Цогт Онон ХХК БОНННҮ

Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээ, зөвлөгөөний “Мон Газар Экологи” ХХК 2015
ГАРЧИГ
БҮЛЭГ 1 ОРШИЛ ................................................................................................................................ 6
1.1. Байгаль орчны нөлөөллийн нарийвчилсан үнэлгээний ажлын гол зорилго ..................... 6
1.2. БОННҮ-ны хүрээнд гүйцэтгэсэн ажлууд ............................................................................. 6
БҮЛЭГ 2. ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ХҮРЭЭ ............................................................................................ 8
2.1. Хууль эрхзүйн баримт бичиг ............................................................................................... 8
2.2. Төслийн үйл ажиллагаатай холбоотой хууль эрхзүйн хязгаарлалтууд .......................... 10
2.2.1. Хуулийн зохицуулалт ................................................................................................. 10
БҮЛЭГ 3. ТӨСЛИЙН ТОДОРХОЙЛОЛТ .......................................................................................... 19
3.1. Төслийн ерөнхий мэдээлэл ............................................................................................... 19
3.1.1. Төслийн нэр ................................................................................................................ 19
3.1.2. Төслийн зорилго үйл ажиллагаа ................................................................................ 19
3.1.3. Төсөл хэрэгжүүлэгч аж ахуй нэгж байгууллагын нэр ................................................ 19
3.1.4. Төсөл хэрэгжүүлэгчийн хаяг....................................................................................... 19
3.1.5. Төслийн байршил ....................................................................................................... 19
3.1.6. Төсөл хэрэгжих орчмын тойм зураг ........................................................................... 20
3.2. Төслийн хүчин чадал, ажиллах горим .............................................................................. 21
3.3. Төслийн технологи ............................................................................................................ 22
3.4. Тоног төхөөрөмж ............................................................................................................... 24
3.5. Төлөвлөлтийн үндсэн үзүүлэлт......................................................................................... 29
3.5.1. Цаг хугацааны төлөвлөлт........................................................................................... 29
3.5.2. Оронзайн төлөвлөлт .................................................................................................. 29
3.6. Туслах материал, завсрын болон эцсийн бүтээгдэхүүн, хог хаягдал ............................. 33
3.6.1. Туслах материал ........................................................................................................ 33
3.6.2. Хог хаягдал ................................................................................................................. 35
3.6.3. Эцсийн бүтээгдэхүүн .................................................................................................. 36
3.7. Төсөл хэрэгжих орчны газар ашиглалт, дэд бүтцийн хөгжил .......................................... 37
БҮЛЭГ 4. ТӨСЛИЙН НӨЛӨӨЛЛИЙН ҮНЭЛГЭЭ ............................................................................. 39
4.1. Нөлөөллийг тодорхойлох .................................................................................................. 39
4.2. Төслийн болзошгүй сөрөг нөлөөлөл ................................................................................. 58
БҮЛЭГ5. СӨРӨГ НӨЛӨӨЛЛӨӨС УРЬДЧИЛАН СЭРГИЙЛЭХ, БУУРУУЛАХ, АРИЛГАХ,
ДҮЙЦҮҮЛЭН ХАМГААЛАХ АРГА ХЭМЖЭЭ .................................................................................... 73
1 “Цогт Онон”ХХК-ийн “Алтны шороон орд ашиглах” төслийн байгаль орчны нөлөөллийн
нарийвчилсан үнэлгээний тодотгол ажлын тайлан
5.1. Техник, технологийн арга хэмжээний зөвлөмж ................................................................ 73

БҮЛЭГ6. ЭРСДЭЛИЙН ҮНЭЛГЭЭ, МЕНЕЖМЕНТ ........................................................................ 108
7.1. Химийн бодисын эрсдлийн үнэлгээ.................................................................................... 108
7.2. Осол аюулын үнэлгээ....................................................................................................... 110
7.2.1. Хүчтэй шороон ба цасан шуурга .............................................................................. 112
7.2.2. Аянга, цахилгаан ...................................................................................................... 113
7.2.3. Гал түймэр. ............................................................................................................... 113
7.2.4. Үер. ............................................................................................................................ 114
7.2.5. Үйлдвэрлэлийн болзошгүй аюул осол ..................................................................... 115
НАЙМ. ГОЛ ҮР ДҮНГҮҮД БА НЭГДСЭН ДҮГНЭЛТ ....................................................................... 126
Хүснэгтийн жагсаалт
Хүснэгт 1. Хууль эрхзүйн баримт бичиг ........................................................................................................ 8
Хүснэгт 2. Үйл ажилагаандаа мөрдөх стандартууд ................................................................................... 9
Хүснэгт 3. Хүчин чадалын үзүүлэлт ............................................................................................................ 21
Хүснэгт 4. Ажиллах горим .............................................................................................................................. 21
Хүснэгт 5. Ил уурхайн технологийн агуулга, бүрдэл ............................................................................... 22
Хүснэгт 6. Уулын үндсэн тоног төхөөрөмжүүд .......................................................................................... 24
Хүснэгт 7. Хөрс хуулалтанд хэрэглэгдэх тоног төхөөрөмж ................................................................... 24
Хүснэгт 8. Т170, Т140-1 маркийн бульдозеруудын бүтээл болон хэрэгцээний тооцоо .................. 24
Хүснэгт 9. Huyndai LC210 маркийн экскаваторын техникийн үзүүлэлт .............................................. 25
Хүснэгт 10. Элс олборлолтонд ажиллах экскаваторын бүтээл ............................................................ 25
Хүснэгт 11. Howo 20 маркийн автосамосвалын техникийн үзүүлэлт .................................................. 26
Хүснэгт 12. Howo 20 маркийн автосамосвалын бүтээл болон хэрэгцээний тооцоо........................ 26
Хүснэгт 13. ЗХЧШ-III маркийн угаах төхөөрөмжийн техникийн үзүүлэлтүүд ..................................... 27
Хүснэгт 14. ЗХЧШ-III маркийн угаах төхөөрөмжийн бүтээлийн тооцоо .............................................. 28
Хүснэгт 15. ZL- 50G маркийн ачигчийн бүтээлийн тооцоо ..................................................................... 28
Хүснэгт 16. ZL-50 дугуйт техникийн бүтээлийн тооцоо, хэрэгцээний тооцоо ................................... 28
Хүснэгт 17. Элс угаах календарьчилсан төлөвлөгөө .............................................................................. 29
Хүснэгт 18. Уурхайн авто замын тооцоо .................................................................................................... 31
Хүснэгт 19. Баяжуулалтын ус хэрэглээ ...................................................................................................... 33
Хүснэгт 20. Унд ахуйн усны хэрэглээ .......................................................................................................... 34
Хүснэгт 21. Нийт ус хэрэглээ ......................................................................................................................... 34
Хүснэгт 22. Шатах тослох материалын хэмжээ ........................................................................................ 34
Хүснэгт 23. Элсний дээжийн шигшүүрийн шинжилгээний үр дүн ........................................................ 37
Хүснэгт 24. Паскюлийн уур амьсгалын тогтворгүйшлийн параметр ................................................... 39
Хүснэгт 25. Тогтворгүйшлийн параметрийн утга ...................................................................................... 40
Хүснэгт 26. Нөхөн сэргээх газрын дэс үнэлгээний тойрог ..................................................................... 41
Хүснэгт 27. Эх үүсвэрүүдийн үзүүлэлт ....................................................................................................... 44
Хүснэгт 28. Жилийн түлш зарцуулалтын хэмжээ ..................................................................................... 45
Хүснэгт 29. Жилд ялгарах бохирдуулагч бодисын хэмжээ .................................................................... 46
Хүснэгт 30. Хоногт ялгарах бохирдуулагч бодисын хэмжээ .................................................................. 46
Хүснэгт 31. Нөлөөлөлд өртөх талбайн хэмжээ......................................................................................... 51
Хүснэгт 32. Элэгдлээс үүдэлтэй хөрс доройтлын үйл явц..................................................................... 54
Хүснэгт 33. Ургамлын биомасс, NDVI, /2006, 2010 он ............................................................................ 55
Хүснэгт 34. Улсын болон орон нутагт төлөх татвар ................................................................................ 57
Хүснэгт 35. Агаарын чанарт үзүүлэх сөрөг нөлөөллийн тайлбар ........................................................ 59
Хүснэгт 36. Усны чанарт үзүүлэх сөрөг нөлөөллийн тайлбар .............................................................. 60
Хүснэгт 37. Усны нөөцөд үзүүлэх сөрөг нөлөөллийн тайлбар.............................................................. 60
Хүснэгт 38. Ургамлан бүрхэвчид үзүүлэх сөрөг нөлөөллийн тайлбар ............................................... 61
Хүснэгт 39. Амьтны аймагт үзүүлэх сөрөг нөлөөллийн тайлбар.......................................................... 62
Хүснэгт 40. Шимт хөрсөнд үзүүлэх сөрөг нөлөөллийн тайлбар ........................................................... 63
Хүснэгт 41. Геологийн тогтоцод үзүүлэх сөрөг нөлөөллийн тайлбар ................................................. 64
Хүснэгт 42. Нийгэм эдийн засагт үзүүлэх сөрөг нөлөөллийн тайлбар ............................................... 64
Хүснэгт 43. Байгаль орчин, нийгэм-эдийн засгийн нөлөөллийн тойм................................................. 65
Хүснэгт 44. Нөлөөллийн түвшин .................................................................................................................. 67

Хүснэгт 45. Усны эх үүсвэрт хаяж болох бохирдуулах бодисын зөвшөөрөгдөх дээд агууламж ба
бусад үзүүлэлтийн хязгаар ............................................................................................................................ 77
Хүснэгт 46. Хөрсөнд хаяж болох бохирдуулах бодисын зөвшөөрөгдөх дээд агууламж ба бусад
үзүүлэлтийн хязгаар ........................................................................................................................................ 78
Хүснэгт 47. Хувилбар тус бүрийн талбай, м2............................................................................................ 84
Хүснэгт 48. Хучилт хийх хөрс шинжлэх үндсэн үзүүлэлт ....................................................................... 87
Хүснэгт 49. Тарих ургамлын үрийн соёололт, цэвэршилд тавих шаардлага.................................... 88
Хүснэгт 50. Нөхөн сэргээлтэнд ашиглах ургамлын үрийн чанар, шаардлага ................................... 88
Хүснэгт 51. Ургамал тариалах хугацаа....................................................................................................... 89
Хүснэгт 52. Нөхөн сэргээлтийн технологийн үндсэн элемент ба дараалал ..................................... 89
Хүснэгт 53. Нөхөн сэргээлтийн төлөвлөгөө ............................................................................................... 92
Хүснэгт 54. Шимт хөрс хуулалтын зардал ................................................................................................. 93
Хүснэгт 55. Шимт хөрсөөр хучилт хийх талбайд тэгшилгээ хийх ажлын зардал ............................. 94
Хүснэгт 56. Шимт хөрсөөр хучилт хийх ажлын зардал ........................................................................... 94
Хүснэгт 57. Бүрхэвч ургамал тариалах ажлын зардал ........................................................................... 95
Хүснэгт 58. Олон наст ургамал тариалах ажлын зардал ....................................................................... 95
Хүснэгт 59. Нөхөн сэргээлтийн нийт зардал ............................................................................................. 96
Хүснэгт 60. Нөхөн сэргээлтийн зардлын хэмжээ жилээр ....................................................................... 96
Хүснэгт 61. Нөлөөлөл буурах функц тодорхойлоход ашиглах утга .................................................... 98
Хүснэгт 62. Нөлөөллийн эрчим..................................................................................................................... 99
Хүснэгт 63. Аюулт үзэгдэл ба төслийн орчимд тохиолдох магадлал ........................................................... 110
Хүснэгт 64. Сөрөг тохиолдлууд буюу аюул ослын бүртгэл ................................................................. 118
Хүснэгт 65. Тохиолдлын давтамжийн индекс ......................................................................................... 121
Хүснэгт 66. Нийтийн эрүүл мэнд, аюулгүй байдал ................................................................................ 121
Хүснэгт 67. Экологийн аюулгүй байдал .................................................................................................... 121
Хүснэгт 68. Төслийн технологийн үйл ажиллагаа .................................................................................. 121
Хүснэгт 69. Үр дагаврын индекс ................................................................................................................. 122
Хүснэгт 70. Эрсдлийн бүртгэл..................................................................................................................... 123
Зургийн жагсаалт
Зураг 16. төсөл хэрэгжих орчмын тойм зураг ........................................................................................... 20
Зураг 2. Элс баяжуулах технологийн схем ....................................................................................................... 23
Зураг 3. Уурхайд ашиглагдаж байгаа тоног төхөөрөмж ......................................................................... 26
Зураг 4. 16905 лицензийн талбайн байршилын зураг ............................................................................ 30
Зураг 5. 16905 дугаар бүхий лицензийн талбайн төлөвлөлт орон зайн зохион байгуулалтын
зураг .................................................................................................................................................................... 30
Зураг 6. Ëèöåíçèéí òàëáàéí орчим ãàðñàí øîðîîí çàì .................................................................................. 31
Зураг 7. Усан сан болон угаах төрөөрөмж, усан санг холбосон ган хоолой ..................................... 32
Зураг 8. Тоосжилт дарах усны хэрэглээ ..................................................................................................... 33
Зураг 9. Төсөл хэрэгжих орчны авто замын зураг ................................................................................... 38
Зураг 10. Төсөл хэрэгжих орчны цацрагжилт............................................................................................ 39
Зураг 11. Байгалийн бүс, бүслүүр ................................................................................................................ 41
Зураг 12. Талбайн эх үүсвэрийн газар нутгийг 4 тэгш өнцөгтөд хувааж ............................................ 43
Зураг 13. Шугаман эх үүсвэрийг олон жижиг талбайн ............................................................................ 45

Зураг 14. Эх үүсвэр болон байран цэг ........................................................................................................ 45
Зураг 15. Тоосонцорын тархалт ................................................................................................................... 46
Зураг 16. Нүүрстөрөгчийн тархалт............................................................................................................... 47
Зураг 17. Нүүрстөрөгчийн дутуу исэл ......................................................................................................... 47
Зураг 18. Азотын давхар ислийн тархалт .................................................................................................. 48
Зураг 19. Хүхэрлэг хийн тархалт .................................................................................................................. 48
Зураг 20. 0-1 болон 0-3 градусын налуутай газар.................................................................................... 50
Зураг 21. 16905 äóãààð á¿õèé ëèöåíçèéí òàëáàé îð÷ìûí øèìò ................................................................. 50
Зураг 22. Ургамлын биомасс ба NDVI ........................................................................................................ 56
Зураг 23. Ургамлын биомассын олон жилийн дундаж /NGIS төслийн судалгаа/ ............................. 57
Зураг 24. Нөлөөллийн үнэлгээний үе шат ................................................................................................. 58
Зураг 25. Шимт хөрсний овоолго байгуулах боломжит хувилбарууд ................................................. 85
Зураг 26. Хүний эрүүл мэндийн эрсдэлийн үнэлгээний загвар .......................................................... 108
Зураг 27. Тооцооллын загвар...................................................................................................................... 109
БҮЛЭГ 1 ОРШИЛ
1.1. Байгаль орчны нөлөөллийн нарийвчилсан үнэлгээний ажлын гол зорилго

БОННҮ-ний гол зорилго нь байгаль орчны нөлөөллийн ерөнхий үнэлгээний дүгнэлтэд
заасан чиглэл, хуваарийн дагуу Төв аймгийн Сэргэлэн сумын нутаг дэвсгэрт хэрэгжих
“Уртын дэнжийн алтны шороон ордыг ашиглах” төслийн үйл ажиллагаанаас байгаль
орчин, нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх эерэг болон сөрөг нөлөөллийг тодорхойлох, хүний
эрүүл мэнд, байгаль орчин, эдийн засгийн үр ашигт учруулах эрсдэлийг тодорхойлох,
сөрөг нөлөөллийг бууруулах арга хэмжээг тодорхойлох юм.
1.2. БОННҮ-ны хүрээнд гүйцэтгэсэн ажлууд
“Цогт Онон” ХХК-ийн хүсэлтийн дагуу тус “Мон Газар Экологи” ХХК нь гэрээ байгуулан,
“Уртын дэнжийн алтны шороон ордыг ашиглах” төслийн байгаль орчны нөлөөллийн
нарийвчилсан үнэлгээний ажлыг эхлэсэн болно. Төслийн байгаль орчны нөлөөллийн
нарийвчилсан үнэлгээний ажлыг Монгол улсын Байгаль орчин ногоон хөгжлийн яамнаас
гаргасан Байгаль орчны нөлөөллийн ерөнхий үнэлгээний дүгнэлтэд заасан чиглэл
хуваарийн дагуу хийж гүйцэтгэв.
Тус “Уртын дэнжийн алтны шороон ордыг ашиглах” төслийн үйл ажиллагаанаас байгаль
орчинд үзүүлж болзошгүй нөлөөллийг тодорхойлж, үнэлгээ өгөх, оновчтой хувилбаруудыг
боловсруулах, сөрөг нөлөөллийг бууруулах зохистой арга хэмжээ, түүний менежментийг
төлөвлөх, мониторингийн үзүүлэлтийг тодорхойлох, тайлан боловсруулах, тайланг орон
нутгийн иргэдийн нийтийн хурлаар хэлэцүүлэх зэрэг дарааллын дагуу энэхүү байгаль
орчны нөлөөллийн нарийвчилсан үнэлгээний ажил гүйцэтгэгдсэн болно.
Мөн байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний явцад төслийн техник,
технологийн шийдэл, хүчин чадал, онцлог, нөгөө талаас байгаль орчны бүрэлдэхүүн
хэсгүүд, хүний эрүүл мэнд, нийгэм-эдийн засаг, хууль эрх зүйн асуудлыг хамарсан бөгөөд
эдгээрийг цогц байдлаар нэгтгэн үзэж, дүн шинжилгээ хийх үндсэн дээр байгаль орчны
нөлөөллийг илрүүлэн тодорхойлсон.
Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээг дараахь үе шаттайгаар хийж
гүйцэтгэв.Үүнд:
1. Мэдээлэл цуглуулах бэлтгэл ажил
Энэ үе шатанд судалгааны талбай тодорхойлох, судалгааны талбай, түүний орчмын
байгаль орчин, нийгэм-эдийн засгийн мэдээллийг цуглуулах, төслийн техник эдийн
засгийн үзүүлэлттэй холбоотой мэдээллийг цуглуулах зэрэг ажлууд гүйцэтгэгдсэн
болно. Судалгааны талбайг Landsat, SPOT хиймэл дагуулын мэдээ, 1:100 000
байрзүйн зураг зэргийг газарзүйн мэдээллийн системд оруулан боловсруулалт хийж
тодорхойлов.
Төсөл хэрэгжих талбайн байгаль орчин, нийгэм-эдийн засгийн мэдээллийг Монгол

улсын үндэсний атлас /2009 он/, байгалийн хам бүрдлийн суурин судалгааны ажлын
үр дүнгүүд /ШУА-ын Газарзүйн хүрээлэн, Биологийн хүрээлэн, Гео экологийн
хүрээлэн, Геологийн фонд/, хайгуулын ажлын үр дүнгийн тайлан, Сэргэлэн сумын
нийгэм-эдийн засгийн мэдээллийг Монгол улсын статистикийн эмхтгэл, сумын албан
ёсны вэб хуудас зэргээс хүлээн авав.
2. Хээрийн судалгаа шинжилгээний ажил
Хээрийн судалгааны ажлыг нийт 3 өдөр гүйцэтгэв. Хээрийн судалгааны үер өмнө
олборлолтын үйл ажиллагаанд өртөгдсөн талбайн хэмжээг тодорхойлох,
тоосжилтын хэмжилт хийх, гадаргын үүсмэл хэлбэршилын ашиглалт, бичиглэл
зэргийг хийж гүйцэтгэв. Мөн амьтны ажиглалт судалгааг ШУА-ын Биологийн
хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Д. Идэрбат хийж гүйцэтгэв.
3. Суурин боловсруулалт
Суурин боловсруулалтын үед дараах ажлууд хийж гүйцэтгэгдсэн болно. Үүнд:
- Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл бүхий 16905А талбай, түүний орчмын
газар нутгийг хамарсан 1:100 000 масштабын байрзүйн зургийг ArcGIS 10.1
программаар газарзүйн мэдээллийн системд холбож өгөв. Хээрийн судалгааны
үед GPS-ээр тэмдэглэсэн обьектууд, ТЭЗҮ-д тусгагдсан обьектууд зэргийг
суурь зурагт буулгав.
- “Уртын дэнжийн алтны шороон ордыг ашиглах” төслийн техник эдийн засаг,
бусад холбогдох бичиг баримттай нарийвчилсан танилцаж олборлолт,
баяжуулалтын үе шат бүрийн хүрээлэн буй орчинд сөрөг нөлөөлөл үзүүлэх эх
үүсвэр, эх үүсвэр бүрийн хүрээлэн буй орчны чанрыг өөрчлөх хүчин зүйл,
тэдгээрийн шинж чанар зэргийг тодорхойлов.
- Төслийн үйл ажиллагааны сөрөг нөлөөлөлд өртөх байгаль орчны бүрэлдэхүүн
хэсгүүдийг тодорхойлохдоо математик загвар, газарзүйн мэдээллийн
системийн аргуудыг ашиглав.
- Төслийн үйл ажиллагаанаас байгаль орчны бүрэлдэхүүн хэсэг тус бүрд үзүүлэх
сөрөг нөлөөллийг нэгтгэн үнэлэхдээ Байесен критерийг ашиглав. Нэгтгэсэн үр
дүнгээс хүрээлэн буй орчинд үзүүлэх нөлөөллийг эрэмбэлэн гол нөлөөллийг
тодорхойлж, түүнийг бууруулах арга хэмжээг төслийн технологийн шийдэлтэй
уялдуулан Монгол улсын байгаль орчныг хамгаалах хууль, үүнтэй нийцүүлэн
гаргасан бусад хууль эрхзүйн баримт бичигтэй нийцүүлэн боловсруулав.
БҮЛЭГ 2. ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ХҮРЭЭ

2.1. Хууль эрхзүйн баримт бичиг
Тус “Цогт Онон” ХХК нь Төв аймгийн Сэргэлэн сумын нутагт орших Уртын дэнжийн алтны
шороон ордыг ашиглах төслийн бүх үйл ажиллагаа нь дараах хууль эрхзүйн баримт
бичигт нийцсэн байх хэрэгтэй.
Хүснэгт 1. Хууль эрхзүйн баримт бичиг
№ Хууль эрхзүйн баримт бичиг Батлагдсан огноо
УИХ-ын тогтоол
1 Төрөөс эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бодлого 2013/07/26
Хууль
1 Ашигт малтмалын тухай хууль 2006/07/08
2 Агаарын тухай хууль 2012/05/27
3 Агаарын бохирдлын төлбөрийн тухай хууль 2012/05/27
4 Амьтны тухай 2012/05/27
5 Байгаль орчныг хамгаалах тухай 2012/05/17
6 Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний тухай 2012/05/17
8 Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай 2012/05/17
9 Газрын тухай хууль 2012/05/17
10 Газрын хэвлийн тухай хууль 1988/11/29
10 Газрын төлбөрийн тухай 1997/04/24
11 Галын аюулгүй байдлын тухай 2012/05/17
13 Хөрс хамгаалах, цөлжилтөөс сэргийлэх тухай 2012/05/17
14 Хог хаягдлын тухай 2012/05/17
15 Химийн хорт болон аюултай бодисын тухай 2006/05/25
16 Усны тухай 2012/05/17
17 Ус бохирдуулсны төлбөрийн тухай 2012/05/17
18 Ургамал хамгааллын тухай 2007/11/15
19 Соёлын тухай 1995/04/17
20 Соёлын өвийг хамгаалах тухай 2005/06/02
Засгийн газрын тогтоол
1 Усны нөөц ашигласны төлбөрийн хувь хэмжээг тогтоох, 2013/09/21
хөнгөлөх тухай
2 Усны экологи, эдийн засгийн үнэлгээ батлах тухай 2008/02/06
Сайдын тушаал
1 Байгаль орчны менежментийн төлөвлөгөө БОНХЯ-ны сайд, 2013/01/06
боловсруулах, хянан батлах, тайлагнах журам
2 Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээнд олон БОНХЯ-ны сайд, 2014/01/06
нийтийн оролцоог хангах тухай
3 Байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээлтийн БОНХЯ-ны сайд, 2014/01/06
баталгааны тусгай дансны гүйлгээнд хяналт тавих
4 Ус ашиглалт, хэрэглээг тоолууржуулах журам БОНХЯ-ны сайд, 2013/05/16
5 Усны сан бүхий газрын онцгой болон энгийн БОАЖЯ, ЭМЯ-ны сайд,
хамгаалалтын бүс, ус хангамжийн эх үүсвэрийн эрүүл 2009/03/09
ахуйн бүсийн дэглэм
6 Усны нөөцийг бохирдлоос хамгаалах дүрэм БОЯ, ЭМЯ, НХЯ-ны сайд,
1997/10/21
7 Уул уурхайн үйл ажиллагааны улмаас эвдрэлд орсон БОАЖЯ-ны сайд, 2009/12/29
газарт техникийн болон биологийн нөхөн сэргээлт хийх
аргачилал батлах тухай
8 Химийн хорт болон аюултай бодис экспортлох, БОАЖЯ, ГХЯ-ны сайд,
импортлох, хил дамжуулан тээвэрлэх болон 2009/11/16
үйлдвэрлэх, худалдах
9 Химийн хорт болон аюултай бодис хадгалах, БОАЖЯ-ны сайд, 2009/02/03
тээвэрлэх, ашиглах, устгах журам
10 Хүдрийн, хүдрийн бус болон шороон ордыг далд аргаар ҮХЯ-ны сайд, 2001/03/07
ашиглах аюулгүй ажиллагааны нэгдсэн дүрэм

11 “Шатахуун түгээх станц, Галын аюулгүйн норм” БХБЯ-ны сайд, 2014/04/09
Хүснэгт 2. Үйл ажилагаандаа мөрдөх стандартууд

Стандартын
№ Стандартын нэр
тэмдэглэгээ
Хөрс, ургамал
1 MNS 3985:1987 Байгаль хамгаалал. Хөрс. Ариун цэврийн байдлын үзүүлэлтийн
нэр төрөл.
2 MNS 5850:2008 Хөрсний чанар. Хөрс бохирдуулагч бодис, элементүүдийн
зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээ
3 MNS 3475:2003 Ургамлын хорио цээр. Нэр томъёо, тодорхойлолт.
4 MNS 3298:1991 Хөрс. Шинжилгээнд дээж авахад тавигдах ерөнхий шаардлага.
Ус
5 MNS 4943:2011 Усны чанар, Хаягдал бохир ус
6 MNS 4586:1998 Усан орчны чанарын үзүүлэлт. Ерөнхий шаардлага.
7 MNS 3597:1983 БО-ны хамгаалал, Усан мандал. Гадаргын ба газрын доорхи усыг
эрдэс бордооны бохирдлоос хамгаалах ерөнхий шаардлага
8 MNS 3342:1982 БО-ны хамгаалал, Усан мандал. Газрын доорх усыг бохирдлоос
хамгаалах ерөнхий шаардлага.
9 MNS 6148:2010 Усны чанар. Газрын доорх усыг бохирдуулагч бодисын
зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээ.
10 MNS 0900:2005 Ундны ус. Эрүүл ахуйн шаардлага, түүнд тавих хяналт. 2010 оны
31 дугаар тогтоолоор нэмэлт өөрчлөлт оруулсан.
11 MNS 3935 :1986 Ахуйн хэрэгцээ, ундны зориулалттай ус. Хээрийн шинжилгээний
аргад тавих ерөнхий шаардлага.
Агаарын чанар
12 MNS 4585:2007 Агаарын чанар. Техникийн ерөнхий шаардлага
13 MNS 5885:2008 Агаарт байх бохирдуулагч бодисын хүлцэх хэмжээ. Техникийн
ерөнхий шаардлага.
14 MNS 3383:1982 Агаар мандал. Бохирдлын эх үүсвэр. Нэр томъёо, тодорхойлолт.
15 MNS 5606-1:2006 БО-ны хамгаалал. Дизель түлшит крематорын утааны хаягдлын
зөвшөөрөгдөх хэмжээ
Нөхөн сэргээлт
16 MNS 5914:2008 БО. Эвдэрсэн газрын нөхөн сэргээлт
17 MNS 5915:2008 БО. Уул уурхайн үйл ажиллагаагаар эвдэрсэн газрын ангилал.
18 MNS 5916:2008 БО. Үржил шимт хөрсийг хуулах шаардлага.
19 MNS 5917:2008 БО. Уул уурхайн үйл ажиллаагаанаас үүдэн эвдэрсэн газрыг
нөхөн сэргээх. Техникийн ерөнхий шаардлага
20 MNS 5918:2008 БО. Эвдэрсэн газрыг дахин ургамалжуулах. Техникийн ерөнхий

шаардлага
Хөдөлмөр хамгаалал, аюулгүй ажиллагаа
21 MNS 5002:2000 Хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагаа, эрүүл ахуй: Дуу чимээ болон
ерөнхий аюулгүй байдлын шаардлагуудын стандарт,
22 MNS 4968:2000 Хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагаа, эрүүл ахуй: Ерөнхий

шаардлагууд,
23 MNS 5010:2001 Хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагаа, эрүүл ахуй: гадна хог хаягдалд
анализ хийх ерөнхий шаардлага
24 MNS 5078:2001 Хөдөлмөрийн аюулгүй байдал: Үйлдвэрлэлийн эрүүл ахуй,

үйлдвэрлэлийн барилгын салхивч, агааржуулалтын системд
тавих ерөнхий шаардлага,
25 МNS 4284:95 ХХСС Галын аюултай бодис, материал. Ангилал
26 МNS 4244:94 ХХСС Галын аюулгүй байдал. Техникийн шаардлага

27 MNS 0012-104:94 Тэсрэлтийн аюулгүй байдал. Ерөнхий шаардлага
28 MNS 4223:94 Тэсрэх бодис. Техникийн шаардлага
29 МNS 0012-013:91 Ажлын бүсийн агаар. Эрүүл ахуйн шаардлага
30 MNS 6237:2010 Замын байгууламжийн материал
31 MNS 6278:2012 Хүнд даацын автотээврийн хэрэгсэл, техникийн ерөнхий
шаардлага
2.2. Төслийн үйл ажиллагаатай холбоотой хууль эрхзүйн хязгаарлалтууд
Тус “Цогт Онон” ХХК-ийн “Уртын дэнжийн алтны шороон ордыг ашиглах” төслийн бүх үйл
ажиллагаа нь байгаль орчинд сөрөг нөлөөлөл багатай явагдах гол нөхцөл нь хууль
эрхзүйн бүх хэм хэмжээнд нийцсэн байх явдал юм. Иймд тус байгаль орчны нөлөөллийн
нарийвчилсан үнэлгээний хүрээнд төслийг хэрэгжүүлэх явцад зайлшгүй мөрдөж ажиллах
хуулийн хориглосон, хязгаарласан зүйл, заалтууд, төрийн эрх бүхий байгууллагаас
гаргасан дүрэм, журам, стандарт, Монгол Улсын нэгдэн орсон конвенциудын холбогдох
шаардлагуудыг тодорхой тусгав.
2.2.1. Хуулийн зохицуулалт

Ашигт малтмалын тухай хууль: Хайгуулын болон ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч
нь байгаль хамгаалах чиглэлээр тус хуулийн 38, 39-р зүйлд заасан үүргийг биелүүлнэ.
41 дүгээр зүйл. Эд хөрөнгийн хохирлыг нөхөн төлөх
41.1. Тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч нь хайгуулын болон ашиглалтын үйл ажиллагааны
явцад худаг, өвөлжөө, хувийн болон нийтийн зориулалттай орон байр бусад барилга
байгууламж болон түүх, соёлын дурсгалт зүйлсэд гэм хор учруулсан бол хохирлыг
нь өмчлөгч, эзэмшигчид бүрэн хэмжээгээр нөхөн төлөх бөгөөд шаардлагатай
тохиолдолд тэдгээрийг шилжүүлэн байрлуулахтай холбогдсон зардлыг хариуцна.
42 дугаар зүйл. Нутгийн захиргааны байгууллагатай харьцах
42.1.Тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч нь байгаль орчныг хамгаалах, уурхай ашиглах,
үйлдвэр байгуулахтай холбогдсон дэд бүтцийг хөгжүүлэх, ажлын байр нэмэгдүүлэх
асуудлаар нутгийн захиргааны байгууллагатай гэрээ байгуулж ажиллана.
47 дугаар зүйл. Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр
47.1.Ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч нь уурхайн эдэлбэрээс олборлож
худалдсан, эсхүл худалдахаар ачуулсан болон ашигласан бүх төрлийн
бүтээгдэхүүний борлуулалтын үнэлгээнээс тооцож ашигт малтмалын нөөц
ашигласны төлбөрийг улсын төсөвт төлнө.
53 дугаар зүйл. Тусгай зөвшөөрөл дуусгавар болох үндэслэл
53.3.Тусгай зөвшөөрөл дуусгавар болсноор тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч нь байгаль
орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээх, уурхайг хаах талаар энэ хуулийн 38, 39, 45 дугаар
зүйл болон байгаль орчныг хамгаалах тухай хууль тогтоомжийн дагуу хүлээх үүргээс
чөлөөлөгдөхгүй.
57 дугаар зүйл. Ашигт малтмалтай холбоотой мэдээлэл, бүртгэлтэй танилцах
57.4.Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээ, байгаль орчны менежментийн
төлөвлөгөө, тайлан, байгаль орчин, хүн амын эрүүл мэндэд хортой нөлөө үзүүлж
болзошгүй химийн хорт болон бусад бодисын хэрэглээний талаархи мэдээллийг
байгаль орчны болон геологи, уул уурхайн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв
байгууллага нийтэд нээлттэй болгож, тухайн мэдээллийг цахим хэлбэрээр түгээнэ.
66 дугаар зүйл. Хууль тогтоомж зөрчигчид хүлээлгэх хариуцлага
66.1.2. энэ хуулийн 48 дугаар зүйлд заасан мэдээ, тайлан, төлөвлөгөөг хугацаанд нь
гаргаж өгөөгүй, эсхүл хуурамч мэдээ, тайлан гаргасан албан тушаалтныг 100000-
500000 хүртэл, хуулийн этгээдийг 500000-1000000 хүртэл төгрөгөөр торгох;
66.1.4. энэ хуулийн 35 дугаар зүйлд заасан нийтлэг үүргийг биелүүлээгүй албан
тушаалтныг 100000-500000 хүртэл, хуулийн этгээдийг 500000-1000000 хүртэл
төгрөгөөр торгож, учирсан хохирлыг нөхөн төлүүлэх;
66.1.5. ашигт малтмал эрэх, хайх, ашиглах ажиллагааны явцад илэрсэн зөрчлийг
арилгуулахаар эрх бүхий улсын байцаагчаас тавьсан хууль ёсны шаардлагыг
биелүүлээгүй бол албан тушаалтныг 200000-500000 хүртэл, хуулийн этгээдийг
500000-1000000 хүртэл төгрөгөөр торгох;
66.1.7. тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч олборлосон ашигт малтмалын хэмжээг нуун
дарагдуулсан, энэхүү зорилгоор хуурамч гэрээ байгуулсан, эсхүл үндэслэлгүй бага
үнээр борлуулж борлуулалтын орлогыг санаатайгаар бууруулсан буюу бууруулахыг
завдсан бол хуулийн этгээдийг 100000-250000 хүртэл төгрөгөөр торгож, олборлосон
ашигт малтмалын хэмжээ болон борлуулалтын үнийн зөрүүг тооцож улсын орлогод
нөхөн төлүүлэх;
66.3. Байгаль орчныг хамгаалах тухай хууль тогтоомж, уул уурхайн аюулгүй ажиллагааны
дүрмийг удаа дараа зөрчсөн бол эрх бүхий улсын байцаагч тусгай зөвшөөрөл
эзэмшигчийн ашигт малтмал эрэх, хайх, ашиглах үйл ажиллагааг 2 сарын хугацаагаар
зогсоох бөгөөд энэ хугацаанд зөрчлийг засаагүй тохиолдолд тусгай зөвшөөрлийг нь энэ
хуулийн 56 дугаар зүйлд заасны дагуу цуцална.
66.4. Ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч нь үйл ажиллагаандаа химийн хорт бодис,
бэлдмэлийг хэрэглэхдээ хууль тогтоомж, аюулгүй ажиллагааны дүрэм, технологийн
горимыг дагаж мөрдөөгүйгээс хүний эрүүл мэнд, байгаль орчин, мал, амьтанд ноцтой
хохирол учруулсан бол тусгай зөвшөөрлийг нь энэ хуулийн 56 дугаар зүйлд заасны дагуу
цуцалж, 20 жилийн хугацаанд дахин тусгай зөвшөөрөл олгохгүй.
Агаарын тухай хууль: Тус хуулийн 9-р зүйлд Аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэний эрх,
үүргийг заасан байдаг бөгөөд 20-р зүйлд агаарт бохирдуулагч бодис гаргах, физикийн
сөрөг нөлөөлөл үзүүлэхийг хязгаарлах тухай заасан байна.
20.1. Аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэн байгаль, цаг уурын нөхцөлөөс шалтгаалан
агаарын бохирдол ихсэж болзошгүй тухай мэдээг мэргэжлийн албанаас хүлээн
авмагц өөрийн эзэмшлийн агаарын бохирдлын томоохон суурин эх үүсвэрээс агаарт
гаргах бохирдуулах бодис, үзүүлэх физикийн сөрөг нөлөөллөө багасгах талаар энэ
хуулийн 19.2-т заасны дагуу арга хэмжээг авч хэрэгжүүлнэ.
20.2. Аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэний агаарын бохирдлын томоохон суурин эх

үүсвэрээс агаарт гаргаж байгаа бохирдуулах бодис, үзүүлж байгаа физикийн сөрөг
нөлөөлөл нь тогтоосон стандартаас хэтэрсэн, хүн амын эрүүл мэнд, хүрээлэн байгаа
орчинд аюул учруулах нөхцөл байдал бий болсон нь тогтоогдсон тохиолдолд
байгаль орчны болон эрүүл ахуйн улсын байцаагч уг зөрчлийг арилгах хүртэл тухайн
аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэний үйл ажиллагааг хязгаарлах буюу түр зогсоож
болно.
20.3. Агаарт стандартаас хэтрүүлэн бохирдуулах бодис гаргаж, физикийн сөрөг

нөлөөлөл үзүүлж байгаа, хөдөлгөөнт эх үүсвэрийн ашиглалтыг байгаль орчны улсын
байцаагч болон цагдаагийн байгууллагын эрх бүхий албан хаагч төрийн захиргааны
төв байгууллага, холбогдох байгууллагатай хамтран тогтоосон журмын дагуу
хязгаарлаж болно.
20.4. Агаар бохирдуулах бодисын хаягдлын стандарт, физикийн сөрөг нөлөөллийн

зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээ, зөвшөөрөлд заасан нөхцөл, шаардлагыг удаа дараа
зөрчсөн аж ахуйн нэгж, байгууллагын үйл ажиллагааг зогсоох буюу үйлдвэрлэлийн
чиглэлийг нь өөрчлөх саналыг байгаль орчны болон эрүүл ахуйн улсын байцаагч
зөвшөөрөл олгосон эрх бүхий байгууллагад тавих бөгөөд уг саналыг эрх бүхий
байгууллага 30 хоногийн дотор хянан шийдвэрлэнэ.
20.5. Агаар хамгаалах зорилгоор нийтийн эзэмшлийн гудамж, талбайд тодорхой

төрлийн тээврийн хэрэгсэл нэвтрэн орохыг сум, дүүргийн Засаг даргын шийдвэрээр
хориглох буюу хязгаарлаж болно.
20.6. Зориулалтын бус газарт хог хаягдал хаях, ил задгай шатаах болон хог хаягдал
устгах стандартын шаардлага хангаагүй аливаа үйл ажиллагааг хориглоно.
Агаарын бохирдлын төлбөрийн тухай хууль: Тус хуулийн 4-р зүйлд заасны дагуу “Цогт
Онон” ХХК нь олборлогч, баяжуулагч, автотээврийн болон өөрөө явагч хэрэгсэл эзэмшигч
ангилалд хамаарах агаарын бохирдлын төлбөр төлөгч юм. Агаарын бохирдлын төлбөрийн
хувь, хэмжээг тус хуулийн 7-р зүйлд заасан байна. Тус хуулийн 7-р зүйлд заасан хувь,
хэмжээгээр тооцсон дүнгээр 9-р зүйлд заасны дагуу төлбөр төлөх, тайлагнах үйл
ажиллагаа зохицуулагдана.
Амьтны тухай хууль: Тус хуулийн бүлэг2-т заасан амьтан хамгаалах арга хэмжээг орон
нутгийн захиргааны байгууллагатай хамтран авч хэрэгжүүлнэ.
Байгаль орчныг хамгаалах тухай хууль: Тус хуулийн 31-р зүйлд заасан үүргийг “Цогт
Онон” ХХК хүлээнэ. Мөн хуулийн 101-р зүйлд заасны дагуу 2 жилд тутамд байгаль орчны
аутыг мэргэжлийн байгууллагаар гүйцэтгүүлж, холбогдох, зөвлөмж гаргуулан хэрэгжүүлэх
бөгөөд зөвлөмжид заасан хугацаанд тайлангаа аймаг, нийслэлийн байгаль орчны албанд
хүргүүлнэ.
Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний тухай хууль: Тус хуулийн 13-р зүйл, 14-р
зүйлд заасан эрх, үүргийг эдэлнэ.
Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай: Тус хуулийн бүлэг3-т заасан төлбөр тооцох
үзүүлэлт, бүлэг4-т заасан хувь, хэмжээгээр байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийг
төлөхдөө бүлэг5-т заасан хөнгөлт, чөлөөлөлтийг эдлэх боломжтой бөгөөд бүлэг6-д
заасны дагуу төлбөр төлөх, тайлагнах үйл ажиллагааг явуулна.
“Баргилт овоо” төмрийн хүдрийн орд ашиглах төсөл нь олборлолт, баяжуулалтын явцад
хоногт 1,230.7 м3 усыг ашиглна.
Газрын тухай хууль: Тус хуулийн 50.1.2-т ашигт малтмал олборлох, барилгын материал
бэлтгэх, төмөр зам, авто зам тавих, эрэл хайгуул, сорилт туршилт, шинжилгээний ажил
хийх болон бусад хэрэгцээнд зориулан ухаж ашигласнаас эвдэрч гэмтсэн газрыг тухай
бүр өөрийн хүч, хөрөнгөөр нөхөн сэргээж, засаж тохижуулж байх, 50.1.3-т Газар, түүний
баялаг, түгээмэл тархацтай ашигт малтмал ашиглахдаа байгаль орчинд сөрөг нөлөө
үзүүлэхгүй байх, 50.1.5-д бусдын эзэмшил, ашиглалтад байгаа газарт байгаль орчинд
сөргөөр нөлөөлөх үйл ажиллагаа явуулахгүй байх гэж тус тус заажээ. Мөн хуулийн 55-р
зүйлд газрын хэвлийг зохистой ашиглах, хамгаалах үйл ажиллагаа зохицуулагдана.
Газрын хэвлийн тухай хууль: Тус хуулийн бүлэг4-т газрын хэвлийг ашигт малтмал
олборлох зориулалтаар ашиглах тухай заасан байна.
31-р зүйл. Газрын хэвлийг ашигт малтмал олборлох зориулалтаар ашиглах журам
1. Ашигт малтмал олборлох аж ахуйн нэгж, байгууллага батлагдсан зураг төсөл,
уулын ажлын төлөвлөгөө, техник ашиглалтын журмын дагуу газрын хэвлийг
ашиглана.
2. Ашигт малтмал олборлох аж ахуйн нэгж, байгууллагын техник ашиглалтын
журмыг геологи, уул уурхайн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв
байгууллагын зөвшөөрөлтэйгээр холбогдох төрийн захиргааны төв байгууллага
батална.
3. Ашигт малтмал олборлох аж ахуйн нэгж, байгууллага нь байгаль орчныг

