Turkiye'de Internet'in Dunu Bugunu Yarini

See discussions, stats, and author proﬁles for this publication at: https://www.researchgate.
net/publication/326191266
Türkiye'de Internet Dünü Bugünü Yarını
Book · April 2018
CITATIONS READS
0 8
2 authors:
Kursat Cagiltay Attila Özgit

Middle East Technical University Middle East Technical University
209 PUBLICATIONS 1,390 CITATIONS 9 PUBLICATIONS 8 CITATIONS
SEE PROFILE SEE PROFILE
Some of the authors of this publication are also working on these related projects:
Açık Ders: İnsan Bilgisayar Etkileşimi View project
e-Teach - Improvement of Teaching Techniques by Eye Tracking in Technology Enhanced Classrooms (Teknoloji ile Güçlendirilmiş
Dersliklerde Öğretim Tekniklerinin Göz izleme Tekniği Kullanarak Geliştirilmesi) View project
All content following this page was uploaded by Kursat Cagiltay on 04 July 2018.
The user has requested enhancement of the downloaded ﬁle.

Türkiye’de Internet:
Dünü, Bugünü, Yarını
Attila Özgit Kürşat Çağıltay

ozgit@metu.edu.tr kursat@metu.edu.tr
25. Yıl İçin Gözden Geçirilmiş Basım

1. Basım: 15 Kasım 1996
2. Basım1: 12 Nisan 2018

1 25.Yıl Töreni İçin Gözden Geçirilmiş Basım
2 Türkiye’de Internet: Dünü, Bugünü, Yarını – Güncellenmiş Baskı, 2018

25. Yıl Basımı İçin Önsöz
Türkiye’ye İnternet’i getirme sevdamız ile 1980’li yılların sonunda başlayan
çalışmalarımız sonucunda 12 Nisan 1993 tarihinde İnternet’in doğumunu
gerçekleştirmiştik. Başlangıçta bir avuç insanın kullandığı bir yapıdan bugün herkesin
hayatının bir parçası haline gelmiş, devasa bir yapıya ulaşan muhteşem bir süreci
yaşadık. Bebeklik, çocukluk ve ergen dönemlerini arkada bırakan Türkiye İnternet’i
bugün artık 25 yaşında bir yetişkin. Her yetişkin gibi hayalleri, ümitleri ve sorunları var.
Özellikle İnternet öncesi dönemi bilmeyen yeni nesil ve Türkiye İnternet’i
tarihçesini merak eden kişiler için bu eserin faydalı olacağını ümit ediyoruz. 1996
yılında, İnternet daha 3 yaşındayken yazdığımız bu eseri bugün bazı eklentiler yaparak
ve yazım hatalarını düzelterek sizinle tekrar paylaşıyoruz. Nereden nereye geldiğimizi
görmemizi sağlamasını ümit ediyoruz. 25. yıl nedeniyle toplanan belgelerle daha geniş
dönemi kapsayan bir eserin oluşturulması da hedefimiz.
Geriye dönüp geçtiğimiz 25 yılın bizi getirdiği noktaya baktığımızda acaba
önümüzdeki yıllar nasıl olacak diye sormadan geçemiyor insan. Onu da Türkiye
İnternet’inin 30., 40., 50. yaşlarını yine ODTÜ’de kutlarken cevaplayacağız artık.
25. Yaşın Kutlu Olsun Türkiye İnternet’i, Daha Nice 25 yıllara …
Nisan, 2018
Türkiye’de Internet: Dünü, Bugünü, Yarını – Güncellenmiş Baskı, 2018 3

Önsöz
Bugün, bilginin çok hızlı olarak üretildiği ve kısa bir süre içerisinde geçerliliğini
yitirdiği bir çağda yaşamaktayız. İnsanlık tarihinin ‘Bilgi Çağı’ adı da verilen bu
parçasında insanlar ve kuruluşlar arasında bilgi aktarımının hızlı ve etkin olarak
yapılması gerekmektedir. Bu ihtiyaçları karşılamaya yönelik çabalar sonucunda 1980'li
yıllarda iletişim ve bilgisayar ağları konusunda önemli gelişmeler olmuştur. İnternet’te
bu gelişmelerle birlikte ortaya çıkan ve günümüzde en yaygın olarak kullanılan
bilgisayar ağıdır.
Bugün 5 milyondan fazla bilgisayarın bağlı olduğu Internet, günde ortalama 50
milyon kullanıcıya hizmet vermektedir. Bu kullanıcılar, Internet aracılığıyla çok büyük
sayılarda ve çeşitlilikte yazılımlara, milyonlarca kitap koleksiyonu olan kütüphanelere,
çok hızlı bilgisayarların bulunduğu merkezlere ulaşabilir ve Internet üzerindeki tüm
noktalarla elektronik posta sayesinde haberleşebilirler.
Türkiye'nin bu ağa bağlanması ODTÜ ve TÜBİTAK'ın birlikte yürüttükleri bir proje
sonucunda Ekim 1992'de sağlanmıştır. Bu proje kapsamında ilk aşamada Internet
teknolojilerini hemen kullanabilecek yazılım ve donanıma sahip kuruluşların bağlantısı
yapılmıştır. Projenin ikinci aşamasında ağın Türkiye'de kamu sektörü, özel sektör,
askeri ve diğer kuruluşlar arasında yaygınlaştırılması çalışmaları sürdürülmüştür.
Bugün gelinen noktada hemen hemen tüm Üniversitemiz, pek çok devlet kurumları ve
özel şirketler ile bu kurumların imkanlarından yararlanamayan ama Internet
servislerini kullanmak isteyen çok sayıda kişi Internet ağının olanaklarına ulaşmaktadır.
1990 yılından beri süren çabalarımız sonucunda bugün ülkemizde büyük bir
Internet bilinci ve kullanıcı kitlesinin oluştuğunu görmek Internet’i ülkemize
kazandırmak için yıllar önce yola çıkan bizleri son derece mutlu etmektedir. Ülkemizde
sadece akademik dünya kullanıcılarının yararlanabildiği bir bilgisayar ağı yapısından
günümüzde sıradan insanların günlük yaşamlarına kadar giren Internet’e kadar süren
yol tüm engebelerine ve zorluklarına rağmen zevk doluydu. Zira bu ülke için çok gerekli
çağdaş bir teknolojiyi tüm kısıtlı imkanlara rağmen sıfır noktasından belli bir olgunluğa
getirmenin her insanın hayatında kolay kolay yaşayamayacağı bir deneyim olduğuna
inanıyoruz.
Akademik bir ruh ve heyecanla yola çıkışımızın üzerinden geçen üç yıl sonunda
Internet tüm dünyada olduğu gibi Türkiye de de ticari bir ürün ya da araç haline
dönüştü. Kısa bir süre sonra Internet’in televizyon ya da diğer medya araçlarına ciddi
bir rakip olacağını ve günlük hayatımızın her kısmına daha da fazla yerleşeceğini
göreceğiz.
Saygılarımızla
Kasım, 1996

Teşekkür
Türkiye Internet Projesinin gerçekleşmesinde farklı kurumlardan çeşitli
seviyelerde çok değerli katkıları bulunan;
Orta Doğu Teknik Üniversitesi

Prof. Dr. Ömer Saatçioğlu Prof. Dr. Süha Sevük
Prof. Dr. Türker Gürkan Prof. Dr. Ömer Anlağan
Erdal Taner Yener Yiğit
Aykut Eral Metin Turan
TÜBİTAK
Prof. Dr. Kemal Gürüz Prof. Dr. Tosun Terzioğlu
Prof. Dr. Namık Kemal Pak Prof. Dr. Ahmet Şevket Üçer
Doç. Dr. Serhat Çakır Doç. Dr. Tuğrul Yılmaz
Selçuk Taral Ufuk Özlü
Alp Önalan Okan Tarhan
National Science Foundation

Dr. Steve Goldstein
Sprint
Robert Collet
Türk Telekom
Cengiz Bulut Cengiz Anık
Nedret Süzmen Vedat Karaslan
Dicle Eroğul
ve ilgili kurum ve kuruluşların çeşitli seviyelerde katkılarda bulunan diğer

mensuplarına
Türkiye Internet camiası adına teşekkür ederiz.

Proje Ekibinin Bazı Üyeleri
Dr. Attila Özgit Prof.Dr. Kürşat Çağıltay Doç.Dr. Serhat Çakır

ODTÜ, Enformatik Enstitüsü ODTÜ, BÖTE Bölümü ODTÜ, Fizik Bölümü
SiberGüvenlik Bölümü
Erdal Taner Ufuk Özlü Yener Yiğit

Tideworks, ABD IGT Gaming Karel
Alp Önalan Prof.Dr. Tuğrul Yılmaz Önder Özdemir

Microsoft, ABD Tilda
Aykut Eral Okan Tarhan

Kaybettiklerimiz Anısına

Prof.Dr. Oğuz Manas Doç.Dr. Mustafa Akgül
Yurtsan Atakan Dr. Özgür Uçkan

İçindekiler
25. Yıl Basımı İçin Önsöz 3
Önsöz 4
Teşekkür 5
Kaybettiklerimiz Anısına 7
Bilgi, Bilgi Toplumu ve Internet 9
Günümüzde İletişim Teknolojileri ve Önemi 11
Dünyada Bilgisayar Teknolojisi ve Ağlarının Gelişimi 13
Türkiye’de Internet Öncesi Temel İletişim Altyapısı ve Bilgisayar Ağları 18
Türkiye’de Internet’in Kuruluşu 22
Türkiye’de Internet’in İlk Yılları (1990’lar) 25

TURNET TARİFESİ 32
A. Kiralık Devre ile Bağlantı 32
B. IP/X.25 Bağlantı Ücreti 32
İletişim Alanında Yapılanlar (1980-95) 45
Yapılması Gerekenler 46
Fiziksel Altyapı 47
Yasal Düzenlemeler 47
İnsangücü 47
Internet’in Türkiye’ye Getirdikleri ve Türkiye’de Internet’in Geleceği 49

Akademik Kurumlar ve Araştırma, Geliştirme 50
Orta Öğretim Kurumları 51
Ticaret 51
Kamu 53
Yasama ve Yargı 54
Evlere Hizmet 54
İnternete bağlanma hikayeleri 55

İnternet nöbeti 55
İlk Siber Saldırı 55
Internet’in Geleceği 57
Kaynakça 58
Ekler 59

Bilgi, Bilgi Toplumu ve Internet
Günümüzde çok ucuza sahip olunabilen, güçlü bilgisayarların bulunduğu
bilgisayar ağları ile evde ve ofiste yüksek hesaplama ve iletişim gücüne ulaşmak doğal
bir olay haline gelmiştir. Bu gelişmeler sonucu toplumsal değişiklikler de oluşmakta ve
modern uygarlıklar yavaş yavaş bilgi toplumu haline dönüşmektedirler. Bu dönüşüm
içinde bugün “yurttaş” (“citizen”) olarak anılan kavram da “ağdaş” (“netizen”)
kavramına dönüşmektedir. Ağdaşlar bilgisayar ağlarının oluşturduğu dünyada her gün
daha fazla bilgiyi kullanarak yaşamlarını sürdüren insanlar olarak da tanımlanabilir. Bu
değişime paralel olarak “information superhighway” ya da “süper bilgi otoyolu”
kavramı da gündeme gelmiştir.
Değişim, doğal olarak ekonomik ilişkileri de etkilenmektedir. Günümüzde pazar
ekonomisi (market based economy) olarak adlandırılan sistem bu değişiklikler sonucu
bilgi temelli ekonomiye (information based economy) geçmekte ve sonuçta toplumlar
artık mal tüketicisi olmaktan bilgi tüketicisi olmaya doğru ilerlemektedirler.
Yukarıda da belirtildiği gibi, 20. yüzyılı bitirip 21. yüzyıla girmek üzere olduğumuz
bu yıllara damgasını vuran en önemli özellik bilgi ve bilgiye dayalı servislerdir. Bilgi
bugün çok hızlı üretilmekte ve aynı hızda da tüketilmektedir. Bundan dolayı kişi ve
kuruluşlar arasında bilgi aktarımının, son derece hızlı ve etkin bir şekilde yapılması
büyük önem kazanmıştır. Bilginin ve bilgi iletiminin öneminden dolayı, içinde
bulunduğumuz çağın bu kısmına “bilgi” ya da “iletişim çağı” adları da verilmektedir.
Bilginin sadece kuruluşlar ya da yerel alanlar içinde değil aynı zamanda farklı
ülkeler arasında da en verimli yolla paylaşımını, doğru ve güncel bilgiye ulaşımı
sağlayan ve süper bilgi otoyolu’na doğru evrilen yapılanmada en önemli oluşum olarak
bilinen “INTERNET”, bilginin taşınması için günümüzdeki en temel altyapıyı
oluşturmuştur. Antarktika’dan Afrika’nın balta girmemiş ormanlarına kadar dünya da
Internetin ulaşamadığı bir nokta hemen hemen kalmamıştır. Son zamanlarda uzaya
yollanan uzay mekikleri dahi Internet bağlantısına sahip bulunmaktadır. Internet farklı
noktalar arasındaki iletişim altyapısını sağlamakta, farklı marka ve işletim sistemine
sahip milyonlarca bilgisayarın birbiri ile sorunsuzca iletişim kurmasına imkan
vermektedir.
Internet dünyadaki hemen hemen tüm ülkeleri birbirine bağlamıştır. Bugün
yüzün üzerinde ülke Internet’e bağlı bulunmaktadır. Çizim-1’de Internet ve diğer
ağlara bağlı ülkelerin durumu özetlenmektedir.
Internet, teknik olarak, PTT ya da taşıyıcı şirketlerin sunduğu fiziksel iletişim
altyapısı üzerinde çalışan, katmansal bir yapıya sahip bilgisayar ağı ya da bu yapıdaki
bilgisayar ağları topluluğu olarak tanımlanabilir. En önemli özelliği, dünya üzerinde son
20 yıl içinde ‘de-facto’ olarak standartlaşmış ve yaygın kabul görmüş olmasıdır. 1995
yılı verilerine göre dünyada yaklaşık 25 milyon Internet kullanıcısı bulunmakta,
5.000.000’dan fazla bilgisayar (host), yaklaşık 20.000 bilgisayar ağı Internet ile
birbirine bağlı bulunmaktadır. Bu sayılar her yıl daha büyük bir eğimle artmaktadır.
Çizim-2’de 1989 yılından başlayarak yaşanan büyüme gösterilmektedir.

Çizim 1. Dünya Internet Haritası
Çizim 2. Internet'e Bağlı Bilgisayar Sayısının Artışı

1996 yılı içinde kullanıcı sayısı 50 milyona, bilgisayar sayısı 12,000,000’a, ağ sayısı
ise 40,000’e yükselmiştir.
Bu devasa boyutlardaki bilgi ağına Türkiye’nin de katılması 1990 yılında başlayan
çalışmalar sonucunda 1993 yılında gerçekleşmiştir. ODTÜ ve TÜBİTAK tarafından
başlatılan ve sürdürülen Internet projesi sonucunda kısa bir süre içinde çok büyük ve
önemli adımlar atılmıştır. Türkiye Internet projesinin en önemli özelliği ilk defa
akademik amaçlı olarak başlatılan bir çalışmanın toplumun tüm kesimlerini bu boyutta
etkilemesi olmuştur. Kısa süre içinde Internet akademisyenler tarafından kullanılan
global bir araştırma ağından, işletimi, yönetimi, ücretlendirilmesi ve güvenliği
konularında kullanıcıların duyarlı davrandığı dünya çapında bir ticari servise
dönüşmüştür.
Internet projesi sonucunda Türkiye’de toplumun farklı kesimleri arasındaki
sınırlar ortadan kalkmaya başlamış, iletişim artmış, ortak çalışma koşulları oluşmuş,
bilişim pazarında yeni bir alan oluşmuş ve en önemlisi bilgi toplumu olma yolundaki en
gerekli adımlardan biri atılmıştır.
Günümüzde İletişim Teknolojileri ve Önemi

Ülke düzeyinde fiziksel iletişim altyapısı basit bir benzetme ile insanın dolaşım
sistemini oluşturan kalp, ana damarlar ve kılcal damarlar gibidir. Bu kaba benzetme
genel olarak yanıltıcı olmamakla birlikte en temel fark olarak şu söylenebilir. İnsan
dolaşım sisteminde pompa olarak sadece kalp bulunurken, iletişim altyapısında bu
göreve karşılık gelen ileri teknoloji ürünü çok fazla sayıda iletim (transmission) aygıtı
yer almaktadır. Burada altı çizilmesi gereken önemli olgulardan biri de fiziksel iletişim
altyapısının geliştirilmesi için gerekli iletişim ortamını oluşturan iletken tel, optik lif ve
havanın yanı sıra, ileri teknoloji ürünü iletim aygıtlarının da önemli yer tuttuğudur.
Teknik açıdan bakıldığında, iletişim altyapısı birbirinden farklı işlevleri olan bir
dizi katmanın oluşturduğu bir yapıdır. Bu katmanların her birinde uluslararası standart
olarak tanımlanmış değişik teknolojiler kullanılmaktadır. Diğer bir deyişle, iletişim
altyapısının her katmanında uluslararası standartlarla tanımlanmış birden fazla iletişim
teknolojisi barındırılmaktadır. İletişim katmanlarının en altında yer alan katmanı
fiziksel iletime elveren ortamlar (iletken tel, optik lif, hava) ve bu ortamların üzerinde
iletilen ikil (binary) formdaki veri topluluğu oluşturmaktadır.
İşlevsel açıdan bakıldığında ise iletişim altyapısı kabaca klasikleşmiş üç temel
gurupta incelenebilir: ‘ses iletişimi’, ‘görüntü iletimi’ ve ‘veri iletişimi.’ Ancak, 1985
yılından başlayarak iletişim alanında uluslararası platformlarda oluşan teknolojik
gelişmeler sonucunda bu ayrım günümüzde giderek belirsizleşmeye başlamıştır. Diğer
bir deyişle, ‘veri’nin yalnız normal metin (text)’i içeren klasik tanımı, zaman içinde ‘ses’
ve ‘görüntü’yü de içerecek şekilde değişmiştir.
Bu değişimin oluşmasının en temel nedeni, çok hızlı (saniyede milyon bit ve
üzerinde) iletişime elveren teknolojilerin laboratuvar ortamlarını terk ederek üretime
geçirilme olgunluğuna erişmesidir. Bilgiyi bir noktadan diğer bir noktaya çok hızlı

olarak iletebilme yeteneği, ses ve hareketli görüntünün canlı olarak insanların çalışma
masasına sunulması gereğini oluşturmuştur.
Gerek teknolojideki gelişmeler, gerekse de toplumsal yaşamda bu teknolojileri
tüketecek alanların hızla yaratılması sonucunda, bugün masaüstü bilgisayar
teknolojileri ve iletişim günlük yaşamın önemli ve ayrılmaz parçaları haline
gelmişlerdir.

Dünyada Bilgisayar Teknolojisi ve Ağlarının
Gelişimi
İnsanlık tarihinin geride bıraktığımız son 300 yılına, değişik teknolojiler
damgalarını vurmuşlardır.
Onsekizinci yüzyıl mekanik sistemlerin ortaya çıkışı ile endüstri devriminin
oluşmasını sağlamıştır. Uzmanlara göre bu birinci endüstri devrimi kömür ve demirin
kullanımı ile fabrikalarda toptan üretim yolunu açmıştır. Bu dönemi “producer
oriented” ya da “üretici bazlı” makinalar yaratmıştır.
Ondokuzuncu yüzyıldaki ikinci endüstri devrimine ise yeni keşifler sayesinde
buhar makinaları, plastik, petrol ve elektriğin yaygın kullanımı ile girilmiştir. Bu dönemi
de “consumer oriented” ya da “tüketici bazlı” makinalar (örneğin, yolcu araçları,
elektrikli ev aletleri vs.) açmıştır.
Yirminci yüzyılın anahtar teknolojisi ise bilgi toplama, işleme ve dağıtımı
olmuştur. Bu dönemi bilgisayarlar ve bilgisayar ağlarının gelişimi açmıştır.
Bilgisayar endüstrisi tüm diğer endüstrilere göre genç olmasına karşın çok kısa
bir sürede müthiş bir gelişme sağlamıştır. Bilgisayar teknolojilerinin gelişim tarihçesi
dört kuşak olarak ele alınmaktadır. Birinci (1.) kuşak bilgisayarlar büyük alanlar
kaplayan ve vakum tüplerin kullanılması ile üretilmiş olanlardı. İkinci (2.) kuşak
bilgisayarlara damgasını vuran teknolojik gelişme ise yarı-iletken ‘transistör’ün
kullanılması idi. Bunun yanı sıra, bu dönemde bilgisayarlar toplu işlem özelliği ile
çalıştırılmakta idi. Üçüncü (3.) kuşak bilgisayarlar terminaller ile bağlanılabilen on-line
sistemlerdi ve sınırlı telekomünikasyon olanaklarının kullanılması bu dönemde ortaya
çıktı. Son olarak 1980’li yıllarda VLSI teknolojisi, kişisel bilgisayarlar, yerel ağlar ve
dağıtılmış işlem teknolojileri dördüncü (4.) kuşak bilgisayar teknolojisini oluşturan
önemli öğeler olarak belirginleşti.
Bilgisayarların ilk ortaya çıkışından sonraki yaklaşık ilk yirmi yıl (1. ve 2. Kuşak
bilgisayarlar döneminde) bu sistemler merkezi olarak, özel hazırlanmış odalar içinde
çalıştırıldılar. Çok büyük şirketler ya da üniversitelerde en fazla bir ya da iki bilgisayar
bu özel koşullarda kullanımda tutuluyordu. O günlerde aynı işi (hatta daha da fazlasını)
yapabilecek bilgisayar sistemlerinin günün birinde kişilerin el bilgisayarı boyutuna
ineceği bir bilim kurgu öyküsü gibi konuşulmaktaydı.
Tarihsel olarak askeri ve sivil bürokrasi, yeni enformasyon teknolojilerini ilk
kullanan kesimler olmuşlardır. Sonrasında, büyük çokuluslu firmalar, orta ölçekli
işletmeler ve küçük boyutlu işletmeler bu hizmetleri kullanmaya başlamışlardır. Daha
sonra, sıra kişilere ve konutlara gelmiştir. 1980’lerde bilgisayarların kişiselleşmesi, bu
sürecin başlangıcı olarak alınabilir.
Yukarıda belirtildiği gibi hemen hemen tüm bilimsel gelişmeler gibi bilgisayar
ağlarının ortaya çıkışı da temelde askeri projelerin hayata geçirilmesi sonucunda oldu.
1957 yılında SSCB ilk yapay uyduyu uzaya yolladı. Buna tepki olarak Amerikan
Federal Hükümeti Savunma Bakanlığı'nın araştırma ve geliştirme kolu olan “Savunma
İleri Düzey Araştırma Projeleri Kurumu” (DARPA- Defence Advanced Research Project

