Prof. dr inzs EDMUND TULISZKA Sprezarki, dmuchawy i wentylatory WYDANIE It PRZEROBIONE I UZUPELNIONE (AT _WYDAWNICTWA NAUKOWO-TECHNICZNE WARSZAWA 1976Opiniodawea wydania I prof. dr Stanistaw Kuczewski Redaktor naukowy WNT inz. Marian Kryiiski 621.51 ;621.63 W ksiazce podano podstawy projektowania sprezarek, dmuchaw i wen- tylatoréw oraz wybrane zagadnienia z termodynamiki i mechaniki pty- now. Oméwiono: sprezarki, dmuchawy i wentylatory osiowe oraz promie- niowe, przedstawiajae zagadnienia przeplywowe tych maszyn, dobor optymatnych wielkosci_konstrukcyjnych catej sprezarki oraz jej ele- mentow. Wytyczne do projektowania oparto na przedstawionym materiale teoretycznym i doswiadczalnym. Przytoczono zagadnienia pompowania i regulacji, ilustrujac je przyktadami rozwiazar. konstrukcyjnych. W wydaniu drugim — na skutek wprowadzenia wynikéw ostatnich ba- dak — caty materiat tqcznie z przyktadami zostat przerobiony i uzupel- niony. Szezegolny nacisk potozono na: przeptyw czynnika rzeczywistego przez plaskie palisady topatkowe, przez promieniowe wience wirujace oraz réznego rodzaju dyfuzory. Podano rownie? udoskonalone metody projektowania sprezarek, przewatow, kanat6w nawrotnych skrzyh wlo~ towych i kolektorow, z uwzglednieniem optymalnych wskaznikow tech- niczno-ekonomicznych i cichobieznosci sprezarek. Ksiazka jest przeznaczona dla inzynieréw oraz zalecana przez MNSW: jako ksiazka pomocnicza dla student6w wydziatow mechanicznych wye- uch uczelni technicznych. WSZELKIE PRAWA ZASTRZEZONE Printed in Poland nuh » #4634 Okladke projektowal Witold Rebkowski Redaktor techniczny Walenty Szczypiorski WNT Warszawa 197, Wydanie II. Nakind 5000-235 egz. Ark, wyd. 63,1. Ark. druk. 5145 (68,89A). Format B5. Papier druk. sat. kl If, 0g. Oddano ‘do sklada: 410.1995.” Podpisano do druku w maju 197%, Druk’ ukoficzono w czerweu 1 Symbol 7as70/Tw: Cena 185,— Poznafiskie Zaklady Graficzne im. M. Kasprzaka — 3245/16 — 1-5/5 VR- 85 AN GRSPIS TRESCI Przedmowa . sos im o's im so ue 81 « w @ & 9 Wykaz waaniejszyeh oznaczen ese we ew ee soe 8 8 oe bey Wykaz wainiejszych indeksow |. | pO ee aoOob aR 15 Czesél PODSTAWY TEORII SPREZAREK, DMUCHAW I WENTYLATOROW 1. Wprowadzenie . . Pes . 17 11. Rodzaje sprezarek, dmuchaw™ i wentylaioréw A . 17 1.2. Charakterystyka pracy sprezarek, dmuchaw i wentylatoréw eo. 6 27 1.3. Prayklady zastosowafi sprezarek, dmuchaw i wentylatorow | 2 | | 34 2. Zagadnienia termodynamiczne proceséw spreiania . . 42 21. Pierwsza zasada termodynamiki i réwnania energi . 2 3. 2.2. Druga zasada termodynamiki . . oo rn) 2.3. Gazy doskonale i gazy rzeczywiste . Par aearenn a 54 24. Sprawnosei adiabatyeznych przemian spredania - ce : os 89 25. Analiza mocy zapotrzebowane} w procesach sprezania. 72 . Uwagi ogdIne . 72 Przebiegi procesow sprezania z chiodzeniem wewnetrmym. ‘Spraw- nosé izotermiczna przemiany sprezajacej. 5 4g . Analiza proceséw sprezania z chlodzeniem zewnetrznym . + 8 . Analiza proceséw sprezania z chlodzeniem wewnetrznym i ze- wnetrznym . S1 yoe ; Sprawnosé izotermiczna spretarki 5). . ] 3.6. Rachunek techniczno-ekonomiczny Podstawowe réwnania maszyn przeplywowyeh . 3.1. ROwnanie impulséw (pedu) strumienia. Rownanie ruchu) strumienia. 5 22. Podstawowe réwnania maszyn wirnikov . Tréjkaty predkosci. Uklady lopatkowe . tura . eae etu (momentu ilosei Czesé WYBRANE ZAGADNIENIA Z MECHANIKI PLYNOW Wybrane zagadnienia z mechaniki plynow nielepkich. - . . 0... (127 11. Podstawowe pojecia kinematyczne przeplywu . Rownania przeplywu plynu nielepkiego (Rownania Eulera) . : Przeplywy potencjalne E z |, Metody rozwiqzywania przepiywow potencjalnych c: anika niescisliwe- go i przyklady zastosowah . = 138 14.1, Rozwiazywanie rownan przeplywu potencjalnego czynnika niese Sliwego za pomoca funkeji analityeznych . . 139 142. Przyklady plaskich przeplywow potencjalnych czynnika nieéciél wego | 141 143. Rozwiazywanie réwnaii plaskiego przeplywu potenciainego ezyn- nika nieéeifitwego metoda odwzorowania Konforemnego . . . 148 1.5. Przeplywy jednowymiarowe czynnika Scisliwego . . 2 = 150 15.1. Fale uderzeniowe . . : Biss 15.2, Wystepowanie fal uderzeniowych w spreiaricach Ce 6 ee 1.6. Rownania dynamiki gazu nielepkiego . . Gears ee Sid 157)LI. Linearyzacja réwnad dynamite gazu nicleplclego 1.8. Reguly Prandtla-Glauerta 2. Przeplywy gazow rzeczywistych . 1. R6wnania ruchu plynéw lepkich (rownania Navier-Stokesa) | 2.2. Kryteria podobiehstwa przeplywow . 3. Warstwa przyscienna i straty przeplywu - ; . 4, Wskaéniki charakterystyezne sprezarek i wentslatorin ae a = (io 4.1. Wskagnik wydajnosci. c : Deon es raat Wskainik spietrzenia calkowitego 193 4.3. Charakterystyki bezwymiarowe sprezarek, dmuchaw i wentylatoréw | 194 4.4. Wskagniki szybkobieznosci i wskaénik srednicy 5 4.5. Inne wskaéniki Literatura . aoe: Czesé IT SPREZARKI, DMUCHAWY I WENTYLATORY OSIOWE 1. Opis przeptrwn pracs spretarki, dmuchawy 1 wentylatory eslowe 1.1. Ogélny opis przeplywu . - 1.2. Opis przeplywu przez uklad lopatkowy > 1). | Fedstawowe réwaania\ praeplywa praes selewe uktady lopaikewe 21. Wieniec stojanowy . . . 2.2. Wieniec wirnikowy . : eee 3. Uklady kinematycane spredarek i wentylatoréw osiowyeh 3.1, Rownania przeplywu w przestrzeniach miedzywiehcowych . 2.2. Pierwsze przyblizenia klasycznych ukladéw kinematycznyc 3.2.1. Uktady kinematyczne o stalym skrecie strumienia. \22. Uklady kinematyczne 0 rozkladach skladowych obwodowych predkosci wg funkeji potegowe}. . 233 Uklady kinematyczne o stalym udziale wirnika. - 234 Uklady kinematyczne o zalozonym rozkladzie kata wzdluz pro- mienia Uklady kinematyczne 0 zmiennej entalpii calkowite} wadl mienia . Ukiad kinematyczny 0 stalym krecie strumienia i zmiennej en- talpii calkowite} wzdluz promienia. 4 ‘ Uklady kinematyezne 0 rozkladach skladowych obw: predkosci wg funkeji potegowej oraz o zmienne} entalp’ witej a ree 328. Kombinowane uklady kinematyczne . 4. Plaskie palisady lopatkowe . 4.1. Wprowadzenie do teorii plasiiej palisady lopatkowej.—- 4.2, Obliczanie palisady lopatkowe} za pomoca rozktadu wirow (road osobliwosci) 24 4.3. Obliczanie palisady lopatkowej metoda odwzorowania Konforemnego | 243 4.3.1. Odwzorowanie przeplywu bezcyrkulacyjnego dookola walca © przekroju kolowym na przeplyw przez palisade odcinkéw pro- stych ei tals lew el ae ace 4.3.2. Przeplyw cyrkulacyjny dookola wala o przekroju kolowym 433. Dalsze zastosowania funkeji odwzorowania palisady odcink6w prostych 44. Palisady lopatkowe w ksztaicie malo wygietych lukéw k6l » Palisady lopatek profilowych (0 skoficzonej grubosci). 4.6. Wplyw Scisliwosei czynnika na przeplyw przez Palisade malo wygic- tych profilow 4.7, Prayklad obliczeniowy palisady lopatkowej |. ane aa 5. Praeplywy ezynnika rzeczywistego przez plaskie palisady lopatkowe - 1. ‘Whiyw tareia { grubolel profilu na odchylenie strumienia w palisadzie lopatkowej . ea oaiee mee 5.2. Straty profilowe . Zaleimose wspétezynnikéw strat profilowych od liczby Reynoldsa - ‘Wplyw chropowatosci powierzchni lopatek na straty profilowe . Wplyw grubosci splywowej krawedzi lopatki na straty profilowe - we a Bro-|. Zaleznos¢ wspolczynnikow strat profilowych od liczby Macha. . Parametry optymalnej (ekonomicznej) pracy palisad lopatkowych . |. _Kryteria dopuszezalnych obciazen przeplywowych palisad lopatkowych , Praktyeme metody projektowanla 1 obliceania paliead Inpatkowych . Charakterystyka palisady lopatkowej. - a Srednie straty profilowe wiefica topatkowego - Straty pozaprofilowe; zmiany parametrow pracy stopnia sprezarki (wentylatora) 5.12.1. Strat pozaprofilowe w kanale Jopatkowym “bez szezelin pro- mieniowych 5.12.2. Wplyw ‘szezeliny wierzcholkowej ‘na ‘prace ‘stopnia sprearki 5.12.3. Wspélezynnik’ zmniejszenia ‘mocy oraz wspélez; osiowej an yanik awieksze- nia przekroju. : 3. Wplyw odleglosci miedzywieicowych na prace stopinia ‘spreéarii nae 5.14. Straty dodatkowe . oS Skraynie wlotowe, kolektory, konfuzory, dyfuzory. 5 5. ss 6.1. Skrzynie wlotowe . ara 6.1.1. Skrzynie wlotowe spredarek i dmuchaw +. . 1. 6.1.2. Skrzynie wlotowe wentylatoréw. - 6.2. Kanaly wylotowe i kolektory spregarek, Gmuchaw oraz wentylatorow osiowych a a eae 6.3, Konfuzory wlotowe oraz warunki hapiywa SaaS =e 64. Dyfuzory . paler 64.1. Dyfuzory plaskie i stozkowe | eee 6.4.2. Dyfuzo: Analiza sprawnosei spreéarek, dmuchaw i wentylatorow osiowyeh - : 7A. Analiza sprawnosci stopnia normalnego wadluz powierzchni cylindryc2~ nej 7.2. Analiza sprawnosci stopnia normainego | . 73. Analiza sprawnosci sprezarek, dmuchaw i wentylatorow » : Podstawy projektowania sprezarek, dmuchaw i wentylatorow . Podstawy projektowania wentylatorow Przyklad obliczeniowy wen! . Podstawy projektowania sprezarek i dmuchaw osiowych. . =. - Przyktad obliczeniowy sprezarki osiowej. . . 359 a 3 . Obliczenia termodynamiczne procesu sprezania , Wyznaczenie ukladu sprezania oraz podstawowych wielkosci spregarki . citi Oe el Obliczenia ukladu lopatkowego . . Obliczenia przeplywowe spregarki oraz wyznaczenie wymiarow kanalu lopatkowego . - Si oe) G5 wyehs 1 1 lle tylatora osiowego. . one 9. Charakterystyki spredarek, dmuchaw i wentylatoréw osiowych | |. 10. Spreéarki transoniczne (przydiwiekowe) - . . - - . - - s Literatura . Podstawowe réwn: 21. Przeplyw przez kanal wlotowy. . é ; 5 Przeplyw przez kanal lopatkowy kola ‘wirnikowego « arr 2.3. Wyplys . - 24. Praeplyw przez. czesé bezlopatkowa dyfuzora | 2 Czesé IV SPREZARKI, DMUCHAWY I WENTYLATORY PROMIENIOWE Opis przeptywu przez spreiarki, dmuchawy i wentylatory promieniowe . przeplywu przez stoy marglark premientewe) z kola wirnikowego . . p 25. Praeplyw przez dyfuzor lopatkowy. 9... crs 26. Praeplyw przez przewal i kanal nawrotny. | | Se 6 ac Kanal wlotowy kota wirnikowego . ar 3.1. Podstawy ksztaltowania kanaléw wlotowych két wirnikowych | | 3.2. Straty przeplywu przez kanaly wlotowe k6l wirnikowych . - . Wieniec lopatkowy kola wirnikowego. . ee 4.1. Wplyw kata wyplywajacego strugi f, na ostiagnigeia wiehéa Yopatko- wego kola wirnikowego. . . . . Se cca 310 317 330 337 507 509 510 51L 313 514 315. 515 516 516 521 524 524 a1. 12, 13. uu. Réwnania réaniczkowe praeplywu ezynniita nielepkiego przez lopatko- we wietice wirujace. . diy Jones = amy Wspélezynniki zmniejszania mocy (definicja) : Wyniki teoretycznych rozwiazan przeplywu przez promieniowe’ wieiice wirujace . . ea Wplyw tarcia na przeplyw przez promieniowe wiefce wirujace. || Poréwnanie wynikéw teoretyeznych i doswiadezalnych . Wapélezynnik przekezywania pracy w promfeniowych wieficach wirni- owyel Wspélczynniki strat przeplywu przez promieniowe wiefice wirnikowe | Tiwagl detyezace wybaru nisktirych wietkotel wietea lopatkowego ko- ee see sf 2 9. la wirnikowego.. 1. ee ee ee : 49.1. Kat wlotowy . eee aes 4.92. Stosunek promieni r,/r, i liczba lopatek : 2 4.9.3. Ksztalt lopatek . . ae Dyfuzory spretarek i dmuchaw pramieniowyen mar : 5.1. Dyfuzor bezlopatkowy . : AAR oe Be 5.2. Dyfuzory lopatkowe - i 7 8 é Eraewal 1 Rasal:nawrotay: - 6.1. Przewal 5 63 6.2. Kanal nawrotny | 5 ; y ae Kolektory . eer Kolektory ‘sprezarek i dmuchaw ete te pies 72. Kolektory wentylatorow. ss) see Straty nieszezeinosei : Straty brodzenia k6l wirnikowyeh | : Elementarna teoria stopnia sprezarck i dmuchaw promieniowyeh 10.1, Rzeczywiste i izentropowe przyrosty entalpii w stopniu normalnym sprezarki promieniowej . co 102. Analiza sprawnosci stopnia sprezarki promieniowe} Elemetarna (eoria wentylatora promieniowego . a Podstawy projektowania spreéarek, dmuchaw i wentylatorsw a 12.1. Podstawy projektowania sprezarek i dmuchaw si 12.2, Podstawy projektowania wentylatorow Charakterystyka spreiarek, dmuchaw i wentylatoréw promieniowych 13.1, Charakterystyka stopnia sprezarki, dmuchawy lub wentylatora . .2. Charakterystyki stopnia sprezarki, dmuchawy i wentylatora przy réz- nych predkosciach obrotowych i ae rae z 13.3, Charakterystyki wielostopniowych sprezarek i dmuchaw promienio- wych 5 cs 5 Saale ner Prayklady obliczeniowe 4 ‘5 14.1. Przyktad obliczeniowy sprezarki promieniowej . . 14.1.1. Okreélenie podstawowych wiclkosci spredarki - 14.1.2, Przecieki nieszezelnosci oraz moc brodzenia kota wirnikowego pierwszego stopnia. . : 14.1.3. Skrzynia wlotowa i kanal wlotowy kola wirnikowego 1414. Wienicc lopatkowy kola wirnikowego 5 i 141.5. Wyplyw z kola wirnikowego. . - . 1 1 1 ee 14.16. y przez dyfuzor ree . 14.1. przez przewal i kanal nawrotny a 142. Przykiad obliczeniowy wentylatora promieniowego. - . 14.2.1. Okreslenie podstawowych wielkosci wentylatora 142.2. Przecieki nieszczelnosci oraz moc brodzenia kota witnikowego - 14.2.3. Kolo wirnikowe b Ls 1424. Kolektor i charakterystyka wentylatora . Literatura eerie eee a Czesé Vv POMPOWANIE I REGULACJA SPREZAREK, DMUCHAW I WENTYLATOROW Pompowanie sprezarek, dmuchaw i wentylatoréw . 1.1. Statecznos¢ pracy maszyn sprezajacych . ; 1.2. Zjawiska zachodzace w maszynie sprezajacej w czasie pompowania2, Regulacja spreéarek, dmuchaw i wentylatoréw. | 768 2.1. Charakterystyki sprezarek, dmuchaw i wentylatoréw przy réinych war- tosciach wielkosci nastawialnej. . . - 769 2.1.1, Charakterystyki spreéarek, dmuchaw i wentylatoréw przy réit predkogciach obrotowych . - 769 2.1.2. Charakterystyki sprezarek, dmuchaw i wentylatoréw’ przy 16: nych stopniach zdlawienia zasysanego czynnika. - 77 2.1.3. Regulacja sprezarek i dmuchaw za pomoca turbiny regulacyjnej . 772 2.1.4. Charakterystyki sprezarek, dmuchaw i wentylatorow przy réz- nych katach ustawienia lopatek wietcéw wirnikowych i stojano- wych 779 21.5. Charakterystyki wentylatoréw promieniowych pray zmianie sze- rokosci kola wirnikowego. e 788 21.6. Charakterystyki sprezarek i dmuchaw przy zmianie temperatury poczatkowej sprezanego czynnika. . . a) deal 2.2, Zabezpieczenia przeciwpompazowe . Sac - «796 22.1. Zabezpieczenie przeciwpompaiowe maszyn pracujacych ze zmien- na predkoscia obrotowa 797 22.2. Zabezpieczenie przeciwpompaiowe spredarek pracujacych ze stala predkoseia obrotowa i zmiennym, regulowanym cifnieniem w kréécu ssacym . 799 2.2.3. Zabezpieczenie przeciwpompaiowe spredarek pracujacych ze sta~ 1a prediotcla obrolowg oraz pray ritnych kqlach ustawienia to- patek stojanowych. _ 2 : - 800 23, Uklady regulacji maszyn spreéajacyeh. | || a 2h 801 23.1. Regulacja stalego cisnienia tloczenia. oo ¢ St Sed 2.32. Regulacja stalego masowego natedenia przeplywu - = 03 2.3.3. Regulacja stalego cisnienia ssania. > 804 . Zabezpieczenia i sygnalizacje przeciwawaryjne spredarek: idmuchaw | 804 Praykledy psine! regulacit urewdzed spretaiacych - + 807 J. Automatyczna regulacja stalego cisnie1 nie przeciwpompazowe 807 2.5.2. Automatyezna regulacja stalego natezenia Braepiywu i zabezpie- czenia przeciwpompazowego . Sone ss i Titip! oe ieee ins 6 es Cae - 810 Dodatek ror ane ers ee ste Ce aiinhe 6 Ao eo 6 4a 8 6 bs Se p bes tlPRZEDMOWA Staly rozw6j przemyslu wymaga stosowania coraz sprawniejszych spre- zarek, dmuchaw i wentylatoréw. Zmusza to konstruktordw do nieprzerwa: nego doskonalenia ich rozwiqzan konstrukcyjnych. Niezaleznie od pow: szego obserwuje sig stale zapotrzebowanie na spredarki specjalne (specjal- ne wymagania pod wzgledem materialowym, szczelnosci, wydajnosci, sprawnoéci, pracy przy zmiennym obcigzeniu), przeznaczone dla réznych przemystow, a zwiaszcza dla przemyslu chemicznego. W zwiazku z tym za- kres standaryzacji i unifikacji sprezarek lub ich elementéw jest coraz bar- dziej ograni¢zony i coraz wiekszego znaczenia nabieraja metody optymal- nego projektowania. Ponadto konstruktorzy zmierzaja w kierunku uzyska- nia maszyn o zwartej budowie (0 mozliwie najmniejszych gabarytach i cie- zarze), niezawodnych w dzialaniu, chca uzyskaé mozliwie najwieksze przy- rosty ciSnienia lub sprege (stosunki cignien) oraz jak najwieksze spraw- nogci. Uzyskanie tego rodzaju efektow wymaga rozwiqzania wielu zagad- nieh materialowych, wytrzymalosciowych i przeplywowych. W czasie dzielacym obecnie drugie wydanie od pierwszego (1969 r.) po- wstalo wiele wartosciowych badan i opracowan naukowych. Nie zmienily one w spos6b zasadniczy teorii omawianych maszyn, natomiast uzupelni- ly i uscislily naszq wiedze na temat sprezarek, dmuchaw i wentylatorow. Z wielu publikacji wynika, ze w procesach sprezania gaz6w coraz wiecej uwagi zwraca sie na optymalizacje sprezania gazow z punktu widzenia ra~ chunku techniczno-ekonomicznego. Szezegélne znaczenie maja sprawnosci, ktére bezposrednio wiaza sie z iloscia zapotrzebowanej energii. Do rozw zania tego zlozonego zagadnienia sq potrzebne jednak zaleznosci okresla- jace koszty budowy elementéw sprezarek w zaleznosci od odpowiednich wielkosci konstrukeyjnych. Brak tych danych uniemozliwia przeprowadze- nie dokladnych analiz techniczno-ekonomicznych. Omawiane zaleznosci po- winni ustalié producenci sprezarek, dmuchaw i wentylatoréw. Badania przeplywowe zmierzaja w kierunku zmniejszenia strat i sto- sowania coraz wiekszych wskainikéw pracy sprezarek, na skutek ktérych gabaryty odpowiednio maleja. Punktem wyjécia tych zagadnien jest okre- Slenie przeplywu _trojwymiarowego, ktéry zachodzi zarowno w sprezar- kach osiowych, jak i promieniowych. W zakresie lopatkowych wiencow osiowych badania koncentruja si¢ nad przeplywami indukowanymi oraz przeplywami wywolanymi szczeli- nami wierzcholkowymi. Dalsze problemy wymagajace rozwijania dotycza poszukiwania optymalnych ksztaltow profili, ksztaltow kanalu topatko- wego, polepszenia pracy przez odsysanie warstwy przysciennej, ustalanie warunkéw dopuszczalnego obciqzenia przeplywowego wiencéw lopatko- Wiele dalszych probleméw wynika z wzajemnego oddzialywania wieficéw lopatkowych. W badaniach’ przeplywu przez sprezarki promie- niowe na plan pierwszy wysuwaja sig prace dotyezace kél wirnikowych 3i dyfuzoréw. Bada si¢ strukture przeplywu, dobiera odpowiednie modele -obliczeniowe i opracowuje metody ich rozwiqzania. Mozna wiec powie- dzieé, ze nowoczesna teoria sprezarek promieniowych znajduje sie w sta- dium poczatkowym. Podstawowym modelem dla przemian zachodzacych w_ sprezarkach osiowych, a zwlaszeza promieniowych, sq dyfuzory. Stad rozwijane sq in- tensywnie w ukladach nieruchomych i wirujacych badania dyfuzorow pro- stych, zakrzywionych, zasilanych strumieniem 0 réznych rozkladach pred- kosci. W przyszlosci coraz wieksze zastosowanie znajdq stopnie przydéwie- kowe i naddzwiekowe. Na tym odcinku obserwuje sie obecnie wzmozona dzialalnosé badawcza. Wymienione wyzej zagadnienia, stanowigce glowne kierunki rozwoju teorii sprezarek, zostaly w obecnym wydaniu odpowiednio naswietlone. Za- gadnienia te, uzupelnione materiatami klasycznymi z zakresu teorii prze- plywéw oraz informacjami dotyczacymi konstruowania, stanowia podsta- wy projektowania sprezarek, dmuchaw i wentylatoréw. Nalezy zaznaczyé, ze zagadnienia przeplywowe wystepujace w spre- zarkach sq bardzo zlozone i mimo obserwowanego postepu dalekie sq od wyczerpania tematu. Dlatego tez omawiana dziedzina nauki jest ciagle zy- wa i bedzie dalej doskonalona i rozwijana. marzec, 1975 r. AutorWYKAZ WAZNIEJSZYCH OZNACZEN — predkosé dzwieku @:, — predkosé dzwieku w stanie krytycznym b — szerokosé kola wirnikowego A — pole powierzchni ¢ — predkosé (bezwzgledna) c,, — Srednia (arytmetyczna) predkosé danego strumienia * 4c? — srednia energia kinetyezna danego strumienia cp — cieplo wlasciwe przy stalym cisnieniu cy — cieplo wlasciwe przy state] objetosci c; — wspétezynnik sily tarcia c, — wspélezynnik sily oporu cy — wspélezynnik sity nosnej (wyporu) d — Srednica d — grubosé profilu d — wzgledna gruboéé profilu dae — Maksymalna grubos¢ profilu D — Srednica D,, — praca samoogrzania e; — energia kinetyczna wlasciwa e, — energia potencjalna wlasciwa E, — energia kinetyezna E, — energia potencjalna E, — liczba Eulera E — wspélezynnik oporu wzglednego palisady lopatkowej £ — Sredni wspélezynnik oporu wienca lopatkowego f — strzatka wygiecia szkieletowej profilu fmax — Maksymalna strzalka wygigcia szkieletowej profilu f — wagledne wygiccie szkieletowej profilu f, — wspdlezynnik pracy samoogrzania F—sila & Fr — liczba Froude’a g — przyspieszenie ziemskie g — entalpia swobodna (wlasciwa) g — grubosé krawedzi wlotowej lub splywowej lopatek h —wysokosé, wysokos¢ lopatki albo strata wlasciwa H — wysokosé polozenia albo przyrost entalpii w catej sprezarce i — entalpia lub kat natarcia ie — entalpia calkowita k, — wysokosé nieréwnosci powierzchni k — stata i wspolezynniki K, — wskaénik szybkobieznosci neMy, Ma 22228555 =e 2 Bey. BP awe Bn Snake PPR BPP my q dlugosé cieciwy topatki praca (wlagciwa) praca techniezna wlasciwa praca techniczna (wlasciwa) w przemianie izotermiczne} praca techniczna (wlasciwa) sprezarki (kompresora) praca (wlasciwa) politropowa praca (wlasciwa) sil styeznych strata brodzenia strata przecieku nieszczelnosci wewnetrznej diugosé, dlugosé wielkosci charakterystyeznej przedmiotu lub praca liczba Lavala praca sit normalnych praca sil tarcia praca sil tarcia