бохирдуулсан, түүний баялгийг зүй бусаар ашигласан, гэмтээж сүйтгэсэн
зэргээс учирсан хохирлыг арилгах үүрэгтэй.
32-р зүйл. Газрын хэвлийг ашигт малтмал олборлох зориулалтаар ашиглахад тавих
үндсэн шаардлага
1. Үндсэн болон түүнтэй хамт орших ашигт малтмал, түүний үйлдвэрлэлийн ач
холбогдол бүхий бүрэлдэхүүн хэсгийг үр ашигтай иж бүрэн, бүрэн гүйцэд
олборлох аргыг хэрэглэх;
2. Ашигт малтмалын хаягдал, бохирдлыг тогтоосон хэмжээнээс хэтрүүлэхгүй
байх, ордын зөвхөн баялаг хэсгийг нь сорчлон олборлохгүй байх;
3. Ашигт малтмалын ордод хийвэл зохих гүйцээх болон ашиглалтын хайгуул,
геологийн бусад ажил, түүнчлэн ашиглалтын геологи, маркшейдерийн ажлыг
бүрэн гүйцэтгэж, техникийн зохих баримт бичгийг гүйцэд хөтлөх;
4. Ашигт малтмалын нөөцийн байдал, хөдөлгөөн, хаягдал, бохирдлыг тооцож
байх;
5. Уулын ажлын явцад ашиглаж байгаа болон түүнтэй зэрэгцэн оршиж байгаа
ордыг гэмтээхгүй байх, нөөцөд үлдээсэн ашигт малтмалыг хадгалж хамгаалах;
6. Үйлдвэрлэлийн явцад дайвраар олборлосон бөгөөд ашиглаагүй байгаа ашигт
малтмал, ашигтай бүрэлдэхүүн хэсгийг агуулсан үйлдвэрлэлийн хаягдлыг
бүртгэх, хадгалах;
7. Уулын малталтын чулуулаг, үржил шимтэй хөрс, үйлдвэрлэлийн хаягдлыг зөв
зохистой ашиглах байршуулах;
8. Ажиллагчид болон хүн амын аюулгүй байдлыг хангах, газрын хэвлий, байгаль
орчны бусад объект, барилга байгууламжийг хамгаалах, аюул ослоос
урьдчилан сэргийлэх, аюул ослын үр дагаврыг арилгах төлөвлөгөөг батлан
хэрэгжүүлэх, ордыг ашиглаж дууссаны дараа тогтоосон журмын дагуу дарах
буюу улс ардын аж ахуйн хэрэгцээнд цаашид ашиглаж болохуйцаар засаж
тохижуулах.
38-р зүйл. Газрын хэвлийг ашиглах явцад аюулгүй байдлыг хангах үндсэн шаардлага
1. Газрын хэвлийг ашиглахдаа дор дурдсан үндсэн шаардлагыг хангасан байвал
зохино:
1/ аюулгүй ажиллагааны дүрэм, хэм хэмжээг бүх ажилчин, албан
хаагчдаар судлуулж мөрдүүлэх;
2/ аюул ослоос урьдчилан сэргийлэх, аюул ослын үр дагаврыг арилгах
арга хэмжээг төлөвлөж хэрэгжүүлэх;
З/ ажиллагчдын амь насанд аюултай нөхцөл байдал бий болсон

тохиолдолд ажлаа зогсоож, тэднийг аюулгүй газарт гаргаж, уг нөхцөл
байдлыг арилгаж хэвийн болгох шаардлагатай арга хэмжээг шуурхай
авах;
4/ аюулгүй ажиллагааны болон ариун цэврийн дүрэм, хэм хэмжээний
шаардлагад тохирсон машин техник, тоног төхөөрөмж, материал, ажлын
тусгай хувцас, бие хамгаалах бусад хэрэгслээр хангаж хэрэглүүлж байх;
5/ тэсрэх бодис,тэсэлгээний хэрэгслийг зохих ёсоор бүртгэн тооцох,
хадгалах, зарцуулах, аюул осолгүй хэрэглэх.
2. Уулын ажил эрхэлдэг аж ахуйн нэгж, байгууллага нь уурхайн доторхи агаарын
найрлагыг сайжруулах, уулын ажлын технологи, аюулгүй ажиллагааны арга,
техник хэрэгслийг боловсронгуй болгох асуудлыг тусгасан, мэргэжлээс
шалтгаалах өвчин, үйлдвэрлэлийн ослоос урьдчилан сэргийлэхэд чиглэгдсэн
техник, зохион байгуулалтын иж бүрэн арга хэмжээ авч уулын ажил гүйцэтгэдэг
ажилтан, албан хаагчдын аюул осолгүй, хэвийн ажиллаж, амьдрах нөхцөл
болон ариун цэврийн дүрэм, хэм хэмжээг байнга боловсронгуй болгож байна.
3. Уулын болон тэсэлгээний ажил удирдахыг зохих тусгай мэргэжлийн ажилтанд,
тэсэлгээний ажил хийхийг тийм ажил эрхлэн гүйцэтгэх эрх бүхий хүмүүст тус
тус зөвшөөрнө.
Газрын хэвлийн тухай хуулийн бүлэг7-д газрын хэвлийг хамгаалах талаар тавих үндсэн
шаардлага, байгаль орчныг хамгаалах арга хэмжээг хэрэгжүүлэх, ашигт малтмал бүхий
талбайд барилга байгууламж барих нөхцөл, шинжлэх ухаан, түүх, соёлын онцгой үнэт
зүйлийг агуулсан газрын хэвлийн хэсгийг хамгаалах, газрын хэвлийг хамгаалах, ашиглах
арга хэмжээг хэрэгжүүлэхэд олон нийтийн байгууллага, хөдөлмөрийн хамт олон, иргэдийн
оролцоог хангах зэрэг үйл ажиллагааг зохицуулна.
Газрын төлбөрийн тухай: Тус хуулийн 7-р зүйлийн 4-т зааснаар Уурхайн эдэлбэрийн
ашиглалт явуулж байгаа хэсгийн газрын төлбөрийг уг газар нь уурхайн эдэлбэрт олгохоос
өмнө хөдөө аж ахуйн газрын үнэлгээний тойрог, хот, тосгон, бусад суурины газрын
үнэлгээний зэрэглэлийн алинд хамаарч байсныг харгалзан хоёр дахин өсгөж тооцно. 10-р
зүйлд заасны дагуу газрын төлбөрийг төлөх, тайлагнах үйл ажиллагааг явуулна.
Галын аюулгүй байдлын тухай: Тус хуулийн 16-р зүйлд галын аюулгүй байдлыг хангах
талаар аж ахуйн нэгж, байгууллагын эрх, үүргийг, бүлэг4-т галын аюулгүй байдлыг хангах
нийтлэг шаардлага, галын аюулгүй байдлын норматив, стандарт, барилга байгууламж,
обьектын зураг төсөл зохиох, хянахад галын аюулгүй байдлыг хангах, бүтээгдэхүүнд
тавих галын аюулгүй байдлын шаардлага зэргийг тус тус заасан байна.
Хөрс хамгаалах, цөлжилтөөс сэргийлэх тухай хууль: Тус хуулийн 9-р зүйлд хөрс
хамгаалах, цөлжилтөөс сэргийлэх талаар иргэн, хуулийн этгээдийн эрх, үүргийг тодорхой
заасан байдаг.
Төсөл хэрэгжүүлэгч нь тус хуулийн 6-р зүйлд заасан хөрс хамгаалах, цөлжилттэй тэмцэх
нийтлэг арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх хэрэгтэй.
6.1. Хөрс хамгаалахад дараах нийтлэг арга хэмжээг авч хэрэгжүүлнэ:
6.1.1.сул зэрэглэлийн доройтол илэрсэн хөрсөнд сэргийлэх;
6.1.2.дунд зэрэглэлийн доройтол илэрсэн хөрсөнд сааруулах;
6.1.3.хүчтэй зэрэглэлийн доройтол илэрсэн хөрсөнд тэмцэх;
6.1.4.хөрсийг нөхөн сэргээх;
6.1.5.хөрс хамгаалах чиглэлээр чадавхийг бэхжүүлэх;
6.1.6.олон салаа зам гаргахгүй байх.
6.2. Цөлжилттэй тэмцэхэд дараах нийтлэг арга хэмжээг авч хэрэгжүүлнэ:
6.2.1.бүс нутгийн онцлогт тохируулан газрын тогтвортой менежментийг бий болгох;
6.2.2.ойн зурвас бүхий тариалан эрхлэлтийг дэмжих;
6.2.3.усны нөөцийг зөв зохистой ашиглах, хамгаалах, нэмэгдүүлэх;
6.2.4.ой болон ургамлыг хамгаалах, ойжуулах;
6.2.5.тариалангийн талбайн хөрс хамгаалах.
Мөн хуулийн 7.3.1-т бичил уурхайн зориулалтаар олгосон газар болон газрын тосны
гэрээт талбай, ашигт малтмалын хайгуул, ашиглалтын үйл ажиллагаа явуулж буй хуулийн
этгээд нь үйл ажиллагааныхаа явцад доройтсон хөрсийг биологийн нөхөн сэргээлтийн
стандартын шаардлагад нийцүүлэн нөхөн сэргээх гэж заасан байна. Иймд олборлолтын
явцад эвдрэлд орсон бүх газрыг нөхөн сэргээх хэрэгтэй.
Хог хаядлын тухай хууль: Тус хуулийн 9-р зүйлд заасны дагуу “Цогт Онон” ХХК нь хог
хаягдлын талаарх нийтлэг эрх, үүрэг эдэлнэ. Мөн хуулийн бүлэг3-т заасны дагуу төслийн
үйл ажиллагаанаас гарах хог хаягдлыг хаях, цуглуулах, тээвэрлэх, устгах, ашиглах үйл
ажиллагааг явуулна.
Химийн хорт болон аюултай бодисын тухай хууль: Тус уурхай нь олборлолтын үйл
ажиллагаандаа тэсрэх бодис ашиглана. Энэхүү тэсрэх бодис ашиглахтай холбоотой
харилцаа нь тус хуулиар зохицуулагдах бөгөөд энэ хуулийн бүлэг2-т заасан химийн хорт
болон аюултай бодистой холбогдох үйл ажиллагааг зохицуулахад тавих үндсэн
шаардлагыг ханган ажиллах нь чухал.
Усны тухай хууль: Тус төслийн усны хэрэглээ дунджаар 256.4 м3 юм. Иймд усны тухай
хуулиар ус ашиглах дүгнэлтийг төрийн захиргааны төв байгууллагаар гаргуулна. “Цогт
Онон” ХХК нь Баргилт Овооын төмрийн хүдрийнн орд газрыг ашиглахдаа технологи үйл
ажиллагаанд буюу тоосжилт дарахад зарцуулах усыг гүний худгаас хангана.
Тус “Цогт Онон” ХХК нь Усны тухай хуулийн 22.4-т заасан дэглэм зөрчихийг хориглоно.
Мөн хуулийн 24-р зүйлд заасны дагуу усны нөөцийг бохирдохоос хамгаалах
шаардлагатай.
Ус бохирдуулсны төлбөрийн тухай хууль: Төслийн үйл ажиллагаан усны нөөцийг
бохирдуулж болзошгүй эх үүсвэр нь шатах тослох материал, тэсрэх бодисын хэрэглээ, хог
хаягдал зэрэг юм. Хэрвээ эдгээр эх үүсвэрээс усны нөөц бохирдсон нөхцөлд тус хуулийн
7.2-д заасны дагуу төлбөрийн хэмжээг усны сав газар тус бүрээр нь усны экологи эдийн
засгийн үнэлгээг үндэслэн энэ хуулийн 7.1-д заасан хязгаарт багтаан Засгийн газрын
тогтоосон хувь, хэмжээгээр тооцно.
Ургамал хамгааллын тухай: Тус хуулийн 13-р зүйлд иргэн, хуулийн этгээдийн эрх, үүргийг
заасан байна. Төсөл хэрэгжүүлэгч нь хуульд заасан энэхүү эрх, үүргээ хэрэгжүүлж
ажиллах хэрэгтэй.
Соёлын тухай хууль: Тус хуулийн 18-р зүйлд аж ахуй нэгж, байгууллагын эрх, үүргийг
заасан байна. Төсөл хэрэгжүүлэгч нь хуульд заасан энэхүү эрх, үүргээ хэрэгжүүлж
ажиллах хэрэгтэй.
Соёлын өвийг хамгаалах тухай хууль: Тус хуулийн 38-р зүйлд соёлын өвийг хамгаалахтай
холбоотой хориглох үйл ажиллагааг заасан байна.
38.1.Соёлын өвд хохирол учруулж болзошгүй дараах үйл ажиллагааг хориглоно:
38.1.1. түүх, соёлын дурсгалт газар түүний орчны бүсэд дэд бүтцийн барилга
байгууламж барих, уул уурхай, газар тариалан эрхлэх, үйлдвэрлэл явуулах;
38.1.2. палеонтологи, археологи, угсаатны мэргэжлийн байгууллагаар урьдчилан
хайгуул, судалгаа хийлгэхгүйгээр хот суурин, барилга байгууламж барих, шинээр
зам тавих, тариалангийн талбай олгох, усан цахилгаан станц байгуулах, ашигт
малтмалын хайгуул хийх, ашиглах зэрэг аж ахуйн үйл ажиллагаа явуулахад зориулж
газар олгох;
38.1.3. хуульд зааснаас бусад тохиолдолд нийтийн өмчийн түүх, соёлын хөдлөх
дурсгалт зүйлийг өмчлөгчийн зөвшөөрөлгүйгээр өөр байгууллага, орчинд шилжүүлэн
хадгалах, зөөж тээвэрлэх, хөдөлгөх;
38.1.4. улс, аймаг, нийслэлийн хамгаалалтад байх түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгалд
зар сурталчилгааны самбар, бичиг хадах, анхны хэлбэр төрх, хийц, бүтээцийг
өөрчлөх.
38.2. Палеонтологи, археологи, угсаатны урьдчилсан хайгуул, судалгааны ажлын
дүгнэлтээр соёлын өвд эрсдэл учирч болзошгүй байгаа нь тогтоогдсон бол аж ахуйн үйл
ажиллагааг зогсоох үндэслэл болно.
38.3. Газрын хэвлийг эзэмших, ашиглах явцад соёлын биет өв илэрвэл газрын хэвлийг
ашиглагч ажлаа зогсоож, энэ тухай сум, дүүргийн Засаг дарга, цагдаагийн болон уг
асуудлыг хариуцсан байгууллагад нэн даруй мэдэгдэнэ.
БҮЛЭГ 3. ТӨСЛИЙН ТОДОРХОЙЛОЛТ

3.1. Төслийн ерөнхий мэдээлэл
3.1.1. Төслийн нэр
“Уртын дэнжийн алтны шороон орд ашиглах” төсөл
3.1.2. Төслийн зорилго үйл ажиллагаа

Алтны шороон ордыг ашиглах техник эдийн засгийн үндэслэлээр тус ордыг байгаль
орчинд сөрөг нөлөөлөл багатайгаар ил аргаар ашиглан олборлолт, баяжуулалт
явуулахад тус төслийн зорилго оршино.
3.1.3. Төсөл хэрэгжүүлэгч аж ахуй нэгж байгууллагын нэр

“Цогт Онон” ХХК
Улсын бүртгэлийн дугаар: 9011071066
Регистерийн дугаар: 2097109
3.1.4. Төсөл хэрэгжүүлэгчийн хаяг

Улаанбаатар хот, Хан-Уул дүүрэг, 19-р хороо
3.1.5. Төслийн байршил

“Цогт-Онон” ХХК-ийн Уртын голын дэнжийн алтны шороон орд нь Төв аймгийн
Сэргэлэн сумын нутагт орших бөгөөд Налайх хотоос зүүн урагш 45 км,
Жанчивлангийн рашаан сувиллаас баруун урагш 14 км зайд байрлах бөгөөд
газарзүйн солбицол нь:
16905 лицензийн талбайн солбицол:

1. ЗУ 107032’51’’ ХӨ 47030’54.76’’ 4. ЗУ 107032’27’’ ХӨ 47030’24’’
2. ЗУ 107032’51’’ ХӨ 47029’50’’ 5. ЗУ 107032’1.7’’ ХӨ 47030’24’’
3. ЗУ 107032’27’’ ХӨ 47029’50’’ 6. ЗУ 107032’1.7’’ ХӨ 47030’54.76’’
3.1.6. Төсөл хэрэгжих орчмын тойм зураг

Зураг 16. төсөл хэрэгжих орчмын тойм зураг
3.2. Төслийн хүчин чадал, ажиллах горим

Олборлолтын хүчин чадал: Уртын голын дэнжийн ордод олборлолтын ажил явуулж байгаа
алтны жижиг дунд үйлдвэрүүдийн жилийн бодит үзүүлэлтээс үзэхэд 40-87 мян.мЗ угааж
байна. Төслийн талбайд 2 жилийн хугацаанд нийтдээ 120,14 мян.м3 элсийг олборлоно.
Үүнээс үзвэл жилд олборлох хүчин чадал нь 60,7 мян.м3, сард 1,01 мян.м3, өдөрт 337,2 м3
Баяжуулах цехийн ажиллах горим:

Ашиглалтын жилүүдэд нийтдээ 120.14 мян.м3 элсийг 2 жилд олборлон, баяжуулах бөгөөд
элсийг 6-9-р саруудад угаалтын ажлыг явуулна.
Хүснэгт 3. Хүчин чадалын үзүүлэлт
Элс
Хэмжих боловсруулалтын
№ Үзүүлэлт Бүгд дүн
нэгж хугацаа, жилээр
I II
1 Элс угаалт мян.м3 67.34 52.80 222.5
2 Алтны дундаж агуулга г.м3 0.219 0.193 0.232
3 Алтны нөөц кг 14.72 10.21 50.26
4 Металл авалт % 87 87 87.00
Гарган авах алтны
5 кг 12.81 8.89 43.73
хэмжээ
Ажиллах горим
Баяжуулалтын технологиос хамааран уурхайн олборлолтын ажлыг улирлын чанартай
явуулна. 2012-2016 онд хөрс хуулалт, элс олборлолт болон баяжуулалтын ажил 5 сарын
1-аас 10 сарын 15-ны хооронд үргэлжилнэ. Эхний 15 хоног бэлтгэл ажил хийгдэнэ.
Үйлдвэрлэлийн үндсэн процессууд нь тасралтгүй 7 хоног, өдөрт 1 ээлжээр 10 цагийн
уртасгасан хугацаагаар явагдана. Хоолны болон ээлж солилцох хугацаа ээлж тус бүрт 1
цагаар тооцов.
Хүснэгт 4. Ажиллах горим
2015-2017
Хэмжээ
Үзүүлэлт Хөрс Элс Элс
нэгж
хуулалт олборлолт угаалт
Календарь хоног хоног 180 175 175
Ээлжийн үргэлжлэх хугацаа цаг 12 12 12
Ээлжийн тоо ээлж 2 2 2
Сард ажиллах хоног хоног 30 30 30
Баяр ёслолын хоног хоног 3 3 3
Завар үйлчилгээ хийх өдрүүд хоног 6 6 6
Бэлтгэл ажлын хоног хоног 1 1 1
Зөөвөр нүүдэл хийх өдөр хоног 15 15 15
Жилд ажиллах сар сар 5 5 5
Жилд ажиллах хугацаа хоног 142 142 142
3.3. Төслийн технологи

3.3.1. Ил уурхайн ашиглалтын технологи
Ордыналтын систеийн нөхцөл, н нөхцөл сишинжологийнболон уурхайд одоо ашиглагдаж
байгаа техник, тоног төхөөрөмж зэрэгт ил уурхайд тээвэртэй ашиглалтын системийг
хэрэглэх боломжтой юм.
Хүснэгт 5. Ил уурхайн технологийн агуулга, бүрдэл
Технологи Үндсэн ажил Технологийн процессууд
Хөрс хуулалт - Ухаж ачих
- Тээвэрлэх
Тээвэртэй ашиглалтын - Овоолох
технологи Олборлолт - Ухаж ачих
- Тээвэрлэх
- Овоолох (агуулахад хураах)
Хучдас чулуулгийн хатуулаг III-IV зэрэг, ургамлын хар шороон хөрс II зэрэгт багтана.
Ордын олборлолтын нөхцлийг харгалзан хөрс хуулалтын ажлыг бульдозероор
гүйцэтгэнэ. Тээвэрлэлтгүй системээр хөрс хуулалтын ажлыг ордын өргөний хэмжээнээс
хамааран хуулах учраас хөрс хуулалт хэрэглэж буй Т-17О, Т140-1 маркийн
бульдозеруудыг тус бүр 1 ширхэгийг ашиглана.
Элс олборлох ажиллагаанд Huyndai LC210 маркийн 1.1 м3 утгуурын багтаамжтай
эксковаторыг ашиглах бөгөөд тооцоог хамгийн их олборлолттой жилээр ТЭЗҮ-д тооцсон
байна.
Уурхайн үндсэн тээвэрлэлтэнд автосамосвал ашиглана. Олборлолтын мөргөцгөөс
нөөцийн овоолго хүртлэх дундаж зай 850 м юм.
3.3.2. Баяжуулах технологи
Хөрсийг экскаватор-бульдозерын ба автосамосвалын хослолоор хуулж, ашиглагдсан
талбайд буцаан асгах замаар газрын нөхөн сэргээлтийг зэрэгцүүлэн хийж, алт агуулагч
элсийг олборлон тусгай талбайд хуримтлуулна. Ордын эрдсийн бүрэлдэхүүний онцлог
угаагдан баяжигдах шинж чанарт тохирсон өмнөх жилүүдэд ашиглаж байсан даралтат
усаар ажилладаг зөөврийн хүрдэн эргүүлэгт скрубберийг хэрэглэхээр ТЭЗҮ-д тусгав.
Элс ил уурхайгаас автосамосвалаар тээвэрлэгдэн угаах төхөөрөмжийн хүлээн авах
бункерт өгөгдөнө. Элс угаах төхөөрөмжинд өгөгдөж, хүрдэн шигшүүрт орж угаан
ангилагдан задарч, торны дээрх (+20 мм) хоосон чулуулаг гадагшилж, галийн овоолго
руу хаягдана.
Торны доорх (-20+8мм), (-8+0мм) ширхэглэлтэй алт агуулсан элс тунаах шлюзэнд
баяжигдана. Элсийг шлюзээр баяжуулж, хүнд металл шлюзний ховилд тунаж, хөнгөн
материал эфелийн хаягдлын овоолго хаягдана. Хаягдлын цөөрөмд мөхлөгүүд тунаж,
цэвэршсэн усыг эргүүлэн технологид өгнө. Угаалга эхлэхэд технологийн усан хангамжийг
гүний худгаас бүрэн хангах ба үйлдвэрлэлийн явцад эргэлтийн усан хангамжийг 70-80%
хангаж, үлдсэн 20-30% усыг байнга цэвэр усаар нөхөн өгнө.
Зураг 2. Элс баяжуулах технологийн схем

Шлюзэн дээр тунасан баяжмалыг 20 цагт 1 удаа, тодорхой комиссын бүрэлдэхүүнтэйгээр
(харуулын хяналтанд) султган авна.
Угаах төхөөрөмжөөс баяжмал авах ажлыг шлюзны доороос дээш секц тус бүрийн
трафаретийг сөхөж, хуримтлагдсан баяжмал бүхий элсийг тусгай зориулалтын малтуур
хүрзээр хутган авч тусгай зориулалтын торхонд хийж, резинийг устай торхонд маш нарийн
нямбай угааж баяжмалтай торхнуудыг машинд ачиж гүйцээн баяжуулах цех рүү хүргэх
буюу шлюзний дэвсгэрийг займчин зайлах замаар гар аргаар багасган бохир баяжмалыг
ялгаж авдаг.
Шлюзнээс султган авсан бохир баяжмалыг харуулын хяналтан доор гүйцээн баяжуулах
цехэд аваачиж, гар тэвшээр ялгаж, хар шлихийг соронздож, хатааж, үлээн алтыг гарган
авна.
Алттай баяжмалыг гүйцээн баяжуулах цехэд хүлээн авч, угааж үлээсний дараагаар
жинлэж, комиссын бүрэлдэхүүнтэй алт олборлолтын журналд тэмдэглэж, алттай савыг
битүүмжлэн сейфэнд хадгална. Сейфийг 2-3 албан тушаалтан лацдаж битүүмжлэнэ.
Цаашид сейфийг онгойлгох, цоожлох тохиолдолд заавал дээрх албан тушаалтнууд
хамтран гүйцэтгэнэ.
3.4. Тоног төхөөрөмж
Уртын дэнжийн алтын шороон ордыг ашиглах ашиглалтын систем, хүчин чадал, уул
геологийн нөхцөл зэрэгт үндэслэн олборлолтын үйл ажиллагаанд дараах техник тоног
төхөөрөмжийг сонгон авсан байна.
Хүснэгт 6. Уулын үндсэн тоног төхөөрөмжүүд
Тоног төхөөрөмжийн марк Ашиглах зориулалт тоо
Экскаватор Hyundai LC-210 элс олборлолт 1
Бульдозер T-140 хөрс хуулалт 1
Бульдозер T-170 хөрс хуулалт 1
Ачигч ZL-50G Элс баяжуулалт 1
Автосамосвал Howo 20 Элсний тээвэрлэлт 1
Хөрс хуулалтын технологи

Ордын олборлолтын нөхцлийг харгалзан хөрс хуулалтын ажлыг бульдозероор
гүйцэтгэнэ. Бульдозеруудын техникийн үзүүлэлт, бүтээл шаардагдах тоог хүснэгтлэн
үзүүлэв.
Хүснэгт 7. Хөрс хуулалтанд хэрэглэгдэх тоног төхөөрөмж
№ Үзүүлэлт Хэмжих нэгж T170 T140
1 Хусуурын багтаамж м3 3.18 4
2 Хөдөлгөөний хурд км/цаг 2.58-8.7 2.52-10.3
3 Ажлын жин кг 16760 26990
4 Хөдөлгүүрийн чадал м/х 170 169
5 Длина мм 4210 5245
6 Ширина мм 2480 3270
7 Высота мм 1880 3175
Хүснэгт 8. Т170, Т140-1 маркийн бульдозеруудын бүтээл болон хэрэгцээний тооцоо

хэмжих
Үзүүлэлт T170 T140-1
нэгж
Хутганы түрэх багтаамж, м3 м3 3.18 4
Түрэлтийн налуу <30% <30%
Түрэлтийн дундаж зай метр 100 100
Онолын бүтээл (сийрэг эзэлхүүнээр) )(Estimated м3/ц 62 68
Production)
Налуугийн итгэлцүүр (grade factor) 1 1

Хутга дүүргэлт (blade factor) 0.8 0.8
Сийрэгжилтийн итгэлцүүр 1.4 1.4
Техникийн бүтээл (нягт эзэлхүүнээр)(Кц=100%) м3/цаг 35.43 38.86
Ээлжийн цаг ашиглалт 0.8 0.8
Ээлжийн бүтээл (ээлж 12ц) м3 283.43 310.86
Хоногийн бүтээл (2ээлж/хон) м3 283.43 310.86
Жилийн бүтээл (300 хон/жил) м3 40246.86 44141.71
Жилд түрэх хөрс (нийт хөрсний 50%) м3 60788.86 60788.86
Шаардлагатай булдозерын тоо ш 1.51 1.38
Худалдаж авах бульдозерын тоо ш 2 2
Жилд ажиллах цаг мото/ц 2144.77 1955.52
Элс олборлолт
Элс олборлолтцагллагаандлагааборлолтцагмаркийнорлолт3
лагааборлолтцагмаркийнорлолт
50%)таййнорлолтцагдгтаййнорлолтцагнгтаййнорлолтцагйгтаййнорлолтцаг тооцоон
үзүүлэв.энгийн нөхцөл зэрэгт үндэслэн олборлолтын үйл а
Хүснэгт 9. Huyndai LC210 маркийн экскаваторын техникийн үзүүлэлт
№ Үзүүлэлтүүд Нэгж Утга
1 утгуурын багтаамж м 1.1
2 гарны урт м 2.92
3 утгалтын түвшингийн хамгийн их радиус мм 9780
4 утгалтын хамгийн их радиус мм 9940
5 утгалтын хамгийн их гүн мм 6740
6 утгалтын хамгийн их өндөр мм 9470
7 Их биеийн өргөн мм 2700
8 Их биеийн өндөр мм 2920
9 Явах ангийн урт мм 4440
10 Явах ангийн өргөн мм 2990
11 Явах ангийн гинжийн өргөн мм 600
12 Хамгийн их хурд км/ц 5.3
13 Масс тн 23.7
14 Хөдөлгүүрийн өргөх чадал кВт 112
Хүснэгт 10. Элс олборлолтонд ажиллах экскаваторын бүтээл

№ Үзүүлэлтүүд Нэгж Утга
1 утгуурын багтаамж м 1.1
2 гарны урт м 2.92
3 утгалтын түвшингийн хамгийн их радиус мм 9780
4 утгалтын хамгийн их радиус мм 9940
5 утгалтын хамгийн их гүн мм 6740
6 утгалтын хамгийн их өндөр мм 9470
7 Их биеийн өргөн мм 2700
8 Их биеийн өндөр мм 2920
9 Явах ангийн урт мм 4440
10 Явах ангийн өргөн мм 2990
11 Явах ангийн гинжийн өргөн мм 600
12 Хамгийн их хурд км/ц 5.3
13 Масс тн 23.7
14 Хөдөлгүүрийн өргөх чадал кВт 112
Зураг 3. Уурхайд ашиглагдаж байгаа тоног төхөөрөмж
Уурхайн тээвэр
Уурхайн үндсэн тээвэрлэлтэнд автосамосвал ашиглана. Олборлолтын мөргөцгөөс
нөөцийн овоолго хүртлэх дундаж зай 850 м тээвэрлэлтэнд БНХАУ-д үйлдвэрлэгдсэн Howo
20 маркын автосамосвал ашиглана.
Хүснэгт 11. Howo 20 маркийн автосамосвалын техникийн үзүүлэлт

№ Марк HOWO-20
1 Даац, тн 20
2 Өөрийн масс,тн 39.4
3 Тэвшний багтаамж, м3 13.5
4 Дээд хурд, км/цаг 75
5 Хөдөлгүүрийн заасан чадал, м.х 266
6
7 Дугуйн томъёо 6*4
8 Дугуйн хэмжээ 24.00-35
Хүснэгт 12. Howo 20 маркийн автосамосвалын бүтээл болон хэрэгцээний тооцоо

хэмжих Хүдэр
№ Үзүүлэлт
нэгж тээвэр
1 Автосамосвалын марк Howo 20
2 Тээврийн зай, нэг талдаа м 850
3 Автосамосвалын ачаатай явах хурд м/мин 250
4 Автосамосвалын хоосон явах хурд м/мин 500
5 Ачилт хийх экскаватор CAT 322
6 Экскаваторын шанаганы багтаамж м3 1.1
7 Экскаваторын циклийн хугацаа сек 19
8 Шаардагдах автосамосвалын даац тн 20
9 Экскавацлалтын итгэлцүүр 0.64
10 Чулуулгийн эзэлхүүн жин тн/м3 1.4
11 Самосвалын тэвшний эзэлхүүн (SEA2:1) м3 13
12 Самосвалын паспортын даац тн 20
13 Ачаалах хугацаа сек 199
14 Экскаваторын утгалт хийх тоо даац ашиг удаа 20
15 Экскаваторын утгалт хийх тоо тэвш ашиг удаа 18
16 Самосвалын бодит даац тн 20
17 Даац ашиглалт % 1
18 Рейсийн хугацаа мин 11.4
19 Ачилт хийх хугацаа мин 3.3
20 Ачаатай явах хугацаа мин 3.4
21 Ачаагаа буулгах мин 1

22 Хоосон явах (буцаж эргэх) мин 1.7
23 Сэлгээ хийх, хүлээх хyгацаа мин 2
24 Нэг цагт гүйцэтгэх рейсийн тоо удаа 5.3
25 Цагийн бүтээл м3 75.1
26 Цагийн бүтээл тн 105.1
27 Ээлжийн үргэлжлэх хугацаа цаг 10
28 Ээлжийн цаг ашиглалт 0.8
29 Ээлжийн бүтээл м3 600.6
30 Ээлжийн бүтээл тн 840.8
31 Ээлжийн тоо ээлж 1
32 Хоногийн бүтээл м3 600.6
33 Хоногийн бүтээл тн 840.8
34 Жилд ажиллах хоног хоног 142
35 Жилийн бүтээл м3 85,285.40
36 Жилийн бүтээл тн 119,399.60
37 Жилд тээвэрлэх ачаа м3 67,341.60
38 Жилд тээвэрлэх ачаа тн 94,278.20
39 Автосамосвалын тоо (тооцооны) ш 0.8
40 Нөөцийн итгэлцүүр ш 1.2
41 Худалдаж авах автосамосвалын тоо ш 1
42 Нийт автосамосвалын жилийн гүйлт км 9,616.40
43 Нийт автосамосвалын жилд ажиллах цаг мото.ц 897
Баяжуулалтын техник тоног төхөөрөмж

Уртын дэнжийн алтны шороон ордын алтны нөөцийг баяжуулах үйл ажиллагаанд
гравитацийн арга ашиглаж байгаатай холбоотойгоор элс угаалганд сонгон авсан скрубер,
утгуурт ачигчийн техникийн үзүүлэлт, бүтээлийг ТЭЗҮ-д тооцсоноор дараах хүснэгтүүдэд
үзүүлэв.
Хүснэгт 13. ЗХЧШ-III маркийн угаах төхөөрөмжийн техникийн үзүүлэлтүүд
Д/д Үзүүлэлт Х/нэгж Тоо хэмжээ
1 Скрубберийн Хүрдний диаметр мм 1420
Хүрдний урт мм 2010
Шүүрний диаметр мм 16, 18, 20
Хүчин чадал м 3/цаг 50
Эргэлтийн хурд эр/мин 16-18
2 Цахилгаан хөдөлгүүрийн чадал квт 30
эр/мин 970
3 Төхөөрөмжийн урт мм 6000
өргөн мм 2200
өндөр мм 3224
жин тн 6
Хүснэгт 14. ЗХЧШ-III маркийн угаах төхөөрөмжийн бүтээлийн тооцоо

Үзүүлэлтүүдийн нэр Х/нэгж 6 сар 7 сар 8 сар 9 сар Нийт
1. Угаалтын хугацаа хоног/сард 30 31 31 30 122
2. Сул зогсолт хоног 2 3 2 2 9
3. Сард ажиллах хоног хоног 28 28 29 28 113
4. Цэвэр ажиллах хугацаа цаг/хоногт 20 20 20 20 80
5. Жилд ажиллах хугацаа цаг/жилд 560 560 580 560 2260
6. Xүчин чадал м3/ц 50 50 50 50 50
7. Жигд бус ажиллагааны - 0.8 0.8 0.8 0.8 0.8
коэффицент
8. Угаах төхөөрөмжийн цагийн м3/цагт 40 40 40 40 40
бүтээл
9. Угаах төхөөрөмжийн Сарын мян.м3/жилд 17.92 17.92 18.56 17.92 72.32
бүтээл
Эфель-галь түрэх ажил

Сонгон авсан баяжуулах төхөөрөмжийн хүчин чадлаар цагт 40 м3 элс баяжуулна.
Элсний эфель галь түрэх, бункерлүү элсийг зөөж тээвэрлэх ажлыг тус компанийн өмнө нь
хэрэглэж байсан ZL- 50G маркийн ачигчаар хийж гүйцэтгэнэ.
Хүснэгт 15. ZL- 50G маркийн ачигчийн бүтээлийн тооцоо
Үзүүлэлт Хэмжих нэгж Тэмдэглэгээ Утга
Марк ZL-50G
Хөдөлгүүр кВт 162
Шанаганы багтаамж м3 Е 3
Ажиллах үеийн жин кг 18000
Хэмжээ /У х ӨргӨн/ мм х мм х мм 8110 х 2800 х 3460
Утгаж ачих өндөр мм 3090
Хүснэгт 16. ZL-50 дугуйт техникийн бүтээлийн тооцоо, хэрэгцээний тооцоо

Үзүүлэлт Xэмжих нэгж ZL50
Утгуурын багтаамж м3 3
tум Ухаж ачих мөчлөгийн хугацаа сек 30.5
tу Чулуулгийн утгалт сек 13
tах Ачаатай үеийн хөдөлгөөн сек 15
tхх Хоосон үеийн хөдөлгөөн сек 16
tа Ачилтын хугацаа сек 6
Lш Сэлгээ хийж шилжих нэг талын зай м 10
Vх мөргөцөг орчимд шилжилт хөдөлгөөн хийх м/с 8
хурд
Eу Ачигчийн утгуурт орох эзлэхүүн м3 3.2
qуа Утгуурт ачигчийн утгуурын даац тонн 5
ϒ Чулуулгийн нягт т/м3 1.7
Куд Утгуур дүүргэлтийн коеф 1.4
Кс Утгуур дахь сийрэгжилтийн коеф 1.3
Куа Утгуурт ачигчийн цаг ашиглалтын коеф 0.95
Кту утгуурт ачигчийн төрлийг тооцох коеф 0.95
Qуэ Утгуурт ачигчийн ээлжийн бүтээл т/цаг 57.4
Qуэ Утгуурт ачигчийн ээлжийн бүтээл м3/цаг 97.5
Qуэ Утгуурт ачигчийн ээлжийн бүтээл т/ээлж 573.6

Qуэ Утгуурт ачигчийн ээлжийн бүтээл м3/ээлж 337.4
Qух Утгуурт ачигчийн хоногийн бүтээл т/хоног 1,147.20
Qух Утгуурт ачигчийн хоногийн бүтээл м3/хоног 674.82
Qуж Утгуурт ачигчийн жилийн бүтээл т/жил 162,900.68
Qуж Утгуурт ачигчийн жилийн бүтээл м3/жил 95,823.93
Жилд утгах хүдэр тонн 178,908
Жилд утгах хүдэр м3 105,240
Шаардлагатай утгуурт ачигчийн тоо ш 1
3.5. Төлөвлөлтийн үндсэн үзүүлэлт

Ордын ашиглалтын технологитой уялдуулан дараах байдлаар төлөвлөсөн бөгөөд 2
жилийн хугацаанд олборлолт, баяжуулалтын үйл ажиллагааг явуулна.
3.5.1. Цаг хугацааны төлөвлөлт
Ашиглалтын 1 дэхь жилд Уртын голын хэсгийн с1-1, с1-2, с1-7 хэсгийг харин
ашиглалтын эцсийн жилд С1-6 блокыг ашиглаж дуусган нөхөн сэргээлтийг ажлыг
гүйцэтгэнэ.
Хүснэгт 17. Элс угаах календарьчилсан төлөвлөгөө
Элс боловсруулалтын
Бүгд дүн
№ Үзүүлэлт Хэмжих нэгж хугацаа, жилээр
VI V
1 Элс угаалт мян.м3 67.34 52.80 120.14
2 Алтны дундаж агуулга г.м3 0.219 0.193 0.412
3 Алтны нөөц кг 14.72 10.21 24.93
4 Металл авалт % 87 87 174
Гарган авах алтны
5 кг 12.81 8.89 21.7
хэмжээ
3.5.2. Оронзайн төлөвлөлт

Тус уурхайн оронзайн төлөвлөлтийн үндсэн бүрэлдэхүүнд дараах элементүүд
багтана. Үүнд
1. Ил уурхай: Ил уурхай, уурхайн дотоод зам, овоолгууд
2. Баяжуулах үйлдвэр: Áàÿæóóëàõ ¿éëäâýð, óñàí ñàíãóóä
3. Засвар үйлчилгээний хэсэг: Засварын алба, сэлбэг хэрэгслийн агуулах,
ШТМ-ын агуулах
4. Уурхайн тосгон: Ажилчдын байр, хоолны газар
Ил уурхайн талбайн зохион байгуулалт
Уртын дэнжийн ордод олборлолтын ажил явуулна. Уртын дэнжийн ордын блокын
нийт талбай нь 171.87мян.м2 бөгөөд 2015-2016 онд олборлолт хийх блокын нийт
талбай 151.2мян.м2, хөрс хуулалтын дундаж гүн 1.28м, элсний дундаж зузаан 1.49м
учир дунджаар 478.5м3 õýìæýýòýé ухаш үүсэхээр байна. Шимт хөрсийг 0.2м
зузаантай хуулах ба олборлолтын блокын 2 талаар овоолго үүсгэнэ. Олборлолтын
ажил явуулах 2 лицензийн талбайн байрлалыг зураг3-д үзүүлэв.
Зураг 4. 16905 лицензийн талбайн байршилын зураг
Зураг 5. 16905 дугаар бүхий лицензийн талбайн төлөвлөлт орон зайн зохион
байгуулалтын зураг
Уурхайн дотоод авто зам
Уурхайн зам харилцаанд Үйлдвэрийн газраас орон нутгийн төв замтай 3 км орчим
зам засах, тосгоноос ил уурхайн хүртэлх, ил уурхайгаас технологийн шугам,
баяжуулах цех, ШТМ - ийн агуулах руу явах зэрэг зам харилцаа багтана. Зам нь
сайжруулсан шороон зам байна.
Зураг 6. Ëèöåíçèéí òàëáàéí орчим ãàðñàí øîðîîí çàì
Хүснэгт 18. Уурхайн авто замын тооцоо

№ Замын нөхцөл
1 Автосамосвалын марк Howo 20
2 Автосамосвалын дундаж хурд км/ц 34.5
3 Эргэлтийн радиус м 30.0
4 Авто замын зурвасын тоо м 1.0
5 Автосамосвалын өргөн м 4.7
6 Хамгаалалтын зурвас өргөн м 0.5
7 Машин зөрөх аюулгүйн зай м 0.7
8 Замын зорчих хэсгийн өргөн м 5.8
9 Замын хөвөөний өргөн м 4.0
10 Замын өргөн м 9.8
11 Замын муруйлтын хамгийн бага радиус м 20.37
12 Дугуйн хажуугын гулсалтыг тооцох коэф, нойтон үед 0.16
13 Замын хөндлөн налуу % 0.3
14 Замын муруйлтын зөвшөөрөгдөх бага радиус м 40.7
15 Замын тангенс м 22.12
16 Замын бисстрис м 8.3
17 Замын тойруу хэсэг дэх хөдөлгөөний зурвасын өргөсөлт м 3.4
18 Замын тээх болон нэвтрүүлэх чадвар кне=1.75-2.0
19 Замын нэвтрүүлэх чадвар маш/цаг 274.1
20 Автозамын тээх чадвар т/хоног 2466.8
21 Самосвал хоорондох аюулгүй зай м 88.11
471≤2466.8
Овоолго
Ургамлын үе бүхий 30.240,0м3 үржил шимт хөрсийг нөөцийн хүрээний хил заагаас
гадагш 5-10 м-ийн зайд овоолж, нөхөн сэргээлтийн ажилд эргүүлэн ашиглана. Уртын
дэнжийн ил уурхайн шимт хөрсний овоолго нь 4195 м2 талбайд байрлана.
Суурь хөрсний овоолго нь ашиглалтын эхний үе шатанд үүсэх ба овоолгод жил бүр
тогтворжуулалт, хэлбэржүүлэлтийн ажил хийгдэнэ. Ñ1-1 /24326м2х1.4м=34056.4м3/
блокийн хөрс хуулалтаас гарах хурдас чулуулгийг олборлолт явуулсан блокоос 50м
зайд 4777м2 талбайд 6.1м өндөртэй гадаад овоолго байхаар төлөвлөсөн байна.
Галь-эфелийн овоолго: Баруун уртын алтны шороон ордын галь-эфелийн овоолго

нь шороон ордын ил уурхайн талбайд байрлах бөгөөд 17071м2 зайг эзлэх бөгөөд ил
уурхайгаас (C1-4 блокын) төв хэсгээс 198м зайд байрлана. Уртын голын ордын галь
эфелийн овоолго нь ил уурхайн хойд хэсэгт төвөөс 600 м зайд орших ба суурь
талбай 7054 м2 байна.
Баяжуулах үйлдвэрийн талбайн зохион байгуулалт
Баяжуулах үйлдвэр нь угаах төхөөрөмж, бохир, тунаах, цэвэр усны 3 нуур зэргээс
бүрдэнэ. 16905 лицензийн талбайд олборлолтын ажил явуулах үед С1-2 блокийн
баруун талд 150м зайд тус тус байрлуулахаар төлөвлөсөн байна. 16905 лицензийн
талбайд байрлах угаах төхөөрөмжийн усан сангуудийн нийт талбай 8947м2 байна.
Зураг 7. Усан сан болон угаах төрөөрөмж, усан санг холбосон ган хоолой
Засвар үйлчилгээний хэсэг
Үндсэн болон туслах үйлдвэрлэлийн хэрэгцээнд ашиглагдаж байгаа техник

хэрэгслийг засварлахад чиглэгдэнэ. Сэлбэг хэрэгслийн агуулах нь техникийн 1 ш
агуулах нь уурхайн засварын талбайн төв хэсэгт байрлана. Шатах тослох
материалын агуулах нь уурхайн тосгоноос 2км зайд орших бөгөөд түлшний 25тн
багтаамж бүхий 2 ш ёмкостууд тус тус байна.
Уурхайн тосгон
“Цогт Онон” ХХК-ийн одоогийн ашиглаж байгаа уурхайн тосгон нь ил уурхайгаас

баруун зүгт 1 км зайд байрлана. Иймд дахин шинээр тосгон төлөвлөх шаардлагагүй
юм. Уурхайн тосгон нийт 0.8 га талбайг хамарна. Уурхайн тосгоныг MNS4934:2000
стандарт, нормативыг баримтлан зохион байгуулах шаардлагатай.
3.6. Туслах материал, завсрын болон эцсийн бүтээгдэхүүн, хог хаягдал
3.6.1. Туслах материал
Тус уурхайн туслах материал нь баяжуулалт, тоосжилт дарах, унд ахуйд гэх мэт
хэрэглэх ус, тээвэрийн хэрэгсэлд хэрэглэх шатах тослох материал юм.
Усны хэрэглээ: Ус хэрэглээний үндсэн эх үүсвэр нь зам талбайн тоосжилт дарах,
баяжуулалт хийх, унд ахуйн усны хэрэглээг хангах зэрэг юм.
1. Зам талбайн тоосжилт дарах усны хэрэглээ
Дотоод тээвэрлэлтийн талбайд өдөр бүр, бусад талбайд нийт 90 хоног усалгаа
хийнэ. Зам талбайн тоосжилт дарахад хэрэглэх усны хэмжээг БОНХАЖЯ-ны
сайдын А/301-р тушаалын “Зүлэг талбайн усалгааны норм”-ын 1 м2 гудамж
талбайн усалгааны нормоор авав.
Зураг 8. Тоосжилт дарах усны хэрэглээ
Ажлын Усны хэрэглээ, м3
Эх үүсвэр
хэмжээ, м2 1 хоног 1 сар 1 жил
Дотоод тээвэрлэлтийн замын
24000 48 1440 8400
тоосжилт дарах
Бусад элэгдэл, эвдрэлд орсон
89056 178.112 5343.36 16030.08
талбайн тоосжилт дарах
2. Баяжуулалтын усны хэрэглээ

Баяжуулалтын ус хэрэглээг тооцохдоо БОНХАЖЯ-ны сайдын А/301 тоот
тушаалын 2-р хавсралтын дагуу 1 м3 элс угаан баяжуулахад 4 м3 ус ашиглана
гэж тооцов. Нийт 2 жилийн хугацаанд 120.14 мян.м3, 1 жилд дунджаар 60,07
мян.м3, 1 хоногт 344 м3 элс угаан баяжуулна. Иймд 1 хоногт 344 м3*4 м3 = 1376
м3 ус ашиглана. Үүний 70 % -ийг эргэлтийн усан сангаас, үлдэх 30 % -ийг
худгаас хангана.
Хүснэгт 19. Баяжуулалтын ус хэрэглээ
Усны
Усны эх үүсвэр
Ажлын Норм, хэрэглээ, м3
№
хэмжээ, м2 м3 Цэвэр усны
1 хоног Худгаас, 30 %
нуураас, 70 %
1 344 4 1376 963.2 412.8
Худгаас 1 хоногт авах усны хэмжээ 412.8 м3 буюу 4.7 л/с юм.
3. Унд ахуйн усны хэрэглээ

БОНХАЖЯ-ны сайдын А/301 тоот тушаалын хавсралт 12 - д заасан Нэгж
бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд зарцуулах усны түр нормыг үндэслэн тооцов. Тус
тушаалын 12-р хавсралтанд зааснаар нэг хүний хоногийн усны хэрэглээ 150 л-
ээр тооцсон /усан орох шүршүүртэй/. Тус уурхайд нийт 22 хүн ажиллана. Иймд
1 хоногт 3.3 м3 ус хэрэглэнэ.
Хүснэгт 20. Унд ахуйн усны хэрэглээ
Норм, Усны хэрэглээ, м3
№ Ажлын хэмжээ
м3 1 хоног 1 сар 1 жил
1 22 хүн 0.15 3.3
Дээрх ус хэрэглээг нэгтгэн дараа хүснэгтэд үзүүлэв.