Agency) oluşturuldu. Bu birimin temel amacı ABD’yi askeri alanlara uygulanabilecek
bilim ve teknoloji alanlarında öncü duruma geçirmekti. 1965 yılında DARPA “zaman
paylaşımlı bilgisayar ağı” çalışmasına maddi destek sağladı ve 1967 yılında paket
anahtarlamalı ağ planı sunuldu. ARPANET ‘in ilk tasarımı Lawrence G. Roberts
tarafından yayınlandı. Temel hedef, bir nükleer savaş esnasında iletişim sisteminde
sorunlar da oluşsa ülkenin değişik yerlerinde kurulu bulunan bilgisayar sistemleri
arasındaki bağlantının kesilmeden devam etmesiydi. Sonuçta 1969 yılında ABD
Savunma Bakanlığınca bilgisayar ağları konusunda araştırma çalışmalarında ARPANET
oluşturuldu. İlk düğüm noktaları: University of California Los Angeles, Stanford
Research Institute, UCSB, Utah Üniversitesinden oluşturulmuştu. Bu noktaların sayısı
1971 yılında 15’e, bağlı bilgisayar sayısı da 23’e ulaşmıştı (UCLA, SRI, UCSB, University
of Utah, BBN, MIT, RAND, SDC, Harvard, Lincoln Lab, Stanford, UIU(C), CWRU, CMU,
NASA/Ames). 1973 yılında ise ARPANET’e ilk uluslararası bağlantılar University College
of London (İngiltere) ve Royal Radar Establishment (Norveç) ile gerçekleştirildi.
Bilgisayar ağları gelişiminde önemli kilometre taşlarından bir diğeri de UUCP
(Unix-to-Unix CoPy) protokolünün ortaya çıkmasıydı. 1976 yılında, UUCP AT&T
tarafından geliştirildi ve bir yıl sonra UNIX sistemleri ile beraber dağıtılmaya başladı.
Böylece bu basit ama kullanışlı iletişim protokolü de hızla yayılmaya başladı.
Akademik dünya içindeki iletişimin sağlanması için bu sırada çeşitli çalışmalar da
devam ediyordu. Bunlardan ilki 1977 yılında bilgisayar bilimleri alanında çalışan 100
araştırmacının elektronik mektup ile haberleşmesi için Wisconsin Üniversitesinde
Larry Landweber tarafından yaratılan THEORYNET idi. İzleyen yıllarda akademik
kuruluşların temel iletişim altyapısını oluşturacak olan BITNET, "Because It's Time
NETwork" ve CSNET (Computer Science NETwork) 1981 yılında oluşturuldu.
Ticari amaçlı iletişim için bankalar 1977 yılında SWIFT ağını oluşturdular. Bu ağ
1990 yılında 2,900 banka tarafından kullanılmaktaydı. Diğer taraftan havayolu
şirketlerinin oluşturduğu SITA iletişim ağı, bugün bilet ayırma ve diğer işletme amaçları
için kullanılmaktadır.
AT&T’nin Unix lisansını diğer bilgisayar firmalarına da vermesiyle birlikte, 1980’li
yılların ortalarından başlayarak masaüstü işistasyonları (workstations) UNIX işletim
sistemleri ve TCP/IP yazılımları ile beraber satılmaya başladılar. Böylece küçük boy
kuruluşlar ve hatta iş istasyonu sahibi kişiler dahi genel amaçlı ağlara dahil olma
şansına sahip oldular.
ABD’de oluşturulan BITNET ağının Avrupa uzantısı olarak EARN (European
Academic and Research Network) 1984 yılında kuruldu. Aynı yıllarda Japonya’da
JUNET (Japan Unix Network) ve İngiltere de, JANET (Joint Academic Network) kuruldu.
Internet bağlantılarındaki artışın en önemli adımını oluşturan NSF-NET (National
Science Foundation NETwork) ise 1986 yılında 56Kbps hızındaki bir omurga ile ortaya
çıktı. Ertesi yıl NSF, ABD içindeki Internet omurgası NSF-NET in işletilmesi için IBM, MCI
ve Michigan üniversitesinin oluşturduğu ve Merit Network Inc. adı verilen konsorsiyum
ile anlaşma imzaladı. Omurga hızı 1988 yılında T1 (1,544 Mbps) seviyesine yükseltildi.
1989 yılına gelindiğinde Internet’e bağlı bilgisayar sayısı 100.000 ve BITNET’e
bağlı bilgisayar sayısı ise 1.500 civarındaydı. BITNET kullandığı yazılım teknolojisinin bir
gereği olarak sakla-ve-ilet (store-and-forward) tipi bir ağdır. Uzaktan login, file transfer

ve etkileşimli kullanım gibi özellikleri bulunmamaktadır. Bu teknolojik sorunlar nedeni
ile kuruluşundan yaklaşık 10 yıl sonra büyümesi durmuş, bugün ise terkedilme
noktasına gelmiştir.
1990’lı yılların başlaması ile Internet’in ticarileşme süreci de belirginleşmeye
başlamıştır. Önce ARPANET ağı tamamen sona erip NSF-NET oluşmuş ve ardından
Internet’in ticari kullanımı önündeki engelleri kaldırmasıyla beraber Commercial
Internet eXchange (CIX) oluşturulmuştur. 1995 yılında ise NSF-NET tamamen araştırma
amaçlı ağ haline dönüşmüş ve ABD’nin omurga trafiği ticari ağ işleticilerinin (Sprint,
MCI) üzerinden iletilmeye başlamıştır.
Yukarıda belirtilen tarihsel süreç içinde çok sayıdaki bilgisayar firması tarafından,
ürettikleri bilgisayarları birbirlerine bağlayan ağ ürünleri ortaya çıkarılmış ve
kullanılmıştır. Ancak bu ürünlerin sadece bir tek markaya bağlı olması (proprietary)
nedeni ile tarihsel süreç içinde yaygınlaşamadan ortadan kalkmışlardır. Internet ağ
teknolojisi ise açık ve marka bağımsız bir iletişim standardı olması nedeni ile günümüze
kadar gelmiş ve dünyanın en yaygın kullanılan iletişim altyapısının oluşmasını
sağlamıştır.
Görüldüğü gibi, iletişim teknolojileri 1980’li yılların ikinci yarısından başlayarak
baş döndürücü bir gelişme göstermişir. İletişim ve bilgisayar teknolojilerinin
birbirlerinin neredeyse ayrılmaz parçaları haline geldiği günümüzde çoklu-ortam
uygulamaları masaüstünde birleşmiş ve günlük yaşamımızın neredeyse ayrılmaz
parçaları olmuşlardır. Kişisel iletişim teknolojileri (hücresel telefon, vb.) ise her geçen
gün daha da yaygın olarak kullanılma eğilimi göstermektedir.
Diğer yandan, 1990’lı yılların başlarından itibaren uluslararası platformda
Internet’in hızlı yaygınlaşması ile veri iletişiminde bir küreselleşme gözlemlenmektedir.
1980’li yıllarda ağırlıklı olarak akademik ve araştırma ortamlarında kullanılan Internet
1990’lı yıllarda diğer sektörlere de (kamu, ticari, örgütsel, vb.) yaygınlaşmıştır.
Internet’in bugüne kadar olan gelişimine bakılarak geleceğin nasıl olacağı
konusunda kestirimler yapılmaktadır. Buna göre 2000 yılında dünyada Internet’e
100.000.000’dan fazla bağlı bilgisayarın bulunacağı tahmin edilmektedir (bkz. Çizim-
3).

Çizim 3. Internet'in Gelişimine İlişkin Kestirim
Bu gelişmeler ışığında, ulusal iletişimin önemini kavrayan ileri batı ülkeleri 1993
yılından başlayarak ‘National Information Infrastructure’, ‘Information Superhighway’
(Bilgi Otoyolu) vb. kavramları sloganlaştırarak ortaya atmışlar ve bu konuda ulusal
eylem planı oluşturma çalışmalarına başlamışlardır. Yukarıda belirtilen teknolojik
gelişime paralel olarak enformasyon altyapısı kavramı uluslararası siyasal arenada da
gelişim gösterdi. Önceleri Ulusal Enformasyon Altyapısı (NII: National Information
Infrastructure) olarak anılan bu kavram, kısa bir süre sonra Küresel Enformasyon
Altyapısı’na (GII: Global Information Infrastructure) dönüştü. Aşağıda, bu kavramın
uluslararası siyasal arenada nasıl geliştiği özetlenmektedir [4].
İlk kez 1977 yılında, İktisadi İşbirliği ve Gelişme Teşkilatı'nın (OECD: Organization
for Economic Co-operation and Development) Enformasyon, Bilgisayar ve Haberleşme
Politikaları (ICCP: Information, Computer and Communications Policy) Komitesinde,
Enformasyon Altyapısı (II: Information Infrastructure) dile getirildi.
OECD, telekomünikasyon altyapısını ve bunun üzerinde kurulacak enformasyon
ağının tartışıldığı üst düzeyde özel bir toplantıyı (High Level Meeting of the Committee
ICCP) Aralık 1987 'de Paris 'de düzenledi.
ABD 'de Başkan Clinton işbaşına geldiğinde yardımcısı Al Gore, üretkenliği
azalmakta olan ekonominin düzelebilmesi için, tüm yaşamı kökünden etkileyecek bir
teknolojik planın uygulamaya konulacağını açıkladı. Bu teknolojik plan, elektriğin ışığa
dönüştürülerek (daha açıkçası elektriksel olarak taşınan bilginin optik olarak taşınabilmesi
sonucu), çok büyük hızlarda bilginin işlenip, saklanıp, iletilip, anahtarlanabildiği optik bir
iletişim ağının var olan telekomünikasyon altyapısı üzerine kurulmasını amaçlamakta idi.
O günlerde yapılan varsayımlar, ki bugün artık kesin gözü ile bakılmakta, yeni iş
alanları açarak otomasyon ve özelleştirmenin de etkisi ile giderek artan işsizliğe çözüm
getireceği, ekonomiyi etkin ve canlı kılarak toplumlara refah sağlayacağı idi.

Bu altyapı önceleri Enformasyon Anayolu (IH: Information Highway), Enformasyon
Süper Anayolu (ISH: Information Super Highway) diye adlandırılırken daha sonra Ulusal
Enformasyon Altyapısı (NII: National Information Infrastructure) olarak anılmaya
başlandı.
OECD, Küresel Rekabet ve İşbirliğinde Yeni Olanaklar (New Challenges for Global
Competition and Co-operation) üzerine Ekim 1992 'de Paris'te özel bir toplantı düzenledi.
Japon Sanayi ve Dış Ticaret Bakanlığı MITI (Ministry of International Trade and
Industry) ve OECD, Enformasyon Teknolojileri Standartlarının Ekonomik Boyutu ve
Devlete Düşen Yeni Görevlere (The Economic Dimension of IT Standards: Users and
Government in the Standardization Process) ilişkin özel bir toplantıyı Kasım 1992 'de
Tokyo'da düzenledi.
1993 başında Detroit'te yapılan G7 (ABD, Kanada, İngiltere, Fransa, Almanya, İtalya
ve Japonya) toplantısında, Ulusal Enformasyon Altyapılarının oluşabilmesi için nasıl bir
devlet politikasının izlenmesi gerektiğinin incelenmesi OECD 'den istendi.
BMFT (Alman Bilim ve Teknoloji Bakanlığı) ile OECD Bilgi Teknolojilerinin
Olanaklarına (Challenges to Information Technology) ilişkin özel bir toplantıyı Haziran
1993 'te Dresden'de düzenledi.
ABD'nin Ulusal Bilim Vakfı NSF (National Science Foundation) ve OECD, Ulusal
Enformasyon Teknoloji Politikalarının Mikro ve Makro Ekonomik Etkileri (Micro- and
Macro- Economic Impacts of National Information Technology Policies) konusunda özel
bir toplantıyı Kasım 1993 'te Charleston'da düzenledi.
Mart 1994'te Kyoto'da yapılan Dünya Telekomünikasyon Konferansında (World
Telecommunications Conference) ulusların bireysel olarak Ulusal Enformasyon
Altyapılarını oluşturmasının yeterli olamayacağı, bugün kullandığımız posta, telefon,
teleks ve telgraf altyapısında olduğu gibi enformasyon altyapısının da küreselleşmesi
gereği vurgulanarak Küresel Enformasyon Altyapısı kavramı ortaya atıldı. Dahası,
telekomünikasyonda evrensel hizmet (universal service) diye bilinen:
Kişilerin ödeyebilecekleri bir ücret karşılığında telefon konuşması yapabilme hakkı,
Kişilerin ödeyebilecekleri bir ücret karşılığı her tür (ses, resim, hareketli görüntü,
müzik, veri vb.) bilgiye etkileşimli (interactive) olarak erişebilme hakkı
olarak yeniden tanımlandı.
Eylül 1994 'te yapılan Bakanlar Düzeyindeki G7 toplantısında, Enformasyon
Toplumu: Ön Bildiri'si (Information Society: Initial Paper) yayınlandı.
Enformasyon Sistemlerinin Güvenirliği, Kişisel Verilerin Korunması ve
Mahremiyete İlişkin Konular (Issues Related to Security of Information Systems and
Protection of Personal Data and Privacy) üzerinde bir Uzmanlar Toplantısını OECD Aralık
1994 'te Paris'te düzenledi.
Ve son olarak ta 24 Şubat, 1995 'te, Bürüksel'de, Enformasyon Altyapısı üzerinde
Bakanlar Düzeyinde yapılan G7 toplantısında küresel enformasyon altyapısı için
uygulanacak devlet politikalarının genel çerçevesi üzerinde görüşmeler yapıldı.
Yukarıda sözü edilen kronolojik gelişme göz önüne alındığında, iletişim

teknolojilerinin ve bilgisayar ağlarının toplumsal gelişmenin ne denli önemli birer
yapıtaşı oldukları anlaşılmaktadır.

Türkiye’de Internet Öncesi Temel İletişim
Altyapısı ve Bilgisayar Ağları
Bilgi temelli toplum (Information Society) olma yolunda belirleyici olan en
önemli öğe o toplumun günümüzdeki iletişim (telecommunications) altyapısıdır.
İletişim, ticari servislerin, mal piyasasının, medyanın, ulaşım ve turizmin, eğitimin,
devlet işleyişinin kısacası günümüz toplumunda aklımıza gelen her alanın ayrılmaz bir
parçasıdır. Ekonomiler bilgi yoğun olmaya başladıkça istihdamın %70’inin iletişim
bağımlı olacağı hesaplanmaktadır [1]. Modern iletişim sistemlerine ulaşmakta geri
kalan ülke ve firmaların genel ekonomi içinde yer almaları mümkün görülmemektedir.
Günümüz toplumunu son derece derinden etkiliyor olmasına rağmen iletişimin
stratejik bir yatırım alanı olması aslında oldukça yenidir. Ancak 1980’li yıllardan sonra
bilgi teknolojileri alanındaki hızlı gelişme ve talep ile iletişim, ekonomilerin en yüksek
başarımlı kesimlerinden birisi haline gelmiştir. 80‘li yıllardan önce hemen hemen tüm
ülkelerde (bugün de halen pek çok ülkede) iletişim servisleri devlet tekeli altında ve
diğer klasik servisler (telgraf, mektup vs.) ile beraber sunulmaktaydı. Fakat
bilişim/enformatik alanındaki hızlı gelişmeler iletişim hizmetlerine olan talebin yapısını
da değiştirmiştir. Gelişmiş ekonomilerde bugün sıradan telefon servisleri (özellikle
yerel boyutta) düşük gelişme gösterirken bilgi iletişimi ve bilgisayara bağlı katma
değerli servisler konusunda oldukça yüksek bir gelişme eğrisi gözlenmektedir [2].
Türkiye de bu hızlı değişimden etkilenmiş ve hatta sayısal iletişim altyapısını
diğer ülkelere göre geç kurması yüzünden oldukça yeni teknolojiye sahip olma
avantajını sağlamıştır. 1985'lerden beri ülke iletişim konusunda büyük yatırımlar
yapmış (yıllık gayri safi milli hasılanın yaklaşık %1’i), temel olarak telefon iletişimi ve
düşük hızlı sayısal veri iletişimi için kurulan ağ ülkenin hemen hemen tümünü kapsamış
ve digital altyapı oranında pek çok OECD ülkesinin önüne geçilmiştir.
Türkiye’de sayısal iletişime geçilmesi kararı askeri yönetimin atadığı Meclisten
güvenoyu alan Bülent Ulusu hükümetince alınmıştır. PTT, 1982 yılında sayısallaşmaya
geçiş için “1983-1993 Haberleşme Ana Planı”nı hazırlamaya başlamış ve 1983 yılında
rapor devletin ilgili birimlerine sunulmuştur. Raporda, yurtiçi haberleşme
ihtiyaçlarımız açısından sayısal teknolojinin zorunlu hale geldiği, iletişimin ulusal
kalkınmaya doğrudan ya da dolaylı katkıda bulunacağı, ulusal güvenlik ve savunma
açısından önemli olduğu vurgulanmıştır. Ayrıca oluşturulacak iletişim ortamının
refahın kitlelere yayılmasında ve büyük şehirlere akının azaltılmasında etkili olacağı da
savunulmaktadır.
Sunulan bu rapor sonrasında başlatılan çalışmalar ile iletişim altyapısı
yatırımlarında büyük bir patlama yaşanmıştır. 1983 yılındaki 290 milyon ABD doları
olan yatırım miktarı 1990 yılında 815 milyon dolara ulaşmıştır. Telefon abonesi sayısı
1983 yılında 1,5 milyon iken bu rakam 1993 yılında 12 milyonu aşmış, telefonu
olmayan köy sayısı 26,000 den sıfıra düşmüştür. 1993 yılında telefon yoğunluğu %16’yı
aşmıştır (Gelişmekte olan ülkelerde %2.6, dünya ortalaması %12.7, Avrupa Topluluğu
%52’dir).
OECD ülkelerindeki PTT’ler ortalama olarak gelirlerinin %25’ini yatırıma
ayırırken, Türk PTT’si gelirinin %80’e yakın bölümünü yatırıma harcamıştır [3].

Günümüzün klasik söylemi olan “çağ atlamak” sözü de ilk defa bu dönemde bir sayısal
yönlendiricinin açılışında söylenmiştir.
Burada dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta da şudur: o dönemde göreli
olarak önemli bir atılım yapılıyor olmakla birlikte, gerek yapılan yatırımın uluslararası
arenada yaşanan teknolojik gelişme hızına yetişememesi, gerekse de 1980’li yılların
sonlarından başlayarak yatırımların durma noktasına gelmesi bugün bizi ulusal iletişim
altyapımızı tekrar sorgulanma noktasına getirmiştir. OECD’nin 1995 yılı yayınlarında
TT’un çeşitli özellikleri OECD’nin en arka sıralarında yer almaktadır [5].
Türkiye’de genel amaçlı bilgisayar ağlarının kuruluşu ise EARN (European
Academic and Research Network)’e yapılan bağlantı ile başlamıştır. Bilindiği gibi EARN,
kendi kurucu üyeleri tarafından 1984 yılında başlatılmıştır [6]. Türkiye üniversitelerinin
bu ağa bağlanma çalışmaları ise 1986 yılında Ege Üniversitesinden Prof. Dr. Oğuz
Manas ve ekibinin çabaları ile başlatılmıştır. Bu amaçla kurulan TÜVAKA (Türkiye
Üniversite ve Araştırma Kurumları Ağı) yönetim kurulu EARN’ün Türkiye’deki
etkinlikleri, ağ topolojisi gibi konularda çalışmalarını sürdürmüştür. TÜVAKA yönetim
kurulu ağa bağlı üniversitelerin Bilgisayar Merkezi temsilcilerinden oluşmaktaydı.
Ayrıca 1987 yılında TÜVAKA’nın teknik düzeyde iletişimini sağlamak, sorunlarını
çözmek amacı ile bir teknik alt komisyon oluşturulmuş ve üniversiteler arası kaynak
paylaşımı, teknik destek ve yönetim kurulunun aldığı kararları gerçekleştirmek gibi
görevleri sürdürmüştür.

EARN ağına ilk önce Aralık 1986 tarihinde Ege üniversitesi bağlanmış, daha sonra
da 1987 yılı içinde sırası ile Anadolu, Yıldız, İstanbul Teknik, Boğaziçi, Fırat, Orta Doğu
Teknik, Bilkent ve İstanbul üniversitelerinin bağlantıları gerçekleştirilmiştir.
EARN ağına yapılan 9.600 bps hızındaki uluslararası bağlantı önce İtalya
üzerinden gerçekleştirilmiş bu bağlantı daha sonra EARN tarafından yapılan topolojik
düzenleme gereği Fransa’ya alınmıştır.
TÜVAKA'nın 1986-1993 yılları arasında gelişerek oluşan ağ topolojisi 1993 yılında
Çizim-4'te gösterildiği şekilde yapılanmaktaydı.
19 Mayýs Ü.
KTÜ
Atatürk Ü.
ÝTÜ Boðaiçi Ü.
Yýldýz Ü. TÜBÝTAK YÖK

MAM KOSGEB
IÜ Bilkent Ü.
TÜBÝTAK
ODTÜ Hacettepe Erciyes Ü.
Uludað Ü.
Anadolu Ü.
Fýrat Ü.
Dicle Ü
9 Eylül Ü.
G. Antep Ü
Ege
Üni. Çukurova Ü.
Akdeniz Ü.
Fransa
DAÜ
Çizim 4. TÜVAKA Topolojisi (1993)
EARN ağının iletişiminde kullanılan IBM firmasının RSCS (Remote Spooling and
Communication Subsystem) yazılımının açık bir yazılım olmaması ve sağladığı
imkanların çok kısıtlı olması nedenleri ile bir süre sonra yetersiz kalmaya başlamıştır.
Ayrıca uluslararası hattın kapasitesinin artan kullanım nedeni ile talebe cevap veremez
duruma gelmesi de ciddi sorunlar yaratmıştır [10]. Sonuçta bir sonraki bölümde
anlatılacağı gibi Türkiye Internet Projesi yaşama geçirilmiş ve o günler için oldukça
yüksek sayılacak hızda bir bağlantı ile Türkiye’nin Internet ağına bağlanması
sağlanmıştır.

ODTÜ’deki IBM 3090 Bilgisayarının Açılış Töreni
(2018 Baskısında eklenmiştir)
Akademik dünyadaki bu gelişmelerin yanı sıra diğer önemli bilgisayar ağı

çalışmaları da bankalar arasında oluşturulmuştur. 1980’li yıllardan itibaren bankalar
şubeleri ile olan ilişkilerini daha hızlı ve sağlıklı olarak yapabilmek amacı ile şube
otomasyonunu gerçekleştirmişlerdir. Şubeler ile banka merkezleri arasındaki iletişimin
sağlanması için oluşturulan yıldız tipi ağlarda modemler ve iletişim hatları kullanılmış
ve bu çalışmalar sonucu ekonomiye büyük bir canlılık gelmiştir. Ancak doğal olarak bu
çalışmalar Akademik dünyadaki gibi genel kullanıma yönelik değil bankaların ticari
işlemleri için yapılmıştır.

Türkiye’de Internet’in Kuruluşu
Türkiye İnternet Projesi logosu
Bir önceki bölümde de özetlendiği gibi, Türkiye’de genel amaçlı geniş alan
bilgisayar ağları ilk olarak 1986 yılında üniversitelerin önderliğinde kurulmuş ve
geliştirilmiştir. Kurulduğu günlerdeki gereksinimler sonucu sadece üniversiteler ve
araştırma kurumları tarafından kullanılan ve finanse edilen bu ağ (TÜVAKA - Türkiye
Üniversiteler ve Araştırma Kurumları Ağı), 1990'lı yılların başlarında hat sığası
yetersizliği, teknolojik eskilik gibi çeşitli nedenlerle yetersiz kalmaya başlamıştır. Bu
dönemde, Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) tarafından önerilen bir proje Türkiye
Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) tarafından desteklenmiştir. Bu proje
kapsamındaki çabalar sonucunda bazı yeni ağ teknolojilerinin kullanımı öngörülmüş ve
1992 yılından başlayarak önemli bir aşama kaydedilerek Türkiye'nin Internet bağlantısı
sağlanmıştır. Ülkemizdeki bu girişimlerle eşzamanlı olarak dünyada Internet ağının
hızla yaygınlaştığını, akademik ve araştırma dünyasının dışında devlet kuruluşları,
uluslararası örgütler, ticari ve askeri kuruluşlarca da yoğun biçimde kullanılmaya
başladığını görüyoruz. Benzer gelişmeler son birkaç yıl içinde ülkemizde de
yaşanmaktadır. Başlangıçta akademik ağırlıklı olarak kurulan Internet, kısa zamanda
diğer sektörlere de yaygınlaştırılmıştır.

1993 yılında uluslararası Internet bağlantısının sağlanması ile birlikte ODTÜ ve
TÜBİTAK gerekli örgütlenme çalışmalarını başlatarak kendi personel öz kaynaklarından
TR-NET olarak adlandırılan örgütün çekirdeğini oluşturmuşlardır.
TR-NET'in 1993-96 yılları arasında yaklaşık 3 yıl boyunca yaptığı çalışmalar
sonucu, üniversitelerimiz öğrencileri ve öğretim üyelerinin yanı sıra bugün Türkiye'de
500’den fazla kurum ve kuruluş Internet olanaklarından yararlanmaktadır. Yapılan
tahminler 1996 yılında Türkiye’deki kullanıcı sayısının en az 100.000 civarında
olduğunu göstermektedir. Bugün dünyada gözlenen sektörler arası yaygınlaşmanın
küçük ölçekli bir örneği ülkemizde de gözlenmektedir.
TR-NET’in üç yıl içinde yaptığı çalışmaların sonucunda gösterdiği gelişime ilişkin
istatistikler aşağıdaki çizimlerde sunulmaktadır.
Nisan-1993 (TR-NET Projesi başlangıcı) ile Ekim-1996 (TURNET servisleri
başlangıcı) arasında Türkiye de DNS sistemine kayıtlı Internet’e bağlı bilgisayar sayısı
artışı Çizim-5’te gösterilmektedir (Kaynak: RIPE tarafından yapılan Avrupa’daki host
sayım sonuçları, adres ftp.ripe.net).
14000
12000
10000
8000
6000
4000
2000
Çizim 5. DNS’e Kayıtlı Bilgisayar Sayıları
Mart-1993 ile Aralık-1994 arasında Türkiye den Internet’e çıkan trafik Çizim-6’da
gösterilmektedir (Kaynak: Merit tarafından tutulan NSFNET omurga istatistikleri,
Adres: nic.merit.edu - NSFNET’in Mayıs 1995 tarihinde sona ermesi nedeni ile sağlıklı
trafik bilgileri 1994 yılı sonuna kadar mevcuttur).

