x ;:;) = 2 2 O =-4a+4b+2=O
O -2
ili
2a-2b-I=0. (b)
Prema (12 b):
-..-.. - -+ 1
Ptf=3a+2b+-=0. (c)
2
Rijeiimo li sustav jednadžbi (b) i (c) dobijemo
1
a=-
lO
b= -.!
10
Uvrštenje u (a) daje
48
76. zadana! su tri vrha A (1, 2, - 1), B (3, - 1, 4) i e (2, 6, 2) paralelograma A B e D.
a) Odredi koordinate vrha D.
Kako je prema sl. 21 stranica B e paralelograma, kojoj odgovara vektor
paralelna sa stranicom A D, kojoj odgovara
d= 7
(x - 1) + (y - 2)7+ (z + 1) k,
gdje su x, y i z koordinate vrha D, bit će
x-l="':'l; y-2=:=7 z+1=-2

"pa je
DeO, 9, - 3).
b) "Odredi povriinu S paralelograma.
AB "'" b = 27- 37+ 5 k;

Prema (27a):
s = lb x dl = Y963 == 31,03 kv. jedinica.
A e
Slika 21.
e) Odredi projekcije povriine S paralelograma na ravninu E"", 2 x - 2y' + z "",5 =O

a zatim na koordinatne ravnine X Y, Y Z i X Z.
Projiciranje povriine paralelograma S = Ib x d I = b d sin fP na ravninu E 8vodimo

na projiciranje vektora normale paralelograma, tj. b"x d, na normalu;;;' ravnine E, pa
prema (12) dobijemo:
S = (b x 1>110••
B 1
Kako je za ravninu E
4 B. ApBen: R1jelen1 zađac11z Vile matemaUke 49

račun prema (31) daje:
2 - 3 S
1
SB ==-
3 -1 7 - 2 =- IS
2 - 2 1
ili po apsolutnoj vrjednosti
SB ~ IS.
Na isti DIIČ1D računamo projekcije povriine S na' koordinatne ·ravnine.
Jedinični vektori za koordinatne ravnine X Y, Y Z i Y Z jesu: k, 7 i 7. pa j~

2 - 3 S
S =(bx"i/k= -1 7 -2 =11
"'''
o o 1
Proba:
S = Vua + 291 + 1 = V963 == 31,03.
Očito je da u
s=b x d = S", 7 + S"J + S.-;
S"" S" i S. predočuju projekcije površine paralelograma na koordinatne ravnine
YZ, XZ i XY.
77. Odredi kosinus kuta Ito ga zatvaraju pravac
p==x-!=L=~
-4 3 -5
. [- 1~]
@78. 9dredi vektor b)rojile paralelan -II ravninom E == 2 x - y - z - 4 = Oa okomit je na
vektoru -; = 7 +1+ ko
r-l+k]
79. Odredi kosinus kuta Ito ga presječnica ravnina 2x +y - z =O x+y+2z=O
zamra s osi X.
80. Odredi vektor;duljine 2,koji je paralelan s presječnicom ravnina El == x + 2 y + z - l = O

iEI ==x-y+2z+7=0.
T~i vektor;' koji je paralelan s presječnicom zadanih ravnina, paralelan je i s vektl>-
-+ ..... -+ .
rom p, koji ·je okomit na vektorima nl i nl zadanih ravnina, tj. na
Kako je p= ;1 x ;;2 = 5 7-7 - 3 k, dok je -; paralelan s ; i ima duljinu 2, dobijemo
- ......
a = 2 Po =
- - -
5 i<- j - 3 k
2 :1='=:======
107-27-6k
,. V25 + 1+9 V35
Odredi jednadžbu pravca P koji prolaii tačkom P(l, 2, 3) i zatvara kutove s osi X 300, a s
osi Y 60".
\
Napišimo jednadžbu orta Po koji zatvara s koordinatnim osima zadane kutove pa je

paralelan s traženim pravcem p.
cos IX = cos 300 =

VJ
~;
2
cos [3 = cos 600 = -
l
2
cos Y = Vl - ~ - -.!..
4 4
= O
'
pa je
- VJ-;>- -I-;>-
PO=T ' +T}'
Vektor Po a dakle i pravac P paralelan je s ravninom X Y i leži u ravnini z = 3, jer prolazi

tačkom P (1,2, 3)
Prema (38):
x-l y-2 z-3
p~ VJ = -1-=-0-
2 T
ili
x-l y-2 z-3
P ~V3 = -1- =·-0-'
Pravac P možemo prikazati i kao presjek ravnina
x- VJy - 1 + 2 VJ = O I
z=3
~. Pravac P I yX-2Z-3=0
-
2
z =
O probada ravninu E ~ x + 3y - z +4 =
•
O.
a) Odredi probodište P tog pravca i ravnine.
Vektor; koji je okomit na vektorima normala onih ravnina kojima je pravac p odreden,
tj. na ;;: = 7- 2 k i n: = 7- 2 k, paralelan je s pravcem p:
p lip =;;: x ;2 =27+ 2} + k.
Uvrštenje z = O u jednadžbe ravnina koje određuju pravac p daje x = 3 i y = O, pa je
prema (38):
x - 3 y z
P~-2-=T=T'
Prelazimo na parametarski oblik jednadžbe p prema (37):

x- 3 y z
-2-=T=T= t.
Odatle:
x=2t+3; y =2t z=t
Sl
Uvritenja u E == x + 3 Y - z + 4 = O daje t = - Ipa je probodište
P(l, - 2, - 1).
b) Odredi pravac q koji prelazi probodištem P(1, - 2, - 1), leži u ravnini E, a oltomit je
na pravcu p.
Traženi pravac q leži u ravnini E, pa je okomit na ;; = T+ 37- k te ravnine, a okomit
je i na pravcu p, odnosno vektoru -;.
Dodijelivši pravcu qvektor q= q",7 + -;"7+ k dobijemo prema (12b):
q;;=q'" +3q11 -1=0 I
qp = 2 q", + 2 qll + 1 = O
Odade slijedi
5 . 3
q=-- q =~
4
'" 4 11
pa je
dok je
x-l y+2 z+l
q == -5-= -3-=-1-
-4" 4"
ili
x-I y+2 z+l
-=s - -3- = -4-
83. Odredi jednadžbu pravca p koji prolazi tačkom P(3, 2,1), a okomit je na ravnini 2 x - y +
+ 2 z + 2 = O, ·a takoder probodilte Q tog pravca p sa zadanom ravninom.
Q (!! 26 _
9' 9' 9
2)]
84. Odredi jednadžbu ravnine E koja je paralelna s ravninom 2 x - y + 2 z + 4 = O, ako su
obje ravnine tražena i zadana jednako udaljene od tačke P (3, 2, - l).
Kako je tražena ravnina E paralelna sa zadanom, obje ravnine imaju identične vektore
njihovih normala
;;=27-7+2k
pa. prema (47)' jednadžba tražene ravnine glasi
2x-y+2z+D=0 (a)
D =? Da odredimo uvaljenost d tačke P(3, 2, - l) od zadane, a dakle i od tražene ravnine,
odredimo neku tačku Q zadane. ravnine. za x = O i z = O dobijemo y = 4 pa je Q (O, 4, O),
a vektor .QP == -; glasi prema (8):
Prema (12)
d=p =~= 6+2-2 =2

•. " n V4+1-+4
52
Prema (47 a) napišemo jednadžbu (a) tražene ravnine u normalnom obliku
2x- y +2z+D=0
-V4+1+4
a prema (48 a) odredimo udaljenost d = 2 te ravnine od tačke P(3, 2, - 1):
2 =2'3-2-2+D
---_--0---'--- 3
a odatle je D = - 8 pa je
E=;2x-y+2z-8=0
85. Zadane su četiri tačke
A (- 2, O, - 3), B (1, - 2, 1), 13 26). ( 16 13 )

e ( - 2, - 5' 5 l DS' - 5' o .
a) Napiši jednadžbu ravnine E koja prolazi pravcem A B a paralelna je s pravcem eD.
Kako je
AB=;b=37-fJ+4k
-- - 26- 26-
eD=;d=si-sk
XP = P= (x + 2) i + y T+ (z + 3) k,
gdje je P (x, y, z) bilo k?ja tačka ravnine E, dobijemo prema (30)':
ili
x+2 y z+3
3 -2 4 = O.
26 26
O
5 5
Odatle
E=;2 x + 7 y + 2 z + 10 = O.
b) Odredi najkraću udaljenost pravaca A B i eD.

Tu udaljenost d odredimo tako da izračunamo duljinu projekcije spojnice bilo koje
tačke ravnine E i tačke na pravcu e D, npr. spojnice A e, u smjeru vektora -;; normale
ravnine E.
Kako je
-- - 13 - 41-
Ae=c=--j+-k
·55
a
53
dobijemo prema (12):
_ 91 + 82
d=c cn 5 5 9
fl = -n- = V4 + 49 + 4 = - 5 V57 .
d=_9_
5V:57
86. Odredi najkraću udaljenost d zadanih pravaca

x+3 y-6 z-3
a) Pl == -4- = -=3 = -2-
x-4 y+l z+7

PI == -8- = -=-3 = -3-'
Pravac Pl prolazi tačkom A (- 3,6,3) a Pa tačkom B (4, - 1, - 7).
Vektor AH = b = 7 i - 7}- 10 k projicirajmo na normalu -; ravnine što je određuju

zadani pravci, odnosno vektori
- - -+ -
Pa = 8 i - 3 j 3k
Prema (12):
..........
bn
d= bR = - n = _13.
b) Pl == X ~ 9 = y ~ 32 = ;
x y+7 z-2
PI == --=-2 = -9- = --2-
[7].
87. -Izvedi uvjet da se sijeku zadani pravci
Uz pr~tavku da su zadani pravci mimosmjerni odredimo na način prikazan u zadacima

85 i 86 najkraću udaljenost d tih pravaca. Sl. 22.
pt =aJ+btl+ CIk
pa = a.i + bl} + Cs k
BA == q= (Xl - x.)1 + (YI - Y2)} + (ZI - z.)1
n = Pl X Pa'.
d dobijemo tako da qprojiciramo na ;.
54
Prema (12)
ili prema (31) i (27a):

Xl - XI YI - Y. ZI - ZI
al bl Cl
a. b. c.
d=
j k-
al bl Cl
a. b. c.
To je formula za najkraću udaljenost mimosmjernih pravaca Pl i PI'
Siika 22.
Ako se pravci sijeku, ta je udaljenost d = O pa je
=0
traženi uvjet da se pravci P, i P2 sijeku.
188. Odredi jednadžbu ravnine koja prolazi krajnjim tačkama radijvektora
OznačiVši s P (x,y, z) bilo koju tačku tražene ravnine E i uzevši u obzir da su krajnje tačke
zadanih radijvektora A (3, - 1, 1), B (l, 2, - 1) i e (1, l, l) dobijemo
Prema (30)':
x-3 y +1 Z - l
E= -,2 3 - 2 =0
-2 2 O
55
odatle je
E=. 2 x + 2 y + II - S = O.
89. Odredi kut zadanih ravnina

El =. 4 x - S Y + 3 II - l =O Ea =. X - 4y - II +9= O.
Kut dviju ravnina je kut vektora njihovih normala:
Prema (19):
cos (ji = 4 + 20 - 3 = 21 = 0,7
VSO· VIS 30
90. Dokaži da su zadane ravnine međusobno okomite

El =. 3 x - y + 2 II + IS = O E."",Sx,+9y-311-1=0
[;:~=O].
91. Tačkom M (S, 16, 12) prolaze dvije ravnine: jedna od njih sadrži os X, a druga os Y. Izra-
čunaj kosinus kuta tih ravnina. Sl. 23.
co
4L----/f~
Slika 23. Slika 24.
Ravnina El koja sadrti os X okomita je na ravnini Y Z, pa njena jednadžba glasi JI = by,

dok ravnina El koja sadrži os Y, pa je okomita na ravnini X Z, ima jednadžbu JI = ax.
Obje ra~ne prolaze tačkom M, pa je
12.= 16b 12 = Sa.
Slijedi:
3 12
b =--
'4
a=-·
S
Odatle je
El "'" 3 Y - 4 JI =O El =. 12 x - S II = O.
s6
Vektori normala tih ravnina glase:
;.= 127 - Sk.

Prema (19):
~;;: 20 4
cos cp = - - = - - = - .
rit '" S • 13 13
92. Zadan je vrh A (2, - S, 3) trokuta A B C i vektori njegovih strana
Odredi vrhove B i C i vektor -; strane A C.

Prema zadatku i slici 24:
AB = (x - 2)7+ (y + 5)7 + (z - 3) k == 47 +7+ 2 k

gdje su x, y i z koordinate tačke B.
Odatle
x-2=4
y+S=1 B(6 - 4,5).
z-3=2
C(9, - 6,10)
Proba:
93. Odredi kosinus kuta zadlmih pravaca

_{ 3x-4y-2z=0 _{4X+ Y -6Z-2=O
PI = PI = -
2x+ y-2z=0 Y - 3z + 2 = O.
Pravci su zadani kao presječnice zadanih ravnina. Odredimo PI i P2.

Za pravac PI vektori normala zadanih ravnina jesu
;;1= 37-41-2k
;;:=~7+7 -2k
PI= ~ x;' = 107+ 21 + II k.
Na isti način dobijemo za pravac PI
Prema (19):
;;P.
98
coscp=--=-·
PI PI 195
57
94. Odredi jednadžbu ravnine koja prolazi ishodištem koordinatnog sustava a okomita je na
ravninama
Et ==2x-y+5z+3=0 El == X + 3 y - z - 7 = O.
Tražena ravnina E okomita je na presječnici s zadanih ravnina El i Es pa je -; vektor normale
tražene ravnine E.
Prema (47)':
;;1=27-7+ Sk
;;.= 7+37-k
-; = ;: x ;;. = - 147+ 7 j + 7 k.
Kako tražena ravnina E prolazi ishodištem, neposredno dobijemo
E == - 14 x + 7y + 7 z = O-
ili
2x-y-z=0.
"95. Je li moguće položiti ravninu tačkama A (1, - 1,1), B (0,2,4), C(l, 3, 3) i D (4, O, - 3)?
Ravninu možemo položiti kroz 4 tačke, ako su te tačke, odnosno vektori
Xii b = -7+ 31 + 3 k
$E
Xc == -; = 4j + 2 k
AD$d=37+T-4k
komplanarni.
Prema (30),:
- l 3 3
- x -- =
(b e) d O 4 2 = 18 + 18 - 36 = O
3 1 - 4
'vektori su komplanarni pa možemo odrediti jednadžbu ravnine koja prolazi zadanim tačkama.
Vektor normale tražene ravnine E glasi:
;; = b X -; = - 67+ 27- 4k.
Ravnina E prolazi tačkom A (1, - 1. 1) pa prema (SO) i (47)'
E == - 6 (x - 1) + 2 (y + 1) - 4 (z - 1) = O
ili
3x - y +2z - 6 = O.
'96. Presječnicom ravnina

E1 ==4x-y+3z-l=0
EJ == x + 5y - z + 2 = O
položi
a) Ravninu El koja prolazi tačkom O (O, o. O).
Za zadane ravnine El i El vektori normala glase
pa je vektor presječnice s tih ravnina
.-; =;;;. x ;. = - 2i+7 + 3 k.

Vektorom Ti tačkom O ravnina El još nije odrede· pa moramo na presječnice s odre-
diti jednu bilo koju tačku A.
Uvrštenje z = O u jednadžbe ravnina El i El daje
4x- y-I=O
x+5y+2=0
a odatle je x = ~ i y = - ; pa je A ( ~ , - ; , O) tačka presječnice s (prl?bodište"

s ravninom XY).
Tražena ravnina El odredena je sada vektorima
O- A
- =
-a = -
1-i - -3-j,
7 7
gdje je P (x, y, z) bilo koja tačka ravnine Ea.
Prema (30)':
x Y z
1 3
7" -7" O =0
- 2 l 3
E.e9x+3y+5z=0.
b) Ravninu E, koja prolazi tačkom T (l, l, l).
.EI == 23 x - 32y + 26 z - 17 = O.
e) Ravninu E5 koja je paralelna s osi Y.
Tražena ravnina E3 okomita je na ravnini X Z pa sadrži vektor J. dok je
- = Pl- ( 7.1)-i + (y + 73)-j + z .k..
AP = X -
Prema (30)':
l
_ -:_ x-~ lt
(Pl x J) S = O. O =0
-2 3
El == 21 x + 14 z - 3 = O.
d) E. koja je okomita na ravnini 2 x - y + 5 lt - 3 = O.
Tražena ravnina E. odredena je opet vek.torima AZ> = pt i s, a takoder vektorom nor-
male -;; = 27 -.7+ 3 k ravnine na koju je okomita:
l 3
x-- y+7" lt
7
2 - l 5 =O
-2 l 3
Eee 7 x + 14 y + 5 = O.
59
II. PLOH E
Formule
Pravac kroz dvije tačke
Y -YI
(41)
Y. -YI
Kut dvaju pravaca
(42a)
Uvjet okomitosti dvaju pravaca
(43)
Ravnina kroz jednu tačku
(50)
Uvjet paraleinosti dviju ravnina
(55)
Pravac i ravnina.
Uvjet paraleinosti
aA + b B + e e = o. (57)
Uvjet okomitosti
(58)
Kuglina ploha ili sfera
x, + Y' + z, - T' = O (60)
(x - m)' + (y - n)2 + Cz - q)O = TO (61)
x' yO z'
-+-+-=1
a" . bO eO (63)
60
Hiperboloidi
dvokrilni
x' y' z,
-----=1 (64)
a' b' c'
jednokrilni
(65)
u pararnetarskom obliku kao pravčasta ploha
tu + 1 t-u t u-l
Y - b
x=a t + u ; - -'t + u'. :::=c
t+u
(68)
pravocrtne izvodnice
I susta,v (66)
X,
-(;'c=u
z (,
1'7J
y)
(
II sustav (67)
~
a
- ~=
c
J...u (I - ~)
b
Paraboloidi
eliptični
(69)
hiperbolni
x' y2
-- - = 2z (70)
a2 -b"
u pararnetarskom obliku kao pravčasta ploha
x=a(t+u); y=;=b(t-u); z = 2tu (73)
pravocrtne izvodnice
I sustav ( T+-~=2t
x, z y
(71)
a-7J=T
II sustav ( :+~=:' I (72)

~ - L = 2u
a b
Eliptični stožac
(70)
61
Tangentna ravnina na plohu u tački T, (x" Yl' Z,) plohe
F(x,y,z) = O: (~~)l (x - Xl) + (~:)l (y -Yl) + (::t (z - Z,) = O (76)
z =f (x, y): ( :: ) l (X - X,) + (:~) l (y - y,) = z - Zl (75)

elipsoida:
X Xl + Y Y, + Z Zl = I (76),
a2 b2 c·
hiperboloida :
dvokrilnog
(76)1T
jednokrilnog
(76)III
paraboloida :
eliptičnog
XX, yy,
----a:;- + -[;2 = z + Zl (76)IV
hiperbolnog
ao - YY,
XX,
---rF = z + zi'
Normala na plohu u tački T, (x" y" z,) plohe
x, Y - Yl
(::t
X -
F(x,y, z) = O: (78)
(~~[ =
X - Xl Y -Yt z - Zl
z = f(x,y): (77a)
Pl q, - l
elipsoida:
x - X, Y -y, z - z,
(78),
~ Yl Zl
aZ bO CO
A. Plohe drugog reda izražene kanonskim jednadžbama

(Elipsoid. Hiperboloidi. Paraboloidi. Eliptični stožac.)
Zadaci
97. Odredi omjer osiju dvaju paralelnih presjeka elipsoida

x· Y' z··
25+9+"4=1
i to s ravninom X Z i s ravninom koja je od nje udaljena za 2.

Uvršten~e Y = Oi y = 2 u jednadžbu elipsoida daje presjek
s ravninom X Z
62
a to je elipsa spoluosima
a=S c=2,
i s ravninom y = 2
XI Zi
125+20= l,
T 9"
opet je elipsa spoluosima
.a'=sVs c' = 2 Vs
3 3
a:a'=c:c =3:VS:
98. Odredi projekciju na ravninu XY presječnice elipsoida
ic l yi Zi
-+-+-=1
16 4 l
i ravnine x+4z-4=O,
a takoder središte te presječne krivUlje.

Iz jednadžbe ravnine slijedi:
4-x
18'=-4-'
a uvrštenje te vrijednosti za z u jednadžbu elipsoida daje nakon uređenja
. Xl- 4x + 2y· = O
ili
(x - 2)1 + 2 y2 = 4 I : 4
Projekcija presječne krivulje je elipsa spoluosima
a= 2 b = vl i središtem S (2, O).
99. U tački A ( - 2, l, - ~) povuci normalu na elipsoid
Prema (78)' dobijemo

l
y-1 18+ 2
l l
4 -2
T
ili
l
x+2 y-l
18+ 2
l -1 2
tražena jednadžba normale.
61·
100. Odredi tangentne ravnine elipsoida
I I I
~+~+..!..= 1
21 6 4
koje su paralelne s ravninom
2x + 2y - 3z = O.
Prema (76)' jednadžba jedne od traženih tangentnih ravnina glasi
E =- X Xl + Y YI + Z ZI = 1 (a)
21 6 4 .
Treba odrediti koordinate diraliita Dl (Xl' YI' ZI)' Iz paralelnosti. tražene i zadane ravnine
slijedi prema (SS)
ili
Cb)
Tražena ravnina E prolazi diraliitem Di., dakle
I Y~ •
Xl
21
+ -2
6
+ ZI
4
= 1
.
(c)
Iz (b) slijedi:
7
Xl = - TZl Cd)
Uvritenje tih vrijednosti za Xl i YI U Cc) daje nakon uredenja

Zi = 1
pa je
z. = - 1
i prema Cd) dobijemo
Odatle iz (a) slijede tražene jednadžbe tangentnih ra~:
El •• == 2 X + 2y - 3Z ± 12 = O.
101. Odredi tangentne ravnine elipsoida

x' + 2y' + Zi = 1
x-c-y+2z=0.
[x-Y-i-2Z ±V~ =0].

102. Odredi tangentnu ravninu na troosni e1ipsoid
XI YI Zi
"4+9"+36=1
koja MSjeca jednake odreske na koordinatnim osima.
64
Prema (76)' jednadžba tražene ravnine glasi
E = x Xl + Y YI + Z ZI = 1 (a)
4 9 36
gdje su X1> YI i ZI koordinate traženog dirališta D. U drugu 0IkU jednadžba iste ravnine E
napisana u segmentnom obliku (49) glasi
~+L+3..-=1.
m m m
ili
E=x+y+z-m=O
gdje je m duljina odrezaka na koordinatnim osima.
Budući da oba izraza za E predočuju istu ravninu imamo prema (SS)
a odade je
Uvrštenje u jednadžbu elipsoida daje

81
Yi = 49
pa je
9
Yl= ±T
36
ZI = ±T
Iz (a) slijede konačno obje tražene jednadžbe tangentnih ravnina
E". = X +~ +Z T 7 = O.
103. Odredi probodište pravca i plohe:

a) elipsoida
i pravca
x-4 y+6 z+2
-2- = --=--3 = --=-2
Prelazimo na parametarski oblik jednadžbe pravca:
Odade dobijemo:
x = 2(t + 2); y = - 3(t + 2) z = - 2(t + l). (a)
5 B. Apsen: Riješeni zadaci iz Viile matematike 65

Uvritenje u jednadžbu elipsoida daje nakon uredenja
t l +3t+2=0
paje
tl = - 1 tl =- 2.
Iz (a) slijede sad traže~ probodiita
P, (2, - 3, O) Pa (O, O, 2).
b) dvokrilnog hiperboloida
Xl yI Z2
----+-=1
4 l 9
i pravca
z-6
x-3=y-l=--.
3
Prijelaz na parametarsku jednadžbu pravca i uvrštenje u jednadžbu hiperboloida daje
jednadžbu
pa je
Pl •• (4, 2, 9).
Pravac dira plohu.
c) jednokrilnog hiperboloida
pravca
x-4 y+3 z-l
-4-=-0-=-1-·
Postupajući na isti načiIi. .ne dobijemo jednadžbu u t, već identitetu l = l koja kazuje
da zadani pravac leži potpuno na plohi hiperboloida.
104. Odredi jednadžbu ravnine ltoja tangira dvokrilni hiperboloid

Xl yI Zi
-+---=-1
914
u tački Dl (- 6, 2, 6).
Prema (76)1l dobijemo neposredno
- 6x 2y 6z
-9-+T-T=-1
a odatle je
E == 4 x - 12y +9z - 6 = o.
66
105. Na jednokrilni hiperboloid
položi tangentne ravnine koje prolaze pravcima
a)
x
-=--=-
Y +9 z
3 3 l
Ad a) Izvršimo li prijelaz na parametarski oblik jednadžbe zadanog pravca, dobijemo t, = 4

i t2 = 2 nakon u\<fštenja u jednadžbu hiperboloida, i dva probodišta Pl (12, 3,4) i
P 2 (6, - 3,2) pravca i hiperboloida, a dakle zadanim pravcem prolaze dvije tan-
gentne ravnine El i Ea (Vidi zadatak 103).
Prema (76l 11
El == X Xl '-I- .:Y12 _ z ZI = l (a)

36 '9 4
Tražena ravnina El prolazi probodištem Pl (12, 3,4) i tačkom A (O, - 9, O) kojom

prolazi zadani pravac. Uvrštenje koordinata tih tataka u (a) daje:
Yi = - 1.
Iz tih jednadžbi slijedi:

(b)
dok uvrštenje Xl = 3 ZI +4 i YI = - l u (a) daje

i
zl=T
a prema (b):
Xl = 6, pa je Dl (6, - l, i-)
El ;:; 3 X - 2y - 3 z - 18 = O.
Na isti način uzevši mjesto Pl probodište Pa (6, - 3,2) dobijemo
El == X - 3z = O.
ad b) Odredivii na navedeni način probodište pravca i hiperboloida dobijemo dvostruku

tačku Pl •• (6, - 3,2), pa zadani pravac tangira hiperboloid u PM' Postoji dakle samo
jedna tangentna ravnina koja prolazi tim pravcem, a dira hiperboloid u tački
PM (6, - 3,2). Prema (a) dobijemo
E == X - 2y - 3 z - 6 = O.
106. Pravcem p ;:; y = O; z = l položi tangentne ravnine na dvokrilni hiperboloid
_xl_yl+zl=l
9 4 16 .
67
Iz slike 2S vidimo da su tražene tangentne ravnine okomite na ravnini Y Z pa njihove jed-
nadžbe imaju općcnito oblik
By+Cz+l=O.
U tom slučaju jednadžba tangcntne ravnine prima oblik
~--------------~p
x
Slika 25.
prema (76)11. Pravac,a dakle i tangentne ravnine prolaze tačkom A (O, O, l). Uvrštenje
daje
;6 = l pa je .11'1 = 16.
Uvrštenje .11'1 = 16 u jednadžbu hiperboloida daje uz x = O

yi .1
4" = 15 pa je Y1 •• = ± 2 r 15.
Dobijemo:
=r 2 V15 y + 16 z = l
4 16
pa je
El"" - rEy + 2.11' -2 = O
El == viS y + 2 z - 2 = O.
107. Odredi tangentnu ravninu eliptičnog paraboloida

Xl y'
6"+2"=2.11'
koja je paralelna s ravninom

x - y - 2.11' = O;
Prema (76)1V tražena ravnina ima jednadžbu
E == x Xl
6'
+ Y 2Yl = Z + zl' (a)
Treba odrediti diralište D (Xl' Yl' .11'1)'
68
Prema (SS):
Xl .YI
6 "2 -1
-1-=-1=-2
pa je
Xl = 3j .YI =- 1,
a uvritenje tih vrijednosti u jednadžbu paraboloida daje ZI = 1. Dakle je D (3, - 1, l).
Iz (a) dobijemo konačno
E ilE X - )I - 2 II - 2 = o.
108. Zadan je hiperbolni paraboloid
i jedna od njegovih tangentnih: ravnina

10x - 2)1 - z - 21 = O.
Odredi jednadžbe pravaca u kojim se oni sijeku.
Zadatak se svodi na određivanje jednadžbi dviju pravocrtnih izvodnica paraboloida koje
pripadaju dirali§tu zadane tangentne ravnine, jer znamo da je hiperbolni paraboloid prav-
časta ploha kao i jednokrilni hiperboloid.
Da odredimo dirali§te D napi§emo prema (76/ jednadžbu tangentne ravnine u obliku
2 x Xl - )I )11 = z· + z,
2
pa prema (SS) imamo:
Odade Xl = S, )Il = 4, a uvritenje tih vrijednosti u jednadžbu paraboloida daje ZI = 21

D (S, 4, 21).
Da odredimo prema (71) i (72) tražene jednadžbe izvodnica izračunajmo prema (73) vriJed-
nosti parametara t i u paraboloida. Uzevši u obzir. da je u našem slučaju a = V~dok je
b = vi dobijemo
1
S= Vl (t + u) .} 3
pa je
u = Vl'
4 = Vl (t -u)
Proba: II = 2 tu = 21.
Uvritenje vrijednosti za t i u u (71) i (72) daje tražene jednadžbe izvodnica Pl i PI kao pre-
sjeci dviju parova ravnina:
2:lC + )I - 14 =O 2X-)l-6=0
Pl :!! {
14 x - 7 )I ~ 2 II = O
P. == { 6x+3)1-2z=O.
Prikažimo jednadžbu Pl u kanonskom obliku.
Iz 1. jednadžbe slijedi:
x-7
Y=--
l
x = - ~ + 7.
-2
Uvrštenje te vrijednosti za x u 2. jednadžbu daje
z - 49
Y=~
pa je
x - 7 Y z - 49
--1- = T = --=7
-2
ili
x - 7 Y z - 49
P =--=-=---.
l l - 2 14
Na isti način dobijemo:
109. Odredi pravce koji prolaze tačkom (6, 2, 8) a leže na plohi

x 2 y' z·
-+---=1
9 4 16 .
Budući da je jednokrilni hiperboloid pravčasta površina, zadatak se svodi na određivanje
pravocrtnih izvodnica u zadanoj tačci hiperboloida. Na način prikazan u zadatku 108 pri-
mijeni formule (68), (66) i (67).
[-X-6 _ y-2 _ z-8. x-6 _ y-2 _ Z-8]

3- - -0- - -4-' -9- - -8- - 20 .
110. Zadan je eliptični stožac z· = 2 x 2 + 4 y2. Odredi onu izvodnicu s stošca koja je paralelna s
ravninom 12 x + 14 y + 11 z - 2S = O i onu tangentnu ravninu koja prolazi tom izvod-
nicom.
Napisavši jednadžbu stošca u obliku
x' y2 Z2
-+---
2 l 4
=0
vidimo da je zadna ploha stožac s vrhom u O (O, O, O) kojemu je presjek s ravninom

z = 2 elipsa
x' y'
-+-= l
2 1
s poluosima a = V2" i b = 1 [vidi formulu (70)' i sl. 26]. Budući da svaka tangentna rav-
nina zadanog stošca prolazi kroz ishodište-D i dira plohu po jednoj od izvodnica, biti će
prema (SS)
E"", 12 x + 14y + 11 z = O (a)
jednadžba tražene tangentne raynine.

Kako je u jednom od dirališta Tl (xl' ~i' Zi) tangentne ravnine
( OF) = -~z
oz l 2 l
70
dobijemo prema (76) jednadžbu tangentne ravnine E u drugom obliku:
1
E == Xl (X - Xl) + 2 YI (Y - YI) - "2 ZI (z - ZI) = O. (b)
Iz (a) i (b) slijedi:

pa je
Slika 26.
Jednadžbu izvodnice s dobijemo kao pravac kroz tačke O (0,0, O) TJ prema (41):
B. Sfera (kuglina ploha)
Zadaci
111. Napiši jednadžbu sfere opisane oko tetraeč.ra kojemu su vrhovi O (O, 0, O), A (2, 0, O),
B (O, 5, O) i e (O, 0, 3).
Prema (61) jednadžba sfere sa središtem u S (m, n, q) glasi
(x ~ m)2 +(Y - n)1 + (;: - q)1 = rl.
Uvrštenje. koordinata vrhova tetraedra. daje četiri jednadžbe za određivanje nepoznanica
m, n, q, i r:
ml + nl + ql = 'rl
(2 - m)1 + nl + ql = rl
ml + (S - n)1 + qI ;,. rl
ml + nl + (3 - q)1 = rl.
71
Iz prve jednadžbe slijedi:
nl + ql = rl - ml; ml + ql = r. - nl
a uvritenje tih jednakosti u ostale tri jednadžbe daje:
(2 - m)1 - ml =O
(S - n)1 - nl == O
(3 - q)1 - ql = O.
Odatle dobijemo:
S 3.
m = 1; n=-
2
q=-
2
a uvrltenje tih vrijednosti u 1. jednadžbu daje
38
r' = -
4
(x - 1)1 + (y - 2"
S)2 + (z - 3)2 ="4
2" 38 .
112. Napili jednadžbu sfere koja prolazi tačkom A (O, - 3, 1) a siječe ravpinu X Y u kruž-
.... { Xl +yl = 16
rucI .11'=0
Sredilte sfere leži na osi Z, jer na toj osi leži sredilte presječne kružnice SI (O, O, O) pa prema
(61) jednadžba sfere glasi
Xl + yi + (z - q)1 = rl (a>
q=? r=?
Uvritenje z= O u ea) daje drugi.oblik presječne kružnice
XI+yl+qI=rI
pa iz usporedbe tog oblika sa zadanim slijedi:
16 + ql = rl. (b)
Sfera prolazi tačkom A (O, - 3, 1) pa prema (a)
9 + (1 - q)1 = rl. (e)
Iz (b) i (e) slijedi
16 + qI = 9 + ·1 - 2q + ql
pa je q =- 3, dok je· rl = 2S. Prema (a):
Xl + yi + (~ + 3)1 = 2S.
113. U prc>bodiltima pravca

x-l y z-l
-1-=~=-2-
i sfere
(x - 2)1 + (y + 1)1 + (Jr - 3)1 =6
položi tangentne ravnine na sferu.
Prelazimo na parametarski oblik jednadžbe zadanog pravca
x-l y Jr-l
-1-=~=-2-=t.
72
Odatle:
x=t+l
y = - t (a)
z=2t+1.
Uvrštenje u jednadžbu sfere daje:
(t - 1)1 + (- t + 1)2 + (2 t - 2)1 = 6
ili
6 tl - 12 t = O pa je tl =O ta = 2.
Uvritenje tl = O i ta = 2 u (a) daje oba probodišta
Pl (1, O, 1) PI (3, - 2, S). (b)
iJF iJF iJF
-
iJx
= 2(x - 2)·
'
iJy = 2(y + 1); -
iJz
= 2(z - 3)
dok je u Pl: (F,)l = - 2; (F,,)l = 2 (F,)l = - 4

(c)
(F,), = 2; (F,,)I = - 2 (F,). = 4.
Uvrstivši (b) i (c) u (76) i uredivši dobijemo tražene jednadžbe tangentnih ravnina, koje su.
međusobno paralelne:
I x-y+2z- 3=0
II x- y + 2 z-IS = O.
114. Na sferu
(x + 5)2 + (y - 8)1 + (z + 1)2 = 16
položi tangentne ravnine koje prolaze kroz os X.
Slika 26 a.
Kako se vidi iz slike 26 a jednadžbe traženih ravnina imaju općenito oblik

By + Cz = O,
odnosno
(a)'
73
Da odredimo ~ uočimo da je udaljenost ravnina od središta S (- S, 8, - l) sfere jednaka
polumjeru 4 te sfere, pa p~ (48 a) imamo stavivii ~ = u
U· 8,...., l
4= .
v' Ul + 1
Odatle dobijemo
u
I
= (B) ~
e a= _ ·12'
Uvrštenje u (a) daje tražene jednadžbe tangentnih ravnina:
I 3y+ 4z=0
II S y - 12 z = O.
lIS. Na sferu
(x - 4)1 + yi + (z - 2)2 = 225
položi tangentne ravnine koje su paralelne s ravilinom

10 x - II y - 2 z +3= O.
Znamo prema (55) da su koeficijenti od x, y i z paralelnih ravnina proporcionalni ili jednaki,
pa će jednadžbe traženih tangentnih ravnina glasiti:
10 x - II y - 2 z +D= O.
Kako je svaka tangentna ravnina na sferu udaljena od središta sfere za njen polumjer,
odredimo D prema (48a) uzevii u obzir da je u na§em slučaju d = T = 15 i S (4, O, 2):
15 = 10 . 4 - II . O - 2 . 2 + D.
± v' 100 + 121 + 4
ili
IS = 36 +D
± 15 .
Odatle je Dl = 189 i Da =- 261. Dobijemo:

I 10x-lly-2z+l89=0
II 10 x - II y - 2 z - 261 = O.
116. Napiši jednadžbu sfere koja tangira pravac

x-l y+4 z-6
Pl EO - 3 - = -6-- = - 4 -
u tački A (l, - 4, 6) i pravac
P. EO X - 4 =y +3 = ~
2 1 - 6
u tački B (4, - 3,2). Sl. 27.
Središte S (m, n, q) sfere odredimo kao sjecište ravniD.a El i El koje prolaze tačkama A i B a
okomite su na pravcima Pl i PI i ravnine E, koja prolazi sredinom e tetive A B okomito na
tu tetivu.
74
Prema (50a)
El == Al (x - 1) + Bl (Y + 4) + (z - 6) =O (a)
a prema (58):
3 6
odatle
3 3
Al =--
4 .B l = 2-
pa je prema (a):
El "'" 3 x + 6y + 4 z - 3= o.
Ez==2x+y-6z+7=0.
'Slika 27.
Koordinate' tačke e:
1+4 5 - 4 - 3 7 6+2
x = ---:z = 2; y = 2 = -"2; z = - - =4
2
pa je
Prenia (41)
x-'I y+4 11-'-6
AB==P·==-3-=·-1-=~·
"
Na isti način kao za El i El dobijemo
E. "'" 3 x +y - 4z + 12' = O.
Rijeiimo li sustav Ito ga čine jednadžbe dobivene za El' E. i .E., . dobijemo središte
S (- 5, 3, O) sfere. . .
Polumjer sfere
AS~ T =V36 + 49 + 36 = 11.
Prema (61):
(x + 5)'-+ (y - 3)1 + "I =_121.
75
117. Odredi koordinate srediita i polumjer sfere
36x3 + 36 y s + 36z3 - 36x + 24y - 72z - 95 = O
118. Napiii jednadžbu sfere kojoj je središte u tački
a) S(1,4, - 7) i koja tangira ravninu 6x + 6y - 7z + 42 = O

b) S (6, - 8, 3) i koja tangira os Z.
[a) (x - 1)1 + (y - 4)1 + (z + 7)1 = 121;
b) (x - 6)1 + (y + 8)1 + (z - 3)1 = 100].
119. Dokaži da su sfere

xl+r+zl=ax
x 3 +yl+zl=by (a)
međusobno ortogonalne, tj. da se sijeku pod pravim kutom.
Prema (78) izračunajmo koeficijente smjera normala zadanih sfera:
al
oF
= -ox = 2x - Q; bl
oF
= -oy = 2y; Cl
oF
= -OZ = 2:r
a. = 2 X; bl = 2y - b; C. = 2z.
Kako je kut dviju ploha kut njihovih normala primijenimo uvjet (43) okomitosti dvaju pravaca.
u našem slučaju normala:
Dobijemo:
(2 X - a) 2 x + 2y (2y - b) +2z •2z = 4 (x· + yi + zi) - 2 (a x + by) = prema (a) =
='2(ax + by) - 2(ax + by) = ~

Zadane su sfere ortogonalne.
120. Na plohi
X3 + yi + Z3 - 6y + 4.8' - 12 =O
odredi tačke u kojim su tangentne ravnine paralelne s koordinatnim ravninama.
Prema (76) odredimo jednadžbu tangentne ravnine E na zadanu plohu u diraliitu
D (Xl' YI> ZI):
oF
-= 2x; -
oF = 2y - 6; ::'=2Z+.4
ox iJY
E == 2 Xl (X - Xl) + (2 YI - 6) (y - yJ + (2 ZI + 4 ) (z - ZI) = O. (a)
za ravnine koje su paralelne s ravninom X Y kosinusi smjera normala imaju vrijednosti

cos ac = cos 900 = O; cos f), = cos 900 = O cos 'y = cos o' = l
pa jednadiba normale u tački D plohe glasi
X - Xl Y - YI Z - ZI
-0- = -0- = -1- (b)
76
Iz (a) i (b) slijedi obzirom na uvjet (58) okomitosti pravca i ravnine:
2Zl +4
l
Odatle:
Xl = 0, 2Yl - 6 = ° pa je YI = 3.
Uvrštenje Xl = °i YI = 3 u jednadžbu zadane plohe daje jednadžbu
+ 4z - 21 = °
ZZ
11 odatle je
z. = - 7.
Tražene su tačke na plohi u kojim su tangentne ravnine paralelne s ravninom XY.
A (O, 3, 3) B (O, 3 - 7).
Postupajući na isti način dobijemo tačke
C(O, - 2, - 2) D (O, 8, - 2)
u kojem su tangentne ravnine paralelne s ravninom X Z i. tačke

E(S, 3, - 2) F(- 5,3, - 2)
u kojem su tangentne ravnine paralelne s ravninom Y Z.

Do istih rezultata mnogo lakše i brže dolazimo i to bez računa, ako napišemo jednadžbu
zadane plohe u obliku
X2 + (y - 3)2 + (z + 2)1 = 25
pa uočimo da je to sfera polumjera S sa središtem u S (O, 3, - 2) pa je grafički prika-
žemo.
121. Tačkom M (3,4, 12) sfere

X2 + yi + Z2 = 169
položeJle su ravnine okomite na koordinatnim osima X i Y. Napiši jednadžbu ravnine
koja prolazi tlU1gentama položenim u tački M na presječnici sfere i ravnina okomitih na
koordinatne osi. .
Odredimo presječnico. Sl i S. sfere sa zadanim ravninama koje prolaze zajedničkom tačkom
M (3, 4, 12). -
Ravnina okomita na os X:
,,=3 paje sl==y l +z2 =160.
Ravnina okomita na os Y:
y = 4, pa je. s. == x' + Z2 = 153.
Računamo prema (76) u M (3, 4, 12):
Za Sl:
( OF)
ay .1
= 2. 4 = 8; ( OF)
oz 1
= 2 . 12 = 24
( OF)
ox 1
= 2.3 = 6;
77
Jednadžbe tangenata glase:
tl "" 8 (y - 4) + 24 (z - 12) =O
l, == 6 (x - 3) + 24 (z - 12) = O
ili
tl "'" Y + 3z - 40 = O
ti == X + 4 z - 51 = O.
Tražena ravnina
R = A (x - 3) + B(y - 4) + (z - 12) = o.
Prema uvjetu (55) paraleinosti dviju ravnina uzevši u obzir da jednadžbe tangenata II i 12
predočuju dvije ravnine od kojih je prva okomita na ravninu Y Z a druga na ravninu X Z
dobijemo:
B
pa je. A=-
1
B=~
1 3 4 3
R == 3 x + 4y + 12 z - 169 = O.
C. Stožaste i valjkaste plohe
Zadaci
122. Koje plohe predočuju jednadžbe:
;\:2 + y' Z2 Xl Zi x2 y2 + Z2
a) - -a-. - - b'- = O; b) -,,f - yI + "4 = O; e) -9+~=0
lj
Slika 28.
Ad a) Napisavši jednadžbu zadane plohe u obliku
78
i usporedivši je s jednadžbom rotacione plohe x 2 + y2 = [f(z)]2 [vidi formulu (90)
II II dijelu Repetitorija], vidimo da je f(z) = : z, ili x = : z, odnosno z = : x-
a to je pravac kroz ishodište, kojemu je ~
a
= tgcp. Zadana ploha predočuje kružni
(rotacioni) stožac, kojemu je os Z os rotacije, dok je a polumjer poprečnog prt!-
sjeka udaljenog za b od vrha '(vidi sl. 28).
ad b) Prikazavši jednadžbu zadane plohe u obliku x 2 + Z2 = (2y)2 zaključujemo prema (90)
da ona predočuje kružni stožac nastao rotacijom oko osi Y pravca z = 2 y (ili
x = 2y) kojemu je vrh u ishodištu koordinatnog sustava. Nariši sliku plohe.
ad c) Postupajući na isti način zaključujemo da zadana jednadžba predočuje kružni
stožac nastao rotacijom oko osi X pravcu fl' = ~ x. Nariši sliku plohe.
2
123. Odredi kut što ga zatvara izvodnica s osi rotacije stošca x' + y' - ~ = Oi sve prikaži grafički •
•J 2
124. Odredi ravninu koja tangira eliptični stožac ~. +~ - Z2 = O u tački TI (4, - 6,4) stošca.
Računamo:
oF
-=
az .-2z
au TI (4 1 - 6,4):
(oF)
ox 1
= 2; ( oF)
ox 1
= _ 4 ( oF)
az 1
= _ 8.
Uvrštenje u (76) daje:

2 (x - 4) - 4 (y + 6) - 8 (z - 4) =O
ili
x - 2y - 4z = O.
125. ·Napiši jednadžbu stošca kojem je vrh u ishodištu koordinatnog sustava a ravnalica je zadana
. { x' + y. + (z - 5)2 = 9
Jednadžbama z =" 4.
Znamo da se stožastom plohom ili, kraće, stošcem zove općenito ploha što je opisuje pomični
pravac (izvodnica) koja prolazi stalnow. tačkom (vrh stošca) i siječe neku krivulju (ravnalicu).
(Vidi § IS III dijela Repetitorija).
Prema (38) jednadžba izvodnice zadane plohe glasi:
jer prema zadatku prolazi ishodištem koordinatnog sustava. Odatle je
a= ~)
x= az}
y bz
= (a)
z
(b)
b=~
z
79
Da uklonimo x, y i z iz jedJwi!be ravnalice uvrstimo jednakosti (a) u njenu jednadžbu:
al Zi + fil Zi + (;: - 5)1 = 9
a uz z == 4 dobijemo:
116al +16bl "",8
ili
1
al +fII= 2"
Uvritcnjcm jednakosti (b) dobivamo tra!cnu jednadžbu stolca
(-X)1I
z
+ (y)1
-;: =_.
1
2
126. U ravnini XY leži parabola yi = 4x. Napili jcdnad!bu stolca kojem je ta parabola ravnalica
dok je vrh u tački V (O, O, 8).
Iz jednadžbe izvodnice
slijedi:
x
y
= a(;: -.8)
= b (z _ 8)
}
(a)
•
b=--
z-8
~z,~ 'j (b)
Uvrštenje (a) u jednadžbu ravnalice daje

bl (z - 8)1 = 4a(z - 8)
auzz=O
2f11=-a
a odatle uvrstivIi (b) dobijemo traženu jcdnad!bu stolca
2·yl+X;:-8x=0.
127. Pravac
x-:2 y z
~"EJ.-3-=2=6
okreće se oko osi X. odi-edi h:dnadžbu nastale rotacionc plohe.

Pravac p siječe os X u tački V (2, 0, O) pa opisuje stofastu plohu s vrhom u V pri čemu ta
izvodnica p zatvara s osi X stalni kut a:, kojemu je
cosa: = 3 . _o.
= 3
V9 + 4 + 36 07
Iz slike 29 sc vidi da taj stožac siječe ravninu Y Z u kružnici polumjera T ... 2 tg a: pa ćcmo
tu kružnicu uzeti kao ravnalicu zadane plohe.
Računamo:
tga: = y'_I-a: - 1= ll4O.

COSi 3
pa je
T=--'
2V40
. 3
80
Jednadžba ravnaliee glasi:
yl+ZI=T
160 ) (a)
x=O
Napisavii jednadžbu izvodnice
x-2 y 11
-3-=-;;=--;
x
OJ--+r--F.-;P--+--- računamo
,
I
y = ~ (x - 2) )
I I
rl I (b)
, '/
r
/1
z = .E.. (x
3
- 2)
b=2L
x-2 )
Slika 29. (e)
3z
c = -x---2
Uvritenje (t» u (a> daje:
a uvrstivii ovamo (c) dobijemo traženu jednadžbu stošca

40 (x - 2)1 - 9 yi - 9 ZI = O.
128. Napiii jednadžbu valjka kojemu je' ravnalica kružnica {

X' + yiz =
=O
25
a smjer izvodnice
zadan je razmjerom
a:b:c=S:3:2.
Valjkastu plohu opisuje pravac (izvodnica) koji pri pomicanju ne mijenja svoga smjera i
uvijek siječe odredenu krivulju (ravnalicu). [Vidi § IS u III dijelu Repetitorija.]
Jednadžbu iz\'odniee napišimo u obliku
x-m y-n z
---5-=-3-=2' (a>
Tu su (m, n, OJ kordinate tačaka u kojim izvodnice probadaju ravninu X Y, m i n su prema

tome promjenljivi parametri.
Iz ea) slijedi:
) ~)
Uvritenje (b) u jednadžbu ravnalice daje
m' +n' =25
6 B. Apsen: Riješeni zadaci iz Više matematike II

pa je s obzirom na (e)
tražena jednadžba valjka.
129. Pokaži da se međusobno tangiraju stožac

XI + yi = Zi
i sfera
u tački D (O, 1, 1).

. [Izvedi jednadžbe tangentnih ravnina na stožac i na sferu u tački D pa ćeš dobiti za obje plohe
istu tangentnu ravninu jednadžbe ji - z = O, plohe se dakle tangiraju u tački D.]
D. Općenite plohe
Zadaci
130. Odredi jednadžbe tangentnih ravnina i normala na zadane plohe u zadanim diralištima.
a) z = Xl - xy - yi U Tl (1,1, - 1) plohe.
Računamo prema (75) i (77 a):
~z ~z
p = ~x = 2x -y: q= - = -x-2y
~y
Pl = (~Z) = 2 - 1 = l; ql = (:;), = - 1 - 2'= - 3.

~x l
Tangentna ravnina
E == (x - 1) . 1 + (y - 1) . (- 3) = z +1
ili
.' E==x-3y-z+l=0
normala
x-l y-1 z+l
n==--=---=--·
. 1 -3-1
b) z ~ arc tg ~ u Tl (1, 'l, :) .
Prema (75) i (77):
P = :; = -7
1+
.(- ~I) XI
= - Xl ~ yi ;
~z l
q = (}y = ------:yi . x1 = xa
x
+ yi ;
1 + x.
82
E=x-y+2z-2:..=0
2
Tt'
z--
x-l y-l 4
n=--=--=--
1 - 1 2
~ ~
e) 2:: + 2:: = 8 u TI (2, 2, 1).
Računamo prema (76) i (78):
oF -" 1
-=2::·ln2·_·
ox z'
oF -"
- = -2:: ·ln2·--2:: ·ln2·-
x -Y y
OZ Zi Zi
a u T, (2, 2, 1):
(oF)
ox l
= 4ln2; (~:)l = 41n2; (oF)
OZ l
= -161n2
-
E =4ln2(x - 2) + 41n2(y - 2) - 16 ln 2(z - 1) = O

ili
E=x+y-4z=0
n=x-2=y-2=z-1
1 1 - 4
d) (Z2 - x 2) X Y Z - yi = S U Tl (1, 1,2)
oF
ox = (Zi - Xl) Y Z - 2 XI y z;
oF S y';
-
oy = (ZO - Xl) X Z - (Fil)' = 1
oF
.
OZ = (Zi - xl) xy + 2 x Y Zi;
E=2x+y+llz-2S=0
x-l y-l z-2

n =-2-=-1-=-1-r-·
e) II = Y + ln ~
z
u Tl (1, l, 1)
[X +y _ 2z = O; --=t
x - l _ y - l _ z - l]
- --=t - - 2 -
f) z = Vx' + yO - X Y U Tl (3, 4, - 7)
x-3
[ 17x+lly+Sz=0; - y-4 Z+7]
-=--=--
17 11 S
83
g) S x' - yi + Zi + 4 xy + 6 x z + 4 xy + 2 x + 4 y + 6 z - 8 =O U Tl (O, - 4,4).
[ Sx+ 6y + 7z-4=0; -
X
S
=y+4
-6 - =Z-4]
-7--
X - 2 y - 3 z - 6]
[ S'X +4y +Z -28 ~ O; -5-=-4-= -1- .
131. Pod kojim se kutom sijeku valjak Xl + yi = al i ploha b z = x y u tački T. (x., y., z.)?
Kako je kut ploha kut njihovih normala, odredimo prema (78) jednadžbe normala za-
danih ploha u zadanoj tački T•.
za valjak:
((JP)
iJx o
= 2xo; ( iJP') = O.
iJz o
Zabz=xy:
( iJP) =yo; ( iJP) = _ b.
iJx o iJz o
Prema (42a):
jer je
x - Xo Y - Y. z - z.
nl = = - - = - - = - -
2 Xo 2yo O
ili
= --x.- = ~ = - 0 - '
_ x - Xo Y - yo z - lIio nl == x - Xo = ! - Yo = z - Z, •
nl dok je Y. x. - b
Uzevši u obzir da je
xl+yl=al XoYo = b zo,
dobijemo:
132. Odredi one tangentne ravnine plohe

4 x' + 6 y' + 4 Zi + 4 x z - 8y - 4 z +3=O
x + 2y + 7 = O.
Računamo prema (76) označivši s xo' y., Zo nepoznate koordinate dirališta T,.
Tangentna ravnina
E == (8 x. + 4 zo) (x - xJ + (l2yo - 8) (y - Yo) + (8 z. + 4 x. - 4) (z - z.) = O. (a)
Iz uvjeta (55) paralelnosti dviju ravnina slijedi

8 X. + 4 Zo - 12 y. - 8 8 Zo + 4 x, - 4
1 = 2 = O
84
pa je
16 Xo + 811'0 = 12yo - 8
8 11'0 + 4 Xo - 4 =O
iJi
4 Xo - 3 Yo
Xo
+ 2 Zo + 2 = O
+ 2 Zo - I = O.
I
Odatle dobijemo:
xo=- 2zo+1 } (b)
Yo = - 211'0 + 2.
Uvritenje (b) i z = z. u jednadžbu plohe daje nakon uređenja
12 zI - 16 z. +S= O.
Odatle
a prema (b)
Uvrštenje u (a) daje tražene jednadžbe tangentnih ravnina zadane plohe
El == X + 2y = O; El == X + 2y - 2 = O.
] 33. Pokaži da tangentna ravnina na plohu x y z = a' u bilo kojoj tački plohe čini s koordinatnim
ravninama tetraedar stalnog volumena i odredi taj volumen.
Prema (76):
oF oF oF
ox = y Z; -=xZ;
oy :011' = xy.
Tangentna ravnina u tački Tl (xu Yu ZI) plohe:
E==~-~~~+~-~~~+~-~~~=~ ~. (a)
Odredimo odreske ito ih čini ta ravnina na koordinatnim osima:

y = O '
OS X == { . Uvrštenje u (a) daje x = 3 Xl. Na isti način dobijemo odreske na osi
. 11'=0
X=O {X=O
Y == { y = 3 YI i na osi Z == z = 3 ZI.
11'=0 y=O
Spojimo li izračunate tri tačke pravcima dobijemo tetraedar (narili sliku l), kojemu je
volumen .
] 9 9
V = - 3 Xl • 3 YI . 3 ZI = - Xl YI ZI = - aa = const.
6 2 2-
jer je prema jednadžbi zadane plohe Xl YI ZI = al.

8S
134. Na isti način pokali da tangentne ravnine na plohu
dinatnim osima odreske kojim je zbroj Q.
Vx + V"Y + Vz = va sijeku na koor-
l3S. Zadana je ploha •= x y. odredi jednadžbu tangentne ravnine koja je okomita na pravcu
x+2 y+2 z-l .
- 2- = - 1 - = --=-r- .
prema (7S):
B == (x - x,)Pt + (:Y - YI) fl ... II - Ill'
Znamo uvjet okomitosti (S8) pravca i ravnine:
Pt· fl -1
"2-T==l
pa je Pl = 2 i ql = 1.
Iz II = X Y slijedi:
dz
q ="c):y =x
pa je Pl = YI = 2 i ql = Xl = 1, dok uvrltenje u • = xy daje .1 = 2.
Prema (a) dobijemo:
B==2x+y-z..,-2=0.
J 36. Tačkom A.(O, O, - 1) položi tangentnu ravninu na plohu :XI - y' - 3 z = O koja. je para-
x Y z
leIna s pravcem "2" = T = "2'
Izračunavii
dF dF dF ="":3
- = 2x, -= - 2y
dx c):y dz
dobijemo prema (76) jednadžbu tangentne ravnine u tački Tl (xuYu .1) plohe:
B == (x - "1) 2 "l - (:y - YI) 2Yl - (II - zJ 3 = O•. (a)
Znamo uvjet paralelnosti (S7) pravca i ravnine pa je
2 "l . 2 - 2 YI . 1 - 3·2 = O
ili
2 Xl - YI - ·3 = O. (b)
Ravnina E prolazi tačkom A (O, O, - 1), dakle prema (a):
- 2 xl + 2yi + 3 111 + 3 = o. (e
Tačka Tl ("u Yu ZI) leži na zadanoj plohi, dakle
x, - YI - 3 ZI = O. (d)
Iz (e) i (d) slijedi ZI = 1, a iz (b) i (d) uz .1 "" 1 dobijemo "1 = 2 i YI = l.
Uvrltenje u (a) daje konačno
B == 4" - 2y - 3Z - 3 = O.
137. Položi tangentne ravnine ~ plohu:xl + 2y' + 3 III - 21 = O koje su paralelne s ravninom
x+4y+ 6z=0.
[" "+ 4 Y + 6z ± 21 = OJ.
138.. Na plohi "S + yi - Zi - 2 x = O odredi tačke u kojim su tangentne ravnine paralelne s
koordinatnim· ravninama.
[(l, ± l, O); (O, O, O) i. (2, O, O). Tangentne ravnine paralelne s ravninom X Y nema).
DI. FUN,KeIJE DVIJU I VISE NEZAVISNIH PROMJENLJIVIH
A. Parcijalne derivaclJe funkcija dviju i vile nezavisnih promJenljivih
a. PARCIJALNE OERIVAClJE PRVOO RtOA
Zadaci
139. u = x yz
ou =
ax
z
y ,
/-1 ; ou ..U ·lnx·z·y,,-l ;
-=x-
Z ou
-=X"
uz
·lnx·yz ·lny.
ay az
140. u = arc tg(x - yt

_ 1 ,( )Z-1 _
(
Z X - Y)
,,-1 .
u - IZ Z X - Y - 11:'
:t; l + (x - y) 1 + (x - y)
U = -
z(x - yt- l
.
II l + (x - y)ZI'
(x - yt . ln (x - y)
1 + (x -yr
141. z = arc tg VXY
az 1 l
-=z = - ' - ' - - = ' y x
11-1
ax z 1 +x" 2Vxll 2 (1 '+ XII) vxi 2 x (1 + XII)
az
--=z = -1_ · _1_ ·x·lnx=
II ~ lnx .
ay II l + XII 2 V;V
2 (1 + XII)
87
Y "
--1 Y - ,,-IJ
u~=-XIJ =_.",.
* Z Z
.!. 1 l..lnx
u = x· . lnx . - = x IJ -
• Z Z
U. = "
x""i . lnx. - Y
Zi
= _ "
x -; y lnx .
Zi
143 • cos (cp ,- 2.j1) Odred' T (~ ;')

u ='cos(cp+2.j1)"' 1 Ulji U 1 4'; .
+ 2 cos (cp + 2.j1) siri (cp - 2 .jI).+ 2 cos (cp - 2.j1) sin (cp + 2.j1) •
ulji = COSi (~ + 2 . j 1 ) ' =
2 sin [(cp - 2.j1) + (cp + 2.j1)] 2 sin 2 cp
COSi (cp + 2"1j1) cos· (cp + 2 ~)
[~].
145 = r (2 - cos 2 9)
• U rI+zI
(rl + Zi) (2 - cos 2 9) - 2 rl (2 - cos 2 9) (2 - cos 2 9) (Zi - rl)

ur = (r" + ZI)1 (rl + ZI)1
2rsin29
ue = rl + Zi
- 2 r z (2 - cos 2 9)
U. = (r" + ZI)1 •
146. z = lx +COS! - y
sm x +
c?s x.
smy Odredi z'" i z. U Tl (O, O).
[1;,:-" 1].
147. z = Ye"'+211 - yi. Odredi Zs i z. U Tl (1,2).
el -2 ]
Vel -4 .
88
b. PARCIJALNE .DERIVACIJE VIŠIH REDOVA
Zadaci
o';: 03Z
148. z = x". Pokaži da je ox (}y = (}y ox'
ZS" =y x"-l lnx + X,,-l = x"-1 (y ln x + l)

z 1/ =x"lnx; z"s = x". !+ lnx' yx"-l = x"-1(y ln x + 1).
149. z = arc tg ~. Pokaž' da'

x 1 Je (}YI
OIZ
oX = oXO'z
(}YI •
1 1 x
z =--'-=--;
1/ y' X Xl + yi
1 + x.
z _ - 2 xy .
1/1/ - (x" + y')' '
= _ 2 (x' + y")! y - 2 x y (x + yi) 2 x = _ 1 2 (x! + yi) Y - 4 XI y =
~ . ~+fl ~+fl
= _ 2 y' - 3 x" y 2 y (3 x· - yi)
(x' + y")3 (Xl + y')'
1 y y
Zz = - -----yo . x. = - x. + yi;
1+-
Xl
x. - yI
Z ZI/ = - (x' + y")1 ;
- (Xl + yl)1 2 y - (x' - y") 2 (Xl + yi) 2 y = + 2 x" y + 2 yI + 4 x" y - 4 y'
Z
ZI/I/ (x' + y')' (x' + y')1
2y (3xt _ yi)
= (Xl + yi). '
o·z
150. z = x ln (xy). Izračunaj ox' (}y •
1
Zs = X' -
xy .y + ln (xy) = 1 + ln (xy);
l 1
zn = xy . y = -X;
ZISSI/ =0.
_
O·U
151. U = xa yi z'. Odredi ox oy oz
Us = 3 x· y' z'; U = 105 Xl y' z,,
Z"'
89
152. Odredi vrijednost konstante a u funkciji u = :x;3 + a x y2 uz uvjet da ta funkcija zadovoljava
· , , · · lnu ,e
Lap laceovu d l1erenCI,a o'u· + Đy'
. dnad Žbu ox' o'u = O.
U'" = 3x' + ay'; uz", = 6x;

u ll =2axy; u llll -,2ax.
Uvrštenje u diferencijalnu jednadžbu daje
6x+2ax=O
pa je
2 x(3 + a) = O a = - 3.
153. Pokaži da zadane funkcije zadovoljavaju Laplaceovu diferencijalnu jednadžbu u prostoru

o'u o'u o'u
l::,. u = ox' + ay' + az' = O.
a) u = e3Z + 4 y . cos S z
u = e3 "'+411 • 3 cos S z;
x
u =iz+ 4 Y'4cos5z; U =16iz+ 4 Y'cos5z'

II IIII '
u = - e3x + 4Y . S sin S z; - 25 i X + 4y • cos S z.

•
Uvrštenje u l::,. u daje:
e3z +4 11 • cos S z(9 + 16 - 25) = O.
b) u = 2 Z3 - 3 x, z - 3 y' z;
c) u = 1. •
Vx' + y' + z·
154. z
y Pok aŽl· d a ,e
. o'z -o'Z
ox' = a' ay' .
155. z = x··siny + y3 sin X.

o'z
Izračunaj ox' ay' .
x'
156. Pokaži da funkcija u = Vl _ e 4t
zad ovol',ava ,e
. d nadžbu ot
ou d'u
= ox.·
2 Ttt
x'
u, = 2 ~Tt (_e-i,. ~ t-~ + t-~. e-~. t:.) = ;~: (- 2 ~t' + 4t'x~) =
x'
e- 4t
---;:= (x' - 2 t)
8 t' VTt t
90
x'
. l - ~ ( 2 X ) __ x e- 4i
u", = 2 V'n"t o e 4t o -
4t - 4t v;t
x,
_ l ( _ x o e-;; o 2x + e-;;) = e- it (x' _ 2 t)o

4t v7tt 4t 8 t2 v7t
--'-----
B. Totalni diferencijali funkcija
ao RAČUNANJE TOTALNIH DIFERENCIJALA PRVOG I VIŠIH REDOVA
Formule
Diferencijali prvog reda

Za funkciju z =/(x,y):
az az
dz = ox dx + ay dyo (80)
Za funkciju u =/(x,y, z):

(80)"
DifereOncijali viših redova
za z =/(x,y)o:
aZ dx + -aZ)' o·z 02 Z o'z
d 2z = ( -ox ay dy = -ox2dx' + 2 -
ox -ay dx dy + -ay' dy'
(82)
aZ
( ox aZ). oSz oSz o'z o·z
dSz = dx + ay dy = oxs dx' + 3 ox. ay dx' dy + 3 ox ay' dx dy' + ay. dy 8 0
(83)
Za u = /(x,y, z):
(OU
-ox dx +. -ou OU)"
= ay dy + -az dz =
o
dOu
o'u alu o'u o'u o'u o'u

= ox' dx' + Oy' dy· + AZ. dz' + 2 ox oy dx dy + 2 ~ dx dz + 2 ay az dy dzo (84)
91
Zadaci
157. z = e"'lI. Izračuriaj dz i d·z.
I način.
Računamo prema (80) i (82) parcijalne derivacije zadane funkcije z:
z%=ye%/l;
pa je
dz = eZII(y dx + xdy)
d"z = e"'lI [yi dx" + 2 (xy + l) dx dy + x" dy"] =

= e"'II[(ydx + xdy)' + 2dxdy.
II način.
Računajući dz neposredno diferenciramo z = e"'lI po x i po y:
dz=ye"'lIdx+xe"'lIdy
a računajući d"Z diferenciramo izraze ispred dx i dy prvo po x a zatim po y smatrajući da
dx i dy ne ovise o x i y, tj. da su konstante.
d"z = [yi e"'lI dx + (y x e%1I + e"'lI) dy] dx + [(xy e%/l + e"'lI) dx + x' e"'lI dy] dy =
= e"'ll [(yi dx" + 2 xy dxdy + xldyl) + 2 dx dy] = e"'lI [(y dx + X dy)" + 2 dx dy].
158. Odredi na dva načina dz i d"z za funkcije
a) z, = 2 x· - 3 xy - y.
[4 dx" - 6 dx dy - 2 dy"]
b) z = lntx· +y)
f
l (xa + y)1 [2(y-l
- X") dx" - }
2x dx dy - dy\]
e) u = sin (X + y + z)
[- sin (x + y + z) (dx + dy + dz)l].
159. z = arc sin'=". Izračunaj dz u tački Tl (4, S)
y .
dz = --==1=,,-. ~dx + 1 ( X) dy dx xdy

Ir:--;;. y '/1 _ XI - yi = Vyl- XI - Y Vyl- XI =
rl-yi r y"
ydx - xdy
= y Vyo::xt .
U Tl (4,5): 1
dz = Iš (S dx - 4 dy).
92
] 60. z = sin (x y). Izračunaj dz u tački Tl (2, 3).
dz = cos (xy)y dx + cos (xy) x dy = cos (xy) (y dx + x dy).

U Tl (2,3):
dz = (3 dx + 2 dy) cos 6.
] 6]. i = sin (Xl + y"). Izračunaj dSz.

Zz = + y').;
2 x cos (x"
Zu = - 2 x sin (x' + yI) 2x + cos (x" + y2) ·2= 2 [cos (x' + y') - 2x" sin (x· + y')]; (a)
ZXH = 2 [- lx sin (x" + yI) - 2 x· cos (x' + yi) . 2 x - 4 x sin (x' + yi)] =
.
= - 2 [6 x sin (x" + yZ) + 4 x' cos (x' + y2)]
.
(b)

z" = 2y cos (x' + y');
. z"" = 2 [cos (x' + y") - 2y' sin (x' + y')] (e)
z,,"" ::= - 2 [6 y sin (x' + y2) + 4 y. cos (x' + y")] (d)
zzz" = prema (a) = 2 [ - 2y sin (x" + yi) - 4 x· Y cos (x" + y2)] (e)
z,,"z = prema (e) = 2 [ - 2 x sin (x' + yi) - 4 X yi cos (x 2 + y")l. (f)
Uvrstimo li (b), (e), (t) i (d) u (83), dobit ćemo nakon uredenja
d 8z = - 8 cos (Xl + y2) (x dx + Y dy)8 - 12 sin (x· + y") (x dx + y dy) (dx" + dy2).
162. z = x· + y" - 3 xy (x - y). Izračunaj d"z.

[6 (dx" - 3 dx8 dy + 3 dx dy' + dy 3)].
163. u = "etJZ+b,,+cz. Izračunaj d·u.

Uz = a U; U" = bu; u. = CU; UZ" = abu;
u,," = b" U; u.,.=acu;
U". = bc u.
Uvr§tenje u (84) daje:
d 8u = etJ:o+b1/+c'(a'dx3 + b3 dy' + c2 dz" + 2abdxdy + 2acdxdz + 2bcdydz)

ili
dOu = etJ:o+b1/+cz.(a dx + b dy + c dz)".
164. z = x ln~. Odredi dlZ.

x
93
165. z = sin (2 x + y). Odredi dSz u tačkama Tl (O, 7t) i T. ( - ; , ; ) .
[d 3z = - cos (2 x + y)(2 dx + dy)3; U Tl d 3 z = (2 dx + dy)S; U TI dSz = O].
166. z = eX cos y. Izračunaj d 2z u tački Tl ( ; , ; ) .
Ff [ ~
1t
(dx2 - dy 2) - V3 dx dy ]} .
b. PRIBLI2NO RACUNANJE POMOĆU TOTALNOG DIFERENCIJALA
Formule
Za z =/(x,y):
iJz iJz
Az= dz = iJx Ax + iJy Ay. (81)
Za u = /(x,y, z):
iJu iJU iJu
Au=du = -Ax + -Ay + -Az (81)'
iJx iJy iJz
za male 1Ax I, I Ay I i lAz I .
Zadaci
167. Za koliko će se promijeniti dijagonala i površina pravokutnika sa stranama x = 6 m i y = 8 m,

ako je prva strana poveća za 2 mm a druga se umanji za 5 mm.
Budući da je povećanje odnosno umanjenje strana pravokutnika vrlo maleno s obzirom
na duljine strana, promjenu Az duljme dijagonale z i promjenu AS po"ršine S pravokutnika
odredimo približno pomoću diferencijala, tj. prema (81).
z = Vx' + y'
Az=dz== 2x Ax+ 2y Ay= xAx+yAy

2 Vx' + y' 2 Vx' + y2 Z
Kako je z = V36 + 64 = 10 m dobijemo:
Az =. 6· 0,002 -10 8 . 0,005 = - 0,003 m
dijagonala će se skratiti za približno 3 mm.
94
S=xy
dS == dS·"", Y !lx + x dy = 8 . 0,002 - 6 . 0,005 = - 0,014 m' =
= - 0,014 . 10' crnI = - 140 cml .
Površina će se smanjiti za približno 140 crn".