Хүснэгт 21. Нийт ус хэрэглээ
Ажлын Усны хэрэглээ, м3
Эх үүсвэр Норм
хэмжээ 1 хоног 1 сар 1 жил
Дотоод тээвэрлэлтийн
24000 м2 2л 48 1440 8400
замын тоосжилт дарах
Бусад элэгдэл, эвдрэлд
орсон талбайн тоосжилт 89056 м2 2л 178.112 5343.36 16030.08
дарах
Баяжуулалт 344 м3 4 м3 412.8 9081.6 72240
Унд ахуй 22 0.15 3.3 99 594
Нийт
Усны нийт хэрэглээ 7.4 л/с байна. Иймд энэ хэмжээний ус хэрэглээг хангах
боломжтой газрын доорх усны нөөц шаардлагатай юм.
Шатах тослох материалын хэрэглээ: Нийт 10 тоног төхөөрөмж олборлолтын үйл
ажиллагаанд ашиглагдана. Эдгээрийн шатахууны хэрэглээг дараах хүснэгтэд
үзүүлэв.
Хүснэгт 22. Шатах тослох материалын хэмжээ
Жилд Нийт ашиглалтын жилд
ажиллах Литр/мото зарцуулах түлш
№ Техникийн марк Тоо/ш
мото цаг
литр үнэ мян.төг
цаг
1 Бульдозер Т-140 1 479 20 9,580 1,650 15,807.0
2 Бульдозер Т-170 1 1,718 20 34,360 1,650 56,694.0
3 Экскаватор Hyandai LC-210 1 586 15 8,792 1,650 14,505.9
4 Ачигч ZL-50G 1 503 15 7,545 1,650 12,449.2
5 Автосамосвал Howo-20 1 982 20 19,640 1,650 32,406.0
Дүн 79,917 131,862.2
Нийт Нийт ашиглалтын жилд

Литр, 100
№ Түлшний зарцуулалт Тоо/ш гүйх зарцуулах түлш
км
гүйлт литр үнэ төг
1 Фургон 1 4,350 15 653 1,650 1,076.6
2 Уаз-469 1 4,350 18 783 1,650 1,291.9
3 Краз 2 4,350 25 1,088 1,650 1,794.3
Дүн 2,523 4,162.9
Шатахууны зардал 82,440 136,025.1
Тослох материалын зардал 13,602.5
ШТМ-ын зардлын дүн 149,627.6

1 м3 элс олборлолтод ногдох ШТМ 672
1 м3 хөрс олборлолтод ногдох ШТМ 614
3.6.2. Хог хаягдал

Хатуу хог хаягдал
Тухайн төслийн хувьд химийн бодис ашиглахгүй учир төслийн үйл ажиллагаанаас
хөрс бохирдуулах эх үүсвэр нь олборлолт, баяжуулалтын үеийн болон ахуйн
гаралтай хог хаягдал байх болно.
Технологийн хог хаягдал: Галь-эфелийн овоолго: Энэхүү овоолго нь нэг доголтой
6.1-12м хүртэл өндөр. Тус овоолгийг нөхөн сэргээлтэд ашиглана.
Шингэн хаягдал: Уг ордын ашиглалт-олборлолт нь хамгийн гүндээ 190-205м гүнийг
хамрах бөгөөд ордын хэмжээнд хийсэн судалгаагаар орд орчмын талбай нь олон
жилийн болон улирлын цэвдэггүй учир уурхайн ашиглалтын явцад ан цавын усны
шүүрэлт гарахгүй болно. Хэдий ийм боловч ашигт малтмалын ордуудад түгээмэл
тохиолддог хөрсний ус байж болох учир гэнэтийн болзошгүй нөхцөлд бэлэн байх
зорилгоор усны нөөц шахуурга бэлтгэн байршуулах шаардлагатай байна.
Ахуйн хог хаягдал: Уурхайн ажиллагсдын ахуйн хатуу хаягдал: Тус алтны шороон
ордыг ашиглах уурхайд нийт 22 ажилтан ажиллана. Иймээс уг тооцоог тогтмол
ажиллах 22 хүнээр тооцоход, хоногт 6.6кг, сард 198кг, жилд 1,188.0кг хатуу хог
хаягдал гаргаж байна. Дээрх тооцоог 1 хүн өдөрт дунджаар 0.3кг хатуу хог хаягдал
гаргахаар хийв. Тус компани нь уурхайн тосгон дахь хатуу хог хаягдлаа зориулалтын
багтаамж бүхий саванд хуримтлуулан Төв аймгийн Сэргэлэн сумын захиргаатай
хийсэн гэрээ, зөвлөмжийн дагуу сумын төвийн хог хаягдлын нэгдсэн цэгт хүргэдэг
байна.
Шингэн хаягдал
Технологи үйл ажиллагаанаас шингэн хаягдал гарахгүй. Зөвхөн техникийн
хэрэглээнд ашигласан шатах тослох материалын хаягдал гарна. Дизель түлш,
бензин нь хөдөлгүүрт бүрэн шатаж агаарт ялгарах бөгөөд хаягдлын хэмжээг хийн
хаягдал хэсгээс үзнэ үү. Техникийн хэрэгцээнд ашигласан дизелийн масло болон
бусад тос, тосолгоо материал нь хаягдал болон гарна. Энэ төрлийн хаягдлын
хэмжээ жилд 7.2 тн байна. Энэхүү хаягдлыг тусгай зориулалтын саванд түр хадгалан
хуульд заасан хэмжээгээр “Хог хаягдал”-ын тухай хуулийн дагуу аюултай хог хаягдал
зайлуулах, устгах, тээвэрлэх эрх бүхий аж ахуй нэгжтэй гэрээ байгуулан тогтмол
хугацаанд зайлуулж байна.
Унд ахуйн үйл ажиллагаанаас шингэн хаягдал гарна. Унд ахуйн үйл ажиллагаанаас
ялгарах шингэн хаягдлын хэмжээг тооцохдоо нийт хэрэглээний 80 % гэж үзэв.
Шингэн хаягдлын хэмжээ 1 хоногт 15.04 м3, 1 сард 451.2 м3, 1 жилд 5414,4 м3 байна.
Ахуйн шингэн хаягдлыг бохирын цооногт хуримтлуулан дүүрэх тутамд зөөвөрлөж
байхаар төсөлд тусгажээ. Гэвч энэ шийдэл нь байгаль орчинд зохистой бус тул, бага
оврын зөөврийн цэвэрлэх байгууламж суурилуулан ашиглах талаар зөвлөмж
боловсруулан, тайланд хавсаргав.
3.6.3. Эцсийн бүтээгдэхүүн
Лабраторын судалгаагаар ордын ашигт малтмалын шинж чанар дараах байдалтай

байна. Үүнд:
1. Судлагдсан дээж бараг бүхэлдээ элсэн чулуу, занар, цахиурын чулуун хэмхдэс,
боржин, порфирын төрлийн чулуулгаас тогтож байна.
2. Минерологийн шинжилгээнд хамрагдсан хүнд фракцын зонхилох хэсгийг
ильменит (55.84%), мортитжсон магнетит (33.43%), мартит (3.82%), төмрийн
ислүүд (2.04%), кассирит (1.88%), амфибол (1.29%), циркон (0.62%) эзэлнэ.
3. Шинжилгээнд хамрагдсан дээжний алтны мөхлөгийн хэмжээ ерөнхийдөө жигд,
ихэнх нь -0.2 мм-ийн ангилалд багтаж, дунд ба жижиг ширхэгтэй алтанд
хамаарагдана.
4. Алт нь зонхилон хумирсан үрчгэр, урт сунасан баганалаг, изометрлаг, бөөрөнхий
дусаллаг хэлбэртэй тааралдана. Алт нь ихэнхдээ муу ба дунд зэрэг мөлгөржсөн
байна.
5. Судлагдсан дээжний угаагдах шинж чанар хялбар юм.
6. Эрдсийн шинжилгээний үр дүнгээс үзэхэд алтнаас гадна үйлдвэрлэлийп
сонирхол татах өөр эрдэс алга байна. Харин хүнд фракцад ильменитын агуулга
нилээд өндөр байгаа нь гүйцээн баяжуулах алтыг ялгасны дараа тусад нь
хуримтлуулж ямар нэгэн хэрэглэгчид нийлүүлэх боломжтой байж болох юм.
7. Дээжин дэх алтны сорьцыг пробирын шинжилгээгээр тодорхойлоход 876 байв.
Судлагдсан ордын дээжийг нарийвчлан ангилсны дараа буюу ангилалгүйгээр
тунаах машин хэрэглэн баяжуулж, торны дээрхи ба доорхи материалыг зайлах
ширээгээр баяжуулах боломжтой. Гэвч жижиг тоосонцор алтны агуулга өндөртэй
элсийг ердийн шлюз хэрэглэн баяжуулахад алтны алдагдал их байхаар
тогтоогдов. Ийм элсийг шлюзээр баяжуулсаны дараа нэмэлт төхөөрөмж ашиглан
эфелээс тоосонцор алт ялган авах замаар металл авалтыг нэмэгдүүлж болох
юм. Энэ нь дараах хүснэгтэнд харагдаж байна.
Хүснэгт 23. Элсний дээжийн шигшүүрийн шинжилгээний үр дүн

Материалын ширхэгийн Гарц % Агуулга мг/т Алтны тархалт %
Ангилал
+ 100 мм
-100+40 5.27
-40+20 13.96
-20+10 18.52
-10+6 6.17
-6+2 4.33
-2+1 9.81 344 11.68
-1+0.63 10.36 370 13.26
-0.63+0.25 5.79 1217 24.38
-0.25+0.16 9.64 665 22.18
10.16 16.15 510 28.5
Бүгд 100.0 329 100.0
3.7. Төсөл хэрэгжих орчны газар ашиглалт, дэд бүтцийн хөгжил
Алтны шороон орд орчмын бүсэд дэд бүтэц муу хөгжсөн ч Төв аймгийн Сэргэлэн сумын
төвтэй ойр зайтай орших ба тус сум нь төвдөө шатахуун түгээх цэг, дизель станц, дунд
сургууль, хүн, мал эмнэлэг, төр захиргааны болон, байгаль орчны хяналт, хууль сахиулах
байгууллагуудын нэгжтэй.
Энэ нутагт цахилгаан эрчим хүчний шугам татаж, уст цэг байгуулан ашиглаж байгаа нь тус
байгууллагуудын төдийгүй, Сэргэлэн сумын тухайн нутагт шилжин ирж амьдарч байгаа
малчин өрхүүдийн хэрэгцээг хангадаг. Баруун-Урт, Уртын голын шороон ордыг ашиглах
болсноор энэ нутагт цахилгаан эрчим хүч, тээвэр, уст цэгийн хүртээмж тодорхой
хэмжээгээр бүрэлдэн, үүний дүнд нутгийн 10 гаруй малчин өрх нутагшин амьдарч, 4000га
орчим талбай бэлчээрийн зориулалтаар ашиглагдаж эхэлсэн байна.
Зам харилцаа
Төв аймгийн Сэргэлэн сумын нутагт орших Баруун урт, Уртын голын алтны шороон орд
нь Налайх дүүргээс зүүн урагш 45км-т Жанчивлангийн рашаан сувиллаас баруун урагш 14
км-т байдаг. Харин Улаанбаатараас зүүн урагш 80 км-т оршиж ердийн замаар холбогдоно.
Улаанбаатар-Сайшандын төмөр зам талбайн баруун талаар 10 км зайтай өнгөрөх бөгөөд
ойролцоох өртөө нь Цагаан хяр болно.
Зураг 9. Төсөл хэрэгжих орчны авто замын зураг
Цахилгаан хангамж
Төсөл хэрэгжих нутаг Төв аймгийн Сэргэлэн сум нь Цахилгаан эрчим хүчний төв шугам
Налайхын 35мВт холбогдсон.
Харилцаа холбоо
Төв аймгийн Сэргэлэн сум нь харилцаа холбооны үйлчилгээний бүх сүлжээнд холбогдсон.
БҮЛЭГ 4. ТӨСЛИЙН НӨЛӨӨЛЛИЙН ҮНЭЛГЭЭ

4.1. Нөлөөллийг тодорхойлох
“Цогт Онон” ХХК-ийн Алтны шороон орд ашиглах төслийн байгаль орчин, нийгэм эдийн
засагт үзүүлэх нөлөөллийг байгалийн хам бүрдэл тус бүрээр нь үнэлэв.
4.1.1. Төслийн төлөвлөлтөнд авч үзэх уур амьсгалын хүчин зүйл
Тус төслийн олборлолтын үе шатанд буюу хөрс хуулалт, тээвэрлэлт, хадгалалт болон
баяжуулах үйл ажиллагааны үед авч үзэх уур амьсгалын хүчин зүйл нь салхины горим,
нийлбэр цацрагийн хэмжээ зэрэг юм. Эдгээр хүчин зүйлүүд нь гол нь олборлолтын үед
үүсэх тоосонцор, шимт хөрснийг хадгалах газрын сонголт, галь-эфелийн овоолгоос үүсэх
тоосонцорын тархалт зэрэгт нөлөөлдөг байна.
Тоосонцор болон бусад агаар бохирдуулагч бодисын тархалт нь салхины хурд, цацрагийн
горимоос хамаарах уур амьсгалын тогтворгүйшлийн параметрээс хамаардаг.
Хүснэгт 24. Паскюлийн уур амьсгалын тогтворгүйшлийн параметр

Салхи хурд, Өдрийн нарны цацрагийн радиац Шөнийн үүлэн бүрхэвч
м/с
<175 175-625 625< >50% <50%
<2 A A-B B E F
2-3 A-B B C E F
3-5 B B-C C D E
5-6 C C-D D D D
>6 C D D D D
Зураг 10. Төсөл хэрэгжих орчны цацрагжилт
Төсөл хэрэгжих орчны уур амьсгалын мэдээгээр хурдны хэмжээг, ArcGIS програм
хангамжаар тооцоолсон нарны радиацын утгаар /зураг22/ цацрагийн хэмжээг тус тус авч
тогтворгүйшлийн ангилал хийж гүйцэтгэв. ArcGIS программын үр дүнгээс үзэхэд нарны
радиацын хэмжээ 725-1088Вт*цаг/м2 байв.
Салхи хурд, Өдрийн нарны цацрагийн радиац Шөнийн үүлэн бүрхэвч

м/с <175 175-625 625< >50% <50%
<2 A A-B B E F
2-3 A-B B C E F
3-5 B B-C C D E
5-6 C C-D D D D
>6 C D D D D
1-3, 7-9 болон 11, 12-р саруудад агаар мандал С буюу сул хүчтэй тогтворгүй төлөвтэй,
бусад саруудад ялгалгүй төлөвтэй байдаг ажээ. 4, 5-р сард салхины хурд ихтэй байдаг
учир олборлолтын үйл ажиллагаа болон овоолгын талбайгаас агаарт дэгдэх тоосонцорын
хэмжээ их байх магадлалтай юм.
Хүснэгт 25. Тогтворгүйшлийн параметрийн утга

Сар Дундаж хурд, Өдрийн нарны цацрагийн радиац
м/с
<175 175-625 625<
1 2.6 C
2 3.2 C
3 4.0 C
4 6.3 D
5 5.9 D
6 5.2 D
7 4.6 C
8 4.5 C
9 4.3 C
10 6.0 D
11 3.3 C
12 3.5 C
Тухайн нутгийн уур амьсгалын олон жилийн горим, онцлог нь газарзүйн өргөрөг, далайн
түвшингээс дээшхи өндөр, ургамлан бүрхэвчээс хамаардаг. Эхний 2 хүчин зүйл нь уур
амьсгалын болон газарзүйн бүс, бүслүүрийг тодорхойлдог. Уур амьсгалын хүчин зүйлүүд
нь экосистемийг нөхцөлдүүлэгч чухал хүчин зүйл болдог. Ийм учраас байгалийн өөрөө
өөрийгөө нөхөн сэргээх чадвар нь уур амьсгалын хүчин зүйлсээс хамаарна.
Хүснэгт 26. Нөхөн сэргээх газрын дэс үнэлгээний тойрог

Тойрог Байгаль өөрөө сэргэх Төлөөлөх нутаг, нөхөн Нөхөн сэргээлтийн Нөхөн сэргээлтийн
чадвар сэргээх мөчлөг, Т-жилээр ажлын чиглэл зардлын төвшин
I Бүрэн чадвартай Ой, тайгын бүсийн хур Хөдөө аж ахуйн Биологийн нөхөн
тунадас сайтай газар нутаг, тариалалт, ойжуулалт, сэргээлтийн зардал
Т<60 нуур цөөрөм хэмнэнэ.
II Чадвар сул учир байгальд Ойт хээр, тал хээр, хуурай Усалгаатай тариалалт, Хөрс сайжруулах,
дэм хэрэгтэй хээрийн бүс, Т<60 ойжуулалт, нуур цөөрөм бордоо, усалгаанд
нэмэлт зардал
хэрэгцээтэй
III Чадваргүй Говь, цөлийн бүслүүр, хур Усалгаатай, тэжээлийн Суурь судалгаа,
тунадас хомс болон хүнсний ногоо зохиом
тариалалт, хэсэгчилсэн ургамалжуулалтыг
нуур, цөөрөм туршилтын тусгай
төсөвт зардал
Зураг 11. Байгалийн бүс, бүслүүр
Төсөл хэрэгжих нутаг дэвсгэр нь байгалийн бүс бүслүүрээр хээрийн бүсэд хамаардаг учир
байгалийн өөрөө сэргэх чадвар сул юм. Ийм учираас нөхөн сэргээлтийг усалгаатай
тариалалт, ойжуулалт, нуур цөөрөм байгуулах чиглэлээр хийж гүйцэтгэн, нөхөн
сэргээлтийн ажилд хөрс сайжруулах, бордоо, усалгааны зардлыг төлөвлөж өгөх
шаардлагатай юм.
4.1.2. Агаарын чанарт нөлөөлөх байдлын үнэлгээ
Төслийн үйл ажиллагаанаас агаарын чанарт үзүүлэх нөлөөллийг урьдчилан тодорхойлох

арга бол математик загварчлалын арга юм. Иймд бид төслийн үйл ажиллагаанаас төсөл
хэрэгжих орчны агаарын чанарт үзүүлэх нөлөөллийг тогтоох зорилгоор АНУ-н Хүрээлэн
Буй Орчныг Хамгаалах Агентлагийн (Environmental Protection Agency [EPA],USA)
боловсруулсан ISC3 (Industrial Source Complex) загварыг сонгон авч эх үүсвэр бүрээр
тооцоо хийж гүйцэтгэв.
Энэ загвар нь цэгэн, эзлэхүүний, талбайн, нээлттэй эх үүсвэрүүдээс ялгарах хийн (SO 2,
NO2, CO, тоос г.м) тархалтыг орон зай хугацааны олон хэмжээсээр, цаг уурын нөхцлөөс
хамааруулан, хэрэглэгчийн сонгосон хувилбараар физик үндэслэлтэйгээр загварчлах
бүрэн бололцоотой юм.
Уг загвараар тус үүсвэрүүдээс гарах дээр дурдсан хийн хаягдлын тархалтыг тус тусад нь
програмчлан бодохын дээр хэд хэдэн үүсвэрүүдийг хамтад нь авч үзэн нийт тархалтын
концентрацийг ч тодорхойлж болох сайн талтай.
Уурхайн карьер, шимт хөрс, хөрсний гадаад овоолго, галь-эфелийн овоолго болон
тээвэрлэлтийн үеийн тоосонцорын тархалт, автомашины утаанаас ялгарах бохирдууагч
бодисууд зэргийн агаар мандал дахь тархалтыг тооцоолов.
ISC3 загвар нь урт ба богино хугацааны гэж байх бөгөөд тэдгээр нь цаг уурын мэдээг
(салхины чиглэл, хурд, агаарын хамгийн их, бага, дундаж температур, инверсийн өндөр
гэх мэт) ашиглаж бохирдуулагч утаа, хог хаягдлын томорч тархах нөхцөл, түүний
зөөгдөлт, диффузи зэргийг тооцон тархалтын концентрацийг дурын байрлал, хугацааны
дунджаар тодорхойлов. Энэхүү судалгааны ажилд урт хугацааны ISC3 загварыг ашиглаж
бохирдуулагч эх үүсвэрийн концентрацийг хоногийн дунджаар тооцоолон гаргасан болно.
Талбайн үүсвэрийн хаягдал
ISC загварт талбайн үүсвэрийг загварчлахдаа цэгэн үүсвэрийн Гаусын тэгшитгэлийг

ашиглаж талбайгаар салхины эсрэг чиглэл, түүнд нормаль чиглэлийн дагуу интеграл авч
тооцоог хийнэ. Талбайн хэмжээн урт ба өргөний харьцаа 10-аас бага байх хэрэгтэй. Ямар
нэг талбайн үүсвэрийг авч үзэхдээ хэд хэдэн тэгш өнцөгтөд хувааж нийт талбайг аль
болох хамрахаар сонгож авах (Зураг 24) зүйтэй бөгөөд тэдгээр нь хойд-урд, зүүн-баруун
чиглэлд өнцөг үүсгэж байрлаж болно.
Зураг 12. Талбайн эх үүсвэрийн газар нутгийг 4 тэгш өнцөгтөд хувааж

ойролцоолол хийсэн байдал
Овоолго, уурхайн карьер болон дотоод замыг тэгш өнцөгт талбайн эх үүсвэрт хувааж
бохирдлыг талбайн эх үүсвэрт багтаан загварчилсан болно. Талбайн эх үүсвэрийн хувьд
газар орчмын салхины дагуух байрлах байран цэгийн концентрацийг салхины эсрэг
чиглэлийн дагуу (x), түүнд нормаль чиглэлийн дагуу (y) давхар интеграл авч (  )
V D    y   
2
Q K
= A
2  us   exp
 y  z  y
-0.5    dy dx
     
 y  
x
 
гэж тодорхойлно. Энд:
= талбайн үүсвэрийн хаягдлын хэмжээ (нэгж хугацаанд, нэгж талбайгаас ялгарах
QA
хаягдлын жин)
K = нэгжийн шилжүүлгийн кэффициент
V = босоо хэмжээс
D = сулралын хэмжээс
ISC3 урт хугацааны загварт тухайн салхины зүгийн секторт харгалзах талбайн эх
үүсвэрийн концентрацийг тэгшитгэлд тооцоолно. Салхины хурдны ангилал, зүгийн
давтамж, тогтворгүйшлийн категори бүрийн комбинациар тухайн секторын дундаж
концентрацийг интегралчилж олно. Үүнд трапецийн нийлбэрийн аргыг дараах байдлаар
ашиглана.
 f( )  ( ) d  1 N-1 (f i1  ( i1) + f iN  ( iN))

i = = [ f ij  ( ij) + ] +  ( )
S N j=1
2
 NEW -  OLD  +  OLD
 ( ) = ;  mid = NEW
 mid 2
Энд:
= i-р секторын концентрацийн дундаж утга
i
S = секторын өргөн
fij = j-р салхины чиглэлтэй, i-р секторын тохиолдлын давтамж
() = алдааны гишүүн ( () < 2 критери нь секторын дундажлах тооцоонд
конвергенцийг шалгахад ашиглагдана)
(ij) = концентрацийн утга (j-р салхины чиглэлтэй, i-р секторын тохиолдлын
давтамжаар бодогдоно)
ij = i-р секторын j-р салхины чиглэл, j = 1 болон N харгалзан тухайн секторын дээд,
доод хил
Эх үүсвэр
Төслийн олборлолтын талбайн агаар бохирдуулагч нийт 12 карьер, гадаад, галь-эфель,
шимт хөрсний овоолго, шороон зам зэрэг эх үүвсэрүүд байна. Эдгээр эх үүсвэрийн
дундаж үзүүлэлтийг үзүүлэв /хүснэгт27/.
Хүснэгт 27. Эх үүсвэрүүдийн үзүүлэлт

Эх үүсвэрийн үзүүлэлтүүд
№ Эх үүсвэрийн нэр
Үзүүлэлтийн нэр Тоон утга
1 Уурхайн карьер Ялгаралтын хурд, (мг/с*м2) 21.86
Бодит өндөр 0
Босоо хэмжээсийн анхны утга 3.73
2 Гадаад овоолго Ялгаралтын хурд, (мг/с*м2) 21.3
Бодит өндөр 5
Босоо хэмжээсийн анхны утга 3.46
Хэвтээ чиглэлийн хэмжээсийн 3.46
анхны утга
3 Шороон зам Ялгаралтын хурд (мг/с*м2) 14.05
Зураг 13. Шугаман эх үүсвэрийг олон жижиг талбайн

эх үүсвэрээр ойролцоолсон байдал
Дээрхи эх үүсвэрүүдийн байршлыг тэгш өнцөгт координатын системд авч үзсэн бөгөөд
тэдгээрийн байршил, геометр хэмжээ (урт, өргөн)-г Газар Зүйн Мэдээллийн систем
ашиглаж тогтоов. Талбайн эх үүсвэрийн хувьд тэгш өнцөгтийн урт өргөний харьцаа 10-аас
бага байх бөгөөд Х, Y тэнхлэгийн дагуу өнцөг үүсгээгүй байрлаж байхаар сонголоо (Зураг
14). Агаарын бохирдлын эх үүсвэрүүдийн байршлыг үзүүлэв /зураг26/.
Зураг 14. Эх үүсвэр болон байран цэг

Төслийн олборлолтын үйл ажиллагаанд ашиглагдах бульдозер, экскаватор, автосамосвал
зэрэг техникүүдийн агаарт ялгаруулах бохирдуулагч бодисын хэмжээг бодохдоо 1тн
дизель түлшний шаталтаас 0.1гр нүүрстөрөгчийн дутуу исэл, 0.03гр нүүрстөрөгч, 0.04гр
азотын давхар исэл, 0.02гр хүхэрлэг хий, 15.5кг хөө, 0.32гр бензопирен тус тус үүсдэг
хэмээн үзэв /тоон утгуудыг инженерийн лавлахаас авав/.
Хүснэгт 28. Жилийн түлш зарцуулалтын хэмжээ

№ Автомашины нэр Автомашины Түлшний Жилд ажиллах Зарцуулсан
тоо, ш норм, л/цаг хугацаа, цаг түлш, л
1 Бульдозер /Т-170/ 1 20 1718 34360
2 Бульдозер /Т-140/ 1 20 479 9580
3 Экскаватор 1 15 586 8790

/Huyndai LC210 /
4 Автосамосвал 1 20 982 19640
/HOWO-20/
5 Ачигч ZL-50G 1 15 503 7545
Хүснэгт 29. Жилд ялгарах бохирдуулагч бодисын хэмжээ

Бохирдуулагч
Дизель түлшнээс ялгарах 1 тн дизель түлшний шаталтаас
№ бодисын жилийн
хорт хий үүсэх хорт хийн хэмжээ, гр
хэмжээ, кг
1 Нүүрстөрөгч, СО2 0.03 1.9946784
2 СО 0.1 6.648928
3 Азотын исэл, NO2 0.04 2.6595712
4 Хүхэрлэг хий, SO2 0.02 1.3297856
5 Хөө тортог 15500 1030583.84
6 Бензоприн 0.32 21.2765696
Хүснэгт 30. Хоногт ялгарах бохирдуулагч бодисын хэмжээ

1 тн дизель түлшний Бохирдуулагч
Дизель түлшнээс
№ шаталтаас үүсэх хорт бодисын хоногийн
ялгарах хорт хий
хийн хэмжээ, гр хэмжээ, кг
1 Нүүрстөрөгч, СО2 0.03 0.044928
2 СО 0.1 0.14976
3 Азотын исэл, NO2 0.04 0.059904
4 Хүхэрлэг хий, SO2 0.02 0.029952
5 Хөө тортог 15500 23212.8
6 Бензоприн 0.32 0.479232
Зураг 15. Тоосонцорын тархалт
Зураг 16. Нүүрстөрөгчийн тархалт
Зураг 17. Нүүрстөрөгчийн дутуу исэл
Зураг 18. Азотын давхар ислийн тархалт
Зураг 19. Хүхэрлэг хийн тархалт
4.1.3. Газрын гадарга, хэвлийд нөлөөлөх байдлын үнэлгээ
Уурхайн ашиглалтын үйл ажиллагааны нөлөөгөөр газрын гадаргын үндсэн хэлбэр дүрс их
хэмжээгээр өөрчлөгдөж, гүн ухагдсан нүх, ил уурхайн ухаш болон хэт огцом налуутай
өндөр овоолгуудаас бий болсон толгод, далан нурууг үүсгэх бөгөөд үүний улмаас тухайн
өөрчлөлтөд орсон талбай нь газар ашиглалтын хувьд тохиромжгүй болж хувирдаг.
Гадарга налуу ихтэй байх нь хөрсний тогтворжилтыг бууруулж, улмаар салхи, усны
эвдрэлд хялбар өртөх нөхцөлийг бүрдүүлдэг. Иймээс гадаргын хувьд бүрэн өөрчлөлттэй,
хэт налуу гадаргыг тодорхой түвшинд байлгаж, нөхөн сэргээлтийг хийх ёстой. Нөхөн
сэргээлтийн ажилд ашиглагдах хүнд даацын машин техникийн аюулгүй ажиллах
нөхцөлийг бүрдүүлэх, тухайн газрыг цаашдын ашиглалтын зориулалтаас хамааруулан
талбайн гадаргын налууг зохистой түвшинд байлгах шаардлагатай бөгөөд энд налуугийн
зохистой өнцгийг дараах үзүүлэлтээр авч болно1.
Үүнд:
- Хөдөө аж ахуйн машин механизмын ажиллах боломжтой газрын налуу 190 хүртэл
- Хүнд даацын хүчин чадал ихтэй, ачигч болон бульдозерийн ажиллах боломжтой
налуугийн дээд хязгаар 220 хүртэл
- Овоолгуудыг дов толгод хэлбэрээр хэлбэршүүлэн ургамалжуулахад 200 хүртэл
налуу
- Сайжруулсан бэлчээр, хадлангийн талбай болгоход 150 хүртэл налуу
- Барилга байгууламж барихад 120 хүртэл налуу
- Тариалангийн талбай болгоход 50 хүртэл налуутай болгох шаардлагатай.
Дээрх нөхцлийг авч үзвэл төсөл хэрэгжих талбайн хэмжээнд 0-50 налуутай талбайн
хэмжээ 11266018.96м2, 5-120 налуутай талбайн хэмжээ 47373.22м2, 12-150 налуутай
талбайн хэмжээ 5463.08м2, 15-190 налуутай талбайн хэмжээ 6341.84м2, 19-200 налуутай
талбайн хэмжээ 1000.1м2, 20-220 налуутай талбайн хэмжээ 2376.92м2, 220-аас дээш
налуутай талбайн хэмжээ 7492.03м2 бөгөөд нийт талбайн 99.3%-ийг 0-50 налуутай талбай
эзэлж байна. Иймд налуужилтын хувьд тариалангийн талбайн чиглэлээр нөхөн сэргээх
боломжтой юм. Төслийн байрлах талбай нь хөндий хотос газар байрлах учир энд зүг
зовхис, өндөржилтийн хүчин авч үзээгүй бөгөөд шимт хөрсийг зөвхөн тэгш буюу 0-10-ийн
налуутай усны үерийн аюулд өртөхгүй байх газар байгуулах шаардлагатай хэмээн үзсэн
болно. Гэхдээ өндрийн тоон загвар ашиглан тооцоолсон налуугийн зургаас 0-10 налуутай
газрын эзлэх талбай нь шимт хөрсний овоолго байгуулахад шаардлагатай талбайн
хэмжээнд хүрэхгүй байгаа учир 0-30-ийн утгын ангиллыг авч үзэв.
1
Д. Содном, Б. Ихбаяр. Уул уурхайн үйл ажиллагааны улмаас эвдрэлд орсон газарт техникийн болон биологийн
нөхөн сэргээлт хийх аргачлал, УБ, 2010 он
Зураг 20. 0-1 болон 0-3 градусын налуутай газар
Налуу болон усны үерийн урсац зэрэг гадаргын хүчин зүйлсээс гадна олборлолтын
талбайгаас шимт хөрсний овоолго хүртлэх зайг энд авч үзэх шаардлагатай юм. Гэхдээ энэ
хэсэгт зөвхөн гадаргын хүчин зүйлийг авч үзэж байгаа учраас бусад хүчин зүйлийг нэгтгэн
зөвлөмжийн хэсэгт эцсийн байдлаар хувилбаруудыг боловсруулан гаргана.
Зураг 21. 16905 äóãààð á¿õèé ëèöåíçèéí òàëáàé îð÷ìûí øèìò

õºðñíèé îâîîëãî áàéãóóëàõ çîõèñòîé ãàçðûí áàéðøëûí çóðàã
Төсөл хэрэгжих талбайн газрын гадаргын мезо-микро хэлбэршлүүд, үндсэн төрх байдал
нь алт олборлолтын явцад эвдэгдэнэ. Өөрөөр хэлбэл Уртын дэнжийн ордод олборлолтын
ажил явуулна. Эдгээр ордууд нь хоорондоо 4.4км орчим зайтай. Уртын дэнжийн ордын
блокын нийт талбай нь 171.87мян.м2 бөгөөд 2015-2017 онд олборлолт хийх блокын нийт
талбай 151.2мян.м2, хөрс хуулалтын дундаж гүн 1.28м, элсний дундаж зузаан 1.49м учир
дунджаар 478.5м3 õýìæýýòýé ухаш үүсэхээр байна. Шимт хөрсийг 0.2м зузаантай хуулах
ба олборлолтын блокын 2 талаар овоолго үүсгэнэ.
Алт олборлох явцад талбайн геологийн тогтоц эвдэгдэн, сэвсгэр хурдсын давхаргазүйн
тогтоц өөрчлөгдсөнөөр сийрэгжиж, түр зуурын урсацын идэхүй, угаагдлын үйл явцад
өртөгдөх нь эрчимжинэ. Төслийн талбайн уугуул хөрс үндсээрээ өөрчлөлтөд орох ба
шимт хөрсний овоолго дахь хөрсний ялзмагт үе давхрага 1 жилийн хугацаанд нилээд
гүнзгий өөрчлөлтөд орно. Эргэлтийн ба хаягдлын усан сан, хамгаалалтын далангуудын
нөлөөгөөр техноген гадаргын хэлбэршил үүсэн бүрэлдэнэ. Хаягдлын санд хуримтлагдах
нарийн ширхэгт шаварлаг нь хурдсын механик чанарт нөлөөлнө. Нөлөөлөлд өртөх болон
өртсөн талбайн хэмжээг үзүүлэв /хүснэгт45/. Нөлөөлөлд өртсөн талбайн хэмжээ
231,095.0м2 байна.
Хүснэгт 31. Нөлөөлөлд өртөх талбайн хэмжээ

№ Нөлөөлөлд өртөх талбайн төрөл Талбайн хэмжээ, м2
1 Олборлолтод өртөх талбай 151200
2 Шимт хөрсний овоолго 14822
3 Гадаад овоолго 4777
4 Галь-эфелийн овоолго 11249
5 Сайжруулсан шороон зам 43200
6 Нуурууд 18054
7 Ажилчдын байр 463
8 Шатахуун түгээх станц 328
9 Сэлбэ хэрэгсэлийн агуулах 93
Гадаргын болон газрын доорхи усны горим, нөөц, шинж чанарт нөлөөлөх байдлын үнэлгээ
Гидрогеологийн нөхцлийн хувьд уг нутаг дэвсгэр нь Хангай Хэнтийн ба Дорнод монголын

гидрогеологийн мужийн заагт оршино. Баруун уртын алтжилтийн бүс дэх газрын доорхи
усны химийн найрлага, түүний байгалийн бүрэлдэн тогтолт нь геологи структурын онцлог,
гадаргуугийн байршил зүй, цаг уурын нөлөөлөл зэрэгтэй шууд холбоотой. Энэ районд
тархсан чулуулгийн литологи, түүнд газар доорхи усны бүрэлдэн тогтож, эргэлт бий болох
уст үеийн шүүрэлтийн шинж, усжилт зэрэг үзүүлэлтийг харгалзан үзэж 3 уст нөхцөл
болгон хуваадаг.
1. Дөрөвдөгчийн-орчин үеийн хурдасны уст давхарга
2. Девоны хувирмал чулуулгийн ан цавын ус
3. Дээд протерозой-доод кембрийн хувирмал чулуулгийн ан цавын ус

