Thomas S.

Kuhn

BİLİMSEL
DEVRİMLERİN
YAPISI
İHI) liJCC'dcn.ÇçvIlcn
Nlltyö Kuya»
 Thomas S. Kuhn

BİLİMSEL
T h o m a s S. K u h n

BİLİMSEL
DEVRİMLERİN
DEVRİMLERİN
YAPISI
YAPISI
İngilizceden Çeviren
nilüfer KUYAŞ

İngilizceden Ç eviren
n ilü fe r KUYAŞ
aâan yayrıaifc

a yaym U t
 THETHE
STRUCTURE OF SICENTIFIC
STRUCTURE REVOLUTIONS
OF SICENTIFIC REVOLUTIONS
BİLİMSEL DEVRİMLERİN
BİLİMSEL DEVRİMLERİN YAPISI
YAPISI
THOMAS S. KUHN
THOMAS S. KUHN
İNGlLlZCEDEN ÇEVİREN
İNGİLİZCEDEN ÇEVİREN
NİLÜFER KUYAŞ
NİLÜFER KUYAŞ
ÇEVRİLEN METİN
ÇEVRİLEN METİN
THE UNIVERCITY
THE OF CHICAGO
UNIVERCITY OF CHİCAGO PRESS
PRESS
İNGlLlZCEDEN GENİŞLETİLMİŞ
İNGİLİZCEDEN 2. BASKİ/1970
GENİŞLETİLMİŞ 2. BASKI/1970
ALAN YAYINCILIKTA
ALAN YAYINCILIKTA
Birinci Baskı : Ekim
Birinci Baskı 1982
: Ekim 1982
İkinci Baskı :Mart 1986
İkinci Baskı ;Mart 1986
Üçüncü Baskı
Üçüncü B a:skEylül 1991
ı; Eylül 1991
Dördüncü Baskı : Ekim
Dördüncü B a sk ı: Ekim 19951995
Dizgi-Kapak
Dizgi-Kapak Düzeni : Pano
Düzeni Grafik
: Pano Grafik
Baskı : Mart
B ask Matbaacılık
ı: Mart Matbaacılık Sanatları
Sanatları
(0212)
Tel:Tel: (0212) 03 39
212212 212
03 -39 03 40
- 212 03 40
ISBN
ISBN - 7414
975975 - 42--542-5
- 7414

atan yayrcSk

Çatalçeşme Sk. Torun Han No.40

Çatalçeşme Sk. Torun Han Kat :3
No.4ü Cağaloğlu
K at
- İSTANBUL
:3 Cağaloğlu - İS T A N B U L
Tel: (0212) 511 26 00 Fax: (0212) 528 00 69
Tel: (0212) 511 26 00 Fax; (0212) 528 00 69
 İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER

Çevirmenin Sunuşu
Önsöz

II. Olağan Bilime Giden Yol

III. Olağan Bilimin
I. Giriş : Tarihe Düşen R ol
IV.
Doğası
.........
Çevinnenin Sunuşu...................................................................................
I. Giriş :Tarihe Düşen Rol .
. 7
40
7
.....46
Ö nsöz...........................................................................................................................................40

........................................................................46 63
53

II. Olağan Bilime Giden Y o l.................................................................................53 72

Olağan Bilim Bulmaca Çözüyor
III. V. Paradigmaların
Olağan Önceliği
Bilimin D oğası................. 63 79
IV. VI. Aykırılık
Olağan BilimveBulmacaBilimselÇKeşiflerin Ortaya Çıkışı .
özüyor...................................................................... 72 86
V.VII. Bunalım ve Bilimsel
Paradigmalann Kuramların Ortaya Çıkışı
Önceliği.................................................................................... 79 97
VI.VHI. A ykmBunalıma Gösterilen
hk ve Bilimsel Tepki Ortaya Çıkışı..................
Keşiflerin 86 106
VII. IX. Bilimsel
Bunalma ve Devrimlerin
Bilimsel Kuramlann Doğası ve Ç ıkışı..............................................97 118
Zorunluluğu
Ortaya
v n i . X.
IX. XI.
X.XII.
Dünya-Görüşü
Bunaluna
Devrimlerin
Bilimsel
Gösterilen
Devrimlerin
Devrimlerin Değişikliği
Dünya-Göıüşü
Değişikliği

Sonuçlanması
ilerleme ...
Olarak Devrimler
Tepki..............................................................................
Doğası ve Zorunluluğu............................................... 118150
Görünmezliği
Olarak Devrim ler............................................... 132156
XI. Devrimlerin G örünm ezligi..............................................................................150168
Xm. Devrimler Yoluyla
XII. Devrimlerin Sonuçlanması.............................................................................. 156
X n i. Devrimler Yoluyla İlerleme ........................................................................ 168.178
Sonsöz-1969
106 132

......
1- Paradigmalar ve Topluluk Yapısı 179
2- Grup
1- Paradigmalar
4- Sözsüz
ilkelerinin
Bilgi
Örnekler
Bütünleşmesi
Topluluk
ve
Olarak
Sezgiler
Olarak
Paradigmalar..... ......
Paradigmalar .
Sonsöz-1969............................................................................................................................ ..178
3- Paylaşılanve Y apısı.........................................................................179
2- Grup İlkelerinin Bütünleşmesi Olarak Paradigmalar...........................
184
;... 188

184 191
5- Örneklikler, Eş-Ölçülemezlik
3- Paylaşılan Örnekler Olarak Paradigmalar..... ve Devrimler .
...........................................;... 188196
6- Devrimler
4- Sözsüz Bilgi ve Görelililkçilik
veSezgiler........................................................................................ 191201
7- Bilimin Doğası
5- Örneklikler, Eş-Ölçülemezlik ve Devrimler ................................................ 196203
6- Devrimler ve Görelililkçilik.................................................................................. 201
7- Bilimin D oğası........................................................................................................203
 ÇEVİRMENİN SUNUŞU

1962 yılında yayınlanan Bilimsel Devrimlerin Yapısı 1969 yılında ikinci

baskıya girdiği zaman, aradan geçen yaklaşıık yedi yıllık süre içinde çağdaş
bilim ve felsefe dünyasının en temel klasikleri araşma girmiş, bilim yapan,
1962 yılında yayınlanan Bilimsel Devrimlerin Yapısı 1969 yılmda ikinci
bilim
baskıya girdiği zaman, aradan geçen yaklaşnk yedi yıllık süre görüşleri
hakkında düşünen ve yazan herkesin, içindeki içinde çağdaş kabul etsin ya
da etmesin, ve zorunda olduğu
bilim ve felsefe dünyasının en temel klasrkleri araşma girmiş, bilim yapan,haline gel¬
değinmek hesaplaşmak bir metin
miş bulunuyordu.
bilim hakkında düşünen ve yazan Bilimin tarihindeki
herkesin, büyükgörüşleri
içindeki dönüşümlerden
kabul etsin ve devrimlerden
ya
da etmesin, değinm ek ve hesaplaşmak zorunda olduğu bir metin haline gel­ bilimin
söz eden bu kitap, bizzat kendisinin bu kadar devrimci olabilmesini,
çeşitli yönlerini
miş bulunuyordu. Bilimin konu alan bilgi
tarihindeki büyükdallarında (bilim felsefesi,
dönüşümlerden bilim tarihi, bilim
ve devrimlerden
sosyolojisi) böylesine derin bir yankı, bir dönüm
söz eden bu kitap, bizzat kendisinin bu kadar devrimci olabilmesini, bilimin noktası yaratabilmesini
hangi nedenlere borçluydu?
çeşitli yönlerini konu alan bilgi dallarında (bilim felsefesi, bilim tarihi, bilim
Metni oluşturan
sosyolojisi) böylesine derin bir tezleribir
anayankı, kısaca
dönüm tanıtmadan önce, en geniş
noktası yaratabilm esini anlamıyla
sonuçlarına
hangi nedenlere borçluydu? baktığımızda, kitabın batı düşünce tarihinin ve demokratik top¬
lumlarının en köklü değerlerinden, hatta önyargılarından
M etni oluşturan ana tezleri kısaca tanıtmadan önce, en geniş anlamıyla biri olan 'ilerleme'
sonuçlarma düşüncesini
baktığımızda,ve bu düşüncenin
kitabın temelinde
batı düşünce yatan
tarihinin veampirist
demokratik bilim geleneğinin
top-
lum lannmbaşlıca
en köklüvarsayımlarını
değerlerinden, hedefhattaalmış olduğunu görüyoruz.
önyargılarından biri olan ‘ilerleme’
düşüncesini ve Tekbutekdüşüncenin mükemmelleşmeye,
bireylerin temelinde yatan ampirist insanlığın
bilim da topluca ilerlemeye
geleneğinin
düşüncesi
açık olduğuı hedef
başlıca varsayımlarm ilerlemenin
almışveolduğunu bir düşünce-nesnesi, yani kavram ola¬
görüyoruz.
Tek tekrak ortaya çıkışı,
bireylerin Fransız Devrimiinsanlığın
mükemmelleşmeye, da toplucaÇağının
öncesi Aydınlanma ilerlemeyeen tutkulu ve
açık olduğugüzel ürünlerinden
düşüncesi biriydi. bir düşünce-nesnesi,
ve ilerlemenin İlerleme fikrinin tarihi, bir
yani kavram çağdaş
yandan ola­ bilimin
ve
rak ortaya çıkışı, Fransızgelişmesiyle,
akılcılığın diğer
Devrimi öncesi Aydınlanma yandan sosyal Çağınm politik
ve özgürlükler
en tutkulu ve için
yapılan mücadeleler
güzel ürünlerinden ile bağlı
biriydi. İlerleme olarak
fikrinin gelişti.
tarihi, bir Bu bakışçağdaş
yandan göre, bilim hiç¬
açısınabilimin
bir duraksama
ve akılcılığın gelişmesiyle, geçirmeden
diğer yandan üç yüz, hatta
sosyal vedört yıldır ilerlemektedir.
yüz özgürlükler
politik için Her
yapılan myeni
ücadeleler beraberinde
buluş ile bağlı olarak yeni Bu bakışyeni
sorunlar
gelişti. ve çözüm
açısına yolları
göre, bilim getirmiş,
hiç­ yeni
araştırma
bir duraksama alanları üç
geçirmeden yaratmış,
yüz, hattaampirik yüz giderek
dört bilgi büyümüştür. Böylece,
yıldu ilerlemektedir. Her insa¬
yeni buluşnın doğal çevresi
beraberinde yenihakkındaki
sorunlar vebilgisinin
yeni çözüm yollarıüzerindeki
ve çevresi getirmiş, yeni egemenliğinin
araştırma bundan
alanları somra
yaratmış, sürekli olarak
da ampirik ilerleyeceği
bilgi giderek düşüncesi
büyümüştür. yalnızca
Böylece, aklın üstün¬
insa-
nm doğal lüğüne
çevresi duyulan
hakkmdaki inanç olmaktan
bir bilgisinin çıkıp,üzerindeki
ve çevresi ya da yanlışlığı, kesin
doğruluğuegemenliğinin
kanıtlanamasa
bundan somra da süreklibile,
olarak bilimsel olarak düşüncesi
ilerleyeceği sınanabileceek somut
yalnızca bir üstün­
aklın varsayım haline
gelmiştir.
lüğüne duyulan 19 uncu
bir inanç yüzyıldaçıkıp,
olmaktan evrim kuramının
doğruluğu yaortaya atılmasıyla,
da yanlışlığı, kesindoğanın da
kanıtlanamaynı şekilde
asa bile, ilerleme
bilimsel kaydeden
olarak bir tarihisomut
smanabileceek olduğunun
bir varsayım halinebu varsayı¬
anlaşılması
19 güçlendirmiş,
gelmiştir. mı uncu yüzyılda üstelik doğanın birortaya
evrim kurammm parçası olan insanın
atılmasıyla, ve insan
doğanın da toplumla¬
aynı şekilde ilerleme kaydeden bir tarihi olduğunun anlaşılması bu varsayı­ kuralları
rının da ilerlediği ve bu ilerlemenin bilimsel olarak saptanabilecek
mı güçlendirmiş, üstelik doğanın bir parçası olan7 insanın ve insan toplumla-
rının da ilerlediği ve bu ilerlemenin bilimsel olarak saptanabilecek kuralları
 lerinin de gelişmesini hızlandırmıştır. (1)
olduğu Ancak düşüncelerini pekiştirerek,
ampirist kuramıyla doğa bilimlerinin
bilimin, kapitalist üretimyanı sıratarzı toplum bilim ­
ile birleşerek
lerinin de gelişmesini hızlandırmıştır. (1)
meydana getirdikleri toplumsal dönüşümün ideolojik bir ürünü olarak ilerle¬
me Ancak
yalnızca ampirist kuram
varlığını ıyla olduğu
borçlu bilimin, kapitalist
bilimsel üretim ve
girişimden tarzı ile birleşerek
toplumsal üretim¬
meydana
den elde edilen sonuçların günlük yaşamdaki refah düzeyine olarak
getirdikleri toplumsal dönüşümün ideolojik bir ürünü ilerle­
yansıyabildiği
me yalnızca
ölçüde genişvarlığını borçlu olduğu
insan yığınlarına bilimsel girişimden
malolabilmektedir. ve toplumsal
Geçmişin bir sentezi üretim ­
olan
den elde edilen sonuçlarm günlük yaşamdaki refah
ilerleme düşüncesi aslında bir değer yargısıdır ve geleceğe dönük bir gücü düzeyine yansıyabildiği
ölçüde
olmasını, genişbirinsan
bilgiyığmlarma malolabilmektedir.
türü olan bilimsel metodun sürekliGeçmişin bir sentezi
ve yaygın olan
başarısına
ilerleme düşüncesi aslında bir değer yargısıdır ve
borçludur. Yani ilerleme bilimsel düşünceye bağlı olduğu ölçüde bu düşün¬ geleceğe dönük bir gücü
olmasını,
cenin nasıl b k bir
bilgi türüolduğu
yapısı olan bilimsel
sorusunun metodun sürekligerekir,
yanıtlanması ve yaygın ki bu başarısm
felsefi bir a
borçludur. Yani ilerleme bilimsel düşünceye bağlı olduğu
sorundur ve yalnızca bilimin pratik, teknolojik sonuçlarına başvurarak açık¬ ölçüde bu düşün­
cenin nasıl Bilimsel
lanamaz. bir yapısıbuluşların
olduğu sorusunun
mantıksalyanıtlanması
yapısı nedir?gerekir,
Bilinenden ki bubilinmeyene
felsefi bir
sorundur ve yalnızca bilimin pratik, teknolojik
doğru ilerlerken ne tür kurallara ve kavramsal araçlara gerek vardır? sonuçlarma başvurarak açık­ Bu
lanamaz. Bilimsel buluşların mantıksal yapısı nedir?
araçlarla üretilen bilginin daima ileriye, daha doğru olana gittiğini neredenBilinenden bilinmeyene
doğru ilerlerken
bilebiliriz? ne türzıtkurallara
Birbirine ve kavram sal karşılaştığımız
bilimsel açıklamalarla araçlara gerekzaman, vardır?hangi¬Bu
araçlarla üretilen bilginin daim a ileriye, daha doğru
sinin daha geçerli olduğunu belirlemek için ne gibi ölçütlere sahibiz? Bu tür olana gittiğini nereden
bilebiliriz? Birbirine
felsefi sorunları zıt bilimsel
incelerken, açıklamalarla
bunlara geçmiştekarşılaştığımız
verilmiş yanıtlardan zaman,da hangi­
yarar¬
sinin
lanmamamız düşünülemez elbette. İlerleme düşüncesi uzun bir geçmişintürve
daha geçerli olduğunu belirlemek için ne gibi ölçütlere sahibiz? Bu
felsefi
giderek sorunları
daha iyiincelerken,
bir düzeyebunlara geçmiştebirverilmiş
doğru gelişmiş yanıtlardan
tarihin bilincine dayalıda yarar­
olduğu
lanmamamız
ölçüde, düşünülemez
ilerlemeyi etkileyen elbette.
bilimin İlerleme
de düşüncesi
tarihsel bir uzun
süreç bir
olarak geçmişin
nasıl ve
geliştiği
giderek
ve ne tür daha iyi bir
koşullarda düzeye doğru
üretildiği gelişmiş
sorularının bir tarihin
yanıtlanması bilincine dayalı
gerekmektedir. olduğu
Kısa¬
ölçüde, ilerlemeyi
cası, zihinsel etkileyen
ve pratik bilimin
bir tutum de tarihsel
olarak bilimsel birakılcılığın
süreç olarak ve nasıl
onun geliştiği
bir ürünü
veolan
ne tür koşullarda
bilimsel üretildiği
ilerlemenin sorulannın
eleştirisini veyayanıtlanması
çözümlemesini gerekmektedir.
yapan kişi, bilimin Kısa­
cası,
hemzihinsel ve pratik
felsefesini hem de birtarihini
tutum olarak
yapmak bilimsel akılcıhğm
zorundadır. Macar veasıllı
onunbilim bir ürünü
felse¬
olan
fecisibilimsel ilerlemenin bir
Imre Lakatos'un eleştirisini
özdeyişiyle veyabelirttiği
çözümlemesini yapanfelsefesi
gibi, "Bilim kişi, biliminolma¬
hem
danfelsefesini
yapılan bilim hem tarihi
de tarihini yapmak
kör, bilim zorundadu-.
tarihi olmadan M acar asıllı
yapılan bilimbilim felse­ise
felsefesi
fecisi Imre Lakatos’un
boş bir girişimdir." (2) bir özdeyişiyle belirttiği gibi, “Bilim felsefesi olma­
dan yapılan bilim tarihi
Bu özdeyişteki gerçeği,kör, başka
bilim düzeylerde
tarihi olmadan yapılan bilim Örneğin,
de yansıtabiliriz. felsefesi ken¬ ise
boş bir girişimdir.” (2)
di tarihini bilmeyen bir topluma, kendisini ileriye götüreceği söylenen her
Bu adım
yeni özdeyişteki
ne kadar gerçeği,
yabancıbaşka düzeylerde
kalacaksa, de yansıtabiliriz.
bilimin ne olduğunu Örneğin,bilmedenken­ onun
diürünlerini
tarihini bilmeyen bir topluma, kendisini ileriye
kullanan insanlığa da bilim adına yapılacak her şey, götüreceği söylenen
en azındanher
yeni adım ne kadar yabancı kalacaksa, bilimin ne
akılcılık açısından, Tanrı adına yapılmışcasına uzak kalabilir. Genel olarakolduğunu bilmeden onun
ürünlerini
insanlığınkullanan insanlığa
ya da bilimin da bilim
kaydettiği adına karşısında,
ilerleme yapılacak her tek tekşey,insanların
en azından ba¬
akılcılık açısından. Tanrı adına yapılmışcasm a
zen ne kadar güçsüz kalabildiğinin bilincinde olan Kuhn, belli bir tarihuzak kalabilir. Genel olarak
yahut
insanlığın ya da bilimin
felsefe görüşüne dayanarakkaydettiği
'bilim' ilerleme karşısında,olarak
veya 'ilerleme' tek tekgösterilen
insanlarınbirçok ba­
zen ne kadar güçsüz kalabildiğinin bilincinde olan Kuhn,
sonucun sırasında ne kadar yanıltıcı olabildiğini göstermeyi amaçlamaktadır. belli bir tarih yahut
felsefe
Kuhn'a görüşüne
göre bilim dayanarak ‘bilim
toplulukları, ’ veya varılan
bilimde ‘ilerlemen e’ son
olarak gösterilen
aşamayı daimabirçokvarıla¬
sonucun
bilecek sırasmda
en iyi aşama ne kadar
olarak yanıltıcı
göstermek olabildiğini göstermeyiEldeki
eğilimindedirler. amaçlamaktadır.
bilgi içeriği¬
Kuhn’a göre bilim
ne, birbirine toplulukları,
doğrudan bağlı birbilimde varılanyani
dizi adımla, en son aşamayı
sürekli daima vanla-
ve kesintisiz bir bi¬
bilecek en iyi aşama olarak göstermek eğilimindedirler. Eldeki bilgi içeriği­
ilerleme düşüncesinin
li)birbirine
ne, doğrudan derinlemesine
bağlı bir dizi ve adımla, incelemesi
tarihsel biryani sürekliiçinvebkz. J.B. Bury,bir
kesintisiz Thebi-Idea
of Progress (İlerleme Düşüncesi) Dover Publications, New York, 1932, 1960.
N.R. Hanson'dan
(1)(2)ilerleme düşüncesininalıntı, bkz. A.C. Crombie
derinlemesine (derleyen)
ve tarihsel Scientific
bir incelemesi bkz. J.B.(Bilimsel
için Chance Değişme)
Bury, The Idea
of Oxford
Progress Bilim Tarihi Sempozyumu,
(İlerleme Düşüncesi) Dover1961, Basic BookNew
Publications, 1963, s.458.
York, 1932, 1960.
(2) N.R. Hanson'dan alıntı, bkz. A.C. Crombie (derleyen) 8 Scientific Chance (Bilimsel Değişme)
Oxford Bilim Tarihi Sempozyumu, 1961, Basic Book 1963, s.458.
rikimle varıldığı izlenimini yaratmanın ve varılan aşamayı da mümkün olan
rikimle
tek ilerlemevanidığı izleniminiiçin
gibi göstermek y^atm am ntarihini
bilimin ve varılan aşamayı
'geriye doğru'datekrar
mümkün yazma¬olan
tek ilerleme gibi göstermek için bilimin tarihini ‘geriye
nın, yani bir yerde tahrif etmenin, yaygın bir alışkanlık, bir tür 'ideoloji' ha¬ doğru’ tekrar yazma-
nm,geldiğini
line yani bir saptayan
yerde tahrif Kuhn,etmenin, yaygın bir alışkanlık,
bu yanılsamanın bir tür doğasını
bilimsel bilginin ‘ideoloji’et¬ ha­
line geldiğini saptayan Kuhn, bu yamisamanm bilimsel
kileyecek kadar tehlikeli hale geldiğini ve tarihsel verilerin böyle bir bilgi ve bilginin doğasmı et­
kileyecek kadar tehlikeli hale geldiğini ve tarihsel
ilerleme kuramını kesinlikle desteklemediğini öne sürmüştür. Kuhn, bilimsel verilerin böyle bir bilgi ve
ilerleme kurammı kesinlikle desteklemediğini
ilerlemenin en kesin dayanağı olduğu iddia edilen ampirist bilgi kuramınınöne sürmüştür. Kuhn, bihmsel
ilerlemenin
bir gereği Olarak en kesin
bilimindayanağı
tarihini de olduğu iddia edilen
kendilerine ampiristyazanlara
göre yeniden bilgi kuram m ın
karşı,
bir gereği ölarak bilimin tarihini de kendilerine
aynı tarihe bakarak bambaşka bir ilerleme yapısının ve bambaşka felsefi so¬göre yeniden yazanlara karşı,
aynı tarihe
nuçların bakarak bambaşka
oluşturulabileceğini bir ilerleme
kanıtlamak yapısırun ve bambaşka
çabasındadır felsefi so-
Bilimsel Devrimle¬
nuçlann oluşturulabileceğini
rin Yapısı bu çabanın ürünüdür. kanıtlamtık çabasındadır ve Bilimsel Devrim le­
rinKuhn'un
Yapısı budüşüncesine
çabanın ürünüdür.
göre bilim tarihi, bilimsel girişimin kesintisiz bir
birikimK uhn’un
halinde düşüncesine
değil, aksine, göre bilimbüyük
bilgiyi tarihi,kesintilere,
bilimsel girişimin kesintisizuğ¬
hatta kopmalara bir
birikim halinde değil, aksine, bilgiyi büyük kesintilere,
ratan devrimci dönüşümlerle geliştiğini göstermektedir. Devrim sözcüğünün hatta kopmalara uğ­
deratan devrimci
gösterdiği gibi,dönüşümlerle
birbiriyle çatışmageliştiğini
yahutgöstermektedir.
rekabet halindeki Devrim
birçoksözcüğünün
karşıt bi¬
de gösterdiği gibi, birbiriyle çatışma yahut
lim görüşünden ya da okulundan, sonunda galip gelenlerin bugüne rekabet halindeki birçokkadarkarşıtge¬
bi­
lim görüşünden ya da okulundan, sonunda galip
tirdiği bir bilim 'söylemi' (discourse) söz konusudur. O zaman da akla şu so¬gelenlerin bugüne kadar ge­
rutirdiği bir bilimgerçeklik
gelmektedir: ’söylem i’ile (discourse) söz konusudur.
farklı ilişkiler kuran karşıt O bilimsel
zaman dakuramların
akla şu so­
ru gelmektedir; gerçeklik ile farkh ilişkiler kuran
mücadelesi sonunda bugüne varan bilimsel bilgi içeriği, olması gereken miy¬ karşıt bilimsel kuramların
mücadelesi
di, yoksa birçok sonunda
'mümkünbugüne varan bilimsel
dünya'dan sadecebilgi içeriği, bilinmezlikten
bir tekinin, olması gerekenkur¬ m iy­
di, yoksa
tarılarak birçok ‘mümkün dünya’dan
yaratılıp, gerçekleştirilmesi mi? sadece
Eğer bir tekinin, bilinmezlikten
birinciyse, neye göre gerekenkur­
tarılarak
sorusu yaratılıp,gelecektir.
gündemde gerçekleştirilmesi
Burada işin mi?içine Eğer birinciyse,
teleoloji neye göre
(erekbilim) gereken
girmekte¬
sorusu
dir ve bugündemde
soruya birçok gelecektir.
ideolojik Burada
yanıtişin içine teleoloji
verilebilir. Bu tür(erekbilim)
herhangi bir girm ekte­
yanıt¬
diryola
tan ve bu soruya
çıkarak, birçok
ilerleme ideolojik
olgsunun yanıt
her verilebilir.
zaman daha Bu
iyi tür
ve herhangi bir
istenilir, somut bir yamt-
tan yola
amaca çıkarak,
doğru ilerleme
yönelmiş bir olgsunun
süreç olduğu her zaman
sonucuna dahavarmak
iyi ve istenilir,
mümkündür. somutİn¬ bir
amaca doğru
sanlığın önceleri yönelmiş
dinsel birbirçerçeve
süreç olduğu sonucuna varmak
içinde tasarladığı bu amaç,mümkündür.
bilimsel akıl¬ İn-
sanhğm
cılığın önceleri
zaferiyle dinselelle
birlikte bir tutulur
çerçevebir içinde
görünümetasarladığı bu amaç,
bürünmüş, bilimsel
bilimsel akıl-
düşün¬
cıhğmgerçeğe
cenin zaferiyle ve birlikte elle tutulur
doğru olana giderek birdaha
görünüme bürünmüş,yargısı
fazla yaklaştığı bilimsel düşün­
güçlen¬
cenin kesin
miştir: gerçeğe ve vedoğrudoğru
bilgiolana
tektirgiderek
ve buna daha fazla yaklaştığı
yakınlaşmak yargısı bilişsel
için gereken güçlen­
miştir: kesin
(cognitive) ve doğrusağlayan
ilerlemeyi bilgi tektirtek ve buna yakmlaşmak
yöntem ampirik bilimsel için metoddur.
gereken bilişselÖte
(cognitive)
yandan, bugünkü ilerlemeyi
bilgininsağlayan
mümkün tekolanlardan
yöntem ampirikyalnızcabilimsel
bir tanesi metoddur.
olduğ yanı¬ Öte
tıyandan, bugünkü bilginin
benimsendiğinde bilimselmümkün
ilerlemenin olanlardan yalnızcaevrimi
tıpkı doğanın bir tanesi
gibi,olduğ yanı­
iyi-kötü,
tı benimsendiğinde
doğru-yanhş yargılarına bilimsel ilerlemenin
yer vermeyen, açıktıpkı
uçludoğanın
bir yapısı evrimi gibi, iyi-kötü,
var demektir. Hiç
doğru-yanhş
değilse olasılıkyargılarma
anlamındayer daimavermeyen, açık uçlu bir
başka seçenekler yapısı
vardır. O var demektir.
zaman, bilimdeHiç
değilse olasılık
devrimle toplumda anlamında daima başka
devrim arasında fazla seçenekler vardır. 'Doğru
bir fark kalmaz. O zaman, bilimde
'lar ve de¬
devrimle
ğer yargıları toplumda devrim arasmda
mutlak değildir, fazla bir fark
dönüştürülebilirler: Dünkalmaz. ‘D oğru’1ar
için doğru ve de­
olan bugün
ğerdoğru
için yargıları mutlak değildir,
olmayabilir, bugün doğru dönüştürülebilirler:
bulduğumuz bir Dün için doğru
bilginin yarın olan
yanlışbugün
ol¬
için doğru
duğuna kararolmayabilir,
verebiliriz.bugün
İnsanlık doğru
içinbulduğumuz
neyin doğru,bir bilginin
neyin yarmolduğunu
ilerleme yanlış ol­
duğuna
tayin eden karar verebiliriz.
yalnızca İnsanlık
bir yöntem içiniçinde
değil, neyin bilim
doğru,yapılan
neyin ilerleme
dünyanın, olduğunu
toplu¬
tayinveeden
mun tarihin yalnızca bir
koşullarıdır. yöntem değil, içinde bilim yapılan dünyanm, toplu­
mun ve tarihin
Bilimsel koşullarıdır.
ilerlemeye ikinci tür, yani birikimci değil de, evrimci olan yakla¬
şımı Bilimsel
benimseyen ilerlemeye ikinci tür, yani
Kuhn, görüldüğü gibi,birikimci değil de,yahut
bilimin alternatif evrimci olan yakla­
karşı-tarihini
şımı benimseyen
yazarken bir yandan Kuhn, görüldüğü
da bilimsel gibi,
bilginin bilimin
hem alternatif
felsefesini hemyahutde sosyolojisi-
karşı-tarihini
yazarken bir yandan da bilimsel bilginin hem felsefesini hem de sosyolojisi­
9
 ni yapmaktadır. Kuhn'u bilimin tarihine yönelten temel epistemolojik sorun,
ni ve
tek yapmaktadır.
değişmez olduğu K uhn’uvarsayılan
bilimin tarihine
gerçekliğeyöneltenfarklıtemel epistemolojik
kuramsal yapılarla sorun,
yak¬
tek ve değişmez olduğu varsayılan gerçekliğe
laşan açıklama tarzlarının arasındaki mantıksal bağdaşmazlığı aşan farklı kuramsal yapılarla yak­
birleştiri¬
laşan açıklama tarzlarmm arasmdaki mantıksal bağdaşmazlığı
ci ve evrensel geçerlilik öçütleri olup olmadığı sorusudur. Klasik anlamda bi¬ aşan birleştiri­
ci ve evrensel
limsel ilerleme geçerlilik
kavramının öçütleri
mümkün olupolabilmesi
olmadığı sorusudur.
için, farklıKlasik
kuramlarıanlamda
birbir¬ bi­
limsel ilerleme kavramının mümkün olabilmesi
leriyle, kıyaslamak için kullanılabilecek ve kendileri herhangi bir kurama için, farklı kuramları birbir­
leriyle,
bağlı kıyaslam
olmayan, ak için
nesnel kullanılabilecek
ölçütlere gerek vardır. ve Halbuki
kendileriKuhn herhangi
bilimin birtarihine
kurama
bağlı olmayan, nesnel ölçütlere gerek vardır. Halbuki
bakıldığı zaman ilerleme sağlayan büyük bilgi atılımlarının bu tür nesnel öl¬ Kuhn bilimin tarihine
bakıldığı
çütlere zaman ilerleme
başvurularak değil, sağlayan büyük
her biri kendi bilgitutarlı
içinde atılımlarınm bu tür
olan farklı nesnel öl­
yaklaşımla¬
çütlere başvurularak değil, her biri kendi içinde
rın çatışmasından doğan kavramsal devrimlerle meydana geldiğinin görül¬ tutarlı olan farklı yaklaşımla­
rın çatışmasından
eceğini iddia etmektedir. doğanBilimsel
kavramsal devrim
ilerleme lerlekuramlar
rakip m eydanaarasında
geldiğinindoğru görül­
bir
eceğini iddia etmektedir. Bilimsel ilerleme rakip
seçim yapmaya bağlı olduğuna göre de, bilimsel akılcılığın 'ilerici' kuram kuramlar arasında doğru bir
seçim yapmaya bağlı olduğuna göre de, bilimsel
seçimi olarak tanımlanması gerekmektedir. Ancak, her kurama eşit koşullar¬ akılcılığm ‘ilerici’ kuram
daseçimi olarak tanımlanması
uygulanabilecek gerekmektedir.
nesnel akılcı ölçütlerin Ancak,
olmadığı heryerde,
kurama eşit seçimin
hangi koşullar­
da uygulanabilecek nesnel akılcı ölçütlerin
daha ilerici olduğunu tayin eden unsur ne olacaktır? Kuhn'a göre, bu olmadığı yerde, hangi seçimin
sor¬
daha ilerici olduğunu tayin eden unsur ne olacaktır?
unun yanıtı son tahlilde ancak bilimi yapan toplulukların davranışları ve Kuhn’a göre, bu de¬sor­
unun yanıtı son tahlilde ancak bilimi yapan topluluklarm
ğerleri incelenerek verilebilir. Kitabın Dokzuncu Bölümünde de belirttiği gi¬ davranışları ve de­
ğerleri incelenerek verilebilir. Kitabın Dokzuncu
bi, nasıl siyasal devrimlerde toplumlar farklı rejimler arasında bir seçme yap¬Bölümünde de belirttiği gi­
bi, nasıl siyasal devrimlerde toplum lar farklı rejimler
mak zorunda iseler, bilimsel devrimlerde de bilim toplulukları farklı bilimsel arasmda bir seçme yap-
meık zorunda
dünya görüşleriiseler,
arasında bilimsel devrimlerde
bir seçim yapmakde bilim toplulukları
durumundadırlar. Bufarklı
seçimi bilimsel
etki¬
dünya görüşleri arasmda bir seçim yapm ak durumundadırlar.
leyen öğeler de temelde sosyolojik ve psikolojiktir, çünkü bilimsel bilgi onu Bu seçimi etki­
leyen öğeler de temelde sosyolojik
üreten kişilerin inanç ve tercihlerinden soyutlanamaz. ve psikolojiktir, çünkü bilimsel bilgi onu
üreten kişilerin inanç ve tercihlerinden soyutlanamaz.
Bilimsel devrimleri, eski bir bilim yapma geleneğinin bir yenisiyle de¬
Bilimselolarak
ğiştirilmesi devrimleri,
tanımlayaneski bir
Kuhn,bilim varyapma geleneğinin
olan karşıt bir yenisiyle
bilim görüşleri arasın¬ de­
ğiştirilmesi olarak tanımlayan Kuhn, var olan
daki seçimin büyük ölçüde sosyal-psikolojik bir süreç olduğu, bilginin te¬ karşıt bilim görüşleri arasın­
daki seçimin
meldeki evrensel büyük ölçüde doğrudan
niteliğiyle sosyal-psikolojik
bir ilgisi birbulnmadığı
süreç olduğu, bilginin te­
görüşündedir.
m eldeki evrensel
Dolayısıyla, karşıt niteliğiyle
bilim doğrudan
görüşleri ortaya bir ilgisi
çıktığı bulnm
anda, adığı
bilgi görüşündedir.
üretimi ve bi¬
Dolayısıyla,
limsel ilerlemekarşıtbir türbilim'güç'görüşleri ortaya Birbiriyle
mücadelesidir. çıktığı anda, bilgifarklı
yarışan üretimi ve bi­
bilimsel
limsel ilerleme
yaklaşımlara Kuhn bir 'paradigma'
tür ‘güç’ mücadelesidir.
adını vermiştir. Birbiriyle
Ortayayarışan farklıberi
atıldığından bilimsel
sü¬
yaklaşımlara
rekli tartışma konusuKuhn ‘paradigm
olan bu terim,a’ adını vermiştir.
yapısalcı Ortaya atıldığından
dilbilimden ödünç alınmış beribir sü­
rekli tartışma
kavramdır. konusu olan mümkün
Gözlemlenmesi bu terim, olan yapısalcı
birçok dilbilimden
veriden birödünç diziyialınmış
belli ku¬ bir
kavramdır.
rallara göre Gözlemlenmesi
'çağırma', yani mümkün olan birçokkurtarma
bir nevi raslantıdan veriden bir ve diziyi
gereğindebelli deku­
rallara
aynı göre ‘çağırm
kurallara a’, yaniüretme
göre yeniden bir nevi raslantıdanbukurtarm
anlamındaki teknik adüşünceyi,
ve gereğinde Kuhn de
aynı daha
biraz kurallara
genişgöre tarzdayeniden üretmebelli
kullanarak, anlam birındaki
bilimsel bu yaklaşımın
teknik düşünceyi,
doğayı Kuhn sor¬
biraz daha
gulamak geniş tarzda
ve doğada kullanarak,
bir ilişkiler bütünü belli bir bilimsel
bulmak yaklaşımın
için kullandığı açıkdoğayı
ya da ör¬ sor­
gulamak
tülü bütünve doğada kuralları,
inançları, bir ilişkiler bütünü ve
değerleri bulmak için kullandığı araçları
kavramsal/deneysel açık ya da kap¬ ör­
tülü bütün
sayacak inançları,
biçimde kuralları,Bilimsel
ele almıştır. değerleri ve kavram
devrimler çok sal/deneysel
sık meydana araçları
gelmedi¬kap­
ğine
sayacak
göre,biçimde ele almıştır. yapılan
normal zamanlarda Bilim sel'olağan'
devrim ler bilimçokuğraşını
sık meydana gelm edi­
ve araştırma¬
ğine
ları bugöre,
genişnormal
anlamıyla zamanlarda
paradigmalaryapılan ‘olağan’ bilim uğraşını
yönlendirmektedir. ve araştırm
Bilim yapan toplu¬a­
ları buve
lukları geniş
değişikanlamıyla
bilimsel paradigmalar yönlendirmektedir.
uzmanlık alanlarını belirleyen de Bilim
bu türyapan toplu­
paradig¬
luklarıolan
malara ve değişik bilimsel
bağlılıktır. Kuhn, uzmanlık alanlarını kavuşan
bir paradigmaya belirleyen de bu
bilim tür paradig­
dallarının bi¬
malara
raz dışında olankalan
bağlılıktır.
bilgilere Kuhn,
kapalı birolduklarını
paradigmaya ilerikavuşan
sürmektedir.bilim Budallarının
görüşleri bi­
razolarak
ilk dışında ilerikalan bilgilere
sürdüğü kapalıAraştırmada
"Bilimsel olduklarını ileri Dogmanınsürmektedir.
İşlevi"Bu adlıgörüşleri
maka-
ilk olarak ileri sürdüğü “Bilimsel Araştırm ada Dogmanın İşlevi” adlı maka-
10
10
leşinde, (3) yeniliğe kapalı olan bilim ile yeniliklerin su yüzüne çıkarak eski
leşinde, (3) yeniliğe
paradigmayı sarstıkları kapalı olan bilim
kavramsal ile yeniliklerin
devrimler arasındakisudiyalektik
yüzüne çıkarak sürtüşme¬ eski
paradigm ayı sarstıkları
nin bilimin ilerlemesini kavramsal
sağlayan devrimler
temel unsur arasındaki diyalektik
olduğunu savunmuştur. Yeni¬ sürtüşme­
nin bilimin
liklerin ortayailerlemesini
çıkması ise, sağlayan
bilimitemel unsur olduğunu
yönlendiren paradigmayı savunmuştur.
doğadan elde Yeni­
liklerin ortaya
edilen gözlemlere çıkması
ve ise,
olgulara bilimi
uydurmaktayönlendiren paradigm
karşılaşılan ayı
aykırılıklar doğadan
ve elde
aksak¬
edilen
lıklar gözlemlere
sayesinde ve olgulara
olmaktadır. Uzunuydurmakta
süren karşılaşılan
aykırılıklar ve aykırılıklar
aksaklıklar ve aksak­
belli bir
lıklar
paradigmadasayesindetıpkı olmaktadır.
toplumsal Uzun süren
buhranlara aykırılıklar
benzer ve
bunalımlar aksaklıklar
yaratmakta, belli bubir
paradigm
bunalımdan ada tıpkı
kurtulmak toplumsal
için buhranlara
ileri sürülen benzer
farklı bunalım
yaklaşımlar lar
da yaratmakta,
devrimci bu
bir
bunalım
sonucu danbasarak
ağır kurtulmak için ileri
çok farklı sürülen farklı yerleşmesine
bir paradigmanın yaklaşım lar da devrim
neden ci bir
olmak¬
sonucu
tadır. Bu ağır basarak çok
değişikliğin farklı bir paradigmanm
gerçekleşebilmesi için de gene,yerleşm
son esine neden
tahlilde, bilimolm ak­
ya¬
tadır.
pan Bu değişikliğin
kişilerin inançlarını gerçekleşebilmesi
değiştirerek yeniiçin de gene, son
paradigmaya tahlilde,
bağlılık bilim ya­
duymaları,
yapandakişilerin
hiç değilse inançlarını
böyle bir değiştirerek
bağlılık için yeniikna
paradigmaya
edilmeleribağlılıkgereklidir.duymaları,
Belli
ya da kullanarak,
araçlar hiç değilse hammadde
böyle bir bağlılık için ikna
sayılabilecek belliedilm eleri fikirleri
bilimsel gereklidir. Belli
bilgiye
araçlar kullanarak,
dönüştüren hammaddeeski
bilim adamlarının, sayılabilecek belli bilim
'üretim araçlarını' vesel fikirleri bilgiye
hammaddelerini,
dönüştüren
yani fikirlerinibilim adamlarmm,
değiştirmeleri de,eski
büyük ‘üretim araçlarım
mücadeleler ve’ tartışmalarla
ve hamm addelerini, müm¬
yaniolabilen,
kün fikirlerini
özde değiştirmeleri
devrimci birde, büyük mücadeleler ve tartışm alarla m üm ­
süreçtir.
kün olabilen,
Kuhn'un özde devrimlerle
siyasal devrimci birbilimsel
süreçtir. devrimler arasında kurduğu oluşsal
K uhn’un
(genetic) siyasal devrimlerle
koşutluğun temeli de burada bilimsel devrimler arasmda
yatmaktadır: olağan bilim kurduğu oluşsal
sırasında
(genetic)
geçerli olankoşutluğun
düşünce/mantık temelikuralları
de burada yatmaktadır;
ve ölçütler devrimolağan
sırasında bilim sırasında
farklı yak¬
geçerli olan
laşımlar düşünce/mantık
arasında seçim yapması kuralları
gereken ve bilim
ölçütler devrimyardımcı
adamma sırasmdaolamazlar,
farklı yak­
laşımlar
çünkü bu arasmda
kurallarınseçim hepsiyapması
zaten daha gereken
baştan bilim adamma yardım
bir paradigmaya, cı olamazlar,
belli bir gele¬
neğe bağlıdır. Paradigmaların dışında ve üstünde her zaman için geçerli
çünkü bu kuralların hepsi zaten daha baştan bir paradigmaya, belli bir olan
gele­
neğe bağhdır. Paradigmalann dışında ve üstünde
kurallar saptamak ise hemen hemen olanaksızdır çünkü farklı paradigmalar her zaman için geçerli olan
kurallar saptamak
doğayı, neredeyse ise
farklı dünyalardan söz edecek kadar bağlaşmaz tarzlarda
hemen hemen olanaksızdır çünkü farklı paradigmalar
doğayı, neredeyse
görmekte farklı dünyalardan
ve açıklamaktadırlar. Örneğin, söz edecekyasalarınm
Newton kadar bağlaşm geçerliaz tarzlarda
olduğu
görmekte
bir dünya ile, ve Einstein
açıklamaktadırlar.
yasalarınmÖrneğin, Newtonbir
geçerli olduğu fiziksel dünya
yasalannm geçerli olduğu
asla öz¬
bir olamazlar.
deş dünya ile, Birinin
Einsteindoğruyasalannm
olmasıgeçerli olduğu bir
için diğerinin fiziksel
yanlış olması dünyagereklidir,
asla öz­
deş olamazlar.
yahut da bambaşka Birininbir doğru
dünyadan olması ettiği
söz için kabul edilmelidir.
diğerinin yanlış olması Dolayısıyla
gereklidir,
yahutkuramlar
farklı da bambaşka seçim, sözün
bir dünyadan
arasındaki söz ettiği kapitalist
gelişi,kabul edilmelidir. sosyalist
düzenleDolayısıyla
farklı kuram
düzende yaşamak arasmda yapılacak
lar arasındaki seçim, sözün seçimgelişi, köktenci olacaktır.
kadar kapitalist Bilim¬
düzenle sosyalist
sel devrimlerin
düzende yaşamak arasmda
siyasal yapılacak
devrimlere benzetilmesi, bilimsel bilgi¬
bakıma,olacaktır.
seçim kadarbirköktenci Bilim ­
sel yenilenmesini
nin devrimlerin siyasal devrimlere
de toplumsal üretime benzetilmesi,
benzeten bazı bir bakıma,
toplumcubilimseltarihselbilgi­
bil-
gi-sosyolojilerini
nin yenilenmesiniçağrıştırabilir.
de toplumsal Akla üretime bu benzeten
bağlamdabazı gelen isimtarihsel
ilk toplumcu Marksist bil-
bilgi kuramcısı Althusser'dir.
gi-sosyolojilerini çağrıştırabilir. Ancak, bu bağlamdaparadigmaya
AklaAlthusser'in ilk gelen isim çok Mbenze¬
arksist
bilgi'sorunsal'
yen kuramcısı A lthusser’dir. kavramıyla
(problematique) ve bilimsel
Ancak, Althusser’in devrimlere çok
paradigmaya benzeyen
benze­
'epistemolojik
yen ‘sorunsal’kopma' (problematique)
düşüncesiyle açıkladığı
kavramıyla süreç, bilginin
ve bilimsel devrimdoğuşu,
lere benzeyenyani
üretilişidir,
‘epistemolojik kopm
var olan bilgiler
a’ düşüncesiyle
arasında yapılanaçıkladığı
seçme değil.bilginin
süreç, (4) doğuşu, yani
üretilişidir,
Dolayısıyla, var benzer
olan bilgiler arasında yapılan
gibi görünen seçme değil.
bu çözümlemeler (4) yanıltıcıdır,
aslında
çünkü Kuhn bu sonuca
Dolayısıyla, benzerbambaşka
gibi görünen kaygılarla ve bambaşka
bu çözümlem noktalardan
eler aslında hare¬
yanıltıcıdır,
ketle
çünkü Kuhn bu
varmıştır. _ sonuca bambaşka kaygılarla ve bambaşka noktalardan hare-
ketle
(3) T.S. varmıştır._______________
Kuhn, "The Function of Dogma in Scientific Research" (Bilimsel Araştırmada Dogmanın
İşlevi) Scientific
(3) T.S. Change
Kuhn, "The (Bilimsel
Function Değişme)
of Dogma in Scientific der. A.C Crombie,
kitabında,Research” Basic Books Dogmanın
(Bilimsel Araştırmada 1963, s.
347-369
İşlevi) Scientific Change (Bilimsel Değişme) kitabında, der. A.C Crombie, Basic Books 1963, s.
.(4) Bkz. Dominique Lecourt, Marxism and Epistemelogy (Marksizm ve Epistemoloji) çev. Ben
347-369
.(4) Bkz. Londra,
Browster, Newletf
Dominigue Books,
Lecourt, 1975 and Epistemelogy (Marksizm ve Epistemoloji) çev. Ben
Marxism
Browster, Londra, Nevvlett Books, 1975 11
11
 Buraya kadar söylediklerimizin de gösterdiği gibi, Kuhn'un bilim tarihin¬
Buraya kadar
den çıkardığı söylediklerimizin
sonuçlarda, de gösterdiği
bilimsel bilginin doğasını gibi,
ve Koluşumunu
uhn’un bilim tarihin­
çözümle¬
den çıkardığı sonuçlarda, bilimsel bilginin doğasmı
mek yerine, karşıt bilgi türleri arasındaki seçimin dinamiğine doğru bir 'kay¬ve oluşumunu çözümle­
ma'meksözyerine, karşıt bilgi
konusudur. türleri Kuhn'un
Böylelikle arasmdakitemel çelişkisi
seçimin dinamde iğine doğm
ortaya bir ‘kay­
çıkmış ol¬
m a’ söz konusudur. Böylelikle K uhn’un temel çelişkisi
maktadır: karşıt bilgi içeriklerinin, var oldukları zaman, toplumsal ve psiko¬ de ortaya çıkmış ol­
lojik açıdan nasıl seçildiklerini gösteren ve böylelikle bilginin de nasıl ilerle¬
maktadır: karşıt bilgi içeriklerinin, var oldukları zaman, toplumsal ve psiko­
dim
lojikaçıklayan
açıdan nasıl'bilimseçildiklerini
sosyolojisi'gösteren
düzeyi ile ve (5)
böylelikle
her farklı bilginin de nasıl ilerle-
bilgi içeriğinin na¬
dini açıklayan ‘bilim sosyolojisi’ düzeyi ile (5)
sıl oluşup ortaya çıktığı hakkında bazı örtülü ve ilerleme düşüncesiyleher farklı bilgi içeriğinin çeli¬na­
sıl oluşup ortaya çıktığı hakkmda bazı örtülü ve ilerleme
şen varsayımların yer aldığı görelilikçi felsefi düzey. Yani Kuhn sadece iler¬ düşüncesiyle çeli­
lemeyi bilgi sosyolojisi
şen varsayımların bağlamında
yer aldığı görelilikçi felsefi ilerlemeyi
görmekte, düzey. YanisağlayanKuhn sadece iler­
bilgi ye¬
nilenmesini metod/felsefe bağlamında ele almaktadır fakat bu bağlamdaki
lemeyi bilgi sosyolojisi bağlamında görmekte, ilerlemeyi sağlayan bilgi ye­
düşünceleri
nilenmesini de ilerleme
metod/felsefe bağlam
düşüncesine temelde
ında ele almaykırıdır.
aktadır fakat
Kuhn bu
bu iki
bağlamdaki
düzey
arasında
düşüncelerisüreklide gidip
ilerlemegelmektedir.
düşüncesine Böyle olması
temelde bir yerde
aykırıdır. Kuhndoğaldır,
bu ikiçünkü
düzey
bunlar
arasında bilginin
sürekli gerçekten de birbirineBöyle
gidip gelmektedir. boyutlarıdır.
girift olması Ancak
bir yerde Kuhn bunu,
doğaldır, çünkü
birbirine karışmışgerçekten
bunlar bilginin iki düzeyi de diyalektik bir yöntemle
birbirine girift boyutlarıdır. ayrıştırmak
Ancak Kuhn için yap¬
bunu,
Asıl neden
birbirine
maz. karışmış Kuhn'un düşüncesindeki
iki düzeyi diyalektik bir yöntemfarkh
çelişkidir: bilgi içeriklerinin
le ayrıştırm ak için yap­
nasıl
maz.oluşup geliştiklerini
Asıl neden Kuhn’unher birinin kendi çelişkidir;
düşüncesindeki 'iç işleri' olarak
farkh bilgi dışarıdan
görür,içeriklerinin
nasıldüzeyinde
bilgi bir müdahale
oluşup geliştiklerini her kabul kendi Böyle
birininetmez. ‘iç işleri’ müdahale
bir olarak görür,Kuhn için
dışarıdan
yalnızca ampirik bir
bilgi düzeyinde bîr güçlük
müdahale değil, mantıksal
kabul etmez.bir olanaksızlıktır.
Böyle bir m üdahale Kuhn'un
Kuhn bil¬ için
kuramı ampirik
giyalnızca görelilikçidir. Bilimin
bir güçlük dünya hakkında
dış mantıksal
değil, giderek artan
bir olanaksızlıktır. doğruluk¬
Kuhn’un bil­
tagibilgi verdiğine
kuramı de, düşünce
göreliiikçidir. kategorilerinin
Bilimin tarihsel ve
dış dünya hakkında toplumsal
giderek artanbağlamla¬
doğruluk­
ratarağmen hep aynıde,
bilgi verdiğine kaldığına
düşüncedakategorilerinin
inanmaz. Kuhn, bilimsel
tarihsel ilerlemeninbağlamla­
ve toplumsal sonucu
olarak gerçekliğin
ra rağmen hep aynı giderek daha
dekaldığma 'doğru' Kuhn,
da inanmaz. biçimde edildiği görüşünü
temsil ilerlemenin
bilimsel sonucu
savunmanın ampirikdeaçıdan
olarak gerçekliğin giderek çokdaha
güç ‘doğru’ düşüncesinden,
olduğu biçimde dış dünya
tem sil edildiği hak¬
görüşünü
kında tek bir 'doğru'
savunmanm ampirikolduğunun
açıdan çokvegüç doğruluğa
bu olduğu hangi kuramların
düşüncesinden, daha çok
dış dünya hak­
yaklaştığını
kmda tek bir tayin edecek
‘doğru’ evrenselve
olduğunun akılcılık yahut bilim
bu doğruluğa hangiölçütleri
kuramlarm bulunduğu¬
daha çok
nu savunmanın
yaklaştığmı tayinmantık
edecek evrensel imkânsız
açısından olduğu
akılcılık yahut düşüncesine
bihm ölçütleri bulunduğu­
varmıştır.
nu kavramsal
Her savunmanın ve mbilimsel devrimdeim
antık açısından bakış
kânsız açısı ve yöntemler
olduğu düşüncesine değiştiği gibi,
varmıştır.
görülen dış dünya
Her kavramsal ve da bir ölçüde
bilimsel devrimdefarklılaşmakta,
bakış açısı vefarklı yöntemyorumlanmaktadır.
ler değiştiği gibi,
İlerleme
görülen boyutu,
dış dünya tek da birbir
olan bilginin
ölçüde özünde akta,
farklılaşm değil,farklı bilgiler arasında
farklıyorumlanmaktadır,
îlerlemseçimin
yapılan e boyutu, niteliğindedir.
tek olan bir bilginin özünde değil, farklı bügiler arasında
Kuhn seçimin
yapılan bu görüşünü geçmişteki büyük kavramsal dönüşümlerden elde etti¬
niteliğindedir.
ği tarihsel
Kuhn bu verilere
görüşünü dayandırmıştır.
geçmişteki büyükAncak,kavrambilimin salgeçmişinden
dönüşümlerden edilen
eldeelde etti­
verilerin
ği tarihselKuhn'un
verilere ileri sürdüğü ölçüde
dayandırmıştır. radikal
Ancak, felsefi geçm
bilimin sonuçlarıişindenolduğunu ço¬
elde edilen
ğu bilim tarihçisi
verilerin K uhn’unveileri bilim felsefecisi
sürdüğü ölçüde kabul etmemektedir.
radikal felsefi sonuçları Çağdaş fizik bili¬
olduğunu ço­
minin
ğu bilimgeçirdiği
tarihçisi ve bilimevrelerin
muazzam bilimsel
felsefecisi kabul birer devrim olduğunu
etmemektedir. Çağdaş kabul e-
fizik bili­
den
mininbirçok düşünür,
geçirdiği bu devrimlerin
muazzam evrelerin temeldeki
bilimsel birer kurammın
bilgidevrim ilkelerini
olduğunu kabulde-e-
den birçok düşünür, bu devrimlerin temeldeki bilgi kuram m m ilkelerini de-
(5) Kuhn'un bilimsel gelişme modelinin, kurumsal ve işlevsel sorunları ele alan bilim sosyoloji ile,
ideoloji, boş inanç,
(5) Kuhn’un yanlış
bilimsel bilinç
gelişme gibi sorunları
modelinin, elevealan
kurumsal işlevsel sosyolojisi
bilgi sorunları ele arasında
alan bilim geçmişte,
sosyoloji ile.
örneğin Mannheim'in eserlerinde yapılan yapay ayrımı kapatarak birleştirdiği arasında
ideoloji, boş inanç, yanlış bilinç gibi sorunları ele alan bilgi sosyolojisi savunan
görüşünü geçmişte,
örneğin Mannheim’in eserlerinde yapıian yapay ayrımı kapatarak birleştirdiğiişlemekte,
yazarlar olmuştur. Ancak Kuhn bilgi sosyolojisinin yalnızca bir boyutunu görüşünü bilginin savunan
toplumsal doğuşu veAncak
yazarlar olmuştur.
bilimsel fikirlerin
Kuhn
doğruluğu, yalnızca bir
bilgi sosyolojisininbilim-toplm ilişkileri gibi boyutlara değin¬
boyutunu işlemekte, bilginin
ve çok gibi Kuhn As Sociol¬
memektedir. Bu konuda
toplumsal doğuşu
yararlı bir inceleme
bilimsel tikirlerin için bkz.
doğruluğu, John
bilim Urry,ilişkileri
-topim "Thomas S. boyutlara değin­
ogist Of Knowledge"
memektedir.
(Bilgi Sosyoloğu inceleme
Bu konuda çok yararlı birOlarak Thomas' JohnBritish
Kuhn)
için bkz. Urry, “Thomas
Sociology
Journal ofS.Kuhn (Bri¬
As Sociol-
tanya Sosyolojisi Dergisi) Cilt 24, 1973, s.462-73.
ogist Of Knovvledge” (Bilgi Sosyoloğu Olarak Thomas’ Kuhn) British Journal of Sociology (Bri­
tanya Sosyolojisi Dergisi) Cilt 24, 1973, s.462-73.
12
12
ğiştirdiği görüşünü reddetmişlerdir. Bu anlaşmazlığı daha iyi anlamak için,
Kuhn'un
ğiştirdiğien çok önem
görüşünü verdiği örneklerden
reddetmişlerdir. bir tanesini,
Bu anlaşmazlığı dahaNewton fiziğinden
iyi anlamak için,
Einstein en çokgeçişi
K uhn’unfiziğine önemkısaca verdiği eleörneklerden
alalım. Klasik bir fiziğin
tanesini, 'paradigma'sına
Newton fiziğinden gö¬
fizik kuramlarını
Einstein
re, fiziğine geçişi kısacaNewton'cu
oluşturan ele alalım.mekanik yasalarının
Klasik fiziğin ve simgelerin
‘paradigm a’sına gö­
kapsadığı genel bir evren
re, fizik kuramlarını oluşturan ya da çerçevesi
çatısıNewton’cu mekanik vardı. Bu çatınm
yasalarınm deneysel
ve simgelerin
ilerleme
kapsadığı giderek
ile genel birdahaevren fazla belirginleştirileceğine
çatısı ya da çerçevesi vardı. inanılıyordu.
Bu çatınm Bütündeneysel
gö¬
ilerleme iletemel
rüngülerin madde
giderek dahaparçacıklarına indirgenebileceği,
fazla belirginleştirileceğine bu madde
inanılıyordu. parça¬
Bütün gö­
cıklarının
rüngülerin hertemel
an kesin
madde bir yere
parçacıklarma sahip oldukları, bunları
ve bir hızaindirgenebileceği, bu maddekullanarakparça-
da gelecekteki
cıklarmın her an kesin bir kesin
durumların yere ve olarak saptanabileceği,
bir hıza sahip oldukları, ayrıca her kullanarak
bunları görüngü¬
nün bu şekilde basit
da gelecekteki durumlarmolarak kesin
canlandırılabilmesi için belliayrıca
olarak saptanabileceği, zamanher değişkenli
görüngü­
bulunduğu
nün bu şekilde düşünülürdü.
basit olarak Doğadaki nedensellik yapısını
canlandmlabilmesi için belli zaman temel
açıklayan değişkenli bi¬
rimler bunlardı.
bulunduğu Bu genel yapının
düşünülürdü. Doğadaki birçok yerinde değişiklik
nedensellik yapma gereği
yapısını açıklayan temeldu- bi­
yulabilmesine
rimler bunlardı. karşm,
Bu genelyapının yapmmtemelinin
birçok her için geçerli
zamandeğişiklik
yerinde yapmolduğu
a gereğiinancı du-
hakimdi.
yulabilmesineBöylece,karşm, insanyapmm zihninin gerçekliği
temelinin algılamasının
her zaman için geçerli koşulları
olduğu inancıolan
hakimzaman,
uzay, madde insan
di. B öylece, ve nedensellik gibi kavram
zihninin gerçekliği ve ilkeler,
algılam asınınampirik
koşullan deney olan
uzay, zaman, elde
gözlemlerinde madde edilenve nedensellik gibi kavram vebiçim
yasalara ve genellemelere veren
ilkeler, kategoriler
ampirik deney
olarak görülmekteydi.
gözlemlerinde elde edilen(6) Kant'çı
yasalara bilgi kuramı bu kategoriler
ve genellemelere biçim veren üzerine kurul¬
kategoriler
bunların hiçbir(6)
olarakvegörülmekteydi.
muştu zaman
K ant’çı bilgi kuramı gelecekteki
değişmeyeceği, bu kategoriler ilerlemelerin
üzerine kurul­ de
bu çerçeve
muştu içinde meydana
ve bunların hiçbir zamangeleceği düşünülüyordu.
değişmeyeceği, gelecekteki yüzyılın geliş¬de
Yirminci ilerlemelerin
meleri olan görelilik
bu çerçeve kuramı ve
içinde meydana kuantum
geleceği mekaniği bu temeli
düşünülüyordu. Yirminci tamamıyla
yüzyılm sars¬ geliş­
mış durumdadır.
meleri Bu yaklaşımların
olan görelilik kuramı ve kuantum temelinde, klasik bu
mekaniği fiziğin
temeli yasalarmm
tamamıyla atom-
sars­
mışdüzeydeki
altı durumdadır. madde parçacıkları yani
Bu yaklaşımlarm elektronlar
temelinde, klasikiçinfiziğin olmadığı, atom-
geçerliyasalarmm çün¬
küaltıelektronların
düzeydeki madde belli bir anda hem yani
parçacıklan nerede olduklarının
elektronlar için hem
geçerli nasıl bir hıza
de olmadığı, çün­
sahip olduklarının
kü elektronlarm belli saptanamayacağı buluşu yatıyordu.
bir anda hem nerede olduklarının hem de nasıl Bu nedenle, eskibir görü¬hıza
hâkim
şesahip olan fiziksel
olduklannm nedensellik düşüncesinin
saptanamayacağı yerini Bu
buluşu yatıyordu. olasılıkçı,
nedenle, yani
eskimate¬görü­
matiksel
şe hâkimnedensellik
olan fiziksel aldı. Üstelik madde
nedensellik parçacıklarının
düşüncesinin hareketlerini
yerini olasılıkçı, yanisapta¬
m ate­
mak için kullanılan uzay ve zaman gibi referans
matiksel nedensellik aldı. Üstelik madde parçacıklannm hareketlerini koordinatlarının bunları
sapta­
gözlemleyen kişinin içinde
mak için kullanılan uzay ve yer zam an daha
aldığı genel referans
gibi referans çerçevesinebunları
koordinatlarının göre
değiştiği
gözlemleyen ortaya çıkmıştı.
kişinin içinde Söz aldığı olan
yerkonusu daha belirsizlik
genel referans ve görelilik
çerçevesine öğeleri göre
mikroskopik
değiştiği ortaya çıkmçok
dünyada ıştı.daha konususonuçlar
Söz önemli doğurmakla
olan belirsizlik birlikte, günlük
ve görelilik öğeleri
yaşamımızdaki
mikroskopik dünyada makro düzey çok daha de bir Ölçüde
için önemli sonuçlar geçerli olduğuna
doğurmakla göre, fizikte
birlikte, günlük
meydana
yaşamımızdakigelen bu ilerlemenin
makro düzey içinbizidedoğadaki
bir Ölçüde nedensellik ilişkilerine,
geçerli olduğuna göre,uzaymfizikte
zamanıngelen
vemeydana temelbuniteliklerine
ilerlemenin daha bizi doğadaki nedenselliksöyleyebilir
çok yaklaştırdığını ilişkilerine,miyiz?uzaym
Yeni fizik kuramları
ve zamanın klasik fiziğin
temel niteliklerine dahaiçeriğini
çok yaklaştırdığını mı bir adımmiyiz?
de koruyaraksöyleyebilir ileri
gitmişlerdir,
Yeni fizik kuram yoksalan eskisini
klasikyadsıyan bambaşka
fiziğin içeriğini de bir
koruyarak mı bir mi
bilgi içeriğine adım işaret
ileri
etmektedirler?
gitmişlerdir, yoksa Bu sorulara
eskisiniverilecek
yadsıyan yanıtlar
bambaşka isterbiristemez nedensellikten,
bilgi içeriğine mi işaret
uzaydan, zamandan
etm ektedirler? Bu ne anlaşıldığına
sorulara verilecek bağlı olacaktır.
yanıtlar ister istem ez nedensellikten,
Örneğin, ampirist geleneğin çağdaş
uzaydan, zamandan ne anlaşıldığma bağlı olacaktır. uzantısı olan pozitivist bilim felsefe¬
sine Örneğin,
göre, 'nedensellik ilkesi doğada
ampirist geleneğin çağdaş geçerli midir?'
uzantısı olansorusu
pozitivist bilim bir
anlamsız so¬
felsefe­
rudur. Nedensellik,
sine göre, ‘nedensellik çeşitliilkesi
araçlarla doğayı irdelediğimiz zaman
doğada geçerli m idir?’ sorusu anlamsız bir so­ ortaya çıkan
tikel
rudur.deneyimler
Nedensellik, arasında
çeşitlikurulan
araçlarla mantıksal, giderek matematiksel
doğayı irdelediğimiz zaman ortaya ilişkiler-
çıkan
tikel
(6) deneyimler
Buradaki arasmda
açıklamalarda kurulan mantıksal,
yararlandığımız giderek
kaynak: Philipp Frank, matematiksel
Modern Soinenoeilişkiler-
and its
Philosophy (Çağdaş
(6) Buradaki Bilim ve Felsefesi)
açıklamalarda Harvard
yararlandığımız
Üniversitesi Yayınları, 1949: Bölüm 4, s.90-
kaynak: Philipp Frank, Modern Scinence and its
121.
Philosophy {Çağdaş Bilim ve Felsefesi) Flarvard Üniversitesi Yayınları, 1949: Bölüm 4, s.90-
121. ' 13
13
dedir. Bu tür biçimsel, simgesel ilişkilere fizik kuramlarının getirdiği deği¬
dedir. Bu tür biçimsel, simgesel ilişkilere fizik kuramlarmm getirdiği deği­
şikliklerin ötesinde kalan bir gerçeklik hakkında felsefi sonuçların çıkması
şikliklerin ötesinde kalan bir gerçeklik hakkında felsefi sonuçların çıkması
için, kullandığımız simge veya kavramların dış dünyada gerçekten var olan
için, kullandığımız sim ge veya kavramların dış dünyada gerçekten var olan
ilişkileri/nesneleri temsil ettiklerini kabul etmek ve bunların temel nitelikle¬
ilişkileri/nesneleri tem sil ettiklerini kabul etmek ve bunlarm temel nitelikle­
rine giderek daha fazla yaklaşmanın mümkün olduğunu düşünmek lazımdır.
rine giderek daha fazla yaklaşmanın mümkün görevi,
Halbuki bilim bu tür bilgi sağlayamaz. Bilimin olduğunu düşünmek lazımdır.
düşünce ile gerçeklik
Halbuki bilim bu tür bilgi sağlayamaz. Bilimin görevi, düşünce ile gerçeklik
arasında bir uyum yahut özdeşlik sağlamak değil, gerçeklikten sağlanabilen
arasmda bir uyum yahut özdeşlik sağlamak değil, gerçeklikten sağlanabilen
sistematik deneyimleri tutarlı bir yapı içinde birbirine bağlamak ve bu yapı¬
sistematik deneyimleri tutarlı bir yapı içinde birbirine
nın doğruluğunu da deneysel olsun, tikel ampirik deneyimler tarafmdan bağlamak ve bu yapı­
sına¬
nın doğruluğunu
narak doğrulanması da deneysel olsun, tikel ampirik deneyimler tarafmdan sma-
ile, önermelerde kullanılan kavramların gerçekliği yan¬
narak doğrulanması ile, önermelerde kullanılan kavramların gerçekliği yan­
sıtması birbirinden ayrı düzeylerdir ve bilim daha birinci düzey üzerine ku¬
sıtması birbirinden ayrı düzeylerdir
rulmalıdır. Doğada gerçekten zorunluvenedensellikler bilim daha birinci düzey
olup olmadığı üzerine ku­
gerçek
rulmalıdır. Doğada gerçekten zorunlu nedensellikler olup olmadığı gerçek
bir bilimsel kaygı değildir. Asıl önemli olan, deneyimlerimiz ile onları be¬
bir bilimsel kaygı değildir. Asıl önemli olan, deneyimlerimiz
timleyen nicel ilişkiler arasındaki bağlantıdır. Belli bir deneysel olguya hangi ile onları be­
timleyen nicel ilişkiler arasındaki bağlantıdır. Belli bir deneysel
farklı araçlarla yaklaşırsak yaklaşalım, hep aynı ilişkileri veya aynı rakamsal olguya hangi
farklı araçlarla yaklaşırsak yaklaşalım,
bağlantı tektir,hep
yaniaynı ilişkileri Önemli
doğrudur. veya aynı rakamsal
değerleri bulabiliyorsak, olan bunu
değerleri
sağlamaktır. bulabiliyorsak, bağlantı tektir, yani doğrudur. Önemli olan bunu
sağlamaktır.
Dolayısıyla, yeni bir bilimsel yaklaşımın eskisine kıyasla daha kapsamlı
Dolayısıyla,
ve ilerici yeni bir pozitivist
olup olmadığı, bilimsel yaklaşımın eskisine kıyasla
için gözlemlenebilen daha
olguları kapsamlı
sistematik
ve ilerici olup olmadığı, pozitivist için gözlemlenebilen
hale getirmekte kullanılan mantıksal çerçevenin daha tutarlı şekilde kurulup olgulan sistematik
hale getirmekte
kurulmadığına kullanılan
bağlıdır. Daha mantıksal çerçevenin
ileri düzeydeki dahaaraçlardan
deneysel tutarlı şekildeelde kurulup
edilen
kurulmadığma bağlıdır. Daha ileri düzeydeki deneysel
daha ayrıntılı gözlemlerin uzay, zaman ya da nedensellik gibi olguları araçlardan elde farklı
edilen
daha ayrıntılı gözlem lerin uzay, zaman ya da nedensellik
bir yapıda yorumlaması, daha önceki gözlemlerin açıklamalarıyla özde çeliş¬ gibi olguları farklı
bir yapıda yorumlaması, daha önceki gözlemlerin açıklamalarıyla
mek zorunda değildir. Tersine, pozitivist için birbirlerini izleyen kuramlar özde çeliş­
mek zorunda olarak değildir. Tersine, pozitivist için birbirlerini izleyen kuramda lar
mantıksal birbirlerini içerirler ve tamamlarlar. (7) Her iki kuram
mantıksal olarak bir-birlerini içerirler ve tamamlarlar.
aynı doğa parçasından söz etmektedir. Her ikisi de bu doğa parçasını meyda¬ (7) Her iki kuram da
aynı doğa parçasından söz etmektedir. Her ikisi de bu
na getiren nesneleri ve ilişkileri kapsamlı olarak açıklamak amacındadır. Fa¬ doğa parçasını meyda­
na iki
kat getiren
kuramınnesneleri ve ilişkileri
öne sürdüğü kapsamlı
görüşler olarak
farklıdır, açıklamak
çünkü amacmdadır.
her ikisindeki kavram Fa­
kat iki kuramın öne sürdüğü görüşler farklıdır, çünkü
ve ilişkilerin kullanılmaları için gerekli olan ampirik koşullar ya da bağlam her ikisindeki kavram
ve ilişkilerin
farklıdır. Eğer kullanılm
gözlemleraları için gerekli olan
bu kuramlardan biriniampirik
giderekkoşullar
daha fazlaya da bağlam
doğrulu-
farklıdır.
yorsa, Eğer gözlemler
bu kuram diğerindenbudaha kuramlardan
fazla şey birini giderek
açıklıyor, yanidaha
eski fazla
kurama doğrulu-
göre
yorsa, bu kuram diğerinden daha fazla
ampirik bilginin içeriğini genişletiyor demektir. Öte şey açıklıyor, yani
yandan eski kurama
Kuhn gibi düşü¬ göre
ampirik bilginin içeriğini genişletiyor demektir. Öte
nenler, bu durumdaki iki kuramın aynı doğa parçasından, aynı nesnelerden yandan Kuhn gibi düşü­
nenler,
söz bu durumdaki
etmelerini olanaksızikisaymaktadırlar.
kuramın aynı İkisinindoğa parçasından,
arasında ortak aynıbir nesnelerden
referans
söz etmelerini olanaksız saymaktadırlar. İkisinin arasmda
olmasına olanak yoktur, çjinkü nesneleri farklı şekilde tanımlamaktadırlar. ortak bir referans
olmasınaizleyen
Birbirini olanak kuramlar
yoktur, çjinkü
arasındanesneleri farklıbirşekilde
mantıksal tanımlamaktadırlar.
bağdaşmazlık olduğunu
reddetmek için, yeni kuramın eskisine nazaran nitel olarak birazlık
Birbirini izleyen kuram lar arasında m antıksal bir bağdaşm yenilik olduğunu
getir¬
reddetmek için, yeni
diğini de yadsımak lazımdır. kuram m eskisine nazaran nitel olarak bir yenilik getir­
diğini de yadsımak lazımdır.
Görüldüğü gibi, farklı kuramlar arasındaki ilişki hakında yapılan bu tar¬
Görüldüğü gibi, farklı kuramlar arasmdaki ilişki bakında yapılan bu tar­
tışmayı, tarafların yeni bilginin nasıl ortaya çıktığı konusundaki inançlarına
tışmayı,
başvurmadan tarafların yeni bilginin
sonuçlandırmak nasıl ortayaPozitivist,
olanaksızdır. çıktığı konusundaki inançlarma
bilimsel bilginin iler-
başvurmadan sonuçlandırmak olanaksızdır. Pozitivist, bilimsel bilginin iler-
(7) Ünlü 'Kopenhag Okulu' kuantım fizikçilerinden Niels Bohr'un ortaya attığı, farklı kuramların birbir¬
(7) mantıksal
lerini olarak tamamladığı
Önlü 'Kopenhag Okulü kuantım fizikçilerinden
(logical Niels Bohr'un
complementarity bkz.attığı,
ortaya
tezi için farklı The
J.J. Ross, Appealbirbir­
kuramların to
lerini
the mantıksal
Given olarak
(Verilmişe Başvurmak) LONDRA
tamamladığı (logical complementarity
Allen tezi Bölüm
and Unwin, 1970, için bkz. s . 172.
10,J.J. Ross, The Appeal to
the Given (Verilmişe Başvurmak) LONDRA Ailen and Unvvin, 1970, Bölüm 10, s . 172.
14
14
leyebilmesi için, farklı kuramlar ne olursa olsun bunlardan bağımsız bir am¬
leyebilmesi
pirik için, farklı
smanabilirlik, ampirik kuramlar
gözlem ne düzeyine
olursa olsungerek bunlardan bağımsız
duymaktadır. Kuhn birgibi
am­
pirik
düşünenlersmanabilirlik,
ise, ampirik
kuramsal gözlem
önermeleri düzeyine
sınamak gerek
için duymaktadır.
kullanılan Kuhn
ampirik gibi
göz¬
düşünenler
lemlerin gene aynı ise, kuram
kuram sal önermeleri
tarafından sınamak
belirlenmiş için kullanılan
olacağını, kuramdan ampirik göz­
bağım¬
lemlerin
sız, gene için
her zaman aynıaynı
kuram tarafından
özelliklere belirlenmiş
sahip gözlem diye olacağını,
bir şeykuramdan
olamayacağınıbağım ­
sız, her zaman
savunmakta, farklı için aynı
kuramsal özelliklere sahip
yaklaşımların gözlem
farklı diye
nesne bir
ve şey olamayacağmı
ilişkiler gözlemle¬
savunmakta,
diklerini iddia farklı kuramsalKuhn
etmektedirler. yaklaşımların farklı nesne
bir çok görüşüne ve ilişkiler
katıldığı gözlemle­
'konvansiyona-
diklerini
list' bilim iddia etmektedirler.
felsefesinde (8) Kuhn
kuramlardan bir çok görüşüne
bağımsız bir katıldığı
gözlem ‘konvansiyona-
dili olabileceği
list’ bilim
fikrinin felsefesinde
reddedilmesi (8) kuramlardan
giderek bilginin özünde bağımsız bir gözlem
bir ilerleme mantığı diliolduğunun
olabileceği
dafikrinin reddedilmesi
yadsınması sonucunu giderek bilginin
getirmiştir. özünde görüşe
Pozitivist bir ilerleme
göre,mampirik
antığı olduğunun
gözlem¬
da yadsınması
lerimizi daima daha sonucunuilerici getirmiştir.
bir kuramsal Pozitivist
yapıda görüşe göre, ampirik
sistemleştirmek içingözlem­
belli
lerimizi daim
mantıksal a dahavardır.
yöntemler ilericiÖrneğin,
bir kuramsal
kuramlar yapıda sistem
endüktif leştirm ek içinman¬
(tümevarıma) belli
mantıksal
tığa yöntemler
göre kurulu vardır.Buna
olabilirler. Örneğin,
göre,kuramlar
belli tür endüktif
görüngüler (tümevarımcı)
üzerine yapılan m an­
tığa göre birçok
gözlemler kurulu sırama
olabilirler.sonucu Buna göre, belli tür doğa
genelleştirilerek görüngüler
yasalarıüzerine
olarak yapılan
kabul
gözlemler
edilir (sözünbirçok
gelişi,smamgazlarına sonucu genelleştirilerek
ısındıkları doğa yasaları
zaman genişlemeleri) olarak kabul
ve gözlem de¬
edilir (sözün
rinleştikçe, bu gelişi, gazlarm
yasalardan dahaısındıkları zaman
ileri düzeyde, dahagenişlemeleri)
çok görüngüyü ve gözlem
kapsayan de­
rinleştikçe,
bir üst yasaları bu mantıksal
yasalardanolarak daha çıkarmak,
ileri düzeyde,yani daha
'tümeçok görüngüyü
varmak' mümkün kapsayan
ola¬
bir üst
bilir. yasaları
Ancak, Kuhn'm antıksal
un temsil olarak
ettiğiçıkarmak, yani ‘tüme
konvansiyonalist varmbu
görüş, ak’mantığın
mümkün ye¬ ola­
bilir. olduğunu,
tersiz Ancak, K uhn’unçünkü temsilendüktif ettiği konvansiyonalist
mantıkla görüş, bu mantığın
çıkartılan sonuçların, kullanılan ye­
tersiz olduğunu,
öncellere aynı zamanda çünküdedüktif,
endüktifyani mantıkla
geçerliçıkartılan
olarak bağlı sonuçlarm,
olmadığını, kullanılan
çünkü
öncellere
daima aynı zamanda
başlangıçta olmayan dedüktif,
bir yeniliğiyani varsayması
geçerli olarak bağlı olmadığmı,
gerektiğini öne sürmekte¬ çünkü
daima başlangıçta olmayan bir yeniliği varsayması
dir. Bu durumda, bilgiye eklenen yenilik nereden kaynaklanmaktadır. Poziti¬ gerektiğmi öne sürmekte­
dir. bilim
vist Bu durumda,
kavrayışı, bilgiye eklenenkarşı,
bu zorluğa yenilik nereden yeniliklerin
bilimdeki kaynaklanmaktadır. tek tek Poziti­
bilim
vist bilim kavrayışı, bu zorluğa karşı, bilim
adamlarının ileri sürüğü varsayımlarla, yani hipotezlerle ilerlediğinideki yeniliklerin tek söyleye¬
tek bilim
adamlarınmAncak,
bilmektedir. ileri sürüğü
bu yeni varsayımlarla,
varsayımların yani hipotezlerle
bilim adamlarının ilerlediğini söyleye­
aklına nereden
geldiği, bunun kesin bir mantığı olup olmadığı soruları pozitivizm içinnereden
bilmektedir. Ancak, bu yeni varsayımların bilim adam laim m akima yanıt¬
geldiği,
laması bunun
güç kesin bir
sorulardır. Bumantığı
nedenleolup Kuhn olmadığı som lan pozitivizm
gibi görelilikçi için yanıt­
konvansiyonalistler,
laması güç
bilimsel sorulardır.
bilginin Bu nedenle
ilerlemesinde Kuhn gibi
ve bilimsel görelilikçi
buluşlarda konvansiyonalistler,
evrensel ve akılcı bir
bilimsel bilginin ilerlemesinde ve bilimsel
mantık aramanın yersiz olduğuna, bilimin ilerlemesinin son tahlilde buluşlarda evrensel ve akılcıbilimbir
m antık aram anın yersiz olduğuna, bilimin ilerlem
yapanların psikolojik ve sosyolojik tercihlerine bağlı olduğuna inanmışlardır. esinin son tahlilde bilim
yapanlarm
Her psikolojik
bir yaklaşımın ya da ve 'paradigma
sosyolojik tercihlerine
'nın kendi içindebağlı olduğuna
mantıksalinanmışlardu.
kuralları ol¬
Her bir yaklaşımm ya da ‘paradigma’nm
makla birlikte, eski bir paradigmadan yenisine geçişteki kendi içinde mantıksal
bilimsel kuralları
yaratıcılık ol­
makla birlikte, eski bir paradigmadan yenisine geçişteki
öğesinin kurallarla açıklanabilir bir mantığı yoktur. Bu nedenle pozitivizmin bilimsel yaratıcılık
öğesininmantık
endüktif kurallarlaya da açıklanabilir
hipotez kullanarakbir mantığı yoktur.
bilimin Bu nedenle
geliştiği görüşüpozitivizmin
yetersizdir
ve bu görüşün yetersizliğine Kuhn gibi konvansiyonalist görüşü
endüktif m antık ya da hipotez kullanarak bilimin geliştiği yetersizdir
bilim tarihçileri
ve bu görüşün
dikkat çekmişlerdir. yetersizliğine Kuhn gibi konvansiyonalist bilim tarihçileri
dikkat çekmişlerdir.
Bu durumda, bilimin tarihindeki dönüşümlere bu derece farklı bilgi ku¬
Bu dum mda,
ramlarından yaklaşan bilim in tarihindeki
bilim dönüşümlere
felsefecilerinin bu derece
farklı sonuçlar farklı bilgi
çıkarmaları doğal¬ku­
ramlarından yaklaşan bilim felsefecilerinin farklı
dır. Hegel'in bu konudaki sözlerini hatırlayalım: "Kendini yalnızca verileresonuçlar çıkarmaları doğal­
dır. H egel’in
bıraktığına, bu konudaki
onlara sadece edilgen sözlerini hatırlayalım:
biçimde yaklaştığına “Kendini
inananyalmzca
ya da öyle verilere
gö-
bıraktığma, onlara sadece edilgen biçimde yaklaştığına inanan ya da öyle gö-
(8) Pozitivizm ve konvansiyorıaiizm gibi farklı bilim felsefesi okullarının karşılaştırmalı açıklamaları
için
(8)bkz. Russell ve
Pozitivizm Keat ve John Urry, Social
konvansiyonalizm Theory
gibi farklı bilim Scienceokullarının
asfelsefesi (Bilim Olarak Sosyal Kuram)
karşılaştırmalı Ulus¬
açıklamaları
lararası Sosyoloji
için bkz. Keat ve JohnLondra,
Russell Kütüphanesi, Routledge
Urry, Social Theory and
asKegan
SciencePaul, 1975,
(Bilim bölümler
Olarak 1-3.
Sosyal Kuram) Ulus­
lararası Sosyoloji Kütüphanesi, Londra, Routledge and Kegan Paul, 1975, bölümler 1-3.
15
15
züken ortalama ve sıradan tarihçi bile, aslında düşüncesinde edilgen değildir.
zükenkategorilerini
Kendi ortalama ve sıradan tarihçi bile,
de beraberinde taşıraslında düşüncesinde
ve verileri edilgen değildir.
onlar aracılığıyla görür.
Bilimsel olduğu iddia edilen her girişimde Akıl uyanık olmalı, düşüncegörür.
Kendi kategorilerini de beraberinde taşır ve verileri onlar aracılığıyla uy¬
Bilimsel olduğu
gulanmalıdır. Doğayaiddiaakılcı
edilen her girişim
biçimde bakan dekişiye,
Akıl uyanık
doğa daolmalı,
akılcı düşünce
bakar. İliş¬uy­
gulanmalıdır.
ki karşılıklıdır." (9) Doğaya akılcı biçimde bakan kişiye, doğa da akılcı bakar. İliş­
ki Ne
karşılıklıdır.”
var ki, doğaya (9) veya bilimin tarihine kimin gerçekten akılcı tarzda bak¬
tığına, ya da akılcılığınveya
Ne var ki, doğaya bilimin
gerçekte nasıltarihine
olması kimin gerçekten
gerektiğine akılcı
bugün tarzda
Hegel bak-
kadar
tığma, ya da akılcılığın gerçekte nasıl olması gerektiğine
rahatlıkla karar veremiyoruz. Dolayısıyla, bilimin kesintisiz bir birikimle mi, bugün Hegel kadar
rahatlıkla
büyük karar veremiyoruz.
kavramsal atlamalarla mı Dolayısıyla,
ilerlediği, her bilimin kesintisizbirbirönceki
değişikliğin birikimle
yakla¬mi,
büyük kavramsal atlamalarla mı ilerlediği, her değişikliğin
şımla özde gene de bazı ölçütleri mi paylaştığı, yoksa bambaşka, bağdaşmaz bir önceki yakla­
birşımla
dünyaözde gene ya
görüşü de dabazıparadigma
ölçütleri mi mı paylaştığı, yoksa bambaşka,
olduğu, bağdaşmadığı için de bağdaşmaz
bilginin
ilerlemesinin son tahlilde bilimle ilgisi olmayan bir 'seçme' işlemide
bir dünya görüşü ya da paradigma mı olduğu, bağdaşmadığı için mibilginin
oldu¬
ğu,ilerlemesinin
yoksa bilginin son doğasında
tahlilde bilimle
gene de ilgisi
farkholmayan bir aşan
görüşleri ‘seçme’ bir işlemi
ilke vemi biroldu­
sü¬
ğu, yoksa
reklilik bilgininsorularının
mi olduğu doğasında yanıtlarını
gene de farkh görüşleri
bilimin aşan çıkardığını
tarihinden bir ilke ve bir sü­
iddia
reklilik mi olduğu sorularının yanıtlarını bilimin
edenler Kuhn da dahil, o tarihe gene de bazı önyargılar ve düşünce kalıpla¬ tarihinden çıkardığını iddia
edenler
rıyla Kuhn da dahil,Aslında
yaklaşmaktadırlar. o tarihebilginin
gene denasıl bazı oluştuğunu
önyargılar ve ve nasıl
düşünce kalıpla­
geliştiğini
rıyla yaklaşmaktadırlar. Asimda bilginin nasıl oluştuğunu
göstermek için, her tarihsel yaklaşımın da kendi içinde felsefi bir doğruluk ve nasıl geliştiğini
göstermek
(truth) ve biriçin, her tarihsel
de bilimsel yaklaşımm kuramı
biliş (cognition) da kendi içindegerekir.
olması felsefi Bunlar
bir doğruluk
fark¬
(truth) ve bir de bilimsel biliş (cognition) kuramı
lı olunca, bilimin ilerleyişi de farklı yorumlanacak, tarih farklı bilgi olması gerekir. Bunlar
kuramla¬fark­
lı olunca, bilimin ilerleyişi de farklı yorumlanacak,
rım doğrulamak için kullanılacaktır. Kuhn, bilim ile felsefe arasındaki ilişki¬tarih farklı bilgi kuramla-
ninrmınedoğrulamak
olursa olsuniçin kullanılacaktır.
tarihsel değişime tabi Kuhn, bilim ile
olduğunu felsefe arasmdaki
göstermiştir. Tarihselilişki­
ba¬
nin ne olursa olsun tarihsel değişime tabi olduğunu
kışın bu ilişkiye bir boyut eklediği doğrudur, ama ilişkinin sorunsalını göstermiştir. Tarihsel
çöze¬ba­
kışın bu İlişkiye bir boyut eklediği doğrudur, ama
mediği gibi felsefenin bilim için önemini de azaltmaz. Bu ilişkiye tarihsel ilişkinin soransalmı çöze­
mediğiyaklaşırken,
olarak gibi felsefenin bilim da
Kuhn'un içinbelli
önem ini de azaltmaz.
önyargıları Bu ilişkiye
vardır. Tarihe tarihsel
başvurarak
olarak yaklaşırken, K uhn’un da belli önyargıları
aslmda temelde çok daha derin bir bilgi kuramına, pozitivizmin ampirist bi¬ vardır. Tarihe başvurarak
asimda
limsel temelde
ilerleme çok dahabaş
modeline derin bir bilgi kuramma,
kaldırmaktadır. pozitivizmin
Kuhn kitabında felsefeampirist
sorunla¬ bi­
limsel ilerleme modeline
rına doğrudan doğruya pek az baş kaldırmaktadır.
değindiği Kuhn kitabında
için, bu konulardaki felsefe
kesin sorunla­
görüşleri¬
mirma doğrudan
sadece dolaylı doğruya pek az değindiği
olarak görebiliyoruz. için,bilim
Fakat bu konulardaki
için karşıt bir kesin görüşleri-
tarihsel ge¬
,lişme
ni sadece dolaylı olarak görebiliyoruz.
modeli ararken değindiği bütün örneklerin felsefi Fakat bilim için karşıt
bir anlamıbir tarihsel
ve sonucu ge­
lişme modeli ararken
olduğu kesindir ve bu genellikle değindiği bütün
de örneklerin
olumsuz birfelsefi
anlamdır,bir anlamı
yani ve
başkasonucu
tür
olduğu kesindir
yaklaşımlara ve bu
bir tepki ve genellikle
eleştiridir. de olum suz bir
Dolayısıyla, anlamdır,
bilimin tarihsel yani başka tür
gelişmesin¬
yaklaşımlara bir tepki
den bahseden asıl metnin 'ardında' ve eleştiridir. ve Dolayısıyla,
felsefe bilimin
düzeyinde tarihsel
duran bir gelişmesin­
başka ki¬
den bahseden asıl metnin
tap daha okumak gerekir. Kuhn'un ‘ardm da’ ve
özgül felsefe düzeyinde
tezlerinden özetle söz duran bir başkasa¬
ederken, ki­
tap daha okumak gerekir.
tır aralarına sıkışan bu koşut metni Kuhn’un de özgül tezlerinden özetle söz
belirginleştirerek kitabm büyük ölçüde ederken, sa-
tu- aralarına sıkışan
bir dolaylı sonuçlar toplamı bu koşut metni
olduğunu de dabelirginleştirerek
ortaya çıkarmak kitabm büyük
zorundayız. ölçüde
Bu so¬
bir dolaylı
nuçları sonuçlar bu
çıkarmadan, toplamı
kitabıolduğunu da ortaya
yalnızca ilginç bir çıkarmak
bilim tarihi zorundayız. Bu so­
gezintisi olarak
nuçları çıkarmadan, bu kitabı yalnızca ilginç
okumak mümkündür ve bilim felsefesinde neden bu derece yankı yaparak bir bilim tarihi gezintisi olarak
okumak mümkündür
bir dönüm noktası oluşturduğu ve bilim felsefesinde
ve neden neden bu derece
konusunun temel metinlerinden biriyankı yaparak
bir dönüm noktası
haline geldiği anlaşılamaz. oluşturduğu ve
Nitekim, neden
kitabın konusunun
yarattığı temel
geniş metinlerinden
tepkiler sonucu, biri
haline geldiği anlaşılamaz. Nitekim, kitabın yarattığı
Kuhn de ikinci baskıya hazırladığı 1969 sonsözünde bu satır aralarını biraz geniş tepkiler sonucu,
Kuhnaçmak
daha de ikinci baskıya hazırladığı
zorunluluğunu hissederek 1969 sonsözünde
felsefi tavrını daha bu satır
açıkça aralarını
göstermek biraz
daha açmak
yoluna _
zorunluluğunu hissederek felsefi tavrmı daha açıkça göstermek
gitmiştir.
yoluna gitmiştir.______________
(9) G.W.F. Hegel, Reason in History (Tarihte Akıl) (Tarih Feisefesi'nin Genel Sunuşu) çev.
Robert Flegel,The
S. Hartman,
(9) G.W.F. LibraryinofHistory
Reason Arts, Bobbs-Merrill,
Liberal (Tarihte Akıl) (Tarih1953, s. 13.
Feisefesi’nin Genel Sunuşu) çev.
Robert S. Hartman, The Library of Liberal Arts, 16Bobbs-Merrill, 1953, s. 13.
16
 Kuhn'un "Bilimin Tarihi ve Felsefesi Arasındaki İlişkiler" (1968, 1976)
K uhn’un “Bilimin
ve "Nesnellik, Tarihi ve
Değer Yargıları veFelsefesi Arasmdaki
Kuram Seçimi" İlişkiler”
(1973) (1968,maka¬
gibi önemli 1976)
ve “Nesnellik, Değer Yargıları ve Kuram Seçimi” (1973) gibi önemli
lelerinin de yer aldığı The Essential Tension (Temeldeki Sürtüşme) (Şikago maka­
lelerinin de Yayınlan,
Üniversitesi yer aldığı T he Essential
1977) Tension
adlı kitaba yazdığı(Temeldeki Sürtüşme)
uzun bir önsözde, (Şikago
Kuhn bi¬
Üniversitesi Yayınlan, 1977) adlı kitaba yazdığı uzun bir önsözde,
limsel değişimlerin ve gelişmenin aslında kavramsal devrimler içerdiği dü¬ Kuhn bi­
limsel değişimlerin
şüncesine, bilim tarihiyle ve gelişmenin
uğraşırkenaslında kavramsal
karşılaştığı kişiseldevrim
zorluklarler sonucunda
içerdiği dü­
vardığını yazmıştır. Doktora öğrencisiyken 1947 yılında 17. yüzyılsonucunda
şüncesine, bilim tarihiyle uğraşırken karşılaştığı kişisel zorluklar mekani¬
vardığını
ğinin yazmıştır.
kaynakları Doktora
hakkında öğrencisiyken
bir dizi 1947 yılm da
konferans hâzırlarken 17. yüzyıl
Aristo mekani­
'cu fizik anla¬
ğinin kaynaklafı hakkmda bir dizi konferans hâzırlarken
yışım kavramakta güçlük çektiğini söyleyen Kuhn, Aristo'yu anlamak için, A risto’cu fizik anla­
yışım kavram akta güçlük çektiğini söyleyen Kuhn,
kendi deyimiyle, yepyeni bir düşünme takkesi giymesi gerektiğini yazmakta¬ A risto’yu anlamak için,
kendi deyimiyle, yepyeni bir düşünme takkesi giymesi
dır. Kuhn'a göre, 'hermeneutic', yani eski metinleri yorumlama alanında al¬ gerektiğini yazmakta-
du. bu
dığı K uhn’a göre, ‘herm
ders, giderek eneutic’,
bilimin doğasıyani eski metinleri
hakkında da birçok yorumlama alanmdane¬
şey öğrenmesine al­
dığı bu ders, giderek bilimin doğası hakkmda da birçok
den olmuş, doğayı farklı gözle gören ve doğaya farklı bir dil uygulayanlar şey öğrenfnesine ne­
den olmuş,
arasındaki doğayıüzerinde
ilişkiler farklı gözle gören ve
düşünmeye doğaya farklı
yöneltmiştir. Kuhnbiradıdil geçen
uygulayanlar
kitap¬
arasmdaki ilişkiler üzerinde düşünmeye yöneltmiştir.
ta, devrimler ve farklı bakış açılarının eş ölçülere vurulamazlığı görüşüne Kuhn adı geçen kitap­bu
ta, devrimler
şekilde vardığını,ve farklı
'olağan bakış
bilim'açılarmm eş ölçülere
ve 'paradigma' vurulam azhğı
görüşlerini görüşüne
daha sonra geliş¬bu
şekilde vardığmı,
tirdiğini söylemektedir. ‘olağan bilim
Bilim ’ ve konusunda
tarihi ‘paradigma’kendini
görüşlerinieğiten daha sonra
Kuhn, geliş­
felsefi
tirdiğini söylemektedir. Bilim tarihi konusunda kendim
sorunlara ancak 1950'lerin sonlarında tekrar dönebilmiştir. Aradaki sürede eğiten Kuhn, felsefi
sorunlara ancak
"eşzamanlı Keşifin1950’lerin
Bir Örneği sonlarmda
Olarak Enerjitekrar Sakinimi",
dönebilmiştir. AradakiKeşifin
"Bilimsel sürede
“eşzamanlı Keşifin Bir Örneği Olarak Enerji Sakinim
Tarihsel Yapısı" gibi makalelerini yazan Kuhn, belli bir gelenekte çıkan ay- i”, “Bilimsel Keşifin
Tarihsel Yapısı”
kırıklıkların bunalım gibiyaratması,
makalelerini yazan Kuhn,
aykırılıkları belli birve
çözümleyen gelenekte
daha fazla çıkan ay-
veriyi
kırıklıklarm bunahm yaratması, aykırılıklan çözümleyen
açıklayan değişik bir geleneğin ortaya çıkması tarzındaki tezini oluşturmuş, ve daha fazla veriyi
açıklayan
1958 yılında değişik
"Çağdaş bir Fizik
geleneğin ortayaÖlçmenin
Biliminde çıkması tarzındaki
İşlevi" adlı tezini oluşturmuş,
makalesini ye¬
1958 yılm da “Çağdaş Fizik Biliminde Ölçmenin İşlevi”
niden kaleme alırken olağan bilimin farklı bilgi türlerine ve dışa kapalı, bir adlı makalesini ye­
niden kalem e alırken olağan bilimin farklı bilgi türlerine
tür 'bulmaca çözme' faaliyeti olduğu görüşünü geliştirmiştir. Paradigma dü¬ ve dışa kapalı, bir
tür ‘bulmaca
şüncesini 1959'daçözm e’ faaliyeti
benimseyen olduğu
Kuhn bu görüşünü
terimi ilkgeliştirmiştir.
kez "Temeldeki Paradigma
Sürtüşme: dü­
şüncesini
Bilimsel 1959’da benimseyen
Araştırmada Gelenek veKuhn bu terimiadlı
Yenilenme" ilk makalesinde
kez “Temeldeki Sürtüşme:
kullanmıştır.
Bilimsel Araştırm ada Gelenek ve Yenilenme” adlı m akalesinde kullanmıştu.
(10)
( 10)
Kuhn'un 'paradigma' anlayışı, elinizdeki kitap ilk kez yayınlandıktan
sonraK dauhn’un ‘paradigm
değişiklik a’ anlayışı,
geçirmiştir. Kuhn elinizdeki kitap ilk kezkapsamına
önceleri paradigmanın yayınlandıktan
belli
sonra
bir da değişiklik
geleneğin içerdiğigeçirmiştir.
somut ve ömek Kuhn problem
önceleri yahut
paradigmanm
'bulmaca' kapsam m a belli
çözümlerini
bir geleneğin
aldığı halde, daha içerdiği
sonrasomut
paradigma ve ömek problem
kavramını yahut ‘bulm
genişleterek bu aca’ çözümlerini
tür standart çö¬
aldığı halde,
zümlerin bilimdaha sonra paradigma
dünyasına kavrammıklasik
ilk kez sunulduğu genişleterek
kitaplarıbueklemiş,
tür standart
en so¬çö­
zümlerin
nunda bilimbir
da belli dünyasına ilk kez sunulduğu
bilim topluluğu tarafından klasik
paylaşılankitapları
bütün eklemiş,
değerlerien ve
so­
nunda da belli
bağlılıkları ilave bir bilim Başlangıçtaki
etmiştir. topluluğu tarafmdanproblempaylaşılan
çözümleri bütün bu kitabındeğerleri
sonsö-ve
bağlılıkları
zünde belli birilave etmiştir.
bilimsel Başlangıçtaki
disiplinin problem
'matriksi' çözümleri
olarak en geniş bu anlamıyla
kitabm sonsö-ta¬
zünde belli
nımlanan bir bilimselsadece
paradigmanın disiplinin
bilim‘m a trik si’ olarak
adamlarına en geniş
'örneklik' işlevianlamıyla
yapan kıs¬ ta-
mınunlanan paradigmanm
olmaktadır. Paradigmasadecekavramının bilim buadamlarma
gelişmesinde ‘örneklik’ işlevi yapan
de anlaşıldığı kıs­
gibi, ki¬
mı olmaktadır.
tabın başlığından Paradigma
çıkarılanın kavrammm
tersine, Kuhnbu gelişmesinde
için mantıksal de anlaşıldığı gibi, ki­
öncelik taşıyan
tabm başlığından
kavram aslında bilimsel çıkarılanın
devrim tersine, Kuhn içinvemolağan
değil, paradigma antıksal öncelik
bilim taşıyan
anlayışları¬
kavram
dır. Zaman asim da bilimsel
olarak paradigmadevrim değil, paradigma
kavramına daha sonra veulaşmasına
olağan bilim anlayışları­
karşın, man¬
dır. Zaman
tıksal öncelikolarak paradigma
ve ağırlık buradadır. kavramına
Örneğindaha sonra ulaşmasına
bu kitapta Kuhn paradigma karşın,deği-
man­
tıksal öncelik ve ağuhk buradadır. Örneğin bu kitapta Kuhn paradigma deği-
(10) Bkz. Bu kitap, Bölüm VIII, s. 101.
(10) Bkz. Bu kitap, Bölüm VIII, s. 101.
17
17
 şimleri konusunda çok daha kesin konuşurken, bilimsel paradigmaların ya da
şimleri konusunda
geleneklerin çok daha
yapısı hakkında bu kesin
kadarkonuşurken, bilimsel sahip
açık seçik görüşlere paradigmalarm
değildir. Te¬ ya da
meldeki Sürtüşme kitabında da Kuhn bunu doğrulayarak, Bilimsel Devrim¬ Te­
geleneklerin yapısı hakkmda bu kadar açık seçik görüşlere sahip değildir.
lerin meldeki
Yapısı'm Sürtüşme
yazarken, kitabmda
bilimseldadevrimleri
Kuhn bunueledoğrulayarak,
alan bölümleri Bilimsel Devrim­
önce yazdı¬
lerin Yapısı’m yazarken, bilimsel devrimleri ele
ğını, başlangıçtaki olağan bilim bölümlerini çok sonra yazabildiğim itiraf et¬ alan bölümleri önce yazdı-
miştir. Paradigma kavramı üzerindeki bu belirsizlik ve tereddütler (Kuhn'un et­
ğmı, başlangıçtaki olağan bilim bölümlerini çok sonra yazabildiğini itiraf
daha miştir.
sonrakiParadigma kavramı biri
makalelerinden üzerindeki bu belirsizlik
"Paradigmalar Üzerine veTereddütler"
tereddütler (Kuhn’un
admı
daha sonraki makalelerinden biri “Paradigmalar
taşımaktadır) kavramın Kuhn'için öneminin bir tür göstergesi de Üzerine Tereddütler”
sayılabilir. admı
taşımaktadır)
Kuhn'un kavramın
paradigma KuhnTçin
anlayışına öneminin
neden bu kadar bir tür
bağlıgöstergesi
olduğunu de sayılabilir.
anlamak
Kuhn’un paradigma
için aslmda düşüncenin çok anlayışına
basit bir neden
diyalektik bu kadar
özelliğine bağlı olduğunu
başvurmak yeterli¬ anlamak
dir:için asimda düşüncenin
insanın bir yenilik ya daçok basit bir diyalektik
buluş yapabilmesi için, özelliğine
karşı başvurmak
çıkacak kadar yeterli-
iyi
dir; bir
bildiği insanm bir yenilik
geleneğe ya da buluş
sahip olması yapabilmesi
lazımdır. İster sanatta için, olsun,
karşı çıkacak kadar iyi
ister bilimde,
bildiği
yenilik bir geleneğe
boşlukta sahip eski
yaratılamaz, olması lazımdır. karşı
geleneklere İster sanatta
çıkarak olsun,
yapılır.ister bilimde,
Bu basit
yenilik boşlukta
önermeden yaratılamaz,
yola çıkarak, Kuhn, ancak eski geleneklere
belli bir bilim karşı çıkarak
yapma yapılır.
tarzına Bu basit
derinden
bağlı önermeden yola köklü
olan kişilerin çıkarak, Kuhn, ancakyol
değişikliklere belli bir bilimaksamları
açabilecek yapma tarzma derinden
algılayabi¬
leceğibağlı olan kişilerin
sonucuna köklüBilimin
varmıştır. değişikliklere
temeldeki yol paradoksu
açabilecek ya akşam lan algılayabi­
da 'diyalektik'
leceği sonucuna
sürtüşmesi varmıştır.
budur: "Başarılı Bilim in temeldeki
araştırmanın statükoyaparadoksu ya da ‘diyalektik’
derin bir bağlılık gerek¬
sürtüşmesi
tirmesine karşınbudur: “Başarılı
bu girişimin araştırmanın
yüreğinde gene de statükoya
yenilenme derin bir bağlılık(11)
yatmaktadır" gerek­
tirmesine
Yenilik peşindekarşm bu girişimin
olmadığı halde kendi yüreğinde geneyani
karşıtını, de yenilenme yatmaktadır”
yeniliği üreten bu çeliş¬(11)
kiliYenilik
gelişmepeşinde
yapısınıolmadığı
Kuhn birçok haldebilimin
kendi karşıtmı, yani yeniliği
tarihini inceleyerek üreten buid¬
bulduğunu çeliş­
dia kili gelişme Örneğin,
etmektedir. yapısını Kuhn
paradigmabirçokdenebilecek
bilimin tarihinikadarinceleyerek
kapsamlı vebulduğunu
bağlayıcı id­
dia etmektedir.
ilkelerin Örneğin, olduğu,
henüz gelişmemiş paradigma denebilecek kadar
'paradigma-öncesi' kapsamlıbirçok
devirlerde ve bağlayıcı
bi¬
ilkelerin henüz gelişmemiş olduğu, ‘paradigma-öncesi’
lim dalında doğadan olgu toplamanın rast gele yapılan bir faaliyet olduğu, devirlerde birçok bi­
lim dalında
olgular arasındadoğadan
kuramsalolgu toplamanm
ilişkiler rast gele yapılan
kurma konusunda bir faaliyet
her kafadan olduğu,
bir ses çık¬
tığı görülmektedir. Halbuki tek bir paradigmanın sağladığı yasalar, ampirikçık­
olgular arasında kuramsal ilişkiler kurma konusunda her kafadan bir ses
tığı görülmektedir.
genellemeler, deneyselHalbuki
araçlar ve tek birbir ölçüde
paradigmanın
metafizik sağladığı
inançlaryasalar, ampirik
çevresinde
genellemeler, deneysel araçlar ve bir ölçüde m
birleşen bilim adamlarının olguları daha amaçlı tarzda toplayabildiği, görüş¬etafizik inançlar çevresinde
birleşen
lerinin bilim adamlarının
bir anlamda kısıtlandığıolguları
fakat tek daha amaçlı tarzda
bir alandaki toplayabildiği,
bilgilerinin derinleştiğigörüş­
lerinin bir anlamda
görülecektir. Örneğin, daha önce kısıtlandığı defakat tek bir alandaki bilgilerinin
söz ettiğimiz mekanik Newton'cu para¬ derinleştiği
digma,görülecektir. Örneğin,kendi
evrenin yalnızca dahatasarladığı
önce de söz türdeettiğimiz
bir çatımekanik Nevvton’cu para­
altında anlaşılabilece¬
digma,
ği iddiasındaydıevrenin veyalnızca kendi tasarladığı
bu paradigma altında çalışanlar türde bir çatı
söz altında anlaşılabilece­
konusu çatıyı daha
belirginleştirmek, Newton kuramlarıyla doğa arasındaki uyumu dahaçatıyı
ği iddiasındaydı ve bu paradigma altmda çalışanlar söz konusu da ke¬ daha
belirginleştirmek,
sinleştirmek amacındaydılar. Nevvton kuram
Bunu lanyla doğa
yapabilmelerini arasmdaki
de, uyumu
kendilerine hangidaha da
tür ke­
sinleştirmek
problemler amacındaydılar.
üzerinde Bunu
hangi araçlarla çalışmalarıyapabilmelerini de,
gerektiğini, kendilerine
hangi tür hangi
prob¬ tür
problemler üzerinde hangi
lemlerin gereksiz olduğunu gösterecek
de araçlarla çalışmaları
kuralları gerektiğini,
sağlayan bir hangi tür
paradigmaya prob­
lemlerin de gereksiz
sahip olmalarına borçluydular. olduğunu gösterecek
Bütün bir bilimkuralları
çevresi, sağlayan
bu bir
kuram paradigmaya
ile doğa
sahip olmalarına
arasındaki uyumu bu borçluydular.
derece ayrıntılara Bütün bir bilim
götürecek veçevresi, bu kuram
karşılaştıkları ile doğa
güçlükle¬
arasmdaki uyumu bu derece ayrmtılara götürecek
ri bulmaca çözer gibi çözümleyecek yapıya sahip olmasalardı, daha yeni bir ve karşılaştıkları güçlükle­
ri bulmaca
kuramın, çözer
örneğin gibi çözümleyecek
Einstein'ın kuramlarının, yapıyaicat sahip
edilmesi olmasalardı, daha yeni bir
de olanaksızlaşırdı.
kuramın,
Kuhn, paradigma örneğin Einstein’ın
denen bu kuramlarının,
inançlar, kavramlar icat
ve edilmesi
araçlar de olanaksızlaşırdı.
bütününün ne ka¬
dar Kuhn,
önemli paradigma
olduğunu denen
vurgulamak bu inançlar, kavramlar
için, toplum ve
bilimlerinin araçlar bütününün
pek azında bu tür ne ka­
dar önemli
bir aşamaya olduğunu
gelindiğini, vurgulamak için, toplum
paradigma-öncesi devirlerde görülen bilimlerinin pek
her azmda
kafadan bu tür
bir
bir aşamaya gelindiğini, paradigma-öncesi devirlerde görülen her kafadan bir
(1 1) Kuhn, "Bilimsel Araştırmada Dogmanın işlevi" Scientific Change (Bilimsel Değişme) kitabın¬
(11) A.C.
da, der. Crombie,
Kuhn, 1963,
“Bilimsel s. 368. Dogmanın İşlevi" Scientific Change (Bilimsel Değişme) kitabın­
Araştırmada
da, der, A.C. Crombie, 1963, s. 368.
18
ses çıkması tarzındaki karmaşanın toplum bilimlerinde bugün hâlâ hakim ol¬
ses çıkması
duğunu tarzındaki karmaşanın toplum bilimlerinde bugün hâlâ hakim ol­
da söylemiştir.
duğunu gene
Burada da söylemiştir.
bir parantez açarak Marxist düşünür Althusser'in görüşleriy¬
Burada
le aradaki gene bir
benzerliği parantez açarak
vurgulayalım. Marxist düşünür
Althusser'e göre de herA lthusser'in
bilimin tarihigörüşleriy­
ke¬
le aradaki
sintilidir ve bir benzerliği vurgulayalım.atılması,
bilimin temellerinin Althusser’e göre de
o bilimin 'tarih öncesi' tarüıi
her bilimin duru¬ ke­
sintilidir
mundan, yaniveideolojilerden
bir bilimin temellerinin
arınarak yeni atılması, o bilimin
bir kuramsal ‘t£u-ih öncesi’
sistemin oluşturul¬ duru­
masım undan,
için yani
gerekli ideolojilerden
olan kavramlara arınarak
ve yeni
sorunsal bir kuramsal sistemin
(problematique) alanına kavuş- oluşturul­
ması mümkündür.
masıyla için gerekli olan (12)kavramlara
Bu geçişi ve sorunsalepistemolojik
Althusser (problematique) kopmaalanma kavuş­
(ruptu¬
re),masıyla
Kuhn ise mümkündür. (12) Bu geçişi
bilimsel/kavramsal devrimAlthusser epistemolojik kopma Alt-
olarak nitelendirmektedirler. (ruptu-
re), Kuhn
husser'in sorunsalise bilimsel/kavramsal
kavramı Kuhn'un paradigma devrim olarak nitelendirmektedirler.
kavramına çok benzemekte¬Alt­
dir,husser’in sorunsal benzeşmezlikler
ama aralarındaki kavramı Kuhn’unsanırız paradigma kavramına
bu bağlamda çok için
bizim benzemekte­
daha
dir, olabilir.
yararlı ama aralarındaki benzeşmezlikler
(13) Althusser'e göre her sanırız
kuramsal bu yapı
bağlamda
temelde bizim için daha
sistematik
yararlı
ilintiler olabilir.
içinde olan(13) Althusser’e
bir kavramlar göre her
bütünü kuramsal yapı
varsaymaktadır. temelde her
Kullanılan sistematik
te¬
her deneysel
rim,ilintiler içinde araçolan ya birdakavramlar
ölçme, bellibütünü varsaymaktadır.
bir yapı, yani sorunsal Kullanılan
alanı içindeher te­
rim,kazanır.
anlam her deneysel araç ya
Aynı terim, da ölçme,
farklı belli birkullanıldığı
bir sorunsalda yapı, yani sorunsal alanı bir
zaman, farklı içinde
anlam
anlam kazanır. Aynı
taşıyacaktır. terim, farklı
Görüldüğü bir sorunsalda
gibi, Kuhn'un uzay,kullanıldığı
zaman gibizaman, farklı bir
kavramların
Newton'cu
anlam taşıyacaktır.
sorunsalda başka, Görüldüğü gibi, Ksorunsalda
Einstein'cı uhn’un uzay, zaman
ya da gibi kavramların
paradigmada baş¬
ka anlamlar
N ew ton’cu taşıyacağı
sorunsalda başka, Einstein’cı
ve bunların sorunsalda
birbirleriyle bağdaşmaz ya da paradigmada
oldukları düşün¬baş­
ka anlam
cesine koşut lar bir taşıyacağı ve bunların birbirleriyle
açıklama karşısındayız. bağdaşmaz
Ancak, Althusser oldukları
için bir bilim dalıdüşün­
bir cesine
kez yerinekoşutoturduktan
bir açıklama karşısmdayız.
sonra Ancak, geçirmez,
başka 'kopmalar' Althusser için bir bilim
halbuki Kuhndalı
içinbir
bilimin ilerlemesi,
kez yerine oturduktan sonra başka karşılaştıkları
bilim adamlarının ‘kopm alar’ geçirmez,
aykırılıklarhalbuki
sonucu Kuhn
için çıkan
ortaya bilimin değişimler
ilerlemesi, ve bilim
sürekli adamlarmm
devrimlerle karşılaştıkları
mümkündür.aykırılıklar
Üstelik Kuhn sonucu
bir paradigma
içinortaya çıkan değişim belirlilerbirvebilimsel
sürekli topluluğun
devrim lerlevarlığına
mümkündür. Üstelik
dayalıdır ve bu Kuhn
için bir üyeleri
topluluğun paradigm a belirli
temel bir bilimsel
varsayımlar, yöntemtopluluğun
kuralları varlığına
ve araştırma dayalıda
örnekleri ve bu
üzerinde
topluluğunanlaşmaya
üyelerivarmışlardır.
temel varsayımlar,Halbuki yöntem kuralları
Althusser için ve araştırmaböyle,
sorunsalın örnekleri
yazılı olmasaanlaşm
üzerinde bile bağlı kalınan kuralların
aya varmışlarda. Halbuki Althusserbirleştirici
belirlediği için sorunsalın
bir işleviböyle,
yoktur,
yazılı örneğin
olm asatekbile Marxist
bir bağlı bilimsel
kalınan kurallarm
araştırma modeli olduğu
belirlediği birleştirici
iddia bir
edile¬işlevi
mez. Aradaki
yoktur, örneğinbu farklılıkların
tek bir Marxist dabilimsel
gösterdiğiaraştam
gibi,a Kuhn
modeliaçısından
olduğu iddia bilim edile­
adamlarının
m ez. A radaki paradigmalara duydukları
bu farklılıkların bağlılığın hem
da gösterdiği gibi, bilimin
Kuhn açısından
ilerlemesini bilim
açıklamak
adam larm bakımından
m paradigm mantıksal bir zorunluluğu
alara duydukları bağlılığın hem
vardır, hem bilim
de in ilerlemesini
bilimin na¬
sıl bir uğraş olduğunu
açıklamak bakımından betimlemek
mantıksal açısından
bir zorunluluğu
mantıksalvardır, hem de bilimin na­
bir önceliği.
Kuhn'un görüşünü eleştiren birçok düşünür de bu mantıksal
sıl bir uğraş olduğunu betimlemek açısından mantıksal bir önceliği.
koşulun bili¬
min tarihine
K uhn’un Kuhn görüşünü eleştiren
tarafından birçok
eklenen birdüşünür de bu mantıksal
boyut olduğunu, gerçektekoşulun
bilimbili­
yapmak için böyle
m in tarihine bir zorunluluk
Kuhn tarafmdanolmadığını
eklenen bir boyut
ileri olduğunu,Örneğin
sürmüşlerdir. gerçekte ünlübilim
bilim felsefecisi
yapmak Stephen
için böyle bir Toulmin'in belirttiğine ileri
zorunluluk olmadığını göre,sürmüşlerdir.
doğayı irdelemek Örneğin içinünlü
sorduğumuz
bilim felsefecisi bizler oluşturduğumuza
sorularıStephen Touirain’in belirttiğine daha araştırmaya
göre, göre, doğayı irdelemek başla¬için
madan bazı ön-kavramlarımızın,
sorduğumuz önyargılarımızıngöre,
soruları bizler oluşturduğumuza olması daha araştırmaya
doğaldır. (14) Alt- başla­
husser'in
madan de bazıanladığı
ön-kavramlarımızm, bir kavramsal ön-hazırlık
düzeyde, bu türönyargılarımızın olması doğaldır.her bilimsel
(14) Alt-
husser’in de anladığı düzeyde, bu tür bir kavramsal ön-hazırlık her bilimsel
(12) Louis Althusser, For Marx (Marx için), Penguin, 1969 ve Althusser ve Etienne Balibar,
Reading
(12) Capital (Kapitali Okumak)
Louis Althusser, For Marx (Marx Newletf
Londra, Books, 1971.
için), Penguin, 1969 ve Althusser ve Etienne Balibar,
(13) Reading
Bu benzerliğe
Capitalilk(Kapitali
dikati çeken kaynak
Okumak) için bkz.
Londra, KeatBooks,
Nevvletf ve Urry, Social Theory as Science (Bil¬
1971.
im Olarak
(13) BuSosyal kuram),
benzerliğe ilk Bölüm 6, s. 132-133.
dikati çeken kaynak için bkz. Keat ve Urry, Social Theory as Science (Bil­
(14) imBkz. Toulmin'in
Olarak kuram), "Bilimsel
SosyalKuhn'un s. 132-133. Dogmanın işlevi" makalesi üzerine eleştiri¬
Bölüm 6, Araştırmada
leri, Scientific
(14) Bkz. Change
Toulmin’in (Bilimsel
Kuhn'unDeğişme) kitabında,
“Bilimsel s. 382-84.
Araştırmada Dogmanın işlevi” makalesi üzerine eleştiri­
leri, Scientific Change (Bilimsel Değişme) kitabında,
19 s. 382-84.
19
girişim için vazgeçilmez bir koşuldur. Fakat paradigmaları daha da geniş bir
anlamda
girişimkullanarak belli başarılı
için vazgeçilmez kuramcıların
bir koşuldur. ve klasikleşmiş
Fakat paradigmaları çözümlerin
daha da geniş bir
izinden gitmekullanarak
anlamda zorunluluğubelliolarak düşünüldüğü
başarılı zaman,
kuram cıların Toulmin'eiş göre,
ve klasikleşm bu
çözümlerin
bilim yapmak
izinden gitme her zaman duyulan
içinzorunluluğu bir gereklilik zaman,
olarak düşünüldüğü değil, yalmzca Kuhn'un
Toulm in’e göre, bu
tercih ettiği
bilim bilimsel
yapmak için gelişme
her zaman duyulanayakta
modelini bir gereklilik için başvurulan
tutmak değil, bir
yalm zca K uhn’un
mantıksal zorunluluk
tercih ettiği bilim haline gelmektedir.
sel gelişm e m odelini eleştiriye
Buayakta tutmgöre, genişbaşvurulan
ak için anlamıyla bir
paradigmalara bağlı olmadan
mantıksal zorunluluk belli kurallara
halinedagelmektedir. Bu eleştiriye bilimgemş
(evrensel göre, kurallarına)
anlamıyla
uyarak bilim yapılabilir.
paradigmalara Öte. yandan,
bağlı olmadan Kuhn
da belli kurallara tür kurallar
için bu (evrensel ancak
bilim geniş
kurallarma)
bir uyarak
paradigmadan soyutlanarak
bilim yapılabilir. Öte. çıkartılabilirler.
yandan, Kuhn için Dolayısıyla paradigmanın
bu tür kurallar ancak geniş
kurallara kıyasla bir önceliği,
bir paradigmadan daha temel
soyutlanarak bir belirleyiciliği
çıkartılabilirler. vardır.paradigm
Dolayısıyla Kuhn ileanm
eleştirmenleri arasında
kurallara kıyasla birçıkan anlaşmazlık,
önceliği, daha temelgörüldüğü gibi, bir kez
bir belirleyiciliği gelip ile
daha Kuhn
vardır.
felsefi varsayımlara
eleştirmenleri dayanmaktadır.
arasında çıkan anlaşmazlık, görüldüğü gibi, bir kez daha gelip
Bilimsel Devrimlerin
felsefi varsayımlara Yapısı'nın Beşinci Bölümünde Kuhn bir bilim top¬
dayanmaktadır.
luluğunun paylaştığı
Bilimsel D evrim lerinbilimsel
ortak Y apısı’nm Beşincikuramların,
yasaların, Bölümünde kuralların
veKuhn bellitop­
bir bilim
bilim geleneğini
bir luluğunun paylaştığı ortaktutmak
ayakta bilimseliçin yeterli olmadığım
yasalarm, kuramlarm,ve savunmaktadır.
kurallarm belli
Böylece
bir bilim kesin kurallar
Kuhngeleneğini aracılığıyla
ayakta tutm ak içinbir tür
yeterli 'mantığı' kurulabilece¬
bilimolmadığım savunmaktadır.
reddetmektedir.
ğiniBöylece Kuhn kesin bölümde
Bukurallar verdiği bir
aracılığıyla bir örneğe
tür bilimgöre, bilimkurulabilece­
‘m antığı’ adamları
Newton yahut Einstein gibj
ğini reddetmektedir. Bu paradigma kurucuların
bölüm de verdiği bir dizigöre,
bir örneğe çok önemli soru¬ lan
bilim adam
na kalıcı
Nevvton veyahut bazı çözümler
temelEinstein buldukları
gibj paradigma ve bu çözümlerin
kurucuların bir dizi çoknitelikleri
önemli soru­
konusunda
na kalıcıgörüşve temel bazı varabilmelerine
birliğine çözüm ler buldukları karşın, ve söz konusulerin
bu çözüm çözümleri
nitelikleri
kaheı
konusunda kılan birliğine
ve önemligörüş daha soyut özelliklerin
varabilm ne olduğu
elerine karşın, hakkında
söz konusu anlaşmaz¬
çözüm leri
lığakaheı ve önemli kılan Kuhn'un
düşebilmektedirler. daha soyut deyimiyle bir ne
özelliklerin paradigmayı
olduğu hakkmda tanıyabilmek
anlaşmaz­
o paradigmanın
için,lığa ille deKkurallar
düşebilmektedirler. uhn’un düzeyinde
deyim iyle bir vurulmuş (rasyonalize
usa paradigmayı tanıyabilm ek
edilmiş)
için, oolması gerekmez.ille
paradigmanm Birdebaşka deyişle,
kurallar bilim adamı
düzeyinde Einstein (rasyonalize
usa vurulmuş paradig¬
masının
edilmiş)bir dizi akılcı kurala göre
olması gerekmez. Bir doğru
başka olup olmadığmı
deyişle, düşünüp
bilim adamı sınadıktan
Eiustein paradig-
sonra bu paradigmaya
masmın bağlanmaya
bir dizi akılcı kurala görekarardoğmveremez, ancak paradigmaya
olup olmadığmı düşünüp smadıktanbir
bağlandıktan
kezsonra bu p^adigm kabul
sonraaya ettiği görüşü
bağlanm aya karar daha veremez, ancakkurallar
üst düzeyde, paradigm açısın¬
aya bir
dankezdaha 'doğru' bir hale
bağlandıktan sonragetirmeyi düşünebilir.
kabul ettiği görüşü daha Bu durumda
üst düzeyde, Kuhn'un
kurallaryanıt¬
açısın­
laması gereken temel bir soru ortaya çıkmaktadır: bilim
dan daha ‘doğm ’ bir hale getirmeyi düşünebilir. Bu dummda K uhn’un adamı kesin yön-
yanıt­
göşterici
lamasıkürallar temel birbelli
gerekenolmadan sombirortaya
paradigmayı
çıkmaktadır:oluşturan
bilimaraştırma
adamı kesinprob¬yön-
lemlerine
göstericinasıl yönelmektedir?
kurallar Kuhnbir
olm adan belli olguyu, bilimoluşturan
bu paradigmayı sözle veaku¬
adamının araştırm prob­
rallarla
lemlerine belliyönelmektedir?
değil,nasıl pratik sorunlarıKuhn çözerekbu tanıdığı,
olguyu, bilimdünyayı belli bir
adammın tarzda
sözle ve ku­
aşina hale getiren pratik yaklaşımların tümünü örnek alarak içinde
rallarla değil, belli pratik somnları çözerek tanıdığı, dünyayı belli bir tarzda yetiştiği
aşinazaman
ve her söze, kurala
hale getiren pratik dökülemeyecek
yaklaşımJann tümünü öm ekeğitimle
bir boyutta, bağlandığı
alarak içinde yetiştiği
genel zihin yapısıyla açıklar. Bu tür yapıları incelemek
ve her zaman söze, kurala dökülemeyecek bir boyutta, eğitimle için dil felsefecisi
bağlandığı
Wittgensteindan
genel zihin yapısıyla vermiştirBuvetür
örnekler açıklar. hemen belirtelim
yapıları incelem ki,ekWittgentein'i ör¬
için dil felsefecisi
alması kesinlikle tesadüf değildir. Kuhn'un temsil
nekWittgensteindan örnekler verm iştir ve hemen belirtelim ki,bilim ettiği felsefesi ör­
W ittgentein’i
nek doğrudan
okulu, doğruyatesadüf
alması kesinlikle Wittgenstein'in'ikinci
değildir. Kuhn’un dönemi'nin
temsil ettiği ürünü
bilimsayılan
felsefesi
Felsefi
okulu, Araştırmalar
doğrudan doğm (Philosophical Investigations)
ya W ittgenstein’in (15) eserinden
’ikinci dönem i’nin ürünüetkilen¬
sayılan
mişlerdir.
Felsefi A ra ştırm a la r (Philosophical Investigations) (15) eserinden etkilen­
Kuhn ve benzerlerinin Wittgenstein ile paylaştıkları görüş, akılcılığın da¬
mişlerdir.
ima belli
Kuhn kavramsal
bir ve sistemin
benzerlerinin türevi olduğu,
W ittgenstein kavramsal sistemlerin
ile paylaştıkları dışında da­
görüş, akılcıhğm
ima belli bir kavramsal sistemin türevi olduğu, kavramsal sistemlerin dışında
(15) Bkz. Bu kitap, Bölüm V, S, 74
(15) Bkz, Bu kitap. Bölüm V, S, 74 20
20
kalan ve onların değerlendirilmelerine yarayacak bir akılcılığın anlamsız ve
kalan ve olduğu
olanaksız onlann görüşüdür. Yemi önce yarayacak
değerlendirilmelerine bir sistembir yahut paradigma
akılcılığm vardı,ve
anlamsız
sonra bilimsel
olanaksız akılcılık.
olduğu (ya daönce
Sistem Yani
görüşüdür. Kuhn'un
bir sistem yahutparadigma)
deyimiyle paradigm a Witt¬ vardı,
genstein' a göre aslında
sonra bilimsel akılcılık. nasıl düşündüğümüze
Sistem (ya da Kuhn’un verdiğimiz
deyimiyleisimdir:
paradigma) Witt-
"Her tür göre
genstein’a sınama,asimda bir hipotez
nasıl düşündüğümüze her doğrulama
üzerine yapılanverdiğimiz isimdir; ya da çürüt¬
me, daha “Herbaşlangıçtan
tür sınama, bir sistem içinde
birhipotez üzerineyer alır. Veher
yapılan budoğrulama
sistem bütün ya kanıtla¬
da çürüt­
malarımız
me, daha için kullandığımız,
başlangıçtan bir sistem yukarıyer
aşağı içinde keyfi ve Ve
alır. kuşku götürürbütün
bu sistem bir hareket
kanıtla­
noktası
malarımız değildir.
için Hayır, sistem kanıtlama
kullandığımız, aşağı yukarı dediğimiz
keyfi veşeyinkuşku özüne
götürüraittir.
birBir ha¬
hareket
reket
noktası değildir. çok,
noktasından Hayır, kanıtlamalara
sistem kanıtlama can veren unsurdur
dediğimiz şeyinsistem." (16) Bir ha­
özüne aittir.
Kuhn'un
reket verdiğiçok,
noktasından tür örneğe dönersek,
kanıtlamalara canWittgenstein
veren unsurdur 'm dil felsefesine
sistem.’’( 16) ina¬
nan bir kişiye bir
K uhn’un gün tür
verdiği bir şüpheci (sceptic) çıkıp,
örneğe dönersek, nasıl oluyor
W ittgenstein’m dilda, sözün geli¬
felsefesine ina­
şi,nan'yaprak' kelimesini
bir kişiye bir gün bu bir kadar
şüpheci rahat kullanabiliyorsun;
(sceptic) çıkıp, nasıl oluyor yaprakları, yaprak
da, sözün geli­
olmayan
şi, ‘yaprak’ nesnelerden
kelimesini ayıracak kesinrahat
bu kadar ve sağlam bir kuralın mı
kullanabiliyorsun; var? dediği
yaprakları, za¬
yaprak
man,
olmayan ayıracak elinden
nesnelerdenşüpheciyi
Wittgenstein'ci kesin vetutup bir ağaca
sağlam götürür
bir kuralm mı vevar? işte, haya¬
dediği za­
tımman, boyunca her sefer rastladığımda
W ittgenstein’cı şüpheciyi elinden yaprak olarak
tutup adlandırmayı
bir ağaca götürür ve öğrendiğim
işte, haya­
nesneler
tım boyunca bunlardır,
her sefer Şüpheci geneyaprak
der. rastladığımda de tatmin
olarak olmayacaktır
adlandırmayıelbet, fakat
öğrendiğim
Wittgenstein'a
nesneler bunlardır, göre, yaprağın
der. Şüpheci zatengene ne olduğunu
de tatm inöğrenmemiş
olm ayacaktır kişi için,
birelbet, fakat
'yaprak göre,diye
olma kuralı'
W ittgenstein’a bir şeyzaten
yaprağm olamaz. Aynı şekilde,
ne olduğunu dili kullanmak
öğrenmemiş bir kişinasıl
için,
‘yaprak olmabir
öğreniliyorsa, kültürü,
kuralı’ diyeya birdaşeybirolamaz.
kavramsal şekilde,dedili
Aynısistemi ancak öğrenmek
kullanmak nasıl
mümkündür,
öğreniliyorsa, onubir bazı kesin kurallara
kültürü, ya da bir göre tam olarak
kavramsal doğrulamak
sistemi de ancakya da ka¬
öğrenmek
nıtlamak
mümkündür, diye bir
onuişlembazı mümkün değildir,
kesin kurallara çünkü
göre teimbu tür bir
olarak işlem, geçerli
doğrulamak ya da ola¬ka­
nıtlamiçin,
bilmek dilin
ak diye birdışına
işlemçıkmak
mümkün zorundadır. 'Yaprak
değildir, çünkü buolma
tü r bir işlem,diye
kuralı' bir şe¬
geçerli ola­
yinbilm olabilmesi için,dışma
ek için, dilin dünyada bir gün
çıkmak gelip yaprağa
zorundadır. ‘Yaprakçok olmabenzer
kuralı’ ama bilinen
diye bir şe­
tümyin yapraklarla
olabilmesi için,çok temeldünyada çelişkiler,
bir günzıtlıklar da içeren
gehp yaprağa çokbazı
benzer tür nesnelerin
ama bilinen
görülmeye
tüm yapraklarlabaşlaması, çok 'yaprak
temel çelişkiler, birdenbire
ailesi'nin zıtlıklar da bir buluşla
içeren bazıbelirsizleşme-
tür nesnelerin
gerekir. Kural
sigörülmeye arayışı ancak o zaman başlayabilir ve sırasında
başlaması, ‘yaprak ailesi’nin birdenbire bir buluşla belirsizleşme­ kullanılan
dil kategorilerini ya da kavram sistemini yıkacak kadar
si gerekir. Kural arayışı ancak o zaman başlayabilir ve sırasmda kullamlan farklı buluşların orta¬
yadilçıkmasına neden olabilir. Kuhn için de paradigma değişikliği
kategorilerini ya ^ kavram sistemini yıkacak kadar farklı buluşlarm orta­ aynı koşul¬
lara çıkmasmabilimsel
ya bağlıdır: inanç veKuhn
neden olabilir. yöntemlerimizle
için de paradigmairdelediğimiz
değişikliği görüngülerde
aynı koşul­
aym inanç ve yöntemlerle açıklanamayacak bazı aykırılıklar
lara bağlıdır: bilimsel inanç ve yöntemlerimizle irdelediğimiz görüngülerde bulunduğu za¬
man 'olağanüstü' bilim başlar ve aykırılıklar giderilemediği
aym inanç ve yöntemlerle açıklanamayacak bazı aykırıhklar bulunduğu za­ zaman paradig¬
ma man değiştirme zorunluluğu
‘olağanüstü’ ortayaveçıkar.
bilim başlar ayknılıklar giderilemediği zaman paradig­
Bu görüşlerin kaçınılmaz
ma değiştirme zorunluluğu ortaya ve çokçıkar.önemli bazı felsefi sonuçlan vardır. Biz
bunlardan birbirine
Bu görüşlerin kaçmılmaz ve çok tanesini,
en girift olan iki önemli bazı felsefisavunduğu
Kuhn'un sonuçlan vardır. bilimsel Biz
bunlardan birbirine en girift olan iki tanesini, K uhn’un savunduğuBunlar¬
gelişme modelinin temel sorunları çerçevesinde ele almak istiyoruz. bilimsel
dan birincisi,
gelişm Wittgenstein
e modelinin temel somnları de akla getirdiği
örneğininçerçevesinde gibi, doğru-yanlış
ele almak istiyomz. Bunlar­ tü¬
ründe akılcı değerlendirmelerin yalnızca her kavramsal
dan birincisi, Wittgenstein örneğinin de akla getirdiği gibi, doğm -yanlış tü­ sistemin kendi içinde
bir anlam
ründe taşıyabilmeleri
akılcı nedeniyle,
değerlendirmelerin yeni keşif
yalnızca ya da buluşlarm
her kavramsal sistemin hazırdaki dü¬
kendi içinde
şünce sistemleri karşısında ne gibi bir konumu olabileceği
bir anlam taşıyabilmeleri nedeniyle, yeni keşif ya da buluşlarm hazırdaki dü­ sorusudur. Kuh¬
n'un
şünce Wittgenstein'
(vesistemleri m) benimsediği
karşısmda ne gibi bir yaklaşıma
konumu göre, olabileceği kavramsal sis¬
bizim somsudur. Kuh­
temimizde yeri olmayan bir yenilik hakkmda sorulacak
n ’un (ve W ittgenstein’m) benimsediği yaklaşuna göre, bizim kavramsal sorulara gene bizim sis­
temimizde yeri olmayan bir yenilik hakkmda sorulacak sorulara gene bizim
(16) Ludwig Wittgenstein, On Certainty (Kesinlik Üzerine) Reason and Commitment (Akıl ve
Bağlılık) kitabından alıntı Cambridge University Press, 1973, Bölüm 5, s.94.
(16) Ludwig Wittgenstein, On Certainty (Kesinlik Üzerine) Reason and Commitment (Akıl ve
2.1 Press, 1973, Bölüm 5, s.94.
Bağlılık) kitabından alıntı Cambridge University
21 '
 sistemimizde
sistemimizdeyanıt yanıtbulmak olanaksızdır.Bu
bulmakolanaksızdır. Busorulara vermeyebaşladı¬
yanıtvermeye
sorularayanıt başladı­
ğımız anda, kavramsal sistemimizi değiştirmişiz demektir.
ğımız anda, kavramsal sistemimizi değiştirmişiz demektir. Böyleliklebirbirge¬Böylelikle ge­
lenek içindekarşıt
lenekiçinde görüşleritartışarak
karşıtgörüşleri tartışarakilerlemek olanaksızdır.Karşıt
ilerlem ekolanaksızdır. Karşıtgörüşle
görüşle
birlikte
birliktefarklı birsisteme
farklıbir geleneğe'geçiş'
sistemevevegeleneğe ‘geçiş yapmak
’ yapmakmümkündür
mümkündürvevebubuge¬ ge­
çişçişkurallara inanç değiştirmeye bağlıdır. Birçok
kurallara değil, inanç değiştirmeye bağlıdır. Birçok pozitvistbilim
değil, pozitvist bilimfelse¬
felse­
fecisi görüşünbilimdeki
fecisibubugörüşün bilimdekiakılcılığı tamamenyok
akılcılığıtamamen yokettiğini,
ettiğini,bilimsel
bilimselkuram¬
kuram­
ların yönelebileceği hiçbir nesnellik bırakmadığım iddia etmişlerdir.Yirmin¬
ların yönelebileceği hiçbir nesnellik bırakmadığını iddia etmişlerdir. Yirmin­
ciciyüzyılın
yüzyılmenenönemliönemlibilim felsefecilerindenKarl
bilimfelsefecilerinden KariPopper,
Popper,Kuhn'un
K uhn’ungörüşü¬
görüşü­
nün, kendisinin iddia ettiği gibi, tarihsel bir olamayacağını,
nün, kendisinin iddia ettiği gibi, tarihsel bir görüş olamayacağını,düpedüz
görüş düpedüz
mantıksal
mantıksalgörelilikçilik
görelilikçilikolduğunu
olduğunuöne sürmüştür.(17)
önesürmüştür. (17)Popper'a
Popper’agöre göreKuh¬Kuh­
n'un, akılcı eleştirinin yalnızca temel kavramsal sistemde
n ’un, akılcı eleştirinin yalnızca temel kavramsal sistemde anlaştıktansonra anlaştıktan sonra
başlayabileceği inancmmbilimin
başlayabileceğiinancının biliminesasesasilerleme
ilerlemeunsuru
unsuruolan süreklieleştirel
olansürekli eleştirel
tartışmayı tamamen yadsıdığını, temelde akıl-dışı bir yaklaşım olduğunu
tartışm ayı tam am en yadsıdığını, tem elde akıl-dışı bir yaklaşım olduğunu
vurgulamıştır.Popper'a
vurgulamıştır. Popper’agöre,göre,bir kuram ıdiğerine
birkuramı yeğlemekiçin,
diğerineyeğlemek için,yahut
yahutbir bir
kuramın diğerinden daha çok olguyu daha kesin şekilde
kuramın diğerinden daha çok olguyu daha kesin şekilde açrkladığmısavun¬ açıkladığını savun­
makmakiçiniçinbaşvurulacak
başvurulacakmantıksal sınamaişleminin
mantıksalsınama işlemininher türlüoluşsal
hertürlü oluşsal(gene¬
(gene-
tic), psikolojik ve tarihsel sorundan tamamıyla ayırt edilmesi ve ayrı tutul¬
tic), psikolojik ve tarihsel sorundan tamamıyla ayırt edilmesi ve ayrı tutul­
masıgereklidir.
ması gereklidir.(18) (18)Bu Butürtürkaygılardan arınarakyaklaşıldığında,
kaygılardanarınarak yaklaşıldığında,biliminbilimin
geçmişte uzun ve zorlu sınamalar sonucu elde ettiği önermelerinvevedoğrula¬
geçmişte uzun ve zorlu sınamalar sonucu elde ettiği önermelerin doğrula­
rın artıknesnel
rınartık nesnelbirer düşünceiçeriği
birerdüşünce içeriğioldukları görülecektir.Bu
olduklarıgörülecektir. nesnelku¬
Bunesnel ku­
ramlar sistemi üzerine kurulmaya başlanmış bilimsel bilgiyi
ramlar sistemi üzerine kurulmaya başlanmış bilimsel bilgiyi yeni kuramcılar yeni kuramcılar
inşa etmeyedevam
inşaetmeye devamederler.
ederler.Bunu yaparkenbaşvuracakları
Bunuyaparken başvuracaklarıenentemel temelyöntem
yöntem
de, eleştirel tartışma sonucu karşılarına çıkan aykırılıkları ya da yanlışları
de, eleştirel tartışm a sonucu karşılarına çıkan aykırılıkları ya da yanlışları
elemekyoluyla
yoluyla doğrubilgiye
doğru
elemek bilgiyegiderek
giderekdaha yaklaşmaktır.Popper
dahayaklaşmaktır. Popperiçiniçinher
heray-
ay-/
kırılık, eldeki kuramı eleştirel biçimde ayıklamak ve elemek
knılık, eldeki kuramı eleştirel biçimde ayıklamak ve elemek için birer fırsat­için birer fırsat¬
tır. Halbuki Kuhn'un görüşüne göre, bir paradigmaya bağlı olan bilim adam¬
tır. Halbuki K uhn’un görüşüne göre, bir paradigmaya bağlı olan bilim adam­
ları, heraykırılığa
ları. her aykırılığakarşı ellerindeki kuramı savunmaya,uyarlamaya
karşı ellerindeki kuramısavunmaya, uyarlamayaçalışırlar,
çalışırlar,
bağlılıklarını hemen terk etmezler. Ancak ortaya çıkan aykırılıklar hiçbir
bağlılıklarını hemen terk etmezler. Ancak ortaya çıkan aykırılıklar hiçbir
var olan paradigma
yöntemle var olan paradigmaiçinde çözülemeyecek kadarçetin
yöntemle içindeçözülemeyecek
kadar çetinolduğu ve
olduğu ve
derin bunalım yarattığı zaman, yeni kuram arayışları başlar ve bilimsel dev¬
derin bunalım yarattığı zaman, yeni kuram arayışları başlar ve bilimsel dev­
rimler meydanagelir.
rimlermeydana gelir.
Yeni bilginin ortaya çıkış tarzı üzerinde yapılan Popper-Kuhn tartışması,
Yeni bilginin ortaya çıkış tarzı üzerinde yapılan Popper-Kuhn tartışması,
son yirmi yılın bilim felsefesinde ortaya çıkmış en önemli tartışmadır, çünkü
son yirmi yılın bilim felsefesinde ortaya çıkmış en önemli tartışmadır, çünkü
her iki düşünür de geleneksel pozitivist bilim geleneğinin dönüştürülmesine
her iki düşünür de geleneksel pozitivist bilim geleneğinin dönüştürülmesine
katkılarda bulunmuşlardır. Yukarıda çok kabaca, özetlemeyeçalıştığımız
katkılarda bulunmuşlardır. Yukarıda çok kabaca, özetlemeye çalıştığımıztar¬ tar­
tışmada ilk bakışta her şeye karşın temel bir anlaşma var gibidir. Mantıksal
tışmada ilk bakışta her şeye karşın temel bir anlaşma var gibidir. Mantıksal
açıdan, Popper 'in belli bir anda yapısal olarak bilimin her tarafında birden
açıdan, Popper’ın belli bir anda yapısal olarak bilimin her tarafında birden
gördüğü aykırılık-deneyime başvurma eleştiri -yanlışların elenmesi- yeni bil-
gördüğü aykm iık-deneyim e başvurma eleştiri -yanlışlann elenmesi- yeni bil-
(17) Karl Popper, "Normal Science and its Dangers" (Olağan Bilim ve Sakıncaları) Criticism and
(17) Kari Popper, “Normal(Eleştiri
Scienceveand its Dangers” {Olağan Bilim ve Sakıncaları) Criticism and
The Growth of Knowledge Bilginin Büyümesi) kitabında, derleyenler Imre Lakatos,
TheMusgrave,
Alan Grovvth ofCambridge
KnovvledgeUniversity
(Eleştiri ve Bilginin
Press, 1970,Büyümesi)
s. 56. kitabında, derleyenler İmre Lakatos,
Alan
(18) Musgrave,
Popper, "TwoCambridge
Faces of Üniversity
Common Press,
Sense"1970, s. 56.
(Sağduyunun iki yüzü) Objective Knowledge
(18) Popper,
(Nesnel “Two Faces
Bilgi) kitabında, Oxfordof Universitey
Common Sense" (Sağduyunun
Press, 1972, s. 67.( iki yüzü) Objective Knovvledge
(Nesnel Bilgi) kitabında, Oxford Universitey Press, 1972, s. 67.(

22
22
giye varma zincirini, Kuhn zaman içinde yayılmış ve belli durumlarda toptan
giye varma zincirini, Kuhn zaman içinde yayılmış ve belli durumlardatoptan
ortaya çıkan bir görüş değiştirme olarak görmektedir. Imre Lakatos'un dedi¬
ortaya çıkan bir görüş değiştirme olarak görmektedir. Imre Lakatos’un dedi­
ği gibi, bir görüşe bağlılık ve farklı görüşlerin çoğalması, bilimin tarihinde
ği gibi, bir görüşe bağlılık ve farklı görüşlerin çoğalması, bilimin tarihinde
birbirini izleyen (successive) devreler değil, daima eşzamanlı olarak ve bir¬
birbirini izleyen (successive) devreler değil, daima eşzamanlı olarak ve bir­
likte var olan (copresent) unsurlardır. (19) Temeldeki bu simetrik olmayan
likte var olan (copresent) unsurlardır. (19) Temeldeki bu simetrik olmayan
benzeşmenin nedeni, her iki düşünürün de aslında klasik pozitivist bilimsel
benzeşmenin nedeni, her iki düşünürün de aslında klasik pozitivist bilimsel
ilerleme mantığına karşı oluşlarıdır. Ancak karşı oluş tarzları tamamen ve
ilerleme mantığına karşı oluşlarıdır. Ancak karşı oluş tarzları tamamen ve
kökten farklıdır.
kökten farklıdır.
Popper açısından pozitivist bilim mantığının dayalı olduğu klasik ampi-
Popper açısından pozitivist bilim mantığının dayalı olduğu klasik ampi­
rist bilgi kuramı, kendisi en radikal ampiristlerden olan büyük düşünür Da¬
rist bilgi kuramı, kendisi en radikal ampiristlerden olan büyük düşünür Da-
vid Hume tarafından bir kerede ama bütün zamanlar için yıkılmış durumda¬
vid Hume tarafmdan bir kerede ama bütün zamanlar için yıkılmış durumda­
dır: doğada gözlemlenebilen düzenli ilişkilerin (nedensel ilişkilerin) ileride
dır: doğada gözlemlenebilen düzenli ilişkilerin (nedensel ilişkilerin) ileride
de geçerli olacağını, yani geleceğin aşağı yukarı şimdiki zaman gibi olacağı¬
de geçerli olacağını, yani geleceğin aşağı yukarı şimdiki zaman gibi olacağı­
nı söyleyen endüksiyon (tümevarım) ilkesi mantıksal ve psikolojik bir yanıl¬
nı söyleyen endüksiyon (tümevarım) ilkesi mantıksal ve psikolojik bir yanıl­
samadır. Bazı nesnelerden, aynı tür bütün nesnelere yapılan tümevarımcı am¬
samadır. Bazı nesnelerden, aynı tür bütün nesnelere yapılan tümevarımcı am­
pirik genellemeler geçerli değildir çünkü eldeki kanıtların ötesine geçmekte¬
pirik genellemeler geçerli değildir çünkü eldeki kanıtlarm ötesine geçmekte­
dirler. Gözlem/bilgi kısıtlı, deneyim ise sonsuz olduğuna göre de, tümevarı¬
dirler. Gözlem/bilgi kısıtlı, deneyim ise sonsuz Olduğuna göre de, tümevarı­
mın bilime bir temel olamayacağı, bilimsel kuramların da deneyim tarafın¬
mın bilime bir temel olamayacağı, bilimsel kuramların da deneyim tarafm­
dan hiçbir zaman tam olarak doğrulanamayacağı sonucu çıkar. Mantıksal po¬
dan hiçbir zaman tam olarak doğrulanamayacağı sonucu çıkar. Mantıksal po­
zitivizm ve yirminci yüzyıldaki tüm diğer bilim felsefesi girişimleri, bu so¬
zitivizm ve yirminci yüzyıldaki tüm diğer bilim felsefesi girişimleri, bu so­
nuçlara hesaplaşmak üzere ortaya çıkmıştır. Mantıksal pozitivizmin bulduğu
nuçlara hesaplaşmak üzere ortaya çıkmıştır. Mantıksal pozitivizmin bulduğu
çare, matematiksel olasılık (probabilite) kuramını kullanarak bilimsel kuram¬
çare, matematiksel olasılık (probabilite) kuramını kullanarak
lara gözlemin sağladığı dayanağın derecesini.saptamaktır. Bunabilimsel
karşılıkkuram­
Pop-
lara gözlemin sağladığı dayanağın derecesini .saptamaktır. Buna karşılık Pop-
per'ın görüşü, bilimsel bilginin olasılık düzeyinde bile hiçbir zaman doğrula-
p er’m görüşü, bilimsel bilginin olasılık düzeyinde bile hiçbir zaman doğrula-
namamasına karşın, eleştirel olarak yanlışlanabileceği iddiasıdır. Yeni bilgi
namamasma karşın, eleştirel olarak yanlışlanabileceği iddiasıdm Yeni bilgi
tümevarıma ya da olasılıkçı bir çıkarım değil, kişilerin düş gücü ile ortaya
tümevarımcı
attıkları birtakım ya tasarılar,
da olasılikçı bir çıkarım
hipotezlerdir, değil,
fakat kişilerin düş
bu hipotezler veya gücü ile ortaya
varsayımlar
attıkları birtakım tasarılar, hipotezlerdir, fakat bu hipotezler veya varsayımlar
daima çürütülmeye ve eleştirilmeye açıktır, bunun için ortaya atılmışlardır.
daima çürütülmeye ve eleştirilmeye açıktır, bunun değil,
Önemli olan bir kuramm ne zaman doğrulanabildiği için ortaya hangi atılmışlardır.
koşullarda
Önemli olan bir kuramm ne zaman doğrulanabildiği değil,
ve ne zaman yanlış lanmış (çürütülmüş) sayılabileceğidir. Buna göre, bir bil¬
hangi koşullarda
ve ne zaman yanlışlanmış (çürütülmüş) sayılabileceğidir. Buna olan
giyi sürekli sınadıktan sonra, sınama sonucu hâlâ çürütülememiş göre,görüş¬ bir bil­
giyi sürekli sınadıktan sonra, sayılarak
sınama sonucu hâlâ çürütülem emiş olan
bilgi dağarcığma eklenir. Görüldüğü görüş­
ler hiç değilse şimdilik doğru
ler doğrulama
hiç değilse şim dilik doğru sayılarak bilgi dağarcığma eklenir. Görüldüğü
gibi yönteminin tam mantıksal tersi olan bu yönteme göre, her
gibisürülen
ileri doğrulam a yönteminin tam mantıksal tersidoğru
olan sayılmakta,
bu yöntem ebir göre, her
karşı-
varsayım aksi kanıtlanıneaya kadar
ileri sürülen varsayım aksi kanıtlanıneaya kadar doğru sayılmakta,
örnek çıkar çıkmaz da terk edilmektedir. Popper'ın bu şekilde tümevarımcıh- birkarşı-
ğaöm ek çıkar
karşı çıkmaz da terk edilmektedir.
ileri sürdüğü yanhşlama metodolojisi, Popper Tn bu şekilde
yirminci yüzyılıntümevarımcıh-
bilim felse¬
ğa karşı ileri sürdüğü yanhşlama metodolojisi,
fesinde meydana gelen en esaslı düşünce karşıtlığıdır. Popper yirminci yüzyılmbirbilim felse­
kitabına
fesinde m eydana gelen en esaslı düşünce karşıtlığıdır.
"Öyle sanıyorum ki büyük bir felsefe problemini, tümevarım problemini Popper bir kitabına
“Öyle bulunuyorum"
çözmüş sanıyorum ki büyük diyerekbir felsefe problem
başlayacak ini, tüm evarım
kadar iddialıdır. (20) Bu problemini
yüzden
çözmüş bulunuyorum ” diyerek başlayacak kadar iddialıdır. (20) Bu yüzden
19) imre Lakatos, "Falsification and the Methodology of Scientific Research Programmes" (Yan-
19) Imre
lışlama Lakatos,Araştırma
ve Bilimsel “Falsification and the Methodology
Programlarının of Scientific
Metodolojisi) 'Eleştiri veResearch Programmes"
Bilginin Büyümesi' (Yan-
kitabın¬
da.lışlama ve Bilimsel Araştırma Programlarının Metodolojisi) 'Eleştiri ve Bilginin Büyümesi' kitabın­
da,Karl Popper, "Conjectural Knowledge" (Farazi Bilgi) Objective Knowledge (Nesnel Bilgi) ki¬
(20)
(20) Kari
tabında, s. 1.Popper, “Conjectural Knowledge" (Farazi Bilgi) Objective Knovvledge (Nesnel Bilgi) ki­
tabında, s. 1.
23
23
 geliştirdiği görüş ortaklığı karıştırmıştır.
Kuhn elinizdeki kitabın Sekizinci Bölümüne, bir kuramı deneyimle kıyas¬
K uhn’un geliştirdiği görüş ortaklığı büsbütün karıştırmıştır.
lamaKuhnyoluyla yanlışlama türünde bir bilimsel yönteme
elinizdeki kitabm Sekizinci Bölümüne, bir kuramı bilimindeneyimle
tarihinde rast¬
kıyas­
lamanın
lama yoluyla zor olduğunu söyleyerek başlar. Bilim adamları,
çok yanlışlam a türünde bir bilimsel yönteme bilimin tarihinde kendi benimse¬
rast­
dikleri
lamanın çok kadar
görüş biçimlendirilmiş
zor olduğunu söyleyerekbirbaşlar. kuram,
karşıtBilim yani almaşık
adamları, ortaya
kendi benimse­
çıkmadıkça,
dikleri görüş ellerindeki kuramı, 'parça
kadar biçimlendirilm parça'
iş bir reddetmezler.
karşıt kuram , yaniPopper ileri
'm ortaya
almaşık
sürdüğü türde bir
çıkmadıkça, ellerindeki ve eleme tek bir söylem içinde, tek bir
eleştiri kuramı, ‘parça parça’ reddetmezler. Popper’m ileri paradigma
içinde mümkün değildir.
sürdüğü türde bir eleştiri Birveparadigmaya
eleme tek bir bağlı olan içinde,
söylem bilim adamları karşı-ör-
tek bir paradigma
neklerle karşılaştıkları zaman kuramlarını ayakta tutacak
içinde mümkün değildir. Bir paradigmaya bağlı olan bilim adamları karşı-ör- düzenlemelere
uyarlamalara giderler. Kuhn
neklerle karşılaştıkları an kuram larınıeleştirisiz
zamkarşı-örneksiz, bilim olamayacağını
ayakta tutacak düzenlem elere
kabul eder, ama karşı-örneklerin işlevi konusunda Popper'dan ayrılmaktadır.
uyarlamalara giderler. Kuhn karşı-öm eksiz, eleştirisiz bilim olamayacağını
Hiçbir paradigma ele aldığıeklerin
kabul eder, ama karşı-öm işlevihepsini
sorunların konusunda çözemeyeceğine göre, karşı-
Popper’dan aynlmaktadır.
örneklerin işlevi, her paradigmanın en temel saydığı problem-çözümlerini
Hiçbir paradigma ele aldığı sorunlarm hepsini çözemeyeceğine göre, karşı-
ayakta tutmak için birer
öm eklerin işlevi,
'bulmaca' odağı temel saydığı problem
her paradigm anm en oluşturmalarıdır. Karşı-ömek
-çözümancak
lerini
karşıt bir dilim yapma tarzında, farklı bir dünya görüşüne dönüşecek kadar
ayakta tutmak için birer ‘bulm aca’ odağı oluşturmalandır. Karşı-örnek ancak
büyüdüğü
karşıt bir zaman Popper'ın
dilim yapma tarzmda,
ettiğibir'yanlışlama'
iddiafarklı dünya görüşüne süreci başlayabilir.
dönüşecek kadar
Kuhn, böyle olduğu zamanlar bile eski görüşlere bağlı kalmakta inat eden bi¬
büyüdüğü zam an P o p p e r’m iddia ettiği ‘y anlışlam a’ süreci başlayabilir.
lim adamları olduğunu tarihsel örneklerle göstermektedir.
Kuhn, böyle olduğu zamanlar bile eski görüşlere
Kuhn inatbilimin
bağlı kalmaktaiçin eden bi­
topluca ayakta kalmasını sağlayan da bu tür bağlılıklardır, çünkü bazen bağ¬
lim adam lan olduğunu tarihsel örneklerle göstermektedir. Kuhn için bilimin
lılık sonucu, bir zorluğun üzerine inatla aynı araçlarla gitme sonucu, en bü¬
topluca ayakta kalm asmı sağlayan da bu tür bağlılıklardır, çünkü bazen bağ­
lılık sonucu, bir zorluğun üzerine inatla içerisinde
yük aykırılıkların bile varolan paradigma çözülebildiğini, gene
aynı araçlarla gitme sonucu,
ta¬
en bü­
rihsel örneklerle göstermiştir. Karşı-örnekler belli bir paradigmada bunalım
yük aykırılıklarm bile varolan paradigma içerisinde çözülebildiğini, gene ta­
yaratacak kadar zorlu oldukları zaman Kuhn'un 'olağan-üstü araştırma' de¬
rihsel örneklerle göstermiştir. Karşı-ömekler belli bir paradigmada bunalım
diği süreç başlamakta, karşıt bilim görüşleri çoğalmaktadır.
yaratacak kadar zorlu oldukları zaman K uhn’un ‘olağan-üstü araştırma’ de­
Kuhn ile Popper 'm tartışmalarında orta yolu seçen ve bu konularda çok
diği süreç başlamakta, karşıt bilim görüşleri çoğalmaktadır.
etkili olmuş düşünürlerden Feyerabend 'Anarşik Bilgi Kuramı' dediği görü¬
Kuhn ile Popper’m tartışm alannda orta yolu seçen ve bu konularda çok
şünde, bilimin her zaman karşı görüşlere ihtiyacı olduğu, karşıt görüş çoğal¬
etkili olmuş düşünürlerden Feyerabend ‘Anarşik Bilgi K uram ı’ dediği görü­
masının bilginin ilerlemesi için elzem olduğu kanısındadır. Bu kadarıyla
şünde, bilimin her zaman karşı görüşlere İhtiyacı olduğu, karşıt görüş çoğal­
Popper 'a yakındır. Ancak karşıt görüşler arasında eleştirel yani akılcı olarak
m asının bilginin ilerlem esi için elzem olduğu kanısındadır. Bu kadarıyla
tartışma yoluyla bir seçim yapılabileceğini Feyerabend de kabul etmez. Ço¬
Popper’a yakmdır. Ancak karşıt görüşler arasmda eleştirel yani akılcı olarak
ğalma ilkesi, bir tür 'serbest pazar rekabeti' gibidir, fakat hiçbir görüş bir di¬
tartışma yoluyla bir seçim yapılabileceğini Feyerabend de kabul etmez. Ço­
ğerinin 'parçası' olmadığı için, bilişsel ilerleme bunlar arasında yapılacak bir
ğalma ilkesi, bir tür ‘serbest pazar rekabeti’ gibidir, fakat hiçbir görüş bir di­
kıyaslama ile sağlanamaz. (21) Feyerabend bu yönüyle Wittgenstein 'a çok
ğerinin ‘parçası’ olmadığı için, bilişsel ilerleme bunlar arasında yapılacak bir
yakındır ve Kuhn'u en çok etkilemiş olan bilim felsefecileri arasmdadır. Fe¬
kıyaslama ile sağlanamaz. (21) Feyerabend bu yönüyle W ittgenstein’a çok
yerabend. ve Kuhn'a göre, her kuram kendine yöneltilen eleştirileri ve karşı
yakındn ve K uhn’u en çok etkilemiş olan bilim felsefecileri arasmdadır. Fe-
örnekleri gene kendi temelinde yanıtlayabilir, yani gerekli düzeltmeleri yapa¬
yefabend ve K uhn’a göre, her kuram kendine yöneltilen eleştirileri ve karşı
rak geçerliliğini koruyabilir. Bu görüş konvansiyonalist bilim felsefecisi Pi¬
örnekleri gene kendi tem elinde yanıtlayabilir, yani gerekli düzeltmeleri yapa­
erre Duhem'den ödünç alınmıştır. (22) Duhem'e göre, hiçbir önermeyi ya da
rak geçerliliğini koruyabilir. Bu görüş konvansiyonalist bilim felsefecisi Pi-
kuramı tek başına kesin olarak yanlışlamak mümkün değildir. Bu kuram de-
erre Duhem ’den ödünç alınmıştır. (22) Duhem ’e göre, hiçbir önermeyi ya da
kuramı
(21) tek başma
Feyerabend kesin
için bkz. olarak
"Against yanlışlamak
Method: mümkün
Outline of an değildir. Bu kuram de-
Anarchistic Theory of Knowledge"
(Yönteme Karşı: Anarşist Bir Bilgi Kuramının Ana Hatları) Bilim Felsefesinde Minnesota Çalış¬
maları, derleyenler, M.Radner
(21) Feyerabend ve S. Winokur,
için bkz. “Against Method;Minnesota University
Outline of Press, 1970,
an Anarchistic Theory CiltofIVKnovvledge”
(22)
(Yönteme hakkında
Duhem Karşı: bilgi için
Anarşist BilgiKeat
Bir bkz. ve Urry,Ana
Kuramının Social Theory
Hatları) Bilim olarak Sosyal
Science (BilimMinnesota
as Felsefesinde Çalış­
maları,Bölüm
Kuram) 3.
derleyenler, M.Radner ve S. VVİnokur, Minnesota University Press, 1970, Cilt IV
(22) Duhem hakkında bilgi için bkz. Keat ve Urry, Social Theory as Science (Bilim olarak Sosyal
24
Kuram) Bölüm 3. ■
24
 neyle sınandığında aykırılık çıktığı zaman kuramı ve deneyi oluşturan öner¬
melerden yahut araçlardan
neyle sınandığında aykırılıkhangisinin değiştirilmesi
çıktığı zaman kuramı ve gerektiğini bulmak öner­
deneyi oluşturan son
derece
m elerdenzordur.
yahut Bunun için, kuramı
araçlardan genişletmek,
hangisinin ek varsayımlar
değiştirilmesi gerektiğiniyapmak
bulmakge¬ son
derece Kuramlar
reklidir. zordur. Bunun birçokiçin, ve önermeden
yasakuramı meydana
genişletmek, geldiklerineyapmak
ek varsayımlar göre, çü- ge­
rütülebilmeleri
reklidir. Kuramlar için birçok yerdevebağlı
de bir yasa oldukları
önermeden m eydana kavramsal sistemin
bütün geldiklerine göre, çü-
eleştiriye
rütülebilm tabi için degereklidir.
tutulması
eleri bağlı bir
bir yerde Böyle eleştiriye
oldukları bütünmaruzkavram kuramcı¬
kalansal sistemin
lar, kavramsal
eleştiriye tabisistemlerinde daima gerekli
tutulması gereklidir. Böyle bir uyarlamalara
eleştiriye maruzgiderek görüşlerini
kalan kuramcı­
savunabilirler,
lar, kavramsalçünkü bütün birdaima
sistemlerinde kavramsal sistemde
gerekli kesin olarak
uyarlamalara giderekhangi varsa¬
görüşlerini
yımların yanlış çünkü
savunabilirler, olduğunu bütün gösterecek
bir kavramsalbelirleyici
sistemde deneyleri yapmaya
kesin olarak hangiimkân
varsa­
yoktur.
yım ların yanlıştek
Aslında başına ele
olduğunu alman hipotezlerin
gösterecek belirleyici sınanamayacağından,
deneyleri yapmaya imkân bü¬
tün bir bilgi
yoktur. sisteminin
Aslında sınanması
tek başına gerektiği
ele alman düşüncesine
hipotezlerin varmak oldukça bü¬
smanamayacağmdan, bü­
yüktünbirbiradımdır. Bu adımısmanması
bilgi sisteminin gerçekleştiren bilimdüşüncesine
gerektiği felsefecisi Amerikalı ampirist
varm ak oldukça bü­
mantıkçı Quine'dir.
yük bir adımdır. Bu(23)
adımı düşünürün koşut
İkigerçekleştiren bilimolarak geliştirdikleri
felsefecisi Amerikalı bilim
veampirist
felsefesinde
m antıkçı Q Duhen-Quine
uine’dir. (23) îki olarak bilinen
Tezidüşünürün koşut bu görüşe
olarak göre, Popper
geliştirdikleri ve gibi
bilim
yanlışlamacıların,
felsefesinde Duhen-Quine bir kuramıTezi etmenin
terkolarak bilmneenzaman gerekli
bu görüşe olduğu,
göre, Popper bunugibi
yapmak
yanlışlam içinacıların,
hangi noktada
bir kuramı yeterli neden
terk toplanmış
etmenin ne zaman olduğunu
gerekli olduğu, için
göstermek bunu
belli
yapm ölçüler hangi noktadazorunludur.
ak içingeliştirmeleri yeterli neden Yanlışlama
toplanmış yöntemine getirilen bu
olduğunu göstermek için
eleştiriyi yanıtlamaya çalışan diğer ünlü bilim felsefecisi
belli ölçüler geliştirm eleri zorunludur. Yanlışlama yöntem ine getirilen Imre Lakatos, Pop¬bu
per 'in görüşündeki
eleştiriyi yamtlam aya çalışan giderilerek,
eksiklerin diğer ünlü bilim kuramların
felsefecisiampirik içerik bakı¬
Imre Lakatos, Pop-
p e r’ın görüşündeki eksiklerin giderilerek, kuramltu'in am pirik içerik (24)
mından kıyaslanabileceği mantıksal ölçütler olduğunu ileri sürmüştür. bala-
Pozitivistlerin iki kuramın birbirini
mmdan kıyaslanabileceği mantıksal mantıksal
ölçütler olarak
olduğunu tamamlaması şeklinde
ileri sürmüştür. (24)
tanımladıkları ve daha önce de değindiğimiz bu görüşe
Pozitivistlerin iki kuramın birbirini mantıksal olarak tamamlaması şeklinde göre bir kuramı red¬
dedebilmek
tanımladıkları için,ve yerine
daha geçecek
önce de kuramın
değindiğimizeskisinin açıkladığı
bu görüşe göreherbirşeyi açıkla¬
kuramı red­
ması fakat buna ek olarak eski kuramın ele almadığı,
dedebilmek için, yerine geçecek kuramm eskisinin açıkladığı her şeyi açıkla­yani eski kuramdan tü-'
retilemeyecek
ması fakat buna bazıekekolarak
tahminlere ele almadığı,gerekmektedir.
de yer verebilmesi
eski kuramm yani eski kuramdan Bu gö¬tü-'
rüşe bir ölçüde Kuhn da katılmaktadır, çünkü Kuhn
retilemeyecek bazı ek tahminlere de yer verebilmesi gerekmektedir. Bues¬ için de yeni kuramın gö­
kisinden
rüşe bir türetilebileceklerden
ölçüde Kuhn da katılmaktadır, farklı tahminlere
çünkü Kuhn olanak
için detanıması gerekli-es­
yeni kuramın
dir.Ancak
kisinden iki kuram,arasındaki bufarklı
türetilebileceklerden farkı, Kuhn ikisinin
tahm inlere mantıksal
olanak tanımbağdaşmaz¬
ası gerekli­
lığı olarak yorumlarken, Lakatos eski kuramın yenisinden
dir. Ancak iki kuram.arasmdaki bu farkı, Kuhn ikisinin mantıksal bağdaşmaz­ türetilebileceği öl¬
çüde bir devamlılık olarak yorumlamaktadır. Lakatos 'un
lığı olarak yorum larken, Lakatos eski kuramın yenisinden türetilebileceği öl­ bu birikimci bilgi
çüde bir reddeden
görüşünü devam lılık Kuhn,
olarak görüşü benimsemek
buyorumlamaktadır. için klasik
Lakatos’un bu ampirist
birikimcibilgi
bilgi
kuramına inanmak, yani bilginin ham duyu verileri
görüşünü reddeden Kuhn, bu görüşü benimsemek için klasik ampirist üzerine parça parça inşabilgi
edilen
kurambir ınayapı olduğunu
inanmak, yanidüşünmek
bilginin ham gerektiğini söylemiştir.
duyu verileri üzerine Halbuki
parça Kuhn
parça ve inşa
Feyerabend
edilen bir yapı bilim felsefecilerine
gibi olduğunu düşünmek göre 'ham' duyu
gerektiğini verisi diye
söylemiştir. bir şey
Halbuki Kuhnola¬ve
maz. İnsan duyuları
Feyerabend gibi bilim gözlemleri, ancak
ve felsefecilerine göre bir
‘hamkavramsal
’ duyu verisi sistem
diyebenimsen¬
bir şey ola­
dikten sonra mümkün olurlar ve bu kavramlar
maz. İnsan duyuları ve gözlemleri, ancak bir kavramsal sistem sistem tarafından koşullandı-
benimsen­
rılmışlardır.
dikten sonra Kuramdan
mümkünbağımsızolurlar ve nesnel bir gözlem
bu kavramlar dili olamaz.
sistem tarafm dan Böyle bir di¬
koşullandı-
inandıkları Kuramdan
lenlmışlardır. için de, Popper, Lakatos ve diğerleri, Kuhn gibi
bağımsız nesnel bir gözlem dili olamaz. Böyle bir di­ 'görelilikçi'
le inandıkları için de, Popper, Lakatos ve diğerleri, Kuhn gibi ‘görelilikçi’
(23) W.V.O. Quine, "Two Dogmas of Empiricism" (Ampirizmin iki Dogması) From a Logical Point
of View (Mantıksal Bir Bakış Açısından) kitabından, Harvard, 1961. Quine ve Duhem'in görüşle¬
(23)aslından
rinin VV.V.O. yanlış
Quine, olarak
“Two Dogmas ol Empiridsm”
birleştirildiği, iki düşünür(Ampirizmin iki Dogması)
arasında çok From
büyük farklar a Logical
olduğu Point
görüşü
sonof zamanlarda
View (Mantıksal Biratılmıştır.
ortaya Bakış Açısından) kitabından, Harvard, 1961. Ouine ve Duhem’in görüşle­
rinin
(24) aslından
Lakatos yanlış olarak
"Yanlışlama birleştirildiği,
ve Bilimsel iki düşünür
Araştırma arasında Metodolojisi"
Programlarının çok büyük farklar
Eleştiriolduğu görüşü
ve Bilginin
son zamanlarda
Büyümesi kitabı. ortaya atılmıştır.
(24) Lakatos “Yanlışlama ve Bilimsel Araştırma Programlarının Metodolojisi" Eleştiri ve Bilginin
Büyümesi kitabı. 25

25
düşünürlerin .gözünde hâlâ eski pozitivist geleneğin dihfelsefgşinden kurtula¬
düşünürierinLakatos-için
mamışlardır. gözünde hâlâ eski pozitivist
birbirini geleneğinmantıksal
izleyen kuramlar dikfelsçfgşinden kurtula-
olarak birbir¬
lerini içermektedir,
manuşlardır. ıLafcafiıısdfin
çünkü.her birindeizleyen
Biılîkini kullanılan dil aynı
kuramlar mantokşîd
nesneleriolarak birbir-,
(aynı refe¬
lerini içermektedir,
ransları) kullanmaktadır. çünkü-her
Kuhn için Birindebirbirini izleyen
kullanılan dil-aynı nesneleri
kpramlar (aynıola¬
mantıksal refe-
ranslan)
rak kullanmaktadır.
eş ölçüye vurulanıazlarKuhn çünkü için dilleri bambaşka
birbirini izleyennesnelerden
kuramlar mantıksd.kuruludur. ola­
Azrakönce birbirinevurulamazlar
eş ölçüye girift olarak çünküsöz ettiğimiz bambaşkasorunun
dilleri iki-temel nesnelerden
,ikincisi kuruludur.
budur.
Az önce
Her birbirine
ikisi de klasik gMft'olarak
endüktivizme karşı oldukları
söz ettiğiıniz iki-temel sorunun
halde, İkincisi farklı
eleştirilerini budur.
Her ikisiyapan
bağlamlarda de klasik <şn®d«tivizme
ve bugünün bilim felsefesine
karşı oldukları hâkim halde,
olaneleştirileıâni
yanhşlamacı,farklı ve
görelilikçi
bağlarnlarda okullararasındaki
yapan ve bugünün anlaşmazlığı
bu bilim felsefesine iyice kavramak
hâkim için, konuyuve
olan yanlışlamaa
biraz dağıtmak
görelilikçi olsullar
pahasma dil felsefesine
arasmdaki biraz değinmemiz
bu anlaşmazlığı gereklidir. Bilindi¬
iyice kavramedc-İçin, konuyu
ğibiraz
gibi,dağıtmak
yirminci pahasma
yüzyıl felsefesine hâkimbûaz
dil felsefesine boyut dilin eleştirisidir,
olandeğinmemiz gereklidir. Bilindi­
tıpkı
onğidokuzuncu
gibi, yirminci yüzyıl felsefesine
yüzyıl felsefesini tarihsel
hâkim Olan boyut dilin
çözümlemenin hâkim olduğu gibi.
eleştirisidir, tıpkı
Elinizdeki
on dokuzuncu kitabm aslında tarihsel
yazanfelsefesine
yüzyıl tarihsel görelilikçidir, hâkim
birçözümlemenin dil sorunlarına
olduğu gibi. da
teğet
Elinizdeki kitabm.
geçer, ancak yazan
bir bilgi aslında
kuramı tarihsel
çıkarmak birüzere
görelilikçidir,
yaklaştığıdil sorunlarma
tarihsel verilerida
yorumladığı düşüncebir
teğet geçer,!ancak yapısı, toplumcu
bilgi kuramı düşünürlerde
çıkarmak görmeye alıştığımız
üzere yaMaştığı tarihsel yerilenta¬
rihçilik yapısmdan
yorumladığı düşünceçok,yapısı,
yirminci hâkim olan bu
yüzyıla®şünürlerde
toplumcu dil/mantık
görmeye boyutun¬ta­
alıştığımız
darihçilik
kurulmuştur,
yapısmdan Kuhn'un kendisininyüzyıla
çok, yirminci h^pm gibi,
de söylediği olan buaynı verilere bakarak-
dü/mantik boyutun­
(tarihsel d.e olsalar)
da kuıîîlmuştur çok farklı
Kulm’un düşüncedeyapılan
kendisiııin söylediği inşagibi,
etmekaynıdaima- mümkün¬
verilere; bakarak^
dün
(tarihselde daha önce
Kuhn'un,olsalar) çok-de belirttiğimiz
farklı düşüngeyapilan gibi, Wittgenstein yoluyla etkilen¬
inşa etmekdaimamümkün-
diği
düTıanlayışa
Kulm’un, göredaha pozitivistlerin
dil,Önce de belirttiğimizdüşündüğü gibi mantık yoluyla
gibi, Wittgenstein değil,
üzerine etkilen­
retorik yani dilin
diği anlayışa kullanılması
göre dil, pozitivistlerin üzerine kuruludun
koşullarıdüşündüğü Mantıksal
gibi mantık üzerine poziti¬
değil,
vizmin yani dilinaıfıpirist
retoriktemeldeki kullanılması varsayımına
koşullarıgöre, üzerinekullandığımız dilin simgeleri
kuruluduTi Matüik&al poziti­
tarafından ifâde edilen
vizmin temeldeki; düşünceler,
aıhpirist daha bu
varsayımına göre, siıngşlerle ifade
tür kullandığımız edilmeden
dilin simgeleri
mantıksal
tarafmdan
önce ifadebağlantılar içindedir. Dilin
edilen düşünceler, dahamantığı-, bu nedenleifâdÇ
bu tür simgşlerle kullandı¬
dilin bdilmeden
ğıönce
bağlamdan
mantıksal bağlantılarbir
bağımsızdır, anlamdaDilin
içindedir. 'zaman dışı'dır. Dolayısıyla
mantığı^bu nedenle dilmdilin işa¬
kullandı­
retleri (imleri) ile bunlar tarafından ifade edilen düşüncelerin
ğı bağlamdan bağımsızdır, bir anlamda ‘zaman'dışı’dır. Dolayısıyla dilin işa­ kaynaklandığı
gerçeklik arasında
retleri (imleri) ilezorunlu yahut oritolojik
bunlar tarafmdan ifade (varlıkbilimsel)
edilen düşüncelerin bir birlik yoktur.
%ynaklandığı
Anlam ve referans
gerçeklik arasındaayn düzeylerdir.'Mantteal
zorunlu pozitivizme göre
yahut oritolojik,(varlıkbilimsel) biröncelik
birlik yoktur.
taşı¬
yan,
Anlamkullandığımız
ve referımsdilinayn mantıksal yapısının, yani
düzeylerdir.'Mantteal anlamınınkendi
pozitivizme içinde tu¬
göre önceük taşı­
tarlı olmasıdır
yan.- ve bu tutarlılığın
kullandığımız dılm mantıksal değişik koşullarda
yapısımn, yanifarjdılaşmaması,
anlamının k ^ d i hep aym
içinde tu­
ölçüde geçerli kalması
tarlı olmasıdır: gereklidir.değişik
ve bu tmarhlığın Bu yüzden de kurulan
koşullarda dilin dış dünyaya
farklılaşmaması, hep aynı
olan
ölçüde geçerlidilin
bağlantısı kalmasıhangi amaçlaraBu
gereklidir. göre kullanıldığından
yüzden de kurulan dilin bağımsız olmak
dış dünyaya
zorundadır.;
olan bağlantısı mantıksal
bir hangi
Bu türdilin zorunluluk
amaçlara da, mantığın giderek
göre kullamidığmdan ister olmak
bağımsız iste¬
mez. metafizikBubirtür
zorundadır.? rolbiroynamasına neden olmakta,
mantıksal zorunluluk yâni mantık
da, mantığm giderek dünyada ne
ister iste­
nesneler
türmez olması
metafizik bir gerektiğini
rol oynamasına buyurur neden gelmektedir.
haleolmakta, yâni Dilin
mantık herkes
dünyadatara¬ne
fından aynı biçimde,
tür nesneler âym mantıkbuyurur
olması gerektiğini kurallanna-göre kullanılabilmesi
hale gelmektedir. Driin herkes,için de,tara­
duyum
birfmdan aynı biçimde, ihtiyaç
ortaklığına aym mantık vardır.kurallanna-göre
Bu ortaklık,.farklı yaşam koşullarında
kullamlabilmesi için de.
değiştiği
bir duyum ölçüde,- duyumlar
ortaklığma üzerine
ihtiyaç kurulu
vardır. Bukavramlar arasında
ortaklık, farklı yaşam bijlüftan ve di¬
koşullarında
lin yansıttığı
değiştiği mantıksal
ölçüde,- ilişkilerin
duyumlar üzerine aynı kalmasına
de kurulu kavramlarolanak arasmda yoktur. Mantık¬
bulutlan ve di­
linpozitivizm
sal yansıttığı bu mantıksal duyum vedemantık
nedenle,ilişkilerin ortaklığımolanak
aynı kalmasma bozabilecekyoktur.önerme¬
Mantık­
lerden kaçınır. Nesneler
sal pozitivizm bu nedenle,yerine karmaşık
duyum duyum
ve mantık verilerinden
ortaklığım söz etmeyi
bozabilecek ter¬
önerme­
cih eder.kaçmır.
lerden Nesneler ashnda düyu
Nesneler yerineverilerinden
karmaşık duyum kolaylık için inşa edilen
verilerinden mantık¬
söz etmeyi ter­
cihkurgulardır.
sal eder. Nesneler Öte yandan,
ashhdk düyu dilin verilerinden
temelinin mantık kolaylıkdeğil,
içinkullanım
inşa edilen olduğuna
mantık­
sal kurgulardır. Öte yandan, dilin temelinin mantık değil, kullanım olduğuna
26
26
 iîia®anlar için dil ortaklığı duyumya d%algılajÿa düzeyinde değil, dili kul¬
inîHişnlar
larıma düzeyindedir,
içip dil ortalşlığı duynın
yaninesnele® veya, daralgılş^î^a
yaşam' koşullandüzeyinde
düzeyinde.değil, dili kul-
Wittgenste¬
inlaıpıa
'ıtn dediği düzeyindedir, yani,«esneC
gibi, her söylem ve yj||am*kQşulİa»
bir. yaşapt biçimidir Bÿkişinin düzeyinde. Wittgenste-
kullandığı dili,
in’j^ dediği
kelimeleri, gibi, her söylem
kavramları, giderekbir. yaşfca
kuramları l^ im iİ r
anlayabilmek Bir kişinin
için kuUaaidığı
hangi kurallaradili,
ke#meleris.
göre,, kavramları,
hangi kavramsal giderek
sisteme kiKamküi
görfr dili şBÜ^yateilmek
kullandığım bilmek için. hşngi kurallara
gerekmektedir.
görerÇ ürtak
Herkesin jgi kavramsal sisteme gere dili
olarak kullanabileceği kulC dığuu
'rarafsız';iye bilmek,gerekmektedir.
nesnel bir gözlem/duyu
Herkeşin
düzeyi *ortakBöylece
olamaz. olarak kullanabiieeeği
başka bir bilim‘starafsız’;#e nesnel,
şeleaişğinin kuramlarını bir gözlem/duyu
anlamaya
düzeyibilim
çalışan olamaz.adamı,Böylece
başkabirbaşkakültür#
bir bilim geleneğinin
incelemeye kuramlarmı
çalışan anlamaya
bir antropologa
çajlışan bilimAralarında
benzetilebilir. adamı, başka'birbir çeviri, kültürü
sorunuincelemeye
vardır. Yani çalışan
Kuhn'un bir antropoloğa
bu kitabın
benzetilebilir.
Qnuncu Bölümünde Aralarmdasöylediğibir gibi,
çevki.farklı
sorunu dünyalartia
vşrdm Yani Kuhn’un bu Tıpkı
yaşamaktadırlar. kitabm
Onuncu Bölümünde
dilde,.simgelenen söylediği gibi,
ile simgeleyen farklı
arasında-bir dünyalarda
düzey farkı yaşamaktadular.
olmadığı gibi, Tıpkı
göz¬
lemde
dilde,, ?de görme ileile
simgelenen simgeleyen
görülen arasmda arasmdavbir düzey farkı
bir fark yoktup Çünkü olmadığı
herkes,gibi,:göz-
içinde
lemdcjde
yaşadığı kavramsal
görme ile göriilşn
sistem ya daarasmda
kültür onamebir farkgörmeyi
yo tor-,Çünküöğretmişse herkes,
onu içmde
gör¬
mektedir.
yaşadığı Wittgenstein'
kavramsal sistem a göreyainsan
da kültür oname giknıeyi
dil değiştirebilir, apıaöğretmişse onu gör­
bir dili dışarıdan
mektedir. Wittgenstein’a
düzeltemez, çünkü bunu yapmak göre insan dil değiştirebilir,
için dilin dışma çıkmakâtna kir dili dışarıdan
zorundadır.
düzeltemez,
Bir;.dile ya çünkü bunu yapmak
da kavramsal sisteme için dilin dışma
tarafsız yıkmak
bir gözlem zorundadm
açısmdan bakılama¬
yacağım. BiT'-dıle ya da kayramsaJ
söylemek, aslında, o sisteme tarafsız birİmtün
dilde öne-süıülen gözlem façısmdan bakılama-
önermelerin,- hipotez¬
lerin
yacagmi veya. varsayımların
söylemek, aşimda) kendio.doğrulanma
dilde öne-süriilen bratündaönermelerin,-
koşullarını beraberlerinde hipotez­
ge¬
tirdiklerini
lerin veya:söylemekle
varsayımlarm i^ndi .doğrulslnına
özdeştir. Kullanılan gözlem koşuUtomdaverilerinin beraberlerinde
'nesnel' ola- ge­
tirdiklerini
mayacağı, söylemekle
gözlemin dahaözdeştir. Kulİ£pıd>ah.gö^em
baştan kullandığımız kuramverilerinin ‘nesnel’ ola­
tarafmdan koşullandı-
nldığı
mayacağı, gözlmûnanlamı
önermelerinin daha bbudur. Dolayısıyla bir
aşt^ kullandığımız kuramkuramdan
tarafmdan diğerine,
koşullundı-
eski
paradigmadan
nldığı önermelerinin .yenisine anlamı
geçiş, verilerin farklı yprumlanmaşıyla
budur- Dolayısıyla |bir kuramdanmümkün diğerine,de¬ eski
ğildir,.
paradigmadan^ yenisinekendileridir.
(leğişen verilerin geçiş, verilerin:Kuhnfarklıbu geçişin nasıl oldğunu
yorumlanmasıyla mümkün
betimle¬ de­
yebilmek
ğildir, değişen için Geştalt
verilerin psikolojisinden
kendileridir. yararlanmıştır.
Kufm bu geçişin Bunasıl
görüşeoldğumı
göre, betmale-
insan¬
laryeb çevrelerini
i^ ek içinparçaOestalt değil, bütün olarak
psikolojisinden
parça yararlanmıştır.
algılamayı Buöğrenirler.
görüşe göre, insan­
Bu ben-
. zetmeyi
lar çevreleriniilk ortayaparçaatanparça değil, bütün
ve Kuhn'un da görüşlerinden
olâmk-algılamayı öğrenirler.
yararlandığı N R.Bu ben- •
Han¬
, zetmeyi
son, insanm ilk çevresini
ortaya atan gözleme tarzında,
ve Kuhn,’un algılama açısmdan
da görüşlerinden temel birimlere
yararlandığı N;R. Han­
varılamayacağım
son, insanm çevresini iddia etmiştir.
gözleme(25) tarzmda, da ;hu görüşten
Kuhn>algılama açısmdan yolateçıkarak, ku¬
to l birimlere
ram değiştirmenin parça
varılamayacağmı parça gözlem
iddia etmiştir. (25) K -veutoyanhşlamayla
d®;bu görüşten mümkün olmadığı,
yola .çıkmak, ku­
tersine topyekûn bir pmça
ram değiştirmenin dönüşümüyle
görüş parça gözlem-ve meydana geldiği tezini
yanhşlamayla mümkün geliştiımiş-
olmadığı,
tir.,tersine , ropyekûn-,İbir : görüş dönüşümüyle
vi .* ÿ meydana geldiği tezini geliştiımiş-
, t i rKuhn'un
. ; T . ■ ortaya ( -if:: ■■■- bilimsel ilerleme modelinin odak noktası olan bu
attığı ^
görüş, dönüşümü
Kuhn’un tezi,attığı
ortaya mantıksal;
bazı bilimsel güçlükler
ilerleme içermektedir.
modelinin Bu güçlükleri,,
odak noktası olan bu
anlamak
göıüş; dönüşümü için Kuhn'un tezi, ve eleştirmenlerinin
bazı mantıksal, güçlükler sık sıkiçermektedir.
başvurduğu Bu örneklerden
güçlükleri,,
birini, ilk olarak Hansön
anlamak için Kuhn’ım tarafmdan
ve bu
eleştirmenlerinin bağlamda sık tartışılan
sdc başvurduğu dünya merkezli
ömelderdert
astronomiden
biımij ilk olarak güneşHansonmerkezli astronomiye
tarafmdan yapılan devrimci
bu bağlamda tartışılan geçişi
dünya ele ala¬
merkezli
lım. Ptoleme'ci
astfortomiden astronomiye
güneş merkezli inanan bir
astronomiye bilim adamıyla
yapılan (örneğiriTychöele
devrimci geçişi Bra-ala­
he) lım. Kopernjk'çi
Ptoleme’ci astronomiyi
.astronomiye benimseyen
inanan bir bir
bilimbilim-adamımn
adamıyla (örneğin
(ömeğin'^ıçhO KeprBra-
,

ler) he)'güneş'Kopemik’.çi adlandırdıkları

olarak astronomiyi yıldızlar özdeş
benimseyen değildir, çünkü(örneğin
bir bilim.adammın birincisinin
Kepr,
gördüğü
1er) ‘güneş’ hareket
yıldızolarak halindedir yeyıldızlar
adlandırdıkları dünyanın çevresinde
özdeş değildir, dönmektedir, ikin-;
çünkü birinGİsinin
cismin
gördüğü gördüğü yıldız ise
yıldız hareket sabittir ve
halindedir ve dünya
dünyanm önün çevresinde
çevresinde dönmektedir.
dönmektedir, İkin­
cisinin gördüğü yıldız ise sabittir ve dünya onUn Çevresinde dönmektedir.
(25) Norwood Russell Hanson, Patterns of Discovery (Keşif Örüntüleri) Cambrideıe University
Press,
(25) 1958.
Norvvood Russell Hanson, PatternS of Disoovery (Keşif Örürrtûleri) Gambridge University
Press, 1958. 27
27
 Kuhn'un kanıtlamalarına göre, Kepler, "Eskiden gökyüzünde hareket-eden
bir Kuhn’un kâıi^tlamalarınâ
yıldız görüyordum, üpkrgBrahe
^ , Kepler, “Eskiden
gibi, halbuki gökyüzünde
şimdi sabit hir yıldıziharekdf-ed«n
görü¬
bir yıldız ğörüyördüm, tıpkı Btahe gibi,
yorum" diyemez, çünkü bu durumda- Tycho Brahe'nin de bir bakıma halbuki şimdi-safaâtöir yıldızhaklı
gMi-
yortirn” diyemez, çünkü bu durumda^ lycho
olduğunu kabul etmek zorundadır. Halbuki Kepler bir görüş dönüşümüne Brafae’hin de bn* bakıma haklı
olduğunu kabul etmek zorundadır. Halbuki Kepler
uğramış, güneşin hareketsiz olduğunu ve dünyanın güneş çevresinde* döndü¬ bir görüş dönüşümüne
uğramış,
ğünü kabulgüneşin
etmiştir.hareketsiz
Bu durumda olduğunu
Keplerve dünyanm
ancak güneş
''Güneşin çevresindö'döndü­
eskiden hareket et¬
ğünü kabul etmiştir; Bu durumda Kepler a n c^
tiğine inanırdım, halbuki yanılmışım" diyebilir. Fakat bumı söylediği “Güneşin e s k i ^ hareket
anda daet­
mantıksal bir yanlış yapmış olmaktadır. Tycho Brahe'nin görüşündenanda
tiğine manudım, halbuki yatiılmışlm’’ diyebilir. İFakat buml söylediği Kep-da
mantıksal bir yanlış yapmış Ohnaktaıhr. Tycho Brrdfö’nm
ler 'in görüşüne geçen bir bilim adamının önce bir türlü, sonra başka türlü görüşünden Kep-
ler’in ğöıüşüne geçen bir bilim adrunmm öUçe
görebileceği tek bir güneş olduğu mantıksal açıdan söylenemez. Yani Kepler bir türlu^ sonra başka türlü
görebileceği tek bir güneş biduğu mruitıksal açıdan
eski güneşin şimdi birden hareket etmeye başladığım söyleyemez.-Bunu ya¬ söylenemez Yani Kepler
eski; güneşin
parsa, şimdi birden
aynı nesnenin, hareket farklı
aynı gözlemin etmeye başladığını söyleyemez
yorumlanabileceği sonucu-Bunuçıkar ki ya­
bu, Kuhn'un farklı görüşlerin farklı dünyalar, farklı nesneler gördükleri iddi¬ki
parsa, aymnesiKnin, aym gözlemüı fm-kh yorumlanabileceği sonucu çıkar
bu, Kuhn’ûH
asıyla farklı <1)
çelişir. Yıldız görüşllîin
hareketfarklı düf^ralar,
halindedir, farkh
Yıldız nesnder
(2) sabittir.güdükleri
Yıldız (1)iddi­ in
sabit olduğunu söylemek Kuhn'un yaklaşımına göre mantıksal Yıldız
asıyla çelişir; Y ıldızdı) hareket halindedir. Yıldız (2) sabitür. (1) in
bir çelişki,
sabitmantıksal
hatta öldüğünübirsöylemek Kuhn’un
olanaksızlıktır. (26)yaklaşımma
Halbuki Kuhn göre mM tksal
elinizdeki bir çeMşki;
kitapta-buna
hatta mantıksal bir olanaksızlıktu. (26) HMbuki
benzer ördekler vermiştir. Kuhn'un hatayı yapmaŞSmn nedeni nedir? Dik¬
bu Kuhn elinizdeki kimptafb^a
kat benzer ördekler
edilirse, Kuhn'un vermiştir.
iddiasınaKuhn’un bu hatayı
göre, daha yeni yapmaSUun
olan görüşünedeni benimseyen neüît?kişi
Dik­
kat edilirse, Kuhn’un iddiasına göre, daha yeni
eski görüşe 'yani geriye doğru bakarak eski görüşün artık yanlış olduğunu olan görüşü tenimseyen kişi
eski görüşe
söylemektedir, yani geriye
halbuki doğru
Kühn%n bakarak
•yÿâÿmniKt eski görüşim
göre eskiartdc yanlış
görüşün pİdS^unu
de kendi
söylemektedir,
içinde tutarlı fakathalbuki Kuhn’unçelişir
kendisiniııkiyle yakla^mma
olduğundan göredaha
eski fazla'
görüşünbir şeyde söy¬
kendi
içinde tutârll
lememesi fakat Aksi
gerekirdi. kendisininkiyle
takdirde, hâlâ çelişir
âym olduğundan daha fazla^biryani
nesneden bahsettikleri, şey hâ¬
söy­
lâlememesi
'aym'gözlem gerekirdi.
dilini- Aksi takdirde,sönucu
kullandıkları hâlâ âym nesneden
çıkar. Halbuki bahsettikleri
Tychoÿ Brahe'ninyani M-
lâ^aym^'gözlem
görüşü mantıksal dilini olarakkullandıkları
yanlişlanmamış, ^nucusadeceçıkar.
terkHalbuki
edilmiştir. lych u Brahe’nin
Kuhn'un da
görüşü?amantıksal
Popper olarak yanlışlanmamış,
ve diğer yanlışlamacüaraikarşı sadece teı‘hiçbir
kanıtlaması, k edilmiştir
görüşün Kuhn
tam ^ola¬da
rak Popper.^a ve diğer yanlışlamacılaraikarşı
yanhşlanamayacağı yanhşlamacîlara
değil miydi? Kuhnkamtlamas^, hiçbirbu görüşün
ödünütam‘ola­
neden
rak yanhşlanamayacağı değil iniydi? Kuhn
vermektedir. Bu çelişkiden çıkartılacak sonuçlar Kuhn'ün görüşünü yanhşlamacılara bu ödünü neden
zayıfla¬
vermektedir. Bu çelişkiden çıkartılacdr-'
tıcı bazınoktalara işaret etmektedir. Şöyle ki: ' sonuçlar Kufan’ün görüşünü zayıfla­
tıcı bazı Brahe
Tycho noktalara'denişaıet
Kepler etmektedir.
*e geçişin Şöyle ki;
aym zamanda devrimci bir ilerleme Ya¬
yılabilmesi için Kepler 'in görüşünün doğru,zanuuıda
’^ e M B r ^ e ’den Kepler'e geçişin a^m Brahe'nin devrimci
görüşünün bir ilerleme
yanlış ol¬Sa-
yılabilmesi için Kepldr’in görüşünün doğru, Brtüıe’nin
ması gerekmektedir. Yani her iki görüşün dışında nesnel bir doğru-yanlış görüşünün yanhşöl¬ol­
ması gerelonektedir. Yani her ild g ö r ü ^ dışmda
çütüne gerek vardır. Bu durumda Kuhn, nesnel ölçütlere başvuruliamayacağı nesnel bir doğru-yanhş öl­
çütüne gerek vardır. Bu dürümda Kuhn, nesnel
görüşünde yanılmış, kendisi de aynı ölçütlere başvurmuştur. Halbuki' Kuh¬ ölçütlere başvurulamayacâğı
n'ungörüşünde
orijinal yanılmış, kendisi görüşüne
(Wittgenstein'ci) de aym ölçütlere
göre, Tycho başvurmuştur.
Bfahe'yi güneşin Halbuki(Yıl¬^Kuh-
n’un orijinal (Wittgenstein’cı) görüşüne göre, Tycho
dız l'in) sabit -olduğuna ikna etmenin olanağı yoktur/ Brahe, Kepfer'ih inan¬ Btahe’yi güneşin (Yıh
diz l ’in) sabit olduğuna ikna etmenin olanağı yoktur.’
dığı görüşe bir geçiş yaparsa, Yıldız (1) hakkındaki fikirierinideğiŞtirmiş âfe* Brahe, Kepier’îh inan-
. dığı
ğil, göirüşe
yıldız (2)bir'dengeçiş yaparSâ,bir
bahsedilen Yıldız (1) hakkmdaki
dünyaya geçmiş oliır: Ekimlerini
tersine,değiştirnüş
esiri görüşe
ğil, yıM z (2)’den bahsedilen bir dünyaya
inanmakta ısrar -ederse, onu, gördüğü güneşin (Yıldız l'in) geçmiş ölür: te rsabit
^ e , eski görüşe
olduğuna
inanmakta ısrar ederse, onu, gördüğü g ü n ^ n <Yıldız
Kepler'in dilini kullanarak ikna etmenin olanağı yoktur. Kuhn'un bu zorluğu l ’in) sabit oMuğuha
Kepler’iniçin
halletmek dilini kullanarak ikna
söyleyebileceği teketmenin
şey, yeni olaftağı
görüşü yöktur. Kuhn’un bugörüş¬
benimseyenlerin, zorluğu
leri ağırlık kazandığı andan itibaren tarihi geriye doğru 'devrimci tarzda'görüş­
halletmek için söyleyebileceği tek şey, yeni görüşü benimseyenlerin, ye-
leri'ağırlık kazandığı andan itibaren tariM geriye doğru ‘devrimci tarzda’ ye-
(26) Kordiğ, C.R., The Justification of Şcientific, Change (Bilimsel Değişmenin Doğrulanması)
Dordrecht: D. Reidel,
(26) Kordig, C;R., 1971 Bölüm 1, s. 4-12.
The ,Justificalion o f Şcientific. Change (Bilimsel Değişmenin Doğnıtenması)
Dordrecht: D. Reidel, 1971, Bölüm 1 , s. 4-T2.
28
28'
njden yazarak, ilerlemekaydedilchğini ve kendvgprüşlerinin doğru olduğunu
njuiöi) yazarak, ilerlerop.kaydediltUğiıü ve kendif^görüşlerinin doğru
içinolduğunu
iddia ettikleridir. An<ÿ,bu ;a©ıldayiqı WnnedetÿJftlsa bilev ÿuhn yefcrli
iddia ettikleridir. Ancakubu ^açğddayıcı bjrj neden; çlsa
b|r neden değildir çünkükitabınınbaŞınd3 bilimin tarihini bu şekildebile^ Kiuhn için tahrif
yejjerli
bir neden değildir çünkü, kitabJiu» babında bilinilin tarihini bu
eden birikimcilere karşı olduğunu belirtmiştHyBu noktadan birçok eleştiriye. şekilde tâluif
e d ^ birikimcilere karşı olduğımu teiirtıniştkii Btı noktadan birçok eleştiriye,
uğrayanKuhn, bu karşıÿörneğin de zorlamasıyla görelilikçi yaklaşanında bar
u^j^an jCuhn,yapmak
ziideğişiklikler bu karşı-rötn^in de zorlamasıyla
zonmda kalmış ve elinizdekigörelilikçi
kitabın yaklaşunuıda
ikinci basımına bar
^{değişiklikler yapmadc zorunda kalmış ve elini^eki kitabm
yasudiğı sonsözde, nasıl bir bilgi kuramına inandığını daha açıkça belirtmekikinci basımma
yatsdtğı sonsözde,
ihtiyacını hissetmiştir.nasıl bir bilgi kuramına inandığuu daha açıkça belirtmek
ihtiyacmı hissetmiştir.
.-Sonsözün 4 numaralı alt bölümünde, Kuhn farklı kavram yapılannda ya¬
şayanSonsözün
insanlarm 4 numaralı alük^ii^ altmda
farklı koşullamalar Kuhn
oluşanfarklı kavranı
değişik yapılannda
duyumlara sahipyar
şayan insanların farkk koşullanıalar' altında oluşan d ^ ş ik duyumlara sahip
olabilmelerine karşın, duyumların fiziksel nedeni olan uyarıların aynı olabi¬
olabilmelerine
leceğini karşın^
hiç değilse düyundarın
konvansiyon fizik^Oİkabul
düzeyinde nedenietmek
olan zorunluluğunu
uypdarın aym,duy¬ olabi-
muştur. Burada Kııhn ilk kez, her bilişsel (cognitive) kuramın algılamaya
muştuTi
ilişkin Burada Ku]^
epistemolojik ilk kez, heryanı
bir boyutunun bilişsel (cogmtıve)
sıra bir de neyin kuraıntn algtlaııtaya
algılandığına, yani
ilişkin epistemolojik bir boyutunun yanı sura bif de neyin
dünyada ne tür nesneler olduğuna dair bir ontolojik (varlıkbiİimsel) boyut ol¬ algılandığına,, yani
ması gerektiğine değinmektedir. Farklı bilişsel dünyalarda da yaşasalar, fark¬ol­
dünyada ne tür nesneler olduğuna d ^ bir .ontolpjik (varhkbilimsel) boyut
lıması
duyumlaragerekriğine değmm#tedir.
da sahip Farldı bilişsel
olsalar, insanların dünyalarda
aynı uyanları da olmaları,
alıyor yaşasalar,tek¬
fark­
lı dujmmlara da sahip: olsalar, insanimin ayur uyanlan
bencilikten (solipsism'den), bireysel ya da koleltif, kaçınmak için zorunlu bir ahyor olmaları, tek­
varsayımdır. Hatta daha da ileri giderek, Kuhn bu bölümde kısaca da olsa,bir
bencilikten (solipsismMen), bireysel yada koleltif,-kaçınmak için zonmlu
hervarsayımdır.
söylemin kendi Hattaiçine
dahabir daölçüde
ileri gider^, Ku^iB bu,esas
kapalı olmasının jbölümde flasacauyanlar
nedeninin da olsa,
her söylemin kendi içine bh, ölçüde kapah olmasmm
düzeyinde, yani ontoloji düzeyinde yeterli kuramlara sahip olmayışımızda esas nedeninin uyanlar
düzeyinde, yani ontoloji düzeyinde yeterli kjuramlara
yatabileceğine değinmektedir. Ne var ki, Kuhn'a göre, böyle bir kuram (ister sahip olmayışmuzda
yatabileçeğine
fizyolojik, değinmektedir.
ister daha felsefi olsun)Ne var ki, Kuhn’a g^sürece,
geliştirilmediği e, böyle bir kurmn
birbiri (isttar
ardından
fizyolojik, ister daha felsefi olsun) ğeUştmImediği
gelen kuramların doğanın gerçekte nasıl olduğu anlamında bir 'doğru'ya gi¬ .sürece, bûbiri mdmdan
gelendaha
derek kuramlarm doğanm gerçekte.nasıl
fazla yakınlaştıktan söylenemez, ,Böylece
olduğu anlanundajbir
Kuhn yeni 'döğru’ya
kuramlarıngi­
derek daha fazla yakmlaştıklaffi söyle|iesmez. Böylece
ve bilimsel devrimlerin ontolojik boyutta bir gelişme getirdiğini reddetmek¬ Kuhn yeni kurandann
ve bilimsel devrimlerin «ontolojik boyutta bir gelişme
tedir. Yani Kuhn yalnızca epistemolojik değil, ontolojik bir ,görelilikçidir ve getirdiğini reddetmek­
tedir. Brahe
"fycho Yani Kuhn yfdmzcaaynı
ile Kepler'in epistemolojik değil,
yıldızı farklı ontolojik
tarzlarda bir.görejilikçidir
gördüklerini söyleme¬ve
TVcho Brahe üe Kepler’in aynı yıldızı farklı tarzlarda
sinin tek nedeni farklı görüşlerin bağdaşamazlığı tezini güçlendirmek gördülderini söyleme­
için
sinin tek nedeni farkh görüşlerin
verdiği 'konvansiyonel' bir ödündür. Çünkü arada bağdaşanıazlığı ,
butezini güçlendirmek
kadar olsun bir ortak için
verdiği ‘konvansiyonelf bir ödündür. Çünkü arada
varsayım olmadığı sürece iki görüşün bırakınız anlaşmayı, anlaşmamaları bi-. bu kadar: olsun bir optak
levarsayım
olanaksızdır, olmadığıçünkü sürece iki görüşün bırakınız
konuşmalarına imkân kalmaz. anlaşmayı,
Nitekim anlaşm
Kuhn'a ^alan
bu türbi-.
eleştiriler yöneltilmiş, karşıt bilim görüşleri mantıksal olarak eş ölçülerebu
le olanaksızdır, çünkü konuşmalarına imkân kalmaz. Nitekim Kuluı’a vıi-tür
eleştirrier yöneltilmiş, karşıt bilim göruşİeri|i}iıptık:Sal
rulamadığına göre, arada bir anlaşmazlığın dahi olamayacağı ileri- sürülmüş¬ olarak eş ölçülere vü-
rulamadığma
tür. ÿ

.t,-.;: göre, mada ,

bir;
'
anlaşmazlığın dahi oimnayacağt
;'V-:
İleri- sürülmüş­
tür.. •
Gerçekten .s;.,de, iki ayrı paradigmanın rekabetedebilmeleri için hiç değilse
Gerçekten
bir ölçüde de, iki paylaşıyor
ayrı pısradigmanm rekabet gerekir.edebilmeleri
Yani rekabet-aynıiçin hiç değilse
bû: İ^çüde
aym düzeyi
aym düzeyi paylaşıyor
olmaları
olmalan gerekir. Yani rekabet aynı
nesneyi
nesneyi
değişik yollardan açıklamak için yapılabilir. Nesneler (yani bilginin nesnele- >
ri)de^şüc yollardan
farklı ise, açıklamak
rekabetin bir anlamıiçin kalmaz.
yapılabilk Nesnelm
Örneğin, (yani bilginin
Âlthusşer için de,nesnşle-
bilgi¬ >
ri) farklı ise, rekabetin bir anlamı kalmaz. Örneğin,
nin nesneleri bilginin içsel koşullarında ortaya çıkar ve bilginin dişmda kalanAlthusser için de, bilgi­
nin nesneleri bilginin içsel koşuUarmda ortaya çıkm
'gerçek' nesnelerle karıştırmamaları gerekir- Althusser bu ayrımı, hem ide¬ ve bilginin, dışmda kalan
•gerçek’ nesnelerle kanştıîılmamalan gerdifk. Althusser
oloji ile bilimin farklı nesnelerden sözettiğinigöstermek hem de çok radikal bu ayrımı, hem ide-
olojule bilimin fmklı nesnelerden söz ettiğini göstermek
bir ampirizmden kaçınmak için yapmıştır: bilim kendi bilgi nesnelerini yara- hem de # k radikal
bu ampirizmden kaçınmak için yapmışın:: bilimikendi bilgi nesnelerini yara-
29
29
 tarak, inşa ederfek ilerler. Kuhn ise benzer bir ayrımı bilirhdeki yeni buluşlara
geçişi
tarak,açıklaritak
ihşa ederfek yapmaktadır.
içirtilerler:‘Kuhn iseFakat
benzer bir aynım
burada Kühn'bflöhdefei yeni buluşlara
içirt oldnğu-kadar Alt-
geçişiiçin
husser 'delabir
a ç ık ttısorun vardır: her fairklı
içûı yapmaktadır. buradaKendi
Fakatkuram bilgiföösuesini
Kühniçitfoldnğu kadar
yaratı¬Alt-
husser
yorsa, gerçekteki
için de bir nesnelfer hakkındaki
sorun vardır: bilginin
her farklı kuram de bir
kendi derlediğiniyaratı-,
bilg^nesnesini
yandan na¬
sılyorsa, gerçektekiAriıpirist
gösterebiliriz? nesnelerbilimin
hakkmdakigözlem ile sınay
bilginin de'bir yandan ilerlediğini na­
arak-doğrulam'a/yanliŞla-
ma sıl sonucunu,
gösterebilip? kuramdanÂtnpirisfbağımsız
bilimingözlem
%özlemolamayacağı için reddettiklerine-
ile smayarak-doğrulam'a/yanlişla-
göre, anti-ampirist
ma sonücunti, kuramdan bağiınsız: gerçeklikle
bilim görüşünde bağlantıyıiçin
gözlem olamayacağı kuran reddettiklerine-
nedir?* Bu
göre, yanıtlamak
soruyu anti-ampirist için Kuhn
bilim gibi öznelci
görüşünde anti-ampiristler
gerçeklikle bağlantıyıtezlerini
kurangüçlendir¬
nedir?> Bu
meksoruyu
üzere algılama/duyum
yanıtlamak için Kuhn üzerine
gibi bazı görüşler
öznelci geliştirerektezlerini
anti-ampiristler bir epistemoloji
güçlendir­
zorlamasına gitmişlerdir. Buna
mek üzere algılarna/duyum üzerine bilim
göre,baZii görüşler ile bilim adamı
adamı geliştirerek bir ı^istemblöji
olmayan
kişi, sıradan vegitmişlerdir.
zorlamasına günlük nesneleri aynı şekilde
Buna göre, bilim âdâmı:algılayıp anlaşabilirler.
ile biliriı adamı Olmayan,
Ama
bilimin kullandığı
kişi, sıradan nesnelerde
ve günlük ayül şekildealgılama
ve göstergelerde
nesneleri algılayıp artık kuram tarafın¬
anlaşabilirler. Ama.
dan koşullanmıştır.
bilîmin küUandlği Bu nederile ve
nesnelerde duytim algıİEüriagitmek
ve uyan farkına
göstergelerde artık kuram tarafm­
zorunluluğu
doğmuştur. Normal, güillük
dan koşullanmıştır. Bu nedenleduyum içerikleri
duyum ve uyan ile bilimsel gözlemin
farkûıâ gitmek uyarıya
zorunluluğu
olan ilişkileri'Normal,
doğmuştur. farklıdır.günlükKuramduyumtarafından normal
içerikleri ile uyanları
bilimsel normal
gözlemin kişilerin
üyariya
duyumlarından
olan ilişkileri farklı fârklıdır. Ktifâm
gösteren şey,tarafından
küramm koşullartdırmasıchr.
normal uyarıları normal Bukoşullan-
kişilerin
ma öğrenilebilir olduğu
duyumlarından için, farkşey,
farklı gösteren kurammdeğil,
uyarılarda bunlârın gözlemle
koşullaırfırmasıchri Bu koşûhan-
yoriım-
lanmasmdadır.
ma öğrenilebilir Böylece
olduğubilim, günlükalgılayışınıızdaki
için, fark uyarılarda değil, bunlarm toplumsal,
gözlemle kükürek
yorum-
giderek ontolöjikBöylece
lanmaSmdadir. kolaylıklarr bilim, kemirme
vegünlük- yolları ayıklayan
algılayışimızdaki ve dâha kütoirei,
toplumsal, derine
varan,
giderek algılamaya
ontolöjikyorum getirenve
kblaylıklan birkestirme
yönfeirt olmaktadır.
yolları ayıklayan ve daha derine
Ancak
varan, ampîrist yorum
algılamaya gözlemin aşırı öıföeliğine
getiren'bir bütün bu ayaküstü (ad hoc)
yöntem olmaktadır.
uyarlamaları yapıhadan
Ancak ampirist da karşıaşırı
gözlemin çıkmak mümkündür.
öıteeliğine bütünBu ayaküstü (adyap¬
bu uyarlamaları hoc)
mak, aslında gözlem
uyarlamaları yapıhadân düzeyindeki nesnellik
da karşı çıkmak düşüncesine
mümkündür. Bugereğinden
uyarlanialân fazla
yap­
aslında bu-
mak,vermek*
önem gözlemmürfikündüzeyindeki nesnelliğin
olmazsa nesnellik 'de olamayacağı
düşüncesine sonucuna
ğereğinden fazla-
vatarak ampiriztni
önem vermeki mümkünçürütertıertifektir.
.buyeterince olmazsa nesnelliğin-de Şöyle ki,olamayaca|ı
kuramdan bağımsız sOnücüha
vafarakyapılamayacağı
gözlem ampMzSni yeterince için bilimin de nesnel olamayacağına
çürütememektir. Şöyl'e ki, kuramdan inanmak için,
bt^ımsız
kişinin
görieiîrbilimde nesnelliğiniçin
yapılamayacağı yolunundedeneysel
tek bilimin ya da gözlemselinanmak
nesnel olamayadağma sınama ol¬ için,
kişinininanması
duğuna lazımdı!. Yani
bilünde nesnelliğin tök Kuhn'un öznelci görelilikçiliği,
yolunun,deneysel oluftısuz an¬ol­
ya da gözlemseiPıamâ
lamda
duğuna da olsa,
inanmaei ampirizmin
lazımdıi.gözlem bağımlılığını
Yani Kühn’un öznelci güçlendirmiş olmaktadır.
göreliMkçiİiği, olüftısuz'ân-
Burada
lamda ol‘^ , edilen
da sözü iki genel
ampirizâlin sonuç,
gözlem bağımlılığrnı söylemler arasında
yani karşıt güçlendirmiş ontolo-
olmaktadur.
jik düzeyde
Burada »bir sözüortaklık
edilett iki nesnellik
ve genel sonuç, yani karşıtdolayısıyla
olabileceği, söylemler da bilimde
arasında tek
dntblo-
nesnellik
jik düzeyde *bir ortaklık
Ölçütünün nesnellikpozitivizme
gözlemveolmadığt, olabileceği,yöneltilen
dolayısıyla birdabaşka eleşti¬
bilimde tek
rinesnellik
geleneğinin, gerçekçi-maddeci'
Ölçütünün gözlem ohnadığı', felsefesininyöneltilen
bilimpozitivizme görüşüdür. birYani
başka poziti¬
eleşti­
vizme getirilebilecek
ri geleneğinin, tek eleştiri ya' da almaşık,
gerçekçi-maddeci'bilim Kuhn tipinde
felsefesinin görüşüdür.bir göreülikçi-
Yani poziti­
değildir.
likvizme Gerçekçi-maddeci
getirilebilecek teknleştiribilim
ya dafelsefesine
almaşık; Kuhn ister pozitivist,
göre, tipinde ister
bir görelîlıkçi-'
görelilikçi
lik değildir. olsun, çağdaş bilim felsefecilerinin'Wtak
Gerçekçi-maddeci bilim felsefesine göre, yanlışı epistemoloji
ister pozitivist, isterve
ontoloji boyutlarini
gö'refîlikçi birbirinden
olsım, çağdaş bilimayırt etmemeleridir. Gerçekçi
felsefecilerinin'^ortak yanlışıbiliıft felsefesi¬ve
epistemoloji
göre, bir
neontoloji küramm diğeriyle
boyutlarinı birbirinden değiştirilmesi yeni öntolojik
ayırf etmemeleridir. Gerçekçikategorilerin, ye¬
bilim felsefesi­
nine doğal
göre,türlerin
bir kuramm tanımlanmasıyla olmaktadır. Karşıt
diğeriyle değiştirilmesi görüştekikategorilerin,
yeni mitolojik bilim adamları ye­
ayrı dünyalarda
ni doğal türlerin değil,
tanımlanmasıyla çalışmakta Karşıt
aynı dünyadaolmaktadm fakat aynı nesneler
görüşteki bilimya adamlan’
da tür- s
üzerinde
lerayrı dünyalarda iddialarda
farklıdeğil, bulunmaktadırlar.
aynı dünyada çahşmaktaBu iddialar
fakat aynı genellikle
nesneler yaepiste¬
da tür- >
moloji düzeyindedir.
1er üzerinde Eğer ontolojik
farklı iddialarda kategoriler hakkmda
buMnmaktadİriar.- Bü iddialar anlaşamıyorlarsa,
genellikle episte­
eski kuramın
moloji var dediğiEger
düzeyindedir. nesneler gerçekte
ontölojik var olmadıkları
kategoriler hakkmdasaptanarak redde-'
anlaşamıyorlarsa^
eski kuramın var dediği nesneler gerçekte var olmadıkları saptanarak redde-■
30
dilirler. Bu durumda aströnömi örneğinde) Kepler'ci kuram, Brahe'nin inan¬
dığı
dilirler. Bu eden
hareket duramda kategorisini
aströnömi
gütteş reddederek,
örneğinde; güneşin'
Kfepler’ci sabitÖıahe’nin
kuram, ol-
bîr yıldız inan­
duğünusaptâr. Böylelikle
dığı harfekest eden güneş bjilİln&el ğelişriıe
kategorisini redded^ek, güneşin-satit
ayriı Zamanda bir yıldız
orttolojİkbir gelişLol-
dupnu
meyi saptâr.bu
de içerir, Böylelikle
konu toplum bilimlerinde
bilfenSei gelişime aym zâmartda Örneğin,
de/önemlidir. Marxist
oıitolojik,bir geliş-
ttt^ i de
ekonominin içmir. bu
sözünü ettiği
kcmu toplum İSilirfilerinae
ofltolbjîk kategoriler de/önemlidir.
(artı-değer, cfeğişim
Örneğin, değeri,
Marxist
eko&ominin
kullanım değerisözünü ettiği odtolöjîk
ve aralarındaki ilşkiler) klasik" ekonomide
kategöriler yoktur
(artı-değer, değişim
yahutdeğeri,
çok
külİMiım
farklı değeri
anlamlar ve aralanndaki
taşırlar. Bu nedenle ilşkiler) toplumbilim felsefecisi?
birçokklasik'ekonomide yoktur Marx'in
yahut çok
farMı
çok anlamlar
karmaşık, ampirik-olmayan
taşırlar. Bu nedenlehattâbİfçok
var olduğu
toplumbilim olgulardan bahse¬
şüpheli felsefecisi?'Marx’m
den karmaşık,ürettiğipi,
çokkavramlar bu terimlerin
ampirifc olmayan hattâ daha kolay anlaşılır
var olduğu klasik ekonomi
şüpheli olgulardan bahse­
diline çevrilmesi ürettiğ^i,
den kavramlar gerektiğinibuiddiaterimimin dahaBuna
edebilirler." kolaybenzer birİdasik
anlaşıhr şekilde, ekcmomi
Mar-
xizmin
diline hâlâ kullanmakta
çevrilmesi ısrar ettiği diyalektik
gerektiğini-iddia terimlerin
edebilirler.'Buna de bırakılabileceği,
benzer bir şekilde, Mar-
«izminmantığın
modem diliyle deısrar
hâlâ kullanmakta aynıettiği
şeylerin söylenebileceğini,
diyalektik terimlerin de iddia
bırakılabileceği,
edenler ol¬
modem(27)
muştur. mantığm bir çeviri
Bu tür diliyle de aynı mümkün
şeylerin
gerçekten müdür, yoksa
söylenebileceğini, iddia
Mâfxedenler
ekono¬ol­
mi bilimine
muştur. (27)gerçekten
Bu tür bir vazgeçilemeyecek,"geçerli
deçeviri gerçekten müınkün müdür, ontolojik
yoksa kategoriler
Mârii ekono­ve
yeni
mi yöntemler kazandırmış
biliriüne gerçekten mıdır? Hem bilim felsefesini
de vazgeçilemeyecek,'geçerii hem defcategorileF
orttolojik Marxizminve
bilimsel
yeni yöntemim'
konumunu ilgilendiren
kazandırmış bu kadar
mıdır? Hemderin karmaşıkhem
bilimvefelsefesini bir soruyu elbet¬
de 'Mancizmin
burada yanıtlayacak
tebilimsel değiliz, ama
konumunu ilgilendiren bu pozitivıst
kadar derin bilim geleneğine
ve karmaşık birkarşı,
sofuyu episte¬
elbet­
moloji ve ontoloji
te burada düzeylerinin
yanıtlayâcak amaedilmesinin
değiliz,ayrrt bilimsel
pozitivîst bilim nesnellik
gelenöğibe -ve bilim¬
kaFşı, episte­
sel ilerleme
moloji açısından
•ve ontoloji ne kadar önemli
düzeylerinin olduğunu bilimsel
aytrt edilmesinin büyük düşünür
saptayannesnellik ve bilim­
Gyorgy Lukacs'm
sel ilerleme' bu konuda
açısından yaptığı
ne kadar katkıları
önemli hiç değilse
olduğunu anmadan
saptayan büyiücgeçeıne-
düşünür
yiz. (28) Lukacs’m bu konuda yaptığı katkılan hiç değilse anmadan ğeçeme-
Gyorgy -

■yîz.(28) , ; Kuhn'un her paradigmanın kendi kuramını

Sonuç olarak, gene kerfdi ko¬
;■ UC-)' '
şullanmışlığı
Sonuç olafak, smayabileceği
içindeKuhn’un düşüncesi, bilimsel
her parâdiğmanın kuramlargene
kendi kurammi arasında"
kenidiya¬ko-
pılacak seçimi içinde
şuUannuşlığı nesnel smayâbileceği öznel inanca
ve akılcı -değil,düşüncesi) ve tercihe
bilimsel kuramlarbağlıarasmda
bir işlem ya­
haline
pılacakgetirmiştir. Kuhn'un
seçimi nesnel •ve &görüşü en çok,
1İC1 değil, öznel in ^ ca ilerlemeyi
bilimsel ve tercihe ve ilerici
bağlı ku¬
bir işlem
ram seçimini
haline son tahlilde
getirmiştir. Kuhn’uri biraz-keyfi
görüşü enveçok, bilimselunsurlara
psikolojik ilerlemeyi bağladığı
ve ilericiiçinku­
eleştirilmiştir. son tahlildehepsi
ram seçiminiEleştirilerin de Kuhn'un
biraz-keyfi ve psikolojik unsurlarailgilidir:
görelilikçiliğiyle bağladığı bilim
için
adamı dünyayı istediği gibi algılayabildiğine
eleştirilmiştir/Eleştirilerin hepsi de Kuhlt’ungöre, görelilikçiliğiyle de evrensel
kuram seçimiilgilidir; bilim
akılcı
adamı dünyayıvurulamayacak,
ölçütlere istediği gibi algılayabildığîııe göre, kurambirseçimi
yani akıl-dışı (irrasyonel) işlemde olmakta¬
tevrensel
dır. Kuhn,
akılcı kendisine
ölçüdefe yöneltilen akıl-dışıcılık
vurulamayacak, yaüıi akll-dışısuçlamalarını
(irrasyonel)her birfırsatta şiddet¬
işlem olmakta-
reddetmiştir.
lediK Kuhn, kendismeBu kitabın On İkinci
yöneltilen Bölümünde,
akll-dışıcılık sonsözünde
suçlamalarım ve nihayet
her firsaüta şiddet­
1977 tarihli Temeldçki
le reddetmiştir. Bu kitabmSürtüşme
On İkincikitabmm "Nesnellik,
Bölümünde, Değer Yargısı
sonsözünde ve nihayetve
Kuram
1977 taribli makalesinde,
Seçimi"Bemeldçki aynı noktayı
Sürtüşme kitabmmsürekli tekrar etmektedir:
“Nesnellik, Değer Yargısı kuramve
seçimi,
Kuramyahüt geniş olarakaym
dahamakalesmdfe,
Seçimi” fmktayıdeğiştirmek,
paradigma sürekli tekrar akilcf Mr işlemdir,
etmektesdir; kuram
fakat yahüt dahabir
matematiksel
secimi, kanıt
geöiş vermeye
olarak benzetilemez.
paradigma değiştirmek, iyi olari
Dahaakilcf bir kuramı
işlemdir,
seçmeye yarayan ölçütler
fakât mateöiâtiksel birer kural
bir kanıt vermeye değil, daha çokDahâ
gibi benzetilemez. değeriyi yargılan gibi
olaıi kuramı
işlerler.
seçmeye Örneğin,
yarayan aynı
ölçütler birerbenimseyen,
kurâllafı ayitı daha
kural gibi değil, çok pâylaşari
ölçütleri 'iki bilim
değer yargılan gibi
adamının gene de hangisinin
işlerler. Ömeğm, dahabenimşeyen,
aynı kuralları iyi kuram olduğunda anlaşıttâzKğa
aynı ölçütleri pâylaşari'ikidüşhıe-
bilim
leri Kuram
olasıdır.gene
adammm seçiminin daha
de hangisinin ardında, kuramlardan
İyi kuram olduğundahangisinin daha doğru,
anlaşmâzttğa düşhıe-
leri olasıdm Kuram seçiminm ardmda, kuramlardan hangisinin daha doğru.
(27) Davit-Hillel Ruben, 'Marxism and Dialectis' (Marxizm ve Diyalektik) Issues in Marxist Philo¬
sophy (Marxist Felsefe
(27) Davit-Hillel
Sorunları) Derleyenler, Johan Mepham, D-ll. Ruben, Harvester Press,
Ruben, ‘Mandsm and Dialeetis’ (Mancizm v e Diyalektik) issues in Marxist Philo-
1979,
soptıy 1,s. 39-40.
Cilt(Marxist .
PetSefe SörünlârO Derieyehier, (Johân Mephâfn, D-H. Ruben, Harvester Press,
(28) Gyorgy Lukacs, The Ontology of Social Being (Sosyal Varlığın Ontolojisi) Merlin Press,
1979, Cilt 1, s. 39-40. .
Londra, cilt.
1978, 3Lukacs,
(28) Gyorgy The Ontology Of SociaTBeing (Sosyal Varlığın Ontolojisi) Merlin Press,
Londra. 1 9 7 8 ,3 cilt. 31
. , . ■ 31
 daha tutarlı, daha geni; kapsamlı, daha basit veya daha verimli olduğuna dair
ölçütler yatmaktadır;,
daha tutarhvd^a geniş bunlardan
fakatkapsamlı, herhangi
daha basit veyabirinin nasıl
daha vmuygulanacağı
m h olduğunaya¬ dair
hut hangisinin
ölçütler daha önemli
yahnaktadm fakat bir ölçüt olduğu
bunlardan herhangi konularında
birinin nasılnuygıdaftapağı
bilim adamlannm ya­
anlaşmaları
hut hangiainin zorunlu
daha değildir.
önemli Üstelik
hif ölçüt kuram
olduğu «seçimini
könularmdaetkileyen bMim -adamlarmm
etkenler ara-
smda paylaşılmayanları
anlaşmalan da vardır;
zonmlu değil^iû'. kişisel
Üstelik kuram inanç,
seçimini
tercih,eüşâleyen edcenlervs.
estetik kaygılar, ara­
gibi.
smdaAncak, bu tür tercihlere
paylaşjılmayanları başvurdukları
da varchr; kişisel zaman bile, bilim
inanç, tercih, .estetik kaygılar/
adamları akıl¬vs.
gibi.terk
cılığı etmezler,
Ancak, tercihlereaçıktırlar.
bu türtartışmaya başvurduklan Amazaman Kuhn için bilcvbirbirinden
bjhm adamlan temeldeakıl­
ayrılan dünya
cılığı terk görüşleri
etmezler, iartışmaya akılcı birAma
arasındaaçıktırlar. seçim Kuhn zordur, hatta
için birbirinden
yapmak im¬
temelde
kânsızdır..
ayrılan dünyaKuhn'un kitabında
görüşleri bu zorluğun
araşınca akılcı bir da imkansızlığın
yaseçim yapmak zordur, ampirik
hattami, im-
mantıksal
kânsızdu-.mı olduğu hiçbir
Kıdm’un kitabmda zaman bıı kesinlikle
zorluğun ya belirlenmemiştir.
da imkşısızhğm Kendisi¬
(29)ampirik mi,
yöneltilenmıeleştirilere
nemantıksal cüduğu hiçbir verdiği sonraki
zaman yanıtlarda,
kesinlikle bunun mantıksal
beMenn\emiştir. (29) bir ola¬
Kendisi­
naksızlık olduğunu
ne yöneltilen söyleyecek
eleştirilere verdiğikadar ileriyamtlarda,
sonraki gitmekten kaçmdığı
bımuiı mantıksalgözlenmiştir.
bir öla-
Fakat Kuhn,
nalöizlık bir başka:
olduğunu kuramı onu
söyleyecek eleştirecek
kadar adar iyi anlamak
ileri gitmekten Imçmdığıiçin gözlenmiştir.
gene de
kurama
o Fakat Kuhn,bağlanmanın zorunluonu
bir başka; kuramı olduğu tezindea sonuna
eleştirecek kadar direnmiştir.
^ iyi anlamak için gene de
"Eleştirmenlerin
o kurama bağlanmanın Üzerine Düşünceler"
zorunlu olduğu adlı makalesinde
tezinde sonuna şöylekadarder: direnmiştir.
"Almaşık bir kuramı
“Eleştirtpenlerin Üzerinearaştırırken...
Düşünoeler’’ adlı insan birden o kuramı
m ailesinde şöyle der: kullanmaya
başladığını
A lm aşıkfarkbireder
kuram (tıpkı yabancı bir dilden
ı araştırırken... insan salt birdençeviri yapmakkullanm
û kuramı yerine aya o
dilde düşünmeye
başladığım fa r kbaşladığını
eder (tıpkıfarketmesi
yabancı bir gibi).
dildenİnsan salthiçbir
çevirinoktada
yapm akbelliyerinebir o
tercihe vardığının, bir
dilde düşünmeye karat- verdiğinin
başladığım farketntesi farkında
gibi). İnsanolmaz.hiçidir
Ne var ki, bu belli
noktada tür bir bir
değişiklik bir dönmedir..."
tercihe vardığının, bir karar(30) verdiğinin , farkında \ olmaz. He yar ki, bu tür bir
Burada görüldüğü
değişiklik gibi, Kuhn bir kuramı anlamakla
bir dönmedir..."(30) \ o kuramın
■ dünya gö¬
rüşün», benimsemenin
Burada görüldüğü özdeş olup bir
gibi, Kiıhn olmadığında
kuramı animnakla tereddüt oetmektedir.
kuramm dünya Bu tür gö­
bir özdeşlik,
rüşünü kuram bağlılığım
benimsemenin özdeşbirazolup gözü
oln^ığm kapalı dayapılan
tereddütbir etmektedir.
iş gibi gösterece¬Bu tür
ğinden, istenilir
bir özdeşlik, bir sonuç
kuram bağhhğım değildir.
birazFakat
gözüKuhn kapahbaşka yapılantürbirseçim yapıldığım
iş gibi gösterece­
tarihselistenilir
dağinden, örneklerde pek görmediğini
jbir sonuç değildir. Fakat Kuhn başkaAkılcılık
söylemektedir. tür seçimbir yapıldığım
görüşe
bağlılığm
da tarihsel türevidir,
örneklerdeo bağlılığı yargılayamaz;
pek görmediğini bağlılık değiştirmek
şöyleınektedir. Akılcılıkise, bir akılcı
görüşe
bağlıhğmdeğil,
ölçütlerle inançpdönüşümüyle
türevidir, yapılan birbağhhk
bağhhğı yargılayamaz^ deneyimdir. Elinizdeki
değiştirmek ise, kita-
akılcı
bm son bölümünde
ölçütlerle Kuhndönüşümüyle
değil, inanç bu görüşün bilimselyakılan ilerleme düşüncesiyle
bir deneyimdir. çelişme¬
E lin izd ^ kita­
diğini,
bm son tersine daha doğru
bölümünde Kuhnve bugeçerli
görüşün bir ilerleme
bâimsel modeline
ilerleme temel oluşturdu¬
düşüncesiyle çelişme­
ğunu kanıtlamaktadır.
diğini, tersine daha doğru Belli görüşlere
ve geçerlibağlılığın,
bir ilerleme bilimin içindetemel
modehne yapıldığı
oluşturdu­
top¬
lulukların sosyal bir boyutu
ğunu kandlmnaktadır. BeUiolduğunu,
görüşlerebu boyut olmadan,
bağhhğm, bilimin bilimsel ilerlemeyi
içinde yapıldığı top­
yalnızca
lulukların mantığın
sosyal ve birakılcılığın geçerli olduğu
boyutu olduğunu,, bu bo)®! soyut bir ortamda
olmadan, bilimsel çözümleye-
ilerlemeyi
rek anlamanın
yalnızca yetersiz
mantığm olduğunu ileri
ye alaleıhğm geçerlisürmektedir.:
olduğu soyut BiliAısel ilerlemenin
bir ortamda man¬
çözümleye­
tığını, aramak yerine
rek anlaınanm yetersiz bilimsel
olduğunu sosyolojisini yapmak
ileri şürmektedir.tBiliAısel
araştırmanın ilerlemgereğini
em man-
vurgulamaktadır,
tığ m ı.^ tn a k yerine Kuhn'a göre
çünkübilimsel araştırmanın ortamdan bağım&ız
belirli bir sosyolojisini yapmak olarak bı¬
gereğini
rakınız ilerlemeyi, düşünmenin
vurgulamaktadır, çünkü Kuhn’a olanağı yoktur.bir ortamdan bağımSız olar^ bı-
göre belirli
Düşüncesindeki
rakımz ilerlemeyi, zayıflıklar
düşünmeninne olsun, Kuhn'un bilimsel bilgi ve
olursayoktur.
olanağı
ilerlemeyle' ilgili epjştemolojik
Düşlincesindejki ne olursa yani
zayıflıklarsorunların, olsun, çağdaş «bilimbilimsel
Kuhn’un epistemolojisi¬
-bilgi ve
nin, mutlaka ilgili
ilerlemeyle' sosyal bir boyutu olması
epistemoloak sorunlarm, gerektiğini
yani çağdaş göstermek bakımından
bilim epistemolojisi­
önemi büyüktür.sosyal
nin, mutlaka Ancak, birbuboyutu Kuhn'un
önemiıiolması görüşünden
gerektiğini çıkabilecek
göstermek öznel-
bakımından
önemi büyüktür. Ancak, bu önemin Kuhn’un görüşünden çıkabilecek pznel-
(29) Bkz. Trigg, R. Reason and Commitment (Akıl ve Bağlılık)" Cambridge University PrSss,
1973, Bölüm 5, s. 102.
(29) Bkz. Trigg, R. Reason and Commitment (Akıl ve Bağlılık)'Cambridge Üniversity Pröss,
Kuhn, s. 102.
1973, Bölüm 5,'.'Reflections
(30) T.S. on My Critics" (Eleştirmenlerim Üzerine Düşünceler) Criticism and
Growth of Knowledge (Eleştiri ve Bilginin Büyümesi) kitabında, s. 277. Düşünceler) Criticişm and
(30) T .S . Kuhn, ‘.‘Reflections on My Critiçs" (Eleştirmenlefira Üzerine
Grovvth of Knovvledge (Eleştiri ve Bilginin Büyümesi)
32 kitabında, s. 277.