wewnetrznego masa masowe natezenie przeplywu masowe natezenie przeciekéw nieszezelnosci (lokalna) liczba Macha - umowne liczby Macha liczba Macha sprezarki moment na wale maszyny moment na ulopatkowaniu kola wirnikowego moment sily tarcia tarezy kola wirnikowego predkosé obrotowa wykladnik politropy moc moc brodzenia sila oporu sila nosna (wyporu) cignienie w N/m? cignienie w bar ‘ przyrost cignienia promien, promieh wodzacy (wspélrzedna ukladu bieguno- wego lub cylindryeznego) sila sila oporu sila nogna (wyporu) indywidualna stala gazowa lub promieti udzial wirnika udzial stojana promien krzywizny liczba Reynoldsa krytyczna liczba Reynoldsa liczba Reynoldsa sprezarki entropia wlasciwa entropia liczba Strouhala czas, podzialka wietica lopatkowego albo temperatura w °C temperatura w K energia_ wewnetrzna wilasciwa albo predkos¢ obwodowa wierica lopatkowego energia wewnetrznaobjetosé wlasciwa objetosé albo predkosé wypadkowa skladowa predkosci odpowiednio w kierunku osi x, y, 2 objetosciowe natezenie przeplywu wspélrzedne w ukladzie prostokatnym sktadowe sil masowych odpowiednio w kierunku osi x, y, z cz@sé rzeczywista i urojona funkeji zmiennej zespolowej zmienna zespolona kat polozenia wektora predkosci bezwzglednych w przeply- wie przez wience lopatkowe \, — kat zmiany kierunku przeplywu przez wieniec stojanowy a* — kat polozenia lopatki stojanowej @ — kat polozenia wektora predkosci wzglednych w przeplywie przez wirujace wientce lopatkowe \g — kat zmiany kierunku przeplywu przez wieniee wirnikowy * — kat polozenia topatki wirnikowej 7 — funkeja rozkladu cyrkulacji wzdluz profilu albo katy okres- lajace polozenie lopatek palisady — kat polozenia cieciwy profilu I — cyrkulacja ° — luzy, wypelnienie (gestosé) wienca lopatkowego, kat od- chylenia strumienia w palisadzie lopatkowej albo wskaénik Srednic — grubosé warstwy przyéciennej grubosé warstwy zmniejszenia natezenia przeplywu grubosé warstwy straty pedu strumienia grubosé warstwy straty energii blad pewnej wielkosci lub przyrost pewnej wielkosci + — kat oporu wzglednego (* = arctg E) — wspéiczynnik strat lub liczba zespolona 1, — wspélezynnik lepkosei dynamicznej lub wspélezynnik sprawnosci ‘iiues — wspdlezynnik lepkosci przeplywu turbulentnego 4, — sprawnosé cieplna (termiczna) obiegu 1g — sprawnosé przemiany sprezajacej ip — sprawnosé przemiany rozprezajacej 9? — kat wygiecia szkieletowej profilu, amplituda w ukladzie wspélrzednych cylindryeznych . % — stosunek ciepel wlagciwych lub wykladnik izentropy wspélezynnik nadmiaru powietrza wskainik pracy sprezania wspolezynnik lepkosci kinematycznej » — stosunek promieni lub Srednic kanalu lopatkowego albo kat natarcia yee = — wspéirzedna II — sprez (stosunek cignien) 0 — gestosé « — wskaénik dtawienia albo naprezenie normalne 1 — napredenie styczne y — potencjat drobnych zaburzen albo wskaznik predkosci aéniki wydajnosci 13> 'p wz y o potencjal predkosci wskaznik spietrzenia calkowitego wskaznik izentropowego, calkowitego przyrostu entalpii wskaznik sprezu wskaznik pracy wspélczynnik Zweifela funkcja pradu wirowose albo predkosé katowa— strata, stycany, izentropowy, sredni, WYKAZ WAZNIEJSZYCH INDEKSOW adiabatyezny brodzenie chiodzenie doskonaty dotyczy energii dotyczy inwesty: dotyezy inwestycj kinetyezny krytyczny (M = 1) merydionalny, mieszanie normalny, niescisliwy odwracainy optymalny (maksymaina sprawnos¢) profilowy, potencjalny dotyezy pompy, przecieku rzeczywisty i ukladu chtodzenia sprezarki wy, stojanowy stopien Sredni, Srodkowy techniczny, izotermiczny tarcie uszezelnienie wirnik osiowy, zewnetrzny, znamionowyCZESC I Podstawy teorii sprezarek, dmuchaw i wentylatoréw 1. WPROWADZENIE 1.1. Rodzaje sprezarek, dmuchaw i wentylatorow Jednym z najbardzicj rozpowszechnionych zjawisk zachodzacych w przy- rodzie jest zmiana cisnienia. Spotykamy si¢ z nia zaréwno w otaczajacej nas atmosferze, jak rowniez niemal we wszystkich urzadzeniach tech- nicznych. Zmianom cignienia towarzyszqa zazwyczaj réimego rodzaju przemiany mechaniczne, ciepIne lub chemiczne. Na przyklad na skutek istnienia réznicy cignien zachodza przeply wy roznego rodzaju sub- stancji. Powietrze atmosferyczne plynie od tzw. wyzowych obszaréw kuli ziemskiej do nizowych. Para wodna rozprezajac si¢ w turbinie pa- rowej nabiera energii kinetycznej, ktéra z kolei w cdpowiednio dostoso- wanych ukladach lopatkowych zamienia si¢ na prace. Wydzielanie sig ciepla w procesie spalania, zachodzacym np. w cy- lindrze silnika spalinowego, powoduje wzrost cisnienia gazéw, ktory z kolei w czasie rozpr¢zania spada, wykonujac przy tym odpowiednig prace. Procesy, ktérym towarzyszq przyrosty cignienia, nazywamy spreiajq- cymi, a procesy, w ktérych zachodza spadki cignienia, rozprezajacymi. Urzadzenia zag, ktorych glowne zadanie polega na wytworzeniu przyrostu cignienia w osrodku plynnym (cieklym lub gazowym), czyli na spreze- niu danego czynnika, nazywaja sie urzqdzeniami sprezajqcymi. Poniewaz energia czynnika po sprezeniu zwiekszyla sie, zgodnie z zasada zachowa- nia energii, moglo to nastapi¢ jedynie na skutek przekazania czynnikowi energii w innej postaci, np. ciepInej, mechanicznej ‘lub kinetycznej. Urza- dzenia sprezajace nalezq zatem do grupy urzadzer roboczych, tzn. takich, ktérych dzialanie jest mozliwe na skutek pobierania energii z zewnatrz. Wobec ‘tego do realizacji proceséw sprezania konieczne sq réwniez odpo- wiednie urzadzenia dostarczajace energie. Praktyczne zastosowania zna- lazly dysze wytwarzajqce strumien plynu o duzej energii kinetyeznej oraz réimego rodzaju silniki, jak elektrycany, tlokowy spalinowy, turbogazowy oraz turbina parowa. Ponizej zostanie podana zasada pracy dwéch za- sadniezych grup urzadzen sprezajacych, charakteryzujacych sie rodzajem przekazanej energii. 2 Spregarki 17Urzadzenia sprezajace, dziatajace na zasadzie wykorzystania energii kinetycznej strumienia ply- nu, nazywa sie smoczkami lub ezektorami czy inzektorami. Najezesciej stosowanym tu plynem jest para lub woda. Na rys. I-1 przedstawiono sche- mat smoczka parowego. Para (woda, gaz) 0 odpowiednim cignieniu, dopro- wadzona do krééca 1, rozpreza sie w dyszy 3 w pierwszym momencie do cignienia panujacego w przestrzeni 4, uzyskujqc odpowiedniq predkosé. Strumieh rozprezonego czynnika roboczego wpada do obejmujacej dysze zwe?zki 7 i na skutek tarcia turbulentnego wytworzonego miedzy strumie- niem pary a otaczajacym czynnikiem, zabiera ten czynnik i unosi dalej kanatami 5 i 6. Wywolany w ten sposéb ruch czynnika, znajdujacego sig w komorze 4, powoduje w miejscu wylotu dyszy odpowiedni spadek ci- Snienia (zgodnie z prawami mechaniki plynéw). Spadkowi temu towarzy- szyé bedzie zwiekszenie predkosci wyplywajacego z dyszy strumienia, a ten z kolei na skutek tarcia zwiekszy przeplyw przez zwezke 7 czynnika z ko- mory 4. Proces narastania zasysanego przez smoczek czynnika ustali sie w miejscu okreslonym réwnaniem energii. Czynnik roboczy oraz zassany poprzez kréciec wlotowy smoczka 8 mieszaja sie w tzw. przestrzeni mic- szania 5, a nastepnie sprezaja sie w dyfuzorze 6. W opisanym urzadzeniu powstanie odpowiednia réznica migdzy cignieniem panujacym w kréécu wylotowym 9 a wlotowym 8. Przedstawiony smoczek charakteryzuje sie brakiem jakichkolwiek ezegci ruchomych, co wplywa na niezawodnos¢ je- go pracy i taniosé. Wada tych urzadzen jest niska sprawnosé. Dzieki jed- nak wyzej wymienionym zaletom smoczki znalazly réznorodne zastosowa- nia, szezegélnie w energetyce. Rys. I-1, Smoczek parowy; 1 — kréciec doprowadzajacyspare, 2 — podiacze do mano- metru, 3 — dysza, 4 — zakoniezenie przewodu doprowadzajacego plyn, 5 — przestrzen mieszania, 6 — dyfuzor, 7 — zwezka, 8 — kréciec wlotowy, 9 — krociec wylotowy Urzadzenia sprezajace zasilane w energie sil- nikami znalazly znacznie szersze i bardziej réznorodne zastosowanie. W grupie tej rozrézniamy maszyny sprezajace ciecze, nazywane pompami oraz sprezajace gazy, nazywane sprezarkami, dmuchawami lub wentyla- torami. Charakterystyczna cecha cieczy, tzn. wody, oleju, ropy itp., z punktu widzenia procesow sprezania, jest to, ze pod wplywem zmian cignienia praktycznie nie zmieniaja swej objetosci, czyli ze w procesach sprezania gestos¢ cieczy zachowuje wartosé stata. Gazy natomiast, jak po- wietrze, tlen, wodér itp. pod wplywem zmian cignienia zmieniaja wyraz- nie swe objetosci, a wige i gestosci. Powyzsze cechy cieczy i gazow spowodowaly, ze procesy sprezania w pompach i sprezarkach analizuje sie zupelnie z innych punktéw widze- 18nia. Scisliwosé gazow w znaczny spos6b utrudnia i komplikuje dosé juz zlozone przebiegi procesow sprezania. Poza tym, w zakresie duzych pred- kosci przeplywu, w czynniku scisliwym na skutek interferencji zjawisk falowych powstaja fale uderzeniowe, powodujace znaczne straty w procesie sprezenia. W pompach istnieja mozliwosci powstawania kawi- tacji, tzn. zjawiska polegajacego na wystepowaniu w czasie pracy maszy- ny czynnika w dwoch fazach: cieklej i gazowej. Tego rodzaju zjawiska moga powstaé, gdy cignienie w pewnym miejscu i pewnym okresie czasu spadnie ponizej cignienia nasycenia pompowanej cieczy. Jak sie okazuje powstawaniu i zanikaniu obszarow wypeinionych parami danej cieczy to- warzysza silne dziatania dynamiczne, powodujace uszkodzenia elementow pompy, np. lopatek, tarcz. Jest rzecza oczywista, ze kawitacja nie wyste- puje w procesach sprezania czynnika gazowego. Zaznaczone wyzej roznice w zachowaniu sie czynnika gazowego i cie- klego w procesach sprezania, jak réwniez odmienne zastosowanie i wy- magania, spowodowaly, ze zagadnienia pomp i sprezarek rozwijaly sie w znacznym stopniu od siebie niezalezie. Z identyeznych zasad pracy obu omawianych rodzajow urzadzen wynika, ze teorie pomp i sprezarek sq jak najbardziej spokrewnione i laczy je niewatpliwie wiele wspélnych za- gadnien. Sprezarki i pompy moga wykonywaé swoje zadanie wg dwéch odmien- nych zasad: 1) czynnik, ktory ma ulec sprezeniu, wprowadzany jest do pewnej ob- jetosci, z ktérej nastepnie pod wplywem sil zewnetrznych i odpowiednie- go elementu (tloka) jest wypierany do miejsca przeznaczenia. Pompy i sprezarki tego typu nazywa sie objetogciowymi lub wyporowymi: 2) czynnik kierowany jest na odpowiedni ruchomy uklad, na ktérym doznaje réwnoczeSnie przyrostu cignienia i energii kinetyeznej. Energia kinetyczna, stanowiaca znaczny udziat w ilosci przekazanej czynnikowi energii, zamieniana jest w odpowiednio uksztaltowanych kanalach (dyfu- zorach) na cignienie. Tego rodzaju procesy sprezania realizuja pompy i sprezarki przeplywowe. Nizej zostana przytoczone przyklady sprezarek objetosciowych i prze- plywowych. Sprezarki objetosciowe Najezesciej spotykana sprezarka objetosciowa jest sprezarka tlokowa (rys. 1-2). Organem roboczym maszyny jest tlok 1, ktéry wykonuje ruch posu- wisto-zwrotny. Na skutek tego oraz odpowiednich zaworéw 2 nastepuje za- Rys. 1-3. Sprezarka rotacyjna lopatkowa; 1 — wirnik, 2 — lopatki wirnika, 3 — cylinder, 4 — Rys. 1-2, Spredarka tlokowa; komora sprezania, 5 — kréciec wlotowy, 6 — kré- 1 — tok, 2 — zawory ciec wylotowy 19ssanie czynnika, dalej jego sprezenie i wyparcie do miejsca przeznacze- nia. Nastepnym przykladem sprezarki objetosciowej jest sprezarka rota- cyjna topatkowa (rys. I-3). Wirnik 1 z przesuwnymi jopatkami 2 oraz cy- jinder sprezarki 3 tworza komory sprezania 4. W czasie obrotu wirnika zassany poprzez kréciec wlotowy 5 ezynnik, przemieszczajac sie wraz z ko- mora sprezania, zostaje na skutek zmiany objetosci odpowiednio sprezony, a nastepnie wyparty przez kréciec wylotowy 6. Sprezarke rotacyjnq Srubowa przedstawiono na rys. I-4. Organami ro- boczymi sq tutaj odpowiednio dopasowane gruby I. Sq one wprowadzone w ruch obrotowy za pomoca két zebatych 3, na skutek ezego przetlaczaja a nastepnie wypieraja zaczerpniety gaz. Miedzy srubami i kadlubem| istnieje nieznaczny luz, tak ze w czasie pracy nie zachodzi miedzy nimi tarcie. Dzieki temu w obszarze sprezania elementy pracujace nie potrze- buja byé smarowane (sprezony gaz nie zawiera oleju), a takze, mozna sto- sowaé wysokie predkosci obrotowe rzedu 15000 obr/min i w ten sposob otrzymaé sprezarke o nieduzych gabarytach. Rys. I-4. Spredarka rotacyjna sru- jolma); 1 — dopasowa- — kadtub, 3 — kola zebate Powyzsze konstrukcje (sprezarka Jopatkowa i Srubowa) sq przedstawi- ciclami licznej grupy sprezarek rotacyjnych, pracujacych wg wspélnej za- sady, polegajqcej na wypieraniu czynnika wskutek przemieszczenia komo- ry Sprezania, wywolanego ruchem obrotowym elementéw pracujacych. W przedstawionych urzadzeniach sprezano gaz, ktéry na skutek pray rostu cignienia zmniejszy! swa objetose. W odpowiednio dostosowanych konstrukejach powyzszego typu mozna réwniez podwyzszaé cisnienie w cieczach. W tym jednak przypadku, ze wzgledu na niescisliwosé czyn- nika, objetos¢ jego po sprezeniu nie ulegnie zmianie; proces sprezania skla- 20daé sie zatem bedzie zasadniczo z zassania i wypierania. Nalezy zwrécié uwage, ze przebiegi sprezania zachodzace w sprezarkach objetosciowych maja charakter okresowo zmienny oraz ze energie kinetyczne gazu nie od- grywajq w nich istotnej roli. W zwigzku z tym obliczenia tego rodzaju procesow spregania opieraja sig na prawach statyki plynow. Sprezarki przeplywowe W sprezarkach przeplywowych, w odréznieniu od objetosciowych, istot- ng role w procesie sprezania odgrywa ruch czynnika i zwigzana z nim energia kinetyczna. W zaleznoSci od charakterystycznego kierunku prze- plywu sprezarki przeplywowe dzieli sie zasadniczo na osiowe i promienio- we. Oczywiscie sq przypadki pogrednie (sprezarki diagonalne), ktére ze wzgledu na rzadkos¢ wystepowania nie wydziela sie jako oddzielng grupe i traktuje jako konstrukeje specjalne grupy sprezarek osiowych lub pro- mieniowych. Typowa sprezarke osiowg przedstawiono na rys. 1-5. Czynnik doprowa- dzony jest przez skrzynie wlotowa 1 na uktad jopatkowy, skladajacy sie zna przemian umieszczonych wiehcow lopatkowych stojanowych 2 i wir- nikowych 3. Wiefice wirnikowe przekazuja przeplywajacemu czynnikowi energie, co powoduje przyrost cisnienia i energii kinetycznej. W kanale jopatkowym, ograniczajacym topatki od strony zewnetrznej i wewnetrzne}, predkesci przeplywajacego czynnika majq zasadniczo sktadowe w kierun- ku osiowym (osi maszyny) i obwodowym (ruchu lopatek wirujacych). Ener- gie kinetyczne skladowych obwodowych predkosei wyplywajacego z wien- céw wirnikowych ezynnika, zamienia si¢ na cignienie w wiehcach stoja- nowych. Za ostatnim wienicem lopatkowym znajduje sie dyfuzor 4, kté energie skladowej osiowej predkosci wyplywajacego czynnika zamienia czesciowo na cignienie. Sprezony czynnik zbiera sig w kolektorze 5 i w prowadza na zewnatrz. Rys, I-5, Sprezarka osiowa; 1 — skrzynia wlotowa, 2 — lopatkowy wieniec stojanowy, 3 —Yopatkowy wieniec wirnikowy, 4 — dyfuzor, 5 — kolektor kofcowy, 6 — kanal wlotowy W sprezarkach podwyisza sie ciSnienie do stosunkowo wysokich war- togci. W celu obnizenia zapotrzebowanej przez spr¢zarke mocy, stosuje sie w procesie sprezania chiodzenie miedzystopniowe. Sprezar- ke osiowa z jednokrotnym chlodzeniem miedzystopniowym przedstawiono schematycznie na rys. 1-6. Czynnik sprezony do pewnego poziomu w cze- 21Sci niskopreznej sprezarki 1 doznaje réwnoczesnie odpowiedniego przy- rostu temperatury. W chlodnicy miedzystopniowej 2 jest on chiodzony, a nastepnie sprezany dalej w czesci wysokopreznej 3. Rys. I-6. Sprezarka osiowa z jednokrotnym, chlodzeniem miedzystopniowym; 1 — czesé niskopreina spredarki, 2 — chlodnica mie- dzystopniowa, 3 — ‘ezesé wysokoprezna sprezarki skrzynie wlotowa 1, wchodzi na kolo wirnikowe pierwszego stopnia 2, gdzie doznaje przyrostu cignienia i energii kinetycznej. Z kolei, podobnie jak w sprezarce osiowej, energie kinetyczna zamienia si¢ na cignienie w dyfuzorze 3. Po wyjéciu czynnika z dyfuzora proces sprezania na pierw- szym stopniu zostat zasadniczo zakoficzony. Czynnik doprowadza sie do na- stepnego stopnia odpowiednio uksztaltowanymi i nastepujacymi po sobie kanalami, ktére nazywa sie odpowiednio przewalem 4 oraz kanalem na- wrotnym 5. Za drugim stopniem czynnik zbiera sie za pomoca kolektora miedzystopniowego 6, a nastepnie kieruje sie go do pierwszej chlodnicy miedzystopniowej 7. Po ochlodzeniu, za posrednictwem miedzystopniowej skrzyni wlotowej 8, wprowadza sie czynnik na trzeci stopieh sprezarki. Fragment przeptywu, skladajacego sie z wyprowadzenia czynnika z kadiu- ba sprezarki, jego przebiegu przez chlodnice i ponownego wprowadzenia na nastepny stopien, przedstawiono na rys. I-7b. W przedstawionym przy- kladzie (rys. I-7) czynnik chlodzi sie po raz drugi za stopniem czwartym, a proces sprezania zostaje zakoniczony po stopniu siddmym. Z kolektora konicowego odprowadza sie sprezony gaz rurociagami do miejsca przezna- czenia. Z powyészego opisu wynika, ze praca sprezarek przeplywowych ma charakter ciagly. Poza tym dominujaca role w procesie sprezania odgry- wajq przeplywy czynnika przez poszczeglne kanaly. Dlatego teZ teoria procesow sprezania opiera siena prawach dynamiki gazéw. W maszynach sprezajqcych cisnienia poczatkowe i koficowe moga mie¢ rézne wartosci. Utarlo sie kilka pojeé w zakresie maszyn sprezajacych, ktore charakteryzuja dodatkowo dane urzadzenie pod wzgledem pozio- méw i wartosci cisnien, a mianowici a) sprezarka jest to maszyna robocza, stuzaca do przetlaczania gazow. Uzyskane w niej spietrzenie calkowite (przyrost cignienia) czynnika tlo- czacego jest wieksze od dwéch baréw [18]. b) pompa prézniowa jest to maszyna robocza, stuzaca do usuwania ga- 22&% s. I-7. Sprezarka promieniowa (Wytwérnia Escher Wyss): a) schemat spreéarki, b) fragment przeplywu; 1 — skrzynia wlotowa, — kolo wirnikowe pierwszego stopnia sprezarki, 3 — dyfuzor pierwszego stopnia, 4 — przewal, 5 — kanat nawrotny, 6 — kolektor migdzystopniowy, 7 — chtodnica miedzystopniowa, 8 — miedzystopniowa skrzynia wlotoz6w z jednego obszaru i wydalania ich do drugiego, przy czym: cisni na wylocie pompy jest rowne lub mniejsze od cignienia atmosferyczne- go [18] c) dmuchawa jest to maszyna robocza, podwy?szajqca cisnienie prze- plywajacych gazow w granicach 0,12 barow [19]. d) wentylator jest maszyna robocza, w ktérej przyrost cisnienia nie przckracza wartosci 0,1 bar [17]. Powyzsze okreglenia nie sq tak precyzyjne i jednoznaczne, aby na ich podstawie dana maszyne mozna bylo zdecydowanie zaliczyé do jednej z wymienionych grup. Z wielkosciami przyrostéw cignien zwigzane sq pew- ne cechy konstrukeyjne tych maszyn — dlatego rowniez one moga by¢ podstawa do zaszeregowania danej maszyny do sprezarek, dmuchaw, wen- tylatoréw lub pomp prézniowych. =i Rys. I-8. Sprezarka dwuwalowa wytworni DEMAG Spreéarki, ktére sprezaja czynnik do wysokich cignief, sq maszynami wielostopniowymi oraz zwykle, w celu obnizenia mocy niezbednej do spre- zenia, maja chlodnice miedzystopniowe; niekiedy czynnik sprezany chlo- dzi sie za kazdym stopniem z wyjatkiem pierwszego (sprezarki izotermicz- ne). W pewnych praypadkach ze wzgledéw konstrukcyjnych buduje sie sprezarki wielokadtubowe, ze wzgledéw zas przeplywowych sprezarki w lowatowe, zwykle dwuwatowe. Przy wielowalowosci wirniki danej spre- zarki maja rézne predkosci obrotowe. Przykladem takiej sprezarki jest konstrukeja czterostopniowej sprezarki wytwérni DEMAG, pokazanej na rys. I-8. Stopnie pierwszy i drugi znajdujq si¢ na jednym, trzeci i czwarty na drugim wale. Waly te pracujace przy roznych predkosciach obrotowych sq napedzane centralnym kolem zebatym. Celowosé wprowadzenia, sto- sowanych zreszta rzadko, sprezarek wielowalowych wynika z analizy strat procesu sprezania. Charakterystycznymi cechami konstrukcji sprezarek sq zatem chiodzenia miedzystopniowe, wielokadlubowos¢ i wielowalow W dmuchawach, ze wzgledu na stosunkowo niisze przyrosty cis- nienia, nie stosuje sie chlodzenia miedzystopniowego, a liczba stopni jest 24Rys. I-9. Osiowa dmuchawa wielkopiecowa wytworni Sulzer oczywiseie odpowiednio nizsza niz w sprezarkach. Na rys. 1-9 i I-10 przed- stawiono konstrukeje dmuchawy wielkopiecowej, odpowiednio osiowej i promieniowej. entylatory, ze wzgledu na bardzo niskie przyrosty cignienia, sq yisle jedno- a najwyzej dwustopniowe. Konstrukcje tych maszyn, w ce- lu Obnizenia kosztéw ich wykonania, sq uproszczone i dostosowane do pro- stych i tanich technologii budowy. Przewaznie w budowie wentylatorow stosuje sie blaszane konstrukcje spawane. Wentylator osiowy jest przedsta- Rys. I-10. Promieniowa dmuchawa wielkopiecowa; 1 — turbina regulacyjna 25wiony na rys. I-11. Wentylator promieniowy (rys. I-12) w stosunku do stopnia sprezarki czy dmuchawy rézni sie tym, Ze nie stosuje sie w jego konstrukeji dyfuzora bezpogrednio za kolem wirnikowym. Wyplywajacy z kola wirnikowego czynnik jest zbierany w kolektorze i wyprowadzany na zewnatrz. Za kolektorem, jesli predkosci przeplywu sa zbyt duze, sto- suje sie jeszeze dyfuzor. Rys. I-11, Wentylator osiowy; 1 — rama podstawy zespolu wentylator-silnik, 2 — rzynia wlotowa, 3 — kadtub wentylatora, 4 — lopatkowy wieniec stojanowy i 6 — urzadzenie zmieniajace kat ustawienia topatek wierica wirnikowego, 7 — wie- niec wirnikowy, 8 — wal napedowy, 9 — dyfuzor Powyzszy przeglad rodzajéw sprezarek, dmuchaw i wentylatoréw mial za zadanie przedstawienie jedynie najbardziej charakterystycznych cech konstrukcyjnych tych maszyn. Dalsze ich zroznicowanie, wynikajace 7 wazan teoretyeznych, przedstawione bedzie w nastepnych czegciach ninie szej pracy. Podobnie jak w grupie maszyn objetosciowych, wszystkie konstrulk sprezarek przeplywowych moga byé réwniez dostosowane do sprezania Rys, I-12, Wentylator promieniowy 26cieczy. Mamy wiec pompy promieniowe i osiowe. Z tego widzimy, #e pro- blematyki pomp i sprezarek w zakresie zagadnien przeplywowych sa bar- dzo, a na niektérych odcinkach calkowicie, zblizone. Mozna wiec wiele ba- dan i osiggnieé z zakresu sprezarek przenosié i wykorzystywaé w teorii pomp i odwrotnie. 