1. Дөрөвдөгчийн-орчин үеийн хурдасны уст давхаргад түр зуурын урсгалтай жижиг
булгууд хөндийд тохиолдоно. Ус агуулагч хурдас нь хайрга, дайрганы хольцтой
элсэнцэр, шавранцар хурдас болно. Уг хурдасны ус түрэлтэт шинжтэй хөрсний усны
түвшин нь газрын гадаргаас их биш (2-3 м) гүнд орших ба хааяа 5-12 м хүрдэг. Усны
түвшин цооногт 4 -16.4 м усны түрэлт 1.3-27 м-т хэлбэлзэнэ. Ус үндсэндээ цэнгэг ба
сул эрдэсжилттэй ерөнхий хатуулаг 9 мг/экв л-ээс ихгүй. Энэ хурдасны усыг орон
нутгийнхан унданд өргөн хэрэглэдэг.
2. Девоны настай уст давхарга нь ордын хойд талын уулархаг талбайд тархсан. Ус
агуулагч чулуулаг нь хувирмал элсэн чулуу, занар, хааяа шохойн чулууны үе,
цахиурлаг чулуулгууд юм. Газар доорхи ус нь эдгээр чулуулгийн ан цавд
агуулагдана. Энэ ан цавын ус элбэг тохиолдох үндэстэйг 1990-91 онд хийгдсэн
гидрогеологийн судалгааны дүн харуулна. Усны түвшин голдуу 9 м, хамгийн их нь 76
м гүнд тохиолдоно. Эдгээр нь олон янзын гүн чиглэлд тархсан хагарал ан цавтай
холбоотой. Цооногийн ундарга 0.2-2.5 л/сек, эрдэсжилт 0.1-3.7 г/л цэнгэг устай
ихэвчлэн гидрокарбонат, гидрокарбонат-сульфатлаг заримдаа хлоритлог
найрлагатай, унд ба ахуйн хэрэгцээнд болон үйлдвэрлэлийн хэрэгцээний усыг бүрэн
хангана. Хайгуул хийсэн ордууд нь гидрогеологийн нөхцлийн хувьд гадаргуугийн
байнгын урсацгүй уул хоорондын нарийн хоолойд хамаарагдана. Энэхүү хөндий нь
тогтмол урсгал усгүй юм. Харин Баруун уртын хөндийд худаг гаргаж болохуйц 2-3
уст цэг өрөмдлөгөөр тогтоогдсон бөгөөд энэ цэгүүдийн ундарга нь 1.2-5 л/сек байна.
Хайгуулын 30,28,26-р шугамуудад шурф малталтаар боржингийн исэлдсэн үеэс 0.3-
0.5 л/сек ундаргатай уст үе илэрч байсан. Мөн хөндийд хур тунадас ихтэй зуны
улиралд 4 булаг гардаг. 9-р сарын байдлаар булгийн ундрага 0.2 л/сек байсан ба 50-
70 м орчим газар урсаад тухайн хэсэгт намагжилт үүссэн байв. Зуны улиралд Баруун
уртын хөндийд байрлах ордын дунд хэсэгт бага хэмжээний намаг үүссэн байлаа.
Энэ нь хур бороо ихтэй үед явагддаг байна. Уртын голын эхэн хэсэгт орших хөндийн
дээд хэсэгт нь (шугам 8,шурф 20-д) мөн боржингийн өгөршлийн суларсан хэсэгт уст
үе илэрсэн бөгөөд ундрага нь бага хэмжээтэй ажиглагдсан. Уртын голын хөндийн
хэсэгт орших хайгуул хийсэн талбайн төгсгөл хэсэгт булаг тохиолдоно. Энэ усны
шүүрэлт их учир нилээд намхархаг зарим хэсгээрээ ялангуяа аадар бороо орсны
дараа болон хаврын үерлэлтийн үед хөндийн бага идэгдсэн гольдролоор түр зуурын
урсгал үүсгэн шингэж алга болно. Уст давхаргын тэжээмж нь гадаргуугийн хур
тунадасаар голчлон хангагдана. Энэ уст давхарга нь үйлдвэрлэлийн ус авах
боломжтой давхарга юм. Ашиглалтын явцад газрын доорхи усны урсацаар,
байгалийн хур тунадасаар гэсэн 2 замаар усны урсац бий болох үндэстэй юм.
Газрын доорхи усны чанарын үнэлгээ өгөхдөө ашигт малтмалыг ашиглах явцад
усаар бүрэн хангахад зориулагдсан ус нь чанарын хувьд бүрэн тохирч байх
үндэслэлийг баримталсан бөгөөд газрын доорхи усанд лабораторын шинжилгээ
хийсэн үр дүнг тавигдсан шаардлагатай харьцуулж үнэллээ.
Баруун уртын алтны шороон ордод хийгдсэн гидрогеологийн судалгааны үр дүнгээр дээд
протерозой-доод кембрийн хурдасны газар доорхи усны ашиглалтын нөөцийг алт
олборлох үед шурф болон худаг дах усны түвшний бууралтат уст давхаргын
зөвшөөрөгдөх бууралтын хэмжээнээс хэтрэхгүй байх бөгөөд өөрөөр хэлбэл ашиглалтыг
явуулах бүх л хугацаанд цооногоос ус татан авахад түүний усны түвшний бууралт
зөвшөөрөгдсөн хэмжээнээс хэтрэхгүй байснаар хангагдана.
Ус татах байгууламжийг ордын баруун урд хэсэгт хийхээр төлөвлөж байна. Энэ ордын
гидрогелогийн тооцооны үзүүлэлтүүдийг хээрийн судалгааны үед хийгдсэн шурфуудын
шавхалтын үр дүнгээр тооцон гаргалаа. Дээрхи ус агуулагч чулуулаг нь дээд протерозой-
доод кембрийн настай ан цавархаг хурдас юм. Газрын доорхи усны хил заагийн нөхцөл нь
чөлөөт гадаргатай, ан цавын зурвас маягийн (пласт- плосо) үе юм. Газрын доорхи усны
байрлалын гүн нь тухайн газрын гадаргуугийн рельефээс хамаарч харилцан адилгүй
байна. Шавхалтын явцад ундарга нь ерөнхийдөө тогтвортой, төвшний идэвхитэй бууралт
нь шавхалтын эхний 1-2 цагт явагддаг болно. Ордын газрын доорхи усны орд нь хойноос
баруун урагшаа чиглэсэн урт биш нарийн хөндийд оршдог, хил заагийн нөхцөл нь энгийн
орд юм. Уст давхарга нь зүсэлт дээр ан цавын чөлөөт гадаргатай үндсэн чулуунд оршино.
Усны хэрэгцээт шаардлага буюу шороог угаахад 800м3 /хоногийн хэрэгцээг 60% ба 80%-
ыг цэвэр усаар үлдсэнийг эргэлтийн усаар хангахаар тооцвол байгалийн баялаг нь
хүрэлцээтэй гэж үзэж байна. Иймд ордын усны чанар нь үйлдвэрлэл унд, ахуйн
хэрэгцээнд тохирч байгаа ба гидрогеологийн тооцооны үзүүлэлтүүд авсан шурфууд дээр
ашиглалтыг явуулах нөөцийг тодорхойлов.
Алтны шороон ордыг ашиглахад ордын орчимд гадаргуугийн усаар хангах боломжгүй учир
газар доорхи усыг ашиглаж угаалга явуулна. Ордын хэмжээнд ан цавын усны ашиглалтын
нөөцийг 640м3/хоногоор үнэлгээ өгсөн байна. Энэ нь цагт 10м3 шороог угаахаар тооцвол
хэрэгцээт усны зөвхөн 80 % буюу 640м3/хоног усыг газрын доороос татан авч , үлдэх 20
%-ыг эргэлтийн усаар хангах шаардлагатай болно. Харин бүх хэрэгцээт усыг цэвэр усаар
хангах боломжгүй юм. Хаврын үеэр аадар борооны ус болон карьер ухах үед шүүрэх усыг
ус цуглуулагч байгууламжийн тусламжтайгаар ашиглаж болох боломжтой бөгөөд ус
хуримтлагчид ашигт малтмалыг ашигласан карьерийг орлуулан ашиглаж болох юм.
4.1.4. Хөрсөн бүрхэвчид нөлөөлөх байдлын үнэлгээ
Тухайн төслийн хувьд химийн бодис ашиглахгүй учир төслийн үйл ажиллагаанаас хөрс
бохирдуулах эх үүсвэр нь олборлолт, баяжуулалтын үеийн болон ахуйн гаралтай хог
хаягдал байх болно.
Технологийн хог хаягдал: Галь-эфелийн овоолго: Энэхүү овоолго нь нэг доголтой 6.1-
12м хүртэл өндөр. Тус овоолгийг нөхөн сэргээлтэд ашиглана.
Шингэн хаягдал: Уг ордын ашиглалт-олборлолт нь хамгийн гүндээ 190-205м гүнийг хамрах

бөгөөд ордын хэмжээнд хийсэн судалгаагаар орд орчмын талбай нь олон жилийн болон
улирлын цэвдэггүй учир уурхайн ашиглалтын явцад ан цавын усны шүүрэлт гарахгүй
болно. Хэдий ийм боловч ашигт малтмалын ордуудад түгээмэл тохиолддог хөрсний ус
байж болох учир гэнэтийн болзошгүй нөхцөлд бэлэн байх зорилгоор усны нөөц шахуурга
бэлтгэн байршуулах шаардлагатай байна.
Ахуйн хог хаягдал: Уурхайн ажиллагсдын ахуйн хатуу хаягдал: Тус алтны шороон ордыг
ашиглах уурхайд нийт 22 ажилтан ажиллана. Иймээс уг тооцоог тогтмол ажиллах 22
хүнээр тооцоход, хоногт 6.6кг, сард 198кг, жилд 1,188.0кг хатуу хог хаягдал гаргаж байна.
Дээрх тооцоог 1 хүн өдөрт дунджаар 0.3кг хатуу хог хаягдал гаргахаар хийв. Тус компани
нь уурхайн тосгон дахь хатуу хог хаягдлаа зориулалтын багтаамж бүхий саванд
хуримтлуулан Төв аймгийн Сэргэлэн сумын захиргаатай хийсэн гэрээ, зөвлөмжийн дагуу
сумын төвийн хог хаягдлын нэгдсэн цэгт хүргэдэг байна.
Элэгдэл, эвдрэлтэй холбоотой хөрс доройтлын үйл явцыг физик, хими, биологийн гэж
ангилдаг байна2.
Хүснэгт 32. Элэгдлээс үүдэлтэй хөрс доройтлын үйл явц
Химийн үйл явц Биологийн үйл явц
Физикийн үйл явц
Ихсэх үйл явц
Гадаргуу өрөмтөх Хүчиллэгжих Биомасс үйлдвэрлэл
Дайртах Давсжих Хөрсний органик бодисын агууламж
Нягтрал Хужиртах Шим тэжээлийн бодис, мөчлөг
Бүтэц задрах Усны бохирдол Микробын биомасс, үйл ажиллагаа,
олон янз байдал
Элсний агууламж
Багасах үйл явц
Хөрсний зузаан Катион солилцох чадвар Органик бодисын задрал
Хөрсний тогтвортой бүтэц Шим тэжээлийн хадгалалт, мөчлөг Шим тэжээлийн балансын алдагдал
Макро сүвэрхэгшилт Биогеохимийн мөчлөг Ууссан хүчилтөрөгчийн дутагдал
Ургамалд хүртээмжтэй чийг Хүлэмжийн хий ялгарал
Нэвчилт
Дээрхи үйл явцуудаас овоолгууд болон суурингийн нөлөөгөөр нягтрах, хөрсний

тогтвортой бүтэц алдагдах, макро сүвэрхэгшилт буурах, нэвчилт буурч чийгийн баланс
алдагдах зэрэг үйл явцууд явагдана. Нягтрах хөрсний талбайн хэмжээ 30848.0м2 байна.
Ийм хэмжээний хөрсний доод үе нь өнгөн хэсгээсээ нягтарч, ус нэвчүүлэх чадвар нь
багассанаар хагалгааны ул үүснэ. Мөн нягтарсан хөрсний эзэлхүүн жин ихэсдэг. Эдгээр
сөрөг шинж чанар нь үндэсний тархалтыг хязгаарлаж, соёололтыг удаашруулан, улмаар
ургацын хэмжээг бууруулдаг байна. Олборлолт явуулж буй талбайн 20мм зузаантай шимт
хөрс хуулалтын үед нийт 30240м3 шимт хөрс шууд нөлөөлөлд өртөхөд 399.168м3 ялзмаг
устах ажээ.
4.1.5. Ургамлан бүрхэвчид нөлөөлөх байдлын үнэлгээ
“Цогт-Онон” ХХК Уртын дэнжийн алтны шороон орд ашиглах төслийн ойр орчмын нутаг
дэвсгэр нь ургамал газар зүйн мужлалаар Дорнод азийн Хэнтийн өмнөд бэсрэг ба нам
уулын мужлалд хамаарах бөгөөд Буйлэс үхэр хяргана, Бүйлс, тавилгана, зогдор үелж
оролцсон жижиг дэгнүүт үетэн-алаг өвс, улалж-улаан толгойт жижиг дэгнүүт үетэнт алаг
өвс бүлгэмдэл, Харгана оролцсон хялгана жижиг дэлгүүлт үетэн-хиагт, харгана бүйлс
оролцсон чулуурхаг хялгана шарилж-гангатай бүлгэмдэл- хялгана зүр өвс-алаг гэх мэт
ургамалын бүлгэмдлийн шинж илэрч байгаа ба харгана бүйлс оролцсон чулуурхаг
2
Умберто Бланко, Раттан Лал. Хөрс хамгаалал ба менежментийн зарчим.
хялгана шарилж гангатай бүлгэмдэл зонхилсон ó÷èð ýíý á¿ëãýìäýë òºñëèéí ¿éë
àæèëëàãààíä ºðòºíº.
Ургамлан бүрхэвчийн төлөв байдалд төслийн үйл ажиллагааны үзүүлэх нөлөөллийг
үнэлэхийн тулд бид зайнаас тандан судлалын аргыг ашигласан болно. Байгаль орчны
суурь нөхцлийн хэсэгт бид ургамалжилтын төлөв байдлын орон зайн болон цаг хугацааны
өөрчлөлтийг гаргах үүднээс Landsat болон MODIS хиймэл дагуулын NDVI-ийн мэдээнд
дүн шинжилгээ хийсэн. Энэхүү дүн шинжилгээний үр дүнд үнэлгээ хийх үүднээс бид 2006,
2010 оны ургамалжилтын индексийн мэдээ, энэ мэдээг ашиглан боловсруулагддаг
биомасс, ургамлан бүрхэвч, гангийн индекс зэргийг ашиглан төслийн лицензийн
талбайгаас алслах 250м (MODIS хиймэл дагуулын мэдээ 250м-ийн орон шийдтэй байдаг
учир 250м-ийн зайцтай авав) тутамд дахь орон зайн өөрчлөлтийг гаргаж ургамалжилтын
төлөв байдалд төслийн үйл ажиллагаанаас үзүүлэх нөлөөллийг үнэлэв.
Байгаль орчны суурь нөхцлийн хэсгийн ургамалжилтын төлөв Зураг17-өөс үзэхэд 2000-
2006 он хүртэл тогтвортой өсч, 2006-2010 оны хооронд буурсан учир 2006, 2010 оны
ургамалжилтын төлөв байдлыг харьцуулсан болно. 2006 оноос хойш ургамал ургалт
хамгийн сайн байсан 7-р сард ургамлын биомасс 1.26цн/га, NDVI-ийн утга 0.12 нэгжээр
тус тус буурсан байна.
Хүснэгт 33. Ургамлын биомасс, NDVI, /2006, 2010 он

2006 2010
Сар
NDVI Биомасс, цн/га NDVI Биомасс, цн/га
5 0.21 6.76 0.24 7.30
6 0.46 9.72 0.32 8.23
7 0.48 9.96 0.36 8.70
8 0.44 9.51 0.37 8.79
9 0.26 7.51 0.24 7.28
Лицензийн талбайгаас алслах зайн хувьд авч үзвэл ургамлын биомассын хамгийн их утга
2000м зайд 2006 оны 5-6 сарын дунджаар 10.2цн/га, 2010 оны 5-6 сарын дунджаар
9.24цн/га, хамгийн бага утга 250 м зайд 2006 онд 8.74цн/га, 2010 онд 7.85цн/га байгаа нь
ургамалжилтын төлөв байдалд уурхайн үйл ажиллагаа тодорхой хэмжээнд нөлөөлж байж
болзошгүй юм.
Зураг 22. Ургамлын биомасс ба NDVI
Зураг 23. Ургамлын биомассын олон жилийн дундаж /NGIS төслийн судалгаа/
4.1.6. Амьтны аймагт нөлөөлөх байдлын үнэлгээ
“Цогт-Онон” ХХК Уртын дэнжийн алтны шороон орд ашиглах төслийн ойр орчмын нутаг
дэвсгэр нь ургамал газар зүйн мужлалаар Дорнод азийн Хэнтийн өмнөд бэсрэг ба нам
уулын мужлалд хамаарах бөгөөд Буйлэс үхэр хяргана, Бүйлэс, тавилгана, зогдор үелж
оролцсон жижиг дэгнүүт үетэн-алаг өвс, улалж-улаан толгойт жижиг дэгнүүт үетэнт алаг
өвс бүлгэмдэл, Харгана оролцсон хялгана жижиг дэлгүүлт үетэн-хиагт, харгана бүйлэс
оролцсон чулуурхаг хялгана шарилж-гангатай бүлгэмдэл- хялгана зүр өвс-алаг гэх мэт
ургамалын бүлгэмдлийн шинж илэрч байгаа ба харгана бүйлс оролцсон чулуурхаг
хялгана шарилж гангатай бүлгэмдэл зонхилсон. Мөн Био газарзүйн мужлалтаар Монгол
Дагуурын хээрийн тойрогт хамаардаг бөгөөд элсэрхэг, тоосонцор хар шороон хөрс бүхий
шигүү ургамлан нөмрөгтэй хуурай хээрийн ландшафт бүхий учираас дагуур зараа, цармын
атаахай, дааган атаахай, бэсрэг атаахай, бор туулай, дагуур огдой, хэргэлзий оготно, хөх
шишүүхэй зэрэг хөхтөн амьтад, монгол бах, шивэр мэлхий, дорнодын мэлхий, монгол
гүрвэл, бамбай хоншоор могой зэрэг хоёр нутагтан оршино.
Төслийн үйл ажиллагаанаас амьтад болон түүний амьдрах орчинд олборлолт болон уурхайн
бусад обьектын нөлөөгөөр шууд нөлөөлөлд өртөх байгалийн амьдрах орчин устахтай
холбоотой шилжилт, эвдрэл, тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөн, баяжуулах үйлдвэрийн үйл
ажиллагаа зэргийн нөлөөгөөр амьтад гэмтэх, үхэх, олборлолтын үеийн дуу чимээ,
чичирхийлэл, эх үүсвэрүүдээс ялгарах тоосжилт, ажилчдын суурингийн гэрэлтүүлгийн
нөлөөгөөр амьдрах орчин доройтох зэрэг нөлөөллүүд байж болно.
4.1.7. Нийгэм-эдийн засгийн нөхцөлд нөлөөлөх байдлын үнэлгээ
Тус төсөл хэрэгжсэнээр нийт 22 хүн ажлын байраар хангагдана. Улсын болон орон нутгийн
төсөв татвар төлнө /хүснэгт54/. Эдгээр нь төслийн нийгэм эдийн засагт үзүүлэх эерэг
нөлөөлөл юм.
Хүснэгт 34. Улсын болон орон нутагт төлөх татвар
Жилүүд 2012-2016
№ Үзүүлэлт Х/н Дүн
Орон нутагт Улсад
1 Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төг 47,206,845 110,149,306 157,356,152
төлбөр /5%/, /30:70/

2 Тусгай зөвшөөрөл /лиценз/ төг 12,201,000 12,201,000 24,402,000
эзэмшсэний төлбөр /50:50/
3 Нийгмийн даатгалын шимтгэл төг 72,546,000 72,546,000
4 ХХОАТ /10%/ төг 49,565,400 49,565,400
5 ААНОАТ /10%/ төг 51,169,785 51,169,785
6 НӨАТ /10%/ төг 192,404,133 192,404,133
7 Авто тээврийн болон өөрөө явагч төг 6,560,000 6,560,000
хэрэгслийн албан татвар
8 Газрын төлбөр төг 8,820,000 8,820,000
9 Усны төлбөр төг 50,061,811 50,061,811
Дүн төг 124,849,656 488,035,625 612,885,281
4.2. Төслийн болзошгүй сөрөг нөлөөлөл

“Цогт Онон” ХХК-ийн Баруун-Уртын дэнжийн талбайн алтны шороон ордыг ашиглах үйл
ажиллагаанаас байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг тодорхойлохдоо НҮБХХБ болон
Байгаль орчин аялал жуулчлалын яамны хамтран хэрэгжүүлж буй Монгол улсын Байгаль
орчны засаглалыг бэхжүүлэх нь төслийн хүрээнд боловсруулсан аргачлал, БОАЖЯ-ны
сайдын 2010 оны 01 сарын 04-ны өдрийн тушаалаар батлагдсан “Байгаль орчинд
нөлөөлөх байдлын үнэлгээний аргачлал” зэргийг ашиглан дээрхи бүлгүүдэд гүйцэтгэгдсэн
тооцоо, судалгаа, үнэлгээнийн дүнг нэгтгэн тооцоолсон болно. Сөрөг нөлөөллийг доорхи
зурагт үзүүлсэн схемийн дагуу тодорхойлсон. Төслийн техник эдийн засгийн үндэслэлтэй
танилцах, төсөл хэрэгжих орчны байгаль орчны суурь нөхцөл, түүний үнэлгээ, нийгэм
эдийн засгийн суурь нөхцөл зэргийг дээр бүлэг тус бүрд оруулсан.
Зураг 24. Нөлөөллийн үнэлгээний үе шат

Байгаль орчинд нөлөөлөх сөрөг нөлөөлүүдийг жагсаахдаа байгаль орчны үндсэн 4
бүрэлдэхүүн хэсгүүдэд ангилан хүснэгтийн 2-р багана, 2-р мөрөөс эхлэн багана тус бүрд
нэг нэгээр нь бичив. Тус төслийн үйл ажиллагаа байгаль орчны аль бүрэлдэхүүн хэсэгтэй
харилцан үйлчлэлцэхийг хүснэгтэд тэмдэглэхдээ сөрөг нөлөөлөл үзүүлбэл Х, нөлөө
үзүүлэхгүй бол 0, эерэг нөлөөлөл үзүүлбэл + тэмдэг зэргийг ашиглав.
Төсөл хэрэгжих нутаг дэвсгэрийн байгаль орчинд үзүүлэх төслийн үйл ажиллагаа, түүний
байгаль орчны бүрэлдэхүүн хэсэг тус бүртэй харилцан үйлчлэлцэх боломжийг магадлан
жагсаахдаа “Мон Газар Экологи” ХХК-ийн шинжээчид болон төслийн баг бүрэлдэхүүн
хамтран гүйцэтгэсэн болно. Төслийн үйл ажиллагаа бүр байгалийн аль бүрэлдэхүүн
хэсгүүдтэй харицлан үйлчлэлцэхийг дараах хүснэгтүүдэд тайлбарлан оруулав.
Хүснэгт 35. Агаарын чанарт үзүүлэх сөрөг нөлөөллийн тайлбар

№ Төслийн үйл ажиллагаа Байгаль орчны элементүүдэд үзүүлэх нөлөөллийн тайлбар
1 Шимт хөрс хуулалт, тээвэрлэх Хөрс хуулалтыг бульдозероор гүйцэтгэх бөгөөд бульдозерийн дизель
хөдөлгүүрээс ялгарах CO, CO2, Nox, SO4 болон бусад бохирдуулагч бодисын
агаар дахь дисперсээр агаарын чанарт өөрчлөлт орж болно. Мөн салхитай
хуурай үед хөрс хуулалтын ажил явуулах нь агаарт тоосонцор дэгдэнэ.
2 Шимт хөрс хадгалах Шимт хөрс хадаглалт буюу шимт хөрсний овоолго нь бүрхэвч ургамлаар
хучигдах учир агаар орчинд сөрөг нөлөөлөл үзүүлэхгүй гэж үзэв.
3 Суурь хөрс хуулалт Хөрс хуулалтыг бульдозероор гүйцэтгэх бөгөөд бульдозерийн дизель
агаар дахь дисперсээр агаарын чанарт тухайн тохиолдолд өөрчлөлт орж болно.
Мөн салхитай хуурай үед хөрс хуулалтын ажил явуулах нь агаарт тоосонцор
дэгдэнэ.
Суурь хөрс ачилт Суурь хөрс ачих үед агаарт тоосонцор дэгдэх болон бульдозер, автосамовалийн
хөдөлгүүрээс агаарт бохирдуулагч бодис ялгарна.
4 Суурь хөрс тээвэрлэлт 2012 онд С1-1 блокоос хуулах суурь хөрсийг тус блокоос 870м зайд
автосамосволоор тээвэрлэн овоолго үүсгэнэ. Автосамосвалын дизель
агаар дахь дисперсээр агаарын чанарт тухайн тохиолдолд өөрчлөлт орж болно.
Мөн салхитай хуурай үед суурь хөрс тээвэрлэлтээс агаарт тоосонцор дэгдэх
нөхцөлтэй.
5 Суурь хөрс хадгалалт буюу Хуурай салхи ихтэй үед агаарт тоосонцор дэгдэнэ.
суурь хөрсний гадаад овоолго
6 Элс олборлолт Элс олборлолтыг экскаватораар гүйцэтгэх бөгөөд экскаваторын дизель

агаар дахь дисперсээр агаарын чанарт өөрчлөлт орж болно. Мөн салхитай
хуурай үед элс олборлолтын ажил явуулах нь агаарт тоосонцор дэгдэх
нөхцөлтэй.
7 Уурхайлалтаас үүссэн ухаш Ухаш нь агаарын чанарын бохирдуулагч эзэлхүүний эх үүсвэр болно.
8 Баяжуулах үйлдвэрт элс Олборлолтын блокоос элс тээвэрлэлт хийх хамгийн их зай нь 550м бөгөөд энэ
тээвэрлэх чиглэлд болон бусад чиглэлд автосамосвалаар тээвэрлэлт хийхэд мөн CO, CO2,
Nox, SO4 болон бусад бохирдуулагч бодисын агаар дахь дисперсээр агаарын
чанарт өөрчлөлт орж болно. Мөн салхитай хуурай үед агаарт тоосонцор дэгдэх
нөхцөлтэй.
9 Элс баяжуулах Элс баяжуулах төхөөрөмж нь дизель хөдөлгүүртэй учир агаарт дээр дурьдсан
бохирдуулагч бодис агаарт ялгарна. Элс угаалтанд ус ашиглах учир агаар
тоосонцор дэгдэхгүй
10 Бохирын нуур Баяжуулах үйлдвэрт бохирдуулагч бодис ашиглахгүй учир ууршилтаар агаарт
бохирдуулагч бодис ялгарахгүй. Харин нуурын ус бохирдсоноор үнэрийн
бохирдол үүсч болно
11 Цэврийн нуур Цэврийн нууранд тогтмол цэвэрлэгдсэн ус орж ирнэ. Нөгөө талаас энэхүү усыг
тогтмол сэлбэж байх учир агаарт бохирдуулагч бодис ялгарах нөхцөлгүй юм.
12 Дундын нуур Дээрхитэй адил
13 Галь-эфель түрэх Галь-эфель турэх ачилгаанд утгуурт ачигч ашиглах учир энэхүү утгуурт ачигчийн
дизель хөдөлгүүрээс агаарт бохирдуулагч бодис ялгарна.
14 Галь-эфелийн овоолго Хуурай салхи ихтэй үед агаарт тоосонцор дэгдэнэ.
15 Ахуйн хаягдал Удаан хадагласан тохиолдолд агаарт үнэрийн бохирдол үүсч болно
Хүснэгт 36. Усны чанарт үзүүлэх сөрөг нөлөөллийн тайлбар

1 Шимт хөрс хуулалт, тээвэрлэх Гадаргын ил урсац байхгүй учир нөлөөлөхгүй
2 Шимт хөрс хадгалах Шимт хөрс нь аливаа бохируулагч бодис агуулахгүй учир нөлөөлөхгүй
3 Суурь хөрс хуулалт Суурь хөрс хуулалтын үед гадаргад газрын доорхи ус шүүрч орж ирсэн тохиолдолд
хөрс хуулалт хийж буй техникийн тос, тосоол алдагдах нөхцөлд нөлөөлөл үзүүлж
болно.
Суурь хөрс ачилт Хөрс ачилтын үед сөрөг нөлөөлөл үзүүлэх нөхцөл үгүй юм.
4 Суурь хөрс тээвэрлэлт Гадаргын ил урсац байхгүй учир нөлөөлөхгүй
5 Суурь хөрс хадгалалт буюу Суурь хөрс нь аливаа бохируулагч бодис агуулахгүй учир нөлөөлөхгүй
суурь хөрсний гадаад овоолго
6 Элс олборлолт Элс олборлолтын үед гадаргад газрын доорхи ус шүүрч орж ирсэн тохиолдолд
техникийн тос, тосоол алдагдах нөхцөлд нөлөөлөл үзүүлж болно.
7 Уурхайлалтаас үүссэн ухаш Ухаш нь усны чанарт нөлөөлөл үзүүлэхгүй.
8 Баяжуулах үйлдвэрт элс Элс тээвэрлэлтийн үед сөрөг нөлөөлөл үзүүлэх нөхцөл үгүй юм.
тээвэрлэх
9 Элс баяжуулах Элс баяжуулах үед туслах химийн аливаа төрлийн бодис, элемент ашиглахгүй
бөгөөд харин скруберийн дизель хөдөлгүүрээс түлш алдагдах үед баяжуулалтанд
ашиглагдах устай нэгдэж газрын доорхи усыг бохирдуулж болно.
10 Нуурууд Эдгээр нуурын ёроолд элс хайргийн үе бүхий ус үл нэвчүүлэх давхаргаар хучилт
хийсэн учир газрын доорхи усны шинж чанарт өөрчлөлтөнд орохгүй. Харин нуурын
ус бохирдож шинж чанарт ямар нэг хэмжээгээр өөрчлөлт орж болзошгүй юм.
11 Галь-эфель түрэх Нөлөөлөл үзүүлэхгүй
12 Галь-эфелийн овоолго Баяжуулах үйлдвэрт бохирдуулагч бодис ашиглахгүй учир галь-эфель нь ямар нэг
бохирдуулагч бодисоор бохирдохгүй
13 Ахуйн хаягдал Ахуйн шингэн хаягдал нь газрын доорхи усыг тодорхой хэмжээгээр бохирдуулж
болно.
14 Шатах тослох материалын Хайрга, дайрганы хольцтой элсэнцэр, шавранцар хурдас бүхий дөрөвдөгчийн орчин
агуулах үеийн хурдасны гүн нь 2-3м буюу бага гүнд орших учир шатах тослох материал
алдагдах нөхцөлд ул хөрсөөр дамжин газрын доорхи ус бохирдож болзошгүй юм.
15 Засварын талбай Засварын талбайд мотор задлах, тос, тосоол сэлбэх гэх мэт төрөл бүрийн үйл
ажиллагаанаас хөрсөнд бохирдуулагч бодис алдагдаж байдаг.
Хүснэгт 37. Усны нөөцөд үзүүлэх сөрөг нөлөөллийн тайлбар

1 Шимт хөрс хуулалт, тээвэрлэх Нөөцөд сөрөг нөлөөлөл үзүүлэхгүй
2 Шимт хөрс хадгалах Нөөцөд сөрөг нөлөөлөл үзүүлэхгүй
3 Суурь хөрс хуулалт Суурь хөрс хуулалтын үед шүүрэлт явагдсан тохиолдолд нөөцөд нөлөөлөл
үзүүлж болзошгүй юм.
Суурь хөрс ачилт Нөөцөд сөрөг нөлөөлөл үзүүлэхгүй
4 Суурь хөрс тээвэрлэлт Нөөцөд сөрөг нөлөөлөл үзүүлэхгүй
5 Суурь хөрс хадгалалт буюу суурь Нөөцөд сөрөг нөлөөлөл үзүүлэхгүй

хөрсний гадаад овоолго
6 Элс олборлолт Элс олборлолтын үед шүүрэлт явагдсан тохиолдолд нөөцөд нөлөөлөл
үзүүлж болзошгүй юм.
7 Уурхайлалтаас үүссэн ухаш Ухаш үүсэх нь ул хөрсний ус гадаргад ил гарах нөхцлийг хангаж байгаа
гэдэг утгаараа газрын доорхи усны нөөцөд нөлөөлнө.
8 Баяжуулах үйлдвэрт элс тээвэрлэх Нөөцөд сөрөг нөлөөлөл үзүүлэхгүй
9 Элс баяжуулах Элс баяжуулалтанд газрын доорхи ус ашиглана.
10 Нуурууд Баяжуулах үйлдвэрээс гарах бохир ус нь дундын нуураар дамжин дахин

ашиглагдах бөгөөд нуураас ууршилтаар ус алдагдана.
11 Галь-эфель түрэх Галь-эфель турэх ачилгаанд утгуурт ачигч ашиглах учир энэхүү утгуурт
ачигчийн дизель хөдөлгүүрээс агаарт бохирдуулагч бодис ялгарна.
12 Галь-эфелийн овоолго Хуурай салхи ихтэй үед агаарт тоосонцор дэгдэнэ.
13 Ахуйн хаягдал Удаан хадгалсан тохиолдолд агаарт үнэрийн бохирдол үүсч болно
Хүснэгт 38. Ургамлан бүрхэвчид үзүүлэх сөрөг нөлөөллийн тайлбар

1 Шимт хөрс хуулалт, тээвэрлэх Хөрс хуулалт нь ургамлан бүрхэвчид шууд нөлөөлөл үзүүлнэ. Тээвэрлэлт нь
шууд болон дам нөлөөлөл үзүүлж болзошгүй
2 Шимт хөрс хадгалах Шимт хөрсний овоолгод ургамлан бүрхэвч дарагдана.
3 Суурь хөрс хуулалт Суурь хөрс хуулалтаас үүсэх тоосонцорын тархалт нь ургамлан бүрхэвчид
дам нөлөөлөл үзүүлнэ
Суурь хөрс ачилт Дээрхитэй адил
4 Суурь хөрс тээвэрлэлт Тээвэрлэлт нь шууд болон дам нөлөөлөл үзүүлнэ.
5 Суурь хөрс хадгалалт буюу суурь Овоолгод ургамлан бүрхэвч дарагдана.

6 Элс олборлолт Элс олборлолтоос үүсэх тоосонцорын тархалт нь ургамлан бүрхэвчид дам
нөлөөлөл үзүүлнэ
7 Уурхайлалтаас үүссэн ухаш Агаарын бохирдлын эх үүсвэр болж байгаа учир ургамлан бүрхэвчид дам
нөлөөлөл үзүүлнэ.
8 Баяжуулах үйлдвэрт элс тээвэрлэх Тээвэрлэлт нь шууд болон дам нөлөөлөл үзүүлнэ.
9 Элс баяжуулах Баяжуулах үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжид дарагдаж шууд, түүний үйл
ажиллагаатай холбоотойгоор дам нөлөөлөлд өртөж болно.
10 Нуурууд Нууруудын байгуулалтаар шууд нөлөөлөлд өртөнө.
11 Галь-эфель түрэх Шууд нөлөөлөл үзүүлнэ.
12 Галь-эфелийн овоолго Овоолгод ургамлан бүрхэвч дарагдана.
13 Ахуйн хаягдал Ахуйн хаягдал хадгалах сав нь ургамлан бүрхэвчийг доройтуулна.
14 Шатах тослох материалын агуулах Шатах тослох материалын байгууламжуудад ургамлан бүрхэвч дарагдана.
Мөн ургамлан бүрхэвч бохирдож болзошгүй юм.
15 Засварын талбай Талбайд ургамлан бүрхэвч устана.
Хүснэгт 39. Амьтны аймагт үзүүлэх сөрөг нөлөөллийн тайлбар

1 Шимт хөрс хуулалт, тээвэрлэх Хуулагдаж буй шимт хөрсөнд амьдарч байсан хөрсний бичил организ, нүхэнд
амьдардаг амьтдын үүр эвдрэх, шимт хөрс хуулалтын үеийн бульдозерын
дуу чимээ, газар чичирхийлэл, үүсэх тоосжилт зэрэг нь амьтдын шилжилт
хөдөлгөөн, амьдрах орчинд сөрөг нөлөөлөл үзүүлнэ.
2 Шимт хөрс хадгалах Сөрөг нөлөөлөл нь дээрхтэй ерөнхийдөө адил. Шимт хөрсний овоолгод
зарим амьтдын орон байр болох эерэг нөлөөлөл байж болно.
3 Суурь хөрс хуулалт Хуулагдаж буй шимт хөрсөнд амьдарч байсан хөрсний бичил организ, нүхэнд
амьдардаг амьтдын үүр эвдрэх, шимт хөрс хуулалтын үеийн бульдозерын
дуу чимээ, газар чичирхийлэл, үүсэх тоосжилт зэрэг нь амьтдын шилжилт
Суурь хөрс ачилт Суурь хөрс ачилтын үеийн бульдозерын дуу чимээ, газар чичирхийлэл, үүсэх
тоосжилт зэрэг нь амьтдын шилжилт хөдөлгөөн, амьдрах орчинд сөрөг
4 Суурь хөрс тээвэрлэлт Тээвэрлэлтийн үеийн автосамосвалын дуу чимээ, тоосжилт зэрэг нь
амьтдын шилжилт хөдөлгөөн, амьдрах орчинд сөрөг нөлөөлөл үзүүлнэ.
5 Суурь хөрс хадгалалт буюу суурь Гадаад овоолго байгуулах үеийн дуу чимээ, тоосжилт зэрэг нь амьтдын
хөрсний гадаад овоолго шилжилт хөдөлгөөн, амьдрах орчинд сөрөг нөлөөлөл үзүүлнэ.
6 Элс олборлолт Элс олборлолтын үеийн дуу чимээ, тоосжилт зэрэг нь амьтдын шилжилт
7 Уурхайлалтаас үүссэн ухаш Мөн хөрс хуулалт, элс олборлолтоос үүсэх ухшинд өвлийн улиралд том
хөхтөн амьтад, мал унаж бэртэх аюултай юм.
8 Баяжуулах үйлдвэрт элс тээвэрлэх Элс тээвэрлэлтийн үеийн дуу чимээ, тоосжилт зэрэг нь амьтдын шилжилт
9 Элс баяжуулах Баяжуулалтын үеийн дуу чимээ, тоосжилт зэрэг нь амьтдын шилжилт
10 Нуурууд Өвлийн улиралд нуур усгүй байх үед амьтад унаж бэртэж болзошгүй юм. Мөн
нуур байгуулсан талбайн хөрсний бичил организмууд устана.
11 Галь-эфель түрэх Галь-эфель түрэх үеийн дуу чимээ, тоосжилт зэрэг нь амьтдын шилжилт
12 Галь-эфелийн овоолго Овоолгоос ямар нэгэн сөрөг нөлөөлөл үзүүлэхгүй юм.
13 Ахуйн хаягдал Сөрөг нөлөөлөл үзүүлэхгүй
14 Шатах тослох материалын агуулах Шатах тослох материалын агуулахад дарагдах хөрсний бичил организм
устаж болзошгүй.
15 Засварын талбай Дээрхитэй адил
Хүснэгт 40. Шимт хөрсөнд үзүүлэх сөрөг нөлөөллийн тайлбар

1 Шимт хөрс хуулалт, тээвэрлэх 20см зузаантай шимт хөрс хуулагдана /Хөрсөн бүрхэвчийн төлөв байдлын
үнэлгээнээс хэмжээг харж болно/. Хөрс тээвэрлэлтийн үед шимт хөрс
нөлөөлөлд өртөнө.
2 Шимт хөрс хадгалах Шимт хөрс хадгалах үед тухайн газрын шимт хөрсний ялзмагийн хэмжээ тэр
хэмжээгээр нэмэгдэх сайн талтай юм. Харин шимт хөрсийг стандартын
дагуу суурь судалгаанд үндэслэн хуулаагүй үед сөрөг нөлөөлөл үзүүлж
3 Суурь хөрс хуулалт суурь хөрс хуулалтын үеийн тоосонцорын нөлөөгөөр ургамлан бүрхэвч
доройтож нөлөөлөлд өртөж буй талбайн шимт хөрсний хими-физик шинж
чанарт сөрөг нөлөөлөл үзүүлж болно.
Суурь хөрс ачилт Хөрс ачилт нь сөрөг нөлөөлөл бараг үзүүлэхгүй
4 Суурь хөрс тээвэрлэлт Тээвэрлэлтийн үеийн шороон замд шууд, шороон замаас үүсэх
тоосжилтоор дам нөлөөлөлд орно.
5 Суурь хөрс хадгалалт буюу суурь Шимт хөрс гадаад овоолгод дарагдана /Дэлгэрэнгүй тайлбарыг байгаль
хөрсний гадаад овоолго орчны суурь нөхцөл, түүний үнэлгээний хэсгээс харж болно/
6 Элс олборлолт Элс олборлолтын үеийн тоосжилтоор дам нөлөөлөлд өртөнө.
7 Уурхайлалтаас үүссэн ухаш Агаарын бохирдлын эх үүсвэр болох учир шимт хөрсний чанарт дам
7 Баяжуулах үйлдвэрт элс тээвэрлэх Тээвэрлэлтийн үеийн шороон замд шууд, шороон замаас үүсэх
тоосжилтоор дам нөлөөлөлд орно.
8 Элс баяжуулах Баяжуулах төхөөрөмжид дарагдана. Мөн баяжуулалтын үйл ажиллагаагаар

шимт хөрсний хими физик шинж чанарт өөрчлөлт орж болно.
9 Нуурууд Нууруудын байгуулалтаар шууд нөлөөлөлд өртөнө.
12 Галь-эфель түрэх Галь-эфель түрэх ажиллагааны үед шимт хөрс шууд нөлөөлөлд орно.
13 Галь-эфелийн овоолго Шимт хөрс галь-эфелийн овоолгод дарагдана /Дэлгэрэнгүй тайлбарыг

байгаль орчны суурь нөхцөл, түүний үнэлгээний хэсгээс харж болно/
14 Ахуйн хаягдал Ахуйн хаягдлаар хөрс биологийн бохирдолд орно.
16 Шатах тослох материалын агуулах Шимт хөрс хүнд металлаар бохирдоно.
17 Засварын талбай Дээрхитэй адил
Хүснэгт 41. Геологийн тогтоцод үзүүлэх сөрөг нөлөөллийн тайлбар

1 Шимт хөрс хуулалт, тээвэрлэх Геологийн тогтоц нөлөөлөлд өртөхгүй
2 Шимт хөрс хадгалах Геологийн тогтоц нөлөөлөлд өртөхгүй
3 Суурь хөрс хуулалт Хөрс хуулалтын дундаж гүн 2.08м юм. Дөрөвдөгчийн хурдсын зузаан 2-3 м
бөгөөд хөндийн хэсэгт 2 м орчим байгаа нь хөрс хуулалтанд энэ хурдас шууд
өртөх юм.
Суурь хөрс ачилт Геологийн тогтоц нөлөөлөлд өртөхгүй
4 Суурь хөрс тээвэрлэлт Геологийн тогтоц нөлөөлөлд өртөхгүй
5 Суурь хөрс хадгалалт буюу суурь Геологийн тогтоц нөлөөлөлд өртөхгүй

Энэ талбайн байгалийн хөгжлийн жамаар тогтсон сэвсгэр хурдсын байрлал,

6 Элс олборлолт үндсэн чулуулгийн геологийн тогтцыг өөрчилснөөс ул чулуулаг, ул хөрсний
нягтрал нь алдагдаж, урсгал усны идэж ухах, хуримтлуулах үйл явцад ихээхэн
хүчтэй өртөгдөх нөхцөл бүрдэнэ.
7 Баяжуулах үйлдвэрт элс тээвэрлэх Геологийн тогтоц нөлөөлөлд өртөхгүй
8 Элс баяжуулах Геологийн тогтоц нөлөөлөлд өртөхгүй
9 Нуурууд Хөрс хуулалт, элс олборлолтоос геологийн тогтоцод өөрчлөлт орсноос ул

чулуулаг, ул хөрсний нягтрал нь алдагдаж, урсгал усны идэж ухах,
хуримтлуулах үйл явц эрчимжиж болзошгүй юм.
12 Галь-эфель түрэх Геологийн тогтоц нөлөөлөлд өртөхгүй
13 Галь-эфелийн овоолго Геологийн тогтоц нөлөөлөлд өртөхгүй
14 Ахуйн хаягдал Геологийн тогтоц нөлөөлөлд өртөхгүй
16 Шатах тослох материалын агуулах Геологийн тогтоц нөлөөлөлд өртөхгүй
17 Засварын талбай Геологийн тогтоц нөлөөлөлд өртөхгүй
Хүснэгт 42. Нийгэм эдийн засагт үзүүлэх сөрөг нөлөөллийн тайлбар

1 Шимт хөрс хуулалт, тээвэрлэх Үүсэх тоосонцор нь хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөлөл үзүүлж болно. Мөн суурь
хуулах үед техник тоног төхөөрөмжтэй харьцах аюулгүй ажиллагааны дүрэм
зөрчихтэй холбоотой гэмтэх тохиолдол гарч болно.
2 Шимт хөрс хадгалах нөлөөлөл үзүүлэхгүй
3 Суурь хөрс хуулалт Суурь хөрс хуулалтаас үүсэх тоосонцор нь хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөлөл
үзүүлж болно. Мөн суурь хуулах үед техник тоног төхөөрөмжтэй харьцах аюулгүй
ажиллагааны дүрэм зөрчихтэй холбоотой гэмтэх тохиолдол гарч болно.
Суурь хөрс ачилт Үүсэх тоосонцор нь хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөлөл үзүүлж болно. Мөн суурь
4 Суурь хөрс тээвэрлэлт Үүсэх тоосонцор нь хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөлөл үзүүлж болно. Мөн суурь
5 Суурь хөрс хадгалалт буюу суурь Гадаад овоолгоос үүсэх тоосонцор нь хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөлөл үзүүлж
хөрсний гадаад овоолго болзошгүй юм.
6 Элс олборлолт Үүсэх тоосонцор нь хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөлөл үзүүлж болно. Мөн суурь
хуулах үед техник тоног төхөөрөмжтэй харьцах аюулгүй ажилгааны дүрэм
7 Ухаш Ухшинд ажилчид болон ойр орчмын ард иргэд унаж бэртэх аюултай.
8 Баяжуулах үйлдвэрт элс тээвэрлэх Үүсэх тоосонцор нь хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөлөл үзүүлж болно. Мөн суурь
9 Элс баяжуулах Техник тоног төхөөрөмжтэй харьцах аюулгүй ажиллагааны дүрэм зөрчихтэй
холбоотой гэмтэх тохиолдол гарч болно.
10 Нуурууд Техник тоног төхөөрөмжтэй харьцах аюулгүй ажиллагааны дүрэм зөрчихтэй