16.000.000.000 Çýkan Giren
14.000.000.000
12.000.000.000
10.000.000.000
8.000.000.000
6.000.000.000
4.000.000.000
2.000.000.000
0
Mar-93 Jun-93 Sep-93 Dec-93 Mar-94 Jun-94 Sep-94 Dec-94
Çizim 6. Türkiye Internet Trafiği
Bu şekilden de görüleceği gibi Türkiye’nin uluslararası Internet trafiği 1,5 yıl (18
ay) içinde yaklaşık 5 kart artmıştır.
Kullanıcı büyümesine paralel olarak sağlanması gereken bir dizi fiziksel altyapı
olanaklarının tam olarak karşılanamaması sonucunda 1995 yılından başlayarak ağın
hızında bir yavaşlama söz konusu olmuştur. Uluslararası hat Ekim 1995’de 128 Kbps
hızına, Ekim 1996’da da 512 Kbps hızına çıkartılmıştır. Bu gelişmeler ile birlikte bir
rahatlama sağlanmış olacaktır. Ancak, Türkiye’nin Internet kullanım potansiyelinin bu
hat sığalarının çok ötesinde olduğu da bir gerçektir.
Bu gelişme süreci boyunca sürmekte olan diğer sektörel gelişmelere paralel
olarak bilgisayar ağları konusunda ülke politikası ve bunun uygulanması konusunda TR-
NET gurubunun çeşitli platformlarda girişimleri olmuştur. Örneğin, Bilişim’94 te bir
Ulusal Bilgisayar Ağları Politikası önerisi sunulmuş ve konunun belli bir düzeyde
tartışılması sağlanmıştır (bkz. Ek-1).
Ulusal bir yaklaşımın gerekli olduğu savından yola çıkarak, TR-NET, 1995
ilkbaharında özel sektör kuruluşları ile ‘servis sağlayıcı’ modeli üzerinde bir tartışma
platformu yaratmıştır. Bu görüşlerimizin tartışılması için o dönemde çeşitli
sektörlerden sınırlı düzeyde katkı geldiyse de, çabalarımızın dolaylı bir sonucu yada
yansıması olarak, bugün Türk Telekom (TT) A.Ş., Türkiye’de ulusal omurga ağ kurma
çalışmaları kapsamında bir ihaleyi tamamlamış ve 1996’nın Eylül ayında TURNET
omurgası çalışmaya başlamıştır.
İhale sonucunda ülke içi bir omurga ağın kurulması ve iki noktadan (Ankara ve
İstanbul) uluslararası Internet’e bağlanması öngörülmüştür. Bu omurganın çevresinde
yer alacak olan kuruluş ve kişilere servis sağlayıcı şirketler aracılığı ile hizmet verilmesi
planlanmıştır. Bu planlar bugün yaşama geçirilmiş ve göreli bir rahatlama sağlanmıştır.

Türkiye’de Internet’in İlk Yılları (1990’lar)2
Internet ve Türkiye’de kullanıma sunuluş biçimi 1995 ve 96 yıllarında özellikle
bilişim kamuoyu gündeminde ağırlıklı olarak yer almıştır. Konu üzerindeki tartışmaların
halen çeşitli boyutlarda yoğun olarak sürdüğü gözlemlenmektedir. Nedir konuyu bu
denli önemli kılan? Öncelikle, Internet ve sağladığı olanaklar çağdaş yaşamın parçası
haline gelmektedirler; öyle ki, bu teknolojiler neredeyse bir telefon gibi insanların
günlük yaşamlarının ayrılmaz parçası olmak yolunda büyük bir hızla gelişmektedir.
Dünya ülkelerinin gündemine girmiş olan bu önlenemez gelişmeden Türkiye’nin
etkilenmemesi olanaklı değildir. Konuyu önemli kılan bir diğer neden ise, konunun
yakın geçmişte Türkiye’de gösterdiği gelişme biçimi ve ülkemizde çeşitli kesimlerdeki
yaygın ticaret anlayışının özgün yapısıdır.
Internet’in ne denli önemli olduğu, insanın özellikle günlük yaşamını nasıl
etkilediği gibi konulara daha önce değinilmişti. Özellikle 1996 yılının son aylarında
günlük basın dahil çeşitli yayın organları Internet teknolojilerini yoğun bir biçimde
tanıtmaktadırlar. Burada vurgulanması gereken en önemli konu, Internet tabanlı
teknolojilerin öneminin ve ülkemizde yaygınlaştırılması gereğinin tartışılamayacak
kadar açık ve net olduğudur.
1996 yılı boyunca bilişim kamuoyunda Internet ve Internet’in Türkiye’de
uygulanma biçimi konusunda çeşitli tartışmalar sürmüştür ve sürmektedir. Bu
tartışmaları sağlıklı olarak yorumlayabilmek için Internet’in ülkemizde gelişme sürecini
çok iyi irdelemenin gerekli olduğunu düşünüyoruz. Bu irdelemenin konuya uzak
insanlarca da kolayca yapılabilmesi için öncelikle bugüne değin geçilen aşamalar
aşağıda özetlenmektedir.
Daha önceki bölümlerde özetlendiği gibi, Internet Türkiye’de, ODTÜ ve TÜBİTAK
tarafından 1992 yılında başlatılan bir proje çalışması kapsamında 1993 yılı Nisan ayında
kurulmuştur. Uluslararası Internet bağlantısı ODTÜ ile NSF (Washington, ABD)
arasında kurulan 64 Kbps hızında bir hat ile sağlanmıştır. İlk aylarda akademik amaçlı
olarak yalnız üniversitelerin birikmiş ağ sorunlarını çözmek için kullanılan Internet
olanakları zaman içinde üniversitelerin yanı sıra diğer sektörlere de yaygınlaştırılmıştır.
Bu noktada, ODTÜ ve TÜBİTAK tarafından desteklenen ilgili oluşum TR-NET olarak
adlandırılmış ve kamuoyunda bu adla tanınmaya başlamıştır. Bu yapıda uluslararası
iletişim hattının giderleri TÜBİTAK bütçesinden ödenmiş, gerekli teçhizat ODTÜ ve
TÜBİTAK’ın öz kaynaklarından, teknik işgücü ise ağırlıklı olarak ODTÜ’nün öz
kaynaklarından sağlanmıştır.
Zaman içinde artan kullanım yoğunluğu ve yetersiz iletişim sığasının neden
olduğu verim sorunlarının çözülebilmesi amacıyla, 1995 yılı başında TR-NET (ODTÜ ve
TÜBİTAK) tarafından iki ardışık girişimde bulunmuştur. Bu girişimlerden birincisi,
başlangıçta tümüyle devlet desteği ile sürdürülecek bir yapının sağlıklı bir geçiş süreci
aracılığıyla zaman içinde belli oranda özelleştirilmesi için neler yapılabileceği, buna
özel sektör katkısının ne olabileceği gibi konuların tartışılması amacıyla özel sektörün
potansiyel ‘Servis Sağlayıcı’ kuruluşları ile Mart 1995’te bir toplantı yapılması idi. Bu

2
Bu bölümün adı ilk baskıda (1996) “Türkiye’de Internet’in Gelişim Süreci” idi.

toplantıda TR-NET olarak servis sağlayıcılardan beklentilerin neler olduğu ve nasıl bir
işleyiş düşünüldüğü aday servis sağlayıcı kuruluşlara anlatıldı. Servis sağlayıcılar
aracılığı ile Internet’in ülke içinde yaygınlaştırılması fikirleri Bilişim’94 kapsamında
yayınlanan bir bildirimizde de özetlenmektedir [10]. Servis sağlayıcı adayları ile yapılan
bu toplantıda görüşülen konular daha sonra izleyen günler ve haftalarda elektronik
ortamda da ayrıntılı olarak tartışıldı.
Daha sonraları kurulacak olan TURNET’in omurgasına da temel oluşturan yapı
Çizim-7’de gösterilmektedir. Burada önerilen yapı başlangıç kurgusunu temsil etmekte
olup, aşamalı olarak diğer illere de yaygınlaştırılması öngörülmüştür.
ABD
ABD
Omurga Uç noktaları
Uluslararası hatlar (512K)
Ülke içi omurga (2 Mbps)
Servis Sağ layı cı Kurumlar
Çizim 7. Önerilen Omurga Modeli

Burada işlenen ana fikir, servis sağlayıcılardan toplanacak yatırım katkıları ile hızlı
bir omurga (backbone) kurulması, omurganın işletilmesi için hizmetlerin
ücretlendirilerek servis sağlayıcılara satılması, diğer bir deyişle omurganın çevresinde
servis sağlayıcılar katmanı oluşturulması, ve son kullanıcının servis sağlayıcılar aracılığı
ile hizmet almaları idi. Bu yapıya yönelik olarak, servis sağlayıcı adayları tarafından
çeşitli görüşler dile getirilmiştir. Kimi bu fikrin hemen yaşama geçirilmesini
savunurken, kimi servis sağlayıcılar fikre tümden karşı çıktılar. Karşı çıkanlar kendi
aralarında farklı görüşlere sahip guruplar olarak belirdiler. Bazıları fikrin daha fazla
olgunlaştırılmasını savunurlarken, bazıları ise omurga kurma işinin doğrudan
kendilerince yapılmasını savunuyorlardı. Bu sözü edilen ikinci gurupta yer alan
firmalardan bazıları aynı yılın Haziran ayı içinde, bir sonraki paragrafta anlatılan TR-
NET’in ikinci girişimi ile eşzamanlı olarak ‘TR-NET A.Ş.’ adıyla bir şirket kurma girişimi
başlatarak amaçlarını çok net bir şekilde ortaya koydular [7].

TR-NET A.Ş. Kuruluyor
“O sırada da bizim Bilgi İşlem Dairesi’nde arkadaşlarımızı, teknik personeli finansal

olarak destekleme gücümüz biraz zayıflamıştı çünkü ilk başladığımız yıllarda biz daha
ziyade akademik uzmanlar kullanıyorduk orada, sonra Maliye Bakanlığı bu akademik
uzmanları bize artık tahsis etmemeye başladı. E tabii biliyorsunuz ki yani bilgi işlem
gibi bir faaliyetin yüksek nitelikle yürütülebilmesi için aslında nitelikli elemanlara,
onların da makul düzeyde ücretler almalarına ihtiyaç var. Onun üzerine biz şöyle bir
politika geliştirdik yönetim olarak, dedik ki biz de o zaman bunu özelleştirelim; ama
kendi bünyemizde tutalım. ODTÜ, şimdi de öyle kamu kuruluşları özel şirket
kuramazlar, internet servis sağlayıcıları da özel şirketler arasında yürütülmesi
gerekiyordu. Onun için ODTÜ Geliştirme Vakfı’nın ODTÜ Yazılım diye bir şirketi var,
biz bu ODTÜ Yazılım Şirketi’ni bu konuda görevlendirdik. ODTÜ Yazılım’ın da
yönetim kurulu başkanlığını ben yapıyordum. Bilgi İşlem Dairesi teknik hizmeti
veriyordu, ticarileşme faaliyetini de ODTÜ Yazılım sağlıyordu. Ticarileşme sayesinde
elde edilen gelirlerin önemli bir kısmı bir döner sermaye faaliyeti olarak üniversiteye
geri dönüyordu ve biz buradan Bilgi İşlem Dairesi’ndeki arkadaşlarımızı
destekliyorduk yani bir yerde kazan kazan durumu söz konusuydu. Hem faaliyeti
kendi elimizde tuttuk hem Bilgi İşlem Dairesi’ndeki bu potansiyelin içimizde
kalmasını sağladık hem de arkasından bu hizmeti yaygınlaştırma başarısını gösterdik
o dönemde.”
Prof.Dr.Türker Gürkan (Dönemin Rektör yardımcısı) ile 15.9.2017 tarihinde yapılan görüşmeden
Tr.net ismini alma

… “basit bir isim bulalım. Sonunun tr ile bitmesi de gerekmiyor zaten sektör
dünyada büyüyor. tr.net'in peşine düştük biz, tr.net diye kısacık, akılda kalan, hala
da kullanılan, benim hala e-mailim olan bir domain. Ben yazıştım, Amerika'da bir iki
iş adamı, ama genç girişimci; birinin adı işte T ile başlıyor, birinin adı R ile başlıyor,
tr.net diye almışlar zamanında. Şimdi açık açık yazsak çok ciddi paralar isteyecekler.
Ona rağmen yazışmaya başladıktan sonra araştırma yapmışlar. Tam da o zamanlar
teaser'ları çıkacak tr.net diye, biz bunu yaparız diye, televizyon reklamları çıkacak.
Yazdık, ilk teklif geldi, 100 bin dolar istiyorlar. Aslında çok büyük para olmasına
rağmen, tr.net'e yapılan yatırım içerisinde çok büyük değil ama biz tekrar yazışmaya
devam ettik, bu kadar paramız yok yapamayız, işte üniversite proje yapıyor vs. deyip
40 bin dolara kadar ikna etmiştik ve 40 bin dolarlık bir ücret ödemesi ile tr.net'i
transfer edip ve transferden bir gün sonra reklamları çıkmaya başlamıştı
televizyonda…”
Yener Yiğit ile yapılan 26 Ekim 2017 tarihli görüşmeden

Servis sağlayıcı adayları ile yapılan görüşmelerin ve tartışmaların uzaması ve bir

ortak görüşe varılamaması sonucunda, daha fazla zaman kaybetmemek ve hedeflenen
sağlıklı altyapıyı biran önce kurabilmek için, ikinci bir girişim olarak, TR-NET tarafından
Türk Telekom (TT) A.Ş’ye bir teklif götürüldü. Teklifin içeriği özet olarak şöyle idi:
‘ulusal bir omurga ağ kurmak ve bu ağı uluslararası Internet ağına ilişkilendirmek için
başlangıçta gerekli iletişim hatlarını TT’nin, gerekli yazılım, donanım ve insan gücünü
TR-NET’in sağlayacağı bir model oluşturmak ve elde edilecek gelir ile yatırım yaparak
kendini geliştirecek bir yapıyı sağlamak.’ Böylesi bir teklifin TT’a götürülmesinin
ardındaki en önemli neden TT’un 406 ve 4107 sayılı yasalar ile temel iletişim
olanaklarının sunulması konusunda ‘tekel’ konumunda olması (TT halen bu sözü edilen
yasalar uyarınca tekel olma özelliğini sürdürmektedir) ve bunun sonucunda çok hızlı
bir gelişme sağlanabileceği idi. Bu teklif TT tarafından olumlu karşılandı; ve 1995 yılı
Nisan ile Haziran ayları arasında iki ay boyunca konuya ilişkin sözleşme çalışmaları
sürdürüldü. İmzalanma aşamasına gelen ve taraflarca üzerinde görüş birliği
oluşturulan sözleşmenin ana fikrini oluşturan öğeler şunlardı:
a) IP tabanlı omurga ağını oluşturmak ve uluslararası bağlantıyı sağlamak için
gerekli olan ülke içi ve dışı iletişim hatları TT tarafından sağlanacak;
b) başlangıç için yazılım, donanım ile proje için gereken işgücü TR-NET
tarafından sağlanacak; gelirin %60’ı TR-NET ve TT’nin ortak kararı ile
doğrudan Internet altyapısı
c) için yatırıma döndürülecek (diğer bir deyişle, kurulan yapının gelişmesi için
gerekli yatırım her zaman yapılabilecek);
d) gelirin kalan %40’ından giderler çıktıktan sonra kalan kısım taraflarca
paylaşılacak.
Neredeyse sonuçlanma aşamasına gelmiş olan bu sözleşme çalışmaları, 1995 yılı

Haziran ayı içinde TT tarafından, ‘bu konuda bir ihaleye çıkılmasının daha uygun
olacağı’ gerekçesi ile durduruldu. Bu noktada, TT’nin çeşitli guruplar tarafından baskı
altında olduğu, bu gurupların bazılarının siyasi baskı bile uyguladıkları duyumları alındı.

Sonuç olarak, TT A.Ş. Internet omurgasının ihale yolu ile kurdurulması yolunda adımlar
atmaya başladı.
Daha sonra, 1995 Ağustos ayında TT tarafından TURNET olarak adlandırılan
Türkiye’nin Internet omurgasının kurulması için hazırlanan ihale şartnamesi yayınlandı
ve 1995 Eylül ayı içinde isteklilerin ihale tekliflerinin verilmesi istendi. İhale, ‘gelir
paylaşımı ortaklığı’ olarak gerçekleştirilmek üzere hazırlanmıştı. TT’un açıklamasına
göre, bu yöntem (gelir paylaşımı ortaklığı), TT’un çeşitli nedenlerle yatırım yapamadığı
durumlarda, tüm kuruluş yatırımını ve ileride gerekecek tüm genişletme/iyileştirme
yatırımlarını bir firmaya ya da konsorsiyuma yaptırarak işletimden elde edilecek gelirin
belli oranlarda paylaşılması esasına göre çalışmaktadır.
Bu ihalenin teknik ve idari şartnamelerinin bazı kısımları ile ihalenin yürütülmesi
sırasındaki ara adımlar kanımızca çeşitli açılardan yetersiz, eksik ve yanlıştır. Ancak, bu
yanlışlar ve eksiklerin tüm katılımcılar için eşit olarak geçerli olması bir yana, bugün
bunu tartışmanın pratik bir yararın da olmadığı saptamasının yapılması gerekir. Eksik
ve yanlışların kolayca anlaşılabilmesi için, önce ihale şartnamesindeki bazı temel
koşulları gözden geçirelim. Böylece, TT ile işi yapacak olan konsorsiyum arasındaki
‘gelir paylaşımı ortaklığı’ daha iyi anlaşılacaktır.
¨ Şartnameye göre ülke içi omurga için ve uluslararası iletişim için gereken iletişim
hatları, yazılım, donanım, ve TT elemanlarının eğitimi teklif veren konsorsiyum
tarafından karşılanacak; bu işletimden elde edilecek gelir TT’un payı en az %45
olacak şekilde paylaşılacaktır (bu pay ihale sonunda, kanımızca yanlış bir artırma
yöntemi kullanılması sonucunda %70.2 olarak gerçekleşmiştir). Dikkat edilirse
burada iki kez ücretlendirme söz konusudur. Konsorsiyum, uluslararası iletişim
hatlarını TT’dan ve uluslararası diğer taşıyıcılardan normal tarifeler üzerinden
satın almakta, diğer bir deyişle bu alışverişten TT normal kazancını sağlamakta,
daha sonra bu kurulan iletişim olanakları üzerinden elde edilen gelirden TT
tekrar %70.2 pay almaktadır.
¨ ‘Erişim Sağlayıcı’ ve ‘Servis Sağlayıcı’ kavramları biribirine karıştırılmış ve tek bir
yapı altında sunulmaya çalışılmıştır. TT (TURNET) bir yandan kendisi servis
sağlayıcı olmak istemekte, bir yandan da çevresinde yer alacak servis sağlayıcılar
tanımlamaktadır. Basit bir benzetme ile, bayileri ile yarışan bir ana dağıtıcı rolü
üstlenmektedir. Her ne kadar, TT pratikte bu yarışmanın olmayacağını söylüyor
olsa da, bu durum servis sağlayıcıları endişelendirmektedir. En azından,
TURNET'in ‘Servis Sağlayıcı’ özelliğinin yalnız ve yalnız özel servis sağlayıcıların
hizmet vermediği noktalarda (kullanım potansiyelinin az olacağı bölgelerde)
tanımlanması ve öne çıkartılması gerekirdi.
İhaleye katılan konsorsiyumlar/firmalar şu şekilde bir oluşum gösterdiler: (1)
IBM, (2) IDT-LASEREX, (3) LIKOM-NUROL-MCI, (4) NETAŞ, (5) SATKO-ODTÜ-SPRINT.
İhale zarflarının açılması sırasında, NETAŞ ihaleye itiraz mektubu (diğer bir deyişle,
iptal dilekçesi) verdi (gerekçelerini NETAŞ yada TT isterlerse açıklayabilirler). İtirazın TT
tarafından kabul edilmemesi üzerine NETAŞ ihaleden çekildi. Daha sonra, ilerleyen
haftalarda Türk Telekom kalan firmalarla görüşmelerini sürdürdü. Bu firmalardan IBM
dışında kalanlar TT tarafından açık artırma için çağırıldılar, diğer bir deyişle IBM teknik
olarak elendi (IBM’in açık artırmaya çağırılmama gerekçesi IBM ya da TT tarafından
isterlerse açıklanabilir).

%45’den başlatılarak ‘açık artırma’ modeli ile yapılan pazarlık sonucunda, birinci
yıl %70,2 ile başlayıp her yıl 1.5 puan artarak sürecek olan ‘TT payı’ ½ saat süren bir
açık artırma süreci ile saptanmış oldu. İhaleyi SATKO-ODTÜ-SPRINT konsorsiyumu
kazandı. Burada dikkat çekici önemli bir ayrıntı da şudur: Açık artırmada %45 olarak
başlatılan ‘TT payı’, en az 0,1 puan artış adımları kullanılması koşulu ile yarışan üç
konsorsiyum tarafından biribiri ardına deklere edilerek saptandı. Yani her
konsorsiyumun bir önceki deklarasyonu ile bir sonraki deklarasyonu arasında %0,3 fark
bulunuyordu. Kanımızca, bu yöntem kontrol edilmesi pratik olarak oldukça güç bir
artırma süreci oluşturmuştur. Bunun sonucu olarak da kamuoyunun neredeyse
tümünün yadırgadığı paylaşım oranları ortaya çıkmıştır.
Kurulması öngörülen yapı Çizim-8’de gösterilmektedir. Kurulmuş olan yapıda
Ankara’dan çıkan uluslararası hat fiber-optik olarak gerçekleştirilmiştir.
International Connection
Istanbul
Servers
512 Kb/s
Routers
TDM 2048 Kb/s
International Connection
Servis 512 Kb/s SPRINTLINK

Saglayici Ankara
Modem
TDM
Router
Istanbul PSTN
Servis
Saglayici
2048 Kb/s 2048 Kb/s
Modem
Servers
Ankara PSTN
Izmir
TDM
Servers Servis Saglayici
Modem
Router
Izmir PSTN
Çizim 8. TURNET Kurgusu
1995 Kasım ayı sonunda SATKO-ODTÜ-SPRINT konsorsiyumu sözleşme yapmak

üzere TT tarafından çağırıldı. Sözleşme çalışmaları yaklaşık 3 ay sürdü. Bu sürecin en
önemli özelliklerinden biri, TT ile konsorsiyum arasında sözleşme çalışmaları sürerken,
çeşitli TT hizmetlerinin Lisans’a bağlanabileceğine ilişkin yönetmeliğin 1995 Aralık ayı
sonunda Resmi Gazete’de yayınlanması idi. Internet servislerinin de bu tanıma dahil
olup olmadığı net olmamakla birlikte, ayrı tutulması için önemli bir gerekçe olmadığı
söylenebilir.
TT’un genel olarak kurumsal bazda konuya bakış açısı, sözleşme masasındaki
örgütsel tutumu, hızlı ve birimleri arasında anlayış birliği oluşturarark hareket
edebilme yeteneği, ‘mevzuat canavarı’nın yapıcı düşünce önünde engel oluşturması

gibi özelliklerini bu denli yakından izleyenler olarak bu uzun sürecin çeşitli adımlarının
sonuçları ve genel verimi konusunda şaşırmadığımızı söyleyebiliriz.
İhalenin yapılmasını izleyen dönemde TT yetkilileri çeşitli ortamlarda TURNET’in
kısa zamanda kurularak yaşama geçeceğini bildirdiler. Oysa, haftalar ve aylar geçiyor,
ancak TURNET kurulmuyor, çalışmaya başlamıyordu.
TURNET kuruluşuna ilişkin sözleşme TT ile konsorsiyum ortakları arasında 1 Mart
1996’da imzalandı. Sözleşmenin imzalanmasına değin geçen 3 ay içinde ve
imzalanmasını izleyen günlerde iki temel konu tartışmaların belirleyicisi oldu. Birincisi,
kurulacağı ve çalışacağı söylenen TURNET ortada yoktu. İkincisi, TURNET için belirlenen
fiyat tarifesi servis sağlayıcılar tarafından yüksek bulunuyordu. Bu dönemde 64 Kbps
hızında bir TURNET bağlantısının aylık 6.000 ABD doları bedel ile sağlanacağı
söylenmekteydi.
TURNET’in kurulamaması aslında süreci yakından bilenler için hiçte şaşılacak bir
durum değildi. TT sözleşme masasında ihaleyi kazanan konsorsiyumu ağır koşullara
imza atması için zorluyordu. %70,2’lik TT payı zaten başlı başına bir sorun yaratıyordu.
Buna ek olarak, olası bir Internet lisans dağıtımı ve bu durumda TT’nin konsorsiyumu
koruyup koruyamayacağı bir yana, en azından diğerleri ile eşit konumda tutup
tutmayacağını sözleşmeye koymaya yanaşmaması sonucu imza süresi uzadığı gibi, bu
dönemde konsorsiyumun kuruluşa ilişkin techizat siparişlerini vermesini de geciktirdi.
Nisan 1996’ya gelindiğinde sözleşme imzalanmış, TURNET’in kurulması ve fiyat
tarifesinin oluşması bekleniyordu. Bu dönemde ODTÜ, konsorsiyum’dan ayrılacağını
gerek ortaklarına gerekse de TT’a bildirdi.; ancak, bu konuda kamuoyunda yeni bir
tartışma başlatmamak ve gündemi temel sorunlardan saptırmamak için bir açıklama
yapmadı. Bugün, bu konuda birşeyler söylemek gerekirse; ODTÜ’nün ülke çapında
kamu yararına ve hızlı bir biçimde Internet kurulması için giriştiği bu işin, beklediği
şekilde oluşmaması ve evrensel doğrularla uyumlu bir gelişme göstermemesi nedeni
ile ayrılma kararı verdiği söylenebilir.
TURNET tarifesinin son resmi şeklini alması 1996 yazı başlarına rastlar. Saptanan
tarifeye göre 64 Kbps hızında bir servis sağlayıcı bağlantısı aylık 4.000 ABD doları bedel
ile sunulacaktı. TURNET’in dial-up erişim için uygulayacağı tarife ise ilk 15 saat için 15
ABD doları, daha sonraki her saat için 1 ABD doları olarak saptandı. TURNET tarifesi
aşağıdaki tabloda verilmektedir.