168. Približno izračunaj V(0,98)' + (2,01)' + (1,94)2.
Označimo li u = Vx' +y' + z' = f(x,y, z) gdje je

x = Xo + dx = l - 0,02
y = Yo + dy = 2 + 0,01
z = Zo + dz = 2 - 0,06
možemo zadani izraz prikazati u obliku u = U o + du, gdje je Uo = Vl + 4 + 4 = 3.
Računamo prema (81)':

du == du = x dx +y dy + z dZ
Vx· + yI + z'
du ~ I· (- 0,02) + 2(0,01) + 2(- 0,06)= _ 0,04
3
u.= u. +du = 3 - 0,04==~
169. Približno izračunaj

.
ln (VI,03 + VO,98 - l).
,
Neka je
J. ,
z=ln(Vx+Vy-l) (a)
gdj~ je
x=xo +dx=I+0,03
y = Yo + dy = 1 - 0,02
pa z prima oblik:
z= Zo + dz.
Računamo:
z. = ln(vt + Vl-I) = ln 1 = O.
Prema (81) i (a):
dz == dz = dz + dZ
dy dy = • 1 (l + '. 1)
dx dx
. vx + Vy, _ - 1
-.-dx
3VXi 4 Vy·
dy
.
=
1(1 l).
= T "3' 0,03 - "4 . 0,02 = 0,005.
z = z. + dz==·0,005.
95
170. Izračunaj na isti način približnu vrijednost V(3,OI)1 + (3,97)2
[4,98].
171. Izračunaj približnu vrijednost promjene funkcije z = x + ~y pri promjeni x od x, =2

Y - X
do XI = 2,S i y od YI =4 do YI = 3,S.
Iz navedenog slijedi:
X = Xo + b.x = 2 + O,S; y = Yo + b.y = 4 - O,S.
pa je
2 + 12
z = Zo + b.z, gdje je Zo = 4 _ 6 = - 7.
Prema (81):
1 10
b.z == dz = (y _ 3 X)I [(y + 9 y) Ax + (- 9 X - x) b.y] = (y _ 3 X)I (y b.x - x b.y).
S
b.z=="2(2 + 1) = 7,S.
172. Središnji kut at = 60' kružnog sektora povećao se za b.at = 1°. Za koliko treba skratiti
polumjer r = 20 cm sektora da se površina sektora ne promijeni? .
Odredimo promjenu površine sektora S = ~ r' at U slučaju povećanja kuta at za l' i to

pomoću logaritamskog računala.
oS l 1 1°
b.S-'- dS
-
= -eat b.at = -r·
2
arc 1° = -
2
rS' - -
S7,3°
= 3,49 cml
dok b.S u slučaju pomjene r za b.r bit će:
oS ~
b.S== dS = or b.r = r' arc at . b.r = 20' 3" b.r.
Sada možemo odrediti traženo skraćivanje b.r polumjera r sektora:
3,49 = 20 . 2:. . b.r

3
3,49' 3
b.r = 20 ~ = 0,167 cm = 1,7 mm.
173. Polumjer osnovke uspravnog kružnog stOŠCB iznosi r = 10,2 ± 0,1 cm a izvodnica
s = 44,6 ± 0,1 cm. Odredi obujam stolca i apsolutnu pogreiku dobivenog rezultata.
Računamo:
v = ~3 7t r· . h = ~3 ~ r' Vs· - r· = 4731 cml
b.V==dV = OoV b.r + °oV b.s = ~

Vsl-r. [(-"s + 2rs· - 2"s)b.r + r1s&] =
r s 3
~
= II [(2 r Sl - 3 "s) !l.r + r' s &].
3 s· - rl
96
RačWlanje pomoću logaritamskog računala daje
AV -'- 3,14 . 4203 = 100 I

v = 4731 cm ± l 100cm3 ili V= 47· 10'cml ,
- 130,2 cm,
jer su već stotine nisu sigurne za jedinicu.
174. Mjerenjem bridova pravokutna para1elepipeda dobiveno je:

a = 3 m ± 0,01 m; b= 4m ± 0,01 m e = 12 m ± 0,03 m.
Odredi duljinu l prostome dijagonale tog paralelepipeda i apsolutnu pogrešku Al dobivene
vrijednosti.
[l = 13 m ± 3 cm].
17S. Polumjeri osnovaka krnjeg stošca iznose R = 30 cm i r = 20 cm dok je visina h = 40 cm.

za koliko će se promijeniti volumen tog stošca, ako se poveća R za 3 mm, r za 4 mm i h za
2 mm?
[2575 cml ].
176. Pri mjerenju polumjera R osnovke i visine H "a1jka dobiveni su rezultati:
R = 2,5 m ± 0,1 m H = 4,0 m ± 0,2 m.

Odredi apsolutnu i procentualnu pogrešku izračunatog volumena valjka.
[10,2 ml; 13%].
c. Parcijalne derivacije i diferencijali sioienih funkcija"
Formule
za funkciju w = l (u, v), gdje su u == U (x, y, z) i v = V (x, y, z) pa je

w =1 [u(~,y,z); v(x,y,z)]
aw aw
dw = ()u du + dfj dv (8S) .
ow
d·w"",· ( --- du
aw)1
+ -OV dv + -aw aw
d'u + - div (86)
ou ()u OV
(87)
aw aw ()u aw OV
ox = ()u • ox + OV • ox
aw aw ()u aw OV (88)
Oy=ou'oY+Ov'oy
aw aw ()u aw OV
oz = ()u • 0% + OV • oz
7 B. Apsen: Rijeieni zadaci iz ViJe matematike

Zadaci
177. u = e'~-211, gdje je x = sin t y = tl. Odredi :; .
u =/(x,y), x = X (t) y = y (t) pa je u = f[x (t), y (t)].

S obzirom na tu shemu prema (87) imamo:
du c)u dx ou dy
dt = ox . dt + oy . at
pa je
:; = eX - 211 . cos t - e",-2 11 . 2 . 3 t' = e"lnt-2t' (cos t - 6 t").
178. z = arc sin (x - y), gdje je x = 3t i y = 4 tS. Odredi:;.

Prema sličnoj shemi i (87) računamo:
dz l .3_ l . 12 t' = 3 - 12 t' .

dt = Vl - (x - y)1 Vl - (x - y)" Vl - (3 t - 4 t 3 )'
du
179. II = Zi +y. + zy, gdje je z = sin t, y = et. dt =?
[sin 2 t + 2 e2t + i (sin t + cos t)].
180. z = tg (3 t + 2 Xl - y), gdje je x = t1 iy =

,/-
Y t.
dz __ '
dt f
Prema shemi z = / [t, x (t), y (t)] imamo s obzirom na (87):

dz = oz + oz . dx oz. dy
dt ot ox dt + ay dt·
Računamo:
dz 3 4x l
dt = cos· (3 t + 2 x· - y) cos' (3 t + 2 x' - y) . tl - cos' (3 t + 2 x' - y) . 2 Vc '
x l 4 l
3 - 4--':--= 3-----
tl 2 Vt t 3 2 Vc
cos' (3 t + 2 x' - y) 2 -.
cos' ( 3 t + tl - Vt)
181. z = IItJ, gdje je u = sin x i fl = 2x. Odredi :;.
[2 (sin X)2'" (x ctg X + ln sin x)].
182. II = ln (e'" + eli), gdje je y = XS. Odredi ::.

Prema shemi u = f[x,y (x)] dobijemo:
du e'" eli e"'. + 3 x' e""

-'= - - - + ·3 x" = --=----::;;--
dx e'" + eli e'" + eli e'" + e",1
183. z = arctg(xy), gdje je y = e"'. Q4redi : .
184. z x1lny, gdje je

u . 3 2 Odredi (Jz • (Jz
= X=-
V
1 y = u - v. . ()u 1 oo'
Kako je z =f [x (u, v); y (u, v)] prema (88) imamo:
Računamo:
()z l 3 Ul
- = 2 x • lny . -
()u V
+ -YXl . 3 = 2 -ln
U
VO
(3 u - 2 v) + -::-:=--.,,-
v" (3 u - 2 v) .
()z U Xl u' 2ul

.>.o. -2x·lny·--2-=-2-ln(3u-2v)- .
lIV Vl Y "Va. Vl (3 u - 2 v)
18S. Pokaži da funkcija z = "arc tg'::',

y
gdje je x = u + v, y = u - v, zadovoljava relaciju
()z + ()z = u - v •
()u oo u' + v"
Kako Je z = f[x (u, ti); Y (u, v)] računat ćemo prema formulama navedenim u pređašnjem
zadatku 184.
()z
()u
1 (1
= -~. y' 1 - yi' 1
X)
= Xl
y-x -2v
+ yi = 2 (Ul + Vl)
1+-
y.
()z = _1_ (~ . 1 + .::. . 1) = Y +x = 2 u· "

oo Xl Y yi Xl + yi 2 (Ul + Vl)
1+-
yi
pa je
()w . ()w
1'86. w = ln (Xl + yi + 2 z), gdje je x = r + s, y = r-s z = 2 rs. Odr edi ()r 1 ji'
w = j[x (r, s); y (r,s); z (r, s)]

pa je
Računamo:
()w 1 2 (2 r + 2 I) 2 (r + I) 2
()r=x s +yO+2z(2x'I+2 Y 'I+2'2s)=2rl +2s1+4rs == (rf$I)1 =r+s'
Na isti način izračunaj : . Dobit ćeš istu vrijednost.
99
187. z = arc tg~,
y gd'Je .
Je x =.
u sm ll, y = U cos ll. Odredi du
dZ l. dZ
dV'
[O; 1].
188. z = x 2 Y - y2 x, gdje je x = u cos ll, Y = u sin v. Izračunaj dz.
Prema (85):
dZ
dz = -
~
dx + -dZ
~
dy = (2 xy - yI) dx + (x!. - 2 xy) dy.
.
Uvrštenje
x=ucosv y = u sin v
daje:
dz = (2 u' sin v cos v - U sini ll) dx + (u 2 COSi V - 2 u' sin v cos 'v) dy. (a)
Prema (80):
dx dX .
dx = du du + dt> dv = cos v du - u sm v dv
dy = ~ du + : dv = sin v du + u cos ~, dvo

Uvrštenje tih vrijednosti za dx i dy u (a) daje nakon uređenja:
dz = [3 u' sin 'V cos v (cos v - sin v)] du + [u· (sin v + cos v) (l - 3 sin V cos v)] dvo
189. u = x, + y2 + z', gdje je x = T cos !ji, Y = T sin lP i z = r. Odredi du.

Prema (85):
du = 2 x dx + 2y dy + 2 z dz = 2 (T cos !p dx +rsin lP dy + r dz). (a)
Prema (80):
dx = . - T sin lP dIP + cos lP dr }

dy = r cos lP d!jl + sin lP dr
dz = dr.
Uvrštenje u (a) daje nakon uređenja.
du = 4rdr.
190. Izračunaj dz za funkcije
a) z = ln (ex + eli), gdje je x = u + ll, y = u-v.
[
(eV+tI + eV -,,) du + (e v + v _ eV-v) dV] .
eV + v + eV v
x' + yi
b) z = (x" + yi) e xy .
e xy
[ x" yi' [(y' - x' + 2 xy') x dy + (x' - y' + 2 XI y)]y dx ] .
100
D. Zamjena promjenljivih u diferencijalnim izrazima
Zadaci
191. U diferencijalnom izrazu
x'd1y + 2:x:"dy +
dx" dx Y
1
zamijeni nezavisnu promjenljivu x s X=-.
t
dy • dy dt . . dy 1 dy 1 dy
dx = dt . dx = Jer se dt krati = dt· dx = dt . --1 = - tl dt (a)
dt - tl
dY ) ( dOy dy )
= ~ (dY )
(
d'y = d - tl . dt = - tl . (iii - dt· 2 t dt = t' dly + 2 tl dy (b)
dx" dx dx dx _ ~ dt dt l dt .
tl
Uvritenje x = ~, (a) i (b) u zadani diferencijalni izraz daje:

t
d'y 2 dy 2 dy d'y
dt l + t . dt - t dt +y = (iii + y.
192. Isto za Xl y" - 4 xy' +y uzevši da je x = l.
, dy dy dz dy l
y - - - - .- = - . -- = dy
-- . - (a)
dx dz dx dz dx ds e"
ds
(b)
Uvritenje x = ea, (a) i (b) u diferencijalni izraz daje:
dy d'y dy d'y dy
- ds
- +ds
-l - 4ds
- +y==--
dz' dz +y.
S-
193• I sto za d*y

(1 - x I) (ka dy . .
- x dx + ay l X = am t.
day ]
[ dt" + ay •
101
194. Transformiraj izraz y' y'" - 3 y'" uzevii da je y nezavisna promjenljiva a x funkcija od y.
" dy l l
Y =dx= dx =x'
dy
y" = dly = ~ (~) =

d (x'1) = - -x'.1' x"dy x"
dxl dx x' dx x' dy = - X'I
d'y d (x'- a x'" - x" . 3 x'-, x") dy x'" 3 x'"

y'" = dx" = - dx (x'-" . x") = - x'dy = - x" +"7'"'
Uvrltenje U diferencijalni izraz daje:
~ (_ x'" + 3 X"I) _ 3 X"I = _ x'"
X' x" X'5 x" x" .
195. Na isti način transformiraj izraz y::

y
+y uzevAi opet da je x funkcija od y.
[y - x'1.
196. Transformiraj izraz y y" - 2 (Y' + y") uzmi (I za novu funkciju uz pretpostavku da je
l
y =-.
(I
Držeći na pameti da je y funkcija od (I, a (I funkcija od x dobijemo:

, 1,
y = --'(1
(II
'll' • 'll" - (I' • 2 'll (I'

y" = - ---v-:,,-----
Uvrltenje u diferencijalni izraz daje
~. 2 V'2 - 'll 'll" _ 2 (.~. + ~) = _ 'll" + 2 'll

(I 'll' Vl 'll' 'll"
197. Izrazi u polarnim koordina~ Y = x +y .

diferencijalnu jednadžbu ddx
, x-y
, dp
p cos cp + smcp~
dy = d (p sin cp) = rema (80) = P cos cp dcp + sin cp dp
dx d (p cos cp) p - fl sin cp dcp + cos cp dp . dp
- P sm cp + cos cp -d
cp
. tog IZraza za dx'
U vrItenje dy
,e
a
tak d
o er x = p cos cp y = p sin cp u zadanu jednadžbu
daje:
d
sin CP'd P
cp
.+ p cos. cp p cos cp + p sin cp
, dp p cos cp - p sin cp
coscp-- p sin cp
dcp
Nakon pojednostavljenja tog izraza dobijemo:
~-
dq> - p.
102'
198. z j~ funkcija od x i y. U izrazu y ijz - x ijz iZVIii zamjenu nezavisnih promjenljivih
ijx ijy
pomoću formula
x=ueosv
<a)
y = u sinv.
Iz tih formwa slijedi:
~ =tgv, pa je v=arctg~
x x (b)
Xl +y' = u', pa je u = VXl + y' .
Prema <a) z = f(u, v), a prema (b) z =/[u(x,y); v(x,y)], pa prema (88) i (b) računamo:
ijz ijz iju iJz oo

-=_._+_.-.
ijy iju ijy oo iJy
Kako je
iju .2x x iju y
= 2 VX.+ y' = li;
~=-;
iJx c}y .,
dobijemo
ijz ijz y iJz x
-=-'-+-'-.
ijy iju u oo .,1 (e)
Uvrštenje (e) u zadani diferencijalni izraz daje:

ijz xy ijz y' ijz xy ijz x, iJz X'+yl ijz
iju'u-OO' u'-iju'u-OO u'=-OO' Ul = - oo·
199. W je funkcija od x i od y. U izrazu : : -

uzevši y - a x = r i y+ a x = s,
a-:
dok je a konstanta.
izvrši zamjenu nezavisnih promjenljivih
{ Kako je w = /[r <x,y); s (x,y)] računaj prema (88). Rezultat: - 2 a : : }. ~.
200. Parcijalnu diferencijalnu jednadžbu

ijz ijz
x2 -
ijx
+ yi iJy
- - Zi =O
. . uzevš'l za .nezavisne
transtionruraJ . ProJl1.1'enI"
Jive II = l - -l
x, v=-- II za novu .... _1. "
l ........elJu
l l Y x
W=---.
z x
Prema (80) računamo diferencijale :
+ dx dz dx
du = !ix; dv = _ dy
y' Xl
(a); dw= --+-.
Zi Xl
(b)
103
u drugu ruku uzevli u obzir da je '" =- 1 ('" fl) pa prema formuli (8S) o invarijabilnosti totalnog
diferencijala imamo
d", =
Mo
c)u
aw
du +' OV dvo
Uvrltenje jednakosti (b) daje:
Mo
c)u
"'"
-du+-dfl
oo = dr+dx
-- -
Zi . Xl
pa je prema (a)
(e)
Kako je
slijedi prema (e):
"z"" = Zi ( .!. _ Mo _.!. . Mo)

XI c)u Xl oo
Uvrltenje tih vrijednosti u zadanu jednadžbu daje:
XI zr (...!..XI - c)u
aw _.!.
XI
Mo)
oo
+ ZI M.u _
oo
ZI = O
ililW::oje ~~O i z~O

M.u
(jU = O.
201. Izrazi zadanu diferencijalnu jednadžbu
"z "z
x"x+ Y ()y-II=O
u novim nezavisnim promjenljivim " i fl. ako je " ;. x i fl ,... .!. .
:It
E. Derivaci'e funkci, a ·zadanih impUcitno i parametarski
For1l1ule
za funkciju I(x,y) = O
"I
,dy
y=dx=-"/'
"x (90)
()y
za funkciju F (x, y, z) = O
(92)
104
Zadaci
202. y x' - e" = O. Izračuna; ::.
Prema (90):
dy, 2xy
.. - =y
....
=- xl-/r
. .JI •
Uvriten;e e" = y Xl daje:

, 2xy 2y
y = - XI - y XI = x(y....,. l) •
203. arc tg x ! y = ~ . Odredi :: i ~ ..
Prema (90) označivii arc tg x + y -}'.... s j(x,y):

a a
oj al
ox = ti' al + (x + y)1
oj
ay = ti
1 [at
al +
] l -
+ y)1 - l = ti . al +
(x
(x + y)1
(x + y)1
al
y' = (x + y)1
~ možemo izračunati prema (91), ali" jednostavnije dolazimo do istog rezultata derlvirajući
neposredno y' po x pri čemu pamtimo da je y funkcija od x:
1+ al
" = - al . 2 (x + y) (l + YJ = _ 2 al (x + jI)1 = _ 2 al a" + (x + y)1 •
Y (x + y)' (x + y)1 (x + y)1
.1 I Y O Odred' dy , day
204. ln r x +y' - arctgX-= . 1 dx 1 dx!'
~ y l l y-x
ay= xI+yl -----ya·x= Xl+yl'
1+-
Xl
Prema (90):
Ca)
day = (x - y) (1 +YJ - (x + y) (l - YJ = uvrstimo li (a) =

dx! y)1 ex -
(x - y) 2 x + (x + y) 2y 2 (Xl + yi)
= (x - y)1 = (x - y)1 .
105
20S. xI+yt-4x-IOy+4=0. Izračunaj :; za x=6, y=2 x=6, y=8 i daj
geometrijsko tumačenje dobivenim rezultatima.
Prema (90):
dy 2x - 4 x - 2
dx = - 2y - 10 = - y - S·
4· 4
U Tl (6, 2): YI'=J; u Tt (6, 8): y; = - J.
Prikažemo li zadanu jednadžbu u obliku

(x - 2)1 + (y - S)t = lS
vidjet ćemo da predočuje kružnicu pa su YI i y; koeficijenti smjera tangenata povučenih na tu
kružnicu u tačkama Tl i T •. Napiši njihove je~be.
[4x-3y-I8=0; 4x+3y-48=0].
206. yi/) + 1'= o.

dy . dly
OdredI. dx 1 dxt •
dy ye#: = _ _ y_ = _y_
dx=- e#:+ e" ," y-I
1+-Z -
e
jer iz zadane jednadžbe slijedi da je ez = - y. "

e
dly (y - I)y' -yy' y' = ---y-
dx' = (y - 1)1 (y - '1)1 (y - 1)' .
207. yZ = x". Izračunaj :;.
[ y' (ln x-l) ].

x'(lny - l)
208. 1 + xy - ln (eZ " + e-z,,) =. o. Odredi :; i Z.

[ _z..
x'
2y ]
x' .
/
x' y' z· az az
209. at + "b" + CZ = l. Odredi ax i ay' a takoder dz.
Prema (92):
2x
az
ox = Zz = -
as
~ == -
c'x
a'z
c·
2y
oz
-=Z = ---= --.
hZ c'y
oy" 2z .!!2:.
Cl
106
Prema (80):
dS' = _ Clxdx _ cI.vđ.v,= _CI (~~ + ~) .

al II bl II II al cr
210. ,z - x.v II = O. Odredi dS'.

ll. =;, -
-.vII
!J
.vII
= XY'II - 'Xy
, , = X"II-,
t' l'tJ
I l .Jer.Je ." ==xy II
• - xy '
,z _ xy =---.
-XII II
Z
•= -
Y(II-1)
dS' = _11_ (dx + đY) .

ll-l X Y
,211. Izračunaj :: ~ za funkcije
a) Xl - 2.v1 + III - -4 X + 211 - S= o.

[ 2-X 2y l'
11+1;11+1·
b) III + 3 xy II = al.
[-x:~ ZI; - x/: ZI}

212. COIl x + COSi Y + COSi 11 = 1. ođređi dS'.
[ _ sin 2 x ~in+2;in 2y đy l.
213. x + y + II = xy z. Izračunaj ds.
[ (y 11- l) dx + (x z - l) dY ].
l - xy
214. x' + 2 y 8 + ZI - 3 x.v z - 2;)' + 3 = o. Odredi ~z i ~z, U Tl (3,2, l).

uX <lY
Na tom primjeru pokažimo drugi način odredivanja parcijalnih derivacija implicitnih
funkcija. '
Diferencirajući zadanu jednadžbu dobijemo:

3x1 dx + 6yl dy + 3 Zi dS' - 3yzdx - 3xzdy - 3xydS' - 2dy = o.
Uredimo:
3 (x' - y z) dx + (6yl - 3 x z - 2) dy + 3 (Ill - xy) dS' = o.
Odade
, dS' = Xl - Y z dx + 6yl - 3 x z - 2 dy.
xy - 111 3 (xy - Zi)
Usporedimo li 8 formulom (80)
107
vidimo da je
iJz XI":""yZ iJz 6 y l_3xz-2
iJx = xy - Zi iJY ==' 3 (xy - Zi) •
a u T 1 (3,2, 1):
( iJZ) = 13.
iJY 1 IS
Riješi na taj drugi način oba primjera iz zadatka 211 i zadatak 21S koji slijedi.
215. u· - 3 (x + y) u2 + ZS = O. Odredi ~, : i ::.
[
iJu u iJU u iJU Zi ]
iJx=u-2(x+y); iJy=u-2(x+y); iJz= 2(x+y)u-ul •
216. FWlkcije y (x) i z (x) zadane su implicitno sustavom jednadžbi

XI+yl_ZI=O
x· + 2 y l + 3 Zi - 4 = O.
Odr"'''' dy dz dly. dlz T (l O 1)

"'" dx' dx' dx" l dyl Ul' , •
Kako je y = y (x) i z = z (x), zadane jednadžbe možemo prikazati u općem obliku

kako slijedi
I[x,y (x), z (x)] ... O.
g [x, y (x), z (x)] ... O.
Derivirajući te identitete po x dobijemo s obzirom na {SS) i (93):
iJI +iJI.dY+iJI.dz=O
iJx iJY dx iJz dx
iJg + iJg • dy + iJg . dz = O.
iJx iJY dx iJz dx
Odatle računamo y' i z':
I Iz
gz
f·
•
g.
\2X
2x
-2z
6z
I 4x
y' =- Sy; y~ = -oo
I
= -
II~
g~
I.
g. !2
4y
y - 2z
6z
I Iv
g~
Iz
gz
j
1
2Y
4y
2xl
2x X
z'= - = S ... ;
20yz 20yz
Derivirajući po x izraze dobivene za y' i z' dobijemo y" i z".
4xl
" 4 y - xy' 4 Y + 1y 4 S yi + 4 Xl
Y = - 5" ----y.-- = - 5" yi = - 2S YI ; y;.' = -oo
Xl
" 1 z - x . z' 1 z -fi
z =5" Zi =5"
108
217. Funkcije y (x) i z (x) zadane su implicitno sustavom jednadžbi xy tr - a = O, ,,+ y +
+z-b=O.
Izračunaj y' i z'.
[ ' = y (z - x); z' = z (x - y) ] o
y x(y - z) x(y - z)
218. Funkcije u(x,y) i v(x,y) zadane su implicitno sustavom jednadžbi u +v - x = O,

u - y v = O. Odredi du i dv.
PrikazaV§i zadane jednadžbe u .•obliku identiteta

j[u(x,y); v (x,y); xj E O
(a)
g [u (x,y); v (x,y); y] "'" O
deriviramo ih po x prema (93):
oj . ou + oj . OV + oj = O
OU ox OV ox ox
og.ou+og.Ov+og=O
OU ox OV ox ox
a kako je ~= l; Z= l; : = l; ~= - y; :~ = - l og
ox
= O. dobijemo:
OU OV
0,,+0,,-1=0
ou OV
ox-Yox=O.
ou
Odatie J e
o y
-=--
ox 1 +y
Sada deriviramo identitete (a) po y pa postupajući na isti način dobijemo:

OU OV
ey+Oy=O
OU OV
ey-yey-v=O
a odatle je
OU v .
-=-- 1
ey l +y
Prema tome je
du = - y - dx + _v_ dy l V
l+y l+y
dv =- - dx -
l+y
- - dy.
°l+y
219. Funkcije u (x,y) i v (x,y) zadane su implicitno sustavom jednadžbi u - x - y = O,

uv - y = O.
Izračunaj ~, : ' :: i : u Tl (O, l).
109
220, Funkcija z (x.y) zadana je -parametaraki
x=
Ul + !II
2
Ul _ !II
y= <a)
2
II == U !I,
Kako je z == z [u (x.y). !I (x,y)] prema (88) imamo:
iJz iJz iJU iJz oo iJU oo

iJx = iJU • iJx + oo.' iJx = !I.iJx + u iJx
(b)
iJz iJz iJU dz oo iJU oo
iJY = iJU • iJy + oo . iJY = !I iJY + U iJY ,
prema (a):
';1 + !II
2 - x =f[u(x,y); !I (x,y); xl = o,
(c)
Ul - !II
2 - y =g [u(x,y); !I (x, ,,);y] = O.
(c) deriviramo po x, a zatim po y:
po x:
iJJ iJU
-'-+-'--+-=0
iJJ oo iJJ
iJU dx oo iJx iJx .
(d)
- , - + -dg, -oo
iJg iJU
=0
iJU iJx oo iJx
po y:
iJJ . iJU + iJJ . oo = O
iJU iJY oo iJY
(e)
iJg • iJU + iJg . oo + dg = O
iJU iJy oo iJY iJy ,
Prema (c):
iJJ _ U' iJJ iJJ
iJU - , oo = !I; - = -1
dx
iJg == u; iJg !I'

·iJu 00=-'
Uvrltenje u (d) i (e) daje:

iJU oo
u iJx +!liJx- 1 =0
iJU oo
U--!l-=O
iJx iJx
110
pa je
ou OV
u-+v-=o
oy oy
ou Ov'
u--v--l=O
ay oy
a odatle je
ou OV 1
ay 2u ay=-2v·
Uvrštenje u Cb) daje
oz Vl + u.
ox="2 uv = prema (a) = -=--
z
oz 1 Vl - u' y
oy="2 = prema (a) =
uv
-z
pa je
dz = x dx - y dy .
z
P r o b a. Prikažimo z kao eksplicitnu funkciju od x i y. Zbroj odnosno razlika prvih dviju

jednadžbi (a) daje
x+y=ull
x -y = Vl
izmnožimo
odnosno
jer je
z = uv.
Odatle
2 z dz = 2 x dx - 2y
, dy
pa je
dz = xUx - y dy.
z
221. Izračunaj ::' :; i dz za parametarski zadane funkcije z (x,y) uz probe.
a) x = u + v; y = u - v; z = uv.
b) x = u + v; y =" u - v; z = Ul Vl.
[dz = V-Z ex dx - y dy)].

e) x = ucosv; y = u sin v; z = u2 •
'[dz = 2 x dx + 2y dy].
111
F. Taylorove i Mac Lauriq.ove formule za fUDkeije vile promJeD1Jivih
Formule
Taylorova formula za funkciju dviju promjenljivih.
Prvi simbolički .oblik
(96)
gdje je
Drugi simbolički oblik
f(x,y) =f(xo'y~ + ll,. [Ooifx (x - la) ~(y -

+ "J k)]
x-x.
+
:Y -:YI (96a)
+ -211 [Of
-(x -
ox
la) +O
-(yf- ]k)2
iJY s-s.
+ '" + -nl1 [Of
-(x -
ox
la) of -
+ -(y
iJY
k) ]"
s-s.+&II
:Y = :YI :Y - :YI + &, ..
Slične fotmule vrijede za funkCije triju i .vile promjenljivih.
za Xo = 0, Y. = 0, la = x. i k = y dobijaju se Mac Laurinove formule:
Mac Laurinova formula za funkciju dviiu promjenl4ivih u

simboličkom obliku.
1 (of of) 1 (of Of)2

f(x,y) =f(O, O) + 11 oxx + oyy s-O + 21 oxx + iJyy .,-0 +
,,-o :y-o
1 (of
+- Of)3
-x+-y .1 (of
+ ... +- of)"
-x+-y , (97)
31 ox iJY s-o nl ox iJY s-&s
,,-o :y-~:y
gdje je
112
Ako funkcija I(x,y) ima derivacije svih redova i lim R .. (x,y) - O, navedene formule
" ... co
prelaze u beskonačne konvergentne redove potencija i to Taulerov red (96b) i Mac
Laurinov red (97a):
I(x,y) =/(xo'Yo) l [0I

+ -l' T(x - x o) 01
+ T(y - Yo) ] +
. "x <ly lC -lC.
Y- Y.
Y-,..
l [011 e 11
+ 3! ox' x - x" + 3°
'.\1
ox. oy (x - Xo
)I(
Y - Yo ox oyl eX - x,)( y
+3°'1 - y,)1 +
(96b)
(97a)
Slični oblik imaju redovi za funkcije triju i vile nezavisnih promjenljivih.
Zadaci
222. Zadane funkcije razvi; po Taylorovoj formuli u okolilu zadanih tačaka Tl'
a) I (x, y) = 2 Xl - xy - yi - 6 x - 3 y + S; Tl (l; - 2).
Računamo prema (96a).. odnosno (96b):
1(1. - 2) = 2 +2 - 4- 6 +6+S= S
01 = 4x - y - = 4 + 2 ..., 6 -
-
ox
6; ( 0I)
ox l
O
01 =_ 1 + 4 -
oy = - x - 2y - 3; (0I)
oy l
3 =O
olj olj
OXI = 4; - - = -1·,
oXOy
Sve su ostale parcijalne derivacije jednake nuli.
1
I(x.y) =S+ 2! [4 (x - 1)1 - 2(x - 1)(Y + 2) - 2(Y + 2)1] -
= S + 2 (x - 1)1 .,.- (x - l) (y + 2) - (y + 2)1.

8 B, Apsen: lUjelien1 zadact Iz Vile matematike 113
b) I(x,y, z) = XI + JI' + ZI - 3 xyz; Tl(l; 1; 1).
Računamo prema (96a), odnosno (96b):
Funkcije
u T (x,y, z) u Tl (l, 1, l)
Derivacije
I I
I O
3xl-3yz O
I"
3y' - 3 xz O
l"
I. 3z' -3xy O
I",,,, 6x 6
l",,, - 3z -3
I",. - 3y -3
6y 6
1'"1
l". - 3x -3
I •• 6z 6
I",,,,,,, = I""" = I ... = 6;

I",,," = - 3,
dok su
i",,,,,, = i",,,," = i",,,,, = i",•• = ill,,' = i".z = O
Uvritenje tih vrijednosti u (96b) daje nakon uređivanja:
I(x,y, z) = 3 [(x - 1)1 + (y - + (z - 1)1 - (x - 1) (y - l) - (x - 1) (z - l) -

1)1
- (y - 1) (z - 1)] + (x - 1)8 + (y - 1)8 + (z - 1)8 - 3 (x - l) (y - l) (z - l).
e) i(x,y) = - XI + 2xy + 3y· - 6x - 2y - 4; Tl(- 2; l).

[1 - (x + 2)2 + 2 (x + 2) (y - l) + 3 (y - 1)1].
223. Odredi prirast !ll što ga dobije funkcija I(x,y) = x· y pri prelazu od x = l, y = 1 na
Xl = l + h, YI = l + R.
!li = 1(1 + h, l + k) - i (x,y).

Računamo prema (96) za okoliš tačke Ti(1; 1):
i(x,y) = x' y, il = 1.
i" = 2 xy, Cf..)l = 2; i" = xl, Cf,,)1 = 1.
ls" = 2y, Cf"..)1 = 2; I"" = 2 x, Cfs ,,)1 = 2; iIII/ = O.
Sve se ostale parcijalne derivacije poništavaju osim l",,,,,, = 2.
!ll = 1 + :1(2h + k) + ~1(2h' + 4hk) + ~13. 2hlk - 1,=
=2h+k+h'+2hk+hB k.
114 (
224. Odredi prirast !l. J funkcije J(x,y) = x' y + xy' - 2 xy pri prelazu od x = 1, y = - I
na 1 + h, - 1 + k.
[!l. J = h - 3 k + (- h' - 2hk + ka) + (hl k + h kB)].
125. Odredi !l.J za J(x,y) = x 3 + y' - 6 xy - 39 x + 18y + 4 pri prelazu od x = 5, y = 6
na x = 5 + h, y = 6 + k.
[!l. J = 15 h2 - 6hk + k + ha].
2
226. Zadanu funkcijujCx,y) = sin x cosy razvij li red po potencijama 8 uzevši JCx + 8,y + 8).
Računamo prema (96 b):
fIJI - cos X cosy, JI/ = - sin x siny;
J",,,, = - sin x cosy, Jx " == - cos x siny, J"" = - sin x cos y
J"'rt;'" = - cosxcosy, JX%I/ = sinxsiny, J"'I/I/ = - cos x cos y,
JI/IIII = sin x siny.
J(x :!
+ 8,y + 8) = sin x cosy + (8 cos x cosy - 8 sin x siny) +
+ ~!(- 8 sinxcosy - 28 cos x siny - 8'sinxcosy) +
2 2
+ ..!..(-
31
8'cosxcosy + 383 sinxsiny-38'cosxcosy + 83 sin x siny) + ... =
~ ~
= sin x cos y + -8l cos (x + y) - 2.-
21
sin (x + y) - 4 .-
31
cos (x + y) + ... •
227. zadana je funkcija J(x,y) = x 8 + xy·. Razvij u red J(x + h,y + k), a zatim uvrsti h = 1
i k = 2.
[J(x + 1, y + 2) = (x 3 + xy") + (3 x' + y" + 4 xy) + (7 x + 4y) + 5].
228. Razvij po Taylorovoj formuli J(x,y) = y'" do članova drugog reda uključivo u okolišu
tačke· T1 (1; 1).
J(l,l)=l l =l; J_=ylJllo
_
y , (f)
% 1
=1·ln1=0; f 1/ =xy"'-t, Cf)
1/ 1 =1;
J",,,, = y l1l lo2 y, (f"'1JI)1 = O; J%I/ = yl1l !+ Iny xyZ-l (/,1:1/)1 = 1; "-
JIIII = x(x - l)ylJl-l. (f",). = o.

l .
y
111
= 1 + (y - 1) + 21 . 2 (x - l) (y - l) + ... = 1 + (y - l) + (x - l) (y - 1) + ....
229. Razvij po Taylorovoj formuli J(x,y) = el1l + 11 do članova trećeg reda uključivo il okolišu
tačke T. (1; - 1).
{l +I
TI [(x - l) + (y l
+ l)] + 2 l [(x - l) + (Y + l
1))1 + 3 l [(x - 1) + (y + 1)]8 + ... } .
230. Razvij u red potencija funkciju z = el1l lo (1 + y) do članova trećeg reda uključivo.
. Zadatak traži da se zadana funkt:ija razvije u Mac Laurinov red do članova trećeg reda
uključivo.
115
1(0, O) = eli ln 1 =- O
eX
Jx" = l +y , (/z,)o = l
eX
J"" = - (1 + y).; (1",)0 = - l; JX%X = Jzz'
Ju" = Jz,,' (JZ%,)o = 1; Jz"" = J"", (lz",,)o = - 1
2ez
J""" = (l + y)8'
1 1
If =y + -(2xy
21
-y') + -(3x'y -
31
3xy· + 2 y S) +
231. Razvij u red potencija

a) % = aS ln (1 + y) do članova drugog reda uključivo.
[y + xy ln a - ~ yI + ... ]
b) If =- YI - Xl - yi do članova četvrtog reda uključivo.
[1- ! (Xl + yi) - ! (x' + yl)1 + ... ]

c:) 11 = cos X cos y do članova četvrtog reda uključivo.
[1- ~! (Xl + yi) + !! (x' + 6 Xl yi + ye) + ... ].
232. IZTCdi za funkciju J(x.y) cos x približnu formulu

= 8 tačnosti do članova drugog reda,
cos y
ako su I x I i Iy I maleni u usporedbi s 1.
Računamo prema (97a). tj. razvijemo zadanu funkciju u Mac Laurinov red.
sin x f =- cos x siny

J(O, O) = 1; - J" = - cos y' (I). = O; " COSi y ,
(f,,). = O; f zs =-~, f s, = _ siri.COSi

x sin y
Y ,
cos y
(fs,)' = O;
f - cos· y cos x + 2 cos x sini Y cos Y
IIII - cos'y ,
cos x 1 ' 1
cos y == 1 + '21 (- Xl + yi) = 1- 2" (x' - yi).
116
233. Izvedi približnu formulu za funkciju I(a., [) = arc tg !~ ; s tačno§ću do članova drugog
reda uz pretpostavku da su I a. I i I [) I maleni u usporedbi s 1.

TC
'(0, O) == arc tg l = "4 .
1 1 l-~ 1
1«= (1+a.)I'l-[)=(I-[)I+(I+a.)I; 1«(0,0)=-"2
1+ 1_ ~
(l - [))I l + a. l + a. , l
lip = (l _ [)l + (l + a.)1 (l - f))1 == (l - [))I + (l + a.)I; I~ (O, O) - '2
itd.
234. Izračunaj približnu vrijednost zadanih izraza pomoću Taylorove formule do članova
drugog reda uključivo:
a) (0,95)1,01
gdje je x = 2, h = 0,01, dok je y = 1, k =- 0,05; slijedi
(0,95)2,01 = I(x + h, y + k).

Funkciju I(x,y) =y%razvijamo po Taylorovoj formuli (96) u okoli§u tačke T 1 (2,l):
1(2,1) -'1' = 1.
Dobijemo:
(y + kt'+A == 1 + 2k + h k + kl.
Uvritenje vrijednosti za x, y, h i k daje:
(0,95)1.01 = 0,902.
b): VI,03 . VO,98.

•
[Razvij prema (96) u red I(x,y) = Vx' VY u okoli§U Tl (1, 1) uzev§i h ... 0,03 i
k = - 0,02. Rezultat je 1,0081.].
117
G. Ekstremne vriJednosd funkcija dviju i više promjenljivih
a. STACIONARNE TACKE FUNKCIJE
To su one tačke u kojim se poništavaju sve prve parcijalne derivacije funkcije. Samo u sta-
cionarnim tačkama funkcija vile promjenljivih može postići ekstremne vrijednosti, tj. samo
u tim tačkama ispunjeni su nužni uvjeti za ekstrem. Geometrijsko značenje tog nužnog
uvjeta sastoji se u tome, Ito je u stacionarnoj tački tangentna ravnina na plohu II = I(x, Y)
paralelna s koordinatnom ravninom X Y .
. Zadaci
U zadacima 236-244 uklj. odredi stacionarne tačke zadanih funkcija.
235. z = 2 x 3 + X yI + 5 X2 + yI
011 .
-ox = 6 Xl + y' + 10 x = O (a)
oz
ay = 2 xy + 2y = o. (b)
Kako su obje dobivene jednadžbe homogene, rješenja x = O i y = O zadovoljavaju obje

jednadžbe, pa je
Sl (O, O) prva stacionarna tačka.
Iz (b) slijedi:
2y(x + 1) = 0-,
a odatle je
y=O x = - l.
Uvr§tenje y = Ou (a) daje:
6 XI + 10 x = O, odnosno 2 x (3 x + s) =
pa je
5
x.= -"3
S. (- f, O) druga je stacionarna tačka.

Uvrštenje x = .- 1 u (a) daje:
6 + y. - 10 = O, pa je Yb2 =± 2.
Slijedi:
S.(- 1,2) S,(- l, - 2)
takoder su stacionarne tačke zadane funkcije.
236. z = (2ax - x")(2by -yI)

oz
ox = (2 by - yI) (2 a - 2 x) = O (a)
011
ay -= (2ax - xl)(2b - 2y) = o. (b)
118
Iz (b> slijedi:
2ax - x· = O ili x (2 a - x) = O
pa je
Xl=O; x. = 2 a..
Uvrštenje u (a) daje:
Xl = O x. = 2a
2 a (2 by - yI) = O - 2a(2by _yi) = O
y(2b - y) =O y1 = O; YI = 2b
Y1=0; y.=2b
Sl (O, O); S. (0,2 b).
,Iz (b) slijedi dalje:

2b - 2y = O
y = b,
pa uvrštenje u (a) daje:
bl (2 a - 2 x) = o. x =a S. (a, b).
237. a = sin X + siny +.cos (:lG + y)
(Jz
(JX
= cos x _ sin (x +y) = O (a>
: ; = cosy - sin (x + y) = O. (b)
Iz (a):
cos x = sin (x + y).
Uvritenje u (b) daje:
cosy = cos x'pa je x =y.
To uvrstimo u (a):
COl-X - sin2x =O
cos x - 2 sin x cos x = O
cos x.(1 - 2 sin x) = o.

Slijedi:
n;
cosx ... O paje x 1 =2"'
Ta vrijednost ne odgovara uvjetu
n; n;
l - 2 sin x = O pa je x'=lf; x=y=6"
119
238. u = 31n x + 2Iny + SIn z + In (22 - x - y - z)
ou 3 l =0 (a)
ox=-X- 22-x-y-z
OU 2 l =0 (b)
ay=y- 22-x-y-z
ou S l = O. (c)
oz =Z - 22 - x - y'- z
Iz (a), (b) i (c) slijedi:
2x
3 2 S
-:::z_=_, a odade je ( y = ""3 (d)
X Y Z Sx
%:::::1--
3
Uvritenje u (a) daje:
3 3 l
ili -X = 66 _ 10 x p(je x = 6.
x 66-3x-2x- Sx
Uvrlten;e u (d) daje y = 4 i z = 10.
S(6, 4, 10).
239. z = y V· l + x + x ~' l +y
[-~,-~].
240. z = xy (a - x - y)
[ (O, O); (O, a); (a, O); ( ; , ;)].
241. u = 2 Xl + yI + 2 z - xy - x z
[ S (2, l, 7) l.
242. 2 x' + 2 y' + Z2 + 8 x z - z + 8 == O.

Parcijalne derivacije implicitae funkcije računamo prema (92).
oz 4x + 8z = O (ll)
ox =- 2 z + 8 x-l
oz 4y = O. (b)
oy=-2z+8x-1
Iz (a) i (b) slijedi:
4x+8z=0
4y =0
pa je { yz=-~x
=0.
(c)
To uvrstimo u zadanu funkciju:

l
2 Xl + _Xl
4
- 4 Xl + -2l x + 8 =- O
120
ili
.
pa Je Xl = -
16 I. X. =- - 2 1. prema e)
c Zl = - -87 z. == 1. dok je y == O.
7
Uvritenjetih vrijednosti u nazivnik 2 z + 8X - l parcijalnih derivacija daje:
2· ( - ~) + 8· e- 2) - l =F O
16
2'1+8'--1=F0
7
pa su staciouame tačke
S.(- 2.0).
243. S X' + S yi + S z, - 2 xy - 2 X z - 2 y z - 72 == O
dz=_10x-2y-2z=0
dx IOz-2x-2y
dz = _ 10y - 2 x - 2 z = O.
cry IOz-2x-2y
Slijedi:
IOx-2y-2z=0
ea)
IOy-2x-2z=0.
Ishodiite O (O, O, O) nije stacionarna tačka, .jer uvritenje x =- O, Y =O z = O u par-
cijalne derivacije daje neodređene oblike ~.
Oduzmemo li od prve jednadžbe sustava ea) drugu jednadžbu, dobijemo
y = X, pa iz ea) slijedi z = 4 x.
Uvrštenje tih vrijednosti za y i z u zadanu funkciju daje Xl •• " ± l, a kako je y =x
dobijemo
s. (- l, - l). -
244. XI - yi - 3 x + 4y + z· + z - 8- O
[(l, 2); (- 1, 2)).
b. SLOBODNI EKSTREMI FUNKCIJA
Formule
za z = I(x,y).
A. Nužni uvjet za ekstrem u tački T,(xo,yJ funkcije:
(0I)
ox •
_O; (Z).- O,
odnosno rjeienja sustau jednadžbi
~=O
ox (100)
daju koordinate stacionarnih tačaka- samo u kojim funkcija može imati ekstrem.
121
B. Dovoljni uvi,et za ekstrem u tački To (xo' Yo) funkcije:
I. To =
o'J)
(OX. o'i= O
( 02J) o"! ' (O,,!)2

a) To to - s: = ox' o' ( Oy.). - oxoy o> O
funkcija ima ekstrem u tački To (xo' Yo) i to

maksimum, ako je To < O
minimum, ako je To> O
b) TO to - So' <O
funkcija u tački To (xo' Yo) nema ekstrema
c) To to - s: = O (lOt)
neodlučan slučaj
II. To = O
a) So 'i= O
funkcija nema ekstrema u To (xo' yo)
b) So = O
neodlučan slučaj.
Za funkciju triju i više promjenljivih nužni su uvjeti za ekstrem analogni gore navedenim.
Zadaci
U zadacima 24s do 26s uklj. odredi ekstremne vrijednosti zadanih funkcija.
245. z = 2 xy - 3 x· - 2 y' + 10.

Prema (100) odredimo'stacionarne tačke:
oz oz
ox = 2y - 6 X; -=2x-4y
oy
Iz sustava jednadžbi:
y-3X=0}
slijedi Xo = O i Y. = O
x - 2y = O
pa je
Prema (101) računamo dovoljni uvjet:

02Z
T =-- =
ox' - 6; TO == - 6.
OIZ
s = -- = 2; So = 2
ox oy
t = -
o'z 4; to = - 4
oyl = -
ro = - 6 'i= O slučaj I
122
a) T. to - re = 24 - 4 = 20 > O funkcija ima ekstrem u S (O, O) i to maksimum, jer
je r, = - 6 < O. Uvritenje Xo == O i Yo = O u zadanu funkcijp. daje
zlJI8b -10.
246. % = Xl + xy + y! + X - Y + 1.
Prema (100):
Z",=<a 2x +y +1
zI/ == X + 2y - 1.
Iz
2x +y + 1 = O} s1"ljedi:. xa = - 1, Y. == l,
x + 2y -1 = O
pa je S( - 1, l).
Prema (101):
ZI/I/= to == 2
TO == 2 :p O ... slučaj l.
a) roto - s'.= 4 -1 = 3 > Oekstrem u SC-l, l) i to minimum, jer je ro =:2 >O

Zmin = O.
247. %=~+y'-2xt+4xy-2yl.
z",=4x1-4x+4y
ZI/=4 y'+4x-4y.
Sta\imo li Zz = O i zI/ = O dobijemo
x'-x+y==O
yl+X-y=O
I +
(II)
x'+yl=O
ili
pa je
y=-x.
Uvrltenje u (a) daje
x'-2x=0
ili
x l (x-2)=0
pa je
X1=0 xl=V2 x.=-Vl
y1 =O YI = - vl YI = Vl.
Dobili smo tri stacionarne tačke Sl (O. O); SI (Vl, - V2); SI (- V2, V2).
123
Prelazimo na dovoljni uvjet:
r=12x1-4; $=4 i· t-12y'-4
S,«(2, - (2) S.(- V2, (2)

.... 1 , - -4 r, = 20 r. = 20
$1- 4 '. = 4 s.... 4
--4
Cl t. = 20 t. = 20
Fl =+: O ••• Sl. l ", =+: O oo. sl. I r. =+: O •.• sl. I
rl tl - st = 16 - 16 =O r. t. - s:
= 400 - 16 > O
neodlučno wO'em u S. i S. i to minimum jer je
r. = r. > O.
8. zmin ~~ -
U Sl
- - -
(O, O) dovoljni uvjet nije dao odgovora. Medutim nije teško dokazati da U ishodiitu
O (O, O, O) funkcija nema ekstrema, jer nema istog predznaka u oKoliiu te tačke. Npr. uzdu!
osi X (y ... O) negativna je:
z =:x:' - 2x1 =- XI (2 - x') < O
%a male I x l. dok uzdu! pra\ca y - x pozitivna je:
z=2:x:'>0.
248. z so 4 (x - y) - x· - yi.
[zmab ... 8 u S (2, - . J.
249. z = XI + yi - 6 xy - 39 x + 18 y + 20.
[zmin =- 86 u S (S, 6)].
2S0. z = XI - xy + y2 + 2 x + 2y - 4
[zmin = - 8 u S(- 2, - 2)].
z
"
= X r x'
2.)1"
+y.
+ ln (xl + Y')] .
Da odredimo stacionarne tačke, stavimo:
<a>
(b?
Iz (a) slijedi: y - O. Uvritenje u (b) daje
ili 2xlnx=0
paje
Inx=O te je x.=l.
124
Dobiiemo:
Sl (1, O).
(Tačka Xl = O, YI = O otpada, jer je toj tački z = - O . oo).
Na isti način dobijemo iz (b) i (a)

S. (O, l).
Iz (a) i (b) slijedi dalje:

2x'
-,..-~
X2 +y'
+ ln (x· + y2) = O
(e)
2y2
---:--=--..,..
x' + yi
+ ln (x' + y') = O.
Oduzmemo li od pn e jednadžbe drugu, dobijemo

X· =yl pa je y = ± x.
Uvrštenje u Cc) daje:
1 + ln(2X2) = O ili ln (2 x') = - l
pa je
2 x' = e-l
i konačno
S obzirom na X = == y dobijemo još četiri stacionarne tačke
SI., ( X = Y = ± V~ e) Si•• ( X = - y = ± V~ J.
Računamo:
X2 + 3y'
T = ZXX = 2xy (Xl +y2)i
s = z XII
't'
= 2 ----
y' + + ln (x' + y")
(x' + y2)"
3 x' + yi
t = z"" = 2xy (x" +.yl)1 •
U Sl (1, O): Tl = O. slučaj II; Sl = 2 + ln l = 2 =f. O. U Sl funkcija nema ekstrema.

U S. (O, l) z nema ekstrema, jer je TI = O i SI =f. O.
USa.,(x=y=±V~e)Ta=2=f.0 ... slučajI; s,=O i t.=2
T.~t. - s: = 4 > O ekstrem u S. i to minimwn, jer je T. = 2> O.

1 l 1
z· = - , · l n - = - - .
...!!2.. 2e e 2e
U S,•• (" = - y = ± b) T, = - 2 ••• sl. I, s, = O
T, ti - S: "" 4 > O.
Ekstrem u S, i to maksimwn jer je T, < O.
1 l l
~=-2e'lne=2e'
125
2:2. z = e-S'-Jl' (2 x- + yi).
[Zmin=OUS1(O,O); zmaka= ~ u S •.a(±l;O); u S,.a(O;±l)nemaekstrema.].
253. z=sinxsinysin(x+y) za O<x<'It"; O<y<'It".
Z'" + sin(x + y) ~os xl = siny sin (2 x + y)

= siny [sin x cos (x + y)
z" = sin x [siny cos (x + y) + sin (x + y) cosyl = sinxsin(2y +. x).
Iz sličnosti jednadžbi: z~ = O i z" = O slijedi:

x=y
pa je
sinx=siny=O teje x==y=O x =y = 'It".
Obje tačke leže izvan zadanog intervala.

Iz sin(2x +y) = O uz y ... x imamo:
sin3x=O
il odade je
'It" 2· 'It"
3x = 'It" pa je Xl = YI ="3 i 3 x = 2 'It" tla je X. "'" Y. = 3"""
Zadana funkcija ima u zadanom intervalu dvije stacionarne tačke
Računamo:
r = 2 ainy cos (2 X + y)
s = ain(2x + 2y)
t = 2 sin X cos (x + 2y).
U Sl: rl =- 2· vl
2
= - Vl; . Sl = - vl
2
i tl = - V3; rl op O .•• slučaj I.
rl tl - s~ = 3- !> O ••• ekstrem u Sl i to maksimum. jer je rl < O.
• 'It"
zmak ='sm-' • 'It"
8m-· '. 2 'It"
sm- =
3 ''3
y. .".
• 3 3 3 -8-
U S.: T. = Vl; l. = V; i t. -= vl
r. op O ••• slučaj I.
r. t. ~ s: = : > O . •• ekstrem u S. i to minimum, jer je r. > O.

Zmin =
3Vl
--8-'
126
[zmal:s = 1 u s (O, O)].
255. z = 1- JI Xl + yi.
[Zmata = 1 u S (O, O)].
256. z = sin x + cos Y + cos (x - . y) n

za O;;;; x ;;;; '2 j O;;;; y ;;;; '2
n
.
257. XI + yS + ZS - 2 x -r- 2y - 4 z-lO = O.

RaČWWllo prema (92);
{Jz 2x - 2 {Jz 2y. + 2
dx = - "2% - 4 ; {Jy=-2z-4'
Iz Zz = O i z" = O slijedi;
2x - 2 = O pa je Xl = 1 } S (1, _ 1).
2y+.2=0 pa je YI =-1
Uvritenje Xl = 1 i ya =- 1 u zadanu fWlkciju daje nakon uredenja;
Zi - 4z - 12 =O
a odatle je
ZI = 6 i z. = - 2.
S obzirom na zadanu implicitnu funkciju i na dobivene vrijednosti za z zaključui.emo:
zmab = 6 i zmin = - 2 u S (1, - 1).
(Funkcija predočuje sferu Ba središtem u (l, -l, 2) i r = 4).

258. u = x2 + y2 + ZO - xy +X - 2z
u., = 2x - y +1
u" = 2j - X
u. = 2z - 2.
Iz
2x - y + 1 = 0'1 slijedi
2y - X = O I
a iz 2z - 2 = O 1
yl= -3"
Uvrštenje tih vrijednosti u zadanu funkciju daje

4
u=-3"'
Kako zadana funkcija u ima ~o jednu stacionarnu tačku Sl ( - ~, - ~ , 1 ) u kojoj

je negativna, a dalje prima. ,pozitivne vrijednosti, zaključujemo da funkcija u tački S ima
. . 4
nummum -3"'
127
yi Zi 2
259. u == ~ + 4x
- + -y + -z za x > O, y > O i z > O.
26V. U ravnini X Y odredi tačku T(x,y) za koiu je zbroj kvadrata udaljenosti od pravaca x = O,
Y == O j lC + 2y - 16 - O najmanji.
!I
Je
Slika 30.
Prema sl. 30: dl = x, dl = y, a dl odredimo kao udaljenost tačke T (x, y) od pravca

x + 2y - 16 = O. Nakon prijelaza na normalnu jednadžbu pravca x +2 fs - 16 =O
dobijemo
d = x + 2~- 16.
I VS
Zbroj kvadrata udaljenosti
z = x, + yi + (x -+- 2y - 16)1
5
ili
1
z = -
S
(6 Xl + 9 yi + 4 xy - 32 x - 64 y + 256)
1
z :J: = -(12x
S + 4y - 32)
1
JI" = S(18y +4x - 64).
Stavimo li Zz = Oi z" = O pa rijeiimo tako dobiveni sustav linearnih jednadžbi, dobit ćemo
. 16
1 YI =5
zzz = rl = 1: Oslučaj I.
=1=
z = =..1.
Sl i -Z = tl = 18, rl tl - sl> O funkcija z ima ekstrem u Tl ( 8S ' .156 )
"''' S "" S
to minimum, jer je rl > O. Tačka Tl je tražena tačka.
128
261. Odredi najkraću udaljenost tačke T(l,2, 3) od pravca ; = ! 3= ~ .
Prelazom na parametarsku jednadžbu pravca svodimo zadatak na određivanje ekstrema
funkcije jedne promjenljive t. .
Odatle
x = t; Y = - 3t i z = 2 t.
Te vrijednosti uvrstimo u kvadrat udaljenosti tačke T (1,2, 3) od neke tačke M (x, y, z)
zadanog pravca, tj. u:
fl" = (x - 1)1 + (y - 2)1 + (z - 3)1.
Dobijemo:
dl = (t - 1)1 + (- 3 t - 2)1 + (2 t - 3)1. (a)
Odredimo onu vrijednost parametra t za koju je dl a dakle i d minimum:
d(dl ) ,
d t = 2 (t - l) - 6 (- 3 t - 2) + 4 (2 t - 3).
Stavimo dC:;) = Opa dobijemo to = 1~' a kako je d~~I) = 28 > O, bit će za to = i~ udalje-
nost d od tačke T do pravca najkraća.
Iz (a) dobijemo uvrstivii ~ = I~:

1.1-
dmin = 14 f 2730.
262. Napiii jednadžbu ravnine koja prolazi zadanom tačkom A (a, b, e) i zatvara I koordinatnim
ravninama tetraedar najmanjeg obujma.
Napišemo li jednadžbu ravnine u segmentnom obliku
-=-
m
+ Ln + ~
q
= l,
dobit ćemo za obujam tetraedra izraz
l
V="6 mnq•
Tražimo dakle one vrijednosti segmenata m, n i q za koje je Vmin'
Tačka A (a, b, e) leži u ravnini, dakle
a b e
-+-+-=
m n q
l,
pa je
e
q=---~ (a)
I-~-~
m n
Uvr§tenje u V daje:
V=~ mn
6 1-~-!!...
m n
9 B. Apsen: Bijelieni zadaci iz V1lIe matematike 129

Račuaamo:
pa iz V. = O slijedi
2a b
1----=0.
m fl
Na isti način dobijemo iz

oV ==0
on
l-~-.!!=O.
m fl
Iz tih jednadžbi slijedi:

m= 3a n = 3b.
Uvritenje u (a) daje
q = 3e.
Jednadžba tražene ravnine glasi
~+L
a b
+-=-e = 3.
Očito je da ta ravnina čini s koordinatnim ravninama tetraedar najmanjeg obujma, jer
bi najveći obujam tako zadanog tetraedra bio neizmjerno velik.
263. Odredi vanjske dimenzije otvorenog pravokutnog sanduka zadane debljine stijenki 8 i nutarnje
zapremnine V tako da bi se potro§ilo Ato manje materijala za njegovu izradbu.
[x =y = 28 + Y2v; til = ;].

264. U pravokutnom koordinat]Jom sustavu X Y iskolčene su s istom taČDo§ĆU tri tačke A ( - l, 2),
B (O, 1) i C (3, - l) pravca. Odredi u smislu teorije najmanjih kvadrata, tj. uz uvjet da j«
suma kvadrata pogreiaka [v v] = minimum, najvjerojatniju jednad!bu pravca.
Da u tra!enoj jednedžbi pravca y - a x - b = O odredimo u smilu te metode koeficijente
a i b, uvrstimo redom u tu jednadžbu koordinate iskolčenih tačaka A, B i C. Kako te koordi-
nate sadriavaju slučajne pogre§ke mjerenja, dobit ćemo na desnoj strani pogreike v.
A (- 1,2) :
B (O, l) : l - b= (II (a)
C(3. - l): - l - 3 a - b = (I
Kvadriramo:
V:=4+ al + b' + 4a-4b-2ab
v~ = l +
bl -2b +
ti=l+ 9a'+ bI+ 6a+2b+6ab
[w] = 6 + lO al + 3 bl + 10 a - 4 b + 4 a b.
Sada odrediDio one vrijednosti koeficijenata a i b za koje je [w] = minimum.
o~V]=20a+l0+4b; O~(I]=6b-4+4a.
130
Iz jednad!bi:
20a + 4b + 10 = O
4a+6b- 4=0
slijedi:
19 30
a = - 26; b=-.
26
Tl = [v vj.... = 20"" O .•• slučaj I;
Tl tl - sl = 104 > O ••• ekstrem,

a kako je Tl > O, [v vj = minimum za
19 30
a= - 26 b = 26.
Proba:
341
[v] prema (~) = 26 - 26 26 + = O.
Tražena jednadžba pravca glasi
19 30
y = - 26 x + 26 ili 19 x + 26 y - 30 = O.
Prikaži grafički iskolčene tačke i pravac.
265. Odredi u smislu teorije najmanjih kvadrata najvjerojatnije jednadžbe

a) pravca y = ax +b određenog tačkama A (- 2, O), B (O, 2), e (2, 3).
[9 x - 12y + 20 = OJ
b) ravnine z = A x + By + e određene tačkama
A (O, O, O), B (O, 1, l), e (1, l, l), D (1, O, - 1).
[z=-~x+;y-!].
c. VEZANI (UVJETNI) EKSTREMI FUNKCIJA
Formule
Određivanje vezanih ekstrema funkcije z = f(x,y) uz uvjet q> (x, y) =O svodi se na

računanje slobodnih ekstrema Lagrangeove funkcije:
F=f(x,y) + A· q>(x,y)
oF =0
ox
oF =0 (102)
iJY
q> (x,y) = O
Iz tog sustava jednadžbi određuju se vrijednosti za x, y i Lagrangeov multiplikator A.
131
Pitanje ima li zadana funkcija z = f(x,y) za tako odredene vrijednosti x, y ii. maksimum
ili minimum, rjelava ile po smislu zadatka ili pomoću drugog totalnog diferencijala Lagran-
geove funkcije P(x,y) koji prema (82) glasi:
(102),
pri čemu: ako je dIP < O u izračunatoj tački, funkcija z = f (x, y) ima maksimum u toj
tački, dok za d"P> O ima minimum.
Na isti način odreduju se vezani ekstremi funkcije bilo kojeg broja promjenljivih uz
vile uvjetnih jednadžbi, pri čemu broj uvjeta mora biti manji od broja promjenljivih.
Npr. za funkciju
u = j(x,y, z) uz dva uvjeta «Pl (x,y,z) = O «P. (x, y, z) = O.
Lagrangeova funkcija glasi:
P=f~~~+~~~~~+~~~~4 (102 a)
dok se dlP računa prema (84).
Zadaci
266. Odredi stacionarne tačke funkcije
Tt'
z = a cos· x + b COSi Y uz uvjet y-x="4.
Prema (102) pi§emo Lagrangeovu funkCiju
P = a cos· x + b cos· y+ >. (y -x- :)
i računamo:
iJP =P = -asin2x->.=0
iJx .,
iJP =P '= - bsin2y + >. = O

iJy "
Dobili smo sustav od 3 jednadžbe s tri nepoznanice x, yi>'.
Iz 3. jednadžbe sustava slijedi y = x + : ' a uvrltenje u 2. jednadžbu daje
pa je
>. = bcos2x.
To uvrstimo u 1. jednadžbu:
-asin2x-bcos2x=0
132
ili
b
tg2x=--
a
2x=arctg (-!)
l b
x = - "'2arctg~.
Uvrštenje x = y - i- u 1. jednadžbu daje I. =a cos 2 y pa iz druge jednadžbe dobijemo
lb l
S ( - "'2arctg -;J' "'2 arctg b" .
a)
U zadacima 267 do 285 uklj. odredi ekstremne vrijednosti zadanih funkcija uz zadane
uvjete.
267. z = x + 2y uz Xl + yi = S.
Geometrijski se zadatak svodi na određhanje kota z najviše i najniže tačke presječnice zadane
ravnine z = x + 2y i kružnog valjka Xl + yi = S.
Prema (102):
F = x + 2 y + A(x· + yi - S).
Računamo:
F., = 1+ 2Ax
F" = 2 + 21.y.
Iz sustava jednadžbi:
1+2Ax=0
2 + 2AY = O
Xl + .yl = S
slijedi:
Uvrštenje u 3. jednadžbu dllje
. 1
1.= ±"'2
pa je
l
za Al ="'2 dobijemo Sl (Xl =- l; yl =- 2)
1
a za AI = --
2
SI (XI = 1; YI = 2).
F.,., = F"" = 2 A; F.,,, = O

133
pa prema (102)': d 2F = 2 A dx" + 2 A dy' = 2 A (dx' + dy2):
u Sl (Al = ~) d"F> O pa funkcija z = x + 2y ima u Sl uvjetni minimwn:
z . =- =-
~
1- 4
-S U Sl (- l, - 2)
u S. (J.. = - ~) d"F < O pa z ima u S. uvjetni maksimwn:
zmab = 1 + 4 = 2. U SI (l, 2).
268. Il = xy uz x" + y" = 2 a".

Prema (102):
F = xy + A(X' + y' - 2 aS)
Fs =y + 2AX = O
Fil = X + 2AY = O (a)
x· + yi - 2 al = O.
Pomnožimo li prvu jednadžbu s x, a drugu s y dobijemo
Xy+2AX"=O
xy + 2AY" = O
pa je
Uvritenje u treću daje:

2x'-2a l =0
2y' - 2a" = O.
Slijedi:
x = ± aj y = ± a.
Time smo dobili 4 stacionarne tačke:
Sl (aj a)j S.(-aj-a), SI(aj-a) i S.(-aja).
Uvritenje tih vrijednosti u F., -= O, odnosno Fil = O daje za A vrijednosti

1
1..=1...=-'
2
Prva vrijednost - ~ odgovara tačkama Sl i SJ, dok druga + ~ - tačkama S. i S., jer
uvritenje Ah. = - ~ i Aw = ~ u prve dvije jednadžbe sustava (a) daje y = x' 1 X = y,
a to lU tačke Sl i SI> odnosno Y = - x i x = - y, a to su tačke S. i S •.
Računajmo d"y prema (102),. Dobijemo:

F",., = FilII = 2 A, FSll =1
pa je
134
SI (a, - a) premali = xy
1
za A, = Aa = 2" dlF > O pa je u S. (a, - a) S,(- a, a)
1I~ =- al.
269.z=6-4x-3y uz XI +yl=l.
1 1 111
270. z = - + -
xy x+
uz -- - l=a- '
·y •
[ U S1(-avl; -aVl) z.
mm
= _ vl;
a U S, (a V-2; a ./-
r 2) zmaka = avl] .
271. " = x + y + 11
Prema (102a):
F=x+y+z+A ( -1 + -1 + -1 - 1 )
x y z
F",= 1-~=0
x'
Iz prve tri jednadžbe slijedi
x=y=z
I.
F =1--=0 pa iz posljednje imamo
" y'
x=y=-II=3
I.
F =1--=0 te je S (3, 3,3) i konaČDo iz
• ll'
prve dobijemo
111
-+-+-=1 1.= 9.
x y z
Prema (84) dobijemo
,dlF = 2(dxl + dyl + dzl) > O,
jer je
21.x
F",,,,=F,,,,=F"=--x-,
odnosno 2 za x = 3 i I. = 9, dok je
F =F =F =0.
"'If "" !fl
U S (3, 3, 3) Ima
"miD = 9•
. '{x+y+z=S
272. "= xyz uz uVJete xy + Xli + yz = 8.
Prema (102 a):
F = xy z + Al (x + y + z - S) + Aa (xy + x z +" z - 8)
135
Fs =y z + Al + ;"(y + Z) = O
Fil :. x Z + ),,1 +)"t (X + Z) = O

F. = xy + ),,1 + At (x + y) = O (a)
x+y+z=s
xy + xz +yz= 8.
Pomnožimo li prvu jednadžbu sustava s x, a drugu s y, dobit ćemo iz tih jednadžbi:
A1X + >.,.x(y + z) = )"ly + >.,.y(x + z)
ili
(x - y) (),,1 + At z) = o.
Odade
x - y ... O pa je x = y.
Uvrltenje y =xu prvi uvjet daje
• =S- 2x
pa iz drugog uvjeta Blijedi:
XI + x (S - 2 x) + x (S - 2 x) = 8
ili
3 XI - 10 x + 8 = O
4
XI == YI = 3
dok je
• 7
.t=3·
Uvritenje tih vrijednosti u " = xy. daje
u Sl (2, 2, l) "min =4
4 4 7) 112 4
u St ( 3'3'3 "mab=2f=4 v.
Iste vrijednosti ekstrema ima funkcija " = xy. i u tačkama S. (2, l, 2) i S. (1, 2, 2) i to
. .
muumum, a u S , (4 7 34),1 S'3'
3' 3' (7 '3'
4 34) maks'1mum. D o tl'h mJe
.. dnosn'd0-
lazimo tako da sada množimo prvu jednadžbu sustava (a) s x, a treću sa • pa pona-
vljamo čitav postupak računanja. Dobijemo tačke S. i S,. Treće ponavljanje postupka
daje tačke S. i S,. Načini to!
(a> b > e > O).
["maks =a u Sl.t (± a, O, O); "min == e u S .., (O, O, ± e)].
274. U ravnini 3 x - 2 • = O odredi tačku za koju je zbroj. kvadrata udaljenosti od tačaka

A (l, l, 1) i B (2, 3, 4) najmanji.
Neka je T (x,y, .) tražena tačka, tada je
(A T)t ... df = (x - 1)1 + (y - 1)1 + (. - 1)1
~n=~=~-~+(y-~+~-~
136
Prema (102):
F = dl +'dl + ), (3 x - 2 z)
Fs = 2 (x - 1) + 2 (x - 2) + 3 ).. = O
Fil= 2(y -1) + 2(y - 3) = O
F. = 2 (z - 1) + 2 (z - 4) - 2 ), =O
3x-2z==0.
Iz druge jednadžbe slijedi: y = 2.
Pomnožimo li 1. jednadžbu s 2, a 2. s 3 pa zbrojimo li te jednadžbe, dobit ćemo nakon uredenja
4x +6z - 21 = o. (a)
Iz posljednje jednadžbe slijedi z = ! x, pa uvrltenje u (a) daje:
21 . 63
x = 13 te Je z = 26 .
21 63)
Tražena tačka T ( 13' 2, 26 .
275. U ravnini x + y - 2 z = O odredi tačku za koju je zbroj kvadrata udaljenosti od ravnina

x+ 3z - 6 = Oi y +
3 z - 2 = O najmanji.
Označivši s T(x,y, z) traženu tačku izračunajmo prema (48 a) udaljenosti te tačke od
zadanih ravnina:
Prema (102):
F = 1~ (x + 3 z - 6)1 + 1~ (y + 3 z - 2)1 + A(x + y - 2 z)
1 '
Fs "" T(x +3z - 6) + A= O
1
Fil = s(y +. 3 z - 2) + A= O
F. = ~ (x +3z - 6) + ~ (y + 3 z - 2) - 2 A = O
x+y-2z=0.
Iz prve dvije jednadžbe slijedi:
x+3z-6=y+3z-2
pa je
x -y = 4.
Zbrojimo li prve tri jednadžbe sustava, dobit ćemo
x+y+6z-8=0
, a kako je x +y = 2 z, dobijemo z = 1.
Iz X+ Y
=2\ slijedix=3 y=_1.
x-y=4
Tražena je tačka T(3, - 1, l).
137
276. Odredi volumen najvećeg pravokutnog paralelepipeda koji se može upisati u elipsoid s polu-
osi}na a, b i e.
Označimo li s x, y i z koordinate onog vrha A gornje osnovke upisanog paralelepipeda
koji leži u prvom oktantu, glasit će volumen para1elepipeda
V = 2 x . 2y . 2 z = S xy z. (Nariši sliku!)
Naš je zadatak da odredimo Vmaks UZ uvjet da vrhovi para1elepipeda leže na elipsoidu
x2 yi Zi
.+
a bl +.=1.
e
Prema (102):
F
Xi
= Sxy z + A( -al + -yi
b"
Z.
+ -..:...
Cl
1)
2A
F",=Syz+aa-x=O
2A
F=Sxz+-y=O
" bl
2A
F.=Sxy+-z=O
Cl
Pomnožimo li prve tri jednadžbe sustava redom s x, y z, dobit ćemo:
ili
Odatle:
Cl
Zl==t xt .
a
Uvrštenje u uvjetnu jednadžbu daje
x· x' Xl
-+-+-=1
al . al al
pa je
z=
Uvrštenju u V = S x y z daje:
V Sabe
maks = 3V'3'
138
277. U zadanu kuglu promjera 2 R upiii pravokutni paralelepiped najvećeg obujma.
[Kocka, Vmaks = 8 V; R3 ] .
278. Odredi pravokutni paralelepiped najvećeg volumena, ako je zbroj njegovih bridova zadan i
iznosi 12 a.
[VmaIts = aS ima kocka brida a].
279. Odredi pravokutni paralelepiped zadanog volumena V koji ima najmanje oploije.
[Kocka brida rv].