холбоотой гэмтэх тохиолдол гарч болно. Бохирын нуураас гарах үнэрийн
бохирдол нь ажил хийх нөхцөлд тавгүй байдал үүсгэх
11 Галь-эфель түрэх Үүсэх тоосонцор нь хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөлөл үзүүлж болно. Мөн суурь
12 Галь-эфелийн овоолго Үүсэх тоосонцор нь хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөлөл үзүүлж болно. Мөн суурь
13 Ахуйн хаягдал Ахуйн хаягдлын ялзарлаас үүсэх үнэрийн бохирдол болон түүнээс ялгарах хорт
бодис нь хүний эрүүл мэндэд нөлөөл үзүүлж болзошгүй юм.
14 Шатах тослох материалын агуулах Техник тоног төхөөрөмжтэй харьцах аюулгүй ажиллагааны дүрэм зөрчихтэй
15 Засварын талбай Техник тоног төхөөрөмжтэй харьцах аюулгүй ажиллагааны дүрэм зөрчихтэй
Хүснэгт 43. Байгаль орчин, нийгэм-эдийн засгийн нөлөөллийн тойм

Хөрсний хими физик шинж чанар
Нийгэм-эдийн засгийн нөхцөл

Ургамлын бүтцийн өөрчлөлт
Газрын доорхи усны нөөц
Байгаль орчны элементүүд

нийт дүн
Геологийн тогтоц
Агаарын чанар
Амьтны аймаг
Усны чанар
№ Төслийн үйл ажиллагаа
1 Шимт хөрс хуулалт x 0 0 x x x 0 x 5
2 Шимт хөрс хадгалах 0 0 0 х х х 0 х 4
3 Суурь хөрс хуулалт х х х х х х х х 8
4 Суурь хөрс тээвэрлэлт х 0 0 х х х 0 х 4
5 Суурь хөрс хадгалалт буюу суурь х 0 0 х х х 0 х 5

6 Элс олборлолт х 0 0 х х х х х 6
7 Баяжуулах үйлдвэрт элс тээвэрлэх х 0 0 х х х 0 х 7
8 Элс баяжуулах х х х х х х 0 х 7
9 Бохирын нуур х х х х х х х х 8
1 Цэврийн нуур 0 х х х х х х х 7
0
1 Дундын нуур 0 х х х х х х х 7
1
1 Галь-эфель түрэх х 0 0 х х х 0 х 5
2
1 Галь-эфелийн овоолго х 0 0 х 0 х 0 х 4
3
1 Ахуйн хаягдал х х 0 х 0 х 0 х 5
4
1 Шатах тослох материалын агуулах 0 х 0 х х х 0 х 5

5
1 Засварын талбай 0 х 0 х х х 0 х 5
6
Нийт дүн 12 8 5 16 14 15 5 16
Төслийн үйл ажиллагаанаас байгаль орчинд үзүүлж болзошгүй сөрөг нөлөөллийг тоогоор
нь жагсаавал ургамлын бүтцийн өөрчлөлт, хөрсний хими-физик шинж чанар, амьтны
аймаг, агаарын чанар, усны чанар, газрын доорхи усны нөөц орж байна. Энд зөвхөн
нөлөөллийн тоогоор жагсааж байгаа бөгөөд нөлөөллийн хэмжээ, тархалтын түвшингээр
нь дараахь хэсэгт дахин жагсааж гол нөлөөллийг тогтоох болно.
Болзошгүй нөлөөллийн хэмжээ тархалтын түвшинг 3 хүчин зүйлээр тодорхойлно. Үүнд
нөлөөллийн хэмжээ, хугацаа, нөлөөлөлд өртөх газар нутаг, нөлөөлөл тохиолдох,
давтагдах магадлал зэрэг болно. Нөлөөлөл тус бүрийн хүчил зүйл тус бүрээр 1, 2, 3 гэсэн
үнэлгээ өгч тухайн нөлөөллийн хэмжээ, тархалт, давтамжийг харуулав.
Хүснэгт 44. Нөлөөллийн түвшин
Шалгуур
Нийт
Төслийн үйл ажиллагаа Нөлөөлөлд өртөх обьектууд
түвшин
Хэмжээ, тархалт Хамрах хүрээ буюу газарзүйн тархалт Давтамж
Шимт хөрс хуулалт Агаарын чанар 1 1 2 2 L
Ургамлын бүтэц 3 1 3 9 M
Амьтны аймаг 1 1 2 2 L
Хөрсний хими физик шинж чанар 2 1 3 6 L
Нийгэм-эдийн засаг 1 1 1 1 L
Шимт хөрс хадгалалт Ургамлын бүтэц 1 1 2 2 L
Суурь хөрс хуулалт Агаарын чанар 3 2 3 18 H
Усны чанар 1 1 1 1 L
Газрын доорхи усны нөөц 2 1 3 6 L
Ургамлын бүтэц 1 2 3 6 L
Геологийн тогтоц 3 1 3 9 M
Суурь хөрс тээвэрлэлт Агаарын чанар 1 2 3 6 L
Амьтны аймаг 2 2 3 12 M
Хөрсний хими физик шинж чанар 2 2 3 12 M
Гадаад овоолго Агаарын чанар 2 2 3 12 M
Элс олборлолт Агаарын чанар 3 1 3 9 M
Геологийн тогтоц 3 2 3 18 H
Баяжуулах үйлдвэрт элс тээвэрлэх Агаарын чанар 3 1 3 9 M
Элс баяжуулах Агаарын чанар 1 1 3 3 L
Газрын доорхи усны нөөц 3 1 3 9 M
Бохирын нуур Агаарын чанар 2 1 2 4 L
Усны чанар 2 2 2 8 M
Геологийн тогтоц 2 1 3 6 L
Дундын нуур Усны чанар 1 2 2 4 L
Цэврийн нуур Усны чанар 1 1 1 1 L
Газрын доорхи усны нөөц 2 2 3 12 M
Галь эфель түрэх Агаарын чанар 3 1 2 6 L
Галь эфелийн овоолго Агаарын чанар 1 2 2 4 L
Ахуйн хаягдал Агаарын чанар 1 1 2 2 L
Шатах тослох материалын агуулах Усны чанар 2 1 2 4 L
Засварын талбай Усны чанар 1 1 1 1 L
Жич. L- нөлөөллийн түвшин бага, M-нөлөөллийн түвшин дунд зэрэг, H-нөлөөллийн түвшин их
Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээ, зөвлөгөөний мэргэжлийн [2015]
байгууллага “Мон Газар Экологи” ХХК
Нөлөөллийн хэмжээ, тархалтын түвшинг тодорхойлсон хүснэгт29-өөс үзэхэд элс

олборлолтоос геологийн тогтоцод үзүүлэх нөлөөлөл, суурь хөрс хуулалтаас агаарын
чанарт үзүүлэх нөлөөлөл нь хүчтэй, шимт хөрс хуулалтаас ургамлын бүтэц
өөрчлөгдөх нөлөөлөл, суурь хөрс хуулалтаас геологийн тогтоцод үзүүлэх нөлөөлөл,
суурь хөрс тээвэрлэлтээс ургамал, амьтан, хөрсний хими-физик шинж чанарт
үзүүлэх нөлөөлөл, гадаад овоолгоос агаарын чанар, ургамлан бүрхэвч, хөрсний
хими-физик шинж чанар үзүүлэх нөлөөлөл, баяжуулах үйлдвэрт элс тээвэрлэлтээс
агаарын чанарт үзүүлэх нөлөөлөл, элс баяжуулалтаас газрын доорхи усны нөөц,
хөрсний хими-физик шинж чанарт үзүүлэх нөлөөлөл, бохирын нуурнаас усны чанар,
ургамлын бүтэц, хөрсний хими-физик шинж чанарт үзүүлэх нөлөөлөл, дундын
нуураас ургамлын бүтэцэд үзүүлэх нөлөөлөл, цэврийн нуураас газрын доорхи усны
нөөц, ургамлан бүрхэвчид үзүүлэх нөлөөлөл, галь-эфелийн овоолгоос ургамлан
бүрхэвч, хөрсний хими физик шинж чанарт үзүүлэх нөлөөлөл нь тус бүр дунд
зэргийн нөлөөлөлд, бусад нөлөөлөл нь бага гэсэн ангилалд орж байна. Нийт
нөлөөллийн 2% нь хүчтэй, 22% нь дунд зэрэг, 76% нь бага байна.
Энэхүү болзошгүй нөлөөллийн үнэлгээнээс үзэхэд элс олборлолт, баяжуулалт,
суурь хөрс хуулалтаас геологийн тогтоц, агаарын чанар, хөрсний хими физик шинж
чанар, ургамлан бүрхэвч зэрэгт төслийн үйл ажиллагаанаас илүүтэй их нөлөөлөл
үзүүлэх нь харагдаж байна. Иймд дээрхи үйл ажиллагаанаас байгаль орчинд
үзүүлэх нөлөөллийг бууруулахын тулд дараах арга хэмжээг тогтмол авч хэрэгжүүлж
байх шаардлагатай юм.
 Техник, технологийн арга хэмжээ
 Удирдлага зохион байгуулалтын арга хэмжээ
 Ажиллагсдын хөдөлмөр хамгаалал, эрүүл ахуй
 Уурхайн олборлолтын ажлын үед авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээний зөвлөмж
 Шимт хөрс хуулах, тээвэрлэх, хадгалах арга хэмжээний зөвлөмж
 Уурхайн үйл ажиллагаанаас үүсэх тоосжилт
 Эвдрэлд орсон талбайг нөхөн сэргээх арга хэмжээний зөвлөмж
72 “Цогт Онон”ХХК-ийн “Уртын дэнжийн алтны шороон орд ашиглах” төслийн байгаль
орчны нөлөөллийн нарийвчилсан үнэлгээний тодотгол ажлын тайлан
БҮЛЭГ5. СӨРӨГ НӨЛӨӨЛЛӨӨС УРЬДЧИЛАН СЭРГИЙЛЭХ, БУУРУУЛАХ, АРИЛГАХ,

ДҮЙЦҮҮЛЭН ХАМГААЛАХ АРГА ХЭМЖЭЭ
5.1. Техник, технологийн арга хэмжээний зөвлөмж
Төв аймгийн Сэргэлэн сумын Баруун Уртын дэнжийн талбайн алтны шороон ордыг
ашиглах үйл ажиллагаанаас байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээ
боловсруулах ажлын явцад хийсэн судалгаа, шинжилгээний ажил, холбогдох мэргэжлийн
экспертүүдийн гаргасан үнэлгээ, дүгнэлтүүдээс үзэхэд уг төслийг хэрэгжүүлснээр уурхай
орчмын экологийн тогтолцоонд тодорхой хэмжээний сөрөг нөлөөлөл үзүүлж болзошгүй
юм. Төслийн үйл ажиллагаанаас үүсэх байгаль орчны сөрөг нөлөөллийг бууруулах арга
хэмжээг төслийн эхэн үе, төсөл хэрэгжүүлэх үе, төслийн дараах үе шат хэмээн
төлөвлөгдсөн. Иймээс, төслийн сөрөг нөлөөллийг багасгах, арилгахын тулд дараах арга
хэмжээнүүдийг цаг тухайд нь авч хэрэгжүүлэхийг төсөл хэрэгжүүлэгч “Цогт Онон” ХХК-ийн
удирдлагад зөвлөж байна. Түүнчлэн энэхүү нэмэлт судалгаандаа тус компаниас орд
газрын байгаль орчныг нөхөн сэргээх, хамгаалах, түүнд үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг
бууруулах, арилгах, орчны хяналт-шинжилгээ явуулахад шаардагдах зардлыг Монгол
улсын хэмжээнд мөрдөгдөж байгаа түлш, шатахуун, материалын үнэ, ажил үйлчилгээний
хөлсний тариф ба жишиг үнийг баримжаалан тооцоолсон болно.
Хөрс, эдэлбэр газарт үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бууруулах, газрыг нөхөн сэргээх
- Алт олборлолтын явцад олон салаа зам гаргаж, хөрсийг элэгдэл эвдрэлд оруулах,
бохирдуулахаас урьдчилан сэргийлэх, нөхөн сэргээх шаардлагатай бөгөөд түүнд
шаардагдах арга хэмжээ, хөрөнгө зардлыг төлөвлөх.
- Алт олборлох явцад экологийн сөрөг нөлөө бүхий хөрсний эвдрэл үүсэх бөгөөд
үйлдвэрлэлийг өргөтгөх тусам хөрсний эвдрэлийн хэмжээ улам эрчимжинэ. Алтны
олборлолтын ажлаас хөрс шороо, үржил шимт ялзмагт давхарга хуулагдах бөгөөд
үүнийг нөхөн сэргээлтэд эргэж ашиглагдахаар тусгайлан овоолго хийж, хадгалж
хамгаалах ажлыг зохион байгуулах.
- Ашигт малтмалыг ил аргаар олборлох явцад үйлдвэрлэлийн талбайн хөрсийг хуулж,
байгалийн унаган төрх эвдрэх бөгөөд үүнийг нөхөн сэргээхэд байгалийн унаган
байдалд байгаа үеийн хөрсний бүтэц, химийн найрлагыг ашиглалтаас чөлөөлсний
дараа бий болсон хөрсний бүтэц, түүний агрохимийн найрлага, ус-физикийн шинж
чанарыг тодорхойлон харьцуулж үзсэний үндсэн дээр нөхөн сэргээх ажлыг зохион
байгуулах.
- Хөрсийг аль болох хурдан уугуул төрхөнд нь оруулж экологийн тэнцвэрийг
хадгалахын тулд ашиглалтаас чөлөөлөгдсөн хэсгийн хөрсийг цаг алдалгүй үржил
шимт хөрсөөр 10-15 см-ээс багагүй зузаантайгаар жигд тараан хучих.
- Уурхайн үйл ажиллагааны улмаас газрын гадаргуугийн төрх байдал өөрчлөгдөж
ашиглагдсан хоосон орон зай үүсэж, хөрс чулуулгийн овоолго бий болох ба овоолгыг
налуу газар байрлуулбал борооны усанд амархан элэгдэж угаагдан эвдэрч, салхиар
хийсч зөөгдөх зэрэг сөрөг үр дагаврыг бий болгох тул тус үржил шимт хөрс хийсэх,
шороо тоос босч орчныг бохирдуулахгүйн тулд зөвхөн ашиглах блокийн хэмжээнд
хөрс хуулалт хийж ашиглаад нөхөн сэргээх зарчим баримтлах нь зүйтэй бөгөөд
дараагийн блокт шилжихдээ өмнөх олборлосон блокийг шороогоор дүүргэж үржил
шимт хөрсөөр хучих хэлбэрээр ажиллах.
- Ашиглалтын үед нөхөн сэргээлтийн ажлыг уулын ажилтай зэрэг гүйцэтгэх ба

хөрсний дотоод овоолгыг бульдозероор тэгшлэн 0,6 м хүртэл үржил шимт хөрсөөр
хучин малын бэлчээрийн зориулалтаар ашиглах хэмжээнд хүртэл нөхөн
сэргээлтийн ажил хийх.
- Хөрсний бохирдол, эвдрэлээс хамгаалахын тулд шатах тослох материалыг тусгай
агуулах, талбайд хадгална. Шатах тослох материалын агуулахыг ургамлын үеэс нь
цэвэрлэн, шавар дэвсэж нягтруулан мөн нефтийн бүтээгдэхүүнийг урсахаас
сэргийлэн далангаар хүрээлсэн тусгай талбайд байрлуулах.
- Уулын техникийн засвар үйлчилгээний талбайг усны урсгал орохоос хамгаалагдсан
талбайд ургамлын үеэс нь цэвэрлэж, эфелээр хучсан, бороо үерийн ус орохоос
сэргийлсэн далангаар хүрээлсэн байдлаар байгуулах.
- Засварын талбай, засварын цех болон бусад газруудад хэрэглэсэн тос, цэвэрлэх
материалыг хийх тусгай сав байрлуулах.
- Уурхайн гадаад болон дотоод хэрэглээний замыг нэг маршрутаар хатуу тогтоож
өгөх, ашиглах машин механизмын шатахуун түлшийг ил задгай газар замбараагүй
хадгалж асгахыг хориглох.
- Үйлдвэрлэл явуулж байгаа талбай, хэсгийн байрлаж байгаа газарт ариун цэвэр
эрүүл ахуйн нөхцлийг сайтар сахиж нутаг дэвсгэрийг бохирдуулахгүй байх.
- Хашаа, хязгаараас гадна элдэв, хог хаягдал хаяхгүй, газрын төрх, хөрсийг эвдэхгүй,
хөндөхгүй байх арга хэмжээг хэвшүүлэх.
- Баруун-Уртын дэнжийн уурхайн орчныг онцгой бүс болгон хаалт хамгаалалтын
таних тэмдэг, самбарыг байрлуулж гадны техник хэрэгслийг оруулахгүй байлгах
арга хэмжээ авах.
- Үржил шимт хөрсний овоолгоор үүссэн налууг аль болох богино хугацаанд
ургамалжуулах.
- Төслийн үйл ажиллагаанд шууд өртөхгүй газрын ургамал, ойг хамгаалах
- Завсрын сэргээлтийн бусад ажлыг үйлдвэрлэлийн ажлын явцад цаг алдалгүй
зохицуулж байх.
- Эвдэрсэн газрын нөхөн сэргээх болон ус шүүрэлтийг хянах ажлыг цаг тухайд нь
хийж байх, нөхөн сэргээлтийн ажлыг төслийн ба төслийн дараах хугацаанд газрын
төлөв байдал тогтвортой хугацаанд бодож явуулах.
- Хуулан авсан үржил шимт хөрсийг тусгайлан авч овоолго хийн нөхөн сэргээлтэд
хэрэглэхээр хадгалах.
- Түгээх торхыг тусгай хоолой, кран болон хошуугаар тоноглох
Агаарыг бохирдуулахаас сэргийлэх талаар

Хөрс хуулах болон хөрсний нөхөн сэргээлтийн ажил гүйцэтгэх үед, мөн өөрөө явагч
уулын техник, автомашины хөдөлгөөнөөс үүсч болох агаарын тоосжилтоос урьдчилан
сэргийлэхийн тулд хуурай, салхины хурд ихтэй үед үйлдвэрлэлийн талбай, замыг услах
ажлыг зохион байгуулах
- Үйлдвэрлэлийн талбай түүний орчимд шатах тослох материал болон резин дугуй
зэргийг их хэмжээгээр шатааж хөлдүү хөрс гэсгээх зэргээр үйлдвэрлэл явуулахыг
хориглох
- Агаарын бохирдлыг багасгахын тулд ДШХ-ийн засвар үйлчилгээг цаг тухайд нь
тогтмол хийх, дизель станц, машин механизмд шүүр суурилуулан хянаж
байх, шатах тослох материал ууршихаас болгоомжилж битүү саванд хадгалах,

машин механизмын хоосон явалт, фиксированный байдалд удаан ажиллуулахгүй
байх зэрэг арга хэмжээнүүдийг тогтмол авч хэрэгжүүлж байх
- Гадаад овоолго, галь-эфелийн овоолго, уурхайн ухаш орчмын талбайг хуурай,
салхи ихтэй агаар мандал тогтворгүй үед усалж байх хэрэгтэй. Уурхайн зам,
талбайг тоосжилт дарах зорилгоор ус хэрэглэх хугацааг 5-10-р сард нийт 2 сар
байхаар авч, үүнээс уур амьсгалын үзүүлэлтүүдийг харгалзан үзэж салхитай болон
хур тунадастай өдрийн дунджыг тооцоход, нийт 30 хоногт усжуулалт хийх
шаардлагатай байна. Нэг хоногт 25.0м3 ус хэрэглэхээр тооцоход, 750.0м3 ус
хэрэглэхээр байна.
Ургамлан нөмрөгийг хамгаалах талаар
- Хөрс хуулалтын хайрга, шороо, жинхэнэ угаалтаас гарсан чулуу, чулуунцар бүхий
талбайд ургамал ургах нөхцөл бүрдэхгүй тул овоолгыг хамгийн бага зардлаар илүү
үр дүнтэй нөхөн сэргээхэд бүрэн тэгшлэлт хийхээс гадна налуулалт, шаталсан
намсалт зэрэг гадаад орнуудын уурхайнуудад өргөн ашиглагдаж байгаа нөхөн
сэргээлтийн аргуудыг хэрэглэх.
- Нөхөн сэргээлт, ургамалжуулалтанд ашиглах үржил шимт хөрсийг хангалттай
бэлтгэсэн байх.
- Нөхөн сэргээлтэд урт үндэслэг иштэй нангиад хиаг, ерхөг, өлөнгө, галуун гичгэнэ,
согоовор, ширэг улалж, гишгэгдэл их даадаг цахилдаг гэх мэтийн үетэн, улалжтан,
буурцагтан, холтсон цэцэгтэн, нийлмэл цэцэгтний зэргийн овогтны үрийг ашиглах.
- Эдэлбэр газар болон нөхөн сэргээлт хийсэн газрын хөрс, ургамлыг эхний хугацаанд
хамгаалах, арчлах, нөхөн үр суулгах зэрэг ажлыг зохион байгуулах.
- Уурхайн эдэлбэр газар, зам байгуулах талбайгаас гадна орших ургамлыг
талхлагдалд оруулахгүй байх бүхий л арга хэмжээг авах, үүний тулд дээрхи
объектуудад хашаа барих.
- Гал түймрээс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авах.
- Төслийг хаасны дараа байгаль орчныг цэвэрлэн нөхөн сэргээх ажлыг хийх.
- Ашиглаж байсан талбайгаа нөхөн сэргээснээс хойш 4-өөс доошгүй жилийн дараа
шаардлага биелүүлсэн нөхцөлд орон нутгийн захиргаанд хүлээлгэж өгөх.
- Хаягдал чулуулгийн овоолгыг хөрсөөр булж ургамалжуулах
Усны эх үүсвэрийг хамгаалах талаар
- Тус алтны орд ашиглах үйл ажиллагааны явцад тэнд ажиллагсдын унд ахуйн
хэрэгцээний усны эх үүсвэрийг газрын доорхи усны нөөцөөс худаг байгуулах замаар
шийдвэрлэж эрүүл ахуй, ариун цэврийн шаардлагуудыг хангах нөхцлийг бүрдүүлэх.
- Цэвэр усны цөөрөмд хуримтлуулах усыг хаврын шар ус, зуны хур борооны үерийн
үед нөөцлөх.
- Угаах төхөөрөмжийн угаалт эхлэхээс өмнө далан байгуулах болон тунгаах
төхөөрөмж, ус цуглуулах сан байгуулах.
- Тунгаагуур дүүрч халих буюу задарч булингартай ус алдагдахаас сэргийлэн,
хяналтын тунгаагуураас гарсан цэвэршсэн усыг тусгайлан тоноглосон сувгаар
гадагшлуулах.
- Ус цуглуулах сангийн усаар дүүрэлт, аюулгүй ажиллагааг байнга хянах.
- Эргэлтийн усан сангаас ус алдаж болзошгүйг харгалзан үзэж урьдчилан
сэргийлэх арга хэмжээг авч, далангийн усны түвшинг байнга хэмжиж, даланг
үерийн уснаас байнга хамгаалж байх. Үерийн уснаас хамгаалах далан суваг шуудуу
зэргийг мэргэжлийн байгууллагын гаргасан зураг төсөлд үндэслэн барьж байгуулах
- Эргэлтийн усан санд төслийн дагуу хананы бэхэлгээ хийх.
- Ахуйн хуурай болон шингэн хог хаягдлын цэг, үйлдвэрлэлийн машин техникийн
зогсоол зэргийг ус хамгаалалтын бүсийн гадна байрлуулах
- Ашиглалтын худгийг Усны асуудал хариуцсан холбогдох байгууллагийн Усны
мэдээллийн санд бүртгүүлж паспортжуулан, худагт баталгаажсан усны тоолуур
суурилуулан ашиглах
Бусад арга хэмжээний зөвлөмж
- Байгалийн унаган төрхийг алдагдуулахгүй байх үүднээс нөхөн сэргээлтийн ажлыг
батлагдсан төлөвлөгөө, зардлаар хязгаарлахгүй, шаардлагатай тохиолдолд нэмэлт
арга хэмжээнүүдийг тухай бүр зохион байгуулах.
- Алт олборлох тосгоноос сумын төв хүртэл жилийн дөрвөн улиралд нэг замаар
зорчих боломж бүрдүүлэх, уурхайн эдэлбэрт зам, гарам зэргийг цэгцтэй байлгах.
- Хавар, намрын хүчтэй салхи, шуурга, уруйн үер, болзошгүй гал түймэр зэргээс
хамгаалах арга хэмжээг зориуд зохион байгуулж, шаардагдах байгууламжийг барьж
байгуулах.
- Ус, хөрс, агаарын бохирдол, хөрсний элэгдэл, усны горим, нөөцийн байдалд орчны
хяналт-шинжилгээний хөтөлбөрийн дагуу хяналт тавих.
- Ухсан нүх, карьерт мал амьтан орж унахаас сэргийлэн далан хашлага байгуулах.
- Техник, технологийг шинэчлэн сайжруулах шаардлагатай
Технологийн усны хэрэглээнд эргэлтийн усан сан ашиглах талаарх зөвлөмж

Алтны шороон ордыг ашиглахад ордын орчимд гадаргуугийн усаар хангах боломжгүй учир
газар доорхи усыг ашиглан угаалга явуулна. Технологийн болон ахуйн хэрэгцээний усыг
худгаас хангах бөгөөд худгуудын ундарга их биш хязгаарлагдмал байдгаас алт
олборлолтыг явуулахдаа гүний худгаас усан сан хуримтлуулан ашигласан усаа шүүн
цэвэршүүлж эргүүлэн ашиглана. Эргэлтийн усан санг ордын баруун хойд хэсэгт
байгуулах ба цэврийн нуур, шламын нуур, тунаах нуураас бүрдэнэ.
Усан хангамжийг сайжруулах үүднээс элс угааж бохирдсон усыг тунгаагуураар тунгаан
буцаан ашиглах эргэлтийн аргыг хэрэглэнэ. 2 хоногийн нөөцтэй гэж үзвэл 5000м3 усны
нөөц бүхий эргэлтийн усан сан байгуулагдана. Нийт усны алдагдлыг 14 хувь гэж үзвэл
хоногт 270м3 усыг эргэлтийн усан санд шинээр сэлбэх болж байна. Усны эргэлтийн арга
нь бохирдсон усыг усан сангийн дээд талд буюу өндөрлөг хэсэгт, ашигласан блокын орон
зайд урсан орж байхаар байрлуулах бөгөөд бохир усны тунасан хэсэг нь цэвэр усан сан
руу далангийн ирмэгээр байрлуулсан ус дамжуулах хоолойн тусламжтайгаар урсан орж
байхаар төсөлд тусгасан нь усыг ариг гамтай ашиглахад зохих хэмжээний хувь нэмэр
оруулах болно. Усны 20 хувийн алдагдал нь зориудаар өрөмдсөн гүний худгууд болон
дээрх тунгаалтын цөөрөм зэргээс сэлбэгдэх болно. Угаах төхөөрөмжид өгөх усыг 6К-12
маркийн насосаар шахна. Алт угаах төхөөрөмжөөс гарсан булингартай ус тунгаагуураар
дамжин тунгалагжиж, усан санд эргэн орж дахин ашиглагдах юм. Технологийн усыг усан
сангаас Д1000-70/12НДВ/ насосоор шахаж ган хоолойгоор дамжуулан гидромониторт
өгнө. Насосыг ЯМЗ-240 дизель хөдөлгүүрээр ажиллуулж цагт 35-40л түлш зарцуулна.
Хэрэгцээт усыг цэвэр усаар хангахын зэрэгцээ хаврын үеэр аадар борооны усыг ус
цуглуулагч байгууламжийн тусламжтайгаар ашиглаж болох боломжтой бөгөөд ус

хуримтлуулагчид ашигт малтмалыг ашигласан карьерийг орлуулан ашиглаж болох юм.
Усны эх үүсвэр болон хөрсөнд хаяж болох бохирдуулах бодисын зөвшөөрөгдөх
дээд агууламж
Хүн амын ахуйн хэрэгцээнээс болон аливаа үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхлэлтээс гарах
хаягдал бохир усны, бусад үзүүлэлтийн хязгаарлалтыг тогтоож, хүрээлэн буй орчинд
хаяхын өмнө нь хаягдал бохир усанд тавих шаардлагын үзүүлэлтийг хянахад энэ
стандартыг хэрэглэнэ.
Шаардлага
- Үйлдвэрлэлийн болон ахуйн хаягдал усыг энэ стандартын шаардлагад нийцэхээр
цэвэршүүлсний дараа нийлүүлнэ.
- Орчинд хаях цэвэршүүлсэн хаягдал усны стандартын шаардлага хангахгүй усыг
усны эх үүсвэрийн зориулалтаар орчинд хаяхыг хориглоно.
- Хаягдал усны найрлагад энэхүү стандартад заагдаагүй хортой бодис агуулагдах
буюу бусад хортой үзүүлэлт илэрвэл Байгаль орчны болон Эрүүл мэндийн асуудал
эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага тэдгээрийн зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээ
болон хязгаарыг тухай бүр тогтоож мөрдүүлнэ.
Усны эх үүсвэрт хаяж болох хаягдал усанд тавигдах шаардлага
Гадагш урсацгүй болон усны солилцоо нь 1 жилээс бага хугацаанд явагддаг усны үүсвэрт
(нуур, усан сан, цөөрөм)-д элдэв хаягдал бохир ус хаяж болохгүй.
Гадаргын усанд хаяж болох хаягдал усан дахь бохирдуулах бодисын зөвшөөрөгдөх дээд
агууламж ба үзүүлэлтийн хязгаарыг 37-р хүснэгтэд зааснаар тогтооно. Хаягдал усан дахь
бохирдуулах бодисын зөвшөөрөгдөх дээд агууламжийг нийлүүлж буй голын урсацын
хэмжээнээс хамаарч тогтооно.
Хаягдал усны өнгөрөлт нь голын усны тухайн цэг дэх өнгөрөлтөөс 5 дахин болон түүнээс
бага байх (голын усаар 5 дахин ба түүнээс их шингэрэх, P5 ) нөхцөлд 21 дүгээр хүснэгтэд
зааснаар бохирдуулах бодисын зөвшөөрөгдөх дээд агууламж ба үзүүлэлтийн хязгаарыг
тогтооно. Хаягдал ус нь голд нийлснээр голын усаар 5 дахин шингэрч (P5) чадахгүй
тохиолдолд бохирдуулах бодисын (зөвхөн химийн үзүүлэлтийн) зөвшөөрөгдөх дээд
агууламжийг дараах томъёогоор тогтооно. Үүнд:
Схаягдал= CCT x 0.2 x P
Схаягдал - бохирдуулагчийн зөвшөөрөгдөх дээд агууламж
ССТ - 1-р хүснэгтэд заасан бохирдуулагчийн дээд агууламж
P - шингэрүүлсэн зэрэг
Р = (Qr + Qхаягдал) Qхаягдал
Qr - голын усны тухайн сарын олон жилийн дундаж өнгөрөлт, м3с
Qхаягдал - хаягдал усны өнгөрөлт, м3с
Хүснэгт 45. Усны эх үүсвэрт хаяж болох бохирдуулах бодисын зөвшөөрөгдөх дээд
агууламж ба бусад үзүүлэлтийн хязгаар
д/д Үндсэн үзүүлэлт Хэмжих нэгж Зөвшөөрөгдөх дээд
агууламж ба хязгаар
о
1 Усны температур С 20
2 Устөрөгчийн илтгэгч рН 6-9
3 Биохимийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч мгОл 20

4 Химийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч мгОл 50
5 Перманганатын исэлдэлт мгОл 20
6 Жинлэгдэх бодис мгл 35
7 Ууссан давс мгл 800
8 Цианид мгл 0.05
9 Фенол мгл 0.05
10 Эрдэс тос мгл 1
11 Өөх тос мгл 5
12 Сульфид мгл 0.2
13 Зэс мгл 0.3
14 Кадьмий мгл 0.03
15 Марганец мгл 0.5
16 Мөнгөн ус мгл 0.001
17 Мышьяк мгл 0.5
18 Никель мгл 0.2
19 Селен мгл 0.02
20 Төмөр мгл 1
21 Хар тугалга мгл 0.1
22 Хром нийт мгл 0.3
23 Хром 6 мгл 0.05
24 Цайр мгл 1
25 Аммоний мгNл 8
26 Нийт азот мгл 20
21 2.51
27 Нийт фосфор мгл 1.5 0.31
28 Үлдэгдэл хлор мгл 1.5
29 Трихлорэтилен мгл 0.2
30 Тетрахлорэтилен мгл 0.1
31 Фосфор органик нэгдлүүд мгл 0.2
Хөрсөнд хаяж болох хаягдал усанд тавигдах шаардлага

Хөрсөнд хаяж болох хаягдал усан дахь бохирдуулах бодисын зөвшөөрөгдөх дээд
агууламж ба үзүүлэлтийн хязгаарыг 46-р хүснэгтэд зааснаар тогтооно.
Хүснэгт 46. Хөрсөнд хаяж болох бохирдуулах бодисын зөвшөөрөгдөх дээд агууламж ба
бусад үзүүлэлтийн хязгаар
№ Үзүүлэлтийн нэр Хэмжих нэгж Зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээ ба
хязгаар
1 Усны температур С хэм 25
2 Үнэр Мэдрэхүй эвгүй үнэргүй байх
3 Устөрөгчийн илтгэгч - 6-9

4 Биохимийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч мгОл 550
5 Химийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч мгОл 100
6 Перманганатын исэлдэлт мгОл 30
7 Жинлэгдэх бодис мгл 150
8 Ууссан давс мгл 1000
9 Цианид мгл 0.2
10 Эрдэс тос мгл 3
11 Өөх тос мгл 10
112 Сульфид мгл 0.5
13 Зэс мгл 0.5
14 Кадьмий мгл 0.05
15 Марганец мгл 1
16 Мөнгөн ус мгл 0.001
17 Мышьяк мгл 0.1
18 Никель мгл 0.5
19 Селен мгл 0.02
20 Төмөр мгл 2
21 Хар тугалга мгл 0.5
22 Хром нийт мгл 0.5
23 Хром 6 мгл 0.1
24 Цайр мгл 2
25 Аммоний мгл 15
26 Нийт азот мгл 30
27 Нийт фосфор мгл 5
28 Эмгэг төрөгч болон бусад өвөрмөц нянгууд - Илрэхгүй
Удирдлага зохион байгуулалтын арга хэмжээ

“Цогт-Онон” ХХК нь Уртын дэнжийн талбайн алтны ордод ажиллагсдын удирдлага зохион
байгуулалтын арга хэмжээг дараах байдлаар зохион байгуулна.
- Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа бүрийн технологийн заавар, горим, стандарт,
аюулгүй ажиллагааны шаардлага, заавар дүрмийг ажиллагсдад эзэмшүүлэх
сургалтыг байнга зохион байгуулах.
- Энэхүү тайланд оруулсан суурь үнэлгээ, эрх зүйн мэдээлэл, аваар ослын үнэлгээ
зэрэгт дурьдсан хууль тогтоомж, стандарт, шаардлага, зөвлөмжийг судалж
баяжуулан мөрдөх.
- Ажиллагсдын хөдөлмөр хамгааллын аюулгүй ажиллагааг бүрэн хангаж Монгол
Улсын “Хөдөлмөрийн тухай” хууль, “Хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагаа, эрүүл ахуйн
нөхцлийг сайжруулах үндэсний хөтөлбөр”, “Аж ахуйн нэгж, байгууллагад
хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагаа, эрүүл ахуйн ажлыг зохион байгуулах дүрэм”,
“Ашигт малтмалын ордыг ил аргаар олборлоход мөрдөх аюулгүй ажиллагааны
нэгдсэн дүрэм”- ийн заалтуудыг мөрдлөг болгон ажиллах.
- Нарийвчилсан үнэлгээний шатанд боловсруулсан Баруун-Урт, Уртын талбайн алтны
ордын Орчны хяналт-шинжилгээний хөтөлбөр, Байгаль хамгаалах төлөвлөгөөнд
тусгагдсан арга хэмжээнүүдийг цаг тухай бүрд нь тогтмол биелүүлж ажиллах.
Эвдэгдсэн талбайг нөхөн сэргээх арга хэмжээ

Эвдэгдсэн байгалийг нөхөн сэргээх ажил уг төслийн олборлолт хийгдсэн талбайд хийгдэх
бөгөөд энэ нь байгаль орчныг нөхөн сэргээх ажлын хүрээнд зайлшгүй авч хэрэгжүүлэх
арга хэмжээ (тодорхой ажлын нэр төрөл, хэлбэр, хэмжээ), тэдгээрт шаардагдах хөрөнгийн
хэмжээг тусгасан, эрх бүхий байгууллагаар батлагдсан төлөвлөгөөний дагуу хийх
шаардлагатай байдаг.
Ашигт малтмалыг ил аргаар олборлох төслийн сөрөг нөлөөллийг бууруулах талаар өгөх
зөвлөмжийн нэг үндсэн зүйл нь бол эвдэрсэн газрын нөхөн сэргээлтийн асуудал байдаг.
Ашигт малтмалыг ил аргаар олборлоход төсөл хэрэгжүүлэгч талд хямд төсөр ч, газрын
хөрсийг эвдэхээс эхлээд байгаль орчиндоо үзүүлэх сөрөг нөлөө их болно.
Бүх төрлийн эвдэрсэн газар, түүний сөрөг нөлөөллийн улмаас үржил шимээ бүхэлд нь
буюу хэсэгчлэн алдсан газарт нөхөн сэргээлт хийх зайлшгүй шаардлагатай бөгөөд энэ нь
технологийн нэг үндсэн хэсэг болно.
Ашиглалт явуулж буй ордын байгаль орчныг хамгаалах, ашигласан газрыг нөхөн сэргээх
талаар онол судалгааны үр дүнд үндэслэн энэ талаар зайлшгүй хийж гүйцэтгэвэл зохих
арга хэмжээ, зөвлөмжийг “Уул уурхайн үйл ажиллагааны улмаас эвдрэлд орсон газарт
техникийн болон биологийн нөхөн сэргээлт хийх аргачлал” УБ, 2010 он –ын дагуу уг
уурхайд хамаарах үзүүлэлтүүдээр боловсрууллаа.
1. Уулын ажлаар газрыг нөхөн сэргээхэд шаардагдах зардлыг олборлосон ашигт
малтмалын өөрийн өртөгт шингээх замаар уг ажлыг ашиглалтын явцад төлөвлөн
хэрэгжүүлэх;
2. Ашигт малтмал олборлох, ашиглах зураг төсөл зохиолгож баталгаажуулах үе
шатанд: Нөхөн сэргээх технологи, арга хэмжээ, нөхөн сэргээлтэнд шаардагдах
зардал мөнгө, гүйцэтгэх хугацаа, ажлын хэмжээ зэргийг тооцон уулын ажлын
төлөвлөгөөнд тусгах, хяналтын байгууллагад хянуулж экологийн магадлан
шинжилгээ хийлгэх.
Уг төслийн үйл ажиллагааны явцад эвдэрсэн газрын үндсэн хэсэг нь шороон ордын алт
олборлолтоор 151200.0м2 талбайг эзэлсэн ухаш үүснэ. Уртын голын орд газрыг ашиглах
төсөл нь 5 жил үргэлжлэхээр тооцож байна. Энэ хугацаанд уурхайн нөхөн сэргээлтийг
хэсэгчлэн явуулах буюу дотоод овоолгоор нөхөн дүүргэлтийн ажлыг хийж гүйцэтгэхээр
төлөвлөж байгаа ажээ.
Уг төслийн байгаль орчинд сөрөг нөлөө багатай ажиллах нөхцөл нь төслийн нөхөн
сэргээлтийн ажиллагаатай холбоотой бөгөөд энэ талын нөхцөл бүрдүүлэх оновчтой
хувилбарыг танилцуулж байна.
Нөхөн сэргээх үйл ажиллагааны техникийн ерөнхий үе шат
Нөхөн сэргээлтийн ажлын техникийн үе шатанд орд газрыг ашиглаж дууссаны дараа
уурхайн чөлөөлөгдсөн орон зайг цаашид аж ахуйн үйл ажиллагаанд үргэлжлүүлэн
ашиглах зорилгоор бэлтгэх арга хэмжээнүүд хамаардаг. Эвдэрсэн газрыг нөхөн сэргээх
үйл ажиллагааны уул-техникийн үе шатанд дараах үндсэн үйл ажиллагаануудыг
багтаадаг. Үүнд:
- Нөхөн сэргээлтэнд хамрагдах талбайг овор хэмжээ ихтэй уулын чулуулаг,
үйлдвэрлэлийн байгууламжуудаас чөлөөлж, барилгын хог хаягдлыг цэвэрлэн
тусгайлан зөвшөөрөгдсөн газарт булах эсвэл өөр ямар нэг зохион

байгуулалттай байдлаар овоолгод байршуулах;
- Хөрс хуулалттай холбоотой үүссэн овон товон гадаргууг ерөнхийд нь
сийрүүлэх тэгшлэх, налуу гадаргууг орчных нь гадаргуутай ойртуулан
хэлбэршүүлэх, тогтворжуулах, дэвсэгжүүлэн өндөрлөх, оройг намсгах, ус
зайлуулах далан суваг шуудууг булж тэгшлэх, дэнжилсэн хана, мөргөцгийг
налуулах, хэлбэршүүлэх ажиллагаанууд хийгдэж дараа нь нарийвчлан
хэлбэржүүлж өнгөлөн тэгшлэх ажиллагааг гүйцэтгэх;
- Нөхөн сэргээлт хийж буй гадаргууг эхлээд үржил шимт хурдсаар, дараа нь
ургамлын үндэс бүхий нөхөн сэргээгдсэн ерөнхий давхарга үүсгэх зорилгоор
үржил шимтэй хөрсөөр хучих;
- Уурхайн зориулалтаар хийсэн хаалт, далан, шороон овоолгийн хэрэггүйг нь
тэгшилж засах замаар устгах, хэрэгтэйг нь үргэжлүүлэн ашиглах усжуулалтын
сүлжээ болон бусад төрлийн гидротехникийн байгууламжуудыг нөхөн сэргээх;
- Шаардлагатай тохиолдолд биологийн нөхөн сэргээлтэд тохирохгүй хөрс
чулуулгийг халхавч давхаргаар дараа нь үржил шимт хөрсөөр хучиж тэгшлэх;
- Үржил шимт хурдас ба хөрсөөр хучилт хийхийн өмнө бохирдсон хөрс болон
хорт бодис агуулсан хурдас чулуулгийг хоргүйжүүлэх саармагжуулах арга
хэмжээ авах;
- Нөхөн сэргээлтэд хамрагдаж буй газрын хөрсний өнгөн давхаргыг бүрдүүлэх
зорилгоор урьдчилан хуулсан үржил шимт хөрсний физик химийн шинж
чанарыг сайжруулахад чиглэгдсэн хөрс сайжруулах арга хэмжээг авч
хэрэгжүүлэх;
Ил уурхайн техникийн нөхөн сэргээлт хийх зөвлөмж
Ил уурхайн ашиглалтын явцад хөрс хуулалтаар их хэмжээний хоосон орон зай бүхий
ухаш үүсдэг. Энэхүү ашиглагдсан хоосон орон зайг газрын гүний хурдас чулуулгийн
гадаад ба дотоод овоолгоор дүүргэлт хийнэ. Ил уурхайнуудад ажиглагддаг түгээмэл
зөрчил бол газрын гүнээс гарсан хурдас чулуулгийг эвдрэлд ороогүй эрүүл газарт
эмх замбараагүй байдлаар их хэмжээний талбайг хамруулан овоолдог ба түүнээс
гадна янз бүрийн агуулгатай овоолго үүсгэдэг. Энэ нь нэг талаас байгаль орчны
тэнцвэрт байдлыг алдагдуулж байгаа ба нөгөө талаас их хэмжээний шимт хөрс
дээрх овоолгуудын доор дарагдаж ашиглах боломжгүй болох тул нөхөн сэргээлт
хийхэд ихээхэн бэрхшээл гардаг.
Уурхайн ухаш болон хөрсний овоолгын нөхөн сэргээлтийн ажил нь дараах үндсэн
хэлбэрээр явагдана. Үүнд:
- Ухаш, овоолгын ирмэгийг налуулах,
- Овоолгын гадаргуугийн долгиолог байдлыг бий болгох, тэгшлэлт хийх
- Ухшийг овоолгоор дүүргэлт хийх
Тус уурхайн нөхөн сэргээлтийг байгаль орчны суурь нөхцлийн үнэлгээ, судалгааны
үр дүнд үндэслэн “Бэлчээр, хадлан”-ийн чиглэлээр хийж гүйцэтгэн, нөхөн
сэргээлтийн ажилд хөрс сайжруулах, бордоо, усалгааны зардлыг төлөвлөж өгөх
шаардлагатай гэж үзэв.
А. Ил уурхайн технологийг эвдэрсэн газрын нөхөн сэргээлттэй хослуулах
Уулын ажлыг эхлэхийн өмнө ашигт малтмалын орд эсвэл түүний тодорхой хэсгүүд
дээр нөхөн сэргээлтийн ажлыг амжилттай хэрэгжүүлэх нөхцлийг бүрдүүлэх үүднээс