1.2. Charakterystyka pracy sprezarek, dmuchaw i wentylatorow Giownymi wielkoSciami charakteryzujacymi prace sprezarki, dmuchawy i wentylatora sa: 1) masowe natezenia przeplywu m, okreslajace ilos¢ plynu przeplywa- jacego przez sprezarke, dmuchawe lub wentylator w jednostce czasu: kg/s, kg/min, kg/h. Czesto ilosé plynu sprezanego okresla sie rowniez wy- dajnosciq danej maszyny V. Na przyklad przez wydajnosé sprezarki rozu- miemy objetosciowe natezenie przeptywu (m/s) czynnika, przetlaczanego przez sprezarke, odniesione do warunkéw normalnych, tj. temperatury 20° Ci cignienia 760 mm Hg, w plaszczyznie wlotu krééca wlotowego spre- zarki {17}, [18], [19]. 2) przyrost ciénienia AP, okreélajacy réznice cignien panujacych w przekroju wylotowym i wlotowym sprezarki. 3) sprawnosé 1, wyrazajaca stosunck zapotrzebowanej mocy maszyny w warunkach wyidealizowanych do mocy rzeczywiscie pobieranej. Wymienione wielkosci m lub V oraz AP i », w okreSlonych warun- kach pracy (predkosé obrotowa maszyny, cignienia i temperatury w prze- kroju wlotowym), sq od siebie zalezne. Zaleznosci te, ujmowane zwykle w formie AP = f,(V). 4 = f{V). lub AP = fn), 9 = fxm) (I-1) nazywamy charakterystykami sprearki, dmuchawy czy wentylatora. Nie- trudno zauwazyé, ze zaleznos¢ AP ={,(V) przebiega zupeinie inaczej w sprezarkach typu objetosciowego niz przeplywowego. Jest to wynikiem odmiennych zasad pracy wymienionych rodzajéw maszyn. Mianowicie cignienie koficowe na stopniu, np. sprezarki tlokowej, nie zalezy od gesto- Sci zasysanego czynnika i warunkowane jest jedynie wielkosciq sily pr: logonej do tloka. Natezenie przeplywu, w okreslonych warunkach prac (przy okreslonych predkosciach obrotowych i gestosci czynnika sprezanego w kanale wlotowym), zalezy zasadniczo od objetosci skokowej sprezarki, a wiee nie zalezy od przyrostu cignienia AP. Wplyw AP na natezenie prze- plywu uwidacznia sie jedynie na skutek przeciekéw nieszezelnosci oraz oddzialywania przestrzeni szkodliwej. W sprezarce przeplywowej sytuacja jest zupelnie odmienna; zaréwno przyrosty cisnienia jak i wydajnosé zale- iq jednoznacznie od kinematyki przeptywu i gestosci czynnika sprezane- go. Stad tez pochodza zwiazki okreslone rownaniami (1-1). Zmieniajac warunki pracy sprezarki, np. przez zmiang predkosci obro- towej, otrzymamy oczywiscie inne charakterystyki. Na rys. I-13 podano przykladowo tego rodzaju zaleznosci. Zauwazamy, ze sprawnosci w2dluz kazdej charakterystyki zmieniaja sie i osiagaja w pewnym punkcie war- maksymalna. Z kolei punkty 0 maksymalnych (optymalnych) spraw- nosciach poszezegélnych charakterystyk majq swoje maksimum, ktore na- zywa sie punktem znamionowym lub ekonomicznej pracy (na rys. 1-13 punkt A), a parametry tego punktu, jak wydajnosé, przyrost cignienia, 271-13. Charakterystyki spreéarki; rost ciénienia, V — wydajno: const — linie 'stalej _sprawnoé const — charakterystyki przy réinych predkosciach obrotowych n, Gr — granicz~ 4 na linia pompowania, A — punkt okreéla- a aN {/ jacy parametry znamionowe (ekonomiczne) rt maszyny predkosé obrotowa i moc, parametrami znamionowymi lub ekonomiczny- mi. Oczywiscie nalezy dazyé zawsze do tego, aby sprezarka pracowala w poblizu punktu ekonomicznego. Warunki pracy okreslone sq punktem przeciecia charakterystyki sprezarki i wspétpracujacej instalacji (rys. 1-14) Jezeli sprezarka ma pracowaé w sposdb ekonomiczny, to powinna ona by nie tylko wysokosprawna, lecz rowniez tak dobrana do danej instalacji aby okreslony, w wyniku przecigcia sie charakterystyk, punkt pracy le- zat w poblizu punktu ekonomicznego. 2 Rys. I-14. Okreélenie warunkéw pracy; 1 — charakterystyka spredarki, 2 — charakter: i styka instalacji sprezonego i transportowan go ezynnika v Zespoly maszyn danego urzadzenia — w zaleznosci od potrzeb iw: magan — pracuja w zmiennych warunkach. Dostosowanie ich parametrow przy réznych warunkach pracy wykonuja odpowiednie urzadzenia regu- lacyjne. Widzimy zatem, ze réznego rodzaju urzadzenia pracuja w pew- nym obszarze parametréw charakterystycznych. W odniesieniu do spre- zarek, dmuchaw i wentylatoréw ze wzgledéw ekonomicznych jest poz dane, aby ten obszar pracy obejmowal zakres maksymalnych sprawnosci, czyli zapotrzebowana moc w calym okresie eksploatacyjnym osiggnela wartos¢ minimalna. Charakterystyki sprezarek majq przewaznie przebieg odpowiadajacy krzywym przedstawionym na rys. I-13, tzn. ze wzrostem wydajnosci V 28wartosci prayrostu cignienia AP najpierw rosna, osiagaja punkt maksy- malny, zwany wierzcholkiem charakterystyki, a nastepnie maleja. W po- blizu wierzcholkow charakterystyk, na czesci rosnacych przyrostow cis- nienia, lezq punkty okreSlajace tzw. granice pompowania (rys. I-13). Oka- zuje sie, Ze w obszarze lezacym na lewo od granicy pompowania — prze- plyw przez sprezarke i wspétpracujaca instalacje ma charakter niesti teezny, czyli ze w czasie pracy sprezarki w tym obszarze, drobne zakk cenia przeplywu, wymuszajgce choéby nieznaczny przyrost wzglednie spa- dek wydajnosci V, powoduja gwaltowne narastanie przyrostu wydajnos a nastepnie powrét do punktu wyjéciowego. W ten sposob powstaja silne pulsacje przeplywu dookola punktu pracy, powodujace drgania calego dzenia. Tego rodzaju warunki pracy sq oczywiscie ze wzgledéw pew noéei i dlugotrwalosci pracy maszyny niedopuszezalne. Sprezarki przep! wowe moga zatem pracowa¢ jedynie na prawo od granicy pompowani: Nalezy zwrécié uwage na fakt, ze sprezarki i dmuchawy, jal rowniez w wielu przypadkach wentylatory, sq maszynami energochtonnymi i sprawa ich sprawnogci odgrywa w gospodarce energetycznej zasadnicza role. Wage tego zagadnienia wyraznie podkresla nastepujacy przyklad: sprevarka 0 wydajnoéci 25000 m*/h, sprezajgca powietrze do cisnienia 9 bar, zapotrzebowuje moc 2230 kW, przy sprawnosci izotermicznej ji. = = 0,68. Jesli na skutek polepszenia sprawnosci maszyny, albo wlasciwego doboru sprezarki do wspélpracujacej instalacji, podwyzszy si¢ sprawnosé do wartosci 0,71, to otrzymana oszezednosé mocy wynosi okolo 95 kW. Za- kladajac, ze maszyna pracuje w ciagu roku 7000 h oraz ze koszt jednej ki- lowatogodziny wynosi 0,40 zi, otrzymuje si¢ oszczednos¢ 665 000 kWh lub 226 000,— zi rocznie. Przedstawione liczby obrazuja najlepiej, jak wazna role w gospodarce energetycznej odgrywa sprawnos¢ urzadzeh [30]. Zagadnienia gospodarcze budowanych i eksploatowanych urzadzen przemyslowych odgrywaja coraz wieksza role. Wplywa na to wzrasta- jace ciggle tempo rozbudowy przemyslu i zwigzane z tym coraz wieksze naklady. Chodzi wiec o to, aby suma kosztéw eksploatacyjnych i in- westyeyjnych osiggnela minimum. W odniesieniu do sprezarek koszty cksploatacyjne zalezq zasadniczo od sprawnosci urzadzenia, a inwesty- cyjne od takich parametrow, jak ciezar i objetosé urzadzenia. Lekkie, a wiec i o malej objetosci, maszyny, wymagaja mniejszych pomieszczen, liejszych fundamentéw, mniejszych nakladéw materialowych; nadto pro- cesy technologiczne sq mniej pracochlonne. Z tych wzgledéw jest zasada ogélna, ze sprezarki, dmuchawy i wentylatory staramy sie budowa¢ o naj- wiekszych taw. wskainikach koncentracji mocy, wyrazajacych np. moc przypadajaca na kg lub m* urzadzenia. Sprezarki réznego typu, sprezaja- ce powietrze atmosferyczne do cignienia ckolo 8 bar, scharakteryzowano pod wzgledem sprawnosci i koncentracji mocy na rys. I-15. Przedstawio- no tam dla sprezarek tlokowych, rotacyjnych topatkowych oraz przeph wowych — wartosci sprawnosci izotermicznych 1;, oraz wskaénika M, okreSlajgcego mase urzadzenia przypadajgca na jeden m*/h wydajnosci, w funkeji wydajnosci V. W podanej masie uwzgledniono poza sprezarka tylko chlodnice migdzystopniowe, — pominieto plyte fundamentowa, sprzegio, silnik napedowy i ewentualnie przektadnie. Z przedstawionego wykresu wynika, Ze przy cignieniu na’tloczeniu rownym 8 bar w zakresie wydajnosci do 1000 m*/h najekonomiczniejsze sq sprezarki tlokowe, w za- kresie 10006300 m°/h — sprezarki rotacyjne lopatkowe, a dla wydajno: ci wiekszych od 6300 m°/h sprezarki przeplywowe. Tak wiec w zaleznosci 29gl IS 4 RD Ue As G3 WE ES 4 & min 7 Rys. 1-15, Zaleénosé sprawnosci izotermicznej yiz oraz wskaénika M, tj, masy urzadze- nia przypadajacej na jeden m%/h wydajnosei, od natezenia przeplywu V dla sprezarek rénych typow sprezajacych' powietrze atmosferyczne do cignienia ok. 8 bar; a — spre- zarki tiokowe, wolnobiezne, dwustopniowe, b — sprezarki tlokowe, szybkobieine jed- no- i dwustopniowe, c — sprezarki rotacyjne lopatkowe, d — sprezarki przeplywowe, 1 — spreiarki jednostopniowe, 2 — sprezarki dwustopniowe Spratt prmstjoond mr af Wig 25 4 G21 16 25 4 6910" 16.25 4 G3 10" 16 45 4m¥h 1 Rys, I-16, Zakres pracy sprezarek réanych typ6 — objetogciowe natezenie prze- plywu w przekroju wlotowym sprezarki, Ap — przyrost cisnienia — pole pracy sprezarek tlokowych, — pole pracy sprezarek rotacyjnych lopatkowych, — pole pracy sprezarek rotacyjnych srubowych, — pole pracy sprezarek przeplywowych 30od wymaganych parametrow, nalezy stosowaé odpowiednie rodzaje spre- zarek. Tego rodzaju zwigzek, uwzgledniajacy ponadto rézne_przyrosty cignieh przedstawiono na rys. I-16 Obserwujac pola pracy reprezentowane przez poszczegélne rodzaje sprezarek widzimy, ze ezeSciowo pokrywajq sig one wzajemnie, oraz ze w zakresie wysokich przyrostéw cignie panuja zdecydowanie sprezarki tlokowe, zaé w zakresie niskich przyrostow cisnieh — sprezarki pi plywowe. Nalezy zaznaczyé, ze odniesiona na osi odcietych wielkos¢ Vy, m*/h — oznacza objetosciowe natezenie przeplywu w przekroju wlotowym sprezarki. Analizujae powyzsze dane dochodzimy do wniosku, ze w za- kresie pewnych wydajnoéci i przyrostéw cigniel, jest celowe stosowanie po stronie niskopreznej sprezarki typu przeplywowego, a to ze wzgledu na duze objetosciowe natezenia przeplywu, natomiast po stronie wysoko- preénej, ze wzgledu na znaczne zwiekszenie gestosci czynnika przeply- wajacego i przez to znaczne zmniejszenie objetosciowego natezenia prz ‘wu — sprezarki typu objetosciowego. Tego rodzaju zestawienia sq nieraz spotykane. W dazeniu do uzyskania coraz wiekszych wskaznikow koncentracji mocy zwieksza sie predkos¢ obrotowa wirnika i predkosci obwodowe ukla- dow lopatkowych. Z tych wzgledéw elementy sprezarek, pod w dzialania sit bezwladnogci mas wirujacych, sq bardzo wysoko obcia? mechanicznie. Nadto w przeplywie istniejq réznego rodzaju niejednostaj- nosci, powstale np. na skutek splywu warstwy przysciennej z lopatek wirujacych, ktére sq Zrédtem powstawania i narastania drgan elementow pracujacych. Na drgania te narazone sq glownie lopatki sprezarek osio- wych. A zatem w budowie sprezarek oprécz zagadnieh przeplywowych zasadnicza role, zwlaszeza w maszynach o duzej koncentracji mocy. od- grywaja zagadnienia wytrzymalosciowe i dynamiczne elementow pracu- jacych. Coraz wiecej uwagi poswieca sie cichobieznosei wszelkiego rodzaju urzadzen. Sprezarki i wentylatory sq z reguly maszynami glos- nymi. Wynika to z duzych predkosci wirujacych wiencéw topatkowych i ezynnika przeplywajacego oraz wytworzonych podezas pracy nierow- nomiernogci przeplywu. W celu zmniejszenia glosnosci, stosuje si powiednie thumiki, a w przypadkach koniecznych odpowiednio mnie sze predkoSci lopatek wirnikowych. Poza tym dazy sie do wyrownania powstalych nieréwnomiernosci przeplywu przez poprawne uksztaltowa- nie kanalow przeplywowych i topatek (nie dopuszezenie do powstania oderwatt) oraz przez stosowanie odpowiedniej odlegtosci miedzy wieica- mi, Jezeli postulat malych predkosci przeplywu i obwodowych lopate rujgcych oraz duzych odlegiosci miedzy wiehcami — ze wzgledu na ryty maszyny (poza pewna grupa wentylatorow) nie moze b; ny, wowczas sprezarki czy wentylatory ucisza si¢ tlumikami déwieku. Stopier hatasliwosci sprezarek wirnikowych, szczegdInie osiowych, okresla wz6r podajacy w przyblizeniu poziom glosnosci chaw a a po aine( 38 19! » ) eee) fonéw (2) ZX maksymalna predkose obwodowa w m/s, x — odleglosé mieisca pomiaru glosnosci od osi maszyny, a — predkosé déwieku w osrodku, w ktérym rozchodzi sie szum dmuchawy w m/s. 31W celach poréwnawezych pedajemy glosnosci normalnej rozmowy — 50 fonéw, dzwonka telefonu w odlegtogci jednego metra — 70 fondw, pociggu pospiesznego na otwartym odcinku ‘oru w odlegiosci 5 m — 100 fonow. Wzér (I-2) wykazuje, Ze zasadniczy wplyw na poziom glosnosci wy- wiera predkosé u. Na temat szumu wentyiatoréw i urzadzeh wentyla- ch oraz metod jego zwalczania Czytelnik znajdzie bogaty materiai each {1}, {5}, [8}, [10}, (11), (12), (13), 15], (22), 191), [34], [35] Y pewnych przypadkach stawia si¢ wymagania czynnikowi sprezo- nemu pod wzgledem czystosci, a w szczegélnosci pod wzgiedem ogci oleju. Sprezarki przeplywowe dostarczaja powietrze lub inny iezaolejony, gdyz w kanalach przeplywowych, w ktérych zachodzi proces spredania, nie ma elementow smarowanych olejem. W sprezar- ka dzi cylindréw sprezare ezynnik w procesie sprezania zostaje silnie zaolejony. h objetosciowych natomiast, na skutek k tlokowych wzgl niecznosei smarowania gla- nie rotacyjnych lopatkowych Rys. I-17, Lopatki wirnikowe spredarki osiowej W technologii budowy sprezarek zagadnieniem specjalnym jest wy- warek promieniow rki osiowej (rys. I-17) sq wichrowane oraz przekréj zblizony do profilow skrzydei lotniczycn. Wymagana jest doktadnosé wykonania i gladkogé powierzchni. Kolo wirnikowe rki promieniowej i jega skiadowe czesci pokazano na rys. I-18. Tar- cza przednia 1, lopatka 2 i tarcza tylna 3 kola sq polaczone w jedna ca 1oSé za pomoca nitow nafrezowanych na Jopatkach. Wymagania dokladno- Sci w wykonaniu Srednic oraz rozmieszczenia nitow na lopatkach i otwo- row w tarezach sq bardzo duze. Dokladnosé taka uzyskuje si¢ za pomoca specjalnych przyrzadéw, maszyn i narzedzi. Istnieja réwniez prostsze pod wzgledem technologicznym rozwigzania, a mianowicie lopatke kola wirnikowego wytlacza sie z blachy w ksztatcie litery Z lub C, a nastepnieRys. I-18, Koto wirnikowe sprezarki promieniowej i jego czeéci skladowe; 1 — tarcza przednia, 2 — topatka, 3 — tareza tylna po zlozeniu — w odpowiednim przyrzqadzie — elementow kola wirniko- wego w calosé, wierci sie otwory przez tarcze i przylegajace polki topa~ tek (rys. I-19) po czym kola nituje sie. W ten sposdb unika sie trudnoé na jakie jest sie narazonym przy uzyskiwaniu wysokiej dokladnosci pa- sowania nitow i odpowiadajacych im otworéw. Tego rodzaju kota pod wzgledem przeplywowym sq mniej sprawne niz poprzednie; poza tym material polek lopatkowych obciaza tarcze i zmniejsza dopuszczalne predkosci obwodowe, a tym samym obniza osiagalne przyrosty cignienia na stopniu. Lopatki z pélkami stosuje sie zwykle w duzych i szerokich kolach wirnikowych, np. dmuchaw wielkopiecowych; w tych przypad- kach zaklécenia przeplywu spowodowane tbami nitéw i pélkami sq sto- sunkowo nieznaczne. Rys. I-19. Polaczenie topatek wygietych (w przekro- poprzecznym) w ksztalcie litery Z lub C z tarcza- kola wirnikowego; 1 — lopatka, 2 — tarcze kola wirnikowego, 3 — nity jatnio coraz czesciej slyszy sie 0 spawanych kolach wirnikowych. Vytworzone w procesie spawania odksztalcenia i naprezenia wewnetrzne nakazuja, ze wzgledu na stosowanie bardzo wysokich obciazen mecha- nieznych tych elementéw, zachowanie jak najwiekszej ostroznosci_ przy podejmowaniu decyzji budowy két tego typu. W konstrukcjach wentyla- torowych, ze wzgledu na niskie obciazenie sitami bezwtadnosci, stosuje sig obecnie prawie wylacznie kola spawane. Godnymi uwagi sq kola wirnikowe sprezarek promieniowych odlewane w calosci. Tego rodzaju kola, wykonane np. w Firmie Sulzer — Szwajcaria wzglednie Nuovo Pignone — Wiochy, pracuja z predkosciami obwodowymi na obrzezu 3 Sprezarki 33zewnetrznym do 220 m/s. Technologia pozostalych elementéw sprezarek, dmuchaw czy wentylatoréw jest na ogé! typowa i nie wymaga zwréce- nia na niq specjalnej uwagi. 1.3. Przyktady zastosowan sprezarek, dmuchaw i wentylatoréw Procesy sprezania naleza w technice do jednych z najbardziej podstawo- wych. Niezbedne sq one w urzadzeniach wentylacyjnych, klimatyzacyj- nych, suszarniczych, w transporcie pneumatycznym, w transporcie gazow itp. Wiele proceséw, giéwnie chemicznych, zachodzi w ogéle lub znacznie bardziej intensywnie przy odpowiedniej gestosci sktadnikéw reagujacych. np. tlenu. W zwiazku z tym istnieja potrzeby dostarczenia roznych sub- staneji pod odpowiednio wysokim, a niekiedy niskim ciénieniem. Dla orientacji nalezy przytoczyé, ze zwlaszeza w nowoczesnych technologiach wymaga sie niekiedy cignien rzedu 1000 bar, w innych przypadkach — podcignien rzedu 0,01 bar. Ostatnio, w celu zwiekszenia wydajnosci rémego rodzaju urzadze stosuje sie coraz czesciej tzw. procesy naladowane, tzn. przebiegaja' przy podwyzszonych cignieniach. Dzieki temu, np. moc z danego silnika spalinowego mona zwiekszyé 2--6 razy, a ladujac komore paleniskowa do cignienia, np. 3--5--7 bar, mozna zwiekszyé intensywnosé procesu spalania oraz intensywnosé wymiany ciepla i przez to wielokrotnie zmnicj- szyé (8-10) powierzchnie ogrzewalne kotla. Zasada dzialania wszelkiego rodzaju silnik6w cieplnych czy urzadz chlodniczych polega na realizacji obiegéw termodynamic nych, dla ktérych wykonania konieczne sq migdzy innymi_procesy sprezania i rozsprezania. W silnikach tlokowych procesy te realizuje ten sam mechanizm, tylko w réznych okresach czasu. Mozemy wiec po dzieé, ze silnik tlokowy w pewnych okresach czasu odgrywa role sprezar- ki tlokowej. W silnikach przeplywowych pracujacych w sposdb ciagly procesy sprezania zachodza w oddzielnych urzadzeniach, a wiec w spre- zarkach typu osiowego lub promieniowego. Na podstawie powyzszych uwag wnioskujemy, ze zastosowania spreza- rek z jednej strony sq bardzo powszechne, z drugiej réznorodne. W celu scharakteryzowania ich pracy, przedstawienia roli jaka odgrywaja w roz- nych urzadzeniach oraz zilustrowania ich konstrukeji, przytoczone zosta- na rozne przyklady zastosowan sprezarek, dmuchaw i wentylatorow. Cheae otrzymaé w miejscach pracy lub przebywania, np. w zak: dach przemyslowych, kopalniach, pomieszezeniach biurowych, szpita- lach, hotelach, pomieszczeniach okretowych, salach koncertowych czy teatralnych, stan powietrza odpowiadajacy wymaganiom higieny pracy lub warunkom komfortu, nalezy doprowadzié Swieze, odpowiednio przy- gotowane powietrze, 0 odpowiedniej temperaturze, wilgotnosci, zawarto- Sci jodu itp. a ponadto niekiedy odprowadzi¢ szkodliwe dla organizmu czlowieka wyziewy czy gazy. Zadania te spelniajg urzadzenia kli- matyzacyjne i wentylacyjne. Jednym z glownych clemen- tow tych urzadzen jest wentylator. Na rys. I-20 przedstawiono wen- tylator kopalniany przewietrzania gléwnego. Jego parametry znamionowe sq nastepujace: wydajnosé Vy = 285 m/s (1050000 m%/h), przyrost cis- nienia 57 mbar (558 kG/m*), sprawnos¢ izentropowa 1, = 0,84, pred- koSé obrotowa n = 333 obr/min. Z wielkoSci geometrycznych nalezy po- 34daé Srednice zewnetrana D, i wewnetrzna Dy kanalu lopatkowego; wy- noszq one: D, = 4280 mm, D, = 2630 mm. Stad wynika, ze predkosé obwodowa na wierzcholku lopatki wirnikowej u, jest rowna 75 m/s. Na- lezy zwrécié uwage na duze odstepy pomiedzy poszczegéInymi stopniami, co przyczynia sie do cichej pracy wentylatora. Wlasnie ze wzgledu na cichobiemogé maksymalna predkos¢ obwodowa jest tutaj stosunkowo nieduza. Okazuje sie bowiem, ze ze wzrostem predkoSci u, glosnosé szu- mu wentylatora, poczawszy od predkosci ok. 70 m/s, gwaltownie rosnie. Ley AN 1-20. Wentylator kopalniat kolo wirnikowe, 2 — koto stojanowe, 3 — lozy- sko poprzeczno-wzdluine, 4 — Yotysko poprzeczne, 5 — wat wentylatora, 6 — wat transmisji napedowe}, 7 — sprzegto, § — silnik elektryczny, 9 — topatki kierownicze, 10 — piasta wlotowa, 11 — kanat wlotowy, 12 — dyfuzor Poniewaz zagadnienie cichej pracy urzadzen odgrywa coraz wieksza role, a w odniesieniu do wentylatoréw kopalnianych, umieszczonych w poblizu a niekiedy