I
280. Odredi pravokutni paralelepiped zadanog oploija S koji ima najveći volumen.
[ Kocka brida V~ ].
281. Pozitivni broj Q prikaži u obliku umno§ka četiri pozitivnih množitelja tako da njihov zbroj
bude Ito manji.
~iV§i tražene množiteije s x, y, z i u dobijemo:
umnožak P = xyzu = Q
F = x + y + z + u + A(x y z u - a)
Fili = 1 + Ay z u = O
F II =l+AXZU=O
F. = l + A xy u = O
F. == 1 + Axy z = O
Xyzu = Q.
Podijelimo li prve četiri jednadžbe sustava 8 A, dobit ćemo:
y z ti = x z u = xy u = x y z.1 : xy z
~=.!!.=.!!.= 1
x y z
pa je
u=X=y=z
~
P= xi = Q; X= V"a=y=z=u
~
Smin = 4 Va.
282. Izračunaj najpovoljniji profil kanala oblika istokračnog trapeza i zadane protoke Q ml/sec
uz uvjet da trenje bude što manje, tj. uz minimalni omočeni obod O = 2 l + b kanala.
Prema slici 31:
Q =..Jlml •
(2b
lm' = - - - h =(b
+ 2x) + x)hm3,
2
139
aJtako je
11 = hin IX x=lcoslX
Q = (b + l cos IX) l sin IX.
Uz taj uvjet tražimo 0min'
F = 2 l + b + A(b l sin a! + II sin IX cos IX - Q)
FI = 2 + ), (bain CZ + l sin 2 IX) = O . (a)
FI) = l + Al sin a! = O (b)
Fti. = ), (b l cos a! + 12 cos 2 or.) = O (e)
Q = (b + l cos IX) l sin al. (d)
Iz (b) slijedi A = - -~-

l SIIl or.
.
Uvr§tenje u (a) daje nakon uredenja:
2_.!._s~2,:,_=O
l SID a!
pa je
b _ 2 sin 2 a!
T - - sina!'
Slika 31.
Podijelivii (e) s A II dobijemo

b cos2a: (e)
T= - cOSa!
pa je
2 _ s~2a! = _ cos2a!
sm or. cos a!
ili
cos· a! - sini a!
2 - 2 cos a! = - - -cos
-IX- -
ili UZ sini or. = l - cos· or. dobijemo
pa je
Uvrštenje u (e) daje

2n'
b cos T
-=---=1 paje b=l.
l n'
cosT
140.
n .
Uvritenje b = l IX = 3" u (d) daje
Q=~ll Vl
2 2
pa je
•
0lnin = 2 (3 VQ == 2,632 VQ.
283. Na elipsi ~I + ~I = l odredi tačke koje su najmanje i najviše udaljene od pravca
3x-y-9=0.
Označivši s T(x,y) tražene tačke na elipsi, odredimo prema (48a) udaljenosti tih tačaka od
zadanog pravca
d= 3x-y-9
(a>
VIO
pa prema (102) računamo: -
F= 3x-y-9
vw
Xl yi
4+9"=L
Pomnožimo li drugu jednadžbu sustava s 3 pa je zbrojimo s prvom jednadžbom,..dobit
ćemo
2AX+6AY=0 .aodatleje X=- 43y.

4 9
Uvritenje u jednadžbu elipse daje
y = ± ls dok je x = =t= VS .
Izračwiamo li preD1.& (a) udaljenosti d za dobivene vrijednosti x i y ili iz grafičkog prikaza
zadane elipse i pravca vidjet ćemo da je
141
najmanje udaljena tačka od elipse, dok je
najdalja tačka.
284. Na paraboli Xl + 2 xy + yI + 4 y = O odredi tačku najmanje udaljenu od pravca

3x - 6y + 4 = O.
[-;,-!].
285. Na rotacionom elipsoidu ~ + yi + ~I = 1 odredi tačku Tl koja je najmanje i tačku T.
koja je najviše udaljena od ravnine 3 x + 4 y + 12 z - 288 = O.
d. NAJVEćE I NAJMANJE VRIJEDNOSTI FUNKCIJA U ZADANIM ZATVORENIM

PODRUeJIMA
Ekstremne vrijednosti funkcija odredene na gore navedeni način već su prema sVOJOJ
definiciji relativni ekstremi, jer imaju čisto lokalni karakter: u tački ekstrema funkcija
prima maksimalnu ili minimalnu vrijednost samo u nekom često vrlo malom okolišu te
tačke. U mnogim slučajevima potrebno je odrediti naj,-eću i najmanju vrijednost zadane
funkcije u nekom zadanom zatvorenom području. U tu svrhu treba izračunati sve
maksimume i minimume funkcije ne samo u tom području već i na granicama tog područja,
a zatim izabrati najveću i najmanju vrijednost funkcije.
Na početku se odrede stacionarne tačke u nutrini zadanog područja kao i vrijednosti
funkcije u tim tačkama, pri čemu otpada računanje dovoljnog uvjeta, a zatim se traže vri-
jednosti funkcije na medi područja i to tako da se ta međa podijeli na dijelove jednadžbi
y = lP (x) za a < x < b, odnosno x = ljI(y) za e < y < d pa se funkcija od dvije promjenljive
postaje funkcija od jedne promjenljive x iliy.
Zadaci
286. Odredi najveću i najmanju vrijednost funkcije z = Xl - 2 yi + 4 xy - 6 x - l u trokutu

koji jc omeđen pravcima x = O, JI = O i x + y = 3. (slika 32).
Odredimo stacionarne tačke funkcije z:
II
..
z =2x+'4y-6=O
Zli =- 4y + 4 x = O.
Odatle dobijemo:
SCI, 1').
Tačka leži u nutrini trokuta, pri čemu je
z. = - 4.
Na strani a == x = O za O;;;; Y ~ 3
Slika 32. z. = - 2yl - l.
142
u 0(0.0): z.(O) = -.!} u B(O,3): z.(3) = -!!.
z~ =- 4y = O, pa je y =O i z.(O) = - t. Tačka 0(0,0).
Na strani b "'" JI =O za O ~ x :ii 3
z" = Xl - 6 x - l.
u A (3, O) z" (3) = - 10.

r" = 2 x - 6 = O, x = 3, z" (3) = -~. Tačka A (3, O).
Na strani e "'" y = 3- x za O ~ x :ii 3
= XI - 2 (3 - X)I + 4 x (3 - x) - 6 x - l
z (x)
ili
z (x) = - SX! + 18x -19; z'=-10x+18=0
pa je
z(f)=-~
9
x=S; u c(f.f)·
Iz dobivenih rezUltata slijedi: najveće i najmanje vrijednosti funkcije leže na stranicama
trokuta i to
zmab =- l u O (O, O) zmin =- 19 u B (O, 3).
287. Odredi najveću i najmanju vrijednost funkcije z = XI - yi U krugu XI + yi ~ l.

Odredimo stacionarne tačke:
z =2x=0 I
z: = - 2y = O
O (O, O) je stacionarna tačka u kojoj je ~
Prelazimo na medu područja, tj. na kružnicu kojoj je jednadžba u parametarSkom

obliku
x=cost
JI
.
= sm t
I O~ t < 2 TC.
Uvrštenje u z = Xl - y2 daje
z = cos! t - sini t
ili
z (t) = cos 2 t.
Odredimo sada stacionarne tačke zet):
dz=-2sin2t=0.
dt
Slijedi s obzirom na sliku jediručne kružnice koju nari§i:
2 t = O, tl = O, Sl (l, O), Zl =1
2t = 1800, t. = 900, S. (O, l), z. = - l
l t = 3600, t. = 1800, S.(- l, O), z. = l
2 t = 5400, t, = 2700, S, (O, - l), z, = - t.
Vidimo da je
zmaks = l u tačkama Sl i S., dok'je zmin = - 1 u tačkama S. i S,.
143
288. Odredi najveću i najmanju vrijednost funkcije z = x· + YI - 3 xy u pravokutniku
O :;a; x ::it 2~ - 1 :;a; y :;a; 2. (Sliku 33).
Zs = 3x' - 3y = O I
Zli = 3y' - 3 x = O.
Slijedi y = x, pa je 3 x, - 3 x = O, II odatle je
Xl = y l = O, Sl(O,O) u kojoj je .~
x, = Y. = 1, S. (1, 1) u kojoj je z. = - 1.
y
2 D{O,2J ~ C{2,2J
e
"
I C(o,~)" e
f ---'-----"1S(JJ·)
rl : b
2 x I
I
I
I
a I A (j; O)
a
-t AlO,-IJ Bi2,-f) o l x
Slika 33. Slika 34.
Stranice pravokutnika:
AB == a ==y = - 1, z,. = XI + 3 x - l za O:;a; x:;a; 2.
UA(O,-l) %,.=-1; u B(2,-J) %,;=13.
z~ = 3 XI + 3 = o· X 1• 1 =± i.
Be == b == x = 2, z~ = y' - 6 y +8 za - l ~ y ~ 2.
U e (2, 2) z~ = 4; z~ = 3 yi - 6 = o Yl.1 = ± Vl.

U Cl (2; Vl) z" = 8 - 4 Vl = 2,36.
CI (2, - Vl) otpada, jer leži izvan pravokutnika.
e D == e == Y = 2, ze = XI - 6x +8 za O ~ x ~ 2.
U D (O, 2) ze = 8. ~ = 3 x' - 6 = O Xl •• = ± Vl.

U Dl (Vl, 2) Z. == 2,36; DI (- Vl, 2) otpada.
DA == d ;;;;: x = O, Zu) = Y' za - l ~ Y ~ 2

z; = 3 y' = O, Y = O,
144
a to je
tačka SI (O, O) u kojoj je z. = z = O.
Vidimo da je zmab = 13 u međalnjoj taad B (2, - 1), dok je zmin = - 1 u tački ~. (1, 1)
unutra pravokutnika i u medainjoj taad A (O, - 1).
289. odredi najveću i najmanju vrijednost funkcije z = sin x + siny + Bin (x + y) VO pravo-
kutniku O ~ x ~ ~; O ~y ~ ; . (Slika 34).
z'" = co8X + cos (x +y) = O

z" = cosy + cos (x +y) =O
cos x + cos2x =O
ili
2 cos· x + cos x-l =O
pa je
(cos x). = - 1.
Slijedi:
x. = TC.
Posljednje dvije tačke otpadaju, jer leže izvan zadanog pravokutnika.
U S
. (TC
3'1""
TC) z= ~ Vi
Sttanice pravokutnika:
'" = O,' z
O A ;: a ;: ~,. = 2 sin x za O:S: - ~.
- x :s: 2
U 0(0,0) z,. =0;
z~ = 2cosx = O;
To je
A Ba b ""!' x = ;; ZD = 1 + siny + COS Y za O:a; y :a; ; .
U B ( T' T) ZD =2-
z~ = cosy - siny = 0i1i tly .. O
10 B. APsen: RJjelenl zadad1zVile matematike 145

YI = O. To je opet A ( -i, O) Zb = 2
YI = 7t, Bl ( ; , 7t) otpada, jer leži izvan pravokutnika.
BC==c""y=~: Ze = sin x + cos x + 1 za O ;;;; x ;;;; -~ .

2
Ze = 2.
Z~ = cos x - sin x = O ili tg x = O
Xl = O. To je e ( O, -i-) ze = 2,
XI = 7t otpada.
Zd = 2 siny za
I 7t
Zd = 2 cos y = O, Y = 2"'
opet
e ( O, -i-)
Vidimo da je zmaks = ~ VJ" unutra područja u S ( ;, ;) zmin = O u međašnjoj

tački O (O, O).
290. Odredi najvećU i najmanju vrijednost funkcije Z = X, Y (4 - X - y) u trokutu omeđenom

pravcima X = O, Y = O i x + y = 6.
[zmaks = 4u tački (2, 1) unutar trokuta,

zmin = - 64 u međašnjoj tački (4,2)].
291. Odredi najveću i najmanju vrijednost funkcije z = x' + 2 xy - 4x + 8y u pravokutniku

omeđenom pravcima x O; Y = O; x =
1; y = 2. =
[zmaks = 17 u tački (1,2), zmin = - 3 u tački (1, O), obje su tačke međašnje.
Stacionarna tačka S (- 4,6) leži izvan zadanog područja].
292.. Odredi najveću i najmanju vrijednost funkcije z = x2 _ y' u krugu x' + y2 ;;;; 4.
[zmaks =4u tačkama (2, O) i (- 2, O); zmin =- 4 u tačkama (0,2) i (O, - 2),
sve su te tačke međašnje, tačka S (O, O) ne daje ekstrema].
146
H. Geometrijske primjene parcijalnih derivacija funkcija
a. SINGULARNE TAČKE RAVNIH KRIVULJA
Formule
Rješenja sustava jednadžbi:

oF = O
ox
(103)
oF =0
oy
daju koordinate singularne tačke To (xo' Yo) krivulje F (x, y) = O, ako ta rješenja zadovoljavaju
i jednadžbu zadane krivulje. U tom je slučaju
To (xoYo) dvostruka tačka, ako je ro to - s~ < O,
šiljak, ako je ro to - s~ = O (104)
izolirana tačka, ako je ro to - s~ > O.
Zadaci
U zadacima 293 do 301 uključivo odredi singularne tačke zadanih krivulja.

293. x' + y' - 8 x' - 10y' + 16 = O.
oF
- = 4 x3 -16x=0
ox
(a)
oF
oy = 4 y3 - 20 y = O.
Odatle:
XI=O; x •• a= ±2; YI=O i ·Y•• 3 = ± VS.
Dobili smo tri vrijednosti za x i ni za Y za koje se poništavaju parcijalne derivacije zadane
funkcije. Medutim, da te tačke budu singularne, one moraju ležati na zadanoj.krWu1ji, tj.
izračunate koordinate moraju zado:yoljavati ne samo jednadžbe (a) već i jednadžbu zadane
krivulje. . -
Uvrštavajući u tu jednadžbu vrijednosti dobivene za x i Y opažamo da samo dva para
vrijednosti i to Xl = 2 i YI = O, a takoder x. = - 2 i Y. = O zadovoljavaju jednadžbu kri-
vulje, pa zadana krivulja ima d"ije singularne tačke Tl (2, O) i T. (- 2, O).
Sada računamo prema (104):
U Tl (2, O)
T = F zz = 12 Xl - 16 Tl = 32 T. = 32
s=FZli =0 Sl =O s. = O
t-= F
IIII
= 12yI - 20 tl=-20 t. = - 20.
U Tl i TI rl tl :.. sf -= - 640 < O, pa su obje tačke dvostruke.
147
294. ~ + II x' - 6y· + 36 x' + 27y' - 81""' O.
[Tri dvostruke tačke Tl (O, 3), T. (- 3, O) i T. (- 6, 3)].
295. x' + y. = :Je' + y'.

F ex· +yl_~ _yi =O
Fs = 2X - 4 x' = O
F" = 2.)' - 4yl = O.
Odatle:
l l
x."=±y'2; yl = O y ••• = ± Vl'
Samo jedan par vrijednosti zadovoljava i -jednadžbu zadane krivulje i to (O, O), pa krivulja
ima samo jednu sinplarnu tačku To (O, O).
r=2-12x,> auTo: ro=2

s=O
t = 2 - 12yl
r. to - $' =4> O.
Tačka To (O, O) je izolirana tačka.
296. yi = sini X
F == sin" x - y' = O
Fs = 3 sini X cos X = O
F" = - 2y = O.
,
o
" 2" 37T X
Slika 35.
Odatle:
sini X = O Xl = k 71: }
71: k = O, 1,2, 3, ...
cosx=O XI = T(2-k + l)
y =0.
Singularne su tačke T (k 71:, 0), jer koordinate (k 71:, O) zadovoljavaju zadanu funkciju.
148
~ (k1t. O)
r =3(- sinlx + sin 2x cos x) r=O
s=O s=O
t = - 2 t= -2.
pa je r t-s· = O. Slijedi: u tačkaJna T je iiljak.
Iz slike 35 vidimo da krivulja ima u tačkama T (k1t. O) iiljke prve vrate. pri čemu je os X
zajednička tangenta za obje grane krivulje.
297. x 3 + xy3 - ayl = O.

Fz = 3,x1 + yi = O
Fil = 2xy - 2ay = O.
Slijedi:
2y (x - a) = O pa je y = O x = a.
dok iz F", = O imamo za y = O i x = a:
x =O y = ± V- 3 al.
Kako vrijednosti Xl = O i YI = O zadovoljavaju i jednadžbu zadane krivulje. T. (O. O)

je singularna tačka.
r = 6x -II U To: ro = O
S = 2y So ~ O
l=2x-2a to = - 2a
Tačka To (O, O) je šiljak prve vrste. zadana krivulja je cisoida (vidi sl. 90 u I dijelu
Repetitorija).
298. ,XI yi -: ,XI - yi = O.

Fz = 2 xyl - 2 x ='0 1
Fil = 2y Xl - 2y = O.
Slijedi:
y =x pa je 2 ,xI-- 2 x= O ili
2 X (Xl - 1) = O
XI •., = YI •• = ± 1.
Samo koordinate tačke To (O, O) zadovoljavaju i jednadžbu zadane krivulje. pa je To (O. O)

8inguJarna tačka krivulje.
,. = 2yl - 2 r. = - 2 oO
s =4xy So =O ro t. - Sl = 4 > O
t=2XI_2 to ;=-2.
Tačka T (O, O) je izolirana tačka krivulje.
149
299. XI + y3 - 3 a xy = O.
[Dvostruka tačka To (O, O), nariši krivulju koja se zove Descartesov list].
300. yi = (x - a)3.
[To (a, O) šiljak I vrste. Nariši krivulju].
301. (y - X")I = Xl.

[To (O, O) šiljak II vrste. Nariši krivulju].
b. OVOJNICE (ANVELOPE) FAMILIJA RAVNIH KRIVULJA OVISNIH

O JEDNOM PARAMETRU
Formule
za zadanu familiju .krivulja F (x, y, a.) = O, gdje je a. parametar, jednadžba ovojnice se

dobije tako da se iz sustava jednadžbi
oF (x, y, a.) = O
Oa. (105)
F(x,y, a.) = O
ukloni parainetar «, ukoliko tako dobivena jednadžba ne predočuje geometrijsko mjesto
singularnih tačaka zadane familije.
Zadaci
302.' Odredi ovojnicu familije pravaca y = 2 m x + m", gdje je m parametar.

Prema (105):
+ m" - y =
F == 2 m x O
oF
-om = 2 x + 4 ma = O.
Iz druge jednadžbe slijedi
3
m=-V;
dok uvrštenje u prvu daje
ili
3
_ixv; =y 1
3
27
- -x'
16
=y3
pa je
27 Xl + 16 y 3 = O jednadžba ovojnice.
150
303. Odredi ovojnicu za familiju kružnica (x - a)l + yi = ;1 .
al
F == (x - a)1 + yi - "2 = O
oF
đii =- 2 (x - a) - a = O.
Slika 36.
Iz druge jednadžbe slijedi ci = 2 x, a uvrštenje u prvu daje traženu jednadžbu ovojnice:

y = ± x. (Vidi sl. 36).
304. Odredi ovojnicu familije pravaca zadanih u normalnom obliku x cos ~ + y sin ~ - p =O
(p je pozitivna konstanta).
F == xcos~ +ysin~ - p= O
, oF .
~= -xsm~+ycos~=:=O.
Iz druge jednadžbe imamo:

tg~=1'-,
x
a kako je prema poznatim trigonometrijskim formulama
1
cos OI; = a
dobijemo
x
cos~=----
1/1 + y'
V x·
Uvrštenje u prvu jednadžbu ~ustava daje
Xl + yi =p
Vxl+y. Vxt+yl
151
ili
x'+yl
Vx'+yl ,:=p
II
Xl + yi = pl.
Kru!nic:a polumjera p je trdena ovojnica, koju pravci zadane familije tangiraju. Nariii slikul
Slika 37.
305. odredi ovojnicu ~je pravaca y == le x + :» gdje je k parametar dok je akonatanta.
a
P=kx+-;;:-y=O
p II ==x-~-O.
",.
Iz druge jeđnađ!be slijedi le == ~, dot uvritenje u prvu đaje
ili
2 vax =y II
yi ... 4 a x (vidi sl. 37).
Vidi Repetitorij II dio, § 10, 2. f) Tip V.
152
306. Odredi ovojnicu familiie parabola yi = 2 P x + pl.
F=2px+pI- yl=0
F, = 2x + 2p = O.
Odade:
p=-x paje -2xl +xI-yl=0
ili
XI+yl=O.
zadana familija parabola nema ovojnice, jer iz dobivene jednakosti slijedi samo x = O
i Y = O u realnom području, tj. ishodište koordinatDog sustava.
307. odredi ovojnicu familije parabola yi = a (x - a).
F=ax-al-yl=O I
F. ;= x - 2a = O.
Odade:
x
a="2' pa je
Slika 38.
odnosno
x
y =: ± "2 (vidi sl. 38).
308. Odredi ovojnicu familije. dipsa :. + ~= l k9DStaDtne povr§ine S.
Znam
. · S
o da Je = a b ~, a odade J'e b S • Sl'·edi··
= ci7t lJ :
XI al ~Iyl
F=
al
- - -sa
- - -1 =0
pa je
(JF 2xl 2a~yl
(Ja = - aa + sa = O.
153
Odatle dobijemo:
Sx
al
,
=i
~
±,-.
-ny
Uvritenje u F daje
nyxl Sxn1yl
±-
Sx
- ± nySl =1
ili
s odnosno
S 1
y=±-.-.
xy = ±21t' 2n x
Ovojnica je par konjugiranih istostranih hiperbola.
309. Odredi ovojnicu trajektorija metaka izbačenih u vertikalnoj ravnini s početnom brzinom 'Vo.
ako se kut izbačaj a ot mijenja od OO do 1800 a otpor zraka zanemari. Vidi sl. 39.
Iz mehanike poznata nam je jednadžba trajektorije metka
y=xtgOt- g Xl
2 'V~ COSi IX '
gdje je g akceleracija sile teže, ili
Računamo:
oF x g Xl sin ot
- - -
Oot - cos· ot
- -=-.---;;--
'V~ cos s ot
= O.
fl
)(
Slika 39.
Parametar ot treba ukloniti iz tih jednadžbi. Iz druge jednadžbe slijedi:
_x_,*, 0, paje l_ gxtgOt =O

COSi ot 'V3
a .odatle je
'Vij
tgOt=-.
gx
154
Uvrštenje u prvu jednadžbu uz _1_.- = l
cos IX
+ tg2 IX daje:
v' - -
- g x,
- ( 1+_°_
v' ) -y=O
g 2v: g2X'
ili
v ~ g
Y=2-g::--2Vfx"
To je tzv.•parabola sigurnosti«.
310. Zadan je pramen zraka s vrhom u A (a, O). Odredi ovoj nicu normala povučenih na pravce
tog pramena u sjecištima tih pravaca s osi Y. Vidi sl. 40.
Jednadžba zadanog pramena glasi: y = k(x - a), gdje je k parametar.
Slika 40.
Napišimo jednadžbu normale n na pravac P pramena, koji prolazi bilo kojom t4\čkom
B (O, b) na osi Y:
1
y-b= - - x
k
ili
x
y - b + li" = o. (a)
Tačka B (O, b) leži na pravcu pramena y = k (x - a), pa je

b = - ak.
Uvrštenje u (a) daje:
x
F "" y + a k + li" = o.
Računamo:
iJF x
-'=a--=O
iJk k2
155
pa je
Uvritenje u F daje:
ili
y = - H'Q""i1 1
yi = 4ax.
Ovojnica je parabola u vrinom obliku.
311. odredi ovojnicu familije polukubnih parabola
(y - a)1 = (x -' a)l.

F = (x - a)1 - (y - a)1 = O
FIJ =- 3 (x - a)1 + 2 (y - a) = O.'
Odade
3
y - a = 2(x - a)l.
Uvritenje u F daje:
9
- (x - a)1 - (x - a)1 =O
4
ili
(x - a)1 [ : (x - a) - l ] = O.
Odade:
4
a.=x- g'
Uvritenje u F daje:
za al = x: (y - x)' =O pa je ~
ili
pa je
Prika!i grafički zadanu familiju polukubnih parabola pa tei vidjeti da je pravac y =x

geometrijsko mjesto singularnihtačaka (iiljska) im parabola, dok je pra~'y ,:;. x - ~
ovojnica.
156
31 z. Odredi ovoj nicu familije pravaca koji zatvaraju s koordinatnim osima trokute konstantne
povriine s.
Znamo jednadžbu pravca u segmentnom obliku:
~+~= 1. (a)
m n
Kako je
m· n 2S
S=-2-' pa je n=-. (b)
m
Uvritenje (b) u (a) daje jednoparametarslcu jednadžbu zadane familije pravaca
x ym
F=m+2S- 1 =O
dF x y
dm = - ml + 2S = o.
Odade je m == V2: x, dok uvritenje m u (b) daje n = y2:Y .

Uvrštenje u' (a) daje nakon uredenja
S 1
Y=-·-·
2 x
Tražena ovoj nica je istostrana hiperbola. Prikaži je grafički kao i pravce zadane familije.
313. Odredi ovojnice zadanih familija parabola i sve prikaži grafički
a) a .x· + aS Y = 1
b)y';"a!(x-a)'
314. Odredi ovojnicu familije elipsa :. + ~: ~ l, ako je zbroj poluosiju svake elipse jednak d.
[astroida x·,· + /,. = I',].

31S. Pravac se pomiče tako da je zbroj segmenata, tj. odrezaka na koordinatnim osima, ostaje
konstantan i jednak c. odredi ovojnicu te familije pravaca uz grafički prikaz.
31Sa. Riješi isti zadatak, ako je produkt segmenata, tj. m . n = c (konstanta).

[Y = ~ .. !.] .
157
VIŠESTRUKI INTEGRALI
IV. DVOSTRUKI INTEGRALI
A. Promjena redoslijeda integriranja u dvostrukim integralima

i računanje tih integrala
Formula
b y,(x) d x,(y)
JJf(x,y) dx dy
cr
= f
a
dx Jf(x,y) dy Jdy f
y,(X)
= j (x, y) dx.
x,(y)
(106)
Zadaci
U zadacima 316 do 330 uključivo promijeni redoslijed integriranja.
1 V"Y
316. JJ dy f(x,y) dx =
2'
O
'----y=c
iz zadanog integrala ,"idimo da se najprIje
integriralo u smjeru osi X uz y = e (kon-
stanta) i dy = e (vidi sliku 41) i to od
pravca x = y do parabole x = Vy,
a zatim
se integriralo u smjeru osi Y od y = O do
y = l, pa je područje integracije segment
parabole. Promijenimo li redoslijed integri-
ranja, moramo najprije integrirati u smjeru
osi Y uzevši x = e i dx = e i to od para-
bole y = x, do pravca y = x, a zatim in-
tegrirati u smjeru osi X od x = O do x = l, Slika 41.
158
kako se to vidi iz slike, pa je
JJ
I "
= dx f(x,y) dy.
o "I,----'
x=c
I Vl _ "i
317. JJ dx f(x,y) dy =
-1 o
x=c
IZ zadanog integra1a \idimo da se najprIje integriralo u smjeru osi Y uz konstantne

V
x i dx i to od y = O do kružnice y = + 1 - x' (vidi sl. 42), a zatim u smjeru osi X od
x = - 1 do x = 1.
Slika 42.
Promijenimo li redoslijed integriranja, moramo najprije integrirati u smjeru osi X uz

neke konstantne yi dy i to od x = - VI - V
y' do x = + 1 - y2; a zatim u smjeru osi
Y i to od y = O do y = 1, pa je
1 +Vl- y l
= Jdy Jf(x,y) dx.

o -y""f"=Yi
y=c
r V2rx - x'
318. JJ dx f(x,y) dy =
o x
...
~ ---
pri integriranju u smieru osi Y uz neke kon.&tantne x i dx uzet je za donju granicu pravac
y = x, a za gornju granicu kružnica y = V2 +
r x - x, ili yi = 2 r x - Xl ili x. yi -
159
- 2 T X = O ili (X - T)I + yi = TI (vidi sl. 43), a zatim se integriralo u smjeru osi X od
O do T, pa je područje integracije segment krUga Nakon promjene redoslijeda integriranja
: ~ 11 =
____ __-:;0.--7-___ x
x-:;.I~-g2+r III y=t21'K-~
-~-:.:....... , I
)(="
)(
Slika 43.
najprije integriramo u smjeru osi X uz neke konstantne y i dy i to od kružnice, kojoj je in-

verzna jednadžba x = =F JITI - yi + r, do tetive x = y, a zatim u smjeru osi Y od y = O
do y = r, pa je
r y
= I I dy f(x,y) dx.
O - Vrl_yl+r
+ ~ V4-xl
2 vl
.319. I I dx f(x,y) dy =
-2
- Vl V--
l
4-,.1
)(
Slika 44.
.kako se vidi iz sl. 44 PQdručje integracije je elipsa spoluosima 2 i vl kojoj

.nadžba y = ±.v,. V 4 - x, ili :1 + ~I =
je jed-
l, te u inverznom obliku njena jednadžba
glasi X= =F V4 - 2y·
Vl + V4-2,."
= f J dy f(x,y) dx.
-V"2 ~V4-2yl
160
2 2%
320. I I
dx
'1· %
f(x,y) dy =
kako se vidi iz zadanog integrala i slike 45, područje integracije je četverokut A B e D,

Ito ga čine prrici y = !t, y = 2 x, x = l i x· =2. Iz slike sc vidi dalje da pri promjeni redo-
slijeda integriranja moramo područje integracije, tj. četverokut AB e D podijeliti u dva
trokuta A D B i B e D pa dobijemo dva dvostruka integrala
2 Y 4 2
= I I dy f(x,y) d x + I I dy f(x,y) dx.

I I 2 "
'2
!I
Slika 45. Slika 46.
2 6-%
321. Io I dx
2s
f(x,y) dy =
iz slike 46 se vidi da nakon promjene redoslijeda integriranja treba područje intClP"c:ije, Ito
ga čini t:.. O A B, podijeliti u dVa trokuta O A e i e A B
4 "
2' 6 6-"
= Io Io dy f(x,y) dx + I Io
4
dy f(x,y) dx.
4 12s
322. I I dx j(x,y) dy=

03s"
područje integracije omeđeno je parabolom y = 3 x, i pravcem y = 12 X; rijelimo li te

dvije jednadžbe zajedno, dobit ćctno koordinate sjcciita O (O, O) i A (4, 48), te je područje
11 B. Apsen: R1jelen1 zadael1z Vile matematike 161

integracije segment parabole, kako
tj
se to vidi iz slike 47 y=f2x
48 -------"""'---
48 rf
= f ff(x,y)~dx.
o
dy
y
~
K-
X=f{
!I
12
12
dy
y=C
2a Y4ax-
323. f f
o
dx f(x,y) dy =
o !(=c dx x
Y2ax-x l
Slika 47.
područje integracije omeđeno je polukru.žnicom y = Vza x - x", odnosno (x - a)" + y' =
= a', parabolom y = V4 a x, odnosno y' = 4~ x, kojim su inverzne jednadžbe x =
= a =t= Vat - y" i x = y" , i pravcem x = 2 a, pri čemu za x = 2 a ordinata parabole
4a
2a12
2
X =!l-
-~
x=2a
dy
y=c
y=/2ax-x 2
x-+~a
.
o a dx 2a x
Slika 48.
prima vrijednost y = 2 a VZ. Iz slike 48 se ,:ii da pri promjeni redoslijeda integriranja

treba područje integracije podijeliti 'u tri dijela pa se dobiju tri dvostruka integrala
a a-Va'_Y' a 2a 2aY2' :Za
= f f dy f(x,y) dx + f f dy f(x,y) dx + f f dy f(x,y) dx.

O L O a+Yal-y' a L
4~ 4a
162
1 3x
324. I I
o
dx f(x,y) dy ==:
2x
iz slike 49 se vidi da je p'odručje integracije trokut, što ga čine pravciy = 2 x, y = 3 x i x = 1,

i da se taj trokut raspada na dva dijela O A B i B A e pri promjeni redoslijeda integriranja
Y
2 2" 3 1
= I dj/J
o
f(x,y) dx
y
+ I I
2
dy
y
f(x,y) dx.
3 '3
fl
3
a
ay
1/=2x
2 X=~
.
~
x-f ~~~~----~r---~
dil 2 'II
III
f I I
Xc~ I I
dy
• r--------.t-+---
r------ --t-t----
ax 1 x o x-e dx a x
ty=Q~X2
Slika 49. Slika SO.
a Val-xl
325. I I dx f(x,y) dy ~
O a"- x"
2'"a
al-xl
područje integracije omeđeno je parabolom y = 2l.I; kvadrantom kružnice y =
= Val - Xl, ~ojim I!u inverzne jednadžbe x = II al - 2 a y i x = Va" - y\ i osiju Y.
Iz slike SO vidimo. da promjena redoslijeda integriranja vodi do dva dvostruka integrala
~
2 Ya l - yi a Ya" - yi
<= ~y I f(x,y) dx + JI dy f(x,y) dx.

Ya"-2ay a O
2"
163
a V2a%.-%"
326. I II(x,!!) dy
a
dx
O
=
2"
y
Slika Sl.
kako se vidi iz slike Sl područje integracije omeđeno je lukom krufnice y = JI 2 a x - :xl,
odnosno x = a - JI al - yi, i pravcima x = ; , x = a i y = 0, pri q:mu.ordmata krufnice
za x =
a. . av'3
"2 IZnosi -2-
.
aVT
-2- a a a
= I dy I I(x,y) dx + IdY II(X,y) dx.

O a a V3 a - Jlal - yi
2" "2
Shka S2.
1 1 -y
327. I dy I I(x,y) dx =
O -':1 _yi
iz slike S2 vidimo područje integracije koje se raspada na dva dijela

O Vl-x" 1 1-%
=I dx I I(x,y)dy + I dx II(X y) dy.

-1 O O O
164
l V3 - ,,"
328. f fYI
o
dJl /(x JI) d;x =
!I
Slika S3.
iz slike S3 vidimo ~ je područje integracije omeđeno parabolom x - ~. odnosno JI = V2 x.

kvadrantom krulnice x = V3 - V
yi. odnosno JI =- . 3 - XI. i pravcima JI - O i JI == 1 i
da se zadani integral ras~ pri promjeni redoslijeda integriranja u tri integra1a
l
. 2 V2s V2 l vl V3-s1
= f f dx /(x.JI) dJl + f f dx /(x.JI) dJl + f f
dx /(x.JI) dJl.
O O -i O V"20
n .in s
O O
f
328a.f di /(x JI) dJl =
II
.-1
J(-fII'C $IIIV
• tJiJ -~=fl~'===~
O 11
Slika S4.
iz slike s4 se vidi da nakon proI1ljene redoslijeda integracije pri integriranju u smjeru osi X
granice lU X = arc sin JI i x = ,; - arc sin JI
l ,,-arc lin"
=- f dJl f /(x.JI) dx.
O arc.in"
165
2 y
32C!, JJ dy /(x,y)dx =
l lay
iz zadanog integrala i slike 55 vidimo da je područje integracije četverokut što ga čine loga-
ritamskakri~ja x = ln y, odnosno eksponencijahia y = eX, pravac x = y, odnosno y = Je,
i pravci y = 1 i y = 2 i da pri promjeni redoslijeda integriranja dobijemo tri dvostruka
.fu.tegrala
~2 ~ l 2 2 2
= Jdx I f(x,y) dy + Jdx I I(x,y) dy + I I dx f(x,y) dy.
o l In2 l l x
e
~
dy
x=lny.
~1~~--~~-~
d!l
-J t---'-=-T="""-
o dx 1 x
Slika 55. Slika 56.
l .x
330. Jdx Jf(x,y) dj' =
o e-z
= e-x, odnosno x = - lny =

područje integracije omeđuju eksponencijalne krivulje y
l y = ex ,odnosno x = lny, I. pravac x = l ,pa prema sl'ICI. 56 Imamo
= ln-, .
y
l l • l
= I I dy J(x,y) dx + I I dy f(x,y) dx.

l ln~ l ~y
• j
U zadacima ~1 do 335 uključivo prOffiljeru redoslijed integriranja pa priklIži zadani

. izraz u obliku jednog dvostrukog integrala.
166
RV"2
-2- x R VR'-x'
331. Jdx J f(x,y) dy + Jdx I f(x,y) dy =
o o RY2 o
-2-
II
II
R
'RI2
'2
X=~
a- x=2-y
X-II _f
x=y
o
x
Slika 57. Slika 58.
pravac y
slici 57 imamo
= x i· kružnica y = ~'R2 - Xl sijeku se u tački A (R rl , R ~'2) te prema
RVf
-2- VR'_ y'
== JJ ay f(x,y) dx.
o y
II
f
x=3-2y
X=~'~~~~~C2~~___
o dxf fJX 3 x
Slika 59.
I x 2 2-y I 2-y
332. J J dx f(x,y) dy + Jdx J f(x,y) dy = prema slici 58 = JJ dy f(x,y) dx.

O O l O O y
l
I x' 3 " 2 (3:- x) l 3 - 2y
333. JJ dx f(x,y) dy + JJ dx f(x,y) dy = prema slici 59 = JJ dy f(x,y) dx.

O O l O O v;-
167
t ,,'1. 2 1- V.,,-x'-3
334. Jdx Jf(x,y) dy + Jdx Jf(x,y) dy =

o O l O
$I
o dx f dx x
Slika 60.
područje integracije omeđeno je s dvije parabole y = x' I., odnosno x = y'I., y = 1 -
- V4 x - Xl - 3, odnosno x = 2 - V2y - y2, i osi X, pri čemu se obje parabole sijeku
u tački A (l, l), pa prema slici 60 dobijamo
l 2- V2y-y'
= JJ dy f(x,y) dx.
O y'1.
a a- Va'-y' a 2a 2a 2a
335. Jdy Jf(x,y) dx + Jdy Jf(x ji) dx + Jdy Jf(x,y) dx =
O y' O a+Va'-yI a ~
2a 2a
fl
2a
fI=/2iiX
dfl
dV
x-Itl
O O dx 20 X
Slika 61.
prema slici 61 iz koje vidimo da je područje integracije omeđeno parabolama x = ia i
I
x = a 'f Val - yi i pravcem x = 2 a imamo

2a y'2ax
= JJ dx f(x,y) dy.
o y'2a,,-x'
168
U zadacima 331 do MS uključivo promijeni iedoslijcd integriranja izračunaj zadane·
integrale.
2'" 2 ll:
336. IIdxdy=IdxIdY =
o 1 o l'
iz zadanog integrala i slike 62' slijedi da je područje integracije omeđeno pravcima y = 1,

." = 2 i krivuljom y = eZ , odnosno" = lny .
=I dy I dx = Idy I" (=; I (2 -lny) d.r = 2 I dy - Jlny dy = drugi integral lako·

.. 2 "." ....
se
l Iny. l
... 1
..
parcijalne integracije = 12y - (y lny - y) I = I y(3 - lny) I ==
izračuna načinom
l 1
l' l
= el (3 - ln el) - 3 = el (3 - 2 ln e) - 3 = !.::1:
y
5
x-{ii+'4-2
)(-t(Y-2/
f~-----I
o· f 2
Slika 62. Slika 63.
l 3.:+2 1 3.:+2
337. ff
_2.:"+4x
dy dx = f I
-2
dx
x"+4x
dy =
područje integracije omeđeno je parabolom y = "I + 4" ili y = (" + 2)1 - 4 pa je

,,= Vy + 4 - 2 i pravcem y = 3" + 2, odnosno ".= (y - ! 2), pri čemu se parabola
i pravac sijeku u tačkama A (- 2, - 4) i B (1, S), te prema slici 63 imamo
5 Vy+4"-2 5
= I d~ I dx = I(V y+ 4 - 2- ~ + ~ ) dy =
- 4 .!.(y_ 2) -4
3
5
= I~ V3
(y + 4)1 - yi -
6
.!3 y I = ~.
2
-4-
169
12-VY" 1 x'2 ex- 2)'
338. ff x y dx dy = s obzirom na sliku 64 dobijemo = f fo
x dx y dy + f f x dx y dy
o VY" O l O
1 x, 2 ex - 2)" 1 2
= Ix dx I~t I+ f x dx I ~21 = ~ [f XI dx + f x (x- 2)4 dx ] = ~ (! + 370) = ! .

o 01 O O 1 -
.x=2-{Y
X=VY-
o f dx x
Slika. 64. Slika 65.
4 2x 4 2x 4 " 8 4
339. ff ~
2x
dx dy = f~f
2 x
y dy.= prema slici 65 = J f ~ f f~ =
2
y dy
2
+
4
y dy
y
-2
4 8 . . 8
= f2
y dy lIn xl;+ f y dy lIn x1:= f y (lny -
.. 2" 2
In 2) dy + f4
y ( In 4 - ln ~) dy =.
.. 8
= II
2
lyl
22
yi
-yIIny-----In2
2
I+-In4--y~lny+--+-In2
lyl
2
l
2
ly!
22
yI
2
I'
=9
...:
2 4
2 lny 2 iny 1n2 2 hi2
340. ff
1 o
eli: dx dy =.J f
1
dy
o
eli: dx = prema slici 66 f f =f
O
l? dx
lt:
dy
o
eli: dx Iy 12
170
~2 ~2
= f(2 eX - c 2X) dx= 12ex - ~lX

2
1= 2e1nl _ ~e21Dl_2+~
2 2
=2. 2:....~;n4_
2
~2 =
O O
fl
Siika 66. Slika 67.
Vl V4-2y' tIT V4-2y'

341. If 1'dx dy = f f y dy dx = prema slici 67
O _ V4-2y' o - V4-2y'
2
=~112'X
2 .
_ xii =~.
6 3
-2 -
1 1
342. ff dxdy
O V:;
. a Vi"
343. ff
O O
dxdy
171
U zadacima 344 do 347 uključivo prikaži ff J (x, y) dx dy, gdje je G grafičko pr~ano po-
dručje integracije, u obliku sume dvostrukih integrala s najmanjim brojem adenada.
344. Prema slici 68:

l
Oe =y = ~f x, odnosno x = 2Y
OA ""'y = 2x. odnosno x = ~
A B"", Y - 2 = ~ (x - l) ili y = + x +; , odnosno x = 2y - 3
B e "" y - 2 = 2 (x - 4) ili y = 2 x - 6, odnosno x = ~ + 3.

y
2 2y 4 2" + 3
fJ
(J
J(x,y) dx dy = f f
o
dy
y
J(x,y) dx -+ f f
2
dy J(x,y) d:l:.
2y-3
2"
fl
fl
3 8 e
~ ~~ff~~~
-- A I I ,O
, I I
x o f 2 3 4 x
Slika .68. Slika 69.
AD ""'y = l
Be =y = 3
A B "'" y - 3 = 2 (x - 2) ili y = 2x - l, odnosno x = ~ (y + l)

l
eD "'" y - 3 =- 2 (x - 3) ili y = - 2 x + 9, odnosno x = 2" (9 - y)
~ (9-y)
3 2
ff J (x,y) dx dy = f f dy J(x,y) dx.

(J 1 ~(Y+ l)
2
172
Kružnica == (x - l)' + (y - 1)1= 4 ili y = l + V- Xl + 2 x + 3
3 1+ y-",1+2",+3
Jf
o
f(x,y)dxdy = f dx f f(x,y)dy.·
_-
__1 __0________
f S
- --1
I
I E
-1 o x 4- x
Slika 70. Slika 71.

1. kružnica O A == (x':"" + yi = l, odnosno x = 1 ± V1 - yi
1)1
2. kružnica A B e == (x - + (y - 1)1 = 1, odnosno x-=' 2 ± II 2 y
2)1 _ yS
3. kružnica e E == (x - 3)' + yi = 1, odnosno x= 3 ± V1 - yi
I 3+YI-yl 2 2+Y2y-yI
ff f(x y) dx dy = f f dy f(x,y) dx + f f dy f (x, y) dx.

o o 1 -Vt=Yi I :1 - Y2Y=Yi
U ,zadacima 348 do 381 uključivo izričunaj zadane dvostruke integrale prethodno na-
risavii područje integracije a.
348. ff ox dx dy, gdje je a područje omeđeno kružnicom _Xl + (y - 1)1 = 1 pravcem

o
Narisavii sliku 72 i prikazavii jednadžbu kružnice u obliku

y = 1+ Vj - x·,
a ,jednadžbu prava kao y = 2 - x,
računamo prema slici:
1 I + YI~",I I __
I = I f
o
. x dx
.
dy =
2--", -
J
o
x dx I y I
I+YI-xl
2-x
-. = -
)(
Slika 72.
= J
1
_I' __. -
(\11 - %1+ x -1) x dx = \-"3
I 1.1 Xl
r(l - xl)l + "3
xiil':
-"2 ... 6'

l
. o . O --
173
349. ff
(J
x dx dy, gdje je (J područje omeđeno krumicom (x - 1)1 + yS = 1 i pravcima y = I
ix = O.
Prema slici 73:
1 = I f
l
dy
l-VI-yi
x dx = ~ f dy 1 I: - V
XS
__
l-yi = -1
2
f l
'
(1- - 2 Vl - y2 + ' 1 - y2) dy
o O O o
l
Iy - ! yal - f V1 - yi {iy
1
= prema predtipu e (vidi II dio Repetitorija)

O O'
JI !I
u- ' y=fx
-
x-fl'
x O f x
Slika 73. Slika 74.
350. ff l "
(J
dx dy, gdje je (J omeđeno parabolom y = vx i p'ravcima y = 1 i x = O.
Narili sliku područja integracije (J, koje je prikaZano na slici 74, pa računaj:
l yi " l " l l
l = f I i' I
O·
dy
o
dx =
o
dy 1 y i( = f(y JI -
O
y) dy I
= y JI - eli - ~I I= ~ .
O
351. ff
(J
(x' + y) dx dy, gdje' je (J područje omeđeno parilbo1ama y = x· i x = yS, odnosno
Y= VX.
Prema slici 75:
,l vx 1- Vs l
1 "" f f dx (x· + y) 4y = fI x, y + ~11 dx = f ( V-X + ; -.

x· x' - ; ) dx =
o "I O "" o
l S 7· I
~ f(x"2 + ; - ~
O
x' ) dx = I~ x"2 +. :1 - 1~ xi I= 1~
. O -
.
174
352. JJ;: dx dy, gdje je a područje omeđeno pravcima x = 2, y = x i hiperbolom xy = 1,.
a
1
odnosno y = - .
x
Prema slici 76:
I - IIy I J
2 x 2 x 2 2
I = J J x, dx dy
y' = - x, dx = - x· (1)
X - x dx = - I2"x, - 4x41 = 49 •
l l l l l l
-x -
x
!J
o
Slika 75. Slika 76.
353. IJ x, y' Vl - XS -.y• .dx dy, gdje je a područje koje leži u prvom kvadrantu a omeđeno
a
je krivuljom x 3 + j' = 1 i koordinatnim osima.
!J
o x
Slika 77.
Prema slici 77:
·1
•Vl-x·
I = J JV x, dx y' 1 - x 3 - y3 dy = [ uz supstituciju 1 - xa - y3 ~ t, pa je
O O
175
.1
•
y'f=ii 1
l
yI~---đt
3
'J = - -lj
9
%Ich ,..
V(1-:el-fl ,==-
lj %IV(l-:-:eI)lđx=
9. . '
O O O
1
= - "9
l . IS 11'
V (1. -:el)' I== 4 •
13S
0-
:354. JJ yi sin %ch dy, ,gdje je a područje omeđeno krivuljom y == l + cos %od %= O do
eJ
% = 71: i koordinatnim osima.
" x
Slika 78.
Prema slici 78:
1= f:inxch /;.:"= ! J:inXchl:ylI:+COIX = ! JnSinX (1 + cosx)'ch = [uz

o o O 'O
supstituciju 1 + cos x = t, pa je -
.
sin % ch = dt] = -
1
lli (1 + cos x)' In ;.. T4 .
0_
!I
f
x-y. d!l~F-~~~__
x-fOy
o· t
.
Slika 79.
" X
3SS. JJV%y-y1dxdy , gdjejeatrokut OAB [0'(0,0); ACl,I); B (10, 1)].

eJ
Iz ,like 79 slijedi:
%
o A "" y = x;A B "" y = 1 OB ""y = 10'
176
te je
1 I.0Y
J = J JJI
dy xy - yi dx = [uz supstituciju xy - y' = t, pa je y dx = dt] =
° Y
1 10y 1 1 l
= ~ J;IV(XY~YI)81= ~ Jc;V(10y' - y ,)8=18 JYldY=18'1~'I"'!

° y ° ° °
y
f
dy~==-=-~""
x=3COSy
-+----~--------~~
Slika 80.
356. JJ Xl sini Y dx dy, gdje je a područje omeđeno kriV'Uljom y =± arc cos ; pravcem
•
,,= O.
prema slici 80 i uzevši u obzir da jednadžba krivulje u inverznom obliku glasi x=-3 COl Y.
računamo:
'" '" ft
1= l:Sinl y dy l;S~ = ~ J:in Y dy I l XI I:

COSY
= 9 J~inl Y • cos' Y dy -
-j"
ft ° -2"
ft
-"2
ft ..,
~ ft
2 "2
... 9 J(sini..)' - sin'y) cos y dy = 9\ sin' y
. 3
_ sin1y
S
1_ 12.
S
ft ft -
-2" -2"
3S7. JJ ~ dx dy, gdje je a područje o1lleđeno krivuljom y ... arc sin (x - 2) pravcima
o
y = 2"lT, X =O i y = O.
12 B. Apsen: lUjelenl zadae! iz Vile matematike 177
Prema slici 81 dobijemo uzevši u obzir da je x = 2 + sin y jednadžba medašnje krivulje u
inverznom obliku:
1
1=="2 f f
2,.
dy
2+siny
x dx = 4"l f2,.
dy, xa 'o
2 + siny
= 4"1 I
2,.
(4 + 4 siny + sin" y) dy =
o o o o
2r.
="4 I
1 4y-4cosy+Z---
Y sin-2y
4
I =4'
9 lt
o --
!/
x=2+siny
Slika 81. Slika 82.
358. ff y' dx dy, gdje je a područje omeđeno krivuljom y = cos x i pravcima y = l ix = ; .

"
Prema slici 82 računamo:
Tr ft ~
2 l "2 2
I = f f dx y' dy = .!5 f dx ,yi ,l

coSX
= .!5 f (1 - cos' x) dx prema tipu VIII (,"idi
o cos:>: o o ,.
"2
· R epetJtorl)a
II d lO . ..) 51
= 1 I x-S
1 ( ,x +T
cos 4 cos 2 x + T8 ) l
smx =5 . I
o
15 lt - 16
150
359. JJ cos (x + y) dx dy, gdje je a područje omeđeno pravcima x = O, y = lt y = x.
[- 2].
"
360. JfVX2-yldxdY, gdje je eJ f::,. ABC [A (0,0); B(l,-l); C(I,l)].
[~ ] .
G
361. JJi~ dx dy, gdje je (J područje omeđeno krivuljom x = ln y i pravcima x = Oi y = 3.

" [2, vidi sl. 66 uz zadatak 340].
178
B. Srednja vrijednost dvostrukog integr,la
Formula
ff j(x,y) dxdy
zo = f(~, YD = ....:o~_ _ (107)
lJ
Zadaci
U zadacima 382 do 365 uključivo izračunaj srednju vrijednost Zo zadane funkcije z u

zadanom području lJ.
362. z = 12 - 2 x - 3y u području lJ koje je omeđeno pravcima 12 - 2 x - 3 y = O, x = O

i y = O.
!I
)(
Slika 83.
Iz slike 83 vidimo da je površina područja lJ = 6·4

2 = 12 pa prema (107) računamo:
2
6 -"3,,+4
z. = 112 II
o
(12 - 2 x - 3 y) dx dy = :2 II
o
dx
O
(12 - 2 x - 3 y) dy =
2
6 -"3,,+4 6
= 112 I
o·
dx 112 y - 2 xy - ~ yi I
o
= 112 Ig
o
XI - 8x + 24) dx =
=~I.!x3-4x1+24xl=
12 9 -
4.
O
179
363. z = x + 6y u trokutu koji je omeđen pravcima y = X, Y = 5x i x = 1.
Iz slike 84 vidimo da je površina zadanog područja a == 6. O A B jednaka ~ - ~ = 2

pa prema (107) računamo:
1 5" 1
Jf f
S le
Z. = ~ (x + 6y) dxdy = ~ J dx (x + 6y) dy = ~ J dxj xy + 3yzl =

(J o le o le
= T1 JI (S Xl + 7S Xl - XI - 3 Xl) dx = 38
I3>..3)1 = II 32 .
o o --
-+------!"~---'---_+~x
!J-X
f
o dx f X
Slika 84. Slika 85.
364'0 ....: = VRl - Xl - y' U krugu Xl + yi ;a; Rl.

Prema slici 8S i formuli (107) imamo:
Zo = ",tRI JJV Rl - x' -yldxdy.

(J
Prelazimo na polarne koordinate: X = P cos cp, Y = p sin <p, dx dy = P dil dcp (vidi dalje
tačku e ovog poglavlja):
2", R
Zo = '" ~I Jf V
(J
RZ - p' cos' <p - pl sin" <p p dp d<p = '" ~I f f t'
O
dcp
o
R" - p' p dp =
R
= _1 . 2", . ( _
",Rl
~
3
I VO(RI - pl)8 I) = ~
3R'
o R3 = ~R
3'
o --
365. ~ = x y' u kvadratu koji je omeđen pravcima x = O, Y = 1, x = l i y = O.
180
c. Zamjena promjenljivih u dvostrukim integralima i računanje dh
integrala uz tu zamjenu
Formule
Polarne koordinate
x = p cos (ji; y = p.sin (ji; dxdy = pdp d(jl
ff ff f f
CP. ".(CP)
f (x, y) dx dy = f(p cos (ji, p sin (ji) p dp d(jl = d(jl f(p cos 'fl, p sin (ji) p dp (111)
o o· CPI pl (cp)
Eliptičke koordinate
x = a u cos v; y = b II sin v; dx dy = a b u du dv
ff
o
f(x,y) dx dy = ab Jf
d
f(au cos v, businv)ududv =
f f
t:, U (tl)
= ab dv f(a u cos v, b u sin v) u du. (113)

'V, o
Gornja granica u (v) drugog integra1a računa se tako da se x = a u cos v i y = b u sin v

uvrste u zadanu jednadžbu krivulje koja omeđuje područje integracije a.
Općenite koordinate.
iJx iJx
iJu OV
;~ = x(u,v)J Y =y(u,v): dxdy ~ du dv, (112)
iJy iJy
'iJU OV
pri čemu se uzima apsolutna vrijednost determinante.
a, DVOSTRUKI INTEGRAL! U POLARNIH KOORDINATAMA
Zadaci
U zadacima 386 do 373 uključivo izrazi
ff o
f(x,y) dx dy
u polarnim koordinatama i rastavi granice integrlianja prikazaV§i grafički podrUčje inte-

gracije a.
181
366. Područje tS je krug:
xl+y';a;;ax.
Napilemo li jednadžbu zadane kružnice u obliku (x - ;)1 + yi = :', iz slike 86 s obzirom

na pravokutni l::. O A B imamo p == a cos !ji, pa je preina toj slici i formuli (111): .
ft
2' acoscp
1= ff
o'
!(p cos !jI,- p sin !ji) p dp d, = f f d!jl
ft o
!(peos!jI, p sin !ji) p dp.
-2'
367. Područje (1 je krug: x' + yi ~ by. Narili ga!

ft bsiocp
[f d!jl f !(p COS !ji, p sin !ji) p dp ] •

o o
fl fl
,,
,,
,,
,
, ",,,.
,,
4 "8 x
'Slika 86. Slika 87.
368. Područje (1 omeđeno je krum1cama XI + yi = 4 x i x, + yI = 8 x i pravcima y = x i y = 2 x.

Prikazavši jednadžbe zadanih krulnica u obliku (x - 2)1 + yi = 4 i (x - 4)1 + yi = 16
i nanaavši njihove s~e dobijemo prema slici 87: O A E ill ar 4 cos !ji; O B ... PI = 8 cos !ji;
'If
!jIl, ="4 i tg !jia == 2 te je !jI1 == arc tg 2, pa je s obzirom na (ll))
II'CtB 2 8 coa cp
I .... f ft
d!jl J !Cp COS
4 coa cp
!ji, p sin !ji) p dp.
4"
369. Područje zajednički je dio dvaju krugova XI + yi ;li; a x i x" + yi ;:a; by.
r r
(1
~avši jednadžbe zadanih krumica u obliku ( x - ~ + yi = :' i x' + (y - ~ =o
... : • rilemo područje integracije tS (vidi sl 88), a riješivli zajedno jednadžbe zadanih
d b" b '
~U6Ulca.. o 1Jemo: y - a x, pa Je p EE Y = b x.
1-.."-' a Odati· a a !ji, = arc tgb'
e Je tg!jl, "'" b' a
182
Iz slike slijedi da1je:O A "'" Pl = b sin cp; O B .. PI = /J cos cp. Dobijemo:
II ~
~~Tb.~ 2
f f f
a COl '"
1= dcp !Cp cos cp, P sin cp) P dp + dcp f !(p COS cp, P sin cp) P dp.
o o a O .
arct&T
tj
b
~\
\
\ lJ
x-'
\
\ ,
\
st \
\
\
Slika 88. Slika 89.
370. Područje a omeđeno je pravcima y = X, X == 1 i y = O.
Prema slici 89:

l
p=--,
cos cp
kako se to vidi iz pravokutnog t;;, O A B.
'If l
"4 C08~
I = f f
o
dcp
o
(P cos cp, P sin cp) P dp.
371. Područje a je segment Ito ga odsjeca pravac p == x + y = 2 od kru!nice x' + yi ... 4-

Vidi sl. 90.
Jednadžba zadanog .pravca p u polarnim koordinatama glasi:
p= -;--c
sm
d. __
cp
)
CI -
[vidi formulu (88 f) u I dijelu Repetitorija].
Iz y = - x + 2 slijedi da je tg ~ == - l, pa je CI = 13S', odnosno ! ~, dok je CI' = 4S',
183
prema slici:
d = 2 sin 45° = V2,
Slika 90.
te je
OA=Pl= (3 )
sin "41t - cp
dok je Pt "" O B = 2.
JI
'2 2
I = JJ dcp f(p cos cp, P sin cp) P dp.
O v2
cos (q)-f)
372. Područje a odredeno je nejednakostima x;;;; 0, y ;;;; 0, (Xl + yll)3 ;;;; 4 a' xt y'.
Prijelaz na polarne koordinate x'= p cos cp i y = p sin cp daje
(pl COSi cp + p" sin" cp)3 = 4 al p" cos' cp p. sin" cp
ili
p' = 4 al p' sini cp COSi cp ili p = a sin 2 cp
'It
"2 asin2q)
1 = JJ dcp f(p cos cp, p sin cp) p dp.
oo
373. Područje a je nutarnji dio desne petlje lemniskate (Xl + yl)1 = al (x 2 _ yi)
'It
4" aYcot2q)
[J Jfdcp (p cos cp, p sin cp) p dp, vidi sl. 46 u II dijelu Repetitorija] •
'It o
-4"
184
U zadacima 374 - 380 uključivo' zadane dvostruke integrale izrazi u polarnim koordi-
. natama.
1 1
374. II
o
dx
o
fCx.y) dy
Iz slike 91 se vidi da je područje integracije kvadrat stranice 1. Pri prijelazu na polarne

koordinate treba to područje raspo1oviti dijagonalom. jer u desnoj polovini iz prav. A O B A
slijedi da je O A ... Pl = cos
_1_. dok u lijevoj polovini iz prav. A O D e slijedi da je
!p
Oe == PI = (n:1 ) = šin1 !p • Dobijemo

cosT-!p
!!. 1 !!. 1
1- cos 'p 2 ein 'p
1= I I
o
d!p
o
fCp cos cp, P sin cp) P dp'+ I I
ft
d!p
.0
fCp cos cp. P sin !p) P dp.
"4
o e
!I
!J=-X !J-X /
o~--------~~~~--~~
8
f x -f X
Slika-91. Slika 92.
1 1
37S. fclx ff(~)dY.

-1 SI
u slici 92 prikazano je područje integracije, koje se sastoji od dv-a segmenta parabole

y = XI i A O CD. U'Titenje x = P cos !p i Y = P sin !p u jednadžbu parabole daje:
p sin cp = pl C<>S2 cp, pa je il = sin.!p = Pl = P. dok je

cos !p
f (L)
x
= f (tg !p).
U D.. O e D radij\'ektor P. = . 1 = _._1_. kako se to vidi iz prav. A O A B.

cos ( -n:)
-!p
sm!p
2 ,
185
n
Uzmemo li U obzir, da pravci y =x iy = - x zatvaraju s osi +X kutove 4' odnosno
3n d OIJemo:
T b"
!!.. sin cp 3" 1 ~~

4 coo·q. 4 cos' q>
f f +f f +J f
Sin C p ' X
1= f(tgcp) dcp pdp f(tg rp) dcp pdp f(tg cp) dcp fl dp.
o o " o 31t o
4' ""4
l.
Slika 93. Slika 94.
2R Y2Ry-'"
376. f f
R
dy
o
f(x,y) dx
2'
Kako "e vidi iz sl. 93 podničje integracije omeđeno je lukom kružnice x" + (y = Rl.
- R)%
pravcem y = ~I i osi Y. Uvrštenje y = ~ u jednadžbu kružnice daje za apscisu x tačke A
"ednos R
vrIJ
v3
t "'-2-' pa Je
.
Iz slike slijedi dalje da je

R
"2 R
OC=-.-=-.- p = 2Rsin(l).
sm cp 2smcp
186
Dobijemo:
,.
2" 2Raincp
1= f d(jl f J(p cos (ji, p sin (ji) p dp •.