32
cilik ve akıl-dışıcılık boyutlarında düşünülmesi tehlikesine karşı da uyanık
cilik zorundayız,
olmak bu boyutlarda
ve akıl-dışıcılık boyutlapnda kalındığı sürece, bilginin
düşünülmesi tehlikesine tahlilde
sonkarşı da. güçle
uyanık
aynı şey olduğu sonucu çıkabilir. Her paradigma, söylem
olmak zorundayız, bu boyutlarda kalmdjğı sürece, bilginin son tahlildeyahut bilgi amacı,
güçle
kendi
aym içinde;
şey olduğu ise, 'bunlardan
kapalısonucu birininparadigma,
çıkabilir.-Her evrensel olarak,
s0ylem bütün
yahut insanlık için
bilgi amacı,
kendi olabileceği
geçerli içinde kapalısavım
ise, üne sürmekbitinin
bunlardan için, herkesi,
evrensel tünikna
birolarak, etmekten,
bütün insanlık yani
için
güce başvurmaktan başka bir yol yok mudur gerçekten? Hiç değilse
geçerli olabileceği savını öne sürmek için; herkesi,bir tütikna etmekten, yam bu soru¬
gündeme
yugüce bir kez daha
başvurmaktan başka getirdiği
bir yol için
yok yadsıyamayız
mudur gerçekten? Kuhn'un önemini.
Hiç değilse buGüç
soru­
teorisi sosyolojik bir boyutsa,.onun karşıtının da sosyolojik bir
yu gündeme bir kez dşaüıa getirdiği için yadsıyamayız Knhn’un önemini. Güç boyut içerme¬
siteorisi sosyolojikYani
gerekmektedir. bilgi kuramma
bir boyutsa,, sosyal bir
onun karşıtının da boyut eklemek
sosyolojik ille de
bir bojnıt güç
içerme­
»ilişkilerini hesaba katarak yapılmak zorunda değildir. Nedir
si gerekmektedB'. Yani bilgi kuramma sosyal bir boyut eklemek ille de güçpeki, bilgi kura¬
mının
iüşkilerim bir boyut
sosyalhesaba içermesi?
katarîüc (31) zorunda değildir. 'Nedir peki, bilgi kura-
yapılmak *
Bilindiği gibi, bilgi bir Şöyleri
mınm sosyal bk boyut içermesi? (31) bilen bir özneden ayrı' düşünülemez. Öte
yandan bilginin
Bilindiği içeriği
gibi, bilgidebk özneden
şöyleriayrı birbk
bilen olmak zorundadıf
şeyözneden : yani bilgi¬
ayn düşünülemez. Öte
nin nesnesi. Daha belirttiğimiz gibi pozitivizm,
yandan bilginin içeriği de özneden ayn bk şey olmak zorundadk: arasında¬
önce özne ile nesne yani bilgi­
kinin ilişkilerin
nesnesi.sorunsallığmdan
Daha önce belirttiğimizkurtulmak, gibiönlükle
pozitivizm, bu sorunsala
de özne ile nesnegelenek¬
arasmda-
sel olarak verilmiş ve 'metafizik' bulduğu çözümlerden
. ki ilişkilerin soıunsdhğmdan kurtulmak, ö^lhkle de bu sorunsala kaçınmak içingelenek­
(Ras¬
yonalizm, radikal ampirizm gibi), öznelliği ortadan kaldırarak
sel olarak verilmiş ve ‘metafizik’ bulduğu çözümlerden kaçınmak için (Ras­ nesnel düşün¬
içeriklerinin
ceyonalizm, radikal olabileceğini
var ampkizm öne
gfbi), sürmüştür.
öznelliği ortadan ile nesnenin
Öznekaldırmak etkileşi¬
nesnel düşün­
minden doğan fakat giderek bu etkileşimden bağımsızlaşan, hatta bu etkileşi¬
ce içeriklerinin var olabileceğini öne sürmüştür. Özne ile nesnenin eÜdleşi-
me yön veren nesnel bir bilgi içeriği, bilgi ortamı gelişmektedir, (32) ki biz
mkıden doğan fakat giderek bu etkUeşknden bağımsızlaşan, hatta bu etkileşi­
buname topluca
yön veren çağdaş bilimsel
nesnel bk bilgibilgi
içeriği, çağdaş
ya da bilgi uygarlık
ortamı diyoruz. Nesnel
gelişmektedk, (32) kibil¬
biz
gibunaiçeriklerinin inşam yabancılaştıncı etkilerini unutmamak koşuluyla, pozi¬
topluca çağdaş bilimsel bilgi ya da çağdaş uygarlık diyoruz- Nesnel bil­
tivizmle belki buraya
gi içeriklerinin inşamkadar eddlerini unutmamakönemli
anlaşmak mümkündür.
yabancdaştıncı
Ancak, olanpozi­
koşuluyla, bu
bilgi ortamının nasıl bir ortam olduğudur. Pozitivizme göre bu ortam tama¬
tivizmle belki buraya kadar anlaşmak mümkündür. Ancak, önemli olan bu
ve epistemoloji bu bilgi ortamım çözümlemek içûı kullanılan
bilgi özerktir
mıyla ortamımn nasıl bk ortam olduğudur. Pozitivizme göre bu ortam tama­
bir 'üst' düzey (meta) söylemse, doğrudan doğruya bilgi içerikleriyle uğraş¬
mıyla özerkjtir ve epistemolpji bu bilgi ortamım çözümlemek için kullamlşn
malı,
bk ‘üst’ içeriklerini
bilgidüzey (meta)ortaya düşünce bilgi
öznelerin doğruya
atan doğrudan
söylemse, inançlarıyla uğraş­
veya içerikleriyle ilgi-
lenmemelidir. Epistemoloji de nesnel olmalıdır. Bu önermeyi
malı, bilgi içerilderini ortaya atan öznelerin düşünce veya inançlanyla ilgi-
epistemolojinin
sosyal olmaması şeklinde anlayabiliriz. Pozitivizme göre, nesnel bilgi orta¬
lenmemelidk. Epistemoloji de nesnel olmalıdır. Bu önermeyi epistemolojinin
mının
sosyal ardıpda
olmamasıyatan ve ortak inançlardan,Pozitivizme
şeklinde anlayabiliriz.
ortak çıkar ve amaçlardan olıtşan
göre, nesnel bilgi orta-
toplumsal ortam epistemolojinin, konusu olamaz. Pozitivizme göre, bilimin
mınm ardıpda yatan ve ortak inançlardan, ortak çıkar ve amaçlardan olkşan
ve bilim yapılan çevrelerin (örneğin üniversitelerin) özerkliği ilkesinin teme¬
topluıpsal ortam epistemolojinin, konusu olamaz. Poîutivizme göre, bilimin
live budur. Nesnel bilgi ortamındaki sorunların içeriğini bu ortam dışında kalan
bilim yapılan çevrelerin (örneğin üniversitelerin) özerkliği ilkesinin teme­
ihtiyaçlar belirleyemez, yani bilgi sonınlarınbilimin
li budur. Nesnel bilgi ortammdakiiçeriğinin, kavramsal
içeriğini
bağımsızlığı
bu ortam dışında kalan
veihtiyaçlar belkleyemez,
nesnelliği, kendisi ile her tür ideoloji arasındaki bu ayırımda yatmaktadır.
yani bkgi içeriğinin, bilimin kavramsal bağrmsızhğı
Ancak bilimin kavramsal özerkliği ile, içinde bilim yapılan, yahut bilimi üre¬
ve nesnelliği, kendisi ile her tür ideoloji arasındaki bu ayırımda yatmaktadır.
tin/ sosyal pratiğin genel olarak toplumsal çevreden bağımsız yahut kopuk
Ancak bilimin kaVranasal özıM^kliği ile» içinde bilim y^Uan, yahut bilimi üre­
olması ayrı şeylerdir. Bu kavramsal özerklik ile toplumsal belirlenmişlik ara¬
t t i sosyal pratiğin genel olarak tcplumsal çevreden bağımsız yahut kopuk
lat) Bilgi kuramının,
oknası pozitivizmin
ayn şeylerdk. kısıtlayıcılığına
Bu kavramsal sosyal
karşı, île
özerklik bir boyut behrlenmişlik
toplumsal taşıması gerektiğini,
arâ-
Frankfurt Okulu'nun günümüzdeki mirasçısı Jprgen Habermas yaşamı boyunca işiemiştir, bkz.
özeliikle Knowledge
(31) Bitgi andpozitivirmin
kuramıhın. Human Interests (Bilgi ve karşı,
kısıllayıcılığına o ^ a i bir Beacon
İnşan sÇıkarlan) Press, 1971
boyut taşırnast (Al-
gerektiğini,
mancası 1968)
Frankfurt Okulu’nun gOnfimüzdeki mirasçısı Jprgen Habermas yaşam ı boyunca işiemiştir, bkz.
(32) Popper
özeliikie bu ortama,
Knovyiedge nesnel
and Human durumların öznel
Interests ve(Bilgi ve tavırların koşullarından
İnşan Çıkartan) Beaconbağımsız olarak
Press, 1971 (Al-
"üçüncü
mancası 1968)adını vermiştir. Bu görüşünü ileri sürdüğü makale de .gayet uygun olarak "Bilen
dünya"
bir(32) olmadan
öznePopper bu epistemoloji" başlığını
ortama, nesnel taşımaktadır.
durumların Bkz.
ve öznel Nesnel Bilgi
tavırların kitabı, s. 106.
koşullarından bağımsız olarak
"üçüncü dünya” adını vermiştir. Bu görüşünü ileri sürdüğü makate d e gayet uygun olarak “Bilen
33
bir özne olmadan epistemoloji" başlığını taşımaktadır. Bkz. Nesnel Bilgi kitabı, s. 106.

33 ■ . ' ■ ■
sında bir yerlerde de bilgiyi üföteh öZriS vardır. Sosyal bir bçyuf içeren epis¬
temoloji hangi özneden bahsedecektir? Kavramsal özerkliğin,. nesnel. bilgi
şında bir yerlerde de bilgiyi üreten özne vardu-. Sosyal bir bçyut içeren epis­
ortamınm Öznesinden mi (bilimsel topluluklar), toplumsal çevredeki öZneden
temoloji hangi özneden bahsedecektir? Kavramsal özerkliğin,, nesnel bilgi
mi (genel olarak toplum)? Özne bu şekilde ikiye bölünebilir mi? Diyelim ki
ortammm Öznesinden mi (bilimsel topluluklar), toplumsal çevredeki özneden
özne, bilimin eşiğinden içeri girerken, içinde yaşadığı topluma »ait bütün dü¬
mi (genel olarak tojjlunı)? Özne bu şekildedışarıda ikiye bölünebilir mi? Diyelim ki
şüncelerini, inançlarım, politik tercihlerini bırakıyor. Aynı şekilde,
özne, bilimin eşiğinden içeri girerken, içinde yaşadığı topluma sait bütün dü-
bilimden topluma geçerken de bilimin öğrettiği her şeyi bırakması mı gerek¬
şüncelermi, inançlarmı, politik tercihlerini dışanda
elinizdeki kitabmbırakıyor.
sonucu Aym şekilde,
bölümünde
mektedir? Thomas Kuhn bu sorunsala
değinirken, bilimsel devrimlerde meydana gelen kavramsal çatışmalarıngerek­
bilimden topluma geçerken de bilimin öğrettiği her şeyi bırakması mı çö¬
mektedir? ThömaS Kuhn bu sorunsala elinizdeki kİtabm sonucu bölümünde
zümlenmesi için, bilim dışı hiçbir otoriteye ya da merciye başvurulmaması
değinirken, bilimsel devrimlerde pıoydanabir
kuralının, bilimsel özerkliğin içine işlemiş gelen kuralkavramsal
olduğunuçatışmalarm
söyler: bu tür çö­
zümlenmesi için, bilim dışı hiçbir otoriteye ya da
zıtlıklarda, çözüm için ne toplumun başmdakilere, ne de genel olarak halka merciye başvurulmaması
kuralının, bilimsel özerkliğin içine işlemiş bir kural olduğunu
böylesöyler: bu tür
başvurulduğu görülür. Toplumun başmdakilere, idarecilere bir müda¬
hale yapmanın yollan demokratik batı toplumlarında kurumsal olarak birhalka
zıtlıklarda, çözüm i t o ne'toplumun başmdakilere, ne de genel olarak öl¬
başvurulduğu görülür. Toplumun
üniversite, başmdakilere,
diğer idtuecilere böyle birolarak
müda­
çüde kapanmıştır, örneğin devlet aygıtlarından göreli
hale yapmanm yollan demokratik batı toplumlarmda
ödenen bedel, bu çevrenin kendi kurumsaliçineolarak
kapalı,birhi-öl­
özerktir, fakat buna karşılık
çüde kapanmıştır, örneğin üniversite, diğer devlet aygıtlarından
yerarşik bir yapıya sahip olması, bilimsel iletişimin sınırlı bir çevrede kalma¬ göreli olarak
sı,özerktir,
böylecefakat buna yığınların
de geniş karşılık ödenen
bilgiye bedel, bu- çevreninyakendi
ulaşmalarının, içine kapalı,
da bilginin onlarahi­
yerarşik bir yapıya sahip olması,’bilimsel iletişimin
ulaşmasmm en aza indirilmesidir. Ancak, biümde yapılan yeni buluşların, sınırlı bir çevrede kalma­
bi¬
sı, böylece de geniş yığmlann bilgiye ulâşmalarmm,
lim dışı değerlere başvurulmadan elde edilmelerine karşın, bu buluşların ya da bdginin onlara
bi¬
ulaşmasmm
lim en aza
dışı çevrelere, indirilmesidir.
topluma Ancak, bilimde
etki yapmalarını önlemek yapılan yem
olanaksızdır. buluşlarm,
Bilgi ye¬bi­
nilenmelerinin (bilimsel devrimlerin) çok derin politik ve sosyal yankılanbi­
lim dışı değerlere başvurulmadan elde edilmelerine karşm, bu buluşlarm
lim dışı
vardır. çevrelere,
Tarihteki topluma
en ünlü etki yapmalarmı
örneklere, Galileo'nun önlemek
Katolikolaıîaksızdır.
KilisesindenBilgigördü¬ ye­
nilenmelerinin (bilimsel devrimlerin) çok derin
ğü tepkiyi, Dârwin'ci evrim kurammm birçok politik, tutucu çevreden aldığı politik ve sosyal yankılan
vardır.
sert Tarihteki
eleştirileri en ünlü örneklere,
anımsamak yeterlidir. Galileo’nun
Galileo örneğine Kâtol& Kilisesindenburada
değinmişken, gördü­
ğü tepkiyi, Dârwin’ci evrim kurammm birçok politik,
asrımızın en büyük yazarlarından Bertolt Brecht'in bilim-tophım ilişkileri tutucu çevreden ^dığı
sert eleştirileri anımsamak yeterlidir.- Galileo örneğine
üzerine yazdığı sarsıcı satırları anımsamamak olanaksızdır: Galileo'nun Ya¬ değinmişken, burada
asnmızm
şamı en büyük
adlı oyumda, yazarlarmdan
Engizisyon Bertolt
tarafından Brecht’ininkâr
görüşlerini bilim-toplum ilişkileri
etmeye zorlanan
üzerine yazdığı sarsıcı
ve boyun eğen Galileo şöyle der: satırlara anımsamamak olanaksızdır: Galileo’nUn Ya­
şamı ,adh ojmnda. Engizisyon tarafmdan görüşlerini
"Benim düşünceme göre, bilimin tek amacı insan varlığının çilesini hafif¬ inkâr etmeye zorlanan
ve boyunEğer
letmektir. eğenbilim
Galileo şöyle der: kendilerini yalnızca bilgi için bilgi topla¬
adamları....
maya sınırlarlarsa, bilimgöne,
"B m im düşünceme sakatbilimin
kalacaktek veamyeniâabuluşlar
insan varlığının
yalnızca yeniçilesini hafif­
dertler
letmektir. Eğer bilim adamları.... kendilerini yalnızca
getirecektir. Zamanla, keşfedilebilecek her şeyi keşfedebilirsin, fakat ilerle¬ bilgi için bilgi topla­
maya
men sınırlarlarsa,
insanlıktan uzaklaşanbilini bir
sakat küiacdk
ilerleme ve yeni buluşlar
olacaktır. yalnızcaarasındaki
Seninle insanlık yenidertler
uçurum bir gün o kadar büyüyebilir ki, senin yeni bir buluş üzerinek aduydu¬
getirecektir. Ç ım anla, keşfedilebilecek her şeyi keşfedebilirsin, fa t ilerle­
men insanlıktan uzaklaşan b ir ilerlente olacaktır.
ğun coşkunun karşılığı, evrensel bir dehşet haykırışı olabilir." (33) Seninle insanlık (zrasınddki
uçurum
Görüldüğü bir güngibi,o bilim
kadaryapanbüyüyebilir
özne ileki, toplumun
senin yenidiğer bir buluş üzerine duydu­
kesimlerinde etkin
olan özneyi ayırmak her zamah mümkün olmamakta, olsa bile0Galileo'nun
ğun coşkunun karşılığı, evrensel bir dehşet haykırışı olabilir. ” 3)
ağzmdanGörüldüğü
Brecht'inÿgibi,söylediği
bilim yapangibi,özne
olumsuzile toplumm^^^^^yaratabilmektedir.
sonuçlar kesimlerindeYal¬ efldn
olan özneyi ayırmak her zamah tnümküh olmamaktav
nızca nesnel bilgi içeriklerini incelemek zorunda bırakılan epistemoloji, dışa¬ olsa bile Galileö’nun
ağzmdan
rıda kalan bu Brecht’in
Öznelerisöylediği gibi, olumsuz
nasıl bağdaştıracak, sonuçlar
bilgide nasılyaratabilmektedir.
bir bütünlük oluştu- Yal­
nızca nesnel bilgi içeriklerini incelemek zomnda bırakılan epistemoloji, dışa­
rıda
(33) kalan Life
B. Brecht, bu ofözneleri nasıl bağdaştıracak,
Galileo (Galileo'nun bilgide
Yaşamı) Collected Playsnasıl
(Toplubir bütünlük
Oyunlar) oluştu-
Vintage Bo¬
oks, Random House, 1972, Cilt 5, s. 94.
(33) B. Bröcht, Life of Galileo (Galileo’nun Yaşamı) Collected Plays (Toplu Oyunlar) Vintage Bo-
34
oks, Random House, 1972, Cilt 5, s. 94.,

34
 racaktır.Zira.nesnelbUgvortamivpoziüviÿindediğigibi, toplumun diğerke-
siÿeÿdeki bölünmelerden uzak vçîşrmjraş, tutarlı bir .söylem ala-
racaktır. Zira, nesnel bilgibölünmeler
ortamı-, pozitivistin dediğjjgibi, toplumun diğer ke­
ıÿ)dbipİdjrÿ<mün da içinde
simlerindekigörünümüne,
bölünmelerden büsbütün
vardır, Eh
uzak ve
ââmd®ıtutarlı
arınmış,
böyle bir tutarlılığa
bir söylem ala-
Sdlÿolduğu
m,Tdeğildirj onun da içinde
Kuhngibkbilim tarihçilerinin araştırmaları ciddi
bölünmeler vardır. Eh.ââsmdan böyle bir tutarlılığa
şekilde gölge düşürmüştür. Kuhn'un dediği gibi, bilim adamları belli inanç¬
sahip olduğutercihleri
görünümüne,bilimeKuhn gibi bilim tarihçilerinin
ları ve kişisel taşıyabiliyorlarsa, bu nedenlearaştümaları
de bilimsel ciddi
ku¬
şekilde gölge düşürmüştür. Kuhn’un dediği gibi,
ramlar arasındaki çekişmeyi nesnel ölçjitlere göre çözümlemek, imkânsız bilim adamlan belli inanç-
de¬
lari bile
ğilse ve kişise) tercihleri
en azından çok bilime taşıyabiliyorlarsa,
zorsa, bilginin farklı ölçütlerebu nedenle de bilimsel
göre farklı hızda ve ku­
ramlar arasmdaki çekişmeyi nesnel ölçütlere göre
farklı nitelikte gelişen değişik bölümleri arasmda evrensel ve genel bir bü¬ çözümlemek, imkânsız de­
tünlük nasıl sağlanabilecektir? Bilim kÿdi içinde bir tutarlılık sağlayamaz¬ve
ğilse bile en azmdan çok zorsa, bilginin farklı ölçütlere göre farkh hızda
ken farklı
bilim nitelikte
ile diğergelişen
bilgideğişik
alanlarıbölümleri
arasmda nasıl arasmda evrensel ve ve
bir yakınlaşma genel bir bü­
etkileşim
tünlük nasıl sağlanabilecektir? Bilim kendi içinde
kurulacaktır? Pozitivistin ileri sürdüğü gibi, tek geçerli bilgi türünün bilimselbir tutarlılık sağlayamaz­
kenolduğunu
bilgi bilim ile söylemek
diğer bilgidealanlan
bu soruna arasmda
bir çözüm nasıl getirmemekte,
bir yakmlaşmasadece ve e^İleşim
soru¬
kurulacaktır? Pozitivistin
nu tek bir alana indirgemektedir. ileri sürdüğü gibi, tek geçerli bilgi türünün bilimsel
b Pozitivizm,
ig i olduğunubirleştirme
söylemek yerine
de bu soruna
elemeyibir çözüm
tercih getirmemekte,
etmiş, sadece soru­
dünya hakkındaki bil¬
nu tek biralana indirgemektedir.
gilerimizi derinlemesine koordine etme ve çeşitli bilgi düzeylerinin kapsamlı
Pozitivizm,
bir eleştirisini birleştirme
yapma yerinekaçınmıştır.
görevinden elemeyi tercih etmiş, dünya
Pozitivizmin hakkmdaki
bilgiyi yorumlar bil­
gilerimizi derinlemesine koordine etme ve çeşitli
mak için kullandığı yapı tamamen mantıksaldır ve bu mantıksal yapıyı bütün bilgi düzeylerinin kapsamlı
bir eleştirisini
zamanlar yapma
için geçerli görevinden
kılmak amacıyla kaçmmrştır.
bilgiyi dePozitivizmin
.giderek -zamanın bilgiyi
yaniyorumlar
özne¬
mak için kullandığı yapı tamamen mantıksaldır ve
lerin eylem boyutunun dışına çıkarmıştır. Pozitivizm için nesnellik gerçekli¬ bu mantıksal yapıyrbütün
ğezamanlar
giderek daha için geçerli kdmak amacıyla
çok yaklaşmak anlamımbilgiyi de giderek
taşır. Bunun içinzamamn yâni öaıe-
geçek dünyayı ir¬
lerin eylem boyutunun dışma çıkaımıştır. Pöritivizm
delerken öğrenilen bilgi içeriğine özneyi, mümkün olduğu kadar az katmak içm nesneUik gerçekli-
ğe giderekiçin
pozotivizm dahabilimsel
çok yaklaşmak
bir idealdir.anlammı
Ancak, taşır.
buıBununiçin geçek dünyayı
idealin gerçekleşmesi için,ir­
delerken öğrenilen bilgi içeriğine özneyi, mümkün
öznenin irdelenmesiyle gerçeklikte meydana gelen değişikliğin ,en aza indir¬ olduğu kadar az katmak
pozotivizm
genmesi içinHalbuki,
gerekir. bilimsel Kuhn'un
bir idealdir. Ancak, bugibi,
da gösterdiği idealin
hangigerçekleşmesi
öznenin doğayı için,
Öznenin irdelenmeşiyle gerçeklikte meydana gelen
hangi amaçla irdelemek için hangi sorulan sorduğu, sonuçta edinilen bilgiyi değişikliğin,en aza indirr
genmesi gerekir.
temelinden Halbuki, Öznenin
belirlemektedir. Kuhn’un etkisinin
da gösterdiği en aza gibi, hangi öznenin
indirgendiği, tam doğayı
anla¬
hangi amaçla irdelemek için hangi sorulan sorduğu,
mıyla 'nesnel' bilgi diye bir şey olamaz. Daha önce de belirttiğimiz gibi, sonuçta edinilen bilgiyi
bu
temelinden belirlemektecfc; Öznenin etkisinin
bilimsel idealin peşinden giden pozitivizm, en büyük darbeyi zaten kendi en aza indiıgendiği, tam ânla-
mıyla ‘nesnel’
programından bilgi diye
yemiştir: bir şey
Einstein olamaz.gösterdiğine
fiziğinin Daha önce de belirttiğimiz
göre, pozitivizpıin gibi,
öz¬bu
bilimsel idealin peşinden giden pozitivizm,
lediği determinizm doğa tarafından doğrulanmamıştır. Sistematik bir yapıen büyük darbeyi zaten kendi
programmdan
içinde açıklanmaya yemiştir: Einstein
çalışılan bir doğafiziğinin gösterdiğine
parçashu, örneğin göre, pozitivizpıin
mikroskopik ğörün- öz­
lediği determinizm doğa tarafmdan’ doğrulanmamıştır.
. güleri, belli bir zamanda bütün özellikleriyle saptamak, aym doğa parçasını
Sistematik bir yapı
biriçinde
başkaaçıklanmaya çalışılan bir
zamanda saptamayı doğa parçasfaiı,
imkânsız kılmaktadır. örneğin
Örneğinmifcroskopik
bir atomuh görün-
şu
, güleri, belli bir zamanda bütün özellikleriyle saptamak,
atıki kesin dururriünu bilmek, gelecekteki durumu hakkındaki bilgiyi yok et¬ aym doğa parçasmı
bâr başkaYirminci
mektedir. zammıdayüzyılm
saptamayı imkânsız
en büyük k^aktadır.
bilimsel devrimiÖrneğin bir atomun şu
olan determinizmin
anki kesin duruiılünu bilmek, gelecekteki durumu
bu yıkılışı, bilgideki nesnelliğin, bilen öznenin amaçlarına ve konumuna hakkmdaki bilgiyi yokgö¬et­
mektedir. Yirminci yüzyılm en büyük bilimsel devrimi
re değişebildiğinin sadece en soyut kanıtıdır. Bu soyut gerçeği bilginin bütün olan determinizmin
bu yıkılışı, bilgideki
düzeylerinde, daha somut nesnelliğin,
alanlardabilen' özneninmümkündür.
da görmek amaçlarına Örneğin,
ve konumuna poziti¬ gö­
re değişebildiğinin sadece en soyut kanıtıdır. Bu
vizmin en önemli eleştirmenlerinden Habermas için, bilgiden edinilecek tek¬ soyut gerçeği bilginin bütün
nik düzeylerinde, daha somıit
ve pratik yararlarm alanlarda dagerçekliğin
uygulanması, görmek mümkündür. Örneğin,
hangi mantıksal poziti­
yapıda
vizmin en önemli eleştirmenlerinden Habermas için,
nesnelleştirileceğini belirlemektedir. Yani, insanın doğa ile ilişkisini yansıtan bilgiden edinilecek tek­
nik ve pratik yararlarm uygulanması, gerçekliğin
teknik ve pratik kaygılar, öznelerin nesnel deneyime sahip olâbihnelerinin hangi mantaksal yapıda
riesnelleştirileceğini belirlemektedir. Yani, insanm doğa ile ilişkisini yansıtan
teknik ve pratik kaygılar, öznelerin35nesnel deneyime sahip olabilmelerinin

',.35
zorunlu koşullandır. Bilginin oluştuğu ortamla bilginin uygulanabileceği ya¬
pıyı birleştiren de bu yarardır; yani insanın doğaya teknik olarak hâkim olma
zomniu koşulimdm Bilginin oluştuğu ortaınla bilginin uygulanabileceği ya­
çıkandır. Bir başka deyişle, Kuhn'un devrimlerle yıkılıp yenilerinin oluştu¬
pıyı birleştiren de bü yarardır; yani insanın doğaya teknik olarak b^din ohna
rulduğunu söylediği paradigmalar, en geniş anlamıyla, bilgi ortamını yaratan
çıkandır. Bi# başka deyişle, Kuhn’un devrimizle yıkılıp yenilerinin oluştu-
amaçların, çıkarların örgütlendiği sistematik yapıdır. Devrimler ise; bilgi or¬
nıldüğunu söylediği p z^ gm alar, en geniş anlamıyla' bilgi ortamını yaratan
tamlarının iletişimidir; bilgi alış-verişinin yapıldığı kurumsal, giderek kültü¬
amaçlann, çıİcarUuın örgütlendiği sistematik yapıdır. Devrimler ise; bilgi or-
rel etkileşimdir. Bu etkileşimi ve bu bilgi ortamım pozitivizmin yapmak iste¬
diği gibi tek bir boyutta bilgi abş-verişinin
tamlannm iletişimidir; dondurarak,
mekanistikyapıldığı kurumsal, giderek kültü­
şekilde doğalcı birikimci bir
rel etkileşimdir. Bu etkileşimi vebilgide bu Ûlgi ortamım pozitivizmin yapmak iste­
süreç gibi göstermeye çalışmak, bulunması gereken bu iletişim/etki¬
diği gibi tek bir boyutta donduranda, mekaniştik şekilde doğalcı birikimci bir
leşim boyutunu yok etmek yani teknik gelişmeyi insan çabasının yerine
süreç gibi göstermeye çalışmak,
koymaktır. Böylece bilginin amacıbilgide insanınbulunması
özgürleşerek gereken bu iletişim/etki­
doğaya egemen ol¬
leşim boyutunu yok etmek yani teknik gelişmeyi insan çabasının yerine
ması değil, doğaya egemenliğin insanın insana egemenliğiyle özdeşleşmesi-
koymaktır. Böylece bilginin amacı insanm özgüıleşerdt doğaya egemen ol­
dir. Bu durumda, az önce değindiğimiz bilgi parçalanması meydana gelmek¬
ması değil; doğaya egemenliğin insanın insana egemenliğiyle ö^eşkşm esi-
te, ahlaki, moral, estetik ve kültürel kaygıların, toplumsal ilişkilerin geliştiği
dır. Builedurumda, az önce değindiğimiz bilgi parçalanması meydana gelmek­
düzey bilimin geliştiği düzey ayrılmakta, birbirinden uzaklaşmaktadır.
te, ahlaki, moral, ztetik ve kültürel kaygilarm, toplumsal ilişkilerin geüştiği
Bilgideki amaç, aynı zamanda insanm özgürleşmesi ise, bu düzeylerin birleş¬
düzey ile bilimin geliştiği düzey ayrılmakta, birbirinden
mesi gerekir. Bunun için bilimin yöntemsel bir öz-bilinç ve öz-eleştiri düze¬ uzaklaşmaktadır.
Bilgideki amaç, aym zamanda insanm özgürleşmesi ise, bu düzeylerin birleş­
yine kavuşması gereklidir.
mesi
İstergerekir. Bunun için
bilim alanının kendi bilimin yöntemsel
içindeki kuramlar birarasında,
öz-bilinç ister
ve öz-eleştiri düze­
tek tek bilim
yine kavuşması gereklidir.
bilim, dil, din, politika, sanat alanlarındaki görüşleri arasmda ol¬
adamlarının
sun, İster
insanbüim alanının
-bilişinin kendi içindeki
bü parçalanışını, kuramlarbuarasmda,
düzeylerin birbirindenisterkopukluğunu
tek tek bilim
adamlanmn bilim, dil, din, poMtika, sanat alaniarmdaki
ya da çelişkilerini birleştiren, ama bunu pozitivizm gibi kısıtlayıcı görüşjeri arasmda
biçimdeol­
sun, insan biUşininbü par^alamşmı, düzeylerin bu birbirinden
yapmayan bir felsefi eleştiri düzeyine gerek vardır. Bilimsel epistemoloji, gi¬ kopukluğunu
ya dabütün
derek çelişkilerini birleştiren,çözümlenmesi,
insan bilgilerinin ama bunu pozitivizm gibi kısıtlayıcr
bunu sağlamak biçimde
zorundadır, iki
ayn bilim dalı, ya da aynı dal içinde iki ayrı kuram, birbirlerinden kopuk ola¬gi­
yapmayan bir felsefi eleştın düzeyine gerek vardır. Bilimsel epistemoloji,
derek
rak, bütim insanhabersiz
birbirlerinden bilgilennmkendiçözümlzunesî,
araştırmalarım bunu sağlamak
yürütüyor zorundadır,
olabilirler. Ama m
ayn bÜim dab; ya da aym dal içinde ild ayn kuram, birbirlerinden
her .ikisinin de buluşlarını, eksikliklerini ve yeniliklerini değerlendirecek, bü¬ kopuk ola­
rak, birbirlerinden
tünleyici habersiz
bir bakış açısına kendi araştırmalanm
erişmekten ve bunu bilgiyi yürütüyor olabilirler.
kısıtlamadan, Ama
özneyi
her Bdsinin de buluşlarım, eksildiklerini ve yerdiklerini
yok etmeden yapmaktan umut kesilmemelidir. Aslında, farkında olmasalar değerlendirecek, bü­
tünleyici bir bakış açısına erişmekten ve bunribilgiyi
bile her bilgi dahıun temelde yönelik olduğu amaç budur, bilgiyi ve bilginin kısıtlamadan, özneyi
yok etmeden yapmaktan umut içinde
kesilmemeldir.
yer aldığı Asbnda, farkmda olmasalar
öznesini bütünlemektir. Bilginin söylem alanı, birbirini ke¬
sen, birbiriyle çelişen birçok düzeyden oluşmuştur. Felsefenin görevi, bilginin
büe her bilgi dabıun temelde yönelik olduğu aniaç budur, bilgiyi ve bütün
öznesini
söylem bütünlemektin
alanları içinde yerBilginin içinde
alan insanı yer aldığı
bütünleyici birsöylem alanı,yaratmaktır.
üst söylem birbirini ke­
sen, birbiriyle çelşen birçok düzeyden oluşmuştur.
Böyle bir amacın bir yerde dilin dışına çıkmaya çalışmak olduğunu, bunun Felsefenin görevi, bütün
söylem alanlah içinde yer alan inşam bütüıüeyici bir üst
ise olanaksız olduğunu iddia edenler çıkmıştır elbet. Bu iddiaya göre, dilin söylem yaratmakür.
Böyleçıkma
dışına bir amacmçabasıbir yerde
yine dilin
bir dil dışma çıkmaya
oluşturmaktan çalışmak
öteye gidemez, olduğunu, bunun
diğerlerinin
ise olanaksız olduğunu iddia edenler çıtoışter elbet. Bu
araşma bir başka görüş daha ekleyebilir ancak. Bu eleştiri yalnızca bilginin id^aya göre, dilin
(bşıha çıkma çabası yine bir dil oluşturmıüdân öteye gidemez,
nesnel içeriğini bilgiyi üreten özneden ayıran görüşler için geçerlidir. Örne¬ diğerlerinin
araşma
ğin Kuhnbir içinbaşka
geçerligörüş dafaabu
değildir ekleyebilir ancak.Kuhn
eleştiri, çünkü Bu eleştiri yalnızcaöbilj
bilgi içeriğini, içeri¬
ği yaratan öznelerin eyleminden ayırmamıştır. Ancak, bunugeçerlidir.
nesnel içeriğini bilgiyi üreten özneden ayıran görüşler için yapmanın tek
ğin Kuhn
yolu, Kuhniçin gibigeçerli değildir
görelilikçi olmakbu eleştiri,
değildir.çünkü
Kuhn'unKuJm bilgi içenğini,
görüşü, ö içeri­
herkesi kendi
ği yaratan öznelerin eyleıhinden ayırmıunıştır. Ancak,
kapalı, taşralı görüşünün dogmatizminden çıkanp, tarihsel açıdan bütiiri dil¬ bunu yapmamn tek
yolu, Kuhn gibi görelilikçi olmak değildir. Kuhh’un görüşü,
lerin üzerinde bir konuma getirip bırakmıştır. Aym şeyi yalnızca tarihsel bo- herkesi kendi
kapalr, taşrab görüşünün dogmatizminden çıkarıp, tarihsel açıdan bütün dil­
lerin üzerinde bir konüma getirip bırakmıştır. 36 Aym şeyi y a ln ^ a tarihsel bo­
yutta değil, epistemoloji boyutunda da yapmak gerekir. Bunu yapmak için de
yutta değil,
Kuhn'un epistemoloji karşı
görelilikçiliğine boyutunda dazorundayız.
çıkmak yapmak gerekir.
ÇünküBunu yapmak
Kuhn'un için de
bıraktığı
Kuhn’un
yerde ı^relilikçiliğine
kaUnak, ister istemez karşıbilgiyi çıkmak zonmdayız.
yaratanın son tahlildeÇünkügjiçKıdm’un
olduğunubıraktığıkabul
etmek* güçten kurtulamaniaktır. Kuhn'un görelilikçilığine karşıolduğunu
yerde kalmak, ister istemez bilgiyi yaratamn son tahlilde güç çıkmanınkabul ge¬
eünek,
reği güçtenhiç
buradadır kurtulamamaktn.
değilse cpistemolojik Kuhn’un göreliltkçilığine
açıdan, bu görüş bilimin karşı çıkmanm
ve bilimsel ge­
reği buradadır: hiç değilse epistemolojik açıdan,
akılcılığm konumunu sarsmaktadır. Güçten kaplamadığı ölçüde, bilimsel bu görüş bilimin ve bilimsel
. akılcıhğmgiderek
akılcılığın konumunu daha çoksarsmaktadır.
insana veya Güçten
topluma kaçılamadığı ölçüde,giderek
malolmak yerine, bilimsel
akaicılığm giderek daha çok insana veya topluma malolmak
daha az insanm ya da toplumun elinde toplanması, teknolojist bir silah halin¬ yerine, giderek
daha az insamn ya da toplumun elinde toplanması,
de dejenere olması tehlikesi vardır. Bilim özerkliğini, toplumdan uzaklaşa-teknolojist bir silah halin­
de: dejenere olması tehlikesi VEudır. Bîüm özerkliğini,
rak, özneden koparak değil, onlarıÿ giderek daha çok içererek korumaya ça¬ tc^lumdan uzaklaşa­
rak, özneden
lışmalıdır. Aksikoparak
takdirdedeğil, onlan, giderek
görelilikçiliğin daha çok
mantıksal sonucu içererek
negatif korumaya
ütopyalar ça­
lışmalıdır. Aksi takdirde göreliiikçiliğin mantıksal
olabilir. Popper böyle bir ütopyayla göz korkutarak bilimin nesnelliğini sa¬sonucu negatif ütopyalar
olabilir.
vunur: Popper
dünya böyle bir
uygarlığı birsavaşla
ütopyayla yok göz
olup,korkutarak bilimin nesnellikli
geriye kütüphanelerde saklanansa­
vunur: dünya uygarlığı bir savaşla yok olup, geriye
nesnel bilgi içeriği kalırsa, uygarlığı yemden kurmak mümkündür. Halbuki kütüphanelerde saklanan
nesnel bilgi içeriği kalırsa, uygarhğı yenidoı kurmak
be nesnel bilgi içeriği, yani kütüphaneler yok olup, yalnızca öznelerin öğren¬ mümkündür. Hdbuki
me yeteneği kalsa, çağdaş uygarlığı yeniden inşa etmek hemen hemenöğren­
bnnesnel bilgi içeriği, yanî kütü^ıaneler yok olup, yalmzea Öznelerin im¬
me yeteneği
kânsızdır. (34) kalsa,
Popperçağdaş uygarhğı çıkardığı
'm bu kıssadan yeniden inşa hisse,etmek
nesnel hemen hemen im-r
bilgi içeriğinin
k r iz dkarşı
özneye ir . (34) Popper’m
zaferidir. Buna bukarşılık
kıssadan çıkardığı
Kuhn, hisse,
bilginin nesnel bilgi
ilerlemesi için içeriğinin
özneler
özneye karşı zaferidir. Buna karşılık Kuhn, bilginin
arasındaki çatışmaları, ilişkileri hesaba katmanın gereğini vurgulamaktadır. ilerlemesi için- özneler
arasmdaki
Ancak, bu daçîrtışmalan, ilişküen
yalnızca bilimin hesaba katmamn
sosyolojisi, gereğim
bilimi üreten vurgularnaktadır.
toplulukların iç çe¬
Ancak, bu da yalnızca
lişkileridir. bilginin sosyolojisi bilimin sosyolojisi,
değil. Yani bilimi
Kuhn da üreten topluluklarm
bilimle toplumu, bilim¬ iç çe­
lişkileridir.
deki özneyle bilginin
toplumdaki sosyolojisi
özneyi değil-
ayınr, Yani Kuhn
görelilikçi da bilimle
yaklaşımım toplumu,
bu ayırım bilim­
bağ¬
deki özneyle
lanımda sergiler.toplumdaki özneyi aymr, görelilikçi yaklaşımım bü aymmbağ-
lammda sergiler.
Bu ilişkileri gücün alanından düşüncenin alanına, ve yalnızca bilimi üre¬
Bu öznelliğinden
tenlerin ilişkileri gücün tümalamndmı
toplumun düşüncenin
çıkarlarınaalanına, ve yalmzca
çekebilmenin, sosyal bilimi
boyutu üre­
epitemolojiye
tenlerin özncâliğinden tüm toplumun
her iki düzeyde çıkarlanna
de görçlilikçi değil çekebilmenin,
de bütünleyicisosyal şekildeboyutu
kat¬
epitemolojiye
manın bir yolu her yokUd düzeyde
mudur? Budeadımıgörelilikçi
atmakdeğil
için, de bütünleyici
helki de bilgiye şekilde
istenen kat-
manm biraym
özerkliğin yoluzamanda
yok mudur? özneye Bu de adımı atmak için,
tanınmasını belkilazımdır.
istemek de bilgiye Hem istenen
de
özerkliğin
bütün aymyalnız
öznelere, zamandabilimiözneye de tamnmasmı
üretenlere değil, bütün istemek lazımdır.
üreticilere. Bugün Hem içinde
bütün
özne buöznelere,
özerkliğiyalnızyalnızcabüimi üretenlere
soyutta, değil, ve
düşüncede bütün üreticilere.
bilgide edinebilir: Bugün hiçbiriçin
özne bubağlanmadan
söyleme özerkliği yalmzcasöylemler soyutta, düşüncede
arasında gezinenve ve bilgide
eleştirenedinebilir:
düşünce düze¬ hiçbir
söyleme
yinde. Bu bağianmadaır
eleştirel düzeysöylemler arasmdaPopper
yaratılmadıkça, gezinen, 'mvenesnel
eleştiren
bilgidüşünce
ortamı düze­son
yinde.baskıcı,
derece Bu eleştirel düzeybir
kontrolcü yaratılmaıhkça,
ortama dönüşebilir. Popper’m Fakatnesnel
burada bilgi
da ortamı
Kuhn'un son
d^eceçektiği
dikkat baskıcı, kontrolcü
düşünce bir ortama
diyalektiği imdada dönüşelriir. Fakathiçbir
yetişmektedir: burada ya da
da Kuhn’un
sistem
dikkat(negatif
kuram çektiği ütopyalar
düşünce diyalektiği
bile) kendine imdadahedefyetişııiektedir:
aldığı sorunların hiçbirHepsini
sistemgene ya da
kuram
kendi (negatiftemelinde
öncelleri ütopyalarçözemez.
bile) kendineSonunda hedef aldığıbir
daima, sorunlarm
üst düzeye Hepsini
ve farklıgene
k ^ d i öncelleri
öncellere geçme dinamiğini, yani zorunluluğunu
temelinde çözemez. Sonunda daima, da kendibir içinde
üst düzeye
taşır. ve farklı
Bilim¬
selöncellere geçme
devrimlerin dinamiğini,
anlamı budur. yani Gerek zorunluluğıimı
bilgi ortamında, dakendigerekiçinde
öznenin taşn.sosyal
Bilim­
sel devrimiriân
çevresinde ve gerek aıılamı budur. mantığında
de bilginin Gerek bilgibuortamında,
açık ucun,gerek bu özgürlük
özneninçıkışı¬ sosyal
nınçevresinde
bulunduğunuvfi gerek de bilginin
hamlattığı tüm görelilikçiliğine
için, mantığmda bu açık ucun, rağmen,bu özgürlüh esir¬
ilgimizi çdaşı-
nm bulunduğunu
geyenleyiz Kuhn'dan. hatnlattığı için, tüm görelilikçiliğine rağmen, ilgimizi esû>
geyemeyiz Kuhn’dan.
Rağmen diyoruz, çünkü Kuhn ' düşünce yapılarındaki çeşitliliğin ortasında
Rağmen diyoraz, çünkü Kuhn düşünce yapılarmdaki çeşitliliğin ortasmda
(34) Bkz. Popper, Nesnel Bilgi kitabı, s, 108.
(34) Bkz. Popper, Nesnel Bilgi kitabı, s, 108.37
37
bırakmaktadır bizi. Bu -çeşitliliği bütörileyip bilgiyi bir adım ileri götüren di¬
namiği gene bilginin kendi düzeyinde bulmaz, öznelerin bilgiÿtürleri arasın-
bırakmaktadır bizi. Bu çeşitliliği bütünleyip bilgiyi bir adrnı ileri götüren di­
dâki seçimlerini belirleyen etkenlerin düzeyine taşır sorunu, Kuhn'ıin bu iki
namiği gene bilginin kendi düzeyinde bulmaz, öznelerin bilgi.türleri arasın­
düzeyi ayrı görmesinin ve birleştirememesinin nedeni, pozitivizmin bilimsel
daki seçimlerini belirleyen etkenlerin düzeyine
ilerleme sorununa getirdiği çözümü yeterince aşamamasıdır. taşır sorunu,Aslında
Kuhn’ön bubu üd
çö¬
düzeyi ayrı görmesinin ve birleştirememesinin nedeni, pozitivizmin bilimsel
zümü, yani endüktivizmi, Popper gibi neopozitivistler de yeterihce aşama¬
ilerleme Popper
sorununa getirdiği çözümü yeterincesadece
mışlardır. endüktivizmi reddetmemiş, aşamamasldur. Asimda bü çö­
değiştirmiştir. Popper
zümü, yani endüktivizmi, Popper gibi neopozitivistler
için de bilgi hâlâ düz bir çizgi halinde, boşlukta köprü kurmaya benzer de yeterince aşama­
bir
mışlardır. Popper endüktivizmi reddetmemiş, sadece
süreç biçiminde ilerlemektedir. Pozitivist için, geçilen yol vanlan noktayı de¬ değiştirmiştir. Popper
için de bilgiuzayın
ğiştiriyorsa, hâlâ düz bir çizgikalmaz,
bir anlamı halinde,uzay
boşlukta köprü kunnaya
düşüncesini yok olmuş benzer bir
sayar.
süreç biçiminde ilerlemektedir. Pozitivist için, geçilen yol vanlan noktayı de­
Halbuki yirminci yüzyıl fiziği ve Einstein, uzayda böyle, bir göreliliğin oldu¬
ğiştiriyorsa, uzayın bir anlamı kalmaz, uzay düşüncesini
ğunu kanıtlamıştır. Aynı şekilde, farklı bilişsel yapılar düşünceyi farklı so¬ yok ohnuş sayar.
Hâlbuld yirminci yüzyıl fiziği ve Einstein, uzayda böyle, bir göreliliğin oldu­
nuçlara götürüyorsa, pozitivist için nesnellik yok' olmuş sayılır. Halbuki
Kuhn farklı bilgi türlerininşekilde,
ğunu kanıtlamıştır. Aynı eşdeğerde, farklı
aynıbilişsel yapılarsahip
geçerliliğe düşünceyi farkh
sonuçlar vere¬ so­
nuçlaragöstermiştir,
bildiğini götürüyorsa, hempozitivist
de tarihsel içinörneklerle.
nesnellik Çünkü
yok -olmuşdüz birsayılır. Halbuki
çizgi halinde
Kuhn farklı bilgi türlerinin eşdeğerde, aynı geçerlihğfe
ilerlemenin, başka tür bilgi tarzlarım yok eden, bir kenara iten bir ilerleme sahip sonuçl^ vere­
bildiğini göstermiştir; hem de tarihsel örneklerle. Çünkü
olduğunu görmüştür. Tarih bu şekilde, ban rasyonel teknik düşüncesinin yen¬ düz bir çizgi halinde
ilerlemenin,
diği, yok ettiği başka
farklıtürbiliş
bilgitarzlarıyla
tarzlarını doludur.
yok eden, bir kenara
Bunun nedeni,iten bir üerleme
Habermas'a
olduğunu görmüştür. Tarih bu şekilde, ban rasyon^
ilişkin söylediklerimizde de yansıdığı gibi bilgiden beklenen farklı yararla¬teknik düşüncesinin yen­
diği,
rın, yok farklı
bilgiyi ettiği amaçlarla
farklı biliş tarzlarıyla
kullanma doiudın. Bunun
eğilimlerinin nedeni,
çatışmasıyla Habermas’a
meydana ge¬
lenilişkin söylediklerimizde
uygarlık seçimleridir. de
Nasıl yansıdığı
bir gibi
uygarlık bilgiden
diğerine beklenen
egemen farklı
olmuşsa, bir yararla-
bi¬
limnn,tarzı
bilgiyi farkh amaçlarla
de diğerine kullanmaHatta
baskın çıkmıştır. eğüimlerinm
Kuhn'unÇatışmasıyla
gösterdiği gibi,meydana
aynı bi¬ ge­
len uygarlık seçimleridir. Nasıl bk uygarlık diğerine
lim yapma tarzı içinde bile benzer çatışmalar, farklılıklar çıkmaktadır. egemen öhnuşsa,. bk bk
lim tarzı de diğerine baskin çıkmıştır. Hatta Kuhn’un
Fakat bu farklılıklar arasında yapılan seçimlerin aidmda yatan nedenlerle,gösterdiği gibi, aynıbi-i
lim yapma
bilginin tarzı içinde
üretildiği ortamdakibile benzer
amaçlar, çatışmalar,
Kuhn'unfarkhiiklar
söylediği kadarçıkmaktadır.
kopuk değil¬
Fakat bu farklılıklar ^asmda yapılan seçimlerin'ardmda
dir birbirinden. Kuhn gibi, bilimin evrensel bir mantığı olduğundan yatan nedenlerle,
kuşku
bilginm üretildiği
duyduğumuz ortamdaki
için bilimin amaçlar, Kuhn’un
sosyolojisine yönelmeksöylediği
zorundakadardeğiliz.kopuk değil­
Tersine,
dir bkbkinden. Kuhn gibi, bilimin evrensel bk mantığı
bu iki düzey arasmda çok derin bir bağlantı olduğu için bilgi, bütün farklılık¬ olduğundan kuşku
duyduğumuz
lara rağmen, geıie içindebilimin sosyolojisine Kuhn
ilerfeyebilmektedir. yönelmek zorunda
'un bilimsel değiliz. arasın¬
kuramlar Tersine,
bu iki düzey arasmda çok denn bir bağlantı olduğu
daki seçimi etkilediğini söylediği toplumsal yahut estetik kaygılar bilimseliçin bÜgi, bütün fârklihk-
lara rağmen,
bilgiden nitelikçegene deilerleyebılmektedk.
farklı değildir, sadece düzey Kuhn’un'Wlknsel
olarak farklıdır. kuramlar
İnsanlıkarasm­
için
daki seçimi etkilediğini söylediği toplumsal yahut
tek tür ilerleme, bilgi üretmek için de tek tür mantık,özleyen pozitivizmin estetik kaygılar bılunsel
de
bilgiden
politik nitelikçe
pratik farklı
ve estetik değildk,vardır.
kaygılan sadeceKuhn,
düzeypozitivizmin
olarak farkhdrr.
kendiİnsanlık
kaygıları¬ ıçm
nı tek geçerli kaygı gibi gösterme eğilimini, hatta ideolojisini gördüğü halde,de
tek tür ilerleme, bilgi üretmek için de tek tür mantık özleyen pozitivızmm
politik
farklı pratik
bilgi ve arasındaki
türleri estetik kaygılan vardır.
bağlantıyı Kuhn, pozitivizmin
görmemiştir. Pozitivizminkendi kaygılanır
ideolojisi¬
nı tek geçerli kaygı gibi gösterme eğilimini, hatta ideolojisini
ni açığa vurmak- için görelilikç'iliğin görüş genişletme açısından yaran vardır. gördüğü halde,
fa-klı bilgi türleri arasmdaki bağlantıyı görmemiştir. Pozitivizmin
Fakat, paradoksal bir-deyiş kullanırsak, bu mutlak bir ğörelilikşilik değildir, ideolojisi­
ni açığa
sadece vurmak için
gerçekliğe farklıgörelilikÇiliğin görüş genişletme
düzeylerde yaklaşmanın açısmdan
getirdiği yaran vardır.
göreliliktir. Dü¬
zeyleri tekrar birleştirmek gerektiği zaman, görelilikçiliği terk etmek değildir,
Fakat, paradoksal bir deyiş kullanırsak, bu mutlak bir görelilikçilik lazım¬
sadece
dır, Çüökü gerçekliğe
bilimsel farkh düzeylerde
kaygılarımızla yaklaşmanm
bilim getirdiğitemelde
dışı kaygılarımız göreliliktir. Dü­
ayrıla¬
zeyleri tekrar birleştirmek gerektiği zaman, görelilikçiliği
mazlar. Butlun önemini iyice belirtmek için çağdaş ve son'derece güncel bii terk etmek lazım­
dır. Çürffü
örneğe değinmek bilimsel kaygılarımızla bilim dışı kaygılarımız temelde aynla-
istiyorum.
mazlar. Bunun önemini
Günümüz fiziğinde uzayla iyice belirtmek
ilgili olarak,içinKuhn
çağdaştipi ve bir
son'd^ece
kuramsalgüncelikilem bir
ömeğe değinmek istiyÖTum.
Günümüz fiziğinde uzayla ilgUi39olarak, Kuhn tipi bir kuramsal ikilem

39 ,
 vârdır: fizikçiler evrçnin sönsuzhığünutt bir hacim sonsuzluğu mu, yoksa
yapısal bir sonsuzluk mu olduğu sorusuyla karşı karşıyadırlar. Her iki görüş
vardır: fizikçiler evrenin ,sonsuzluğunun fakat bir hacim sonsuzluğu mu, yoksa
için de geçerli kanıtlar bulunmuştur kesin sonuç Henüz çok uzaktır.
yapısalki, bir sonsuzluk mu bu olduğu sorusıtyla karışı karşıyadırlar. Her iki görüş
diyelim
için de geçerli
bilim adamları iki yaklaşım arasında bir seçim yapmak için
kanıtlar bulunmuştur fakat kesin sonuç henüz çok uzaktır,
Kuhn'un dediği gibi, son tahlilde estetik yahut toplumsal kaygılarla dav¬
diyelim ki, biüm adamlan bu iki yaklaşım arasmdaadamı,
ranacaklardır. Bunlar ne tür kaygılar olacaktır? Bilim bir seçim yahunyapmak
en azın¬
için
Kuhn’un dediği gibi, son tahlilde estetik yahut toplumsal kaygılarla dav­
dan fizikçi olmadığımız için bilemeyiz, ama dünya vatandaştan olarak, ne
ranacaklardır. Bunlar ne tür kaygılar olacalûır? Bilim adamı, yahun en azm­
tür bir toplumda, giderek ne tür bir evrende yaşamak istediğimiz konusunda
dan fizikçi
de bazıolmadığımız
tercihlerimiziçüı bilemeyiz, ama dünya
adıma,vatandaşlan olarak, ne
bizim olabilir. Ben kendi yapısal sonsuzluğa,
tür bir toplumda, giderek ne tür bir evrende yaşamak istediğimiz
yani bir tekrar sonsuzluğuna sahip evren düşüncesini daha estetik, kendi kül¬ konusunda
bizim vede bazı tercihlerimiz
politik kaygılarıma daha olabilir. Benbuluyorum.
yakın kendi adıma, yapısalÇünkü
Neden? sonsuzluğa,
aynı
türel
yani bir tekrar sonsuzluğuna sahip evren düşüncesini
yapısal boyut sonsuzluğunu, aynı tekrar ve farklılık, benzeşme ve daha estetik, kendi kül­
zıtlık
türel ve politik kaygılarıma daha yakın buluyorum.
diyalektiğini toplumda, tarihte ve kültürde de görüyorum.. Çünkü, yüzyıllar Neden? Çünkü aynı
yapısal boyut sonsuzluğunu, aynı tekrar ve farklılık, benzeşme ve zıtlık
önce Tanrı bizi aldatmış olamaz' diyen Descartes T taklit ederek ben de
diyalektiğini
bugün 'uzay, yani toplamda, tarihtezihnimin
evren benim ve kültürde de görüyorum..
yapışma yabancı olamaz'Çünkü,diyorum.
yüzyıllar
önce Tanrı bizi aldatmış olamaz’ diyen Descartes’ı
Çünkü batı uygarlığının ve pozitiyist bilimin el ele vererek yendikleri bir taklit ederek ben
uy¬de
bugün ‘uzay, yar\i evren benim zihnimin yapışma yabancı
garlığın mirasçısı olarak, batının zorladığı kaderin insanlığın tek kaderi ol- olamaz’ diyprum.
Çünkü batı
madığma, uygarlığmm
insanlık ve pozitivist
için farklı bilimin
çıkış yolları el ele vererek
bulunduğuna yendikleri
inanmak bir uy-
istiyorum.
Ama kim bilebilir ki, pozitivizmle el ele veren teknolojik ııygarlığın bir günoh
garlığm mirasçısı olarak, batınm zorladığı kaderin insanhğın tek kaderi
madığma,
gelip de uzayıninsanlık için bir
yapısal farlflı çıkış yplları
ÿsonsuzluğu bulunduğuna
olduğunu iddia inanmak istiyorum.
edenleri tehlikeli
Ama kim bilebilir ki, pozitivizmle el ele veren teknolojik
bulup, yüzyıllar önce Galileo 'ye yapıldığı gibi, baskı altına almayacağını? ııygarhğın bir gün
gelip de uzayın yapısal bir ^sonsuzluğu olduğunu
Bırakınız, uzayı dümdüz bir çizgi gibi sonsuz bilsinler, tıpkı bizim çiz¬ iddia edenleri tehlikeli
bulup, ilerleme
diğimiz yüzyıİlaryolunan
önce Galilşo’ye
tek ilerleme yapıldığı
olduğunagibi, inandıkları
baskı altmagibi, ahnayacağmı?
demeye¬
Bırakınız,
ceğini? Zaten, uzayı dümdüz bir çizgi gibi sonsuz
orta çağda kilise papazlarını cenneti parselleyipbilsinler, tıpkı bizim
sattıkları çiz­
gibi,
diğimiz
bugün ilerleme yolunan tek ilerleme
de bazı devletlerin uzayı parsellemeye olduğuna inandıkları
başladıklarını, gibi,
çağımızın demeye­
ede¬
ceğini?
biyat janrıZaten, orta çağda kilise
olan kurgu-bilim pagıazlaruu
eserleriyle, kendi cenneti parselleyip
bildikleri tarzda bir sattıkları
geleceğingibi,
bugün de
ideolojik bazı devletlerin
propagandasını uzayı parsellemeye
yapmaya başladıklannı,
şimdiden başladıklarını çağımızm
görmüyor muyuz. ede­
biyat jann olan kurgu-bilim eserleriyle, kendi bildikleri
Elinizdeki kitabın bütün bu çağırışından yaratacak kadar zengin bir metin tarzda bir geleceğin
ideolojik hedeni,
olmasının propagandasını
ampiristyapmaya şimdiden çağdaş
bilim geleneğinin başladıklarmıgormiiyor
uzantısı olan pozitiviz¬muyuz,
min genel bunalımına ilişkin can alıcı sorunlara dokunmuş olmasıdır.metin
ElinizdeM kitabm bütün bu çağırışımlan yaratacak kadar zengin bir Bu
olmasınm
bunalım, hedeıû, ampirist
dünyamızın içinde bilim geleneğinin
bulunduğu çağdaş uzantısı
genel ekonomik olan pozitiviz­
ve toplumsal kriz¬
minayn
den genel bunalunına ilişkin
düşünülemeceyeği içincan alıcı sPtunlara
de, Kuhn'un kitabı dokunmuş
önümüzde olmasıdır.
çok boyutlu Bu
bunalım, dünyamızın içinde buluijduğu genel ekonomik
bir tartışma ve eleştiri alanı açmaktadır. Bu yüzyılın en büyük devrimlerin¬ ve toplumsal kriz­
denveayn
den düşünülemeceyeği
'epistemolojik için de* Kuhn’un
kopma'larından kitabı önümüzde
birini geçirmiş olan, farklıçok dünya
boyutlu
ba- tartışma ve eleştiri alanı açntaktadm Bu yüzyılın
görüşlerinin, farklı dillerin sentezine varma sancılan çeken toplumumuzun en büyük devrimlerin-
buden ve ‘epistemolojik
tartışmaya katacağı çokkopmaTarından birini geçirmiş olan, farklı dünya
şey olduğuna inanıyorum.
t"'.. görüşlerinin, farklı dillerin sentezine varma sancılan çeken toplumumuzun • • ÿ

bu tartışmaya katacağı Çök şey olduğuna inanıyorum.; NİLÜFER KUYAŞ

İstanbul, Mayıs-Haziran 1982
•i' NÎLÜFERKUYAŞ
İstanbul, Mayıs-Haziran 1982
. . . ,
'

.
'
. ,
'

i '

39
İ} ÿ
,

39
 ÖNSÖZ
ÖNSÖZ

t - . .• -
Elinizdeki deneme, ilk olarak on beş yıl kadar önce. düşünülmüş bir
taşanımı yayınlanabilen ilk tanımlanmış ürünüdür. O devirde ben doktora
Elinizdeki deneme, ilk olardk on beş yıl kadsu- önce düşünülmüş bir
tezinin sön aşamalarına gelmiş bir kuramsal-fizik öğrencisiydim. Güzel bir
tasannm yaymlanabilen ilk tanıbilannnş
rastlantı sonucu, bilim adartıı.olmayanlara ürünüdür. O devirde ben dolrtora
fizik biliminin tanıtıldığı bir
tezinin sön aşmnalanna gelmiş bk katılmam,
kurâmsal-fizik bilimöğrencisiydim. Güzel bk
üniversite dersiyle ilgili çalışmalara tarihi ile ilk kez kar¬
raştlantı sonucu, bilim adamı .olniayanlara fizik
şılaşmamı sağladı. Geçmiş bilimsel kuram ve uygulama ile bu ilk tanışma, biliminin tanıtıldığı bk
üniversite defsiyle ilgili çalışmalara katılmam, bilim
gerek bilimin doğası gerek kazanmış olduğu özel başarının nedenleri hakkın¬ tarihi ile ilk kez kar­
daşılaşmamı
o zaman sağladı. Geçmiştemel
sahip olduğum bilimsel kuram vekesinlikle
kavrayıştan, uygulamabeklemediğim
ile bu ük tamşma, bir
gerek bilimin doğası
şekilde, kökünden sarstı. gerek kazanmış olduğu özel
' başannm nedenleri hakkm­
daBuo kavrayışlar
zaman sahipdaha olduğum tmnel 'l^vrâyışlan,
önceleri, kısmen bilimsel kesinlikle beklemediğim
eğitimin kendisinden, kıs¬bk
şekilde, kökünden sarstı.
men de bilim felsefesine öteden beri duyduğum amatörce ilgiden -çıkarmış
Bu kavrayışlar
olduğum daha önceleri,
bazı sonuçlardı. kismen bilimsel
Nasıl olduysa, eğitimin kendisinden,
bütün pedagojik yararlarına ve kıs­
men de büim felsefesine öteden beri duyduğum
soyut inamlırlıklanna karşın bu görüşlerim, o tarihsel yaklaşımda sunulanamatörce ilgiden çıkaımış
öldüğüm kesinlikle
görüntüye bazı sonuçlardı.
uymadılar.NasılHalbuki
olduysa,inançlarım
bütün pedagojikbir -çok yararlarma
bilim tartış¬ve
soyut inamlırlıklanna karşm bu görüşlerim, o tarihsel
masına temel olmuşlardı ve hâlâ da öyleydiler. Bu yüzden tarihsel gerçek yaklaşımda sunulan
görüntüye kesinlikle uymadılar. Halbuki inançlarım
karşısındaki bu benzersizlikleri bana kesinlikle üzerine eğilinhtesi gereken bk çok bilim tartış-
masma temel olmuşlardı ve hâlâ da öyleydiler. Bu
bir sorun olarak göründü. Bunun sonucu meslek yaşantımla ilgili tasarılarım¬ yüzdmı tarihsel gerçek
dakarşısmdaki bu benzersizlikleri
büyük bir değişiklik oldu. Sıradan banasayılabilecek
kesildikle üzerine tarihseleğiünmesi gereken
sorunlar yerine,
bk sorun olarak göründü. Bunun sonucu meslek yaşamamla
beni ilk kez işm tarihine yöneltmiş olan daha felsefi -kaygılara bir dönüş yap¬ ilgili taşânlanm-
dâ büyük
mam gerekti. bkBirkaç
değişiklik
makale oldu. Sıradan
dışında, busayılabilecek
deneme sözünü tarihsel soruniar
ettiğim temelyerine,
kay¬
beni ilk kez ışm tarihine yöneltmiş olan daha felsefi
gıların ağır bastığı ilk yayınlanmış eserimdir. Bu bir bakıma benim nasıl kaygılara bk dönüşolup
y^-
da bilim adamlığından bilim tarihçiliğine geçtiğimi hem kendime hem kay-
mam geıekla. Birkaç makale dışmda, bu deneme sözünü ettiğim temel de
güarüı ağır bftötığı ilkçalıştığım
dostlarıma yayınlanmış eserimdk. Bu bk bakıma benim nasd olup
sayılabilir.
açıklamaya bir çaba da
daHarvard
bilim adamlığından
Universitesi'nin bilim tardıçitiğmeBirliği'nde
Araştırmacılar geçtiğimi hmn Gençkendime
Araştırmacı hemo-de
dostlanma açıklamaya çahştığım bkçaba da saydabilk.
larak geçirdiğim üç yıl içinde, bu kitapta ileri sürdüğüm düşüncelerin
Harvard
bazılarım Universitesi’nin
ilk kez derinlemesineAraştırmacılar
geliştirme fırsatım Bkliği’nde
buldum. Genç
BöyleAraştırmacı
bir özgür¬o-
larak geçirdiğim üç yıl içinde, bu kitapta ileri sürdüğüm
lük dönemi olmasaydı, yeni bir alana geçişim çok daha zor olabilir, hatta bel¬ düşüncelerin
kibazılarım ilk kez derinlemesine
de gerçekleşemezdi. Bu yıllarda geliştirme
zamanımın fırsatım bnidum.gerçek
bir kısmuıı Böyle anlamda
bk özgür­
lük dönemi olmasaydı, yeni bk alana geçişim çök daha
bilim tarihine adadım. Özellikle Alexandre Koyre'nin yazılarım incelemeyi zor dlabilk, hatta bel­
ki de gerçekleşemezdi. Bu ydlarda zamanımuı
sürdürdüm ve ayrıca Emile Meyerson'un, Kelene Metzger'in, Annelise bk kısmını gerçek .anlamda
bilim tarihine adadım. Özellikle Alezandre Koyre’nin yazılarım incelemeyi
sürdürdüm ve ayrıca Emile Meyerson’un, Kelene Metzger’in. Annelise
40

40
Maier'ih çalışmalarıyla da ilk kez karşılaştım. (1) Bu kişiler, bilimsel düşün¬
ce kurallarının' günümüzdekilerdençokfarich olduğu bir devirde bilimsel
Maier’üı çalışmalanyla da ilk kdz karşılaştım. (l)-Bu kişUer, bilimsel düşün-
ne demek öldüğünü, sön zamanlardaki birçok başka araştır-
düşünmenin
toaUarmm'günüffîüidekilerden
ıttîidan çok daha büyük bir açıklıklaçok ftüklı olduğu bir devirde bilimsel
gösterebilinişlerdir. Gerçi bazı tikel
düşülmenin ne dethek dİduğünu, s<m zamanltudaki birçok başka araştır-
tarihsel yorumlarını gün geçtikçe daha fazla sorgulamaktayım,
ın^ıriah çok daha büyük bir açıklıMa gösterebihnişlerdir. Gerçi bazı tikel
fakat bilimsel
düŞünce tarihirtin nasıl bir süreç olabileceği konusundaki anlayışımın biçim¬
tsüihsel yorumlarım gün geçtikçe daha fazla soıgulamaktayım,
lenmesinde, A.O. Lovejoy'un Great Chain of Being (Varlığın fakat Büyük bilimsel
Zin¬
ciri) adlı yapıtıyla birlikte bu kişilerin çalışmaları, birincil kaynaklardanbiçim-
d^ünce tarihimn nasıl bir süreç olabileceği fconustmdaki anlayışımın son¬
lenıhesinde, A.O. Lovejoy’uh Great Chain of Being (Varlığm Büyük Zin­
ra en belirleyici etkiyi yapmıştır.
ciri) adlı yapıtıyla
Bununla birlikte,birliltte bu kişilerin
o yıllardaki çahşmalan,
zamanımın çoğu bilimbirincil kaynaklardan
tarihiyle görünürde son­
ra en belirleyici etkiyi yaprmştır.
pek ilgisi olmayan, fakat bugünkü araştırmacıların daha önceleri tarihin dik¬
' Bununla birlikte,
benzerosorunlar
yıllardaki zamâfiunın
bulup çıkarmaya çoğu bilim tarihiyle
başladıkları değişikgörüntüde
kat çökmelerine alanları
]^k ilgiri olmayan, fakat bugünkü araştinnacüaran daha
incelemekle geçiyordu. Rastlantı sonucu bulduğum bir dipnot, beni Jean Pi- önceli-tarihin dik­
kat çektiklerine benzer sorunlar bulup çıkarmaya başladıklara
ağet'nin büyüyen çocuğun çeşitli dünyaları ve bunlar arasındaki geçişler üz¬ değişik alanları,
incelemekle
erine geçiyordu.öğrenmeye
yaptığı deneyleri Rastlantı sonucu
yöneltti.bulduğum bir dipnot, beni
(2) Bir meslektaşım Jean Pi-
sayesinde,
ağdt’nin büyüyen çocuğun çeşitli dünyaları ve bunlar anısındaki
algılama psikolojisi ve özellikle de Geştalt psikologları üzeride yazılmış in¬ geçişler üz­
erine yaptığı deneyleri öğrenmeye yö^ltti. (2) BİTsmeslektaşım
celemeleri okudum. Bir diğeri beni B.L. Whorf'un diliri dünya «görüşü' sayesinde,
algılama psikolojisi
üzerindeki Ve özelMde de Geştalt
geliştirdiği psikologlara üzetkie
ile tanıştırdı. ^azibnış in­
celemeleri
etkisi hakkında
okudum. Bir diğeri beni
düşünceler
B L Whorf’uh
W.V.O.
dilin' dünya
Quine
görüşü
ise beni analitik-sentetik ayırımındaki felsefi bulmacalar dünyasına götürdü.
(3) Araştırmacılar Birliği işte böyle rastgele bir arayışa izin veriyordu veQuine
üzerindeki etkisi hakkmda geliştirdiği düşünceler ile tamştttdı. W. V.O. ben
ise beni
sırfbu tür analitik-sentetik
çalışma sayesinde aymmıüdaki felsefi hemen
Ludwick Fleek'in bultnacalar-dühyasma
hemen hiç bilinmeyengötürdü,
bir(3)yazısı
Araştırmacılar Birliğiund
olan Ensthenug işteEntwicklung
böyle rastgeleeinerbir arayışaıizin veriyordu
wissenschaftlichen ye ben
Tatsâc-
sırfdîü tür çahşma sayesinde Ludwick Fleek’ift hepıen
he (Bilimsel Bir Olgunun Kaynağı ve Gelişimi) (Basel, 1935) monografisini hemen hiç büinmeyen
bir yazısı ki,
bulabildim olanbuEnsthenug
deneme benim und Entwicklunğ
birçok düşünceminekler ıvisSenschaftlichen
tam bir önceli durumun¬ Tatsâe-
he (Bilimsel Bir Olgunun Kaynağı ve Gelişimi) (Basel,
daydı. Bir başka Harvard'h Genç Araştırmacı olan Francis X. Sutton'un da 1935) monografisini
bulabildim
bazı kii bubirlikte,
görüşleriyle denehıe Fleek'in
benîm birçok düşüncemin
çalışması tam bir önceli
bu düşünceleri durumun­
bilimsel top-
lülüğuh bir tür sosyolojisi bağlanımda ele almamın gerekebileceğini an¬da
daydı. Bir başka Harvard’h Genç Araştmnacı olan Francis K: Sutton’un
bazı görüşleriyle
lamama neden oldu.birlikte, Fleck’in
Gerçi okurlar çalışması
aşağıda bu düşünceleri
bu yapıtlardan bilimsel top­
ve konuşmalardan
luluğun bir tür sosyolojisi bağlammda ele .almamın
çok az alıntı bulacaklardır, fakat onlara ne kadar çok çeşitli yönden borçlugerekebileceğini an­
lamama n ed ^ oldu. Gerçi okmlar aşağıda bu yapıtlardan
olduğumu burada ne anlatabilmeme ne de değerlendirmeme olanak var. ve konuşmalardan
çok az almtı bulacakiartoi fakat onlara ne kadar çok çeşitli yönden borçlu
(11olduğumu
Özellikle etkiburadayapanlar neşunlardı:
aıilatabilmerne ne de Etudes
Alexandre Koyre, değerlendirmeme
Galileans (Galile olanak var. 3
Araştırmaları)
cilt. Paris. 1959; EmileMeyerson, Identityşnd Reality (özdeşlik ve Gerçeklik) çev, Kate
( t ) ÖzellikleNew'York,
Loewdnberg etki:yapanlar1'93tir
şunlardı; Metzgerÿ rib
HeierieAlexandre; Koyre,Döetrinâs
EtudesChimiqijes en Fran<5e,du
Galileens (Galile Debut 3
Araştırmaları)
e a latin
XVIIParis,
duelit, 1959; duEmXVIII
ile e siecle (İFnd
M eyerson. Yû&ılm
ldentity ş n d Baştâtından lSİn&t Yûzythfi
Reali.ty (Ö zdeşlik Sonur&çev.
ve GörçeKlik) Kadar
Kate
Fransa'da
İ6 e w en b Kimya
e rg Mevir York, İ9Paris,
Öğretileri) 1923 mlNavytbn,
3 0 ; Heteile Metzger,' Les S)ahls Boerhaave
OOOtrin’âs vş gimya
Ghımigues Öğretisi} Paris,
en Frande.du Oebut
1930;
du X ve V II Annelise
e a la fin Maier,
du XV III Die Vorlaufer
e siecle Galjleiş
(17’nci im 14. Jahrhundert et la doctrine
Yüzyılın Başlarından ISttndi Yüzyılın Sonuna Kadar Chimique
(Newton,
Fransa’da Stah I, ya
K im Öğretileri)veParis,
Boertıaave Kimya Öğre'tisi)
1923 Paris!Stahlj
ve (Nevvton, 1930 Boerhaâve
ve AnneliseveMaier, KimyaDie Vörlaufer
Öğrettei) Paris,
Galileis
1930; im ve 14. M aier,(Galilei'nin
Jahrhundert
Annelise Die Vorlaufert4. Yüzyıldaki
Galjleis İm 1 4 , Jahırhundert et la doctrine rvChimigue
Öncelleri)
Aynı zamanda
(2)(Nevvton, bilim tarihinden
StahI, Boertıaave de doğrudan
ve Kimya Öğr^'isl)doğruyaÿçıkan
Parisi 1930 ve kavram
Annelise ve süreçleri
Maier, Diesergilediği
Vorlaufer
için Piaget'nin
Galileis im 14.araştırmalarından iki dizihzşlliltajönemli
Jahrhundert(Galilei’nin oldu: The Child's Conception.of Causali¬
tA ı N^^ldakrÖnGeUonJ -
(Çocuğun
ty (2) Aynı zam anda bilimAnlayışı)
Nedensellik tarihindençev.deMarjorie
doğrudan Gabain, Londra, 1930
doğruya,çıkan ve Les
kavreşn ve:Notions
süreçleride Move¬
sergilediği
ment
için et de Vitesse
Fiagernin ehez l'Enfant (Çocukta
araştırmalarından iki dizi lİzŞlülîlejönemli kavrayıştan)
Hareke! ve Hız oldu: The Child’s ParisConception
1946. pf Ûausali-
(3)tyWhort'un
(Çocuğunyazılarını
Nedensellik daha sonra John
Anlayışı) B- Carroll
çev. Mri'lörie deriçdi;
G abrin, io pLanguage,
d ra , 1930 ve Thought and Reality
LeS Notions -
de Move-
Selected
menl et Writings
de Vitesse Benjamin
of chez Lee(Çocukta
l’Enfant (Dil, Düşünce ve Gerçeklik
Whorf Hareket ve H ız kavrayıştan) .- Paris 1İ946.
Benjamin Lee,Whorf un
Seçme New York,
Yazılan)yazılarım
(3) VVhort’un daha1956,
sonraQuine'ın görüŞferirii
Ja^n; B.- sunduğu
CarroB deripdi; "Two
L an g u agDogmas
e.,Thoughtof Empiricism"
and Reality -
(Görgûlcülüğün
Selected VVritings İki Dogması)
of Benjamin adh Lee From ÿLogical
yazı Whorf (DJI, DüşüncePointve of View (Mantıksal
Gerçeklik BirtnBakfş
.- Benjam’ Le6,WAçısın¬
horfyn
dan)
Seçm adlıe kitabından
Yazılan) New alınarak 1956, basılmıştır,
York,yeniden Cambridge,
Ouıne’ın g6tOŞferir« Mass. Tvıro
sunduğu s. 20-46. df Erripifesm ’’
1953, Dogmas
(Görgülcûlüğön İki Dogması) adlı yazı Frorn â41Lögical Pöint of Vievv (Mantıksal Bir B ak^ Açığın­
dan) adlı kitabından alınarak yenıoen oasılmıştır, Cambridge, Mass. 1953, s. 20-46.
41
 Genç Araştırmacı olarak Harvard'da geçirdiğim son yılımda konferanslar
vermekGençüzere Boston'daki
Araştırmacı olar^Lowell Enstitüsü'ne
Haryard’da çağrılmam,
geçirdiğim son ydımda gelişmekte
henüz konfwanslar
olan bilimüzere
vermek kavrayışımı
Boston’dakâ sınamak
Loıvelliçin ilk fırsat oldu. Bununhenüz
Enstitüsü’neçağnlmam, sonucu olarak
gelişgıekte
1951
olanyılının
bilim Mart ayında "Fizik
kavrayışımı sınamak Kuramıyla fırsatArayışlar"
için ilk İlgili oldu. Bvuıun sonucu halka
konusunda olarak
açık
1951sekiz
yılımnkonuşmalık
Mart aymda bir .“Fizik
konferans dizisi verdim.
Kuramıyla Ertesi yılda,
İlgili Arayışlar” asıl bilim
konusunda halka
tarihinde
açık sekizöğretim görevine
konuşnıalık bir:başladım
konferans bir on-yıl
vedizisi kadar
verdim, süren
Ertesi yılbudâ,dönemde,
asıl bilim
daha önce hiç
tarihinde öğrenim
öğretim görmediğim
görevine başladım birvealanda hocalık
bir on-yıl yapmanın
kadar süren bu güçlükleri,
dönemde,
beni
dahabuönce ilkÖğrenim
alanahiç olarak yönelten
göpBediğim düşünceleri
bir alanda anlamıyla
tamhocalık geliştirmeye
yapmanm za¬
güçlükleri,
benibırakmadı.
man bu alana ilk Neolarak hana ki,düşünceleri
mutluyöneltşn bu düşünceler tam daha ileri düzeydeki
anlamıyla geliştirmeye öğ¬
za-
retim bırakmadı. Neizlediğim
mm görevlerimde mutlu 1janaprogramlar için yol gösterici
ki, bu düşünceler daha ileritemel birer kay¬
düzeydeki öğ­
nak oldular.
retim Bu nedenle»
görevlerimde benim görüşlerimin
gerekprogramlar
izlediğim geçerliliği,
için yol gösterici temelgerek bu
birer kay­
nak oldular.iyiBu
düşüncelerin birnedenle,
biçimde iletilmesine
gerek benimuygun olan teknikler
görüşİerimih konusunda
geçerliliği, gerek öğ¬bu
rendiğim paha biçilmez
düşüncelerin iyi bir biçimde için kendi öğrencilerime
dersleriletilmesine borçluyum.
teşekkürkoHusunda
uygun olan teknikler öğ-
Aynı sorunlar
renıhğim paha yönelişler
vebiçilmez Harvard'daki
dersler için kendiüyelik görevimin
öğrencilerime sona ermesinden
teşeldcür borçluyum.
beri
Aym sorunlar ve çeşitli,
yayınladığım yönelişler çoğunluk tarihsel
amaHarvardldaki, üyelik yaklaşımdaki
görevimin sona çalışmaların
ermesinden
ortak
daberi ve birleştirici
yayınladığım ögesı^oldu,
çeşitli, a çoğüıtiuk bazılarıyaklaşımdaki
Bunlardantarihsel yaratıcı bilimsel araştır¬
çalışmalann
mada şu ya
da ortak veda bu metafizik
birleştirici öğesigörüşün oynadığıbazılan
oldu. Bunlardan bütünleştirici
yaratıcırol ile ilgiliydi.
bilimsel araştır­
Diğerleri,
mada şu eskiya da kuramlara
bu metafizik bağlıgörüşün
kişilerin, bunlarlabütünleştirici
oynadığı bağdaşmayanrolyeni ile bir ku¬
ilgiliydi.
ramın deneysel
Diğerleri, temellerinibağlı
eski kuramlara ne yollardan
kişilerin, geliştirerek benimsediklerini
bunlarla bağdaşmayan yeni birele ku­
alıyordu.
ramın d Bu ^ e ysüreç içinde, aşağıda
sel temellerini yeni bir geliştirerek
ne yollardan da buluşun 'ortaya
kuramın ya benimsediklerini ele
çıkışı' olarak
alıyordu. Bu,adlandırdığım
süreç içinde, gelişme
aşağıda türü yenidebirbetimlenmiş
kuramm yaoldu. Bunun dışın¬
da buluşun ‘ortaya
daha birçok
daçıkışı’ olarak benzer hMeştiriçiçahşmadan
adlandırdığım gelişme türü desöz edilehiür. oldu. Bunun dışm-
betimlenmiş
daBu denemenin
daha oluşmasında
birçok benzer aşama, 1958-59
.sonçalışmadan
birleştirici yılını Davranış Bilimleri
söz edilebilir.
İleri Bu
Araştırma
denemeninMerkezi 'nde geçirmek için aldığım
oluşmaşmda,son aşama, 1958-59biryılmı davet, ile başladı.
Davmmş Bir
Bilimleri
kez daha, aşağıda tartışılan sorunlara bütiin dikkatimi
ileri Araştırma Merkezi’nde geçirmek içip aldığım bir davet, ile başladii verebilme fırsatını Çir
buluyordum. Bundantartışılan
kez daha, aşağıda da önemlisi, çoğunluğu
sorunlara bütüntoplumbilimcilerden
dikkatimi verebilme oluşan bir
fırsatmı
çevrede bir yılBundan
buluyordum. geçirmek, bu tür topluluklar
da önemlisi, çoğunluğuile, benim asıl üyesi olduğum
toplumbilimeiİCTden çluşan. bir
doğabilimcileri çevresi arasındaki farklar
çevrede bir yıl geçirmek, bu tür topluluklar ile, benim konusunda hiç beklemediğim
asıl üyesi olduğum bazı
sorunlarla karşılaşmama neden oldu. Toplumbilimcileri
doğabüimcileri çevresi arasmdaki farklar konusunda hiç beklemediğim bu^^ arasında» geçerli
sayılacak
sorunlarla bilimsel sorunlar ve
(karşılaşmama yöntemler
neden oldu. üzerinde açık açtk baş
Toplumbilimcileri gösteren
arasında, an¬
geçerli
laşmazlıkların çokluğu ve kapsamı beni özellikle şaşırttı.
sayılacak bilimsel sorunlsff’ve yöntemler üzerinde açık açdf baş gösteren an- Gerek tarih çalış¬
malarım ve gerekçokluğu
laşmazhklarm ve kapsamıbende
kendi deneyimim doğa bilimleriyle
beni özellikle uğraşanların
şaşırttı. Gerek bu
tarih çalış­
tür sorulara toplumbilimci meslektaşlarından daha sağlam
malarım ve gerek kendi deneyimim bende doğa biliıpleriyle uğraşanlarm bü veya daha kalıcı
yanıtlara sahiptoplumbiBmci
tür sorulara olmadıkları kuşkusunu uyandırdı.daha
tneslektaşlarmdah Ne var ki, astronomi,
sağlam veya dahafizik, kalıcı
kimya veya biyoloji alanlarındaki uygulama, bugün
yanıtlara sahip olmadıklara kuşkusunu uyandırdı. Ne var ki, astronomi, sözgelişi psikologlar fizik,
yahut
kimya sosyologlaira
veya biyoloji hale gelen temel
özgüalanlarındaki konulardaki
uygulama, bugünanlaşmazlıklara
sözgelişi psikologlar ben¬
zer tartışmalara
yahut sosyologlarasahne olmamaktadır.
özgü hale gelen temel Bu farkın kaynağını,
konulardaki bulma çabası,
anlaşmazlıklara ben­
bilimsel araştırmada o günden sonra 'paradigma'-
zer tartışmalara sahne olmamuktadır, Bu farkm kaynağmı bulnm çabası, diye adlandırdığım ol¬
gunun ne kadar
bilimsel önemlio bir
araştırmada rol oynadığını
günden fark etmemi
,sonra ‘paradigma’ ’diyesağladı. Paradig¬
adlandırdığım ol­
maları, bir bilim çevresine belli bir süre için bir model
gunun ne kadar önemli bir rol oynadığmı fark etmemi sağladı. Pajradig- sağlayan, yani örnek
sorular
rhalan,ve birçözümler temin belli
bilim çevresine eden,bir süre içinolarak
evrensel bir model edilmiş yani
kabulsağlayan, bilimselörnek
başarılar şeklinde tanımlıyorum. Benim bulmacamın
sorülar ve 0zü m ler temin eden, evrensel olarak kabul edilmiş bilimsel bu parçası yerine otur¬
duktan sonra,
başanlar elinizdeki
şeldinde denemeninBenim
tanımhyortinı. hızla oluştu. bu parçası yerine otur­
taslağıbulmacamm
duktan sonra, elinizdeki denemenin taslağı hızla oluştu;
 Taslağm sonraki tarihçesini burada anlatmama1gerek yok, fakat belli
Taşlağmiçinde
düzeltmeler sonraki
biletarihçesini
koruduğu burada anlatmama
temel biçim gerek-bir
hakkındaki' yok, çöz Ey¬
iki fıücat belli
lemek zorundayım. İlk taslak hazırlanıp büyük ölçüde
düzeltmeler içinde bile koruduğu temel biçim düzeltilene,
hakkmdaki-bir iki söz söy­
kadar,
lemek doğrudan
yazmın zorundayım. îlk taslak
doğruya hazırlanıp
Birleşik Ansiklopedisi'nin
Bilimlerbüyük ölçüde düzeltildne kadar,
bir cildi o-
yazmın
larak doğrudan
çıkacağım doğruya Birleşik
sanıyordum. yapıtı hazırlayanlar,
Bu öncüBilimler Ansiklopedisi’nin ilk' olarak böyleo-
bir cildi
Bir yazı talep etmişler, sonra beni bu arılaşmaya sıkı sıkı bağlamışlar veböyle
lîffak çıkacağım sanıyordum. Bu öncü yapıtı hazırlayanlar, ilk-olarak ni¬
bir yazı
hayet sonucutalepdaetmişler, sonra
olağanüstü birbeni bu anlaşmaya
anlayış ve sabır içinde beklemişlerdi.
sıkı sıkı bağlamışlarHep¬ ve ııi-
hayet
sine sonucu da
ve özellikle olağanüstü
Charles Monis bir gerekenveteşviki
'e,anlayış sa^ır ve içinde çıkan ürün.bak¬
beklemişlerdi.
ortaya Hep­
sine ve
landa özellikleesirgemedikleri
görüşlerini Charles Morris'e, çok minnettarım.
i$ngereken Ne yazık
teşviki ve ortaya çıkan Ansik¬
ki,ürün,hak­
kında görtişlerini
lopedinin kısıtlı biresirgerhedikleri jÇin çokgörüşlerimi
hacime sahip olması, rtıümettarım. sonNederece
yazıkyoğun
ki. Ansik­
o-
larak ve taslak şeklinde sunmamı zorunlu kıldı. Daha sonraki gelişmeler
lopedinin lasitlı bir hacime sahip olması, görüşlerimi son derece yoğun o-
larak ve bu
sayesinde taslakkısıtlamaların bir ölçüde
şeklinde sunmamı hafiflemesine,
zorunlu kıldı. Daha hatta ayılı zamanda
sonraki gelişmeler
bağımsız bir basım yapılmasına olanak çıkmasına karşm, bu yapıt gene
sayesinde bu -lasıtlamalarm bir ölçüde hafiflemesine, hatta aynı de
zamsaıda
konusunun son tahlilde gerektirdiği tam kapsamlı kitap olmaktan çok,
bağımsız bir basım yapilmasına olanak çıkmasma karşm* bu yapıt genebirde
deneme
konusununolarakson kaldı.
tahlilde gerektirdiği tam kapsamlı kitap olmakum çok, bir
En temel
deneıhe olarakamacım « verilerin algılanışına ve değerlendirilişine bir
kaldı.bilinen
değişiklik
En temel getirmek
amacım olduğu
bilineniçin,
verilerin sunuşun taslak
bu ilkaigilamşma biçiminde olmasıbit
ve değerlendirilişine
bir eksiklik
değişiklik
büyük getirmek sayılmaz.
olduğuTam bu ilkburada
için,tersine, sunuşun savunulan yeni yönelişlere
ta s l^ biçiminde olması
kendi araştırmaları sonucunda
büyük bir eksiklik sayılmaz. Tam
zaten varmış
tersme, olan
burada birçok
savunulan okur için
yeni deneme
yönelişlere
kendi
tarzı hem araştumalan sonucundahem
daha düşündürücüdür, zaten daha kolay
de,varmış olan benimsenebilir.
birçok okur için Bununla
deneme
birlikte bazı sakıncaları
tarzı hem daha da yok
düşündürücüdür, değil
henı ve bu
de sakıncalar
,daha kolay benim şimdiden
benimsenebi^. ileride
Bununla
birliktedaha
çıkacak bazı uzun bir çalışmada
sakmcalan kapsam
da yok değil ve buve derinlik
sakıncalar açısmdan yapmayıileride
benim şimdiden um¬
duğum
çıkacak genişletmeleri ç^ışmada biraz
daha uzun biranlatmamı kapsam olsun haklı gösterir
ve derinlik açısmdan inancındayım.
yapmayı um­
Her şeyden
duğum genişletmeleri biraz olsunçok
yer verebildiğimden
önce, aşağıdaanlatmamı haklıdaha fazla tarihsel
gösterir kanıt
inanmndayım.
bulunmaktadır.
Her şeyden önce, Dahası, bu yer
aşağıda kanıtlar fizik bilimi çok
verebildiğimden kadar biyolojiden
daha de elde
fazla tarihsel kanıt
edilmiştir. Benim Dahası,
biılunmaktadır. bu denemede sadecefizik
bu kanıtlar fizikbilimi kadar ele
bilimlerini alma kararımın
biyolöjiden de elde
Benim bututarlılığını
nedeni çalışmanın
biredilmiştirv denemede sadece fizik bir
arttırmaksa, başka nedeni
bilimlerini ele almade bugünkü
karartmm
uzmanlık
bir rifedenidüzeyimin
çalışmanm sınırlarıdır. Buna
tutarlılığını ek olarak,birburada
arttırmaksa, başka geliştirilecek
nedeni de bugünkü olan
bilim-görüşü
uzmanlık düzeyimin araştırma türlerinin
bazı yeni sımrlandm Buna ek hem olarak,tarihsel
burada hem de sosyolojik
geliştirilecek olan
açıdan gizil (potansiyel)
bilim-görüşü bir verimliliği
bazı yeni araştırma olduğunu
türlerinin akla getirmektedir.
hem tarihsel hem de sosyolojik Ör¬
neğin,
açıdan beklentilerin ters çıkması
gizil (potansiyel) yahut aykırılıklar
bir verimliliği olduğunu aklabilimsel
soncu toplulukta
getirmektedir. Ör­
dikkatlerin belli noktalarda
neğin, beklentilerin yoğunlaşması
ters çıkması daha ayrıntılı
yahut aykmlıklm: bilimselgerektiren
soncuçalışına toplulukta
bir konudur, bir
dikkatlerin bellibaşka ilginç konu,
noktalarda bir aykırılığın
yoğunlaşması daha uyuma
ayrmtılı zorlanmasında-kar-
çalışma gerektiren
şılaşılan sürekli
bir konudur, birbaşarısızlığın
başka ilginç konu,bunalımları harekete
bir aykınhğm geçirmesi
uyuma olasılığıdır.
zorlanmasmda kar­
Öte yandan,
şılaşılan her bilimsel
sürekli devrimin
başansızlığın onu yaşayan
bunalımları bilimselgeçirmesi
harekete topluluğun tarihsel
olasılığıdır.
görüş açısını değiştirdiği
Öte yandan, her bilimsel savında
devriminhaklıysanı,
onu yaşayano zaman bu görüş
bilimsel değişikliğinin
topluluğun tarihsel
devrim ders kitaplarının
sonrasıdeğiştirdiği
görüş açısmı savmda araştırma yayınlarının
ve haklıysam, o z ^ a n buyapışım etkilemesi
görüş değişikliğimn
sonrası bir
devrim Böyle
gerekir. dersetki, örneğinvearaştırma
kitaplarmm bildirilerinin
araştırma yaymlannm dipnotlarında
yapışım etkilemesi
gerekir. teknik
değinilen B öyleyazmm dağılımuıdaki
bir etki, farklılaşma,
örneğin araştırma bildirilerinin oluşmasının
devrimlerindipnotlarında
birdeğinilen
göstergesi olarak
teknik ele alınabilir.
yazmın dağılımmdaki farklılaşma, devrimlerin oluşmasmm
birKitapta büyük
göstergesi olarak ele almabiiir.gitme zorunluluğu ayrıca birtakım önemli
bir kısıtlamaya
sorunların
Kitapta tartışılmasından vazgeçmeme
büyük bir kısıtlamâya gitnıeneden oldu. Örneğin,
zorunluluğu bilimsel geliş¬
ayrıca birtakım önemli
menin paradigma-öncesi
sorunlarm tarüşılmasmdan paradigma-sonrası
ve vazgeçnieme rtçden devirleri arasmda
oldu. Örneğin, yaptığım
bilimsel geliş­
menin paradigma-öncesi ve paradigma-sonrası devirleri arasmda yaptığım
 ayırım
ayınmçok şematikkaldı.
çokşematik kaldı.Erken
Erken devirlerin özelliklerindenolan
devirlerinözelliklerinden olançeşitli
çeşitlidüşün¬
düşün­
okullamunher
ceceokullarının herbiri,
biri,paradigmaya
paradigmayaçok çokbenzeyen
benzeyenyapılar tarafmdanyönlen¬
yapılartarafmdan yönlen­
dirilir. Dahaileri
dirilir.Daha ileridönemlerde,
dönemlerde,ender olsa,iki
enderdedeolsa, Ud paradigmanın
paradigmanmbarışçı barışçıolarak
olarak
bir aradaetkin
birarada olabileceğikoşullar
etkinolabileceği koşullarbulunabilir.
bulunabilir.Salt Saltbir paradigmayasahip
birparadigmaya sahip
olmak,ikinci
olmak, ikinciBölüm'de
Bölüm’deele elealınan
almangelişimci
gelişime!geçişingeçişinmeydana
meydanagelmesi
gelmesiiçin için
yeterbbir
yeterli birölçüt değildir. Daha
ölçütvdeğildir. Dahaönemlisi,
önemlisi,ara sırakoyduğum
arasıra koyduğumkısa yânSöy¬
kısayân Söy­
leşiler
leşilerdışmda, teknolojikilerlemenin
dışmda,teknolojik ilerlemeninyahutyahutdışarıdaki
dışarıdakitoplumsal,
toplumsal,ekonomik
ekonomik
veveentelektüel
entelektüelkoşulların
koşullannbilimlerin
bilimleringelişmesindeki
gelişmesindekipayı hakkmdahiçbir
payıhakkında hiçbirşey şey
söylemedim.Halbuki
söylemedim. Halbukidış dışetkenlerin
etkenlerinbasitbasitbirbiraykınlılığm
aykınbbğmbüyük büyükbir bunalım
bir bunahm
kaynağına
kaynağınadönüşmesine
dönüşmesinearacı aracıolduğunu ortayaçıkarmak
olduğunuortaya çılmımakiçin,, Copernicus
için,. Copernicusveve
takviminden
takvimindendaha uzağagitmek
dahauzağa ,gitmekgerekmez.
gerekmez.Aynı Aymörneğiörneğikullanarak,
kullanarak,bilimin
ibüimin
dışındaki
dışındakikoşulların, hçrhangibirbirdevrimci
koşullann,herhangi devrimcireform önererekbunalımı
reformönererek bunalımısona sona
erdirmeyeçalışan
erdirmeye çalışankişinin seçebileceğialmaşıkların
kişininseçebileceği almaşıklarmkapsamını kapsamınınasıl nasılet¬et­
kileyebildiğini
kileyebildiğinidedegösterebiliriz.
gösterebiliriz.(4) (4)BuButür türetkilerin
etidlerindoğrudan
doğrudanele elealın¬
alm-
masmın,bu
masının, budenemede
denemedegeliştirilen
geliştirilenana anasavları
savlarıfazlafazladeğiştireceğini
değiştireceğinisan¬ san-
ımyorum,fakat
mıyorum, böylebir
fakatböyle birgirişimin,
girişimin, bilimselilerlemenin
bilimsel anlaşılmasrnabirin¬
ilerlemeninanlaşılmasına birin­
cilcilönemde
önemdebir biranalitik
jamâlitikboyut
boyut ekleyeceği
ekleyeceğikesindir.
kesindir:
Sonolarak
Son olarakveve. belki
belkidedeenenönemlisi,
önemlisi,yer denemedekitarihsel.
darbğıbubudenemedeki
yerdarlığı tarihsel
yaklaşımlıbilim
yaklaşımlı görüşününfelsefi
biUmgörüşünün felsefîsonuçlarım
sonuçlarımele elealış büyükölçüde
tarzımıbüyük
aüştarzımı ölçüde
etkiledi.
etk ilet.Var Varolduklarım
olduklarımkesinlikle
kesinlikleyadsıyamayacağımız
yadsıyamayacağımızbübusonuçların sonuçlarmenen
temel olanlarmıbelgeleyerek
teiraelolanlarını gösteameyeçalıştım.
belgeleyerekgöstermeye çabşüm.Fakat Fakat, bunu
bunu yaparken
yaparken çağ¬
çağ­
daşdaşfelsefecilerin
felsefecilerin;bubukonulardaki
konulardakiçeşitli çeşitlitavlılarım
tavularımayrıntılarıyla
aynntılaııylatartışmaktan
tartışmaktan
genelolarak
genel olarakkaçındım.
fcaçmdım.Şüphecilik gösterdiğimyerlerde,
Şüphecilikgösterdiğim yerlerde,bubutavrımı
tavrımıbelli
Jtellifel¬
fel­
sefîtutumların
sefi Uitumlann.famtam biçimlendirilmiş
biçimlendMImişanlatımlarından
anlatımlanndançok, çok,bubututumların
tutumlannken¬ ken­
dilerineyönelttim.
dilerine Sonuçolarak
yönelttim.Sonuç olarak bububiçimlendirilmiş
biçimlendirilmişyaklaşımlardan
yaklaşımlardanherhan¬herhan­
gigibirini
birinibilen
bilenveveo oçerçevede
çerçevedeçalışan çalışanbazı bazıkişiler
kişilergörüşlerini
görüşlerinitam taman¬ an-
layamadığımı
layamadığımr düşünebilirler.
düşünebilirler.Bu sonucavarmaları
Busonuca varmalânsanırım yanlışolur,
sjuıınmyanlış olur,fakat
fakat
denemeyionları
bubudenemeyi onlaniknaiknaetmeketmekhesabıyla yazmadım.Buna
hesabıylayazmadım. Bunakalkışmak
kalkışmalcçok çok
daha
dahauzunuzunveveoldukça
oldukçafarklıfarklıtürde
türdebirbir
kitap
kitapgerektirirdi.
gerektirirdi.
Bu önsözünbaşındaki
Buönsözün başmdakiözyaşam parçalansayesinde,
ö^aşamparçalan sayesinde,düşüncelerime
düşüncelerimebiçim biçim
vermemde
vermemdebana banayardımcı
yardımcıolan araştırmaçalışmalarına
olanaraştırma çalışmalarmavevekurumlara kurumlaraolan olan
borcumunbilebildiğim
borcumun bilebildiğimkadarım açıldayabildim.Bu
kadanmaçıldayabildim. Buborcun
borcunkalan kısmımi-i-
kalankısmını
lerideki
leridekisayfalaıda
sayfalardaalıntılar
abntılaryoluyla anacağım.Bununla
yoluylaanacağım. Bununlabirlikte
birlikteneneburada
buruda nene
sonrasöyleneıilerin
dedesonra söyleneıilerinhiçbiri,
hiçbiri,bubuinsanlara
insanlaraolan olankişisel
kişiselyükümlülüğümün
yükümlülüğümün
derecesini
derecesiniveya veyaniteliğini
niteliğinianlatmaya yetmez.Bu
anlatmayayetmez. Bukişilerin
kişilerinbelli
bellizamanlarda
zamanlarda
(4)(4)BüBu
etkenlerin tartışması içîn bkz. T.S. Kuhn, The Copernican flevolution:
etkenlerin tartışması için bkz. T.S. Kuhn, The Copernican Revolution: Planetary Planetary Ast¬Ast­
ronomy
ronomy ininthetheDevelopment
Development ofofWestern
Western Thought
Thought (Kopernik
(Kopernik Devrjmi:
Devrimi: Batı' Düşüncesinin
Batı Düşüncesinin Geliş¬
Geliş­
mesinde Gezegen Astronomisi) Cambridge, Mass.,
mesinde G ezegen Astronomisi) Canjbridge, Mass., 1957, s122-32, 1957, s. , 122-32, 270-71
270-71. .Enetelektüel
Enetelektüel veve
ekonomik
ekonomik dış.koşulların
dış,koşullarınsomut
somut bilimsel
bilimselgelişme
gelişme üzerindeki
üzerindeki diğer
diğşretkileri bazı
etidleri bazımakalelerimde
makalelerimde eleele
alin m ı^ir:"Conservation
alınmıştır: “Conservation of ofEnergy
Energy asasananExample
Example of ofSimultaneous
Simultaneous Discovery"
Discovery” (Eş-zamanlı
(Eş-zâmânh
keşiflerinBirBir
keşiflerin Örneği
ÖrneğiOlarak
O larak Enerji
Eneği Sakinimi) Critical
Sakinimi) Critical Problems
Prablems thetheHistory
in in History of ofScience
Science(Bilim (Bilim
Tariflinde Ö nem liSorunlar)
TarihindeÖnemli Sorunlar)der. der.Marshall
Marshall Clagett.Madison,
Clagett, M adison. Wise.,
W isc.,1959,
1 9 5 9s.
, s, 3 2 1 ;3 5 6"En¬
321-356 “En-
gineering Preedent forforthetheWork
gineering.Preedent W ork of ofSadi Camof
Sadi C a m o(Sadi
f (SadiCarnot'riun
Carnot’riun Çalışmalarının
Çalışmalarının Mühendislik
Mühendislik
alanındaki Öncelleri) Archives
alanındaki Öncelleri) ArchivSs Internationales
Intemâtionales d'lllistoire des
d’lllistoire desSciences (Uluslararası
Sciences (Uluslararası Bilim Tarihi
Bilirn Tarihi
X V III, 1960,s. s.
Arşivleri)
Arşivleri)XVIII,
1960, 247-51,247-51,Isis dergisi,
Isis 52,
dergisi, 1961,s. s.
52,1961, 567-74.
567-74.Dolayısıyla*
Dolayısıyla^ dışdışetkenlerin
etkenlerin
rolünü
rolünüyalnızca
yalnızca denemede
bubu denemede eleele
alınan
alman sorunlar
sorunlar açısından
açısından daha
daha önemsiz
önemsiz sayabilirim.
sayabilirim.
 yaptıkları eleştiriler ve öneriler, düşünsel gelişmemi desteklemiş ve yönlen¬
yaptıklan
dirmiştir. Bueleştiriler
denemedeki ve öneriler
fikirlerindüşünsel
oluşmayagelişmemi desteklemiş
başlamasından bu yaııayeçok
yönlen­
za¬
dirmiştir. Bu denemedeki fikirleıjn oluşmaya başlamasmdap bu yana
man geçti. Bu sayfalarda haklı olarak kendi etkilerinin belirtilerini görecek çpR za­
manherkesin
plan geçti. Bu
birsayfalarda haklı olarak
listesini yapmak hemenkendi
hemenetkilerinin
bütün dostbelirtilerini görecek
ve tanıdıklarımı
olan herkesin bir listesini yapmak hemen hemen bütün dost ve tamdıklanmı
saymakla özdeş olacaktır. Bu koşullarda, en zayıf bir belleğin bile tam sile-
saymaklaenözdeş
meyeceği önemliolacaktır.
etkileriBu koşullarda,
yapmış en zayıf
olan birkaç kişibir
ilebelleğin
kendimibile tam sile-
sınırlamak
meyeceği en önemli etkileri yapmış olan birkaç kişi üe kendimi sınırlamak
zorundayım.
zorundayım.
Beni ilk olarak bilim tarihine yönelten ve böylelikle bilimsel ilerlemenin
yapısıBeni ilk olarakkavrayışınım
hakkındaki bilim tarihine yönelten vebaşlatan
değişmesini böylelikle bilimsel
kişi, ilerlemenin
o sıralarda Har¬
yapısı
vard bakamdaki kavrayışınım
Üniversitesi'nin başkam olan değişmesini başlatan Bu
James B. Conant'dı. kişi,süreç
o sıralarda
başladığın¬ Ifar-
vard Üniversitesi’nin başkam olan James B. Conant’dı.
dan beri, düşüncelerinden, eleştirilerinden ve zamanından -taslağı okumak Bu süreç başladığm-
vedan beri,değişiklikler
önemli düşüncelerinden,önermek eleştirilerinden
için gerekenve zamamndap
zaman da dahil--taslağı
cömertçe okumak
ver¬
ve önemli değişiklikler önermek için gereken zaman
meyi,sürdürmüştür. Dr. Conant'm başlatmış olduğu tarihsel yaklaşımlı dersida dahil- cömertçe ver­
meyi, sütdürmüştür. Ett. Conant’m başlatmış olduğu tarihsel
beş yıl birlikte verdiğimiz Leonard K. Nash ise, düşüncelerimin ilk biçimlen¬ yaklaşımlı dersi
beş yıl
meye birlikte yıllarda
başladığı verdiğimiz daha LeonardK.
da etkin birNash ise, düşüncelerimin
çalışma arkadaşıydı .ve ilkbu
biçimlen­
geliş¬
meye başladığı yıllarda (Mıa da etkin bir çalışma
menin daha sonraki aşamalarında yokluğu kendini çok hissettirdi. Gene arkadaşıydı,ve bıi geliş­
de
menin d ^ a sonraki
Şahslıymışım ki, onunaşamalmnda yokluğudekendini
yaratıcı alışverişin çok hissettirdi.
ötesindeki dostluğun Gene yerini,de
şanslıymışım
Cambridge' denki, onun yaratıcı
ayrıldıktan sonraalışverişin de ötesindeki
yeni BerkeleyMen dostluğun
meslektaşım yerini,
Stanley
Cambridge’den
Cavell doldurdu. Daha ayrıldıirtan
çok ahlaksonraveyeni Berkeley’den
estetik konularıylameslektaşım Stanley
ilgili: bir felsefeci
Cavell
olan doldurdu.
Cavell'in Daha çokçok
benimkilere ahlak
yakınve sonuçlara
estetik konularıyla
varmış olması ilgili benim
bir felsefeci
için
sürekli bir heyecan ve yüreklenme kaynağı ölmüştür. Üstelik o, benim
olan Cavell’in benimkilere çok yakm sonuçlara varmış olması şimdiyse için
sürekli bir heyecan ve yüreklenme kaynağı ölmüştür.
kadar düşüncelerimi bitmemiş tümcelerle açabildiğim tek insandır. Bu tür bir Üstelde o, şimdiyse
kadar düşüncelerimi
iletişim tarzına olanak bitmemiş tümcelerle
veren anlaşmamız açabildiğim
onun, ilk taslağımı hazırlarken
tek insandır. Bu tür
kar-bir
,
iletişim tarzma olanak veren anlaşmamız onun, ilk taslağımı
şüaştığım engelleri geçmem veya aşmam için bana yol gösterebilmesini sağ¬ haznlarken k^-
şüaştığım
lamıştır. engelleri geçmem veya aşmam için bana yol gösterebilmesini sağ-
lamıştır.
İlk taslak tamamlandığından beri, birçok başka dost da düzeltilmesi için
çabaİlk taslak Sanırım
gösterdi. tamamlandığmdan
burada yalnızca beri, birçok
katkıları başka dost da düzeltilmesi
en belirleyici ve kalıcı olan için
çaba gösterdi. Sanırım burada yalnızca katkılân en belirleyici
dört kişiyi anarsam diğerleri beni bağışlayacaklardır. Berkeley'den Paul K. ve kalıcı olan
dört kişiyi anarsam
Feyerabend, diğerleri böni
Columbia'dan bağışlayao^ardır.
Ernest Nagel, Lawrence Berfceley’den Paul K.
Radyasyon
Feyerabend, G olüm bia’dan Ernest N a g el, Lawrence
laboratuvarından H.Pierre Noyes ve son taslağı baskıya hazırlarken benimle Radyasyon
laboratuvarmdan
birlikte H.Pierre
çalışan öğrencim JohnNoyes ve son taslağı
L. Heilbron. baskıyakuşkuları
Bu kişilerin hazırlarken ve benWle
öneri¬
leri benim için son derece yararlı olmuştur. Fakat ne onların ne devediğer¬
birlikte çalışan öğrencim John L. Heılbron. Bu kişilerin kuşkulan öneri­
leri benim için son derece yararh olmuştur. Fakat nç
lerinin sonuçta ortaya çıkan çalışmayı bütünüyle kabul ettiklerini varsaymam onlarm ne de diğer­
lerinin sonuçta
içinhiçbir nedenortaya
yoktur.çıkan çalışmayı bütünüyle kabul ettiklerini varsaymam
için hiçbir neden
Anne ve babama, yoktur.
eşime ve çocuklarıma teşekkürüm biraz farklı bir tarzda >
Anne ve babama,
olmak zorunda. Her birinin eşime çalışmama
ve çocuklaruna teşekkürüm
düşünsel olarak biraz farkhkatkıları
yaptıkları bir tarzda
kendi çabalarımdan herhalde hiçbir zaman aynştıramayacağım. Fakatkatkalan
olmak zorunda. Her birinin çalışmama düşünsel olarak yaptıklan onlar
k m zamanda,
aynı ii çabalarımdan
değişikherhalde
ölçülerde,lûçbirçokzaman aynştıramayacağun.
daha önemli bir şey yaptılar: Fakat onlar
çalış¬
aynı zamanda, değişik ölçülerde, çok daha önemli bir
manın sürebilmesini sağladılar ve bu çalışmaya olan inancımı desteklediler. şey yaptılar: çalış-
manm sürebilmesini
Benimki gibi bir tasarısağladılar
ile boğuşmuş ve buolan
çahşmaya olan inancımı
herkes bunun insanın desteklediler.
yakınlarına
Benimki gibi bir tasarı ile boğuşmuş olan
zaman zaman nelere mal olduğunu çok iyi bilir. Onlara nasıl herkes bunun insamn yakınlanna
teşekkür ede¬
zaman zaman
ceğimi bilemiyorum. nelere mal olduğunu çok iyi bilir. Onlara nasıl teşekkür ede­
ceğimi bilemiyorum.
 I.GİRİŞ: TARİHE DÜŞEN ROL
I. GİRİŞ: t a r i h e DÜŞEN ROL

Tarih, yalnızca bir zamandiziml ve anlatı deposu olarak görülmediği tak¬

dirde, şu anda bize egemen olan bilim imgesinde esaslı bir dönüşüme yol
Tarih,
açabilir. Buyalnızca
imgeninbir zamandizimî
bilim adamları ve anlatı deposu olarak görülmediği tak-
bizzat için bile şimdiye kadar hemen he¬
men tek kaynağı olan tamamlanabilmiş bilimsel başarılarınbir
diMe, şu andia bize egemen olan bilim ûngesinde esaslı dönüşüme yol
incelenmesi,
açabilir. Bu imgenin bizzat bilimi adamlan için
klasik yapıtlarda yer aldıkları biçimde, ya da, daha yakın bir zamandanbile şimdiye kadar hemenya he­
beri,
yeni kuşak bilim adamlarına mesleğin öğretildiği ders kitaplarında kaydedil¬ya
men tek kaynağı olan tamamlanabilmiş bilimsel başarıların incelenmesi,
klasikbiçimde
dikleri yapıtlarda yer aldıkları
olasıdır. Halbuki biçimde, ya da, daha yakın bir zamandan l^ri,
bu tür kitapların amacı, kaçınılmaz olarak
iknaya yönelik ve pedagojiktir. Bir ulusun kültürü ders
yeni k u ş^ bilim adamlanna mesleğin öğretildiği kitaplannda kaydedil­
hakkında turist broşürle¬
dikleri biçimde olasıdır. Halbuki bu tür kitaplarm
rinden yahut dil öğrenilen metinlerden ne kadar fikir edhıebilirsek, amâcı, kaçınılmaz olarak
bu kitap¬
iknaya yönelik ve pedagojiktir. Bir ulusun kültürü hakkında
lardan çıkartılacak bir bilim kavramı da, onları üretmiş olan asıl çabayı o ka¬ turist broşürle­
darrinden yahut dil
yansıtabilir. öğrenilendenemede
Elinizdeki metinlerden ne kitaplarm
bu tür kadar fikirbizi edinebilirsek, bu kitap­
ne gibi temel nok¬
lardan çıkartılacak bir bilim kavramı da, onları üretmiş
talarda yanılgıya sürüklediğini göstermeye çalıştık. Amaçlanan/tarihin doğ¬ olan asıl çabayı o ka­
dar yansıtabilir.araştırma
rudan Elinizdeki denemedekaydetmesinden
bu tür kitaplarmdoğabilecek
bizi ne gibi temel nok­
talarda
doğruya
yanılgıya
faaliyetini
sürüklediğini göstermeye
oldukça
çalıştık. Amaçlanan, tarihin doğ­
farklı bilim kavraiminı ana hatlarıyla çizmektir.
rudan doğruya
Bununla araştırma
birlikte, tarihselfaaliyetini
veriler daha kaydetmesinden doğabilecek oldukça
çok bilim metinlerinden alınmış ve
farkh bilim kavramım ana hatlanyla çizmektir.
tarihle ilgisi olmayan bir stereotipin (basmakalıp modelin) ürettiği soruları
Bununla
yanıtlamak birlikte,
üzere tarihsel veriler
toplandıkları daha çok bilim
ve incelendikleri metinlerinden
sürece, alınmış ve
söz konusu bu yeni
tarihle ilgisi olmayan bir stereotipin (baamakalıp modelin)
kavramın ortaya çıkması için tarih bile yeterli olmayacaktır. Bilim"metinleri ürettiği soruları
çoğunlukla, bilimin içeriğini yalnızca kendi sayfalarında betimlenmişbü
yanıtlamak üzere toplandıklar! ve incelendikleri sürece, söz konusu ,yeni
göz¬
kavramm ortaya çıkması için tarih bile yeterli olmayacaktm
lemlerin, yasaların ve kuramların temsil ettiği iddiasındadırlar. Aynı kitaplara Bilim'metinleri
çoğunlukla,
neredeyse eşitbilimin içeriğini yalnızca kendiverilen
sayfalarında betimlenmiş göz­
lemlerin,
bar süreklilikle
yasalarm ve kuramlarm
okur tarafından
temsil ettiği
anlam da,
iddiasmdadırlar.
ister istemez,
Aym kitaplara
bilimsel yöntemlerin sadece ders kitaplarına veri toplamak için kulandan usta
neredeyse eşit
tekniklerden ve bular veriler
süreklilikle
ile dersokur tarafmdan
kitabının verilengenellemeleri
kuramsal anİMn da, ister istemez,
arasında
bilimsel
ilinti yöntemlerin sadece ders kitaplanna veri toplamak
kurmak için başvurulan mantık işlemcilerinden ibaret olduğu doğrultu¬ için kulandan usta
tekniklerden ve bu veriler ile ders kitabmm kuramsal
sunda yer etmiştir, Böylelikle ortaya çıkmış olan bilim kavramı,: bilimin do¬ genellemeleri arasmda
ilinti
ğası ve kurmak
gelişmesi için başvurulan
hakkında köklü mantık işlemcilerinden
çağırışımlara ibaret olduğu doğrultu­
neden olmaktadır.
sunda yer etmiştir, Böylelikle ortaya çıkmış
Eğer bilim, bugün kullanılan metinlerde toplanmış olgu, olan bilim kavramı,:
kuram bilimin
ve yön¬ do­
ğası ve gelişmesi hakkında köklü çağırışımlara neden
temlerden oluşan bir bütünse, o zaman biüm adamları da, başarsın ya da ba¬ olmaktadır.
Eğer bu
şarmasın, bilim, bugün
belirti' kullanılan
bütüne şu ya dametinlerde toplanmış olgu, kuram ve yön­
bu öğeyi kazandırmaya
temlerden oluşan bir bütünse, o zaman bilim adamları
çalışan insanlar
da, başarsın
olmak durumundadırlar. Bilimsel gelişme bu öğelerin, bilimsel teknikyaveda ba­
bil¬
şarmasın, bu belMi bütüne şu ya da bu öğeyi kazandırmaya
gi dediğimiz, gittikçe büyüyen birikime tek tek ya da topluca ilave edildiği çalışan insanlar
olmak
bölük durumundadırlar.
pörçük bir süreç haline Bilimsel
gelmekte,gelişmebilimbutarihi
ögelerin.'bilimsel teknik ve bil­
ise, hem bu birbiri
gi dediğimiz,
ardın¬
dan gelen ekleri,gittikçe
hem debüyüyen
bunlarınbirikime tek tek ya da topluca
birikimini önleyen engelleri arşivleyen ilave edildiği
dal
bölük pörçük
olmaktadır. Bu bir süreç halinegelmekte,
durumda, bilimsel gelişmeyle bilimilgilenen
tarihi ise,tarihçiye,
hem bu birbiri ardın­
görünürde
ikidan gelen
esas görevekleri, hem de bunlarm
düşmektedir: birikimini
bir taraftan, önleyen
her çağdaş engelleriyasanm
olgunun, arşivleyenyahutdal
olmaktadır. Bu durumda, bilimsel gelişmeyle ilgilenen tarihçiye, görünürde
iki esas görev düşmektedir: bir taraftan, 46 her çağdaş olgunun, yasanm yahut
46
 kuramın kim tarafından ve hangi zaman parçasında keşif veya icat edildiğini
belirlemesi
kuramm
gerekmektedir. Diğer taraftan da, moderns bilim metnini oluşturan
ögŞerin dakim tarafından
hü fuzta bMKrüe'SM ve hangi zaman
bnlemiş olan parçasmda keşif veyave
yabüşlaıyefsanelei icat
boşedildiğini
îinanç-
beklem
lâr toplamım esi gerekmektedir.-
betimlemesi veDiğer taraftan
açıklaması da, modern
zorunludur. bilim metnini
Çoğunluk oluşturan
araştırma za-
ögâerin daha hızlı
amaçlara birikîhe'sini
yönelmiştir Önlemiş
bazıları olan yanlışlar,
da'hâlâ yoldadırefsaneler ve boş inanç­
•» lar toplattımı betimlemesi ve açıklaması zorunludur. Çoğunluk araşürma za­
ten bu ve' bu
Fakat, son yıllarda bazı bilim tarihçilerines birikim yoluyla gelişme kavra¬
ten-buonlara
mının amaçlara yönelmiştir
yüklediği ve^azılân
işlevleri dabâlâ^bu
yerine getirmek yoldadır.
gittikçe daha güç gelmeye
•= Fakat, son
başlamıştır. Bir yıllarda
çoğalmabazı bilim tarüıçilmne^bifikim
sürecinin vakanüvisleri olarak,yoluyla gelişme kavra­
ek araştırmanın bazı
mının onlara yüklediği işlevleri yerine getirmek
soruların yanıtlanmasını kolaylaştıracağı yerde, daha güç hale getirdiğinin gittikçe daha güç,gelmeye
başlamıştır.
farkına Bir çoğalma
varmaktadırlar: sürecinin
oksijen vakanüvisleri
ne zaman keşfedildi? olarak, ek araştırmanm
Doğadaki enerji sakuıı- bazı
soruların
minı ilk kim yanıtlamnasmı
kavramlaştıfdı? kolaylaştıracağı
Bir kısmı yerde,
bunların, en daha güç
basitinden, hale getirdiğinin
sorulması ye-
fürkma
rinde varmaktadırlar:
sorular olduğundanoksijen giderekne zaman
kuşku keşfedildi? Doğadaki
duymaktadır. Ya bilim tek enerji
tek skeşif
a m i­
mim ilk kim kavramlaştndı? Bir kısmı buhlarm, en.basitinden,
ve icatların birikmesiyle gelişmiyorsa? Bu aynı tarihçiler bir yandan da ken¬ sorulmas) ye­
rinde sorular olduğundan giderek kuşku duymîüctadır.
dilerinden öncekilerin hiç düşünmeden 'hata' ve 'boş inanç' olarak damgala¬ Ya bilim tek tek keşif
ve icatların
dıkları geçmişbirikmesiyle
gözlemler ve gelişmiyorsa?
kamlar arasmda Bu aynı tarihçiler
'bilimsel' olanbir yandan
ögeleri da ken­
ayırt et¬
dilerinden
mekte öncekilerin karşılaşıyorlar.
artan güçlüklerle hiç düşünmedenSözgelişi‘hata’ veAristoteles
‘boş inanç’, olarak damgala-
dinamiğini oksi¬
jendıklan
yerine geçmiş gözlemler
'flojiston'lu ve kamlar
kimyayı* veyaarasmda
kaloriye‘bilimsel’ olan öğeleri ayırt
dayalı termodinamiği dahaet­
mekte artan güçlüklerle karşılaşıyorlar. Sözgelişi
dikkatle inceledikçe, doğa hakkında bir zamanlar geçerli olan bu görüşlerin, Aristoteles dinamiğini oksi­
birjenbütün
yerine ‘flojiston’lu
olarak, günümüzde kimyayı*
geçerliveya kaloriye
olanlardan dahadayalı termodinamiği
az bilimsel, ya da daha daha
diidcatle
fazla kişisel inceledikçe,
tercih ürünü doğa hakkında birgiderek
olmadıklarını zamanlar artangeçerli n l ^ bu görüşlerin,
bir kesinlikle hissedi¬
bir bütün
yorlar. Eğerolarak,
bu zamanı günümüzde
geçmiş geçerli
inançlara olanlardan d ^ a az bilimsel,
efsane deniiecekse, o zaman ya bugün
da daha
fazla kişisel
bilimsel olduğu tercih
kabul edilen
ürünü olmadıklarını
bilgi türünün giderek
dayandığı artan bir
yöntemlerlekesinlikle
ve hissedi-
mantıkla
dayorlan Eğer buefsaneler
aynı şekilde zamanı üretilebileceği
geçmiş inançlara efsane
gayet denilecekse,
açıktır. Yok eğer obunlarazamanbilim bugün
bilimsel olduğu
deniiecekse, o zaman kabul daedilen
bilim,bilgi
bugün türünün
sahip dayandığı
olduklarımızla yöntemlerle ve mantüda
hiç de bağdaşma¬
yanda inanç
aynı şekilde efsanelerkapsamış
topluluklarını üretilebileceği
oluyor.gayet a ç ıto . Yokkarşısında-,
Bu seçenekler eğer bunlara bilim
tarihçi
denilecekse,
ikincisini yeğlemeko zaman da bUim,Zamanım
zorundadır. bugün sahip olduklarımızla
doldurmuş kuramların,hiç desırf
bağdaşma­
bir ke¬
yanatıldıkları
nara inanç topluluklarını
için, ilkecekapsamış
bilimsel oluyor. Bu seçenekler
olmadıkları söylenemez. karşısmda,
Gelgelelim tarihçi
bu
İkincisini
seçenek de, yeğlemek zorundadır.doğal
bilimsel gelişmenin Zamanım doldurmuş
bir birikim sürecikuramlarm, sırf bir ke­
olmak açıklanmasını
nara atıldıkları için,
güçleştirmektedir. Tekilkece
tek keşifbilimsel olmadıkları
ve icatlar»bir söylenemez.
başlarına almanınGelgelelim
zorluklarımbu
seçenek
ortaya serende, aynı
bilimsel gelişmenin
tarihsel araştırma,doğalbubir birikim
sefer süreciyapılan
de bilime olarak açıklanmasmı
bu bireysel
güçleştirmektedir.
katkıları birleştirdiğiTek tek keşif
sanılan ve icatlara
birikim bir başlama
süreci hakkında derinalmanm
kuşkularazorluklarım
zemin
ortaya seren
hazırlamış olmaktadır. aynı tarihsel araştırma, hu sefer de bilime yapılan bu bireysel
katkıları
Bütün bu birleştirdiği sanılan birikim
kuşku ve güçlüklerin sonucusüreci bıçkında
olarak biliminderin kuşkulara
tarihini yazma yön¬ zemin
hazırlamış
teminde olmaktadur.
(historiyografisinde) bir devrim meydana gelmiştir. Bilim tarihçileri,
yavaşBütünyavaş,buama kuşku ve güçlüklerin
çoğunlukla sonucu olarak
da yaptıklarının henüzbilimin
tamamen tarihini yazma
farkında yön­
olma¬
teminde (historiyografisinde) bir devrim meydana
dan, yeni tür sorular sormaya, bilimler için farklı ve çoğu zaman pek gelmiştir. Bilimda tarflıçileri,
biri-
yavaşolmayan
kimci yavaş, ama çoğunlukla
gelişme çizgileridaizlemeye
yaptıklarmm henüz Daha
başladılar. tamMnen eski farkmda!
bir bilimolma­da¬
dan,bugünkü
lının yeni tür ilerlemiş
sorular sormaya,durumumuza bilimler için farklı
yaptığı kalıcıve çoğu zaman
katkıları da pek biri-
araştırmaktansa,
kimoi olmayan
o bilimin gelişme çizgileri
kendi zamanındaki izlemeye
tarihsel başladılar.
bütünlüğünü Daha eski
sergilemey bir bilim
itercih ediyor¬ da-
lar. Sözgelişi Galileo 'nun görüşleri ile modem bilimin görüşleri arasındaki
İmm bugünku ilerlemiş durumumuza yaptığı kalıcı katkılara araştırmaktansa,
o .bilimin
ilişki hakkmda kendi zamanmdaki
soru sormaktantarihsel bütünlüğünü
çok, Galileo sergilemeyikendi
'muri görüşlerinin tercihçevresi
ediyor­
lar.yani
ile, Sözgelişi Gallleo’nun
öğretmenleri, görüşleri
çağdaşları veile modern bilimin
kendinden hemen görüşleri
sonra gelen arasmdaki
bilim
ilişki hakkmda sOfu sormaktan çok, Galileo’nun görüşlerinin kendi çevresi
(*)ile,
Flojiston: fiojistan kuramına inanan Priestley, tutuşabilir maddelerde bulunduğunu
yanitutuşmanın
öğretmenleri, çağdaşları ve kendinden hemen sonra gelen bilim
iddia ettiği flojiston unsurunun yanma sırasında kurtularak havaya karıştığı düşühcesindeydi.
Yani flojistonunu
(*) Flojiston: kaybedenflojistan
tutuşmanın yanmış oluyordu.
maddekuramına Lavoisier'nin
inanan Priestley, savunduğu
tutuşabilir rriaddelerde kuramına
oksijenbulunduğunu
göre de,ettiği
iddia tutuşma nedeni
flojiston yanan maddeye
unsurunun havadan kurtularak
yanm a Şifasında oksijen denen
havaya elementin
gaz karıştığı karışmaSıydı.
düşüncesindeydi.
Yani flojiston
Yani ve oksijen
flojistonunu birbirinin
kaybeden madde mantıksal
tamyanmış Oluyordu. .olan iki nesne
karşıtıLavoisier’nin ve iki açıklama
savunduğu
tarzıydı.
oksijen kıAamına
(Ç-N.)
göre de, tutuşm a nedeni yanan maddeye hayadan oksijen denen gaz elementin karışmasıydı.
Yani flojiston Ve oksijen birbirinin tam mantıksal karşıtı olan iki nesne ve iki açıklam a tarzıydı.
47
(Ç.N.)
47
adamlarıyla olan ilişkisini sorgulamaya yöneliyorlar. Üstelik, bu çevrenin ve
diğer benzerlerinin kanılarını, bu, kanılara en üst düzeyde bir iç tutarlılığını
veadam
doğalanyla olan ilişkisini
ile mümkün olan ensorgulamaya
yakın uyumuyöneliyorlar.
kazandıracak Üstelik, bu açısmdan,
bir bakış çevrenin ve
diğer benzerlerinin kanılarm ı, bu,kanılara en üst düzeyde bir
genellikle de çağdaş biliminkinden çok farklı bir bakış açısmdan incelemekte iç tutarlılığını
ve doğa ile m üm kün
ısrar ediyorlar. Bu çabadan olan en yakm
kaynaklananuyumu ve kazandıracak
belki de en iyibir balaş
örneklerini açısmdan,
Ale¬
genellikle
xandre de çağdaş
Koyre'nin biliminkinden
yazılarında çok farkb
bulacağımız bir bakış
yapıtlarda açısmdanşekliyle
gösterildiği incelemekte
bi¬
ısrar eski
limin, ediyorlar. Bu çabadan
tarih yazma kaynaklanan
(historiyografi) ve belki bağlı
geleneğine de enyazarların
iyi örneklerini Ale-
tartıştığı
xandrepek
uğraşla K oyre’nin yazılarmda
benzer bir bulacağımız
yanı kalmamıştır. Bu yapıtlarda
tür tarihselgösterildiği
çalışmaların, şekliyle
hiç ol¬bi­
limin,sonuçlan
mazsa eski tarihbakımından
yazm a (historiyografi) geleneğine
yepyeni bir bilim imgesi bağlı yazarlarm
olanağını tartıştığı
müjedeledik-
uğraşla
lerini pek benzer Bu
söyleyebiliriz. bir deneme
yanı kalmamıştır. Bu tür
de söz konusu tarihsel
imgeyi, çalışm
tarih alann, hiçbu
yazımmdaki ol­
mazsa sonuçlan bakımmdan yepyeni bir bilim imgesi olanağım
yeniliğin bazı olası sonuçlarını açıklığa kavuşturarak canlandırmayı amaçla¬ müjedeledik-
lerini söyleyebiliriz. Bu deneme de söz konusu imgeyi, tarih yazımmdaki bu
maktadır.
yeniliğin
Bilimin,bazıböyle olası
bir sonuçlarmı
çaba süresince açıklığa kavuşturarak
ön plana çıkacak olan canlandırmayı am açla­
öğeleri hangileri¬
maktadır.
dir? En azmdan sunuş sırasma göre, ilk olarak yöntem yönergelerinin, çeşitli
türdeBilimin,
bilimselböyle sorularbiriçin
çababirsüresince
tek esaslıönsonuç
plana belirlemekte
çıkacak olan kendi öğeleribaşlarına
hangileri­
yetersiz kalmaları gelmektedir. Elektrik veya kimya dallarının kapsadığıçeşitli
dir? En azmdan sunuş sırasma göre, ilk olarak yöntem yönergelerinin, gö¬
türde bilim
rüngüleri sel sorular
incelemesi için bir
söylenen birtek esaslı
kişi, sonuç belirlem
bu dallardan haberdarektedeğilse,
kendi başlarına
ama bi¬
yetersiz kalm
limselliğin aları gelmektedir.
ne demek Elektrik veya
olduğunu biliyorsa, kimya bağdaşmayan
birbiriyle dallanm n kapsadığıbir sürü gö­
mümkün sonuçtan herhangi birine, hem de kabul edilebilir yollardan varmabi­
rüngüleri incelemesi söylenen bir kişi, bu dallardan haberdar değilse, ama
lim selliğin
şansına gene de ne sahiptir.
dem ek olduğunu biliyorsa,olanaklar
Bu kabul edilebilir birbiriylearasında
bağdaşm ayan bir
gerçekte sürü
vara¬
m üm
cağı kün da,
sonuç sonuçtan
büyükherhangi
olasılıklabirine, hem de kabul
başka konularda dahaedilebilir yollardan
önce edindiği deneyim¬varma
şansma
ler, gene de
araştırması sahiptir.meydana
sırasmda Bu kabulgelen edilebilir olanaklar
rastlantılar arasmda
ve kendi gerçekte
kişisel vara­
özellikle¬
cağı sonuç da, büyük olasılıkla başka konularda daha
ri tarafmdan belirlenecektir. Sözgelişi, böyle bir kişi kimya yahut elektrik önce edindiği deneyim­
ler, araştırması
alanındaki sırasmda meydana
çalışmalarında, yıldızlar gelen rastlantılar
hakkında ne tür ve kendi kişisel
inançlara özellikle­
yer vermiştir.
ri tarafm
Yeni çalışmadanalanıyla
belirlenecektir.
ilgili olarakSözgelişi, böyle bir kişi
akla gelebilecek birçokkimdeney
ya yahut elektrik
arasından
alanındaki
önce hangisini çalışm alarında, seçer?
uygulamayı yıldızlarVe hakkmda ne tür inançlara
nihayet, sonuçta elde ettiği yerkarmaşık
vermiştir.
Yeni çalışmhangi
görüngünün a alanıyla
öğeleriilgili
ona olarak
kimyasal akla gelebilecek
değişimin veyabirçok
elektrik deney arasından
kaynaşmala¬
önce
rım hangisini
doğasmı uygulam ayı
aydmlatmaya seçer?elverişli
özellikle Ve nihayet, sonuçta
gözükür? Bunaelde ettiğisorularm
benzer karm aşık
görüngünün
yanıtları, hangi öğeleri
hiç değilse ona kimyasal
birey için, ama bazen değişimin
bütün birveya bilimelektrik
çevresikaynaşmala­
için bile,
rım doğasmbilimsel
çoğunlukla ı aydmlatmaya
gelişmeyi özellikle elverişli
belirleyen gözükür?
temel Buna Örnek
unsurlardır. benzerverecek
sorularm
yanıtları,
olursak, hiç değilse
kitabın birey için, ama
İkinci Bölümü'nde de bazen bütün bir
göreceğimiz bilim
gibi, çoğuçevresi
bilimin için bile,
geliş¬
çoğunlukla
mesindeki ilkbilim sel gelişm
aşamaların en eyi
temel belirleyen
özelliği,temel unsurlardır.
doğa üzerine Ö rnek verecek
birbirinden farklı
olursak,
birçok kitabın
görüşün İkinciolarak
sürekli Bölümyarışmalarıydı:
ü’nde de göreceğimiz gibi, çoğu
üstelik bunlarm biliminaşağı
hepsinin geliş­
yukarı bağdaştığı ve her birinin kısmen türetilmiş olduğu bilimsel gözlemfarklı
m esindeki ilk aşam aların en temel özelliği, doğa üzerine birbirinden ve
birçok ilkeleri
yöntem görüşünaynıydı-
sürekli Dolayısıyla
olarak yarışmalarıydı: üstelik bunlarm
bu çeşitli 'okulları' hepsinin
birbirlerinden aşağı
ayıran
yukarı
etken şu bağdaştığı
ya da bu yöntem ve her hatası
birinindeğildi,
kısmenyani türetilmiş
hepsinin olduğu
aynı bilimsel gözlem ve
ölçüde 'bilimsel'
yöntemkabul
olduğu ilkeleri aymydı. esas
ediliyordu: Dolayısıyla bu çeşitli
fark bunların ‘okullan’
dünyayı görüşbirbirlerinden
tarzlarında ortak ayıran
etken şu ya da bu yöntem hatası değildi, yani hepsinin
hiç bir ölçütün olmaması ve bu ayrı dünyalarda farklı şekillerde bilim yap¬ aynı ölçüde ‘bilim sel’
olduğu
malarıydı. kabul
Aslında ediliyordu:
gözlem esas
ve fark
deneyim, bunların dünyayı
bilimsel görüş
inançların tarzlarında
sınırını ciddi ortak
şe¬
hiç bir
kilde ölçütün
kısıtlı tutabilirolmaması ve bu ayrıda,
ve tutmalarıdır dünyalarda
aksi haldefarklı
bilimşekillerde
olmaz, ama bilim yap-
bu tür
m alanydı.herhangi
inançların A slındabir gözlem ve deneyim,
parçasını bilimselbelirleyemezler.
kendi başlarına inançlarm smırmı ciddive
Kişisel şe­
kilde kısıtlı tutabilir ve tutm alarıdır da, aksi halde
tarihsel rastlantıların bileşiminden oluşan ve görünürde keyfi gibi duran birbilim olmaz, am a bu tür
inançlann
öge, belli birherhangi
zamandaki bir belli
parçasmı kendi
bir bilim başlarına
çevresi belirleyemezler.
tarafmdan benimsenen Kişisel
inanç¬ve
tarihsel
ların daima rastlantıların
temel malzemesi bileşiminden
olmuşturoluşan ve görünürde keyfi gibi duran bir
ve olacaktır.
öge, belli bu
Ancak, birkeyfilik
zamandaki öğesi,belli bir bilim
herhangi bir çevresi
bilimseltarafmdan
topluluğun, benimsenen
devir almışinanç­ol¬
larmbelli
duğu daimbira temel
inançlarmalzemesi olmuşturuygulama
dizisi olmadan ve olacaktır.yapabileceği anlamına gel¬
mez.Ancak,
Yahut da bu sözkeyfilik
konusu öğesi, herhangiherhangi
topluluğun bir bilimselbir zamanda
topluluğun, kendini
devir gerçek-
almış ol­
duğu belli bir inançlar dizisi olmadan uygulama yapabileceği anlam ına gel­
mez. Yahut da söz konusu topluluğun 48 herhangi bir zamanda kendini gerçek­

48
ten bağlamış olduğu tikel kavramlar yapının önemini azaltmaz. Bir bilim
çevresi bazı sorulara sağlam yanıtlar bulduğu kanısına varmadıkça, esas araş¬
ten bağlam ış olduğu tikel kavram lar yapının önem ini azaltm az. Bir bilim
tırmanın başlaması söz konusu değildir. Bunlara birkaç ömek verelim: evreni
çevresi bazı temel sorulara
öğeler sağlam
nelerdir? yamtlar
Bunlarbulduğu kanısma
birbirleriyle varmadıkça, esas araş­
oluşturan ve insan duyulan ile na¬
sıl etkileşirler? Bu tür öğeler hakkında sorulması yerindeörnek
tırmanın başlaması söz konusu değildir. Bunlara birkaç verelim: evreni
sorular ve bunlara
oluşturan temel öğeler nelerdir? Bunlar birbirleriyle ve insan duyulan ile na­
çözüm aramak için kullanılması gereken teknikler hangileridir? Hiç değilse
sıl etkileşirler? Bu tür öğeler hakkmda sorulması yerinde
olgunlaşmış bilimlerde, bunlara benzer soruların yanıtları (ya da yanıt yerine sorular ve bunlara
çözüm aram
geçebilecek ak için kullanılm ası gereken teknikler hangileridir? Hiç değilse
Önermeler) Öğrenciyi, mesleki uygulamaya hazırlayan ve yetkili
kılan çıraklık bilimlerde,
olgunlaşmış bunlara benzer sorularm yamtları (ya
eğitimiyle ayrılmaz şekilde kaynaşmışlardır. Budaeğitim yanıt yerine
hem
geçebilecek Önermeler) Öğrenciyi, mesleki uygulamaya
ciddi hem de katı olduğu için, söz konusu yanıtların bilimsel düşünen hazırlayan ve yetkili
zihin
kılan çıraklık eğitim iyle ayrılm az şekilde kaynaşm ışlardır. de,
üzerinde derin bir etkisi olagelmiştir. Bu etkiyi yapabilmeleri Bu gerek eğitim hem
ola¬
ciddi hem de katı olduğu için, söz konusu yanıtların
ğan araştırma etkinliğinin kendine özgü verimliliğini, gerek belli bir zaman¬ bilimsel düşünen zihin
üzerinde derin bir etkisi olagelmiştir. Bu etkiyi yapabilmeleri
da işleyişinin aldığı yönü açıklayabilmemizi sağlayan başlıca etkendir. Ill, IV de, gerek ola­
ğan araştırma etkinliğinin kendine özgü verimliliğini,
ve V. Bölümlerde, olağan bilimi incelerken, sonuç olarak bu tür araştırmayı, gerek belli bir zaman­
da işleyişinin
doğadaki ham aldığı yönü açıklayabilmemizi
malzemenin, yani görüngülerin, sağlayan
mesleki başlıca etkendir.
eğitimce III, IV
sağlanan
ve V. Bölümlerde, olağan bilimi incelerken, sonuç
kavramsal kalıplara dökülmesi için zorlu ve özverili bir çaba şeklinde betim¬ olarak bu tür araştırmayı,
doğadaki
lemeyi ham m alzem
önereceğiz. enin, yanidagörüngülerin,
Aynı zamanda m eslekioluşumları
bu kalıpların tarihsel eğitim ce ve sağlanan
son¬
raki gelişmelerindeki keyfilik öğesi ne olursa olsun, araştırmanın bu türbetim
kavramsal kalıplara dökülmesi için zorlu ve özverili bir çaba şeklinde ka¬ ­
lemeyi
lıplar önereceğiz.
olmadan Aynıişleyemeyeceği
da işleyip zamanda da busorusunu kalıplarmsoracağız.
tarihsel oluşum lan ve son­
rakiAma gelişm elerindeki
bu keyfilik öğesikeyfilik
gene deöğesivardırneveolursa olsun,
bilimsel araştırmanın
gelişme üzerindebuönemli
tür ka­
lıplar olmadan da işleyip İşleyemeyeceği sorusunu soracağız.
bir etkisi olmuştur. Bu etkiyi, VI, VII ve VIII. Bölümlerde ayrıntılı olarak in¬
Ama bu Olağan
celeyeceğiz. keyfilikbilim,
öğesi yani,
gene de çoğu vardır ve adammm
bilim bilimsel gelişme
kaçınılmazüzerinde
olarak önemli
he¬
bir hemen
men etkisi olmuştur.
tüm zamanınıBu etkiyi,
içinde VI, VII ve VIII.
harcadığı Bölümlerde
etkinlik, ayrmtılı olarak
bilim topluluğunun dün¬in­
celeyeceğiz.
yanın gerçekteOlağan bilim, yani,
nasıl olduğunu çoğu
bildiği bilim adammm
varsayımı üzerine kaçınılmaz olarak he­
kurulu bir tanımdır.
men hemen tüm zamanını içinde harcadığı etkinlik,
Bilimsel çabanın başarısı da büyük ölçüde topluluğun bu varsayımı gerekti¬ bilim topluluğunun dün­
yanm
ğinde gerçekte
hatırı nasıl
sayılır olduğunu
bir bedel ödemebildiği varsayımı
pahasına üzerine
savunmaktaki kurulu bir tanımdır.
kararlılığından
Bilimsel
ileri çabanınOlağan
gelmektedir. başansı da büyük
bilim, kendi ölçüde topluluğun
ana ilkelerini esastabusarsıcı
varsayımı
bulduğugerekti­
te¬
ğinde hatırı sayılır bir bedel ödeme pahasına savunm
mel yenilikleri bastırmaktan kaçınmaz. Ama gene de, bağlı olduğu bu ilkeler aktaki kararlılığından
birileri gelmektedir.
keyfilik Olağan bilim,
öğesi taşıdıkları sürece,kendi ana araştırmanın
olağan ilkelerini esasta sarsıcı
kendi bulduğu
öz doğası za¬te­
m el
ten yenilikleri
yeniliğin uzun bastırmaktan
zaman baskıkaçınmaz. Ama gene de,
altmda kalmamasını bağlıdemektir.
sağlıyor olduğu buBazen ilkeler
bir keyfilik
olağan öğesiyani,
bir sorun, taşıdıkları
bilinensürece,
kurallarolağan araştırmanın
ve işlemler sayesinde kendi öz doğası za­
çözümlenebil¬
mesi gereken bir sorun, topluluğun konudaki en yetenekli uzmanlarınınBazen
ten yeniliğin uzun zaman baskı altmda
oÿ kalmamasmı sağlıyor demektir. da¬
hiolağan
tetoarlıbiryüklenmelerine
sorun, yani, bilinen kurallargösterebilir.
karşı direnç ve işlemler Başkasayesinde çözümlenebil­
durumlarda, ola¬
mesi
ğan gereken amacıyla
araştırma bir sorun,tasarlanmış
topluluğun o-konudaki en yetenekli
ve gerçekleştirilmiş biruzmanlarımn
araç beklenen da­
hi te lia rlı yüklenm elerine karşı direnç gösterebilir.
tarzda iş görmeyerek, ısrarlı çabalara karşm mesleki beklentilere ayak uydur¬ Başka durumlarda, ola­
ğan sağlanamayan
ması araştırm a am acıyla tasarlanm
bir garipliğin ış veçıkmasına
ortaya gerçekleştirilm
neden iş bir araç
olabilir. beklenen
Olağan bi¬
tarzda
lim bunun iş görmeyerek,
gibi veya başka ısrarlı çabalara
tarzlarda, karşmolarak
sürekli mesleki beklentilere
rayından ayak uydur­
çıkar. Çıktığı za¬
ması
man da,sağlanamayan
yani, uğraş var birolan
garipliğin
bilimsel ortaya çıkmasma
uygulama neden olabilir.
geleneklerini yıkacakOlağan
derece¬bi­
lim bunun gibi veya başka tarzlarda, sürekli olarak
de aykırı belirtilerden kaçamaz duruma geldiğinde, bilim çabasını sonunda raymdan çıkar. Çıktığı za­
man da, yani, uğraş var olan bilimsel uygulama geleneklerini
yepyeni bir ilkeler bütününe ve yeni bir bilim yapma temeline götürecek olan yıkacak derece­
de aykırı belirtilerden
olağanüstü kaçam az
arayışlar başlamış duruma Mesleki
demektir. geldiğinde, bilim çabasını
ilkelerdeki sonunda
bu kaymanın
yepyeni bir ilkeler bütününe ve yeni bir bilim yapma
meydana geldiği olağanüstü durumlar, bu denemede bilimsel devrimler ola¬ temeline götürecek olan
olağanüstü arayışlar başlam ış demektir. M esleki
rak anacağımız olaylardır ve bu devrimler, geleneğe bağlı olağan bilim faali¬ilkelerdeki bu kaym anın
meydana
yetinin geldiği
gelenek olağanüstü
yıkan durumlar, bu denemede bilimsel devrimler ola­
tamamlayıcılarıdır.
rak anacağımız olaylardır
Bilimsel devrimlerin en açık ve bu seçik
devrimler, geleneğe
örnekleri, bağlı gelişmenin
bilimsel olağan bilimünlü faali­
yetinin gelenek
aşamaları arasındayıkan
dahatamamlayıcılarıdır.
önceden de çoğu kez 'devrim' olarak nitelendirilmiş
B ilim sel
olanlarıdır. Budevrim
nedenle, lerin en açık
bilimsel seçik örnekleri,
devrimlerin doğasınıbilim sel doğrudan
ilk kez gelişm enin ünlü
ince-
aşamaları arasmda daha önceden de çoğu kez ‘devrim ’ olarak nitelendirilmiş
olanlandır. Bu nedenle, bilimsel devrimlerin
49
doğasını ilk kez doğrudan ince­

49
leyeceğimiz IX ve X'uricu Bölümlerde, bilimsel gelişmedeki büyük dönüm
noktalarım
leyeceğimve iz IX ve Xçağrıştıran
bunları isimleri tekrar
’uncu Bölümlerde, tekrar
bilim sel ele alacağız:
gelişmedeki Coperni¬
büyük dönüm
cus, Newton,ve
noktalarını Lavoisier,
bunlan çağnştıran isimleribilimsel
Einstein. Bunlar, devrimlerin
tekrar tekrar ele alacağız; ne ol¬
ne olupCopemi-
cus, Nevvton,hiç
madıklarını, değilse fizik
Lavoisier, bilimlerinin
Einstein. tarihinde
Bunlar, bilimsel yer alan birçok
devrimlerin ne olupdiğer
ne ol­
olaydan yahut isimden daha büyük bir açıklıkla sergilemektedirler.
m adıklarını, hiç değilse fizik bilim lerinin tarihinde yer alan birçok biri
Her diğer
bilim topluluğunun, bir zamanlar en büyük saygmın
olaydan yahut isimden daha büyük bir açıklıkla sergilemektedirler. Her biriduyulduğu bir kuramı
reddedip, yerine onun tersini
bilim^^topluluğunun, bir zamanlar en büyükgerektirmiştir.
benimsemesini Her birinin
saygm ın duyulduğu bir ardın¬
kuram ı
dan, bilimsel inceleme alanına giren sorunlarda ve nelerin kabul edilebilir so- .
redde^dip, yerine onun tersini benimsemesini gerektirmiştir. Her birinin ardın­
runlar, nelerin geçerli
dan, bilimsel inceleme alanma olduğunu
çözümler belirlemek
giren sorunlarda için meslekte
ve nelerin baş vuru¬s o - .
kabul.edilebilir
runlar, nelerin geçerli çözümler olduğunu belirlemek için meslekte bilimsel
lan ölçütlerde büyük değişim meydana. gelmiştir. Nihayet, her biri baş vuru­
düş
langücünü,
ölçütlerde bizibüyük
son tahlilde
değişim içinde bilimsel çalışma
m eydana.gelm yapılan her
iştir. Nihayet, dünyanın artık
biri bilim sel
bambaşka bir dünya olduğunu söylemeye zorlayacak kadar
düş gücünü, bizi son tahlilde içinde bilimsel çalışma yapılan dünyanm artık köklü bir dönüşü¬
mebamuğratmıştır.
başka bir dünya değişiklikler
Bu tür olduğunu ve hemen
söylemeye her zaman
zorlayacak beraberlerinde
kadar getir¬
köklü bir dönüşü­
dikleri çatışmalar, bilimsel devrimleri tanımlayan başlıca
me uğratmıştır. Bu tür değişiklikler ve hemen her zaman beraberlerinde getir­ özelliklerdir.
Bu özellikleri
dikleri çatışmalar, açık seçik
en bilimsel haliyle, diyelim
devrimleri tanımlayan Newton devriminde yahut
ki, başlıca özelliklerdir.
kimyasal devrimde bulabiliyoruz. Ama aynı özelliklerin,
Bu özellikleri en açık seçik haliyle, diyelim ki, Nevvton devriminde bu denli açıklıkla
yahut
devrimci olmayan diğer birçok olaydan da çıkartılabileceği
kim yasal devrim de bulabiliyoruz. Ama aynı özelliklerin, bu denlibuaçıklıkla savını dene¬
meye
devrimtemel olarak
ci olm diğerMaxwell'in
ayanaldık. birçok olaydan denklemleri, etkilediklerisavını
da çıkartılabileceği çok daha dar
bu dene­
meslek çevresi için, Einstein'ınkiler kadar devrimciydi
meye tem el olarak aldık. MaxweU’in denklemleri, etkiledikleri çok daha dar
ve aynı derecede di¬
renmeyle karşılaşmıştı.
m eslek çevresi Ortaya atılmakta
için, Einstein’ınkiler kadar diğer yeni kuramlar
olandevrimciydi ve aym da, uzman¬
derecede di­
lık alanını rahatsız ettikleri yetkili bilim adamlarından
renm eyle karşılaşmıştı. Ortaya atılmakta olan diğer yeni kuramlar da, uzm an­
düzenli şekilde ve
kendi açılarından
lık alanını rahatsız halçlı
ettikleri aynı tepkiyi
olarak yetkili görmektedir. Yeni bir kuram bu
bilim adam larından düzenli şekilde ve
insanlar için o zamana kadar olağan bilim
kendi açılarından halçlı olarak aynı tepkiyi görmektedir. uygulamasını düzenlemiş olan ku¬
Yeni bir kuram bu
ralların değişmesi anlamına gelir. Bu nedenle yeni bir kuram, uygulama alanı
insanlar için o zamana kadar olağan bilim uygulamasını düzenlemiş olan ku­
gelir. Bu nedenle yenihiçbir
denli özel
neralların olursa olsun, çok ender olarak hatta bir kuram, hazırda bili¬
zamanuygulama
değişm esi anlamma alanı
nenlere basit bir ilave olmakla kalmaz. Benimsenmesi önceki
ne denli özel olursa olsun, çok ender olarak hatta hiçbir zaman hazırda bili­
kuramların ye¬
niden kurulmasını ve önceki olguların da yeniden değerlendirilmesini gerek¬
nenlere basit bir ilave olmakla kalmaz. Benimsenmesi önceki kuramlarm ye­
niden kurulm asm ı kişi
tirir, ki bu da tek bit tarafından ve bir çırpıda
ve önceki olguların da
gerçekleştirildiği pek az gö¬
yeniden değerlendirilmesini gerek­
rülen, özde devrimci bir süreçtir. Halbuki tarihçilerin söz dağarcığı, devrimi
tirir, ki bu da tek bir kişi tarafmdan ve bir çırpıda gerçekleştirildiği pek az gö­
tek başına bir olay gibi göstermeye daha yatkındır. Böyle geniş bir sürecin ta¬
rülen, özde devrimci bir süreçtir. Halbuki tarihçilerin söz dağarcığı, devrimi
rihini bir olaysaptamakta
kesin olarak
tek başına gibi göstermeyeçektikleri güçlüğe bu nedenle şaşmamak gere¬
daha yatkmdır. Böyle geniş bir sürecin ta­
kir.
rihini kesin olarak saptamakta çektikleri güçlüğe bu nedenle şaşmamak gere­
Baş gösterdikleri alanın uzmanları üzerinde devrimci etki yapan bilimsel
kir.
olayların yalnızca yeni kuram buluşlarından ibaret olduğunu söyleyemeyiz.
Baş gösterdikleri alanın uzmanları üzerinde devrimci etki yapan bilimsel
Olağan bilimi yönlendiren ilkeler sadece evrenin hangi tür nesneleri içerdiği¬
olayların yalnızca yeni kuram buluşlarmdan ibaret olduğunu söyleyemeyiz.
değil, bunun
niOlağan uzantısı olarak,
bilimi yönlendiren
hangi tür nesneyi içermediğini de belirler.
ilkeler sadece evrenm hangi tür nesneleri içerdiği­
Her ne kadar konu daha geniş bir tartışmayı gerektiriyorsa da, şimdilik' diye¬
ni değil, bunun uzantısı olarak, hangi tür nesneyi içerm ediğini de belirler.
biliriz
Her ne ki kadar
bununkonu sonucu dahaolarak oksijen yahut X-ışınlan gibi görüngülerin keş-
geniş bir tartışmayı gerektiriyorsa da, şimdüik' diye­
fedilişi, bilim adamının dünyasmdaki eşyaya sadece bir madde daha ekle¬
biliriz ki bunun sonucu olarak oksijen yahut X -ışınlan gibi görüngülerin keş-
mekle
fedilişi, bilimKeşifin
kalmaz. etkisi sonunda gene aym kapıya çıkar, ama o zamana
adam ının dünyasm daki eşyaya sadece bir m adde daha ek le­
kadar meslek topluluğu geleneksel deney işlemlerini yeniden gözden geçir¬
mekle kalmaz. Keşifin etkisi sonunda gene aym kapıya çıkar, ama o zamana
miş ve bu esnada da dünya ile alışverişinde kullandığı kuramsal yapıyı farklı
kadar m eslek topluluğu geleneksel deney işlem lerini yeniden gözden geçir­
olacaktır. Bilimsel olgu ve kuram, kavramsal ola¬
birmiş
düzeye esnadaaktarmış
ve buçoktan da dünya ile alışverişinde kullandığı kuramsal yapıyı farklı
rak birbirlerinden ayrılamazlar, ayrılsalar bile bu ancak tek bir olağan-bilim-
bir düzeye çoktan aktarmış olacaktır. Bilimsel olgu ve kuram, kavramsal ola­
sel uygulama geleneği içinde yapılabilir. Beklenmedik bir keşifin getirdiği
rak birbirlerinden ayrılamazlar, ayrılsalar bile bu ancak tek bir olağan-bilim­
yeniliğin yalnızca olgular düzeyinde kalmayışının ve olgun yahut kuramda
sel uygulam a geleneği içinde yapılabilir. Beklenm edik bir keşifin getirdiği
meydana gelen temel değişikliklerin bilim adamının dünyasını nicel olarak
yeniliğin yalnızca olgular düzeyinde kalm ayışının ve olgun yahut kuram da
m eydana gelen tem el değişikliklerin bilim adamının dünyasını nicel olarak
50

50
 zenginleştirdiği gibi, nitel olarak da değiştirebilmesinin nedeni budur.
ilerideki sayfalarda,
zenginleştirdiği bilimsel
gibi, nitel olarakdevrimlerin doğasının bu
da değiştirebilmesinin geniş
nedeni anlamıyla
budur.
kavranışını canlandırmaya çalıştık.
ilerideki sayfalarda, bilimsel devrim lerin doğasınıo bu genişalışıjagel-
Bu anlam genişlençesi elbette anlamıyla
miş kullanımıcanlandırm
kavranışını biraz zorlamaktadır.
aya çalıştık. AmaBu benanlamgene de keşiflerden
genişlenmesi bilealışrjagel-
elbette devrim
olarak bahsetmeye
miş kullanımı devam
biraz zorlam edeceğim,
^tadır. Ama çünkü benbunların
gene deyapısı ile, sözgelişi,
keşiflerden bile devrim bir
Kopernik devrimi arasında
olarak bahsetmeye devam edeceğim, çünkü olanağı
ilişki kurabilme bunlarındahi, genişletilmiş
yapısıbuile, sözgelişi, bir
kavrayışı
K opernik önemsemem için yeterlidir.
devrim i arasında Burayaekadar
ilişki kurabilm olanağı tartışmamızda,
olandahi, bu genişletilm bir¬iş
birini tamamlar nitelikteki olağan-bilim ve bilimsel-devrim
kavrayışı önemsemem için yeterlidir. Buraya kadar olan tartışmamızda, bir­ düşüncelerinin
ilerideki
birini tam dokuz
am larbölüm boyunca
nitelikteki nesil geliştirileceği
olağan-bilim hakkında yeterince
ve bilim sel-devrim düşüncelerinin fikir
verdik
ilerideki dokuzDenemenin
sanırım. bölüm boyunca kalan kısmında ise son olarak
nesil geliştirileceği hakkm merkezi
üç da yeterincesoruyu fikir
ele almaya
verdik çalışacağız.
sanırım. Xl'incikalan
Denemenin Bölüm, ders kitapları
kısmında ise son geleneğini tartışrrîaksomyu
olarak üç merkezi yo¬
luyla, bilimsel
ele almaya devrimleriXfark
çalışacağız. I’incietmenin
Bölüm,daha kitaplan neden
ders önceleri bu kadar
geleneğini zor ol¬
tartışm'ak yo­
duğunu incelemektedir.
luyla, bilimsel devrimler! XII fark
nci Bölüm'de,
etmenin daha eskiönceleri
olağan-bilimsel
neden bugeleneğin
kadar zoriz¬ol­
duğunu ile
leyicileri yeniliğin peşinden
incelemektedir. XII ncigidenler
Bölüm ’de,arasındaki devrimci rekabet'
eski olağan-bilimsel betimiz­
geleneğin
lenmiştir. Böylece bilimsel araştırma üzerine geliştirilecek
leyicileri ile yeniliğin peşinden gidenler arasındaki devrimci rekabet'betim ■ yeni bir kuramda
alışılmış
lenmiştir. bilim imgemizin
Böylece bilimsel bizearaştırma doğrulama
öğrettiğiüzerine ya da yânlışlama
geliştirilecek yeni bir işlemle
kuramda
rinin yerinibilim
alışılmış alması gereken süreç
imgemizin incelenmiş
bize öğrettiği olacaktır.
doğrulama yaÇünkü, bilim toplulu¬
da yânhşlama işlemle­
ğunun kesimleri
rinin yerini arasındaki
alması gereken bu rekabet,
süreç önceleri
incelenmiş kalıul edilmiş
olacaktır. Çünkü, bir bilimkuramın
toplulu­
somadan
ğunun kesim reddedilmesi yahut yerine
leri arasındaki bir yenisinin
bu rekabet, kalrul edilmişile
önceleribenimsenmesi birsonuçla¬
kuramın
nan hemen reddedilm
sonradan hemen tekesi tarihsel
yahutsüreçtir.
yerine birNihayet,
yenisininXIIIbenimsenmesi
üncü Bölüm'de, ile devrim
sonuçla­
yoluyla
nan hemen hemen bilimsel
gelişmenin, tek tarihsel ilerlemenin görünürde
süreçtir. Nihayet, benzersiz
XIII üncü Bölüm ve tek’de,olan do¬
devrim
ğası ile nasıl
yoluyla bağdaşabildiği
gelişmenin, bilimsel sorusunu soracaktır.
ilerlemenin görünürde Ne var ki, bu deneme
benzersiz ve tek olan böyle do­
birğası
soruya verilecek
ile nasıl yanıtın ana
bağdaşabildiği hatlarından
sorusunu fazlasını
soracaktır. Nebelirleyemez,
var ki, bu deneme çünkü böylesöz
konusu
bir soruya yanıt bilimselyanıtm
verilecek topluluğun bazı özellikleri
ana hatlarmdan fazlasmı üzerinde çok daha
belirleyemez, çünküfazlasöz
konusu ve
araştırma yanıtinceleme
bilim selgerektirmektedir.
topluluğun bazı özellikleri üzerinde çok daha fazla
Kuşkusuz
araştırma ve bazı okurlar
inceleme daha şimdiden salt tarihsel incelemenin, burada
gerektirmektedir.
amaçlanan türden bir kavramsal
K uşkusuz bazı okurlar dahadönüşümü şim didennasıl olup da gerçekleştirebilece¬
salt tarihsel incelem enin, burada
ğini merak etmişlerdir.
amaçlanan türden bir Bunukavramsalgereğince yapamayacağını
dönüşümü nasıl olup da akla getirecek kadar
gerçekleştirebilece­
çok sayıda ikilikle karşı karşıya olduğumuz doğrudur
ğini merak etmişlerdir. Bunu gereğince yapamayacağmı akla getirecek ve üstelik tarihin sade¬ kadar
ceçokve sadece betimleyici bir bilim dalı olduğu da çok
sayıda ikilikle karşı karşıya olduğumuz doğrudur ve üstelik tarihin sık tekrarlanmış bir sade­
ka¬
nıdır. Ama yukarıda Özetle değindiğimiz savlar büyük
ce ve sadece betimleyici bir bilim dalı olduğu da çok sık tekrarlanmış bir ka­ çoğunlukla yorum
yapmaya
nıdır. Am vea sadece
yukarıda bazen kural
özetle belirlemeye
değindiğim yönelikbüyük
iz savlar görüşlerdir.
çoğunluklaHer ne ka¬
yorum
dar kullandığım genellemelerin birçoğu bilim adamının
yapmaya ve sadece bazen kural belirlem eye yönelik görüşlerdir. Her ne ka­ toplumsal psikolojisi
vedartabiikullandığım üzerineyse de,birçoğu
sosyolojisigenellemelerin vardığım sonuçların
bilim adamuiın değilse birkaçı
hiçtoplumsal ge¬
psikolojisi
leneksel sosyolojisimantığın
ve tabiianlamıyla üzerineyse ve epistemolojinin
de, vardığım sonuçlarm alanına girmektedir.
hiç değilse birkaçıDahası, ge­
bundan
leneksel önceki
anlam satır mantığmçağımızın
ıylabaşında, en etkili ayırımı
ve epistemolojinin alanmolan, bir şeyin keşfe¬
a girmektedir. Dahası,
dilmesi
bundanbağlamı şeyin doğrulanması
ile birbaşmda,
önceki satır etkili ayınmarasındaki
çağımızm en bağlamları ı olan, bir ayırım ku¬
şeyin keşfe­
ralını da çiğnediğim sanılabilir. O zaman, bu kadar farklı
dilmesi bağlamı ile bir şeyin doğrulanması bağlamları arasmdaki ay m m ku- uğraş ve kaygıların
birralmı
araya dakonmasından derin bir karmaşa
çiğnediğim samlabilir, O zaman, dışmda
bu kadarne elde
farkh edilebileceği sorusu
uğraş ve kaygıların
bir gelebilir.
akla araya konmasmdan derin bir karmaşa dışmda ne elde edilebileceği sorusu
konusu ayrımlar ve benzerleri ile beslenmiş bir aydrn olarak, taşıdık¬
Sözgelebilir.
akla
ları önemin
Söz konusu ayrımşimdikinden
ve gücün lar ve benzerleri dahailefazla farkındabirolmam
beslenmiş olarak,olanak¬
aydm zaten taşıdık­
sızdır. Hatta uzun yıllar bu ayırımların bizzat
ları önemin ve gücün şimdikinden daha fazla farkında olmam zaten bilginin doğasından ileri gel¬
olanak­
diklerini sandım
sızdır. Hatta ve hâlâ
uzun yıllarda,bugereği
ayırımgibi bizzat biçimlendirildiklerinde,
larınyeniden bilginin doğasından ileribize gel­
çok önemlisandım
diklerini bir şey veöğretebileceklerine
hâlâ da, gereği gibi inanıyorum. Ama bu ilke ve ayırımla¬
yeniden biçimlendirildiklerinde, bize
bilginin
rı,çok önemli kazanıldığı yahut kabul edildiği
bir şey öğretebileceklerine ve benimsendiği gerçek durumla¬
inanıyorum. Ama bu ilke ve ayırımla­
bilginin kazanıldığı yahut kabul edildiği vesonunda,
rarı,üstünkörü bile olsa uygulama çabalarımın benimsendiği gerçeksorunsal
olağanüstü durumla­
ra üstünkörü bile olsa uygulam a çabalarımın sonunda, olağanüstü sorunsal
bir nitelik taşıdıklarını gördüm. Bunlar, bilimsel bilgi türünün incelenmesin¬
denbirönce alması gereken
yertaşıdıklarını
nitelik temel
gördüm. mantıkbilimsel
Bunlar, ve yöntembilgiayırımları değillerdir.
türünün incelenm esin­
Tersine,
den önce yer alm ası için
çözümlemek ortaya
gereken sürüldükleri
temel m antık vesorulara
yöntemgeleneksel
ayırımlarıolarak ve¬
değillerdir.
rilmiş bir dizi
Tersine, çözüm temel yanıtın
lem ek bütünleyici
için ortaya uzantılarıdır.
sürüldükleri sorularaBu tanımdakiolarak
geleneksel döngü, ve­
konusu ilkeleri geçersiz kılan bir döngü değildir, bir rakamın
rilmiş bir dizi tem el yanıtın bütünleyici uzantılarıdır. Bu tanım dakiparça¬
söz ama döngü,
sözolduklarının
ları konusu ilkelerikanıtıdır ve böylelikle
geçersiz her alanda
kılan bir döngü kuramlara
değildir, rakamınolarak
ama birdüzenli parça­
yöneltilen eleştirel
ları olduklarm incelemeyi
m kanıtıdır onlara da yöneltmemizi
ve böylelikle sağlayabilir.
her alanda kuramlara Eğer
düzenli bu
olarak
ilke ve ayırımların salt soyutlamadan öte bir içerikleri olacaksa,
yöneltilen eleştirel incelemeyi onlara da yöneltmem izi sağlayabilir. Eğerbubu o zaman
içeriğin,
ilke ve açıklığa
ayırım larınkavuşturmaları beklenen
salt soyutlamadan öteverilere ilişkinolacaksa,
bir içerikleri olarak gözlenmele¬
o zaman bu
yoluyla ortaya
riiçeriğin, açıklığa çıkarılması gerekmektedir.
kavuşturmaları verilereolunca,
beklenen Böyle ilişkinbilim
olaraktarihinin bil¬
gözlenmele­
girikuramlarını
yoluyla ortaya rahatlıkla uygulayabileceğimiz
çıkarılması gerekmektedir. Böyletürdeolunca,
görüngülere kaynaklık
bilim tarihinin bil­
edebileceğinden
gi kuram larını kuşku duyabilir
rahatlıkla miyiz?
uygulayabileceğim iz türde görüngülere kaynaklık
edebileceğinden kuşku duyabilir miyiz?

£0
 II. OLAĞANBİLİME
II.OLAĞAN b i l i m eGİDEN
GİDENYOL
YOL

'Olağan bilimdeyimi,
‘Olağanbilim' denemede,geçmişte
’ deyimi,bubudenemede, geçmiştekazanılmış
kazamimışbirbiryayadadadaha daha
fazla
fazlabilimsel
bilim selbaşarı üzerinesağlam
başarıüzerine olarakoturtulmuş
sağlamolarak araştırmaanlamında
oturtulm uşaraştırma anlamında
kullanılmaktadır.
kullanılmaktadır.Söz konusubaşarılar
Sözkonusu bellibir
başarılarbelli bilimçevresinin,
birbilim çevresinin,uygulama¬
uygulama-
nınnm sürekliliğini sağlam ak üzere bir süre için temel kabulettiği
sürekliliğini sağlamak üzere bir süre için temel kabul bilimseliler¬
ettiğibilimsel iler­
lemelerdir. Günümüzdebububaşarılar
lemelerdir.Günümüzde başarılartemel
temelveyaveyaileri düzeydekibilimsel
ileridüzeydeki bilimselders ders
kitaplantarafından,
kitapları tarafm dan,ender olarakilkilkortaya
enderolarak çıktıklanbiçimde
ortayaçıktıkları biçimdeama amatüm tümözel¬
özel­
likleriyleaktarılmaktadır.
likleriyle aktarılmaktadır.Bu Budersderskitapları kabuledilmiş
kitaplarıkabul edilmişolan olankuramsal
kuramsalyapı¬ yapı­
yorumlar, hem en hemen bütün başanh uygulam alarmı öm eldervevebubuuy¬
yıyıyorumlar, hemen hemen bütün başanh uygulamalarım örnelcler uy­
gulamaları
gulamalarıörnek gözlemvevedeneylerle
öm ekgözlem karşılaştırırlar.Bu
deneylerlekarşılaştırırlar. Butürtürkitaplar
kitaplar19'un-19’un­
Yüzyıldanitibaren
cucuYüzyıldan itibaren(ve (vehatta
hattabazıbazıyeni olgunlaşanbilimlerde
yeniolgunlaşan bilimlerdedaha dahabilebileya¬
ya­
lan zamanlarda) yaygınlaşmaya başlamadan önce,
km zam anlarda) yaygınlaşm aya başlam adan önce, bilim dünyasının birçok bilim dünyasının birçok
ünlüklasiği
ünlü benzerbir
klasiğibenzer birişlevi
işleviyerine A ristoteles’inPhysica
getiriyordu.Aristoteles'in
yerinegetiriyordu. Physicaeseri,eseri,
P tolem y’ninAlmagest'i,
Ptolemy'nin Nevvton’unPrincipia
A lm agest’i,Newton'un O ptickseserleri,
PrincipiaveveOpticks eserleri,FrankFrank­-
lin'in Electricity, Lavoisier 'nin Chemistry ve Lyell'in Geolgy
lin’in Electricity, L avoisier’nin Chemistry ve Lyell’in Geolgy kitapları, bütün kitapları, bütün
bunlarvevediğer
bunlar yapıtlar,belli
diğeryapıtlar, bellibir araştırmaalanında
biraraştırma geçerlisayılan
alanmdageçerli sayılansorunların
somnlarm
veveyöntemlerin uygulam ayapacak
gelecekteuygulama
yöntem leringelecekte kuşaklariçin
yapacakkuşaklar içintanımlanmasında
tanımlanmasmda
uzunsüre
uzun gördüler.Bunu
hizm etgördüler.
sürehizmet yapabilmelerinidedeiki
Bunuyapabilmelerini ikican alıcıözelliğe
canalıcı özelliğesa¬sa­
hip borçluydular: her birinin temsil ettiği başarı
hip olmalarma borçluydular: her birinin temsil ettiği başarı ya da ilerleme,ra¬ra­
olmalarına ya da ilerleme,
kip bilimseletkinlik
kipbilimsel etkinlüctarzlarına olanlarıçevrelerinden
bağlanmışolanları
tarzlârmabağlanmış çevrelerindenkoparıp koparıpken¬ ken­
dilerine çekecekkadar
dilerineçekecek kadaryeniyenivevebenzersizdi.
benzersizdi.Aynı zam andada,
Aynızamanda da,çeşitli
çeşitlibirçok
birçok
sorunun çözümünü,yeniden
sorununçözümünü, oluşacakbir
yenidenoluşacak birtopluluğun ileridekiçabalarına
topluluğunilerideki çabalarınabı¬ bı­
rakacak kadar açık uçluydu, yani daha da yeni
rakacak kadar açık uçluydu, yani daha da yeni gelişmelere açıktı.gelişmelere açıktı.
BuBuiki özelliğipaylaşan
ikiözelliği başarılariçin
paylaşanbaşarılar içinbundan
bundansonrasonra'paradigma'
‘paradigm a’ terimini
terimini
kullanacağım,
kullanacağım ki , kibubuterim ‘olağanbilim'
terim'olağan ’ deyim iyleyakmdan
bilimdeyimiyle yakm danbağlantılıdır.
bağlantılıdır.
Bunukullanmaktaki
Bunu kullanmaktakiamacım, amacım,kabul kabuledilmiş
edilmişbazı gerçekbilimsel
bazıgerçek bilimseluygulama
uygulamaör¬ör­
neklerinin kurum, uygulama ve bilimsel araçların
neklerinin -yasa, kurum, uygulama ve bilimsel araçlarm hepsini kapsayanör¬ör­
-yasa, hepsini kapsayan
tutarlıhğmasahip
neklerin-içiçtutarlılığına
neklerin- sahiptikel araştırmageleneklerinin
tikelaraştırma geleneklerininkaynaklandığı
kaynaklandığıbi¬bi­
rerrermodel
m odelolduklarını ı göstermektir.Tarihçinin
olduklarmgöstermektir. Tarihçinin'Ptolemy
‘Ptolem y(yahut(yahutCopernicus)
Copernicus)
A stronom isi’,'Aristoteles
Astronomisi', ‘Aristoteles(yahut Nevvton)Dinamiği,
(yahutNewton) ‘nesnecikoptiği'
Dinamiği,'nesnecik optiği’ veya
veya
'dalga optiği', v.s. başlıkları altmda betimlediği de sözünü
‘dalga optiği’, v.s. başlıklan altmda betimlediği de sözünü ettiğim bu gelenek­ ettiğim bu gelenek¬
lerdir. amacıylasaydığımız
açıklamaamacıyla
Yukandaaçıklama
lerdir.Yukarıda örneklerdendaha
saydığımızörneklerden dahauzmanlaşmış
uzmanlaşmış
dahil,paradigmaların
olanlardadadahil,
olanlar incelenmesi,öğrenciyi
paradigmalarmincelenmesi, ilerideiçinde
öğrenciyiileride içindeuygula¬
uygula­
ma mayapacağı
yapacağıbilim topluluğununüyesi
bilimtopluluğunun olmayahazırlayan
üyesiolmaya hazırlayanenenesaslı esaslıunsurdur.
unsurdur.
Bu çevredebirlikte
Buçevrede ı insarüarmdadakendi
ç ^ ş a c a ğ insanların
birlikteçalışacağı araşturoaalanlarının
kendiaraştırma alanlarmmtemeli¬ temeli­
niniaynı somut modellerden öğrendikleri için, öğrencinin
aynı somut m odellerden öğrendikleri için, öğrencinin gelecekteyapacağı gelecekte yapacağı
5353
uygulamanın esas hakkında açık bir anlaşmazlığa yol açması uzak bir olasılık¬
uygulamanın
tır. esas hakkmda
Yaptıkları araştırma ortakaçık bir anlaşmazlığa
bir paradigma üzerineyolkurulu
açmasıolan
uzak bir olasılık­
insanlar bi¬
tır. Yaptıkları
limsel uygulamada araştırm
aynıakurallara
ortak birve paradigma
ölçütlere üzerine
bağlıdır.kurulu olan insanlar
Bu bağlılık ve bunun bi­
limsel uygulam ada aym kurallara ve ölçütlere bağlıdır.
sonucu ortaya çıkan fikir birliği, olağan bilimin, yani başka bir deyişle, belli Bu bağlılık ve bunun
birsonucu ortaya
araştırma çıkan fikir
geleneğinin birliği/olağan
doğması bilimin, yani başka bir deyişle, belli
ve süregitmesinin önkoşullarıdır.
birParadigma
araştırma kavramı
geleneğinin doğması vesık
bu denemede süregitmesinin önkoşullandır.
sık daha iyi tanıdığımız çeşitli fikir¬
Paradigma kavram ı bu denemede sık
lerin yerine geçeceği için, kullanıma sunulmasını gerektiren sık daha iyi tamdığımız
nedenler çeşitli fikir­
üzerine
lerin yerine geçeceği için, kullamma sunulmasmı
biraz daha açıklama yapmamız gerekmektedir. Mesleki bütün gereklerin ha¬ gerektiren nedenler üzerine
birazmerkezi
reket daha açıklam
olaraka eleyapmamız
alınan somut gerekmektedir.
bir bilimsel Mesleki bütün
başarıya, aynıgereklerin
başarıdan ha­
reket m erkezi
soyutlanarak eldeolarak
edilecekele yasalar,
alınan somut kuramlarbir bilim sel başarıya,
ve çeşitli aynı başarıdan
görüş açıları karşısın¬
dasoyutlanarak elde edilecek
neden bir öncelik yasalar, Böyle
tanınmaktadır? kuramlar bir ve çeşitli görüş
mantıksal öncelik açıları
tanınankarşısm-
or¬
tak paradigma, bilimsel gelişmeyi inceleyen bir kimse için hangi anlamda te¬or­
da neden bir öncelik tanınmaktadır? Böyle bir mantıksal öncelik tanman
takbirimi
mel paradigma,
meydana bilimsel
getirir gelişmeyi
ve bu birim inceleyen bir kimse
onun yerine işleviçin hangi anlamda
yapabilecek kendite­
mel birimi
mantıksal m eydana
öğelerine getirir ve bu
(atomlafına) birimindirgenemez?
neden onun yerine işlev Beşinciyapabilecek
Bölüm'de kendi
bu
sorularla karşılaştığımız zaman, bu ve benzeri sorulara verilecek yanıtlarınbu
mantıksal öğelerine (atomlatma) neden indirgenemez? Beşinci Bölüm ’de
sorularla
hem olağankarşılaştığım
bilimin hem ız de zaman,
buna bağlı bu ve benzeri
olan paradigma sorulara verilecek
kavramının yanıtların
anlaşılma¬
hem olağan bilimin hem de buna bağh olan paradigma
sı için zemin olduğunu göreceğiz. Yalnız, daha Soyut olan böyle bir tartışma¬ kavramının anlaşılma­
yısıyapmadan
için zeminönce,olduğunu
işlerlikgöreceğiz.
halindekiYalnız, daha Soyut
paradigmaların ve olan
olağanböyle bir tartışma­
bilimin örnek¬
yı yapmadan önce, işlerlik halindeki paradigmalarm
lerini iyice tanımış olmamız gerekiyor. Özellikle bu kardeş kavramların ikisi¬ ve olağan bilimin örnek­
lerini iyice tanımış olmamız gerekiyor. Özellikle
ni de açıklığa kavuşturacak bir gözleme işaret ederek, paradigmalar olmadanbu kardeş kavram lann ikisi­
ni de açıklığa kavuşturacak bir gözleme işaret ederek,
da, ya da en azından yukarıda bahsettiklerimiz kadar bağlayıcı ve tartışmasız paradigmalar olmadan
da, ya da en olmadan
paradigmalar azmdan yukarıda
da bir tür bahsettiklerimiz
bilimsel araştırma kadar bağlayıcı ve söyleme¬
yapılabileceğini tartışmasız
paradigmalar olmadan da bir tür büimsel araştırma
liyiz. Aslında, bir paradigmanın kurulması ve bu sayede daha kapalı yapılabileceğini söyleme­
ve
uzmanlaşmış araştırma yapılabilmesi, herhangi bir bilimsel dalınve
liyiz. A slında, b ir paradigm anm kurulm ası ve bu sayede daha kapalı
u z m a n la ş molgunlaşmanın
gelişmesinde ış a ra ş tır m a göstergeleridir.
y a p ıla b ilm e s i, h e rh a n g i b ir b ilim s e l d a lın
gelişmesinde
Eğer tarihçi olgunlaşmanın
seçtiği herhangigöstergeleridir.
bir ilintili görüngüler topluluğu hakkında bi¬
liminEğer
bugün tarihçi
sahipseçtiği
olduğu herhangi
bilgininbir ilintili görüngüler
oluşumunu geriye doğru topluluğu
izleyecekhakkında
olursa,bi­
limin olasılıkla
büyük bugün sahip olduğu
bizim burada bilginin
fiziksel oluşumunu geriye doğru
optiğin tarihinden izleyecek olursa,
örneklediğimiz şu
büyük örüntüsünün
gelişme olasılıkla bizim aşağı burada
yukarıfiziksel optiğinrastlayacaktır:
bir benzerine tarihinden örneklediğim
günümüz fizik iz şu
gelişme
ders örüntüsünün
kitapları öğrenciyeaşağı ışığınyukarı bir benzerine
fotonlardan oluştuğunu,rastlayacaktır;
yani kuantum günümüzmekani¬ fizik
ders kitapları öğrenciye ışığm fotonlardan oluştuğunu,
ğinin yasalarına uyan ve hem dalgaların hem de madde parçacıklarınuı bazı yani kuantum mekani­
ğinin yasalarına
niteliklerini taşıyanuyan ve hem dalgaların
nesnelerden hem de madde
meydana geldiğini parçaeıklarm
söylemektedir. m bazı
Araştırma
daniteliklerini
bu tanıma göre,taşıyandahanesnelerden
doğrusu bumeydana sözlü tanımıngeldiğini söylemdaha
türetildiği ededir. Araştırma
esaslı mate¬
da bunitelemeye
matik tanıma göre, dahaolarak
uygun doğrusu bu sözlü
ilerler. Ancak, tanımın
ışığıntüretildiği
bu tarzda daha esaslı mate­
nitelendirilme¬
matik nitelemeye uygun
sinin henüz yarim yüzyıllık ömrü bile olarak ilerler. Ancak,
yoktur. ışığm bu tarzda nitelendirilme­
Bu tanımlama yüzyılımızın baş¬
sinin henüz
larında Planck, yarım yüzyıllık
Einstein ömrü bile
ve diğerleri yoktur. Bu
tarafından tanımlama yüzyılımızm
geliştirilmeden önce fizik ki¬ baş­
larındakökeni
tapları, Planek, OnEinstein
dokuzuncu ve diğerleri tarafmdan Young
Yüzyıl başlarında geliştirilmeden önce fizik
ve Frensnel'in optikk i­
tapları, kökeni
konusundaki On dokuzuncu
yazılarına kadar varan Yüzyıl başlarmda Young
bir paradigmadan ve Frensnel’in
kaynaklanmış bazı optik
gö¬
rüşler doğrultusunda, ışığın transverse* dalgalardan oluştuğu öğretisinibazı
konusundaki yazılanna kadar varan bir paradigmadan kaynaklanmış yayı¬ gö­
rüşler doğrultusunda,
yorlardı. Üstelik dalga kuramıışığın transverse*
optik bilimiyle dalgalardan
uğraşanlarınoluştuğu
büyük öğretisini
çoğunluğu¬ yayı­
nuyorlardı.
kazanarak Üstelik dalga kuramı
beninsenmiş optik bilimiyle
olan kuramların ilki deuğraşanlarm
değildi. Bubüyük alan içinçoğunluğu­
geçerli
nu kazanarak beninsenmiş olan dıram larm ilki
sayılan paradigmayı 18'inci yüzyılda Newton'un Opticks eseri sağlamıştı de değildi. Bu alan için geçerli
ve
busayılan paradigmayı
yapıt ışığın 18’inci yüzyılda ibaret
madde cisimciklerinden New ton’unolduğunuOpticks eseri sağlamıştı
savunuyordu. İlk dal¬ve
gabukuramcılarının
yapıt ışığm madde aksine,cisimciklerinden
o devrin fizikçileri ibaretışıkolduğunu savunuyordu.
parçacıklarının İlk dal­
katı cisimlere
ga kuramcılarmm aksine, o devrin fizikçileri ışık parçaeıklarmm katı cisimlere
(") Parçacıkların titreşim yönünün dalganın ilerlediği yöne dik açılı olduğu bir dalga türü C.N.
(1)(*)Joseph
Parçacıkların
Priestly,titreşim yönünün
The History anddalganın State of yöne
Present ilerlediği dik açılıRelating
Discoveries to Vision.,
olduğu bir Light
dalga türü C.N.
and
(1) Joseph
Colours Priestly,
(Londra 1772)The History
(Görme and Present
Duyusu, Işık ve Renklere ilişkin Keşiflerin
State of Discoveries Tarihitove
Relating Bugünkü
Vision., Light
Du¬and
Colours
rum, (Londra
Londra 1772),1772) (Görme Duyusu, Işık ve Renklere ilişkin Keşiflerin Tarihi ve Bugünkü Du­
S. 385-390.
rum, Londra 1772), S. 385-390.
54
54
çarptıkları zaman yarattıkları basıncın kanıtlarını aramakla meşguldüler. (1)
çarptıkları zaman yarattıklan
Fiziksel optiğin paradigmalarında basmcm kanıtlarmı
meydana aramakla
gelen meşguldüler.
bu dönüşümler birer(1)bi¬
limsel Fiziksel
devrimdir optiğin paradigmalarmda
ve devrim yoluyla sürekli meydana olarakgelen bu dönüşümlerdiğerine
bir paradigmadan birer bi­
limsel
geçiş devrimdir
olgun biliminvealışılmış
devrim yoluyla sürekli olarak
gelişim çizgisidir. Ancakbir paradigmadan
bu çizgi Newton'dan diğerine
önceki devirlere özgü bir durum değildi. Bizi burada esas ilgilendirenton’dan
geçiş olgun bilimin alışılmış gelişim çizgisidir. A ncak bu çizgi New de bu
önceki En
zıtlıktır. devirlere özgü birAntik
uzağımızdaki durum değildi.
Çağdan Bizi Yüzyıla
17'nci burada esas kadar ilgilendiren
hiçbir devirde de bu
zıtlıktır.
ışığın En uzağımızdaki
niteliği konusunda yaygın Antikolarak
Çağdan kabul 17’nci
edilenYüzyıla kadar
bir görüş hiçbir devirde
olmamıştı. Bu¬
ışığm
nun niteliği
yerine konusunda
birbiriyle yarış yaygm
halindeolarakbirtakımkabul edilenve
okullar birbunların
görüş olmamıştı.
içinde daha Bu­
nun yerine birbiriyle yarış İıalinde birtakım okullar
da ufak bölünmeler vardı ve hepsi de ya Epikürcü, Aristotelesci ya da Platon- ve bunların içinde daha
cudakuramlardan
ufak bölünmeler vardı
birinin ve hepsi
değişik de ya benzerlerini
tarzdaki Epikürcü, Aristotelesci
benimsemişlerdi. ya da Platon-
Bir
cu kuram
kısmı lardan cisimlerinden
ışığı madde birinin değişik tarzdaki
çıkan benzerlerini
parçacıklar olarak benim
görüyordu;sem işlerdi.
diğer bir Bir
kısmıiçin
kesim ışığıışık,
madde cisimlerinden
cisimler çıkan parçacıklar
ile göz arasında yer alan fiziksel olarakortamın
görüyordu; belli diğer
bir de¬bü­
kesimuğramasıydı.
ğişime için ışık, cisimler ile göztopluluk
Bir başka arasmdaise, yerışığı
alanfiziksel
fizikselortam
ortamın ile belli
gözünbirçı¬de­
kardığı bir madde arasındaki etkileşim olarak açıklıyordu ve bunun dışındaçı­
ğişime uğramasıydı. Bir başka topluluk ise, ışığı fiziksel ortam ile gözün
kardığı
daha birçokbir bileşim
madde arasındaki
ve yorum vardı. etkileşim olarak açıklıyordu
Bu okulların her biri belli ve bir
bunun dışında
metafizik
daha birçok bileşim ve yorum vardı. Bu okulların
görüşle olan ilişkisinden güç almaktaydı ve her biri bağlı olduğu paradigma¬ her biri belli bir metafizik
görüşle
nın olan ilişkisinden
gözlemleri arasından, kendigüç almaktaydı
kuramı hangi ve her birigörüngüler
optik bağlı olduğu paradigma­
kümesini en
nın
iyi gözlemleri arasından,
açıklayabiliyorsa onu önkendipalana kuram ı hangi
çıkarıyordu. optik
Diğer görüngüler
gözlemler kümesini
yeri geldik¬en
çeiyi açıklayabihyorsa
geliştirilen onu ön
yaklaşımlarla elepalana
alınıyor çıkarıyordu.
yahut da ilerikiDiğeraraştırma
gözlemleraşamaların¬
yeri geldik­
daçeçözülebilecek
geliştirilen yaklaşmalarla
çetin sorunlareleolarak alınıyor
bir yahut
keneradaayrılıyordu.
ileriki araştum(2) a aşamalarm-
daSonunda
çözülebilecekNewton' çetin sorunlarhemen
un hemen olarakrakipsiz
bir kenera ayrılıyordu.
olarak kabul gören (2) ilk fiziksel
optikSonıında
paradigması Neavton’un hemen hemen
haline getirdiği rakipsiz olarak
bu kavramlar, kabulve
görüngüler gören ilk fiziksel
teknikler bü¬
optik paradigması
tününe* sözünü ettiğimiz haline bugetirdiği
okullarınbuhepsinin
kavramlar, görüngüler
çeşitli zamanlarda ve önemli
teknikler kat¬bü­
tününe, sözünü ettiğiıhiz bu okullarm hepsinin çeşitli
kıları oldu. Dolayısıyla bu değişik okulların hiç değilse en yaratıcı üyelerini zamanlarda önemli kat­
dekıları
içmeoldu.
almayan Dolayısıyla
bir bilimbuadamı değişik okulların hiç
tanımlaması değilse
onların en yaratıcı
bugünkü üyelerini
ardıllarını da
de içinebırakmış
dışarıda almayanolur.bir bilim
Çünkü adamı tanımlaması
bu insanlar orılânn bugünkü
tam anlamıyla ardıllarını da
bilim adamıydılar.
dışarıda
Ama bırakm ışönceki
Newton'dan olur. Çünkü
fizikselbuoptiğin
insanlar bir tam
değerianlam ıyla bilim
endirmesini adamıydılar.
inceleyen ki¬
Ama
şi, bu New
alandaki ton’dan öncela fiziksel
uygulayıcıların gerçek optiğin
bilim bir değerlendirmesini
adamları olmalanna karşın, çalış¬ki­
inceleyen
şi, bu alandaki
malarının toplamuygulayıcıların
sonucunun tamgerçek olarakbilim
bilimadam lan olm alanna
sayılamayacağı karşm,vara¬
yargısma çalış-
malarımn
bilir. Hiçbir toplam sonucunun
ortak inaııç bütününü tamvarsaymak
olarak bilim sayılamayacağı
olanağı bulunmadığı yargısma vara­
için, fizik¬
bilir. Hiçbir ortak inanç bütününü varsaymak olanağı
sel optik konusunu inceleyen her yazar işe baştan başlayıp çalışma alanını bulunmadığı için, fizik­
sel optik
yeniden inşakonusunu inceleyen
etmek zorunda her yazar
kalıyordu. Bunu işe yaparken
baştan başlayıp
de temelçalışmalacağı a alanını
göz¬
yeniden
lem inşa etmek
ve deneyleri zorunda
seçmekte kalıyordu.
belli Bunu yaparken
ölçüde özgürdü, çünkü her de temel alacağı göz­
optik kuramcısı¬
lem
nın ve deneyleri
kendisini seçmekte
kullanmak ve belli
açıklamakölçüdezorunda
özgürdü,hissedeceği
çünkü her optik türde kuramcısı­
standart
nın kendisini kullanm
yöntemler yahut görüngüler ak ve açıklam
yoktu. Bu ak
koşullar altında üretilentürde
zorunda hissedeceği standart
kitaplardaki
yöntemlerda
tartışmalar yahut
ister görüngüler
istemez doğaya yoktu. Bu koşullar
olduğu kadar diğeraltında üretilenüyelerine
okulların kitaplardakide
tartışmalar da ister
yöneltiliyordu. Aynıistemez
türde bir doğaya olduğu kadarbirçok
yapı günümüzün diğer yaratıcı
okullannalanındaüyelerinedade
yöneltiliyordu.
görülebileceği Aynı
gibi, türdekeşif
önemli bir yapı
yahut günüm üzün birçokters
icat koşullarına yaratıcı
düşenalanm da da
herhangi
görülebileceği gibi, önemli keşif
bir yanı da yoktur. Ne var ki fiziksel optiğin yahut icat koşullarm
Newton'dan a ters düşen
sonra kazandığı veherhangi
bir yanı başlıca
bugünkü da yoktur.
doğaNe var ki fiziksel
bilimlerinin optiğin
de bize N ew ton’dan
göstermekte olduğu sonra kazandığı
gelişme çizgi¬ve
sibugünkü
bu değildir. başlıca doğa bilimlerinin de bize göstermekte olduğu gelişme çizgi­
siBilimin,
bu değildir. evrensel olarak sahip çıkılan ilk paradigmasına kavuşmadan ön¬
ceki Bilimin, evrenselilişkin
gelişme tarzına olarakdahasahip çıkılan
somut ve ilk paradigmasma
tanınmış bir örneği, on sekizinci
kavuşmadan ön­
ceki gelişme
yüzyılın ilk tarzına
yarısında ilişkin
elektrik daha
üzerine somut ve
yapılmış tanınmış bir
araştırmaların örneği, on
tarihinde sekizinci
bulu¬
yüzyılm
yoruz. Bu ilk yarısmda
devirde elektrikelektriğin
neredeyse üzerine yapılmış araştırm alann
niteliği üzerinde çalışan tarihinde
önemli bulu­
de¬
yoruz. Bu devirde neredeyse elektriğin niteliği üzerinde çalışan önemli de­
ls) Vasco Ronchi, Histoire de la Lumiere (Işık Tarihi) çev.Jean Taton Paris, 1956 1-4 üncü Bö¬
lümler.
(2) Vasco Ronchi, Histoire de la Lumiere (Işık Tarihi) çev.Jean Taton Paris, 1956 1-4 üncü Bö­
lümler,
55
55
neyci kadarelektrik
sayısıkadar
neycisayısı vardı:Hauksbee,
kuramıvardı:
elektrikkuramı Hauksbee,Gray,Gray,Desaguliers,
Desaguliers,Du Du
Fay,
Fay,Nollett, Franklinvevediğerlerinin
W atson,Franklin
N ollett,Watson, ortayaatmış
diğerlerininortaya olduklarıçeşitli
atmışoldukları çeşitli
elektrik
elektrikkavramları
kavram larıortak ortakbirbirözelliğe sahipti.Hepsi,
özelliğesahipti. H epsi,kısmen
kısm endedeolsa,
olsa,aynı
aynı
kaynaktan, devrin bütün araştırmalarına
kaynaktan, devrin bütün araştırmalarına yön veren madde cisimcikleriyleil¬il­
yön veren madde cisimcikleriyle
gilimekanik
gili m ekanikfelsefesinin dalmdantüretilmişlerdi.
felsefesininbirbirdalından türetilmişlerdi.Bunun
Bununyanı sırahepsi
yanısıra hepsi
gerçekbilimsel
gerçek bilimselkuramların
kuramlarınparçalarıydılar
parçalarıydılarvevebubukuramlar
kuram larhem hemdeney
deneyvevegöz¬göz­
lemlerdenoluşturulmuşlardı,
lemlerden oluşturulmuşlardı,hem hemdedekendileri
kendileribirbirölçüde araştırmasırasında
ölçüdearaştırma sırasında
ele
elealınacak
alınacakekeksorunların
sorunlarınseçimini yorumunubelirlemekteydiler.
seçiminiveveyorumunu belirlemekteydiler.Ancak, Ancak,
bütün deneylerin elektrik üzerine olmasma ve çoğu deneycilerindedebirbirleri¬
bütün deneylerin elektrik üzerine olmasına ve çoğu deneycilerin birbirleri­
nin
nineserlerini okum uşolmalarına
eserleriniokumuş olmalarmakarşınkarşınkullandıkları kuram larınbenzerliği
kullandıklarıkuramların benzerliği
'akrabalık'tan öteye geçmiyordu.
‘akrabalık’tan öteye geçmiyordu. (3) (3)
Öncü
Öncükuramlardan
kuram lardanbirbirkısmı,kısmı,17' 17’ Yüzyıluygulamaları
nciYüzyıl
nci uygulamalarıdoğrultusunda,
doğrultusunda,
elektrik yükler arasındaki çekimi
elektrik yükler arasındaki çekim i ve sürtünm e yoluylaelektrik
ve sürtünme yoluyla elektrikoluşmasını
oluşm asını
elektrikleilgili
elektrikle tem elgörüngüler
ilgilienentemel görüngülerolarak kabuletmişti.
olarakkabul etmişti.BuButoplulukta
topluluktanes¬ nes­
nelerinbirbirlerini
nelerin birbirleriniitmeleri olgusunumekanik
itm eleriolgusunu geri-tepm eyebağlı
mekanikgeri-tepmeye bağlıikincil
ikincilbirbir
sonuçolarak
sonuç görm ekeğilimi
olarakgörmek eğilimhâkimdi.
i hâkimdi.Aynı zam andaGray'in,
Aynızamanda G ray’in,elektrik
elektrikilet¬
ilet­
kenliği denilen yeni buluşu üzerine hem tartışma hem
kenliği denilen yeni buluşu üzerine hem tartışm a hem de düzenliaraştırma de düzenli araştırma
yapmayımümkün
yapmayı mümkünolduğu olduğukadarkadarertelemek
ertelemekçabasındaydılar.
çabasındaydılar.Diğer Diğer'elektrikçi¬
‘elektrikçi­
ler' ise (bu kendi kullandıkları çekim itme
ler’ ise (bu kendi kullandıkları terimdir) çekim ve itme güçlerinin,elektriğin
terimdir) ve güçlerinin, elektriğin
aymderecede
aynı derecedetemel göstergeleriolduklarını
tem elgöstergeleri kabulediyor,
olduklannıkabul ediyor,kuram
kuramvevearaştır¬
araştır-
m alarm da
malarını ı dabuna
uyacak şekildedüzeltiyorlardı.
buna uyacakşekilde düzeltiyorlardı. (Aslındabubugrup
(Aslında
grupşaşılacak
şaşılacak
kadar küçüktü- iki
kadarküçüktü yüklünesnenin
negatifyüklü
- ikinegatif nesneninbirbirlerini karşılıklıitmelerini
birbirlerinikarşılıklı itm elerini
Franklin'in kuramı bile hiçbir zaman tam anlamıyla açıklayamamıştı.) Fakat
Franklin’in kuram ı bile hiçbir zaman tam anlamıyla açıklayamamıştı.) Fakat
bunlar da elektrikiletkenliğinin
bunlar daelektrik iletkenliğininetkilerini,
etkilerini, enbasit
en
basitolanlar
olanlardışında,
dışında,eşzamanlı
eşzamanlı
olarak açıklam aktaenenazazbirinci
olarakaçıklamakta grupkadar
birincigrup güçlükçekiyorlardı.
kadargüçlük çekiyorlardı.Ne Nevarvarki,ki,
söz konusu bu etkiler bir üçüncü çevre için de başlangıç
söz konusu bu etkiler bir üçüncü çevre için de başlangıç noktası olmuştu. noktası olmuştu.
Bunlara
Bunlaragöre göreelektrik,
elektrik,iletken
iletkenolmayan nesnelerinçıkardığı
olmayannesnelerin gözlegörülmeyen
çıkardığıgözle görülmeyen
bir salgı olmaktan çok, iletkenlerden rahatlıkla akabilen
bir salgı olm aktan çok, iletkenlerden rahatlıkla EÜrabilen birçeşit
bir 'sıvı' idi.
çeşit ‘sıvı’ idi.
Ama bu topluluk da, bir zaman geldi, kendi kuramını birtakım çekicilik ve
Ama bu topluluk da, bir zam an geldi, kendi kuram ını birtakım çekicilik ve
iticilik
iticiliketkileri zorluklarlakarşılaştı.
bağdaştırmaktazorluklarla
etkileriileilebağdaştırmakta karşılaştı.Sonunda
Sonundabütün bütünbubuet¬et­
kilerin her birini aynı kolaylıkla açıklayabilen ve böylece gelecek
kilerin her birini aynı kolaylıkla açıklayabilen ve böylece gelecek ‘elektrikçi’ 'elektrikçi'
kuşağaaraştırmaları
kuşağa araştırmalarıiçin içinortak
ortakbinbif paradigmasağlayabilecek
paradigma sağlayabilecek(ve gerçektendede
(vegerçekten
sağlamış olan) tek kuram, yalnızca Franklin'in ve onun izinden gidenlerin
sağlam ış olan) tek kuram , yalnızca Franklin’in ve onun İzinden gidenlerin
çalışmaları sayesinde ortayaçıkabildi.
çalışmaları sayesindeortaya çıkabildi.
İlk paradigmalarına tarih-öncesinden beri sahip olan matematik
Uk paradigm alarm a tarih-öncesinden beri sahip olan matematikveveastro- astro-
(3) Duane Roller ve Duane H.O.Roller, The Development of the Concept of Electric. Charge:
(3) Duane Roller
the ve Duane H.O.Roller, The Development of the Concept of Electric. Charge:
Elecrtricity
Elecrtricity
From
From
Greeks
the Greeks
to Coulomb
to Coulomb
(Elektrik Yükü Kavramının Gelişimi: Yunanlılardan Co-
ulomb'a Kadar Elektirk), Harvard, Deneysel{Elektrik Yükü Kavramının
Bilim Tarihçeleri Gelişimi;
Dizisi, Tarihçe Yunanlılardan Co-
8, Cambridge, Mas¬
ulomb’a Kadar Elektirk). Harvard, Deneysel Bilim Tarihçeleri Dizisi,
sa., 1954; ve I.B. Colen, Franklin and Newton: An Inquuiry into Speculative Newtonian Tarihçe 8, Cambridge, Mas­
Experi¬
sa., 1954; ve I.B. Colen, Franklin and Nevvton: An Inguuiry into Speculative Nevvtonian Experi-
mental Science and Franklin's Work in Elertricity as an Example Thereof (Franklin ve Newton:
mental Science
Kurgusal andDeney-Bilimi
Franklın’s VVork in Elertricity as an Example
Bir Soruşturma ve ÖrnekThereof
Olarak (Franklin
Franklin'in veelektrik
Nevvton:
Newton'cu üzerine
Nevvton’cu Philadelphia
Çalışmaları) Kurgusal Deney-Bilimi
1956, 7-12üzerine Bir Soruşturma
nci Bölümler. Metinde ve
bu Örnek
dipnotuOlarak
izleyen Franklin’in elektrik
satırbaşındaki
Çalışm aları) Philadelphia 1956, 7-12 nci
analitik ayrıntılardan bazılarını öğrencim JohnBölümler. Metmdehenüz
L. Heeilbron'un bu dipnotu izleyen
basılmamış birsatırbaşındaki
makalesine
analitik ayrıntılardan
Bu makalebazılarını
basılana öğrencim John L, Heeilbron’un
kadar, Franklin'in paradigmasının henüz basılmamış
ortaya bir makalesirie
çıkışı hakkında biraz
borçluyum.
borçluyum.
geniş veBu makale
bilgi basılana
için bkz. kadar, Franklin'in
T.S., Kuhn, paradigmasının
"The Function of Dogma ortaya çıkışı hakkında
in Scientific Research" biraz
daha kesin
daha geniş ve kesin bilgi için bkz. T.S., Kuhn, “The Function of Dogma
(Bilimsel Araştırmada Dogmanın İşlevi) adlı makale, Symposium on the History of Science, Uni¬ in Scientific Research”
(Bilimsel Araştırmada
of Oxford, Dogmanın
July 9-15- İşlevi)Tarihi
1961 (Bilim adlı makale, Symposium
Sempozyumu, Oxford onÜniversitesi,
the History 9-15
of Science,
Temmuz Uni-
versity
versity of Oxford, July 9-15-1961 (Bilim Tarihi Sempozyumu,
1961) Derleyen A.C. Crombie. (Heinemann Educational Books Oxford Üniversitesi,
Ltd. tarafından 9-15 Temmuz
basılmak üzere¬
1961) Derleyen A.C. Crombie. (Heinemann Educational Books Ltd. tarafından basılmak üzere­
dir.)
dir.)
56
56
nimiyi
nimiyivevebirbirde,de,daha öncedenolgunlaşmış
dahaönceden olgunlaşmışuzmanlık dallanm nsonradan
uzmanlıkdallarının sonradanbö¬ bö­
lünmesi yahut bir araya gelmesiyle ortaya çıkan biyokimya
lünmesi yahut bir araya gelm esiyle ortaya çıkan biyokim ya gibialanları gibi alanlarıbir bir
tarafa bırakacakolursak,
tarafabırakacak olursak,yukarıda
yukarıdaana hatlarmıçizdiğimiz
anahatlarını çizdiğimizdurumlar,
durumlar,tarihsel
tarihsel
açıdan'tipik'
açıdan ‘tipik’sayılabilecek
sayılabilecekdurumlardır.
durumlardır.Gerçi, Gerçi,olaylara
olaylarabubuşekilde
şekildebakmakla
bakmakla
zaman içinde yayılmış olan tarihsel devinimleri
zaman içinde yayılmış olan tarihsel devinim leri “N ew ton’ yahut'Franklin'
"Newton' yahut ‘Franklin’
gibi tektek
gibitek tekvevebiraz
birazdadarastgele
rastgeleseçilmiş isim lerleözetleyerek
seçilm işisimlerle özetleyerekbiraz biraztalihsiz
talihsiz
bir kolaycılığısürdürmüş
birkolaycılığı sürdürm üşolabilirim,
olabilirim ama genededebenim
, am agene benimdüşünceme
düşüncem egöre göre
baştanberi
baştan sözünüettiklerimize
berisözünü ettiklerimizebenzerbenzertemeltemelanlaşmazlıklar
anlaşmazlıklarbirçok birçokbilim
bilimda¬da­
lmm'kişiliğini'
lının bulmasmdaetken
‘kişiliğini’bulmasında olmuştur.Örnek
etkenolmuştur. Örnekverecek olursak,Aristote¬
verecekolursak, Aristote­
les'ten öncekidinamik
les’tenönceki dinamikveveArşimed'den
Arşim ed’denönceki öncekistatik incelemeleri,PBlack’ten
statikincelemeleri, lack 'ten
önceyapılan
önce yapılanısı ısıçalışmaları,
çalışm aları.Böyle BöyleveveBoerhaave'den
B oerhaave’denevvel evvelKimya,
Kim ya,Hut- Hut-
ton'dan öncekitarihsel
ton’danönceki tarihseljeoloji
jeolojihephepböyle anlaşmazlıklarasahneydi.
böyleanlaşmazlıklara sahneydi.Biyoloji¬
Biyoloji­
nin bazıdallarında
ninbazı dallarmdaörneğin kalıtımbiliminde,
örneğinkalıtım evrenselolarak
biüminde,evrensel olarakkabul görenilkilk
kabulgören
paradigmalar çok yenidir. Toplumbilimin hangi
paradigm alar henüz çok yenidir. Toplum bilim in hangi dallarm ın isebubutürtür
henüz dallarının ise
paradigmalara kavuşabildiğihala
paradigmalarakavuşabildiği yanıtlanmamışbirbirsoru
halayanıtlanmamış soruolarak
olarakduruyor.
duruyor.Ta¬ Ta­
rihe baktığımız zaman, araştırmada sağlam bir fikir birliğine gidenyolun
rihe baktığımız zaman, araştırmada sağlam bir fikir birliğine giden yolunola¬ola­
ğanüstü çetinolduğunu
ğanüstüçetin olduğunugörüyoruz.
görüyoruz.
Ama tarih bize
Am a tarih bizeayni aynizamanda,
zam anda,bubuyolda yoldarastlanan güçlüklerinnedenleri
rastlanangüçlüklerin nedenleri
hakkındadadafikir
hakkında fikirvermektedir.
vermektedir.Bir paradigm anmyayadadaparadigma
Birparadigmanın paradigmaadayınınadayınm
olmadığı yerde,belli
olmadığıyerde, birbilimin
bellibir gelişmesiileileuzaktan
bilimingelişmesi yakmdanilintisi
uzaktanyakından jlintisiolabi¬
olabi­
lecek
lecekbütün etkenleringöreli
bütünetkenlerin göreliönemlerini
önemleriniayırt etmeolanağı
ayırtetme yoktur.Bunun
olanağıyoktur. Bununso¬ so­
nucu olarakilkilkaşamalardaki
nucuolarak aşamalardakiolgu biriktirmeişlemi
olgubiriktirme işlemidaha
dahasonraki
somakibilimsel
bilimselge¬ ge­
lişmede görülendençok
lişmedegörülenden çokdahadahafazla bırafalmışbir
şansabırakılmış
fazlaşansa biretkinliktir.
etkinliktir.Üstelik
Üstelikazaz
çok gizli bilgilerin belli bir amaçla için
çok gizli kalm ış bilgilerin belli bir amaçla aranması için ortada herhangibirbir
kalmış aranması ortada herhangi
nedenyoksa,
neden başlangıçaşamasındaki
yoksa,başlangıç aşam asındakiolgu toplam aişleminin
olgutoplama işlem inindoğaldoğalolarakolarak
hazırda duranveri
hazırdaduran verizenginliğiyle
zenginliğiylesınırlısmırlıkalacağı
kalacağıgörülür.
görülür.Bu şekildetoplanan
Buşekilde toplanan
olgu birikintisininarasında,
olgubirikintisinin arasmda,sadecesadecebasit gözlemvevedeneylere
basitgözlem deneylerecevap cevapverecek
verecek
türde ve de, tıp, takvimcilik
türde olgular ve bir de,.tıp, takvimcilik ya da madencilik gibi yerleşikbeceri¬
olgular bir ya da madencilik gibi yerleşik beceri­
leresaklı
lere saklıkalmış
kalmışolup olupda,da,yeniden
yenidenortaya çıkarılanveriler
ortayaçıkarılan bulunabilir.Zaten,
verilerbulunabilir. Zaten,
teknolojininyeni
teknolojinin yenibilimlerin ortayaçıkmasında
bilimlerinortaya çıkınasmdaher zamanhayati
herzaman hayatibirbirrolroloyna¬
oyna­
mışmışolmasının
olmasmmnedeni nedenide, zanaattürü
de,zanaat türübecerilerin rastgelebulunamaycak,
becerilerinrastgele bulunamaycak,ak¬ ak­
sinekolayca
sine kolaycaerişilebilen
erişilebilenender enderolgu kaynaklarmdanbiri
olgukaynaklarından birioluşudur.
oluşudur.
Fakat
Fakatbubutiptipolgu toplanışı,birçok
olgutoplanışı, birçokönemli biliminbaşlangıcı
önemlibilimin başlangıcıiçin içingerekli
gerekli
olmasına karşın sonunda büyük bir
olm asına karşın sonunda büyük bir karm aşa yaratm aktadır. SözgelimiPli-
karmaşa yaratmaktadır. Sözgelimi Pli-
n iy’ninansiklopedik
niy'nin ansiklopedikyazılarını
yazılarınıyahutyahutdada17' nciYüzyılda
17’nci B acon’cuyakla¬
YüzyıldaBacon'cu yakla­
şımla
şımlayazılan
yazılandoğadoğatarihçelerini inceleyenbir
tarihçeleriniinceleyen kimsededebunu
birkimse bunurahatlıkla
rahatlıklagöre¬göre­
bilir. Bu şekilde biriken eserlere insanın ne de olsa bilim demeye dili varmı¬
bilir. Bu şekilde biriken eserlere insanm ne de olsa bilim demeye dili varmı­
ısı, renk, rüzgâr,madencilik
yor.Bacon'cu
yor. yöntemleyazılmış
Bacon’cuyöntemle yazılmışısı,
renk, rüzgâr, madencilikvs.vs.'tarihçeleri'
‘tarihçeleri’
başka türlü gizli kalacak olan çeşitlibilgilerle
başka türlü gizli kalacak olan çeşitli doludurkuşkusuz.
bilgilerledoludur kuşkusuz.Ama Amayan yan
yana getirdikleri olguların bir kısmı sonradan oldukça
yana getirdiMeri olgularm bir kısmı sonradan oldukça işe yaradığı halde (ör­işe yaradığı halde (ör¬
nek
nekolarak karıştırmayla ısıkazanma
olarakkarıştırmayla
ısı yöntemi) diğerleri (örneğin tezek yığm-
kazanma yöntemi) diğerleri (örneğin tezekyığın¬
larının çıkardığı ısı gibi) uzun süre bir kuramla bütünleştirilemeyecek kadar
larmm çıkardığı ısı gibi) uzun süre bir kuram la bütünleştirilem eyecek kadar
Ayrıca,hiçbir
karm aş^kalmışlardır.
karmaşık (4)
kalmışlardır. (4)Ayrıca,
betimleme tam olamayacağıiçin,
hiçbir betimleme tamolamayacağı
or¬
için, or­
talama doğa tarihçelerinin o kılı kırk yaran geniş açıklamalarında
talama doğa tarihçelerinin o kılı kırk yaran geniş açıklamalarmda yer veıme-
yer verme-