w samych osiedlach mieszkaniowych, zasadniczq role, staramy sig na ogét nie przekraczaé predkosci obwodowej 75 m/s. W takich wa- runkach wymagane cisnienie zmuszeni jestesmy uzyskaé wieksza liczba stopni. Przy podanym ograniczeniu predkosci obwodowych, przyrost ci nienia na stopniu otrzymamy w granicach 12,0+15,0 mbar (~ 122+ W silowniach parowych, w procesie produkeji energii elektrycznej, wentylatory spelniaja wazne zadanie. Stuza one do doprowadzania, po- dyktowanej warunkami spalania, gcigle okreglonej ilosei powietrza do komory spalania: sq to tzw. wentylatory podmuchowe. W kanalach dy- mowych za paleniskiem instaluje sie wentylatory wyciagowe, ktérych zadanie polega na wydaleniu gazow spalinowych na zewnatrz do oto- czenia oraz na utrzymaniu odpowiedniego podcisnienia ok. 0,3--0,5 mbar w komorze paleniskowej". Widzimy stad, ze w tych przypadkach praca wentylatoréw musi byé Scisle regulowana odpowiednio do obcigzeh kotla. W bilansie energetycznym moc pochlaniana przez wentylatory w silow- niach z kotlami rusztowymi na srednie parametry, stanowi 0,8-~-1,6"o » Ostatnio wprowadza sie kotly pracujace przy nadcignieniu w komorze pale- niskowej, wystarezajgcym do wytloczenia spalin z kotla na zewnatrz, W tym przy- padku obmurze kotla musi byé szczelne, a wentylatory wyciagowe sq niepotrzebne. ° 35,wytworzonej energii, natomiast w silowniach z kotlami pylowymi na wy- sokie parametry — 1,1+2,4%o [2, 3]. Z powyzszych danych wynika, ze wentylatory w silowniach parowych pochlaniaja duzo mocy (w silowni o mocy 100 MW moc pochianiana przez wentylatory wynosi ok. 1,5 MW), oraz ze pracuja, w zaleznosci od charakteru obciazen silowni, w zmien- nych warunkach. Z tych wzgledow wentylatory kotlowe powinny cecho- waé sie wysoka sprawnoscia oraz sprawnym (pod wzgledem zuzycia ener- gii) ukladem regulacyjnym. : Objetosciowe natezenia przeplywu wentylatoréw V kottowych w przy- blizeniu mozemy okreslié wzorami [2]: — wentylator podmuchowy V = (0.242-10°Wy+0.5)a%n m/s (1-3) — wentylator wyciagowy V = [(0.2422—0,0287)-10°°W,+0,54+1.15}% m/s (1-4) gdzie: Wg — wartoSé opalowa paliwa w kJ/kg, 7 — wspdlczynnik nadmiaru powietrza, ti — ilosé spalonego paliwa kg/s, V — objetoSciowe natezenie przeptywu w nor- malnych metrach szeSciennych na sekunde (tzn. w temperaturze 20°C i cisnieniu 760 mm Hg). Znamionowe wydajnosci wentylatoréw w stosunku do otrzymanych z powyzszych wzoréw sq wieksze i uwzgledniaja wzrost zapotrzebowa- nia, spowodowany np. zmiang paliwa, parametréw otoczenia, wreszcie stanem kotla (zanieczyszczen powierzchni ogrzewanych). Spietrzenia wen- tylatoréw sq rézne i zalezq od ukladu i konstrukcji kotla. Sprawnosci no- woezesnych wentylatoréw osiagaja wartosci 90%. Wentylatory wyciagowe, przetlaczajace gazy spalinowe, narazone sa na wycieranie sie materialu na skutek erozyjnego dzialania pylu unoszo- nego przez spaliny. Z tych wzgledow, w celu zagwarantowania odpo- wiednio dlugiego okresu eksploatacyjnego, elementy narazone na inten- sywne wycierania, a wiec przede wszystkim kota wirnikowe i niektore czesci_obudowy, wykonane sq z materialow odpornych na scieranic wzglednie zabezpieczone przed uszkodzeniem specjalnie dobranymi na- kladkami. Na rys. I-21 przedstawiono wentylator wyciqgowy dwustrumieniowy (dwa wioty) wytworni Davidson Anglia. Wentylator ten ma w kanale wlotowym uklad nastawialnych lopatek kierowniczych 1, ktére obraca sie jednoczesnie przez przesuniecie dzwigni 2. W ten sposdb zasysany czynnik zostaje odpowiednio skierowany na wirnik, powodujac pozadane zmiany przyrostu cisnienia wentylatora. Nastawialny uklad lopatkowy jest w tym przypadku organem regulujacym prace wentylatora. Sredni- ca zewnetrzna wirnika wynosi okolo 3 m, a wydajnos¢ wentylatora oko- to 120 m/s. Z dalszych przypadk6w zastosowan wymienimy dmuchawy wielko- piecowe. Zadanie ich polega na przetloczeniu odpowiednie} ilosci powie- trza przez podgrzewacze Cowpera, instalacje powietrzne i wielki picc. Na drodze tej opory przeplywu moga ulec niekiedy dos¢ duzym zmii nom, totez dmuchawy te musza byé dostosowane do réznych obciazen W szczegélnosci w przypadkach tzw. zawisania wielkiego pieca, potrzeb- ne sq wysokie cignienia tloczenia. Stad wynika, ze dostosowanie para- metrow dmuchawy do warunkéw procesu technologicznego wielkiego pieca w réznych mojliwych okolicznosciach jest zagadnieniem zasadni- czym, wplywajacym decydujaco na konstrukcje maszyny. Dmuchawy 36wielkopiecowe sq napedzane turbinami parowymi, silnikami turbogazo- wymi wzglednie silnikami elektrycznymi. W pierwszych dwéch przypad- kach napedu parametry dmuchawy mozna zmieniaé w szerokich grani- cach w sposdb ekonomiczny przez zmiane predkosci obrotowej. Natomiast w przypadku napedu silnikiem elektrycznym stosuje sie zwykle stalq predkosé obrotowa i problem regulacyjny staje sie trudniejszy. Nalezy nadmienié o prébach stosowania regulacji parametrow dmuchawy zmiana predkosci obrotowej réwniez w przypadku napedu elektrycznego, np. ukla- dy BBC. — Scherbiusa pracuja z powodzeniem w ten sposdb w ponad dwudziestu urzadzeniach [25]. ys. I-21. Wentylator wyciggowy wytworni Davidson (Anglia); 1 — obrotowe lopatki _ kierownicze, 2 — déwignia ukladu zmieniajq- cego kat ustawienia lopatek kie- rowniezych Dmuchawe wielkopiecowg osiowg firmy Sulzer (Szwajcaria) prz wia rys. I-9; ma ona nastepujace parametry znamionowe: wydajnos 30,6 m*/s (110 000 m*/h), cisnienie na tloczeniu 2,78 bar, predkosé obroto- wa 5400 obr/min, sprawnosé 85°/e. Ulopatkowanie dmuchawy jest dostosowane pod wzgledem przeply- wowym i dynamicznym (drgan) do zmiennych warunkéw pracy. Na przy- Klad lopatki maja ‘stosunkowo duze cieciwy, grubosci oraz wygiecie szkieletowych profilow. Sq wiec one odpowiednio sztywne i wskutek tego nie zachodza w nich zjawiska rezonansowe. Ulopatkowanie takie (0 du- zej cieciwie) jest pod wzgledem przeplywowym w przeciazalne. Lopatki o duzych cieciwach i grubosciach sq poza odporne na wycieranie, wywolywane zanieczyszczeniami unoszon; strumieniem powietrza. Sprezarki osiowe firmy Sulzer pracuja czesto bez filtrow na rurociqgu ssqcym, co nie obniza wyraznie trwalosci kon- strukeji. Stosowanie duzych cieciw lopatek powoduje rozbudowe maszy- ny w kierunku osiowym. W celu zmniejszenia jej gabarytow, stosuje sie stopnie 0 duzym przeplywowym obcigzeniu, tzn. stopnie wytwarzajace duze przyrosty ciénienia. W ten sposob wymagane cignienie wytwarza stosunkowo mala ich liczba. Tego rodzaju stopnie wymagaja silnych wygieé szkieletowych profilow lopatek oraz duzych predkosci przeplywu ezynnika sprezanego. W celu zmniejszenia straty wylotowej, reprezen- 37towanej przez energie kinetyczng strumienia powietrza za ostatnim sto- pniem, stosuje sie dyfuzor. W przedstawionych warunkach dyfuzor odgrywa wazna role w procesie sprezania. Krzywoscienne dyfuzory (rys 1-9) stosowane przez firme Sulzer sq bardzo starannie dobrane pod wzgle- dem przeplywowym. Sprzezona z dmuchawa turbina powietrza (niewi- doczna na zdjeciu) zapewnia wysoka sprawnos¢ dmuchawy w szerokim zakresie natezen przeplywu. Blizsze oméwienie tego rodzaju regulacji podane jest w rozdz. V. Dmuchawe wielkopiecowa promieniowg wytwérni Allis Chalmers (Sta- ny Zjednoczone) przedstawiono na rys. I-22. Wydajnosé reguluje sie na- stawialnymi lopatkami kierowniczymi 1, umieszczonymi na wlocie ka? dego stopnia. Zawirowania wywolane dzialaniem lopatek, podobnie jak w wentylatorze przedstawionym na rys. I-21 zmieniaja przyrosty cisnie- nia na poszczegdlnych stopniach. Tego rodzaju sposob regulacji pracy dmuchawy w nieduzym zakresie zmiany natezen przeplywu jest dose korzystny pod wzgledem sprawnosciowym. Sprezone powietrze, potrzebne w procesach technologicznych, np. do napedu urzadzen i silnikow pneumatycznych, wytwarza sie czesto w spre- Zarkach przeplywowych. Tego rodzaju sprezarke pokazano na rys. I-7. Jej parametry sq nastepujace: wydajnos¢ 30 000 m’/h, cisnienie tloczenia 8 bar, predkos¢ obrotowa 8000 obr/min. 12. Dmuchawa wielkopiecowa wytwérni Allis Chalmers; 1 — obrotowe topatki lowe (wiefica regulacyjnego), 2 — uktad regulacyjny, zmieniajacy kat ustawi nia lopatek stojanowych Przykladem zastosowania sprezarek w procesach naladowanych jest dmuchawa dotadowujaca silnikéw spalinowych (rys. I-23). Gazy spalinowe wyplywajace z kilku cylindréw rurociagami doprowadzone sq do tur- biny gazowej 1, a nastepnie po wykonaniu pracy uchodza na zewnatrz. Napedzana przez turbine sprezarka 2 zasysa powietrze z otoczenia, spreza je, a nastepnie kieruje poprzez chlodnice 3 do rurociagow wlotowych 38 en)i cylindréw silnika. Zadaniem sprezonego powietrza jest przeplukanie i moéliwie jak najwieksze napelnienie cylindra oraz ochlodzenie goracych miejse silnika i turbiny (lopatek turbiny). Masowe natezenia przeptywu dmuchawy okreSla sie z zaleznosci th = 2V kno (5) gdzie: z — liezba cylindréw doladowanych dana dmuchawa, Vp; — objetosé skokowa eylindra, k — wspétezynnik (k = 1 dla silnikéw dwusuwo' k= dla silnikow ezterosuwowych), n — predkosé obrotowa silnika (obr/min), ~» — wspolezynnik prze- plukania, 9 — gestoS powietrza doprowadzonego do cylindrow. Rys, 1-23. Silnik spalinowy z zespolem ladujacym (turbina gazowa, sprezarka); 1—turbina gazowa, 2 — sprezarka, 3 — chiodnica Wspéiczynnik przeplukania ¢ okresla stosunek wydajnosci dmucha- wy (kg/s) do ilogci odpowiadajacej objetosci skokowej (z V;k no); jest on oczywiscie wiekszy od jednosci i waha sie w granicach 1,2~-2,0. Wartosé wspélezynnika » wynika z warunku dobrego napelnienia cylindra spre- gonym powietrzem. Iosé podawanego powietrza musi odpowiadaé obje- togci skokowej oraz objetogci komory spalania, nadto musi byé na tyle duza, aby na skutek czesciowego mieszania sie powietrza ze spalinami w wystarczajacym stopniu odprowadzié mieszaning gazowo-powietrzna. Obfitsze przeplukanie moze byé pozadane ze wzgledu na dopuszczalne obcigéenie cieplne, tzn. powinno zapewnié odpowiednie chlodzenie silni- ka. Cignienia tloczenia dmuchaw w zaleznogci od konstrukeji silnika moga byé rézne. Rozréznia sie nastepujace poziomy doladowania: — dotadowanie niskopreine o cignieniu tadowania ok. 1,5 bar, — dotadowanie srednioprezne o ciénieniu ladowania ok. 2,2-2,5 bar, — doladowanie wysokoprezne o cignieniu ladowania powyzej 2,5 bar. 39Zagadnienie strat przeplywu, a wiec rowniez sprawnosci dmuchawy, ma w tym przypadku pierwszorzedne znaczenie. Energia gaz6w wyloto- wych, pomniejszona o straty zachodzace w rurociagach wylotowych, w turbinie gazowej, sprezarce i rurociagach wlotowych, jest réwna przy- rostowi energii powietrza ladowanego do silnika, wyrazajacego sie glow- nie przyrostem cignienia. Wszystkie straty, a wiec réwniez zachodzace w sprezarce, rzutujq bezposrednio na wydajnos¢ sprezarki, a ta z kolei na moc silnika. Na skutek doladowania moc silnika rognie mniej wiecej proporcjonalnie z cignieniem ladowania. Na przyklad silniki zasilane powietrzem o cignieniu 2 bar majq okolo dwukrotnie wigksza moc niz niedoladowane. Poniewaz koszt zespolu ladujacego w stosunku do ko- sztéw silnika jest znikomy, otrzymujemy stad duze oszezednoéci, zwlasz- za w budowie silnikéw, fundamentow i odpowiednich pomieszczen. Okazuje sie, ze silniki doladowane osiagaja poza tym wyzsze sprawnosci w stosunku do niedoladowanych, mianowicie o ok. 0,5-*1,0%; wynikaja stad dodatkowe oszczednosci kosztéw paliwa. Ze wzgledu na powyisze zalety doladowywania, obecnie stosuje si¢ je niemal we wszystkich silni- kach wysokopreznych z zaplonem samoczynnym o mocy powyzej 100 kW. Rozw6j konstrukeji sprezarek przeplywowych, glownie pod wzgle- dem jakoSciowym, nastapit z chwila podjecia prac nad budowa silnikow turbogazowych. Idea tego silnika jest stosunkowo stara (1837 r. Bresson opatentowal pierwszy silnik turbogazowy ze sprezarka przeplywowa), lecz realizacja jej nastapila dopiero z chwila zdobycia umiejetnosci bu- dowy wysokosprawnych sprezarek. Od roku 1936, kiedy szwajcarska wy- twérnia Brown Boveri Co. uruchomila pierwszq przeplywowa silownie turbogazowa, rozpoczal sig szybki rozw6j silnikow turbogazowych, a z nim konstrukeji sprezarek. Silniki turbogazowe znalaziy dzisiaj wszechstronne zastosowanie. Stuzqa one miedzy innymi do napedu gene- ratoréw pradu, pomp, dmuchaw, sprezarek, poza tym stosowane sq jako napedowe, w okretownictwie, lotnictwie (silniki odrzutowe, turbi- miglowe), w trakcji kolejowej, a ostatnio réwniez jako silniki na- samochodéw ciezarowych i autobuséw. Uktady, silnikoy leznosci od zastosowania i wymagan eksploatacyjnych — sq ri W celu zobrazowania zagadnienia, a wlasciwie w celu nagwietlenia roli sprezarki w pracy omawianego silnika, rozpatrzymy najprostszy uklad pokazany na rys. I-24. Zasysane z otoczenia powietrze, 0 cisnieniu p,~/1 bar i temperaturze T,~ 293 K, spreza sie do cignienia ps; temperatura powietrza w wy- niku procesu sprezania wzrasta do Ts (rys. I-24a). Nastepnie sprezone powietrze kieruje sie do komory spalania 3, gdzie na skutek spalania doprowadzonego paliwa podgrzewa sig ono do temperatury T,. Gorace i sprezone gazy plyng dalej przez turbine 2, w ktérej rozprezaja sie do cignienia otoczenia oraz doznaja spadku temperatury do wartosci Ts. Na skutek procesu rozprezania uzyskuje sie w turbinie moc, przekazy- wana nastepnie sprezarce (okolo */; mocy turbiny) oraz na zewnatrz, tan. maszynie, ktéra napedza sie silnikiem, np. generatorowi pradu Sprawnosé silnika , (sprawnosé cieplna obiegu), wyrazajaca stosunek ytecznej (przekazanej na zewnatrz) do mocy cieplnej uzyskanej w komorze spalania, zalezy wyraznie od takich parametrow, jak sto- sunkow temperatur Ty/T;, Ty/T;, sprawnoSci sprezarki (kompensora) xTemperatura T, (maksymalna w obiegu) jest ograniczona wytrz} malosciq materialow konstrukcyjnych w podwydszonych temperaturach. W zaleznosci od dysponowanych materialéw oraz przewidzianego czasu pracy silnika, okregla sie parametr T,/T;. Analizujac za$ sprawnos¢ sil- nika , w2gledem zmiennej T./T,, przy ustaleniu wartosci T,/Ty, x i 17> otrzymamy przebieg (rys. I-24b) zawierajacy maksimum (7.,,)- Rys, I-24, Najprostszy uklad silnika turbogazowego: a) schemat silnika turbogazowe- g0, b) zaleinoé sprawnoéci silnika »; od stosunku temperatur T,/T,, c) zaleinosé opty- malnych sprawnoéci silnika 7/-opt 0d stosunku temperatur T,/T, oraz parametréw 7), ny i TaT,; 1 — sprezarka, 2 — turbina, 3 — komora spalania Zaleinosé sprawnosci optymalnych 7... tzn. odpowiadajgcych ma- ksimum krzywej przedstawionej na rys. I-24b, od sprawnoéci sprezarki, turbiny (iloczynu 7x ° yr) oraz stosunku temperatur T,/T, podano na rys. I-24c. Na rysunku tym naniesiono réwniez krzywe stalej wartogci stosun- ku T,/T,. Tak wiec wykres I-24c pozwala odezytaé dla okreSlonych wiel- kosci TY/T;, x i nr sprawnos¢ 7, — oraz przynalezny stosunek tempe- ratur T,/T,. Przynalezne spreze, ktére realizuje sprezarka silnika, oblicza- my ze wzoru P2/P; = (T2/T,) ~ gdzie x — wykladnik izentropowy; wielkos¢ zalezna od temperatury (dla powietrza ‘Wynosi on ok. 1,40). 41Przedstawiony wyej wykres wskazuje na role sprezarki_w pracy silnika turbogazowego. Na’ przyklad dla wartosci_ yxyr = 0,52 (yx = =nr~¥0,72), oraz T/T, <2 (ty = T,—273 < 303°C) sprawnosé silnika jest rowna zeru. Czyli silnik, ktorego sprezarka i turbina ma spraw- nogé nie wieksza niz 72%, a maksymalna temperatura obiegu t, nie przekracza wartosci 303°C, nie przekazuje pracy na zewnatrz. Silniki turbogazowe wymagaja zatem wysokich temperatur T, oraz, co nas szczegélnie interesuje, wysokosprawnych sprezarek i turbin. Dzisiaj sprawnosei 7x i yr osiagaja wartosci 87% i wieksze. W celu podkresle- nia jak waang role odgrywa sprawnosé sprezarki 7x w sprawnosci calego silnika 7, przedstawiono na rys. 1-25 wykres zaleznosci 1, do yx, przy za- Jozeniu stale] sprawnosei turbiny yr = 0,85 oraz parametru T,/T, = 3,5 (np. t, = 20°C; t, = 750°C). Zauwazmy, ze w przyblizeniu powieksze- nie 1x 0 jeden procent zwieksza 1, rowniez o taka wartosé, co w odniesie- niu do bezwzglednej wartosei sprawnosci silnika stanowi (3+4)"/0. Rys. 1-25. Przebieg sprawnosci silnila turbo- gazowego 7+ w zaleznosei od sprawnoSci spre- zarki 7,, pr2y statej sprawnoéei turbiny 7 .= = 0,85 i stosunku temperatur T,/T, = 3,5 ® Praytoczone przyktady dalekie sq od wyczerpania zakresu zastoso- wan sprezarek, dmuchaw i wentylatoréw; maja one za zadanie jedynie zwrocenie uwagi na role jaka te maszyny odgrywaja w wielu proce- sach oraz na wynikajace stad wymagania dotyczqce ich pracy. Warunki, ktére muszq spelniaé sprezarki i wentylatory, decyduja o kierunkach ich rozwoju, a wiee rowniez o kierunkach prac badawezych i teoretyez~ nych dotyezqcych ich problematyki. 2. ZAGADNIENIA TERMODYNAMICZNE PROCESOW SPREZANIA 2.1. Pierwsza zasada termodynamiki i rownania energii W procesach sprezania wystepuja w réznych formach przemiany ener- getyczne. Na skutek doprowadzonej z zewnatrz pracy czynnik doznaje przyrostu energii wewnetrznej, ktory wyraza sie przyrostem cisnienia, temperatury i przyrostem energii kinetycznej. Chlodzenie czynnika spre- zanego powoduje odprowadzenie ciepla, a zatem ubytki odpowiednich 42 pe teenergii. Przemianami tego rodzaju zajmuje sie termodynamika; przytoczymy jej podstawowe prawa, ktére sq niezbedne do opisania, wyz- naczenia i analizowania proceséw sprezania. Rozwazmy uktad zamkniety, tzn. uklad zawierajacy pewng ilosé sub- staneji jednorodnej, np. gazu, ktéra w czasie przemian termodynamicz- nych nie ulega zmianie. Przykladem takiego ukladu jest cylinder zam- kniety tlokiem, zawierajacy w swym wnetrzu écisle okreslona ilosé gazu (rys. 1-26). Interesujgce nas formy oddzialywania otoczenia na czynnik, zawarty w rozpatrywanym ukladzie, sq nastepujace: 1) wykonanie pracy przez dzialanie odpowiednich sit zewnetrznych (lezacych poza ukladem) i przekazanie jej ukladowi. 2) doprowadzenie wzglednie odprowadzenie ciepla. Rys. I-26. Cylinder zamkniety tlokiem jako przyktad’ ukladu zamknietego; F — sila dzialajgea na przesuwny tlok, R — tarcia miedzy tlokiem a cylindrem, M — moment obracajacy tarcz¢, dLy — praca si- ly F, Lz — praca sily R, dL, — praca mo- mentu M, Q — ciepto wymieniane z oto- ezeniem A zatem czynnik w naszych rozwataniach jest uwolniony od od- dzialywania natury chemicznej, elektrycznej czy magnetycznej. Wyzej wymienione oddzialywania sq od sicbie niezaleme i moga wystepowaé réwnoczesnie wzglednie kazde z osobna. Uklady nie wymieniajace cie- pla z otoczeniem nazywamy adiabatycznymi, a przemiany w nich za- chodzace — przemianami adiabatycznymi lub adiabatami. Sily wyko- nujace prace moga byé normalne i styczne. W rozpatrywanym na rys. I-26 przykladzie sily normalne, dzialajgce na gaz, wywiera sila F przy do tloka, sily za$ styezne moment M obracajacy umieszczona we wne- trau cylindra tarcze. Rozpatrujemy przemiany quasi statyczne, tzn. ta- kie, w czasie ktérych w dowolnym momencie uklad znajduje sie prak- tycznie w stanie rownowagi termodynamicznej, czyli ma w calej swej objetosci stale wartosci wszelkich parametrow, a wiec rowniez tempe- ratury i cignienia. Tego rodzaju stan czynnika okreslajq nastepujace pa- rametry: 1) ilo substancji wyrazona jednostkami masy m, kg (bezwladnos- ciowej wynikajacej z prawa Newtona); 2) objetosé V, m’; 3) ciénienie P, N/m? lub p, bar; 4) temperatura T K lub t °C. Z pierwszych dwéch wynikaja dalsze parametry: 5) objetose wlasciwa v = V/m, mi/kg; 8) gestosé o = 1/v, kg/m’. Okazuje sie, ze w stanach rownowagi termodynamicznej istnieje sci- sla zalemos¢ miedzy wyzej podanymi parametrami, zwana rownaniem stanu P=f,v, 1); v=f,(P, T); T= fP, v) (1-6) 43Rozwaimy teraz przemiany energetyczne zaznaczone na rys. 1-26. Sila F w czasie przesuwania sie tloka rownowazy sile parcia gazow wy- razong iloczynem PA (P — cignienie, A — powierzchnia ttoka) oraz site tarcia tloka 0 cylinder R. Stad PA=F-R Mnozac to réwnanie przez przesuniecie elementarne ds, otrzymamy PAds = Fds—Rds —PdV = 6L,—dLeg gdzie JLy i Lg — przyrosty prac zwiazanych z przesunieciem sit F i R na drodze ds. Praca Lr nie jest przekazana czynnikowi, lecz bezposrednio oto- ezeniu. Stad wynika, ze praca sily F pomniejszona o prace sily tarcia R, ezyli praca przekazana czynnikowi, jest réwna pracy sit normalnych (cisnienia) na drodze zwiazanej ze zmiana objetosci dV = Ads. Wpro- wadzone znaki w ostatnim réwnaniu sq wynikiem definicji pracy do- datniej lub ujemnej. Ciepto lub prace przekazanq czynnikowi uwaza- my za dodatnia, natomiast oddana przez czynnik otoczeniu za ujemna. Poniewaz z przekazaniem pracy zwigzane jest zmniejsze- nie objetosci (dV <0), stad do uzyskania réwnosci konieczne jest wpro- wadzenie znaku ujemnego przy wyrazeniu PdV. Przebieg zachodzacej przemiany mozna przedstawié wykreslnie w ukladzie wspéirzednych PV (rys. I-27), przy czym poczatek przemiany oznaczono punktem 1, a ko- niec punktem 2. Pole pod krzywa przemiany oznacza oczywiscie | PAV. i 27. Przemiana quasistatyczna przedstawiona w ukladzie: cignienie P, objetosé V Prace 6L, momentu M obracajacego tarcze (rys. I-26) przekazano czyn- nikowi dzieki naprezeniom styeznym. W odréznieniu od poprzedniego przypadku nie jest z tym zwiqzana bezposrednio zmiana objetosci czyn- nika Na podstawie dogwiadezen stwierdzono, ze jesli rozpatrywany uklad nie wymienia ciepla z otoczeniem, to jego parametry zmienia sig jedynie w zalegnosei od ilosci przekazanej czynnikowi pracy, niezalednie od sposobu jej przekazania. Wobec tego wychodzac z punktu 1 (zaznaczo- nego na trys. I-27) i przekazujac czynnikowi scigle okreslona prace wzdluz dowolnej przemiany P—V, dojdziemy zawsze do tego samego punktu, np. 2. Stad wynika wniosek, ze suma 5L,—oLg+ OL, 44wzgledem zmiennych P, V jest rézniczka zupeina pewnego potencjalu U, ktory nazywamy energiq wewnetrznq uktadu. Dochodzimy wiec do slusz- nego dla przemian adiabatycznych zwiazku AU = dL, = 5L,—bLy+ OL, = —PdV +61, (-7) lub U.