гольдрол өөрчлөх суваг, лагийн талбай, хаягдсын сан, урсгал ус хуримтлуулах сан,
урсгалын чиглэл өөрчлөх далан, өндөрлөг газраас урсан ирэх урсгалын чиглэлийг
өөрчлөх шуудуу гэх мэт байгаль хамгааллын зориулалттай гидротехникийн барилга
байгууламжийг байгуулах зайлшгүй шаардлагатай. Хөрс хуулалтын ажлын үед хөрс
хуулалтаас гарсан чулуулгийн овоолгыг хур тунадасны урсац дайрч болзошгүй
газарт байршуулахаас аль болох зайлсхийнэ. Хэрэв ийм боломж үгүй бол овоолго
байгуулах үедээ овоолгийн суурьт том ширхэгт материалаар дэвсэц хийж, усны
шүүрэлт, шингээлтийн нөхцөл бүрдүүлнэ. Нөхөн сэргээлтийн ажлын бие даасан
хэсгүүдийг уул уурхайн ажлын явцад зэрэгцүүлэн гүйцэтгэх нь нөхөн сэргээлт илүү
үр дүнтэй болдог байна.
Нөхөн сэргээлтийн техникийн үе шатыг ил уурхайн ажлын технологийн салшгүй
хэсэг хэмээн үзэх хэрэгтэй. Аливаа орд газрын олборлолтоор эвдэрсэн газрыг нөхөн
сэргээхэд хамгийн бага зардал зарцуулах үүднээс уул уурхайн ажлын технологи нь
дараа дараачийн нөхөн сэргээлтийн ажилд нийцтэй аль болох олон тооны
элементүүдийг өөртөө агуулсан байх шаардлагатай.
Нөхөн сэргээлтийн сонгосон чиглэлд тавигдах шаардлагыг хангахын зэрэгцээ уулын
ажлын явцад нөхөн сэргээлтийн ажлын зардлыг багасгах нөхцлийг хангаж өгөх
ёстой. Уул уурхайн үйлдвэрлэл нь нөхөн сэргээлтийн арга хэмжээг харгалзан дараах
ажлуудыг хамарна. Үүнд:
- Хөрс шимт үе давхаргийг урьдчилан хуулж, үржил шим багатай эдэлбэр газрын
чанарыг сайжруулахад ашиглах зорилгоор овоолго байгуулж хадгалах.
- Шимэрхэг хөрсийг ангилан ухаж олборлох, тэдгээрийг тээвэрлэх, хадгалах
эсвэл даруйхан нөхөн сэргээлтийн зорилгоор ашиглах.
- Хуулах хөрсийг зайлуулах болон олборлолтын ажлыг нөхөн сэргээлтийн арга
ажиллагаатай уялдуулах
- Хөрс хуулалтаас гарах чулуулгыг уурхайн ашигласан орон зайд хадгалах буюу
овоолох
- Шимт хөрс болон хэрэгцээтэй чулуулгыг олборлох, тээвэрлэх, овоолгод
байршуулахдаа аль болох хамгийн бага зардал гаргах
- Хөрсний чулуулгийг хялбар бөгөөд өндөр бүтээмжтэй технологиор овоолгод
байршуулах
- Ашиглалтын технологиос хамаарч, блоклож олборлох тохиолдолд нөхөн
сэргээлтийн зардал, газрын элэгдэл, эвдрэлийг багасгах үүднээс дотоод
овоолго хийх болон тээвэргүй, тээвэртэй хосолсон ашиглалтын систем
хэрэглэхийг чухалчилж үзэх зэрэг болно.
Тэгшилгээний ажлын хэмжээг багасгах, улмаар нөхөн сэргээлтийн зардлыг

бууруулахын тулд сонгож авсан овоолго байгуулалтын загвар нь төслийнхтэй
ойролцоо гадаргын рельеф бий болгох нөхцөлийг хангаж байх ёстой. Овоолго
байгуулах газрыг сонгохдоо салхины чиглэл, урсгал ус ба усны ундаргын байрлал,
суурин газар болон үйлдвэрийн байршил, ариун цэвэр, хамгаалалтын бүсийн
тогтоосон зай хэмжээг баримтлах зайлшгүй шаардлага зэргийг харгалзан үзвэл
зохино.
Б. Тэгшилгээний ажил: Тэгшилгээний ажлын үндсэн зорилго нь үүсмэл гадаргууг

тодорхой зоиулалтаар ашиглахад тохиромжтой болгож, засч янзлах явдал юм.
Эвдэрсэн газрын нөхөн сэргээлтийн чиглэлээс хамаарч, гадаргуугийн тэгшилгээг

нэлэнхүйд нь ба хэсэгчилсэн байдлаар явуулна. Нэлэнхүйд нь хийх тэгшилгээгээр
хөрс боловсруулах, мод болон үр суулгалтын машин техник ажиллуулахад
зөвшөөрөгдөх хэмжээний хэвгий үүсгэн газрын гадаргыг тэгшилнэ. Харин
хэсэгчилсэн тэгшилгээгээр тухайн эвдэрсэн газрын гадаргуугийн өвөрмөц шинж
чанарыг нь хадгалах замаар засч тэгшилнэ. Хэсэгчилсэн тэгшилгээний үед газар
шорооны ажлын эзлэхүүн ихээхэн хэмжээгээр багасдаг сайн талтай.
Ерөнхий тэгшилгээ нь газар шорооны ажлын үндсэн хэсгийг гүйцэтгэх замаар газрын
гадаргуугийн урьдчилсан тэгшилгээ хийхийг гол зорилго болгодог. Ингэхдээ аж ахуйн
ашиглалтын сонгож авсан чиглэлийн хувьд тэгшилсэн гадаргуугийн налуугийн өнцөг
нь зөвшөөрөгдөх хэмжээнд байх нөхцөлд огтолж буюу тасалж авсан хөрсний
эзлэхүүн ба үүсгэсэн овоолгын эзлэхүүн хоёрын хооронд тэнцвэртэй байдлын
нөхцөл хангагдаж байх ёстой. Овоолго дахь чулуулгийн жигд суултыг хангахын тулд
дээрх ажлыг овоолгын ажлын фронтоос байж болох хамгийн бага хоцролттойгоор
гүйцэтгэж байвал зохино.
Нарийвчилсан тэгшилгээг багахан хэмжээний хөрс хуулалтын ажил гүйцэтгэх замаар
газрын гадаргууг эцэслэн засахын тулд гүйцэтгэдэг. Нарийвчилсан тэгшилгээг
овоолгод чулуулгийн суулт явагдсаны дараа үүсгэдэг. Учир нь чулуулгийн суултаар
овоолгын гадаргуугын хэлбэр өөрчлөгддөг. Нарийвчилсан тэгшилгээг овоолгыг
байршуулснаас хойш хоёр жилийн дараа үржил шимт хөрсний үе давхарга, эсвэл
үржил шимт чулуулгаар хучиж өгөхийн өмнө, эсвэл мод суулгалтын ажил эхлэхийн
өмнө гүйцэтгэвэл илүү тохиромжтой. Тэгшилгээний ажил гүйцэтгэх үед нөхөн
сэргээж буй талбайн гадаргууг хэт нягтрахаас зайлсхийх зорилгоор хөрсөнд өгөх
хувийн даралт багатай машин техникээр нарийвчилсан тэгшилгээг хийнэ. Хэрэв
хөрсөнд хэт нягтрал үүсэх аваас эдэлбэр хэсгийг бэлтгэх үед ургамлын үндэсний
системийн хөгжлийн хувьд таатай нөхцөл бүрдүүлэхэд анхаарч, гадарга орчмын
буюу үндэс агуулсан үе давхаргад сийрүүлэлт буюу хөвсийлгөлт хийх шаардлагатай.
Хөрс сайжруулалтад тохиромжгүй хөрс хуулалтаас гарсан чулуулгийг ойр орчмын
ухаш, овоолго хоорондын хотгор зэргийг дүүргэж, тэгшилэхэд ашигладаг бол
хэрэгцээтэй чулуулгийг өмнө нь асгасан хэрэгцээгүй чулуулгийг хучихад ашиглана.
В. Нөхөн сэргээлтийн техник хэрэгсэл: Аливаа ашигт малтмалын ордын онцлог
нөхцөлүүд нь уулын ажлын болон нөхөн сэргээлтийн ажлын технологид шууд
нөлөөлдөг. Иймээс уулын ажил явуулах болон техникийн нөхөн сэргээлтийн ажлыг
уулын ажлын нэг бүрэлдэхүүн хэсэг гэж үздэг. Энэ тохиолдолд нөхөн сэргээлтийн
технологийг олборлолт, хөрс хуулалт, овоолго үүсгэлт зэрэг уулын ажлын
технологийн бүдүүвчтэй уялдаа холбоотойгоор явах ёстой. Уг уурхай нь ашиглалтын
дараа нөхөн сэргээлтийг хийхээр төлөвлөж байгаа бөгөөд энд нэг чиглэлийн
технологийн бүдүүвчээр нөхөн сэргээлтийн ажил явагдана. Нэг чиглэлийн гэдэг нь
олборлолтын технологийн үйл явцад нөхөн сэргээлтийн үйл явц болохгүй буюу
олборлолтын дараа нөхөн сэргээлт явагдана гэсэн үг юм. Хөрс хуулалтанд ашиглаж
буй техникээс хамааран үүсч байгаа овоолгын хэлбэр, хэмжээ өөр өөр байдаг тул
нөхөн сэргээлтийн технологийн бүдүүвчийг дараах хэсгүүдэд хуваана.
- Бульдозерийн
- Скреперийн
- Эксковаторын гэх мэт. Эдгээрийн хосолсон хувилбарыг ч ашиглаж болно.
Г. Ил уурхайн овоолго: Овоолго үүсгэх ажилбар нь хөрс хуулалтын технологийн

дамжлагын эцсийн шат болно. Овоолго нь газрын эвдрэлийн үүсмэл өндөршилийг
бий болгох бөгөөд овоолгийг байршилаар нь дотоод ба гадаад овоолго гэж хуваах
бөгөөд тэдгээр нь шовх, нуруулдсан, дугуй, хавтан хэлбэртэй байна. Овоолгийн доор
дарагдах талбайг багасгах үүднээс овоолгийн өндрийг тохиромжтой хэмжээнд
хүртэл өндөрсгөн байгуулж, хажуу налууг нь хэвгийжүүлэх, дэвсэгжүүлэх замаар
тогтворшилийг хангана. Овоолгийн хэлбэр, хэмжээс нь ашигт малтмалыг ашиглах
арга, технологи, техник тоног төхөөрөмжийн овор хэмжээ зэргээс хамаарах бөгөөд
гадаргын хэлбэрийн чухал бүрэлдэхүүн хэсэг бол хажуу, өндөршил, чиглэл болон ус
шүүрэлтийн нягтрал юм. Олборлолтын өмнөх гадаргийн хэлбэр нь хожим овоолгийг
хэлбэршүүлэн налуу, өндөршилтийг тогтооход суурь үзүүлэлт болдог. Ìºí îâîîëãèéã
áàéãóóëàõ ãàçàð íü 0-30 íàëóóòàé, óñíû ¿åðèéí àþóëä ºðòºõººðã¿é áàéõ íºõöëèéã
õàíãàõ øààðäëàãàòàé þì. Бàéãàëü îð÷íû ñóóðü íºõöëèéí ¿íýëãýý, ñóäàëãààíû àæëûí
õ¿ðýýíä дээрхи хүчин зүйлүүд болон шимт хөрс тээвэрлэлтийн зардал хамгийн бага
байх нөхцөл, ТЭЗҮ-д тодорхойлсон байршил зэргийг харгалзан үзэж овоолгийн
зохистой байршлыг тодорхойлж äàðààõ õóâèëáàðóóäûã ñîíãîæ ¿ç¿¿ëýâ /хүснэгт39,
çóðàг41, 42/.
Хүснэгт 47. Хувилбар тус бүрийн талбай, м2

№ Боломжит хувилбарууд Талбайн хэмжээ, м2
1 Хувилбар-1 8294
Зураг 25. Шимт хөрсний овоолго байгуулах боломжит хувилбарууд
Дээрхи хувилбаруудаас төсөл хэрэгжүүлэгч нь уул уурхайн ашиглалт, төлөвлөлтийн

чиглэлээр мэргэшсэн инженерүүдийн заавар зөвлөмжийг үндэслэн дахин
нарийвчилан судалж шимт хөрс байршуулах хамгийн тохиромжтой эцсийн
хувилбарыг лицензийн талбай тус бүрийн хувьд сонгох хэрэгтэй юм.
Овоолгийн хажуугийн налуу 230-аас доош бол овоолго тогтворшил сайтай байна.
Овоолгийн хэлбэр нь орчинтойгоо зохицсон, цаашид ашиглах зориулалтад
тохиромжтой, налуугийн өнцөг нь стандартын шаардлагад нийцсэн байх ёстой.
Овоолгийн налуугийн өнцөг 11-170 бол дэвсэгийн өргөний дээд хэмжээ 50-30м
байдаг. Хэрэв уг овоолгийг ойжуулалтад зориулан нөхөн сэргээж байгаа бол зурвас
зайг багасгаж болно. Овоолгийн налуугийн гадаргыг дан хотгор хэлбэрээр хийж
болохгүй. Налуугийн уналт гүдгэрээс хотгорт шилжсэн долгиолог хэлбэртэй байна.
Шимт хөрсийг 5 жил хадгалах учир салхины элэгдэлд орохоос хамгаалж бүрхэвч
ургамлаар хучих шаарлагатай юм.
Суурь болон үржил шимт хөрсөөр хучилт хийх
Техникийн нөхөн сэргээлтээр ухагдсан нүх, уурхайн ухашаас бусад хэсэгт чулуулгийн
овоолгоос хийж дүүргэн тэгшилж, дараагаар нь суурь хурдсын овоолгыг хийж тараан
тэгшилнэ. Тусгайлан овоолж хураасан шимэрхэг давхаргаас гарсан хөрсийг уг
төслийн оршин буй нутаг болох ойт хээр, хээрийн бүсэд техникийн нөхөн сэргээлт
хийгдсэн гадаргад шимэрхэг үе давхаргаас гарсан хөрсөөр 10-15см, дараа нь шимт
давхаргын хөрсөөр 5-10см зузаантай хучилт хийнэ. Шимт хөрсөөр хучих ажлыг
хаврын хүчтэй салхины улирал өнгөрсний дараа буюу 6-р сарын сүүлчээс эхлэн
гүйцэтгэхэд тохиромжтой байдаг. Хучилт хийх хөрс хэт их хүнд механик бүтэцтэй
буюу тоос, шаврын хэмжээ ихтэй бол ургамлын ургалтанд муу нөлөөтэй байдаг.
Харин элсэрхэг шавар болон элсэрхэг шавранцар механик бүтэцтэй хөрсөнд
ургамлын үндэс сайн тархаж, хөрснөөс ус, чийгийг авах, мөн агаар, дулааны
солилцоо эрчимтэй явагдах нөхцлийг бүрдүүлдэг. Шимэрхэг хөрсөнд цацраг идэвхт
элемент болон хүнд металл, хортой бодисын агууламж зөвшөөрөгдөх дээд
хэмжээнээс хэтрэхгүй байвал зохино. Мөн үржил шимт хөрс нь барилга
байгууламжийн болон үйлдвэрийн хог хаягдал, чулуу, хайрга, хатуу зүйлийн
үлдэгдлээр бохирдоогүй, хордлого халдвар тараах аюулгүй байх шаардлагатай.
Хучаас ба агуулагч чулуулгийг нөхөн сэргээлтэнд ашиглах
Нөхөн сэргээлтийн техникийн үе шат нь биологийн нөхөн сэргээлт хийхэд

тохиромжтой нөхцөлийг бүрдүүлдэг тул хучаас болон агуулагч чулуулгуудыг ямар
зориулалтаар ашиглахыг урьдчилан тогтоосон байх шаардлагатай байдаг. Энэхүү
төслийн хучаас хөрсийг нөхөн сэргээлтэнд эргүүлэн ашиглахаар төлөвлөсөн байна.
Хучаас ба агуулагч чулуулгийг хэрэгцээтэй, хэрэгцээ багатай, хэрэгцээгүй гэж хуваан
үздэг. Уг төслөөс гарах хучаас чулуулаг нь хэрэгцээтэй ангилалд багтаж байна. Тус
төсөл нь ойт хээр, хээрийн бүсийн шилжилтийн зурваст байрлах учир хөрсний үржил
шим 1-2%-иас багагүй байх шаардлагатай бөгөөд хөрсний хими, физик шинж
чанарын шинжилгээний дүнгээс үзэхэд ялзмагийн хэмжээ 1.32% учир хэрэгцээтэй
чулуулгийн ангилалд оруулж болох юм. Хэрэгцээтэй хурдас чулуулгийг ердийн болон
агротехникийн арга ажиллагаатай хослуулан тариалангийн талбай, хадлангийн
талбай, бэлчээрийн талбай зэрэг чиглэлээр нөхөн сэргээлт хийхэд ашиглаж болно.
Хучилт хийх хөрсийг сайжруулах
Хучилт хийх хөрс нь нөхөн сэргээлт хийсэн газарт ургамал ургах тохиромжтой орчин
болох ба энэ нь түүний шинж чанараас хамаарна. Ургамал ургах илүү сайн орчинг
бүрдүүлэхийн тулд уул уурхайн ашиглалт явуулах газарт шимт хөрс, шимэрхэг
хөрсийг тусад нь хуулж хадгалах нь чухал. Өөрөөр хэлбэл, хоосон хурдас чулуулгийн
дээр нимгэн шимт хөрсөөр хучихаас, хурдас чулуулгийн дээр шимэрхэг хөрс, түүний
дээр шимт хөрсөөр хучих нь ургамал ургах илүү таатай орчныг бүрдүүлнэ. Ийм
учраас хөрсний шимт үеийн дор залган оршиж буй шимэрхэг үеийг хуулж, хадгалах
нь үр дүнтэй. Хучилт хийх хөрсний зузаан нь хуулсан шимт ба шимэрхэг хөрсний
нөөц, ургамалжуулалт зэргээс хамаарна. Үндэслэг иш ихтэй мод, бут тарих газарт
хөрс зузаан байх хэрэгтэй. Ерөнхийдөө, өвслөг ургамлын үндэсний гүн 15-20см,
бутлаг ургамлынх 30-40см, дундаж өндөртэй модных 50см, өндөр модных 60-100 см
байж болно. Хучилт хийх хөрсний физик, химийн шинж чанарын зохистой хэм
хэмжээг хангасан нөхцөлд уг хөрсөөр нөхөн сэргээлтийг шууд хийж болох ба харин
энэ шаардлагыг хангахгүй тохиолдолд хөрс сайжруулалт хийх, эрдэс болон шим
бордоо хэрэглэх зэрэг арга хэмжээ авна.
Хүснэгт 48. Хучилт хийх хөрс шинжлэх үндсэн үзүүлэлт
№ Үзүүлэлт, нэгж Байвал зохих хэмжээ
1 Ялзмаг % 2<
2 Уусмалын Хүчиллэг <5 тохиромжгүй

орчин /рН/
Саармаг 6.5-7.8
тохиромжтой
Шүлтлэг 8< тохиромжгүй
3 Хөрсний ширхгийн бүтэц /физик шавар Элсэнцэр,
10-75%/ шавранцар
Биологийн нөхөн сэргээлтийн үндсэн шаардлага
Биологийн нөхөн сэргээлтийн үндсэн шаардлага нь нөхөн сэргээлтийг хийж байгаа

тухайн нутгийн ургамлан нөмрөгийн үндсэн хэв шинжид ойртуулах явдал юм. Үүний
тулд нөхөн сэргээлтэнд сонгож байгаа ургамлын төрөл зүйл нь тухайн нутгийн 50км
хүртэлх радиус доторх ургамалан нөмрөгийн төлөвшилттэй дүйцэж байх
шаардлагатай. Нөхөн сэргээлт хийж буй талбайн ойролцоох гортигт эвдрээгүй орон
зайд 50км-ийн дотор ой, төгөл, шугуй байгаа бол нөхөн сэргээлтэд мод, сөөг, сөөглөг
ургамлыг сонгон тарьж болно. Төсөлд тусгагдсан уул-техникийн нөхөн сэргээлтийн
бүх ажлыг хийж дууссаны дараа ургамлан нөмрөгийг сэргээхийн тулд шимт хөрсийг
байршуулснаар биологийн нөхөн сэргээлтийн үйл ажиллагааг эхэлсэн гэж үзнэ.
Нөхөн сэргээлтийн үр дүнд тавих үндсэн шаардлага:

- Нөхөн сэргээсэн талбайн сэргэсэн ургамлан нөмрөгийн бүрхэц ойролцоох
нутгийн ургамлан нөмрөгийн 60%-д хүрсэн байх
- Нөхөн сэргээсэн талбайн ургамлан нөмрөгийн зүйлийн бүрэлдэхүүн ойролцоох
эвдрээгүй талбайн зүйлийн бүрэлдэхүүний 30%-д хүрсэн,
- Нөхөн сэргээсэн талбайн ургамлан нөмрөгийн бүрхэцэд хүмүүнсэг ургамлын
эзлэх хэмжээ
- Хангай болон ойт хээрийн бүсэд 15 хүртэл хувьд
- Хээрийн болон говийн бүсэд 25 хүртэл хувьд хүрсэн байвал нөхөн сэргээсэн
талбайг байгалийн аясаар ургуулахаар үлдээнэ.
А. Нөхөн сэргээх үйл ажиллагааны биологийн үе шат: Нөхөн сэргээлтийн үйл

ажиллагааны техникийн үе шат бүрэн дуусч, овоолгын болон талбайн хөрс чулуулаг
тогтворжиж, нягтарсны дараа овоолгод хадгалж байсан үржил шимт хөрсийг эргүүлэн
байршуулах замаар эвдэрсэн газрын биологийн нөхөн сэргээлтийг эхлүүлнэ.
Биологийн нөхөн сэргээлтийн үе шатанд эвдэрсэн хөрсний үржил шимийг эргүүлэн
сэргээх, тухайн газрыг ургамалжуулах, хүний амьдарч ажиллах таатай орчныг
бүрдүүлэх, эвдэрсэн газрыг нөхөн сэргээх замаар төрөл бүрийн аж ахуйн чиглэлээр
буцаан ашиглах үйл ажиллагаа хамаардаг. Төслийн талбай нь хээрийн бүсэд
хамаарч байгаа мөн хар хүрэн хөрс зонхилж байгаа учраас энд нөхөн дүүргэж
бэлтгэсэн талбайд 0.2м-ээс доошгүй зузаан хучилт хийж, байгалийн аясаар
ургамалжуулах нь энгийн юм. Уул уурхайн үйл ажиллагааны улмаас эвдрэлд орсон
газарт техникийн болон биологийн нөхөн сэргээлт хийх аргачилсан зааврын дагуу
хээрийн бүсийн нугын хээрийн ландшафтад өлөнгө, ерхөг, согоовор зэрэг үет
ургамал, царгас, хошоон, хошоонгор, харгана зэрэг хос үрийн талт ургамал,
нөмрөглөх ургамлаар овъёос, арвай, шар буурцаг, вандуй, рапс, суданы өвс зэргийг
тариалж болно.
Б. Эвдэрсэн газрыг ургамалжуулах: Эвдэрсэн газрыг ургамалжуулахад “Эвдэрсэн

газрыг ургамалжуулах Техникийн ерөнхий шаардлага” MNS 5918:2008 стандартыг
баримтална. Биологийн нөхөн сэргээлтийг урьдчилан боловсруулсан төслийн дагуу
холбогдох мэргэжлийн байгууллага, ажилтан /агрономич, ботаникч, биологич г.м/ -ыг
оролцуулан гүйцэтгэх нь илүү тохиромжтой байдаг. Уг төслийн хувьд олборлолтын
технологийн аль ч шатанд химийн ямар нэг бодис хэрэглэхгүй учраас хортой хаягдал
агуулсан овоолго зэрэг байхгүй учраас хоргүйжүүлэх, саармагжуулах зэрэг ажиллагаа
явагдахгүй юм.
Үрийн норм: Уурхайн техникийн нөхөн сэргээлт хийсэн болон нөлөөлөлд өртсөн
бусад талбайг бэлчээрийн зориулалтаар ургамалжуулах бөгөөд энд тарих үрийн
хольц нийт хэмжээгээрээ нэгж га талбайд дунджаар 3.5-4.0 сая ширхэг байхаар
бодож, үрийн нормыг тохируулах нь тохиромжтой. Энэ нь ерхөг, согооворыг 1:1
харьцаагаар холиход ойролцоогоор 45-55 кг/га болно. Талбайн 1 га-д мод, бут тарих
бөгөөд тарих мод 1 га-д 1.5-2.0 мян.ширхэг, бут 1.0 га-д 0.5 мян.ширхэг тарих байвал
зохимжтой.
Хүснэгт 49. Тарих ургамлын үрийн соёололт, цэвэршилд тавих шаардлага
№ Ургамал Соёололт, % Цэвэршилт, %
I анги II I анги II
анги анги
1 Ерхөг 75 65 95 90
2 Согоовор 80 65 95 90
Хүснэгт 50. Нөхөн сэргээлтэнд ашиглах ургамлын үрийн чанар, шаардлага

Соёололтын доод Чийгийн дээд
№ Ургамал Гарал үүсэл
хэмжээ, % хэмжээ, %
1 Ерхөг Орон нутаг 55 13
2 Согоовор Сортын 60 13
Олон наст эдгээр ургамлын үрийг тарихын өмнө 200мл усанд 100гр үр хийж, 24
цагаас багагүй хугацаанд дэвтээх бөгөөд 6-8 цаг наранд сэврээж, соёолох чадварыг
нь дээшлүүлнэ. Үрийг 2.0-2.5см гүнд суулгана.
Тарих арга: Нөхөн сэргээлтийн талбайн хөрсний үржил шимийг нэмэгдүүлэхэд

бордоо хэрэглэвэл үр дүн сайтай болдог. Нөхөн сэргээлтийн талбайд үрээр
тариалахад гар арга, эсвэл техник ашиглана. Гараар тарьж байгаа тохиолдолд
тарималын үрийг аль болох жигд тараан цацаж, үрлэсний дараа булдаж өгвөл
зохистой. Техникээр тавьж байгаа тохиолдолд үр суулгах гүний хэмжээг 3 см-ээс

хэтрүүлэхгүй, тариалалтын мөрийг орон нутгийн зонхилох салхины хөндлөн чиглэлд
сонгоно. Ургамлыг үндэс, булцуу, мөчир зэрэг ургал эрхтнээр тарьж байгаа
тохиолдолд нүх, далан шуудуу бэлтгэх аргыг хэрэглэх ба далан шуудууны чиглэлийг
салхины хөндлөн, усны урсацын дагуу чиглэлд баривал зохистой.
Тарих хугацаа: Ургамал тариалах хугацааг агротехникийн нөхцлөөс шалтгаалан
сонгон авсан ургамлын төрөл зүйлийн онцлогт тохируулан төсөл хэрэгжиж буй
нутгийн байгаль, цаг уурын нөхцөлтэй уялдуулан тогтоолоо. Ургмал тарих хугацааг
“Эвдэрсэн газрыг ургамалжуулах. Техникийн ерөнхий шаардлага” MNS 5918:2008
стандартын дагуу тогтооно.
Хүснэгт 51. Ургамал тариалах хугацаа

№ Байгалийн бүс Усалгаатай нөхцөл Усалгаагүй нөхцөл
1 Ойт хээр, хээрийн бүс 6-р сарын 2 дахь 10 хоногт 5-р сарын 2 дахь 10 хоногт
В. Нөхөн сэргээлтийн агротехнологийн элемент ба дараалал

Уул уурхайн үйл ажиллагааны хаалтын хэсэг болох биологийн нөхөн сэргээлт нь
шимт хөрсний агуулахыг нээж, түүнийг нөхөн сэргээж байгаа талбарт байршуулахаас
эхэлнэ. Ургамлан нөмрөгийг нөхөн сэргээх эхний алхам болох энэ үйлдэл нь
тодорхой хугацаанд дарагдан дагтаршсан шимт хөрсийг дэлгэж тараан амьдралын
идэвхитэй үйл ажиллагаанд оруулахын тулд эхний ээлжинд түүний бичил
организмын амьдралыг идэвхжүүлэхээс эхлэх нь зүйтэй юм.
Хүснэгт 52. Нөхөн сэргээлтийн технологийн үндсэн элемент ба дараалал
Хэмжих Хэрхэн
№ Хийх ажил Тавих шаардлага
нэгж гүйцэтгэх
1 Бууц, үртэс, биоялзмагийг шимт Тн/км Автомашин, Тээвэрлэлтийн үеийн шимт

хөрсийг баяжуулахад зориулж бусад техник хөрсний чийгшил, салхины
тээвэрлэх хүчийг тооцох
2 Агуулахаас ачих хөрсний үржил шимийг тн Техник болон Агротехнологийн карт

нэмэгдүүлэх, бичил амьдралыг гараар
идэвхижүүлэх
3 Шимт чанарыг нь нэмэгдүүлэн Тн, тн/га Техник болон Ачих, буулгах ажлын норм
идэвхижүүлсэн шимт хөрсийг ачих, гараар норматив, үнэлгээ,
нөхөн сэргээлтийн талбайд буулгах, стандарт, тээвэрлэлтийн
тараан байршуулах үед шимт хөрсний чийгшил,
салхины хүчийг тогтоох
4 Нөхөн сэргээлтэнд бэлтгэгдсэн шимт га ХАА-н техникээр Хөрсийг элдэншүүлэх ХАА-

хөрсний нягтшилтыг тохируулах, н норм норматив, үнэлгээ,
булдах стандарт
5 Нөхөн сэргээлтэнд тарих үрийн орц, Тн, кг Техник болон “Эвдэрсэн газрыг
нормыг тооцох, үрийг бэлтгэх, гараар ургамалжуулах. Техникийн
тээвэрлэх, нарлуулах, чийглэх ерөнхий шаардлага” MNS
5918:2008 стандарт
6 Нөхөн сэргээлт хийхээр бэлтгэсэн га ХАА-н техникээр ХАА-н үрэлгээний норм,

талбайд ургамлыг тарих, үрлэх норматив, “Эвдэрсэн газрыг
ургамалжуулах” MNS
5918:2008 стандарт
7 Нөхөн сэргээхээр үрлэгээ хийсэн Удаа, га, Гадаргуугаар Усалгааны норм, норматив
талбайг услах тн/га болон
бороожуулагчаар
8 Нөхөн сэргээж байгаа ургамалан Хүн/өдөр ажиглалтаар Хянан баталгаа

нөмрөгт ажиглалт, хяналт хийх
Г. Нөхөн сэргээлтэнд тариалах таримал ургамлын агротехнологийн онцлог

Саман ерхөг: Agropyron Gaerth-Житняк – Ерхөг бол тэжээлийн үнэт ургамал бөгөөд
манайд өргөнөөр тариалдаг. Хангай, хээр, говийн аль ч бүсэд тарихад тохиромжтой,
бэлчээр хадлангийн ургамал боловч, хамгийн өргөн тариалдаг нутаг нь хээр, говь
болно. Ерхөгийг түрүүнийх нь хэлбэрээр өргөн түрүүт, нарийн иүрүүт гэж ангилна.
Бэлчээрт өргөн түрүүт ерхөг ургана. Ерхөг нь ган тэсвэрлэдэг. Удаан хугацаанд ургац
өгч чаддаг олон наст ургамал бөгөөд 10-12 жил ургах чадвартай. Ерхөг нь өвөлжих
төрлийн ургамал. Тарьсан жилдээ толгойлж цэцэглэж үрлэдэггүй. Өвөлжсөн
найлзуур нь хавар эрт ургаж, маш хурдан өснө. Хэрэв царгастай хольж тарьсан
байвал борогшиж хатуураагүй байхад эрт хадах хэрэгтэй. Ерхөгийг маш их хуурай
юмуу гандуу нутгуудад тарихдаа дангаар нь 1.0 га-д 10-23 кг, холж тарихад 6-8 кг
байх нормыг баримтална. Амьдралынхаа эхний 2 жилд удаан ургадаг, 3 дахь
жилээсээ эхэлж, ургацаа өгч эхэлнэ. Түүнийг вегетацийн хугацаанд нь хадах, эсвэл
мал бэлчээх боломжтой болдог.
Согоовор-Bromus tnermis-Костёр безостый: Малд сайн тэжээл болно. Өвсний
найрлаганд нь ус, пртейн – 10.5%, тос 100 кг өвсөнд нь 48 тэжээлийн нэгж байдаг.
Өвсний ургац нь 120цн/га. Үрийн ургац нь 3-4 цн/га. Соргүй согоовор өндөр ургадаг
олон наст ургамал бөгөөд үндсэлэг болон мөлхөө үндэслэг иштэй, хөрсний гүнд 8-
10см нэвтрэх чадвартай. Амьдралынх нь хугацаа 6-7 жил. Үндэсний ихэнх хэсэг нь
хагалгааны үе давхаргад байрласан байдаг. Түүний иш нь 1-1.5 см өндөртэй сайн
мөчирлөсөн байдаг. Баг цэцэг нь цацаг хэлбэртэй, түрүү нь 5-7 цэцэгтэй, үр жимс нь
буудайн үртэй төстэй, том хэмжээтэй, 1000 ш үрийн жин нь 3-74 г байдаг. Энэ нь
өвөлжих төрлийн хөгжилтэй ургамал бөгөөд жилд 1 удаа ургац авах боломжтой. Ган,
хүйтэнг маш сайн тэсвэрлэдэг, удаан хугацаанд амьдрах чадвартай, өндөр ургацтай.
Иймээс хаврын гэнэт хүйтрэлийг тэсвэрлэнэ. Цасан бүрхүүл сайн тогтсон үед сайн
өвөлждөг. Хүнд шаварлаг, хөнгөн элсэн хөрсөнд муу ургадаг. Нугын хар, хүрэн
шороонд сайн ургана. Соргүй согоовор ургалтынхаа хугацаанд маш их өвчилдөг.
Зусах үр тарианы тарималын бүрхүүл болгон тарих бөгөөд мөн хошуу будаатай
хольж тарьдаг. Үндэслэг иштэй учраас хөрсийг сайн ширэгжүүлэх тул түүнийг тарьж
бэлчээр хадланд ашиглаж байсан талбайг 3-4 жилийн дараа тариаланд хадгалж
болно. Таримал бэлчээр, хадлан бий болгох холимогт тарих нь илүү ашигтай.
Дангаар тариалбал 100%-ийн аж ахуйн хэрэгцээт чанарын үрийг 1.0га-д 22-25кг,
холимогт 14-15кг-ийг тарина. Соргүй согоовор нь хаврын улиралд азот, фосфорын
бордоо, эрдэс бордооны нөлөөгөөр маш сайн ургана. Тарихдаа энгийн аргаар,
эгнээгээр 1.0 га-д 20-22кг үрийн нормоор 3-5см гүнд тарина. Тарьсны дараа заавал
булдана. Ургалтын хугацаанд нэмэлт бордоо азот, фосфор хийж өгнө. Өвсөнд
зориулж цэцэглэлтийнх нь өмнө соргүй согооврыг хадна. Хэрэв хадалтыг
оройтуулбал түүний чанар мууддаг. Үрэнд зориулж тарихдаа өргөн мөрөөр 20-
25кг/га-г 45-60см зайтай тарина. Цэцэглэлтийнх нь үед механик арга, шавьжаар тоос
хүртээнэ. Энэ ажлыг оройн цагаар хийвэл үр дүнтэй байдаг.
Нөхөн сэргээж буй газрыг хамгаалах
Усны элэгдлээс хамгаалах
Хөрс хуулалтаар гарсан чулуулгийн овоолгын хажуу налууг усны болон салхины
элэгдлээс хамгаалах, мөн түүнчлэн дээгүүр нь модлог ба бутлаг ургамал ургах
нөхцөлийг бүрдүүлэх үүднээс налуулан тэгшлэх шаардлагатай. Үүнд:
Шаварлаг чулуулгийн хувьд 180
Элсэнцэр чулуулгийн хувьд 140
Бусад хадархаг бус чулуулгийн хувьд 200-250 налуутай байна.
Дэнж үүсгэх ажлыг доод хэсгүүдэд үечилсэн буюу давхарласан эгнээгээр овоолго
асгах үед гүйцэтгэнэ. Хөрс хуулалтаар гарсан чулуулгийг овоолгод байршуулах
үедээ овоолгын суурьт намагжилт үүсэхээс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор бороо
хурын болон үерийн усыг зайлуулах зориулалт бүхий шүүрүүлэх овоолго, шугам
хоолой, сүлжмэл мөчир эсвэл чулуун шүүлтүүр бүхий шүүрүүлэх шуудуу гэх мэт
тусгай байгууламжуудыг барьж байгуулах шаардлагатай. Шүүрүүлэх овоолгыг
зөвхөн зуны улиралд эрчимждэг урсац бүхий газарт байгуулна. Ийм овоолгыг 0,3х0,3
м хэмжээтэй хадархаг чулуулгаар байгуулна. Тэгшилсэн овоолгын гадаргуу дээрх
хотгор хонхор, ан цав зэргийг дүүргэж бөглөсөн байх шаардлагатай. Тусгайлан
төхөөрөмжилсөн усан сангаас өөр бусад тогтмол бус үүсэхүйц хонхор хотгор
үлдээхийг хориглоно. Уг төслийн овоолгын талбай нь уулын хажуу дээр байрлах
бөгөөд энд овоолгыг өндөрлөгөөс буусан шуудуу байгуулах замаар бороо хурын
уснаас хамгаална. Шуудуу ба овоолгын хоорондын зай нь тэдгээрийн хооронд
орших шуудуу тал руугаа 20-50 налуутай талбайг эс оролцуулан доод тал нь 5 м байх
ёстой. Өндөрлөгөөс буусан шуудууны уртааш чиглэл дэх налуу нь 0,5-аас багагүй
байна (хамгийн тохиромжтой өнцөг нь 30-40). Хэрэв усны урсац өндөрлөг талаасаа
байхаар бол 50-100м тутамд усыг шуудуу руу урсгах зориулалт бүхий зүсэлт гаргаж
өгөх шаардлагатай. Чулуулаг нь угаагдалд хялбархан өртөмтгий байх тохиолдолд
шуудууны ёроол ба хажуу ханыг өвс ногоо, ширэг ургуулах замаар бэхжүүлэх, эсвэл
модон хашлагаар хамгаалах хэрэгтэй. Түүнчлэн нөхөн сэргээлтэд хамрагдаж буй
газрыг услахад зориулан ус хуримтлуулах асуудлыг ч бас төсөлд тусгаж өгөх нь
зүйтэй.
Нөхөн сэргээж буй газрыг салхины нөлөөнөөс хамгаалах
Салхины нөлөөгөөр хөрс элэгдэх явц нь хангалттай бус чийгшилттэй (унаж буй хур
тунадаснаасаа илүү хэмжээгээр ууршдаг), агаарын температур өндөр, агаарын
харьцангуй чийгшил бага байх, салхины үйлчлэл ихтэй, хөрсний чийгшилт муу,
ургамлан бүрхэвчийн хамгаалах чадвар сул газруудад илүү түгээмэл ажиглагддаг.
Түүнчлэн хөрс нь салхиар элэгдэх явц нь ган гачигтай, цаг агаарын тааламжгүй үед
илүү тохиолдоно. Ган гачигтай нөхцөлд хоногт унах хур тунадасны хэмжээ 5 мм-ээс
бага, салхины хурд нь хөнгөн механик бүрэлдэхүүнтэй хөрсний хувьд 6м/с ба
түүнээс дээш, харин хүнд механик бүрэлдэхүүнтэй хөрсний хувьд 10 м/с байх
нөхцөлд хөрс элэгдэх үйл явц идэвхжинэ. Тоосны нөлөөлөл нь тоосны дисперс
бүтэц, ширхгийн хэмжээ, химийн бүтэц найрлага, нягт, физик-химийн шинж чанар,
агаарын урсгалын хурд, агаар дахь тоосжилтын түвшин, тоосны наалдамтгай шинж
чанар болон бусад олон үзүүлэлтүүдээс хамаарна. Зөвхөн хумхын тоосонд (тоосны
ширхэгт) нөлөөлөх аэродинамикийн хүчин зүйлийн үйлчлэл бусад бүх хүчний
үйлчлэлээс давж гарсан тохиолдолд тоосны үлээгдэл үүсдэг учраас агаарын
урсгалын хурд дээрх хүчин зүйлүүдээс хамгийн гол нөлөөлөл болдог.
Нөхөн сэргээлтийн ажлын төлөвлөгөө
“Цогт-Онон” ХХК-ийн Алтны шороон ордыг ашиглах төслийн ТЭЗҮ, энэхүү байгаль
орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний ажлын хүрээнд нөхөн
сэргээлтийн холбогдох арга, аргачлал, стандарыг баримтлан боловсруулсан нөхөн
сэргээлтийн ажлын зөвлөмж зэрэгт үндэслэн нөхөн сэргээлтийн ажлын төлөвлөгөөг
боловсруулав. Нөхөн сэргээлтийн төлөвлөгөөнд заагдсан ажлуудыг хийж
гүйцэтгэхэд шаардагдах зардлын хэмжээг “Байгаль хамгаалах төлөвлөгөө”-нд
тусгасан болно. Нөхөн сэргээлтийн ажлын зургийг хавсаргав.
Хүснэгт 53. Нөхөн сэргээлтийн төлөвлөгөө
Ашиглалтын жил
Ажлын
хэмжээ
Ажилбар 2015 2016 2017 2018 2019 2020
га мян.м3 га мян.м3 га мян.м3 га мян.м3 га мян.м3 га мян.м3 га мян.м3
Шимт хөрс
15.12 31.75 - 6.81 - 7.34 - 5.36 - 7.33 - 5.36 - -
хуулалт
Гадаргууг
хэвгийжүүлж 16.72 - 2.43 - 1.68 - 7.1 - 3.22 - 1.88 - 2.29 -
тэгшлэх
Шимт хөрсөөр
16.72 2.43 - 1.68 - 7.1 - 3.22 - 1.88 - 2.29 -
хучилт хийх
Хяналт
мониторинг хаалтын дараах мониторингийн ажлын хэмжээг төлөвлөхдөө нөхөн сэргээлтийн зардлын 10%-иар тооцно
хийх
Бүрхэвч
ургамлаар 16.72 - 2.43 - 1.68 - 7.1 - 3.22 - 1.88 - 2.29 -
Олон наст
ургамлаар 16.72 - 2.43 - 1.68 - 7.1 - 3.22 - 1.88 - 2.29 -
Íөхөн сэргээлтийн ажлын çàðäàë
“Баруун-Уртын дэнжийн алтны шороон ордын ашиглалт” төслийн нөхөн сэргээлтийн