TURNET TARİFESİ
A. Kiralık Devre ile Bağlantı

I. Seçenek II. Seçenek
Aylık Sabit Ücret İlave her Mbyte
Karşılığı Mbyte Limiti ücreti
$ Aylık Sabit
Ücret
$
Hız Tesis Aylık Sabit Yurtiçi Yurtdışı Yurtiçi Yurtdışı (Limitsiz
Ücreti Ücret Kullanım)
9600-28800 500 750 100 100 0,25 1.00 1500
64K 1800 2000 300 300 0,25 1.00 4000
128K 2600 3100 450 450 0,25 1.00 6200
256K 4500 5000 750 750 0,25 1.00 10.000
512K 7500 - - 15.000
1M 10.000 - - 23.000
2M 18.000 - - 40.000
B. IP/X.25 Bağlantı Ücreti
B.1Tesis Ücreti: 100 $

B.2 Aylık Sabit Ücret (300MB Yurt içi, 300MB Yurt dışı Trafik): 200 $
B.3 Haberleşme ücreti (300 MB üzeri her MB için)
Yurt içi 0,25$
Yurt dışı 1,00$
1996 yılı yaz aylarında servis sağlayıcıları ivedi olarak sözleşme imzalamaya
çağıran TT bir diğer tartışmayı başlattı. TT’un imzalanmasını istediği sözleşmenin
oldukça tek yanlı ve servis sağlayıcıları zorlayan bir yapıda olduğu görüldü. Ancak,
TURNET’in bir an önce işletime açılması, uzun süredir yatırım yapıp gelir elde
edemeyen servis sağlayıcılar için oldukça önemli idi. Bu nedenle, 20-30 kadar servis
sağlayıcı önerilen sözleşmeyi imzaladı. Bunları izleyen diğer kuruluşlar ve servis
sağlayıcılar ile, 1996 Kasım ayında TURNET omurgasına bağlı toplam kuruluş sayısının
60’ın üzerinde olduğu sanılmaktadır.
Geçmişe bakıldığında, her konuda olduğu gibi, Türkiye’de Internet’in de gelişimine
ilişkin konularda çelişen çeşitli görüş ve eleştirilerin üretilmesi olanaklıdır. Bunun temel
nedeni, süreç içinde yanlışlıkların ardışık olarak biribirini izlemesi ve çoğu kez üretilen
görüşlerin referans noktalarının kaybolmuş olması ya da süreç içindeki farklı
referansları kullanmasıdır. Ülkemizde Internet’in gelişme sürecindeki en temel
yanlışlar ve bunların eleştirileri ve konu ile ilgili genel görüşlerimiz şu şekilde
özetlenebilir:

(1) TT somut bir sonuç üretmeden zamanı çok cömertçe kullanmıştır. ODTÜ ve
TÜBİTAK tarafından TT’a ilk teklifin götürülmesinden TURNET’in kuruluşuna
değin yaklaşık 18 ay geçmiştir.
(2) Yatırım yapamadığı gerekçesi ile ‘gelir paylaşımı ortaklığı’ yöntemi ile Internet
işini yapan TT, 1995 yılı sonunda trilyonlar düzeyinde yatırım yapmış ve telefon
şebekesini genişletmiştir. Bu konuda TT’nin olası açıklaması ‘bu harcamalar
yatırım değil şebeke geliştirilmesi içindir’ şeklinde olabilir. Ancak, TURNET için
yapılan techizat yatırımının sadece 1 milyon dolar olduğu göz önüne alınırsa,
böylesi bir açıklamanın ne denli inandırıcı olduğu tartışılabilir.
(3) TT’un ‘tekel’ konumu ve bunun oluşturduğu sorunlar yasama platformlarında
tartışılmalıdır. Konunun doğrudan TT ile tartışılması, doğal tepkisel yaklaşım
nedeni ile sürecin uzamasını ve sorunun daha karmaşık hale gelmesine neden
olmaktadır.
(4) Ulusal bir bilişim politikası oluşturulmalı ve bunun en önemli altyapı bileşeni
olan iletişim/ağ yapısının zamana yayılmış bir ana planı yapılmalıdır.
(5) Internet için üretilecek çözümler ne olursa olsun ulusal bir omurga’nın
öneminin gözardı edilmesi ve bunun sonucu olarak oluşturulmaması çok
sakıncalıdır. Ülke olarak en önemli hedefimizin gelişkin bir iletişim ağı omurgası
oluşturmak olması gerekir.
(6) Düzenleyici erk (regulatory body) olmadan sınırsız serbestleştirme
(liberalleştirme) ülkemizin özgün piyasa yapısı nedeni ile sakıncalıdır. Temel
hedeflerden biri, ‘düzenleyici erk’in oluşturulması olmalıdır.
Bugün geldiğimiz noktada, kavramsal olarak tartışılması gereken en önemli konu

TT’nin tekel olarak Internet konusunda takındığı tavır ve bu nedenle gelişme sürecine
yaptığı etkileridir.
Bu bölümde özetlenen gelişme süreci içinde, TR-NET tarafından eğitim, seminer,
panel, makale ve kitap yayını gibi çeşitli etkinlikler yapılmıştır. Bu etkinlikler aşağıda
kronolojik olarak sıralanmıştır.
¨ Mart 1992 - Yapılan elektronik yazışmalar sonucunda NSFNET
Türkiyenin bağlantısı için olumlu görüşünü bildirdi.
¨ Mayıs 1992 - TR-NET omurgası ku ruluşu için gerekli teçhizat
teklifleri alındı.
¨ Mayıs 1992 - TÜBİTAK’a TR-NET projesi için resmi öneri yollandı.
¨ Ağustos 1992 - Gerekli teçhizatın alımı gerçekleştirildi.
¨ Ekim 1992 - X.25 ile RIPE (Holanda) üzerinden ilk bağlantı
gerçekleştirildi.

X.25 Temelli İnternet Bağlantısı Açılış Töreni (Ekim 1992)
¨ Kasım 1992 - ‘Internet: Zen and the Art of Internet’, ‘Accessible Library
Catalogs and Databases’, ‘Internet Resource Guide’ isimli üç kitap
basıldı ve dağıtıldı.
¨ Nisan 1993 - ODTÜ-NSF, Washington arasına kurulan 64K hızındaki

kiralık hat ile Türkiye Internet’e bağlandı.
¨ Mayıs 1993 - ‘Internet ve Servisleri’ konulu seminer verildi (Yer:
ODTÜ).
¨ Eylül 1993 - ‘Internet Bağlantısı İçin Alternatif Çözümler’ isimli
doküman yayınlandı.

¨ Eylül 1993 - ‘Internet Nedir?’ isimli doküman yayınlandı.
¨ Ekim 1993 - Bilişim’93 toplantısında ‘Internet: Türkiye de Kuruluşu,
Kullanımı ve Yaygınlaştırılması’ isimli bildiri sunuldu (Yer: İstanbul).
¨ Şubat 1994 - ‘Internet ve Türkiye’ isimli seminer verildi (Yer:
TÜBİTAK).

¨ Şubat 1994 - ‘Internet: Bilgiye Ulaşımın Yeni Araç ve Olanakları’ adlı
kitap yayınlandı (Yazar, Mustafa Akgül).
¨ Nisan 1994 - VIS AŞ. Tarafından Bilgisayar Ağları konusunda yapılan

bir sunumda davetli konuşmacı olarak Türkiye de Internet ve gelişimi’
tanıtıldı (Yer: Ankara ve İstanbul).
¨ Haziran 1994 - ‘Bilgi Toplumu ve Internet’ isimli seminer verildi (Yer:
TÜBİTAK).

¨ Haziran 1994 - ‘Herkes İçin Internet’ adlı kitabın ilk baskısı yayınlandı
(Yazar: Kürşat Çağıltay).
¨ Ekim 1994 - Bilişim’94 toplantısında ‘Türkiye de Geniş Alan Bilgisayar

Ağları için bir Ulusal Politika Önerisi’ isimli bildiri sunuldu (Yer:
İstanbul).
¨ Ekim 1994 - Bilişim’94 toplantısında ‘Türkiye’de Internet’ konulu
çalışma grubunda sunum yapıldı (Yer: İstanbul).
¨ Nisan 1995 - ‘TR-NET Servislerini Kullanım Klavuzu’ adlı doküman
yayınlandı.
¨ Nisan 1995 - ‘Herkes İçin Internet’ adlı kitap genişletilerek tekrar
yayınlandı (Yazar Kürşat Çağıltay).
¨ Mart 1995 - DEİK işbirliği ile ‘İş Dünyasının TR-NET ve Internet İletişim
Ağlarından Yararlanması’ konulu seminer verildi (Yer: İstanbul).
¨ Nisan 1995 - TR-NET ve Internet Servis Sağlayıcılığına Aday kuruluşlar
arasında toplantı yapıldı (Yer: TÜBİTAK).
¨ Mayıs 1995 - Açık Sistem Kullanıcıları Derneği tarafından düzenlenen
‘Türkiye de Veri İletişiminin Bugünü ve Geleceği’ konulu toplantıda
davetli panelist olarak TR-NET adına sunum yapıldı (Yer: İstanbul).

¨ Mayıs 1995 - JENC-6 uluslararası konferansına ‘Turkey’s Networking
Infrastructure: Past, Present and the Future’ isimli yayınımız yollandı
(Yer: Tel-Aviv, İsrail).
¨ Haziran 1995 - INET-95 uluslararası konferansında ‘Turkish Internet
(TR-NET) Project Policies for Organizational Framework and Funding’
isimli yayının sunumu yapıldı (Yer: Hawaii, ABD).
¨ Eylül 1995 - TR-NET üzerinden Azerbaycan Bilimler Akademisinin
Internet bağlantısı sağlandı.
¨ Ekim 1995 - Uluslararası hat hızı 128 Kbps’e çıkarıldı.

¨ Kasım 1995 - TÜGİAD’de Internet konulu bir seminer verildi (Yer:
İstanbul).
¨ Şubat 1996 - Doğu Akdeniz Üniversitesi’nde davetli panelist ve
konuşmacı olarak TR-NET adına sunum yapıldı (Yer: KKTC)
¨ Ekim 1996 - Uluslararası hat hızı 512 Kbps’e çıkarıldı.



Erdal Taner’in” İnternetin 10.yılı” broşürüne yazdığı yazıdan alıntılar

http://cisn.odtu.edu.tr/ozel/taner.php:
Bilgisayar Mühendisliği bölümünü bitirdikten sonra Bilgi İşlem Dairesi'nde 5

yıldan fazla çalıştım. Orada çalışmaktan gerçekten büyük zevk aldığımı
belirtmeliyim. ODTÜ BİDB, önde gelen bir üniversitenin Bilgi İşlem
Dairesi'nde varolan dinamikleri barındıryor ve bu dinamikleri mesleğe yeni
adım atan birinin başka bir yerde bulmasının kolay olmayacağını
düşünüyorum. Orada geçen beş yıl içinde ODTÜ'de gerçekleşen pek çok
heyecan verici olaya şahit oldum: IBM3090 makinasının kurulumu, ilk
kampüs token ring omurgasının faaliyete geçmesi, Türkiye'nin ilk internet
bağlantısının sağlanması, METU-CWIS (http://www.metu.edu.tr), PC ağları
(Banyan ve Novell), PC salonlarının açılması, IBM3090 makinasının emekliye
ayrılması, UNIX sunucu kurulumları ve daha pekçok . Bunlar gerçekten iyi
deneyimler oldu benim için.
World Wide Web
ODTÜ'nün Türkiye'de İnternetin başlamasına öncü olmasından hiç şikayetçi

değil(d)im elbet. Kitap yazarlarından veya İnternet dergilerinden .tr (Türkiye)
alanına örnek göstermek için ODTÜ'nün web sayfalarından örnek resim alma izni
istediklerini hatırlıyorum. Bu kitaplardan birinin adı "Teach Yourself Internet in a
week(3)" (İnterneti Bir Haftada Öğren) idi. Lütfen aşağıdaki resimlere bakınız.

ODTÜ web sunucusu .tr alanında çalışan ilk web sunucusu olmalıdır(4). ODTÜ web
sunucusu sadece Türkiye içinde değil İnternet üzerinde de çalışmaya başlayan ilk
web sunucularından biridir.

12/93 tarihi itibariyle internetteki web sunucusu sayılarına aşağıdaki tabloda ve şu
adreste göz atabilirsiniz:
http://www.mit.edu/people/mkgray/net/web-growth-summary.html
1993 yılının Aralık ayında sadece 623 web sunucusu varken bu sayı 1994 yılının
Haziran ayında 2738'e çıkmıştır. Hafızam beni yanıltmıyorsa, ODTÜ Web Hizmeti
(METU-CWIS) 1993 yılının sonunda hizmete sokulmuştu.
.tr alanı üzerindeki web hizmetlerine örnek olması açısından ODTÜ Web Hizmeti,
Impress Corporation'a ait "Internet" isimli bir Japon internet dergisinin ilk
sayısında alıntı olarak yer almıştır: (http://internet.impress.co.jp) Bu dergi hala
Japonya'nın önde gelen İnternet dergilerinden biridir ve ilk sayısı 1994 yılının Ekim
ayında basılmıştır. Aşağıdaki resimler derginin ilk sayısından örneklerdir:
Aynı sayıda bir başka örnek alıntı da Microsoft web sunucusuna ait bir ekran
görüntüsü ile yapılmıştır (www.microsoft.com). Aşağıdaki resme bakınız.
Öyle görünüyor ki, ODTÜ-CWIS hizmette iken Microsoft'un ana sayfası hâlâ
inşaa ediliyormuş. Ana sayfaya "Microsoft'un Deneme Aşamasındaki WWW
İnternet Sunucu Hizmeti'ne Hoşgeldiniz" notunu koymuş şirket.





Türkiye’de iletişim altyapısının gelişimi 1983 yılından sonraki döneme
rastlamaktadır. 1990’lı yıllarda yatırımın hızının kesilerek neredeyse tümü ile durma
noktasına geldiği söylenmektedir. İzleyen bölümlerde altyapının gelişim süreci
irdelenmektedir.
İletişim Alanında Yapılanlar (1980-95)

Türkiye’nin iletişim altyapısı 1980’li yıllarda o zamanki adıyla PTT tarafından
özellikle ses iletişimi olanaklarını ülke düzeyinde en uç noktalara değin yaygınlaştırmak
amacı ile geliştirilmiştir. Bunun sonucunda, sözü edilen dönemde ulusal telefon ağı,

geç gelişiyor olmanın avantajını da kullanıp, büyük oranda sayısallaşarak
yaygınlaşmıştır.
Bu dönemde ses iletişiminin geliştirilmesi için yapılan yatırımlar dolaylı ve sınırlı
da olsa veri iletişimi altyapısının da gelişmesini sağlamıştır. Ancak, eşzamanlı olarak
dünyada veri iletişimi alanında oluşan başdöndürücü teknolojik gelişmeler ve
bilgisayar ve diğer iletişim uygulamalarından kaynaklanan genel kullanım patlaması
gibi olguların dayattığı hızlı gelişmeler ve bununla ters orantılı olarak iletişim
altyapısına yapılan yatırımların azalması sonucunda, Türkiye’nin veri iletişimi altyapısı
günümüzde yaygınlaşan ileri uygulamaların gereksinimlerini karşılamaktan giderek
uzaklaşmaktadır.

….”hakikaten 81’de Türkiye’de 60’ların teknolojisi, belki dünyadaki 60’ların
teknolojisi kullanılırken ki telefon kuyruk, insanlar miras olarak telefon başvurusunu
bırakıyordu. Çünkü telefon bağlanamıyor”.
(Dicle Eroğul’la 11.10.2017 tarihli görüşmeden)
İletişim teknolojilerini ülke ölçeğinde alabildiğine yaygın ve verimli olarak

kullanabilmek için eğitilmiş ve uzmanlık düzeyi yüksek işgücünün gerekli olduğu
yadsınamaz bir gerçektir. Ancak, temel olarak ses iletişimine yönelik fiziksel altyapı için
yoğun yatırımın yapıldığı bu dönemde eğitilmiş işgücü barındırmak ve işgücünün
kalıcılığının sağlanması için gerekli önlemlerin alınmadığı bir yana, kalifiye olmayan çok
sayıda personelin istihdam edilerek PTT’nin örgütsel olarak hantallaştırıldığı
gözlemlenmiştir.
Yapılması Gerekenler
Dünyada iletişim altyapıları ve küresel hizmetler çeşitli fazlardan geçerek
gelişmiştir. Bu alanda son 10 yıl içinde oluşan hızlı teknolojik gelişmeler ve kullanıcı
beklentilerinin hızlı değişimi sonucunda iletişim hizmetlerinin niteliği ve niceliği de
giderek değişmektedir. Ancak, teknolojideki hızlı değişim ve kullanıcı isteklerindeki
talep büyümesi karşısında iletişim hizmetleri veren kuruluşların buna ayak uydurması
ve bir yandan yarışarak diğer yandan çağın gereklerine uygun hizmet ve fiyatlandırma
sunabilmeleri güçleşmektedir. En azından, günün teknolojileri ve kullanıcı
gereksinimleri, üzerinde klasik ses iletişimi yapılan düşük sığalı iletken tel yerine daha
hızlı ve aynı anda ses, görüntü ve veri taşıyabilen hatların kullanılmasını
özendirmektedir. Bunun doğal bir sonucu olarak, bugün iletişimin altyapısının
oluşturulması, düzenlenmesi, ve kullanıcıya hizmet olarak sunumu ve
ücretlendirilmesi konularında genel bir belirsizlik ve sorun yaşanmaktadır.
Bu bilgiler ışığında, yakın gelecekte dünya çapında yeni bir dizi hizmet tanımı ve
bunların ücretlendirilmesi konularında bir yakınsama olacağı beklenmektedir. Bu olgu
bir yönü ile Türkiye için bir avantaj olarak değerlendirilebilir. Diğer bir deyişle, Türkiye

ulusal iletişim altyapısını bu süreç içinde yeniden yapılandırarak dünyaya ayak
uydurma şansına sahip olabilir.
Türkiye’nin iletişim altyapısının çağdaş gereksinimleri karşılaması gerekliliğini bir
önkoşul olarak koyarsak, bu amaca erişmek için yapılması gerekenler birkaç boyutta
tartışılarak ele alınabilir. Bunlardan birincisi uzun vadeli stratejik hedeflerdir. Bu
hedefler kanımızca şu soru ile belirginleştirilebilir: Türkiye iletişim teknolojilerini
barındırma konusunda ne denli tüketici yada üretici olmalıdır? Bu sorunun yanıtı;
‘olanakları dahilinde üretici, uluslararası platformlarda kullanılan teknolojilerden geri
kalmayacak biçimde akıllı bir tüketici’ olarak verilmelidir.
Kısa vadeli hedefler ise üç temel gurupta ele alınmalıdır: (i) fiziksel altyapı, (ii)
yasal düzenlemeler ve (iii) insangücü.
Fiziksel Altyapı
İletişim altyapısını oluşturan iletim ortamları (optik lif, vb.) ve bu ortamları
destekleyen iletim aygıtlarının (SDH, TDM, Uydu, vb.) oluşturduğu çağdaş iletişim
teknolojilerini destekleyecek ve dolayısı ile ulusal ve uluslararası platformlarda
iletişimi geliştirecek ve kolaylaştıracak altyapıların ülke gereksinimleri gözetilerek ve
zamana iyi yayılmış bir plan doğrultusunda edinilmesi gereklidir. Altyapının
geliştirilmesi için yapılması gerekenler özendirici yasal düzenlemeler dahil, daha önce
sözü edilen ileri batı ülkelerinin yapmaya çalıştıklarının benzeri bir ‘ülke iletişim
politikası’ kapsamında ele alınarak yapılmalıdır.
Yasal Düzenlemeler
İletişim teknolojilerini edinme, standartlar, kullanımını özendirme, teknolojiyi
izleyerek altyapıyı güncel tutma, hizmet kalitesi, taşıyıcı (carrier) ile kullanıcı yada
taşıyıcılar arası ilişkiler gibi konularda hedef saptama, yönlendirme ve düzenleme
görevlerinin devlet tarafından yerine getirilmesi gerekmektedir. Bu amaçla,
düzenleyici erk olarak oluşturulmuş olan Ulaştırma Bakanlığı’na bağlı Haberleşme
Genel Müdürlüğü ivedi olarak doğru bir yapılanma ile göreve başlamalıdır.
İletişim hizmetlerinin yarışmaya zorlayıcı bir ortamda ve anti-tekel yasaları ile
hizmete sunulması için tüketicinin korunmasının esas olacağı düzenlemeler
yapılmalıdır. Türkiye’nin iletişim alanındaki yasal yapısının kapsamlı bir çalışma
gerektirdiği ve kısa vadede değişmesinin zor olduğu gözönüne alındığında, ilk adımda
şu anda geçerli olan yasal düzenlemelerin günün koşullarına uygun hale getirilmesi
daha uygun bir yaklaşım olarak değerlendirilebilir.
İnsangücü
İletişim günümüzde insanın günlük yaşamının bir parçası haline gelmiştir. İnsan
yaşamında bu denli önemli yer tutan hizmetler, düzenleyici işlevler ve ilgili altyapı
desteği, uzmanlık düzeyi yüksek eğitilmiş işgücü ile sağlanmalıdır. Bu amaçla,
önümüzdeki yıllarda iletişim hizmetlerinin TT aracılığı ile devlet yapısı içinde
sunulmasının sözkonusu olduğu durumda, ilgili personeli kapsayan bir personel yasası
değişikliği ivedi olarak yapılmalıdır. Sözü edilen ayrıcalıklı personel yasası düzenleyici
erk olarak görev yapan Haberleşme Genel Müdürlüğü için de geçerli olmalıdır.


Internet’in Türkiye’ye Getirdikleri ve Türkiye’de
Internet’in Geleceği
Internet’in Türkiye’ye gelişinin üzerinden 3 yıl gibi kısa bir süre geçmiş olmasına
rağmen hızla günlük yaşamımızın bir parçası haline gelmeye başlamıştır. Başlangıçta
sadece elit bir grubun kullandığı araç olan bu ağ son yıllardaki gelişmelerle sokaktaki
insanın dahi hayatına girmeye başlamıştır.
İzleyen paragraflarda da görülebileceği gibi Türkiye‘de yüzlerce firma, devlet
kuruluşu, üniversite, orta öğrenim kurumu, sivil toplum örgütü Internet üzerinde yerini
almıştır. Hergün pek çok yeni kurum da Internet’e bağlanmaktadır.
Mart-1995 ile Eylül-1996 tarihleri arasındaki 18 ay içinde .tr altında kayıt edilen
üçüncü seviye Alt Alan Adlarının (Domain Name) artışı aşağıdaki grafikte
gösterilmektedir. Buradan çıkarılacak en önemli sonuç ticari kesimin ilgisinin gittikçe
daha fazla yoğunlaşmakta olduğudur. 1996 Eylül’ünde öncelikli olarak ticari hizmet
vermek üzere kurulan TURNET ile birlikte bu eğilimin daha da artacağı söylenebilir.
350
300
250
200
150
100
.co m.tr
50 .edu.tr
.go v.tr
.o rg.tr
0 .bbs.tr
.net.tr
.k12.tr
.mil.tr
.mil.tr .k12.tr .net.tr .bbs.tr .org.tr .gov.tr .edu.tr .com.tr
Çizim 9. Türkiye'de Alan Adları Gelişimi
Internet kullanımının artmasının topluma sağlayacağı yararlar çeşitli başlıklar

altında incelenebilir. Bunlar; Akademik Kurumlar ve Araştırma Geliştirme, Orta
öğretim, Üretim ve Ticaret, Kamu, Sağlık, Evlere Hizmet, Yasama ve Yargı, Topluma
Yönelik Diğer İletişim ve Bilgi Hizmetleri olarak sayılabilir.