—U, = AUj-5 = Ly-2a PAV +L) ya (-7a) Bdzie L~s.¢ — catkowita praca przekazana czynnikowi. Rownanie (I- 7) stanowi definicje energii wewnetrznej ukladu [4], [26] i wyrata tresé pierwszej zasady termodynamiki. Funkeja U jest zatem funkcjq stanu, tzn. zalezy od dowolnie wybra- nej pary z trzech parametrow termodynamicznych U(P,V), a nie zalezy, jak np. ilosé wykonanej pracy, od drogi przemiany P = {(V). Energie wewnetrzna mozna zmienié réwniez przez przekazanie ukia- dowi ciepta Q. W uktadach nieadiabatycznych przyrost energii wewnetrz- nej Up—U; jest réwny ilosci przekazanej czynnikowi pracy L,-2 oraz ciepla Qy-» AU -2 = Us—Uy = Qu-2+ (-8) Poniewaz energie wewnetrzna okreslono réwnaniem (I-7), zatem zwiazek (I-8) uwaza sie za definicje ciepla. Praca Ls, zawierajaca czion J PaV (réwnanie 1-7), zaleny od drogi przemiany (rys. I-27); podobnie i wiee ciepto Q,-2 przekazane czynnikowi jest réwniez funkcja drogi prze- miany. Dlatego réwnanie (I-8) odniesione do elementu przemiany napi- szemy w formie aU = 0Q+0L (1-8) gdzie d oznacza rééniczke zupelna danej funkeji, 6 — przyrost jej w oznaczonym kierunku. W oméwionym wyzej przypadku uklad zamkniety pozostawal w stanie spocaynku. Rozpatrzymy teraz przypadek ogélniejszy, w ktorym uklad pod wplywem przylozonych sit zostaje wprowadzony w ruch. Czesé pra- cy sil zewnetranych zostanie zuzytkowana na przyrost energii kinetycz- nej AE; i potencjalnej AE, ukladu, pozostala za czes przekazana czyn- nikowi, powoduje zmiany parametrow termodynamicznych. Réwnanie energii ruchowego ukladu zamknigtego, na ktéry dzialaja sily zewngtrzne, oraz ktéremu przekazuje sig cieplo, wyraza sie wigc za- leinosciq Dy-2 + Qt-g = MExs-2+AE p12 + AUs-2 (1-9) Wyraienie prawej strony réwnania (I-9) mozna by nazwaé energiq ukla- du, wielkosé za8 AU,-2 = Uz—U, — energia ukladu w stanie spoczynku. Wprowadzamy wielkoSci wlasciwe, tan. odniesione do 1 kg masy czyn- nika,Wiasciwa energia potencjalna w polu grawitacyjnym wynosi =gH gdzie: 9 — przyspieszenie ziemskie, H — wysokoSé liczona od umownego poziomu. Rownanie energii (I-9) odniesione do 1 kg substancji przyjmie postaé Vat dye = Ney ot Ae, 2 tA» (9a) W réanego rodzaju urzadzeniach technicznych spotykamy sie prze- wainie z ukladami otwartymi, obejmujacymi pewna okreslona przestrzer, przez ktéra przeplywa czynnik. Uklady te charakteryzuja sie rowniez tym, ze cieplo qy-2 i prace ly,» przekazujemy czynnikowi na pewnej drodze w Scigle okreslony sposob; z tego wzgledu rowniez parametry ezynnika, w odrémieniu od ukladéw zamknietych, zmieniaja sie w spos6b ciagly od przekroju wlotowego do wylotowego. Przykladem takiego urzadzenia niech bedzie sprezarka przeplywowa, schematycznie przedstawiona na rys. 1-28. Przestrzeh badana, obejmujaca sprezarke, oznaczona jest linia prze- rywana. Poniewaz rozpatrywana maszyna jest typu przeplywowego, zatem przez przekr6j wlotowy I nastepuje ciagly doplyw, a przez przekréj wylo- towy II wyplyw czynnika. Masowe natézenia przeptywu w oznaczonych przekrojach oznaczono odpowiednio m, i my. Prace Ly, przekazy ukladowi otwartemu poprzez wat maszyny, nazywamy praca techni a jej pochodna wzgledem czasu — mocq urzqdzenia N = dL,/d {fr i “ids)-— -28. Schemat spredarki przeplywowej, anowiacej prayktad ukladu otwa Wielkosci N, @ = dQ/dt, riz, ry, w ogdlnym przypadku sq funkejami cza- su. Maszyny przeplywowe poza okresami rozruchu lub zatrzymania pracu- ja zasadniczo w sposdb ustalony, tzn. wyzej wymienione wielkosci, jak rowniez wszelkiego rodzaju parametry przeplywajqcego czynnika, nie 7a- leza od czasu. W takich warunkach N, Q, tiny, tia sq wielkoSciami staly- mi, a predkosci, cignienia, gestosci, temperatury czynnika sq funkejami wy- jacznie wspélrzednych polozenia. Jegli na drodze_przeplywu zarke nie ma adnych przeciekéw gazu do otoczenia, to ocryw runkach ustalonej pracy ry = tity) = 46Cheae uzyskaé réwnanie energii ukladu otwartego, wykorzystamy wy- prowadzony uprzednio zwiqzek dla uktadu zamknietego (rownanie 1-9). W tym celu mase m, znajdujaca sie w pewnej chwili t; w objetosci bada- nego ukladu otwartego, dzielimy na masy elementarne dm, tak aby w zaj- vanych przez nie przestrzeniach dV, wartosei parametrow mozna byto J se dm; jest ukladem zamknietym. Rozpatrujemy przebieg zjawiska w prze- dziale czasu dt, w ktérym ukiad otwarty zastepuje sie szeregiem (nieskon- czenie duzq liczba) wyzej oznaczonych elementarnych ukladow zamknie- tych. Dla kazdego z nich piszemy rownania (I-9a). A poniewaz stany ozna- cz w rownaniu (I-9) i (I-9a) indeksem 1 i 2 odpowiadaja odpowiednio stanom w chwili t, oraz t, = t,+dt, to w miejsce 1,.. wprowadza sie at dt i otrzymujemy réwnanie energii ukladu otwartego w postaci Diet la= Siem dt, w miejsce Ae,,»— “dt itp. Po czym réwnania te sumuje sie 1-2 “at P. 1 j Penbuj)dt ae rane ; §. (eetep+wat= Nam, 4 a at (I-10) gdzle e¢ — energia calkowita ukladu (¢¢ = ek +ep+u). Wielkosé Sam, 2 dt wyraza prace wszystkich si? dzialajgcych na czynnik, a wiec sit wywieranych przez mechanizm urzadzenia przekazu- cy moc N oraz sit dzialajacych na powierzchniach ograniczajacych ukla- dow elementarnych. Interesuje nas energia calego ukiadu. Poniewaz pra- ca sit wewnetrznych, dzialajacych na powierzchniach dzielacych dany uklad na uklady elementarne, jest réwna zeru, zatem obliczamy jedynic prace sit normalnych i stycanych, dziatajgcych na powierzchni ogranicza- jacej catego ukladu, jako prace sit zewnetranych. Praca sit normalnych, dzialajacych na powierzchni ograniczajacej, praekazana ezynnikowi w jednostce czasu, ze wzgledu na nieruchomos¢ Scian kadtuba wynosi (rys. 1-28) + Jf Preday— I [ PyendAy “ai wit sdzie: Ay i Ay — powierzchnie przekroju kanalu wlotowego I oraz wylotowego II; ¢1, cu — predkosei przeplywu odpowiednio w przekrojach I i II. W szezegélnym przypadku, gdy P; = const, P;; = const, powyzsze wy- razenie przyjmie postaé P,V,—PuVin gdzie V—J//edA oznacza objetosciowe natezenie przeplywu przez przekréj A (clementy powierzchni dA sq prostopadie do wektoréw c). W przekroju wlotowym I kierunki sity A;P; i przesuniecia c; sq zgod- ne, zatem praca zostala przekazana czynnikowi — jest wiec dodatnia; w przekroju wylotowym II kierunki wielkosci AyPy; i cy sa przeciwne, czynnik przekazat prace otoczeniu — jest ona zatem ujemna. Praca sit stycznych S (rys. I-28), dziatajacych na powierzchni ograni- czajacej, jest rowna zeru. Wynika to z nastepujacego rozumowania. Ze wzgledu na sity adhezji, czasteczki gazu znajdujace sie w bezposrednim kontakcie ze Sciankami kadtuba, pozostajq tak jak one w stanie spoczyn- ATku. Zatem, ze wzgledu na brak przesunieé, praca sil styeznych na tej po- wierzchni jest rowna zeru. Przekroje kontrolne I i II prowadzimy prosto- padle do wektoréw predkoSci. Zatem praca sil styeznych, jako lezacych na powierzchniach A; i A, i majacych w zwiazku z tym kierunek pro- stopadly do przesuniecia, jest rowniez rowna zeru. Praca sit pochodzqcych od mechanizmu urzadzenia wynosi oczy N =4dL,/dt. Ostatecznie mozna napisaé nastepujaca zaleznosé, okreélajga- ca moc wszystkich sit zewnetranych przylozonych do uktadu y da aL _ daly i . * Dy Ogee ae TPP Vn (11) Moc ta zwana moca zewnetrzna rézni sig od mocy technicznej (N = dl,/ Jat) o wartosé P,V;—P;,V). W procesach sprezania P;;Vj, jest wieksze od P;V,, czyli moc techniczna jest wieksza od mocy zewnetrznej; w pro- cesach rozprezania sytuacja jest odwrotna. Zwigzek (I-11) mozemy prak- tycznie uzmystowié sobie w ten sposdb, ze wielkoSci P/V) i P)Vy, repre- zentujq pewne moce (zassania, wytlaczania), ktore nalezy w rownaniach energii odpowiednio uwzglednic. Ciepto przekazane elementarnemu ukladowi dm, dq/dt w jednostce czasu, cklaca sie z ciepta pochodzacego od Zrédel zewnetrznych oraz ciep- Ja pochodzacego od otaczajacych elementéw czynnika. Poniewaz te dru- gie wielkogci wynikaja ze wzajemnej wymiany miedzy ukladami elemen- tarnymi, w sumie dla calego ukladu sa réwne zeru; zatem Yam, £2. 22 a dt at Ere strona réwnania (I-10) wyraza réznice energii ukladu w chwili ts +-dt oraz w chwili t,. W chwili poczatkowej t, badany ezynnik zaj- Hie przestrzeh ograniczona powierzchniami Ia i Ila, w chwili zaé ty ten sam czynnik zajmuje przestrzen ograniczona przekrojami Ib i IIb (rys. 1-28). Przesuniecia przekrojéw b wzgledem a wynoszqa odpowiednio ds, = c, dt; dsj; = cy at Energie uktadu w chwili ty Samiler+ep+ul,y = Y amiec-r rozbija sie na dwie skladowe, obejmujace czasteczki zawarte w objetos- ciach ograniczonych przekrojami la--Ib oraz Ib~-Ha DS amec-4 = Y dmc + SY amirec-, ict Wa Podobnie energig ukladu w chwili t, okreslong wzorem Dpdmilertep+tly = Y dmiee-t rozbijamy na energie czqsteczek zawartych migdzy przekrojami Ib~Ila i Ma+IIb Samec n= Y amie. + + 2, dmiee-tz ita ue 48Wyrazenie prawej strony réwnania (I-10) przedstawiamy w nastepu- jacej postaci Sam, See at = VY amiees.— amie n = a y . y DY amie p— armice + SN? tldmieoig—(amiecl ‘i mh ha i Z pominieciem nieskoniczenie malych wyzszego rzedu, wielkoSci pra- wej strony ostatniej zaleznosci mozna okreslié nastepujacymi réwnania- mi DS amiec t= Jf eyay(ey egy M,)dA,at iste ay DY amiec n= If cpoley +e, +upaa,at rb + wo] aV dt ay [dmie.):.—(dmieg)i,] = ff i ie “ag Meet ttle gdzie indeksy I i II odnoszq dana wielkoS¢ do przekroju wlotowego I lub wylotowego II. Calka potréjna rozpostarta jest na obszar calego ukladu V. Wykorzystujae powyzsze zaleznosci w rownaniu energii ukladu otwar- tego (I-10), otrzymamy po przeksztalceniach nastepujaca zaleznosé dl, , aQ dt dt =f fen art tit epPy eye Ay 1 =f fleurentaePraedas [[ [%, 4, v (le, e, +u)e] aV (I-12) go Otrzymane réwnanie energii ukladu otwartego (I-12), bedace wyni- kiem rownania energii uktadu zamknietego i ciaglosci przeplywu, mowi nam, ze przekazana czynnikowi w dowolnej chwili moc i strumien ciepla dL//dt+dQ/dt powoduje odpowiedni przyrost energii strumienia wycho- dzacego wzgledem wcehodzacego oraz prayrost energii czynnika znajduja- cego sie w ukladzie (w objetosci V). Jesli charakter pracy maszyny jest okresowo zmienny, co ma miejsce np. w sprezarce tlokowej, to calkujac réwnanie (I-12) wzgledem czasu w przedziale odpowiadajacym jednemu okresowi, otrzymamy zwiazek, w ktorym zniknie wyrazenie t | {f SN = [(ex-+ep-+u)o] av} dt 4 Dia przeplywow ustalonych, oraz przy zalozeniu stalych wartosci wszel- kich parametréw w przekrojach A, i Ay;, rownanie (I-12) przyjmie naste- pujaca postaé al, , d 3 40. meg + ep Ut Py y— yy +e, +U,+P,e)) (I-12a) 4 Spretarki 49Masowe natezenie przeplywu tm przez powierzchnie A wyraza sie za- leznoscia peda = 0V a Wprowadzamy funkeje i=utPv (I-13) zwana entalpia, oraz nastepujace wielkosci 1 dl) oN 1 dQ is oe —— 114 bat mt I> tin at a) do réwnania (I-12a), wéwezas réwnanie energii ukladu otwartego przy- biera postaé ~ :, 1,72 8 tq = iyi 3 Ge) 9 Ay Hy) (1-12b) WielkoSci 1, i q okreSlajg ilosci pracy technicznej oraz ciepla prze- kazane kazdemu kilogramowi czynnika, przeplywajacego przez uklad otwarty. Zwiazek (I-14) wykorzystujemy zwykle do wyznaczenia mocy N=, (I-14a) Zdefiniowana réwnaniem (I-13) entalpia, jak latwo zauwaiyé, jest funkejq stanu, tzn. zalezna tylko od dwéch dowolnych sposréd trzech pa- rametrow termodynamicznych i(T, P); i(P, v); i(v, T). Wprowadzamy dalej pojecie entalpii catkowitej W 2wiazku z tym rownanie (I-12b) przyjmie kolejna postaé Yq = ign —ig + g(Hy—H) (F120) Otrzymane réwnanie energii ukladu otwartego, w postaciach (I-12) -+(I-12c), jest réwnaniem podstawowym teorii maszyn przeplywowych i odgrywa w niej zasadniczq role. Jesli do ukladu otwartego doprowadzi- my nieskoriczenie mata ilosé pracy él, i ciepta 6g, to réwnanie (I-12c) przyjmie postaé rézniczkowa 6, +0q = aval ) +gaH (12a) przy czym przyrosty wystepujace po prawej stronie réwnania sq réwne réznicy wartosci odpowiednich wielkosci wystepujacych za i przed urza- dzeniem. 2.2. Druga zasada termodynamiki Druga zasada termodynamiki powstala w wyniku rozwazan nad przemia- namj odwracalnymi i nieodwracalnymi. Przemiane sprowadzajaca uklad ze stanu 1 do stanu 2 nazywamy odwracalna, jesli mozna jq sprowadzié 50z powrotem do stanu 1, nie powodujac jakiejkolwiek zmiany w otoczeniu Biorge pod uwage przemiany przedstawione schematycznie na rys. I-26, latwo mozna zauwazyé, ze przyczyng nieodwracalnosci sq sily sty cz ne. Tiok poruszany dzialaniem sity F spreza gaz oraz pokonuje opory si- ly R. Praca przekazana czynnikowi wynosi PAds = (F—R)ds. Rozpreza- jacy sie z kolei gaz przesuwa tlok o ds w kierunku przeciwnym. Wyste- puje tutaj znéw sila tarcia R, lecz skierowana przeciwnie. Praca przeka- zana otoczeniu wynosi (PA—R)ds. Czynnik powrécit do polozenia wyj- Sciowego, jednak kosztem pracy otoczenia Fds—(PA—R)ds = 2Rds Praca tarcia 2Rds w wyniku powyészych przemian nie zostala prze- kazana czynnikowi, nie wplynela zateny na zmiane jego parametréw. Nie- odwracalnosé taka nazywamy nieodwracalnosciq zewnetrzna. Rozpatrzymy teraz przypadek tarezy wirujacej wewnatrz cylindra (rys. 1.26). W wyniku dzialania sit stycznych, czynnikowi przekazujemy prace oL,, wskutek ktérej nastepuje przyrost jego energii wewnetrznej. natomiast moéliwosci przekazania tej pracy otoczeniu kosztem u: zmiany energii wewnetrznej. Praca sit styeznych, powstala w czasie wiro- wania tarczy, wywoluje zatem procesy nicodwracalne. Tego rodzaju nie- odwracalnos¢ nazywamy nieodwracalnosciqa wewnetreng, gdyz w zwiazku z jej powstaniem zachodza zmiany parametréw czynnika. Cieplo, jak wiemy z doswiadczenia, przeplywa zawsze z miejsca o wyz- szej do micjsca 0 nizszej temperaturze. Zatem przeplyw ciepla jest prze- miang nieodwracalna, gdyz bez zmian w ukladzie i otoczeniu odprowa- dzenie pobranego poprzednio ciepla jest niemozliwe; musialoby ono ply- ngéz miejsca 0 nizszej do miejsca 0 wyzszej temperaturze. W kazdej przemianie, ktérej towarzyszy ruch, zachodza zaburzenia, polegajace na zréznicowaniu temperatury, cignienia, predkosci. Samorzut- ne wyréwnywanie sie tych wielkosci jest nieodwracalne, gdyz bez ingeren- cji zewnetrznej nie mozna sprowadzi¢ ukladu do stanu wyjsciowego. Z przytoczonych wyzej przykladéw widzimy, ze procesy odwracalne w rzeczywistosci nie zachodza i jedynie do ich przebiegu mozemy si¢ zblizyé, obnizajac tarcie oraz réznice temperatur. Tarcie jest w istnienia ruchu, a przeplyw ciepta zachodzi dzieki réznicy temperatur. Za- tem przemiany odwracalne muszq przebiegaé nieskoficzenie wolno oraz przy nieskoriczenic malych réznicach temperatur. Moana powiedzieé, ze sa one graniczng postacia rzeczywiscie zachodzacych proceséw nieodwracal- nych. Duze znaczenie praktyezne przemian odwracalnych wynika stad, ze sq one wykorzystywane w badaniach wszelkiego rodzaju przemian ter- modynamicznych. Druga zasada termodynamiki méwi, ze wszystkie rzeczywi- ste przemiany sq nieodwracalne. Zasada ta, zarowno jak i pierwsza zasada termodynamiki, sq zasadami doswiadczalnymi. Cheac okreslié warunek ilosciowy nieodwracalnosci wewnetrznej, roz- waimy przemiany ukladu z rys. 1-26. Na przyklad w czasie ruchu wirni- ka sprezarki na czynnik dzialaja rownoczesnie sily normalne i styczne, tzn. stosujae oznaczenia wg rys. I-26, przekazuje sie czynnikowi prace OL = 0L,—oLy +L, W przemianie wewnetrznie odwracalnej 6L, = 0, czyli 6L,q = OL, ~dLy = —PaV (i-15)jeodwracalnosé wewnetrzna procesu charakteryzuje zatem zalez- 6L—dL,g=dL+PdV =d5L,>0 (I-16) {Ppav=L,>0 (1-16a) Zaleznos¢ te mozna wyrazié w ten sposdb: praca rzeczywiscie prze- kazana czynnikowi jest zawsze wieksza od pracy w procesie odwracal- nym. Dla przemian adiabatycznych zwiazek (I-16) prowadzi do zaleznosci OLygt+PdV>0 ykorzystujac réwnanie (I-7), otrzymujemy (dU+PAaV),~>0 (I-17) lub { (@U-+PaV),4.>0 (I-17a) i Okazuje sie, ze w dowolnej przemianie (réwnicz nieadiabatycznej) wy- razeni au: Pav ze w ktorym T oznacza temperature bezwzgledna, jest rézniczka zupelna pewne}j funkeji S, zwanej entropiq; jej wartos¢ odniesiona do 1 kg czyn- nika, zwana entropiq wtasciwa, oznacza sie nastepujaco s cee: m Otrzymamy stad gout Rae ds = T (1-18) oraz Smee (I-18) ie OkreSlona réwnaniem (I-18) funkcja S jest kolejng funkejq stanu, ezy- li zalezna wylacznie od parametréw termodynamicznych. Poniewaz tem- peratura T jest zawsze wieksza od zera, zatem réwnania (I-17) po wyko- rzystaniu zwiazku (I-18) ujmuja druga zasade termodynamiki ilosciowo w sposdb nastepujacy: w procesach adiabatycznych zachodzi zawsze przy- rost entropii. JeSli procesy np. sprezania sq nieadiabatyczne (wystepuje chlodzenie caynnika), to cheac nieodwracalnosé wyrazié przyrestem entropii, nalezy 52uklad rozszerzyé 0 chiodnice i obliczyé przyrosty entropii wszystkich ukla- déw czeciowych, bioracych udzial w przemianie ASy-.a = AS,>0 gdzie AS; — przyrosty entropii ukladéw czesciowych. Moze sie oczywiscie zdarzyé, ze w pewnych uktadach czesciowych, zwlaszeza intensywnie chlodzonych, nastapi spadek entropii, w innych zas bioracych udzial w przemianie musi nastapi¢ przyrost tak duzy, ze ich suma ogélna jest wieksza od zera. Dzieki bezposredniemu powiazaniu entropii z druga zasada termod: namiki, funkcja ta jest wygodnym parametrem stanu w analizie obiegow termodynamicznych. Ze sformutowania drugiej zasady termodynamiki wynika, ze w prze- mianach adiabatyeznych odwracalnych przyrost entropii jest rowny ze- ru, wzglednie entropia zachowuje wartos¢ stala. Dlatego przemiany adia- batyezne odwracalne nazywa sie izentropami (s = const, ds = 0). Wprowadzona w poprzednich rozwazaniach praca sit stycznych (tarcia wewnetrznego) OL, ol,, wywoluje takie same zmiany czynnika jak dopro- wadzone cieplo. W zwiazku z tym prace OLs bedziemy traktowaé jako réwnowazne tzw. cieplu tarcia 0Q; bLs = 6Q;; ol, = dqy (I-19) Wprowadzamy pojecie ciepta catkowitego (5q.), bedacego sumg ciepla prze- kazanego czynnikowi od zrédel zewnetrznych (}q) oraz ciepla wywigza- nego na skutek rozproszenia energii mechanicznej (3q; = d1;) 6q, = 9q+-5q, Wykorzystujac zwiazek (I-18) w rownaniach poprzednio wyprowadzonych, otrzymamy du+Pdv _di—vdP 44, _ dag, Go er n° du = dq+0l = 6q+6q,—Pdv = 6q,—Pdv (I-20) (I-18b) Zwigzek (I-18b) okreéla przyrost entropii w zaleznogci od ilosci doprowa- deanego ciepla calkowitego. Rownania (I-12d) oraz (1-18b) prowadza do za- leznosci B= ai—dq-va (5 e) gai = vaPsdarta(s e)+gaH 1-22) Wyraienie to okresla elementarng prace technicenq 61,. Jeéli przyjmiemy, ze w przemianie czynnik nie doznaje przyrostu energii kinetycznej i po- tencjalnej, to rwnanie (I-21) przybierze postaé 6; = vdP +-5q; (I-21a) zaé w przemianie odwracalnej, przy zachowaniu poprzednich zatozen Olyca = VAP (1-22) Wzory powyésze maja duze znaczenie w teorii maszyn przeplywowych, a wige réwniez w teorii spredarek, dmuchaw i wentylatorow. 532.3. Gazy doskonale i gazy rzeczywiste Réwnanie stanu, wyraéajace wzajemna zaleznosé parametrow termodyna- micznych P, v, T (réwnanie (I-6)), wyznacza sie doswiadczalnie. Okazu- je sie, ze przy cignieniach P dazacych do zera, wielkos¢ Pv/T dazy do pew- ej wartosci stalej R, charakterystyeznej dla danego gazu lim?? —R (1-23) po T Stala R nazywamy indywidualng statq gazowa. Przebiegi Pu/T w funk- cji cignienia P, przy réinych wartosciach temperatury dla powietrza, po- daje rys. 1-29. Stad widzimy, ze stala gazowa powietrza wynosi 287,22 N= m/ikg- K). 7 95x—— 1 —— e513 19 Rys. 1-29. Przebiegi wyraieh Pu/T w funk- eji cignienia P, przy réinych temperatu- rach T, dla powietrza. Linie przerywane oznaczajqa wartosci bledéw popelnianych przy przyjeciu granicznej wartosci R za stala a 4105 8107 12-05 16-107 Mim* Gaz, ktéry zmienia swoje parametry wg granicznej zaleznosci, poda- nej réwnaniem (1-23), w calym zakresie cignienia, nazywany gazem dosko- natym. Réwnanie stanu gazu doskonatego jest zatem nastepujace Pu=RT (I-24) Wiele gazéw rzeczywistych, w granicach nieznacznych bledéw, w du- zym zakresie temperatur i cignien zmienia swoje parametry wg tego wla- Snie réwnania. Pokazano to na rys. I-29, na ktérym naniesiono linie, ozna- czajqce odchylenia wzgledne stalej gazowej R. W zagadnieniach przeply- wow interesuja nas szczegélnie objetosci wlasciwe, gdyz one wplywaja bezpogrednio na wartosci przeplywu. Rys. 1-30 okresla nam blad popei- niony przy obliczaniu objetogci wlasciwej powietrza z réwnania stanu vein = RT/P wzgledem objetosci rzeczywistej v ,_ RT Av Up a) Zaleznosci'przedstawione na rys. I-29 i 1-30 uzasadniaja celowos¢ po- slugiwania sie rownaniem stanu gazu doskonalego w obliczeniach prze- 54mian gazu rzeczywistego, jesli nie w calym, to przynajmniej w pew- nym ograniczonym zakresie temperatur i cisnieh. Chcac uzyskaé oblicze- nia bardziej dokladne, nalezy postugiwaé sie odpowiednimi tablicami wzglednie wykresami. 