,. R
"6 2sincp
R
Vl +R' R" R VR'-x'
377.fd"C fJ(~)dY+fdXfJ(~)dY.
o o R o
Vl+R'
Kako se zadana kružnica Y = VR' - Xl i zadani pravac y = Rx sijeku u tački A
apscise x = V R , područje integracije cr je sektor O A B kruga, pri čemu se lijevi dio
1 + Rl
OA e odnosi na plyi, a desni eAB na drugi integral (vidi sl. 94). Ii y = R x slijedi da je
tg 'Po = R, odnosno 'Po = arc tg R. Prema slici imamo:
R arctgR arctgR
1= f p dp f J(tg tp) dtp = ~. f J(tg (ji) d'P.

o o o
2 x
378. f J
o
dx
o
J(Vx2+ y2) dy.
,. 2
"4 COS cp
[f d'P f J(p) P dp ] .
o o
379. ff (x, y) dx dy, gdje je cr trokut koji je omeđen pravcima y = x, y = - X, Y = 1.
a
3,. l
"4 SIDCP
[f dq> f J(p cos tp, p sin 'P) p dp ]

,. o
"4
R VR,-"I.
380. f J
o
dx
o
J (x' + y2) dy.
[; f J(p') p dP] .
O
187
U zadacima 381 do 388 uključivo izrazi zadane dvostruke integrale u polarnim koordi-
natama pa ih izračunaj uz grafički prikaz područja integracije.
R VRo-s'
381. JJ dx ln (1 + x 2 -:- y2) dy.

o o
Iz granica integracije zadanog integrala slijedi da je područje integracije prvi kvadrant
kruga polumjera R (nariii ga!). pa su granice integracije od O do R, odnosno od O do;; ,
dok je 1 + Xl + yi = 1 + pl (COSI <p + sini <p) = 1 + pl. Dobijemo prema (111):
7r
"2 R
1= JJ d<p ln (1 + pl) P dp = [supstituirajući 1 + pl = t parcijalno integriramo] =

O O
'"
"2 R
= I<p I· ~ I(l + p2)[ln (1 + pl) - 1] 1-= : {(l + RI)[ln (1 + R') - 1] + l} =
o O
382. JJV~ ~ ~ ~ ~: dx dy, gdje je a prvi kvadrant jediničnog kruga. Narili ga!
o
Nakon prijelaza na polarne koordinate prema (111) dobijemo:
7r
JIr
"211
1 = J J·r/!=Pi
o
+
d<p
o
1 pl P dp 7t'
="2
o
j !=pi
l + pl P dp.
Uz supstituciju pl = t svodimo neodređeni integral
11 =1
-
2
JVt=t+
--dt,
1 t
tj. na tip II (vidi II dio Repetitorija), pa uz DOVU supstituciju V! ~ := 11 i parcijal-

no integriranje dobijemo konačno
Il = 1 +11 Zi - arctgz.
Slijedi:
.JT"=Pi
1=.!:.. r "f"+Pi
l - pl - arc tg
1!l=7
r "f+Pi = .!:.. (O - arc tg O_ .!...2 + .!:..) = _7t'-,(,-7t'.".-_2.:-)
2 2 4 8'
1 +-1-'-'
-;- p
o
188
383. ff (h - 2 x - 3 y) dxdy, gdje je područje a krug == Xl + y2 ~ Ri.
"
Prema (111):
2n R
1= f f
O
dcp
O
(h - 2,p cos cp - 3 P sin cp) p dp =
= f 2n I p. pl
dcp h'"2 - 2 cos cp • T - 3 sin cp .
pl
T = 6"
IR Rl f2n
(3 h - 4 R cos cp - 6 R sin cp) dcp =
O O O
2n:
= ~'13 h cp - 4 R sin cp + 6 R cos cp = ~. Io

384. ff VRI - Xl - yi dx dy, gdje je a krug == Xl + yI ~ R x.
"
fl
Slika 95.
Budući da je integrand, a takoder i područje integracije, kako se to vidi iz slike 95, si-
metrični s obzirom na os X, računat ćemo dvostruku vrijednost zadanog integra!aL uzevii
za područje integracije samo gornju polovinu kruga.
Prema (111) dobijemo

n
"2
f f
RCOI<p
I =2 dcp v' Rl - pl P dp = [ u1j supstituciju Rl - pl = t, P dp =- ~ dt ] =

oo
n n
= - 2 f l!
O
2'
dcp v' (R" - pl)'
RCOS<p"2
I
O
= - ~ fO
(v'(;':;R:::-1----;R:::"I-cos--,s=-cp'"<":). - Rl) dIP =
189
If
2"
= - i f
Rl (sini cp - n dcp = [vidi tip VIII, II dio Repetitorija] =
O
If
2
= - i RII- ! sinI cp cos cp - i cos cp - cpl = ~ (Tt - ~) .
o
385. ff arc tg ~ dx dy, gdje je a dio ravnine što ga omeđuju kružnice x, + yS = 1, x~ + y' =: l)
tJ
.l pravcI. y=TX
Vj .1 ,/7;3
y= V.-'X.
Slika 96.
Prema slici 96 i (111) uzevši u obzir da izy = V; x i y = V3 x slijedi: tg CPI == V;, pa je

CPI = ~ , i tgcp. = Vl, pa je cp, = ; , a osim toga je arc tg (tg lP) = <II [vidi I dio Repe-
titorija, formula (73a)]. Dobijemo:
.!!. If
3 3 "3 3
I = ff
tJ
arc tg (tg cp) p dp dcp = f f Ii 1·! ~'l
If
cp dcp
1
p dp = 2
If 1
= ~•.
"6 "6
386. ffV a' - Xl - yi dx dy, gdje je područje a omeđeno desnom petljom lemniskau
190
Uvrštenje x = p cos lj! i y = p sin lj! daje jednadžbu lemniskate u polarnim koordi-
natama: p' = al p2 cos 2 lj! ili pl = a2 cos 2 lj! (slika i konstrukcija lemniskate prikazana je
u sl. 46, dio II Repetitorija).
Budući da su integrand i područje integracije simetrični na os X, dobijemo prema (Ill) :
.!:.
4 . a Vcos2",
I = JJV
o·
a" - p" . p dp dlj! = 2 f JV
o
dlj!
o
a" - p' p dp =
1t
f
4
= [uz l - cos 2 lj! = 2 sin' lj!] = - ; aa (V8 sin8lj! - l) dlj! =

O
1t
4"
= - ; aS J v2 (2 sinS lj! - n dlj! ,. [prema tipu VIII, dio II Repetitorija] =
o
..
4"
= - i aa \ 2 V2 ( - ! sin" lj! cos lj! - i cos lj! ) - lj! I=
O
387. JJ y dx dy, gdje je a polukrug promjera a sa središtem u tački S( ~ ; O) . .

a
..
2" acos",
[f o
dlj! f p. sin lj! dp = ~] .
o
388. Jf (x' + yi) dx dy,· gdje je a područje omeđeno kružnicom x· + y. = 2 a x.
191
b. DVOSTRUKI INTEGRAL! U EL!PTICKIM I OPĆENITIM KOORDINATAMA
Zadaci
U zadacima 389 do 394 uključivo izvrši prijelaz na eliptičke koordinate pa izračuna;

zadane dvostruke integrale, ukoliko integrand nije zadan općenito.
389. ff /(x,y) dx dy, gdje je CI područje omeđeno elipsom ~' + ~. = 1.
"
x = 2 u cos v; y = 3 u sin V; dx dy = 6 II dtl dvo
Uvrštenje gore navedenih vrijednosti za x i y u jednadžbu elipse daje:
u' cos' V + u' sin' v = 1, pa je u = 1.
27t l
1= 6 ff
o'
/(2 u cos v, 3 u sin v) u du dv = 6
__
f f
~o __
dv
~o~
/(2 u cos v, 3 u sin v) u du.
___________________
!I
2b.---_
o a x
Slika 97.
390. ffV 4 - :: - ~ dx dy, gdje je CI dio prstena koji je omeđen elipsama ~ + f. =
"
::. + .:~. = 1, a leži u I kvadrantu (vidi sl. 97).
Prema (113):
x = a u cos V; y = b u sin v.
Uvrštenje u jednadžbu prve elipse daje u = 1, dok za drugu elipsu dobijemo:
u' cos'.v u' sin' V
4 + 4 = 1, pa je u = 2.
Kako je dx dy = a b u du dv, iinamo:

7t
"2 2
I = ab Jd~ f V 4 - u' u du = - a b· ~ • !I V-:-C4:---U=')=-3 (= _đ_b_;_V_-_3

o l
191
391. JJ f(x,y) dx dy, gdje je a područje omeđeno krivuljom (~2 + ~I) 2.. x· y.
o
Uvrštenje x= II COS 'u i y = V3 II sinv u jednadžbu medašnje krivulje daje:
(u' cos' tl + u' sin" tl)" = V3 u' cos· tl sin tl

a odatle je
u = V3 cos' tl sin v.
Kako je dx dy = V3 u du dv prema (113), dobijemo:
7t VTcos'v sin v
I = V3 Jdv f f (u cos tl, V3 u sin v) u du.
o o
, IJ V-xy·dx
392. dy, gdje je a područje omeđeno krivuljom (Xi y2)" = V'6
2" + T xy a leži u I
o
kvadrantu.
Prema (113):
x=V2ucosv; y=V3usinv.
dx dy = Vl; 1/ dil dv dok uvrštenje navedenih za x i y vrijednosti u jednadžbu krivulje daje
6
za II graničnu vrijednost V'-c-os-v-'"""si=-n-v. Dobijemo:
I = V"6 fJV
o'
Vl . V 3 u' cos tl sin v . u du dv =
n fi ~
2
.- 'v- I t,~ I
2 y'eo.v,sinv.
= ~ 6, 6 cos V ' sin v dv J u· du = v'63

-3- (V cos t' , sin v )2 dv =
o o o
7t
_ V631
--3-
sin'v
--2-
12_- 6V63 1
'o V6
393. ff x y dx dy, gdje je a područje omeđeno elipsom :: + ~: = 1 a leži u I kvadrantu
[a·t ].'
o
394. IJ )/r ] - x· y' Xl

a" - b2 dx dy, gdje je a područje omeđeno elipsom a2 +
y2
b' = 1.
o
[2~ab].
13 B, Apllen: lUjelen1 zadaci Iz vt§e matemaUke 193

e ll"
395. Izrazi f dx ff(x,y) dy, gdje je O < ~<~ c> O, u novim promjenljivim II = X + y,
O exX
uv =y.
Izrazimo xiy s uiv:
x = u - y = u - u v = u (1 - v)
y = uv. (a)
Prema (112) izračunajm6 pripadnu jakobijanu:
ox ox
iJU
ay ay
OV l-v
'u
-Ul u =u-uv+uv=u.
iJU ov
Sad odredimo granice integracije:
~ iz zadanog integrala vidimo da se x mijenja od O do e, pa prema (a) imamo:
za x = ° u (1 - v) = O, pa je u = 0,
e
jer je 1-'0,*0
za x = e e = u (l - v), pa je u = -,--o
l - V
za ,,': Kako se y mijenja od ~ x do ~ x dobijemo prema (a):
zay = or. x: uvrštenje x = L u x = u(l - v) uz y = uv daje ~ =u(l - v), aodat1e

• ~ ~ or.
Je v= l+~'
Za y = ~ x dobijemo na isti način v = 1 ! (3 • Slijedi:
p e
I+P l-v
1= f j!(U-UV,UV)UdudV f f dv !C;'-uv,uv)udu.
~ ex
I + ex
396. f f (x + y) dx dy, gdje je područje omeđeno pravcima Pl

(1 ES X +y = 1; Pt == x +y = 2;
o
Pa == 2 x - y = 1 i p, == 2 x - y = 3 (vidi sl. 98.)
Zadani integral mogli bismo izraČWlati na obični način podijeliV§i u tri dijela područje
(1,tj. paralelogram, kako je to prikazano u slici. Jednostavnije dolazimo do rezultata prije-
lazom na novi koordinatni sustav U V označivši:
x + y = u; 2x - y = V.
194
Odatle dobijemo:
U+fI 2u - fl
x =--3-; Y= (a)
3
pri čemu je:
za x+y=l u = 1, a za x +y = 2 u=2
dok je
za 2x - y = 1 fl = 1, a za 2 x - y = 3 'Ii = 3.
Prema (112) raČWlamo jakobijanu:
Iz navedenoga slijedi da zadanom paralelogramu a u ravnini X Y odgovara u ravnini U V

pravokutnik a', što ga čine pravci u = l, u = 2, 'Ii = 1 i 'Ii = 3 (vidi sl. 99).
v
3r-1J_r-
11----1""""'
o f 2 u.
Slika 98. Slika 99.
396a. Pokaži da u ff j (x, y) dx dy, gdje je a 1 kvadrant elipse :: + ~: = 1, to se podru-

o
čje e preslikava pri prijelazu na eliptičke kootdinate na pravokutno područje a' ravnine
V V koje je omeđeno pravcima u, = O, u = 1, 'Ii = Oi 'Ii = ; .
195
D. Primjena dvostrukih integrala
a. ODREĐIVANJE VOLUMENA ZADANIH TIJELA
Formule
v= ff z (x,y) dx dy (106) v= ff a'

z(p cos ep, p sin ep) p dp dep. (Ill)
a
Zadaci
U zadacima 397 do 422 uključivo izračunaj pomoću dvostrukih integra1a volumene

tijela koja su omeđena zadanim plohama uz grafički prikaz područja integracije.
x x
Slika 100. Slika 101.
397. Ravninama y - O, z = O, a == 3 x + y = 6, b == 3 x + 2y = 12 i x +y + z = 6.
U slici 100 prikazano je područje integracije a, koje je omeđeno pravcima a == x = - ! y+ 2

i .b == x = - i y + 4, u kojim dotične ravnine sijeku ravninu XY == z = O, i osiju X.
Prema toj slici:
2
6 -1"),+4 6 -~)'+4
V = ff (6 - x - y) dx dy = f f dy (6 - x - y) dx = f dy 16 x - ~t - Yxl
3
a II -}-+2 O -}-+2
6
= f {-O
4y + 24 - ~ ( : y' - ~6 y + 16) + i yi - 4y -
196
- [ - 2y + 12 - ~ ( ~. - ~ y + 4 ) + ~I - 2y ] } dy =
f (~I
6 6
= - 2y + 6 ) dy = I~: - yi + 6y I= ~
o o
398. Koordinatnim ravninama, ravninama x =4 i y = 4 irotacionim paraboloidom
z = x' + y' + l
[186~].
399. Rotacionim paraboloidom z = Xl + y' i ravninama z = O, a == y = 2 X; b == y = 6- X
ic==y=1.
Prikazavši jednadžbe ravnina a i b u obliku X = ~, odnosno x = 6 - y, dobijemo prema
slici 101 uzevši u obzir da se pravci a i b sijeku u tački S (2,4):
4 6-y 4 6
V = f f l
dy
y
(Xl + yi) dx = f dy I ~ + yi I -:
l
X
z..
2 2
l
=-
3
f[ 4
yI- - -3
(6-y)"+3 y 2 ( 6 - y ) -
8 2
y ·] dy =78-
15
n'
l
x=8
!I
li.ll_--t-Y=Yx
o 1 dx 6 x
Slika 102 a. Slika 102 b.
400. Rotacionim paraboloidom z = x' + yi, koordinatnim ravninama i ravninom x +y = l
[! ].
401. Valjkovitim plohama y = V-X i y = 2 V-X i ravninama z = O i z = 6 - x.
Traži se volumen .tijela, koje je dolje omeđeno ravninama XY == z = O, odozgo ravni-
nom z = 6 - x, koja je prikazana na slici 102 b, a sa strana valjkovitim plohama, koje su
okomite na ravnini X Y, a sijeku je u parabolama y =
kako je to prikazano na slici 102 a.
i y = 2 VX-, i pravcem x = 6, vx
197
6 2 V%" 6
v = JJ (6 - x) dx dy = J (6 - x) dx J dy = f (6 - x)(2 Vx - Vx) dx -=
a O y'%" O
6 6
= J(6 fi - x Vx) dx = 14 x·" - ~x"'1

5 ,
=~
5
V"6.
O 0---
402. Koordinatnim ravninama, ravninom a ai 2 :Je + 3y - 12 = O i valjkovitom plohom

b == z = ~ yi okomitom na ravnini Y Z.
Iz slike 103 se vidi, da se zapravo traži povr§ina S ravnog lika O B e. Projekcija toga
lika na ravninu X Y je !J. B O e', jer se luk e projicira kao pravac e'. Uzevlii taj trokut kao
područje integracije CI, dobijemo:
2
6 -"3%+4 6 2 6
--%+4
S=JJ~ y' dx dy =~ Jdx Jyi dy =!Jdx ly310 3 =: J(- ; + 2)" dx = .!2.

" O O O o
II
Slika 103.
Odredimo joli jednom S i to tako da plohu O B e projiciramo na ravninu X Z. Da do-
··
b IJemo CIJU luka
proJ'ek" .
_ e na tu ravmnu, .
~vrstuno u z = "2 2 x + 4
l y t vrlJ"ednost Y = - T
dobivenu iz a. Imamo e"a x = - 3 V1+ 6. Prema slici računamo:

8 - 3 Yf + 6 8' _ 8
S = JJ dz dx = JJ dz dx = J(- JI1+ 3 6) dz = 1- Vl .~ vzi + 6z ~= 16.

,,' O O O o
198
Riješi sada slični zadatak 403:
403. Valjkovitom plohom z = 9 - y', koordinatnim ravninama i ravninom 3 x + '4 y - 12 = O
(y ~ O).
[45].
404. Valjkovitom plohom z = 4 - x', koordinatnim ravninama i ravninom 2 x +y = 4 (x ~ O).
U slici 104 prikazana je valjkovita ploha A B e == z = 4 - x' i ravnina A e D == x =
= - ~ + 2. Prema toj slici računamo:
= f ( + 2~y3
8 - ~2 - ~) dy = 13 '! .
o
lj
405, Valjkovitom plohom x = 2y2 ravninama ~+~+~= 1 z = O.

4 2 4
Uvrštenje z = O u jednadžbu prve ravnine daje jednadžbu pravca ~ + ~ = 1, u
kojem ta ravnina siječe ravninu X Y, a riješimo li zajedno jednadžbe toga pravca i parabole,
dobijemo njihova sjecišta A (2, l) i B (8, - 2). Vidi sl. 105.
t 4(t -f) t 4(t -f)

V = 4 f f
dy
- 2 2y'
(1 - ; - ~ ) dx = 4 fI
-2
x - ~ x' - ~ xy 12Y~Y =
f(
t
= 4 2 - 2y - 23 y' + y3 + 2Y') dy =
l
16 5 .
-2
199
406. Hiperbolnim paraboloidom z
y = O i r = O.
= xy, valjkovitom plohom y = vx i ravninama x +y = 2,
[ ~ ].
407. Eliptičkim valjkom :2 + ~. = 1 i ravninama z = 12 - 3 x - 4y :: = 1.
[227t].
408. Valjcima x, + yi = R2 i x' + z. = RS.

Slika 106 prikazuje jedan oktant tijela omeđenog zadanim valjcima, kojim je os simetrije
os Z, odnosno os Y. .
R VR'-xi R
V = 8 f f VRZ - X2 dx dy = 8 JV R" - x" d..x f dy = 8 f (RS - Xl) dx = 136 R3.
" o o o
y
x=J
409. Hiperboinim paraboloidom z = x' - y' i ravninama z = O, Y = O i x =- 3.

Uvrštenje z = O u jednadžbu paraboloida daje njegovu projekciju y =±x na ravninu
X Y. Prema slici 107:
3 ·x 3 x 3,
V = f dx f (x' - y2) dy =- fix' y - ;31 dx = : f xa dx ... 27.

O -x O -x o
x,
410. Valjkovitim plohama z = 4 - y' i y =T i ravninom z =- O.
Uvrštenje z = O u z = 4 - yi daje y = 2, pa je područje integracije o" omeđeno tim

pravcem i parabolom x = ± Vl';;, kako je to prikazano u slici 108. .
200
2 y'2; 2
V = ff
o
(4 - yi) dxdy = fo
(4 - yi) dy f f dx
_y'2;
=2
o
(4 - yi) V2 y dy. =
2
= 2 V214 .• .!3 VYi - .!7 VY' I=- 12.!
21 •
o --
Slika 108.
411. Valjkovitim plohama Xl -1- yI = Rl, 11 = ~ i ravninom 11 ",i O (X ~ O).

a
Područje integracije a je desna polovica kružnice xa + yi = Rl. Uz prijelaz na polarne
koordinate (111) dobijemo:
ft
'2 R
V = ff :.
o
dx dy =- !. ff
o'
pl cos' lP P dp dIP =- ~I fft·
COSi lP dIP f
o
p' dp =
-'2
ft
= . VIII,10
prema t1pU d' II Repet1torlJa
... 1 ll'
= al '3 .SUlIP cosI lP 2.
+ '3 SUl lP I Ipil . .
'2
. 5"
R
4 Rl
- 15 al •
ft 0-
-'2
412. Rotacionim paraboloidom 11 == Xl + yi, valjkovitom plohom y = x· i ravninama y ... 1

i 11==0.
[l~S]'
'"...,- val'k
413 • Elipt1UYU.\ Xl
J om. Ia + .....
Zi = 1"l ravmnamay =-x,
b "> O~J.
y = O·1 11 = O CX!so
e a
Da nariiemo područje integracije lJ, odredimo desnu medu tog područja. Uvrltenje II: =O
u jednadžbu valjka daje tu traženu medu x = a, pa prikazani jednadžbu valjka u obliku
201
z = 3... Val - X2 dobijemo prema slici 109:
a
b
-"
f f f
a a a a
V =~ y' a2 - Xl dx dy = ~ y' aS - Xl X dx = - _c!!..1 y'(a> - XI)8 j= ~ .

a ~ 3~ 3
o o o o --
lJ x-a
b
Slika ]09. Slika 110.
414. Valjkovitim plohama y = eX, y = e -x, z= e' - yi i ravninom z = O.

Uvr§tenje z = O u z = e2 - yi daje presječnicu te plohe s ravninom X Y, tj. y = e.
Budući da je traženi volumen a takoder i područje integracije a simetrični s obzirom na os Y
(vidi sl. 110), računamo:
e
Jf f f
l l l
V = 2 dx (e" - yi) dy = 2 1
dx el y - ~81· = 2 dx ( e8 _ ;3 _ eleZ + e: X) =
o r O i" O
1
= 21 ~ el x - el e'" + ! I
e3X = 2(el - 2 ea9+ 1).
O
415. Valjkovitim plohama y = ln x, y = Ini x i ravninama z = O i Y + z = l.

Ravnina z = 1 - y siječe ravninu z = O u pravcu y = ]. Iz slike 111 se vidi, da ćemo naj-
prije integrirati u smjeru osi x, pa prelazimo na inverzne funkcije x = elf i x = eVi"·
Dobijemo:
l .fi l
V = f (1 - y) dy f f dx = (1 - y) ( i · - elf) dy =
O el' O
l 1 l
= f /; J
O
dy -
O
y i ' dy - 1elf 1:+ f O
y elf dy.
202
Prva dva integrala riješimo pomoću supstitucije V:;; = t, a treći parcijalnom integra-
cijom. Imamo:
V = , - 10 Vj;" i"Y + 10 iv - 2 Vy3 eli -:- 6y efi + y eli - 2 eli \1 = 3e + 8.
0---
!J- ln2x
~--------~~~!J=mx
o x
x
416. Plohom z = cos x easy i ravninom x = O, Y = O, z =O x + y =:!!..

2 '
odnosno
Y = ; - x. Prema slici 112:
'It 'It
2 "l-x
V = ff cos x cos y dx dy = f cos x dx f cos y dy =

" o o
.!:. ~ 7t
2 2 -
f f
'It
= cos x dx , sin y ': -: cos' x dx = I~ + s~2 X ,2 = : .

o o o
417. Kružnim valjkom x' + y' = 2 lt i ravninama 2 x - Cz =O 4x - z = O.
Slika 113.
Iz zadatka vidimo da razlika kota z iznosi 4 x - 2 x = 2 x, pa s obzirom na sliku

113 dobijemo prikazavši jednadžbu x· + y' = 2 x u obliku (x - 1)2 + y' = l:
V = 2 ff
a '
x dx dy = prema (111) = 2 ff
o'
p cos cp . P dp dcp
203
n n n
+- - -
f f f f
2 2eos,!, 2 2eos,!, 2
= 2 cos cp dcp p2 dp =2 ct-s cp dcp ·1 ~I I = 136 cos' cp dcp = tip VIII, dio II
n O n O n
-2 -2 -2
n
.
R epetttorlJa oo
= -16 11.
- sm cp cosa cp + -3 cp + -3sm
3 4
. 2 cp = -16 . -6 r. = 2 lt'.
8 16
I
2
3 16 -
n
-2
418. Kružnim valjkom x 2 + y2 = 4 i ravninama z =O i z = x + y + 10.
[40 lt'].
419. Kružnim valjkom XI + y2 = R", paraboloidom Rz = 2 Rl + Xl + yi i ravninom z oo: O.
420. Kružnim valjcima x· + y2 = x, Xl + yi = 2 x, rotacionim paraboloidom z = Xl + yi

ravninama y = x, y = - x i z = O.
l-------- 8
!J=-X
Slika 114.
Računamo prema slici 114 uzevši u obzir simetričnost zadanog tijela i područja a:
V = 2 ff G
(x· + yi) dx dJ! = prema (111) = 2 ff ~
(p. cos· cp + p" sinI cp) p dp dcp ""
!!. Jr
'4
f dcp f p' dp = ~ J(16 cos' cp -
4 2 COl !p
=2 cos' cp) d cp "" prema tipu VIII =

O COl,!, O
Jr
'4
=1511
2
3
4
3
- -smcp'cos'cp+-cp+-sm2cp
o
- ( 3"
=15 -+1 )
8 16
o I 8 8 .
O
204
421. Kružnim valjcima x2 + yi = 2 x.x' + yi = 2y i ravninama z = x + 2y i z = O.
x
Slika 11S.
Iz ·slike 115 slijedi: O A = Pl = 2 sin ljI. O B - PI = 2 cos ljI pa dobijemo uzevši u

obzir da se valjci sijeku u ravnini y = x:
II = JJ +
o'
(x 2y) dx dy = JJ
.,;
(Pl cos ljI + 2 Pl sin <p) Pl dpI d<p +
-+- JJ (Pa COS ljI + 2 PI sin ljI) PI dp. dl'

o;
n n
7 2~~ T 2~~
= f d9 1 ~~ cos
o
<p + ~ p~ sin ljI l
o
+ J
n
dljl I ~: cos <p + ~ P: sin <p l
O
=
"4
~ n
4 2
= ~ [I (cos <p sina ljI + 2 sin' ljI) dljl + I (cos' ljI + 2 sin , COSi ljI) dljl ]:00 ..
O n
"4
ft
"4
= 8- [ISin'ljI 1. 3
----sm1ljlcosljl+-ljI- 3Sin2'j +
3 4 2· 4 8
O
+ I I .
.
3 3.
-sm9cos',+-cp+-sm2,-
4 8 16
2 cos' ljI
4
2
... -3 ( -n - 1 )
2 2 .
I]
II:
"4
205
422. Izračunaj volumen piramide kojoj su vrhovi A (1, O, O), B (l, l, O) i C (O, O, l).
z
f C(o,O,fJ
/1 Y
l'
/
l'
l'
/
'h=-'=-:-----"""'8(f,f,Q)
)(
Slika 116.
Prema slici 116 izračunajmo jednadžbu ravnine A B C. S obzirom na (Sl) imamo~
x y z l
x-l y II
1 O O 1
= O ili prema § 1,S O 1 O =0
1 l O l
-l O l
O O l 1
a odatle je II = - X + l.
-1 x
V = f
o
(l - x) dx f o
dy = !.
b. RAVNI LIKOVI
1. Povriina ravnih likova
Formule
s = ff
S
dxdy (121) s= ff S
p dpdcp (122)
s= ff
S
abudud'll. (113)
206
Zadaci
U zadacima 423 - 434 uklj. odredi povr§ine zadanih likova.
~23. Lik je omeđen pravcima y = X, Y = Sx y = l. (Sl. 117).
yI
Y
b
424. Lik ie omeđen parabolom yI = ba X i pravcem y =.!!..X (Sl. 118).

a a
Rije§imo li zajedno zadane jednadžbt parabole pravca, dobit ćemo Xl ~ Oi X. = a

pa prema slici imamo:
ll!!.."
a fa a
S= JJ dx dy = J J = J(y ~J X- ! X)
dx dy dx =
S O~" O
a
a
=1 V-aJ
~·.3.v;a-~· xI·I=~ab-..!..ab =ab.
a 2 3 2 6 .
O -
207
42S. Lik je omeđen parabolama yi = 10 x + 2S i yI = - 6 x + 9.
Napisavlii jednadžbe parabola u obliku y2 = 10 (x
+ ~) i yI =- - 6'( opažamlJ x- : ).
S l• x. = "2
da su Xl ==: - 2" 3 apsclse
. nJI ....L vrh ova, a ZBJ'edDI·ČIto rleaavanJe
··hovu. x "hOVI'h'ed
• DJI J -
nadžbi daje koordinate njihova sjecilita (- 1. ± y' 15). Vidi sl. 119.
::I" 3
viš -"6+"2 Viš'
S= JJ dxdy = f dy. f dx = J(-"6+2"-10+2,S)
y2 3 y'
dy=-
S -Viš r_.!
10 2
-Vi6
Viš V15
= f (~ l~y2 + 4)
-Viš
dy = 41- :~ + YI
-VIS -
= 136 V15.
!I
-; f )(
426. Lik je omed~ kružnicama ,xl + y' = 2 x .i x, + y~ = 4 x ~ i pravcima y = x i y = O

(Sl. 120).
Napisavlii jednadžbe kružnica u obliku (x - 1)1 + y' = 1 i (x - 2)1 + y2 = 4, iz
kojih sada vidimo koordinate sredilita i polumjere. riliemo sl. 120 pa prelazimo na polarne
koordinate. Iz slike slijedi: Pl = 2 cos tp a P. = 4 cos tp.
~ ~ 'TC
S ~ ff ,dpdo - f~o {~; ~ ~ {I"I:~: ~ ~ f;,,"".• -.",,' ,)dp

S' O 2cosq> o o
'TC
4
== 61 i + Sini tp I=
O
3 (~+ -4-).
208
427. Lik je omeđen krivuljom
Prelazimo na eliptičke koordinate (113):

x = aucosfl; y=businfl; dx dy = a b u du dv
pa uvrštenje u jednad~bu krivulje daje:
(Ul COSI fl + Ul sini fI)1 = ~

Cl
a b Ul cos fl sin fl
a odatle je
u· =.;. e
absinflcosfI
pa je
u= ±~Vabsinflcosfl.
e
n:
2 e'\ v· .
abSIDtJcOStJ
~
2
!!..
2
S = 2ab II dv u du = 2 a b f; :. sin v cos v dv = a:~. I sin fl • cos fl dv =

o o o O
'"
"2
_ al bIl sin'
- 7 -2 =TC2'
fl I a' b'
0--
428. Lik je omeđen pravcima x = O, Y = Oi x +y = 1.
[ ~ ].
429. Lik je omeđen parabolama y= Vx y = 2 Vx i pravcem x = 4 (y ~ O).
[136 ].
430. Lik je omeđen parabolom y = Xl + 4 x i pravcem Y =:' 3 x + 2.
[ ~ ].
431. Lik je omeđen pravcima x = O, Y = O, x = 2 i krivuljom y = eS.
[e' - 1].
432. Lik je omeđen pravcima x = O, Y = 1 i y = 3 i hiperbolom y = -1 .

x
[ln 3].
433. 'Lik je omeđen pravcima y =Oi y = x i krumicom Xl + yi - i x = O.
434. Lik je omeđen Bernoullijevom lemniskatom

(x' + yl)1 = 2 al (x' - y').
[2 al].
, B. Apsen: Riješeni zadaci iz Više matematike

14 209
2. M .. a n e h o m o g e n i h r a v n i h l i k o v a
Formula
m = ff fL (x,y) dx dy. (123 b)

S
Tu je fL (x, y) površinska gustoća lika,
S površina ravno~ lika.
Zadaci
435. Odredi masu kvadratične pločice stranica 2 a, ako je gustoća materijala ploče razmjerna s
kvadratom udaljenosti od sjecišta dijagonala, a" u vrhovima kvadrata jednaka jedinici.
Prema slici 121 i zadatku:
gustoćafL = c·/ 2 = C (Xl + y'), gdje je e faktor razmjernosti. Kako je za x = y = a fL = 1.
dobijemo
1 =c' 2a', pa je e = 2~" dok je ll· = 2~'(x' +y').

Prema (123 b):
a a
m= _1
2al
ff(X2+yl)dXdy=_1 fdXlx, y
2a"
+ysla=~f(ax"+
3 2a"
aS)dx=
3
S -a -a_a
a
= ~ Ia x3 + a3 x
a' 3 3
II
= ~ a2
3
-a
Y.
II
a
.S
x x
a
436. Odredi masu plosnatog prstena koji je omeđen s dvije koncentrične kružnice polumjera R i r
(r < R), ako je gustoća materijala obratno razmjerna s udaljenošću od središta kružnice, a na
nutarnjoj kružnici jednaka je jedinici.
210
Prema slici 122 i zadatk-u: !L = ~ = ./ e ,gdje je e faktor razmjernosti, a za 1= r
... e . y~+~ r
e = 1, pa je 1 = - , te je e = r. dok je gustoća !L == .1 •
r. . y~+~
Prema (123 b):
III = r JJ Vdx+ x"

dy -
y.
= prelazimo na poiame koordinate =
,
r JJ V p dp dtp .
p. cos· tp + p·sm2 tp
S S
f
2" R
= r J dtp dp = 2 1t r CR - T).
O r
437. Odredi masu okrugle ploče polumjera R, ako je gustoća razmjerna s udaljenošću od srediAta,
a jednaka je 8 na kraju ploče. .
Slika 123.
438. Na liku koji je omeđen elipsom s poluosima a i b masa je raspodjeljena tako, da je njena
gustoća razmjerna s udaljenošću od velike osi, pri čemu je jednaka y u udaljenosti jednakoj
jedinici od te osi. Odredi masu lika.
Prema slici 123 i zadatku:
!L = e . y, a za y = l 'l( =e pa· je !L = Yy.
'; =. y Jf y dx dy = prelazimo na eliptič1ie koordinate = y ff a u sin v . a b u du dv =

S S
2 2
= yal b
rc
J f
O
sin v dv
o
1
Ul dU= ralb 1- cesti rr;a

o·
(=
O
~ ralb;
211
3. S t a t i Č k i m o m e n t i koordinate težišta ravnih likova
Formule za (.1.=1
U pravokutnim koordinatama
Mz = ff S
ydxdy; My = ff
S
xdxdy (124)
JJ
S
xdx dy JJ S
ydxdy
(125)
II
S
dxdy JI S
dxdy
' \U polarnim koordinatama
~M IJ p2 cos t;l dp d,? JJ p2 sin t;l dp dq>

y S S (125 a)
xt = S --:I=-I=-p-d-p-d-9-
S
JJ S
p dp dq>
Zadaci
U zadacima 439 do 441 uklj. izračunaj statičke momente zadanih homogenih ravnih
likova «(.I. = l).
fl
d!J
"dK
f'
S I
I!J
I
O )( f' x
Slika 124.
439. Polukruga s· obzirom na dijametar (sl. 124).

Prema (124):
M", = ff S
y dxdy = uz priielaz na polarne koordinate = ff S
p sin q> p dp dq> =
f
n 'r n r
= fO
sin cp dcp
O
pt dp = \- cos q> 1·\
O
~a I = ~ ,.a.
0--
21Z
440. Kruga s obzirom na tangentu (sl. 125).
Uzevši za tangentu os' Y, dobijemo prema (125 a):
~ ~
2" 2r cos ~ T
My = ff
S
p cos cp . p dp dcp = f cos cp dcp
~
f O
p2 dp = ~ r' f cos' cp dq>
~
= vidi tip VIII,
-2 -2
~
'2
dio II Repetitorija = : r'l ! sin lP cos 3 lP + ~ lP + 136 sin 2 cp I =
~
'lt' r3.
-2

441. Pravokutnika sa stranicama a i b s obzirom na stranicu a.
[a: 2
].
442. Pločica ima oblik pravokutnog trokuta s katetama O B = a i O A = b,· pri čemu je njena
gustoća u bilo kojoj tački jednaka udaljenosti tačke od katete O A. Odredi statičke momente
ploče s obzirom na katete O A i O B.
Prema slici 126:
[J.=Y; AB""~+~=1 '1'I
I y = - a + a.
bX
b a
Prema (124):
a a
b -b'x+a b -b'x+a
Mx = ff S
y . y dx dy = f f O
dx
O
y2 dy = f O
dx I~31 =
O
= ~3 fb( _ a'ba X3 + 3a
bZ
3
X2 _ 3 a3 x
b
~a 3 ) dx =
="3 I-
. l a3
4 b3 X· + a3
bZ X3 -
3 a3
- x' +
, ., a 2 b2
Izračunaj na isti način My, dobit ces My = 24 .
213
U zadacima 443 do 446 uklj. izračunaj težišta zadanih ravnih likova (fL = l).
443. Lika O ln A n O koji je prikazan u slici 127.
o x
Slika 127.
Prema toj slici i formuli (125) dobijemo:

2
OA==y=n x
lt
"2 sinx lt
ff xdxdy
f f xdx dy
"2
J (sin x - ! x) xdx
o 2
-x
X =
S ----- lt o
~
ff dxdy
~
2 sin x "2
lt
S
f f dx dy f (Sin x- ~-x) dx
O 2
-x
o
lt
lt
I - X cos x + sin x -
2X312
37t 7t'!
1--
o 12
lt
"2
2
l-cosx-: 1
O
Na isti način izračunaj Y"~ Dobit ćeš

7t'
Yt=6(4-7t')
444. Lika koji je omeđen krivuljom y = ± x J!1- x· (x;;;;; O).

Prema slici 128: y t = O, a prema formuli (125):
1 +xVl-x' l
2 f f xdx dy fXIVI-Xldx
x = O O o integral u brojniku riješi kao posebni
~ 1 +xVl-x' l
2 f f dx dy f x J!I-X 1 dx
O O O
214
slučaj b) tipa III, dio II Repetitorija, a integral u nazivniku uz supstituciju I - X2 = 1=
I( ~3 _ ; ) I' l _ X2 + !arc sin x /1

o Jn
---------------------I------~ 16'
- ~ IV (l - X~)31
O
445. Lika koji je omeđen kardioidom T = a (l + cos cp).

Prema slici 129 i formuli (125 a):
2n: a(1+cosq»
II pl cos t;> dp d9 I cos cp dcp I pl dp

S o O
YI = O; XI = -=--I-I-p-dP-d-CP-- 2n: a(1 + cosq»
s I f dcp p dp
O O
2n: 2n:
aBI
"3 cos cp (l + cos cp)8 dcp
. 2
Io (cos cp + J COSi cp + J cosB cp + cos' cp) ""
o = "3 a ~-----2=-n:---------------------
2n:
alI (l + cos cp)" dt;>
-2 I (l + 2 cos cp + cos" lP) dcp
o o
riješimo li te integrale prema tipu VIII. dio II Repetitorija. dobit ćemo = ~ a.
446. Lika omeđenog parabolama

y'=4x+4 y2= -2x+4.
[Vrhovi sU: parabola (- l,O)i (2.0). a sijeku se u tačkama (0.2) i (O. - 2); YI = O; XI = ;] .
215
4, M o m e n t i tr o m o s t i r a v n i h li k o v a
Formule za [J.=l
I U pravokutnim koordinatama
I", = JI
S
y' dx dy III =: II
S
x' dx dy IZli = II
S
x y dx dy (126)
I JJ = lo = II S
(x' + y2) dx dy = I", + I".
II U polarnim koordinatama
I", = fI
S
p3 sin" !p dp dIP ly = II
S
p3 cos" !p dp dql
1"'11 == IIS
pa sin !p cos ql dp dIP· (128)
I JJ = lo = II S
p3 dp dIP· (129)
Zadaci
447. Odredi moment tromosti pravokutnika O A e B kojemu su stranice O A = a i O B = b

s obzirom na vrh O i stranice O A i O B, ako je gustoća razmjerna s udaljenošću od stranice
O B Ck = faktor razmjernosti). -
!I
8 e
s
A
o x a· x
Slika 130.
Prema (127 a) i slici 130:
a a
II I I I
b b
lo = k x (x' + y") dx dy = k dy (xa + X yi) dx =! k dy I~ + y" ;2 i

S O O O O
= k I(a' +
O
b
4
a" yi) dy
2 -
= a2 k
2
Ia" 2
y + y31
3
b
= ~b k
O
12
-------------
(3 a B + 2 bl).
216
Prema (126):
f J
a b a b
l
a
= l
x
= k JJ X yZ dx dy = k X dx y2 dy = k; x
I
2
2 i l 3
I
I . yB = a"·b
I -6-'
Bk
S O O O O
Izračunaj na isti način lo = ly' Dobit ćeš a': k .
448. Odredi moment tromosti kvadrata stranice a s obzirom na je4ian njegov vrh, ako je gustoć~
razmjerna s y (k je faktor razmjernosti). .
U zadacima 449 do 456 uklj. izračunaj momente tromosti zadanih homogenih likova
(p. = l).
449. Istokračnog trokuta baze a i visine h s obzirom na vrh.
!I
B..--~,---+_~_...;
o x
Slika 131.
Prema slici 131:

h 2h 211
OA =y = kx; k = tg IX = -;;- = a' pa je y =a x, odn.
2
Slično:
a
OB == X = - 2ii Y '
Prema (127 a):
Ir
I al I h
= 2 I"3 Sh3 . '4 + 2 h 4' = 4s (al + 12 h').
y' a y' a
217
·450. Kruga polwnjera R s obzirom na tangentu.
Prema slici 132 i (126):
I, ~ff fJ s
ZS dx dy. =
S
(R - X)I dx dy = uz prijelaz na polarne koordinate =
2n R
= ff ~)' d~ f f
s
(R - P cos
.
~+p dp =
o
df
o
(R2p - 2 R pl cos ps cos· lP) dp =
f d~ l ~ ~ ~ + E ~ I f (..!. - ~ ~ + .!:.
2n: 2n: .
,= RS
23
- R p. cos
4 COSi = R' 23
cos
4 COSi ~) d~'. =
o o o
2n:
= R41 i - ; sin ~ + ! (t + sin: lP) I ! =.

0--
1t R'.
Y f
Ox x
Slika 132.
451. Segmenta parabole prema slici 133 s obzirom na vrh parabale.
Izvedimo jednadžbu parabole: tačka A (h, ;) leži na paraboli. Uvrštenje u y2 = 2 Px

daje:
aVx
y=±2Vh·
Prema (127 a):
218
452. Kruga polumjera r s obzirom na tačku kružnice.
Prema formuli (129) i slici 125 navedenoj uz zadatak 440 dobijemo:
n n
2" 2rco8q> 2"
10= JJ p3 dp dop =Jdopl :'1 = ! !16r'cos' op dC? = tipVIII,dioII Repetitori;a=
S n O n
-~ -2"
n
2"
= 4 r' 1 ! sin tp COSi op + .! op + 136 sin 2 op I ~ 4 r' (! ; +! ;) = ; TC rt.
n
-2"
lj
A
dx
~dY a
'2
l // I
// IY
// S I
O h x
Q
2
Slika 133.
453. Segmenta parabole yI = a x što ga odsjeca pravac x = a s obzirom na pravac~ = - a.
454. Trokuta omeđenog pravcima x +y = 2, x =2 y = 2 s obzirom na os X.

[41·
455. Lika omeđenog parabolom y = x' i pravcem y = x +2 s obzirom na os Y.
[~~] .
456. Lika omeđenog kardioidom r = a (1 + cos q» s obzirom na pol.
[ lo = ~~ 7t a' ] .
219
c. PLOHE
l. Komplanacija (određivanje površine) ploha
Formule
Tražena površina S plohe projicira se na ravninu:
XY: S = ff ~d~ ff Vl +
a
=
a
p2 + q' dx dy. (131)
iJz iJz
P = ox; q = iJy
YZ: (131 a)
XZ: (131 b)
a, a,
Kako se yodi iz navedenih formula, pri računanju površine S zadane plohe možemo tu
plohu projicirati na bilo koju koordinatnu ravninu, ukoliko je ta projekcija dvodimenzionalni
lik površine CJ. U svim tim slučajevima dobijemo za traženu površinu S plohe istu vrijednost
Zadaci
457. Odredi površinu onog dijela ravnine 6 x + 3 y + 2 z :- 12 = O koji se nalazi u prvom

oktantu projicirajući zadani dio ravnine 1) na ravninu XY; 2) na ravninu Y Z i 3) na ravninu
X Z. (Sl. 134).
ad 1) Kako je z = 6 - 3x - ; y, računamo prema (131):
(Jz
P = iJx = - 3;
pa je
2 4-2x
S= ffv~+: dXdy=~ ff
" "o
dxdy = ~ f f dx
o
dy,
jer je za z =O Y = 4 - 2x
f
2
S = 2 dx (4 - 2 x) = 2, 4 x - x2 ,2 = 14.
2 2 o -
o
Izračunaj sada 2) i 3) pr,ema (131 a), odn. (131 b). Rezultat mora biti isti!
220
458. Izračunaj površinu onog dijela plohe Z2 = 2 x y koji se nalazi iznad pravokutnika u ravnini
z = O omeđenog pravcima .x = O, Y O, = x = 3 i y = 6 (sl. 135).
Parcijalne derivacije računamo iz implicitne funkcije z~ - 2 ~y = O prema formuli (92):
az - 2y y az - 2x x
P = - q=-=---=-.
ox = - --- = -;
2z z ay 2z z
J J,.,l
3 6
dxdy = dx
x' + ;v' + z· dy,
a O O
a kako je z = JI 2 xy, dobijemo:
3 6 3 6
S = J J~-ti J f (Vt + Vf'x)

dx dy = dx y dy =
O O O O
=
3
J,. Il '2x ' I,;- + V2x . 3 r--\I

dx
j'
2 y
l 2
~ y3
6
=
\!- 2 ./-
tI2' T V x' +3 2 l
Vl ,- --I
V 6' . 2 I x =
3
o o o
459. Odredi površinu onog dijela plašta kružnog sto§ca x· + y2 = z', koji leži iznad ravnine
X }' a odsjeca ga
l) ravnina z = ~'12 ( ~ + I)
2) valjkovita ploha z' = 2 P y.
221
ad l) Odredimo projekciju zadanog dijela plašta sto~ na ravninu X Y, tj. područje
integracije o. U tu svrhu uvrstimo z = Vl (~ + J ) U Xl + yi = 182 :
x' + yl =:2(X
,4
1
+X+l)'2
,
i uredimo:
Xa - 4X + 2yl = 4
ili
(X - 2)1 + 2y· = 8 I : 8
(x - 2)1 + yi = l) o je elipsa s poluosima a = 2 V2
,8 4 i b = 2, dok je središte u (2, O).
Računamo prema (131), a s obzirom na Zi = x' + y2 dobijemo

018 Y
oy =-z
S. = JJ IIr 1 + z. + yi dx dy = Jfllr
Xl
Zi
Zi + Zi
Xl + y2
dx dy =
o o
= uz uvrštenje X· + y" = 18 2 = JJ z ~2 dxdy = vl fJdxdy = v'l . o =
o o
= Vl . površina elipse = Vl .. 2 Vl . 2 = 8 ir. 7t
ad 2) Riješi na slični način. Rezultat je 2 Vl 7t pl.
U zadacima 460 do 466 uklj. izračunaj površine dijelova zadanih ploha.
460. Dijela plohe yI + z' = x·, koji leži unutar valjka Xl + yi = Rl.
Usporedimo li jednadžbu zadane plohe y. + ZI = Xl S jednadžbom plohe koja nastaje
rotacijom oko osi X krivulje y = f(x) [formula (90), dio II Repetitorija] yi + 181 = [f(X)]',
vidjet ćemo da je f(x) = x, tj. zadana ploha predočuje plašt kružnog stošca nastalog rota-
cijom oko osi X pravca z = X ili y = x. Odredimo projekciju na ravnin.u Y Z zadanog
dijela plašta stošca, tj. područje integracije o:
Iz x· + yI = Rl slijedi da je Xl = Rl - yi, pa uvrštenje u yi + Zi = x· daje:
2yl + Zi = R'I,:R2
yi ZI
Rl ,+ Rl = l,
"2
. elipsa
a to Je s pol ·
uosuna R Vl
a = -2-' . b = ,R • Kak'
1 o Je X = 1~+..lI
r y- -r- T, ,_L._A_
_..........0 pre-
ma (131 a): .
ox 2y y ox z
oy = 2 Vyi + Zi = -;: ,analogno j)z = x'
222
pa je
a a o
= V-2· (J = V-
2· površina elipse = V-2· a b 7t" = V-2· -
R (2
- . R 7t" = 7t" Rl,
2 -
odnosno 2 7t" R2, ako uzmemo u obzir plašt stošca za x < o.
461. Dijela plohe y2 + Z2 = Xl isječenog valjkovitom plohom x' - y' = a2 i ravninama y = b
i y = - b. '
Da dobijemo područje integracije (J, projiciramo presječnicu zadanih ploha na ravninu,
YZ. '
a
"6"
-b O b fl
-,a
Slika 136.
Iz x· - y' = a 2 slijedi X2 = a' + y', a uvrštenje u y' + Z2 = x' daje z = ± a. Slika.

136 predočuje područje (J.
Kako je x = Vy2 + Zi, dobijemo

ox y OX z
oy =-X OZ x
Uzevši u obzir oba plašta stošca, raČWlamo
S= 2 ffV
a
L+ ~: + :: dy dz = 2 ff JP;"
a
dy dz = (jer je y. + Z2 = X2) :=
'
= 2 Vl . (J = prema slici = 2 Vl . 4 a b = 8 ~'l a b.
462. Dijela valjkovite plohe Z2 = 4 X isječenog valjkovitom plohom yi = 4 X i .ravninom x = 1.,

Područje integracije (J čini u ravnini X Y parabola y. = 4 x presječena pravcem x = 1.
Nariši (J pa prema (131) dobit ćeš
S = 136 ((8 - 1).
463. Dijela plohe z"'; xy isječenog valjkom Xl + y. = R".
[ 237t" { V(l + RI)8 - 1)] .
223,
464. Dijela plohe rotacionog paraboloida x! + y. = 2z isječenog valjkom X2 + y' = l
465. Dijela kugline plohe x, + yI + z' = a" isječenog valjkom X2 + y2 = R2 (R < a). Sl. 137.
iJz x iJz y
iJx z iJy= --Z
Ss r
=ff I/ 1+ zx ·.+ y2
z. dx dy = ffl/Z2+X2+y2
z dx dy =
a a
7t
2" R
= f f P dp
a. dljl -V:-'-a2---'-p-'
o O
R
= - a; Illa. _PB I = - a2 (Vas-R2 - a)
'Tt = 'Tt
2a (a - Va -Roj.
2
S = 4 'Tt a (a - Va.--=Rlj.
!J
466. Dijelakugline plohe x' + y' + z = a2, isječenog valjkom x· + y2 = ax.

U Vivianijevom zadatku, koji je riješen u § 5 tačke 3. dijela III Repetitorija u'/: slike
116 i 117, odredili- smo kasnije površinu onog dijela valjka, koji se nalazi u nutrini kugle
(vidi str. 267), a sada se traži površina kugline plohe u nutrini valjka.
224
U zevsI
v'
u o b'
zlr d a Je az = -
. ax zx .I ay
az = - zy racunamo prema gore navedenun
v ' sl'k
I ama:
S4 = JIv 1 + x: + Y:dxdy
z z
= II~dXdY = aII
z Va 2 -
dxdy
x. _ y'
=
" " "
~ 7t
2 a COS 'p 2
= aJJ V~~ aj I V a2 - p2
= drp p dp
a 2 - p'
= aI drp 1- v-a
2c --------:-
p2 tO
cos 'p
,,' o O O
2 2
= - a J drp(Va 2 ~a 2 cos' rp - a) ~ a' f (1 --Vl - cos' rp) drp =

o o
7r
"2
= a 2 J (1 - sin rp) drp = a 2 ( ; -,1).
o
467. Izračunaj onaj dio površine Zemlje, koju smatraj da je sferna s R = 6400 km, što ga omeđuju
meridijani Al = 30° i ).. = 60° i paralele rp, = 45° i rp. = 60°.
az x az y
Kako je jednadžba sfere x' -+ y2 + z, = R2 pa su -
ax z ay z
dok su
polumjeri paralela
RV}
r ..o = rl = R cos 45° -2- rao' = r. = R cos 60 = 0
~
dobijemo prema sl. 138:
s= IJ V + x:z + y:z 1 dx dy =R fI. VR" -- x' - dx dy

yi
=R II VR" - p dp dcp
pl
o' o ci
7t R V"2
V"2
f
3 2 R
=R drp JV. P dp
R' - p2
= - R ~ ~ - ~) 1 VR"
\ 3 6
- p" t!. .=
7t R 2
"6 "2
- R . 1t .( II
6' r
RZ -
R2
'2 - I/-~)
rRZ - 4' = -
1t (V-
R' 12 2-
V-j
3 ='= 3,42 . 108 kml.
468. Osi dvaju jednakih valjaka polumjera baza R sijeku se pod pravim kutom. Odredi onu
površinu jednog valjka koja leži u drugom valjku.
15 B. Apsen: Riješeni zadaci iz Više matematlke 225

Neka jedan valjak ima za os simetrije o~ Z, a drugi os Y, pa njihove jednadžbe glase:
Xl+ yi = Rl i Xl + .1 _
RZ, vidi sl. 139. Računamo prema drugoj jednadžbi:
az _ o
i}y-'
pa je
R
" R
! = RIIv dx dy
Rl - x,
= RI dcp I V P dp
Rl - p' cos" 'p
= (uz supstituciju RI-
" o o
" R"
- p' cos' 'p = t) = - p' cos cp 1= - RI~(VRZ
RI dcp \ - VRI cos' cos'
- Rl cos'
'p cp
cp - R) =
O o o
= R2 I "
l - sin cp d
cos' 'p 'p
= R' I" "I.Sin
d'P -
cos' cp
'p dcp = R21 t
cos' cp g cp
__ 1_," = 2 R2.
cos tp
o o O O
s= SR'.
x x
!I
469. Izračunaj potpunu površinu tijela koje je omeđeno sferom XI + y' + z· = 3 al irotacionim
paraboloidom x, + y' = 2 a z (z ~ O). Slika 140. .
Da odredimo polumjer kružnice u kojoj paraboloid siječe sferu, a ta kružnica omeđuje
područje integracije a, uvrstimo x 2 + yi = 2 a z u jednadžbu sfere. Dobijemo:
z· + 2 a "tl - 3 a" = O pa je Zi = a Zz =- 3a.

Uzmimo z = a, jer je prema zadatku z;?; o. Uvrštenje z = a u jednadžbu sfere daje
traženu jednadžbu kružnice x' + y' = 2 a\ kojoj je r = a Vl, dok je za sferu R = a fi
Prema slici:
226
za sferu
~z y
....:- == --j
dy z
za paraboloid:
S =
4" JJII
f 1 + Xl
Zi yi
+ Z. dx dy + JJII fl + XI
al + yi
al dx dy =
~ .!!..
2 .. Vl 2
= a Vl 'J JV
dcp p dp
3 al _ pl
+ .!..
a
f dcp Val + pl P dp =
O O O
_ .. Vl .. Vl
= _ anf 31 V3~1 - pil ; + 2 aI; V 1t
(al + pl)1 I
O O
a 1t V3 4
2 (a -.ar.1-3)+6a(
1t.r.;
3al l' 3~al)=3nal.
16
S = Tn a'.
Slika 141a. Slika 141 b
470. Odredi povdinu onog dijela oplolja valjka Xl + yi = Rl (z ~ O) koji se nalazi izmedu
ravnina z = m x i z = n x (m > ;, > O).
Kako se vidi iz, slika 141 a i b, obje ravnine sijeku plait valjka u poluelipsama (z !6; O),
koje sc projiciraju na ravninu Y Z takoder kao poluelipse. Da odredimo njihove jednad!be,
a dakle i područje integracije a, uvrstimo x = ~, odnosno x "" ~ u XI + yi = Rl.
m n
Dobijemo:
ZS y2 ZI
-ml + y2 = Rl 1'11' R' + f112R" =
l
,
pa je al = R;
Analogno:
y2 Z2
Rl + nl Rt. = l, pa je az = R; ba ~ n R.
Kako je prema
ox y ox = 0,
~= -X- dok je oz
prema (131 a) dobijemo:
Y (ay )2
1+
OX
- +
( -ax )2 =
oz
y--YO _.y'Xl +
1+-=
x· x
yi
=
JI R~ _
R
y2
R mVR'-y~ R
S = R JJ JI Rl-yI
dy dz . = RJ JI Rt-yi
dy f dz = R J (m - n) dy = 2 (m - n) R'.
" - R nVR'-y' -R
471. Kugla polumjera a presječena je il dva kružna valjka kojim su promjeri baza jednaki polu-
mjeru kugle i koji se međusobno dodiruju uzduž jednog promjera kugle (sl. 142). Odredi
volumen j površinu preostalog dijela kugle.
yi
Slika 142.
UzeV§i u obzir da je jednadžba kugline plohe z = JI a~ - xi . . ,. y', izračunajmo volumen

Vl obaju valjaka.
Vi = 8 J J JI al - x~ - y. dx dy = 8 J J Va! - pC P dp dIP =
" ~
228
n n
"2 dcos~ 2"
J JJIa' -
~ .. a cos cp
= 8 dIP p2 P dp = 8 J dIP! - ! JI (a' - p2)31 =
o o o o
n n
"2 2"
= ~ JI-Jl(as-atcos 2 1»3+a31
O
acos,!,
O
=: a 3 J(-Sin3tp +l)dlP
O
=
n
2"
= -8 a3 1 + -l .
3
smO lP cos 1> + -2 cos lP + 1> = -8 a"
3 3
I 3
-
(TC
2
- - 2)
3
.
o
Traženi volumen
4 4 16 16
V = V kugle - Vl = 3 .7t a3 - "3 TC a3 + 9 a3 = 9 a3•
Sada odredimo površinu SIonog dijela kugline plohe, koji su isjekli valjci. Prema
imamo:
az x az y a
ax= -;; ay= -;; pa je JI l + p2 + q'
JI a 2 - x' _ y2
n
"2
J f JI
aCOB,!,
Sl = 8 JJ 'JI
o
a
a' - x' - y2
dx dy = 8a
o
dIP
o
- - pdp
-=:..
a' ~ p'
=
n n
"2
f (- JI
2" acos,!,
= 8a J 1- JI dIP a' - p'l = 8a aZ - a' cos' 1> + a) dIP =

o· o o
n
2"
= 8 a' f (- sin lP + l) dIP = 8 a' ( ; - 1 ) .

O
S = Skugle - Sl = 4 TC a2 - 4 TC a2 + 8 a' = 8 a'.
412. Izračunaj površinu onog dijela valjka x' + y' = 2 a x koji se nalazi između ravnine XY i
kružnog stošca x' + y' = Z2.
Zadani stožac nastao je rotacijom pravca z = x oko osi z (vidi sl. 143), dok jednadžbu
valjka možemo prikazati u obliku (x - a)' + y2 = a 2 (slika l).
Kako se plašt valjka projicira na ravninu X Y kao kružnica, koja kao jednodimenzionalni
lik ne može biti područjem integracije a, projicirat ćemo dio valjka koji se nalazi između
ravnine X Y i stošca na ravninu X Z.
229
Iz XI + yi = Zi i Xl + yi = 2 a x slijedi Zi = 2 a x, tj. projekcije zadanih ploha
sijeku se u paraboli (v. sl. 143).
dx a Za x
Slib 143.
Iz XI + yi - 2 a x = O slijedi prema (131 b) uzevii u obzir da je ~ = _. 2 x;: 2 a =

a-x . . i J y . x y
V2ax-xl ' dok Je -iJz = O. Kako Je
III + (iJy)B + (iJy )2 = ./1 + (a - X)I '= ~a=====
f iJx iJz f 2a,x - Xl V2ax - xl'
računamo:
2a V2aJe· 2a
~ = aff V2:X"-- Xl = af V2a: _ x t ' f dz = a f V-2-::a2=-~-x-dx =

" O O O
2a
=a V2af dx =-2aV2aIV2a-xI 2a=4a l•

V2a-x· o
O
x' yI
473. Izraču,naj
povriinu dijela sfere x' + yi + Zi = a' isječenog plohom at + bi = l.
Računamo prema jednadžbi sfere:
iJz
-=--x. iJz= - -
y . ./
paJe y 1 +11 +
I t f=· a
iJx z 1 -
iJY z Val-x'-yi
.
Kako BU obje plohe, tj. sfera i e1iptički. valjak simetrične s obzirom na OS Z, računat
tema : ' tj. povrIinu OnQg dijela sfere, koji se nalazi u prvom oktantu:
a
!..I/a'-r
a
! - aIf Val ~::-

"
yi =a f
O
dx f Val
O
_d:1_ yi =
230
!'Va'-r
J.
a
= aJadx \ are sin y ,a =a b

a·
I . b
are sIn - d x = a are sIn - .
a
Va' - x'
o o o
S=8a2aresin~.
a
2. Težišta- momenti tromosti homogenih ploha
Formule
Kako je za homogene plohe gustoće (J. = l masa m plohe jednaka njenoj povriini S,
l) formule (134) za koordinate težišta homogenih ploha primaju oblik:
Ml/oZ
f f x (y, z) Vl + (:;
a
r r + (:: dy dz
~f;;-;;f:-:V=1- 1-=,=(:y=x +=(=::=r:--,dY-d-Z- (134 a)

xt = - S - = )::;::::2
M zo •
ff y ex, z) Vl + (~) + (~) 2 2 dx dz
If V +(:~r+ (:~r
a.
(134 b)
t
Y = -S- = l dx dz
a.
ff zex,y) Vl + (~)\ (~r dx dy

M zolI a,
,Zt = -S- = ff V1+ (::r+ (:;r dx dy

(134 e)
a,
2) formule (138) za momente tromosti homogenih ploha primaju oblik:
Iz = Jf
a,
(yi + Vl +(:;r+ (::r dY dz
ZI) (138 a)
l" = Jf
a,
(x' + V1+(ix r +(~ r dx dz
Zi) (138 b)
Iz = ff (x' +y') Vl +(~) +(:;) 2 t dx dy (138 e)

a,
231
Zadaci
474. Odredi težiite dijela homogene sfere koji se nalazi u prvom oktantu (IL = l).
Računamo prema (134 a) uzevii u obzir da je jednadžba sfere Xl + yI + ZI - Rl = O:
OX
0.1' = --X
z
pa je V1+-+-=-=yI
XI
.1'1
Xl
R
X
R
VRI_yS-zl
.
n
T R
M
"
OI = R ff YRl - yi -
xdy dz
.1'1
= Rffp cos lP • p dp dIP = RJCOS lP dIPf . pS'dp : =
V
RB - p" Rl - p. V
~ ~ O O
= (drugi integral rijeli načinom parcijalne integraclje).=
S =R ff VRldy- dz
y' - ZI
= RffVRldp _dIP
P
p~
= ~~ .
2
01 ai
Ran.' 2 R
x, = 4 Rl n = T .
Na isti način izračunaj prema (134 b) i (134 e) y, i z,.
[~ ].
R )(
47,5. Odredi težiit,· dijela homogenog paraboloida Xl + yi = 2 z Ito ga odsjeca ravnina .1'= 1•
. Iz jednadžbe paraboloida vidimo da je ta ploha nastala rotacijom oko osi Z parabole

X = V2 z, odnosno .1'= ~S (vidi sl. 144), pa os Z je os simetrije plohe.
232
Slijedi: x t = O, Y t = O, Zt = ? Vidi također sl. 146.
Napisavši jednadžbu paraboloida u obliku z= ~ (x' + y2), računamo prema (134 c) ~

iJz iJz
-=X
iJx
-=y,
iJy
te je
MzoII=_~J J(X 2+y2 )Vl +x"+y"dxdy.

o;
Uvrštenje z = r u jednadžbu paraboloida daje x" + y" = 2, pa je a krug polumjera V~
Prelazimo na polarne koordinate:
M ZOII = ~ JJ V + p2 l p' . p dp dql = (uz supstituciju l + p2 = t,
a dalje uz Vt = u dobijemo) = 27t"

2
I V(1 +5 p2)'
2", V2" V2"

S = J J Vl + X2 +- y2 dx dy = J dql J Vl + p' . p dp = 2 7t". ! IV (1 + p2?1
o, o o o
= 2; (V27 - l).
z = 21t" (2 Vn + l) . 3 = _1 (55 + 9 V3).

15. 27t" . (V27 - l) 130
t
------
U zadacima 476 do 478 uklj; izračunaj momente tromosti zadanih dijelova ploha, pri
čemu je m masa svakog dijela.
476. Plašta valjka polumjera baze R i visine H s obzirom na os koja prolazi težištem valjka, a
okomita je na nJegovu os (sl. 145).
Računamo prema (138 b) uzevši u obzir da je x 2 + y' = R' jednadžba plašta valjka:
iJy _ O
iJz - ,
pa je
+ (iJy )2 + (iJy )2 = + ~2= --~
r
1/.1
ax iJz r
1/1
R2 - x VR" _ x'
H H
R 2" R 2
III=2RJJ/2+Z2_ dXdZ=2R[JV x2dx JdZ+JV dx JZ2dZ]

o,
. w-~ -R
w-~
H -R
w-~
H·--
-2" -2"
= (pni se integral lako riješi načinom parcijalne integracije) =
233·
R R
= 2R [1- ~ JI R" - x' + ~~ are sin ~ I +I
H
-R
are sin ~ I ~] =
-R
Rl
=2RH ( -n+ HI)
-Tt' = 2nRH( RI+-
HB) =- m( R"+-
lP) ,
2 12 2· 6 2 6
jer je '" = S = 2 Tt' R H uz gustoću tL = l.
477. Dijela paraboloida x' + y' = 2 cz, što ga odsjeca ravnina z = e, s obzirom na os Z (sl. 146).
!J
Slika 146.
Uvrštenje z = e u jednadžbu paraboloida daje x'+ yi = 2 Cl, a to je presječniea tih

ploha, odnosno područje integracije a, tj. krug polumjera e vi
Iz z = 2le (x' + y' ) s\"Ije d'I:
oz x /)z y
-=-
ox c oy e
pa prema (138 e) imamo:
I. = ! ff(IX" + yi) Vc' + x· + yi dx dy = !f f p. Vc· + p" . P dp dql =

~ '~
/
cVT
!f f V+
2n
= dql p' c· p. dp '= (uz supstituciju e· + pl = t, a dalje Vc == u dobijemo)

O O
cVT
2 Tt'
= -
c
I V(c· 5+ pl)'
-
CI V(c" + pt). I
3
2 Tt' e'
=' - V-
15- (12 3 + 2)•
O
Da rezultat 1ZI'1IZimo' s misom m, računamo uzevli (J. = l:
" ,,'
ln cV2"
= !f dql fV + e' pl P dp = 2; CI (3 Vl - I).
o o
Odade je
2 I 3m
~e=3V3-1'
Uvr§tenje u izraz dobiven za 1. daje nakon uredenja
1 _ SS +
.- 65
9Y3'mc. 1-
478. Plalta krnjeg sto§ca polumjera baza R i T i visine H s obzirom na os stolca.
Slika 147.
Odredimo 'jednadžbu plašta zadanog stošca kao plohe nastale rotacijom izvodni~e l oko
osi Z s obzirom na poznatu jednadžbu rotacione plohe:
x' + y' = [J(z)]'.

Prema slici 147:
R
tg« = tg (180' - lt') =- tg lt' =- -w- '
-T
dok je l == x = tg« ' z +R
pa je
R -T
J(z) = -~z + R.
Jednadžba pldta glasi:
z + R )1
H
Xl + yi = ( - -w-
R - T ili z = - - (R - ~
R -T
1---
x' + yi)
235
Kako je
o::: H x oz H y
ox = - R - r . Vx' + y' oy = - R - r . Vx' + y2 '
prema (138 c) dobijemo:
I = JJ(X' ...L y') r'CR=r)~ dx dy = ~! (R - r)2 + H' JJp .. p dp dtp =

• R-r R-r
'"
Jd J d
2", R
=
V~~
R-r tp p
3
p=
ji (R --=-T5"-+IF
R-r .2 lt·
R' - 1"'
4
o o
Prema slici:
1= VeR - r)' + H'.

Uuštenje daje:
1 R' - r 4
I =-ltl--;::---
z 2 R - r
236
v. TROSTRUKI INTEGRALI
A. Računanje trostrukih integrala
Formula
f
b y,(%) Z,(%,y)
I I I fex,y, z) dx dy dz = dx fdY Jf(x,y, z) dz. (109)

v a y, (%) z, (%,y)
Zadaci
U zadacima 479 do 483 uklj. izračunaj navedene trostruke integrale.

a b e a b e
479. I dx I dy Ic x+ y+ z) dz I I
= dx dyl ex + y) z + ;21 =
o o o o o o
~ f:"
o
k'+Y)d n<IY~'f:"j·y+~· +~YI·~'(("+~· +.{) ... ~
o o o o
a
X2
= bc I 2 + 2b x + 2c x
1
;=
abc
-2- (a + b + c).
O
a x %y a x %y a % %y
480. I dx I dy I xa yi Z dz = I Xl dx yi dyI I z dz I x· dxI y2 I;: I dy

= =
O O O O O O O O O
a x a x "x a
= ~ I x, dx Iy2x2 ydy = ~ 2 Ix. dx Jy4 dy = ~ I xi I~61 dx = 1~ I x lO dx =

O o· O O O O '0
= 110 t
.
~I: I= ;;~ .
0-
237
·-1 e-%-l %+31+' e-l e-%-l %+y+e
t81. fdxf dy f( x-e

In(~(-x+y-e X - y) ) dz = f~f dy
x-e x+y-e
fin (z -X - y) dz =
o O • O O e
== (UZ supstituciju - X - Y =; k i parcijalnu integraciju) =
f f
.-1 .-%-1
dx dy ~C, ' . % + 31 + ..
= - -
x-e x+y-e
!zIn(z-x-y) - z+(-x-y)In(z-x-y)!
' ..
=
O O
.-1 .-%-1
= f~
x-e
f
x+y-e
dy [InCe - x - y) . (- e + x + y) - (x +y - e)] =
O O
.• -1 .-%-1 e-l
= f~
x-e
f[ln(e':"" X -y):- l]dY==f~ !yIn(e -
.x-e
x -y) - y-
O O O
e-l
ln( ) !.-%-l f -2(e-x-l)+(e-x)ln(e-x) dx-
- (e-x) e-x-y -y = , x-e -
O O
-= [uzevii u obzir da je (e - x - l) : (x - e) ,= _ l + e-x

_1_ ]. =
.-1
= f [2 - e ~ x - ln (e - X)] dx;= I 2 x + 21n (e - x) - x ln (e - x) +x +

O
-e-l
+ e In (e - x) ! = 2 e - 5.
O
!I
f x
SliIta 147 a. Slika 147b.
482. f f f xy dx dy dz,gdje je V područje omeđeno hiperbolnim paraboloidom z = xy

. v
ravninama x +y = l i z =O (z ~ O).
238
prema slic:i 147a i formuli (109) imamo:
I l-s sy 1 1- s 1 1 -" 1
1= JXchJYdY J dz= JXdX J ydy·xy= JXllchJY1dY = ~JXI(I-X)a~ =

o o o o o o o o
1 •
= ! J(xI - 3 XI + 3 x' - xl) ch = 1!0'

o
483. J JJY cos (z + x) ch dy dz, gdje je V područje omeđeno valjkovitom plohom y = Vx:
.v . .
1favnmama .)'=0, z=O X+Z="2' 'It
1
Računamo prema (109) a obzirom na sliku 147b.
!!.. ~ n-
2 2 1"
= ~ J x(sin ~ - sin x) dx = ~ J(x - xsin x) dx = ~ ~2 + Xcos x- .sin x\ I
o o o
=i-(~-f).
B. ZamJCDa promJcDIJivih U trostrukim iDtcgraHma i račuDaDje tih

iDtegrala uz tu zamjeDu
Formule
Cilind'ričke koordinate
x=pcoacp
y=psincp (114)
z=z
dV = dx dy dz = p dp dcp dz (115)
Jf J f(x,y,z) dxdy dz = JJJ f(p coa cp, p sin cp, z)pdpdcpdz. (116)
v v
239
Sferne ili prostrane polarne koordinate
x = p sin .& cos tp

y = p sin .& sin tp (117)
z=pcos.&
dV = dx dy dz = pl sin.& dtp dp d.& (118)
III v
f(x,y,z)dxdydz=
(119)
= III f (p sin .& cos tp, p sin .& sin tp, p cos .&) p2 sin .& dtp dp d.&.
Zadaci
U zadacima 484 - 488 uklj. izvrši prijelaz u IIIv

l (x, y, z) dx dy dz na cilindričke,
odnosno sferne koordinate i rastavi granice integriranja.
·484. V je područje koje se nalazi u I oktantu, a omeđeno je valjkom x' + y" = R2 ravninama
z = 0, z = l, y = x i y = x J/3,
Slika 147 c.
Prema slici 147c i furmuli (116) dobijemo uzevši u obzir da je x" = p. COSI tp, y2 =
= PI Sin
' 2 tp, pa ' x- + y 2 = p,
je . I d ok IZ
' Y = X sli'jed'l da· je
, tg tpl = l
,pa'je tpl = 4'
1 1a: ,IZ
y = V3 x imamo: tg tp. == V3 pa je tp. = -i- '

,..
l 3' R
I = III
o
dz
,..
dtp
O
f (p cos tp, p sin tp, z) p dp,
"4
-240
485. V je područje omeđeno vl/ljkom x 2 +- y2 = 2 x, ravninom z = O i paraboloidom Xl + yi = Z.
/'1
/ /
/ /
II
I
/ I
/
I I
I /
I /
/ I
I / x
I /
/
I..--,
Slika 148a. Slika 148b.
Napisavši jednadžbu valjka u obliku (x - 1)1 + y' = l, a jednadžbu paraboloida u

obliku x 2 + y2 = (VZ52,
opažamo da je paraboloid nastao rotacijom parabole x = Vz,
odnosno z = XZ oko osi Z, pa prema slikama 148 a i b i formuli (116) dobijemo uzevši još u
obzir da je z = Xl + yi = pl cos' cp + pl sin" cp = pz.
7f
2" 2C08<p pl
I = JJ J dcp p dp f(p cos cp, p sin cp, z) dz.

7f O O
-2"
486. V je dio kugle Xl + y2 + ZI ;;;; a2 koji leži unutar valjkovite plohe (x' + y')1 = at (Xl _ yi)
(x;;;; O).v
Područje integracije V je područje omeđeno valjkovitom plohom koja je okomita na
ravnini X Y i kojoj je baza desna petlja lemniskate (x' + yl)1 = a" (x· - yi), odnosno
p' = a' cos 2 cp u polarnim koordinatama (vidi sl. 46 u II dijelu Repetitorija), dol) je dolje
i gore to podIučje omeđeno zadanom s f e r o m . "
Prelazimo na cilindričke koordinate uzevši u obzir da prema (114)
z= ± Val - (Xl + y2) prima oblik z= ± Val _ p'

a iz
p' = al cos 2 cp slijedi p = a Vcos 2 cp.
Prema (116):
4 aVcos2<p Val_pl
I = JI I dcp p.dp' f(p cos <p, fl sin <p, z) dz.

n O _Val_pl
-4
16 B. Apsen: Riješeni zadaci iz Više matematike 241

487. V je opći dio kupla XI + yi + Zi ~ Rl i XI + yi + (z - R)I ~ Rl. (Sl. 149).
Zadatak najjednOltivnije rije'šimo prijelazom na cilindričke koordinate. Odredimo jed-
nadžbu presječnice zadanih sfera, odnosno njene projekcije u ravninu X Y.
Iz
z = VR2- x l- y2
z=R-VRI-xl_y.
llijedi Xl + yi = ! Rl. a to je krUžnica polumjera R ~3 sa središtem Sl na osi Z.
Slika 149.
Kako je prema (114) Xl + yI = pl, područje V omeđeno je odozdo sferom z'= R -

-V Rl - pl a odozgo sferom z = V
Rl - pl pa prema (116) i slici imamo:
Ry3
Zn - Z - VR"-p'
I = II Idt:p p dp f(p COS <p, P sin <p, z) dz.
O O R-VR"_pl
488. Područje V je dio kugle Xl + yi + Zi ~ Rl koji se nalazi u prvom oktantu.

TI: TI:
Z -i R
[I sin & d& II dt:p f(p cos t:p sin &. p sin t:p sin &. p cos &) pl dP] .
O O O
U zadacima 489 do· 495 uključivo izračunaj zadane trostruke integrale prelazeći na
cilindričke, odnosno sreme koordinate.
2 V:Zx-xi 4
489. JJ Jdx dy z V'X I + yi dz.

o O O
Iz granica integracije zadanog integrala slijedi da je područje V tog integrala uspravni
knlžni valjak, jer je knlžnica y = V2 x' - Xl, odnosno (x - 1)1 + yi = I projekcija tog
valjka na ravninu X Y, taj je valjak omeđen ravninama z = O i z = a.
lJ
Slika 150.
Prelazimo na cilindričke koordinate (116) uzewi u obzir da je prema slici I SO i formuli

(114) p = 2 cos tp, dok je VXI + yi = p.
ft ft ft
"2 "2 "2
J
2eos-II> 4 2 eo, II>
1= J J Jz dtp pl dp dz = ~If I~'I al

"6 8 cos'tpdtp =
o O O O o
ft
"2
= prema tipu VIn (v. dio n Repetitorija) = ! !
all sin tp COSi tp +~ sin fl' = : al.
O
R VRI-x' V R'-x'-y'
490. JJ Jdx dy (Xl + yi; dz.