(4) Isının doğal tarihi üzerine yazılmış denemeleri karşılaştırmak için bkz. Bacon, Novun Orga-
(4) Isının doğal tarihi üzerine yazılmış denemeleri karşılaştırmak için bkz. Bacon, Novun Orga-
num (Yeni Yöntem) The Works of Francis Bacon (Francis Bacon'un eserleri) kitabında, derleyen
num (Yeni Yöntem) The Works o f Francis Bacon (Franciş Bacon’un eserleri) kitabında, derleyen
J. Spedding ve R.L. Ellis ve D.D. Heath. New York, 1869. 8'inci cilt. s. 179-203.
J. Spedding ve R.L. Ellis ve D.D. Heath. New York, 1869. 8’inci cilt. s. 179-203.
£7
 yeyelüzum
lüzumgörmedikleri
görmedikleriayrıntılar, nedensehep
aynntılar,nedense sonundabilim
hepsonunda bilimadamlarının
adamlarınınenen
önemli buluşlarını aydınlatmış olanlardır. Örneğin
önemli buluşlarım aydmlatmış olanlardır. Örneğinelektriğin elektriğinilkilk'tarihçeleri'
‘tarihçeleri’ / /
arasm dahemen
arasında hemenhemenhemenhiçbiri, oğuşturulmuşbirbircam
hiçbiri,oğuşturulmuş camçubuğun
çubuğunelektrik
elektrikçeki¬
çeki­
mine
minekapılan
kapılansaman parçasmmhemen
samanparçasının hementekrar
tekrargeri geriteptiğinden
teptiğindensöz etmez.Bu
sözetmez. Bu
olgu onlara elektrikle ilgili değil, mekanik bir etki gibi
olgu onlara elektrikle ilgili değil, mekanik bir etki gibi görünmüştür.(5)görünmüştür. (5)Da¬
Da­
hası, sıradanolgu
hası,sıradan toplayıcısıeleştirel
olgutoplayıcısı olmasınısağlaycak
eleştirelolmasını sağlaycakzamanzamanvevearaçlara
araçlara
genellikle sahip olmadığmdan, doğa tarihçeleri çoğu
genellikle sahip olmadığmdan, doğa tarihçeleri çoğu kez, yukarıdasözü kez, yukarıda sözüedi¬edi­
benzerbetimlemelerin
lenebenzer
lene betimlemelerinyanında, zıtlarıbirbiraraya
yanmda,zıtları arayagetirmek yahutserinlet¬
getirmekyahut serinlet­
mekm ekyoluyla kazanm akgibi
yoluylaısıısıkazanmak bugündoğrulama
gibibugün doğrulam aolanağımolanağımkesinlikle
kesinliklebula¬ bula­
madığımız da verirler.
m adığım ız varsayım lara da yer verirler.(6)
varsayımlara yer Eskiçağlardaki
(6)Eski statik,dinamik
çağlardakistatik, dinamik
veyageometrisel
veya geometriseloptik öm elderindeolduğu
optikörneklerinde olduğugibi, öncedenyerleşmiş
gibi,önceden yerleşmişkuram¬kuram ­
lardan bu denli az yararlanılarak
lardan bu denli az yararlanılarak toplanmış olguların, bir ilkparadigmanın
toplanmış olguların, bir ilk paradigm anın
ortaya çıkmasınaizin
ortayaçıkmasına izinverecek
verecekkadar yeterliaçıklık
kadaryeterli açıklıksağladığı enderrastlanan
sağladığıender rastlanan
bir durumdur.
bir durumdur.
Birbilim
Bir dalınıngelişmesindeki
bilimdalının gelişm esindekierken erkenaşamalara
aşamalaraözgü özgüolan
olanfarklı
farklıgörüş
görüş
okullarını yaratan da bu durumdur. Olguların seçimine,
okullarını yaratan da bu durumdur. Olguların seçimine, değerlendirilmesine değerlendirilmesine
veveeleşterisine
eleşterisineolanak verenbilinçli
olanakveren bilinçliyayadadabilinçsiz
bilinçsizbir birkuramsal
kuramsalveveyöntemsel
yöntemsel
inanç yapısı olm aksızın hiç bir doğa tarihçesine anlamverilemez.
inanç yapısı olmaksızın hiç bir doğa tarihçesine anlam verilem ez.EğerEğerbubu
inanç yapısı daha başlangıçta olguların toplanışına sızmamışsa
inanç yapısı daha başlangıçta olgularm toplanışma sızmamışsa -ki bu durum­ -ki bu durum¬
dadatoplanan zaten'katıksız
toplananzaten ‘katıksızolgu'dan
olgu’danöte ötebirbirşeydir- dışandanişe
zamandışarıdan
şeydir-o ozaman işeka¬
ka­
rışması,belki
rışması, sıradageçerli
belkio osırada olanbirbirmetafizik
geçerliolan görüştenveya
metafizikgörüşten başkabi¬
veyabirbirbaşka bi­
limden ödünç alınm ası,yayadadakişisel
kişisel vetarihsel
alınması,
lim denödünç tarihselrastlantı sonucuedinilmesi
rastlantısonucu
ve
edinilmesi
söz konusudur. Bu nedenle herhangi bir bilimin gelişmesindeki ilk aşamalar
söz konusudur. Bu nedenle herhangi bir bilimin gelişmesindeki ilk aşamalar
sırasındaki
sırasındakideğişik insanlarm,tek
değişikinsanların, tektek olmasabile
tekolmasa bilekapsam
kapsamolarak
olarakaynıaynıgörün¬
görün­
gülerle karşılaştıkları zaman bunları çok farklı şekillerde
gülerle karşılaştıkları zaman bunları çok farklı şekillerdebetimleyip betimleyipyorum¬
yorum­
lamış olmalarmaşaşmamak
lamışolmalarına şaşmamakgerek.gerek.BiziBiziasıl şaşırtmasıgereken
asılşaşırtması gerekenvevebelkibelkidedein¬in­
celik bakımından bilim dediğimiz alanlardan başka yerde
celik bakımmdan bilim dediğimiz alanlardan başka yerde bu kadargörülme¬ bu kadar görülme-,
yen olgu, başlangıçtaki bu ayrılıkların sonradan büyük ölçüde ortadan kalka-
yen olgu, başlangıçtaki bu ayrılıklarm sonradan büyük ölçüde ortadan kalka-
bilmesidir.
bilmesidir.
Nitekim bu görüş ayrılıkları gerçekten de hatırı sayılır ölçüde ve hatta gö¬
Nitekim bu görüş aynlıkları gerçekten de hatırı sayılır ölçüde ve hatta gö­
rünürde birdaha kaybolmaktadır.Üstelik,
çıkmamacasınakaybolmaktadır.
bir
rünürde ortayaçıkmamacasına
dahaortaya Üstelik,kaybolma¬
kaybolma-
larına genellikle neden olan etken paradigma-öncesi okullardan birinin üstün
larma genellikle neden olan etken paradigma-öncesi okullardan birinin üstün
gelmesidir ve bu galip okul kendine özgü inançları ve önyargıları nedeniyle,
gelmesidir ve bu galip okul kendine özgü inançlan ve önyargıları nedeniyle,
yoğunlaşan bu bilgibirikiminin
başlandığı haldeoldukça bu bilgi
oldukçayoğunlaşan
henüz
henüz başlandığıhalde sadecebelli
birikimininsadece belli
kısımlarına ağırlık vermek durumundadır. Şu, elektriğin sıvı olduğunu sanan
kısım larm a ağırlık vermek durumundadır. Şu, elektriğin sıvı olduğunu sanan
ve dolayısıyla en çok ağırlığı iletkenliğe veren elektrikçiler, söylediklerimi¬
ve dolayısıyla en çok ağırlığı iletkenliğe veren elektrikçiler, söylediklerim i­
zin kusursuz bir örneğini oluşturmaktadırlar. Çekici ve itici güçlerin bilinen
zin kusursuz bir örneğini oluşturmaktadırlar. Çekici ve itici güçlerin bilinen
çeşitliliğiyle asla baş edemeyecek bir yöntem olmasına karşın, söz konusu
çeşitliliğiyle asla baş edem eyecek bir yöntem olm asına karşın, söz konusu
inançları yüzünden birçoğu elektrik sıvısını şişelemeyi bile düşünmüşlerdir.
inançları yüzünden birçoğu elektrik sıvısını şişelemeyi bile düşünmüşlerdir.
Bu çabaların ilk meyvasi olan Leyden Kavanozu, doğayı rastgele ya da basit
Bu çabalarm ilk meyvası olan Leyden Kavanozu, doğayı rastgele ya da basit
tarzda araştıran biri tarafından belki de hiçbir zaman bulunamayabilirdi, hal¬
tarzda araştıran biri tarafından belki de hiçbir zaman bulunamayabilirdi, hal-
is) Roller ve Roller, a.g.e, s. 14, 22, 28, 43. itme ile ilgili etkilerin tartışmasız olarak elektriğe ait
(5) Roller
olgular ve Roller,
olduğunun a.g.e,
genel s. 14,tanınması
düzeyde 22, 28, 43.burada
itme ile ilgili etkilerin
belirtilen tartışmasız
alıntılardan olarak elektriğe
sonuncusunda kayde¬ait
olgular olduğunun genel düzeyde
dilen çalışmadan sonra mümkün omuştur. tanınması burada belirtilen alıntılardan sonuncusunda kayde­
(6)dilen çalışmadan
Bacon, a.g.e, s. sonra mürnkün
235, 337'de omuştur.
şöyle der; "Hafif ılık su, tamamıyla soğuk sudan daha kolay do¬
(6) Bu
Bacon,
garipa.g.e, s. 235, 337'de
daha şöyle der; “Hafif bir
ıhk kısım
su, tamamıyla
açıklamalar soğuk
için sudan daha kolay
bkz,. Marshall Cla-do­
nar." gözlemin önceki tarihi üzerine
nar.” Bu garipMarliani
Giovanni gözlemin anddaha
Lateönceki
Medievaltarihi üzerine
Physics bir kısımMarliani
(Giovanni açıklamalar için Dönem
ve Genç bkz,. Marshall
Orta ÇağCla­
gett,
gett, Giovanni
Fiziği) New York, Marliani, and Late
1941 4 ncü Bölüm. Medieval Physics (Giovanni Marliani ve Genç Dönem Orta Çağ
Fiziği) New York, 1941, 4 ncü Bölüm.
58
58
buki araç,1970'lerin
bukibubuaraç, başlarındaenenazaziki
1970’lerinbaşlarında araştumacıtarafından,
ikiaraştırmacı tarafmdan,birbirin
birbirin
den ve habersiz olarak geliştirilmişti.
den bağımsız ve habersiz olarak geliştirilmişti.(7)
bağımsız (7)Franklin,
Franklin,elektrik
elektrikincele
incele
melerinin
melerininhemen
hemenhemen başlangıcmdanitibaren
hemenbaşlangıcından garipvevesırasında
itibarenbubugarip sırasmdaçokçoköğöğ
retici
reticiolabilen
olabilenözel ı çözm ekkaygısmdaydı.
sırrm çözmek
aygıtınsırrını
özelaygıtın kaygısm daydı.Bunu Bunubaşarmakh
başarm akh
da, kuranımın paradigma olmasım en etkili
da, kurammm bir paradigma olmasım sağlayan en etkili görüşlerdenbirini
bir sağlayan görüşlerden biriniel¬el­
etm işoldu,
dedeetmiş oldu,kikibubukuram aslındaelektrik
kuramaslında elektrikitme gücününbilinen
itmegücünün bilinenbütün
bütünör¬ ör­
neklerini
nekleriniaçıklamaktan
açıklam aktanhenüz henüzpek uzaktı.(8)
pekuzaktı. (8)Bir kurammparadigma
Birkuramın paradigmaolarak
olarak
kabul edilmesiiçin
kabuledilmesi elbetterakiplerinden
içinelbette rakiplerindengüçlü görülmesigerekir,
güçlügörülmesi amakapsa¬
gerekir,ama kapsa­
mına girebilecek bütün olguları açıklayamaz ve bunu yapması
m ma girebilecek bütün olguları açıklayamaz ve bunu yapması da zâten hiçbir da zaten hiçbir
zaman beklenmez.
zaman beklenmez.
Elektriğin
Elektriğinsıvı kurammmbubugörüşe
sıvıkuramının görüşebağlı alt-çevreiçin
bağlıalt-çevre içinyaptıklarının
yaptıklarmmaynı¬aynı­
nı, Franklin 'ci paradigma sonradan bütün elektrik
nı, Franklin’ci paradigm a sonradan bütün elektrik araştırmacılarıçevresine
araştırmacıları çevresine
yaygınlaştırdı.Yani,
yaygınlaştırdı. Yani,hangi
hangideneylerin yapılmayadeğer
deneylerinyapılmaya değerolduğunu,
olduğunu,hangileri¬
hangileri­
nin ise, elektriğin gerek sadece ikinci,
nin ise, elektriğin gerek sadece ikinci,gerekse gereksetersine
tersineçok fazlakarmaşık
çokfazla karm aşık
yöneldikleriiçin
göstergelerineyöneldikleri
olangöstergelerine
olan yapılmalarmagerek
içinyapılmalarına gerekolmadığını
olmadığmıöğretti.
öğretti,
ptıradigm anm buişiişi daha etkilişekilde
aradgddtek
aradaki fark,paradigmanın
tekfark,
bu daha etkili şekildeyapıbilmesiydi
yapıbiim esiydiveve
bunundadanedeni
bunun Ibsmen,okullar-arası
nedenikısmen, tartışmanın sonaermesiyle
okullar-arasıtartışmanın
sona birlikte
ermesiyle birlikteişiişi
hep baştan alma gereğinin de kalkması, kısmen de doğru yolda oldukları
hep baştan alm a gereğinin de kalkm ası, kısm en de doğru yolda oldukları
inancmmbilim adamlarınadaha
bilimadamlarına
inancınm daha kesin,daha uzmaşlaşmış ve kapsamlıçalış¬
kesin, dahauzmaşlaşmış ve kapsamlı
çalış­
ma yapma cesaretini vermiş olmasıydı. (9) Böylelikle elektrik görüngülerinin
ma yapma cesaretini vermiş olmasıydı. (9) Böylelüde elektrik görüngülerinin
birden uğraşmak gereğindenkurtulan
herhangibir
yayaherhangi tekiyleyayadadatümüyle
birtekiyle tüm üylebirden
uğraşmak gereğinden kurtulan
bilim adamları çevresi, bir araya gelerek, önceden seçilmiş görüngülerle daha
bilim adamları çevresi, bir araya gelerek, önceden seçilmiş görüngülerle daha
daha ilerlemiş araçlar tasarlayıp
ayrm tıhşekilde
ayrmtılı şekildeilgilenmek çalışm aiçin
ilgilenm ek veçalışma
ve
için daha ilerlemiş araçlar tasarlayıp
bunları kendilerinden önce gelen elektrikçilerin yapabildiğinden çok daha
bunları kendilerinden önce gelen elektrikçilerin yapabildiğinden çok daha
fazlaısrarlı
fazla düzenlitarzda
ısrarlıvevedüzenli
kullamak olanağına kavuştu. Hem olgu toplan¬
tarzda kullam ak olanağma kavuştu. Hem olgu toplan­
ması hem de kuramsal gelişme, yönü belli, amaçlı faaliyetler haline geldi.
m ası hem de kuram sal gelişm e, yönü belli, amaçlı faaliyetler haline geldi.
ve işlerliği buna bağlı olarak arttı ve gide¬
Elektrik araştırmalarmmetkisi
Elektrikaraştırmalarının etkisi ve işlerliğidede buna bağlı olarak arttı ve gide­
rek Francis Bacon'un şu keskin yöntem önergesinin bir tür 'toplumsal' kanıtı
rek Francis Bacon’un şu keskin yöntem, önergesinin bir tür ‘toplum sal’ kanıtı
oldu:
oldu:"Gerçek,
hata
“Gerçek, hatayapana,
karmaşaya düşenden daha yakındır." (10)
yapana, karm aşaya düşenden daha yakmdır.” (10)
Büyük ölçüde yönlendirilmiş veya bir paradigma temeline oturtulmuş bu
Büyük ölçüde yönlendirilmiş veya bir paradigma temeline oturtulmuş bu
tür araştırmanın nitelikleriyle bundan sonraki bölümde ilgileneceğiz, ama da¬
tür araştırmanm nitelikleriyle bundan sonraki bölümde ilgileneceğiz, ama da­
hahaönce, ortayaçıkan
önce,ortaya çıkanparadigmanın
belli bir bilim dalında uygulama yapan
paradigm anın belli bir bilim dalında uygulam a yapan
çevrenin yapısını nasıl etkilediği üzerinde kısaca durmamız gerekiyor. Bir
çevrenin yapısını nasıl etkilediği üzerinde kısaca durm am ız gerekiyor. Bir
doğa biliminin gelişiminde herhangi bir topluluk ya da birey, sonraki kuşak
doğa biliminin gelişim inde herhangi bir topluluk ya da birey, sonraki kuşak
bilim adamlarının çoğunluğunu kendine çekebilecek düzeyde bir sentez yara¬
bilim adamlarmm çoğunluğunu kendine çekebilecek düzeyde bir sentez yara­
tabildikleri zaman, diğer eski okullar yavaş yavaş ortadan yok olurlar. Bu
tabildikleri zam an, diğer eski okullar yavaş yavaş ortadan yok olurlar. Bu
(7) Roller ve Roller, a.g.e., s. 51-54
(8)(7) Roller ve Roller,
Sorunu a.g.e., s. 51-54
yaratan olay, negatif yüklü nesnelerin birbirlerini karşılıklı olarak itmeleriydi. Bunun
(8)bkz.
Sorunu yaratan olay, negatif531-43
yüklü nesnelerin birbirlerini karşılıklı olarak itmeleriydi. Bunun
için Cohen, a.g.e, s. 491-94,
(9)için bkz, Cohen,
Franklin'ci a.g.e,
kuramın s. 491-94,
kabul 531-43
edilmesinin bütün tartışmaları sona erdirmediğini belirtmek gerekir.
(9) Franklin'ci
1759'da Robert kuramın
Symmerkabul edilmesinin
bu kuramın bütün
çift sıvılr tartışmaları
şeklini ortaya sona
attı veerdirmediğini
bundan sonra belirtmek
elektrikgerekir,
dalı
1759'da Robert Symmer bu kuramın çift
uzun yıllar elektriğin tek ve çift sıvı olduğu görüşleri sıvılr şeklini ortaya
arasında attı veAncak,
bölündü. bundan busonra elektrik
konudaki dalı
tartış¬
uzun evrensel
malar, yıllar elektriğin
olarak tek ve edilen
kabul çift sıvıbir
olduğu
başarınıngörüşleri arasında
meslekte nasılbölündü. Ancak,
birlik yarattığı bu konudaki
hakkında tartış­
yukarıda
malar, evrensel
söylediklerimizi olarakniteliktedir.
kanıtlar kabul edilenBu birnoktada
başarının meslekte
görüş nasıl
ayrılığını birlik yarattığı karşın
sürdürmelerine hakkında yukanda
elektrikçi¬
lersöylediklerimizi
kısa zamanda kanıtlar niteliktedir.
hiçbir deneysel Bu noktadabu
çözümlemenin görüş ayrılığını
görüşleri sürdürmelerine
yeterince karşın elektrikçi­
ayırdedemeyeceği, dola¬
ler kısa
yısıyla da zamanda hiçbir deneysel
ikisinin eşdeğerde olduğuçözümlemenin
sonucuna vardılar. bu görüşleri
Bundanyeterince
sonra herayırdedemeyeceği, dola­
iki okul da Franklin'ci
yısıyla sağladığı
da ikisinin eşdeğerde olduğu sonucuna
kolaylıklardan vardılar. duruma
yararlanabilecek Bundan geldi
sonragerçekte
her iki okul
de da Franklin’ci
böyle oldu.
kuramın bütün
kuramın
(a.g.e. sağladığı bütün kolaylıklardan yararlanabilecek duruma geldi gerçekte de böyle oldu,
s. 543-46,548-54)
(10) Bacon, a.g.e., s548-54)
(a.g.e. s, 543-46, 210.
(10) Bacon, a.g.e., s 210.
59
59
 yok oluş kısmen üyelerinin yeni paradigmaya yönelmesi yüzünden meydana
yok Şu
gelir. oluşyakısmen
da bu eskiüyelerinin
görüşeyeni bağlıparadigmaya
kalanlar daima yönelmesi yüzünden
vardır elbet, amameydana
bunlar
gelir. Şu ya da bu eski görüşe bağlı kalanlar daima
da zamanla meslek çevresinde silinirler ve çalışmalarına kimse kulak vardır elbet, amaasmazbunlar
da zamanla
olur. Yeni paradigmameslek çevresinde
beraberinde, silinirler
bilim alanının yepyeni ve daha katı birasmaz
ve çalışmalarına kimse kulak ta¬
olur. Yeni
nımını paradigma
getirdiği beraberinde, bu
için, çalışmalarını bilim
yenialanmm
tanımayepyeni
uydurmayı ve daha katı bir ta­
beceremeyen
yanımını getirdiğiistemeyenler
da uydurmak için, çalışm alarını bu yeni tanıma
ya tek başlarına devamuydurm etmek ayı ya da beceremeyen
başka bir
ya da uydurm ak istem eyenler ya tek başlarma devam
çevreye bağlanmak zorundadır. (11) Tarihsel olarak, bu tip bilim adamlarının etm ek ya da başka bir
çevreye her
sonradan bağlanmak
biri bugünküzorundadır. (11) Tarihsel
özel bilimler halineolarak, bu tip bilim
gelen felsefe dallarındaadamlarmm
takılı
sonradan
kalmış her biri bugünkü
olduklarını özel bilimler
söyleyebiliriz. haline gelen
Bu söylenenlerin defelsefe dallarm dagibi,
akla getireceği takılı
kalm ış sadece
önceleri olduklarınıdoğayı söyleyebiliriz.
incelemeye merakı Bu söylenenlerin de akla getireceği
olan bir topluluğun, bir mfesleğe gibi,
önceleri sadece doğayı incelem eye merakı olan bir
ya da hiç olmazsa bir bilgi dalma dönüşmesi için bazan bir paradigmanın ka¬ topluluğun, bir mfesleğe
bulya edilmesi
da hiç olmazsa
dahi tek birbaşına
bilgi dalma
yeterlidönüşmesi için bazan
olabilmektedir. Varlıkbir nedenleri
paradigmanm kendi ka­
bul edilmbir
dışlarında esitoplumsal
dahi tek başına
gereğe yeterli olabiknektedir.
dayalı olan tıp, teknolojiVarlık
ve hukuk nedenleri kendi
gibi dallar
dışlarmda
dışında, çoğu birbilimlerde
toplumsaluzmanlaşmış
gereğe dayalıyayıncılığın
olan tıp, teknoloji
oluşması, ve hukuk
uzmangibi dallar
dernek¬
dışında, çoğu bilimlerde uzmanlaşmış yaymcılığm
lerinin kurulması ve o bilimin eğitim alanında hak ettiği yere kavuşması ge¬ oluşması, uzman dem ek­
lerinin bilim
nellikle kurulm ası ve o bilimin
topluluğunun eğitim
tek bir alanmda hak
paradigmayı ettiği
ilk kez yereetmesiyle
kabul kavuşması bir¬ge­
nellikle
likte bilim topluluğunun
düşünülmüş adımlardır. tek Hiçbir paradigmayı
değilse, ilk kez kabul kurumsal
bilim uzmanlığmda etm esiylebir bir­
likte düşünülm
yapının bir buçuküşasır adımlardır. Hiç değilse,
önce ilk olarak gelişmeye bilim uzm anlığm
başladığı devirdailekurum sal bir
uzmanlaş¬
yapmm
manın bir buçuk
bütün asm önce
yönleriyle kendineilk olarak
özgü birgelişmeye
parlaklığa başladığı
ulaştığı devir
yakın ilezamanlar
uzmanlaş­
manın bütün
arasında geçen yönleriyle
süre içinde kendine
durumun özgü
böyle bir parlaklığa
olduğunu ulaştığı
söyleyebiliriz. yakın zamanlar
arasmda
Bilimsel geçen süre daha
çevrenin içindekatıdum birmun
tanımböyle olduğunu
altına girmesinin söyleyebiliriz.
elbet başka sonuç¬
ları daBilimsel
vardır. çevrenin daha katı
Bilimle uğraşan bir tanım
birey, altma girmesinin
bir paradigmayı elbet başka
varsaydıktan sonra,sonuç­
ar¬
tıkları
enda vardır.çalışmalarını
önemli Bilimle uğraşan birey, bir
yaparken paradigmayı
alanı baştan aşağıvarsaydıktan
yeniden kurmaya,ar­
sonra,
tık en önem
başlangıç li çalışm alarını
ilkelerinden yaparken
yola çıkarak alanı
ortaya baştan
attığı her aşağı
kavramın yeniden kurm aya,
kullanılışını
başlangıç
haklı ilkelerinden
göstermeye kalkışmak yolazorunda
çıkarakdeğildir.
ortaya attığı
Bu daha herçokkavram
ders ın kullanılışını
kitabı yazan¬
haWı
ların göstermeye
işidir. Bu metinlerkalkışmak zomnda değildir.
oluşturulduktan sonra, Bu daha çok
yaratıcı bilim ders kitabı
adamı yazan­
araştır¬
larınonların
maya işidir. Bu m etinler
bıraktığı yerdenoluşturulduktan
devam edeceği sonra,
için,yaratıcı
konusunu bilim adam ı araştır­
ilgilendiren do¬
ğalmaya onlarm bıraktığı
görüngülerin en ince yerden devam
ve en saklı edeceği
kalmış için, konusunu
öğelerine kendini tamamenilgilendirenhasre¬ do­
ğal görüngülerin
debilecek duruma en inceVevebunu
gelir. en saklı kaiımşde,
yaparken öğelerine kendini tam
araştırmalarını amen hasre­
çevresine du¬
debilecek
yurma duruma
tarzında gelir. Vemeydana
değişiklikler bunu yaparken
gelmeye de,başlar.
araştırm Bualarını çevresineeri¬
değişikliklerin du­
miyurma
şimdiye tarzmda
kadardeğişiklikler meydana gelmeye
yeterince incelenmemiştir, başlar.
halbuki Bu uygulamanın
bu tür değişiklikleringü¬ eri­
mi şimdiyeürünleri
nümüzdeki kadar yeterince incelenmemiştir,
herkesçe bilindiği halbuki
gibi, birçok kişiye bukabul
tür uygulamanın
edilemez gel¬ gü­
nümüzdeki ürünleri herkesçe bilindiği gibi, birçok
mektedir. Çünkü bilim adamı artık araştırmalarını klasik anlamdaki eserler¬ kişiye kabul edilemez gel­
de,mektedir.
sözgelişi Çünkü bilim'in
Franklin adamı artık araştırmalarını
'Elektrik üzerine Deneyler' klasik yahut
anlam Darwin'in
daki eserler­
de, sö zg elişi F ra n k lin ’in ‘E lek trik üzerine D e n e y le r’ yah u t D a rw in ’in
(1'1) Elektriğin tarihinde, Priestly, Kelvin ve diğerlerinin meslek yaşamlarından esinlenerek, bu¬
nun mükemmel
(1'1) Elektriğin bir bulabiliriz.
örneğiniPriestly,
tarihinde, Franklin'in
Kelvin söylediğine
ve diğerlerinin meslek göre 19'uncu Yüzyıl
yaşamlarından ortalarında
esinlenerek, bu­
Avrupa kıtasının enbirnüfuzlu
nun mükemmel elektrikçilerinden
örneğini olan Nollet,
bulabiliriz. Franklin’in "Kendini
söylediğine tarikatının'
göre 19’uncuen son üyesi
Yüzyıl bu¬
ortalarında
lana dek yaşadı.
Avrupa kıtasınınBuna tek istisna
en nüfuzlu tabii öğrencisiolan
elektrikçilerinden ve enNollet, müridi olan
yakın"Kendini Bay B. en
tarikatının’ idi."son
(Benjamin
üyesi bu­
Franklin'in
lana dek Anıları)
yaşadı. Benjamin tabiiMemories
Franklin's
Buna tek istisna öğrencisi derleyen
ve en yakın Ferrand,
Mexmüridi olan Berkeley,
Bay B. idi.” California,
(Benjamın
1949, s. 384-86.
Franklin’in amaBenjamm
Anıları) ilginç olanı,
bundan daFranklın’s profesyonel
Memories derleyen Mex giderek
bilimden Ferrand,uzak kalan okulların
Berkeley, California,
1949, s. varlıklarını
bütünüyle 384-86. ama sürdürebilmeleridir.
bundan da ilginç olanı,Bir zamanlar astronominin
profesyonel ayrılmaz
bilimden giderek bir parçası
uzak olan
kalan okulların
astrolojiyi
bütünüyle (yıldız bilimi) bir
varlıklarını düşünelim. Yahut bir
sürdürebilmeleridir. Bir zamanların en saygıdeğerayrılmaz
zamanlar astronominin geleneğibirolan 'roman¬
parçası olan
tik'astrolojiyi
kimyanın,(yıldız
19'uncü Yüzyılın
bilimi) sonlarında
bir düşünelim. ve 20'ncinin
Yahut başlarında
bir zamanların hâlâ devam
en saygıdeğer ettiğini anımsaya¬
geleneği olan ‘roman­
lım.
tik’Charles
kimyanın,C. Gillespie'nin
19'uncU Yüzyılın"Ansiklopetik
sonlarında Akım ve Jakoben
ve 20’ncinin Bilim Felsefesi:
başlarında Fikirler
hâlâ devam ve Sonuçları
ettiğini anımsaya­
üzerine bir çalışma"
lım. Charles ("The ENCYLÖPEDIE
C. Gillespie’nin “Ansiklöpetik Akımand the Jacobin Phisopohy
ve Jakoben of Science:
Bilim Felsefesi: a Study
Fikirler ve in
Sonuçları
Ideas and bir
üzerine çalışm a” (“Theadlı
Consequences") yazısında sözand
ENCYLÖPEDİE konusu ettiği gelenek
the Jacobin Phisöpohy of Bkz.
budur. Critical
Science: Prob¬ in
a Study
lems in the
Ideas andHistory Of Science adlı
Consequences“) (Bilim tarihindesöz
yazısında önemli
konusu ettiği derleyen
sorunlar) Marshall
gelenek budur. Bkz.Clagett.
CriticalMadi¬
Prob-
son,
lems Wisconsin, 1959,
in the History Of s. ve "The
255-89(Bilim
Science Formation
tarihinde Lamarck's
önemliofsorunlar) Evolutionary
derleyen Marshall theory"
Clagett. (La-
Madi­
marck'ın Evrimci Kuramının
son, VVİsconsin, 1959, s. Oluşması)
255-89 ve Uluslararası
“The Formation Bilimler Tarihi
of Lam Arşivleri
arck’s (Archivesthe
E volutionary Internati¬
ory” (La-
onales d'histoire
marck’ın Evrimci scinences)Oluşması)
desKuramının 37, 1956,Uluslararası
s. 323-38. Bilimler Tarihi Arşivleri (Archives Internati-
onales d’histoire des scinences) 37, 1956, s. 323-38.
60
60
"Türlerin Kökeni" kitapları gibi konuyla ilgilenen herkesin okuyabileceği ya¬
“Türlerin
pıtlarda Kökeni” kitapları Tersine,
yayınlamamaktadır. gibi konuylamakale ilgilenen
şeklinde herkesin bu çalışmalarda
çıkan okuyabileceği ya­
pıtlarda
yalnız yayınlamamaktadır.
meslekten olanlara hitapTersine, m akaleKullanılan
edilmektedir. şeklinde çıkan ortak paradigma
bu çalışmalarda bil¬
yalnızyalnız
gisine meslekten
onların olanlara
sahip hitap
olduğu edilmektedir.
varsayılabilmekteKullanılan ve kendilerine
ortak paradigma yönelik bil­
gisine
olan yalnız onların
bu yazıları da zaten sahip olduğu varsayılabilm
bu meslektaş çevresi dışında ektekimse okuyamamakta,
ve kendilerine yönelik
olandoğrusu
daha bu yazıları da zaten bu meslektaş çevresi dışmda kimse okuyamamakta,
anlayamamaktadır.
daha doğrusubilim
Günümüz dünyasında kitaplar ya esas çalışma metinleridir ya da
anlayamamaktadır.
G ünüm
bilimsel üz bilimherhangi
yaşantının dünyasında kitaplar
bir öğesi ya esas
üzerine geriye a mdeğerlendirme¬
dönük
çalışm etinleridir ya da
bilimsel
leri yaşantının
içerirler. Kitap herhangi
yazmaya bir öğesi
kalkan üzerine
bir bilim geriye dönük
adamının sonuçta mesleki ko¬
değerlendirme­
numunu güçlendirmek
leri içerirler. Kitap yazmaya şöyle dursun bir bilim daha
kalkan sarsması adamınm olasıdır.
sonuçtaKitap yazmak
mesleki ko­
ilenum unu güçlendirm
meslekte ek şöyle ilişki
başarı arasındaki dursun bugünsarsm diğer
ası daha alanlarda
olasıdır.
yaratıcı Kitaphâlâ de¬
yazmak
vamile m eslekteolan
etmekte başarıönemine
arasındaki
çeşitli bilimlerin
ilişki diğer yaratıcı yalmzca
bugün gelişmesinde alanlardaparadig-
hâlâ de­
vam etmekte
ma-öncesi, olan
erken öneminesırasında
aşamalar çeşitli bilim
sahip olabilmiştir.
lerin gelişmesinde Ayrıca makale
yalmzca paradig­
yaz¬
ma m a-öncesi,
zorunluluğu erken aşam
olsun da olmasın,
yaalar sırasında araştırmayı iletmek Ayrıca
sahip olabilmiştir. aracı olarak
makale kitap
yaz­
ma zorunluluğu
kullanmaya devamolsun edenya da dallarından
bilgi olmasın, araştırmmeslek ayıerbabını aracıinsanlardan
iletmekdiğer olarak kitap
kullanm
ayıran sınırlar
aya devam
henüz edenaz çok gevşek
bilgi olduğundan,
dallarından m eslekgünümüzde
erbabmı diğer meslekten
insanlardan ol¬
ayıran sm ırlar
mayanların, henüz bu
yalnızca çokalanlarda
az tür kaydedilengünümüzde
gevşek olduğundan, ilerlemeyi mesleği
m eslekten icraol­
m ayanların,
edenlerin yalnızca
yazılarını okumakbu tür yoluyla
alanlardaizleyebilme
kaydedilen kalmıştır.
şansıilerlem eyi m Gerek
esleğima¬ icra
edenlerin
tematik gerek astronomi
yazılarını dallarında,
okumak yoluylaaraştırma
izleyebilm bildirileri daha antik
e şansı kalmıştır. çağdan
Gerek ma­
tem atik genel
itibaren, gerek eğitim
astronomi görmüş okur kesimince
dallarında, araştırm aanlaşılır
bildirileri olmaktan
daha antik çıkmıştı.
çağdan
itibaren,alanında
Dinamik genel eğitimaym dışa üş okur Orta
görmkapalılık kesimÇağın doğru belirdi
sonlarınaolmaktan
ince anlaşılır ve
çıkm ıştı.
Dinam
genel anlaşılabilirliğe
ik alanında aym kısadışa süre için tekrar
bir kapalılık döndüğü
O rta Çağın sonlarına doğruOrta
tek dönem, Çağve
belirdi
araştırmalarına
genel anlaşılabilirliğe
yön veren kısaparadigmanm
bir süre için tekraryerinedöndüğü
bir yenisinin geçtiğiOrta
tek dönem, 17'nciÇağ
araştırm
Yüzyıl alarmoldu.
başları a yönAraştırma yazılarının
veren paradigm sıradanbir
anm yerine insanın diline
yenisinin çevrilmesi
geçtiği 17’nci
gereği
Yüzyıl elektrik
başlarıalanında 18'inci yüzyıl
oldu. Araştırma yazılarının ermeden
sonasıradan başgösterdi
insanın ve ondo-
diline çevrilmesi
yüzyıl boyunca
gereği elektrik
kuzuncu alanındada fizik biliminin
18’inci yüzyıl sona aşağı
ermyukarı bütün diğerve
eden başgösterdi dalları
ondo-
kuzuncu
birer kolay anlaşılamaz
birer yüzyıl boyunca da fizik hale geldiler.
bilim ininAdı aşağı geçen iki bütün
yukarı yüzyıldiğersüresince
dallan
biyoloji bilimlerinin
birer birer çeşitli kesimlerinde
kolay anlaşılam az hale geldiler. benzer Adıdönüşümler ayırt edilebilir.
geçen iki yüzyıl süresince
biyolojibilimlerinin
Toplum bilimlerininbazı dallarında
çeşitli ise aynı
kesim lerinde süreci
benzer bugün yaşıyor
dönüşümler ayırt olmamız
edilebilir.
mümkündür.
Toplum bilim lerinin bazıbilim
Profesyonel adamını
dallarında aynı dallardaki
isediğer süreci bugün meslekdaşlarından
yaşıyor olmamız
ve gittikçe
mümkündür.
ayıran büyüyen uçurumdan,
Profesyonel bilim adamını gayet haklı olarak
diğerdedallardaki şikâyet etmek
m eslekdaşlanndan
alışkanlık
ayıran vehaline
gittikçe gelmekle
büyüyenbirlikte,
uçurumbu dan, uçurum
gayet de bilimsel
ile haklı ilerlemenin
olarak şikâyet etmek do-
ğasındaki haline kuralları
alışkanlıkişleyiş gelm ekle arasındaki
birlikte, bu temeluçurum ilişki nedense
ile bilim pek ilgi
sel ilerlem eningör¬do­
memektedir.
ğ asın d ak i işleyiş k uralları arasın d ak i tem el ilişki nedense pek ilgi g ö r­
Tarihçinin sözgelişi bilimin 'tarih öncesi' ve 'asıl tarihi' diye ayırabilece¬
memektedir.
eşikten, tarih
ği buTarihçinin antik çağlardan
öncesibilimin
sözgelişi ‘tarih öncesi’beri tüm
ve ‘asılçalışma alanları
tarihi’ birbiri ar¬
diye ayırabilece­
dından atlamışlardır.
ği bu eşikten, Olgunluğa
tarih öncesi antik doğru giden
çağlardan butüm
beri dönüşümlerden
çalışma alanlarıbelkibirbiri
de pek ar­
benim
dından
azı, atlamışlardır. istemez şematik
burada isterOlgunluğa olarakbusunduğum
doğru giden dönüşümlerden incelemenin
belki de aklapek
getirdiği
azı, benimölçüde
buradaçabukisterveya
istemkesin
ez şemolabilmiştir.
atik olarakFakat sunduğumdiğer yandan,
incelemenin tarihselakla
ölçüde aşamalar
getirdiği düzenli
anlamıyla çabuk veya kesin yani
halinde, olabilmiçinde
iştir.yer aldıkları
Fakat yandan,toplam
diğeralanların tarihsel
anlam ıyla eş-düzeyde
gelişimiyle düzenli aşamalar meydana geldikleri
halinde, de söylenemez.
yani içinde yer aldıkları Onsekizinci
alanlarm toplamyüz¬
yılın
gelişimiyle on-yılında elektrik
ilk dört eş-düzeyde m eydanaüzerine
geldikleriyazıdeyazanlar,
söylenemez. elektrik görüngüleri
Onsekizinci yüz­
yılın ilk onaltmcı
hakkında yüzyılda
dört on-yılında yaşamış
elektrik öncüllerinden
üzerine yazı yazanlar,çok daha elektrik bilgiye sa¬
fazla görüngüleri
hiptiler.
hakkmda onaltmcısonraki
1740'dan yüzyılda yarım
yaşamışyüzyıl içinde ise, çok
öncüllerinden kitaplarına
daha fazla çokbilgiye
az yeni sa­
elektrik
hiptiler. 1740’danilave
görüngüsi edebildiler.
sonraki Her şeye
yarım yüzyıl karşın
içinde ise,18'inci yüzyılçok
kitaplarına başlarının
az yeni
Gray, Du Fay
elektrik görüngüsi Franklin
ve hattailave gibi elektrik
edebildiler. Her şeye kâşiflerini
karşın 18’inci yüzyıl sonların¬
aynı yüzyılın başlarmın
daGray,
yaşayan Cavendish,
Du Fay ve hatta Coulomb
Franklin gibi ve Volta
elektrik elektrikçilerin
gibikâşiflerini çalışmalarından
aynı yüzyılm sonlarm­
da yaşayan Cavendish, Coulomb ve Volta gibi elektrikçilerin çalışmalarmdan
61
61
ayıran mesafe, 16'ncı yüzyıldaki keşifler ile aralarındaki mesafeden çok daha
büyüktü.
ayıran mesafe, 16’ncı1740
(12) Çünkü ve 1780
yüzyıldaki arasında
keşifler bir dönemde,
ile aralarmdaki elektrikçiler
mesafeden ilk
çok daha
kez çalışmalarında bir temel varsayabilme rahatlığına kavuştular.
büyüktü. (12) Çünkü 1740 ve 1780 arasında bir dönem de, elektrikçiler ilk Bu nokta¬
kezitibarendir
dan ki, daha
çalışm alarında temel ve
birsomut az bilinen sorunlara
varsayabilme rahatlığınaeğilebildiler
kavuştular.veBuvardık¬
nokta­
ları
dansonuçları giderek
itibaaendir aydınlar
tümsomut
ki, daha geneline
ve az bilmenhitap edeneğilebildiler
sorunlara kitaplar yerine diğer
ve vardık­
elektrikçilere giderekmakalelerde
ları sonuçlarıyönelik tüm aydmlar yayınlamaya
geneline hitap başladılar. Böyleceyerine
eden kitaplar bu
bütündiğer
çevre olarak ulaştıkları başarı, daha önceleri, antik çağlarda astronomi
elektrikçilere yönelik makalelerde yaymlamaya başladılar. Böylece bütün bu bilgin¬
lerinin
çevre veolarak Çağ'da hareketi
Ortaulaştıkları haşan, inceleyenlerin,
daha önceleri, antik17'nci yüzyılm
çağlarda sonlarında
astronomi fi¬
bilgin­
ziksel
lerininoptiğin ve Ç
ve Orta 19'ncu
ağ’da yüzyıl başlarında
hareketi da tarihsel
inceleyenlerin, 17’nci yüzyılmkazandıkları¬
jeolojinin sonlannda fi­
nın aynıydı.
ziksel optiğin vebir
Yani başkayüzyıl
19’ncu deyişle, tüm bilim
başlarmda dacamiasının araştırmalarına
tarihsel jeolojinin yön
kazandıklan-
verebilecek nitelikte bir paradigmaya sahip çıkabilmişlerdi.
nm aynıydı. Yani bir başka deyişle, tüm bilim camiasmm araştıım alanna yönYaşanmışlığın
kazandırdığı
verebilecekgeriye dönük
nitelikte bir ve ayrıcalıklı bakış
paradigmaya sahip açısı bir yana,
çıkabilm bilimde
işlerdi. yeni bir
Yaşanmışlığm
daim ortaya çıktığım
kazandırdığı bu denli
geriye dönük ve açıklıkla
ayrıcalıklıilan
bakışedebilecek bir başka
açısı bir yana, bilimde bul¬bir
ölçütyeni
mak
daimhiçortaya
de kolay değildir.
çıktığım bu denli açıklıkla ilan edebilecek bir başka ölçüt bul­
mak hiç de kolay değildir.

(12) Franklin-sorırası gelişmeler arasında, yük algılayıcı araçlarda sağlanan muazzam duyarlılık
artışını, yük ölçümü için ilk güvenilir ve yaygın tekniklerin geliştirilmesini, kapasite kavramının ev¬
(12)
rimi Franklin-sonrası
ve yeni gelişmeler
geliştirilen elektrik arasında,
gerilimi yük
anlayışı ilealgılayıcı
ilişkisini vearaçlarda sağlanan
elektrostatik gücün muazzam
rakamlaraduyarlılık
dö-
artışını, yük sayabiliriz.
külebilmesini ölçümü için Bütün
ilk güvenilir
bunlarveiçin
yaygın
bkz. tekniklerin geliştirilmesini,
Roller ve Roller, a.g.e., s.kapasite
66-81; W.C.kavramının
Walker,ev­
rimiDetection
"the ve yeni geliştirilen
and Estimationelektrik gerilimi Charges
of Electric anlayışı ile ilişkisini
in the ve elektrostatik
Eighteenth gücün rakamlara
Century" (onsekizinci Yüzyıl¬dö-
dakülebilmesini sayabiliriz.
elektrik yüklerin Okunması Bütün bunlar için bkz.
ve Hesaplanışı) Floller
Annals of ve Roller,(Bilim
Science a.g.e., s. 66-81;
Yıllıkları) VV.C. Walker,
1, 1936, s. 66-
100TheveDetection
Edmund and Hope, Estimation
Geschichte of Electric Charges (elektriğin
der Elektrizitat in the Eighteenth Century"1884,
tarihi) Leipzig, (onsekizinci
Kısım I,Yüzyıl­
Bö¬
da elektrik
lümler iii-iv. yüklerin Okunması ve Hesaplanışı) Annals of Science (Bilim Yıllıkları) 1, 1936, s. 66-
100 ve Edmund Hope, Geschichte der Elektrizitat (elektriğin tarihi) Leipzig, 1884, Kısım I, Bö­
lümler iii-iv. 62
62
 III. OLAĞAN BİLİMİN DOĞASI
III. OLAĞAN BİLİMİN DOĞASI

Bilim topluluğunun tek bir paradigmayı kabul etmesiyle mümkün olduğu

görülenBilim profesyonel ve
bu topluluğunun bir kapalı
tekdışa araştırmanın
paradigmayı kabul etmesiyle doğası vardır?
ne tür bir mümkün olduğu
görülen buartık
Paradigma geriye dönüşü
profesyonel ve dışa olmayan çalışmaları temsil
kapalı araştu-manın ne türediyorsa,
bir doğası birleşik
vardır?
bilim topluluğuna
Paradigm a artık geriye sonra çözümlenmesi
bundandönüşü olmayan çalışmaları gerekentemsil
başkaediyorsa,
ne tür sorunlar
birleşik
bırakmaktadır?
bilim topluluğuna Şimdiye
bundankadar kullandığımız
sonra çözümlenmesi gerekenhangi
terimlerin başkabakımdan ya¬
ne tür sorunlar
b ıra kolabileceklerini
nıltıcı m ^ ta d ır? Şimdiye kaydedersek sanırım bu
kadar kullandığım terimlerin acil
ız sorunların hangi önemi de daha
bakımdan ya­
iyi anlaşılabilir.
nıltıcı olabüecelderini kullanımıyla
Yerleşikkaydedersek 'paradigma',
sanırım kabulacil
bu sorunlarm görmüş
önemi olan bir
de daha
model ya da örnektir,
iyi anlaşılabilir. daha iyi
Yerleşik bir kelime
kullanım ıyla bulamadığım
‘paradigm a’, için kabul'paradigma'yı
görmüş olanbu bir
m odel yâ mal
tartışmaya edebilmeme
da örnektir, daha izin veren
iyi bir kelime terimin anlamındaki
de, bulamadığım bu boyuttur.bu
için ‘paradigma’yı
Fakat
tartışmbirazdan açıkça görüleceği
aya maldaedebilmem e izin verengibi,de,benim
terimbu inkullanımı
anlamındaki benimsememe
bu boyuttur.
izin veren
Fakat birazdan 'örnek'
'model'daveaçıkça karşılıkları,
görüleceği gibi,'paradigma'nın
benim bu kullanımı alışılmış tanımlanı¬
benimsememe
şında rastlanan anlamlarla bir değildir. Gramerden örnek
izin veren ‘m odel’ ve ‘örnek’ karşılıkları, ‘paradigma’nm alışılmış tanımlanı­ verecek olursak,
"AMO, AMAS, AMAT"
şında rastlanan dizisi
anlam larla birbir paradigmadır
değildir. G ram erden çünküörnek verecek fiiller¬
Latince'deki olursak,
den büyükAM
“AMO, bir AS,
kısmının
AMAT” nasılıçekileceğini
dizisi bir paradigmbelirleyen biçimiLatince’deki
adır çünkü gösterir, sözgelişi
fiiller­
den büyükLAUDAS,
"LAUDO, bir kısmmm LAUDAT" dizisini türetmek
nasılıçekileceğini belirleyeniçin.* yerleşiksözgelişi
Bugösterir,
biçimi uygu¬
lamada
“LAUDO, paradigmanın
LAUDAS, işlevi,
LAUDAT” ilke olarak
her biridizisini türetmkendi yerine Bu
ek için.* kullanılabilecek
yerleşik uygu­
sayısız
lamada örneğin türetilebilmesini
paradigmanın işlevi, hersağlamaktadır.
biri ilke olarak Halbuki bilim söz
kendi yerine konusu ol¬
kullamlabilecek
duğu zaman, paradigmanın bir türetim kalıbı olarak kullanıldığı
sayısız örneğin türetilebilmesini sağlamaktadır. Halbulb bilim söz konusu seyrek görü¬ol­
lür.' Bunun yerine, tıpkı hukukta kabul edilmiş yasal bir
duğu zaman, paradigmanm bir türelim kalıbı olarak kullanıldığı seyrek görü­ hüküm gibi koşullar
değiştikçe
lür.’Bunun da zorlaştıkça
yayerine, daha özgül
tıpkı hukukta kabul veedilmiş yasal bir hale
daha aynşmış hüküm getirilecek bir
gibi koşullar
model olarakyakullanılır.
değiştikçe da zorlaştıkça daha özgül ve daha aynşm ış hale getirilecek bir
Bunun
model olabildiğini görebilmemiz için, bir paradigmanın ilk ortaya
nasılkullanılır.
olarak
çıktığı zaman gerek kapsam gerek
Bunun nasıl olabildiğini görebilm em izkesinlik
sağladığı için, birbakımından
paradigmanın ne kadar sı¬
ilk ortaya
nırlı kalabileceğini
çıktığı zaman gerek anımsamamız
kapsam gerek gerekir.
sağladığıParadigmalar, bilim topluluğunun
kesinlik bakımmdan ne kadar sı­
son derene
nırlı önemli olduğuna
kalabileceğini anım samamızkarar verdiği
gerekir. bazıParadigm alar,sorunlar
can alıcı çözümle¬
bilim topluluğunun
mekte rakiplerinden daha başarılı oldukları
son derece önem li olduğuna karar verdiği bazı can alıcı için sonraki üstün konumlarına
sorunlar çözüm le­
ulaşabilmişlerdir.
m ekte rakiplerinden Yalnız,
dahadaha başarılı
başarılı olmak,için
oldukları ne bir tek sorunda
sonraki tamamıyla
üstün konum larına
başarı, ne de
ulaşabilm işlerdir. sayıda sorunda
büyük Yalnız, daha başarılı ne bir demektir.
sayılır başarı
hatırıolmak, tek somnda Paradigma¬
tamamıyla
nın başarısı,
başarı, ne de ister Aristoteles'in
bubüyük sayıda sorunda hareketi incelemesi,
hatırı sayılır başarıister Ptoleme'nin
demektir. ge¬
Paradigma­
zegenlerinin yerlerini hesaplaması, ya da Lavoisier 'nin teraziyi
nın başarısı, bu ister Aristoteles’in hareketi incelemesi, ister Ptoleme’nin ge­ kullanması,
Maxwell'in
zegenlerinin elektromanyetik alanını matematiğe
yerlerini hesaplaması, ya da L avoisier’ninindirgemesi olsun
teraziyi başlan¬
kullanması,
gıçta sadece seçilmiş
M axweH’in elektromve anyetik tamamlanmamış
henüz alanm ı m atem atiğe örneklerden
indirgemesi elde
olsunedilmesi
başlan­
umulan asıl başarının
gıçta sadece seçilm iş birvehabercisi
henüz tam niteliğindeki
am lanm amOlağan bilim de,elde
ış örneklerden bu umudun
edilm esi
um ulan asıl başarmın bir habercisi niteliğindeki Olağan bilim de, bu umudun
(*) Latince: Seviyorum, seviyorsun, seviyor/övüyorum, övüyorsun, övüyor. (Ç.N)
(*) Latince: Seviyorum, seviyorsun, seviyor/övüyorum,
63 övüyorsun, övüyor, (Ç.N)

63
 gerçeğe dönüştürülmesinden ibarettir. Bunun başarılabilmesi için de, para¬
gerçeğe
digma dönüştürülm
açısından özellikle esinden
öğreticiibarettir.
bulunan Bunun
olgular başarılabilm
hakkındakiesi için de,
bilginin para­
geniş¬
digma açısmdan özellikle öğretici bulunan olgular
letilmesi, bu olgular ile paradigmanın tahminleri arasındaki uyum derecesi¬ hakkmdaki bilginin geniş­
ninletilm esi, bu olgular
arttırılması ve bizzat ile paradigmanın
paradigmanm daha tahmileri
inleridüzeyde
arasındaki uyum derecesi­
ayrıştırılması ge¬
nin arttınim ası ve bizzat paradigmanm daha ileri düzeyde ayrıştırılması ge­
rekmektedir.
rekmektedir.
Paradigmanın bu tür ne çok temizlik işi bıraktığının ve aslında bu çalış¬
manın Paradigm
uygulamada anm bu tür ne
insanı neçok
denlitemsarabileceğinin
izlik işi bıraktığınm olgunvebirasim da dalının
bilim bu çalış­
m anın uygulam ada insanı ne denli satabileceğinin
doğrudan üyesi olmayan pek az insan farkındadır. Halbuki bu noktaların olgun bir bilim dalının
an¬
doğrudan
laşılması üyesi olmayan
gereklidir. pek az insan
Çoğu bilimciyi tümfarkındadır. Halbukiboyunca
meslek yaşantıları bu noktalarmmeşgul an­
laşılm
eden ası gereklidir.
temizlik işlemleridirÇoğu bilimciyi
bunlar. Hepsi tüm
de,meslek yaşantıları
benim burada 'olağanboyunca
bilim'meşgul
diye
eden tem izlik işlemleridir
isimlendirdiğim bunlar. İster
çabayı oluşturur. Hepsitarihsel
de, benim burada
açıdan, ister‘olağan
çağdaşbilim ’ diye
labora-
isim lendirdiğim çabayı oluşturur. İster tarihsel
tuvarda bu çaba yalandan incelendiğinde insana, sanki doğanın paradigmanınaçıdan, ister çağdaş labora­
tuvarda bu
sağladığı, çaba yalandan
önceden hazırlanmış incelendiğinde insana, sanki
ve pek az değiştirilme doğamn
olanağı paradigmanın
bulunan bir ku¬
sağladığı,
tuya önceden hazırlanmış
zorla yerleştirilmesi ve pekOlağan
gibi görünür. az değiştirilme olanağı bulunan
bilimin amacının bir k u ­
hiçbir parça¬
tuya zorla yerleştirilmesi gibi görünür. Olağan bilimin
sı doğadan yeni tür görüngüler çağırmaya yönelik değildir. Tersine, bizim amacınm hiçbir parça­
sı doğadan yeni tür görüngüler çağırm aya yönelik
'kutu'ya uymayanlar dikkate bile alınmazlar. Bilim adamlarının da esas ama¬ değildir. Tersine, bizim
cı‘kutu’ya
zaten yeni uymayanlar
kuramlar icat dikkate
etmek bileolmadığı
almmazlar. gibi,Bilim adamlarmm
başkaları tarafından da icat
esas edi¬
ama­
cı zaten
lenlere deyeni
pek kuram
hoşgörülülar icat etmek olmadığı
davranmazlar. gibi, başkalan
(1) Olağan bilimseltarafmdan
araştırma icat bunun edi­
lenlere de pek hoşgörülü davranmazlar. (1) Olağan
yerine paradigmanın daha baştan temin ettiği görüngü ve kuramların ayrıştı- bilimsel araştırma bunun
yerine paradigmanm
rılmasına yönelmiştir. daha baştan temin ettiği görüngü ve kuramlarm ayrıştı-
rılmasma
Bunlar belkiyönelmiştir.
de kusurdur. Olağan bilimin inceleme yaptığı alanlar kuşku¬
suz çok Bunlar belki
dardır. Şude kusurdur.
anda sözünü Olağan
ettiğimiz bilimin inceleme
girişimler de buyaptığı
yüzdenalanlarkorkunç kuşku­
bir
görüş kısıtlılığına yol açmıştır. Fakat paradigmaya duyulan güvenden kay¬bir
suz çok dardır. Şu anda sözünü ettiğimiz girişimler de bu yüzden korkunç
görüş kısıtlılığına
naklanan bu kısıtlamalaryol açmıştır. Fakat paradigm
sonuçta bilimin gelişmesiaya içinduyulan
gereklidir. güvenden
Paradigma kay­
naklanan
dışarıya az bu
çokkısıtlamalar sonuçta
kapalı ve sınırlı bir bilimin
dizi sorun gelişmesi
üzerineiçin gereklidir.
dikkatleri Paradigma
toplamak su¬
dışarıya
retiyle bilimaz adamlarım
çok kapalı ve smırlı herhangi
doğanın bir dizi sorun üzerine dikkatleri
bir parçasını, başka türlü toplamak
akla dahi su­
retiyle bilim kadar
gelemeyecek adamlarım doğanm herhangi
derinlemesine ve ayrıntılı birincelemeye
parçasmı, başka türlü akla
zorlamış olmakta¬ dahi
gelem
dır. eyecek
üstelik olağankadar derinlemesine
bilim, ve ayrmtıh
araştırma belirleyen incelemeye kaynaklandıkları
kısıtlamaları, zorlamış olm akta­
dır. üstelikişlerliğini
paradigma olağan bilim, araştırma
kaybettiği anda belirleyen
hafifletmeye kısıtlamaları,
yarayan birkaynaklandıkları
korunma 'ter¬
paradigma
tibatı 'na daha işlerliğini
doğuştankaybettiği
sahiptir. anda
O andanhafifletmeye
itibaren de yarayan bir komnma
bilim adamları başka‘ter­
tib atı’na
türlü daha doğuştan
davranmaya başlarlarsahiptir. O andan
ve araştırma itibarentüm
sorularının de doğası
bilim adamları başka
değişir. Tabii
türlü davranm
aradaki dönemde, ayayani
başlarlar ve araştırma
paradigmanın sorularmm
başarılı tüm doğası
olduğu devir değişir.
sırasında, meslekTabii
aradaki dönem
üyelerinin kendide, yani paradigmanm
başlarına pek kolay akıl başarılı olduğu devir
edemeyecekleri sırasında,
türden sorunlar meslek
da
üyelerinin kendi
çözümlenmiş olur. başlarm a pek kolay
Ve bu başarınm hiç akıl
olmazsaedemeyecekleri
bir kısmı her türden
zaman sorunlar
için sü¬da
çözümlenmiş
rekliliğini olur. Ve
koruyacak bu başarmm hiç olmazsa bir kısmı her zaman için sü­
niteliktedir.
rekliliğini
Olağan ya koruyacak
da paradigma niteliktedir.
temelli araştırmadan ne anlaşıldığını daha açıkça
Olağan yaiçin,
belirtebilmek biraz da olağan
da paradigma temelli araştırmadan
bilimi meydanane anlaşıldığmı
getiren sorunlarıdaha açıkça
sınıflan¬
belirtebilm
dırmayı ek için, biraz da
ve canlandırmayı olağan bilimi
deneyelim. meydana
Kolaylık açısından getiren
da, sorunları sınıflan­
kuramsal çalış¬
dırmayı
maları ve canlandırm
sonraya bırakıp, ayı deneyelim.
işe olgu Kolaylık
toplanması açısmdan da,
ile başlayalım. kuramsal
Yani, çalış­
ilk olarak
m aları
bilim sonraya bırakıp,
adamlarmın devam işe eden olgu toplanm ası ilesonuçlarını
araştırmalarının başlayalım.meslektaşlarına
Yani, ilk o l a r ^
bilim adam
duyurmak larm
için m devam eden
kullandıkları teknik araştırm alarının
dergilerde sonuçlarını
betimlenen deney m eslektaşlarına
ve gözlem¬
duyurm
lerden söz ak için
edelim. kullandıkları
Bilim teknik dergilerde
adamları genellikle doğanın betimlenen
hangi deney
yönleri ve gözlem ­
hakkmda
lerden
bilgi söz edelim.
aktarırlar? Bilim belirleyen
Bu seçimi adamları genellikle
nedir? Nihayet,doğanm hangi
çoğu yönlerigözlemin
bilimsel hakkmda
bilgi aktarırlar?
gerektirdiği araç, Buzamanseçimi belirleyen
ve para nedir? karşısında,
harcamaları Nihayet, çoğu bilim bilimsel
adamıgözlemin
yaptığı
gerektirdiği
seçimi sonunaaraç, zaman vegücünü
dek sürdürme para harcamalari karşısında, bilim adamı yaptığı
nereden bulmaktadır?
seçimi sonuna dek sürdürme gücünü nereden bulmaktadır?
(1) Bernard Barber, "Resistance by Scientists to Scientific Discovery" (Biiim Adamlarının Bilimsel
Keşiflere KarşıBarber,
(1) Bernard Gösterdikleri Direniş)
“Resistance by Science (Bilim)
Scientists dergisi,Discovery"
to Scientific s. 596-602.
134, 1961,(Biiim Adamlarının Bilimsel
Keşiflere Karşı Gösterdikleri Direniş) Science (Bilim) dergisi, 134, 1961, s. 596-602.
64
64
 Öyle sanıyorumki,
ö y lesanıyorum düzeyindekibilimsel
olgudüzeyindeki
ki,olgu bilim selinceleme
incelemeiçin anaodak
içinüçüçana odak
gösterilebilir, ama bunların her zaman yahut sürekli şekilde
gösterilebilir, ama bunların ber zaman yahut sürekli şekilde birbirindenayırt birbirinden ayırt
edilebileceğini
edilebileceğinikolay kolaykolay
kolaysöyleyemeyiz.
söyleyem eyiz.Birincisi, nesnelerindoğası
Birincisi,nesnelerin doğasıhak¬hak­
özellikleöğretici
kmdaözellikle
kında olduklanparadigma
öğreticioldukları paradigm atarafmdan ortayaçıkarılmış
tarafm danortaya çıkarılmışol¬ol­
gular sınıfıdır.Paradigma,
gularsınıfıdır. Paradigma,sorunların çözüm lenebilm esiiçin
sorunlarmçözümlenebilmesi içinkullanıma
kullanımasun¬ sun­
duğu bu olguları böylelikle daha çeşitli
duğu bu olguları böylelikle hem daha çeşitli koşullar altında,hem
hem koşullar altında, hemdededahadaha
büyükbir
büyük kesinliklebelirlenmeye
birkesinlikle belirlenm eyedeğecekdeğecekhale halegetirmiştir.
getirmiştir.Bu Buönemli
önemliolguolgu
belirlemelerinin
belirlem elerininsafına safınaçeşitli
çeşitlizamanlarda katılm ışolan
zam anlardakatılmış olanörnekleri
örneklerişöyle
şöylebir bir
özetleyelim:astronomide,
özetleyelim: astronomide,yıldızların
yıldızlarınyerleri ortakçekim
boyutları,ortak
yerleriveveboyutları, çekimmer¬m er­
kezli çift-yıldızsistemlerinin
kezliçift-yıldız gezegenlerindevirleri;
sistem lerininvevegezegenlerin devirleri;fizikte,
fizikte,maddelerin
maddelerin
basmcadayanıklılıkları,
basınca dayamklılıkları,özgül özgülyer yerçekimleri,
çekim leri,dalgadalgauzunlukları
uzunluklarıvevespektrum
spektrum
yoğunlukları,elektrik
yoğunlukları, elektrikiletkenleri
iletkenlerivevekontak
kontakpotansiyelleri; kimyada,bileşim
potansiyelleri;kimyada, bileşim
vevebirleşen
birleşenağılıklar, noktalarıveveeriyiklerin
kaynamanoktaları
ağılıklar,kaynama eriyiklerinasitasitdereceleri,
dereceleri,yapısal
yapısal
formüllerveveoptik
formüller faaliyetler,deney
optikfaaliyetler, gözlembilimlerinin
deneyvevegözlem yazmmdaönemli
bilimlerininyazınında önemli
birbirbölüm,
bölüm,bubutür olgularhakkındaki
türolgular hakkındakibilginin kapsam ınıvevedoğruluk
bilgininkapsamını doğrulukpayını
payım
genişletme çabalarınaayrılmıştır.
genişletm eçabalarına aynim ıştır.Bu Buamaçlara
am açlarayönelik
yönelikson derecekarmaşık
sonderece karmaşık
özel
özelgereçler tekrartekrar
gereçlertekrar tasarlanm ışvevebubugereçlerin
tekrartasarlanmış gereçleringeliştirilmesi,
geliştirilmesi,yapıl¬
yapıl­
ması ve sokulabilmesi için çok
m ası ve kullanım a sokulabilmesi için çok miktarda zamanvevebirinci
kullanıma miktarda zaman birincisınıf
smıfye¬ye­
tenekharcanmış,
tenek harcanmış,hatırı sayılıryatırımlar
hatırısayılır yapılmıştır.Senkrotronlar
yatırımlaryapılmıştır. Senkrotronlarveveradyo-radyo-
teleskopları,
teleskopları,paradigma sayesindearadıkları
paradigm asayesinde aradıklarıolguların
olgularınönemine
öneminetam tamgüven
güven
duyabilen araştırmacıların bu işte ne kadar ileri gidebildiklerinin
duyabilen araştırm acıların bu işte ne kadar ileri gidebildiklerinin sadeceenen sadece
örnekleridir.Tycho
tazeörnekleridir.
taze TychoBrahe'den
B rahe’dentutuntutunda, da,E.O.
E.O.Lawrence'e
Law rence’ekadar,kadar,büyük
büyük
ün yapmışnice
ünyapmış nicebilim
bilimadamı, başarıyıbuluşlarının
adEimı,bububaşarıyı buluşlarm malışılmamışlığına
alışılmamışlığınadeğil. değil,
öncedenbilinen
önceden bilinenolguların yenidenbelirlenmesi
olgularmyeniden belirlenmesiiçin içingeliştirdikleri
geliştirdikleriyöntemle¬
yöntemle­
rin
rinkapsamına, güvenilirliğinevevekesinliğine
kapsamma,güvenilirliğine kesinliğineborçludurlar.
borçludurlar.
. . İkinci
İkincivevedahadahaküçük
küçükbir olgubelirleme
birolgu belirlem etürütürüdedekendi
kendiiçlerinde fazlabirbir
içlerindefazla
değer taşımamakla beraber, paradigma kuramının tahminleri
değer taşım am akla beraber, paradigm a kuram ının tahm inleri ile doğrudan ile doğrudan
doğmyakarşılaştırılabilen
doğruya olgularıele
karşılaştırılabilenolguları elealır.
alır.Az som aolağan
Azsonra bilimindeneysel
olağanbilimin deneysel
alanından, kuramsal sorunlarına geçtiğimiz
alanından, kuram sal sorunlarına geçtiğim iz zaman da göreceğim izgibi,
zaman da göreceğimiz gibi,bi¬bi­
limsel kuramnr, özellikle de egemen anlatım tarzı matematik olan kuramla¬
lim sel kuram m , özellikle de egemen anlatım tarzı m atematik olan kuramla-
rm,doğrudan
rın, doğm dandoğruyadoğruyadoğa doğaileilekarşılaştırılabildikleri uygulamaalanı
karşılaştırılabildikleriuygulama alanıçok
çokaz¬az­
dır. Einstein'in genel görelilik kuramının bile uygulanabildiği
dır. Einstein’in genel görelilik kurammm bile uygulanabildiği alanlarm sayısı alanların sayısı
henüz
henüzüçü üçügeçmemiştir.
geçmemiştir.(2) (2)Dahası, uygulam anmmümkün
Dahası,uygulamanın mümkünolduğu olduğualanlarda
alanlarda
bile, kuram ve ölçme konusunda, karşılaştırmadan beklenen uyumuciddi
bile, kuram ve ölçme konusunda, karşılaştırmadan beklenen uyumu ciddişe¬
şe­
kilde sınırlayacak ödünler vermek gerekmektedir.
kilde sm ırlayacak ödünler vermek gerekmektedir. Bu uyumu daha daarttır¬Bu uyumu daha da arttır­
mak
makyayadadabir biruyum olabileceğininhiç
uyumolabileceğinin hiçdeğilse gösterilebileceğiyeni
değilsegösterilebileceği yenialanlar
alanlar
bulmak deneyci ve gözlemcilerin yeteneklerini ve düş güçlerini sürekli ola-
bulmak deneyci ve gözlem cilerin yeteneklerini ve düş güçlerini sürekli ola­
(2) Bunlardan halen genel olarak tanınan en uzun süreli tek örnek Merkür yörüngesinden güne¬
(2) Bunlardan halen genel olarak tanınan en uzun süreli tek örnek Merkür yörüngesinden güne­
şeşeenenyakın noktanın güneşe doğru daha da yakınlaşıyor olmasıdır. Uzak yıldızlardan gelen ışık
yakın noktanın güneşe doğru daha da yakınlaşıyor olmasıdır. Uzak yıldızlardan gelen ışık
spektrumundaki kırmızıyla doğru kayış ise, genel görelilikten çok daha basit hesaplarla elde edi¬
spektrumundaki kırmızıyla doğru kayış ise, genel görelilikten çok daha basit hesaplarla elde edi­
lebilmektedir ve ayrı durum şimdilerde tartışma konusu olan, ışığın güneş çevresindeki bükülüşü
lebilmektedir ve ayrı durum şimdilerde tartışma konusu olan, ışığın güneş çevresindeki bükülüşü
için de söz konusu olabilir. Her halükârda, bu sonuncu görüngünün ölçümleri çelişkili olmaktan
için de söz konusu olabilir. Her halükârda, bu sonuncu görüngünün ölçümleri çelişkili olmaktan
çıkmamıştır. Bir başka deneme olanağının yakın zamanda, Mossbauer radyasyonunun yerçeki¬
çıkmamıştır. Bir başka deneme olanağının yakın zamanda, Mossbauer radyasyonunun yerçeki­
mine göre değişmesi ile elde edilmiş olması ihtimali vardır, uzun süre sönük kaldıktan sonra yeni
mine göre değişmesi ile elde edilmiş olması ihtimali vardır, uzun süre sönük kaldıktan sonra yeni
yeni canlanan bu alanda, daha başka örneklerin de bulunması mümkündür. Bu konudaki en yeni
yeni canlanan bu alanda, daha başka örneklerin de bulunması mümkündür. Bu konudaki en yeni
gelişmelerin toplu bir özeti için bkz. L.LSchiff, "A Report on the NASA Conference on Experi¬
gelişmelerin toplu bir özeti için bkz. L.USchiff, “A Report on the NASA Conference on Experi-
mental Tests of Theories of Relativity" (Görelilik Kuramlarının Deneysel Olarak Sınanması Konu¬
mentat Tests of Theories of Relativity” (Görelilik Kuramlarının Deneysel Olarak Sınanması Konu­
lu NASA Konferansı üzerine Bildiri) Physics Today (Günümüzde Fizik) dergisi, 14, 1961, s. 42-
lu NASA Konferansı üzerine Bildiri) Physics Today (Günümüzde Fizik) dergisi, 14, 1961, s. 42-
48
48
65
65
rak zorlamaktadır. Sözgelişi, Copernicus'un dünyadan görüldükleri şekliyle
rak zorlamaktadır. Sözgelişi, Copem icus’un dünyadan görüldükleri şekliyle
yıldızların hareketleri ve uzaklıkları hakkındaki tahminlerini doğrulayabile-
yıldızların hareketleri ve uzaklıkları hakkmdaki tahminlerini doğrulayabile­
cek özel teleskoplar; ilk olarak Principia'nın yazılışından bir asır sonra icat
cek özel teleskoplar; ilk olarak Principia’nın yazılışm dan bir asır sonra icat
edilen ve Newton'un ikinci Hareket yasasını ilk kez şekilde kanıt-
edilen ve Nev/ton’un ikinci Hareket yasasmı ilk keztartışmasız tartışmasız şekilde kanıt-
layabilen Atwood'un makinası: Faucault'nun ışığın havada
layabilen AtNvood’un makinası: Faucault’nun ışığm havada sudan daha hızlı
sudan daha hızlı
gittiğini göstermek için bulduğu araç; ya da nötrinoların* varlığmı ispatla¬
gittiğini gösterm ek için bulduğu araç; ya da nötrinolann* varhğm ı ispatla­
mak için tasarlanan dev kıvılcımlama tezgâhı, bu ve buna benzer birçok özel
m ak için tasarlanan dev kıvılcımlama tezgâhı, bu ve buna benzer birçok özel
gerecin de gösterdiği gibi, doğa ile kuram arasındaki uyumu gittikçe daha ya¬
gerecin de gösterdiği gibi, doğa ile kuram arasmdaki uyumu gittikçe daha ya-
kınlaştırmak için muazzam bir çabaya ve dehaya gerek vardır. (3) Bu uyumu
kmlaştırmak için muazzam bir çabaya ve dehaya gerek vardır. (3) Bu uyumu
kanıtlama çabası, olağan deneysel çalışmanın ikinci bir yönüdür ve açıkça
kanıtlam a çabası, olağan deneysel çalışm anın ikinci bir yönüdür ve açıkça
görüldüğü gibi paradigmaya birincisinden daha fazla bağımlıdır. Paradigma¬
görüldüğü gibi paradigmaya birincisinden daha fazla bağımlıdır. Paradigm a­
nın varlığı çözümlenecek sorunu ortaya koyar. Çoğu zaman paradigma kura¬
nm varlığı çözümlenecek sorunu ortaya koyar. Çoğu zaman paradigma kura-
mının sorunu çözümleyebilen gerecin tasarlanmasına doğrudan bir katkısı bi¬
mınm sorunu çözümleyebilen gerecin tasarlanmasına doğrudan bir katkısı bi­
le olmaktadır. Örneğin Principia yazılmasıydı, Atwood'un makinasıyla yapı¬
le olmaktadır. Örneğin Principia yazılmasıydı, A twood’un makinasıyla yapı­
lan öçümlerin hiçbir değeri olmazdı.
lan öçümlerin hiçbir ve
Üçüncü bir deney değeri olmazdı. ile, sanıyorum,
gözlem sınıfı olağan bilimin olgu
Ü çüncü bir deney ve gözlem sınıfı ile,
Bu sanıyorum
sınıfta yer ,alan,
olağan bilim in olgu
toplama faaliyetini tamamlamış olacağız. paradigma ku¬
toplama faaliyetini yönelik
tamamlamış olacağız. Bu smıfta yer alan, paradigma loı-
ramım ayrıştırmaya ampirik (görgülcü) çalışma, kuramın temelinde
ram ımolan
ayrıştırm aya yönelik ampirik
kalmış bazı belirsizlikleri ortadan(görgülcü)
kaldırır veçalışma,
daha önce kuramın tem elinde
sadece dikkati
kalm ış olan bazı belirsizlikleri ortadan kaldırır ve daha önce sadece dikkati
çekmekle yetindiği bazı sorunların çözümlenebilmesini sağlar. Yaptığımız sı¬
çekmekle yetindiği bazı sorunlarm çözümlenebilmesini sağlar. Yaptığımız sı-
nıflandırmanın son tahlilde en önemlisi olan bu bölümü betimleyebilmek
n ıflandırm ânm son tahlilde en önem lisi olan
için, daha alt bölümlere ayırmamız gerekmektedir. Matematiğe bu bölümü betim leyebilm
daha yakınek
için,bilimlerde,
daha alt bölüm lere ayırm am ız gerekmektedir. M atem atiğe daha yakın
olan kuramı daha çok açmaya yönelik deneylerin bir kısmı fizik¬
olan bilimlerde, kuramı daha çok açmaya yönelik deneylerin bir kısmı fizik­
sel değişmezlerin belirlenmesine ayrılmıştır. Newton'un, kendisini ilgilendi¬
selsorunları
değişm ezlerin belirlenmesine
çözümlemek ayrılmıştır. Nev/ton’un, kendisini ilgilendi­
ren için bu çekim gücünün niceliğini ölçmesi gerek¬
miyordu. Bugün 'evrensel yerçekimi çekim
ren sorunları çözüm lem ek için bu gücünün
değişmezi' niceliğini ölçmesi gerek­
olarak bilinen bu gücü belir¬
miyordu. Bugün ‘evrensel yerçekimi değişmezi’
leyebilecek bir gereci Principia'nın yazılışından bir yüzyıl olarak bilinen bu gücü belir­
sonrasına kadar
leyebilecek
hiç kimse bir gereci
geliştiremedi. Principia’nm
Cavendish'in yazılışından
1790'lardaki bir
ünlü yüzyıl
ölçümü sonrasm a kadar
de kalıcı ol¬
hiç kimse geliştiremedi. Cavendish’in 1790’lardaki ünlü ölçümü de kalıcı ol­
madı. Fizik kuramındaki can alıcı önemi dolayısıyla yerçekimi değişmezinin
madı. Fizik km-ammdaki can alıcı önemi dolayısıyla yerçelami
çok daha yakın değerlerinin bulunması o zamandan beri birçok ileri değişmezinin
gerçeğe
gerçeğe çok daha yakmçabalarına
değerlerinin bulunması o (4)
gelen deneycinin sürekli hedef olmuştur. zamandan
Aynı türberi birçok ileri
sürekli çalış-
g^len deneycinin sürekli çabalarmâ hedef olmuştur. (4) Aym tür süreldi çalış­
(*) Nötrino: Radyoaktif çözülme türlerinin bazrlarında elektronların yanı sira saçılan nesneciklerin
(*) Nötrino;
ismi. Çıplak gözleRadyoaktif çöYülme
görülemeyen türlerinin ışık
nötrinolar, bazrlannda elektronların
hızıyla hareket ederler, yanı sıra saçılan
kitleleri yoktur ve nesneciklerin
burguya
ismi. Çıplak
benzer gözletarzları
bir hareket görülemeyen nötrinolar,
vardır. Sağa ışıkdoğru
ve sola hızıyla hareketilerleyen
dönerek ederler, ikikitleleri yokturolduğu
tür nötrino ve burguya
ve
benzer
yıfdrz bir hareket tarzları
sistemimizdeki vardır.
yıldızların Sağa ve
çıkardığı solada
ışığın doğru
aynıdönerek
özelliklereilerleyen
sahip iki tür nötrino
olduğu olduğu ve
bulunmuştur.
yıfdrz sistemimizdeki yıldızların çıkardığı ışığın da aynı özelliklere sahip olduğu bulunmuştur.
(Ç.N)
(3)(Ç.N)
Yıldız hareketlerini gözleyebilen teleskoplardan ikisi için bkz. Abraham Wolf, A. History of Sci¬
(3) Yıldız
ence, hareketlerini
Technology gözleyebilen
and Philisopohy in teleskoplardan ikisi için (18'inci
the Eighteent Century bkz. AbrahamYüzyılda Wolf,
Bilim A. Teknoloji
History ofve Sci­
ence, Technology
Felsefenin and2.Philisopohy
bir tarihçesi) başım, Londa, in the Eighteent
1952, s. 103-5. Century
Atwood(18’inci
makinası Yüzyılda
için bkz. Bilim
N.R.Teknoloji
Hanson,ve
Felsefenin
Patterns bir tarihçesi)
of Discovery 2.basım,
(Keşif Londa,
Örüntüleri) 1952, s. 103-5.
Cambridge, 1958, s. Atvvood
100,102, makinası
207,8 En içinson
bkz.sözN.R. Hanson,
edilen iki
özelPattems
gereç ofiçinDiscovery (KeşifFoucault.
de bkz. M.L. Örüntüleri) Cambridge,
"Methode 1958,pour
generale s. 100,102,207,8
mesurer la vitesse En son desöz edilen iki
la lumiere
özell'air
dans gereç içinles
et dan de milieux;
bkz. M.L. Foucault. “Methode
transparants. generale de
Vitesses relatives pour mesurerdans
la lumiere la vitesse
l'air et de
dansla l'eau"
lumiere
dans havada
(Işığın l’air et dan les milieux;
ve saydam transparants.
ortamlardaki Vitesses
hızını ölçmekrelatives
için genelde yöntem.
la lumiereIşığın
danshavada
i’air et dans l'eau”
ve suda
(Işığın
göreli havada
hızları.) ve saydam
Comptes ortamlardaki
Rendus.. hızını ölçmek
de l'Academie için genel
des sciences yöntem.
(bilimler Işığın havada
Akademisi'nin ve suda
Bildirileri)
30,göreli
1850,hızları.)
s. 551-60Comptes
ve bkz.Rendus..
C.L. Cowan,de TAcademie des Sciences
Jr., ve diğerleri, "Detection (bilimler
of the Akademisi’nin
Free Neutrino; Bildirileri)
A Con¬
30, 1850,
firmation" s. 551-60
(serbest ve bkz. C.L.
Nötrino'nun Covvan,Bir
görülmesi: Jr.,Kanıt)
ve diğerleri,
Science"Detection of the74,
(Bilim) Dergisi, Free Neutrino;
1956, s. 103-4 A Con-
(4)firmation" (serbest
Gravitational Nötrino’nun
Constant görülmesi:
and Mean Bir of
Density Kanıt) Science(Dünyanın
the Earth" (Bilim) Dergisi,
Yerçekim74, 1956, s.103-4ve
Değişmezi
(4) Gravitational
.Yoğunluk Ortalaması) Constant and Mean
adlı makalede J.HDensity
Poynting of the
1741 Earth” (Dünyanın
ve 1901 Yerçekimyerçekimi
yılları arasında Değişmezi de¬ve
.Yoğunluk
ğişmezi Ortalaması)
üzerine yapılmışadlı makalede
iki düzine kadarJ.H ölçmeyi
Ppyntinggözden
1741 ve 1901 yılları arasında
geçirmektedir, yerçekimi de­
bkz: Encyclopaedia
ğişmezi üzerine
Brittanica, 11. basım, yapılmış iki düzine
Cambridge, kadarCilt
1910-11, ölçmeyi gözden geçirmektedir, bkz: Encyclopaedia
12s. 383-89.
Brittanica, 11. basım, Cambridge, 1910-11, Cilt 12 s. 383-89.
66
66
 diğer örnekleri arasında astronomibiriminin,
maların diğer örnekleri arasm daastronomi
maların Avogadro rakkammm,
biriminin, Avogadrorakkamının,
Joule katsayısının ve elektronik yükün belirlenişlerini sayabiliriz. Sorunları
Joule katsayısm ın ve elektronik yükün belirlenişlerini sayabiliriz. Sorunları
tanımlayan ve sağlam çözümlerin varlığını garanti eden bir paradigma kura¬
tanımlayan ve sağlam çözüm lerin varlığını garanti eden bir paradigma kura­
mımıolmasaydı, bu çetrefil çabalardan pek azı zaten akla gelebilir ve
olmasaydı, bu çetrefil çabalardan pek azı zaten akla gelebilir vehiçbiri
hiçbiridede
gerçekleşemezdi.
gerçekleşemezdi.
Paradigmayı ayrıştırma çabaları sadece evrensel değişmezlerin belirlen¬
Paradigm ayı ayrıştırm a çabaları sadece evrensel değişm ezlerin belirlen­
mesiyle sınırlı değildir elbette. Sözgelişi, nicelikli ilgili yasalara da yönelebi¬
mesiyle sınırlı değildir elbette. Sözgelişi, nicelikli ilgili yasalara da yönelebi­
lirler: gazların basıncını hacıma bağlayan Boyle'un Yasası, elektrik çekiciliği
lirler; gazlann
Coulomb'un basıncım
Yasasıhacım a bağlayan Boyle’un
ve Joule'un Yasası, elektrik çekiciliği
üzerine
üzerine C oulom b’un Yasası ve Joule’un
ısı üretişini elektrik direnci ve akı¬
ısı üretişini elektrik direnci ve akı­
mına bağlayan formülü hep bu kategoriye dahildir. Belki de, paradigmanın
m ına bağlayan formülü hep bu kategoriye dahildir. Belki de, paradigmanın
bu gibi yasaların bulunmasına önkoşul olduğunu bu kadar rahatlıkla varsaya-
bu gibi yasalann bulunmasma önkoşul olduğunu bu kadar rahatlıkla varsaya-
mayacağımız düşünülebilir. Bunların, herhangi bir kurama bağlanmaksızın,
mayacağım ız düşünüfebilir. Bunların, herhangi
sırf ölçmüş olmak için yapılmış ölçümlerin incelenmesi sırasında bulunduk¬ bir kuram a bağlanmeücsızın,
sırf ölçmüş
larını çoğu kezolmak için yapılmış ölçümlerin incelenmesi
duymuşuzdur. Fakat tarih bu denli aşırı bir Bacon'cu sırasmda bulunduk-
yönteme
lanm kanıt
çoğu kez duymuşuzdur. Fakat tarih bu denli aşırı bir Bacon’cu yönteme
hiçbir sağlamamaktadır. Havanın, hidrostatik biliminin tüm çetrefil
hiçbir kanıtuygulayabileceğimiz
kavramlarını sağlam am aktadır. Htürde, avanın, hidrostatik
elastik (esnek) bilim
bir sıvı inin tüm çetrefil
olduğu görü¬
kavramlarım uygulayabileceğimiz türde, elastik (esnek) bir sıvı olduğu görü­
şü kabul edilmeden önce, Boyle'un yaptığı deneyler akla bile gelemezdi. Ya¬
şü kabul edilmeden önce, B oyle’un
hut akla gelseydi de, ya bambaşka biryaptığı şekildedeneyler
yorumlanır,akla biledagelemezdi. Ya­
ya hiçbir yoru¬
hutuymazdı.
akla gelseydi
(5) Coulomb'un başarısı tamamen nokta-yüklerya
de, ya bambaşka bir şekilde yorumlanır, da hiçbirgücü
arasındaki yoru­
ma
ma uymazdı. (5) Coulom b’un başarısı tamamen nokta-yükler
için özel gereçler imal etmesine bağlıydı. (Daha önceleri elektrik arasındaki gücü
ölçmek
ölçm ek terazi
için özel gereçler im al etm esine bağlıydı. (D aha önceleri elektrik
güçlerini gibi basit araçlarla ölçenler, görüngüler arasında hiçbir tutarlı
güçlerini
veya yalın terazi gibi basit araçlarlaGelgelelim
ilişki bulamamışlardı). ölçenler, görüngüler
bu tasarımın arasmda
kendisi hiçbir tutarlı
de daha
önceden; elektrik sıvının her parçacığının tüm diğerleri üzerinde belli daha
veya yalın ilişki bulam am ışlardı). C elgelelim bu tasarım m kendisi de bir
önceden;etki
uzaklıktan elektrik sıvının
yaptığınm her parçacığının
kabul edilmiş olmasına tüm bağlıydı.
diğerleri Coulomb'un
üzerinde belli ara¬bir
uzaklıktan
dığı da, aslındaetkibu yaptığmm kabul edilmiş
tür parçacıkların arasındakiolmasma bağlıydı.
etkileşim gücüydü Coulom b’unme¬
ve bu, ara­
safenin bir işlevi ya da türevi olduğu rahatlıkta varsayılabilecek tek çeşit güç¬e­
dığı da, aslında bu tür parçacıklann arasındaki etkileşim gücüydü ve bu, m
tü.safenin bir işlevi
(6) Nitelıkçi ya da türevi
yasaların olduğuayrıştırılması
paradigma rahatlıkta varsayılabilecek
sayesinde nasıltek çeşit güç­
ortaya çık-
tü. (6) Nitelrkçi
taklannı göstermek yasalarm
için örnekparadigma ayrıştırılması
olarak Joule'un sayesinde
yasalarını nasıl ortaya çık-
da kullanabilirdik.
taklannı göstermek
Gerçekten de nitelikçiiçin örnek olarak
paradigma Jo u le’un
ile nicelikçi yasayasalarm
arasındakiı dailişki
kullanabilirdik.
son dere¬
Cerçekten de nitelikçi paradigma ile nicelikçi
ce yakın ve yaygındır. O kadar ki, Galileo'dan bu yana bu tür yasalar yasa arasmdaki ilişki son
sırf dere­
pa¬
ce yakın ve yaygmdrr. O kadar ki, C alileo’dan bu
radigmanın yardımıyla, deneysel olarak belirlenmeleri için gereken gereçler yana bu tür yasalar sırf pa­
radigmanın
daha tasarlanmadanyardımyıllar
ıyla, deneysel
önce, doğru olarak
olarakbelirlenmeleri için gereken gereçler
tahmin edilegelmişlerdir. (7)
daha
Son olarak, paradigmayı açmaya yönelik üçüncü bir çeşit deneyden(7)
tasarlanmadan yıllar önce, doğru olarak tahmin edilegelmişlerdir. söz
Son olarak,
edebiliriz. Gerçekparadigm
bir arayış ayıileaçmaya yönelik üçüncü
bunun arasındaki bir çeşit
benzerlik deneydenda¬
diğerlerinden söz
edebiliriz. Cerçek bir arayış ile bunun
ha fazladır ve doğadaki düzenliliğin nicelikten ziyade arasındaki benzerlik
nitelik diğerlerinden
yönleriyle daha da­
ha fazladır ve doğadaki düzenliliğin nicelikten ziyade
çok uğraşan bilimlerde veya dönemlerde özellikle ön plana çıkar. Belli bir di¬ nitelik yönleriyle daha
ziçok uğraşan
görüngü içinbilimlerde
geliştirilmişveya dönemlerde
olan paradigmanın, özellikle ön plana
bununla çıkar. ilgili
yakından Bellidiğer
bir di­
zi görüngü için geliştirilmiş olan paradigmanın, bununla
görüngülere uygulanışının biraz belirsiz kaldığı sık sık görülen bir durumdur.- yakmdan ilgili diğer
görüngülere uygulanışmm biraz belirsiz kaldığı sık sık görülen bir durumdur.-
(5) Hidrostatik kavramlarının pınörmatiğe (hava/gaz bilime) tümüyle nakli için bkz. The Physical
(5) Hidrostatik
Treatises of Pascal kavramlarının
(Pascal'ın pınörmatiğe (hava/gaz
Fizik Derlemeleri) bilime)
çeviren tümüyle
I.H..B Spearesnakliveiçin bkz. The
A.G.H. Physical
Spears, F.
Treatisestanıtma
Barray'nin of Pascal (Pascal’ın
yazısı Fizik Newyork,
ve notlarıyla, Derlemeleri) 1937.çeviren I.H,Baradaki
Toricell'in Speares ve A.G.H.
koşutluğu Spears,
ilk kez orta¬ F.
yaBarray'nin
atışı (Hava tanıtma yazısı ve
unsurundan notlarıyla,
oluşmuş Nevvyork, 1937.
bir okyanusun dibine Toricell'in aradakiyaşıyoruz)
batmış olarak koşutluğu s. ilk 164'de
kez orta­
ya atışı (Hava
geçmektedir. unsurundan
Bu görüşün oluşm
ne kadar uş bir
hızlı okyanusun
geJiştiği iki ana dibine
denemede batmış olarak yaşıyoruz) s. 164’de
gösterilmiştir.
(6)geçmektedir.
Duane Roller Buvegörüşün
Duanene kadar
H.D. hızlı the
Roller, geliştiği iki ana denemede
Development gösterilmiştir.
of the Concept of Electric Charge:
(6) Duane
Electricity from Roller ve Duane
the Greeks H.D. Roller,
to Coulomb the Development
(Elektrik Yükü Kavramının of the ConceptYunanlılardan
Gelişmesi: of Electric Charge:
Co-
Electricity
ulomb'a from the
Elektrik) Greeks
Harvard to Coulomb
Case Histories (Elektrik Yükü Kavramının
in Experimental Gelişmesi:
Science (Harvard Yunanlılardan
Deneysel Bilim Ta¬Co-
ulomb’atarihçe
rihçeleri) Elektrik) Harvard Case
8, Cambridge Histories
Mass., 1954.in Experimental Science (Harvard Deneysel Bilim Ta­
66-80.
(7)rihçeleri)
Örnekler tarihçe 8, Cambridge
için bkz. T. S. Kuhn,Mass., 1954. 66-80.
"The Function of Mesarument in modern Physical Science"
(7) Örnekler
(Modem için bkz. T.S.
Fizik Bilimlerinde Ölçmenin işlevi)lsis
Kuhn, “The Function
dergisi of 52,
Mesarument in modern Physical. Science"
1961, s. 162-93.
(Modem Fizik Bilimlerinde Ölçmenin İşlevi)lsis dergisi 52, 1961, s. 162-93.
67
67
Böyle olduğu zamanlar, paradigmanın yeni ilgi alanına uygulanabileceği de¬
Böyle olduğu zamanlar, paradigmanm yeni ilgi alâmna uygulanabileceği de­
ğişik yollardan birinde karar kılmak için deney yapmak gereklidir. Örneğin
ğişik yollardan birinde karar kılm ak için deney yapmak gereklidir. Örneğin
kalori kuramının esas paradigma uygulamaları, sadece yarıştırma ve yapı de¬
kalori kurammm esas paradigma uygulamaları, sadece yanştnm a ve yapı de­
ğiştirme yoluyla ısıtma ve serinletme işlemleriyle kısıtlanmıştı. Halbuki ısı¬
ğiştirme yoluyla ısıtm a ve serinletme işlemleriyle kısıtlanmıştı. Halbuki ısı-
nın kaybedilmesi ya da kazanılması birçok başka yoldan da meydana gelebi¬
nm kaybedilmesi ya da kazamiması birçok başka yoldan da meydana gelebi­
lirdi. Sözgelişi, kimyasal bireşim, sürtüşme veya gazların kompres edilmesi
lirdi. emilmesi
Sözgelişi,yöntemleri
kim yasal bireşim, sürtüşme
yahut kullanılabilirdi veveya gazların kompres edilmesi
bu kuram bütün bu farklı gö¬
yahut em ilm esi yöntem leri kullanılabilirdi ve bu kuram bütün bu farklı gö­
rüngülere çeşitli şekillerde uygulanabilirdi. Örneğin, eğer vakumun (boşlu¬
rüngülere çeşitli şekillerde uygulanabilirdi. Örneğin, eğer vakumun (boşlu­
ğun) bir ısınma özelliği olduğu varsayılırsa, kompres yoluyla ısı kazanma,
ğun) bir ısınm a özelliği olduğu varsayılırsa, kom pres yoluyla ısı kazanm a,
gazın boşlukla karışması olarak açıklanabilirdi. Yahut da değişen basınçla
birlikte gazların özgül ısılarının da değiştiği söylenebilirdi.daVedeğişen
gazın boşlukla karışm ası olarak açıklanabilirdi. Yahut basınçla
bunun dışında
birlikte gazlarm özgül ısılarırun da değiştiği söylenebilirdi. Ve bunun dışmda
daha başka birçok açıklama tarzı olabilirdi. Bu çeşitli olasılıkları geliştirmek
daha başka birçok açıklam a tarzı olabilirdi. Bu çeşitli olasılıkları geliştirmek
ve birbirinden ayırdedebilmek için birçok deney girişimi oldu. Bütün bu de¬
ve birbirinden ayırdedebilm ek için birçok deney girişimi oldu. Bütün bu de­
neyler paradigma olarak kalori kuramından kaynaklanıyordu. Hepsi de de¬
neyler paradigm a olarak kalori kuram m dan
neylerin tasarımında olsun, sonuçların değerlendirilmesinde olsun,kaynaklanıyordu. Hepsi de de­
bu para¬
neylerin yararlanmaktaydılar.
digmadan tasarım m da olsun, sonuçlarm (8) Kompres değerlendirilm
yoluyla ısıesinde
kazanma olsun,
olgusubu para­
bir
digmadan
kez yararlanm aktaydılar.
yerine oturduktan sonra, bu alanın(8) Kompres
sonraki yoluyla ısı kazanm
bütün deneyleri a olgusu
ister istemezbir
kez yerine paradigmaya
aynı şekilde oturduktan sonra, bağlıbuolmakalanm sonrala bütün
zorundaydı. Görüngü deneyleri ister istemez
belli olunca, onu
aym şekilde paradigm aya bağh olmak zorundaydı.
açıklığa çıkaran deney de zaten başka türlü nasıl seçilebilirdi? Görüngü belli olunca, onu
açıklığa
Şimdi de çıkaran
olağan deney de zaten
bilimin kuramsalbaşka türlü nasıldönersek,
sorunlarına seçilebilirdi?bunların da aşağı
Şimdi de olağan bilimin kuramsal sorunlârma
yukarı deney ,ve gözlem sorunlarınınkine benzer sınıflara dönersek, bunlanngörüyo¬
ayrıldığını da aşağı
ruz. Olağan kuramsal çalışmanın bir bölümü, ama çok ufak bir bölümü,görüyo­
yukan deney ,ve gözlem sonınlarmınkine benzer sınıflara ayrıldığmı elde¬
kiruz» Ölağanolgular
kuramın, kuram sal çalışmanm
hakkında kendibir bölümü,
başma amaolan
değeri çok bilgi
ufak içeriklerini
bir bölümü,tah¬ elde­
ki kuramın, olgular hakkm da kendi başma değeri olan
min etmek için kullanılmasına ayrılmıştır, astronomi takvimlerinin imalatı, bilgi içeriklerini tah­
min etm ek için kullanılm asına aynlm ıştır. astronom i
lens özelliklerinin hesaplanması ve radyo yayım eğrilerinin üretilmesi bu tür takvim lerinin im alatı,
lens özelliklerinin hesaplanması ve radyo buyayım eğrilerinin üretilmesi veyabu tür
sorunlardandır.
sorunlardandır.
Gene de bilim adamları
G ene de bilim angarya
adamlarıişler
çalışmaları
bu çalışm
mühendislere
teknikerlere bırakılması gereken olarak aları m ühendislere
görürler. Önemli bilim veya
teknikerlere bırakılm ası gereken angarya işler olarak
dergilerinde çok miktarda yer alan kuramsal tartışmaların da, bilim adamı ol¬ görürler. Önemli bilim
dergilerinde
mayan okurcaçok hemenm iktarda
hemen yer alangözle
aynı kuram s^ tartışmalarm
görülmesi da, bilim
kaçınılmazdır. adamıbu
Çünkü ol­
kuramsal zorlayışlara, vardıkları sonuçlar gözde bir değer taşıdığı için değil,bu
mayan okurca hem en hemen aynı gözle görülmesi kaçmılmazdır. Çünkü
kuramsal
deneyle zorlayışlara,
doğrudan vardıklan sonuçlar
karşılaştırılabilecekleri gözde
için bir değeramaç,
girişilmiştir, taşıdığı için değil,
paradigma¬
deneyle doğrudan karşılaştırılabilecekleri için girişilmiştir,
nın yeni bir uygulanışını göstermek, yahut önceden yapılmış bir uygulama¬ amaç, paradigma­
nınkesinlik
nın yeni birderecesini
uygulanışm ı göstermek, yahut önceden yapılmış bir uygulama-
artırmaktır.
nm kesinlik derecesini artırmaktır.
Herhangi bir kuramın doğa ile çakıştığı noktaları geliştirirken çoğunlukla
Herhangi
rastlanılan büyükbir güçlükler
kuram m doğa bu türileçalışma
çakıştığı noktaları
gereğini geliştirirkenSöz
doğurmaktadır. çoğunlukla
konu¬
rastlanılan büyük güçlükler bu tür çalışma gereğini
su güçlükleri kısaca canlardırmak için Newton'dan somaki dönem dinamik doğurmaktadır. Söz konu­ta¬
su güçlükleri
rihine kısacayeterlidir.
bir göz atmak canlardırmak için Newton’dan
Principia sonraki dönem
eserini kendilerine paradigma dinamik
almışta­
rihine on
olanlar, bir sekizinci
göz atm akyüzyılın
yeterlidir. Principia
başlarına kadareserini
eserinkendilerine paradigma
vardığı sonuçların almış
evren¬
selolanlar, on oldu
niteliğini sekizinci yüzyılm
bitti kabul başlarmave
ediyorlardı kadar
bunda eserin vardığı
da gayet sonuçlarm
haklıydılar, evren­
zira bi¬
limseltarihince
niteliğinibilinen
oldu bitti kabul
başka ediyorlardı
hiçbir ve bunda da
eser, araştırmanın aymgayet haklıydılar,
zamanda zira bi­
hem kapsa¬
lim tarihince
mının bilinen başkabu
hem de kesinliğinin hiçbir
dereceeser, araştırmanm
artmasını aym zamanda
sağlamıştı. Newtonhem kapsa-
gökyüzü
mmm hem de kesinliğinin bu derece artmasını
için gezegenlerin hareketlerine ilişkin Kepler yasalarını türetmiş sağlamıştı. Newtonve gökyüzü
ay uydu¬
için gezegenlerin
sunun gözlemlenebildiği hareketlerine
kadarıylailişkin Kepler
bu yasaya yasalarını
uymayan türetmiş ve
yönlerinden ay uydu­
bazılarını,
sunun gözlemlenebildiği kadarıyla bu yasaya uymayan yönlerinden
nedenleriyle birlikte, açıklamıştı. Yeryüzü içinse, sarkaçlar, ve gelgitlerle ilgili bazılarmı,
nedenleriyle
birtakım dağmık birlikte, açıklamıştı.
gözlemlerin Yeryüzütüretti.
sonuçlarını içinse, Yardımcı
sarkaçlar, fakat
ve gelgitlerle
gelişigüzelilgili
birtakım dağm ık gözlem lerin sonuçlarmı türetti. Yardımcı fakat gelişigüzel
(8) T.S. Kuhn, 'The Caloric Theory of Adiabatîc Compression" (Isı Değişimi Olmayan Kompres¬
(8) Kalori
lerin T.S. Kuhn, ‘The Açıklanması)
Kuramıyla Caloric Theory of dergisi,
Isis Adiabatîc
49,Compression" (Isı Değişimi Olmayan Kompres­
1958, s. 132-40.
lerin Kalori Kuramıyla Açıklanması) Isis dergisi, 49, 1958, s. 132-40.
68
68
bazı varsayımların desteğiyle de Böyle Yasası'nı ve sesin havadaki hızmı ve¬
bazı
ren varsayımların
önemli desteğiyle ayrıca
formülü türetmeyi de Böyle Yasası’m Bilimin
başarmıştı. ve sesin.havadaki
o zamankihızmı ve­
düzeyi
renönüne
göz önemli form ülü
alınırsa bu türetm eyi ayrıca
çalışmaların başarm
başarısı sonıştı.
dereceBilim in o zam ankiAncak,
etkileyiciydi. düzeyi
göz önüne
Newton alınırsa
Yasaları 'nmbu çalışm
iddiali alarm başarısı
evrenselliği son derece
karşısında etkileyiciydi. sayısı
bu uygulamaların Ancak,
Nevvton
pek Yasaları’nm
de küçük sayılamazdı iddialive evrenselliği
Newton, hemen karşısında
hemen buhiç
uygulam
başka aların
uygulama sayısı
geliştirmedi. Dahası, fizikte araştırma yapan herhangi bir öğrencinin aym ya¬ a
pek de küçük sayılam azdı ve Nevvton, hem en hem en hiç başka uygulam
geliştirmedi.
salarla bugün Dahası, fizikte araştırma
yapabildiklerine yapan herhangi
baktığımızda Newton'un bir öğrencinin
gerçekleştirdiğiaym ya­
salarla
birkaç bugün y apbile
uygulamayı ab ild
pek ik lerin
öyle ebüyük
baktığım ızda Nevvton’un
bir kesinlikle geliştirmemişgerçekleştirdiği
olduğunu
birkaç uygulamayı
görüyoruz. Ve nihayet, bilePrincipia,
pek öyleesas büyük bir kesinlikle
olarak uzayla ilgili geliştirmemiş
mekaniğin sorunla¬olduğunu
görüyoruz. Ve nihayet, Principia, esas olarak uzayla
rına uygulanmak üzere tasarlanmış bir yapıttı. Yeryüzündeki uygulamalara ilgili mekaniğin sorunla-
rm a uygulanm
özellikle de fizikak üzere tasarlanm
koşullan ış bir yapıttı.
sınırlı ortamlardaki Yeryüzündeki
hareket yasalarınauygulam
nasıl uygu¬ alara
özellikleaçık
lanacağı de fizik
seçikkoşullan sınırlı ortamlardaki
belli olmamıştı. Öte yandanhareketyeryüzüne yasalarına
ilişkin nasıl
sorunlarauygu­
lanacağı
başarılı açık seçik
çözümler bellibaşka
getiren olm am ıştı. Öte yandan
çalışmalar yeryüzüne
yapılmaktaydı. İlk ilişkin
olarak sorunlara
Galileo
başarılı çözüm ler getiren başka
ve Huyghens'in geliştirdikleri bambaşka bir dizi çalışm alar yapılmaktaydı.
teknik, İlk olarakboyun¬
18'nci Yüzyıl Galileo
caveBemoull'ler,
Huyghens’in geliştirdikleri
d'Alembert bambaşka
ve başka bir dizi
birçokları teknik, 18’nci
tarafından AvrupaYüzyıl
kıtasına boyun­
ya¬
ca BemAslında
yılmıştı. oull’ler, dbu ’Alembert
tekniklerve ilebaşka birçokları tekniklerin,
Principia'daki tarafmdan Avrupa daha genişkıtasma kap¬ya­
yılmıştı.
samlı ve tekAslında bu teknikler
bir yaklaşımın özelile Principia’daki
bölümleri olduğutekniklerin,
inancı hâkimdi, daha ancak
geniş hiçkap­
samlıuzun
kimse ve teksürebirbunun
yaklaşım m özel geldiğini
ne anlama bölümleriaçıklayamadı.
olduğu inancı(9)hâkimdi, ancak hiç
kimse uzun süre
Biz şimdilik bunun ne kesinlik
dikkatimizi anlama geldiğini
sorunuyla açıklayamadı.
sınırlayalım. (9) Konunun amprik
Biz şimdilik
yönlerini dikkatimizi
zaten işledik ve Newton kesinlik sorunuylaile
paradigması smırlayalım.
ilgili somutKonunun
uygulamaların amprik
yönlerini zaten
gerektirdiği özel işledik
niteliktekive Nevvton
verileri paradigması
toplayabilmek ile için
ilgiliCavendish
somut uygulamalarm
'in gereci,
gerektirdiği
Atwood makinasıözelveya
nitelikteki verileri
geliştirilmiş toplayabilm
teleskoplar gibieksöniçinderece
C avendish’in
uzmanlaştınl- gereci,
Atvvood
mış araçlaramakinası
ihtiyaç veya
olduğunugeliştirilmiş
gördük.teleskoplar
Doğa ile uyum gibi sön derece uzmanlaştınl-
sağlamakta benzer zor¬
mış araçlara
luklar, ihtiyaç
çalışmanın olduğunucephesinde
kuramsal gördük. Doğa ile uyum
de aynen vardı. Örneğinbenzer
sağlarnakta Newton zor­
luklar,
kendi çalışm anın
yasalarını kuramuygularken,
sarkaçlara sal cephesinde sarkaçde uzunluğunun
aynen vardı. kesin Ö rneğin Nevvton
bir tanımı¬
nıkendi yasalarmı
yapabilmek içinsarkaçlara uygu arken,
uçtaki ağırlığı soyut sarkaç
bir kitle noktası olarak
uzunluğunun kesin bir tammı-
tasarlamak
nı yapabilm
zorunda ek için
kalmıştı. uçtaki ağırlığı
Teoremlerinin soyut bir
çoğunda havanoktası
dakitle olarak
direncinin tasarlam
etkisini gözak
zorunda
önüne kalm ıştı.
almamıştı T eorem
ve buna lerinin
istisna olanlar genellikle
çoğunda da hava başlangıç ve hipotez
direncinin etkisini göz
nite-
liğindekilerdi.
önüne almamıştı Bu yaklaşık
ve buna hesapların
istisna olanlar de aslındabaşlangıç
hepsigenellikle sağlam fiziksel
ve hipotezuyarla¬nite-
liğindekilerdi.
malardı ama gene Bude uyarlama
yaklaşık oldukları
hesaplarm içinde
hepsi Newton'un
aslında sağlam tahminleri
fiziksel ileuyarla­
ger¬
çek am aarasında
deneyler
malardı gene de beklenebilecek
uyarlam a oldukları uyumuiçinoldukça
Nevvton’un tahm inleri New¬
kısıtlıyorlardı. ile ger­
ton'un kuramı uzaya
çek deneyler arasında uygulandığı
beklenebilecek aynı zorluklar
zaman uyumu oldukça daha da açıkça ortaya
kısıtlıyorlardı. Nevv­
ton’un kuramı
çıkmaktadır. Teleskopla yapılan basit
uzaya uygulandığı nicelik
zaman gözlemlerinin
aynı zorluklar daha de işaret
da açıkçaettiğiortaya
gi¬
çıkmaktadır.
bi, gezegenlerTeleskopla
Kepler'inyapılanYasalarına basit tamamen uymamaktadırlar
nicelik gözlemlerinin de işaret New¬gi­
veettiği
bi, gezegenler
ton'un kuramı daKzaten e p le r’in Y asalarına tam
uyamayacakları doğrultusundadır. Söz konusu
am en uym am aktadırlar veyasa¬
Nevv­
ları
to ntüretebilmek
’un kuram ı da için Newton
zaten uyamtek tek her gezegen
ayacakları ile güneş arasındaki
doğrultusundadır. Söz konusu çekim
yasa­
dışında kalan tüm diğer
ları türetebilmek yerçekimi
için Nevvton tekgüçlerini gözden uzak
tek her gezegen tutmak
ile güneş zorunda çekim
arasmdaki kal¬
dışmda
mıştı. kalan gezegenler
Halbuki birbirlerini
tüm diğer yerçekimi de çektikleri
güçlerini gözdeniçin, uzakuygulanan
tutmak zorunda kuramla kal­
mıştı. Halbuki
teleskop gözlemleri gezegenler yalnızca kaba
arasında birbirlerini de bir uyum beklenebilirdi.
çektikleri için, uygulanan (10)
kuramla
teleskop gözlemleri arasm da yalmzca kaba bir uyum beklenebilirdi. (10)
(9) C. Truesdall, "A Program Towvard Rediscovering the Rational Mechanics of the Age of Reason"
(Akıl
(9) Çağının Rasyonel
C. Truesdall, Mekaniğini
“A Program Yeniden
Towvard Kazanmayathe
Rediscovering Yönelik Bir Tasarı)
Rational Archive
Mechanics of the History
for Age of the
of Reason"
Exact
(AkılSciences (kesin Bilimler
Çağının Rasyonel tarihi Arşivi)
Mekaniğini Yeniden I, 1960, s. 3-36 ve
Kazanmaya "Reactions
Yönelik of Late
Bir Tasarı) Baroque
Archive Mechanics
for History of the
Success,
to Exact Conjecture,
Sciences error and
(kesin Bilimler Failure
tarihi Arşivi)InI,Newton's Principia"
f 960, s. 3-36 (Geç Barok
ve “Reactions Dönem
of Late Mekaniğinin,
Barogue Mechanics
Newton'un Principia eserindeki
to Success, Conjecture, başarı, varsayım, hata ve başarısızlık öğelerine tepkileri)
error and Failure in Nevvton's Principia” (Geç Barok Dönem Mekaniğinin, Texas Quar-
tely dergisi, 10,
Newton’un 1967, s.
Principia 281-97. T.L.
eserindeki Hankin,
başarı, 'The hata
varsayım, Reception of Newton's
ve başarısızlık Second
öğelerine tepkileri) MotionQuar-
Law ofTexas in
Eighteenth
thetely 1967, s.(Newton'un
Century"
dergisi, 10, 281-97. T.L. İkinci Hareket
Hankin, “TheYasası'nın
Reception1of 8'inci yüzyılda
Nevvton’s Second LavvofArchives
karşılanışı) Motion in
Internationales
the Eighteenth d'histoire
Century”des sciences (Uluslararası
(Newton’un İkinci Hareket Bilimler Tarihi 18’inci
Yasası’nm Arşivleri) 20, 1967,
yüzyılda s. 42-65. Archives
karşılanışı)
(10) Wolf, a.g.e.,d’histoire
Internationales s. 75,81,des96-101; ve William
Sciences Whewell,
(Uluslararası History
Bilimler Tarihi the Inductive
of Arşivleri) Sciences
20,1967, (Tüme-
s. 42-65.
varımlı Bilimlerin
(10) Wolf, Tarihi)
a.g.e., Gözden
s. 75,81, Geçirilmiş
96-101; basım,
ve VVİİliam Londra,History
VVhevvell, Bölüm
1847, of II. s. 213-71.
the Inductive Sciences (Tüme-
varımlı Bilimlerin Tarihi) Gözden Geçirilmiş basım, Londra, 1847, Bölüm II. s. 213-71.
69
69
 Pek tabii, uyumun sağlandığı kadarı bile, onu elde edenleri fazlasıyla
mutluPek tabii,yetmişti.
etmeye uyum unYeryüzüne
sağlandığıilişkin kadarıbazı bile, onu elde
sorunlar edenleri
dışında, fazlasıyla
bu kadar iyi
mutlu etmeye yetmişti. Yeryüzüne ilişkin bazı
iş görebilecek başka hiçbir kuram yoktu. Zaten Newton'un çalışmalarının sorunlar dışında, bu kadar ge¬iyi
iş görebilecek
çerliliğini başka hiçbir hiçbiri
sorgulayanlardan kuram yoktu.bunu deney Zaten ileNew ton’un arasındaki
gözlem çalışmalarmm uyum ge­
çokçerliliğini sorgulayanlardan
sınırlı diye yapmıyordu. Ama hiçbiri bunu deney
ne olursa olsun, ile gözlem bu
uyumdaki arasındaki
sınırlamalar,uyum
çok smırlı diye
Newton'dan sonra yapmıyordu.
gelenler için Ama ne olursa
heyecan vericiolsun, uyumdaki
kuramsal bu sırurlamalar,
sorunlarm kaynağı
oldu. Örneğin, eşzamanlı olarak birbirinin çekimine kapılmış ikidenkaynağı
N ew ton’dan sonra gelenler için heyecan verici kuram sal sorunlarm fazla
oldu. Ö rneğin,
nesnenin eşzamele
hareketlerini anlı olarak birbirinin
alabilmek için, ya daçekimyörünge ine kapılm ış ikidenkalı¬
sapmalarındaki fazla
nesnenin
cılığı hareketlerini
incelemek için bazı elekuramsal
alabilmek için, ya da
tekniklere yörünge
ihtiyaç vardı.sapmalarmdaki
Bu gbi sorunlar kalı­
18cılığı
'inci incelem ek için bazı
yüzyıl boyunca kuram sal tekniklere
ve 19'uncunun başlarındaihtiyaç vardı.en
Avrupa'nın Buparlak
gbi sorunlar
çalış¬
18’inci Newton
malarını yüzyıl boyunca
paradigmasıve 19’uncunun başlarmdaarasındaki
ile uzay gözlemleri Avrupa’nın en parlakgeliş¬
benzerliği çahş-
malarmı
tirmeyi Nevvton paradigması
amaçlayan ile uzay
sorunlar üzerinde gözlemleri arasmdaki
gerçekleştirdiler. benzerliği
Bu isimlerden geliş­
birçok¬
tirmeyi
ları, amaçlayan
bir yandan sorunlar
da, gerek üzerinde gerek
Newton'un, gerçekleştirdiler.
mekanikte çağdaşıBu isimlerden birçok­
olan Avrupa
ları, bir yandan
okulunun yapmaya da,dahi
gerek Nevvton’un, gerektürde
yanaşamayacakları mekanikte çağdaşıiçin
uygulamalar olangerekli
Avrupa
okulunun
olan matematik yapm aya dahi
bilgisini yanaşam ayacakları
geliştirmeye türde Örneğin
çalışıyorlardı. uygulamhem alar hidrodina¬
için gerekli
mikolanhemm atematik
de titreşim bilgisini
tellerigeliştirmeye
sorunu için son çalışıyorlardı.
derece güçlü Örneğin
matematik hem teknikler
hidrodina­
vemik hem debir
muazzam titreşim
yazın telleri sorunu Uygulama
üretmişlerdi. için son derece güçlü
ile ilgili bu matematik teknikler
sorunlar, böylelik¬
leve18'inci
muazzam bir yazm
yüzyılın belkiüretmişlerdi.
de en parlakUygulama ve en canile ilgili
alıcı bu sorunlar,
bilimsel böylelik­
çalışmalarını
le 18’inci Ayrıca
yaratmıştı. yüzyılın belki de en parlak
termodinamiğin, ışığın vedalga
en can alıcı bilimelektromanyetik
kuramının, sel çalışm alarını
yaratmıştı.
kuramın, A ynca
kısacası termyasaları
temel odinamiğin,tamemen ışığınniceliğe
dalga kuramının,
dayalı herhangi elektromanyetik
bir bilim
kuramm,
dalının kısacası tem el yasaları
paradigma-sonraki gelişme tamemen
dönemleriniceliğeincelendiğidayalı herhangi
takdirde, bir bilim
rahatlıkla
dalınm
başka paradigma-sonraki
örnekler de bulunabilir.gelişmeHiç değilse dönemleri incelendiği
matematiğe daha takdirde,
yakın olan rahatlıkla
bilim¬
başkakuramsal
lerde, örneklerçalışmaların
de bulunabilir. Hiç çoğunluğu
büyük değilse matematiğe
bu nitelikleredahasahiptir.
yakın olan bilim­
lerde,
Ancak,kuramsal
bütünün çalışmalarm
bu niteliktebüyük
olduğu çoğunluğu
söylenemez. bu niteliklere
Matematik sahiptir.
bilimlerinde
Ancak,kuramsal
bile ayrıca bütünün paradigma
bu nitelikte ayrıştırma
olduğu söylenemez. M atematik
sorunları vardır. bilimlerinde
Bu sorunlar bi¬
bile ayrıca kuram sal paradigm a ayrıştırma sorunları
limsel gelişmenin, niceliğe öncelik tanınan dönemlerinde önem kazınırlar. vardır. Bu sorunlar bi­
lim sel gelişm
Bunlardan enin,ister
bazıları, niceliğe
daha öncelik
nicelikçitanınan
ister dahadönem lerinde
nitelikçi önem kazınırlar.
bilimlerde olsun,
Bunlardan
sadece eldekibazıları,
bilgininister daha biçimlendirilip
yeniden nicelikçi ister daha nitelikçi bilimlerde
aydınlatılması amacındadır. olsun,
sadece zamanla,
Örneğin eldeki bilginin yenidenönceleri
Principia'nın biçim lendirilip
sanıldığıaydınlatılm
gibi her zaman ası amacındadır.
kolaylıkla
Örneğin zamanla,
uygulanabilir bir eser Principia’nm
olmadığı ortaya önceleri çıktı,sanıldığı gibi her ilk
çünkü kısmen zaman kolaylıkla
denemelerde
uygulanabilir
kaçınılmaz olanbir eser olm adığı kurtulamamıştı,
tutarsızlıklardan ortaya çıktı, çünkü kısmenkısm deenanlam
ilk denemelerde
içeriğinin
kaçınılmaz
büyük bölümü olan tutarsızlıklardan
uygulamalarda sadecekurtulamamıştı,
dolaylı olarak kısmen de anlam içeriğinin
yer alabiliyordu. Hem
büyük bölüm ü uygulam alarda sadece
zaten yeryüzü uygulamalarının çoğunda Avrupa'da geliştirilmişdolaylı olarak yer alabiliyordu.
ve öncekiler¬ Hem
lezaten yeryüzü
görünürde pekuygulamalarmm
ilgisi olmayan bir çoğunda Avrupa’da
dizi tekniğin geliştirilmiş vekadar
kıyaslanamayacak öncekiler­
da¬
halegüçlü
görünürde
olduğu pekgörülmekteydi.
ilgisi olmayan Bu bir dizi
nedenletekniğin kıyaslanamayacak
18. yüzyılda kadar da­
Euler ve Lagran-
ha güçlü
ge'dan, 19.plduğu
yüzyılda görülm ekteydi.
Hamilton, JacobiBu ve nedenle
Hertz'e18.kadar
yüzyılda Euler ve
Avrupa'nın en Lagran-
parlak
ge’dan, 19. yüzyılda
matematiksel fizikçilerininHamilton, Jacobi vekuramını
çoğu mekanik Hertz’e kadar
eşdeğerdeAvrupa’nm
olan ama enman¬
parlak
tıkmatematiksel fizikçilerinin
ve estetik açısından çoğu mekanik
daha doyurucu kuramını
bir biçimde eşdeğerde
yeniden olan ama için
dile getirmek man­
tık ve çaba
sürekli estetik açısmdan daha
sarfetmişlerdi. doyurucu
Yani, bir biçimde yeniden
gerek Principia'nm, dile getirmek
gerek Avrupa'daki me¬için
sürekli
kanik çaba saıfetmişlerdi.
anlayışının Yani, gerek
açık ya da kapalı bütünPrincipia’nm, gerek Avrupa’daki
öğretileri, mantıksal olarak çok da¬ me­
hakanik
tutarlıaıılayışmm
bir metinde açıksergilensin
ya da kapalı bütün öğretileri,
istiyorlardı. Böylece mantıksal
arzu edilen, olarak çok da­
kuramın
mekanikte
ha tutarlı yeni
bir myeni
etinde sergilensinolan
geliştirilmiş istiyorlardı.
sorunlara Böylece
uygulanışınınarzu edilen,
hem daha kuramın
dü¬
zenli hem deyeni
m ekanikte dahayeni geliştirilmiş
az çelişkili olan sorunlara
olmasıydı. (11) uygulanışmm hem daha dü­
zenli hem de dahabuna
Paradigmaların az çelişkili
benzer olmasıydı.
şekilde yeniden (11) tanımlanmaları bütün bilim¬
lerdeParadigm alarınmeydana
sürekli olarak buna benzer şekilde yeniden
gelmektedir, çoğu yukarıda
tanımlanmaları
fakat bunların bütünsözü-
bilim­
lerde sürekli olarak m eydana gelmektedir, fakat bunlarm çoğu yukarıda sözü­
(11) Rene Dugas, Histoire de la mecanique (Mekaniğin Tarihi) Neuchatel, 1950, 4-5'inci Kitaplar.
(11) Rene Dugas, Histoire de la mecanigue (Mekaniğin Tarihi) Neuchatel, 1950, 4-5’inci Kitaplar.
70
70
nü ettiğimiz Principia düzeltmelerinden çok daha esaslı değişikliklere yol aç¬
nü ettiğimiz Principia düzeltmelerinden çok daha esash değişikliklere yol aç-
mıştır. Üstelik, bu tür değişiklikler gerçekten de hep, daha önce paradigma¬
mıştm
nın Üstelik, bu
ayrıştırılması tür değişiklikler
olarak gerçekten
betimlediğimiz de hep, kaynaklanır,
çalışmalardan daha önce paradigm
ama bua­
çeşit çalışmayı tamamen 'ampirik' (görgül) olarak nitelemek oldukça ama
nın ayrıştırılm ası olarak betim lediğim iz çalışm alardan kaynaklanır, keyfibu
çeşit
bir çalışm ayı
davranıştır. tam am enayrıştırılması
Paradigma ‘am pirik’ (görgül)
sorunları olarak nitelem
deneysel ek oldukça
olduğu ölçüde keyfi
ku¬
bir davranıştır. Paradigma ayrıştırılması sorunları deneysel
ramsaldır da, hem de diğer bütün olağan araştırma çeşitlerinde olduğundan olduğu ölçüde ku­
ram saldır
daha fazla'. da,, hem deverdiğimiz
Önceden diğer bütün olağan araştırma
örnekler, bu bağlamda çeşitlerinde olduğundan
da geçerlidir. Co¬
daha fazla'.
ulomb, araç ve Ö nceden
gereciniverdiğim
imal edipizölçümörnekler,
için bu bağlam dabaşlamadan
kullanmaya da geçerlidir. önce,Co-
ulomb, araç ve gerecini imal edip ölçüm için kullanmaya
bu gereçlerin nasıl yapılması gerektiğini belirlemek üzere elektrik kuramına başlam adan önce,
bu gereçlerin
başvurmak nasılkalmıştı.
zorunda yapılması gerektiğini belirlemek
Ölçümlerinin sonucu olarak üzere elektrikdaha
da kuram kuramma
ileri
bir düzeye ulaştı. Gene aynı şekilde, kompres yoluyla ısı elde etmekdaha
başvurmak zorunda kalmıştı. Ölçümlerinin sonucu olarak da kuram konu¬ileri
bir düzeye
sunda ulaştı. Geneayırdedilebilmesini
çeşitli kuramların aynı şekilde, kom pres yoluyla
sağlayan ısı elde tasarımcıla¬
deneylerin etm ek konu­
rısunda çeşitli kuramların
ile, karşılaştırılan ayırdedilebilmesini
bu çeşitli yaklaşımları ilk kez sağlayan
ortayadeneylerin
atanlar aynı tasanmcıla-
kişiler¬
n ile, karşılaştırılan bu çeşitli yaklaşımları ilk kez ortaya
di. Yani bu insanlar hem olgu hem de kuram düzeyinde çalışıyorlardı. Çaba¬ atanlar aynı kişiler­
di. Yani
ları yalnızca bu insanlar
yeni hem olgu
bilgi üretmekle hem de
kalmıyor,kuram düzeyinde çalışıyorlardı.
temel aldıkları yaklaşımın süre¬ Çaba­
lan yalnızca
gelmiş yeni bilgi üretm
birçok belirsizliğini ekleetmek
de yok kalm ıyor, temel
suretiyle aldıkları
ortaya dahayaklaşımm
kesin bir para¬ süre­
gelmiş birçok belirsizliğini de yok etm ek suretiyle ortaya
digma çıkartmış oluyordu. Çoğu bilimlerin olağan çalışma alanları da zaten daha kesin bir para­
budigma çıkartmış
niteliklerden oluyordu.
meydana Çoğu bilim lerin olağan çalışma alanları da zaten
gelmiştir.
buSorunları
niteliklerden meydana
ayırdığımız bugelmiştir.
üç ana sınıf, yani önemli olguların belirlenmesi,
olgu Sorunları
ve kuram ayırdığımız
arasında uyum bu üç ana smıf, ve
sağlanması yani önemlidaha
kuramın olgularm belirlenmesi,
da ayrıştırılması,
olgu ve kuram arasında uyum sağlanması ve kuramın
sanıyorum gerek ampirik, gerek teorik yönleriyle olağan bilim literatürünün daha da aynştınlm ası,
sanıyorum gerek ampirik, gerek teorik yönleriyle
tümünü kapsamaktadır. Ancak, tabii ki genel olarak tüm bilim literatürünüolağan bilim literatürünün
tüm ünü kapsam
kapsadıklarını aktadır.
iddia edecekAncak, tabii
değiliz. ki genel sorunlar
Olağanüstü olarak tüm herbilim
zaman literatürünü
çıkabilir
kapsadıklarını iddia edecek değiliz. Olağanüstü sorunlar
ve zaten bilimsel çabayı bütünüyle bu denli değerli kılan da bu sorunların her zaman çıkabilir
çö-
ve zaten bilimsel çabayı bütünüyle bu denli değerli
zümlenebilmesidir. Fakat olağanüstü sorunlar istenmekle ortaya çıkmazlar. kılan da bu sorunlarm çö-
zümlenebilmesidir.
Başgöstermeleri, olağanFakat olağanüstü
araştırmanın sorunlar
önceden istenmekle
hazırladığı ortaya
ortamın çıkmazlar.
özel ko¬
B aşgösterm
şullarına eleri,Bu
bağlıdır. olağan
nedenle araştırm
en iyianın
bilim önceden
adamlarınınhazırladığı ortam ın
bile meşgul özel ko-
oldukları
şullarma bağlıdır. Bu nedenle en iyi bilim adamlarmm
sorunların ezici bir çoğunluğu, kaçınılmaz olarak yukarıda Özetlediğimiz üç bile meşgul olduklan
sorunların ezici
kategoriden birinde biryer
çoğunluğu,
alacaktır.kaçınılm
Paradigma az olarak yukanda
çevresinde çalışmaÖzetlediğimiz
başka türlüüç
kategoridenve
yürütülemez birinde yer alacaktır.
paradigmayı Paradigm
terk etmek, onuna tanımladığı
çevresinde bilim
çalışmadaimibaşka türlü
bırak¬
yürütülemez ve paradigmayı terk etmek, onun tanımladığı
makla özdeştir. Ileriki bölümlerde göreceğimiz gibi, bu tür 'terk' etmeler ba¬ bilim daimi bırak­
makla
zen meydanaözdeştir, ileriki bölümlerde
gelebilmektedir göreceğimiz
ve bilimsel devrimler gibi,
bubu tür ‘terk’ etmeler
merkezlerin çevresin¬ ba­
dezen meydana
'devir' gelebilmektedir
ederler. Fakat devrimlerinve bilimsel devrimler başlamadan
incelenmesine bu merkezlerin önce,çevresin­
yolu
de ‘d ev ir’olağan-bilimsel
hazırlayan ederler. Fakat devrim lerin çok
arayışların incelenm esine bir
daha geniş başlam adan önce, göz
manzarasında yolu
hazırlayan olağan-bilim sel
gezdirmenin gerekli olduğu kanısındayım. arayışların çok daha geniş bir m anzarasında göz
gezdirmenin gerekli olduğu kanısındayım.

71
71
 IV. OLAĞAN BİLİM BULMACA ÇÖZÜYOR
IV. OLAĞAN BİLİM BULMACA ÇÖZÜYOR

Az önce karşılaştığımız olağan araştırma sorunlarının belki de en çarpıcı

yanı,Az önce karşılaştığım
kavramda ya da görgüde ız olağan
olsun,araştırma sorunlarınm yaratmayı
büyük değişiklikler belki de enhemen
çarpıcı
yanı, kavram
hemen da ya da görgüde
hiç amaçlamamış olsun,Dalga
olmalarıdır. büyükuzunluğu
değişiklikler yaratm ayı
ölçümlerinde hem en
olduğu
hemdaha
gibi, en hiç am açlam am
başlamadan ış olmalarıdır.
önce Dalga uzunluğu ölçüm
neredeyse ücra ayrıntısına kadar sonucu bili¬
en lerinde olduğu
gibi,
nen dahaçoktur.
deney başlamadan
Ortalamaöncebeklenti
neredeyse en ücra
oranı ayrm tısm
ise bunun biraza kadar sonucu bili­
daha altındadır.
nen deney
Kabul etmekçoktur.
gerekir Oki, rtalam a beklenti
Coulomb oranı iseters
'un ölçümleri bunun
kare biraz
yasasmadahapekâlâ
altındadır.
uy¬
Kabul etmek
mayabilirdi. Ötegerekir
yandan ki,kompres
Coulom yoluyla
b’un ölçümleri ters kare
ısı kazanma yasasmaçalışanlar,
konusunda pekâlâ uy­
mayabilirdi.
mümkün olan 0sonuçların
te yandanher kompres yoluyla
birine eşit şansısı kazanm
tanımak a konusunda çalışanlar,
durumundaydılar. Ama
bumörneklerde
ümkün olanbile, sonuçlann
beklenen her
vebirine eşit şans
dolayısıyla tammak durumundaydılar.
benimsenebilir sonuçların kapsa¬ Ama
buhayal
mı, örneklerde
gücünün bile, beklenen vekapsama
erişebileceği dolayısıyla benimsenebilir
kıyasla daha dardı. sonuçlarm
Bu anlayışakapsa­
gö¬
mı,
re, hayal gücünün
herhangi erişebileceği
bir girişimin kapsama
vardığı sonuç kıyasla
bu dar daha dardı.
kapsamın içindeBu biranlayışa
yerde de¬ gö­
re, herhangi
ğilse, hüküm gayetbir girişimin
basittir:vardığı
başarısızsonuç bu dar kapsamm
bir araştırma. içinde
Yani kusur bir yerde
doğada değil de­
ğilse,adamında
bilim hüküm gayetaranır.basittir: başarısız bir araştırma. Yani kusur doğada değil
bilim
Mesela onsekikizinci
adammda aranır. asırda, elektrik çekiciliğin terazi gibi basit araçlarla
M esela
ölçüldüğü onsekikizinci
deneylere pek önemasırda, elektrik çekiciliğin
verilmezdi. Bu deneyler terazi gibi basit
gereken araçlarla
düzeyde tu¬
ölçüldüğü
tarlı ve basitdeneylere
sonuçlar pek önem verilmezdi.
vermedikleri Bu deneyler
için, türetildikleri gereken düzeyde
paradigmayı ayrıştır¬tu­
tarlıiçin
mak ve basit sonuçlar verm
kullanılmaları da sözedikleri
konusuiçin, türetildikleri
değildi: paradigm ayı ayrıştır­
elektrik araştırmalarının sü¬
m akilerleyişi
rekli için kullam im alanolmayan
ile ilişkisi da söz konusu değildi: elektrik
ve olamayacak sıradan olguaraştırm alarının
olarak kalma¬ sü­
yarekli ilerleyişi ileBu
mahkûmdular. ilişkisi olmayan
deneylerde ve olamayacak
elektrik sıradan
görüngülerinin olguözelliklerinin
hangi olarak kalm a­
ya mahkûmdular.
ortaya çıkarıldığınıBu deneylerde
ise, ancak birelektrik
sonrakigörüngülerinin
paradigmanın hangi özelliklerinin
alanından geriye
baktığımızda
ortaya çıkarıldığım
görebiliriz.ise,Coulomb
ancak bir vesonraki
çağdaşlarıparadigm anın bir
tabii böyle alanından geriye
paradigmaya
baktığımızda
sahiptiler. Ya dagörebiliriz.
hiç değilse Coulomb ve
paradigmaları, çağdaşlan
çekim tabii böyle
sorununa bir paradigmaya
uygulandığı za¬
man, aynı beklentileri
sahiptiler. yaratıyordu.
Ya da hiç değilse paradigmaları,
Coulomb,çekim sorununaayrıştırılmasına
paradigmanın uygulandığı za­
maledilebilecek
man, aynı beklentileri
sonuçlaryaratıyordu.
Veren araç ve gereci buparadigm
Coulomb, anm aynştırılmAma
sayede tasarlayabildi. asm a
bumsonucun
aledilebilecek
kimseyi sonuçlar veren araçve
şaşırtmamasınm veCoulomb'un
gereci bu sayede tasarlayabildi.
çağdaşlarından Ama
birkaçı¬
bubu
nın sonucun
sonucukimseyi tahmin edebilmiş
şaşırtmamasınm
daha önceden ve Coulom b’un
olmalarının çağdaşlarmdan
nedeni de birkaçı-
aynıydı.
Yani
nm özetleyecek
bu sonucu daha önceden
olursak, tahmin edebilmiş
paradigmanın olmalarının
ayrıştırılmasinı nedeni deprojeler
amaçlayan aynıydı.
Yani
dahi beklenmedik
özetleyecekyenilikleri hedef almazlar.aynştırılm asim amaçlayan projeler
olursak, paradigmanın
dahi
Akla beklenmedik
hemen şu soru yemlikleri
geliyor:hedef
olağan almazlar.
bilimin amacı içerikte esaslı yenilik¬
ler bulmak
Akla hem değilse soru beklenen
en şu-eğer sonucabilimin
geliyor: olağan bilim adamı
amacı içerikte
uzak düşmek esaslıiçin
yenilik­
ba¬
şarısızlık
ler bulmak sayılıyorsa-
değilse -eğer beklenenele
bu sorunları almakuzak
sonuca düşm ekneden
zahmetine bilim giriliyor?
adamı için Ce¬ba­
vabın bir kısmını
şarısızlık sayılıyorsa- bu sorunları
zaten gördük: olağan elebilimde
almak zahmetine
elde edilenneden giriliyor?
sonuçların hiç de¬Ce­
ğilse
vabın bilim adamlarızaten
bir krsmmı için bir
gördük:
anlamolağan bilimdenedeni,
taşımasının üzerinde
elde edilen sonuçlarm
çalışılanhiçpa¬de­
ğilse bilim uygulanma
radigmanın adam lan için bir anlam
kapsamına vetaşımasmm
kesinliğinenedeni, üzerinde çalışılan
olan katkılarıdır. Ancak bu, pa­
radigmanm
bilim uygulanma
adamlarının olağankapsamına
araştırmave kesinliğinekarşı
sorunlarına olan duydukları
katkılarıdır. heves
Ancakve bu,
bilim adam larının olağan araştırm a sorunlarına karşı duydukları heves ve
72
72
bağlılığı açıklamak bakımından pek doyurucu değil. Sırf elde edilecek bilgi
çökbağlılığı
önemliaçıklam ak bakım
diye, kimse dahamdan
iyi birpekspektrometre
doyurucu değil. Sırf eldeyaedilecek
geliştimek bilgi
da titreşim
çök önem
telleri li diye,
sorununa daha kimiyisebir
daha
çözümiyi bir spektrom
üretmek içinetre
yıllarını bu işe
geliştim ek ya da titreşim
adamaz. Di¬
telleriki,sorununa
yelim astronomi daha iyi bir çözüm
takvimlerini üretm ekya
hesaplamak için
da yıllarm
var olan birişe
ı bu adamaz.
aracı yeni öl¬Di­
çümler için kullanmak yoluyla kazanılan veriler, değerlerinden hiçbir şeyöl­
yelim ki, astronomi takvimlerini hesaplam ak ya da var olan bir aracı yeni
kaybetmediler.
çüm ler için kullanm ak yoluyla
Bilim adamları bu kazanılan
faaliyetlereveriler,
gene de düzenli olarakhiçbir
değerlerinden şey
sırt çe¬
vireceklerdir
kaybetm ediler. Bilim
çünkü adamları
bunlar daha bu önce faaliyetlere
defalarcagene işlemlerin
de düzenli
denenmiş olarakbüyük
sut çe­
vireceklerdir
ölçüde çünkü bunlar
tekrarlanmasından daha
öteye önce defalarca
gidemezler. Olağan denenm iş işlem
araştırma lerin büyük
sorununa du¬
ölçüde
yulan tekrarlanm
tutkuyu asındanipucu
açıklayacak öteyeda gidem ezler. OlağanSonuç
bu davranıştadır. araştırma sorununa
önceden tahmin du­
edilse
yulande, hatta bu
tutkuyu açıklayacak ipucu da bu
tahmin öğrenilcek davranıştadır.
ilginç bırakmayacak
hiçbir şey Sonuç önceden kadar
tahmin
edilse de,
ayrıntıya dahatta bu tahm
inse, bu sonuca in ne
öğrenilcek ilginç hiçbir
yoldan varılacağı hâlâşey dereceayacak
sonbırakm belirsizdir.
kadar
Olağan
ayrm tıyabir da inse, busorununu
araştırma sonuca ne Varılacağıtahmin
yoldanbağlamak,
sonuca hâlâ son edileni
derece belirsizdir.
yepyeni bir
şekilde
Olağanbaşarmak demektir.
bir araştırm a sorununu
Bunun sonuca
için debağlam ak, tahmkavramlarla
araç-gereçle, in edileni yepyeni
ve mate¬bir
şekildeilgli
matikle başarm ak demektir.
bir sürü karmaşıkBunun bulmacanıniçin de çözülmesi
araç-gereçle, lazımdır.
kavramlarla
Başarıya ve mate­
ula¬
şan kişinin
m atikle ilgli bir sürüçözmedeki
bulmaca karmaşık ustalığı
bulmacanın çözülm esi
kanıtlanmış olur ve bilim
lazımdır. adamının
Başarıya ula­
çalışma azmini
şan kişinin kamçılayan
bulm aca çözmen önemli
edeki etken
ustalığı bulmacanın
kanıtlanm zorluğudur.
ış olur ve bilim adamının
'Bulmaca'
çalışma azminive kamçılayan
'bulmaca çözücü' en önemli terimleri
etken bundan
bulmacanınönceki sayfalarda gide¬
zorluğudur.
‘B ulmkazanan
rek önem aca’ ve bazı
‘bulm aca çözücü’
temalara terimniteliktedir.
ışık tutar önceki kullanıldığı
leri bundan Burada sayfalarda gide­ta¬
rek öıiem
mamen günlük anlamıyla
kazanan bulmaca,
bazı temalara ışık konusundakiBurada
tutar niteliktedir.
çözüm becerikuUamldığı
veya dehayıta­
m am en günlük
sınamaya zekâıyla
yarayananlam oyunlarının
bulmaca,özel çözüm bir dalıdır. Sözlükbeceri
konusundaki anlamının 'bul¬
veya dehayı
maca'
sınamve aya'resimli
yarayan bilmece' olarak verildiği
zekâ oyunlarının özel bir budalıdır. Sözlük olağan
tür oyunların bilimin
anlam ının ‘bul­
problemleriyle
m aca’ ve ‘resim paylaştığı
li bilm ece’ortak özellikleri
olarak verildiği ayırdetmeye çalışalım.
bu tür oyunların olağanİlk önce,
bilimin
problemkendi
çözümün leriylebaşına ilginçortak
paylaştığı önemli olup
ya daözellikleri olmamasının
ayırdetm bulmacanın
eye çalışalım ka¬
. îlk önce,
litesinde
çözümünbir kendi sayılmadığını
ölçütbaşma ilginç ya, söyleyebiliriz,
da önem li olup tam tersine, gerçekten
olmamasmın bulmacanm acilka­
olan sorunlar,
litesinde bir sözgelişi kanserin
ölçüt sayılm tedavisi
adığını yahut zamanı
söyleyebiliriz, geçmeyecek
tam tersine, bir araç
gerçekten acil
aslındasözgelişi
olan sorunlar,
tasarımı, tam anlamıyla bulmaca
kanserin bile
tedavisi sayılmazlar,
yahut çünkü bu konular¬
zamanı geçmeyecek bir araç
kesin ı,çözüm
datasarım diye
aslında tambir şey olmayabilir.
anlam ıyla bulm aca Resimli bir bilmece
bile sayılmazlar, düşünün,
çünkü res¬
bu konular­
min
da tamammı
kesin çözüm meydana getirmek
diye bir için gerekli
şey olmayabilir. Resim li bir birbirinden
parçalar farklı iki
bilmece düşünün, res­
bilmece
m in tamkutusundan sıraylagetirm
am m ı m eydana ek içinçekiliyor.
ve rastgele Böyle birbirbirinden
gerekli parçalar problem bir dahi¬iki
farklı
yebilm çokkutusundan
bileece çetin geleceğine
s-ıraylagöre
ve rastgele düşünenler
(aksiniçekiliyor. olsa bir
Böyle çözümdeki
da)problem be¬
bir dahi­
ceriyi ölçmek
ye bile için gerçek
çok çetin bir sınav
geleceğine (aksinigörmesi
göre işlevi beklenemez.
düşünenler olsa da) Hatta herhan¬
çözümdeki be­
giceriyi ölçm ekanlamda
bir olağan için gerçekbilmece bile işlevi
bir sınav görmYani
sayılmaz. kendi başına
esi beklenemez. bir herhan­
Hatta değer
içermesi bulmacada
gi bir olağan anlam aranan
da bilmbirece
ölçüt
bileolmadığı halde,
sayılm az. Yani gerçek
kendibir çözümün
başına bu¬
bir değer
lunması
içermesitersine ilk koşuldur.
bulmacada aranan bir ölçüt obnadığı halde, gerçek bir çözümün bu­
Nitekim
lunması şimdiye
tersine kadar gördüğümüz gibi bilim camiasının paradigma
ilk koşuldur.
sayesinde eldeşim
N itekim ettiği
diyeşey,kadar
tam da böyleüz
gördüğüm birgibi
koşuldur;
bilim camyani, paradigma
iasının ge¬ a
paradigm
çerliliğini
sayesindekoruduğu
elde ettiği şey, bir
sürece tamyanıtı olduğunu
da böyle bildiğimiz
bir koşuldur; yani, soruları seç¬
tür paradigm a ge­
meye yarayan
çerliliğini bir ölçüttür.
koruduğu bir yanıtıda
süreceCamianın olduğunu olarak kabul
bilimselbildiğim iz tür edeceği ya
soruları seç­
damüyelerini
eye yarayan üzerinde çalışmaya
bir ölçüttür. C amteşvik
ianın edeceği
da bilimteksel tür sorun
olarak aşağı
kabul yukarıya
edeceği
budur. Daha önceleri
da üyelerini üzerindestandart
çalışm ayagörülmüş olanlar tek
teşvik edeceği da dahil diğer
tür sorun sorunlar.
aşağı yukarı
'metafizik'
budur. D aha oldukları
önceleri gerekçesiyle
standart görülm üş o lan Bilim
reddedilirler. la r da camiası bunları
dahil diğer baş¬
sorunlar,
ka‘mbir bilgi dalının
etafizik’ olduklarıkonusu olarak kabul
gerekçesiyle eder, hatta
reddedilirler. zaman
B ilim camharcamaya
iası bunları değ¬
baş­
meyecek kadar
ka bir bilgi sorunsal
dalının konusuolduklarına
olarak kabul verir.
karareder, hatta paradigma,
Bir zaman harcam sırasında
aya değ­
bumşekilde
eyecek bir bilim
kadar topluluğunu
sorunsal toplumsal
olduklarına verir. Bolan
karar önemi birçok soruna
ir paradigm sırf
a, sırasında
bilmece biçimine
bu şekilde indirgenemeyecekleri
bir bilim topluluğunu toplum sal yabancılaştırabilir,
için önem i olan birçok çünkü sorunabu sırf
bilm eceparadigmanın
sorunlar sağladığıeyecekleri
biçim ine indirgenem kavram veiçin malzemesi ile ifade
araçyabancılaştırabilir, edile¬bu
çünkü
memektedir. sorunlar
Bu tür anın
sorunlar paradigm sağladığı adamı için
bilimkavram zaman
ve araç kaybı
m alzem esisayılır.
ile ifade ko-
Buedile­
m em ektedir. Bu tür sorunlar bilim adam ı için zam an kaybı sayılır. Bu ko­
73
73
 tarihten aldığımız d erslereparlak
nuda tarih ten a ld ığ ım ızderslere
nuda parlakörnekler olarak17'nci
örneklerolarak
asır Ba-
17’nci asır Ba-
con'culuğunun bazı yönlerini, hatta günümüz toplumbilimlerinden bir kıs¬
con’culuğunun bazı yönlerini, hatta günümüz toplum bilim lerinden bir k ıs­
mını gösterebiliriz. Olağan bilimin günümüzde bu kadar hızla ilerleme
m ını g ö stereb iliriz. O lağan bilim in günüm üzde bu kadar hızla ilerlem e
kaydetmesinin bir nedeni de, uygulayıcılarının, çözüm lenm esindekendi
kaydetm esinin bir nedeni de, uygulayıcılarının,çözümlenmesinde kendi
yetersizliklerinden başka hiçbir mazeret ya da engel tanımadıkları sorun¬
yetersizliklerinden başka hiçbir m azeret ya da engel tanım adıkları sorun­
larlarüzerine eğilmeleridir.
üzerine eğilm eleridir.
Öte yandan, eğer olağan bilimin problemlerini bu anlamda bulmacalar
Öte yandan, eğer olağan bilim in problem lerini bu anlam da bulm acalar
olarak kabul edeceksek, bilim adamlarının bunlara neden bu kadar tutku ve
olarak kabul edeceksek, bilim adamlarının bunlara neden bu kadar tutku ve
bağlılıkla sarıldıkları sorusunu da sormamıza gerek kalmıyor. Aslında insa¬
bağlılıkla sarıldıkları sorusunu da sormamıza gerek kalmıyor. Aslında insa­
nın bilimi çekici bulması için birçok neden olabilir. Bunlarm arasında ilk
nın bilim i çekici bulm ası için birçok neden olabilir. B unlarm arasında ilk
akla gelenler, yararlı olma arzusu, yeni bir alanı keşfetmenin heyecanı, do¬
akla gelenler, yararlı olma arzusu, yeni bir alanı keşfetm enin heyecanı, do­
ğada belli bir düzenlilik bulma umudu ve yerleşik bilgiyi sınama ihtiyacı¬
ğada belli bir düzenlilik bulm a umudu ve yerleşik bilgiyi sınam a ihtiyacı­
dır. Bu ve başka nedenler aynı zamanda bilim adamını sonradan meşgul
dır. Bu ve başka n edenler aynı zam anda bilim adam
edecek tekil sorunlarm belirlenmesine de yardımcı olur.ını sonradan m eşgul
Dahası, her ne ka¬
edecek tekil sorunlarm belirlenm esine de yardım cı olur. Dahası, her ne ka­
dar sönuç bazan hayal kırıklığı da olsa, bu gibi nedenlerin bilim adamına
dar sönuç bazan hayal kırıklığı da olsa, bu gibi
önceleri çekici gelip, sonra onu başka yönlere itmesinin faydası vardı. nedenlerin bilim adam ına
(1)
önceleri çekici gelip, sonra onu başka yönlere itm esinin faydası vardı. (1)
Bilimsel çabanın arasında tabii ki yararh olmak, yeni alanlar açmak, düzen
Bilimsel çabanın arasm da tabii ki yararh olmak,
kurmak yada eskiden kurulu inançları yeniden sınamak gibi işlevleri ola¬yeni alanlar açmak, düzen
kurm ak
caktır, ya da eskiden kurulu inançları yeniden sınam ak gibi işlevleri ola­
ama olağan bir araştırma sorunu ile meşgul olan bireyin aslında hiç¬
caktır, ama olağan bir araştırm a sorunu ile meşgul olan Bir
bir zaman doğrudan bu saydıklarımızı yaptığı görülmez. bireyin asim da hiç­
kez araştırma¬
bir zaman doğrudan bu saydıklarımızı yaptığı görülmez.
ya girildikten sonra kişiyi dürten amaç bambaşka bir nitelik kazanır, başka
Bir kez araştırm a­
ya girildikten sonra kişiyi dürten amaç bambaşka bir
bir düzeye geçer. Onun artık tek düşüncesi, becerisini yeterince kullanabil¬ nitelik kazanır, başka
bir düzeye geçer. Onun artık tek düşüncesi, becerisini
mesi halinde, kendinden önce hiç kimsenin çözemediği ya da onun kadar yeterince kullanabil­
mçözemediği
iyi esi halinde, kendinden önce hiççözebileceği
kim senin çözem ediği ya da onun kadar
çetin bir bulmacayı inancı ve iddiasıdır. İnsan¬
iyi çözem ediği çetin bir bulmacayı çözebileceği inancı
lığın gelmiş geçmiş en büyük bilimsel kafalarının çoğu, tüm mesleki çaba¬ ve iddiasıdır. İnsan­
lığınbu
larını gelm
türişçetin
geçm iş en büyükadamışlardır,
bulmacalara bilimsel kafalarmın çoğu, tüm mesleki çaba­
zaten çoğu zaman herhangi bir
larını bu tür çetin bulm acalara adaniışlardır.
uzmanlık dalının insana verebileceği başka bir şey de yoktur. zaten çoğu zaman herhangi
Ancak insan bir
uzm anlık dalının insanaolmuşsa,
verebileceği başka bir şey açısından
de yoktur.bununAncakfazla insan
bir kez
birönemi
bu işin
kez bu
tiryakisi uğraşın ilginçliği
işin tiryakisi olm uşsa, uğraşın ilginçliği açısından bunun fazla
bir yoktur.
bir önemibilimin
Olağan yoktur. sorunları ile bulmacalar arasındaki koşutluğun şimdi de
çok daha güçbilim
Olağan ama indahasorunları ile bulm
da öğretici acalar arasm
bir özelliğine daki koşutluğun
bakalım. Eğer bir sorun şimdi
bul¬de
çok olarak
maca daha güç ama daha da öğretici
srnıflandırılacaksa, bir özelliğine
mutlaka bir çözümü bakalım.
olması Eğer
yeterlibirbirsoran
özellikbul­
maca olarak smıflandırılacaksa, mutlaka bir çözümü olması
değildir. Bunun yanı sıra, hem kabul edilebilir çözümlerin niteliklerini hem yeterli bir özellik
dedeğildir.
bunlarmBunun hangiyanı sıra, hemgeçerek
aşamalardan kabul edilebilir çözümlerin
elde edileceğini niteliklerini
sınırlayan kurallarhem
de bunlarm hangi aşam alardan
olmalıdır. Mesela resimli bir bilmeceyi çözmek geçerek elde edileceğini
sadece 'birsınırlayan
resim kurallar
tamamla¬
olmalıdır.
mak 'tan ibaretM esela resim
değildir. li bir bilmeceyi
Çağdaş bir sanatçıçözmek
hatta birsadece ‘bir resim
çocuk bile seçilmiş tamamla-
soyut
şekillerde oluşan parçaları rastgele bir zemine yayarak bunu yapabilirsoyut
m ak’tan ibaret değildir. Çağdaş bir sanatçı hatta bir çocuk bile seçilmiş ve
şekillerdeortaya
böylelikle oluşan parçaları
çıkan rastgele birömek
resim bilmecenin zem ine yayarak
aldığı modeldenbunuhem yapabilir
daha iyive
böylelikle
hem de dahaortayaözgünçıkan resim
olabilir. Nebilmecenin
ki, böyleöm ekbiraldığı
resim,modelden
bilmecenin hemçözümü
daha iyi
hem deBunun daha özgün olabilir. vaf
değildir. olabilmesi içinNetümvaf ki, böylekullanılması,
parçaların bir resim , bilm ecenin
resimli çözümü
tarafları¬
değildir.
nın Bunun ve
üste gelmesi olabilmesi için tüm
hiçbir boşluk parçalarm kullamiması,
kalmayıncaya kadar birbirlerineresimli tarafları­
kenetlen¬
nın üste gelm esi ve hiçbir boşluk kalm aymcaya kadar
mesi gerekmektedir. Çünkü bunlar resimli bilmeceyi resimli bilmece yapan birbirlerine kenetlen­
vemesi gerekmektedir.
çözümünü belirleyenÇünkü bunlar Kabul
kurallardır. resimliedilebilir
bilm eceyi resim li üzerinde
çözümler bilmece ben- yapan
ve çözümünü belirleyen kurallardır. Kabul edilebilir çözümler üzerinde ben­
(1) Bireyin rolü ile bilimsel gelişmenin genel örüntüsü arasındaki çelişkiden kaynaklanan zorluk
veli) Bireyin
hayal rolü ilebazen
kırıklıkları bilimsel
çokgelişmenin genel örüntüsüBuarasındaki
ciddi de olabilmektedir. çelişkiden
konuda bkz. kaynaklanan
Lawrence zorluk
S. Kubie, "So¬
me veUnsolved
hayal kırıklıkları
Problems bazen
of theçok ciddi deAreer"
Scientific olabilmektedir. Bu konuda
(Bilim Kariyerinin bkz. LavvrenceBazı
Çözümlenmemiş S. Kubie, “So-
Sorunla¬
rı)me Unsolved
American Problems
Scientist of the Scientific
(Amerikan Areer”adlı
Bilim adamı) (Bilim Kariyerinin
dergi. Çözümlenmemiş
41, 1953, Bazı1954,
s. 596-613 ve 42, Sorunla­
s.
rı) American Scientist (Amerikan Bilim adamı) adlı dergi. 41, 1953, s. 596-613 ve 42, 1954, s.
104-12.
104-12.
74
74
 zer sınırlamalar sözlü bulmacalarda, zekâ oyunlarında satranç problemlerin¬
dezerdesınırlamalar sözlü bulmacalarda, zekâ oyunlarmda satranç problemlerin­
kolaylıkla görülebilir.
de'Kural'
de kolaylıkla görülebilir.
teriminin hatırı sayılır ölçüde genişletilmiş bir kullanımında, yani
terimi ‘Kzaman
ural’ terim
zaman inin'yerleşik
hatırı sayilur
bakışölçüdeaçısı'genişletilmiş
ya da 'önyargı' bir kullanımmda,
anlamlarıyla öz¬ yani
deşterimi zaman
kılacak bir zam an
kullanım ‘yerleşik
üzerinde bakış
karar açısı’ ya da
kılınabildiği ‘önyargı’
takdirde, anlam
belli larıyla
bir araş¬öz­
deş kılacak
tırma geleneğibiriçinde
kullanım üzerinde
bulunan karar kılmabildiği
sorunların yukarıda saydığımız takdirde, bir belli birbul¬
dizi araş­
tırmaözelliğine
maca geleneği çok içinde bulunan
benzer sorunlarm
nitelikler yukarıda
taşıdığını anlamaksaydığım ız bir dizi
kolaylaşır. bul­
Optik
m aca özelliğine çok benzer nitelikler taşıdığını
dalga uzunluklarını ölçmek için bir araç geliştiren kişinin belli rakamlar ile anlam ak kolaylaşır. Optik
dalga uzunluklarm
spektrumun ı ölçm ek
belli bölümleri için birilişki
arasında araç kurma
geliştiren kişinin belli
düzeyinde rakam lar ile
bir malzemeyle
spektrumun gerekir,
yetinmemesi belli bölüm çünküleri amacı
arasında ilişki keşif
sadece kurmayapmakdüzeyinde ya da birölçüm
malzemeyle
yap¬
yetinm em esi gerekir, çünkü am acı sadece keşif
mak değildir, tersine, aracını yerleşik optik kuramların bütünü açısından yapm ak ya da ölçüm de¬yap­
mak değildir, tersine, aracmı yerleşik optik kuramların
ğerlendirmek suretiyle aracın ortaya çıkardığı rakamları, dalga uzunlukları bütünü açısmdan de­
ğerlendirm
olarak kurama ek alınmış
suretiyledeğerler
aracın ortaya
ile aynı çıkardığı
olduğunu rakam ları, dalga
göstermesi uzunlukları
zorunludur.
olarak
Eğer kuramkalmış
kuramda a alınmherhangi
ış değerler bir ile aynı olduğunu
belirsizlik ya da kendi gösterm esi zorunludur.
aracının yeterince
Eğer kuramda kalm ış herhangi bir belirsizlik
incelenmemiş bir parçası bu ispatı tamamlamasını engelliyorsa, meslektaş¬ya da kendi aracının yeterince
incelenmemiş
ları rahatlıkla onun bir aslmda
parçası hiçbir
bu ispatı tam am
şey ölçememiş lam asm ı engelliyorsa,
olduğuna karar m eslektaş­
verebilirler.
ımı rahatlıkla
Örneğin, sonradanonunbu asim da hiçbir elektron
değerlerde şey ölçememiş olduğuna kararkatmanları
dalga-uzunluklarını verebilirler.
Örneğin,
teşhisi kondu.sonradan bu değerlerde
Elektron-saçma elektron İde
deneylerinde dalga-uzunluklarm
edilen azami (maksimum) ı katm anları
teşhisi kondu. E lektron-saçm a deneylerinde
değerlere, ilk gözlemlenip kaydedildikleri zaman pek önem verilmemişti. İde edilen azam i (maksim um)
değerlere,
Kendi başma duran ilk gözlembu lenip kaydedildikleri
rakamların harhangi zam
bir an
şeyin pek önem
değerleri verilm em
olabilmeleri işti.
Kendi
için öncebaşma
hareket duran bu rakam
halindeki larm harhangi
maddenin, bir şeyinbenzer
dalgalarınkine değerleri olabilmeleri
şekilde davra¬
için önce
nacağını hareketbir
öngören halindeki
kurama m addenin, dalgaiarm
maledilmeleri kine benzer
gerekmişti. Hatta bu şekilde davra­
benzerlik
nacağını öngören bir kuram a m aledilm eleri gerekm
ilişkisi saptandıktan sonra bile, deney sonuçları ile kuramın tartışmasız şe¬ işti. Hatta bu benzerlik
ilişkisi
kilde saptandıktan sonraiçin
bağdaştırılabilmeleri bile, deneygereçlerin
eldeki sonuçlarıyeni ile kuram
baştanıntasarlanmaları
tartışm asız şe­
kilde bağdaştırılabilm
lazımdı. (2) Bu koşullareleri içingetirilene
yerine eldeki gereçlerin
kadar hiçbir yeni sorun
baştançözümlenmiş
tasarlanm aları
lazımdı.
sayılmıyordu. (2) Bu koşullar yerine getirilene kadar hiçbir sorun çözüm lenm iş
sayılmıyordu.
Kuramsal sorunlar için kabul edilebilir olan çözümler de, benzer sınırla¬
malarla Kuramsal sorunlar
tayin edilir. için kabul
Onsekizinci edilebilir
yüzyıl boyunca olanayçözüm
uydusunun ler de,gözlemlenebi-
benzer smırla-
lenmalarla tayin edilir.
hareketlerini Onsekizinci
Newton'un hareket yüzyıl boyunca ay
ve yerçekimi uydusununtüretmeye
yasalarından gözlemlenebi- ça¬
lışan bilim adamları sürekli şekilde başarısızlığa uğradılar. Sonuçtüretmeye
len hareketlerini Nevvton’un hareket ve yerçekimi yasalarından olark bazı¬ ça­
lışan
ları tersbilim
kareadamları
yasasınınsürekli
yerine, şekilde
küçükbaşarısızlığa
mesafelerdeuğradılar.
ona kıyasla Sonuç birazolark bazı­
sapma
ları tersbaşka
gösteren kare yasasının yerine, küçük
bir yasa kullanmayı teklifmetti.
esafelerde
Ancak ona bunu kıyasla
yapmak biraz sapma
paradig¬
gösteren başka bir yasa kullanmayı teklif etti.
mayı değiştirmek, bambaşka bir bulmaca tanımlamak demekti, eskisini çö¬ Ancak bunu yapmak paradig­
mayı değiştirm
zümlemek değildi.ek,Gerçekte
bam başkanebir bulm acagelince,
olduğuna tanım lam ak dem
bilim ekti, eskisini
adamları kurallara çö­
birzümlemek
süre dahadeğildi.
uyduktan G erçekte
sonra 1750 ne olduğuna gelince, birisi
yılında içlerinden bilim bunların
adam larıdaha kurallara
ba¬
bir süre
şarılı daha
olarak uyduktan
nasıl sonra 1750
uygulanması yılındabelirledi.
gerektiğini içlerinden(3)birisiÇünkü bunlarm
başkadaha ba­
bir al¬
maşık bulmak yalnızca oyunun kurallarını değiştirmekle mümkün olabilirdi.al­
şarılı olarak nasıl uygulanm ası gerektiğini belirledi. (3) Çünkü başka bir
maşık bulmak yalnızca
Olağan-bilimsel oyunun incelenmesinde,
geleneklerin kurallarmı değiştirmekle sonradanmümkün ilave edilmişolabilirdi.
bir¬
Olağan-bilimsel
çok kuralla karşılaşmak geleneklerin
mümkündür incelenmesinde, sonradan ilave
ve bunlar benimsedikleri edilmiş bir­
paradigmanın
çok kuralla
bilim adamlarına karşılaşm ak mümkündür
kazandırdığı ilkeler ve bunlar benimsedikleri
hakkında paradigmanm
bir hayli bilgi sağlayabilir.
Bize düşen, bu kuralların ayrıldığı ana kategorileri bulmak. (4) Ensağlayabilir.
bilim adam larm a kazandırdığı ilkeler hakkında bir hayli bilgi açık-seçik
veBize
belki düşen,
de enbu kuralların
bağlayıcı ayrıldığı
olanı için birana kategorileri
örnek, az öncebulmak. (4) En açık-seçik
not ettiğimiz-tür genel-
ve belki de en bağlayıcı olanı için bir örnek, az önce not ettiğim iz-tür genel-
(2) Bu deneylerin geçirdiği evrimin kısa bir açıklaması için bkz. C.J. Davisson "Les Prix Nobel en
1937" (1937
(2) Bu yılının Nobel
deneylerin armağanları)
geçirdiği evrimin kısa adlı
birkonferansın için bkz.sayfası,
açıklaması 4'üncü Stockholm,
C.J. Davisson “Les1938
Prix Nobel en
W. Whewell,
(3)1937” History
(1937 yılının of the
Nobel Inductive Sciences
armağanları) adlı konferansın 4’üncüBilimlerin
(Tünevarımlı Tarihi) gözden
sayfası, Stockholm, 1938geçiril¬
miş
(3)basım
W. Whewell,
Londra 1847, of theII,Inductive
HistoryBölüm 220-22. (Tünevarımlı Bilimlerin Tarihi) gözden geçiril­
s. 101-5,Sciences
Bubasım
(4)miş soruyu, bilim1847,
Londra Bölüm II,dalındaki
sosyolojisi çalışmaları bazan benimkilerle çakışan W.O.
s. 101-5, 220-22.
(4) Bu soruyu,
Hagstrom'a b ilim s o s y o lo jis i d a lın d a ki ça lışm a la rı bazan b e n im kile rle çakışa n W .O.
borçluyum.
Hagstrom’a borçluyum. ~
75
75 '
 lemelerdir, yani bilimsel yasa belirten önermeler ye bir de bilimsel kavramlar
kuramlar hakkındaki
veiçmelerdir, yani bilimsel önermeler.
yasa belirtenGeçerli oldukları
önermeler ye sürece bu tür önermeler
bir de bilimsel kavramlar
bulmacayı
ve kuramlar kurmamıza
hakkmdaki kabul edilebilir
ve önermeler. Geçerli gözümleri sürece bu tür yardımcı
olduklarısınırlamamıza önermeler
olurlar. Örneğin
bulmacayı onsekizinci
kurmam ve ondokuzuncu
ıza ve kabul yüzyıllarda
edilebilir gözümleri Newton'un
smırlamam ıza Yasaları
yardımcı
işlevi görmekteydi.
buolurlar. Örneğin onsekizinci Bu işlev vedevam
ondokuzuncuettiği sürece de, maddenin
yüzyıllarda Nevvton’un niceliği fi¬
Yasalan
zikçiler tarafından
bu işlevi en temel
görmekteydi. Bu ontolojik
işlev devam (varlıkbilimsel)
ettiği sürece de,kategori
maddeninsayılıyordu
niceliğivefi­
madde parçaları
zikçiler tarafmdan arasında etki ontolojik
en temel yapan güçler en önde gelen
(varlıkbilimsel) araştırma
kategori alanıydı.ve
sayılıyordu
(5) Kimya
madde alanında
parçaları da, belirgin
arasmda ve değişmez
etki yapan güçler en oranlara ilişkin
önde gelen yasalarm
araştırma uzun
alanıydı.
zaman tıpkı buna
(5) Kimya benzer
alanında da, bir etkisiveoldu:
belirgin atomikoranlara
değişmez ağırlıklar sorununun
ilişkin yasalarm uzun
ortaya
atılması, kimyevi
zaman tıpkı bunaanalizler
benzer bir için kabul
etkisi edilebilir
oldu: atomikolan sonuçların
ağırlıklar sınırlarının
sorununun ortaya
belirlenmesi
atılm ası, kim atomlar,
veyevi moleküller,
analizler için kabul birleşik tözler
edilebilir karışımların
olan sonuçlarınne olup ne
sınırlarının
olmadıkları
belirlenm esi hakkında
ve atomkimyacılara
lar, m oleküller, verilmesi
bilgibirleşik hepkarışım
tözler bu yasalar larınsayesinde
ne olup ne
oldu. (6) Maxwell'in
olm adıkları hakkında denklemleri
kim yacılarailebilgiistatistik termodinamiği
verilmesi hep bu yasalar konusundaki
sayesinde
yasaları da M
oldu. (6) bugün aynı etkiye
axweH’in denklem işleve
ve leri ilesahiptir.
istatistik term odinam iği konusundaki
Şunu da
yasalan dahemen
bugün ilave edelimveki,
aynı etkiye bu gibi
işleve kurallar tarihsel bir incelemenin
sahiptir.
ortaya çıkaracağı
Şunu da hem en tür çeşitlilik
tek ilave edelim la, olmadığı
bu gibigibi, en ilginç
kurallar tarihsel olanıbirda değildir.
incelemenin
Yasalar
ortaya ile kuramlarda
çıkaracağı tek daha alt yahutolmadığı
tür çeşitlilik daha somut gibi,bir
en düzeyde,
ilginç olanı araçdaçeşitleri
değildir.
hakkında
Yasalar ile kabul larda
ve kuram edilendahabilimsel araçların
alt yahut daha en doğru
somut bir(geçerli)
düzeyde,şekilde nasıl
araç çeşitleri
kullanılmaları
hakkm da ve kabul gerektiği
edilenkonusunda araçlarmbağlayıcı
bilim sel oldukça en doğrubir sürü tercih
(geçerli) bulun¬
şekilde nasıl
kullanılmMesela
maktadır. 17'nci yüzyıl
aları gerektiği kimyasının
konusunda oldukça gelişiminde,
bağlayıcı ateşin
bir sürü kimya
tercihanaliz-
bulun­
lerindeki
maktadır.rolü konusundaki
M esela 17’nci yüzyıl değişiklilerinin
tutumkimyasımn büyük ateşin
gelişiminde, payı olmuştur.
kimya analiz­(7)
19'uncu
lerindeki yüzyılda da fizyologlar.
rolü konusundaki tutumHelmholtz'un
değişiklilerininfizik büyük deneylerinin
payı olmuştur. kendi (7)
alanlarında çok aydınlatıcı
19’uncu yüzyılda olacağı yolundaki
da fizyologlar. H elm holtz’ungörüşlerine karşı başlangıçta
fizik deneylerinin kendi
şiddetli tepki çok
alanlarında gösterdiler.
aydınlatıcı Nihayetyolundaki
(8) olacağı yüzyılımızda kimyasalkarşı
görüşlerine kromatografi-
başlangıçta
nin geçirdiği
şiddetli tepki garip tarihsel evreler,
gösterdiler. (8) Nihayet bilimsel aracın
yüzyılım nekim
ızda denli tutucu
yasal bir amaç
kıomatografi-
haline gelebileceğini
nin geçirdiği bir kere
garip tarihsel daha göstermektedir.
evreler, bilimsel aracın ne (9)denli
Çünkü bellibir
tutucu deney
amaç
yöntemlerine bağlılık, bilim
haline gelebileceğini adamına
bir kere daha gösterm kurallarını
oyununektedir. sağlamada
(9) Çünkü bellien az
deney
yasalar
yöntem da kuramlar
yalerine bağlılık,kadar adam rol
bilimbüyük ına oynar. ışınlarının (Roentgen)
oyununX kurallarını sağlam ada en bu¬az
lunuşunu
yasalar yaincelediğimiz
da kuram larzaman kadar bu tür bağlılıkların
büyük rol oynar. X bazı nedenlerine
ışm larım de deği¬
n (Roentgen) bu­
neceğiz.
lunuşunu incelediğim iz zaman bu tür bağlılıkların bazı nedenlerine de deği­
Bilimin mutlak değişmez olmasa da kalıcı ve yaygın olan özellikleri ta¬
neceğiz.
rihselBilim
incelemenin
in m utlakdedeğişm
şaşırtıcıez bir tutarlılıkla
olrnasa gösterdiği
da kalıcı ve yaygın bir üst
gibiolan düzeyde¬ta­
özellikleri
kirihsel
yarı metafizik
incelem enin ilkelerdir. Örneğin
de şaşırtıcı aşağı yukarı
bir tutarlılıkla 1630'dan
gösterdiği itibaren,
gibi bir üstözellikle
düzeyde­
dekiDescartes'ın
yarı m etafizik muazzam
ilkelerdir. Örneğinbilimsel
etkileyici yazılarının
aşağı yukarı 1630’dan çıkmasından sonra,
itibaren, özellikle
fizikçilerin çoğu evrenin
de D escartes’ın m uazzam etkileyici cisimciklerden
mikroskopik bilimsel yazılarmm oluştuğunu
çıkmasından do¬
ve tümsonra,
fizikçilerin çoğu evrenin m ikroskopik cisimciklerden oluştuğunu ve tüm dp-
ts) Newton'culuğun bu yönleri için bkz. I.B. Cohen, Franklin and Newton An Inquiry into Specu¬
lative Newtonian Experimental Science and Franklin's Work in Electricity as an Example Thereof
(5) Newton’culuğun bu yönleri için bkz. l.B. Cohen, Franklin and Nevvton An Inguiry into Specu-
{Franklin ve- Newton: Kurgusal Newton'cu deney Bilimleri üzerine bir soruşturma ve Bunun bir
lative Nevvtonian Experimental Science and Franklin’s Work in Electricity as an Example Thereof
örneği olarak Franklı'in Kurgusal
{Franklin ve-Nevvton;
Elektik alanındaki çalışmaları) Philadelphia 1956, bölüm 7, ve Bununs.bir
Nevvton’cu deney Bilimleri üzerine bir soruşturma özellikle
255,57, 275-77
örneği olarak Franklı’in Elektik alanındaki çalışmaları) Philadelphia 1956, bölüm 7, özellikle s
Bu örnek üzerinde uzun uzadıya tatışma 10.cu Bölümün sonlarına doğru yer almaktadır.
(6)255,57,275-77
H. Metzger, Les Dostrines chiniques en France du debut du XVII e siecle a la fin du XVIII si-
v(7)(6) Bu örnek üzerinde uzun uzadıya tatışma tO.cu Bölümün sonlarına doğru yer almaktadır.
ecle (17. yüzyılın başından 18. yüzyıl sonuna kadar Fransa'da kimya öğretileri) Paris 1923, s.
1,(7) Fİ. Metzger, Les Dostrines chinigues en France du debut du XVII e siecle a la tin du XVIII si­
359,61; Marie Boas, Robert Boyle and Seventeenth Century Chenistry (Robert Boyle ve 17. yüz¬
ecle (17. yüzyılın başından 18. yüzyıl sonuna kadar Fransa’da kim ya öğretileri) Paris 1923, s.
yıl kimyası Cambridge 1958, s. 112,15.
359,61; Marie Boas, Robert Böyle and Seventeenth Century Chenistry (Robert Böyle ve 17. yüz­
(8) Leo Konigsberger, Hermann von Helmholtz, çeviren Francis A. Welby, Oxford, 1906, s.
yıl kimyası Cambridge 1958, s. 112,15.
65.,66
(8) Leo Konigsberger, Flermann von Helmholtz, çeviren Francis A. VVelby, Oxford, 1906, s.
(9) James E. Meinhard, "Chromatography: A Perspective" (Kromatografiye bir bakış) Science
65.,66
(Bilim) dergisi 1 10, 1949, s. 387,92.
(9) James E. Meinhard, “Chromatography; A Perspective” (Kromatografiye bir bakış) Science
(Bilim) dergisi 110, 1949, s. 387,92.
76
76
ğal görüngülerin bu cisimciklere ilişkin şekil, boyut, hareket ve etkileşim
ğal görüngülenn
kavramlarıyla bu cisim ciklere
açıklanabileceğini ilişkin şekil,
varsaymaya boyut, hareket
başladılar. ve etkileşim
Bu ilkelerin kaynı-
kavram larıyla açıklanabileceğini varsaymaya
ğı da göründüğü kadarıyla hem metafizik hem de yöntemseldi. Metafizik başladılar. Bu ilkelerin kaynı-
ğı da
açısmdan, göründüğü
ilkeler kadarıyla
bilim adamına hem m etafizik
evrenin hangi hemtür de yöntem
nesneleri seldi.
içerip, M etafizik
hangile¬
açısm
rini dan, ilkeler
içermediğini bilimediyordu:
'dikte' adam ına evrenin
kısacasıhangi
varolan türsadece
nesneleri içerip,
hareket hangile­
halindeki
rini içermediğini
madde idi. Yöntem‘dikte’açısmdan ediyordu;
ise, nihaikısacası
yasalar varolan sadece
ile temel hareket halindeki
açıklamaların nasıl
maddegerektiği
olması idi. Yöntem açısm dan
hakkında 'reçete' veriliyordu:
ise, nihai yasalar yasalar
ile tem elcisimciklerin
açıklam alann nasıl
hare¬
olm ası ve
ketlerini gerektiği hakkındabelirlemeli,
etkileşimlerini ‘reçete’ veriliyordu;
açıklama ise yasalar cisimherhangi
'verilmiş' ciklerin hare­
bir
ketlerini
doğal ve etkileşim
görüngüyü maddeninlerini bu belirlemeli,
yasalara uyan açıklam a ise ‘verilm
hareketlerine iş’ herhangi bir
indirgemeliydi.
doğaldagörüngüyü
Daha m addenin builişkin
önemlisi, cisimciklere yasalara uyan
evren görüşü bilim adamlarına
hareketlerine indirgemeliydi.
araş¬
Dahasorunlarının
tırma da önem lisi, cisim ciklere
çoğunlukla nelerilişkin
olmasıevren görüşü bilim
gerektiğini adam larına
öğretiyordu. Örneğinaraş­
tırm a'un
Böyle sorunlarının
yaptığı gibi çoğunlukla neler olması
bu yeni felsefeyi gerektiğini
benimseyen bir öğretiyordu. Örneğin
kimyacı dikkatinin
B o y le’un
çoğunu yaptığı gibi(tür
transmütasyon bu yeni felsefeyi
değiştirme, benim seyen
dönüşme) olarak birgörülebilecek kim¬
kimyacı dikkatinin
çoğunu
yasal transm ütasyon
tepkimelere (tür değiştirme,
yöneltmekteydi. Çünkü dönüşme)
bu örnek, olarak
bütün kimyasal deği¬
görülebilecek kim­
yasal tepkim
şimlerin temelindeelereyattığı
yöneltm ekteydi.nesnecik
düşünülen Çünkü bu yerörnek, bütün kim diğer
değiştirmelerini yasal tep¬
deği­
şimlerinkıyasla
kimelere tem elinde açık olarak
dahayattığı düşünülen gösteriyordu.
nesnecik (10) Nesnecik maddeciğinin
yer değiştirmelerini diğer tep­
kimelere
benzer etkileri mekaniğin,
kıyasla daha açık optiğin veya ısının incelenmesinde
olarak gösteriyordu. de kendini
(10) Nesnecik maddeciğinin
benzer etkileri m ekaniğin, optiğin veya ısının incelenm esinde de kendini
göstermişti.
Son olarak, daha da üst bir düzeyde, bilim adamlığının vazgeçilmez ko¬
göstermişti.
şulu Son başka bir
olan olarak, dizidailke
daha üstbuluyoruz.
bir düzeyde, Örneğin
bilim bilim adammm
adam lığının dünyayı an¬
vazgeçilmez ko­
şulu olan
lamak ve insanbaşkaakhnm
bir dizi dünyaya kazandıracağı
ilke buluyoruz. Örneğin düzenin
bilim kapsammı
adamm m dünyayıve kesin¬ an­
liklamak
payını vegenişletmek
insan akhnm dünyayaduyması
arzusunu lazımdır.
kazandıracağı Bu amaca
düzenin kapsam m ı veolarak
yönelik kesin­
dalikyapması gereken, doğanm
paymı genişletm ek arzusunu belirli bir parçasını
duyması kendi
lazımdır. Bu hesabma ya da mes¬
amaca yönelik olarak
lektaşları
da yapması aracılığıyla
gereken,büyükdoğanm ampirik
belirli
çapta bir parçasmı ayrıntılarına
(görgü1) kendi hesabma ya daince¬
inerek m es­
lemektir.
lektaşlarıBu incelemenin
aracılığıyla büyük bazençapta'görünürde' düzensiz
am pink (görgül) boşluklara bırakması
aynntılarm inerek ince­
da, bilim adamına
lemektir. gözlem
Bu incelem enintekniklerini geliştirmek
daha çok düzensiz
bazen ‘görünürde’ yahut kullandığı
boşluklar bırakması
kavram
da, bilim adamına
yapısını daha ileri düzeyde
gözlem açmak
tekniklerini dahaiçin birer
çok fırsat olmalıdır.
geliştirm Kuşku¬
ek yahut kullandığı
suz yapısınıbilim
buna benzer
kavram daha adamları
ileri düzeyde açmakçağlarda
için bütün için birergeçerli
fırsat olan daha başka
olmalıdır. Kuşku­
kurallar
suz bunada benzer
vardır. bilim adam lan için bütün çağlarda geçerli olan daha başka
da vardır. bağlandığı ilkelerin, güçlü bir örüntü halindeki bu varlı¬
Bilim adamının
kurallar
ğı, kavramsal,
Bilim adam kuramsal, deneysel
ının bağlandığı veya yöntemsel
ilkelerin, örüntüolağan
güçlü bir olsun, bilimi
halindeki bu bul¬
varlı­
maca
ğı, kavram
çözmesal,ile kuram
yan yanasal, getiren
deneyseleğretilememizin
veya yöntem sel ana kaynağıdır.
olsun, Olgun¬
olağan bilim i bul­
laşmış
m aca bir
çözmuzmanlık
e ile yan daimin
yana uygulayıcısı durumundaki
getiren eğretilem kişiye,
em izin ana bu sayede
kaynağıdır. ge¬
O lgun­
rek dünyanın
laşmış bir uzm anlıkkendi
gerek daimbiliminin niteliklerini
in uygulayıcısı belirleyen
durum undaki kurallar
kişiye, verile¬
bu sayede ge­
bildiği içindir ki,
rek dünyanın bu kişi
gerek kendikuralların hazırda duran
bilim ininveniteliklerini bilginin
belirleyen kendi adına
kurallar verile­
tanımladığı,
bildiği içindir ki, kalmış
kapalı bu kişisorunlarına
kuralların kendinden
ve hazırda tamamen emin olarak
duran bilginin kendi eği-
adına
lebilmektedir. Bu noktadan
tanım ladığı, kapah kalm ış sonra onun kişisel
sorunlarına kendinden tamkamçılayan
azmini olarakbe¬
am en emin amaç eği-
lirsiz
lebilmkalmış bulmacayı
ektedir. çözüme
Bu noktadan kavuşturmaktır.
sonra Bulmacalar
onun kişisel azmini ve kurallar
kam çılayan amaç be­
tar¬
lirsiz kalm bu
tışmasının, ış bulm acayıyönlerden,
ve başka olâğan-bilimsel
çözüm e kavuşturmaktır. Bulmuygulamanın yapısını
acalar've kurallar tar­
aydınlattığını
tışm asının, bu böylece söyleyebiliriz.
ve başka yönlerden, Ancak, başkasel
olağan-bilim açıdan, bu
biruygulam anınaydınlat¬
yapısını
ma önemli bir şekilde
aydınlattığını böyleceyanıltıcı olabilir.Ancak,
söyleyebiliriz. kadarbir
Her nebaşka belli bir bilimsel
açıdan, uz¬
bu aydınlat­
manlık alanmdaki
ma önemli tüm uygulayıcıların
bir şekilde yanıltıcı olabilir. belli
H erzamanlarda bağlandıkları
ne kadar belli bir bilim selku¬
uz­
rallar muhakkak
m anlık alanm dakibulunursa da, bu kurallar
tüm uygulayıcıların belli konusu
söz zam uzmanların
anlarda uygula-
bağlandıkları ku­
rallar m uhakkak bulunursa da, bu kurallar söz konusu uzm anların
maddeciliğinin genel bir
uygula-
Boas "The Es¬
OO) "Zerre' ya da 'nesnecik' açıklaması için bkz. Marie
tablishment of the
(10) “Zerre' Mechanicai
ya da ‘nesnecik’ Phisopphy" (Felsefede
maddeciiiğinin genei birMekanik dünya
açıkiaması bkz. Marie Yerleşmesi)
içingörüşünün Boas “The Es-
Osiris dergisi, of
tabiishment 1952,
10,the s. 412-541.
Mechanicai Bunun Böyle
Phisopphy" kimyası
(Feişefede üzerindeki
Mekanik dünya etkileri
görüşünün bkz. T.S.
için deYerleşmesi)
dergisi,Boyle
Osiris"Robert
Kuhn, and Structural
10, 1952, s. 412-541.Chemistry in thekimyası
Bunun Böyle Seventeenth Century"
üzerindeki (Robert
etkileri Boyle
için de bkz. 17.
T.S.
Kuhn, “Yapısal
Yüzyılda Kimya)and
Robert Böyle IsisStructural 1952, s. 12-36
dergisi, 43,Chemistry in the Seventeenth Century” (Robert Böyle 17.
Yüzyılda Yapısal Kimya) Isis dergisi, 43, 1952,
77 s. 12-36
11
malanndaki bütün ortak yanjarı koymakta kendi "başlarına yeterli
m alarm daki bütün ortak yanjarıortaya
ortaya koym akta kendi 'başlarına yeterli
olamazlar. Olağan bilim son derece belirlenmiş, yani sınırları belli bir faali¬
olamazlar. Olağün bilim son derece belirlenmiş, yani sınırları belli bir faali­
yettir, ama tamamen kurallarla belirlenme zorunluluğu yoktur. Bu yüzden
yettir, am a tam am en kurallarla belirlenm e zorunluluğu yoktur. Bu yüzden
denememin daha başında, olağan araştırma geleneklerinin tutarlılık kayna¬
denememin daha başında, olağan araştırma geleneklerinin tutarlılık kayna­
ğığıolarak, ortak kurallardan, varsayımlardan veya bakış açılarından ziyade,
olarak, ortak kurallardan, varsayım lardan veya bakış açılarından ziyade,
ortak paradigmalar yaklaşımını tercih ettim. Benim düşünceme göre kural¬
ortak paradigm alar yaklaşım ını tercih ettim. Benim düşüncem e göre kural­
lar paradigmalardan türetilir, ama paradigmalar kurallar olmadan da araştır¬
lar paradigm alardan türetilir, ama paradigmalar kurallar olmadan da araştır­
maya yön verebilirler.
maya yön verebilirler.
 PARADİGMALARINÖNCELİĞİ
V.V.PARADİGMALARIN ÖNCELİĞİ

Kurallar
Kurallarileileparadigmaların
paradigmalarınolağan bilimleilişkisini
olağanbilimle tamolarak
ilişkisinitam ortayaçı¬çı­
olarakortaya
karabilmek
karabilmekiçin öncetarihçilerin,
içinilkilkönce tarihçilerin,demin deminkabulkabuledilmiş
edilmişkurallar
kurallarolarak
o l a r ^be¬
be­
timlediğimizilkelere
timlediğimiz ilkelereözgüözgühareket
hareketçizgisini nasılayırdıklarına
çizgisininasıl bakm.Bel¬
ayırdıklarınabirb hbakın. Bel­
lilibirbiruzmanlık
uzmanlıkdalının,
dalının,belli zamandatarihsel
bellibirbirzamanda tarihselolarak yakmdanincelenme¬
olarakyalandan incelenme­
sisisonucunda, çeşitü kuramların kavram,
sonucunda, çeşith kuram larm kavram, deney ya da gözlemaçısından
deney ya da gözlem açısındannasıl nasıl
uygulandıklarını
uygulandıklarınıgösteren gösterenyarı standartlaşmışvevetekrarlı
yarıstandartlaşmış diziörnek
tekrarlıbirbirdizi örnekmey¬mey­
dana çıkacaktır.Bunlar
danaçıkacaktır. Bunlarbilimsel
bilimseltopluluğun
topluluğunders derskitapları konferanslarıvevela-la­
kitaplarıkonferansları
boratuvar problemleri yoluyla kendini
boratuvar problemleri yoluyla kendini gösteren paradigmalardır.Söz
gösteren paradigmalardır. Sözkonusu
konusu
bilim çevresinin üyeleri, mesleklerini icra etmeyi bunları
bilim çevresinin üyeleri, mesleklerini icra etmeyi bunları çalışıp bunlarlauy¬ çalışıp bunlarla uy­
gulama yaparaköğrenirler.
gulam ayaparak Elbettetarihçiler
öğrenirler.Elbette tarihçilerbuna bunailave
ilaveolarak
o l a r ^bir de,konu¬
birde, konu­
mumuhenüz belirsizolan
henüzbelirsiz olanbaşarıların bekleştiği'karanlık'
başarılarınbekleştiği ‘karanlık’alan bulacaktır,fakat
alaribulacaktır, fakat
görüldüğü çözümlenmiş sorunların ve tekniklerin
görüldüğü gibi çözüm lenm iş sorunların ve tekniklerin çekirdeğigenellikle
gibi çekirdeği genellikle
son derecebelirgindir.
sonderece Seyrekaksamalar
belirgindir.Seyrek olmasınakarşın
aksam alarolmasına karşıngelişmiş
gelişmişbirbirbilimbilim
çevresinin
çevresininparadigmaları
paradigmalarıoldukça rahatlıklabelirlenebilmektedir.
oldukçarahatlıkla belirlenebilmektedir.
Ne Nevarvarkikiortak paradigm alarmbelirlenmesi,
ortakparadigmaların belirlenmesi,ortak ortakkuralların
kurallarındadabelirlen¬
belirlen­
diği gelmez. Bunun olabilmesi için ikinci
diği analamma gelmez. Bunun olabilmesi için ikinci ve birazdadadeğişik
analamına ve biraz değişiktürde
türde
adımgerekmektedir.
birbiradım gerekmektedir.Bu Buadımı atarkentarihçi,
adımıatarken bilimçevresinin
tarihçi,bilim çevresininparadig¬
paradig­
malarınıbirbirleriyle
malarını birbirleriyleveveenehson araştnm abildirileri
sonaraştırma bildirileriileilekarşılaştırmalıdır.
karşılaştırmalıdır.Bu¬ Bu­
nu yapmaktaki amacı, topluluk üyelerinin en geniş
nu yapmaktaki amacı, topluluk üyelerinin en geniş kapsamlıparadigmaların¬kapsamlı paradigmalarm-
dansoyutlayarak
dan soyutlayarakaraştırma kuralıbiçiminde
araştırm akuralı biçim indekullanıma almışolabilecekleri
kullanım aalmış olabilecekleri
açıkyayadadakapalı
açık unsurlarınayırdedilebileceğini
kapalınenetürtürunsurların anlamaktır.Belli
ayudedilebileceğinianlamaktır. Bellibirbir
bilimsel geleneği betim lem eye ya da incelemeye kalkışan herhangi birkişi¬
bilimsel geleneği betimlemeye ya da incelemeye kalkışan herhangi bir kişi­
mutlakabubutürtürkabul
nin,mutlaka
nin, görmüşilke
kabulgörmüş ilkevevekurallara
kurallarabakması
bakmasılazımdır.
lâzımdır.GeçenGeçen
bölüm ündedegösterdiği
bölümün gösterdiğigibi am acındakısmen
gibibubuamacında kısm endedeolsa başarıyaulaşacağı
olsabaşarıya ulaşacağı
aşağı yukarı kesinlikle
aşağı yukarı kesinlikle söylenebilir. Fakat bu kişinin deneyimieğer
söylenebilir. Fakat bu kişinin deneyimi birazol¬ol­
eğerbiraz
sun benimkine benziyorsa, kural arayışmı, paradigma arayışından hemdaha
sun benimkine benziyorsa, kural arayışını, paradigma arayışından hem daha
güçhem
güç dahaazazdoyurucu
hemdededaha doyurucubulmuşbulmuşolmasıolmasıgerekir.
gerekir.Bilim
Bilimtopluluğunun
topluluğununor¬or­
tak inançlarınıbetimlemek
takinançlarını betimlemekiçin içinkullandığı
kullandığıgenellemelerin
genellemelerinbazılarıbazılarıhiçbir
hiçbirso¬ so­
fun
runyaratmayabilir.
yaratmayabilir.Buna karşmbazıları
Bunakarşın bazılarıda,da,yukarıda
yukarıdaörnek olarakgösterdik¬
örnekolarak gösterdik­
çetingelecektir.
fazlaçetin
lerimiz Bu örneklerin bizim
lerimizdededahil,
dahil,bir nebzefazla
birnebze gelecektir. Bu örnekleringerek gerek bizim
gösterdiğim iz tarzda, gerek aklına gelecek herhangi bir başka tarzdaifade
gösterdiğimiz tarzda, gerek aklına gelecek herhangi bir başka tarzda ifade
edildikleri süreceincelediği
edildiklerisürece topluluğun birbirkısım
incele'diğitopluluğun
üyesi tarafındanreddedil¬
kısım üyesitarafından reddedil­
olacaklarıdadaaşağı
mişolacakları
miş yukarıkesindir.
aşağıyukarı kesindir.Ancak,
Ancak,araştırma geleneğinintutarlı¬
araştırmageleneğinin tutarlı-
lığını kurallar aracılığıyla anlamak istiyorsak, söz konusu
Iığmı kurallar aracılığıyla anlam ak istiyorsak, söz konusu olan bilim dalmda
olan bilim dalında
ortak
ortakbir zem insaptamak
birzemin saptam akgene
de gereklidir. Bunun sonucunda, belli bir
gene de gereklidir. Bunun sonucunda, belli bir
79
79
 araştırma geleneğini oluşturacak düzeyde olan bazı kuralların aranması, ister
araştırma geleneğini
istemez kişinin sabrmıoluşturacak
sürekli olarak düzeyde olan bazı kurallarm aranması, ister
ve son haddine kadar zorlayan bir çaba
istemez kişinin
haline gelmektedir. sabrmı sürekli olarak ve son haddine kadar zorlayan bir çaba
haline gelmektedir.
Öte yandan, bütün bu engellemeleri görmekle, onların kaynağını teşhis et¬
Öte yandan, bütün oluyoruz.
bu engellemeleri görmekle,
me fırsatını da bulmuş Bilim adamları bironlarm taraftan kaynağmı teşhis et­
Newton, Lavo¬
m e fırsatm ı da bulmuş oluyoruz. Bilim adam
isier, Maxwell veya Einstein gibi kişilerin son derece önemli bir lan bir taraftan Newton, Lavo­
dizi soruna
aşağı yukarı kalıcı bir çözüm getirdiği yönünde görüş birliğinebir
isier, M axwell veya Einstein gibi kişilerin son derece önemli dizi soruna
varırlarken,
aşağı yukarı kalıcı bir çözüm getirdiği yönünde
diğer taraftan bazen farkında bile olmadan bu çözümleri kalıcı yapan soyut görüş birliğine varırlarken,
diğer taraftan bazen farkında bile olmadan bu çözüm leri kalıcı yapan soyut
Özelliklerin ne olduğu konusunda anlaşamamadadırlar. Yani bir paradigmayı
Özelliklerin
tamamen ne olduğu
yorumlama konusunda
yahut usavurma anlaşamamaktadırlar.
konusunda anlaşmaya Yani bir paradigmayı
varmadan, hatta
tam amen yorumlama yahut usavurma konusunda
böyle bir şey için çaba bile sarf etmeden, sadece o paradigmanın anlaşmaya varmadan, hatta
böyle bir şey için çaba bile sarf etm eden, sadece o paradigm
kimliğini
anın kim liğini
saptamakta ortak davranabilirler. Dolayısıyla böyle standart bir yorumun bu¬
saptamakta ortak davranabilirler. Dolayısıylabir
lunmayışı yahut üzerinde anlaşmaya varılmış böyle kuralastandart bir yorumun bu­
indirgeme yapılama¬
lunmayışı yahut üzerinde anlaşmaya
paradigmanın vanim ış bir kurala indirgeme yapılama­
yışı, araştırma yönlendirmesini engellemez. Olağan bilimin,
yışı, paradigm anın araştırm a
paradigmayı doğrudan denetlemek yoluyla kısmen yönlendirm esini engellem ez. Olağan bilimin,
belirlenmesi mümkündür
paradigmayı doğrudan denetlemek yoluyla kısmen
ve bu, kurallardan yardım görse bile, kural ve varsayımların kesinleştirilme¬ belirlenmesi mümkündür
ve bu, kurallardan yardım görse bile, kural ve varsayım
sine bağımlı olan bir süreç değildir. Tersine bir paradigmanın varlığı ile her¬ lann kesinleştirilme­
sine bir
hangi bağımdizilı tamamlanmamış
olan bir süreç değildir. kuralınTersine
varlığıbir paradigmanın
arasında varlığı ile her­
bir gereklilik ilişkisi
hangi bir dizi t^ a m la n m a m
yoktur, yani biri diğerinden çıkartılamaz. (1)ış kuralın varlığı arasm da bir gereklilik ilişkisi
yoktur, yani biri diğerinden çıkartılamaz. (1)
Bu söylediklerimizin kaçınılmaz olarak ilk etkisi akılda bazı sorular uyan¬
dırmak Bu olacaktır:
söylediklerim izinbir
yetkin kaçmılmaz
dizi kuralın olarak ilk etkisi
olmadığı yerdeakılda bazı sorular uyan­
bilim adammı belli
birdırm ak olacaktır: geleneğe
olağan-bilimsel yetkin birbağlı dizi tutan
kuralın olmadığı
nedir? yerde bilimdoğrudan
'Paradigmaların adammı de¬ belli
bir olağan-bilimsel geleneğe bağlı tutan nedir? ‘Paradigmalarm
netlenmesi' tümcesi ne anlama gelebilir? Bu gibi sorulara kısmi bazı cevap¬ doğrudan de­
netlenm esi’ tüm cesi ne anlama gelebilir? Bu gibi
ları, çok başka bir bağlamda olmakla birlikte, (merhum) Ludwig Wittgenste¬ sorulara kısm i bazı cevap­
inları, çok başka Kullandığı
geliştirmiştir. bir bağlam da olmakla
bağlam hembirlikte,
daha temel (merhum)
düzeyde Ludvvig
olduğu Wittgenste-
hem de
in geliştirmiştir.
daha iyi bilindiği için,KulİEmdığı
önce söz bağlam
konusu hem daha temel
sorunlara onun düzeyde
verdiğiolduğu hem de
tarz çözümü
daha iyi bilindiği için, önce söz konusu sorunlara
görmemiz yararlı olabilir. Wittgenstein' m sorduğu soru şuydu: " 'İskemle' onun verdiği tarz çözümü
görm'yaprak'
yahut em iz yararlıyahut olabilir.
'oyun'Wgibi ittgenstein’m sorduğu soru
terimleri, çelişkisiz şuydu:
olarak “ ‘İskem le’
ve tartışmaya
yahut ‘y
meydan ap rak ’ yahut
vermeyecek bir ‘o y u n ’ gibikullanabilmemizi
kesinlikle terim leri, çelişkisiz olarak
sağlayan ve tartışm
nedir?" (2) aya
meydan vermeyecek bir kesinlikle kullanabilmemizi
Bu aslında çok eski bir soru ve olağan yanıtı da hep şu olmuş: ister bilinç¬ sağlayan nedir?” (2)
Bu ashnda çok eski bir soru ve olağan yanıtı da
le ister seziyle olsun, iskemlenin, yaprağın ya da oyunun ne olduğunu temel¬ hep şu olmuş: ister bilinç­
le ister seziyle olsun, iskemlenin, yaprağın ya
de biliyor olmamız gerekir. Yani bir anlamda, sözgelişi bütün oyunların,da oyunun ne olduğunu temel­
ve
de biliyor
sadece olmamız
oyunların sahipgerekir.
olduğuYani ortakbir biranlamda,
dizi özelliği sözgelişi
kavrıyor bütün oyunlarm,
olmamız lazım.ve
sadece dili
Ancak, oyunlann sahip olduğu ortak
nasıl kullandığımız ve dilibiruyguladığımız
dizi özelliği kavnyor dünyanın olmamız
ne türlazım.
bir
A ncak, dili nasıl kullandığım ız ve dili uyguladığım
dünya olduğu göz önüne alındığında, Wittgenstein'm vardığı sonuç, böyle ız dünyanın ne türbir bir
dünya
dizi özelliğin bulunmâsma gerek olmadığı idi. Bazı oyunların bazı iskemlele¬bir
olduğu göz önüne almdığmda, W ittgenstein’m vardığı sonuç, böyle
dizi
rin ya özelliğin bulunmâsma
da bazı yaprakların gerek olmadığı
paylaştığı bir kısım idi.özelliğin
Bazı oyunlarm
ne olduğu bazıtartışması,
iskemlele­
rin ya da bazı yaprakların paylaştığı bir kısım
belki bunların karşılığı olan terimleri kullanmayı öğrenmemize yardımcı özelliğin ne olduğu tartışması,
ol¬
maktadır, ama bir sınıf nesnenin tüm üyelerine ve yalnız onlara aynı orandaol­
belki bunlarm karşılığı olan terimleri kullanmayı öğrenmemize yardımcı
maktadır, ama bir sınıf nesnenin tüm üyelerine ve yalnız onlara aym oranda
(1) Benzer bir konuyu gayet başarılı bir şekilde işleyen Michael Polanyi'nin görüşüne göre bilim
(1) Benzer
adamının bir konuyu
başarısı gayet
en büyük başarılı
oranda bir şekilde
'sözsüz' işleyen
bilgiye Michael
bağlıdır, yani Polanyi'nin görüşüne
tecrübe ile elde edilengöre bilim
ve ke¬
adamının
sinkes söze başarısı en büyük
dökülemeyen oranda
bir çeşik ‘sözsüz’Bkz.
'meleke'. bilgiye bağlıdır,
Personel yani tecrübe
Knowledge ile elde
(Kişisel edilen
Bilgi) ve ke­
Chicago,
sinkes
1958 söze dökülemeyen
özellikle. bir çeşik ‘meleke’. Bkz. Personel Knowledge (Kişisel Bilgi) Chicago,
V. ve VI. Bölümler.
(2)1958 özellikle.
Ludwig V. ve VI.Philosophical
Wittgenstein, Bölümler. Investigations (Felsefi Araştırmalar) çeviren G.E.M. Ans-
(2) Ludvvig
combe, VVİttgenstein,
New York, 1953, s.Philosophical
31-16. Ancak,Investigations
Wittgenstein bu (Felsefi Araştırmalar)
şekilde çeviren
özetlediği 'isim G.E.M.
verme' Ans-
işlemi¬
nincombe, Newyatması
temelinde York, 1953, s. 31-16.
gereken Ancak,
'dünyanın' Wittgenstein
nasıl bu şekilde
bir dünya olacağı özetlediğihemen
konusunda ‘isim verme’
hemenişlemi­
hiç¬
birnin
şeytemelinde yatması gereken
söylememektedir. ‘dünyanın’
Bu yüzden yukarıdanasıl bir dünya olacağı konusunda
söyleyeceklerimizin hemen hemenat¬
bir kısmı Wittgenstein's hiç­
bir şey söylememektedir. Bu yüzden yukarıda söyleyeceklerimizin bir kısmı VVİttgenstein’a at­
fedilemez.
fedilemez.
80
80
uygulanabilecek
uygulanabilecekbir birdizi
diziözellik
özellikyoktur.
yoktur.Bunun yerine,daha
Bununyerine, öncegözlemledi¬
dahaönce gözlemledi­
ğimiz
ğimizbir birçeşit faaliyetileilekarşılaştığımız
çeşitfaaliyet karşılaştığım ızzaman, zaman,hemenhemen'oyun'
‘oyun’terimini
teriminiuy¬uy­
gulan?,çünkü
gularız, çünkügördüğümüz
gördüğümüzolay olayileiledaha
dahaönce öncebubuisimle anmayıöğrenmiş
isimleanmayı öğrenmişol¬ol­
duğumuz birtakımfaaliyetler
duğumuzbirtakım arasındabir
faaliyetlerarasında ‘aile’benzerliği
bir'aile' buluruz.Kısacası
benzerliğibuluruz. Kısacası
Wittgenstein
W ittgenstein’m 'm nazarında
nazarındaoyunlar, iskem lelerveveyapraklar,
oyunlar,iskemleler yapraklar,herherbiri
biribazı
bazıça¬
ça-
tışmaların
hşm alannveveçapraz çaprazbirleşmelerin örüntüsündenoluşan
birleşmelerinörüntüsünden oluşan'doğal'
‘doğal’ kavramaile¬
kavram aile­
leridir. Böylebir
leridir.Böyle örüntününvarlığı
birörüntünün varlığıdadasöz konusunesneyi
sözkonusu nesneyiyayadadafaaliyeti
faaliyetiba¬ba­
şarıylasaptayabilmemizi
şarıyla saptayabilmem iziyeterince açıklayacakniteliktedir.
yeterinceaçıklayacak niteliktedir.Yalnız
Yalnızveveyalnız
yalnız
isimverdiğimiz
isim ailelerçakıştığı
verdiğimizaileler çakıştığıyay da zamanlabirbirine
a d azamanla karıştığıtakdirde
birbirinekarıştığı takdirdeya¬ ya­
‘d o ğ a l’ailelerin
kısacası'doğal'
ninikısacası ailelerinolmadığı
olm adığıdurumlarda, karşım ızdakinesnelerin
durum larda,karşımızdaki nesnelerin
kimliğini saptamaktaveveismini
kimliğinisaptamakta başarımızdanyola
koymaktakibaşarımızdan
isminikoymaktaki yolaçıkılarak,
çıkılarak,kul¬kul­
landığımız
landığım ızher sınıfismine
hersınıf karşılıkbir
isminekarşılık birdizi
diziortak özelliğinbulunduğu
ortaközelliğin bulunduğuiddia iddia
edilebilir.
edilebilir.
Aynı şey,tek
Aynışey, birolağan-bilimsel
tekbir geleneğiniçerisinde
olağan-bilimselgeleneğin çıkançeşitli
ortayaçıkan
içerisindeortaya çeşitli
sorunlarıveveteknikleri
araştırm asorunları
araştırma teknikleriiçin içindedepekâlâ geçerliolabilir.
pekâlâgeçerli olabilir.Bunların
Bunlarındada
paylaştığıortak
paylaştığı yönün,geleneğe
ortakyönün, geleneğekendine
kendineözgü özgübirbirözellik kazandıranvevebi¬
özellikkazandıran bi­
limsel üzerindekietkisini
düşünceüzerindeki
limseldüşünce sağlayanbelirlenmiş
etkisinisağlayan belirlenmişyayadadahiçhiçdeğilse
değilsetamtam
olarak belirlenebilirbir
olarakbelirlenebilir birdizi
dizikural varsayımolduğu
kuralvevevarsayım söylenemez.Tersine,
olduğusöylenemez. Tersine,
bubusorunsorunveVetekniklerin,
tekniklerin,söz konusuolan
sözkonusu bilimçevresinin
olanbilim çevresininçok öncedenyerle¬
çokönceden yerle­
şikşikbaşarıları arasındasaymaya
başarılarıarasında alıştığıbilimsel
saymayaalıştığı bilimselyapının herhangibir
yapmınherhangi birparçası
parçası
ileileilişkileri, benzetm eyayadadamodel
ilişkileri,benzetme m odelkurmakurmayoluyla sağlanmışolabilir.
yoluyladadasağlanmış olabilir.Bi¬
Bi­
limadamları
lim adam lanilkilkönce önceeğitimle
eğitimlesonra karşılaştıklanbilimsel
sonradadakarşılaştıkları bilimselmetinler
metinleraracı¬
aracı­
lığıyla
lığıylaeldeeldeettikleri modellerikullanırken,
ettiklerimodelleri modellerebilim
kullanırken,bubumodellere bilimçevresinin
çevresininpa¬ pa­
radigması kazandıranözellikleri
konum unukazandıran
radigm asıkonumunu özelliklerihem hemtam olarakbilmezler
tamolarak bilm ezlerhem hem
bunapek
dedebuna pekgerek duym azlar.Böyle
gerekduymazlar. olduğuiçin
Böyleolduğu içinde, tam am lanm ışbir
de,tamamlanmış birdizi
dizi
kuralaihtiyaçları
kurala yoktur.Bilim
ihtiyaçlarıyoktur. adamlarmınkatılmış
Bilimadamlarının katılmışoldukları araştırmagele¬
olduklarıaraştırma gele­
neğininbelli
neğinin bellibir tutarlılığasahip
birtutarlılığa olmasmdan,bubugeleneğin
sahipolmasından, geleneğintemelinde
temelindeyatıp yatıpdada
ekekbir tarihselyayadadafelsefi
birtarihsel araştırmanmortaya
felsefiaraştırmanın ortayaçıkartabileceği
çıkartabileceğibirbirkurallar
kurallarveve
varsayım lartopluluğunun
varsayımlar topluluğununvar olduğubile
varolduğu anlaşılmayabilir.Bilim
bileanlaşılmayabilir. Bilimadamları¬
adamları-
nmbelli
nın çözümügeçerli
somnuyayadadaçözümü
bellibirbirsorunu geçerlikılanın olduğukonusunda
kılanmneneolduğu konusundagenel¬ genel­
likle
liklesorusorusormamaları
sorm am alarıyayadadatartışma yapmam alarıbizi
tartışm ayapmamaları hiçdeğilse
bizihiç değilsesezgisel
sezgisel
olarak yanıtıbildiklerini
olarakyanıtı bildiklerinidüşünmeye yöneltmiştir.Halbuki
düşünmeyeyöneltmiştir. Halbukibubutürtürsorusoruveveya¬ ya-
nıtların araştırmaileilepek
nıtlarmaraştırma pekilgisi olmadığmıdüşünmeleri,
ilgisiolmadığını düşünmeleri,bubututumuntutumunçok çokdahadaha
basitbir
basit birnedeni
nedeniolabilir.
olabilir.Yani
Yaniparadigmalar, kendilerindentutarlı
paradigmalar,kendilerinden birşekilde
tutarlıbir şekilde
soyutlanarak
soyutlanarakelde eldeedilecek
edilecekherhangi
herhangibir birdizi araştırmakuralından
diziaraştırma kuralm danhem hemdaha daha
öncelikli,
öncelikli,hem hemdaha bağlayıcıvevehem
dahabağlayıcı hemdededaha eksiksizolabilirler.
dahaeksiksiz olabilirler.
Şimdiyekadar
Şimdiye kuramsalbir
tamamenkuramsal
kadartamamen savileri
birsav süçdük:paradigmalar
ilerisürdük: paradigm alarola¬ ola­
ğan bilimi geliştirebilir kurallarm müdahalesi olmadan da belirleyebilir.Şim¬
ğan bilimi geliştirebilir kuralların müdahalesi olmadan da belirleyebilir. Şim­
dididedebubusavı hemdaha
savıhem anlaşılu-kılmak
dahaanlaşılır kılmakhem hemdedeönemini vurgulamakiçin
öneminivurgulamak içinpa¬
pa­
radigmaların
radigm alarmgerçektengerçektendedebubuşekilde
şekildeişlediğine
işlediğineinanmamız
inanm am ıziçin içinnenegibi
gibine¬ne­
denler
denlerbulunduğuna
bulunduğunaişaret etm ekistiyorum.
işaretetmek istiyorum Bunlardan birincisinişimdiye
. Bunlardanbirincisini şimdiye
kadar zaten enine boyuna tartışmış bulunuyoraz; belirli olağan-bilimselgele¬
kadar zaten enine boyuna tartışmış bulunuyoruz; belirli olağan-bilimsel gele­
nekleri yönlendirm işolan
nekleriyönlendirmiş olankuralları ortayaçıkarmanın
kurallarıortaya olağanüstügüçlüğü.
çıkarrhanınolağanüstü güçlüğü.
Felsefecinin,
Felsefecinin,bütün ‘oyun’larınpaylaştığı
bütün'oyun'ların paylaştığıortak ortakyanın olduğunusöyleme¬
yanmneneolduğunu söyleme­
yeyeçalıştığı karşılaştığıgüçlükten
zamankarşılaştığı
çalıştığızaman güçlüktenpek pekdedefarklı değil.Birincinin
farklıdeğil. Birincininuzan¬ uzan­
tısı olduğuikinci
tısıolduğu ikinciveveana nedenise,
ananeden ise,bilimsel
bilimseleğitimin yapısmdankaynaklan¬
eğitiminyapısından kaynaklan­
maktadır. Başlangıçtanberi
maktadır.Başlangıçtan gördüğümüzgibi,
berigördüğümüz gibi,bilim adamlarıkavramları,
bilimadamları kavram lan,ya- ya­

81sı
 saları ve kuramları hiçbir zaman ayrı ayrı ve soyut olarak öğrenmezler. Tersi¬
ne, ilk karşılaştıkları
saları ve kuramları hiçbirzamanzamanbu zihinsel araçları
ayrı ayrı gerekolarak
ve soyut eğitim açısından gerek
öğrenmezler. Tersi­
tarihsel
ne, ilk açıdan önceliğizaman
karşılaştıkları olan bir birim içerisindeki
bu zihinsel araçları gerek uygulanışları
eğitim açısmdan ile birlikte
gerek
bulurlar.
tarihsel Yeni
açıdanbirönceliği
kuram daima olan birsomutbirim dizi doğal görüngüye
biriçerisindeki uygulanışları yapılmış
ile birlikte
uy¬
bulurlar. Yenibirlikte
gulamalarıyla bir kuramaçıklanır bu uygulamalar
daimavesomut bir dizi doğalyapılmadan
görüngüye kabul edilme¬
yapılmış uy­
yegulam bile olamaz.
aday alarıyla birlikteAncak kabulveedildikten
açıklanır sonra, aynı
bu uygulamalar uygulamalar
yapılmadan baş¬
kabulveedilme­
kaları
ye adaykurambile ile birlikte,
olamaz. gelecekteki
Ancak bilim adammın
kabul edildikten sonra, aynı mesleğini
uygulamalaröğreneceği
ve baş­
ders
kaları kuram ileyerini
kitaplarında birlikte, Üstelik bu bilim
alır.gelecekteki yer sadece
adamsüsleme ya da belgeleme
m m m esleğini öğreneceği
ileders
sınırlanmış
kitaplarındada değildir. Tersine,
yerini alır. Üstelik kuramı
bir bu öğrenme
yer sadece süreci ya
süsleme uygulamaların
da belgeleme
incelenmesine
ile sınırlanmışdoğrudan
da değildir. bağımlıdır
Tersine, birve buna
kuramı hem laboratuvardaki
öğrenme araçlarla
süreci uygulamaların
hem de kağıt
incelenm esinekalemle
doğrudan yapılan
bağım problem
lıdır ve çözme
buna hem alıştırmaları dahildir.
laboratuvardaki Eğer
araçlarla
hem dedinamiği
Newton kağıt kalemokuyan bir öğrenci,
le yapılan problem kitle, emekân
güç, çözm alıştırmve aları
zaman gibi terim¬
dahildir. Eğer
lerin anlamlarını
Neıvton dinamiği öğrenebiliyorsa,
okuyan bir öğrenci, güç, kitle,bulduğu
bunu kitabında mekân ve eksik
zamanfakatgibi
sırasın¬
terim ­
dalerin
yardımcı birtakım
anlamlarmı tanımlamalar sayesinde
öğrenebiliyorsa, bunu kitabında yapmaktan
bulduğu çok bu kavramların
eksik fakat sırasm-
problem çözümlerinde
da yardımcı tammlamalargözlemlemesi
birtakım uygulanışım sayesinde yapmaktanve bu tür çok çalışmalara katıl¬
bu kavramlarm
ması sayesinde
problem yapabilmektedir.
çözümlerinde uygulanışım gözlemlemesi ve bu tür çalışmalara katıl­
Bu çeşit
ması parmak
sayesinde hesabıyla ya da deneyler yoluyla öğrenme süreci mesleki
yapabilmektedir.
çıraklık sürecinin
Bu çeşit parmaktamammı
hesabıyla ya daİlk
kapsar. başlangıç
deneyler derslerinden
yoluyla öğrenmedoktora tezini
süreci mesleki
bitirene
çıraklıkkadar öğrenciye
sürecinin tamammı verilen problemler
kapsar. giderek,
İlk başlangıç karmaşıklaşır
derslerinden ve bilin¬
doktora tezini
meyenler daha da
bitirene kadar öğrenciye Fakat daha
çoğalır. verilen önceki
problem ler başarılara
giderek, karm yakın bağlılık
olanaşıklaşır ve bilin­
her zaman devam
m eyenler daha daeder. Öğrencilikten
çoğalır. Fakat dahasonraki öncekibağımsız
başarılara bilimsel
olan yakınmeslek ya¬
bağlılık
şantısında
her zam an genel
devamolarakeder. alman problemler
eleÖğrencilikten sonraki de aynı
içinbağım sız şey söz konusudur.
bilimsel meslek ya-
Aslmda
şantısmdabilim genel ele almanherhangi
olarakmesleğin
adamının problemler bir aşamasında şey sözkurallarım
için de aynıoyunun konusudur.
sezgisel
Asim daolarak
bilim ve kendi başına
adammm mesleğin soyutlayarak
herhangi bir öğrendiğini
aşamasmda düşünmekten
oyunun kurallarmıkim¬
seyi alıkoyamayız,
sezgisel olarak ve kendiama böylebaşm abir şeye inanmak
soyutlayarak için çok düşünmekten
öğrendiğini az neden vardır. kim ­
Gerçi, bilim adamları
seyi alıkoyam ayız, güncel
am a böylearaştırmanın
bir şeye somutinanmbir için çok aztemelinde
ak parçasınm neden vardır.ya¬
tanGerçi, hipotezler
tekil bilim adamhakkında
lan güncelrahatlıkla
araştırmanm ileri geri
somutkonuşurlar,
bir parçasmm sıra çalışma
ama temelinde ya­
tan tekü yerleşik
dallarının hipotezler temelinin,
hakkmdageçerli olanileri
rahatlıkla sorunlarının ve yöntemlerinin
geri konuşurlar, özel¬
ama sıra çalışma
liklerini
dallarmaçıklamaya gelince, meslekten
m yerleşik temelinin, geçerli olan olmayanlardan
sorunlarmm ve farkları kalmaz.
pekyöntemlerinin özel­
Eğer
liklerini soyutlamalar
böyleaçıklam yapmayı
aya gelince, öğrenmişlerse
m eslekten bile, bunu
olmayanlardan pek en çok başarılı
farkları kalmaz.
araştırma
E ğer böyle yapma yeteneği
soyutlam alar ile
yapm gösterebilirler.
ayı öğrenm işlerse Söz konusu
bile, bunubu yeteneğin
en çok başarılıde,
oyunun
araştırm olasılık a yeteneği gerek-
a yapmkurallarına olmadan anlaşılabileceğini
ile gösterebilirler. Söz konusu busöylememize
yeteneğin de,
bile gerek olasılık
oyunun yoktur sanırım.
kurallarına gerek olm adan anlaşılabileceğini söylem em ize
Paradigmaların
bile gerek yoktur soyutlanmış
sanınm. kurallarla olduğu kadar doğrudan model kur¬
ma yoluyla da araştırma
Paradigmalarm yönlendirebileceklerini
soyutlannuş kurallarla olduğu varsaymamız
kadar doğrudan için bir üçüncü
model kur­
neden, bilimsel
ma yoluyla eğitimina bu
da araştum saydığımız sonuçlarının
yönlendirebileceklerini öbür yüzünde
varsaymamız için birsaklıdır.
üçüncü
neden,bilim
Olağan bilimsadece ilgili bilim
sel eğitimin çevresi önceden
bu saydığımız başarılmış
sonuçlarının öbürproblem
yüzündeçözüm¬saklıdır.
lerini
Olağan sorgusuz
bilim sadece kabul
sualsizilgili ettiği
bilim Süreceönceden
çevresi işleyebilir.
kuralsızbaşanim Bu durumda
ış problem çözüm ­
paradigmalara
lerini sorgusuz yahut modellere
sualsiz duyulan
kabul ettiği güven
Sürece ne zaman
kuralsız sarsılsa,Bukurallara
işleyebilir. durum da
paradigmtipik
gösterilen alarailgisizliğin yok olması
yahut m odellere duyulanve kuralların
güven neönem zaman kazanması
sarsılsa, gerekir,
kurallara
gerçekte tipik
kigösterilen de böyle olmaktadır.
ilgisizliğin Bilhassa
yok olması ve paradigma-öncesi
kuralların önem kazanması devirlerin şaş¬
gerekir,
maz bir özelliği
ki gerçekte de hangi olmaktadır.sorunlar
böyle yöntemler, Bilhassa çözüm kıstaslarının
veparadigm geçerli ola¬
a-öncesi devirlerin şaş­
cağı bir özelliğisık
mazkonusunda sık Ve
hangi yöntemler, derin tartışmaların
oldukça sorunlar yapılmasıdır,geçerli
ve çözüm kıstaslarınm ama he¬ ola­
mencağıbelirtelim
konusunda kisık
bu sıktartışmalar
Ve oldukça herhangi ile sonuçlanmaktan
bir anlaşma yapılmasıdır,
derin tartışmaların ama he­
m ençeşitli
çok, fikir okullarının
belirtelim ki bu tartışm birbirinden
alar herhangi ayrışmasına
bir anlaşmyarar. Optik
a ile ve elektrik
sonuçlanm aktan
dallarında
çok, çeşitli meydana gelmiş olan
fikir okullarının ayrışrnasjnabazılarından
bu tür tartışmaların
birbirinden yarar. Optikdaha önce
ve elektrik
bahsettik.
dallarındaBenzeri
meydana görüş ayrılıklarının
gelmiş olan bu tür17. yüzyıl kimyasında
tartışmaların bazılarındanve 19. yüzyıl
daha önce
bahsettik. Benzeri görüş ayrılıklarının 17. yüzyıl kim yasında ve 19. yüzyıl
82
82
 başlarında jeolojinin gelişmesinde daha da büyük bir rolü olmuştur. (3) Üste¬
likbaşlarında
de, bu gibi jeolojinin gelişmesinde
tartışmalar daha da meydana
bir paradigmanın büyük bir çıkmasıyla
rolü olmuştur. (3) Üste­
birlikte bir
çırpıda ortadan kaybolmazlar. Olağan bilimin sürdürüldüğü dönemlerde bubir
lik de, bu gibi tartışm alar bir paradigm anın m eydana çıkmasıyla birlikte
türçırpıda ortadan
tartışmalar yokkaybolmazlar.
denecek kadar Olağan
azken,bilim in sürdürüldüğü
bilimsel devrimlerin dönemlerde
hemen önce¬bu
tür tartışm
sinde ya da alar yok denecek
sonrasında, kadar azken, bilim
yani paradigmaların sel saldırılara
ilk kez devrim lerinhedef
hemen önce­
olduğu
vesinde
sonrayada dadeğişime
sonrasında,tabiyani paradigmaların
tutulduğu dönemlerde, ilk kez saldırılara
düzenli olarakhedef
tekrarolduğu
baş
ve sonra da
gösterirler. değişim
Mesela e tabi tutulduğu
Newton'un dönemkuantum
görüşlerinden lerde, düzenli olarak geçiş
mekaniğine tekrares¬baş
gösterirler. M esela New ton’un görüşlerinden kuantum
nasında, fizik biliminin gerek kendi iç yapısı, gerek kıstasları konusunda birmekaniğine geçiş es­
çoknasında,
tartışmafizik biliminin
ortaya çıkmış gerek kendi iç yapısı,
ve bunlardan bazıları gerek kıstasları
günümüze konusunda
kadar süregel¬bir
çok tartışm
miştir. (4) Bugün a ortaya
halençıkm ış veolup
hayatta bunlardan bazıları Maxwell'in
da, zamanında günüm üze kadar süregel­
elektroman¬
miştir. (4) Bugün halen hayatta olup da, zamanında M
yetik kuramının yahut istatistiki mekaniğin neden olduğu benzer fikir çatış¬ axw eirin elektroman­
yetik kuram
malarını ınm yahut
hatırlayanlar istatistiki
bulmak m ekaniğin(5)
mümkündür. neden
Bundanolduğu
dahabenzer
da eski fikir
birçatış­
ör¬
m alarını
nek verecek hatırlayanlar bulmak
olursak, Galileo ve mümkündür.
Newton tarafından (5) Bundan daha mekanik
geliştirilen da eski bir gö¬ör­
nek verecek
rüşlerinin olursak, Galileo
benimsenmesi sonucuveAristotelesci,
New ton tarafm dan geliştirilen
Descartes'cı mekanikdü¬
ve Leibniz'ci gö­
rüşlerinin benimsenmesi sonucu Aristotelesci, Descartes’cı
şünürlerin bilimde geçerli olabilecek kıstaslar hakkında çıkardıkları çok ünlü ve Leibniz’ci dü­
birşünürlerin bilimde söz
dizi tartışmadan geçerli olabilecek
edebiliriz. kıstaslar hakkmda
(6) Kısacası, çıkardıkları
bilim adamları çalışma çok ünlü
alan¬
bir dizi
larının tartışmadan
temel söz edebiliriz.
sorunlarında (6) Kısacası,
kalıcı çözümlere varılıpbilim adamları çalışma
varılmadığı konusunda alan­
larının tem eldüştükleri
anlaşmazlığa sorunlarm da kalıcı
zaman kuralçözüm
arayışılere varılıp
ister istemezvarılm adığı konusunda
normalde sahip ol¬
anlaşmbir
madığı azlığa
işlevdüştükleri zaman
kazanır. Fakat kural
şurası arayışı
kesin ister istemez normalde
ki, paradigmalar sahip ol­
sağlam kaldıkları
madığı
sürece bir işlev konusunda
usavurma kazanır. Fakat şurası kesin ki, paradigmalar
ortak bir görüşe varılmadan hatta sağlam
bilimdekikaldıkları
içe¬
sürece
riği akılcıusavurm
tarzda aörgütleyecek
konusunda ortak böylebir
birgörüşe
girişime varılmadan
dahi gerek hatta bilimdeki da
duyulmadan içe­
riği akılcı
işlerlik tarzda örgütleyecek böyle bir girişim e dahi gerek duyulmadan da
kazanabilirler.
işlerlik kazanabilirler.
Paradigmalara, ortak kurallar ve varsayımlardan daha öncelikli bir konum
Paradigmalara,
tanımamızı ortak kurallar
haklı gösteren ve varsayımlardan
nedenlerden dördüncüsüyledaha öncelikli
buradaki bir konum
tartışmamızı
tanımam ızı haklıdenememizi
tamamlayabiliriz, gösteren nedenlerden
tanıtırken dördüncüsüyle
büyük devrimlerin buradaki
yanındatartışmamızı
küçük¬
tamde
lerin amlayabiliriz, denememizi
yer alabileceğini, tanıtırken büyük
bazı devrimlerin meslekdevrimlerin
çevresinde yanında
yalnızcaküçük­
ufak
lerin
bir de yer kesimini
uzmanlık alabileceğini, bazı devrim
etkilediklerini lerin m
ve böyle eslek bir
küçük çevresinde
çevrede yeniyalnızca ufak
ve bek-
bir uzmanlık kesimini etkilediklerini ve böyle küçük bir çevrede yeni ve bek-
(3) Kimya için bkz. H. Metzger Les doctrines chimiques en France du debut du XVII e la fin du
XVI siecleiçin
(3)IleKimya (17. Yüzyıl
bkz. başlarından
H. Metzger 18. yüzyılın
Les doctrines sonuna en
chimigues kadar Fransa'daki
Francş du debutKimya
du XVIIÖğretileri)
e la fin du
Paris 1923,
k v ille s. 24-27
siecle ve 146-49;
(17. Yüzyıl ve bkz.18.
başlarından Marie Boas,
yüzyılın Robertkadar
sonuna and Seventeenth-Century
BoyleFransa'daki Kimya Öğretileri)
Chemistry
Paris 1923, (Robert Boyle
s. 24-27 ve ve 17. Yüzyıl
146-49; ve bkz.Kimyası)
Marie Boas, Robert 1958
Cambridge, BöyleBölüm II. Jeoloji için bkz.
and Seventeenth-Century
Walter F. Cannon,
Chemistry (Robert Uniformitarian
"TheBöyle - Catastrophist
ve 17. Yüzyıl Debate" (Düzenli
Kimyası) Cambridge, evrim-Yıkımlı
1958 Bölüm evrim
II. Jeoloji içintar¬
bkz.
VValter Isis
tışması) dergisi 51,
F. Cannon, “The1960, s. 38-55 ve -C.C.
Uniformitarian Catastrophist Genesis dand
Gillespie, Debate" ü z eGeology
n li evrim-Yıkımlı ve Je¬
(Yaradılışevrim tar­
oloji) Cambridge,
tışması) Mass.
Isis dergisi 1960,4-5.
51,1951, bölümler.
s. 38-55 ve C.C. Gillespie, Genesis and Geology (Yaradılış ve Je­
Kuantum
(4)oloji) mekaniği
Cambridge, Mass. hakkındaki
1951, 4-5.münakaşalar
bölümler. için bkz. Jean Ullmo, La Crise de la physique
quantique
(4) Kuantum (kuantacı
mekaniği bunalımı) Paris,
fiziğinhakkmdaki 1950 Bölüm
münakaşalar II. Jean Ullmo. La Crise de la physigue
için bkz.
İstatistiki (kuantacı
(5)quantique mekanik için bkz.
fiziğin Rene Dugas,
bunalımı) Bölümphysique
La theorie
Paris, 1950 II. au sens de Boltzmann et ses
prolongements modernes
(5) İstatistiki mekanik (Boltzmanan'ın
için fizik kuramı
bkz. Rene Dugas, ve modern
La theorie physique au sensNeuchatel,
uzantıları) de Boltzmann 1959,et s.
ses
158-84, 206-19. Maxwell'in
prolongements modernes çalışmalarının fizik karşılandığı
(Boltzmanan’ınnasıl kuramı ve modern konusunda bk. Max
uzantıları) Planck, "Max¬
Neuchafel, 1959, s.
well's influence
158-84, 206-19. Maxwell'in(Maxwell'in
in Germany" Almanya'daki
çalışmalarının etkisi) James
nasıl karşılandığı Clerk bk.
konusunda Maxwell: A Comme¬
Max Planck, "Max-
moration Germany”(James
Volume, in1831-1931
vvell's influence (Maxwel|'in Maxwell'in Anısına
ClerkAlmarıya’daki 1831-1931)
etkisi) James Clbrkadlı
Maxwell: A Camb¬
kitapta, Comme-
ridge
moration s. 45-65 1831-1931
1931,Volüme, 58-63. ve
özellikle s. (James Silvanus
Clerk P. Thompson
MaxweH’in The Life of William
Anısına 1831-1931) Thomson
adlı kitapta, Camb­
ridgeKelvin
Baron 1931,ofs. Largs
45-65(Largs Kelvin
özellikle baronu
s. 58-63. velord WilliamP.Thomson'un
Silvanus Thompson The hayatı)
LifeLondra Bölüm
1910Thomson
of William
II,Baron
s. 1021-27.
Kelvin of Largs (Largs Kelvin baronu lord VVilliam Thomson'uıi hayatı) Londra 1910 Bölüm
(6)II,Aristotelescilerle
s. 1021-27. çıkan çatışmaların bir örneği için bkz. A. Koyre, "A documentary history of
the(6)problem of Fall fromçıkan
Aristotelescilerle Kepler to Newton'a
çatışmaların birbelgelerle bkz. A.sorununun
örneği içindüşme Koyre, “Atarihi) Transactions
documentary of of
history
thetheAmerican
problem Philosophical Society
of Fail from Kepler to (Amerikan Felsefe Derneği
Nevvton’a belgelerle düşmeTutanakları) dergisiTransactions
sorununun tarihi) 45, 1955, s. of
329-ÿ95. Descartes'cılar
the American ve Leibniz'ciler
Philosophical Society (Amerikan tartışmalar
ile yapılan Felsefe için bkz.
Derneği Tutanakları) dergisiL'introducti-
Pierre Brunet, 45, 1955, s.
des theories
on329-^95. de Newton
Descartes'cılar ve en France au
Leibniz'ciler ileXV İlle siecle
yapılan (Newton'un
tartışmalar kuramlarının
için bkz. Pierre Brunet, yüzyılda
18.L'introducti-
Fransa'da tanıtılması)
on des theories Paris 1931
de Newton ve A. Koyre,
en France From
au X VIlle the closed
siecle (Nevvton’un to the Infinite18.
Worldkuramlarının Universe
yüzyılda
(Kapalı Dünyadan
Fransa'da SonsuzParis
tanıtılması) 1931Baltimore,
Evrene) ve A. Koyre,1957, Bölüm
From the11.
closed VVorld to the Infinite Universe
(Kapalı Dünyadan Sonsuz Evrene) Baltimore, 1957, Bölüm 11.
83
83
lenmedik bir görüngünün bulunmasına bile devrim gözüyle bakılacağını be¬
lenm edikBundan
lirtmiştik. bir görüngünün bulunmasına
sonraki bölümde bununbilebazı
devrim gözüyle
seçilmiş bakılacağını
örneklerini tanıtır¬be­
kenlirtm
deiştik. Bundan gibi,
göreceğimiz sonraki bölümde
bu tür bununnasıl
devrimlerin bazıolup
seçilmiş örneklerini
da meydana tanıtır­
gelebildi¬
ğiken
henüzde göreceğim iz gibi, bu tür devrimlerin
yeterince açıklanamamıştır. nasıl olup
Olağan bilim da meydana
gerçekten gelebildi­
de şimdiye ka¬
ği henüz yeterince açıklanamamıştm Olağan bilim gerçekten
dar söylediklerimizin gösterdiği gibi katıysa ve bilim çevreleri bu denli sık de şimdiye ka­
dar söylediklerim izin gösterdiği gibi katıysa ve bilim çevreleri
örülmüş ilişiler içindeyseler, paradigma değişikliklerinin sadece belli bir ke¬ bu denli sık
örülmüş
simi etkilemesiilişilernasıl
içindeyseler, paradigma
açıklanabilir? Şimdiye değişikliklerinin sadece olağan
dek söylediklerimizle belli birbi¬ke­
simi tek
limin etkilem
parça esivenasıl açıklanabilir?
birleşik Şimdiyeparadigmalarının
bir uğraş olduğu, dek söylediklerimizleyalnızolağan
toplucabi­
değil tek tek de hayati önem taşıdığı izlenimini yaratmış olabiliriz, amatopluca
limin tek parça ve birleşik bir uğraş olduğu, paradigm alannın yalnız bili¬
değil
min tek tek
hemen de hayati
hiçbir zamanönem taşıdığı
bu şekilde izleniminimuhakkak.
yürümediği yaratmış olabiliriz, amabü¬
Hatta bazan bili­
min
tün hem
ilgi en hiçbir
dallarına birzaman
arada bu şekildezaman,
bakıldığı yürümediğibilimmuhakkak. Hatta arasında
çeşitli parçaları bazan bü­
tünazilgi
pek dallarına
tutarlılık bir arada
bulunan bakıldığı zaman,
darmadağınık bir yapıbilim çeşitli parçaları
gibi görünür. arasında
Hemen belirte¬
pek az tutarlılık bulunan darmadağmık bir yapı gibi görünür.
lim ki şimdiye kadar söylediklerimizin hiçbirisi bu alışılmış izlenimle çeliş¬ Hemen belirte­
lim ki şim diye
mek durumunda değildir. kadar söylediklerimizin
Tersine, kurallarhiçbirisi
bir bu alışılmış izlenimle
yana bırakılıp yerine paradig¬ çeliş­
mek konulduğu
malar durum unda zaman değildir. Tersine,
bilim kurallar ve
adamlarının bir uzmanlıklarının
yana bırakılıp yerine paradig­
çeşitliliğini
m alar konulduğu
anlamak zam an bilim adam
daha da kolaylaşmaktadır. larının vekurallar
Kesinleşmiş uzm anlıklarm ın çeşitliliğini
var oldukları zaman
anlamak daha da kolaylaşmaktadır. Kesinleşmiş kurallar
genellikle çok geniş bir bilim çevresi tarafından paylaşıldıkları halde, para¬ var oldukları zaman
genellikle
digmalar çok
için böyle geniş
bir bir
şeybilim
zorunluçevresi tarafından
değildir. paylaşıldıkları
Birbirinden halde,
oldukça uzak alanla¬ para­
digmalar
rın sözgelişiiçin böyle birveşey
astronomi zorunlu değildir.
taksonomik Birbirinden
botani (bitkileri oldukça uzak
sınıflandırma) alanla-
dalları¬
rmuygulayıcıları
nın sözgelişi astronomi ve taksonomik
son derece farklı türdebotani (bitkileri
kitaplarda smıflandırma)
yer alan bambaşka dalları­
başa¬
nın uygulayıcılan son derece farklı türde kitaplarda
rıları örnek alarak yetişirler. Hatta aynı yahut da yakın bağlantılı yer alan bambaşka başa­
alanlarda
rıları örnek
çalışan alarak yetişirler.
bilim adamları bile ortakHatta aynı yahut
kitaplardan ders da yakın
görüp aynıbağlantılı
başarılaralanlarda
üzerin¬
deçalışan
araştırmabilimyaptıkları
adamları halde
bile ortak kitaplardan
meslekteki ders görüp
uzmanlık aynı zamanla
sırasında başarılar gayet
üzerin­
de araştırm
farklı a yaptıkları
paradigmalar halde m eslekteki uzm anlık sırasında zam anla gayet
benimseyebilirler.
farkh paradigm
Tek bir örnek alar
verelim:benimseyebilirler.
bir an için tüm fizik bilimcilerinin oluşturduğu mu¬
azzam Tek bir örnek
geniş verelim:
ve çeşitlilik bir an için
gösteren tüm fizik
topluluğu bilimcilerinin
gözönüne getirin. oluşturduğu
Bu topluluğun m u­
azzam
her geniş
üyesine ve çeşitlilik
bugün diyelim gösteren
ki kuantum topluluğu gözönüne
mekaniğinin getirin.
yasaları Bu topluluğun
mutlaka öğretili¬
herveüyesine
yor bugün diyelim
bu bilimcilerin ki kuantum
çoğu araştırma yamekaniğinin yasalarısırasında
da öğretim üyeliği mutlaka bir öğretili­
za¬
yor gelip
man ve bubu bilim cilerin çoğu
yasalardan araştırmaAma
faydalanıyor. ya dahepsi
öğretim
de buüyeliği sırasmda
yasaların bir za­
aynı uygu¬
man gelipöğrenmedikleri
lamalarını bu yasalardan için faydalanıyor. Ama hepsi
sonuçta kuantum de bu yasalarm
mekaniğinde meydana aynıgelen
uygu-
lamalarmı öğrenmedikleri
değişikliklerden aynı şekildeiçin sonuçta kuantum
etkilenmiyorlar. Meslekimekaniğinde
uzmanlığameydana
giden yoldagelen
değişikliklerden
bazı fizikçiler aynı
kuantum şekilde etkilenmiyorlar.
mekaniğinin yalnızca M
en esleki
temel uzmanlığa
ilkeleriyle giden yolda
karşılaşır¬
bazı
lar. fizikçiler
Diğerleri bukuantum
ilkelerin m ekaniğinin
kimya yalnızca
alanında yapılan enparadigma
temel ilkeleriyle karşılaşır­
uygulamalarını
lar. Diğerleriincelerken,
ayrıntılarıyla bu ilkelerin kimya
daha alanında
başkaları yapılan paradigma
da nesnelerin sadece katıuygulamalarmı
halini ilgi¬
ayrm tılarıyla
lendiren incelerken,
uygulamalarla dahaolurlar.
meşgul başkaları da nesnelerin
Kuantum sadeceher
mekaniğinin katı halini
biri ilgi­
için ta¬
lendiren
şıdığı anlamuygulam
o zamanaalarla meşgul
kadar ne olurlar.
tür Kuantum
dersler almış mekaniğinin
olduğuna, her biri için
hangi kitapları ta­
şıdığı anlam
okuduğuna ve o zam ana
hangi kadarizlediğine
dergileri bağlıdır.
ne tür dersler almışDolayısıyla,
olduğuna, kuantum
hangi kitapları
me¬
okuduğuna
kanik ve hangi
yasalarında meydana dergileri bir değişiklik
gelenizlediğine bu kesimlerin
bağlıdır. Dolayısıyla, kuantum
lıepsi için dev¬ m e­
kanikbiryasalarm
rimci da meydana
nitelik taşısa gelen mekaniğinin
da, kuantum bir değişiklikyalnızca
bu kesimlerin hepsi için uy¬
belli paradigma dev­
rimci bir nitelik
gulamalarına yansıyan da, değişikliğin
taşısa bir ilgili meslek
kuantum mekaniğinin yalnızca belli dışındaki
uzmanlığı paıadigmake¬ uy­
gulamiçin
simler devrimci
alarına yansıyan bir söz
olması konusu değildir.
değişikliğin Yani mesleğin
ilgili meslek uzmanlığıdiğerdışmdaki
kesim¬ ke­
leri içinbilimin
ve fizik
simler devrimdiğerci olması söz konusu
dallarında için böyle
değildir.
çalışanlar bir değişikliğin
Yani mesleğin diğer kesim
dev¬ ­
lerianlamı
rim ve fiziktaşıması
bilimin gerekmez.
diğer dallarmda
Kısacası, belli bilimsel
çalışanlar için böyle bir değişiÜiğin
yaklaşımlar, örneğindev­
kuantum
rim anlam mekaniği
ı taşım ası veya Newton dinamiği
gerekmez. belli elektromanyetik
Kısacası,veya kuramı,
bilimsel yaklaşımlar, bir¬
örneğin
çok bilim çevresi
kuantum mekaniği veya Nevvton
tarafından dinamiği
paradigma veya kabul
olarak elektromanyetik
edilmelerine kuramı,
karşın, bir­
çok için
hepsi bilimaynı
çevresi
paradigmatarafmolamazlar.
dan paradigm Bu yüzden
a olarak birkabul
kuantumedilm elerine birbi¬
mekaniği karşın,
hepsi
riyle için aynı
çakışan hiçbir zaman
amaparadigma olamazlar.
aynı düzeyi paylaşmayan
Bu yüzden bir kuantum
birdenmekaniği
fazla olağanbirbi-
riyle çakışan ama hiçbir zaman aynı düzeyi paylaşmayan birden
ı fazla olağan
84 I ■

84
 bilimgeleneğini
bilim geleneğinigerektiğinde
gerektiğindeaynı aynıanda Bugeleneklerden
belirleyebilir.Bu
andabelirleyebilir. geleneklerdenher¬her­
hangi birinde meydana gelen bir devrimin de bu nedenle mutlaka
hangi birinde m eydana gelen bir devrimin de bu nedenle mutlakadiğerlerine diğerlerine
sıçramasıgerekmez.
sıçraması gerekmez.
Uzm anlaşmanınetkisine
Uzmanlaşmanın etkisineilişkin
ilişkinufak
ufakbir canlandırma,deminden
bircanlandırma, demindenberiberiöne
öne
sürdüğümüz bu bir dizi fikrin olarak verebilir. Atomla
sürdüğümüz bu bir dizi fikrin ağırlığml daha tam olarak verebilir. Atomlail¬il­
ağırlığını daha tam
gili kuramların bilim adamlarınaneneifade
gili kuram ların bilimadamlarına
ettiği konusunda biraz fikirsahibi
ifade ettiği konusunda birazfikir sahibi
olmak isteyen bir araştırmacı, saygıdeğer bir fizikçi ile ileri gelen bir kimya¬
olmak isteyen bir araştırmacı, saygıdeğer bir fizikçi ile ileri gelen bir kimya­
cıya, tek bir helyum atomunun molekül sayılıp sayılamayacağını sormuş, iki
cıya, tek bir helyum atomunun molekül sayılıp sayılamayacağmı sormuş. îki
bilimci
bilimci de hiç tereddüt etmeden cevapvermişler,
de hiç tereddüt etmeden cevap ama verdikleri cevaplar ay¬
vermişler, ama verdikleri cevaplar ay­
nı değilmiş. Kimyacı helyum atomunun bir molekül olduğunu, çünkü gazla¬
nı değilmiş. Kimyacı helyum atomunun bir molekül olduğunu, çünkü gazla­
rın hareketleri ile ilgili kinetik kuramının çerçevesinde tam da bir molekül¬
rm hareketleri ile ilgili kinetik kuram ının çerçevesinde tam da bir m olekül­
den bekleneceği gibi davrandığını söylemiş. Öte taraftan fizikçiye göre de
den bekleneceği gibi davrandığını söylem iş. Ö te taraftan fizikçiye göre de
helyum atomu molekül sayılamazmış
özgü birspektrum
helyum atomu m olekül sayılamazmışçünkü
moleküllere
çünkü m oleküllereözgü
bir spektrum
özelliği taşımıyormuş. (7) iki adamın da aynı madde parçacığı hakkında söz
özelliği taşımıyormuş. (7) îki adamm da aynı madde parçacığı hakkında söz
ettiklerini kabul etsek bile, her birinin nesneyi kendi araştırmaeğitim
ettiklerini kabul etsek bile, her birinin nesneyi kendiaraştırma
ve uy¬
eğitim ve uy­
gulaması açısından gördüğü muhakkak. Problem çözümündeki farklı dene¬
gulam ası açısm dan gördüğü m uhakkak. Problem çözümündeki farklı dene­
yimleri onlar için molekülün ne olması gerektiğini tayin ediyor. Kuşkusuz
yim leri onlar için m olekülün ne olm ası gerektiğini tayin ediyor. Kuşkusuz
ikisinin deneyimleri arasında birçok ortak yan bulunabilir, ama söz konusu
ikisinin deneyim leri arasında birçok ortak yan bulunabilir, ama söz konusu
problemde bu deneyimler her ikisine oldukça farklı şeyler öğretmiş. Bu tür
problem de bu deneyim ler her ikisine oldukça farklı şeyler öğretmiş. Bu tür
ayrılıklardan kaynaklanan paradigma farklılıklarının bazen nasıl oluşabildiği¬
niayrılıklardan kaynaklanan paradigrria farklılıklarının bazen nasıl oluşabildiği­
denememizi sürdürürken göreceğiz.
ni denememizi sürdürürken göreceğiz.