1-30, Odchylenia wzgledne obje- 0- tosei wlasciwych powietrza obliczo- nych z réwnania stanu wzgiedem ob- igtosei rzeczywistych, w zaleznosci od 100) cignienia p i temperatury ¢ 50] Réwnanie stanu gazu doskonalego, odniesione do masy jednego kilo- mola M, przyjmie postaé PV =(MR)T (1-25) gdzie: V — objetosé molowa w m%/kmol, (MR) — uniwersalna stala gazowa w J/(kmol- K). Wielkosé (MR), na podstawie prawa Avogadro, jest wielkoscia stala, niezalezng od rodzaju gazu; jej wartosé liezbowa wynosi (MR) = 8314,7 J/(kmol-K) Badania wykazaly, ze w gazach doskonalych energia wewnetrzna jest wylaczn funkeja temperatury U(T), natomiast w gazach rzeczywistych jako funkeja stanu zalezy ona od dwéch parametrow termodynamicznych, np. Ti v. Wplyw objetosci wlasciwej na wartosé energii wewnetrznej jest zasadniczo nieduzy i zanika przy cisnieniu dazacym do zera. W opisach przemian termodynamicznych poslugujemy sig cieplami wlagciwymi, a szczegdlnie cieptem przy stalej objgtosci c,, okreslonego na- stepujaca zaleznoscia SulT, v) tm a eT. v) oraz cieptem przy statym cisnieniu cp opisanego wzorem o,{T, P) = ea) (1-26a) ome Powyzsze ciepla wiasciwe sq wiee pochodnymi czastkowymi funkeji stanow u oraz i, przy ustalonych odpowiednio parametrach v = const, P = const. Dla gazow doskonatych zaréwno energia wewnetrana, jak i en- talpia (Wwynika to z rownania (I-13) oraz ([-24)), sq funkejami wylacznie 55temperatury, zatem ciepla wlasciwe tych gaz6w sa réwniez zaleine od temperatury. Stad mozna napisaé wyrazenie na energie wewnetrzna 7 u= | ofT)dT+uy (1-27) i. oraz na entalpie - r | ep(T)AT+ in (1-27a) i WielkoSci odniesienia ip, up mozna przyja¢ dowolnie; czesto- zaklada sie, ze w temperaturze 0°C, ip = 0. Z réwnania (I-13), otrzymujemy di du, aPe) ‘dt ar aT a po uwzglednieniu réwnan (I-24) i (I-26) cp=ct+R (1-28) Wartosci ¢, i cp, zwlaszeza w nidszych temperaturach zmieniajq si¢ nieznacznie. Dlatego w pewnych zakresach mozna przyjmowaé je za sta- je. Na przyklad dla powietrza cy = 0,717 kJ/((kg+K) i zmienia sie w ob- szarze temperatur —273+100°C w granicach 1%/e. Cieplo wlasciwe c, sto- sownie do wzoru (I-28) wynosi cp = c)+R = 0,717+0,287 = 1,004 iJ/ /(kg + K). W tych przypadkach (cp = const, c, = const) przyrost entalpii okresla zaleznosé is—i: = ,(T2—Ts) (1-29) a przyrost energii wewnetrznej tu, —u, = ¢,(T,—T;) (I-29a) Dla gaz6w rzeczywistych ciepla wiasciwe, jak zaznaczono wyzej, sa funkcjq parametréw stanu, a wiec np. temperatury i ciénienia. Rys. 1-31 przedstawia nam tego rodzaju zaleznosé dla ciepla wlasciwego powietrza przy stalym cisnieniu. Widzimy stad, ze w zakresie wysokich temperatur Rys. I-31. Zaleznosé ciepla wlasciwego powictrza przy stalym ciénieniu od temperatury i cignienia; cp = f(t, p)na wartosei c, wplywa decydujaco temperatura, w zakresie za$ niskich — cignienie. Znajac rownanie stanu gazu rzeczywistego f(T, P, v) = 0, moz- na obliezyé jego ciepto wlasciwe cp (P, T) z zaleznosci P cP. T) = cpAT) -T | (& ),aP 3 gdzie ¢p(T) — ciepto wlasciwe gazu doskonalego (przy P+0) [4], -T {Gt0/eT*p okreéla odchylenia ciepla wlaSciwego od wartosci gazu doskonalego. W praktycznych obliczeniach najchetniej korzystamy z wykresow en- talpia—entropia (i—s). Wykres taki sporzadzony dla powietrza w pewnych zakresach entropii i'entalpii zamieszezono na koncu ksiqzki. Pelny prze- bieg zaleznosci zachodzacych miedzy parametrami termodynamicznymi po- wietrza przedstawiono na wykresie i—s rys. I-32. Widzimy na nim prze- biegi izoterm, ktére najpierw gpadaja, osiagaja minimum (punkt inwer- sji), a nastepnie rosna asymptotycznie do lini poziomej. Poziomy przebieg izoterm wykazuje, ze w danym zakresie gaz mozna uwaza¢ za doskonaly (dia gazu doskonalego entalpia jest funkcjq tylko temperatury). Na rys. 1-32 naniesiono miedzy innymi linig inwersji, przechodzacqa przez punkty inwersji poszczegéInych izoterm. 500 400) Rys, I-32. Wykres i—s dla powietrza z za- maczona linia inwersji; 2=0; 2=1— 4, dolna i gérna linia graniczna, K — punkt =”) krytyczny W obliczeniach termodynamicznych stosujemy réwniez stosunek cie- pet wlagciwych pee (1-30) ¢, Dla gazu doskonalego wielkos¢ ~, tak jak ciepla wlasciwe, jest wytacz- nie funkeja temperatury; nadto w pewnych jej zakresach, w ktérych war- otosci cy i c, moga byé traktowane za stale, rowniez dla z mozna przyjaé wartos stala. Dla gazéw rzeczywistych oczywiscie ~ jest funkcja para- metrow termodynamicznych. Tego rodzaju zaleznosé przedstawiono na rys. 1-33. ) | a © 2 30 ~« 30 plot 0,98" bar} Rys, 1-33, Zaleznos¢ stosunku ciepet wlasciwych ¢p/cy od temperatury T i cignienia p: a) dla powietrza przy temperaturze T = 300 K, b) dla azotu Ze wzordw (I-30) oraz (1-28)) wynikajq dla gazu doskonalego nastepu- jace zwiazki x 1 Ca a zl Dla izentropy (ds = 0) z réwnan (I-18) i (I-19) otrzymujemy zalez- nosei R (-31) du = —Pdv: di=vdP a dla gazu doskonalego du =c,dT = —Pdv di = cpdT = vdPPo podzieleniu tych réwnani i przeksztaiceniu dochodzimy do zalez- nosci =0 (I-32) Wprowadzamy z réwnania stanu parametr T aT x—1 dP dv ees =-( A -32 & pa ot) (1-32a) Zwiazki (I-32) i (I-32a) sa rownaniami rézniczkowymi izentropy gazu doskonalego, w ktorych x = f(T). Zakladajac x = const, powyzsze rowna- nia mozna scalkowaé T ae Pv" = const: —- = const; Tv" =const (I-33) p* 2.4. Sprawnosci adiabatyeznych przemian sprezania Rozwazymy ustalony proces sprezania w ukladzie otwartym. Réowna- nie energii podajq nam zwiqzki (I-12a) lub (I-12b). Réznica pozioméw mie- dzy przekrojami wlotowym (poczatek procesu sprezania) a wylotowym (ko- niec procesu spr¢zania) jest tak nieznaczna, ze wyrazenia g(Hy—Hj) z row- nania (I-12b) mozna pominaé. Rozpatrujemy przemiany adiabatycane, tzn. takie, w ktorych q, wzglednie 4q sq réwne zeru. W taki wlasnie sposéb przebiegaja procesy w sprezarkach przeplywowych, poza obszarem chtodnic miedzystopnio- wych. W czasie przepiywu czynnika, zaréwno przez kanaly ruchome jak i nieruchome, odprowadzone od niego ciepto przez scianki kadluba do oto- czenia, ze wzgledu na duze predkosci przeplywu wzglednie krétki czas procesu spregania, jest tak znikome, ze mozemy je nie uwzgledniaé. W sprezarkach tlokowych, w ktérych cylindry intensywnie chlodzimy wo- dg, nie mozna juz czynié takich uproszezen. Analizujemy przeplywy przez kanaly nieruchome i ruchome lub za- wierajgce elementy ruchome. Kanaty nieruchome W przeplywie przez kanaly nieruchome ezynnikowi nie przekazujemy cy technicznej, a wiec mamy 6l, = 0. Z réwnania (I-12b) dla rozpatry nego przypadku otrzymujemy réwnanie energii w postaci (I-34) lub w formie rézniczkowej (I-34a) aiva(ye) (Dla ulatwienia zapisu, w miejsce liczb rzymskich stosowane beda od- powiednie arabskie). 59W przeplywach przez kanaly nieruchome, w czasie ktérych nie zacho- dzi wymiana ciepta z otoczeniem, entalpia calkowita ma zatem wartosé stata wzglednie przyrosty entalpii sa rowne spadkom energii kinetycznej i na odwrét. Wykorzystujac zwiazek (I-18b) oraz warunek q = 0, otrzy- mamy di = vdP+0l, = vdP+dq a stad . a J vdP+1,.= | vdP+q), 2 i i uwzgledniajae réwnanie (I-34) otrzymamy 1 2 2 . oy ldne) = fed tty = J vdP Hay, (I-35) 2 lub - a( ; “) = vdP + dl, = vdP +-5q; (I-35a) gdzie I,,-,, dls — praca sit styeznych w przemianie 1—2, rowna odpowiednio cieplu tarela dpe bap, Rys, I-34. Charakterystyezne przemiany adia- batyezne Wychodzae z pewnego punktu 1, mozliwe do przeprowadzenia prze- miany w przeplywie przez kanal nieruchomy zaznaczono na rys. I-34. Po- niewaz proces jest adiabatyczny, wystapi w nim zgodnie z druga zasada termodynamiki przyrost entropii. Wszelkiego rodzaju przemiany biec wiec moga jedynie poczawszy od punktu 1 na prawo, czyli w obszarze pola za- kreskowanego na rys. I-34. Rozrézniamy pod wzgiedem zmian predkosci i ciSnienia nastepujace przeply wy: a) opdénione (cy c,) — punkt 2 lezy w polu C. 60 acRéwnania energij (I-34) oraz (I-35) przedstawiono graficznie na wy- kresie i—s, dla przeplywu opéénionego (rys. I-35a) i przyspieszonego (rys. I-35b). Jak wynika z rownania (I-18), dla izentropy elementarny przyrost entalpii di, = vdP. W ten sposdb wielkosci vdP naniesiono na rys. I-35. Dla przemian skoriczonych, wprowadzono przez analogie ozna- czenia izentropowych przyrostéw entalpii Ai, = ii, okreslonych odcinkiem izentropy, przechodzacej przez punkt poczatkowy przemiany, zawartym miedzy izobarami P; = const i P» = const. 9), Rys, I-35, Przedstawienie graficzne rownania energii przeplywu przez kanaly nieru- chome; rownania (I-34) i (I-35) Widzimy stad, ze za pomoca réwnania energii mozna wyznac: dynie entalpie w punkcie 2 przemiany; drugi parametr, np. ci! tego punktu, ustalimy znajgqc np. prace sit styeznych dl,, 1,1». Okreslimy ja za pomoca sprawnosci, odpowiednio dla proceséw sprezania i rozpre- Zania, w nastepujacy sposdb: dla przemian elementarnych — procesu sprezania, tzw. sprawnosciq politropowa sprezania = EP "nk = di—— procesu rozprezania, tzw. sprawnosciq politropowg rozpreiania —di nar = S55 (I-37) dla przemian skonczonych — procesu sprezania, tzw. sprawnosciq izentropowa sprezania Ni, y2 ak = Re (I-38) — procesu rozprezania, taw. sprawnosciq izentropowg rozprezania —Aij-2 = Ai. (1-39) Yst = Zauwazamy, ze sprawnosci sprezania dla przemian izentropowych sa réwne jednosci, dla przemian, ktérych punkt koncowy 2 lezy w polu 4 (rys. 1-34), sq dodatnie i mniejsze od jednoéci, natomiast, gdy punkt 2 lez w polu B, sq ujemne oraz gdy punkt koncowy lezy na izobarze P, = = const — réwne zeru. Sprawnosci rozprezania dla przemian izentropo- wych sq réwne jednosci, dla lezacych za w polu C sq dodatnie i mniej- sze od jednosci, a kofezacych sie na izentropie i, = const rowne zeru. Wymienione wyzej sprawnosci charakteryzuja dang przemiane pod wzgledem strat, np. ol, _ oy di di’ ee ee int —vdP ~ —vdP Im wieksze straty, tym mniejsza sprawnosé. Kanaly ruchome W przeptywie przez kanaly ruchome czynnikowi mozemy (nie musimy) przekazaé prace techniczna. W tym przypadku rownanie energii jest nastepujace dy = aiva( i ) (1-40) lub 1 Ine = t.- + 5 i (1-40a) W stosunku do przypadku poprzedniego wystapi tutaj przyrost entalpii calkowitej. Powyzsze réwnania przeksztalcimy, wyko- rzystujae zwiazek (I-18b)Réwnania (I-40) i (I-41) podobnie jak poprzednio przedstawiono gra- ficznie na rys. I-36. Ograniczamy sie tutaj jedynie do proceséw spreza- nia. W celu ustalenia parametrow korica przemiany, wprowadzamy spraw- nosei definiowane tak samo jak w przeplywie przez kanaly nieruchome (réwnania (I-36) i (1-38). Rys, I-36. Przedstawienie graficzne rowna- nia energii przeplywu przez kanaly rucho- me; réwnania (I-40) i (I-41) W opisie réznych przemian postugujemy sie czesto politropa, zdefiniowang réwnaniem Po" = Pv" = const | aP ae pte 0 | gdzie: P, v, — parametry punktu 1 politropy, n — wykiadnik politropy. Wprowadzajac do zaleznogci (I-42) rownanie stanu (I-24), otrzy dalsze zwiazki dla przemiany politropowej T Ts a1 nt Pe Pp, To™! = T,v?-1 = const skad - (1-42) = const | (I-42a) 63Jesli zwigzek (I-42) wprowadzimy do réwnan (I-36) i (I-37) i réwno- czesnie wykorzystamy rownanie stanu gazu doskonalego (I-24) oraz row- nanie (I-31), to otrzymamy dP _vdP x1 dP 1 _ 1 ok Cat Pdv+vaP ~ 120? =a v dP n Zatem sprawnosé politropowa sprezania jest okreslona wzorem x—1 ma = 8S oy (1-43) Po podobnych przeksztatceniach réwnania (I-37), wzor na sprawnost politropowa rozprezania przybierze postaé ~ n-1 Mae (1-44) Poniewaz, jak wykazano poprzednio, wielkoSci yx i jar sa mniejsze od jednosci, stad wynika, ze w przemianach adiabatycz nych: — sprezajacych n> x, — rozprezajacych n (I-49) Prace samoogrzania D, okreslamy wspélezynnikiem samoogrzania fa= Ain (1-50) Wzér (I-49) moéna napisaé w postaci Nak = Nar +S_) + (I-49) o 12 3 45 6 7 6 9 on 2 Rys. 1-88, Zaleznosé sprawnoci izentropowej sk od politropowej yak i spreiu Py/P, dl atyeznych proceséw sprezania 66Dla gazu doskonatego, w ktérym x = const, zaleznosé miedzy spraw- nogciami politropowa i izentropowa mozemy wyprowadzi¢ z rownah (L-47), (I-46), (1-43) i (I-38). Po odpowiednich przeksztalceniach otrzy- mamy (I-51) aa Zaleinosé powyzsza rsx = f(yink, P2/P;) dla x = 1,4 przedstawiono na rys. 1-38. Z przebiegu linii rys. 1-38, jak réwniez ze wzoréw (I-51) czy (L49), wynika, ze gdy sprez P,/P, dazy do jednosci, wzglednie réznica P,—P, do zera, nx dazy do 7x- Wspélezynnik samoogrzania przemiany politropowej wynosi a las eae a ale) Te a : er lie)” | lub po wykorzystaniu zaleznosci (I-43) t Ps ak = Fn = Nox (a) —F , 1 (1-52) (=) Zaleznosé (1-52) dla x = 1,4 przedstawiono graficznie na rys. 1-39. w Rys, I-39, Wspélezynnik samoogrzania spre- tajacej przemiany politropowej fn w funk- eii sprezu py/p, i sprawnosci politropowej tink. Wykladnik izentropowy = 1,4 * 67Przedstawione wyzej zaleznosci mozna by réwniez wyprowadzié dla proceséw rozprezajacych. Poniewaz w sprezarkach zachodza one przy stosunkowo malych spadkach cignienia, dlatego dla nich bedziemy przy}- mowaé Yor ~ Yet W odréinieniu od proceséw sprezania zachodzi tutaj nierawnosé Nar Snsr Nalezy zwrécié uwage, ze w okreglaniu wspélczynnikéw sprawnosci istnieje pewna dowolnosé. Definicjom sprawnoésci stawiane sq zawsze na- stepujace warunki: a) w przypadku wyidealizowanym, stanowiacym doskonaly przebieg przemiany termodynamicznej, sprawnosé ma byé réwna jednoéci; b) réznica miedzy mianownikiem a licznikiem odpowiada powstalym w przemianie stratom. Powyzsze warunki w odniesieniu do rozpatrywanych przemian o skoi- czonych przyrostach entalpii, spelniaja rowniez nastepujace okreslenia: przeplyw bez przekazania pracy (l,=0) — przemiana sprezajqca Aint ye Aiget+ a | pk nn ie Singt oe 7c — przemiana rozprezajaca { (1-53) Ait te ic "pt ~ 1 = ips Nigh y Aig at 2 przeplyw z doprowadzeniem pracy (y>0) — przemiana sprezajgca (1-54) "pk = Sprawnoéci te nazywane sq przeplywowymi, w odréinieniu od po- — przednich (wzory (I-36)=(1-39)) zwanych termodynamicznymi, Porow- nujac powyzsze wyrazenia z poprzednimi (wzory I-38~-I-39), zauwazamy, ze przemiany, w ktérych zachodza te same straty, maja rézne sprawno- Sci. Zatem przy poslugiwaniu sie wspétczynnikami sprawnosci, nalezy zawsze dokladnie zapoznaé sie z ich definicja. Wspélezynnikami sprawnosci okresla sie straty poszczegélnych ele- mentéw stopnia, nastepnie stopni, czeSci sprezarki, zawierajace} szereg stopni, i wreszcie calej sprezarki. Interesuje nas zaleznosé sprawnosei izentropowej catej sprezarki lub jej czesci x od izentropowej sprawnosci stopnia 7. Dla uproszezenia zapisu w oznaczeniach sprawnosci pominie- my indeksy s, gdyz w gre wchodza wylacznie sprawnoéci izentropowe. 68Rozpatrzymy przykladowo sprezarke skladajaca sie z trzech stopni (rys. 1-40). Sprawnoéé jej, zgodnie z przyjetymi poprzednio definicjami, wynosi Siew i H, * =i Sprawnosé zaS pierwszego stopnia 74-1, drugiego 74-2, p-tego tjnp WY- raza sie zaleznosciq i, _ Aig = eG Na = i,—i, Mile a ipsn—ip _ Sipe ist p= itp Aitpisy-p Znaczenie poszezegélnych wielkosci oraz stosowanych indeksow objasniono na rys, I-40. Rys. I-40. Przebieg sprezania adiabatycznego w spreéarce tréjstopniowej ? PoszezegéIne izobary odcinaja na izentropie wychodzacej z punktu 1 wielkosci, ktore oznaczono Aixp.1)-p (na rys. I-40, dla drugiego stopnia Ais). Réznica przyrostow izentropowych, zawartych miedzy tymi sa- mymi izobarami i wychodzacych z réznych punktéw, np. izentropy a i b (rys. I-41), wynosi F AMi,,—Ai,_, = | (vy—v,)dP 69Dla gazu doskonalego (entalpia jest jednoznaczna funkcja tempera- tury T) przyrost entalpii Ai,, mozemy wyrazié, jak wykazano poprzed- nio, polem ABCD, podobnie przyrost Ai, — polem EFGH. Réinice en- tropii punktéw N'i M (rys. I-41), a wiec punktéw lezacych na tej samej itt) 4 Rys. I-41, Graficzne przedstawienie réénicy izen- tropowych przyrost6w entalpii, zawartych mi¢- dzy tymi samymi izobarami, przemian o réinych wartosciach entropii izotermie wzglednie izentalpie oraz odpowiednio na izobarach P, = const i P, = const, wyznaczymy z réwnania (I-18b), okreslajacego entropic, oraz réwnania stanu (I-24) Py Asuy = Rin" Wynika stad, ze odleglos¢ pozioma miedzy izobarami Asyy jest stala, czyli izobary gazu doskonalego sq w ukladzie i—s liniami wzgledem sie- bie rownolegle przesunietymi. Z tej wlasnosci wyciagamy wniosek, ze pole ABCD (rys. I-41) — reprezentujace Ai,, — jest réwne polu KBGHELK. Zatem interesujaca nas rdznica izentropowych przyrostow en- talpii_Ai,,—Ai,., odpowiada polu KBFL (pole zakreskowane na rys. I-41). W zwigzku z tym réénica sumy izentropowych przyrostéw entalpii posz- ezegéInych stopni )/Aip:s)-p oraz H,= S'Aixpin-p odpowiada polu 28-2-3s-3-48-4s-2s, zakreskowanemu na rys. I-40. Oznaczamy D= J Aiapisy-p- a (1-55) ee SAigossy-p #, A, Po podzieleniu pierwszego z rownah (I-55) przez H, otrzymamy D HT istic TK (1-55a) Srednia sprawnosé izentropowa stopnia wynosi ng = > dinwin- Nst-tr H Zaléimy, ze izentropowe przyrosty entalpii poszczegélnych stopni Ai, sq takie same, a pole 1-4-4s-1 oraz pola zawarte miedzy linia przemiany -4, izobara i izentropa danego stopnia, np. 1-2-2s-1, sq tréjkatami podob- 70 ee eeenymi, Jak wykazano poprzednio, tréjkat 1-4~4s odpowiada wielkosci D,, zatem trdjkat 1-2s-2 i dalsze wynosza: — D,, gdzie z oznacza liczbe stop- ni. Majgc na uwadze okreSlone poprzednio znaczenie geometryczne wiel- kogci D, otrzymujemy D=D,-z oe = p,(1 - |) | & (1-55b) reuli-2) | Wstawiamy te zaleznosé do réwnania (I-55a) i otrzymujemy wzér na Sredniq sprawnosé izentropowa stopnia w postaci 1 [: + (1 - a fs] (1-56) a dalej za pomoca zaleénoéci (I-49) pozbywamy sie wspélczynnika samo- ogrzania f, i otrzymujemy 1 Nst-6e = KT (: = 3) Gink nx) (1-56a) "sti Tak wie otrzymaligmy zwiqzek migdzy Srednia izentropowa spraw- noseig stopnia 74-;, a sprawnoscig izentropowa sprezarki x, skladajacej sie z z stopni. Wyiej przytoczone wzory i wykresy pozwalaja rozwiqzaé wazne w zastosowaniach zadanie, polegajace na okregleniu sprawno- Sci sprezarki mx ze znanej gredniej sprawnosci sto- Pnia tv Postepujemy w nastepujacy sposdb. Znajgc sprawnosé sto- pnia i jego sprez, ze wzoru (I-51) wzglednie wykresu rys. I-38 znajdujemy sprawnos¢ politropowa nx, co umozliwia z kolei ze wzoru (I-56a) obli- czyé sprawnosé sprezarki x. Jesli poslugujemy sie zwiazkiem (I-56), to nalezy dodatkowo ze wzoru (I-52) lub rys. 1-39 okreélié wspélczynnik sa- moogrzania f,, bedacy funkcjq 1x oraz sprezu calej sprezarki. Przy ma- lych sprezach np. p2/py <1,5 mozna przyjaé, Ze Net-ir~ "nk Dalsze uproszczenia mozemy wprowadzié przy wyznaczaniu izentro- powych przyrostéw entalpii, zachodzacych przy malych przyrostach en- talpii; korzystamy wtedy ze wzoru przyblizonego Mig g DAP,» (1-57) Przeanalizujemy obecnie blad, jaki popeniamy z powodu tych uprosz- czen. Ze wzoru (I-46), okreslajqcego izentropowy przyrost entalpii, mamy yer Pe (44 _ Sige Py x RT ) Prawa strong powyzszego rownania rozwijamy w szereg Pe yy Mine» 1 ( ine 2=%/ Mine P 2-B—24) (Ai a RT, 2z\ RT, "6x2 ( RT, 2428 RT, -1 Ain. «RT, Szereg powyzszy jest zbiezny, gdy <1. 7Zauwazamy, ze Par OP aera) aie PR)? RT, Stad btad popelniany w obliczaniu przyrostu cignienia, jezeli w miej- sce Scislego wzoru (I-46) stosujemy uproszczony wz6r (I-57), wynosi A, = SPs AP a _ } AP, | _ Aine [1 , 2-% Sine | (2-28-20) (dine?) age) RT, | 2° 62° RT, 243 (RT, ) ve AP,2—AP,. Ar _ 2 AP, 144, W tablicy (I-1) zestawiono wartosé A, i 4p w procentach w zalezno- Sci od ~y"* (w zakresie 0,02~+0,20), pray x = 1,4. Tablica I-1. Bledy 1,, 1, okreslone wzorami (I-58) aan = eee ll Ai, ye | | | * RT, Ll 0,02 | 0,04 0,06 | 0,08 | 0,10 0,15 0,20 | Ay % 0,7162 7162 | 1,4366 2,1610 | 2,8894 3,620 | 5,4720 | 7,3476 ° | 7113 | 1ai61 2.1144 | 2,8058 3,4900 | 5.1720 | 6,8076 | RY, 0,02 0,04 0,06 0,08 0,10 0,15 0,20 % 0,7122 | 1,4204 | 21242 | 2,8242 35200 5,2425 | _6,9396 % 0,7173 | 1,4404 —2,1692 | 2,9042 | 3,6438 | 5,5175 7,4196 | W przemianach rozpreéajacych postugujemy sie zwykle spadkami en- talpii — Aix» i spadkami cisnienia — AP, .. Podobnie jak poprzednio w tych przypadkach uzywamy nastepujacego wzoru uproszczonego Migs = 04(—AP;_2) Blad popeiniany w takich obliczeniach oceniamy réwniez ze wzoréw (I-58) lub tabl. (I-1). Zauwazmy, ze w procesach spredajqcych AP,_. > >AP,.. (bledy A, i Ay sq wieksze od zera), natomiast w procesach rozpre: Zacyeh wi odniestenin (do spadk6w jest iodwrotaie:| l/s AP. —AP,, (bledy A, i A, sq ujemne). 