Akademik Kurumlar ve Araştırma, Geliştirme
Ülkemizde Internet kullanımı ilk olarak akademik kurumlarda başlamıştı. Dolayısı
ile bugün için en fazla ve en etkin kullanım yine bu kurumlarda olmaktadır.
Üniversitelerin yurt içi ve yurt dışı kurumlarla ilişki, yazışma, kaynak taraması ve proje
çalışmalarında kullanılan en etkin araç Internet’tir. Internet’in mevcut ve ileriye dönük
uygulamaları şöyle özetlenebilir:
• Elektronik Üniversite: Son yıllarda batı ülkelerinde örnekleri ortaya çıkan
Internet üzerinden eğitim veren üniversite uygulamaları çok yakında ülkemizde
de gündeme gelecektir. Tek yönlü bir uygulama olan televizyon ile açık
öğretimin bu eksik yanı Internet teknolojileri kullanılarak etkileşimli eğitim
ortamına rahatlıkla dönüştürülebilir. Böylece bu altyapı yalnızca ulusal değil
uluslararası dersliklerin oluşmasına da yol açabilir.
• Çevrimiçi (On-line) Kütüphane Erişimi: Internet ile yerel ya da herhangi bir uzak
kütüphaneye erişim, rahatlıkla sağlanabilmektedir. Ülkemizde önemli bazı
üniversitelerimiz (ODTÜ, Bilkent, Anadolu Üniv.) ve Milli Kütüphane tarafından
istenen bilginin taranması ve elde edilmesinde hız ve ucuzluk sağlayan bu
hizmet uzun süredir sunulmaktadır.
• Sınav Sonuçlarının Duyurulması, Üniversite Kayıtları: ÖSYM tarafından
gerçekleştirilen sınavların sonuçlarının bildirimi ve bazı ünivesitelerin (örnegin,
ODTÜ) öğrenci kayıtları artık Internet yolu ile yapılmaya başlamıştır.

• Teknoloji ve bilimde uluslararası işbirliği : Karşılıklı iletişimi ve bilgi paylaşımını
saniyeler mertebesine indiren olanakları ile Internet pek çok üniversitemizin
uluslararası projelere daha etkin olarak katılmasını sağlamıştır.
Orta Öğretim Kurumları

Özellikle orta öğretim alanı enformasyon teknolojileri kullanılmasıyla çok hızlı
değişimler geçirecek alanlardandır. Ülkemiz gibi genç nüfusa sahip ülke için eğitim ve
araştırma alanındaki değişikliklerin önemi açıktır.
• Teknolojiye yakın bir nesil yetişmesi : Yeni teknolojiye sahip ürünleri erken
yaşta kullanarak bilgi çağına uyum sağlayabilmek için gerekli toplumsal
formasyon oluşturulabilir.
• İçerik Yenilenmesi ve zenginleştirilmesi: Ders içeriklerinin bugüne kadar
sürdürülen klasik yapıdan çıkarılarak bilgisayar başına taşınması ile daha yapıcı
bir sistem kuruluşu sağlanabilir. Farklı şehir ve ülkelerdeki okulların birbirleri
ile iletişim kurmaları ile bazı derslerin ortak yapılabilmesi sağlanabilir.
• Hizmet içi Eğitim: Internet altyapısı üzerinden hizmet içi ve mesleki yenileme
eğitim lokasyondan bağımsız olarak rahatlıkla verilebilir.
• Etkileşimli Uzaktan Eğitim: Orta ve yüksek eğitim kurumlarında etkileşimli
uzaktan eğitim vermesi aracılığıyla giderlerin önemli ölçüde azalması, verilen
hizmetin, kaliteden ödün vermeksizin, küçük yerleşim alanlarına dek
yaygınlaştırılması sağlanabilir.
Ticaret
Internet’e bağlanan kurum sayısına bakıldığında en büyük talebin özel
şirketlerden geldiği görülmektedir. Ürettiği ürünün pazarlaması, müşterilerine
lokasyondan bağımsız olarak destek sunmak, ihtiyaç duyduğu bilgiye anında
ulaşabilmek gibi amaçlarla firmalar Internet üzerinde de bir vitrin açmaktadırlar.
Internet’in işletme içinde doğru, etkili ve bütünleşik olarak kullanılmasının üretim ve
ticaretin verimini artırma (işletme, pazarlama, tasarım ve üretim giderlerinin
azaltmadaki) etkilerinin farkına daha fazla varılmaktadır.
• Elektronik Toplantı: Gerektiği an, kişilerin bulundukları yerden bağımsız olarak
ve ulaşım gideri ödemeksizin iş toplantıları gerçekleşebilmesi.
• Elektronik Ticaret: Internet üzerinden firmaların sattığı malları pazarlamak çok
normal hale gelmiştir. Bir diğer ilginç örnek de bazı bankaların servise sunduğu
yeni bir hizmettir. Müşteriler Internet yolu ile banka da hesap
açabilmektedirler. Gerek pazar bilgileri, gerekse bu pazara sunulacak ürüne
ilişkin tüm para transferleri elektronik olarak anında yapılabilmektedir;
örneğin, pazarlamadan gelen bir bilginin, anında ne tür bir ürünün üretilmesi
gerektiğini söyleyerek, bu üretim için neyin nereden ve kaça alınacağı
bilgilerinin elde bulundurulması, gerekli satıcıların stok durumunun anında
bilinmesi, sipariş verilirken ilgili firmaların çalıştıkları bankalar arası para
transferlerinin anında yapılması.

Aşağıdaki şekilde görüleceği gibi, önümüzdeki yıllarda Internet üzerinde
yapılacak olan ticaretin oldukça büyük rakamlara ulaşacağı söylenmektedir.
Çizim 10. Internet'te Ticaret
• Elektronik Para: Elektronik para bugün bildiğimiz kredi kartının Internet üzerine
uyarlanmaya çalışılan halidir. Nasıl bugün kredi kartı hesabımız varsa bir süre
sonra elektronik para hesabımızda bulunabilecektir. Bu yolla Internet
üzerinden yapılan alışveriş sonucu gerekli tutar elektronik para hesabımızdan
otomatik olarak düşülecektir. Bir süreden beri VISA ve MasterCard gibi firmalar
yoğun olarak bu konuda çalışmakta ve Internet kullanımı için gerekli yazılımları
üreten firmalar ile ortaklaşa bu yönde çözümler üretme yolundadırlar.
• Uzaktan Destek ve Eğitim: Profesyonel ürün satan firmaların sattıkları ürüne
ilişkin eğitimi müşterilere enformasyon teknolojilerini kullanarak vermesi
olanaklı olacaktır.
• Elektronik Haberleşme: En temel Internet servisi olan elektronik mektup
adresleri bugün Business kartlar üzerindeki yerini hızla almaktadır. Geçtiğimiz
yıllarda nasıl telex adresleri yerini fax adresine bıraktı ise aynı durum kısa bir
süre sonra fax için gerçekleşecektir. Hızlı ve güvenilir bir haberleşme yolu olan
elektronik mektup özellikle farklı ülkeler arasında çalışan firmaların telefon
masraflarını oldukça düşürmektedir.
• Elektronik Reklam: Internet üzerinden reklam sektörü hızla gelişmektedir. Bu
yolla sadece ulusal değil uluslararası boyutta tanıtım mümkün olmaktadır.
Ayrıca bu tür bir tanıtım bir gazeteye veya televizyona verilen reklama göre çok
daha ucuz maliyetlerle sağlanabilmektedir. Örneğin ABD’de yapılan bir
araştırma sonucu 1 Milyon tirajlı bir gazeteye verilen tam sayfa bir ilan 60.000
USD/gün maliyete sahiptir. Ancak benzer etkiye sahip Internet üzerindeki bir
ilanın maliyeti günlük 2,5 USD olmaktadır.

• Elektronik Bilgi: Firmaların bulmakta zorluk çektikleri bazı bilgiler Internet’ te
herkese açık olarak bulunmaktadır. Örneğin ABD ticaret bakanlığı başka
ülkelerle ticaret yapacak firmaları için dikkat edilmesi gereken hususlar,
ülkelerin politik ve ekonomik durumları gibi çok sayıda değişik bilgiyi ücretsiz
sunmaktadır. Ülkemizde de bazı devlet kurumları Internet üzrinde yerlerini
almakta ve halka açık bilgilerini bu yolla kolayca herkese sunabilmektedirler.
• Elektronik Rehber: Internet rehberi (yellow pages) servisi yolu ile kategorilerine
göre firmaları aramak, ya da onlar hakkında bilgi almak, ya da bu rehbere
istenen bilgilerin eklenmesi mümkündür.
Kamu
Internet uzmanların görüşlerine göre daha demokratik bir topluma giden
yolda önemli bir araç olarak kullanılacaktır. Toplumda devlet ve birey arasındaki
kopukluğu ortadan kaldıracak ve bireyin vergileri ile ayakta duran devlet Internet
yolu ile sağlanan bilgi akışı sayesinde daha şeffaf bir yapıya bürünecektir. Bu yolla
sunulan ve sunulabilecek bazı hizmetler şöyle özetlenebilir:
• Elekronik Bilgilendirme ve Belgeler: Devletin gizli olmayan belgelerine ulaşmak
amacı ile Internet bugün yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu uygulamanın en
açık örneği ülkemizdeki seçim sonuçlarının yayınlanması ile verilmiştir. Yurt
içinde ve dışındaki Internet kullanıcıları diğer medya araçlarına alternatif olarak
bu sonuçları en hızlı bir şekilde almışlardır.
• Elektronik Ödeme: Mevcut sistem üzerinde takibi ve toplanması ciddi problem
olan vergi, harç vs. türündeki ödemeler ve bununla ilgili bilgilendirmeler
Internet üzerinden gerçekleştirilebilir.
• Veri Aktarımı: Devlet içi yazışmaların, belge ve veri aktarımlarının,
enformasyon altyapısı üzerinden sağlanması.
• Elektronik Seçim: Internet üzerinden elektronik oylama ya da referandum ile
bireylerin yönetime katılımı etkinleştirilebilir.
• Bürokrasiyi Azaltma: Birtakım bürokratik işlemlerin yürütülebilmesi için gerekli
olan belge ya da prosedürlerin ilgili kuruma gidilmeden öğrenilmesi ve bunlara
uygun hazırlıkların yapılması sağlanabilir. Örneğin, bu konuda Dişişleri
Bakanlığınca yurtdışındaki bazı elçiliklerde pilot uygulamalar başlatılmış olup
vatandaşlarımız elçiliğe gelmeden önce gerekli bilgilere ulaşabilmektedirler.
• Sağlık Hizmetleri: Sosyal devlet olmanın temel şartlarından birisi olan temel
sağlık hizmetleri kapsamında Internet, sağlık hizmetlerinin kalitesi, kalitenin
yaygınlaştırılması, temel sağlık bilgilerinin sunumu ve toplanmasında efektif
olarak kullanılabilir. Örneğin, bugün Sağlık Bakanlığınca hazırlanan her türlü
genel sağlık politikası vs. yönelik bilgiler Internet üzerinden halka açılmıştır.
• Sivil Toplum Örgütleri: Demokratik bir sistem içinde sivil toplum örgütlerinin
çok büyük bir önemi vardır. Bu örgütlerin sağlıklı iletişim kurabilmesi, seslerini
ve mesajlarını topluma kolay iletebilmesi için Internet en uygun yollardan
biridir. 1996 yılında İstanbulda yapılan HABITAT II toplantısında bu yönde ciddi

çalışmalar başlatılmış ve hatta TURNET omurgası ilk defa bu kurumların
konferans esnasındaki iletişimi için servise verilmiştir.
Yasama ve Yargı
Yasama ve yargının hızlı ve güvenilir çalışması, demokrasinin yaygınlaştırılması
yönünde Internet’in ciddi katkıları olacaktır.
• Açık Devlet (Open Government): Bireylerin parlementodaki çalışmaları
yakından izleyebilmesi, çıkartılmakta olan yasalar hakkında daha geniş bilgi
sahibi olabilmesi için dünyada Internet bugün yaygın olarak kullanılmaktadır.
Bu kapsamda TBMM’de Internet bağlantısını sağlayarak halka açılma
çalışmalarına başlamıştır.
• Doğrudan Demokrasi : Demokrasi ile yönetilen toplumlarda uzun yıllardır
tartışılan bireyin seçimler dışında yönetime katılamaması problemi Internet
üzerinden sunulan imkanlarla ortadan kaldırılabilir. Yasamaya yönelik
çalışmalarda kanun tasarılarının belli süreler ile halka açılması ve elektronik
referandum yapılması kolaylıkla sağlanabilir.
• Hukuk ile ilgili Bilgi Bankaları: Türkiye de değişik yerlerde yapılan mahkemeler
ve bunların sonuçlarının tüm hukukçular tarafından anında ulaşılabilir olması
sağlıklı bir yargı sistemine giden en önemli adımlardan birisi olacaktır. Bunun
en önemli örneği ABD de uzun süredir uygulanmaktadır. ABD yüksek
mahkemesi kararları tüm detayları ile yayınlandıktan hemen sonra Internet
üzerinden halka açılmaktadır.
Evlere Hizmet
Gelişmiş ülkelerde Internet ve sunduğu imkanlar ile kişiler evlerinden çıkmadan
hemen hemen tüm gereksinimlerini karşılayabilecek durumdadırlar. İnsanlığın sosyal
yaşamını son derece derinden etkileyecek bazı uygulamalar ile yakın gelecekte çok
ciddi toplumsal değişiklikler beklenmektedir. En temel uygulamalar:
• Uzaktan Çalışma (Evde-iş): Klasik ofis ortamına gidilmesini gerektirmeden
çalışma ortamının ev olmasını sağlayacak ve insanların işe gidip gelmek için
harcadıkları zamanı azaltacak uygulamalar ile verimlilikleri artmaktadır. Yakın
gelecekte bu tür uygulamaların daha da çoğalması beklenmektedir.
• Uzaktan Alışveriş ve Banka Hizmetleri: Ülkemizde son yıllarda yaygınlaşan
telefon ile Interaktif bankacılık sistemi ileri batı ülkelerinde artık Internet
ortamına da taşınmıştır. Bazı Türk bankaları da Internet yolu ile hesap açma ve
bazı deneysel bankacılık hizmetlerini sunmaya başlamışlardır. Internet
kullanılarak yapılan alışveriş ise oldukça büyük bir pazar oluşturmuştur. VRML
ve Java tabanlı uygulamalarla kısa bir süre sonra mağazaya gitmeksizin görsel
alışveriş yapmakta mümkün olacaktır.
• Bilgi Servisleri: Sıradan vatandaşın gereksinim duyacağı türden bilgiler
ülkemizde de yaygın olarak Internet ortamında bulunmaktadır. Örneğin
sinemalar, nöbetçi eczaneler, sergiler, ulaşım, hava durumu vs. türü bilgileri
güncel olarak almak mümkündür.

• Eğlence ve Oyunlar: Internet üzerinde ilgi gören en önemli uygulamalardan biri
de eğlence ve oyun servisleridir. Kişisel ya da farklı ülkelerdeki insanların
hepsinin aynı anda katılıp oynayabileceği oyunlar çok rağbet görmektedir. Yine
Internet üzerinden katılınabilen talih oyunları ile sınırlar ortadan kalkarak
sadece bilgisayar başında oynanabilmektedir.
• Reklamlar: Bireyin gereksinim duyduğu her türlü ihtiyacını nerede
bulabileceğine yönelik reklam hizmetleri yaygın olarak kullanılmaktadır. Pek
çok bilgi sunucu ücretsiz verdiği hizmetleri reklam yolu ile finanse
etmektedirler.
• Elektronik Müzeler ve Kütüphaneler: Internet üzerinden verilen elektronik
müze ve kütüphane servisleri ile sadece yaşanan çevre değil tüm dünya kültürü
ile yakınlaşmanın sağlanması mümkün olmaktadır.
• Elektronik Gazeteler: Bugüne kadar kağıt ortamda bulunan gazeteler dağıtım
engellerinin kalkması, taze ve hızlı haberi dünya çapında sunma imkanları
nedeni ile Internet ortamına taşınacaktır.
İnternete bağlanma hikayeleri


İnternet nöbeti
“Örneğin Genelkurmay Başkanlığı’na da bağladığımızda ilk interneti o
koridordan yukarı çıkıldığında sol tarafa bir makine koymuşlardı.
Makinenin üzerine internet diye yazmışlar, başında da bir asker nöbet
tutuyordu”.
(Serhat Çakır ile yapılan 14.7.2017 tarihli görüşmeden)
İlk Siber Saldırı

…. “siber saldırı hep oldu. Bizim makinelere de oldu, Bir gece ben
evdeydim bir arkadaşım aradım ya dedi sizin Tübitak sayfası ne olmuş?
Ne olmuş web sayfası tubitak.org’a gir bak dedi, tubitak.org yok
tubitak.gov var aslında tubitak.org’da açtım gece on iki miydi öyle bir
şeydi. Çok güzel hatunlar, hatun resimleri var. Ondan sonra öyle bir şey
şaşırdım kaldım. Çünkü Tübitak adı yani Tübitak yazarsanız taramaya
o çıkıyor hatta öbüründen bizimkinden daha fazla ilgi çekmişti Sonra
araştırdık bunun ne olduğunu Amerika’da yine ODTÜ mezunu bir çocuk
bunu açmış Tübitak adıyla çünkü orada parayı verirseniz açılıyor web
sayfaları. Bulduk sonunda çocuğu, aradım telefonla filan yakaladık bir
şekilde yok dedi ben dedi bunu kaldırmam yani niye kaldırayım ben
bundan para kazanıyorum ayda işte 1000 dolar mı ne kazanıyormuş.
Reklam alıyor çünkü o sayfaya. Benim dedi bursum bu dedi. Siz bana
1000 dolar verin ben de bunu kaldırayım veya 2000 dolar pardon 2000

dolar verin zaten bunu koymayın hakkın sonra dedik öyle bir
mekanizmamız yok ama…Tübitak bursu olarak başvuru yok ben burs
falan istemiyorum. Ne yapacağız ne edeceğiz çnkü hukuksal olarak
kaldıramıyoruz. Sonra babasını bulduk babası İzmir’de bir emekli savcı
adamcağız aradığımda çok üzüldü haberi yokmuş çünkü böyle bir şeyden
biz ona para gönderiyoruz öyle bir şey yapmasına gerek yok. Dedim valla
yani siz şey yapın birazcık oğlunuzu şey yapın, bu Türkiye’nin bir
kuruluşu böyle çok garip resimler çıkıyor oradan. Onun üzerine kaldırdı
o çocuk yani babasının zoruyla. Ondan sonra bütün isimleri aldık işte
Tübitak’la başlayan net’tir hepsinin isim hakkını aldık Ama o bir o iş
kalkıncaya kadar epey sürdü yani 15 – 20 gün o sayfa açık kaldı. Epey
uykularım kaçtı çünkü çok kötü bir durum işte” …
(Serhat Çakır’la yapılan 14.7.2017 tarihli görüşmeden)

Internet’in Geleceği
Internet'in popülerliğinin artması ve büyük adımlarla genişlemesi sürecektir.
Internet Topluluğu (Internet Society)'na göre, 2000 yılında Internet 100 milyon
bilgisayardan, 3 milyon ağdan ve 1 milyara yakın kullanıcıdan oluşacaktır. Bu
büyümenin büyük bir kısmının ticari kullanıcılar sayesinde olacağı beklenmektedir.
Internet'in ticari kullanımı, şirketler arası iletişimde daha fazla kullanılmasıyla birlikte
artacaktır. Internet'in tahmin edilen büyümesine göre, her türlü ticari ürün ve
servislerin pazarlanması amacıyla kullanılması çok uzak gözükmemektedir.
Internet’in hızlı yaygınlaşması sonucu önümüzdeki günlerde bilgisayar
ürünlerinde de büyük değişiklikler oluşacak ve bugün Kişisel Bilgisayar (Personal
Computer-PC) adını verdiğimiz cihazlar yerini Ağ Bilgisayarlarına (Network Computer-
NC) bırakacaklar ve hatta Televizyon sistemleri artık Internet servislerini kullanmaya
olanak verecek eklerle (Web TV) satışa sunulacaklardır.
Internet, sadece on yıl içerisinde gevşek yapıdaki bir akademik ortamdan, 110
ülkeyi kapsayan dünyanın en büyük iletişim ağı durumuna gelmiştir. Bu kadar büyük
bir topluluğu yönetmek de güçleşmektedir. Ticari amaçlarla kullanımı arttığı için eski
kullanım için hazırlanmış kurallar, ticari gerçekler de gözönüne alınarak yeniden
düzenlenmektedir.
Internet’in ticari kullanımının yanı sıra pek dikkate alınmayan diğer bir yönüde
toplumlar üzerindeki sosyal etkileridir. Bu konudaki tartışmalar Internet’in yaygın
olarak kullanıldığı batı ülkelerinde uzun bir süredir yapılmaktadır. Internet, ortaya
çıkışından bugüne kadar hemen hemen yazılı hiçbir kurala bağlı olmaksızın büyüyen ve
diğer bir tabir ile anarşist yapıya sahip bir olgudur. Ayrıca ülkeler arasındaki varolan
fiziksel sınırları ortadan kaldırması ve değişik kültürlerdeki milyonlarca insanı ortak bir
ortam üzerinde bir araya getirmesi bugüne kadar hiç düşünülmemiş bir dizi sorunu da
beraberinde kaçınılmaz olarak getirmektedir.
Bu yapısından dolayı kullanım yaygınlaştıkça Internet’in değişik sosyolojik ve
psikolojik etkileri baskın olarak ortaya çıkmaktadır. Bu değişiklere yönelik olarak
toplumlar politik, ticari, dışa bağımlılığı azaltıcı (bilgi emperyalizmi tehlikesine karşı),
ahlaki ve kültürel konularda kısa bir süre sonra karşılaşacakları sorunları en aza
indirebilmek için gerekli önlemleri ve düzenleyici kuralları oluşturmak zorundadırlar.

Kaynakça
[1] Frederick Williams, The new Telecommunications, 1991.
[2] A world bank country study, Turkey: Informatics and economic
modernization, 1993.
[3] Haluk Geray, Yeni iletişim teknolojileri, 1994.
[4] TÜBA - TÜBİTAK - TTGV Enformatik Alanına Yönelik Bilim, Teknoloji ve Sanayi
Politikaları Çalışma Grubu Raporu Mayıs 1995, ANKARA.
[5] OECD, Communications Outlook, 1995.
[6] Genç P., Özgit A., and Önder S., 'European Academic Research Network
(EARN) Utilization', Proceedings of 5th. Turkish Computing Conference, pp.
85-90, AKM-Istanbul, 6-8 June 1988.
[7] Atilla Özdemiroğlu, Söyleşi, BT Haber, Sayı 36, 2-8 Ekim 1995.
[8] Özgit A., and Çağıltay K., 'Use of TCP/IP on METU Campus-Wide Backbone
Network', METU Computer Center (METUCC) Technical Newsletter, 91/1,
April 1991.
[9] Özgit A., 'Internet: Türkiye de Kuruluşu, Kullanımı ve Yaygınlaştırılması',
Bilişim’93, pp. 172-179., İstanbul, Türkiye, Eylül 1993.
[10] Özgit A., et.al., 'A Proposal for National Policy on Wide Area Networks in
Türkiye', Proceedings of 11th National Informatics Symposium, Information
Processing Society of Turkey (TBD), Bilişim'94, İstanbul, Türkiye, September
1994.
[11] Özgit A., 'Turkish Internet (TR-NET) Project: Policies for Organizational
Framework and Funding', INET’95, Proceedings of the Internet Society
Conference, pp. 757-765, INET’95, Hawaii, USA, June 1995.