(7) Söz konusu araştırmacı James K. Senior idi ve bu konuda bana şahsen verdiği bilgi için ken¬
(7) Söz
disine konusu
teşekkür araştırmacı
borçluyum. Jamesilgili
Konuyla K. Senior idi ve buiçcin
diğer sorunlar konuda
bkz.bana
aynı şahsen
yazarınverdiği bilgi için ken­
"The Vernacular
of disine teşekkür borçluyum.
the Laboratory" Konuyla
(Laboratuvarm ilgilidili)
günlük diğer sorunlarPhilosophy
makalesi, içcin bkz. of
aynı yazarın
Science “TheFelsefesi)
(Bilim Vernacular
of the25,
dergisi Laboratory’’ (Laboratuvarm günlük dili) makalesi, Philosophy of Science (Bilim Felsefesi)
1958 s. 163-68
dergisi 25, 1958 s. 163-68
85
85
 VI. AYKIRILIK VE BİLİMSEL KEŞİFLERİN
VI. AYKIRILIK VE BİLİMSEL KEŞİFLERİN
ORTAYA ÇIKIŞI
ORTAYA ÇIKIŞI

Bulmaca çözücü bir faaliyet olarak incelemekte bulunduğumuz olağan bi¬

lim, son
Bulm derece birikimci
aca çözücü bir çabadır
bir faaliyet ve asıl
olarak hedefi olan,
incelemekte bilimsel bilgi
bulunduğumuz dağar¬bi­
olağan
cığının
lim, sonkapsam
dereceve kesinlikbir
birikimci bakımından
çabadır vedüzenli olarak
asıl hedefi olan,genişletilmesi
bilimsel bilgikonu¬dağar­
sunda da gayet
cığının kapsam başarılıdır.
ve kesinlik Bütün bu yönleriyle
bakımından en alışkın
düzenli olarak olduğumuz
genişletilmbilimsel
esi konu­
çalışma
sunda da imgesine tam bir kesinlikle
gayet başanhdır. Bütün buuyar. Fakat bu
yönleriyle en görüntüde bilimsel bilimsel
alışkın olduğumuz girişi¬
min standart
çalışma ürünlerinden
imgesine tam birbirisi
kesinlikle kalmaktadır:
eksikuyar. Fakat buolağan bilim,
görüntüde ne olgu
bilimsel ne
girişi­
deminkuram düzeyinde
standart yenilik birisi
ürünlerinden peşinde
bulmaeksik değildir ve
kalmaktadır: olağan başarılı
zatenbilim, neolması
olgu ne
kurambulmamasına
dadeyenilik düzeyinde yenilik bağlıdır.
bulmaFakat öte yandan
peşinde değildirbilimsel
ve zaten başarılı olması
araştırmanın sü¬
rekli olarak ortaya
da yenilik bulm am çıkardığı yeni veFbeklenmedik
asına bağlıdır. ^ a t öte yandan görüngülerle karşılaşmak¬
bilimsel araştırmanın sü­
rekli Bilim
tayız. olarakadamları da sürekliyeni
ortaya çıkardığı olarak köktenci yenigörüngülerle
ve beklenmedik kuramlar geliştirmekte-
karşılaşm ak­
ler. Hatta
tayız. tarihin
Bilim adamları da sürekhbaktığımızda,
gösterdiklerine olarak köktenci bilimsel çabanın geliştirmekte-
yeni kuramlar bu tür sürp¬
rizler yaratma
1er. Hatta yolunda
tarihin benzeri olmayan
gösterdiklerine güçte teknikler
baktığımızda, bilimselgeliştirmiş
çabanın bu olduğunu
tür sürp­
görürüz. Eğer bilimin
rizler yaratma yolunda özelliğini
bubenzeri şimdiye
olmayan kadar
güçte söylediklerimizle
teknikler geliştirmiş bağdaş¬
olduğunu
tırmak istiyorsak,
görürüz. paradigma
E ğer bilimin öncülüğünde
bu özelliğini şimdiyeyapılan
kadararaştırmanın aynı zaman¬
söylediklerimizle bağdaş-
datumparadigma değişikliği
ak istiyorsak, yaratmanın
paradigma da en etkili
öncülüğünde yapılanyoluaraştırmanm
olduğunu kabulaynı etme¬
zam an­
miz
da gerekiyor.
paradigm a Olgu değişikliği kuram düzeyindeki
ya da yaratmanm da en etkilitemelyoluyeniliklerin yaptığıetm
olduğunu kabul dae­
miz bundan
zaten gerekiyor. farkh
Olgu değildir.
ya da Bir
kuramdizidüzeyindeki
kural içinde temeloynanan bir oyun sırasında
yeniliklerin yaptığı da
istenmeden
zaten bundan ortaya
farkhçıkan bazı yenilikleri
değildir. benimsemek
Bir dizi kural için başka
içinde oynanan bir bir
oyun dizi kural
sırasmda
geliştirmek
istenmedengerekmektedir.
ortaya çıkan bazı Bunlar bilimin parçası
bir kerebenimsemek
yenilikleri içinolduktan
başka birsonra da,
dizi kural
bilimsel
geliştirm çaba, hiç değilse yeniliğin
ek gerekmektedir. Bunlar söz konusu
bir kere olduğu
bilimin alandaki
parçası uzmanların
olduktan sonra da,
çabası,
bilimsel daha eskisi
bir çaba, gibi olamaz.
hiç değilse yeniliğin söz konusu olduğu alandaki uzmanların
Öyleyse
çabası, bir şimdi sormamız
daha eskisi gereken soru bu tür değişikliklerin nasıl meyda¬
gibi olamaz.
na gelebildiğidir:
Öyleyse şimdi Bunun için sırasıyla
sormamız gereken ilk soru bu türkeşiflere,
olarak yani olgu
değişikliklerin yenilik¬
nasıl meyda­
lerine, sonra da icatlara,
na gelebildiğidir: Bununyaniiçin kuramdaki
sırasıyla ilk yeniliklere bakmamız
olarak keşiflere, gerekiyor.
yani olgu yenilik­
Ancak,
lerine,hemen
sonra göreceğimiz
da icatlara, yani keşif ile
gibi, kuram icat,
daki yahut olgubakm
yeniliklere ile kuram
am ız arasında¬
gerekiyor.
kiAncak,
bu ayırımhemen derecede yapaydır.
aşırıgöreceğimiz gibi, keşif Buileyapaylık
icat, yahut olgu denememizin
aslında ile kuram arasmda­bazı
ki savları
ana bu ayırım açısından önemli bir
aşırı derecede ipucu sayılabilir.
yapaydır. Bu yapaylıkBu bölümde
aslında bazı seçilmiş
denememizin bazı
keşif
ana örneklerini
savları açısındanincelerken,
önemli bunların
bir ipucu başına olaylar
bir sayılabilir. değil, düzenli
Bu bölümde olarak
bazı seçilmiş
keşif eden
tekrar bir yapıya
örneklerini sahip, yaygın
incelerken, bunlarınsüreçbir parçaları
başına olaylarolduğunu
değil,çabucak
düzenli göre¬
olarak
ceğiz.
telaarKeşif,
eden birbir aykırılığın
yapıya sahip, farkına
yaygm varılmasıyla
süreç parçaları yani doğanm,
başlar,olduğunu çabucak olağan
göre­
bilimi
ceğiz.yöneten
Keşif, bir paradigma
aykınhğm kaynaklı varılmasıyla herhangi
farkma beklentilere başlar, yani şekilde aykırı
bir doğanm, olağan
düştüğünün
bilim i yönetenanlaşılması
paradigm gerekmektedir.
a kaynaklı beklentilere bundan sonra
Keşif süreciherhangi aykırılığın
bir şekilde aykırı
başgösterdiği alanın olabildiğince
düştüğünün anlaşılması geniş şekilde
gerekmektedir. taranmasıyla
Keşif süreci sonra Bu
bundan sürer. süre-
aykırıhğm
başgösterdiği alanm olabildiğince geniş şekilde taranmasıyla sürer. Bu süre­
86
se
cin son bulması, paradigma kuramının, aykırı olan nesne bildik bir nesne ha¬
line gelene kadar, değiştirilmesiyle mümkündür. Yeni tür bir olgunun benim¬
cin son bulması,
senmesi, kuramdaparadigma kurammın,
basit bir ilaveden öteaykırı olan nesne bildik
bazı uyarlamalar bir nesne
gerektirir ha­
ve bu
line gelene kadar, değiştirilmesiyle
uyarlama tamamlanıncaya kadar-yanimümkündür. Yeni tür bir
bilim adamı doğayı farklıolgunun
bir benim­
tarzda
senm esi,
görmeyi kuram dakadar-yeni
öğrenene basit bir ilaveden
olgu tamöte bazı uyarlam
anlamıyla alarbir
bilimsel gerektirir ve bu
olgu sayıla¬
uyarlam a tam am lanıncaya kadar-yani bilim adam ı <doğayı farklı bir tarzda
maz.
görm eyi öğrenene
Bilimsel kadar-yeni
keşif bağlamında olguolgu tam anlam
ve kuram ıyla bilimne
yeniliklerinin selkadar
bir olgu sayıla­
iç içe ol¬
maz. ,
duklarını görmek için, özellikle iyi bilinen bir örneğe, oksijenin bulunuşuna <
Bilimsel
bakalım. keşifkeşfetmiş
Oksijeni bağlammda olguiddiasmda
olma ve kuram en yenilikJerinm
az üç bilimne kadar içhakkı
adamının içe ol­
duklarını görm ek için, özellikle iyi bilinen bir örneğe,
vardır, bir o kadar kimyacının da 1770'lerin başında laboratuvar imbiklerin- oksijenin bulunuşuna
bakalım.
deki havayıOfarkında
ksijeni keşfetmiş
olmaksızın olma iddiasmda
oksijenle en az üç bilim
zenginleştirmiş adamının
oldukları muhak¬hakkı
vardu-,
kaktır. (1)birOlağan
o kadar kimyacının
bilimin da
ilerleyişi, ki1770Terin
bu durumdabaşm da laboratuvar
kimyanın ilerleyişi imbiklerin­
demek
deki havayıbu
zorundayız, farkında olmaksızın
yeni atılım oksijenle
için gereken zenginleştirm
zemini eksiksiz bir iş oldukları muhak­
şekilde hazırla¬
kaktır. (1) Olağan bilimin ilerleyişi, İd bu durumda
mıştı. Oksijen dediğimiz gazm aşağı yukarı saf sayılabilecek ilk örnekleminikamyanm ilerleyişi demek
zorundayız, bu yeni atılım için gereken zemini eksiksiz
hazırlama iddiasında olanlardan birincisi İsveçli eczacı C.W. Scheele'ydi. bir şekilde hazırla­
mıştı.onun
Fakat Oksijen dediğimiz gözardı
çalışmalarını gazm aşağı yukarı çünkü
edebiliriz, saf sayılabilecek
kendi buluşu, ilk ömeklemini
oksijenin
hazırlam a iddiasm da olanlardan birincisi İsveçli eczacı
keşfedildiği başka, yerlerde sürekli olarak ilan edildikten sonra yayınlandığı C.W. Scheele’ydi.
Fakat
için bizionun
burada çalışm alarını gözardı
ilgilendiren edebiliriz, hiçbir
tarihsel gelişmeye çünkükatkı kendiyabuluşu,
da etki oksijenin
yapma¬
dı.keşfedildiği
(2) başka yerlerde sürekli
Aynı konuda ikinci olarak hak iddia olarak ilan
eden edildikten
kişi, yani sonra
İngiliz yayınlandığı
bilim ve din
için bizi
adamı burada
Joseph ilgilendiren
Priestley, büyüktarihsel
sayıda gelişmeye
katı çişimin hiçbir
zaman katkı ya daçıkardıkları
içinde etki yapma­
dı. (2)üzerine
gazlar Aynı konuda
yaptığıikinci
olağanolarak
ve uzun haksüreli
iddia çalışmalar
eden kişi, yani İngiliz
sırasında bilimgazm
birçok ve din
adamı Joseph Priestley, büyük sayıda katı çişimin zaman
yanı sıra, ısıtılmış kırmızı cıva oksitinin salgıladığı gazı da bir yerde topla¬ içinde çıkardıkları
gazlar
mayı üzerine yaptığı
başarmıştı. olağan bu
1774 yılında ve uzun
şekilde süreli
eldeçalışmalar
edilen gazı sırasmda birçok
nitrit oksit gazm
olarak
yani sıra,veısıtılm
tanımladı başkaışdeneylerin
kırm ızı cıva oksitinindasalgıladığı
sonucunda 1775 yılında gazıaynı
da bir
gazm,yerde topla­
bildiği¬
mayı
miz başarm
solunan ıştı. 1774
havayla aynıyılında
olduğunu, bu şekilde
ama herelde edilen gazıçok
zamankinden nitrit oksit
daha olarak
az mik¬
tanımladı ve başka deneylerin sonucunda da
tarda 'flojiston' içerdiğini öne sürdü. Üçüncü aday olan Lavoisier1775 yılmda aynı gazm,
de bildiği­
kendisi¬
nimiz solunan
bugünkü havayla
oksijene aynıgötüren
kadar olduğunu, ^ a her zamankinden
çalışmalarına, Priestley 'ninçok daha az de¬
1774'deki mik­
tarda ‘flojiston’ içerdiğini öne sürdü. Üçüncü aday olan
neylerinden sonra ve büyük bir olasılıkla da Priestley'den aldığı bazı ipuçları Lavoisier de kendisi­
ni bugünkübaşladı.
sonucunda oksijene1775kadar götüren çahşmalarma,
başlarında Lavoisier kırmızı Priestley’nin 1774’deki
cıva oksitini ısıtarak de­
neylerinden
elde edilen gazm sonra ve
"hiçbirbüyük
fark bir olasılıkla
olmaksızın, da Priestley’den
tamamıyla havanm aldığı bazı
kendisi ipuçları
ve tek
sonucunda
değikliğin debaşladı.
daha saf,1775dahabaşlarında Lavoisier kırm
rahat solunabilmesi" ızı cıvabildirdi.
olduğunu oksitini(3) ısıtarak
Yıl
elde edilen gazm “hiçbir fark olmaksızm, tam am
1777 olduğunda Lavoisier, belki de Priestley'den aldığı yeni bir ipucunun ıyla havanm kendisi ve tek
değikliğin bu
yardımıyla, de gazın
daha saf,
kendidaha
başmarahatbirsolunabilm
tür olduğuesi” olduğunu
ve hatta bildirdi.
atmosferi (3) Yıl
oluşturan
iki1777
esasolduğunda
gazdan biriLavoisier, belki de
olması gerektiği P riestleyvarmıştı.
sonucuna ’den aldığı Bu yeni
sonucu birPriestley
ipucunun
yardımıyla,
hiçbir zaman kabulbu gazm kendi başma bir tür olduğu ve hatta atmosferi oluşturan
edemedi.
iki esas gazdan biri olması gerektiği sonucuna varmıştı. Bu sonucu Priestley
(1)hiçbir zaman
Hâlâ klasik kabul
sayılan edemedi.
oksijenin keşfi tartışması için bkz. A.N. Meldrum, The Eighteent-Century
Revolution in Science,the First Phase (Bilimde 18. Yüzyıl Devrimi-ilk Evre) Calcutta, 1930, v.
Bölüm. Kaçırılmaması
(1) Hâlâ klasik sayılan gereken
oksijenin öncelik
ve keşfi çatışmasına
tartışması için bkz.da yerA.N.veren daha The
Meldrum, bir ele alış, Ma¬
yeni Eighteent-Century
urice Daumas,
Revolution in Lavoisier,
Science,theTheoricien
First Phaseet experimentateur
(Bilimde 18. Yüzyıl DevrimKuramcı
(Lavoisier, i-ilk Evre) Deneyci) 1930,
ve Çalcutta, Paris, v.
1955, Bölümler, daha
2-3.Kaçırılmaması
Bölüm. kapsamlı
gereken bir açıklama
ve öncelik ve bibliyografya
çatışmasına da yer veren ayrıca
içindaha bkz.
yeni bir T.
ele Kuhn,
S. alış, Ma-
"The' Daumas,Structure
uriceHistorical Lavoisier, TheoricienDiscvorey"
of Scientific (Bilimsel keşifin
et experimentateur Tarihsel
(Lavoisier, Yapısı)veScience
Kuramcı Deneyci) (bilim)
Paris,
derğisi 2-3.Haziran
1955,136, Bölümler, 1962, s. 760,64.
daha kapsamlı bir açıklama ve bibliyografya için ayrıca bkz. T.S. Kuhn,
Bununla
(2)“The’ birlikte,
Historical Scheele'nin
Structure rolü hakkında
of Scientific farklı
Discvorey” bir değerlendirme
(Bilimsel keşifin Tarihsel bkz. Uno
içinYapısı) Bocklund,
Science (bilim)
Lost Letter
"Adergisi from Scheele
136, Haziran Lavoisier" (Scheele'den Lavoisier'ye Kaybolmuş bir Mektup)
1962, s.to760,64.
ÿ'
Lychnos, 1957-58,
(2) Bununla s. 39-62.
birlikte, Scheele’nin rolü hakkında farklı bir değerlendirme için bkz. Uno BockIund,
(3)“AJ.B. Letter The
Conant,
Lost fromOverthrow
Scheele to of the Phlogiston
Lavoisier" Theory: The
(Scheele’den Chemical revolution
Lavoisier’ye Kaybolmuş of 1775-1789
bir Mektup)
(Flojiston
Lychnos,Kuramının s. 39-62. 1775-1789 Kimya Devrimi) ' Harvard Case Histories in Experimen¬
1957-58, Devrilişi:
Science
tal(3) (Harvard
J.B. Conant, Thedeneysel
Overthrow Bilim Tarihçeleri)
of the Phlogistontarihçe
Theory: II. The ChemicalMass.,
Cambridge, 1950,
revolution 23. Bu
ofs.1775-1789
çok yararlı teksirde
(Flojiston Kuramının konuyla ilgili bir
Devrilişi: çok belge
1775-1789 yeniden
Kimya yayınlanmıştır.
Devrimi) Harvard Case Histories in Experimen-
la l Science (Harvard deneysel Bilim Tarihçeleri) tarihçe II. Cambridge, Mass., 1950, s. 23. Bu
çok yararlı teksirde konuyla ilgili bir çok belge87
yeniden yayınlanmıştır.

87
 Aktardığımız keşif örneği aklımıza, aslında bilim adamınm bilincine gi¬
Aktardığım
ren her ız keşif
yeni görüngü örneği aklımıza,
hakkmda aslında
sorulabilecek bir bilim adamınm oksijeni
soru getiriyor: bilincineilkgi­
ren her
bulan yeni görüngü
hakikaten Priestley hakkm da sorulabilecek
ile Lavoisier bir soru
'den biriyse, bugetiriyor:
hangisiydi? oksijeni
Kiminilk
bulan hakikaten Priestley ile L av o isier’den biriyse,
bulduğu bir yana, oksijen ne zaman bulundu? Soru, bu ikinci biçimde, keşifte bu hangisiydi? Kim in
bulduğu
hak bir yana,
iddia eden yalnızcaoksijen
bir ne
tekzaman
kişi debulundu? Soru, buÖncelik
olsa sorulabilir. ikinci biçimde,
bulmak ya da keşifte
hak iddia
olayın tarihinieden yalnızcaaçısından
saptamak bir tek kişibude olsa sorulabilir.
soruyu yanıtlamanın Öncelik
bizim bulmak
için aslındaya da
olaym tarihini saptam ak açısmdan bu soruyu yanıtlamamn
hiçbir önemi yoktur. Ama böyle bir yanıtı bulma girişimi keşif olgusunun ya¬ bizim için asimda
hiçbir
pısı, önemi
doğası yoktur. Ama
hakkında böyle bir yanıtı
çok aydınlatıcı bulma
olabilir, çünkügirişimi
aranankeşif olgusunun
türde bir yanıt ya­
pısı, doğası
gerçekte yoktur.hakkında çok aydınlatıcı
Keşif, hakkmda bu tür bir olabilir, çünkü arananbirtürde
soru sorulabilecek süreç bir yanıt
değil¬
gerçekte
dir. Oksijeninyoktur. Keşif, hakkmda
bulunmasındaki bu tür
öncelik bir soru beri
1780'den sorulabilecek
sürekli olarakbir süreç değil­
tartışıldı¬
dir. Oksijenin bulunmasmdaki öncelik 1780’den
ğına göre, bu sorunun sorulmuş olması, keşif yapmaya bu kadar temel bir iş¬ beri sürekli olarak tartışıldı-
ğma
lev göre, bubilim
yükleyen sorunun sorulmuş
imgesinde olması,olduğunu
bir terslik keşif yapmaya gösterenbu bir
kadar temel bir
belirtidir. Ör¬iş­
lev yükleyen
neğimize bir kez bilim
dahaimgesinde
bakalım. bir terslik olduğunu
Priestley'nin oksijeni gösteren
keşfettiği bir belirtidir.
iddiası, son¬Ör­
neğim ize bir kez daha bakalım. Priestley’nin oksijeni
radan kendi başına bir tür olduğu saptanan bir gazı elde etmekteki önceliğine keşfettiği iddiası, son­
radan kendi Fakat
dayanıyordu. başınaPriestley'nin
bir tür olduğu saptanan
bulduğu gazbirsafgazı eldeve
değildi etmekteki
eğer saf önceliğine
olmayan
oksijeni elinde tutmak oksijeni keşfetmek sayılacaksa, bunu oeğer
dayanıyordu. Fakat Priestley’nin bulduğu gaz saf değildi ve zamanasaf olmayan
kadar
oksijeni elinde
atmosferdeki tutmşişeleyen
havayı ak oksijeni keşfetmek
herkes yapmışsayılacaksa, bunu keşifi
sayılırdı. Üstelik o zamana kadar
yapanın
atmosferdeki havayı şişeleyen herkes yapmış sayılırdı.
Priestley olduğunu kabul etsek bile, keşifin tam olarak ne zaman yapıldığını Üstelik keşifi yapanın
Priestley
pek olduğunu
göremiyoruz. 1774 kabul etsekPrieştley
yılında, bile, keşifindahatam olarakdenetanıdığı
önceden zamanbir yapıldığını
gaz tü¬
pek göremiyoruz. 1774 yılmda, Prieştley daha önceden
rü olan nitrit oksiti ayırabildiğini sanmıştı. 1775'te aynı gazın flojistondan de tanıdığı bir gaz tü­
rü olanhava
arınmış nitritolduğuna
oksiti ayırabildiğini
karar verdi,sanmıştı.
ki bu da tam 1775’te aynı gazın
anlamıyla flojistondan
oksijen sayıla¬
arınmHatta,
mazdı. ış havaflojiston
olduğuna karar verdi,
kimyacıları içinki bu da da
oldukça tambeklenmedik
anlam ıyla oksijen
bir cinssayıla­
gaz¬
dı.mazdı. Hatta, flojiston
Lavoisier'nin iddialarıkimyacıları
daha esaslıiçin oldukça
görünse bile,daorada
beklenmedik bir cins söz
da aym sorunlar gaz­
dı. Lavoisier’nin
konusuydu. iddiaları 'i
Eğer Priestley daha
galipesaslı
ilangörünse bile, orada
etmeyeceksek, da aym sorunlar
Lavoisier'ye de, söz söz
konusuydu.
konusu Eğer P riestley
gazı tamamıyla havanın ’i galip
kendisiilanolarak
etm eyeceksek,
tanımladığıL 1775av o isier’ye
yılındaki de,ça¬söz
konusu gazı
lışmaları tam am
için aynı ıyla havanın
payeyi vermemiz kendisi
yanlış olarak
olur. tanımladığı 1775 yılındakibu
diyelim ki Lavoisier'nin ça­
yeni gazı sadece teşhis etmekle kalmayıp ne olduğunu da anladığı 1776 vebu
lışmaları için aynı payeyi vermemiz yanlış olur, diyelim ki Lavoisier’nm
yeniyıllarını
1777 gazı sadece teşhisBu
bekledik. etm ekle
bile kalmsayılmayabilir,
yeterli ayıp ne olduğunu çünküda anladığı
Lavoisier1776 1777ve
1777 yıllarmı
yılında ömrününbekledik.
sonuna kadar,Bu bile yeterli atomit
oksijenin sayılmayabilir, çünkü
bir asitlilik unsuruLavoisier
olduğu1777 ve
yılmdagazının
oksijen öm rünün sonunabu
yalnızca kadar,
'unsur oksijenin
'la ısının atomit
temelbir asitliliksayılan
maddesi unsuru 'kalorik'
olduğu ve
oksijen
unsur gazının yalnızca
birleştikleri bu ‘unsur’la
zaman oluştuğu görüşündeısının diretti.
temel m addesi
(4) Bunasayılan ‘kalorik’
göre oksijenin
unsur
1777 'debirleştikleri zaman oluştuğu
henüz keşfedilmemiş olduğunu görüşünde diretti. (4)gerekiyor?
mu söylememiz Buna göreBazıları¬
oksijenin
na1777’de
bu tercihhenüz
çekici keşfedilmemiş
gelebilir, amaolduğunu
şu da varmu kisöylememiz
kimya biliminde gerekiyor?
asiditeBazıları­
ilkesi
ancak 1810'lardan sonra terk edilebildi; ısının kalorik ilkesi ise,asidite
na bu tercih çekici gelebilir, ama şu da var ki kimya bilim inde 1860'larailkesi
ancak
kadar 1810’lardan
geçerliliğini sonra Halbuki
korudu. terk edilebildi;
oksijen ısının
günlükkalorik
kimyasal ilkesi ise, 1860’lara
nesnelerin dün¬
kadarher
yasına geçerliliğini
iki tarihtenkorudu. Halbuki oksijen günlük kimyasal nesnelerin dün­
önce girmişti.
yasına her iki tarihten
Açıkça görülüyor ki oksijenin önce girmişti.
'keşfedilmesi' gibi olayları inceleyebilmek
için yepyeni bir söz dağarcığına ve‘keşfedilm
Açıkça görülüyor ki oksijenin esi’ gibi gereksinmemiz
yeni kavramlara olayları inceleyebilmek vardı.
için yepyeni
"Oksijen bir
keşfedildi" söz dağarcığına
tümcesi, her ve
ne yeni
kadar kavram
doğru lara
olursagereksinm em iz vardı.
olsun, yanıltıcıdır
“Oksijen
çünkü keşfedildi”
bir nesneyi tüm cesi, ahşkm
keşfetmenin, her ne olduğumuz
kadar doğruveolursa aslında olsun, yanıltıcıdır
sorgulamamız
çünkü bir
gereken nesneyi
'görme' keşfetm enin,
kavramına ahşkm olduğumuz
benzetebileceğimiz tek vevebasit
asimbir da edim
sorgulamamız
olduğu
gereken ‘görm
izlenimini e’ kavramKeşfetme
yaratmaktadır. ına benzetebileceğimiz
fiilinin tıpkı görmek tek ve yahut
basit bir edim olduğu
dokunmak gi¬
biizlenimini
tek bir kişiyeyaratmaktadır.
ve zamanınKeşfetme fiilinintartışmasız
belli bir anına tıpkı görmmalediİebileceğini
ek yahut dokunmakbu gi­
bi tekkolaylıkla
kadar bir kişiyekabullenmemizin
ve zamanın belli nedeni bir anına de tartışmasız
budur. Fakat maledilebileceğini
bu fiil zaman açı¬bu
kadartamemen
sından kolaylıklaolanaksız
kabullenm em izin
olduğu nedeni
gibi, de budur. da
kişi açısından Fakat
pek bu sıkfiil
mümkünzaman ol- açı­
smdan tamemen olanaksız olduğu gibr, kişi açısından da pek sık mümkün ol-
(4) H. Metzger La Philosophie de la Matiere Chez Lavoisier (Lavoisier'de Madde Felsefesi) Pa¬
ris,(4)1935
H. ve Daumas,
Metzger La Philosophie deVII.
a.g.e., Bölüm la Matiere Chez Lavoisier (Lavpisier’de Madde Felsefesi) Pa­
ris, 1935 ve Daumas, a.g.e., Bölüm Vll.
88
88
 mamaktadıı. Scheele'yi bir yana bırakırsak, oksijenin 1774'ten önce bulun¬
mamaktadır. Scheele’yi bir yana bu-aku-sak, oksijenin 1774’ten önce bulun­
mamış olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz ama diğer taraftan l777'de ya da
m am ış olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz am a diğer taraftan 1777’de ya da
kısa bir süre sonra bulunduğunu da kabul etmek zorundayız. Bu ve benzeri
kısa bir süre sonra bulunduğunu da kabul etm ek zorundayız. Bu ve benzeri
sınırlar içinde herhangi bir keşif olayının tarihini düşürme çabasının biraz
sınırlar içinde herhangi bir keşif olayının tarihini düşürm e çabasının biraz
keyfi olması kaçınılmazdır çünkü yeni bir tür görüngüyü keşfetmek, ister is¬
keyfi olması kaçımlmazdu" çünkü yeni bir tür görüngüyü keşfetmek, ister is­
temez karmaşık bir olaydır ve söz konusu olan yalnız yeni bir şeyin var oldu¬
temez karm aşık bir olaydır ve söz konusu olan yalnız yeni bir şeyin var oldu­
ğunu görmek değil, aynı zamanda onun ne olduğunu da anlamaktır. Düşünün
ğunu görmek değil, aynı zamanda onun ne olduğunu da anlamaktır. Düşünün
ki eğer oksijen bizim için de flojiston denilen nesneden arınmış hava demek
ki eğer oksijen bizim için de flojiston denilen nesneden arınmış hava demek
olsaydı, hiç tereddüt etmeden oksijeni Priestley'nin bulduğundan ısrar eder¬
dikolsaydı, hiç tereddüt etmeden oksijeni Priestley’nin bulduğundan ısrar eder­
ama gene de ne zaman bulduğunu tam olarak bilemezdik. Fakat eğer hem
dik ama gene de ne zaman bulduğunu tam o l a r ^ bilemezdik. Fakat eğer hem
gözlem hem de kavramlaştırma, hem olgu hem de olgunun kurama uygulan¬
gözlem hem de kavram laştum a, hem olgu hem de olgunun kurama uygulan­
ması keşif bağlamında gerçekten birbirinden ayrılmaz unsurlarsa, keşif yap¬
ması keşif bağlam ında gerçekten birbirinden ayrılmaz unsurlarsa, keşif yap­
manın bir süreç olduğunu ve zaman alçağını kabul etmek gerekir, bir şeyi
m anın ve bir süreç olduğunu ve zam an alçağını kabul etm ek gerekir, bir şeyi
bulmak onun ne olduğunu anlamak eylemlerinin zahmetsizce, bir arada ve
bulmak ve onun ne olduğunu anlamak eylemlerinin zahmetsizce, bir arada
bir an içinde yapılabilmeleri, yalnızca ilgili tüm kavramsal kategorilerin ön¬ve
bir an içinde yapılabilmeleri,
ceden yalnızca ilgili tüm kavram sal kategorilerin ön­
hazırlanmış olduğu durumlarda mümkündür. zaman da
O zaten söz ko¬
ceden hazırlanmış olduğu durumlarda
nusu görüngü yeni bir tür görüngü olmaktan çıkar.
mümkündür. O zaman da zaten söz ko­
nusu görüngü yeniille birde
tür görüngü olmaktan çıkar.
Keşif yapmanın çok uzun olması gerekmese bile, oldukça geniş bir
Keşif yapmanm ille de çok uzun olması gerekmese bile, oldukça genişbirbir
kavramsal benimseniş süreci içerdiğini kabul ettik diyelim. Aynı şekilde,
kavramsal benim seniş süreci içerdiğini kabul ettik diyelim . AynıBu şekilde, bir
paradigma değişikliğini içerdiğini de söyleyebilir miyiz adaba? soruya
paradigm a değişikliğini içerdiğini de söyleyebilir
şimdilik genel bir yanıt vermek olanaksızdır, ama hiç değilse elimizdeki m iyiz adaba? Bu soruya
ör¬
nekşimiçin
dilikyanıtın
genel evet
bir yanıt
olması vermek
gerekir,olanaksızdır,
Lavoisier'nin ama1777'den
hiç değilse elimizdeki
itibaren bildiri¬ör­
nek için yanıtın evet olması gerekir, Lavoisier’nin 1777’den
lerinde yer verdiği buluş, oksijenin keşfinden çok, tutuşmayı oksijenle açık¬ itibaren bildiri­
lerinde
layan bir yer verdiği
kuramdı. Bubuluş,
kuram oksijenin keşfinden
kimya alanında çok, tutuşm
öylesine büyükayı biroksijenle
değişime açık­
te¬
mel taşı olmuştu ki, adı kimya devrimi diye anılır oldu. Gerçekten değişime
layan bir kuramdı. Bu kurtun kimya alanında öylesine büyük bir de, oksije¬te­
ninmel taşı olmuştukimya
keşfedilmesi ki, adıdalında
kimya yenidevrimi diye anılır oldu.
bir paridgmanm Gerçekten
ortaya çıkışınınde,bu
oksije­
ka¬
darnintemel
keşfedilmesi
bir parçasıkim ya dalındabizim
olmasaydı, yeni bir paridgm anm ortaya çıkışının
başlangıç olarak bu ka­
aldığı¬
tartışmamıza
mızdaröncelik
temel bir parçası
sorunu olmasaydı,
hiçbir bizim tartışm
zaman böylesine önem amkazanmazdı.
ıza başlangıçDiğerlerinde
olarak aldığı­
mız öncelik sorunu hiçbir zaman böylesine önem
olduğu gibi bu örnekte de, yeni bir görüngüye ve dolayısıyla da onu kazanm azdı. Diğerlerinde
keşfeden
olduğu gibi bu örnekte de, yeni bir görüngüye ve dolayısıyla
bilim adamına verdiğimiz değer, söz konusu görüngünün paradigma kökenli da onu keşfeden
bilim adamma verdiğimiz değer, söz konusu görüngünün
beklentilere ne derece aykırı düştüğü konusundaki hesaplarımızla doğrudan paradigma kökenli
beklentilere ne derece aykırı düştüğü konusundaki hesaplarım
orantılı olarak değişir. Ancak, daha ileride önem kazanacağı için dikkat etme¬ ızla doğrudan
mizorantılı
gerekenolarak
bir değişir.
nokta var. Ancak, daha ileride
Oksijenin önem kazanacağı
keşfedilmesi için dikkatdeği¬
kimyasal kuramdaki etme­
miz gereken
şiklikten bir nokta
tek başına var.
sorumlu Oksijenin
değildi. keşfedilmesi
Lavoisier, bu kimyasal
yeni gazınkuramdaki
bulunuşuna deği­
şiklikten tek başına sorum lu değildi. Lavoisier, bu
herhangi bir katkı yapmadan çok önceleri, gerek flojiston kuramında bir şey¬yeni gazın bulunuşuna
herhangi
lerin bir katkıgerek
ters gittiğine, yapmadanyanmaktaçok önceleri, gerek flojiston
olan cisimlere atmosferden kuramında birka¬
bir nesne şey­
lerin ters gittiğine, gerek yanmakta olan cisimlere atm
rıştığına iyice ikna olmuştu. Bu düşüncelerini kaydettiği notlarını mühürlen¬ osferden bir nesne ka­
mişrıştığına
olarak iyice ikna olmuştu.
1772 yılında Fransız Bu düşüncelerini
Akademisi kaydettiği
Sekreterliği'ne notlarını
teslim mühürlen­
etmiş bulu¬
miş olarak
nuyordu. (5) 1772
Oksijenyılmda Fransızçalışmalarının
üzerindeki Akademisi Sekreterliği’ne
ne işe yaradığınateslim etmiş bulu­
gelince, bu¬
nuyordu. (5) Oksijen üzerindeki çalışmalanm n ne işe
nun işlevi Lavoisier'nin önceden kuşkulandığı aksaklığa daha kesin bir biçimyaradığına gelince, bu­
nun işlevi L avoisier’nin önceden kuşkulandığı aksaklığa
ve yapı kazandırmasıydı. Lavoisier bu sayede zaten keşfetmeye hazır olduğu daha kesin bir biçim
birveşeyi,
yapıyanikazandırmasıydı. Lavoisier bueksilttiği
tutuşmanın atmosferden sayede zaten
nesneninkeşfetmeye
niteliğinihazır olduğu
öğrenmiş
bir şeyi,
oldu. yani tutuşmPriestley'nin
Lavoisier'nin, anın atmosferden eksilttiği benzer
yapatıklarına nesnenin niteliğini öğrenmiş
deneylerde, deneyi
oldu. L avoisier’nin, P riestley’nin yapatıklanna benzer deneylerde, deneyi
(5) Lavoisier'nin bu konudaki hoşnutsuzluğunun kaynağı konusunda en yetkili açıklamalar için
(5) Henry
bkz. Lavoisier’nin
Guerlac,bu konudaki hoşnutsuzluğunun
Lavoisier-The Crucial Year: The kaynağı konusunda
Background en yetkili
and Origin of His açıklamalar
First Experi¬için
bkz. on
ments Henry Guerlac, in
Combustion Lavoisier-The Crucial Year:
1772 (Lavoisier:dönüm The Background
Noktası and Ohgin
Olan Yıl: 1772'de of His
tutuşma First Experi-
üzerine yap¬
tığıments on Combustion
ilk deneylerin in 1772
Arkaplanı ve Kaynağı) ithaca, New
(Lavoisierydönüm Noktası Olan Yıf: 1772’de tutuşma üzerine yap­
York, 1961.
tığı ilk deneylerin Arkaplanı ve Kaynağı) ithaca, New York, 1961.
89
89
 yapanm kendisinin göremediği olguyu, yani bu yeni gazı görmesinde herhal¬
deyapanm
zorlukların böylegörem
kendisinin önceden ediğifarkına
olguyu, varabilmesinin
yani bu yeni gazı büyük payı olmuştu.
görmesinde herhal­
Ama bunun bir deböyle
de zorlukların öbür önceden Lavoisier'nin
yüzü var:farkına varabilm gördüğü
esinin şeyibüyük görebilmek için
payı olmuştu.
önceden
Ama bunun büyük de paradigma
birbir öbür yüzü var: yenilenmesi
Lavoisiergerekliydi
’nin gördüğü ve Priestley
şeyi görebilmek'nin uzun için
öncedensonuna
ömrünün büyük dek aynı olguyu
bir paradigm görememesinin
a yenilenmesi asıl nedeni,
gerekliydi paradigma ye¬
ve Priestley’nin uzun
ömrünün habersiz
niliğinden sonuna dek oluşuydu.
aym olguyu görememesinin asıl nedeni, paradigma ye­
ve çok daha
iki başkahabersiz
niliğinden kısa örnek şimdiye kadar söylenenlerin çoğunu des¬
oluşuydu.
tekleyeceği
iki başka gibi,
ve çok zamanda
aynıdaha bizi buluşların
kısa örnek şimdiye kadar niteliğini açıklığaçoğunu
söylenenlerin kavuştur¬ des­
maktan daha da
tekleyeceği gibi, aynı bilimde
ileriye, zam andabuluşların çıkmalarını
ortaya niteliğini
bizi buluşların hazırlayan
açıklığa ko¬
kavuştur­
şulları
maktan d ^ a dagötürebilir.
anlamaya Buluşların
ileriye, bilimde temelde
buluşların nasıl
ortaya ortaya çıktığını
çıkmalarını hazırlayansomut¬ ko­
laştırma çabası içinde,
şulları anlamaya bu örnekleri
götürebilir. hem birbirlerinden
Buluşlarm temelde nasılhem de önceki
ortaya çıktığmıoksijen
somut­
örneğinden
laştırma çabası olacakbu
farklıiçinde, şekilde seçtik.
örnekleri hemX-ışınlarıyla
birbirlerinden ilgili
hem birinci
de öncekiörneğimiz,
oksijen
tamamen
örneğinden rastlantı olacak keşif
farklı sonucu şekilde yapılmasının en klasikilgili
seçtik. X-ışmlarıyla öykülerindendir.
birinci örneğimiz, bi¬
limsel
tam am çalışmalarda sonucu keşif nesnel
en rastlantı gördüğümüz ölçütlerin
yapılmasının bize düşündürdüklerinin
en klasik öykülerindendir. bi­
lim sel bu
aksine, tür buluş
çalışm alardaoldukça
gördüğüm sıküz meydana gelmektedir.
nesnel ölçütlerin bizeÖykünün başladığı
düşündürdüklerinip
gün fizik bu
aksine, bilgini Roentgen
tür buluş oldukçakatod sıkdenilen
m eydana negatif
gelmyüklü
ektedir. elektrik
Ö ykünün iletkeninden
başladığı
çıkan elektron
gün fizik bilginiışınları üzerinde
Roentgen katod denilen olduğu
yapmakta negatif olağan incelemeyi
yüklü elektrik birden
iletkeninden
kesti,
çıkançünkü deney
elektron için kullandığı
ışınları üzerinde ve yapmakta korunmalı
çevredenolduğu olağan olan gerecin
incelem eyiazbirden
öte¬
sinde
kesti,tesadüfen
çünkü deney bulunaniçin baryum,
kullandığı platin ve siyanit
ve çevreden karışımı olan
korunmalı bir metal
gerecin ekranm,
az öte­
elektron akımı sırasında
sinde tesadüfen bulunanparladığını
baryum, platin fark veetmişti. kanşımüzerine
siyanitBunun ı bir metal yediekranm,
hafta
boyunca
elektronlaboratuvarından
akım ı sırasında hiç çıkmamacasına
parladığını yoğun,
fark etmişti. Bincelemeler
unun üzerine yedi Ro¬
yapan hafta
entgen,
boyunca sonundan
laboratuvarm parlamaya
dan hiç neden
ç ı^ aolan
m a cmaddenin,
a s m a yoğun, katod işmiarmın
incelem eler yapan bulun¬R o­
duğu deney
entgen, tüpünden
sonundan düz çizgiler
parlam aya neden halinde
olan çıktığını,
maddenin,bukatod çıkanışm ışınların
larm m gölge
bulun­
yaptığını,
duğu deney mıknatısla
tüpünden bükülemediğini ve dahaçıktığm
düz çizgiler halinde birçok ı,ayrıntıyı
bu çıkan saptadı.
ışm larm Roent¬
gölge
gen bulgusunu
yaptığmı, açıklamadan
mıknatısla önce, sözve
bükülemediğini konusu etkiyi ayrmtıyı
daha birçok yapanm katod saptadı. ışınları
Roent­
gen ışıkla
değil hiç değilse
bulgusunu açıklambiraz
adanbenzerliği
önce, söz olankonusu bir madde
başkaetkiyi yapanm olduğunu
katod kesin¬
ışınları
likle
değilanlamış
ışıkla hiçbulunuyordu.
değilse biraz (6) benzerliği olan başka bir madde olduğunu kesin­
anlamışkısa
Böylesine
likle bir özet bile sanırız oksijenin bulunuşuyla dikkati çeker
bulunuyordu.(6)
benzerlikler
B öylesine kısa çıkarıyor.
ortaya bir özet bile Kırmızı
sanırızcıva oksiti ile
oksijenin deney yapmadan
bulunuşuyla dikkatiönce,
çeker
Lavoisier
benzerliklerde flojiston paradigmasının
ortaya çıkarıyor. Kırmızı yarattığı beklentilere
cıva oksitİ ile deneyuymayan
yapm adan sonuç¬
önce,
larLavoisier
veren bazı de deneyler
flojiston gerçekleştirmişti.
paradigm asınm yarattığı Roentgen 'in buluşu ise,
beklentilere uymayansöz konusu
sonuç­
madeni
lar veren ekranm parlamaması
bazı deneyler gerekirken parlaması
gerçekleştirmişti. Roentgen’in üzerine
buluşu başladı.
ise, sözHer iki
konusu
durumda
madeni da ekranmbir aykırılığın
parlam amalgılanması,
ası gerekirken yaniparlaması
paradigmanınüzerine incelemeciyi
başladı. Her ha¬iki
zırlamadığı
durumda da birbir görüngünün
aykırılığın ortaya çıkması,
algılanması, yanigiderek
paradigm yeniliğin algılanmasına
anm incelemeciyi ha­
giden
zırlam yolu
adığıhaznlayan başlıca unsurdu.
bir görüngünün Fakat öte
ortaya çıkması, yandan
giderek yeniliğin iki durum¬
gene heralgılanmasma
dagiden
da bir şeylerin
yolu aksadığı
hazırlayan izlenimi
başlıca buluşun
unsurdu. Fakat sadece başlangıcıydı.
öte yandan gene herOksijenin
iki durum­
de,
daX-ışınlannm
da bir şeylerin daha ileriizlenimi
da aksadığı bir deney
düzeydebuluşun ve uyarlama
sadece süreci olmadan
başlangıcıydı. Oksijenin
ortaya çıkmaları söz
de, X-ışınlarmm da konusu
daha ileri olamazdı.
düzeydeMerak edipvesorsak:
bir deney uyarlama X-ışınları Roent-
süreci olmadan
gen'in araştırmalarının hangi aşamasında gerçekten bulunmuş
ortaya çıkm aları söz konusu olamazdı. Merak edip sorsak: X-ışmları Roent­ sayılabilir? Bu
aşamanın hiç değilse başlangıçta,
g en’in araştırmalarımn yani ekranm
hangi aşamasmda ilk parlamaya
gerçekten bülunmuş başladığı an ol¬Bu
sayılabilir?
madığı
aşamanm kesin.hiçBildiğimize göre en azyani
değilse başlangıçta, kişi dahailkaynı
bir ekranm parlamaya görmüş fakat
pardtıyıbaşladığı an ol­
madığı kesin. Bildiğimize göre en az bir kişi daha aynı parütıyı görmüş fakat
(6) L.W. Taylor, Physics, the Pioneer Science (Fizik: Öncü bilim Dalı) Boston, 1941, s. 790-94:
T.W.
ve(6) Chalmer, Historic Resarches (Tarihe Geçen Araştırmalar) Londra, 1949, s. 218-219.
L.W. Taylor, Physics, the Pioneer Science (Fizik: Öncü bilim Dalı) Boston, 1941, s. 790-94:
(7)veE.T. Whittaker, A History of the Theories of Aether and Electricitiy (Eter ve Elektrik Kuram¬
T.W. Chalmer, Fllstoric Resarches (Tarihe.Geçen Araştırmalar) Londra, 1949, s. 218-219.
larının bir Tarihçesi) Londra 1951 , s. 358 (2. basım). Ayrıca Sir George Thomson'dan aynı
(7) E.T. VVhittaker, A History of the Theories of Aether and Electricitiy (Eter ve Elektrik Kuram­
buluşa çok yakınlaşan bir başka olayı öğrenmiş bulunuyorum. Fotoğraf elyaflarının anlaşılmaz
larının bir Tarihçesi) Londra 1951, s. 358 (2. basım). Ayrıca Sir G eorge Thom son’dan aynı
birbuluşa buğulanmasından
şekildeçok kuşkulanan Sir William Crookes da vaktiyle aynı buluşun izini sür¬
yakınlaşan bir başka olayı öğrenmiş bulunuyorum. Fotoğraf elyaflarının anlaşılmaz
müştür.
bir şekilde buğulanmasından kuşkulanan SIr VVilliam Crookes da vaktiyle aynı buluşun izini sür­
müştür. 90
90
hiç bir şey bulamadan büyük düş kırıklığına uğramıştı. (7) Buluş anının ince¬
hiç bir şey
lemelerin bulamadan
son haftasınabüyük düş kırıklığınadauğramıştı.
kaydırılamayacağı en az bu(7) Buluş
kadar anmm
kesin, ince­
çünkü
lem elerino zamana
Roentgen son haftasına
kadar kaydırılam
çoktan keşfetmiş ayacağı da enyeni
olduğu az bu kadar kesin,
radyasyonun çünkü
nitelik¬
Roentgen
lerini o zamana
araştırmaya kadar çoktan
başlamıştı. keşfetmiş
Bu durumda tek olduğu yeni radyasyonun
söyleyebileceğimiz, nitelik­
X ışınları¬
lerini
nın araştırmaya
Wiirzburg başlamıştı. Bu
kentinde 1895 yılmın Kasımı durumda
8 tek söyleyebileceğimiz,
ile 28 Aralığı arasında X ışmları-
bir za¬
nın Wortaya
manda ürzburg kentinde 1895 yılm m 8 Kasımı ile 28 Aralığı arasında bir za­
çıktığıdır.
Ancakortaya
manda oksijen ile X-ışınlarmın bulunmalarındaki anlamlı ko¬
çıktığıdır.
karşımızda
Ancak bu
şutlukların karşım
kadar ızda oksijen
belirgin ile X-ışınlarm
olmadığı bir üçüncüın bulunmalarmdaki
bağlam var. Oksijenin anlamlıbu¬ ko­
lunmasının
şutlukların tersine,
bu kadar X-ışınlarının
belirgin- olmadığı hiç değilse
bir üçüncü
keşfedilişi bağlamolaydan bir on yıl
var. Oksijenin bu-
lunm asınm
sonrasına kadar, bilimsel
tersine, X -ışınlarınm
kuram düzeyinde keşfedilişibelirgin herhangi
hiç değilse bir karışıklığa
olaydan bir on yıl
sonrasına
neden kadar, Öyleyse
olmamıştı. bilim sel bu kuram düzeyinde
buluşun belirgin hangi
benimsenmesi herhangiaçıdan bir para¬
bir karışıklığa
nedendeğişikliği
digma olmamıştı.gerektirmiş
Öyleyse bü buluşunAslında
olabilir? böyle birhangi
benim senmesi değişiklik
açıdan olduğunu
bir para­
yadsımak için oldukça
digma değişikliği güçlü nedenler
gerektirmiş olabilir? vardı. Elbette,
deAsimda böyle birRoentgen
değişiklikve çağdaş¬
olduğunu
larının
yadsımakbağlıiçin oldukçaparadigma
oldukları güçlü nedenler de vardı. varlığını
X-ışmlarmm tahmin etmek
Elbette, Roentgen için
ve çağdaş­
kullanılamazdı. (Zaten MaxwelF
larının bağlı oldukları paradigm inaelektromanyetik
X -ışm larm m varlığını tahm inhiçbir
kuramı henüz etmekyer¬ için
kabul görmemişti
dekullanılamazdı. (Zaten M axwışınlarını
ve katod madde parçacıklarıy
eir in elektromanyetik kuramıla henüz hiçbirku¬
açıklayan yer­
de o
ram devirde
kabul ortaya atılan
görmemişti ve katod kurgulardan
ışm larmıyalnızca bir tanesiydi.) Fakat
madde parçacıklarıyla flojis-
açıklayan ku­
ram
ton paradigmasının
o devirde ortaya Lavoisier'yi Priestley'in
atılan kurgulardan bulduğu
yalnızca gazı yorumlamaktan
bir tanesiydi.) Fakat flojis-
alıkoyması
ton paradigm gibi,asının L avoisier’yi Pda
bu paradigmaların X-ışınlarınm
riestley’in bulduğuvarolmasını, hiç değilse
gazı yorumlamaktan
belirgin
alıkoyması gibi, buyasakladığı
bir şekilde, paradigm alarm söylenemez.
da X-ışınlarınm 1895'lerde yürürlükte
Tersine, varolmasını, hiç değilse
olan bilimsel
belirgin bir kuram uygulama, söylenemez.
şekilde,veyasakladığı gözle görünenTersine, ışınlar, kırmızı
1895’lerde öncesi yahut
yürürlükte
mor
olanötesi ışınlar
bilimsel gibi birçok
kuram radyasyon
ve uygulama, gözlebiçimi
görünen ışmlar,kabul
olduğunu kırmızı öncesi Öy¬
ediyordu. yahut
leyse
mor X-ışınlarının da iyi
ötesi ışınlar gibi bilinen
birçok bir sınıf doğal
radyasyon biçimigörüngü
olduğunu arasında diğer bir tür
kabul ediyordu. Öy­
olarak
leyse kabul edilmemesinin
X-ışmlarmm nedeni
da iyi bilinen birneydi? Bu ışınlar
smıf doğal görüngü neden, sözgelişi,
arasmda diğer yeni
bir tür
bir kimyasal
olarak kabulelementin
edilm embulunması
esinin nedeni karşılanmıyordu?
gibineydi? Bu ışınlar neden,Roentgen'in zama¬
sözgelişi, yeni
nında, kimyasalelementin
bir kimyasal elementler tablosunda
bulunması gibiboş duran yerleri doldurmak
karşılanmıyordu? Roentgen’in hala
için zama-
yeni
nmda,elementler
lam yasalaranmakta
elem entler bulunmaktaydı.
vetablosunda boş duran yerleriolağan
Bu arayış bilimin
doldurmak gün¬
için hala
lük uğraşlarından
yeni biriydiakta
elem entler aranm ve bu ve konuda kazanılanBubaşarıların
bulunmaktaydı. olağan
arayış olağan karşılığı
bilimin gün­
basit
lük bir kutlamaydı,
uğraşlarm şaşkınlık
dan biriydi ve budeğil.
konuda kazanılan başarılarm olağan karşılığı
Halbuki
basit X-ışmları ortaya
bir kutlamaydı, şaşkmiık çıktığı
değil.zaman tepki yalnızca şaşkınlık değil şok
oldu.Halbuki
Lord Kelvin
X-ışmolayı ilk ağızda
ları ortaya çıktığı düzeyde
üstzaman tepki biryalnızca olarak niteledi.
düzmeceşaşkmiık değil şok
(8) Lord kanıtlara
Sunulan
oldu. Kelvin olayıbir şey ağızda üst diğerleriyse,
ilk diyemeyen düzeyde bir düzm olaydan olarakdehşete
eceaçıkça niteledi.
(8) SunulanXkamtlara
düşmüşlerdi. ışınları her
bir neşeykadar yerleşikdiğerleriyse,
diyemeyen kuramın kapsamı açıkçadeğil¬
olaydandışında dehşete
de, bilim dünyasında
sedüşmüşlerdi. X ışınları son her derece
ne kadar derin kökleri
yerleşik olan beklentilere
kuramm kapsamı dışmda tamamen değil­
se de,düşmekteydi.
aykırı bilim dünyasında Bu beklentiler
son derecebenim derin kanımca
kökleri olan yerleşik laboratuvar
beklentilere tamamen iş¬
lemlerinin
aykırı düşm hemekteydi.
tasarımBu hem de yorumlanma
beklentiler benim kanımtemelinde yatıyordu.
ca yerleşik 1890'lara
laboratuvar iş ­
gelindiğinde,
lem lerinin hem katod tasarım hem ilgili
ışınlarıyla araç ve gereç
de yorumlanma temAvrupanın birçok deney
elinde yatıyordu. la-
1890’lara
boratuvarında
gelindiğinde, kullanıma girmişti.
katod ışmlarıyla ilgiliRoentgen'in
araç ve gereç kullandığı
Avrupanmgereç birçokX-ışınları
deney la-
ürettiğine göre, birçok
b o ratuvannda kullanım başka
a girmdeneyci
işti. Rde kadar farkmda
o zamanakullandığı
oentgen’in gereç olmadan
X-ışınları
mutlaka
ürettiğine ışınları
aynıgöre, üretmiş
birçok başka deneyci Belki
olmalıydı. de o zam de buanaışmların henüzdabilinme¬
kadar farkm olmadan
yen
mutlaka kaynakları
başka aynı ışınları da
üretmiş ve önceleriBelki
vardı olmalıydı. başkadeyollarla
bu ışmlarm henüzbir
açıklanan sürü
bilinme­
deneyin
yen başka sonuçlarında da vardıbir
kaynaklarıbunların vepayı
önceleri başka En
olabilirdi.. azından
yollarla kesin olan
açıklanan bir bir
sürü
şey o da uzunda
varsa,sonuçlarm
deneyin bunlarınkullanılmakta
zamandır bir payı olabilirdi.,olan çeşitli
Ön azından kesinbundan
araçların olan bir
sonra
şey varsa, da uzun zam içinde
kurşuno muhafazalar korunması
andır kullanılm akta gerektiğiydi.
olan çeşitli Olağan
araçların projeler
bundan
üzerinde önceden
sonra kurşun tamamlanmış
m uhafazalar çalışmaların
içinde korunm ası da yeni baştan yapılmaları
gerektiğiydi, gere¬
ö lağ a n projeler
kiyordu
üzerinde çünkü önceki
önceden bilim adamları
tamamlanmış deneye müdahale
çalışmalarm eden böyle
da yeni baştan bir değiş¬
yapılmaları gere­
iş)kiyordu
Silvanus çünkü öncekiThebilim
P. Thompson, Life ofadamları
sir Willam deneye
Thomsonmüdahale
Baron Kelvineden böyle
of Largs birKelvin
(Largs değiş­
Baronu Lord William Thomson'un Hayatı) Londra 1910, Bölüm II, s. 1125.
iş) Silvanus P. Thompson, The Life of sir Willam Thomson Baron Kelvin of Largs {Largs Kelvin
Baronu Lord William Thomson'un Hayatı) Londra 1910, Bölüm II, s. 1125.
91
91
 keninfarkına
kenin varam am ışlarvevebubudeğişkeni
farkınavaramamışlar değişkenidenetimli
denetimliolarakolarakhesaba hesabakatma¬
katm a­
mışlardı.X-ışınlan
mışlardı. X-ışınlanböylece
böylecemuhakkak
muhakkakki^yeni yenibirbirçığır açtıveveolağan
çığıraçtı olağanbilimin
bilimin
potansiyeli
potansiyelibubusayedesayedeartmışartmışoldu.oldu.Fakat dahadadaönemlisi,
Fakatdaha önemlisi,önceden
öncedenvar varolan
olan
bilim dallarınındadadeğişmesine
bilimdallarının değişm esineneden nedenolmasıdır.
olmasıdır.Bu Budeğişim
değişimsüreci süreciiçinde,
içinde,
önceleriparadigma
önceleri paradigmaiçinde içindegeçerli
geçerliolan uygulamalar,X-ışınlarmdan
olanuygulamalar, X-ışınlarmdansonra sonrabubu
konumlarını
konum lannıyitirmiş
yitirmişoldular.
oldular.
Kısacası,belli
Kısacası, bellibirbirdeney aracmmseçiminde
deneyaracının seçimindeveveonu onubelli
bellibirbirtarzda
tarzdakullanma
kullanma
kararının ardmda,bilinçli
kararmmardında, bilinçliyayadadabilinçsiz
bilinçsizolarak, yalnızcabeklenen
olarak,yalnızca beklenentürde türdekoşul¬
koşul-
ların meydanageleceği
larmmeydana geleceğivarsayımı yatmaktadır.Kuramlar
varsayımıyatmaktadır. Kuramlariçin içinolduğuolduğugibi,
gibi,kul¬
kul­
lanılan araçlariçin
lanılanaraçlar içindededeneysel
deneyselbeklentiler
beüentilervardırvardırvevebunlar
bunlarbilimsel
bilimselgelişmede
gelişmede
çoğukez
çoğu kezkuramsal
kuramsalbeklentiler
beklentilerkadar belirleyicibirbirrol
kadarbelirleyici oynamışlardır.Örneğin
roloynamışlardır. Örneğin
oksijeningecikmeli
oksijenin bulunuşununöyküsünde
gecikm elibulunuşunun öyküsündeböyle böylebirbirbeklenti
beklentiyer yeralmıştır.
almıştır.
Kullandıkları
Kullandıklarıhavanınhavanm'iyi' ‘iyi’olup olmadığmıanlamak
olupolmadığmı anlamakiçin aynıdenemeleri
içinaynı denemelerikul¬ kul­
PriestleyveveLavoisier,
lananPriestley
lanan Lavoisier,aym gerçekleştirerekbuldukları
işlemlerigerçekleştirerek
aymişlemleri bulduklarıgazm gazmikiiki
ölçühacmini
ölçü hacminibirbirölçüölçünitrit oksitlekarıştırdıktan
nitritoksitle karıştudıktansonra,sonra,susuüzerinde
üzerindeçalkalaya¬
çalkalaya­
rakrakgeriye
geriyekalan
kalangazgazhalindeki tortununhacmini
halindekitortunun hacmmiölçmüşlerdi.
ölçmüşlerdi.Bu alışılmışişle¬
Bualışılmış işle­
minm ingeliştirildiği öncekideneyimlerinden,
geliştirildiğiönceki atm osferdekihavada
deneyim lerinden,atmosferdeki havadasöz sözkonusu
konusu
tortununbirbirölçü
tortunun olacağını,herhangi
hacimdeolacağını,
ölçühacimde herhangibirbirbaşkabaşkagazgaziçinse (yahutkir¬
içinse(yahut kir­
lenmiş
lenmişhavahavaiçin) hacmindaha
için)bubuhacmin dahabüyük olmasıgerektiğini
büyükolması gerektiğinibiliyorlardı.
biliyorlardı.Oksi¬ Oksi­
jenjendeneylerinde
deneylerindeher heriki ikibilimci gerçektenbirbirölçü
bilimcidedegerçekten ölçühacime
hacim eyakın yakınmiktarda
miktarda
bir tortu bulmuşlar ve bulunan
bir tortu bulmuşlar ve bulunan gazı dabuna gazı da bunagöregöretanımlamışlardı.
tammlamışlardı.Priestley Priestleyan¬ an­
cakcakçokçoksonra birazdadarastlantı
sonravevebiraz sonucububualışılmış
rastlantısonucu alışılmışuygulamayı
uygulamayıterk terketti
ettiveve
nitrit
nitritoksitle kendibulduğu
oksitlekendi bulduğugazı gazıbaşka oranlardakarıştırmayı
başkaoranlarda karıştırmayıdenedi. denedi.Bunun
Bunun
sonucunda,
sonucunda,dört dörtkatı
katıölçüde nitrikoksit
ölçüdenitrik oksitkullanıldığı
kullanıldığızaman zamanhemen hemenhemen hemenhiç hiç
tortu eldeedilmediğini
tortuelde edilmediğinigördü. gördü.Yam öncekideneyimlerin
Yamönceki deneyimlerinpekiştirmiş
pekiştirmişolduğu olduğuilkilk
smamaişlemine
türtürsınama işleminebağlı bağlıkaldığı dünyadaoksijen
sürece,dünyada
kaldığısürece, oksijengibigibidavranan
davranangazla¬
gazla-
rınrmvar olamayacağımdadakabul
varolamayacağmı kabuletmiş
etmişoluyordu.
oluyordu.
BuButürtürcanlı-ömekleri
canlı örnekleridaha dahadadaçoğaltabiliriz,
çoğaltabiliriz,sözgelişi uranyumparçalan¬
sözgelişiuranyum parçalan-
m asm mancak
masının ancakuzun uzunzamanzamansonrasonrafarkma varılmasıgibi.
farkmavarılması gibi.BuBunükleer
nükleertepkime¬
tepkime­
ninninfarkına varılmasınıbubukadar
farkınavarılmasını güçleştirennedenlerden
kadargüçleştiren nedenlerdenbirisi birisişuydu:
şuydu:uran¬
uran­
yumyumelektronlarla
elektronlarlabombalandığı
bom balandığızaman zamannelernelerbeklenebileceğini
beklenebileceğinibilen bilenbilim
bilim
adamlarıelementler
adamları tablosununyalnız
elementlertablosunun yalnızüst kısımlarmdanseçilmiş
üstkısımlarından seçilmişelementler¬
elementler­
(yaniatomik
lele(yani rakkamküçük,
atom ikrakkamı dolayısıylaserbest
ı küçük,dolayısıyla serbestelektronları
elektronlarıazazolan olanele¬ele­
m entlerle)yapılan
mentlerle) kimyasaldeneyleri
yapılankimyasal tercihediyorlardı.
deneyleritercih ediyorlardı.(10) (10)Acaba,
Acaba,bubutürtür
Conant,
(9)(9) Conant, a.g.e.,
a.g.e., s. s.
18-20.
18-20.
(10)
(10)K.K.
K.K.Darrow,.
Darrovv,. "Nuclear
“Nuclear Fission"
Fission” (Nükleer
(Nükleer Parçalanma)
Parçalanma) gell System
Çell System Technical
Technjcal Journal
Journal (Bell
(Bell
sistemi
sistemi teknik
teknikdergisi)
dergisi)19, 19,1940,
1940, s. s. 267-89,Parçalanmanın
267-89, Parçalanmanın ürünlerinden
ürünlerinden biribiri
olanolanKripton,
Kripton, sözsöz
konusu
konusu tepkime
tepkime iyice
iyiceanlaşılmadan
anlaşılmadan kimyasal
kimyasal olarak
olaraktanınabildi
tanınabildi çünkü
çünkü nükleer
nükleer kimyacıların
kimyacıların aradığı
aradığı
ağır elementi
ağır elementibiriktirmek
biriktirmek içiniçinbubu elementin
elementin radyoaktif
radyoaktif eriyiklere
eriyiklereilave edilmesi
ilave edilmesi gerekmekteydi,
gerekmekteydi, ilave
ilave
edilen
edilenBaryumun
Baryumun sonradan
sonradan radyoaktif
radyoaktif eriyikten
eriyikten ayrılamaması
ayrılamaması üzerine,
üzerine, aynı
aynıtepkimenin
tepkimenin hemen
hemen
hemenbeş
hemen yılyılsüreyle
beş süreyle tekrar
tekrar tekrar
tekrarincelenmesi
incelenmesi sonucunda
sonucunda nihayet
nihayet şuşubildiri yazılabildi.
bildiri yazılabildi. "Kim¬
“Kim­
yacılar
yacılar olarak
olarakbubu deneyin
deneyin sonunda
sonunda şimdiye
şimdiye kadar
kadar kullanılan
kullanılan tepkime
tepkime düzenindeki
düzenindeki bütün
bütün isimleri
isimleri
değiştirerek,
değiştirerek. Ra,
Ra, Ac,Ac,ThThyerine
yerine (radyum,
(radyum, atiniyum,
atiniyum. Toryum)
Toryum) Ba, Ba,La,La,
CeCe (Baryum,
(Baryum, Lantanum,
Lantanum, Ser¬
Ser­
yum)
yum) yazmamız
yazmamız gerekmektedir.
gerekmektedir. Ancak
Ancak nükleer
nükleer kimyacılar
kimyacılar olarak
olarak fizik bilimine
fizik bilimine olan yakin
olan yakın bağ¬
bağ­
larımız
larımıznedeniyle
nedeniyle nükleer
nükleer fiziğin şimdiye
fiziğin şimdiye kadar
kadar kazandığı
kazandığı tümtümdeneyimle
deneyimle çelişen
çelişen böyle
böylebirbir
atlamayı
atlamayı
yapmaya
yapmaya gönlümüz
gönlümüz elvermiyor.
elvermiyor. Bizim
Bizim vardığımız
vardığımız sonucu
sonucu yanıltıcı
yanıltıcı yapan
yapan dizi
birbir garip
dizi rastlantınin
garip rastlantınin
meydana
meydana gelmiş
gelmiş olması
olması dada mümkündü.
mümkündü. "Otto Hahn
“Otto Hahn veveFritz Strassman,
Fritz Strassman, "Über
“Über denden Nachweis
Nachvveis undund
dasdasVerhalten
Verhalten derder beibei
derderBestrahlung
Bestrahlung desdesUransmittels
Uransmittels Neutronen
Neutronen entshended
entshended Erdalkalimetalle"
Erdalkalimetalle”
(Uranyumun
(Uranyumunnötronlarla
nötronlarla ışınlanması
ışınlanması sonucu
sonucu ortaya
ortayaçıkan
çıkanyeryüzü
yeryüzü alkali metallerinin
alkali metallerinin davranışları
davranışları
vevekanıtları üzerine)
kanıtları üzerine) Die Naturwissenschaften
Die Naturwissenschaften (Doğabilimleri)
(Doğabilimleri) dergisi,
dergisi,27,27,1939,
1939, 15.15, .
Q9
 deneyselilkelerin
deneysel bilimadamlarını
ilkelerinbilim adamlarmıyanıltma orammnyüksekliğinden
yanıltmaoranının yüksekliğindenyola yolaçı¬çı­
karak, bilimin alışılmış deney ve araçlardan vazgeçmesi gerektiği
karak, bilim in alışılmış deney ve araçlardan vazgeçmesi gerektiği sonucuna sonucuna
mı varmalıyız?Bunu
mıvarmalıyız? yaparsakherhalde
Bunuyaparsak herhaldeakimakimalamayacağı
alamayacağıbirbiraraştırma
araştırmayön¬yön­
temibulurduk.
temi bulurduk.Paradigma standartişlemlerin
uygulam alarm ınvevestandart
Paradigm auygulamalarının işlem lerinbilimbilimiçin
için
paradigma yasalarıvevekuramları
paradigmayasaları kuramlarıkadar gerekliolduğunu
kadargerekli olduğunuveveaynı etkiyesahip
aynıetkiye sahip
olduklarmıinkâr
olduklarını inkâredemeyiz.
edemeyiz.Bu Buşekilde herhangibirbirzamanda
şekildeherhangi zamandabilimsel
bilimselincele¬
incele­
meye elverişli olacak görüngü alanının oldukça kısıtlanması
meye elverişli olacak görüngü alanmm oldukça kısıtlanması kaçmılmazolu¬ kaçınılmaz olu­
yoryorelbet. Amabunu
elbet.Ama bunukabul
kabuletmekle birlikte,XXışınlan
etm eklebirlikte, ışınlangibi buluşunbilim¬
gibibirbirbuluşun bilim­
selseltopluluğun
topluluğunözel özelbir kesimiçin
birkesimi i içinneneanlamda
anlam dabir birparadigma
paradigmadeğişikliği
değişikliğiveve
buna bağlı olarak uygulama ve beklentilerde nasıl bir değişme gerektirdiğini
buna bağlı olarak uygulama ve beklentilerde nasıl bir değişme gerektirdiğini
görebiliriz.
görebiliriz.Bunun
Bununsonucunda
sonucundadadaXXışınları
ışmlarıbuluşunun birçokbilimci
buluşununbirçok bilimciiçin
içinne¬ne­
dendenyepyeni
yepyeni veyabancı
yabancıbir dünyayarattığını
birdünya yarattığınıvevebuluşunun
buluşununbir birçok
çokbilimci
ve
bilim ci
için nedenyepyeni
içinneden yepyeniveveyabancı
yabancıbir dünyayarattığını
birdünya yarattığmıveve20'nci yüzyılfiziğini
20’nciyüzyıl fiziğini
oluşturan bunalımlara nasıl bu denli etkili bir şekilde katılabildiğini
oluşturan bunalımlara nasıl bu denli etkili bir şekilde katılabildiğinianlama¬ anlama­
mızmızkolaylaşır.
kolaylaşır.
Bilimsel buluşlarüzerine
Bilimselbuluşlar üzerinesonsonöykümüz
öykümüzolan olanLeyden
Leydenkavanozu
kavanozuörneği, örneği,ku¬
ku­
ramdan kaynaklanan bulgular şeklinde betimleyebileceğimiz bir sınıfa aittir.
ramdan kaynaklanan bulgular şeklinde betimleyebileceğimiz bir smıfa aittir.
İlkİlkbakışta terimçelişkili
bakıştabubuterim gibigelebilir.
çelişkiligibi Burayakadar
gelebilir.Buraya kadarsöylediklerimizle
söylediklerimizle
kuramın öngördüğü tür keşiflerin olağan bilimin bir parçası olduğu ve ortaya
kuramın öngördüğü tür keşiflerin olağan bUimin bir parçası olduğu ve ortaya
hiçbir yeni olguçıkarmadığı
hiçbir yeniolgu çıkarmadığıizlenimini yarattık.Örneğin
izlenim iniyarattık. Örneğinönceki
öncekisayfalarda,
sayfalarda,
19'uncu yüzyılın ikinci yarısında yapılan yeni element bulgularından bu şe¬
19’uncu yüzyılın ikinci yarısm da yapılan yeni element bulgularmdan bu şe­
kilde, yani olağan bilimin uzantıları olarak söz ettik. Fakat varolan bütün ku¬
kilde, yani olağan bilimin uzantıları olarak söz ettik. Fakat varolan bütün ku­
ramlar paradigma kuramları değildir.Gerek
ram lar paradigm a kuram larıdeğildir. Gerekparadigma
paradigm aöncesi
öncesidönemlerde,
dönemlerde,
gerek büyük paradigma değişikliklerine yol
gerek büyük çapta paradigma değişikliklerine yol açan bunalımlaresnasında
çapta açan bunalımlar esnasmda
bilim adamları genellikle
bilim adamları genelliklebirçok birçokkurgusal
kurgusalvevetam tamgeliştirilmemiş
geliştirilmemişkuram kuramüre¬
üre­
tirler. Bunlar sırasında yenibulguların
tirler. B unlar sırasındayeni sağlayabilir.Ancak,
hazırlanm asınısağlayabilir.
bulgularınhazırlanmasını Ancak,
sonunda ortaya çıkan gerçek bulgu, çoğunlukla bu tür kurgusal ve geçici hi¬
sonunda ortaya çıkan gerçek bulgu, çoğunlukla bu tür kurgusal ve geçici hi­
potezlerin
potezlerinöngördüğünden
öngördüğündençok
farklıdır.
Keşif,yalnızca
çok farklıdır.Keşif, yalnızca deney vegeçici
deney ve ku¬
geçici ku­
ram birlikte ve uyum halinde geliştirilebildiği zaman otaya çıkar. Kuram da
ram birlikte ve uyum halinde geliştirilebildiği zaman otaya çıkar. Kuram da
ancak böyle durumlarda paradigma haline gelebilir.
ancak böyle durumlarda paradigma haline gelebilir.
Leyden kavanozunun bulunması bütün bu özelliklerin yanı sıra daha önce
Leyden kavanozunun bulunması bütün bu özelliklerin yanı sıra daha önce
gözlemlediklerimizi de sergileyen bir örnektir. Bu
gözlem lediklerim izi de sergileyen bir örnektir. Buarayış
başladığı zaman
arayış başladığı zaman
elektrik alanındaki araştırmaları yönlendiren tek bir paradigma
elektrik alanındaki araştırmaları yönlendiren tek bir paradigma yoktu, aksine
yoktu, aksine
hepsi de kolay erişilebilir görgülerden türetilmiş bir sürü kuram rekabet ha¬
hepsi de kolay erişilebilir görgülerden türetilmiş bir sürü kuram rekabet ha­
lindeydi. Bunlardan hiçbiri elektrikle ilgili görüngüleri bütün çeşitliliği için¬
lindeydi. Bunlardan hiçbiri elektrikle ilgili görüngüleri bütün çeşitliliği için­
de bir düzene sokmayı başaramamıştı. Leyden kavanozunun bulunmasına ze¬
de bir düzene sokmayı başaramamıştı. Leyden kavanozunun bulunmasına ze­
min hazırlayan aykırılıkların kaynağı da bu başarısızlıktı. Rekabet halindeki
m in hazırlayan aykırılıkların kaynağı da bu başansızlıktı. Rekabet halindeki
bilim okullarından bir tanesinde elektriğin sıvı olduğu görüşü egemendi ve
bilim okullarından bir tanesinde elektriğin sıvı olduğu görüşü egemendi ve
bu görüş uyarınca bazı bilim adamları bu sıvıyı şişelemeye çalışıyorlardı. Ya¬
bu görüş uyannca bazı bilim adamları bu sıvıyı şişelemeye çalışıyorlardı. Ya­
pılan işlem şöyleydi: su doldurulmuş cam bir imbik elde tutuluyor ve su, ak¬
tifpılan işlem şöyleydı:
bir elektostatik su doldurulmuş cambirbiriletkene
jeneratörden çıkartılan imbik elde tutuluyor veKava¬
değdiriliyordu.
su, ak­
nozun makina ile bağlantısı kesildikten sonra suya (ya da suya bağlı bir Kava­
tif bir elektostatik jeneratörden çıkartılan bir iletkene değdiriliyordu.
ilet¬
nozun makina
serbest ile değdiren
elini bağlantısıherkesildikten soma suya (ya da suya bağlı bir ilet­
kene) araştırmacıyı şiddetli şekilde elektrik çarp¬
kene) serbest elini değdiren her araştırmacıyı şiddetli şekilde elektrik çarp­
maktaydı. Ancak başlangıçtaki bu deneyler bilim adamlarına hemen Leyden
maktaydı. Ancak başlangıçtaki bu deneyler bilim adamlarma hemen Leyden
kavanozu denilen aracı sağlamadı tabii. Söz konusu aracın ortaya çıkışı çok
kavanozu denilen aracı sağlam adı tabii. Söz konusu aracın ortaya çıkışı çok
daha yavaş oldu. Bu örnekte de gene bulgunun kesin olarak ne zaman ta¬
daha yavaş oldu. Bu örnekte de Elektrik
gene bulgunun kesin olarak ne zaman ta-
mamlandığını söylemek olanaksız. sıvısını depolamak üzere yapılan
mamlandığmı söylemek olanaksız. Elektrik sıvısmı depolamak üzere yapılan
93
93
ilk girişimlerin başarmasının tek nedeni, araştırmacıların imbiği ellerinde tut¬
maları ve aynı esnada
ilk girişimlerin yere bastıkları
başarmasmm tek nedeni, toprak bağlantısıimbiği
için araştırmacılarm sağlıyor ellerinde
olmala¬ tut­
rıydı.
malarıElektrikçiler
ve aynı esnadakavanozun içerden olduğu
yere bastıkları gibi dışarıdan
için toprak bağlantısıdasağlıyor
iletken birolmta¬ala­
bakayla kaplanması gerektiğini
rıydı. Elektrikçiler kavanozun ve içerden olduğuaslında
dolayısıyla sıvının kavanozda
gibi dışarıdan da iletken bir hiç¬ta­
şekildekaplanması
birbakayla depolanmışgerektiğini ve dolayısıyla
sayılamayacağını aslında sıvmm
henüz anlamış kavanozda
değillerdi. Bu gerçe¬ hiç­
onlara
ğibir şekilde
gösteren ve dolayısıyla
depolanmış da başka bazı
sayılamayacağmı henüz aykırı
anlamış farkınaBu
değillerdi.
etkilerin gerçe­
varma¬
larına neden
ği onlara olan incelemelerin
gösteren ve dolayısıyla başka bazı da
birdaaşamasında aykın
bugünetkilerin
Leyden Kavanozu
farkma varm a­
dediğimiz
larına nedenaygıtolan çıkmış
incelem
ortaya oldu.
elerin birÜstelik bu bulguya
aşamasında da bugün yol Leyden çoğu da
açan ve Kavanozu
Franklin
dediğimiz tarafından gerçekleştirilen
aygıt ortaya çıkmış oldu. deneyler bu zamanda
Üstelikaynı bulguya yol elektrik
sıvıaçan ve çoğu
görü¬da
şünün baştan
Franklin aşağı değişmesini
tarafmdan gerçekleştirilen gerektirmiş
deneylerveaynı böylece
zamandaelektrik
sıvı elektrik
alanınıngörü­ilk
tam kapsamlı
şünün baştanparadigmasını
aşağı değişm meydana getirmişti.
esini gerektirmiş ve(11)
böylece elektrik alanının ilk
Yukarıda
tam kapsamlı ettiğimiz ıüç
paradigmasmı
sözünü meydana paylaştığı(11)
örneğingetirmişti. ortak özellikler, şok etkisi
bir bulguyla,
yapanYukanda sözünübeklenen
ettiğim izbirüç sonuç
örneğin arasındaki
paylaştığıyelpazenin neresinde
ortak özellikler, şok etkisi
yer
aldıklarına
yapan bir bağlı olarak
bulguyla, yeni tür bir
beklenen görüngülerin kaynaklandığı
sonuç arasındaki yelpazenin bütün keşiflerin
neresinde yer
azaldıklarma olduğu
çok sahip bağlı olarak yeni tür Özetle
özelliklerdir. birkaçını
görüngülerin sayacak olursak:
kaynaklandığı bütünöncekeşiflerin
ay¬
kırılığın
az çok algılanması,
sahip olduğu sonra bu aykırılığın
özelliklerdir. Özetleyavaş yavaş
birkaçını ve aynı
sayacak zamanda
olursak: hem
önce ay­
kavram
kırılığınhem de gözlem
algılanm düzeyinde
ası, sonra elle tutulur
bu aykırılığın haleyavaş
yavaş gelmesi. Bunun
ve aynı sonucun¬
zamanda hem
da, paradigma
dakavram kategorileri
hem de gözlem ve uygulamalarında
düzeyinde elle tutulur hale çoğu kez direnişle
gelmesi. Bunun karşıla¬
sonucun­
şandadeğişikliklerin
da, paradigma meydanakategorilerigelmesi. Bu saydığımız çoğu
ve uygulamalarmda özelliklerin aslındakarşıla­
kez direnişle insa¬
nınşanalgılama yapısında
değişikliklerin da bulunduğuna
m eydana gelmesi. Bu dairsaydığımız
son zamanlarda bazı kanıtlar
özelliklerin asimda ile¬insa-
rinmsürülmüştür. Çok daha da
algılama yapısmda geniş bir çevrenin
bulunduğuna dairdikkatini hak edecek
son zamanlarda bazıdüzeyde
kanıtlarbir ile­
psikolojik deneyÇok
ri sürülmüştür. yapandahaaraştırmacılar
geniş bir çevrenin Bruner ve Postman,
dikkatini deneklerinden
hak edecek düzeyde bir
kendilerine
psikolojik çok deneytitizce
yapandüzenlenmiş
araştırm acılarbir dizi halinde
B runer ve ve
Postmçokan,kısa süreler için
deneklerinden
gösterilecek
kendilerine oyun kartlarını
çok titizce tanımlamalarını
düzenlepmiş halinde ve Çoğu
bir dizi istemişler. kurala
çok kısa uygun
süreler için
olan bu kartlardan
gösterilecek oyunbazıları
kartlarımaykırı olacak
tanım lam şekilde değiştirilmiş,
alarını istemişler. Çoğuörneğin
kurala kırmızı
uygun
bir maça
olan altılısı ve siyah
bu kartlardan bazılan kupaolacak
biraykuı dörtlüsü gibi. değiştirilrniş,
şekilde Deney şöyle:örneğin deneklerden
kırmızı
hepsine
bir m açaheraltılısı bir kart
seferdeveteksiyah bir gösteriliyor,
kupa dörtlüsü bir dizi
vegibi. kart şöyle:
Deney gösterilişi şırasın¬
deneklerden
deneğin
dahepsine kartı
her görme
seferde teİcsüresi giderek
bir kart uzatılıyor.
gösteriliyor, Herdizi
ve bir gösterildiğinde,
kartkart de¬
gösterilişi sırasm-
neğe ne gördüğü
da deneğin kartısoruluyor
görme süresive dizi art arda
giderek gelen ikiHer
uzatılıyor. doğru
karttanımlama ile sona
gösterildiğinde, de­
erdiriliyor. (12)
neğe ne gördüğü soruluyor ve dizi art arda gelen iki doğm tanımlama ile sona
Deney sonucunda,
erdiriliyor. (12) deneklerin en kısa gösterme sürelerinde bile kartlardan
çoğunu Deneydoğru olarak tanıdıkları
sonucunda, deneklerinve engösterme
kısa gösterme biraz uzatıldığında
süresisürelerinde bile kartlardanda
hepsini
çoğunurahatlıkla tanıdıkları
doğru olarak görülmüş.
tanıdıkları Kurala euygun
ve gösterm süresikartların algılanmasın¬da
biraz uzatıldığında
hiçbir rahatlıkla
dahepsini tanıdıklarıkarşın,
sorun çıkmamasına görülmüş.değiştirilmiş
Kurala uygunolan kartları
kartlarm deneklerin
algılanmasm-he¬
men hemensorun
da hiçbir hiçbir tereddüt
hepsiçıkmamasma ya dadeğiştirilmiş
karşın, zorlama olmadan nomiıaldeneklerin
olan kartları kartlar gibi he­
algılamışlar.
men hemenYani hepsisiyah
hiçbir kupa dörtlüsü
birtereddüt ya maçanın
ya da zorlama olmadan kupanınkartlar
ya da noniıal dörtlüsü gibi
olarak
algılamışlar. Yani siyah Denekler
tanımlanıyormuş. böylece,ya
bir kupa dörtlüsü herhangi
maçanmbir yaaksaklığın
da kupanmfarkındadörtlüsü
dahi olmadan,
olarak kartları önceki
tanımlanıyorm deneyimlerininin
uş. Denekler hazırladığı
böylece, herhangi bir ya da koşullandır¬
aksaÛ ığm farkında
dığı
dahi kavramsal kartları öncekibirine
olmadan,kategorilerden yerleştirme yoluna
deneyimlerininin gitmişler.
hazırladığı ya da İnsanın
koşullandır­bu
deneklerin
dığı kavramsal kategorilerdençok
tanımladıklarından farklı
birine bir şey gördüklerini
yerleştirme söylemeye
yoluna gitmişler. İnsanm ne¬bu
redeyse dili varmıyor.
deneklerin Ancak, gösterme
tanım ladıklarından çok farklısüresi biraz
bir şey daha. uzatıldığında
gördüklerini söylemeyede¬ ne­
redeyse dili varmıyor. Ancak, gösterm e süresi biraz daha.uzatıldığında de-
fi 1) Leyden kavanozunun evrimindeki değişik aşamaları için bkz. I.B. Cohen Franklin and New¬
ton, AnLeyden
(11) into Speculative
Inguiry kavanozunun Newtonian
evrimindeki Experimental
değişik aşamalarıScience
için bkz. I.B.Franklin's
and Work onand
,Cohen Franklin Elect-
New-
ricitiy An an
ton, as Example
Inguiry There of (Kurgusal
into Spectulative Newton'cu
Nevvtonian Experimental Bilimleriand
deney Science Üzerine bir soruşturma
Franklin’s ve
Work on Elect-
Bunun as örneği
ricitiybir an Example Franklın'in
olarak There Çalışmaları)
of (Kurgusal Philadelphia,
Nevvton'cu deney 1956, s. 385-86,
Bilimleri 400,406,
Üzerine,bir 452-67,ve
soruşturma
506-7
Bunun Bulgunun aşaması
sonolarak
bir örneği Whittakes
Franklın’in tarafındanPhiladelphia,
Çalışmaları) anlatılmıştır bkz.
1956,a.g.e.s. 50-52.
s. 385-86, 400,406, 452-67,
(12) Bruner veson
J.S.Bulgunun
506-7 Postman,
Leoaşaması "On the Perception
Whittakes of Incongruity.
tarafından anlatılmıştır bkz. Pradigm'50-52.
A a.g.e.s. (Uyumsuzluğun
Algılanması Üzerine:
(12) J.S. Bruner ve Bir
LeoParadigma)
Postman. “OnJournak of Personality
the Perception (Kişilik Dergisi)
of Incongruity. 18, 1949,
A Pradigm’ 206-23.
(Uyumsuzluğun
Algılanması Üzerine: Bir Paradigma) Journak94 of Personality (Kişilik Dergisi) 18, 1949, 206-23.

94
neklerin tereddüt etmeye ve bir gariplik sezinlemeye başladıkları saptanmış.
neklerinbazılarına
Örneğin tereddüt kırmızı
etmeye ve maçabir altılısı
gariplik sezinlemeye
gösterildiği başladıkları
zaman şöyle cevapsaptanmış.
alın¬
Örneğin
mış: "Bu maça altılısı,
bazılarına kırmızı
ama birmaça altılısıvar,
yanlışlık galiba siyahın
gösterildiği zamançevresine
şöyle cevap alın­
kırmızı
mış: geçilmiş".
kenar Süre daha
“Bu m aça altılısı, amadabir yanlışlıkzaman
uzatıldığı var, galiba
tereddütsiyahmve rahatsızlık
çevresine kırmızı
gide¬
rek
kenar
artmışgeçilm iş” . Süredeneklerin
ve nihayet, daha da uzatıldığı
çoğu bazen zamanbir anlık
tereddütbir ve
kavrayışla,
rahatsızlık gide­
doğru
teşhisi
rek artmış ve nihayet,
hiç tereddüt deneklerin
etemeden yapmaya çoğubaşlamışlar.
bazen bir anlık Dahası,bir bir
kavrayışla, doğru
iki kez kart-
lardaki
teşhisiyanlışlığı
hiç tereddüt etem eden
yakalayan denek,yapm aya başlamışlar.
sonradan hiçbir zorluk Dahası, bir iki kez De¬
çekmiyormuş. kart­
lardaki
ney süresince yalnızca
yanlışlığı birkaç denek,
yakalayan deneğinsonradan
sonuna kadarhiçbir kavramsal
zorluk çekmiyormuş.
kategorilerin¬ D e­
deney uyarlamayı
süresince
gereken yalnızcayapamadığı
birkaç deneğin sonuna Normal
görülmüş. kartları tanımak
kadar kavramsal kategorilerin­
için
gereken
de gerekenortalama
uyarlamsüreayıkırk
yapam arttırıldığı
katı adığı görülm üş. Norm
zaman bilealdeğiştirilen
kartları tanımkartların
ak için
yüzde
gerekenonuortalam
denekler a süre kırk katı
tarafından arttırıldığı zaman
algılanamamış. Öte yandan
bile değiştirilen
araştırmacılarkartların
bu
yüzde onu
aşamada dahidenekler tarafından algılanam
başarı gösteremeyen am ış.yoğun
deneklerde Öte yandan
sıkıntıaraştırmacılar
belirtileri gör¬bu
aşam adabelirtiyorlar.
düklerini dahi başarı Hatta bir deneğin.
gösterem "Kartın cinsi
eyen deneklerde yoğun hersıkıntı
neysebelirtileri
tanıyamıyo¬ gör­
Bu sefer
düklerini
rum. gördüm, karta
belirtiyorlar. bir benzemiyordu.
Hattabile deneğin. “KartmNe rengini
cinsi anlayabiliyorum
her neyse tanıyamıyo­
de maça
nerum. Bu sefer gördüm,
mı kupa mı olduğunu, aman allahım galiba
karta bile benzemiyordu. Ne rengini
artık anlayabiliyorum
maçanın neye
benzediğinden
ne de m aça mıemin kupadeğilim ben". (13)
mı olduğunu, am Gelecek
an allahım bölümde artık mbilimadam-
galiba bazen açanın neye
larının da aynen bu
benzediğinden eminşekilde davrandıklarına
değilim daha yalandan
ben” . (13) Gelecek bölümdetanık bazenolacağız.
bilimadam-
İster iyi
larınm da bir eğretileme
aynen bu şekildeolduğu, daha zihninin
için, ister insan
davrandıklarma yakmdanyapısını yansıttığı
tanık olacağız.
için bu psikolojik
İster deney bilimsel
iyi bir eğretileme olduğu, keşif
için,sürecinin
ister insan zihnininyalm
fevkalade ve güçlü
yapısmı bir
yansıttığı
görüntüsünü vermektedir.
için bu psikolojik Bilimde keşif
deney bilimsel de, oyun kartı deneyinde
sürecinin fevkalade olduğu
yalın vegibi,
güçlü ye¬bir
nilik son derece
görüntüsünü vermektedir. Bilimdebeklentilerin
büyük güçlüklerle, de, oyun kartı oluşturduğu
deneyinde bir zeminde
olduğu gibi,veye­
nilikkoyuşlarla
karşı son derecebelirlenerek ortaya çıkar.
büyük güçlüklerle, Başlangıçta,
beklentilerin aykırılıklar
oluşturduğu bir gösterdiği
zeminde ve
sonradan
karşı koyuşlarla
saptananbelirlenerek ortayabile,
koşullar altında çıkar. Başlangıçta,yalnızca
algılanabilen olağan
aykırılıklar gösterdiği
veya
beklenen saptanan Konu
sonradanolaylardır. hakkındaki
koşullar altında bile, bilgialgılanabilen yalnızcaaksadığı
arttıkça, bir şeylerin olağan veyaya
elde edilen
dabeklenen sonucunKonu
olaylardır. daha hakkm
önce meydana
daki bilgi gelmiş olanbir
arttıkça, aksaklıklarla bir iliş¬ya
şeylerin aksadığı
kisi
da olduğu bilinci
elde edilen belirir.daha
sonucun Aykırılığın eydana varılması
önce mfarkına gelmiş olan birlikte, kavramsal
ile aksaklıklarla bir iliş­
kategorilerin, başlangıçtaki
kisi olduğu bilinci aykırılık farkm
belirir. Aykırıhğm alışılmış bir olguilehaline
a varılması gelene
birlikte, dek
kavramsal
ayarlandığı
k ategorilerin,bir dönem başlar. Bu
başlangıçtaki noktaya
ay kırılık gelindiğinde,
alışılm ış bir olgu buluş tamamlanmış
haline gelene dek
demektir.
ayarlandığıDaha birönce
dönem de vurguladığım
başlar. Bu noktaya gibi, bu ya da benzeri
gelindiğinde, bir süreç,
buluş bütün
tam amlanmış
temel bilimsel
demektir. Dahayeniliklerin ortaya çıkışında
önce de vurguladığım bukonusu
gibi,söz olmaktadır.
ya da benzeri bir süreç, de
Şimdibütün
temel belirtelim
hemen ki, bu süreciortaya
bilimsel yeniliklerin tanıdıktan sonra,
çıkışında sözolağan
konusu bilimin yeniliklere
olmaktadır. Şimdi yö¬de
nelik
hemen uğraş olmadığı,
bir belirtelim ki, bu hatta
sürecibunları başlangıçta
tanıdıktan bastırmak
sonra, olağan eğilimi
bilimin gösterdi¬
yeniliklere yö­
birneden
halde,
ğinelik uğraş gene de buhatta
olmadığı, yenilikleri
bunlarıortaya çıkarmakta
başlangıçta bastnmbu akkadar
eğilimietkili ola¬
gösterdi­
bildiğini
ği halde, anlamaya
neden gene başlayabiliriz.
de bu yenilikleri ortaya çıkarmakta bu kadar etkili ola­
Herhangi
bildiğini bir bilimin
anlamaya gelişmesinde kullanılan ilk paradigmanın genellikle
başlayabiliriz.
bu bilim dalında
Herhangi birçalışanların rahatlıkla erişebildiği
bilimin gelişmesinde kullanılan ilk bütün gözlem ve deneyle¬
paradigmanın genellikle
başarılı
ribu bilim bir
dalmşekilde açıkladığına
da çalışanlarm Dolayısıyla
inanılır.erişebildiği
rahatlıkla ileriki
bütün gelişmeler
gözlem daha
ve deneyle­
etkili araçların
ri başarılı bir yapılmasını, son derece
şekilde açıkladığına uzmanlaşmış
inanılır. Dolayısıyla becerilerin ve terimlerin
ileriki gelişmeler daha
geliştirilmesini
etkili araçlarm ve kavramların,
yapılmâsmı, sonbaşlangıçta türetildikleri
derece uzmanlaşmış günlük ve
becerilerin gerçeklere
terimlerin
giderek az benzeyecek
dahaesini
geliştirilm ve kavram ların, soyutlaşmaşmı
şekildebaşlangıçta gerektirir.
türetildikleri Söz konusu
günlük bu
gerçeklere
profesyonelleşme bir yandan bilim
giderek daha az benzeyecek şekilde adamının görüş açısında
soyutlaşmasmı gerektirir. Söz bir
büyük daral¬bu
konusu
ma yaratır ve paradigma
profesyonelleşm değişikliklerine
e bir yandan bilim adam karşı
m ınbüyük
görüş bir direnişin
açısmda büyükoluşmasına
bir daral­
yol
maaçar. Yani
yaratır ve bilim
paradigm dalıagiderek
değişikliklerine Öte yandan,
katılaşır.karşı büyük birparadigmanın bilim
direnişin oluşmasına
topluluğunun
yol açar. Yani bilim dalıyönlendirdiği
dikkatlerini giderek katıjaşır. alanlarda olağan bilimin
Öte yandan, paradigm enanın ay-
incebilim
topluluğunun dikkatlerini yönlendirdiği alanlarda olağan bilimin en ince ay-
(13) 218. Meslektaşım Postman'ın bana söylediğine göre, söz konusu deneyi ve İşlemleri kendi
hazırlamış
(13) 218.olan ve önceden
Meslektaşım kişi için
bilen bir bana
Postman’ın bile uyumsuz
söylediğine göre, olan
söz konusu bakmak
kartlaradeneyi ve son derece
işlemleri kendi
sıkıntılı
hazırlamolmaktadır.
ış olan ve önceden bilen bir kişi için bile uyum suz olan kartlara bakmak son derece
sıkıntılı olmaktadır.
95
95
rıntılara inebilmesi sağlanır ve gözlem ile kuram arasındaki uyum başka hiç¬
yolla ulaşılamayacak
birrıntılara inebilmesi sağlanırbir kesinliğe
ve gözlem ulaşır. Dahası,
ile kuram bu ayrıntı
arasındaki başkake¬
ve uyum
uyum hiç­
sinliği, kendi
bir yolla başlarına
ulaşılam taşıdıkları
ayacak ve her ulaşır.
bir kesinliğe pek de büyük
zaman Dahası, olmayan
bu ayrıntı önem¬
ve uyum ke­
lerini aşan
sinliği, bir değer
kendi başlarmakazanırlar.
taşıdıkları Beklenen işlevleri
ve her zaman pek düşünerek yapılan önem­
de büyük olmayan özel
lerini olmadan,
araçlar yeniliğe
aşan bir değer yol açan Beklenen
kazanırlar. elde edilmesi
sonuçlarınişlevleri yapılanÜs¬
olanaksızdır.
düşünerek özel
telik böyle araçlar varken bile, yenilik sadece ne beklediğini
araçlar olmadan, yeniliğe yol açan sonuçlarm elde edilmesi olanaksızdrn kesinlikle bilen,
Ü s­
dolayısıyla
telik böyledaaraçlar varkenaksadığını
bir şeylerin sadece kişi
görebilen
bile, yenilik için var olabilir.
ne beklediğini Yanibilen,
kesinlikle ay¬
kırılıklar,
dolayısıyla da birparadigmanın
yalnızca sağladığı
şeylerin aksadığını zeminde
görebilen kişiyeşerebilir. Paradigma
için var olabilir. Yanine ay­
kadar
kırılıklar, ve kesinse, aykırılığın
kapsamlıparadigmanın
genişyalnızca ve buna bağlı
sağladığı zeminde olarak Paradigma
yeşerebilir. da paradig¬ne
ma değişimi
kadar kapsamlı göstergeleri
geniş fırsatının de o kadar ve
ve kesinse, aykınlığm belirgin olur. Olağan
buna bağlı keşif
olarak da tar¬
paradig­
zında, yeniliğe gösterilen direncin bile, ileriki bölümlerde esaslı
ma değişimi fırsatınm göstergeleri de o kadar belirgin olur. Olağan keşifele şekilde tar­
alacağımız bir işlevi
zında, yeniliğe gösterilen Direniş paradigmanın
vardır. direncin çok kolay teslim
bile, ileriki bölümlerde olmama¬ele
esaslı şekilde
sını sağlamakbirsuretiyle,
alacağımız bilimDireniş
işlevi vardır. adamlarının her esintiye
paradigmanm kulak teslim
çok kolay asmamalarını
olmama­
garantiler böylece paradigma değişikliğine yol açan
sını sağlam ak suretiyle, bilim adamlarının her esintiye kulak asmvar
ve aykırılıklar olan
am alarını
bilginin en derinlerine kadar işlemek fırsatını bulur. Önemli bilimsel
garantiler ve böylece paradigm a değişikliğine yol açan aykırılıklar var olan yenilik¬
lerin çoğuen
bilginin kezderinlerine birçok
aynı andakadar laboratuvarda
işlemek fırsatmı birden ortaya çıkması
bulur. Önemli bilimselolağan
yenilik­
bilimin hem ne kadar güçlü bir geleneksel yapısı olduğunu,
lerin çoğu kez aynı anda birçok laboratuvarda birden ortaya çıkm hem de ası
aynı ge¬
olağan
leneksel çabanm ne kadar eksiksizce kendi değişimini hazırladığını
bilimin hem ne kadar güçlü bir geleneksel yapısı olduğunu, hem de aynı ge­ iyi yansı¬
tan bir göstergedir.
leneksel çabanm ne kadar eksiksizce kendi değişimini hazırladığmı iyi yansı­
tan bir göstergedir.

96

96
 VII. BUNALIM VE BİLİMSEL KURAMLARIN
VII. BUNALIM
ORTAYA ÇIKIŞI VE BİLİMSEL KURAMLARIN
ORTAYA ÇIKIŞI

Altıncı bölümde ele alman bilimsel keşiflerin hepsi de paradigma değişik¬

liklerine neden
Altıncı olmuşlar
bölümde ele ya da böyle
alman bilimsel değişikliğe
bir keşiflerin katkıda
hepsi bulunmuşlardır.
de paradigma değişik-
Üstelik
lüderine keşiflerin
bu neden yer aldığı
olmuşlar ya da değişikliklerin yapıcı olduğu
böyle bir değişikliğe katkıdakadar yıkıcı yan¬
bulunmuşlardn.
ları da olmuştur.
Üstelik Herhangi
bu keşiflerin bir buluş
yer aldığı benimsendikten
değişikliklerin yapıcı olduğu bilim yıkıcı
sonra, kadar adamlarıyan­
hem daha geniş bir doğal görüngü kapsamına erişiyorlar, hem
ları da olmuştur. H erhangi bir buluş benim sendikten sonra, bilim adamları de önceden bi¬
hem görüngüleri
linen daha geniş bir çokdoğal büyük bir
dahagörüngü kesinlikle
kapsamına açıklayabiliyorlardı.
erişiyorlar, hem de önceden Fakatbi­
kazancın
bulinen bedeli olarak
görüngüleri çok daha daha önceleri
büyük bir kesinlikle alışılmış bazı inançların
kullanılan,açıklayabiliyorlardı. Fakat
vebuuygulamaların
kazancın bedeli terkolarak
edilmesidaha önceki paradigmanın
veönceleri bu öğelerinin
kullanılan, alışılmış yerine
bazı inançların
yenilerinin konmasıterk
ve uygulamaların gerekiyordu.
edilmesi ve Daha de kanıtladığım
önceparadigmanın
önceki gibi, bu türyerine
bu öğelerinin dö¬
nüşümler
yenilerininolağan
konması yoluyla varılan
bilimgerekiyordu. Daha öncekeşiflerde
bütün söz konusu
de kanıtladığım gibi, olmuştur
bu tür dö­
buna ler
venüşüm tekolağan en ince
istisna,bilim ayrıntısına
yoluyla bütün dek
varılanvarana önceden
keşiflerde sözkestirilebilen
konusu olmuştur ve
sürpriz yaratmayan buluşlardır. Ancak şu da bir gerçek ki bu
ve buna tek istisna, en ince ayrıntısma varana dek önceden kestirilebilen ve tür yapıcı -yıkı¬
paradigma
cısürpriz değişikliklerinin
yaratmayan buluşlardır. kaynağı
tekAncak şu keşifler değildir.
da bir gerçek Butür
ki bu bölümde, ke¬
yapıcı -yıkı­
şiflere çok benzeyen
cı paradigma ama çok daha
değişikliklerinin tek büyük
kaynağı çapta değişiklik
keşifler yaratan
değildir. bir tür ol¬
Bu bölümde, ke­
şiflereyani
gudan, çok yeni kuramların
benzeyen ama çok edilmesinden
icatdaha büyük çapta edeceğiz. yaratan bir tür ol­
söz değişiklik
Bilimde
gudan, yaniolgu kuramın,
yenivekuram lann keşif ile icadın birbirlerinden
icat edilmesinden söz edeceğiz. ne kategorik ola¬
rak ne de sürekli
Bilimde olguşekilde ayrüamayacağını
ve kuramın, keşif ile icadın önce öne sürdüğümüze
dahabirbirlerinden ne kategorik göre,
ola­
bölüm
burak ve bir önceki arasında bir çakışma beklememiz
ne de sürekli şekilde ayrılamayacağmı daha önce öne sürdüğümüze göre, doğaldır. (Aslmda
bu bölümilkvePriestley
oksijenin bir önceki arasındabulunduğu
tarafından bir ç ^ ış mvea beklememiz Lavoisier
daha sonra dadoğaldır. tara¬
(Asimda
fından edildiği
icat ilk
oksijenin önerisi,
Priestley tarafından yanları bulunmakla
çekici bulunduğu birlikte
ve daha sonra da olanaksızdır.
Lavoisier tara-
Oksijeni şimdiye
fm dan icat kadar
edildiği bir keşif
önerisi, bağlamında
çekici gördük.akla
yanları bulunm Az sonra
birliktekarşımıza icat
olanaksızdır.
olarak çıkacak). Yeni kuramların ortaya çıkışını ele alırken,
Oksijeni şimdiye kadar bir keşif bağlamında gördük. Az sonra karşımıza icat tabii ki kaçınıl¬
maz olarak
olarak konusundaki
keşiflerYeni
çıkacak). kuram lann bilgi ve anlayışımızı
ortaya çıkışmı ele da genişleteceğiz.
alırken, Ama
tabii ki kaçınıl­
çakışma kuşkusuz özdeşlik demek değildir. Önceki bölümde
maz olarak keşifler konusundaki bilgi ve anlayışımızı da genişleteceğiz. Ama tartışılan keşif¬
lerin, hiçadeğilse
çakışm kuşkusuz Copernicus,
başlarına,demek
tek özdeşlik değildir. ÖncekiEinstein
Newton, bölümdeyahut da kimya
tartışılan keşif­
devrimleri paradigma değişikliklerine neden oldukları
çapındatek başlarma, Copemicus, Newton, Einstein yahut da kimya
lerin, hiç değilse söylenemez.
Bu keşifler
devrim çapında ışığın
leriaslında, dalga
paradigm kuramı veya ısıyı
a değişikliklerine dinamikle
neden olduklan açıklayan ku¬
söylenemez.
Bu keşifler aslında, ışığın dalga kuram ı veya ısıyı dinam ikle açıklayanbir
ramlar yahut da Maxwell' in elektromanyetik kuramı gibi, çok daha dar ku­
ram lar yöneldikleri
çevreye basit sayılan
için daha elektrom
yahut da M axweH’in anyetik kuram ıdeğişikliklerinden
paradigma gibi, çok daha dardebir
çevreyetutulamazlar.
sorumlu yöneldikleri O dahabu
zaman
için bölümdeki
basit ana sorumuz
sayılan paradigma şu oluyor: olağande
değişikliklerinden
sorumlu tutulamazlar. O zaman bu bölümdela ana sorumuz şubir
bilim, kuram değişikliklerine bulgulardan bile daha az yönelik çaba oldu¬
oluyor; olağan
ğuna göre, böyle yeni kuramların meydana çıkmasına nasıl
bilim, kuram değişikliklerine bulgulardan bile daha az yönelik bir çaba oldu­ yol açabilmekte¬
dir?
ğuna göre, böyle yeni kuram ların meydana çıkmasma nasıl yol açabilmekte­
dir? 97
97
 Eğer aykırılıkların farkına varmak yeni tür görüngülerin ortaya çıkmasın¬
da birEğer aykırılıkların
rol oynuyorsa, bunafarkına
benzervarmak
ama çok yenidaha tür görüngülerin ortaya
derin bir bilincin, çıkm asın­
geçerli sa¬
yılabilecek tüm kuram değişikliklerinin ön koşulu olması kimseyi şaşırtma¬sa­
da bir rol oynuyorsa, buna benzer ama çok daha derin bir bilincin, geçerli
yılabilecek
malı. Sanırımtüm kuram değişikliklerinin
bu konudaki tarihsel deliller ön koşulugötürmez
tartışma olması kim seyi şaşırtm
niteliktedir. Co¬a­
malı. Sanırım
pernicus bu konudaki
kendi görüşünü tarihsel deliller
açıklamadan tartışma götürmez
önce Ptoleme'ci niteliktedir.
astronominin durumu Co-
pemicus kendi görüşünü açıklamadan önce Ptoleme’ci
tam bir keşmekeşti. (1). Galileo'nun hareketin incelenmesine yaptığı katkılar, astronominin durumu
tam bir
büyük keşmekeşti.
ölçüde skolastik (1).eleştirmenlerin
Galileo’nun hareketinAristo'nun incelenmesine
kuramında bazı yaptığı katkılar,
aksaklık¬
büyük ölçüde skolastik
lar bulmalarına dayalıydı. eleştirmenlerin
(2) Aristo’nun kuram
Newton'un geliştirdiği yeni ışık ve renk ında bazı aksaklık­
kuramı
lar bulmaJarma
varolan paradigma dayalıydı. (2) Neıvton’unhiçbirinde
öncesi kuramlardan geliştirdiğispektrum
yeni ışık uzunluğunun
ve renk kuramı
varolan
tam olarakparadigm a öncesi kuram
açıklanamamasından kaynaklanmıştı;
lardan hiçbirinde spektrum
Newton'un uzunluğunun
görüşlerinin ye¬
tam olarak açıklanamamasmdan kaynaklanmıştı;
rini alan ışığm dalga kuramına gelince, o da Newton'un kuramı ile ışığın kı¬ Nevvton’un görüşlerinin ye­
rini alan ışığm
rılma ve kutuplaşma dalga kurarmna
gibi sorunları gelince,
arasındaki o da Nevvton’un
bağlantının kuramı
uyumsuz ile
ve ışığın
aykırı¬ kı­
rılma ve
lıklarla doluİmtuplaşma
olmasmdan gibi sorunları
duyulan arasmdaki
sıkıntılar sonucubağlantmm uyumsuz
ortaya atıldı. ve aykırı­
(3) Termodi¬
lıklarla
namik dolu
dalı, 19.olmasmdan
asırda geçerli duyulan sıkmtılar
olan iki sonucu ortaya
fizik kurammm atıldı. (3) Termodi­
çatışmasından doğdu,
namik dalı, 19. asırda geçerli olan iki fizik kurammm
kuantum mekaniği de siyah gökcisimlerinin radyasyonları, özgül ısılar ve çatışmasmdan doğdu,
fo¬
kuantum mekaniği
toelektrik etkisi gibi de siyah
olguları gökcisimlerinin
çevreleyen çeşitli radyasyonları,
zorluklardan özgül ısılar
kaynaklandı. ve(4)
fo­
toelektrik
Üstelik, etkisi gibi olgulan
Newton'unki dışmdaçevreleyen çeşitli zorluklardan
bütün bu örneklerde aykırılık kaynaklandı.
sezisi o kadar(4)
Ü stelik,
uzun sürmüş N ewveton’unki dışm daişlemişti
o kadar derine bütün bu ki,örneklerde
etkilenen bilim aykırılık sezisi oduru¬
dallarındaki kadar
uzun sürmüş ve o kadar derine işlemişti ki, etkilenen
mu giderek artan bir bunalım şeklinde betimlemek doğru olur. Yeni kuramla¬ bilim dallarmdaki duru­
mu giderek
rın ortaya çıkışı, artan bir bunalım
paradigmada şeklinde
büyük betimlemek
çapta bir yıkım doğru
yaptığıolur.
ve Yeni
olağankuram
bili¬la­
rın temel
min ortayasorunları
çıkışı, paradigm ada büyükbüyük
ile tekniklerinde çapta değişiklikler
bir yıkım yaptığı ve olağaniçin,
gerektirdiği bili­
m in tem elmeslekte
genellikle sorunlarıciddiile tekniklerinde
belirsizliklerin büyük değişiklikler
yaşandığı dönemlergerektirdiği
sonucunda için,
genellikle m eslekte
mümkün olur. Kolaylıkla tahmin ciddi belirsizliklerin
edebileceğimiz yaşandığı
gibi, dönem
söz konuşa ler sonucunda
belirsizlik
m ümkün
olağan olur. ele
bilimde Kolaylıkla tahm in edebileceğimiz
alman bulmacaların beklenen sonuçlaragibi, sözsürekli
konuşaolarakbelirsizlik
di¬
olağan bilimde
renmelerinden ele alman bulmacalarm
kaynaklanır. Varolan kuralların beklenen sonuçlarayenilerinin
başarısızlığı, sürekli olarak aran¬di­
renmelerinden kaynaklanır.
ması için bir nevi geçiş taksimi ayılır. Varolan kuralların başarısızlığı, yenilerinin aran­
ması için birparadigma
İlk olarak nevi geçiş değişikliğinin
taksimi ayılmözellikle ün yapmış bir örneğine, Ko-
pernik İlkastronomisine
olarak paradigma bakalım.değişikliğinin
Daha önce özellikle ün yapmış
yürürlükle bir örneğine,
olan Ptoleme sistemi,Ko-
pernik önceki
isa'dan astronom sonisine
iki vebakalım
İsa'dan . Daha
hemen önce yürürlükle
sonraki ilk ikiolan
yüzyılPtolem e sistemi,
boyunca ilk
Isageliştirildiğinde,
kez ’dan önceki son hem iki ve İsa ’dan hem
yıldızların hemendesonraki ilk iki yer
gezegenlerin yüzyıl boyunca
değiştirme ha¬ilk
kez geliştirildiğinde,
reketlerini hem yıldızların
öngörme konusunda büyük hem de gezegenlerin
bir başarı sağlamıştı. yer değiştirme
O zamana kadar ha­
reketlerini
hiçbir öngörmesisteminin
eski gökbilim konusundabubüyük kadar bir işebaşarı
yaradığısağlamıştı. O zamana
görülmemişti. kadar
Yıldızlar
hiçbir
için eski gökbilim
Ptoleme astronomisi sisteminin
bugün bu bilekadar işe yaradığı görülmemişti.
bir mühendislik Yıldızlar
kolu olarak kullanıl¬
için Ptolem
maktadır. Gezegenler e astronom isi
konusunda bugün bile
ise bir
Ptoleme'nin m ühendislik kolu
tahminlerinin olarak k ullanıl­
Kopemik'in-
maktadır. Gezegenler konusunda ise Ptolem e’nin tahminlerinin K opem ik’in-
(1) A.R. Hall, The Scientific revolution, 1500-1800 (bilim Devrimi, 1500-1800) Londra, 1954, s. 16.
(2)(1)Marshall Clagett,
A.R. Hail, The Science
The Scientific of Mechanics
revolution, 1500-1800 in the Middle
(bilim Ages
Devrimi, (Orta Çağda
1500-1800) Mekanik
Londra, 1954,Bilimi)
s. 16.
Madison, Wisconsin,
(2) Marshall Clagett,1959, ll-lll. Bölümler.
The Science A koyre.
of Mechanics Etudes
in the Galileennes
Middle Ages (Orta(Galileo
ÇağdaAraştırmaları)
Mekanik Bilimi)
adlı
Madison, Galileo'nin1959,
eserindeVVİsconsin, düşüncesindeki bazı A
ll-lll. Bölümler. orta çağ özelliklerini
koyre. belirtmektedir,
Etudes Galileennes (Galileoözellikle I. Cilt,
Araştırmaları)
Paris, 1939
adlı eserinde Galileo’nin düşüncesindeki bazı orta çağ özelliklerini belirtmektedir, özellikle I. Cilt,
Newton
(3)Paris, 1939için bkz. T. S. Kuhn, "Newton's Optical Papers" (Newton'un Optik Yazıları) Isaac
Newton's
(3) Nevvton bkz. Letter
için and
papers in Natural
T.S. Kuhn, Philosophy
“Nevvton’s Optical(Isaac Newton'un
Papers" DoğaOFelsefesi
(Nevvton’un Üzerine
ptik Yazıları) Isaac
Yazıları
Nevvton’s papers andadlı
ve Mektupları) eserde,
Letter derleyen
in Natural l,B. Cohen
Philosophy Cambridge,
(Isaac Mass.
Nevvton’un 1958.
Doğa s. 27-45.Üzerine
Felsefesi Dal¬
gaYazıları
kuramının öncesi için bkz.
ve Mektupları) E.T. Whittaker,
adlı eserde, derleyenA I.B.
History
Cohen of the
Cambridge, of Aether
Theories Mass. and
1958. s. Electricity
27-45. Dal­
(Eter ve Elektrik
ga kuramının Kuramlarının
öncesi için bkz. E.T. Bir Tarihçesi)
VVhittaker, A of theLondra
2 ci basım,
1, History Theories1951 , s. 94,109;
of Aether ve W.
and Electricity
Whewell, ElektrikofKthe
(Eter ve History uram Inductive
larının Bir Sciences (Tümevarımlı
Tarihçesi) bilimlerin
1, 2 ci basım, Tarihi)
Londra 1951,gözden geçirilmiş
s. 94,109; ve W.
basım, Londra,
VVhevvell, 1847,
History ofII,thes. 396,466.
Inductive Sciences (Tümevarımlı bilimlerin Tarihi) gözden geçirilmiş
Termodinamik
(4)basım, için bkz.
Londra, 1847, 396,466. P. Thompson, Life of William Thomson Bakon Kelvin of
II, s. Silvanus
Largs (Largs Kelvin Baronu
(4) Termodinamik için bkz. Lord
Silvanus Thompson, Hayatı)
WilliamP.Thomşon'un Londra 1910,
Life of VVilliam Thomson Bakon .Kelvin
I, s. 266-81 Kuan¬of
tum kuramı
Largs bkz. Fritz
için Kelvin
(Largs BaronuReiche,LordThe Quantum
VVilliam Theory. (Kuantum
Thomşon’un Kuramı)
Hayatı) Londra 1910, 1, s. H.S.
çeviren Hatfield
266-81. Kuan­
H.L.kuramı
vetum Londra,
Brose,için 1922,
bkz. Fritz 1-2. bölüm.
Reiche, The Guantum Theory. (Kuantum Kuramı).çeviren H.S. Hatfieid
ve H.L. Brose, Londra, 1922, 1-2. bölüm.
98
98
 kilerden aşağı kalır tarafı yoktur. Ancak büyük başarı kazanmak bilimsel bir
kilerden
kuram içinaşağı
hiçbirkalır
zamantarafı
tamyoktur.
başarıAncak büyük bir
kazanmakla başarı kazanmak
değildir. Gerekbilimsel
gezegen¬bir
kuram için hiçbir zaman tam başarı kazanmakla
lerin yerleri, gerek dönence noktalarının (ekinoksların*) sürekli kaymasıbir değildir. Gerek gezegen­
ba¬
lerin yerleri,
kımından, gereksistemiyle
ptoleme dönence yapılan
noktalarının (ekinoksların*)
tahminler, elde edilebilen sürekliiyikayması
gözlemle¬ ba-
kımmdan, ptoleme sistemiyle yapılan tahminler, elde
re hiçbir zaman tam bir uyuin içinde olmamıştır. Ptoleme'den sonra gelenler edilebilen iyi gözlemle­
re hiçbir
için olağanzaman tam bir
astronomi uyum içinde olmamıştır.
araştırmalarının Ptolem e’den
başlıca sorunlarını, sonra
bu ufak gelenler
tefek çe¬
için olağan astronomi araştırm alarm m başlıca sorunlanm
lişkilerin daha da temele indirgenmesi oluşturmaktaydı, tıpkı uzay gözlemleri , bu ufak tefek çe­
ilelişkilerin
Newtondaha da temele
kuramlarını birindirgenmesi
araya getirme oluşturmaktaydı,
çabalarının tıpkı
18'inci uzay gözlemleri
yüzyılda New-
ile Nevvton
ton'u izleyenlerekuram larınıaraştırma
olağan bir arajya problemlerini
getirme çabalarmm sağladığı 18’inci
gibi.yüzyılda
Gökbilimci¬ New-
ton’u izleyenlere olağan araştırma problem lerini sağladığı
lerin başlangıçta kendi çabalarının, daha önce Ptoleme sistemini ortaya çıka¬ gibi. Gökbilimci­
ran lerin başlangıçta
çabalar kendi çabalarmm,
kadar başarılı daha önce
olacağma inanmak içinPtoleme sistemini vardı.
yeterli nedenleri ortayaBel¬ çıka­
liranbir çabalar
çelişkiyle kadar başarılı olacağma
karşılaşıldığı inanmak için Ptoleme
zaman gökbilimciler yeterli nedenleri vardı.
'nin birleşik çem¬Bel­
li bir çelişkiyle karşılaşıldığı zaman gökbilimciler
berler sisteminde bazı uyarlamalar yaparak her seferinde zorluğun üstesinden Ptolem e’nin birleşik çem­
berler sisteminde
gelebiliyorlardı. bazı gökbilimcilerin
Fakat uyarlamalar yaparak olağan heraraştırma
seferindeçabalarının
zorluğun üstesinden
toplam
gelebiliyorlardı.
sonucuna göz atan Fakat
bir gökbilim cilerin
kişinin zaman geçtikçe olağan araştırm
astronomi a çabalarının
dalındaki toplam
karmaşa¬
nın sonucuna göz atan
alınan doğru bir kişinindaha
sonuçlardan zam an
büyükgeçtikçe astronom
bir hızla artığınıi dalmdaki
görmemesi karm aşa­
ola¬
nın alınan doğru sonuçlardan daha büyük bir hızla
naksızdı, çünkü bir yerde düzeltilen çelişki hemen başka bir yerde başgöste- artığını görm em esi ola­
naksızdı,
riveriyordu. (5) çünkü bir yerde düzeltilen çelişki hemen başka bir yerde başgöste-
riveriyordu.
Astronomi(5) geleneği sürekli olarak dışarıdan sekteye uğratıldığı için ve
matbaanınA stronom i geleneği
olmadığı sürekliastoromların
bir devirde olarak dışarıdan arasındakisekteye uğratıldığı
iletişim için ve
kısıtlı oldu¬
ğundan söz konusu bu zorlukların farkına varılması epey zaman aldı ama oldu­
m atbaanın olmadığı bir devirde astoromların arasmdaki iletişim kısıtlı so¬
ğundan
nunda söz konusu
gereken bilinçbu zorluklarm
elde edildi. Dahafarkma varılması
13'üncü epey zaman
yüzyılda Onuncu aldı ama so­
Alfonso
nunda evreni
tanrının gereken bilinç elde
yaratırken edildi.
kendine D aha çok
danışsa 13’üncü
faydalı yüzyılda
öğütler Onuncu Alfonso
almış olacağmı
tanrmm
iddia evreni yaratuken
edebiliyordu. On altmcı kendine
yüzyılda danışsa çok faydalı
Kopernik öğütler
'in çalışma almış olacağmı
arkadaşı Dome-
nicoiddiadaedebiliyordu.
Novara, Ptoleme On altmcı
sistemi yüzyılda Kopemik
gibi çetrefil ‘in çalışma
ve yanılgı dolu halearkadaşı
gelmiş Dome-
bir
düşünce yapısının doğa hakkınca hiçbir zaman doğru bilgi veremeyeceğinibir
nico da Novara, Ptolem e sistemi gibi çetrefil ve yanılgı dolu hale gelmiş
düşünce yapısm
söylüyordu. m doğa kendisi
Kopernik'in hakkm^la de hiçbir zaman doğru eserinin
De Revolutionibus bilgi verem eyeceğini
önsözünde,
söylüyordu. K opem ik’in kendisi de De Revolutionibus
devraldığı astronomi geleneğinin sonunda bir canavar yarattığını yazmıştı. eserinin önsözünde,
On devraldığı astronom
altıncı yüzyıl i geleneğinin
başlarına varıldığındasonunda bir canavar
Avrupa'nın en iyiyarattığm ı yazmıştı.
astronomları ara¬
On altıncı
sında astronomiyüzyıl başlarına varıldığında
paradigmasının kendi öz Avrupa’nın en iyi astronomları
geleneksel sorunlarını çözmekten ara-
acizsmda astronom
olduğunu i paradigm
görenlerin asm m
sayısı kendi artmaktaydı.
giderek öz gelenekselKopernik'in
sorunlarını dfe,çözmekten
Plote-
me aciz olduğunu görenlerin
paradigmasını reddederek sayısı
yenigiderek
bir yolartmaktaydı.
aramasınm önkoşulu K opem ik’in aynıdb, Plote-
görüşe
me paradigm asını reddederek yeni bir yol aram
dayanıyordu. Bahsettiğimiz ünlü önsözü, klasikleşmiş bunalım devri betim¬asınm önkoşulu aynı görüşe
dayanıyordu.
lemelerinin hâlâBahsettiğim iz ünlü önsözü,
en güzel örneklerinden klasikleşmiş
biridir. (6) bunalım devri betim ­
lemelerinin
Ne var ki,hâlâ en güzel örneklerinden
Kopernik'in biridir. (6) astronomi bunalımının
karşı karşıya bulunduğu
Ne var
tek öğesi, ki, Kteknik
olağan opernik’in karşı karşıya
bulmaca-çözüm bulunduğu
faaliyetinin astronom
yıkılması i bunalım
değildi. Konu¬ ının
ya tek öğesi,
daha olağan teknik
geniş bir yaklaşımın, bulmaca-çözüm
takvim faaliyetinin
reformuna yönelikyıkılması değildi.
toplumsal baskıları Konu­
dayagöz d ^ önüne
a genişalması
bir yaklaşımın,
gerekir, ki otakvim
devirde reformuna
söz konusu yönelik toplumsal
bu baskı baskıları
ekinoksların
da göz
(gece önüneeşitliği)
gündüz alması hareketleriyle
gerekir, ki o devirde söz konusu bu
ilgili bilinmezlerin baskı ekinokslarm
çözümünü özellikle
(gece
acil halegündüz eşitliği)
getirmişti. Hattahareketleriyle
daha eksiksizilgili bilinmezlerin
bir tartışmada Ortaçözümünü
Çağ Aristoözellikle
eleşti¬
acil hale
risine, getirmişti.
Rönesans Hatta daha
devrinde eksiksiz
Yçni-Platonculuğun bir tartışmâda
tekrar Orta Çağ Aristo
yükselişine eleşti­
ve diğer
risine,
başka R önesans
önemli tarihseldevrinde
unsurlara Y çni-Platonculuğun
da yer vermek gerekir. tekrar yükselişine
Ancak gene de ve diğer
teknik
başkabunalımın
çöküş önemli tarihsel
merkeziniunsurlara da yer vermek
oluşturacaktır. gerekir. bir
Olgunlaşmış Ancakbilimgene de teknik
dalında -ki
çöküş bunalımm merkezini oluşturacaktır. Olgunlaşmış bir bilim dalında -ki
* Gece ve gündüzün eşit olduğu gündönümü/gecedönüm.ü noktaları
J.l. E.veDreyer
(5)* Gece gündüzünA History of Astronomy
eşit olduğu gündönümü/gecedönümü Kepler (Thales'ten Kepler'e Ast¬
from Thales to noktaları
ronominin tarihi)
(5) J.l. E. 2'nciAbasım,
Dreyer Newyok,
H istory om y11-12.
1953,
of A stron from bölümler.
Thales to Kepler (T hales’ten K epier’e Ast­
T.S. Kuhn,
(6)ronominin The2’nci
tarihi) Copernican Revolution
basım, Nevvyok, 1953, bölümler.Cambridge, Mass. 1957, s. 135-
11-12. Devrimi)
(Kopernik
43.(6) T.S. Kuhn, The Copernican Revolution (Kopernik Devrimi) Cambridge, Mass. 1957, s. 135-
43.
99
99
antik çağda astronomi böyleydi- yukarıda saydıklarımıza benzer bilim dışı
öğelerin,
antik çağda
çöküşünastronom i böyleydi- bunalımın
zamanlamasını, yukarıda saydıklanm
farkına varışıza benzer bilim
kolaylığını ve çö¬ dışı
öğelerin,
küşün hangi bilim
önceçöküşün dalında, dikkatlerin
zamanlamasmı, bunalımınen farkma varış kolaylığmı
çok yöneldiği alan olduğuve çö­
için,
küşün önce hangibelirlemekte
başlayacağmı bilim dalında, bir önemi ve
ayndikkatlerin en ağırlığı olmaktadır.
çok yöneldiği alanAncak
olduğu
buiçin,
konubaşlayacağmı büyük bir öneme
her ne kadarbelirlemekte ayn bir sahipse
Önemide, ve bu gibi sorunlar
ağırlığı olmaktadır. Ancak
deneme¬
mizin kapsamı
bu konu her nedışındadır.
kadar büyük bir öneme sahipse de, bu gibi sorunlar denem e­
Kopemik
mizin kapsamı devrimine
dışmdadır. ilişkin olarak bu kadar unsuru aydmlığa çıkarabildi¬
ğimize göre,ikşimdi
K opem de ikinci
devrimine ilişkin olarak
ve biraz dabu birunsuru
kadar
farklı örneğe,aydmiığa çıkarabildi­
yani Lavoisier'nin
oksijenli
ğimize göre,
tutuşma şimdikuramı
de ikinci
ortayave çıkmadan
biraz da farklıhemen birönce,
örneğe, yani Lavoisier’nin
başgösteren bunalı¬
ma çevirelim
oksijenli gözlerimizi.
tutuşm a kuram ı ortaya1770'lerde,
çıkmadan birçok etkenin
hemen önce,birbaşgösteren
araya gelmesiyle bunalı­
kimya dalında bir
ma çevirelim bunalım
gözlerim 1770Terde,Tarihçiler
izi.başgösterdi. bu etkenlerin
birçok etkenin bir araya ne doğası
gelm esiyle
ne
dekimya önemi bir
görelidalmda üzerinde
bunalım henüz bir fikir birliğine
başgösterdi. Tarihçilervarmış değillerdir.
bu etkenlerin ne doğası
Ancak,ne
herkesin
de göreli birinci
önemi sınıf
üzerinde
önemehenüz sahip bir
olduğunu genellikle
fikir birliğine varmış ettiği iki etken¬
kabuldeğillerdir. Ancak,
den söz edilebilir:
herkesin havaöneme
birinci sınıf ve atmosfer kimyasmm
sahip olduğunu ilerleyişikabul
genellikle ettiği ilişkileri
ve ağırlık iki etken­
sorunu. edilebilir:birincinin
den sözBunlardan tarihi, 17'nci
hava ve atmosfer yüzyıldailerleyişi
kimyasmm hava pompalarının
ve ağırlık ilişkileri
geliş¬
tirilmesi
sorunu. ve kimyasal
Bunlardan deneylerde
birincinin kullanıma
tarihi, sokulması
17’nci yüzyılda havaile birlikte başlar.
pompalarmm geliş­
Bundan
tirilm esisonraki
ve kim yüzyıl
yasal boyunca,
deneylerde bukullanım
pompanın ve havayla
a sokulm ası ileilgili diğerbaşlar.
birlikte bazı
araçların
Bundankullanılması
sonraki yüzyıl boyunca,kimyacılar
sonucunda, bu pom panın giderek havanınilgili
ve havayla kimyasal
diğertep¬
bazı
kimelerde
araçlarm etkin bir unsur
kullanılm olması gerektiğinin
ası sonucunda, kimyacılarfarkına havamn Ancak,
giderekvardılar. kimyasal içer¬
tep­
dikleri çelişkiler
kim elerde etkinaçısmdan
bir unsur son derece
olması tartışmalıfarkm
gerektiğinin olan bazı istisnalar
a vardılar. dışında,
Ancak, içer­
kimyacılar
dikleri çelişkiler
mevcutaçısm tek tür dangazın hava olduğu
son derece inancından
tartışmalı olan bazı henüz kurtulama¬
istisnalar dışmda,
mışlardı.
kim yacılar 1756 m yılma
evcut tek dek,tür yani
gazın havaBlack
Joseph olduğu katılaşmış
inancından havanınhenüz (Karbon
kurtulam di-a­
oksitin)
mışlardı. 1756 havadan
normal yılm a dek, heryani
zamanJosephiçinBlack
ayırdedilebilir
katılaşmışolduğunu
havanm (Karbongösterene di-
kadar, herhangi
oksitin) norm al ikihavadan
gaz örneklemi
her zaman arasındaki tek ay ird edilebilir
için ayırdedilebilir olduğunu farkın saflık
gösterene
dereceleri olduğuna
kadar, herhangi ikiinanılırdı.
gaz öm eklemi (7) arasmdaki tek ayırd edilebilir farkın saflık
dereceleri çalışmalarından
Black'molduğuna inanılırdı.sonra(7) gazların incelenmesi hızla ilerledi ve bil¬
hassaBCavendish,
lack’m çalışm Priestly
alarmve danScheele gibi kimyacıların
sonra gazlarm incelenmesi elinde,
hızlagaz örnekleri¬
ilerledi ve bil­
birbirlerinden
nihassa Cavendish,ayırd edebilecek
Priestly ve Scheele düzeyde bir dizi yenielinde,
gibi kimyacılann teknikgaz geliştirildi.
örnekleri­
Black'ten Scheele'ye,
ni birbirlerinden bütün
ayırd edebilecek flojistonbir
bu kişilerdüzeyde kuramına
dizi yeniinanıyorlardı ve de¬
teknik geliştirildi.
neylerinin
Black’tengerek Scheele’ye,
tasarımı gerek
bütün kişiler flojistoniçin
buyorumlanması tasarlanmış
kurrımma bir dizi ve
inanıyorlardı kar¬de­
maşık
neylerinin sırasında
deney gerek oksijeni
tasarım de ilk
ı gerek kez üreten Scheele'ydi.
yorumlanması için tasarlanm Yalnız
ış birbütün
dizi bukar­
deneylerin
maşık deney gerçek sonuçlarında
su-asmda oksijeni de eldeilkedilen çeşitli
kez üreten gaz örneklemleri
Scheele’ydi. ve gazbu
Yalnız bütün
özellikleri
deneylerin gerçekkarmaşıktı
o kadar sonuçlarında ki, flojiston
elde edilen kuramının
çeşitli labaratuvar
gaz örneklem deneylerine
leri ve gaz
ayak uydurması
özellikleri o kadargiderek zorlaştı.ki,Bu
karmaşıktı kimyacıların
flojiston kurammm hiçbiri kuramın değiştiril¬
labaratuvar deneylerine
mesini düşünmemelerine
ayak uydurması zorlaştı.kuramı
giderek karşın düzenli şekilde
Bu kimyacılarm hiçbiri kullanamıyörlardı.
kuram ın değiştiril­
1770'lerin
m esini düşünmbaşlarında,
em elerineLavoisier
karşınhavakuram üzerine deneylerine
ı düzenli başladığı zaman
şelalde kullanamıyOrlardı.
flojiston kuramının
1770’lerin başlarında, dalında çalışan
hava Lavoisier hava kimyacı
üzerine sayısı kadar değişik
deneylerine başladığı yorumu
zaman
bulunuyordu.
flojiston kurammm (8) Bir havakuramın farklı
dalmda yorumlanışındaki
çalışan kimyacı sayısı bukadar
çoğulluk genellikle
değişik yommu
olağan bir(8)
bulunuyordu.
zaten bunalım habercisidir.
Bir kurrımm Kopernik de ünlübu
farklı yorumlanışmdaki önsözünde, aynı so¬
çoğulluk genellikle
rundan
zaten yakınmaktaydı.
olağan bir bunalım' habercisidir. Kopemik de ünlü önsözünde, aynı so­
Lavoisier'nin
rundan yakınmaktaydı.karşısında bulunduğu bunalımın tek kaynağı tabii ki flo¬
jistonL avoisier’nin
kuramıyla ilgili belirsizliğin
karşısında bulunduğu giderek artması
bunalım ın tek kuramıntabii
ve kaynağı sağladığı
ki flo­
jisto n kuram ıyla ilgili belirsizliğin giderek artm ası ve kuram m sağladığı
(7) J.R. Partington, A. Short History of Chemistry (Kimyanın Kısa bir Tarihi) 2. basım, Londra,
1951 ss. 48-51
(7) ,J.R. , 73-85,A,90-120.
Partington, Short History of Chemistry (Kimyanın Kısa bir Tarihi) 2. basım, Londra,
Her ne
(8)1951, 48-51,işledikleri
ss,kadar dönem biraz daha geç ise de, bu konuda ilginç belgeler için bkz. J.R.
73-85, 90-120.
Partington
(8) Her ne Dogias McKie, "Historical
vekadar işledikleri dönem Studies
biraz n theisePhlogiston
daha geç Theory"
de, bu konuda (Flojiston
ilginç belgelerKuramı üze¬
için bkz. J.R.
rine Tarihsel ve
Partington Çalışmalar)
Doglas McKie, of Science
Annals"Historical (BilimnYıllıkları)
Studies II, 1937,
fhe Phlogiston s. 361-404,
Theory” III, 1938,
(Flojiston Kuramıs. üze­
1-
337-71,
58,rine ve IV,
Tarihsel 1939, s. 337-71.
Çalışmalar) Annals of Science (Bilim Yıllıkları) II, 1937, s. 361-404, III, 1938, s. 1-
58, 337-71, ve IV, 1939, s. 337-71.
100
100
 yararın azalması değildi. Bir başka kaygısı da yakılan ya da çok kızgın ate¬
konulan
şeyararın birçok değildi.
azalması nesnenin durumda
Birbubaşka kaygısı ağırlık kazanmasını
da yakılan ya da çokaçıklayabil¬
kızgın âte­
mekti. Bu da birçok
şe konulan uzun tarihçesi
nesneninolan bir sorundur.
bu durum da ağırlık Kızdırılan
kazanm asm bazıı metallerde
açıklayabil­
ÿağırlık
m ekti.artışı
Bu da olduğu
uzun en tarihçesi iki İslam
az bir olan kimyacısıKtarafından
bir sorundur. ızdırılan bazıçokmönceden
etallerde
beri biliniyordu.
a ğ ırlık artışı olduğu az bir ikibazı
17 'ncienyüzyılda araştırmacılar
İslam aynı olgudan
kim yacısı tarafından çokyola çı¬
önceden
karak
beri kızdırılan
biliniyordu. metale
17’nciatmosferden
yüzyılda bazı bir unsur
araştırm karıştığı
acılar sonucuna
aynı olgudan varmışlar¬
yola çı­
dı. Fakat
karak on yedinci
kızdırılan yüzyılın
metale bilim dünyasında
atm osferden böyle birsonucuna
bir unsur karıştığı sonuç kimyacıla¬
varmışlar­
rındı.çoğunluğuna
Fakat on yedinci gereksiz gözüküyordu.
yüzyılın Kimyasalböyle
bilim dünyasında tepkimeler,
bir sonuçbir araya ge¬
kimyacıla­
lenrınunsurların
çoğunluğuna hacmini,
gereksizrengi veya yapısını
gözüküyordu. değiştirebiliyorsa,
Kimyasal tepkimeler,ağırlıklarını
bir araya ge­
dalenpekâlâ değiştiriyor
unsurların hacm ini, olabilirdi.
rengi veya Zaten o devirde
yapısını ağırlık genellikle
değiştirebiliyorsa, madde¬
ağırhÛ arm ı
ninda niceliğini ölçmek için
pekâlâ değiştiriyor kullanılan
olabiiirdi. bir birim
Zaten değildi.
o devirde Üstelik
ağırlık kızdırma
genellikle so¬
madde­
nucu meydana geldiği
nin niceliğini ölçmek ileri sürülen ağırlık
için kullanılan bir birim tek başına
artışıdeğildi. kalmış
Üstelik bir gö¬so­
kızdırma
rüngüydü.
nucu m eydanaDoğalgeldiği
nesnelerin ileribirçoğu,
sürülen sözgelişi
ağırlık artışıodun,tekkızdırıldıkları
başına kalm ışzaman bir gö­
tersine
rüngüydü.ağırlık kaybediyorlardı.
Doğal Flojiston
nesnelerin birçoğu, kuramı odun,
sözgelişi da sonradan böyle olması
kızdırıldıkları zaman
gerektiğini savunacaktı.
tersine ağırlık kaybediyorlardı. Flojiston kuram ı da sonradan böyle olması
Ancak 18 'inci
gerektiğini yüzyıl boyunca ağırlık artışı sorunu için başlangıç olarak
savunacaktı.
yeterli görülen
Ancak bu açıklamaları
18’inci yüzyıl boyunca savunmak
ağırlıkzaman geçtikçeiçin
artışı sorunu zorlaştı. Bir ölçü¬
başlangıç olarak
deyeterli
gündelik kimyasal
görülen araç olarak
bu açıklam terazinin
aları savunm ak giderek daha çokzorlaştı.
zaman geçtikçe kullanılmasıy¬
Bir ölçü­
la,debirgündelik de atmosfer
ölçüde kimyasal araçkimyasının gelişmesi
olarak terazinin giderek daha tepkimelerin
üzerine çok kullanılmasıy­yan
ürünü
la, birolan gazlan
ölçüde de toplamak
atm osfer hem mümkün
kim yasının hem de
gelişm esi istenilir
üzerinehale geldiği
tepkim için,
elerin yan
kimyacılar
ürünü olanısıtmagazlan işleminin
toplamak hemsıra
yanı ağırlık hem
mümkün görüldüğü
de istenilir
artışının haledurumlarla
geldiği için,
daha
kim çok karşılaşmaya
yacılar ısıtma işleminin yanı Aynı
başladılar. sıralarda,
sıra ağırlık Newton
artışının 'un yerçekimi
görüldüğü ku¬
durumlarla
ramının
daha çok artık benimsenmeye
karşılaşm başlaması
aya başladılar. Aym sıralarda, ağırlık
kimyacıları artışım
N ew ton’un maddenin
yerçekimi ku-
niceliğindeki
ram m ın artıkbir artış olarak görmeye
benimsenmeye başlaması alıştırdı.
kimyacılarıBütün bu sonuçlar
ağırlık artışım flojiston
maddenin
kuramının
niceliğindekihemen birreddedilmesine
artış olarak görm yoleyeaçmadı çünkübukuramı
tabii,Bütün
alıştırdı. sonuçlar birçok şe¬
flojiston
kilde
kuram düzeltmek
m m hemen olasılığı vardı. Belki
reddedilmesine yolde flojiston
açmadı eksi
tabii, yani kuramı
çünkü ağırlığaşe­
negatifbirçok
sahipti
kilde yahut
düzeltm daek ateş parçacıkları
olasılığı vardı.ya da başka
Belki bir nesne
de flojiston flojistonun
eksi yani negatif ettiği
terkağırlığa
kızgın
sahipti yahutgiriyordu.
cisime Daha birçok
da ateş parçacıkları ya daaçıklama
başka bir yapılmaktaydı.
nesne flojistonunFakatterk ağırlık
ettiği
artışı
kızgın cisimkuramm
sorunu e giriyordu.reddine
Daha açmadıysa
yolbirçok açıklam bile, söz konusu sorunun
a yapılmaktaydı. Fakat gide¬
ağırlık
rek 'ağırlık
artışı sorunukazandığı'
kurammözel çalışmaların
reddine sayısında
yol açmadıysa bile,pekâlâ bir artışa
söz konusu ol¬
nedengide­
sorunun
du.rekBunlardan bir tanesi özel
‘ağırlık kazandığı’ "Ağırlığı öçülebilir
olançalışmalarm sayısında töz olarak
birpekâlâ ve birleştiği
bir artışa neden ol­
nesnelerde
du. Bunlardan yarattığı ağırlık
bir tanesi değişiklikleri
olan açısmdanbirflojiston
“Ağırlığı öçülebilir töz olarak üzerine" adlı
ve birleştiği
çalışma
nesnelerde yılının başlarında
1772yarattığı Fransız Akademisi'ne
ağırlık değişiklikleri sunulmuştu,
açısm dan flojiston ki aynı
üzerine” adlı
yılın
çalışmsonunda
a 1772Lavoisier'nin
yılının başlarındadaha önce
Fransız sözünü
A kadem ettiğimiz
isi’ne ünlü
sunulmmühürlü
uştu, kinotu
aynı
yılınAkademi
aynı sonunda'nin sekreterliğine
L avoisier’nin önce edilecekti.
dahateslim sözünü ettiğim Kimyacının uzun yıllar
iz ünlü mühürlü notu
aklının
aynı Aucunda kalmış olan birteslim
takılısekreterliğine
kadem i’nin böylece daha
sorunedilecekti. K imbu not yazılmadan
yacının uzun yıllar
önce,
aklınınçağın çözülmemiş
ucunda en önemli
takılı kalmış olan bir bulmacası
sorun böylecehalinedahagelmiş bulunuyordu.
bu not yazılmadan
(9)önce, çağın çözülm em iş en önem li bulm acası halinefarklı
Bu sorunu çözümlemek için de flojiston kuramının gelmbirçok yorumu
iş bulunuyordu.
geliştirilmekteydi.
(9) Bu sorunu çözümlemek Tıpkı atmosfer için de kimyasında olduğu gibi,
flojiston kurammm ağırlık
farklı birçok artışına
yorumu
ilişkin sorunlar
geliştirilm da flojiston
ekteydi. Tıpkı atm kuramının
osfer kim gerçek
yasında niteliğinin
olduğu gibi,anlaşılmasını git¬
ağırlık artışına
tikçe zorlaştırıyordu.
ilişkin Kurama kuram
sorunlar da flojiston işlerlikmkazanmış
m gerçek bir araç olarak
niteliğinin duyulan
anlaşılm asınıgü¬
git­
ven inanç henüz sarsılmamış
ve zorlaştırıyordu.
tikçe olmaklakazanm
Kurama işlerlik beraber, birsekizinci
ış on araç olarakyüzyıl kimya¬
duyulan gü­
sının
ven ve paradigması
bir inanç yavaş yavaşolmakla
henüz sarsılmamış erişilmez konumunu
beraber, yitirmekteydi.
on sekizinci yüzyıl kimya­Bu
paradigmanın
sının bir paradigmyönlendirdiği
ası yavaşaraştırma
yavaş erişilmda giderek
ez konum paradigma
unu yitirm öncesi rakipBu
ekteydi.
paradigm anın yönlendirdiği araştırm a da giderek paradigm a öncesi rakip
(9) H. Guerlac, Lavoisier-The Crucial Year (Lavoisier-Dönüm Noktası Olan Yıl) Ithaca, N.Y.,
1961. BuGuerlac,
(9) H. kitap bütünüyle bir bunalımın
Lavoisier-The Crucial olarak
ilkYear tanınmasını ve evrimini
(Lavoisier-Dönüm Noktasıbelgelemektedir. Duru¬
Olan Yıl) Ithaca, N.Y.,
mun Lavoisier
1961. ile bütünüyle
Bu kitap bir ait
ilgili kısmına aydınlatıcı
bunalımın açıklamalar
ilk olarak için bkz.ves.evrimini
tanınmasını 35. belgelemektedir. Duru­
mun Lavoisier ile ilgili kısmına ait aydınlatıcı açıklamalar için bkz. s. 35.
101
101
okullar devrindeki çalışmalara benzemeye başlamıştı, ki bu da bunalımın ti¬
pik etkilerinden
okullar devrindeki bir başkasıdır.
çalışmalara benzemeye başlamıştı, ki bu da bunahmm ti-
Üçüncü
, pik ve sonbirörıiek
etkilerinden olarak 19'uncu yüzyıl sonlarında fizik dalında
başkasıdır.
başgösteren
Ü çüncüve vegörelilik
son örıiek kuramının ortaya çıkmasına
olarak 19’uncu yol açan bunalımı
yüzyıl sonlarında ele
fizik dalında
alacağız. Bu bunalımın kökenlerinden birisi 17'nci yüzyıl
başgösteren ve görelilik kuram m ın ortaya çıkm asm a yol açan bunalım ı ele bitimine kadar,
yani klasik Bu
alacağız. dönemden
bunalımkalma mutlak mekân
ın kökenlerinden (uzay)
birisi kavramına
17’nci çağın
yüzyıl bitim inegerek¬
kadar,
lerine
yani uydurulmuş
klasik dönemhaliyleden kalm Newton'un
a m utlak sisteminde
mekân (uzay) yer verilmesinin,
hâlâkavram ına çağm gerek­ bir
lerinedoğa
kısım filozofu
uydurulm ve özellikle
uş haliyle de Leibniz
Nevvton’un sistemtarafından
inde hâlâ yer eleştirildiği devirebir
verilm esinin,
kadar
kısımizlenebilir.
doğa filozofu (10) Bu düşünürler
ve özellikle demutlak
Leibnizkonumların mutlak hareket¬
tarafındanveeleştirildiği devire
lerin Newton sisteminde hiçbir işlevleri olmadığını
kadar izlenebilir. (10) Bu düşünürler m utlak konum larm ve m utlak kanıtlamaya yak¬
çokhareket­
laşmışlar ama bunu
lerin Nevvton tam
sistem anlamıyla
inde yapamamışlardı.
hiçbir işlevleri olm adığını Ancak, uzayın
kanıtlam ayave çokhare¬
yak­
ketin
laşmgöreli
ışlar am olarak
a bunu kavranışının
tam anlam ıyla sonradan kazanacağıAncak,
yapamamışlardı. uzaym estetik
hatırı sayılır ve hare­
çekiciliğin
ketin göreli ilk olarak
tadını duyurmayı
kavranışının başardıkları
dasonradan kesindir. hatırı
kazanacağı ki, sözestetik
Ne varsayılır ko¬
nusu eleştiriler saf mantık önermeleriydi. Aristo'nun yeryüzünün
çekiciliğin ilk tadım duyurmayı da başardıkları kesindir. Ne var ki, söz ko­ hareket¬
sizliği
nusu üzerine
eleştiriler bulduğu kanıtları
saf m antık önerm eleriydi.ilkAKopernik
eleştiren risto’nun 'çiler gibi, bunların
yeryüzünün hareket­
da, savundukları
sizliği üzerine bulduğu sistemine
görelilikkanıtları geçişinilk
eleştiren giderek
K opem gözlem
ik’çilerdüzeyinde so¬
gibi, bunların
mut sonuçlar verebileceği akıllarından dahi geçmiyordu.
da, savundukları görelilik sistem ine geçişin giderek gözlem düzeyinde so­ Görüşlerini hiçbir
zaman
mut sonuçlar kuramının doğaya
Newton verebileceği akıllarm uygulanışında ortaya çıkan
dan dahi geçmiyordu. sorunlarahiçbir
G örüşlerini yö¬
neltmediler.
zaman Newton Bu yüzden
kuram ınınde, görüşleri de kendileriyle
doğaya uygulanışında birlikte
ortaya çıkan18'irtci yüzyı¬
sorunlara yö­
lın ilk on yıllarında
neltmediler. Bu yüzdenöldü ve de,bu fikirlerin
görüşleri deyeniden
kendileriyle birlikte 19'uncu
canlanması yüz¬
18’irtci yüzyı­
yıllınsonlarında,
ilk on yıllarm da öldü vefizik
uygulamalı alanıyla yeniden
bu fikirlerin farklı ilişkiler
çok dahacanlanm ası 19’uncu içinde
yüz­
mümkün oldu.
yıl so n ların d a, uygulam alı fizik alanıyla çok daha farklı ilişk iler içinde
üm kün oldu.bir uzay (mekân) felsefesini sonuç olarak gündeme getiren
mGöreliiikçi
teknik sorunlar olağan
G örelilikçi bir uzay bilime ışığınfelsefesini
(mekân) dalga kuramının kabul edilmesiyle
sonuç olarak gündem e getiren bir¬
likte, aşağı yukarı 1815'den sonra girdi,
teknik sorunlar olağan bilime ışığm dalga kuram m m kabul edilm esiyle bir
ancak, 1890'lara kadar herhangi bir­
bunalım söz konusu
likte, aşağı 1815’denEğer
yukarı olmadı. sonraışık, bu kuramın
girdi, öne sürdüğü
ancak, 1890’lara kadargibi, Newton
herhangi bir
yasalarının
bunalım söz geçerli
konusu olduğu
olmadı.mekanik
Eğer ışık,bir 'eter'*
bu kuramın ortamında oluşturulan
öne sürdüğü dalga
gibi, Nevvton
hareketlenmelerinden
yasalarının geçerli olduğu ibaretmise, o zaman
ekanik bir ‘ebu ortamındaki
eterortam
te r’* herhangidalga
m da oluşturulan bir
yöneliş ya da sürüklenişin gerek uzay gözlemleri, gerek
hareketlenm elerinden ibaret ise, o zaman bu eter ortam ındaki herhangi biryeryüzündeki deney¬
sırasında
leryöneliş ya darahatça gerekgerekirdi.
algılanması
sürüklenişin Uzay gözlemleri
uzay gözlemleri, sırasında işe
gerek yeryüzündeki ya¬
deney­
rar bilgi alınacak düzeyde doğru sonuçlar yalnızca gezegenlerde
ler sırasında rahatça algılanması gerekirdi. Uzay gözlemleri sırasmda işe ya­ meydana
gelen hafifalınacak
rar bilgi yer değişikliklerinin
düzeyde doğru ölçümlerinden
sonuçlar yalnızcaelde edilebiliyordu.
gezegenlerde Bu yüz¬
m eydana
den, eter ortamındaki sürüklenişi gezegenlerdeki yer değişikliklerini
gelen hafif yer değişikliklerinin ölçüm lerinden elde edilebiliyordu. Bu yüz­ ölçme
yoluyla
den, eteralgılamak, olağan
ortam ındalti araştırmaların
sürüklenişi en gözde sorunu
gezegenlerdeki haline gelmişti.ölçme
yer değişikliklerini Bu
sorunu çözmek için bir sürü özel araç geliştirildi. Fakat
yoluyla algılamak, olağan araştırmaların en gözde sorunu hahne gelmişti. Bu bu araç ve gereçle
hiçbir
sorunu gözlemlenebilir
çözm ek için bir sürükleniş
sürü özelalgılanamadı. Bunun
araç geliştirildi. Fakatüzerine
bu araçgözlemciler
ve gereçle
deneyciler
vehiçbir sorunu kuramcılara devrettiler. Yüzyılın
gözlem lenebilir sürükleniş algılanamadı. Bunun üzerine gözlem ortalarında Fresnel,ciler
Slokes ve diğerleri, eter kuramına sürüklenme gözlemlerindeki
ve deneyciler sorunu kuram cılara devrettiler. Yüzyılın ortalarında Fresnel, başarısızlığı
açıklayabilecek
Slokes ve diğerleri, çeşitlieter
yorumlar
kuramma getirdiler.
sürüklenmeBu yorumların hepsi de
gözlem lerindeki hareket
başarısızlığı
halindeki bir cismin beraberinde bir kısım da eter sürüklediğini varsayıyordu.
açıklayabilecek çeşitli yorumlar getirdiler. Bu yorum ların hepsi de hareket
Ayrıca getirilen
halindeki her yorum
bir cismin gerek uzay
beraberinde gözleminde,
bir kısım gerek yeryüzü
da eter sürüklediğini deneyle¬
varsayıyordu.
rinde alman olumsuz sonuçların nedenlerini açıklamakta
Ayrıca getirilen her yorum gerek uzay gözlem inde, gerek yeryüzü deneyle­ yeterli sayılabilecek
başarı
birrinde almgöstermekteydi.
an olumsuz sonuçlarm Buna Michelson
nedenlerini
Morley'nin yaptıkları
veaçıklamakta ünlü de¬
yeterli sayılabilecek
o) Max
fi bir Jammer,
başarı göstermekteydi. BunaThe
Concepts of Space: Michelson Theories
History of ve of Spaceyaptıkları
M orley’nin in Physics (Uzayın
ünlü de­
Kavranışı: Fizikte Uzay'la ilgili Kuramların Tarihi) Cambridge, Mass. 1954. s. 114-24.
(10) Max
* Eter: Jamm
modern er, Concepts
fizikte, of Space;
bütün uzay Thekapladığına
boşluğunu History of Theories of Space
inanılan esnek in Physics
(elastik) ve çok(Uzayın
ince
Kavranışı;
madde... İşık'Fizikte Uzay’la
dalgalar», İlgili Kuramların
bu meddenin Tarihi) Cambridge,
oluşturduğu Mass.uzayda
ortam sayesinde 1954. s.bir114-24.
yerden bir yere
* Eter; modern fizikte,
taşınabilmektedir. (Ç.N) bütün uzay boşluğunu kapladığına inanılan esnek (elastik) ve çok ince
madde... Işık'dalgaları, bu meddenin oluşturduğu ortam sayesinde uzayda bir yerden bir yere
taşınabilmektedir. (Ç.N) 102

102
neyi de dahil edebiliriz!..**(11), Fakat çeşitli yorumlar arasındaki ayrılıklar
dışında
neyi deortada
dahil gene kayda değer birFakat
edebiliriz!..**(11), çelişki yoktu.
çeşitli Gerekliarasmdaki
yorumlar deneysel teknikler
ayrılıklar
henüz
dışmda geliştirilmediğinden
ortada gene kaydaçelişkiler
değer birtam olarak
çelişki Gerekliçıkamıyordu.
su yüzüne
yolrtu. deneysel teknikler
Bu durum
henüz ancak 19'uncuçelişkiler
geliştirilmediğinden tam olarakMaxwell'in
yüzyıl sonlarında elektromanyetik
su yüzüne çıkamıyordu.
kuramının*** yavaş yavaş kabul görmesiyle birlikte değişmeye
fiu durum ancak 19’uncu yüzyıl sonlarında M axw eirin elektromanyetik başladı.
Maxwell'in
kuram m m *** kendisi
yavaş hem ışığın
de, yavaş kabulhemgörm elektromanyetizmanın
deesiyle birlikte değişm eye genel ola¬
başladı.
rak madde parçacıklarının
M axwelJ’in kendisi de, hem mekanik
ışığınbir
hem deiçindeki
eter değişken yer farklılıkla¬
elektromanyetizmanın genel ola­
rından kaynaklandığına
rak madde parçacıklannm inanan
mekanik bir eter içindekiGeliştirdiği
bir Newtoncuydu. değişken yer elektrik ve
farklılıkla­
mıknatıs kuramının daha başlangıcında bile eter denilen bu
rından kaynaklandığına inanan bir Nevvtoncuydu. G eliştirdiği elektrik ve ortamın sahip ol¬
duğunu
mıknatıs varsaydığı
laırammm bazı soyut
daha özelliklerden
başlangıcmda doğrudan
bile doğruya
eter denilen faydalanmakta
bu ortamın sahip ol­
bir sakınca
duğunu görmemişti.
varsaydığı bazıKuramın bu niteliklere
son halindedoğrudan
soyut özelliklerden vermemekle
yer faydalanmakta
doğruya
beraber,
bir sakmcaelektromanyetik
görmemişti. kuramın
KurammNewton 'un mekanik
son halinde görüşleriyle
bu niteliklere şu ya da
yer vermemekle
şekildeelektrom
buberaber, bağdaştırılabileceğine hâlâ inanıyordu. (12) Bu bağdaşmanın
anyetik kurarmn Nevvton’un mekanik görüşleriyle şu yaneda
şekilde olacağını
bu şekilde hesaplamak Maxwell
bağdaştırılabileceğine ondan sonrakiler
hâlâveinanıyordu. (12) Buiçin en büyük ba¬ne
bağdaşmanm
şarı kıstasıydı.
şekilde Ancak
olacağmı bilimsel gelişmede
hesaplamak M axwell ve tekrar
ondan tekrar olduğuiçin
sonrakiler gibi,enyapılması
büyük ba­
gereken bu yorumu
şarı kıstasıydı. Ancak bilimselbüyük
üretmekte zorluklarla
gelişmede karşılaşıldı.
tekrar tekrar olduğu Nasıl Köper-
gibi, yapılması
nik'in
gereken bu yorumu yeni
astronomideki üretm önerisi, kendisinin
ekte büyük iyimserliğineNkarşın,
bütün karşılaşıldı.
zorluklarla el¬
asıl Köper-
deki
n ik hareket kuramları yeni
’in astronomideki açısından büyük
önerisi, bir bunalım
kendisinin bütün yarattıysa, Maxwell'in
iyimserliğine karşm, el­
kuramı da, Newton'
deki hareket kuram dan
larıkaynaklanmasına
açısından büyük karşın,bir bunalım varlığım borçlu
kendi yarattıysa, oldu¬
MaxweH’in
ğukurarrii
paradigmada giderek bir bunalıma yol açtı. (13) Ayrıca, bu
da, New ton’dan kaynaklanmasm a karşm, kendi varlığını borçlu oldu­ bunalımın en
yoğun hale geldiği
ğu paradigm düğüm bir
ada giderek noktası,
bunalımaz aönce ele aldığımız,
yol açtı. eterbu
(13) Ayrıca, ortamına
bunalımm iliş¬en
kin hareketleri
yoğun sorunuydu.
hale geldiği düğüm noktası, az önce ele aldığımız, eter ortamma iliş­
Maxwell'in
kin hareketlerihareket halindeki nesnelerin elektromanyetik ilkelerine göre
sorunuydu.
davrandıkları konusundaki
M axw ell’in hareket halindekitartışmalarında eter sürüklenmesinden
nesnelerin'elektrom anyetik ilkelerinehiç sözgöre
edilmemekteydi ve bu tür sürüklenmeyi
davrandıkları konusundaki tartışm alarındakuramın almak büyük
kapsamınaesinden
eter sürüklenm hiç söz
güçlükler ve bu olarak
ekteydi Sonuç
edilm emyarattı. eter içindeki
tür sürüklenm sürüklenmeleri
eyi kuram m kapsam ına açıklamak için
alm ak büyük
önceden
güçlükler tasarlanmış olan bir
yarattı. Sonuç dizi gözlem
olarak eter içindeki kaçmaya başladı.
aykırı sürüklenmeleri Dolayısıyla
açıklamak için
önceden tasarlanmış olan bir dizi gözlem aykırı kaçmaya başladı. Dolayısıyla
** Maxwell'in kuramında tahmin edilen ışık hızı, eter ortamının hareketsizliğinde duran bir refer¬
ans çerçevesi varsaydığı için, hareket halindeki ortamlarda (örneğin dünyada) ışığın farklı bir
" Maxwell’in kuramında tahmin edilen ışık hızı, eter ortamının hareketsizliğinde duran bir refer­
hızda görüleceği, çünkü hareketin; eter rüzgarı denilen eteri sürükleyiş hızının, ışığın hızına
ans çerçevesi varsaydığı için, hareket halindeki ortam larda (örneğin dünyada) ışığın farklı bir
ekleneceği düşünülmüştü. Michelson ve Morley, art arda bir sürü deneyde, ne dünyanın dön¬
hızda görüleceği, çünkü hareketin; eter rüzgarı denilen eteri sürükleyiş hızının, ışığın hızına
mekte olduğu ne de tersi yönde böyle bir eter rüzgârı olmadığını, ışık hızının hareket halindeki
ekleneceği düşünülmüştü. Michelson ve Morley, art arda bir sürü deneyde, ne dünyanın dön­
bir referans çerçevesinde bulunan bir gözlemci için de aynı olduğunu buldular. Böylece ortaya
mekte olduğu ne de tersi yönde böyle bir eter rüzgârı olmadığını, ışık hızının hareket halindeki
Einstein'in Özel Görelilik Kuramı çıktı: hep aynı (değişmez) hızla hareket eden referans
bir referans çerçevesinde bulunan bir gözlemci için de aynı olduğunu buldular. Böylece ortaya
çerçeveleri (örneğin dünya) her yerde birbirlerine eşittir ve ışık bunların hepsindeki gözlemcilere
E in s te in ’in Ö zel G ö re lilik Kuram ı çıktı: hep aynı (değişm ez) hızla hareket eden referans
aynı hıza sahip görünür. (Ç.N)
çerçeveleri (örneğin dünya) her yerde birbirierine eşittir ve ışık bunların hepsindeki gözlemcilere
(11) Joseph Larmor, Aether and Matter... Including a Discussion of the Influence of the Earth's
aynı hıza sahip görünür. (Ç.N)
Motion on Optical Phanomena (Eter ve Madde.. Yeryüzü Hareketlerinin Optik görüngüler
(11) Joseph Larmor, Aether and Matter... Inciuding a Discussion of the Influence of the Earth’s
üzerindeki Etkisi Hakkında Bir Tartışmayla birlikte) Cambridge, 1900, s. 6-20, 320-322
Motion on O ptical Phanom ena (Eter ve M adde.. Yeryüzü H areketlerinin O ptik görüngüler
'(***) Maxwell'in kuramı ve denklemleri: Hareket halindeki elektrik yüklü madde parçaları
üzerindeki Etkisi Hakkında Bir Tartışmayla birlikte) Cambridge, 1900, s. 6-20, 320-322
üzerinde çalışan James Clerk Maxwell, bu parçalar arasındaki çekim enerjisinin elektromanyetik
(*” ) M axw ell'in kuramı ve d e nklem le ri: H areket halindeki elektrik yüklü madde parçaları
alanlar yarattığını, ışığın da bu alanın optik ve elektrik özellikleri sayesinde boşlukta hareket
üzerinde çalışan James Clerk Maxwell, bu parçalar arasındaki çekim enerjisinin elektromanyetik
edebildiğini saptadı. Işığın bir elektromanyetik dalga olduğu, alan kuramı sayesinde ortaya çık¬
alanlar yarattığını, ışığın da bu alanın.optik ve elektrik özellikleri sayesinde boşlukta hareket
mıştır. Maxwell, elektromanyetik alanların yapısını ve yasalarını, nicel/matematiksel olarak
edebildiğini saptadı. Işığın bir elektromanyetik dalga olduğu,kuantum
betimleyen çok kullanışlı denklemler geliştirmiş, görelilik ve alan kuramı sayesinde
kuramlarına ortaya
giden yoluçık­
mıştır. Maxyvell, elektrom anyetik alanların yapısını ve yasalarını, nicel/matennatiksel olarak
açmıştı. \
betimleyen çok kullanışlı denklem ler geliştirm iş, görelilik ve kuantum kuramlarına giden yolu
(12) R.T. Glezebrook, James Clerk Maxweel and Modern Physics (James Clerk Maxwell ve
açmıştı.Fizik) Londra, 1896, ı bu konudaki son tutumu için bkz. kendi eseri,
Çağdaş Bölüm 9. Maxwell'in
(12) R.T. G lezebrook, James Clerk Maxweel and Modern Physics (James Clerk Maxwell ve
A Treatise on Electricitiy and Magnetism (Elektrik ve Mıknatıslılık Üzerine Bir deneme) 3. basım,
Çağdaş Fizik) Londra, 1896, Bölüm 9, Maxwell’in bu konudaki son tutumu için bkz. kendi eseri,
Oxford. 1892, s. 470.
A Treatise on Electricıtiy and Magnetism (Elektrik ve Mıknatıslılık Üzerine Bir deneme) 3. basım,
(13) Astronominin mekanik dalının gelişmesindeki rolü için bkz. Kuhn, a.g.e., Bölüm 7.
Oxford. 1892, s. 470,.
(13) Astronominin mekanik dalının gelişmesindeki
103 rolü için bkz. Kuhn, a.g.e.. Bölüm 7.
103
 1890'dan sonraki yıllarda bilim adamları gerek deneysel, gerek kuramsal
alanda bir uğraşyıllarda
uzun sonraki
1890’dan içine girdiler.
bilim adamAmaç, larıetere
gerekilişkin hareketleri
deneysel, gerekalgılamak
kuram sal
vealanda
eter sürüklenmesini MaxweH'in kuramına mal etmekti.
uzun bir uğraş içine girdiler. Amaç, etere ilişkin hareketleri Bazı incelemecile¬
algılamak
vealdıkları
rin sonuçlan tartışmaya
eter sürüklenmesini M axw eirin değer bulmalarına
kuramma karşın, Bazı
mal etmekti. deneysel çabalar
incelemecile­
tamamıyla
rin aldıkları başansızlığa uğradı. Kuramsal
sonuçlan tartışmaya çalışmalardakarşın,
değer bulmalarına ise, başta Lorentz
deneysel ve
çabalar
Fitzgerald
tam am ıyla 'inbaşansızlığa
girişimleri olmak uğradı.üzere,
Kuramsal verici bazı başlangıçlar
umut çalışmalarda yapıldı.ve
ise, başta Lorentz
Fakat sonuçta ortaya
F itzgerald’ın girişimbaşka
leri olmak üzere,çıktı
bulmacalar umut nihayet
veverici daha
bazı önce bunalımla¬
başlangıçlar yapıldı.
bir durum
özgü sonuçta
raFakat olduğunu
ortaya başkagördüğümüz
bulmacalar çıktı tipikve rakip kuramlar
nihayet daha karmaşası
önce bunalımla­baş-
gösterdi.
ra özgü (14) Einstein'
bir durum m Özelgördüğümüz
olduğunu Görelilik kuramı, 1905 yılında
tipik rakip kuramlar tarihsel sah¬
bukarmaşası baş-
üzerinde(14)
negösterdi. meydana çıktı. Özel Görelilik kuramı, 1905 yılında bu tarihsel sah­
Einstein’m
neBu üç örneğin
üzerinde meydanahemen hemen tamamıyla tipik olduklarını söyleyebiliriz.
çıktı.
Her birinde yeni kuram,
Bu üç örneğin hem enyalnızca
hemen tam olağan problem
am ıyla tipik olduklarını faaliyetinde
çözümleme söyleyebiliriz.
belirgin bir başarısızlıktan
H er birinde yeni kuram , sonra yalnızcaortaya
olağançıkabilmiştir.
problem çözüm Üstelik lemsöz konusu bu
e faaliyetinde
çöküş ve bunun
belirgin bir göstergesisonra
bir başarısızlıktan olan ortaya çeşitliliğinin ortaya
kuram çıkabilmiştir. Üstelikçıkması
söz konusuile ye¬bu
niçöküş
kuramın ilan edilmesi arasında en fazla yirmi yıllık bir
ve bunun bir göstergesi olan kuram çeşitliliğinin ortaya çıkması ile ye­ zaman geçmiştir.
Buna
ni kuram ın ilanKopemik'in
tek istisna, edilm esi arasmdadurumuyduen fazla yirm ibilim
ki orada bir etkenlerin
yıllıkdışı alışıl¬
zaman geçmiştir.
mamış
Buna çapta bir rolü
tek istisna, olmuştu.
K opem ik’inBu durumda, ki
dummuydu yeni
orada bilim bunalıma
kuramın dışı etkenlerindoğrudan
alışıl­
bir
mamış olarakbirmeydana
tepki çapta çıktığını
rolü olmuştu. düşünmekyeni
Bu durumda, doğru olur. Bu
kuramm denli tipik
bunalıma bir
doğrudan
durum olmamakla beraber, şunu da ilave edelim, çöküşün
bir tepki olarak m eydana çıktığm ı düşünm ek doğru olur. Bu denli tipik bir hızlanmasına ne¬
den sorunların
Olan olm
durum am aklahepsi de, bilim
beraber, şunu da adamlarının
ilave edelim gün,demine
, çöküşünçok önceden
hızlanm asına gir¬
ne­
denbulunuyordu.
miş olan sorunlarm Üstelik
hepsiode, bihm kadarki
zamana adamlarmm olağan bilim uygulaması
gün,demine çok pnceden bu so¬gir­
runların çözümlenmiş
miş bulunuyordu. ya daohiç
Üstelik değilse
zamana çözüme
kadarki olağan oldukları
yakınbilim inancınıbupe¬
uygulaması so­
kiştirmişti. Başarısızlık duygusunun, su yüzüne çıktığı
runların çözüm lenm iş ya da hiç değilse çözüme yakın oldukları inancını zaman, bu kadar çar¬ pe­
pıcı olabilmesinin
kiştirmişti. de nedeni
Başarısızlık zaten buydu.
duygusunun, Söz konusu
su yüzüne çıktığıyeni bir tür
za;man, bu sorun
kadar ol¬çar­
saydı, uğranılan
pıcı olabilm başarısızlık
esinin de nedeni gene de buydu.
zaten üzücü olur Söz ama
konusu hiçbir bir türşaşkınlık
yenizaman sorun ol­
yaratmazdı,
saydı, uğranılançünkübaşarısızlık
ister problem ister
gene de bulmaca
üzücü olur olsun,
am abilinmezlerin
hiçbir zamandaha ilk
şaşkınlık
denemede
yaratmazdı, çözümlenemeyeceği
çünkü ister problem herkesçe kabul edilir.
ister bulmaca olsun,Son olarak, söz konusu
bilinmezlerin daha ilk
ettiğimiz
denemede örneklerin paylaştığıherkesçe
buçözümlenemeyeceği ve bunalımm kabulbilimde
edilir. Sonoynadığı
olarak,rolü sözetkile¬
konusu
yici bir şekilde gösteren bir özelliğe daha değinelim:
ettiğim iz bu örneklerin paylaştığı ve bunalımm bilimde birinde her oynadığı karşılaşılan
rolü etkile­
sorunun
yici birçözümü, ilişkin olduğu
şekilde gösteren bilim dalının
bir özelliğe herhangi bir
daha değinelim: herbunalıma sahne ol¬
birinde karşılaşılan
madığı
sorunun dönemlerde
çözümü, ilişkin kısmen de olsa
olduğu bulunmuştu.
bilim Fakat bunalımsız
dalmm herhangi bir bunalıma birsahne
ortam¬ ol­
dambu yaklaşık
adığı dönemlerdeçözümler kısm hiç
endikkat
de olsa çekmediler.
bulunmuştu. Fakat bunalımsız bir ortam­
daEle
bu aldığımız örnekler arasında,
yaklaşık çözümler hiç dikkatçözümün
çekmediler. önceden tamamıyla tahmin edi¬
Ele aldığımız örnekler arasmda,. çözümün olanıdır.
lebildiği tek durum, aynı zamanda da en ünlü önceden İsa'dan
tanaamıyla önce üçüncü
tahmin edi­
lebildiğiAristarchus'un,
yüzyılda tek durum, aynı Kopemik'in
zamanda da görüşlerinin önceliğini
en ünlü olanıdır. yapması.
îs a ’dan önce Şimdi
üçüncü
akla
yüzyılda tekrarlanan (dedüktif)
sık sıkAristarchus’un, Kopemve dogmatik
ik’in görüşlerininöğretilere daha kapalı
önceliğini yapması. olsaydı
Şimdi
helyosentrik (güneşi merkez alan) astronomi gelişmesine
akla sık sık tekrarlanan (dedüktif) ve dogmatik öğretilere daha kapalı olsaydı on sekiz yüzyıl ön¬
başlamış olabilirdi.
cehelyosentrik Fakat benimsemek
(güneşi merkez alan) astronomi gelişmesine on sekiz yüzyılbü¬
(15) bu görüşü tarihsel bağlamı ön­
tünüyle
ce başlamgözden kaçırmak
ış olabilirdi. olur.
(15) Fakat bu görüşügörüşlerini
Aristarchus benimsemek ortaya attığı
tarihsel zaman,
bağlamı bü­
tünüyledaha
herkese gözdenakılcı görünen
kaçırm ak olur. A ristarchus (jeosantrik)
dünya-merkezli görüşlerini ortayasistemin herhangi
attığı zam an,
bir çıkmazı
herkese yoktu.
daha Üstelik
akılcı görünenkarşılaşılabilecek
dünya-m erkezli sorunlara güneş-merkezli
(jeosantrik) bir sis¬
sistemin herhangi
temde çözüm bulunacağı akla dahi gelemezdi. Ptoleme
bir çıkmazı yoktu. Üstelik karşılaşılabilecek som nlara güneş-merkezli bir astronomisinin tümsis­
tem
(14) de çözüm
Whittaker, bulunacağı
a.g.e., akla dahi
Bölüm I, s. 386-410 gelemezdi.
ve Bölüm II (Londra,Ptolem
1953) s.e27-40.
astronomisinin tüm
(15) Aristarchus'un eseri için bkz.. T.L.. Heath, Aristarchus of Samos: The Ancient Copernicus
(14) Whittaker, a.g.e;, Bölüm I, s. 386-410 ve Bölüm II (Londra, 1953) s. 27-40.
Aristarchus'un başarısının
(Sisam'lı Aristarchus: Eskilerin Kopemiki) Oxford, 1913, II. Bölüm.
(15) Aristarch.usüngeleneksel
ihmali konusundaki eseri için bkz..
görüşünT.L.. Heath, aşırı
oldukça Aristarchus
bir örneğiof Samos:
için bkz.The Ancienf
Arthur Copernicus
Koestler, The
(Sisam’lı Aristarchus: Eskilerin Kopemiki) Oxford, 1913, II. Bölüm. A ristarchusün
Sleepwalkers: A History of Man's Changig Vision of the Universe (Uyurgezerler : insanın başarısının
Evreni
ihmali konusundaki geleneksel görüşün
Londra,oldukça
Algılayışındaki Değişikliklerin Tarihi) 1959, s.aşırı
50. bir örneği için bkz. Arthur Koestler, The
Sleepwalk'ers: A History of Man's Changig Vision of the Universe (Uyurgezerler: İnsanın Evreni
Algılayışındaki Değişikliklerin Tarihi) Londra,104
1959, s. 50.

. 1 0 4
gelişmesi, bütün zaferleri ve sonraki çöküşü ile birlikte, Aristarchus'un gö¬
rüşlerini
gelişmesi,izleyen
bütün yüzyıllara
zaferlerirastlar.
ve sonraki Ayrıca o devirde
çöküşü Aristarchus'un
ile birlikte, görüşleri¬
A ristarchus’un gö­
ciddiye izlçyen
nirüşlerini almak için de ortada
yüzyıllara hiçbir
rastlar. neden
Ayrıca yoktu. Kopemik'in
o devirde Aristarchus’un önermeleri
görüşleri­
bile, çok daha
ni ciddiye alm gelişmiş de ortadabirlikte,
ak için olmakla Ptoleme'ninkilerden
hiçbir neden yoktu. K opemne daha
ik’in basitti,
önermeleri
de daha
nebile, doğruydu. İleride daha iyi göreceğimiz
çok daha gelişmiş olmakla birlikte, Ptolem e’ninkilerden gibi, eldeki gözlem ne dahatestle¬
basitti,
ri,nebudesistemlerden
daha doğruydu, biriniileride
diğerine daha tercih etmek için hiçbir
iyi göreceğimiz temel sağlamamış¬
gibi, eldeki gözlem testle­
tı.ri,Bübukoşullar
sistemlerdenaltındabirini
astronomları
diğerine tercih etmekyeğlemeye
Kopemik'i için hiçbiryönelten etkenler¬
temel sağlamamış­
dentı. birisi herkesin
Bü koşullar artık astronomları
altmda yaşandığım kabul K opemettiği
ik’ive yeniliğin yönelten
yeğlemeye zaten birinci de¬
etkenler­
recede sorumlusu
den birisi herkesinolan artıkbunalımdı
yaşandığım bu, takdir
(vekabul edersiniz
ettiği ve yeniliğin ki,zaten
astronomları
birinci de­
Aristarchus'a
recede sorum lusu olan bir
yöneltecek bunalım (ve bu,Başka
etkendıdeğildi) takdirtürlü ifade edersek,
edersiniz ki, astronom Ptole-ları
me Aristarchus’a kendi sorunlarını
astronomisiyöneltecek bir etken çözümlemeyi
değildi) Başka başaramamıştı ve rakipPtole­
türlü ifade edersek, bir
görüşe şans tanımanın
me astronom isi kendizamanı
sorunlarını gelmiş,çözümhattalemgeçiyordu.
eyi başaram Eleam aldığımız diğerbir
ıştı ve rakip
iki örnekte,
görüşe şansileride
tanımgeçerli
anın zam olacak
anı gelm iş, hattaönceden
bir görüşün geçiyordu. bu denli eksiksiz
Ele aldığım ız tah¬
diğer
miniki edildiği
örnekte,bir durum
ileride yoktur.
geçerli o l Fakat
a c ^ bir görüşün atmosferden
tutuşmayı önceden bu denli karışan bir mad¬
eksiksiz tah­
demin açıklamaya
ile edildiği çalışanyoktur.
bir durum ilk kuramların yani 17'nci
Fakat tutuşmayı yüzyılda Rey,
atmosferden karışan Hooke
bir mve ad­
Mayow'un
de ile açıklam aya çalışankuramların
geliştirdikleri ilk kuramlarm başlangıçta
yani 17’nciyeterince
yüzyılda dikkate alınma¬ve
Rey, Hooke
M ayownedenlerinden
masının ’un geliştirdikleri biri de bu çalışmaların
kuram o zamanki
ların başlangıçta olağan
yeterince biliminalınma-
dikkate gün¬
masmmgirmiş
demine bulunan duyarlı
nedenlerinden biri de bu sorunlu noktalarla
ve çalışmalarm o zamanki hiçbir ilintibilimin
olağan kurmamış gün­
olmalarıydı
demine girm kuşkusuz.
iş bulunan (16) Newton'u
duyarlı eleştiren
ve sorunlu görelilikçi
noktalarla hiçbirkritiklerin 18 ve
ilinti kurmamış
19'uncu bilim adamları
yüzyılkuşkusuz.
olm alarıydı tarafındaneleştiren
(16) Nevvton’u ihmal edilmeleri
uzun süregörelilikçi kritiklerinde sanı¬
18 ve
buna benzer
rız19’uncu bir koşutluk kuramama sorununa dayanıyordu.
yüzyıl bilim adam lan tarafmdan uzun süre ihmal edilmeleri de sam-
bunafelsefecilerinin
n zBilim benzer bir koşutluk de tekrarkuram ama gösterdikleri
tekrar gibi, hazırda duran bir
sorununa dayanıyordu.
veri birikimi üzerinde birden
Bilim felsefecilerinin tekrarkuramsal
defazla yapı inşa etmek
tekrar gösterdikleri gibi,mümkündür.
haznda duran Bi¬bir
limveritarihine
birikimibaktığımızda
üzerinde birden da, bu almaşıkları
tür kuramsal
fazla üretmenin,
yapı inşa etmek özellikle
mümkündür.yeni bir Bi­
paradigmanın ilk gelişme
lim tarihine baktığım ızdaaşamaları
da, bu türsırasında,
almaşıkları zor olmadığını
hiçüretmenin, görüyoruz.
özellikle yeni bir
Fakat bu almaşıkilküretme
paradigmanm gelişme işi,aşam
bilim alanadamlarının,
sırasmda, hiç çalıştıkları bilim daimin
zor olmadığını ge¬
görüyoruz.
lişmesindeki
Fakat bu alm paradigma-Öncesi
aşık üretme işi, bilim aşamalar dışında, pek
adamlarmm, seyrek bilim
çalıştıkları giriştik¬
olarakdaimin ge­
leri
lişmbiresindeki ve bilimin daha sonraki
çabadır paradigma-öncesi aşam alarevriminde
dışmda,de pekancak
seyrek çokolarak
özel durum¬
giriştik­
larda
leri rastlanabilen
bir çabadır vebir olgudur.
bilimin daha Birsonraki
paradigmanın
evrim inde sağladığı
de ancak çok özelaraçlar
kavramsal durum ­
lardaaynı
gene paradigmanın
rastlanabilen belirlediği
bir olgudur. Birsorunları
paradigmanm sağladığı yeterli
çözümlemekte kavramsal oldukları
araçlar
sürece,
gene aynı bu araçların
paradigm güvenli kullanılması
anm belirlediği sayesinde
sorunları bilim en hızlı
çözümlemekte ilerlemesini
yeterli oldukları
kaydeder
sürece, bu sorunların
vearaçlarm en derinlerine
güvenli kullanılması kadarsayesinde bilimNedeni
işleyebilir. en hızlıgayet açık:
ilerlemesini
tıpkı üretimde
kaydeder olduğu gibienbilimde
ve sorunların de üretim
derinlerine işleyebilir.yenilenmesi
kadararaçlarının Nedeni gayet büyük
açık;
bir
tıpkılüks sayılır
üretim ve ancak
de olduğu gibibunubilimde mutlaka
de üretim gerektiren
araçlarının koşullarda
yenilenmesi yapılır.
büyük
b ir lü k s s a y da
Bunalımların ve a nen
ılırzaten bunuönemi,
c a kbüyük m u tla karaçlarda buntür
a g e re k tire k obir yenilenmeyi
ş u lla rd a y a p ılır.
gerektirecek
B unalım ların koşulların
da zaten enen şaşmaz
büyük önem i, olmalarıdır.
habercisi araçlarda bu tür bir yenilenm eyi
gerektirecek koşullann en şaşmaz habercisi olmalarıdır.

(16) Partington, a.g.e,, s. 76-65.