2.5. Analiza mocy zapotrzebowanej w procesach sprezania 2.5.1. Uwagi ogélne Ze wzgledéw ekonomicznych staramy sie, aby wszelkiego rodzaju urza- dzenia, a szczegéInie urzadzenia energochlonne, mialy moiliwie jak naj- wiekszq sprawnoé¢. Jeli w urzadzeniach tych wystepuja sprezarki, to 72celowosé prowadzenia takiego czy innego procesu sprezania wynika z analizy pracy catego urzadzenia. Z réwnania (I-41a) wynika, ze praca sprezania |, zalezy od charakteru przemiany v(P), strat qj,» otaz przy- rostu energii kinematycznych. Praca sprezania z jednoczesnym chiodze- niem jest mniejsza od pracy sprezania bez chiodzenia. Jesli_jednak sprezanie to wehodzi np. w obieg silnika turbogazowego (rys. I-24), to chlodzenie zmniejsza wprawdzie prace sprezania, powoduje jednak row- noczesnie obnizenie temperatury czynnika za sprezarka T,. W efekcie tego, cheac utrzymaé przed turbing stala temperature T, nie zalezna od Ts, powinno sie w komorze spalania doprowadzié wiecej ciepla. W ten sposdb obnizenie zapotrzebowanej mocy sprezania, zwiekszajace réwno- czesnie moc oddawana na zewnatrz, powoduje jednak wi¢ksze zuzycie paliwa. Z obu tych wplywow moze okazaé sie, ze — z punktu widzenia sprawnosci calego ukladu — chiodzenie nie jest wskazane. W przypad- kach, w ktérych zadamy np. powietrza 0 odpowiednim cisnieniu, nato- miast jego temperatura nie ma zadnego wplywu na dalszy proces pracy sprezonego powietrza, chtodzenie jest jak najbardziej pozadane. Jest rzecza oczywista, ze niezaleznie od doboru przemiany v(P) na- lezy zawsze dazyé, aby praca qj,» byla moéliwie jak najmniejsza. Za- gadnienie to wiaze sie Scigle z zagadnieniami przeplywu przez poszcze- gélne elementy sprezarek, dmuchaw czy wentylatoréw, ktére beda sze- rzej oméwione w dalszych czesciach niniejszej pracy. W obecnych roz- wazaniach wielkosci strat okreglimy wspélezynnikami sprawnosci (wzo- ty 1-36+I-39), przyjmujac je w granicach otrzymywanych w po- prawnie dzialajacych sprezarkach. Przyrosty energii kinetyeznych w sprezarkach, dmuchawach, a nawet wentylatorach sq na ogél do po- miniecia. Dlatego tez w dalszych rozwazaniach tego rozdziatu zaktadaé bedziemy, Ze c; = cz, tzn. ze nie bedziemy uwzgledniaé zmian energii kinetyeznych. Postawiony temat sprowadza sie wiec do okreslenia mocy sprezania w zaleznogci od przebiegu funkeji v(P), przy zatozonych wspél- czynnikach sprawnosci. Nalezy jednak wziqé pod uwage wzgledy realiza- cji przemian sprezania, i w zwiazku z tym przytoczono kilka charaktery- styeznych konstrukeji sprezarek z chiodzeniem czynnika przeptywajacego. Na rys. 1-42 przedstawiono 9-stopniowa sprezarke pro- mieniowa wytwérni DEMAG (REFN). Spredane powietrze jest chlodzone w nieruchomych kanalach przeplywowych, a wies w dyfuzo- rach i kanalach nawrotnych, poczawszy od stopnia drugiego; poza tym chlodzone jest dodatkowo w chlodnicach umieszczonych zewnatrz spre- iarki za stopniem trzecim i szdstym. Wyprowadzenie powietrza ze spre- zarki do chtodnicy zewnetrznej (kanal 3 — rys. I-42) oraz powrét z chlod- nicy do sprezarki (kanal 4) zaznaczono na rysunku odpowiednimi strzal- kami. Woda chlodzaca doplywa do sprezarki dolnymi otworami 6, wy- plywa za$ gornymi 7, odpowiednio regulowanymi zaworami 8. Chlodzenie czynnika wewnatrz sprezarki, czyli tzw. chlodzenie we- wnetrzne, w rozwiqzaniu przedstawionym na rys. I-42, nastrecza wiele trudnosci, szezegdlnie w budowie (w wykonaniu odlewow), jak réwniez w eksploatacji (utrzymanie szczelnosci i odpowiedniej czystosci komor wody chiodzacej tych maszyn); w dodatku efekt chiodzenia, z powodu stosunkowo nieduzych powierzchni wymiany ciepla, jest umiarkowany. Dlatego tez tego rodzaju konstrukcje spotyka sie coraz rzadziej i po- wszechnie przechodzi sie na chtodzenie zewnetrzne, polegajace na chlo- 73dzeniu czynnika w oddzielnych agregatach, polaczonych ze sprezarka od- powiednimi kanalami (rys. I-6 i I-7). Cheac uzyska¢ w chtodzeniu zewnetrznym moéliwie jak najwiekszy efekt chiodzenia czynnika sprezonego, a zatem najmniejsze zapotrzebo- S Ze 4583 Rys. I-42. Dziewigciostopniowa spr¢zarka promieniowa wytwérni Demag, z chtodze- niem wewnetrznym od drugiego stopnia poczawszy oraz zewnetranym po 3. i 6. stop- niu. Parametry sprezarki: czynnik spredany — powietrze; wydajnosé 80000 m*h (22 mi/s); ciSnienie na wlocie p, = 0,85 bar, na wylocie p, = (8,2--9) bar; pred- koSé obrotowa 3060 obr/min; moc 7000 kW; 1 — komory wody chiodzacej, 2 — koto wirnikowe, 3 — kanat wyprowadzajacy powietrze ze spreéarki do chtodnicy zewnetrz~ nej, 4 — kanat wprowadzajacy powietrze po schlodzeniu do sprezarki, 5 — dyfuzor Yopatkowy, 6 — wlot wody chtodzacej, 7 — wylot wody chlodzacej, 8 — zawor regu- lujacy obieg wody chlodzacej, 9 — tlok odciazajacy, 10 — lozysko poprzeczne wanie mocy, stosuje si¢ chlodzenie po kazdym stopniu — z wyjatkiem pierwszego i ostatniego. Tego rodzaju sprezarke zwana izotermicznq albo izotermem przedstawiono na rys. I-43. Na ogél nie stosuje sig chlodzenia ezynnika po pierwszym stopniu, gdyz temperatura jego jest jeszcze sto- sunkowo niska i uzyskany efekt (iloé odprowadzonego ciepta) bytby nieduzy; chlodzenie po ostatnim stopniu nie wplywa na moc sprezania. Nalezy réwniez zwrécié uwage na moZliwosé chlodzenia wewnetrz- nego przez wtrySniecie w strumien sprezonego czynnika rozpylonej wo- dy [9]; woda odparowujgc pochiania odpowiednia ilosé ciepla i chlodzi ezynnik. Uzyskane na tej drodze zmniejszenie zapotrzebowania mocy spre- zania w zalezosci od sprezu ps/p; (wg badah wytworni Escher-Wyss) podaje rys. I-44. Chiodzenie tego rodzaju jest oczywiscie mozliwe w gra- nicach dopuszezalnej wilgotnosci czynnika sprezanego. Z tego powodu obnizenie mocy sprezania jest umiarkowane, na co réwniez wskazuja wyniki badan przedstawione na rys. 1-44. Z powyzszego przegladu wynika, ze chlodzone procesy sprezania mo- zemy podzielié na: a) chlodzone wewnetrznie, b) chlodzone wewnetrznie i zewnetrznie, ¢) chtodzone zewnetranie. 4Rys. I-43. Sprezarka izotermiczna — Wytwérnia BBC — Szwajcaria. Wydajnosé Vy = 24,5 m*/s, sprez ps/P; = 8,5, predkoSé obrotowa n = 4600 obr/min 100 % Rys. I-44. Zmniejszenie mocy sprezania spo- wodowane schtodzeniem czynnika na sku- Mh tek wtrysku wody; Nem — moc sprezania Nor czynnika chtodzonego, Njg — moc spreza- 95 nia w procesie adiabatycznym, a — moc sprezania bez chlodzenia, b — moc spreza- nia pary wodnej chtodzonej na skutek wtrysku wody, c — moc sprezania powie- trza chlodzonego na skutek wtrysku wody . Najszersze zastosowanie znalazt przypadek chlodzenia zewnetrz- nego, w ktérym proces spreéania zostat podzielony na dwie nastepujace skladowe przemiany: sprezanie adiabatyczne i chtodzenie izobaryczne. Nalezy z kolei zastanowié sie nad skutkiem chlodzenia, tzn. nad tem- peratura, ktéra na wylocie z chlodnicy mozemy uzyska¢. Rozpatrzmy vidw tym celu wz6r okreslajacy ilosé wymienionego ciepla w przeponowym wymienniku (przenogniku) wspélpradowym —At, At, At, 4, = ak “h In (1-59) Qeh — ilosé ciepla oddana w jednostce czasu (strumien ciepta) przez goracy Czynnike (spreone powletrze) wodzie chtodzacei w J/s, A —~ powierzchnia przeplywu ciepta w ms, k — wspolezynnik przenikania ciepla w At,, At, — réinica J -m?-K " temperatur miedzy czynnikiem goracym a woda rmasaee po stronie wlotu (At, = = tpy—tws) i wylotu (At, = tp,—tws) chlodnicy. Orientacyjny przebieg temperatur w omawianym wymienniku ciepla podaje rys. I-45, Zaleznos¢ miedzy strumieniem ciepla Q., a temperatura- mi gazu i wody wyraza rownanie Qe = Thy Cy (Eye ty) = Ay Cp p(t — tye) (I-60) gdzie: thy, 1 masowe natezenie przeplywajacej wody (vi) i sprezonego czynnika (rity), Cw, Cp-p— ciepla wlaSciwe wody i sprezonego ezynnika. Znaczenie uzytych temperatur wyjasniono na rys. I-45. Analizujemy z kolei wzory (I-59) i (1-60). Przy ustalonych temperaturach tp, i ty; oraz natezeniach przeplywu ti, i tap ze wzrostem parametru Ak rosnie Q.x i maleje At. W granicznym przypadku, gdy Ak dazy do nieskofczonoéci, to At, > 0, czyli tp; > tw:. Poza tym, gdy m, rosnie i w granicznym po- lozeniu dazy do nieskoriczonosci, a mp zachowuje stalq wartosé, to tye maleje i dazy do tys. Widzimy stad, ze stosujqc graniczny wymiennik Rys. I-45. Przebieg temperatur w Przeponowym, — wspéipradowym wymienniku ciepla; tp, tp: — temperatury ezynnika sprezanego na wlocie i wylocie wymiennika ciepla, tw, twe — temperatury wody chlodzacej na wlocie i wylo- cie ciepta 7 ciepla, 0 nieskoficzenie duzej powierzchni wymiany i 0 nieskoriczenie duzym natezeniu wody chiodzacej, temperatura czynnika sprezonego za chiodnica ty, bedzie réwna temperaturze wody zasilajacej ty, W rzeczy- wistych wymiennikach — w zaleznogci od parametrow Ak i tity — wy- stepuja zawsze pewne réznice temperatur tye—tws, odgrywajace istotn role w analizie zapotrzebowania mocy ukladéw sprezajacych. Ustalenie dokladne tej réznicy wymagaloby pelnego obliczenia chlodnicy, z uwzglednieniem wszystkich jej wielkosci geometrycznych i przeply- 76wowych. Zagadnienia te stanowiq oddzielna problematyke i nie beda tutaj omawiane. Réznica temperatur (tp—tw:), jak wykazuja badania wielu sprezarek, zmienia sie w nieznacznych granicach i wynosi 12> =15 K [29]. Tego rzedu wielkosci nalezy przyjmowaé za interesujaca nas réinice temperatur. Rozpatrujge przypadek najbardziej typowy, w ktérym sprezamy czynnik 0 temperaturze poczatkowej t, réwnej temperaturze otoczenia ty i chlodzimy go woda réwniez o temperaturze ty (tw, = t)), dochodzimy do wniosku, ze w wyidealizowanych warunkach sprezanie mogloby prze- biegaé izotermicznie przy temperaturze ty = const. W celu zmniejszenia mocy napedowej, obserwuje sie w ostatnich la- tach tendencje do stosowania coraz bardziej intensywnego chlodzenia, przez stosowanie coraz wiekszej liczby chlodnic miedzystopniowych i co- raz wiekszych powierzchni wymiany ciepla. Udzial ciezarowy chlodnic wynosil w konstrukejach z lat 19051915 — 15=20%, w konstrukcjach aheenyeh wynosi 40-+50, a nawet w rozwigzaniach specjalnych osiaga 80% [29]. 25.2. Przebiegi proceséw sprezania z chiodzeniem wewnetrznym. Sprawnosé izotermiczna przemiany sprezajace| Przeprowadzimy teraz analize procesow sprezania pod wzgledem zapo- trzebowania mocy. W obliczeniach, w ktérych na uwadze mamy tylko straty, jest wygodnie postugiwaé sie entalpiami catkowitymi i. = i+*/, c® oraz parametrami stanu stagnacji, tj. parametrami, ktore gaz osiagnie doznajae izentropowego przyrostu entalpii rownego wiasnie energii kinetycznej 1/2 c?. Na przyktad stan stagnacji punktu 7 na rys. I-36 odpo- wiada punktowi Ic, a punktu 2 — punktowi 2c. W przeprowadzonych obecnie rozwazaniach beda brane pod uwage tylko stany stagnacji, co ze wagledu na uproszczenie zapisu nie bedzie uwidocznione w oznaczeniach. Rozwazmy elementarna przemiang 1—2, w ktérej czynnik jest row- noczeénie sprezany od cignienia P, do P,=P,+dP i odpowiednio chlodzony (rys. I-46). Dla tej przemiany rownanie energii, stosownie do wzoru (I-12d), jest nastepujace 61,+q = di (-61) Przemiane 1—2 zastepujemy dwiema skladowymi (rys. I-46): a) adiabatycznego sprezania 1—2a, b) izobarycznego chtodzenia 2a—2. Rys. I-46. Elementarna przemiana spreza- nia z chlodzeniem 1—2. Zaznaczono prze- miany: 1—2a — sprezania adiabatycznego, 1—2s — sprezania izentropowego 77Przekazana czynnikowi praca techniczna 0l,, podobnie jak w_prze- mianach adiabatycznych, jest réwna przyrostowi entalpii od punktu I do 2a, a ten wynosi tdP/y,x, stad ‘ Intensywnosé chtodzenia, zachodzacego w przemianie elementarnej, okreslamy nastepujacym wskainikiem stad ilosé odprowadzonego ciepla wynosi 8q = —(in.— Po wstawieniu powyzszych zaleznosci oraz wzoréw (I-26) i (I-31) do réwnania (I-61), otrzymamy d= —"— pat = 274 yap (1-62) = "nk. a po wyrugowaniu régniczki dT z réwnania stanu — #21 Innes) dP do _ z (: ae laa i = (1-628) Rownanie to jest identyczne z réiniczkowym rownaniem politropy (1-42). Zaktadajac stata wartosé x, Nak» Yen Townanie (I-62a) przedstawia zatem politrope o wykladniku Sie | Unk 1-63) 221 Ion | oS * "aK lub Rozpatrzmy szczegéIne przypadki, gdy: a) tjch = 0 — sprezanie adiabatyczne z-1_on Ink Wz6r ten otrzymano poprzednio (wzér I-43), przy omawianiu spre- zania adiabatycznego. b) tink+%en = 1, wtedy n = x. W tym szczegélnym przypadku ciepto wytworzone na skutek strat odprowadzone zostaje w procesie chlodzenia do otoczenia. Parametry zmieniaja sie tutaj jak w przemianie izentropowej, jednak przemiana ta nie jest izentropowa, gdyz proces jest nieodwracaln; ¢) ‘ch = 1; n = 1 — przemiana izotermiczna. Rownanie politropy w tym przypadku przybierze postaé Pv =const co w gazach doskonalych oznacza, 2e T = const. 78Wykorzystujae wyzej przytoczone zaleznosci w politropowych pro- cesach sprezania, wyznaczamy pracg technicznq = he “pap on P,)" Tiss ico i Se (4:) =1] (64) Bee ecercemee caine = Neh 7 ( P,\" 7 ae aaa (22) 1] (-65) Réwnanie (I-64) przedstawiono na wykresie (rys. I-47), z ktérego wi- dzimy wplyw wykladnika politropy n na prace sprezania. Jak z tego wy- beseatnn 56 D/P, Rys. I-47. Zaleinosé technicznej pracy sprezania l1,-» od spredu P,/P, i wyktadnika politropy n; nx — sprawnoéé politropowa procesu sprezania, P,, v, — parametry po- ezatkowe czynnika sprezanego nika, ze wzrostem n rosnie réwniez 1,, , a szczegélnie w zakresie duzych sprei6w P,/P,. Zaznaczylimy poprzednio, ze — z uwagi na moiliwosé realizacji chlodzenia w procesach sprezania — graniczna przemiana jest izoterma Pv = const, a wiec politropa o wykladniku n = 1. Praca spre- 79zania izotermicznego, jak wynika z réwnania (I-64), po przejéciu do gra- nicy, gdy n — 1, wynosi Pin, || Ps In Unk 1 a= (1-66) We wzorach (I-64) i (I-66) sprawnos¢ politropowa 1, ujmuje prace sit styeznych, czyli straty zachodzqce w procesie sprezania. Idealizujac dalej sprezanie izotermiczne, zakladajac odwracalne przekazywanie pra- cy, tzn. zakladajge 1,< = 1, otrzymamy odwracalna prace sprezania izo- termicznego gazu doskonalego, ktérej wartosé mozemy przyjaé jako wiel- koSé odniesienia przy okresleniu stopnia doskonalosci chiodzonych pro- ceséw sprezania; wyniesie ona P| lag = Preln * (1-67) Dobroé sprezania z chlodzeniem okreslamy sprawnoéciq izotermiczna, wyrazajqca stosunek pracy izotermicznej ly 4g do pracy rzeczywiscie prze- kazanej czynnikowi lj;-2, a zatem ng = (1-68) Te Jesli rzeczywista przemiane sprezania zastapimy politropa o wyklad- niku n, to sprawnosé izotermiczna, wykorzystujge powyzsze zaleznosci, wyrazimy nastepujaco (I-68a) Tak wigc praca izotermiczna odgrywa w procesach chiodzonych taka role, jaka praca izentropowa w przemianach adiabatycznych. Wyprowadzone wzory stosuja sie dla gazow doskonalych (wykorzy- stano zaleznosé Pv = RT). Prace sprezania izotermicznego gazu rzeczy- wistego w procesie odwracalnym wyznaczymy z réwnan (I-12b) i (I-18b). Pomijajac przyrost energii Mostyen) w rownaniu (I-12b), mamy ltq=i— W przemianie odwracalnej, w ktérej praca sti = 0, réwnanie (I-18b) daje nam zaleznosé Tds = 6q z ktérej dla przemiany izotermicznej obliczamy cieplo qi» 4,2 =T(s,—s,) Stad praca techniczna spreéania izotermicznego gazu rzeczywistego Ytare = # —T8,— (i, —T8)) = 9. gdzie g = i—T's — entalpia swobodna. Zatem praca techniczna odwracalnego sprezania izotermicznego ga- zu rzeczywistego jest rowna przyrostowi entalpii swobodnej i okresla ja wzor Vtacre = Ie(821 T)—-9,(8,»T) (7-69) 80Z zaleznosci tej korzystamy wtedy, gdy entalpia zalezy nie tylko od tem- peratury, lecz rowniez wyraénie od cisnienia. Latwo wykazaé [4], ze praca sprezania gazu rzeczywistego ysa-rz jest mniejsza od pracy sprezania gazu doskonalego ya, gdy wartosci entalpii wzdluz izotermy spadaja ze wzrostem cignienia. Oczywiscie za- leanosé miedzy wymienionymi pracami bedzie odwrotna — (Iy-ta-z2>li-ta)s gdy wartosci entalpii wzdluz izotermy rosna ze wzrostem cignienia. Z przebiegu izoterm na wykresie i—s (rys. I-32) widzimy, ze: — na lewo od krzywej inwersji Yapacre > Ute — na prawo od krzywej inwersji Utare Sta Powyisze zaleznosci rzutuja odpowiednio na sprawnoéci izotermiczne. Zalemosé powyzszq réwnanie (I-69) przedstawimy nadto w innej po- staci. Wartosé odwracalnej izotermicznej pracy sprezania czynnika rze- czywistego okreéla réwnanie Ps Intaos = | vdP (1-69a) rm Objetosé wlasciwa v wyrazié modna nastepujaco Av RT Av v= vay tAv = v(14 = 1+ a ats ma P rt ==) 91 = RT/P oznacza objetosé wiasciwa obliczong z réwnania stanu gazu doskonalego. W zwiqzku z tym réwnanie (I-69a) sprowadza sie do po- staci re { M dP P, _ 4 Av _ 2 teu f Rr, (14 aa - re, m fe Wprowadzamy funkcje pomocnicze bn { *2-aan »)| Vopi A Pp c-{ 2% aanp) (70) - J va ~ — __Or-C, “ttn P.—In Py ktére wykorzystane w powyzszym réwnaniu seareais je do postaci ts tee = RT, In 5 2 +C, -c,|= RT, In? fis (+s) Vntare = besa + op) (I-69e) (I-71) Tatars = RT, In lub © Sprezarki 81Wartosci wspélezynnika ¢, dla powietrza wyznaczamy za pomoca wykre- su rys. 1-48, zaczerpnietego z pracy [21]. Na wykresie tym przedstawiono dla réznych izoterm (t = const) przebiegi zaleznosci_ okreslonej réwna- niem (I-70) C={(InP). Zasadnicze zadanie polegajace na okresleniu Sr, stosownie do réwnania (I-71) polega na wyznaczeniu tangensa kata pochylenia cieciwy izotermy wykresu (rys. I-48), ktérej punkty poczat- kowy Cy, InP, i konicowy C3, InP, odpowiadaja odpowiednio cisnieniu poczatkowemu P;, kohicowemu P, procesu sprezania. W celu ulatwienia wyznaczania wspélczynnika ¢; w lewej czeSci!rysunku podano pomocni- T TTI TTT 7 Se i? 6 5 gne 4 “1 08 3 c 2 04 1 ne 0 S 0 25 o -q04 Li 1 iz 30-40 60 100200 K6fem* Li ti ' a, 100 bar 300. Rys. I-48, WartoSci wspélezynnikow Ci fr, okreslonych réwnaniami (I-70) i (I-71) czy monogram, na ktérego skali podane sq wartosci wspélezynnika fr. Za- tem obliczenia prowadzimy nastepujqco. Dla danej temperatury oraz z ci- Snien poczatkowego P; i koicowego P, znajdujemy na wykresie (rys. 1-48) przynalezne punkty, przez ktére przeprowadzamy linie ‘prosta i nastep- nie przesuwamy ja rownolegle tak, by przechodzila ona przez punkt 0 (poczatek ukladu wspélrzednych); na skali monogramu odezytujemy war- tosé wspétezynnika Cr. Powyzsze zaleznosci rzutuja odpowiednio na sprawnosci izotermiczne. 