зардлыг БОАЖ-ын сайд, ЭБЭХ-ний сайдын 2010 оны 5-р сарын 10-ны өдрийн
хамтарсан тушаалаар батлагдсан “Уул уурхайн үйл ажиллагааны улмаас эвдрэлд
орсон газрыг нөхөн сэргээх ажлын зардлын үнэлгээ тооцох аргачлал”-ын дагуу уг
уурхайд хамрагдах үзүүлэлтүүдээр тооцлоо.
Хүснэгт 54. Шимт хөрс хуулалтын зардал

№ Үзүүлэлт Тоон утга Нэгж
1 Нөлөөлөлд өртөх талбай 151200 м2
2 Шимт хөрсний зузаан 0.2 м
3 хөрс хуулалтын коэффициент 1.05
4 Шимт хөрс хуулах ажлын 31752 м3

хэмжээ
6 Нэгж ажлын зардал
7 Техникийн хүчин чадал 35.43
8 цаг ашиглалтын коэффициент 0.8
9 Нийт ажиллах цаг 1120.237087 цаг
10 Түлш зарцуулалтын норм 20 л/цаг
11 Түлшны үнэ 1670
12 Түлш, ШТМ-ын зардал 43028306.52 төг
13 Техникийн анхны үнэ 7900000 төг
14 Сэлбэг тооцох хувь %
15 Календарын хугацаа 3600 цаг
16 Сэлбэг хэрэгсэлийн зардал 0.02 төг
17 Нэгж цалин 3200 төг
18 Цалингийн зардал 3584758.679 төг
19 Нийгмийн даатгалын шимтгэл 466018.6283 төг
20 Элэгдэл хорогдол тооцох хувь 0.1 %
21 Элэгдэл хорогдолын зардал 245829.8052 төг
Нийт зардал 47,992,637.3 төг
Хүснэгт 55. Шимт хөрсөөр хучилт хийх талбайд тэгшилгээ хийх ажлын зардал
1 Òалбайг тэгшлэх ажлын хэмжээ 955.4 м3
5 Түлш зарцуулалтын норм 15
7 Түлш, ШТМ-ын зардал 453272.2 төг
9 Сэлбэг тооцох хувь 0.02 %
11 Сэлбэг хэрэгслийн зардал 4073.492 төг
13 Цалингийн зардал 50350.46 төг
16 Элэгдэл хорогдлын зардал 20367.46 төг
Нийт зардал 521,499.66 төг
Хүснэгт 56. Шимт хөрсөөр хучилт хийх ажлын зардал

1 Шимт хөрсөөр хучилт хийх ажлын зардал 31752 м3
5 Түлш зарцуулалтын норм 20
7 Түлш, ШТМ-ын зардал 39230389 төг
9 Сэлбэг тооцох хувь 0.02 %
11 Сэлбэг хэрэгслийн зардал 44826.3 төг
13 Цалингийн зардал 3268348 төг
16 Элэгдэл хорогдлын зардал 224131.5 төг
Нийт зардал 43,801,999.1 төг
Хүснэгт 57. Бүрхэвч ургамал тариалах ажлын зардал

№ Ажлын төрөл ба өгөгдлийн утга Тоон утга
1 Биологийн нөхөн сэргээлт хийх нийт талбай 16.72

2 нэгж талбайд шаардлагатай ургамлын үрийн норм 250
3 үрийн зах зээлийн үнэ 5000
4 ажилчны цалин 18000
5 ургамалжуулах ажлыг хийж гүйцэтгэх хугацаа 30
6 ажиллах хүний тоо 4
7 техникийн зардал 120000
Бүрхэвч ургамлын үрээр ургамалжуулах ажлын нийт зардал 2,065,918.0
Хүснэгт 58. Олон наст ургамал тариалах ажлын зардал

№ Ажлын төрөл ба өгөгдлийн утга Тоон утга
1 Биологийн нөхөн сэргээлт хийх нийт талбай 16.72
2 нэгж талбайд шаардлагатай ургамлын үрийн норм 300
3 үрийн зах зээлийн үнэ 6000
4 ажилчны цалин 18000
5 ургамалжуулах ажлыг хийж гүйцэтгэх хугацаа 25
6 ажиллах хүний тоо 5
7 техникийн зардал 120000
Олон наст ургамлын үрээр ургамалжуулах ажлын нийт 2,899,918.0

зардал
Хүснэгт 59. Нөхөн сэргээлтийн нийт зардал

№ Зардлын төрөл Дүн, мян.төг
1 Шимт хөрс хуулах ажлын зардал 47,992.63
2 Нөхөн дүүргэлт хийсэн талбайг тэгшлэх ажлын зардал 521.50
3 Шимт хөрсөөр хучилт хийх ажлын зардал 43,802.00
4 Биологийн нөхөн сэргээлтийн ажлын зардал 4,965.86
5 Хяналт мониторингийн зардал 7,782.56
Нийт зардал 105,064.5
Хүснэгт 60. Нөхөн сэргээлтийн зардлын хэмжээ жилээр

Нийт
Ажилбар 2012 2013 2014 2015 2016
зардал
Шимт хөрс хуулалт 47992.64 10149.99 10939.94 7988.84 10925.04 7988.83
Гадаргууг хэвгийжүүлж 521.51 77.69 53.72 227.02 102.96 60.12

тэгшлэх
Шимт хөрсөөр хучилт 43801.98 9263.71 9984.68 7291.26 9971.07 7291.26

хийх
Бүрхэвч ургамлаар 2065.93 307.82 212.68 899.39 407.89 238.15

Олон наст ургамлаар 2899.91 432.05 298.7 1262.38 572.52 334.26

Дүйцүүлэн хамгаалах арга хэмжээний зорилго
Тус орд газар нь 3 км зайд орших бөгөөд усны хэрэглээг гүний худгаас хангана.
Төслийн үйл ажиллагаанаас орд ашиглах төсөл сөрөг нөлөөлөл үзүүлэхээс гадна
бусад төслүүд нөлөөлөл үзүүлнэ. Агаарын чанар, хөрсөн бүрхэвч, ургамлан
бүрхэвчид үзүүлэх нөлөөлөл нь элэгдэл, эвдрэлд орсон талбайд нөхөн сэргээлт
хийснээр нөлөөлөл бүрэн буурах боломжтой. Амьтны аймагт сөрөг нөлөөлөл үзүүлж
байсан дуу чимээ, чичиргээ, амьтны орчны доройтол зэрэг нь төслийн үйл
ажиллагаа дуусахад бүрэн буурна. Мөн Заамар орчмын бүс нутгийн ландшафт нь
нөхөн сэргэх чадвар сайтай учир амьтны зүйл буцаад сэргэх боломжтой юм.
Биологийн олон янз байдлын менежментийн арга хэмжээ
Биологийн олон янз байдлыг нэмэгдүүлэх, хэвийн нөхцлийг нэмэгдүүлэх үйл

ажиллагаанд хувьд нэмэр оруулах, загасны зүйлийн бүрдлийг нэмэгдүүлэх арга
хэмжээ нь дүйцүүлэн хамгаалах арга хэмжээний “Биологийн олон янз байдлыг шууд
хамгаалах арга хэмжээ” ангилалд хамаарна.
Биологийн олон янз байдлыг шууд хамгаалах арга хэмжээг төлөвлөхдөө дараах
хүчин зүйлийг тооцох ёстой юм. Үүнд:
• Төслийн нөлөөллийн хэмжээг тогтоосон байдал,

• Дүйцүүлэн хамгаалах шаардлагатай газрын хэмжээ,
• Дүйцүүлэн хамгаалах газрын байршил,
• Дүйцүүлэн хамгаалалд анхаарах биологийн олон янз байдал,тэдгээрийн төсөл
хэрэгжихээс өмнөх суурь нөхцөл байдал,
• Биологийн олон янз байдлын хувьд ямар эерэг үр дүнд хүрэх, хэмжих
шалгуурууд, биологийн олон янз байдлын мониторингийн төлөвлөгөө,
• Биологийн олон янз байдлын хувьд эерэг үр дүнд хүрэх арга хэмжээ, үйл
ажиллагааны төлөвлөгөө,
• Арга хэмжээ, үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх арга зам, үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх
төсөв
1. Төслийн нөлөөллийн хэмжээг тогтоосон байдал
Биологийн олон янз байдалд үзүүлэх нөлөөллийг харьцангуй бодитойгоор тогтоох нь
ямар хэмжээний газарт, ямар төрлийн дүйцүүлэн хамгаалах арга хэмжээг, ямар
хугацаанд хэрэгжүүлэх гэх мэт чухал асуудлуудыг тодорхойлох үндэс болно.
Нөлөөлөлд өртөж болзошгүй амьтан, ургамлын зүйл тус бүрт ямар нөлөөлөл
үзүүлэх, нөлөөлөлд ямар хариу үйлдэл үзүүлэх зэргийг нарийвчлан тогтоох
боломжгүй учир амьдрах орчинд үзүүлэх төслийн нөлөөллийн индексийг тооцоолох
ГЗМС дээр тулгуурласан “Нөлөөлөл орон зайд буурах функц”-ийг ашиглан
нөлөөлөлд өртөх газрын хэмжээг тогтоов. Энэ арга нь шууд ба шууд бус нөлөөллийг
орон зайн хувьд хэмжиж болох хялбар арга юм. Ялангуяа дүйцүүлэн хамгаалах
газар нутгийн хэмжээг нөлөөлөлд өртсөн амьдрах орчинтой харьцангуйгаар
тодорхойлоход чухал юм.
Нөлөөлөх буурах функц (Function) нь:
Function = (1⁄(1 + Exp (((Distance⁄100) − a) ∗ b))) ∗ Weight
Үүнд:
Distance - Нөлөөлөл буурах зай,
Weight - Нөлөөллийн эрчим
a, b - Налуугийн хүчин зүйлс
Дээрх функцийн налуугийн хүчин зүйлийг нөлөөлийн төрөл, газар орчны нөхцөл
байдлаас хамааруулан тогтоосон байдаг.
Хүснэгт 61. Нөлөөлөл буурах функц тодорхойлоход ашиглах утга

Нөлөөллийн
Нөлөөлөл Нөлөөлөл
Нөлөөллийн Нөлөөлөл эрчим (Бага-
Дэд бүтэц буурах буурах
төрөл буурах зай 100,Дунд-200,
зэрэг функц
Их-300)
Сууршил Түр зүүрийн Талбай Алгуур 1,000 300

суурин
Үйл Уурхайн нүх Талбай Алгуур 1,000 300

ажиллагаа
Овоолго Талбай Алгуур 300 300
Цөөрөм Талбай Дунд зэрэг 100 300
Дэд бүтэц Ердийн Шугаман Дунд зэрэг 100 100
Дээрх эх үүсвэр тус бүрээр нөлөөллийг газарзүйн мэдээллийн систем ашиглан

нөлөөлөл буурах функцийг тооцоолов.
Уурхайн түр суурин:
Уурхайн сууриний нөлөөлөл буурах функц нь дараах хэлбэртэй байна. Нөлөөлийн

жин буюу эрчим нь 100 байна.
𝐹𝑢𝑛𝑐𝑡𝑖𝑜𝑛 = (1⁄(1 + 𝐸𝑥𝑝 (((𝐷𝑖𝑠𝑡𝑎𝑛𝑐𝑒⁄100) − 10) ∗ 0.5))) ∗ 100
Нөлөөлийн эрчимээс хамааруулан 100 бол бага, 200 бол дунд, 300 бол их гэж үзнэ.
Дээрх тооцооноос үзэхэд уурхайн сууриний нөлөөллийн эрчимийн хамгийн их утга
99.3 байна. Иймд уурхайн сууриний үзүүлэх нөлөөлөл бага юм.
Талбай
№ Нөлөөллийн эрчим
м2 га
1 Бага 200-аас дээш 60311.29 6.03
2 Нөлөөгүй 100-200 340917888.70 34091.78
Уурхайн ухаш:
Уурхайн ухшийн нөлөөлөл буурах функц нь дараах хэлбэртэй байна. Нөлөөлийн

жин буюу эрчим нь 300 байна.
Хүснэгт 62. Нөлөөллийн эрчим

Талбай
м2 га
1 Дунд Дунд 13525968.49 1352.597
2 Бага Бага 4848797.03 484.8797
3 Нөлөөгүй Нөлөөгүй 322603434.48 32260.34
Овоолго:
Овоолгийн нөлөөлөл буурах функц нь дараах хэлбэртэй байна. Нөлөөлийн жин буюу
эрчим нь 300 байна.
Талбай
м2 га
200-аас
1 Дунд дээш 13088477.73 1308.848
2 Бага 100-200 4746599.01 474.6599
3 Нөлөөгүй 100-аас бага 323140377.23 32314.04
Зам:
Овоолгийн нөлөөлөл буурах функц нь дараах хэлбэртэй байна. Нөлөөлийн жин буюу
эрчим нь 100 байна.
𝐹𝑢𝑛𝑐𝑡𝑖𝑜𝑛 = (1⁄(1 + 𝐸𝑥𝑝 (((𝐷𝑖𝑠𝑡𝑎𝑛𝑐𝑒⁄100) − 5) ∗ 1))) ∗ 300
Талбай
м2 га
1 Бага 200-аас дээш 136.54 0.013654

2 Нөлөөгүй 100-200 657182.43 65.71824
Нийлбэр нөлөөлөл
Нөлөөлөл
Нөлөөгүй Бага Дунд Их
Уурхайн ухаш 32260.34 484.8797 1352.597 0
Хөрсний овоолго 32314.04 474.6599 1308.848 0
Зам 657182.43 0.013654 0 0
Уурхайн суурин 34091.79 6.031129 0 0
Дээрх нөлөөллийн үнэлгээнээс үзэхэд дэнжийн алтны шороон орд ашиглах үйл
ажиллагаа нь дунд гэсэн ангилалд хамаарч байна.
2. Дүйцүүлэн хамгаалах шаардлагатай газрын хэмжээ тогтоох
Төслийн нөлөөлөлд өртөх газрын хэмжээг тогтоосны дараагаар төслийн

нөлөөллийг дүйцүүлэн хамгаалах шаардлагатай газрын хэмжээг тогтооно.
Дүйцүүлэн хамгаалах шаардлагатай газрын хэмжээг тогтооход дараах хүчин
зүйлүүдийг харгалзан үзнэ.
Үүнд:
 Амьдрах орчны төрөл
 Экосистемийн ховор байдал
 Экологийн эрүүл байдал
 Ландшафтын байршил
 Нөлөөллийн хугацаа
Дүйцүүлэн хамгаалах шаардлагатай газрын хэмжээг тогтоохдоо эдгээр хүчин зүйл
тус бүрээр дараах хүснэгтэд харуулсан дүйцүүлэн хамгааллын итгэлцүүрийг
ашиглана.
Хүснэгт 3.4 Дүйцүүлэн хамгааллын итгэлцүүр

Дүйцүүлэн
Ангилал Тодорхойлолт хамгааллын
итгэлцүүр
Амьдрах орчны ангилал3
Чухал Экологийн бүс нутгийн үнэлгээгээр экологийн хувьд чухал гэж 3
тогтоогдсон газрууд. Марксан програм дээр тогтоогдсон анхны
хувилбар болон давхцал үүссэний улмаас дахин боловсруулсан
хувилбар орно
3
Амьдрах орчны байдлын орон зайн мэдээллийг Экологийн бүс нутгийн үнэлгээнээс авч болно.
Хэвийн Чухал болон өөрчлөгдсөн гэж тогтоогдсон газруудаас бусад. 1.5

Өөрчлөгдсөн ГЗМС дээр тогтоосон хүний үйл ажиллагааны нөлөөллийн 0.20
индексийн утга 95% <бүхий газрууд.
Экосистемийн ховор байдал4
Маш ховор Эх газрын экосистемийн ангиллаар тухайн экологийн бүс нутаг ба 3
био-газарзүйн мужлалын хэмжээнд < 5% тархацтай,
Ховор Эх газрын экосистемийн ангиллаар тухайн экологийн бүс нутаг ба 1.5
био-газарзүйн мужлалын хэмжээнд 5%<-<10% тархацтай,
Хэвийн Эх газрын экосистемийн ангилалаар тухайн экологийн бүс нутаг ба 0.20
био-газарзүйн мужлалын хэмжээнд 10%<тархацтай,
Экологийн эрүүл байдал5
Сайн ГЗМС дээр тогтоосон хүний үйл ажиллагааны нөлөөллийн 3
индексийн утга бага байх 0%-50% бүхий газрууд
Дунд ГЗМС дээр тогтоосон хүний үйл ажиллагааны нөлөөллийн 1.5
индексийн утга 51%-94 % бүхий газрууд
Муу ГЗМС дээр тогтоосон хүний үйл ажиллагааны нөлөөллийн 0.20
индексийн утга их байх 95% <бүхий газрууд.
Ландшафтын байршил6
Чухал - Экологийн хувьд чухал ач холбогдолтой газруудын хилээс 20 км- 3
ээс бага зайтай бол,
- Нүүдлийн амьтдын шилжилт хөдөлгөөнд ноцтой саад учруулах,
Дунд - Экологийн хувьд чухал ач холбогдолтой газруудын хилээс 20 км- 1.5
50 км зайтай бол,
- Нүүдлийн амьтдын шилжилт хөдөлгөөнд зарим талаар саад
учруулах,
Чухал бус - Экологийн хувьд чухал ач холбогдолтой газруудын хилээс 50 км- 0.20
ээс хол зайтай бол,
- Нүүдлийн амьтдын шилжилт хөдөлгөөнд саад учруулахгүй,
Нөлөөлөл үргэлжлэх хугацаа
>20 жил Нөхөн сэргээлт бүрэн хийж дуусах хүртэл хугацааг оруулан 3
тооцоно.
5-20 жил 1.5
<5 жил 0.20
Дээрх итгэлцүүрийг харгалзан дүйцүүлэн хамгаалах шаардлагатай газар нутгийн

хэмжээг дараах томъёогоор тооцоолно.
4
Экосистемийн ховор байдлын ангиллыг Экологийн бүс нутгийн үнэлгээнээс авч болно.
5
Экологийн эрүүл байдлын мэдээллийг Экологийн бүс нутгийн үнэлгээнээс авч болно.
6
Чухал амьдрах орчноос хамаарах зай, хэмжээ, холбогдох байдал зэрэг хүчин зүйлийг харгалзан үзнэ.
𝑆𝑜 = 𝑆𝐼 ∗ 𝑓𝑛
𝑆𝑜 = (𝐼1 ∗ 𝑓𝑛 ) + (0.66х𝐼2 ∗ 𝑓𝑛 ) + (0.33х𝐼3 ∗ 𝑓𝑛 ) = ∑{𝑓𝑛 (𝐼1 + 0.66 𝐼2 + 0.33 𝐼3 )}
Үүнд:
𝑆𝑜 -Дүйцүүлэн хамгаалах шаардлагатай талбайн хэмжээ (га),
𝑓𝑛 -Дүйцүүлэн хамгааллын итгэлцүүрийн аль нэг тохирох утга.
Дүйцүүлэн
хамгааллын
Дүйцүүлэн
итгэлцүүр
хамгааллын
Хүчин зүйл Ангилал Их Дунд Бага Нийлбэр итгэлцүүр
бүхий
талбай
Амьдрах Чухал 3
орчны Хэвийн 1.5
ангилал Өөрчлөгдсөн 0.2 965.5 2661.4 3627.02 725.4
Маш ховор 3
Ховор
Ховор 1.5
байдал
Хэвийн 0.2 965.5 2661.4 3627.02 725.4
Экологийн Сайн 3
эрүүл Дунд 1.5
байдал Муу 0.2 965.5 2661.4 3627.02 725.4
Чухал 3
Ландшафтын
Дунд 1.5
байршил
Чухал бус 0.2 965.5 2661.4 3627.02 725.4
Нөлөөлөл Чухал 3
үргэлжлэх Дунд 1.5
хугацаа Чухал бус 0.2 965.5 2661.4 3627.02 725.4
3. Дүйцүүлэн хамгаалах газрын байршил

Дүйцүүлэн хамгаалах газрын байршил сонгохдоо экологийн нөхцлийн хувьд ижил
байх, нөлөөлөлд өртсөн газартай ойр байх гэсэн нийтлэг шаардлага тавидаг. 10 км
радиус дотор дүйцүүлэх хамгаалах газрыг сонгов. Нийтлэг шаардлагаас гадна
дараах шалгуур үзүүлэлт нэмж тусган дараах газруудад дүйцүүлэн хамгаалал хийх
боломжтой гэж үзэв.
- Хот, тосгон, бусад сум суурин газартай давхцаж болохгүй.

- Газар тариалангийн газартай давхцаж болохгүй.
- Уул уурхайн үйл ажиллагаатай давхцаж болохгүй.
- Зам шугам сүлжээний газар
- Тусгай хамгаалалттай газар
Дээрх шалгуур үзүүлэлтийг авч үзээд уурхайгаас баруун урд зүгт 3600 м зайд 48.350,
104.480 координат бүхий газар дүйцүүлэн хамгаалалын арга хэмжээг авч
хэрэгжүүлэх хэрэгтэй.
4. Дүйцүүлэн хамгаалах арга хэмжээний зардал

Биологийн олон янз байдлыг дүйцүүлэн хамгаалах арга хэмжээний санхүүжилтийн
төлөвлөгөөг гаргасан байна. Дүйцүүлэн хамгааллыг хэрэгжүүлэгч талууд дүйцүүлэн
хамгааллын жилийн төсвийг тооцоолох, санхүүжилт хийхэд энэхүү 5 жилийн
санхүүгийн төлөвлөлтийг үндэслэнэ. Биологийн олон янз байдлыг хамгаалах арга
хэмжээний төсөвт дараах зардлууд орно.
Үүнд:
1. Дүйцүүлэн хамгааллын нэмэлт судалгааны зардал (Er) нь тухайн төслийн
нөлөөллийн эрчим, түүний хэмжээг тогтоох, дүйцүүлэн хамгаалах шаардлагатай
газар, түүний хэмжээг тогтоох зөвлөх үйлчилгээний зардлаас бүрдэнэ. Зөвлөх
үйлчилгээний зардлын хэмжээг захиалагч ба гүйцэтгэгч нар харилцан тохирох
зарчмаар тогтооно.
2. Дүйцүүлэн хамгаалах арга хэмжээг төлөвлөх зардал (Ep) нь биологийн олон янз
байдлын суурь судалгааны зардал ба дүйцүүлэн хамгаалах арга хэмжээг
талуудын оролцоотойгоор төлөвлөх, төлөвлөгөөг холбогдох байгууллагаар
батлуулах арга хэмжээний зардлууд орно. Зардлын хэмжээг захиалагч ба
гүйцэтгэгч нар харилцан тохирно.
3. Дүйцүүлэн хамгаалах арга хэмжээг хэрэгжүүлэх зардал (Eo) нь тухайн газар
нутагт хэрэгжүүлэх биологийн олон янз байдлыг дүйцүүлэн хамгаалах арга
хэмжээний төлөвлөгөөнд тусгагдсан, хэрэгжүүлэх шаардлагатай менежментийн
арга хэмжээг санхүүжүүлэх зардлаас бүрдэнэ.
𝐸𝑜 = 𝑆𝑜 ∗ {(𝐶 ∗ 𝑅) ∗ (1 + 𝑟)𝑡 } = 3627.29 га ∗ 5000000 ∗ 10 = 181.36 тэрбум төгрөг

Үүнд:
Eo–Дүйцүүлэн хамгаалах арга хэмжээний нэг жилийн зардал
𝑆𝑜 -Дүйцүүлэн хамгаалах шаардлагатай, шууд болон шууд бус нөлөөлөлд өртсөн
талбайн хэмжээ (га)
C–Дүйцүүлэн хамгаалах нэг га-д ногдох зардал, C= 5 сая.төг,
𝑅–Дүйцүүлэн хамгааллын харьцааны итгэлцүүрийн утга.R=10,
(1 + 𝑟)𝑡 –инфляц.
4. Гүйцэтгэгч байгууллагын менемжентийн зардал (Em) нь дүйцүүлэн хамгааллын
нэмэлт судалгаа, дүйцүүлэн хамгаалах төлөвлөгөөг боловсруулах, хэрэгжүүлэх
ажлыг гүйцэтгэх мэргэжлийн зөвлөх үйлчилгээний зардлаас бүрдэнэ. Энэ нь
дүйцүүлэн хамгаалах арга хэмжээг хэрэгжүүлэх зардлын 20%-аас хэтрэхгүй
байна.
Иймд дүйцүүлэн хамгаалах зардлын нийт хэмжээг дараах байдлаар тооцно.
𝐸𝑡𝑜𝑡𝑎𝑙 = 𝐸𝑟 + 𝐸𝑏 + 𝐸𝑜 + 𝐸𝑚 = 181.36 + 36.27 = 217.63 тэрбум. төг

Үүнд:
𝐸𝑡𝑜𝑡𝑎𝑙 –дүйцүүлэн хамгаалах арга хэмжээний жилийн нийт зардал
Дүйцүүлэн хамгаалах арга хэмжээ, түүнд шаардагдах зардлын энэ тооцоог үндэслэн
байгаль орчны менежментийн төлөвлөгөөнд энэ чиглэлийн арга хэмжээг
мониторингийн шалгуур үзүүлэлтүүдийн хамт тодорхойлж, нарийвчилсан үнэлгээний
тайланд тусгана.
5. Дүйцүүлэн хамгаалах арга хэмжээний төлөвлөгөө
Хөгжлийн нөлөөллийг зохистой бууруулахын тулд нөлөөллөөс зайлсхийх,
нөлөөллийг бууруулах болон нөхөн сэргээх арга хэмжээг хэрэгжүүлэхээс гадна
үлдэгдэл нөлөөллийг дүйцүүлэн хамгаалах шаардлагатай. Ландшафтын төвшний
төлөвлөлт буюу экологийн бүс нутгийн үнэлгээ нь нөлөөллийг бууруулах эдгээр
алхмуудыг зохистой хэрэгжүүлэх үндэс болно.
Дүйцүүлэн хамгаалах арга хэмжээ гэж дүйцүүлэн хамгаалахаар тогтоогдсон газар

нутагт сонгон авсан биологийн олон янз байдлыг хамгаалах, сайжруулахад
чиглэгдсэн хамгааллын менежментийн багц арга хэмжээ юм. Дүйцүүлэн хамгаалах
арга хэмжээг хэрэгжүүлсний үр дүнд тухайн газрын биологийн олон янз байдал
хэвийн нөхцөлөөс илүүтэй сайжирсан байх нь дүйцүүлэн хамгааллын эцсийн
зорилго болно.
Биологийн олон янз байдлыг дүйцүүлэн хамгаалах арга хэмжээ нь дараах хэсгээс
бүрдэнэ. Үүнд:
 Биологийн олон янз байдлыг сайжруулах зорилтуудыг тогтоох;

 Биологийн олон янз байдлын менежментийн арга хэмжээг тодорхойлох;
 Хэрэгжилтийн мониторинг хийх;
 Үйл ажиллагааны төсөв, санхүүжилтийн төлөвлөгөө гаргах.
Биологийн олон янз байдлыг дүйцүүлэн хамгаалах арга хэмжээ нь дараах төрлийн
байна. Үүнд:
 Биологийн олон янз байдлын шууд хамгааллын арга хэмжээ;

 Зүйл, бүлгэмдэл, экосистемийн аль нэг хүчин зүйлийг сайжруулах, нөхөн
сэргээх;
 Биологийн олон янз байдалд учирч буй аюул заналыг бууруулах;
 Амьдрах орчны холбогдох байдлыг сайжруулах гэх мэт.
Дүйцүүлэн хамгааллын үе шатууд дараах дарааллаар явагдана.
 Нөлөөлөлд өртөх газрын хэмжээг тогтоох

 Дүйцүүлэн хамгаалах шаардлагатай газрын хэмжээг тодорхойлох
 Дүйцүүлэн хамгаалах газрын байршлыг тогтоох
 Дүйцүүлэн хамгаалах зардлыг тодорхойлох
 Биологийн олон янз байдлын суурь судалгаа
 Дүйцүүлэн хамгаалах арга хэмжээний төлөвлөгөө боловсруулах
 Дүйцүүлэн хамгаалах арга хэмжээг хэрэгжүүлэх, тайлагнах
Дүйцүүлэн Арга Нийт Хэрэгжүүлэх Баримтлах

Хамгааллын
хамгаалах хэмжээний зардал хугацаа ба стандарт,
арга хэмжээ
зорилт цар, хүрээ (сая.төг) давтамж аргачлал
Амьтны
ажиглалт Төслийн
мониторингийг талбайгаас
тогтмолжуулж 10 км-ийн
мэдээллийн радиуст
сан бүрдүүлэх
Биотехникийн
арга хэмжээ Дүйцүүлэн
Дүйцүүлэн Улирал
авч амьтны хамгаалах
хамгаалсан тутамд
байршлыг газарт
газар нутагт тогтворжуулах
ан амьтныг
байгалийн .. загасны Дүйцүүлэн
нөхцөлд төрөл зүйлийг хамгаалах Жил бүр
хэвийн хамгаалах газарт
өсөж үржих
нөхцлийг Усны
бүрдүүлэх биологийн
төрөл зүйлийн
амьдрах орчныг
хамгаалж Дүйцүүлэн
голын эргээр 3 хамгаалах Жил бүр
эгнээгээр газарт
бургас,
чацаргана,
улиас зэрэг
мод, бут тарих
Эвдрэлд орсон
Төслийн
газруудыг
талбайд
тогтоох, Үйл
болон
ургамлын ажиллагааны
дүйцүүлэн
мониторинг үед
хамгаалах
судалгааг
газарт
тогтмолжуулах
Ургамлан
бүрхэвчийг Эвдрэлд орсон
хамгаалах, газрыг нутгийн Төслийн
нэн ховор, унаган талбайд
ховор ургамлаар болон
5-10 сард
ургамлын нөхөн сэргээж дүйцүүлэн
нөөцийн ургамлын нөөц, хамгаалах
хомсдлоос тархалтыг газарт
сэргийлэх нэмэгдүүлэх
арга Нэн ховор,
хэмжээг ховор болон Дүйцүүлэн
хэрэгжүүлэх унаган хамгаалах 5-9 сард
ургамлыг газарт
тарималжуулах
Бэлчээрийн Төсөл
тогтвортой хэрэгжиж
менежментийг буй нутаг
хэрэгжүүлэх дэвсгэрт
Нутгийн Байгаль Төсөл

иргэдийн хамгаалах хэрэгжиж Тогтмол
оролцоотой иргэдийн буй нутаг
хамгаалалт, нөхөрлөлүүдийг дэвсгэрт

хяналтын байгуулахад
менежмент дэмжлэг
бий болгох үзүүлэх
Нутгийн
Хамтын
иргэд
оролцоотой
болон
хяналтын Тогтмол
сонирхогч
механизм бий
талуудыг
болгох
оролцуулан
Байгаль
Ажилчид
хамгаалал,
болон
байгалийн
төсөл
нөөцийн Байгаль орчны
хэрэгжиж
зохистой сургалтыг
буй нутаг Сар бүр
ашиглалтын тогтмол
дэвсгэрийн
талаарх явуулах
иргэд,
мэдлэг,
сонирхогч
хандлагыг
талуудад
дээшлүүлэх
ДОЛОО. ЭРСДЭЛИЙН ҮНЭЛГЭЭ, МЕНЕЖМЕНТ

7.1. Химийн бодисын эрсдлийн үнэлгээ
“Цогт Онон” ХХК-ийн Алтны шороон орд ашиглах төсөл нь үйл ажиллагаандаа химийн
хорт болон аюултай бодис хэрэглэхгүй юм. Харин төслийн олборлолтын үйл ажиллагаанд
ашиглагдах тээврийн хэрэгслийн дизель хөдөлгүүрээс хүснэгт15, 16 дугаар хүснэгтэд
орсон бохирдуулагч бодисууд болон ухаш, гадаад овоолго, галь-эфелийн овоолго зэргээс
үүсэх тоосонцор зэрэг нь уурхайн ажилчид болон экосистемд сөрөг нөлөөлөл үзүүлэх
эрсдэлтэй байж болно.
Зураг 26. Хүний эрүүл мэндийн эрсдэлийн үнэлгээний загвар
Дизель хөдөлгүүрээс ялгарах бохирдуулагч бодис нь агаарт дисперслэгдэх замаар тархах

бөгөөд агаар дахь тархалтын тооцсон дүнг 5-р бүлэгт оруулсан.
Монгол улсын агаарын Хамгийн их
Бодисын нэр Массын нэгж Харьцуулалт
чанарын стандарт агууламж
Хүхэрлэг хий мкг/м3 20 0.0102 -
Азотын давхар исэл мкг/м3 40 0.02 -
Нүүрстөрөгч мкг/м3 1800 0.28 -
Нүүрстөрөгчийн мкг/м3 10000 0.051 -

дутуу исэл
Тоосонцор мкг/м3 100 143.25 +
Тооцооллын ерөнхий загвараар агаарын чанарт нөлөөлөх бохирдуулагч бодис,

тэдгээрийн эх үүсвэр, хүрээлэн буй орчинд тархах тархалтын шинж чанар, өртөлтийн зам,
байран цэгүүдийн хоорондын холбоог үзүүлэв /зураг10/.
Зураг 27. Тооцооллын загвар
Анхан шатны анализаар тоосонцорын агууламж хүлцэх агууламж буюу стандарт утгаас их
утгатай байгааг харж болно. Мөн бид тоосонцроос уурхайн ажилчид ямар замаар хэрхэн
өртөгдөх загварыг гаргасан билээ.
Өртөлтийн үнэлгээ
Өртөлтийн параметр
- Амьсгалах хурд = 23 m3/d
- Хүний биеийн дундаж жин = 70 kg
- Өдрийн турш өртөгдөх хугацаа = 10 hr/d = 10 hr/24 hr
- Өртөлтийн хүчин зүйл = 250 d/yr x 25 yr
- Дундаж хугацаа = 250 d/yr x 25 yr
- Тоосонцор дахь хартугалаг = 100 mg/kg
- Агаар дахь тоосонцорын хэмжээ = 1E-7 kg/m3
- Био идэвхи = 100%
Уурхайн нийт 22 ажилчдын хоногт авах тунгийн хэмжээг дараах тэгшитгэлээр тооцоолов.
Кхөрс ЧПагаар ЧАХA ЧШФамьс ЧӨ1ЧӨ2ЧӨ3ЧӨ4
Тхөрс−амьс =
БЖЧДН
- Тхөрс-амьс – Бохирдсон Хөрсний тоосонцроор дамжин амьсгалаар химийн

бодисын тун хэмжээ
- Кхөрс – Хөрсөнд агуулагдах химийн бодисын концентраци
- Пагаар – Агаар дахь тоосонцрын агууламж
- ШФамьс – Хоол боловсруулах эрхтнээр дамжин хүний биед шингээгдэх фактор
- Ө1 – Өдөрт өртсөн цагийн тоо/хоног
- Ө2 – Өртсөн өдрийн тоо/ долоо хоног
- Ө3 – Өртсөн 7 хоногийн тоо/ 52 долоо хоног
- Ө4 – нийт тухайн газарт өртсөн хугацаа, жилээр

- БЖ – Өртөгч/хүлээн авагчийн биеийн жин
- ДН – Дундаж наслалт
Дээрхи тэгшитгэлээр тооцоолсон уурхайн орчимд 143мкг/м3 агууламж бүхий тоосонцороор
амьсгалах ажилчдын хоногт авах тунгийн хэмжээ 3.72х10-8 байна. Тоосонцорын хоруун
чанарын лавламж хэмжээтэй энэхүү тунгийн хэмжээг харьцуулахад 0.0106 буюу 0.2-оос
бага утгатай гарч байгаа учир энэ төслийн хувьд тоосонцор нь хүлцэж болох эрсдэл ажээ.
Гэхдээ хаврын салхи ихтэй үед олборлолтын талбайд ажиллаж буй ажилчдад амны хаалт
гэх мэт тоосжилтоос хамгаалах арга хэмжээг тогтмол авч хэрэгжүүлж байх хэрэгтэй юм.
7.2. Осол аюулын үнэлгээ
Манай орны хувьд тохиолдож болох аюулт үзэгдлүүдэд дараах зүйлс хамаарагдах бөгөөд
тэдгээр нь тус “Цогт Онон” ХХК-ийн Алтны шороон орд ашиглах төслийн орчимд болох
магадлалтай юм.
Хүснэгт 63. Аюулт үзэгдэл ба төслийн орчимд тохиолдох магадлал
Аюулт үзэгдэлийн жагсаалт Магадлал Шалтгаан
Хүчтэй шороон ба цасан шуурга Тийм Хүчтэй шороон шуурга ба цасан шуурга болсон өдрийн тоо 14
Зуд Үгүй Тогтвортой цасан бүрхүүлтэй байх хоногийн тоо 150
Үер ба уруйн үер Тийм Олборлолтын талбай нь хөндий хотос газар байрлах бөгөөд
үерийн урсац бүрэлдэх хуурай сайр, гуу жалгын дүрсзүйн
үзүүлэлтийг үзүүлсэн /хүснэгт9, зураг21/.
Мөндөр Тийм Жилд тохиолдсон тоо 6
Хэт цочир хүйтрэлт Үгүй Зуны улиралд ажиллана.
Их халуун Үгүй Нэн халуун буюу 300С-аас дээш температуртай өдрийн тоо 20-оос
бага.
Газар хөдлөлт Үгүй Газар хөдлөлийн идэвхитэй хагаралгүй, 1963-2008 оны газар
хөдлөлтийн мэдээний дунджаар төсөл хэрэгжих талбайн орчимд
2.5-3.5Мs байна.
Хөрсний гулсалт Үгүй Хөрсний гулсалт нь хөрсний тогторжилт алдагдсанаас үүсдэг

үзэгдэл юм. Хөрсний гулсалт нь хөрсний налуу, нормаль хүчдэл,
хөрсний үрэлт зэргээс хамаардаг. Хөрсний гулсалт үүсэхгүй байх
хязгаарын өнцөг 0-30 юм. Төсөл хэрэгжих талбайн ихэнхи хэсэг нь
0-30 налуутай. Хөрсний гулсалт үүсч болох налуу газар лицензийн
талбайд бага хэмжээтэй.
Аянга цахилгаан Тийм Дуу цахилгаантай өдрийн тоо 35
Хорт бодисын тархалт Үгүй Тус төсөл нь олборлолт баяжуулалтанд химийн бодис хэрэглэхгүй.
Харин олборлолт, баяжуулалтын үйл ажиллагаанд ашиглагдах
тээврийн хэрэгслийн дизель хөдөлгүүр болон хөдөлгөөнөөс үүсэх
тоосонцор зэргээс үүсэх бохирдуулагч бодисууд ялгарах боловч
эдгээр бодисууд нь хүлцэж болох эрсдэл юм.
Тэсрэлт, дэлбэрэлт Тийм Тэсрэх, дэлбэрэх бодис ашиглахгүй боловч шатах тослох
материалын агуулахад болгоомжгүй байдлаар гал алдах
тохиолдолд дэлбэрэлт үүсч болзошгүй юм.
Гал түймэр Тийм Болгоомжгүйн улмаас гал алдах, шатах тослох материалд
дэлбэрэлт болох үед тохиолдох магадлалтай.
Дүрвэгсэд Үгүй Тайван бүс нутаг
Бослого, зэвсэгт мөргөлдөөн Тийм Тайван бүс нутаг
Терроризм Үгүй Тайван бүс нутаг
Тайлбар 1. Аюулт үзэгдлийн жагсаалтыг "Ус-Орчин" ХХК-ийн Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан
үнэлгээний тайлангаас авав.
Уурхайн олборлолт, баяжуулалтын үйл ажиллагаа, ажилчид болон орон нутгийн иргэд,
байгаль орчин, эдийн засагт эрсдэл учруулдаг байгалийн аюул ослууд, үйлдвэрийн үйл
ажиллагаатай холбоотой аюул ослийн систем/элементийн аль үе шаттай холбоотой, ямар
нөлөөлөл үзүүлэх, нөлөөллийн учир шалтгаан, сөрөг үр дагавар, урьдчилан сэргийлэх
боломж, аюул ослын үед авах арга хэмжээ, аюулын давтамж зэргийг авч үзье.
7.2.1. Хүчтэй шороон ба цасан шуурга

Хаврын улиралд хүчтэй шороон шуурга ихэвчлэн болдог. Үүний нөлөөгөөр тус
төслийн суурингийн барилга байгууламж, гадаад овоолго, шимт хөрсний овоолго,
галь-эфелийн овоолго зэргийг байгуулахдаа салхины зүг чиг, лицензийн талбай
орчмын геоморфологийн нөхцөл зэргийг харгалзан байгуулах нь салхи шуурганы
болзошгүй нөлөөллийг сааруулах, багасгахад чухал үүрэгтэй юм. 16м/с, түүнээс
хүчтэй салхи 12 цагаас дээш хугацаагаар үргэлжлэн хүчтэй цасан болон шороон
шуурга шуурах, цас, нойтон цас, хагас хоногт 15мм-ээс их хэмжээгээр унавал онц
аюултай үзэгдэл гэж үзнэ. Энэ орчинд салхины чиглэл дунджаар баруун хойт зүгийн
салхи хамгийн их давтагдалтай буюу 1-р сард 55%, 5-р сард 40% учир төсөл
хэрэгжих орчинд салхи баруун хойд зүгээс зохилон тархана. Гамшгийн эрсдлийг
бууруулахын тулд дараах арга хэмжээг авна. Үүнд:
Хүчтэй салхи, шуурга болохоос өмнө
- Хүчтэй салхины талаарх сэрэмжлүүлэг мэдээг урьдчилан мэдэх бололцоотой
байх
- Болзошгүй аюул, гамшгийн үед цагийн байдлын талаар мэдээлэл цуглуулах,
дамжуулах, холбоо харилцааны техник хэрэгслийг бэлэн байдалд байлгах
- Тээвэрийн хэрэгслийн хөдөлгөөнийг түр хугацаагаар хязгаарлах
- Гал унтраах хэрэгслийг байнгын бэлэн байлгах
- Байгалийн давагдашгүй хүчин зүйлсийн даатгал хийлгэх
- Гэр сууц мэтийн хөнгөн байрыг даруулах, аргамжих
- Газар доорх хорогдох байранд шилжүүлэх
- Боломжтой тохиолдолд нүүх
- Нүүр, толгойн хэсгээ зузаан алчуур материалаар боох
- Аюулт үзэгдлийн үед өөрийн болон бусдын эрүүл мэнд, амь насыг хамгаалах,
аврах анхан шатны тусламж үзүүлэх мэдлэг дадлагатай болох
- Хоол хүнс, ундны ус, түлш, анхны тусламж үзүүлэхэд шаардлагатай эм тариа,
ариун цэврийн хэрэгсэл, дулаан хувцас бэлтгэх, гэр мэтийн хөнгөн сууцыг хүнд
зүйлээр даруулах
Хүчтэй цасан болон шороон шуурганы үед
- Сэрэмжлүүлэх мэдээг байнга хүлээн авч заавар, зөвлөмжийг биелүүлэх
- Гэр, орон байрнаасаа гарахгүй байх
- Гал түймрийн аюулаас болгоомжлох, шаардлагатай тохиолдолд цахилгааныг
салгах
- Аян замд гарахаас зайлсхийх
- Замд зайлшгүй гарах тохиолдолд техникийн бүрэн бүтэн байдал, шатахууны
нөөц, явах зам харгуй, жолоочийн туршлага, ур чадвар зэргийг харгалзан үзэх.
Мөн зам тээврийн газрын зураг, луужин авч явах
- Ойр дотныхондоо мэдээлэх
- Хохирол гарсан болон өөрт байгаа мэдээллийг холбогдох байгууллагад
мэдээлэх
Хүчтэй цасан болон шороон шуурганы дараа
- Цаг агаарын шинэчилсэн мэдээллийг тогтмол сонсох
- Хүмүүсийн сэтгэл санааг тайван байлгах, тэдэнд туслах
- Эрэн хайх, аврах, сэргээн босгох үйл ажиллагаанд оролцох
7.2.2. Аянга, цахилгаан

Эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай, өдөр шөнийн буюу хоногийн температурын
агууриг ихтэй манай орны хувьд дуу цахилгаантай аадар бороо орох нь бараг
ердийн үзэгдэл байдаг юм. Аадар бороо нь богинохон хугацаанд, гол төлөв хэсэгхэн
газар нутгийг хамардаг онцлогтой юм. Хангай, говь, хээрийн бүс гээд хаана ч
тохиолдож байдаг. Түр зуурын ийм аадар бороог аянга цахилгаан, мөндөр дагах нь
олонтаа. Аадар борооны үеийн аянга цахилгаан хүн, малын амь эрсдэх нь байдаг ба
төв суурин газруудад гол төлөв өндөр хүчдэлийн шугам, зуухны яндан, модонд
буудаг. Ийнхүү гал түймрийн эх үүсвэр болох нь цөөнгүй. Энэ бүс нутагт
бороошилттой, зуны улиралд тухайлбал, хамгийн их тунадастай 7,8 саруудад аянга
цахилгаантай бороо ихээр тохиолддог.
Аянга цахилгааны аюулаас урьдчилан сэргийлэх:
- Барилга байгууламжийг барихад аянга цахилгаанаас хамгаалах, 2-оос доошгүй

аянга зайлуулагч хийх зэргээр урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээнүүдийг
зайлшгүй авсан байх шаардлагатай.
- Аянга цахилгаантай үед утсан холбоо хэрэглэхгүй байх
- Цахилгаанаар ажилладаг бүх тоног төхөөрөмжийг унтраах
- Өндөрлөг газраас холдох
- Байгалийн давтагдашгүй хүчин зүйлийн даатгал хийлгэх
- Үйл ажиллагааг байдал хэвийн байдалд шилжиж, зохих газраас зөвшөөртөл
түр зогсоох
7.2.3. Гал түймэр.