(16) Partington, a.g.e., s. 78-85. 105
105
 VIII. BUNALIMA GÖSTERİLEN TEPKİ
VIII. BUNALIMA GÖSTERİLEN TEPKİ

Bunalımın yeni kuramlarm ortaya çıkması için gerekli bir önkoşul oldu¬
ğunuBunalım ın yeni bunun
kabul edersek, kuramhemen
larm ortayaardındançıkması
bilimiçin gerekli bir
adamlarının önkoşul var¬
bunalımın oldu­
ğunu nasıl
lığına kabulbir edersek, bunun hemen ardmdan
tepki gösterdiklerini sormamız bilim adamYanıtın
gerekir. lanm n bunaluhm
basit olduğu var­
lığına
kadar da nasıl bir tepki gösterdiklerini sormamız gerekir.
önemli bir kısmım bulmak için her şeyden önce gözlemlememiz ge¬ Yanıtın basit olduğu
kadarbilim
reken, da önemli bir kısmım
adamlarının bulmak
çok ciddi ve için
uzunher şeyden
süreli önce gözlemlememiz
aykırılıklarla karşılaştıkları ge­
reken,bile
zaman bilimneadam larm m değil,
yaptıkları çok ciddi ve uzun süreli aykınhklarla
ne yapmadıklarıdır. Bilim adamı, karşılaştıkları
inancını
zam an bile ve
kaybetmeye ne yeni
yaptıkları değil,incelemeye
almaşıkları ne yapm adıklarıdır.
başlasa da,Bilim adambunalıma
kendisini ı, inancını
kaybetm eye ve yeni alm aşıklan
getiren paradigmayı hiçbir zaman terk etmez. Yani incelemeye başlasa da,
bilim kendisini
felsefesi bunalıma
dilinde
getiren paradigm
karşı-örnek ayı hiçbir
olarak kabul edilenzaman terkbilim
aykırılık, etmez. Yaniiçin
adamı bilim felsefesi
bu anlamı dilinde
taşımaz.
Bu karşı-öm ek olarak
genelleme, kısmen kabul edilenolgulardan
tarihsel aykırılık, bilim adamı için
yola çıkarak bu anlamı
vardığımız vetaşımaz.
gerek
Bu genellem
bundan e, kısm
sonra daha en tarihsel
geniş olgulardan yola
olarak vereceğimiz gerekçıkarak
daha önce vardığım
vermişız olduğu¬
ve gerek
muzbundan sonra daha
örneklerle temellendirdiğimiz
geniş olarak vereceğimiz gerek daha
basit bir önermedir. önce vermiş
Aslında bütün bu olduğu­
ör¬
nekler, paradigmatem
muz örneklerle reddine ilişkin incelememizin
ellendirdiğimiz basit bir önermedir.
tam olarak Asimda
ortaya bütün bu ör­
çıkaracağı
şunekler,
olgunun paradigm a reddine ilişkin
küçük ipuçlarıydı: incelememizin
bilimsel bir kuram bir tamkezolarak ortaya konumu¬
paradigma çıkaracağı
naşugeldikten
olgunun küçük ipuçlarıydı;
sonra ancak hazırda bilimsel
yerinibir kuram
alabilecek bir
birkez paradigma
başka almaşıkkonumu­
adayı
varsa geçersiz sonra
na geldikten ancak Bu
kılınabilir. hazırda
nedenle, yerini alabilecek
'doğayla' doğrudan
bir başka alm aşık adayı
karşılaştırmalı
varsa geçersiz
yanlışlama' gibi yöntemle
kılınabilir. ilgili
Bu birnedenle, bilimsel gelişmenin
işlemin,‘doğayla’ tarihsel ince¬alı
doğrudan karşılaştırm
yanlışlam
lenişi sonucu a’ gibi
ortayayöntemle
çıkarılan süreçlerle
ilgili bir işlemin, hiçbir benzerliği
bilimsel gelişmenin
yoktur.tarihsel
Bunu de¬ince­
leniş! bilim
mekle, sonucu adamlarının bilimsel
ortaya çıkarılan süreçlerle
kuramları hiçbir zaman reddetmediklerini
hiçbirbenzerliği yoktur. Bunu de­
mekle,
yahut da bilim adam lanm
kuramlarm reddine ilişkin deneyim
n bilimsel kuramları vehiçbir zamanbureddetmediklerini
deneylerin süreçte önemli
biryahut olmadığmı
yeri da kuram larm reddineistemiyoruz.
söylemek ilişkin deneyim Söylemek istediğimiz
ve deneylerin bu süreçte önem}!
ve tartışma¬
mızın giderek
bir yeri olmadığmı
merkezi söylemek istemiyoruz.
haline gelecek Söylemek
olan nokta Bilim adamlarını
şudur.istediğimiz ve tartışma-
da¬
hamızm kabul edilmiş
önce giderek m erkeziolan bir kuramı
haline gelecek reddetmeye
olan nokta şudur. götüren Bilim adamlarım
uslamlama (mu¬ da­
ha önceişlemi,
hakeme) kabul edilm iş olangerçek
bu kuramın bir kuramı ile karşılaştırılmasından
dünyareddetmeye götüren uslamlama daha baş¬
(m u­
kahakeme) de içermektedir.
etkenleriişlemi, bu kurammHerhangi gerçek dünya bir paradigmayı reddetme karan
ile karşılaştu-ılmasmdan dahaaynı,
baş­
zamanda daima
ka etkenleri debir
içermektedir.
başkasını daHerhangikabul etme kararıdır. Bu reddetme
bir paradigmayı karara yolkaranaçan us¬aynı
lamlama
zamanda her iki aparadigmanın
daim bir başkasmıda, da hemkabul doğa
etme hem birbirleri
ilekararıdır. ile karşılaştırıl¬
Bu karara yol açan us­
lamlama
malarını gerektirir.
her İki paradigmanm da, hem doğa ile hem birbirleri ile karşılaştırıl-
Buna ilave
malarmı olarak, bilim adamlannm sırf aykırılıklarla ve karşı-örneklerle
gerektirir.
karşılaştıkları
Buna ilave için paradigma
olarak, bilim reddetmeleri
adamlarmm sırf olasılığını zayıflatan
aykırılıklarla ikinci bir ne¬
ve karşı-ömeklerle
denkarşılaştıkları
daha vardır.için Bu paradigma reddetmelerigeliştirirken
yöndeki kanıtlamamı aynı zamanda
olasılığmı zayıflatan ikincibubirde¬
ne­
nemenin
den daha ana tezlerinden
vardır. birini kanıtlamamı
Bu yöndeki daha öngörmüş olacağım. aynı
geliştirirken Paradigma
zamanda reddine
bu de­
ilişkin
nemenin yukarıda öne sürdüğümüz
ana tezlerinden birini dahasavlar tamamıyla
öngörmüş olgu düzeyindeydi.
olacağım. Paradigma reddineYani
her biri zaten
ilişkin yukarıda öne geçerli
şu anda sürdüğümüzolan bir epistemolojik
savlar tamamıylakuramın karşı-örnekleri-
olgu düzeyindeydi. Yani
herBöyle
dir. olduğu
biri zaten şu için
andade, geçerli
burada olan tezin doğru
bir epistemolojik
savunduğum kuram olması halinde, bu
m karşı-ömekleri-
dir. Böyle olduğu için de, burada savunduğum tezin doğru olması halinde, bu
106
106
 savların en iyi olasılıkla yapabilecekleri yeni bir bunalım yaratmak, ya da da¬
hasavların en iyiedersek,
doğru ifade olasılıklahalen
yapabilecekleri
ciddi şekilde yeni bir bunalım
sürmekte yaratmak,pekiştir¬
olan bunalımı ya da da­
mekha doğru ifadeBu
olacaktır. edersek,
savlarınhalen ciddi şekilde
söz konusu felsefesürmekte
kuramınıolan kendi bunalımı
başlarına pekiştir­
yan-
lışlamaları olanaksızdır
m ek olacaktır. Bu savların
çünkü söz konususavunucuları
kuramm felsefe kurammı az öncekendi başlarınakar¬
aykırılıkla yan-
lışlamaları
şılaşan adamlarında çünkü
bilimolanaksızdır gördüğümüzekurammbenzer
savunucuları
şekilde az önce aykırılıklaya¬
davranacaklardır: kar­
ni,şılaşan bilim
görünürdeki adamlarm
herhangi da
bir gördüğümüze
çelişkiyi derhalbenzer
ortadanşekilde davranacaklardır;
kaldırmak için kuramla¬ ya­
ni, çeşitli
rını biçimlerde
görünürdeki herhangi bir çelişkiyi
ayrıştırıp ayaküstü derhal değişiklikler
bazıortadan kaldırmak
yapmaya için kuramla­
çalışa¬
rını çeşitli
caklardır. Bubiçim lerde
şekilde ayrıştırıp
yapılmış ayaküstü
birçok bazı ve
değişiklik değişiklikler yapmayayazma
uyarlama bilimsel çalışa­
caklardır.
çoktan Bu şekilde
girmiştir yapılmış birçok
bile. Dolayısıyla sözünüdeğişiklik
ettiğimiz ve uyarlama bilimsel
epistemolojik yazma
karşı-örnek-
lerin
çoktan tefek aksaklıkların
ufakgirmiştir bile. Dolayısıylaötesinde ciddi
sözünü bir rahatsızlık
ettiğimiz epistemolojik oluştura¬
konusukarşı-ömek-
bilmeleri
lerin ufak için,
tefek aksaklıkların
yarattıkları ötesinde
çelişkileri aşanciddi ve farklı bir
bir rahatsızlık
yepyeni konusu oluştura­
bilimsel çö¬
zümlemenin
bilm eleri için,ortaya çıkmasınıçelişkileri
yarattıkları sağlamakaşan yepyeni veÜstelik,
zorundadırlar. farklı birbilimsel
bilimsel
dev¬çö­
rimler bağlamında
zümlemenin ortayadaha
çıkm asınıgözlemleyeceğimiz
sonra sağlamak zorundadırlar. türde bir Üstelik, eğer bura¬
işleyişbilimsel dev­
da geçerliyse,
darimler bağlammda dahayaratan
çelişki bu aykırılıklar bir kez
sonra gözlemleyeceğimiz türde aşıldıktan
bir işleyiş eğerartık
sonra bura­
da da
basit birer olgu sayılmazlar.
geçerliyse, Aksine,
çelişki yaratan budaha önce aykırılık
aykınlıklar bir kezolarakaşıldıktan
görülen bu artık
sonra ol¬
basit bilimsel
gular, birer olgu bilgiye başka bir
sayılmazlar. Aksine,
yorumdahagetiren
önceyeni kuramın
aykırılık bakış
olarak açısından
görülen bu ol­
totolojiler olarak bilgiye
gular, bilimsel görülürler,
başkayanibirbaşka
yorum türlü olması
getiren yenidahi düşünülemeycek
kuramın bScış açısından bi¬
rer mantıksalolarak
totolojiler haline gelirler.
doğrugörülürler, yani başka türlü olması dahi düşünülemeycek bi­
Örnek
rer olarakdoğru
mantıksal Newton'un İkinci Hareket Yasası'ını ele alahm. Son haline
haline gelirler.
gelmesiÖrnekiçinolarak
olgu ve kuram düzeyinde
N eıvton’un yüzyıllar
İkinci Hareket süren zorlu
Yasası’ım araştırmalar
ele alahm. ge¬
Son haline
rekmiş
gelm esiolmasına
için olgu karşın Newton'un
ve kuram düzeyinde kuramına bağlı
yüzyıllar olanlar
süren zorluiçin bu yasa, hiç
araştırmalar ge­
bir gözlemin
rekmiş çürütemeyeceği
olm asına karşın N ewbir saf-mantık
ton’un kuram ınaönermesi işlevi görmektedir.
bağlı olanlar için bu yasa,(1) hiç
Onuncu Bölümde'de,
bir gözlemin aynı şekilde
çürütemeyeceği göreceğimiz
bir saf-mantık gibi, kimyadaki
önermesi değişmez(1)
işlevi görmektedir.
(sabit)
O nuncuoranlar
B ölümyasası,
de’de,Dalton'un
aynı şekilde çalışmalarından
göreceğim izönce gibi,evrenselliğine
kimyadaki değişmez kuşku
ile(sabit)
bakılan rastgele
oranlar bir deneysel
yasası, D alton’unbulgu çalışmkonumundayken, Dalton'dan sonra
alarından önce evrenselliğine kuşku
kimyasal
ile bakılan rastgele tanımlanmasında
bileşiklerin bir deneysel bulgu başmaundayken,
tekkonum hiçbir deneysel çalışmanın
D alton’dan sonra
karşı çıkması
kimyasal düşünülemeycek
bileşiklerin temel bir tek
tanımlanmasmda halinehiçbir
ögebaşma Bilim adamlarının
geldi. deneysel çalışmanm
aykırılıklarla karşı örneklerle
karşı çıkmasıvedüşünülem eycek temel karşılaştıkları için paradigmalarını
bir Öge haline geldi. Bilim adamlarmm reddet¬
medikleri genellemesinin
aykırılıklarla de buna çok
ve karşı örneklerle benzer bir konuma
karşılaştıkları ulaşması beklenile-
için paradigmalarını reddet­
bilir, hem en ufak zorlukta
çünkügenellemesinin
medikleri çok benzerreddedip
de bunaparadigma bir konuma hem de bilim
ulaşması adamı
beklenile-
olmaya devamhem
bilir, çünkü etmek en olanaksızdır.
ufak zorlukta paradigm a reddedip hem de bilim adamı
Tarih isimlerini
olmaya devam etmek kaydetmemiş
olanaksızdır. olmakla beraber kuşkusuz bu tür bunalımla¬
ra dayanıksızlıkları yüzünden bilim
Tarih isimlerini kaydetmemiş yapmaktan
olmakla berabervazgeçmek
kuşkusuz bu zorunda kalan
tür bunalımla­
pekra çok kişi olmuştur. yüzünden
dayanıksızlıkları Sanatçılar bilim gibi yaratıcı adamlarıek
bilimvazgeçm
yapm aktan sırasmdakalan
dazorunda ra¬
yından
pek çokçıkmış bir dünyada
kişi olmuştur. yaşayabilmelidirler.
Sanatçılar gibi yaratıcı Bubilimzorunluluğa
adamlan da başka bir ya¬ra-
sırasmda
zımda
ym danbilimsel bir dünyada 'temel
çıkmışaraştırmanın çelişkisi' olarak
yaşayabilmelidirler. Budeğinmiştim.
zorunluluğa (2) Sanırım
başka bir ya­
karşı-örneklerin
zımda bilimsel de tek başlarına
araştırmanm yol açabilecekleri
‘temel çelişkisi’ olarak paradigma değişikliği
tekdeğinmiştim. (2) Sanmm
budur,
karşı-öm insanların
yanieklerin de tekbilimi terk edip
başlarına yol başka bir mesleğe
açabilecekleri yönelmeleridir.
tek paradigma Do¬
değişikliği
ğaya bakış
budur, yaniaçımızı belirleyen
insanlarm bilimi birterkilkedip başka birbulunduktan
paradigma sonra, artık pa¬
mesleğe yönelmeleridir. Do­
ğaya bakış açımızı belirleyen bir ilk paradigma bulunduktan sonra, artık pa­
tı) Özellikle bkz, bu konunun tartışıldığı N.R. Hanson, Patterns ot Discovery (keşif Örüntüleri)
Cambridge, 1958,
t ı ) özellikle bkz,s.bu99-105.
konunun tartışıldığı N.R. Hanson, Patterns of Discovery (keşif Örüntüleri)
(2)Cambridge, "Temel
T:S. Kuhn,1958, s, Sürtüşme,
99-105. Bilimsel Araştırmada Gelenek ve Yenilik" The Essential Ten¬
(2) Tradition
sion: T:S. Kuhn, and Innovation
“Temel Sürtüşme, Bilimsel Research",
in Scientific AraştırmadaThe Third ve
Gelenek (1959), Universtiy
Yenilik” of UtahTen-
The Essential
Research Conference
sion: Tradition and Innovation Creative Scientific
in S cientific ofResearch",
on the Identification The Third Talent
(1959),(Yaratıcı Bilimsel
Universtiy of Utah
Yeteneğin
Research Saptanması
C onference üzerine
on theÜçüncü Utah Üniversitesi
Identification Araştırma
of C reative Konferansı)
S cie ntific adlı kitapta,
Talent (Yaratıcı der.
Bilimsel
Calvin
YeteneğinV. Taylor, Salt Lake
Saptanması City, 1959,
üzerine Üçüncü 162-177.
s. Utah Sanatçıları
Üniversitesi ilgilendiren
Araştırma benzer adlı
Konferansı) kitapta,için
bir durum der.
bkz.,
CalvinFrank Barron,Salt
V. Taylor, Psychology
'TheLake of imagination"
City, 1959, (Düşgücünün
s. 162-177. Sanatçıları Psikolojisi)
ilgilendiren Scientific
benzer Ameri¬için
bir durum
canbkz.. Frank Amerikalı
(Bilimsel dergisi)
Barron, ‘The 199, Eylül
Psychology of 1958, s. 151-166, özellikle de s.
imaginaTion” (Düşgücünün Psikolojisi)160. Scientific Ameri­
can (Bilimsel Amerikalı dergisi) 199, Eylül 1958, s. 151-166, özellikle de s. 160.
107
107
radigma olmadan araştırma yapmak diye bir şey söz konusu olamaz. Bu yüz¬
den de bir olmadan
radigma paradigmanın araştırma bir diğerinin
reddi,yapmak diye bir yerini
şey almasıyla
söz konusueşzamanlı
olamaz. Bu değil¬
yüz­
se,
denreddedilen paradigma değil
de bir paradigmanm reddi,bilim olur. Bilimi
bir diğerinin yerinireddetmek
almasıylaise, paradigma¬
eşzamanlı değil­
se,değil
nın reddedilen paradigmişidir.
bilim adamının a değilBöylebilimbir bilim
olur. adamı
Bilimi da sonunda
reddetmek ise,meslektaş¬
paradigma­
ları
nmtarafından
değil bilim kendi
adammmbeceriksizliğinin
işidir. Böylesuçunu bir bilimaletlerinde
adamı da arayan
sonundabir marango¬
meslektaş-
benzetilebilir.
zalan tarafmdan kendi beceriksizliğinin suçunu aletlerinde arayan bir m arango­
zaÖne sürdüğümüz görüşün aynısını, tam ters yönde de aynı kesinlikle
benzetilebüLr.
ifadeÖne edebiliriz:
sürdüğüm karşı-örneklerip
üz görüşün aynısını, çıkmadığı bilimsel
tam ters yöndearaştırma olamaz.
de aynı kesinlikle
Şöyle
ifadedüşünelim: k a rşı-öbilimi
e d eb iliriz: olağan rm çıkmhalindeki
rn e k lebunalım adığı bilim bilimden ayırdeden
sel a raştırm a olam ne¬az.
dir?
ŞöyleHerhalde
düşünelim birincide
: olağan hiç bilim
karşıi örneğe
bunalım rastlanmaması
halindeki bilim değil.
den Tam tersine,
ayırdeden ne­
daha
dir? önce olağan
Herhalde bilimi oluşturduğunu
birincide hiç karşı örneğesöylediğimiz
rastlanm am ası 'bulmaca'
değil. Tam tarzı so¬
tersine,
runların var olabilmelerinin
daha önce olağan bilim i oluşturduğunu tek nedeni, bilimsel söylediğim iz ‘bu lmtemel
araştırmaya sağla¬
aca’ tarzı so ­
yan hiçbir var
runların paradigmanın
olabilm elerininele alman sorunların
tek nedeni, bilimhepsini tam olarak
sel araştırm aya tem çözerne-
el sağla­
yişidir.
yan hiçbir yaptığı sanılan
Bunuparadigm anın eleyaalm daan iddia edilen birkaç
sorunların hepsini paradigma
tam olarak daçözem
(örne¬e-
ğin geometrisel
yişidir. Bunu yaptığı kısa zamanda
optik)sanılan ya da iddia hiçbir birkaç problemi
araştırma
edilen paradigm üretemez
a da (örne­
olmuş
ğin geom ve sonunda mühendislik
etrisel optik) kısa zam anda haline
araçları hiçbir gelmiştir.
araştırm a Araç-gereçle
problem i üretem ilgiliez
olmuş vedışında,
olanların sonundaolağanm ühendislik 'bulmaca'
biliminaraçları halinegözüyle baktığı
gelmiştir. her problem
A raç-gereçle ilgili
başka
olanlarınbir bakış
dışında, olağan bir
açısından bilimkarşı-örnek
in ‘bulm aca’ ve dolayısıyla
gözüyle baktığı da bir herbunalım
problem
başka bolarak
kaynağı a ç ısın d an Kopernik'in
ir bakışgörülebilir. bir k arşı-örnek karşı-örnek gördüğü
ve d o lay ısıy la da her yerde,
bir bunalım
Ptoleme'nin
kaynağı olarak diğergörülebilir.
ardılları gözlemK o p ern ileikkuram arasındakigördüğü
’in karşı-örnek uyumla her ilgili bir
yerde,
'bulmaca'
P tolem e’nin görüyorlardı. Priestley
diğer ardılları gözlem 'nin,ileflojiston
kuram kuramının
arasındaki geliştirilmesin¬
uyum la ilgili bir
de‘bulm
ortaya aca’çıkan bulmacanın
görüyorlardı. başarılı birflojiston
P riestley’nin, çözümükuram saydığıınınolgu, Lavoisi¬
geliştirilm esin­
erd'nin
e ortaygözünde
a çık an birb ukarşı-örnekti. Nihayet,
lm a c an ın b aşarılı Lorentz
bir çözüm ü ve Fitzgerald
saydığı olgu, gibi
L a v obi¬
isi­
limcilerin Newtonbir
e r ’nin gözünde Maxwell'in
ve karşı-öm ekti.kuramlarında
N ihayet, Lorentz rastlanan bulmacalar gibi
ve Fitzgerald ya dabi­
açmazlar
lim cilerin olarak gördükleri
Nevvton ve M axw ell’in Einstein
öğeleri kuram larındakarşı-ömekler
rastlanan olarak görüyor¬
bulm acalar ya da
du.
açm Dahası, bir bulmacanın
azlar olarak gördüklerikarşı-örneğe
öğeleri Einstein dönüşmesi
karşı-öm için bir olarak
ekler bunalımın var
görüyor­
olması biİe tek
du. Dahası, birbaşına yeterlikarşı-öm
bulm acanm değildir.eğe Aralarında
dönüşm esi ikisini
için ayıran bu kadar
bir bunalımın var
kesin
olm ası çizgitekyoktur.
bir bile başınaTersine, bunalım paradigmanın
yeterli değildir. A ralarında ikisini farklı yorumlarını
ayıran bu kadar
daha
kesin dabirçoğaltarak
çizgi yoktur.olağan bulmaca
Tersine, çözümünün
bunalım paradigm kurallarını
anın farklı yavaş
yorum yavaş
larını
yıpratır
daha da veço yeni paradigmanın
ğ altarak olağan bulm ortaya acaçıkış
çözüm ünün k uhazırlar.
koşullarını, rallarını Yaniyavaşortada
yavaş
aslında ve yeni iki
yıpratıryalnızca almaşık
paradigm anmVardır:
ortaya yaçıkış bilimselrkuram
hiçbirkoşullarm hazırlar.herhangi
Yani ortada bir
karşı-örnekle
aslında yalnızca karşılaşmaz,
iki alm aşık ya da bütün
Vardır: yakuramlar
hiçbir bilim herselzaman
kuram için karşı-ör-bir
herhangi
neklerle
karşı-öm karşılaşırlar.
ekle karşılaşm az, ya da bütün kuram lar her zam an için karşı-ör-
Bu durum
neklerle önceleri insanlara nasıl olup da farklı gözükebildi? Bu soru¬
karşılaşırlar.
Bu durum için
yu yanıtlamak felsefenin
önceleri tarihsel
insanlara nasılveolupeleştirel olarak
da farklı aydınlatılması
gözükebildi? ge¬
Bu soru­
rekir, ki bunuakburada
yu yanıtlam yapmamıza
için felsefenin imkânveyok.
tarihsel Fakatolarak
eleştirel hiç olmazsa
aydınlatılmdoğru asıilege­
yanlışın
rekir, kiyalnızca
bunu burada yapm amolgularla
önermelerin ıza imkânkarşılaşması
yok. Fakat hiç sonucu
olm azsatartışmasız
doğru ile
olarak
yanlışın belirlenebileceği
yalnızca önerm genellemesine
elerin olgularla bilimin en uygun
karşılaşm örneği oluşturdu¬
ası sonucu tartışm asız
ğuolarak
inancının nasıl olup da yerleşebildiğini açıkayacak
belirlenebileceği genellem esine bilimin en uygun örneği iki nedenoluşturdu­
göster¬
mekle y.etinebiliriz.
ğu inancının olup dabilim,
nasıl Olağan kuram ile olgu
yerleşebildiğin! arasındaiki
açıkayacak daha
nedenyakın bir
göster­
uyüm
m ekle sağlamak için sürekli
yetinebiliriz. bilim,uğraşmak
O lağanolarak olgu arasmBu
kuram ilezorundadır. da çabayı
daha yakınrahat¬bir
lıkla
uyUm birsağlam
sınama ak olarak görmemiz
için sürekli olarakyahutuğraşmak bir kanıtlama
zorundadır. da çabayı
ya Bu yanlışlama rahat­
arayışı sanmamız olasıdır. Halbuki asıl amaç bulmaca
lıkla b ir sınam a o larak görm em iz yahut bir kanıtlam a ya da yanlışlam çözümüdür ve söz a
arayışıbulmaca
konusu sanm amvaroluşunu
ız olasıdır. bile zatenasıl
Halbuki amaç bulm geçerli
paradigmanın aca çözüm olduğu
üdürvarsa¬
ve söz
konusuborçludur.
yımına Çözüm bulmayı
bulm aca varoluşunu bile zaten başaramamak
paradigmanın sadece
geçerli bilim adamına
olduğu varsa­
gölge
yım ına düşürür, kuramı
borçludur. bağlamaz.
Ç özüm bulm ayı Yanibaşaram
bizim atasözü burayabilim
am ak sadece dahaadamda uy¬ ına
gundur: "kötü marangoz
gölge düşürür, aletini suçlar".
kuram ı bağlam az. YaniBilimsel
bizim atasözü bir doğrulama
bilgiyi buraya daha dasü- uy­
gundur: “kötü m arangoz aletini suçlar”. Bilim sel bilgiyi bir doğrulama sü­
108
108
reci olarak açıklayan görüş, aslında başka kaynaklardan türetilmiş bir
epistemolojik
reci o larak akuramdır, fakat bilim
ç ık lay a n görüş, aslın döğrenimindeki
a b aşk a kay n ak kuramsal
lard an tü retilm işol¬
tartışma bir
muştur. Bu yönde en
epistem olojik kuram dır, fakat ufak bir teşvik
bilimbile, herhangi
öğrenim indeki bilimsal
birkuram metnini
tartışmoku¬
a ol­
yan sıradan
muştur. Buadamın,
yönde en söz konusu
ufak uygulamaların
bir teşvik bile, herhangi kuramın doğruluğunu
bir bilim m etnini ka¬
oku­
nıtlayan
yan sıradandeliller adamolduğuna
ın, söz inanması
konusu uygulam için yeterlidir. Böylelikle
aların kuram bir kuramın
ın doğruluğunu ka­
nıtlayan örneklerinin
uygulanış deliller olduğuna o kuramainanm ası için için
inanmak yeterlidir. neden olduğunu
yeterli Böylelikle san¬
bir kuramın
mak işten bile
uygulanış değildir. Halbuki,
örneklerinin o kuram abilim inanm ak için yeterli neden dışarıdan
öğrencilerkkuramları olduğunu bu¬ san­
m ak kanıtlarla
lunan değil öğretmenlerinin
işten bile değildir. okudukları metinlerin
H albuki, bilimveöğrencileri'kuram yetkisine
lan dışarıdan bu­
dayanarak
lunan kanıtlarlakabul ederler.
değil öğretm Herhangi
enlerinin ve okuduklarıölmadığı
bir uzmanlıkları m etinlerin için zaten
yetkisine
başka seçenekleri
dayanarak kabulde yoktur.HEğitim
ederler. erhangiamaçlıbir uzm metinlerde
anlıkları yer ölmverilen
adığı içinuygula¬
zaten
maların amacı ise kanıt sağlamak değil, öğrenciye
başka seçenekleri de yoktur. Eğitim amaçlı m etinlerde yer verilen uygula­ yürürlükteki bilim yap¬
ma tarzının
m aların temelinde
amacı ise kanıtyatan paradigmayı
sağlam ak değil, öğretmektir. Ugulamalarbilim
öğrenciye yürürlükteki gerçek¬yap­
makanıt
ten olarak
tarzının temsunulsaydı,
elinde yatanoparadigmzaman söz ayı konusu metinlerin
öğretmektir. Ugulamalarbütün gerçek­
farklı
yorum
ten kanıtolasılıklarına yer vermeleri,
olarak surtulsaydı, o zam yaandasözbilim adamlarının
konusu m etinlerin paradigma çö¬
bütün farklı
zümü bulamadıkları problemlerden söz etmemeleri
yorum olasılıklarına yer verm eleri, ya da bilim adam larının paradigma bu kitapları yazanların çö­
tek yanlıbulam
zümü hattaadıkları
önyargılı davrandıkları
problem lerden söz suçlamasına
etm em eleri yolbuaçılabilirdi. Halbu¬
kitapları yazanların
kitek
böyle
yanlıbirhatta
suçlama için en
önyargılı ufak bir neden
davrandıkları bile asm
suçlam yoktur.
a yol açılabilirdi. H albu­
halde,
kiOböyle birilksuçlam
sorumuzaa içindönecek bir nedenbilim
en ufak olursak, yoktur. koruma ile doğa
bile adamları
arasındaki
O halde, uyumda
ilk sorumbaşgösteren
uza dönecek olursak,bilincine
aykırılığın nasıl bir
bilim adamları tepki göste¬
koruma ile doğa
rirler? Az önce
arasındaki uyum söylediklerimize
da başgösterenbakılırsa, aykırılığın kuramın uygulamalarında
b ilin tin e nasıl bir tepkigörü¬ göste­
lenlerden
rirler? Azçok önce daha büyük bir çelişkinin
söylediklerim ize bakılırsa, bilekuram
öyle ın fazla bir tepki
uygulam uyandır¬
alarmda görü­
ması gerekmiyor.
lenlerden çok daha Bilimde
büyükçelişkiye her zaman
bir çelişkinin öyle fazla Üstelik
bile rastlanılır. inatçı
bir tepkienuyandır­
çelişkilerin bile sonunda
m ası gereloniyor. Bilim de olağan yöntemlere
çelişkiye her zaman boyun eğdiği sık
rastlanılır. sık görülü¬
Üstelik en inatçı
yor. Bilim adamları
çelişkilerin bile sonunda çoğu kez
zaten olağan acelelere
yöntem etmektense
boyun eğdiği beklemeyi
sık sık tercih
görülü­
ederler, hele ad
yor. B ilim sözam konusu
ları zatenbilim u kez diğer
p ğdalının acele kesimlerinde
etm ek ten se beklem onları oyalaya¬
eyi tercih
cak bolca hele
ederler, sorun sözvarsa.
konusu Örneğin, Newton'un
bilim dalının diğeryaptığı ilk ölçümden
kesim lerinde onları sonraki
oyalaya­
altmış yıl boyunca
cak bolca sorun varsa. ayın dünyaya
Ö rneğin,en yakın olduğu
Nevvton’un noktanın
yaptığı ilk ölçüm tahminden edilen
sonraki
hareketi,
altm ış yıl daha
boyuncaönce de ayın değindiğimiz
dünyaya en yakın gibi, gözlemlenen
olduğu noktanm hareketin
tahm inancak
edilen
yarısına
h areketi, ulaşabilmişti.
daha önce de Avrupa'nın
değin d iğen iyigibi,
im iz gözlemfizikçiler;
matematik lenen hareketin hiçbir başa¬
ancak
elde edemeden
rıyarısına ulaşabilm buişti.
ünlü çelişki ileen
A vrupa’nın iyi m atembir
uğraşırken, atikyandan da Newton'un
fizikçilerj hiçbir başa­
ters-kare
rı elde edem yasasının
eden bu değiştirilmesi
ünlü çelişki ile önerileri yapılıyordu.
uğraşırken, bir yandan Fakat kimse bu
da Nevvton’un
ters-k are yasasının d e ğ iştirilm esi ö n erileri yapılıyordu. Fakatkarşısın¬
önerileri ciddiya almadı ve sonunda uygulama bu büyük aykırılık kim se bu
daönerileri
gösterilen sabrı alm
ciddiya haklıadıçıkardı.
ve sonundaClairaut 1750ayılında
uygulam bu büyük yalnızca uygulama¬
aykırılık karşısın­
daki matematiğin
da gösterilen sabrıyanlış
haklıolduğunu, Newton'un
çıkardı. Clairaut 1750kuramının
yılında yalnızcaeskisi gibi kala¬a­
uygulam
bileceğini
daki m atem kanıtlamayı
atiğin yanlış başardı. (3) Her
olduğunu, şeyin basitkuram
Nevvton’un bir hataya indirgeneme-
ının eskisi gibi kala­
diği durumlarda
bileceğini kanıtlam bileayı
(belki kullanılan
başardı. (3) Hermatematik
şeyin basitdaha basit olduğu
bir hataya için,
indirgeneme-
da başka
yadiği bir alanda başarıyla kulanılabildiği için)
durum larda bile (belki kullanılan m atem atik daha basit olduğu sü¬ su yüzüne çıkmış için,
rekli
ya da aykırılığın
birbaşka bir alandaher zaman
başarıyla bunalım yaratmasıiçin),
kulanılabildiği gerekmez.
su yüzüne Gerek Mer¬
çıkmış sü­
kür gezegeninin
rekli bir aykırılığın hareketleri
h er zam gerek sesin hızı
an bunalım olguları
yaratm ile Newton
ası gerekm ez. Gkuramın¬
erek M er­
dan
kürelde edilen tahminler
gezegeninin hareketleri arasında
gerekuzun sesinsüredir varolduğu
hızı olguları saptanmış
ile Nevvton çeliş¬ın­
kuram
kiler yüzünden, kimse bu kuramı ciddi şekilde sorgulamayı
dan elde edilen tahm inler arasında uzun süredir varolduğu saptanmış çeliş­ düşünmemişti.
Bu çelişkilerden
kiler yüzünden, ilki, kim sesonuç olarakı çok
bu kuram ciddibaşka amaçlarla
şekilde sorgulam üzerine
ısıayı yapılan
düşünmemişti.
deneyler sayesindeilki,
Bu çelişkilerden birdenbire
sonuç olarak çok başka amşekilde
ve beklenmedik açlarla çözüme
ısı üzerine kavuştu.
yapılan
İkincisi
deneyler ortaya çıkmasında
ise,sayesinde birdenbire hiçbir rol oynamadığı
ve beklenm bir bunalım
edik şekilde çözüm sonucun¬
e kavuştu.
da, Einstein'ın
İkincisi genelçıkm
ise, ortaya görelilik hiçbir rol geliştirilmesiyle
asındakuramının oynam adığı bir bunalım yok ol-
birlikte sonucun­
da, E in stein ’m genel görelilik kuram ının geliştirilm esiyle birlikte yok ol-
(3) W. Whewell, History of The Inductive Sciences (Tümevarımlı Bilimlerin tarihi) Londra, gözden
geçirilmiş ikinci basım, 1947, Bölüm II, s. 220-221.
(3) W. VVhevvell, History of The Inductive Sciences (Tümevarımlı Bilimlerin tarihi) Londra, gözden
geçirilmiş ikinci basım, 1947, Bölüm II, s. 220-221.
109
109
du. (4) Bundan her iki çelişkinin de bunalımla başlayan rahatsızlığı yarata¬
du.kadar
cak (4) Bundan her iki çelişkinin
temel düzeyde de bunalımla
görülmedikleri sonucunu başlayan rahatsızlığı
çıkarabiliriz. yarata­
Karşı-or-
cak kadar tem el düzeyde görülm edikleri sonucunu
nekler oldukları saptanarak ileriki çalışmalar için bir kenara konmaları ye¬ çıkarabiliriz. K arşı-or-
nekler oldukları saptanarak ileriki çalışm alar için bir kenara konm aları ye-
terliydi.
terliydi.
Demek ki, aykırılığın bunalıma yol açması için salt aykırılık olması yet¬
miyor.Dem ek ki, aykırılığın
Paradigma ile doğa bunalıma
arasındakiyol açmasıbelli
uyumda içinzorluklar
salt aykırılık
daima olması
söz ko¬ yet­
miyor. Paradigm a ile doğa arasındaki uyumda belli
nusudur ve bunların çoğu genellikle önceden kestirilemeyen süreçler saye¬ zorluklar daim a söz ko­
nusudur ve bunlarm çoğu genellikle önceden kestirilem
sinde zamanla düzeltilir. Farkına vardığı her aykırılığı incelemeye kalkan bi¬ eyen süreçler saye­
sinde
lim adamızamanla düzeltilir.
asıl önemli Farkına
işlerini vardığı
bitirmeye her bulamaz.
vakit aykınlıği Dolayısıyla
incelemeye bir kalkan
aykı¬bi­
lim adamı
rılığın ne zamanasıl önemli işlerini değer
toplu dikkate bitirmeye
hale vakit bulamaz.
geldiğini Dolayısıyla
sormamız gerekirbir veaykı­
bu
rılığın ne
sorunun zaman toplu
da herhalde tam dikkate
anlamıyla değer
genelhalebirgeldiğini sormŞimdiye
yanıtı yoktur. amız gerekirkadarvein¬bu
sorunun daörnekler
celediğimiz herhaldenitelikçe
tam anlamıylauygun genel
olmakla birberaber
yanıtı yoktur.
yeterince Şimdiye
kural kadar
belirle¬in­
celediğimiz
yici örnekler
değiller. Bazen nitelikçe uygun olmakla beraber yeterince
bir aykırılık paradigmanın belirlenmiş temel genelleme¬ kural belirle­
yici değiller.
lerini Bazen bir aykırılık
açıkça sorgulayabilir, paradigmanınsorununun
eter sürüklenmesi belirlenmiş temel genellem
Maxwell'in kura¬e­
mını benimseyenler açısından anlamı buydu. Yahut, Kopernik devrimindekura-
lerini açıkça sorgulayabilir, eter sürüklenmesi sorununun M axw ell’in ol¬
nunıgibi,
duğu benimseyenler
görünürde temel açısından anlamıdokunmayan
sorunlara buydu. Yahut, birKopemik
aykırılık,,devrkninde
sırf pratikteol­
duğu gibi,bazı
engellediği görünürde
uygulamalartem el büyük
sorunlaraönem dokunmayan
taşıdığı içinbirbunalıma
aykırılık,,yol sırf pratikte
açabilir,
kiengellediği
bu örnektebazı uygulamolan
söz konusu alar uygulamalar
büyük önem takvim taşıdığı yapımı
için bunalıma yol açabilir,
ve astroloji ile il¬
ki bu örnekte
giliydi. Veya, 18. sözyüzyıl
konusu olan uygulamalar
kimyasında olduğu gibi, takvim
olağanyapımı ve astroloji
bilimin kendi geliş¬ ile il­
giliydi. Veya, 18. yüzyıl kimyasında olduğu gibi, olağan
mesi, önceden yalnızca küçük bir aksaklık sayılan aykırılıkları birden buna¬ bilimin kendi geliş­
mesi,
lım önceden yalnızca
başlangıcına küçük ağırlık
dönüştürebilir: bir aksaklık sayılan
ilişkileri sorunuaykırılıkları
ancak atmosfer birden kim¬
buna­
lım başlangıcma
yasında kullanılan dönüştürebilir:
tekniklerin evriminden ağulık ilişkileri sorunu
sonra farklı bir ancak
konuma atmulaşmıştı.
osfer kim ­
yasında kullanılan
Aykırılıkları özellikletekniklerin
acil duruma evriminden
getiren başkasonrakoşulların
farklı bir konum
da olduğu a ulaşmıştı.
rahat¬
lıkla varsayılabilir ve normalde bunlardan bir kaçının bir araya gelmesirahat­
Aykırılıkları özellikle acil duruma getiren başka koşullarm da olduğu söz
lıkla varsayılabilir
konusudur. Daha öncevedenormalde bunlardan
işaret ettiğimiz gibi,bir kaçınm birkarşılaştığı
Koperiıik'in araya gelmbuna¬ esi söz
konusudur.
lımın Daha önce
kaynaklarından biridede, işaret ettiğimiz gibi,
astronomların Koperhik’in
Ptoleme sisteminin karşılaştığı
şurasındabuna­ bu¬
lımın kaynaklanndan biri de, aströnomlarm
rasında kalmış çelişkileri yok etmek için uğraş verdikleri sürenin Ptoleme sisteminin şurasmda
bu denli bu­
rasında
uzamış kalm ış çelişkileri yok etm ek için uğraş verdikleri sürenin bu denli
olmasıydı.
uzamış
Bu ve olmasıydı.
bunun gibi nedenler yüzünden üzerinde çalışılan aykırılık olağan bi¬
liminBu ve bunun
sıradan gibi nedenlerdaha
bulmacalarından yüzünden
ciddi birüzerinde çalışılan
hal almaya aykırılık
başladığı olağan
zaman bu¬bi­
limin sıradan bulmacalarından daha ciddi bir hal almaya
nalıma ve olağanüstü bilime geçiş de başlamış demektir. Bu durumda aykırıl¬ başladığı zaman bu­
nalıma
ığın ve olağanüstü
kendisi bilim e geçişön
de meslek çevresinde deplana
başlamış
çıkar.demektir. Bu dalının
İlgili bilim durumda aykml-
giderek
ığm çok
daha kendisi
sayıdade ileri
meslek gelençevresinde ön planagiderek
üyesi, aykırılığa çıkar. İlgili
daha bilim dalmmvegiderek
çok zaman çaba
daha çok sayıda ileri gelen üyesi, aykırılığa
sarf etmeye başlar. Bu tür aykırılıklar genellikle çözüme ulaşmaklagiderek daha çok zaman ye çaba
beraber,
sarf etm
direnç eye başlar.durumlarda
gösterdikleri Bu tür aykırılıklar genellikle
bilim adamları çözüme ulaşm
bu çözümün akla beraber,
bulunmasını ilgi
direnç gösterdikleri
dallarının en önemli konusu durumlarda olarakbilim
kabuladamları bu çözümün
ederler. Onlar için artıkbulunmasını
bu bilim da¬ ilgi
dallanmn
lının en önemli
eskisi gibi olmasına konusu
olanak olarak kabul
yoktur. Buederler. Onlar içinbir
farklı görünüşün artık bu bilim
nedeni bilim¬ da­
lmm eskisi gibi olmasma olanak yoktur. Bu farklı görünüşün
sel dikkatin yeııi bir noktada düğümlenmesidir. Ancak, değişikliğin çok daha bir nedeni bilim­
sel dikkatin
önemli yeni birdikkatlerin
bir kaynağı, noktada düğümlenmesidir.
bir sorunda toplanması Ancak, sonucu
değişikliğin
ortaya çok daha
çıkan
Önemliçözüm
sayısız bir kaynağı,
parçalarınındikkatlerin bir sorunda
çok farklı yapılaratoplanması sonucu ortaya
sahip olabilmeleridir. çıkan
Direnç
sayısız soruna
gösteren çözüm yapılan
parçalarının çok farklı yapılara
ilk müdahaleler sahip olabilm
henüz paradigma eleridir.yakın¬
kurallarını Direnç
gösteren
dan takip edensoruna yapılan Fakat
çabalardır. ilk müdahaleler
direnç devam henüz paradigma
ettikçe, kurallarmgiderek
müdahalelerin ı yakm ­
dan büyük
daha takip eden çabalardır.
bir kısmında Fakat direnç
paradigma devamdeğişikliklere
irili ufaklı ettikçe, müdahalelerin giderek
uğratılır. Bunlar¬
daha
dan büyük
hiçbiri birbir ksm m da
diğerine paradigma gibi
benzemediği irili her
ufaklı
birideğişikliklere
ancak kısmen uğratılm
başarıya Bunlar­
ula-
dan hiçbiri bir diğerine benzemediği gibi her biri ancak kısmeıı başarıya
(4) Sesin hızı için bkz. T. S. Kuhn, "The Caloric Theory of Adiabatic Compression" Isis dergisi, ula-
44, (4)1958,
Sesin 136-137.
s. hızı Merkür
için bkz. gezegeninin
T.S. Kuhn, güneşe
"The Caloric yakınofyörünge
Theory noktasının
Adiabatic sürekliIsis
Compression" kayışı
dergisi,
44, 1958,bkz.
konusunda E.T. Whittaker,
s. 136-137. Theories
History of thegüneşe
M erkürA.gezegeninin of Aether
yakın Electricit, (Eter
and noktasinın
yörünge ve Elek¬
sürekli kayışı
trikkonusunda bkz.Bir
Kuramlarının Tarihçesi)
E.T. Londra,
Whittaker, Bölüm
A. History ofII,
the 151, 179.of Aether and Electricit, (Eter ve Elek­
s. Theories
trik Kuramlarının Bir Tarihçesi) Londra, Bölüm II, s, 151, 179.
110
110
şabilir, ama bütün topluluk tarafından paradigma olarak kabul edilecek çapta
birşabilir,
başarıama bütün elde
genellikle topluluk tarafm
edilmez. dan paradigma
Bilim çevresi de zatenolarakbirbirinden
kabul edilecek çapta
çok fark¬
lı bu değişiklikleri rastgele, ayaküstü uyarlamalar olarak nitelemeye başlarfark­
bir başan genellikle elde edilmez. Bilim çevresi de zaten birbirinden çok ve
lı bu değişiklikleri
bunların çoğalmasıyla rastgele,
birlikteayaküstü uyarlamalar
olağan bilimin temel olarak nitelemeye
kuralları başlar ve
giderek belirsiz-
bunlarm
leşir. Ortada çoğalmasıyla birlikte olağan
hâlâ bir paradigma olmasına bilimin
karşın,temel
çok kuralları
az kimsegiderek belirsiz­
bunun gerçek
leşir. Ortada
niteliği hakkında hâlâfikir
bir birliğine
paradigma olmasma
varacak karşın, çok
durumdadır. az kimse
Daha bunun gerçek
önce çözümlenen
niteliği hakkm
sorunlara bulunmuş da fikir birliğine
yerleşik vEnacak
çözümlere biledurumdadır.
artık kuşkuyla Daha önce çözümlenen
bakılır.
sorunlara
Çok ciddibulunmuş
hale yerleşik
geldiği çözümlere
zamanlar bu bile
durumun artık kuşkuyla
bilim bakılır.
adamları da farkına va¬
Çok ciddikendi
rır. Kopemik hale zamanındaki
geldiği zamanlar bu durumun
astronomların bilim adamlan
yaptıkları da farkma
çalışmaların "mev¬ va­
rır. Kopem
simli ik kendi zamanmdaki
yılın değişmeyen uzunluğunuastronomlann yaptıklarıya
dahi açıklayamayacak çalışmaiarm “m ev­
da gözlemleye-
simli yılm
meyecek değişmeyen
kadar uzunluğunu şikâyet
tutarsız" olduğundan dahi açıklayamayacak
ediyor ve şöyle ya da gözlemleye-
devam ediyordu:
meyecek durumu,
"Bunların kadar tutarsız”
çizeceği olduğundan
el, ayak, kafa şikâyet ediyor
ve diğer ve şöyle
uzuv devam ediyordu:
görüntülerini değişik
“Bunlarm durumu,
modellerden alan birçizeceği
ressamınkineel, ayak, kafa veHer
benziyor. diğer uzuvmükemmel
parça görüntülerini değişik
çizildiği
m odellerden
halde tek bir bedenalan bir ressam ınkm e benziyor.
oluşturamamakta ve parçalar Her parçaşekilde
hiçbir mükemmel çizildiği
birbirine uy¬
halde için
madığı tek bir
eldebeden
edilenoluşturam
sonuç daam birakta
insanvedeğil
parçalar
ancak hiçbir şekildeolabilir."
bir canavar birbirine(5)
uy­
madığı
Devir içinbuelde
icabı edilen
kadar süslüsonuç da kullanamayan
bir dil bir insan değilEinstein
ancak birisecanavar
şunlarıolabilir.”
yazmakla(5)
Devir icabı
yetinmişti: bu kadar
"Sanki topraksüslü bir dil kullanamayan
altımızdan çekilivermişcesine,Einstein ise şunları
görünürde yazmakla'
üzerine bir
yetinmişti:
şeyler “Sanki toprak
kurabileceğimiz altımızdan
hiç sağlam temelçekilivermişcesine,
kalmamış gibiydi." görünürde üzerine bir
(6) Heisenberg'in
şeyler kurabileceğimiz
matriks mekaniği üzerine hiçbirsağlam
bildiritemel kalmamış gibiydi.”
yayınlamasıyla (6) Heisenberg’in
yeni kuantum kuramına
matriks
giden yol mekaniği
açılmadanüzerineönce de birWolfgang
bildiri yaymlamasıyla
Pauli bir dostuna yeni yazdığı
kuantummektupta
kuramma
giden
şöyle yol açılm
diyordu: "Şuadan
sıra önce
fizik de geneW korkunç
olfgang Pauli bir dostuna
bir karmaşa içinde.yazdığı
Her nemektupta
hal ise,
buşöyle
durum diyordu:
benim“Şu içinsıra
çokfizik
zor. gene
Bazen korkunç
keşke birbir film
karmaşa içinde.yaHer
oyuncusu da ne halbir
öyle ise,
buolsaydım
şey durum benim da fizikiçin çok hiç
nedir zor.bilmeseydim
Bazen keşkediyorum".
bir film oyuncusu ya da
Bu tanıklığın neöyle
kadarbir
şey olsaydım
ilginç olduğunudaaynı fizikadamın
nedir hiç bilmeseydim
bundan diyorum”.
beş ay sonra Bu tanıklığm
yazdıklarına ne kadar
baktığımızda
ilginç olduğunu
anlıyoruz: aynı adamm
"Heisenberg'in bundanmekanik
geliştirdiği beş ay sonra yazdıklarına
türü bana baktığımızda
yeniden umut ve ya¬
anlıyoruz:
şama “Heisenberg’in
zevki verdi. Bilmece tabii geliştirdiği
ki henüzmekanik
çözümlenmiştürü bana yeniden
değil umut ve ya­
fakat ilerlemenin
şamamümkün
tekrar zevki verdi. Bilmece
olduğuna tabii
artık ki henüz çözümlenmiş değil fakat ilerlemenin
inanıyorum."(7)
tekrar mümkün
Çöküşün olduğuna
bu kadar açıkça artık durumlar aslmda son derece seyrektir,
inanıyorum.”(7)
tanındığı
ama Çöküşün
bunalımın buetkilerini
kadar açıkça tanmdığı
hissetmek içindurumlar
onun tam asimda son derece
bilincine varmışseyrektir,
olmak
ama bunalım
gerekmez. ın etkilerini
Bu etkiler hakkında hissetm ek için onun tam
ne söyleyebiliriz? bilincine
İlk bakışta varmİki
yalnız ış tane¬
olmak
sigerekmez.
gerçekten Bu etkilergibi
evrensel hakkm da ne söyleyebiliriz?
görünüyor. Birincisi, bütünİlk paradigma¬
bcikışta yalnız
bunalımlar iki tane­
si belirsizleşmesi
nın gerçekten evrensel gibi görünüyor.
ve bunun Birincisi,
ardından olağan bilim bütün bunalımlar
kurallarının paradigma­
gevşemesi ile
nm
başlar.belirsizleşmesi
Bu bakımdan bunalım döneminde yapılan araştırma, paradigma-önce-ile
ve bunun ardmdan olağan bilim kurallarmm gevşemesi
sibaşlar. Bu bakımdan
devirdeki araştırmaya bunalım döneminde
çok benzer; yapılan
aradaki tek farkaraştırma,
bunalım dönemindeki
paradigma-önce-
si devirdeki
uygulama araştırm aya çokhem
değişikliklerinin benzer;
dahaaradaki
az hemtek de fark
dahabunalım
belirgindönemindeki
olmasıdır.
uygulam
İkinci olarak a dda,
eğişikliklerinin
bütün bunalımlar hemsayacağımız
daha az hem üç de biriyle son
daha belirgin
şekilden olmbulur.
asıdır.
İkinci olarak da, bütün bunalımlar sayacağımız
Bazen olağan bilim, varolan paradigmanın sonu geldiğine dair üç şekilden biriyle duyulan
son bulur.
B azen olağkarşın,
umutsuzluğa an bilim , v a ro layaratan
bunalım n p aradigm
sorunuanın için gerekli
sonu geldiğine
çözümlemek esnek¬
dair duyulan
liği göstermeyikarşm,
umutsuzluğa başarır.bunalım
Başka tür koşullarda
yaratan sorunuise,
çözümlemek için gerekli
bunalımı çıkaran sorunesnek­
son
liği göstermeyi başarır. Başka tür koşullarda ise, bunalımı çıkaran sorun
(5) Bu alıntı için bkz. T.S. Kuhn, The Copernican Revolution (Kopernik devrimi) Cambridge,
son
Mass.
(5) Bu1957, s. için
alıntı 138.bkz. T.S. Kuhn, The Copernican Revolution (Kopernik devrim i) Cambridge,
(6)Mass. Einstein,
Albert1957, "Autobigraphical Note" (Otobiyografik ilave) Albert Einstein: Philosopher-Sci¬
s. 138.
entist (Albert
(6) Alberl Einstein:
Einstein, Filozof Bilim adamı)
“Autobigraphicai adlı kitapta, der.
Note" (Otobiyografik ilave)P.A. Schilpp,
Albert Evanston
Einstein: Illinois,
Philosopher-Sci-.
1949, s.tiM
e n tIs 45.b e rt Einstein: Filozof Bilim adamı) adlı kitapta, der, P.A. Schilpp, Evanston Illinois,
Ralp Kronig, "The Turning Point" (Dönüm Noktası) Theoretical Physics in the Twentieth Cen¬
(7)1949,3.45.
tury. Kronig,Volume
Memorial
(7) ARalp “The Turning Point” Pauli
to Wolfgang (Dönüm(Yirminci Asırda
Noktası) Kuramsal
Theoreticai Fizik: in
Physics Wolfgang Pauli'nin
the Twentieth Cen­
tury. AArmağan)
Anısına M em oriai adlı kitapta,
Volüme der. M. Fierz
to Wolfgang Pâulive V.F. Weisskopf,
(Yirminci New York, 1960,
Asırda KuramsâiFizik: s. 22; 25-26.
VVolfgang Pauli’nin
BuAnısına
makalenin büyük adlı
Armağan) kısmı 1925'ten
kitapta, der.hemen önceki
M. Fierz yıllarda
ve V.F. kuantum
Weisskopf, mekaniğinde
New York, 1960,başgösteren
s. 22; 25-26.
bunalımı anlatmaktadır.
Bu makalenin büyük kısmı 1925’ten hemen önceki yıllarda kuantum mekaniğinde başgösteren
bunalımı anlatmaktadır.
111
111
derece köktenci yeni yaklaşımlara bile direnç göstermekte devam eder. O za¬
man bilim adamları ilgi dallarının o anki durumunda hiçbir çözüm bulunama¬
derece köktenci yeni yaklaşımlara bile direnç göstermekte devam eder. O za­
yacağı sonucuna varabilirler. Böylelikle sorun adeta 'dosyalanarak' daha ge¬
man bilim adam lan ilgi dallarmm o anki durumunda hiçbir çözüm bulunama­
lişmiş araçlara sahip olacak ileriki kuşaklar için bir kenara bırakılır. Yahut,
yacağı sonucuna varabilirler. Böylehkle sorun adeta ‘dosyalanarak’ daha ge­
üçüncü bir şık olarak, ki bu bizi en çok ilgilendirecek olanı, bunalım yeni bir
lişmiş araçlara sahip olacak ileriki kuşaklar için bir kenara bırakılır. Yahut,
paradigma adaymm ortaya çıkması ve bunun kabulüne ilişkin son bir müca¬
üçüncü bir şık olarak, ki bu bizi en çok ilgilendirecek olanı, bunalım yeni bir
dele ile sona erer. Bu sonuncu bitiş tarzını ileriki bölümlerde uzun uzun ele
paradigm a adaymm ortaya çıkması ve bunun kabulüne ilişkin son bir m üca­
alacağız, fakat bunalım durumunun anatomisi ve evrimi hakkındaki gözlem¬
dele ile sona erer. Bu sonuncu bitiş tarzını ileriki bölüm lerde uzun uzun ele
lerimizi tamamlamak açısından daha sonra söyleyeceklerimizi şimdiden bi¬
alacağız, fakat bunalım durumunun anatomisi ve evrimi hakkmdaki gözlem­
raz öngörmemiz gerekiyor.
lerim izi tam am lam ak açısından daha sonra söyleyeceklerimizi
Bunalımdaki paradigmadan ayrılarak yeni bir olağan bilim şim diden bi­
geleneğini
raz öngörmemiz gerekiyor.
üretecek olan bir başka paradigmaya geçiş, birikime dayalı bir süreç olmak¬
B unalım daki paradigm adan ayrılarak yeni bir olağan bilim geleneğini
tan çok uzaktır, yani önceki paradigmanın geliştirilmesi ile yapılacak bir iş
değildir. olan birbilim
üretecekTersine, başka paradigmaya geçiş, birikime dayalı bir süreç olmak­
dalının farklı temellerden başlayarak yeniden kurul¬
tan çok uzaktır, yaniBu önceki paradigm anm geliştirilmesi
ması söz konusudur. yeniden kuruluş bilim dalının en ile yapılacak bir iş
önemli kuramsal
değildir. Tersine, bilim dalının farklı tem ellerden başlayarak yeniden kurul­
genellemeleri ile birlikte paradigma yöntemleri ve uygulamalarının da birço¬
m ası söz konusudur. Bu yeniden kuruluş bilim dalının
ğunu değiştirir. Geçiş dönemi sırasmda eski ve yeni paradigmaların çözebile¬ en önem li kuram sal
genellemeleri ile birlikte paradigma yöntemleri ve uygulam
ceği sorunlar arasında hiçbir zaman bütünü kapsamayan fakat oldukça büyük alannın da birço­
ğunu değiştirir. Geçiş dönemi sırasmda eski ve yeni paradigm alann çözebile­
çapta bir çakışma görülür. Ancak, çözüm tarzlarında son derece belirleyici
ceği sorunlar arasmtamamlandıktan
da hiçbir zaman sonra bütünü kapsamayan fakat oldukça büyük
farklar vardır. Geçiş ise meslek çevresinde söz konusu
çapta
bilgi bir
dalına çakışm a görülür. Ancak, çözüm tarzlarında
amaçlarıyla birlikte yepyeni son derece
bir belirleyici
bütün yöntem ve açıdan bakılır.
farklar paradigma
Bilimin vardır. Geçiş tamamlandıktan
değişikliğiyle yenidensonra ise meslek çevresinde
yönlendirilişinin klasik bir sözömeğb
konusu
bilgi dalm a bütün yöntem ve amaçlarıyla birlikte yepyeni
ni inceleyen keskin görüşlü bir tarihçi bir yazısmda bu geçiş sürecini "sopa¬ bir açıdan bakılır.
Bilimin paradigma değişikliğiyle yeniden yönlendirilişinin
nın öbür ucundan tutmak" şeklinde betimlemiş. Bu öyle bir süreçtir ki, "eski¬ klasik bir örneği^
ni inceleyen
sinin aynı olankeskin
bir veri görüşlü bir tarihçi
topluluğunu ele bir yazısmda
almakla bu geçiş
beraber, onlarınsürecini “sopa-
aralarmda
çok farklı ilişkiler kurar, yeni bir sisteme yerleştirir ve hepsini yepyeni“eski­
nm öbür ucundan tutm ak” şeklinde betimlemiş. Bu öyle bir süreçtir ki, bir
sinin aynıoturtur."
çerçeveye olan bir(8) veri topluluğunu
Bilimsel ele alm
ilerlemenin buakla beraber,
yönüne dikkatonların aralarm
etmiş olan baş¬da
kaçok farklı da,
yazarlar ilişkiler
görselkurar,
alandakiyenigeştalt
bir sistem e yerleştirir
(kalıp) değişimiyle vebenzerliğini
hepsini yepyeni vurgu¬bir
çerçeveye oturtur.” (8) Bilimsel ilerlemenin bu yönüne
lamışlardır (*): kağıt üzerinde ilkönce kuş olarak görülen mürekkep şekiller dikkat etmiş olan baş­
ka yazarlar da, görsel alandaki geştalt (kalıp) değişimiyle
şimdi de bir geyik olarak görülür, ya da tam tersi olur. (9) Ancak kurulan bu benzerliğini vurgu­
lam ışlardır
koşutluk (*): kağıt
yanıltıcı üzerinde
olabilir. Bilim ilkönce
adamlarıkuş birolarak
nesneyi görülen
başka m birürekkep şekiller
nesne olarak
şimdi de bir
görmezler. geyikyaptığı
Onların olarak sadece
görülür, ya da tamDaha
görmektir. tersiönce,
olur. Priestly'nin
(9) Ancak kurulan
oksijenibu
koşutluk yanıltıcı
flojistondan annmışolabilir.
hava olarakBilim adamları
gördüğü bir nesneyiyarattığı
düşüncesinin başka birbazınesne olarak
sorunla¬
görmezler. Onlarm yaptığı sadece görmektir. Daha önce,
rı ele almıştık. Buna ilaveten, bilim adamı geştalt görüşündeki öznenin sahip Priestiy’nin oksijeni
flojistondan
olduğu, değişikannmgörme ış hava olarak
tarzları gördüğü
arasmda düşüncesinin
gidip yarattığı sahip
gelme özgürlüğüne bazı sorunla­
değil¬
rı ele
dir. almıştık.
Bununla Bunabugün
birlikte, ilaveten, bilim bilinen
herkesçe adamı geştalt
bir konugörüşündeki
olduğu için öznenin
geştalt sahip
ya¬
niolduğu,
algılama değişik görme tarzları
kalıplarındaki değişimarasmda
örneği,gidip
büyük gelme özgürlüğüne
çapta bir paradigmasahipdeği¬
değil­
dir. Bununla
şikliğinde birlikte,
meydana gelenbugün herkesçe
süreci anlamaktabilinen bir konu
başlangıç içinolduğu
yararlıiçin geştalt y a­
olabilir.
niDeğindiğimiz
algılam a kalıplanndaki
bu öngörüş bunalımı yeni kuramlarm ortaya çıkmasıa için
değişim örneği, büyük çapta bir paradigm deği­
şikliğinde
uygun meydana
bir hazırlık gelenolarak
devresi sürecitanımamıza
anlamakta başlangıç için yararlı
yardımcı olabilir, olabilir.
özellikle daha
önceDmeydana
eğindiğim iz bubağlamında
çıkışı öngörüş bunalım ı yeni kuram
aynı sürecin küçük larm
çaptaortaya çıkm ası
bir örneğini gör-için
uygun bir hazırlık devresi olarak tanunamıza yardımcı olabilir, özellikle daha
(8)önce m eydana
Herbert Butterfield,çıkışı bağlamında
The Origins of Modern aynı sürecin
Science. küçük(Çağdaş
1300-1800 çapta bir örneğini
Bilimin gör­
Kaynakları,
1300-1800) Londra, 1949, s. 1-7.
Görsel
(*)(8) kalıp:
Herbert görsel (vizüel)
Butterfield, Modernöncülüğünü
geştalt.otGeştalt:
The Origins Alman bilimcilerinin
Science. 1300-1800 yaptığıKaynakları,
(Çağdaş Bilimin ve insan
duyuları ile bunların
1300-1800) Londra,bilişsel
1949, örgütlenişi
s. 1-7. arasında parça parça değil, bütünsel bir ilişki olduğu ve
Görsel sağladığı
bu(*)bütünün zihinsel
kalıp: görsel kalıplar
(vizüel) Geştalt:sayesinde
(şekiller)
geştalt. dünyanın
öncülüğünü Alman bilimcilerinin ileri süren
algılandığını yaptığı bir
ve insan
psikoloji okulu.
duyuları ile bunların bilişsel örgütlenişi arasında parça parça değil, bütünsel bir ilişki olduğu ve
(9)buHanson,
bütününa.g. e., I. Bölüm.
sağladığı zihinsel kalıplar (şekiller) sayesinde dünyanın algılandığını ileri süren bir
psikoloji okulu.
(9) Hanson, a.g.e., I. Bölüm. 112

112
düğümüz hatırlanırsa. Yeni bir kuramın ortaya çıkışı bilimsel uygulamayı
belli
düğüm bir gelenekten kopararak
üz hatırlanırsa. Yeni farklı kurallarla
bir kuram ın ortayayürütülen
çıkışı ve kavramlar
bilim sel uygulam arasın¬ ayı
farklı
dabelli ilişkiler gözeten bir dilin kullanıldığı yeni bir gelenek
bir gelenekten kopararak farklı kurallarla yürütülen ve kavramlar arasm­ başlattığı için,
yalnızca
da farklıilk geleneğin
ilişkiler kötübir
gözeten dilin yoldan
şekilde kullanıldığıçıktığı hissedildiği
yeni bir gelenek zaman söz ko¬
başlattığı için,
nusu olmaktadır.
yalnızca Ne var kötü
ilk geleneğin ki buşekilde
saptamamız yoldan bunalım hissedildiğiincelemek
çıktığı durumunu zaman söz içinko­
sadece bir başlangıçtır
nusu olmaktadır. Ne var akılda
ve ki uyandırdığıbunalım
bu saptamamız sorular da bir tarihçiden
durumunu incelemekçok bir için
psikoloğun
sadece bir becerilerine
başlangıçtır gerek
ve akılda uyandırdığı Olağanüstü
duyurmaktadır. sorular da bir araştırma
tarihçiden nasıl
çokbirbir
olaydır? Aykırılık nasıl kurala uygun hale getirilir?
psikoloğun becerilerine gerek duyurmaktadır. Olağanüstü araştırma nasıl Bilim adamları temel dü¬bir
zeyde
olaydır?bir şeylerin
Aykırılıkaksadığından
nasıl kurala uygunve eğitimlerinin
hale getirilir?onları bu düzeyde
Bilkn adamlarıçare temelara¬dü­
maya
zeyde hazırlamamış olduğundan öte
bir şeylerin aksadığından ve bir şey fark edememelerine
eğitimlerinin onları bu düzeyde karşın nasıl
çare ara­
olur
m ayada işlerine
hazırlamdevam edebilirler? öte
am ış olduğundan Bunlar uzun
bir şey boylu
fark incelenmek isteyen
edememelerine so¬
karşın nasıl
rulardır ve bu incelemenin de tümüyle tarihsel olmaması
olur da işlerine devam edebilirler? Bunlar uzun boylu incelenmek isteyen so­ gerekir. Bundan
sonra söyleyeceklerimiz
rulardır ve bu incelem enin de ister
de tüm üyle önceki
istemez tarihselgörüşlerimize kıyaslaBundan
olm am ası gerekir. daha
çoksonradeneme niteliği taşıyacağından,
söyleyeceklerim eksikleriönceki
iz de ister istemez de daha fazla olacaktır.
görüşlerim ize kıyasla daha
çokYeni bir paradigma,
denem hiç değilse ilkeksikleri
e niteliği taşıyacağmdan, oluşum halinde, herhangi
de daha fazla bir bunalım
olacaktn.
daha Yenigelişmeden ya da kesin olarak tanınmadan çok
bir paradigma, hiç değilse ilk oluşum halinde, herhangi bir önce meydana çıkar. La-
bunalım
voisier'nin
daha gelişmeden kesiniyi
ya dabunun
çalışmaları bir örneğidir.
olarak tanınmadan Mühürlü
çok önce notu Fransız çıkar.
meydana Akade¬ La-
misi 'ne gönderildiğinde,
voisier’nin çalışmaları bunun flojiston kuramındaki
iyi bir örneğidir. M ühürlüilişkileri
ağırlık konusunda
notu Fransız Akade­
ilkmdoğru dürüst çalışma yapılı
isi’ne gönderildiğinde, henüz
flojiston bir yıl
kuram bile ağırlık
ındaki olmamıştı, üstelik
ilişkileri Priest¬
konusunda
leyilk'nin de atmosfer
doğru kimyasındaki
dürüst çalışm bunalımın
a yapılı henüz kapsammı
tümbile
bir yıl gözler
olm am ıştı, önüne
üstelik se¬
Priest-
ren yazılarını
ley’nin yayınlamasına
de atmosfer kimyasmdakidaha çok zaman vardı.
bunalımın Gene aynıgözler
tüm kapsammı şekilde, Tho¬se­
önüne
masrenYoung
yazılarm 'mıışığın dalga kuramı
yayınlamasına çok zamanilk
dahahakkındaki açıklamaları
vardı. Gene aynı optik alanında
şekilde, Tho-
geüşmekte olan bunalımın çok erken bir aşamasında
mas Young’m ışığm dalga kuramı hakkmdaki ilk açıklamaları optik alanmda yayınlanmıştı. Bu buna¬
lımın kendi başına
gelişmekte dikkat çekebilmesi
plan bunalımın çok erken bir Young'ın ilk
içinaşamasmda yayınlarından
yaymlanmıştı. Buenbuna­
az
bir on yıl
lımın sonra,
kendi uluslararası
başma bir bilimsel için
dikkat çekebilmesi skandal
Young’m gelmesini
halineilİc beklemek
yayınlarından en az
gerekecekti.
bir on yıl sonra, Bu gibi örneklerde
uluslararası bir söylenebilecek
bilimsel skandaltek paradigmadaki
şey, gelmesini
haline beklemek en
ufak bir çöküşün ve olağan bilime sağladığı kurallarda
gerekecekti. Bu gibi örneklerde söylenebilecek tek şey, paradigm adaki en en ilk bulanıklaşma¬
nınufakbile, çöküşünçıkıp
birbirisinin bilgi dalına
ve olağan bilimeyepyeni
sağladığı birkurallarda
gözle bakması en ilkiçin yeterli ol¬
bulanıklaşma-
duğudur. Güçlüğün ilk belirtileri ile elverişli bir almaşığın
nm bile, birisinin çıkıp bilgi dalına yepyeni bir gözle bakması için yeterli görülmesi arasın¬ol­
daduğudur. edenlerin bilince
cereyan Güçlüğün çok az ölçüde yansımış olması akla
ilk belirtileri ile elverişli bir almaşığın görülmesi arasm­ daha yatkın¬
dır.
da cereyan edenlerin bilince çok az ölçüde yansımış olması akla daha yatkın­
Ancak, başka tür örneklerde -sözgelişi Kopemik, Einstein ve çağdaş nük¬
dır.
leer kavram
Ancak, başkaörneklerinde-
tür örneklerdeçöküşün farkınaik,
ilk kez Kopem
-sözgelişi varılmasıyla,
Einstein ve yeniçağdaş para¬
nük­
digmanın meydana çıkması arasında oldukça uzun
leer kavram örneklerinde- çöküşün ilk kez farkına varılmasıyla, yeni para­bir süre geçmiştir. Bu sü¬
renin
digmanmuzunluğu tarihçiye
m eydana olağanüstü
çıkması arasmda bilimin
oldukça nitelikleri
uzun birhakkında bir iki ipucu
süre geçmiştir. Bu sü­
elde
reninetme fırsatı sağlar.
uzunluğu tarihçiye Kuramda
olağanüstü bilimintemel
gerçekten sayılabilecek
nitelikleri hakkmda aykırılık¬
birbir İki ipucu
laelde etm e fırsatıbilim
karşılaştığında sağlar. adamının
Kuramda tepkisi butemel
ilkgerçekten aykırılığı alma¬
tek başınabireleayknılık-
sayılabilecek
yalaçalışmak ve ona belli bir yapı kazandırmaktır. Artık
karşılaştığında bilim adammm ilk tepkisi bu aykırılığı tek başma ele alma­ doğru olamayacakla¬
ya anlamasına
rını çalışm ak vekarşın,
ona belliolağan bilimin
bir yapı kurallarını herArtık
kazandnmaktır. zamankinden daha fazla
doğm olamayacakla-
zorlayarak güçlüğün çıktığı alanda nerelerde ve
rmı anlam asm a karşm, olağan bilimin kurallarını her zamankinden dahahangi noktaya kadar kullanı¬
fazla
labileceklerini görmeye çalışır. Aynı zamanda çöküşü
zorlayarak güçlüğün çıktığı alanda nerelerde ve hangi noktaya kadar kullanı­ daha da büyütmenin,
daha da çarpıcı hale
labileceklerini görmeyegetirmenin
çalışır. yollarını
Aym zamanda arar. Bundaki
çöküşü dahaamacıdaaykırılıktan,
büyütmenin,
daha önce yapılıp,hale
daha da çarpıcı sonuçlarının önceden bilindiği
getirm enin yollarını arar. Bundaki sanılan am deneylerde oldu¬
acı aykırılıktan,
ğundan çok daha fazla şey öğrenmektir. Bu çabayı
daha önce yapılıp, sonuçlarının önceden bilindiği sanılan deneylerde oldu­gösteren bilim adamı, ka¬
famıza yerleşmiş olan bilim adamı imgesine, bilimin
ğundan çok daha fazla şey öğrenmektir. Bu çabayı gösteren bilim adamı, ka­ paradigma sonrası ge¬
lişme
fam ızaaşamalarının
yerleşm iş olan bilim olmadığı
hiçbirinde kadar benzerlik
adamı imgesine, gösterir. Her
bilim in paradigma şeyden
sonrası ge­
önce, rastgele arayış içinde olan bir insan görünümündedir.
lişme aşam alarının hiçbirinde olmadığı kadar benzerlik gösterir. Her şeyden Sırf ne olacağını
önce, rastgele arayış içinde olan bir113
insan görünümündedir. Sırf ne olacağını
113
görmek için deney yapar, ne olduğunu kesinlikle tahmin edemeyeceği birta¬
kım etkileriçin
görmek deney çalışır.
bulmaya yapar, Bunalım
ne olduğunuiçindeki bilim adamı
kesinlikle tahminaynı zamanda, hiç¬
edemeyeceği birta­
bir deney
kım etkileriyi-kötü
bulmaya bir çalışır. olmadan içindeki
kuram Bunalım bilim adamıiçin,
tasarlanamayacağı aynıkurgıisal
zamanda, bazı
hiç­
kuramlar
bir deney iyi-kötü kalkışır
üretmeye bir kuram bunların başarılı
ve olmadan olursa yeni için,
tasarlanamayacağı paradigmaya
kurgıisal gi¬bazı
den yolularaçacağını,
kuram üretm eyebaşarılı
kalkışırolamazsa
ve bunlarında hiçbir zorluk
başarılı olursaçıkmadan terk edilebi¬
yeni paradigm aya gi­
leceğini düşünür.
den yolu açacağmı, başarılı olamazsa da hiçbir zorluk çıkmadan terk edilebi­
Aykırılığın
leceğini farkına varıldığı zaman yapılan daha da rastgele nitelikteki
düşünür.
araştırma en klasik
türününfarkına
Aykırılığın örnekleri,
varıldığı zamanKepler'in
yapılanMars da rastgelehareketle¬
dahagezegeninin nitelikteki
rini açıklamak için sarf ettiği uzun çabalar
araştırma türünün en klasik örnekleri. Kepler’in ve Priestley'nin keşfedilen
Mars gezegeninin yeni
hareketle­
gazlarm sayısındaki büyük artışa gösterdiği tepkidir. (10) Fakat
rini açıklam ak için sarf ettiği uzun çabalar ve Priestley’nin keşfedilen yeni daha da canlı
örnekleri
gazlarm bugünün
sayısındaki çağdaş
büyük araştırmasında nereye
artışa gösterdiği kadar (10)
tepkidir. zorlanabileceğini
Fakat daha dagör¬ canlı
meyi zorunlu kılan bir bunalım olmasaydı, nötrino'yu
örnekleri bugünün çağdaş araştırmasında nereye kadar zorlanabileceğini bulmak için harcanan gör­
muazzam
meyi zorunlu nasılbir
çabayıkılan açıklardık? Yahut bu kurallar
bunalım olmasaydı, üstelik
nötrino’yu belirsiz
bulmak birharcanan
için nokta¬
çökmemiş
damuazzam olsalar,
çabayı doğada
nasıl simetrinin
açıklardık? Yahut (bakışımın) üstelik belirsiz(*)
bu kurallarkorunmadığını birsavu¬
nokta­
nan radikal (köktenci) hipotez öne sürülebilir yahut
da çökmemiş olsalar, doğada simetrinin (bakışımm) korunmadığını denenebilir miydi?(*) Son
savu­
onnan fizik alanında
boyunca(köktenci)
yıl radikal yapılan
hipotez öne araştırmaların
sürülebilir yahut çoğu gibi, bu deneyler
denenebilir miydi? de Son
on yıldağınık
henüz boyunca durumda bulunanyapılan
fizik alanında aykırılığı saptamayı
bir diziaraştırmaların çoğu gibi,ve nereden
bu deneyler kay¬de
henüz dağınık bulmayı
naklandıklarım durumdaamaçlayan
bulunan bir çabalardı.
dizi aykırılığı saptamayı ve nereden kay­
Bu tür olağanüstü
naklandıklarım araştırma,
bulmayı genellikle
amaçlayan olmasa bile sık sık beraberinde bir
çabalardı.
başkasını getirir. Öyle sanıyorum ki bilim adamları
Bu tür olağanüstü araştırma, genellikle olmasa özellikle bile sık sıkbelirgin bunalımbir
beraberinde
dönemlerinde bilgi dallarındaki düğümleri çözmek için bir araç
başkasını getirir. Öyle sanıyorum ki bilim adam lariözellikle belirgin bunalım olarak felsefi
çözümlemeye yönelmişlerdir. Aslında bilim adamı aynı zamanda
dönemlerinde bilgi dallarındaki düğümleri çözmek için bir araç olarak felsefi felsefeci ol¬
mak için fazla bir gerek ya da istek duymaz. Hatta olağan
çözümlemeye yönelmişlerdir. Asimda bilim adamı aynı zamanda felsefeci ol­ bilim genellikle
yaratıcı
mak için felsefeyi
fazla bir kendinden
gerek ya uzak tutmaya
da istek duymaz.çalışır
Hatta bunu yapmak
ve olağan için de
bilim genellikle
kendine geçerli nedenleri vardır. Olağan
yaratıcı felsefeyi kendinden uzak tutm aya çalışır ve bunu yapm akmodel
göre araştırma çalışmaları için de
olarak
kendine paradigma
bir göre nedenleri yürütülebildiği
geçerlikullanarak araştırmkuralların
vardır. Olağan ölçüde, ve varsa¬
a çalışm aları m odel
yımların
olarak bir fazla kesinleştirilmelerine
paradigm gerek yoktur. Hatta
a kullanarak yürütülebildiği ölçüde,Beşinci BÖlüm'de
kuralların de
ve varsa­
gördüğümüz gibi, felsefi çözümlemenin aradığı türde eksiksiz
yımların fazla kesinleştirilmelerine gerek yoktur. Hatta Beşinci Bölüm ’de de bir kurallar
düzisinin, en azından bilim açısından, var olması bile gerekli değildir. Ancak,
gördüğüm üz gibi, felsefi çözüm lem enin aradığı türde eksiksiz bir kurallar
böyle söylemekle,
düzisinin, en azından bilim arayışının
varsayım açısından,(hatta olmayan
var olması bile varsayımları aramanın
gerekli değildir. Ancak,
dahi) zihnimize egemen olan düşünce geleneklerini zayıflatmak ve yenilerini
böyle söylemekle, varsayım arayışmm (hatta olmayan varsayımları aramanın
hazırlamak
dahi) zihnimizeiçin etkili bir yol
egemen olduğunu
olan düşünceyadsımak istemiyoruz.
geleneklerini zayıflatmak Gerekve 17. yüz¬
yenilerini
yılda Newton fiziğinin, gerek 20. yüzyılda göreliliğin ve kuantum mekaniği¬
hazırlamak için etkili bir yol olduğunu yadsımak istemiyoruz. Gerek 17. yüz­
nin ortaya
yılda Newtonçıkışlarım hazırlayıp
fiziğinin, tamamlayan
gerek 20. etkenlerin ve
yüzyılda göreliliğin başında
kuantumçağdaş araş¬
m ekaniği­
tırma geleneğinin temel bir felsefi çözümlemesi geliyordu ve bu basit bir
nin ortaya çıkışlarım hazırlayıp tamamlayan etkenlerin başmdâ çağdaş araş­
tırm a geleneğinin tem el bir felsefi çözüm lem esi geliyordu ve bu basit bir
(10) Kepler'in Mars gezegeni üzerine yaptığı çalışmalar için bkz. J.L.E. Dreyer, History of
Astronomy from Thales to Kepler (Thales'den Kepler'e Astronomi Tarihi) 2. basım, New York,
(10) s.K 380-393.
1953, epler’in Mars
Zaman gezegeni üzerine yaptığı
zaman rastlanılan çalışm
yanlışlara alar Dreyer'in
karşın, için bkz. incelemesi
J.L.E. Dreyer,
burada History
gerek of
Astronomy
duyulacak from Thales
malzemeyi gayetîo iyi
Kepler (Thales’den
vermektedir. Kepler’e
Priestley Astronomi
içinse, Tarihi)
bkz. kendi 2. özellikle
eseri, basım, New York,
Experi¬
1953,and
ments s. 380-393. Zaman
Observations onzaman rastlanılan
Different Kinds ofyanlışlara
Air (Değişikkarşın,
HavaDreyer'in
Çeşitleriincelemesi burada gerek
Üzerine Deneyler ve
duyulacakLondra,
Gözlemler) malzemeyi gayet iyi vermektedir. Priestley içinse, bkz. kendi eseri, özellikle Experi-
1774-1775.
(*)ments
Sparityand Observations
conservation sözlük on Different Kinds of
anlamı, eşitliğin Air (Değişiksakinimi.
(benzerliğin) Hava Çeşitleri Üzerine Deneyler
Genel anlamıyla doğanın,ve
Gözlemler)
evrende Londra,
sağ-sol gibi 1774-1775.
simetrik ayırımlar arasında 'tercih' yapmadığını, yani simetrik eşitliği
(*) Sparity conservation
koruduğunu gösteren fiziksözlükilkesi. anlamı, eşitliğin
Buna göre (benzerliğin)
aynadaki imgelerdesakinimi. Genel anlamıyla
ya da sağı-solu doğanın,
ters gösterilen
evrendeolanların,
filmlerde sağ-sol evrenin
gibi sim e trik ayırım
herhangi birlar arasında
yerinde ilkece‘tercih’
pekâlâyapm adığını,
gerçek yani sim
olabileceği etrikedilir.
kabul eşitliği
koruduğunu
Doğanın böylegösteren fizik
bir eşitliği ilkesi.
tercih Buna göre
etmediği aynadaki
yolundaki imgelerde
radikal yagerçeğin
hipotez, da sağı-solu ters gösterilen
ayha-imgesi gibi
filmlerde
olan olanların, evrenin
karşı-gerçekliğin doğada herhangi
mümkün bir yerinde
olmadığını ilkece pekâlâ gerçek
gösteren olabileceği
bazı deneyler kabul ileri
üzerine edilir.
Doğanın böyle
sürülmüştür. (Ç.N.)bir eşitliği tercih etmediği yolundaki radikal hipotez, gerçeğin ayha-imgesi gibi
olan k a rş ı-g e rç e k liğ in doğada müm kün olm adığını g ö ste re n bazı d e n e yle r üzerine ile ri
sürülmüştür. (Ç.N.) 114

114
rastlantı da değildi. (11) Aynı şekilde, sözü edilen her iki dönemde düşünce
deneylerinin* araştırmanın
rastlantı da değildi. (11) Aynıilerlemesinde
şekilde, sözü dereceher
son edilen önemli bir rol oynamış
iki dönemde düşünce
olmalarının
deneylerinin* da rastlantıyla ilgisi yoktur.son
araştırm anınbirilerlemesinde Başka bir yazımda
derece önemli birgösterdiğim
rol oynamış
gibi,
olmGalileo,
alarınm Einsteiri, Bohr ve
da rastlantıyla ilgisi yoktur.eserlerinde
bir diğerlerinin Başka bir büyük yazım bir yer kapla¬
da gösterdiğim
yan analitik düşünce deneylerinin hepsi, tamamen eski
gibi, Galileo, Einstein, Bohr ve diğerlerinin eserlerinde büyük bir yer paradigmayı bil¬
yenikapla­
ginin ışığına tutmak ve böylece bunalımın kökünü, laboratuvarda
yan analitik düşünce deneylerinin hepsi, tamamen eski paradigmayı yeni bil­ elde edile¬
meyecek bir açıklıkla
ginin ışığına tutm ak ortaya
ve böylecesermek için yapılmış
bunahm m kökünü, mükemmel
laboratuvarda birer elde
hesapla¬
edile­
maydı.
meyecek (12)bir açıklıkla ortaya sermek için yapılmış mükem mel- birer hesapla­
Bütün(12)
maydı. bu olağanüstü işlemlerin, tek tek ya da topluca mücadeleye - sürül¬
mesinin bir
Bütün bu sonucu daha olabilir.
olağanüstü işlemlerin, tek tek bilimsel
Bunalım, ya da toplucadikkati dar bir güçlük
mücadeleye sürül­
alanına
m esinin toplayarak
bir sonucu ve bilimsel da deneysel
kafayıBunalım
daha olabilir. aykırılıkları
, bilim sel dikkatiiyice dar tanımaya
bir güçlük
hazırlayarak yeni bulguların
alanma toplayarak ve bilimsel çoğalmasına
kafayı da neden
deneyselolur. Bunalım bilincinin,
aykırılıkları iyice tanımaya La-
voisier'nin
hazırlayarak oksijen araştırmalarını
yeni bulgularm Priestley
çoğalmasına 'ninkilerden
neden olur. Bunalımnasıl ayırt ettiğini
bilincinin, La­
daha önce gördük.
v o isier’nin oksijen Üstelik
araştırmoksijen,
alarınıaykırılığın bilincine varan
P riestley’ninkilerden nasılkimyacıların
ayırt ettiğini
Priestley'nin eserindeÜbulabilecekleri
daha önce gördük. stelik oksijen, tek türü de değildi.
yeni gazbilincine
aykırılığın Gene aynı
varan kimyacıların
şekilde, optikteki
Priestley’nin yeni keşifler
eserinde de, ışığın
bulabilecekleri yeni kuramının
tekdalga gaz türü deortaya değildi.çıkışından
Gene aynı
hemen
şekilde,önceoptikteki yeni esnasında
ve bu süreç keşifler de, ışığınhızla
büyük dalgabirikmeye
kuram ının başlamıştı. Bunlar¬
ortaya çıkışından
dan bazıları, yansıtma yoluyla kutuplaştırma gibi, belli
hemen önce ve bu süreç esnasmda büyük hızla birikmeye başlamıştı. Bunlar­ bir güçlük alanında
yapılan yoğun çalışmaların
dan bazıları, yansıtm a yoluyla olasılık kazandırdığı
kutuplaştırm rastlantılar
a gibi, belli birsonUcu
güçlük elde edil¬
alanında
di.yapılan yoğun sahibi
(Bu buluşun Malus,olasılık
çalışmalmın Akademi'nin o sıra yarışma
kazandırdığı rastlantılarkonusu
sonUcu elde çif¬
yaptığı edil­
kırılma
tedi. (refraksiyon)
(Bu buluşun hakkında
sahibi Malus, çalışmaya
Akadem i’nin başlamak
o sıra yarışm üzereydi
a konusu bu konu¬
ve yaptığı çif­
nun kötü bir
te kırılm durumda olduğu
a (refraksiyon) hakkında çalışmbilinmekteydi.)
herkesçe aya başlam ak üzereydi Diğerleri, ve örneğin
bu konu­
çember
nun kötü şeklindeki
bir durum birda olduğuyaptığı
toprağın herkesçe bilinmmerkezinde
gölgenin iğerleri, ışık
ekteydi.) D görülen le¬
örneğin
kesi,
çember hipotezdenbir
yeni şeklindeki elde edilen tahminlerde
toprağın yaptığı gölgenin ve bunlarm
m erkezindebaşarıları
görülenhipotezin
ışık le­
ilerideki
kesi, yeniçalışmalar
hipotezden bir paradigma
içinelde haline gelmesini
edilen tahminlerde ve bunlarm sağladı. Çiziklerin
başarıları ve
hipotezin
kalın tabakların çıkardığı renkler gibi daha birçok başka
ilerideki çalışm alar için bir paradigma haline gelmesini sağladı. Çiziklerin vebuluş da, daha önce
görülüp, birçok kez
kaim tabakların konusugibi
de söz renkler
çıkardığı edilmiş
dahaolmalarına
birçok başka karşın,
buluşPriestley'nin
da, daha önce
oksijeni
görülüp, gibi, dahakez
birçok bilinen
iyi de olgularaedilm
söz konusu yoruldukları için esas
iş olm alarına karşmnitelikleri anla¬
, Priestley’nin
şılamamış olan etkilerdi. (13) Aşağı yukarı 1895'ten itibaren
oksijeni gibi, daha iyi bilinen olgulara yoruldukları için esas nitelikleri anla­ Kuantum meka¬
niğinin
şılamamışsürekli gelişmesine
olan etkilerdi. (13)koşutAşağı
olarak kendini
yukarı gösteren
1895’ten birçokKuantum
itibaren buluş için de
meka­
aynı şeyler
niğinin söylenebilir.
sürekli gelişmesine koşut olarak kendini gösteren birçok buluş için de
Olağanüstü
aynı araştırmanın kuşkusuz daha başka belirtileri ve etkileri de ol¬
şeyler söylenebilir.
gerekir, fakat
masıOlağanüstü araştırmanm kuşkusuz gereken
bu alanda sorulması daha başkasoruları henüzve
belirtileri tam anlamıyla
etkileri de ol­
ortaya çıkarabilmiş
ması gerekir, fakat değiliz.
bu alanda aşamada gereken
Busorulması sorularıbelki
daha fazlasına henüz lüzum da yok¬
tam anlamıyla
tuortaya çıkarabilm
) On yedinci iş değiliz.
yüzyıl mekaniğinin Busıraaşamada
yanı daha fazlasına
gelişen karşı-felsete belki
akımı için lüzum
bkz. Rene da yok­
Dugas, La
Mecanique au XVII e Siecle (17. yüzyılda Mekanik) Neuchatel, 1954, özellikle Bölüm 11 . On do¬
(11) On yedinci yüzyıl mekaniğinin
kuzuncu Yüzyıldaki buna benzer bir hadise için bkz. aynı yazarın daha önceki eseri, Histoire deLa
yanı sıra gelişen karşı-felsefe akımı için bkz. Rene Dugas,
Mecanigue au XVII e Siecle (17. yüzyılda Mekanik) Neuchatel, 1954, özellikle Bölüm 11. On do-
la Mecanique (Mekaniğin Tarihi) Neuchatel, 1950, s. 419-443
(*)kuzun.cu Yüzyıldaki buna benzer bir hadise için bkz.
Gedankenexperiment: fiziksel olarak erişilmesine henüz aynıolanak
yazarınbulunmayan
daha öncekizaman eseri, Histoire
veya me¬de
la Mecanigue (Mekaniğin Tarihi) Neuchatel, 1950, s. 419-443
kân parçalarını soyut olarak zihinde canlandırarak matematiksel olarak yasalarının, koşullarının
(*) Gedankenexperiment: fiziksel
belirlenip çözümlenmesine ve dahaolarak sonra erişilmesine
erişilebilir doğahenüz olanak bulunmayanverilen
ile karşılaştırılmasına zaman veya
isim. me­
Do¬
kân parçaların: soyut olarak zihinde yöntemi
ğadan bilgi edinmek için kullanılan bu canlandırarak
bulan ve matematiksel olarak yasalarının,
adlandıran Einstein'dır. (Ç.N.) koşullarının
belirlenip
(12) çözümlenmesine
T. S. Kuhn "A Function forveThought
daha sonra erişilebilir doğa
Experiments" ile karşılaştırılmasına
(Düşünce Deneyleri için Birverilen isim. Do­
işlev (Melan¬
ğadan bilgi edinmek için kullanılan bu Üzerine
Koyre yöntemi Çeşitlemeler)
bulan ve adlandıran Einstein’dır.
adlı kitapta, .derleyen(Ç.tsI.)
R. Taton ve
ges Alexandre Koyre (Alexandre
(12)
I.B. Poris, 1963. Hermann.
ges Alexandre Koyre (AlexandreyeniKoyre Üzerine
,
T,S. Kuhn "A Function for Thought Experiments" (Düşünce Deneyleri için Bir işlev (Melan-
Cohen,
(13) Genel olarak optik alanındaki bulgular içinÇeşitlemeler)
bkz. V. Ronchi, adlıHistoire
kitapta,.derleyen
de la lumiere R. Taton
(Işığınve
I.B. Cohen, Poris, bölüm
Tarihi) Paris, 1956, 1963. Hermann.
7. Bu etkilerden birine ilk bulunan açıklama , için bkz. J. Priestly, The
(13) Genel olarak optik alanındaki yeni bulgular
Relatingiçin
to bkz.
Vision V. Light
Ronchi,
andHistoire
Coloursde(Görme,
la lumiereIşık(Işığın
ve
History and Present State of Discoveries
Tarihi) Paris, 1956, bölüm 7. Bu etkilerden birine ilk bulunan açıklama için bkz. J. Priestly, The
Renklere ilişkin Keşiflerin Tarihçesi ve Şimdiki Durumu) Londra, 1772, 498-520.
History and Present State of Discoveries Reiating to Vision Light and Colours (Görme, Işık ve
Renklere ilişkin Keşiflerin Tarihçesi ve Şimdiki Durumu) Londra, 1772, 498-520.
115
115
tur: Şimdiye kadar söylediklerimiz, bunalımın nasıl aynı zamanda hem alışıl¬
tur:kalıplan
mış Şimdiyegevşettiğini hem de temel'bunalımın
kadar söylediklerimiz, bir paradigma değişikliği
nasıl aynı zamanda içinhem
gerekenalışıl­
mış verileri
ilave kalıplansağladığını
gevşettiğinigöstermek
hem de temel bakımından yeterli değişikliği
bir paradigma sayılabilir. içinBazen gereken
ye¬
paradigmanın
niilave alacağı biçim
verileri sağladığını çok önceden,
göstermek bakımındanolağan bilimin
yeterli söz konusu
sayılabilir. Bazen aykı¬ ye­
rılığa kazandırdığıalacağı
ni paradigmanm yapıdabiçim
kendini çokbelli edebilir.
önceden, Einstein,
olağan bilimin klasik mekaniğin
söz konusu aykı­
yerine
rılığakoyacak herhangi
kazandırdığı yapıda kendinisahip
bir görüşe belli olmadan
edebilir. önce bile siyah-cisim
Einstein, klasik mekaniğin rad¬
yasyonuna
yerine koyacakilişkinherhangi
bilinen aykırılıklar
bir görüşe ile foto-elektrik
sahip olmadan önce etkisibile
ve özgül ısılar so¬
siyah-cisim rad­
runu arasındaki
yasyonuna ilişkileri
ilişkin bilinengörebildiğini
aykırılıklar yazmıştı. (14) Ancak
ile foto-elektrik etkisiböyle
ve özgülbir yapınm
ısılar so­
önceden bilinçli olarak
runu arasındaki görü
ilişkileri lememesi daha
görebildiğini sık rastlanan
yazmıştı. (14) Ancak bir böyle
durumdur. Bu¬
bir yapınm
nun yerine,bilinçli
önceden yeni paradigmanın, ya da ileride
olarak görülememesi dahaparadigma
sık rastlanan olabilecek esaslı bir
bir durumdur. B u­
ipucunun,
nun yerine, genellikle birdenbire, bunalımın
yeni paradigmanın, ya da ilerideiçineparadigma
iyice dalmış olan bir esaslı
olabilecek adamın bir
ipucunun,birgenellikle
kafasmda gece yarısı ansızın şekillenmesi
birdenbire, bunalımın içine olağandır.
dahaiyice dalmışBu olansonbiraşama¬
adamın
nın
kafasmda bir gece -yani
yapısı hakkında yarısı bireyin,
ansızm bize şimdi derli
şekillenmesi daha toplu görünenBuverilere
olağandır. son aşama- da¬
hanm önce bir hakkında
yapısı düzen vermek -yani için
bireyin, bir şimdi
nasılbize yol bulduğu
derli topluya da buluşunun
görünen verilerenasıl da­
farkına
ha önce vardığı konusunda-
bir düzen verm ekburada söyleyebileceğimiz
için nasıl bir yol bulduğu pek ya dabirbuluşunun
şey yokturnasıl ve
olgu büyük
bufarkma vardığı birkonusunda-
olasılıkla hiçbir
buradazaman tamamıyla anlaşılmayacaktır.
söyleyebileceğimiz pek bir şey yoktur Yal¬ve
bubir
nız olgu şeye işaret
tekbüyük edebiliriz.
bir olasılıkla Yeni
hiçbir bir paradigmaya
zaman yönelik bu temel bu¬
tamamıyla anlaşılamayacaktır. Yal­
luşları
nız biryapan kişilerin
tek şeye işarethemen hemen
edebiliriz. Yenihepsi de, ya çokaya
bir paradigm genç ya dabu
yönelik değişiklik
temel bu­
yaptıkları
luşları yapan yeni girmiş
alanakişilerin hemkişiler
en hemenolmuştu.
hepsi(15)de, Aslında
ya çok gençbu noktanın belirtil¬
ya da değişiklik
mesine
yaptıklarıbelki de gerek
alana bile yoktu,
yeni girmiş kişilerçünkü bu adamların,
olmuştu. (15) Aslında önceki uygulamalar
bu noktanın belirtil­
sonucunda
mesine belki olağan bilimin
de gerek geleneksel
bile yoktu, çünkükurallarına
bu adam fazla bağlanmadıkları
ların, önceki uygulam için,
alar
kurallarınolağan
busonucunda tanımladığıbilim in geleneksel
oyünun oynanamayacağını
artık kurallarına görerek yerlerini
fazla bağlanmadıkları için,
alacak yeni bir tanım
bu kurallarm ladığıtasarlamak
dizi kural oyunun artık açısından
oynanam işe ayacağm ı görerekbaşlamış
zaten ayrıcalıklı yerlerini
oldukları
alacak yeni besbellidir.
bir dizi kural tasarlamak açısmdan işe zaten ayrıcalıklı başlamış
Sonuç olarak,
oldukları yaşanan yeni paradigmaya geçiş bilimsel bir devrimdir. Sa¬
besbellidir.
nırımSonuçdevrim konusuna
olarak, yaşanan doğrudan yaklaşabilmek
yeni paradigmaya geçiş için gereken
bilimsel hazırlığı da
bir devrimdir. Sa­
yapmış durumdayız,
nırım devrim konusuna fakat doğrudan
önce son üç bölümün bu
yaklaşabilm ek hazırlığı
için gereken ikmal edişindeda
hazırlığı
belirsiz
yapmışkaldığı
durumdüşünülebilecek
dayız, fakat önceson sonbirüçöğeyi
bölümünele almalıyız.
bu hazırlığı Aykırılık kavra¬
ikmal edişinde
mının ilk kez ortaya atıldığı VI.
belirsiz kaldığı düşünülebilecek son bir öğeyi Bölüme kadar ele'devrim' ve 'olağanüstü
almalıyız. Aykırılık kavra- bi¬
lim'
mmm ilk kezeşdeğerli
terimleri ya da özdeş
ortaya atıldığı görülmüş
VI. Bölüme olabilirler.
kadar ‘d evrimDaha önemlisi, herbi­
’ ve ‘olağanüstü
terimin
ikilim de olağan
’ terimleri eşdeğerliolmayan
ya dabilim
özdeş'den başka bir
görülmüş anlama gelmediği
olabilirler. Daha önemlisi,izlenimi her
yerleşmiş
iki terimin olabilir,
de olağan ki bu mantıksal
olmayan döngünün
bilim ’den başka bazıbirokurları
anlama rahatsız
gelmediği etmiş ol¬
izlenimi
masını
yerleşmişdoğalolabilir,
karşılarım.ki buAslmda
mantıksalbu rahatsızlığa
döngünün bazı ki gerekrahatsız
tabiiokurları yoktu çünkü etmişşuol-
anda
masmı bilimsel karşılarım. da
doğalkuramların tıpkı buna
Asimda benzer bir tabii
bu rahatsızlığa mantıksal
ki gerek döngü
yoktu taşıdıkla¬
çünkü şu
rını
andagörmek üzereyiz.
bilimsel kuram larınAncak darahatsız
tıpkı bunaetsin ya dabir
benzer etmesin, bu döngünün
mantıksal artık
döngü taşıdıkla-
nermıanlama
görmek geldiğini
üzereyiz. biliyoruz. Denememizin
Ancak rahatsız bundanbu
etsin yabudaveetmesin, önceki iki bölü¬
döngünün artık
münde
ne anlam olağan-bilimsel bir çöküş olduğunu
faaliyette Denememizin
a geldiğini biliyoruz. bu vegösterecek
bundan önceki bir çok ikiölçüt
bölü­
(ya da gösterge)
münde olağan-bilim geliştirdik.
sel faaliyette bir çöküşçöküşü
Bu ölçütlerin, olduğunu devrimin izleyip
bir gösterecek bir çokizle¬ ölçüt
mediği gösterge) hiçbir
(ya dakonusuna bağımlılıkları
geliştirdik. Bu ölçütlerin, Bilim bir
yoktur;çöküşü adamları
devrimbir in aykırılıkla
izleyip izle­
mediği konusuna hiçbir bağımlılıkları yoktur: Bilim adamları bir aykırılıkla
(14) Einstein, adı geçen alıntı.
(15) Gençliğin temel bilimsel araştırmadaki rolü hakkında yapılan bu genelleme, klişe sayılacak
(14) Einstein, adı geçen alıntı.
kadar bilinen bir konudur.
(15) Gençliğin temel
Ayrıca bu hususta rolü
bilimsel araştırmadaki
izlenimci bir kanıt edinmek için, bilimsel
hakkında yapılan bu genelleme, klişe kurama
sayılacak
yapılmış
kadar bilinen katkıların
temel bir konudur. herhangi bulistesine
Ayrıcabir
bir göz atmak yeterlidir. Ancak bu genellemenin
hususta izlenimci bir kanıt edinmek için, bilimsel kurama
sistematik bir incelemeye
yapılmış temel katkılarinfena halde ihtiyacı
herhangi
vardır. Harvey C. Lehman (Age and Achievement
bir listesine bir göz atmak yeterlidir. Ancak bu -
genellemenin
Çağ ve Başarıları-
sistematik
Princeton, 1953)
bir incelemeye fena eserinde
halde
birçok faydalı veriyi ele almıştır, fakat yaptığı çalış¬ -
ihtiyacı vardır. Harvey C. Lehman (Age and Achievement
manın kavramları temelden değiştirmenin söz konusu olduğu katkıları ayrıca ele almak gibi bir
Çağ ve Başarıları- Prlnceton, 1953) eserinde birçok faydalı veriyi ele almıştır, fakat yaptığı çalış- ,
amacı yoktur. Hem de bilimlerde göreli anlamda geç sayılabilecek üretkenliğe koşut olarak
manın kavramları temelden değiştirmenin söz konusu olduğu katkıları ayrıca ele almak gibi bir
görülen -eğer varsa- özel koşullar hakkında bir soruşturma yapmamıştır.
amacı yoktur. Hem de bilim lerde göreli anlamda geç sayılabilecek üretkenliğe koşut olarak
görülen -eğer varsa- özel koşullar hakkında bir soruşturma yapmamıştır.
116
116
veya bunalımla karşılaştıkları zaman varolan paradigmalara karşı farklı bir
veya takınırlar
tutum araştırmalarının
bunalım lavekarşılaştıkları yapısı
zaman da buna
varolan göre değişir.
paradigm Rakip
alara karşı para¬
farklı bir
digma
tutumuyarlamalarının çoğalması,
takınırlar ve araştırm ne olursa
alarının yapısı olsun
da bunabirgöre
çare değişir. Rakiphoş¬
bulma isteği, para­
nutsuzluğun belirgin olarak
digma uyarlamalarmm dışa vurulması,
çoğalması, ne olursa felsefede
olsun bir çare aramak
çözüm ya da te¬
bulma isteği, hoş­
mel ilkeleri tartışmak,
nutsuzluğun bütün bunlar
belirgin olarak dışa vum im ası,araştırmadan,
olağan olağanüstü
felsefede çözüm aramak araştır¬
ya da te­
mel geçişin
maya ilkeleri belirtileridir.
tartışmak, bütünOlağan bilim
bunlar kavramı
olağan da, devrimlerden
araştırmadan, çok belir¬
olağanüstü araştır­
mayavarlığına
tilerin dayalıdır. Olağan bilim kavramı da, devrimlerden çok belir­
geçişin belirtileridir.
tilerin varhğma dayalıdır.

117
117
 IX. BİLİMSEL DEVRİMLERİN DOĞASI VE
IX. BİLİMSEL DEVRİMLERİN DOĞASI VE
ZORUNLULUĞU
ZORUNLULUĞU

Bu düşüncelerle nihayet denememizin başlığını oluşturap konuyu doğru¬

dan eleBu alabilecek
düşüncelerle duruma gelmiş
nihayet bulunuyoruz.
denememizin Bilimsel
başlığını devrimkonuyu
oluşturaıı nedir ve bi¬
doğru­
limsel
dan elegelişmede
alabilecek nasıl bir işlevi
duruma gelmişvardır? Bu soruların
bulunuyoruz. yanıtlarını
Bilimsel devrimönceki
nedir ve bö¬bi­
lümlerde büyük
limsel gelişm ede nasıl öngörmüştük.
ölçüde bir işlevi vardır? Özellikle
Bu soruların son tartışma
yanıtlarını konumuzun
önceki bö­
açıkça
lüm lerde büyük gibi,
gösterdiği ölçüdebu denemede
öngörm üştük. bilimsel devrimleri
Ö zellikle birikimci
son tartışm olmayan
a konum uzun
ama gelişimci
açıkça bir sürecin
gösterdiği gibi, buparçaları
denemede olarak kabul devrimler!
bilimsel bizce en
ediyoruz vebirikim ci önemli
olmayan
özellikleri
ama gelişimcide eskibirbir
sürecin parçaları yerini,
paradigmanın olarak onunla bağdaşamayan
kabul ediyoruz ve bizcebirenyenisi¬
önemli
nin tamamıyla
özellikleri ya dabir
de eski kısmen almasıdır.
paradigmanın Ancak,
yerini, bu konuda
onunla söylenecek
bağdaşamayan daha
bir yenisi­
çok tamvardır
ninşey ve ya
am ıyla bunları
da kısmaçmaya bir soru ile
en almasıdır. başlayabiliriz:
Ancak, bu konuda paradigma
söylenecek değiş¬
daha
tirmek
çok şeyneden
vardırdevrim sayılsın?
ve bunları açmayaSiyasi gelişme
bir soru ile bilimsel gelişme
ile başlayabiliriz: paradigma arasında
değiş­
çoktirmgeniş ve temel
ek neden devrimfarklar olduğuna
sayılsın? göre,
Siyasi her ikisinde
gelişme ile bilimdevrimler
sel gelişmgören bir
e arasında
benzetmeyi
çok geniş nasıl
ve tem birelkoşutlukla temellendirebiliriz?
farklar olduğuna göre, her ikisinde devrim ler gören bir
Bu koşutluğun
benzetmeyi nasıl hiç değilse birtemellendirebiliriz?
bir koşutlukla yönü şimdiye kadar açığa çıkmış olsa ge¬
rektir:Busiyasi devrimleri
koşutluğun başlatanbir
hiç değilse yönüvarolan
etken, şimdiye kurumların,
kadar açığa birçıkmış
ölçüdeolsazatenge­
kendi eserleri
rektir: siyasi olan sorunları
ortamınbaşlatan
devrimler! karşısında
etken, varolan giderek
kuramyetersiz
ların, birkaldıklarının
ölçüde zaten
kendi
artan ölçüde hissedilir
eserleri hale gelmesidir
olan ortamın sorunları ve bu çoğunlukla
karşısında gidereksiyasanın bir kesimi¬
yetersiz kaldıklarmın
kısıtlı
neartan ölçüde bir bilinçtir.
kalanhissedilir haleBilimsel
gelmesidirdevrimler de, buna çok
ve bu çoğunlukla siyasanın şekil¬
benzer bir kesimi­
de,
neyani, kalanparadigmanın
kısıtlıeldeki araştırmayı
bir bilinçtir. Bilimsel zaten kendisinin
devrimler de, buna çok odaklamış
benzer bir olduğu
şekil­
birde,doğa
yani,parçasını incelemek için
eldeki paradigmanm gerekli işlevi
araştırmayı zaten artık yapamadığının
kendisinin odaklamış artan öl¬
olduğu
çüde hissedilmesiyle
bir doğa başlar ve bu
parçasmı incelemek içinteşhis, gene,
gerekli bilimsel
işlevi camianm belli artan
artık yapamadığının bir ke¬öl­
simine sınırlı kalır. Gerek
çüde hissedilmesiyle siyasi
başlar ve gerek
bu teşhis, gene,gelişmede
bilimsel devrimin belli
bilimsel camianm önkoşulu,
bir ke­
simine bunalıma
düzenin varan
sınırlı kalır. Gerek siyasiişlerliğini
ölçüde yitirdiğini
gerek bilimsel haber devrimin
gelişmede veren belirtilerin
önkoşulu,
algılanmasıdır.
düzenin bunalıma Hatta, teşbihi
varan ölçüde zorlamasına
birazişlerliğini daha da
karşınhaber
yitirdiğini ileribelirtilerin
veren giderek
diyebiliriz
algılanmasıdır. konusu
ki söz Hatta, koşutluk,
teşbihi birazCopernicus
zorlamasınayakarşın da Lavoisier'nin
daha da ileriönayakgiderek
oldukları
diyebiliriz ki büyük
türde paradigma
söz konusu değişiklikleri
koşutluk, Copernicus içinyaolduğu kadar, oksijen
da L avoisier’nin ve¬
önayak
X-ışınları
yaoldukları türde yeni görüngü
gibibüyük paradigma çeşitlerine ilişkin
değişiklikleri içinçok dahakadar,
olduğu ufak yenilikler
oksijen ve­
için
ya de
X -ışm ları gibiBeşinci
geçerlidir. bölümün
yeni görüngü da belirttiğimiz
sonunda ilişkin
çeşitlerine çok daha gibi,ufak bilimsel
yenilikler
devrimler yalnızca kullandıkları
için de geçerlidir. B eşinci bölümünparadigma
sonunda bu dayolla etkilenmiş
belirttiğim olan bilimsel
iz gibi, kişiler
açısından
devrim lergerçek
yalnızcaanlamda devrim sayılırlar.
kullandıkları paradigmaBunun bu yolla dışında kalanlar
etkilenm iş olaniçin bu
kişiler
olaylar tıpkıgerçek
açısm dan 20. Yüzyıl
anlam başlarındaki Balkan ayaklanmaları
da devrim sayılırlar. Bunun dışında gibi, yalnızca
kalanlar ge¬bu
için
lişme sürecinin
olaylar tıpkı 20.olağan
Yüzyıl birer Örneğin
parçasıdır.Balkan
başlarındaki gökbilimcilergibi,
ayaklanmaları X-ışınları
içinyalnızca ge­
bilgiye
lişme yapılan
sürecininbasit bu katkıdan
olağan çünkü onların
ibaretti,Örneğin
birer parçasıdır. paradigması
gökbilimciler bu yeni
için X-ışmları
ışının varlığından
bilgiye yapılan basitetkilenmiyordu. Ama Kelvin,
b a katkıdan ibaretti, çünküCrookes ve Roentgenbu
onlarm paradigması gibi,
yeni
ışının varlığından etkilenm iyordu. Ama Kelvin, Crookes ve Roentgen gibi,
118
118
 araştırması doğrudan doğruya radyasyon kuramı veya katod ışınları ile ilgili
araştırması
olanlar doğrudan doğruya
için, X-ışınlarının bulunuşu radyasyon kuramıyürürlükteki
ister istemez veya katod ışınları ile ilgili
paradigmanın
olanlar için, X-ışınlarm m bulunuşu ister istemez
reddi ve bir yenisinin ortaya çıkması anlamına geliyordu. İşte bu yüzden de, yürürlükteki paradigmanın
reddi
yeni ve bir yenisinin
bulgunun yapılabilmesiortayaiçinçıkması
ilk önceanlamına
olağangeliyordu.
bilimde bir İşteşeylerin
bu yüzden aksa¬de,
yenilazımdı.
ması bulgunun yapılabilm esi için ilk önce olağan bilim de bir şeylerin aksa­
ması lazımdı.
Siyasi ve bilimsel gelişme arasındaki koşutluğun bu oluşsal yönü hakkın¬
Siyasi
da artık herhangi ve bilimsel gelişmeyer
bir kuşkuya arasındaki
kalmamıştır koşutluğun
sanırım.buÖte oluşsal
yandan yönü hakkın­
koşutlu¬
da artık herhangi bir kuşkuya yer kalm am ıştır sanırım.
ğun, bu ilk yönüne anlamını kazandıran ikinci ve daha derin bir boyutu var¬ Öte yandan koşutlu­
ğun,
dır. bu ilk
Politik yönüne anlam
devrimlerin amacı,ını kazandıran
siyasi kurumları,ikinci gene
ve daha derin bir boyutu
bu kurumların yasakla¬ var­
mışdır.olduğu
Politikyollardan
devrimlerin amacı, siyasi
değiştirmektir. kurum lan,devrimin
Dplayısıyla gene bu başarması,
kurumlarm bir yasakla­
dizi
mış olduğu
kurumdan yollardan
yenileri uğrunadeğiştirm edir. Dolayısıyla
vazgeçilmesini zorunludevrimin
kılar ve başarması,
arada, toplumun bir dizi
kurum dan yenileri uğruna vazgeçilm esini zorunlu
tam olarak hiçbir kurumca yönetilmediği bir geçiş dönemi yaşanır. Başlan¬ kılar ve arada, toplumun
tam olarak
gıçtaki siyasi hiçbir kurumkonumunu
kurumların ca yönetilm ediği biryalnızca
zayıflatan geçiş dönem i yaşanır.
bunalımın Başlan­
kendisidir,
gıçtaki
tıpkı siyasi kurumlarm
paradigmaların konumunu
işleyişini zayıflatan
zayıflattığını yalnızca bunalımm
gördüğümüz gibi. Sonrakendisidir,
giderek
tıpkısayıda
artan paradigmalarm
birey siyasi işleyişini
yaşamdan zayıflattığım
yabancılaşmayagördüğümüz ve bugibi.ortam Sonra giderek
içerisinde
artan sayıda
gittikçe daha kural bireydışısiyasi yaşam danbaşlar.
davranmaya yabancılaşm
Bunalımaya ve bu ortam
derinleştikçe bu içerisinde
bireyle¬
ringittikçe daha kuralyeni
çoğu toplumun dışı bir
davranmaya
kurumsal başlar.
çerçevede Bunalım
tekrarderinleştikçe
kurulması için bu ortaya
bireyle­
rin çoğu
atılmış somuttoplum bir un yeni bir
öneriye kurumsal Bu
bağlanırlar. çerçevede
noktadatekrartoplum kurulması
rakip parti içinya ortaya
da
atılm ış som ut bir öneriye bağlanırlar. Bu noktada
cephelere ayrılır. Biri eski kurumsal işleyişi savunurken/diğerleri bir yenisini toplum rakip parti ya da
cephelere ayrılır. çabasındadır.
kurumsallaştırma Biri eski kurumsal işleyişi savunurken,
Bu kutuplaşma diğerleri bir
bir kez oluştuktan sonrayenisini
da,
kurum
siyasi sallaştırm
çözüm a çabasındadır.
olasılığı ortadan kalkar. Bu kutuplaşm a bir kez
Siyasi değişimin hangioluştuktan
kurumsalsonra eksenda,
siyasi çözüm
üzerinde olasılığıveortadan
yürütüleceği kalkar. Siyasi
değerlendirileceği değişiminfarklı
konusunda hangi kurumsal
görüşler eksen
benim¬
üzerinde yürütüleceği ve değerlendirileceği konusunda
sedikleri ve bu devrimci ayrılıkta denge unsuru olacak herhangi bir kurumlar farklı görüşler benim­
sedikleri
ötesi mercive bu devrimciiçin,
tanımadıkları ayrılıkta denge
devrimci unsuru taraf
çelişkiye olacakolanherhangi
kesimler birsonkurumlar
aşa¬
ötesikitleyi
mada merci ikna tanımadıkları
edecek veiçin, çoğu devrimci
kez zor çelişkiye
kullanmaya taraf olan varan
kadar kesimler son aşa­
yöntemler
mada kitleyi
kullanmak ikna edecek ve
zorundadırlar. çoğu kez zorsiyasi
Devrimlerin, kullanmaya kadar evriminde
kurumların varan yöntemler çok
kullanm
önemli birak zorundadırlar.
işlevleri olmasına D evrim bu
karşın, lerin, siyasi
işlevi kurumbu
görmeleri larm evrimbiraz
nedenle inde da çok
önemli bir yahut
politika-dışı işlevleri olm asmdışı
kurumlar a karşın, bu işlevi
özelliklere sahipgörmeleri
olmalarına bubağlıdır.
nedenle biraz da
politika-dışı
Denememizin yahut kurumlar
kalan kısmındadışı amacımız,
özelliklere paradigma
sahip olmalarma bağlıdır.
değişikliği üzerinde
yapılanDenem em izin
tarihsel birkalan kısm ındabilimlerin
incelemenin amacım ız,evriminde
paradigmadedeğişikliği
buna çok benzer üzerinde
yapılan bulacağını
özellikler tarihsel birgöstermektir.
incelem eninRakip bilim siyasi
lerin evrim
kurumlarindearasında
de bunayapılan
çok benzer se¬
çimözellikler
gibi, rakipbulacağmı göstermektir.
paradigmalar arasındakiRakip de siyasi
aslındakurumlar
birbirinearasında
tamamen yapılan
zıt top¬se­
çim gibi,
lumsal yaşam rakip paradigmalar
tarzları arasındaarasmdaki
yapılacak de biraslında
tercihtir.birbirine tamamen
Böyle olduğu zıt top­
içinde,
sözlumsa]
konusu yaşamtercih tarzları
yalnızca arasında
olağanyapılacak
bilime özgü bir tercihtir. Böyle tarafından
değer yargıları olduğu için be-de,
söz konusuÇünkü
lirlenemez. tercihbu yalnızca
değerler olağan
zaten bilime
üzerinde özgü değer yargıları
mücadele tarafından be-
yapılan paradigmaya
lirlenemez.
bağlıdır. Çünkü bu paradigma
Paradigmalar, değerler zaten seçimi üzerinde
üzerine mücadele yapılangirdikleri
bir tartışmaya paradigmaya za¬
bağlıdır. Paradigmalar,
man, ister istemez döngüsel bir paradigma rol seçimi üzerine
oynarlar. Her bir
kesim, tartışmaya girdikleri
kendi paradigmasını za­
man, isteriçin
savunmak istemez döngüsel
gene kendi bir rol oynarlar.
paradigmasını Her kesim,
kullanmak kendi paradigmasını
durumundadır.
savunmak
Fakat buiçin ne de gene
olsakendi paradigmasını
tartışmaları yanlış kullanmak
ya da etkisiz durumundadır.
kılan bir mantıksal
döngü Fakat bu neBir
değildir. de paradigmayı
olsa tartışm aları yanlış yakanıtlamasına
savunurken, da etkisiz kılan genebiraynı
mantıksal
para¬
döngü değildir.
digmayla başlayan Birkişi,
paradigm
her şeye ayı karşın
savunurken, kanıtlam
doğa üzerine buasına
yeni gene
görüşü aynı para­
kabul
digm ayla
edenler içinbaşlayan
bilimsel kişi, her şeye nasıl
uygulamanın karşınbir doğa
şey üzerine
olacağını buaçıkça göstermek
yeni görüşü kabul
edenlersahiptir.
şansına için bilim Böylesel bir
uygulam anın nasıl
imge geniş, hattabir olacağını ölçüde
şeykonulmaz
karşı açıkça ikna edici
göstermek
şansmaFakat
olabilir. sahiptir. gücü Böyle bir imge
ne olursa geniş,
olsun, hattakendini
kendi karşı konulmaz
öncül alan ölçüde ikna edici
kanıtlamanın
olabilh.yalnızca
konumu Fakat gücü ikna ne olursa Çizdiği
etmektir. olsun, kendi girmeyi öncül
alana kendini için bir de
alan kanıtlamanın
reddedenler
konumu
ayrıca mantıkyalmzcaya daikna etmektir.
olasılık yönündenÇizdiği alana
çekici hale getirilemez.
girmeyi reddedenler
Paradigmaiçin birko¬de
ayrıca mantık
nusundaki ya da olasılık
çekişmeye taraf olanyönünden
kesimlerin çekicipaylaştığı
hale getirilemez.
ilkeler ve değerlerin
Paradigma ko­
nusundaki çekişm eye taraf olan kesim lerin paylaştığı ilkeler ve değerlerin
119
119
kapsamı
kapsam bunaı bunaizin verecekkadar
izinverecek değildir.Siyasi
genişdeğildir.
kadargeniş Siyasidevrimlerde
devrim lerdeolduğuolduğu
gibi, paradigma tercihlerinde de ilgili topluluğun
gibi, paradigma tercihlerinde de ilgili topluluğun onayındandaha onayından dahayetkili
yetkilibirbir
ölçüt yoktur. Bunedenle
ölçüt yoktur.Bu bilim seldevrimlerin
nedenlebilimsel devrim lerinnasıl nasılgerçekleştirildiklerini
gerçekleştirildiklerini
görmekiçin, yalnızcadoğanın mantığmetkileriyle
görmek için,yalnızca doğanın vemantığın
ve
etkileriyleyetinmeyip,
yetinmeyip,bilim bilimtop¬
top­
luluğunu oluşturan oldukça kendine özgü çevrelerin içinde etkili olan iknaya
luluğunu oluşturan oldukça kendine özgü çevrelerin içinde etkili olan iknaya
yönelik kanıtlama yöntemlerini de incelememiz gerekecek.
yönelik kamtlama yöntemlerini de incelememiz gerekecek.
Paradigma seçme sorununun, saf mantık ve deney yoluyla neden tartışma¬
Paradigma seçme sorununun, saf mantık ve deney yoluyla neden tartışma­
sız olarak çözülemeyeceğini anlamak için, bu ve bundan sonraki bölümlerde
sız olarak çözülemeyeceğini anlamak için, bu ve bundan sonraki bölümlerde
yapmaya çalışacağımız gibi, geleneksel paradigmayı savunanları devrimci
yapm aya çalışacağım ız gibi, geleneksel paradigmayı savunanları devrim ci
ardıllarmdan ayıran farklarm niteliğini incelemekgerekiyor.
ardıllarından ayıran farkların niteliğini incelemek gerekiyor.Tarihin, Tarihin,şimdiye
şimdiye
kadar bu farklara verdiğimiz sayısız örnekten başka daha birçoklarım sağla¬
kadar bu farklara verdiğim iz sayısız örnekten başka daha birçoklarım sağla­
yacağından kimsenin kuşkusu yoktur sanırım. Bu örneklerin, var olmaların¬
yacağından kimsenin kuşkusu yoktur sanırım. Bu örneklerin, var ölmalarm-
dan çok daha kuşku götürebilecek ve bu yüzden öncelikle ele alınması gere¬
dân çok daha kuşku götürebilecek ve bu yüzden öncelikle ele alınması gere­
ken tarafları, gerçekten bilimin yapısı hakkında temel bir bilgi sağlayıp sağ¬
ken tarafları, gerçekten bilimin yapısı hakkmda temel bir bilgi sağlayıp sağ­
lamadıklarıdır. Paradigma reddinin tarihsel bir olgu olduğunu kabul etsek bi¬
lamadıklarıdır. Paradigma reddinin tarihsel bir olgu olduğunu kabul etsek bi­
le, insanın safdilliği ve bilgisizliğinden öte bir şey aydınlattığını aynı rahat¬
le, insanın safdilliği ve bilgisizliğinden öte bir şey aydınlattığını aynı rahat­
lıkla iddia edebilir miyiz acaba? İster yeni bir tür görüngünün ister yeni bir
lıkla iddia edebilir m iyiz acaba? İster yeni bir tür görüngünün ister yeni bir
bilimsel kuramın benimsenmesi için, ille de eski bir paradigmanın reddini
bilim sel kuram ın benim senm esi için, ille de eski bir paradigm anın reddini
gerektiren ve bilimin özünde yatan nedenler gerçekten var mıdır?
gerektiren ve bilimin özünde yatan nedenler gerçekten var mıdır?
Böyle nedenler varsa bile, bilimsel bilginin mantık yapısından kaynaklan¬
Böyle nedenler varsa bile, bilimsel bilginin mantık yapısmdan kaynaklan­
madıkları kesindir. Yeni bir görüngü, ilkel olarak, geçmiş bilimsel uygulama¬
madıkları kesindir. Yeni bir görüngü, ilkel olarak, geçmiş bilimsel uygulama­
ya yıkıcı yönde yansımadan da ortaya çıkabilir. Bugün ayda yaşam olduğu
ya yıkıcı yönde yansım adan da ortaya çıkabilir. Bugün ayda yaşam olduğu
ortaya çıksa, bu varolan paradigmaları yıkan bir bulgu olur çünkü bu para¬
ortaya çıksa, bizebu varolan paradigm aları yıkan bir bulgu olur çünkü bu para­
digmaların ay hakkında söyledikleri orada yaşam bulunması ile görünür¬
digmalarm bize
de bağdaşamaz. Fakat ay hakkmda
galaksininsöyledikleri
daha az orada
bilinen yaşam bulunması ile görünür­
bir tarafına
de bağdaşam az. Fakatsöz galaksinin daha az bilinen bir tarafına
ilişkin benzer
ilişkin benzer
bir bulgu içni aynı şey konusu değildir. Aynı şekilde, yeni bir kuramın
bir bulgu içni aynı şey söz konusu değildir.birAynı şekilde, yeni bir kuram ın
öncellerinden herhangi birisiyle çelişmesi de zorunluluk değildir. Örneğin
öncellerinden
yalnızca daha önceherhangi birisiyle
bilinmeyen çehşmesi ele
görüngüleri de bir zorunluluk
alan bir kuramdeğildir.
olabilir. Örneğin
Kuan-
yalnızca daha önce bilinmeyen görüngüleri ele alan bir
tum kuramı da, yalnızca değilse bile büyük ölçüde, 20. yüzyıldan önce bilin¬
kuram olabilir. Kuan­
tum kuramı da, yalnızca değilse bile büyük ölçüde, 20. yüzyıldan önce bilin­
meyen, atomdan daha temel düzeydeki görüngülerle ilgiliydi. Yahut, yeni ku¬
ram önceatomdan
meyen, daha temel
bilinenlerden düzeydeki
daha üst düzeydegörüngülerle
olup, daha alt ilgiliydi.
düzey Yahut,
kuramlar yeniile,
ku­
ram önce bilinenlerden daha üst düzeyde olup, daha alt düzey kuram lar ile,
bunlarda hiçbir değişiklik içermeyen bazı ilintiler içinde bulunabilir. Bugün
bunlarda hiçbir değişiklik içermeyen bazı ilintiler içinde bulunabilir. Bugün
enerji sakinimi kuramı dinamik, kimya, elektrik, optik ısı kuramı, vs. gibi
enerji arasında
alanlar sakinim ibukuram ı dinam ik, kimya, elektrik, optik ısı kuram ı, vs. gibi
tür ilintiler sağlayan bir yaklaşımdır. Eski ve yeni kuram¬
alanlar arasmda bu tür
lar arasında böyle daha birçok ilintileruyumlu
sağlayan bir yaklaşımdır. Eski ve yeni kuram her¬ ­
ilişki düşünülebilir ve bunlardan
lar arasmda böyle daha birçok uyumlu ilişki düşünülebilir
hangi birini, ya da hepsini, bilimin gelişmesini sağlayan tarihsel süreç içinde ve bunlardan her­
hangi birini, ya da hepsini, bilimin gelişmesini sağlayan
açıklamak mümkün olabilir. Eğer bu gerçekten yapılabilseydi, bilimsel geliş¬ tarihsel süreç içinde
açıklamak mümkün olabilir. Eğer bu gerçekten yapılabilseydi, bilimsel geliş­
me de o zaman tam anlamıyla birikime dayalı sayılabilirdi. Yeni tür görüngü¬
me de o zaman tam anlamıyla
lerin işlevi doğanın bir parçasında birikime
daha öncedayalı sayılabilirdi.
fark edilmeyenYeni tür görüngü­
bir ilişkiler dü¬
lerin işlevi
zenini doğanın bir parçasmda
gözler önüne sermek olurdu. Bilimin daha önce fark
evriminde edilmeyen
ise, yenibir ilişkiler
bilgi bizim dü­
zenini gözler önüne sermek olurdu. Bilimin evriminde
iddia ettiğimjz gibi başka ve karşıt bir tür bilginin değil, bilgisizliğin yerini ise, yeni bilgi bizim
iddiaolurdu.
almış ettiğim jz gibi başka ve karşıt bir tür bilginin değil, bilgisizliğin yerini
almış olurdu.
Bilimin -ya da bilim kadar etkili olmayan bir başka girişimin- gerçekten
de buBilimin
şekilde,-ytama daanlamıyla
bilim kadar etkili olmayan
birikime dayanarak birgelişmiş
başka girişim
olduğunuin- gerçekten
düşün¬
de bu şekilde, tam anlam ıyla birikime dayanarak
mek elbette mümkündür. Geçmişte buna inanmış çok kişi olduğu gibi, halen gelişmiş olduğunu düşün­
mek elbette mümkündür. Geçmişte buna inanmış çok
de tarihsel gelişmenin izleyeceği en doğru biçimin birikim olduğuna, fakat kişi olduğu gibi, halen
de tarihsel gelişm enin izleyeceği en doğru biçimin birikim
insan müdahalesinin bunu sürekli çarpıttığına inananların sayısı az değildir. olduğuna, fakat
insan m üdahalesinin bunu sürekli çarpıttığına inananların sayısı az değildir.
120
120
 Bu inancın tabii ki önemli nedenleri vardır. Onuncu Bölüm'de bilimi birikim
Bu inancın tabii ki önemli nedenleri vardır. Onuncu Bölüm’de bilimi birikim
olarak açıklayan görüşün, bilgiyi ham duyum verileri üzerine zihin tarafın¬
dan olarak açıklayan
kurulan bir yapıgörüşün, bilgiyi ham duyum verileri üzerine zihin tarafın­
olarak kabul eden yaygın bir bilgi kuramı ile ne kadar iç
dan kurulan bir yapı olarak kabul eden yaygm bir bilgi kuramı ile ne kadar iç
içe olduğunu göreceğiz. On birinci Bölüm'de de bilim eğitiminin kullanılan
içe olduğunu göreceğiz. On birinci Bölüm ’de de
en etkin tekniklerinin aynı tarihsel imgeye nasıl güçlü bir destek sağladığına bilim eğitiminin kullanılan
en etkin teknikerinin aynı tarihsel imgeye nasıl
tanık olacağız. Yalnız hemen söyleyelim ki, birçok kişinin özlemi olan bu güçlü bir destek sağladığma
tanık olacağız.
ne kadarYalnız büyük hem en söyleyelim ki,olursa
imgenin, bir inamlırlığa sahip birçok kişinin özlem i olan bu
olsun, gerçekten bilimin
imgesi mi olduğu kuşku götürür. Gerçekte, paradigma-öncesigerçekten
imgenin, ne kadar büyük bir inamlırlığa sahip olursa olsun,
devreden sonra bilimin
her yeni kuramın ve her yeni görüngünün kabul edilmesi için, bir öncekisonra
imgesi mi olduğu kuşku götürür. Gerçekte, paradigma-öncesi devreden
pa¬
her yeniyok
radigma kuramm
olmuş ve ve her
rakipyeni görüngünün
bilimsel düşüncekabul edilmesi
okulları bununiçin, bir önceki
ardından her se¬pa­
ferinde bir çekişme içine girmişlerdir. Birikim yoluyla beklenmedik yenilik¬se­
radigma yok olmuş ve rakip bilimsel düşünce okulları bunun ardından her
lerferinde bir çekişme içine bir
elde edilmesi şeklinde girmişlerdir. Birikim yoluyla beklenmedik yenilik­
süreç, bilimsel gelişmenin kuralı değil, daima
ler eldeolmuştur.
istisnası edilmesi Tarihsel
şeklindeolguyu
bir süreç, ciddiye alan gelişmenin
bilimsel kuralı
bir kişi bilimin, değil, daima
sonradan ya¬
istisnası olmuştur. Tarihsel olguyu ciddiye alan
ratılan birikim imgesi idealine doğru bir eğilim gösterdiğinden doğallıkla bir kişi bilimin, sonradan ya­
ratılan birikim im gesi idealine doğru bir eğilim
kuşku duyacaktır. Bilimin farklı tür bir girişim olması olasılıği daha fazladır.gösterdiğinden doğallıkla
kuşku
Ancak, duyacaktır. Biliminbazı
direnç gösteren farklı tür birbize
olgular girişim
bununolması olasılığı
tersini daha fazladn.
düşündürtecek ka¬
Ancak,
dar etkili direnç gösteren
olabilirler. Bu durumdabazı olgular
yeniliğin bize bununyoluyla
birikim tersini elde
düşündürtecek
edilmesinin ka­
dar etkili olabilirler. Bu durum da yeniliğin birikim
yalnızca gerçeklikte az rastlanmakla kalmayıp, mantık açısından da düşük bir yoluyla elde edilmesinin
yalnızca
olasılık gerçeklikte
olduğunu az rastlanm
görmemiz için,akla kalmayıp,
konunun mantık açısmdan
incelediğimiz kadarına dabir
düşük
dahabir
olasılık olduğunu görm em iz için, konunun incelediğimiz
göz "atmamız yeterlidir. Olağan araştırma dediğimiz uğraş gerçekten de biri¬ kadarına bir daha
göz dayalıdır,
kime atmamız yeterlidir.
fakat burada Olağan araştırma
bir yenilik söz dediğimiz
konusu olmadığıuğraş gerçekten
gibi, başarı de da,
biri­
bilim adamının önceden varolan kavramsal ve yöntemsel tekniklerle çözüm¬da,
kime dayalıdır, fakat burada bir yenilik söz konusu olmadığı gibi, başarı
bilim adammm
lenebilecek türdeönceden
sorunlarvarolan
seçebilme kavramsal
yeteneğineve yöntemsel tekniklerle
bağlıdır. (Eldeki teknikçözüm­
ve
lenebilecek
bilgilerle ilişkisi göz önüne alınmadan sırf yararı açısından aşırı ilgi duyulanve
türde sorunlar seçebilm e yeteneğine bağlıdır. (Eldeki teknik
bilgilerle
sorunlar builişkisi
nedenle göz önüne almmadan
bilimsel sırf yararı engelleyebilmektedir.)
gelişmeyi rahatlıkla açısmdan aşm ilgi duyulan Şu
da var ki, eldeki bilgi ve tekniklerle sınırlandırılmış engelleyebilmektedir.)
sorunlar bu nedenle bilim sel gelişm eyi rahatlıkla sorunları çözmeye uğra¬Şu
şanda bir
varkişi,
ki, eldeki
rastgele bilgi ve tekniklerle
çevresine bakmansm ırlandm
biri im ış
değildir. sorunları
Hedefin çözmeye uğra­
ne olduğunu ke¬
şan bir bilir
sinlikle kişi, ve
rastgele
gerekçevresine
araçlarını, bakınan
gerek biri değildir. Hedefin
düşüncelerini ona göre ne olduğunu
tasarlar ve ke­
yönlendirir. Bu kişi doğadan ve kendi yöntemlerinden beklediklerinde yanıl¬ve
sinlikle bilir ve gerek araçlarını, gerek düşüncelerini ona göre tasarlar
yönlendirir.
dığı ölçüde de,Bubeklenmeyen
kişi doğadanbir veyenilik
kendi yöntemlerinden
ya da yeni bir bulgu beklediklerinde
ortaya çıkabilir.yanıl­
dığı
Sonuçta ölçüde
elde de,
edilenbeklenmeyen
bulgunun bir
önemi yenilik
de ya da
çoğunluklayeni bir
onu bulgu
haber ortaya
veren çıkabilir.
aykırılı¬
ğınSonuçta elde edilen
kapsamıyla bulgunundirençle
ve gösterdiği önemi de çoğunlukla
doğrudan onu olmaktadır.
orantılı haber verenAçıkça aykmh-
ğm kapsam ıyla ve gösterdiği dirençle doğrudan
görülüyor ki, aykırılığı ortaya çıkan paradigma ile bu aykırılığı sonradan orantılı olmaktadır. Açıkça
ku¬
görülüyor ki, aykırılığı ortaya çıkan paradigma ile
ral haline sokan paradigma arasında bir zıtlık olması kaçınılmazdır. Altıncı bu aykınlığı sonradan ku­
ral halineparadigma
Bölüm'de sokan paradigm a arasm
yıkılması sonucuda bir zıtlık
elde olması
edilen keşifkaçınılmazdır.
örneklerini inceler¬Altıncı
kenB ölüm ’de paradigma
gördüklerimiz, basityıkılm ası sonucu
birer tarihsel elde değildi,
rastlantı edilen keşif
çünkü örneklerini inceler­
bu tür çelişkiler
ken gördüklerimiz, basit birer tarihsel
dışmda keşifleri doğurabilecek bir başka kaynak yoktur. rastlantı değildi, çünkü bu tür çelişkiler
dışmda keşifleri doğurabilecek
Aynı kanıtlama, yeni kuramların bir başka kaynak büsbütün
icat edilişine yoktur. açıklık getirmek¬
Aynı kanıtlama, yeni kuram larm
tedir. İlkece, üzerinde yeni bir kuram geliştirebilecek icat edilişine büsbütün açıklık getirmek­
üç tür görüngü vardır.
tedir. İlkece, üzerinde
Birincisi varolan paradigmaların yeni bir kuram
zaten geliştirebilecek
yeterince açıkladığıüç tür görüngü vardır.
görüngülerdir, ki
Birincisi
bunların varolan
kuramı paradigm için
geliştirmek alarm birzaten yeterince
başlangıç noktasıaçıkladığı
yahut hedefgörüngülerdir,
oluşturdu¬ki
ğubunlann kuramı geliştirmek
seyrek görülür. için bir başlangıç
Bunu yapabildikleri zamanlarda noktası yahut hedef
da -Yedinci Bölümünoluşturdu­
so¬
ğu seyrek görülür. Bunu yapabildikleri zamanlarda
nunda gördüğümüz üç ünlü tahmin örneği gibi- oluşmasına yol açtıkları ku¬ da-Y edinci Bölümün so­
nunda gördüğümüz üç ünlü tahm in örneği gibi-
ramlar ender olarak kabul görür çünkü bu tip kurguları birbirinden ayırdede- oluşmasına yol açtıklarıku-
cekramdeğişkenlik
lar ender olarak temelikabuldoğadagörür çünkü bu ikinci
bulunamaz, tip kurguları
bir sınıf birbirinden ayırdede-
görüngü, yapıları
cek değişkenlik tem
varolan paradigmada öngörülen eli doğada bulunam
fakat az,
ayrıntılarıikinci
ancak bir sınıf
kuramm görüngü,
daha yapılan
ileri dü¬
varolan paradigmada öngörülen fakat ayrmtıları ancak
zeyde ayrıştırılmasıyla anlaşılabilecek olanlardır. Bilim adamlarının üzerinde kuramm daha ileri dü­
zeyde ayrıştırılmasıyla anlaşılabilecek olanlardır. Bilim adamlarmm üzerinde
121
121
 enensık araştırmayaptıkları
sıkaraştırma yaptıklarıgörüngüler bunlardır,fakat
görüngülerbunlardır, fakatbubuaraştırmanın
araştırmanmamacı amacı
dadayeni paradigmalar icat etmek değil, var olanları
yeni paradigmalar icat etm ek değil, var olanlarıayrıştırmaktır. ayrıştnm aktır.Bu Buamaca
amaca
erişmeyi
erişm eyibaşaramadıkları
başaram adıklarıanda andabilim
bilimadamları
adamlarıüçüncü üçüncütürtürgörüngüyle,
görüngüyle,yani yani
varolan paradigmaya uymamakta inat eden aykırılıklarla
varolan paradigm aya uym am akta inat eden aykırılıklarla karşılaşırlar.Yeni karşılaşırlar. Yeni
kuramlara
kuramlarayol açantek
yolaçan tekgörüngü
görüngütürü bunlardır.Bilim
türübunlardır. Bilimadamının
adammıngörüş görüşalanm-
alanm-
dadaher tür görüngüye kuramca belirlenmiş bir yer sağlayan paradigma, aykı¬
her tür görüngüye kuramca belirlenmiş bir yer sağlayan paradigma, aykı­
rılıklariçin
rılıklar böylebirbiryer
içinböyle yerbulamaz.
bulamaz.
Fakat yeni
Fakat yeni kuramlareğer
kuramlar eğereskisinin
eskisinindoğadoğaileileilişkisinde ortayaçıkan
ilişkisindeortaya çıkanaykırı¬
aykırı­
lıkları gidermek için yaratılıyorsa, o zaman başanh bir yeni
lıkları gidermek için yaratıhyorsa, o zaman başanh bir yeni kurammbirbirnok¬ kuramm nok­
tadan sonra öncelinden türetilebilenlerden farklı tahminlerin yapılmasına izin
tadan sonra öncelinden türetilebilenlerden farklı tahminlerin yapılmasına izin
vermesi
vermesigerekir.
gerekir.Halbuki,
Halbuki,eski yenikuramlar
eskiveveyeni kuramlarmantıksal
mantıksalolarak
olarakbağdaşabil-
bağdaşabil-
seydi, böyle bir farklılık meydana dahi gelemezdi.
seydi, böyle bir farklılık m eydana dahi gelemezdi. Dolayısıylaikinci,Dolayısıyla ikinci,yani
yani
yeni
yenikuram
kurambir biryandan
yandanbenimsenirken,
benimsenirken,aynı süreçiçinde
aynısüreç içindebirbiryandan
yandandadabirin¬
birin­
cinin
cinin yerinegeçmek
yerine
zorundadır.Enerjinin
geçmekzorundadır. Enerjininsakinimi
sakinimigibi kurambile,
gibibirbirkuram bile,bu¬
bu­
gün ortak doğayla ilişkisi yalnızca kendinden bağımsız olarak yerleşmiş gibi
gün ortak doğayla ilişkisi yalnızca kendinden bağımsız olarak yerleşmiş gibi
görünen kuramlararacılığıyla
görünenkuramlar aracılığıylakurulabilen,
kurulabilen,salt saltmantıksal
mantıksalbirbirüstyapı
üstyapıgibi
gibika¬
ka­
bul edildiği halde, tarihsel gelişiminde o da paradigma yıkımmdan payını al¬
bul edildiği halde, tarihsel gelişiminde o da paradigma yıkımmdan paymı al­
mışın.Kaynağında,
mıştır. Newton dinamiğiileilekalorik
Kaynağmda, Nevvtondinamiği kuramınmyeni
kalorikısıısıkuramının yenigeliştiril¬
geliştiril­
miş sonuçları arasındaki bağdaşmazlığın temel unsur olduğu
miş sonuçları arasmdaki bağdaşmazlığın temel unsur olduğu bir bunalımyat¬ bir bunalım yat-
ısmmkalori
maktadır.
maktadn.Enerji
sakinimi, ancakısının
Enerji sakinimi,ancak kalorikuramı
kuramıreddedildikten
reddedildiktensonra sonrabi¬bi­
limin bir
parçasıolabilmiştir.
lim in birparçası olabilmiştir.(1)
Ve yalnızcabilimin
(1) Veyalnızca biliminbir parçasıolduk¬
süreparçası
birsüre olduk­
tan sonra mantıksal açıdan daha üst düzeyde* bir kuram haline gelebildi.
tan sonra m antıksal açıdan daha üst düzeyde* bir kuram haline gelebildi.
Böylelikle doğa üzerine inançlarda bu tür yıkıcı değişiklikler olmadan yeni
Böylelikle doğa üzerine inançlarda bu tür yıkıcı değişiklikler olmadan yeni
kuramların Ortaya nasıl çıktıklarını açıklamak güçleşir. Art arda gelen bilim¬
kuramlarm ortaya nasıl çıktıklarmı açıklamak güçleşir. Art arda gelen bilim­
sel kuramların birbirlerini bir mantık silsilesi halinde içerdikleri düşüncesinin
sel kuramlarm birbirlerini bir mantık silsilesi halinde içerdikleri düşüncesinin
yanlışlığını
yanlışlığınıkanıtlayamasak
kEmıtlayamasakbile, bile,tarihsel
tarihselaçıdan
açıdangüç güçinanılır
inanılırbir görüşoldu¬
birgörüş oldu­
ğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.
ğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.
Bundan bir asır önce, bilimsel devrimlerin zorunluluğu konusunu bu nok¬
Bundan bir asır önce, bilimsel devrimleriu zorunluluğu konusunu bu nok­
tada tamamlamak mümkün olabilirdi. Fakat günümüzde bu ne yazık ki yapı¬
tada tamamlamak mümkün olabilirdi. Fakat günümüzde bu ne yazık ki yapı­
lamaz, çünkü bilimsel kuramm doğası ve işlevi hakkmda çağımızm en geçer¬
lamaz, çünkü bilimsel kuramm doğası ve işlevi hakkmda çağımızm en geçer­
li felsefi yorumu bizim konu üzerine yukarıda geliştirdiğimiz görüşle tam bir
li felsefi yorumu bizim konu üzerine yukarıda geliştirdiğimiz görüşle tam bir
çelişki
çelişki halindedir.Mantıksal
halindedir. M antıksalpozitivizm pozitivizmokulunun
bir
okulunun biruzantısı uzantısıolanolanvevebubu
okulun mirasçıları tarafından da kesin şekilde reddedilmeyen bu yorum, bili¬
okulun mirasçıları tarafmdan da kesin şekilde reddedilmeyen bu yorum, bili­
min kabul ettiği kuramlarm kapsamını ve anlamını kısıtlayarak, aynı doğal
min kabul ettiği kuram larm kapsam m ı ve anlamını kısıtlayarak, aynı doğal
görüngüler hakkında tahminler üreten sonraki kuramlarla çelişmeleri olasılı¬
görüngüler hakkmda tahminler üreten sonraki kuramlarla çelişmeleri olasıh-
ğını ortadan kaldırmayı amaçlamaktadır. Bilimsel kuramm kavranışma getiri¬
ğmı ortadan kaldırmayı amaçlamaktadır. Bilimsel kuramm kavranışma getiri­
len bu sınırlamaya en ve güçlü örnek olarak, çağdaş Einstein dina¬
len bu sınırlamaya entanınmış tanınmış ve güçlü örnek olarak, çağdaş Einstein dina­
miğinle Newton'un Principia'sından kaynaklanan daha eski dinamik denk¬
m iği ile Nevvton’un P rincipia’smdan kaynaklanan daha eski dinam ik denk­
lemleri arasındaki ilişki üzerine yapılan tartışmaları gösterebilirz Bizim de¬
lemleri arasm daki ilişki üzerine yapılan tartışmaları gösterebilirz Bizim de­
nememizin bakış açısmdan bu iki kuramm bağdaşmasına olanak yoktur. Bu
nem em izin bakış açısm dan bu iki kuramm bağdaşmasına olanak yoktur. Bu
bağdaşmazlığın ne anlamda kullanıldığını da, Copernicus ve Ptoleme astro¬
bağdaşm azlığın ne anlam da kullanıldığını da, Copernicus ve Ptoleme astro­
nomilerini karşılaştırırken yeterince gösterdiğini sanıyorum. Einstein'ın ku¬
nom ilerini karşılaştırırken yeterince gösterdiğini sanıyorum. E instein’m ku­
ramını kabul etmek için Newton'un kuramını- yanlış saymak gerekir. Bu gö-
ramını kabul etm ek için Nevvton’un kuramtnı yanhş saymak gerekir. Bu gö-
(1 ) Silvanus P. Thompson, Life of William Thompson Baron Kelvin of Largs (Largs Kelvin
(1) Silvanus
Baronu P. Thom pson,Hayatı)
William Thompson'un Life ofLondra,
VVİlliam1910.
Thompson
bölüm I,Baron Kelvin
s. 266-281 . of Largs (Largs Kelvin
(*)Baronu VVİlliarhile
Yani öncelleri Thompsonün
çelişki içindeHayatı) Londra,
olmayan. (Ç.N.)1910. bölüm l,s. 266-281.
(*) Yani öncelleri ile çelişki içinde olmayan. (Ç.N.)
122
122
 riiş günümüzde azınlıktakalmıştır.
günümüzde azınlıkta
karşısına çıkartılanbaşlıca
riiş (2) Bu yüzden
kalmıştır. (2) Bu yüzdenkarşısına
çıkartılan başlıca
itirazları incelemek zorundayız.
itirazları incelemek zorundayız.
Bütün bu itirazların dayandığı temel ilkeyi şöyle açıklayabiliriz: relativisi-
Bütün bu itirazlarm dayandığı temel ilkeyi şöyle açıklayabiliriz: relativisi-
tic (görelilikçi) dinamik, iddia edildiği gibi, Newton dinamiğinin yanlış oldu¬
tic (görelilikçi)
ğunu kanıtlayamaz, dinamik, iddia edildiği gibi, Newton dinamiğinin yanlış oldu­
çünkü Newton dinamiği halen birçok mühendis tarafın¬
ğunu kanıtlayam az, çünkü Nevvton
dan ve bazı seçilmiş uygulamalar sözdinamiği halen birçok mühendis tarafın­
konusu olduğunda birçok fizikçi tara¬
dan ve bazı seçilmiş uygulamalar
fından da başarı ile kullanılmaktadır. Dahası, eski söz konusu olduğunda birçok fizikçi tara­
kuramın kullanılışının ta¬
fından da başarı ile kullanılmaktadır. Dahası, eski kuramın kullanılışının ta­
mamen geçerli olduğunu kanıtlamak için, farklı uygulamalarda onun yerini
mamen
alan kuramıngeçerli olduğunu
kendisi kanıtlam ak için,
delili farklı uygulamalarda onun
sağlamaktadır. yerini
en büyük Einstein'ın kuramı,
Newton 'un denklemlerinden elde edilen tahminlerin belli sınırlayıcı koşullarıı,
alan kuram m kendisi en büyük delili sağlam aktadır. E in ste in ’m kuram
Nevvton’un
yerine getirendenklemlerinden
bütün uygulamalarda elde edilen tahminlerin
en az ölçme belli sınırlayıcı
araçlarımız koşulları
kadar işe yaradı¬
ğınıyerine getiren için
göstermek bütün uygulamalarda
kullanılabilir. en az ölçme
Örneğin, Newton araçlarımız
kuramının kadar
iyi birişeyakla¬
yaradı­
şık çözüm sağlayabilmesi için, ele alınan nesnelerin ışığın hızına kıyaslayakla­
ğını gösterm ek için kullanılabilir. Örneğin, Nevvton kurammm iyi bir dü¬
şıkbirçözüm sağlayabilmesi için, ele alman nesnelerin Bununışığın hızma
kaçkıyasla dü­
şük göreli hıza sahip olmaları gerekmektedir. gibi bir koşul al¬
şük bir
tında, göreli kuramı
Newton hıza sahip olmaları
Einstein gerekmektedir.
kuramından Bununve
türetilebilir gibi bir kaç koşul
dolayısıyla onun
al­
tında, Nevvton kuram
özel bir uygulama dalı sayılmalıdır.ı Einstein kuram ından türetilebilir ve dolayısıyla onun
özel bir uygulama dalı sayılmalıdır.
Buna göre, diye devam ediyor itirazlar, bilimsel bir kuramm kendi özel
uygulama Buna dallarından
göre, diye devam ediyor itirazlar,
biriyle çelişmesi mümkün bilimsel
değildir.birEğer
kuramm kendi bi¬
Einstein'ci özel
lim, Newton dinamiğini yanlışlamış görünüyorsa, bunun tek nedeni bazı öl¬bi­
uygulama dallarmdan biriyle çelişmesi mümkün değildir. Eğer Einstein’ci
lim, Newton'culann
çüsüz Nevvton dinam iğini yanlışlamış
bu kuramın görünüyorsa,
tamamıyla bunun tek
kesin sonuçlar nedeni bazı
verdiğini, yahutöl­
çokçüsüzyüksekNevvton’cularm
göreli hızlarda bu da
kuramın tamamıyla
aynı şekilde geçerli kesin sonuçlar
olduğunu iddiaverdiğini,
etmeleridir.yahut
çok yüksek göreli hızlarda da aynı şekilde geçerli
Bu tür iddialar için hiçbir kanıt göstermelerine olanak olmadığına göre de, buolduğunu iddia etmeleridir.
Bu tür iddialar
görüşlerinde bilimiçin hiçbir kanıt
kurallarına karşıgöstermelerine
gelmişlerdir.olanak Newton olmadığına
kuramı önceden göre de,nebu
görüşlerinde kanıtlara
bilim kurallarına karşı gelmişlerdir.
bilimsel Nevvton kuramı önceden
de öy¬ne
ölçüde
ölçüde
geçerli
geçerli kanıtlara
dayalı
dayalı
gerçek
gerçek
bir
bir bilimsel
kuram
kuram
idiyse,
idiyse,
şimdi
şimdi de öy­
ledir. Einstein'ın yanlışlığını kanıtlamış olabileceği önermeler, yalnızca abar¬
ledir.
tılmış veEinstein’ın
dolayısıyla yanlışlığını
hiçbir kanıtlamış
zaman bilime olabileceği
mal olmamış önermeler,
iddialardan yalnızca abar­
ibarettir.
tılmış ve dolayısıyla hiçbir zaman bilime mal
İnsan hatası olan bu abartmalardan temizlenmiş haliyle Newton'cu kuram olmamış iddialardan ibarettir.
İnsanzaman
hiçbir hatasıçürütülmemiştir
olan bu abartmve alardan tem izlenm
çürutülemeZ de. iş haliyle Nevvton’cu kuram
hiçbir
Aynı zaman çürütülmemiştir
kanıtlamanın ve çürütülemeZ
değişik türleri yetkin bilim de. adamları tarafından kulla¬
nılmış herhangi bir kurama bağışıklık kazandırmakadamları
Aynı kanıtlam anın değişik türleri yetkin bilim için yeter tarafından kulla­
de artar bile.
nılmış herhangi bir kuram a bağışıklık
Örneğin, bu kadar kötülenmiş olan flojiston kuramı da alt kazandırm ak için yeter
tarafı de artar
büyük sa¬ bile.
Örneğin,
yıda fizikselbuvekadar kötülenm
kimyasal iş olandüzenli
görüngüye flojiston birkuram ı da alt tarafı
yapı sağlamıştı. büyük sa­
Nesnelerin
yıda(çok
nasıl fiziksel ve kimflojiston
miktarda yasal görüngüye
içerdikleridüzenli bir yapı sağlamıştı.
için) yanabildiklerini Nesnelerin
açıkladığı gi¬
nasıl (çok m iktarda flojiston içerdikleri için) yanabildiklerini
bi, metallerin de neden metal cevherlerinden daha çok ortak niteliğe sahip açıkladığı gi­
bi, m etallerin
olduklarını de neden metal
gösterebiliyordu. cevherlerinden
Kurama daha çok
göre, metallerin ortak
hepsi de niteliğe
flojistonsahip
ile
olduklarını
birleşmiş gösterebiliyordu.
ve saf olmayan madenlerin Kuramabirleşiminden
göre, m etallerin hepsi deve
oluşmuştu flojiston
her me¬ile
birleşm iş ve saf olm ayan
talde bulunan flojiston bu ortak niteliklerim adenlerin birleşim
meydanainden oluşm uştu ve
getiriyordu. Flojiston her m e­
talde bulunan
kuramı flojiston
ayrıca karbon ve bu ortakgibi
sülfür nitelikleri
tözlerin mtutuşmasıyla
eydana getiriyordu.
asit eldeFlojiston
edilen
kuram
bazı ı ayrıca karbon
tepkimelerin ve sülfür gibi
de açıklanmasını tözlerin tutuşm
yapmaktaydı. Aynıasıyla
zamanda, asit elde edilen
hapsedil¬
bazı tepkim elerin de açıklanm asını yapmaktaydı.
miş bir hacimdeki havanm içinde meydana gelen tutuşmanın yol açtığı ha¬ Aynı zamanda, hapsedil­
cimmişazalmasına
bir hacim deki da birhavanm
yorumiçinde m eydana
getirmişti: söz gelen
konusu tutuşmanın
bu etkininyol açtığıtu¬
nedeni ha­
cim azalm asına da bir yorum getirm işti: söz
tuşma sonucu salıverilen flojistonun, karıştığı havanın esnekliğini bozma-konusu bu etkinin nedeni tu­
tuşm a sonucu
sıydı, tıpkı ateşin çelik salıverilen bir flojistonun,
yayın karıştığı
esnekliğini havanm
bozması gibi.esnekliğini
(3) Bu bozma-
saydıkla-
sıydı, tıpkı ateşin çelik bir yayın esnekliğini bozması gibi. (3) Bu saydıkla­
(2) Örneğin bkz. P.P. Wiennehin görüşleri. Philosophy of Science (Bilim Felsefesi) dergisi, 1958, s. 298.
(3)(2)James
Örneğin
B.bkz. P.P. VVıenneriin
Conant, Overthrowgörüşleri. Philosophy Theory
of the Phlogiston of Science (Bilim Felsefesi)
(Flojiston Kuramınındergisi, 1958, s.
Devrilişi) 298.
Cam¬
(3) James
bridge, 1950,B.13-16;
Conant, Overthrovv
ve J.R. of theA Phlogislon
Partington, Short HistoryTheory (Flojiston(Kimyanın
of Chemistry Kuramının Devrilişi)
Kısa Cam-
Bir Tarihi)
2. bhdge,
basım 1950,
Londra,13-16;
1951ve J.R.
, s. Partington,
85-88. FlojistonA Short Flistory
kuramının of Chemistry
başarıları (Kimyanın
hakkında Kısa BirveTarihi)
en eksiksiz en
2. basım inceleme
hoşgörülü Londra, 1951,
için bkz.s. 85-88, Flojiston
H. Metzger, kuramının
Newton, Stahl,başarıları
Boerhaave hakkmda en eksiksiz
et la Doctrine Chimiqueve en
hoşgörülü
(Newton, inceleme
Stahl, Boerhaaviçinvebkz. Fİ. Metzger,
Kimya Öğretisi) Nevvton,
Paris 1930 StahI,
BölümBoerhaave
II: et la Doctrine Chimigue
(Nevvton, StahI, Boerhaav ve Kimya Öğretisi) Paris 1930 Bölüm II:
123
123
 rım ız,flojiston
rımız, flojistonkuramcılarının,
küram cılannın,görüşleri görüşleriiçiniçinsahip
sahipçıktıkları
çıktıklarıgörüngülerin
görüngülerin
tamamı olsaydı, bu kuram hiçbir zaman çürütülemezdi. Şimdiye kadar her¬
tamamı olsaydı, bu kuram hiçbir zaman çürütülemezdi. Şimdiye kadar her­
hangi
hangibir görüngüdilimine
birgörüngü dilim inebaşarıyla
başarıylauygulanmış
uygulanmışher kuramiçin
herkuram içinbenzer
benzerbirbir
kanıtlama
kanıtlam ayeterlidir.
yeterlidir.
Fakat
Fakatkuramları
kuram larıbubuşekilde
şekildekurtarmak
kurtarmakiçin uygulamakapsamlarının,
içinuygulama kapsamlarmın,elde¬ elde­
kikideneysel kanıtların erişebildiği
deneysel kanıtlarm erişebildiği görüngüler ve gözlemdevarabildiği
görüngüler ve gözlemde varabildiğikesin¬
kesin­
liklikderecesi
derecesiileilesınırlandırılması
sınırlandırılmasıgerekmektedir.
gerekmektedir.(4) (4)BuBusınırlandırma
smırlandumabirbiradım adım
daha ileri götürüldüğü zaman da (ki bir
daha ileri götürüldüğü zaman da (ki bir kez başlandı mıbubuikinci
kez başlandı mı ikinciadım
adımzaten
zaten
kaçınılmaz
kaçınılm azolur) olur)bilim adamınmhenüz
bilimadamının henüzgözlemlenmemiş
gözlemlenmemişgörüngüler
görüngülerhakkın¬
hakkm ­
dada'bilimsel' iddialarda bulunması
‘bilim sel’ iddialarda bulunması olanaksızlaşır. Hatta busınırlama
olanaksızlaşır. Hatta bu sınırlamailkilkşek¬
şek­
liylebile
liyle bilebilim
bilimadamının
adamınmsöz konusukuramla
sözkonusu kuramlageçmişte yapılanuygulamala¬
geçmişteyapılan uygulam ala­
rınrınyol gösterem eyeceğibir
yolgösteremeyeceği biralanda yapm asınıengeller.
araştırmayapmasını
alandaaraştırma engeller.Bütün
Bütünbubu
yasaklamalara mantık açısından
yasaklam alara mantık açısmdansöylenecek söylenecekbirbirşey Amabir
yoktur.Ama
şeyyoktur. birkere
kereka¬
ka­
bul edildiler mi, sonuçta bilimin daha ileri gelişmesini
bul e d ild ile r m i, sonuçta bilim in daha ileri gelişm esini sağlayabileceklersağlayabilecekler
araştırmaların
araştırmalarmdadaönü önükapanmış
kapanmışolur. olur.
A slında şu nokta artıkmantıksal
Aslında şu nokta artık m antıksalbir doğruhaline
birdoğru gelmişbulunuyor:
halinegelmiş bulunuyor:bir bir
paradigmaya bağlanmadan olağan bilim yapılamaz.
paradigmaya bağlanmadan olağan bilim yapılamaz. Üstelik bu bağlılığıntam Üstelik bu bağlılığın tam
anlamıyla
anlam ıylaönceli
önceliolmayan araştırm aalanlarına
olm ayanaraştırma alanlarınayayadadakesinlik
kesinlikderecelerine
derecelerine
yaygınlaştırılması gerekmektedir. Bu
yaygınlaştırılm ası gerekm ektedir. Bu yapılam azsa, paradigm aönceden
yapılamazsa, paradigma öncedençö¬ çö­
zümlenmemiş hiçbir bilime
züm lenm em iş hiçbir bulmacayı bilime sokamaz. Bunun yanındaparadigma
bulmacayı sokamaz. Bunun yanında paradigma
bağlılığına
bağlılığınadayalıdayalıolan yalnızcaolağan
olanyalnızca olağanbilim değildir.Eldeki
bilimdeğildir. kurambilim
Eldekikuram bilim
adamını gene eldeki uygulamalarla kısıtlıyorsa, ne sürpriz, ne aykırılık, ne de
adammı gene eldeki uygulamalarla kısıtlıyorsa, ne sürpriz, ne aykırılık, ne de
bunalım
bunalımortaya çıkabilir.Halbuki
ortayaçıkabilir. olağanüstübilime
Halbukiolağanüstü bilimegiden
gidenyolu gösterenişa¬
yolugösteren işa­
retler bunlardır.Bir
retlerbunlardır.
uygulanabilirlik kapsamınıbelirleyen
kuramın uygulanabilirlikkapsamını
Birkuramın belirleyenpozitivist
pozitivist
kısıtlam alaraharfi
kısıtlamalara harfineuyulduğu
harfiharfine uyulduğutakdirde,
takdirde,hangi sorunlarıntemel
hangisorunların temeldeği¬
deği­
şimlere yol açabileceğini bilimsel topluluğa duyuran
şimlere yol açabileceğini bilimsel topluluğa duyuran mekanizma işlemezha¬ mekanizma işlemez ha­
lelegelir. B öyleolduğunda
gelir.Böyle olduğundada, da,topluluğun
topluluğunparadigma-öncesi
paradigm a-öncesidurumunadurum unaçok çok
benzer koşullar içine girmesi kaçınılmaz olur. Bu koşullarda bütün topluluk
benzer koşullar içine girmesi kaçınılmaz olur. Bu koşullarda bütün topluluk
üyeleri bilimyaptığı
üyeleri bilim yaptığıhalde, halde,çabanın
çabanıntoplam sonucubilime
toplamsonucu bilimepekpekbenzemez.
benzemez. Bu
Bu
nedenle önemli bilimsel ilerlemeler için gereken bedelin, yanılma tehlikesini

.........
nedenle önemli bilimsel ilerlemeler için gereken bedelin, yanılma tehlikesini
gözealacak
göze alacakkadar bağlılıkşeklinde
ilkelerebağlılık
kadarilkelere ödenmesineşaşmamak
şeklindeödenmesine şaşmamakgerek.gerek.
Daha da önemlisi, pozitivistin kanıtlamasında çok aydınlatıcı
Daha da önem lisi, pozitivistin kanıtlam asm da çok aydınlatıcı bir m antık
bir mantık
boşluğu
boşluğugörüyoruz.
Öyle bir boşluk ki, bizi derhal devrimci değişikliğin do¬
görüyoruz. Öyle bir boşluk ki, bizi derhal devrimci değişikliğin do­
ğasına götürebileceknitelikte.
ğasına götürebilecek Newton'cu dinamik de görelilikçi
nitelikte. Nevvton’cu dinam ikgerçekten gerçekten de görelilikçi
dinamikten türetilebilir mi? Böyle bir türerim nasıl yapılabilir? Şimdi, El,
dinam ikten türetilebilir mi? Böyle bir türetim nasıl yapılabilir? Şim di, E l,
En diyegiden bir dizi önerme bu önermelerin
E2, E 3...................... Endiye
E2, E3..
giden bir dizi önermedüşünün, düşünün, bü önerm elerin
toplu olarak görelilik kuramının bütün yasalarını içerdiğini varsayalım, bu
toplu olarak görelilik kuram ının bütün yasalarını içerdiğini varsayalım , bu
önermelerin içinde nesnelerin uzaydaki yer ve durumlarına, zamana, durma
önerm elerin içinde nesnelerin uzaydaki yer ve durumlarına, zamana, durma
halindeki kitleye, v.s. ilişkin birçok değişken ve parametre vardır. Önermele¬
halindeki kitleye, v.s. ilişkin birçok değişken ve parametre vardır. Önermele­
rin tümünden, mantık ve matematiğin sağladığı bütün olanaklardan da yarar¬
rin tümünden, mantık ve matematiğin sağladığı bütün olanaklardan da yarar­
lanarak, bir dizi daha başka önermeye varmak mümkündür. Diyelim ki, bu
lanarak, bir dizi daha başka önermeye varm ak mümkündür. Diyelim ki, bu
yeni önermelerin bir kısmı gözlemle de karşılaştırılabiliyor. Şimdi, Newton
yeni önerm elerin bir kısm ı gözlemle de karşılaştırılabiliyor. 'E' Şimdi, Nevvton
dinamiğinin özel bir dal olarak yeterliliğini kanıtlamak için, bu önermele¬
dinamiğinin özel bir dal olarak yeterliliğini kanıtlamak için, bu ‘E ’ önermele­
rine parametre ve değişkenlerin kapsamını kısıtlamak üzere birçok ilave
rine param etre ve değişkenlerin kapsam ını kısıtlam ak üzere birçok ilave
önerme eklememiz gerekmektedir (örneğin (v/c) 2 «1, yani 'nesnelerin hızı-
önerme eklem em iz gerekmektedir (örneğin (v/c) 2 « 1, yani ‘nesnelerin hızı­
(4) Çok farklı türde bir inceleme sonucu varılan yargıları karşılaştırmak için bkz. R.B. Braith-
(4) Çok
walte, farklı türde
Scientific bir inceleme
Explanation sonucu
(Bilimsel varılan
Açıklama) yargıları 1953,
Cambridge, karşılaştırmak İçin bkz.s.R.B.
s. 50-87, özellikle 76. Braith-
walte, Scientlfic Explanalion (Bilimsel Açıklama) Cambridge, 1953, s. 50-87, özellikle s, 76.
124
124
bir dizi elde edebiliriz, Nl, N2, N3
biçim olarak Newton'un hareket
..........
nın ışığın hızına oranlarının karesi birden küçük olacak' gibi). Daha sonra bu
nın ışığın hızına oranlarının karesi birden küçük olacak’ gibi). Daha sonra bu
önerme dizisini bu şekilde genişletilmiş haliyle bazı işlemlere sokarak yeni
önerm e dizisini bu şekilde genişletilm iş haliyle bazı işlemlere sokarak yeni
yasaları,
Nm gibi. Bu yeni önermeler
bir dizi elde edebiliriz, N l, N2, N 3...................... Nm gibi. Bu yeni önermeler
yerçekimi yasası, kısaca bütün
biçim olarak Nevvton’un hareket yasaları, yerçekim i yasası, kısaca bütün
Newton yasalarının aynılarıdır. Dolayısıyla görünüşe bakılırsa bazı sınırla¬
Nevvton yasalarının aynılarıdır. D olayısıyla görünüşe bakılırsa bazı sınırla­
malar altında olmak koşuluyla Newton dinamiğini Einstein'ınkinden türet¬
m alar altında olmak koşuluyla Nevvton dinam iğini Einstein’ınkinden türet­
miş oluyoruz.
miş oluyoruz.
Ancak, bu türetim hiç değilse vardığımız noktaya kadar tamamıyla geçer¬
Ancak, bu türetim hiç değilse vardığımız noktaya kadar tamamıyla geçer­
sizdir. Türettiğimiz 'N' önermeleri görelilikçi mekaniğin yasalarından çıkan
sizdir. Türettiğim iz ‘N ’ önermeleri görelilikçi mekaniğin yasalarmdan çıkan
özel bir kol olmakla beraber, Newton'un yasaları değildirler. Yahut, en azın¬
özel bir kol olmakla beraber, Nevvton’un yasaları değildirler. Yahut, en azın­
dan Newton Yasaları Einstein'ın çalışmalarından önce mümkün olmayan bir
dan Nevvton Yasaları Einstein’m çahşm alarm dan önce mümkün olmayan bir
tarzda yeniden yorumlandıkları sürece, türettiğimiz önermeler de Newton
tarzda yeniden yorum landıkları sürece, türettiğim iz önermuzaydaki
Yasaları sayılamaz. Einstein'ın 'E' önermelerinde nesnelerin eler de Nevvton yeri,
Yasaları sayılamaz. E instein’m ‘E ’ önerm elerinde nesnelerin uzaydaki yeri,
zamanı, durma halindeki kitlesi, vs. gibi niteliklerini temsil eden parametre*
zamanı, durma halindeki kitlesi, vs. gibi niteliklerini temsil eden parametre*
ve değişkenlerin aynıları 'N' önermelerinde de yer almaktadır ve dolayısıyla
ve değişkenlerin aynıları ‘N ’ önermelerinde de yer almaktadır ve dolayısıyla
bu önermelerde temsil ettikleri şeyler hala Einstein 'cı uzay, zaman ve kitle
bıi önerm elerde tem sil ettikleri şeyler hala E instein’cı uzay, zaman ve kitle
kavramlarıdır. Fakat bu Einstein'cı kavramların değindikleri fiziksel olgular,
kavramlarıdır. Fakat bu Einstein’cı kavram larm değindikleri fiziksel olgular,
aynı isimleri taşıyan Newton'cu kavramların çağrıştırdığı olgularla özdeş de¬
aym isimleri taşıyan Nevvton’cu kavramlarm çağrıştırdığı olgularla
ğildir. (Newton'cu kitle değişmez, korunur. Einstein'cı kitle ise herözdeş zaman de­
ğildir. (Nevvton’cu kitle değişm ez, korunur. E instein’cı kitle ise her zaman
enerjiye dönüştürülebilir. Her ikisini de aynı tarzda ölçmek ancak düşüş gö¬
enerjiye dönüştürülebilir. Her ikisini de aynı tarzda ölçmek ancak düşüş gö­
reli hızlarda mümkündür. Ama bu koşullarda bile aynı şey oldukları asla dü¬
reli hızlarda mümkündür.
şünülmemelidir.) Ama bu koşullarda
'N' önermelerindeki bile aynı
değişkenlerin şey oldukları
tanımlarını asla dü­
değiştirme¬
şünülm emelidir.) ‘N ’ önermelerindeki değişkenlerin tanımlarmı
diğimiz sürece, türettiğimiz önermeler Newton'un görüşleri değildir. Ama bu değiştirme­
diğimiz sürece,
değişikliği türettiğimiz
yaptığımız önermeler Nevvton’un görüşleri değildir. Ama bu
zaman da Newton'un Yasalarmı gerçekten türetmiş sa¬
yılanlayız, en azından 'türev'inda
değişikliği yaptığımız zaman Nevvton’un
bugün Yasalarmı
kabul edilen gerçekten
anlamına türetmiş sa-
göre. Bu kanıt¬
yılamayız, en azmdan ‘türev’in bugün kabul edilen
lamamız aynı zamanda Newton Yasalarının şimdiye kadar neden işlerlik anlamma göre. Bu kanıt­
ka¬
lamamız aynı zamanda Nevvton Yasalannın şimdiye
zanabildiğini de açıklamış oluyor. Yani bunu yapmakla, sözgelişi Newtonkadar neden işlerlik ka­
zanabildiğini de açıklam ış oluyor. Yani bunu yapm akla,
Yasalarının geçerli olduğu bir evrende yaşadığını varsayan bir araba sürücü¬ sözgelişi Nevvton
Yasalarmm
sünü geçerli olduğu
haklı çıkarmış oluyoruz. bir Topograflara
evrende yaşadığını
(arazivarsayan bir arabadünya-
ölçümcülerine) sürücü­
sünü haklı çıkarm ış oluyoruz. T opograflara (arazi
merkezli astronomi öğretilmesini haklı göstermek için de aynı türde birölçüm cülerine) dünya-
ka¬
m erkezli astronom i öğretilm esini haklı gösterm ek için de
nıtlama kullanılmaktadır. Fakat bu 'işlevsel' kanıtlama hâlâ esas amaçladığı aynı türde bir ka­
nıtlam
şeyi a kullanılmaktadu-.
yapabilmiş değildir. Yani Fakat bu ‘işlevsel’
Newton kanıtlam
Yasalarının, a hâlâ
Einstein esas amaçladığı
Yasalarının sınır¬
şeyi yapabilmiş değildir. Yani Nevvton Yasalarmm, Einstein Yasalarının smır-
landırılmış bir parçası olduğunu gösterememiştir. Bunun nedeni, söz konusu
landırılmış bir parçası olduğunu gösterememiştir. Bunun nedeni,
sınırlara geçişte, işin yalnızca yasaların biçim değiştirmesiyle bitmemesidir. söz konusu
sınırlara geçişte, işinyasaları
yalnızca yasaların biçim evreni
uygulayacağımız değiştirmesiyle bitmemesidir.
Aynı zamanda da bu oluşturan yapısal un¬
surların temel bir değişikliğe uğraması gerekmiştir.evreni oluşturan yapısal un-
Aynı zam anda da bu yasaları uygulayacağım ız
surlarm
Yerleşiktemel bir değişikliğe
ve bilinen uğraması
kavramların gerekmiştir.
anlamlarını değiştirme ihtiyacı aslında
Einstein kuramının devrimci etki yapmasındalarını
Y erleşik ve bilinen kavram ların anlam merkezideğiştirm
bir roleoynamıştır.
ihtiyacı aslında
Her
Einstein kurammın devrimci etki yapmasmda merkezi
ne kadar buradaki değişim, daha önce gördüğümüz dünya-merkezcilikten bir rol oynamıştır.gü- Her
ne kadar buradaki değişim,
neş-merkezciliğe, flojistondan daha önce
oksijene gördüğümüz dünya-merkezcilikten
veya madde parçacıklarından dalga¬gü-
neş-m erkezciliğe, flojistondan oksijene veya madde parçacıklarından
lara geçişteki farklardan daha belirsiz ise de, sonuçtaki kavramsal dönüşü¬ dalga­
larabir
mün geçişteki farklardan
önceki yerleşik daha belirsiz
paradigma ise de,yıkıcı
üzerindeki sonuçtaki
etkisi kavram sal dönüşü­
bu örneklerde ol¬
duğundan daha az belirleyici olmamıştır. Hatta Einstein olgusunu giderek bi¬ol­
m ün bir önceki yerleşik paradigma üzerindeki yıkıcı etkisi bu örneklerde
duğundandevrimci
limlerdeki daha az belirleyici
yönelişlerinolmamıştır. Hatta Einstein
prototipi olarak görmemiz olgusunu giderek bi­
bile mümkündür.
limlerdeki devrimci yönelişlerin prototipi olarak görmemiz bile mümkündür.
(*) Bir matematik terimi olan parametre tamamen nicel olan yani yalnız rakamlarla ifade
(') Bir m atem
edilebilecek atik terim
değerlere i olan
verilen param
addır. etre tam am en
Değişkenlerden nicel
farkı, olan
temsil yani
ettiği yalnız koşuldan
niteliğin, rakam larla ifade
koşula
edilebilecek
değiştiği halde,değerlere verilen
belli sınırlar addır.
içinde değerDeğişkenlerden farkı, temsil ettiği niteliğin, koşuldan koşula
değiştirmemesidir.
değiştiği halde, belli sınırlar içinde değer değiştirmemesidir.
125
125
Çünkü aslındaNewton
Çünküaslında Nevvtonmekaniğinden
mekaniğindenEinstein Einsteinmekaniğine
mekaniğinegeçiş, geçiş,alışılmışın
alışılmışın
aksine,
aksine,nesne
nesnevevekavramlara görünürdeyeni
kavram laragörünürde ilavegerektirmediği
yenibirbirilave gerektirmediğiiçin için(ya¬(ya­
niniikiikifarklı
farklıyaklaşım
yaklaşımgörünürde
görünürdeaynı kavramlarıkullandığı
nesnevevekavramları
aynınesne kullandığıiçin) için)bi¬bi­
limlimadamlarının
adamlarmmdünyayı dünyayıyorumlamakta yararlandıklarıkavramsal
yorumlamaktayararlandıkları kavramsalyapmm yapmmbi¬bi­
limsel devrim lerle nasıl yerinden oynadığmı görmek açısmdan bulunmazbirbir
limsel devrimlerle nasıl yerinden oynadığını görmek açısından bulunmaz
fırsattır.
fırsattır.
Böyleceaçığa
Böylece açığaçıkarttığımız
çıkarttığım ızolgularolgularaslında
aslındabambaşka
bambaşkabirbirfelsefi felsefiortamda
ortamda
son derece doğal karşılanabilirdi. Fakat
son derece doğal karşılan ab ilird i. Fakat başkalarıiçin başkaları olm asabile
içinolmasa bilebilim
bilim
adamları
adamlarıiçin terkedilmiş
içinterk bilimselkuramla
edilmişbirbirbilimsel kuramlaonun ardılıarasındaki
onunardılı arasmdakigörünür görünür
farklarınhepsi
farkların hepsidedegerçek
gerçekelle elletutulur farklardır.Zamanını
tutulurfarklardır. Zamanınıdoldurmuş
doldurmuşbirbirku¬ ku­
ramaçağdaş
rama çağdaşardılının
ardılınınözelözelbirbirdalı gözüylebakmak
dalıgözüyle bakmakmümkün mümkünolsa olsabile,
bile,bunu
bunu
dahiyapabilmek
dahi yapabilmekiçin içino okuramın
kurammbelli bellibirbirdönüşüm geçirmesielzemdir.
dönüşümgeçirmesi elzemdir.Böyle Böyle
birbirdönüşüm
dönüşüm ancak geriye bakışm getirdiği yararl^la ve daha yeniolan
ancak geriye bakışın getirdiği yararlarla ve daha yeni olankura¬
kura­
mmkesin
nım kesinyol gerçekleştirilebilir.Üstelik,
göstericiliğiylegerçekleştirilebilir.
yolgöstericiliğiyle Üstelik,eski eskikuramı
kuramıyorum¬yorum­
lamakta dönüşümgeçerli
lamaktabubudönüşüm geçerlibirbiraraç
araçolsa
olsabile,
bile,uygulanmasının
uygulanmasmmsonucunda sonucundael¬el­
dedeedilen kuram kadar kısıtlı olur ki, önceden bilineni
edilen kuram o kadar kısıtlı olur ki, önceden bilineni tekrardanöte
o tekrardan ötebirbirişeişe
yaramaz. Eski kuramm bu şekilde yeniden yorumlanışı
yaramaz. Eski kuram m bu şekilde yeniden yorumlamşı tasarruf açısmdanya¬ tasarruf açısından ya­
rarlıdır,fakat
rarlıdır, yönlendirmekiçin
araştırmayönlendirmek
fakataraştırma yeterliolamaz.
içinyeterli olamaz.
Birbirini
Birbiriniizleyen paradigmalararasındaki
izleyenparadigmalar farklarmböylelikle
arasmdakifarkların böyleliklehem hemzorunlu
zorunlu
de bağdaşamaz farklar olduklarını varsaysak,
hem de bağdaşam az farklar olduklarını varsaysak, bunların ne türfarklar
hem bunların ne tür farklarol¬ol­
duklarınıdadadaha
duklarını dahakesin
kesinşekilde söylememizkolaylaşır
şekildesöylememiz kolaylaşırmıydı mıydıacaba?acaba?Bu Bufark¬
fark­
lardanenenaçık
lardan seçikolanını
açıkseçik aslındaşimdiye
olanmıaslında şimdiyekadar defalarcaörnekledik.
kadardefalarca örnekledik.Bir¬ Bir­
birini izleyenparadigmalar
biriniizleyen paradigm alarbize evrenidolduran
bizeevreni doldurannesneler
nesnelervevebunların
bunlarındavra¬davra­
nışlarıhakkında
nışları hakkmdafarklıfarklıbilgiler verir.Yani,
bilgilerverir. Yani,sözgelişi, atomdandadaküçük
sözgelişi,atomdan küçükparça¬
parça­
cıkların varlığı, ışığın maddesel niteliği
cıkların varlığı, ışığın m addesel niteliği ve ısının yahut enerjininsakinimi
ve ısının yahut enerjinin sakinim i
paradigm alarıngörüşleri
hakkmdabubuparadigmaların
hakkında görüşlerideğişiktir.
değişiktir.BunlarBunlarartartarda ardagelen
gelenpara¬para­
digmalar arasındaki özele ilişkin farklardır üzerinde
digmalar arasm daki özele ilişkin farklardır ve üzerinde söylenecek dahafazla
ve söylenecek daha fazla
birbirşey
şeyyoktur. Ancak,paradigmaların
yoktur.Ancak, birbirindenayrıldığı
paradigmalarınbirbirinden ayrıldığıtek tekbağlam
bağlamözözde¬ de­
ğildir, çünküparadigma
ğildir,çünkü yalnızcadoğaya
paradigmayalnızca doğayadeğil değilkendisini üretenbilime
kendisiniüreten bilimededeyö¬ yö­
nelikbirbiryapıdır.
nelik yapıdır.Paradigmalar
Paradigm alaryöntemin,
yöntemin,sorunsal alanmm,belli
sorunsalalanının, birzamanda
bellibir zamanda
bir olgun bilim
herhangi bir olgun bilim dalı için kabul edilmiş çözüm ölçütlerinindedekayna¬
herhangi dalı için kabul edilmiş çözüm ölçütlerinin kayna­
ğıdır. Böyleceyeni
ğıdır.Böylece yenibir birparadigmanm
paradigm anmkabul görmesiçoğunlukla
kabulgörmesi çoğunluklailgili ilgilibilim
bilim
dalınınyeniden
dalının tanım lanm asınızorunlu
yenidentanımlanmasını zorunlukılar. Eskidenele
ktlar.Eskiden elealınan
almansorunların
sorunların
bazılarıbaşka
bazıları başkabir bilimdalma
birbilim dalmaaktarılabilir,
aktarılabilir,veya tamamıylabilim-dışı
veyatamamıyla bilim-dışısayıla¬
sayıla­
bilir. Daha olmayan da önemsiz sorunlar
bilir. Daha önce var olmayan ya da önemsiz sayılan sorunlar yenibirb kparadig¬
önce var ya sayılan yeni paradig­
mamaileileönemli bilim selbaşarıların
önemlibilimsel başarılarınesasıesasıhaline gelebilir.Sorunlar
halinegelebilir. Sorunlarbubuşekilde şekilde
değişirken gerçek bir bilimsel çözümü basit
değişkken gerçek bk bilimsel çözümü basit metafizik kurgudan,sözmetafizik kurgudan, sözoyunun¬
oyunun­
dan eğlencesindenayırdeden
m atem atikeğlencesinden
danyayadadamatematik ayırdedenölçüt değişim euğrar.
ölçütdededeğişime uğrar.Bi¬ B i­
limsel bir devrim sonucu ortaya çıkan olağan-bilim
limsel bir devrim sonucu ortaya çıkan olağan-bilim geleneği ile ondanöncekigeleneği ile ondan önceki
gelenek birbkleriylebağdaşmadıkları
gelenekbirbirleriyle bağdaşmadıklarıgibi, ortakbir
gibi,ortak ölçüyüdedepaylaşmaları¬
bkölçüyü paylaşm aları­
na olanak yoktur.
na olanak yoktur.
Newton'un yaptığıçalışmaların
Nevvton’unyaptığı çalışmalarm17. yüzyıldakiolağan-bilimsel
17.yüzyıldaki olağan-bilimseluygulama uygulama
geleneği üzerindeki etkisi,
geleneği üzerindeki etkisi, paradigma değişiminin getirdiğibubutürtürince
paradigma değişiminin getirdiği incefark¬
fark­
ların en çarpıcı örneklerinden biridir. Yüzyılın 'yeni bilimi' Newton daha
ların en çarpıcı örneklerinden biridir. Yüzyılın ‘yeni b ilim i’ Nevvton daha
doğmadan
doğmadanönce, önce,maddesel
maddeselvarlıkların
varlıkların'öz'üne ilişkinbirbirdildilkullanan
‘öz’üneilişkin kullananAristo¬
A risto­
teles’e! ve skolastik açıklamalardan kurtulmayı sonunda başarmıştı.Bir
teles'e! ve skolastik açıklamalardan kurtulmayı sonunda başarmıştı. Birtaşın
taşın
kendi doğasıgereği
kendidoğası evreninmerkezine
gereğievrenin merkezineyöneldiğiyöneldiğigörüşü görüşüartık artıkbir
açıklama
bir açıklam a
126
126
 değil,sadece
değil, sadecemantıksal
m antıksalbirbirkelime oyunuolarak
kelimeoyunu başlamıştıkikibubu
görülmeyebaşlamıştı
olarakgörülmeye
gerçektendedebirbirilerlemeydi.
gerçekten ilerlemeydi.Duyumsal izlenimlerinhepsi,
Duyumsalizlenimlerin hepsi,renk,
renk,tadtadvevehatta
hatta
ağırlık da dahil, artık evrenin maddesindeki temel parçacıkların
ağırlık da dahil, artüc evrenin maddesindeki temel parçacıkların boyutları,bi¬bi­ boyutları,
çimleri,
çimleri,yerleri
yerlerivevehareketleri olarakaçıklanmaktaydı.
hareketleriolarak âçıklanmaktaydı.Her şeyintemelindeki
Herşeyin temelindeki
atomlara bunların dışında kalan nitelikler yakıştırmak
atom lara bunların dışında kalan nitelikler yakıştırm ak ‘hurafe’sayılıyor'hurafe' sayılıyorveve
bilimin
biliminkapsamı dışmdabırakılıyordu.
kapsamıdışında bırakılıyordu.Bu yenibilimsel
Buyeni havayıçok
bilimselhavayı çokiyiiyikapan
kapan
Moliere bile bir oyununda, afyonun bir tür uyku hapı etkisi
M oliere bile bir oyununda, afyonun bir tür uyku hapı etkisi yapabilm esini yapabilmesini
ona ‘uykuverici'
ona'uyku verici’ güçatfederek
birbirgüç açıklayandoktorla
atfederekaçıklayan doktorlaalayalayetmişti.
etmişti.17.17.yüzyı¬
yüzyı­
lın son yarısında birçok bilim adamı ise, afyon parçacıklarının,
lın son yarısında birçok bilim adamı ise, afyon parçacıklarının, yuvarlakbi¬bi­ yuvarlak
çimleri sayesindeçevresinde
çim lerisayesinde çevresindedöndükleri sinirleriyatıştırdığını
döndüklerisinirleri yatıştırdığımdüşünmeyi
düşünmeyi
tercih ediyorlardı.
tercih ediyorlardı. (5) (5)
erkendevirlerde
Dahaerken
Daha doğa-üstünniteliklerle
devirlerdedoğa-üstün niteliklerleyapılan
yapılanaçıklamalar
açıklamalarüretken
üretken
bilimselçalışmanın
bilimsel bütünleyicibirbirparçasıydı.
çalışmanmbütünleyici parçasıydı.Buna Bunakarşılık
karşılık17'nci
17’nciyüzyılın
yüzyılm
nesneciklere
nesneciklereyer verenmekanik
yerveren açıklamalarakarşı
mekanikaçıklamalara gösterdiğiyeni
karşıgösterdiği yenieğilim
eğilimba¬ ba­
zızıbilim dalları için son derece verimli sonuçlar doğurdu, yani
bilim dalları için son derece verimli sonuçlar doğurdu, yani bilinençözüm¬ bilinen çözüm­
lere
lereyatkm olmayansorunları
yatkmolmayan sorunlarıyok ederekyenilerini
yokederek getirdi.Örne¬
gündemegetirdi.
yenilerinigündeme Ö rne­
ğin dinamik alanında Newton'un üç hareket yasası bilinen
ğin dinam ik alanında N ew ton’un üç hareket yasası bilinen gözlemlerinyeni gözlemlerin yeni
bir şekilde,birincil
birşekilde, yüksüznesneciklerin
birincilyüksüz birbirleriylealışverişleri
nesneciklerinbirbirleriyle alışverişlerivevegenel
genel
hareketleriaçısından
hareketleri yom mlanm asım nbir
açısındanyorumlanmasının birsonucudur
sonucudurveveçok çokfazla
fazlayeni
yenideney
deney
dedegerektirmemiştir. Daha somut bir örnek verelim. Yüksüz
gerektirm em iştir. D aha som ut bir örnek verelim . Yüksüz nesneciklerin nesneciklerin
birbirleri
birbirleriüzerindeki
üzerindekitek edim leridokunma/temas
tekedimleri dokunm a/tem asyoluyla yoluylaolacağına
olacağınagöre, göre,
bunu benimseyen nesnecik mekaniği
bunu benim seyen nesnecik mekaniğigörüşü bilimselçabayı
görüşübilimsel çabayıyepyeni
yepyenibirbirça¬ ça­
yöneltmişoldu,
konusunayöneltmiş
lışmakonusuna
lışma nesnecikhareketlerinin
oldu,nesnecik çarpışmaileileuğradığı
hareketlerininçarpışma uğradığı
değişiklikler sorunu.Bu
değişikliklersorunu. Busorunu
sorunuortaya atanveveçözüm
ortayaatan denebilecekilkilköneri¬
çözümdenebilecek öneri­
leri
leriyapan Huyghens,Wren
D escartes’tı.Huyghens,
yapanDescartes'tı. Wallis,çalışmaları
WrenveveWallis, çalışmalarıdaha dahadadaileri
ileri
götürdüler.Birbirine
götürdüler. B irbirineçarpan sarkaçağırlıklarıyla
çarpansarkaç ağırlıklarıylabazı bazıdeneylerin
deneylerinyanı yanısıra,
sıra,
asıl yöntemlerihareket
asılyöntemleri harekethakkında
hakkmdadadaönce öncebilinen özellikleriyeni
bilinenözellikleri sorunalanı¬
yenisorun alanı­
uygulamaktı.Newton
nanauygulamaktı. bütünbubuçalışmaların
Nevvtondadabütün sonuçlarındankendi
çalışmalarmsonuçlarından kendihare¬
hare­
ketketyasalarını ÖrneğinÜçüncü
çıkardı.Örneğin
yasalarmıçıkardı. ÜçüncüYasada
Yasadasözü edilenetki
sözüedilen etkivevetepki
tepkieşit¬
eşit­
liği, çarpışmayataraf
liği,çarpışmaya olannesnelerin
tarafolan hareketnicelikleri
nesnelerinhareket açısmdanuğradıkları
nicelikleriaçısından uğradıkları
değişikliklerin anlatımıdır.İkinci
değişikliklerinanlatımıdır. Yasadavarsayılan
İkinciYasada dinamikgüçtanımlaması
varsayılandinamikgüç tanımlaması
da, aynı değişikliğinden
da, aynı hareket değişikliğinden kayaklanmıştır. 17’nciyüzyılda
hareket kayaklanmıştır. 17'nci yüzyıldaçok çokkezkezgö¬
gö­
rüldüğü gibi, bu durumda da nesneciklerle ilgili paradigma
rüldüğü gibi, bu durum da da nesneciklerle ilgili paradigm a hem yenibir hem yeni bir
üretm işhem
problemüretmiş
problem hemdedebubuprobleme
problemearanan çözüm ünbüyük
aranançözümün kısmınıgeliş¬
büyükkısmını geliş­
tirmişti.
tirmişti. (6)
(6)
Genede,
Gene çalışmalarmıyönelttiği
Nevvton’unçalışmalarını
de,Newton'un sorunlarınvevekullandığı
yönelttiğisorunların kullandığıkıs¬ kıs­
mekaniği
tasların büyük ölçüde nesnecik mekaniği dünya görüşünden eldeedilmiş
nesnecik elde
tasların büyük ölçüde dünya görüşünden ol¬
edilmiş ol­
karşın,çalışmasının
malarınakarşın,
malarına çalışmasınınsonucusonucuolanolanparadigma, bilimingeçerli
paradigma,bilimin geçerlisorun¬
sorun­
ları ve kıstaslar üzerinde daha geniş anlamda ve kısmen yıkıcı bir etki yap¬
ları ve kıstaslar üzerinde daha geniş anlam da ve kısm en yıkıcı bir etki yap­
Örneğinyerçekiminin
mıştı.Örneğin
mıştı. yerçekimininmaddedeki
maddedekiher herparça
bütün diğerleriarasında
parçaileile bütündiğerleri arasmda
karşılıklı ve ikili bir temel çekicilik olarak yorumlanışı, tıpkı skolostiklerin
karşılıklı ve ikili bir tem el çekicilik olarak yorum lam şı, tıpkı skolostiklerin
’ açıklamasıgibi, doğaüstü bir niteliktaşıyordu.
'düşme eğilimaçıklaması
‘düşmeeğilim' gibi,biraz
birazdoğaüstü
bir nitelik taşıyordu.Bu Buyüz¬
yüz­
den Principia'yı kendilerine paradigma alanlar için nesnecik
den Principia’yı kendilerine paradigma alanlar için nesnecik maddeciliğinin
maddeciliğinin
(5) Genel olarak parçacık öğretisi için bkz. Marie Boas, "The Establishment of the Mechanical
(5) Genel olarak parçacık öğretisi için bkz. Marie Boas, “The Establishment of the Mechanical
Philosophy" (Mekanik Felsefesinin Yerleşmesi) Osiris dergisi, 10, 1952, s. 412-541. Parçacık
Philosophy" (Mekanik Felsefesinin Yerleşmesi) Osiris dergisi, 10, 1952, s. 412-541. Parçacık
şeklinin tad üzerindeki etkisi için bkz. a.g.e., s. 483.
şeklinin tad üzerindeki etkisi için bkz. a.g.e., s. 483.
(6) R. Dugas, La Mecanique au XVII e siecle (17 ci Yüzyılda Mekanik) Neuechatel, 1954, s. 177-
(6) R. Dugas, La Mecanigue au XVII e siecle (17 ci Yüzyılda Mekanik) Neuechatel, 1954, s. 177-
185,284-98,345-56.
185, 284-98, 345-56.
kıstasları
kıstaslarıyürürlükte kalm aklabirlikte,
yürürlüktekalmakla birlikte,yerçekimine m ekanikbirbiraçıklama
yerçekim inemekanik açıklam a
bulmak çabalardan biriydi. Newton'un
bulmak en büyük çabalardan biriydi. New ton’un kendisiveve18'inci
en büyük kendisi 18’inciyüzyılda
yüzyılda
onuizleyenler
onu izleyenlerde, de,bubukonuya
konuyabüyük
büyükönemönemvermişlerdi. M ümkünolan
vermişlerdi.Mümkün olanbirbirtektek
seçenekdaha
seçenek vardı,o odadaNewton'un
dahavardı, Newton’unkuramını yerçekiminiaçıklamakta
kurammıyerçekimini açıklamaktabaşa¬
başa­
rısızsayarak
rısız reddetm ekti.Bu
sayarakreddetmekti. alm aşıkdadaepey
Bualmaşık taraftarbulmuştu.
epeytaraftar bulmuştu.Fakat
Fakatso¬ so­
nunda görüşlerin hiçbirisi ağır basmadı. Bilim
nunda söz konusu görüşlerin hiçbirisi ağır basmadı. Bilim adamları nePrin-
söz konusu adamları ne Prin-
cipia olm adanbilim
cipiaolmadan yapabiliyorlarnenededebubueseri
bilimyapabiliyorlar 17’nciyüzyıl
eseri17'nci yüzyılnesnecik
nesnecik
maddeciliğinin ölçütleriyle
m addeciliğinin ölçütleriylebağdaştırabiliyorlardı.
bağdaştırabiliyorlardı.Sonunda Sonundayerçekiminin
yerçekim inin
gerçektendedemadddeye
gerçekten madddeyeözgü nitelikolduğunu
özgübirbirnitelik olduğunuyavaş yavaşkabul
yavaşyavaş kabuletmeye
etmeye
başladılar. 18'nci yüzyılın ortalarına gelindiğinde
başladılar. 18’nci yüzyılın ortalarına gelindiğinde bu yorum hem enhemen
bu yorum hemen hem en
evrensel düzeydebenimsenmiş
evrenseldüzeyde durumdaydıvevebunun
benim senmişdurumdaydı sonucuskolastik
bununsonucu skolastikkıs¬ kıs­
taslaradoğru
taslara gerçekbir
doğrugerçek yöndeğişikliği
biryön değişikliğiolduoldu(ki(kibunu
bunubirbirgeriye dönüşşeklin¬
geriyedönüş şeklin­
dedeanlamamak gerekir.)Maddenin
anlamamakgerekir.) Maddeninindirgenemez
indirgenemeztemel yüklemleriolarak
temelyüklemleri olarakgö¬ gö­
rülen biçim, hareket gibi özelliklere
rülen boyut, biçim, yer ve hareket gibi özelliklere böylece m addeye'özgü'
boyut, yer ve böylece maddeye ‘özgü’
çekmeveveitme
çekme itmegüçleri
güçleridedekatılmış oluyordu.(7)
katılmışoluyordu. (7)
Sonuç olarak fizik biliminin
Sonuç olarak fizik bilim inin sorunsalalanında
sorunsal ölçütlerindemeydana
alanındaveveölçütlerinde m eydana
gelen bu değişiklik yeni bir çığır daha açtı. Örneğin, 1740’laragelindiğinde
gelen bu değişiklik yeni bir çığır daha açtı. Örneğin, 1740'lara gelindiğinde
elektrikçiler
elektrikçilerartıkartıkelektrik sıvınınçekim
elektriksıvının rahatlıklabahsedebili¬
özelliğindenrahatlıkla
çekimözelliğinden bahsedebili­
yor ve bir asır önce Moliere'in gibi alaya alınmıyorlardı.
yor ve bir asır önce M oliere’in doktoru gibi alaya almmıyorlardı.Onların
doktoru Onlarmbubu
rahatlığa kavuşmasıyla, elektrikle igili görüngüler de
rahatlığa kavuşm asıyla, elektrikle igili görüngüler de giderek eskisinden giderek eskisinden
farklı
farklıbir görünümvevedüzen
birgörünüm düzeniçine
içinegirdi, çünküdaha
girdi,çünkü öncebubugörüngülerin
dahaönce görüngülerin
yalnızca temas yoluyla etki yapabilen mekanik bir salgının sonuçları olduğu
yalnızca temas yoluyla etki yapabilen mekanik bir salgının sonuçları olduğu
sanılıyordu.Bu
sanılıyordu. Buyeniliğin
yeniliğinözelözelbir
birörneğini
örneğiniverecek olursak,elektriğin
verecekolursak, elektriğinuzak
uzak
mesafeden yaptığı etki kendi başına bir çalışma alanı olduğu
m esafeden yaptığı etki kendi başına bir çalışma alanı olduğu zaman, bugün zaman, bugün
iletkenlik
iletkenlikyoluyla
yoluylaakım yüklem ekdediğimiz
akımyüklemek olgunundadabunun
dediğimizolgunun bununsonuçların¬
sonuçların­
dan biri olduğu anlaşılabildi.
dan biri olduğu anlaşılabildi. daha önce ise, bu olgu görülebildiğizamanlar,
daha önce ise, bu olgu görülebildiği zamanlar,
elektrik '
elektrik ortam
‘o rtam'ların doğrudanetkisiyle
’larmdoğrudan
da herelektrik
etkisiyleyaya daher elektriklaboratuvarında
laboratuvarında
kaçm ılm azolan
kaçınılmaz Leyden Kavanozu üzerineyaptığı
F rankhn’inLeyden
olanFrankhn'in yaptığıçalışmaların
Kavanozu üzerine
çalışm aların
vevedolayısıyla elektrikte yeni bir Newton paradigması kuruluşunun
dolayısıyla elektrikte yeni bir Newton paradigması kuruluşunun başlangı­
başlangı¬
oldu.Kuşkusuz,
cıcıoldu. maddenindoğasına
Kuşkusuz,maddenin doğasınaözgü güçlerkonusundaki
özgügüçler
bu arayışla­
konusundaki buarayışla¬
rın geçerli kılınması ile etkilenen tek bilimsel alan elektrik ya da dinamik
rın geçerli kılınm ası ile etkilenen tek bilimsel alan elektrik ya da dinam ik
dallarıdeğildi. kimyasalyakınlaşmalar
yüzyıldakimyasal yerdeğiştirme
dalları değildi.18'nci
18’nciyüzyılda yakmlaşmalar veyer
ve
değiştirme di­
di¬
zileri konularındaki bilimsel yazının büyük bir kısmı Newton'culukta
zileri konularındaki bilimsel yazmın büyük bir kısmı N ew ton’culukta ortaya ortaya
kaynaklanm aktaydı.Çeşitli
arayışlardankaynaklanmaktaydı.
çıkanbubumekanik-ötesi
çıkan m ekanik-ötesiarayışlardan
kimyasal
Çeşitli kim yasal
türler arasındaki bu dereceli çekimlere inanan kimyacılar daha önce hayal
türler arasındaki bu dereceli çekim lere inanan kim yacılar daha önce hayal
aramaya koyuldu¬
edilemeycek
edilem eycekdeneyler tasarlayarakyeni
deneylertasarlayarak tepkimeçeşitleri
yenitepkime çeşitleri aramaya koyuldu­
lar. Bu süreç boyunca geliştirilen veriler ve kimyasal kavramlar olmasaydı,
lar. Bu süreç boyunca geliştirilen veriler ve kim yasal kavram lar olmasaydı,
daha sonra Lavoisier'nin ve özellikle de Dalton'un yaptığı çalışmaları anla¬
daha sonra L avoisier’nin ve özellikle de Dalton’un yaptığı çalışmaları anla­
mak mümkün olamazdı. (8) Kabul edilebilir sorunları, kavramları ve açıkla¬
mak mümkün olamazdı. (8) Kabul edilebilir somnları, kavramları ve açıkla­
maları belirleyen ölçütlerde meydana gelen değişiklikler, bütün bir bilim da¬
maları belifleyen ölçütlerde meydana gelen değişiklikler, bütün bir bilim da­
lını bölümde bu sürecin bir anlamda içinde ya¬
lınıdönüştürebilir.
Hatta
dönüştürebilir. Hattagelecek gelecek bölümde bu sürecin bir anlamda içinde ya­
şadığımız dünyayı da dönüştürdüğünü ileri süreceğim.
şadığımız dünyayı da dönüştürdüğünü ileri süreceğim.
Paradigmalar arasında öze dayanmayan bu tür farklara başka örnekler
Paradigm alar arasında öze dayanm ayan bu tür farklara başka örnekler
(7) J.B. Colen, Franklin and Newton: An Inquiry into Speculative Newtonion. Experimental Sci¬
(7) J.B. Colen, Franklin and Newton: An lnquiry intoThereof
Speculative Newtonion.Experimental
(Franklin ve Newton'cu Kurgusal Sci­
ence and Franklin's Work in Electricity As an Example
ence and Franklin’s BirWork in Electricity As an Example Thereof (Franklin
Franklin'in Elektrik ve Nevvton’cu
Çalışmaları) Kurgusal
Philadel¬
Deney Bilimi üzerine Soruşturma ve Örnek Olarak
Deney Bilimi üzerine Bir Soruşturma ve Örnek Olarak Franklin’in Elektrik Çalışmaları) Philadel­
phia, 1956, 5. ve 6. bölümler.
phia, 1956, 5. ve 6. bölümler.
(8) Elektrik için bkz. a.e.g, 8-9 cu Bölümler, Kimya için bkz. Metzger, a.g.e., Kısım I.
(8) Elektrik için bkz. a.e.g, 8-9 cu Bölümler, Kimya için bkz. Metzger, a.g.e., Kısım I.
128
128
herhangi
herhangibir birbilim
bilimdalının
dalınmherhangi
herhangibirbirgelişme dönemihintarihinden
gelişmedönemihin tarihindenkolay¬
kolay­
lıkla çıkartılabilir. Biz şimdilik yalnızca iki ve çok daha kısa örnekle yetine¬
lıkla çıkartılabilir. Biz şimdilik yalmzca iki ve çok daha kısa örnekle yetine­
ceğiz. Kimyadevriminden
ceğiz.Kimya devrim indenönce, kimyadanbeklenen
önce,kimyadan beldenenişlerden
işlerdenbirisi
birisidedekim¬
kim ­
yasal tözlerin yüklemlerinin bunların kimyasal tepkimeler sırasında
yasal tözlerin yüklemlerinin ve bunlarm kimyasal tepkimeler sırasmdageçir¬
ve geçir­
dikleri
diklerideğişikliklerin
değişikliklerinaçıklanmasıydı.
açıklanm asıydı.Kimyacmın, kullanılanazazsayıda
Kim yacm ın,kullanılan sayıdate¬te­
mel ilkenin yardımıyla, -ki bunlardan biri flojistondu- neden bazı tözlerin
mel ilkenin yardım ıyla, - k i bunlardan biri flojistondu- neden bazı tözlerin
asitli bazılarınınsa m etalin,(*)
asitli bazılarm ınsametalin, (*)diğerlerinin
diğerlerinindedetutuşabilir,
tutuşabilir,vs.vs.olduklarını
olduklarını
açıklaması istenirdi. Bu yolda belli bir başarı da elde edilmişti. Örneğin flo-
açıklaması istenirdi. Bu yolda belli bir başarı da elde edilmişti. Örneğin flo­
jiston,
jiston, daha önce debelirttiğimiz
daha önce de belirttiğim izgibi, metallerin nedenbirbirlerine
gibi, m etallerinneden birbirlerinebenze¬
benze­
diklerini açıklamaya yarıyordu. Asitler için de benzer bir
diklerini açıklam aya yarıyordu. Asitler için de benzer bir kanıtlamageliştir¬
kanıtlama geliştir­
memiz
memiz mümkündür.Daha
mümkündür.
sonraLavoisier'nin
Dahasonra L avoisier’ninyaptığı ‘ıslahat’bubukimyasal
yaptığı'ıslahat' kimyasal
ilkeleri ortadan kaldırdı ve bunun sonucunda kimya dalı, bilimsel açıklama
ilkeleri ortadan kaldırdı ve bunun sonucunda kim ya dalı, bilimsel açıklama
gücünü gerek somut uygulama, gerek gelişme birimi açısından bir hayli yitir¬
gücünü gerek somut uygulama, gerek gelişme birimi açısından bir hayli yitir­
di.di.Bu kaybı telafi etm ekiçin
Bukaybı ölçütlerde birdeğişiklik
telafi etmek içinölçütlerde bir değişiklikyapmak
yapmakgerekiyordu.
gerekiyordu.
Halbuki 19'ncu yüzyılın büyük bir bölümünde bileşiklerin özelliklerini
Halbuki 19’ncu yüzyılın büyük bir bölümünde bileşiklerin özellikleriniaçık- açık-
layamamak kimya kuramları içinbirbireksiklik
layamamak kimya kuramlarıiçin
bile sayılmayacaktı.(9)
eksiklik bilesayılmayacaktı.(9)
Başka yüzyıldaışığın
bir ömek daha: 19’ncuyüzyılda
Başka bir örnek daha:19'ncu dalga kurammıbenimsemiş
ışığmdalga
kuramını
benimsemiş
olanların hepsi gibi Clerk Maxwell de ışık dalgalarının maddesel bir eter için¬
olanlarm hepsi gibi Clerk Maxwell de ışık dalgalanran maddesel bir eter için­
de ürediği kanısındaydı. Bu dalgalan çekebilecek mekanik ortamın tasarlan¬
de ürediği kanısındaydı. Bu dalgalan çekebilecek mekanik ortamın tasarlan­
ması Maxwell'in en yetenekli çağdaşlan için olağan problemlerin başmda gel¬
ması MaxweU’in en yetenekli çağdaşlan için olağan problemlerin başmda gel­
mekteydi. Ancak, Maxwell'in kendi kuramı -yani elektromanyetik
mekteydi. Ancak, MaxweH’m kendi kuramı -yani elektromanyetikışık
kura¬
ışık kura­
mı- ışık dalgalarım taşıyabilecek böyle bir ortamdan hiç söz etmediği gibi, bu
m ı- ışık dalgalarım taşıyabilecek böyle bir ortamdan hiç söz etmediği gibi, bu
yönde yapılan çahşmalan büsbütün zorlaştırmaktaydı. Bu nedenle Maxwell'in
yönde yapılan çahşm alan büsbütün
kuramı zorlaştırmaktaydı. Bu nedenle MaxweH’m
başlangıçta geniş ölçüde reddediliyordu. Fakat tıpkı Newton'un kura¬
kuramı başlangıçta geniş ölçüde reddediliyordu. Fakat tıpkı Newton’un kura­
mı gibi Maxwell' inki de kolayca baştan savılır gibi değildi ve zamanla para¬
mı gibi M axwell’inki de kolayca baştan savılır gibi değildi ve zamanla para­
digma konumuna yaklaştıkça bilim topluluğunun da kurama karşı tutumu de¬
digma konumuna yaklaştıkça bilim topluluğunun da kurama karşı tutumu de­
ğişti. Ne var ki, 20'nci yüzyılm başlarına gelindiğinde Maxwell'in mekanik
ğişti. Ne var ki,konusundaki
bir eterin varlığı 2 0 ’nci yüzyılm başlarına gelindiğinde M axwell’in mekanik
ısrarı eski ağırlığını yitirdi ve boş bir önerme
bir eterin varlığı konusundaki ısrarı eski ağırlığını yitirdi ve boş bir önerme
haline geldi. Böyle bir eter ortamı tasarlama çabalarına da son verildi. Bir
haline geldi. Böyle bir eter ortam ı tasarlam a çabalarına daneyin
yandan elektriğin 'yer değiştirmesi 'nden söz edip, öte yandan son verildi. yer değiş¬
Bir
yandan elektriğin ‘yer değiştirmesi’nden söz edip, öte yandan neyin yer değiş­
tirdiğini bilmemek bilim adamlarını rahatsız etmez oldu. Sonuçta gene aynı
tirdiğini bilm em ek bilim adam larm ı rahatsız ve etmez oldu. Sonuçta gene aynı
şekilde ortaya yeni bir dizi sorun ve ölçüt çıktı bu değişikliğin, zamanı ge¬
şekilde ortaya yeni bir dizi sorun ve ölçüt çıktı ve bu değişikliğin, zamam ge­
lince görelilik kuramının meydana çıkmasında büyük payı oldu. (10)
lince görelilik kurammm meydana çıkmasmda
Bilimsel topluluğun kendi geçerli sorunlarınıbüyük payı oldu. (10)
ve ölçütlerini.kavrayışında
Bilim sel topluluğun kendi geçerli sorunlarını ve ölçütlerini.kavrayışmda
meydana gelen bu kendine özgü değişimlerin yöntem açısmdan hep bir alt
m eydana gelen bu kendine özgü değişim lerin yöntem açısm dan hep bir alt
düzeyden bir üst düzeye doğru ilerlediklerini varsayabilseydik, denememiz
düzeyden bir önem üst düzeye doğru ilerlediklerini varsayabilseydik, denememiz
için taşıdıkları oldukça azalırdı. Bu durumda etkilerinin de tam anla¬
için taşıdıkları önem oldukça azalırdı. Bu durumda etkilerinin de tam anla­
mıyla birikime dayalı olduğu düşünülebilirdi. Bu bakımdan bazı tarihçilerin
mıyla birikime dayalı olduğu düşünülebilirdi.veBu bakımdan bazı tarihçilerin
bilim tarihine baktıkları zaman, insanın doğayı bilimsel çabayı kavrayışın¬
dabilim tarihine baktıkları zaman, insamn doğayı ve bilimsel çabayı
sürekli artan bir olgunluk bulmalarına şaşmamak gerekir. (11) Gene de,
kavrayışın­
da sürekli artan bir olgunluk bulm alarına şaşm am ak gerekir. (11) Gene de.
(*) Metalik tuzlar içeren (Ç.N.)
(9)(*)E.Metalik tuzlarIdentity
Meyerson, içeren and
(Ç.N.)
Reality (Özdeşlik ve Gerçeklik) New York, 1930, 10. Bölüm.
(9) E,T.
(10) E. Meyerson,
Whittaker,Identity andofReality
A History (Özdeşlik
the Theories ve Gerçeklik)
of Aether New York,
and Eleçtricitiy 1930,
(Eter 10. Bölüm.
ve Elektrik Kuram¬
(10) E.T.
larının VVhittaker,
bir Tarihçesi) A History
bölüm of the1953,
2, Londra Theories of Aether and Eleçtricitiy (Eter ve Elektrik Kuram­
s. 28-30.
larının
(11) bir Tarihçesi)
Bilimsel gelişmeyi bölüm 2, Londra
böyle bir 1953,
Prokrustes s. 28-30.
yatağına (kalıbına) sığdırmayı amaçlayan çok parlak
ve(11) Bilimsel
tamamen gelişmeyi
çağa uygun böyle bir Prokrustes
bir çalışma yatağına
için bkz. C.C. (kalıbına)
Gillispie, sığdırmayı
The Edge amaçlayan
of Objectivity çok parlak
An Essay in
theveHistory
tamamen çağa uygun
of Scintific bir (Nesnelliğin
Ideas çalışma için bkz.
Eşiği:C.C. Gillispie,
Bilimsel The Edge
Düşünce of üzerine
Tarihi Objectivity
bir An Essay in
Deneme)
the History
Princeton, of Scintific Ideas (Nesnelliğin Eşiği: Bilimsel Düşünce Tarihi üzerine bir Deneme)
1960.
Princeton, 1960.
129
129
 bilimsel
bilim selproblemlerin
problem lerin veölçütlerin
ve birikim yoluylageliştiğini
ölçütlerin birikimyoluyla geliştiğinikanıtlamak,
kanıtlam ak,
aynı şeyi kavramlar için kanıtlamaktan çok daha zordur. 18'nci yüzyıl bilim¬
aym şeyi kavram lar için kanıtlamaktan çok daha zordur. 18’nci yüzyıl bilim­
cilerinin yerçekimini açıklama çabasından vazgeçmeleri belki bir b ^ m aya¬
cilerinin yerçekimini açıklama çabasmdan vazgeçmeleri belki birbakıma ya­
rarlı oldu, ama bu çaba özde geçersiz bir amaca yönelmiş değildi. Öze ilişkin
rarlı oldu, ama bu çaba özde geçersiz bir amaca yönelmiş değildi. Öze ilişkin
güçlere karşı yapılan itirazlar da aynı şekilde bilimdışı sayılamazlardı, yahut
güçlere karşı yapılan itirazlar da aynı şekilde bilimdışı sayılamazlardı, yahut
kötü anlamda metafizik değildiler. Böyle bir yargıya izin verecek bilimdışı
kötü anlam da m etafizik değildiler. Böyle bir yargıya izin verecek bilimdışı
bir zaten yoktur.
ölçüt zaten yoktur.İşin
birölçüt
aslı, ölçütlerin sınırlandırılması
İşin aslı, ölçütlerin sınırlandırılm asıyayadadagenişletil¬
genişletil­
mesi değil, sadece benimsenen yeni paradigmanın gerektirdiği değişikliğin
mesi değil, sadece benim senen yeni paradigmanm gerektirdiği değişikliğin
yapılmasıydı. Üstelik bu değişiklik o zamandan beri yön değiştirmiştir ve
yapılm asıydı. Ü stelik bu değişiklik o zam andan beri yön değiştirm iştir ve
telâar değiştirebilir. 20'nci yüzyılda Einstein yerçekimi güçlerini açıklamayı
tekrar değiştirebilir. 2 0 ’nci yüzyılda Einstein yerçekimi güçlerini açıklamayı
başardı ve bu açıklamanın bilimi geri dönmeye zorladığı bir dizi kural ve
başardı ve bu açıklam anın bilirni geri dönm eye zorladığı bir dizi kural ve
problem, sözünü ettiğimiz bakımlardan, Newton'un öncellerine, ardıllarına
problem , sözünü ettiğim iz bakımlardan, Nevvton’un öncellerine, ardıllaıına
olduğundan daha yakın düşüyordu. Aym şekilde, kuantum mekaniğinin geli¬
olduğundan daha yakın düşüyordu. Aym şekilde, kuantum mekaniğinin geli­
şimi, kimya devriminden kaynaklanmış olan bütün yöntem kısıtlamalarını
şim i, kim ya devrim inden kaynaklanm ış olan bütün yöntem kısıtlam alarını
tersine çevirmiştir. Kimyacılar şimdi laboratuarlarında kullanılan ya da üreti¬
tersine
len tözlerin çevirmiştir.
renkleriniKimyacıltu" şimdi koşullarını
kitle, oluşturma laboratuarlarmda kullanılan ya da üreti­
ve diğer özelliklerini açık¬
len tözlerin reniderini kitle, oluşturma koşullarmı ve diğer özelliklerini açık­
lamaya çalışıyorlar ve gayet de iyi başarıyorlar. Elektromanyetik kurammda
lam aya çalışıyorlar ve gayet de iyi başarıyorlar. Elektromanyetik kurammda
bile benzer bir ters dönüş söz konusu olabilir. Çağdaş fizikte uzay artık New¬
bile benzer bir ters dönüş söz konusu olabilir. Çağdaş fizikte uzay artık Nevv­
ton'un ve Maxwell'in kuramlarında kullanılan cansız ve benzeşik alt-madde
ton’un ve M yüklemlerinden
değildir. Yeni axw ell’in kuram bir larmda kullanılan cansız ve benzeşik alt-madde
kısmı bir zamanlar etere atfedilenlere daha
değildir. Yeni yüklemlerinden bir kısmı bir zamanlar etere atfedilenlere daha
çok benzemektedir. Uzayı bu şekilde görerek, günün birinde belki elektriğin
çok benzemektedir.
yer değiştirmesinin neUzayı demekbuolduğunu
şekilde görerek, günün birinde belki elektriğin
da anlayabileceğiz.
yer değiştirmesinin ne demek olduğunu da anlayabileceğiz.
Bu saydığımız örnekler, dikkatimizi paradigmaların bilişsel işlevlerinden
kuralBu saydığımız
belirleyici örnekler,kaydırmakla
işlevlerine dikkatimiziparadigmanın
paradigmaların bilişsel işlevlerinden
bilimsel yaşamı nasıl
kural belirleyici işlevlerine kaydırmakla paradigmamn
biçimlendirdiği konusundaki anlayışımızı genişletmektedir. Daha önce, bilimsel yaşamı nasıl
para¬
biçimlendirdiği konusundaki anlayışımızı genişletmektedir.
digmanın başlıca rolü Olarak bilimsel kuramların geliştirilmesindeki Daha önce, para­
aracılı¬
digm anın başlıca rolü Olarak bilimsel kuramların geliştirilmesindeki
ğını ele almıştık. Paradigmanın bu roldeki işlevi, bilim adamına doğada bulu¬ aracılı-
nanğmıveele almıştık. Paradigmamn
bulunmayan bu roldekinasıl
nesneler ve bunların işlevi, bilim adamma
davrandıkları doğadabilgi
hakkında bulu­
nan ve bulunm ayan nesneler ve bunların nasıl davrandıkları
vermektir. Bu bilginin sağladığı 'harita'nın ayrmtıları da olgunlaşmış bilim¬ hakkm da bilgi
sel araştırma tarafından ortaya çıkartılır. Doğa rastgele incelenmeyecek kadar ­
vermektir. Bu bilginin sağladığı ‘harita’nm ayrmtıları da olgunlaşmış bilim
sel araştırma
çeşitli ve karmaşıktarafmdan
olduğu ortaya
için çıkartılır. Doğabilimin
de, bu harita, rastgelegelişme
incelenmeyecek kadar
sürekliliğini
çeşitli ve karm aşık olduğu için de, bu harita, bilim in
sağlamakta en az gözlem ve deney kadar gereklidir. Paradigmaların, içerdik¬ gelişm e sürekliliğini
sağlamakta
leri kuramlar en az gözlem ve deney kadar gereklidir. Paradigmaların, içerdik­
yoluyla araştırma faaliyetinin' oluşumunda yer aldıklarını bili¬
yoruz, ama bilimin oluşumuna katıldıkları tek oluşumunda
leri kuram lar yoluyla araştırma faaliyetinin' yer aldıklarını
bağlam bu değildir ve burada¬bili­
yoruz, ama bilimin oluşumuna katıldıklan tek bağlam
ki amacımız da bunu göstermektir. Özellikle en son örneklerimizin gösterdi¬ bu değildir ve burada­
ki amacımız
ğine da bunu göstermektir.
göre, paradigmalar bilim adamlarına Özellikle en son
kılavuz bir örneklerimizin
harita sağlamakla gösterdi­
kal¬
ğine göre, paradigm alar bilim adamlarına kılavuz
mayıp, bu haritanın yapımı için gereken yönlendirişi de üstlenmektedir. bir harita sağlam aklaBi¬
kal­
mayıp, bu haritanın yapım ı için gereken yönlendirişi
lim adamı bir paradigmayı öğrenirken, edindiği becerinin içinde kuram, yön¬ de üstlenmektedir. Bi­
lim adamı bir paradigmayı öğrenirken,
tem ve ölçüt birbirinden ayrılmaz bir bütün halindedir. edindiği becerinin
Bu içinde kuram,
yüzden, paradigma yön­
tem ve ölçüt
değiştiği zaman birbirinden ayrılmaz bir
hem problemlerin henbütün halindedir.
önerilen çözümlerinBu yüzden, paradigma
geçerliliğini be¬
değiştiği zaman hem problem lerin hen
lirleyen ölçütlerde de önemli farklar meydana gelir. önerilen çözümlerin geçerliliğini be­
lirleyen ölçütlerde de önemli farklar meydana gelir.
Bu gözlem bizi bu bölümün başladığı noktaya geri götürmüş oluyor, çün¬
kü buBusayede
gözlem biziparadigmalar
rakip bu bölümün başladığı noktaya geri
arasmda yapılacak götürmüş
seçimin oluyor,
sürekli çün­
şekilde
kü bu sayede
yarattığı sorulara rakip
olağanparadigm
biliminalar arasmda yapılacak
ölçütlerinden seçimyanıt
yola çıkılarak in sürekli şekilde
bulunama¬
yarattığıdair
yacağına sorulara olağan
ilk kesin bilimin ölçütlerinden
göstergemizi yolaİki
elde ediyoruz. çıkılarak
bilimselyanıt bulunama­
okul, gerçek
yacağına dair ilk kesin göstergemizi elde ediyoruz.
bir problemin ve onun çözümünün ne olduğu konusunda görüş ayrılığına İki bilimsel okul, gerçek
bir problem in ve onun çözüm ünün ne olduğu konusunda
düştükleri ölçüde, kendi paradigmalarının göreli üstünlüğü üzerine yaptık- görüş ayrılığına
düştükleri ölçüde, kendi paradigmalarının göreli üstünlüğü üzerine yaptık­
130
130
 ları-tartışm anınbir
ları-tartışmanın birsağırlar
sağırlardiyaloğu
diyaloğuolması kaçınılm azdırçünkü
olmasıkaçınılmazdır böylebiı
çünküböyle biı
tartışmada yaratılan kısmen döngüsel kanıtlamalar, ister istemez, her paradig¬
tartışmada yaratılan kısmen döngüsel kanıtlamalar, ister istemez, her paradig­
m anınkendine
manın hedefaldığı
kendinehedef kıstaslarıaşağı
aldığıkıstasları aşağıyukarı
tatmin edebildiğini
yukarı tatm in edebildiğiniveve
hasım paradigm anm benim sediği bazı kıstaslarda daeksik
hasım paradigmanın benimsediği bazı kıstaslarda da eksikkaldığım
kaldığm gös¬
ı gös­
terecektir.
terecektir. P aradigm a tartışm aların ın deyam lı özelliği olan bumantıksal
Paradigma tartışmalarının devamlı özelliği olan bu m antıksal
uyumeksikliğinin
uyum başkanedenleri
eksikliğininbaşka nedenleridedevardır tabii. Örneğin,hiçbir
vardırtabii.
Örneğin, hiçbirparadigma
paradigma
kendine hedef aldığı sorunlarm hepsini çözemediğiiçin için verakip
ralapiki
kendine hedef aldığı sorunların hepsini çözemediği ve paradig¬
iki paradig­
manın da çözümsüz bıraktığı sorunlar hiçbir zaman aynı olmayacağından,
m anın da çözüm süz bıraktığı sorunlar hiçbir zaman aym olmayacağından,
paradigm atartışmaları
paradigma daim agelip
tartışm alarıdaima
soruya dayanır: hangi sorunları çöz­
gelipşuşu soruya dayanır; hangi sorunlarıçöz¬
müş olmak daha önemlidir? Yanşan standartlar sorunu gibi, değerlerin
müş olmak daha önemlidir? Yanşan standartlar sorunu gibi, değerlerinçatış¬ çatış­
ması da yalnızca olağan bilimin tamamen dışında kalan ölçütler sayesinde
m ası da yalnızca olağan bilim in tam am en dışında kalan ölçütler sayesinde
çözülebilir veparadigma
çözülebilir ve
paradigm atartışmalarını
devrimci yapan başlıca etken de,
ta rtışn ia la n n ı devrim ci yapan başlıca etken de,
bilim dışı ölçütlere duyulan bu gereksinimdir. Ancak burada ölçülerden ve
bilim dışı ölçütlere duyulan bu gereksinim dir. Ancak burada ölçülerden ve
değerlerden çok daha temel bir unsur söz konusudur. Şimdiye kadar paradig¬
değerlerden çok daha temel bir unsur söz konusudur. Şimdiye kadar paradig­
m alarmbilimi
maların bilim oluşturması
üzerinde durdum. Şimdi de ne anlamda doğayı
i oluşturm ası üzerinde durdum. Şimdi de ne anlam da doğayı
oluşturduklarını söyleyebileceğimizi göstermek istiyorum.
oluşturduklarmı söyleyebileceğimizi göstermek istiyorum.