-R _ VR"_Xl O
Iz granica integracije zadanog integrata vidimo da je područje V gornja PQlukugla

polumjera R. Pre1azimo na sfeme koordinete.
Prema (117):
Xl + yi = pl COSi tp sini & + pl sini & sini tp = pl sini &,
pa prema (119) dobijemo:
n n
2n "2 R "2 R
1 = JJ dtp sin & dtp J p' sini & dp = 2 TC J sin' & d& .j ~. \ =-
O O O O O
n
"2
=.!TCR·I-..!..Sinl&COS&-~COS&1
S 3 3
=.!TCR'
IS'
0--
491. JJJ Vx· +dx dy+dzCz - y2 2)2
, gdje je Vkugla Xl + yi + Z2 ;2; l.
V.
Prelazimo na sferne koordinate. Prema (117) dobijemo
x2 + y" + Cz - 2)1 = pl - 4 p cos & + 4
pa je prema (119):
2n l n
I = Jd tp
J J p2 d p ,
~ p' -
sin .& d.&
4 p cos .& +4
= [uz supstitucijU
... COS
" = t;
'fT dt = - sin.& d.&
O O O
l
J
11:
Ft - 4 P 1+ 4 = u; du = - 4 p dt] = 2 7t pl. 2lp I Vp' - 4 p cos.& + 41 =
O O
l l
= 7t J (V p pl + 4 p + 4 - Vpl - 4p + 4) dp = 7t J p [(p + 2) - (p - 2)] dp =
e o
l
= 4 7t J p dp = 2.2::..
o
492. JJJv Xl
dx
+ y2 + Cz -
dy <iz 2)2
, gdje je Vvaljak Xl + y. ; ; l kojemu su baze u ravninama
V .
z=-1 i z=1.
Prelazimo na cilindričke koordinate. Prema (114)
x· + y. + (z - 2)1 = p. + (z - 2)",
pa .prema (116) imamo:
2n I l
I=JdtpJdZJ Vpz +P (z-2)· =( uz dp pt = t; P dp dt)

= 2" =
o -1 O
I l 1
= 2 7t JIV +
-1
pz Cz - 2)21 <iz = 2 7t
0_1
J[V 1 + Cz - 2)2 - Cz - 2)] <iz =
= [uz z - 2 = t; <iz = dt dobijemo predtip e (v. dio II Repetitorija)]

l
Z - -2 V(z - + V(z - Zi + 2 z 'I
2)2 + 1) -"2
= 2 7t I -2 2)1 + 1 + "2
1 ln (z - 2 =
-1
= 7t (3 V10 + ln ~210 -- 13- Vl + 8) .
244
l VI-.- a
493. I Iddx Y I dz
• -Vl-" O
[Tr2 a].
1 Vt="Xi ~i
494. J Jdy IV
dx xa + ::' + Zi dz.
• O O
[ V je gornja polukugla polumjera 1. ~rije1az na sfeme koordinate daje I = ; ].
495. III (x' + yI) dx dy W:, gdje je V područje određeno nejednakostima zs:; Oi
V
TI ~ XI + yi + Zi ~ R'.
[ V je zajednički dio dviju polukuga1a polumjera T i R (R > T). I = l; Tr (R' - rl)]
C. Primjena trostrukih integra1a
a. ODREĐIYANJE OBUJMA TIJELA
Formula
, V = I I I dy dx dz. (109)
V
Zadaci
U zadacima 488 - 512 uklj •. izračunaj volumene tjelesa omeđenih zadanim plohama.
496. Va1jkovitim plohama z = 4 - yI i z = yI +2 i ravninama x,.. - 1 i X= 2.

Iz 4 - yi = y2 '+ 2 dobijemo y = ± 1 pa je z = 3. Plohe se sijeku dakle u pravcima
y = l i y = - ·1, koji su okomiti na ravnini Y Z. Slika 151a predočuje projekcije tih ploha
na tu ravninu i područje integracije al u toj ravnini, dok slika 151b predočuje područje
integracije az U ravnini X Y.
245
prema tim slikama imamo:
V= f Jf dx dy dz ... f dx f dy f dz = I x I~ i f(4 - yi - yi - 2) dy
2 +1 4-y- 1
v' -1_ -I ".+2 -1

1
= 31 2y - ~ y'l = ~
-I
Z
4
y
x--f x=2
$1='
-f đž x
O 2
$1=-1
-2
Slika 1Sl L SIib 1Sl b.
497. Paraboloidima II = x' + y' i • == x' + 2y' i ravninama y,. -l, Y = 2 x i x = l.
Napiaavli jcdnad!be paraboloida u obliku x' + yi = ( Vi')1 i ~ + ~ = ;, vidimo da

je prva ploha kru!ni paraboloid nastao rotacijom parabole II = yi oko osi Z, dok je
drugi paraboloid c1iptičlti.
II
x=f
Slika 1S2 a. Slika 152 b.

Slib tS2 a predočuje projekcije tih ploha na ravninu Y Z, dok slika tS2 b prikazuie
područjeintegracije a u ravnini X Y. .
246
i 2~ s"+2~ 1 2~. 1 2~
V =Idx Idy Idz =Idx I (x' + 2y· - Xl - yi) dy =Idx I;11 ==

o ~ s"+y' o ~ . o ~
1 l
=~3 I(8 xa - XI) dx =2.13 XI4 1=2..

12
o o-
498. Na isti način izračunaj obujam tijela omeđenog paraboloidima z· = x' + yi i z .s 2 x' + 2 yi,
valjkovitom plohom y = x' i ravninom y = x.
[is]'
499. Paraboloidom (x - 1)1 + yi =z i ravninom 2 x + z = 2.
Da odredimo projekciju sjeci§ta tih ploha u ravnini X Y, odnosno podNčje integracije
(J u toj ravnini, uklonimo z iz zadanih jednadžbi. Dobijemo:
x' + YI = 1,
a to je krug polumjera 1 sa sredi§tem u· ishodi§tu O. Prelazimo na cilindričke koordinate pa
prema formuli (11S) imamo:
2n 1 2n l
II
=:- df
o O
p dp (2 t 2x - Xl + 2 x-l - YI) = II
O
dIP
. O
(1 - x' - YI) p dp =
2n 1 2n l
= II dIP [1 - (pl cos· lP +pl sini lP)] P dp·= II dIP (1 - pl) P dp ==

O O O O
SOO. Paraboloidom z = x' + YI i ravninom z = x + y.

Granice integracije u smjeru osi Z vide se iz slike lS3 a, u kojoj su prikazane projekcije
zadanih ploha na ravninu Y Z (x = O). Da odredimo područje integra<;i.je (J u ravnini X Y,
uklonimo z iz jednadžbi zadanih ploha, pa dobijemo
ili
a to je krug sa srediitem u S (~, ~) polumjera V; (sl. lS3 b).
247
bhodiJte o koordinatnog sustava prenesimo u S ( ~, ~):
=- II(XI
o
+ yi - ~) dx dy = prelazimo na polarne koordinate =
Vl
2", 2
= - II(~
pl - ~) p dp d~ = - Id~ I ~' - ~ ~21
O O
= - 2n U6 - !) = ; .
y
Z
tJ
/'srJJJ
~/
~~.
/
O x
Slika 153 a. Slika 153 b.
SOl. Sferom Xl + yi + ZI = 4 i paraboloidom Xl + yi = 3 z.
Uvritenje XI + yi = 3 z u jednadžbu sfere daje kvadratnu jednadžbu ZI + 3 z, - 4 = O

kojoj je jedan korijen z = l, pa je x· + yi = 3 poj ekcija sjecišta zadanih ploha na ravninu
X Y (sl. 154), cr je dakle krug polumjera VJ.
Prelazimo na cilindričke koordinate:
248
2,.. VJ VJ
= JJ dtp p dp ( V4 - x· - y" - xa +
3 ya ) = "3
l . 2 71' J(3 V
4--
p. - p") p dp =
o o O
= 271'
T I- ,J
y(4 - pl)8 - 4"
p' IVJ 1971'
=-6-'
O
y2=JZ
Izračunali smo volumen V gornjeg dijela zadanog tijela. Međutim istim zadanim plo-
hama, kako se vidi iz slike 154, omeđen je i donji dio, kojemu je volumen
4 19 15
Vl = volumen kugle - V = - 2 3 71' - - 71' = - 71'.
3 6 2
502. Sferom x' + y2 + ZI = R2 i paraboloidom X" + y' = R CR - 2 z) (z ~ O).
[ Slični zadatak, cr je krug polumjera R. V = 152 R8 71' ] .
503. Sferom x' + y' + ZI = 4 R z - 3 :RI i stošcem ZI = 4 (x· + yi). (Traži se volumen onog
dijela kugle, koji se nalazi u nutrini stošca).
Prikažemo li jednadžbu sfere u obliku x 2 + yI + (z - 2 R)' = Rl, opažamo da je
2
S (O, 0, 2 R) i r = R, dok je stožac x' + y' =~ nastao rotacijom pravca z = 2 y oko
osi Z (sl. 155). Iz jednadžbi sfere i stošca slijedi:
Z2 •
-+z2=4Rz-3R2
4
ili
5 ZI - 16 R z + 12 R2 = °
249
a odatle je
pa je
Iz slike vidimo da traženi volumen V kugle najjednostavnije dobijemo tako,' da od

volumena kugle ~ 1t R8 oduzmemo volumen Vl onih dvaju dijelova kugle što ih odsjeca
stožac. Uzevši u obzir da jednadžba donje polovine sfere glasi
z = - YRl - XI - yi + 2 R, dok je Z=2YX I +yl
jednadžba stolica, dobijemo prema slici:
2n: R 2y,,1 _yi
Vl = fff p da d<p dz = ff fd<p p dp dz

V, o ~R - Y R" - '" - yi + 2R
S
R
= f
2 1t (2 Ypl + VRI- pl - 2 R) p.dp =
~R
S
R
= 2 1t I ; pa - ~ V(Rl - pl)8 - R pl I 8 R'
75 1t
~R
S
4 8 92
V =- 7t Rl - - 7t Rl = - 7t R8
3 75 75'
z=-t+ 3
f
f
2
Y g-tx
Slika 156.
503a. Ravninama y = ~, y = ; X, Z =O i z = - ~ + 3.
.[ ~ , vidi sl. 156 ] .
250
504. Sferama XI + yi + Zi = l, XI + yi + ZI = 16, rotacionim paraboloidom XI + YI = Zi i
kootdinatnim ravninama x = O, Y =O i z = O (x ~ O, Y ~ O, z ~ O).
Sl. l S7 predočuje projekcije zadanih ploha na ravninu Y Z uzetih u I oktantu. Traženi
volumen V dobit ćemo tako, da od volumena Vl oktanta kuglina isječka O A B oduzmemo
volumen Vl0ktanta kuglina isječka O A' B'. Prelazom na sfeme koordinate (117) i (118a)
dobijemo prema V = III

V
pl sin .& d.& dcp dp:
~ n- ~ ~
V = Vl - VI = I~I I 1--
(.
1)
cp (.
O
cos.& I-I ~I rI (1-
q O
cp
O
COS'& (=
O
=64 7t
-.- . ( Vl ) - -l . -
--+1 7t ( Vl )
--+1 =-7t 1-)
21 (2-~2
32 l 322 4 .
4 Y
SOS. Osi dvaju jednakih valjaka polumjera baze R sijeku se pod pravim kutom. Odredi vcJlumen
onog dijela valjka koji leži u- drugom valjku.
•
U slici lS8 prikazan je oktant tijela, Ito ga omeđuju valjci Xl + yi = Rl i XI + ZI = Rl
kojim su osi simetrije osi Z i Y. Odredimd četvrtinu traženog volumena uz primjenu cilin-
dričkih koordinata (114) i (lIS a):
n R VRI-xl
: = III V
p dp dcp dz = II I
O
dcp
O
p dp
O
dz
I IV
R
=- dcp Rt - pl cos· cp . p dp =[ UZ Rl - pl COSi cp = t, pa je p dp = - 2!1 cp ] =

O O
= - -3l - In IV(Rl -
dcp-
COSi cp
pl cos' cp)' IR = - -Rl
3
fn( -sina-cpcp - -I)
COSi
-cp dcp =
COSi
O O O
251
= [uz cos cp = t, pa je sin cp dcp = - dt] = - ~ Ico! cp + cos cp - tg cp I'" =
O
506. Riješi isti zadatak uzevši jednadžbe zadanih valjaka u obliku y" + Zi = R2 i XI + Zi = R".
50~. Valjkom x· + 4y2 = 4 i ravninama z = O i z = x + 2.

I I
Traži se volumen tijela koje je omeđeno eliptičkim valjkom ~ +~ = l i ravninama
X Y: i z = x + 2. Pri računanju' volumena prelazimo na eliptičke koordinate, jer je a
elipsa kojoj je a = 2 i b =( pa prema (113) imamo:
,,+2
V III
=
v
dx dy dz = II I II
o
dx dy
O
dz =
o
(x + 2) dx dy =
2n 1
= II
o'
(2 u cos v II
+ 2) 2 u du dv = 4
O
dv
o
(u cos v + 1) u du =
=4 I2jnUa "3 cos v +"2

Ulji dv = 4
I2(~. '31cos v + 2"1) dv = 4 JIT sin v +"2v j2n = 4 7t",
O O O O
508, Paraboloidima z = 8 - x 2 _ yi z=xI+3y·.

• 2
[Kako je projekcija sjecišta zadanih ploha elipsa ~ +~ = 1, izvrši prijelaz na eliptičke
koordinate. J
509. (x· + y. + Z')2 ~ aS x (a > O).

Budući da je lijeva strana jednadžbe plohe, k?ja' opeđuje tijelo, pozitivna za sve x, y i z,
tijelo se nalazi u onim oktantima u kojim je desna strana, tj. x, pozitivna, a to su oktanti
I, II, V i VI. Dijelovi tijela, koji se nalaze u tim oktantima, jednaki su, pa računamo :
izvršivši prijelaz na sfeme koordinate prema (117) i (118 a):
x. + y2 + Z2 = p2 sin2 8- cos. cp + p. sin2 8- sini lP + p. cos· 8- =

= p. [sin2 8- (cos' lP + sini lP) + cos' 8-] = p".
252
a --:---=-_ _
p' = al p sin .& cos qI, pa je! p = a Vsin .& cos qI.
. -TI:2
IrI
a y'sin& cos <p
ff f
2 2 2
= dql sin .& d.& = ~8 cos qI dql Isinl .& d.& =

o o o o o
510. (x' +yl + ZI)1 = axyz (a> O).

Tijelo se nalazi u oktantima I, III, VI l VIII, jer je samo u tim oktantima i desna strana
jednadžbe pozitivna, pri čemu su dijelovi tijela u tim oktantima jednaki.
S obzirom na zadatak 509 i formule (117) i (118a) dobijemo:
p' = a ps sin .& cos qI sin .& sin qI cos .&,

pa je
p = a sin qI cos qI sini .& cos .&
7t ~ ~ n
T 2 a.<p~<p~&~& 2 T
: = ff dql sin.& d.& J.pa dp ~ f sins qI coss qI dql f sin' .& cos3 .& d.& =
o o o o o
= [prema 4) tipa XI, v. dio II Repetitorija] ""
.!! TI:
T
aa
="3 ',l.
"4 sm4 qI -
1.
(fsml qI
II
2
•
sins .&
-8- -
sinlo ,&
----w- I = 1440·
as
O O
511. (Xl + yi + ZS)I =;: al z4.

Budući da su obje strane jednadžbe poz!t1vne za sve x, y i z, tijelo se nalazi u svim
oktantima, pri čemu su dijelovi tijela u tim oktantima jednaki.
253
Na slični način kao u zadacima 509 i 510 dobijemo:
p' = al p' cos' .&, pa je p = a eos 2 &
~ n ~ n
2 2" a COi" & 2 2"
: = J d<p JSin .&d.& I~'I = ~I ~• J cos'.&sin&d.& == ~ 7t 1- _CO_;_7_&1 = :; 7t.
O O O O O
512. (x' + v' + ZI)1 = 3 xy z.
b. ODREDIVANJE MASE NEHOMOGENIH TJELESA
Form u le
dm = IL (x,y, z) dx dy dz (135)
m= JJJ IL (x,y, z) dxdy dz (136)

V
Zadae i
u zadacima 513-519 uklj. izračunaj masu tijela omeđenih zadanim plohama.
513. Koncentričnim sferama polumjera R fr (R > gustoća materijala obratno razmjerna

r), ako je
sudaljeno§ću od središta sfera, a jednaka je r u udaljenosti jednakoj jedinici.
Označivii s l udaljenost elementa zadanog tijela od ishodiita O, dobijemo prema slici

159 i zadatku
gustoća IL = ..:. = e ,
l VXI +.yl + Zi
gdje je e faktor razmjernosti, a kako je za 1= 1 IL = r, dobijemo IL = ~ = e pa je

l
2s4
Prema (136):
m= yfff dxdydz
V~+~+~
= uz prijelaz na sferne koordinate =
.
V
R 71: 27<
= y fff ,p, sin.& d.&p dp dq> = ff·

p dp .sm .& d.& f dq> = 2
y 7': Y (Rl - rl).
V r O O
514. Sferom polumjera R

a) ako je gustoća razmjerka s kubom udaljenosti od središta, a na udaljenosti jednakoj
jedinici iznosi y,
b) ako je gustoća obratno razmjerna s kvadratom udaljenosti od središta kugle (k je zadani
koeficijent razmjernosti).
[~ 7':yR'; 47':Rk].
gustoća razmjerna s n-tom

515. Kružnim. stolcem visine h i kuta ct izmedu osi i izvodnice, ako je
potencijom udaljenosti od ravnine. koja prolazi vrhom stolca paralelno s osnovicon1' stolca,
a u udaljenosti jedan iznosi y (n > O).
Iz slike 160, koja predočuje projekciju zadanog stolca na ravninu X Z, slijedi:
IL = e . z", a za z = l IL = y, pa je IL = Y . z".
Znamo jednadžbu plohe nastale rotacijom oko osi Z:
Prema slici:
jednadžba plašta stošca, a odade je

JI = ± VZI tgl ct -~.
2SS
Prema (136) dobijemo uzevši u obzir i stražnju polovicu stošca:
h ztg<x Vz1 tgl cx-X'

m= y J J J zn dx dy dz = 2 y J zn dz J dx J dy
v o -ztg<x O
= prema predtipu e, v. dio II Repetitorija =
1 ztg«
= 2y Jz" dz I~2 (zI 18 ex arc sin _x_

1
ztgex + xV ZI tgl ex - Xl ) !i
O -ztg<x
h h
= y J zn ( Zi 181 ex· ; + z· tg2 ex . ;) dz = 7t' Y . tg 2 ex J zn + 2 dz =

O O
I
I
/0
1----- fl
/
fl
/
a/
x
S16. Kružnim valjkom polumjera osnovke R i visine H, ako je gustoća u bilo kojoj tački tijela
numerički jednaka kvadratu udaljenosti te tačke od središta osnovke valjka
[ Izvrši prijelaz na cilindričke koordinate m = 7t' R; H (3 R2 + 2 HI)].
517. Pravokutnim paralelepipedom omedenim ravninama O ;;;; x :;;; a; O ~ y ;:2; b i O ~ z :;;; e,

ako je !J. (x,y, z) = x + y + z.
Prema slici 161 i formuli 136:

a b e
m= J J J (x + y + z) dx dy dz = JdX Jdy J (x + y + z) dz =
V O o O
2.56
a b e a b
= J JI dx xz +y Z + ; I dy = JJ dx (e x + ey + ;) dy =
O O O O O
bel I
a
= ITr
bc ble
+ -2- x + -2- x =
abc
-2-(a + b + e).
O ------------
518. Sferom .:ti +. y2 + Zi = e· i ravninama x = 0, y = 0, z = Oi":"

a + yb = I, ako je gustoća
u svakoj tački jednaka koti dotične tačke tijela (a < e i b < e),
Prema slici 162:
v o O O
r]
a
= ~ J[b Cl (I - :) - .b x· (1 - :) - ~a (1 - : dx =
O
'o.
a
el 1 bl bl bl l bl)
-x-x
a
l +-x3
~
__
3
+-x--x
a al
+3a'
-r dx=.
o
ab
= -- (6 el - al - bl).
24
519. Ravninama x = 0, x = l, y = 0, y = l, z = 0, z = l, ako je gustoća !.L ... x + y + z.
[~ l
17 B. Apsen: Riješeni zada.:! 1% VIJe matematike 257
c. ODREĐIVANJE STATICKIH MOMENATA TJELESA
Formule
M roz = IIIJ.fo(x,y,z) xdxdyd6; Mxoz = I I I !'-ex,y, z)y dx dy dil;

V V
(137)
MXOY'" I I III. (x,y, z) zdxdy dz.
v
Zadaci
U zadacima SOO - s22 uklj. izračunaj statičke momente zadanih homogenih tjelesa (II. = 1).
S20. Pravokutnog paralelepipeda bridova a, b i e s obzirom na pobočke i osnovice.
prema slici 163 i formulama (137) računamo:
~ b CI
M OABC =I I IZdxdYdz= IZdz IdYIdx=a~cI.

V O o o
able albe.
MOO'A'A = -2-; Mocc'o' = - 2 - '
x
521. U8Dravnog kružnog stolca CR, H) s obzirQm na ravninu koja prolazi bazom stošca.
. H
prema slici 164 jednadžba izvodnice O B glasi 11 = ay, a kako je a = tg IX = R'
tJ = ; y, odnosno y = ! z. Uvrštenje u XI + yi = [f(z)]1 daje jednadžbu pla§ta zadanog
stOl6:
ili. H II..• + I
z=1['''''- y.
2s8
Prema (137) uz prijelaz na cilindričke koordinate:
2... R ~V%'+yl
R
MB = JJJZPdPdlP:dz= Jd~JPdPI~11
v o o o
R R
= ! J[~
·2 7t (x' + yi) JP dp = 7tR~ J p'. P dp
o o
522. Tijela omeđenog elipsoidom :. + ~+~=1 i ravninom X Y s obzirom na tu ravninu.
Napisavii jednadžbu elipsoida u obliku z = c y 1 -

1/
:1 -
I I
~I računamo prema (137):
= - C1JJ(
2
l - -X. - -yi) dx dv =
al bl -
o o o
= prelazimo na eliptičke koordinate = ; JJ (l - u· cos' f) - Ul sini "II) a b u du dv =

o·
a belJ df) J(l -

2... 1 . 1
=-2- Ul) u du ab .2
=-2- Cl
7t
I2" - '4=I
U· u' 7ta
4 bC·
.
O O O
d. ODREĐIVANJE TE2ISTA TJELESA
Formule
xt = -:--;;-
MyOZ = m1 JJJ I'(x,y,z)xdxdydz
V
Mxoz 1
Yt=-m-=;;; JfJ .I'(x,y,z)ydxdydz (137)
V
Zt = -MXOY
m- =;;;JJJ 1 I'(x,y,z)zdxdydz
V
gdje je
m = JJJ V
l' (x, y, z) dx dy dz (136)
za 1'=1 m=V.
259
Zadaci
523. Gustota kugle Xl + y. + ZI ~ 2 R z u bilo kojoj tački, numerički je jednaka kvadratu uda-
ljenosti te tačke od ishodiita koordinatnog sustava. Odredi koordinate teži§ta kugle.
Slika 165.
Najprije računamo p~ma (136) masu m zadane kugle uzevši u obzir da je prema slici
165 gustoća tL = II = XI + yi + Zi dok je S (O, OR), pa je u sfemim kOQrdinatama
z = p cos & + R.
m= f ff (Xl + yi + zi) dx dy dz = prelazimo na sfeme koordinate =

v
= fff [pl sini .& COSi cp + pl sini .& sini cp + (p cos.& + R)I] pl sin .& d.& dcp dp =
v
R
ff f
2K K
= dcp sin.& d.& (p. + ,2 R p cos .& + Rl) pl dp =

O O o
K K
= 2 'Tt' f sin.& d.& ( ~. + ! cos.& . Rl + ~') = 2 'Tt' R' f( 185 sin .& + ! sin 2 .& ) d.& =
o O
=27VRI I 8 l
--cos.&-~cos2.&
15 8
IK
32
=-'Tt'RS
15·
O
Budući da je zadano tijelo simetrično s obzirom na ravnine X Z i Y Z, x, = O i y, = O,

pa računamo samo z,.
260
Prema (137):
Mx or = fff
v
(pl + 2 R F cos.& + Rl) (p ~ .& + R) PI sin .& d.& df dp =
2,. ,.
6
I
=JdfJSin & d& p' cos .& + 2 R pl
5
COSi .& + Rl p' cos .& + li. pl + Rl p' cos .& +
4 5 2
o o
R ,.
R' p' I =
+ ---
3 I 2 r.. Rl J (11
- cos .&
12 + -52 COSi .& +
. -l!i sm .& d&
8 ) . =
. o o
. Mxor 5
zI =--=-R.
III 4
524. Odredi koordinate težišta polukugle XI + yi + Zi = Rl (z ~ O) ako je gustoća razmjerna

s udaljenošću tačke od srediita.
[ x, =' O; Y, =0; Z=.!R].

I5
525. Odredi težište zajedničkog dijela kugala XI +yl + Zi ~ Rl i Xl + y2 + Zi ~ 2 R

obzirom na ravninu X Y. Gustoća u svakoj tački tijela numerički je jednaka udaljenosti te
z.
tačke od ravnine X Y. (Vidi sl. 149 kod zadatka 487).
Računamo prema (137) uzevši u obzir da je x, = O i y, = O. z, =oo ?

Prema (J36):
VR'-x'-y"
m= JfJ z dx dy dz = uz prijelaz na cilindričke koordinate = fI I p dp df z dz
v a _ v'R"-Ji-y"+R
RVT R~
2,. 2 -2-
= ~ I df J(2 R VRl - pl - Rl) p dp = 7t R 1- ~ V (Rl - pl)1 - ~ pil

O O O
RVT
VRI-x'-y" -2-
Mxor = JI p dp df J Zi dz = ~ 7f J[V (Rl - pI)1 - (- VRl - pl + R)'] P dp =

a :- VR'-x'-Jl'+R O
261
RVl
-2-
= ~ 7t JV (2 Rl - pl)' - 4 Rl + 3 R pl + 3 Rl VRI- pl) P dp =

O
RVl
-2-
= _2_7t
3
1_ .3..5 V(Rl - pl)' - 2 R' pl + .!
4
R p' - Rl V""'"'(RI=-----,p.=)'1 = 480
59 7t Rl
.
O
Z = MZOY =~R
• ln 100·
U zadacima s26 - 534 uklj. odredi telilta homogenih tjelesa (IL = l) omeđenih zadanim
plohama.
526. Troosnim elipsoidom :. + ~+ ~= 1 i ravninama ,,= 0, y =O i z = O.

Prema (137):
= c JJ" V 1 - :. - ~ dx dy = prijelaz ua eliptičke koordiuate =

"
J
=abc Jau. cOavVl-u'COSIV-ulsinlvududv=
". ft
.
1 '2
=albc J uI Vl-u'du fCOSVdV=albcl(:' - :)V 1 -u'+
O O
ft
1 '2
+ i are sin u 1·1 ~in vl = (prvi. integral je rijeien kao posebni slučaj b) tipa III, vidi
o O
II dio Repetitorija>" = al b c 7t
16
.Na isti uačin izračuD&j
m=v==abc7t
·6
paje
262
527, Valjkovitom plohom z
2
= ~ i ravninama x = 0, Y = 0, z = ° 2x+3j/-12=O.
8 ---------
II
Slika 166.
Prema (137) i slici 166:
= -l
6.
f( - -8
27
x' +, -16 XI - 32 Xl
3
+ 64 x ) dx = 96 ,
_
S
O
M 6
x = - -roz
==_,
, V S
Izratunaj takoder
12 8
Y=-
, S z, ==-.
S
528. Valjkovitim plohama y = VX i y ... 2 vx i ra~nama z = O x +z = 6.
Prema slici 167:
6 2V%" ->1+6 6
M roz = Ixđx Idy I = Ix vx - Vx)(-x + 6)đx =

dz (2
o v% o o
"-Ixl =
6 6
I .r .1-
== (-xlrx+6xrx)đx= I-,'rx'+Sr
.r.
2 12 864
35
Vii -
o o
6 2V% ->1+6
m= V= I I IđxdYdz= Iđx IdY Idz = na .. nač' Isti ln = -485V6

- .
lJ o O O
Izračunaj na isti način Y, i z"
15V6.
[ ~' 172 ].
,.
529. Sferom XI + Y· + ZI == Rl istokem 16 ta cz - JIXI + yi (kuglin isječak).

Iz slike 168 slijedi:
r == R sin cz; X, ... 0, Y, = O. ., = ?
264
Prelazimo na cilindričke koordinate.
=n I pl
RIT -
p'
4" - I
4 ts' ex • p'
IRain ..
=
nR'ainlex
4 . (2.- ainl ex - cos· ex)
n
= 4" R' sini ex.
O
m ... V = T2 n Rl (1 - cos ex)
z = 3R sini ex = 3 R'(I - cos· ex) = 3 R (1 + cos ex).

, 8 (1 - cos ex) 8 (1 - cos ex) -.;.,8_ _ __
530. (xl + yi + zi)! = al z (a > O).

Lijeva strana jednadžbe plohe, koja omeđuje zadano tijelo,. pozitivna je za sve vrijednosti
x, y i z, pa se tijelo nalazi u I, II, III i IV oktantima, u kojim je i II desne strane jednadžbe
pozitivan. Kako su dijelovi tijela u tim oktantima jednaki, x, "'" O i y, = O, računamo z.
izvrlivši prijelaz na sfeme koordinate. U tim koordinatama zadana .,jednadžba prima oblik:
p' = at p cos &, pa je p= a Vcos & (v. zadatak S09).
M zor = III y
zdxdydz = III
y
p8 cos &sin&d&d&dp dql =-
ft .- ft
2n "2 av'coI&"2
= IIO
dql sin & cos & d&1
O
~'I
o'
=~ a' n f sin &cos & Vci>s-'-& d& =
O
n
"2
1 3' I 3
--na' --Vcos & =-na'
2
10
10
I 20'
O
Na isti način dobijemo m == V = ; at.
531. Ravninama" = O, y == O, II -O, X = 2, y =4 i x + y + II = 8 (krnji paralelepiped).

y,
26
= IS' z, = ~ J
265
S32. Paraboloidom z = 21a (x' + yi) i sferom x' + YI + ZI == 3 al (z;;;: O).
[ x, = O; y, - O; z, - !; (6 V, + s) l
z
S33. Paraboloidom yi + 2 ZI = 4 x i ravninom" = 2.

Napisav§i jednadžbu paraboloida u obliku ~ + ; - ", vidimo da je paraboloid
eliptički kojemu je os simetrije os X i da je njegova projekcija u ravninu Y Z za x = 2 elip..
~~ + :' = I s poluosima a = VS = 2 Vl i b = 2 (vidi sl. 169). Slijedi y. = O, z, = O;
x~ = ?
prijelaz na eliptičke koordinate
= !J J[4 - (8"'~1!I + 4"'~nl!l r]4 Vludud!l == 2 Vl j<4-4U )Uducbl=

o·
f
d
1
211 l
= 8 Vl J d!l J("1 -u')udu = 136 V1. 7C
O O
Na isti način:
m=V-=47Cy2.
4
x, == 3".
266
534. Rotacijonim paraboloidom prikazanim u slici 170.
Napisav§i jednadžbu parabole u obliku z = a x,, vidimo prema slici da je za x = R
z = H pa Je. H
== a.n-
DO' H.
te Je a = Rl 1
H I '1'
Z = Rl X 11 X =
I/~ H z. r
Jednadžba paraboloida prema Xl + yi = [f(Z)]1 glasi:
xI+y'=-z
Rl
H
ili
H
z = R" (Xl + yi).
Rezultat:
MXOY
XI = O; y. = O; zI =--=
V
e. ODREĐIVANJE MOMENATA TROMOSTI TJELESA
Formule
Momenti tromosti
Aksijalni:
Iz; = ff f (YI + Zi) (L (x,y, z) dxdy dz = IXOY + Ixoz

V
I" = fff (Xl + zI) IL (x,y, z) dx dy dz = I XOy + IyOZ (138)

v
I. = ff f (xl + yi) (L (x,y, z) dxdydz = Ixoz + IyOZ

V
Centrifugalni :
Iz;. = ff f XZdm ; I~. = ff fy zdm. (138)'

V V
Polarni:
~=~=fff~+~+~(L~~~dx~~ (139)
..
lo = ! (Iz; + I" + I.) (143)
I. = IXOY + Izoz + IyOZ (142)
267
Planarni
IXOY = III z"!L~x,y,z)dxdydz

v
Ixoz = III Y"!L(x,y,z)dxdydz (140)

v
lyOZ = II I Xl !L (x,y, z) dx dy dz.

v
Zadaci
U zadacima &35-548 uklj. izračunaj momente tromosti zadanih homogenih tijela kojim
je masa m = V(fL = l).
535. Kugle polumjera R s obzirom na tangentu t.
z
t
T(RAZ)
Slika 171.
Odrcdivii prema (9) kvadrat udaljenosti d bilo koje tačke K (x,y, z) kugle od tangente t
(tl. sliku 171)
računamo prema (138):
l, = III[(X - R)I + yi] dxdy dx = Drelazimo na sfeme koordinate =

v
:oo I II (pl sini .& - 2 R p sin .& cos cp + Rl) pl sin .& d.& dcp dp =
v
268
2..:..: R
= II dcp sin .& d.& I (pl sini .& - 2 R p sin .& coa cp + Rl) pl dp =
O O O
2..: ..: R
= II
o
dcp
o
sin.& d.& I~ I"
sinl .& - 2 R : sin.& coa cp + Rl ~ •
I
O
=
2..: ..:.
= Rl IdrI (! sin''& - ~ sinl..& cos cp + ! sin.& ) d.& =

o o
2..: ..:
= :~ IO
16 ( - ! sinl .& cos .& - ; cos.& ) - 15 ( ; - Sin42'&) . cos cp - 10 cos .& I=
'0
=Rl
-
30
I( 2n
15,;
8--coscp+20
Z
4
) dcp=-,;RI=-R3,;.
. 28
15 3
O
536. Troosnog elipsoida :. + ~ + ~ = 1 s obzirom na svaku njegovu os .

•/ I I
Uzevli u obzir da je iz jednadžbe elipsoida x = ± ari - ~. - :', dobijemo prema (138):
1fl: = III (Yi + Zi) dx dy dz = uz prijelaz na cilindričke, a zatim eliptičke koordinate

V
ayl-~-~
= 2 II (y'+zl)dydz I dx = Za II(yl + V Zi) 1- ~ - ~ dydz =
o O o
... 2a II
o'
(b'u1coslfl + c1u'Sinl fl) •. Vl - u'cosl " - uISin'fI' bcududfl =
2n 1
= Za be f
O
(bl cos· fl f
+ CI sini fl) d" ua V1 -
o
u' du =
= 2 a II e f 2n.
(bl cos' fl
.' I
+ CI sml fl) -"3 (1 -
1
ul)
.; 1
+ 5" (1 -
i Ildv =
ul)
O O
269
- I
2n
= 2 a b e . -21 bl (fJ
15.
-
2
+- - + CI (fl
Sin2fJ)
4
-
2
- Sin2fJ)
-
4
0= -
47r a
IS
b e (bl + CI) =
~
= ..±.
3 7r a b e • .!..
5 (fil + CI) = .! m (fil + cl).
~5______
IzračmJaj na isti način I" i l••
[ S1 m (al + CI); ·1
,m(aI + bl) ] •
:~
I
Slika 172.
537. Uspravnog valjka kojemu je baza e1ipsa s poluoaima a i b, dok je visina H:
a) s obzirom na veliku os dl = 2 a baze,

b) s obzirom na veliku os d. = 2 a srednjeg presjeka.
~ a) prema slici 172:
1.. - 1.= fff

V
(jII + .SI) Ih dJ! đ.w -
= uz prijelaz na e1iptičko - cliindričke koordinate-
= fff +v
(fil ul sini tl .sl) a bu du dfJ đ.w ...
H 1 2K
fđ.w f f
.;, a b
o o
u du
o
(fil ul sin· tl + .SI) dtl ...
270
H 1 2~
=ab riz f I
o o
u du bl u' ( ; - Sin42 V) + VI = Zi
o
H 1 H 1
=ab riz f +
o O
(bl ul n: 2 n: zi) u du = a b n: f I ~' +
o
bl ZI u' Idr =
O
f (:1 +
H
= a b n: zi) dr = a b n: ( b~H + ~I) = a bl; H (3 bl + 4 HI) =

O
= n(3 bl + 4 HI).
ad b) Par81e1nim pomakom uzduž osi Z prenesi koordinatni sustav u srednji presjek

valjka.
538. Uspravnog kružnog valjka (R, H) (obzirom na

a) dijametar baze,
b) dijametar srednjeg presjeka.
[ ;'; (3 R' + 4 HI); ~ (HI + 3 Rl) ] .

z
Slika 173.
539. Uspravnog kružnog stošca polumjera baze R i visine H s obzirom na dijametar d baze.
Prema slici 173:
1" = 1~ = fff v
(YI + Zi) dx dy dr = uz prijelaz na cilindričke koordinate =
= fff v
(pl sini cp + ZI) p dp dcp ds.
271
Kako se p = y mijenja kad integriramo u smjeru osi, Z (vidi sliku), moramo p izraziti
kao funkciju od z, pa prema alici imamo:
R
pa je y = p =H (H - z).
Dobijemo:
. !!(H-a)
H H 2n
14 = JJ J
dz p dp (pl sini cp + Zi) dcp =
O O O
O O O
H
!!.(H~
H
a)
H
!!.(H - z)
H
= ~ Jdz J(pl + 2 Zi p) dp = ~ J I:' + Zi pl I dz =

O O O O
= ~ f[ "4lR'
R' (H - z)' + ZI Rl]
HI (H - Z)I dz =
O
H
~RII
1 Rl (H'-z)' HI. z, z51
ZI
=- --- '
HI 4HI S
+ - 3- - 2 H 4
-+5
- =
O
= ~ ~Rl (3 Rl + 2 HI) = fc> (3 Rl + 2 HI).
540. Uspravnog stolca kojemu je visina H a baza elipsa s poluosima a i b, s obzirom na os X.
1. = JJJ (yi + Zi) dx dy 'dz = JJJ (bl u· sini V + zi) a b u du dvo

V V
Pri integriranju u smjeru' osi Z, tj. UZ Z;= e, područje integracije a je elipsa s promjen-
ljivim polUOlima x i y, koje moramo izraziti sa z.
Iz slike 174 slijedi:

x' z,
'I =-a + H = 1,
pa je
b a
y =-(H-z)
H
x= H(H- z).
272
pri prijeiazu nae1iptičkc koordinate tim izrazima moramo zamijeniti poluosi a i b.
H 1 2n
I,. =I dz I u du I { [ ; . (H - z)l ut sin· v + ZI]; . ! (H - Z)I } dv =

o o o
H 1 2n
= ~I (H - Z)I dz I u du I [ ~ (H - Z)I u· sini V + ZI ] dv =

o 0·0
H 1 2n
= -HI
abI (H -' Z)2 dz I I
bl (H -
u du HI Z)I Ul (V"2 - Sin2V)
- 4- + Zi v = I
O O O
H 1 H
= abTrI bl
HI (H-z)ldz HI(H-z)I"4- HI I
u' Z2UI = abnI[bI(H-Z)'
4HI +zI(H-z)1 ] dz= I
O o O
. H
= ab
HI
Tr 1_ 4H1
~ .(H -
S
z)' + HI ZI _ 2 H ZI
3 4
+ ZI ~ =
5 I
O
TrabH m
60 (3 bl +2]{1) = 20(3 bl + 2 HI).
z
H
Slika 174•
.. XI yi Zi
541. Ehptičkog stolca al + bl = HI s obzirom 118'OS x.
Narili zadani sto4c, pa ćeš vidjeti da su pomosi elipse za z = e: y = z !. X=
a
H z,
daljnji postupak je isti kao u zadatku 540. Rezultat I,. = .~ ~~ H (bl + 4 HI).
18 B, Apsen: Rije.eni zadaci iz Vile matematike 273

~
S42. Tijela om~J;lOg stolcem Zi = x, + yI i ravninom z = H s obzirom na koordinatne ravnine'
(z ~ O. H> O).
Slika 174a.
Računamo prema fon'nuI1 (140) i slici 174a:
Ix oy = fff V
Zi dx dy dz = uz prijelaz na cilindričke koordinate = f ff
O
ZI dz
a
p dp' dtp =
H 2n. H. H H
= f .1 f
O
dz
O
d. fp dp
O
= 11t f zli ~·I
O O
dz = 1t f
O
z' dz = 1t I; I=:
O
1t !f~
H. V.... -xI
I zoz = Iyo. =Jff xldxdydz = ff dz XI dx fd Y
V O -z - V.I-xI
=2 f: lxldx Iy I~"-%I ~ 2 f: f:· V

z Zi - XI dx =
O -. O -It
= prema posebnom slučaju b) tipa III tv. diolI Repetitorija) =
H • H
=2.2fdzl(!X'-:x)V~+:arCSin: I =4f;· ;dz=

O O O
= : I ; I. = 1t2!S .
0-
274
543. Tijela omeđenog parabolom z = Xl + y' i ravninom z = 4 s obzirom na ishodište koordi-
natnog sustava.
Slika 175.
Računamo pr~ma formuli (139) i sliCi 175:

4
lo = JJJ (Xl + y. + ZI) dx dy dz = JJ J dx dy (Xl + y. + Zi) dz k

V o x'+y'
4
= JJ I dx dy (Xl + yi) Z + 1~ I JJ dx dy [ 4 (xl + yi) + ~ -

o x'+y' o
+
21< 2
(X" + yi)" - ! (Xl + yl)3 ] =; JJ dIP (4 p. + ~ - p~ - p' ) p dp =

o o
2
=
n p' PSI
2 1t I p4 + 3" p. - 6 - 24 =
224 1t
-3- .
0---
544. Kugle polumjera 1 s obzirom na sreaišfe
[ 451t ] •
545. Kružnog stošca x2 + y2 = z2 (O ~ Z ~ 2) s obzirom na a) os Z; b) osY.
[ l651t; 8 1t ] •
546. Piramide omeđene ravninama X +y + z = 1, X = O, Y = O i z = O s obzirom na ravninu

XOY.
[~] .
275
VI. NEPRAVI VISESTRUKI INTEGRAU
Form ula
Slično nepravim jednostrukim integralima (vidi dio II· § 8 Repetitorija) pod nepravim
dvostrukim integralom funkcije z = f (x, y) uzetim po čitavoj ravnini X Y ili po. njenom
beskonačnom dijelu razumije se granična vrijednost tog integrala uzetog po konačnom dijelu
cs ravnine X Y, kad taj dio cs teži u beskonačnost.
To znači:
oo oo
JJ f(x,y) dx dy = IJ~ JJ f(x,y) dx dy.

-60 -oo (J
Kaže se da nepravi integral postoji, odnesno konvergira, ako ta) limes postoji. Ako
limesa nema ili je beskonačan, nepravi integrl\l ne postoji, odnosno divergira. Na sličan način
definira se nepravi dvostruki integral, ako integrand z = f (x, y) teži u beskonačnost u konač-
nom području integracije cs ravnine X Y. .
Postojanje prvog nepravog dvostrukog integra1a kazuje geometrijski da valjkovitom
tijelu s beskonačno velikom bazom možemo dodijeliti odredeni volumen, dok postojanje
dnlgog nepravog integrala znači geometrijski da. i valjkovitom tijelu s vrhom, koji se proteže
u bIskonačnost, možemo dodijeliti odredeni volumen.
Slično se tumače i nepravi trostIuki integrali.
A. Nepravi dvostruki integrali
Zadaci
u zadacima 547 - SS4 uklj~ izračunaj zadane neprave integrale, odnosno dokaži da su
divergentni.
JJ
oo oo
547.1 = e-XI-y1dxdy.
-oo -oo
I:trač\inajmo taj integral kao pravi to po krugu. cs (sl. 176 a).
276
\
Uz prijelaz na polarne koordinate dobijemo:
- 2,. r r
JI e- pl p dp dop = II dop e- pl p dp = 2,71' \ - ! e- pil = - 71' (e- r' - I) ~

o O O O
= 71'(1 - e-rl).
Sada prelazimo na limes uz r -+00:

1=71' lim (I_e-r') = 71'.
Zadani integral l konvergira i 71' je njegOva vrijednost.

1= 71'.
y
f' y
a
Of
O x -Q O ~ x
-a
Slika 1768. Slika 176b.
Izračunajmo još jednom isti integral l, ali kao konačno područje al uzmimo kvadrat
stranice 2 a.
Prema slici 176 b imamo:
-a -oo -oo -oo
,
Odatle slijedi Euler-Poissonov integral:
oo
I
- oo
e-x'dx = V-71'.
277
oo oo
dxdy
548. I = I I 1 + Xl + y •.
Prema slici (l76a):
2n ,
I I - ,:lP_d-+,-P-:dql;.-
pl
= Idql I l---.e.+dp'.pl = 27t • ~2 I ln (I + p.). I'O= 7t ln (I + ,-1).
" o o
1= 7t lim [In (1 + rl)] =00.
Za4ani nepravi integral divergira, odnosno ne postoji.
y
a~------------~
o a x
oo oo
dxdy
549. I = II (Xl + yi + aZ)! .
oo
Kako je integrand pozitivan za sve x i y, a uzet je samo za z ;;;; 0, za konačno područje (J
uzeti ćemo samo prvi kvadrant kruga, pa prema slici 177 imamo:
I~ -.~ lim ( l
4 '-00 . rl + al
- al.) ==4_7t
.-o·'
u-
278
\
ff<X +
oo oo
SSO. 1= y) ,- (x +.1) dx dy.
O O
Prema slici 178:
ff (x + y) ,-(X+JI)dxdy =J a
dx
a
f(X + y) e-(X+JI)dy =
~ O O
= [parcijatna integracija uz' x + y = t] =
= f a
dx[- (x + a)e-(x+a) - e-(x+a) + xe- x +e- X] =
. O a
=1 (x + a) e-(x+a) + e- (x+a) + e-(x+a) - x e-x - e-x - ,-xI =
O
= 2 ae- 2a + 2 e-la - a e-a - 2 e-a - a e-a - 2 ,-~ + 2.
1= lim .(~+_2__ 2a_.-!.+2)=2.

a ... oo e~a ;a I': ,a. -
jer je npr. Ibn 2l a = po L'Hospita1u (vidi I dio Repetitorija, § IS) = 2 lim ~- =

......00 , a a ... oo e a . 2
= lim
(1-+00
.
r
!. - O.
ff
oo oo
SSl. 1= xye - xl -". dxdy.

O O
Prema slici· 177 (vidi zadatak 549) uz prijelaz na polarne koordinate dobijemo:
lt
1" ,
ff ~.
~
pl cos tp Bin tp e o· p dp dtp = ~ J
O
sin 2 tp dtp
.
J
o
p' e ~ p' dp =
lt
2" ,
="2II cos22 -
-- tp I'"2 1\ -pie-p' -e -'Ip l
=-"8(-1-1) (-
,.7. - 7l + 1) =
O O
= -~(~+..!...-1).
4 ,rl ,rt
.
Jer.Je prema L'Hotp1
"talu lim'" ....,. = lim· re-2r =- ' l'un lPI = o:.
''''00 , ''''00" 2r ''''00 ,.
279
oo oo
SS2. II
-oo. -oo
dxdy
[2 1t].
SS3. I = IIln y' 1

XI +yl
dx dy, gdje je al krug Xl + yI ;;;:; I.
Kako je u ishodištu koordinatnog sustava, odnosno u središtu kruga integrand prekinut~
jer je za x = y = O ln ~ = ln oo = oo, zadani integral je nepravi. Izrežemo iz zadanog:

kruga al krug XI + yi ;;i rl, gdje je T < 1, pa izračunajmo po preostalom dijelu a pripadni
pravi integral.
Slika 179.
Prema sl. 179:
2n 1
II
(J
ln y' ~ ~yi = II ! .
(J'
ln p dp dtp = - II
o
dtp
r
ln p . P dp =
1
= - 2 1t I
pl p - -pil = 2 7t'
-ln
2 4
(1'"
4
+ -In
-
2
T - TI)
-
4·
•
I ~ 2 x ~o ( !+~ ln T - ~) = po L'Hospita1ovu pravilu = 2 7t'. != ; .

-'
Zadani integral konvergira i ima vrijednost ; .
280
554. l = I Iln VXl + yi dxdy, gdje je a krug x··+ yI ~ Rl.
'"
[konvergira 1= 27: (~lnR - ~I) J.
sss. Izračunaj volumen tijela koje je omeđeno plohom z = x. yi ,- (x" + yI) i ravninom z = o ..
Kako zadana ploha ne siječe ravninu X Y (z = O), jer je Xl yI ,- (x" + yi) ~ O za x ~ O i
Y ~ 0, traženi volumen V tijela izražen je nepravim integra10m
II
oo oo
V= xly·,-(XI+Y'ldxdy.
o o
Uzmimo pripadni pravi integral po krugu a polumjera T sa središtem u ishodištu 0, tj.
odredimo volumen Vl valjka, kojemu je donja baza navedeni krug u ravnini X Y, dok gornju
bazu čini zadana ploha z:
II I I
2n r
Vl = XI y: ,_(Xl + yi) dxdy = cos' <p sini <p d(jl pl ,- pl dp =

" o O
2~ r
= !IsinI2!?d<PI-~ p'e-Pl-pl,-p.-,-~II =
o o
2n
I
= ~ ~ (<p ~ sin 4 cp )
42 4
I (- ~2,'"
~ - ~ - -!, + I ) =
tt er
O
=~(-~~-~-~+
4. 2 ,rl ,r' ,r'
l).
Pomoću L' Hospitalova pravila dobijemo:
V= lim Vl = ~.
r .... oo 4
556. Izračunaj volumen tijela koje je omeđeno plohom z = (xl + YI) ,- (x" +yI) ravninom
z= O.
[tt].
S57. Izračunaj volumen. tiJ·eta koie J·e omeđeno plohom z = i onim dijelom ravnine
I (Xl + yl)1
Z = O, toji leži izvan kruga XI + yi ~ l.
[v = tt, v. dalje sliku 182].
281
B. Ne.,ravi trostruki integraU
Zadaci
oo oo oo
558. Izračunaj
I
I
I
I
/
/11---- !I
/
a~-----
Slika 180.
Kao područje V pripadnog pravog integrala uzmimo kocku brida a (vidi sliku 180).
CI CI CI
1 -
1 -.
JfJ V(1 +dxdydx
x + y+ .8)7 "".
Jdxf.d
~
JV(l:r x
dx
+ y + .8)7 -
-
V O O O
CI CI CI CI CI
=- ; JJ I
O
dx
O
dy V(1 +x ~ y + I= -.8)1
O
; J J(
dx
oo
V(1 +x ~ y + a)' .-
CI CI
"-=-V!=;(:;:l=+=~=+=y~)7' ) dy = + ; . ~ Jdx 1-:-;0;:::(1=+=a=~=x=+=:y)8~ - V (1 ~: + Y)8I-

O ' . .0
CI
"= !J( V(1+2a+x)3

15
1 - .1
V(1 +a+x)3
_ 1 + 1
V(1 +a+x)8 "V(1 + x)'
) dx=
O
CI
41
= 15 -
(1 1
2 . Vl + 2 a + x - ·Vl + a + 'f -
1
Vl + a + x :- Vl + x =
1 1
O
282
359. Izračunaj JJ Jln ~: ;. ~ ~ ZI dx dy ds, gdje je V kugla polumjera R sa srediitem u
v
0(0,0. O).
Budući da je integrand prekinut u ishodi§tu O, izrežemo iz zadane kugle kuglicu polu-

mjera, (, <R), kako se to vidi iz slike 181, pa uzmimo pravi integral po volumenu Vl kuglina .
sloja debljine R -'- ,.
Nakon prijelaza na sferne koordinate dobijemo uzevli u .obzir da je u tim koordinatama
Xl+yl + ZI = pl
21t lt R
Il = JJJ~IP pl sin & d80 dIP dp = JJ dIP sin & d80 J~ p dp =

V, O O r
R
lt
= 2,. I..:. cos & I . I p ln p - p I = 4,. (R ln R- R - r ln,
O r
+,)
l = lim ll· = 4,. (R ln R - R),
r--O .
.. le
Jer ··lim (, .ln)
" 9'
lim -ln, = l i m
-'- = - I'un, = O.
r--O l I
r--O .
, r-O r--O
Slika 18J.
560. Izračunaj JJ J ln (xl + yi + .r2) dx dy ds.

, v
gdje je V kugla polumjera R sa sredi§tem u O (O, O, O).
283
561. Izračunaj integral funkcije u = 1 . uzet po području V, koje okružuje
JI (xl + yi + .;1)1
kuglu polumjera l.
Slika 282.
Kao konačno područje Vl uzmimo kuglu polumjera r koja okružuje zadanu kuglu pohi-
mjera]. (Vidi sl. 182, koja predočuje projekciju područja Vl na ravninu XY).
II = IIIv dx dy dz
(xl' + yi + Zi)'
= uz prijelaz na sferne koordinate =
V,
2n n r r
= III ;&
v,
p! sin l} dp dq> II
= dq>
O O
sin & d& I~~ I _~ I~ -
l
= 4 'Ir pl
l
2 1t ( ~- l ).
1=-27rlim
r-oo
(..!.'-1)=~
r
284
VD. DERIVIRANJE I INTEGRIRANJE INTEGRALA POPARAMETRU
Form ule
f f(x,~)
b
za F(fx) = dx
Q
b b
-dF = F ~ (a.) =d- f f(x,a.)dx = f df(x,a.)

- -- dx. (144)
da. da. dO!
Q o
f
b (a.)
za F(a.) = f(x, a.) dx

o (a.)
b (a.) b (a.)
dF
da.
= F' (a.).= ~ff(X,a.)dX
da.
= f "f(x,'!2 dx
da.
+f(b,a.)~
da.
-f(a,a.) da . (145)
da.
o (a.) o (a.)
a.. b b
f {dx f f
a.,
j da. f (x, a.) dx = (x, a.) da. (146)

o a.,
Zadaci
S62. Odredi zakrivljenost krivulje zadane u obliku y (x) = f sin~a.X)

2n
dot u
~
tački apscise Xl = l.
..
prema formuli (144) ra~namo yi i y" smatrajući da je x parametar i to s obzirom na
formulu·1- = y" (x) "/ [vidi (26)" u II dijelu Repetitorija]:
p [1 + y" (x») •
yi = ~
dx
f 2n
sin (a. x) dex
ex
= f 2..
_a. cos (a. x) dcx =
ex
I
2 ..
sin (ex x) : = sin 2 Tt x _ sin Tt x .
x I " "
x(2 71: cos 2 71:" - 71: cos 71: x) ~ (sin 2 Tt x - sin Tt x)

y" = ,XI .
285
y~' = 2 7t' + 7t' = 3 7t'
J
oo
563. Izračunaj f' (x), ako je I(x) = e-XY' đy (x> O)

%
Smatrajući x parametrom računano prema (145):
f'(x) = - J y2 e-xy' dy - e-~.

x
U zadacima 584 do 567 uklj. izračunaj Zadane integrale pomoću deriviranja po parametru
tj. pomoću Leibnizove formule (144).
J
oo
1- e-cxx
564. I = % dx, gdje je oc > - I.
xe
o
Stavimo
J xr
oo
l-e- CX %
1= F(oc) = ~'~-
o
pa dobijemo:
F'(O[) = 'J oo
~,e
-CX% =
xr
J oo
e-(cx+l)%dx = _ I'_e_
-(cx+l)%
__ 1 =
oc+l
oo
1_;,
__
oc+l
o o o
dF(oc) 1 doc
--a;- = ex +' l; dF(O[) = - -
at+l
, J+
Feat) = 1= oc dat 1 = !n (at + 1).
f,
oo
-ax'
565, I = 1 - e. dx (a> - 1).
xr
o
J xl"
oo
I - e-ax'
1= F(a) =
o
286
dx =
f-
o
X e (a + l) x' dx = (uz SUpstitUCIJU
. . . - a X2 )
= t
-(a+ 1)X'
= -I e2 (a + 1) I=
O
2 (a ~ .1) .
da
dF(a) = 2(a + l)
1 .
F(a) = 1= Zln(a + l).
f
oo
-"X' -i3x'
566. I = e - e dx (IX> O, [3 > O).
X
o
Kako je 1= F(a., (3), računamo:
aF (a., (3)
---
aa. f
oo
_e-lXx' ·x·
-----dx=-
x
f oo
xe
-lXx'
dx= (uz supstituciju - a. Xl = t). =
•
O O
~la. I e- (xx" = - 2la. .

O
Riješimo parcijalnu diferencijalnu jednadžbu:
aF (a., (3)
aa. =-20('
Integriranje daje:
l
F(a., (3) = - Zlnac + C([3)
gdje je C ([3) bilo koja funkcija od ~~.
Da odredimo 0'([3), stavimo ac =..[3. Tada je

1= F(ac, (3) = O,
pa je
1
O = - Zln [3 + C ([3).
Odatle je
l
C([3) = -ln [3
.2
. . l l l [3
1= F(IX,[3) = --lnIX+-In~ = - l n - ·
_"" 2 2 2 IX
287"
f
oo
e-ax -eax .
567.
. 1= x smmxdx.
o
Kako je 1= F(rI., (3), računamo:
oo oo
iJF(rI., (3) = _ f sinmx e-cu. xdx = - f e-cu sinmxdx =

iJrI. x
o • o
= vidi str. 72, odn. 78 II dijela RepetitorIja =
I
= _e-czx
__ [_ ot sin (m x) - m cos (m x)] = _
~+~
Ioo
~+~
Jn •
Integriranjem dobijemo:
F(Ot, (3) = - arc tg ~ + C((3).
m
Stavimo li (3 = Ot, dobijemo 1= F (Ot, (3) =O
pa je
0= - aretg 1-
m
+ C((3) pa je C((3) == arc tg 1.
1/1
.
(3 ot
1= F(Ot, (3) = arc tg - - arc tg-'- .
m m
l b
.568. I = f [f XY dy ] dx.
O a
Traži se vrijednost tog odredenog integrala.
Računamo:
xb -xcz
dx.
lnx
o o
. cz
Tilj integral ne možemo izraziti u elementarnim funkcijama. Stoga prema formuli (146)
izvriimo integriranje zadanog' integrala pod znakom integrala:
b l b I b
1= f [f
a O
XY dx ] dy = f I;:: I j !
a O
dy =
a
y 1 dy = Iln (, + 1) ( =
l+b
= ln (b + l) - ln (a + l) 0= ln 1 + a '
pa je zadani integral
1
I=fxll-:tdx=lnl+b.
lnx 1+a
O
288
vm. EGZAKTNI DIFERENCIJALI I NJIHOVO INTEGRIRANJE
Formule
Linearni diferencijalni izraz oblika

p (x,y) dx + Q(x,y)dy,
gdje su P(x,y) i Q(x,y) neprekinute f1,mkcije 8 neprekinutim parcijalnim derivacijama,
predočuje. totalni diferencijal funkcije U (x, y), tj. predočuje dU, ako je
~'p ~Q
ili 1Y-1X =0. (147)
U tom se slučaju funkcija U(x,y) odreduje prema

x :JI
U = I P (x,y) dx + I Q(xo'Y) dy +C (148)

X. :JI.
gdje su Xo i yo neke konstante.
Praktički se može pri računanju funkcije U (x, y) p(ema formuli (148) postupati jednostavnije:
granice integracije se ne uvrštavaju, a pri računanju drugog integra1a izostavljaju Je svi čla
novi s xo'
Analogno predočuje linearni diferencijalni izraz oblika
totalni diferencijal funkcije U (x,y, z), tj. predočuje dU, ako je
~P ~R
-=-; (149)
~z ~x
dok je
I I I
x :JI •
U = P (x,y, z) dx + Q (Xo,y, z) dy + R (Xo,Yo, z) dz + C. (ISO)

X, Y.
Pri računanju U granice integracije se ne uvrštavaju, a pri računanju drugog trećeg

integrala izostavljaju se članovi s Xo i Yo.
19 B. Apsen: Riješeni zadaci iz Više matematike 289

Zadaci
U zadacima 511-581 uklj. dokaži da su zadani linearni diferencijalni izrazi totalni dife-
rencijali nekih funkcija U j odredi te funkcije. .
569. 4 (xl - yi) (x dx - y dy).

Prikuavii taj izraz u obliku
4 (x' - x yI) dx - 4 (Xl Y - yi) dy
p Q.
, računamo prema (141):

lJP lJQ
lJy=-8x y ; Tx = - 8xy.
Prema (148):
U(x,y) = 4 I x
(x' - X yi) dx - 4
"
fCxb -yI)dy +O
til.
XI x'yI) y'
U= 4(- -- -
424
+4-+0
U = (XI - f l + O.
570. (x + 2y) dx + y dy .
(x + y)1
Napis.vii zadani izraz u obliku
~dx+-y--d
(x + y)1 (x + y)l Y
lJP (x + y)1 . 2 - (x + 2 y) . 2 (x + y) 2y
.lJy = (x + y)' =- (x + y)l
lJQ - y . 2 (x + y) 2y
Tx= (x +y)' (x + y)1
Prema (148):
U = f x
(x
x+ 2y
+ y)! dx +
f "
(xo
y
+ y)1 dy + O.
x. ~
Prvi integral rijeii prema tipu I (v. II dio Repetitorija) rastavljanjem u parcijalne raz-
lomke, dok drugi integral otpada. Dobit. ćc§:
U = -
x y+ y + ln I x + y I + O.
571. (2 x cosy - YI sin x) dx + (2y cos x - Xl siny) dy.

dP
dy =...... 2X smy
' - 2y ·sm
' Xj lJQ = _ 2ysinx _ 2xsiny
dx
290
s y
u =. f (2 x cos y - YI sin x) dx + f (2y cos). - xl siny):dy + e

.s. JI.
u == XI cosy + YI cos x + e.
572 2 x (l - eli) dx
. ('l+XS)1
+ (~
l+xI
+ l) dy
"p 2xe" (jQ 2xe Y
(jy = - (l + XI)I; Tx=-(1+xI)I
%0 Y.
573. x· dx + YI dy
"p
-=0;
(jy
(jQ
(jx
=o
u= f s
XI dx + f"
yi dy = xa ~ YI + e.
x. Y.
574. (3 Y - x) dx + (y - 3 x) dy .
(x + y)1
x -y
• [ (x + y)l + e] .
575. ,s-"[(l + x + y) dx + (l - x - y) dy].

[,s"" JI (x + y) + e].
576. (lny - 2 x) dx + (; - 2y ) dy.
[xlny - x8- yi = ej.
577. yzdx + xzdy + xydz.

l + Xl YI Zi
Napi§emo u obliku:
đ +
l +~Zyl ZI dJe-+ I +~:.. ZI Y
xy
1+ XI YI Zi
dz
p Q R
291
pa računamo prema (149):
iJP z + :XI YI za - 2:x1y1z' Z-X1yIZ'

iJy = (1 + x, yi za)1 (1 + x' y. ZI)1
iJQ z-xly'za
Tx =(1 +:XI YI zI)I ,
Prema (ISO):
y 11
"
u= J+ 1
yz
x'y'zl
dx
+
J 1 + x.z
y.
x: YI za dy +J.1 +xoYo
Xb~ZI
dz+C
....
u = ~
yi ZI
J IzI+:xI +
lk
l'
- C = _1_ . y z arc tg (x y z)
y z
+C
y
u= arctg(xy z) + C.
578
.
2 (z x dy + xy
(x - YZ)I
dz - y z dx) .
Napisavii u obliku
2yz dx+ 2zx d + 2xy dz

~-y~ ~-y~ y ~-y~
iJP o X + yz
-iJ = nakon uredenja = - 2 z ( )I
!y x-yz
., d iJQo.
I stu vnJe nost do.b"IJemo za Tx' pa Je
Na isti način pokazujemo da je
292
pa prema (I SO) računamo
x
I I I
Y B
U -- - 2 (x - y yz z )2 dx + 2 Z Xo
+2 (Xo -xoyo +e
(o
Xo - Y z )1 dy YoZ)1 dz
YI "I
U=~+C.
x-yz
579. dx - 3 dy + 3y - ~ + Z8 dz.
z z
Uredimo:
-dx - -3 dy
z z + (3 y ZI..-x + z ) dz.
Račun daje:
oP -O'
oy - ,
OP oR oQ oR .3
oz - Zi; ~ = - Zi Tz = oy = ZI
I ~ -I ; + I (~
% Y "
U = dy Yo z-: Xo + z ) dz + C
YI "I .
U=~-22..+ ZI+C= x-3y , zI+C

z z 2 z T2 .
dx + dy + dz
580.
x+y+z
[U ~ ln I x + y + z I + CJ.
581. (~-~) dx + (~-~) dy + (1.. - z..) <D.

y ~ z ~ x ZI
xY Zo ]
[ U=-+-+-+C·
y z x
293
IX. EGZAKTNE DIFERENCIJALNE JEDNADŽBE.
EULEROV MULTlPLIICATOR
Formule
Diferencijalna jednadžba toga tipa ima oblik

P (x, y) dx + Q (x,y) dy = O.
Razlikujemo dva slUčaja:
.
1• Ako Je (jP (jQ ad'
(jy ="JX' t a Je
" :Y
Ip~~dx+IQ~~~=U~~+C (148)
:YI
pa se zadatak svodi na integriranje lijeve strane jednadžbe, da se odredi U (x,y).
(~iješi zadatke 569-576 uklj.).
2. Ako je ~~ # ~~, množimo diferencijalnu jednadžbu 8 Eulerovim multiplikatorom

fl = fl (x,y), da njenu lijevu stranu pretvorimo u totalni diferencijal:
P (x,y) fl dx + Q (x,y) IL dy = O.
Zadatak se svodi na određivanje IL (x,y), a to je, govoreći općenito, težak problem.
Medutim, Eulerov se multiplikator može lako odrediti, ako je IL funkcija samo od x,
odnosno samo od y.
U tom slučaju IL ex) raČUnamo iz
d ln fl (x) = ~ ((jp _ (j~)
dx Q ay (jx
a fL(Y) iz (152)
Iz (152) slijedi:
IL = fl ex), ako je ~((jP _ (jQ) = F(x)
Q (jy (j~
dok je (152 a)
IL = fL(y), ako je -l ((jQ
---(jP) =F1 (y)
P ox c)y
tj. ako su ti izrazi funkcije samo od x, odnosno samo od y.
294
Zadaci
U zadacima 582-596 uklj. izračunaj opća, odnosno partikularna rješenja zadanih diferenci-
jalnih jednadžbi.
xdy
582. XI + yi = (x,y+ yi - l
)
dx.
Napisav§i tu jednadžbu u obliku
y
( Xl + -l)dx- xdy =O
y' x· + yi
vidimo, da je
p = y - l, dok je
Xl + y'
pa prema (147) računamo:
oP x· + yi - Y . 2 y aQ xi_yi
oy = (Xl + yl)1 ~ = (xl +yl)l
Kako je ~: = ~~ , integriramo zadanu jednadžbu prema (148):
x y
f( ~ x· y. - l ) dx - f
Y.
xl ~ YI dy = C
y f dx
x. +yl - x = C l'li
ili
l x
-··y·arctg--x=C
y . y
arc tg=- ;:.. x = C opće rješenje.

y
583. y' = l + x V~
(1 - VXI + yi) Y
Prikazav§i y' u obliku ~, dobijemo
(l + x VXI + yI) dx -'(l - VXI +yI)ydy = O

Prema (148):
Y
f f
x
(l + x VXI + yi) dx - (1 - Vx: + yl)y dy = e

Y.
x +"'3
l V--- yi
(.tl + yI)' - 2" = e opće rjeIenje.
584. Odredi partikularno rjeIenje jednadžbe
(x
" dx + ,Y" (l
+ ,Y) - ; ) dy = O.
koje zadovoljava početne uvjete x = O, y = 2.

x
x
iJP - x
--= -,Y;-= -
x ,Y
__ .
iJy YI y2'
XI -"
2" + y eY = e opće rjeIenje.
za x = O y = 2; 2 = e, pa je
XI -"
2" + y ,Y = 2 partikUlarno rješenje.
S( - Ism
58. .x - - -y cos -y + l )dx
.
+ (1-x cos -yx - -xsm
.x
YI -Y + -yi
l) dy = O.
r·
y y XI x
.JI x 1
m--cos-+x--=
xy y
e] .
586, 2 x.dx
y
+ yi ' -y63 XI dy = O•.'
/ 587, 3 XI ,Y + (xl eY - l) y' = O.

i partikularno rjeIenje za x = O i y = l.
[XI ,Y - Y = e; XI ,Y - Y = - l].
588. (XI + y) dx - x dy = O
(JP iJQ
-
iJy-- l ', -= -1.
iJx .
' iJP
Kako le iJQ ' li'leva strana zad ane d'fi
iJy "# Tx "aln'
l erenC11 mle totaIni ditierenal·
e Jednadžbe" "al
296
Odredimo Eulerov multiplikator IL da lijeva strana jednadibe
(Xl + y) IL dx - x IL dy =O (a)
postane totalni diferencijal.
Prema (152 a):
-.!.. (dP _ dQ ) = _ ~(I + l) = _ ~ = P(x).

Qdy dx x x
IL je funkcija samo od x, pa prema (152) dobijemo:
d ln IL (x) = _ ~ /. dx
dx x
din IL = -..!dx
x
1
ln IL =- 21nx- ili InIL=ln xl
1
IL =-.
XI
Uvritenje u (a) daje:

1 1
(xl +y). -dx - -dy = O
XI x
Proba
dP 1
d;= XI;
s :y
f
~
(XI + y)~ -dx - f~
31.
dy =e
x- z...x = e opće rjeienje.
589. y(l + xy) dx - xdy =o

i partikularno rjelenje uz početne uvjete: x =2 i y = 1.
dP . ()Q
--=2xy+ 1; - = -1 pa je
~ dx
IL=? (a)
prema (152 a):
-.!.. { dP _ ()Q ) =_ -.!..(2 xy + 1+ 1) = - ~(xy + 1) == F(x,y)

Q~ dx x x
IL nije funkcija samo od x.
-.!..
P
(ddxQ _ dP)
~
= 1
y(l+xy)
(_ i _ 2 xy _ 1) = _ 2 (xy + 1)
y(xy+l)
=_~
y
IL je funkcija samo od y.
291"
Prema (IS2):
dlnll(y) 2 1
dy
y , a odatle je II = yi .
Prema (a):
1 + xy x
- -y- d x - -dy
yi
= o.
f
:IC
1 + xy
Y
dx - f :JI
Xo
yi
dj' = G'
Y.
Y1 ( x+y-yX2) =G'
ili uz G = 2G'
Xl + 2yx == e opće rješenje.
Uvr§tenje x = 2 i y = 1 daje 4 + 4 = e pa je
X2 + 2!...
y
= 8 partikularno. rješenje.
590. (2 xy + Xl Y + ~') dx + (Xl + yi) dy = O

oP
-=2X+XI +y2. -=2x
oQ
oy 'dx
( 2 xy + x 2 Y + ~a) IL dx + (x2 + y2) II dy = O.