Ekler
(201 8 Baskısında eklenmiştir)
4 Ocak 1996 tarihinde, Türkiye’de İnternet henüz 3 yaşında bile değilken bir
basın kuruluşuna İnternet hakkında yazdığım yazı. Öngörülerimin tümü doğru
çıkmış, özellikle 2. Sorunun cevabı günümüz Türkiye’si için tam uymuş.
Prof.Dr. Kürşat Çağıltay, ODTÜ
Soru 1- Türkiye’deki Internet altyapısının gelişmesi için neler yapılabilir? Altyapı

girişimlerinin devletin mi yoksa özel sektörün mü yapması daha uygun olur?
Cevap 1-
(Bu sorunun cevabına önce ülkemizin geniş alan bilgisayar ağları ve Internet
tarihçesi ile başlamakta yarar var.)
Ülkemizde genel amaçlı kullanım sağlayan geniş alan bilgisayar ağları ilk olarak
1980’li yılların ortalarında üniversitelerin önderliğinde kurulmuş ve geliştirilmiştir
(TUVAKA-Türkiye Üniversite ve Akademik Kurumlar Ağı). Kurulduğu günlerdeki
gereksinimler sonucu sadece üniversiteler ve araştırma kurumları tarafından
kullanılan ve finanse edilen ağ, 1990’lı yılların başlarında çeşitli nedenlerle yetersiz
kalmaya başlamıştır. Bu dönemde, Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) ve Türkiye
Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu (TÜBITAK) ortak çabaları ile bazı yeni ağ
teknolojilerinin kullanımı öngörülmüş ve 1993 yılında önemli bir aşama yapılarak
Türkiye’nin Internet bağlantısı sağlanmıştır. 1993-1995 yıllarında, Türkiye Internet
Proje Grubu (TR-NET) çatısı altında çeşitli sektörler arasında hızla yaygınlaşan Internet
ağı için sürekli bir devlet desteği ve kurumsallaşma gerekliliği oluşmuştur.
Yaklaşık 3 yıl önce ODTÜ ve TÜBITAK’ın ortak çabaları ile başlatılmış olan çalışma
sonucu oluşturulmuş olan TR-NET örgütlenmesi bugüne değin önemli ölçüde yol
katetmiş, Internet bağlantılarını başarı ile gerçekleştirmiş ve önemli ölçüde
yaygınlaşmasını sağlamıştır.
İleri Batı ülkelerinde benzer örgütlenmelerin gereği çok önceleri (1980’li yılların
2.yarısında) kavranmış ve gereken destek sağlanarak bugünkü gelişmiş ağ altyapılarına
erişilmiştir. Daha da ötesinde, sözü edilen ileri batı ülkeleri bugün çok daha gelişkin alt
yapıları yaşama geçirmek için çalışmalar başlatmışlardır.
Ülkemizde ulusal bilgisayar ağlarının devlet desteği ile kurulması ve

yaygınlaştırılmasına ilişkin somut öneriler TR-NET tarafından hazırlanmış ve çeşitli
platformlarda ilgili kurumların dikkatine sunulmuştur..

Ulusal politikanın hayata geçirilmesinin genel üretkenliğe yönelik yararlarının
yanısıra diğer somut yararları şöyle özetlenebilir.
i. Ulusal veri tabanları ve bilgi sistemlerinin kurulmaları ve erişilebilir olmalarında

önemli bir itici güç olacaktır.
ii. İleride kurulabilecek bir Ulusal Yüksek başarımlı Hesaplama Merkezi için
altyapı oluşturacaktır.
iii. PTT’nin de içinde bulunduğu örgütlenme sonucu yeni hızlı ve çağdaş iletişim
teknolojilerinin (ATM, vb.) kurulması ve yaygınlaştırılması sağlanabilecektir.
iv. Ülkemizin yüksek teknoloji ile ilgili konularda temsil gücünü artıracaktır.
Yukarıda açıklandığı gibi ülkemizde bu konudaki çalışmalar tamamen devlet

desteği ile başlatılmıştır ve bugünde Internet konusundaki en yaygın servis devlet
desteği ile verilmektedir. Aslında Internet’in doğduğu, geliştiği ve bugünde en yaygın
olarak kullanıldığı ülke olan ABD ye bakacak olursak Internet konusundaki gelişmelerin
orada da benzer şekilde hayata geçtiği görülmektedir. Zira NSFNET (National Science
Foundation Network) adı ile anılan ABD nin kıtasal boyuttaki bilgisayar ağının kuruluşu
devlet desteği ile olmuş ve bu destek uzun yıllar boyunca devam etmiştir. Sistem
sağlıklı çalışmaya başladıktan ve kendi kendine ayakta kalabilecek güce ulaştıktan
sonra bu altyapı 1995 yılının Mayıs ayında tamamen özelleşmiştir. Bu bağlamda
ülkemizde de en azından başlangıç aşaması (ya da emekleme) olarak
adlandırabileceğimiz bugünlerde devlet desteğinin devam etmesinin Internet’in
yaygın olarak kullanılmasında önemli bir etkisi olacağı açıktır. Ancak bu konuda ülke
olarak ciddi problemlerle karşı karşıya olduğumuz da bir gerçektir. Zira Türkiye deki
Internet projesi bir devlet politikası olarak değil teknolojiyi takip eden ve bu konuda
ülkemizde de bir şeyler yapılmasının gerekliliğinin bilincinde olan
akademisyenlerimizin özverili çabaları ile hayata geçmiştir. Halen bu konuda (veya
daha global olarak bilişim teknolojileri konusunda) devletimizin ciddi politikası, ileriye
dönük somut planları bulunmamaktadır.
Internet projesinin başından itibaren içinde bulunan kişiler olarak ülkemizde bu

servisin sağlıklı ve yaygın olarak kullanılması için gerekli altyapının (Türkiye bilgi
otoyolunun) devlet tarafından (başlangıç için) yapılması (veya desteklenmesi) ve bu
altyapı üzerinden uç kullanıcıya verilen servislerin özel kuruluşlarca sağlanmasının en
uygun yol olduğu kanısındayız. Internet kullanımı için gerekli teçhizat ve iletişim
masraflarının oldukça yüksek olduğu da düşünülecek olursa bu konuda da kullanıcıları
koruyucu bazı önlemlerin alınması da çok önemlidir. Belli bir süre sonra, sistem kendi
kendine yaşayacak boyutlara ulaştıktan sonra devlet desteği tamamen kaldırılıp sistem
tamamen özelleştirilebilir.
Yine ABD deki örnekten yola çıkacak olursak, NSFNET in tüm yurttaşların
kullanımına sunulması için ABD hükümeti büyük oranlarda subvansiyon yapmıştır.
Ancak, toplam rakkamlarda yüksek gözüken meblağlar üzerinde yapılan araştırma

sonucu kişi başına yapılan desteğin 2ABD Doları/Yıl miktarında kaldığı görülmektedir.
Benzer bir desteğin Türkiye de de uygulanması durumunda yıllık toplam 120 Milyon
ABD Doları gibi bir rakkam ortaya çıkmaktadır. Devlet desteğinin çok daha düşük
miktarlarda (Tahminen yıllık 4-5 milyon ABD Doları- kişi başına 10 cent in altında)
tutulması ile dahi Türkiye içinde çok yüksek kalitede Internet servisinin verilebileceği
yaptığımız olurluluk çalışmalarında ortaya çıkmıştır.
Internet’in bugünden tamamen özelleşmesi ise pek olurlu gözükmemektedir.

Gerek bugünkü pazar payının darlığı ve gerekse oldukça büyük yatırım ve teknik destek
isteyen bir alan olmasından dolayı sadece özel sektör temelli bir sistemin ucuz
fiyatlarla yaygın bir servis verilmesini sağlamasının çok zor olacağı tahmin
edilmektedir.
Soru 2- Internet kullanımının yakın bir zamanda televizyon gibi çok

yaygınlaşacağı hızlı gelişmelerden belli oluyor. Bu durumda Internet’in toplum
sosyolojisi ve ferd psikolojisi üzerinde olumsuz etkileri olabilir mi, nasıl? (Internet’te
etik kavramını da bu bağlamda düşünebilirsiniz)
Cevap 2-
Bu konudaki tartışmalar Internet’in yaygın olarak kullanıldığı batı ülkelerinde
uzun bir süredir yapılmaktadır. Özellikle ülke yasaları ve toplumlarca genel kabul
görmüş konulara aykırı bazı bilgilerin Internet üzerinde bulunması ve tüm kullanıcıların
bu bilgiye ulaşabilir olması ciddi tartışmalara yol açmaktadır. Internet ortaya çıkışından
bugüne kadar hemen hemen yazılı hiçbir kurala bağlı olmaksızın büyüyen ve diğer bir
tabir ile anarşist yapıya sahip bir olgudur. Ayrıca ülkeler arasındaki varolan fiziksel
sınırları ortadan kaldırması ve değişik kültürlerdeki milyonlarca insanı ortak bir ortam
üzerinde bir araya getirmesi bugüne kadar hiç düşünülmemiş bir dizi sorunu da
beraberinde kaçınılmaz olarak getirmektedir.
Bu yapısından dolayı kullanım yaygınlaştıkça Internet’in değişik sosyolojik ve

psikolojik etkileri baskın olarak ortaya çıkmaktadır. Toplumsal ve kişisel etkiler ile ilgili
somut örnekler vermek gerekirse:
– Politik: Bir ülke için suç unsuru olan bir konu diğer ülke için özgürlüklerin doğal
bir parçası olarak kabul edilmektedir. Dolayısı ile bazı devletler bilginin filtrelenmesi ya
da ulaşımın kısıtlanması gibi önlemler alma yoluna gitmektedirler.
– Ticari: Elektronik iletim ortamı olması sebebi ile Internet’te ülkeler arasında
fiziksel sınırlar ve doğal olarak gümrükler bulunmamaktadır. Bu yolla yapılan ticarette
gümrük ya da vergi gibi konuların denetlenmesi neredeyse imkansızdır.
– Ahlaki: Küçükler için zararlı olarak tanımlanan bazı yayınların doğal olarak
Internet üzerinden de ulaşılabilir olması bazı ülkelerde bu tür yerlere ulaşımın
sansürlenmesi taleplerini getirmektedir.
– Kültürel etkiler: Internet üzerindeki baskın iletişim dilinin Ingilizce olması

sebebi ile bilgilerin büyük bir yüzdesi bu dilde elektronik ortama aktarılmakta ve

Ingilizce konuşmayan ülkelerde yaygın olarak bir dil kirlenmesi oluşmaktadır (Ingilizce
den çok sayıda kelimenin yerel dile geçmesi ve yerleşmesi).
Internet’te fiziksel sınırların bulunmaması ve Internet’i yöneten bir kurumun da

bulunmaması gibi sebeplerle sözü edilen sorunların çözümü ya da bir regülasyona
gidilmesi hemen hemen imkansız gibi gözükmektedir. Zaten bu türden bir düzenleme
çalışmasının Internet in gelişimini engelleyeceği ve bazı kısıtlamalar getireceği için
büyük tepkilere yol açacağı kesindir.
Internet yapısı gereği bugün içinde yaşadığımız nispeten kapalı ya da dar bir
alana sıkışmış toplum yapısından çok farklıdır. Onun içinde klasik toplum kuralları ile
düşünmek ve yaşamak kaçınılmaz olarak sorunlar yaratacaktır. Belkide doğru olan bu
yeni toplum anlayışına uyum sağlamak veya Internet’in farklı bir ortam olduğunu
bilerek ve o ortamın kurallarından haberdar olarak yerimizi almak olmalıdır.
Internet in konusunda çalışan bazı araştırmacıların yaptıkları araştırmaların
oldukça ilginç bazı sonuçları da çıkmıştır. Örneğin ülkelerdeki Internet yaygınlığı ile
demokratikleşme seviyeleri arasında doğrudan bir ilşki bulunmuştur. Aşağıda bu
yönde yapılan çalışma sonucu çıkarılan Internet bağlantı ve demokrasi seviyesi
haritaları oldukça ilginçtir:
Resim 1- Demokrasi oranları
Resim 2- Ülkelerin Internet bağlantıları

Resim 3- Demokrasi ve Internet bağlantısı
Soru 3- Internet teknolojisine kadar bilginin her kelimesini-karesini maddi bedel

karşılığında satma anlayışına sahip, arz talep dengesine göre bütün üretim-tüketim
işlevlerini ayarlayan ‘kapitalist ekonomi’ nin iflas etmeye doğru gittiğini söyleyebilir
miyiz?
Cevap 3-
20. yüzyılın sonlarına geldiğimiz bu günlerde aslında oldukça ilginç bir dönemden
geçmekteyiz. Bu döneme uzmanlar “üçüncü endüstri devrimi” adını da vermekteler.
Bugünü ilginç kılan en önemli gelişmelerden birisi uygarlık tarihinde ilk kez
şehirlerde yaşayan insan sayısının kırsal alandaki insan sayısını geçmesi diğer deyişle
insanlığın büyük kısmının uygarlaşmasıdır. Bu değişim esnasında da “information
superhighway” ya da “bilgi otoyolu” kavramı gündeme gelmiştir. Bu noktaya nereden
geldik? Uzmanlara göre birinci endüstri devrimi kömür ve demirin kullanımı ile
fabrikalarda toptan üretim yolunun açılmasıdır. Bu dönemi “producer oriented” ya da
“üretici bazlı” makinalar yaratmıştır. Ikinci endüstri devrimine ise yeni keşifler
sayesinde plastik, petrol ve elektriğin yaygın kullanımı sayesinde girilmiştir. Bu dönemi
de “consumer oriented” ya da “tüketici bazlı” makinalar (Örneğin yolcu araçları,
elektrikli ev aletleri vs.) açmıştır. Üçüncü endüstri dönemini ise bilgisayar ağlarının
gelişimi açmak üzeredir. Bugün çok ucuza sahip olunabilen güçlü bilgisayarların
bulunduğu bilgisayar ağları ile evde ve ofiste yüksek hesaplama ve iletişim gücüne
sahip olmak normal bir olay haline gelmektedir. Bu gelişmeler sonucu toplumsal
değişikliklerde oluşmakta ve modern uygarlıklar yavaş yavaş bilgi toplumu haline
dönüşmektedirler. Bu dönüşüm içinde bugün “yuttaş” ya da “citizen” olarak geçen
kavram da “ağdaş” ya da “netizen” kavramına dönüşmektedir. Ağdaşlar bilgisayar
ağlarının oluşturduğu dünyada hergün daha fazla bilgiyi kullanarak yaşamlarını
sürdüren insanlar olarak da tanımlanabilir.
Bu değişim doğal olarak ekonomik ilişkileri de etkiliyecektir. Günümüzde pazar

ekonomisi (Market based economy) olarak adlandırılan sistem bu değişiklikler sonucu
bilgi ekonomisine (Information based economy) geçmektedir. Sonuçta toplumlar bilgi
tüketicisi haline geleceklerdir. Örneğin bugün sadece Internet’e ulaşım sağlayan
cihazlar, kullanım ücretleri, servisler ve danışmanlık hizmetlerinin yarattığı 300 Milyon
dolarlık bir pazar vardır ve bu pazarın 2000 yılında 10Milyar dolar seviyesine ulaşması

beklenmektedir. Diğer servislerinde devreye girişi ile dünya pazarının en büyük
pastasını bu ekonomi alacaktır.
Buradan orijinal soruya dönecek olursak “kapitalist ekonomi’ nin iflas etmeye
doğru gittiği” varsayımı doğru gözükmemektedir. Zira bu değişim içinde kapitalist
ekonomi de kendisini uyarlamakta ve bu yeni çağdaki yerini yeni üretim ve tüketim
yolları ile almaktadır. Kapitalist ekonomi için bu yeni çağda bilgi en değerli mal halini
almaktadır. Batılı ülkelerin özellikle telif hakları konusundaki çalışmaları ve bilgi
tüketicisi diğer ülkelere bu yönde yaptıkları baskılar temelde gelişmiş ülkelerdeki ilgili
sermaye kesimlerinin baskısı ile oluşmaktadır. Internet teknolojisi bilgiye ulaşımı
sağlamaktadır ama bilgiye para ödenmesini tamamen ortadan kaldırmamaktadır. Eğer
olayı biraz karikatürize etmek gerekirse şu an ulaştığımız ücretsiz bilgiyi insanları
alıştırmak için başlangıçta parasız verilen uyuşturucuya benzetmekte mümkündür.
Ülkelerin bilgi tabanlı ekonomiye geçişi ile fakir ve zengin ülke ayrımının
kalmayacağı da iddia edilmekte ama bilgi-zengini (“Information-rich”) ve bilgi-fakiri
(“Information-poor”) ülkeler sorununun nasıl çözüleceği sorusu da
cevaplanamamaktadır. Günümüzde gelişmekte olan ülkelerin gelişkin ülkelere
bağımlılığını yaratan unsurların bu yeni endüstri devriminde ortadan kalkacağını
beklemek hayal gibi gözükmektedir. Zira bu yeni çağ beraberinde yeni bağımlılıkları da
kaçınılmaz olarak getirecektir. Bu potansiyel bağımlılık tehlikesine karşı daha ciddi ve
uzun vadeli planlarla önlem almak ve hazırlıklı olmak gerekmekle beraber geçmiş
deneyimlerimiz ne yazık ki bizim bu konuda fazla umutlu olmamızı engellemektedir.

Türkiye’de Geniş ÖZET
Türkiye'de geniş alan bilgisayar ağları
Alan Bilgisayar çalışmaları 1986'da Europian Academic and
Research Network (EARN)'ün ülkemizdeki
Ağları İçin Bir uzantısı olarak örgütlenen Türkiye Üniversiteler
ve Araştırma Kurumları Ağı (TÜVAKA) ile
Ulusal Politika başlamış, 1993 yılı başında sağlanan uluslararası

Internet bağlantısı ile önemli bir aşamaya
ulaşmıştır.
Önerisi3 1993 ve 1994 yıllarında, Türkiye Internet (TR-
NET) çatısı altında çeşitli sektörler arasında hızla
yaygınlaşan geniş alan ağı için sürekli bir devlet
desteği ve kurumsallaşma gerekliliği
A Proposal for oluşmuştur. Bu yazıda, ülke içinde genel

kullanıma açık geniş alan ağlarının
yaygınlaştırılması konusunda kurumsallaşma,
National Policy on kesintisiz işletim ve servis için bir ulusal politika
önerisi sunulmaktadır.
Wide Area
Networks in
ABSTRACT
Wide Area Networks in Turkey have been first
Türkiye
organized in 1986 under the name of TÜVAKA
(Turkish Universities and Research institutions
Network) as an extension of EARN (European
ÖZGEÇMİŞ4 Academic and Research Network). Internet
connection realized in the beginning of 1993
Attila ÖZGİT
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, was a significant step forward.
Bilgi İşlem Dairesi Başkanı
As TR-NET has become wide-spread with a
Serhat ÇAKIR tremendous rate of growth among various
TÜBİTAK,
sectors in 1993 and 1994, a severe necessity of
Enformatik Daire Başkanı
governmental support and constitutional
Erdal TANER framework is being observed. In this paper, a
Orta Doğu Teknik Üniversitesi,
proposal for a national policy on constitutional,
Bilgi İşlem Dairesi Başkanlığı,
Enformatik Servisleri Grup Yöneticisi operational and service aspects of country-
wide, public-use wide area networks is
Ufuk ÖZLÜ
TÜBİTAK,
presented.
Enformasyon Teknolojileri Müdürü
Kürşat ÇAĞILTAY
Orta Doğu Teknik Üniversitesi,
Bilgi İşlem Dairesi Başkanlığı,
Network Grup Yöneticisi
Tuğrul YILMAZ
TÜBİTAK,
Başkan Danışmanı

3 Bilişim Kurultayı, 1994 etkinliğinde bildiri olarak yayınlanmıştır. 4 Yazım alanındaki yer sınırı nedeni ile, yazarların özgeçmişleri
bildirinin sonunda yer almaktadır.
1. GİRİŞ
NSF (ABD)
Ülkemizde genel amaçlı kullanım sağlayan geniş
Ondokuz Mayýs
alan bilgisayar ağları ilk olarak 1980'li yılların Kafkas Uni.
Koç UNISYS
ortalarında üniversitelerin önderliğinde kurulmuş ve ÝTÜ
Koç Ü.
Bogaziçi Ü.
ASELSAN
Gazi Ü.
100. Yýl
geliştirilmiştir [1]. Kurulduğu günlerdeki Yildiz Ü.

TÜBÝTAK MAM
NOC ODTÜ TAEK
Bilkent Ü.
gereksinimler sonucu sadece üniversiteler ve Anadolu Ü.
Info
TÜBÝTAK
araştırma kurumları tarafından kullanılan ve finanse 9 Eylül Ü.

Merkez
As. KHO
VÝS
Erciyes Ü.
BÝMEL
Bankasý
edilen ağ, 1990'lı yılların başlarında çeşitli nedenlerle Sütçü Ýmam Ün.
Ege Ü. G. Antep Ü
yetersiz kalmaya başlamıştır. Bu dönemde, Orta Akdeniz Univ.
Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) ve Türkiye Bilimsel ODTÜ
Erdemli
ve Teknik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) ortak Doðu Akdeniz
Uni.
çabaları ile bazı yeni ağ teknolojilerinin kullanımı
Çizim-2. Türkiye-İçi Internet Bağlantıları
öngörülmüş ve 1993 yılında önemli bir aşama
yapılarak Türkiye'nin Internet bağlantısı sağlanmıştır Internet'in dünyadaki gelişme hızının artarak
[2]. devam edeceği öngörülmektedir. Bunun en önemli
neden-lerinden biri, ağ bilgi erişimi araçları (Network
Eşzamanlı olarak dünyada Internet ağının hızla
Information Retrieval Tools) olarak bilinen bir dizi
yaygınlaştığını, akademik ve araştırma dünyasının
yazılım teknolojisinde, son birkaç yıl içinde oluşan
dışında devlet kuruluşları, uluslararası örgütler, ticari
önemli gelişmelerdir. World Wide Web (WWW),
ve askeri kuruluşlarca da yoğun biçimde kullanılmaya
Wide Area Information Server (WAIS), Gopher gibi
başladığını görüyoruz. Çizim-1'de Internet’in
araçların kullanımı grafik arayüz yazılımların katkısıyla
bugünkü sektörel kullanım dağılımı ve gelişimine
büyük oranda artmıştır.
ilişkin bazı sayılar gösterilmektedir.
Ülkemiz bu gelişim eğrisini çok iyi bir noktada
yakalamış ve son 1 yıl içinde çok önemli bir gelişme
sağlamıştır.
! 32,370 (NSFNet 31 Mayýs 94) + %10? diðer omurgalarda baðlý IP
internetler
! 81 baðlý IP ülkesi (1 Haziran 94)
! 1993’te ortalama büyüme hýzý %160 (Amerika dýþýnda %183) Bu yazıyı kaleme alanlar olarak, bu tür
! 2.217 milyon bilgisayar; 30,000 domain (Aralýk 93) teknolojilerin yararına ve hızla yaygınlaştırılması
! 146 ülkeye e-mail ve diðer kapý geçiþleri (Þubat 94)
gereğine inanmış olduğumuz için, Internet ve
Araþtýrma
(ticari dahil) teknolojilerinin sağladığı ve sağlayacağı yararlara
Devlet %44
%7 ayrıca değinmeyeceğiz. Bu konuda şimdiye değin
yayınlanmış çeşitli kaynaklar bulunmaktadır [2], [3].
Internet Eðitim
Aðlarý* %8
Ticari
%31 Bu yazının 2. bölümünde Türkiyede geniş alan
Savunma
ağları konusunda önceki yıllarda yapılmış olan
(2 Temmuz 93)
%10
çalışmalar ve edinilmiş deneyimler aktarılmaktadır. 3.