131
131
 X. DÜNYA GÖRÜŞÜ DEĞİŞİKLİĞİ OLARAK
X. DÜNYA GÖRÜŞÜ DEĞİŞİKLİĞİ OLARAK
DEVRİMLER
DEVRİMLER

Çağdaş tarih yazının bakış açısından geçmiş araştırmaları inceleyen bilim

Çağdaş
tarihçisi, tarih yazının
paradigmalar bakış açısından
değiştiği geçmişbirlikte
zaman onlarla araştırm alan inceleyen
dünyanın bilim
da eğiştiği
tarihçisi,varmaktan
sonucuna paradigm alar değiştiği zaman onlarla birlikte dünyanın
kendini alıkoyamayabilir. Yeni bir paradigmanın peşin¬ da eğiştiği
sonucuna
den giden bilimvarmaktan
adamları kendini alıkoyamayabilir.
yeni araçlar benimserlerYeni bir paradigmanm
ve farklı yerlere bakmaya peşin­
den gidenDaha
başlarlar. bilimdaadamları
önemlisi, yeni araçlar
bilim benimserler
adamları devrimlerve farklı yerlere
sırasında bakmaya
bildikleri
başlarlar.
araçlarla dahaD aha
önce dabakmış
önem lisi, bilim yerlere
oldukları adam ları devrim
tekrar ler sırasında
baktıkları zamanbildikleri
yeni ve
araçlarla
farklı şeyler daha önce bakmış
bulurlar. oldukları
Sanki bilim yerlerebirden
topluluğu tekrarbambaşka
baktıkları bir zaman yeni ve
gezegene
farklı şeyler
taşınmıştır bulurlar.
ve bu Sankitanıdık
gezegende bilim nesneler
topluluğuhem birden
farklı bambirbaşka
ışıktabir gezegene
görünürler
taşınmıştır
hem ve bu gezegende
de bilinmeyen bazı başkatanıdık nesneler
nesnelerle hem bulunurlar.
bir arada farklı bir ışıkta Tabiigörünürler
aslında
hem de bilinm eyen bazı başka nesnelerle bir arada
böyle bir olay olmamıştır, harhangi bir coğrafi aktarım söz konusu bulunurlar. Tabii aslında
değildir.
böyle bir olaydışındaki
Laboratuvarın olmamıştır, harhangi
günlük yaşam bireskisi
coğrafi aktarım
gibi sürüp söz konusu değildir.
gitmektedir. Fakat
Laboratuvarm
yine de paradigma dışındaki günlükgerçekten
değişiklikleri yaşam eskisibilim gibi sürüp gitm araştırma
adamlarmm, ektedir. Fakat
ile
yine de paradigm a değişiklikleri gerçekten bilim
bağlanmış oldukları dünyayı farklı şekilde görmelerine neden olur. adam larm m , araştırm
Söylemek a ile
bağlanmış oldukları
istediğimiz, bu dünyayla dünyayı
olan farklı şekilde
ilişkileri görmelerine
yalnızca gördükleri neden ve olur. Söylemek
yaptıkları ile
istediğim
sınırlı kaldığıiz, bu dünyayla
ölçüde, bilimolan ilişkileri bir
adamlarmın yalnızca gördükleri
devrimden sonra ve yaptıkları
farklı bir dün¬ile
sm ırh
yayla kaldığı
ilişki ölçüde, bilim adamlarm m bir devrimden sonra faridı bir dün­
kurduklarıdır.
yayla ilişki kurduklarıdır.
İşte şu sık sık sözü edilen, bir görsel kalıptan (Gestalt'tan) diğerine atla¬
İşte şu sıkbilim
ma örnekleri, sık sözü edilen,dünyasında
adamının bir görsel kalıptan
meydana (Ggelen
estalt’tan) diğerine atla­
bu dönüşümlere
ma örnekleri,
temel bir prototip bilim
ya daadam ının dünyasında
benzetme m eydana gelen
kaynağı oluşturmaları bu dönüşüm
bakımından burada lere
temel bir
işimize prototip ya da
yaramaktadır. benzetme
Bilim adamının kaynağı oluşturmaları
dünyasında önceden bakım ördekından burada
sayılan
işim ize devrimden
nesneler yaram aktadır.sonraB tavşan
ilim adam ının dünyasında
oluverirler. (*) Kutunun önceden
ilk önce ördek
üst sayılan
taraf¬
tan dışını gören kişi, daha sonra alt taraftan kutunun içini seyretmeyeüst
nesneler devrim den sonra tavşan oluverirler. (*) Kutunun ilk önce taraf­
başlar.
tan dışm
Bunun gibi ı gören kişi, daha
dönüşümler sonra altdaha
genellikle taraftan
yavaş kutunun içini seyretmeye
ve çoğunlukla başlar.
da geri dönüş
Bunun gibi
olmadan dönüşüm ler beraber,
gerçekleşmekle genelliklebilimsel
daha yavaş ve çoğunlukla
eğitimin en olağan da ve geri dönüş
ayrılmaz
olm adan gerçekleşm
parçalandır. ekle beraber,
Engebe haritasına bakanbilim
öğren¬sel eğitim in en olağan ve ayrılm az
ciparçalandır.
kağıdın üzerinde Engebe haritasına
birtakım bakangörür¬
çizgiler öğren­
ci kağıdm üzerinde birtakım
ken, haritacının gördüğü bir arazinin resmiçizgiler görür­
-
{*)ken,
Ünlü haritacının gördüğü
ördek-tevşan örneği bir arazinin
gibi belirsiz resmi-
olan figürler,
Kuhn, Hanson
{*) Ünlü gibi, bilimde
ördek-tevşan kuramdan
örneği gibi bağımsız
belirsiz olan figürler,
Kuhn,olamayacağını
gözlem H anson g ib i,savunan
b ilim d e düşünürler
k u ra m d a ntarafından
b a ğ ım sız
her tür insan
gözlem algılayışının,
olamayacağını amadüşünürler
savunan özellikle bilimsel
tarafından
her tü r prototipi
gözlemin olarak
in san a lg ıla y ışkullanılmaktadır. Ünlü
ın ın , am a ö z e llik le bördek
ilim se l
tavşan
gözlemin şöyledir:olarak
figürüprototipi (ç.n.) kullanılmaktadır. Ünlü ördek
tavşan figürü şöyledir: (ç.n.)
132
132
 dir.Bir
dir. Birkabarcık
kabarcıkodasının
odasınınfotoğrafına
fotoğrafınabakan karışıkvevekırık
öğrencikarışık
bakanöğrenci kırıkdökük
dökük
çizgiler fizikçi ise iyi nükleer
çizgiler görür, fizikçi ise çok iyi tanıdığı ufak boyutlu nükleer olaylannbirbir
görür, çok tanıdığı ufak boyutlu olayların
kaydını.Öğrenci
kaydını. Öğrenciancak
ancakbubutürtürbirçok dönüşümdengeçtikten
görseldönüşümden
birçokgörsel sonrabi¬
geçtiktensonra bi­
lim dünyasının sakinleri araşma girebilir, bilim adamının gördüğünü görme¬
lim dünyasm m sakinleri araşma girebilir, bilim adammm gördüğünü görme­
ye,ye,gösterdiği
gösterdiğitepkileri
tepkilerigöstermeye başlar.Fakat
göstermeyebaşlar. öğrencininbubuşekilde
Fakatöğrencinin şekildegirdi¬
girdi­
ğiğidünya, ne bir yanda çevrenin de diğer yanda bilimin
dünya, ne bir yanda çevrenin ne de diğer yanda bilimin yapısıtarafmdan
ne yapısı tarafmdan
değişmez
değişm ezşekilde,
şekilde,bir kereiçin
birkere içinsaptanmış değildir.Aslında,
saptanm ışdeğildir. Aslında,bubudünyadünyahemhem
çevrece hem de öğrencinin izlemek üzere yetiştirildiği tikel
çevrece hem de öğrencinin izlemek üzere yetiştirildiği tikel olağanbilimge- olağanbilim ge-
leneğince
leneğinceortak olarakbelirlenmektedir.
ortakolarak belirlenm ektedir.Bu nedenle,devrim
Bunedenle, devrimdönemlerinde
dönemlerinde
olağan-bilimsel
olağan-bilim selgelenekgelenekdeğiştiği zamanlat,bilim
değiştiğizamanlat, adamıçevresini
bilimadamı çevresinialgılama¬
algılam a­
yıyıyeniyeni baştan öğrenm ek zorundadır, yani tanıdığı koşullariçerisinde
baştan öğrenmek zorundadır, yani tanıdığı koşullar içerisindeyeniyeni
kalıplar
kalıplargörmeyi
görm eyiöğrenmesi
öğrenm esigerekmektedir.
gerekm ektedir.Bunu Bunuyaptıktan
yaptıktansonra
sonraaraştırma
araştırma
,
dünyasıbirçok
dünyası birçoknoktada
noktadaeskiden
eskidenyaşadığı
yaşadığıdünyayla bağdaşmayanölçüler
dünyaylabağdaşmayan ölçülerta¬ta­
şıyacaktır. Farklı paradigmaların yönlendirdiği görüş okullarınm
şıyacaktır. Farklı paradigm alarm yönlendirdiği görüş okullarmm herzaman her zaman
birbirlerinebiraz
birbirlerine tersdüşen
birazters am açlarbenimsemelerinin
düşenamaçlar benim sem elerininbir başkanedeni
birbaşka nedenidede
budur.
budur.
Geştalt deneylerinin amacı, en alışılmış biçimleriyle, yalnız algılama ya¬
Geştalt deneylerinin amacı, en alışılmış biçimleriyle, yalmz algılama ya­
pısındaki
pısındakidönüşümleri
dönüşüm lerigöstermektir.
göstermektir.Paradigmaların
Paradigm alarmrölü rölüyayadadaalgılama
algılamasü¬ sü­
reci sırasmda önceden kazanılmış deneyimler
reci sırasm da önceden kazanılmış deneyim ler hakkmda bilgi vermezler.Fa¬
hakkında bilgi vermezler. Fa­
katkatbubukonuda
konudadadason sonderece zenginbir
derecezengin birpsikoloji yazınıbulunmaktadır
psikolojiyazını bulunm aktadırveve
çalışmaların çoğu bu alanın öncülüğünü yapan Hanover
çalışm aların çoğu bu alanın öncülüğünü yapan Hanover Enstitüsü’nden Enstitüsü 'nden kay¬kay­
naklanmıştır. Deneyde kullanılan bir denek, görüntüleri ters çeviren mercek
naklanmıştır. Deneyde kullanılan bir denek, görüntüleri ters çeviren mercek
konmuş gözlüklertaktığı
konm uşgözlükler zamangenellikle
taktığızaman dünyayıbaş
genellikledünyayı başaşağı görür.Algıla¬
aşağıgörür. A lgıla­
ma duyuları başlangıçta gözlüğü takmadan önce koşullanmış oldukları tarz¬
ma duyuları başlangıçta gözlüğü takm adan önce koşullanmış oldukları tarz­
dadaişlev görürler.Bunun
işlevgörürler. sonucundakorkunç
Bununsonucunda korkunçbir bocalam avevekişisel
birbocalama kişiselbuna¬
buna­
lım başgösterir. Fakat denek yeni dünyasına alışmaya başladıkça,
lım başgösterir. Fakat denek yeni dünyasına alışmaya başladıkça,görsel görselala¬
ala­
nı tamamen tersine dönerek yeni koşullara uyum sağlar. Bu genellikle gör¬
nı tam am en tersine dönerek yeni koşullara uyum sağlar. Bu genellikle gör­
menin
m enintamamen karıştığıbir
tam am enkarıştığı birara-dönemden
ara-dönem densonra olur.Bu
sonraolur. Bunoktadan
noktadanitibaren
itibaren
nesneler gene gözlükleri takmadan önce oldukları gibi görülmeye başlarlar.
nesneler gene gözlükleri takm adan önce oldukları gibi görülmeye başlarlar.
önceleriaykırı
Böyleceönceleri
Böylece olanbir
aykırıolan
görsel alanmbenimsenmesi
bir görselalanm benimsenmesigiderek
alanın
giderek alanın
kendisini etkilemiş ve değiştirmiş olmaktadır. (1) Ters merceklere alışan
kendisini etkilem iş ve değiştirm iş olm aktadır. (1) Ters m erceklere alışan
hemdedemecazi
mecazianlamda
anlam dadevrimci
adam
adamhem gerçekhem
hemgerçek devrimcibirbir'görüş'
dönüşümüne
‘görüş’ dönüşümüne
uğramıştır.
uğramıştır.
Altmcı Bölüm'de sözünü ettiğimiz kuraldışı oyun kartı deneyinde kullanı¬
Altmcı Bölüm ’de sözünü ettiğimiz kuraldışı oyun kartı deneyinde kullanı­
lan denekler de çokbenzer
lan denekler deçok
bir dönüşüm yaşamışlardı. Gittikçe uzayan göste­
benzer bir dönüşüm yaşamışlardı. Gittikçe uzayangöste¬
rimler sonucu karşılaştıkları deneysel evrende kurallara aykırı oyun kartları
rim ler sonucu karşılaştıkları deneysel evrende kurallara aykırı oyun kartları
olduğunu öğrenene kadar bu kişiler yalnızca önceki deneyimlerinin onları
olduğunu öğrenene kadar bu kişiler yalnızca önceki deneyim lerinin onları
koşullamış olduğu tür kartları algılayabiliyorlardı. Ama deneyim bir kez ge¬
koşullam ış olduğu tür kartları algılayabiliyorlardı. Ama deneyim bir kez ge­
reken ek kategorileri sağlayınca, tanım yapabilecek uzunluktaki ilk gösterim¬
reken ek kategorileri sağlaymca, tanım yapabilecek uzunluktaki ilk gösterim- ,
de bütün aykırı kartları saptamayı başarmışlardı. Deney amacıyla gösterilen
de bütün aykırı kartları saptamayı başarm ışlardı. Deney amacıyla gösterilen
nesnelerin, boyut, renk, biçim vs. gibi algılanan özelliklerinin aym zamanda
nesnelerin, boyut, renk, biçim vs. gibi algılanan özelliklerinin aym zamanda
deneklerin önceki deneyim ve alışkanlıklarına bağlı olarak değiştiğini göste-
deneklerin önceki deneyim ve alışkanlıklarma bağlı olarak değiştiğini göste-
(1) İlk deneyleri yapan George M. Stratton'du, bkz. "Vision Without Inversion of the Retinal
(1) ilk(Retina
Image" deneyleri yapan George
Tabakasındaki M. Stratton'du,
İmgenin bkz. “Vision
Ters Çevrilmediği VVithout
Görme) Inversion of the
Psychological Retinal
Review
Im age” (R e tina TVI,
(Psokoloji Dergisi) abakasındaki im genin
1897, s. 341-360, Ters Ç
463-481. evrilm
Daha e diğgelişmelerin
ileriki i G örm e) P sychological Review
bir değerlendirmesi
(Psokoloji Dergisi) VI, 1897, s. 341-360,to463-481.
An Introduction Daha ileriki(Uzay
Space Perception gelişmelerin bir değerlendirmesi
Algılamasına Giriş) New
için bkz. Harvey A. Carr,
için 1935,
York, bkz. Harvey A. Carr, An Introduction to Space Perception (Uzay Algılamasına Giriş) New
18-57.
s.
York, 1935, s. 18-57.
133
133
 ren başka çalışmalar da vardır. (2) Bu örneklerin alındığı zengin deneysel ya¬
renincelerken,
zını başka çalışm paradigma benzeri
alar da vardır. (2) Bu yapının algılama
bir örneklerin almdığıiçin de bir
zengin önkoşul
deneysel ya­
olduğu kanısı güçlenmektedir.
zını incelerken, paradigm a benzeriKişininbir gördüğü,algılam
ne yapının hem neyea içinbaktığı
de birile hem
önkoşul
deolduğu
öncekikanısı ve kavramsal deneyimlerinin
görselgüçlenmektedir. Kişinin ne gördüğü, ona ne hemgörmeyi öğrettiği
neye baktığı ile
ile hem
de öncekibağlantılıdır.
yakından görsel ve kavram Böylesal eğitimin
birdeneyim yokluğunda
lerinin ona ne görmolabilecek tek şey,ile
eyi öğrettiği
William
yakından James'in deyimiyle
bağlantılıdır. 'vızırbir
Böyle vızır'
eğitimbirinkarmaşadır.
yokluğunda olabilecek tek şey,
Yalan zamanlarda
William bilim tarihi
Jam es’in deyimiyle ile vızır’
‘vızır uğşaranlardan bazıları yukarıda betimle¬
bir karmaşadn.
diğimizYakm deneyleri son
tür zamanlarda bilim tarihiöğretici
derece bulmuşlardır.
ile uğşaranlardan b a zÖzellikle
ıl^ ı yukandaN.R.betim
Han¬le­
son benim burada ele aldıklarıma benzer şekilde, bilimsel
diğim iz tür deneyleri son derece öğretici bulmuşlardır. Özellikle N.R.açtı¬ inançların yol Han-
ğıson
sonuçlan irdelemek
benim burada için geştalt benzer
ele aldıklarıma (algılama biçimleri)
şekilde, bilimseldeneycilerinden
inançlarm yol ya¬ açtı­
ğı sonuçları(3)
rarlanmıştır. Başkaek
irdelem meslektaşların olarak önedeneycilerinden
da süreklibiçimleri)
için geştalt (algılama sürdükleri bir gö¬ ya­
rüşe göre, bilim
rarlanmıştır. (3)adamlarının ara sıra yukarıda
Başka meslektaşlann da süreklisözünü ettiklerimize
olarak öne sürdükleribenzer biral¬
gö­
gılama değişimlerinden
rüşe göre, bilim adamlarmm geçtikleri varsayılabildiği
ara stra yukarıda sözünü ölçüde, bilim tarihi
ettiklerimize de da¬al­
benzer
anlamlı
hagılama ve tutarlı bir çizgi
değişimlerinden izleyebilecektir.
geçtikleri varsayılabildiği psokolojik
Ancakölçüde, bilimdeneyler
tarihi dene da­
kadar öğreticiveolurlarsa
ha anlamlı tutarlı bir olsunlar, bundan öte bir Ancak
çizgi izleyebilecektir. şey olmalan da beklenemez.
psokolojik deneyler ne
kadar çıkardıkları
Ortaya öğretici olurlarsa algılama
olsunlar, bundanbilimsel
özellikleri gelişmede
öte bir şey olm alanmerkezi bir rol
da beklenemez.
olabilir, fakat bilim adamının yaptığı
Ortaya çıkardıkları algılam a özellikleri bilimsel gelişm ede m erkeziözenli
oynuyor araştırmacı denetimli ve bir rol
gözlem
oynuyor olabilir,gerçekten
çabasının bu özelliklere
fakat araştırmacı bilim adamınm yaptığıkanıtlamak
sahip olduğunu denetimli ve için bu
özenli
yeterli
gözlem değildir.
çabasmm Dahası, bu deneylerin
gerçekten bu özelliklereyapısısahipbile olduğunu kamtlamakdoğru¬
böyle bir önermeyi için bu
dan
yeterli değildir. elverişli
kanıtlamaya D ^ a s ı, değildir.
bu deneylerinEğer tarihsel
yapısı bile böyle birbu
örneklerin, tür psikolojik
önermeyi doğru­
deneylerin konumuz için taşıdıkları önemi saptayabileceğine
dan kanıtlam aya elverişli değildir. Eğer tarihsel örneklerin, bu tür psikolojik inanıyorsak, il¬
könce tarihten
deneylerin ne gibi
konum uz tanıtlar beklenipönemi
için taşıdıklan beklenemeyeceğini
saptayabileceğine görmemiz gereki¬il­
inanıyorsak,
yor.
könce tarihten ne gibi tanıtlar beklenip beklenemeyeceğini görmemiz gereki­
Ağılama kalıpları ile ilgili bir deneyin öznesi olan kişi, algılayışının de¬
yor.
ğiştiğinin
A ğılamfarkındadır
a kalıplarıçünkü elinde
ile ilgili bir aynı
deneyin kağıtı parçasını
öznesi olan kişi, kitabı tuttuğu
ya daalgılayışınm de­
halde algılamasını
ğiştiğinin farkındadır iradesiyle
kendiçünkü elindeileriaynı geri ayarlayabilir.
kağıtı parçasmı ya Çevresinde
da kitabı hiçbir
tuttuğu
şeyin algılam asm ı bildiği
haldedeğişmediğini için, tüm dikkatini
kendi iradesiyle ileri geri giderek karşısındaki
ayarlayabilir. biçimden
Çevresinde hiçbir
(ördek veya tavşan diyelim) üzerinde o biçimi
şeyin değişm ediğini bildiği için, tüm dikkatini giderek karşısmdakiçizgilere
çok kağıt oluşturan biçimden
yöneltir.
çok (ördek Hatta sonuç
veya olarak
tavşan şekillerin
diyelim) kağıthiçbirini
üzerinde o biçimi yalnızca
görmeden oluşturançizgileri
çizgilere
algılamayı
yöneltir. H attaöğrenebilir.
bile sonuç o laric O zaman
şekillerinda daha söylemesi
öncegörm
hiçbirini doğru olmayan
eden yalnızca çizgileri
bir şeyi, yanibile
algılamayı asılöğrenebilir.
gördüğününObu çizgiler
zaman olduğunu,
da daha fakat onları
önce söylemesi istediği
doğru za¬
olmayan
bir sırayla
man şeyi, yani ya bir
asılördek ya da bir
gördüğünün butavşan
çizgiler olarak algılayabildiğim
olduğunu, fakat onlarısöyleyecek
istediği za­
duruma gelir. ya
man sırayla Aynı birşekilde,
ördek ya oyun kartı
da bir tavşan olaraköznesi
deneyinin de algılayışım
âlgılayabildiğini neden
söyleyecek
, Aynı şekilde,dışarıdan
duruma gelir.bilmektedir:
değiştirdiğini oyun kartı yetkili bir kişi,
deneyinin yani de
öznesi deneyi yapan,neden
algılayışım ona
kendisi ne gördüğünü sanırsa sansın aslında başından beri
değiştirdiğini bilm ektedir; dışarıdan yetkili bir kişi, yani deneyi yapan, ona siyah bir kupa beş¬
lisine bakmakta
kendisi olduğunu
ne gördüğünü söylemiştir.
sanırsa Her ikibaşından
sansın asimda durumdaberi da, bütün kupapsi¬
benzer
siyah bir beş­
kolojik deneylerdeolduğunu
lisine bakmakta olduğu gibi, hazırlanan
söylemiştir. Herkoşulların
iki durumda yapacağı
da, bütünetki, bu tarz
benzer psi­
birkolojik
çözümlemeye
deneylerde olduğuelverişli
ne kadar olduklarına
gibi, hazırlanan koşullarm Görüşün değiştiğini
bağlıdır. yapacağı etki, bu tarz
kanıtlayacak
bir çözümlem dışsal
eye ne ölçüt olmadan,
bir kadar almaşık algılama
elverişli olduklarına bağlıdır.olanaklarının varlığı
Görüşün değiştiğini
hakkında hiçbir sonuç çıkartılamaz.
kanıtlayacak dışsal bir ölçüt olmadan, almaşık algılama ölanaklarmm varlığı
Öte yandan,
hakkmda hiçbir bilimsel gözlem için
sonuç ç±artılam az. durum bunun tam tersidir. Bilim adamı¬
nın, gözleri ve araçları
Öte yandan, bilimselile gördüklerinden
gözlem için durum başka ve öte
bunun tambaşvurabileceği
tersidir. Bilim hiçbir
adamı-
(2)nm, gözleri
Örnekler içinvebkz.
araçları
Albert ile gördüklerinden
H. Hastorf, "The Infuence başka ve öte başvurabileceği
of Suggestion hiçbir
on the Relationship
between Stimülüs size and Perceived Distance" (uyarının boyutuyla algılanan mesafe arasında¬
(2) Ö rnekler İçin bkz. A lb ert H. Hastorf, “ The Infuence of Suggestion on the R elationship
ki ilişki üzerine Telkinin Etkisi) American Journal of Psychology (Amerikan Psikoloji Mecmuası),
betvveen Stimülüs size and Perceived Distance” (uyarının boyutuyla algılanan mesafe arasında­
44, 1951, s. 216-277. (Psikoloji Mecmuası) 29, 1950, s. 195-217; ve Jerome S. Bruner, Leo
ki ilişki üzerine Telkinin Etkisi) American Journal of Psychology (Amerikan Psikoloji Mecmuası),
Postman ve John Rodrigues, "Expectations and the Perception of Color" (Beklentiler ve Renk).
(3)44, 1951, s. 216-277. (Psikoloji Mecmuası) 29, 1950, s. 195-217; ve Jerome S. Bruner, Leo
N.R. Hanson Patternc of Discovery (Keşif Öruntüleri) Cambridge, 1958, Bölüm 1.
Postman ve John Rodrigues, “Expectations and the Perception of Color” (Beklentiler ve Renk).
(3) N.R. Hanson Patfernc of Discovery (Keşif134
Örüntüleri) Cambridge, 1958, Bölüm 1.

134
ölçüt yoktur. Eğer algılamasındaki değişikliğe daha üst bir otoritenin neden
olduğu gösterilebilirse,
ölçüt yoktur. Eğer algılam o zaman
asındaki değişikliğekendisi,
bu otoritenin daha üsther birne ise, verilerin
otoritenin neden
olduğuhaline
kaynağı gelir. O zaman
gösterilebilirse, da algılayışındaki
o zaman bu otoritenindeğişmeler
kendisi, her birnesürüise,problem
verilerin
yaratır
kaynağı(tıpkı denekteki
haline gelir. Oalgılama
zaman da farklarının psikolog
algılayışmdaki için sorunbiryaratması
değişmeler sürü problem gi¬
bi). Bilim
yaratır adamının,
(tıpkı denekteki algılama
algılama farklarmmilgili
kalıplarıyla çalışmalardaki
psikolog denek gibigi­
için sorun yaratması
kendi
bi). Bilim adamiradesiyle
algılayışım ının, algılam ikide bir değiştirebildiği
a kalıplarıyla varsayılsa
ilgili çalışm bile,denek
alardaki o zaman gibi
dakendi tür sorunlar iradesiyle
aynı algılayışım ikide birIşığın
başgösterecektir. bazen bir dalga
değiştirebildiği varsayılsa da biro mad¬
bazen bile, zaman
dedaparçacığı olarak görüldüğü
aynı tür sorunlar dönem bir
başgösterecektir. bazendönemiydi.
bunalım
Işığın bir dalga bazenYani da birbir
şeyler
mad­
aksıyordu
de parçacığıve sonund dalga mekaniği
olarak görüldüğü dönem gelişirilerek, ışığın hemYani
bir bunalım dönemiydi. dalgalardan
bir şeyler
hem
aksıyordu ve sonund farklı,
de parçacıklardan dalga kendine
m ekaniği özgü bir nesne olduğu
gelişirilerek, anlaşıldı.
ışığın hem Dola¬
dalgalardan
yısıyla
hem de bilimlerde,
parçacıklardan farklı,değişikliklerinin
paradigma kendine ö;zgü biryanı nesne algılama
sıraolduğu farklarıDola­
anlaşıldı. da
oluyorsa, bilim adamlarının bu farkları doğrudan doğruya
yısıyla bilim lerde, paradigm a değişikliklerinin yanı sıra algılama farkları da saptamalarını bek¬
leyemeyiz. Kopernik
oluyorsa, bilim astronomisine
adamlarınm bu farldarı iman getirmiş
yeni doğrudan doğruyabir bilim adamı meh¬
saptamalarmı bek­
tap seyrederken
leyemeyiz. Kopem ' Daha önce bir gezegen
ik astronomisine yenigörürdüm,
iman getirmiş şimdi birbir uydu
bilim görüyo¬
adamı meh­
rum' diyemez. Bunu
tap seyrederken ‘ Daha önce Ptoleme
söylerse, bir gezegen astronomisinin
görürdüm, şimdi bir uydu
başka bir düzeyde ve
görüyo­
kendi içinde bir doğruluk payı taşıdığını kanıtlamış
rum ’ diyemez. Bunu söylerse, Ptolem e astronomisinm başka bir düzeyde ve olur. Bunun yerine, yeni
stronominin
kendi içinde yeni
bir üyesi
doğrulukşunupayısöylemek
taşıdığmı durumundadır.
kanıtlamış olur. 'Bir zamanlar
Bunun yerine, ayın bir yeni
gezegen olduğunu
stronominin yeni sanırdım,
üyesi şunuama yanılmışım'.
söylemek Nitekim,‘Bir
durumundadır. bu tür 'itiraflar'
zamanlar ayınbi¬bir
limsel
gezegendevrimlerin sanırdım , daima
olduğunusonrasında ama yanılmgündeme ışımgelir. Fakat bunun
’. Nitekim, bu tür ardında
‘itiraflar’ ya¬bi­
tan gerçek, bilimsel görüşte bir fark ise,
limsel devrimlerin sonrasmda daim a gündeme gelir. Fakat bunun ardmdazi¬
ya da aynı etkiyi yapan bir başka ya­
hinsel dönüşüm
tan gerçek, ise, bu
bilimsel değişikliğe
görüşte bir fark doğrudan
ise, ya datanıklık edilmesini
aynı etkiyi yapanbekleyeme¬
bir başka zi­
yiz. Aramamız
hinsel dönüşüm gereken,
ise, bu yeni paradigmayı
değişikliğe doğrudan benimseyen bilim adamının
tanıklık edilmesini dün¬
bekleyeme­
yayı eskisinden çok farklı algıladığına dair dolaylı ve
yiz. A ram am ız gereken, yeni paradigmayı benimseyen bilim adammıri dün­ davranışsal kanıtlardır.
Şimdi
yayı somut verilere
eskisinden çok farklı dönelim ve sözünü
algıladığına ettiğimiz
dair dolaylı değişikliklere
ve davranışsal inanan
kanıtlardır.
bir tarihçinin,
Şim di som bilim adamının
ut verilere dünyasında
dönelim dönüşümlere
ne türettiğim
ve sözünü rastlayabilece¬
iz değişikliklere inanan
bir araştıralım.
ğini İlk örneğimiz
tarihçinin, bilim adammınolan, Sir William
dünyasmda ne türHerschel'in
dönüşümlere Uranus gezege¬
rastlayabilece­
nini
ğinikeşfedişi kurala
araştıralım. İlk aykırı
örneğimizoyunolan, Sir deneyine
kartları oldukça koşuttur.
W illiam Herschel’in Uranüs1960 ve
gezege­
nini yılları
1781 keşfedişi kuralaAvrupa'nın
arasında aykırı oyunenkartlarıünlü gözlemcileri
deneyine oldukça de dahil birçok gökbi¬
koşuttur. 1960 ve
limci
1781enyılları yedi aynAvrupa’nın
az onarasmda zamanda bugün en ünlü Uranus olması gerektiğini
gözlemcileri de dahil birçok varsaydı¬
gökbi­
limci en az on yedi ayrı zamanda bugün Uranüs olması gerektiğinitarihinde
ğımız bir yıldız saptadılar. Hatta bu gözlemcilerden en iyisi, 1769 varsaydı­
yıldızı
ğımızpeşbir peşe
yıldızdört gece birden
saptadılar. Hatta görmüş,
bu gözlem yıldızın en
fakatcilerden kimliği
iyisi, hakkında
1769 tarihinde ipu¬
verebilecek
cuyıldızı peş peşe herhangi
dört gece birbirden
hareketgörmüş,algılayamamıştı.
fakat yıldızm Herschel
kimliğibundan
hakkında 12 yıl
ipu­
sonra
cu verebilecek cismi gözlemlediği
ilk kez aynıherhangi zaman, kendi yapımı
bir hareket algılayamamıştı. olan bundan
Herschel ve çok daha 12 yıl
geliştirilmiş
sonra ilk kez teleskop
biraynı cismi kullanıyordu.
gözlemlediği zaman, Sonuç olarak yıldızlarda
kendi yapımı olanpek ve çokolağandaha
sayılamayacak
geliştirilm iş birbüyüklükte bir çember saptayabildi.
teleskop kullanıyordu. Sonuç olarak gariplik olduğu
Biryıldızlarda ke¬
pek olağan
sindi ve Herschel
sayılam daha çok gözlem
ayacak büyüklükte bir çem yapmak üzere teşhisini
ber saptayabildi. erteledi. olduğu
Bir gariplik Gözlem¬ ke­
leri sonucunda Uranüs'ün yıldızlar arasındaki hareketini
sindi ve Herschel daha çok gözlem yapmak üzere teşhisini erteledi. Gözlem­ ortaya çıkardı fakat
bunun yeni bir kuyrukluyıldız
leri sonucunda U ranüs’ün yıldızlarolduğuna karar verdi.
arasmdaki Ancak,ortaya
hareketini aylar sonra,
çıkardıgöz¬ fakat
lemlenen hareketi kuyrukluyıldızlara özgü bir yörüngeye
bunun yeni bir kuyrukluyıldız olduğuna karar verdi. Ancak, aylar sonra, uydurma çabaları göz­
sonuç
lem lenen hareketiLexell
vermeyince, bu 'garip' yörüngenin
kuyrukluyıldızlara özgü, bir bir gezegene
yörüngeye ait olabileceği
uydurma çabaları
görüşünü önce sürdü.Lexell
sonuç vermeyince, ‘garip’ kabul
(4) Bubugörüşün edilmesi
yörüngenin gezegenegökbilimcinin
bir üzerine, ait olabileceği
dünyasından birkaç yıldız eksilmiş,
görüşünü önce sürdü. (4) Bu görüşün kabul edilmesigezegen
ama yerlerine bir üzerine, ilave edilmiş
gökbilimcinin
oluyordu. Bir yüzyıla yakın bir zaman boyunca birçok
dünyasından birkaç yıldız eksilmiş, ama yerlerine bir gezegen ilave edilmiş kez gözlemlenmiş
olan bu gök Bcismi,
oluyordu. ir yüzyıla 'den sonra
1781yakın bir zam yeni anbir gözle görülüyordu,
boyunca çünkü tıpkı
birçok kez gözlemlenmiş
kurala aykırı kartlar gibi bu nesneyi
olan bu gök cism i, 1781’den sonra yeni bir gözle de alışılmış algılama kategorilerine
görülüyordu, çünkü(yıl- tıpkı
kurala aykırı kartlar gibi bu nesneyi de alışılmış algılama kategorilerine (yıl-
(4) Peter Doig, A Concise History of Astronomy (Astronominin Toplu Bir Tarihi) Londra, 1950, s.
115-116.
(4) Peter Doig, A Concise History of Astronomy (Astronominin Toplu Bir Tarihi) Londra, 1950, s.
115-116. 135
135
dizdizyayadadakuyruklu
kuyrukluyıldız olarak)uydurmak,
yıldızolarak) uydurmak,yani yanigözlemi
gözlemiyürürlükteki
yürürlüktekipara¬ para­
digmayla bağdaştırmak artık olanaksız
digmayla bağdaştırmak artık olanaksız hale gelmişti. hale gelmişti.
Gökbilimcilerin
Gökbilim cilerinUranüs'ü gezegenolarak
U ranüs’übirbirgezegen görm elerinisağlayan
olarakgörmelerini sağlayangörüş görüş
değişikliği yalnızca daha bir nesnenin
değişikliği yalm zca daha önce görülmüş p lan bir nesnenin algılanışmıetkile¬
önce görülmüş, olan algılanışını etkile­
mekle
meklekalmadı.
kalmadı.Sonuçları
Sonuçlarıçok çokdaha kapsamlıydı.Her
genişkapsamlıydı.
dahageniş Hernenekadar
kadarbubuko¬ ko­
nudaki kanıtlar çelişkili ise
nudaki kanıtlar çelişkili ise de, H erschel’in neden olduğu küçükparadigma
de, Herschel'in neden olduğu küçük paradigm a
değişikliği gökbilim cilerin1801'
değişikliğigökbilimcilerin den sonra
1801’den kısabir
sonrakısa süreiçinde
birsüre birçokbaşka
içindebirçok başka
ufak gezegenciği ve Mars ile Jüpiter arasındaki sayısız gezegencikleri
ufak gezegenciği ve M ars ile Jüpiter arasmdaki sayısız gezegenciklerisapta¬ sapta­
malarına
malarınayardımcı
yardımcıoldu.oldu.Boyutları
Boyutlarıson dereceufak
sonderece ufakolduğu
olduğuiçin içinbubucisimler
cisimlerte¬te­
leskopta Herschel'i uyarana benzer aykırı bir boyut büyüklüğü
leskopta H erschel’i uyarana benzer aykırı bir boyut büyüklüğü sergilememiş- sergilememiş-
lerdi.
lerdi.Fakat
Fakatgene gökbilimcilerbaşka
genededegökbilimciler başkagezegenler bulmayahazırlanmış
gezegenlerbulmaya hazırlanmışol¬ol­
dukları için, sıradan araçlarla bile
dukları için, sıradan araçlarla bile 19’uncu yüzyılın ilk elli yılındayirmi
19'uncu yüzyılın ilk elli yılında yirmka¬i ka­
dar gezegeni başardılar. (5) Astronomi tarihinde
dar gezegeni saptamayı başardılar. (5) Astronomi tarihinde buna benzer,pa¬
saptamayı buna benzer, pa­
radigmadan
radigmadankaynaklanan
kaynaklananbilimsel
bilimselalgılama dönüşümüörnekleri
algılamadönüşümü çokturveveba¬
örnekleriçoktur ba­
zıları
zılarıçok dahaazazçelişkiyle
çokdaha gelmiştir.Örneğin,
m eydanagelmiştir.
çelişkiylemeydana Örneğin,batı batıdünyasındaki
dünyasm daki
gökbilimcilerin
gökbilimcilerinancak ancakKopernik'in
K opem ik’inyeni yeniparadigması
paradigmasıortaya atıldıktansonraki
ortayaatıldıktan sonraki
yarım yüzyıl içinde daha önce değişmez sayılan
yarım yüzyıl içinde daha önce değişm ez sayılan göklerde ilkkez göklerde ilk kezdeğişim
değişim
görmeyebaşlamaları
görmeye rastlantısayılabilir
başlam alarırastlantı sayılabilirmi? mi?Öte yandanÇinliler,
Öteyandan Çinliler,evren
evrengö¬ gö­
rüşleri göklerdeherhangi
rüşlerigöklerde herhangibir birdeğişimi dışlamadığıiçin
değişimidışlamadığı içinbirçok
birçokyeniyeniyıldızın
yıldızın
varlığım
varlığımçok çokdaha
dahaerken saptayabilmişlerdi.Çinliler
erkensaptayabilmişlerdi. ayrıcateleskop
Çinlilerayrıca teleskopyardımı
yardımı
olmaksızın, güneş lekelerini Galileo ve çağdaşlarından asırlar önce sistema¬
olmaksızın, güneş lekelerini Galileo ve çağdaşlarmdan asırlar önce sistema­
tiktikbirbirşekilde gözlem leyipkayıtlarına
şekildegözlemleyip kayıtlarmageçilmişlerdi.
geçirmişlerdi.(6) (6)Kopernik'ten
K opem ik’tenhemen hemen
sonra batı
sonra batı dünyasının gökbilim ufuklarında saptanan yenideğişiklikler
dünyasının gökbilim ufuklarında saptanan yeni değişiklikleryal¬ yal­
nızcayıldızlar
nızca yıldızlarvevegüneş lekelerindenibaret
güneşlekelerinden ibaretdededeğildi. Bazenbirbiripipkadar
değildi.Bazen kadarba¬ ba­
sitsitolabilen türlügeleneksel
olabilentürlü gelenekselaraç kullanan16'ncu
araçkullanan Yüzyılgökbilimcileri
16’ncuYüzyıl gökbilimcilerihaş¬ haş­
metli
metlivevehareketsiz gezegenlerveveyıldızlara
hareketsizgezegenler yıldızlaraayrılmış
ayrılmışolarak görmeyealıştık¬
olarakgörmeye alıştık­
ları diledikleri gibi
ları uzayda bazı kuyrukluyıldızlarm diledikleri gibi dolaştıklarınıbirçok
uzayda bazı kuyrukluyıldızların dolaştıklarını birçokkez kez
gözlemlemişlerdi.
gözlemlemişlerdi. (7)Gökbilimcilerin
(7)
Gökbilimcilerineski eskiyerlere eskiaraçlarla
yerlereeski araçlarlabakarken
bakarkenbi¬ bi­
şeylergörebilmeleri
lelebubukadarkadarkolaylıkla
kolaylıklavevehızlahızlayeni
yenişeyler görebilm eleribize bizeister
isteristemez
istem ez
Kopernik'ten
K opernik’tensonra bam başkabir
sonrabambaşka birdünyada yaşam ayabaşladıklarını
dünyadayaşamaya başladıklarınıdüşün¬ düşün­
dürtüyor. Hiç değilse, araştırmaları başka bir dünyaya aitolabilecek
dürtüyor. Hiç değilse, araştırmaları başka bir dünyaya ait olabileceksonuçlar
sonuçlar
vermekteydi.
vermekteydi.
Verdiğimiz örnekleriastronomi
Verdiğimizörnekleri astronomidalından seçmemizinnedeni,
dalmdanseçmemizin nedeni,bubualandaki
alandaki
çoğu kez aşağı
bulgularm çoğu kez aşağı yukarı tamamen gözlem terimlerine dayalıbirbirdille
bulgularm yukarı tamamen gözlem terimlerine dayalı
dille
açıklanm asıdır.Model aldığım ız psikolojik deneylerin özneleri ilebilim
açıklanmasıdır. M odelaldığımız
psikolojik deneylerin özneleri ile bilim
adamlarının gözlemleri arasında kurmaya çalıştığımız tam koşutluk ancak bu
adamlarınm gözlemleri arasmda kurmaya çahştığmıız tam koşutluk ancak bu
tür açıklamalarda bulunabilir. Elbette bu denli tam bir koşutluk üzerinde ısrar
tür açıklamalarda bulunabilir. Elbette bu denli tam bir koşutluk üzerinde ısrar
etmemiz
etm em iz zorunludeğildir,
zorunlu değildir,hatta kıstaslarım ızıbiraz
hattakıstaslarımızı birazgevşetmekte
gevşetm ekteyarar yararbilebile
olabilir. Paradigma değişikliğinin gelen
olabilir. Paradigm a değişikliğinin yanı sıra m eydana gelen algılam adönü¬
yanı sıra meydana algılama dönü­
günlük kullanımıyla yetindiğim iz zaman dabir¬
şümlerine,
şüm lerine, ‘görm e’fiilinin
'görme' fiiliningünlük kullanımıyla yetindiğimiz zaman da bir­
çok ömek bulabileceğimiz kuşkusuzdur. Dolayısıyla 'algılama' ve 'görme'
çok örnek bulabileceğim iz kuşkusuzdur. Dolayısıyla ‘algılam a’ ve ‘görm e’
fiillerini daha genişbirbiranlamda
fiillerini dahageniş anlam dakullandığımız
zaman, bunu açık bir şekilde
kullandığımız zaman, bunu açık bir şekilde
(5) Rudolph Wolf, Geschichte der Astronomie (Astronominin Tarihi) Münih 1877, s. 513-515
(5) Rudolph W olf, Geschichte der Astronomie (Astronominin Tarihi) Münih 1877, s.
ne513-515
Wolf'un açıklamalarının, bu bulguları Bode'un Yasası'nın bir sonucu olarak görmeyi kadar
VVolf’un açıklamalarının, bu bulguları Bode'un Yasası'nın bir sonucu olarak görmeyi ne kadar
zorlaştırdığı özellikle dikkate değer.
zorlaştırdığı özellikle dikkate değer.
(6). Joseph Needham. Science and Civilization in China (Çin'de Bilim ve Ugarlık) III, Cambridge,
(6). Joseph Needham. Science and Civiiization in China (Çin’de Bilim ve Ugarlık) III, Cambridge,
1959, s. 423-29,434-36.
(7)1959, s. 423-29,434-36.
T.S.Kuhn, The Copernican Revolotion (Kopernik Devrimi) Cambridge, Mass. 1957, s. 206-9.
(7) T.S.Kuhn, The Copernican Revolotion (Kopernik Devrimi) Cambridge, Mass. 1957, s. 206-9.
136
136
 savunmakzorundayız.
savunmak zorundayız.Ancak, Ancak,ilk ilkolarak
olarakbubugeniş anlammdauygulamada
genişanlamında uygulamadana¬ na­
sılsılişlediğini göstermekistiyorum.
işlediğinigöstermek istiyorum.
Daha
D ahaönce önceelektrik tarihindenverdiğimiz
elektriktarihinden verdiğim iziki örneğebir
ikiörneğe birdaha
dahabakalım.
bakalım.
Araştırmanın, elektriği tür salgı ya da akıntı
A raştum am n, elektriği bir tür salgı ya da akmtı olarak gören çeşitlikuramlar
bir olarak gören çeşitli kuramlar
tarafm danyönlendirildiği
tarafından yönlendirildiği17'nci 17’nciyüzyılyüzyılsüresince elektrikaraştırmacılarının
süresinceelektrik araştırmacılarmm
sürekli
sürekliolarak
olarakgözlemledikleri
gözlem ledikleribir birolgu
olguda, da,saman parçacıklannmkendilerini
samanparçacıklarının kendilerini
çekenelektrik
çeken elektrikverilmiş
verilmişnesnelerden
nesnelerdentekrar tekrargerigeritepmeleri
tepmeleriyayadadadüşmeleriydi.
düşmeleriydi.
HiçHiçdeğilse
değilse17'nci yüzyılgözlemcileri
I 7 ’nciyüzyıl gördüklerinin|?u olduğunu
gözlem cilerigördüklerinin olduğunusöylüyor¬
söylüyor­
lardı
lardıvevekendi algılamalarıhakkındaki
kendialgılamaları hakkmdakibubuifadelerinden
ifadelerindenduşku duymtımıziçin
duşkuduymamız için
dedepek pekbirbirneden yoktur.Aynı
nedenyoktur. olguylakarşılaşan
Aynıolguyla karşılaşançağdaşçağdaşbirbirgözlemci
gözlemciise, me¬
ise, me­
kanik yerçekim libir
kanikyayadadayerçekimli birgeri tepm eyerine,
geritepme elektrostatikitme
yerine,elektrostatik itmedediğimiz
dediğimiz
olayı görür. Fakat tarihsel açıdan elektrostatik itme,
olayı görür. Fakat tarihsel açıdan elektrostatik itme, genelikle gözardı genelikle gözardı edilmiş
edilmiş
tekistisna
birbirtek dışmda,Hauksbee'nin
istisnadışında, H auksbee’ninbüyük büyükölçekteki
ölçektekiağıtı olgununetkile¬
ağıtıbubuolgunun etkile­
rini belirginhale
rinibelirgin getirinekadar
halegetirine kadar'elektrostatik
‘elektrostatikitme' olarakbilinmiyordu.
itm e’olarak bilinmiyordu.Üs¬ Üs­
teliktemasla
telik elektriklenm eninyarattığı
tem aslaelektriklenmenin yarattığıitme H auksbee’ninsaptadığı
etkisi,Hauksbee'nin
itmeetkisi, saptadığı
çeşitliyeni
çeşitli iticietkilerden
yeniitici yalnızcabir
etkilerdenyalnızca birtanesiydi.
tanesiydi.Fakat Fakatonunonunaraştırmaları
araştırmaJansa¬sa­
yesinde,
yesinde,bir çeşitGeştalt
birçeşit (kalıp)değiştirme
Geştalt(kalıp) değiştirm esonucusonucuitme birdenbireelektrik¬
itmebirdenbire elektrjk-
lenm eninenentemel
lenmenin tem elbelirtisi
belirtisioluverdi,
oluverdi,öyle öylekikibubusefer seferdedeçekmenin,
çekmenin,yani yaniçeki¬
çeki­
cicigüçlerin açıklanması gerekir oldu. (8) 18'inci yüzyılın
güçlerin açıklanm ası gerekir oldu. (8) 18’inci yüzyılın başlarmda görülür başlarında görülür
hale
halegelen elektrikgörüngüleri
gelenelektrik görüngüleriise, ise,17'nci yüzyılgözlemcilerinin
17’nciyüzyıl gözlemcileriningördükle¬gördükle­
rinden
rindenhem hemdaha dahaçeşitli hemdededaha
çeşitlihem dahaayrıntılıydı.
ayrm tılıydı.Aynı şekilde,Franklin'
Aynışekilde, in
Franklin’in
paradigmasmıbenimsedikten
paradigmasını benimsediktensonra LeydenKavanozuna
sonraLeyden Kavanozunabakan bakanelektrikçi
elektrikçi da¬
da­
hahaöncekinden
öncekindençok çokfarklı
farklıbir şeygörüyordu.
birşey görüyordu.Araç artıkbirbirakümülatör
Araçartık akümülatör(yük¬ (yük­
leyici)haline
leyici) halinegelmişti
gelm iştivevenenekavanozkavanozşekline şeklinenenededecam cammalzemeye
malzemeyegerek gerek
kalmıştı.
kalmıştı.BununBununyerine yerinebir birtanesi aygıtmorijinalinde
tanesiaygıtın bulunmayanikiikiiletken
orijinalindebulunmayan iletken
plakaönönplana
plaka planaçıkıyordu.
çıkıyordu.Bu alandakiçalışmalara
Bualandaki çalışm alarailişkinilişkinyazılı tartışmaveve
yazılıtartışma
resim örneklerinin de giderek gösterdiği gibi, aralarında iletken olmayanbirbir
resim örneklerinin de giderek gösterdiği gibi, aralarında iletken olmayan
bulunaniki
maddebulunan
madde metalplaka
ikimetal aygıtlarınprototipi
plakabubutürtüraygıtların olmuştu.(9)(9)Bu
prototipiolmuştu. Bude¬
de­
ğişikliklerle eşzamanlı olarak başka iletkenlik etkileri
ğişikliklerle eşzam anlı olarak başka iletkenlik etkileri de yeni tarzlardabe¬ de yeni tarzlarda be­
timlenmekte birçoklarıdadailk
tim lenm ektevevebirçokları ilkkez dikkatealınmaktaydı.
kezdikkate almmaktaydı.
Bu Butürtürdeğişimler
değişimlersadece astronomiyleyayadadaelektrikle
sadeceastronomiyle sınulıdeğildir.
elektriklesınırlı değildir.Bu¬
Bu­
nanabenzer görüş dönüşümlerine kimya tarihinde de daha
benzer görüş dönüşüm lerine kim ya tarihinde de daha önce rastladık. Pri-, önce rastladık. Pri-,
estley'in
estley’inflojiston gördüğüyerde
flojistongördüğü Lavoisieroksijen
yerdeLavoisier görmüştü;üstelik
oksijengörmüştü; aynıol¬ol­
üstelikaynı
bakıp hiçbir de Ancak,
guya bakıp hiçbir şey görem eyenler de vardı. Ancak, Lavoisier oksijengör¬
guya şey göremeyenler vardı. Lavoisier oksijen gör­
meyi öğrenirkendiğer
m eyiöğrenirken yandantanıdığı
diğeryandan tanıdığıbazı nesnelerededebakış
bazınesnelere tarzmıdeğiş¬
bakıştarzını değiş­
tirmek kalmıştı.Örneğin
zorundakalmıştı.
tirmekzorunda Priestleyveveçağdaşlarının,
ÖrneğinPriestley çağdaşlarınm,saflığınısaflığmıyitirmiş
yitirmiş
metal elementleri zannettikleri
metal elem entleri zannettikleri m addeleri, Lavoisier cevher bileşikleriolarak
maddeleri, Lavoisier cevher bileşikleri olarak
görüyordu
görüyorduvevebubutür türbaşka birçokdeğişiklik
başkabirçok değişiklikdedesöz sözsonusuydu.
sonusuydu.En Enazından,
azmdan,
oksijenikefettikten
oksijeni kefettiktensonra, Lavoisierdoğayı
sonra,Lavoisier doğayıfarklı başlamıştı.Her¬
görm eyebaşlamıştı.
farklıgörmeye Her­
keskesfarklı görsebile
farklıgörse bilekendisinin
kendisinindeğişmez
değişmezvevetek tekolduğu varsayılanbirbir
olduğuvarsayılan doğaya
doğaya
doğrudan gönderm eyapılmadığı
doğrudangönderme yapılm adığısürece sürecede, de,tasarruf
tasarrufilkesi gereğidiyebiliriz
ilkesigereği diyebiliriz
ki, Lavoisier oksijeni bulduktan sonra farklı bir
ki, Lavoisier oksijeni bulduktan sonra fsuklı bir dünyada çalişıyordu. dünyada çalışıyordu.
Bu Bugarip önerm edenkaçınmanın
garipönermeden kaçınm anınolasılıklarını
olasılıklarınıdaha ileridearaştıracağız,
dahaileride araştuacağız.
(8). Duana Roller ve Duane H. Roller, The Development of the Concept of Electric Cherge (Elek¬
(8). Duana Roller ve Duane H. Roller, The Development of the Concept of Electric Cherge (Elek­
triktrik
Yükü Kavramının Gelişmesi) Cambridge, Mass., 1954, s. 21-29.
Yükü Kavramının Gelişmesi) Cambridge, Mass., 1954, s. 21-29.
(9) Yedinci Bölümde'deki tartışmaya ve orada 9 numaralı dipnotta değinilen alıntının kay¬
(9) Y edinci B ölüm de'deki tartışm aya ve orada 9 num aralı dipnotta değinilen alıntının kay­
naklandığı yazına bakınız.
naklandığı yazına bakınız.
yalnız daha önce 'farklı dünya' kullanımınınbirbirbaşka
yalnız daha önce ‘farklı dünya’kullanımının
örneğini dahagörme¬
başka örneğinidaha görm e­
miz gerekmektedir. Bu ömek Galileo'nun çalışmaları arasında en iyi bildiği¬
miz gerekmektedir. Bu ömek G alileo’nun çalışmaları arasında en iyi bildiği­
miz kısımların birinden türetilmiştir. En eski devirlerden beri çoğu insanın
miz kısım
bildiği ya daların
birkaç birinden türetilmiştir. En eski devirlerden beri çoğu insanın
kez olsun gördüğü bir olgu da, ağırca bir nesnenin bir ip
bildiği ya da birkaç kez olsun gördüğü bir olgu da, ağırca bir nesnenin bir ip
ya da zincirin ucunda sağa sola sallanarak kendi kendine durmasıdır. Aris-
ya da zincirin ucunda sağa sola sallanarak kendi kendine durmasıdır. Aris-
to'cular, ağır cisimlerin kendi doğaları gereği daha yüksek olan bir durumdan
to’cular, ağır cisimlerin kendi doğaları gereği daha yüksek olan bir durumdan
daha alçak bir konuma, doğal durağanlık (hareketsizlik) hallerine doğru hare¬
daha alçak bir konuma, doğal durağanlık (hareketsizlik) hallerine doğru hare­
ket ettiklerine inandıkları için, ipin ucunda sallanan cismin de, sadece düş¬
ket ettiklerine
mekte inandıkları için, ipin ucunda sallanan cism in de, sadece düş­
güçlük çektiğine inanırlardı. Onlara göre bu cisim, hareketi zincire
m ekte güçlük çektiğine inanırlardı. O nlara göre bu cisim , hareketi zincire
olduğu
bağlı için, en alt noktadaki durağanlık haline ancak zorlu çabalar ve
bağlı olduğu için, en alt noktadaki durağanlık haline ancak zorlu çabalar ve
uzun bir süre sonunda varabiliyordu. Öte yandan Galileo'nun sallanan nesne¬
uzun bir süre sonunda varabihyordu. Öte yandan Galileo’nun sallanan nesne­
ye baktığı zaman gördüğü; bir sarkaçtı, yani aynı hareketi sonsuzluğa dek
ye baktığı zam an gördüğü; bir sarkaçtı, yani aynı hareketi sonsuzluğa dek
tekrarlamayı neredeyse başarabilen bir cisimdi. Bu kadarını gördükten sonra,
tekrarlamayı neredeyse başarabilen bir cisimdi. Bu kadarmı gördükten sonra,
Galileo sarkaçların diğer özelliklerini de saptadı ve yeni dinamik görüşünün
Galileo sarkaçlarm diğer özelliklerini de saptadı ve yeni dinamik görüşünün
birçok önemli ve özgün bölümlerini bu özellikler çevresinde geliştirdi. Örne¬
birçok önemli ve özgün bölümlerini bu özellikler çevresinde geliştirdi. Örne­
ğin, nesnelerin ağırlığının ve düşüş hızlarının bütün sağlam kanıtlamalarını
ğin, nesnelerin ağırlığının ve düşüş hızlarının bütün sağlam kanıtlam alarını
sarkaç özelliklerinden türetti. Aynı şey eğimli yüzeylerden aşağı giden hare¬
sarkaç özelliklerinden türetti. Aynı şey eğimli yüzeylerden aşağı giden hare­
ketlerin bitiş hızı ile dikine yükseklik arasındaki ilişki için de söz konusuydu.
ketlerin bitiş hızı ile dikine yükseklik arasmdala ilişki için de söz konusuydu.
(10) Bütün doğal görüngüleri Galileo kendinden öncekilerden çok farklı gö¬
(10) Bütün doğal görüngüleri Galileo kendinden öncelalerden çok farklı gö­
rüyordu.
rüyordu.
Bu bakış farkı neden doğdu? Tabii ki Galileo'nun dehasından. Fakat sözü¬
Bu bakışörneklerde
nü ettiğimiz farkı nedenbudoğdu? Tabii ki Galileo’nun dehasmdan. Fakat sözü­
dehanın ortaya attığı fikirler, sallanan cisim hak¬
kında daha doğru ya da daha nesnel gözlemlerin bir belirtisisallanan
nü ettiğim iz örneklerde bu dehanın ortaya attığı fikirler, değildi. cisim hak­
Betimle¬
me açısından, Aristo'cu algılayış da Galileo'ninki kadar doğru sayılırdı. Ör¬le­
kmda daha doğru ya da daha nesnel gözlemlerin bir belirtisi değildi. Betim
me açısından,
neğin, olaya kendi A risto’cu
açımızdan algılayış
bakacak da G alileo’ninki
olursak, Galileo kadar doğrudikeyden
sarkacın sayılırdı. 90
Ör­
derece uzağa savrulduğu uzaklıklarda bile, savrulma döneminin (periyodu-90
neğin, olaya kendi açımızdan bakacak olursak, Galileo sarkacm dikeyden
derece uzağa uzaklığından
nun)savrulma savrulduğu uzaklıklarda
bağımsız olduğunu bile, savrulma döneminin
iddia ederken, (periyodu-
sarkaç olgu¬
nun)savrulm a uzaklığından bağım sız olduğunu iddia
sunda bizim bugün bulabildiğimizden çok daha fazla bir düzenlilik görmek¬ ederken, sarkaç olgu­
sunda(11)
teydi. bizim bugün bulabildiğimizden
Dolayısıyla olay bir doğru-yanhş çok sorunu
daha fazla birsadece
değil, düzenlilik görm
ortaçağ pa¬ek­
teydi. (11) Dolayısıyla olay bir doğra-yanhş somnu
radigmasının değişimiyle ortaya çıkan algılama olanaklarından dehanın so¬ değil, sadece ortaçağ pa­
radigm asının değişim iyle ortaya çıkan algılama olanaklarm
nuna dek yararlanabilmesiydi. Galileo tamamen bir Aristo'cu olarak yetişti- dan dehanm so­
nuna dek
rilmemişti. yararlanabilm
Tersine, esiydi. Galileo
aldığı eğitim gereği tamamen
hareketi, bir Aristo’cu
sonradan olarak
momentum(*) yetişti-
rilm em
olarak işti. Tersine,
bilinen aldığı eğitim
itilim (impetus) kuramıgereği hareketi, sonradan
ile incelemeyi m omOrtaçağ
öğrenmişti. entum (*)
olarak bilinen itilim (im petus) kuram ı ile incelem
sonlarında geçerli olmaya başlayan bu paradigmaya göre, ağır bir maddenin eyi öğrenm işti. O rtaçağ
sonlarında geçerli olmaya başlayan bu paradigmaya
hareketini devam ettirebilmesi, hareketini başlatan itiş ya da itilim gücünün göre, ağır bir maddenin
hareketini
kendi içinde devam
sürmesindenettirebilmesi, hareketini
ileri geliyordu. başlatan
İtilim kuramını itiş en
ya mükemmel
da itilim gücünün
hali¬
kendi içinde sürmesinden ileri geliyordu.
ne getiren 14. yüzyıl skolostik düşünürlerinden Jean Buridan veİtiüm kurammı en mükemmel
Nicole Ores-hali­
ne getiren 14. yüzyıl skolostik düşünürlerinden Jean
me, bildiğimiz kadarıyla salınım tarzmdaki hareketlerde, Galileo'nun buldu¬ Buridan ve Nicole Ores-
ğume, bildiğim izbenzerlerini
özelliklerin kadanyla salımm tarzmdaki
tarihte ilk kez görmüş hareketlerde, Galileo’nun
olan kişilerdi. Buridan, buldu­
tit¬
ğu özelliklerin benzerlerini tarihte ilk kez görmüş olan
reşim halindeki bir telin hareketini, itilim gücünü tele ilk vurulduğu zaman kişilerdi. Buridan, tit­
reşim halindeki
kazanan bir devinim bir olarak
telin hareketini, itilimgücü
betimler. İtilim gücünü
bundantele sonra
ilk vurulduğu
teli, kendi zaman
ge¬
kazanandirencine
riliminin bir devinim olarak
karşı betimler.
oynatmada İtilim gücü
tüketilir. bundan
Gerilim sonra
direnci teliteli, kendi
tekrar eskige-
rilim inin direncine karşı oynatmada tüketilir. Gerilim
haline döndürdüğünde, hareket için yeniden güç sağlamış olur ve bu gelgit direnci teli tekrar eski
haline döndürdüğünde, hareket için yeniden güç sağlamış olur ve bu gelgit
(10). Galileo Galilei, Dialogues Concerning two New Sciences (iki Yeni Bilim Hakkında söyleşil¬
er)(10). Galileo H.
çevirenler, Galilei,
Crew Dialogues Concerning
ve A.de Salvio, twoIllinois,
Evansnn, New Sciences (iki Yeni Bilim Hakkında söyleşil­
1946, s. 80-81-162-66.
(1er) çevirenler,,94,244.
1).a.g.e.,s.91 H. Crew ve A.de Salvio,
, Evansnn, İllinois, 1946, s. 80-81-162-66.
(*)ÿ{11),a.g.e.,s.91,94,244. ,
itiş, itilim gücü anlamında, kitle çarpı hız (mv).
(’ ). itiş, itilim gücü anlamında, kitle çarpı hız (mv).
138
138
sonunda, hareketin orta noktasına varılır. İtilim gücü bundan sonra gene telin
sonunda, karşı
gerilimine hareketin orta teli
koyarak noktasına
bu kez varılır.
de ters İtilim
yöndegücü bundan sonra gene telin
oynatıp ye bu simetrik (ba¬
gerilimine karşı koyarak teli bu kez de ters yönde
kışımlı) hareket böylece sürüp gider. 14'üncü yüzyılın sonlarında oynatıp ye bu Oresme
simetrikde,
(ba­'
kışımlı) hareket böylece sürüp gider. 14’üncü yüzyılm
sallanan taşların bdnzer bir açıklamasını yapmıştı. Bu bilindiği kadarıyla sonlarında Oresme de,
sallananyapılmış
dünyada taşların ilkbdnzer bir açıklam
sarkaç tartışmasıydı. asını yapm
(12) ıştı.
Öne Bu
sürdüğü bilindiği kadarıyla
görüşler Gali-
dünyada
leo'nun yapılmış
sarkaç ilk sarkaç
sorununu ilk eletartışmasıydı.
aldığı zaman (12) Öne sürdüğü çok
düşündüklerine görüşler Gali-
yakındı.
leo’nun sarkaç sorununu ilk ele aldığı zam an düşündüklerine
Hiç değilse Oresme'nin durumunda, fakat büyük bir olasılıkla Galileo için çok yakındı.
de,Hiç
budeğilse ö re s m e ’nin
görüş Aristo'cıı durum skolastik
kuramdan unda, fakat büyük
itilim bir olasılıkla
paradigmasına Galileo
geçişle için
olası¬
lıkde,kazanabilmişti.
bu görüş A risto’cü kuramdan
Skolastik skolastik
paradigma icatitilim paradigmasma
edilene kadar ortadageçişle
zaten olası­
sar¬
kaçlıkdiye
kazanabihnişti.
bir nesne yoktu, Skolastik
bilimparadigma
adamlarının icat
tekedilene kadar ortada
görebilecekleri zatentaş¬
sallanan sar­
kaç diye bir nesne yoktu, bilim adamlarmın tek görebilecekleri
lardı. Sarkaçların 'var edilmesi' paradigma kaynaklı, Gestaltvari bir kalıp de¬ sallanan taş­
lardı. Sarkaçlarm
ğiştirme sayesinde oldu. ‘var edilm esi’ paradigma kaynaklı, Gestaltvari bir kalıp de­
ğiştirme
Bununla sayesinde oldu.
birlikte Galileo'yu Aristo'dan, Lavoisier'yi de Priestley'den ayı¬
ranı ille de bir 'görüş'G dönüşümü
Bununla birlikte alileo’yu Aristo’dan, L avoisier’yizorunlu
olarak betimlememiz de Priestley’den
mudur? Bu ayı­
kişiler aynı tür nesnelere baktıkları halde, gördükleri gerçekten farktı şeylerBu
ranı ille de bir ‘g örüş’ dönüşümü olarak betim lem em iz zorunlu mudur?
kişilerAraştırmalarını
miydi? aynı tür nesnelere farklıbaktıkları
dünyalardahalde, gördüklerisöylemenin
yaptıklarını gerçekten geçerli
farkh şeyler
bir
miydi?olabilir
anlamı Araştırm mi? alarını farklı dünyalarda
Bu soruları daha fazlayaptıklarm
erteleyemeyiz,ı söylemenin geçerli bir
çünkü yukarıda
anlam ı olabilir
özetlediğimiz mi? Bu
tarihsel soruları
örnekler daha fazla
kuşkusuz dahaerteleyem
değişik ve eyiz,
çok çünkü yukarıda
daha alışılmış
özetlediğim iz tarihsel örnekler kuşkusuz daha değişik
tarzlarda da anlatılabilir. Eminim birçok okur, paradigmayla birlikte yalnızca ve çok daha alışılmış
tarzlarda da anlatılabilir. Eminim birçok okur, paradigmayla
bilim adamlarmın gözlemleri yorumlayış tarzlarının değiştiğini, yorumlanan birlikte yalnızca
bilim adamlarmm
gözleminse, gözlemleri
çevre yapısı yommlayış
ve algılama tarzlarm
duyuları m değiştiğini,
açısından yorumlanan
tek ve değişmez ol¬
gözleminse,
duğunu çevre yapısı
düşünecektir. ve algılama
Bu anlayışa göre, duyuları
Priestley açısmdan
ve Lavoisier tekher
ve ikisi
değişmez
de ok¬ol­
duğunu
sijeni düşünecektir.
görmüş, Bu anlayışafarklı
ama gözlemlerini göre, Priestley ve Lavoisierolmaktadırlar.
tarzda yorumlamış her ikisi de ok­
sijeni görm
Böylelikle üş, am
Aristo ve aGalileo
gözlem lerini farklı
örneğinde tarzd
de, her a bilim
iki yorumadamının
lam ış olm aktadırlar.
sarkaç gör¬
Böylelikle Aristo ve Galileo örneğinde de, her iki bilim
dükleri halde, ne gördükleri konusunda ayrı yorumlara sahip oldukları sonu¬ adamının sarkaç gör­
dükleri
cuna halde, ne gördükleri konusunda ayrı yorum lara sahip olduklan sonu­
varıyoruz.
cuna vanyoruz.
Hemen belirteyim ki, bilim adamlarının temel sorunlar üzerinde fikir de¬
Hemen belirteyim
ğiştirmelerinin ki, bilim
bu son derece adamlarmm
alışılmış tarzdakitem el somnlar
açıklanışı üzerinde yanlış¬
ne tamamen fikir de­
tır ne de basit bir hata sayılabilir. Bu görüş aslında Descartes tarafındanyanlış­
ğiştirmelerinin bu son derece alışılmış tarzdaki açıklanışı ne tamamen baş¬
tır ne ve
latılan deaynı
basitsıralarda
bir hata Newton
sayılabilir. Bu görüş
dinamiği aslında felsefi
ile gelişen Descartes tarafından baş­
bir paradigmanın
latılan
temel ve aynı sıralarda
ilkelerinden biridir.Newton dinamiği ile
Bu paradigmanın hemgelişen
bilimefelsefi
hem de birfelsefeye
paradigmanm
bü¬
temel ilkelerinden biridir. Bu paradigmamn hem bilime
yük hizmetleri olmuştur. Dinamik alanı gibi, bu paradigmanın olanaklarının hem de felsefeye bü­
yük hizm etleri olmuştur.
kullanılmasında başka türlü Dinamik
belki dealanı gibi, bu paradigmanm
başarılamayacak temel birolanaklarmm
kavrayışın
kullanılm asında başka türlü belki
yerleşmesinde yararlı olmuştur. Fakat Newton de baş arılam ayacak
dinamiği tem el birgösterdiği
örneğinin kavrayışın
yerleşmesinde
gibi, yararlıbaşarıları
geçmiş en parlak olmuştur.bile
Fakat Newton
bilimde dinamiği
bunalımın örneğinin
süresiz olarakgösterdiği
ertele-
nebilmesi için bir güvence değildir. Günümüzde felsefe, paradigmalarınertele­
gibi, geçmiş en parlak başarıları bile bilimde bunalımm süresiz olarak ye¬
nebilmesi için
tersizliğinde bir güvence
birleşiyor. değildir.
Bu uyum G ünüm
eksikliği üzde felsefe,
giderek burada paradigmalarm
incelediğimiz bi¬ ye­
tersizliğinde birleşiyor. Bu uyum
lim tarihi çalışmalarında da hissedilmektedir.eksikliği giderek burada incelediğimiz bi­
lim tarihi çalışmalarında
Bunalım da hissedilmektedir.
yaratan bu konulardan hiçbiri şimdilik geleneksel epistemoloji
Bunalım yaratan
paradigmasına geçerli bubir konulardan hiçbiri şim dilik
almaşık geliştirebilmiş geleneksel
değildir ama böyle epistemoloji
bir yeni
paradigmanın ne gibi özelliklere sahip olacağı hakkında yavaş yavaş birbirfikir
paradigmasma geçerli bir almaşık geliştirebilm iş değUdir ama böyle yeni
paradigmanm ne
vermeye başladıklarını gibi özelliklere sahip
söyleyebiliriz. olacağı
Ben kendihakkm da
hesabıma, yavaş yavaş
Aristo ve bir fikir
Gali¬
verm
leo, eye başladıklarını
sallanan söyleyebiliriz.
taşlara baktıkları Ben kendiengellenmiş
zaman, birincisinin hesabım a, düşme
Aristo ve G ali­
ikinci¬
leo,
nin isesallanan taşlara
bir sarkaç baktıkları
gördüğünü zaman, birincisinin
söylemenin engellenmiş
yarattığı sorunları derindendüşme İkinci­
duyuyo¬
nin Aynı
rum. ise birzorluklar
sarkaç gördüğünü söylemenin
daha da temel yarattığı
bir biçimde sorunları ilk
bu bölümün derinden duyuyo­
tümcelerinde
rum. Aynı zorluklar daha da temel bir biçimde bu bölümün ilk tümcelerinde
(12). M. Chagett.The Science of Mechanics in the Middle Ages (Orta ÇAğ'da Mekanik ilimi)
(12). M.Wisconsin,
Madison, Chagett.The Science
1959, of Mechanics in the Middle Ages (Orta ÇAğ’da Mekanik İlimi)
s. 537-38,570.
Madison, VVİsconsin, 1959,s. 537-38,570.
139
139
karşımıza çıktı; paradigma değişmesiyle dünya değişmese bile, bilim adamı
artık farklı bir
karşımıza dünyada
çıktı; paradigm çalışmaktadır.
a değişmesiyle gene de
Bendünya bunaese
değişm benzer
bile, önermeler¬
bilim adamı
den bir anlam çıkartmayı öğrenmemiz gerektiği
artık farklı bir dünyada çalışmaktadır. Ben gene de buna benzer kanısındayım. Bilimsel bir
önerm eler­
devrim
den biresnasında meydana
anlam çıkartm ayı gelenleri
öğrenmemiz yalnızca değişmez bir. veri
tek vekanısındayım
gerektiği Bilimkayna¬
sel bir
ğının yeniden
devrim esnasm yorumlanışına
da m eydana gelenleri yalnızcaHer
indirgeyenleyiz. tek şeyden önce, veriler
ve değişmez bir veritartış¬
kayna-
masız öhçüde değişmez değillerdir. Sarkaç, düşen
ğmın yeniden yorum lanışm a indirgeyemeyiz. Her şeyden önce, verilerbir taş olmadığı gibi, oksi¬
tartış­
jen de flojistondan
masız öhçüde değişmezarınmış hava değildir.
değillerdir. Sarkaç,Dolayısıyla
düşen bir az taşsonra da göreceği¬
olmadığı gibi, oksi­
miz
jengibi bilim adamlarının
de flojistondan arınm ışbuhavaçeşitlideğildir.
nesnelerden topladıkları
Dolayısıyla verilerin
az sonra kendi¬
da göreceği­
leri gibi farklıdır.
mizzaten bilim adam Daha
lanmda önemlisi,
n bu bireyin ya da
çeşitli nesnelerden bilim topluluğunun
topladıklan en¬
verilerin kendi­
gellenen düşmeden sarkaca, ya da flojistondan arınmış
leri zaten farklıdır. Daha da önemlisi, bireyin ya da bilim topluluğunun en­ havadan oksijene
yaptığı
gellenen geçiş süreci
düşm eden yorumla
sarkaca, benzerlik taşıyan bir süreç
ya da flojistondan arınmdeğildir.
ış havadan Bilim ada¬
oksijene
mının
yaptığı yorumlayacağı değişmezbenzerlik
geçiş süreci yorumla türde veriler
taşıyanolmadığına göre de, böyle
bir süreç değildir. Bilim bir
ada­
benzerliği
m ının yorum değişm ezYeni
nasıl taşıyabilir?
zatenlayacağı türdeparadigmayı benimseyen
veriler olm adığına görebilim adamıbir
de, böyle
bir yorumcuzaten
benzerliği olmaktan
nasıl daha çok, ters
taşıyabilir? Yeni görüntülü mercek
paradigmayı takan adama
benimseyen benzer.
bilim adamı
İkisinin aynı olduğunu bildiği bir nesneler bütününe baktığı
bir yorumcu olmakttuı daha çok, ters görüntülü m ercek takan adama benzer. halde, onları bir
sürü ayrıntısında
İkisinin kökünden
aynı olduğunu dönüşmüş
bildiği olarak bütününe
bir nesneler bulur. baktığı halde, onları bir
saptamalardan
Bu ayrm
sürü tısmda kökündenhiçbiri,dönüşmüş
bilim adamlarının olağan şekilde gözlem veri
olarak bulur.
yorumladığını yadsımak amacmda değildir.
Bu saptam alardan hiçbiri, bilim adamlarının olağan Tam tersi, Galileo'nun sarkaçlar,
şekilde gözlem veri
Aristo'nun düşen taşlar, Musschenbroek'in yük dolan bir
yorumladığmı yadsım ak amacmda değildir. Tam tersi, G alileo’nun sarkaçlar, şişe ve Franklin'in
yük toplayıcılar
A risto’nun hakkında
düşen taşlar, yapılmış gözlemleriyük
M usschenbroek’in yorumladıklarını
dolan bir şişe kabul ediyo¬
ve Franklin’in
yükFakat
ruz. bu yorumların
toplayıcılar hakkında hepsi de paradigmaya
yapılmış gözlemleri dayanıyordu.
yorum ladıklannı Olağankabulbilimin
ediyo­
ruz. parçasıydılar
birer F ^ a t bu yorum tekrarhepsi
ve larm tekrar paradigmaya gibi
de gördüğümüz olağan bilim
dayanıyordu. Olağançabasının
bilimin
amacı, zaten varolan ve
birer parçasıydılar birtekrar
paradigmayı daha da arıtmak,
tekrar gördüğümüz yaygınlaştırmak,
gibi olağan bilim çabasm ay¬ın
rıştırmaktır.
amacı, zaten Üçüncü
varolan Bölüm'de yorumundaha
bir paradigmayı en temel rolü oynadığı
da arıtmak, birçok örnek
yaygmlaştırm ak, ay­
gördük. Bunların
rıştırmaktır. her birinde
Üçüncü Bölüm ’de bilim adamı kabul
yorumun edilmiş
en temel bir paradigma
rolü oynadığı birçoksaye¬
örnek
sinde herhangi bir verinin ne olduğunu, bu veriyi çıkartmak
gördük. B unlann her birinde bilim adamı kabul edilmiş bir paradigma için ne tür araç¬
saye­
kullanılabileceğini
larsinde ve yorumu
herhangi bir veriılin için hangi
ne olduğunu, bukavramların
veriyi çıkartmak olduğunu
yararlıiçin ra¬
ne tür araç­
hatlıkla bulabiliyordu. Eğer
lar kullanılabileceğini ve yorumu bir paradigma
ortada için varsa, onu
hangi kavramlarm geliştiren
yararlı olduğunuçaba¬ra­
nın en önemli
hatlıkla kısmı zatenEğer
bulabiliyordu. verilerin
ortadayorumlanmasıdır.
bir paradigma varsa, onu geliştiren çaba­
nm Fakat bu yorumlayıcı
en önemli kısm ı zatençaba -ki sondan
verilerin bir önceki satır başının konusuy¬
yorumlanmasıdır.
du- paradigmayı
Fakat bu yorum yalnızca
layıcı ayrıştırabilir,
çaba - k i sondan yanlışlarını
bir önceki düzeltemez.
satır başmın Paradigma¬
konusuy­
ların olağan bilim tarafından düzeltilmelerine olanak yoktur.
d u - paradigm ayı yalnızca ayrışturabilir, yanlışlarını düzeltemez. Paradigm Olağan bilimina­
buların
konuda tek yapabildiği, önceden de gördüğümüz gibi,
olağan bilim tarafından düzeltilmelerine olanak yoktur. Olağan tanın¬aykırılıkların bilimin
masıyla
bu konudabunalımlara yol açmaktır.
tek yapabildiği, önceden Bunların son bulması
de gördüğümüz gibi,ise, irade ya datanın­
aykırılıklann yo¬
masıyla ile
rumlama değil,lara
bunalım yoldeğiştirmeye
kalıp açmaktır. Bunlarınbenzerson oldukça
bulması aniise,
ve düzensiz
irade ya da bazıyo­
rum lam mümkündür.
olaylarla Bu durumlarda
a ile değil, kalıp değiştirm eye bilim adamları
benzer 'gözlerin
oldukça ani ve birden açılma¬
düzensjz bazı
sı'olaylarla
yahut 'bir yıldırım çakması'
mümkündür. ile o zamana
Bu durumlarda bilim kadar karanlıkta kalmış
adam ları’gözlerin bul¬
birdenbiraçılma­
macanın 'aydınlanmasından' ve bütün parçalarının ilk kez bir
s ı’ yahut ‘bir yıldırım çakm ası’ ile o zamana kadar karanlıkta kalmış bir bul­ çözüme varıla¬
bilecek
macanın şekilde yeni bir
‘aydınlanm gözle görülmesinden
asından’ ve bütün parçalarmm söz ederler.
ilk kez bir farklı
Bazı çözüme durum¬
vanla-
larda, gerekli olan 'aydınlanma' uykuda iken bile gelebilir.
bilecek şekilde yeni bir gözle görülmesinden söz ederler. Bazı farklı durum ­ (13) Yorumlama
sözcüğünün
larda, gerekli olananlamı
hiçbir yeni paradigmanın
‘aydınlanm a’ uykuda iken doğuşunu haber (13)
bile gelebilir. bu sezgi
verenYorumlama
kıvılcımlarına tam uymaz. Her ne kadar bu sezgiler
sözcüğünün hiçbir anlamı yeni paradigmanm doğuşunu haber veren bu eski paradigmadan kaza¬
sezgi
nılan aykırı
kıvılcım ya da
lanna tamuyumlu
uymaz.deneyimlere
Her ne kadar bağlı iseler de,
bu sezgiler eski deneyimlerin her-
bu paradigmadan kaza­
(13) Jacques
nılan aykırı ya da Subconsoient,
Hadamard, intuition, et logique
uyumlu deneyimlere bağlıdans la Resherche
iseler Scientifiquelerin
de, bu deneyim (bilimsel
her­
Araştırmada Bilinçaltı, Sezgi ve mantık) Conference faite an Palais de la Decouverte le 8 decembre
l i 3) Alençon
1945, Jacques (Alençon
Hadamard, Subconscient,
keşifler sarayındaintuition.
8 aralıket1945'de
logique yapılan
dans la konferans)
Resherche s. Scientifİque
7-8 Daha (bilimsel
etraflı
Araştırmada
fakat tamamıyla Bilinçaltı,
matematik Sezgi ve mantık)
yeniliklere Conference
ayrılmış faite an
bir çalışma içinPalais de layazar
bkz. aynı Decouverte le ö decembre
The Psychology of
1945, Alençon
Invention (Alençon keşifler
in the Mahthematical Fiel sarayında
(matematik8Alanında
aralık 1945’de
icadın yapılan konferans)
Psikolojisi) s. 1949.
Princeton, 7-8 Daha etraflı
fakat tamamıyla matematik yeniliklere ayrılmış bir çalışıma için bkz. aynı yazar The Psychology of
Invention in the Mahthematical Fiel (matematik140
Alanında icadın Psikolojisi) Princeton, 1949.

140
hangi bir tikel parçasına, yorumlamalarda olduğu gibi, bire bir mantıksal ba¬
ğımlılık
hangi bir tikeldeğildirler.
içinde parçasına, Tersine, bu deneyimlerin
yorumlamalarda çok daha
olduğu gibi, büyük
bire bir kısımla¬
mantıksal ba-
rını
ğım birden kapsayarak
hlık içinde yenilerinin
değildirler. Tersine,düzeyine aktarırlar. çok
bu deneyimlerin Yenidaha paradigma ile an¬
büyük kısımla­
cak yeni deneyimlerin
rınıbubirden parçalan teke
kapsayarak yenilerinin aktarırlar.içinde
tek bağlantılar
düzeyine olabilir. ile an­
Yeni paradigma
ve deneyimler arasındaki
cak bu yeni deneyimlerin parçalan teke tek bağlantılar içinde olabilir. için,
Eski yeni bu farkları daha iyi tanıyabilmek
bir anEskiAristo, Galileo
ve yeni ve sarkaçlar
deneyim sorununa
ler arasındaki geri dönelim.
bu farklan daha iyi Kullandıklan
tanıyabilmek fark¬
için,
paradigmaların
lıbir an Aristo, Galileoetkileşimi sorununa ortak
ve paylaştıkları
ve sarkaçlar doğal çevre
geri dönelim. her birinefark­
Kullandıklan ne
türlı veriler
paradigm sağlamıştı? Aristo'cu
alarm etkileşim i ve bilim adamının
paylaştıkları engellenmiş
ortak doğal çevre düşme dediğine
her birine
olguyu gördüğü
tür veriler ıştı?yaptığı
zaman
sağlam A risto’cu 'düşen'
şey,bilim taşm ağırlığını,
adamının engellenmiş yüksekliğe
hangidüşme dediği
kadar çıkarıldığını ve durağan haline varması için gereken
olguyu gördüğü zaman yaptığı şey, ‘düşen’ taşm ağırlığını, hangi yüksekliğe zamanı ölçmek,
daha
kadar doğrusu tartışmaktı
çıkanldığm (Aristo'cular
ı ve durağan halineçok olarak
seyrekiçin
varması 'ölçme'
gereken yaparlardı).
zamanı ölçmek,
daha doğrusu tartışmaktıdirenci
Taşm düştüğü ortamın da ile birlikte,
(A risto’cular Aristo'cu
çok seyrek bilimin
olarak cisimle¬
düşenyaparlardı).
‘ölçme’
ilişkin
reTaşm kullandığı
düştüğü ortamkavramsal
m da direncikategoriler bunlardı.
ile birlikte, (14) Gnlann
Aristo’cu yönlendirdi¬
bilimin düşen cisimle­
ğireolağan bilimin böylelikle Galileo tarafından bulgulanan
ilişkin kullandığı kavramsal kategoriler bunlardı. (14) Onlann yönlendirdi­ yasaları üretmesi
olanaksızdı. Tek yapabileceği
ği olağan bilimin -ki bunutarafmdan
böylelikle Galileo başka birbulgulanan
yoldan yaptıyasalarıda- Galileo'-
üretmesi
nun sallanan taşlarla ilgili görüşünün kaynaklandığı
olanaksızdı. Tek yapabileceği - k i bunu başka bir yoldan bir dizi bunalıma
yaptı yol
da- Galileo’-
açmaktı. Bu bunalımların ve başka bazı zihinsel değişikliklerin
nun sallanan taşlarla ilgili görüşünün kaynaklandığı bir dizi bunalıma yol sonucu ola¬
rak, GalileoBu
açmaktı. salınım
bunalımhalindeki
ların vetaşıbaşka bazı farklı
oldukça zihinselşekilde görebildi. Su
değişikliklerin üzerin¬
sonucu ola­
kalabilen
derak, Galileocisimler
salmım konusunda
halindeki taşı Arşimed'in
oldukça farklı çalışmaları
şekildeortam sorununu
görebildi. ge¬
Su üzerin­
reksiz hale getirmişti.
de kalabilen cisim ler İtilim kuramı
konusunda ile birlikte
Arşim hareketin kalıcı
ed’in çalışmaları ortam ve simetrik
sorununu ge­
(bakışımlı) olması kabul edilebiliyordu. Nihayet yeni- Platonculuk
reksiz hale getirm işti. İtilim kuram ı ile birlikte hareketin kalıcı ve simetrik da (neo-
(bakışım lı)Galileo
Platonism) olm ası'nun dikkatini
kabul hareketinNihayet
edilebiliyordu. temeldeki yeni- daire (döngüsel)dabiçi¬
Platonculuk (neo-
mine çekmişti.
Platonism) (15) Bu nedenle
G alileo’nun dikkatini Galileo
hareketinyalnızca ağırlığı,
temeldeki hareket
daire dairesinin
(döngüsel) biçi­
çapını, yer değiştirme
m ine çekmişti. (15) Buaçısını ve salınım
nedenle yalnızcaölçüyordu
Galileozamanını ve sarkaç
ağırlığı, hareket yasa¬
dairesinin
larını
çapını,eldeyeretmesi
değiştirme bu verilerin
bizzataçısını ve salmım yorumlanması
zamanmı ölçüyordu ile mümkün olmuştu.
ve sarkaç yasa­
Hatta uygulamada yorumun bile neredeyse gereksiz
larını elde etm esi bizzat bu verilerin yorum lanm ası ile mümkün olmuştu. olduğu meydana çıktı.
Galileo
H atta 'nun
uygulamkullandığı paradigmaların
ada yorum un bile neredeyseışığında, sarkaç benzeri
gereksiz olduğu düzenli
meydana hare¬
çıktı.
ketler bilimin görüş alanına zaten girmiş bulunuyordu.
G alileo’nun kullandığı paradigmalarm ışığmda, sarkaç benzeri düzenli C e ­ Galileo'nun sarkaç
ağırlığının,
ketler bilim salınım
in görüş dönemi
alanına ilezaten
salınım girm uzaklığının
iş bulunuyordu.birbirlerinden tamamen
Galileo’nun sarkaç
bağımsız olduğunu
ağırlığının, salınımkeşfetmesi
dönem i ile başka
salınım nasıl açıklanabilir?
türlüuzaklığının Bu bulgu,
birbirlerinden Ga-
tamamen
lileo'dan kaynaklanan olağan-bilimin sonradan yok etmek
bağımsız olduğunu keşfetmesi başka türlü nasıl açıklanabilir? Bu bulgu, ve zorunda kaldığı Ga­
bizim de bugün
lileo’dan kesinlikle
kaynaklanan belgeleyemediğimiz
olağan-bilimin sonradanbir yokbulguydu.
etmek zomnda Böylelikle,
kaldığı birve
bizim deiçin
Aristo'cu bugün varolması olanaksız
kesinlikle sayılan (üstelikbir
belgeleyemediğimiz doğanm hiçbir
debulguydu. yerindebir
Böylelikle,
kolay kolay örneklenemeyecek türden) bazı düzenli ilişkiler,
A risto’cu için varolması olanaksız sayılan (üstelik de doğanm hiçbir yerinde salınan taşı Ga¬
lileo'nun gözüyle görenlerce günlük deneyimin doğal
kolay kolay öm eklenem eyecek türden) bazı düzenli ilişkiler, salman taşı Ga­ sonuçlan gibi kabul
edilebiliyordu.
lileo ’nun gözüyle görenlerce günlük deneyim in doğal sonuçlan gibi kabul
Bu örnek belki de biraz aşırı hayalci bulunabilir, çünkü Aristo'cular salı¬
edilebiliyordu.
nan taşlar ek belkihiçbir
Bu ömüzerine kayıtlı
de biraz hayalci sahip
aşıngözleme değillerdir.
bulunabilir, çünküOnların paradig¬
Aristo’cuiar salı­
masına göre bu olgu fazlasıyla karmaşık bir görüngüydü.
nan taşlar üzerine hiçbir kayıtlı gözlem e sahip değillerdir. Onlarm paradig­ Fakat Aristo'cular
diğer
m asına göre daha
taraftan basit
bu olgu durumları,
fazlasıyla örneğin
karmaşık biralışılmamış
görüngüydü. engellerle karşılaş¬
Fakat Aristo’cular
madan düşen taşları da incelemişlerdi ve aynı görüş farkları
diğer taraftan daha basit durumları, örneğin alışılmamış engellerle karşılaş­ burada da kendi¬
belli ediyordu.
nimadan düşen taşları Bir da
taşın düşüşünü inceleyen
incelemişlerdi ve aynı görüşAristo, farkları C a d abir
bu olguda dasüreç
kendi­
ni T.S.Kuhn,
(1*4) belli ediyordu. Bir
"A Function tortaşın
Thoughtdüşüşünü inceleyen
Experiments" (Düşünce Aristo, buBir
deneylerinin işlevi) Melanges
olguda bir süreç
Alexandre Koyre (Alexandre Koyre için Çeşitlemeler) adlı katapta, der. R. Taton ve I.B. Cohen,
(14) 1963
Paris T.S.Kuhn, "A Function tor Thought Experiments” (Düşünce deneylerinin Bir işlevi) Melanges
Alexandre
(15) A. Koyre,Koyre (Alexandre
Etudes Koyre
Galileennes için Çeşitlemeler)
(Galileo Araştırmaları)adlı katapta,
Paris, 1939,der.
1, s, R. Taton
46-51 ve ve l.B. Cohen,
"Galileo and
Paris(Galileo
Plato" 1963 ve Platon) Journal of the History of Ideas (Dişinceler Tarihi Dergisi) IV, 1943,■s. •
(15) A. Koyre, Etudes Galileennes (Galileo Araştırmaları) Paris. 1939,1, s. 46-51 ve “Galileo and
400-428
Plato" (Galileo ve Platon) Journal of the Flistory of Ideas (Dişinceler Tarihi Dergisi) IV, 1943, ş.
400-428 141
141
değil, sadece bir durum değişikliği görüyordu. Onun bu görüşüne göre hare¬
kete ilişkin
değil, ölçülmesi
sadece bir durum önemli olan iki görüyordu.
değişikliği parametre ya Onun bu görüşüne
da değişken vardı:göre hare­
katedi-
len
kete ilişkinmesafe
toplam ölçülmesiile aradan
önemligeçen olan toplam zaman.yaBu
ila parametre da ikisinin
değişken birlikte
vardı: erdiği
katedi-
değere
len toplam m esafe diliyle
biz bugünün ile aradan 'demekten
"hızgeçen toplam çok ortalama
zaman. hız demek
Bu ikisinin birlikte
zorunda¬erdiği
(16) biz
değere
yız. Aynı şekilde,diliyle
bugünün taş da, doğası gereği
düşen“hız’demekten son durağanlık
çok ortalam a hız demek zorunda­
noktasına
erişmek
yız. (16) zorunda olduğu düşen
Aym şekilde, için, Aristo'ya göre hareket
taş da, doğası gereği son sırasındaki herhangi
durağanlık noktasına
bir
zaman
erişmek noktasında
zorunda önemliolduğu sayılan mesafe parametresi,
için, Aristo’ya göre hareket hareketin
sırasmdakibaşlangıcın¬
herhangi bir
dan ölçülen
zaman değil,da
noktasm bitiş noktasına
önemli sayılan kalan mesafeydi.
mesafe (17) Aristo'nun
parametresi, iyi bilinen
hareketin başlangıcm-
birçok hareketdeğil,
dan ölçülen yasasının temelini ve
bitiş noktasma anlamını
kalan (17) kavramsal
oluşturan
mesafeydi. A risto’nun paramet¬
iyi bilinen
reler
birçok hareketAncak,
bunlardı. yasasınm skolostik
temelini eleştiri hareket hakkındaki
ve anlamını oluşturan kavrambu görüşü değiş¬et­
sal param
tirdi.
relerBunun
bunlardı.nedeni,
Ancak,kısmen itilim paradigmasının
skolostik eleştiri hareket hakkmetkileri, kısmen
daki de "biçim¬
bu görüşü değiş­
lerin
tirdi.uygulanma
Bunun nedeni, sınırı'kısmolarak bilinen
en itilim bir öğretiydi. etkileri,
paradigmasınm Bu görüşlerekısmen itilim
de “biçim­
göre,
gücüyle yerindena oynatılan
lerin uygulanm sınırı’ olarak bir taş, başlangıç
bilinen noktasından
bir öğretiydi. uzaklaştıkça
Bu görüşlere göre,dahaitilim
fazla
gücüyleitilim gücü kazanmaktaydı.
yerinden oynatılan bir taş, Bubaşlangıç
nedenle de bitişe kalan
noktasından mesafe değil
uzaklaştıkça daha
başlangıçtan
fazla itilim ölçülen
gücü kazanm mesafeaktaydı.önem kazanmıştı.
Bu nedenle Ayrıca Aristo'nun
de bitişe kalan m hız anlayışı
esafe değil
skolostilder
başlangıçtan tarafından
ölçülen m iki ayrı önem
esafe ayrılmıştı, ki
kısmakazanmıştı. Galileo
Ayrıca 'dan sonra
A risto’nun hızbuanlayışı
kav¬
ramlardan
skolostilder biritarafından
bugün bildiğimiz iki ayrı ortalama hız, diğeri
kısma aynimıştı, ki de anlık hız haline
G alileo’dan sonra bu geldi¬
kav­
ler. Fakat bubiri
ramlardan kavramların
bugün bildiğimiz birer parçasına,
ortalamaoluşturdukları
hız, diğeri de paradigma açısından
anlık hız haline geldi­
bakıldığında,
ler. Fakat bu düşen kavramtaş, larm tıpkıbirersarkaç gibi, hareketini
parçasına, oluşturdukları yöneten yasaları
paradigma nere¬
açısmdan
deyse bir bakışta
bakıldığında, sergileyiveriyordu.
düşen taş, tıpkı sarkaçYani gibi,Galileo,
hareketinitaşların,
yönetenhızı yasaları
düzenli ola¬ nere­
rak
deyse
artanbir birbakışta
hareketle düştüğünü ortayaYani
sergileyiveriyordu. atanGalileo, değildi., (18)
ilk kişi taşlarm Üstelik bu
hızı düzenli ola­
konudaki
rak artanteoremini
bir hareketle ve çeşitli
düştüğünü ortayaeğimli
sonuçlarını atan ilkyüzeylerle
kişi değildi.deney
(18)yapmadan
Üstelik bu
önce geliştirmişti.
konudaki teoremini Buve çeşitlibir
teorem yandan Galileo
sonuçlarmı eğimli ve çağdaşlarının
yüzeylerle deney izleyerek
yapmadan
yetiştikleri
önce geliştirm paradigmaların
işti. Bu teorem bir yandan da doğanın
bir yandan Galileobelirlemiş
ve çağdaşlarm olduğu m bir dün¬
izleyerek
yada
yetiştikleri erişebileceği
dehanınparadigm alarmyepyenibir yandan görüngüler
da doğanmörüntüsünün
belirlemiş sadece
olduğu bir parça¬
bir dün­
yadaBöyle
sıydı. dehanm birerişebileceği
dünyada yaşıyan yepyeni Galileo, gene de
görüngüler istediği zaman
örüntüsünün sadece Aristo'nun
bir parça­
sıydı.başka
neden Böylegörüşler
bir dünyada savunduğunu
yaşıyan Galileo, açıklayabilecek
gene de istediği zaman Fakat
durumdaydı. her
A risto’nun
şeye
neden karşın,
başkaGalileo
görüşler 'nun düşen taşlarla
savunduğunu ilgili dolaysızdurum
açıklayabilecek deneyiminin
daydı. Fakatiçeriği, her
şeye 'nunkinden
Aristo karşm , G alileo tamamıyla
’nun düşen farklıydı.
taşlarla ilgili dolaysız deneyim inin içeriği,
'Dolaysız deneyim'
Aristo’nunldnden ile neden
tam amıyla bu kadar ilgilenmemiz gerektiği elbette ye¬
farklıydı.
teri kadar açık değil:
‘Dolaysız deneyim görüngülerin
’ ile neden bu algılamaya ilişkin özelliklerinin
kadar ilgilenmemiz bir para¬
gerektiği elbette ye­
digma tarafından,
teri kadar ilk bakışta
açık değil: görüngülerin tüm 'sırlarını'
algılamayaaçığailişkin
vuracak kadar aydınlatıla¬
özelliklerinin bir para­
bilmesi
digma bu kadar
tarafm dan,önemli
ilk bakıştamidir.tüm özellikler
Bu‘sırlarm kuşkusuz
ı’ açığa vuracak bilim
kadaradamlarının
aydmlatıla-
farklı
bilmparadigmalara
esi bu kadar önem bağlanmalanyla
li midir. Bubelli bir değişikliğe
özellikler kuşkusuz uğramaktadır,
bilim adam larınınfakat
'ham'
farklıverilerden
paradigmalara bilimselalanyla
ya dabağlanm belli birbaşlangıç
araştırmanın değişikliğe noktası olduğu iddia
uğramaktadır, fakat
edilen
‘ham yalın gerçeklerden
’ verilerden ya da bilim ve deneyimden
sel araştırmanm bahsederken
başlangıç aklımızdan geçenlerle
noktası olduğu iddia
pek bir yakınlıkları
edilen yalm gerçeklerden olduğu da ve söylenemez. Belki de dolaysız
deneyimden bahsederken deneyim
aklımızdan denen
geçenlerle
pekfazla
şeyi kaypak
bir yakm lıklanaddederek
olduğu da kenara bırakıp,
birsöylenemez. Belkibilim adamının
de dolaysız laboratuv-
deneyim denen
arında gerçekleştirdiği
şeyi fazla kaypak addederek somut işlemleribir kenara ve ölçümleri
bırakıp, bilim tartışmamız
adam m m daha doğru
laboratuv-
olur.
armda Veyahut da, çözümlememizi
gerçekleştirdiği somut işlemleri gerçektenve ölçümleri doğruya 'verilenden'
doğrudantartışmam ız daha doğru
başlatıp daha dad a,
olur. Veyahut ileri götürmemiz gerekir.
çözümlememiizi gerçektenÖrneğin
doğrudan doğruya tarafsız
çözümleme ‘verilenden’ bir
gözlem
başlatıp dili ile yürütülebilir.
daha da ileri götürm embenzetme
Bir Örneğin bu
iz gerekir.yaparsak dil, bilim
çözüm adamının
lem e tarafsız bir
gördüklerini
gözlem dilidolaylayan
ile yürütülebilir.retina imgelerine
Bir benzetme uyum göstermek
yaparsak üzere
bu dil, tasarlanmış
bilim adamının
dil olabilir. dolaylayan
birgördüklerini Deneyiminretina yeni baştan her zaman
imgelerine için tek olabildiği
uyum göstermek bir dün-
üzere tasarlanmış
birKuhn,
(16) dil olabilir.
"A FunctionDeneyim in yeni
for Thought baştan her
Experiments" zaman
(Düşünce için tek olabildiği
Deneylerinin bir dün-
Bir İşlevi) Melanges
Alexandre Koyre
(16) Kuhn, (Alexandre
“ A Function for Koyre
Thoughtiçin Experiments”
Çeşitlemeler) (Düşünce Deneylerinin Bir İşlevi) Melanges
(17) Koyre, Galileo
Alexandre Araştırmalar,
Koyre (Alexandre II, s. için
Koyre 7-11Çeşitlemeler)
(18) Clagett,
(17) Koyre, a.g.e., 6 ve 9. bölümler.
Galileo4,Araştırmalar, II, s. 7-11 '
(18) Clagett, a.g.e., 4, 6 ve 9. bölümler, 142
142
yayı ancak bu yollardan biriyle sağlama almayı umabiliriz. Yani öyle bir dün¬
ki, burada
yayayı ancak busarkaç
yollardanve engellenmiş
biriyle sağlama algılamalarYani
farklıumabiliriz.
düşüşalmayı değil,öylesallanan
bir dün­
bir ki, gözlemleme
yataşı burada sarkaçsonucu elde edilen
ve engellenm iş düşüştartışılmaz ve tek bir verinin
farklı algılamalar farklı
değil, sallanan
yorumlamaları
bir taşı gözlem olabilsin.
lem e sonucu elde edilen tartışılm az ve tek bir verinin farklı
Fakatlam
yorum duyumsal deneyim gerçekten değişmez ve tarafsız mıdır? Kuramlar
alan olabilsin.
sadece hazırda
Fakat duyumsal verilerin gerçekten
duran deneyim insan yapısı yorumları
değişmez dünyasındaki
mı? Batımıdır?
ve tarafsız Kuramlar
felsefeyi üç yüz yıldır
sadece hazırda duranen fazla yönlendirmiş
verilerin insan yapısıolan epistemolojik
yorumları mı? Batı bakış açısı bu
dünyasmdaki
sorulara
felsefeyi hemen
üç yüz hiç tereddütsüz
veyıldır Evet yanıtının
en fazla yönlendirmiş olanverilmesini
epistemolojik emreder.
bakışBunun
açısı bu
sorulara çıkarılabilecek
karşısına hemen ve hiç tereddütsüztam olarak Evet geliştirilmiş
yanıtmınherhangi
verilmesini bir almaşık
emreder.olma¬ Bunun
dığı için, ben
karşısına kendim de bu
çıkarılabilecek tam olarakbüsbütün
görüşü terk herhangi
geliştirilmiş edecek durumda
bir almaşık değilim.
olma­
dığı bu
Fakat için,görüşün artık etkili
ben kendim işlev yapamadığı
de bubirgörüşü büsbütün terk da apaçıktır ve kurtarılması
edecek durumda değilim.
için,
Fakat sadece gözleme
bu görüşün dayalı
artık bir işlevbir
etkili'tarafsız' bilim dili da
yapamadığı çabaları
apaçıktır
yaratma da bana
ve kurtarılması
için,ümitsiz
artık sadecegözüküyor.
gözleme dayalı ‘tarafsız’ bir bilim dili yaratma çabaları da bana
Bilim
artık adamının
ümitsiz laboratuvarda gerçekleştirdiği işlemler ve ölçümler, 'ha¬
gözüküyor.
zırda'Bilim
duranadamının verileri değil, gerçekleştirdiği
deneyimlaboratuvarda zorlukla toplanmış olan verilerdir.
işlemler ve ölçümler, Bilim ‘ha­
adamının
zırda’ duran doğrudan
deneyim gördükleri bunlarzorlukla
verileri değil, değildir,toplanmış
hiç değilse verilerdir.iyice
araştırması
olan Bilim
ilerleyip,
adam m ın dikkati
doğrudantamamen bir yerde
gördükleri toplanıncaya
bunlar değildir, hiç kadar. Bu 'veriler'
değilse araştırması aslında
iyice
daha temeldikkati
ilerleyip, algıların içeriğine
tamamen birilişkin
yerde birer göstergedir
toplanıncaya kadar.veBu sıfatla olağan
bu ‘veriler’ aslında
daha temel ayrmtıh
araştırmanın algılarınincelemesi
içeriğine ilişkiniçin seçilmelerinin
birer göstergedir nedenivede,bukabul
sıfatlagörmüş
olağan
bir paradigmanın
araştırmanm verimli
ayrmtıh hale getirilmesine
incelemesi için seçilmelerinin nedeni de,beklentisidir.
elverişli olacakları kabul görmüş
Paradigmaya
bir paradigmanm bağımlılıkları,
verimli hale kısmen türevi oldukları
getirilmesine elverişli dolaysız
olacaklarıdeneyimden
beklentisidir.
çok daha fazladır.
Paradigm aya bağım Yani paradigma
lılıkları, kısmtarafından belirlenirler.
en türevi oldukları Bilimdeneyimden
dolaysız mümkün
çoklaboratuvar
olan daha fazladır. işlemlerinin
Yani paradigm hepsini birden kullanmaz.
a tarafından İzlenen
belirlenirler. paradigma¬
Bilim mümkün
nın,
olangene aynı paradigma
laboratuvar işlemlerinin tarafından
hepsini kısmen kullanmaz.olan
birdenbelirlenmiş dolaysız
İzlenen dene¬
paradigma­
nm,ile
yim yanaynı
gene yana, paradigma getirilmesine
eş düzeyetarafından kısmen hangi işlemler daha
belirlenmiş olan dolaysız ise,
elverişli dene­
onları
yim ile seçer.
yanSonuç
yana, olarak
eş düzeye da, farklı
getirilm paradigmaları
esine hangi olan bilimdaha
işlemler adamları farklı
elverişli ise,
onlarılaboratuvar
somut seçer. Sonuç işlemleri
olarak kullanırlar. Sarkaçlar üzerinde
da, farklı paradigmaları yapılacak
olan bilim adamlarıölçüm¬
farklı
ler, engellenmiş
somut laboratuvar düşme için kullanılamaz.
işlemleri kullamrlar. SarkaçlarAynı şekilde, oksijenin
üzerinde özellikleri¬
yapılacak ölçüm­
niler,
saptamaya
engellenmiş elverişli
düşme olan işlemlerin,
için kullanılamaz. flojistondan
Aynı şekilde, havanın nitelikle¬
arınmışoksijenin özellikleri­
rini saptamaya için
ni incelemek kullanılanlarla
elverişli olan işlemlerin, hiçbir flojistondan
ilişkisi yoktur. arınmış havamn nitelikle­
Katıksız
rini incelemek bir gözlem -dili yaratılmasına
için kullanılanlarla hiçbir gelince, belki bu ileride yapılabilir.
ilişkisi yoktur.
Descartes'tan
FakatKatıksız sonra böyle bir
üç yüz yılyaratılmasına
bir gözlem-dili sonuçbelki
gelince, beslediğimiz
için bu umut,
ileride yapılabilir.
hâlâ
Fakatdoğru dürüst bir algılama
Descartes’tan üç yüz yılvesonra kuramının
zihinböyle bir sonuç için beslediğimizbağlı¬
geliştirilebilmesine umut,
dır. Halbuki
hâlâ doğru çağdaş
dürüst pisikoloji
bir algılama deneyleri
ve zihinböyle kuram birının
kuramın kolaylıkla baş ede¬
geliştirilebilmesine bağlı­
meyeceği
dır. Halbuki görüngüler üretmektedir.
çağdaş pisikoloji Ördek/tavşan
deneyleri böyle bir kuramm gösterdiğibaş
örneğininkolaylıkla gibi,
ede­
retina tabakalarında
m eyeceği görüngüler izlenimler olan
aynıüretmektedir. Ö rdek/tavşan farklı nesneler
iki insan çokörneğinin görebil¬
gösterdiği gibi,
mektedir. Diğer taraftan
retina tabakalarında aynıda, ters mercekler
izlenimler insan çokolduğu
olan ikiörneğinde gibi, retina
farklı nesneler ta¬
görebil­
bakalarında
mektedir. Diğer imgeler da,
farklı taraftan olantersiki m kişi de aynı
ercekler şeyleri görebiliyor.
örneğinde olduğu gibi, Psikoloji¬
retina ta-
nin sağladığı birçok
bakalarmda kanıt aynı
farklı imgeler olansonucuiki kişidesteklemektedir. Gerçek bir Psikoloji­
de aynı şeyleri görebiliyor. gözlem
ninoluşturma
dili birçok kanıttarihi
sağladığı çabalarının aynı sonucude, bu kanıtlardan
desteklemektedir. Gerçekkuşkuları
kaynaklanan bir gözlem
fazlasıyla
dili oluşturmgüçlendirmiştir.
a çabalarınınBu amaca
tarihi de,yönelik
bu kanıtlardan kaynaklanan hiçbirisi
çağdaş girişimlerden kuşkuları
şimdiye
fazlasıylakadar genellikle uygulanabilir,
güçlendirmiştir. Bu amaca saf algılama
yönelik çağdaşbirimlerine
girişimlerden bir dil
dayalıhiçbirisi
kurabilmiş
şimdiye kadar değildir. Buna en
genellikle fazla yaklaşan
uygulanabilir, safgirişimler
algılama de bu denemenin
birimlerine dayalıtemel
bir dil
bazı tezlerinideğildir.
kurabilmiş güçlendirecekBuna en birfazla
ortakyaklaşan sahiptirler:debunlar
Özelliğegirişimler daha başlan¬
bu denemenin temel
gıçtan bir paradigma
bazı tezlerini varsaymaktadırlar.
güçlendirecek bir ortak Özelliğe Halensahiptirler:
geçerli olan bir bilimsel
bunlar ku¬
daha başlan­
ramdan
gıçtan ya birda günlük söylem
paradigma varsaym dilinin herhangi
aktadırlar. Halen geçerli olanböyle
bir parçasından bir para¬
bir bilimsel ku­
digma
ramdan ödünç
ya da alındıktan
günlük söylem sonra yapılmak
dilmin herhangi istenen,birbuparçasmdan
paradigmayı algılamaya
böyle bir para­
digma ödünç almdıktan sonra yapılmak istenen, bu paradigmayı algılamaya
143
143
ilişkin veyahut da mantıksal olmayan bütün terimlerden arıtmaktır. Bazı söy¬
lem alanlarında
ilişkin veyahutbu da girişim
m antıksal oldukça
olmayan aşırıbütün terimlerden
götürülmüş ve son arıtmaktır. Bazı so¬
derece ilginç söy­
nuçlar doğurmuştur.
lem alanlarm da bu Bu tür çabaların
girişim oldukça aşırısürdürülmeye
götürülmüş ve son
değer olduklarından kuş¬
derece ilginç so­
nuçlaryoktur.
kumuz Fakat sonuç
doğurmuştur. Bu türolarakçabalarm çıkardıklarıdeğer
sürdürülmeye
ortaya dil, bilimlerde
olduklarmdan kullanı¬
kuş­
lankumuz gibi, doğaya
dilleryoktur. ilişkinolarak
Fakat sonuç bir sürü beklenti
ortaya içereceğidil,
çıkardıkları için,
bilimlerde kullanı­
bu beklentiler
karşılanamadığı
lan diller gibi, ya da gerçekle
doğaya ilişkin çeliştiği beklentiişlerliğini
bir sürü zaman içereceğiyitirecektir.
için, bu beklentiler
Nelson
Goodman, Görüntünün
karşılanamadığı ya da Yapısı
gerçekle adlıçeliştiği
eserininzaman
amaçlarını açıklarken
işlerliğini yitirecektir. Nelson
aynı nokta¬
dile getirmiştir:
yıGoodman, "Bereket
Görüntünün Yapısı olduğu
(varadlı bilinen
eserinin görüngülerden)
amaçlarmı açıklarken daha
aynı fazlası
nokta­
sözyı konusu değildir.“Bereket
dile getirmiştir; Çünkü 'mümkün' (var olduğu koşullar,
bilinen yani gerçek olmayan
görüngülerden) daha fakat
fazlası
gerçekleşmiş olabilecek
söz konusu değildir. Çünkükoşullar‘m ümkonusu, henüz açıklık
kün’ koşullar, kazanmış
yani gerçek değildir"
olmayan fakat
(19) Bu şekilde,
gerçekleşm önceden tamamıyla
iş olabilecek koşullar konusu, bilinen bir dünya
henüz açıklık hakkında
kazanm ış bilgi
değildir”
ver¬
mekle
(19) Bu sınırlandırılmış
şekilde, önceden hiçbirtam dilin,
am 'verilmiş'
ıyla bilinen üzerine tarafsız
bir dünya ve nesnel
hakkında bilgi
bilgi ver­
üretmesi
mekle sm beklenemez. hiçbir inceleme
ırlandırılm ışFelsefi bunuiş’
dilin, ‘verilm yapabilen bir dilinvenasıl
üzerine tarafsız nesnel bir bilgi
dil
olabileceği konusunda yeterli
üretmesi beklenemez. Felsefi birinceleme
ipucu henüz bunusağlamamıştır.
yapabilen bir dilin nasıl bir dil
Bu koşullar
olabileceği altında bilim
konusunda yeterliadamlarının
bir ipucu henüz oksijen ve sarkaçları (hatta belki
sağlamamıştır.
atomları ve elektronları)
Bu koşullar dolaysız
altında bilim adam deneyimlerinin
larının oksijenenvetemel parçaları
sarkaçları (hattaolarak
belki
kabul ları vekonusunda,
atometmek elektronları) hem uygulama
dolaysız hem de
deneyim ilke açısından,
lerinin haklı oldukla¬
en tem el parçaları olarak
sanırım
rı,kabul hiç konusunda,
etmek değilse aklahem gelenuygulama
bir olasılıktır.
hem de Belli
ilkebir ırkın, kültürün
açısmdan, ve ni¬
haklı oldukla­
hayet mesleğin
rı, sanırım hiç paradigma
değilse aklakapsamındaki deneyimleri
gelen bir olasılıktır. sonucunda,
Belli bir bilim ada¬
ırkm, kültürün ve ni­
mının mesleğingezegenler
hayetdünyası, paradigm a ve sarkaçların,deneyimleri
kapsammdaki elektrik toplayıcıları
sonucunda,vebilim bileşik
ada­
cevherlerin
m ının dünyası,ve başka bir sürü ve
gezegenler nesnenin doldurduğu
sarkaçların, elektrik yer haline gelmiştir.
birtoplayıcıları ve bileşik
Algılamanın ve başkanesneleri
cevherlerin dolaysız olan bu maddelere
bir sürü nesnenin doldurduğu kıyasla,
bir yermetre
halinecetveli öl¬
gelmiştir.
çümleri
Algılam da retina
yaanm dolaysıztabakası
nesneleriimgeleri
olan son derece gelişmiş
bu maddelere kıyasla, kavramsal araçlaröl­
m etre cetveli
sayılırlar.
çümleri ya Deneyimin bunlara doğrudan
da retina tabakası imgeleri son erişebilmesi bilim adamının
ancak kavram
derece gelişmiş sal araçlar
böyle bir 'buluşmaya'
sayılırlar. D eneyim in kesinbunlara bazı araştırma
doğrudan amaçları
erişebilm esi için
ancak izin vermesiyle
bilim adamının
mümkündür.
böyle bir ‘bElbette bilim
u lu şm ay adamının
a’ kesin bazı sallanan
araştırmbir taşa
a am baktığı
açları içinzaman görebile¬
izin verm esiyle
ceği tek şeyin bir
mümkündür. sarkaç
Elbette bilimolduğunu
adamınm kastetmiyoruz.
sallanan bir taşa (Daha öncezaman
baktığı kaydettiğimiz
görebile­
gibi
ceği başka bir bilimsel
tek şeyin topluluğun
bir sarkaç olduğunu üyeleri aynı olguyu
kastetmiyomz. engellenen
(Daha düşme ola¬
önce kaydettiğimiz
rak görmüşlerdi.)
gibi başka bir bilimselSöylemek istediğimiz,
topluluğun sallanan
üyeleri aynı olguyu bakan bilim
bir taşaengellenen adamı¬
düşme ola­
rakilke
nın, olarak sarkaç
görmüşlerdi.) görmekten
Söylemek daha temel
istediğimiz, bir deneyimi
sallanan bir taşa bakanolamayacağıdır.
bilim adamı­
Bunun
nın, ilkealmaşığı,
olarak varsayımsal
sarkaç görm ekten ve 'sabit'
dahabir görüntü
temel değil, sadece
bir deneyim başka bir
i olam ayacağıdu.
paradigmanın
Bunun alm aşığı, sağlayabileceği
varsayım salve vesallanan
‘sabit’ bir başka bir
taşagörüntü nitelik
değil, sadecekazandıran
başka bir
birparadigm
görüntü anınolabilir.
sağlayabileceği ve sallanan taşa başka bir nitelik kazanduan
birBilim adamlarının
görüntü olabilir. da, bütün diğer insanların da, dünyayı görmeyi parça
parçaBilim birikimlere
ya daadam larının ayırarak
da, bütün öğrenmediğini
diğer insanlarm bir daha anımsarsak,
da, dünyayı görmeyi bu
bütünparça
söylediklerimiz daha aklaayuarak
parça ya da birikimlere yatkın gelebilir. Tüm kavramsal
öğrenmediğini ve yorumlayıcı
bir daha ammsarsak, bütünka¬bu
tegorilerin önceden
söylediklerimiz hazırlanmış
daha akla yatkm olduğu durumlar
gelebilir. dışında-sözgelişi
Tüm kavramsal uranyum¬
ve yorumlayıcı ka­
dan daha ağırönceden
tegorilerin bir element keşfetmek
hazırlanmış yeni bir ev
ya dadummlar
olduğu bulmak
dışm örneklerinde
da-sözgelişi uranyum­ol¬
dan gibi-
duğu ağu bubilim
daha gerek adamı
element gerek bilimle
keşfetmek ya da ilgisi
yeni olmayan,
bir ev bulmakkişi, deneyimin
örneklerinde akı-ol­
şından,
duğu gib bütün halinde
i- gerek bazı
bilim parçalar
adamı gerek seçebilir.
bilimle'Anne' sözcüğünü
ilgisi olmayan kişi,bütün insanlar-
deneyimin akı-
şmdan,
(19) bütün The
N. Goodman, halinde bazıofparçalar
Structure Appearance seçebilir. ‘Anne’
(Görüntünün sözcüğünü
Yapısı) Cambridge, bütün insanlar-
Mass., 1951,
s. (19)
4-5. Bu, daha genişThe
N. Goodman, alıntı yapmaya
Structure of değecek
Appearancebir bölümdür:
(Görüntünün "Eğer 1947'de
Yapısı) Wilmington'da
Cambridge, Mass.,otu¬
1951,
ranlardan yalnızca
s. 4-5. Bu, 87 ile alıntı
daha geniş 90 kilo arasındadeğecek
yapmaya olanlarınbirhepsi ve yalnız
bölümdür: “ Eğer 1947’desaçlıysa,
onlar kızıl VVİlmington'da
o zaman otu­
1947'de Wilmington'da oturan
ranlardan yalnızca 87 ile 90 kilo Wilmington'da ve 87 ile kilo
saçlılar olanların hepsi ve yalnız onlar kızıl saçlıysa, o zaman
kızılarasında ve '1947'de 90 arasında
olanlar',
1947'de konstrüksiyonel
VVİlmington'da bir tanımlama
oturan içindeve
kızıl saçlılar birleştirilebilirler. Bu yüklemlerden
'1947’de VVİlmington’da
yalnızca birinin
ve 87 ile 90 kilo arasında
uyup, diğerinin uymadığı kişiler
olanlar', konstrüksiyonel de 'olabiliriçinde
bir tanımlama
sorusu, böyle bir
miydi'birleştirilebilirler. insanın gerçekte olmadığını
Bu yüklemlerden yalnızca birinin
saptadığmız andauymadığı
uyup, diğerinin önemini kaybeder.
kişiler de Bereket
'olabilir miydi' sorusu,söz
daha fazlası böyle
değildir. Çünkü olmadığını
bir insanın gerçekte'mümkün'
konusu
koşullar, yani konusu, henüz
saptadığmız gerçek olmayan
anda önernini fakat gerçekleşmiş
kaybeder. fazlası sözkoşullar
Bereket dahaolabilecek açıklık
konusu değildir. Çünkü 'mümkün'
koşullar,değildir."
kazanmış yani gerçek olm ayan fakat gerçekleşmiş olabilecek koşullar konusu, henüz açıklık
kazanmış değildir,” 144
144
dan, giderek bütün kadınlara, sonra da gerçek annesine aktaran bir çocuk, yal¬
dan, 'anne'nin
nızca giderek bütün anlamını
kadınlara, annesinin
ya da sonra kim olduğunu
da gerçek annesine Öğrenmekle
aktaran bir çocuk, kalmaz. yal­
Aynı
nızca zamanda
‘anne’nin erkekler
anlamınıve kadınlar arasındaki
ya da annesinin kimbazı
olduğunu ve bir teki dışında
farklarıÖğrenmekle kalmaz.
Aynıkadınların
bütün ona nasılve
zamanda erkekler davranacağı hakkında da
kadmlar arasmdaki bazıbilgi
farklaı ı veTepkileri,
edinir. bek¬
bir teki dışmda
lentileri ve inançları, hatta algıladığı dünyanın büyük
bütün kadmlann ona nasıl davranacağı hakkında da bilgi edinir. Tepkileri, bir bölümü de buna göre
bek­
değişir. Aynı şekilde, güneşe eskiden verilen geleneksel
lentileri ve üıançlan, hatta algıladığı dünyanm büyük bir bölümü de buna göre 'gezegen' payesini
değişir. Kopemikçiler
reddeden Aynı şekilde, yalnızca gezegenin
güneşe eskiden ve güneşin
verilen ne demek
geleneksel olduğunu
‘gezegen’ öğ¬
payesini
renmekle
reddedenkalmadılar.
Kopemikçiler Tersine,
yalmzca'gezegen' sözcüğünün
gezegenin ve güneşin anlamını
ne demek değiştirerek,
olduğunusa¬ öğ­
dece güneşin
renmekle değil, uzaydaki
kalmadılar. Tersine, bütün cisimlerin
‘gezegen’ eskisinden
sözcüğünün çok farklı
anlammı görüldüğüsa­
değiştirerek,
bir dünyada,
dece güneşinaynı kavramın
değil, uzaydaki gene
bütünyararlı ayırımlar
cisimlerin yapmaya
eskisinden çokdevam
farklı etmesini
görüldüğü
sağlamaya
bir dünyada, çalışıyorlardı.
aynı kavrarnm Önceki örneklerimizin
gene yararlı ayırımlarhepsiyapmaya
için aynı şey devam söylenebi¬
etmesini
lir. Flojistondan
sağlamaya arınmış hava
çalışıyorlardı. yerineörneklerimizin
Önceki oksijen görebilmek, Leyden
hepsi için aynıkavanozu ye¬
şey söylenebi­
rine elektrik toplayıcı, yahut engellenmiş düşme yerine
lir. Flojistondan arınmış hava yerine oksijen görebilmek. Leyden kavanozubi¬ sarkaç görebilmek, ye­
limrineadamının
elektrik bunlara
toplayıcı, yahutdaha
ilişkin engellenmiş kimya,yerine
bir sürü düşme elektrik ya dagörebilmek,
sarkaç dinamik gö¬bi­
rüngüsü
lim adamınmhakkındaki bütünleyici
bunlara ilişkin dahagörüş birdeğişikliğinin yalnızca ya
sürü kimya, elektrik birer
da parçasıydı.
dinamik gö­
Yani paradigmalar geniş deneyim alanlarını
rüngüsü hakkmdaki bütünleyici görüş değişikliğinin yalnızca aym zamanda belirlemektedirler.
birer parçasıydı.
Dolayısıyla
Yani paradigmalar somut işlerlik
geniş deneyimamaçlayan
alanlanm tanımlamalar
aym zamanda (*)belirlemektedirler.
veya saf bir göz¬
lem dili arayışları ancak deneyim bu şekilde belirlendikten
D olayısıyla somut işlerlik am açlayan tanımlamalar (*) veya sonra başlayabilir.
saf bir göz­
Sarkacı
lem dilisarkaç yapanın
arayışları ancak hangi ölçümler
deneyim bu şekilde hangi retina tabakası
yahut belirlendikten imgeleri
sonra başlayabilir.
olduğunu soruşturabilmek
Sarkacı sarkaç yapanın hangi için, bilim
ölçümadamınm
ler yahutveya hangifelsefecinin
retina tabakasızaten im sarka¬
geleri,
gördüğü zaman
cıolduğunu sarkaç olduğunu anlayacak düzeye gelmiş
somşturabilmek için, bilim adammm veya felsefecinin zaten sarka­ olması gerekir.
Eğer bunun yerine
cı gördüğü zamanengellenmiş
sarkaç olduğunu düşmeanlayacak
görseydi, düzeye
söz konusugelmiş soru sorulamaz¬
olması gerekir.
Diğer
dı.Eğer bunun yerinesarkacı
taraftan, gördüğü
engellenmiş düşme bunu yaylanan
haldegörseydi, söz konusubir terazi ya da bir
soru sorulamaz­
titreşim
dı. Diğer çatalı görür Sarkacı
taraftan. gördüğübuhalde
gibi görseydi, kez de bunusorduğu
yaylanansorubir yanıtlanamazdı.
terazi ya da bir
En azından aynı tarzda yanıtlanamazdı, çünkü soru
titreşim çatalı görür gibi görseydi, bu kez de sorduğu soru yanıtlanamazdı. artık aynı olmazdı. Bu
nedenle, imgeleri tikel laboratuvar uyarlamalarının
En azm dan aynı tarzda yanıtlanam azdı, çünkü soru artık aynı sonuçlarını.
retina yahut olmazdı. Bu
ele alan sorular,
nedenle, retinaher zamanyahut
imgeleri için geçerli ve bazen deuyarlamalarının
tikel laboratuvar olağanüstü verimli olma¬
sonuçlarını,
larına karşın, kavram ve algılama açısından önceden belli
ele alan sorular, her zaman için geçerli ve bazen de olağanüstü verimli olma- tarzda sınıflandırıl¬
mışlarm dünyayıkavram
bira karşm, varsayan sorulardır.
ve algılam Bu sorular
a açısmdan bir anlamda
önceden olağan
belli tarzda bilimin
sımflandınl-
birmışparçası sayılmalıdırlar,
bir dünyayı varsayançünkü bir paradigmanın
sorulardır. Bu sorular bir varlığına
anlamda bağımlıdırlar
olağan bilimin ve
paradigmanın değişmesi sonucu bunlara verilecek yanıtlar
bir parçası sayılmalıdırlar, çünkü bir paradigmanm varlığma bağunlıdular ve da farklılaşır.
paradigmanm değişmesi sonucuiçin,
Bu bölümü sonuçlandırmak bundan
bunlara retina tabakasına
sonra yanıtlar
verilecek ilişkin
da farklılaşır.
algılama düzeyini biraz ihmal ederek dikkatimizi bilim
Bu bölümü sonuçlandırm ak için, bundan som a retina tabakasınaparça adamına parça ilişkin
daalgılama
olsa gördükleriyle
düzeyini biraz ilgilihmal göstergeler
somutederek sağlayan
dikkatimizi bilim adammaişlemleriy¬
laboratuvar parça parça
ledasınırlandırmamız
olsa gördükleriyle gerekiyor.
ilgil somutBu tür laboratuvar
göstergeler işlemlerinin
sağlayan paradigmalarla
laboratuvar işlemleriy­
birlikte değişim geçirebilecekleri çeşitli tarzlardan birini
le smırlandırmamız gerekiyor. Bu tür laboratuvar işlemlerinin paradigmalarla şimdiye dek birçok
kezbirlikte değişim Bilimsel
gözlemledik. bir devrimden
geçirebilecekleri çeşitli sonra eski ölçümlerden
tarzlardan birini şimdiyevedek uyarla¬
birçok
malardan birçoğu geçersiz hale gelir ve yerlerine yenileri
kez gözlemledik. Bilim sel bir devrim den som a eski ölçümlerden ve uyarla­ konur. Bu doğaldır,
çünkü
malardanflojistondan geçersiz havaya
birçoğu armmış hale geliruygulanan
ve yerlerine yenilerihepsi
deneylerin konur.oksijene uy¬
Bu doğaldır,
gulanamaz. Fakat bu tür değişiklikler hiçbir zaman
çünkü flojistondan armmış havaya uygulanan deneylerin hepsi oksijene uy­ toptan olmaz. Ek olarak
görürse görsün,
negulanamaz. bu türadamı
Fakatbilim devrimden
değişiklikler sonra
hiçbir hâlâ aym
zaman toptan olmaz. bakmak-
dünyaya Ek olarak
ne görürse görsün, bilim adamı devrimden soma hâlâ aym dünyaya
(*) Operational Definiton: sözlük anlamı 'çalışır tanımlama'. Gözlemlenemeyen, kuramsal nes¬
bakmak­
nelerden bahseden bilim dili ile, gözlemlenebilir, yani kuramsal olmayan somut nesnelerden
(*) Operational
bilim Definiton:
dilini birbirinden sözlük
ayrı tutan anlamıbilim
pozitivist ‘çalışır tanımampirik
felsefesi lama’. Gözlemlenemeyen,
gelenek icabu ikinci kuramsal
tür nesneye nes­
nelerden
öncelik bahseden
tanıdığı bilim Kuramsal
için, bütün dili ile, gözlem lenebilir,
terimlerin yerineyani kuramsal
ölçülebilir olmayan
gözlem somut konmasını
terimlerinin nesnelerden
bilim dilini
sağlayan birbirinden
teknik ve genelayrı tutan pozitivist
tanımlamalar, yanibilim felsefesi tanımlar
operasyonel ampirik gelenek
geliştirir.icabu ikinci tür nesneye
Çok kısıtlayıcı olduk¬
öncelik
ları tanıdığı
için doğa için, bütün
bilimlerinde l<uramsal
giderek terk terimlerin
edilmiş olan yerine ölçülebilir
bu yöntem gözlemampirik
maalesef terimlerinin
toplumkonmasını
bilim¬
sağlayan
lerinde hâlâteknik ve genel
en geçerli tanımlarrıalar,
araştırma yani operasyonel
kuralı sayılmaktadır. (Ç.N) tanımlar geliştirir. Çok kısıtlayıcı olduk­
ları için doğa bilimlerinde giderek terk edilmiş otan bu yöntem maalesef ampirik toplum bilim­
145
lerinde hâlâ en geçerli araştırma kuralı sayılmaktadır. (Ç.N)
145
tadır, dahası, kullandığı dilin ve laboratuvar araçlarının büyük bir kısmı, on¬
ları daha
tadır, dahası, farklı
önce şekilde
kullandığı kullanmış
dilin ve laboratuvar aynen eskisi
da olsa,araçlarının gibi bir
büyük kalır. Sonuç
kısmı, on­
olarak,
ları dahadevrimöncesonrası bilim, değişmez
farklı şekilde kullanmışbir olsa, olarak,
da kural devrim
aynen eskisi gibiöncesi
kalır.önce¬
Sonuç
linin içerdiği
olarak, devrim kullanımların
sonrası bilim, aynılarını,
değişmezaynı bir araçlarla
kural olarak, gerçekleştirip
devrim öncesi aynıönce­
te¬
rimlerle betimleyerek
linin içerdiği kullanım devam ettirir. Bu kalıcı
ların aynılarını, kullanımlar
aynı araçlarla eğer değişmişse,
gerçekleştirip aynı te­
değişim
rim lerleyabetimparadigma
leyerekile olan ilişkilerinde
devam ettirir. Bu kalıcı verdikleri
ya dakullanım larsomut sonuçlar¬
eğer değişm işse,
dadır. Şimdi son bir örnek daha vererek bu iki tür değişikliğin
değişim ya paradigm a ile olan ilişkilerinde ya da verdikleri somut sonuçlar­ ikisinin de na¬
sıldadır.
meydana Şimdigeldiğini göstermek
son bir örnek daha istiyorum.
vererek buDaltoniki tür ve çağdaşlarının
değişikliğin çalışma¬
ikisinin de na­
larını
sıl mincelediğimiz
eydana geldiğini zaman, tek ve aynı
göstermek olan bir
istiyorum. işlemin,
Dalton doğayla bağlantısını
ve çağdaşlarmm çalışma-
farklı
larmıbir paradigma aracılığıyla
incelediğimiz zaman, tek kurarsave aynı doğadaki düzenindoğayla
olan bir işlemin, çok farklı bir yö¬
bağlantısım
göstergesi olabileceğini eski
farklı bir paradigm a aracılığıyla kurarsa doğadaki düzenin çok farklı birko¬
nünün görürüz. Ayrıca, bir kullanımın yeni yö­
numunda
nünün göstergesi değişik somutgörürüz.
bazen çokolabileceğini verdiğini
sonuçlarAyrıca, göreceğiz.
eskidebir kullanım m yeni ko­
18'inci Yüzyıl
numunda bazen çok boyunca
değişik 19"uncu
somut sonuçlar da bir kısmında
Yüzyılın verdiğini Avrupah kim¬
de göreceğiz.
yacıların hemen hemen hepsi, tüm kimyasal türleri
18’inci Yüzyıl boyunca 19” uncu Yüzyılın da bir kısm ında Avrupah oluşturan temel atomlarıkim-
biryacılarm
arada tutan gücün karşılıklı yakınlaşma olduğuna inanıyorlardı.
hemen hem en hepsi, tüm kimyasal türleri oluşturan tem el atomları Buna gö¬
re,birbirarada
topaktutangümüş gücündağılmadan
karşılıklıdurabiliyordu
yakınlaşma olduğuna çünkü gümüş parçacıkları
inanıyorlardı. Buna ara¬gö­
sında
re, birböyle
topak yakınlaşma
birgümüş gücü vardı.
dağılmadan (Lavoisier
durabiliyordu 'in zamanına
çünkü kadar bu par¬
gümüş parçacıklan ara-
çacıkların,
smda böyle dahabirda yalanlaşm a gücü vardı.bileşiği
temel cisimciklerin oldukları
(Lavoisier’in sanılmaktaydı.)
zamanına kadar buAy¬ par-
kurama göre,
nıçacıklarm, gümüşün asit içerisinde (ya da tuzun
daha da temel cisimciklerin bileşiği oldukları sanılmaktaydı.) su içinde) erimesinin Ay­
nedeni,
nı kuram asita parçacıklarının
göre, güm üşün asit gümüş parçacıklarını
içerisinde (ya da tuzun parçacıklarının
(yahutsusuiçinde) erim esinin
tuz parçacıklarını)
nedeni, çekiş gücünün,
asit parçacıklarının gümüş bu eriyenlerdeki
parçacıklarınıparçacıklar
(yahut su arasında çeki¬
parçacıklarının
cituz
güçten daha büyük olmasıyıdı. Gene aynı
parçacıklarmı) çekiş gücünün, bu eriyenlerdeki parçacıklar şekilde, bakırın da gümüşarasmda eriyiği
çeki­
içinde dağılarak
ci güçten gümüşü
daha büyük çökeltmesi,
olmasıyıdı. bakar
Gene aynı asit arasıhdaki
ileşekilde, bakırm da yakınlaşmanın
gümüş eriyiği
asit ile gümüşünkinden
içinde dağılarak gümüşü daha güçlü olmasıyla
çökeltmesi, balar ileaçıklanıyordu.
asit arasıhdakiAynı açıklama
yakınlaşmanın
birçok
asit ilebaşka
güm görüngü
üşünkinden içindaha
de kullanılmaktaydı. 18'nci yüzyılın Aynı
güçlü olmasıyla açıklanıyordu. 'seçmeli ya¬
açıklama
kınlaşmalar' (elective affinities) kuramı, gerçekten
birçok başka görüngü için de kullanılmaktaydı. 18’nci yüzyılm ‘seçmeli ya­ de saygıdeğer bir para¬
digmaydı
kınlaşm alar’ ve kimyasal
(electivedeneyciliğin tasarımları
affinities) kuramı, ile çözümlemelerinde
gerçekten de saygıdeğer bir geniş
para­
ölçüde
digm aydıve zamanve kim zaman
yasal gayet verimli olarak
deneyciliğin kullanılıyordu.
tasarımları ile çözüm lem (20)elerinde geniş
Ne var
ölçüde veki, yakınlaşma
zaman zaman kurammm
gayet verimli olarakkarışımları
fiziksel kimyasal
kullanılıyordu. (20) bileşikler¬
Ne var ki, yakm laşm a kurammm fiziksel karışımları kim yasalunutuldu.
den ayıran çizgiyi belirleme tarzı, Daltoh'un çalışmalarından sonra bileşikler­
18.
denyüzyıl
ayıran kimyacıları aslında iki
çizgiyi belirleme süreç olduğunu
türDaltoh’un
tarzı, kabul ediyorlardı.
çalışmalarmdan Karış¬
sonra unutuldu.
tırma sonucu ısı, ışık, köpürme ya da benzeri bir etki
18. yüzyıl kim yacılan asimda üd tür süreç olduğunu kabul ediyorlardı. Kanş- elde edildiği zaman,
meydana
tırm a sonucugelenin ısı,bir
ışık, köpürmbirleşme
kimyasal e ya da olduğu
benzeri da birbiliniyordu.
etki elde edildiğiÖte yandan,
zaman,
karışımdaki
m eydana gelenin parçacıklarbir kimgözle
yasalgörülebilir olduğumekanik
birleşm e yahut şekilde birbirlerin¬
da biliniyordu. Öte yandan,
den ayrılabilir
karışım durumda oldukları
daki parçacıklar zaman, yalnızca
gözle görülebilir fiziksel bir
yahut mekanik karışım
şekilde söz ko¬
birbirlerin­
nusu olduğu kabul edilmekteydi. Fakat bu iki
den ayrılabilir durumda oldukları zaman, yalnızca fiziksel bir karışım sözbe¬
tür olgunun arasında kalan ko­
nusudurumlarda
lirsiz olduğu kabul -örneğin su içindeFakat
edilmekteydi. bu ikibileşikleri,
tuz, metal tür olgununcam, arasmdaatmosferdeki
kalan be­
oksijen, vs. gibi- bu-örneğin
lirsiz durumlarda kaba ölçütler
su içinde işe metal
pektuz, yaramıyordu. Paradigmaları
bileşikleri, cam, atmosferdeki tara¬
fından yönlendirilen kimyacıların çoğu, bu ara-durumların
oksijen, vs. gibi- bu kaba ölçütler pek işe yaramıyordu. Paradigm aları tara­ tümünü, kapsam
fındankimyasal
olarak saymaktaydılar
yönlendirilen kimyacılarm çünkü bunları
çoğu, oluşturan süreçlerin
bu ara-durumların hepsini
tüm ünü, kapsamde
benzer
olaraktürde güçlerin
kimyasal etkilediğineçünkü
saymaktaydılar inanıyorlardı. Su içindeki
bunları oluşturan tuz ya da
süreçlerin nitro¬de
hepsini
jen içindeki
benzer türdeoksijen
güçlerin onlara göre, en az
etkilediğine bakırı oksitleyerek
inanıyorlardı. elde edilen
Su içindeki tuz ya bileşme
da nitro­
kadar geçerli bir kimyasal bileşme örneğiydi. Eriyiklerin
jen içindeki oksijen onlara göre, en az bakırı oksitleyerek elde edilen de aynı şekildebileşme
bile¬
şik sayılması gerektiği yönündeki kanıtlamalar ise oldukça
kadar geçerli bir kimyasal bileşme örneğiydi. Eriyiklerin de aynı şekilde bile­ güçlüydü. Zatan
yakınlaşma
şik sayılması kurammm
gerektiği kendisi de yeterli
yönündeki düzeyde ise
kanıtlamalar kanıtlanmıştı.
oldukça güçlüydü.Ayrıca, bile-
Zatan
yakınlaşm a kuram m m kendisi de yeterli düzeyde kanıtlanmıştı. Ayrıca, bile­
(20) H. Metzger, Newton, Stahl, Boerhaave et la doctrine Chimique (Newton, Stahl, Boerhaave
ve Kimya Öğretisi) Paris, 1930 s. 34-68.
(20) H. Melzger, Newton, StahI, Boerhaave et la doctrine Chimique (Nevvton, StahI, Boerhaave
ve Kimya Öğretisi), Paris, 10TSO s. 34-68, J46
J46
şiklerin oluşumu eriyiklerde gözlemlenen türdeşliği açıklayabilecek nitelik¬
teydi.
şiklerinÖrneğin
oluşumu oksijen ve nitrojen
eriyiklerde gazları,
gözlem lenen türdeşliği birleştirilmeyip
atmosferde açıklayabileceksadece nitelik­
karıştırıldıkları
teydi. Örneğin zaman, oksijen daha ağır gaz
ve nitrojen olan atmosferde
gazları, oksijenin mantıksal olarak sadece
birleştirilmeyip dibe
çökmesi
karıştırıldıkları zam an, Atmosferi
gerekmekteydi. daha ağır gaz bir karışım olarak gören
olan oksijenin Dalton,
m antıksal oksije¬
olarak dibe
nin bu durumda
çökmesi neden bir türlü
gerekmekteydi. dibe çökmediğini
Atm osferi bir karışım olarakhiçbir gören
zamanDalton, edici
tatmin oksije­
tarzda
nin buaçıklayamamıştı.
durum da neden bir Sonunda
türlü dibe çökmgeliştirdiği
da zaten ediğini hiçbir atomik
zaman kuramın be¬
tatm in edici
nimsenmesi,
tarzda açıklayam eskiden amhiçıştı.aksaklık
Sonunda görülmeyen bu alanda çeşitli
da zaten geliştirdiği atom ikaykırılıklara
kuram ın be­
yol
nim açtı.
senm (21)esi, eskiden hiç aksaklık görülm eyen bu alanda çeşitli aykırılıklara
yolİnsanın,
açtı. (21)eriyikleri bileşik olarak gören kimyacıların, ardıllarından sadece
bir tanımlama
ufak İnsanın, sorununda
eriyikleri ayrıldıklarını
bileşik olarak söyleyesi geliyor.
gören kimyacıların, Bir anlamda,
ardıllarmdan sadece
durum
ufak bir gerçekten
tanımlama de böyle olabilirdi.
sorununda Fakat bu anlam,
ayrıldıklarını söyleyesitanımlamaları
geliyor. Birsalt kon-
anlamda,
vansiyonel
durum gerçekten kolaylıklar gtiren birFakat
halineolabilirdi.
de böyle anlambu değildir.
anlam, On Sekizinci yüzyılda
tammlamalan salt kon-
karışımlar
vansiyonel bileşiklerden tam olarak,
kolaylıklar haline gtiren somut
bir anlam testlerle ayırdedilmemişti.
değildir. Belki
On Sekizinci yüzyılda
dekarışım
buna olanak yoktu. Kimyacılar
lar bileşiklerden tam olarak, böyle testlere
somut gerekayırdedilmemişti.
testlerle duymuş olsalar bile, Belki
kuşkusuz
de buna gene olanak eriyikleri
yoktu. K bileşik yapan
im yacılar ölçütler
böyle ararlardı.
testlere gerek Karışım-bileşik
duymuş olsalar ay¬ bile,
rımı, kullandıkları
kuşkusuz paradigmanın,
gene eriyikleri yani bütün
bileşik yapan araştırma
ölçütler alanlarına
ararlardı. bakış tarz¬
Karışrm-bileşik ay­
rımı, bir
larının ve bu sıfatla dayani
parçasıydıparadigmanın,
kullandıkları söz konusu
bütün araştırma alanlarınakimya
ayırım, bütünüyle bakış da¬tarz-
lının
larmm deneyim birikimine
bir parçasıydı ve karşı olmasa
bu sıfatla da söz tek tek laboratuvar
da, konusu testlerine
ayınm , bütünüyle kimyakarşıda-
öncelik taşımaktaydı.
lınm deneyim birikimine karşı olmasa da, tek tek laboratuvar testlerine karşı
kimya bu şekilde görülürken, diğer tarafta kimyasal görüngülerin
Fakat taşımaktaydı.
öncelik
geçerlilik
Fakatkazandırdığı
kim ya bu şekilde Dalton'un yeni
yasalar,görülürken, diğerparadigmasının
tarafta kimyasal benimsenmesi
görüngülerin
üzerine
geçerlilik ortaya çıkanlardan
kazandırdığı hâlâ çok
yasalar, farklıydı.
D alton’un yeniÖzellikle de sabit oranlar
paradigmasınm yasa¬
benimsenmesi
sının
üzerine edilmesi,
eldeortaya ne kadar hâlâ
çıkanlardan kimyasal deney yapılırsa
çok farklıydı. Özellikleyapılsın,
de sabit eriyikler
oranlarbile¬
yasa-
şik
smm olarak
eldekaldıkları
edilmesi,sürece
ne kadar kimyasal On
olanaksızdı. sekizinci
deney yüzyılın
yapılırsa yapılsm,sonlarında
eriyiklerbazıbile­
bileşiklerin temel maddelerini
şik olarak kaldıkları değişmez oranlı
sürece olanaksızdı. ağırlıklarda
On sekizinci yüzyılmiçerdikleri
sonlarmda bilini¬
bazı
yordu.
bileşiklerin temel mkimyacı
Hatta Alman addelerini Richter
değişm bazı
ez tür tepkimelerde,
oranlı ağırlıklardabugünkü
içerdiklerikimya¬
bilini­
sal eş-değerler
yordu. Hatta Almanyasasmm kapsamma
kimyacı Richter bazıbirçok
giren özellik saptamıştı.
tür tepkimelerde, bugünkü (22) Fa¬
kimya­
salhiçbir
kat kimyacı
eş-değerler bu özellikleri
yasasmm kapsam reçetelerin
m a giren dışında kullanmadığı
birçok özellik gibi, (22)
saptamıştı. yüzyı¬ Fa­
lın
kat hiçbirkadar
sonuna kimyacı kimsebu bunları
özellikleri reçetelerindüşünmedi.
genellemeyi Su içindekigibi,
dışmda kullanmadığı tuz ya da
yüzyı-
cam gibi sonkadar
Im sonuna derece karşı durumlar
açıkbunları
kimse genellemeyi olduğu için, kaynaşma
düşünmedi. d e^ tuz terk
Su için kuramı ya da
edilmeden ve kimya alanının sınırları yeniden
cam gibi son derece açık karşı durum lar olduğu için, kaynaşma kuramıkavramlaştırılmadan böyle bir terk
genelleme
edilmedenyapmak ve kimya olanaksızdı.
alanmm smırları gerçekten
Sonucunyeniden de böyle olacağı yüzyılın
kavramlaştırılmadan böyle bir
sonunda
genelleme Fransız
yapmak kimyacıları
olanaksızdı. Proust
Sonucun gerçektenarasında
ve Berthollet de böyleçıkan bir yüzyılm
olacağı tartış¬
mayla
sonunda kesinleşti.
iyiceFransız Bunlardan
kim yacıları birincisi,
Proust bütün kimyasal
ve B erthollet arasında tepkimelerin de¬
çıkan bir tartış­
ğişmez oranlarda meydana geldiğini iddia ediyor, diğeri"
m ayla iyice kesinleşti. Bunlardan birincisi, bütün kimyasal tepkimelerin de­ ise bunu reddediyor¬
du. Her ikisi
ğişmez de kendi
oranlarda için etkileyici
görüşügeldiğini
meydana deneysel
iddia ediyor, kanıtlar
diğeri' toplamışlardı.
ise bunu reddediyor­
Ama
du. Herbu geneikiside debir sağırlar
kendi görüşü söyleşisiydi ve tartışma
için etkileyici deneysel kanıtlarsonuçsuz
tamamen kal¬
toplamışlardı.
Berthollet'nin
dı.Ama değişebilir orantılı bir bileşik gördüğü
bu gene de bir sağırlar söyleşisiydi ve tartışma tamamen sonuçsuz kal­ yerde Proust yalnız¬
cadı.fiziksel bir karışım
Berthollet’nin görüyordu.
değişebilir (23)bir
orantılı Böyle
bileşik çelişkiyeyerde
bir gördüğü ne deneyin
Proust ne de
yalnız­
ca fizikselgeleneklerini
tanımlama değiştirmenin
bir karışım görüyordu. (23) bir yararı
Böyle bir olabilirdi.
çelişkiye ne İkideneyin
adam enneazde
Galileo
tanım lam ile Aristo
a geleneklerini amaçlaraenin
kadar tersdeğiştirm yönelmişlerdi.
bir yararı olabilirdi. İki adam en az
Galileo
(21). ile Aristo
s. 124-29, 139-48.kadar
Dalton ters
içinamaçlara
bkz; Leonard yönelmişlerdi.
K. Nash, The Atomic Molecular Thecory
(21). s.molekül
(Atomik Kuramı) HarvarCase Histories in Experimental Science (Harvard Deneysel
124-29, 139-48. Dalton için bkz.’ Leonard K. Nash, The Atomic M olecular Thecory
Bilim tarihçeleri) Tarihçe, 4, Cambridge, Mass., 1950., s. 14-21.
(Atomik molekül Kuramı) Harvar Case Histories in Experimental Science (Harvard Deneysel
(22). J.R. Partington, A Short History of Chemistry (Kimyanın Kısa bir Tarihi) 2.basım, Londra,
Bilim tarihçeleri) Tarihçe, 4, Cambridge, Mass., 1950., s. 14-21.
(22).s.J.R.
1951, 161-163.
Partington, A Short History .of Chemistry (Kimyanın Kısa bir Tarihi) 2.basım, Londra,
(23). A.N. Meldrum, "The Development of the Atomic Theory:) (1) Berthollet's Doctrine of Vari¬
1951, s. 161-163,
able Propoktions'
(23). A.N. Meldrum,(AtomikKurami) Gelişimi: (1) Bertholle'in Değişken Oranlar öğretisi) Man¬
“The Development of the Atomic Theory:) (1) Berthollet's Doctrine of Vari-
chester Memoirs (Manchester Yazıları) dergisi, 54, 1910, s. 1-16.
able Propoktions' (Atomik Kuramı) Gelişimi: (1) Bertholle’in Değişken Oranlar öğretisi) Man-
chester Memoirs (Manchester Yazıları) dergisi,
14754, 1910, s. 1-16,
147
 John Dalton, kendisini sonunda ünlü kimyasal atomik kuramına götüre¬
John incelemelerine
cek olan Dalton, kendisini sonundazaman
başladığı ünlü kimyasal
durum buydu. atomikFakat kuram ına götüre­
Dalton, bu
cek olan
araştırmaların incelem
en elerine
son evrelerinebaşladığı
kadar zaman
ne bir durum
kimyacıydı buydu.ne deFakat D alton,
kimyayla ilgi¬bu
araştırmalarm
leniyordu. Aslında en son evrelerine kadar
meteorologdu ve suyun ne bir kimyacıydı
gazları, ne de de
atmosferin kimyayla
suyu em¬ ilgi­
leniyordu.
mesi A slında
gibi fiziksel m eteorologdu
olduğunu zannettiği ve sorunlarla
suyun gazları, atm osferin
uğraşıyordu. de suyu
Kısmen em ­
eğiti¬
mesi gibi fiziksel olduğunu zannettiği sorunlarla
mi bir başka dalda olduğu için, kısmen de bu dalda yapmış olduğu çalışmala¬ uğraşıyordu. Kısmen eğiti­
rınmibirbirsonucu
başka olarak,
dalda olduğu için, kısmen
söz konusu sorunlara de yaklaşırken
bu dalda yapmış olduğu
kullandığı çalışmala-
paradigma
rm bir olan
çağdaşı sonucu olarak, söz konusufarklıydı.
kimyacılarınkinden sorunlaraÖzellikle,
yaklaşırken kullandığı
gazların paradigma
karışımını ya¬
çağdaşı
hut gazm olansuya kim yacılarınkinden
karışmasını fiziksel farklıydı. Özellikle,
süreçler olarak gazlarm
görmesi karışımgüçle¬
kaynaşma m ı ya­
huttamamen
rini gazm suya karışmbırakıyordu.
dışarıda asm ı fizikselBu süreçler
nedenle olarak
Daltongörmesi kaynaşm a güçle­
için eriyiklerde göz¬
rini tam am
lemlenen en dışarıda
türdeşlik bırakıyordu.
bir sorundu, fakat Bu daha nedenle Daltononun
da önemlisi, için eriyiklerde
bu sorunu, de¬ göz­
lemlenen
neysel türdeşlik bir sorundu,
karışımlarındaki fakat daha
çeşitli atomik da önemlisi,
parçacıkların görelionunboyutlarını
bu sorunu,ve de­
neysel karışım
ağırlıklarını larındaki çeşitli
belirleyebilirse atom ik parçacıkların
çözebileceğini düşünmüş olmasıydı.göreli boyutlarını
Dalton so¬ve
ağırlıklarm
nunda kimyaıalanına
belirleyebilirse çözebileceğini
bu belirlemeleri yapmak düşünmüş
için el atmıştı.olmasıydı. Dalton so­
Daha başlangıç¬
nunda
tan, kimyaolarak
kimyasal alanma bu belirlemeleri
kabul ettiği, kapsamı yapmak
sınırlıiçin el atmıştı. Daha
tepkimelerde, başlangıç­
atomların yal¬
tan,
nız kimyasal
bire olarak
bir oranda, kabul
yahut ettiği,
başka türkapsamı
basit birsınırlı tepkimelerde,
bütün-sayı oranındaatomlarm
birleşebile¬ yal­
nız bire varsaymaktaydı.
ceklerini bir oranda, yahut(24) başka
Butürdoğal basit bir bütün-sayı
varsayım oranında birleşebile­
temel parçacıkların boyut¬
ceklerini
larını varsaymaktaydı.
ve ağırlıklarını (24) Bu doğalgerçektan
belirleyebilmesini varsayımde temel parçacıklann
sağladı, fakar aynı boyut­
za¬
larını değişmez-oranlar
manda ve ağırlıklarını belirleyebilm esini gerçektan
yasası da anlamsız hale geldi.de sağladı,
Dalton'afakar göre,aynı
mad¬ za­
m andabelli
delerin değişm ez-oranlar
oranlarda yasası da
katılmadığı biranlamsız
tepkime,hale başka geldi. D alton’a
ne olursa olsun,göre, m ad­
kimya¬
delerin
sal belliolamazdı.
bir süreç oranlardaBöylelikle
katılmadığıDalton'un
bir tepkime, başka neolmadan
çalışmaları olursa olsun, kim ya­
asla geçer¬
sal bir süreç olamazdı.
lilik kazanamayacak bir yasa, Böylelikle
bu D alton’un
çalışmalar çalışmaları
kabul olmadan
edildikten sonra,asla geçer­
hiçbir
lilik kazanam
kimyasal ölçümün ayacak bir yasa,
tek başma bu çalışm alar kabul
sorgulayamayacağı kurucu edildikten sonra,geldi.
bir ilke haline hiçbir
kimyasal
Kendi ölçümün
alanının hemen tekhemen
başmatek sorgulayamayacağı
tam örneği sayılabilecek kurucu bu birbilimsel
ilke haline geldi.
devrim
Kendi alanmm
sonucu, hemen işlemler,
aynı kimyasal hemen tek tam örneği
kimyasal genelleme bağlamıyla
sayılabilecek eskisinden
bu bilimsel devrim
çoksonucu, aynı kim
daha farklı yasal işlemler,
bir ilişkiye kimyasal genelleme bağlam ıyla eskisinden
girmiş oldular.
çok daha farklı
Dalton'un bir ilişkiye
vardığı sonuçlarıngirmiş atüır atılmaz her taraftan saldırıya uğ¬
oldular.
ortaya
D alton’un
radığını bilmemvardığı sonuçlarm
söylememize gerekortaya
var mı?atılırÖzellikle
atılmaz her taraftanhiç
Bertholet saldırıya
ikna ol¬ uğ-
radığmı bilmem
mamıştı. Konunun söylem
özelliğiem ize
göz gerek
önüne var mı?
alınırsa, Özellikle
ikna olması da
Bertholet pek gerekmi¬
hiç ikna ol­
mamıştı.
yordu. Konunun
Fakat özelliğiiçin
çoğu kimyacı gözDalton'un
önüne aluursa, ikna olması
paradigması, da pek gerekm
Proust'unkinin boş i­
yordu. Fakat
bıraktığı yerlerde çoğu
oldukça iknaiçin
kim yacı ediciydi,
D alton’unçünkü karışımları bileşiklerden
paradigması, P roust’unkinin ayır¬boş
bıraktığı
maya yarıyanyerlerde oldukça
bir kıstas ikna ediciydi,
olmaktan çok dahaçünkü geniş ve önemli sonuçlar
karışımları taşımak¬
bileşiklerden ayır­
mayaÖrneğin,
taydı. yarıyan atomlar
bir kıstasgerçekten
olmaktankimyasal
çok dahaolarakgeniş ve sadece
önemli bütün-sayı
sonuçlar taşım oran¬ ak­
taydı. Örneğin,
larında atomlar kimyasal
birleşebiliyorsa, gerçekten verilerin
kimyasalbir olarak sadece geçirilmesi
dahavegözden bütün-sayı oran­ ile,
larında
sabit birleşebiliyorsa,
oranlar kadar, katmerli kim yasalörnekleri
orantı verilerinde birbulunabilir
daha gözden demekti.
geçirilm esi ile,
Kimya¬
sabitkarbondioksitteki
cılar oranlar kadar, katm ikierli orantı
oksitin içerdiği
örnekleri oksijen ağırlıklarını
de bulunabilir %56 veKim
demekti. %72 ya­
cılar karbondioksitteki
şeklinde yazmaktan vaz iki oksitin
geçerek, bir içerdiği
ölçü oksijen
karbonun ağırlıklarını
ya 1.3 ya da 2.6
%56 ve
ölçü %72
ok¬
şeklinde
sijenle yazmaktan vazsöylemeye
birleşebileceğini geçerek, bir ölçü karbonun
başladılar. Eski kullanımların
ya 1.3 ya da 2.6 ölçü ok­
sonuçları
yeni tarzda
busijenle kaydedildiğisöylem
birleşebileceğini zaman,eye ikiye bir şeklinde
başladılar. Eskibir kullanım ların çarpma¬
orantı göze sonuçları
yabubaşladı
yeni tarzda
ve hem yeni tepkimelerde
kaydedildiği zaman, hem ikiye de bireski ve bilinen
şeklinde .tepkimelerin
bir orantı göze çarpm çö¬a­
ya başladı ve hem
zümlemelerinde sonuçyeni aynıydı.
tepkimelerde
Buna ilaveten,
hem de Dalton'un
eski ve paradigması
bilinen 'tepkimelerin saye¬ çö­
sinde lem elerindeçalışmaları
züm Richter'in sonuç aynıydı.benimsenebilmiş.
Buna ilaveten, ve bütün genelliği
D alton’un ile kavrana-
paradigm ası saye­
bilmişti.
sinde R Ayrıca
ichter’in akla
çalışmaları yeni deneylerle örneğin
getirdiği benimsenebilmiş, ve bütünGay-Lussac'ın hacim
genelliği ile kavrana-
bilmişti. Ayrıca
birleştirme çalışmaları gibi, kimyacıların
akla getirdiği yeni deneylerle düşlerinde
örneğinbile göremeyecekleri
G ay-Lussac’ın hacim
birleştirmgörüngü
bambaşka ilişkileri
e çalışm aları gibi, ortaya çıkıyordu.
kim yacıların Kısacabile
düşlerinde kimyacıların
görem eyecekleriDal-
bam başka görüngü ilişk ileri ortaya çıkıyordu. K ısaca kim y acıların D al-
(24). L.K. Nash. "The Origin of Dalton's Chemical Atomic Theory" (Dalton'un kimyasal atomik
Nash. “TheIsis
(24). L.K.Kaynakları)
kuramının dergisi,
Origin of Dalton’s s. 101-118.
47, 1956,Chemical Atomic Theory” (Dalton’un kimyasal atomik
kuramının Kaynakları) Isis dergisi, 47, 1956, s. 101-118.
148
148
ton'dan devraldıkları, yeni deneysel yasalar değil yeni bir kimya yapma tar¬
ton’dan devraldıkları, yeni deneysel yasalar değil yeni bir kimya yapma tar­
zıydı (kendisi buna 'yeni kimyasal felsefe sistemi' diyordu) ve bu yeni tarz o
zıydı (kendisi buna ‘yeni kimyasal felsefe Sistemi’ diyordu) ve bu yeni tarz o
kadar büyük bir hızla verim sağladı ki, Fransa ve İngiltere' deki yaşlı
kadar büyük bir hızla verim sağladı ki, Fransa ve İngiltere’ deki yaşlıbirkaç birkaç
kimyaci dışmda kimse bu yeniliğe katılmazlık edemedi. (25) Sonuç olarak
kim yaci dışm da kimse bu yeniliğe katılm azlık edemedi. (25) Sonuç olarak
kimyacılar tepkimelerin eskisinden çok farklı davrandığı bir dünyada yaşar
kim yacılar tepkim elerin eskisinden çok farklı davrandığı bir dünyada yaşar
oldular.
oldular.
Bütün bunlar olurken, bir başka tipik ve çok önemli değişiklik daha mey¬
danaBütüngeldi.bunlar olurken, bir başka tipik ve çok önemli değişiklik daha mey­
Sağda solda rakamsal kimya verileri değişmeye başladı. Dalton
dana geldi. Sağda solda rakamsal kim ya verileri değişmeye başladı. Dalton
fiziksel kurammı destekleyecek verileri aramak için kimyasal yazım ilk kez
fiziksel kurammı destekleyecek verileri aramak için kimyasal yazım ilk kez
incelemeye başladığında, uyum gösteren bazı tepkime kayıtlarına rastlamış¬
incelemeye başladığmda, uyum gösteren bazı tepkime kayıtlarına rastlamış­
tı, fakat kendi görüşüne uymayan, örneklere de rastlamış olduğu kuşkusuz¬
tı, fakat kendi görüşüne uymayan, örneklere de rastlamış olduğu kuşkusuz­
dur. Örneğin Proust 'un ölçümlerinde bakırın iki oksiti, atomik kuramın is¬
dur. Örneğinbir
tediği ikiye Proust ‘un ölçümlerinde bakırm üd oksiti, atomik kuramın is­
oranı yerine 1.47 ye 1 oranında oksijen ağırlığı vermişti.
tediği ikiye bir oranı yerine 1.47 ye 1 oranında oksijen ağırlığı vermişti.
Üstelik Proust, Dalton'cu orantılar bulmayı başarması beklenebilecek en uy¬
Üstelik Proust, Dalton’cu orantılar bulmayı başarması beklenebilecek en uy­
gun kişiydi. (26) Yani iyi bir deneyciydi ve karışımlar ile bileşikler arasında¬
gun kişiydi. (26) Yani iyiDalton'unkilere
ki'ilişki üzerine görüşleri bir deneyciydi ve çokkarışımlar
yakmdı. Ne ile var
bileşikler arasmda-
ki, doğayı bir
ki ilişki üzerine görüşleri D alton’unkilere çok yakmdı. Ne var ki, doğayı bir
paradigmaya uydurmak güç bir iştir. Olağan bilimin içerdiği bulmacaların bu
paradigmaya uydurmak güç bir iştm Olağan bilimin içerdiği bulmacaların bu
kadar zor olmasmm ve paradigma olmadan yapılan ölçümlerin herhangi bir
kadar zorkadarolmasmm
seyrekveulaşabilmesinin
paradigma olmnedeniadan yapılan ölçümlerin herhangi bir
sonuca bu budur. Bu nedenle kimyacılar
Dalton'un kuramını, sunduğu kanıt üzerine hemen kabulBu
sonuca bu kadar seyrek ulaşabilmesinin nedeni budur. nedenle kimyacılar
edemezlerdi, çünkü
kanıtm büyük kısmı henüz olumsuzdu yani gerçeğin ne olduğunu değil neçünkü
D alton’un kuramını, sunduğu kanıt üzerine hemen kabul edemezlerdi,
ol¬
kanıtm büyük
madığını kısmı henüz
gösteriyordu. Kuram olumsuzdu yani gerçeğin
kabul edildikten somane olduğunu
bile doğanındeğil ne ol­
'hizaya'
m adığını bitmemişti
getirilmesi gösteriyordu. Kuram kabul
ve nitekim edildikten
bu süreç sonra bile
için neredeyse doğanın ‘hizaya’
tam bir kuşak daha
getirilmesi bitmemişti ve nitekim bu süreç için neredeyse
geçmesi gerekti. Süreç tamamlandığı zaman, en iyi bilinen bileşiklerin tam bir kuşakbile
daha
geçm esi gerekti. Süreç tam am landığı zaman, en iyi bilinen
bileşme yüzdeleri hâlâ farklı çıkıyordu, çünkü her şeyle birlikte verilerin bileşiklerin bile
bileşm ede
kendileri yüzdeleri hâlâ
değişmişti. farklı çıkıyordu,
Böylece, bir devrimdençünküsoma herbilim
şeyleadamlarının
birlikte verilerin
fark¬
lıkendileri
bir dünyada de değişmişti.
çalıştıkları Böylece,
önermesine bir verilebilecek
devrimden sonra bilim adamlarımn
anlamlardan sonuncusunufark­
lı bir dünyada
da görmüş oluyoruz. çalıştıkları önermesine verilebilecek anlamlardan sonuncusunu
da görmüş oluyoruz.

(25) A.N. Meldrum, 'The Development of the Atomic Theory: (6) The Reception Accorded to the
(25) A.N.
Theory Meldrum,
Advocated by ‘The Development
Dalton" of the Atomic
(Atomik Kuramın GelişimiTheory: (6) TheSavunduğu
(6) Dalton'un Reception Kurama
Accordedto
Karşıthe
Theory Advocated
Gösterilen by Dalton”Memoirs
Kabul,) Manchester (Atomik (Manchester
Kuramın Gelişimi (6) Dalton’un
Yazıları) Savunduğu
dergisi, 55, Kurama Karşı
1911, s. 1-10.
Gösterilen
(26) Kabul,)
Proust için Manchester
bkz. Meldrum, Memoirs (Manchester
"Berthollet'nin Yazıları)Öğretisi"
Değişken Oranlar dergisi, Manchester
55, 1911, s.Yazıları
1-10. 54,
(26) s.
1910, Proust için bkz.
8 Atomik Meldrum,
ağırlıkların “Berthollet’nin
ve kimyasal bileşimDeğişken Oranlar
ölçümlerinin Öğretisi”
aşamalı Manchesterayrıntılı
değişimlerinin Yazılarıta¬54,
1910, henüz
rihçesi s. 8 Atomik ağırlıkların
yazılmadı, fakatve kimyasal bu
Partington bileşim ölçümlerinin
yönde aşamalı
birçok yararlı ipucudeğişimlerinin ayrıntılı
sağlamaktadır, bkz.ta­
rihçesi henüz yazılmadı, fakat Partington bu yönde birçok yararlı ipucu sağlamaktadır, bkz.
a.g.e.
a.g.e.
149
149
 XI. DEVRİMLERİN GÖRÜNMEZLİĞİ
XI. DEVRIMLERİN GÖRÜNMEZLİĞİ

Bilimsel devrimleröı nasıl kapandığı sorusu hâlâ gündemimizdedir. Fakat

bu soruyu
Bilimselsormadan
devrimlerSı bilimsel
önce,nasıl devrimlerin
kapandığı varlığı
sorusu hâlâ ve doğası hakkında
gündemimizdedir. Fakat
edindiğimiz kanıları son bir kez pekiştirmemiz
bu soruyu sorm adan önce, bilim sel devrim lerin varlığı ve gerekiyor. Şimdiye
doğasıkadar bi¬
hakkında
limsel devrimleri
edindiğim canlandırarak
iz kanıları son bir kez sergilemeye
pekiştirmemizçalıştım ve kullandığım
gerekiyor. Şimdiyeörnekler
kadar bi­
bıkkınlık verene dek
limsel devrimler! çoğaltılabilir.
canlandırarak Ancak şurası
sergilemeye açıkve
çalıştım tanınmış olmaları
ki,kullandığım örnekler
bilhassa seçtiğimiz bu örneklerin çoğu
bıkkınlık verene dek çoğaltılabilir. Ancak şurası açık olarak
açısından devrim ki, tanm değil, sadece
m ış olm aları
alışılmış şekliyle bilimsel bilgiye yapılmış birer katkı ya
açısmdan bilhassa seçtiğimiz bu örneklerin çoğu devrim olarak değil, sadece da ilave olarak gö¬
rülmüşlerdir. Başkabilimsel
alışılmış şekliyle bulursak
ne örnekbilgiye bulalım,
yapılmış bu katkı
birer görüş yadeğişmeyeceği
da ilave olarak gibi, gö­
örnekler de büyük
rülmüşlerdir. Başkaolasılıkla
ne örneketkisiz kalacaktır.
bulursak Devrimlerin
bulalım, 'görünmez'liğe gibi,
bu görüş değişmeyeceği bu
kadar yakm
örnekler deolmalarmm benceetkisiz
büyük olasılıkla çok geçerli nedenleri vardır.
bazı Devrimlerin
kalacaktır. Hem bilimbu
'görünmez'liğe
adamları hem de bilim dışındaki kişilerin, yaratıcı
kadar yakm olm alarm m bence çok geçerli bazı nedenleri vardır. Hembilimsel faaliyet hakkında
bilim
zihinlerinde
adamları hem bulundurdukları
de bilim dışındakiimgeyi 'yetkili' bilimsel
yaratan yaratıcı
kişilerin, kaynaklar, bilimsel
faaliyet dev¬
hakkında
rimlerin varlığını
zihinlerinde ve önemini sistematik
bulundurdukları imgeyi yaratanbir şekilde, kismen
'yetkili' kaynaklar, iş¬
derece dev­
de sonbilimsel
levsel nedenler yüzünden, örtmeye çalışırlar. Bu yetkinin
rimlerin varlığmı ve önemini sistematik bir şekilde, kismen de son derece iş­nasıl işlediği anla¬
şılıp incelenmeden
levsel tarihsel örnekleri
nedenler yüzünden, örtmeye tam anlamiyla
çalışırlar. etkili kılmak
Bu yetkinin umudumuz
nasıl işlediği anla­
olamaz. Dahası,eden
şılıp incelenm her tarihsel
ne kadarörnekleri
bu noktayı tamtam olarak etkili
anlamıyla geliştirmek
kılm aksonuç kıs¬
umudumuz
mında mümkün
olam az. Dahası, olacaksa
her ne da,
kadarbu bU incelemenin
noktayı tam olarakgerek
şu anda geliştirm ek sonuçka¬
duyduğumuz kıs-
darını, bilimsel çalışmanın kimliğini-belki teoloji
mmda mümkün olacaksa da, bu incelemenin şu anda gerek duyduğumuz dışında-bütün diğer dallar¬ ka-
dan ayırdeden
darmı, bilimselbirçalışmanın alarak başlatacağız.
yönünü elekimliğini-belki teoloji dışmda-bütün diğer dallar­
Sözünü
dan ettiğim
ayırdeden bir yetkinin
yönünü ele kaynağı
alarakolarak aklımdan geçirdiğim öğelerin ba¬
başlatacağız.
bilimsel
şındaSözünü ders kitapları ile bunları örnek
ettiğim yetkinin kaynağı olarak aklundan alan, gerek felsefi gerek
geçirdiğim popü¬
öğelerin ba-
yapıtlar
lerşmda gelmektedir. (Bizzat araştırma yapmanın dışmda
bilimsel ders kitaplan ile bunları örnek alan, gerek felsefi gerek popü­ bilim hakkında
önemli ölçüde
ler yapıtlar bilgi verebilecek
gelmektedir. (Bizzat başka tür kaynaklar
araştırma yapmanm son zamanlara
dışmda kadar
bilim haldonda
yoktu.) Bu kategorilerin üçü de bir ortak
önem li ölçüde bilgi verebilecek başka tür kaynaklar Özelliği son Ele
paylaşıyor. zamaldıkları so¬
anlara kadar
runların, verilerin ve kuramların bütünü evvelce geliştirilmiş
yoktu.) Bu kategorilerin üçü de bir ortak Özelliği paylaşıyor. Ele aldıkları so­ ve çoğunlukla
yazıldıkları
darunların, zamanki
verilerin bilimların
ve kuram topluluğunun bağlı olduğu
bütünü evvelce paradigmalarla
geliştirilmiş bü¬
ve çoğunlukla
tünleşmiş durumdadır.
da yazıldıkları zamanki Ders kitaplarının
bilim topluluğunun da zaten
amacıbağlı olduğuçağdaş bilimsel dilin
paradigmalarla bü­
söz dağarcığı
tünleşmiş ile söz dizimini
durumdadır. iletmek, aktarmaktır.
Ders kitaplarmm Bilimiçağdaş
amacı da zaten halka mal etmeye
bilimsel dilin
çalışan eserler ise,
söz dağarcığı aynı
ile söz uygulamaları
dizimini iletmek,günlük dile daha
akfarmaktu. yakın
Bilimi bir tarzda
halka be¬
mal etmeye
timleme çabalarıdır. Bilim felsefesine gelince, özellikle İngilizce
çalışan eserler ise, aynı uygulam aları günlük dile daha yakın bir tarzda be­ konuşulan
timleme anlaşıldığı
ülkelerde çabalarıdır.şekliyle bu uğraşta aynı
Bilim felsefesine tamamlanmış
gelince, bilimsel konuşulan
özellikle İngilizce bilgi bü¬
tünün mantıksal
ülkelerde incelenir.
yapısışekliyle
anlaşıldığı bu Daha
uğraştakapsamlı bir yaklaşıfn,
aynı tamamlanmış elbettebilgi
bilimsel bu üç bü­
değişik tarzın arasındaki oldukça gerçek ayrımları tartışmak
tünün m antıksal yapısı incelenir. Daha kapsam lı bir yaklaşıhı, elbette bu zorundadır, fa¬üç
kat bizi burada
değişik tarzın daha
arasmçokdakiilgilendiren
oldukça gerçek aralarındaki benzerliklerdir.
ayrımları Her üçü defa­
tartışm ak zorundadır,
kat bizi burada daha çok ilgilendiren aralarmdaki benzerliklerdir. Her üçü de
150
150
geçmiş devrimlerin kalıcı sonuçlarını kaydetmek yoluyla, kendi zamanların¬
dageçmiş olan olağan-bilimsel
geçerlidevrim geleneğin
lerin kalıcı sonuçlarmı temellerini
kaydetmek açığa çıkarır.
yoluyla, Bu işlevi
kendi zamanlarm-
görmek
da geçerliiçinolan
bu temellerin
olağan-bilimbaşlangıçta nasıl atıldığı
sel geleneğin açığailgili
ve sonra
tem ellerini meslek
çıkarır. da¬
Bu işlevi
lında nasıl benimsendiği konusunda doğru bilgileri sağlamak
görmek için bu temellerin başlangıçta nasıl atıldığı ve sonra ilgili meslek da- zorunda değil¬
İmdaHatta,
lerdir. en azından
nasıl benim sendiği ders kitaplarının
konusunda durumunda,
doğru temel sorunlarında
bilgileri sağlamak sis¬
zorunda değil­
tematik şekildeenyanıltıcı
lerdir. Hatta, azındanolmalarının kendine
ders kitaplannm göre geçerlitemel
durumunda, nedenleri vardır. sis­
sorunlarında
ikinci Bölüm'de
tematik kaydettiğimiz
şekilde yanıltıcı olmalarmm bilimingöre
gibi,kendine herhangi
geçerli dalında ilk
birnedenleri para¬
vardır.
digmanın ortaya çıkışının yanı sura, kural olarak, ders
ikinci Bölüm'de kaydettiğimiz gibi, bilimin herhangi bir dalında kitaplarına ya dailkeş-de-
para­
ğerde metinlere
digmanın artan
ortaya ölçüdeyanı
çıkışmm bir bağımlılık oluşur. ders
sıra, kural olarak, Denememizin
kitaplannasonuç ya dabölü¬
eş-de-
ğerde de
münde bu tür metinlerin
metinlere artan ölçüde olgunlaşmış
bir bağımlılıkbir bilim
oluşur.dalına egemen olmasının,
Denememizin sonuç bölü­
gelişme
münde çizgisini
de bu türdiğer dallarınkinden
m etinlerin olgunlaşmışönemlibirölçüde ayrıştırdığını
bilim dalına egemenkanıtlama¬
olmasının,1
çalışacağız.
yagelişme Şimdilik
çizgisini yalnızca bilimiönemli
diğer dallarınkinden gerek uygulayan gerek dışarıdan
ölçüde ayrıştudığmı iz-
kanıtlama­
leyen adamın bilim konusundaki bilgilerinin, diğer alanlarda
ya çalışacağız. Şimdilik yalnızca bilimi gerek uygulayan gerek dışarıdanöl¬iz- ' görülmeyen
çüde
leyen eğitim
adamm kitaplarına ve bunlardan
bilim konusundaki bilgilerinin, bir kaç
türetilen diğer değişikgörülmeyen
alanlarda yazın türüneöl­
çüde olduğunu
dayalı kabul edelim.
eğitim kitaplarına Bununla birlikte,
ve bunlardan türetilenders kitapları
bir kaç değişik olağan
yazınbilimin
türüne
yaygınlaştırılması amacını güden eğitim araçları oldukları
dayalı olduğunu kabul edelim. Bununla birlikte, ders kitapları olağan bilimin için, olağan bili¬
min
yaygmölçütlerinde,
laştırılm ası dilinde sorunlarının
veyagüden
am acını yapısında
eğitim araçları meydana
oldukları gelen
için, her de¬
olağan bili­
ğişiklikte kısmen ya
min ölçütlerinde, da tamamen
dilinde veya sorunlarmm yapısm da zorunludur.
yeniden yazılmaları meydana gelen Kısacası
her de­
her bilimselkısm
ğişiklikte devrim
en yasonrasında
da tam amyeniden yazılmaları
en yeniden gerekir
yazılm aları ve bir kereKısacası
zorunludur. yeni¬
lendiler mi de, kendilerini oluşturan devrimin yalnızca katkısını
her bilimsel devrim sonrasm da yeniden yazılmaları gerekir ve bir kere yeni­ değil büsbü¬
tün varlığını
lendiler mi de, gizlemelerioluşturan
da kendilerini kaçınılmaz olur. Eğer
devrimin yaşamları
yalnızca katkısını süresince bir
değil büsbü­
devrime da gizlem eleribilim
tanık olmamışlarsa,
tün varlığını adamının
kaçınılm ya da
az olur. bilim
Eğer izleyicisi
yaşam okurun ta¬bir
ları süresince
rihsel
devrimebilinçleri, bilgi dalındakibilim
tamk olmamışlarsa, en son devrimin
adammm sonuçlarından
ya da bilim izleyicisi öteye ulaşa¬ta­
okurun
maz.
rihsel bilinçleri, bilgi dalm daki en son devrimin sonuçlarmdan öteye ulaşa­
Böylece, işe bilim adamının kendi dalına ilişkin tarih bilincini budamakla
maz.
başlayan ders işe
Böylece, bilim ikinci
kitapları adamımn olarak,
kendi safdışı ilişkin tarihyerini
dalınaettiklerinin başka
bilincini şekilde
budamakla
doldurmaya girişirler. Bilim kitaplarında çok az tarih vardır
başlayan ders kitapları ikinci olarak, safdışı ettiklerinin yerini başka şekilde ve bu genellikle
giriş bölümünde
yadoldurmaya girişirler. Bihm yahut
bulunur da, daha
kitaplarında tarih vardu-şekliyle,
çoksıkazgörüldüğü geride
ve bu genellikle
kalmış
ya girişdevirlerin
bölüm ünde büyük bulunur yahut da, yapılan
kahramanlarına daha sıkdağınık
görüldüğü göndermeler
şekliyle, saye¬
geride
sinde
kalmuzun bir tarihsel
ış devirlerin büyükgeleneğe
kahramait oldukları
anlarm a yapılan dağmıkkapılırlar.
duygusuna göndermeler Halbukisaye­
onlara
sinde bu uzun süreklilik hissini
bir tarihsel veren ve
geleneğe ait ders kitabında
oldukları türetilmiş
duygusuna olan gelenek,
kapılırlar. Halbuki
gerçekte
onlara bu hiçbir
süreklilik veren ve Son
var olmamıştır.
zamanhissini ders derece
kitabında işlevsel (ve enolan
türetilmiş kadar
az ogelenek,
açık) nedenlerden
dagerçekte dolayı bilimsel ders kitapları (ve eski bilim
hiçbir zam an var olmamıştır. Son derece işlevsel (ve en az o kadar tarihçeleri¬
nin
dagerekenden çok fazlası)
açık) nedenlerden dolayı geçmişteki
bilimsel dersbilim adamlarının
kitapları (ve eskiçalışmaları arasın¬
bilim tarihçeleri­
yalnız metinlerindeki paradigma sorunlarının
nin gerekenden çok fazlası) geçmişteki bilim adamlarının çalışmaları çözü¬
dan, kendi anlatımına ve arasın­
yalnızsayılabilecek
dan, katkı
müne kendi m etinlerindeki aktarırlar. Önceki
kısımları paradigma sorunlarmmçağların bilim adamları¬
anlatımına ve çözü­
da, kısmen
nımüne seçmecilik, kısmen
katkı sayılabilecek kısım lan çarpıtma yoluyla,
de aktanrlar. hep aynıbilim
Önceki çağlarm kalan,adamları­
değiş¬
memiş bir sorunlar dizisi üzerinde çalışmış yalnızca
nı da, kısmen seçmöcilik, kısmen de çarpıtma yoluyla, hep aym kalan, yön¬
ve bilimsel kuramla değiş­
temde
memiş meydana son devrimin
gelendizisi
bir sorunlar bilimdenve
üzerinde çalışmış saydığı
yalnızcakurallar
bilimseldizisini benim¬
kuramla yön­
semiş
temde olan kişiler gelen
meydana gibi gösterirler.
son devrimin Böylece
bilimden kitaplarının
ders saydığı kmallarve içerdikleri
dizisini benim­ta¬
rihsel geleneğin, her bilimsel devrimden sonra yeniden kaleme
semiş olan kişiler gibi gösterirler. Böylece ders kitaplarm m ve içerdikleri ta­ alınma zorun¬
luluklarının
rihsel geleneğin, herbir
şaşırtıcı yanı kalmıyor.
bilimsel devrimden Yeniden yazılmaları
sonra yeniden kaleme üzerine
alınma bilimin
zorun-
tekrar büyük ölçüde 'birikime dayalı'görülmesine de aynca
luluklarm m şaşırtıcı bir yanı kalmıyor. Yeniden yazılmaları üzerine bilimin şaşmamak gere-.
kir.'
tekrar büyük ölçüde 'birikim e dayaligörülm esine de aynca şaşmamak gere--
İlgi dallarının dününü bugününe bağlayan gelişimi bir doğru olarak görme
kir.
eğiliminde topluluk
olan tekdününü
İlgi dallarının bilim adamları
elbette bağlayan
bugününe gelişimideğildir.
bir doğru olaıakgeriye
Tarihi görme
doğru yazmak hevesi yaygın olduğu kadar da kalıcıdır.
eğilim inde olan tek topluluk elbette bilim adam ları değildir. Tarihi Fakat tarihi yeniden
geriye
doğru yazm ak hevesi yaygm olduğu kadar da kalıcıdır. Fakat tarihi yeniden
151
151
yazma hevesi bilim adamlarını daha çok etkiler çünkü hem bilimsel araştır¬
yazmasonuçları
manın hevesi bilim adamlarımtarihsel
o araştırmanın daha çok etkiler çünkü
bağlamına hem bilimsel
görünürde araştır-
bir bağımlılık
m anm sonuçları
sergilemez, hem deo bunalım
araştırm anın tarihsel bağlam ına görünürde
ve devrim süreleri dışında bilim adamının çağ¬ bir bağım lılık
sergilemez,
daş dünyadakihem de bunalım
konumu oldukça vesağlam
devrim bir süreleri dışm da bilim
görünümdedir. adammın
Bilimin ister bu¬ çağ­
daş dünyadaki
günü ister geçmişi konum u oldukça
hakkındaki sağlam
tarihsel bir görünümdedir.
ayrıntıların çoğalmasıyla Bilimin
ya daister
sunu¬ bu­
günü ister geçm işi hakkmdaki tarihsel ayrıntıların
lan tarihsel ayrıntılara duyulan sorumluluğun artmasıyla, insan huylarına, ha¬çoğalm asıyla ya da sunu­
lan tarihsel
talarına yahutayrm tılara duyulan yapay
da karmaşalarına sorumluluğun
bir önem artm asıyla, insan huylarma,
kazandırılacağı kanısı yay¬ ha­
talarına
gındır. Bunayahut
göre,da bilimin
karm aşalarına
en iyi, en yapay bir önem
dayanıklı kazandırılacağı
çabaları sayesinde safkanısıdışı edi¬yay-
gmdır. ayrıntıları
lebilmiş Buna göre,tekrar bilimin en iyi, en dayanıklı
yüceltmemize ne gerekçabaları
vardır? sayesinde saf dışı bu
Tarihsel olgunun edi­
şekilde küçük görülmesi bilim mesleğinin ideolojisinde derinden ve belki debu
lebilmiş ayrıntıları tekrar yüceltmemize ne gerek vardır? Tarihsel olgunun
şekildeolarak
işlevsel küçük kök görülmesi
salmıştır;bilim hem mesleğinin
de başkaideolojisinde derinden en
tür olgu ayrıntılarına ve büyük
belki de
işlevsel
değeri olarak
veren kök salmıştır;
bir meslekte. hem de"Kurucularını
Whitehead, başka tür olgu ayrıntılarına
unutmakla en büyük
tereddüt ge¬
değeri
çiren veren
bilim bir meslekte.
mahvolmuş W hitehead,
demektir" "Kurucularmı
diye yazarken unutmakta
bilimsel topluluğuntereddüt
bu ta¬ ge­
rihsiz ruhunu çok iyi yakalamıştı, ama tam anlamıyla haklı da değildi, çünküta­
çiren bilim m ahvolm uş demektir" diye yazarken bilim sel topluluğun bu
rihsiz ruhunu
bilimlerde çok iyi
de, diğer yakalamıştı,
profesyonel ama tam anlamıyla
girişimlerde olduğu gibi, haklı da değildi, çünkü
kahramanlara ihti¬
bilimlerde
yaç vardır vede, ünlüdiğer profesyonel
isimlere girişimlerde
sahip çıkılır. Bereket, olduğu
bilim gibi, kahramanlara
adamları kahramanla¬ ihti­
yaç vardır ve ünlü isimlere sahip çıkılır. Bereket,
rın kendilerini unutmak yerine, gerektiği zaman onların eserlerini unutmayıbilim adamları kahramanla­
rın kendilerini
bilmişler, unutm ak yerine,
ama gerektiğinde de yeniden gerektiği zaman onların eserlerini unutmayı
düzeltmişlerdir.
bilmişler, am a gerektiğinde
Sonuç, bilimin tarihini doğrusalde yenidenya dadüzeltmişlerdir.
birikime dayalı göstermek yönünde
Sonuç,
ısrarlı bilimin tarihini
bir eğilimdir. Öyle bir doğrusal
eğilim ya ki,da birikime
geriye dönüp dayalı
kendigöstermek yönünde
araştırmalarına
bakan bilim adamlarını bile etkileyebiliyor. Örneğin Dalton'un kimyasalalarına
ısrarlı bir eğilim dir. Öyle bir eğilim ki, geriye dönüp kendi araştırm ato-
bakangörüşünün
mizmi bilim adamlarım bile etkileyebiliyor.
nasıl geliştiğini göstermek için Örneğin Dalton'un
kullanmış olduğu kimyasal
birbiriyle ato-
mizmiüç
çelişen görüşünün nasıl geliştiğini
ayrı açıklamanın yarattığı göstermek
izlenimeiçin kullanmış
bakılacak olduğu
olursa, birbiriyle
kendisinin,
çelişen üç
sonraları ayrı açıklam anmünyarattığı
çözümlenmesinde izlenime oranları
yaptığı kimyasal bakılacakkarıştırma
olursa, kendisinin,
sorunla¬
rıyla daha ilk aşamalardan itibaren ilgilendiği sanılır. Halbuki Dalton sorunla­
sonraları çözüm lenm esinde ün yaptığı kimyasal oranları karıştırma bu so¬
rıyla daha
runları sadeceilk çözümleri
aşam alardan hazıritibaren
olduğuilgilendiği
zaman vesanıln.üstelikHalbuki Daltonçalış¬
kendi yaratıcı bu so­
runları
ması aşağı sadece
yukarı çözüm leri hazır durumdayken
tamamlanmış olduğu zamanbulmuştu. ve üstelik(1) kendi yaratıcıaçık¬
Dalton'un çalış­
ması aşağı yukarı tamamlanmış durumdayken bulmuştu.
lamalarında eksik bırakılan taraf, daha önce fizik ve meteoroloji ile sınırlı (1) Dalton'un açık­
lam
kalmış alarında eksik
kavramların bırakılan
birdenbire taraf,
kimyaya daha önce fizik
uygulanmasının ve m eteoroloji
yarattığı ile sınırlı
devrimci
kalm ış kavram
etkilerin hesaba ların birdenbire
katılmaşıydı. kim yaya
Aslmda uygulanm
Dalton'un asının yarattığı
gerçekleştirdiği devrimci
buydu ve
etkilerin
bunun hesaba
sonucu olarakkatılm asıydı.
kimyaya Asimdatarzı
yaklaşım Dalton'un
tamamen gerçekleştirdiği
değişmiş ve bubuydu yakla¬ve
bunun
şım sonucu olarak
kimyacılara kimyaya
eski veriler yaklaşım
üzerine tarzı tamamen
yeni sorular değişmiş
sorup, yeni ve bu
sonuçlar yakla­
çıkart¬
şım kim yacılara
mayı öğretmişti. eski veriler üzerine yeni sorular sorup, yeni sonuçlar çıkart­
mayı
Aynıöğretmişti.
şekilde Newton da, yerçekimindeki güç değişmezinin zamanın kare¬
Aynı şekilde
sine orantılı Nevvton
bir hareket da, yerçekimindeki
ürettiğini keşfedenin Galileogüç değişmezinin zamanın kare­
olduğunu yazmıştı, as¬
sine orantılı bir hareket ürettiğini keşfedenin
lmda Galileo'nun kinematik kuramı, ancak Newton'un kendi dinamik Galileo olduğunu yazmıştı, kav¬ as-
İmda G alileo'nun
ramlarının kinem atik kuram
kalıbına yerleştirildiği zaman ı, ancak N ew almıştır.
bu biçimi ton'un kendi
Yani dinam ik kav­
Galileo'nun
ramlarının
kendisi bunakalıbına
benzer bir yerleştirildiği
şey söylememiştir.zaman bu biçimi
Onun, almıştır.
düşen Yani ilişkin
cisimlere Galileo'nunça¬
kendisi bunagüçlere
lışmalarında benzerçok bir şey
seyreksöylememiştir.
değinilir, hele Onun, düşen cisimlere
cisimlerin düşmesine ilişkin
neden ça­
lışm alarında güçlere çok seyrek değinilir, hele
olan düzenli bir yerçekimi gücüne daha da az. (2) Newton'un bu açıklaması,cisim lerin düşmesine neden
olan düzenli
Galileo'ya bir yerçekirtü
kullandığı gücünesorulmasına
paradigmanın daha da az. dahi (2) Newton'un
izin vermediği bu açıklaması,
bir soru-
Galileo'ya kullandığı paradigmanm sorulmasma dahi izin vermediği bir soru-
(1). L.K. Nash, "The Origins of Dalton's Chemical Atomic Theory" (Dalton'un kimyasal Atomik
(1). L.K. Kaynakları)lsis
Kuramının Nash, "The Origins dergisi, s. 101-116.
47, 1956,Chemical
of Dalton's Atomic Theory" (Dalton'un kimyasal Atomik
görüşü için bkz.
Newton'unKaynaklan)lsis
(2)Kuramının Florian
dergisi, Cajori, (der.).
47,1956, Sir Isaac
s. 101-116. , Newton's Mathematical Principles
of (2) Philosophy
Newton'un
natural görüşüand bkz.System
içinHis FlorianofCajori, (der.),(Sir
the World Isaac Newton'un
Sir Isaac MatematikselPrinciples
Newton's Mathematical Doğal
Felsefe İlkeleri
of natural ve Dünyaand
Philosophy Sistemi) Berkeley
His System California,
of the World (Sir1946, s. 21.
Isaac Bu bölümMatematiksel
Nevvton'un Galileo'nun kendi
Doğal
eserindeki
Felsefe İlkeleri ve ile
tartışma karşılaştırılmalıdır.
Dünya Sistemi) Berkeley Bkz. Dialogues
California, 1946, s, 21. BuTwo
Concerning bölüm new Sciences (iki
Galileo'nun kendi
Yeni tartışm aSöyleşiler)
Bilim Hakkında
eserindeki çeviren, H.Crew
ile karşılaştırılmalıdır. A. de Salvio,
ve Dialogues
Bkz. Concerning İllinois,
Evanston,Two new1946, s. 154-(iki
Sciences
Yeni Bilim Hakkında Söyleşiler) çeviren, H.Crew ve A. de Salvio, Evanston, İllinois, 1946, s. 154-
152
152
nun yanıtını mal etmekle, bilim adamlarının hareket hakkında hem sordukları
nun yanıtım
sorularda hemmal etmekle,
de kabul bilim adamlarmm
edilmesine hareket yanıtlarda
olanak gördükleri hakkmda hern sorduklan
meydana ge¬
lensorularda
küçük fakathem devrimci
de kabul edilmesine olanak gördükleri
bir yeniden-kuruluşun etkileriniyanıtlarda
saklamış meydana
olmakta¬ ge­
len küçük fakat devrimci bir yeniden-kuruluşun etkilerini
dır. Halbuki, Aristo'dan Galileo'ya, oradan da Newton dinamiğine geçişin te¬ saklamış olmakta­
meldır.göstergeleri,
Halbuki, Aristo'dan
yeni ampirikGalileo'ya, oradançok,
buluşlardan da Newton
soru ve dinamiğine geçişin te­
yanıtlarda meydana
mel göstergeleri,
gelen yeni am pirik
bu tür değişikliklerdir. Ders buluşlardan
kitaplarının çok,
busoru ve yanıtlarda
değişiklikleri m eydana
örtmek yo¬
gelenbilimin
luyla bu türgelişmesini
değişikliklerdir. Ders gibi
bir doğru kitaplarının
göstermebueğilimleri,
değişiklikleri örtmgeliş¬
bilimsel ek yo­
luyla en
menin bilimin
önemli gelişm esini biryüreğinden
evrelerinin doğru gibigeçengösterm biresüreci
eğilimleri,
gizlemişbilimsel geliş­
olmakta¬
m
dır. enin en önemli evrelerinin yüreğinden geçen bir süreci gizlemiş olm akta­
dır.
Saydığımız örneklerden her biri tek bir devrim bağlammda yeni bir tarih
kurgusu Saydığım ız örneklerden
başlatmıştır her biri devrim-sonrası
ve başlangıçlar tek bir devrim bağlammda
metinler tarafındanyeni bir dü¬
tarih
kurgusu başlatm ıştır ve başlangıçlar devrim -sonrası
zenli bir şekilde tamamlanmaktadırlar. Fakat bu tamamlanış yukarıda anlatı¬ metinler tarafm dan dü­
zenli bir şekilde tam amlanmaktadnlar. Fakat bu tamamlanış
lan yanlış tarihsel kurguların çoğalmasıyla da bitmez. Bu yanlış, kurgular gi¬ yukarıda anlatı­
lan yanlış
derek tarihsel
devrimleri kurgularm
görünmez haleçoğalmasıyla
getirir. Gözden da bu
bitmez.
şekilde Bukaçmlmamış
yanlış, kurgular olangi­
derek devrimleri
malzemeye gelince,görünmez
onun da bilimhale getirir. Gözden veriliş
kitaplarındaki bu şekilde tarzı,kaçınimamış
gerçekte olma¬ olan
malzemeye gelince, onun da bilim kitaplarmdaki
yan bir süreci varsaymaktadır. Halbuki böyle bir sürecin varolması halinde veriliş tarzı, gerçekte olma­
yan bir süreci
devrimlerin hiç varsaym
bir işlevi aktadır. Halbuki böyle
kalmayacaktır. Bilimselbir sürecin varolması
ders kitapları halinde
öğrenciyi
devrim
çağdaş lerin hiç
bilimsel bir işlevibildiğini
topluluğun kalm ayacaktır. B ilim sel bir
sandığı sonularla dersankitapları öğrenciyi
önce tanıştırmak
çağdaş bilimsel
amacında oldukları topluluğun bildiğini olağan
için, yürürlükteki sandığı bilimin
sonularla bir an
çeşitli önce tamştırmak
deneylerini, kav¬
amacında oldukları için, yürürlükteki olağan bilimin
ramlarını, yasa ve kuramlarını mümkün olduğu kadar birbirinden ayrı ve ard çeşitli deneylerini, kav-
ramlarmı, yasa ve kuramlarmı
arda ele almaya çalışırlar. Bir eğitim mümkün olduğu
yöntemi kadar
olarak bubirbirinden
sunuş ayrı
tekniğine ve ard
bir
arda ele almolamaz.
diyeceğimiz aya çalışırlar.
Fakat bilimBir eğitim yöntem
yazınında eseni olarak
genel bu sunuş tekniğine
tarihsizlik havasıyla bir
vediyeceğim
yukarıda iz olam
sözü az. Fakat
edilen bilim yanlış-kurgulamalarla
sistematik, yazm ında esen genel tarihsizlik birleştiğinde,havasıyla
orta¬
yaveoldukça
yukarıda sözübir
güçlü edilen
izlenim sistematik, yanlış-kurgulamalarla
çıkmaktadır: bu izlenime görebirleştiğinde,
bilim bugünkü orta­
ya oldukça
durumuna birgüçlü bir izlenim
dizi bireysel buluşçıkm aktadır:
ve icatla gelmişbu izlenim e göre bilim
görünmektedir ve bubugünkü
tek tek
durumuna
başarılar bir dizi
topluca bireysel
çağdaş buluşvevebilgi
teknik icatlabütünü
gelmişoluşturmuş
görünmektedir ve bu tek tek
sayılmaktadır.
başarılar topluca çağdaş teknik ve bilgi bütünü oluşturm
Ders kitabının varsayımına göre, tarihteki bütün bilim adamları, daha bilim¬ uş sayılmaktadır.
selDers kitabınm
gifişinin varsayımm
en başından a göre,
beri bugününtarihteki bütün bilim adamları,
paradigmalarında bulduğumuz daha tikel
bilim­
sel girişinin
amaçlara en başından
yönelmişlerdir. beri adamları,
Bilim bugünün bir paradigm
yapıya alarında bulduğumuz
tuğlalar eklemeye tikel
benze¬
amaçlara
tilen bu süreçyönelmişlerdir.
içinde, yeni Bilim olguları,adamları, bir yapıya
kavramları, yasatuğlalar
yahut daeklemeye
kuramları benze­
sı-
tilençağdaş
rpyla bu süreç bilimiçinde, yeni sağladığı
metninin olguları, bilgi
kavram ları, yasa
bütününe yahut da kuramları sı-
eklemişlerdir.
rpyla çağdaş
Ne var bilim metninin
ki, bilimin gelişimi sağladığı
gerçekte bu bilgi bütününe
şekilde olmaz. eklemişlerdir.
Çağdaş olağan bili¬
Ne var ki, bilimin bir
min bulmacalarından gelişimi
çoğu en gerçekte bu şekilde
yeni bilimsel olmaz. Çağdaş
devrimden sonrasınaolağan bili­
kadar
m in bulm
ortada acalarındanBu
bile değillerdi. birbulmacalardan
çoğu en yeni çok bilimazı,
sel içinde
devrimoluştuğu
den sonrasına kadar
bilim dalı¬
nınortada bilebaşlagıcına
tarihsel değillerdi. Bu kadar bulmacalardan çok azı,kuşaklar
izlenebilir. Önceki içinde oluştuğu bilim dalı­
kendi sorunlarına
nın tarihsel
kendi araçlarıylabaşlagıcm
ve kendi a kadar
çözüm izlenebilir.
ilkeleriyleÖnceki kuşaklar kendi
yaklaşmışlardır. Üstelik sorunlarına
değişen
kendisorunlar
yalnız araçlarıyla ve kendiTersine,
da değildir. çözüm ilkeleriyle yaklaşmışlardır.
eğitim metnindeki paradigmanınÜstelikdoğaya
değişen
yalnız sorunlar
uydurmaya da değildir.
çalıştığı olgu ve Tersine, eğitim metnindeki
kuram örüntüsünün tamamıparadigmanın
değişmiştir. Örne¬doğaya
uydurm aya çalıştığı olgu
ğin, kimyasal bileşmenin sabitliği ve kuram örüntüsünün
kimyacıların tamamı değişmiştir.
uygulama yaptıkları farklı Örne­
ğin, kim yasal
dünyalardan bileşmbirinde
herhangi enin sabitliği kim yacıların
deney yoluyla uygulambasit
bulunabilecek a yaptıkları farklı
bir deneyim
dünyalardan
olgusu mudur?herhangi birinde deney
Yoksa Dalton'un, yoluyladaha
bir yandan bulunabilecek
önceki kimyasal basit bir deneyim
deneyimi
olgusu mudur?
değiştirirken diğer Yoksa
yandanDalton'un, bir yandan bütününe
da bu deneyimin daha önceki kimyasal yepyeni
uydurduğu deneyimi
değiştirirken diğer yandan
ilintili olgu ve kuram dokusunun da bu
bir deneyim
unsuru, in
hem bütününe
de uydurduğu
kuşku götürmez bir yepyeni
un¬
ilintili
suru olgu Yahut,
mudur? ve kuram gene dokusunun
aynı şekilde, bir unsuru,
sürekli hem de kuşku
bir olgu mudur, götürmez
yoksa ilkbirkezun­
suru mudur?
yalnızca Newton Yahut, gene aynrşekilde,
kuramında ortaya çıkansürekli bir olgu
bir sorunun, mudur,
üstelik yoksa ilk kez
de sorulmasın¬
danyalnızca Newtonbilgi
önce varolan kuramında ortaya çıkan
dağarcığından bir sorunun,
faydalanarak geneüstelik
Newton de kuramınm
sorulmasm-
dan önce varolan bilgi
yanıtlamış olabileceği sorunun yanıtıdağarcığından faydalanarak
mıdır? gene Newton kuramınm
yanıtlamış olabileceği sorunun yanıtı mıdır?
153
153
 Bu Busoruları
sorulanburada,
burada,ders dersmetinlerinin
metinlerininparça parçakeşfedilmiş
parçaparça keşfedilmişgibi gibigöster¬
göster­
diği
diği olgular hakkında soruyoruz. Fakat aynımetihlerde
olgular hakkında soruyoruz. Fakat aynı metihlerdekuram kuramolarak
olaraksunulan
sunulan
görüşlerlededeilgileri
görüşlerle ilgileriolduğu açıktır.Bu
olduğuaçıktır. elbetteolgulara
kuramlarelbette
Bukuramlar olgulara'uymaktadır'
uym aktadır’
ama bu uyumu sağlayan, varolan bilginin
ama bu uyumu sağlayan, daha önce varolan bilginin bir öncekiparadigmada
daha önce bir önceki paradigmada
bilinmeyen
bilinmeyenyepyeniyepyeniolgulara
olgularadönüştürülebilmesidir.
dönüştürülebilmesidir.Demek Dem ekki, ki,kuramlar
kuram lardada
sanıldığı gibi bildik bileli hep varolan olgulara
sanıldığı gibi bildik bileli hep varolan olgulara 'uymak'için 'uymak' içinparça
parçaparça
parçaev¬ ev­
rim geçirmemektedirler. Tersine, onlar da bir önceki bilimsel
rim geçirmemektedirler. Tersine, onlar da bir önceki bilimsel geleneğindev¬ geleneğin dev­
rimle
rim leyenilenmesi üzerine,uydukları
yenilenm esiüzerine, uyduklarıkendikendiolgularıyla
olgularıylabirlikte ortayaçık¬
birlikteortaya çık-
maktadırlar. O andan itibaren de, bilim adamıyla doğa arasındaki
maktadu-lar. O andan itibaren de, bilim adamıyla doğa arasmdaki bilgi-dola- bilgi-dola-
yımhilişki,
yımh ilişki,eski gelenekteolduğundan
eskigelenekte olduğundançok çokfarklıdır.
farklıdu.
Eğitim metinlerindeki sunuş tarzının zihnimizdeki bilimsel gelişme imge¬
Eğitim metinlerindeki sunuş tarzmm zihnimizdeki bilimsel gelişme imge­
sisiüzerinde yaptığıetkiye
üzerindeyaptığı etkiyeilişkin
ilişkinaçıklamalarımızı belirginleştirm ekiçin
açıklamalarımızıbelirginleştirmek içinsonson
birbirörnek daha verelim. Her temel kimya metni, kimyasal
öm ek ds^a verelim. Her temel kimya metni, kimyasal element kavrammı element kavramını
eleelealmak
almakzorundadır.Hemen
zorundadır.Hemenhemen hemenher zamanda,
herzaman kavramtanıtıldığında,
da,bubukavram tanıtıldığmda,
kaynağı olarak 17’inci yüzyıl kimyacısı Robert Böyle gösterilir.Dikkatli
kaynağı olarak 17'inci yüzyıl kimyacısı Robert Boyle gösterilir. Dikkatlibir bir
okur, Boyle'un Sceptical Chymist (Şüpheci Kimyager) eserinde bugünkulla¬
okur, Boyle'un Sceptical Chymist (Şüpheci Kimyager) eserinde bugün kulla­
bir'element' tanımlamasıbulacaktır.
nılanaçok
nılana çokyakın
yakmbir 'element'tanımlaması
Boyle'un katkısmaya¬
bulacaktır. Boyle'unkatkısına ya­
pılan bu değinm e bir bakım a yeni yetişen bilim cininkimyanın
pılan bu değinme bir bakıma yeni yetişen bilimcinin kim yanınsalt salt'sülfa'
'sülfa'
ilaçlanylabaşlamadığının
ilaçlanyla başlamadığmınfarkına varmasınayardımcı
farkmavarmasına yardımcıolur. olur.Ayrıca
Ayrıcaona onabilimbilim
adamının geleneksel görevlerinden birinin de, bu tür yeni kavramlar icat et¬
adamının geleneksel görevlerinden birinin de, bu tür yeni kavram lar icat e t­
mek olduğunu öğretir. Kişiyi bilim adamı yapan eğitim malzemesinin bir kıs¬
mek olduğunu öğretir. Kişiyi bilim adamı yapan eğitim malzemesinin bir kıs­
mı olarak bu değinme son derece başarılıdır. Ancak, hem öğrencileri hem de
mı olarak bu değinme son derece başarılıdır. Ancak, hem öğrencileri hem de
bilim dışındakileri bilimsel girişimin doğası hakkında yanıltan tarih hataları¬
bilim dışındakileri bilim sel girişimin doğası hakkında yanıltan tarih hataları-
nın yapısmı da bir kez daha gözler önüne sermektedir.
nm yapısmı da bir kez daha gözler önüne sermektedir.
Boyle'a göre, yapmış olduğu element tanımlaması geleneksel bir kimya
Boyle'a göre, yapm ış olduğu elem ent tanımlaması geleneksel bir kimya
kavramının yeni sözlerle söylenmesinden başka bir şey değildi ve böyle dü¬
kavram mm yeni sözlerle söylenmesinden başka bir şey değildi ve böyle dü­
şünmekte de haklıydı. Böyle butanımlamayı
de haklıydı. Böyle bu
tanımlamayı sadece ’lam yasalelement'
şünmekte sadece 'kimyasal elem ent'diye diye
bir şey olmadığını kanıtlamak için ortaya atmıştı. Fakat tarih açısından bakıl¬
bir şey olmadığmı kanıtlamak için ortaya atmıştı. Fakat taıih açısmdan bakıl-
dığında, Boyle'un yaptığı katkının eğitim kitaplarındaki aktarılış tarzı tama¬
dığmda, Boyle'un yaptığı katkının eğitim kitaplarmdaki aktarılış tarzı tam a­
men hatalıdır. (3) Bu gerçi önemsiz bir hatadır, daha doğrusu verilerin yanlış
men hatalıdır. (3) Bu gerçi önemsiz bir hatadır, daha doğrusu verilerin yanlış
gösterilmeleri konusunda yapılan diğer hatalardan ne daha az önemlidir, ne
gösterilm eleri konusunda yapılan diğer hatalardan ne daha az önemlidir, ne
de daha fazla. Kesinlikle önemsiz olmayan şey ise, bu tür hatalar ilk kez bir¬
de daha fazla. Kesinlikle önemsiz olmayan şey ise, bu tür hatalar ilk kez bir­
leştirilip, metinlerin teknik yapısına 'yedirildıkten' sonra beslenen bilim im-
leştirilip, m etinlerin teknik yapısına 'yedirildikten' sonra beslenen bilim im ­
gesidir. Element kavramı da, tıpkı 'zaman', 'enerji', 'güç' veya 'parçacık' gibi,
gesidir. Element kavramı da, tıpkı 'zaman', 'enerji', 'güç' veya 'parçacık' gibi,
çounlukla bulunmasına ya da icat edilmesine gerek olmayan, olağan bir ders
çounlukla bulunmasma ya da icat edilmesine gerek olmayan, olağan bir ders
kitabı malzemesidir. Özellikle Boyle'un tanımlaması, geçmişe doğru en azın¬
kitabı malzemesidir. Özellikle Boyle'un
dan tanımlaması, geçmişe doğru en azın­
Aristo'ya kadar, ileriye doğru ise Lavoisier ve çağdaş metinlere kadar iz¬
dan Aristo'ya kadar, ileriye doğru ise Lavoisier ve çağdaş metinlere kadar iz­
lenebilen bir tanımdır. Bilimin, çağdaş element kavramına antik çağdan beri
lenebilen bir tanımdır. Bilim in, çağdaş element kavram ına antik çağdan beri
•sahip olduğunu söylemek istemiyoruz elbet. Böyle'unki gibi sözlü tanımların
•sahip olduğunu söylemek istemiyoruz elbet. Böyle’unki gibi sözlü tammlarm
kendi başlarına alındıkları zaman çok azazbirbirbilimsel
kendi başlarına alm dıkları zaman çokbunlar, bilimsel
içerikleri
içerikleri
vardır.
vardır.
Anla¬
A nla­
mın tam mantıksal saptanışları değildir tabii eğer böyle bir şey müm¬
mın tam mantıksal saptanışları değildir bunlar, tabii eğer böyle bir şey m üm ­
künse. Daha çok, eğitim yardımcıları sayılırlar. Bu tanımlarla dikkatimizin
künse. Daha çok, eğitim yardım cıları sayılırlar. Bu
çekildiği kavramlar, ancak bir metinde veya başka tür bir sistematik sunuş tanım larla dikkatim izin
çekildiği kavram lar, ancak bir m etinde veya başka tür
diğer kavramlarla bir araya getirildikleri ve başka işlemlerle ve para¬bir sistem atik sunuş
içinde
içinde diğer kavram larla bir araya getirildiJderi ve başka işlemlerle ve para­
digma uygulamalarıyla ilinti kurdukları zaman gerçek anlamlarını kazanırlar.
digma uygulamalarıyla ilinti kurdukları zaman gerçek anlamlarını kazanırlar.
(3). T. S. Kuhn, "Robert Boyle and Structural Chemistry in the Seventeenth Century" (Robert
(3). ve
Boyle T.S. Kuhn, "Robert
Onyedinci Böyle
Yüzyılda and Kimya)
Yapısal Structural
Isis Chemistry
dergisi, 43, in1952,
the Seventeenth
s. 26-29. Century" (Robert
Böyle ve Onyedinci Yüzyılda Yapısal Kimya) Isis dergisi, 43, 1952, s. 26-29.
154
154
Dolayısıyla element gibi kavramlarm herhangi bir bağlamdan bağımsız ola¬
D olayısıyla elem ent gibi kavram larm herhangi bir bağlam dan bağımsız ola­
rak yoktan var edilmeleri hemen hemen olanaksız gibidir. Dahası, böyle bir
rak yoktan var edilm eleri hemen hemen olanaksız gibidir. Dahası, bu
bağlam olduğu zaman bile, icat edilmelerine pek gerek yoktur çünkü böyle bağ¬bir
bağlam olduğu zaman bile, icat edilmelerine pek gerek yoktur çünkü bu bağ-
lamın zaten bir parçasıdırlar. Hem Boyle, hem Lavoisier 'element'in kimyasal
lamm zaten bir parçasıdular. Hem Böyle, hem Lavoisier 'element'in kimyasal
anlamını önemli biçimde değiştirmişlerdir. Fakat düşüncenin kendisini icat
anlam m ı önemli biçim de değiştirmişlerdir. Fakat düşüncenin kendisini icat
ettikleri ya da tanımı olarak işlev gören sözlü anlatımı değiştirdikleri söyle¬
ettikleri ya da tanımı olarak işlev gören sözlü anlatımı değiştirdikleri söyle­
nemez. Örneğin Einstein'ın da, 'uzay', 'zaman' gibi kavramları, onlara kendi
çalışmasının bağlamında yenida,
nemez. Örneğin Einstein'ın üzay ', kazandırmak
anlamlar 'zaman' gibi kavram lan,etmesi
için, icat onlarayakendi
da
çalışm asm m bağlam ında yeni anlam lar
belirli bir şekilde yeniden tanımlaması gerekmemiştir. kazandum ak için, icat etmesi ya da
belirli bir şekilde
Öyleyse yeniden
çalışmasının bu tanımlaması
ünlü tanımı da gerekmemiştir.
içeren kısmında, Boyle'un tarihsel
Öyleyse çalışmasmm bu ünlü tanımı da içerenBukısmında. Böyle'un tarihsel
devrim, 'element'in
işlevi neydi? O, bilimsel bir devrimin önderiydi. kim¬
yasal kullanımla ve kimyasal kuramlarla ilişkisini değiştirerek,'element'in
işlevi neydi? O, bilimsel bir devrimin önderiydi. Bu devrim, önceleri oldu¬ kim­
yasal kullanım la ve kimyasal kuramlarla ilişkisini değiştirerek,
ğundan çok farklı bir kavramsal araç haline getirmiş ve aynı süreç içinde önceleri oldu­
ğundan çok farklı birkimyacının
kavram sal dünyasını
araç haline getirm iş ve ayrtı(4)
hem kimyayı, hem de dönüştürmüştür. süreç içinde
Lavoisi-
hem kim yayı, hem de kim yacının dünyasını dönüştürm
er'nin çevresinde meydana gelen de dahil olmak üzere, bütün diğer devrimler üştür. (4) Lavoisi-
deer'nin çevresinde
bu kavrama meydana
çağdaş biçiminigelen de dahil
vermek olmak üzere,Fakat
zorundaydılar. bütünBoyle'un
diğer devrimler
duru¬
de gerek
bu kavram
bütün bu aşamalarda söz konusu olan sürecin, gerekBoyle'un
a çağdaş biçimini verm ek zorundaydılar. Fakat duru­
eldeki bilgi¬
mu,
mu, gerek bütün bu aşam alarda
alınışıyla söz
bu konusu olan
yansıyansürecin, gerek
etkilerin, eldeki
tipik bilgi­
nin ders kitaplarında ele sürece en örne¬
nin ders
ğidir. kitaplarmda
Bilimin ele almışıyla
tek tek özelikleri bu sürece
arasında, keşif yansıyan
ile icadınetkilerin, en tipik örne­
bilimin doğasında ve
ğidir. Bilimin tek tek özelikleri arasmda, keşif ile icadm
ilerleyişinde oynadığı rol hakkında edindiğimiz imgeyi en çok belirlemiş bilimin doğasmda ola¬ve
ilerleyişinde
nı, işte bu eğitim oynadığı rol hakkmda edindiğimiz imgeyi en çok belirlemiş ola­
yöntemidir.
nı, işte bu eğitim yöntemidir.