Төслийн тоног төхөөрөмжийн цахилгаан холболтын алдаатай үйлдэл, ажиллагсдын
болгоомжгүй үйл ажиллагаанаас, шингэн хаягдал ил задгай асгарах, татсан тамхины
ишээ бүрэн унтраалгүй зориулалтын бус газарт хаях зэргээс үүдэн гал түймэр гарч,
хээрийн түймэр болон дэгдэх магадлалтай.
Тоног төхөөрөмжтэй болгоомжтой харьцах зөвлөмж байршуулах, галын хор болон

элс, ус, хувин гэх мэт гал унтраах хэрэгслүүдийг байнгын бэлэн байлгах, гал гарсан
тохиолдолд холбогдох байгууллагуудад яаралтай мэдээлж, шуурхай арга хэмжээ
авах хэрэгтэй.
Галын аюулгүй байдлыг хангах, техник зохион байгуулалтын арга хэмжээ:
- Шаардлагатай хүн хүч, техник хэрэгсэлтэй галын нэгж байгууллагатай гэрээ

байгуулан үйлчлүүлэх
- Галын аюулаас урьдчилан сэргийлэх, түүнтэй тэмцэх талаар мэргэжлийн
байгууллагатай хамтран ажиллагсдын дунд сургалт зохион байгуулах
- Ажилчдын үйл ажиллагаанд галын аюулын аюулгүй байдлыг хангах дүрэм
журмыг баримтлуулах
- Шатах тослох матералын орчимд
- Байгалийн давагдашгүй хүчин зүйлсийн даатгал хийлгэх
7.2.4. Үер.
Тус төсөл хэрэгжих газар нь голын үерт автахгүй боловч уруйн үер буух хуурай сайр,
гуу жалгын амдан байрласан болох нь хиймэл дагуулын мэдээн дээрээс харагдаж
байна.
Иймээс төсөл хэрэгжүүлэгчийн зүгээс уруйн үерээс хамгаалах дараах арга

хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлэх нь зүйтэй. Үүнд:
Үерийн аюул болохоос өмнө
- Эдэлбэр газрын урд хэсэгт ус зайлуулах суваг шуудуу татах. Уруйн үерийн
онцлогийг харгалзан шаардлагатай тохиолдолд сувагт хуримтлагдсан сул
шороог зайлуулах
- Үерийн уснаас хамгаалах байгууламжийн зураг төслийг мэргэжлийн
байгуулагаар гүйцэтгүүлсэний үндсэн дээр барьж байгуулах
- Байгалийн давагдашгүй хүчин зүйлийн даатгал хийлгэх
- Гамшиг, аюул ослын үед ажиллах төлөвлөгөө гаргах
- Ажилчдыг энэ чиглэлийн сургалтад хамруулах
- Газар нутгийн налууг тооцсоны үндсэн дээр ус урсан орж шимт хөрсний
овоолго, барилгын хонгил, барилгын суурь, газар доорхи байгууламж зэргийг
хэсэгчлэн болон тойруулан хаалт хийх
- Үер усны аюулаас урьдчилан сэргийлэх сэрэмжлүүлэг мэдээ, дохио, хэвлэл
мэдээллийн хэрэгсэл, мэдээллийн бусад эх сурвалжаас тогтмол хүлээн авч
сэрэмжлүүлгийг бусдад дамжуулах
- Цэвэр ус болон хүнсний нөөц, дулаан хувцсыг усанд автахааргүй орчинд
хадгалах
Үерийн аюулын үед

- Байшингийн дээвэр, ургаа мод зэрэг аль ойрхон газар хүрэх
- Цахилгаан хэрэгслийг хүчдэлээс салгах
- Өрх гэрт гарсан хохирол болон өөрт байгаа мэдээллээ холбогдох байгууллагад
мэдээлэх
Үерийн аюулын дараа

- Өөртөө болон бусдад туслах
- Эвдэрч нурсан газраас холдож аюулгүй газарт очих
- Шаардлагатай бол эмнэлгийн байгууллагад хандах
- Үерийн усаар халдварт өвчний нян тээгддэг тул цэвэрлэгээ хийх, энэ ажилд
мэргэжлийн байгууллагаас туслалцаа авах
- Барилга байгууламжийн гадуур устай байвал дотогш оролгүй хүлээх
- Үерийн ус барилгын суурийг гэмтээж, барилга нурах аюултайг анхаарах
- Хийн шугам гэмтэх, алдагдах, цахилгаан дулаан болон цэвэр усны шугам
сүлжээ эвдэрсэн байх магадлалтай тул холбогдох мэргэжлийн байгууллагаар
шалгуулах
- Ундны усыг заавал буцааж хэрэглэх
- Булаг худгийн усыг шавхаж цэвэрлэх
7.2.5. Үйлдвэрлэлийн болзошгүй аюул осол
Болзошгүй аюул осол гэдэг нь үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааны ирээдүйн хэвийн

тохиолдлуудын магадлал /давтамж/ юм. Аюул ослын нөлөөлөл гэдэг нь түүнээс
үүсэн бий болох сөрөг үр дагаврууд ажээ. Энэ агуулгаар бид “Цогт-Онон” ХХК-ийн
Алтны шороон орд ашиглах төсөл хэрэгжих явцад болон хаалтын дараа бий болох
үйлдвэрлэлийн болон байгалийн гамшигт үзэгдлээс бий болох аюул осол, түүний
нөлөөлөл, давтамж зэргийг нөлөөлөлд өртөх үйлдвэрийн ажилчид болон орон
нутгийн ард иргэд, байгаль орчин, үйлдвэрлэлийн техник, технологийн үйл
ажиллагаа зэрэгтэй уялдуулан тооцоолсон болно. Дээрх хэсгүүдэд төсөл хэрэгжих
орчимд тохиолдож болох байгалийн гамшиг, түүнээс урьдчилан сэргийлэх талаар
авч үзсэн бөгөөд доорхи хүснэгтүүдэд эдгээр байгалийн гамшиг болон
үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанаас бий болох аюул ослыг нэгтгэн дүгнэж үзүүлэв
/хүснэгт69/.
Үйлдвэрлэлийн аюул ослыг дараах төрлөөр ангилдаг байна.
- Механик гэмтэл
- Халуун, дулааны гэмтэл
- Химийн
- Цахилгаан
- Хордлого
- Эрүүл мэнд
- Бусад
Үйлдвэрлэлийн ослыг шалтгаанаар нь:
- Техникийн
- Зохион байгуулалтын
- Эрүүл ахуйн
гэж 3 ангилдаг.
Техникийн шалтгаан нь технологийн буруу үйл ажиллагаа, техник, багаж хэрэгслийн

бүрэн бус байдал, цахилгаан, гэрэлтүүлэг, техник хэрэгслийн хаалт, хамгаалалт
байхгүй зэргээс болж гарсан аваар ослын шалтгаанууд хамаарна.
Зохион байгуулалтын шалтгаанд хөдөлмөр зохион байгуулалтыг буруу зохицуулах,

хөдөлмөрийн сахилга бат, ажил амралтын цагийг буруу сонгох зэрэг шалтгаан орно.
Эрүүл ахуйн шалтгаанд цаг агаарын тааламжгүй нөхцөл /салхи, халуун хүйтэн, чийг
гэх мэт/ болон агаарын бохирдол, дуу чимээ, газар хөдлөл, чичиргээ зэрэг
шалтгаанууд ордог байна. Мэргэжлээс шалтгаалах өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх
үүднээс мэргэжлийн өвчин судлалын төвтэй хамтран ажиллах, тодорхой хуваарийн
дагуу нийт ажилчдыг эрүүл мэндийн үзлэгт жилд нэгээс доошгүй удаа хамруулах
зэрэг арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж байх шаардлагатай байдаг.
Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа явуулж байх үед гарч болзошгүй гал түймэр, аянга
цахилгаан, үер зэрэг аюул ослийн талаар дээрх хэсгүүдэд авч үзсэн бөгөөд уурхайн
догол, мөргөцөгт нуралт үүсэх, автомашин техникийн осол аваар зэрэг техникийн
шалтгаантай аюул осол гарч болзошгүй юм. Иймд дараах арга хэмжээг авч
хэрэгжүүлж ажиллавал зохино. Үүнд
- Ажилд хэрэглэгдэх уул тээврийн болон зам барилгын машин механизмын

найдвартай ажиллагаа хангагдсан, тэдгээрийн сигнал, тоормос, хөдлөх эд
ангиудын хаалт, гал унтраах хэрэгслүүд, гэрэлтүүлэг зэрэг бүрэн бүтэн байх
шаардлагатай. Техник тоног төхөөрөмжийн бүрэн бус механизмыг ажилд
хэрэглэхийг хориглоно.
- Траншей, догол, овоолго зэргийг үүсгэх ажлыг үйлдвэрийн ерөнхий инженерээр
батлуулсан ажлын талбай, бермуудын хэмжээс, хажуугийн өнцөг, доголын өндөр,
доголын ирмэгээс машин механизмын ажиллах аюулгүй зай зэргийг тодорхой
зааж өгсөн паспортын дагуу хийж гүйцэтгэнэ.
- Батлуулсан паспортгүй, эсвэл паспортын өгөгдлөөс өөр параметрээр уулын ажил
явуулахыг хориглоно.
- Мөргөцгийн өнцгийн хамгийн их хэмжээ нь бульдозерын үйлдвэрээс тогтоосон
нормын утгуудаас хэтэрч болохгүй
- Гэнэт цахилгаан эрчим хүч тасарсан тохиолдолд механизмуудыг удирдаж байгаа
хүмүүс бүх цахилгаан хөдөлгүүр, тоноглолуудыг унтрааж, ажиллах
механизмуудыг зогсоосон байх шаардлагатай.
- Машин механизмд засвар үйлчилгээ, тосолгоо, тохируулга хийхийн тулд
тэдгээрийн тэгш талбайд зогсоож, хөдөлгүүрийг нь унтрааж түрэх, эд ангийг нь
газар юмуу тусгай тавиур дээр буулгасан байна. Өргөсөн түрэх анги доогуур орж
үйлчилгээ хийхийг хатуу хориглоно.
- Машин механизмуудыг ажиллаж байхад нь гараар тосолгоо хийх, масло, усыг
халаахын тулд ил гал гаргах, хийн гагнуур ашиглах зэргийг хатуу хориглох
- Уул тээврийн машин механизмуудын тосолгоо, арчилгааны материалуудыг битүү
төмөр саванд хадгална. Уулын машин механизмууд дээр бензин болон бусад
шатах аюултай материал хадгалахыг хориглоно.
- Тээврийн болон цахилгаан, механик тоног төхөөрөмжүүдийг засварлах ажлыг
баталсан график, засвар үйлчилгээ хийх журмын шаардлагын дагуу хийж
гүйцэтгэнэ.
- Тоног төхөөрөмжийн эд ангийг сэргээх юмуу өөрчлөхтэй холбоотой засвар
үйлчилгээний ажлыг үйлдвэрлэгч байгууллагын технологийн дагуу техникийн
хяналтын албаны хүмүүсийн хяналтын дор хийж гүйцэтгэнэ.
- Механизмуудад засвар хийх, эд ангийг солих ажлыг машин механизм бүрэн
зогссон үед, хөдлөх эд ангийг хөдөлгөөнд оруулах хөтлүүрийг түгжсэний дараа
хийж гүйцэтгэнэ.
- Уулын ажлын тээврийн болон технологийн тоног төхөөрөмжийг засварлах бүх
төрлийн ажилд уурхайн удирдлага, инженер техникийн ажилтнууд зааварчилгаа
/технологийн карт, удирдамж, ажлын дэс дарааллыг тодорхойлох, аюулгүй
байдлыг нь хангах шаардлагатай багаж хэрэгсэл зэргийг нь тусгасан хөтөлбөр
боловсруулах/ боловсруулж мөрдүүлэх хэрэгтэй. Үүнд техникийн засвар
үйлчилгээний дараалал, ажилбаруудыг үйлдвэрлэгч байгууллагуудаас тогтоож
өгсөн байх шаардлагатай бөгөөд засварын ажил эхлэхээс өмнө засварын ажлыг
удирдаж хянах хариуцлагтан томилогдож, засвар хийх ажилчдад зааварчилгаа
өгч, гарын үсэг зуруулсан байх шаардлагатай.
- Угсрагдсан юмуу их засвараас гарч байгаа техник тоног төхөөрөмжийг холбогдох
газрууд болон үйлдвэрийн захиргаанаас томилсон Комисс хүлээж авсан байх
- Ашиглалт, засварын ажлын явцад ачаа тээш, задлах бүх ажилчид тусгай
сургалтад хамгардаж, тээш задлах ажлын эрхийн гэрчилгээ авсан байх
Эрүүл ахуйн шалтгаантай аюул ослын үед дараах арга хэмжээнүүдийг авч
хэрэгжүүлэх шаардлагатай юм.
- Уулын үйлдвэр бүр дээр захиргаа аж ахуйн байр баригдсан байна. Захиргаа аж
ахуйн байр нь дараах өрөөнүүдтэй байвал зохино. Үүнд: хувцас солих өрөө,
ажлын хувцас хатаах өрөө, халуун ус, цэвэрлэгээний өрөө гэх мэт
- Хувцас солих, халуун усны өрөөний багтаамжийг хамгийн их ажиллагсадтай
ээлжинд ажиллагсад нь хувцасаа солих, усанд орохын тулд 45мин-аас багагүй
хугацаа зарцуулахаар зохион байгуулж тоноглосон байх шаардлагатай.
- Унд-ахуйн ус хангамжийн эх үүсвэрийн орчин ариун цэврийн хамгаалалтын бүс
тогтоосон байх шаардлагатай. Унд ахуйн зориулалтаар ашиглах усыг
зориулалтын саваар зөөвөрлөх ба мөн зориулалтын саванд хадгалах
шаардлагатай юм.
- Унд-ахуйн зориулалтаар ашиглах усанд улирал тутам шинжилгээ хийлгэж чанарт
нь хяналт тавьж байх шаардлагатай.
Хүснэгт 64. Сөрөг тохиолдлууд буюу аюул ослын бүртгэл

Тохиолдсон сөрөг үр дагаварыг
Боломжит сөрөг Сөрөг тохиолдлын Урьдчилан Байж болох хамгийн муу Тохиолдлын
№ Системийн элементүүд арилгах арга ажиллагааны
тохиолдол учир шалтгаан таамаглах боломж сөрөг үр дагавар давтамж
боломж
Техник тоног Автотээврийн осол Тухайн техник тоног Уурхайн мөргөцөг дээр Дахин давтагдахгүй байх нөхцлийг Уурхайн
төхөөрөмжийн бүрэн бус гарах төхөөрөмжийг тогтмол болон түүний орчимд хангах үүднээс ослын учир хувьд
байдал алдагдах шалгаж ажил ажиллаж буй тээврийн шалтгааныг олж илрүүлэх, хүний одоогоор
эхлээгүйгээс үүдэн хэрэгслийн техникийн амь нас эрсэдсэн тохиолдолд ар тохиолдоогүй.
гарч болзошгүй юм. бүрэн бус байдлаас осолд гэрийнхэнд нь нөхөн олговор олгох,
1 2 орвол хүний амь нас эврэлд орсон тээврийн хэрэгслийг
эрсдэх, тахир дутуу болох, засварлах боломжтой эсэхийг
тээврийн хэрэгслийн тогтоож засварлах
эвдрэл нь уурхайд ихээхэн
хэмжээний хохирол авч
ирэх
Унд ахуйд хэрэглэж буй Үйлдвэрийн Байнгын хяналт Тус уурхай нь химийн Усны бохирдлоос болж хүний эрүүл 1/2 жил
ус бохирдох ажилчдын эрүүл шинжилгээ хийлгэж хортой бодис мэнд муудсан тохиолдолд
мэнд муудах байгаагүйгээс ус ашиглагдахгүй бөгөөд яаралтай эмнэлгийн анхан шатны
бохирдсон эсэхийг шатах тослох материал тусламж үзүүлэх
тогтоогоогүй, болох тээврийн хэрэгслээс
хамгаалалтын бүс алдагдах бензин, дизель
2 тогтоож бохирдлоос 2 зэргийн найрлаганд орсон
хамгаалах урьдчилсан бодисуудаар ус бохирдсон
арга хэмжээ аваагүй тохиолдолд эмнэлэгийн
тусламж авах хэмжээнд
хүртэл үйлдвэрийн
ажилчдын эрүүл мэнд
муудаж болзошгүй юм.
Дэд станцийн цахилгаан Тус уурхайн угаах Хүчтэй шороон Шонгуудыг яаралтай дахин Шороон шуурга зогсож, зохих 5/1 жилд
дамжуулах шон унах төхөөрөмж, шуурга суурилуулж цахилгаанаар газраас үйл ажиллагаа явуулах /гэхдээ энэ нь
эргэлтийн усан хангахгүй үед уурхай боломжтой гэж үзсэн тохиолдолд тус
сангийн насос тодорхой хэмжээнд эдийн нэн яаралтай сэргээн босгох үйлдвэрийн
ажиллахгүй болох, засгийн алдагдалд орно. хувьд урьд
шөнийн цагт Тухайлбал тус уурхайн өмнө болж
3 ажиллах учир 3 баяжуулах төхөөрөмж 1 байсан бус
гэрэлтүүлэггүй цаг ажиллахгүй байх үед цаг уурын
болох ойролцоогоор 800мян.төг- мэдээгээр
ийн алдагдалд хүрнэ. 1жилд болох
шороон
шуурганы тоо
юм/
Аянга зайлуулагчийг Үйлдвэрийн Аянга цахилгаантай Цахилгаанаар ажилладаг Дахин давтагдахгүй байх нөхцлийг 3-4/1жилд
байрлуулах шаарлагатай цахилгаан хэрэгсэл хур бороо орох тоног төхөөрөмж тус хангах үүднээс ослын учир
газар нь зааврын дагуу ажиллахгүй болох, уурхайн хувьд нилээд бий шалтгааныг олж илрүүлэн
байрлуулаагүй хүний амь нас бөгөөд эдгээр нь шатаж шаардлагатай газар аянга
эрсдэх, тахир дутуу болзошгүй. Мөн хүний амь зайлуулагчийг яаралтай
4 болох 3 нас эрсдэх, тахир дутуу байрлуулах, хүний амь нас
болж болзошгүй юм. эрсэдсэн тохиолдолд ар
гэрийнхэнд нь нөхөн олговор олгох,
эвдрэлд орсон техник хэрэгслийг
засварлах боломжтой эсэхийг
тогтоож засварлах
Гал алдах Уурхайн бүх Хүний болгоомжгүй Хүний амь нас эрсдэх, Гал гарсан тохиолдол яаралтай Уурхайн
барилга байгууламж үйл ажиллагаанаас тахир дутуу болох, уурхай унтраах арга хэмжээ авах, салхины хувьд
нь төмөр хийцтэй эдийн засгийн маш их чиглэлийг зөв тооцоолж салхины одоогоор
учир галд автахгүй хохирол учруулах зэрэг доод талд 1-2 км зайд үргэлжилсэн тохиолдоогүй.
харин хээрийн сөрөг үр дагавартай. суваг татах
түймэр хаврын
5 хуурай цаг агаартай 4
үед дэгдэж
болзошгүй бөгөөд
энэ тохиолдолд
уурхайн ойр орчмын
айл өрхийн хүн ам,
уурхайн ажилчдын
амь насанд эрсдэл
учруулж болзошгүй
юм.
Үерийн далан суваг Уурхайн барилга Үерийн хамгийн их Барилга байгууламж, 4.2.4-д заасан арга хэмжээг авч 1/10 жил
шуудуу сэтрэх байгууламж үерийн урсацыг зөв тооцоолж техник тоног төхөөрөмж хэрэгжүүлэх /усны үерийн
усанд автах үерийн аюулаас эвдэрч эдийн засгийн хамгийн их
хамгаалах далан хохирол учирч болзошгүй хангамшил
суваг шуудууг барьж юм. бүхий хур
6 4
байгуулаагүйгээс тунадас тус
бүсэд 10
жилд 1 удаа
орох
магадлалтай/
Дээрхи аюул ослын тохиолдох давтамж буюу магадлалыг байгалийн гамшигт үзэгдлийн
тохиолдох давтамжийг төсөл хэрэгжих орчимд хэмжсэн олон жилийн хэмжилтийн үр дүнд
үндэслэн гаргасан болно.
Хүснэгт 65. Тохиолдлын давтамжийн индекс
Тохиолдлын давтамжийн индекс Аюул осол
Тохиолдол/жил Давтамжийн индексийн тодорхойлолт 1 2 3 4 5 6
>1 5. Давтагддаг + +
1/10 to 1 4. Дахин давтагдах* + +
1/100 to 1/10 3. Нэг удаа тохиолдох боломжтой*

1/1000 to 1/100 2. Бараг тохиолдохгүй
1/10000 to 1/1000 1. Тохиолдох магадлал бараг байхгүй* + +
Үр дагаварын индексүүд
Үр дагаварын индексийг нийтийн эрүүл мэнд, аюулгүй байдал, экологийн нөхцөл, уурхайн
тоног төхөөрөмжийн үйл ажиллагаанд учруулах үр дагавар тус бүрээр нь гаргаж нэгтгэсэн.
Хүснэгт 66. Нийтийн эрүүл мэнд, аюулгүй байдал
Тохиолдолын давтамжийн индекс Нийтийн эрүүл, аюулгүй байх нөхцөл
(A)
(B) (C) (D) (E)
Тохиолдол/жил ДИ-ийн тодорхойлолт үл мэдэх
Бага Дунд Их Маш их
бага
>1 5. Давтагддаг 3.0 4.0
1/10 to 1 4. Дахин давтагдах* 2, 6
1/100 to 1/10 3. Нэг удаа тохиолдох боломжтой*
1/10000 to 1/1000 1. Тохиолдох магадлал бараг айхгүй* 1,5
Хүснэгт 67. Экологийн аюулгүй байдал

Тохиолдолын давтамжийн индекс Экологийн аюулгүй байдал
(A)
(B) (C) (D) (E)
Бага Дунд Их Маш их
бага
>1 5. давтагддаг 3,4
1/10 to 1 4. Дахин давтагддаг 6.0 2.0
1/100 to 1/10 3. 1 Удаа давтагдах магадлалтай
1/1000 to 1/100 2. Бараг тохиолдохгүй 5.0
1/10000 to 1/1000 1. Тохиолдох магадлал бараг байхгүй 1.0
Хүснэгт 68. Төслийн технологийн үйл ажиллагаа

Тохиолдолын давтамжийн индекс Төслийн технологийн үйл ажиллагаа
(A)
(B (C) (D) (E)
бага Дунд Их Маш их
бага
>1 5. давтагддаг 2.0 3,4
1/10 to 1 4. Дахин давтагддаг 6.0
1/100 to 1/10 3. 1 Удаа давтагдах магадлалтай
1/10000 to 1/1000 1. Тохиолдох магадлал бараг байхгүй 1,5
Хүснэгт 69. Үр дагаврын индекс

Үр дагаварын индекс
(A)
Байран цэгийн анги (B (C) (D) (E)
үл мэдэх
бага Дунд Их Маш их
бага
Нийтийн эрүүл мэнд,
3, 2, 6 1, 4, 5
аюулгүй байх нөхцөл
Экологийн аюулгүй
1, 3, 4, 6 2.0 5.0
байдал
Төслийн технологийн
2.0 6.0 3, 4 1, 5
үйл ажиллагаа
Эрсдлийг эрэмбэлэх матриц

Нийтийн эрүүл, аюлгүй нөхцөл, экологийн нөхцөл, төслийн технологийн үйл ажиллагаанд
учруулах аюул ослын эрсдлийг эрэмбэлэхдээ маш бага, хүлцэж болох, бууруулах
боломжтой үл хүлцэх, үл хүлцэх эрсдэл гэж ангилж тус бүрд нь ногоон, шар, улбар шар,
улаан өнгийг харгалзуулан үзүүлэв.
Нийтийн эрүүл мэнд, аюулгүй байх нөхцөл

(A)
Тохиолдлын давтамжийн индекс (B) (C) (D) (E)
үл мэдэх
бага дунд Их Маш их
бага
Тохиолдол/жил Давтамжийн индексийн тодорхойлолт
>1 5. давтагддаг 3 0 0 0 4
1/10 to 1 4. Дахин давтагддаг 2, 6 0 0 0 0
1/100 to 1/10 3. 1 Удаа давтагдах магадлалтай 0 0 0 0 0
1/1000 to 1/100 2. Бараг тохиолдохгүй 0 0 0 0 0
1/10000 to 1/1000 1. Тохиолдох магадлал бараг байхгүй 0 0 0 0 1, 5
Экологийн аюулгүй байдал

(A)
Тохиолдлын давтамжийн индекс (B) (C) (D) (E)
үл мэдэх
бага дунд Их Маш их
бага
>1 5. давтагддаг 3,4 0 0 0 0
1/10 to 1 4. Дахин давтагддаг 6 2 0 0 0
1/10000 to 1/1000 1. Тохиолдох магадлал бараг байхгүй 1 0 0 0 0
Төслийн технологийн үйл ажиллагаа

(A) (E)
Тохиолдлын давтамжийн индекс (B) (C) (D)
үл мэдэх Маш
бага дунд Их
бага их
>1 5. давтагддаг 2 0 3,4 0 0
1/10 to 1 4. Дахин давтагддаг 0 6 0 0 0
1/10000 to 1/1000 1. Тохиолдох магадлал бараг байхгүй 0 0 0 1,5 0
Хүснэгт 70. Эрсдлийн бүртгэл

Эрсдлийн эрэмбэ ба эрсдлийн
менежментийн хэлэлцүүлэг
Үр дагавар ба
эрсдлийн түвшин
Давтамжийн индекс
Урьдчилан Тохиолдсон сөрөг үр
Системийн Боломжит сөрөг Сөрөг тохиолдлуудын Байж болох хамгийн муу
Төслийн үйл ажиллагаа

Экологийн эрүүл ахуй,
Нийтийн эрүүл мэнд ,
№ тааварлах дагаврыг арилгах арга
элементүүд тохиолдлууд учир шалтгаан сөрөг үр дагавар
аюулгүй байдал
аюулгүй байдал
боломж ажиллагааны боломж
Уурхайн мөргөцөг дээр

болон түүний орчимд Дахин давтагдахгүй байх
ажиллаж буй тээврийн нөхцлийг хангах үүднээс
хэрэгслийн техникийн ослын учир шалтгааныг
Техник тоног Тухайн техник тоног
бүрэн бус байдлаас олж илрүүлэх, хүний амь
төхөөрөмжийн төхөөрөмжийг тогтмол
Автотээврийн осол осолд орвол хүний амь нас эрсэдсэн тохиолдолд
1 бүрэн бус шалгаж ажил 2 1
гарах нас эрсдэх, тахир дутуу ар гэрийнхэнд нь нөхөн
байдал эхлээгүйгээс үүдэн гарч
болох, тээврийн олговор олгох, эвдрэлд
алдагдах болзошгүй юм.
хэрэгслийн эвдрэл нь орсон тээврийн хэрэгслийг
уурхайд ихээхэн засварлах боломжтой
тодорхой хэмжээний эсэхийг тогтоож засварлах
хохирол авч ирэх
Тус уурхай нь химийн

Байнгын хяналт
хортой бодис
шинжилгээ хийлгэж Усны бохирдлоос болж
ашиглагдахгүй бөгөөд
Унд ахуйд Үйлдвэрийн байгаагүйгээс ус хүний эрүүл мэнд муудсан
шатах тослох материал
2 хэрэглэж буй ус ажилчдын эрүүл бохирдсон эсэхийг 2 тохиолдолд яаралтай 4
болох тээврийн
бохирдох мэнд муудах тогтоогоогүй, эмнэлгийн анхан шатны
хэрэгслээс алдагдах
хамгаалалтын бүс тусламж үзүүлэх
бензин, дизель зэргийн
тогтоож бохирдлоос
найрлаганд орсон
хамгаалах урьдчилсан
бодисуудаар ус
арга хэмжээ аваагүй бохирдсон тохиолдолд

эмнэлгийн тусламж авах
хэмжээнд хүртэл
үйлдвэрийн ажилчдын
эрүүл мэнд муудаж
Шонгуудыг яаралтай
дахин суурьлуулж
цахилгаанаар хангахгүй
үед уурхай тодорхой Шороон шуурга зогсож,
Дэд станцийн хэмжээнд эдийн засгийн зохих газраас үйл
цахилгаан Хүчтэй шороон алдагдалд орно. ажиллагаа явуулах
3 Хүчтэй шороон шуурга 3 5
дамжуулах шон шуурга Тухайлбал тус уурхайн боломжтой гэж үзсэн
унах баяжуулах төхөөрөмж 1 тохиолдолд нэн яаралтай
цаг ажиллахгүй байх үед сэргээн босгох
ойролцоогоор
800мян.төг-ийн
алдагдалд хүрнэ.
Дахин давтагдахгүй байх

нөхцлийг хангах үүднээс
Аянга ослын учир шалтгааныг
Цахилгаанаар ажилладаг
зайлуулагчийг олж илрүүлэн
Үйлдвэрийн тоног төхөөрөмж тус
байрлуулах шаардлагатай газар аянга
цахилгаан хэрэгсэл уурхайн хувьд нилээд
шаарлагатай зайлуулагчийг яаралтай
ажиллахгүй болох, Аянга цахилгаантай хур бий бөгөөд эдгээр нь
4 газар нь 3 байрлуулах, хүний амь нас 5
хүний амь нас бороо орох шатаж болзошгүй. Мөн
зааврын дагуу эрсдсэн тохиолдолд ар
эрсдэх, тахир дутуу хүний амь нас эрсдэх,
байрлуулаагүй гэрийнхэнд нь нөхөн
болох тахир дутуу болж
олговор олгох, эвдрэлд
орсон техник хэрэгслийг
засварлах боломжтой
эсэхийг тогтоож засварлах
Аянга Гал гарсан тохиолдол

Хүний амь нас эрсдэх,
зайлуулагчийг яаралтай унтраах арга
тахир дутуу болох,
байрлуулах хэмжээ авах, салхины
Хүний болгоомжгүй Хүний болгоомжгүй үйл уурхай эдийн засгийн
5 шаардлагатай 4 чиглэлийг зөв тооцоолж 1
үйл ажиллагаанаас ажиллагаанаас маш их хохирол
газар нь салхины доод талд 1-2 км
учруулах зэрэг сөрөг үр
зааврын дагуу зайд үргэлжилсэн суваг
дагавартай.
байрлуулаагүй татах
Үерийн хамгийн их
Барилга байгууламж,
урсацыг зөв тооцоолж
Уурхайн барилга техник тоног төхөөрөмж
үерийн аюулаас 4.2.4-д заасан арга
6 Гал алдах байгууламж үерийн 4 эвдэрч эдийн засгийн 4
хамгаалах далан суваг хэмжээг авч хэрэгжүүлэх
усанд автах хохирол учирч
шуудууг барьж
байгуулаагүйгээс
НАЙМ. ГОЛ ҮР ДҮНГҮҮД БА НЭГДСЭН ДҮГНЭЛТ

Төв аймгийн Сэргэлэн сумын нутагт орших “Цогт-Онон” ХХК-ийн “Алтны шороон орд ашиглах”
төслийн Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээнийн тайлангийн хүрээнд
хийгдсэн судалгаанаас дараах дүгнэлтийг хийж байна. Үүнд:
1. Уг ордыг ашиглах явцад нутгийн 24.41га газрын гадаргын мезо-микро хэлбэршлүүд,
байгалийн ландшафтын үндсэн төрх, түүний ургамлын нөмрөг, хөрс эвдэгдэн
өөрчлөгдөнө.
2. Лицензээр олгогдсон талбайн 15.2 га олборлолтонд эвдэгдэх бөгөөд ордын талбайн
геологийн тогтоц, хурдсын үелэл өөрчлөлтөд орно.
3. Уг төслөөс байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөлөл нь “Дунд зэрэг” ангилалд багтах
бөгөөд ашиглалт олборлолтын явцад нөхөн сэргээлтийг бүрэн хэмжээнд хийж гүйцэтгэн,
биологийн нөхөн сэргээлтийн дараах арчилгааг нягт нямбай хийсэн нөхцөлд нутгийн
ландшафтын төрх, хөрс ба ургамал нь аяндаа (өөрөө) сэргэх боломжтой юм.
4. Уг тайлан нь уурхайн ашиглалт явагдах 2015-2017 он хүртэлх хугацаанд явагдах үйл
ажиллагааг хамарч хийгдсэн бөгөөд цаашид ашиглах Хүдрийн биетийн нөөц нэмэгдэж
батлагдах, ашиглалт явагдах нөхцөлд уг тайланд дахин нэмэлт тодотголын ажил хийлгэх
5. Уурхайг хаагдахаас 2-оос доошгүй жилийн өмнө уурхайн хаалтын төлөвлөгөөг дахин
боловсруулж /олборлолтын үеийн болзошгүй өөрчлөлт, төлөвлөлт, хуурай ухашийг
нөөцөд үлдээх зэрэгт үндэслэн/, уг төлөвлөгөөнд хаалтын үеийн байгаль орчны болон
нөхөн сэргээлтийн чиглэл, хийгдэх ажлын хэмжээ, зардлыг дахин тодорхойлуулах
6. Олборлолт, баяжуулалтын ажиллагаа нь байгаль орчинд сөрөг нөлөө багатай байх
нөхцөл нь дараах байдалтай холбоотой байна. Үүнд:
- химийн хорт бодис хэрэглэгдэхгүй
- байгаль орчны нөхөн сэргээлтийн зардал хүрэлцээтэй хэмжээгээр төлөвлөгдсөн
- технологийн ажиллагаа нь энгийн байгаа зэрэг болно.
7. Уурхайн ажилчдын унд-ахуйн хэрэгцээний усыг гүний худгаас хангахдаа эрүүл ахуй, ариун
цэврийн шаардлагуудыг хангах нөхцлийг бүрдүүлэх нь зүйтэй.
8. Уг төслийг хэрэгжүүлэхдээ байгаль орчинд үзүүлэх гол сөрөг нөлөөллөө багасгах,
экологийн сөрөг нөлөөгүй хэвийн ажиллах үүднээс төслийн байгаль орчны үнэлгээний
тайлан дахь “Байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бууруулах зөвлөмжүүд”, “Байгаль
орчныг хамгалаах төлөвлөгөө”, “Орчны хяналт шинжилгээний хөтөлбөр” зэрэг бүлэгт
заагдсан дараахи ажлуудыг хийж гүйцэтгэх, холбогдох өртөг зардлыг бүрэн хэмжээгээр
гарган зарцуулах шаардлагатай. Энэ нь тус төслийн үйл ажиллагааг байгаль орчны
байгууллагын зүгээс зөвшөөрөн дэмжих үндэслэл болно. Үүнд:
- Техник, технологийн арга хэмжээ
- Удирлага зохион байгуулалтын арга хэмжээ
- Нөхөн сэргээлтийн арга хэмжээ
- Тус байгууллага нь ордыг ашиглахдаа “Байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөө”,
“Байгаль орчны хяналт шинжилгээний хөтөлбөр”, зэргийн заалт бүрийг ханган
биелүүлэх шаардлагатай.
9. Тус байгууллага нь алтны шороон орд ашиглах төслийг хэрэгжүүлэхдээ, орд газрын
байгаль орчны экологийн горимыг аль болохоор алдагдуулахгүй байх, нөхөн сэргээх
ажлыг зохих түвшинд чанартай гүйцэтгэж, төслийн сөрөг нөлөөллийг багасгах, арилгах
арга хэмжээний зөвлөмж, байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөө, орчны хяналт-

шинжилгээний хөтөлбөрт тусгагдсан арга хэмжээнүүдийг хэрэгжүүлж ажиллах
10. Төслийн сөрөг нөлөөллөөс байгаль орчныг хамгаалахад зориулагдан тус тайланд
тусгагдан төлөвлөгдсөн өртөг зардлыг бүрэн хэмжээгээр гарган зарцуулах, зарцуулалтад
орон нутгийн захиргаа, мэргэжлийн хяналтын байгууллагаас хяналт тавьж ажиллах
хэрэгтэй.
11. Орон нутгийн ан амьтан хамгаалах, малчдын нөхөрлөл, санаачлагуудтай, шаардлагатай
гэж үзвэл, мэргэжлийн байгууллагуудтай хамтарч дагаж мөрдөх хамтарсан төлөвлөгөөтэй
ажиллах шаардлагатай.
12. Монгол улсын “Байгаль орчныг хамгаалах тухай” хуулийн 31 дүгээр зүйлийн 31.4, “Байгаль
орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний тухай хуулийн аравдугаар зүйлийн 10.2.2 дахь
заалтын дагуу төсөл хэрэгжүүлэгч жил бүрийн 2 дугаар сарын 15-ны дотор “Байгаль
орчныг хамгаалах төлөвлөгөө”-г боловсруулан Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамаар
батлуулж байх шаардлагатай.

Цогт Онон ХХК БОНННҮ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Цогт Онон ХХК БОНННҮ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээ, зөвлөгөөний “Мон Газар Экологи” ХХК 2015

5.1. Техник, технологийн арга хэмжээний зөвлөмж ................................................................ 73

Хүснэгт 44. Нөлөөллийн түвшин .................................................................................................................. 67

Зураг 13. Шугаман эх үүсвэрийг олон жижиг талбайн ............................................................................ 45

1.1. Байгаль орчны нөлөөллийн нарийвчилсан үнэлгээний ажлын гол зорилго

Төсөл хэрэгжих талбайн байгаль орчин, нийгэм-эдийн засгийн мэдээллийг Монгол

БҮЛЭГ 2. ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ХҮРЭЭ

ашиглах аюулгүй ажиллагааны нэгдсэн дүрэм

Хүснэгт 2. Үйл ажилагаандаа мөрдөх стандартууд

20 MNS 5918:2008 БО. Эвдэрсэн газрыг дахин ургамалжуулах. Техникийн ерөнхий

22 MNS 4968:2000 Хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагаа, эрүүл ахуй: Ерөнхий

24 MNS 5078:2001 Хөдөлмөрийн аюулгүй байдал: Үйлдвэрлэлийн эрүүл ахуй,

26 МNS 4244:94 ХХСС Галын аюулгүй байдал. Техникийн шаардлага

2.2. Төслийн үйл ажиллагаатай холбоотой хууль эрхзүйн хязгаарлалтууд

2.2.1. Хуулийн зохицуулалт

20.2. Аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэний агаарын бохирдлын томоохон суурин эх

20.3. Агаарт стандартаас хэтрүүлэн бохирдуулах бодис гаргаж, физикийн сөрөг

20.4. Агаар бохирдуулах бодисын хаягдлын стандарт, физикийн сөрөг нөлөөллийн

20.5. Агаар хамгаалах зорилгоор нийтийн эзэмшлийн гудамж, талбайд тодорхой

3. Ашигт малтмал олборлох аж ахуйн нэгж, байгууллага нь байгаль орчныг

З/ ажиллагчдын амь насанд аюултай нөхцөл байдал бий болсон

БҮЛЭГ 3. ТӨСЛИЙН ТОДОРХОЙЛОЛТ

3.1.2. Төслийн зорилго үйл ажиллагаа

3.1.3. Төсөл хэрэгжүүлэгч аж ахуй нэгж байгууллагын нэр

3.1.4. Төсөл хэрэгжүүлэгчийн хаяг

3.1.5. Төслийн байршил

16905 лицензийн талбайн солбицол:

3.1.6. Төсөл хэрэгжих орчмын тойм зураг

3.2. Төслийн хүчин чадал, ажиллах горим

Баяжуулах цехийн ажиллах горим:

3.3. Төслийн технологи

Зураг 2. Элс баяжуулах технологийн схем

Хөрс хуулалтын технологи

Хүснэгт 8. Т170, Т140-1 маркийн бульдозеруудын бүтээл болон хэрэгцээний тооцоо

Налуугийн итгэлцүүр (grade factor) 1 1

Хүснэгт 10. Элс олборлолтонд ажиллах экскаваторын бүтээл

Зураг 3. Уурхайд ашиглагдаж байгаа тоног төхөөрөмж

Хүснэгт 11. Howo 20 маркийн автосамосвалын техникийн үзүүлэлт

Хүснэгт 12. Howo 20 маркийн автосамосвалын бүтээл болон хэрэгцээний тооцоо

21 Ачаагаа буулгах мин 1

Баяжуулалтын техник тоног төхөөрөмж

Хүснэгт 14. ЗХЧШ-III маркийн угаах төхөөрөмжийн бүтээлийн тооцоо

Эфель-галь түрэх ажил

Хүснэгт 16. ZL-50 дугуйт техникийн бүтээлийн тооцоо, хэрэгцээний тооцоо

Qуэ Утгуурт ачигчийн ээлжийн бүтээл т/ээлж 573.6

3.5. Төлөвлөлтийн үндсэн үзүүлэлт

3.5.2. Оронзайн төлөвлөлт

Ил уурхайн талбайн зохион байгуулалт

Зураг 4. 16905 лицензийн талбайн байршилын зураг

Уурхайн дотоод авто зам

Зураг 6. Ëèöåíçèéí òàëáàéí орчим ãàðñàí øîðîîí çàì

Хүснэгт 18. Уурхайн авто замын тооцоо

Галь-эфелийн овоолго: Баруун уртын алтны шороон ордын галь-эфелийн овоолго

Баяжуулах үйлдвэрийн талбайн зохион байгуулалт

Засвар үйлчилгээний хэсэг

Үндсэн болон туслах үйлдвэрлэлийн хэрэгцээнд ашиглагдаж байгаа техник

“Цогт Онон” ХХК-ийн одоогийн ашиглаж байгаа уурхайн тосгон нь ил уурхайгаас

2. Баяжуулалтын усны хэрэглээ

3. Унд ахуйн усны хэрэглээ

Дээрх ус хэрэглээг нэгтгэн дараа хүснэгтэд үзүүлэв.

Нийт Нийт ашиглалтын жилд

ШТМ-ын зардлын дүн 149,627.6

3.6.2. Хог хаягдал

3.6.3. Эцсийн бүтээгдэхүүн