Prema (I S2 a)
l (OP
-Q -oy - -oQ) - -1 ( 2 x + Xl + y2
ox = xI+yl - 2 x) = l.
Prema (IS2)
d ln II = 1 pa je ln II =x
dx
( 2 xy + XI y + ~') eZ dx + (xl + yi) eZ dy = O.
f( f
:IC
2 xy + Xl Y + ~.) IJz dx + (xl + yI) ,z. dy =G

Y.
2y.(xeZ - eZ ) +y(xI,z - 2x,z + 2ez ) + ~• eZ = G.
Nakon uredenja dobijemo:

xllyez+L,z= GI·e- z •
3
y ( XI + i-yI ) = e ,-z opće rjeienje .
.298
591. xdy +ydx + YI (x dy -ydx) = O
ili
(y - y') dx + (x + X yi) dy = O
:; = 1- 3y1;~~ = 1 + yi
(y - yI) IL dx + (x + xyl) IL dy = O (a)
Prema (152a):
l(lJP lJQ ) 1 -4y'
Q lJY - dX =.x + xyl(1 - 3y1- 1 - yI) = x + xy' = F(x,y)
..!..
p dx
(lJQ _ lJP
lJY
).= _1_(1
y-yI
+ YI_ 1 + 3ys) = --.±L = F (y)
. I-yi
1
In IL =4f 1ydy
_yi
ln IL =- 2 ln (1 - yI) IL = (1 _ yi)'
Prema (a):
_y_ dx + x(l +yt) dy = O
1.- YI (1 - yl)1
X, Y,
~=e ili xy=e-eyll:e

I -YI
yl·~ 1 + ~Xy=o ili uz
yI- I + e' xy = O opće rjeienje.
S92. (Xl + yi + 2 x) dx + 2y dy = O.
[IL -= ,le; (xl +YI) ,le = e].
593 . .!.... dx + (yi - ln x) dy = o.
x
i partikularno rjeienje za x = " i y = l.
[IL=~; Inyx+~'=e; ~X+~I=~].
594. (2y + xyl) dx + (x + XI yI) dy = O.

[IL = x; 3 XI y +XI y' = e].
595. (xcosy - y siny) dy + (xsiny + yoosy)dx = O.
[IL = .l'; (xsiny +y cosy -liny) ,s = C].
299
x. KRIVULJE U PROSTORU
A. Jednadibe tangente i normalne ravnine
Form ule
a) za krivulju x = x (t); Y = Y (t);. z = z (t) u tački To (xo, Yo' zo) parametra t = to:
tangenta
t == x -:- Xo = Y -:- Yo = ~ ~ Zo (156)
x. Yo Zo
Xo zna
Čl• dx
dt u tački t = to, slično Yo i Žo'
normalna ravnina
&~==~-~~+~-~~+~-~~=~ (157)
b) za krivulju zadanu kao presječnicu dviju plohaF~,y, z) = O i G(x,y, z) = O u tački

.To (xo, Yo' zo)·
Iz (156) slijedi:
tangenta
_ Je - Xo Y - Yo Z - Zo
t =~ = ----ay = --1-' (156 a)
dz dz
Izrazimo li :: i :~ pomoću parcijalnih derivacija funkcija F i G, dobijemo:
x - Xo Y -Yo Z - Zo
t== (156 b)
oF oF oF oF ?JF
oF
oy di di Tx" Tx" 1y
oG oG oG OG oG. oG
oy oz Tz Tx" Tx" 1y
normalna ravnina
x - Xo Y -Ye 11 - Ilo
oF dF dF
n. r. ==' Tx" oy OIl = O. (l57 a)
oG dG dG
ox 1y oz
300
B. Duljina luka krivulje x = X (t); Y =y(t); z = Z (t)
Formule
(160 a)
fV
t.
s = Xl + yi + ža dt. (161)
t,
Masa nehomogene" krivulje
t.
m = f IL [x (t), yet), z (t)] VXl + yi + .tt dt. (1(>2)
t,
c. Jednadžba oskulacione ravnine u ta~ki To (t = to) krivulje x = x (t),

y =y(t), z =-z(t)
Formula
o. r. -
x-
. Xo Y -yo
. .
Z - Zo
=0. (163)
..
Xo
Xo
Yo
yo -
Zo
Zo
Binormala, glavna normala, rektifikaciona ravllina, torzija i

zakrivljenost za krivulju IC = x (s); y = y (s); z = z (s) u tački· To (xo'YO' zo)
parametra So
Form ule
Jednadžba b"inormale:
x - Xo y -yo z- Zo
bin. ;= -d:-y--:dz'-- dz dx dx dy
dS dS dS dS dS dS (172)
dZy dlz d1z d1x d1x d~
dsl dsl O dsZ dsl O dsl dSZ O
Jednadžba glavne normale

x - Xo Y - ".)lo z - Zo
g. n. = (dIX) = (d~) = (d.Z) . (173)
dsl o dsl o dsl o

Jednadžba rektifikacione ravnine
r. r. _
= ex - xo) (dlx)
dsZ 0+ (y - yo) (diY)
dsl o + (z - zo) (dSZ).
dSZ 0= O. (174)
301
Tonija
dx dy dz
dS dS dS
d·x dly d·z
dSI dSI dSI
d'x day dSz
dsa ds! dsa O
(177)
+ (d·YY + (d2Zy
T= -
(d.xy
dSI O dSI- dsz O O
Zakrivljenost
(164 b)
Eo ProstOrDa krivulja zadana u vektorskom obliku (vidi § 9, 10)
Formule
-+ -+
vektor tangente t =
dr
dt; to = tt
-+ d;:" dl;:"
vektor binormale b = - x - a
dt dt
vektor glavne normale ;; = bx Z
F. Primjena, u kinematici (vidi § 2, 8)
Formule
vektor brzine -fl =

ds -to =
dt v -to
.
b rzma V =ds
-= V··x·+y ·0
+z·••
dt
vektor akceleracije -; = ;, + -;"

-+ dv-+
tangentna komponenta a, = dt to
normalna komponehta a- =
v- l -no.
n p
302
Zadaci
U zadacima III do _ uklj. napili jednad!be tangente i nonnalne ravnine za zadane pro;'
stome kriwlje u zadanim tačkama.
596. x = at; 1
y=-atl ;
2
z = ! a t' u tački T. (6 a, 18 a, 72 a).
Da odredimo vrijednOst parametra t" koja odgovara zadanoj tački To, uvrstimo koordi-
nate tačke To u parametarsku jednadžbu zadane kriwlje:
6a=at; t,-6.
Očito je da ćemo dobiti istu vrijednost to =6 iz drugih koordinata tačke, pa je Jeo = 6 a.
YO = 18 a i z. = 72 a.
RaČUD81DO prema (156) i (157): x= a;:y = at;z=at l, dokje ~o = aj:Yo = 6a i Zo = 36a
x - 6 a y - 18 a z - 72 a l'li x - 6 a y - 18 a z - 72 a
t ==--a-'= 6a ="36'Q --1-= 6 36
":T. == (x - 6 a) a + (y - 18 a) 6 a + (z - 72 a) 36 a = O
ili
x + 6y + 36 z - 2706 a = O.
k
597. x = a cos t; y = a sin t; z = -.2~
- t
U tački
To ( a ~2, ar, :)
i dokaži da" tangenta u svim tačkama cilindričke spirale zatvara isti kut s osi Z.
a Vl
-2- = acosto; cost, =
vl
T; to ="4'
~
Računamo prema (156) l (157):

k
x = - a sin t; Y = a cos t; z=-
2~
(a)
'. aY2 k
y. "'"---r-; Zo = 2~
x -a-Vl
- 'ara
y-'-2-
k
z-S
t = . 2
- -aV2 -aVl =-k-'
k k'
rl. T. == - X +y + 'R' a vl ~ - S;~"'V2 = O.
Prema (39)
gdje j~ 'Y kut Ito ga zatftra • oil Z pravac kojemu su a, b i e koeficij~ti smjera.
Iz (a) vidimo da su koeficijenti smjera tangente u bilo kojoj tački spirale
k
- a sin t, a cos t 27t·
Uvrštenje u (39) daje
k
cos y = = const. za sve tačke spirale,
V 47t'a! + kl
pa tangente spirale čine u svim tačkama krivulje isti kut y s osi Z.
598. yi + Zi = 25, x· + yi = 10 u tački To (l, 3,4).

Prostorna krivulja zadana je kao presječniea dvaju kružnih valjaka polumjera Tl = 5
JI
s bazom u ravnini Y Z i polumjera TI = 10 s bazom u ravnini X Y.
Računamo prema (156 b) i (157 a) prikazavši jednadžbe ploha u implicitnomobllku:
.F ==y' + ZI- 25 = O G == XI + yi - 10 = O.
DF DF
1.y = 2y; -=2z
OZ
oG
-=2x;
oG
-=2y; oG =0
ox • oy oz'
a u tački To (1,3,4):
(oxoF)o= O.
' (:1= 6; '( DF)
OZ o
= 8
( oG)
ox o
= 2; (:t= 6; ( oG)
oz o
=O
x-l y-3 z-4

t==---=---=---
I~ ~I I~ ~I I~ ~I
x-l y-3 z-4
t=--=-----·
- 12 -4 3
n. T. =ii 12 x - 4 y + 3 z ~ 12 = o.
C99 • 2XIXI++
.1
3 yi= +
2yl Z
ZI = 471 U tački T.o ( - 2"
1 6)
.
. zadana kao presJ·ečniea troosnog
Krivul·Ja Je
elipsoida i eliptičkog paraboloida.
Računamo p~ (156 b) i (157 a) označivši prvu plohu s F a drugu s, G:

DF DF iJF
-=4x· ,~ ,= 6y; -=2z
ox ' OZ
oG oG iJG
-"-= 2x·
ox ' -=4y;'
oy Tz= .... t
304
dok su u tački To (- 2, l, 6) pripadne vrijednosti:
- 8,6 i 12, odnosno - 4, 4 i - I
x+2 y-l z-6
t := ----rr- = ----zs = - 4 - .
n. r. := 27 :IC + 28 y -!- 4 z +2 = o.
t4 t2
600. :IC = "4' z = 2" u tac"k·l po vol··
Jl (parametra t ) .
601. x=rcos 2 t; y=rsintcost; z=rsint u To(t o = ~).
r
x-- r z -Vl
-r ]
[
~=~=
y--
-/2 ; xV2-z=O .
602.x=t-sint; y=l-cost; z=4sin~ uTo(; -1,1,2V2).
[ x - t +l = y; 1 = z -V ~V2
603.X2 +y2+ Z "=25, x+z=5 u To (2; 2 Vl; 3).
[X - 2 y - 2 Vl z - 3
2Vl=--t--= -2V3; 2
V-
3x+y-2
v-]
3z=O .
604. Na kri\ryllji-; (cos t, sin t, i), tj. x = cos t, Y = sin t, z = i odredi tačku To, u kojoj je
tangenta paralelna s'ravninom V3
x + y - 4 = O.
Prema (156) jednadžba -tangente na zadanu krivulju u bilo kojoj tački T parametra t glasi:
x - cos t y -sint z-et
t:= = -e-'-
- sin t cos t
jer je
t
x = - sin t, y = cos t Z = e.
Prema uvjetu para1elnosti pravca iravrune (57) a A + b B + e e = o imamo:
-
-
sin t· V3 + cos t . 1 + et . O = O.
Odatle je
-tgt=T'
'V3 paje t=-
i't
6
xo=cos
Tt'
=T;
V3
6
e i ).
'20 B. Apsen: RIjelieni zadaci iz V1lie matematike 305
U zadacima 805-607 uklj. odredi jednadžbe oskulacione ravnine, glavne normale
binormale za zadane krivulje u zadanim tačkama.
605. y' = X, XI = z II tački To (l, l, l).

Prostorna krivulja je zadana kao presječnica valjkovitih ploha, kojim su osnovice parabole
II ravnini X Y, odnosno X Z. Uzmemo li da je x = t, dobijemo parametarsku jednadžbu
zadane krivulje:
x = t; Y = Vt, z = tl.
x=l;
Y=2Yt;
l
z = 2t
l
y = - 4 YtI;
a u To (., 1, l), tj. za to = ., jer je t = x
• 1
yD ="2;
1
Xo = O; Yo= -4"; z=2
x-l y-l z-l

l
2
"2 =0
1
O 2
4
ili
O. r. == 6 x - 8y - z +3= O.
Binormala je okomita na osku1acionoj ravnini, pa prema uvjetu okomitosti pravca i
ravnine (58)
a b e
A = B = e' odnosno a = A, b = B.,i e = e
dobijemo:
. x-l y-l z-l
bin. == - 6 - = -:-=-s = ----=T .
Jednadžbu glavne normale mogli bismo izračunati prema (173), ali mnogo jednostavnije
dolazimo do te jednadžbe, ako se sjetimo da je glavna normala okomita na tangenti i na
binormali.
Prema (156):
_x-l y-l z-l
t = - 1 - = - 1 - = -2-'
"2
N ap11lQ1W, li J·ednad.žbu glavne normalc: u obliku x-a-
·X ___ - l z1
- 1= -
= y-b- - -l dob"IJemo prema
uvjetu okomitosti dvaju pravaca (43):
lit tit + bl b. + el e. = O
gl. n. -L bin.: 6 a - 8 b - l = O
gl. n. -L t:
Odatle dobijeJllo:
b= -~
II
pa je
x-l y-l z-l
gl. n. =-n- = ~ = -=--22.
606. x = e,t y = e-t, z = t 1/-

y 2 u tački T. (e, ,- 1, II#;
f 2).
Iz x = ,t =, slijedi to = l.
Prema (163):
• t .
X =" Y = -,-t,
..
~ = ,t; Y =,-t,
Xo = e, y = ,-1,
x-, 'y _ ,-1 z- Vl
o. r. - , _ ,-1 Vl =0
e ,-1 O
o. r. =-,x - ,y - '
1/-
z r '2 + 2 = O.
Binorma1a je okomita na oskulacionoj ravnini, pa prema (S8)
.
bin=--=
x- , y-- e-l vl • =
z-
- _.!, . 'V2
Prema (156):
x _, y - ,-1
t= -,-= l
,
Napisavii jednadžbu glavne normale u obliku
~ = y - ,-1 Z - Vl (a)
a b =--1--
gl. n. .l bin. - a ..,- J + b . ,+ Vl = O

gl. n• .l t: a, - b,-l + vl = O.
Iz simetričnosti tih jednad!bi slijedi da je a = b, pa je
a(, - ,-1) =- Vl.

307
Kako je sh l dobijemo 2 a sh l = - VI pa je
a=b=---
V2
2 sh 1
1
y- - .1-
x-e e .1'- f 2
--.,.=2=- = - 1 -
V2
- 2 sh l - 2ah 1
ili
l
y-- .1-
_x-e e z-v2
gl. n. = -1- = --1- = _ 2 sh 1 V
607.xI=8z, yl=18z u To (-2,1;2).
[ x+2 y-l 2:-2 X+2_ Y -I_Z-2]

"3x-2y+8=0; -3-=~=-0-; -4---6---13·
U zadacima .-813 uklj. izračunaj duljinu bika zadanih prostornih krivulja.
608. x = 2 t, Y = ln t, z = tl od t = 1 do t = 10.
"
Y=t'
l
z = 2t
10 10
1= f V+
l
4 :1 + 4 t2 dt = J.,.
l
4 t' + 4 tl + l . ~t =
= (uz u = ln.t, t = eU, du = ~t , dok je za t = 1 u == O, a za t = 10 u = ln 10) =
f V(2e
ln 10 ln 10
= fV4e4U + 4e2u + l du = 2u + 1)2 du = leh + 14C10 =

o O
=i lnlO + ln 10 - l = e1nlOO + it - l = 100 - l + ~= 99 + 2,30 = 101,30.
609. XI = 3 Y, 2 xy = 9 z od tačke Tl (O, O, O) do TI (3,3,2).

Neka je y = t parametar, tada je x = VTl, a
2xy 2t V3t
.1'=9" =--9-·
Iz Tl (0,0,0) TI (3,3,2) slijedi daje tl = O, a t. = 3.

prema (161):
.(3 . Vl.l-
x=-_,
2.,. t z=-r"t
3
308
3 3 3
s= Jl1V 2- 4t
+ 1+ !.. dt =
3
JIIV t2 t + 3)1 =
12 t -
JVV 2
2 t + 3 dt =
3 t
o o O
3 3
= J(V3 V -
3
1-
t + -V3 -
2 ye
I) dt = III -V3 . -2V- + -V3 2 V-I
3
t
3
== S.
ta
2 -
O O
610. y =. 2a x -V X2, Z = ~In

2a
--=2-- od Tl tO, O, O) do T z (x,y, z).
a-x
Uz x = t dobijemo: y = V2 a; - t', dok je z = a ln -22

a , a. tl =
a-t
° t. == x su
granice integracije.
x= 1, y =
a- t
Vt (2 a _ t) ,
a
z = 2a - t
s=
x
JY1+ (a - t)l.
t (2 a - t)
+ al
(2 a - t)1
dt=a v----'
2a- J x
dt
(2 a - t) vt ==
o o
= (uz supstituciju Vl = u i 2 a = k2) = a ln V2a + YX .

V2a - Vx
-+ t t t
611. r (e cos t, e sin t, e) od Tl (1,0, l) do tačke T2 parametra t.
612. Z2 = 2ax, 9y· = 16xz od tačke Tl~O,O,O) do T. ('a, 8;, 2a)

[4 al.
613.y=aarcsin:,z= !aln :~: od Tl (O, 0,0) do T.(;, a61t, :ln3).

[~(~ln3+l)]'
U zadacima 814-818 uklj. odredi jednadžbe tangente, normalne ravnine, oskulacione ravnine,
binormale, glavne normale i rektifikacione ravnine za zadane krivulje u zadanim tačkama.
614. -;(tl - tl - S~o 3 tl + l, 2 tl - 16) u tački p'arllmetra to = 2.
Xo == - 1, Yo = 13' Zo = °
x = 3 tl - 2 t, Y = bt, z = 6 tl
.. .. ..
x =6t-2, y = 6, z == 12 t
Xo = 8, o Yo = 12, ,z:o == 24
Xo == 10, YO == 6; Žo == 24.
309
Prema (I 56) :
x+ l: y - 13 z
t=--=---=-
- 8 12 24
ili
x+1 y-13 z
t == - 2 - = --3- = "6 .
Prema (lS7):
n.T. =(x + 1)2 +(Y - 13)3 + 6z = O
ili
n. T. == 2 x + 3 y + 6 z - 37 = O.
Prema (163):
x +1 y -13 z
O. T. == I 8 12 24 .= O
I 10 6 24
ili
O. T. == 6 x + 2y - 3 z - 20 = O.
Prema uvjetu (S8) okomitosti binormale
x+ 1 :v-13 z
-a-·-· = - b - = T
i oskulacione ravnine:
a b l
6.=2==3
slijedi
2
a= - 2 b=--
3
pa je
b,'n =;x+l =y-13=~ .
. - 6 2 -3
Glavna normala
x+l y-13 z
-a-·=-b-=T
okomita je i na tangenti i na binorma1i pa je prema (43):

2a+3b+6=0
6a + 2b - 3= O.
Odade dobijemo: a = ~ i b =- 3, pa je
x+l y~13 z
gl. n. == - 3 - = -=6 = "2 ~
Rektifikaciona ravnina okomita je na glavnoj normali, pa je prema (SO) i (58):

4. (x + 1) + B (y - 13) + e z = O
T. T. == 3 (x + 1) - 6(y - 13) + 2 z = O
ili
T. T. == 3 x - 6y + 2 z + 81 = O.
Mnogo više vremena traži računanje jednadžbe rektifikacione ravnine prema formuli (174).
310
615. XI + y2 + Zi = 3, Xl + yi = 2 u tački To (l, l, 1). (Prikaži grafički obje plohe i njihovo
sjecište).
Zadana prostorna krivulja je kružnica, tt kojoj se sijeku sfera polumjera VJ i kružni
valjak polumjera. V2".
Ta kružnica ima polumjer a leži u ravnini z = l (riješi zajedno Vl,
jednadžbe zadanih ploha). U parametarskom obliku jednadžba kružnice glasi:
X = V2 cos t, y = V2 sin t, z = l,
au tački To (l, 1, 1)
. 1 V2 .
cos to = sm to = V"2 = 2 ' pa Je
Računamo:
x= - Vz sin t; y = V2 cos t; z=O
~ = - V2cost; y = - Vz ~.in t; ;. = O
Xo = - 1; Yo = 1; Zo = O
x~ = - l; yo = - 1; Žo = O.
Prema (156):
x-l y-l z-l x+y-2=0
t == --=--t = -1- = -0- ili
z = 1
Prema (157):
n. T. == - (x - 1) 1 + (y - 1) . 1 + (z - 1) . O = O
n. T. == X - Y = O.
P~ema 163 nema smisla računati jednadžbu oskulacione ravnine:

o. T. ==: Z = 1
jer je zadana prostorna krivulja ravna, pa se oskulaciona ravnina podudara s ravninom z = 1

u kojoj leži krivulja.
Binormala je okomita na oskulaciono~ ravnini z = 1, pa je paralelna s osi Z, a kako
prolazi tačkom To (l, l, I), njena jednadžba glasi:
.
b,tA.==:
{x = l
o y= l '
Glavna normala je okomita na tangenti, prolazi dakle središtem kružnice O ~.(), 0,1) i
tačkom To (1, l, 1); pa je
l - i x =y
g. n. = \ z = 1
Ista jednadžba x - y = O slijedi iz jednadžbenorma!ne ravnine, jer u toj ravnini leži

glavna normala.
Rektifikaciona ravnina sadrži tangentu prostome krivulje a kako je u našem slučaju
ravnina krivulje z = l paralelna s ravninom X Y, jednadžba rektifikacione ravnine podudara
se s jednadžbom tangente:
T. T. ==: X +y .- 2 = O.
U grafički prikaz zadane prostome krivulje umetni izračunate elemente.
311
616.x=tl , y=l-t, z=tl.utački To(\,O,l).
[ X-l y
--2- =
z-l
=t = -3--; 2x - Y +3z - S = O; 3x+3y-z-2=0;
x-l y z-l x-l y z-l
-3- = T = ---=-1; - 8 - = - II = ---9-; 8 x - II y - 9 z +l = O] .
617. ;:'"(sin t, cos t, tg t) u tački To (V?" V22, l).

X _ V2 y _ V2
[
V2 2 ;"" _ V~ = z ~ l ; V2 x - V2y + 4 z = O; V2 x + 3 V2y + z - S = O;
V2 V2
x-T y-T z-l y--
V1
2
V2 = 3 V2 = - - ; -1-3- = --=-3 =
- 13 x + 3 y + 4 V2 z + Vl = O] .
618. x = 2t + 3, y = 3 t - l, z = t".
za tu krivulju pokaži da ima u svim tačkama jednu te istu oskulacionu ravninu uz
geometrijsko tumačenje te činjenice.
Znamo da oskulaciona ravnina sadrži tangentu prostorne krivulje, a okomita je na binor-
malu. Iz toga slijedi da .jednu te istu oskulacionu ravninu u svim tačkama krivulje može
imati samo ravna krivL.lja, za koju je oskulaciona ravnina ravnina same krivulje, pa su bi-
normale u svim tačkama te ravne krivulje međusobno paralelne i okomite na ravnini krivulje.
Odredimo jednadžbu ravnine u kojoj leži zadana krivulja, a ta će jednadžba biti takoder
jednadžba oskulacione ravnine te krivulje. U tu svrhu uklonimo t iz zadanih jednadžbi
krivulje:
Uvrštenje t = Vz daje
x=2Vz+3
y = 3 rz-l,
a uklonimo li VZ: dobijemo
3x - 2y - II = o.
U toj ravnini leži zadana krivulja.
Prema (163) izvedimo jednadžbu oskulacione ravnine u bilo kojoj tački krivulje npr.
paramatera to = O, tj. u To (3, - l, O):
x= 2, Y = 3, z = 2t
X = O, Y =- O, Ž= 2
x-3 y+.l z
O.T. == 2' 3 O = O.
O O 2
312
Dobijemo istu jednadžbu:
o. r. 5:"3 % - 2J1 - II = o.
619. Pokaži da je krivulja,
% = l + 3 t + 2 tl. JI = 2 - 2 t + 5 tl. 11' = 1 - tl
ravna i odredi ravninu u kojoj leti.'
[2x + 3 JI + 1911 - 27 = O].
620. Odredi polumjer zakrivljenosti krivulje
x = ln ces t, JI = ln bin t, 11 ,;" Vl t

U tački parametra t i pokaži da je torzija u bilo kojoj tački zrd8ne krivulje jedtiaka ,zakrivIje-.
nosti u toj tački.
Računamo prema (164 b), odnosno (177):
!:=-tgt, :'=ctgt, ~=V2.

Prema (160 a):
ds
dt =
.1
V tgl t + CtgI t + 2, =
.r-t
r COSi t - l _+ 'sinil t '- l + ~ = 2
sin 2 t •
Odatle je
dt sin2r .
ds = - 2 - = am t . co&:'
dx dx dt
- .- = - tg t . sm t . o
cp.i t = - smo t
• 6
ds dt ds
dJl dJl dt •
ds = dt . ds =ctgt ·,smt· cost = cos· t
dz <iz dt
ds=dt'ds=
- 'vl am. 2 t
V-2'slnt·cost=T
'l,
d a% d (dIX) dt l sin 2 t
=.,.... T' ~sm2t. cos2t· 2 ~
o o'
dSI =dt ds! • ds o = - sml 2t cos 2 to
day = _ 2 sin 2 t cos 2 t . sin 2 t = - sini 2 t . cos 2 t

ds 3 2
d 3z
dSI
.1- sin 2 t
= r 2 . cos 4 t . -2- = T cos 4 t • sm 2 t.
vl ' o
313-
prema (164 b):
Zakrivljenost K = ~
P
= ./ ~ sin' 2 t
f4
+.~
4
sin' 2 t + ~ sini 2 t COSi 2 t
4-
=
= ~ Y2sinl 2t(sinl 2t + cos·2t) =QSin2t

pa je
p =iiDfi'
Y2
:Sada računamo torziju "t' prema (177):
Nazivnik = KI= .!.:sinl2 t

2
- sini t COSI t V; sin 2 t
brojnik = I ...,.. ~ sini 2 t - ~ sini 2 t Y; sin 4 t
-:sinI 2t'coS2t -sinI2t·cos2t Y22cos4tSin2t
Nakon razvijanj!'! determinaDte i uredenja dobijemo:
brojnik = Y2
4
sini 2 t
Y2 .
-sm12 t 1/-
. 4 r 2 . 2
"t'=-l--.-=Tsm t.
--'- sini 2 t
2
Isti izraz smo dobili i za zakrivljenost zadane krivulje, pa je ::..:::.lS. u svim tačkama
krivulje.
0621. Izračunaj zakrivljenost i torziju u bilo kojoj tački krivulje :Je = a ch t, Y = a sh t, z = a t

(hiperbolna spirala).
Računamo s obzirom na (164 b) i (177):
dx <iz
dt "" a sh t; ::=acht; dt =a
: = prema (160 a) =Y aishit + al chi t + al = aY ch2t + 1 = a Y2cht.
jer je
odnosno
1 + ch 2 t = 2 chi t.
Slijedi
314
sada računamo:

dy 1
ds = Vl
d1xd (dX) dt 1 1 1 1
dsl ~ dt ds· ds = V2chi t' aV2cht = 241' chi t
d1y
ds! =O
d1z sht 1 1 ah t
dsl =- V2 chi t . a V2 ch t =- 2 a chi t
d1x _ d (dIX) dt _ 3 ah t
ds' - dt ds! ds - - 2 V2a1 . chi t
d 3y
ds,f = O
dSz l chi t - 3 shl t

ds· = - 2 vl al chi t
Prema (164 b):
Zakrivljenost K = -
p
l
=i
Vl4a1
-. --
l·
ch' t
(l +
..
.
shl t) =
l
2achl t
.
Torziju or računamo prema (177):
tht l l
vl ~'2 ll2ch t-
l sh t
brojnik = O
2a'chl t -2a'chl t
3 sh t 1- 2 ahi t
O
2 V2 al . Chi t 2Y2al chi t
l
'T = + 2achi t =K.
622. Pokaži da sU.ZlWivljenost itorzija cilindričke spirale X =:= r cos t, y = r sin t, z = e t

konstantne u svim tačkama krivulje.
[,.i ~ c1;,.i ~ CI]'

315
623. Odredi jedinične vektore tangente t:,
normale;;: i binQrmale ho za krivulju y = Xi, z= 2 x
u tački To (xo = 2). (Cesto se ti jedinični vektori označuju s masno štampanim grčkim slo-
vima T, Y, tJ).
Uzevši da je x = t = parametar, dobijemo jednadžbu' zadane krivulje u parametarskom
obliku:
x = t, Y = t 2, Z = 2 t
dok je to = Xo =2 i To (2, 4, 4).

Zadanoj krivulji odgovara radijvektor
(a)
kojemu krajnja tačka opisuje krivulju zadanu kao sjecište valjkovite plohe y = x' i ravnine
z = 2x.
Kako je prema (35~
...
dr·~ -+
+ y' (t) j + z' (t) k
-lO-
dt = x' (t) i
možemo s obzirom na jednadžbu tangente (I56) do-dijeliti tangenti vektor
(b)
a binormaJi s obzirom na jednadžbu oskulacione ravnin~, na koju je binormala okomita,

vektor
(c)
Kako je glavna normala okomita na binormali i na tangenti, njoj odgovara vektor

.........
/I= b x t. (d)
Računamo za zadanu krivulju (~):
...
dr -+ - -+
dt = i + 2 tj + 2k
Odatle uz to = 2 dobijemo:
prema Cb):
...t= (d-;)
-
... ... ...
=i+4j+2k
dt o
prema (c) i (27 a):
......
b=
i j
4 kl'
~ = -
......
2(2i - k)
O 2
316
prema (d):
-. -.
i j k -. -. -.
n= 4 O 2 =- 8i + lOj - 16 k
4 2
to =t =
t - V21- -
i+4j+2k
no
n
= -; =
-
-4i+5j-8k -
V105
-
624. Odredi t:, hu i ;;: za krivulju
x = l - cos t; y=sint; z=t
u tački To (to = ;) .
-. -.-
r = (l - cos t) i + sin t j + t k
-.
dr . ~ """'t-+
dt = smtl + costJ+ k
-.
dOr '"
dt' = cos t I - sm tj.
Za to = ; dobijemo:
(dtd;) o
-t
= z + k,
-
pa ie
-.t= (d;) -. -.
dt .=i+k;
-. .....
-. dr
b=- x
dt
.....
d 2r
dt"
.....
=
i j
O
k
-.
= i,- k
-
O - l O
-. -. .....
i j k
.....
;=b xt= O - l = - 2j
O
to =
-.
t V2
'"'2
-t
(I + k);
..... .....
bo = v; (i-k); no=-j·
.....
625. Odredi t: I ;;:, a takoder kosinuse smjera tih vektora s osi Z za stoŽ3stu spiralu
-+
r = et ci-+cos t +j -
sin t + -k ).
317
-
{ I. = V3
1 [(cos t - sin t) -i + (sin t + cos t) -j + -k];
-... I -+ '.-+ 1-
no = - Vl-[ (sin t + cos t) i + (sin t - cos t)j]; cosye=t/; cosy,,=OI·
626. Po cilindričkoj spirali
-; = r cos t 7+ r sin tl + c t k
pomiče se jednoliko tačka s brzinom 'V. Odredi njenu akceleraciju a.
Kako je brzina 'v konstantna, tangencijalna komponenta akceleracije a. = 0, pa treba

s
ojrediti samo normalnu komponentu a =.!.. (vidi § 2, 8).
" P
Računamo prema (164 b) polumjer zakrivljenosti p uzevši u obzir da je
x = r cos t, y = r sin t, z = ct
dx . dz
dt = - rsmt; :: = rcos t; dt = c.
Prema (160 a)
ds 1-- dt
-='V=tr2+c!, pa je
dt ds =-V= Vrs+ Cl
Odatle je
dx dx dt rsint dy rcast
ds =:' dt . ds = - -'V-; ds = -'V-;
d 2x r cos t dly r sin t
dss = - -vo-j ds' =- ----;ji;
Prema (164 b)
pa je
'VI r 'V.
a=p
-= --'
rl + c.
627. zadana je jednadžba gibanja
Odredi u momente ·t. = °

a) zakrivljenost trajektOrije,
b) tangencijalnu i normalnu komponente akceleracije gibanja.
ad a) Računamo prema (164 b) uzevši u obzir da je
= t;
x y = tl z=t'
dx = ). dy = 2t. dz = 3 tS.
dt ' dt ' dt
318
Prema (l60a):
dt
: = Vl + 4 t 2 + 9 t', Pil je
ds = Vl + 4 t + 9 t'
2
dx dx dt l dy 2t dz. 3 t2
ds = dt • ds = Vl + 4 t 2 + 9 t'; ds = V l + 4 t2 + 9 t'; ds = l V + 4 t2 + 9 tl'
d 2x 2 (2 t + 9 t2) . d2y 2 (l - 18 t 4) . d 2z 2 (3 t + 6 t 3 )
dsl = - (l + 4 tl + 9 t')2' dsl = (l + 4 t 2 + 91')11; asI = cl + 4 tl + 9 t')2 .
Uvrštenje u (164 b) daje
K = 1- = 2 Vl of- 13 tl + 54 t' + 117 t"+ 81 t8

p (l + 4 tl + 9 1')2
Za to = O;
l l
Ko = - = 2i Po ="2
Po -
Za tl = l;
ad b)
dv
aI = -
dt
=?
Imali smo
pa je
a =
4t + 18 tl •
I Vl + 4 t + 9 t' 2
za to =O
(a t \ =
22
V14. .
v·
a,. = -P= ?
l + 4 t Z + 9 t'
a,.
P
l
(a)
,. o = - l = 2;
"2
za tl = l
(a")1 = 2
lm
Yii .
319·
XI. KRIVULJNI (LINIJSKI) INTEGRALI
A. Krivuljni integrali po duljini s krivulje k
Formule
a) Krivulja je zadana jednadžbom y = y (x):
I I
b
f(x,y) ds = j[x,y (x)] Vl + y'2 (x) dx. (183)

k a
b) krivulja je zadana parametarski:

x = X ()
(t)}
tl ~ t ~ t2
y=yt
I I
t,
f(x,y) ds = f[x(t),y(t)] Vxs +y2 dt. (182)

k t,
,e) Krivulja je zadana u polarnim koordinatama p = p (<p).
I I
'1',
f(x,y) ds = f(p cos <p, P si!1 <p) Vpt + p'l d<p. (182 a)
k '1',
x = x (t) }
,d) Krivulja je prostorna, a zadana je parametarski y =y (t) tl ~ t ~ tt pa s obzirom na (161)
z = z (t)
I f
t.
f(x,y, z) ds = f[x (t),y (t), z (t)] VXl + yi + za dt. (182 b)

k t,
Krivuljni integrali uzeti po duljini krivulje ne ovise o smislu obilaženja zadane krivulje k .
.320
Primjena.
1. Geometrijski možemo krivuljni integral r f(x,y) ds shvatiti kao povdinu S plašta

k
va1jkovite plohe, kojoj su izvodnice paralelne s osiZ, kojoj je baza krivulja k, dok su duljine
izvodnica određene vrijednostima integranda z .;". f (x, y):
S = fk
f(x,y) ds. (183 a)
2. Smatramo li da integrand krivuljnog integrala r

'k
f(x,y) ds predočuje gustoću (Jo(x,y)
krivulje k, tada
a) masa krivulje k:
111 = f
k
(Jo (x,y) ds. (183 b)
dok je masa prostorne krivulje određena formulom (162).
b) koordinate težišta krivulje k:
Jx (Jo (x,y) ds Jy (Jo (x,y) ds

k k
x'=--,-n-- y,= --111---
e) momenti tromosti krivulje k:
aksijalni: Iz = f
k
y" (Jo (x,y) ds;
polarni: lp = lo = f (x· + yI) (Jo (x,y) ds.

(183 e)
d) površina S ravne zatvorene krivulje k:
(79)
(80)
za krivulju y =s (x), odnosno
S = .!.. i. rZ (cp) dtjl (81)

21'
za r = ;(cp).
Posljednje tri formule vidi § 7, 1. d) dio II Repetitorija.
21 B. Apsen: Rijeleni zadaci iz Vile matematike 321

a .. RACUNANJE KRIVULJNIH INTEGRALA
Zadaci
U zadacima 828-ea uklj. izračunaj krivuljne integrale.
628. f ~,
x-y
gdje je k odrezak pravca y = 21 x - 2 između tačaka A (O, - 2) B (4, O).
lc
UVIitenje y = 2..
2
x - 2 u x - y daje:
. F-I
4 4
1= f · l
+-l dx = -VS . 2 fdx
- - = ~r--:=S lin (x + 4) I4 = .
.!.x+2 4 2 x+.4 o
O 2 O
= VS (ln 8 -ln4) = VS ln 2.
629. f xy ds, gdje je k kontura pravokutnika A B C D (vidi sl. 183).
"
Prema slici:
AB=y=O; dy = O, ds=dx
BC=x=4; dx = O, ds = dy
CD=y'=2; dy = O, ds=dx
DA =x = O; dx = O, ds = dy
Prema (183):
2 O 2 4
1 = O+ f4 + f
O
y dy
4
2 x dx + O= 4·1 ~I I+ 21 ~·I = ~
O O
630. f y ds;gdje je k luk parabole yi = 4 x odsječen parabolom Xl = 4 y (sl. 184).

lc
Odredimo sjecište parabola:
UVIitenje y = : u yi =4x daje:·

XC
16 - 64 x = O, a odatle Xl = O i x. = 4.
pa su YI =O i YI = 4.
322
Iz y =2 vx slijedi y' = ~}x' pa prema (183):
1=2 f yX·V
o
4 1/-1
1 +-X dx =2.
f4V!+Xdx;=:3"'V(1+X)I'o=-r(H'Š-I).
o
4 4 4
y
4
Y -+"''1- II
/,
2Đ 1:\ / I
/
,,,.
/""~ II
I
f
/
/i- I
/ I
./ I
A B .- / I
O f 4 x O f ~ x
631. J xy ds, gdje je k luk: elipse :: +~= I, koji se nalazi u I kvadrantu.

k
Prelazimo na parametarsku jednadžbu elipse:

x = a cos t, y = b sin t
i računamo prema (182):
x = - a sin t, y' = b cos t ..
"
"2
I= J a b sin t cos t y' ai sin" t + b" cos" t dt = (uzevii COSi t ~ 1 - sini t) =
O
"
'2
= a,.b J 2 sin t cos t y' (al - b~) sini t + bl dt.
o
Uz supstituciju sini t = u dobijemo 2 sin t cos t = du, pa integral dobije oblik
f y'(al - bl) u + b" du, koji lako rijelimo uz supstituciju (al - bl) u + bl = II. Dobijemo:
"
"2
l = ab
2 (al - bl)
I~ 3
I ---b~I""")--;si-n::-
y'";"[(:-a::- I t--:-+-'b:-:·=]I I=
O
= a b (al + a b + bl)
3 (a + b)
323
632. f V2y ds, gdje je k prvi luk cikloide y=a
x = a «tl - t»
-cost.
!lin
lt
Prema (182):
x= a (1 - cos t), y = a sin t
f V2 f
~~ 2~
1= a (I - cos t) a V(1 - cos t)'S + sini t dt = 2 a Va (l - cos t) dt =

o o
2~
= 2a Vl I t - I
sin t = 4 7t a ~/2.
o
633. f (x - y) ds, gdje je k kružnica X2 + )'2 = a x.

lt
!I
Slika 185.
Prelazimo na polarne koordinate: x = p cos <p, y = p sin lP, pa uvrštenje u x 2 + y2 -

- a x = O daje jednad!bu kružnice u polarnim koordinatama:
p2 cos 2 <p + pl sin! !p. - a p cos 9 =O
ili
p = a cos <p.
Prema (182 a) i slici 185 dobijemo izračunawi:
x = fl cos <p = a cost <p

y = p sin <p = asin <p cos !p
p'=-asin!p;
~
2"
1= al f (cos2 lP - sin 9 cos 9) VCOs 2 lP + sin2.IP d9 =
~ ~
-2" 2
=a!I.!.+Sin2<P+cos2<P1 =a2 7':.
244 2
~--
-'2
324
634. f arc tg ~ ds, gdje je k dio Arhimedove spirale p = 2 lP koji se, nalazi u krugu polu-
k
mjera R sa središtem u ishodi§tu koordinatnog sustava (u polu).
Računamo prema (182 a) uzevii u obzir da je prema p = 2 lP p' = 2, dok je
~ = sin tp = tg tp. Da odredimo granice integracije, odredimo sjecilte spirale p = 2 lP i
x cos lP . R
kružnice p = R. Dobijemo lP = "2 .
R R
2 2
1= f arc tg (tg tp) V4 tp" + 4 dC? = 2 JlP V1 + IPI dIP =
o o
R
=; I V7:(1-+:--:tp2:;:';;)81 =; (V (1 + ~1)3 - 1)= n

2 ___ 3
[R" + 4)2_ 8].

o
635. f yi ds, gdje je k prvi luk cikloide.

k
[ 256
15
al] .
j,636. f (x + y) ds, gdje je k desni listić lemniskate p. = a2 cos 2 lP.
k
[al Vl].
637 •
f
k
x
Zi
-1-.-1 '
+y
ds gd"Je Je k prVI. zavoJ• cilin'drlčke SpI'rale
x = a cos t, y =. a sin t, z =o a t.
x = - asin tj y = a cos tj z=a
2n
1= f a::IVal+aldt=aV21~1 =fa7t'V2~
k O
'.
638. f x y z ds, gdje je k luk kružnice XI + y2 '+ Zi = R", Xl + y" = ~I, koji leži u l kva-
k
drantu.
Kružnica je zadana kao presječnica sfere polumjera R i uspravnog kru!nog valjka polu-
mjera ~, pa projekcija te 'kružnice u ravninu X Y glasi
Rl
XI+yl="2
(nari§i s1iku zadanih. ploha i kružnice).
325
R
y=-81Otj
R.
$-=."lcos tj . 2
. R . . R
$ =- "lBInt. y = "lcost.
ft
"2
·1
...
fR-Vl . l/Rl.. Rl • d
-S-o cost· B1Dtf "4B~·t +"4 cos' t t ~
o
~ ft
== Rl vi
32
f
-2
sin 2 t dt = Ri
32
Vll_ cos2 2 I = Rl32vl . t
2"
o o
639. f (x + y) ds. gdje je k luk kružnice x' + yi + .1'1 = Rl. Y = x koji se nalazi. u I kva-
J!
drantu.
odredimo projekciju kru!nic:e k. koja je zadana bo sjeci§te sfere i ravnine y = x. na

ravninu XZ (narili sliku 1). UvrlteDje y ... $ u jednad!bu sfere daje:
ili
PresjebUca li se projicira kao elips. B poluosima A i R.
prelazimo Da parametaraki. oblik:
.1'''' R Bin t. v
.,
= .,
f
R- - XI -
•
Zi =.!!:cos
V2 t ... x
. R. . R. .
$ - - v=illDtj • = Rcostj "--Vl Bmt ... x
326
640. fk
(2 z - Vx + yi) ds, gdje je lc prvi zavoj stožaste spirale x .. t cos t, y -
2 t sin t, z = t.
641. fk
X2 + ~ + Z2 ' gdje je k prvi zavoj cilindričke spirale x= a cos t, y = a sin t, y = li t.
Val+b l arc tg -
[ '-----:-- 2-rrbl
- .
. ab a
642. f (x' + y2 + Z2) ds, gdje je k prvi zavoj cilindričke spirale

k
[23-rr Val + bl (3 a' + 4-rr2 b2)] •
643. f V2y2 + Z2 ds, gdje je k kružnica Xl + yI + Zl= a', x = y.

k
b. PRIMJENA KRIVULJNIH INTEGRALA UZETIH PO DULJINI KRIVULJE
Zadaci
U zadacima 844-847 uklj. izračunaj masu zadanihnehomogenih krivulja.

644. Odreska logaritamske krivulje y = ln x izmedu tačaka apscisa Xl i X., ako je gustoća (.L u
svakoj tački krivulje jednaka kvadratu apscise te tačke.
(.L = X2;
,/- V--1
ds= v1+.y'ldx=
.
1 +-dx=--dx
XI x
Vl +x· .,
64S. odreska 1ančanicey = a ch..!. izmedu tačaka apscisa Xl' = O i XI = a, ako je gustoća krivulje
a
u svakoj njenoj tački obratno razmjerna s ordinatom te tačke, dok je gustoća u tački To (O, O)
jednaka 3.
e e .
14.= -.= - .- , a u T.(O,O) 3= ~, pa je e = a3.
y ach..!.· a \
a
327
Slijedi:
IL = --,
a dok je y= sli~.
a
ch~
a
Prema (183 b):
ds = '/1 + sh·'=' dx = ch
V a
~
a
dx
ln = J ch"="
a __a dx = 3 a.
ch"=" -
a
O
646. Prvog kvadranta elipse x = a cos t, y = b sin t, ako je gustoća [J. u svakoj tački elipse jednaka
ordinati te tačke.
S obzirom na (182) računamo:
[J. =y = bsint; x = - a sin t; y=bcost

ds = Val sin" t + b2 cos" t dt = JIaZ - (a" - b") COSi t dt =
= a V ai-b"
l - - - - cos· t dt = a
a'
Yl
!
- e" cos 2 t dt
.
Tt
"2
m= ab f sin t Vl - e2 cos' t dt = (uz supstituciju cos t = u) =
O
Tt
2
=_ a 2be l - l arc sin (e cos t)

el + cos t ,/1
VEO - cos" t I =
O
ab abV-- a"-b"
=-arcsine:+- l!..e 2 pauz e;2=---
2 e: 2' a"
ab . b"
In=_arcsme:+-·
2~ 2
t;
647. Luka krivulje x = et cos t, y = i sin z = et od tačke parametra t = O do tačke parametra
t, ako je gustoća luka obratno razmjerna s kvadratom radijvektora, a u tački (1, o. 1) jednaka
je 1.
648. Zadana je cilindrička spirala

x = a cos t, y = a sin t; z = bt.
Odredi za prvi zavoj spirale:
a) masu, ako je gustoća u svakoj tački spirale jednaka kvadrantu radijvektora te tačke,
b) koordinate težišta uz pretpostavku da je krivulja homogena (IL = l) i to za polovicu

prvog zavoja,
328
e) moment tromosti s obzirom na os Z (jJ. = l).
ad a) IL = X2 + yi + Z2 ,;, a2 + bl tl
x =- a sin t, y = a cos t, ž=b
ds=Val+b1dt
2n
m = f
o
(al + bl tl) Val + bl dt = V~ ( 2 11: al + .!f bl ) .
ad b) Računamo prema (137) uzeV§i u obzir da je m = s, jer je IL = l, pa je dm = ds"

i da su integrali jednostruki.
Ixds fxds
Mil i s
x =-=----=--.
I s fds s
Analogno:
f y ds f sds
s z=_s__
y'=-s-j s
za polovicu prvog zavoja:

..
s, = f Val + bl dt =. 7t Vat + bl
O
n n
x=
I
a
r.Vat+b
f'costVa'+b'dt=~lsintl=o
' i t -
l
o O
itf n
y, = -af' 7t _
smt dt =-j
7t
2a Z
'7t
=!!...ftdt=!'!:.
2
o O
ad e) Računamo pretna (138) uzeV§i u obzir da je za IL = l dm = ds, dok je inte-

gral jednostruk.
2n
I. = f (x· + y2) ds = f (al cos· t + al sini t) V al + bl dt =

O
= 2 7t al Vaa:tbi.
649. Izračanaj momente tromosti s obzirom na koordi,patne osi prvog zavoja cilindričke spirale:
. , h
:Je = a cos t, y = a sm t, z = 2 7t t.
329-
u ZadaCiJPa 8&0-885 .uklj. izračunaj povrtine valjkastih ploha, koje se nalaze izmedu
ravnine X Y i zadanih ploha.
. Xl
650. Xl + y. = Rl; Z =R + Ii .
Računamo prema (183 a):
s == J f(x,y) ds.
l<
I
Funkciju z = R + ~ integriramo po luku kružnice k == Xl + yi = Rl. Najjednostav~
nije možemo taj zadatak rije§iti prikazaV§i jedIiadžbe kružnice i plohe u parametarskom
obliku:
X = R cos t, Y = R sin t
x= - R sin t, Y= R cos t
ds = VRl sini t + RI·COS' t dt = R dt
. Rl COSi t"
z=R + R = R (1 + cos· t)
2n 2n
S = Rl J+ (1 COSi t) dt = Rl I t + ~ + Sin42 t I= 3" Rl.

o o
'65l.y'=2px; z= V2px-4x'.
Računamo prema (183 a). Imamo Integrirati po paraboli y = V2 P x. Da odredimo

granice integracije, projiciramo zadanu plohu na ravninu X Y. Uz z = O dobijemo
2 P x - -4 Xl = O, pa je Xl
P .
= O i x. = 2"
Kako je
dobijemo:
ds = Vl + y'l dx = lrfX"+P
r 2x -
Uzem u obzir da je parabola simetrična s obzirom na os X, računamo:
1. p
2 2
S= 2 JV 2 P x - 4 XI - }'r~ dx = 2J V(p - 2 x) (p + 2 x) dx =
t O
330
p
"2
= 2 f v' pS - 4 X" dx = prema predtipu e (vidi dio II Repetitorija)
O
p
2"
I
= ~ ~ arc sin 2pX - I 1t{ .
~ V-;(-~--:-)"2-_-x-1 =
0-
6S2. yi =; (x - 1)1; z =2- V"X (Y > O).
Prema (183 a):

3
2"2
y=T(x-I), y'= Vx - l
ds= y 1 + x - l dx = V-X dx.
Granice ~iltegtacije dobivamo prema slici 186 polukubne parabole x.= 1 i iz z = O:
2-Yx=0, p~je x=4
4 4 4
S = f 1
(2 - V"X) VX dx = f
1
(2 V"X - xl dx = 12. ~ yxs _ ~S I
1
= 1~ .
o 1 x
Slika 186.
653. Osi dvaju kružnih valjaka istog polumjeraR sijeku se pod pravim kutom. IzraČUDaj povriinu
onog dijela plalta jednog valjka, Ito ga isjeca drugi valjak.
Taj zadatak već smo jednom rijeiili pO~ dvostrukog integrala. Vidi zadatak 468 i
sliku 139. Rije§imo ga sada pomoću krivuljnog integraia.
Neka jeo. jeslnog valjka os Z, a drugog os Y, tada su jednadtbe valjaka Xl + yi = Rt,
odnosno. Xl + Zi = Rl. Iz prve jednadibe slijedi y = VRI - Xl, pa je
331
Za oktant plašta dobijemo prema (I 83 a) uz z = JI Rl - xl:
S
B
= R JVRI -
O
R
V:iF=Xi
Xl
dx = R I x IR = Rl
o
Neusporedivo brže i jednostavnije došli smo do istog rezultata.
654. Odredi površinu onog dijela plašta valjka Xl + yI = a x, koji se nalazi u nutrini kugle
X2 , yi + 212 = a 2 •
U III dijelu Repetitorija na str. 267 uz sliku 140 (vidi također sl. 116) taj je zadatak
riješen pomoću dvostrukog integrala. . Mnogo jednostavnije dolazimo do istog rezultata
pomoću krlvuljnog integrala.
Iz x, + y. '= ax slijedi (x - r
~ + yi = :1 , dok prema sl. 185 uz zadatak 633 imamo:
p = a cos (ji, pa je x = acosl.<p y=asincp·coscp

p' = - a sin <p.
Prema (183 a):
212 = a2 - x2 - y' = a.1 sini CP~ pa je z = a sin <p.

Za gornju polovinu plašta valjka dobijemo
s = 4 a".
[S = R2].
U zadacima 858-680 uklj. izračunaj pomoću krivuljnih integrala površine ravnih likova
omeđenih zadanim zat\"orenim krivuljama.
656. Astroidom (hipocikloidom) x = a cosa t, y = a sinS t.

S= ~ fXdY-Ydx
dx = - 3 a cos' t sin t dt, dy = 3 a sini t cos t dt.
f
2'11:
S = ; aS (sini t COS' t + cos· t sin't) dt=

O
2n
= ~2. aa f [sini t (1 - sini t)1 + (1 - sini t) sin' t] dt =
•
332
2n
= ; a2 f (sin2 t - 2 sin' t + sin' t + sin4 t - sin' t) dt =

o
f
2n
= ; a" (sin2 t - sin' t ) dt, = prema tipu VIII, dio II Repetitorija)

o
2n
J
=T a T -
_I t sin 2 t
-4- + I. 8
4" sm t cost
J
-"8 t +
J. 3 I •
16 sm 2 t , ="81'1' a".
'o - -
657. Petljom Dekartova lista x 3 + yi - J a xy = O.
Slika 187.
y ,
Prelazimo na parametarsku jednadžbu krivulje uzevši y = t X, pa je t = X = tg IX
(v. s~. 187).
Jat
x + t3 x - Jat = O, pa je x = I + ta '
Računamo ~ prema (79) integrirajući od t, = tg O = O do t. = tg : = I.

I -,2 t 3 '
dx = J a (l +
t 3)2 dt;
= (uz l + = U,t3 pa je t3 =u_ I) = - ~ a"

2
1_1_
,
+ \ ~
l t3
l
O
= at
4'
J
S =Ta·.
333
658. Bernoullijevom lemniskatom (xl + yl)l = al (xl - yI)
(vidi § 7, 1, b) dio II Repetitorija)
Prelazimo na polarne koordinate x = r cos " y = r sin ,.
Dobijemo:
r',(cos. , + sini ,)' == a'l rl (COSi, - sini ,)
r' = al cos 2 ,.
prema (81):
659. Kardioidom x = a (2 cos t - cos 2 t)

y = a (2 sin t - sin 2 t).
660; Petljom krivulje'(ri + Vy)lI = xy.

[ IZVlii prijelaz mi parametarsku jednadž!:>u uzevši y = Je ti, pa je t = Vtg IX; S = 3~ l·
B. KrivulJDi iDtegraD po 'koordinatama
Formula
I. Po ravnoj krivulji k =y =y(x), odnosno x = x(y)

~"
f
..
P(x,y)dx+Q(x,y)dy'= J
II
P [x,y (x)] dx + f d
Q[x(y),y]dy. (179)
Ako je krivulja k zadana parametarsld x = x

. y-yt
(ct»} . tl ~ t ~ t.
f{
t.
jP (x,y) dx + Q (x,y) dy = p [x(t),y (t)] x' (t) + Q [x (t),y (t)].)" (t)} dt. (180)
k ' ~
2. Po prostornoj krivulji k koja je zadana parametarsld
x=X(t)}
y = y (t) tl ~ t ~ t.
z = Z (t)
334
f f
tt
P (x,y, z) dx + Q(x,y, z) dy + R(x,y, z) dz = {P[x (t),y (t), z (t)] x' (t) +

k t,
P r i m j e d b a. U slučaju zatvorene krivulje k obilazit ćemo krivulju u pozitivnom smislu,

tj. protiv kazaljke na satu (povriina lijevo!); jer krivuljni integrali po koordi-
natama mijenjaju svoj predznak s promjenom smisla obilaženja krivulje k.
Primjena.
Smatramo li da su funkcije P i Q, odnosno P, Q i R komponente zadane sile F,
tada daje krivuljni integral po koordinatama radnju sile F uzduž krivulje k.
Radnja
A=; f
k
x (x,y) dx + Y(x,y) dy;
(184 a)
A=fx~~~dx+Y~~~~+Z~~~~
k
gdje je k ravna, odn. prostorna krivulja.
a. RACUNANJE KRIVULJNIH INTEGRALA
Zadaci
U zadacima 811-872 uklj. izračunaj zadane krivuljne integrale uzete po ravnim krivuljama~
661. f d~,
k
x gdje je k kontura trokuta Ito ga čine koordinatne osi i pravac p == ~ + ; =r
u pozitivnom smislu.
Računamo prema (179) i slici 188:
!J
3 8
f = O, jer je y = O, pa dy =0;
OA
f
o f
Slika 188.
2
A
X f =0, jerje x=O.
BO
335·
"OStaje
3 3
1 =2 f(
AS
I - ~ ) dy = 2 f(
o
I - ~ ) dy = 2/ y - ~! I = ~
o
662. fk
x dy, gdje je k kontura trokuta lito ga čine koordinatne osii pravac : +~ = I.
[a2b] .
663. f (x 2 - yi) dx, gdje je k parabolay = X2 od tačke (O, O) do tačke (1, 4).
k
Uvrstimo li u zadani integral y2 = x4, dobijemo

l 2
1 = f
o
(x! - x') dx = IX;. _ ~51 = - ~~ .
o
y
2" ..... _____ 8
y
4 D
x A
664 •. J
k·
C»' + y2)dy, gdje je k kontura četverokuta ABCD [ACO, O); B~2, O); CC4, 4); D (0,4)].
Vidi sl. 189.
l= f+f+f+f
AB BC CD DA
f =0, jerje y=o, paje dy=O.
AB
336
BC ==? y = ~(x - 2) ili y = 2x - 4 pa je
2
CD ==y = 4, dy =O pa je f = O,
DA ==x=O.
4 o
I = f+f=
BC DA
J(~I
o
+ 2y + 4 + yi ) dy + f
4
yi dy =
= I S .
12r + y2 + 4y I+ I3" I
4
o
o
l
yI = 37 T'
4--
(2,2,.)
665. f- x cos y dx + y sin x dy uzduž odreska pravca koji spaja tačke A (O, O)
(0,0)
Prema slici 190:
AB == y = 2 x, pa je x = 2!.... •
2
Uvrstimo te vrijednosti u integral pa računamo prema (179):
,. 2,.
1= - f XCOS2Xdx+f ysin~ dy=

o o
,. 2,.
= - Ix-
2
- + -l cos 2 x
sin2x
4
I+ I- y . 2 cos -y
2
+ 4.sm -y2=-
4 'It. I
O O
666. f y dx + x dy, gdje je k prvi kvadrant kružnice

k
Prema (180) prelazimo na parametarsku jednadžbu zadane kružnice:
x = R cos t, dx = - R sin t dt'

y = R sin t, dy = R cos t dt
~ ~ ,.
2 2 Y'
I = f (- Rl sini t + Rt cost t) dt = Rl f cos 2 t dt = ~I Isin 2 t I =.!
O O O
22 B. Apsen: Bijeien! zadaci iz Vile matematike 337

667. I
k
y2dx-XldY
i
x +y
2
.
' adje je k polukružmca [S (O, O), r = R].
x = Roost; dx = - Rsintdt
y = Rsint; dy = Rcostdt
I (- I
n n
1 =~ Rl sini t - RS cos' t) dt = - R (sinS t + cos' t) dt =

o o
- prema tipu VIII, v. dio II Repetitorija =
n
= - Rl. --sm
I.
3
I 2 l.
tcost--cost+-smtoos
3 . 3
2 2.
t+-smt
3
= I
O
668.
f X2dY - y 2 dx
x
~
3
+y
~'
3
gdje je k kvadrant astroide
x = R cos' t
~
R. • od tačke (R, O) do
= sm t
tačke (O, R)
Za x = R dobijemo R = R cos" t, pa je cos· t = l

za y = R dobijemo R = R sini t, pa je sin" t = l
dx = - 3 R cos' t sin t dt
dy = 3 R sin' t cos t dt
3 Rl cOs' t sini t
. ,
+ 3 Rl sin' t cos' t .
dt = nakon uredenja =
R"3 (COSi t + sini t)

o
~ n
= 3R l-I
VR
2
sini t COSi t dt 3 R
= "4 l_J
VR
2
. sini 2 t dt =
O O
3 ~r'll
=-RrR
4 -2 ( sin4t)1
t - -4-
2
3 ~/-
=-1tRrR
16
O
.
338
(1.0)
66~. f 2xydx
(0.0)
+ xldy uzduž a) y.== X; b) y = Xl; e) y = r; d) y' == x.
[l za sva četiri slučaja).
670. f yi dx + Xl dy, gdje je k gornja polovina elipse.

k
[-:abl].
671. f (x + y) dx - ex -
X'+yl
y).dy
,
gdje je k kružnica Xl + yi = Rl.
"+k.
[- 2.n).
672. f2 XY dx - Xl dy, gdje jek luk parabole x = 2 yi od tačke O(O, O) do tačke A (2, 1).
k
[I;] .
U zadacima 873-878 uklj. izračunaj zadane kriYUljne integrale uzete po prostornim
krivuljama.
673. f y z dx + z JI Rl - yi dy + xy đ,a-, gdje je k luk cilindričke spirale x = R coa t.

k .
y = R sin t, z = 2a nt od sjeciita krivulje
. s ravninom z = O do sjeciita s ravninom JI = a.
Računamo,prema (184):
a~ _ O
za %=0 2:11: - , pa je tl =O
at
za z=a -=a,
2n
pa je tl = 2n
a
dx = - Rsintdt; dy = Rcostdt; dz = 2n dt.
f (-
2n:
I = a Rl t sini t
2n.
+ ~ VRl -
2n'
t
Rl sini R cos t + a Rl sin t coa
2n
t) dt =
o
f( 2n: 2w
= aRI
2n tcoa2t + ~ sin2 t) dt = a2.r: I~ sin 2 t + ! coa2t - ! coa2t I= ~
o o
339
674. fV XI
x dx + y dy + JI dz
+yl+Z'-x-y+2z
8dje je k odrezak pravca
A B [A (I, I, l); B (4,4,4)].
Jednadžba pravca prema (41) glasi:
x-l y-I z-l

-3-= -3-= -.-3- ili x-l=y-I=z-J.
Odatle:
x = Y = JI; dx = dy = dz
4
I -
-
J 3 x dx
V3x l
= VII t
x 1= -
3 V3.
-
675. f y' dx-+ Z2 dy + x, dz, gdje je. k presječnica sfere X2 + y' + Z2 = a' valjka
k
Xl + y' = a x (a > O, z ;;;; O).
Zadana krivulja k je kružnica, u kojoj. se sijeku sfera i valjak (x _ ~ )2 + y2 = ~. .
Projekcija te kružnice na ravninu X Y prikazana je na slici 185 uz zadatak 633. Prema toj
slici :
p =a cos cp; x == a cos l cp; y = a cos cp •
SlO cp = Ta.SlO 2 cp.
Uvrštenje u jednadžbu sfere daje:
z, = a2 - x, - y2 = a' - aS cos' cp - a' COSi cp sini cp = a2 sin' cp

z = a sin cp, dz = a cos cp dcp,
dok je
dx = - a sin 2 cp dcp dy = a cos 2 cp dcp.
Prema (184) smatrajući da je cp parametar:

~
2
I =2 f {- ~a sin" 2 cp + qS sini cp cos 2 cp + aa cos' cp cos cp} dcp =

O
~ ~ n
2 2 "2
= 2a 3 ( - ~ f sin~ 2 cp d lj) + f (! sini 2 cp - sin' cp) dcp + f COSI cp dcp } =

O O O
= prema tipu VIII, v. dio II Repetitorija =
= 2 a3 I( -
1 sm
24
. 2 2 cp cos 2 cp I
+ -12 cos )
2 cp + -1
8
( cp - -
sin 4-
4
cp ) +
340
1f
1 . 3
+ ( 4"sm Ijlcos<p
3
-"8<P +
3 sin 2
16
<P) + Sl ( ,. 4. I 8.)
cos epsm <p + T Sln <p cos <p + Tsm<p ...
I
2"
676. f x y dx + y z dy + z x dz, gdje je k luk kružnice x' + y' + Zi = 2 R x, z =x uz

k
Y > O.
Slika 191.
Kružnica k je presječnica sfere (x - R)I + y2 + Z2 = R2 i ravnine z = x. Rijeiimo

li zajedno te dvije jednadžbe pa uklonimo z, dobit ćemo projekciju kružnice k na ravninu
XY:
yi
2 Xl - 2R x + yi = O, odnosno + Rl = l,
T
a to je elipsa sa S(~ , O) i poluosima ~ i

izvriivši prijelaz na parametarsku jednadžbu elipse k':
:2 (vidi sl. 191). Računamo· prema (184)
X = ~ cos t + ~= z, jer je X = z; dx = dz = - ~ sili. t dt
R . R
y = V2 smt ; dy = V2 cos t dt.
o
I .=
f[
n
Rl (.
- 4V2 . ). RI( . . )
smtcost + smt slnt+4" smtcost+smt cost-
341
Tt
Rl
- 8" (cos· t + 2 cos t + 1) sin t
]
dt
Rl [
= -"4 ~ V2 Isini
1 t t sin2t
-3- + 2" - -4---1 +
1
o
11: 11:
= 1_ co~' t + Sin; t I - ~ 1- ~I t - co~ 2 t - cos t I] = - ~. ( - 2 V2 - ~ )=

o o
= (~+~)R"
677. J (Y - z) dx + (z - x) dy + (x - y) dz, gdje je k prvi zavoj cilindričke spirale x = a cos t,
k
Y = a sin t, z = b t.
[- 21ta(a + b)].
678. J y dx + z dy + x dz, gdje je k kružnica x = R cos ex cos t, y = R cos ex sin t; z = R sin ex
k
(ex je konstanta).
b. PRIMJENA. ODREĐIVANJE RADNJE SILE UZDu2 KRIVULJE K

-
Zadaci
679. U svakoj ~ački ravnine djeluje na materijalnu tačku konstantna sila F, koja ima smjer
osi + X. Odredi radnju što je vr§i sila pri pomicanju tačke uzduž luka kružnice
x' + y' = R2 koji leži u I kvadrantu.
!J y
R f R____ ~- ___ 11
N
o x x f X
Računamo prema (184 a) uzevši u obzir da na tačku djeluje sila F. Prema slici 192
imamo za projekcije zadane sile u smjer koordinatnih osi izraze:
X = F; Y = 0, jer je okomita na F.
342
x = Rcost;. X = -Rsintdt.
o
A = fx dx + Y dy = - fp· R sin t dt = FR coU 1 I: = !!!.
k Jr l
l
680. U svakoj tački ravnine djeluje sila P, kojoj su projekcije u koordinatne osi X = x y i
Y = x + y. Izračunaj radnju sile P pri pomicanju tačke iz ishodiita koordinatnog sustava
u tačku M (l, l) i to:
a) po pravcuy = x;
b) po paraboli y = Xl;
c) po slomljenoj crti O N M i po crti O R M.
A = fk
xydx + (x +y)dy.
Prema slici 193 imamo:

ad a) za y ';= x;
x = Xl, Y = 2 x; . dy = dx
l l
Al = f
O
(x· + 2 x) dx = I; + I ~ : .Xl
O
ad b) Za y ~ x';
X = xl, Y = x + Xl, dy = 2 x dx
l l
A. = ftxl + (x + Xl) 2 x] dx = I"~4 + 2 (XI

\ 3
+ x')
4
I = 17 •~
O O
ad c) za ON y = O, pa je dy = O; X == O, Y - y.
ZaNM x=l, dx=O; X=y, Y=l+y.
l I
AI = f (l + y) dy == 1.)1 + ~ I == ~.
O O --
za O R x = O,dx = O; X = O. y .. y.
za RM y = l, dy = O; X = x. ,y - O.
f"
l I I
A, = f O
y dy +
O'
Iyl xII
"dx ":" "2 +"2 =.!;
o
343
681. ti nakoj tački M elipse ~+~= I djeluje sila F, kojoj je. veličina numerički jednaka
udaljeJlOlti od tačke M do srediita elipse, a usmjerena je prema tom srediiiu. Izračuna;
radnju sUe F pri pomaku tačke:
a) uzduž luka elipse koji leti u I kvadrantu;

b) uzduž čitave elipse.
ad a) prema slici 194:
F = VXl + yi i X = Fa = - X, Y = Fil = - y.
Napisavli jednadžbu elipse u obliku X = a cos t, y = b sin t izračuoavii
dx = - a sin t dt, dy = b cos t dt, dobijemo
n
"2
A - f- X dx - y dy = f (al sin t cos t - bl sin t cos t) dt =
/J O
n
= I sini t sini t
a l - - - bl - -
2 2.
I"2
al - bl·.
=---
2
O
ld b)
A - l -al sini t - -bl sini t

2 2
I=
ln
-
O.
O
y
!I
3 N
o X
682. Projekcije lile na osi koordinatllOl8UItava zadane lU formulama X = 2 Y = xl. Pokati "y,
da radnja zadane lile ovisi jedino od početne i konačne tačke puta, a ne zavisi od oblika puta
i to za gibanje tačke od M(I, O) do N(O, 3~. vidi sliku 195.
A ... f
/J
2xydx+xldy
344
l) Tačka se giblje po pravcu M N.
MN == ~ + ~ = l, pa je y = - 3 x + 3, a dy = - 3 dx
f (-
1 1
A = f [2 ~
x - 3x + 3) - 3 X2] dx = 9 Xl + 6 x) dx = , -
-
3 x3 + 3 Xl ,l = O.
o ---
o o
2) Tačka se giblje po alomljenoj crti M O N.
za M O: y = O, dy = O, pa je X = O Y=O teje A=O
za O N: x = O, dx = O, pa je . X = O Y = O te je A = O.
683. Sila je po veličini obratno razmjerna s udaljenošću njena hvatiita od ravnine X O Y, 8..
usmjerena je prema ishodištu koordinatnog sustava. Izračunaj radnju pri pomicanju tačke
pod djelovanjem navedene sile po pravcu p ... x = li t, y= b t, z = e t od tačke M (a, b, e)
do tačke N (2 a, 2 b, 2 e).
$I
Sli}!- o.
Uzevši u obzir da je prema slici 196 u 'biJo kojoj tački T prostora sila F = ~, gdje
11
k koeficijent razmjernosti, i da parametarska jednadžba pravca p glasi:
pa je u tački M (a, b, e) tl == 1, dok je u M (2 a, 2 b, 2 e) e. = 2.