(4). Marie Boas, Robert Boyle and Seventeenth Century Chemistry (Robert Boyle ve Onyedinci
(4). Marie
yüzyıl Boas,(Cambridge,
Kimyası) Robert Böyle 1958)
and Seventeenth Century
Kitabının birçok Chennistry
yerinde Boyle'un Böyle veelement
(Robertkimyasal Onyedinci
yüzyıl K im
kavramının ya sı) (C
evrimine a m brid
yaptığı ge , 1958)
olumlu K itab
katkıları eleının birçok ye rin d e B o yle'un kim ya sal elem ent
almıştır.
kavramının evrimine yaptığı olumlu katkıları ele almıştır,
155
155
 XII. DEVRİMLERİN SONUÇLANMASI
XII. DEVRİMLERİN SONUÇLANMASI

Az once tartışmakta olduğumuz ders kitapları yalnızca bilimsel devrim¬

lerden Azsonra
önce üretilebilir.
tartışm aktaBunlar
olduğumuzyeni bir dersolağan
kitapları
bilim yalnızca bilim sel
geleneğinin devrim-
temelleri¬
lerden
dir. Fakat sonra üretilebilir.sahip
bu metinlerin Bunlarolduğuyeni biryapı olağan
sorununubilimele geleneğinin
aldığımıztem elleri­
zaman,
dir. Fakat
açıkçası bir bu
adımm etinlerin sahip olduğu
atlamış olduk: yeni biryapı sorununu
paradigma ele nasıl
adayı aldığımbirızsüreçle
zam an,
açıkçası yerini
öncelinin bir adım atlam
alır? ış bir
İster olduk:
keşif, yeni
isterbirbir
paradigm a adayıdoğanın
kuram olsun, nasıl birdeğişik
süreçle
öncelinin
tarzda yerini alır?
yorumlanışı îster birkaç
ilkönce bir keşif, ister zihninde
bireyin bir kuramortaya olsun,çıkar,
doğanın değişik
bilimi ve
tarzda yorum
dünyayı lanışı ilkönce
farklı şekilde görmeyibirkaç bireyinonlardır.
ilk öğrenen zihninde ortayabu
Onların çıkar,
geçişi bilim
yapa¬ i ve
dünyayı
bilme farklı şekilde
yeteneklerini görmeyi ve
kolaylaştıran ilk mesleğin
öğrenen onlardır. Onlarmfarkında
diğer üyelerinin bu geçişi yapa­
olma¬
bilme iki
dıkları yeteneklerini
koşul vardır. kolaylaştıran ve mesleğin
Bu gibi insanların diğer
dikkati, herüyelerinin
seferindefarkmda
bunalımolm ya¬a­
dıkları
ratan iki koşul
sorunlar vardır.yoğun
üzerinde Bu gibi insanlarm
şekilde dikkati, Ayrıca
toplanmıştır. her seferinde
hepsi de bunalım
ya o ka¬ ya­
ratan
dar gençsorunlar
yahut da üzerinde
bunalımınyoğun şekilde toplanmıştır.
başgösterdiği alanda, o kadarAyrıcayenidirler
hepsi de ki, ya ouy¬ ka­
gulama
dar genç onları
yahuteskidaparadigmanın belirlediği kurallar
bunalımın başgösterdiği alanda, ve o kadar
dünyayenidirler
görüşüne,ki, çağ¬ uy­
gulama onları
daşlarının eski paradigmanm
çoğunluğu belirlediği Bu
gibi koşullayamamıştır. kurallar ve dünya
insanlar görüşüne,
nasıl bir yetenekle, çağ-
nedaşlarmın çoğunluğu
yaparak bütün gibi koşullayamamıştır.
bir mesleği ya da ilgili profesyonel Bu insanlar nasıl bir
topluluğu kendiyetenekle,
bilim
venedünya
yaparak bütün birçevirirler.
görüşlerine mesleği Topluluğu,
ya da ilgili olağanprofesyonel
bilimin topluluğu kendi terk
bir geleneğini bilim
ve dünya
ederek görüşlerine
bir diğerini çevirirler.
yeğlemeye itenTopluluğu,
nedir? olağan bilimin bir geleneğini terk
ederek bir diğerini
Bu soruların acil yeğlemeye iten nedir? için, yerleşik bilimsel kuramların
önemini görebilmek
Bu sorularındoğrulanması
kanıtlanmasına, acil önemini yahutgörebilm ek için, yerleşik
yanlışlanmasına bilimfelsefe
yönelik sel kuram ların
soruş¬
kanıtlanmtarihçinin
turmasına sağlayabildiği
asına, doğrulanm ası yahut tek yanlışlanm asına yönelik
malzeme olduklarını felsefe soruş­
anımsamak la¬
turm asına
zımdır. tarihçininolağan
Araştırmacı, sağlayabildiği tek malzeme
bilimle uğraştığı ölçüdeolduklarım
bulmaca çözen anım sam ak la­
bir kişi¬
zımdır.
dir, Araştırm
paradigma sınayan biri değil:
acı, olağan bilimlebelliuğraştığı ölçüde çözümünü
bir bulmacanın bulmaca çözen ararkenbir ba¬
kişi­
zıdir, paradigma
almaşık sınayandeneyip,
yaklaşımları biri değil: belli bir
istenen bulmacanm
sonucu vermeyenleriçözümünü ararken
bir kenara atsa ba­
zı bunu
da, alm aşık
yaparken paradigmayı
yaklaşımları deneyip,sınamaz.
istenen sonucu çok, bir satranç
O daha vermeyenleri bir oyuncusu
kenara atsa
gibi,
da, bunu yaparken
karşısına belirlenmiş sorunla
aldığıparadigmayı sınamaz.ilgili ve doğrudan
O daha çok, bir satranç oyuncusu
yahut yalnızca
zihninde
gibi, karşısına
baktığı aldığı belirlenmsınırlarında
oyun tahtasının iş sorunla ilgili kalanvebir doğrudan
çözümünyahut arayışı yalnızca
için¬
de, belli hareket
zihninde baktığı seçeneklerini
oyun tahtasının sınırlarında
denemektedir. Birer
kalantahmin olan bu çabalar,
bir çözümün arayışı için­
is¬
terde, belli hareket
satrançta olsunseçeneklerini başlıbaşına birer
ister bilimde,denemektedir. Birerdenemedir,
tahmin olan oyunbu kuralları¬
çabalar, is­
tersınanması
nın satrançta olsun
değil.ister bilimde,
Yalnız başiibaşmavarsayıldığı
bir paradigma birer denemedir, sürece oyun kuralları­
geçerli ve
nın sınanm
mümkün olabilirler.
ası değil. nedenlebir
Bu Yalnız paradigm
paradigma a varsayıldığı
'sınanması, sadecesürece bulma¬ve
önemligeçerli
calar
mümkünbir türlü çözülemeyip
olabilirler. Bu nedenle
bunalım başgösterdiği
paradigma smanması,zaman yapılan
sadece bir işlem¬
önemli bulm a­
dir. O zaman
calar bir türlübileçözülemeyip
bunalım bilinci,bunalım paradigma için yenizaman
başgösterdiği bir almaşık
yapılanüretilebil¬
bir işlem ­
diği
dir.takdirde
O zamanmeydana
bile bunalım Bilimlerde
gelir.bilinci, sınamaiçin
paradigma koşulları
yeni bir hiçbir
almaşık
zaman, bul¬
üretilebil­
diği çözümünde
maca olduğu gelir.
takdirde m eydana gibi, sadece
Bilimlerde bir tek paradigmanın
smama koşullarıdoğa hiçbirilezaman,
kıyaslan¬ bul­
masından ibaret değildir.
maca çözümünde olduğuSınama
gibi, sadece
daima bir rakip
iki tek paradigma arasında
paradigmamn doğa ile bilimsel
kıyaslan-
masm dan bağlılığı
topluluğun ibeıret değildir. Smama
için yapılan birdaima
mücadele biçiminde
iki rakip paradigmaolur. arasında bilimsel
topluluğun bağlılığı için yapılan bir 156 mücadele biçiminde olur.
156
 Yakından bakıldığında bu tanım çağımızda doğrulama konusunda en çok
rağbet gören ikibakıldığında
Yakından felsefi kuram buile beldenmedik
tanım çağım ızda belki de önemli
vedoğrulama bazı koşut¬
konusunda en çok
luklar
rağbet göstermektedir.
gören iki felsefi Bilim
kuram felsefecileri bilimselvekuramların
ile beldenmedİk doğrulanmasın¬
belki de önemli bazı koşut­
daluklar eskisi kadar mutlak
artık göstermektedir. Bilim Ölçütler aramamaktadırlar.
felsefecileri Hiçbir kuramın
bilimsel kuramlarm müm¬
doğrulanmasm-
da olan
kün artık bütün kadarsınavlardan
eskisi ilgili mutlak Ölçütler geçirilmeyeceği
aramamaktadular. gerçeğinden yola çıkarak,
Hiçbir kuramın müm­
bir
künkuramın doğrulanıp
olan bütün doğrulanmadığı
ilgili sınavlardan geçirilm sorusundan çok, varolanyola
eyeceği gerçeğinden kanıtların
çıkarak,
ışığında,
bir kuram olasılığının
ın doğrulanıp ne olabileceğine
doğrulanm adığı vermektedirler.
önemsorusundan çok, Bu soruyu
varolan yanıt¬
kanıtlarm
lamak
ışığmda, önemli bir ne
için,olasılığınm fikir okulu değişik
olabileceğine önemkurumların eldeki kanıtları
vermektedirler. Bu soruyu açıkla¬
yanıt­
ma gücünü
lamak için,kıyaslama
önemli bir yolunu seçmiştir.
fikir okulu değişikKuramları
kurumlarmkarşılaştırmadaki
eldeki kanıtları buaçıkla­
ısrar
aynı
ma zamanda yeni bir kuramın
gücünü kıyaslama kabul edildiği
yolunu seçmiştir. tarihselkarşılaştırmadaki
Kuramları durumun da özellikle¬ bu ısrar
rinden biridir. Gelecekteki doğrulama tartışmalarının
aynı zamanda yeni bir kuramm kabul edildiği tarihsel durumun alması gerekenda yönü de
özellikle­
rindenbirbiridir.
büyük olasılıkla bu yaklaşım
Gelecekteki gösterecektir.
doğrulama tartışmalarmın alması gereken yönü de
Ancak,
büyük olasılıkla doğrulama
birolasılıkçı bu yaklaşım kuramları,
gösterecefair. en alışılmış biçimleriylei Onuncu
Bölüm'de sözünü ettiğimiz katıksız ya
Ancak, olasılıkçı doğrulama İkram ları, en alışılmışda 'tarafsız' gözlem dillerinden Onuncu
biçimleriyle; birine
başvurmak Olasılık
Bölüm'de sözünü ettiğimiz katıksız ya da 'tarafsız' gözlem dillerinden olan
zorundadnlar. kuramlarından bir tanesi, sınanmakta birine
bilimsel
başvurmak kuramın, aynı gözlemlenmiş
zorundadular. Olasılık kuram veri topluluğuna uyabilecği
larmdan bir tanesi, akla gelen
sınanmakta olan
bütün
bilimsel kuramlarla
diğerkuramm, aynıkıyaslanmasını
gözlemlenmiş önermektedir.
veri topluluğuna diğeri ise, akla
Biruyabilecği verilmiş
gelen
bilimsel kuramın
bütün diğer kuram geçmesi beklenebilecekönermektedir.
larla kıyaslanmasını bütün sınavların Bir ya da testlerin
diğeri zi¬
ise, verilmiş
hinde yeniden kurulmasını öngörür. (1) Görünüşe bakılırsa
bilimsel kuram m geçmesi beklenebilecek bütün smavların ya da testlerin zi­ böyle bir yapının
kurulması,
hinde yeniden olasılıklarınöngörür.
özgülkurulmasmı -mutlak(1) olsun- hesaplanabilmesi
da göreli bakilusa
yaGörünüşe böyle bir yapmm
için gerçekten
kurulm de zorunludur
ası, özgül olasılıkların fakat bu yapının
-m utlak göreligerçekleştirilebileceğini
ya da nasıl olsun- hesaplanabilmesi
kavramak da oldukça
için gerçekten zordur. Eğer,
de Zorunludur fakat daha önce önenasıl
bu yapının sürdüğüm gibi, bilimsel ya
gerçekleştirilebileceğini
dak aampirik
v ra m ^ açıdan
da oldukçatarafsız bir dil
zordur. yahut
Eğer, dahakavramlar
önce önesistemi mümkün
sürdüğüm gibi, değilse,
bilimsel oya
zaman almaşık
da ampirik test ya
açıdan da kuramlarla
tarafsız bir dil yahut kurulması
kavram lar önerilen
sistemibumümkün hangisi o
yapının, değilse,
olursa olsun mutlaka bir paradigma ile temellendirilmiş
zaman alm aşık test ya da kuram larla kurulm ası önerilen bu yapının, hangisi bir gelenekten yola
çıkması şarttır. Bu şekilde kısıtlandırıldığı zaman da,
olursa olsun m utlaka bir paradigm a ile tem ellendirilm iş bir gelenekten yolabütün mümkün dene¬
yimlere da bütün
çıkm asıyaşarttır. Bu mümkün kurallara erişebilmesi
şekilde kısıtlandırıldığı zaman olanaksız
da, bütün hale So¬
gelir. dene­
mümkün
nuçta, olasılıkçı kuramlar, doğrulama bağlamını
yimlere ya da bütün mümkün kurallara erişebilmesi olanaksız hale gelir. aydınlattıkları kadar gizle¬So­
miş de olurlar.
nuçta, olasılıkçıHerkuramlar, bu durum,
ne kadar doğrulam a bağlam gibi,gizle­
ısrarla belirttiğikadar
onlarınmdaı aydınlattıkları ku¬
miş de kıyaslanmasına
ramların olurlar. Her ne kadar ve çokbu yaygın
durum olan kanıtlara
, onlarm dayalıysa
da ısrarla da, sözgibi,
belirttiği konu¬ ku­
olan kuramlar
suramların ve gözlemler
kıyaslanmasma ve çok zamanolan
heryaygm içinkanıtlara dayalıysa da,yakından
önceden varolanlarla söz konu­
bağlıdır.
su olan Doğrulama
kuramlar ve da, tıpkı doğal
gözlemler ayıklanma
her zaman gibidir, tikel
için önceden bir tarihsel
varolanlarla du¬
yakmdan
rumda varolan almaşıklardan en elverişli olanını
bağlıdır. D oğrulam a da, tıpkı doğal ayıklanm a gibidir, tikel bir tarihsel da
seçer. Başka almaşıklar du­
olsaydı,
rumda yahutvarolan veriler farklı bir yapıda
alm aşıklardan olsaydı
en elverişli bu seçimin
olanmı Başkadealmaşıklar
seçer. gene yapılabile¬da
ceklerin
olsaydı,en olup olmayacağı,
iyisiveriler
yahut farkh bir yapıda bu koşullarda
olsaydı bu sorulması
seçimin yararsız bir soru¬
gene de yapılabile­
dur. Her şeyden önce yanıtının aranmasında kullanılacak
ceklerin en iyisi olup olmayacağı, bu koşullarda sorulması yararsız bir soru­ araçlar henüz bu¬
lunmamıştır.
dur. Her şeyden önce yanıtm m aranm asında kullanılacak araçlar henüz bu-
Bütün bu sorunlar örüntüsüne çok farklı bir yaklaşım geliştirmiş olan Kari
lunmamıştu.
R. Popper,
Bütün bu doğrulama
sorunlarbirörüntüsüne
herhangi çokişleminin yaklaşımreddetmektedir.
farklı birvarlığını geliştirmiş olan (2) Kari
Popper bunun yerine yanlışlamanın önemini vurgular,
R. Popper, herhangi bir doğrulam a işlem inin varlığını reddetmektedir. yani, sonucu olumsuz (2)
Popperiçin
olduğu yerleşik
bunun yerine kuramm reddedilmesini
biryanlışlamanm önemini vurgular, kılan sonucu
zorunlu yani, smama olum yönte¬suz
mini.
olduğuYanlışlamaya
için yerleşik bubirşekilde
kuramm yüklenen
reddedilm açıkçazorunlu
rol, esini bu denemenin
kılan smamaaykırıyönte­
de¬
neyimlere verdiği role çok benzemektedir, yani bunalım
mini. Yanlışlamaya bu şekilde yüklenen rol, açıkça bu denemenin aykırı de­ yarattıkları için yeni
bir kurama yol
neyimlere açanrole
verdiği deneyimlere.
tür çok benzemektedir, Her şeye yani karşın,
bunalımaykırı deneyimlerin
yarattıkları için yeni
(1). kuram doğrulama
birOlasılıkçı a yol açan kuramlarına
tür deneyim ana yolların
gidenlere. H er şeyekısa bir
karşın, aykırıiçindeneyim
betimlemesi bakz. Ernest
lerin
Nagel, Principles of Probabilitry (Olasılık Kuramının Ana ilkeleri) 1.ci Cilt, sayı 6, International
(1). Olasılıkçı doğrulama kuramlarına giden ana yolların kısa bir betimlemesi
Encylopaedia of Unified Science (uluslararası Birleşik bilim ansiklopedisi) s. 60-75. için bakz. Ernest
Nagel,
(2). Principles
K.R. Popper, TheofLogic
Probabilitry (Olasılık
of Scientific Kuramının
Discovery Ana Keşifin
(Bilimsel ilkeleri)Mantığı)
l.c i Cilt,New
sayıYork,
6, International
1959.
Encylopaedia of Unified Science (uluslararası Birleşik bilim ansiklopedisi) s. 60-75,
157 (Bilimsel Keşifin Mantığı) New York, 1959.
(2). K.R. Popper. The Logic of Scientific Discovery

157
yanlışlama
yanhşlam adeneyimleriyle
deneyim leriyleözdeş olm am asıdadamümkündür.
özdeşolmaması m ümkündür.Gerçekten G erçektende, de,
ikincitürtürdeneyimin
ikinci deneyiminvar varolduğundan
olduğundanben benhâlâ kuşkuduymaktayım.
hâlâkuşku duymaktayım.Daha Dahaön¬ ön­
cecesürekli
sürekliolarak
olarakvurguladığımız
vurguladığımızgibi, kurambelli
hiçbirkuram
gibi,hiçbir bellibir zamandakarşı¬
birzamanda karşı­
laştırıldığı bütün bulmacaları Üstelik
laştırıldığı bütün bulmacaları çözemez. Üstelik önceden başarılançözümler
çözemez. önceden başarılan çözümler
dedeherherzaman m ükem m elolmazlar.
zam anmükemmel olmazlar.Tersine,
Tersine,varolan
varolanveri-kuram
veri-kuramuyumunun uyum unun
eksikliği
eksikliğivevekabalığı, zamanda,olağan
herhangibirbirzamanda,
kabalığı,herhangi olağanbilimi tanımlayanbulma¬
bilimitanımlayan bulma­
calarınçoğunu
caların çoğunubelirleyen
belirleyenbaşlıca başlıcaetkendir.
etkendir.Uyumdaki
Uyumdakiher herbaşarısızlık
başarısızlıkkuram kuram
reddiiçin
reddi yeterlineden
içinyeterli nedensayılsaydı,
sayılsaydı,bütün kuramlarınher
bütünkuramların zamaniçin
herzaman içinreddedil¬
reddedil­
mesi gerekirdi.Diğer
mesigerekirdi. Diğertaraftan,
taraftan,uyum sağlamadaciddi
uyumsağlamada ciddibaşarısızlık
başarısızlıkkuram kuramred¬ red­
dini
dinihaklı yapıyorsa,Popper'
haklıyapıyorsa, çilerin belli
Popper'cilerin bellibirbir'olamazlık'
’olamazlık'yahut yahut'yanlışlama
'yanhşlamade¬ de­
recesi' ölçütüneihtiyaçları
recesi'ölçütüne ihtiyaçlarıolacaktır.
olacaktır.BöyleBöylebirbirölçüdü geliştirirkende,
ölçüdügeliştirirken de,çeşitli
çeşitli
olasılıkçı
olasılıkçıdoğrulama
doğrulam akuramlarını savunanlarızorlamış
kuram larınısavunanları zorlam ışolan aynıgüçlükler
olanaynı güçlükler
görüntüsüileilekarşılaşacakları
görüntüsü karşılaşacaklarıhemen hemenhemen hemenkesindir.
kesindir.
Bilimsel soruşturmanmtemelini
Bilimselsoruşturmanın oluşturanmantık
temelinioluşturan mantıkhakkındaki
hakkmdakibubuileri ilerigelen
gelen
karşıtgörüşlerden
karşıt görüşlerdenher herikisinin
ikisininde, de,birbirinden
birbirindenbüyük büyükölçüde
ölçüdeayrı olanikiikisüreci
ayrıolan süreci
sıkıştırdığıanlaşılırsa,
arayasıkıştırdığı
birbiraraya zorluklarmçoğu
saydığımızzorlukların
anlaşılırsa,saydığımız çoğuönlenebilir.
önlenebilir.Pop- Pop-
per'in
per'inaykırı
aykırıdeneyimi
deneyimibilim bilimiçin içinönemlidir
önemlidirçünküçünküvarolan
varolanparadigmaya
paradigmayadaima daima
rakip üretenbirbiryaklaşımdır.
rakipüreten yaklaşımdır.Fakat Fakatyanlışlama
yanhşlamaher hernenekadar varsada,
kadarvarsa saltbirbiray¬
da,salt ay-
rıhğmyayadadayanlışlayıcı
rılığın yanlışlayımörneğinörneğinortaya ortayaçıkışıyla,
çıkışıyla,veyaveyasadece
sadecebubunedenle
nedenlemey¬ mey­
danagelmez.
dana gelmez.Daha Dahaçok bunlarıizleyen
çokbunları apayrıbir
izleyenveveapayrı üstelikdoğrula¬
süreçtir,üstelik
birsüreçtir, doğrula­
madan
madanpek pekbirbirfarkı
farkıdadayoktur,
yoktur,çünküçünküyeni yenibirbirparadigmanın
paradigmanmeskisini eskisiniyenmesin¬
yenmesin­
denibarettir.
den ibarettir.Ayrıca olasılıkçmmyaptığı
Ayrıcaolasılıkçının kuramkarşılaştırmasının
yaptığıkuram karşılaştırmasmmasıl asılrolroloyna¬
oyna­
dığı bağlam da, doğrulama-yanhşlama
dığı bağlam da, doğrulama-yanhşlamaikilisinden İkilisindenoluşan sürecintatakendisi¬
oluşanbubusürecin kendisi­
dir. Böylebir
dir.Böyle biriki-aşamalı
iki-aşamahtanımlama
tanımlamakanımca kanuncagerçekçiliğin
gerçekçihğinbütün bütünyararlarını
yararlarmıta¬ta­
şımaktadır
şımaktadırveveayrıca ayrıcadoğrulama
doğrulamasürecinde sürecindeolgu olguileilekuram
kuramarasındaki
arasındakiuyumun uyumun
(yadadauyuşmazlığın)
(ya uyuşmazlığm)rolünü rolünüaçığa çıkarmamızayardımcı
açığaçıkarmamıza yardım.cıolabilecek
olabilecektek tektanım¬
tanım-
lamadu.Hiç
lamadır. Hiçdeğilse
değilsetarihçi
tarihçiiçin, doğmlamanınolgu
için,doğrulamanın olguileilekuram
kuramarasındaki
arasmdakiuyuş¬ uyuş­
mayı kurm akolduğunu
mayıkurmak olduğunuöne önesürmenin
sürmeninpek pekbirbiranlamı yoktur.Tarihsel
anlamıyoktur. Tarihselaçıdan açıdan
önemli
önemliolan olanbütün kuramlarolgularla
bütünkuramlar olgularlazaten zatenher zamanuyuşmuşlardır,
herzaman uyuşmuşlardu,ama amasa¬sa­
dece yaklaşık
dece yaklaşık olarak, tek başma bu kuraram olgulara uyup uymadığı yadadanene
olarak, tek başına bir kuramın olgulara uyup uymadığı ya
kadaruyduğu
kadar sorusununbundan
uyduğusorusunun bundandaha dahakesin yanıtıolamaz.
kesinbirbiryanıtı olamaz.Ama Amakuramlar
kuramlar
topluca,
topluca,hattahattaçifter çiftereleelealındıklarında
çifterçifter almdıklarmdabuna bunaçok çokbenzer
benzerbazı bazısomlar
sorularsorula¬
sorula­
bilir.Gerçekte
bilir. Gerçektevar varolan
olaniki rakipkuramdan
ikirakip hangisininolgulara
kuramdanhangisinin olgularadaha daha iyiiyiuyduğu¬
uyduğu­
nunusormak
sormaktamamıyla
tamamıylaakla yatkmdır.Örneğin,
aklayatkındır. Örneğin,nenePriestley'nin
Priestley'ninnenededeLavoisi- Lavoisi-
er'nin
er'nin kuramlan, var olan gözlemlerle kesin olarak uyuştuğuhalde,
kuramları, var olan gözlemlerle kesin olarak uyuştuğu halde,çağdaşların¬
çağdaşlann-
dançoğunun
dan çoğununLavoisier'nin
Lavoisier'ninkuramınınkuramıhmdaha uyumsağladığı
dahaiyiiyiuyum sonucunavarma¬
sağladığısonucuna varma-
laniçin
ları içinenençok
çokbirbirononyılyıltereddüt etmelerigerekmiş,
tereddütetmeleri gerekmiş,daha fazladeğil.
dahafazla değil.
Ancak, tanım lam aparadigmalar
A ncak,bubutanımlama paradigm alararasındaarasındabir birseçim
seçimyapmayapmagörevini
görevini
gerçekte olduğundan kolay
gerçekte olduğundan hem daha kolay hem de daha t ^ ı d ı k biryüzle
hem daha hem de daha tanıdık bir yüzlegöster¬
göster­
mektedir.Eğer
mektedir. yalnızcatek
Eğeryalnızca tekbir birdizi
dizibilimsel
bilimselsorun sorunolsaydı,
olsaydı,bunlar
bunlarüzerinde
üzerinde
çalışmayapılabilecek
çalışma yapılabilecekyalnızca yalnızcatek dünyaveveçözümlenmeleri
tekbirbirdünya çözümlenmeleriiçin içindedeyal¬ yal­
nızca tek bir dizi standart olsaydı, paradigma yarışm ası oldukça sıradanbir
nızca tek bir dizi standart olsaydı, paradigma yarışması oldukça sıradan bir
süreçle,örneğin
süreçle, örneğinher herbirinin
birininçözüm çözümolduğu olduğusorunların sayısınıhesaplayarak,
sorunlarınsayısını hesaplayarak,
halledilebilirdi.
halledilebilirdi.Fakat aslındabubukoşullar
Fakataslında koşullarhiçbirhiçbirzaman
zam antam tamolarak
olarakyaratıla¬
yaratıla­
maz.Rakip
maz. paradigm alarındestekçileri
R akipparadigmaların destekçileriher zam an,hiç
herzaman, hiçdeğilse
değilsebir birparça,
parça,
karşı peşindedirler.Hiçbir
amaçlarpeşindedirler.
karşıamaçlar taraf,diğerinin
Hiçbirtaraf, görüşünükanıtlamak
diğeriningörüşünü kanıtlamakiçin için
gereksindiğiampirik
gereksindiği varsayım larınhepsini
olm ayanvarsayımların
am pirikolmayan hepsinibirdenbirdenkabulkabuletmez.etm ez.
158
158
 Kim yasalbileşiklerin
Kimyasal yapısıüzerinde
bileşiklerinyapısı ProustveveBerthollet
tartışanProust
üzerindetartışan Bertholletgibi, gibi,ta¬ta-
rafların bir bakıma
raflarm bir bakım a birbirlerini duymadan konuşmalarıkaçınılmazdır.
birbirlerini duymadan konuşmaları kaçmılmazdır.İki İkita¬ta­
raf da diğerini kendi bilim görüşüne ve sorunlarına çekmeyi
raf da diğerini kendi bilim görüşüne ve sorunlarma çekmeyi umut ettiği hal­ umut ettiği hal¬
de,hiçbiri
de, hiçbirikendi görüşünükanıtlamayı
kendigörüşünü bekleyemez.Paradigmalar
kanıtlamayıbekleyemez. Paradigmalararasında¬arasında­
kikiyarışma kanıtlarla bir karşılaşma
yarışma kanıtlarla sonuçlandınlabilecek türden bir karşılaşmadeğildir.
sonuçlandınlabilecek türden değildir.
Rakipparadigmaları
Rakip paradigm alarıdestekleyenlerin
destekleyenlerinbirbirlerinin
birbirleriningörüş açılarıileiletam
görüşaçıları tam
anlamıyla bağlantı kurmayı niçin bir türlü başaramayacaklarını
anlam ıyla bağlantı kurm ayı niçin b ir türlü başaram ayacaklarınıgösteren gösteren
nedenlerin
nedenlerinbazılarını öncedenele
bazılarınıönceden elealmıştık.
almıştık.Bu Bunedenler
nedenlertopluca,
topluca,devrim
devrimön¬ ön­
cesi ve devrim sonrası olağan bilim geleneklerinin eş ölçülere
cesi ve devrim sonrası olağan bilim geleneklerinin eş ölçülere vurulamazlı- vurulamazlı-
şeklindebetimlenmişti.
ğığışeklinde Bizimburada
betim lenm işti.Bizim buradabubunedenlerin
nedenlerinkısa kısabirbirdökümünü
dökümünü
yapmamız yeterli olacaktır, tik olarak, rakip paradigmaların savunucuları,
yapm am ız yeterli olacaktır. îlk olarak, rakip paradigm aların savunucuları,
çoğu
çoğukez kezparadigma adayıolacak
paradigm aadayı olacakgörüşün çözümlempsigereken
görüşünçözümlempsi gerekensorunların
sorunların
neler olduğu konusunda anlaşamayacaklardır. Bilim
neler olduğu konusunda anlaşam ayacaklardır. Bilim kıstaslarıveya kıstasları veyabilim
bilim
tanımları
tanım larıaym aymdeğildir. Birhareket
değildir.Bir hareketkuramı parçacıklarıarasındaki
ı m addeparçacıkları
kuram madde arasındaki
çekimgüçlerinin
çekim nedeniniaçıklamalı
güçlerininnedenini açıklam alı m ıdır,yoksa
mıdır,
yoksasadece
bu tür
sadece bu türgüçlerin
güçlerin
varlığını kaydetmekle yetinebilir
varlığını kaydetm ekle yetin eb ilir m i? N ew ton dinam iğiningeniş
mi? Newton dinamiğinin genişölçüde
ölçüde
reddedilmesinin
reddedilm esininnedeni, Aristo veDescartes'm
nedeni,Aristo
ve
D escartes’mkuramlarının
kuramlarınıntersine,
tersine,soru¬
soru­
yayaikinci
ikincitür yanıtıyeğler
türyanıtı gözükm esiydi.Dolayısıyla
yeğlergözükmesiydi. New ton’unkuramı
D olayısıylaNewton'un kuramı
kabuledildiği
kabul soru dabilimden
bu da
edildiğizaman,
zaman, busoru bilim den'uzaklaştırılmış'
‘uzaklaştırılm ış’ oluyordu.
oluyordu.Soru¬ Soru­
yanıtlam a şerefi sonradan G enel R elativity (görelilik) kuramınanasip
yuyuyanıtlama şerefi sonradan Genel Relativity (görelilik) kuramına nasip
oldu. Gene aynı şekilde, 19. Yüzyılda yayıldığı biçimiyle, Lavoisier'in
oldu. G ene aynı şekilde, 19. Y üzyılda y ayıldığı biçim iyle, L avoisier’in
kimyasal kuramı, kimyacıların metaller arasında neden bu kadar benzerlik
kim yasal kuram ı, kim yacıların m etaller arasında neden bu kadar benzerlik
olduğunu sormalarını engelliyorduki,
olduğunu sorm alarınıengelliyordu
bu
flojistonkimyası
soruyuflojiston
ki, busoruyu
hem
kimyası hemsor¬ sor­
muş hem de yanıtlamıştı. Lavoisier'nin paradigmasına geçiş,
muş hem de yanıtlam ıştı. L avoisier’nin paradigm asına geçiş, Nevvton’unki- Newton'unki-
ne geçiş gibi, yalnızca geçerli bir sorunun değil başarılmış bir çözümün de
ne geçiş gibi, yalm zca geçerli bir sorunun değil başarılmış bir çözümün de
yitirilmesi anlam ınageliyordu.
yitirilm esianlamına Ancak,bubukayıp
geliyordu.Ancak, kalıcıolmadı.
kayıpdadakalıcı
20.
olmadı. 20.Yüz¬ Yüz­
yılda kim yasal tezlerin nitelikleriyle ilgili sorular, bazı çözümler ilebirlik¬
yılda kimyasal tezlerin nitelikleriyle ilgili sorular, bazı çözümler ile birlik­
te, bilimin kapsamına yeniden girmiş bulunuyor.
te, bilimin kapsam ına yeniden girmiş bulunuyor.
Ne var ki, söz konusu olan yalnızca kıstasların vurulamaması
Ne var ki, söz konusu olan yalnızca kıstaslarıneşeşölçülere ölçülere vurulamaması
değildir. Yeni paradigmalar eslilerinden doğduklarına göre, geleneksel para¬
değildir. Yeni paradigm alar eslalerinden doğduklarma göre, geleneksel para­
digmanın önceden kullanmaktaolduğu
digmanın önceden kullanmakta olduğusöz dağarcığım vearaçları,
sözdağarcığını
ve ister kav¬
araçları, ister kav­
ramlarda ister uygulamada olsun, büyük ölçüde içermeleri
ram larda ister uygulam ada olsun, büyük ölçüde içerm eleri doğaldır. Fakat doğaldır. Fakat
ödünç almmış bu unsurlan geleneksel tarzda kullanm ayı sürdürdükleriçok
ödünç alınmış bu unsurları geleneksel tarzda kullanmayı sürdürdükleri çok
ender görülür. Yeni paradigmanın kapsamında eskiterimler,
ender görülür. Yeni paradigmanın kapsammdaeski
kavramlar ve de¬
terimler, kavramlar ve de­
neyler birbirleriyle yeni ilişkiler içine girerler. Bunun kaçınılmaz sonucu, te¬
neyler birbirleriyle yeni ilişkiler içine girerler. Bunun kaçmıhnaz sonucu, te­
rim tam doğru olmamakla birlikte, yarışan iki okul arasııida 'yanlış anlama'
rim tam doğru olm am akla birlikte, yarışan iki okul arasıiıda ‘yanlış anlama’
diyebileceğimiz durumun
diyebileceğimiz durumunbaşgöstermesidir.
Einsein'ın Genel Rölativite (gö¬
başgöstermesidir. Einsein’m Genel Rölativite (gö­
relilik) kuramıyla, uzayın yuvarlak (eğri) olduğunu söylediği için -ki söz ko¬
relilik) kuramıyla, uzayın yuvarlak (eğri) olduğunu söylediği için -k i söz ko­
nusu olan bu değildi- alay eden bilim-dışı izleyiciler sırf sıradan bir hata ya¬
nusu olan bu değildi- alay eden bilim-dışı izleyiciler sırf sıradan bir hata ya­
hut yanılgı içinde değillerdir. Aym şey Einstein kuramının Euclid'ci bir yoru¬
hut yanılgı içinde değillerdir. Aym şey Einstein kuramınm Euclid’ci bir yoru­
munu geliştirmeye çalışan matematikçiler, fizikçiler ve filozoflar için de ge¬
munu geliştirm eye çalışan matematikçiler, fizikçiler ve filozoflar için de ge-
çerlidir. (3) Daha önce, 'uzay' denince, düz, türdeş, izotropik* ve maddenin
çerlidir. (3) Daha önce, ‘uzay’ denince, düz, türdeş, izotropik* ve maddenin
(3) Bilimdışı izleyicilerin eğri mekân kavramına karşı tutumları için bkz. Philip Frank, Einstein,
His(3)LifeBilimdışı
and Times izleyicilerin
(Einstein,eğri mekân
Yaşamı ve kavramına karşı
Çağı) çeviren tutumları G.
ve derleyen için bkz, ve
Rosen Philip Frank, Einstein,
S. Kusaka, New
His Life
York, 1947,and
s. Times
142-146.(Einstein, Yaşamı ve Çağı)
Genel Rölativitenin çeviren
yararlarını ve derleyen
Euclid'ci G. Rosen
mekânda ve S. amaçlayan
sürdürmeyi Kusaka, New
York, 1947, s. 142-146. Genel Rölativitenin yararlarını Euclid'ci mekânda sürdürmeyi amaçlayan
bazı çabalar için de bkz. C. Nordmann, Einstein and the Unicerse (Einstein ve Evren) çev.
bazı çabalarNewiçin de1922,
York, bkz. C. Nordmann,
Bölüm 9. Einstein and the Unicerse (Einstein ve Evren) çev.
J.McCabe,
(*)J.McCabe,
Her yönde New aynı York,
fiziksel1922, Bölüm
nitelikleri 9.
gösteren.
{*) Her yönde aynı fiziksel nitelikleri gösteren.
159
159
varlığından etkilenmeyen bir şey kastedilirdi. Böyle olmasaydı, Newton fizi¬
ğivarlığından
asla uygulanamazdı.
etkilenm eyen Einstein'ın evrenine geçiş
bir şey kastedilirdi. yapmak
Böyle için, öğeleri
olmasaydı, Newton fizi­
uzay,
ği aslamadde,
zaman, güç, vs. olan
uygulanamazdı. kavramsal
E instein’m ağın değiştirilmesi
evrenine geçiş yapmakve tümüyle
için, öğeleriyeni¬
uzay,
den doğanın
zaman, üzerine
madde, güç,yerleştirilmesi
vs. olan kavramsal gerekiyordu. Yalnızca buve
ağm değiştirilmesi tümüyle bir¬
dönüşümü yeni­
likte
dengeçiren
doğanın-yahut geçirmeyi esi
üzerinedayerleştirilm gerekiyordu.kişiler,
başaramayan- Yalnızca hangi noktaları ka¬
bu dönüşümü bir­
bul,
likte geçiren -yise
hangilerini ahred
u t daedecekleri
geçirm eyi konusunda
başaram ayan- kesin bir yargıya
kişiler, hangi varabilirlerdi.
noktaları ka­
Devrimci bölünmenin
bul, hangilerini edecekleriiletişim
ise redüzerinden konusunda kurmak kesinister
bir istemez yarım kala¬
yargıya varabilirlerdi.
caktır.
Devrim Başka bir örnek
ci bölünm eninolarak, yeryüzünün
üzerinden kurmakettiğini
iletişimhareket söylediği
ister istem için Ko-
ez yarım kala­
pernik'e deli diyen
caktır. Başka insanları
bir örnek ele alalım.
olarak, yeryüzününBu kişiler
hareketde ettiğüri
basit birsöylediği
hata yapmıyor¬
için Ko-
lardı,
pem yaik’edadeli anlamıyla
tamdiyen insanlarıhatalı
ele sayılmazlardı.
alalım. Bu kişiler 'Yeryüzü' bir hataakıllarına
de basitdenince yapmıyor­
gelenler
lardı, ya da tam sabit,
arasında anlamdeğişmez Hiç değilsedenince
konum vardı. ‘Yeryüzü’
ıyla hatalıbirsayılmazlardı. onlarınakıllarma
anladı¬
ğıgelenler hareket sabit,
yeryüzüarasmda değişmezBuna
ettirilemezdi. koşut olarak,
bir konum vardı. HiçKopemik'in
değilse onlarm yeniliği de
anladı­
sadece yeryüzünü
ğı yeryüzü hareketharekete
ettirilem geçirmek
ezdi. Buna olamazdı. Bu daha
koşut olarak, çok fizik
K opem ik’m ve gökbi¬de
yeniliği
lim sorunlarına
sadece yeryüzünü yeniharekete
bir bakışgeçirmek
tarzıydı ve 'yeryüzü',
olamazdı. daha çokgibi
Bu'hareket' fizikkavramla¬
ve gökbi­
rınlimanlamını
sorunlarmazorunluyeniolarak değiştiriyordu.
bir bakış tarzıydı ve (4) Bu değişikler
‘yeryüzü’, ‘hareket’yapılmadan,
gibi kavramla-ha¬
reket dünya kavramı
eden bir zorunlu
rm anlammı gerçekten delilik
olarak değiştiriyordu. (4) Buolurdu.
değişikler taraftan, hem
Diğeryapılmadan, ha­
Descartes
reket eden hem birde Huyghens,
dünya ı gerçekten hareket
kavramyeryüzünün etmesinin
delilik olurdu. bilim
Diğer açısından
taraftan, hem
içerik taşımayan
Descartes hem de birHuyghens,
sorun olduğunu bu değişiklikler
ancak hareket
yeryüzünün etm esininbir kezaçısından
bilim yapılıp
anlaşıldıktan
içerik taşımsonraayan kavrayabilirlerdi.
bir sorun olduğunu (5).ancak bu değişiklikler bir kez yapılıp
Bu örneklersonra
anlaşıldıktan rakipkavrayabilirlerdi.
paradigmaların eş(5). ölçülere vurulamayışlarının üçüncü
en temel yönünü ortaya
Bu örnekler çıkarmaktadır:
rakip paradigm alarm rakip paradigmaların
eş ölçülere taraftarlarıüçüncü
vurulam ayışlarının daha
fazla açıklamayacağım
en temel anlamda, farklı
yönünü ortayabirçıkarmaktadn: dünyalarda
rakip paradigmalarmmeslektaraftarlan
icra etmekte¬ daha
fazla Biri
dirler. engellendiği
açıklam ayacağımiçin bir yavaş düşen
anlamda, nesnelerden
farklı dünyalarda sözmederken,
eslek icra diğeri ha¬
etmekte-
reketlerini
, dirler. Birisürekli olarak tekrar
engellendiği için yavaş sarkaçları
edendüşen anlatır. Birinde
nesnelerden eriyikler
söz ederken, diğeribile¬
ha­
şikreketlerini
sayılar, öbüründe karışım. Birinin yer aldığı uzay 'yatağı'
sürekli olarak tekrar eden sarkaçları anlatır. Birinde eriyikler eğridir, öteki-
bile­
ninki düzdür,öbüründe
şik sayılar, karışım . uygulama
ayrı dünyalarda Birinin yeryapan aldığı iki
uzay grup bilimeğridir,
‘yatağı’ adamı aynıöteki-
noktadan, aynı yöne
ninki düzdür, doğru baktıkları
ayrı dünyalarda uygulamzaman bile farklı
a yapan şeyler
iki grup bilimgörürler.
adam ıAn¬ aynı
cak, tekrar edelim,
noktadan, aynı yöne bu canlan ne isterse onu
doğru baktıkları zaman görürler
bile farklı değildir.
demekşeyler İki grup
görürler. An­
dacak, tekrar bakmaktadır
dünyaya edelim, bu canlan ve değişik
ne isterse baktıkları
olan, onu görürler değildir.
şeydemek Sadece
değildir. İkibazı
grup
yerlerde
da dünyayafarklıbakm
şeyler görürler
aktadır ve değişik olan,arasında
ve bunların baktıkları farklı
da şey ilişkilerSadece
değildir. bulurlar.bazı
Bir grup bilim
yerlerde farklıadamına kanıtlanması
şeyler görürler dahi mümkün
ve bunların arasmda olmayan
da farklı bir yasanın,
ilişkiler di¬
bulurlar.
ğerBirbir
gmgrup bilim
p bilim adamına
adamına doğal gözükmesinin
kanıtlanması dahi mümkün nedeni de budur.
olmayan Aynı ne¬di­
bir yasanın,
denle,
ğer birtamgrup bilimiletişim
olarak adam ına kurmayı
doğal umut etmeden nedeni
gözükmesinin önce, gruplardan
de budur. Aynı birinin ne­
denle, tamdeğişikliği
paradigma betimleyegeldiğimiz
olarak kurm
olarak iletişim ayı umut etm eden gelişmeyi yaşaması lazım¬
önce, gruplardan birinin
dır. Yanşan paradigmalar
paradigma değişikliği olarak arasındaki geçiş, sırf eş ölçüye
betimleyegeldiğimiz vurulmayanlar
gelişmeyi yaşaması lazım ara¬ ­
sında bir geçiştir diye, mantığın ve 'tarafsız' deneyimin
dır. Yanşan paradigm alar arasmdaki geçiş, sırf eş ölçüye vurulm ayanlar ara­ zoruyla adım adım
gerçekleştirilemez.
smda bir geçiştir Tıpkı diye, m Geştalt
antığınatlamaları
ve ‘tarafsız’gibi deneyim
ya topyekûn, birdenbire
in zoruyla adım oluradım
(tabii ille de bir 'anda'Tıpkı
gerçekleştirilemez. demek istemiyorum)
Geştalt atlamalarıyagibi hiçtopyekûn,
da ya olmaz. birdenbire olur
(tabii ille debilim
Öyleyse, adamları
bir ‘anda’ demekbu düzey değiştirme
istemiyorum) ya noktasına
da hiç olmaz. nasıl gelmektedir¬
ler? Yanıtın bir kısmı, böyle bir noktaya çoğu kez gelmedikleridir.
Öyleyse, bilim adamları bu düzey değiştirme noktasına nasıl gelmektedir­ Koper-
nik'ciler
ler? anıtınustalarının
bir kısm ölümünden
ı, böyle bir neredeyse
noktaya bir çoğu asır
kez gelmbile
sonra çok az taraftar
edikleridir. Koper-
bulabilmişlerdi. Newton'un
n ik’çiler ustalarının çalışmaları
ölüm ünden Principia'nın
neredeyse yayınlanmasından
bir asır sonra bile çok az taraftarson¬
geçen yarım yüzyıldan
rabulabilmişlerdi. N ew ton’un fazlaçalışmaları için, özellikle
bir zamanPrincipia’nın Avrupa kıt'asında,
yaymlanmasmdan son­
ra geçen yarım yüzyıldan fazla bir zaman için, özellikle Avrupa k ıt’asmda,
(4) T.S. Kuhn, The Copernican Revolution (Koperhik Devrimi) Cambridge, mass., 1957, 3,4 ve
Bölümler.
6. (4) Güneş-merkezciliğin
T.S. Kuhn,
kısıtlı anlamda gökbi limsel bir sorun olmaktan öte ne derece
The Copernican Revolution (Koperhik Devrimi) Cambridge, mass., 1957, 3,4 ve
gidebildiği bu kitabın
6. Bölümler. başlıca konusudur.
Güneş-merkezciliğin kısıtlı anlamda gökbilimsel bir sorun olmaktan öte ne derece
Max Jammer,
(5)gidebildiği Concepts ot Space (Mekân Kavramları) Cambridge, Mass., 1954, s. 118-124.
bu kitabın başlıca konusudur.
(5) Max Jammer, Concepts of Space (Mekân Kavramları) Cambridge, Mass., 1954, s. 118-124.
160
160
genel olarak kabul edilmemişti. (6) Priestley oksijen kuramını, Lord Kelvin
isegenel olarak kabulkuramını
elektromanyetik edilmemişti. hiçbir(6)zaman
Priestley
kabuloksijen kuramım,
etmediler, Lord geliş¬
vs. Düzey Kelvin
ise elektromanyetik
mesinin zorluklarını sık kuramım
sık bilim hiçbir zaman kabul
adamlarının etmediler,
kendileri vs. Düzey geliş­
de farketmişlerdir.
m esinin
Darwin zorluklarını
Türlerin Kökeni sıkeserinin
sık bilimsonlarında
adam larının kendileri
özellikle derin degörüşlü
farketmişlerdir.
bir bö¬

.....
Darwin
lümde Türlerin
şunları Kökeni "Bu
yazıyordu: eserinin
eserdesonlarında
belirtilenözellikle
görüşlerin derin görüşlü bir bö­
doğruluğundan
lüm de
kendi şunları
adıma yazıyordu;
kesinlikle emin “Bu olmamaeserde belirtilen
karşın..... görüşlerin
zihinlerinde uzun doğruluğundan
yıllarca be¬
kendi adıma
nimkine tamamenkesinlüde
zıt bir emin
görüşolmama
açısından karşm..... zihinlerinde
ele alınmış bir sürü uzunolgu yıllarca
yer etmiş be­
nimkine
olan tamamen
deneyimli zıt bir (Natüralistleri)
doğalcıları görüş açısm danhiçbir ele alınmış
şekildebir iknasürü olgu amaçla¬
etmeyi yer etmiş
olan
mış deneyimliFakat
değilim doğalcılan
geleceğe,(Natüralistleri)
sorunun herhiçbir şekilde
iki yönünü deikna etmeyitartabi¬
tarafsızca amaçla­
mış değilim
lecek genç ve Fakat geleceğe,
ilerleyen doğalcılara güvenimsorunun her iki yönünü
tamdır." (7) de tarafsızca
Max Planck da, tartabi­
Bi¬
lecek Özyaşam'mda
limsel genç ve ilerleyen doğalcılara
kendi güvenim tamdır.”
meslek yaşantısını anlatırken(7) şuMax Planckgörüşe
hüzünlü da. Bi­
yerlimsel Ö zyaşam
vermişti. "Yeni’mda kendi mdoğru,
bir bilimsel eslek yaşantısmı
hasımlarımanlatırken
ikna edip şu hüzünlü
onları görüşe
aydınlata¬
yerzafere
rak vermişti. “Yenisadece
ulaşmaz, bir bilimsel
hasımlar doğru, hasımlarmı
birer ikna edip
birer öldükleri için,onları aydmlata-
yeni görüşten
rak zafere
başkasını ulaşm az,
bilmeyen sadecebir
yepyeni basım
kuşaklaroluşur."
birer birer
(8) öldükleri için, yeni görüşten
başkasmı
Bu ve bunun bilmeyen yepyenifazla
gibi olgular bir kuşak oluşur.”gerektirmeyecek
vurgulamayı (8) kadar iyi bi¬
Bu ve bunun
linmektedir. Fakatgibi olgular
yeniden fazla vurgulamayı gerektirmeyecek
değerlendirilmelerine de gerek vardır.kadar Geçmişte iyi bi­
bulinmektedir.
tür olgularaFakat bilimyeniden
adamlarının,değerlendirilm elerine
alt tarafı onlar da de gereİc
insan vardır. için,
oldukları Geçmişte
her
bu türhatalarını
zaman olgulara bilim adamlarm m, alt tarafı
itiraf edemeyişlerinin, onlar kesin
hatta bunu da insan oldukları
kanıtlar için, her
gösterildiği
zamanbile
zaman hatalarını itiraf edemeyişlerinin,
yapamayışlarınm hatta bunu
bir belirtisi olarak kesin Ben
bakılırdı. kanıtlarkendigösterildiği
hesabı¬
mazaman bile yapamayışlarm
bu durumlarda ne kanıtın mne birdebelirtisi
hatanınolarak bakılırdı.
söz konusu Ben kendi
olduğunu hesabı­
sanmıyo¬
ma Bir
rum. bu durum larda ne kanıtın
paradigmadan diğerinenebağlılık
de hatanın söz konusu
değiştirmek olduğunu sanmıyo­
zor olmayacak bir dö¬
rum.
nüş Bir paradigrnadan
deneyimidir. Özelliklediğerine
üretkenbağlılık
bir meslekdeğiştirmek
hayatınınzor olmayacak
kendilerini eskibirbirdö­
olağan bilim geleneğine
nüş deneyimidir. Özellikle üretken
bağlamış olduğu kişilerin
bir meslek hayatının boyu direnmeleri
yaşam kendilerini eski bir
bilimsel
olağan kıstaslara
bilim geleneğine
karşı gelmekbağlam ış olduğu
değil, sadecekişilerin
bilimselyaşam boyu direnmeleri
araştırmanın yapısına
bir gösterge
aitbilimsel kıstaslara karşıBu
olabilir. direnişin
gelm ek değil,kaynağında eski paradigma
sadece bilimsel araştırmanm tarafından
yapısına
ait bir gösterge
sağlanan olabilir. Bu direnişin
kalıba sokulabileceği kaynağında Devrim
inancı yatmaktadır. eski paradigma
zamanlarında tarafmdan
ka¬
sağlananolarak
çınılmaz kalıbabusokulabileceği inancı yatmaktadır.
inanç, bazan görüldüğü Devrim
gibi, gerçekten ve kalın ka¬
zamanlarmda
inatçı ka-
çmılmaz
falı olarak bu
hale gelebilir. inanç,
Fakat kadarla
bubazan görüldüğü
kalmaz. gibi, gerçekten
Bulmaca çözücü olağan
inatçı bilimi
ve kalın ka­
falı halekılan
mümkün gelebilir.
da gene Fakatbu bu kadarla
inançtn. Vekalm olağan
az. Bulm
yalnızca acabilim
çözücü sayesindedir
olağan bilimi ki
mümkün
bilimsel kılan topluluğu
meslek da gene builkönce inançtır.eskiVeparadigmanın
yalnızca olağan taşıdığı
bilim bütün kapsamki
sayesindedir
vebilimsel
kesinliği m eslek topluluğu ilkönce
değerlendirmeyi, sonra da eskiyeni paradigmanın
paradigmanın taşıdığı
ortaya bütün kapsam
çıkmasına
ve verecek
izin kesinliğibir çalışmayla eyi,
değerlendirm zorluklan
sonra da tekyeni ele almayı
paradigm
başına anın başarabilmekte¬
ortaya çıkmasma
izin verecek bir çalışm ayla zorlukları tek başına ele almayı başarabilmekte­
dir.
Gene de, direncin kaçınılmaz ve geçerli olduğunu, paradigma değişikliği¬
dir.
Gene de,
nin kanıtla direncin kaçım im az söylemek,
doğrulanamayacağını ve geçerli olduğunu, paradigmaönemli
hiçbir kanıtlamanın ol¬
değişikliği­
madığı ya da bilim adamlannm fikir değiştirmeye
nin kanıtla doğrulanam ayacağını söylem ek, ikna
hiçbir edilemeyeceği
kanıtlam anm demekol­
önemli
madığı Her
değildir. ya da nebilim
kadaradam bu değişikliği
lanm n fikir gerçekleştirmek
değiştirmeye ikna bazan bütün birdemek
içinedilemeyeceği ku¬
değildir.
şağın Her ne
geçmesi kadar bu değişikliği
gerekiyorsa topluluklar geçmişte
da, bilimselgerçekleştirmek tekrarbütün
için bazan tekrarbirye¬ku-
nişağm yöneltilmişlerdir.
geçmesi gerekiyorsa
paradigmalara Üstelik
da, bilimsel bu dönüşler
topluluklar geçmişte tekrar tekrardaye­
bilim adamlarmm
olduklan gerçeğine
ni paradigmalara
insan karşın değil,Üstelik
yöneltilmişlerdir. bu gerçek sayesindebilim
bu dönüşler meydana gelmek-da
adamlarmm
insan olduklan gerçeğine karşm değil, bu gerçek sayesinde meydana gelmek-
(6) f.B. Cohen, Branklin and Newton: An Inquiry into Speculative Newtonian Experimental Sci¬
ence
(6) t.B. Franklin's
and Cohen, Work and
Branklin Nevvton: as
in Electricity An an Example
Inguiry Thereof (Franklin
into Speculative ve Newton:
Nevvtonian Kurgusal
Experimental Sci­
Newton'cu
ence andDeney Bilimleri
Franklin’s Worküzerine bir soruşturma
in Electricity ve bunun
as an Example bir örneği
Thereof olarakve
(Franklin Nevvton; Elektrik
Franklin'in Kurgusal
alanındaki
Nevvton'cuÇalışmalarÿ Philadelphia,
Deney Bilimleri 1956,
üzerine bir s. 93-94. ve bunun bir örneği olarak Franklin’in Elektrik
soruşturma
Charles Darwin,
(7)alanındaki Ön thePhiladelphia,
Çalışmalarj) 1956, s.(Türlerin
Origin of Species 93-94. Kökeni Üzerine) 6. İngilizce baskısından
alınan
(7) Charles New York,
basım, Darvvin, On 1889, II, s. 295-96.
the Origin of Species (Türlerin Kökeni Üzerine) 6. İngilizce baskısından
(8)alınan Planck,New
Marx basım, York, Autobiography
Scientific (Bilimsel Özyaşam) çev. F. Gaynor New York, 1949,
1889, II, s. 295-96.
33-34.
s. (8) Marx Planck, Scientifiç Autobiography (Bilimsel Özyaşam) çev. F. Gaynor Nevv York, 1949,
s. 33-34.
161
161
tedir. Bazı bilim adamlarının, özellikle de daha yaşlı ve deneyimli olanların,
süresiz
tedir. Bazı dire'nebilmelerine
olarakbilim adamlarınm, özelliklekarşın, çoğu ile şu
de daha ya da
yaşlı ve bu şekildeli bir
deneyim ileti¬
olanlann,
şim kurulabilmektedir.
süresiz Dönüşler ya
olarak direhebilmelerine da yön
karşın, değiştirmeler
çoğu ile şu ya dabaşlangıçta
bu şekilde tekbir tük
ileti­
olurken, direnenektedir.
şim kurulabilm eskiler tamamen ya da yönçekildikten
Dönüşler bilimden değiştirm eler sonra bütün meslek
başlangıçta tek tük
çevresi
olurken, yeniden
direnen tekeskiler
ama butam sefer farklı
am en bir paradigma
bilimden çekildikten altında
sonra çalışır
bütün duruma
meslek
gelir.
çevresi yeniden dönüşün
Bu nedenle tek am a bu nasıl oluştuğunu
sefer farklı birveparadigma direnişle
ne şekildealtında karşılaştı¬
çalışır duruma
ğını sormamız
gelir. Bu nedenle gerekiyor.
dönüşün nasıl oluştuğunu ve ne şekilde direnişle karşılaştı-
ğmı soruya
Busorm amız tür bir yanıt bekleyebiliriz? İkna etme yöntemleri yahut, ka¬
ne gerekiyor.
Bu soruya nebir
nıt bulunamayan türdurumda,
bir yanıt kanıtlama ve karşı-kanıtlama
bekleyebiliriz? İkna etme yöntemleritarzları hakkında
yahut, ka­
sorulduğu
nıt bulunam için, bu bir
ayan oldukça
durumda, bir sorudur
yenikanıtlama veve daha önce yapılmamış
karşı-kanıtlam türde
a tarzları hakkında
bir çalışma gerektirmektedir.
sorulduğu için, bu oldukça yeni Bu nedenle
bir sorudur sonve daha izlenimci
derece önce yapılm veambiraz da
ış türde
kısmi bir tarama
bir çalışm ile yetinmek
a gerektirm ektedir. zorunda kalacağız.
Bu nedenle son derece şimdiyecikadar
Ayrıca,izlenim söy¬da
ve biraz
lenenler
kısmi bir bu tarama
taramanın sonuçlarıyla
ile yetinmek birleştirildiğinde
zorunda kalacağız. Ayrıca,göreceğimiz
şimdiye gibi, soruyu
kadar söy­
lenenlerçok
kanıttan ikna etme
bu taram üzerine yönelttiğimiz
anın sonuçlarıyla bilimsel kanıtlamanın
zaman,göreceğimiz
birleştirildiğinde gibi, soruyu
yapısı
kanıttanhakkında
çok ikna teketm üzerine bir
veekatıksız yanıt olamayacağı
yönelttiğimiz zam an, bilim ortaya sel çıkar,
kanıtlam bilim
anın
adamlarının
yapısı hakkında yeni bir ve katıksız bireysel
tekparadigmayı bir yanıtdüzeyde
olam ayacağıbenimsemeleri,
ortaya çıkar,bir sürü
bilim
nedenle ve çoğu
adam larının yenikez bunlarınayı
birdeparadigm birkaç tanesi
bireysel yüzünden
düzeyde benimolabilmektedir.
sem eleri, bir Bu sürü
çoğu kez-örneğin
nedenle ve bazıları
nedenlerden de bunların Kepler'in
birkaçgüneşe taptığı içinolabilmektedir.
tanesi yüzünden Köpernik'çi ol¬Bu
ması
nedenlerden bazılarıbilim
gibi- görünürde -örneğinalanının tamamıyla
K epler’in güneşe dışından
taptığıkaynaklanır.
için K öpem(9) ik’çiDi¬ol­
ğerlerinin
ması g ib i-ise, özyaşamın
görünürde özelliklerinden
bilim ya da kişilikten
alanmın tamamıyla kaynaklanıyor
dışından kaynaklanır. (9)ol¬Di­
maları
ğerlerinin ise,Hatta
gerekir. özyaşam yeniliği yapanın ve onun
ın özelliklerinden ya dada kişilikten milliyetleri ya¬ol­
ustalarınınkaynaklanıyor
hut
maları önceki itibarları
dahagerekir. Hatta yeniliği bile bazan
yapanm önemli bir rol
ve onun oynayabilmektedir.
da ustalarının milliyetleri(10) ya­
Bu nedenle
hut daha önceki olarak bubile
sonuç itibarları soruyu
bazan farklı şekilde
önemli sormayı
bir rol öğrenmek
oynayabilm zorun¬
ektedir. (10)
dayız. Demeksonuç
Bu nedenle ki bizim kaygımız,
olarak şu yafarklı
bu soruyu bireyi dönmeye
da buşekilde zorlayan kanıt¬
sorm ayı öğrenmek zorun­
dayız. değil,
lamalar Dem ekdaha çok, tekrar
ki bizim tek bir.
kaygımız, ya da halinde
şu çevre bu bireyi yeniden kanıt­
ya da geçzorlayan
erdönmeye olu¬
şabilen
lamalartopluluğun
değil, dahane bir topluluk
tür telaar
çok, tek bir olduğu sorusudur.
çevre halinde er ya Ancak, bu soruyu
da geç yeniden olu­
ben sonuncu
şabilen bölüme ne
topluluğun erteleyerek şimdilikolduğu
tür bir topluluk paradigma değişikliği
sorusudur. Ancak, içinbuyapılan
soruyu
mücadelelerde
ben sonuncu bölüm özellikle etkili olan bazı
e erteleyerek kanıtlama
şimdilik paradigmatürlerini inceleyeceğim.
değişikliği için yapılan
mYeni paradigmayı
ücadelelerde özellikledestekleyenler tarafından
etkili olan bazı kamtlama sürülen iddialardan
öne türlerini inceleyeceğim. belki
de tek başına
Yeni en çok değer
paradigmayı verileni, eski
destekleyenler paradigmayı
tarafından bunalıma
öne sürülen sürüklemiş
iddialardan belki
olan sorunları
de tek başınaçözümleyebilecekleri
en çok değer verileni,iddiasıdır. Geçerli
eski paradigm ayıolacak
bunalım şekilde yapıl¬
a sürüklemiş
dığı
olanzaman bu iddia
sorunları çözüm gerçekten de mümkün
leyebilecekleri olanların
iddiasıdır. en etkilisidir.
Geçerli olacak şekildeÖne sürül¬
yapıl­
düğü zaman eski
dığı alanda paradigmanın
bu iddia gerçekten başının
de mümkün olduğu bilinmektedir.
dertteolanların en etkilisidir. Öne Bu ders
sürül­
sürekli olarak eski
düğü alanda incelenmiş
paradigmanın bulmakdertte
ve çarebaşmın için tekrar
olduğutekrar yapılan çabalar
bilinmektedir. Bu ders
sonuç
süreklivermemiştir.
olarak incelenm 'Belirleyici deneyler'
iş ve çare bulmak -yani
için iki paradigmayı
tekrar tekrar yapılanbirbirinden
çabalar
oldukça belirgin şekilde
sonuç vermemiştir. ayırdedebilecek
‘Belirleyici deneyler’ deneyler-
-y an i iki daha yeni paradigma
paradigm icat
ayı birbirinden
bile edilmeden
oldukça belirgindikkate
şekilde alınmış ve sınanmıştır.
ayırdedebilecek Cöpernicus
deneyler- daha yeni süredir dert
uzunparadigma icat
biletakvim
olan edilm edenyılının uzunluğu
dikkate problemini
alınmış çözümlediğini,
ve smanmıştır. Cöpernicus Newton süredir ve
uzunyeryüzü dert
gökyüzü
olan takvimmekaniğini bağdaştırdığını,
yılm m uzunluğu probleminiLavoisier gazların kimliği
çözümlediğini, Nevvtonve ağırlıkve
yeryüzü
gökyüzü m ekaniğini bağdaştırdığını, Lavoisier gazların kim liği ve ağırlık
(9) Kepler'in düşüncesinde güneşe tapmanın rolü için bkz. E.A. Burtt, The Metaphysical Founda¬
tions of Modern Physical Science (Çağdaş Fizik Biliminin Metafizik Temelleri) gözden geçirilmiş
(9) Kepler'in düşüncesinde güneşe tapmanın rolü için bkz. E.A. Burtt, The Metaphysical Founda-
basım, NewYork, 1932, s. 44-49.
tions of Modern Physical Science (Çağdaş Fizik Biliminin Metafizik Temelleri) gözden geçirilmiş
(10) İtibar ve şöhretin rolü için, şu öyküye bakın: Şöhretinin yerleşmiş olduğu bir dönemde Lord
basırn, NewYork, 1932, s. 44-49.
Rayleigh British Association's elektrodinamik alanındaki bazı paradokslar hakkında bir yazı
(10) İtibar ve şöhretin rolü için, şu öyküye bakın: Şöhretinin yerleşmiş olduğu bir dönemde Lord
sundu. Yazı ilk yollandığı sırada bir dikkatsizlik sonucu adı üzerine konmamıştı, yazının kendisi
Rayleigh British A ssociation'a elektrodinamik alanındaki bazı paradokslar hakkında bir yazı
de önceleri rastgele bir 'paradoksçu'nun çalışması diye reddedilmişti. Kısa bir süre sonra, yazı
sundu. Yazı ilk yollandığı sırada bir dikkatsizlik sonucu adı üzerine konmamıştı, yazının kendisi
yazarın da adıyla birlikte, büyük özürlerle kabul edildi. (R.J. Strutth, 4. Rayleig Baronu, John
de önceleri rastgele bir ‘paradoksçu'nun çalışması diye reddedilmişti. Kısa bir süre sonra, yazı
William Strutt, Üçüncü Rayleigh Baronu NewYork, 1924, s. 228.)
yazarın da adıyla birlikte, büyük özürlerle kabul edildi. (R.J. Strutth, 4. Rayleig Baronu, John
VVilliam Strutt, Üçüncü Rayleigh Baronu New162
York, 1924, s. 228.)

162
ilişkileri sorunlarını çözdüğünü, Einstein da elektrodinamiği, yeniden gözden
geçirilmiş
ilişkileri sorunlarını bilimi ile uyum
bir hareket çözdüğünü, içinedasoktuğunu,
Einstein bu sayede
elektrodinamiği, iddiagözden
yeniden ede¬
bilmişlerdir.
geçirilmiş bir hareket bilimi ile uyum içine soktuğunu, bu sayede iddia ede­
Bu tür iddiaların başarılı olması, yeni paradigma eskisinden göze çarpa¬
bilmişlerdir.
cak ölçüde
Bu tür daha bir nicel
büyükbaşarılı
iddiaların olması, yeniulaşabildiği
kesinliğe, paradigm a zaman
eskisinden gözeolası¬
özellikle çarpa­
lıkcak ölçüdeKepler'in
kazanır. daha büyük Rudolphine çizelgelerinin,
bir nicel kesinliğe, Ptolemezaman
ulaşabildiği kuramından
özelliklehesap¬
olası­
lananların
lık kazanır. hepsine kıyasla
K epler’in nicel üstünlüğü,
Rudolphine gökbilimcilerin
çizelgelerinin, Kopernik'çiliğe
Ptoleme kurammdan hesap­
geçmelerinde
lananların hepsine en önemli etken
kıyasla olmuştu.
nicel üstünlüğü,Newton'un, nicel astronomik
gökbilimcilerin göz¬
K opernik’çiliğe
lemleri tahmin etmedeki
geçm elerinde en önemlibaşarısı
etken olm da kuramının, daha akla
uştu. N ew ton’un, nicel yatkın olan ik
astronom fakat
göz­
hepsi de niteliğe
lem leri tahm in ağırlık
etm edeki vermiş olanda
başarısı rakiplerine
kuram ının, karşı
dahayengisinin
akla yatkın belki
olan tek
de fakat
başına
hepsi en niteliğenedeniydi.
de önemli ağırlık vermişYüzyılımızda ise, gerek
olan rakiplerine Planck
karşı 'm ışmbelki
yengisinin yasasında
de tek
gerek
başınaBohr'un
en önemli atom görüşünde
nedeniydi. ulaşılan çarpıcı
Yüzyılımızda ise, gerek başarı birçok
nicel Planck’ın ışm fizikçiyi
yasasında
kısa sürede
gerek bu görüşleri
B ohr’un benimsemeye
atom görüşünde ulaşılanikna etmiştir,
çarpıcı hem
nicel de fizik
başarı birçok bilimi bir
fizikçiyi
kısa olarak
bütün sürede göze alındığında
bu görüşleri benim ikieye
hersem katkının da çözdüklerinden
ikna etmiştir, hem de fizik fazla sorunbir
bilimi
yaratmış olmalarına
bütün olarak karşın. (11).her iki katkm m da çözdüklerinden fazla somn
göze alındığmda
Ne var ki,
yaratmış olmbunalım
alarm akarşmyaratan sorunları çözmüş olma iddiası hemen hemen
. (11).
hiçbirNezaman tek başına yeterli
var ki, bunalım yaratan sorunlarıdeğildir. Üstelik
çözmher için geçerli
zamaniddiası
üş olma hemendehemen ola¬
maz. Gerçekten
hiçbir zaman tek Kopernik'in
de,başma kuramı Ptoleme'ninkinden
yeterli değildir. Üstelik her zaman için daha doğrudede¬
geçerli ola­
ğildi takvim konusunda
maz.veGerçekten de, K opem doğrudan
ik’in kuramdoğruya
ı Ptolem iyileşme hemen
bir e’ninkinden dahasağlama¬
doğru de­
ğildiGene
mıştı. aynı şekilde,
ve takvim konusunda ışığın dalga kuramı
doğrudan doğruya da ilk
birortaya
iyileşmeatıldığından
hemen sağlamsonra-1a­
kimıştı.
yıllarda,
Gene aynıalanında
optik şekilde,en büyük
ışığm bunalım
dalga kuramı nedeni
da ilkolan
ortayakutuplaşma
atıldığmdan etkileri¬
sonra-'
nikiaçıklamakta
yıllarda, optik rakibi olan nesnecik
alanmda en büyükkuramı bunalım kadar
nedeni başarılı
bileolan değildi. Bazan
kutuplaşma etkileri­
olağanüstü
ni açıklamakta araştırmada görülen
rakibi olan nesnecik kuramı uygulamanın
daha gevşek ürettiği
kadar bile başarılı paradigma
değildi. Bazan
adayı, başlangıçta
olağanüstü bunalım
araştırmada yaratan
görülen daha gevşek çözümlemede
sorunları hiç de yardımcı
uygulamanın ürettiği paradigma
oknayabilmektedir.
adayı, başlangıçta Böyle bunalım olduğu
yaratanzamanlar,
sorunları zaten
çözümlem ede yapıldığı
genellikle gibi,
hiç de yardımcı
alanın başka kesimlerinden
olmayabilmektedir. Böylekanıtolduğubulmak gerekir.
zam anlar, Eğergenellikle
zaten yeni paradigma
yapıldığı eskisi
gibi,
zamanında
alamn başka farkına varılmamış
hiçkesimlerinden kanıt görüngülerin
bulmak gerekir. tahmin
Eğeredilmesine
yeni paradigma izin veri¬
eskisi
yorsa,
zamanmdabu diğer hiçkesimlerde
farkma varılmamış ikna edici kanıtlamalar
gerçektengörüngülerin geliştirilebilir.
tahmüı edilmesine izin veri­
Örneğin,
yorsa, Copernicus'un
bu diğer gerçektengezegenlerin
kesimlerde kuramı, yeryüzü gibi
ikna edici kanıtlamalar olmaları ge¬
geliştirilebilir.
rektiğini Venüs'ün
Örneğin, C opem (Zühre)
icus’unbazı evreler
kuram gösterdiğini
ı, gezegenlerin ve evrenin
yeryüzü daha önce
gibi olmaları ge­
sanıldığından çok daha muazzam genişlikte olması
rektiğini Venüs’ün (Zühre) bazı evreler gösterdiğini ve evrenin daha gerektiğini ileri sürüyor¬önce
du. Sonuç olarak
sanıldığından çokölümünden
d ^ a m uazzam altmışgenişlikte teleskoplar
yıl sonra olması birdenileri
gerektiğini yüze¬
ayınsürüyor­
yindeki
du. Sonuçtepeleri,
olarakVenüs'ün
ölüm ünden evrelerini
altmışveyıldaha
sonra önce
teleskoplar gelmeyecek
akla dahibirden sa¬
ayın yüze­
yıda
yindeki yıldızı saptamaya
yeni tepeleri, başlayınca,
Venüs’ün evrelerini ve bu
daha önce aklaözellikle
gözlemler gökbilimci
dahi gelmeyecek sa­
olmayanlar arasında
yıda yeni yıldızı birçok
saptam ayakişinin, yeni kurama
başlayınca, bu gözlem dönmesini
ler özelliklesağladı. (12).
gökbilimci
Dalgakuramının
olm ayanlar arasında durumundabirçokise mesleki
kişinin, yenidönüşlerin önemli
kuram a dönm bir ana
esini kaynağı
sağladı. (12).
bundan da dramatik
Dalgakuram ının durum Fresnel'in,
oldu.unda çember
ise m esleki şeklinde
dönüşlerin bir diskin
önem li bir anaçıkardığı
kaynağı
gölgenin
bundan da orta kısmında
dram atik oldu.beyaz birel’in,
F resn leke çemoluştuğunu göstermeyi
ber şeklinde bir diskin başarması
çıkardığı
üzerine
gölgenin Fransız
orta kısm ındabirdenbire
direnişi beyaz birveleke hemenoluştuğunu gösterm eyiçöküverdi.
hemen tamamıyla başarm ası
Kendisinin bile beklemediği
üzerine Fransız bu sonuç,
direnişi birdenbire vebaşlangıçta
hem en hemhasımlarından
en tam am ıylaolan Pois-
çöküverdi.
son'un,
KendisininFresnel bilekuramının
beklemediği saçma fakat zorunlu
bu sonuç, bir sonucu
başlangıçta olarak gösterdiği
hasım larından olan Pois-
birsoetkiydi. (13) Bu
n ’un, Fresnel kanıtlamaların
çeşitının
kuram saçma fakat insanları
zorunlu bir sonucugibi
şaşırtma bir yararlan
olarak gösterdiği
birKuantum
(11) etkiydi.kuramının
(13) Buyarattığı
çeşit sorunlar
kanıtlam alarm
için bkz. F.insanları şaşırtma
Reiche, The Quantumgibi bir(Kuantum
Theory yararlan
Kuramı) Londra, 1922, 2, 6-9. Bölümler, bu kısımdaki diğer örnekler için bk2. Bu bölümde daha
(11) Kuantum kuramının yarattığı sorunlar için bkz. F. Reiche, The Ouantum Theory (Kuantum
önce değinilen alıntılar.
Kuramı) Londra, 1922, 2, 6-9. Bölümler, bü kısımdaki diğer örnekler için bkz. Bu bölümde daha
(12) Kuhn, a.g.e., s. 219-225.
önce değinilen alıntılar. .
(13) E.T. Whittaker, A History of the Theories of Aether and Electricity (Eter ve Elektrik Kuram¬
(12)Kuhn,a.g.e., s. 219-225.
larının bir Tarihçesi) 1.2. Basım, Londra, 1951, s. 108.
(13) E.T. VVhittaker, A History of the Theories of Aether and Electricity (Eter ve Elektrik Kuram­
larının bir Tarihçesi) 1.2. Basım, Londra, 1951,
163s. 108.
163
vardır ve yeni kuramın da başlangıçtan beri bir parçası olmadıkları açıkça
belli olduğu
vardır içinkuram
ve yeni özellikle ikna
ın da edici olurlar:
başlangıçtan berisöz
birkonusu
parçasıgörüngü,
olm adıkları açıkça
kendisini
açıklayan kuramm
belli olduğu ilk kez ileri
için özellikle iknasürülmesinden
edici olurlar; söz önce gözlemlenmiş
çokkonusu bile
görüngü, kendisini
olsa, kanıtlamanın
açıklayan kuram mbu ilk'artı-gücü' bazanesinden
kez ileri sürülm yararlı çok öncedeğerlendirilebil-
şekilde gözlem lenm iş bile
mektedir. Örneğin,
olsa, kanıtlam bu ‘agöreliliğin
anınGenel Merkür
rtı-g ü c ü ’ bazan gezegeni
yararlı şekilde değerlendirilebil-
yörüngesinin güneşe
yakın nokrasında
enmektedir. gözlemlenmiş
Örneğin, Genel göreliliğinolanM erkür aykırılıklarına
gezegeni
hareket yörüngesinin güneşe
kesin bir
en yakıngetirebileceğini
açıklama noktasında gözlem Einstein'ın
lenm iş kendisi bile, bilindiği
olan hareket ay k ırılık kadarıyla,
ların a kesin bir
ön¬
görmemişti ve bu gerçekleştiği
açıklam a getirebileceğini zaman da
E instein’ın beklenmedik
kendisi bir zafer
bile, bilindiği kazanmış
kadarıyla, ön­
görm(14)
oldu. em işti ve bu gerçekleştiği zaman da beklenm edik bir zafer kazanm ış
Şimdiye
oldu. (14) kadar tartıştığımız yeni paradigma kanıtlamalarının hepsi de ta¬
raflarınŞimproblem
diye kadar tartıştığımgöreli
çözmedeki ız yeniyetenekleri kuruluydu.
üzerine alarının
paradigma kanıtlam hepsi Bilim
de ta­
rafların için
adamları problembu kanıtlamalar
çözm edekigeneldegöreli en ikna edici
önemli ve üzerine
yetenekleri olanlardır.Bilim
kuruluydu. Sa¬
nırım saydığımız
adamları için bu örnekler
kanıtlamalar sahip oldukları
genelde çekiciliğin
en önemli ve ikna kaynağı konusunda
edici olanlardır. Sa­
hiçbir
nırımkuşkuya
saydığım yer örnekler sahipFakat
ız bırakmamıştır. oldukları çekiciliğin
az sonra kaynağınedenlerle,
ele alacağımız konusunda
buhiçbir
kanıtlamaların
kuşkuya yer tek tek ne de topluca,
nebırakmamıştır. sonra elehiçbir
Fakat azzorlayıcı alacağımyanları yoktur.
ız nedenlerle,
Şansımıza
bu kanıtlam bakın ki, ne
aların bilim
tek adamlarını eski paradigmayı
tek ne de topluca, reddederek
zorlayıcı hiçbir yanları yenisini
yoktur.
yeğlemeye
Şansım ızaiten bakınbaşka bir yol
ki, bilim daha vardır.
adamlarını eskiBurada söz konusu
paradigmayı olan, bireyin
reddederek yenisini
neyin
yeğlem uygun
eye ya itendabaşka yol dahadair
estetikbirolduğuna duygularına
vardır. Burada yönelen
söz konusu fakatolan,
hiçbir za¬
bireyin
manneyintam olarak
uygun yaaçık seçik ifade
da estetik olduğuna edilemeyen kanıtlamalardır.
dair duygularına yönelen Bu fakatbağlamda
hiçbir za­
yeni
mankuramın,
tam olarak eskisinden
açık seçik daha
ifadederli toplu,
edilem daha
eyen ya da basit
uygunalardır.
kanıtlam olduğu
Bu bağlamda
söylenir.
yeni kuram ın, kanıtlamalar
Bu tür eskisinden daha herhalde bilimlerde
derli toplu, uygun ya daolduğundan
dahamatematikte basit olduğu
daha az etkileyicidir.
söylenir. Bu tür kanıtlam paradigmanın
Çoğu alar ilk yorumlanışı
herhalde bilimlerde m atem kaba sabadır.
atikte Este¬
olduğundan
çekicilik
tikdaha tümüyle geliştirilene
az etkileyicidir. kadar da, ilk
Çoğu paradigmanın topluluğun
yorumlamşı büyük kabaçoğunluğu za¬
sabadır. Este­
tentikbaşka yollardan
çekicilik tümüyle ikna edilmiş olur.
geliştirilene Gene
kadar da,de, estetik kaygıların
topluluğun önemi ba¬
büyük çoğunluğu za­
zantenbelirleyici olabilmektedir.
başka yollardan ikna edilmiş ne kadar
Her olur. Geneyenide, kurama çoğunluklaönemi
estetik kaygıların sadece ba­
birkaç bilim adamını
zan belirleyici çekebilirse de,
olabilmektedir. Hersonuçtaki
ne kadar başarının
yeni kuram bua birkaç kişiyesadece
çoğunlukla bağ¬
lıbirkaç da heradamını
olmasıbilim için olasılıkde,
zaman çekebilirse dahilindedir. Bu kişilerbu
sonuçtaki başarınm kuramı
birkaçson derece
kişiye bağ­
kişisel nedenlerle
lı olması da her zamançabucak içinbenimsemiş olmasalar,Bu
olasılık dahilindedir. yeni paradigma
kişiler kuramı son adayının
derece
bütün
kişiselbilim topluluğunun
nedenlerle çabucak bağlılığını
benim sem çekecek durumayeni
iş olmasalar, hiçbir zamanageleme¬
paradigm adayının
mesi
bütünmümkündür.
bilim topluluğunun bağlılığm ı çekecek duruma hiçbir zaman gelem e­
Daha
mesi öznel ve estetik olan bu kaygıların önem kazanmalarının nedenini
mümkündür.
anlayabilmek
Daha öznel için,
veparadigma
estetik olan bu kaygılarm
tartışmasının ne üzerine
önem kazanmyapıldığmı
alarınınanımsaya¬
nedenini
lım. Yeni bir paradigma
anlayabilmek adayı ilk
için, paradigma kez önerildiğinde,
tartışmasının ne üzerine karşılaştığı
yapıldığmısorunların
anımsaya­
genellikle
lım. Yeniancak birkaç tanesini
bir paradigm ilk kez durumda
a adayıçözmüş olur vekarşılaştığı
önerildiğinde, bu çözümlerin çoğu
sorunların
dagenellikle
henüz mükemmel
ancak birkaç olmaktan çözmüşKepler'e
tanesiniuzaktır. olur vekadar
durumdavarana Kopemik ku¬
bu çözümlerin çoğu
ramı gezegenlerin
da henüz m ükem mel yerlerine
olmaktanilişkin Ptoleme'nin
uzaktır. varana olduğu
Kepler’eyapmış kadar Kopemtahminleri
ik ku­
pekramı ilerletebilmişti.yerlerine
az gezegenlerin Lavoisier, oksijeni
ilişkin 'tamamıyla
Ptolem e’nin yapm havanın kendisi'
ış olduğu tahmolarak
inleri
tanımladığı zaman, kuramı
pek az ilerletebilmişti. yeni
Lavoisier, tür gazların
oksijeni çoğalmasıyla
‘tamamıyla havanm çıkanolarak
kendisi’
ortaya so¬
runlarla baş edecek
tanım ladığı kuram ı değildi.
zam an,durumda gazların de
yeni türPriestley çok başarılı
çoğalm asıyla ortaya çıkansal¬
olan karşı so­
dırısında
runlarla bu edecekkullantnıştı.
başnoktayı Fresnel'in
durumda değildi. beyazde
Priestley lekesi
çok gibi örnekler
başarılı son deÿ
olan karşı sal-
dm enderdir.
rece Normalde,
sında bu noktayı belirleyici
kullanhuştı. kanıtların
Fresnel’in gelişmesi
beyaz çok örnekler
lekesi gibi daha fazla sonza¬
de^
manrecealır ve yeniNorm
enderdir. paradigma kabul edildikten
geliştirilip,kanıtların
alde, belirleyici gelişm esi çok kullanılmaya
hatta daha fazla za­
başlandıktan
man alır ve sonra mümkün aolur.
yeni paradigm geliştirilip, dünyanm
Örneğin,kabul dönüşünü
edildikten hattagösteren
kullanılm Fo-
aya
başlandıktan sonra mümkün olur. Örneğin, dünyanm dönüşünü gösteren Fo-
(14) Genel Röativitenin gelişimi için bkz. a.e., II, 1953, s. 151-180. Einstein'ın Merkür geze¬
geninin gözlemlenen
(14) Genel yörünge
Röativitenin hareketleri
gelişimi ile kuram
için bkz. arasındaki
a.e., II. 1953, s. kesin uyuşmaya
151-180. gösterdiği
Einstein’ın tepki
M erkür geze­
için bkz. P.A.
geninin Schlipp, (der.)
gözlemlenen Albert
yörünge hareketleri Philosopher-Scientist
Einstein.ile (Albert
kuram arasındaki kesin uyuşmaya Filozof Bilim
Einstein,gösterdiği tepki
adamı) Evanston,
için bkz. Illinois,(der.)
P.A. Schlipp, 1949,Albert
s. 101.
Einstein. Philosopher-Scientist (Albert Einstein, Filozof Bilim
adamı) Evanston, Illinois, 1949, s. 101.
164
164
ucault sarkacı*, yahut ışığın havada suda olduğundan daha hızlı hareket etti¬
ucault
ğini sarkacı*,
gösteren Fizeauyahut ışığın gibi.
deneyi** havada suda üretmek
Bunları olduğundan olağandahabilimin
hızlı hareket etti­
bir parça¬
ğinive
sıdır gösteren
paradigmaFizeau deneyi** gibi.
tartışmasında Bunları
değil, devrim üretmek
sonrasıolağan bilimin
metinlerde rolbir parça­
oynar¬
sıdır ve paradigm a tartışm asında değil,devrim sonrası metinlerde rol oynar­
lar.
lar.
Bu metinler yazılmadan önce, tartışma daha sürerken, durum çok farklıdır
tabii.Bu metinler
Karşı yazılmadan
saftakilerin önce, tartışma bunalım
yeni paradigmanın daha sürerken, durumalanda
başgösteren çok farklıdır
gele¬
tabii. rakibinden
neksel Karşı saftakilerin
fazlacayeni paradigmanın
bir üstünlük bunalım iddia
sağlamadığını başgösteren
etmeleri alanda gele­
alışılmış
birneksel
olaydır.rakibinden
Elbette yeni fazlaca bir üstünlük
paradigma sağlâmadığmı
bazı sorunları daha iyi iddia
eleetmeleri
almaktaalışılmış
ve or¬
bir yeni
taya olaydır. Elbette
görüngü yeni paradigma
ilişkileri çıkarmaktadır.bazı sorunları daha iyi
Fakat eskisinin deele
aynı almakta ve or­
zorluklara,
tayaönce
daha yeni diğerleriyle
görüngü ilişkileri
olduğuçıkarmaktadır. Fakat eskisinin
gibi karşılık verecek de aym zorluklara,
şekilde aynştırması henüz
daha önce diğerleriyle
mümkündür. Gerek Tycho olduğu gibi karşılık
Brahe'nin verecek şekilde
dünya-merkez aynştırması
astronomi sistemi,henüz
ge¬
m ümflojiston
rekse kündür. kuramının
G erek Tycho dahaB ileriki
rahe’nin dünya-myeni
yorumlan, erkezbirastronomi
paradigmasistemi,
adayının ge­
rekse flojiston kurammın daha ilerüd yorum lan, yeni
ortaya çıkmasına karşı oluşmuş tepkilerdi ve her ikisi de oldukça başarılıydı¬ bir paradigma adaymın
ortaya
lar. (15) çıkmasına
Buna ilavekarşı olarak,oluşmuş tepkilerdi
geleneksel kuramveveher ikisi de oldukça
işlemlerin savunuculan başarılıydı­
ken¬
dilar. (15) Buna sorun
görüşlerinde ilave olarak,
sayılmayangeleneksel kuram
fakat gene deve işlemlerin
rakip savunuculan
paradigmanın çözeme¬ken­
di görüşlerinde sorun sayılmayan fakat gene de r ^ i
miş olduğu problemleri her zaman için silah olarak kullanabilirler. Suyun ya¬ p paradigmanm çözeme­
mişanlaşılana
pısı olduğu problemleri her zaman
kadar, hidrojenin için silah
tutuşması olarakkuramının
flojiston kullanabilirler.
lehine,Suyun
Lavo- ya­
pısı anlaşılana
isier'in kuramının kadar, hidrojenin
ise aleyhine güçlü tutuşm ası flojiston
bir kanıtlama kurammmOksijen
sayılıyordu. lehine,kura¬
Lavo-
isier’in
mına kuram
gelince, m m ise aleyhine
karbondan güçlü
tutuşabilir birbir
gazkanıtlama sayılıyordu.
hazırlanmasını, yarışıOksijen kura­
kazandık¬
m ına gelince, karbondan tutuşabilir bir gaz hazırlanmasmı,
tan sonra bile açıklayamamıştı. Halbuki flojistoncular bu görüngüyü keiıdi yarışı kazandık­
tan sonraiçin
görüşleri bile açıklayam
güçlü am ıştı.sayıyorlardı.
bir dayanak H albuki flojistoncular
(16) Dolayısıyla, bu görüngüyü
kanıtlamakeüdive
görüşleri için güçlü
karşı-kanıtlama dengesi, bir bunalımlı
dayanak sayıyorlardı.
alanda bile çok (16) Dolayısıyla,
duyarlı kanıtlama
olabilmektedir. Buve
karşı-kanıtlama
alanın dışında ise,dengesi, bunalımlı
denge hemen daima alanda bile çokyana
gelenekten duyarlıağırolabilmektedir.
basacaktır. Co¬Bu
alanın dışm da ise, denge hemen daim a gelenekten
pernicus, yeryüzünün hareketliliği üzerine çok eskiye dayanan bir yana ağır basacaktır.
açıklama¬ Co-
yı,pem icus,yenisini
yerine yeryüzünün hareketliliği
koymadan üzerineNewton,
yok etmişti. çok eskiye daha dayanan
eski birbiryerçekimi
açıklama­
yı, yerine için
açıklaması yenisini koym
aynı şeyi adan yok
yapmış, etm işti.deNewton,
Lavoisier metallerin daha eski
ortak bir yerçekimi
özellikleri ko¬
açıklaması için aynı şeyi yapmış, Lavoisier de metallerin
nusunda onları izlemişti. Kısacası, eğer yeni bir paradigma adayı,, daha baş¬ ortak özellikleri ko­
nusundayalnızca
langıçtan onları izlemişti. Kısacası,
göreli problem çözme eğer yeni bir
yeteneğini paradigma
ölçen kalın adayı,,
kafalı daha baş­
kişiler¬
celangıçtan
yargılanacak yalnızca
olursa,göreli problemgeçirdiği
bilimlerin çözme yeteneğini ölçen kalın
büyük devrimlerin kafalı
sayısı kişiler­
oldukça
ce yargılmiacak
azalırdı. Buna bir olursa,
de dahabilimlerin geçirdiği büyük
önce paradigmaların devrimlerin
eş ölçüye sayısı oldukça
vurulamaması dedi¬
azalırdı.
ğimiz Buna bir
koşulların de daha
ürettiği önce paradigmalarm
karşı-kanıtlamaları eş ölçüye
eklersek, vurulamaması
bilimler hiçbir devrim dedi­
ğimiz koşulların
geçiremez duruma ürettiği karşı-kanıtlamaları eklersek, bilimler hiçbir devrim
gelebilirler.
geçirem ez dürüma gelebilirler.
(*) Foucauit sarkacı: Fransız fizikçi Jean Bernard Leon Foucault'nun yerkürenin kendi ekseni
çevresinde
(') Foucauit döndüğünü kanıtlamak
sarkacı; Fransız için
fizikçi kullandığı
Jean BernarddeneyLeo-n aleti. geçiren birkendi
Hareketeyerkürenin
Foucault'nun sarkacın
ekseni
salınım yüzeyinin
çevresinde yavaş yavaş
döndüğünü başlangıçtaki
kanıtlam durumuna
ak için kullandığı deneygöre dönmeye
aleti. Hareketebaşladığı
geçiren gözlemlenir.
bir sarkacın
ideal olarak
salınım kuzey kutbundaki
yüzeyinin yavaş yavaşbir deney sarkacının
başlangıçtaki salınım yüzeyinin
durumuna göre dönmeye24 saatte 360 derece
başladığı devir
gözlemlenir,
yaptığı
ideal görülecektir.
olarak kuzey kutbundaki bir deney sarkacının salınım yüzeyinin 24 saatte 360 derece devir
(*")
yaptığı deneyi: Fransız fizikçi Armanda Fizeau, kısa mesafeler kullanarak ışığın hızını
Fizeugörülecektir.
hesaplayan
('■) Fizeu ilkdedeneycidir.
ne yi; Fransız Bir ışık
fizikçi A rm andabirFizeau,
hüzmesinin stroboskoptan
kısa m esafeler dönen metal
(delikli vekullanarak çember)
ışığın hızını
geçirilerek
hesaplayan aynadan
bir ilk yansıyıp
deneycidir. Bir ışık dönmesi bu
geridüzmesinin birdeneyin temeliydi.
stroboskoptan Çemberin
(delikli ve dönen dönüşünde
hermetal çember)
geçirilerekgeçip
deliklerden sonra tekrar
bir aynadan geriyegeri
yansıyıp yansıyan
dönmesi periyodik
bu deneyin temeliydi. katettiği
ışık sinyallerin Çemberin mesafe ile çem¬
her dönüşünde
berin dönüş hızından,
deliklerden geçip sonra ışığın elde edilebilmektedir.
hızı geriye
tekrar yansıyan periyodik ışık sinyallerin katettiği mesafe ile çem­
(15) Brahe'nin
berin geometrik
dönüş hızından, ışığın hızı Kopernik'inkine
açıdan elde edilebilmektedir,tamamen eşdeğerde olan sistemi için bkz.
J.L.E.
(15) Dreyer,
Brahe’nin A History of Astronomy
geom etrik from Thales to tamamen
açıdan Kopernik'inkine Kepler (Tales'ten
eşdeğerde olan Astronomi
Kepler'e sistemi için Tari¬
bkz.
2: basım,
hi)J.L.E. New
Dreyer, A York 1953,
History s. 359-371from
of Astronomy . Flojiston
Thales to Keplerson
kuramının yorumları
(Tales'ten ve başarılar
Kepler’e üzerine
Astronomi Tari­
bkz. 2: R.
hi) J. Partington
hasım, New Yorkve D.1953,
Mckie, s. "Historical Studies of
359-371. Flojiston the Phlogiston
kuramının Theory"ve
son yorumları (Flojiston
başarılar Kuramı
üzerine
bkz. J. Tarihsel
Üzerine Çalışmalar)
R. Partington Annals “Historical
ve D. Mckie, (Bilim Yıllıkları)
of ScienceStudies dergisi, IV,
of the Phlogiston Theory” s. 113-149.
1939, (Flojiston Kuramı
(16) Hidrojenle
Üzerine ilgiliÇalışmalar)
Tarihsel için bkz.ofJ.R.
problemler Annals Partington,
Science A Short History
(Bilim Yıllıkları) dergisi,ofIV, 1939, s. (Kimyanın
Chemistry 113-149.
Kısa Tarihi) 2. ilgili
(16)birHidrojenle basım, Londra,için
problemler 1951, Karbon monoksit
134,Partington,
bkz,s.J.R. A Shortiçin bkz. of
History Kopp, Geschichte
H.Chemistry (Kimyanın
der Chemie
Kısa (Kimyanın
bir Tarihi) Tarihi,)
2. basım, III, Braunschweig,
Londra, 1951, s. 134, 1845,
Karbon s. 294-96.
monoksit için bkz, H. Kopp, Geschichte
der Chemie (Kimyanın Tarihi,) III, Braunschvveig, 1845, s. 294-96.
165
165
 Fakatparadigma
Fakat paradigm atartışmaları
tartışm alarıaslında sorunçözümlemedeki
aslındasorun çözüm lem edekigöreli göreliyete¬
yete­
nekler
neklerüzerine
üzerineyapılmazlar,
yapılmazlar,sadece sadecebazı bazıgeçerli
geçerlinedenler
nedenleryüzündenyüzündenbuna bunailiş¬
iliş­
kinterimlerle
kin terim lerleifade
ifadeedildikleri
edildikleriolur. olur.Esas taraflardanhiçbirinin
konu,taraflardan
Esaskonu, hiçbirininhenüz henüz
tam am ıylaçözdüğünü
tamamıyla çözdüğünüiddia edem ediğisorunlar
iddiaedemediği sorunlarüzerinde
üzerindeyapılacak
yapılacakaraştır¬
araştu-
mayı gelecektehangi
mayıgelecekte hangiparadigmanın yönlendireceğidir. Almaşık
paradigmanınVönlendireceğidir. Alm aşıkbilim bilimyapma
yapma
tarzları arasm dabir
tarzlarıarasmda birseçime varılmasmagerek
seçimevarılmasına gerekvardır
vardırvevesöz sözkonusu
konusuolan olanko¬ ko­
şullardabubuseçim,
şullarda seçim,geçmiş
geçmişbaşarılardan
başanlardançok, geleceğedönük
çok,geleceğe dönükvaatlere
vaatleredayan¬
dayan­
malıdır.Yeni
malıdır. Yenibir paradigm ayıoldukça
birparadigmayı oldukçaerkenerkenbir biraşamada benim seyenkişi,
aşam adabenimseyen kişi,
bunu yaparkensorun-çözümleme
bunuyaparken sorun-çözümlemefaaliyetinin faaliyetininsağladığı
sağladığıkanıtlara
kanıtlaraters tersdüşmek
düşmek
durumundadır.Yani
durumundadır. Yanibir bakuna,eski
birbakıma, paradigmanmbazı
eskiparadigmanın bazısorunlarda
sorunlardabaşarısızbaşarısız
olduğundan
olduğundanbaşka başkabir birşey bilmediğihalde
şeybilmediği haldeyenisinin, karşılaşacağıbirçok
yenisinin,karşılaşacağı birçokbü¬ bü­
yük çözm eyibaşaracağına
sorunuçözmeyi
yüksorunu başaracağınainanması inanm asıgerekir.
gerekir.Böyle Böylebir karar,ancak
birkarar, ancak
inanç üzerineverilebilir.
inançüzerine verilebilir.
D ahaönceki
Daha bunalım ınbubukadar
öncekibunalımın kadarönemönemkazanmasının nedenlerindenbiri
kazanm asınınnedenlerinden biri
büduraslında.
dedebudur aslında.Bunalımı ı yaşam ayanbilimcilerin
Bunalım yaşamayan bilim cilerinyürürlükteki
yürürlüktekisorun-çö-sorun-çö-
züm cülüğününsağlam
zümcülüğünün kanıtlarınıbırakıp
sağlamkanıtlarını belkidedegeçici
bırakıpbelki olacağmbildikleri
geçiciolacağını ı bildikleri
veveenenazından herkesçeo ogözle
azmdanherkesçe gözlegörülecek
görülecekbir yeniliğinpeşine
biryeniliğin peşinetakıldıkları
takıldıklarıpek pek
sık görülmez.Fakat
sıkgörülmez. bunalımdadatek
Fakatbunalım başınayeterli
tekbaşına değildir.Aynı
yeterlideğildir. Aymzamanda
zamandaÖne Öne
sürülen
sürülenadayaadayainanmak
inanm akiçin içinbirbirdedetemel
temelolması
olmasılazımdır,
lazımdır,her hernenekadar
kadarbubute¬te­
melin akıcı,yayada'
m elinakıcı, da>sonsontahlilde,
tah lilde,doğru gerekm esede.
olm asıgerekmese
doğruolması de.En Enazından
azından
birkaçbilim
birkaç adam ınayeni
bilimadamına yeniönerinin
önerinindoğru doğruyolda olduğunuhissettirecek
yoldaolduğunu hissettirecekbir bir
şeyler
şeylerolmalıdır
olm alıdırvevebazanbazanbunu yalnızcakişisel,
bunuyalnızca kişisel,tam tambiçimlenememiş
biçimlenememişestetik estetik
kaygılar sağlayabilmektedirler.Biçimlenebilir
kaygılarsağlayabilmektedirler. Biçimlenebilirteknik teknikkanıtlamaların
kanıtlamalarmaksi aksiyö¬yö­
nünügösterdiği birçok durumda, birçok kişi sırf bu tür
gösterdiği birçok durumda, birçok kişi sırf bu tür nedenlerle ikna olm uş­nedenlerle ikna olmuş¬
tur.İlk
tur. İlkkez
kezortaya atıldıklannda,neneCopernicus
ortayaatıldıklarında, Copem icus’un 'un astronomi
astronomikuramı, kuramı,nenedede
De B roglie’ünmadde
DeBroglie'ün maddekuramıkuramıbundanbundanfazla fazlabirbirçekicilik
çekiciliktemeline
temelinesahipti.sahipti.Bu¬Bu­
gün bile Einstein 'in genel kuramı insanları başlıca estetik
gün bile E instein’ın genel kuram ı insanları başlıca estetik ilkeler sayesinde ilkeler sayesinde
kendineçekebilmektedir
kendine çekebilmektedirveveöyle sanıyorki,ki,bubumatematikçiler
öylesanıyor matematikçilerdışında dışındaçok çokazaz
kişinin algılayabildiğibirbirçekiciliktir.
kişininalgılayabildiği çekiciliktir.
Bütünbunlarla,
Bütün bunlarla,yeni yeniparadigmalarm
paradigm alarmson kertedebir
sonkertede m istikestetikle
birtürtürmistik estetikle
yengiye ulaştıklarını söylem ekistem iyoruz tabii. Tersine, saltbubunedenler
yengiye ulaştıklarını söylemek'istemiyoruz tabii. Tersine, salt nedenler
için
içingeleneğini
geleneğiniterk terkedenedeninsaninsançok azdır.Üstelik-
çokazdır. Üstelik-zaman,zaman,böyle' yapanların
böyle'yapanların
çoğunu
çoğunudadasonradan
sonradanhaklı çıkarmaktadmFakat
haklıçıkarmaktadır. Fakatbirbirparadigma
paradigmaeğer yarışıka-
eğeryarışı ka­
zanacaksa,
zanacaksa,bir miktarilkilktaraftar
birmiktar bulmakzorundadır.
taraftarbulmak zorundadır.Paradigmayı
Paradigmayısağlam sağlamka¬ ka­
nıtlamalar bunlarıçoğaltabilen
üretenvevebunları
nıtlam alarüreten düzeyegetirecek
çoğaltabilenbirbirdüzeye getirecekolanlarolanlarbunlar¬
bunlar-
du-.Ama-
dır. bu kanıtlamalar
Ama-bu kamtlam alarbile, bile,geliştirildikleri
geliştirildiklerizaman, başlarmabelirleyici
zaman,birbirbaşlarına belirleyici
olamazlar.
olamazlar.Bilim adamlarıakılcı
Bilimadamları insanlaroldukları
akılcıinsanlar olduklarıiçin, için,şuşuyayadadabubukanıtla¬
kanıtla­
mamaerergeç çoğunuikna
geççoğunu iknaedecektir
edecektirnasılsa. Fakathepsini
nasılsa.Fakat hepsinibirdenbirdenikna edecektek
iknaedecek tek
bir
birkanıtlama
kanıtlam aolamaz.
olam az.Söz Sözkonusu
konusuolan, toplücabir
olan,topluca birgeçiş yapm aktançok,
geçişyapmaktan çok,
mesleki
meslekibağlılıkların
bağhlıklanndağılımında
dağılunmdameydana meydanagelengelenyer yerdeğiştirmelerin
değiştirmelerinartması¬ artm ası­
dır.
dır.
Yeni
Yenibirbirparadigma
paradigmaadayının başlangıçtaçok
adaymmbaşlangıçta taraftarıolabilir,
çokazaztaraftarı olabilir,hatta
hattaba¬ba­
zan bu taraftarların konumları bile biraz kuşku götürebilir.
zan bu taraftarların konumları bile biraz kuşku götürebilir. Her şeyekarşın, Her şeye karşın,
eğerişlerinin
eğer iseler,paradigmayı
ehliiseler,
işlerininehli iyileştirecekler,olanaklarını
paradigmayıiyileştirecekler, olanaklarınıaraştıra¬araştıra­
caklar
caklarveveonun yönlendirdiğibirbirtopluluğa
onunyönlendirdiği topluluğaaitaitolmanın
olmanınnenedemek dem ekolduğunu
olduğunu
göstereceklerdir.
göstereceklerdir.Bütün Bütünbunlar yapılırken,eğer
bunlaryapılırken, eğeryazgısında m ücadelesinika¬
yazgısındamücadelesini k a­
zanmak olan bir paradigma söz konusuysa, lehteki ikna edicikanıtlamaların
zanmak olan bir paradigma söz konusuysa, lehteki ikna edici kanıtlam alarm
 gücüvevesayısı
gücü artacaktır.Daha
giderekartacaktır.
sayısıdadagiderek Dahaçok bilimadamı
çokbilim saflarakatılacak
adamısaflara katılacak
veveyeni paradigmanın araştırılması sürecektir. Zamanla
yeni paradigm anın araştırılm ası sürecedir. Zam anla paradigm ayabağlı
paradigmaya bağlı
deneylerin,
deneylerin,araç larm, makalelerin
araçlarm, m akalelerinvevekitapların
kitaplarınsayısı çoğalacaktır.Yeni
sayısıçoğalacaktır. Yenigö¬gö­
rüşün verim liliğineinanmaya
rüşünverimliliğine inanm ayabaşlayan birçokkişi,
dahabirçok
başlayandaha yeniolağan-bilim
kişi,yeni olağan-bilim
yapma
yapmatarzını benimseyecektir,tatakikidışarıda
tarzmıbenimseyecektir, sadecebirkaç
dışarıdasadece birkaçeski tüfekkalana
eskitüfek kalana
kadar. Fakat onların bile hatalı olduğunu söyleyemeyiz. Her ne kadartarihçi
kadar. Fakat onların bile hatalı olduğunu söyleyemeyiz. Her ne kadar tarihçi
istediği Priestleygibi
zam an,Priestley
istediğizaman, sonunakadar
gibisonuna direnm ektepek
kadardirenmekte pekakılcı
akılcrdavran¬
davran­
mamışolan
mamış olankuraldışı kişilerbulabilirse
kuraldışıkişiler bulabilirsede,
de,direnişin kendisininmantıkdışı
direnişinkendisinin mantıkdışıyaya
dadabilimdışı olmaya başladığı
bilim dışı olm aya başladığıbir birnokta bulam az.Olsa
noktabulamaz. Olsaolsa, bütünmeslek
olsa,bütün meslek
döndükten
döndüktensonrasonrakendisi
kendisihâlâ
hâlâdirenen adam ınister
direnenadamın istemezbilim
isteristemez bilimadamı
adamıol¬ol­
maktançıktığını
maktan söyleyebilir,o okadar.
çıktığınısöyleyebilir, kadar.

167
167
 XIII. DEVRİMLER YOLUYLA İLERLEME
XIII. DEVRİMLER YOLUYLA İLERLEME

Geride bıraktığımız sayfalar bilimsel gelişme hakkındaki şematik betim¬

lememi,Gerideböyle bir denemede
bıraktığım varabileceği
ız sayfalar bilimselyeregelişme getirdiler. şematik
kadarhakkmdaki Ama tambetim an¬ ­
lamıyla
lememi, birböyle
sonuca denemedesayılamazlar.
birbağlamış varabileceğiEğer yere bu betimleme
kadar getirdiler. birAma
bilimtam dalı¬
an­
nın süreklibir
lamıyla evrimine
sonuca özgübağlamış yapıyı biraz olsun
temelsayılamazlar. Eğer buyakalayabilmişse,
betimleme bir bilim aynı za¬
dalı­
manda şu özel
nın sürekli soruyu özgü
evrimine da ortaya
temelatmış
yapıyı birazgerekir:
olması yukarıda ana hatları
olsun yakalayabilmişse, aynıçi¬za­
zilen
manda girişim
şu özel neden
soruyudüzenli
da olarak
ortaya atmışileri gidiyor
olması olsun,
gerekir: hem
yukarıda de,anasözgelişi,
hatları çi­
san'atta, siyasi kuramda
zilen girimim yahut felsefede
neden düzenli olarak ileri görülmeyen bir tarzda?
gidiyor olsun, hem de, İlerleme ne¬
sözgelişi,
den yalnızca
san’atta, siyasibilim adına
kuram da verdiğimiz
yahut felsefedeuğraşlara saklı birbirayrıcalık
görülmeyen olsun? Bu
tarzda? İlerleme ne­
sorulara
den yalnızcaverilenbilim en alışılmış yanıtları
adına verdiğim iz denememiz
uğraşlara saklısüresince reddettiğimize
bir ayrıcalık olsun? Bu
göre işi, yerlerine
sorulara verilen başka yanıtlar
en alışılm bulunupdenem
ış yanıtları bulunamayacağını
em iz süresince sorarak bitirme¬
reddettiğim ize
miz
göregerekiyor.
işi, yerlerine başka yanıtlar bulunup bulunamayacağmı sorarak bitirm e­
Sorunun
miz gerekiyor.kısmen anlamla ilgili (semantik) olduğu- sanırım hemen dikkati¬
nizi çekmiştir.
Sorunun kısm 'Bilim' terimi büyük
en anlamla ölçüde, son
ilgili (semantik) derece açık olarak
olduğu-sanırım hemen ilerleme
dikkati­
kaydeden alanlara
nizi çekmiştir. ilim ’ terimibu
‘Bayrılmıştır: durum
büyük yerde,
hiçbirson
ölçüde, çağdaş
derece açıktoplumbilimle¬
olarak ilerlem e
rinin biri yaalanlara
kaydeden da diğerinin gerçekten
ayrılmıştır; bilim sayılıp
bu durum hiçbir sayılmadığı
yerde, çağdaş toplumyapılan
üzerine bilim le­
tartışmalarda
rinin biri ya olduğu kadar gerçekten
da diğerinin açıklıkla dışa
bilimvurulmamıştır. Bu tartışmaların
sayılıp sayiİmadığı üzerine yapılanko¬
şutlarına,
tartışmalardabugünolduğu kadar bilim
tereddütsüz sayılan
açıklıkla dışa alanların paradigma-öncesi
vurulmamıştır. Bu tartışmalann devir¬ko­
lerinde de rastlanabilir.
şutlarına, bugün tereddütsüz Bütünbilim
benzer tartışmaların
sayılan alanlarınbaştan sona kadar görü¬
paradigma-öncesi devir­
nürdeki
lerindetek de sorunu
rastlanabilir. ağrıtanbenzer
bu baş Bütün tanırnlanmasıdır.
terimintartışm alarm baştan Bazı
sona kişiler,
kadarörne¬
görü­
ğin psikolojinin
nürdeki tek sorunu bir bilim
bu baş olduğunu,
ağrıtan terimin şu ve şu özellikleri
çünkü tanımlanmasıdır. taşıdığını
Bazı kişiler, öne
örne­
sürerler. Diğerleribir
ğin psikolojinin buna
bilimkarşı çıkarakçünkü
olduğunu, bu özelliklerin bir bilgi dalını
şu ve şu öf^ellikleri bilim
taşıdığını öne
yapmak
sürerler. için gereksizbuna
D iğerleri yetersiz
ya dakarşı olduğunu
çıkarak iddia ederler.
bu özelliklerin Çoğunlukla
bir bilgi bu
dalını bilim
tartışmalara
yapmak için olağanüstü
gereksiz güç ya da yetersizinsanlar
harcanır, olduğunututkularına kapılırlar
iddia ederler. ve dışarı¬bu
Çoğunlukla
dan bakan biriolağanüstü
tartışmalara için bunungüç nedenini
harcanır, insanlaroldukça
anlamak zordur.
tutkularına Bu kadar
kapılırlar çok
ve dışarı­
dan'Bilim
şey bakan 'inbiri
tanımlanmasına bağlı olabilir
için bunun nedenini anlam ak Salt
mi? bir tanımlama
oldukça zordur. Bukişininkadar bi¬çok
lim ‘B ilimolup
şeyadamı olmadığını gerçekten
’in tanımlanmasına saptayabilir
bağlı olabilir mi? Saltmi?birEğer öyle ise,
tanunlama neden
kişinin bi­
doğa
lim bilimciler
adam ı olup yahut sanatçılar
olm adığını terimin tanımı
gerçekten konusunda
saptayabilir mi? Eğerkaygılanmıyorlar?
öyle ise, neden
doğaister
İnsan istemezyahut
bilimciler sorunun çok daha
sanatçılar temelde
terimin olduğundan
tanımı konusunda kuşkulanıyor.
kaygılanmıyorlar?Öyle
ya, belki
İnsan ister insanlarsom
de istemez kendilerine
nun çok dahagerçekten
temeldeşu tür sorular sorabiliyor,
olduğundan kuşkulanıyor. neden
Öyle
benim alanım
ya, belki da, sözgelişi
de insanlar kendilerine dalında olduğu
bir fizikgerçekten gibi, ileriye
şu tür sorular gidemesin?
sorabiliyor, neden
Teknikte,
benim alanım yöntemde yahut ideolojide
da, sözgelişi ne gibi değişiklikler
bir fizik dalında bunu yapmasını
olduğu gibi, ileriye gidem esin?
sağlayabilir? Ancak, bunlar tanımlama üzerinde
Teknikte, yöntem de yahut ideolojide ne gibi değişiklikler bunu varılacak bir fikir yapm
birliğin¬
asını
den etkilenebilen
sağlayabilir? sorular
Ancak, değildir.
bunlar tanımÜstelik, eğer doğa
lam a üzerinde bilimleri
varılacak bir örnek ahna-
fikir birliğin­
caksa, bu soruların yarattığı
den etkilenebilen kaygıyı ortadan
sorular değildir. eğer doğa için
Üstelik, kaldırmak bilim bir tanım
leri örnekbulun¬
alına­
ması yetmez,
caksa, bu soruların konumlarından
şu andayarattığı ortadanduyan
kaygıyı kuşku toplulukların
kaldırmak geçmişteki
için bir tanım bulun­
ması yetm ez, şu anda konum larından kuşku duyan toplulukların geçmişteki
168
168
 ve şimdiki başarıları konusunda görüş birliğine varmaları gerekir. Örneğin,
ekonomistlerin kendi alanlarının
ve şim diki başarıları konusundabilimsel konumu hakkında
görüş birliğine varm alarıdiğergerekir. sosyal
bazıÖrneğin,
bilimcilere
ekonomistlerin göre çok kendidaha az kaygı bilimsel
alanlarının duymaları öğretici
konum u hakkmda sayılabilir.
bir olgu diğer Bu¬
bazı sosyal
nun nedeni ekonomistlerin
bilimcilere göre çok daha bilimin olduğunuöğretici
az kaygıneduymaları daha iyibir bilmeleri midir, yok¬
olgu sayılabilir. Bu­
sanun anlaştıkları
asılnedeni nokta ekonominin
ekonomistlerin bilimin ne olduğu mudur?
neolduğunu daha iyi bilmeleri midir, yok­
saBu asılnoktanın
anlaştıklarımantıksal tersi, her ne ne
nokta ekonominin kadar
olduğu anlamla (semantikle) ilgili
artıkmudur?
değilse Bu de, bilim ve
noktanm ilerlemetersi,
mantıksal kavramlarımız
her ne kadar arasındaki
artık anlamlaçetrefil ilintileri açık¬
(semantikle) ilgili
lamamıza
değilse de, bilim veolabilir.
yardımcı ilerlemeYüzyıllar
kavramlarımız boyunca, gerek antik
arasındaki çağda
çetrefil gerekse
ilintileri açık­
çağdaş
lam amAvrupa'nın
ıza yardım cı ilkolabilir.
devirlerinde, resim
Y üzyıllar sanafı insan
boyunca, gerekçabaları arasında
antik çağda en
gerekse
çok birikime dayalı olanı sayılırdı. Bu çağlarda
çağdaş A vrupa’nın ilk devirlerinde, resim sanalı insan çabaları arasmda ensanatçının amacının gerçekli¬
ğiçokcanlandırmak,
birikime dayalı gerçeği olanıtemsil etmek
sayılırdı. Buolduğu
çağlarda kabul edilirdi.amacınm
sanatçmın Pliny vegerçekli­
Vasari
gibi eleştirmenler ve
ği canlandırmak, tarihçiler
gerçeği etmekgiderek
doğanın
temsil olduğu daha kabulmükemmelce
edilirdi. Plinycanlandı¬
ve Vasari
rılmasını sağlayan, ve
gibi eleştirmenler perspektiften
tarihçiler doğanm tütün da ışık kontrastlarına
giderek daha mükemmelce bir dizi
kadar canlandı­
yeniliği
rılm asınıbüyük bir saygı
sağlayan, ile kaydediyorlardı.
perspektiften tutun da(1) ışıkFakat aynı yıllar,kadar
kontrastlarına özellikle
bir de
dizi
Rönesans yılları,bir
yeniliği büyük diğer
saygı yandan da bilimler ile sanatlar
ile kaydediyorlardı. (1) Fakatarasında
aynı yıllar, az ayrılıkde
çok özellikle
hissedilen
Rönesanszamanlardı.
yıllan, diğerLeonardo yandan da gibi, sonradan
bilimler farklı kategoriler
ile sanatlar arasında çok haline ge¬
az aynlık
len bu alanların birinden diğerine rahatlıkla gidip
hissedilen zamanlardı. Leonardo gibi, sonradan farklı kategoriler haline ge­ gelebilen dşıha bir çok kişi
vardı.
len bu Hatta bubirinden
(2)alanların sürekli alışveriş
diğerine sona erdikten
rahatlıkla gidip sonra bile 'sanat'
gelebilen duha bir terimi
çokre¬kişi
sim ve heykel
vardı. (2) Hatta içinbuolduğu
süreklikadar teknoloji
alışveriş sona ve el sanatları
erdikten bile de
sonra için kullanılmak¬
‘sanat’ terimi re­
taydı
sim ve ve bu dallariçin
heykel ilerlemeye
da olduğu kadar açık görülüyordu.
teknoloji Ne zaman
ve el sanatları içinkidebukullanılmak­
plastik sa¬
natlar canlandırma amacını kesin olarak reddedip,
taydı ve bu dallar da ilerlemeye açık görülüyordu. Ne zaman ki bu plastikör¬sa­ tekrar ilkel modelleri
nek almaya
natlar başladılar,
canlandırm artık doğal
a amacını kesinsaydığımız
olarak reddedip, sanat-bilimtekrarayırımı da şimdiki
ilkel modelleri ör­
derinliğine
nek alm aya yakın bir niteliğe
başladılar, bürünmüş
artık doğal oldu. Örnek
saydığımız s ^ a t-balanlarını
ilim ayırımı bir kez daha
da şimdiki
derinliğine olursak,
değiştirecek yakın birbugün niteliğe bile, bilim üş
bürünm ile oldu.
teknolojiÖ rnek arasındaki
alanlarını derin
bir farkları
kez daha
görmekte çektiğimiz zorlukların
değiştirecek olursak, bugün bile, bilim ile teknoloji arasındaki derinher
herhalde ilerleme denen özelliğin iki
farkları
alanda
görm ekte çektiğim iz kısmen
da görülmesiyle zorlukların bir ilgisi
herhaldeolsa gerektir.
ilerlem e denen özelliğin her iki
Ancak,
alanda da ilerleme-.olan
görülm esiyle her kısmenalanıbirbilim
ilgisisaymak gibi bir eğilimimiz olduğunu
olsa gerektir.
kabulAncak, önümüzdeki soruna
etme, ilerleme-.olan her alanı biüm saymakkazandırabilir,
sadece açıklık gibi bir eğilimimiz çözüm getir¬
olduğunu
mez.
kabul Buetmdenemenin
e, önüm üzdekibetimlediği soruna teknikler
sadece ve amaçlarla
açıklık yürütülen bir
kazandırabilir, çözümgirişim¬
getir­
ilerlemenin
demez. Bu denemeninneden bu kadar önemli
betimlediği sayıldığının
teknikler ve amaçlarla anlaşılması,
yürütülenbir sorun ola¬
bir girişim­
rakdehala karşımızdadır.
ilerlemenin neden bu Bukadar bir çok değişik
aslındasayıldığınm
sorunönemli sorudanbir
anlaşılması, oluşmakta¬
sorun ola­
dır ve her birini de ayrı ayrı ele almak zorundayız.
rak hala karşımızdadır. Bu sorun aslında bir çok değişik sorudan oluşmakta­ Yalnız, sonuncusu hariç
hepsinde
dır ve her birinibüyük
çözüm de ayrıölçüde ayrı ele alm ak faaliyet
bilimsel zorundayız. ile onu uygulayan
Yalnız, sonuncusu topluluk
hariç
arasında
hepsinde kurulu
çözüm ilişki
büyük hakkındaki alışılmış faaliyet
ölçüde bilimsel görüşlerimizi ile onutersine çevirebilme-
uygulayan topluluk
mize
arasında olacak.ilişki
bağlıkurulu yapabilirsek
Bunuhakkmdaki 'bilimsel
alışılmış ilerleme' hatta
görüşlerimizi tersine'bilimsel nes¬
çevirebilme-
m ize bağlı olacak. Bunu yapabilirsek ‘bilimsel ilerlem e’ hatta ‘bilimse! bir
nellik' deyimleri bir ölçüde gereksiz hale gelebilir. Aslında bu fazlalığın nes­
nellik’daha
yönünü deyim şimdiden bile. Birhale
gördükgereksiz
leri bir ölçüde bilgigelebilir.
dalı bilim olduğubu
Aslında için mi ilerle¬bir
fazlalığın
me kaydeder,
yönünü dahayoksaşimdidenilerleme gördük bile.için
yaptığı Birmi bilim
bilgi dalısayılır?
bilim olduğu için mi ilerle­
Şimdi de, olağan bilim gibi bir girişimin
me kaydeder, yoksa ilerleme yaptığı için mi bilimilerlediği neden sayılır? sorusunu soralım
ve işe en güçlü özelliklerinden bazılarını
Şimdi de, olağan bilim gibi bir girişimin neden ilerlediği anımsamakla sorusunu Genel
başlayalım. soralım
ve işe olgun
olarak, en güçlü bir bilimsel topluluğun
özelliklerinden üyeleri anım
bazılarını tek bir sam paradigma yahut daGenel
akla başlayalım. ya¬
olarak,ilişkili
kından olgunbir birdizi paradigma
bilimsel üzerinden
topluluğun üyeleri çalışma
tek biryaparlar.
paradigma Farklı bilimsel
yahut da ya­
topluluklar
kından ilişkili bir diziolarak
çok ender aynı sorunları
paradigma üzerinden incelerler. Bu gibi olağandışı
çalışm a yaparlar. du-
Farklı bilimsel
(1)topluluklar
E.H. Gombrich,çokAnender olarak Aaynı
and Illusion: Studysorunları incelerler.
in the Psychology Bu gibi olağandışı
of Representation (Sanat ve du-
Yanılsama: Resimle Canlandırma Psikolojisi Üzerine Bir Çalışma) New York, 1960, s. 11-12.
(1) E.H, G om bhch, Art and llluşion; A Study in the Psychology of Representation (Sanat ve
(2) a. e. s. 97 ve Giorgio de Santillana "The Role of Art in the Scientific Renaissance" (Bilimsel
Yanılsama; Resimle Canlandırma Psikolojisi Üzerine Bir Çalışma) New York, 1960, s. 11-12.
Belirleyici
Rönesansta Sanatın Rolü) Critical Problems in the History of Science (Bilim Tarihinde
(2) a.e. s. 97 ve Giorgio de Santillana “The Role of Art in the Scientific Renaissance" (Bilimsel
Sorunlar) kitabında, der. M. Clagett, Modison, Wisconsil, 1959, s. 33-65.
Rönesansta Sanatın Rolü) Critical Problems in the History of Science (Bilim Tarihinde Belirleyici
Sorunlar) kitabında, der. M. Clagett, Modison, VVİsconsil, 1959, s. 33-65.
169
169
rumlarda da farklı çevreler yalnızca birkaç ana paradigmayı ortaklaşa kulla¬
rumlarda
nırlar. Fakatdasöz farklı
konusuçevreler
bilimyalnızca
adamlarıbirkaç
olsun anaya da paradigm
olmasın, ayı ortaklaşa
herhangi birkulla­
tek
nırlar. Fakat
topluluğun söz konusu
içinden bilim adamları olsun ya da olmasm,
bakıldığında, başarılı yaratıcı çalışmanın sonucu gerçekr herhangi bir tek
topluluğun
ten, de ilerlemedir.içinden bakıldığm
Başka da, başanlı
türlü olmasına da yaratıcı
zaten olanakçalışmvar ammıdır?
n sonucu gerçek:
Örneğin,
azten,de
önce ilerlemedir. Başka türlügerçekliği
gördük ki, sanatçılar olmasma da zaten olanak kendilerine
canlandırmayı var mıdır? Örneğin,amaç
az önce gördük
edindikleri sürece,ki, hem sanatçılar gerçekliği
eleştirmenlerin, hem canlandırm
de tarihçilerin ayı kaydettikleri,
kendilerine amaç gö¬
edindikleri
rünürde birleşik sürece,
olanhem eleştirmenlerin,
bir topluluğun hem de tarihçilerin
gerçekleştirdiği ilerlemelerdi. kaydettikleri,
Diğer ya¬ gö­
rünürde
ratıcı birleşik
alanlarda da olan
aynı bir
tür topluluğun gerçekleştirdiği
ilerleme görülmektedir. ilerlemelerdi.
Öğretiyi geliştirenDiğerteolog ya­
yaratıcı alanlarda
da Kant'cı ahlakda kurallarını
aynı tür ilerlemeişleyengörülmektedir.
felsefeci ilerlemeye,Öğretiyi bu geliştiren
yalnızca kendi teolog
ya da K ant’cı
başlangıç noktasını ahlak kurallarmı
paylaşan lannki işleyen
de olsafelsefeci ilerlemeye,
ilerlemeye, bir katkıdabu yalnızca
bulunmak¬ kendi
başlangıç
tadır. Genelnoktasını paylaşanlannki
olarak, kendisi de olsa ilerlemeye, bii'
yaratıcı bir başarı olduğu halde aynı zamanda katkıda bulunmak­
tadır. G enel
topluluğun ortakolarak, kendisi
başarısına yaratıcı
katkısı bir başarı
olmayan olduğu
bir eseri hiçbir halde aynıokul
yaratıcı zam ka¬anda
topluluğun
bul etmez. Eğer ortakçokbaşarısına
kişi gibi biz katkısı olmayanolmayan
de bilimsel bir eserialanların
hiçbir yaratıcı
ilerleme okulyap¬ ka­
bul etmez.
tığından Eğer çok kişi
kuşkuluysak, bunungibinedeni
biz de tek
bilimsel olmayan ilerleme
tek okulların alanlarmyapamaması
ilerleme yap­
tığından
değil, tersinekuşkuluysak,
her zaman bunun nedenitemelini
birbirlerinin tek tek sürekli
okulların ilerlem e rakip
sorgulayan yapamaması
okul¬
değil,
ların tersine her zam
bulunmasıdır. an birbirlerinin
Dolayısıyla, örneğintemelini
felsefeninsürekli
hiçbir sorgulayan rakip okul­
ilerleme yapmadı¬
ların
ğını bulunmasıdır.
kanıtlamaya Dolayısıyla,
çalışaıi kişi, felsefe örneğin felsefenin
alanında hiçbir ilerleme
hâlâ, sözgelişi, yapm adı­
Aristoculuğun
ğını kanıtlam
görüldüğünü aya çalışah kişi,
vurgulayabilir, ama felsefe alanında hâlâ,
Aristoculuğun hiçbirsözgelişi,
ilerleme Aristoculuğun
yapmadığını
görüldüğünü vurgulayabilir, ama Aristoculuğun hiçbir ilerleme yapmadığmı
söyleyemez.
söyleyemez.
Ne var ki, ilerleme konusundaki bu kuşkular bilimlerde de başgösterir.
Rakip Neokulların
var ki, ilerlem
çoğaldığıe konusundaki
paradigma-öncesi bu kuşkular bilimher
devirlerde lerdebir de
okulunbaşgösterir.
kendi
içinden bakılmadıkça ilerleme belirtisi bulmak oldukça güçtür. İkinci kendi
Rakip okulların çoğaldığı paradigma-öncesi devirlerde her bir okulun Bö-
içinden
lüm'de bakılm adıkça
anlattığımız ilerlem
bu devir, e belirtisi
bireylerin bilimbulmak oldukça
yaptıkları fakatgüçtür.
çabalarınınİkincitop¬ B ö­
lümsonucunun
lam ’de anlattığunız bu devir,
bildiğimiz şekliylebireylerin
bilimebilim yaptıkları fakat
pek benzemediği bir çabalarının
devirdir. Aynı top­
şekilde, devrim dönemlerinde
lam sonucunun bildiğim iz şekliylebir bilim
bilime pek ilkeleri
daimin benzemediği yeniden bir sorgulandığı
devirdir. Aynı
şekilde, devrim
zamanlar, dönem
karşıt paradigmalardanlerinde bir bilim
bir ya daimin
da ilkeleri
diğerinin kabul yeniden
edilmesi sorgulandığı
halinde
zamanlar,
devamlı karşıt paradigm
ilerlemenin alardan bir
dahi tehlikeye ya da diğerinin
girebileceği kabul herkesi
kuşkuları edilm esikaplar.
halinde
devam'culuğu
Newton lı ilerlem enin dahi tehlikeye
reddedenler, bu görüşün maddenin közünâe
girebileceği u şk u labazın herkesi
güçlerkaplar.
gör¬
N ewyüzünden
mesi ton’culuğu reddedenler,
bilimin bu görüşün
tekrar Karanlık maddenin
Çağlara özünSedöneceğini
(Orta Çağa) bazı güçlersöy¬ gör­
mesi yüzünden
lüyorlardı. Lavoisier bilimin tekrar Karanlık
'in kimyasına karşıÇağlara
çıkanlar(Orta Çağa) döneceğini'ele-
ise, laboratuvardaki söy­
lüyorlardı.
ment'leri L a v o isie
alıkoyarak r’in kimilkeleri
kimyasal yasına karŞı çıkanlarsalt
reddetmekle ise,birlaboratuvardaki
isime sığınanların, ‘ele­
ment’leri kimyasal
başarılmış alıkoyarak kimyasal ilkeleri
açıklamaları reddetmekle
da reddetmiş salt bir
olacakları isime sığmanlarm,
düşüncesindeydiler.
başanim ış kimyasal açıklamaları da reddetmiş olacakları
Einstein, Bohr ve diğerlerinin, Kuantum mekaniğinde egemen olan olasılıkçı düşüncesindeydiler.
Einstein, karşı
yorumlara Bohr çıkışlarında
ve diğerlerinin, Kuantum
da buna benzer mekaniğinde
fakat daha egemen ölçülü bir olan olasılıkçı
dille ifade
yorumlara
edilen bir tutum karşıetkili
çıkışlarm
olmuşa dabenzemektedir.
da buna benzerKısacası,fakat daha ölçülü yalnızca
ilerleme bir dille ola¬ifade
edilen
ğan bilim birdönemleri
tutum etkili olmuşa tartışmasız
sırasında benzemektedir. ve kendinden emin olarak
Kısacası, ilerleme yalnızca
varlık ola­
ğan bilim dönem leri
gösterebilmektedir. Fakatsırasında tartışm asız de
böyle dönemlerde ve bilimsel
kendinden em in olarak
topluluğun, çalışma¬ varlık
gösterebilmektedir.
larının ürününü başkaFakat gözleböyle
görmesi dönemlerde de bilimselBu
zaten olanaksızdır. topluluğun,
durumda, çalışma-
olağan
larımn
bilim ürününüilerleme
açısından, başka gözle görmesi
sorununun zaten olanaksızdır.
çözümünü kısmen onu Bugören
durumda,
gözdeolağanara¬
bilim
mak açısmdan, ilerlem
gerekmektedir. e sorununun
Bilimsel aslmda diğer
ilerlemeçözümünü kısmalanlardaki
en onu gören gözde ara­
ilerlemeden
türmak gerekmektedir.
olarak farklı değildir, Bilim sel birbirinin
fakat ilerleme asimda
amaçlarınıdiğerve alanlardaki
kıstaslarını ilerlemeden
sorgula¬
türrakip
yan olarak farklı her
okullar değildir,
zamanfakat birbirininiçin,
bulunmadığı olağan-bilimsel
amaçlarını ve kıstaslarm ı sorgula­
toplulukların
ilerlemesini
yan rakip okullargörmekher zaman
daha kolay olmaktadır.için,
bulunmadığı Ancak bu, çözümün
olağan-bilim sel toplulukların
sadece bir
ilerlem esini
kısmıdır, üstelik görmenekönemli
daha kolay olmaktadır.
olan kısmı AncakÖrneğin,
da değildir. bu, çözüm daha
ün sadece
önce de bir
kısm ıdır, üstelik
kaydettiğimiz en önem
gibi, ortak bir liparadigmanın
olan kısm ı da kabul edilmesi,
değildir. bilimsel
Ö rneğin, daha önce de
topluluğu
başlangıç ilkelerini
kaydettiğimiz gibi,sürekli
ortak bir paradigmanın
gözden geçirmek kabulzorunluluğundan
edilmesi, bilimsel bir keztopluluğu
kurtar¬
başlangıç
dıktan sonra, ilkelerini
topluluksürekli
üyelerigözden
bütün geçirmek
dikkatlerini kendilerini ilgilendiren
zomnIuluğundan bir kez kurtar­gö-
dıktan sonra, topluluk üyeleri bütün dikkatlerini kendilerini ilgilendiren gö­
170
170
rüngülerin en ince ve kapalı kalmış tarafları üzerinde toplayabilecek duruma
rüngülerin
gelirler. en ince tüm
Bu gelişme ve kapalı kalmışyeni
topluluğun tarafları üzerinde
sorunlarını toplayabileceketkinli¬
çözümlemedeki dumma
gelirler. Bu gelişme tüm topluluğun yeni sorunlarmı
ğini ve işlerliğini ister istemez arttırır. Bilimsel meslek yaşantısının diğer çözümlemedeki etkinli­
ğini vedeişlerliğini
yönleri bu kendine ister
özgü istem ez
işlerliği arttırır.
büsbütünBilim sel meslek
güçlendirir. yaşantısının diğer
yönleri de bu kendine
Bu olgulardan bazıları,özgü işlerliği
ölgün bilim büsbütün güçlendirir.
topluluklarının günlük yaşama ve bi¬
Bu olgulardan
lim dışındaki çevrenin bazıları, olgun başka
sorunlarına bilim topluluklarının
yerde görülmeyen günlük
ölçüde yaşama
kapalıveol¬bi­
malarının sonuçlarıdır. Tabii bu kapalılık hiç bir zaman tam değildir,kapalı
lim dışındaki çevrenin sorunlarma başka yerde görülmeyen ölçüde sözünüol-
ettiğimiz bir derece sorunudur. Gene de, bireysel yaratıcılığın yalnızca sözünü
m alannm sonuçlarıdır. Tabii bu kapalılık hiç bir zaman tam değildir, mes¬
ettiğim
leğin iz bir
diğer derece sorunudur.
üyelerine sunulup, onlar Genetarafından
de, bireysel bu yaratıcılığın yalmzca mes­
ölçüde değerlendirildiği
leğinbir
başka diğer
mesleküyelerine
topluluğu sunulüp, onlar tarafından
düşünemiyoruz. bu ölçüde
En anlaşılmaz şairdeğerlendirildiği
ya da en soyut
teolog bile yaratıcı çalışmasının diğer insanların beğenisineşair
başka bir meslek topluluğu düşünemiyoruz. En anlaşılmaz ya da en soyut
ulaşmasına, bi¬
limteolog bile yaratıcı
adamından daha çokçalışm önemasınm diğer
verir, insanların
genel beğenisine
olarak takdir edilmeye ulaşmasına,
ondan da¬bi­
halimaz adammdan
gerek duysadaha bile.çok önem bu
Aradaki verir, genel
farkın olarak
sonuç takdir edilmeye
açısından ondan da­
önemi büyüktür.
ha azadamı,
Bilim gerek sırfduysa bile.inanç
kendi Aradaki bu farkın paylaşan,
ve değerlerini sonuç açısından önemi büyüktür.
yalnız meslektaşların¬
danBilim
oluşanadamı, sırf kendi
bir çevreye inanç
dönük Ve değerlerini
olarak paylaşan,
çalıştığı için, tek biryalnız meslektaşlann-
dizi kıstası veya de¬
danrahatlıkla
ğeri oluşan birvarsayabilir.
çevreye dönük Başka olarak çalıştığı için,
bir topluluğun ya datekokulun
bir dizine kıstası veya de­
düşündüğü¬
neğeri
önemrahatlıkla
vermesivarsayabilir.
gerekmediği Başka
için de, bir sorunu halledip
bir topluluğun ya da okulun ne düşündüğü­
bir başkasına geç¬
ne önem
mesi, daha vermesi
çoksesligerekmediği için de, bir kıyasla
bir ortamda çalışanlara sorunu çok halledip
dahabir başkasma
hızlı olur. Daha geç­
mesi, daha çoksesli bir ortamda çalışanlara kıyasla
da önemlisi, bilimsel topluluğun topluma biraz kapalı olması bilim yapan bi¬ çok daha hızlı olur. Daha
da önemlisi,
reyin, bilimsel inanması
çözebileceğine topluluğun içintopluma
yeterli biraz kapalısahip
nedenlere olması bilimsorunlar
olduğu yapan bi­
reyin, tüm
üzerine çözebileceğine inanm ası için yeterli
dikkatini toplayabilmesine olanak nedenlere sahip olduğu birçok
sağlar. Mühendisleri, sorunlar
üzerine ve
doktorun tümçoğudikkatini
teologun toplayabilm esine adamı
tersine, bilim olanaksorunlarını,
sağlar. Mühendisleri,
salt acil çözüme birçok
doktorun
gerek olduğu ve çoğu teologun
için, çözüme tersine,
yarayacak bilim
ne tür adamı sorunlarmı,
araçların salt
bulunabileceğine acil çözüme
fazla¬
cagerek
zaman olduğu için, çözüme
ayrılmadan seçmekyarayacak ne tür araçların
zorunda değildir. Bu bakımdan bulunabileceğine
doğa bilimcileri fazla­
ilecatoplumbilimcileri
zaman ayrılmadanarasındaki seçmek zorunda değildir. Bu
zıtlık gerçekten bakımdan
öğreticidir. doğa bilimcileri
Örneğin toplum
ile toplum bilim
bilimcilerinin, cileri arasmdaki
araştırma sorunu olarak zıtlıkseçtikleri
gerçektenkonuları
öğreticidir. Örneğin
-sözgelişi ırktoplum
ayrı¬
bilimcilerinin,
mının etkileri yaaraştırma
da işletmesorunu olarak
zincirinin seçtikleri
etkenleri gibi-konuları -sözgelişi
o konularda ırk ayn-
bir çözüme
mınm etkileri
varmanın toplumsa ya daönemi
işletmeaçısından
zincirininsavunmak
etkenleri gibgibi, i- doğa
o konularda bir çözüme
bilimcilerde hiç
varm anın toplum
görülmeyen sa önemi
bir eğilimleri, ya açısından savunmvardır,
da zorunlulukları ak gibi,budoğa durumdabilimcilerde
hangi ke¬ hiç
görülmeyen
simin daha hızlı biroranda
eğilimleri,
sorunyaçözümleyebileceğini
da zorunlulukları vardn. tahmin buetmek
dummda hangi ke­
zor değildir
simin daha hızlı oranda sorun çözümleyebileceğini tahmin etmek zor değildir
sanırız.
Geniş toplum çevresine kapalılığın etkileri, profesyonel bilimsel toplulu¬
sanırız.
Genişbir
ğun diğer toplum
özelliğiçevresine
yüzünden kapalılığın etkileri, profesyonel
daha da yoğunlaşır. Bu özellik,bilimsel eğiti¬
çıraklıktoplulu­
ğun diğer
minin bir özelliği
yapısıdır. Müzik,yüzünden
grafik sanatlardaha ve da yazın
yoğunlaşır. Bu özellik,uygulayıcılar
gibi alanlardaki çıraklık eğiti­
minin
diğer yapısıdır. Mözellikle
sanatçıların, üzik, grafik sanatlar ve yazıneserlerini
de geçmiştekilerin gibi alanlardaki
görerekuygulayıcılar
eğitim ya¬
diğer Özgün
parlar. sm atçıların,
yapıtlar özellikle
hakkındaki de geçm iştekilerin
el kitapları ya da değerlendirmeler
eserlerini görerek eğitimdışında ya­
parlar.
ders Özgün yapıtlar
kitaplarının yhİnızcahakkmdaki
ikincil bir el kitapları
önemi ya Tarih,
vardır. felsefe ve toplumbi¬
da değerlendirmeler dışmda
limders kitaplannm
dallarında ise, ykinızca
ders metinleriikincilyazını
bir önemidahavardır.
büyükTarih,
bir önem felsefe veFakat
taşır. toplumbi­
bu
lim dallarm
dallarda da ise, dersbaşlangıç
bile üniversite metinleriderslerinde
yazını daha büyük
özgün bir önem taşır.
kaynaklardan Fakat
oluşan ko¬bu
şutdallarda
bir okumabile düzeni
üniversite başlangıç
uygulanır, gerek alanın "klasikleri"
derslerinde sayılan yapıtlar
özgün kaynaklardan oluşange¬ ko­
rekşutuygulayıcılarının
bir okuma düzeni birbirleriuygulanır,için gerek alanm “klasikleri”
yazdıkları çağdaş araştırma sayılan bildirileri
yapıtlar ge­
rek uygulayıcılarının
okunur. Sonuç olarak bubirbirleri için yazdıkları
dalların herhangi birinde çağdaş
eğitim gören araştırma
öğrencibildirileri
gele¬
okunur.mesleğinin
cekteki Sonuç olarak üyeleribu dallann
tarafından herhangi
zamanbirinde çözümlenmesine
içinde eğitim gören öğrenci çalışıl¬
gele­
mışcekteki mesleğinin
sorunların çeşitliliği
zenginüyeleri tarafm konusunda
dan zaman içindeuyarılmış
sürekli olur. Daha
çözümlenmesine da
çalışıl­
mış sorunların
önemlisi öğrenci zengin
karşısında bu sorunlarla
çeşitliliği konusunda bulunmuş,
ilgilisürekli birbiriyle
uyarılmış olur.bağdaş¬
Daha da
önem lisi
mayan rakipöğrenci
çözümler karşısmgörür da vebu bunları
sorunlarla tahlilde
sonilgili kendisi birbiriyle
bulunmuş, değerlendirmekbağdaş­
mayan rakip çözüm ler görür ve bunları son tahlilde kendisi değerlendirmek
zorundadır.
zorundadır.
171
171
 Bu durumu hiç değilse çağdaş doğa bilimlerinin koşullarıyla kıyaslaya¬
lım. bu Bu alanlardaki
durumu hiçöğrenci, değilse üniversite
çağdaş doğa bilimlerinin
sonrası eğitimin koşullarıyla
üçüncü ya dakıyaslaya­
dördün¬
cülım. bu alanlardaki
yılına kadar, esasöğrenci, üniversite sonrası
olarak ders kitaplarına bağlıdır. Birçok eğitimin üçüncübilimsel
ya da dördün­
ders
cü yılına kadar,
programındaki esas okul
yüksek olarak ders kitaplarına
öğrencisinden bile,bağlıdır.
özellikleBöğrenciler
irçok bilimiçin sel ya¬
ders
programyapıtları
zılmamış ındaki yüksekokuması okul öğrencisinden
istenmez. Araştırma bile,yazıları
özellikle öğrenciler
yahut için ya­
monografiler
zılmamış
için bu tür ek yapıtları okum ası
okumaların istenmez.
verildiği Araştırma
ödevler yazıları en
de genellikle yahut
ilerimdüzeydeki
onografiler
içinmetinleriyle
ders bu tür ek okum ve oaların verildiği
da yalnızca ödevler
eldeki ders kitaplarının bıraktığıdüzeydeki
de genellikle en ileri yerden
ders medenleriyle
devam etinlefiyle sınırlı
ve o da yalnızca
tutulur. Bilim eldeki ders kitaplarının
adamının eğitiminde aşağı bıraktığıyukarıyerden
en
sondevam edenleriyle
aşamalara kadar derssınırlı tutulur.sistematik
kitapları Bilim adamınm olarak,eğitiminde
eğitim yazınını aşağımümkün
yukarı en
son yaratıcı
kılan aşamalara kadar ders
bilimsel kitaplarıtercih
çalışmalara sistematik olarak, eğitim
edilmektedir. yazmmı
Benimsemiş mümkün
oldukları
vekılan yaratıcı
bu eğitim bilimsel çalışmalara
yöntemini tercih
oluşturan paradigmaya edilmektedir.
duydukları Benimsemiş
güven göz önüneoldukları
ve bu eğitim
alınırsa, çok azyöntem ini oluşturan
bilim adamı, bu durumu paradigmaya
değiştirmek duydukları güvenAlt
isteyecektir. göztarafı,
önüne
biralınırsa, çok az bilim
fizik öğrencisi nedenadamı,
Newton'un,bu durumu değiştirmek
Faraday'ın, Einstein isteyecektir. Alt tarafı,
'in yahut Schrödin-
bir fizik
ger'in öğrencisi
yapıtlarını neden NBu
öğrensin? ew yapıtlar
tpn’un, Faraday’m,
hakkında bilmesi Einstein’ın
gereken yahutherSchrödin-
şey çok
ger’in
daha yapıtlarmı
özlü, daha öğrensin?
kesin ve Bu
sistematikyapıtlarbir hakkında
şekilde, bilmesi
en son yenilikleriher
gereken deşey çok
içine
daha
alan üçözlü, daha kesin
beş kitapta hazırve sistem atik bu
verilmişken, bir eserleri
şekilde, okumak
en son yenilikleri
zahmetine de içine
neden
alan üç beş kitapta hazır verilm işken, bu eserleri okum ak zahm etine neden
katlansın?
katlansm?
Bu tür eğitimin sırasında vardırıldığı aşırı ölçüleri savunmak istememekle
Bu tür
birlikte, bu eğitimin
uygulamanın sırasında vardu-ıldığı
genelde ne kadar aşm ölçüleri
etkili savunmak
olduğunu istememekle
görmezlikten de
birlikte, buBuuygulam
gelemeyiz. muhakkak anınbiraz
geneldedar ve ne katı
kadar biretkili olduğunu
eğitimdir, hem de görmtüm ezlikten
benzer¬de
gelemeyiz.
lerinden -belkiBukuralcı
m uhakkak biraz dar
teolojinin ve katıdaha
dışında- fazla. Fakat
bir eğitimdir, hem de tüm
bilim adamı benzer­
bu
lerinden
yoldan, -belki-bilimsel
olağan kuralcı teolojinin
çalışma için dışında- daha fazla. tanımladığı
ders kitaplarının Fakat bilim gelenek
adamı bu
yoldan, olağan
kapsamında bulmaca -bilim sel çalışm
çözmek içinahemen
için ders kitaplarının
hemen eksiksiztanımbiçimdeladığı gelenek
hazırlan¬
kapsam
mış olur. ında
Dahası,bulm aca çözm
başka ek içinda,
bir konuda hemen
yani hemen
olağan eksiksiz
bilim yoluylabiçimönemli
de hazırlan­
bu¬
mış olur. yaratılması
nalımların Dahası, başka bir konuda
konusunda, gayetda, iyi
yani birolağan
temel bilim
kazanır. yoluyla
Tabii önemli
ki bu bu¬ bu-
nalımlarm
nalımlar kendiliğinden
yaratılması başgösterdiği
konusunda, gayet zaman iyi bir
bilim temel kazanır.kendisini
adamının Tabii ki bu bu­
aynı
nalım hazırlıklı
ölçüde lar kendiliğinden
bulması başgösterdiği
olanaksızdır. Uzayan zaman bilim adam ının
bunalımlar, dahakendisini
az katı olan aynı
eğitim
ölçüde hazırlıklı bulması
uygulamalarına belkioleuıaksızdır.
yansıyabilmektedir,Uzayan fakat bunalımlar,
bilimsel daha az katı
eğitim olan
kolay¬
eğitim
lıkla yeni uygulam alarmakeşfedecek
yaklaşımlar belki yansıyabilmektedrr,
düzeyde insanlar fakatüretmek
bilimseliçin eğitim kolay­
gereken
lıkla yenisahip
özelliklere yaklaşım lar keşfedecek
değildir. Ancak, gerçekten düzeyde yeniinsanlar üretm ek
bir paradigma içinile
adayı gereken
orta¬
yaözelliklere
çıkan kimselersahip değildir.
olduğu süreceAncak,-ki gerçekten yeni bir
bu genellikle yaparadigma
genç ya daadayı ile orta­
konusunda
ya çıkan
yeni kim seler
biri olur- katılık olduğu
yüzünden sürece -k i bu genellikle
uğranılan kayıp yalnızca ya genç ya dasorumlulu¬
bireyin konusunda
yeni
ğuna girer.
biri olu
Dönüş için az bir kuşağın değişmesi gerekiyorsa, bir yanda lulu­
r- katılık yüzünden
en uğranılan kayıp yalnızca bireyin sorum bi¬
ğuna katılık
reysel girer. Dönüş
ile öbüriçin en az
yanda bir kuşağm
koşullar değişmesi
gerektirdikçe birgerekiyorsa,
paradigmadan bir diğerine
yanda bi­
reysel katılık
geçebilen ile öbür
bir bilim yanda koşullar
çevresinin gerektirdikçe
bağdaşabilmeleri dahabir paradigmadan
kolay olur. Hele diğerine
bu ka¬
tılığın kendisi
geçebilen bir topluluk için bir şeylerin
bilim çevresinin aksadığınıdaha
bağdaşabilmeleri kolay duyarlı
gösteren olur. Hele bir bu ka­
gös¬
terge işlevi
tılığın kendisi topluluk
görüyorsa, iki için
farklıbir şeylerin
tutumun bağdaşması
aksadığını daha
gösterenda kolaylaşır.
duyarlı bir gös­
terge
Demek işlevikigörüyorsa,
bilimsel bir ikiçevre,
farklıparadigmanın
tutumun bağdaşması daha da kolaylaşu.
olağan koşullarda tanımladığı
bulmacaDemek yahut ki sorunları
bilimsel bir çevre, için
çözmek paradigmanın
son dereceolağan etkin bir koşullarda
araçtır. Bu tanımladığı
koşul¬
bulmaca
larda yahut sorunları
söz konusu çözümlemenin
sorunlarıçözmek için son de derece etkin birbaşka
ilerlemeden araçtır.birBu koşul­
sonucu
larda söz
olamaz. konusu
Buraya kadarsorunları
her şeyçözüm yolunda lem enin
sayılır.de Ancak,
ilerlemedenişin bu başka bir sonucu
kadarını gör¬
olamaz.
mek, Burayailerleme
bilimlerde kadar her şey yolunda
sorununun sayılır.
yalnızca birAncak,
yüzünüişin bu kadarını gör­
aydınlatmaktadır.
Bu nedenle,
mek, bilim üzerinde
lerde ilerlem biraz e daha
sorununun bir de olağanüstü
durup,yalnızca bir yüzünübilim aydınlatm
yoluyla aktadır.
elde
edilen ilerlemeyi
Bu nedenle, üzerinde biraz daha
soruşturalım. İlerleme
durup,aynı bir de zamanda
olağanüstüniçinbilim yoluyla
evrensel elde
olarak
hep bilimsel
edilen ilerlemdevrimlerin
eyi soruşturalım.
yanı sıra gözüksün?
İlerleme aynı Devrimin
zamanda niçin başkaevrensel
ne sonuçlarıolarak
olabileceği
hep bilimsel sorusundan
devrim lerin bir kez
yanıdaha sıra çok şey öğrenebiliriz.
gözüksün? Devrimin başka Devrimlerne sonuçları
karşıt
olabileceği
saflardan birinin tam zaferiyle
sorusundan bir kez daha çok Bu
sonuçlanır. şeydurumda
öğrenebiliriz.
kazanan Devrim ler karşıt
kesimin, za-
saflardan birinin tam zaferiyle sonuçlanır. Bu durumda kazanan kesimin, za­
172
172
fer sonucunu ilerleme olarak nitelememesi de zaten düşünülemez. Bunu yap¬
mak, yanılgıyı ilerleme
fer sonucunu ve hasımın haklılığını
olarak kabul etmekten
nitelememesi başka bir şey Bunu
de zaten düşünülemez. değildir.yap­
Hiçmak,değilse kazanan
yanılgıyı kesim
ve hasım ın için, devrim
haklılığm sonucunun
ı kabul etm ekten başka olması
ilerleme bir şeygerekir
değildir.
veHiçvardıkları
değiH e konum
kazanan kendiiçin,
da,kesim çevrelerinin gelecekteki ilerleme
devrim sonucunun üyelerineolması tari¬
geçmişgerekir
hive şekilde göstermek
buvardıkları konum da,için derece elverişlidir.
son çevrelerinin
kendi On Birinci
gelecekteki üyelerineBölüm'de
geçmişbu¬ tari­
nun ne gibi
hi bu şekildetekniklerle
göstermek başarıldığını
için son derecebetimledikten
elverişlidir.sonraOnaz önce de
Birinci profesyo¬
Bölüm’de bu­
nelnunbilimsel
ne gibiyaşamın
tekniklerle bununla çok yakından
başarıldığmı ilintili birsonra
betimledikten özelliğine
az önce tekrar değin¬
de profesyo­
nel Bilimsel
dik. topluluk,bununla
bilimsel yaşamın geçmiş çok bir paradigmayı
yakmdan ilintili reddederken
bir özelliğine onunla birlikte
tekrar değin­
paradigmayı
dik. Bilim selkapsamıştopluluk,olan geçmiş makalelerin
kitapbirveparadigm de çoğunu, artık
ayı reddederken onunla bilimsel
birlikte
dikkate
paradigm değerayısaymayarak,
kapsam ış olan bir kitap
kenara veiter. Bilimsel eğitim,
m akalelerin de çoğunu, müzelerine
sanatartık bilimsel
da klasik
yadikkate değeryapıt kütüphanelerine
saymayarak, bir kenaraeşdeğerde bir miras
iter. Bilimsel saklamaz
eğitim, sanat ve bunun
müzelerine
sonucunda
ya da klasik bazan yapıtbilim adamının çalıştığı
kütüphanelerine alanın geçmişini
eşdeğerde saklamaz bir
bir miras algılayışı ve hayli
bunun
sonucundauğrar.
çarpıtmaya bazan Bilim
bilim adamınm diğer yaratıcı
adamının,çalıştığı alanların uygulayıcılarına
alanm geçmişini algılayışı bir hayli
çarpıtmgeçmişi
kıyasla, aya uğrar. bugünkü
Bilim adam konumuna
ının, diğerdüz bir doğrualanların
yaratıcı halindeuygulayıcılarına
varmış olarak
görme
kıyasla, eğilimi
geçmdaha işi bugünkü Kısacası,
fazladır. konum unabudüz geçmişi ilerleme
bir doğru olarak
halinde varmış Ça¬
görür.olarak
lışma e eğilim kaldığı
görmalanında sürece başka
i daha fazladır. seçeneği
Kısacası, de yoktur.
bu geçmişi ilerleme olarak görür. Ça­
Bu saptamalar,
lışma alanında kaldığı gelişmiş bir bilimsel
sürece toplulukdeüyesinin,
başka seçeneği yoktur. Orwell'in 1984 ki¬
tabındaki tipik kişi gibi,
Bu saptamalar, 'baştaki'
gelişmiş güçlerintopluluk
bir bilimsel yazdıkları
yenidenüyesmin, bir tarihin
OtAveU’in kur¬ki­
1984
banı olduğutipik
tabındaki izlenimini
kişi gibi, ‘baştaki’Aslmda
yaratabilir. güçlerinbu benzetme
yeniden tamamıyla
yazdıkları yersiz de
bir tarihin kur­
sayılamaz.
banı olduğu Bilimsel
izlenimmi devrimlerde
yaratabilir. Asimdakadar
kazançlar bu benzetme da söz konusudur
kayıplartamamıyla yersiz de
bilim adamlarının
vesayılamaz. Bilim selkayıplara
devrim lerde karşı kısmi birkadar
kazançlar körlükleri
kayıplar olduğu
da sözsöylenebilir.
konusudur
(3)veDiğer
bilim taraftan,
adamlarınm devrim yoluyla
kayıplara ilerleme
karşı kısmikonusunda
bir körlülderi yapılan
olduğuhiçbir açıkla¬
söylenebilir.
manın bu noktada
(3) Diğer taraftan,durmasına
devrim yoluylada olanak yokur.
ilerlem Aksi halde,
e konusunda bilimlerde
yapılan hiçbirgüçlü¬
açıkla­
nün daima
manın bu haklı
noktada olduğu gibi birdasonuç
durmasına olanak çıkartılabilir.
yokur. AksiGerçi halde, böyle bir tanımla¬
bilimlerde güçlü-
ma nüngenedaimatamamıyla
haklı olduğu yanlışgibisayılmaz,
bir sonuç yalnız söz konusu
çıkartılabilir. Gerçisürecin
böyledoğasını
bir tanımla­ve
paradigmalar
ma gene tamarasında seçimi
yapılansayılm
am ıyla yanlış yalnız sözotorite
az,belirleyen konusu niteliğini
'ninsürecin gözdenve
doğasını
kaçırmamak
paradigmalar arasında Eğer
koşuluyla. yapılanparadigma tartışmalarının
seçimi belirleyen yargıcı,
otorite’nin yalnızcagözden
niteliğini oto¬
rite, hem deak
kaçırmam özellikle
koşuluyla. Eğerdışı
meslek bir otorite
paradigma olsaydı, tartışmaların
tartışmalarmın sonucu ge¬
yargıcı, yalnızca oto­
nerite, hem olabilirdi,
devrim de özellikle fakat
meslek bilimsel
bunadışı bir otorite olsaydı,denemezdi.
bir devrim tartışmalarm Bilimin
sonucu saltge­
ne olması
var devrimbile, paradigma
olabilirdi, fakatseçimi, yapacak
buna bilim gücün
sel bir devrimbir hayli kendineBilimin
denemezdi. özgü bir salt
var olmasıüyelerine
topluluğun verilmişseçim
bile, paradigma olmasına
i yapacakbağlıdır.
gücün Bilimin
bir hayli yaşaması
kendine geliş¬bir
veözgü
mesi için bu topluluğun
topluluğun üyelerine verilmişne derece olm'kendine
asm a bağlıdır. Bilimingerektiği
özgü' olması yaşaması ise,vesanı¬
geliş­
rım tümiçin
mesi insanlığın bilimselnegirişim
bu topluluğun dereceüzerindeki
‘kendine özgü’ denetiminin da gücünün
olmasıyagerektiği ise, za-
sanı­
yıflığıyla Hakkında
ölçülebilir.bilimsel
rım tüm insanhğm tarihsel
girişim üzerindeki bulunan her
kayıtlardenetiminin da gücününbir
yauygarlığın za­
teknolojisi, bir sanatı, bir
yıflığıyla ölçülebilir. dini, bir tarihsel
Hakkında siyasi düzeni,
kayıtlar yasaları
bulunan olduğunu
vs.her uygarlığıngörü¬bü
yoruz. Birçokbir
teknolojisi, uygarlık
sanatı, bu biryönlerden bugünün
dini, bir siyasi gelişme düzeyine
düzeni,.yasaları eşit bilegörü­
vs. olduğunu sa¬
yılabilir. Fakat yalnızca
yoruz. Birçok uygarlık Helenik Yunanistan'dan
bu yönlerden bugünün gelişme kaynaklanan düzeyineuygarlıklarda
eşit bile sa­
temel düzeyde
yılabilir. olsa bilim
Fakatdeyalnızca denebilecek
Helenik bir çaba buluyoruz.
Yunanistan’dan kaynaklanan Bilimsel bilgi¬
uygarlıklarda
nin büyük
temel kısmıde
düzeyde ise,olsa yüz yılda Avrupa'nın
dört denebilecek
sonbilim ürünü olmuştur.
bir çaba buluyoruz. Bilimsel Başka
bilgi­
hiçbir
nin büyükyerde,kısmhiçbir zaman
ı ise, dört yüz üretkenliğin
son bilimsel yılda A vrupa’nın kaynaklandığı o son derece
ürünü olmuştur. Başka
kendine özgü topluluklar
hiçbir yerde, hiçbir zaman yaşatılamamıştır.
bilim sel üretkenliğin kaynaklandığı o son derece
Bu toplulukların
kendine özgü topluluklaren temel özellikleri nelerdir? Konu haliyle çok daha ge¬
yaşatılamamıştır.
niş bir Buinceleme
topluluklarıngerektiriyor.
en temelBu alanda yalnızca
özellikleri nelerdir? sonradan düzeltilmeye
Konu haliyle çok daha açıkge­
(3)niş birtarihçileri
Bilim inceleme gerektiriyor.
bu tür 'körlük'le çoğu Buzaman
alanda yalnızca
özellikle çarpıcısonradan
bir biçimdedüzeltilmeye açık
karşılaşırlar. Bilim
tarihi sınıflarında ders verdikleri öğrenciler arasından genellikle en verimli olan grup, bilimlerden
(3) Bilim tarihçileri bu tür ‘körlük'le çoğu zaman özellikle çarpıcı bir biçimde karşılaşırlar. Bilim
gelen öğrencilerdir. Fakat bu grup aynı zamanda da, başlangıçta en çok güçlük çıkaranıdır,
tarihi sınıflarında ders verdikleri öğrenciler arasından genellikle en verimli olan grup, bilimlerden
çünkü bilim öğrencileri 'doğru yanıtları' bildikleri için, eski bir bilim dalını kendi görüş açısından
gelen öğrencilerdir. Fakat bu grup aynı zam anda da, başlangıçta en çok güçlük çıkaranıdır,
incelemelerini sağlamak son derece güç bir iştir.
çünkü bilim öğrencileri doğru yanıtları’ bildikleri için, eski bir bilim dalını kendi görüş açısından
incelemelerini sağlamak son derece güç bir iştir.
173
173
 ılacak bazı genellemeler yapabiliriz. Bununla beraber, profesyonel bir bi-
mselılacak bazı genellem
çevrenin eler yapabiliriz.
üyesi olabilmek Bununla
için istenen bazı beraber,
önkoşulların profesyonel
şimdiyebir dekbi-
msel çevrenin
aklanmış olmaları üyesi
gerek.olabilm
Örneğin ek için
bilimistenen
adamıbazı önkoşulların
doğanın davranışları şimhakkın-
diye dek
aki şıklanmış
sorunlarıolmaları
çözmeye gerek. Örneğin
yönelmiş bilim adamı
olmalıdır. Buna ek doğanm
olarak,davranışları
doğaya duyduğu hakkm-
aki sorunları çözmeye yönelmiş olmalıdır. Buna ek
gi ne kadar geniş kapsamlı olursa olsun, ele aldığı sorunlar ayrıntıya inmeli- olarak, doğaya duyduğu
ir.giDahane kadar genişyeterli
önemlisi, kapsamlı olursaçözümler
bulduğu olsun, elekişisel
aldığıolmaktan
sorunlar ayrıntıya
öte, bir çok inmeli-
ki-
ir. Daha önemlisi,
ı tarafından yeterli bulduğu
kabul edilmek zorundadır. çözümler
Ancak, kişisel
aynıolmaktan
görüşleriöte, bir çok ki-
paylaşacak
I tarafından
ıpluluk, toplumunkabul edilm ek rastgele
tümünden zorundadır.seçilenAncak, aynı görüşleri
kişilerden değil, bilim paylaşacak
adamı-
ıpluluk, toplumun tümünden rastgele seçilen kişilerden
ın meslektaşlarından oluşan, kesinlikle tanımlanmış bir topluluktur. Bilim¬ değil, bilim adamı-
ın meslektaşlarmdan
ci yaşamın, yazılı olmasa oluşan,
bile kesinlikle
en güçlü tanımlanmış
kurallarından bir
birisi topluluktur.
de, bilimsel Bilim
ko- ­
ci yaşamın,
ularda yazılı halk
gerek geniş olmasa bile en gerekse
kitlelerine güçlü kurallarından birisi de, bilimsel
devletin başındakilere başvurma ko-
ularda gerek geniş halk kitlelerine gerekse devletin
aşağıdır. Konusunda tek uzman sayılan bir profesyonel topluluğun varlığı¬ başmdakilere başvurma
nıaşağıdır.
kabul edilmesiKonusunda tek uzman başarıyı
ve profesyonel sayılan ölçecek
bir profesyonel
tek yetkinintopluluğun varlığı-
de o toplulu-
m kabul edilmesi ve profesyonel başarıyı ölçecek
a tanınması daha başka olgulara da yol açar. Topluluk üyeleri, hem birey tek yetkinin de o toplulu-
a tanınması
larak hem de ortakdaha başka olgulara
bir eğitimi da yol açar.
ve deneyimi Topluluk bakımından
paylaşmaları üyeleri, hemoyu- birey
unlarak hem de ortak
kurallarının yahut bir eğitim i ve
tartışmasız deneyimi
yargılar paylaşmaları
çıkaracak bir başka bakım ından oyu-
eşdeğerde te-
un kurallarının
nelin tek sahipleriyahut sayılmak tartışmasız yargılar Buna
zorundadırlar. çıkaracak
benzerbirortak
başkabir e.şdeğerde
değerlen¬te-
aelintemeli
irine tek sahipleri sayılmak zorundadırlar.
paylaştıklarından kuşku duymak,Buna benzer
bilimsel ortak
başarı içinbirbirbiriyle
değerlen-
lirme
ÿağdaşmayan temeli paylaştıklarm
kıstaslar dan
olabileceğini kuşku duymak,
kabul etmek bilimsel
olur. b
Böyle a ş^ ı
biriçin birbiriyle
görünüşün
se,lağdaşmayan
bilimlerde tek kıstaslar
bir gerçek olabileceğini
olup olmadığı kabulsorusuna
etm ek olur. Böyle bir
yol açması görünüşün
kaçınılmaz-
lır.se, bilimlerde tek bir gerçek olup olmadığı sorusuna yol açması kaçınümaz-
lır. ■ ■ toplulukların ortak özelliklerini sıraladığımız bu ufak liste tama-
Bilimsel
nıylaBilimsel toplulukların
olağan bilim uygulamasına ortak özelliklerini sıraladığımız
göre hazırlanmıştır. Böylebuolmasıufak liste
da zatentama-
nıyla olağan
;erekirdi çünkübilim
bilimuygulam asına göre
adamı aslında bu türhazırlanmıştır.
faaliyetler için Böyle olmasıvedaeğiti-
hazırlanır zaten
;erekirdi çünkü bilim adamı aslında bu tür faaliyetler
ir. Dikkat edilecek nokta, bu listenin bütün kısalığına karşın bu tür topluluk- için hazırlanır ve eğiti-
arıLr.bütün
Dikkat edilecek
diğer nokta, bu
profesyonel listenin bütünayırdetmek
topluluklardan kısalığma için karşm bu tür
yeterli topluluk-
oluşudur.
arı bütün
Ayrıca diğer profesyonel
belirtmeliyiz ki liste olağantopluluklardan ayırdetmek için
bilimden kaynaklandığı yeterli
halde, oluşudur.
topluluğun
V nca belirtmeliyiz
levrimler ve özellikleki deliste olağan tartışmaları
paradigma bilimden kaynaklandığı halde, ,topluluğun
sonrasında gösterdiği tepki-
erinlevrimler
bir çokveözelliğini
özellikleaçıklayabilecek
de paradigma tartışmaları
niteliktedir.sonrasmda gösterdiği tepki-
Böyle bir topluluğun pa-
erin birdeğişikliğini
adigma çok özelliğini açıklayaMlecek
ilerleme olarak görmesiniteliktedir. Böyledaha
gerektiğini, bir topluluğun
önce belirle¬ pa-
adigma
niştik. Şimdi değişikliğini
de bu algılayışilerleme olarakkendi
tarzının görmesi gerektiğini,
tasarısını daha önceönemli
gene kendisinin belirle­
niştik.gerçekleştirdiğini
ilçüde Şimdi de bu algılayış tarzmın
görebiliriz. kendi tasarısını
Bilimsel gene kendisinin
topluluk paradigma önemli
değişikliği
ilçüde çözümlenen
yoluyla gerçekleştirdiğini görebiliriz.
sorunların sayısınıBilimsel topluluk en
ve kesinliğini paradigma değişikliği
çoğuna çıkarmak
çin /oluyla
olağanüstüçözümetkin
lenenbirsorunların
araçtır. sayısını ve kesinliğini en çoğuna çıkarm ak
çin olağanüstü
Bilimsel başannmetkinbirimi
bir araçtır.
çözümlenmiş sorun olduğu için ve topluluk belli
lir ana Bilimsel başarmm
kadar hangi birimi çözümlenmiş
sorunların çözümlenmiş sorun olduğu
olduğunu iyi için ve topluluk
bildiğine göre, çok belli
izlir ana adamı
bilim kadar hangi
daha öncesorunlarm
çözüme çözümlenmiş olduğunu
ulaşan sorunları iyi bildiğine
tekrar gündeme göre, getiren çok
lirızbakışbilimaçısını
adamıbenimsemeye
daha önce çözüm iknaeedilebilir.
ulaşan sorunları
Bunun içintelâar gündeme
ilkönce bizzat getiren
do¬
lir bakış
lanın açısını benim
tamamlanmış sem eye
başarıları iknasorunsal
tekrar edilebilir.
haleBunun içinmeslekte
getirerek ilkönce bizzat
duyulan do-
jamn tamamlanmış başarıları tekrar
ımniyeti sarsması gerekir. Dahası olay meydana gelip yeni
bu sorunsal hale getirerek
de meslekte
bir duyulan
paradig¬
ma ımniyeti
adayı öne sarsması gerekir.sonra
sürüldükten Dahası bubilim
bile, olay meydana
adamları gelip de yeniiki
çok önemli birkoşulun
paradig­
ma adayı
yerine öne sürüldükten
getirildiğine iyice emin sonra bile, bilim
olmadan adamları çok önemli
bunu benimsemekte isteksiziki koşulun
kalacak¬
yerinebirincisi,
lardır: getirildiğine iyice önde
yeni aday, emin gelen
olmadan bunu olarak
ve genel benimsemekte
yerleşmişisteksiz
ve başka kalacak­
tür¬
lülardır: birincisi, yeni aday,
de halledilemeyecek olan önde gelen çözüm
bir soruna ve genel olarak olmak
getirmiş yerleşmiş ya dave öyle
başkagö¬ tür­
lü de halledilemeyecek
rünmek zorundadır. İkincisi, olanyeni
bir soruna çözüm getirmiş
paradigmanın öncelleriolmak
sayesindeya dabilimde
öyle gö­
rünmek zorundadır.
güçlenmiş olan somut İkincisi, yeni paradigmanın
sorun-çözümleme becerisinin öncelleri
büyük bir sayesinde
kısmınıbilimde
koru¬
maya güçlenmiş
elverişli olan somutgerekir.
olması sorun-çözümleme
Diğer bir çok becerisinin büyük tersine,
yaratıcı alanın bir kısmınıbilimdekoru­
maya elverişli olm ası gerekir. Diğer bir çok yaratıcı alanın tersine, bilimde
174
174
yenilik için yenilik, istenilen bir olay değildir. Sonuç olarak yeni. paradigma¬
lar, hemen
yenilik hemen
için yenilik,hiçistenilen
bir zaman bir öncellerinin
olay değildir.tüm Sonuç becerilerine
olarak yeni, sahip olma¬
paradigma­
makla birlikte
lar, hem en hemgenellikle
en hiç bir geçmiş
zaman başarıların tüm kısımlarını
en somut
öncellerinin becerilerinebüyük sahipölçü¬
olma­
korurlar
demakla ve daima
birlikte da yeni
genellikle somut
geçmiş sorun-çözümlerinin
başarıların gelişmesine
en somut kısımlarını izin ölçü­
büyük ve¬
rirler.
de korurlar ve daim a da yeni somut sorun-çözümlerinin gelişmesine izin ve­
Bu kadarını söylemekle, sorun çözme becerisinin paradigma seçimi için
rirler.
tek, yahut tartışmasız
Bu kadarını temel olduğunu
söylemekle, sorun çözme söylemek istemiyoruz
becerisinin paradigma elbette.
seçim Daha
i için
tek, gördüğümüz
önce yahut tartışmbazı asıznedenler yüzündensöylem
tem el olduğunu bu türek biristem
kıstasm
iyoruz olamayaca¬
var elbette. Daha
ğını
önce biliyoruz.
gördüğümüz Fakatbazı bilimsel
nedenleruzmanlar
yüzünden topluluğunun, ayrıntılıvar
bu tür bir kıstasm kesin
veolam bir
ayaca­
şekilde ele alabileceği toplu verilerin sürekli gelişmesini
ğım biliyoruz. Fakat bilimsel uzmanlar topluluğunun, ayrıntılı ve kesin bir sağlamak için elin¬
den gelenele
şekilde şeyi yapacağını
heralabileceği da rahatlıkla
toplu verilerin sürekli söyleyebiliriz. Bu süreçiçin
gelişmesini sağlamak içinde
elin­
den gelentabii
topluluğun ki yitirdiği
her şeyi yapacağınışeylerda olacaktır. söyleyebiliriz.
derahatlıkla Çoğu kez bazı eski sorunların
Bu süreç içinde
atılması
topluluğun tabiiDahası,
gerekir. devrimler
la yitirdiği de olacaktır.profesyonel
şeyler topluluğun Çoğu kez bazı ilgi alanını daral¬
eski sorunların
tır, uzmanlık kapsamını arttırır ve bilimsel olsun olmasın,
atılması gerekir. Dahası, devrimler topluluğun profesyonel ilgi alanmı daral­ diğer çevrelerle
iletişimini zayıflatır.
tır, uzm anlık kapsam Bilim bir yandan
ını arttırır derinlemesine
ve bilim sel olsun olm gelişirken,
asın, diğeraynıçevrelerle
zaman¬
genişlemesine
dailetişimini de olanak
zayıflatır. Bilimyoktur.
bir yandan yaparsa bu genişliğin
Bunuderinlemesine gelişirken, belirginleştiği
aynı zaman­
başlıca yön ancak bilimsel
da genişlemesine de olanakuzmanlık
yoktur. Bunu yaparsaçoğalması
alanlarının bu genişliğin olabilir, tek tek
belirginleştiği
uzmanlıkların kapsamında bir genişleme olması beklenemez.
başlıca yön ancak bilimsel uzm anlık alanlarının çoğalm ası olabilir, tek tek Toplulukların
yapıları, ayrı ayrı
uzm anlıklarm uğradıkları
kapsam ında birbu genişleme
gibi kayıplara olm karşın, gerek bilimin
ası beklenemez. çözüm¬
Toplulukların
lediği sorunlar
yapıları, listesinin,
ayrı ayrı gerek bu
uğradıkları de gibi
tekerkayıplara
teker sorun çözümlerinin
karşm, gerek bilimin durmadan
çözüm­
gelişmesi için birlistesinin,
lediği sorunlar tür güvence sağlar.
gerek de teker hiç değilse
Ya dateker böyle bir güvence
sorun çözümlerinin ola¬
durmadan
nağı varsa, bunu
gelişmesi için bir tür güvence sağlar. Ya da hiç değilse böyle bir güvence bi¬
sağlayan gene topluluğun kendi yapısıdır. Bu konuda da ola­
limsel topluluğun
nağı varsa, bunu kendi
sağlayan kararından daha uygun
gene topluluğun kendibiryapısıdır.
kıstas bilmem düşünüle¬
Bu konuda da bi­
bilir
limmi?
sel topluluğun kendi kararmdan daha uygun bir kıstas bilmem düşünüle­
Bilimlerdeki
bilir mi? ilerleme sorununa daha özenli bir çözümün hangi yönlerde
aranması gerektiğini,
Bilim lerdeki ilerleme öyle inanıyorum
sorununa daha ki, özenli
bu son bir düşüncelerimiz
çözüm ün hangi bir yönlerde
ölçüde
göstermiştir. Belki de bilimsel
aranm ası gerektiğini, ilerlemenin
öyle inanıyorum ki,daha önce
bu son düşündüğümüzden
düşüncelerimiz ol¬
bir ölçüde
dukça farklı birBelki
göstermiştir. tanımı desözbilimsel oldu. Fakatdaha
konusuilerlemenin önce belli
şu kadarı ki, bilimsel giri¬ol­
düşündüğümüzden
şim yaşadığı
dukça farklısürece
bir tanımıbu girişimin
söz konusu başlıca
oldu.özelliği
Fakat şu ister istemez
kadarı belli bir
ki, tür ilerleme
bilimsel giri­
olacaktır.
şim yaşadığıDahasürece
kesin konuşursak,
bu girişimin paradigma
başlıca özelliği ister istemez bilim
değişikliklerinin bir türadamla¬
ilerleme
rını ve onlardan
olacaktır. Dahabir şeyler
kesin öğrenenlerin
konuşursak, gittikçe daha çokbilim
gerçeğe değişikliklerinin
paradigma yaklaştırdı¬
adamla-
ğırmyolundaki açık ya da örtülü inancımızı sonunda terk etmemiz
ı ve onlardcin bir şeyler öğrenenlerin gerçeğe gittikçe daha çok yaklaştırdı­ gerekebilir.
ğıDikkat
yolundakiederseniz
açık ya -kidaşimdi
örtülütam zamamdır-
inancımızı son bir
sonunda ikietmemiz
terk kadar 'ger¬
sayfaya gerekebilir.
terimineederseniz
çek' Difekat bu denemede yalnızca
-k i şimdi tam Francis
zamamdu:- Bacon'dan
son bir Udbir sayfaya
alıntı bağlamında
kadar ‘ger­
yer
çek’verildi. Hatta
terimine bu bu son sayfalarda
denemede yalnızcabile sadece
Francis bilim adammın
Bacon’dan bir almtı çok yerleşik
bağlammda
bir inancının kaynağı olarak yer aldı. Bu inanca göre,
yer verildi. H atta bu son sayfalarda bile sadece bilim adam m m çok yerleşikbilim yapma konusun¬
dabirbirbiriyle kaynağı olarakkurallar
inancınmbağdaşamayan yer aldı.yalnızca
Bu inanca devrimler
göre, bilim yapmabir
sırasında arada
konusun­
daolabilirler,
var birbiriyle çünkü
bağdaşam bu zamanlarda
ayan kurallar bilimin
yalnızca göreviler
esasdevrim birsırasında
teki dışında bir tüm
arada
diğer kural dizilerini
var olabilirler, çünküsaf budışı etmektir.bilim
zamanlarda Bu denemede
in esas görevi betimlenen
bir teki dışmgelişmeci
da tüm
diğerilkel
süreç, kuralbaşlangıçlardan
dizilerini saf dışı çıkan bir Bu
yolaetmektir. evrim süreci
denem edeolmuştur:
betim lenen arda ge¬
art gelişm eci
len ve her aşamasında doğanın biraz daha ayrıntılı incelikle
süreç, ilkel başlangıçlardan yola çıkan bir evrim süreci olmuştur: art ardabir
ve anlaşıldığı ge­
len veFakat
süreç. söylenmiş ya
her aşamasmda da söylenecek
doğanm biraz daha hiçbir şey, ve
ayrıntılı sürecin belli
bu incelikle bir yerebir
anlaşıldığı
süreç. Fakat söylenmiş ya da söylenecek hiçbir şey, bu olarak
doğru evrim yaptığını gösteremez. Bu boşluk kaçınılmaz sürecinbirçok okuru
belli bir yere
rahatsız edecektir. Çünkü bilimi, doğa tarafından önceden
doğru evrim yaptığını gösteremez. Bu boşluk kaçmılm az olarak birçokama¬ saptanmış bir okuru
doğru sürekli
carahatsız yaklaşan
edecektir. Çünkühemen bilimi,hemen tek insan çabası
doğa tarafından önceden olarak görmekbir
saptanmış hepi¬
ama­
mizde kalıcı
ca doğru bir alışkanlık
sürekli yaklaşanhalinehemengelmiştir.
hemen tek insan çabası olarak görmek hepi­
mizde bir amacın
Böylekalıcı olması haline
bir alışkanlık gerçekten de gerekli midir? Bilimin hem varlığı-
gelmiştir.
Böyle bir amacm olması gerçekten de gerekli midir? Bilimin hem varlığı­
175
175
nı hem de başarısını, topluluğun herhangi bir zamandaki bilgi düzeyinden ha¬
reket
nı hemedende bir evrimı,olarak
başansm açıklayamaz
topluluğun herhangimıyız? Doğanınbilgi
bir zamandaki bellidüzeyinden
bir tek tam, ha­
nesnel
reket veeden gerçek açıklaması
bir evrim açtkIayamtasarlamak
olarak olduğunu ve bilimsel
az mıyız? Doğanın başarının
belli bir tek tam ert ,
nesnelölçütünü
uygun ve gerçek bizi bu son
de açıklam ası olduğunu derece yakınlaştırdığında
hedefe netasarlam ak ve bilim sel başarının görmeken
gerçekten bu kadardeyararlı
uygun ölçütünü bizi bu mıdır? 'Bilmek-istediğimize-doğru-evrim'
son hedefe ne derece yakınlaştırdığında düşün¬ görm ek
cesinin
gerçektenyerine, 'bildiklerimizden
bu kadar yararlı mıdır? -başlayan- evrim' düşüncesini koymayı
‘Bilmek-istediğimize-doğru-evrim’ bir
düşün­
öğrenebilsek,
cesinin yerine, belki böylece izden
‘bildiklerim bir sürü rahatsızevrim
-başlayan- edici’sorundan
düşüncesini da koymayı
kurtulmuşbir
olurduk.
öğrenebilsek, belki böylece bir sürü rahatsız edici sorundan da kurtulm uş
Bilimsel ilerleme üzerine bu almaşık görüşün sonuçlarını henüz tüm ay¬
olurduk.
rıntılarıyla
Bilimsel belirlemem
ilerlem e olanaksızdır.
üzerine bu alm aşık burada
Fakat görüşünsalık verdiğimiz
sonuçlarını kavramsal
henüz tüm ay-
rmdeğiştirmenin,
yer tılanyla belirlemem Batı'da bir yüzyıl önce
olanaksızdır. Fakatyapılana
burada salıkçok yakın olduğunu
verdiğimiz gör¬
kavramsal
memize yardımcı olduğu
yer değiştirmenin, B atı’dakesindir. Özellikle
bir yüzyıl böyle olmasının
önce yapılana çok yakın nedeni,
olduğunu her iki
gör­
örnekte
memize yer değiştirmeye
deyardım karşı çıkartılan
cı olduğu kesindir. Özellikleesas engelin
böyle aynı olmasıdır.
olmasının nedeni, her Dar¬iki
win 1859 de
örnekte yılında, doğal ayıklanma
yer değiştirmeye karşı yoluyla
Çıkartılanevrim
esas kuramını
engelin aynıilk kez yayınladı¬
olmasıdır. Dar-
ğıwin
zaman, birçok bilim adamını asıl rahatsız eden, ne türlerin
1859 yılmda, doğal ayıklanma yoluyla evrim kurammı ilk kez yaymladı- değiştiği fikriy¬
de insanın
diğınezaman, birçokmaymundan
bilim adammı türemiş olma olasılığı.
asıl rahatsız eden, ne İnsanmki de dahilfikriy­
türlerin değiştiği her
çeşit
di neevrime işaret m
de insanın aymkanıtlar
eden undan türemiş olmaberi
on yıllardan zaten birikiyordu
olasılığı. İnsanm ki devedahil evrim her
düşüncesi
çeşit evrime dahaişaret
önceden
edenöne sürülmüş,
kanıtlar çoktan beri
on yıllardan yayılmıştı bile. Her nevekadar
zaten birikiyordu evrim
evrim bu şekliyle
düşüncesi bile direnişle,
daha önceden özellikle de
öne sürülmüş, bazı dini
çoktan çevrelerin
yayılmıştı bile.direnişleriyle
Her ne kadar
karşılaştıysa
evrim bu şekliyleda, bubileDarwin'cilerin önüne de
direnişle, özellilde dikilen zorlukların
bazı dini çevrelerin büyüğü ol¬
en direnişleriyle
maktan çok uzaktı.
karşılaştıysa da, buAsıl büyük zorluk
Darvvin’cilerin önüne çok Darwin'e
dahadikilen zorluklarınözgü enbir düşün¬ol­
büyüğü
ceden
m aktankaynaklanıyordu.
çok uzaktı. A sıl Tanınmış Darwin
büyük zorluk öncesi
daha çok evrim
Darvvin’ekuramlarının
özgü bir hepsi düşün­
-Lamarck, Chambers, Spencer
ceden kaynaklanıyordu. ve Alman
Tanınmış Darwin filozoflarının
doğaöncesi evrim kuramkuramları-
larınınevri¬
hepsi
mi-Lam bir hedefe
belliarck, Chambers,yönelik bir süreç
Spencer olarakdoğa
ve Alman anlamışlardı.
filozoflannm düşüncesinin
İnsankuram ları- evri­
vemitüm bitkilerle
belli bir hedefe hayvanlar
yönelikdünyasınm, yaşam
bir süreç olarak yaratıldığından
anlamışlardı. İnsanberi, belki de
düşüncesinin
Tanrı'nın zihninde,hayvanlar
ve tüm bitkilerle hep varolduğunadünyasınm,inanılırdı.
yaşamBu 'en ilk' düşünce
yaratıldığından beri, da ta¬de
yabelki
sarının,
T ann’nm evrimci gelişmenin
zihninde, her yeni aşaması
hep varolduğuna başlangıçtan
inanılırdı. Bu ‘en ilk hazır olan bir
’ düşünce yatasa¬
da ta-
rının mükemmele
sarmın, biraz daha her
evrim ci gelişmenin yakınlaşarak
yeni aşaması gerçekleşmesinden
başlangıçtan hazır olan bir
başka bir şey
tasa­
değildi.
rının m(4) ükem m ele biraz daha yakınlaşarak gerçekleşm esinden başka bir şey
Birçokları
değildi. (4) için, bu tür teleolojik (erekbilimsel) evrim düşüncesinin yıkıl¬
Darwin'iniçin,
masıBirçokları önerileri
bu türarasında
teleolojik önemli ve en zor
en (erekbilimsel) evrimyutulur olanıydı.yıkıl­
düşüncesinin (5)
Türlerin Kökeni hiçbir
ması Darvvin’in hedef
önerileri tanımıyordu,
arasında en önemli ve entarafından
ne Tanrı zor yutulur kurulmuş
olanıydı. ola¬(5)
nı, he de doğa
Türlerin Kökenitarafından.
hiçbir hedefBunun yerine dahanegelişkin,
tanımıyordu, daha ayrışmış
Tanrı tarafmdan kurulmuşve çok ola­
daha uzmanlaşmış örgenliklerin ağır fakat şaşmaz oluşumundan
nı, he de doğa tarafm dan. Bunun yerine daha gelişkin, daha ayrışmış ve çok sorumlu
olan
daha öge,
uzm varolan
anlaşmçevre içinde ve şuağır
ış örgenliklerin andafakat şaşmörgenliklerle
yaşayan az oluşum undan iş görensorumdo¬lu
ğal
olanayıklanma
öge, varolan süreciydi. İnsan ve
çevre içinde gözüşu ve
andainsan eli gibi
yaşayan birer uyum
örgenliklerle iş şaheseri
gören do­
olan ayıklanmbile
ğal organlar -ki bu organların
a süreciydi. İnsan gözütasanmı dahaeli
ve insan önceleri üstünuyum
gibi birer bir yaratıcı¬
şaheseri
nın önceden bile
ve organlar
olan hazırlanmış bir planın tasanm
- k i bu organların varlığına ı daha kanıtlarüstün
güçlüönceleri olarakbirgösteril¬
yaratıcı-
mişti-
nm veaynı şekilde
önceden en ilk başlangıçtan
hazırlanmış yola çıkan
bir planm varlığma fakatkanıtlar
güçlü hiçbir hedefe
belirli olarak gösteril­
doğru
m işti-gitmeyen
aynı şekildebir sürecin ürünleriydiler.
en ilk başlangıçtan Doğal
yola çıkan ayıklanmanın, örgenlikler
fakat belirli hiçbir hedefe
arasında
doğru gitm yaşamı bir sürecin yönelik
eyensürdürmeye bir çeşitDoğal
ürünleriydiler. rekabet olarak üst düzey
ayıklanmanm hay¬
, örgenlikler
vanlar ve bitkilerle
arasında birlikte eye
yaşam ı sürdürm insanları
yönelikda üretmiş rekabetDarwin'ci
bir çeşitolması olarak üstkuramın
düzey hay­ en
güç ve rahatsız
vanlar edici birlikte
ve bitkilerle yönüydü. Belirgin
insanları da bir hedefin
üretmiş olmadığı
olması yerde,
Darvvin’ci 'evrim'en
kuramm
(4)güç ve Eiseley,
Loren rahatsızDarwin's
edici yönüydü. Belirginand
Century: Evolution birthe
hedefin
Men who olmadığı
Discovered yerde, ‘evrim ’
It (Darwin'in
Yüzyılı: Evrim ve Onu Keşfedenler) New York, 1958, 2. 4-5. Bölümler.
(4) Loren E iseley, D a rw in’s Century; Evolution and the Men who Discovered İt (Darvvin’in
(5) Bu sorun üzerinde yapılmış en önde gelen Darwin'ci mücadele hakkında etkileyici bir açıkla¬
Yüzyılı: Evrim ve Onu Keşfedenler) New York, 1958, 2. 4-5. Bölümler.
ma için bkz. A. Hunter Dupree, Asa Gray, 1810-1888. Cambridge, Mass. 1959, s. 295-306, 355-
(5) Bu sorun üzerinde yapıirhış en önde gelen Darvvin’ci mücadeie hakkında etkileyici bir açıkla­
83.
ma için bkz. A. Hunter Dupree, Asa Gray, 1810-1888. Cambridge, Mass. 1959, s. 295-306, 355-
83.
176
176 .
'gelişme' ve 'ilerleme' terimlerinin ne anlamı olabilirdi? Bir çok kişiye bu
‘gelişmansızın
terimler e’ ve ‘ilerlem e’ terim lerinin
kendi kendileriyle ne görünmeye
çelişir anlam ı olabilirdi? Bir çok kişiye bu
başlamıştı.
terimler ansızui kendi kendileriyle çelişir görünmeye
Örgenliklerin evrimiyle bilimsel düşüncenin evrimi arasında bağlantılar başlamıştı.
kuranÖbirrgenliklerin
benzetmeyi evrimçokiyle bilim
fazla selgötürme
ileri düşüncenin evrim
tehlikesi i arasmFakat
olabilir. da bağlantılar
bu so¬
kuran
nuç bir benzetm
bölümünün ele eyi çokkonular
aldığı fazla ileri götürm edaha
açısından tehlikesi
iyi birolabilir.
benzetme Fakat bu so­
kurula¬
nuç bölüm
mazdı. ününBÖlüm'de
Onikinci ele aldığıdevrimlerin
konular açısından daha iyi birolarak
sonuca bağlanması benzetme kurula­
betimlenen
mazdı.
süreç Onikinci
bilimsel BÖlüm’de
topluluk devrimlerin
içerisinde bilimselsonuca
uygulama bağlanması olarak betimlenen
tarzları arasmda gelecek
süreç bilimsel topluluk içerisinde bilimsel uygulama
için en uygun olanının çatışma yoluyla ayıklanması şeklinde görülebilir. tarzlan arasmda gelecekBir¬
için en uygun
birinden olağanolanmbilim m çatışma yoluyla
deVreleriyle ayrılmışayıklanması
bu tür bir şeklinde görülebilir.
dizi devrimci ayıklan¬Bir­
birinden
manın toplamolağan bilimçağdaş
sonucu, devreleriyle
bilimselayrılmış bu tür bir
bilgi dediğimiz vedizi
hepsidevrimci
de birerayıklan-
uyum
manm toplam
harikası sonucu,tümüdür.
olan araçların çağdaş bilimsel bilgi dediğimiz
Bu gelişimci süreçte ardvearda hepsi de birer
gelen uyum
aşamala¬
harikası olan araçlarm tümüdür. Bu gelişime! süreçte ard
rı belirleyen özellikle, ayrışmada ve uzmanlaşmada kaydedilen artıştır. Tıpkı arda gelen aşamala­
rı belirleyen
biyolojik evrimdeözellikle,
olduğunu ayrışmada ve uzmanlaşmada
varsaydığımız kaydedilen
gibi, bu sürecin artıştu:.
de tümüyle Tıpkı
belirli
biyolojik
hiç bir hedef evrimde
olmadan, olduğunu
yani her varsaydığımız
aşamasının daha gibi,yalandan
bu sürecin de tümüyle
benzediği sabitbelirli
ve
hiç birbir
sürekli hedef olmadan,
bilimsel 'gerçek'yaniolmadan
her aşamasmm
meydana daha yakmdan
gelmesi de aklabenzediği
tamamen sabit
yat¬ve
sürekli bir bilimsel ‘gerçek’ olmadan meydana gelmesi de akla tamamen yat­
kındır.
kındır.
Kanıtlamamızı buraya kadar izlemiş olan herkes gene de bu evrim süreci¬
Kanıtlamamızı
nin nasıl buraya kadar sormak
işlerlik kazanabildiğini izlemiş gereğini
olan herkes gene de İnsan
duyacaktır. bu evrim süreci­
da dahil,
nin nasıl
bütün doğaişlerlik kazanabildiğini
nasıl olmalıdır ki, bilimsorm
denenak şey
gereğini duyacaktır.
de mümkün İnsan Bu
olabilsin? da sağ¬
dahil,
bütün
lam görüşdoğa nasıl olmalıdır
birliğine neden başka ki, bilim denenerişilemiyor
alanlarda şey de mümkün olabilsin?
da, bilimsel Bu sağ­
topluluk¬
lam varılabiliyor?
larda görüş birliğineBu neden
görüşbaşka alanlarda
birliği erişilemiyor
nasıl oluyor da, bilimsel
da bir paradigma topluluk­
değişikli¬
larda varılabiliyor?
ğinden öbürüne olduğu Bu gibi
görüş birliği nasıl oluyor
aktarılabiliyor? da bir değişikliğinin
Paradigma paradigma değişikli­önce
ğinden öbürüne
bilinenlerden olduğu
herhangi birgibi aktarılabiliyor?
anlamda daha mükemmel Paradigm a değişikliğinin
bir araç üretebilmesinin önce
bilinenlerden herhangi b k anlamda daha mükemmel bir
nedeni ne olabilir? Bir bakış açısından, bu soruların birincisi hariç hepsini araç üretebilmesinin
nedeni nesayılırız.
yanıtlamış olabilir? Başka
B ir bakış açısından,
bir açıdan ise, bu sorularınbaşladığımız
denemeye birincisi hariç hepsini
zamanki
yanıtlam
kadar ış sayılırız.
yanıtsız B aşka bir
kalmaktadırlar. açıdan özgü
Kendine ise, denem
olmasıeye başladığım
gereken yalnızızbilimsel
zam anki
kadar yanıtsız
topluluk değildir.kalm aktadırlar. bir
O topluluğun Kendine
parçasıözgü olması
olduğu gereken
dünyanın dayalnız
oldukça bilimsel
özel
topluluk
bazı değildir.
niteliklere sahipO topluluğun
olması bir
gerekir parçası
ve olduğu
bunların ne dünyanm da oldukça
oldukları hakkında baş¬ özel
bazı niteliklere
langıçta olduğundan sahipdahaolm ası gerekir
fazla ve bunların
aydınlanmış değiliz.ne oldukları
Ancak bu som,hakkında
-yani in¬baş­
langıçta
sanın onu olduğundan
tanıyabilmesi dahaiçinfazla aydmlanmış
dünyanın değiliz.gerektiği
nasıl olması Ancak bu soru, -y
sorusu- buande¬
i in­
sanın onu
nemenin tanıyabilm
yaratmış olduğu esi bir
içinsom
dünyanm nasıl
değildir. olm ası
Tersine bu,gerektiği sorusu-kadar
bilimin kendisi bu de­
nemenin
eski yaratmış
bir somdur olduğu dek
ve bugüne bir soru değildir.
de yanıtsız Tersine Burada
kalmıştır. bu, bilimin
yanıtkendisi
bulmasıkadarda
eski bir sorudur
gerekmiyor elbet. ve bugüne
Kanıt dek gelişen
yoluyla de yanıtsız
bilim kalmıştır. Burada
düşüncesiyle yanıt bulması
bağdaşabilen herda
gerekmiyor
doğa kavrayışı, elbet.
buradaK anıt yoluyla gelişen
geliştirilen evrimci bilim
bilimdüşüncesiyle
görüşüyle de bağdaşabilen
bağdaşabilir. her
Budoğa kavrayışı,
görüş buradabilimsel
aynı zamanda geliştirilen evrim
yaşam ci bilim
üzerine görüşüyle
yakın de bağdaşabilir.
gözlemlerin temeline
Bu görüşolduğuna
kumlmuş aynı zamgöre
anda de,
bilim selçözülmemiş
hâlâ yaşam üzerine yakın gözlem
sorunları lerin çabala¬
çözümleme tem eline
kurulm
rında uş olduğuna
kullanılması içingöre
güçlüde, hâlâ çözülmvar
kanıtlamalar emdemektir.
iş sorunları çözümleme çabala-
rmda kullamiması İçin güçlü kanıtlamalar var demektir.

177
177
 SONSÖZ:1969
SONSÖZ: 1969

Bu kltabm ilk yayınlanışından bu yana yedi yıla yakın bir zaman geçti. (1)
Bu kitabm ilk yayınJamşından bu yana yedi yıla yakın bir zaman geçti. (1)
Bu süre içinde çalışmalarımın ilerlemesi, kitapta ele alman bir kısım sorunu
daha iyi içinde çalışm
Bu sürekavramamı alarımTemel
sağladı. ın ilerlemesi, kitapta
noktalarda ele alman pek
bakış açısını bir kısım sorunu
değiştirmiş
daha iyi kavram am ı sağladı. Temel noktalarda bakış açısını
değilim, ama bütünü ilk ortaya koyuşumda, gereksiz bazı zorluklar ve yanlış pek değiştirmiş
değilim, ama bütünü ilk ortaya koyuşumda, gereksiz bazı zorluklar ve yanlış
yaratan yönler olduğunu şimdi görebiliyorum. Bu yanlış anlama¬
anlamalar
anlamalar yaratan
lardan bazıları da bana yönler olduğunugöre,
ait olduğuna şimdi görebiliyorum.
ortadan Bu yanlış
kaldırılmaları anlam
bana belli bira­
lardankazandırarak
zaman bazılan da bana ait
sonuçta
olduğuna
kitabın göre,
yeni birortadan
yazımınakaldunlmaları
temel bana
oluşturabilir.belli bir
(2)
zaman kazandırarak sonuçta kitabm yeni bir yazımma temel
O zaman kadar, gerekli olan düzeltmeleri yapmak, sık sık tekrarlanmış eleşti¬ oluşturabilir. (2)
O zaman
riler üzerine kadar, gerekli olan
görüşlerimi düzeltmeleri
belirtmek ve kendiyapmak, sık sık şu
düşüncemin tekrarlanmış
anda ne yönde eleşti­
riler
gelişmekteüzerine görüşlerim
olduğunu i belirtm
açıklamak için ek ve
elimekendi
geçen düşüncem
bu fırsatıin şu anda ne yönde
sevinçle karşılıyo¬
gelişmekte
rum. (3) olduğunu açıklamak için elime geçen bu fusatı sevinçle karşılıyo-
rurn. (3)
İlk metinde yer alan başlıca zorluklar paradigma kavrammın çevresinde
İlk
toplandığı m etinde yer alan başlıca
için tartışmaya buradan zorluklar
başlamak paradigma kavram
isterim. (4) m m çevresinde
Başlangıcı hemen
toplandığı
izleyen için tartışm
ilk altbölümde aya buradan
paradigma başlamak
kavramını isterim.
bilimsel (4) Başlangıcı
topluluk hemen
düşüncesinden
izleyen ilk altbölüm de paradigma kavrammı bilimsel topluluk
ayırmak gereğine işaret ederek bunun nasıl yapılabileceğini gösteriyor ve bu¬ düşüncesinden
ayırmak
nun sonucu gereğine işaret ederek
olan analitik bununbazı
ayrışmanın nasılönemli
yapılabileceğini
sonuçlarınıgösteriyor ve bu­
belirtiyorum.
nun sonra
Daha sonucu olan analitik
paradigma ayrışm
arayışının anın bazı önemli
özelliklerini saptamaksonuçlarını
üzere, belirtiyorum
önceden belir¬ .
Daha sonra paradigm a arayışmm özelliklerini saptamak üzere,
lenmiş bir bilimsel topluluktaki üyelerin davranışlarının incelenmesine geçi- önceden belir­
lenmiş bir bilimsel topluluktaki üyelerin davranışlarının incelenm esine geçi-
(1) Bu sonşöz ilk olarak, bir zaman öğrencim ve uzun zamandır-dostum olan Tokyo Üniver¬
(1) Bu sonşöz
sitesinden ilk olarak,
Dr. Shigeru bir zam anisteği
Nakayama'nın öğrencim
üzerine,ve kitabın
uzun zamandır
Japonca'ya Uostum
yaptığıolan Tokyo konul¬
çevirisine Üniver­
maksitesinden Dr. Shigeru
için yazıldı. Bu fikri Nakayama’nın
için olduğu kadar, isteğiyazının
üzerine,oluşmasını
kitabın Japonca’ya
beklerken yaptığı çevirisine
gösterdiği sabırkonul­
ve
mak için
sonucun yazjildı.baskıda
İngilizce Bu fikrida için olduğu kadar,
yayınlamasına yazının
verdiği izinoluşmasını beklerken
için de kendisine gösterdiği sabır ve
minnettarım.
(2)sonucun
Elinizdekiİngilizce
baskıbaskıda da yayınlamasına
için sistematik bir yenidenverdiği
yazıma izinkalkışmadım
için de kendisine minnettarım.
ve bazı dizgi hatalarıyla,
(2) çarpan
göze Elinizdeki baskıiçeren
hatalar için sistem
bir ikiatik bir yeniden
bölüm dışında, yazıma kalkışmadım
hiç bir değişiklik ve bazTdizgi
yapmadım. hatalarıyla,
Bunlardan birisi
göze çarpan
Newton'un hatalar
Principa içeren 18.
yapıtının bir iki bölüm
yüzyıl dışında, hiç
mekaniğinin bir değişiklik
gelişmesinde yapmadım.
oynadığı rolünBunlardan
betimlenme- birisi
Nevvton'un Principa yapıtının 18. yüzyıl mekaniğinin gelişmesinde oynadığı
sidir, bkz. yukarıda (59-61) inci sayfalar. Diğeri ise, sayfa (99) da anlatılan, bunalıma karşı tepkil¬ rolün betimlenme­
er sidir, bkz. yukarıda
konusuyla ilgilidir. (59-61) inci sayfalar. Diğeri ise, sayfa (99) da anlatılan, bunalıma karşı tepkil­
(3)erAynı
konusuyla
yönde ilgilidir.
başka gözlemlerim iki yeni denememde görülebilir: 'Reflections on My Critics'
(3) Aynı yönde Üzerine
(Eleştirmenlerim Düşünceler) Criticsm
başka gözlemlerim iki yeni denememde
and the Growth görülebilir: (EleştirionveMy
’Reflections
of Knowledge Critics’
Bilginin
(Eleştirmenlerim
.Gelişmesi) Üzerine
adlı kitapta; Düşünceler)
der. Imre Lakatos Criticsm and the
ve Alan Grovvth of
Musgrave, Knovvledge1970
Cambridge (Eleştiri ve Bilginin
ve 'Second
.Gelişmesi)
Thoughts adlı kitapta;
on Paradigms' der. İmre Lakatos
(Paradigmalar Hakkında ve Tereddütler)
Alan Musgrave, The C am bridge
Structure 1970 ve ‘Second
of Scientific Theo¬
Thoughts
ries (BilimselonKuramların
Paradigms’ (Paradigmalar
Yapısı) Hakkında
adlı kitapta, Tereddütler)
der. Frederick Suppe, TheUrbana,
Structure of Scientific
Illinois, Thed-
1970/1971.
Buries (Bilimsel Kuramların
denemelerin ilkini aşağıdaYapısı) adlı kitapta,
kısaca der. Frederick
Düşünceler' olarak, Suppe,
içinde yerUrbana,
aldığıIllinois,
kitabı1970/1971.
Bilginin
Bu denem
Gelişmesi elerin ve
şeklinde ilkin i aşa
ikinci ğıda kısaca
denemeyi D üşünceler’
de Tereddütler olarak,
olarak içinde ye r aldığı kitabı Bilginin
anacağım'.
(4)Gelişmesi şeklinde
Paradigmaları ilk ve ikincitarzımın
sunuş denemeyi de Tereddütler
özellikle olarak anacağım’.
güçlü bir eleştirisi için bkz. Margaret Mastermen,
(4) Nature
"The Paradigmaları ilk sunuş(Bir
of a Paradigm" tarzımın özellikle Doğası)
Paradigmanın güçlü birBilginin
eleştirisi için bkz. kitabında
Gelişmesi Margaret ve Mastermen,
Dudley
"The Nature
Shapere, "The of a Paradigm”
Structure (Bir Paradigmanın
of Scientific "Revolutions" Doğası)
(BilimselBilginin Gelişmesi
Devrimlerin kitabında
Yapısı) ve Dudley
Philosophical
Shapere,
Review “The Dergisi)
(Felsefe Structure 63,of1961.
Scientific “Revolutions” (Bilimsel Devrimlerin Yapısı) Philosophical
s. 383-94.
Revievv (Felsefe Dergisi) 63, 1961. s. 383-94.

178
178
 yorum. Bu yöntem sayesinde kitapta 'paradigma' teriminin iki ayrı anlamda
yorum. Buolduğu
kullanılmış yöntemhemen
sayesinde kitapta
ortaya, ‘paradigm
çıkacaktır. a’ teriminin
Bir tarafta, terim iki ayrı
belli biranlamda
toplu¬
kullanılmış
luğun üyeleri olduğu hemen
tarafından ortaya,çıkacaktır.
paylaşılan Bir tarafta, tekniklerin
inançların, değerlerin, terim belli bir toplu­
bütünü¬
luğun üyeleri tarafmdan paylaşılan inançların, değerlerin, tekniklerin
nü temsil etmektedir. Diğer tarafta da bu bütünün içinde bir tek tür unsur söz bütünü­
nü tem sil etmektedir.
konusudur: model yahut Diğer
örnektarafta dakullanılan
olarak bu bütününveiçinde bir tek
gerektiği tür unsur
zaman olağansöz
konusudur: m odel yahut örnek olarak kullanılan ve gerektiği zaman
bilimdeki bütün diğer bulmacaların çözümleme temeli olarak kesin kuralların olağan
bilimdeki
yerine bütün diğer
kullanılabilen bulmbulmaca-çözümleri.
somut acalann çözümlemeTerimin
temeli olarak kesin kuralların
'sosyolojik' diyebi¬
yerine kullanılabilen
leceğimiz somut bulmaca-çözümleri.
ilk anlamı, aşağıda 2 numaralı altbölümün Terimin ‘sosyolojik’
konusudur. diyebi­
3 numaralı
leceğim iz ilk anlamı, aşağıda 2 numaralı altbölüm ün konusudur.
altbölümde ise paradigmalara geçmişteki örnek başarılar olarak yaklaşılacak¬ 3 numaralı
altbölümde ise paradigmalara geçmişteki örnek başarılar olarak yaklaşılacak-
tır.
tur.Paradigma'nın ikinci anlamı, hiç değilse felsefi açıdan,. daha derin olanı¬
Paradigm
dır. Kitabın yola’nm ikinci
açtığı; yanlışanlamı, hiç değilse
anlamalar felsefi açıdan,
ve çatışmaların, daha derin
özellikle olanı­
de benim
dır. K itabın yol açtığı; yanlış anlam alar ve çatışm aların,
bilimi öznel ve akıldışı bir girişim olarak canlandırdığım suçlamalarının ana özellikle de benim
bilimi öznel
kaynağı bu anlamve akıldışı bir girişim
çerçevesinde olarak canlandırdığım
ileri sürdüğüm bazı görüşlersuçlamalarmm
olmuştur. Bu so¬ ana
kaynağı bu anlam çerçevesinde ileri sürdüğüm bazı görüşler
runları da 4 ve 5 inci altbölümlerde ele alacağım. Bunlardan ilkinde, paylaşı- olmuştur. Bu so­
runları
lan da 4 vesöylenmeden
örneklerde 5 inci altbölümlerde
varsayılmışele alacağım.
olduğunu Bunlardan
gösterdiğim ilkinde, paylaşı­
bilgi öğeleri
" lanöznel
için örneklerde söylenm
ve 'Sergisel' gibieden varsayılmış
terimleri olduğunu
kullanmanın gösterdiğim bilgi öğeleri
olmadığı kanıtlama¬
doğru
sı yapılmaktadır. Bu tür bilgiyi, temelde bir değişikliğe uğratmadan,kanıtlama­
için öznel ve ‘Sergise!’ gibi terimleri kullanmanm doğru olmadığı kuralla¬
sı ve
rın yapılmaktadır.
ölçütlerin diliyleBu tür bilgiyi, söz
anlatmak temelde
konusubir değildir
değişikliğe uğratmadan,
elbet, ama gene de kuralla-
sis¬
rm ve ölçütlerin
tematik, diliyle anlatmak
zamanla kanıtlanmış ve bazısözbakımlardan
konusu değildir elbet, ama
düzeltilmeye gene
açık bir de sis­
bilgi
tematik,
olduğu zamanla
kesindir. kamtlanmış
5 numaralı ve bazı bakımlardan
altbölümde bu kanıtlamayı, düzeltilmeye
iki bağdaşmazaçık kuram
bir bilgi
olduğu bir
arasında kesindir.
seçim 5yapmanumaralı altbölümde
sorununa bu kamtlamayı,
uygulayacağım. iki bağdaşmaz
Bu bağlamda, kuram
eş ölçütle¬
rearasmda bir seçim yapm a sorununa
vurulamayan görüşlere sahip kişilerin farklı uygulayacağım.
dil Bu bağlamda, eş ölçütle­
topluluklarının üyeleri ola¬
re görülmesi
rak vurulamayan görüşlere
gerektiği, sahip kişilerin
aralarındaki farklı
iletişim dil topluluklarmm
sorunlarının üyeleri
da bir dilden diğe¬ola­
rakçeviri
rine görülmesi
sorunlarıgerektiği,
olarakara larm d id iletişim kısa
çözümlenebileceği, sorunlarm ın daşeklinde
bir sonuç bir dilden diğe­
vurgu¬
rine çeviri
lanacak. sorunları
Kitabm aynca olarak
yaratmışçözümlenebileceği,
olduğu üç genelkısa bir sonuç
izlenim de 6 veşeklinde vurgu­
7 numaralı
lanacak.
sonuç Kitabm aynca
altbölümlerinde yaratmış
tartışıldı. olduğu üç
Bunlardan genel izlenim
birincisi de geliştirilen
bu kitapta 6 ve 7 numaralı
bi¬
sonuç
lim altbölümlerinde
görüşünün iliğine kadartartışıldı. Bunlardan
relativist birincisi
(görelilikçi) bu kitapta
olduğu geliştirilen
suçlamasıdır. İkin¬bi­
lim görüşünün iliğine kadar relativist (görelilikçi) olduğu
cisinde, önce sunduğum kanıtlamanın gerçekten de söylendiği gibi betimleyi- suçlamasıdır. İkin­
cicisinde,
tarz ile önce
kuralsunduğum
belirleyicikanıtlamamn
tarzı birbirlerine gerçekten de söylendiği
karıştırmış gibi betimleyi-
olup olmadığı ele alı¬
ci tarz
nıyor. ile kural
Bunun belirleyici
ardından aslında tarzı birbirlerine
kendi başma bir karıştırmış olup olmadığı elebir
deneme oluşturulabilecek k ı­
nıyor.
konu Bunun kısa
üzerinde ardmdan
görüşleraslında kendi başma
yer almakta: bir denem
bu konu e oluşturulabilecek
da, kitabm temel savlarınınbir
konu üzerinde
bilimin dışında kalankısa görüşler
dallara da yeruygulanmasının
almakta: bu konu da, kitabm
ne ölçüde temel
geçerli savlarmın
olacağı so¬
bilimin dışmda kalan dallara da uygulanmasırun ne ölçüde geçerli olacağı so­
rusudur.
rusudur.
1. Paradigmalar ve Topluluk Yapısı
1. Paradigmalar ve Topluluk Yapısı
'Paradigma' terimi tartışmamıza oldukça erken katıldı ve katılış tarzı da
özünde ‘Paradigm
bir döngüa’ taşıyordu.
terimi tartışm
Hem ambilimsel
ıza oldukça erken
topluluk katıldı ve
üyelerinin katılış tarzı da
paylaştıklarına
özünde birdedik,
paradigma döngü hem
taşıyordu.
de diğerHem bilimsel
taraftan topluluktopluluğu
bilimsel üyelerininbir
paylaştıklarma
paradigma
paradigm
paylaşan a dedik,
kişilerin hem de diğer
oluşturduğu camiataraftan
olarak bilim sel topluluğu
tanımladık. bir paradigm
Bütün döngülerin kı¬ a
sırpaylaşan kişilerin oluşturduğu
olması gerekmez elbet (ki bucamia olaraksonlarına
sonsözün tanımladık. Bütün
doğru bunadöngülerin
benzer birkı­
sır olm ası gerekm
kanıtlamayı ez elbetfakat
savunacağım) (ki bu
busonsözün sonlarına
döngü gerçekten dedoğru buna benzer
çetin güçlüklere ge¬bir
kanıtlam ayı savunacağım ) fakat bu döngü gerçekten de çetin
bedir. Bilimsel topluluklar, önceden paradigmalara başvurmadan tanımlana¬ güçlüklere ge­
bedir. ve
bilirler Bilim sel topluluklar, önceden paradigm
böyle tanımlanmaları da gerekir. Paradigma alara başvurmadan
ancak bundantanım lana­
sonra,
bilirler
söz konusuve topluluğun
böyle tanımdavranışları
lanm aları daincelenerek
gerekir. Paradigm a ancak bundanDola¬
ortaya çıkartılmalıdır. sonra,
söz konusu
yısıyla, topluluğun
bu kitap yenidendavranışları incelenerek
yazılıyor olsaydı, bilimortaya çıkartılmalıdır.
topluluğunun yapısınıDola­
ele
yısıyla, bu kitap yeniden yazılıyor olsaydı, bilim topluluğunun yapısını ele
179
179
alan tartışmaileilebaşlaması
alanbirbirtartışma başlam asıgerekiyordi.
gerekiyordi.Bu Busoru
soruson zamanlardasosyoloji
sonzamanlarda sosyoloji
araştırmalarında büyük önem kazanmış ve bilim
araştırmalarmda büyük önem kazanmış ve bilim tarihçileritarafındantarihçileri tarafındandadacid¬ cid­
diye alınm ayabaşlanmıştır.
diyealınmaya başlanm ıştır.Çoğu henüzyayınlanmamış
Çoğuhenüz yayınlanmam ışolan olanilkilksonuçlara
sonuçlara
göre,bubukonuyu
göre, soruşturm akiçin
konuyusoruşturmak gerekenampirik
içingereken ampirikyöntemlerin
yöntem lerindedesanıldığı
sanıldığı
kadarönemsiz
kadar önem sizolmadığı çıkmıştır.Çoğu
ortayaçıkmıştır.
olm adığıortaya Çoğuancak
ancakyeniyeniyeni
yenioluşturul¬
oluşturul­
maktaolan
makta yöntem lereyenilerinin
olanbubuyöntemlere yenilerinindedeekleneceği
ekleneceğikuşkusuzdur.
kuşkusuzdur.(5) (5)Bilim
Bilim
yapanların çoğu, çevre bağlılıkları hakkında kendilerine
yapanların çoğu, çevre bağlılıkları hakkında kendilerine yöneltilen sorulara yöneltilen sorulara
olumlutepki
olumlu gösteriyorlarveveyanıtlarında
tepkigösteriyorlar günümüzünçeşitli
yanıtlarındagünümüzün çeşitliuzmanlıklarına
uzm anhklarm a
aitaitsorumluluğun,
sorum luluğun,üyelik koşullarıhiç
üyelikkoşulları hiçdeğilse
değilsekaba kabahatlarıyla
batlarıylakesinleşmiş
kesinleşm iş
topluluklar arasındadağıtılmış
topluluklararasında dağıtılm ışolduğunu
olduğunuvarsaydıkları
varsaydıklarıgörülüyor.
görülüyor.Bu Bunedenle
nedenle
söz konusu için daha sistematik
söz konusu toplulukları tanımlamak için daha sistematik yöntemlerinbuluna¬
toplulukları tanımlamak yöntemlerin buluna­
bileceğini tartışm am abir
bileceğinitartışmama öncülolarak
biröncül olarakalmakta
alm aktasakınca görm üyorum İlk
sakıncagörmüyorum. . İlk
araştırmasonuçları
araştırma durmakyerine,
üzerindedurmak
sonuçlarıüzerinde kitabımmbaşlangıç
yerine,kitabımın başlangıçbölümlerin¬
bölümlerin­
dedevarsayılan sezgisel'topluluk'
varsayılansezgisel ‘topluluk’ anlayışmıkısaca
anlayışını açmayıdadabubunedenle
kısacaaçmayı nedenledaha daha
yerinde buldum. Bu halen bilim adamları, sosyologlar ve birçok bilim tarih¬
yerinde buldum. Bu halen bilim adamları, sosyologlar ve birçok bilim tarih­
çisi tarafındangeniş
çisitarafından ölçüdepaylaşılan
genişölçüde paylaşılanbirbiranlayıştır.
anlayıştır.
Bu bilimsel
Bu görüşe göre bilimsel toplulukbilimsel
görüşe göre topluluk bilimsel biruzmanlığı uygulayankişiler¬
bir uzmanlığıuygulayan kişiler­
den oluşur. Bu kişilerin aldıkları eğitim ve mesleki çıraklık deneyimleri diğer
den oluşur. Bu kişilerin aldıkları eğitim ve mesleki çıraklık deneyimleri diğer
alanlarda görülm eyenölçüde
alanlardagörülmeyen ölçüdebenzerlikler taşır.Bu
benzerliklertaşır. süreçiçinde
Busüreç içindeaynıaynıteknik
teknik
yazınla beslenmişler ve bundan çoğunlukla aynı dersleri çıkartmışlardır. Bu
yazınla beslenm işler ve bundan çoğunlukla aynı dersleri çıkartmışlardır. Bu
temel yazmınçerçevesi
temelyazının çerçevesidedezaten genelliklebilimsel
zatengenellikle bilimselbirbirdalın sınırlarınıçiz¬
dalınsınırlarını çiz­
miş olmaktadır ve her topluluğun kendine özgü bir konusu vardır. Bilimlerde
miş olmaktadır ve her topluluğun kendine özgü bir konusu vardır. Bilimlerde
dedefarklı
farklıgörüş okullarıbulunur
görüşokulları bulunurvevebunlar aynıkonuya,
bunlaraynı konuya,bağdaşmayan
bağdaşm ayanbakış bakış
açılarından yaklaşan topluluklardır.
açılarından yaklaşan topluluklardır. Fakat bu ayrım bilimlerde,diğer
Fakat bu ayrım bilimlerde, diğeralanlar¬
alanlar­
dadaolduğu
olduğukadar
kadarsık Ortayaçıktıkları
görülmez.Ortaya
sıkgörülmez. zamanrekabetleri
çıktıklanzaman rekabetleriyoğun
yoğunolur olur
ve genellikle de çabuk biter. Sonuç olarak, bilimsel topluluğun üyeleri hem
ve genellikle de çabuk biter. Sonuç olarak, bilimsel topluluğun üyeleri hem
kendilerini
kendilerinibir birdizi
diziortak amacın (ardıllarınıneğitimi
ortakamacın
(ardıllarının
eğitimidede dahil)güdülmesiyle
dahil)
güdülmesiyle
sorumlu tek topluluk olarak görürler, hem de başkaları
sorumlu tek topluluk olarak görürler, hem de başkaları onları böylegörür.onları böyle görür.Bu Bu
tür topluluklar içinde iletişim, başka alanlara göreli olarak eksiksiz, profesyo¬
tür topluluklar içinde iletişim, başka alanlara göreli o l a r ^ eksiksiz, profesyo­
nel kararlar da aynı şekilde oybirliğine dayalı sayılır. Öte yandan, farklı bi¬
nel kararlar da aynı şekilde oybirliğine dayalı sayılu. Öte yandan, farklı bi­
limsel
limseltoplulukların
çabaları farklı sorunlara yönelik olduğu için topluluksı¬sı-
topluluklarm çabaları farkh sorunlara yönelik olduğu içintopluluk
nularm ı aşan meslekiiletişim
nırlarını aşan mesleki bazan çok güçolabilir,
iletişim bazan çokgüç
sık sık yanlışanlamayla
olabilir, sık sıkyanlış anlamayla
sonuçlanır ve anlaşmazlık sürekli olduğu zaman da oldukça önemli ve önce¬
sonuçlanır ve anlaşm azlık sürekli olduğu zaman da oldukça önemli ve önce­
den sezilemeyen çatışmalara yol açabilir.
den sezilemeyen çatışm alara yol açabilir.
Ele aldığımız bu anlamda topluluklartabii
Ele aldığım ız bu anlam datopluluklar tabii kiçeşitli
ki düzeylerde varlık
çeşitli düzeylerde varlık
gösterirler. Bu düzeylerden en evrensel olanı tüm doğa bilimcileri topluluğu¬
gösterirler. Bu düzeylerden en evrensel olanı tüm doğa bilimcileri topluluğu­
dur. Bundan biraz daha alt bir düzeyde esas bilimsel meslek gruplarına ait
dur. Bundan biraz daha alt bir düzeyde esas bilimsel m eslek gruplarına ait
bölümlerin oluşturduğu topluluklar gelir: fizikçiler, kimyacılar, gökbilimci-
bölümlerin oluşturduğu topluluklar gelir; fizikçiler, kimyacılar, gökbilimci-
(5). W.O. Hagstrom, The Scientific Community (Bilimsel Camia) New York, 1965, 4 ve 5'inci
(5). W .O.D.J.
Bölümler. Hagstrom,
Price ve The
D.deScientific Community (Bilimsel
"Collaboration In anCamia) New
Invisible York, (Görünmez
College" 1965, 4 ve 5’inci
bir
B. Beaver,
Bölümler. D.J.
Üniversitede PriceAmerican
İşbirliği) ve D.de B.Beaver,
Psyclogist“Collaboration İn an Invisible
(Amerikalı Psikolog) DERGİSİ College” (Görünmez
21,1966, S. 101-18.bir
Üniversitede
Diane İşbirliği)
Crane, "Social American
Structure in a Psyclogist (AmerikalıA Psikolog)
Group of Scientists: Test of theDERGİSİ 21,1966,Hypothe¬
Invisible College' S ,101-18.
Diane
sis' (Bir Crane, “Social Siructure
Bilim topluluğunda in a Group
Toplumsal of Scientists:
Yapı: 'GörünmezA Üniversite'
Test of the Invisible College'
hipotezinin Hypothe-
Sınanması)
sis' (Bir Sociological
American Bilim topluluğunda
ReviewToplum sal Yapı:
(Amerikan 'Görünmez
Sosyoloji Ü niversite’
dergisi) 34, 1969, s. hipotezinin
335-52. N.C.Sınanm
Mullins,ası)
American
Social Sociological
Network Review (Amerikan
among Biological SosyolojiBilimcileri
Scientist (Biyoloji dergisi) 34. 1969, s.
arasında 335-52. N.C.
Toplumsal Mullins,
Örüntüler)
Social Üniversitesi
Harvard Netvvork among Biological
Doktora Scientist
tezi, 1966. (Biyoloji
ve The microBilimcileri
Structurearasında Toplumsal
of an Invisible Örüntüler)
College" (Bir
Harvard üniversitenin
görünmez Üniversitesi Doktora tezi, 1966.
Mikro Yapısı) ve The
The Phage micro(Phage
Group Structure of an Invisible
Topluluğu) College" at
Paper delivered (Bir
angörünmez üniversitenin
anual meetingi Mikro Yapısı)
of the American The Phage
Sociological Group (Phage
Association (AmerikanTopluluğu)
SosyolojiPaper delivered
Demeği'nin yıl¬ at
lıkan anual meetingi
toplantısında of the
okunan American
bildiri, Boston, Sociological
1968. Association (Amerikan Sosyoloji Derneği'nin yıl­
lık toplantısında okunan bildiri, Boston, 1968.

180
180
. ler,1er,hayvanbilimciler
hayvanbilimcilervevediğerleri.
diğerleri.Bu içintopluluk
kümeleşmeleriçin
anakümeleşmeler
Buana topluluküyeliği¬
üyeliği­
ninbelirlenmesi,
nin belirlenmesi,çok
çokuçuçnoktalar
noktalardışında, gayetkolaydır.
dışmda,gayet kolaydır.En üstuzmanlıkla¬
Enüst uzmanlıkla-
rının konusu,meslek
rm ınkonusu, meslekdemeklerinde üyelik,izlenen
dem eklerindeüyelik, izlenenyayınlar olarakfaz¬
ölçütolarak
yayınlarölçüt faz­
lacayeterlidir.
laca yeterlidir.Benzer yöntem lerlebaşlıca
Benzeryöntemlerle alttopluluklarıdadaayrıştırabiliriz:
başlıcaalttoplulukları aynştırabiliriz;
organik kimyacılar,
organik kimyacılar,hatta hattabelki proteinkimyacıları,
belkiprotein kim yacıları,yüksekyüksekenerji yahutkatı
enerjiyahut katı
madde fizikçileri, radyo gökbilimcileri Ampirik sorunlar
madde fizikçileri, radyo gökbilimcileri gibi. Ampirik sorunlar bundanhemen
gibi. bundan hemen
sonragelen
sonra gelendüzeyde
düzeydebaşlamaktadır.
başlamaktadır.Çağdaş Çağdaşbir örnekalacak
birörnek alacakolursak,
olursak,bakteri-
bakteri-
yofaji*grubu,
yofaji* grubu,kamuoyunca
kamuoyuncatanınan tanm anbirbirdüzeye
düzeyegelmeden
gelmedenönce, önce,birbirbilim
bilimola¬
ola­
rak nasıltanımlanabilirdi?
raknasıl tanım lanabilirdi?Böyle B öylebir amaçiçin
biramaç içinözel konferanslarakatılım,
özelkonferanslara katılım ,
yapıtlar
yapıtlaryayınlanmadan
yayınlanm adanönce yazısıözetler
dağıtılanelelyazısı
öncedağıtılan özetleryahutyahutprovalar
provalarveve
hepsinden
hepsindendedeönce tümresmi
öncetüm resmya resmiolmayan
i yadadaresmi olmayaniletişim
iletişimbağlantıları,
bağlantıları,hattahatta
yazışmalarda
yazışm alardaveya aim tılararasındaki
veyaalıntılar bağlantılardabulunabilecek
arasındakibağlantılarda bulunabilecekiletişim
iletişim
yolları
yollarıgibi unsurlarabaşvurmak
gibiunsurlara başvurm akgerekmektedir.
gerekmektedir.(6) (6)Bu çalışmanmhiç
Buçalışmanın hiçdeğil¬
değil­
seseçağdaş bilim sahası daha yakın tarih dönemleri için yapılabileceğini
çağdaş bilim sahası ve daha yakın tarih dönemleri için yapılabileceğiniveve
ve
yapılm aktaolduğunu
yapılmakta olduğunubiliyoruz.
biliyoruz.Bu araştırm alarınaşağı
Buaraştırmaların aşağıyukarı yüzerkişilik
yukarıyüzer kişilik
hattadaha
hatta dahabile küçüktopluluklar
bileküçük topluluklarortaya beklenebilir.Genellikle
çıkarm asıbeklenebilir.
ortayaçıkarması Genellikle
tektektek bilimadamlarının,
tekbilim adam larının,özellikle yetenekliolanların,
özelliklededeenenyetenekli olanların,böyleböylebirden
birden
fazla topluluğun aynı zamanda yahut da sırayla üyesi oldukları
fazla topluluğun aynı zam anda yahut da sırayla üyesi oldukları görülmekte­ görülmekte¬
dir.
dir.
Bu toplüluklar,bubukitapta
Butürtürtoplüluklar, bilim selbilginin
kitaptabilimsel bilgininüreticileri
üreticilerivevekurucuları
kurucuları
tanıtılan birimlerdi.
olarak tanıtılan birimlerdi. Paradigmaları paylaşanlar,bubutoplulukların
olarak Paradigmaları paylaşanlar, topluluklarmüyele¬ üyele­
ridir.
ridir.BuBuortak
ortakunsurların şekildedeğinilmedikçe,
doğasm abirbirşekilde
unsurlarındoğasına değinilmedikçe,bilimin bilimingeçti¬
geçti­
ğimiz sayfalardabetimlenen
ğim izsayfalarda betim lenenbir çoközelliği
birçok özelliğikolay anlaşılam az.Öte
kolayanlaşılamaz.
kolaykolay 0 te
yandan,
yandan,metninmetninilkilkşeklinde bağım sızolarak
şeklindebağımsız olarakyer vermediğimbaşka
yervermediğim başkatürtürözel¬
özel­
liklerin
liklerinkendi
kendibaşlarına
başlarmaanlaşılmaları mümkünolabilir.
anlaşılm alarımümkün olabilir.Bu nedenledoğrudan
Bunedenle doğrudan
doğruya
doğruyaparadigmalara
paradigmalarayönelmeden
yönelmedenönce, yalnızcatopluluk
önce,yalnızca yapışmadeğine¬
toplulukyapışma değine­
rekrekaçıklanabilecek
açıklanabilecekbir birdizi noktayıbelirtmekte
dizinoktayı belirtmekteyararyararvardır.
vardır.
Bunların arasındabelki
Bunlarmarasında belkidedeenençarpıcı olanıbirbirbilim
çarpıcıolanı gelişimçizgi¬
dalınıngelişim
bilimdalının çizgi­
paradigma-öncesi dönemde paradigma-sonrası
sinde paradigm a-öncesi dönem de paradigm a-sonrası dönem e geçişolarak
sinde döneme geçiş olarak
adlandırdığım
adlandırdığımolgudur.olgudur.Bu Bugeçişi İkinciBölüm
geçişiİkinci B ölüm 'de göstermeyeçalıştık.
’degöstermeye çalıştık.Geçiş
Geçiş
gerçekleşmeden birtakım okullar konusu
gerçekleşmeden önce, birtakım okullar söz konusu bilim dalmdaegemen
önce, söz bilim dalında egemenol¬ol­
mak yarışırlar.Daha
içinyarışırlar.
m akiçin sonra,kayda
Dahasonra, kaydadeğer herhangibir
değerherhangi bilimselbaşarının
birbilimsel başarının
ortaya çıkm asıyla okulların sayısı azalır, genellikle de tekeiner
ortaya çıkmasıyla okulların sayısı azalır, genellikle de teke inerveveböylece
böylece
daha
dahaetkin
etkinbir bilim seluygulama
birbilimsel uygulam atarzı tarzıbaşlar.
başlar.Bu Butarztarzgenel olarakdışarıya
genelolarak dışarıya
kapalıdır
kapalıdırvevebulmaca yöneliktir.Toplu
çözüm üneyöneliktir.
bulm acaçözümüne Topluçalışmanın
çalışm anınböyle böyleolması
olması
da, bilindiği
da, bilindiği gibi, topluluk üyelerinin çalışma dallarına özgü bir temelirahat¬
gibi, topluluk üyelerinin çalışma dallarına özgü bir temeli rahat­
lıkla
lıklavarsayabilmelerine
varsayabilmelerinedayalıdır.
dayalıdır.
Olgunlaşmaya
Olgunlaşmayadoğru yönelenbubugeçişe
doğmyönelen geçişeözgü niteliklerin,kitapta
özgüniteliklerin, kitaptayer yervere-
vere-
(*). Sözlük anlamı bakteri yiyen. Hayvanlarda hastalık yapan bakterilerle birlikte görülen ve bun¬
(*). Sözlük anlamı bakteri yiyen. Hayvanlarda hastalık yapan bakterilerle birlikte görülen ve bun­
ları yok edebilen bir çeşit kimyasal madde ya da organizma. Alyuvar görevi yapan bu maddenin
ları yok edebilen bir çeşit kimyasal madde ya da organizma. Alyuvar görevi yapan bu maddenin
gerçekte ne olduğu henüz belirlenememiştir.
gerçekte ne olduğu henüz belirlenememiştir.
(6). Eugene Garfield. The Use of Citation Data in Writing the History of Science (Bilim Tarihinin
(6). Eugene Garfield. The Use of Citation Data in VVriting the History of Science (Bilim Tarihinin
Yazilımasında Alıntıların Veri olarak Kullanılması) Philadelphia, institue of Scientific Information
Yazilımasında Alıntıların Veri olarak Kullanılması) Philadelphia, İnstitue of Scientific Information
(Bilimsel Haberleşme Enstitüsü) 1964; M.M. Kessler, "Comparison of the Results of Bibliograph¬
(Bilimsel Haberleşme Enstitüsü) 1964; M.M. Kessler, “Comparison of the Results of Bibliograph-
ic Couplingi and Analytic Subject Indexing" (Bibliyografya eşleştirmeleri ve Analitik Konu Fihrist¬
ic Couplingi and Analytic Subject lndexing” (Bibliyografya eşleştirmeleri ve Analitik Konu Fihrist­
leri sonuçlarının karşılaştırılması) Amercian Documenlation (Amerakin Belgeciliği) dergisi,
leri sonuçlarının karşılaştırılm ası) Am ercian Docum enlation (Am erakin Belgeciliği) dergisi,
16,1965. s. 223-33;R.J. Price, "Networks of Scientific Papers" (Bilimsel Bildiriler Örüntüsü) Sci¬
16,1965. s. 223-33;R.J. Price, ”Networks of Scientific Papers" (Bilimsel Bildiriler Örüntüsü) Sci­
ence (Bilim dergisi) 1965, s. 510-1 5.
ence (Bilim dergisi) 1965, s. 510-15.