Çizim-1. Internet dinamikleri bölümde Türkiye Internet oluşumu, 4. bölümde ise
TR-NET örgütlenme modeli anlatılmaktadır.
Bugün benzer gelişmeler ülkemizde de yaşan- Türkiye’nin geniş alan ağ politikalarının nasıl olması
maktadır. 1993 yılında uluslararası Internet bağlantı- gerektiği konusu 5. bölümde işlenmektedir. Bildiride
sının sağlanması ile birlikte TÜBİTAK ve ODTÜ işlenen konuların bir özeti ve sonuçlar 6. bölümde yer
gerekli örgütlenme çalışmalarını başlatarak TR-NET almaktadır.
olarak tanımlanan örgütün çekirdeğini
oluşturmuşlardır. Internetin ülke içinde 2. TÜRKİYE'DE GENİŞ ALAN
yaygınlaştırılması çalışmaları, resmi yapısı henüz BİLGİSAYAR AĞLARININ
oluşturulmamış olan TR-NET örgütü tarafından
sürdürülmektedir. TARİHÇESİ VE SORUNLARI
TR-NET'in 1993-94 arası yaklaşık 1 yıl sürede Geniş alan bilgisayar ağları Türkiye'de yaygın
yaptığı çalışmalar sonucu bugün Türkiye'de 200'ü olarak kullanıma 1986 yılında EARN (European
aşkın kurum, kuruluş ve kişi Internet olanaklarından Academic and Research Network) ve BITNET
yararlan-maktadır. Dünya'da gözlenen sektörler arası (Because It's Time Network)'ün teknolojilerini
yaygın-laşma ülkemizde de gözlenmektedir. Bugün kullanan ve onların Türkiye’-deki uzantısı biçiminde
gelinen noktada ülke içi bağlantı yapılmış kurumların oluşan bir ağ olarak başlamıştır. Temel olarak kişisel
bir özet listesi Çizim-2'de gösterilmektedir. çabalar sonucu, o yıllarda Bilgisayar Milli Komitesi'nin
yetkilerine dayanarak TÜVAKA (Türkiye Üniversiteler

ve Araştırma Kurumları Ağı) adıyla bir örgütlenmeye (iii)Yatırıma yönelik alımlar yapılamamaktadır
gidildiğini görüyoruz. Bu örgütün tüzel kişiliğinin (modem, bilgisayar, yönlendirici vb.).
olmadığını ve daha da ötesinde, olmasının
(iv) Yaptırım uygulanamamakta, gönüllü çalışmanın
yararlarının ve sakıncalarının çokça tartışıl-dığı, ancak
verimine bağlı kalınmaktadır.
o yıllarda tüzel kişiliğin olmasının tercih edilmediğini
biliyoruz. TÜVAKA, o yıllarda ağa dahil olan her Kaldı ki, yukarıdaki sorunlar tüzel kişilik kazanılarak
üniversite'nin genellikle Bilgisayar Merkezleri-nin çözülse bile, ağın tüm bağlı kurumlarını içeren yatırım
yöneticilerinin oluşturduğu ve geleneksel olarak ve işletim giderlerinin tek elden çözülmesinin de
yılda iki kez toplanan bir Yönetim Kurulu ile çeşitli farklı sorunları bulunmaktadır. Bu sorunlar
yönetilmekteydi. Başlangıçta her üniversite'nin yıllık izleyen paragraflarda özetlenmektedir.
bütçesinde hat giderleri için yer alan ödenekler
(i) Merkezi bütçeden bağlantısı sağlanan kurumların
zamanla yaşanan çeşitli sorunlar (hat kiralarının bazı
bu bağlantıyı çok verimsiz kullanmaları ya da
kurumlarca ödenmemesi, ya da ödeneğin başka
yapılmış bağlantıyı verimli kullanan bir kurum için
amaçla kullanılması vb.) nedeni ile ortak olarak
bağlantı hızının yetersiz kalması gibi durumlar
bütçelendirilip, Ege Üniversitesi'nin yıllık cari
ortaya çıkabilmektedir.
bütçesinde yer almıştır. Bu ödenek 1987-93 yılları
arasında Ege Üniversitesi tarafından TÜVAKA'nın hat Örneğin, bağlantı için yıllık 500 Milyon TL. hat
giderlerinin karşılanması için kullanılmıştır. kirası ödenen bir kurumun çok düşük ağ kullanımı
gözlenebilmektedir; diğer bir deyişle TL/bit oranı
Sözü edilen bu bütçe 1994 bütçe yılından
çok yüksek bir değere ulaşabilmektedir. Böylesi
başlamak üzere Yüksek Öğretim Kurumu (YÖK) cari
bir durumda daha farklı bir ağ teknolojisi (dial-up,
bütçesi altında yeralmakta ve 8 kişiden oluşan
X25, vb.) kullanılmasının gerektiği çok açık bir
TÜVAKA Yürütme Kurulu'nun denetiminde
gerçek olmasına karşın, bu tür ağ teknolojilerinin
kullanılmaktadır. TÜVAKA hat giderleri için 1994
merkezi örgüt ya da ilgili kurum tarafından
bütçe yılında ayrılmış olan ödenek yaklaşık
desteklene-memesi ve/veya alınamaması ya da
12,000,000,000.- (on iki milyar) TL'dır.
ilgili kurumun böylesi bir çözümü kabul etmemesi
TÜVAKA'nın 1986-1993 yılları arasında gelişen ağ gibi nedenlerle merkezi bütçenin verimli
topolojisi Çizim-3'de gösterildiği şekilde oluşmuştur. kullanılamaması sözkonu-su olmaktadır.
Diğer yandan, bazı kurumlar arasındaki bağlantı
hızlarının ise yetersiz kaldığı gözlenmekte ancak
19 Mayýs
bu kez bütçe yetersizliği nedeni ile gerekli
KTÜ
Atatürk
iyileştirme yapılamamaktadır.
ÝTÜ Boðaiçi Ü.
Yýldýz TÜBÝTAK
MAM
YÖK KOSGEB
Bilkent Ü.
Özet olarak buradaki sorun parasal kaynakların
çeşitli nedenlerle en iyi (optimal) kullanılamaması-
TÜBÝTAK
Uludað ODTÜ Hacettepe Erciyes Ü.
Anadolu Ü.
Fýrat Ü.
Dicle Ü dır.
9 Eylül
(ii) Bir an için merkezi örgütün karar alma ve

G. Antep Ü
Ege Çukurova
uygulama yetkisinin ve hareket kabiliyetinin

Üni.
Akdeniz
DAÜ
olduğunu varsayarsak; bu kez de uç noktadaki
kurumların ellerinde bulundurdukları
yazılım/donanım teknoloji-lerinin iyileştirme için
Çizim-3. TÜVAKA Topolojisi
gereken yeni teknolojilere uyum sorunlarının çok
TÜVAKA örgütlenmesinin tüzel kişiliğinin ciddi boyutlara erişilebildiğini ve sorunların
olmaması geçmişte çeşitli sorunlara neden olmuş ve çözümsüz kalabildiğini de görüyoruz.
bu durum oldukça ciddi sorunlara neden olmaya hala
TÜVAKA’nın gelişim süreci içinde çeşitli
devam etmektedir. Bunlardan bazıları şöyle
zamanlarda yapılan teknik çalışmalarda çıkan
özetlenebilir:
bulgular kullanım verimliliğinin çok değişik şekillerde
(i) Devletten yıllık işletim giderlerini karşılayacak olduğunu göstermiştir. Örneğin, kesintisiz çalışma
fonların alınması için gerekli çalışmalar çok zor (24 saat, 7 gün) gözönüne alınarak yapılan
sürdürülmekte, çoğu kez kişisel çabalarla sınırlı hesaplamalarda bazı hatlar üzerinde taşınan trafik, %
kalmaktadır. 60’ların üzerine çıkarken (ki bu 08:00-17:00 arası
(ii) Ağ üzerinde gözlenen sorunların çözümüne %100’e çok yakın kullanım anlamına gelmektedir),
ilişkin köklü yaklaşımlar yaşama bazı hatların kullanım oranlarının %1’leri bile
bulmadığı gözlenmiştir. Ancak, örgütsel hantallık
geçirilememektedir.
nedeni ile bu tür hatlar için aynı sabit ücretlerin

merkezi bütçeden ödenmesi sürdürülmüştür. Atıl zaman alabiliyordu. Ayrıca, hat sorunlarının uzun
hatlar için ödenen paraların cihaz alımlarına sürmesi durumunda, birikme oluşan sistemlerdeki
harcanabilmesi sağlanmış olabilse idi aynı miktar disk kapasitesinin de sınırlı olması problemin geriye
para kullanılarak bugün çok daha gelişkin bir ağa doğru yayılmasına neden olabiliyordu.
sahip olunabilirdi. Bu örnekler kurumsal yapılaşmanın
Diğer yandan, bu konuda EARN/BITNET tekno-
gerekliliğinin önemini çok açık bir biçimde ortaya
lojilerinin eski ve yetersiz olmasının en temel iki
koymaktadır.
etkisini somut olarak gözlemek mümkündür.
Yukarıda sözü edilen sorunların çözülememiş Bunlardan birincisi, EARN/BITNET teknolojilerinin uç
olması sonucu TÜVAKA hantal bir yapıda sürmüş ve kullanıcıya sunulan işlevler açısından sınırlı
yıllar içinde bazı biriken sorunlar sonunda önemli olmalarıdır. Örneğin, bir kullanıcı uzak bir sisteme
boyutlara ulaşmıştır. Bugün gelinen noktada Yüksek açık protokoller kullanarak remote-login
Öğretim Kurumu (YÖK) altında 8 kişilik bir yürütme yapamamaktadır. Remote-login ancak IBM/SNA
kurulu ile yönetilen TÜVAKA’nın eski sorunlarından protokolleri kullanarak mümkün olabilmek-tedir.
hızla kurtulma çabası içinde olduğunu görüyoruz. Kullanıcılar bunun yanısıra Internet teknolojilerinin
standart olarak sunduğu bir dizi olanaktan da
3. TÜRKİYE INTERNET (TR-NET) yararlana-mamaktadır.
OLUŞUMU EARN/BITNET yazılım teknolojilerinin bir başka
1991 yılında TÜVAKA'nın ağ topolojisinde çeşitli sorunu da devingen yönlendirme5 (dynamic routing)
ciddi teknik sorunların başgösterdiğini görüyoruz. Bu yapamamalarıdır. Bu özelliğin eksikliği ileri yazılım
sorunlar temel olarak şöyle guruplanıyordu: düzeylerinde giderildi ise de, kurumların bu
(a) Hat kapasitelerinin yetersiz kalması, yazılımları donanım destek düzeyi yetersizliği
(donanım yüksel-tilmesi gerekliliği) ya da fiyat nedeni
(b) İşletim sorunları, ile elde edeme-meleri sonucu pratik olarak sorun
(c) TÜVAKA'nın dayandığı EARN/BITNET çözülememiştir.
teknolojileri-nin yetersizliği. Bu konudaki en temel sorun, kullanılan
1991 yılında ülke içi ağ topolojisinin belli protokollerin ve yazılımların açık olmaması yada
noktalarında ve uluslararası çıkış noktasındaki Ege- diğer bir deyişle şirket-bağımlı olmasıdır.
Montpellier (Fransa) hattında çeşitli yığılmalar baş- Tüm bu özetlenen sorunların gözlenmesi
göstermeye başladı. Bunun temel nedenleri yukarıda sonucunda ODTÜ ve TÜBİTAK ortak bir proje
(a) ve (b) maddelerinde sözü edilen hat kapasiteleri oluşturmuşlar ve Internet teknolojileri kullanan bir
ve işletim sorunları idi. Genellikle 9600 bps hızında ağın yaşama geçilmesi için gerekli proje önerisi
olan hat kapasitelerinin yükü taşımakta yetersiz çalışmalarını 1991 yılı sonunda başlatmışlardır [4].
kaldıkları gözleniyordu. Bu sorun çoklukla anadamar
durumunda olan Montpellier-Ege, Ege-ODTÜ, Ege- Önerilen proje 1992 yılı içinde TÜBİTAK
Anadolu ve Ege-Yıldız arasında oluşuyordu. O yıl tarafından kabul edilmiş ve onaylanmıştır.
içinde bir kaç kez Montpellier'de biriken dosyaların 1,108,000,000- (bir milyar yüz sekiz milyon) TL bütçe
manyetik teyplere yazılarak kargo ile Fransa'dan ile bir (1) yıl için başlatılan proje kapsamında
yollanması ve ülke için-de manyetik teyplerden uluslararası hat, yönlendirici ve ağ yönetimi istasyonu
okunarak ilgili noktalara dağıtıl-ması sözkonusu oldu. alınmış ve Ekim 1992'de X.25 kullanarak Hollanda
Bunların sonucundan çok etki-lenen bilimsel RIPE ile bağlantı sağlanmıştır. Ağustos 1992'de PTT
araştırmacılarla ağı işletenler arasında şiddetlenen başvurusu yapılan 64 Kbps hızındaki ODTÜ-NSF
tartışmalardan, kullanıcılar arasında Türkiye içindeki arasındaki hat ise ancak Nisan 1993'de
ağa 'Tape-Net' adı verilmesi ve olanlara mizah gerçekleştirilebilmiştir. Gecikmenin nedeni PTT'nin
boyutu katılmasına kadar değişen olaylar yaşandı. iç işleyişindeki çeşitli kurumsal tıkanık-lıklar ve
ABD'ye ilk kez bu hızda bir bağlantı gerçekleş-
Sorunlu olan hat sığalarının yanısıra, oluşan işletim tiriliyor olması ve nasıl-yapılır bilgisinin (know-how)
sorunları da azımsanmayacak boyutlarda oluşabili- eksikliği olarak gözlenmiştir.
yordu. Örneğin, bir hattın PTT arızası yada işletmen
ihmali nedeni ile 1 gece kapalı kalması sonucunda Bağlantının kurulması tarihinden (Nisan, 93) bu
önemli yığılmalar oluşuyor ve bunların eritilmesi çok yana (yazının kaleme alındığı Haziran 94'e) kullanım
çok büyük bir ivme ile artmış ve artmaya devam

5
Devingen yönlendirme son noktaya giden bir yol
kapalı ise başka bir yol kullanılarak trafiðin akıtılması
özelliðidir.

etmektedir. Gerek kullanıcı sayısı gerekse kullanıcı
başına düşen trafik olarak artışın çok büyük olduğu
gözlenmektedir. Çizim-4 geçmiş 14 aylık kullanımı
özetlemektedir.
Ticari (com) Diðer (org, int)
20 27% 11%
18
16
Askeri (mil)
14
Milyar Byte (GB)
6% Üniversite (edu)
12 32%
10 Kamu (gov)
8 24%
6
4
10 Haziran 1994
2
0
10-93
11-93
12-93
4-93
5-93
6-93
7-93
8-93
9-93
1-94
2-94
3-94
4-94
5-94
Çizim-6. TR-NET Kurumsal Başvuruların Dağılımı
Ancak, yine de bugün TÜVAKA

Çizim-4. Türkiye Internet Trafiği (04/93-05/94) örgütlenmesindeki daha önce özetlenmiş olan temel
1993 yılı ortalarından bu yana Türkiye Internet (TR- sorunlar sürmekte ve ağın temel sorunlarını
NET)'e bağlanan kurum, kuruluş, kişi sayıları ve çeşit- çözebilecek köklü girişimler yapılamamaktadır.
liliği ise oldukça ümit verici gözükmektedir. Çizim-5 TÜVAKA’nın üniversite ve araştırma kurumlarının ağ
ve 6 ilgili bilgileri içermektedir. sorunlarını köklü olarak çözebilmesi için öncelikle
yatırım bütçesine sahip olması gerekmektedir. Daha
Türkiye Internet bağlantısının sağlanmasından da ötesinde, atıl hat yatırımlarının daha verimli
sonra, yukarıda sözü edilen sorunların temel olarak teknolojilerle değiştirilmesi konularında ivedi olarak
bitmese bile önemli ölçüde azaldığını görüyoruz. çalışmaların başlatılması gerekmektedir.
Bunun nedeni, orta anadolu bölgesinde yer alan ve
önemli ölçüde trafik barındıran ODTÜ, Bilkent, Türkiye Internet bağlantısının sağlanmasından
Tübitak gibi kurumların büyük ölçüde Internet sonra yapılanan TR-NET için, geçmişte TÜVAKA’nın
teknolojilerine sahip olmaları ve trafiklerini büyük yaşadığı sorunlardan ders alarak, daha etkin ve
oranda NSF bağlantısı üzerinden geçirmeye verimli bir örgütlenme çabası içine girilmiştir. TR-
başlamalarıdır. NET yapılanma-sının temel amacı Internet
teknolojilerinin yurt içinde en yaygın bir biçimde
Daha sonraları, 1993 yılı sonlarında Ege- sektörler arası kullanımının sağlan-masıdır.
Montpellier arasındaki 9.6 kbps hızındaki hat Ege-
Bonn arasında kurulan ve SNA/NJE ile IP TR-NET yönetiminin Internet teknolojilerinin
protokollerini taşıyan 64 kbps hızındaki bir hatta yaygın-laştırılması ve TR-NET'e bağlanma konusunda
çevrilmiş ve böylece ikinci bir rahatlama olmuştur. izlediği politika ve genel ilkeleri şöyle
özetlenmektedir.
(i) TR-NET örgütü uluslararası bağlantı ve ülke içi
omurga (backbone) için yatırım ve işletim
giderlerini bütçelendirir ve sağlar.
(ii) Türkiye'deki her kurum, kuruluş ve kişi'nin bu
Kurumsal Baþvuru (127)
olanaklardan yararlandırılması esastır.
53%
(iii) Olanaklardan yararlanacak her kurum, kuruluş
yada kişi, fiziksel bağlantısını yapması öngörülen
noktaya bağlantısını (dial-up, X.25, kiralık hat) ve
gerekli iletişim cihazlarını sağlar.
Kiþisel Baþvuru (114) (iv) TR-NET'e bağlanacak kurum, kuruluş ve kişiler

47% bağlantı biçimlerine ve tüzel statülerine göre
10 Haziran 1994 belirlenmiş bir ücret öderler.
(v) Kurum, kuruluş ve kişilerin TR-NET'e bağlantıları
Çizim-5. TR-NET Başvuruların Dağılımı
için ödenen ücretlerle oluşturulan fon, TR-NET
yönetimi tarafından TR-NET olanaklarının
geliştirilmesine yönelik yazılım, donanım,

işletim, baskı ve PTT giderleri gibi konularda adreslerinin kontrolü ve dağıtılması bu gurubun
harcanır. diğer görevleridir.
(vi) TR-NET, ülkenin değişik noktalarında aynı ilkeler “Ağ Bilgi Merkezleri” de dağıtık bir örgütlenme
doğrultusunda çalışacak, kar amacı gütmeyen yapısına sahiptir; diğer bir deyişle birden fazla
kurumlara "Servis Sağlayıcı" statüsü verebilir. noktada yer alabilir, ancak bir yöneticiye bağlı olarak
çalışır. Bu gurup, TR-NET kullanıcısı ile doğrudan
ilişki kurma ve hizmet sağlama ile sorumludur. Temel
4. TR-NET ÖRGÜTLENMESİ görevleri; başvuruların izlenmesi, yayın (kullanıcı
kılavuzu, el kitabı vb.) üretilmesi, servis ve rehberlik
Bir önceki bölümde genel ilkeleri açıklanan TR- hizmetleri olarak özetlenebilir.
NET, yapılanması bugün ODTÜ ve TÜBİTAK'ın
katkıları ile sürdürülmektedir. Genel örgütlenme Bu işlevler yönetim kurulunda yer alan kişiler
yapısı Çizim-7'de gösterilmektedir. dışında ODTÜ’den 4, TÜBİTAK’dan 2 teknik personel
ile destek-lenmektedir.
5. TÜRKİYE’DE GENİŞ ALAN BİLGİSAYAR
AĞLARI İÇİN ULUSAL POLİTİKA ÖNERİSİ
Yönetim
Kurulu
Ülkemiz, 1980'li yılların ortalarından bu yana
bilgisayar ağları kurma, işletim ve kullanım
konularında yoğun deneyimler yaşamıştır. Bu süreç
Að Ýþletim
Planlama Að Bilgi
Planlama Planlama içinde edinilen deneyimlerin önemli ölçüde nasıl-
Merkezleri
Grubu Merkezleri
Grubu Grubuama
(NOC) (NIC) Grubu yapılır bilgisine (know-how) dönüşmüş olduğu ve
*Kurgu *Baþvurular
bunun sonucunda benzer işleri yapabilecek
*Topoloji
*Ýzleme *Yayýnlar
*Bütçe deneyimli insangücü açısından da önemli birikimlerin
*IP Adr. Konrolu *Servis
*Ýþletim *Rehberlik
*Planlama
elde edildiği bir gerçektir.
Bu noktada ülke adına atılması gereken en önemli
adımın bir ulusal politika oluşturmak; bu politikayı
bütçelendirmek ve deneyimli insan gücü ile
Çizim-7. TR-NET Örgüt Yapısı
birleştirerek Türkiye'de yaygın bir ağ oluşturmak ve
Yönetim Kurulu TÜBİTAK'ın önerdiği üç, yaşatmak olduğuna inanıyoruz. Böylesi bir ağın ülke
ODTÜ'nün önerdiği üç olmak üzere toplam 6 üyeden içinde genel verimliliği artırması konusunda hiç bir
oluş-turulmuştur. Yönetim Kurulu’nu oluşturan kişiler kuşku yoktur.
Ek-1'de sunulmuştur. Yönetim kuruluna bağlı olarak
Özellikle son 4-5 yıldır ülkemizin siyasi yaşamında
çalı-şan 3 gurup; Ağ Bilgi Merkezi, Ağ İşletim
da önemli bir slogan haline gelmiş olan "Bilgi
Merkezi ve Planlama Gurubu bulunmaktadır. Bu
Toplumu", "Bilgi Çağı" gibi kavramların hayata
gurupların işlevleri ve iş gücü durumu izleyen
geçiril-melerinin temel olarak bilginin
paragraflarda açıklanmak-tadır.
yaygınlaştırılmasına bağlı olduğu düşünüldüğünde,
TR-NET örgütlenmesinin merkezi olarak çalışması bilginin yaygınlaştırılmasının en etkin aracı olan
planlanan tek gurubu ”Planlama Gurubu” dur. Bu bilgisayar ağlarının önemi ortaya çıkmaktadır. Ülke
gurubun en temel görevi ağ topolojisi’nin teknik ve içinde yeterince yaygınlaştırılmış bir geniş alan
idari gelişme planlarının yapılmasıdır. Bu bağlamda, bilgisayar ağının değişik kesimlere sağlayacağı
kullanı-cılardan gelen bağlantı isteklerinin yararlar şöyle özetlenebilir:
değerlendirilerek her istek için en iyi bağlantı biçimi
(i) Kamu Sektörü için;
ve yerinin saptanması bu gurubun görevidir. Genel
gelişme planları kapsamında yıllık bütçelerin • Hızlı bürokratik iletişim,
oluşturularak yönetim kurulunun onayı-na sunulması
• Ortak kamu bilgisi paylaşımı ve böylece bilgi
da bu gurubun temel görevlerinden biridir.
tekrarlanmasının ve tutarsızlığının önlenmesi,
“Ağ İşletim Merkezleri” bir yöneticinin
• Gerektiğinde kurumlar arası bilgisayar
sorumluluğunda olmasına karşın, gelişen ağ
kaynakları paylaşımı (işlemci gücü, yazılım, disk
topolojisine göre birden fazla noktada yer alabilir. Bu
vb.)
anlamda dağıtık örgüt-lenme sözkonusudur. Bu
gurubun en temel görevi ülke içi omurga ağın ve • Ülke tanıtımı, kendini duyurma, varlığını
uluslararası bağlantıların kesintisiz (24 saat, 7 gün) kanıtlama.
çalışmasını sağlamaktır. Ayrıca ağ topolojisinin
(ii) Özel sektör için;
fiziksel kurgusunun izlenmesi, denetlenme-si, IP

• Hızlı ve ucuz sektörler arası iletişim, UBAM’ın örgüt modelinin şu anda sürdürülen TR-
NET modeli ile temel olarak benzer olması öngörül-
• Kendini daha yaygın duyurabilme şansı,
mektedir (Bkz. Çizim-7). Ağ Bilgi Merkezleri, Ağ
• Sektörel işbirliği için hazır altyapı, İşletim Merkezleri ve Planlama Gurubunun yer
alacağı temel teknik örgütlenmenin üst yapıda şu
(iii) Eğitim ve araştırma sektörü için;
anda olduğundan farklı bir yapı içinde olması
• Akademik gelişmeleri yakından ve hızlı takip düşünülmektedir. Söz konusu farklılıklar :
edebilme,
(a) Yönetim kurulunun oluşumu,
• Gerektiğinde bilgisayar kaynakları paylaşımı,
(b) Yönetim kurulunun saptadığı hedefleri yaşama
(iv) Kişiler için; geçirmek ve işleyişi yönetmek için merkez
başkanı ve yardımcıları,
• Hazır bilgiye erişim,
olarak önerilmektedir
• Kişisel iletişim,
Bu şekli ile önerilen UBAM örgütü Çizim-8’de
(v) Genel olarak;
gösterilmektedir.
• Bilgi paylaşımı,
• Klasik iletişim yöntemlerine oranla daha hızlı ve
Yönetim Kurulu
ucuz iletişim,
• Kaynak erişimi.
Baþkan
5.1 Ulusal Bilgisayar Ağları Merkezi (UBAM)