Dobijemo prema slici i formulama (4) i (39):
k x k a
= F cos /lC = - -"
X = F
III 11 JIxB + yB + ZB = prema (a) = - - . ;T=;;:==::::=~
et JIal + bl + CI
k b
Y= F = F cos ~ = - -
1/
. JI
e t a l + bl + e'
'
dok je
dx = a dt; dy = b dt dz = e dt.
34S
Prema (184 a) imamo:
k
= - -
e
Val + bl. + el .. In 2.
684. Sila je po veličini obratno razmjerna s udaljenoliću njena hvitilita od osi Z, okomita je na toj
osi i usmjerena je prema njoj. Odredi radnju te sile pri pomicanju tačke pod djelovanjem
sile po kružniQ x = cos t, Y = 1, z = sin t od tačke M (1,1, O) do tačke N(O, 1, 1). Vidi
~ln . . .
NtO,f,t} tf-oo:::--+----r
·x
Slika 197.
Uvrlitenje koordinata ta~ M i N u jednacl!bu kružnice daje tl = O za tačku M i

. tl = 2~ za tačku N, dok je sila P = JI k+y. , gdje je k koeficijent razmjernosti.
~I
prema slici i (4): označivlii s ct kut između P i osi X:

k k x kx
X = F", =- V Xl + yI . cos 11,0 = - JI x. + y2 • JI Xl + yI = - Xl +yi
Na isti način pobijemo prema (184):
Y=P" = -
cos t
kllSin~. 1; Z = 'p. =0, jer je cos y = cos 90'=0; dx = - sin t dt, dy = O.
ft ~
2 2
A = k J cost· sin t
COSi t + 1 dt,.., (uz cos' t + . k'l In (COSi t
l = u) ~ - T + l) I =
o O
k .
=- T (In 1 - !n 2) = O,H . In 2.
-68S. odredi radnju sile tele pri pomicanju· tačke mase m iz položaja A (x" YI' ZI) u polQžaj
B (x., YI' zJ (os Z usmjerena je vertikalno prema gore).
346
Sila teže F = nl g, gdje je g akceleracija sile teže.
X = F z = O, jer je F z okomita na os Z.
S istog je razloga
Y=F/I =0. Z=F.=. - mg
-I
A = - mg f'dz = - mg(z. - zJ = mg(1I1 - z,).
-.
C. Krivu1jni integrali izraza koji predo~uJu totalne dlferenciJale

nekih funkcija
Foormule
l. Uzduž ravnih krivulja

Predočuje IUntegrand kcivuljnog integrala totalni diferencijal neke funkcije U (x,y), ti.
ako je ispunjen uvjet integrabilnosti
dP dQ
(147)
iJY = dx
krivuljni se integral najjednostavnije raČ1lna tako da se odredi funkcija U (x, y) prema
f f
x JI
U= P (x,y) dx+ Q(xo,y) dy + e (148)
x.
u koju se uvnte granice integracije, jer vrijednost kcivuljnog integrala u slučaju totalnog
diferencijala ne ovisi o putu već jedino o početnoj i konačnoj tački toga puta, akO put integri-
ranja leži potpuno unutar nekog područja a, a filDkcije· P i Q su neprekinute zajedno sa
svojim prvim parcijalnim derivaci;ama unutar tog područja !J.
2. Uzduž prostornih krivulja

Analogno se postupa, ako je integrand kcivuljnog integrala totalni diferenciju funkcije
U (x,y, z), ti. ako je ispunjen uvjet integrabilnosti
dP· dQ
-==-j (149)
iJY dx
dok se funkcija U (x,y, z) izračuna prema
x JI _
U = f P (x, y, z) dx + f Q(X.,y,z) dy + f R(x.,y.,z) dz +q (150)
XI Y. Ir,
pa se uvnte granice integracije.

Rijeii također zadatke 569-581 uklj. navedeni U VIII poglavlju ove knjige: Egiaktni
difei'encijali i njihovo integriranje.
347-
Zadaci
U zadacima 881-881 uklj. pokaži da su integrandi zadanih krivuljnih integrala totalni

diferencijali i njeli te integrale.
(S; 12)
686. fXdx+YdY.
Xl + yZ.
(3;4)
Uz pretpostavku dil ishodiite kOordinatnog sustava ne leži na krivulji po kojoj le. integrira,
jer su u O (O.. O) obje funkcije-P i Q prekinute, računamo prema (147) i (148):
~P 2xy ~Q 2xy'
oy = - (Xl + yB)B; ~x =- (x 2 + yl)B'
~Q
V_'-
~o
•
Je ~x = ~P . grand' dU
oy , mte Je, pa Je
.
-1 _ - (S,12) l ' 13
1= "'-I lD. (x. + yI) I =- [In (25 + 144) -In(9 + 16)] = ln - .
2 (3;4) 2 _5_
(3,1)
687. f
(x + 2y)dx +ydy
(x + y)l'
• .
pn čemu se pretpostavlja da put integriranja ne siječe pravac
(1~1) •
Y =- x (za y = ~ x integtand je prekinut).
OP 2y oQ 2y
ay = - -(x + y'i ~x = - (x + y)8
" Y ~
U (x,y)
. -= f' ~: Ydx
x 2f. "-t, f { y ).dy
x,-rY = (prvi integral lako rijelimo uz supstitUciju
. 1 l.
"i 'Y.,
(3,1)
x + y = t, dok drugi integral otpada) = lin (x + y) - ~ ~ y I=

(1,1)
ln 2 + i- .
688. f v"l dx+ +x. y+dyyi ,gdje je k kvadi-ant elipse x: + yb: =.1 koji leži u i kvadrantu koordinatnog _
- a
+AI
sustava.
~P xy ~Q
ay = ~- (l + x. + yB)·I. = ~x·
'" Y.
348
Kako je integrand totalni diferencijal pa vrijednost krivuljnog integrala ne ovisi o putu
integriranja, integrirat ćemo po pravcu A B [A (a; O), B (O; b)], koji spaja krajnje tačke
prvog kvadranta el ipse :
(O; b)
l I
= Vl + xl + yi I = VT+b2 - JlT+Qii.
(a; O)
Integriraj po kvadrantu elipse (x' = a cos t, y = b sin t), dobit ćeš isti rezultat.
f
(3;0)
689. (x' + 4 xy3) dx + (6 x 2y2 - 5yl) dy.

(-2,-1)
[62].
f
(2; 1)
690. y dx --:: x dy po putu koji ne

y'
siječe os X.
(1;2),
[ ~ ].
(1,1)
691. f (JI
(0,0)
x
X2+y2
+ y) dx + (JIx2+
y
y2
+ x ) dy.
(3; 2,1)
692. f yzdx + zxdy + xydz.

(1;2; 3)
Računamo prema (149) i (150):

OP oQ OP oR oQ oR
oy = z = ox; oz =y = ~;' -=X=-
oZ oy
y z
f f f
~
u (x,y, z) = yzdx'+ zxody+ xoyodz+C=xyz+C

Y. z.
(3; 2,1)
I = Ix y z I = 6 :..... 6 = O.
(1;2;3)
f. JI +
(3;4; S)
693. x dx y dy + z dz
Xl + yI + ZZ
(0,0,0)

oP xy oQ oQ oR
a takoder oz = ay' Pokaži to!
oy = - (Xl + yZ + zll)"'" = ox '
349
x
f JI IV +f V
Y II
U = x dx + y dy tr dt: +e
. x.
X2 + y2 + Z2
y,
x~ + yI + ZI
. ....
. xi + y, + Zi
(3;4:5)
U = I VX-:I,....,+-y-,;:·~-.,.+-tr-=-I I = 5 V2.
(01 010) --
(2;113)
694. Ix dx - y2 dy + II dt:.
(11-1;2)
I
(aibiC)
695. y tr dx + tr X dy + xy dt:.
(1;111)
[a b e - 1].
f.
. I )
(X;YI-
xy
696. Y II dx + tr X dy + x y dt: •
xy::
(11111)
(put integriranja nalazi se u I kvadrantu).
[O].
350
XII. PLOSNI INTEGRALI
A. Plošni integrali po površini S plohe
Formule
1= IIf(X,y, z) dS = fIf[X'y, z (x,y)] dxdy =

.. cos ~
s "
= I I f[x,y,z(x,y)] Vl + (::r + (:;r dxdy (185)
"
gdje je a projekcija plohe S na ravninu X Y, dok je y kut, što ga normala na dS zatvara s osi + Z.
I = I I f(x,y, z) dS = I I f[x(y, z),y, z] ?os~z=

S ".
= I f j[x(y, z),y, z] Vl + (:;r + (:~ r dy dz (185 a)
".
gdje je al projekcija plohe S na ravninu Y Z, dok je (x kut normale na dS s osi + X •.
1= I I f(x,y, z) dS = I I [X,y(X,Z),Z]'!:sd; ==
S '"
= I I j[x,y (x,y),z] Vl +(:~r+ (:~r dxdz (185 b)
".
gdje je al projekcija plohe S na ravninu X Z, dok je fj kut normale na dS s osi + Y.
Pri računanju kosinusa smjera plošne normale treba uzeti u obzir predznak.
Ploha S se projicira na jednu bilo koju koordinatnu ravninu, ukoliko je ta projek-
cija omeđeni dio te ravnine, a ne krivulja ili pravac, pa se računa kosinus onog kuta, što ga
zatvara normala na zadanu plohu s onom koordinatnom ravninom na koju smo plohu projicirali.
Vrijednost plošnog integrala.ne ovisi o izabranoj ravnini projekcije.
351
Zadaci
U zadacima .7-_ uklj. izračunaj zadane ploine integrale po povriinama zadanih ploha.
. ,697. ff x dS, gdje je S dio sfere XS + yi + Zi ... Rl, koji sc nalazi u Ioktantu.
s
Računamo prema (18S):
1 1/ x, yi R R
cos y = f. 1 + z. + Zi = .. = V·RI _ XI _ yi
Ispred drugog korijena uzcli smo predznak +, jer normala na sferu u I oktantu zatvara
s osi+ Z kut y < 90', pa je cos y > O.
'.
1 = Rff xdxdy •
VRI-xl_yi'
cr
P~~imo na polarne koordinate:
"= p cos CP; y = p sin CP; dxdy = pdpdcp

ft
"2 R
1= R f f p cos cp • pdpdcp = R fČOSCPdCPf pldp =
V
Rl - pl VRl _ pi
a' O· O
ft
"2 R·
= Rl sin cp 1"1- ~ JI Rl - pl + ~ arc sin ~ 1= ~ :1 .

O O
'698, ff ~~ ,. gdje je S valjak ,,- + yi = Rl o~edcn ravninama z = O i z ,.., H, dok je r uda-

S
ljenost bilo koje tačke T plohe od ishodiita koordinatnog sustava.
Prema slici 198: rl == Zi + Rl, Osim toga vidimo, da je projekcija plaita na ravninu XY
kružnica (cos y == cos 90° = OI), pa moramo plait valjka projicirati na ravninu X Z, a ta
je projekcija pravokutnik baze 2 R i visine H, dS je dakIC dx dz.
Računamo prema (18S b) uzcvii u obzir da je
dok je cly = O.
i)z
za strdnji dio plaita cos ~,< O, ali za taj dio jc iy .... - YRI- XI < O.
352
Uzevii u obzir da moramo projicirati na ravninu X Z prednji i stražnji dio pla§ta valjka,
dobijemo
H R
I=ZRJJ (Rl
dxdz
+ Zi) VRl - Xl'
= ZRJ Rl
dz
+ Zi
J )1 dx
Rl - x.
=
". O-R
H R
=21 arc tg ~ /., arc sin ~ , =2 7t arc tg if .

o -R
I
I RT n
HI II 6
I c:. I I
I I IZ
II I
,~Ilx R
O"",-t'"-T--
/- '\ I I X
!I/ R'
/ 'I /
I
R /
Y
Slika 198.
699. JJ~S , gdje je S dio plohe biperbolnog paraboloida z '= x y, Ito ga odsjeca valjak Xl +
s
+ yi = Rl, dok je r udaljenost bllo koje. tačke plohe od osi Z.
Računamo prema (185) uzevli 11 obzir da je rl = Xl + yi.
Za z = xy:
~z
~=x
1 .1-'--
- - r=
cosy
rl + Xl + yi
I = JJ VlV'+XlXl+ +yl
yi dx dy
fJ vJ+Pi p dp dtp = J2ftdtp JRV-
=.
'
l + pl dp "'"
.p
,,' ,,' o O
= prema predtipu e (v. dio II Repetitorija) =
.R
= 27t 1 ;
.
Vpl + 1 + ! ln (p + Vpl + 1) I = 7t [R V~ + ln (R + VRi"TI)].
o
23 B. Apsen: R1jelen1.zadllc11z VlJe matematike 353

700. II
S
(1 + ~S+ Z)I • sdje je S dio ravnine x +y + z = l, koji se nalazi u I oktantu.
Računamo prema aUcl199 i (185) uzevši u obzir da je z = l - x - y:
oz
-=
ox -lJ _1_ =
eos y
+ V 1 + 1 +1 = (3.
cl + :C + Z)I = (1 + x + l - x - y)2 = (2 - y)2
1 l-x 1 l-x
I = VJ II (t-d~)2 VJ I f
o
=
o
dx
O
(2 ~yy)2 = VJ f
o
~ I
dx /2 y
o
1 I
= VJ f !
o
(1 x - ; ) dx = VJ/ln (1 + x) - ~ I = V3( ln 2 -
o
-} ) •
Rl
.1
/~T~~~
r--i--::-Y
I zi I:
I I I I R
x I k--.5-t-}---
Ilt-_ ':'~.J/
J<---- -
x
/
RL:../_~
y
!J
701. If V x' -;1- y. dS, gdje je S plašt kružnog stošca

S
(O < z < b).
Uzevši u obzir da za z = b stožac se p.rojicira na ravninu X Y kao krug Xl + y' = a2

(prikaži grafički zadani stožac), računamo prema (185):
oz
-=-
'b'x' 1 Va' Z2 + b' x 2 + ba y2
ox a2 z; cos'( = a2 z '
354
Uvrštenje
Z2
bl
= --. (x' + yI) daje
__ = Val + ~
a cos y a
I = Va' a+ b" JJ V x, + y2 dx dy = Val a+ bl JJ pl dp dIP =

q'
J 'J
2", ,a
Val+b' 3 - Va"
-2na
l
= a dIP pl dp = + b'.
O O
702. JJ y dS, gdje je S polusfera z = VR2 - x, - y'.

S
[O].
703. JJ (x' + y2) dS, gdje je S sfera X2 + y' + Zi = al.
704. Odredi masu sfere polumjera R, ako je plošna gustoća u svakoj tački jednaka udaljenosti te
tačke od nekog čvrstog polumjera sfere.
Uzevši za taj polumjer onaj, koji leži na osi Z, dobijemo prema slici (200):
gustoća fl. = d = + Vxl + y' pa je dm= V + yi. dS.

Xl
Prema z =- VRI - x' - y' i (185):
iJz x iJz y R
iJx = --:;; iJy = - -:;' pa je -cos y = V
~:========:
R2 - x. - y •.
m= JJ ,(L • dS = R JJ -_
Vx' + y'
VR"-xi_yi
dx dy = uz prijelaz na 'polarne koordinate =
.,
o o
= 2R JJ Vl dp dIP
Rl _ pz
= pri čemu smo uzeli u obzir i projekciju donje polovine sfere za
.0'
2", R
koju je cos y< O, ali je i z < O. = 2 R J JV

,
dIP p. dp
Rl _ pz
O O
R
= 2 R . 2 11: I PV . R2 .pl
-"2 R2 - p2 + "2 arc sm R I = ~
o
355
B. Ploini integrali po koordinatama
Formule
I = I I I(x,y~ z) dxdy = I I I(x,y, z) cos y dS

s s
=J G
I j[x,y,z(x,y)] dxdy (186)
gdje je dx dy = da =o dS • cos y = orijentirani element plohe S projiciran na ravninu X Y,

pa se zadana ploha projicira samo na ravniint ~ Y.
I == I I I(x,y, z) dy dz = I f I(x,y, z) con dS =r I I/[X(Y' z),y, z] dy dz (189)

S S G,
gdje je dy dz = dal = dS . cos ot = orijentirani element plohe S projiciran na ravninu Y Z,

pa se·' zadana ploha projicira samo na ravninu Y Z.
1= f
s
I I(x,y, z) dx dz = f
s
I l(x'Y1 z) cos [j dS = I I j[x,y ex, z), II] dx dz
G.
(191)
gdje je dx dz = daa = dS . cos (3 = orijentirani element plohe S projiciran na ravninu X Z,

pa se zadana ploha projicira samo' na ravninu X Z.
Sva tri plošna integrala po koordinatama računaju se uglavnom na isti način kao i plošni integrali
po površ~ plohe, razlika se sastoji samo u tome da se
J. zadana se ploha ne projicira na bilo' koju koordiruttnu ravninu, već samo na onu, koja
je u integra1u, Jiaznačena; .
2. vrijednost kosinusa smjera normale na plohu se ne računa, već se uzima u obzir samo
predz~ tog kosinusa smjera.
Često se raČUnaju plošni integra1i koji predočuju zbroj triju navedenih plošnih integrala uzetih
od triju različitih fuIlkcija P (x, y, II), Q (x,y,lI) i R(x,y; II):
I I P(x,y,lI)dydz + Q(x,y,z) dxdz + R(x,y,lI)dxdy = /

s (192)
= I I [P (x,y, II) cos ot + Q(x,y,z)cos~ + R(x,y,z)~sy]dS

s
pri čemu pri računanju prvog dijela tog integra1a zadana se ploha projicira sama na ravninu
Y Z, drugog dijela - samo na ravninu X Z i trećeg dijela - samo na ravninu X Y.
Taj . opći oblik plošnog integrala po koordinatama računa se 11a gore navedeni način.
Zadaci
U zadacima 706-717 uklj:.izračunaj zadane plo§ne integrale po koordinatama.
70S. I I Xl y! II dx dy, gdje je S vanjska strana donje polovine sfere Xl + yi + Zi = Rl.

s
356
Prema slici 201:
y > 9()0, pa je cos y < O, dok je z =- VRl - Xi - yi.
Računamo prema (i 86):
1= + ff r yi VRl - Xl - yi dx dy.
"
Prelazimo na polarne koordinate, jer je projekcija polusfere na ravninu X Y krug polumjera R.
2n R
1= ff
~
pl COSI cp sini cp VRl - pl dp dcp = !f
o
sini 2 cp f
o
p' VRl - pl dp cicp =
= (drugi integral se iako rje§ava uz supstituciju Rl - pil = t) =
1 c psin
=-
8
--I
4
cp
4- II
2n
• - R'
-
3
V·(RI-pl)l+-
2 Rl V(RI-pl)l-
,
o
- "7l V"~---'=
(Rl - pl)7
IR
=.
2 n R7 .
-10-'-
O
!I
Slika 201.
706. ff
s
z dx dy, gdje je S vanjska strana elipsoida
Xl yi Zi
-+-+-=1.
al bl Cl
Računamo prema (186) uzevii u obzir da je za goi'nju polovinu elipsoida cos 'i > O, jer
je y < 90', dok je z > O, a za donju polovinu cos y < O, jer je y> 90', dok je z < O, pa
će integral imati za obje polovine elipsoida iste pozitivne vrijednosti.
1 = 2e ff V ~ l ; - :: dx dy.
"
357
Kako je projekcija elipsoida na raminu. X Y elipsa s poluosima a i b, prelazimo na elip-
tičke
koordinate: .
x = a u cos V; y = businv; dx dy = a b u du dv
I =2 c a b JJV l - u2 cost V - u' sin' v u du dv = 2 a b c JJV l - u2 U du dv =

~ ~
21t l
=2 ab cl dv I I-! j/(l - ua). = I f a c. 7t b

o o
A f---+-----t
I
I
I
I
/
cy:---- x
/
fA' lj
!I
707. JJ x dy dz + y dx dz + z dx dy, gdje je S vanjska strana kocke, ito je čine ravnine

S J
" = O, Y = O, z = O, x = l, y = l, z = 1 (v. sl. 202).
Rjeiavajući taj integral prema (192) moramo sve plohe kocke projicirati redom 1) na
ravninu Y Z, 2) na ravninu X Z i 3) na ravninu X Y, pri čemu će projekcije onih pobočaka
kocke, koje su okomite na ravninu projiciranja, biti jednake nuli.
I = [rjeiavajući I član zadanog integra1a projiciramo kocku na ravninu Y Z i to pobočku
A' D (x = O, cos ot = cos 1800 = - 1) i pobočku B' e (x = 1, cos ot = cos O = 1)] =

l l
;". O + l JJ dy dz + [za II član projiciramo na ravninu X Z i to pobočku loe (r = O,

cos ~ = ~s Is?,o = - l) i A' B (y == l, cos ~= cos O = l)] + O+ JJ dx dz +
o o
+ [za III član projiciramona ravninu X Y i to pobočku A' e' Cz = O, cos y = cos 1800 =
Jf
l l
=- - 1) i A B Cz = l, cos y = l)} + O+ dx dy = 1 + 1 + 1 = 1:
o o
3sa
708. f f xzdx dy' + xy dy dz + yzdx dz, gdje je S vanjska strana piramide, koja se sastoji
S
od ravnina x = O, Y = O, z = O i x + y + z = 1 (v. sl. 203).
Riješimo posebno svaki član zadanog integrala označivši ih redom s lu II i I •.
Projicirajući sve plohe piramide na ravninu X Y, vidimo prema slici, da su projekcije

ploha A O G i B O G jednake nuli, da je projekcija /:::,. A B G trokut A O B, pri čemu je
(;Os y > O, a z = 1 - x - y, dok je projekcija /:::,. A O B sam /:::,. A O B, pri čemu je z = O,
dok je cos y < O.
Dobijemo:
1 l-x
Il = f f x(1 - x- y) dx dy f xdx f (1 - x- y) dy =
=
AOB O o
1
= I I
o
x dx y - xy _ ~'I
o
1.= ffXYdYdz=?
s
Projicirajući sve plohe piramide na ravninu Y Z dobijemo: projekcije /:::,. A O B i
/:::,. B O G jednake su nuli, za /:::,. A O G x = O, dok je /:::,. A O G projekcija /:::,. A B G, pri čemu
je x = 1 - y - z, a cos IX > O.
1 1-y
I. = f f y(l - Y- z) dy dz f ydy f (1 - y- z) dz ... vidi Il .... ;4 .

=
AOC O O
la = Jf yzdxdz.
S
Projiciranje ploha piramide na ravninu X Z daje: projekcija /:::,. A O G i /:::,. B O G jednake

su nuli, dok je /:::,. BOG projekcija /:::,. ABG, pri čemu je y = 1 - x - z, dok je cos ~ > O.
1 1-11
la = f f z(1 - x- z) dx dz = f zdz f (1 - z- x) dx = ;4 .
BOC O O
359
709. ff
S
y. dx dy + x z dy dz + x y dx dz, gdje je S vanjska straDa plohe, koja ~ nalazi u
I ottantu, • sastoji se od valjka x· + yi = R' i ravnina x = O,y = O,.fI = Oi .fl = H (v. sl. 204).
11 = ff
s
y.fl dx dy =?
Projekcije sviju ploha na ravninU' X Y jednake su nuli, osim baza valjka. za donju je bazu
• = O, pa je 11 ,= O, dok je za gornju b~.fI = H, y = VRI- a cos y == cos O = 1. x·,
R VRI-s· R R
II = H ff
AOB
y dx dy = H f dx f y dy = ~ f (Rl -
o o o
Xl) dx = ~ IRl X- ; I =B3R- .
O
I, = ff
S
X'.fI dy dz = ?
I
I
A,,~_..,I
I
HI
I
I
OI ______ R
/'r 8 X
/
/
R/
A
fl
Slika 204.
Projekcije obiju baza na ravninu Y Z jednake su nuli, za A O e A' x = O, pa je 11 = O,

dok je za plait: " = V Rl -
yi, a cos IX > O.
11 = ff .fl VR' -yi dy dz = prema predtipu e (v. dio II Repetitorija) =

AOCA'
H R
= I~I j. ~ IR' arc sin~ - y VR" _y.1 = 7t H; Rt
o o
1.= f fXYdxdz =?
S
Imamo slični slučaj kao pri računanju 11' za O B B' e y a;o O, pa je 1. =- O, dok je za plait
y=VR--~.cos~>~ .
360
II = ff
DBB'C
x VR' - x' dx ds = [uz supstituciju Rl - x· = tj ==
III
= •. -
H
1 Tr(RI-x')1
2' 2.1 --1
HR'
=-3-'
R
O O
Rijeli isti zadatak na drugi način i to tako da izračund redom vrijednosti triju integrala
lu I. i II za s~ pojedinu plohu koja omeđuje zadano tijelo. Moral dobiti isti rezultat.
1.10. ff yi. dxdy + x. dy <iz + x' y dx <iz, gdje je S vanjska strana plohe, koja se nalazi u
S
I oktantu, a sastoji se od rotaciQnog paraboloida tl = :il + y., valjka x· + yI = l i koordi-
natnih ra~ (v. Il. lOSa). .
z
8 f
!I-ff
az
)(
5
f
Y .4 O
slika 20SL Slika 205 b.
Kako se vidi iz slike, zadano je tijelo omeđeno s. pet ploha: plaitevima paraboloida i
valjka (1 i 2), kcji se sijeku za tl ":"'> 1, kvadratnom kruga (3) i dijelovima ravnina X Z i Y Z
~i~ ~
11;= f jyl
S
tl dx dy = ?
Projekcije dviju bočnih ploha 4 i S, a takoder plaita valjka 2 na ravninu X Y jednake

su nuli, za bazu (3) • = O, pa je 11 =. O~ dok je projekcija plaita (l) baza A O e (3), pri
čemu je. = :il + yi, a cos y > O (Vanjska strana plaita!):
11 =='
ADC
f f.ya (x' + yi) dx·dy "'" fJ y~ +
ADC
<Xl yI) dx dy = uz prijelaz na polarne koordinate =
361.
=
Aoe
ff p'(cos' «p Sini «p + sin' «p) p dp d«p =·ffAoe
po sin" «p d«p dp =
1 '"
2"
= I Pil·
6
I..!.2 - sin42 «p2I 4~ = .
o . o
12 = ff x z dy <iz = ?
s
"Projekcije plohe CO C' (4) i baze (3) na ravninu Y Z jednake su nuli, za A O A' (5)
V
x = O, paje I. = O. Za plašt valjka (2) x = l - y2, dok je cos ex > O, a za plašt parabo-
V
loida (l) x = z - y', dok je cos IX < O, pri :<emu je- za x = O y = (v. sl. 20S b). Vz
12 = ff V
OBA' A
z 1 - yi dy dz - ff V
OBA'O
z z - y2 dy <iz =
IlVa
f fV f fV
l
= z dz 1 - y2 dy - z'<iz z - yi dy = prema predtipu C (v. dio II Repeti-

o o o o
1 1 l Vz
.torija) = I;"/·1 ~ (arc sin y - y Vl - yi ) 1-f I~ z z arc sin "Jz + ~ Vz· - yi Idz =
o ·0 o o
1 1
= ; - ; f o
z·dz = ; - ; I~I = ~.
o
la = f f x' y dx dz := ?
S
Projek~e plohe A O A' (5) i baze (3) na ravninu X Z jednake su nuli. za O CC' y = O,
pa je I. = O. za plašt viljka (2) y = V
l - x', dok je cos ~ > 0, a za plašt paraboloida
V
(l) y = z - x', dok je cos ~ < O.
I. = ff
oeaB
XI Vl - Xl dx <iz - ff
oaBO
x' Vz ~ x" dx <iz =
r.
f f f f
1 1 1
= <iz x' Vl - Xl dx - <iz' x' Vž - x· dx = prema posebnom slučaju b) tipa III

O O O o
362
l
(V. dio II Repetitorija) = I(' ~a - ; ) JI l - Xl + ! arc sin x l-

o
Tr
I = Il + II + la = 8" .
Riješi isti zada~ računajući redom lu 12 i la za svaku pojedinu plohu zadanog tijela.
711. ff x 2 dy dz + y2 dx dz + ZI dx dy, gdje je S vanjska strana polusfere

s
Xl + yi + Zi == R2 CZ ~ O).
Slika 206.
Računamo na isti način prema slici 2.06:
Il = ff
s
Xl dy dz = ?
Il = O, jer je za desnu polovinu polusfere cos 1X1 > O, a za lijevu cos IX, < O, dok je x' =
= R2 - yi - Z. > O, pa se integral poništava.
12 = ff yi dx dz = O iz sličnih razloga.
s
la = ff Zi dx dy *' O, jer normale na gornjoj polusferi zatvaraju s osi Z kutove y, koji

S
su manji od 90, pa je cos y > O kao i z'.
363
Uvrltenje- Zi = R' - x~ - yi U l. i integriranje po krugu, u koji se projicira na ravniau
X Y polusfera daje uz prijelaz na polarne koordinate: -
l. = ff
a
(Rl - Xl - yi) dx dy = ff
~
(Rl - pl) P dp dcp =
2n R R
= f f
O
dcp
O
(R" - p') p dp = 2 7t /R' p' /- =
T pl - 4"
O
2 R' .
7t
7tR'
1=--·
- 2
712. Odredi masu oplolja kocke O ~ x ~ l; O ~ y ~ 1, O ~ z ~ 1, ako je plotna gustoća u

tački M (x, y, z) jednaka xy z.. -
prema slici 202 (v. zadatak 707)-gustoćit IL iznosi:
na})lohi A' B: IL = xz, jer je y = l, a na OG IL = O, jer je y =-0,

na plohi B'G(x= 1): IL =yz, ana A' D (x = O) IL = O,
na plohi A G (z = l): IL = xy, a na A' G' (z = O) IL = O.
Dobijemo:
m = ff x z dx dz + y z dy dz + "X y dx dy, gdje je S povrIina pobočaka kocke, koje ne

s
leže na koordinatniin ravninama
l l l l
ll" = fI
OC·CD
4 Z dx dz = f f
O
x dx
O
zdz = / ~' /·1 ~'/ =
o O
!.
Na isti način dobijemo l. = l. = 11 = !.
3
m=-·
4
713. Odredi moment. tromosti homogenog pl8ita stolca z = v'x· + yi (O <: z <: h) s obzirom na
os Z(IL = l).
Prema slici 207:
364
Uzevši u obzir da su visina i polumjer baza stošca jednaki pa izyodnice stošca zatva-
raju s tavninom X Y kutove od 45°, dobijemo
do '-
dS = 2 p 7r ds = 2 p 7r --'--450 = 2 I 2 7r P dp.
cos
h
Iz = 2 Vl7r J p3 dp = t~ h~.
o
J(
Slika 207.
714. JJ Z2 dx dj', gdje je S vanjska strana elipsoida

s x, y' Z2
a2 + b2 + C. = 1.
[O].
715. JJyzdyd~ + xzdxdz + xydxdy, gdje je S \'anjska strana oplošja tetraedra ome-
S
đenog ravninama
x = O, Y = O, z = O x+y:-z=a.
[O].
716. JJ z, dx dy T y' dx dz + x' dy dz, gdje je S vanjska strana dijela sfere Xl + y' + Z2 = R',
S
koji leži u I oktantu.
717. JJ y z dy dz + x z dx dz +- x y dx dy, gdje je S vanjska strana trokuta, kojemu su stranice

·s
presječnice ravnine x + y +- z = ·a s koordinatnim ravninama.
[ :'] .
365
VEZA IZMEĐU INTEGRALA RAZLIČITm TIPOVA
XIIL GREENOVA FORMULA
Formule
ff(X,Y)dx+Q(X,Y)dY
+k
= II (:~-
o
::)dXdy (193)
gdje su funkcije P(x,y) i Q(x,y) neprekinute u području a, koje je omeđeno krivuljom k,

pri čemu se ta krivulja obilazi u pozitivnom smislu (površina lijevo).
Ako je
<>Q - <>P - O (147)
ox <>y-
fp(X'l) dx + Q(x,y)dy = O.
+k
To znači: ako je P dl- + Q dy totalni diferencijal, vrijednost krivuljnog integraIa po

bilo kojoj zatvorenoj krivulji, koja leži potpuno u području a, jednaka je nuli, odnosno vri-
jednost krivuljnog integrala ne ovisi o putu integracije, već jedino o PQčetnoj i konačnoj tačk,i
toga puta.
Zadaci
718. Zadani krivuljni integral uzet po zatvorenoj krivulji k pretvori u dvostruki integI'al po pod-
ručju a, koje je omeđeno tom krivuljom k.
f (e"Y + 2x cos",:) dx + (e"Y - x· siny~dy.

p Q
+k
Prema (193):
f= f f[(Ye"Y-2XSin Y )-(Xe"Y-'2XSin Y )]dxdY = I f e"Y(y-x)dxdy.

+k o ' .....;o~_ _ _ _ _ __
366
719. Izračunaj f (l - Xl)y dx + x(l + yi) dy, gdje je k kružnica Xl + yi = Rl •.
+11
a) neposredno,
b) pomoću Greenove formule.
ad a) Prelazimo na parametarski oblik jednadžbe kružclce:
X = R cos t, dx =- R sin t dt
y = R sin t, dy = R cos t dt
2n
f = f [- (1 - Rl cos' t) Rl sin' t + Rl COSI t (1 + R2 sinI t)] dt =

+11 O
f(
2n 2n
= Rl cos 2 t + ~I sini 2 t) dt = Rl I Sin22 t +ti~1 ( t_ sin44 t ) I = 'Tf: : . -
O . o
ad b) Prema (193):
(jP
dQ = l +yl. -=I-x'
dx ' (jy
f ff
+11
=
<J
(1 + yi - l + xl) dx dy = uz prijelaz na polarne koordinate =
2", R
ff =
<J'
(pl COSi cp + pl sini cp) p dp dcp = f f
O
dcp
O
p. dp = 'Tf: : ' •
--
720, f+11
(xy + x + y) dx + (xy + x ~y) dy, gdje je krivulja
Xl yi
a) k e1ipsa -al + -bl = l,
b) k kružJJica x' + y' = ax
i to l. neposredno i 2. pomoću Greenove formule.
l. x = a cos t, dx = - a sin t dt,

y = b sin t, dy = b cos t dt
367
f I [-
27f
= (al b sini t cos t + al sin t cos t + a b sini t) +

+k o
+ (a b 2 sin t COSi t + a b cos! t - bl sin t cos t)] dt =
27f
= 2tI = O
1_ al b sina3 t _ a bl COSi3- t _ (al + bl) sini2 t + a b sin2-:-=-
o
2. Prema (193):
~p
-=x+
~y
l
f II
+k
=
eJ
(Y +1- x - l) dx dy = II
eJ
(Y - x) dx dy =
= uz prijelaz na eliptički koordinate (113 b) =
= IIeJ'
(bu sin v - aucosv) , abududv =
I I
27f l 27f l
= ab (b sin v - a cos v) dv UB du = a b 1- b cos tl - a Ilin tl I., ;31 = o. '

o o o o
Slika 208.
adb)k::x2 +y2=ax ili (x- ;)\y2=~·, paje s(;,o); 1'=;

1. Prema slici 208:
p = a cos cp, x = cos
a 2 cp, y. = cos
a cp sin cp
dx =- 2 a sin cp cos cp dcp; dy = a (cos Bcp - sinI cp) dcp
ili
dx =- asin2cpdcp
368
Uvrsti,mo li navedene vrijednosti za x,y, dx i dy u zadani krivuljIii integral, dobit
ćelilo
nakon uredenja i integriranja po tipu VIII (v. dio II Repetitorija) od
<p=_2:. do <p =2:.
2 2
f
+k
=- ~t·
--
Načini to!
2. Prema (193):
Imali smo već
f'= ff (y - x) dx dy = [uz prijelaz na polarne koordinate x = p cos !p,

+k o
y = p sin !p, x = p cos lP, P = a cos lP, dx dy ,.,. p dp d<p (v. sl. 208)] =
'1'1:
2' aco••
= fJ(PSinlP-PCOSIP)PdPdlP= f(liinlP-COSIP)dlPf pldp =

o' ft O
-2'
[prvi integral rijelimo uz supstituciju
cos , = t, a drugi po tipu VIII] =
~a8
=-T·
721. Izračunaj pomoću G~ve formule razliku integrala:
Il = J+ (x
A IIIB
y)1 dx - (x ..:. y)1 dy
I, = J+ (x y)B dx - (x - y)1 dy
/-
A.IIB
24 B. Apsen: lUjeleDl zadaci b: VIle mateJllaUke 369

gdje je A m B odrezak pravca koji spaja tačke A (O, O) i B (l, l), dok je A n B luk parabole
y = x 2 (v. sl. 209). .
A mB == y = x, dy = dx
A nB == y = X2, dy = 2 x dx
Greenova formula vrijedi za zatvorenu krivulju, pa uzmimo, da je područje
0"1 = A CBmA O"a = A C B n A.

Prema (193):
Il - Il = ff [- 2 (x - y) - 2 (x + y)] dx dy - ff [- 2 (x - y) - 2 (x + y)] dx dy =
ACBmA ACBnA
o x o ~
=- 4 ff
ACBmA
x dx dy +4 ff
ACBnA
x dxdy = - 4 f f
l
x dx
o
dy +4 f f
l
x dx
o
dy =
o
=41_~3+~·1=4(! _ !)=+.
l -
za probu izračunaj oba integrala neposredno i odredi njihovu razliku.
lj
3
e
l
B
I
I
I
I
AI I
/ I I
// I I
/ t I
o 1 2 x
722. Izračunaj f 2 (x 2 + y2) dx + (x + y)1 dy, gdje je k L A B C [A (1, 1), -B (2, 2), C (1,3»)
+k
i to
a) pomoću Greenove formule;
b) neposredno.
370 •
Iz slike (210) siijedi:
AB =y = x,
BC=y=-x+4,
CA'=x = 1.
ad a) Prema (193):
i)P
:; = 2(x +y); -=4y
i)y
2 -x+4
f =f f
+k 6ABC
(2 x + 2y - 4y) dxdy= 2 f ex - y) dxdy
6ABC
= 2 f dx f
1"
(x - y) d.)l =
2 -x+4 2 2
=2 f Ix.)l- ~lldx=2f(-2X2+8X-8)dx=21- ~ x3+4X!- 8x I=

1 x l i
ad b) f+k
2 (XS + .)II) dx + (x + .)I)! d.)l = I AB + I BC + ICA •
.2 2 2
I AB = [j = x, x = y] = f
1
4 XZ d't + f
1
4.)12 dy = : Irl =
1
'36
f
1
IBC = [.)I = - x + 4. x = 4 -.)I] =2 (2 Xl - 8x + 16) dx +

2
3 1 3
+ f(4-.)I+.)I)2dY=21~·~-4XS+16x1 +16I y l=-:

2 2 2
371
723. Izračunaj "dx - dy , Idle je k
j x+y
kontura kvadrata
+k
A B eD [A (l, O), B (O, l), e (- l, O), D (O, - l)]. (vidi sl. 211).
Kako su funkcije P = _+1 . i Q = - _1_ prekinute u 'tački O (O~O) područja cr, koje
x y x+y . .
je omeđeno konturom zadanog kvadrata, jer teže u beskonačnost za x = O i y = O, ne smije-
mo primijeniti Greenovu formulu, već moramo taj krivuljni integral raČUnati neposredno:
f
+k
x
dx
x
dy
- - - - - = 1-+ 1-+ 1-
+y +y AB BC CD
+ 1_.
DA
o 1
I AB = =- x +l, x =l - =f dx -
[y y] f dy =- l - l =- 2
1 O
-I O
1-=[y=X+l;X=y-l]=f dx -f dy =
BC 2x + l 2y - l
O t
-I ~
=~lln(x+~)I-~I~(Y-~)I=o
o 1
O -I
lCD =[y =- x - l; x =~ y - l] =- f dx +f dy =- 2
-I o
1 O
1-
DA
= =x -
[y l; x =; y +1] =f ~
2x - l
-f 2y~
+ l =O
O -I
1= - 2 - 2 = - 4.
724. Zadani krlvuijni integral po zatvorenoj krivulji k pretvori u dvostruki integral po području
cr koje ta krivulja k omeđuje
f (l - x 2) y dx + x (l + y2) dy.
+k
"
72S. Dokaži da je vrijednost integrala
f (2 xy - y) dx + x 2 dy
+k
numerički jednaka površini područja cr, koje je omeđeno krivuljom k.
372
726. Izračunaj pomoću Greenove formule
f-
+k
x2ydx + xy 2 dy
gdje je k kružnica x 2 + y2 = R2.

[ r] .
7t
727. Izračunaj f (x + y) dx - (x - y) dy
+k
gdje je k parabola A 111 B, koja prolazi tačkama A (1, O) i B (2,3), a os joj je os Y, i tetiva
A n B te parabole i to a) neposredno; b) pomoću Greenove formule.
[- !] .
!I
f8
-1
e x
-f Đ
x
728. fOA
2xydx + x 8 dy.
Kako je
"y
;,p ,
~P = ux pokaži da ćei .
za sve putove prikazane u sl. 212 od O (O, O) đo'A (2, l)
dobiti za zadani krivuljni integral istu vrijednost [4], a za zatvorene putove O B A n O,
O B A m O itd. nulu.
(prema slici: O n A je luk parabole, kojoj je os simetrije OI Y"O m A je pravac, O p A
je luk parabole kojoj je X 08 simetrije).
729. Izračunaj pomoću Greenove formule
i. x dyXB+yl
j
+ ydx
'
gdje je k =(x _ 1)1 + (y -. 1)1 = 1.
+11
Zaito je rezultat O?
373
XIV. STOKESOVA FORMULA
Formule
fP~~~~+Q~~~~+R~~~~=
+k
(194)
= ff [( ~R - ~Q)
~~.
cos ex + (~P
h
- ~R)
k
cos ~ + (~Q - ~P) cos Y] dS
k ~
s
gdje su funkcije P, Q i R neprekinute, dok su cos ex, cos ~ i cos Y kosinusi smjera normale
na plohu S, koju omeđuje zatvorena krivulja k.
Smisao liDeamog (uzdu! k) i smisao ploinog (po S) integiranja međusobno su vezani.
Ta se veza lako .·shvati prema preglednom pravilu koje glasi: ako se krećemo po onoj strani
plohe S, po kojoj se vrii integriranje, a pomičemo se uzdu! međe k te plohe i to u smislu
krivuljnog integriranja, tada moramo plohu S imati na lijevo.
Kako je prema (130):
dS cos ex = dy dz
dS cos ~ = dx~
dS cos Y = dx dy
dobijemo drugi oblik Stokesove formule, čiju desnu stranu piiemo u obliku determinante
fp(X'y, z)
+k
~ + Q(x,y, z) d>, + R(x,y, z) dz == ff
s
dy~
~
~~
~
~dy
~
~z
R
(194 a)
Ako je desna strana Stokesove formule jednaka nuli, tj. ako su ispunjeni uvjeti (149),
a to znači, da je P dx + Q dy + R dz = dU, pa vrijednost krivuljnog integrala ne ovisi

o putu integriranja, a jednaka je nuli po zatvorenoj krivulji.
.374
Zadaci
U zadacima 730-732 uklj. izračunaj zadane krivuIjne integr~e a) pomoću Stoke~ve

formule i b) neposredno.
730. f (y - z) dx + (z - x) dy + (x - y) dz, gdje je k elipsa zadana kao sjeci§te valjka

le .
Xl + yi = 1 i ravnine x +z = 1 (v. sl. 213).
ad a) Računamo prema (194 a) :
P=y-~ Q=z-~ R=x-y
oR oQ OP oR oQ OP
- - - = - 1- 1 = - 2; -
oz
- -ox= - 2; ---=-2
ox oy
oy oz
f II +
le
= - 2
S
dy dz dx dz + dx dy =
= - [I I + II
2
s
dy dz
s
dx dz + II
s
dx dY ] .
Slika 213.
Iz slike vidimo da elipsa k omeđuje plohu koja se sasteji od donjeg dijela pluta i
baze valjka pa su projekcije tih ploha:
na ravninu Y Z: kružnica polumjera 1, čiju jednadžbu dobijemo iz x = 1- Z

Xl+ y' = 1 : (1 - z)' + y' = l, pri čemu je cos IX < 0,
na ravninu XZ: projekcija jednaka je nuli, je;r je za prednji dio cos (3 > 0, a za
stražnji cos (3 < 0, dok su projekcije obaju dijeloVa iste,
na ravninu X Y: projekcija je baza valjka polumjera I, pri čemu je cos y < O.
375
Dobijemo:
f II
=- 2 (- 7t + ° - 7t) = 42:.:
ad b) neposredno.
Iz slike vidimo, da se elipsa k projicira na ravninu X Y kao krufnica polumjera l.
Prelazimo na parametarski oblik:
x = cos t; dx = - sin t dt
y = sin t; dy = cos t dt
iz z = l - x slijedi: z = l - cos t; dt = sin t dt.
Uvritenje u zadani krivuljni integral daje:
o
f J[-
II
=
2,.
(sin t - l + cos t) sin t + (l - cos t - cos t) cos t +
o
+ (cos t - sin t) sin t] dt = J (sin t + cos t - 2) dt =
2 ..
o
= I- cos t + sin t - 2t I = 4 7t.
2 ..
Slika 214.
731. fyldx+ZldY +x1dz, gdje je ABCA kontura 6 ABC [A (0,0, O), B(O,a,O),
';fBCA
C (O, 0, a)] (v. sl. 214).
376
ad a) Prema (194 a):
dR dQ dP oR dQ dP
- - - = - 2z; dz - ox = - 2x; - - -- = - 2y
dy dz dx oy
f II
ABGA
= - 2
S
z dy dz + x dx dz + y dy dx
Prema slici uzevši u obzir da je BG "'" 1:..

a
+ .!.-
a
= l,
.
pa je y = a - z:
I, = I I z dy dz = [y = a - z, cos OI. = cos O = l, jer idemo po nutarnjem stra-o

BOG·
a a-a a a
nama ploha piramide] = I z dz I dy = I (a z - Z2) dz = l~

a _ ~31 = :3 .
o o o o
12 = II
AOG
x dx dz = :3 ; la = I I y dx dy =
AOB
:3 .
f ABGA
= - 2 (l, + I. + lJ = - ~
ad b) neposredno:
Prema slici 214:.

AB=y=a-x
BG=z=a-y
GA =x =a - z
o O O O
f ABGA
= I
a
ea - X)2 dx + I (a :-- y)2 dy
a
+ Ica -
a
z)" dz = - 31 la ~ X)81 :=
a
- as.
732. f
k
(y + z) dx + (z + x) dy + (x +:y) dz, gdje je k kružnica x" + y. + Z2 = 2S, x = y.
Prema (194 a):
dR _ oQ = 1 _ l = O. dP oR oQ oP
- - - = 1 - 1 = O; - - - = 1-1 =0.
dy di ' dz dx iJx dy
Slijedi:
II = o, odnosno f k
= O,
377
tj .
. (y + z) dx + (z + x) dy + (x + y) dil predočuje totalni diferencijal neke funkcije U (x,y,z),
pa vrijednost krivuljnog integrala po bilo kojoj zatvorenoj krivulji jednaka je nUli. Pokažimo
to npr. za kružnicu k odredenu s Xl + yi + Zi ;;= 2S i z = 3. Uvrštenje daje:
Xl + yi = 16,
pa je
x = 4 cos t, dx = - 4 sin t dt
y = 4 sin t, dy = 4 cos t dt
z = 3, dz = O.
Uvrštenje u zadani krivuljni integral daje:
f f [-
k
= 16
o
2~
sin2 t + cos2 t) dt = 16 f
o
2~
cos 2 t dt = I
8 sin 2 t I:~= O.
.Pokaži da je f = Oi Z!l zadanu kružnicu k:
Xl + y2 + Z2 = 2S; x = y.
:378
xv. FORMULA GREEN-GAUS-OSl"ROGRADSKOG
Formule
flp~~~~~+Q~~~~~+R~~~~~=
s
= III (bP + bx
bQ
()y
+ bR)· ~dlY ~.
()z .
(196)
v
Drugi oblik:
II
s
(Pcoscx + QcOS~ + ~cosy) dS = III (:: v
+ ~~ +~~) dxdydz (196 a)
gdje· su cos IX, cos ~ i cos y kosinusi smjeru vanjske normale na plohu S,
Zadaci
; U zadacima 733-738 uklj. zadane plošne integrale pretvori pomoću Gaussove formule u
tro,struke integrale po volumenu V tijela, koje je omeđeno zadanom zatvorenom plohom S.
733. If. + y cos ~ +.1' cos y dS.

x cos ot
VX +y2+ZII
S
Računamo prema (196 a):

Kako je
P= x ; .(2== y .•
... .
R.- .. , .
Vxl+y'+zt. JI Xl +yl.. + ...1 • fXI+yl+ ...'
dobijemo :
()P
()x =
(Xl + y2 + Zi)
,.
XI+yl+Z'-XI ·
Xl + yi :'-.1"
~
.
...
yi + .... ..
= (XI +yi + ...1) JI x. +y' + Zi
379
.dQ xl+z· dR Xl + yi
bY = (Xl + yi + Zi) JI Xl + yi + z= ; -az ~ (Xl + yi + z2) JI x' + yi + Zi
paje
.If 'III
S
=
V
(dP + (}Q + (tR'
(}x (}y (}z
}.dx dy dz =' 2.
__
f' JJ JI
~v
dx dy dz
Xl+ yi +
____________
ZS
734. II JI
S
Xl + yi + zs' { cos (n, x) + cos (n,y) + cos (n, z) } dS gdje je n vanjska normala za
zadanu plohu S.
prema (1968):
P=Q=R= Jlxl+yl+ZI
pa je
(}P X • (}Q y (}R z
Tx = l' x' + y2 + Z2 ' ~= JI XI +yl + Zi; -az=Vxa+ya+zl
73S. IJ'~
s
y dx dy +y z dy dz + z x dz dx.
Kako je
P = y z, Q ,;; z x R= xy,
(}P
.-
(}x- -
O ,
(}Q"
..\..=0
VJ ~~ = O, pa je JJ= o.
s
736. JJX1 dy dz + yi dx dz + Z2 dx dy.

s
[2 JJf (x + y + z) dx dy dz ] .
v
U zadacima 737-741 uklj. izračunaj pomoću Gaussove formule zadane plošne integrale.
737. IJ (xl cos IX + yi cos ~ + Zi cos y) d S, gdje je S sfera x' + y' + Z2 = aS •.

S
Uzevši u obzir da je
dS· cos IX = d~dz
dS· cos ~ = dxdz
dS . cos y = dx dy
380
zadani integral pišemo u obliku
JJ XI dy dz + yi dx dz + Z3 dx dy
S
pa ga računamo prema (19b):
(jP
- = 3 x2 •
(jx '
JJ= JJJ 3 (Xl + yi + z:) dx dy dz = prelazimo na srerne koordinate =

s v
= 3 f JJ pl sini .& cos· lP + pl sinI .& sinI cp + pl cos! .&) p2 sin .& dl} dp dq> =
v
a 2", '"
== 3 J J Jp' dp dcp (sin' .& + COSI .& • sin.&) d.& =

O O O
= 3 • -alil
S
.
• 2'1t' - - sm
3
l .& cos.& - -2 cos lt - -
3
cos'-
3
.& 1 = -12 'It' aa.
S'
'"
0--
738. JJ x 2 dy dz + yi dx dz + Zi dx dy, gdj.e je S vanjske strane ploha kocke O ~ x ~ a,

s
O <: y <: a i O <: z <: a. (Nari§i"zadanu kocku!)

a a a
JJ = fJJ 2 (x + y + zi) dx dy dz = 2 J dx f dy J (x + y +.z) <iz ==

S V O O O
a a a a a
=2 J J'I dx xz +y z + ;21 dy = 2 Jdx J(a x + ay. + ~I) d y =

O O o O O
381
739. JJ (x' cos IX + y' cos [) + Z2 cos y) dS.. gdje je S vanjska strana potpune plohe rotacionog
S xSyl Zi
stošca - + - - -'bl = O (O ~ z ~ b).
a" a'
-a x
Slika 21S.
S obzirom na pređašnji .zadatak 738 i prema slici 21S dobijemo:
JJ= JJJ 2 (x + y + z) dxdydz = [uzevii u obzir da je z = : II x, +y' ] =

s V
b b
=2 Jf dx dy J (x + y + z) dz = 2 Jf I
dx dy x z + y z + ~I I
a .!.
II
Vx' +y' a .!.
II
Vx' + YI
a
= prelazimo na polarne koordinate =
= 2a" fJ( a p cos 9·4 a p sin <p +c a2b - pl cos <p - pl sin <p - 2ba pl) P dp d<p =
a
= 2b f I ln
pl
- a d<p a-cos,<p
3
p ' . . a b pl p. p. . b p.,
+ a-s1O<p +-- - -cos <p - -810 <p - - -
3 2 2 4' 4 2a 4
=
II
O O
ln
albf'
=12 [2a(sin<p - cos<p)+3b)dqt = T'It' albl•
O
382
740. ff x dy dz + y dx dz + z dx dy, gdje je S vanjska strana ploha piramide odredene s-
s
x +y + z = a, x = O, Y =O i z = O.
[~] .
741. ff V + xs yI + Zi (cos IX + cos [) + cos y) dS, gdje je S sfera x 2 + yI + Z2 = Rl.

S
[O, vidi zadatak 734)].
U zadacima 742-745 izračunaj pomoću Gaussove formule plošne integrale neposredno-

riješene u zadacima 708-710 uklj.
742. ff x z dx dy + xy dy dz + y z dx dz, gdje je S vanjska strana piramide x = O, Y = 0,_

S
z=o i x+y+z=l.
(Vidi sl. 203 kod zadatka 708).
Prema (196):
Kako je
p = xy, Q= y z i R = x z,
dobijemo:
oP oQ oR
-+-+-=y+z+x
ox oy oz
l l-s l-s-y
ff fff
s
=
V
(x + y + z) dx dy dz = f f
o
dx
O
dy f (x
o
+ y + z) dz =
l-s l-s-y l-s
= f dx flxz+YZ+~21 dy= f dxl~ _~3 ~2Y_X~11 _
O o o o O
f[
l
1 - x (1 - X)3 xs X ] l
= -2- - 6 - 2(1 - x) - 2 (l - X)2 dx = 8 .
o
743. ff y z dx dy + x z dy dz + x y dx dz, gdje je S vanjska strana plohe x· + yi = Rl;

S
X = O, Y = O, z = O, z = H.
Prema (196):
oP aQ oR
-+-+-=z+x+y
ox ay oz
383·
JI = III (x + y + z) dx dy dz = prelazimo na cilindričke koordinate =
S .V
= III V
CP cos <p + p sin <p + z) p dp d<p dz = III
V
p' dp cos <p d<p dz +
tt
R "2 H
+ IJ IV
pZ dp sin <p d<p dz + III
V
p dp d<p z dz = I ~a 1·1 :sin <pI Iz I +
o o o
tt
R 2' R
+"3 I I-
pSI cos <p I.H II
pZ T'It . T
+ T' HI = 2R
H R2 ( T + 8'It H ) .
o o o
744. II y2 Z dx dy + x z dy dz + Xl Y dx dz, gdje je S vanjske strane ploha tijela omeđenog s

S
z = x 2 + yI, x, + y' = l; x = O, Y =O i z = O.
(Vidi sl. 205 a uz zadatak 710).
Prema (196):
II III S
=
V
Cz + x· + y2) dx dy dz .= prelazimo na cilindrične koordinate =
III =
V
Cz + p·cos· <p + p' sin2 <p) p dp d<p dz = III V
z P dp d<p dz +
+ III pa dp d<p dz = [uzeli smo u obzir da je z = x· + y2 = p2 cos 2<p + p' sinI <p = p"] =
V
tt
pl pl 1 "2
II=
o'
p dp d<p I;2' + IIO o'
pa dp d<p II z
O
= ; II a'
p. dp d<p = i I~'I'I I =; .
00-
<p
745. II x dy dz +y dx dz + z dx dy, gdje je S vanjska strana kocke, Ito je čine ravnine x = O,

S
Y = Q, z = O, x = 1~ y =1 i z = 1.
[3].
. 384
VEKTORSKA. ANALIZA. ELEMfiNTI TEORIJE POLJA
XVI. SKALARNO POLJE
Skalarna veličina U, koja prima odredene vrijednosti u svakoj tački T prostora, zove se
skalarna funkcija ili skalarno polje U = U (n
= U (x,y, z). Npr. polje temperature, poten-
cijala, gustoće u nehomogenom sredstvu itd.
Polje može biti određeno i pomoću radij vektora tačke T: U = U (h

Formule
I) Za polje U = U (T) = U (x,y, z)
Gradijent
OU7 OU7 oU-
grad U = - J + - J + - k
ox ay az
(199)
oU oU oU
đX đY Tz
cos IX = 'Igrad-:-U=--I ' cos~=lgradUI ' cos y = .--~=-=-O
I grad Ul
Derivacija u smjeru S (IX, ~,y)
"aU oU oU oU - 'OU
- = -COSIX + -cos~ + -cosy = grad U· so=-~
~ ~ ~ ~ ~
gdje je (198) i (198 a)
~ = 7cos IX + 7cos ~ + k cos y.
Kut dviju ploha
G (x,y, z) = O H (x,y, z) = O.
grad G . grad H
cos qI = 'I----'gr"--ad-:-G=-I
gr-a-od--;H.....I
----'o; 0 - - 1
(200)
Nivo-plohe polja
U(x,y, z) = e
gdje je e konstanta.
25 B. Apsen: Rlje!len1.zadacllz V1Ae matematike 385

2) Za ravno polje
z = z (T) = z (x,y).
Gradijent
AZ""!' az""!'
grad z = ox ' + ay}· (201)
Derivacij a u smj eru s (tI,~)
oz
- ' = -=
'Oz
=
.....
gradz·so • (201 a)
os oso
Nivo-krivulje polia
z (x,y) = C.
A. Gradijent skalarnog polja
Zadaci
U zadacima 748-750 uklj. izračunaj gradijent zadanog polja u zadanoj'tački polja.
746. U = Xl + yi + Z2 U tački Tl (2; - 2; 1).

Prema (199):
gradU=2x7+2yJ+2zk
(grad U)l";" 4T- 4J + 2k

I (grad U)l 1= V16 + 16 + 4 = 6
4 2 1
cou="6=T; cosY=T'
747. U = XI + YI + za - 3 xy z u T l .(2; l; 1). Odredi takoder, u kojim je tačkama polja gra-

dijent okomit na os Z, a u kojim je jednak nuli.
Prema (199):
grad U = (3 Xl - 3y z) i+ (3y2 - 3 xz)J+ (3 Zi - 3 xy),k
(građ U)l d, 97- 3J - 3 k
I tgrad U)l I = VSl + 9 + 9= 3 VIT

l
C08~=COSY= ---="
yu
Ako je građ U okomit na os Z, cos Y = O, pa je
3z· - 3xy = O
Zi = xy,
grad U .L Z u tačkama plohe z = ± VX'Y.
386
grad U = O, kad je
3~-3yz=0
3 y l_3xz=0
3z· - 3xy = O.
Pomnožimo li jednadžbe redom s ; ,~ i f ' dobit ćemo x' = y. = zi, pa je grad U = O

u tačkama polja, u kojim je x = y = z.
748. U = xy z u tački Tl (1,2,3).
749. z = 3 x·:Y - 3 xy· +~. u tački Tl (1,2),
750. U = VXI + yi + . . . 1 U tački T (x,y, z) po volji.
Računalno prema (199):

~U x
Tx=y'XI+yl+ZI·
Uzmemo li u obzir, da je VXI + yi + Zi

apsolutna vrijednost ili modul I ~I, odnosno r
-+ -+ -+ iJU -+x
radijvektora r = xi'+ yj + z k, dobijemo ~ = - . Na isti način:
uX r
iJU
ely =, y
pa je
x-+ y-+ z-+ '1 - -+ -+ r
gradU= -i+ -j+ - k =-(xi+yj+ zk)= - .
r r r r " r
751. Odredi tačku ukojoj je gradijent polja z = 'ln (x + !) jednak 7- 1: 7.

'Slijedi:
y = l; 1 16
xy +l y(xy + 1) ="9.
Iz prve jednadžbe slijedi:
xy + 1 =y,
a uvritenje u drugu daje
1 16 3
.JI
.02'= -9' pa J'e J
"1'
J'
= ± --,
4
387
dok je
1 1 7
Xl = l - - = --, X. = T'
YI 3
Tražene tačke
752. Odredi tačke u kojim je modul gradijenta polja z = (x' + y.)·I. jednak 2.
[ Tačke su na kružnici x, + y2 = ~] .
753. Odredi kut što ga u tački TJ (3,4) zatvaraju gradijenti polja
z=Vx2 +y' u=x-3y+Y3xy.

X ~ y ~
grad z = ,+ ---J.
Yx' + y' Vx· + y.
3y ) .... ( 3x )_.
grad u = ( t + iF. i + - 3 + ,r:;-- j
2r3xy . 2r3xy
a u Tl (3,4):
3 .... 4-
(gradz)l = S i + 1"" j
= 2 -i - "4
9-
_.... wad U)l j.
ah
Prema (45): co, 'Il = ah;
6 9
5-5 12
cos 'Il = = - --== - 0,199
1.1/4+81 5Vl45
r
16
'Il = 101°30'.
754. Odredi kut što ga zatvaraju gradijenti. polja z = ln ~ u tačkama Tl ( ~; ~ ) i T. (l; l).
755. Odredi najveći uspon plohe z = x' + 4 y" u tački Tl (2; I; 8).
Prema (201):
grad z = 2xi + 8yJ
(grad Z)1 = 4 i + 8J; I (grad z)11 = Y-16 + 64 = Y80=,= 8,94;

4 l V1
cosa. = yso, =V1 = 5=,=0,45
3!W!
To znači: idemo li iz tačke TI za l u smjeru koji zatvara kut IX = 63° s osi X, maksimalna
promjena kote z zadane plohe iznosit će približno 8,94, pa je kut najvećeg uspona plohe
8,94
tg 'll = -1- = 8,94: 'll == 83°40'.
.756. Odredi za polje U = 2y2 + z·"- xy -yz + 2x stacionarne tačke, tj. tačke plohe, u
kojim su derivacije funkcije u svim smjerovima jednake nuli.
Prema (199):
grad U = (-y, + 2)7 + (4y - x - z)J+ (2z -y)k.
Stavimo:
oU oU oU
- = -y
ox
+ 2 =0; đi=4 y -x-z=0; Tz=2z-y=0.
Riješimo li taj sustav jednadžbi, dobijemo:

y = 2, z = l, x = 7.
Stacionarna tačka:
S(7,2,1).
757. Odredi stacionarne tačke polja
a) z = x' + xy + y2 - 4x - 2y
[S (2, O)]
b) z = XI + y3 - 3 xy
[Sl (O, O); S, (1, 1)].
758. Pokaži da tačke polja U = ln (Xl + yi + Zi) zadovoljavaju relaciju

U = 2 ln 2. - ln , grad U I".
759. Odredi gradijente zadanih polja
a) U = -;.
grad U = grad (xi + yi + z"k>- = [prema (IS) (;). = al] = grad I xi + y} + z kll =
11 ~ ~ ~
= grad (p" + yi + ZI)1 = grad (Xl + yi + Zi) = 2 x i + 2 y j +2zk =
= 2(,x7+ y l+ zk) = 2;::-
xi+Yf+ zk r
grad U = gradr = grad Vx' +yl + Zi
ji x. + yI + Zi r
760. Dokaži da je :t U (x,y, z) = grad U . f, gdje su x, y i z funkcije od t, dok je
;=xi+ y l+zk:
d d oU dx IJU dy IJU dz
dt U(x,y, z) = dt U [x (t),y (t), z (t)] = prema (87) = bi "dt + ~ . dt + Tz . dt .
prema (199) i (J6).:
d-; (đU~
grad U· - = -
6U~ đU-+)
I + -} + - k . (dx7.
'- I + dy~ dz-+)
-} + dt
- k = prema (18) =
dt đx đy đz dt dt
đU dx đU dy đU dz
=_._+-._+-.-.
đx dt đy ,dt đz dt
B. Usmjerena derivacija
Zadaci
u zadacima 781-775 uklj. izračunaj derivaciju zadanog polfa u zadanoj tački i zadanom
smjeru.
761. z = ~ - J x· y + J Xyi + 1 u tački Tl (J, l) u smjeru od Tl prema tački T. (6,5).

RaČUDamO prema (20la):
'Oz "Oz -+
- = -::;; = So grad z.
đs đso
prema (8):
-+ 37 + 47 3 ~ 4 ~
So = V9 + 16 ... T ' + T}
grad z = (3x· - 6xy + J yI) 7+ (- 3 x, + 6 xy)}

(gradZ)1 = 127-97
au T I (3,!):
_=
"0.1
/Js.55
(-
3" 4 j
i+- -) . (IU-9j
- -) = prema (18) =J6
.
- - - 36
=0.
55-
762•• - arc 11 x.y il tački Tl (I, I) u smjeru raapolovnice prvog kvadranta.
prema (lOla) i slici 216:
y ~ x .
srad.r= I +sly.'+ I +x.y= J
390
(grad %)1 = -l -i + -1 j
-
.. 2 2
fl.
l" -------- r,
I
I To
I I
I I
I I
I I
I I
I I
r f X o i"ćosO( K
Slika 216. .slika 217.
763. % = ln (e z + e") u ishowltu O (O, O) U smjeru cc (sl. 217).
;: = cos« • f+ &inat· r
"0%
~=
(COSat·,"7' +.
smat·}"1-) 7+j
.--= COS at + sin at .
~ 2 2
764. %" = Xl yi - xy' - 3 y - l U Tl (i l) U smjeru od te tačke prema O (O, O).

[- VS].
765. % = Xl - xy - 2yl U Tl (1,2) u smjeru, koji zatvara 8 osi +X kut at - 60'.
766. % = XI - 2 Xl Y + xyl + 1 U Tl (1; 2) u smjeru od Tl prema TI (4,6).

[1].
~67. z = ln y' xi of yi u TI (1, 1) u smjeru raspolovnice prvo, koordinatnog kuta.

768. z = arc tg ~ u tački Tl ( ~; V2J ) koja leži na kružnici x 2 + y2 - 2x = O u smjeru
te kružnice. E
y
Tf _ __
l )(
Slika 218.
Iz zadatka se razabire da se derivacija traži u smjeru tangente na kružnicu u tački TIkružnice :
l - x , VJ =
y' = tgex = - - ;
y YI = tglX l =T pa je 1X1 300.
Prema slici 218: ex = 1X1 + 180· = 2100

-+ -+ VJ'" 1-+
So = cos 210· i + sin 2100 j -+
= - -
2
i- - j
2
y ~ l ~ VJ-i + T1j-
T
gradz=-
. I)
(1+:' Xl
r+ (
l+~
I) x
n (gradZ)l = -
~~= (- V;7_ ~ 1)( - V;7+ ~ 1) =! -! = ~ .
769. z = ln (x + yl. u tački Tl (1,2) J.wja leži na paraboli u smjeru te parabole.
[V?J'
770. U = xy' + Z3 - XY Z u tački Tl (l; l; 2) u smjeru koji čini s koordinatnim osima kutov~
600, 45° i 300. .
Iz zadatka slijedi da se traži derivacija zadanog polja U u tački Tl u smjeru jedjnjčq
radij vektora
-+
So = cos 600 -i -
+ cos 45' j + cos 600 lc
- Vl-j + TI -Ic~
= Tl -+i + T
pa prema (198 a) d9l>ijemo uzewi u obzir da je
392
pa je
":aU = -I.' grad U = -1(-i + .,-

~
- - ... -.
f 2j + k) • (- i + JI k) = s.
~ 2 -
771. U = Xl yl.1 U tački Tl (1; - 1; 3) u smjeru od te tačke prema tački Ti (O; 1; l) ..

~(41)
x-l y+1 .-3
T1TI =-
-l- = - 2- = - -
- :
2.
tj.
a=-I; b=2 e= ...: 2,
pa je:
-
s= - i
_...
+ 2j - 2 ...k, dok J'e .'"
So = - 7 + 2}
3
- 2k
(grad U)l = 6 (3 7- 3}+ ~

DU ~ -. .... .... ........
-::;- = 2(- i + 2j - 2 k) • (3 i - 3 j + k) = - 22.
()so -
772. U = Xl - 3 y. + S u tački Tl (l; 2; - 1) u smjeru koji čini jednake kutove sa svim koor-
dinatnim osima.
;: = cos«7 + cos ~7 + cos "( k.
Kako je IX == ~ = "(, prema (5) imamo:
3 COSi IX = 1, pa je cos IX = V; .
~ Vl'" ........
So = TU + j + k).
grad. U = 2x7' - 3 zj - 3Yk; (grad U)l = l i + 3j - 6k

"a!' = V"3 (7+ T+. k) . (27'+ 3}- 6 k) = _ V3 .
tls. 3 2..
773. U = xy + y z + z x u tački Tl (2,1,3) u smjeru od te tačke prema tački TI (S, S, 15)-
[~] .
774. U = (:xl + YI +.zI) u tački

l,. Tl (1; 1; nu smjeru vektora 2 j-k.
. ........
[ ! ViS] .
77S. U == ln (i' + JI '+ ,z-; u O (O, 0,.0) u smjeru koji čini s koordinatnim osima kutove IX, ~ i "(..
[cos« + CO; li + cos "(] .

'776, Dokazi da je derivacija polja U = x: -\- ~ -\- ~'U bilo kojoj tački T (x,y,z) polja u smjeru
od te tačke prema ishodiitu koord~natnog sustava jednaka 2 U
T -
gdje je T = I rl =
= V;q- yi -\- Z2,

'Ou ......
Računamo prema (198a) Tr = Til' grad U
- 1-...... -
To = -(x
T
i-\- yj -\- z k),
2,X"1' 2y"1' 2z ......

grad U = ~ l-\-- J -\- --;-- k
al IfJ c2
oU
- - = -T2 ("1' "1'" ...... )
XI -\- y J -\- z k ' (X
- "1'"
l-\--
Y "1'
J-\--z k-) = -T2 ( -aX22 -\- -y2 Z2) = -2 U .
-\- -Cl
t}T al b2 c· b2 T
".777, Dokaži da je derivacija polja U = U(x,y, z) u smjeru njegova gradijenta jednaka modulu
gradijenta, .
Prema (198 a):
oU = (grad u)o ' grad U = prema (2) = grad U grad U _ (grad U)· -
} grad U IgradUj'-jgradUI-
I dUjl
7" prema (15) = I ~ U l = I grad U I·
ON
. pr, za pol'U
Je 1 gd
= -, "-
Je Je T = X "1'"
I -\- k , 'tj, za
y J"1'"-\- z ......
T
1 1
U = -;:- = -:iV=x:::.-\-=y'==.=-\-=Z~I
.dobijemo:
"DU
=
j,grad-;:-I'
l I
t} grad U 1
t} grad-
T
:'Izračunajmo I ! I:
grad
grad .!..
T
= grad 1
7,V;:x==.=-\-;=y.;=-\-=z=;'
·dU....
- -
x. ,8
lične 1ZI1IZC
' "-'b" dU, IJU ,
uu lJemo za T'" 1 T'"' pa Je
dx V(x. -\- yi -\- z.)' uy • uZ
.1\ VX·-\-yl-\-Z· 1 1
\ irad-;:- =V(X'-\-yl-\-ZI)I'= XI-\-yl+ZI = rl'
c. Nivo-plohe polja
Zadaci
U zadacima 778 i 779 odredi nivo-plohe zadanih polja.
778. U = arc sin VXl+yl

z .
Stavimo U = e (konstanta), dobijemo

.
arcslOV
z
. =,
e
XI+~1
odatle
.pa je
Nivo-plohe čine familiju kružnih stožaca, kojim je os simetrije os t, dok je vrh u ·ishodištu
koordinatnog sustava. .
779. U =/(r), gdje je r = 1;1 = Vx, + yi + Z2

/eV Xl + y' + Zi) = e
predočuje familiju sfera.
780. Odredi smjer normala na nivo-plohe polja

U'= x. + y' + Zi.
Nivo-plohe zadanog polja Xl. + yi + Zi = e čine familiju koncentričnih sfera sa sre~
dištem u ishodištu O (O, 0, O). Kako grad U = 2 xr 7
+·2 y + 2 z k = 2 -; stoji okomito.
na nivo-plohi, koja prolazi njegovom početnom tačkom, normale na nivo-plohe imaju smjer
i smis~o radijvektora -; u bilo kojoj tački nivo-ploha.
D. Kut dviju ploha
Zada-ci
U zadacima 781 i 782 odredi kut zadanih ploha u zadanim tačkama.
781. Valjka Xl + yi = Rl i sfere (x -·R)I + yi +- Zi = Rl . (R"2' -2-'

u tački Tl RVJ O)
Smatrajući zadane plohe kao nivo-plohe polja

G = Xl + yi - Rl H = ex - R)I + yi + Zi - Rl
395
uz G =0 H = O, tj. uzevši c= O,. računamo prema (200):
oG iJG iJG
-=2x;
iJx iJy = 2y, iJz = o.
,lH iJH iJH
dX = 2ex - R): iJy i= 2y; -=2z
iJz
a u Tl:
( iJG ) = R; ( iJG) = R (3; (iJG)=o

iJx 1 iJy 1 iJz l
(iJH)
iJx l
= _ R; (~H)
iJy l
= R V3; ( iJH)
az l
= O.
Prema (200):
-R2+3RI 2RI
cos cp = VR2 + 3 Rl. VRl + 3 R" = 4R" ="2
782. x, + y2 = a2 i b z = xy u tački Tl (XI'YI ZI).