181
181
 bildiğimizden çok daha kapsamlı bir incelemeyi hak ettiklerini söyleyebiliriz.
bildiğimizden
Bunun özellikleçok dahatoplumbilimleriyle
çağdaş kapsam lı bir incelemeyi hak ettiklerini
ilgilenenler için önemi söyleyebiliriz.
büyüktür.
Bu Bunun özellikle
doğrultuda çağdaş toplum
söylenmesinde bilim
yarar leriyle
olan ilgilenenler
ilk noktayı ele için önemi
alalın. Söz büyüktür.
konusu
Bu doğrultuda
geçişi, ilk kez birsöylenm esinde yarar
paradigmanın bulunmasıolan ilk noktayı ele
ile bağlaşık alalın.zorunlu
görmek Söz konusu
de¬
geçişi,
ğildir ilk kez görmenin
(bağlaşık bir paradigm anm olduğuna
zorunlu bulunm ası benileartık
bağlaşık görm ek zorunlu
inanmıyorum.) Topluca de­
ğildir (bağlaşık görmenin zorunlu olduğuna ben
'paradigma' adını verdiğim unsurları, 'paradigma- öncesi' dönemin okulları artık inanmıyorum.) Topluca
da‘paradigm
dahil bütün a’ adını
bilimselverdiğim unsurları,
toplulukların ‘paradigma-Öncesi’
üyeleri paylaşırlar. Olgunluğa dönem in okulları
geçiş ile
da dahil
değişen bütün bilimsel
paradigmanın toplulukların
varlığı değil dahaüyeleri paylaşırlar. Olgunluğa
çok paradigmanın geçiş ile
doğasıdır. Olağan
değişen paradigmanm
bulmaca-çözücü faaliyetvarlığı
yalnızca değil
bu daha çok paradigmanm
değişiklikten sonra olasılık doğasıdır. Olağan
kazanabilir.
bulmaca-çözücü
Gelişmiş bir bilimfaaliyet
dalınınyalnızca
şimdiyebu değişiklikten
kadar paradigma sonra olasılık kazanabilir.
oluşumuyla bağlaşık
G elişm iş özelliklerinden
gördüğüm bir bilim dalının şim diyebu
birçoğunu kadar paradigm
nedenle a oluşum
şimdi olsa uyla şekilde
çok farklı bağlaşık
gördüğüm özelliklerinden
tanımlardım. Benimsenme süreci birçoğunu bu nedenle
bu özelliklere yolşimdi
açanolsa çok farklı
paradigma şekilde
türü, çö¬
tanımlardım.
zülmesi Benimsenme
güç bulmacaları süreci bu bu
belirleyen, özelliklere
çözümleryol içinaçan paradigma
ipuçları türü,ve
sağlayan çö­
zülm esi
gerçek güç bulm
zekâya sahipacaları belirleyen,
uygulayıcıyı bu çözüm
kesinlikle ler için
başarıya ipuçları
götüren sağlayan ve
paradigmadır.
gerçek zekâya
Değişiklik sahip uygulayıcıyı
için önemli bir şeylerin feda kesinlikle
edildiğibaşarıya
duygusunu götüren paradigmadır.
tadabilenler, yal¬
Değişiklik
nızca için önemli
bilim dallarının bir şeylerin
(yahut feda edildiği
okullarının) duygusunu
bir paradigmaya tadabilenler,
sahip olmasından yal­
nızca bilim kişilerdir.
yüreklenmiş dallarının (yahut okullarının) bir paradigmaya sahip olmasından
yüreklenmiş
Hiç değilsekişilerdir.
tarihçiler için daha önemli olan bir nokta da, bu kitabın bilim¬
sel topluluklar bilimseliçin
Hiç değilseiletarihçiler daha arasında
konular önemli olan örtülübir olarak
nokta da, bu kitabm
varsaydığı birebilim­
bir
sel topluluklar ile
özdeşleştirmedir. bilimsel
Başka konularkitapta
bir deyişle, arasında örtülü optik',
'fiziksel olarak 'elektrik'
varsaydığıvebire 'Isı'bir
özdeşleştirmedir.
gibi terimlerin yalnızca Başkabilimsel
bir deyişle, kitapta
konuları ‘fiziksel optik’,
adlandırmakla ‘elektrik’
kalmayıp, ve za¬
aynı ‘Isı’
gibi terim
manda bilimsellerintoplulukları
yalnızca bilim sel konuları adlandırm
da adlandırdıkları varsaymamı aklasürekli
kalm ayıp,
olarakaynı
kul¬za­
manda Metinde
landım. açık bırakılan
bilimsel toplulukları da adlandırdıkları
tek başka seçenek, varsayımını
bütün bu sürekli olarak
konuları kul­
fizik
landım. M etinde
topluluğuna açık bırakılan
ait görmekti. tek başka
Ancak, tarihçi seçenek, bütündabu
meslekdaşlarımın sıkkonuları fizik
sık belirtti¬
ğitopluluğuna
gibi, bu tür ait görmekti. Ancak,
özdeşleştirmelerin hertarihçi meslekdaşlarımm
çeşit incelemeyi aşan birdageçerliliği
sık sık belirtti­
var¬
ği Örneğin,
dır. gibi, bu tür 19özdeşleştirmelerin
'uncu Yüzyıl ortalarına her çeşit
kadarincelemeyi
genel bir aşanfizik bir geçerliliği
topluluğu var­
yoktu
vedır. Örneğin, 19’uncu
oluşturulması için deYüzyıl
daha önceortalarına kadar genel
birbirleriyle ilişkisibirolmayan
fizik topluluğu yoktu
iki camiaya,
ve oluşturulması
yani matematik ileiçin doğa defelsefesi
daha önce birbirleriyle
camialarına ait ilişkisi olmayan iki
bazı kesimlerin camiaya,
birleşmesi
yani m atemBugün
gerekmişti. atik iletekdoğa
bir felsefesi camialarına
geniş topluluğun konusuait bazı
olan kesim lerin geçmişte
sorunlar birleşmesi
farklı
gerekm işti. Bugün
topluluklar arasında çeşitli
tek bir genişşekillerde
topluluğun konusu
dağılmış durumdaydı.
olan sorunlar geçm
Isı ve mad¬işte
defarklı gibi, diğer
topluluklar
kuramları arasında çeşitli
ve daha darşekillerde konular ise
kapsamlıdağılmış tek başına Isı
durumdaydı. hiçbir
ve mad­
bi¬
de kuramları
limsel topluluğun özel
gibi, diğer ve olmadan
alanı d ^ a dar uzun
kapsamlısüre konular ise tek başına hiçbir
varlık göstermişlerdi. Bunun¬bi­
lalimsel
birlikte, değişmeyen
topluluğun özelgerçek şu ki; hem
alanı olmadan uzunolağan bilim hem
süre varlık göstermişlerdi.
de bilimselBunun­
dev¬
rimler
la birlikte, değişmtemeline
bir topluluk eyen gerçek dayalışu faaliyetlerdir.
ki; hem olağanOnları bilimbulmak
hem deve bilimsel
çözümle¬ dev­
mekrimler
için,birilkönce
toplulukbilimlerin
temelinezamandayalıiçinde değişiklikleri
geçirdiği Onları
faaliyetlerdir. bulmakçözmekve çözüm ge¬le­
m ekParadigma
rekir. için, ilkönce şeyden önce
herbilimlerin zaman bir içinde
konuyu değil birdeğişiklikleri
geçirdiği çözmek ge­
topluluğu yönlendirir.
Paradigmanın
rekir. Paradigm yönlendirdiği
a her şeydenyaönce da paradigmayı
bir konuyu yıkıcı değil birolan topluluğu yönlendirir.
araştırmalar üzeri¬
yapılacak heryönlendirdiği
neParadigmanm çalışmanın, sorumlu topluluğu ya
ya da paradigmayı da toplulukları
yıkıcı olan araştu-malar üzeri­
saptamak¬
lane başlamasıher
işeyapılacak çalışmanın, sorumlu topluluğu ya da topluluÛ an saptamak­
şarttır.
laBilimsel
işe başlaması gelişmenin
şarttır.çözümlenmesine bu şekilde yaklaşıldığı zaman, eleş¬
tirel incelemenin
Bilimsel gelişmenin haline gelmiş olan
odaklarıçözümlenmesine bu bazı
şekildegüçlükler
yaklaşıldığı
ortadan kalkabi¬
zaman, eleş­
lir. Örneğin
tirel incelemeninbazı gözlemciler,
odakları halinemadde kuramını
gelmiş olan örnek
bazı güçlükler
göstererek benimkalkabi­
ortadan bilim
lir. Örneğinparadigmalara
adamlarının bazı gözlemciler, bağlılıkta
maddegösterdikleri
kuramım ömek birliği çok abarttığımı
göstererek benim ileri
bilim
adamlarmm Yalan
sürmüşlerdir. denebilecek
paradigmalara zamanlara
bağlılıkta kadar, bubirliği
gösterdikleri alandakiçok kuramların
abarttığımı sü¬ileri
rekli olarak anlaşmazlık
sürmüşlerdir. ve tartışma
Yakm denebilecek zamanlara kadar, bu işaret
konusu olduğuna alandaki etmişlerdir.
kuramların Ben sü­
tanımlamaya
burekli olarak anlaşm aynen katılmakla
azlık ve tartışmbirlikte,
a konusubunun olduğunabir karşı-örnek olduğunu
işaret etmişlerdir. Ben
kabul
bu tanımetmiyorum. Madde
lam aya aynen katılm akla kuramlar,
üzerine birlikte, bunun hiç değilse 1920'lere
bir karşı-öm kadar,
ek olduğunu
kabul etm iyorum . M adde üzerine kuram lar, hiç değilse 1920’lere kadar.
182
182
hiçbir
hiçbirbilimsel
topluluğun özelalanı
bilimsel topluluğunözel alanıyayadadakonusu olmadı.Tersine,
konusuolmadı. Tersine,çok çokbü¬bü­
yük sayıda uzman grupları tarafından araç olarak kullanılıyorlardı. Farklı
yük sayıda uzm an g ru p lan tarafm dan araç olartık kullanılıyorlardı. Farklı
toplulukların üyeleri bazen farklı
topluluklarm üyeleri bazen farklıaraçlar araçlarseçiyorlar başkalarmmseçimini
seçiyorlar vebaşkalarının
ve
seçimini
de eleştiriyorlardı, daha da önemlisi, madde kuramı, tek bir topluluktaki üye¬
de eleştiriyorlardı, daha da önemlisi, madde kuramı, tek bir topluluktaki üye­
lerin bile üzerinde ille de anlaşmaları gereken ya da anlaşabileceklerittirde
lerin bile üzerinde ille de anlaşm aları gereken ya daanlaşabilecekleri itirde
bir konu değildir. Anlaşma gereği topluluğun ne yaptığına bağlıdır.
bir konu değildir. A nlaşm a gereğiönce önce topluluğun ne yaptığına bağlıdır.
19'uncu Yüzyılın ilk yarısındaki kimya, bu durumun çok iyi bir örneğidir.
19’uncu Y üzyılın ilk yarısındaki kim ya, bu durumun çok iyi bir örneğidir,
topluluğun temel bazı araçları -sabit oran, katmanlı oran, birleşen ağırlıklar-
topluluğun temel bazı araçları -sabit oran, katmanlı oran, birleşen ağulıMar-
Dalton'un atomik kuramı sayesinde ortak kullanıma girdikleri halde, kimya¬
D alton’un atomik kuramı sayesinde ortak kullanıma girdikleri halde, kimya­
cılar bu birleşmeden sonra bile ortak araçlara dayandırdıkarı
cılar bu birleşmeden sonra bile ortak araçlara dayandırdıkarıçalışmalarda
an¬
çalışmalarda an­
laşmazlığa düşerek, atomların varlığı konusunda, hem de bazen büyük şid¬
laşm azlığa düşerek, atom ların varlığı konusunda, hem de bazen büyük şid­
detle, tartışabilmekteydiler.
detle,
Öyletartışabilmekteydiler.
inanıyorum ki başka bazı güçlükleri ve yanlış anlamaları da aynı şe¬
kildeÖyle üıamyorum ki başka bazı güçlükleri ve yanlış anlamaları da aynı şe­
giderebiliriz. Bir bakıma seçmiş olduğum örnekler yüzünden, bir bakı¬
kilde giderebiliriz. Bir bakıma seçmiş olduğum örnekler yüzünden, bir bakı­
ma da ilgili toplulukların yapısı yahut büyüklüğü konusunda yeterince açık
ma da ilgili toplulukların yapısı yahut büyüklüğü konusunda yeterince açık
olmamam nedeniyle bazı okurlar kitaptaki tek kaygımın, ya da başlıca kaygı¬
olmamam nedeniyle bazı okurlar kitaptaki tek kaygımm, ya da başlıca kaygı-
mın, Copernicus, Newton, Darwin veya Einstein gibi isimlerle bağlaşık olan
mm, Copem icus, Nevvton, Darwin veya Einstein gibi isimlerle bağlaşık olan
büyük devrimleri açıklamak olduğu sonucuna vardılar. Sanırım topluluk ya¬
büyük devrim leri açıklambir
pısı konusunda daha açık ak olduğu sonucuna vardılar. Sanırım topluluk ya­
canlandırma, yaratmaya çalıştığım oldukça
pısı konusunda daha açık bir canlandırm a, yaratm aya çalıştığım oldukça
farklı izlenimi güçlendirmeme yardımcı olabilir. Benim görüşüme göre dev¬
farklı izlenimi güçlendirm emeveyardımcı olabilir. Benim görüşüme göre dev­
rim, topluluktaki bağlılıkların amaçların belli bir şekilde yeniden kurul¬
rim
masını , topluluktaki
içeren özel bir bağlılıkların ve am açların belli bir şekilde yeniden kurul­
tür değişikliktir. Fakat değişikliğin büyük olması asla
zorunlu değildir ve bazen tek bir topluluk,Fakat
m asını içeren özel bir tür değişikliktir. değişikliğin
üstelik belki yirmibüyük olmasıbile
beş kişiden asla
zorunlu değildir ve bazen tek bir topluluk, üstelik beUd yirmi beş kişiden bile
az üyesi olan bir topluluk dışında kimseye devrim gibi gözükmesi de gerek¬
az üyesi olan bir topluluk dışında kimseye devrim gibi
mez. Zaten bilim felsefesi yazınında çok az anlaşılan ya da çok az tartışılan gözükmesi de gerek­
yamez. Zaten
da çok bilim felsefesi
az tartışılan bu küçük yazınm da çok az anlaşılan
ölçekli değişiklikler son ya da çok
derece az tartışılan
sık ve düzen¬
li olarak meydana geldikleri içindir ki devrimci değişikliğin, birikimciveolanın
ya da çok az tartışılan bu küçük ölçekli değişiklikler son derece sık düzen­
li olarak m eydana geldikleri içindir
tersine, çok iyi anlaşılması özellikle gerekmektedir. ki devrimci değişikliğin, birikimci olaıun
tersine, çok iyi anlaşılması özellikle gerekmektedir.
Bir öncekiyle yakından ilintili son bir düzeltme, bu anlayışı belki kolay¬
Bir öncekiyle yaJcından ilintili bir
laştırabilir. Bir kısım eleştirmenler, sonşeylerin bir düzeltme, bü anlayışı
aksadığının belki kolay­
ortak bilinci olan
laştırabilir. Bir kısım eleştirmenler, bir şeylerin
bunalımların, ilk metinde ima ettiğim kadar değişmez bir kural halinde aksadığının ortak bilinci olan
dev¬
bunalımların, ilk metinde ima ettiğim kadar değişmez
rim habercisi olduklarından kuşku duymuşlardır. Ne var ki kitapta benim ka¬ bir kural halinde dev­
rim habercisi olduklarmdan kuşku duymuşlardır. Ne var ki kitapta benim ka­
nıtlamam için önem taşıyıp da bunalımın devrimlerin kaçınılmaz bir önkoşu¬
nıtlamam için önem taşıyıp
lu olmasını gerektiren hiçbir unsur da bunahmm
yoktur. devrimlerin kaçınılmaz
Bunalım yalnızca bir önkoşu­
sık görülen bir
lu olmasını gerektiren hiçbir unsur yoktur. Bunalım yalnızca sık görülen bir
başlangıç, olağan-bilimin katılığının sonsuza dek sorgulanmadan sürmesini
başlangıç, tür
önleyen bir olağan-bilim
önleyen bir türama
öz-denetim
öz-denetim
in katılığının
mekanizmasıdır.
m ekanizm
sonsuza
asıdır.
dek sorgulanmadan
Devrimler
Devrim
başka yollardan
ler başka
sürmesini
yollardan
da
oluşturabilirler, benim kanımca çok ender olarak. Buna karşılık, kitaptada
oluşturabilirler,
topluluk yapısı üzerineama benimyeterlikambir mtartışma
ca çok ender
olmadığıolarak.
için Buna karşılık,
karanlıkta kitapta
kalan bir
noktaya şimdi dikkat çekebilirim: bunalımın, onu yaşayan ve bu yüzden ba¬bir
topluluk yapısı üzerine yeterli bir tartışma olmadığı için karanlıkta kalan
noktaya
zen de devrim şimdigeçiren
dikkattopluluğun
çekebilirim: bunalımın,
kendisi onu yaşayan
tarafından çıkarılmışveolması
bu yüzden
gerek¬ ba­
zen Bir
mez. de devrim
uzmanlık geçiren topluluğun
dalında, sözgelişi kendisi tarafmdan
elektro-mikroskop çıkarılmış
gibi yeni olması
âraçlann gerek­
ya
damez. Bir uzmanlıkgibi
Maxwell'inkiler dalında,
yeni sözgelişi
yasaların elektro-mikroskop
bulunması ve bunların gibi benimsenmesi,
yeni araçlarm ya
da M axw eirinkiler gibi yeni yasaların
bir başka uzmanlık dalında bunalıma yol açabilmektedir. bulunması ve bunlarm benimsenmesi,
bir başka uzmanlık dalında bunalıma yol açabilmektedir.

183
183
 2. Grup İlkelerinin Bütünleşmesi Olarak Paradigmalar
2. Grup İlkelerinin Bütünleşmesi Olarak Paradigmalar
Şimdi de paradigmalara dönelim ve ne olabileceklerini soralım. İlk met¬
Şimdi de
nin yanıtsız paradigm
bıraktığı alaraarasında
sorular dönelimbundan ve ne olabileceklerini
daha belirsiz kalıp soralım. İlk m et­
daha önemli
nin bir
olan yamtsız
başka bıraktığı
konu sorular
olduğunu arasmda bundan daha belirsiz
sanmıyorum. 'Paradigma' teriminin kitaptaki kalıp daha önemli
olan bir başka konu olduğunu sanmıyorum. ‘Paradigm
en temel felsefi savları bir araya topladığı inancını paylaşan iyi niyetli bir a’ teriminin kitaptaki
en temel
okur, felsefi savları
tamamlanmamış bir bir arayafihrist
analitik topladığı inancınıterimin
hazırlayarak paylaşan en iyi niyetliiki
az yirmi bir
farklı şekilde kullanıldığı sonucuna varmış. (7) Bugünkü düşünceme göre buiki
okur, tamamlanmamış bir analitik fifeist hazırlayarak terimin en az yirmi
farklı şekilde
farklardan çoğukullamidığı sonucuna yüzünden
üslup tutarsızlıkları varmış. (7)meydana
Bugünkügelmiştir
düşünceme göre bu
(sözgelişi
farklardan çoğu üslup tutarsızlıkları yüzünden
Newton 'un Yasaları bazen bir paradigma, bazen bir paradigmanın parçalarımeydana gelm iştir (sözgelişi
Nevvton’ungibi,
olabileceği Yasaları
bazenbazen
de sadecebir paradigma,
paradigmabazen bir paradigm
özellikleri anm parçaları
taşıyabilirler) ve gi¬
olabileceği gibi, bazen de sadece paradigma özellikleri
derilmeleri oldukça kolaydır. Fakat bu düzenleme yapıldıktan sonra bile teri¬ taşıyabilirler) ve gi­
minderilmeleri
son derece oldukça
farklı kolaydır.
iki temel Fakatkullanımı bu düzenleme yapıldıktan sonra
olduğu görülecektir ve bunlarm ay¬ bile teri­
min son derece farklı iki temel kullanımı olduğu
rılmaları gerekmektedir. Daha yaygın olan kullanım şimdiki altbölümün ko¬ görülecektir ve bunlarm ay­
rılmaları gerekmektedir. Daha yaygın
nusudur, diğerini ise bir sonraki bölümde ele alacağım. olan kullanım şimdiki altbölüm ün ko­
nusudur,
Az öncediğerini
gözdenisegeçirdiğimiz
bir sonraki bölümdeyöntemleri ele kullanarak
alacağım. tikel bir uzmanlar
Az önceayırt
topluluğunu gözden
etmişgeçirdiğim
olan kişinin iz sorabileceği
yöntem leri kullanarak tikel bir
yararlı sorulardan uzm
biri de anlar
şu¬
topluluğunu ayırt etmiş olan kişinin sorabileceği
dur: bu topluluk üyelerinin, mesleki iletişimlerinin aşağı yukarı eksiksiz yararlı sorulardan biri deve şu­
mesleki kararlarının da neredeyse oybirliğine dayalı olmasını sağlamak içinve
dur: bu topluluk üyelerinin, m esleki iletişim lerinin aşağı yukarı eksiksiz
mesleki kararlarınm
paylaştıkları da neredeyse
(ya da aralarında oybirliğm
kurdukları) bağenedir?
dayalıBu olmasını
soruyasağlam ak için
ilk metinde
paylaştıkları
geçerli görülen(ya da 'bir
yanıt aralarm da kurdukları)
paradigmadır' yahutbağ danedir? Bu soruya ilk
'bir paradigmalar m etinde
dizisidir'
geçerli görülen
şeklindeydi. Fakat, yanıt
daha‘bir paradigm
sonra adır’ yahut
tartışacağımız da anlamın
ikinci ‘bir paradigmalar
tersine, terimdizisidir’
as¬
şeklindeydi. Fakat, daha sonra tartışacağımız rkinci
lında buradaki kullanım için uygun değildir. Bilim adamlarının kendilerine anlamm tersine, terim as-
İmda buradaki
sorulsa, bir kuramı kullanım
ya da bir için uygun dizisini
kuramlar değildir.paylaştıklarım
Bihm adam larının kendilerine
söylerler. Terim
birsorulsa,
gün gelip bir kuramı
de bu tarzya dabirbir kuram lar
kullanım için dizisini
tekrarpaylaştıklanm
benimsenebilirse söylerler.
ben kendiTerim
bir gün gelip de bu tarz bir kullanım için tekrar
adıma çok memnun olurum. Ancak bugün bilim felsefesinde kullanıldığı benim senebilirse ben kendi
adım a 'kuram',
şekliyle çok m emdoğası
nun olurum . A ncak
ve kapsamı bugün bilim
bakımmdan bu felsefesinde kullanıldığı
bağlamda gerek duydu¬
şekliyle ‘kuram
ğumuzdan çok daha ’, doğası
sınırlıvebirkapseunı bakımmdan bu bağlamda
yapı çağrıştırmaktadır. Dolayısıyla gerek duydu­
bu terim
günümüzde bağlı olduğu bazı sonuçlardan arındırılıncaya kadar, bir başkaterim
ğum uzdan çok daha sınırlı bir yapı çağrıştırm aktadır. D olayısıyla bu te¬
rimgünümüzde
benimsemek bağlıolası
olduğubir bazı sonuçlardan
karışıklığı armduilmcaya
önleyecektir. Şu andakikadar, bir başka te­
amaçlarımız
rimbenim
için benimönereceğim
sem ek olasıterim bir karışıklığı
bir bilim koluna önleyecektir. Şu andaki
özgü çerçeve ya daam açlarım
kalıp (di-ız
için benim önereceğim terim bir bilim koluna özgü
sipliner Matriks)* olacaktır. Bilim koluna özgü diyoruz, çünkü burada tikel çerçeve ya da kalıp (di-
sipliner M atriks)* olacaktır. Bilim koluna özgü diyoruz,
bir bilgi alanındaki uygulayıcıların ortak 'mülkiyeti' söz konusudur. Çerçeve çünikü burada tikel
yabirdabilgi
kalıpalanmdaki
deyişimizin uygulayıcıların
nedeni sıralanmış ortakçeşitli
‘mülMyeti’ söz konusudur.
türde unsurun Çerçeve
bulunmasıdır.
ya da kalıp
Kitabın deyişimizin
ilk metninde gerek nedeni
paradigmasıralanmışolarak,çeşitli
gerektürde unsurun parçaları
paradigma bulunmasıdır.ya¬
hutKitabın
paradigmailk m etninde
özelliği gerek
taşımaparadigma olarak, gerek
şeklinde adlandırmış paradigma
olduğum parçaları
ve bilim toplu¬ ya­
hut paradigma özelliği taşıma şeklinde adlandırmış
luğunun bağlılığını yönelttiği nesnelerin hepsi yahut da çoğu, 'disipliner mat¬ olduğum ve bilim toplu­
luğunun
riks' bağlılığını
dediğimiz bütünü yönelttiği
oluşturan nesnelerin
öğelerdir hepsi
ve buyahut da çoğu,
şekilde ‘disipliner bü¬
oluşturdukları mat-
rik s’ dediğim
tünlük iz bütünü
içinde topluca işlevoluşturan
yaparlar.öğelerdir
Fakat buve bu şekilde
parçaların oluşturdukları
hepsine tek tip nes- bü­
tünlük içinde topluca işlev yaparlar. Fakat bu
neymiş gibi davranmak bu tanımlama içinde artık olanaksızdır. Burada tamparçaların hepsine tek tip nes­
birneymiş gibi davranm
liste vermeye ak bu tanım lam
kalkışmayacağım, a içinde
fakat artık olanaksızdır.
disipliner matriksi oluşturan Buradaana tam
bir listegözden
öğelerin verm eye kalkışm ayacağım
geçirilmesi hem şu andaki , fakatyaklaşımımın
disipliner m atriksi
esasmı oluşturan
açığa çıkar¬ ana
öğelerin
tacak hem gözden geçirilmesi
de bir sonraki savımı hem şu andakiolacaktır.
hazırlamış yaklaşımımm esasmı açığa çıkar­
tacak
Önemli hembir de tür
bir oluşturucu
sonraki savımı öğeyehazırlamış
'simgeselolacaktır.
genellemeler' başlığını verece-
Önemli bir tür oluşturucu öğeye ‘simgesel genellemeler’ başlığmı verece-
(7) Masterman, a.g.e.
(")(7) Masterman,
Matriks: sözlük anlamı dölyatağı. İçinde kapsadığı bir başka nesneye biçim verebilen
Latince a.g.e.
{') kalıbı.
üreti Matriks: Latince sözlük anlamı dölyatağı. İçinde kapsadığı bir başka nesneye biçim verebilen
üreti kalıbı.

184
184
 ğim. Bu deyimi kullanırken zihnimden geçirdiğim biçimler, topluluk üyeleri
ğim. Bu deyimi
tarafından kullanmken
sualsiz vezihnimden geçirdiğimçıkmadanbiçimler,ortaya
topluluk üyeleri
sorgusuz hiçbir anlaşmazlık atılabil-
tarafm dan sorgusuz sualsiz ve hiçbir anlaşm azlık
dikleri gibi, rahatça mantıksal biçimlere de dökülebilirler, örneğin: (x) (y) (z)çıkm adan ortaya atılabil-
0dikleri
(x,y,z).gibi,
Bunlarrahatça mantıksal
disipliner biçimlere
matriksin de dökülebilirler,
biçimsel veya hemen örneğin: bir biçime (x)dökü-
(y) (z)
0 (x,y,z). Bunlar disipliner m atriksin biçimsel veya
lebilir öğeleridir. Bazan bu tür genellemeleri daha baştan simgeleşmiş bulu¬ hemen bir biçime dökü-
lebilir
ruz. f= ma öğeleridir.
(güç = kitle Bazan x bu
ivme) tür genellem
yahut = V/R
I eleri daha
(akım baştan
hızı oranısimgeleşmiş
elektrik bulu­
yük
=
ruz. f= ma (güç = kitle x ivme) yahut I = V/R (akım
birimindeki enerji - voltaj/rezistans). Bazıları ise genel olarak sözlüklerle ifa¬ hızı oranı = elektrik yük
birimindeki enerji - voltaj/rezistans). Bazıları ise genel
de edilirler: "elementler sabit (değişmez) ağırlık oranlarında birleşirler" veya olarak sözlüklerle ifa­
de edilirler: “elementler sabit (değişmez) ağırlık oranlannda
"etki tepkiye eşittir" gibi. Eğer bunlar gibi deyişler yaygın çapta kabul gör¬ birleşirler” veya
“etki
müş tepkiye eşittir”
olmasalardı, bilimgibi. Eğer bunlar
topluluğu üyelerinin gibi bulmaca-çözücü
deyişler yaygın çapta kabul gör­
girişimlerinde
müş olmasalardı, bilim topluluğu üyelerinin
yararlandıkları güçlü mantık ve matematik işlemlerini dayandıracakları bulmaca-çözücü girişimlerinde
y a rarlan
hiçbir temel d ık ları güçlü mHer
bulunamazdı. antık neve m atem
kadar atik işlem
taksonomi gibi, lerini
olağan dayandıracakları
bilimin bu tür
hiçbir temel bulunamazdı. Her ne kadar taksonomi
deyişleri çok az kullanarak da ilerleyebileceğini düşündürecek örnekler gibi, olağan biliminvarsabu tür
deyişleri
da, çok az kullanarak
öyle görünüyor da ilerleyebileceğini
ki uygulayıcılarının hizmetindedüşündürecek
olan simgeselörneklergenelleme¬ varsa
da, öyle görünüyor ki uygulayıcılarmm hizmetinde
ler ne kadar fazlaysa bir bilim dalının gücü de o kadar artmaktadır. olan simgesel genelleme­
lerAslında
ne kadar fazlaysa birilk
genellemeler bilim dalmm
bakışta doğa gücü de o kadar
yasaları artmaktadır. da toplu¬
gibi görünüyorsa
Asimdaiçin
luk üyeleri genellemeler
işlevleri bununla ilk bakışta
sınırhdoğa yasaları
değildir. Bazan gibigerçekten
görünüyorsa da toplu­
de doğa ya¬
luk üyeleri
salarından öteiçin
birişlevleri
anlamları bununla smırh değildir.
olmayabilir: Bazan gerçekten
örneğin Joule-Lenz Yasası, deH doğa
= RI2ya-
salarmdan öte bir anlamları olmayabilir: örneğin
(ısı=akım2 xrezistans). Bu yasa ilk bulunduğu zaman, topluluk üyeleri, H,R Joule-Lenz Yasası, H = RI^
ve(ısı=akım^
Isimgelerinin xrezistans).
ne anlama Bu yasa ilk bulunduğu
geldiğini zaman, topluluk
zaten biliyorlardı üyeleri, H,R
ve bu genellemeler
ve I sim
onlara gelerinin
yalnızca ne anlam a geldiğini zaten biliyorlardı ve bu genellem eler
ismin, akımın ve rezistansın davranışları arasında daha önce
onlara yalnızca
bilmedikleri ismin,öğretiyordu,
bir ilişkiyi akımm ve rezistansın
o kadar. Fakatdavranışları
daha sıkarasında
görülen daha önce
bir olgu,
bilmedikleri bir ilişkiyi öğretiyordu, o kadar. Fakat
evvelce kitapta yer verilen tartışmaların da gösterdiği gibi, simgesel genelle¬ daha sık görülen bir olgu,
evvelce kitapta
melerinde bu ikinci yerişlevi
verilen tartışmalarm
diğerinden kesinda birgösterdiği gibi, simgesel
şekilde ayırırlar. Bunlar da genelle­
tıp¬
kımelerinde
f = ma yahut bu ikinci
I= V/R işlevi
gibidiğerinden
kısmen yasa kesin bir şekilde
olarak ayu-ırlar.fakat
işlev yaparlar Bunlar da tıp­
kısmen
dekıortaya
f = maattıkları
yahut Isimgelerin
= V/R gibitanımlamaları
kısm en yasa olarak işlev yaparlar fakat kısmen
olarak kullanılmaktadırlar. Üste¬
de
lik ortaya
birbirinden attıkları simgelerin
ayrılmaz bu iki işlevin, tanımlamaları'yasama' olarak
ve kullanılmaktadırlar.
'tanımlama' Üste­
etkinlikleri¬
likarasındaki
nin birbirindendenge ayrılmaz bu iki işlevin,
de zamanla değişir.‘yasam
Başka a’ birvebağlamda
‘tanım lam a’ etkinlikleri­
olsak, bu nok¬
nin arasmdaki
taların denge de zam anla
ayrmtıh çözümlenmesi değişir. sonuçlar
çok verimli Başka bir bağlamda olsak,
doğurabilirdi, çünkü buger¬
nok-
talarm ayrm tıh çözümlenmesi çok verimli sonuçlar
çekten bir yasayı benimsemenin getirdiği yapı ile bir tanımınki birbirlerinden doğurabilirdi, çünkü ger­
çekten
çok bir yasayı
farklıdır. Yasaları benimsemenin
parça parçagetirdiği
düzeltmeyapı ile bir
olanağı tanımınki
vardır, birbirlerinden
ama tanımlar as¬
çok mantıksal
lında farklıdır. Yasaları
doğrularparça parçaoldukları
(totoloji) düzeltmeiçin olanağı
bu şekildevardır, am a tanımlar as-
değiştirilemezler.
İmda mantıksal doğrular (totoloji) oldukları için
Örneğin, Ohm 'un yasasını kabullenmenin beraberinde getirdiği koşullardan bu şekilde değiştirilemezler.
Örneğin,
birisi, hem O'akım'hm ’unhem yasasını kabullenm
de 'rezistans' enin beraberinde
terimlerinin yeniden getirdiği koşullardan
tanımlanmasıydı.
Bubirisi, hem eski
terimler ‘akım ’ hem de ‘rezistans’
anlamlarını terimlerinin yeniden
korumayı sürdürselerdi, Ohm'un tanımlanmasıydı.
Yasası doğru
Bu terim Bu
olamazdı. ler eski
yasaya anlam larını bir
sözgelişi korum ayı sürdürselerdi,
Joule-Lenz O hm ’un Yasasıkadar
Yasasına gösterilmediği doğru
olamazdı. Bu yasaya sözgelişi bir Joule-Lenz Yasasına
güçlü bir muhalefet oluşmasının nedeni de buydu. (8) Belki bu tür durumlar gösterilmediği kadar
güçlü
tipik bir m uhalefet
sayılabilirler. oluşm
Şimdilerde, asının
ben nedeni
bütün de buydu.
devrimlerde (8) Belki
bir çok bu tür
unsurun durumlar
yanı
tipik
sıra sayılabilirler.
önceleri mantıksal Şim dilerde, ben bütün
doğrularınkine benzerdevrim
bir güce lerde bir olan
sahip çok unsurun
genelleme¬ yanı
lerin terkedilmesinin de söz konusu olduğunu düşünüyorum. Örneğin Einste¬e­
sıra önceleri mantıksal doğrularınkine benzer bir güce sahip olan genellem
inlerin terkedilmesinin
eşzamanlığın de söz konusu
göreli olduğunu olduğunu düşünüyorum.
mu göstermiştir. Yoksa eşzamanlılık Örneğindüşün¬Einste-
in eşzam
cesinin anhğın mi
kendisini göreli olduğunu
değiştirmiştir? mu göstermiştir.
'Eşzamanlılığın Yoksa eşzamanlılık
göreliliği' deyiminde düşün­
pa¬
cesinin
radoks kendisini
bulanlar mi değiştirmiştir?
yanılmışlar mıdır? ‘Eşzamanlıhğm göreliliği’ deyiminde pa­
radoks bulanlar yanılmışlar mıdır?
(8) Bu olayın önemli kısımları için bkz. T.M. Brown, "The Electrick Current in Early 19th Century
(8) Bu
French olayın önemli
Physics" kısımları
(19. Yüzyıl için bkz.
Başlarında T.M. Brown,
Fransız “The
Fiziğinde Electrick
Elektrik Current
Akımının in Early
Yeri) 19th Stud¬
Historical Century
iesFrench
in the Physics"
Physical (19. Yüzyıl(Fizik
Sciences Başlarında Fransız
Bölümleri Fiziğinde
Üzerine Elektrik
Tarihsel Akımının
Çalışmalar) 1,1Yeri)
969, Historical ve
s. 61-103Stud-
ies in the
Modern Physical
Schagrin, Sciences (Fizik
"Resistance Bölümleri
to Ohm's YasasınaÇalışmalar)
Üzerine Tarihsel
Law" (Ohm'un Karşı Direnç) American
I, 1969, Jour¬ve
s. 61-103
nalModem Schagrin,
of Physics “Resistance
(Amerikan to Ohm’s
Fizik Dergisi) Law" (Ohm'un
21, 1963, s. 536-47.Yasasına Karşı Direnç) American Jour­
nal of Physics (Amerikan Fizik Dergisi) 21, 1963, s. 536-47.
185
185
 Şimdi dedisipliner
Şimdi de matriksin ikinci bir tür öğesini ele alalım. Kitabın asıl
disipliner matriksin ikinci bir tür öğesini ele alalım. Kitabın asıl
metninde bu öge hakkında, 'metafizik paradigmalar' yahut 'paradigmaların
m etninde bu öge hakkında, ‘m etafizik paradigm alar’ yahut ‘paradigmaların
metafizik kısımları' gibi başlıklar altmda şey söylendi. Bu bağlamda dü¬
metafizik kısım ları’ gibi başlıklar âltmdaçok çok şey söylendi. Bu bağlamda dü­
şündüğüm, ortak ilkeler düzeyindeki inançlara şu örnekleri verebilirim: ısı,
şündüğüm , ortak ilkeler düzeyindeki inançlara şu örnekleri verebilirim: ısı,
nesneleri meydana getiren kısımların hareket enerjisidir; algılanabilir tüm
nesneleri m eydana getiren kısım ların hareket enerjisidir; algılanabilir tüm
görüngüleri meydana getiren, nitelik açısından yüksüz atomların boşluktaki
görüngüleri m eydana getiren, nitelik açısmdan yüksüz atomlarm boşluktaki
etkileşimleridir, yahut, alm aşıkbir
etkileşim leridir, yahut,almaşık birgörüş
olarak, madde ve güçtür, yahut
görüş olarak, m adde ve güçtür, yahut
alanlardır. Kitabımı yeniden yazıyor olsaydım, bu tür ilkeleri tikel bazı mo¬
alanlardır. Kitabım ı yeniden yazıyor olsaydım, bu tür ilkeleri tikel bazı mo­
dellere duyulan inançlar olarak betimlerdim ve 'model' kategorisini genişle¬
dellere duyulan inançlar olarak betimlerdim ve ‘m odel’ kategorisini genişle­
terek göreli bir düzeyde buluşsal (heuristic) olan çeşidi de buna dahil eder¬
terek göreli bir düzeyde buluşsal (heuristic) olan çeşidi de buna dahil eder­
dim: örneğin elektrik devresi, tekdüze bir hidrodinamik sistem olarak görüle¬
dim: örneğin elektrik devresi, tekdüze bir hidrodinamik sistem olarak görüle­
bilir; öte yandan gazlardaki moleküller, tıpkı rastgele hareket eden küçük es¬
bilir; öte yandan gazlardaki moleküller, tıpkı rastgele hareket eden küçük es­
nek bilardo topları gibi davranırlar. Bir topluluğa duyulan bağlılığın güç de¬
nek bilardo topları gibi davranırlar. Bir topluluğa duyulan bağlılığın güç de­
recesi, sonuçları pek ciddi olmasa bile, buluşsal modellerden varlıkbilimsel
recesi, sonuçları pek ciddi olmasa bile, buluşsal modellerden varlıkbilimsel
modellere kadar geniş bir kapsama dağılmıştır, ama bütün modeller benzer
birm işlev
odellere kadar geniş bir kapsam a dağılmıştır, ama bütün m odeller
yaparlar. Bunların arasında, topluluğa tercih ettiği yahut izin verebi¬
benzer
bir işlev yaparlar. Burdarm arasmda, topluluğa tercüı ettiği yahut Bunu izin verebi­
leceği benzetmeleri ve eğretilemeleri sağlamalarım gösterebiliriz. yap¬
leceği benzetmeleri ve eğretilemeleri sağlamalarmı gösterebiliriz. Bunu yap­
makla modeller, neyin açıklama yahut neyin bir bulmaca çözümü olarak ka¬
makla modeller, neyin açıklama
edileceğinin yahut neyin birOlaya
bulmaca çözümü olarak ka­
tam mantıksal tersin¬
bul belirlenmesine yardımcı olurlar.
bul edileceğinin belirlenmesine yardımcı olurlar. Olaya tam mantıksal tersin­
den de bakarsak, modeller çözümlenmemiş bulmacaların dökümünün belir¬
den de bakarsak, m odeller çözümlenm emiş bulmacalarm dökümünün belir­
lenmesine de yardım ederler ve her birinin öneminin değerlendirilmesine kat¬
lenmesine de yardım ederler ve her birinin öneminin
kıları olur. Ancak, şunu da gözden kaçırmamalıyız ki bilimsel toplulukların değerlendirilmesine kat­
kıları olur. Ancak, şunu da gözden kaçırmam alıyız
üyeleri buluşsal modelleri bile paylaşmak zorunda kalmayabilirler. Gerçi, ge¬ ki bilimsel toplulukların
üyeleri buluşsal modelleri bile paylaşmak zorunda kalmayabilirler.
de belirttiğim Gerçi,19.
gibi, örneğin ge­
nellikle bunun tersi geçerlidir, fakat daha önce
Yüzyılın ilk yarısında, kimyacılar topluluğuna üyelik için atomlara inanmak19.
nellikle bunun tersi geçerlidir, fakat daha önce de belirttiğim gibi, örneğin
Yüzyılm ilk yarısında, kimyacılar topluluğuna üyelik için atomlara inanmak
koşulu aranmıyordu.
koşulu aranmıyordu.
Disipliner matriksi oluşturan üçüncü bir unsuru burada değerler olarak be¬
Disipliner
timlemek matriksi
istiyorum. oluşturan
Bunlar farklı üçüncü
topluluklar bir unsuru
arasında,burada
gerekdeğerler
simgesel olarak
genel¬ be­
timlemek istiyorum. Bunlar farklı topluluklar arasında,
lemelerden gerek modellerden çok daha geniş çapta paylaşırlar ve doğa bi¬ gerek simgesel genel­
lem elerdentümünün
limcilerinin gerek m odellerden
bir toplulukçok ruhu daha geniş çapta büyük
kazanmasında paylaşırlar ve doğa
payları vardır.bi­
lim cilerinin tüm ünün bir topluluk ruhu kazanm asında
Değerler her zaman işlerlik halinde olmalarına karşın, tikel önemleri belli büyük payları vardır.
bir
Değerler herüyelerin
zaman işlerlik
bir bunalımı saptamaları gerektiği zaman, yahut dahabir
halinde olmalarma karşın, tikel önemleri belli
topluluktaki
topluluktaki üyelerin bir bunalım ı saptam aları gerektiği zaman, yahut daha
sonra bilgi dallarını uygulamada karşıt yöntemlerden birini seçmek zorunda
sonra bilgi
oldukları zamandallarım
iyice uygulam ada karşıt yöntemlerden birini seçmek zorunda
ortaya çıkar. Bilimsel değerler arasında belki de en de¬
rin kök salmış olanlar, tahminle ilgiliBilimsel
oldukları zaman iyice ortaya çıkar. değerler
olanlardır: arasmda
tahminler doğrubelki de en de­
olmalıdır;
rin kök salmış olanlar, tahminle ilgili olanlardır: tahm
nicel tahminler, nitel olanlara tercih edilmelidir; bırakılan hata payı ne olursa inler doğru olmalıdır;
nicel tahmin
olsun, tahminler, bellinitel olanlaratutarlı
bir alanda tercihşekilde
edilmelidir; bırakılan hata
doğrulanmalıdır payıliste
ve bu ne böy¬
olursa
olsun, tahm in belli bir alanda tutarlı şekilde doğrulanmahdır
lece uzayıp gider: kuramlar her şeyden önce ve en önemli olarak, bulmacala¬ ve bu liste böy-
lece uzayıp gider: kuramlar her şeyden önce ve
rın tanımlanmasını ve çözümlenmesini sağlamalıdırlar; mümkün olduğu ka¬ en önemli olarak, bulmacala­
darrınbasit
tanım lanm asını
olmaları, ve çözümlenmesini
kendi sağlamalıdırlar;
içinde tutarlı ve inanılır, yani başka mümkün olduğu
bir deyişle halen ka­
dar basit olmaları, kendi içinde tutarlı ve inanılır, yani
kullanılmakta olan diğer kuramlarla bağdaşabilir olmaları gerekir. (Kitabımın başka bir deyişle halen
ilkkullanılm
metninde, akta olan diğer
kuranı kuramlarla
tercihlerinde bağdaşabilir
rol oynayan olmaları
etkenlerin ve gerekir.
bunalım(Kitabımın
kaynak¬
larının ele alınışında iç ve dış tutarlılık gibi değerlere çok azbunalım
ilk metninde, kuram tercihlerinde rol oynayan etkenlerin ve değinilmiş kaynak-
ol¬
larm ın ele alınışında iç ve dış
masının bir eksiklik sayılabileceğini şimdi tutarlılık gibi değerlere
daha iyi çok az
görebiliyorum.)değinilm iş ol­
Diğer
m asının
türde bir eksiklik
değerler de vardır,sayılabileceğini
örneğin biliminşim di daha yararı
toplumsal iyi görebiliyorum
olması ya da.)böyle Diğer
türde değerler de vardır, örneğin bilimin toplumsal
bir yararın gereksizliği inançları gibi. Fakat verdiğim örnekler ne anlatmak yararı olması ya da böyle
bir yararın gereksizliği inançları
istediğimi yeterince belirtiyor sanırım. gibi. Fakat verdiğim örnekler ne anlatmak
istediğimi yeterince belirtiyor sanuım.

186
186
 Bununla birlikte, ortak değerlerin bir yönünden özellikle söz etmemiz ge¬
rekir.Bununla
Değerler, birlikte, ortak değerlerin
farklı uygulamalar bir yönünden
izleyen özellikle matriksin
kişilerce disipliner söz etmemiz diğerge­
rekir. Değerler, farklı uygulamalar izleyen kişilerce disipliner
öğelerinde olduğundan çok daha büyük ölçüde paylaşılabilirler. Belli bir top¬ matriksin diğer
öğelerinde
luluğun içinde,olduğundan
doğruluk çok daha dönemden
yargıları büyük ölçüde paylaşılabilirler.
döneme ve bir üyeden Belli bir top­
diğerine
tamluluğun
değilseiçinde, doğruluk
bile göreli yargıları dönemden
bir süreklilik gösterir. Fakatdöneme ve bir
basitlik, üyeden ve
tutarlılık diğerine
ina¬
tam gibi
nırlık değilse bile göreli
yargılar bireydenbir bireye
süreklilik
çoğugösterir.
kez büyük Fakatfarklar
basitlik, tutarlılık ve ina­
taşıyabilmektedir.
nırlık gibi
Örneğin, yargılar
Einstein içinbireyden bireye kuramı
eski kuantum çoğu kez ilebüyük
olağanfarklar taşıyabilmektedir.
bilim yapmayı olanak¬
sızÖrneğin,
kılan veEinstein
tahammül içinedilmez
eski kuantum kuramı sayılan
bir tutarsızlık ile olağan öğeler yapmayı
bilim Bohr olanak­
ve diğerle¬
sız kılan
rinin görüşüneve tahammül
göre olağan edilmez bir tutarsızlık
yollardan kendi kendinesayılanhallolması
öğeler Bohr ve diğerle­
beklenebile¬
cekrinin görüşüne
sıradan göre olağan
zorluklardı. Bundan yollardan kendideğerlerin
da önemlisi, kendine hallolması
uygulanması beklenebile­
gereken
cek sıradan zorluklardı. Bundan da önemlisi, değerlerin
durumlarda, farklı değerler tek tek alındıklarında farklı seçimlere yol açabi¬ uygulanması gereken
durumlarda,
lirler. farklıbir
Öte taraftan, değerler
kuram tek tek alındıklarında
diğerinden daha doğru, farklı
fakatseçimlere
ona kıyasla yol daha
açabi­
lirler. Öte
tutarsız taraftan,
ve daha bir kuram
az inanılır diğerinden
olabilir. daha doğru,
Bu durumda da gene fakat ona kıyasla
kuantum kuramını daha
tutarsız ve daha az inanılır olabilir. Bu durum da da
ömek gösterebiliriz. Kısacası, değerler her ne kadar bilim adamlarınca geniş gene kuantum kuramını
örnek paylaşılsalar
ölçüde gösterebiliriz. daKısacası,
ve değerlere değerler herne
bağlılık nekadar
kadardefin
bilimveadamlarmca
bilimi ne kadar geniş
oluşturucu olursa olsun
ölçüde paylaşılsalar da ve değerlere bağlılık
uygulamaları sırasında ne kadar
bazanderin ve bilimi
bireylerin ne kadar
kişiliği ve
oluşturucu
topluluk olursabirbirlerinden
üyelerini olsun uygulam aları sırasında
ayrıştıran kişisel bazan bireylerin
özellikleri kişiliği ve
gibi etkenlerin
topluluk
hatırı üyelerini
sayılır bir rolü birbirlerinden
olabilmektedir.ayrıştıran kişisel özellikleri gibi etkenlerin
hatırı sayılır bir
Geçtiğimiz rolü olabilmektedir.
bölümleri izlemiş olan okurların çoğu, ortak değerlerin işleyi-
şindeki Geçtiğimiz
bu özelliğinbölümleri
benimizlemiş
savunduğumolan okurların
görüşün çoğu, en zayıf ortak değerlerin işleyi­
noktalarından biri
şindeki bu özelliğin benim savunduğum görüşün
olduğu kanısına varmışlardır. Rakip kuramlar arasında seçim yapmak yahut en zayıf noktalarından biri
olduğu kanısına varmışlardır. Rakip kuram lar arasında
bunalım yaratan bir aykırılığı olan aykırılıklardan ayırt etmek gibi konularda seçim yapmak yahut
bunalım
görüş yaratan
birliği bir aykırılığı
sağlanmasında bilimolan aykırılıklardan
adamlarının ayırt etmek
paylaştıkları ilke vegibideğerlerin
konularda
görüş olmadığı
yeterli birliği sağlanmasında
düşüncesindebilim adamlarmın
ısrar ettiğim için depaylaştıklan
zaman zaman ilke öznelliği
ve değerlerinve
yeterli olmadığı
akıl-dışıcıhğı düşüncesinde
yüceltmekle ısrar ettiğim
suçlandığım içinAncak,
oldu. (9) de zaman zaman
bu tepki öznelliği
değer yargı¬ve
akıl-dışıcıhğı
larının yüceltmekle
hangi alanda suçlandığım
olursa olsun oldu. (9) Ancak,
daima gösterdikleri bu tepkigözden
iki özelliği değer yargı­
ka¬
larının hangi
çırmaktadır. alanda olursa
Birincisi, olsun daim
ortak değerler bir atopluluğun
gösterdikleri iki özelliği
üyelerinin hepsi gözden
tarafın¬ ka­
çırmaktadır. Birincisi, ortak değerler bir topluluğun
dan aynı tarzda uygulanmasalar bile; topluluk davranışlarını önemli ölçüde üyelerinin hepsi tarafın­
dan aynı tarzda(Eğer
belirleyebilirler. uygulanmböyleasalar bile; topluluk
olamasaydı davranışlarını
değer kuramı önemli
veya estetik ölçüde
konula¬
belirleyebilirler.
rında (Eğer sorun
hiç bir özel felsefi böyle çıkmazdı.)
olam asaydıGerçekliği
değer kuram ı veya estetik
doğrudan temsil konula­
etme¬
rında
nin, hiç bir özel felsefi
canlandırmanın, sorun
birincil birçıkm
değer azdı.)
olduğuGerçekliği
dönemlerde doğrudan temsil aynı
bile, kimse etm e­
nin, canlandırm anın, birincil bir değer olduğu dönem
tarzda resim yapmıyordu, fakat bu terkedildiği zaman plastik sanatların geli¬ lerde bile, kimse aynı
şimtarzda resim kökünden
örüntüsü yapmıyordu, fakat bu uğradı.
değişikliğe terkedildiği
(10) zaman
Tutarlılıkplastik sanatlarm
birincil bir değergeli­
şim örüntüsü
olmaktan çıktığıkökünden değişikliğe
takdirde bilimlere ne uğradı.
olacağını (10) Tutarlılık
varın siz tahmin birincil
edin.bir değer
İkinci¬
olmaktan çıktığı takdirde bilimlere ne olacağını varın
si, ortak değerlerin uygulanışındaki bireysel çeşitliliklerin bilim için çok te¬siz tahmin edin. İkinci­
melsi, bazı
ortakişlevleri
değerlerin uygulanışındaki
olabilir. bireysel çeşitliliklerin
Değerlerin uygulanması gereken anlar bilim için
aynı çok te­
zaman¬
damel ve bazı işlevleri
değişmez olabilir.
olarak Değerlerin
tehlikelerin uygulanması
de göze alınmasıgereken
gerekenanlar aynı Gerçi,
anlardır. zaman­
da ve değişmçoğu
aykırılıkların ez olarak
olağantehlikelerin de göze alınması
yollardan çözümlenir. Yeni birgereken
kuramanlardır. Gerçi,
için yapılan
aykırılıkların çoğu olağan yollardan çözümlenir. Yeni
önerilerin çoğu da zaten yanlış çıkar. Eğer bir topluluğun bütün üyeleri her bir kuram için yapılan
önerilerinbirçoğu
aykırılığa da zaten
bunalım yanlış çıkar.
kaynağıymış gibi Eğer
tepki bir topluluğun
gösterse yahut da bütün üyeleri her
meslekdaşla-
aykırılığa
rının bir bunalım
ileri sürdüğü kaynağıymış
her yeni gibi tepki gösterse
kuramı benimsemeye kalksa, yahut
bilimda yok
meslekdaşla-
olurdu.
rınm ileri sürdüğü her yeni kuram ı benim sem eye kalksa, bilim yok olurdu.
(9) Özellikle bkz. Dudley Shapere, "Meaning and Scientific Change" (Anlam ve Bilimsel
Değişme) Mid and
(9) Ö ze llikle Dudley Essays
bkz.Cosmos: S hapere, “ M eaning andScience
in Contemporary and CPhilosophy
S cie n tific (Zihin ve Evren:
hange” (Anlam B ilim sel
Çağdaş
Değişme)BilimMid Felsefe
ve and Üzerine
Cosmos: Denemeler)
Essays kitabında,Science
in Contemporary Pitsburgh Üniversitesi,
and (ZihinFelsefesi
Philosophy Bilim ve Evren:
Dizileri,
Çağdaş III,Bilim
1966, Israel Scheffler,
41-85; Üzerine
ves.Felsefe Science
Denemeler) and Subjectivity
kitabında, (Bilim ve Öznellik),
Pitsburgh Üniversitesi, New
Bilim Felsefesi
York, 1967;
Dizileri, III,ve Growth
1966, of Knowledge
s. 41-85; (BilginmScience
Israel ScheffIer, Gelişmesi) kitabında Sir(Bilim
and Subjectivity Karl Popper ile Imre
ve Öznellik), New
Lakatos'un
York, 1967; denemeleri.
ve G rowth of Knowledge (Bilginm G elişm esi) kitabında Sir Kari Popper ile Imre
(10) Bkz. On Üçüncü
Lakatos’un Bölüm'ün başındaki tartışma.
denemeleri.
(10) Bkz. On Üçüncü Bölüm’ün başındaki tartışma.
187
187
Öte yandan, eğer aykırılıklar veya yeni kuramlar karşısında hiç kimse tehli¬
ö te göze
keyi yandan, eğer bilimde
almasa, aykırılıklar veya yeni
hiç devrim kuramlar
olmazdı. Bukarşısmda hiç kimse
gibi koşullarda tehli­
bireysel
keyi göze
seçimleri alm asa, bilim
yönlendirmek de paylaşılan
için hiç devrimkurallardansa
olmazdı. Bu gibi ortakkoşullarda bireysel
değerlere başvu¬
seçimleri
rulması, yönlendirm
topluluğun ek için dağıtmak
tehlikeyi paylaşılanve kurallardansa
girişimin uzun ortak değerlere
vadede başvu­
başarısını
rulm ası, için
sağlamak topluluğun
aldığı birtehlikeyi
nevi önlem dağıtm ak ve girişim in uzun vadede başarısını
sayılabilir.
sağlamak
Şimdi deiçin aldığı bir
disipliner nevi önlem
matriksin sayılabilir.
dördüncü tür bir öğesine bakalım. Bu geriye
kalanŞimdi de disipliner
tek çeşit olmamakla matrıksin
beraberdördüncü tür birele
benim burada öğesine bakalım.sonuncu¬
alacaklarımın Bu geriye
kalan
sudur. tek
Bu çeşit olm am akla beraber benim burada ele alacaklarım
öge için 'paradigma' terimi gerek dilbilim gerek benim özyaşamım ın sonuncu­
sudur. Butamamen
açısından öge için uygun
‘paradigm a’ terimi gerek
düşmektedir. dilbilim gerek
Bir topluluğun ortakbenim
ilkeleriözyaşamım
arasın¬
açısmdan
da, beni ilktam kezam en uygun sözcüğünü
paradigma düşmektedir. Bir topluluğun
seçmeye yöneltenortak ilkeleri arasın­
bir unsurdan söz
da, beni ilk
ediyorum. kez paradigm
Ancak, a sözcüğünü
bu terim kendine özgü seçm eye yönelten
bir özerklik kazandığıbir unsurdan
için burada söz
ediyorum.
onun yerine Ancak, bu
'örneklik'* terim
teriminikendine özgü
kullanacağım. bir özerklik
Bununla kazandığı
belirtmek için burada
istediğim,
onun yerineöğrencilerin
başlangıçta, ‘örneklik’* bilimsel
terimini kullanacağım.
eğitimin başından Bununla belirtmek
itibaren, istediğim,
ister laboratu-
başlangıçta,
varlarda, ister öğrencilerin
imtihanlarda bilimyahutsel eğitim
bilim in başından
metinlerinin itibaren,
bölüm ister laboratu-
sonlarında rastla¬
varlarda,
dıkları somut ister imtihanlarda
bulmaca yahut bilim
çözümleridir. metinlerinin
Bununla beraber,bölüm
bu ortak sonlarmda
örneklererastla­
hiç
dıklarıbir
değilse somut bulm aca
de, bilim çözümleridir.
adamlarının eğitimBununla
sonrasıberaber, bu ortak örneklere
araştırmalarında karşılaştık¬ hiç
değilse
ları sürelibir de, bilimyer
yayınlarda adam larının
alan eğitim
ve onlara sonrasıhalinde
örnekler araştırmalarm
işlerinindanasılkarşılaştık­
yapıl¬
ları süreli
dığını öğreten yayınlarda yer alançözümlerinin
teknik problem ve onlara örnekler halinde işlerinin
ilave edilmesi gerekir. nasıl yapıl-
Örneklik
dığmı arasmdaki
dizileri öğreten teknik problem
farkların bilimeçözümlerinin
bir toplulukilave
'üst edilmesi
(ün) yapısı' gerekir. Örneklik
sağlamadaki
dizileri
payı, arasm daki
disipliner farkların
matriksin diğerbilime bir topluluk
tür öğelerine ‘üstdaha
kıyasla (ün) büyüktür. Örneğin
yapısı’ sağlamadaki
payı,fizikçiler
bütün disiplineraynım atriksin diğer tür
örneklikleri öğelerine
öğrenerek işekıyasla dahaEğilimli
başlarlar. büyüktür. Örneğin
yüzeyler,
bütün
huni fizikçiler
şeklinde aynıKepler'ci
sarkaç, örneklikleri öğrenerek
yörüngeler işeproblemler
gibi başlarlar. Eğilim li yüzeyler,
veya Vernier**,
huni şeklinde
kalorimetre sarkaç. K epler’ci
ve Wheatstone yörüngeler
köprüsü*** gibi problem
gibi araçları ler veya
sayabiliriz. Vemier**,
Ancak, eği¬
kalorimetre
timleri ve Wpaylaştıkları
geliştikçe, heatstone köprüsü*** gibi araçlarıgiderek
simgesel genellemeler sayabiliriz.
dahaAncak, eği­
farklı ör¬
timleri geliştikçe,
neklikler tarafındanpaylaştıkları
canlandırılmaya simgesel genellemeler
başlar. Hem katıcisim giderekfiziği,
daha hemfarklıdeör­
neklikler tarafından
alan-kuramsal canlandırılm
fizik Schrödinger aya başlar.
denklemini Hem katıcisim
kullandıkları halde, fiziği,
her ikihemgrup¬de
taalan-kuramsal
da geçerli olanfizik Schrödinger
yalmzca en temelderıklemini kullandıkları halde, her iki grup­
uygulamalardır.
ta da geçerli olan yalm zca en temel uygulamalardm
3. Paylaşılan Örnekler Olarak Paradigmalar •
3. Paylaşılan Örnekler Olarak Paradigmalar •
Paylaşılan örnek olarak paradigma, bu kitabın şimdi en yenilikçi ve en az
Paylaşılan
anlaşılmış olarakörnek olarak kısmının
gördüğüm paradigma, bu unsuruydu.
temel kitabm şimdi Buennedenle
yenilikçi ve en az
örneklik¬
leranlaşılmış
disiplinerolarak
kuramı gördüğüm kısmmm temel
ve onu uygulamak unsuruydu.
için gerekli Bu nedenle
bazı kuralları örneklik­
öğrenmez¬
lerhiçbir
se, disipliner
problemkuram ı ve onu uygulamak
çözülemez denilmektedir.için Bilimsel
gerekli bazı kuralları
bilgi kuramda öğrenm
ve ku¬ez­
se, hiçbir
rallarda problem çözülem
yatmaktadır. Problemler ise bunların uygulanışında
ez denilmektedir. Bilimsel bilgi kolaylık
kuram daeldeveet¬
ku­
rallarda
mek yatmaktadır.
için birer Problem
araç olarak ler ise
görülür. Benbunların
kendi açımdan bilimdeki
uygulanışında bilişsel
kolaylık elde
içe¬et­
riğin
mekbu için birer araç
şekilde olarak
tek bir toplanmasının
görülür.
noktaya Ben kendi yanlış
açımdanolduğunu kanıtlamaya
bilimdeki bilişsel içe­
riğin bu Öğrenci
çalıştım. şekilde tek bir noktaya
birçok problemtoplanmasının yanlışsonra
üzerine çalıştıktan olduğunu kanıtlam
başkalarını aya
çö¬
çalıştım . için
zümlemek Ö ğrenci
ek birbirçok problem
kolaylık ya da rahatlık çalıştıktan Fakat
üzerinekazanabilir. sonra başlangıçta
başkalarını ve çö­
daha bir
zümlemek
sonra için ek için,
süre problemyaçözmek
bir kolaylık bir anlamda
da rahatlık doğaFakat
kazanabilir. hakkında son de¬ve
başlangıçta
sonra
rece daha bilgiler
önemli bir süre edinmektir.
için, problem tür 'örneklik'
Buçözmek lerin olmadığı
bir anlamda yerde,son
doğa hakkmda dahade­
rece önemli bilgiler edinmektir. Bu tür ‘örneklik’lerin olmadığı yerde, daha
(*) Örneklik: ingilizce 'exemplar' karşılığı, birbirine benzer birçok örneğin sağlanabildiği,
çoğaltıldığı
{•) ö rn e kana kaynak,
lik : İn g ilizcearketip. (Ç.N.)
‘e xe m p la r’ karşılığı, birbirine benzer birçok örneğin sağ la nab ildiğ i,
) Vernier: Uzunluk
( çoğaltıldığı ana kaynak, açı ölçen
yahutarketip. bütün araçlara takılabilen küçük boyutlu ve her tür ölçeğin
(Ç.N.)
altbölümlerinin daha büyük
( ) Vernier: Uzunluk kesinlikle
yahut açı ölçen ölçülebilmesini
bütün araçlarasağlayan aygıt.
takılabilen (Ç.N.)
küçük boyutlu ve her tür ölçeğin
("*)ÿ Wheatstone's
altbölümlerinin daha Bridge:
büyük Rezistansları
kesinlikle ölçülebilmesini sağlayanhiçbir
orantılı dört iletkenin, aygıt.araçla
(Ç.N.)akım ölçülemeyecek
şekilde
(” *)• Wbir devreye bağlanmasıyla
heatstone's meydana
Bridge: Rezistansları gelen
orantılı dört iletkenin, hiçbir(elektrik
ve rezistans direnç)
araçla akım ölçmeye
ölçülemeyecek
yarayan
şekildeaygıt.
bir de(Ç.N.)
vreye ba ğ la n m a sıyla m eydana gelen ve rezistans (elektrik direnç) ölçm eye
yarayan aygıt. (Ç.N.)
188
188
önce öğrenilmiş yasa ve kuramların çok az bir ampirik (görgül) içeriği olabi¬
lir.önce öğrenilmiş yasa ve kuramlarm çok az bir ampirik (görgül) içeriği olabi­
lir.Anlatmak istediğimi iyice belirtmek için bir an simgesel genellemelere
dönüyorum.A nlatm ak Çok geniş ölçüde
istediğim paylaşılan
i iyice belirtm örneklerden
ek için Newton'un
biri degenellem
bir an simgesel elere
îkinci Hareket. Yasasıdır
dönüyorum genellikle
Ç ok genişveölçüde f=ma şeklinde
paylaşılan Birde
yazılır.biri
örneklerden sosyolog ya¬
Nevvton’un
hut bir dilbilimciyi
îkinci ele alalım.
Hareket Yasasıdır Bu kişi söz
ve genellikle f=makonusu yazılışa
şeklinde eş Bir
yazılır. anlatımın
olansosyolog ya­
hiçbir
hut bir dilbilimyol
sorunsala ciyiaçmadan
ele alalım.söylenebildiğini
Bu kişi söz konusuve belli bir topluluğun
yazılışa üyeleri
eş olan anlatımm
tarafından kabul edildiğini
hiçbir sorunsala yol açmadan bulduğu zaman, bundan
söylenebildiğini daha bir
ve belli ileri bir araştırmaya
topluluğun üyeleri
girmediği
tarafmdan takdirde,
kabul edildiğini anlatımın
gerek bu bulduğu ve içindeki
zaman, bundanterimlerin
daha ilerianlamı hakkın¬
bir araştırmaya
da, gerek topluluktaki
girmediği bilimbu
takdirde, gerek adamlarının
anlatımın ve anlatımıterimlerin
bu içindeki doğaya neanlamı
şekildehakkın­
bağ¬
ladıkları
da, gerek konusunda
topluluktakipek bilim
fazla şey öğrenmişbu
adamlarmm olmayacaktır.
anlatımı doğayaGerçekten de, top¬
ne şekilde bağ-
luluk üyelerinin
ladıklan konusundabu anlatımı sorgusuz
pek fazla sualsiz kabul
şey öğrenmiş etmeleri Gerçekten
olmayacaktır. ve mantıksal de,ya¬
top­
hutlulukmatematik
üyelerinin kullanımları
bu anlatımıaraya sokmak
sorgusuz sualsiz bir araç
içinkabul olarakvekullanmaları,
etmeleri mantıksal ya­
buhut insanların
m atem atikanlam veya uygulama
kullanım ları araya ile ilgili için
sokmak bütünbirkonularda
araç olarakanlaştıkları so¬
kullanmaları,
nucunu kendiliğinden
bu insanlarm anlam veya uygulam
yaratmaz. Elbette
a ile büyük ölçüde
ilgili bütün anlaştıkları
konularda varsayıla-
anlaştıkları so­
bilir,
nucunu çünkü aksine bir durum
kendiliğinden konuşmalarından
yaratmaz. Elbette büyükhemen ölçüdebelli olur. Fakat
anlaştıkları hangi
varsayıla-
noktadan
bilir, çünkü başlayarak
aksine bir hangi yollardan
ve durum geçerekhemen
konuşmalarmdan bu anlaşmaya
belli olur.vardıklarım
Fakat hangi
sormakta
noktadanyarar vardır. Belli
başlayarak bir deneysel
ve hangi geçerekkarşılaştıkları
yollardandurumla bu anlaşm ayazaman,
vardıklarmı
tam
kendilerine
dasormakta yararlazım olan
vardır. güçleri,
Belli kitleleri durumla
bir deneysel ve ivmeleri seçmeyi nasıl
karşılaştıkları öğren¬
zaman, tam
mişlerdir acaba? lazım olan güçleri, kitleleri ve ivmeleri seçmeyi nasıl öğren­
da kendilerine
Olayın bu
mişlerdir yönünün çok ender olarak dikkate alınmasına karşın, pratikte
acaba?
öğrencilerin
Olayın bu öğrenmeleri
yönünün çok gereken
enderbundan
olarakdadikkate
karmaşıktır. Mantık
alınm asına ve matema¬
karşm, pratikte
tiköğrencilerin
işlemlerinin f=ma anlatımına
öğrenmeleri gerekendoğrudan
bundan dadoğruya uygulanması
karmaşıktır. Mantık ve gerçeğin
matema­
tamtik birişlem lerinindeğildir.
aktarımı Anlatım
f=m a anlatım ınaincelendiği zaman, bunun
doğrudan doğruya uygulanmbir doğa yasası
ası gerçeğin
tam bir yahut
'taslağı', aktarımı birdeğildir.
yasa şeması olduğu
Anlatım incelendiği Öğrencibunun
anlaşılır. zaman, veya uygulama ya¬
bir doğa yasası
pan‘taslağı’, yahut bir sorun
bilim adamı alanından
yasa şeması diğerine
olduğu geçtikçe,
anlaşılır. Öğrenci işlemlerin
bu veya uygu¬
uygulama ya­
landığı
pan bilim simgesel
adamı genelleme değişir. Serbest
bir sorundealanından diğerine düşme
geçtikçe, bu işlemlerin uygu­
landığı simgesel genellem e de değişir. Serbest düşme
ömeğinde, f= ma anlatımı, mg= m '
haline gelir. Basit sarkaçlar için mg sin 0
“d%"
örneğinde, f= m a anlatım ı, m g= m
O
dt2 haline gelir. Basit sarkaçlar için mg sin 0
dt2
= -ml şekline dönüştürülür. Karşılıklı etkileşim halinde bir çift uyumlu
d^(|)
= -mİdt2 ^ şekline dönüştürülür. Karşılıkh etkileşim halinde bir çift uyumlu
dt2
salıngaç (harmonic oscillator) içinde iki ayn denklem olarak kullanılır, ki bunlardan
salıngaç (harmonic osciUator) içinde iki ayn denklem olarak kullanılır, ki bunlardan
birincisi şöyle yazılabilir: mj ( j2 -sj tkj sj =k2 (S2 - Sj +d); çok daha karmaşık
bırincisi şöyle yazılabilir: mı dt2 S| tkj sj =k2 (sg ■Sı +<i); Çok daha karmaşık
dt2
durumlarda, örneğin giroskoplarda* daha başka biçimler alır ve başlangıçtaki
f=ma anlatımına
durumlarda, örneğin akrabalığı fark daha
olan giroskoplarda* giderek
etmekbaşka alır Bütün
zorlaşır.
biçimler bunlara
ve başlangıçtaki
karşın anlatımbir
f=maöğrenci ına yandan daha önce
olan akrabalığı karşılaşılmamış
fark etmek giderekçeşitli fiziksel
zorlaşır. koşullar¬
Bütün bunlara
daki güçleri,
karşm kitleleri
öğrenci ve ivmeleri
bir yandan daha öncesaptamayı,
karşılaşılmamış çeşitliöğrenirken,
tanımlamayı aynı
fiziksel koşullar­
zamanda f=ma kitleleri
daki güçleri, anlatımını ivmçeşitli
ve bu eleri saptam ayı,birbirine
koşulları tanım lambağlamak için kulla-
ayı öğrenirken, aynı
zamanda f=m a anlatım ını bu çeşitli koşullcu-ı birbirine bağlamak için kulla­
(*) Giroskop: devir ve yörünge hareketlerini canlandırmak için kullanılan, dingil ve tekerlekten
oluşan, kendi ekseni
(*) Giroskop: devir çevresinde
ve yörüngedönebilen eğitim
hareketlerini aracı. (Ç.N.) için kullanılan, dingil ve tekerlekten
canlandırmak
oluşan, kendi ekseni çevresinde dönebilen eğitim aracı. (Ç.N.)
189
189
nılmaya uygun bir biçimde tasarlamayı öğrenmiş olur, üstelik bu daha önce
nılmaya
hiçbir eşineuygun bir biçim
benzerine de tasarlamayı
rastlamadığı öğrenmiş
bir biçimdir. olur, bunu
Öğrenci üstelik bu dahanasıl
yapmayı önce
hiçbir eşine
öğrenebilmiştir? benzerme rastlamadığı bir biçimdir. Öğrenci bunu yapmayı nasıl
öğrenebilmiştir?
Hem bilim öğrencilerinin hem de bilim tarihçilerinin yakından tanıdığı bir
Hem bu
görüngü, bilim
konudaöğrencilerinin hem de bilim tarihçilerinin
bir ipucu sağlamaktadır. yakından tanıdığı
Öğrenciler çalışmaları hakkındabir
görüngü,
bilgi bu konuda
verirken, sık sık bir ipucu sağlamaktadır.
metinlerindeki Öğrenciler
belli bir bölümü çalışmalarıgayet
okuduklarını, hakkmda iyi
bilgi verirken,fakat
anladıklarını, sık sık m etinlerindeki
bölümün sonundaki belli
bazıbir problemleri
bölümü okuduklarını,çözmekte gayet zorlukiyi
anladıklarını,
çektiklerini fakat bölüm
söylerler. ün sonundaki
Aynı zamanda, bazı problem
bu güçlükler çoğuleri kezçözmbenzer ekte zorluk
şekilde
çektiklerini söylerler. Aynı zam anda, bu güçlükler
ortadan kalkarlar. Öğrenci, hocasının yardımıyla ya da tek başma, çözemedi¬ çoğu kez benzer şekilde
ğiortadan
problemi kalkarlar.
daha önce Öğrenci,
rastlamış hocasınm
olduğuyardımıyla
bir problemyagibi da görebilmesini
tek başma, çözem sağla¬ edi­
ği problemi
yan bir bakış daha önce rastlamış
açısı yakalar. olduğu bir
Bu benzerliği problem
görüp, iki yagibi da görebilmesini
daha fazla ayrısağla­ tür
yan bir arasındaki
problem bakış açısı koşutluğu
yakalar. Bukavradığı
benzerliğizaman görüp,da, ikisimgeleri
ya da daha dahafazla
önceayrıişetür
yaradığı görülmüş olan tarzlarda birbirine yaklaştırır ve onları benzer şekildeişe
problem arasındaki koşutluğu kavradığı zaman da, simgeleri daha önce
yaradığı
doğaya görülmüş
bağlar. olan tarzlarda
Böylelikle bir yasabirbirine
şeması, yaklaştırır
sözgelimi ve f= onları
ma, bir benzer şekilde
araç işlevi
doğayavebağlar.
görmüş öğrenciye B öylelikle bir yasa şeması,
ne tür benzerlikler araması sözgelimi
gerektiğini f= ma, bir araçduru¬
göstererek işlevi
görmüş
mun hangi ve öğrenciye
'Geştalt' ile (algılama kalıbı) ile görüleceğini öğretmiş olur. duru­
ne tür benzerlikler araması gerektiğini göstererek Bu¬
mun hangi ‘G eştalt’
nun sonucu olarak ortaya ile (algılam a kalıbı)
çıkan, çeşitli ile görüleceğini
durumları bir benzerlik öğretmiş olur. Bu­
çerçevesinde
nun sonucu
görme yeteneği, olarak
yahut ortaya
f=maçıkan, çeşitli veya
anlatımının durumları
başkabir birbenzerlik
simgesel çerçevesinde
genelleme¬
görme
nin değişikyeteneği,
örnekleri yahut f=maalgılama
olarak anlatımının veya sanırım
becerisi, başka biröğrencinin
simgesel genelleme­
örneklik
nin değişikçalışırken
problemleri örnekleriöğrendiği
olarak algılam
en temela becerisi,
bilgidir.sanırım
Problemöğrencinin örneklik
ister kağıt kalem¬
ıroblemleri
le, ister tam çalışırken öğrendiği en temel
donatımlı bir laboratuvarda çözümlensin, bunun bilgidir. Problem ister
önemikağıt kalem-
yoktur.
e, ister kişiden
Öğrenci, tam donatım kişiye lı değişebilecek
bir laboratuvarda bir çözümlensin,
miktar problem bunun önemi yoktur.
tamamlandıktan
Ö ğrenci,
sonra bilimkişiden
adamı olarakkişiye karşılaştığı
değişebilecek bir m iktar
durumları artıkproblem
uzmanlık tam am landıktan
dalının diğer
sonra bilim
üyeleriyle aynı adamı
Geştalt olarak karşılaştığı durumları artık uzmanlık
içinde görmeye başlar. Bunlar onun için artık eğitimin dalının diğer
üyeleriyle aynı
başlangıcında Geştalt durumların
rastladığı içinde görmeye aynı başlar.
değildir. Bunlar
Geçen onun
süreiçin artıkzamanla
içinde eğitimin
başlangıcında
denenmiş ve tüm rastladığı
bir toplulukça durumlarm aynı değildir.
onaylanmış bir görüş Geçentarzım süre içinde zamanla
benimsemiştir.
denenmiş ve tüm bir toplulukça onaylanmış bir görüş
Zamanla kazanılan bu benzerlik ilişkilerinin rolü, bilim tarihinde de açık¬ tarzmı benimsemiştir.
Zamanla
ça görülür. kazanılan
Bilim adamları bu benzerlik
bulmacaları ilişkilerinin
daha önceki rolü, bulmaca
bilim tarihinde de açık­
çözümlerini
ça görülür.
model alarak Bilim adam ları
çözümlerler, bulmçoğu
üstelik acalarıkezdaha önceki
simgesel bulm aca çözüm
genellemelere lerini
de fazla
model alarak Örneğin
başvurmazlar. çözümlerler, Galileoüstelik çoğu kez aşağı
bir eğimden simgesel genellemelere
yuvarlanan topun,de hangifazla
başvurm
açıda olursaazlar.
olsun Ö rneğin
karşıt G
biralileo
eğimdebir eğim
eşit den
yüksekliğeaşağı yuvarlanan
tırmanacak topun,
kadar hangi
ivme
açıda olursagözlemlerken,
kazandığını olsun karşıt bir bu eğim de eşit
deneysel yüksekliğe
olayı da tıpkı tırm anacakbirer
ağırlığını kadarnoktaivme
kazandığını
kitle gözlem lerken,
olarak soyutladığı bu deneysel
sarkaçlara olayı dagörmeyi
benzer şekilde tıpkı ağırlığını
öğrenmişti. birerDaha
nokta
kitle Huyghensy,
sonra olarak soyutladığıfizikselsarkaçlara
yani gerçek benzer şekildesalınım
sarkaçların görmeyi öğrenmişti.
merkezleri Daha
proble¬
sonra
mini Huyghensy,
çözmek için bufiziksel
sarkaçm yani gerçek
Galileo tipisarkaçların salmım merkezleri
birçok nokta-sarkaçtan proble­
oluştuğunu
mini
farz çözmek
etti. için bunokta-sarkaçlar
Bu şekilde, sarkaçm Galileoarasındaki
tipi birçokbağ, nokta-sarkaçtan
salınımın herhangi oluştuğunu bir
farz etti. Bu
noktasında anmda şekilde,
serbest nokta-sarkaçlar
bırakılabilirdi.arasındaki
Bu bağlarbağ, salmımın
çözüldüğü zamartherhangi
da, herbir
noktasında anmda
nokta-sarkaç kendi başınaserbestserbestçe
bırakılabilirdi. Bu bağlar
salınabilirdi. Fakat çözüldüğü
her birinin zamart da, her
en yüksek
nokta-sarkaç
noktasına eriştiğikendi
ortak başmaağırlıkserbestçe
(çekim)salmabilirdi. Fakat hersarkacında
merkezi, Galileo'nun birinin en yüksek
oldu¬
ğunoktasına eriştiği
gibi, yalnızca ortak ağırlık
fiziksel sarkacın (çekim)
ağırlıkmerkezi,
merkezinin Galileo’nun
düşmeye sarkacmda
başladığı yük¬ oldu­
sekliği kadar çıkabilirdi. Bunların sonucunda da, Daniel Bernoulli, belli yük­
ğu gibi, yalnızca fiziksel sarkacın ağulık merkezinin düşmeye başladığı bir
sekliği geçen
ağızdan kadar suyun
çıkabilirdi.
akışının Bunların sonucunda da,
nasıl Huyghens'in Daniel benzetilebileceği-
sarkacına Bernoulli, belli bir
niağızdan geçen
buldu. İlk suyun
olarak, sonakışının
derece ufaknasıl bir
Huyghens’in
zaman diliminde sarkacma benzetilebileceği-
bir fıçıdaki ve mus-
ni buldu. suyun
luğundaki İlk o laric,
ağırlık sonmerkezinin
derece ufakinişi bir belirlenir.
zaman dilimindeDaha sonra bir fıçıdaki
her su ve m us­
parça¬
sının ayrı ayrı, bu zaman diliminde kazandığı en büyük hızla çıkabileceği en
luğundaki suyun ağırlık merkezinin inişi belirlenir. Daha sonra her su parça-
sınm yüksekliğe
büyük ayrı ayrı, buçıktığı zamanfarz diliminde kazandığı
edilir. Bu durumda, en tek
büyük tek hızla çıkabileceği en
su parçacıklarının
büyükmerkezlerinin
ağırlık yüksekliğe çıktığı farz edilir.
yükselişi, fıçı veBufıçının
durumda, tek tek su suyun
musluğundaki parçacıklarının
ağırlık
ağırlık m erkezlerinin yükselişi, fıçı ve fıçının m usluğundaki suyun ağırlık

190
190
merkezinin inişine eşit olmalıdır. Böylece probleme bu şekilde bakmanın bir
sonucu olarak,
merkezinin inişine zamandır
uzun eşit aranan
olmalıdır. 'akış hızı'
Böylece problemebiriminin elde edilmesi
bu şekilde bakmanın çokbir
gecikmedi.
sonucu olarak, (11). uzun zamandır aranan ‘akış hızı’ birim inin elde edilmesi çok
Problemler(11).
gecikmedi. yoluyla farklı durumları birbirine benzer şekilde görmeyi öğren¬
mek,Problemler bilimselfarkh
onları aynıyoluyla yasanın yahut yasa
durumlan şemasmm
birbirine benzeruygulanış çeşitleriöğren­
şekilde görmeyi ola¬
rakmek,algılamak
onlan aynı düşünceleriyle
bilimsel yasanmne anlatmaya
yahut yasa çalıştığım
şemasmm sanırım
uygulanışbu son örnekle
çeşitleri ola­
biraz
rak daha
algılamak çıkmış olmaktadır.
açığa düşünceleriyle Aynı zamanda,
ne anlatmaya benzerlik
çalıştığım sanırımilişkisini
bu son öğrenir¬
örnekle
ken edinilen
biraz daha açığa çıkmışitibaren
ve o andan kurallar
olmaktadır. Aynı yasalar yerine,
ve zamanda, fiziksel
benzerlik olaylara
ilişkisini bel¬
öğrenir­
bakış
liken tarzlarıveolarak
edinilen o andan yerleşen doğa
itibaren bilgisine
kurallar ve yasalar değindiğimi
neden yerine, fizikseldeolaylara
göstermiş bel­
olsa gerektir.
li bakış Örnekteki
tarzları olarak üç problemin
yerleşen doğaüçü de, 18.neden
bilgisine Yüzyıl mekaniğinin
değindiğimi deörneklik¬
göstermiş
leridir ve sadece
olsa gerektir. bir tek doğa
Örnekteki çevresinde
yasasının üçü
üç problemin de, 18. gelişmişlerdir.
Yüzyıl mekaniğinin Vis viva (güç
örneklik­
leridirİlkesi
yaşar) olarakbir
ye sadece bilinen bu yasa
tek doğa genellikle
yasasmm şu şekilde
çevresinde ifade ediliyordu:
gelişmişlerdir. Vis viva"Asıl
(güç
iniş, potansiyel
yaşar) İlkesi olarak eşittir."
inişebilinen buBernoulli 'nin bu
yasa genellikle şekildeuygulayışı,
şuyasayı ne kadar
ifade ediliyordu: “Asıl
önemli olduğunu göstermeye
iniş, potansiyel yeterlidir
inişe eşittir.” sanırım. Ne
B ernoulli’nin bu var ki yasanın
yasayı sözlerle
uygulayışı, neifade
kadar
edilişi
önemli kendi
olduğunu hemen hemen
başmagöstermeye etkisizdir.
yeterlidir samrım. Ne var kibu
Günümüzde yasamn sözcükleri
yasayı,sözlerle ifade
bilen ve kendi
edilişi problemleri
bütünbaşma hemenyapabilen, fakat artık
hemen etkisizdir. farklı yöntemler
Günümüzde bu yasayı,kullanan bir
sözcükleri
fizik
bilenöğrencisine gösterdiğinizi
ve bütün problemleri düşünün.fakat
yapabilen, da bu
Sonraartık sözcüklerin
farklı yöntemler hepsini bildi¬bir
kullanan
ğifizik
halde problemlerin
öğrencisine varlığından
gösterdiğinizi dahi haberi
düşünün. Sonraolmayan bir adam hepsini
da bu sözcüklerin ancak 'asıl
bildi­
inişleri'
ği halde 'potansiyel
veproblem lerininişleri' doğanın
varlığından dahibirer olmolarak
parçası
haberi ayan birgörmeyi
adam öğrendik¬
ancak ‘asıl
ten sonra bir
inişleri’ ve işlev görmeye
‘potansiyel başlayabilir.
inişleri’ doğanınBu da, yasanın
birer kendisinden
parçası olarak görmeyi önce doğa¬
öğrendik­
datenbulunan
sonra bir ve işlev görmeyekoşullar
bulunmayan hakkında
başlayabilir. Bu da,bilgi edinmek
yasanm demektir.
kendisinden önce Budoğa­
tür
öğrenme
da bulunan sadeceve sözlü olarak gerçekleşmez.
bulunmayan koşullar hakkında Sözcüklerle beraber demektir.
bilgi edinmek kullanımdaBu na¬tür
işlediklerini
sılöğrenme sadecegösteren örneklerin de verilmesi
somut gerçekleşmez.
sözlü olarak Sözcüklerle gereklidir.
beraber Doğa ve söz¬
kullanunda na­
cükler
sıl işlediklerini gösterenMichael
birlikte öğrenilir. Polanyi'nin
somut örneklerin de çok
verilmesi deyişini bir
yararlıgereklidir. kezve
Doğa dahasöz­
cükleralırsak,
ödünç sürecin sonunda
birliktebuöğrenilir. Michaelelde edilen, bir
Polanyi’nin çok 'sözsüz'
türyararlı bilgidir
deyişini bilim
birvekez daha
yapmak
ödünç alırsak, bu sürecinedinerek
için bazıkurallar sonundadeğil,
elde bilimi
edilen,yaparak öğrenilir.bilgidir ve bilim
bir tür ‘sözsüz’
yapmak için bazı kurallar edinerek değil, bilimi yaparak öğrenilir.
4. Sözsüz Bilgi ve Sezgiler
4. Sözsüz Bilgi ve Sezgiler
Sözsüz bilgiye ve onun ardından gelen kuralların reddedilmesine değin¬
mekle,Sözsüz eleştirmeni
birçokbilgiye ve onun rahatsız
ardından ve benim
edengelen öznelciliğim
kuralların reddedilm yahut
esineakıl-dı-
değin­
şıcılığım üzerine yapılan suçlamalara
mekle, birçok eleştirmeni rahatsız eden ve bir zemin
benimsağlamış görünen
öznelciliğim başka
yahut bir
akıl-dı-
sorunu
şıcıhğımda yalıtmış
üzerine oluyoruz.
yapılan suçlam okurlar
Bazı alara birbenim
zeminbilimi
sağlam mantık ve yasa
ış görünen yeri¬bir
başka
ne,
sorunu da yalıtmıştikel
çözümlenemez sezgilerBazı
oluyoruz. üzerine kurulu
okurlar göstermeye
benim çalıştığım
bilimi mantık izleni¬
ve yasa yeri­
mine
ne, çözümlenemez Halbuki
kapılmışlardır. tikel bu yorum
sezgiler üzerineiki noktada gerçeğe
temelgöstermeye
kurulu çalıştığım düş¬
ters izleni­
mektedir.
mine kapılmBirincisi,
ışlardır. Halbukisezgilerden
gerçekten bu yorum söz ettiğimi
iki temel farz etsek
noktada bile,ters
gerçeğe bunlar
düş­
tikel
mektedir. Birincisi,sezgiler
ya da bireysel gerçektendeğildir. Tersine,
sezgilerden sözbunlar başarılı
ettiğimi bir topluluğun
farz etsek bile, bunlar
denenmiş,
tikel ya daortak sezgileridir.
bireysel sezgiler Bilim öğrencileri
değildir. de bunları
Tersine, bunlar topluluk
başarılı üyeliği
bir topluluğun
için hazırlıklarının bir parçası olan
denenm iş, ortak sezgileridir. eğitim
Bilim yoluyla kazanırlar.
öğrencileri toplulukbuüyeliği
de bunlarıİkincisi, sez¬
gilerin özelliklerini oldukça basit bir düzeyde incelemek üzere
için hazırlıklarmın bir parçası olan eğitim yoluyla kazanırlar. İkincisi, bu sez­tasarlanmış
birgilerin
bilgisayar programıoldukça
özelliklerini deney
üzerindebasit biryapmaktayım.
düzeyde incelem ek üzere tasarlanmış
birBubilgisayar
(11) program
örnek için bkz. Rene ıDugas,
üzerinde deney
A History yapmaktayım.
of Mechanics (Mekaniğin bir Tarihçesi) çeviren
J.R. Maddon Neuchate 955, s. 135-36, 186-93 ve Daniel Bernoulli, Hydrodianamica, sive de
(11) Bu örnek için bkz. Rene Dugas, A History of Mechanics (Mekaniğin bir Tarihçesi) çeviren
viribus et molibus fluidorum, commentarii opus acedemicum (Strasbourg, 1738). Bölüm İM.
J.R. Maddon Neuchate 955, s. 135-36, 186-93 ve Daniel Bernoulli, Hydrod.ianamica, sive de
Mekaniğin o'nsekizinci yüzyılın ilk yarısında bir problem çözümünü diğerine model almak yoluyla
viribus et molibus fluidorum , com m entarii opus acedemicum (Strasbourg, 1738). Bölüm İM.
nasıl geniş bir ilerleme kaydettiğini görmek için bkz. Clifford Truesdall, "Reactions of Late
Mekaniğin ohsekizinci yüzyılın ilk yarısında bir problem çözümünü diğerine model almak yoluyla
Baroque Mechanics to Success, Conjecture, Error and Failure in Newton's Principa' (Geç-Barok
nasıl geniş bir ilerlem e kaydettiğini görm ek için bkz. C liffo rd Truesdall, “ R eactions of Late
Dönemi Mekaniğinin Newton'un Principia eserindeki Başarı, Varsayım, Hata ve Başarısızlık
Barogue Mechanics to Success, Conjecture, Error and Failure in Nevvton’s Principa' (Geç-Barok
Öğelerine Tepkileri) Texas Quarterly dergisi, 10, 1967, s. 238-58.
Dönemi Mekaniğinin Nevvton’un Principia eserindeki Başarı, Varsayım, Hata ve Başarısızlık
Öğelerine Tepkileri) Texas Guarterly dergisi, 10, 1967, s. 238-58.
191
191
 Program hakkında burada bir şey söyleyecek değilim, (12) fakat söz konusu
Program
edilmesi hakkmda burada
bile kullandığım bir şey
en temel söyleyecek
kanıtlamayı değilim, (12) Ortak
belirlemektedir. fakat söz konusu
örneklik¬
edilmesi
lerde bile kullandığun
kapsanmış en temel
olan bir bilgiden sözkanıtlamayı belirlemektedir.
ederken kastettiğim Ortakkurallar,
biliş tarzı, örneklik­
lerde kapsanmış
yasalar veya tanımaolan bir bilgiden
ölçütleri tarafındansöz kapsanan
ederken kastettiğim
bilgi türünden bilişdaha
tarzı,azkurallar,
siste¬
yasalar
matik veyadaha
yahut tanıma ölçütleri tarafmdan
az çözümlenebilir kapsanan
değildir. Burada bilgi türünden daha
düşündüğüm bilişaztarzı
siste­
m atik
eğer yahut daha az soyutlanan
örnekliklerinden çözüm lenebilirve sonra değildir. Burada
onların yerine düşündüğüm
işlev yapan biliş
kurallartarzı
eğer örnekliklerinden
açısından yeniden kurulmaya soyutlanan ve sonra
çalışılırsa, tamamenonların yerine işlev
çarpıtılmış olur.yapan
Yahut, kurallar
aynı
açısmdan
şeyi yeniden
başka türlü ifade kurulmaya
edersek, belliçalışılırsa,
bir durumu tamamen dahaçarpıtılmış olur. Yahut, kı¬
önce karşılaşılanlarla aynı
şeyi başkabazılan
yaslayarak türlü ifade edersek,
arasında belli bir
benzerlik, durumu daha
bazılarında öncegörme
da zıtlık karşılaşılanlarla
yeteneğinin kı­
yaslayarak bazdan
örnekliklerden kazanıldığını
arasmdasöylerken,
benzerlik, anlatmak
bazılarmda da zıtlıksinirsel
istediğim görme ve beyine
yeteneğinin
aitörnekliklerden
mekanizmalarkazanıldığını
tarafmdan hiç söylerken, anlatmak olarak
değilse potansiyel istediğim sinirsel ve
tamamıyla beyine
açıklan¬
maya yatkın bir süreçtir,
ait mekanizmalar tarafm dan hiç
bunun değil. Benim
tersideğilse potansiyelsöylediğim
olarak tam amıylabuaçıklan­
yalnızca, açık¬
lamanın doğasıbirgereği
maya yatkm süreçtir,
'neyebunun
göretersi değil.sorusunu
benzer?' yanıtlayamayacağıdır.
Benim söylediğim yalnızca, bu açık­ Bu
lamalım
soru doğası
aslında bir kuralgereği isteğidir ve özellikle
‘neye göre benzer?’ bağlamda,
busorusunu tikel durumların ben¬
yanıtlayamayacağıdm Bu
zerlik
som dizilerine
asimda birayrılabilmelerini
kural isteğidir ve sağlayacak
özellikle bu ölçüt arayışım
bir bağlamda, tikelgösterir.
dummlarm Halbu¬ ben­
kizerlik
benimdizilerine
kanıtlamama aynlabilmelerini
göre, bu tür sağlayacak
ölçütler (yabir hiç değilse
da ölçüt arayışım bir dizi)Halbu­
tamgösterir. ara¬
maki dürtüsüne sözünü ettiğimiz
benim kanıtlamama göre, bu bağlamda
tür ölçütler konulmalıdır.
karşı(ya da hiç değilse Dolayısıyla
tam bir dizi) benim ara­
karşı olduğum şey
ma dürtüsüne genelde
sözünü ettiğimiz değil, sadece
sistembağlamda karşıbelli bir tür sistemdir.
konulmahdır. Dolayısıyla benim
Bu kanıtlamayı
karşı olduğum şey somutlaştırmak
genelde sistem değil, için konuyu birazbirdağıtmak
sadece belli tür sistemdir.zorundayım.
Az sonra söyleyeceklerim
Bu kanıtlam bana bugün
ayı som utlaştırm ak için derece açık
sonkonuyu birazgörünüyor. Fakat kita¬
dağıtm ak zorundayım.
Azilk
bın metninde
sonra söyleyeceklerim
sürekli olarak bana bugün son
'dünyanın değişmesi'
derece açık gibigörünüyor.
ifadelere başvurul¬
Fakat kita-
duğu
bm ilkiçin, bu açıklığın
metninde sürekliönceden izlenimi doğmaktadır.
olmadığı değişmesi’
olarak ‘dünyanın gibi ifadelereİki insan
başvuml-
eğer
duğu aynı yerde
için, bu durarak
açıklığınaynı yöne bakıyorlarsa,
önceden olm adığı izlenim tekbenciliğe mahkûmİki
i doğm aktadır. olmak
insan
istemiyorsak
eğer aynı yerde ikisinin
durarakde çok yönebenzerlikte
aynıyakın bakıyorlarsa, duyum uyarılarımaldıkları
tekbenciliğe ahkûm olmak so¬
nucuna varmamız
istemiyorsak gerekir.
ikisinin (Eğer
de çok yakın de gözleriniduyum
ikisibenzerlikte aynı noktaya
uyarıları koyabilseler-
aldıkları so­
uyarılar
di,nucuna tam özdeş
varmamız olurdu.)
gerekir. Fakat
(Eğer ikisi insanların
de gözlerini gerçekte gördükleri,
aynı noktaya uyarılar
koyabilseler-
değildir. Uyanlar
di, uyanlar tam özdeşhakkındaki
olurdu.) bilgimiz
Fakat insanların kuramsal
son derecegerçekte ve soyuttur.
gördükleri, İn¬
uyarılar
sanların
değildir.aslında
U yanlar bazıhakkındaki vardır. Halbuki
duyumları bilgimiz son dereceörneğimizdeki
kuram sal ve ikisoyuttur.
gözlemci¬ İn­
nin uyarının
sanların tersine,
aslında bazıaynıduyum ları vardır.sahip
duyumlara olduklarını
Halbuki varsaymak
örneğimizdeki için deci­
iki gözlem
hiçbir zorunlu nedenimiz
nin uyarının tersine, aynı yoktur.
duyum (Renklara körlüğünün,
sahip olduklarını1794'tevarsaymJohn Daltonak için be-de
timleyinceye
hiçbir zorunlu kadar
nedenim hiç fark edilmediğini
iz yoktur. burada şüphecilere
(Renk körlüğünün, 1794’te John anımsatırız.)
Dalton be-
Tam tersine, birkadar
tim leyinceye uyarının hiç alınması
fark edilm bir duyumun
ileediğini buradaalgılanması
şüphecilerearasında çok
anım satırız.)
miktarda sinirsel
Tam tersine, bir işlem
uyarınm meydana
alınmasıgelmektedir.
ile bir duyumun Bu konuda algılanmkesin asıolarak
arasında bildi¬çok
ğimiz birkaç
miktarda sinirsel işlem mşunları
şey arasında eydanasayabiliriz:
gelmektedir. çokBu farklı uyanlar
konuda kesinaynı duyum¬
olarak bildi­
ları üretebilirler,
ğimiz birkaç şeyaynı arasm da çok
uyarı farklı
şunları duyumlarçok
sayabiliriz; yaratabilir ve nihayet,
farklı uyanlar uyarı¬ ­
aynı duyum
larıduyuma
dan gidenaynı
üretebilirler, süreç bir ölçüde
uyarı çok farklı eğitimle
duyumlar koşullandınlmıştır.
yaratabilir ve nihayet, Farklı uyarı­
top¬
lumlarda
dan duyumayetiştirilen
giden süreç bireylerbir bazı
ölçüde durumlarda çok farklı şeyler
eğitim le koşullandınim Farklıgibi
ıştır.görür top-
davranmaktadırlar.
lum larda yetiştirilen Eğerb ireyler
uyarılarıbazıduyumlara
durum larda bire bir
çoközdeşleştirmek
farklı şeyler görür bize bu gibi
kadar çekici gelmese,Eğer
davranmaktadırlar. gerçekten
uyarılande farklı
duyumlara gördüklerini
şeyler bire bir özdeşleştirmanlardık. ek bize bu
Dikkat
kadar ederseniz,
çekici gelmese,üyelerigerçekten aynıdeuyarıları
farklı şeyleraldığı halde sistematik
gördüklerini anlardık.olarak
farklıDduyumlara
ikkat ederseniz, sahip olanüyeleriiki grubun
aynı uyarılarıgerçekten de bir
aldığı anlamda
halde sistemfarklı dün¬
atik olarak
yalarda yaşadıkları
farklı duyum lara sahip olein ikiAslında
söylenebilir. gerçekten varlığını
grubun uyarıların de bir anlam öne dasürmemizin
farklı dün­
nedeni
yalardadünya hakkındaki
yaşadıkları algılamalarımızı
söylenebilir. Asimda uyarılarınaçıklamaktır.varlığım Uyarıların değiş¬
öne sürmemizin
mezliğini de gerek
nedeni dünya bireysel gerek
hakkındaki algılam alarım ızıtekbencilikten
toplumsal açıklam aktır. kaçmak U yarıların içindeğiş­
öne
süreriz. Herde
mezliğini ikigerek
saptamayabireysel itirazım yok.
hiç birtoplumsal
dagerek Fakat dünyamız
tekbencilikten kaçm akher şey¬
için öne
den önce uyarıların
süreriz. Her iki saptam değil aya
duyumlarımızın
da hiç bir itirazım nesnelerinin
yok. Fakatdoldurduğu
dünyambir ız dünya¬
her şey­
dırden bu nesnelerin
veönce uyanlarm bireyden değil duyum bireye,
lanmızm bir topluluktan
ya da nesnelerinin diğerine aynı
doldurduğu kai¬
bir dünya­
dırBuvekonu
liz) bu hakkında
nesnelerin bireyden
bir kısım bireye, yamakalesinde
bilgi "Tereddütler" da bir topluluktan
bulunabilir. diğerine aynı kal-
(12) Bu konu hakkında bir kısım bilgi “Tereddütler” makalesinde bulunabilir.
192
192
 ması zorunlu değildir. Pek tabii, bireylerin belli bir topluluğa üyelik sonucu
ması zorunlu
eğitimi, değildir.vePek
dili, deneyimi tabii, paylaştıkları
kültürü bireylerin belli bir topluluğa
ölçüde duyumlarının üyelik dasonucu
aynı
eğitimi, dili, deneyim i ve kültürü paylaştıkları
olduğunu varsaymak için yeterli nedenimiz var demektir. Başka türlü arala¬ ölçüde duyumlarının da aynı
olduğunu
rındaki varsaymak
iletişimin için yeterli
bütünlüğünü nedenim iz var
ve çevrelerine demektir.
karşı davranışsal Başka türlü arala­
tepkilerinin
rındaki iletişim
ortaklığını anlamamızin bütünlüğünü
olanaksızdır. ve Nesneleri
çevrelerine karşıtarzları
görüş davranışsal tepkilerinin
ve uyarıları işle¬
ortaklığını
yişleri aşağı anlamamız
yukarı aynıolanaksızdır.
olmalıdır. Fakat Nesneleri görüşarası
topluluklar tarzları ve uyarıları
ayrışmanın ve uz¬işle­
yişleri aşağı yukeın aynı olmalıdır. Fakat topluluklar
manlaşmanın başladığı yerde, duyumun değişmezliği hakkında benzeri kanıt¬ arası ayrışmanm ve uz-
manlaşmanm
ları bulmamız zorlaşır.başladığıÖyle yerde, duyumunkideğişmezliği
sanıyorum hakkında
ayrı toplulukların benzeri
üyeleri içinkanıt­
de,
ları bulmamız
uyarıdan duyumazorlaşır. Öyle sanıyorum
giden sürecin aynı olduğunu ki ayrı topluluklarmbir
varsaymamız, üyeleri için de,
tür entelek¬
uyarıdan duyuma giden sürecin
tüel taşralılıktan başka bir şey değildir. aynı olduğunu varsaymamız, bir tür entelek­
tüel taşralılıktan
Tekrar örnekliklerebaşkave birkurallara
şey değildir. dönecek olursak, başlangıçtan beri, ne
kadarTekrar
basit örnekliklere
bir tarzda olursa ve kurallara dönecek olursak,
olsun önermeye çabaladığım başlangıçtan
görüşü beri,şöylene
kadar basit bir İster
özetleyebilirim. tarzda olu rsa
bütün bir olsun
kültür,önerm
ister eye
bunun çabaladığım
içinde yer alan görüşü bir şöyle
uz¬
özetleyebilirim
manlar alttopluluğu . İster
olsun,bütün b it kültür,
herhangi ister bunun
bir topluluğun içinde yer
üyelerinin aynıalan bir uz­
uyarılar¬
lamanlar alttopluluğuaynı
karşılaştıklarında olsun, herhangi
nesneleri bir topluluğun
görmeyi üyelerinin
öğrenmelerini aynı uyarılar­
sağlayan temel
la karşılaştıklarında
tekniklerden birisi de,aynı aynınesneleri
topluluktaki görmöncellerinin
eyi öğrenm elerinidaha öncesağlayan temel
birbirine
tekniklerden birisi de, aynı topluluktaki öncellerinin
benzer olarak görmeyi ve başka tür durumlardan da farklı olarak algılamayı daha önce birbirine
benzer olarak
öğrenmiş olduklarıgörmkoşulların
eyi ve başka tür durum
örneklerle lardan da farklıÖrneğin,
gösterilmesidir. olarak algılamayı
bu ben¬
öğrenm
zer durumlar iş oldukları
aynı insanın koşulların
duyumsal örneklerle
açıdan gösterilm esidir.
bir süreklilik Örneğin,
içinde bu ben­
algılanması
zer durumlar
olabilir. Sözgelişi aymanneyi
insanın eleduyum
alırsak,sal benzer
açıdan deneyimler
bir süreklilik içindeanne
sonucu algılanması
görü¬
olabilir.
lür görülmez Sözgelişi
tanınıranneyi
ve babadan ele alırsak,
yahut benzer deneyim
kızkardeşten ler sonucu
farklı olduğu anne görü­
algılanır.
lür görülm
Yahut doğalez tanınır üyelerinin
ailelerin ve babadangörülüp yahut kızkardeşten farklı olduğu
seçilmesi olabilir, örneğinalgılanır.
bir ta¬
Yahut
rafta doğal ailelerin
kuğuların, üyelerinin
diğer tarafta kazlarıngörülüp
ayırt seçilm
edilmesiesi gibi.
olabilir,
Dahaörneğin
uzmanlaş¬bir ta­
rafta
mış kuğuların,
grupların diğer
üyeleri için tarafta
bu benzerkazların ayırt edilm
deneyimler esi gibi.
sözgelişi Daha uzmanlaş­
Newtoncu bir du¬
mış grupların
rumun örnekleriüyeleriolabilir, için bu başka
yani benzerbir deneyim
deyişle, lerf-ma
sözgelişi Newtoncu
simgesel bir du­
anlatımının
rumun
belli örnekleriait
bir çeşidine olabilir, yani başkabenzerlik
olma açısından bir deyişle, f=m adurumlardır
taşıyan simgesel anlatımının
ve diye¬
belli
lim ki,bir
optik çeşidine
alanındakiait olmayasaaçısm dan benzerlik
taslaklarının geçerlitaşıyan
olduğudurumlardır
durumlardanvefark¬ diye­
lim ki, optik
lı olarak algılanırlar. alanındaki yasa taslaklarının geçerli olduğu durumlardan fark­
lı Anlattığımıza
olarak algılanırlar. benzer bir sürecin gerçekten meydana geldiğini bir an için
kabul Anlattığım
edelim. ıza Buna benzer
göre,birörnekliklerden
sürecin gerçekten eldem edilen
eydana şeyin geldiğini bir an ile
kurallar için
kabul edelim
kuralları uygulama . B ubecerisi
n a g ö re,olduğunu
ö rn e k likmule rdsöylememiz
e n e ld e e d ile n şeyin kurallar
gerekiyor? Böyle birile
kuralları uygulama
betimleme becerisi
çekici gelebilir, çünküolduğunu
belli bir mudurumu
söylemdahaem izöncegerekiyor? Böyle bir
gördüklerimize
betimleme
benzer olarakçekici gelebilir, çünkü
algılayışımızın, sinirselbellibirbir durumu
işlemin dahaolması
ürünü önce gördüklerimize
gerekir ve bu
benzer
işlem olarakvealgılayışımızın,
fiziksel kimyasal yasalara sinirsel bir işlemin
tamamıyla uygun ürünü olması
şekilde gerekir
oluşur. Buve şe¬bu
kilde anlaşılırsa, benzerliğin tanınması, bir kez öğrenildikten sonra yürekşe­
işlem fiziksel ve kim yasal yasalara tam am ıyla uygun şekilde oluşur. Bu
kilde anlaşılırsa,
atışlarımız benzerliğin
kadar sistematik haletanınm
geliyor ası,demektir.
bir kez öğrenildikten
Ancak, bu koşutluk sonra yürek
bile
atışlarım
söz konusuızalgılayışın
kadar sistem irade atik hale
dışı, yanigeliyor
bizimdemektir. Ancak, bu bir
denetleyemediğimiz koşutluk
süreç ol¬ bile
söz konusu
duğunu algılayışınEğer
akla getiriyor. iradeöyledışı,ise,
yanio bizim
zamandenetleyemediğimiz
kurallar ve ölçütler bir süreç ol­
uygulaya¬
duğunu
rak akla getiriyor.
idare ettiğimiz bir işlemEğerolarak
öyle düşünülmesi
ise, o zaman olanaksız
kurallar vedemektir.
ölçütler Süreçten
uygulaya­
burak idare
şekilde ettiğimiz
bahsetmek, bir işlem
almaşık olarak
algılama düşünülmesi
tarzlarına olanaksız
da sahip demektir.
olduğumuz Süreçten
sonu¬
bu şekilde
cunu getirir.bahsetmek,
Buna göre,almaşık örneğinalgılama
bir kurala tarzlarına
uymamış da olmamız
sahip olduğumuz
olasılığı sonu­
var
cunu getirir.
demektir. (13) Buna
Benimgöre, görüşümeörneğin görebirde,kurala
bunlaruymtamamtersine,
ış olmamız olasılığı var
yapamayacağı¬
deme&ir.
mız şeylerin(13) Benim gelmektedir.
en başında görüşüm e göre de, bunlar tam tersine, yapamayacağı­
mız şeylerin en başında gelmektedir.
(13) Bütün yasalar Newton'unkiler gibi, bütün kurallar da Musa'ya verilen On Emir gibi olabiisey-
bu noktayı
di,(13) belirtmemize
Bütün yasalar gerek kalmazdı.
Newton'unkiler Çünkü
gibi, bütün bu durumda
kurallar 'birverilen
da Musa'ya kuralı On Emir gibitümcesi
çiğnemek' olabiisey-
saçma
di. buolurdu
noktayı kuralların reddedilmesi,
ve belirtmemize yasaların
gerek kalmazdı. geçersiz
Çünkü olduğu bir'birsüreç
bu durumda akla
kuralı getirmezdi.
çiğnemek' Ne
tümcesi
yazık
saçmaki, olurdu
trafik yasaları ve benzeri
ve kuralların reddedilmesi, yasalarınçiğnenebildiği
hukuk ürünleri geçersiz olduğu birbu
için, yanlışlık
süreç da kolaycaNe
akla getirmezdi.
yapılabilmektedir.
yazık ki, trafik yasaları ve benzeri hukuk ürünleri çiğnenebildiği için, bu yanlışlık da kolayca
yapılabilmektedir.
 Daha kesin söylemek gerekirse, bu tür şeyleri ancak bir duyumumuz ol¬
duktan,Daha nesneyi
birkesin algıladıktan
söylem ek gerekirse,sonrabuyapabiliriz.
tür şeyleri Bundan
ancak birsonra duyumgerçekten
umuz ol­
çoğunlukla
duktan, birölçütler
nesneyiarar ve bu ölçütleri
algıladıktan yapabiliriz. başlarız.
sonra kullanmaya Bir şeygerçekten
Bundan sonra algıla¬
dıktan sonra yorumlamaya geçebiliriz, çünkü bu, algılamada
çoğunlukla ölçütler arar ve bu ölçütleri kullanmaya başlarız. Bir şey algıla­ bulunmaya al¬
maşıklar arasından bir seçim yaptığmız, bilinçli bir
dıktan sonra yorum lam aya geçebiliriz, çünkü bu, algılam ada bulunmaya al­ süreçtir. Örneğin belki
gördüğümüz nesnede bir
m aşıklar arasından gariplik
bir seçim vardır ız,
yaptığm (kurala
bilinçliaykırı oyun kartlarını
bir süreçtir. Ö rneğin anım¬belki
sayınız).
gördüğümüz Bir köşeyi
nesnede dönünce,
bir gariplik olduğunu
evdevardır (kurala sandığımız
aykırı oyun annemizi
kartlarınışehrin
anım­
merkezinde
sayınız). Bir birköşeyi
dükkâna girerkenevde
dönünce, görmüşüzdür.
olduğunu sandığımGördüğümüz şey üzerinde
ız annem izi şehrin
m erkezinde bir dükkâna girerken görmüşüzdür. G ördüğüm üz şeyki,üzerinde
bir süre durduktan sonra, birden her şey aydınlanır: O annem değil anne¬
min
bir saçları kızıldır. Dükkâna
süre durduktan sonra, birdengirersek,
her şey kadmı tekrar
aynıaydınlann; görür ve
O annem nasılki,anne¬
değil anne­
min benzetebildiğimizi
mize saçları kızıldır. Dükkâna Yahut, sığ
anlarız.girersek, aynı birkadmı
havuzun dibinde
tekrar görüryemlenen bir
ve nasıl anne­
hayvanının
sumize kuyruk tüylerini gördük diyelim. Bu bir kuğu
benzetebildiğimizi anlarız. Yahut, sığ bir havuzun dibinde yemlenen bir mudur yoksa bir
kaz
su mı? Gördüğümüz
hayvamnm kuyrukimge üzerinde
tüylerini gördükdüşünürüz
diyelim. ve Bu daha önce
bir kuğu gördüğümüz
mudur yoksa bir
kuğu
kaz ve mı?kazların
Gördüğüm kuyruk
üz im tüylerini zihnimizde
ge üzerinde düşünürüz karşılaştırmaya
ve daha önce çalışırız. Belkiüz
gördüğüm
de,
kuğubir bilgi ilk bilim
dalınınkuyruk
ve kazların adamlarıyızdır
tüylerini zihnimizde ve artık kolaylıkla
karşılaştıım aya tanıyabildiği¬
çalışırız. Belki
de,bir
miz birdoğal ailenin üyelerine
bilgi dalının özgü niteliklerive(örneğin
ilk bilim adamlarıyızdır kuğularıntanıyabildiği­
artık kolaylıkla beyazlığı¬
miz bir doğal ailenin üyelerine özgü nitelikleri (örneğin kuğularınzihnimiz¬
nı) saptamak istiyoruzdur. Gene daha önce algıladığımız nesneleri beyazlığı­
denı)canlandırarak, söz konusuGene
saptamak istiyoruzdur. ailenin üyelerinde
daha bulunan ortak
önce algıladığımız özelliğizihnimiz­
nesneleri ararız.
Bütün bu saydıklarımız bilinçli süreçlerdir. Kuralları
de canlandırarak, söz konusu ailenin üyelerinde bulunan ortak özelliği ararız. ve ölçütleri bunlarla
bunlarla
arar, Bütün bu kullanırız.
saydıklarımız bir başka
Yanibilinçli deyişle sahip
süreçlerdir. olduğumuz
Kuralları duyumlara
ve ölçütleri bunlarla
bir anlam vermeye, bizim için verilmiş olanı çözümlemeye
arar, bunlarla kullanırız. Yani bir başka deyişle sahip olduğumuz duyumlara çalışırız. Bunu
nasıl yaparsak
bir anlam vermyapalım,
eye, bizimkullanacağımız
için verilm işsüreçler
olanı çözümenindelem sonunda sinirselBunu
eye çalışırız. sü¬
reçler olmak zorundadır ve bu nedenle, bir tarafta algılamayı
nasıl yaparsak yapalım, kullanacağım ız süreçler eninde sonunda sinirselda diğer tarafta sü­
reçleratışlarımızı
yürek yönlendiren
o mak zorundadır ve buaynı fiziksei-kimyasal
nedenle, yasalar burada
bir tarafta algılamayı da ge¬da
diğer tarafta
çerlidir.? Ancak, ızı
yürek atışlarım insan yapısının aynı
yönlendiren her üç örnekte de aynıyasalar
fiziksel-kimyasal yasalaraburada
uyuyor daol¬ge­
ması, sinirsel aygıtın yorumlamada da tıpkı algılamadaki
çerlidir.? Ancak, insan yapısının her üç örnekte de aynı yasalara uyuyor gibi, yahut her iki¬ol­
ması,desinirsel
sinde atışlarında
yürek aygıtm olduğu gibi
yorumlamada daişlemek üzere programlandığını
tıpkı algılamadaki gibi, yahut her var¬iki­
saymak için yeterli bir neden değildir. Dolayısıyla, Descartes'dan
sinde de yürek atışlarında olduğu gibi işlemek üzere program landığınıge- bu yana var-
lenekleşen
saymcik için ama daha bir
yeterli önce var olamayan
neden bir yönelim Descartes'dan
değildir. Dolayısıyla, ile, algılamayıbu yorumla¬
yana ge­
yıcı bir süreç olarak çözümlemek, yani bir şeyi algılamamızdan
lenekleşen ama daha önce var olamayan bir yönelim ile, algılamayı yorumla­ sonra yaptık¬
larımızın bilince
yıcı bir süreç yansımayan
olarak çözümlemek, bir türüyani
olarak görmek
bir şeyi çabası benimsonra
algılamamızdan bu kitapta
yaptık­
karşı çıktığım
larımızın bir yaklaşımdır.
bilince
\
yansım ayan bir türü olarak görmek çabası benim bu kitapta
Algılamadaki
karşı çıktığım bir yaklaşımdır. vurgulanmaya \değer olan tarafı, uyarıları du¬
bütünlüğünün
yumlar haline dönüştüren
Algılamadaki bütünlüğünün sinirsel vurgulanmaya
aygıtta, geçmişdeğer deneyimlerden
olan tarafı,bu denli ço¬
uyarıları du­
yumlar haline dönüştüren sinirsel aygıtta, geçmiş deneyimlerden bu denliher
ğunun korunmuş olmasıdır. İyi programlanmış bir algı mekanizmasının ço­
ğununiçin
zaman yaşamı
korunm sürdürme açısından
uş olmasıdır. İyi program değeri
lanmış vardır. Farklı
bir algı grupların,
m ekanizm asınınaynı her
uyarılarla
zaman için karşılaştıkları
yaşam ı sürdürmzaman farklı algılayışları
e açısından olabileceğini
değeri vardır. söylemekle,
.Farklı grupların, aynı
herhangi bir algılayışları olacağı sonucunu çıkarmış olmayız.
uyanlarla karşılaştıkları zaman farklı algılayışları olabileceğini söylemekle, Birçok ortamda
kurtlan
herhangi köpeklerden edemeyen
ayırt olacağı
bir algılayışları bir grup
sonucunu insan sağ
çıkarmış kalamaz.
olmayız. Yahut
Birçok da,
ortamda
günümüzde alfa parçacıklarının
kurtlan köpeklerden ayırt edemve eyenelektronların
bir grup insan izlerini az. Yahutbir
tanıyamayan
sağ kalam da,
grup
günüm üzde fizikçinin
nükleer bilim adamıveolarak
alfa parçacıklarının işleri bitmiş
elektronların demektir.
izlerini tanıyam Esasında
ayan bir
zaten çok az görüş tarzı gerçekten işe yaradığı için, bütün bir topluluğun kul¬
grup nükleer fizikçinin bilim adamı olarak işleri bitm iş demektir. Esasında
lanmasıyla
zaten çok sınanmış
az görüş tarzıolanlar bir kuşaktan
gerçekten diğerine
işe yaradığı aktarılmaya
için, değer bulun¬
bütün bir topluluğun kul­
muşlardır.
lanmasıylaAynı şekilde,
sınanmış bugün
olanlar birhâlâ uyarıdan
kuşaktan duyuma
diğerine geçişaya
aktarılm süreci
değeriçinde
bulun­
doğaşekilde,
deneyimi ve doğa bilgisinden bahsediyoruz, çünkü tarih¬
m uşlardır.birAynı
kapsanmış bugün hâlâ uyandan duyum a geçiş süreci içinde
zamana karşı
selkapsanmış durabildiği için
bir doğa deneyimi vetercih doğaedilmiş
bilgisinden yorum budur. çünkü tarih­
olan bahsediyoruz,
sel zamana karşı durabildiği için tercih edilmiş olanolmayabilir,
Belki 'bilgi' burada kullanılması gereken sözcük yorum budur.ama kulla-
Belki 'bilgi' burada kullanılm ası gereken sözcük olm ayabilir, ama kulla­
194
194
 nılması için bazı nedenler vardır. Uyarıları duyumlara dönüştüren sinirsel sü¬
recin
nılmasıyapısında
için bazışu özellikleri
nedenler vardır.bulabiliriz: eğitim
Uyarıları yoluyla dönüştüren
duyumlara aktarılmıştır,sinirsel
bir top¬sü­
luluğun güncel ortamında tarihsel olarak
recin yapısında şu özellikleri bulabiliriz: eğitimçıkmışortaya yoluyladiğer almaşıklara
aktarılmıştır, bir kı¬
top­
yasla birçok deneme sonucu etkili olduğu saptanmıştır;
luluğun güncel ortamında tarihsel olarak ortaya çıkmış diğer almaşıklara la- son olarak da, gerek
daha
yasla ileri eğitim
birçok ile gerek
deneme ortama
sonucu uyumda
etkili olduğuaksaklıklar
saptanmıştır; görülmesi
son olarakhalinde de¬
da, gerek
ğiştirilmeye
daha ileri eğitimaçıktır.ileGördüğümüz
gerek ortam gibi a uyumda bilginin özellikleridir
bunlaraksaklıklar ve bu te¬
görülmesi halinde de­
rimi kullanma açıktn.
ğiştirilmeye nedenim de budur. Fakat
Gördüğümüz bunlar alışılmamış
gibi bunun bir kullanım
bilginin özellikleridir veoldu¬
bu te­
da doğrudur,
ğurimi çünkü eksik
kullanma nedenim olan bir
de budur. özellikten
Fakat daha söz edilebilir.
bunun alışılmamış Bilgimi¬
bir kullanım oldu­
zin içeriğine (bildiğimiz şeye) doğrudan ulaşma olanağımız
ğu da doğrudur, çünkü eksik olan bir özellikten daha söz edilebilir. Bilgimi­ yoktur ve bu bil¬
zin anlatmak
giyi içeriğine için hiçbir kurala
(bildiğimiz yahut genellemeye
şeye) doğrudan de sahip yoktur
ulaşma olanağımız değiliz.veBöyle
bu bil­
ulaşımı
birgiyi anlatm sağlayacak
ak için hiçbir kurallar,
olankurala duyumlara
yahut genellem değil
eye ancak
de sahip değiliz.ilişkin
uyarılara Böyle
olabilir,
bir ulaşımıhalbuki uyanlarolan
sağlayacak hakkında sadece
kurallar, çok gelişkin
duyumlara kuramlar
değil ancak sayesinde
uyarılara ilişkin
bilgi edinebiliriz.
olabilir, halbuki Böyle
uyanlar kuram olmadığı
birhakkında sadece çok zaman uyarıdan
gelişkin duyuma
kuramlar geçiş
sayesinde
sürecinin kapsadığı bilgi de, sözsüz bilgi olarak kalacaktır.
bilgi edinebiliriz. Böyle bir kuram olmadığı zaman uyarıdan duyuma geçiş
Henüz başlangıç
sürecinin kapsadığıaşamasında
bilgi de, sözsüzolmasına ve bütün
bilgi olarak ayırnıtılarında doğru ol¬
kalacaktır.
duğuHenüzsöylenememesine
başlangıç aşam karşm, duyum
asında hakkında
olmasına öne sürdüğümüz
ve bütün ayım ıtılarında bu görüşte¬
doğm ol­
kiduğu
öğeleri gerçek doğru kabul ediyoruz. Bunun hiç
söylenememesme karşm, duyum hakkında öne sürdüğümüz buduyusu¬
ve değilse görme görüşte­
öğeleribir
nakiilişkin hipotez
gerçek ve olması ve doğrudan
doğru kabul ediyoruz. doğruya hiç değilse görmebile
Bunun gözlemlenemese de¬
duyusu­
neysel bir incelemeye yatkın olması gerekir. Ancak,
na ilişkin bir hipotez olması ve doğrudan doğruya gözlem lenemese bile de­ görme ve genel olarak
neyselhakkında
duyum bir incelem şekilde
bu eye konuşmamızın,
yatkın olm ası gerekir. metinde
asılAncak, olduğu
görme ve gibi
genel burada
olarak
daduyum açıdan bazı
mecazihakkında işlevlerikonuşmamızın,
bu şekilde vardır. Elektronları asıl mgerçekte
etinde olduğugöremeyiz, gör¬
gibi burada
düğümüz
da mecazi yalnızca
açıdan bıraktıkları
bazı işlevleri izler yahut
vardır. bir bulut odasındaki
Elektronları buhar kabar¬
gerçekte göremeyiz, gör­
düğüm üzElektrik
cıklarıdır. yalnızcaakımlarını
bıraktıkları görmemize
izler yahut büsbütün
bir bulut olanak yoktur,buhar
odasındaki burada da
kabar­
sadece akım ölçen aygıtların ibrelerini görebiliriz, o kadar.
cıklarıdır. Elektrik akımlarmı görmemize büsbütün olanak yoktur, burada da Bununla birlikte,
daha
sadeceönceki
akımsayfalarda, özellikle
ölçen aygıtların de Onuncu
ibrelerini Bölüm'de
görebiliriz, akımlar,
o kadar. elektronlar
Bununla birlikte,
alanlar
vedaha gibi kuramsal varlıklardan gerçekten de görülebilirlermiş
önceki sayfalarda, özellikle de Onuncu B ölüm ’de akımlar, elektronlar gibi söz
ettim, bunları
ve alanlar görmeyi
gibi kuramsal öğrenmek için örneklikleri
varlıklardan gerçekten de incelediğimizi
görülebilirlermişve görmeye
gibi söz
ilişkin bir dil yerine kurallara veya ölçütlere ilişkin bir
ettim, bunları görmeyi öğrenmek için örneklikleri incelediğimizi ve görmeye dilin kullanılmasının
durumlarda
builişkin da yanlış
bir dil yerine olduğunu
kurallara veyavarsaydım. Halbuki
ölçütlere ilişkin bir 'görmek' olayını bu
dilin kullanılmasının
gibi bağlamlara aktaran bir benzetme ya da eğretileme,
bu durum larda da yanlış olduğunu varsaydım. Halbuki 'görmek' olayını bu tür iddialar içinbu
yeterli bir temel oluşturmamaktadır. Uzun vadede, daha
gibi bağlam lara aktaran bir benzetm e ya da eğretilem e, bu tür iddialar içindüz anlamlı bir söy¬
lem tarzının,
yeterli bir temel konuşmanın yerini Uzun
bu türoluşturmamaktadır. gerekecektir
almasıvadede, daha düz kuşkusuz.
anlamlı bir söy­
Yukarıda
lem tarzmm, değindiğim bilgisayaryerini
bu tür konuşmanın programı
alması değişikliğinkuşkusuz.
bugerekecektir nasıl yapılacağı
konusunda
Yukarıda bazı öneriler üretmeye
değindiğim bilgisayar başlamıştır,
programı fakat ne buradaki
bu değişikliğin kısıtlı
nasıl yerim
yapılacağı
de konu hakkında
nekonusunda bazı öneriler üretmeye başlamıştır, fakat ne buradaki kısıtlıbura¬
şu anki düzeyim söz konusu eğretileme elemesini yerim
de konu hakkmdaelevrişlidir.
danegerçekleştirmeme şu anki düzeyim (14) Bunun
söz konusuyerine sadece kısa
eğretileme sınırlarını
elemesini bura­
belirlemeye
da gerçekleştirm çalışacağım. Su damlacıklarını
em e elevrişlidir. (14) Bunun yahutyerine
bir rakamsadeceölçeğindeki ibre-
kısa sınırlarını
belirlemeye
(14) çalışacağım.
"Tereddüt" makalesinin Su damlacıklarını
okurlarına yahut bir
şu örtülü düşünceler rakam
çekici ölçeğindeki
gelebilir: Doğal ailelerinibre-
üyelerini hemen tanıma olanağı, uyanlar üzerindeki sinirsel işlem bittikten sonra ayrıştırılması
(14) "Tereddüt"
gereken m akalesinin
aileler arasında bir algılama okurlarına
boşluğuşukalıp
örtülü düşünceler
kalmadığına çekici gelebilir:
bağlıdır. Örneğin, eğer Doğalkazlar¬
ailelerin
danüyelerini
kuğulara hemen
kadartanıma
uzanan olanağı,
bir 'su uyanlar üzerindeki algılanmış
kuşları' kategorisi sinirsel işlem blttikterı
olsa, bunlarısonra ayrıştırılması
birbirinden ayırt
gereken
etmek için aileler arasında
özgül bir bir algılama
ölçüt koymak zorundaboşluğu kalıpGözlemlenemeyen
olurduk. kalmadığına bağlıdır. Örneğin,
nesneler eğer
için de kazlar­
benzer
dan kuğulara
şeyler kadar
söylenebilir. Eğeruzanan
bir fizikbirkuramı
'su kuşları'
elektrikkategorisi algılanmışbaşka
akımına benzeyen olsa, hiçbir
bunlarıolgunun
birbirinden ayırt
varlığnı
etmek
kabul için özgül
etmiyorsa, bir ölçütbukoymak
o zaman tanım içinzorunda olurduk. Gözlemlenemeyen
gösterilebilecek nesneler belirleyen
zorunlu ve yeterli koşullan için de benzer
bir
şeyler dizisine
kurallar söylenebilir.
sahipEğer bir fizik kuramı
olmadığımız halde,elektrik
akımlarınakımına benzeyeniçin
tanınabilmesi başka hiçbirkoşullarda
değişik olgunun varlığnı
fark-
kabul etmiyorsa,
lılaştırılabilen o zaman
ufak sayıda bu yeterli
ölçüt tanım olacaktır.
için gösterilebilecek
Bir kuramsal zorunlu ve tanımak
nesneyi yeterli koşullan belirleyen
için elimize bir dizibir
kurallarvedizisine
zorunlu yeterli sahip
koşul olmadığımız
verildiğinde, halde,
o nesneyiakımların
kuramın tanınabilmesi için (kapsadığı
ontolojisinden değişik koşullarda fark-
varlık tür¬
lılaştırılabilen
lerinden) ikameufak sayıda
yoluyla ölçüt yeterli
çıkarabiliriz. olacaktır.
Ancak, bu türBirkuralların
kuramsalolmadığı
nesneyi durumlarda
tanımak için bu elimize bir dizi
nesneleri
zorunlu
ortadan ve yeterli
kaldırmak koşul verildiğinde,
olanaksızdır, o nesneyi
çünkü o zaman kuramkuramm ontolojisinden
varolmalarını (kapsadığı varlık tür­
gerektirir.
lerinden) ikame yoluyla çıkarabiliriz. Ancak, bu tür kuralların olmadığı durumlarda bu nesneleri
ortadan kaldırmak olanaksızdır, çünkü o zaman kuram varolmalarını gerektirir.
195
195
yi görmek, bulut odalarıyla yahut elektrik ölçen aygıtlarla hiçbir tanışıklığı
olmayan
yi görmbir ek,kişi
bulutiçin
odalarıyla algılama
en temel yahut deneyimleridir.
elektrik Bu nedenle
ölçen aygıtlarla hiçbirüzerlerin¬
tanışıklığı
düşünülmeden,
deolmayan bir kişi için en temelyahut
çözümleme algılamayorumlama yapılmadan
deneyimleridir. (veya dışarıdan
Bu nedenle üzerlerin­
birdeyetkinin müdahalesi
düşünülmeden, olmadan)
çözümleme elektronlar
yahut yorumlama akımlar hakkında
yahutyapılmadan hiçbir
(veya dışarıdan
varılamaz.
bir yetkinin
sonuca Halbukiolmadan)
m üdahalesi bu tür aygıtları
elektronlar öğrenmiş
yahut olan
akımlar hakkm kullan¬
ve bunları da hiçbir
makta
sonuca varılamkazanan
deneyim az. Halbukibir kişinin durumu tamamen
bu tür aygıtları öğrenmiş farklıdır.
olan ve bunları Dolayısıyla
kullan­
bumkişinin aygıtlardan
akta deneyim kendisine
kazanan bir kişinin uyarılaratam
varan durumu uyguladığı işlemlerDde
amen farklıdır. farklı
olayısıyla
olmaktadır. Soğuk bir kış
bu kişinin aygıtlardan günündevaran
kendisine nefesinin buhar
uyarılara halinde yoğunlaşmasını
uyguladığı işlemler de farklı
gördüğü
olmaktadır.zaman, bilim
Soğuk biradamı
kış gününde kişinin duyumu
olmayannefesinin ile kendisininki
buhar halinde yoğunlaşm farklı
asını
olmayabilir,
gördüğü zaman, fakat bir bulut
bilim odasına
adamı baktığı
olmayan zaman
kişinin o sadece
duyumu ile su damlacıklarını
kendisininki farklı
değil, elektronların
olmayabilir, fakat izlerini,
bir bulutalfa parçacıklarını
odasına baktığı zaman ve başka bir sürü
o sadece su bilimsel nes¬
damlacıklannı
neyi görür
değil, (burada görmenin
elektronlarm gerçek
izlerini, alfa anlamında).veBu
parçacıklarmı izler,bir
başka onları
sürü yapan
bilimselmad¬ nes­
parçacıklarının
deneyi görür (burada varhğının
görmenin birer göstergesi
gerçek anlammda).olarakBu yorumladığı,
izler, onlarıbir çeşit möl¬
yapan ad­
çüttür. Dolayısıyla izlediği
de parçacıklarmın varhğınm algılama süreci, doğrudan
birer göstergesi doğruya damlacıkları
olarak yorumladığı, bir çeşit öl­
yorumlayan kişininkinden
çüttür. D olayısıyla izlediğihem daha kısa,
algılam a süreci, de temeldedoğruya
hemdoğrudan farklıdır.dam lacıkları
Bir de, elektrik
yorumlayan aygıtını inceleyerek
kişininkinden hem daha kısa, ibrenin
hem durduğu
de temelde rakamı belirlemeye
farklıdır.
çalışanBirbilim adamının
de, elektrik durumuna
aygıtını bakalım.ibrenin
inceleyerek Onun da sahip olduğu
durduğu rakamıduyum belirlem bel¬
eye
kiçalışan ilgisiadammm
bilimlebilim ikisininkiyle
olmayandurumuna aynıdır,
bakalım. Onunheledaözellikle
sahip olduğu bilim duyum
adamı ol¬ bel­
mayan kişi ilgisi
ki bilimle tür aygıtları
başkaolmayan okumayıaynıdır,
ikisininkiyle daha önce heleöğrenmişse,
özellikle bilim konudaol­
bu adamı
kuşkumuz
m ayan kişi başkaFakat
kalmaz. aygıtı bilim
tür aygıtları okum adamı,
ayı dahabütün bir devre
önce öğrenm bağlamında
işse, bu konudagör¬
müştür
kuşkumuz anlamda)
gençek Fakat
(genekalmaz. aygıtı bu devrenin
vebilim iç yapısı
adamı, bütün birhakkında biraz bilgisi
devre bağlamında gör­
vardır.
m üştür (gene durduğu
İbrenin yer onun ve
gençek anlamda) içinbubir ölçüttür,içama
devrenin yalnız
yapısı hakkmdadevreninbirazdeğeri
bilgisi
için. Gördüğü
vardır. İbrenin rakamı yorumlamak
durduğu yer onun içiniçin bir
sadece aygıtm
ölçüttür, amahangiyalnızölçekte okunma¬
devrenin değeri
sıiçin. Gördüğübilmek
gerektiğini rakamızorundadır
yorumlamak o kadar. Halbuki
için sadece bilimhangi
aygıtm adamı olmayan
ölçekte kişi
okunma­
için ibrenin durduğu
sı gerektiğini bilmek kendisinino dışında
yerzorundadır hiçbir şeyin
kadar. Halbuki bilimölçütü da göster¬
adamıyaolmayan kişi
gesi ibrenin Gördüğü
içindeğildir. durduğu rakamı yorumlamak
yer kendisinin dışmda için bütün
onun,şeyin
hiçbir tellerin,
ölçütü ya dakablola¬
göster­
rın
gesi içindeki
değildir.
aygıtm ve dışındaki
Gördüğü rakamı yorumlamak için onun,piller
dağılımını incelemesi, mıknatıslarla
bütünvetellerin, kablola-
deney yapması
rm aygıtm gerekmektedir.
içindeki ve dışmdakı 'Görme'nin
dağıhmmıhem düz hempiller
incelemesi, de mecaz anlamın¬
ve mıknatıslarla
da, yorum
deney yapmalgılamanın bittiği yerde
ası gerekmektedir. 'Görmbaşlar.
e'ninİki hem düzbirbirinin
süreç hem de maynı ecazdeğildir.
anlam m ­
Algılamanın,
da, yorum algılam tamamlanmak üzere
anın bittiği yoruma
yerde başlar. bıraktığı
neİki da, öncekiaynı
süreç birbirinin deneyimin
değildir.
eğitimin (görgünün)
veAlgılamanın, tam amlanmakyapısına miktarına,
ve yoruma
üzere neredeyse
ne bıraktığı da,'aşırı'
öncekidenebilecek
deneyimin
şekilde
ve eğitimbağlıdır.
in (görgünün) yapısına ve m iktarm a, neredeyse 'aşırı' denebilecek
şekilde bağlıdm
5. Örneklikler, Eş- Ölçülemezlik ve Devrimler
5. Örneklikler, Eş- Ölçülemezlik ve Devrimler
Az önce söylediklerimiz kitabımm bir yönünü daha açıklamak için bir ze¬
min sağlamaktadır: eş ölçüye vurulamazlık
Az önce söylediklerimiz kitabımm bir ve bunundaha
yönünü birbirini
açıklamakizleyen kuram¬
için bir ze­
larmin
arasında yapılacakeşseçim
sağlamaktadır: ölçüyeüzerinde tartışanvebilim
vurulamazlık bunun adamları
birbirini açısından getir¬ ­
izleyen kuram
diği
lar sonuçlar hakkında seçim
arasında yapılacak söylemiş olduğum
üzerinde düşünceleri
tartışan kasdediyorum.
bilim adamları açısmdan (15) getir­
Onuncu ve On Birinci
diği sonuçlar hakkındaBölümlerde, bu tür tartışmalara
söylem iş olduğum düşünceleri tarafkasdediyorum
olanların birlikte . (15)
başvurdukları
Onuncu ve On deneysel
Birinci veya gözlemebu
Bölümlerde, ilişkin koşullardantaraf
tür tartışmalara bazılarını
olanların iste¬
isterbirlikte
mez farklı tarzlarda
başvurdukları görecekleri
deneysel veya gözleme koşullardanÖte
ilişkin savundum.
kanıtlamasını yandan,ister
bazılarını bu ko¬iste­
şulları tartışırken
mez farklı kullandıkları
tarzlarda görecekleri söz dağarcığı dasavundum.
kanıtlamasını büyük ölçüde Öte aynı terimler¬
yandan, bu ko­
den oluştuğu
şulları için, bu
tartışırken terimlerdensöz
kullandıkları bazılarını
dağarcığı doğaya bağlayışlarının
da büyük ölçüde aynıfarklı terimol¬ler­
ması gerikir ve böylece aralarmdaki iletişimin eksik kalması
den oluştuğu için, bu terimlerden bazılarını doğaya bağlayışlarının farklı kaçınılmaz olur.ol­
ması gerikir ve böylece aralarmdaki makalesinin iletişimin eksik kalması kaçınılmaz olur.
5 ve 6. kısımlarında daha ayrıntılı
(15) Burada ele alınan noktalar "Düşünceler"
(15) incelenmiştir.
olarak Burada ele alınan noktalar "D üşünceler" makalesinin 5 ve 6. kısımlarında daha ayrıntılı
olarak incelenmiştir.
196
196
 Bunun sonucu olarak, herhangi bir kuramın diğerine olan üstünlüğü savının
Bunun
böyle birsonucu
tartışmadaolarak, herhangi bir olanak
kanıtlanmasına kuram m diğerine
yoktur. Benim olanısrarla
üstünlüğü savının
öne sürdü¬
ğümböyle bir tartışmada
görüşe göre, her ikikanıtlanm
tarafın da asına
yapmakolanakzorunda
yoktur.olduğu
Benim şey, ısrarla
insanöneyoluy¬
sürdü­
lağüm görüşe
ötekini kendigöre, her döndürmeye
safına iki tarafm daçalışmaktır.
yapm ak zorunda olduğu şey,
Kanıtlamanın insan yoluy­
bu kısımların¬
dalaamaçlanan
ötekini kendi safma döndürmeye
düşünceyi çalışmaktır.
yalnızca felsefeciler ciddiKanıtlamanm
şekilde yanlış bu yorumla¬
kısımların­
da am açlanan
mışlardır. Gene düşünceyi
de bunlardan yalnızca felsefeciler ciddi şekilde
bazıları benim şu inançlara sahip olduğumu yanlış yorumla­
m ışlardır. geri
yaymaktan Gene de bunlardan bazıları
durmamışlardır: (16) buna benim
göre,şu eş inançlara sahip olduğumu
Ölçüye vurulamayan ku¬
yaym aktan
ramları geri durmamışlardır:
savunanlar birbiriyle hiç bir (16) buna iletişim
şekilde göre, eşkuramamaktad'ırlar,
Ölçüye vurulamayanso¬ ku­
ram ları savunanlar birbiriyle hiç bir şekilde iletişim
nuç olarak kuram seçimi üzerine yapılan bir tartışmada geçerli nedenlerin kuramamaktad'ırlar, so­
nuç olarak
hiçbir kuram seçim i üzerine
yeri kalmamaktadır. Bunun yapılan bir tartışm
yerine kuramın son adatahlilde
geçerlikişisel
nedenlerinve
h içb ir
öznel yeri kalm
nedenler am aktadır.
yüzünden B unungerekmektedir.
seçilmesi yerine kuram ın son tahlilde
Gerçekte varılan kişisel
kararave
yolöznel
açannedenler
asıl olguyüzünden
da, bir tür seçilm
mistik esi gerekm
kavrayış ektedir. Gerçekte
olmaktadır. Kitabımın varılan
başkakarara
her¬
yol açan
hangi asıl olgukıyasla,
bir kısmına da, bir türbu m istik kavrayış
yanlış yorumların olmaktadır.
çıkarıldığı Kitabımın
bölümlerin başka banaher­
hangi birakıldışıcılık
yöneltilen kısmına kıyasla, bu yanlış ortaya
suçlamalarının yorum ların çıkarıldığı
çıkmasında bölümlerin
en çok payı olmuş¬ bana
yöneltilen akıldışıcılık suçlam alarının ortaya çıkmasında en çok payı olmuş­
tur.
tur.
İlkin kanıt hakkında söylediklerime bir bakalım. Bu konuda öne sürdü¬
ğüm İlkin
görüş,kanıtbilimhakkında
felsefesindesöylediklerim
iyi bilineneve birbasit
bakalım. Bu konuda
bir görüştür. Kuram önetercihi
sürdü­
ğüm görüş, mantıksal
tartışmaları, bilim felsefesinde
veya matematik iyi bilinen ve basit bir görüştür.
kanıtlamalara tamamıyla Kuram
benzertercihi
bi¬
tartışm
çimde aları, mantıksal
yapılamaz. veya m atem
Bu tür biçimsel atik kanıtlamöncüller
kanıtlamalarda alara tamamıyla
ve çıkarımbenzer yasala¬bi­
rıçimde yapılamaz.
başlangıçta koşulBu tür biçimsel
olarak kanıtlamÇıkarılan
belirlenmiştir. alarda öncüller
sonuç ve çıkarımanlaş¬
hakkında yasala­
rı başlangıçta
mazlık koşul olarak
varsa, meydana gelen belirlenm
tartışmanın iştir. Ç ıkarılan
tarafları atmış sonuç hakkında
oldukları her anlaş­
adımı
m azlık
teker teker varsa,
geriyem eydana gelen tartışmve
doğru izleyebilirler anınhertarafları atmış oldukları
birini önceden her adımı
konmuş koşullar
teker teker
açısından geriye
tekrar doğrugeçirebilirler.
gözden izleyebilirler ve Buher birini sonunda
sürecin önceden taraflardan
konmuş koşullar biri
açısından tekrar gözden geçirebilirler. Bu
yanlışlık yaptığını ve önceden kabul edilmiş bir kuralı çiğnediğini sürecin sonunda taraflardan
kabul et¬ biri
mekyanlışlık yaptığını
zorundadır. Bu ve önceden sonra
aşamadan kabul da edilm iş bir kuralı
yapabileceği çiğnediğini
hiçbir şey kalmaz kabulveet­
m ektarafın
karşı zorundadır. Bu aşam
kanıtlaması adan sonra
böylelikle da yapabileceği
tartışmayı kazanır. Eğer hiçbir şey kalm
iki taraf, az ve
anlaşa¬
karşı tarafm kanıtlaması böylelikle tartışm ayı
madıkları noktanın konulan kuralların anlamında yahut uygulanmasından kazanır. Eğer iki taraf, anlaşa­
m adıkları noktanın
kaynaklandığını fark konulan
ederler ve k uönceden
ralların anlamvarılan ında yahut uygulanm
anlaşmanın asından
kanıtlamaları
kaynaklandığını
için yeterli bir temel fark ederler ve önceden
sağlamadığına varılan anlaşm
karar verirlerse, o zaman anın kanıtlam
tartışma aları
bilim¬
seliçin yeterli bir
devrimler temel sağlam
sırasında adığına
kaçınılmaz karar aldığı
olarak verirlerse, o zaman
biçimde tartışm a bilim­
sürdürülebilir. Bu
sel tür
yeni devrim ler sırasında
tartışma, öncüller kaçınılm
üzerindedir az olarak aldığı biçim
ve bu durumda de sürdürülebilir.
başvurulan yöntem, ka¬ Bu
yeni tür tartışma,
nıtlamaya öncüller için
olanak sağlamak üzerindedir
bir başlangıçve bu sayılan
durumda iknabaşvurulan yöntem, ka­
etme yöntemidir.
nıtlam aya olanak
Herkesin az çoksağlamak
bildiği buiçin bir başlangıç
savda, ikna için sayılan ikna etme
kullanılacak geçerli yöntemidir.
nedenler
Herkesin az çok bildiği bu savda, ikna için
olmadığına, yahut bu nedenlerin son tahlilde bir topluluk için belirleyici kullanılacak jgeçerli nedenler
bir
olmadığına,
yanları olmadığınayahutdair
bu nedenlerin
hiçbir belirti sonyoktur.
tahlilde bir topluluk
Hatta için belirleyici
tercih nedenlerinin bilimbir
yanları olmadığına
felsefecileri tarafından dair hiçbir belirti
genellikle sıralananyoktur. Hatta tercih
doğruluk, basitlik,nedenlerinin
verimlilik gibi bilim
felsefecileri
öğelerden tarafından
farklı olduğunu genellikle sıralanan
akla getirecek birdoğruluk,
durum da basitlik,
söz konusu verimlilik
değildir.gibi
öğelerden farklı olduğunu akla
Bu savın akla getirebileceği olgu bu tür nedenleringetirecek bir durumbir da söz konusu değildir.
çeşit değer yargısı iş¬
Buyaptıkları
levi savın aklavegetirebileceği
bu nedenle tek olgutek bu
ya tür nedenlerin
da topluca birbenimseyen
onları çeşit değer yargısı
kişileriniş­
levi yaptıkları
bunları ve bu uygulayabilecekleri
farklı şekilde nedenle tek tek ya daolgusudur. topluca onlarıÖrneğin,benimseyen kişilerin
iki kişi kuram¬
bunları
larının farklıverimliliği
göreli şekilde uygulayabilecekleri
konusunda anlaşmazlığa olgusudur. Örneğin,
düşerlerse, iki kişi konu¬
yahuPbu kuram ­
dalarının göreli halde,
anlaştıkları verimliliği konusunda
verimliliğin veyaanlaşm
kapsamın azlığabirdüşerlerse,
tercih yapmadakiyahurbuönemi konu­
da anlaştıkları
üzerine halde, verim
ayrı görüşlere liliğin ikisini
sahipseler, veya kapsamde yanlış m bir suçlamak önemi
tercih yapmadaki
yapmakla ola¬
üzerine ayrı
naksızdır. görüşlere
Ayrıca, sahipseler,
hiçbirinin 'bilim dışı' ikisini de yanlış
davrandığı yapm akla Kuram
söylenemez. suçlamak ola­
terci¬
naksızdır.
hinin tarafsız Ayrıca, hiçbirininyoktur,
bir aritmetiği ‘bilim gereğince
dışı’ davrandığı söylenemez.
uygulandığı zamanKuram her bireyi
terci­
hinin tarafsız bir aritm etiği yoktur, gereğince uygulandığı zaman her bireyi
(16) Bkz. 9 namaralı dipnotta sayılan çalışmalar ve ayrıca Growth of Knowledge (Bilginin
Gelişmesi)
(16) Bkz.kitabında dipnToulmin'in
Stephen
9 namaralı otta sayıladenemesi.
n ça lışm a la r ve ayrıca G rowth of Knovvledge (Bilginin
Gelişmesi) kitabında Stephen Toulmin'in denemesi.
197
197
aynı sonuca götürecek sistematik bir karar verme işlemi bulunmaz. Bu an¬
aynı sonuca
lamda, götürecek
etkili olacak kararı sistem
veren, atiktekbirtekkarar
üyeler verme
değil, işlemi bulunmaz.
bir uzmanlar Bu an­
toplulu¬
lamda,
ğunun etkili olacak
tümüdür. Bilimin kararı
neden veren,
gerçektetek tek üyeler
olduğu gibideğil, bir uzmanlamak
geliştiğini anlar toplulu­
için,
ğunun
her bireyi tümüdür.
belli bir Bilimin neden gerçekte
seçime yönelten özyaşam olduğu gibi geliştiğini
ve kişilik ayrıntılarını anlamak
ayıklama¬ için,
yaher bireyi
gerek belli ama
yoktur, bir seçime
bazılarıyönelten özyaşam çok
için bu konunun ve kişilik
çekiciayrıntılarmı
olduğunu kabul ayıklamedi¬a­
ya gerek
yorum. Asılyoktur, ama bazıları
anlaşılması gereken için bu konunun
konu, çok çekici
belli bir dizi olduğunu
ortak değerin birkabul
uzman¬ edi-
laryomm. Asıl anlaşılması
topluluğunun paylaştığıgereken konu, belli bir
belli deneyimlerle dizi ortaksonuç
etkileşerek değerin bir toplu¬
olarak uzm an­
larüyelerinden
luk topluluğunun paylaştığı
çoğunun belli deneyimlerle
bir çeşit kanıtlama dizisininetkileşerek sonuç olarak
diğerlerine kıyaslatoplu­
da¬
haluk üyelerinden
belirleyici olduğuçoğunun
kanısına birvarmalarını
çeşit kanıtlama nasıldizisinin
sağladığıdiğerlerine
sorusudur. kıyasla da­
haSözünü
belirleyici olduğusüreç,
ettiğimiz kanısma iknavarmalarmı
etme sürecidir, nasıl sağladığı
fakat karşımızasorusudur. bundan da
derinSözünü
bir sorun ettiğim iz süreç, ikna
çıkarmaktadır. Aynıetm e sürecidir,
olayı fakat karşım
farklı algılayan ıza bundan
fakat deneyimi an¬da
derin bir
latırken genesorun çıkarmaktadır.
de aynı Aynı olayıikifarklı
sözcükleri kullanan algılayan
kişinin, sözcükleri fakatfarklı
deneyimi
şekilde an­
latırken gene
kullanıyor de aynı
olmaları sözcükleri
gerekir. Yani benimkullanan iki kişinin,
eş ölçüye sözcükleri farklı
vurulamadığını şekilde
söylediğim
kullanıyor
bakış olmaları
açılarından gerekir. Yani benim
konuşmaktadırlar. Bu ikieş kişi
ölçüye vurulamadığmı
bırakınız ikna edicisöylediğim
olmayı,
birbakış
aradaaçılarından
konuşmayıkonuşm bile ümid aktadırlar.
edemezler. Bu Bunu
iki kişinasıl
bırakınız ikna edicisorusu¬
yapabilecekleri olmayı,
nabir arada konuşmayı
kabataslak bir yanıt bile
bileümid edemezler.
söz konusu Bunu daha
güçlüğün nasıl etraflıca
yapabilecekleri sorusu­
somutlanma-
na gerektirir.
sını kabataslakBenim bir yanıt bile söz
kanımca bukonusu güçlüğün
somutlanışın hiç daha
değilse bir kısmı
etraflıca somutlanm
aşağıdaa­
sını gerektirir.
göstereceğim Benim
şekilde kanım ca bu somutlanışın hiç değilse bir kısmı aşağıda
olacaktır.
Olağan bilimin
göstereceğim olacaktır. için örnekliklerden kazanılan bir çeşit yete¬
yapılabilmesi
şekilde
nek ya Olağan bilimin
da beceri yapılabilmesi
gereklidir. Bu beceri içinile
örnekliklerden
nesneler ve olaylar kazanılan bir çeşit
benzerlik yete­
dizile¬
nekayrılır
rine ya da ve beceri gereklidir.
bu diziler oldukça ilkel yahut
Bu beceri ile nesneler
kabadır, ve yani
olaylar benzerlik
gruplara dizile­
ayırma,
rine ayrılır
'neye ve bu diziler
göre benzer?' sorusuoldukça
yanıtlanmadanilkel yahut kabadır,
yapılır. Buna yani
göre, gruplara
herhangi ayırmbira,
devrimin
‘neye göre temelb enzer?’ sorusu yanıtlanm
özelliklerinden biri de bazıadanbenzerlik
yapılır. Buna ilişkilerinin değişiyorbir
göre, herhangi
devrim inÖnceleri
olmasıdır. temel özelliklerinden
aynı dizide toplanan biri denesneler
bazı benzerlik
daha sonra ilişkilerinin değişiyor
değişik gruplara
olmasıdır.
konur veya Önceleri
bunun tam aynı dizide
tersi Ömek olarak
olur.toplanan nesneler daha sonra
güneşin, ayın,değişik
Mars'ın gruplara
veya
yerkürenin
konur veya Copernicus
bunun tam 'dan önceki
tersi olur. ve Ö msonraki
ek olarak güneşin, düşünebiliriz,
durumlarını ayın, M ars’ın ya¬ veya
hut aynı şekilde
yerkürenin C opemGalileo
icus’dan önceki
'dan önce ve ve sonraki
sonra, düşüş iledüşünebiliriz,
durumlarını
serbest sarkaç ve geze¬ ya­
gen aynı şekildeDalton'dan
huthareketleri, G alileo’dan önce
önce ve vesonra
sonra,tuzlar, metal
serbest bileşikleri
düşüş ile sarkaçsayılabilir.
ve geze­
gen hareketleri,
Değişikliğe uğrayan D alton’dan
dizilerdeki önce ve sonra bile
nesnelerin tuzlar,
çoğumetalgene bir aradasayılabilir.
bileşikleri toplan¬
D eğişikliğe
maya uğrayaniçin
devam edildiği dizilerinnesnelerin
dizilerdeki adları genellikle
bile çoğu değişmez.
gene birBununla bir¬
arada toplan­
likte
maya devam bir
sözgelişi alt-dizinin
edildiği aktarılması,
için dizilerin adlarıgenel
genellikle diziler arasındaki
olarak değişmez. Bununla kar¬bir­
likte ilintiler
şılıklı sözgelişiağındabir alt-dizinin gelen önemli
meydanaaktarılması, değişikliğin
genel olarak dizilerbir parçasıdır.
arasındakiMe¬ kar­
tallerin, bileşikler
şılıklı ilintiler dizisinden
ağında meydana çıkartılarak
gelen önemli elementler dizisinebiraktarılması,
değişikliğin parçasıdır. za¬ M e­
manında, bileşiklerasitlilik
tallerin, tutuşma, dizisinden ve fiziksel/kimyasal
çıkartılarak elementler birleşme alanlarınde
dizisine yeni ku¬
aktarılması, za­
ramların
manmda, tutuşma,
ortaya asitliliktemel
çıkmasında bir rol oynamıştır.
ve fiziksel/kimyasal Bu değişiklikler
birleşme alanlarmdekısa yenisü¬ ku­
ramkimya
rede dalının
ların ortaya tümüne yayıldı.
çıkmasında temel birBu rolnedenle,
oynamışta. böyle Bu yeniden
değişikliklerdağılımlar
kısa sü­
rede kimgeldiği
meydana ya dalının zaman,tüm üne önce söylemleri
dahayayıldı. Bu nedenle, görünürde
böyle yeniden tam birdağılım
anlaşma lar
içinde
m eydanayürüyengeldiği iki zam
kişinin
an, kendilerini
daha önce söylem birdenbire aynı uyarıya
leri görünürde tambağdaşamaz
bir anlaşm a
betimlemeler
içinde yürüyen ve genellemelerle
iki kişinin kendilerini tepki gösterir
birdenbire bulmaları işten değildi.
aynı uyarıya bağdaşam Buaz
güçlükler eler ve söylemlerinin
betim lembilimsel genellem elerle alanında
hertepki hissedilmeyebilir,
gösterir bulm aları iştenfakat kuram
değildi. Bu
seçiminin
güçlükleren olduğu görüngülerin
bağımlısöylemlerinin
bilimsel her alanında çevresinde ortaya çıkarak,
hissedilmeyebilir, çok
fakatenkuram
orada yoğunlaşacakları
seçiminin en bağımlı olduğu yukarı kesindir.
da aşağıgörüngülerin çevresinde ortaya çıkarak, en çok
Bu tür
orada sorunlar ilk olarak
yoğunlaşacakları da aşağı iletişim kesindir. fark edilmelerine karşın,
yukarı alanında
sadece Budiletü r ilişkin sorunlar
so ru n lar değildir
ilk olarak ve güçlük
iletişim alanm çıkaran
da fark terimlerin
ed ilm elerinyenie tanım¬
k arşın ,
ları üzerinde
sadece anlaşmaya
dile ilişkin sorunlaryatarak çözümlenmelerine
değildir ve güçlük çıkaran olanak yoktur.yeni
terimlerin Güçlük¬
tanım ­
ları yoğun
lerin üzerinde şekilde
anlaşm toplandığı
aya yatarak sözcükler
çözüm lenmkısmen örnekliklere
elerine olanak yoktur. doğrudan uy¬
G üçlük­
gulama yoluyla
lerin yoğun öğrenilmiş
şekilde oldukları
toplandığı için, söz
sözcükler konusu
kısmen iletişim kopukluğunun
örnekliklere doğrudan uy­
gulama yoluyla öğrenilmiş oldukları için, söz konusu iletişim kopukluğunun
198
198
tarafları, element (yahut karışım, yahut gezegen, yahut serbest hareket) söz¬
cüğünü
tarafları, ölçülerle
şu elem belirlenmiş
ent (yahut karışım, yahutkullanıyorum
olarak gezegen, yahut diyemezler. Başka bir
serbest hareket) söz­
deyişle,
cüğünüher şu iki kesiminbelirlenmiş
ölçülerle de aynı şekildeolarak kullandığı
kullanıyorum ve hem kuramlarının,
diyemezler. Başka hem bir
bu kuramlarm
dedeyişle, görgül (ampirik)
her iki kesimin sonuçlarının
de aynı şekilde kullandığı ve hemiçin
anlatımı yeterli olacak
kuramlarmm, hem
tarafsız bir dilelarm
de bu kuram başvuramazlar.
görgül (ampirik) Çünkü aralarındakianlatımı
sonuçlarının ayrılığıniçinbir yeterli
bölümü, bu
olacak
ayrılığı bir diledillerin
tarafsızyansıtan uygulanışından
başvuramazlar. Çünküçok önce meydana
aralarındaki gelmiştir.
ayrılığm bir bölümü, bu
ayrılığı iletişim kopukluklarını
Bu türyansıtan yaşayan çok
dillerin uygulanışından kişilerin
öncegene
meydanade başvuracakları
gelmiştir. bir
yol olmalıdır. Hepsini
Bu tür iletişim zorlayan uyarılar
kopukluklarmı yaşayan aynı uyarılardır,
kişilerin ne kadar farklı
gene de başvuracakları bir
koşullanmış
yol olm alıdır.olursa olsun,zorlayan
H epsini yarılar (fizyolojik)
genelde usinirsel aygıtları
aynı uyarılardır, ne da
kadaraynıdır.
farklı
Dahası,
koşullanm sinirsel koşullanmışlıkları
ış olursa olsun, genelde sinirsel bile, deneyimin
(fizyolojik) önemli da
çokaygıtları olmakla
aynıdır.
beraber
D ahası,küçük bir alan
sinirsel k o şudışında,
llan m ışlıkaşağı
ları yukarı aynı olmak
bile, deneyim in çokgerekir
önemçünkü, en
li olm akla
yakın geçmiş
beraber küçük bir bir
yana,alantarihleri ortaktır.
dışında,deaşağı yukarıSonuç olmakgerek
aynıolarak, gerekirgünlük
çünkü, dil¬en
lerini,
yakıngerek
geçmişbilimsel
bir yana,dillerinin ve dünyalarınm
tarihleri de ortaktır. Sonuç bir kısmını
büyükolarak, gerekpaylaşmak¬
günlük dil­
tadırlar. Bu kadar
lerini, gerek özellik karşısında,
ortakdillerinin
bilimsel ve dünyalarınm bakımlardan
hangi büyük oldukları
farklıpaylaşmak­
bir kısmını
konusunda
tadırlar. Bu birçok
kadarşey öğrenebilirler.
ortak bu amaçla
Ancak, hangi
özellik karşısmda, kullanılacak
bakımlardan farklıteknikler
oldukları
basit veya rahat
konusunda olmadıkları
birçok gibi, bilimAncak,
şey öğrenebilirler. adamının olağan donatımının
bu amaçla kullanılacak bir par¬
teknikler
çası daveya
basit değillerdir. Bilim adamları
rahat olmadıkları gibi, bu teknikleri
bilim adamımn ender donatımmm
çokolağan tanıyabilmelerininbir par­
yanı
çasısıra, karşı tarafın
da değillerdir. dönmesini
Bilim adamları sağlamak yahut çok
bu teknikleri bununenderolanaksız olduğuna
tanıyabilmelerinin
kani
yanıolmak için gereken
sıra, karşı zamandan bir
tarafın dönmesini an bile
sağlam daha fazla
ak yahut bunun kullanmazlar.
olanaiksız olduğuna
Kısaca
kani olmak söylenirse,
için gereken bir iletişim
zamandan kopukluğu
bir an bilegeçiren tarafların
daha fazla yapabileceği
kullanmazlar.
en doğru
K ısacaşey, birbirlerini
söylenirse, birfarklı dil topluluklarının
iletişim kopukluğu geçiren üyeleri
tarafların kabul edip
olarak yapabileceği
birbirlerini(17)
en doğru şey,oturmaktır.
çevirmenliğe farklıTopluluk-içi
dil topluluklarının üyeleri olaraksöylemler
ve topluluklar-arası kabul edip
arasındaki
çevirm enliğefarkları
oturm başlıbaşına
aktır. (17) bir çalışma konusu
Topluluk-içi olarak ele alırlarsa,
ve topluluklar-arası söylem ilk
ler
ağızda
arasmher dakitopluluk
farkları içinde
başlıbaşına bir olmaksızın
sorunsal çalışm a konusu kullanıldıkları
olarak ele halde,
alırlarsa,top¬ilk
luluklar-arası tartışmalarda
ağızda her topluluk içindepürüz odakları
sorunsal haline gelen
olm aksızın terim ve deyimlerin
kullanıldıkları halde, top-
neler olduğunu bulabilirler.
luluklar-arası tartışm alarda(Bu tür güçlükler
pürüz çıkartmayan
odakları haline deyimler
gelen terim tek-sesli
ve deyimlerin
bir uyum
neler içinde çevrilebilirler).
olduğunu bulabilirler. (Bu Bilimsel
tür güçlükleriletişimde başgösteren
çıkartmayan deyimlerbu güçlük
tek-sesli
bir uyum yalıttıktan
odaklarını sonra bilim adamları
içinde çevrilebilirler). Bilim sel ikinci
iletişim olarak bu güçlükleri
de başgösteren daha
bu güçlük
fazla aydınlatmak
odaklarını için günlük
yalıttıktan sonra bilimdillerinde paylaştıkları
adam ları ikinci olarak söz bu güçlükleribaş¬
dağarcığına daha
vurabilirler. Yani ak
fazla aydınlatm taraflardan
için günlük her dillerinde sözlü tepkisinin
biri, kendipaylaştıkları söz farklı olduğunu
dağarcığına baş­
bildiği bir uyarı
vurabilirler. karşısında
Yani taraflardan diğerinin
her biri, göreceğini
nekendi sözlü ve ne söyleyeceğini
tepkisinin bul¬
farklı olduğunu
maya çalışabilir.
bildiği bir uyarı Eğer taraflar
karşısında kendilerine
diğerinin aykırı gelen
ne göreceğini ve nedavranışları
söyleyeceğini sadece bul­
hatanın yahut deliliğin
m aya çalışabilir. Eğersonucutaraflarolarak açıklamaktan
kendilerine aykırı gelen kadar kaçınabilir¬
yeteri davranışları sadece
lere, zamanla
hatanın yahutbirbirlerinin
deliliğin sonucu davranışlarını
olarak açıklambaşarıyla
aktantahmin
yeteri edecek bir duru¬
kadar kaçınabilir­
ma gelebilirler.
lerse, zam anla Herbirbirlerinin diğerinin kuramı
bir taraf,davranışlarını sonuçlarıyla
başarıyla birliktebir
tahmin edecek kendi
duru­
diline çevirmeye veH aynı
ma gelebilirler. er birzamanda diğer kuramın
taraf, diğerinin kuramgeçerli olduğu dünyayı
ı sonuçlarıyla birlikte ken¬
kendi
dilinde
didiline betimlemeyi
çevirmeye ve aynıöğrenmiş
zamanda olur. Zamanı
diğer kuramın geçmişgeçerli kuramları
eskiolduğu ele alır¬
dünyayı ken­
di dilindetarihçisinin
ken bilim yaptığı da (yahut yapması gereken
betimlemeyi öğrenmiş olur. Zamanı geçmiş eski kuramları ele alır­ de) budur.
bilimçabası
Çeviri
ken sürdürüldüğü
tarihçisinin yaptığı da takdirde, iletişim gereken
(yahut yapması de) budur.tarafların
kopukluğundaki
dolaylı olarak
Çeviri birbirlerinin
çabası sürdürüldüğü hatalarını
takdirde, ve sevaplarını değerlendirmelerine
iletişim kopukluğundaki tarafların
dolaylı olarak b irb irlerinin hatalarını ve sevaplarını değerlendirm elerine
(17) Çeviri sorununun ilgili yönleri hakkında artık klasik olmuş kaynak, W.V.O. Ouine'in Word
and Object
(17) (Söz
Çeviri ve Eşya) ilgili
sorununun kitabıdır
yönleri hakkmda Mass,
(Cambridge; New olmuş
artık klasik York 1960) 2. bölümler.
1 veW.V.O.
kaynak, Fakat
Ouine'in VVord
öyle
andgörünüyor
Object (Sözki, ve
Quine aynı
Eşya) uyarıyı
kitabıdır alan iki kişinin
(Cambridge; Mass,aynı
New duyuma sahip1olmaları
York 1960) gerektiğini
ve 2. bölümler. Fakat
varsaymaktadır
öyle görünüyor veki, nedenle
buOuine çevirmenin,
biruyarıyı
aynı alan iki kişinindilin
çevrilen aynıgeçerli
duyum olduğu
a sahipdünyayı betimlemeyi
olmaları gerektiğini
ölçüde başarması
nevarsaymaktadır ve bugerektiği
nedenle konusunda söyleyecek
bir çevirmenin,
fazla
çevrilen dilinbirgeçerli
sözü yoktur.
olduğu Bu sorun için
ikinci betimlemeyi
dünyayı
bkz. E. A. Nida, "Linguistics and Ethnology in Translation Problems" (Çeviri Sorunlarında
ne ölçüde başarması gerektiği konusunda söyleyecek fazla bir sözü yoktur. Bu ikinci sorun Dilbilim
için
Irkbilimin
vebkz. Language and
Yeri) “Linguistics
E. A. Nida, andCulture in Society
Ethnology (Toplumda
in Translation Problems” (Çeviri kitabında,
Dil ve Kültür) Sorunlarında
Del
der.Dilbilim
Heymes, New York,
ve Irkbilimin 1964, s. 90-97.
Yeri) Language and Culture in Society (Toplumda Dil ve Kültür) kitabında, der. Del
Fleymes, New York, 1964, s. 90-97.
199
199
 olanak verdiği için, hem ikna etmek hem de dönüş sağlamak açısından güçlü
olanak
bir verdiği
araçtır. Fakatiçin,ikna hem ikna etmek
etmenin hemolması
başarılı de dönüşiçinsağlamak
herhangiaçısmdanbir güvence güçlü
bir araçtır. Fakat ikna etm enin başarılı olm ası
bulunmadığı gibi, başarsa bile dönüş aşamasına yol açacağı hiçbir zaman için herhangi bir güvence
bulunm
kesin adığı İki
değildir. gibi, başarsabirbirinden
deneyim bile dönüşfarklıdır.
aşam asına
Şahsenyol buaçacağı
ayırımınhiçbir zam an
önemini
kesin
ben biledeğildir.
ancak yalan İki deneyim
zamandabirbirinden
tam olarakfarklıdır. Şahsen
anlayabildim. bu ayırımm önemini
ben bile ancakkadarıyla,
Anladığım yakm zamanda birisinitam olarak
ikna etmek,anlayabildim.
onu kendi görüşümüzün daha
A nladığım kadarıyla, birisini
üstün olduğuna ve dolayısıyla onunkinin yerine ikna etm ek, onu
geçmesikendi görüşüm üzün
gerektiğine daha
inandır¬
üstün olduğuna ve dolayısıyla onunkinin yerine geçmesi
maktır. Çabanın bu kadarı, çoğu kez çeviri benzeri bir işleme gerek kalmadan gerektiğine inandu"-
maktır. Çabanm buAncak,
başarılabilmektedir. kadarı, çevirinin
çoğu kez olmadığı
çeviri benzeri
yerde,birbirişleme
bilimselgerek kalmadan
topluluğun
başarılabilmektedir.
benimsediği açıklamalar Ancak, çevirinin
ve problem olmadığı yerde,
tanımlamaları diğerbir bilimsel hiçbir
topluluğa topluluğun
şey
benimsediği
ifade etmeyecektir.açıklamalar
Her dilve problem daha
topluluğu, tanımlamaları
başlangıçta, diğer topluluğa
herkese aynıhiçbir
şekilde şey
ifade etmeyecektir. Her dil topluluğu, daha başlangıçta,
anlaşılacak tümcelerle betimlenebildiği halde öteki topluluğun kendi ilkeleri herkese aynı şekilde
anlaşılacak tümcelerle
çerçevesinde betimlenebildiği
açıklayamayacağı birkaç halde
somutöteki topluluğun
araştırma sonucu kendi ilkeleri
mutlaka
çerçev esinGeliştirilen
üretecektir. d e açıklayam bu ayacağı
yeni bakış birkaç
açısı som ut araştırm
bir süre dayanıra ve sonucu m utlaka
verimliliğini
üretecektir. G eliştirilen
sürdürebilirse, bu şekildebusözlü yeni anlatıma
bakış açısı bir süre dayanır
dökülebilen araştırmave verim liliğini
sonuçları
sürdürebilirse, bu şekilde sözlü anlatım a dökülebilen
sayıca da artacaktır. Bazı kişiler için belirleyici sayılan tek unsur bu tür araştırm a sonuçları
sayıca da artacaktır.
sonuçlardır. Bu kişilerin Bazı k işiler için
düşüncesi belirleyici
aşağı sayılan tek
yukarı şöyledir: unsur
"Yeni bu tür
görüşü
sonuçlardır. bu
savunanların Bubaşarıya
k işilerinnasıl
düşüncesi aşağı yukarı
ulaştıklarını bilmiyorum,şöyledir: ama“ öğrenmem
Yeni görüşü
savunanların
gerek; yaptıklarıbuherbaşarıya nasıl ulaştıklarını
ne ise, doğru olduğu kesin." bilm
Buiyorum
çeşit bir, ama
tepkiöğrenm
özellikle em
gerek; yaptıkları her ne ise, doğru olduğu kesin.” Bu
mesleğe daha yeni girmiş olanlara kolay gelen bir tavırdır çünkü bu kişiler çeşit bir tepki özellikle
m esleğe
henüz hiçbirdaha yeni girmiş
topluluğun özelolanlara kolay gelen
söz dağarcığını bir tavırdır
ve ilkelerini çünkü bu kişiler
kazanmamışlardır.
henüz hiçbir topluluğun
Öte yandan, her iki grubun özel söz dağarcığmı
4a aynı ve ilkelerini kazanmamışlardır.
tarzda kullandıkları sözcüklerle ifade
Öte yandan,
edilebilen her iki her
kanıtlamalar, grubun
zaman ıda belirleyici
aynı tarzdaolmamaktadır,
kullandıkları sözcüklerle
yahut en azın¬ ifade
edilebilen
dan kanıtlam
karşıt görüşlerin alar,
evrimineher zaman
oldukça belirleyici
ileri bir olmamaktadır, yahut
aşamaya varılana kadar belir¬ en azın­
dan karşıt
leyici görüşlerin
değillerdir. Mesleğe evrimine
kabuloldukça
edilmiş ileri bir arasında,
olanlar aşamaya varılana
çeviriylekadarmümkün belir­
leyici
hale değillerdir.
gelen daha geniş M esleğe kabul edilmiş
kıyaslamalara olanlar arasında,
başvurulmaksızın iknaçeviriyle
edilebilen mümkün
kişi,
haleazdır.
çok gelenBunundaha geniş
bedelininkıyaslam
çoğualarazaman başvurulm aksızın ikna
aşırı uzunlukta edilebilen
ve karmaşık tüm¬kişi,
çok azdır.
celeri kullanmakB ununolmasına
bedelininkarşınçoğu (örneğin
zaman aşırı uzunlukta
element terimineve karm aşık bile
bir kez tüm ­
celeri kullanm
değinilmeden ak olm asm
sürdürülen a karşın (örneğintartışmasını
Proust-Bertholler elem ent terim ine bir kez bir
anımsayalım), bile
değinilm
çok araştırma edensonucunu
sürdürülen birProust-B
topluluğun ertholler
dilindentartışm asını anım
öbürünün dilinesayalım
çevirmek ), bir
çok araştırm
olanağı gene de a sonucunu
vardır. Üstelikbir topluluğun dilinden öbürünün
bu çeviri ilerledikçe, diline çevirm
her iki topluluğun bazıek
olanağı
üyeleri gene de vardır.
kendilerine o ana Üstelik bu çevirigörünen
kadar karanlık ilerledikçe, her iki topluluğun
bir önermenin öbür grup- bazı
üyelerinasıl
takilere kendilerine
olup da oaçıklama
ana kadar karanlık
gibi görünendolaylı
göründüğünü bir önermolarakeninkavramaya
öbür grup-
takilere nasıl
başlarlar. Bununla olup birlikte,
da açıklama gibitekniklerin
bu gibi göründüğünü dolaylı olarakikna
kullanabilmesi, kavrametme aya
başlarlar. gene
konusunda B ununla
de bir birlikte,
güvence busağlamaz.
gibi tekniklerin
Çeviri, kullanabilm
birçok kişiye esi, ikna
tehdit etm
edici e
konusunda
gelen geneve
bir süreçtir deolağan
bir güvence
biliminsağlamaz.
yapısına da Çeviri,
tamamen birçok kişiye tehdit
yabancıdır. edici
Üstelik
gelen bir süreçtir ve
karşı-kanıtlamalar herolağan
zaman bilimin yapısına
bulunabilir vedadengenin
tamamennasıl yabancıdır. Üstelik
sağlanacağı
k a rşı-k a n ıtla m a lar her zam an bulunabilir ve dengenin
konusunda hiçbir yol gösterici kural yoktur. Bütün bunlara karşın, savunulan nasıl sağlanacağı
konusunda
görüş birçok hiçbir
sınavıyol gösterici
başarıyla kural yoktur.
atlattıkça Bütün bunlara
ve kanıtlamalar birbirikarşın, savunulan
ardından öne
görüş birçok
sürüldükçe, sınavı sürdürülmesi
direnişin başarıyla atlattıkça ve kanıtlam
son tahlilde ancak alar birbiri
kör bir ardından
inatçılıkla açık¬öne
sürüldükçe, direnişin sürdürülmesi son tahlilde ancak kör bir inatçılıkla açık­
lanabilir.
lanabilir.
Bu saptamayla beraber, çevirinin hem tarihçiler, hem de dilbilimcilerce
çok iyiBubilinen
saptamikinci
ayla beraber,
bir yönüçevirinin hem tarihçiler,
önem kazanmış oluyor. Bir hemkuramı
de dilbilim
yahut cilerce
dün¬
yaçok iyi bilinen
görüşünü ikinci
kendi bir yönü
diline çevirmekönemonu kazanmış
kendine oluyor. Bir kuramı
mal etmekle bir yahut
değildir.dün­
ya görüşünü
Bunu yapabilmek kendiiçindiline
insanınçevirm ek onuyaşaması,
o dünyada kendine m al etm
daha önceekle bir değildir.
yabancı olan
Bunu
bir dili yapabilm
çevirmekle ek kalmayıp,
için insanıno odilin dünyada yaşaması,
dünyasında daha önce
düşünmeye veyabancı
çalışmaya olan
bir dili çevirm ekle kalm ayıp, o dilin dünyasında düşünm
başlaması lazımdır. Bu geçiş, bireyin kendi seçimi ve isteğiyle yapabileceği eye ve çalışm aya
başlaması lazımdır. Bu geçiş, bireyin kendi seçimi ve isteğiyle yapabileceği
200
200
 ya da yapmaktan kaçınabileceği bir geçiş değildir; bunu istemek için ne
ya dageçerli
kadar yapmnedenleri
aktan kaçınabileceği
olursa olsun fark bir geçiş
etmez.değildir;
Gerçekte, bunu
çeviri istem ek için
yapmayı öğ¬ne
kadar sürecinin
renme geçerli nedenleri
belli birolursa olsun fark
noktasında, etmez.
kişi bu Gerçekte,
geçişin meydanaçeviri yapmayı
gelmiş ol¬ öğ­
renm e herhangi
duğunu, sürecininbir belli birsöz
karar noktasında, kişi bu yeni
konusu olmadan geçişin dilin mdünyasına
eydana gelm iş ol­
girmiş
duğunu, fark
olduğunu herhangi
eder. bir kararsözgelişi
Yahut, söz konusu olm adan
görelilik veyayeni dilin mekaniği
kuantum dünyasınaile girmiş
ilk
kez orta yaşlarında karşılaşanlar gibi, kişi kendini yeni görüşe tamamıylaileik¬ilk
olduğunu fark eder. Yahut, sözgelişi görelilik veya kuantum mekaniği
nakez orta yaşlannda
edilmiş bulduğu halde,karşılaşanlar gibi, kişi kendini
bunu içselleştirmeyi ve bu yeni görüşebiçim
görüşün tamamıyla
verdiğiik­
na edilmkendini
dünyada iş bulduğu rahathalde, bunu içselleştirm
hissetmeyi başaramaz. eyi Böyle
ve bu görüşün
bir kişi biçim verdiği
entelektüel
dünyada
olarak k en d in
seçimini i rahat hissetm
yapmıştır, fakat bu eyiseçimin
başarametkili az. Bolabilmesi
öyle bir kişi içinentelektüel
gereken
olarak seçim
dönüşümü ini yapm ıştır, fakat
gerçekleştiremez. Yenibu seçimgene
kuramı in etkde ili kullanabilir
olabilm esi için tabii,gereken
ama
dönüşüm
bunu yabancıü gerçekleştirem
bir ortamdaki bir ez. yabancı
Yeni kuramgibi ıyapacaktır
gene de kullanabilir
ve bu almaşığın tabii,onaama
bunu
açık yabancı tek
olmasınm bir nedeni
ortamdaki oradabirdaha
yabancı
öncegibi yapacaktır
'yerleşmiş' olanveyerlilerin
bu almaşığm bulun¬ ona
açık olmasmm tek nedeni orada daha önce ‘yerleşm
masıdır. Çalışması bir bakıma onların sırtından geçinir çünkü topluluğun iş’ olan yerlilerin bulun­
m asıdır. Çüyelerinin
gelecekteki alışm ası bir bakım
eğitim a onların
yoluyla eldesırtından
edecekleri geçinir
bir diziçünküzihinseltopluluğun
yapıya
gelecekteki
sahip değildir.üyelerinin eğitim yoluyla elde edecekleri bir dizi zihinsel yapıya
sahip değildir. benim Geştalt değiştirmeye benzettiğim dönüş deneyimi dev¬
Bu nedenle,
Bu nedenle,
rimci sürecin benim
en can Geştalt
alıcı noktası değiştirmeye
olmaya devam benzettiğim
etmektedir. dönüş deneyimi
Belli bir seçim dev­
rimiyi
için ci sürecin
nedenlerin en can alıcı noktası
bulunması olm
dönüş için aya
bir devam etmektedir.
amaç sağladığı gibi,Belli
bu bir seçim
dönüşün
için iyi nedenlerin
meydana gelebileceğibulunması
tür ortamıdönüş için birBuna
da hazırlar. amaçeksağladığı
olarak çeviri gibi,de,bu bu
dönüşün
aşa¬
m eydana
mada gelebileceği
belirginleşmiş tür ortamı
olmasa da hazırlar.
da, dönüşün Buna ek
temelinde o l a r ^ çeviri
bulunması gerekende, bu aşa­
sinir¬
m ada belirginleşm iş olmasa da, dönüşün temelinde
sel/fizyolojik yeniden-koşullanma için girdi noktaları oluşturabilir. Fakat bulunması gereken sinir­
sel/fizyolojik
dönüşü asıl meydanayeniden-koşullanm
getiren unsur,a geçerli
için girdi noktaları
nedenler yahut oluşturabilir.
çeviri değildir.Fakat
dönüşü
Temel birasıl
tür mbilimsel
eydana değişimi
getiren unsur,
anlamakgeçerli için nedenler
de bu sürecinyahut çeviri değildir.
açıklanması
Tem el bir tü r bilim sel değişim i anlam ak için de bu sürecin açıklanm ası
zorunludur.
zorunludur.
6. Devrimler ve Görelilikçilik
6. Devrim ler ve Görelilikçilik
Eleştirmenlerimden bazılarım az önce ana hatlarını çizdiğim görüşün bir
sonucu Eleştirm enlerim
özellikle den bazılarım
rahatsız az önce
etmiştir. (18) Benim ana görüş
hatlarını çizdiğim
açımı görüşün
relativist yahutbir
sonucu özellikle
görelilikçi rahatsız özellikle
bulmaktadırlar, etm iştir. (18) Benim son
de kitabm görüş açım ı relativist
bölümünde yahut
geliştirilen
görelilikçi bulm aktadırlar, özellikle de kitabm son
görüşleri için söz konusudur bu. Çeviri üzerine belirttiğim düşünceler bu suç¬ bölüm ünde geliştirilen
görüşleri
lamanın için söz konusudur
nedenlerini bu. Çeviri
aydınlatabilir. Farklıüzerine
kuramların belirttiğim
taraflarıdüşünceler bu suç-
farklı dil-kültür
lam amn nedenlerini
topluluklarının üyeleriaydınlatabilir. Farklı kuram
gibidir. Bu koşutluğu ların tarafları
görebilirsek, farklı dil-kültür
bir anlamda her iki
topluluklarınm
topluluğun üyeleri
da haklı gibidir.
olduğu Bu koşutluğu
sonucunu görebilirsek,
çıkartabiliriz. Kültürebir anlamda
ve kültürünher iki
to pluluğun da haklı
gelişimine uygulandığı zaman, olduğu sonucunu
bu çık artab iliriz.
tavır görelilikçi olmaktadır. K ültüre ve kültürün
gelişimine
Fakat bilimeuygulandığı
uygulandığı zaman,
zaman bu tavır
böylegörelilikçi
olmayabilir, olmaktadır.
üstelik burada sadece
basitFakat bilim e uygulandığı
bir görelilikçilik zaman böyle
de söz konusu değildir. olmayabilir,
Eleştirmenler üstelik işinburada
bu yönünüsadece
basit bir görelilikçilik
görmemişlerdir. de söz
Bir topluluk konusu
olarak değildir.
yahut Eleştirm
topluluklar enler ele
halinde işinalındıkları
bu yönünü
görmem
zaman, işlerdir.bilimlerdeki
gelişkin Bir toplulukuygulayıcıların
olarak yahut topluluklar
temelde bulmaca halinde çözenele alındıkları
kişiler
zam an, gelişkin
olduğunu kanıtlamaya bilim lerdeki
çalıştım.uygulayıcıların
Kuram tercihitem elde bulmaca
zamanlarında çözen kişiler
başvurdukları
olduğunu
değerler aynıkanıtlam
zamanda aya çalıştım. Kuram
çalışmalarının başkatercihi zam anlarında
kısımlarından başvurdukları
da kaynaklanmak¬
ladeğerler
beraber,aynı zamanda
doğanın çalışmalannm
sunduğu bulmacaları başka kısımlarmdanvedaçözümlemekte
tanımlamakta kaynaklanmak­
la beraber, doğanm
gösterdikleri sunduğu
beceri, değer bulm acaları
çatışması çıkan tanım lam aktabilimsel
durumlarda ve çözüm lem ekte
topluluk
g österd
üyeleri ik leri
için beceri,ölçüt
en güçlü değer çatışm asıBütün
olmaktadır. çıkan değerler
durum larda gibi, bilim
bulmacasel topluluk
çözme
üyeleri de
yeteneği içinuygulamada
en güçlü ölçüt olmaktadm
çelişkiler Bütün
gösterir. Aynıdeğerler gibi, bulmaca
değeri paylaşan iki kişiçözme
bu
yeteneği de uygulam ada çelişkiler gösterir. Aynı değeri paylaşan iki kişi bu
(18) Shapere, "Structure ot Scientific Revolutions" (Bilimsel Devrimlerin Yapısı) ve Popper,
(18) of
Growth Knowledge
Shapere, "S tructure Scientific kitabında.
(BilgininofGelişmesi) Revoiutions" (Bilim sel Devrim lerin Yapısı) ve Popper,
Grovvth of Knovvledge (Bilginin Gelişmesi) kitabında.
201
201
değerin uygulanm asındançıkardıkları
değerinuygulanmasından çıkardıklarıhükümlerde
hüküm lerdeçok farklıolabilirler.
çokfarklı olabilirler.
Fakat belli bir değeri el üstünde bir topluluğun
Fakat belli bir değeri el üstünde tutan bir topluluğun davranışı,aynı
tutan davranışı, aynıtutumu
tutumu
paylaşm ayanbir
paylaşmayan birtopluluktan
topluluktanhaliyle haliyleçok çokdeğişik
değişikolacaktır.
olacaktır.Benim
Beniminancıma
inancıma
görebilimlerde
göre bulmaca-çözmeceyeteneğine
bilimlerdebulmaca-çözmece yeteneğinebüyük büyükdeğer
değerverilmesinin
verilmesininbazı bazı
sonuçları vardır.
sonuçları vardır.
Çağdaş b ilim seluzmanlık
Ç ağdaşbilimsel uzm an lıkdallarını, ilkeldoğa
sözgelişiilkel
d alların ı,sözgelişi doğafelsefesi
felsefesiveve
zanaatlerden kaynaklanmış ilk oluşumlarından
zanaatlerden kaynaklanmış ilk oluşumlarından itibaren temsil edenbirbirevrim
itibaren temsil eden evrim
ağacı
ağacıdüşünelim.
düşünelim Bu . Buağaç üzerindegövdeden
ağaçüzerinde gövdedenbelli bellibir
birdaim ucunakadar,
dalınucuna kadar,
kendi
kendiüzerinde
üzerindehiç hiçgeriye dönm edençizilen
geriyedönmeden çizilenbir birçizgi, akrabalıkilişkisiyle
çizgi,akrabalık ilişkisiyle
bağlı bir kuramlar silsilesini izleyecektir. Bu
bağlı bir kuram lar silsile sin i izleyecektir. Bu kuram lardanherhangikuramlardan herhangiiki iki
tanesini,
tanesini,kaynağa
kaynağaçok yakınolmayan
çokyakın noktalardanseçmek
olmayannoktalardan seçmekkoşuluyla
koşuluylaele elealır¬
alır­
sak,tarafsız
sak, tarafsızbir birgözlemciye
gözlem ciyeayrı ayrıayrıayrıbirçok
birçokkereler
kerelereskieskikuramı
kuramdahaı dahayeniyeni
olandan ayırt etme olanağını verecek bir dizi ölçüt geliş
olandan ayırt etme olanağını verecek bir dizi ölçüt geliş (öndeyiş) doğruluğu, (öndeyiş) doğruluğu,
özellikle
özelliklenicel tahm inlerindoğruluğu;
niceltahminlerin doğruluğu;gündelikgündelikkonularla
konularladahadahakapalı
kapalımal¬m al­
zem e arasındaki denge; çözüm lenm iş farklı sorunların sayısı gibiölçütleri
zeme arasındaki denge; çözümlenmiş farklı sorunların sayısı gibi ölçütleri
sıralayabiliriz.
sıra la y a b iliriz .BuBuamaçam açiçiniçindaha y a ra rlıolmakla
dahaazazyararlı b irlik te bilimsel
olm aklabirlikte, , bilim sel
yaşamın önemli belirleyicilerinden olan basitlik, kapsam vediğer
yaşamın önemli belirleyicilerinden olan basitlik, kapsam ve diğeruzmanlık¬
uzm anlık­
larla uyumgibi
larlauyum gibideğerler
değerlerdedebubulisteye listeyeeklenebilir.
eklenebilir.Bu Bulisteler henüzgerek
listelerhenüz gerek
duyulana
duyulanatam tamyaklaşmamışlardır,
yaklaşmamışlardır,ama tamamlanabileceklerindenhiç
amatamamlanabileceklerinden hiçkuşkum
kuşkum
yoktur.Tamamlanabildikleri
yoktur. Tamamlanabildikleritakdirde takdirdede, de,bilimsel tıpkıbiyolojik
gelişmenin,tıpkı
bilimselgelişmenin, biyolojik
gelişme gibi, tek yönlü ve geri çevrilemez bir süreç olduğu
gelişme gibi, tek yönlü ve geri çevrilemez bir süreç olduğu meydanaçıkacak¬ meydana çıkacak­
tır. Uygulamanın yapıldığı, birbirinden oldukça farklı birçok ortamda bul¬
tır. U ygulam anın yapıldığı, birbirinden oldukça farklı birçok ortam da bul­
maca çözmekonusunda,
m acaçözme konusunda,sonrakisomakibilimsel kuramlaröncekilerden
bilimselkuramlar öncekilerdendaima daimadaha daha
iyidir. Bunu gerçek bir görelilikçiden duymanıza olanak
iyidir. Bunu gerçek bir görelilikçiden duymanıza olanak yoktur ve benim ne yoktur ve benim ne
anlamda
anlam dakesin kesinbir birbilimsel ilerlemeinançlısı
bilim selilerleme inançlısıolduğumu
olduğumusanırımsanırımgöstermek¬
gösterm ek­
tedir.
tedir.
Bununla
Bununlabirlikte, gerekbilim
birlikte,gerek bilimfelsefecileri,
felsefecileri,gerekgerekherhangi
herhangibaşkabaşkakişiler
kişiler
arasında en yaygın olan 'ilerleme' kavrayışına kıyasla bu görüşün temel bir
arasında en yaygın olan ‘ilerlem e’ kavrayışına kıyasla bu görüşün temel bir
eksiği
eksiğibulunmaktadır.
bulunma&adır.Bilimsel Bilim selbirbir kuramıngenellikle
kuramın genelliklebulmaca bulmacaçıkarmak
çıkarmak ve
ve
çözmek konusunda öncellerinden yalnızca daha iyi bir araç olduğu saptan¬
çözm ek konusunda öncellerinden yalnızca daha iyi bir araç olduğu saptan­
makla kalmaz,doğanın
maklakalmaz, doğanmgerçekten
gerçektendedenasıl nasıl olduğunudaha gösterdiğikabul
olduğunu dahaiyiiyigösterdiği kabul
edilir. Ard arda gelen kuramların gerçeğe giderek daha
edilir. Ard arda gelen kuramların gerçeğe giderek daha çok yakınlaştığıyaya daçok yakınlaştığı da
yaklaşık bir gerçeği gösterdikleri savını sık sık duyarız.
yaklaşık bir gerçeği gösterdikleri savım sık sık duyarız. Öyle görünüyor ki bu
Öyle görünüyor ki bu
türgenellemeler
genellem elerbir birkuramdan
kuram danelde eldeedilen
edilenbulmaca
bulmacaçözümleri
tür yahut
çözüm leri yahutsomut somut
tahminler için değil, daha çok kuramın varlıkbilim yapısı için, yani kuramın
tahminler için değil, daha çok kuramm varlıkbilim yapısı için, yani kuramın
doğada doğada olan biten arasmda sağlanan
gördüğünesneler
doğadagördüğü nesnelerileile'gerçekten'
‘gerçekten’ doğada olan biten arasmda sağlanan
uyum için söylenmektedir.
uyum için söylenmektedir.
Bir bütünolarak
Birbütün kuram laradaha
olarakkuramlara
iyi uygulanabilecek bir başka 'gerçek'
daha iyi uygulanabilecek bir başka ‘gerçek’
kavrayışı bulunur mu bilmiyorum, fakat bu andığımız görüş geçerli değildir.
kavrayışı bulunur mu bilmiyorum, fakat bu andığımız görüş geçerli değildir.
yeniden kurmak için kuramdan
"Falan
“Falanşey şeygerçekten
gerçektenvar" gibitümceleri
v ar”gibi tüm celeri yeniden kurm ak için kuram dan
bağımsız bir yol olduğunu sanmıyorum. Bir kuramın varlıkbilimi ile doğada
bağımsız bir yol olduğunu sanmıyorum. Bir kuramm varlıkbilimi ile doğada
bulunan'gerçek'
bulunan ‘gerçek’karşılığı
arasında bir uyum olacağı kavrayışı bana artık il¬
karşılığı arasında bir uyum olacağı kavrayışı bana artık il­
kece yanılsatıcı görünüyor. Dahası, bir tarihçi olarak bu görüşün tutarsız¬
kece yanılsatıcı görünüyor. Dahası, bir tarihçi olarak bu görüşün tutarsız­
lığına hâlâ şaşmaktayım. Örneğin, Newton mekaniğinin Aristoteles
lığ ın a h â lâ ş a şm a k ta y ım . Ö rn e ğ in , Nevvton m e k a n iğ in in A risto te le s
mekaniğini daha ileri götürdüğünden ve Einstein'ın bulmaca-çözücü
m ek a n iğ in i d ah a ile ri g ö tü rd ü ğ ü n d e n ve E in s te in ’ın b u lm a c a-ç ö z ü cü
araçlarının Newton'unkilerden daha iyi olduğundan hiçbir kuşkum yok.
araçlarının N e w to n ’unkilerden daha iyi olduğundan hiçbir kuşkum yok.
Fakatbubusüreklilikte
Fakat sü rek lilik tebenbenhiçbir
tutarlı varlıkbilimsel gelişme yönü gör-
h içb ir tutarlı varlıkbilim sel gelişm e yönü g ö r­

202
202
 m üyorum Tam
müyorum. . Tamtersi,
tersi,önemli
önem libirçok
birçokbakımdan
bakım dan(her(herbakımdan
bakım danolmasa
olm asada)
da)
Einstein'ın genel görelilik Aristoteles'in ikisinin
Einstein’m genel görelilik kuramı Aristoteles’in kuramına, her ikisininNew-
kuramı kuramına, her New-
to n ’unkineolduğundan
ton'unkine olduğundançok çokdaha
dahayakındır.
yakındır.Bu görelilikçiolarak
görüşügörelilikçi
Bugörüşü olarak
betimleme güdüsünü anlayışla karşılarım, ama betimlemenin
betimleme güdüsünü anlayışla karşılarım , ama betimlemeninkendisi kendisibence
bence
yanlıştır.
yanlıştır.Tam terstenbakacak
Tamtersten olursak,bubutavır
bakacakolursak, tavırgerçekten
gerçektengörelilikçilikse,
görelilikçilikse,o o
zaman görelilikçinin bilimlerin doğasını ve gelişmesini açıklamak yönünden
zaman görelilikçinin bilimlerin doğasını ve gelişmesini açıklamak yönünden
nenekaybettiğini
kaybettiğiniben
benşahsen
şahsengöremiyorum.
göremiyorum.
7.7.Bilimin Doğası
Bilimin Doğası
Son olarak, en ilk metnime sık sık gösterilen iki tepkiyi kısaca ele almak
Son olarak, en ilk metnime sık sık gösterilen iki tepkiyi kısaca ele almak
istiyorum.Biri
istiyorum. Birieleştirel
eleştireldiğeri
diğeridestekleyici
destekleyiciolan
olanbubutepkilerin
tepkilerinkanımca
kanımcaikisi
ikisidede
yanlıştır. Şimdiye kadar söylenenlerle veya birbirleriyle ilişkili
yanlıştır. Şimdiye kadar söylenenlerle veya birbirleriyle ilişkili olmamalarma olmamalarına
karşm,iki
karşın, ikiyaklaşım yanıtgerektirecek
yaklaşımdadabirbiryanıt kadaryaygınlaşmıştır.
gerektirecekkadar yaygınlaşmıştır.
Kitabımı okuyanlardan bazıları, benim betimleyici ve kural belirleyici
K itabım ı okuyanlardan bazıları, benim betim leyici ve kural belirleyici
tarzlar sürekligidip
arasındasürekli
tarzlararasında gidipgeldiğime dikkatetmişler.
geldiğimedikkat etmişler.Bu Bugeçişlerin
geçişlerinözellik¬
özellik­
le belirgin olduğu bazı kısımlarda, benim söze "Ne var ki bilim adamlarının
le belirgin olduğu bazı kısımlarda, benim söze “Ne var ki bilim adamlarının
yaptıkları bu değildir" diye başladığımvevebilim
gerçekte yaptıkları bu değildir” diyebaşladığım
gerçekte bilimadamlarının
adamlarınınböyleböyle
yapmamaları gerektiğini iddia bitirdiğim
yapmamaları gerektiğini iddia ederek bitirdiğim gözlenmiş.Bazı
ederek gözlenmiş. Bazıeleştirmen¬
eleştirmen­
ler benim betimleme ile buyurmayı birbirine karıştırdığımı öne sürerek,
ler benim betim lem e ile buyurrnayı birbirine karıştırdığım ı öne sürerek,
bütün zamanlarda saygı görmüş bir felsefe teoremi olan bir şeyin olmasından
bütün zamanlarda saygı görmüş bir felsefe teoremi olan bir şeyin olmasından
onun olması gerektiği çıkartılamaz özdeyişine aykırı düştüğümü söylemek¬
onun olm ası gerektiği çıkartılam az özdeyişine aykırı düştüğümü söylemek­
tedirler. (19)
tedirler. (19)
Bu teorem uygulamada artık basit bir etiket haline gelmiştir ve her yerde
Bu teorem uygulamada artık basit bir etiket haline gelmiştir ve her yerde
aynı itibarı görmemektedir. Çağdaş felsefecilerden bazıları kuralcı ve betim¬
aynı itibarı görmemektedir. Çağdaş felsefecilerden bazıları kuralcı ve betim­
leyici tarzların ayrılam azderecede
leyici tarzlarınayrılamaz karışm ışolduğu
derecedekarışmış önemlibağlamlar
olduğuönemli bağlamlarbul¬bul­
muşlardır. (20) 'Olan' ile 'olması gereken' hiçbir şekilde daha önce görün¬
muşlardır. (20) ‘O lan’ ile ‘olması gereken’ hiçbir şekilde daha önce görün­
dükleri kadar her zaman için ayrışmış değillerdir. Fakat benim görüşümün bu
dükleri kadar her zaman için ayrışmış değillerdir. Fakat benim görüşümün bu
kısmında
kısm ında in sanlarakarışık
insanlara gelen tarafları d ü zeltm ekiçin
karışık gelen taraflarıdüzeltmek
dil
çağdaş dilfel¬
içinçağdaş fel­
sefesinin inceliklerine başvurmaya gerek yoktur. Geçtiğimiz sayfalarda bil¬
sefesinin inceliklerine başvurm aya gerek yoktur. Geçtiğimiz sayfalarda bil­
imin doğası ve işleyişiüzerine
imin doğası veişleyişi üzerinebirbirbakış
bakışaçısı yahutbir
açısıyahut birkuram ortayaatılmış¬
kuramortaya atılmış­
tır ve bütün diğer bilim felsefeleri gibi bu kuramın da, girişimlerinin başar¬
tır ve bütün diğer bilim felsefeleri gibi bu kuram m da, girişimlerinin başar­
masını isteyen bilim adamlarının nasıl davranmaları gerektiğine dair bazı
m asını isteyen bilim adam larının nasıl davranm aları gerektiğine dair bazı
sonuçları
sonuçları olmaktadır.Kuramın
olmaktadır.
Kuramınherhangi
bir
herhangi birbaşka
başkakuramdan
kuramdandaha dahadoğru
ol¬
doğru ol­
ması gibi bir zorunluluk yoktur, sadece sık sık tekrar edilen 'şu vardır' ve 'şu
ması gibi bir zorunluluk yoktur, sadece sık sık tekrar edilen ‘şu vardır’ ve ‘şu
olmalıdır' hükümlerine geçerli bir zemin sağlamaktadır, o kadar. Mantıksal
olm alıdır’ hüküm lerine geçerli bir zemin sağlam aktadır, o kadar. Mantıksal
tersinden bakıldığında, bu kuramın ciddiye alınması için öne sürülebilecek
tersinden bakıldığında, bu kuramm ciddiye alınm ası için öne sürülebilecek
nedenlerden biri de, bilim adamlarının başarı için seçilmiş ve geliştirilmiş
nedenlerden biri de, bilim adam larının başarı için seçilmiş ve geliştirilmiş
yöntemler sonucu gerçekten de kuramın davranmaları gerektiğini söylediği
yöntem ler sonucu gerçekten de kuram ın davranm aları gerektiğini söylediği
gibi davranıyor olmalarıdır. Benim betimleyici genellemelerinin kuram için
gibi davranıyor olmalarıdır. Benim betim leyici genellem elerinin kuram için
kanıt oluşturmalarının asıl nedeni de, aynı zamanda bu kuramdan türetilebil-
kanıt oluşturmalarının asıl nedeni de, aynı zamanda bu kuramdan türetilebil-
meleridir, halbuki bilimin doğası hakkında başka görüşlerde aynı genel¬
m eleridir, halbuki bilim in doğası hakkm da başka görüşlerde aynı genel­
lemeler aykırı davranışları meydana getirmektedir.
lemeler aykırı davranışları meydana getirmektedir.
Sunduğumuz bu son kanıtlamadaki döngü bence kısır bir döngü değildir.
Sunduğum uz bu son kanıtlamadaki döngü bence kısır bir döngü değildir.
(19) Birçok örneklen bir tanesi için bkz. P.K. Feyerabend'in Growth of Knowledge'daki makalesi.
(19)Stanley
Birçok Cavell,
örneklen bir tanesi için bkz.
WhatP.K.
WeFeyerabend’in Grovvth of Knowiedge'daki
Say? (ille Söylediğimizi makalesi.
(20) Must We Mean mi Kastetmeliyiz?) New
(20) 1969,
York, Stanley Cavell,
Bölüm 1. Must We Mean What We Say? (ille Söylediğimizi mi Kastetmeliyiz?) Nevv
York, 1969, Bölüm 1.

203
203
Tartışmakta olduğumuz
Tartışmakta olduğum uzbakış
açısının sonuçları, başlangıçta üzerine kurul¬
bakış açısının sonuçları, başlangıçta üzerine kurul­
muş olduğu gözlemlerle tüketilemez. Ben bu kitap ilk kez yayınlanmadan
muş olduğu gözlem lerle tüketilem ez. Ben bu kitap ilk kez yayınlanm adan
önce bile, geliştirdiğim kuramın bazı kısımlarının, bilimsel davranışı ve
önce bile, geliştirdiğim kuram ın bazı kısım larının, bilim sel davranışı ve
bilimsel gelişmeyi incelemek için faydalı bir araç olduğunu uygulamada gör¬
bilimsel gelişmeyi incelem ek için faydalı bir araç olduğunu uygulamada gör­
müştüm. Bu sonsöz ile asıl metin karşılaştırıldığı takdirde, kuramm aynı rolü
müştüm. Bu sonsöz ile asıl m etin karşılaştırıldığı takdirde, kuramm aynı rolü
oynamaya devam ettiği görülecektir. Sıradan bir döngünün söz konusu ol¬
oynam aya devam ettiği görülecektir. Sıradan bir döngünün söz konusu ol­
duğu bir bakış açısı hiçbir zaman bu tür bir yol göstericilik yapamazdı.
duğu bir bakış açısı hiçbir zaman bu tür bir yol göstericilik yapamazdı.
Bu kitaba gösterilen tepkilerden sonuncusuna vereceğim yanıt biraz farkh
Bu kitaba gösterilen tepkilerden sonuncusuna vereceğim yanıt biraz farkh
türde olmak zorundadır. Kitaptan zevk almış olanların bir kısmı bu zevki
kitap bilimi aydınlattığı için itaptan
türde olm ak zorundadır. Kdeğil de, zevk
daha çok alm ışanaolanların
savlarının birbirkısm ı bu
alana dazevki
uy¬
kitap bilimi aydmlattığı için değil de, daha çok ana savlarınm bir alana da uy­
gulanabileceğini düşündükleri için duymuşlardır. Bundan ne anladıklarını as¬
gulanabileceğini düşündükleri için duymuşlardır. Bundan ne anladıklarmı as-
lında görebiliyorum ve bu yaklaşımı başka alanlara yaygınlaştırma çabalarını
İmda görebiliyorum ve bu yaklaşımı başka alanlara yaygmlaştırma çabalarmı
kırmak istemem, fakat bu tepki bana gene de şaşırtıcı gelmektedir. Kitap
kırm ak istem em , fakat bu tepki bana gene de şaşırtıcı gelm
bilimsel gelişmeyi geleneğe bağlı bir dizi dönem olarak ve buektedir. K itap
akışı kesen
bilim sel gelişm eyi geleneğe bağlı bir dizi dönem
birikim dışı aşamalar şeklinde sergilediği Ölçüde, savları da kuşkusuz genişolarak ve bu akışı kesen
birbirikim
uygulama dışı olanağı
aşam alar şeklinde Fakat
bulacaktır. sergilediği Ölçüde, savları da kuşkusuz geniş
söz konusu savlar zaten başka alanlar¬
dan ödünç alındıkları için böyle olması bir yerde gerekir de.zaten
bir uygulama olanağı bulacaktır. Fakat söz konusu savlar başka alanlar­
Edebiyat, müzik,
dan ödünç alındıkları için böyle olması bir yerde gerekir
sanat ve siyasi gelişme tarihçileri ile başka birçok insan çabasını izleyenler
de. Edebiyat, müzik,
sanat ve siyasi gelişm e tarihçileri ile başka birçok insan
konularını eskiden beri aynı tarzda betimlemişlerdir. Bir süreci, üslup, zevk çabasını izleyenler
konularını eskiden beri aynı tarzda betimlemişlerdir. Bir süreci, üslup, zevk
ve kurumsal yapı açısından meydana gelen devrimci kesimlerle dönem-
ve kurum salzamandır
yapı açısından m eydana gelen devrim ci kesim lerle dönemBu -
lemek, uzun kullandıkları, sıradan araçlardan biri olmuştur.
lem ek, uzun zam andır kullandıkları, sıradan
kavramlara karşı benim belli bir özgünlüğüm olmuşsa, bu sadece onları araçlardan biri olmuştur. Bu
k avram lara karşı benim belli bir özgünlüğüm olm
bilimlere uygulamış olmamdan ileri gelebilir, çünkü bu alanların çok farkh uşsa, bu sadece onları
bilim lere
biçimde uygulam ış
geliştikleri olm am
kanısı dan ileri Benim
yaygındır. gelebilir, çünkü bu alanların
görebildiğim kadar, somut çok farkh
bir
biçim de
başarı, bir geliştikleri
örneklik olarak kanısıparadigma
yaygındır.kavramının,
Benim görebildiğim kadar, katkı
yaptığım ikinci somutol¬bir
başarı,
duğu bir örneklikÖrneğin,
düşünülebilir. olarak paradigm a kavramının,
benim düşünceme yaptığım
göre, eğer resimikinciyapıtları
katkı o l­
duğu düşünülebilir. Ö rneğin, benim düşüncem e göre,
belli bazı soyut üslup kurallarına bağlı olarak değil de, birbiri üzerine önıek eğer resim yapıtları
belli bazı
alınmış soyut
olarak üslup kurallarına
görülebilseler, üslup bağlı
fikrinin olarak değil de,
çevresinde birbiri
oluşan üzerine güç¬
muazzam örnek
alınmış o l a r ^ görülebilseler, üslup fikrinin çevresinde
lüklerin bazıları hiç değilse plastik sanatlarda yok edilebilirdi. (21) oluşan muazzam güç­
lüklerin bazıları hiç değilse plastik sanatlarda yok edilebilirdi.
Bununla birlikte, bu kitap aynı zamanda çok başka tür bir savı da geliştir¬ (21)
mek Bununla
için yazıldı.birlikte,
Bu sav bu çoğu
kitap okur
aynı tarafından
zamanda çok aynıbaşka tür bir
açıklıkla savı da geliştir­
görülememiştir.
m ek içingelişmenin
Bilimsel yazıldı. Bu sav alanlardaki
diğer çoğu okur tarafından
gelişmeyeaynı dahaaçıklıkla
öncelerigörülememiştir.
sanıldığından
Bilim
çok dahaselbüyük
gelişmenin diğergöstermesine
benzerlik alanlardaki gelişmeye
karşın, arada dahaçarpıcı
önceleri sanıldığmdan
farklar da var¬
dır. Örneğin, bilimlerin hiç değilse gelişmelerinin belli bir noktasından da
çok daha büyük benzerlik gösterm esine karşın, arada çarpıcı farklar var-
sonra
dm Örneğin, bilimlerin
başka alanlarda görülmeyen hiç değilse
bir tarzda gelişmelerinin
ilerleme belli bir
kaydettiklerini noktasmdan
söylemek sonra
büs¬
başkayanlış
bütün alanlarda görülmeyen
sayılamaz, bir tarzda
ilerlemenin ilerlemenekaydettiklerini
tek başına anlama geldiğisöylemek burada pekbüs­
bütün yanlış sayılamaz, ilerlem enin tek başma ne anlama
önemli değildir. Kitaptaki amaçlardan biri de, bu farkları incelemek ve bun¬ geldiği burada pek
önemli değildir. Kitaptaki
ların bir açıklamasına başlamaktı. amaçlardan biri de, bu farkları incelemek ve bun­
ların
Örnekbir açıklamasına
olarak, yukarıda başlamaktı.
sık sık vurguladığımız gibi, gelişkin bilimlerde
rakipÖokulların
rnek olarak, yukarıdayahut
yokluğunu, sık sık vurguladığım
şimdi başka türlü ız söylemem
gibi, gelişkin bilim lerde
gerekiyorsa,
rakip okulların yokluğunu, yahut şimdi başka türlü
göreli azlığını anımsayalım. Veya belli bir bilimsel topluluğun üyelerinin söylem em gerekiyorsa,
göreli
nasıl azlığını
yapılan anım sayalım
çalışmaların hemen) Veya
hemen belli tekbir bilim sel
okurları ve topluluğun üyelerinin
tek eleştirmenleri ol¬
nasıl yapılan çalışmaların hemen hemen tek okurları
dukları üzerine söylediğim düşünceleri ele alalım. Yahut da gene, bilimsel ve tek eleştirmenleri ol­
dukları üzerine söylediğim düşünceleri ele alalım. Yahut da gene, bilim sel
(21) Bu görüş hakkında ve bilimlere özgü olan yönlerin daha geniş bir tartışması için bkz.
(21) Bu "Comment
T.S.Kuhn, görüş hakkında
on the ve bilim lere
Relations özgü olan
of Science andyönlerin daha
Art" (Bilim ilişkileri
geniş bir
ve sanatın tartışmÜzerine
ası içinBir
bkz.
T.S.Kuhn,Comparative
Değinme) “Cornment on the Relations
Studies of Science
in Philosophy andand Art” (Bilim
History ve sanatın -Felsefe
(Karşılaştırmalı İlişkileri Üzerine
ve TarihBir
Değinm e) dergisi,
Çalışmaları) Com parative Studies
11, 1969, in Philosophy and History (Karşılaştırm alı-Felsefe ve Tarih
s. 403-12.
Çalışmaları) dergisi, 11, 1969,5.403-12.

204
204
eğitimin kendine özgü yapısını, bulmaca çözmenin bir amaç oluşunu, bilim¬
eğitimin
sel kendine bunalım
bir topluluğun özgü yapısını,
ve karar bulmaca çözmenin
dönemlerinde bir amaç oluşunu,
başvurduğu değerlerbilim­
sis¬
sel bir topluluğun bunalım ve karar dönem
temini düşünelim. Bu kitap mutlaka bilime saklı olmayan fakat lerinde başvurduğu değerler
bilimsel sis­
tem
çabaya ini
birdüşünelim
ölçüde . Bu
kendine kitap
özgü m utlaka
bir konum bilim e saklı
kazandıran olm
bu ayan
tür fakat
birçok bilim
özelliği sel
çabaya bir ölçüde kendine özgü bir konum kazandıran bu tür birçok özelliği
yalıtmıştır.
yalıtmıştır.
Bilimin bütün bu özellikleri hakkında öğrenecek daha çok şey vardır.
B ilim intopluluk
Bilimdeki bütün buyaözellik leri hakkm
da 'camia' da öğrenecek
yapısının incelenmesidaha gereğini
çok şey vardır.
vur¬
B ilim d ek i to
gulayarak başladığım p lu lu k buya da ‘c a m ia ’ y a p ısın ın in ce len m
sonsözü, başka alanlardaki benzer topluluklarıne si g e re ğ in i ay¬
v u r­
nıgulayarak
tarzda ve başladığım
her şeyden bu öncesonsözü, başka alanlardaki
karşılaştırmalı benzer topluluUarın
olarak öğrenilmesi gereğinin al¬ ay­
nı çizerek
tını tarzda ve her şeyden
kapatmak önce karşılaştırmalı
istiyorum. Bilimsel olsun olarak
ya daöğrenilmesi
olmasın, insan gereğinin
belli biral­
tını çizerek
topluluğu nasılkapatmak
seçer veistiyorum.
kendisi o Bilimsel
topluluğaolsun ya da
bir üye olmasm,
olarak nasılinsan
seçilir?belliBubir
topluluğu
çevreye nasıl seçer
sosyalleştirilme ve kendisi
süreci ve o topluluğa
bu sürecin bir üye
aşamaları olarak nasıl
nelerdir? seçilir?
Çevrenin Bu
çevreye
ortak amacı sosyalleştirilm
olarak belirlediği e süreci ve bu hangileridir?
hedefler sürecin aşam Bireysel
aları nelerdir? Çevrenin
veya toplu ne
türortak amacı
aykırı olarak belirlediği
davranışlara hedefler îzin
hoşgörü gösterir? hangileridir? Bireysel
verilemeyecek veya toplu
sapmaları nasılne
tür aykırıBilim
denetler? davranışlara
üzerine çok hoşgörü
daha gösterir?
kapsamlıİzin verilemeyecek
bir anlayışın sapmaları
gelişebilmesi, nasıl
başka
denetler?
tür sorunların Bilim üzerine çok daha
yanıtlanmasına kapsamlı
da bağlıdır bir anlayışm
elbette, fakat bugelişebilmesi,
kadar acil araştır¬ başka
tür sorunların
maya gerek duyulan yanıtlanm
başkaasına da daha
bir alan bağlıdır elbette, fakat
göremiyorum. bu kadar
Bilimsel acil
bilgi dearaştır­
tıpkı
dilmaya
gibi,gerek
özünde duyulan
ya birbaşka bir alan
topluluğun dahamalıdır,
ortak göremiyorum.
yahut daBilimsel bilgi de
bir "Hiç"tir. tıpkı
Bunu
anlamak için, bu bilgiyi yaratan ve kullanan çevrelerin kendilerine has özel¬
dil gibi, özünde ya bir topluluğun ortak malıdır, yahut da bir “Hiç”tir. Bunu
anlam ak
liklerini için, bu zorundayız.
öğrenmek bilgiyi yaratan ve kullanan çevrelerin kendilerine has özel-
liJderini öğrenmek zorundayız.

205
205
1962 yılında yayınlanan Bilimsel Devrimlerin Yapısı 1969
yılında ikinci baskıya girdiği zaman, aradan geçen
1962 yılında y ay ınlanan B ilim sel D evrim lerin Y apısı 1969
yaklaşık 7 yıllık süre içinde çağdaş bilim ve felsefe
yılında ikinci bask ıy a girdiği z a m a n , a ra d a n g e ç en
dünyasının en temel klâsikleri arasına girmiş, bilim yapan,
y aklaşık 7 yıllık sü re için d e ç a ğ d a ş bilim ve felsefe
bilim hakkında düşünen ve yazan herkesin, içindeki
dünyasının en tem el klâsikleri a ra s ın a girm iş, bilim y a p a n ,
görüşlerini kabul etsin ya da etmesin, değinmek ve
bilim hak k ın d a d ü şü n e n ve y a z a n h e rk e sin , içindeki
hesaplaşmak zorunda olduğu bir metin haline gelmiş
görüşlerini kabul etsin ya d a e tm e sin , d e ğ in m e k ve
bulunuyordu. Bilimin tarihindeki büyük dönüşümlerden ve
h e s a p la ş m a k zorunda old u ğ u bir m etin haline gelm iş
devrimlerden söz eden bu kitap, bizzat kendisinin devrimci
bulunuyordu. Bilimin tarihindeki b ü y ü k d ö n ü şü m le rd e n ye
olmasıyla ve bilimin çeşitli yönlerini konu alan bilgi
devrim lerden söz ed e n bu k itap, bizzat kendisinin devrim ci
dallarında (bilim felsefesi, bilim tarihi, bilim sosyolojisi)
olm asıyla ve bilimin çeşitli yönlerini k o n u a la n bilgi
derin yankılar yapmasıyla tanınıyor.
dallarında (bilim felsefesi, bilim tarihi, bilim sosyolojisi)
derin yankılar y a p m a sıy la tanınıyor.
BİLİM DİZİSİ 1/1
BİLÎM DİZİSİ 1 /1

alan yayıncılık
alan yayıncılık

ISBN S?S-7m,N-NE-S

I SBN a7S-7m.4-ME-S
9789757414421
9 789757 41442
9 7 9 7 5 7 4^ 4 4 2 '