Baþkan
Türkiye'nin geniş alan bilgisayar ağları konusunda Yrd. Ýdari
Destek
yaşamış olduğu geçmiş deneyim ve bugün içinde
bulunduğu durum, ivedi olarak tüzel kişiliği olan bir
örgütün kurulmasını gerektirmektedir. Böylesi bir Að Ýþletim
Planlama Að Bilgi
Planlama Planlama
merkezi örgütün kurulma gerekliliğinin nedenlerini Merkezleri
Grubu
(NOC)
Merkezleri
Grubu
(NIC)
Grubuama
Grubu
şöyle sıralayabiliriz:
a. Bilgisayar ağlarının ülke çapında
yaygınlaştırılması için merkezi planlama Çizim-8 Önerilen Örgüt Yapısı
gereklidir.
UBAM’ın genel hedefleri ve Yönetim Kurulu
b. Küreselleşmenin hızla sürdüğü bir dönemde (UBAM-YK)’nun oluşumunda aşağıdaki temel
ulusal bilgisayar ağının uluslararası platformlarda ilkelerin gözetilmesinin yararlı olacağı
tercihan etkin olarak temsil edilmesi gereklidir. düşünülmektedir.
c. Ulusal bilgisayar ağının yaşatılması ve i. UBAM-YK oluşumda şu kesimlerden temsilciler
geliştirilmesi için standart saptama, işletim, bulunmalıdır:
başarım çözümlemesi (performans analizi) gibi
teknik çalışmaların merkezi olarak yapılması a. Ülke içi iletişimin en temel altyapısını
gerekmek-tedir. oluşturan kurum(lar)ın (PTT, vb.) temsilci(ler)i,
Bu gereksinimlerden yola çıkarak önerilen Ulusal b. İletişim ve Bilgisayar Ağları konularında

Bilgisayar Ağları Merkezi (UBAM)’nin görevlerini yoğun akademik ve araştırma bilgisine sahip
şöyle sıralayabiliriz. üniversite ve araştırma kurumlarının
temsilcileri,
a. Ülke içi iletişim ve kaynak paylaşımı için gerekli
altyapıyı oluşturmak ve ilgili hizmetleri sunmak, c. İleri düzeyde bilgisayar ve ağ teknolojileri
kullanıcısı olan kamu kurumları ve özel sektör
b. Ülke içi bilginin oluşturulması ve yaygınlaştırıl- kuruluşları temsilcileri,
masına destek hizmetleri sağlamak,
d. Devletin kamu sektöründeki üretkenliğini
c. Uluslararası platformlarda ülkemizi temsil etmek, gözetecek organlarının (DPT, vb.) temsilcileri.
d. Ulusal Bilgisayar Ağı'nın omurgasının (backbone) ii. UBAM-YK üyeleri tercihan konu üzerinde
kurulması, işletilmesi, geliştirilmesi ve uzmanlaşmış, birikimini kanıtlamış ve
genişletilme-sine yönelik çalışmalar yapmak bulundukları sektörde lokomotif görevi olan
kişilerden doğrudan çağrı yolu ile

görevlendirilmeleri daha verimli bir örgüt Kuruluş sırasında da gerekli olan uluslararası
oluşumunu sağlayacaktır. iletişim hatları ve ülke içi omurga için gereken iletişim
hatları yatırım bütçesinde gösterilmemektedir.
iii. UBAM başlangıçta devlet desteği ile kurulmalı,
Ancak, birinci yıl için yıllık işletim bütçesi içinde
daha sonra kendi işleyişini sürdürebilecek mali
(Tablo-2’de) gösterilen 1., 2., 3., ve 4. maddeler
kaynaklarını yaratan bir örgüt haline gelmelidir.
Tablo-1’de gösterilen maliyetlere eklenmelidir.
iv. UBAM’ın temel görevi ülke içi omurga ağı ve Diğer harcama kalemlerinin (Tablo-2, Madde 5-13)
uluslararası bağlantıları işletmek olmalıdır. kuruluş için önkoşul olmadığı düşünülmektedir.
5.2 Parasal Gereksinimler
Önerilen merkezin temel bütçe ve işletim
görevinin özellikle ulusal bilgisayar ağının yalnız
omurgasına sınırlanması pratik işlerlilik açısından çok
önemlidir. Temel amaç, ana arterlerin oluşturduğu
bir omurganın planlanması, bütçelendirilmesi ve
kurularak işletilmesi olmalıdır.
Daha önce TÜVAKA örgütlenmesinde olduğu gibi
ağa bağlı tüm kurum ve kuruluşların bağlantı
finansmanının merkezi olarak bütçelendirilmesinin
yanlış olacağı ve daha da ötesinde pratik olarak
çalışmayacak bir model olduğu düşünülmektedir.
Ulusal bilgisayar ağı'nın önerilen ilk omurga
modeli, omurgayı oluşturan belli erişim noktaları ve
bu noktalar arasında kurulmuş hızlı iletişim
hatlarından oluşmaktadır. Bu model Çizim-9'da
gösterilmektedir.
Ýstanbul
Ankara
Bursa
Ýzmir Adana
Çizim-9. TR-NET Önerilen Omurga Modeli
Kurulması önerilen ulusal bilgisayar ağı

omurgasının başlangıçta İstanbul, Ankara ve İzmir'i
içeren bir üçgen topolojiye sahip olması
öngörülmektedir. İleride gelişme dinamiği
incelenerek daha başka kentlere de yaygınlaş-
tırılması söz konusu olabilecektir (örneğin, Adana,
Bursa, vb.). Gelişmeye yönelik topoloji planlaması
önerilen örgütün en temel görevlerinden biri
olacaktır.
Yukarıda tanımlanan etkinlikleri sürdürebilmek için

gerekli en az yatırım bütçesi ve yıllara yönelik işletim
bütçeleri ABD doları cinsinden Tablo-1 ve Tablo-
2'de gösterilmektedir.

Tablo-1: Ulusal Bilgisayar Ağları Merkezi - kullanarak (örneğin biri fiber-optik, diğeri uydu) ve
UBAM Kuruluş (Yatırım) Bütçesi 6 farklı noktalardan olmalıdır.
1. IP Yönlendirici 40,000 2
Kuruluş maliyeti yaklaşık üçyüzbin dolar (300,000.-
(Merkez) .- 80,000.- USD), yıllık işletim giderleri yaklaşık sekizyüzbin dolar
2. Modem (Merkez) 2,000. 8 (800,000.- USD) olarak belirlenen Ulusal Bilgisayar
- 16,000.- Ağları Merkezinin (UBAM) önerilen bu bütçesinin
devletin genel bütçesinden benzer etkinlikler için
3. Ağ Denetimi 35,000 1 ayrılan fonlarla karşılaştırıldığında oldukça mütevazi
Yazılım/Donanım .- 35,000.-
olduğu ve harcanacak paraya oranla üreteceği yarar
(Merkez)
ve verimliliğin çok yüksek olduğu kolayca
4. IP Yönlendirici 25,000 1 25,000.- söylenebilir.
(İstanbul) .- 5.3 Uluslararası Ağ Oluşumları ile
Karşılaştırma
5. Modem (İstanbul) 2,000. 6 12,000.-
- İleri Batı ülkelerinde benzer örgütlenmelerin
gereği çok önceleri (1980'li yılların 2.yarısında)
6. İş istasyonu 10,000 1 10,000.- kavranmış ve gereken destek sağlanarak bugünkü
(İstanbul) .-
gelişmiş ağ altyapılarına erişilmiştir. Daha da
7. IP Yönlendirici 25,000 1 25,000.-
ötesinde, sözü edilen ileri batı ülkeleri bugün çok
(İzmir) .- daha gelişkin alt yapıları yaşama geçirmek için
çalışmalar başlatmışlardır.
8. Modem (İzmir) 2,000. 6 12,000.-
Tablo-2: Ulusal Bilgisayar AğlarıMerkezi -
-
UBAM Yıllık İşletim Bütçesi7
9. İş istasyonu (İzmir) 10,000 1 10,000.-
.- 1. Uluslararası hat 200,000. 2 400,000.
kiraları - -
10. Dial-up erişim 2,500. 4 10,000.-
için İletişim birimi - 2. Şehirlerarası hat 40,000.- 3 120,000.
(Merkez(2), İst, İzm) kiraları (3x64 kbps) -
11. Dial-up 750.- 64 48,000.- 3. X.25 (Turpak) Aylık 720.- 3 2,160.-

(Telefon)hatlar için Fatura x 12 (Sabit
Modem Ücret)
12. Telefon hat 100.- 64 6,400.- 4. Telefon Hatları 60.- 6 3,840.-

başvuruları Aylık fatura x 12 4
(Sabit ücret)
13. X.25 hat 400.- 3 1,200.-
başvuruları 5. IP Yönlendirici ve 5,000.- 4 20,000.-
iletişim işlemciler
Yıllık Bakım
TOPLAM 290,600
.-
6. Modemler yıllık 120.- 8 9,600.-
bakım 0
Önerilen yapıda iki (2) uluslararası hat
bulunmaktadır. Bunun temel nedeni, güvenilirlik ve 7. İş istasyonu yıllık 5,500.- 1 5,500.-
bakım
yedeklemenin gerekliliğidir. Bugün Türkiye’nin
taşıdığı günlük trafik ve kişilerin ağ servislerine olan 8. Baskı/Yayın ve 3,000.- 1 3,000.-
bağımlılıkları bu yaklaşımı zorunlu hale getirmiştir. Kırtasiye
Ayrıca, ülke içindeki trafik akışının da en iyi biçimde
düzenlenebilmesi için en az iki çıkış hattının 9. Teknik Destek 18,000.- 8 144,000.
bulunması gereklidir. Güvenli uluslararası bağlantı personeli (yıllık maaş) -
için yapılacak fiziksel bağlantılar farklı teknolojiler

Tüm deðerler ABD doları cinsinden verilmiştir.
6

7
Tüm deðerler ABD doları cinsinden verilmiştir.

10. Toplantı/Yolculuk 250.- 1 2,500.- Türkiye’nin bilgisayar ağları konusunda geçmiş
(yurtiçi) 0 deneyimi ve TR-NET oluşumu ile son 2 yıl içinde
katedilen yol gözönüne alınarak, geleceğe yönelik
11. Toplantı'yolculuk 1,500.- 1 15,000,-
bir örgütlenme modeli ve daha da ötesinde bir ulusal
(yurtdışı) 0
politika önerilmektedir.
12. Ofis ve diğer 1,000.- 4 4,000.- Ulusal politikanın hayata geçirilmesinin genel
giderler tesisi
üretkenliğe yönelik yararlarının yanısıra diğer somut
yararları şöyle özetlenebilir.
13. Araştırma / 50,000.- 1 50,000.-
Geliştirme tesisi i. Ulusal veri tabanları ve bilgi sistemlerinin
kurulma-ları ve erişilebilir olmalarında önemli bir
TOPLAM 779,600.
itici güç olacaktır.
-
ii. İleride kurulabilecek bir Ulusal Yüksek başarımlı
Hesaplama Merkezi için altyapı oluşturacaktır.
Örneğin, Ulusal Bilgi Süper Otoyolu / National
Information Super Highway ABD'de bugünlerde iii. PTT’nin de içinde bulunduğu örgütlenme sonucu
sıkça sözü edilen önemli bir projedir. ABD gerek yeni hızlı ve çağdaş iletişim teknolojilerinin (ATM,
klasik anlamda bilgisayar ağları, gerekse de bu vb.) kurulması ve yaygınlaştırılması sağlanabile-
konuda diğer ileri batı ülkelerinin de çok önünde yer cektir.
almaktadır. Avrupa’da durum fiziksel altyapı
iv. Ülkemizin yüksek teknoloji ile ilgili konularda
gelişkinlik düzeyi olarak ABD'nin oldukça
temsil gücünü artıracaktır.
gerisindedir. Buna karşın, Avrupa’daki durum
ülkemizin şu an içinde bulunduğu durumla Önerilen örgütlenmenin bütçesi "ilk yatırım" ve
karşılaştırıldığında önemli farklar göstermektedir. En "yıllık işletim" olarak ayrıntılandırılarak 5. bölümde
azından örgütlenme ve uluslararası etkinliklerde sunul-muştur. Bütçe rakamları gözönüne alındığında,
yeralma açısından önemli ölçüde bir fark olduğu ürete-ceği yarar açısından çok ucuz bir maliyet
söylenebilir. RIPE, EARN, EBONE, ve diğer ülke içerdiği görülmektedir. Önerilen örgütlenme ve
örgütleri (SURF-NET, NORDU-NET, vb.) Avrupa’daki ulusal politikanın birleştirilerek vakit kaybetmeden
bu türden örgütlenmelerin sadece birkaçıdır. yaşama geçirilmesini, sonuç olarak ülke ekonomisine
sağlayacağı yararlar açısından çok önemli görüyor ve
Diğer yandan, bu konudaki genel olumsuzluklara
diliyoruz.
karşın, ülkemizin gerek son 14 ay içinde eldeki kısıtlı
olanakların kullanımı ile uluslararası alandaki genel KAYNAKÇA
sıralamada elde ettiği yer, gerekse bilgisayar ağları
1. Genç F.P, Özgit A, Önder S., " Avrupa Akademik
teknolojilerini ülkeye sokma ve yaygınlaştırma çaba-
Ağı (EARN) kullanımı", 5. Bilgisayar Kongresi,
larını dünyadaki yaygınlaşmanın patlama noktasında
İstanbul, 1988.
başlatmış olması açılarından şanslı konumda olduğu
söylenebilir. Kanımızca, bu şansı biran önce 2. Özgit A., “Internet: Türkiye’de Kuruluşu,
kullanarak, ülke içi verimlilik, üniversite-endüstri Kullanımı ve yaygınlaştırılması”, Bilişim’93,
işbirliği, bütçe tasarrufu gibi konularda önemli İstanbul, 1993.
ölçüde yararlar üretmek olanaklıdır. 3. AKGÜL M. “Internet: Bilgiye Erişimin Yeni Araç ve
6. ÖZET VE SONUÇ Olanakları”, TR-NET 94-01.1
Bu bildiride, ülkemizde ulusal bilgisayar ağlarının 4. Özgit A., Yılmaz T., TÜBİTAK EEE-AG DPT/64
devlet desteği ile kurulması ve yaygınlaştırılmasına Proje Önerisi, Ankara, 1992.
ilişkin somut bir öneri sunulmaktadır. Yaklaşık 2 yıl 5. ÇAĞILTAY, Kürşat “Herkes İçin Internet”, TR-NET
önce ODTÜ ve TÜBİTAK'ın ortak çabaları ile Haziran 94, IPG-94-01.1d
başlatılmış olan bir çalışma sonucu oluşturulmuş olan
TR-NET örgütlenmesi bugüne değin önemli ölçüde
yol katetmiş, Internet bağlantılarını başarı ile
gerçekleştirmiş ve önemli ölçüde yaygınlaşmasını
sağlamıştır.
Bugün gelinen noktada 200'den fazla kişi, kurum
ve kuruluş Internet olanaklarından TR-NET aracılığı
ile yararlanmaktadır. Konuya olan ilgi ve bağlantı
sayısı her geçen gün artmaktadır.

EK- 1: TR-NET Yönetim Kurulu (Soyadı Sırası ile) olarak çalışmakta olan Taner’in mesleki ilgi alanları
bilgisayar ağları ve iletişim teknolojileri-dir.
Kürşat Çağıltay ODTÜ, Bilgi İşlem Dairesi,
Network Grup Yöneticisi Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Bilgi İşlem Daire
Başkanlığı,
Doç.Dr. Serhat Çakır TÜBİTAK,
İnönü Bulvarı, 06531, ANKARA
Enformatik Dairesi Başkanı e-mail: erdal@knidos.cc.metu.edu.tr
Attila Özgit ODTÜ,
Bilgi İşlem Dairesi Başkanı Ufuk ÖZLÜ
1965 yılında Ankara'da doğdu. Orta Doğu Teknik
Ufuk Özlü TÜBİTAK,
Üniversitesi Bilgisayar Mühendisliği Bölümünden
Enformasyon Teknolojileri Lisans, ve İşletme bölümünden yüksek lisans
derecelerini aldı. Halen TÜBİTAK Enformasyon
Müdürü
Teknolojileri Müdürlüğü görevini sürdüren Özlü’nün
Erdal Taner ODTÜ, Bilgi İşlem Dairesi, mesleki ilgi alanları; bilgisayar ağları, yönetim ve
marketing bilgi sistemleridir. Özlü evli ve bir çocuk
Enformatik Grup Yöneticisi
babasıdır.
Y.Doç.Dr. Tuğrul Yılmaz TÜBİTAK,
TÜBİTAK, Enformatik Dairesi, Atatürk Bulvarı, 221,
Başkan Danışmanı
ANKARA
e-mail: ufuk@tubitak.gov.tr
YAZARLARIN ÖZGEÇMİŞLERİ VE ADRESLERİ
Attila ÖZGİT Kürşat ÇAĞILTAY

Orta Doğu Teknik Üniversitesi'nde 1987 yılından 1962 yılında Eskişehirde doğan Kürşat Çağıltay sırası
1993'e değin Bilgi İşlem Dairesi Başkan ile 1982 de Boğaziçi Üniversitesi Ön Lisans
Yardımcılığını, 1993 yılından bu yana da Bilgi İşlem Elektronik, 1988 de ODTÜ Matematik ve 1993 de
Daire Başkanlığını sürdüren Özgit, ODTÜ Bilgisayar ODTÜ Bilgisayar Mühendisliği Yüksek Lisans mezunu
Mühendisliği Bölümü öğretim görevlisidir. Attila olup, 1988 den beri ODTÜ Bilgi İşlem Dairesi
Özgit'in mesleki ilgi alanları, bilgisayar ağları, işletim Başkanlığında çalışan Çağıltay halen Network Grup
sistemleri ve dağıtık sistemlerdir. Yöneticisi görevini sürdürmektedir.
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Bilgi İşlem Daire
Bilgisayar Mühendisliği Bölümü / Bilgi İşlem Dairesi, Başkanlığı,
İnönü Bulvarı, 06531, ANKARA İnönü Bulvarı, 06531, ANKARA
e-mail: ozgit@metu.edu.tr e-mail: kursat@knidos.cc.metu.edu.tr
Serhat ÇAKIR
1954 yılında Tekirdağ’da doğan Çakır, 1979 yılında Tuğrul YILMAZ
Orta Doğu Teknik Üniversitesi Fizik bölümünden Orta Doğu Teknik Üniversitesi Fizik Bölümü’nden
mezun oldu. 1983 yılında Almanya’da Fizik doktora 1987 yılında doktora derecesini alan Tuğrul Yılmaz,
derecesi aldıktan sonra 1987’de ODTÜ Fizik 1991 yılından bu yana TÜBİTAK Başkan Danışmanlığı
Bölümünde doçent oldu. Çakır, halen TUBİTAK görevini sürdürmektedir. Dr. Yılmaz, ODTÜ Fizik
Enformatik Daire Başkanı görevini yürütmektedir. Bölümü öğretim üyesidir.
TÜBİTAK, Enformatik Dairesi, Atatürk Bulvarı, 221, TÜBİTAK, Atatürk Bulvarı, 221, ANKARA
ANKARA e-mail: tugrul@newton.physics.metu.edu.tr
e-mail: serhat@tubitak.gov.tr
Erdal TANER
1967 yılında Gelibolu'da doğdu. 1989 yılında Orta
Doğu Teknik Üniversitesi Bilgisayar Mühendisliği
bölümünden mezun oldu Halen ODTÜ Bilgi İşlem
Dairesinde Enformatik Servisleri Gurup Yöneticisi

Basından Yazılar
Yalçın Pekşen, 23 Ekim 1995, Hürriyet


Yurtsan Atakan, 28 Ekim 1995 – Hürriyet
View publication stats

Turkiye&#39;de Internet&#39;in Dunu Bugunu Yarini

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Turkiye&#39;de Internet&#39;in Dunu Bugunu Yarini

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

See discussions, stats, and author proﬁles for this publication at: https://www.researchgate.

Türkiye'de Internet Dünü Bugünü Yarını

Book · April 2018

Kursat Cagiltay Attila Özgit

SEE PROFILE SEE PROFILE

Açık Ders: İnsan Bilgisayar Etkileşimi View project

The user has requested enhancement of the downloaded ﬁle.

Attila Özgit Kürşat Çağıltay

25. Yıl İçin Gözden Geçirilmiş Basım

2. Basım1: 12 Nisan 2018

2 Türkiye’de Internet: Dünü, Bugünü, Yarını – Güncellenmiş Baskı, 2018

25. Yaşın Kutlu Olsun Türkiye İnternet’i, Daha Nice 25 yıllara …

Türkiye’de Internet: Dünü, Bugünü, Yarını – Güncellenmiş Baskı, 2018 3

4 Türkiye’de Internet: Dünü, Bugünü, Yarını – Güncellenmiş Baskı, 2018

Orta Doğu Teknik Üniversitesi

National Science Foundation

ve ilgili kurum ve kuruluşların çeşitli seviyelerde katkılarda bulunan diğer

Türkiye Internet camiası adına teşekkür ederiz.

Türkiye’de Internet: Dünü, Bugünü, Yarını – Güncellenmiş Baskı, 2018 5

Dr. Attila Özgit Prof.Dr. Kürşat Çağıltay Doç.Dr. Serhat Çakır

Erdal Taner Ufuk Özlü Yener Yiğit

Alp Önalan Prof.Dr. Tuğrul Yılmaz Önder Özdemir

Aykut Eral Okan Tarhan

6 Türkiye’de Internet: Dünü, Bugünü, Yarını – Güncellenmiş Baskı, 2018

Prof.Dr. Oğuz Manas Doç.Dr. Mustafa Akgül

Yurtsan Atakan Dr. Özgür Uçkan

Türkiye’de Internet: Dünü, Bugünü, Yarını – Güncellenmiş Baskı, 2018 7

Bilgi, Bilgi Toplumu ve Internet 9

Günümüzde İletişim Teknolojileri ve Önemi 11

Dünyada Bilgisayar Teknolojisi ve Ağlarının Gelişimi 13

Türkiye’de Internet Öncesi Temel İletişim Altyapısı ve Bilgisayar Ağları 18

Türkiye’de Internet’in Kuruluşu 22

Türkiye’de Internet’in İlk Yılları (1990’lar) 25

İletişim Alanında Yapılanlar (1980-95) 45

Internet’in Türkiye’ye Getirdikleri ve Türkiye’de Internet’in Geleceği 49

İnternete bağlanma hikayeleri 55

8 Türkiye’de Internet: Dünü, Bugünü, Yarını – Güncellenmiş Baskı, 2018

Türkiye’de Internet: Dünü, Bugünü, Yarını – Güncellenmiş Baskı, 2018 9

Çizim 2. Internet'e Bağlı Bilgisayar Sayısının Artışı

10 Türkiye’de Internet: Dünü, Bugünü, Yarını – Güncellenmiş Baskı, 2018

Günümüzde İletişim Teknolojileri ve Önemi

Türkiye’de Internet: Dünü, Bugünü, Yarını – Güncellenmiş Baskı, 2018 11

12 Türkiye’de Internet: Dünü, Bugünü, Yarını – Güncellenmiş Baskı, 2018

Türkiye’de Internet: Dünü, Bugünü, Yarını – Güncellenmiş Baskı, 2018 13

14 Türkiye’de Internet: Dünü, Bugünü, Yarını – Güncellenmiş Baskı, 2018

Türkiye’de Internet: Dünü, Bugünü, Yarını – Güncellenmiş Baskı, 2018 15

16 Türkiye’de Internet: Dünü, Bugünü, Yarını – Güncellenmiş Baskı, 2018

Yukarıda sözü edilen kronolojik gelişme göz önüne alındığında, iletişim

Türkiye’de Internet: Dünü, Bugünü, Yarını – Güncellenmiş Baskı, 2018 17

18 Türkiye’de Internet: Dünü, Bugünü, Yarını – Güncellenmiş Baskı, 2018

Türkiye’de Internet: Dünü, Bugünü, Yarını – Güncellenmiş Baskı, 2018 19

Yýldýz Ü. TÜBÝTAK YÖK

Çizim 4. TÜVAKA Topolojisi (1993)

20 Türkiye’de Internet: Dünü, Bugünü, Yarını – Güncellenmiş Baskı, 2018

Akademik dünyadaki bu gelişmelerin yanı sıra diğer önemli bilgisayar ağı

Türkiye’de Internet: Dünü, Bugünü, Yarını – Güncellenmiş Baskı, 2018 21

Türkiye İnternet Projesi logosu

22 Türkiye’de Internet: Dünü, Bugünü, Yarını – Güncellenmiş Baskı, 2018

Çizim 5. DNS’e Kayıtlı Bilgisayar Sayıları

Türkiye’de Internet: Dünü, Bugünü, Yarını – Güncellenmiş Baskı, 2018 23

Çizim 6. Türkiye Internet Trafiği

24 Türkiye’de Internet: Dünü, Bugünü, Yarını – Güncellenmiş Baskı, 2018

Türkiye’de Internet: Dünü, Bugünü, Yarını – Güncellenmiş Baskı, 2018 25

Ülke içi omurga (2 Mbps)

Turkiye'de Internet'in Dunu Bugunu Yarini

Turkiye'de Internet'in Dunu Bugunu Yarini