Smatrajući zadane plohe kao nivo-plohe polja G = x, + Y' - a2 i H = xy - b z, dobijemo
prema (200):
iJG iJG iJG
-iJx = 2 x; -- = 2y; --=0
iJy iJz
iJH iJH iJH =-b
-=Y· -=X;
iJx . ' iJy iJz
pa su u T,;
grad H - - -
= YI i + Xli - bk
PIema (19):
d k . •
..
Jer Je Xl =
b ZI
-,
YI
o Je Xi + yi• = 2
a.
U zadacima 783-785 uklj. pokaži da su zadane plohe ortogonalne, tj. da se sijeku pod pravim
kutom u svim tačkama njihove presječnice.
783. Sfera x' + y' + Z2 = R2, ravnina y = X tg cp i stožac Zi = (x" + y2) tg2 <ji.
Prikazavši jednadžbe zadanih ploha u obliku skalamih polja uz e = O, računamo njihove
gradijente: .
G = X" + y2 + Z" - grad G = 2 x 7 + 2y} + 2

l! = x tg cp - y;
R2;
gradH=tgcpi-j -- Z k
F = (x" + yI) tg l <ji - Z2; grad F = 2 x tg l <jJi + 2y tg 2 <ji} - 2 Z k.
396
Prema (200):
2xtg!p-2y
cos 0. ploha G i H = = O,
2 Vx' + yi + z' . Vtg'!p + l
jer je y = x tg 9, pa je
cos 0. ploha G
.
l F =
4 Xl igO ljI + 4 yi tgl ~ ~ 4 z'
=O
2 v' x· + yi + Zi • 2 VXl tg' ljI + yi 19' ljI + Z2
jer iz F slijedi da je 4 (x· + yi) tg l <ji = 4 zi, pa je 0. = T.
Na isti način dobijemo da je cos 0 a ploha H i F = O pa je 0 s = -T. Zadane su plohe

ortogonalne.
784. Sfera x 2 + y' + 2' = a x i x" + yS + Z2 = by.
785. Stožac x' + y2 - Z2 = O i vaIjkovita ploha arc sin -~ = o.

x+y
397
xvu. VEKTORSKO POLJE
Vektorsko polje odredeno je vektorskom funkcijom tačke T prostora, tj.
radij vektor te tačke T.
U koordinatnom obliku:
gdje su tl .. , tl II i tl. skalarne komponente vektora ;, koji je dodijeljen tački T prostora.
A. Vektorske krivulje
Form ule
To su prostorne krivulje, koje imaju za tangentu u svakoj tački zadanog polja -; onaj vektor ;;
koji pripada dotičnoj tački polja.
U polju sila vektorske su krivulje silnice tog polja sila.
Prema (221) diferencijalna jednadžba vektorskih krivulja za polje -; = v..--; + vI/J + v.'k.
glasi:
dx dy = <iz
(221)
'lJ. 'IJu 'lJz
a to je sustav od dvije obične diferencijalne jednadžbe:
za dvije tražene funkcije y = y (x) i z = z (x) (vidi § 14).
398
Zadaci
U zadacima 788-789 uklj. odredi vektorske krivuljt zadanih polja.
786. -; = a 7 + bf + e k (polje konstantna vclttora).
Prema (221):
(a)
Odatle je
b .
ili dy= -dx dz =.!....dx.
a a
y = : f dx +Yo
gdje su Yo i zo konstante integracije.

Dobijemo:
Odatle:
Y -Yo x z-zo=~.
--b-=-a e a
pa je
y-yo .z-zo
-b-=-c-· (b)
Prema (a)
Nakon integracije i uređehja na gore ~vedeni način dobijemo
x - xo = z - zo. (c)
a e
Iz (b) i tc) slijedi:
x - xo y - YI Z- Zo
--a- = --b- = --c- .
Vektorske krivulje su pravci paralelni s vektorom ;.
787. -; = (z - y) 7 + (x - z)f + (y - x) k.
Prema (221):
~=~=~.
z-y x-z y-x
Taj sustav diferenci;alnih jednadžbi riješen je u primjeru 4 (vidi § 14), pa je dobiveno
x +y +z = Ct; .XI+Y"+ZI=C••
Vektorske su krivulje kružnice, koje su nastale kao presječnice sfera sa središtem u ishodištu
koordinatnog sustava i ravnina, koje sijeku na koordinatnim ravninama jednake odreske.
399
788. ;;.= - Cl)Y + 7 CI) x7 (ravno polje), gdje je CI) konstanta.
Prema dx = dy dobijemo:
v", v"
Iz y dy = - x dx slijedi:
. . Rl ko
gdJe . ..
Je"2 nstanta integraCiJe.
Slijedi
Vektorske su krivulje koncentrične kružnice sa sredi§tem U ishodištu koordinatnog sustava.
789. ;; = (y + z)7 - :Je 7- x k.
B. Divergencija i rotor vektorskog polja, odnosno polja sila.

Solenoida1na i potencijalna polja
Formule
...... oo",
divv=-+-+-
oo" ov. (202)
ox oy oz
..... .....
i j k
" :z ~: ) '7 + ( :'" - ~; ) 7+( ~; - :. )ko
o
rotv = ox oy = ( :: - (204)
v", v" v. I
Vektorsko se polje zove solenoidalno (cijevno), ako je div;; = O u svim tačkama polja.
Vektorsko je polje potencijalno, ako potječe od potencijala U = U (x,y, z), tj. ako je
fl
oU
=- v
oU
= -_.
'" ox' • oz
Potencijalno polje je bezvrtložno, tj. rot;; = O je nužni i dovoljni uvjet, da je polje;; poten-
cijalno (lam~o). Polje' sila, koje potječe od potencijala, čini konzervativni sistem .sila.
400
Za ravno vektorsko f'Olje:
..... oo.. iJv lI
dlVV = -
iJx
+iJy- (202)'
rot v
.... = (OOlJ: - OO)
lJ;· k..... (204),
Zadaci
U zadacima 790-.793 uklj. odredi divergenciju i rotor zadanih polja.
790. -; = xi+ y J+ zk.

Prema (202):
div v = l + l + l = 3.
Prema (204):
.... ....
i j k
rot v =
lJ a
:z = 7(lJZ - .~) -}(~ - ax) + k(ay _ ax) = o.
ax ay v ay. az ax az ax ay -
x y z
.....
div r = 3, rot; = o.
Polje radijvektora je ~zvrtložno pa je potencijalno.
791'. -; = cr + Zi) i + (Z2 + x!)} + (Xl + y2) k.

Prema (202):
div v = O.
Zadano je polje solenoidalno.
Prema t204):
....; ....
j
rot v = iJ lJ
ax iJy
y! + ZI Zi + Xl
= 7(2 y - 2 z) -}(2x - 2 z) + k (2 x - 2y) = 2 [(y - z) 7 + (z - x)} + (x - y) kJ.
792. -; = grad (Xl + y2 + Z2).

Prema (199):
div v = '] + 2 + 2 = 6.
26 B. Apsen: Riješeni zadaći iz Više matematike 401

- -
i j k
-
rot II = 2
;,
;'x
;,
oy
o
oz
=0.
x y z
Polje gradijenta, tj. potencijalno polje, je bc~o!n(;.
[div; = xy Z; rot; = X (Zi - yi) -: + y (Xl - zr)j + Z(yl - X2) k].

794. Vcktorsko 'polje čine sile "fi, koje su obratno razmjerne skvadratom udaljenosti njihovih
hvatiita od ishodiita koordinatnog sustava O i usmjerene su prema O. Odredi divergenciju
i rotor. tog polja sila.
x
Slika 219.
Prema slici 219:
-
F = -
F . Fo
k-
= - -.
~
ro = -
k
-(cos ot
~
'I
7
+ cos () 7
'J
kr
+ cos Y . -k)' = --.
~
-r =
-
=- ~ :.. 7+ z..
r l( r r 7+ !...
r 'k) = - ,.a 7+
k (:.. z.. j
~ ,.a 'k)
+ !... .
Tu je k· koeficijent razmjernosti, dok je r = VXl + y' + z'. Računamo prema (202) uzevši
u obzir da je u naiem slučaju
2x
,.a-3xrl .-
2r ~-3x1
rl =-k rl .
OO. r' - 3 z,
'1;=-k rl
divF= _ k3r'~ 3r' = ~

Zadano polje sila je solenoidalno.
Prema (204):
ov OV z.3,·.Z Y·3r1."!'
-'-~= +k ' -k ' =k 3y.r-3y.r =0.
by- (JZ rl ,. ,.
()V., ih1. ih1, ih1,.
---=0 ---=0
.(JIS (Jx ilx ily
pa je
rotF= O.
Zad~o polje je i potencijalno (konzervativno) .pa le harmoničko. U tačkama osi Z polje
sila F nije određeno. jer je za x = O i y = O F = oo.
795. Odredi divergenciju i rotor ravnog polja sila F, ako su ,sile određene na isti način kao u
zadatku 794.
[-
F= - k - .
;
,. div F= ~. rot F= O. tu je , = VXI + yi'] .
796. Polje sila čine sile F. koje su obratno razmjerne s udaljeno§ću njihovih hvatiIta od osi Z. oko-
mite su na toj osi i usmjerene prema njoj. odredi div F i rot F.
Prema slici 219 u zadatku 794. u kojoj je , označen sa r'.
F= F . Fo = - .!.
, . ;:: = ,-.!. " 7+ Z 7) =
, .(-=- - k (-=-,. 7+ Z-j)
rl
jer je cos "'( = cos 908 = O. pa je , = VXl + yi. U tačkama na osi Z polje sila .ifnije odrede-
no. jer je za x = O i y = O F = oo.
Prema (202),:
il, x
....,
IN
,1~x.2r·-
.. ~
,1-2,x·-
r , 1 - 2 ~I
~=-k
ilx u~=_k
---,-:,,.----~ rl =-k ,.~
Na isti način:·
div -F = - rkl [2,1 - 2 (Xl + y2)] = ~

Zadano polje slla je solenoidalno.
Prema (204),:
rotF=
_ (Ov, ih111J)-
,--- k
ilx ily
2 . X
ih111 y. r· T 2 xy ih1e
~= +'k rl = k-;:a = d;; rotF = O.
Polje sila je i potencijIIlno pa je harmoničko.
403
797. odredi divcrgencijU poJJa sila F, koje su obratno razmjerne s udaljeiwlću njihovih hvati§ta
od ravnine X Y, a uilaJerene su prema ishodiltu O koordonatnog sustava.
[-
F=I-r
- (. x" ,,- z-)
z,.- i + -,.j + - Ir r ;
C. Odrectivan.c potencijala ~oazervatlvDlh pol.a.

Silnice l radnja !polja slla
Formule
Potencijal U (x,y, z) vektornog polja;: odnosno

, .
polja sila..
p,= P (x,y,z) i+Q(~,y,z)J+ R(x,y.z) k:
JPdx ~ QdY+Rd.i+(;--{P(X,y,Z)dx +J Q(i.,y,&')dy +

T(;Ii7••) " JI
U-
~~~~ . ~ ~
(20S),
" T
.+ JR (x.,y" z) dz, +e= fp;
z. T.
pri čemu Be krivuljni integral uzima po bUo kojem putu, koji polazi iz neke tačke To polja,
jer njegova 'vrijednost ne zavisi od oblika puta, već jedino od izbora početne i konačne tačke
top puta, nataVJlO ako je Polje konzemmvno, tj. potencijalno (rot;; = O).
Ako je polje -; potencijalno, tj. potječe od potencijala U, pa je -; = grad U, funkcija U zado-
voljava LapJaceovu jednad!bu .
dlU i}IU i)lU
/:::,. U = i}x' + .i)yl + i}zl = O (214 a)
pa .Be zove harmonička funkcija.
Radnja sUe ji uzdu! puta l
.A =fPdx+ Qdy+ Rđi: (20S a)
Zadaci
798. Ispitaj da li imaju zadana vektorska polja potencijale pa ih odredi, ako postoje.
a) -; - (y + z) 7+ (x + z)} + (x + y) 1.
prema (204) uzevli u obzir. da je
P=y + z; Q, == x +z li == x + y
-clR -- -clQ = 1- 1 = O;
dP _ clR == O i clQ _ clP = O
c)y clz clz clx i}x c)y
rot -; = O, polje ima potencijal, konzervativno je.
Prema (205)':
x y . z
potencijal U = f (y + z)dx + J (xt + ~) dy + J (x, + y.) dz + c =

y. al
=.xy+ xz +yz + C.
b) ; ~ (S x! y - 4 xy) r:+ (3 XS - 1 y)]':

Prema (204)' uzevii u obzir da je
P=Sx1 y-4xy Q=3.~1_2y
rot; = lJlJQ - lJiJP = 6x - Sxt + 4x = 10x - 5x1 =1= O.

x . ~
Polje ne~a potencijala.
[Ima. U=xyz+C]
d);; =yz(2x +y + z)7+ xz(x + 2y + z)} + xy(x +y + 2 z) k.

[Ima. U=xyz(x+y+z)+C].
799. Pokaži da ·vektorsko polje, !ito ga čine konstantni vektori ;; = a -; + b 7+ e i: ima potencijal
i odredi ga.
Prema (204) uzeviii u o!:>zir da su P = a, Q = b i R = e konstante dobijemo rot -; = O paje
polje potencijalno.
Prema {10S),:
:le JI a
U =a J dx +b J dy +e J dz +C = ax + by + cz + C.
JI. a.
~. Zadano je polje sila, koje su razmjerne.s udaljenoiiću njihovih hvatiiita od ishodiita O koordi-
nalnog sustava i usmjerene su prema ishodi!itu O. Pokali da je polje sila konzervativno i
odredi njegov potencijal.
Iz zadatka i slike 219 (vidi zadatak 794) slijedi, da zadano polje čine sile
F.= - k.; =' - k (x 7+ y rt II kS.

gaje je Je koeficijent razmjernosti; a -; radijvektor.
Prema (204):
- - -I
i j k
~l
lJ lJ
rctF= -k .= o,
lJx iJY
i x y
40S
pa je polje konzervatIvno.
Prema (20S),:
J
Potencijal U =- k x dx + y dy + z dz +e =
s Y :e
=- k [J + J + J
x dx y dy z dz + e] = - -} (Xl + yi + zI) + e
Y.
pa je "fi = grad U.
801. U zadatku 794 pokazali smo da je polje sila
"fi = - .!!..
ri r
('.!.. 7 + Lr 7+ ~k)
r
= - k -; ,
rl
gdje je k koeficijent razmjernosti, a -; radij vektor, solenoidalno i potencijalno, jer je div P == O

i rot F = O. Odredi potencijal tog polja i pokaži da je potencijal harmonička funkcija, jer
zadovoljava Laplaceovu diferencijalm1 jednadžbu
ijlU ~U ijlU
L U= ijxl + (}YI + ijzl = O.
Prema (20S)' odredimo potencijal U (x, y, z): Kako je prema (IS) (r)1 = rl, diferencirajući
tu jednadžbu dobijemo
2 -; d-; = 2 r dr, pa je -;ci: = r dr (a)

T(s,y,:e) T T T
U.= - k J-; d; =
--
r'
prema (a) = - k J -rdr
r'
=- k J -dr
rl
II I
= + k -r =
=k( VXl + y2I + Z2 - Vre + YIl + zI ) , pa je F= grad U.
Računamo:
ijU _ _
ijx -
k
V<.x'
x
+ y' + ZI)"
. ~U
ijx· =- k .
( l
V +(Xl yi
3~)
+ ZI)1 - JI (Xl + yi + zI)' •
'
Slične 1Z1'aze d b" ijU
o IJemo za đY
, ijlU
l ijy 2-'
kao'
l
ijU. ijlU
za hZ l ijzl
I
zra
čuna' 'h'
Jl •
Dobijemo
div grad U= A U =
ijlU ijlU ijlU ( 3 _ 3 (Xl + yi + zI) ). = O.
""' ijxl + (}YI + ijzl =- k V{~ + yI! + Z)I JI (Xl + yi + Zi)' •
802. Odredi potencijal ravnog konzervativnog polja sila F = - k ~ (prostorno navedeno je u,

zadatku 794 a ravno u 795) i pokaži da ne zadovoljava Laplaceovu diferencijalnu jednadžbu
ijlU (jiU
L U = ~ + ijYI = O.
406
803. Odredi potencijal konzervativnog polja sila
796 i pokaži da je harmonička funkcija.
F= - ! ;: =- k ~ navedenog u zadatku
Prema (205),:
Kako je prema (1 S) (;)1 = ,., dobijemo 2;d: = 2, d, pa je

T T
U= - k f'
T. .
d, = - le
rl
f
T.
dr
,
= - k lIn, (
T.
= - k [(ln (Xl + yi) - In (xl + yI)]
(JU __ k x . dlU Xl - yi
(Jx - Xl y. ' + dx! = k (Xl + yl)1
dlU yl_ Xl
(}YI = k (Xl + yl)1
U je harmonička funkcija.
804. Da li je polje sila ji = -.!!...

z(, ~ 7+ z..
, j + ~k)
, za koje smo u zadatku 797 odredili di-
vergenciju, konzervativno?
Uzeni u obzir da je
kx ky
P- - -z,'
-' Q= - - i
z,
(JR _
(}y
oQ=
(Jz
+k~.
r
~_kY(z.,;-+') =
i , Zi ,1
_kL#;o
Zi, .
Polje sila nije konzervativno.
805. Da li je konzervativno polje sila, koje su razmjerne I kvadratom udaljenosti njihovih hvatiita
od osi Z, a usmjerene su prema ishodištu O koordinatnog sustava.
Prema zadatku i slici 219 uz zadatak 794 dobijemo:
...F = - k . r~"
.. = - k ·,r (X-
-, i + -,y'"j + -,z /e... ) .
Tu je
, = Vx! + yi + Zi.
Prema (204):
p = _ krfx;
, rfy
Q = _k_o
, · rfz
R= -/e-o
,
y y z
đR _ dQ =_ k'
, . z . 2'1 . -
'1
- ,1 Z
1
•-
,_ k
rfy· -
'0
(}y az rl rl #;.
Polje sila nije konzervativno.
407
i 806. Pobli da je polje radij vektora -; = lC 7+ y 7 + z k potencijalno i odredi njegov potencijal.
[~ (Xl +y-+ zS) +c].
807. odredi silnice polja sila F= x-; + JI.7- 2 II i.

prema (221):
dx dy dz
-;=y-= -2a'
Slijedi:
lny = lnx + ln Cu pa je y = ClX
1 1
. . ;. T ln a' = ln x + ln CI' pa je ln Vz = ln (Cz x)
ili
1
JI;" = C.X, a odatle je gdje je
808. Odredi radnju polja sila

putovima:
ji = xy r+ y 7+ x II II k pri pomicanju tačke po zatvorenim
Z
1 e
8
f $I
J(
Slika 220.
a) po odresku pravca x + II = 1; y. = O (C A), po kvadrantu kružnice x~-+ yi = 1; II = O

(AiB) i po odresku pravca y + II = 1; x = O (B,I::). Vidi sl. 220.
b) put kao pod a) SIlDlt' luk A--;S zamijeni slomljenom crtom, A OB.
e) put kao pod a), zamijeni samo luk A--;B pravcem A B.
ad a) Radnja Al = ACA + A AftB + ABC·
prema (20S a), odnosno (184):
ACA = [y = O, dy = O, II = 1- x, dil =- dx] =
O o
=- Il
x (1 - x) dx == --I ; -; I= !
l
408
o
A '"'
AnB.
= [z = 0, dz = O; y = V} - x·] = f V} -
I
x x:l dx =
~ n
- {.m,,,,,,,dt--I-~r'
O
l-t
O
ABC = [x = 0, dx = 0, z =} -yi dz =- dy] =- fl

y(} -y)dy = ~
} } } 2
Al =-+-+-=-.
6 3 6 3
AAO + AOB =[z = 0, dz = O, y = O, odnosno x = O] =O

} l }
A.= -+-=-.
663
A AB = [z =0; dz = O; y = l - x] = f x (l - x) dx = ~ •
o
l l l }
Aa =-+-+-=_.
6 662
Vrijednosti dobivene za Al> AI i A. kontroliraj prema Stokesu (194 a).
809. Odredi radnju polja sila if= Xl i+ y i. + cos z k uzduž luka A~B cilindričke spirale x = a cos t,
3
y = a sin t, z =:.2 t pri četnu je za tačku A t = O, a za B t = "2 Tr.
Računamo prema (205 a) i (184):
dx = -asintdt; dy = a cos t dt; dz = 2dt

3
B zn
A = f x, dx + y dy + cos z dz = f (- al cos' t sin t + ~. sin 2 t + 2 cos 2 t) dt =
A O
3
ln
l.a l
cosS t
-- -
3
-
a" cos 2 t
2
--
2
+ sin 2 t I =- a2
6'
(3 - 2 a)
O
409
-+ -+ -+
~10. Izračunaj radnju ravnog polja sila F = (2 a - y) i + (y - a)j uzdu! prvog luka dkIoide
x = a (t - sin t), y = a (1 - cos t), z = O.
.811. Izračunaj radnju polja sila F" = - (a cos t i.+ b sin t J) uzdu! luka elipse :1 +
I yi
bl = l,
tl = O od tačke A (a, O, O) do tačke B (O, b, O).
[al~bl].
D. Totalni tok i cirkulacija vektorskog polja
Formule
Ravno vektorsko po-Ije
-; = P (x,y) 7+Q(x,y)J
Prema formuli Green-Gauss-Ostrogradskog:
Totalni· tok T = JJ
S
div -; dx dy = fJ(:: + ~~ )
S
dx dy = J fl"
+11
dl, (203 a)
gdje je S dio ravnine omeđene zatvorenom krivuljom k.

Cirkulacija e prema Stokesovoj (Greenovoj) formuli.
e= J
+k
fl t dl = f;
+k
(x, y) ~ + Q (x, y) dy = JJ(~~ - ::) dx dy.
s
(lOS a)'
Prostorno vektorsko polje
Prema formuli Green-Gauss:'Ostrogradskog:
Totalni tok T = JJJ div; dx dy dz = JJJ(:: + ~ ~ !! ) dx dy dz =

(I
(203)'
== JJ fI"dS-= JJ Pdydz+Qdxdz+Rdxdy.
S S
410
Prema Stokesovoj formuli:
e= fVjds
+k
=: fPdx + Qdy + Rdz =
+k
ff
s
(rot;)" dS (20S),
i r k
(204)
rot 'll =
d
dx
d
dy
d
dz
= (dR _ dQ )
dy dz
7+ ( dP
dz
_ dR)
dx
7+( dQ
dx
_ dP)
dy
k
P Q R
a. RAVNO VEKTORSKO POLJE
Zadaci
U zadacima 812-'814 odredi totalni tok Ti cirkulaciju e zadanih vektorskih polja

812. ;; = a -;, gdje je a konstantni skalar, dok je -; radijvektor, uzduž bilo koje zatvorenekriVlilje
k, koja omeđuje. dio S ravnine.
Kako je
.... .... ....
'lI=axi+ayj, P=ax Q =ay,
prema (203 a) dobijemo
T= ff
s
(a+a)dydy=2a ff dxdy=~.
s
Prema (20~ ay;.
e= ff (O - O) dx dy = ?.
. 813. ;- = (x' - y) 7 + (YI + x)
. natnog sustava.
7 uzduž kružnice polumjera T sa sredl§tem u ishodi§tu koordi-
Kako je
dP. _ 3 I dQ
dx - x, a -dz'= 3yl,
dobijemo
T= ff
S
(3x' + 3 yi) dx dy = 3 ff S
(p' COSi 'p + p' sini 'P) p dp d'P =
2n r
= 3 f f
G
d'P
O
pa dp = 3 . 2 ~ . ~C = ~ ~ Tt.
814. ;- = x 7 - y 7 uzduž bilo koje zatvorene krivulje R.

[T= O; e = O].
411
81So Odredi cirkulaciju vektora; = - ooy 7 + oo xj pokružnicama:
a) Xl + y' = aSO
Prema (20S aY:
c= f f (oo
S
+ oo) dx dy = 2 oo fJ
S
dx dy = 2 oo S = 2 oo x alo
b) (x - 2)2 + y' =20

Prenesimo ishodište koordinatnog sustava u središte kružnice (2, O):
; =- oo y 7 + oo (x + 2)7
c= ff(oo+oo)dXdY=2oooS=2oooX(V2)'=~
S
y
f ---------- Aff,fJ
I
I
I
I
I
I
f x I
I
I
I
f X
Slika 221. Slika 2220
8160 Potencijal polja brzina čestica tekućine jednak je U = ln T, gdje je T = x 2 + y"o Odredi V
protoku, tj o količinu tekućine koja istječe u jedinici vremena iz zatvorene konture k, koja
obuhvaća oishodište O koordinatnog sustava, a također i cirkulaciju, tj količinu tekućine, 0_
koja u jedinici vremena teče- uzduž te konture ko Kako će se promijeniti rezultat, ako isho-
dište O leži izvan konture k, ali ne na njoj?
Kako je zadano polje brzina pott1ncijalno
pa je
oU y
Q=_=_o
oy TI
Prema (203 a) dobijemo izračunavši
oP y" - x, oQ yI-x'
ox = (Xl-+- yI)'; oy = - (x. +yl)i
protoka 2:. ::.2:

Kako je zadano polje brzina potencijalno, t jo rot; = O, cirkulacija ~ POkaži to!
412
ishodište O, u kojem je U = ln x! + y2 =
za protoku T dobili smo nulu, jer smo izostavili V
= ln O = ~ <Xl, pa P i Q nisu definirani. Da pokažemo da je u O tačečni izvor, zamislimo
oko tačke O kružnicu polumjera l i izračunajmo protoku T kroz tu kružnicu.
Prema slici 221 i formuli (203 a) dobijemo:
T = f+k
v" ds = fl. ds = 21f.
+k
Očito je da je cirkulacija C= O bez obzira na to da li je izostavljeno ishodište O ili ne.
Iz navedenog slijedj da se za protoku T dobije vrijednost 2 7t samo u tom slučaju, kad isho-
dište O leži u nutrini konture k, leži li ono izvan konture protoka T = O i C = O u oba slučaja.
817. Potencijal polja brzina čestica tekućine glasi U = X' - 3 xy2. Izračunaj protoku T, tj.
količinu tekućine koja proteče u jedinici vremena l<roz odrezak pravca, koji spaja tačku
A (l, 1) s ishodištem O koordinatnog sustava.
Prema slici 222:
OA =y = x.
Kako je
v = grad U, p = oU = 3 x' - 3y',

oe
Q=-=-6xy
.
ox o)'
pa je
-; = 3 (x' -y·)7 + (- 6 xy)}.
T= f Pd;!C + Qdy = f 3(x2 -y")dx-6xydy=(jerjey=x]=
o o o
= 3 f
l
(x 2 - x 2) dx - 6 f
l
y2 dy = - r
61 I = ~
'I
b. PROSTORNO VEKTORSKO POLJE
Zadaci
818. Dokaži da je tok T radij vektora -; kroz' bilo koju zatvorenu plohu jednak trostrukom volu-
menu V tijela omeđenog tom plohom.
Prema (203), za -; = x T+ y 7+ z k dobijemo

T= fff (l + l + l) dx dx dz = 3 fff dx dy dz = 21::
v v
819. Izračunaj tok radijvektora -;

a) kroz plašt kružnog valjka (R, H), ako os valjka pJ:Olazi ishodištem koordinatnog sustava,
b) kroz obje baze valjka.
413
Rezultat kontroliraj na temelju stavka navedenog U pređainjem zadatku 818.
ad a) Ptema slici 223 i formuli (203), dobijemo
Tl = ff S .
T" dS = [T" = T COS cp = R] = R . S,
gdje je S pJ.a§t valjka, pa je

Tl = R .2R~ •H = 2 ~ Rl H.
ad b) Za sve tačke donje baze T" = O pa i T = O, dok za gornju T" = H (vidi sliku).
pa je prema (203),:
TI = ff S
H dS = H . S = H ~ R2.'
Tok kroz sve plohe valjka iznQsi:

T = Tl + TI ~~ 3 ~ Rl H.
Proba:
z z
II
820. Odredi tok radijvektora -; = x 7+ y T+ JI k

a) kroz bazu stošca Xl + yi = Zi, O< Z < h,
b) kroz plait toga stošca
ad a) Kako je P = x, Q = yi R = z, dobijemo prema (203)' s obzirom na sliku 224:
TJ. = ff x dy dz + y dx dz + z dx dy = [prva su dva integrala jednaka nuli, jer

S
se baza na ravnine YZ i XZ projicira kao odresci pravaca dužine 2 h, dok je u
trećem integralu JI = h] = II ff dx dy = h •S = h• ~ hl = !!!!.:..

S
414
ad b) Tok T. kroz plait stolca 'odredimo najjednostavnije tako. da odredimo tok T
kroz potpuno oplolje stoka pa od T oduzmemo Tl'
prema (203),:
T";' fff div;-dx dy da- = fff 3 . ~ dy da- = 3 V = 3· ! dl . h = dl:,

v
821. Izračunaj tok radijvektora -; kroz plait kružnog stoka (R = 2, H = 1). kojemu je baza Ue
ravnini X Y a os se podudara s osi Z.
[4 n].
822. Odredi tok vektora ; = y i + z 7+ x k kroz oploJje piramide koja je omeđena ravninama,
x = O. Y = O, z == O, x + y +z = a (a > O).
[O].
r
823. Odredi tok vektora; = y z i + x z + x y kroz bočne plohe piramide kojoj je vrh S (O,
k
a bazu čini l::J. O A B [O (O, O, O); A (2, O, O); B (0,1, O)]. (Sl. 22S).
o. 2),.
!I
Slika 225.
Zadatak rij elimo tako, da prema (203)' odredimo tok vektora kroz sve plohe piramide, a od.
rezultata T oduzmemo tok Tl kroz bazu.
T = fff O • dx dy da- = O.
V
Tl = [z ~ O, da- = O, cos y = cos 180° =- l] = - ff

s
x y dx dy =
415-
/It
2 1- 2
-= [ prema slici AB == ; + ; = I, paje y = I - ~] = - f x f ydy =

dx
o o
2 -I "
-2 2
=-~fXIY'1 =-~fX(I-;tdx=-~.
o o o
TI = T - Tl = O- ( - !) ! . =
R!
824. Odredi tok polja vektora -;; = r i + yi j + za ;; kroz plašt stošca x 2 + yi = -
Hi .12
(O ~ z ~ H) (Sl. 226).
Slika 226.
Kao u predainjem zadatku 823, tok TI vektora kroz pldt stob odredimo kao razliku
"toka T kroz potpWlo opIoije stolca i toka Tl kroz bazu.
Prema (203),:
-T = 3 f ffV
(Xl + yi + .81) dx dy dz =
=-3 [ff f rdxdydz+ Jf fYldx~dz+ ff f.8 ldxdY dZ] =3(1'+ 1"+ l"').
V V V-
:Kako iz r + yi = :: Zi slijedi da je .8 = ~ Vr + yi,

H
l: = ff f r dxdy dz == f f XI dx dy f dz = f f XI (H - ~ VXI + YI ) dx dy =
V lJ. .!!. YX"+YI lJ.
R
416
"" uz prijelaz na polarne koordinate = JJ pl COSi, ( H - : p ) p dp d, -=
a:
2n R
= H J O
cos', d, J !
O
p' (1 - p) P dp = H,; :~ •
Na isti način dobiiemo:
H
1" = JJJ yi dx dy dz = Jf yi dx dy JR'

dz-H,;-·
20
v a , ! ! yx"+y'
R
H
1"'= JJJ Zi dx dy dz J J dx dy Zi dz "" 120'; HI Rl.

V a, !!Yx"+y'
R
T = 3 (T' rl- T" + T"') = 1-,;

10
H Rl (Rl + HP).
.
Kako se baza stolca projicira u ravnine Y Z i X Z kao pravci, ostaje prema (203)' samo
Tbaza = Tl ~ JJ zldxdy = [uzevii u obzir da je z = ~ VXI + yll =

S
= HI
Rl JJ p' dp dl{) = "5';
2 HI Rl.
82S. Izračunaj tok vektora;; = xli + yl7 + ZI k kroz sferu x· + y' + Zi = Rl.
[ Izvrii prijelaz BIl sfeme koordinate. T ... 1;,; Rl] .
826. Odredi tok vektorskog polja;; =- ~ y i + y z7+ x z k kroz onaj dio sfere-x + yi + Zi = 1 l
koji se nalazi u prvom oktantu. .
[~:] .
827. Izračuruij cirkulaciju vektora ;; = il ya i + 7+ z k uzduž kružnice Xl + yi = Rl, Z = O

uzevii za plohu polusferu z = x· + yi JI + z·.
Računamo prema Stokesovoj formuli (20S)' uzevii u obzir da je P = x' yI, Q = l; R = z:
·čJQ ~ ~ ~
.>y
U~
- M.
VJ
= -3X'yl; - ---
čJz iJxO
- ·,
27 B. Apsen: lUjelen1 zadact iz vtie matematike 417

e= - f f xa + y' = Ri.
Cirkulacija 3
,
na. polarne koordinate clobijemo:
yi dx dy, gdje je S površina kruga x, Uz prijelaz
R 2",
e= - 3 JJ pl COSi cp . pl sini cp P dp dcp = - !J J p' dp 4 sin" tp cost tp dcp =

s o o
2", 2",
= -
Rif sini 2 tp dcp
8" = -
Rl, cp-
16 Sin/tp l -iR'.
=
o o
x
828. Izračunaj cirkulaciju radijvektora -;uzduž jednog zavoja AB cilindričke spirale x = a cos t,
y = a sin t, z = b t, gdje su A i B tačke sJ'irale kojim odgovaraju vrijednosti parametra
t = O i t = 27r. (Sl. 227,.
Da dobijemo zatvorenu krivulju k §to omogućuje primjenu Stokesove formule (205)',
spojimo tačke B i A pravcem, kojiće biti okomit na ravnini X Y. Račun daje:
Cirkulacija e= f tl, dt = f p dx + Q dy + R dz = §x dx +y dy + z
dz
+k +k +k
za
-; = xi+ y } + zk.
Kako je dx = - a sin t dt, dy = a cos t dt i dz = b dt dobijemo:
2", 2",
e= J(-
o
al sin t cos t + al sin t cos t + b2 t) dt = bl I
I.~ ;=~.
o
Kako je rot -; = O (vidi npr. zadatak 806), polje radijvektora je potencijalno, pa vrijednost
krivuljnog integtaia ovisi jedino o izboru početne i konačne tačke puta; moramo za cirkulaciju
e dobiti po pravcu A B istu vrijednost ali s protivnim predznakom.
418
Kako za pravac AB x = a, y = O, dok se z mijenja od O do 2 lt b, dob,ijemo
2nb o
J I
AB
= -
o
z dz = + I;21
2nb
= - 2 lt2 bl •
Do istog rezultata dolazimo i bez računa, ako uzmemo u obzir, da je u polju koje potječe od
potencijala, vrijednost. krivuljnog integrala po bilo kojoj zatvorenoj krivulji jednaka nuli:
2 ltl bl - 2 lt· bl = o.
829. Cvrsto tijelo rotira oko osi Z s ·konstantnom kutnom brzinom 6). Izračunaj :
a) cirkulaciju e polja obodnih brzina uzduž kružnice polumjera R, kojoj je središte na osi
rotacije". dok' je ravnina okomita na t<.'j osi, u smislu rotacije,
b) divergencije i rotor tog polja brzina.
ad a) Prema slici 228 i formuli (205 a):
VI = tl = R . 6); v'" = - R 6) sin ot; 'Og = R 6) COS:lC
a kako je
. Y x
SIDot= R' a COS:lC = R'
dobijemo:
-+ -+ -+
V = - 6) Y i + 6) x j, (a)
pa je
e= f til ds = f R 6) ds = R 6) s = R 6) . 2 R lt = 2 lt 6) R2.
+4' +k
Ili prema (194a), odn. (205 ay
e= Jf( đQ~)
-
. dx dy č}x đy. = JI (6) + 6) dx dy = 2 6) . s = 2 6) lt .
R-.
s s
ad b) Kako je prema (a) P = v" = - 6)Y, a Q = VII = 6) x, dobijemo s obzirom
na (202) i (204):
_ oo", 0011
div tl = -đx + -ay =;= O
-+ 00 11 oo..,
rot v =-
.đx
- . - = 6)
đy
+ 6) = 26) .
To znači: rotacija polja brzina čvrstog tijela u bilo kojoj tački tog tijela jednaka je
dvostrukoj kutnoj brzini, odade slijede iirazi »rotacija« "rotor".
830. Izračunaj divergenciju i tok sile privlačenja F = - m.r

/.
tačke mase '" smještene u ishodištu
koordinatnog sustava, kroz bilo koju zatvorenu plohu koja obuhvaća ishodište o. (Vidi u
§ 13, 2. i 3. izvod sile F i potencijala U polja gravitacije).
419
div F= dP + dQ + dR .
dx tly tlz
Kako je
dobijemo
tlr
r-x·3rl .-
tlP tlx r - 3 r X2
dx-- m r' =-m r'
.jer je r = Vr +yl+ Zi
pa je
tlr x x
tlx = VXl + yI + Zi = r.
Slične izraze dobijemo za -,--
tlQ l. -
tlR
.
(}y tlz
div F= _ m 3 r8 - 3 r (Xl + y2 + Z2) '= _ m 3 r' - 3 r = O.
r' r'--
Polje F je solenoidalno, pa prema Gaussovoj formuli (203), tok
T = III div Fdx dy dz '"" O
V
za sve tačke prostora osim ishodišta O. Pokažimo da je u ishodištu O jedini i to tačečni
izvor. Da odredimo njegovu izdašnost; zamislimo oko O sferu polumjera p po volji i odre-
dimo tok sile privlačenja F kroz tu sferu.
Budući da je tačkama te sfere F = - maP = - ~ = F , jer je p okomit na sferi, dobijemo

p p. fl
prema (203)':
T = II
S
F dS = -
fl
II S
m
--
~
111
dS = - -:;- . S = -
~
til
~
_. 4 Tt" p.• = - 4 Tt" m.
7
831. Izračunaj tok rotora vektorskog polja ;. = y T+ z + x k kroz plohu rotacionog paraboloida
tl = 2(1 - Xl - yi), koja je odsječena ravninom z = O.
Prema Stokesovoj formuli (205 aY dobijemo uzevši za zatvorenu krivulju k kružnicu u kojoj
ravnina X Y siječe zadanu plohu paraboloida. Uvrštenje z = O daje x' + yI = 1.
T = II (~~ -~:)
S
dx dy = II
S
(O - I) dx dy = - S = - 2:;
U zadacima 832-834 uklj. odredi pomoću Stokesove formule cirkulaciju zadanih vektorskih .
polja po zadanim konturama k.
832. -; =y7 - xi
k == zatvorena krivulja što jc čine os X, os Y i luk astroide x = R cos" t, Y = R sin3 t
(x ~ O, Y ~ O, z = O) (Nariši sliku).
420
Kako je ~~ = - J, a_ !; = + J, prema (205 ay dobijemo
t.
ff s f f
I
e=- 2 = - 2 y dx =- 2 y (t) . x' (t) dt =

s o r,
~ ~ ft
2 2 'f
= +2 . 3 J
o
R sin" t . R cos 2t . sin t dt = 6 Rl [ J
O
sine t dt - f
O
ain' t dt] = 136 n Rl.
(IntegraJi su izračunati prema tipu VIII, v. II dio Repetitorija).
833. -;= (x - 2 z) 7 + ex + 3 y + z)7+ (S x + y) k-

k je kontura /:::,. A B e [A (J, O, O); B (O, l, O); e (O, O, 1)].
[- 3].
834. -; = ya 7+ z 7+ x k
k je presječnica plohe z = 2 (1 - X2 - y2) S ravninom z = O.
[- 7\"].
U zadacima 835-837 uklj. izračunaj cirkulacije zadanih vektorskih polja

a) po Stokesovoj formuli i
b) neposredno kao krivuljne integrale.
!I
x
Slika 229.
XI+.II= l - y
k= { (Sl. :429).
x = O; ji =0; • == O.
ad a) prema (205),:
e 1= ff s
(rot;). dS
421
- -
i
~
j
~ ~
k
rot 'V. = =k(-2x-2Y)
dx ay ~z
yi - Xl Zi
(rot 'V)" = k( - 2 x - 2) . k= - 2 (x + y),

pa je
C = -2J I (x + ji) dx dy= [za z·= Oy = l - Xl] = prema slici 229 =
s
1. l-x· 1 l-x·
= - 2 I I dx (x + y) dy = - 2 I I dx xy + ~II =
o o o o
= - I
1
. (2 x - 2 x'
·+ l - 2 Xl + x') dx = - 41
30 .
ad b) Prema (205)':
"
C.= fPdx + Qdy + Rdz.
+k
Prema slici C = I +I +I ' a kako je P = yI; Q = - Xl; R = Zi, dobijemo:

AH Bc GA
I = [z = o, dz = o, y = l - Xl] = I yi dx - x' dy = [dy = - 2 x dx] =
AB Ah
= Io
'[(1 - Xl)" + 2 x"] 41
dx = - - .
30
I=~=~dx=~Q=m=I~dz=I~dz=~
Bc BC o
o
f= [y = O, dy = O, P = O] = I Zi dz = I Zi dz = - ~ .
dA eA 1
41 l l 41
.C=--+---=--·
. 30 3 3 30
422
[- ~].
[O].
xvm. OPBRATORSJaRAČUN
Formule
Operator nabla \I
lJ- lJ- lJ-
\I=-i+-i+-k (206)
lJx iJY lJz
Skalarna polja
u= U(x,y,z); V=; V(x,y, z)
Vektorako polje
; = P (x,y, z) 7+ Q(x,y, z)j + R(x,y, z) k
odnosno ; "" ".7+ ,,;j + fl. k
Polje .tadijvektora
(207)
grad (U + v) == \I (U + v) = \I U + \I V = grad El + grad V

grad (U • v) -= \I (U ' it) = U \I V + V \I U = U grad V + V grad U
(208)
grad (k u) - \I k U = kV U = k.grad U
gradf(U) = \lf(U) =f~(U) \I U =f~(U)grad U
grad, = \I, = -,, -

== '. (208 a)
\tiv; _ \I; = lJP + iJQ + lJR (209)

iJX iJY lJ.
div(k;) = \I (k;) == k \1;= k div;
dive; +i) - \1(; + i) = ,\I; + \Ii-div; + divi (210)
div CU;) ... \I W . ;) == U \I; + ; \I U =- U div; + ; grad U
(210 a) .
(210 b)
gđje;e č"kOnstantm vektor.
- - k
-= .- =
i j
i} i} i}
rot II \1 XII i}x i}y i}z
P Q R
... ( i}R _ i}Q )

()y oz·
7+ ( i}P
i}z
_ oR )
ox
T+ ( oQ
ox
_ oP )
i}y
k (211)
rot (U;) = \1 X (U;) = Urot; + grad U x ;-= U(\1 x ~ - ; - X \1 U (212)
-to ~ ........ .... .... .... ...

rot(1I + t) == \1 X (II + t) = \1 X II +V X t = rot v + rot t (213)
-= -=
rot t: V x T O (213 a)
rot(;U) == V X (;U) = -; x V U = -; X p-ad U (i13 b)
;je konstantan vektor.
(213 f}
~ ~t
=
-+ -+ -+
11(\1 t) - t(\1I1)
-+
+ t-= -11-= (213 g»
oto OO,
• -+
hv --ov- .... .... ........ -+ ...................... ....
i}s = o;'" = So(VII) = (so Vv.)i + (so V v.) j + (so V v,) k =
•
. (213 Cr
dok je
oU ~U -+ ...,
-.. = --=- = So grad U = So \1 U (198 a)·
uS oso
Operator delta a
V V = VI = a= div grad (216)
o·U 02U ()lU

div grad U = V grad U = (V V) U = a U = oxl + ()YI + OZ2 (214)
425,
Zadaci
:838. Izračunaj
a) grad F Cr)2 ~ 17 F Cr? = prema (208) i (15) = F' (r)2 • 17 r2 = F' (7)2 . 2 r 17 r =
= prema (208 a) = 2 F' (-;)2 . r !:. = 2 F' (-;)2 T-

. r
b) grad [(;;;) (b;)] = 17 [(-;;;) (b;)] = prema (208) = (;;;) 17 ("6;) + (b;) 17 (-;;;) =
= prema (18) = (-;;;) 17 (b.$ x + b11 y + bz z) + (b;) 17 (a z x + a11 y +a Z.
z) =
x y z
e) grad (-;;b;) = 17 (-;;b;) = 17 (;;b) = prema (31) i (31 a) = 17 az a" a.
bz b" b.
= 17 [x (all b. - a. b,,) + y (a. bz - az bz) + z (a", bil - all bz)] = prema (207) =
= (a b - azu
1/Z
b) 7+ (a. b
z - azz
b) 1+ (a xby - a I/Z
b) k = prema (27) = -;;
__
x ho
839. Izračunaj div (a;:), gdje je a konstantan ska1ar.
div(a;) = l7(a;) = prema(210) = a 17; = prema(209) = aCI + 1 + 1) =oo ~
840. Izračunaj
,.) div b (;;)

b) div; (;;), gdje su ; i b konstantni vektori.
ad a) 17 b (;;) = prema (18) = 17 r (xa", + yall + za.) = prema (210 b) =
= b 17 (x a", + y all + z a.) = prema (207) = b(a", 7+ allJ + a. k)' = r;,

ad b) 17 ;(-:;) == 'v ;(x a", + y all + z a.) = prema (210) = (a", x + allY + a• .II-) "il;"
+ -; 7(a" x + allY + a,z) = prema (210 a) = 3(-;;;) + (;;) = 4(;;).
841. Izračunaj div (; x -;.), gdje je -; konstantan vektor

17(-; x -;.) = prema (213 f) = ;rot;- -;rot; =.2.
PJemB (~13 a) i (211).
842. Izračunaj div -; za -; = ;(;;") - 2 ;( ;)1.
"il; = prema (210) ". 17 [;(,;;)) - 2 "il ;(;)1 = prema b) u zadatku 839 i (15)=
= 4 (;;") - 2 c:. (-; TI) = (210 b) = 4 (-;;) - 2; c:. T' = PJemB (208) = 4 (-;;;) -.
- 2 ;(2 T "il T) = prema (208 a) = .. (;;:') - 4;T;:: = prema (1) = 4 (-;;) - 4 (-;;;) =~
·426
843. Izračunaj rot (<<p 0, gdje je «p = «p (x,y, z) skalama funkcija.
\l x (<<p;) = prema (212) = «p rot -; + grad «p x ;:
844. Izračunaj rot ( T a), gdje je T udaljenost ta;ke polja od ishodišta koordinatnog sustava, dok
je;; konstantan vektor.
~ rXa
\l x (Ta)
--
=
-
prema (212) = Trota + grad T x
-+
a = prema (208 a) = 0+ -T x a =- - .
r T
845. Izračunaj rot (; x.;), gdje je ; konstantan vektor.
-
\l x (a x T)
-
= prema (213 g) =
-+ ... -+ -+
adivT - Tdiva + T ---=+ -
... -aa- a ~
~r
.- = ...... ...
3 a - a.= 2a.
OTo 'Oa o -
Jer le prema (211) i (2I3e)
'O; _ O ();
div; = O, -+ - a ---=+ = a.
OT oao
846. Izračunaj divergenciju i rotor zadanog polja; = /(T);;:
div -; = \l [/ (T);j = prema (210) = / (r) \l -; + -; \l / (T) = prema (209) i (208) =
=
-+ - r /'(r)--
O +e/'(r) \lT = e/'(T)-.= -
-
(e T).
·r
--- T
rot; = vl x U(r) ~ = prema (213 b) = -;-x \l fer) = prema (208) = - -; X /,(r) \lr =
= prema (208 a) = - -e x J'.(r) - r

-;: = f'- (r)
T
- -+
(T X e).
.
847. Dokaži da će prostorno centralno polje -; = / (T) , -; postati solenoidalno samo ~ tom slučaju,
kad je J(r) = ~,
T
gdje je k = const.
Izračunajmo div ;;
div -; = \l -; = \l /(T) -; = prema (2fO) = fer) div -; + ;"grad/(r) = prema (210a) i (208) ;.;
'... ... ·r
= 3/(r) + r/'(r)· \lT = prema (208 a) = 3/(r) + r/'(r)- = 3/(r) + r/,(r).
r·
Polje je solenoidalno, ako je div; = O, pa stavimo
3/ (T) + r /' (r) = O

Odatle
427
ili
~f (r) • _1_ =_ 1.1 . dr
dr fer) r I
df (r) = _ 3 dr .
fer:· r
f
Integriramo:
f df (r) = - 3
fer)
dr
r
+ ln e
lnf(r) = - 3ln r + ln e
Inf (r) = ln (e . r- a)
fer) = r~ , gdje je e konstanta.
848. Da li je solenoidalno polje -; = r (-; x;)?
Prema (210):
jer je rot -; = O rot -; = O prema (213 a).
div; = O, zadano polje j e solenoidalno.
428
XIX. SUSTAVI~LINEARNm DIFERENCIjALNm JEDNADŽBI
S KONSTANTNIM KOEFICIJENTIMA
Vidi § 14 u dijelu III ~epetitorija.
Zadaci
849. Odredi x Ct) i y Ct) iz
dx
dt=Y-7X (a)
(
:~ = - 2x - Sy. (b)
Naš je zadatak da uklonimo y Ct) iz jednadžbi sustava tako, da dobijemo jednu dife-
rencijalnu jednadžbu drugog reda u x Ct). U tu svrhu deriviramo (a) po t:
d 2x = dy _ 7 dx .
dtl dt dt
Odatle
dy dZx dx
-
dt
=- + 7dt
dt l
- . Cc)
dok iz Ca) slijedi:

dx
Y = dt + 7 x. (d)
Uvdtenje (e) i Cd) u (b) daje nekon uredenja;

d2x dx
dt l + 12 dt + 37 x = O
ili
~ + 12 x+ 37 x = O
a to je linearna homogena diferencijalna jednadžba drugog reda s konstantnim koeficijentima
[vidi dio II Repetitorija, § 10, 3. e) formula (lOS)}. Karakteristična jednadžba:
rl + 12 r + 37 = O
x = C~ e(-6+I)t + C~ e(-8-I)t = prema(108) = e -8t [C~ (cost + isin t) + q (cos t - i sin t)]
x = e- 8t (CI cos t +CI sin t). (e)
429
Odatle
:: = e-etc - Gl sin t + Gl cos t - 6 Gl cos t - 6 Gs sin t). (f)
Uvrštenje (f) i (e) u (d) daje nakon uredenja

y = e-et [(Gl + GJ cos t + (G. - Gt ) sin t].
850. dx =Y (a)
( dt .
. . dy t-t
dt = X.+ l! + e •
(b)
Postupamo na isti način kao u preda5njem zadatku.
dlx dy
dt' = dt .
Uvritenje u (b) daje:
ili
.. t-t
X-,X=, +, .
Nehomogena linearna diferencijalna jednadžba s konstantnim koeficijentima [Vidi dio II
Repetitorija, § 10,3. e) 4. II. slučaj]. Karakteristična jednadžba:
TI - 1 = O; Tbl =± 1
Xo = Gle' + G,,-t
bl = 1 = Tl bl = - 1= '2
t ,t t ,-c-t
TJl =. p' (1) TJ, = p' (_ 1)
P(b) = bl - 1
P'(b) ~ 2b
P'(l) =.2 P'(-1)=-2
,. et t e-t
TJl = -2- TJ. = - -2-
X=
t
G1'~ Gle -t +"2e-e
t ( t -t)
.
prema (a):
dx G t e -t 1 (t -I) t ( t· -t)
y=dt= 1 ' - le +"2 e -, +"2'+'.
851. ( :: = 2y _ S x. + et . (a)
dy , -21
dt = x - 6y +, . (b)
Prema (a):
(e)
430
ldx 5 lt
Y="'2dt +"'2 x -T e . (d)'
Uvritenje (b) i Cd) u (c) daje nakon uredenja:

d1x dx I , -21
dtl + 11 dt + 28 x = 7 e + 2 e
ili
x+ 11 x+ 28 x = 7 et + 2 e-u.
Karakteristična jednadžba:
r l +llr+28=0
Tl = - 4; TI'= - 7
xo = el e- 41 + ea e-H
bl = 1· * rl * r. ba = - 2 * *
T T.
7 e' 2 e- 2t
III = P (bl) lli = peb.)
P(b) = bl + 11 b + 28
PCI) = 40 P(-2)"", 10
7 e' 2 e-u
III = 40 lli =10
Odatle
dx
di = - 4 e l e-41 - 7 eI e-71 + 40l e7 eI - 16 e-2/) .
Uvritenje izraza za x i : u (d) daje.
1 e e
y ="'2 l e
-41
- I e
-71
+ 401 Cet + 12 e-2/) •
852. ( dx = x _ 2 Y
dt
dy
dt =y - 2x. Ca)
Rijeiimo taj zadatak na nešto drugi način.

Neka SU.ll: = A l', y = B erI partikularni integra1i zadanog sustava, dok su A i, B konstante.
Ta partikularna rješenja zadovoljavaju zadani sustav, pa je
ATerl = A l' - 2Bl'
B T erI = B'e rl - 2 A erI
ili
erI CA T -:- A + 2B) = O
er I CB T - B + 2 A) = O
431
A (r - I) + 2 B == O (b)
B(r - I) + 2A =0.
Dobili smo sustav od dvije linearne homogene a1gebarske jednadžbe s dvije nepoznairlce
A i B. Znamo da taj sustav ima rjeienja različita od očiglednih A = O i B = O, ako je deter-
minanta sustava jednaka nuli (vidi § I, 4.):
2
r-I
I -O
.
pa je
(r - 1)1 - 4 = O
ili
r l -2r-3=0
karakterističn8 jednadžba.
Dobijemo
rl,l = 1 ± 2.
za rl = 3 prema (b) za rl = - 1 prema (b)
2A+2B=0 i 2B+2A=0 -2A+2B=0 i -2B+2A=O
pa je pa .je
A = -B, A =B,
uzet ćemo uzet ćemo
AI = I; BI = 1
y = - G1 l' + Cle-'.
Rijdi i na preda§nji način zadatak 852.
853. { dx
dt
= x + 2y
dy
dt = 12x -Y·.
854'1 dt=x-~+tI
dx + 2 .t
dy
dt = 5 x - y - 4 tl + 2 t.
[x = 2 Gi COl 3 t + 2 ((:1 sin 3 t + tl; Y.= (Gl - 3 Gl) COl 3 t + (G, + 3 GJ sin 3 t + t2].
8~S. ( dlx + dy + xi. = ee (a)
dtl dt.
dx + dly -11 (b)

dt dt'. 1
. prema {a):
•.•..•• .. e
x+y+x=e
432
odatle je
Uvr!itenje u (b) daje:

. ....
"-%-,, ... 1-,
,
ili
Sad integriramo tri puta redom posljednju Icdnadlbu:

.M
X =. - ,
1.
X=.'-t+01
. , t'
x=. -2"+Olt+O. (c)
tl O
x =
t
e - lj + t' T + O. t + o•.
Računamo iz (b):
y· ... l-x.
Uvritenje (c) daje:
.. ,t'
Y = 1 - . +"2 - Cl t - CI'
Integriramo dvaput redom:
.
Y= t -e
,1 Cl t
+"6" -2 e C
' - .t+ •
Y = -t'2 - ee
+l-24 tc - -Cl
6
C. C
t· - - 2 t' + • t + C,
ili
d 2y
dt.s = x
dlx
(fti" = y.
[x = Cl .' + C. e-, + C. COS t + C, sin t; Y =- Cl .' + C. e-, - C. COS t - C, sin tj.
8S7. { ~ = y + S. (a)
d;r .
dx = - y - 3 •• (b)
Trak IC Y (x) i • (x).
prema (a):
(c)
1 dy Y
.==---,.....
S dx S
(d)
28 B. Apsen: R1jelen1 zadac11z Vile matematike 433

Uvrltenje (b) u (c) daje:
Ovamo uvrstimo Cd):
ili
y" +2y' + 2y = O,
Karakteristična jednadlba: ,. + 2, + 2 = O
'It. = - 1 ±\i
.y = CI ,(-IH)~ + C. ,(-I-')~
ili
y = ,-~ (CI cos X + C. sin x),
Odatle:
::: = ,-~e- C18inX + CS cos x) - ,-~(Cl cos X+C.8inX).
Uvr§tenje u (d) daje nakon uredenja:
II = + '-~[(C. - 2CJcosx - (CI + 2C.)sinx].
8S8. { xdy
- ... y ea)
"::+"+>'-0. (b)
Tražimo y (x) i II (x).
Iz (a) slijedi:
dy Y 'li dy dx
dx=-X 1 -y"-x
paje
1ny ... lnx + inCI
ili
(c)
Uvritenje y = Cl X U (b) daje~
a odatle je
II dil = (- x - cf x) dx,
pa jc
a kako je prema (c) CI'" ~ dobijemo:

x
x' + y' + ZI = CI'
Geometrijski predočuju dobivena rje§enja zadanog sustava diferencija1nih jednadžbi
familiju prostornih krivulja, koje su zadane kao prcsječnice ravnina kroz ishodi§te okomitih
na raVninu X Y i familije kOJlceJltričnih sfera aa sredi!item u ishodi!itu koordinatnog
sustaVL
434
859. ( dy = _ 3y _ z (a)
dx
dz (b)
dx=y - z.
Tražimo y (x) i z (x).

Prema (a):
dly dy dz
-= -3--- (c)
,dx' dx dx
dy
z= - dx - 3y. (d)
Uvrstimo (b) i (d) u (c):
ili
y" + 4 y' + 4 y == O.
Tl., =- 2
y = Gle-I:II + xG.,-&·
ili
Odatle
2 e -I. 2 e -I. e -I.
-dy
dx ... - l' - x.'
. +.' .
Uvritenje u (d) daje nakon uredenja:
z ... - (Gl + e. + x G.) ,-8.,
dy
-=Z
dx
dz
dx = -y.
[y == Gl cos X + e.ainx; z - e.cosX - el sin x],
dly :II
đii + 2y + 4 z == e ea)
d'z (b)
dx' - y - 3 z ... - x,
Tra!imo y (x) i z (x).

ea) deriviramo dvaput redom:
y(C) + 2y" + 4 z" == ,., (c)
Iz ea) i (b) uklonimo z.
Dobijemo:
3y" + 4·.1" + 2y = 3,z - 4x.
Odatle:
Uvrltenje u (e) daje:

l') - y" - 2y = 4 x - 2,·.
Karakteristična jednad!ba:
r'-r'-2=0
rl., = ± Vii r,., = ±i
y. = Cl ,. v2 + C, ,-IC Vl + C. cos x + C, sin x
y<" -y" - 2y = 4x y<" -y" - 2y- _ 2,z
7)1 = alx + /Je b =t--# rl # r. # ...
= b' -lJI-·2
P(b)
- 2alX - 2a. = 4x P(l) = 1 - 1 - 2 = - 2
al = - 2; aG =O ljl=~=
- 2,· -e
S
ljl =- 2x
y = Cl el1l Vl + CI e-S Vl + CI cos X + C, sin x - 2x + ,s. (d)
Da odredimo Z, izračunajmo iz (d) y" pa dobivenu za y" vrijednost kao i (d) uvrstimo u (a).
Dobijemo:
[y ... (Cl + CI + CI x) ,U; Z = (Cl + C.x) eU].

dy --
dx + 2y+ z = sinx (a)
dz
dx - 4 y - 2 z = C08 x, (b)
i odredi partikularno rješenje, tj. krivulju koja prolazi tačkom Tl (1, 1, - 2).
Da uklonimo y iz zadanih jednadžbi, pomno!imo prvu jednadžbu s 2 pa joj pribrojimo
drugu jednadžbu.
Dobijemo:
2y' + Z' = 2sinx + cos x
436
a odatle je
z' = - 2y' + 2sinx + cos x
Iz (a) slijedi:
II = - y' - 2y + sin x (e)
pa je
z' = _y" - 2y' + cos z (d)
(c) i (d) uvrstimo u (b) pa nakon uredenja 4obijemo:
y"--2sinx
+ Cl
'y' =- 2 cos x (e)
y= 2 sin x + Clx + C.
Izraz za y i (e) uvrstimo u (c). Dobijemo nakon uredenja:
U dobivena rjeienja uvedimo početni uvjet Tl (1, l, - 2):
1 = 2 sin 1 + Cl + C. Iz tih jednadžbi ukloni-

-2== -3Cl-2C.-2cosl-3sin1 mo Cl i Ca
2 == 4 sin 1 + 2 Cl + 2 Ca
-. 2 =' - 3 sin 1 .....: 3 Cl - 2 Ca - 2 cos 1
+
O "" sin 1 - Cl - 2 cos 1
Cl = sin 1 ~ 2 cOs l.
Uvrštenje u prvu jednadžbu daje
C.=2cosl-3sinl+1.
Vrijednosti dobivene za Cl i C. uvrstimo u opća rjeienja sustava. Dobijemo tražeIio parti-

kularno rjeienje :
y = 2 sin x + (sin l - 2 cos l) x- 3 sin 1 + 2 cos 1 + 1
z = - 2 cos x - 3 sin x - 2 (sin 1 - 2 COS l) x + S s~ l - 2 cos 1 - 2.
864.
l dx
dt =z+y-x
dy
elt
dz
= z +x-y
dt = x+y + z.
(a)
(b)
(c)
. partik uIarno fJe"",nJe

l
~
. X_ • UZ pocetne •
UVjete x = l}
O za t = O.
y=z=
437
(e) dcrviramo pot:
Uvritenje ea) i (b) u ž daje:
' II
z = Cle + e'le.
-I
(d)
Iz (a) i (e) slijedi:

x-_ ... -2x
pa kako je
dobijemo:
Ce)
a to je linearna diferencijalna jednadžba I reda, koju rje5avamo prema formuli (106) II dijela
Repetitorija:
za y' + I(x)y = g (x)
Kako je u na5em slučaju I (x) ... 2, a x je t, dobijemo
f I(x) dx == f 2 dt = 2 t,
pa je
a odatle je
X ="2 l' - .' +.e .

1 C II C -c C -IC (t)
Iz <a) slijedi:
y = dc + X-II.
Uvrštenje (e) daje:
a nakon uvr§tenja.(.f) LCd) i Uredenja imamo:
l CIC,,. -I
y ... -3 le - V
,"I ' -v.' -u.
,.
438
Uvedimo početne uvjete, tj. uvrstimo x = i i y = z =0 za t = O u Cf), (g) i Cd):
1
1= 2" Cl - C. + C.
1
O= 2" C, - C. - C.
O == Cl + C••
Odatle slijedi:
1 1
CI ==-3" C'=2"'
Uvrštenje u Cf), (g) i Cd) daje traženo partikularno rješenje:
865. { ~ - z - y = O
y-z+x=O i partikularno rješenje uz početne
x=
uVjete y =
-l}
1 za t = O.
z-x-y=O z=O
866. { x- 4 x -_ Yy ++ 362 ett == OO

Y+ 2 x
x
i partikularno rje§enje za y ....0
=O}
pri t = O.
[x = 10 e2t - 8l t - e' + 6 t-l; y =- 20 eSl + 8,u + 3/ + 12 t + 10].
439
Znak: 7026 Sv
Izdanje:
Prof. dr ing. BORIS APSEN
RIJESENI ZADACI VISE MATEMATIKE

UZ TUCI DIO REPETITORUA
Izdavač:
TEHNlCKA KNJIGA, izdavačko poduzeće
ZAGREB, JuriAičeva 10
Za izdavača odgovara:
Ing. KUZMAN RAZNJEVIC
UređniAtvo
izdanja za sveučUiAte
Glavni urednik:
ZVONIMIR VISTRIC~
Urednik edicije:.
IVAN UREMO"\TIC
Jezična recenzija:
ZVONKO VELJACIC
Korigirao:
AUTOR
Tisak:
IZDAVACKO-STAMPARSKO PREDUZECE ,.OBOD« - CETINJE
Tisak domen:
LISTOPADA 1970.

Rijeseni Zadaci Vise Matematike Uz Treci Dio Repetitorija Boris Apsen

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Rijeseni Zadaci Vise Matematike Uz Treci Dio Repetitorija Boris Apsen

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Prof. dr ing.

LOGARITAMSKO RACUNALO REPETITORIJ

RIJESENI ZADACI REPETITORIJ

VISE MATEMATGKE VISE MATEMATIKE, treći dio

VEKTORSKA ALGEBRA. ANALITICKA GEOMETRIJA U PROSTORU. FUNKCIJE DVIJU I VISE

Zagreb, listopada 1966. B. Apsen

A. Plošni integrali po površini S plohe - formule

VEZA IZMEDU INTEGRALA RAZLICITIH TIPOVA

VEKTORSKA ANALIZA. ELEMENTI TEORIJE POLJA

(j Zadaci 786 do 789 o • • • •

B. Divergencija i rotor vektorskoc polja, odnosno polja sUa. Selenoi-

e Zadaci 838 do 848 . o

SUSTAVI LINEARNIH DIFERENCIJALNIH JEDNADZBI S KON-,

STANTNIM KOEFICIJENTIMA • . . . . .'. . . . . . . . . . . . .

A. Vektori i operacije svektorima

cos· ex + cos' ~ + COSi Y = 1 (~)

akoje ;.lb (l2b) .

Ia x b I = a b sin !JI = S paralelograma (20)

-;;xb1.-;;i ;xb1.b; (20)'

I; x b I = a b, ako je -;; 1. b (22)

-; x b = O ako su -; i b kolinearni (23)

Višestruki produkti vektora

a) (;b) -; == (a b cos !JI) -; = vektor.

(-; x b) -; = a b sin !JI •. e cos ljI = V paralelopipeda (30)

(; x b) -; = O uvjet komplanarnosti vektora ;; b i -; (30)

(; xf)7= (h x 7); = (;x ;)1 = (~17) = ;1-; (3la)

; x (b x -;) = b(ac) - c(ab) (32)

(-; x b) (-; x d) = (-;-;) (bd) -(b7) (;id). (33)

l. Vektori A B = a i A D =b čine dvije stranice paralelograma AB CD. Izrazi pomoću

a i b vektore M A, M B, M C i M D, gdje je M sjeciite dijagonala paralelograma.

AC=a+b, DB=a-b AM= ;+~,

Kako je prema slici

3. U praVilnom lesterokutu A B C D E F poznati su A B = P i B C = q, Izrazi pomoću.

DE=-p; EF=-q; FA=-CD=p-:1l

.-.-+ ........... -....... 3

S. Uz uvjet da vektori -;, b i -; zatvaraju trokut pa je -; + b +-; = O izračunaj duljinu stranice

6. Pokaži da su vektori p = ;;(bi> - b ~ ~ i -; međusobno okomiti.

pa suprema (12 b) vektori -; i -;međusobno okomiti.

... -.. ".......... -+.... -to -to 2 TC'

:8; zadani su vektori: .....

....... -to .... .... ..... .... .;..,..

b) 2-; - b = (27 - 27 + 2k) - ci +j + 2k) -7- 3j.

od) ; ; = 1· 3 + (- 1) • 0+1' (- 1)= 3 - 1 ==!.

f) ;r== prema (18) == 1 . 1 - 1 . O + 1 . O == 1.> analogno -;j = - 1. i ak = l·

g) Ska1arna komponenta vektora -a u smjeru vektora -b = a/....I . = --;-c

i) (;7)1 - f;1)7 = prema (18) = (3 - 1) (i + 7+ 2k) - (l - 1+2) (37 - k)

~adn;a R = -P7 = prema (18) = 4 +2= 6 kpm.

10. Odredi skalarnu i vektorsku komponentu (projekciju) vektora ;; = 27+ 7+ 2 k u smjeru

-+ -+ 6' 7- 27+ 3 k 3. 6""! 9 -+ 3-+

11. Izračunaj vektorsku komponentu (projekciju) vektora b = 7+ 3 7+ 4 k u smjeru vektora

2 B. Apsen: Riješeni zadaci iz Vile matematike 17

e= V9 + 1+ 9 = V19, a = Vl + 9 + 9 = V19, pa je y =~, b = V4 + 4 = 2 Yl.

Pomoću logaritamskog računala dobijemo:

13. U kocki brida a = 1 izračunaj prema slici 7 kutove cp i ~.

14. Odredi kut što ga zatvaraju vektori;; = 27+ 2J + k

l~dredi vektor -; koji je okomit na vektorima -;; = 3i +7- 2k i b= 4 i -7 + 3 k.

Proba prema (18):

.4'f"'Ir... .... ..... .......... ..... ~

Računamo prema (23):

-; x q = (a; -; + 5 b) x (3 -; - b) = po zakonu distribucije =

= prema (24) i (26).<= 3 a; • 0- 15 (; X b) - a; (; x b) - S • O = O

Računamo prema (20):

AB x AD = (;; + 2 n) x (;;; - 3 n) = (-; x ;) + 2 e; x ;) - 3 (; x t;) - 6 e; x n) =

PA = ! I AR x BC 1= ! [3 (p x ;)B4(q x p) + IS eP x ''i>-:- 20(q x q)] =