2.5.3. Analiza proceséw sprezania z chlodzeniem zewnetrznym Jak juz zaznaczono poprzednio (ustep 2.5.1) najszersze zastosowanie zna- lazlo chiodzenie zewnetrzne. Przebieg procesu sprezania z dwukrotnym chtodzeniem zewnetrzym _ przedstawio- no na rys. 1-49. Przemiany sprezania adiabatycznego, zawarte miedzy poszezegdlnymi chtodzeniami, nazywamy czesciami sprezania i oznacza- my je kolejno literami a, b, c...; poczatek kazdej czeSci oznaczamy in- 82deksem 1, a koniec indeksem 2. Przeanalizujemy zapotrzebowana moc w zaleinogci od liczby chiodzeh miedzystopniowych oraz od ich polozen w procesie sprezania. W celu okreslenia przebiegu przemian, zakladamy sprawnosci izentropowe poszczegdlnych czesci sprezania i podobnie 7-55 time =~ Straty cignienia, ktére zachodza w_ procesie chlodzenia, a wiee straty zwigzane z przeplywem czynnika przez kanaly laczace spre- af Lo, %, ‘ ib % 2a J reg A 2s c | | Rys. I-49. Przebieg sprezania z dwu- | la gh krotnym chlodzeniem zewnetrznym \ ey S| LO a i ae zarke z chlodnica oraz przez sama chlodnice, okreslamy wspétczynni- kiem strat ¢, wyrazajqcym spadek cignienia na drodze chiodzenia AP, do cignienia panujacego za chlodnica danej czesci P,—AP, a zatem ——AP_ ° = "P,—aP PoszezegéIne spadki cignienia w chlodnicy oznaczaé bedziemy in- deksami dwéch przyleglych czesci, np. spadek cignienia w chlodnicy za pierwszq czesciq AP» = Poa—Pip Sprezem II danej czesci nazywamy stosunek cignienia panujacego za chiodnica danej czesci, wzglednie panujacego na wlocie do nastepnej czesci, do cignienia poczatkowego. Na przyklad sprez pierwszej czesci wynosi Paw “Py Za ostatniq czesciq nie ma najezesciej chlodnicy, wtedy wartosé od- powiedniego wspélczynnika strat ¢ jest rowna zeru. Praca sprezania pierwszej czeéci wynosi =i P,,\ " Gr)" >| - 83 H,Wprowadzamy przeksztalcenia Pas] Ht (52) -[Rpavea] "=n (i025) Poniewaz wspélezynnik £ waha sie w granicach (0,0 et ,03), w zwigzku z tym wyragenie (1+¢,,) “ rozwinieto na szereg i zacho- wano tylko dwa pierwsze wyrazy tego rozwiniecia. Prace sprezania mo- zemy wiec okreélié nastepujgco — RT) eo | ( _#w-1l, = = ees ere Cap) ol (I-72) Podobne zwiazki mozemy napisaé dla nastepnych czeSci, ktére po zsumowaniu dadzq nam prace w calej sprearce przekazywang czynni- kowi ms Ip * (1+ = tn) 1] (I-72a) Sprez sprezarki IIx jest zwykle ustalony; wyraza sie on iloczynem sprezéw poszczegélnych czesci Tg. = Tg Ty We (I-73) Wprowadzamy oznaczenie = o=T * (I-74) stad rownanie (I-73) napiszemy w postaci Ix =O, 9,0. (I-73a) Praca sprezania sprezarki skladajacej sie np. z trzech ezesci, na pod- stawie wzoréw (I-72) i (I-73a), wyniesie ype [ees [». (1 + #1 ee Ts [ OK x-1,\_ + ma [a B,0(1t yet) —} (1-75) Ze wzoru tego widzimy, ze wielkosé 1). zalezy od wielu parametréw. Ustalamy sprez IIx lub’ 9x, temperatury Ty, sprawnosci 7, wspélezyn- niki oporu chiodnic [i zbadajmy wartosci pracy sprezania w zaleznoSci od parametrow % iM». Z analizy funkeji ly-x (Ps, 9s) wynika, ze ma ona minimum, ktére wy- znaczamy z warunkow Tima #1. \_ Tre | Pe #71, \|_ tae (1+ * ‘a) tee OQ Oot Gee (ie Ns-bCvwwlLa stad otrzymujemy warunek optymalnego doboru sprezéw (z punktu wi- dzenia zapotrzebowania pracy sprezarki) w postaci Te ie (14 7a) = Biv o,(14 22) (I-76) Jesli sprezarka ma wiecej czesci, to warunek (I-76) mozemy wyrazié w formie ogélnej es oft == ) = const (I-76a) x Ys Optymalng (minimalng) prace sprezania, po wykorzystaniu w réw- naniu (I-75) zaleznosci (I-76), okreslimy wzorem [: 7,0 (1+ z-1 :) ZS) Tl a-77) Ys % — op ae fal gdzie z — liczba czeSci sprezania. Dla optymalnego podzialu procesu sprezania na czesci otrzymujemy z rownania (I-76a) zaleznosé "s Btls \ "atten z-1. a5 : = (eae) [(* 5 sa)(1+ se) ~| (O, Ip.) Wprowadzamy nastepujace wartosei $rednie — srednia geometryczna temperatura poczatkowa 1 Ty te = (Ty-aT1-0T — Srednia geometrycana sprawnos oe f Tete = Cente blac) — Sredni wspélezynnik oporu przeplywu przez chlodnice 1 G+tatn)-[Gette)@eta)y | — Sredni arytmetyczny stosunek (") Dire 5 Ns ZS ep (1-78) Optymalng prace sprezania wyrazona réwnaniem (I-77) przedstawia- my, po wprowadzeniu zaleznosci (I-78), w nastepujacej postaci i (14 2-1 ,) 207 -2(7) ] (-77a) * Ns Sie 85.Wprowadzone wielkosci Srednie (réwnania I-78) zalezq wprawdzie od parametru z, jednakze zmiennogé ta jest tak nieznaczna, Ze bez usz- ezerbku dla dokladnosci prowadzonej analizy mozemy ja pominaé i tym samym traktowaé Tyies Ms-ss> Lies (3) jako wielkosci state. Mae Optymalna praca sprezania, okreslona réwnaniem (I-77a), wzgledem zmiennej z ma minimum, ktore wyznaczamy z zaleznosci _# [Tre (y, 2-1» (1- :)- Es) Optymalng liczbe czeSci sprezania zp, wyznaczona z powyészej row- noéci, okresla zatem zwiazek a a 2 Bort (1-10 a ot ) = et (1-79) Tak wigc ostatecznie przeprowadzona analiza okreglila optymalng liczbe czeSci sprezania Z»p, (townanie (I-79) oraz ich optymalne spreze (réwnanie (1-76)). W powyzszych wzorach mozemy wprowadzié uproszczenia, przyjmu- jac pewne przyblizenia, wynikajace z praktycznie wystepujacych warto- Sci temperatur 7, sprawnosci 7, i wspélezynnikow ¢,, Poniewaz wy- mienione wielkoSci lezq w waskich granicach, zatem Srednie ich wartosci arytmetyezne i geometryczne mozemy przyja¢ jako sobie réwne. Przyj- mujemy wige: At, it Bato) Te=5 ete = eat neat tcet =) (1-78) Vee ae ae $a =-Z Capt pet Seat +) Poniewaz wartosci wspétezynnika strat ¢,, sa_stosunkowo male (°, = 0,01+0,03), w zwiqzku z tym wartosci wielkosci (2) ao 1 y=x(1—Ing) = —\% le Fre ay a 1+ ie 1+ abe zmienia sie w granicach 0,997--0,991. W powyzszym réwnaniu wprowa- dzono wielkos¢ pomocnicza 1 ai v= ptr = J] *ont K K Korzystajac z tego, ze interesujq nas wartosci funkeji y w sqsiedztwie y = 1, rozwiniemy jq na szereg potegowy y¥@ 1! y=yy+ YO wns MO ei. 86Z wytej podanej zaleznosei y = al In x) wyznaczamy wartoéci funkeji yi jej pochodnej w miejscu x y= yrs yM= zatem y=y(l)4 a @=1 -1y4¥ oO (x@—-132...41— y@e—1F stad z=) 2(—y) - Podstawiajac za x wyzej podana wielkosé, otraymamy rownanie, z ktd- Tego wyznaczymy optymalna liczbe czeSci sprezania hin Ik In} Zopt = W dalszym ciqgu wykorzystujge to, ze wartosé wyrazeniay/ 2 jest mala, rozwijamy funkcje logarytmiczna w szereg nis y/2* Ostatecznie po przeksztatceniu otrzymamy Ing v2; ee Zaleinosé powyészq przedstawiono na rys. I-50. W budowie urzadzen energetyeznych nie zawsze kierujemy sie opty- malng sprawnogcig. W ogélnym rozrachunku koszt6w niekiedy opiaci sie budowaé urzadzenia mniej sprawne i za to tafisze. Dotyczy to szczegél- nie tych urzadzen, w ktérych maszyny pracujg okresowo, nieduza liczbe godzin w roku. Dlatego tez przy podjeciu decyzji, co do liczby chlodnic, nalezy zdaé sobie sprawe, jakie zyski w sprawnosci wzglednie w zapotrze- bowanej mocy wnosi ze soba kazda nastepna wiqczona do ukiadu chio- dzenia. Dla zobrazowania tego zagadnienia przedstawiono na rys. I-51 za- leznogé wynikajqca z réwnan (I-77a) i (I-78a) i ~ = da-n-opt = us ao [42 i “s) Me -1]z (I-81) Rt. Tee x x1 ete dla sprezu Hx = 8,0 oraz kilku wartosci ¢,,. Widzimy stad, np. dla fi = = 0,01, ze jedno chlodzenie miedzystopniowe (2 = 2) powoduje obnizenie wskagnika pracy technicznej z wartosci_0,8160 — odpowiadajacej 2 czyli sprezaniu bez chlodzenia, do 0,6995, co procentowo stanowi 14, 250 Obnizenie zuzycia mocy dla nastepnych chlodnic podaje zestawienie (1-80) Zopt = 87w tabl. I-2. A zatem druga chiodnica daje juz znacznie mniejsze zyski niz pierwsza. Dla malych sprezarek oszczednosci mocy nie beda duze i stosowanie drugiej chlodnicy jest sprawa dyskusyjna, natomiast w spre- zarkach Srednich zysk mocy w pelni uzasadnia jej wprowadzenie. Trzecia chlodnica zmniejsza zapotrzebowanie mocy 0 2,1%/o. Stosuje sie ja w du- zych sprezarkach. Nastepna chlodnica powoduje zyski energii napedowej rzedu 1%, ktore z punktu widzenia ogélnych koszt6w wytwarzania spre- zonego powietrza, moga ckazaé si¢ nieoplacalne. { |_| | 1 L J fs se 7s) tee: 7 197 2 Rys. I-50. Zaleznosé optymalnej liczby czeéei (sekeji) sprezarki Zor od sprezu Ik i Sredniego wspélczynnika strat ¢j-. Zaleznosé te opisuje rownanie (1-80) Z rys. 1-51 widaé rowniez jak waina role odgrywa sredni wspélczyn- nik strat ¢,,, tzn. opory przeplywowe przez urzadzenia chlodzace. Zatem kanaly obiegu chlodzenia muszq by¢ bardzo starannie opracowane pod wzgledem przeplywowym. Powyzsza analize przeprowadzono przy zalozeniu, ze podziat sprez6w miedzy poszezegdlne czesci jest optymalny (okreslony rownaniem 1-76). Jednakze w konstrukeji sprezarek warunek ten nie zawsze moze byé spel- niony. Ostatnio stosowane stopnie, zwlaszcza sprezarek promieniowych, osiagaja duze spreze i moze sie zdarzyé, ze optymalny — z punktu wi- dzenia zapotrzebowania mocy — podziat sprezéw, nie pokrywa si¢ ze spre- zami wystepujacymi za stopniami sprezarki. W takich przypadkach zmu- szeni jestesmy odstapié od optymalnego ukladu. Interesuje nas, jak wply- nie to na zwiekszenie zapotrzebowania mocy. Ogélna analiza tego zagad- 8808! 1 r 3 5 7 g if Zi Rys, I-51. Zaleznosé wskaznika pracy sprezania i+-K-opt od liczby czeSei (sekeji) pro- cesu sprezania z i wspélezynnika strat ¢4,. Zaleznosé okreSla réwnanie (I-81) ‘Tablica 1-2. Zapotrzebowanie i zyski mocy spredarki 0 réinej liczbic ezesei spreza- nia 2 = } 2 2 3 | 4 6 0.8160 | — 0,6995 0,668 0,654 0,647 0,6435, j | o,1165 0.0315 | 0,0140 | 0,070 0,0035, 1425 45 | Oh 1,07 | 0,54 nienia jest bardzo zlozona. W celu jej zobrazowania rozpatrzymy przy- padek najprostszy, mianowicie sprezarke z jedna chlodnica miedzystop- niowa. Ze wzoru (I-75) mamy =p_*_STre[y (14 #71 -)_ 1] 4 Te (Pe _1\V es Rare x :) 1]+ mala 89Chiodzenia za sprezarka nie stosujemy, dlatego wspétczynnik oporu Sy przyjeto rowny zeru. Zalézmy, ze Ty = Tye AT; Nea led = "es z=14 przy czym wspélezynnik oporu chlodzenia 5 = 0,05, a sprez sprezarki 1 IIx = 8,0, stad Og = 1 * = 1,81. Wykorzystujac powyzsze dane wspdlczynnik pracy sprezania wy- niesie 5 AT) (1,81 dg = 1,01430,—1+ (1 + 7) = 1) Zaleznos¢ powyzsza_przedstawiono wykreSInie na rys. I-52. Nieduze od chylenia od optymalnego podzialu sprezow (w granicach 5%) nie pow: duja wiekszych zmian w zapotrzebowaniu mocy. Natomiast intensywno: schtodzenia czynnika sprezonego w pierwszej czesci, wyrazajaca sie rdi- nica temperatury na wlocie pierwszej i drugiej czesei sprezania AT, wply- wa wyrainie na wspélezynnik pracy sprezania 7,_x. Rys, 1-52. Zaleznos¢ wskainika pracy spre- zarki it-K z jednokrotnym chtodzeniem od sprezu pierwszej czesci sprezania I/y i réz- nych wartosciach parametru AT/T,» Z przedstawionych wzoréw wynika, ze moc sprezania zalezy od wielu czynnikéw, a zatem byloby trudno blizej okresli¢ ich wplyw. Dlatego tez powyzsze uwagi dajq tylko pewne wytyczne ogéIne do projektowania proces6w sprezania, a niezaleznie od tego do kazdego projektu nalezy po- dejs¢ indywidualnie, uwzgledniajac wymagania eksploatacyjne i budowe urzadzenia. W analizie tej, zwlaszcza dotyczacej maszyn duzej mocy i przewidzianych do ciagtej pracy, nalezy pamieta¢, ze nawet ulamek pro- centa sprawnosci jest cenny, gdyz reprezentuje on wiele tysiecy kilowa- togodzin pracy. Ze wzoru (I-76) — po wprowadzeniu pewnych zalozen — wynikaja prostsze zwigzki, okreslajace optymalny podzial pracy sprezania na czeéci. Zaktadajac fap = Se = Cea ---3 Ysa = Nob = - Warunek opty- malnej pracy sprezarki eprokel sig i sprowadzi do postaci T,? = const lub w przyblizeniu 7,(P*) ” — const; oznacza to, de T,2,—=T.ay= Tec = const. 90Przy uczynionych zalozeniach otrzymamy optymalny podzial procesu sprefania na czesci, gdy temperatury koncowe izentropowego sprezania poszezegélnych czesci T,. leza na wspélnej izotermie. JeSli przyjmiemy inne zalozenie, mianowicie THe Tie , Tie Ns-a Usb se (1-82) Sab Se Sod | to warunek (I-76) przyjmie postaé 0,=%= lub po uwzgledhieniu zaleznosci (I-74) I, = My = H,.. Stad wynika, ze przy zalozeniach ujetych rownaniami (I-82) warunek optymalnej pracy sprezarki wymaga stalej wartosci sprezu poszczegél- nych jej czesci. 254. Analiza proceséw sprezania z chlodzeniem wewnetrznym i zewnetrznym Konstrukcje sprezarek z réwnoczesnym chiodzeniem wewnetrznym i ze- wnetrznym nie znalazly wprawdzie do tej pory szerszego zastosowania (przyktad rozwiazania podaje rys. I-42), niemniej biorae rowniez pod uwa- ge mozliwosci chlodzenia przez wprowadzenie do strumienia sprezonego ezynnika wody (badania Wytwérni Escher Wyss. rys. I-44), tego rodzaju rozwigzania, ze wzgledu na modliwoéé dalszego obnizenia mocy napedo- wej, moga okazaé sie celowe przynajmniej w niektérych zastosowaniach. Analize procesu sprezania przeprowadzimy podobnie jak w rozdziale po- przednim. Przebieg badanego procesu przyjmujemy wg rys. 1-53, w kté- rym przemiany Ja — 2a... sq politropami odpowiednio 0 wykladnikach 2, N,..., za8 W przemianach 2a — 1b, 2b — Ic... obrazujacych chio- dzenie zewnetrane czynnika, zachodzi spadek cisnienia AP. Rys, 1-53. Przebieg sprezania z chtodze- niem wewnetrznym oraz dwukrotnym ze- wnetrznym Praca sprezania np. pierwszej czesci, stosownie do réwnania (1-64), wynosi L-.= 91Wprowadzajac podobnie jak poprzednio zwiazek Pi) ony n—1l , (a) ai (2+ Te ey) do réwnania na prace danej czeéci, otrzymamy RT, My 1 a _ . Widzimy pelna analogie miedzy réwnaniem (I-83) oraz (I-72), Stad oczywisty wniosek, ze nastepne zaleznosci otrzymamy z wyprowadzonych w poprzednim rozdziale, zastepujac w nich x przez n oraz 7, PrZez ijn Warunek optymalnego podziatu procesu sprezania na czesci wyraia zaleznosé T, 3 —1 (Qe ® 5) =eonst ‘he n Praca sprezania przy optymalnym podziale na czesci wynosi _p. ® [Tue (,. ™-1, \t _. ze) | 7 Lexopt =Ro yg [t= ( a si )eng 2 ne (1-84) Optymaing liczbe czesci sprezania okresla zwiazek i i T, ) Wn be a goon ( Ltn oe) = —\ tn Lae. (1-85) \ 1+ lub wynikajacy stad po wprowadzeniu zaleznosci przyblizonych _ InlIx i= V2 n . . n (1-86) Dalsze rozwazania mogna prowadzié podobnie, jak w przypadku spre- zania adiabatycznego. Otrzymane wnioski i wskazania doboru optymal- nych parametréw chlodzonych proceséw sprezania beda podobne do otrzy- manych poprzednio. 2.5.5. Sprawnosé izotermiczna spr¢zarki Opierajac sie na rozwazaniach rozdzialéw 1-2.5.3 i 1-2.5.4 ustalimy teore- tyeznie najbardziej optymalne sprezanie [28]. Poniewat wzory opisujace analizowane w tych rozdziatach przypadki maja podobna budowe (na co zwrécono uwage w rozdziale I-2.5.4), wobec tego rozwaia- nia ograniczymy do procesow sprezania z chicdzeniem zewnetrznym, a roz- szerzenie osiagnietych rezultatow na procesy sprezania z chlodzeniem wewnetrznym polegaé bedzie na zastapieniu wyktadnika izentropy x wy- Kladnikiem politropy n, sprawnosci izentropowej 1, sprawnosciq politro- powa tn. Najbardziej optymalne sprezanie bedzie mialo wtedy miejsce, jesli naj- pierw wspélezynniki oporu chlodnic beda réwne zeru £4 = 0(C,, = 0). 92W takich warunkach optymalna liczba czeSci procesu sprezania z, zgod- nie z rownaniem (I-80) lub (I-86), dazy do nieskoficzonosci, a praca spre- zania 1,_x-opt, wytazona wzorem (I-77a), przy zalozeniu Ty fe ~( ), Ns ie “s przyjmie postaé =i = =k pT Me™ —1 Hot = lim oR i Licznik i mianownik powyészego ulamka, gdy -- dazy do zera, data row- noczesnie rowniez do zera. Graniczna wartosé tego ulamka wyznaczymy za pomoca reguty de l'Hospitala. Stad mamy = | Ug —1 el = = = is SprawnoSé izentropowa 7,-s staje sig przy 2+co sprawnoscig elemen- tarnej przemiany sprezenia, czyli sprawnoscig politropowa (lim 7,_;, = = tk)» Zatem praca sprezania w przedstawionych warunkach posiada wartosé te 1-K-opt — Ro In Hg (1-87) "nk Kolejne stopnie teoretyeznego doskonalenia procesu sprezania polega¢ be- dq na: 1) wyeliminowaniu dyssypacji energii mechanicznej, to znaczy na za- lozeniu sprawnosci politropowej 7,< rownej jednosci (7.x = 1) 2) zalozeniu, ze chtodnice miedzystopniowe schladzajq czynnik w spo- sob doskonaly, to znaczy bez uskoku temperatury AT. Wobec tego tem- peratura T;,, jest rowna temperaturze otoczenia T,:, tzn. wody chlo- dzacej (lub powietrza atmosferyeznego). Powyzsze zalozenia sprowadzily badany proces do odwracalnego (kwa- zi statyeznego) sprezania izotermicznego. Prace sprezania w takich wa- tunkach nazywaé bedziemy pracq sprezania izotermicznego i oznacza¢ be- dziemy symbolem 1j,. Z zaleznosci (I-87) wynika nastepujaca rownosé RT In Ug (1-88) Zwigzek ten, identyezny z rownaniem (I-67), mozna bylo wprowadzié bez- pogrednio z réwnania na prace odwracalng {vdP, wprowadzajac za obje- tos wlasciwa wielkosé wynikajacq z réwnania stanu gazu doskonalego v=RTIP oraz warunku T = T,, = const. Powyzsze rozumowanie ujaw- nilo wyraénie te wszystkie elementy, ktére oddalaja sprezanie rzeczywiste od idealnego. 93Jakosé sprezarki oceniainy przez poréwnanie jej pracy z pra- ca sprezarki idealnej (1,,). Tego rodzaju ocene wyraza sprawnos¢ izoter- miczna 7j;,, przez ktéra rozumiemy stosunek pracy izotermicznej 1), do pracy rzeczywistej Tj-2 (1-89) Nn = Wielkosé 1,, okregla rownanie (1-88), a za prace Iy-» bedziemy przyjmo- waé wielkosé l1_x-opt okreSlona réwnaniem (I-77a). Uzasadnienie zalozenia n-2 Ly-x-opt (1-90) wynika z nastepujacego rozumowania. Warunek optymalnego rozmiesz- czenia chiodnic miedzystopniowych (réwnanie 1-76a) stanowi tak funda- mentalng zasade projektowania sprezarek, ze jest on przestrzegany we wszystkich rozwiazaniach konstrukcyjnych. Wystepujace ewentualne nie- znaczne odstepstwa od tej zasady wynikaja z generalnych zalozen spre- zarki (przyrostéw entalpii w stopniu) oraz trudnogci konstrukeyjnych sci- slego spelnienia réwnania (I-76a). Na te okolicznosei zwrécono juz uwage w rozdziale I-2.5.3. Analizujac dalej zaleznosci przedstawione na rys. I-52 stwierdzamy, ze nieznaczne odstepstwa od optymalnych sprez6w powodu- ja znikomy wzrost pracy l-« lub wspélezynnika ij~. A wiec zaleznosé (I-90) jest zazwyezaj spelniona z duza dokladnoscia. Wykorzystujac zatem réwnania (I-89), (I-90), (I-77a) oraz na wstepie tego rozdzialu wprowadzone zakozenie Ty¢¢/jie = (Ty/Ydies otrzymamy po przeksztalceniach naste- pujace wyrazenie, okreglajgce sprawnosé izotermicznq sprezarki toa ta ne Bie an soe (1+ Et Jue -1| tie Poszczegélne wyrazy prawej strony powyzszego rownania okreslaja wplyw roznych parametrow sprezarki na jej sprawnos¢ izotermiczng mianowicie: 1) qt — wyraza wplyw stopnia schlodzania ezynnika a 2) xis +=— wytaza wplyw Sredniej sprawnosci izentropowej lub strat przeplywu stopni sprezarki 2) ___n Ux _ — wyraza wplyw liczby ezeSci (sekeji) zl = procesu sprezania z i strat przeplywu #1 (14 sa) I 1) Chiodnic ¢,, Analiza réwnania (I-91) jest rownowazna analizie rownania (I-81). Pa- rametry, przy ktorych wskaznik pracy /1-x-opt osiaga minimum, odpo- wiadajq parametrom, przy ktérych sprawnos¢ izotermiczna 1;, osiaga ma- ksimum. Dalszy tok naszego rozwazania bedziemy prowadzié pod katem wyznaczenia zmian sprawnosci izotermicznej, spowodowanej zmiana sred- niej temperatury Ty¢ sprawnosci izentropowej 7,4, wspdlczynnika strat ¢, i liezby sekcji z. Chodzi nam zatem o ustalenie wplywu pracy chiodnic (Ty. fc, stopni (j,-¢,) oraz ukladu chlodzenia (z) na osiag- nigcia sprezarki. W tym celu rownanie (I-91) logarytmujemy i réznicz- 4kujemy, pamietajge przy tym o poczynionych zalozeniach (I7x = const, To = const, x = const) Bie Wigs AT rte a ant Tia Jane" (nu) Ce) I \1-In 1," : ej ae RR oe (1-92) K Otrzymalismy zwiqzek, ktéry wskazuje w jakim stopniu przyrosty spraw- nosci dy, temperatury aT;_,,, wspélczynnikow strat dé,, i liczby sek- cji de/z— d(Inz) wplywaja na przyrost sprawnoésci izotermicznej d7j.. Mamy wiec rozeznanie jakie efekty kofcowe (diz) otrzymamy zmieni jac dzialanie poszczegdlnych elementow sprezarki. Tego rodzaju zaleznosci sq niezbedne do wyznaczenia z techniczno-ekonomicznego punktu widze- nia optymalnych parametréw konstrukcyjnych i eksploatacyjnych urza- dzei sprezarkowych; bedq one pod tym katem nieco szerze} oméwione w nastepnym rozdziale. W celu ulatwienia korzystania z zaleznoéci (I-92) dwa ostatnie wy- ratenia prawej strony tego rownania przedstawiono wykresInie (rys, I-54, 1.55, I-56). Wprowadzono nowa zmienna a aly" Zwiazek powyzszy przedstawiono na rys. 1-54. Wplyw przyrostu wspél- czynnika strat dé,, na sprawnos¢ izotermicznq okresla nastepujace wy- Tazenie c=- 1 Ovi ely = ta Ve (1 = (1-93) bajo » ktérego wartosci w postaci wykresu podano na rys. I-55. Wplyw liczby czeSci procesu sprezania na sprawnos¢ izotermiczna wy- znacza rownanie Loe one 8n2) (+ Wprowadzamy poprzednio (rozdziat I-2.5.3) ustalona zaleznosé przyblizona z(-Inz)~1—} (@e-1F Wten sposdb otrzymujemy kolejng postaé rownania (I-94) 1 Ong ese nie O(nz) (+ (I-94a) ktérq wykresInie przedstawiono na rys. 1-56. 95Rys. I-54. WykreSIne przedstawienie zaletnosei x = Hx “’ (x = 1,4) Wykorzystujac powyzsze oznaczenia, wzglgdna zmiana sprawnosci izo- termicznej dyjiz/ni, wyrazi sie zaleznoscia jie Asie AT ip —Cdt,,+D a (I-92a) Nhe Ns-ée Tyna Powyzsze rownanie oraz wykresy (rys, I-54+1-56) pozwalaja w prosty sposdb analizowaé sprawnos¢ izotermiczna urzadzen sprezajacych. 2.5.6. Rachunek techniczno-ekonomiczny W technice obowiazuje generalna zasada prowadzenia procesu_produk- cyjnego w taki spos6b, aby koszty wytwarzania gotowego produktu byly jak najmniejsze. W odniesieniu do sprezarek stawiamy zatem warunek minimalnego kosztu uzyskania jednego kilograma sprezonego gazu, po- legajacy na wyznaczeniu techniczno-ekonomicznych optymalnych rozwia- 96puerads 2 16 Rys, 1-55. Wykreélne przedstawienie zaleznosci (I-93) (zaleznogé wspétezynnika C od zmiennych a i $4)ces oe 0 100 {04 108 We 6 120 x 0 Rys. I-56. WykresIne przedstawienie zaleznosci (I-94)(zaleznosé wspélezynnika D od zmiennych x i £4,) neezai urzadzen sprezajacych. Zagadnienie to jest bardzo zlozone. Nalezy bo- wiem znaé koszty wytwarzania poszczegéInych elementow urzadzenia sprezajgcego w zaleznogci od wielu wielkosci konstrukcyjnych, na przy- klad koszt budowy chlodnicy w zaleznosci od powierzchni wymiany cie- pla. Zaleznosci te ksztaltuja sie réznie w réznych krajach i uzaleznione sq od wielu czynnikéw gospodarczych, kosztow robocizny, materialow, energii, stanu technicznego. Z kolei nalezy ustalié zwiqzki miedzy wiel- kosciami geometrycznymi odpowiednich elementow maszyny a parame- trami sprezanego czynnika, ktére w efekcie kohcowym wyznaczaja spraw- nos izotermiczna, zapotrzebowanq moc lub energie napedowa i wynika- jace stad koszty eksploatacyjne — istotny skladnik ogélnych kosztéw wy- twarzania. Dla jakoSciowego zilustrowania tych powiazan beda przytoczo- ne przyktadowo nastepujace zaleznosci: Zwiekszajac predkosé przeptywu gazu sprezonego i wody chlodzacej przez chiodnice miedzystopniowe po- wodujemy z jednej strony wzrost wspélezynnikéw przejmowania ciepla i przez to zmniejszenie powierzchni wymiany ciepla lub zmniejszenie ga- barytéw chlodnic miedzystopniowych, z drugiej strony wzrost strat prze- plywu. Ze wzrostem wspéiczynnikéw strat przeplywu ¢,,, stosownie do podanych wyzej zaleznosci, powstaje zmniejszenie sprawnosci izotermicz- hej sprezarki, a przez to wzrost kosztow jej eksploatacji, zwiekszenie zas strat po stronie wody wymaga dodatkowej energii do napedu pompy. Zmniejszenie natomiast gabarytow chiodnic obniza koszty je] budowy. Te dwa przeciwstawne wplywy wyznaczaja optymalna predkos¢ przeplywu gazu i wody przez chlodnice, a wiec jedne z podstawowych parametrow pracy chlodnicy. Podobny zwiazek, dotyezacy rowniez optymalizacji chlodnic, wynika z analizy sredniej temperatury T-;,- Mianowicie temperature Ty-;. mo- iemy obnizyé, a przez to odpowiednio zwiekszyé sprawnosé 1j;,, jesli zwiek- szymy powierzchnie wymiany ciepla chiodnic miedzystopniowych oraz masowe natezenie wody chlodzacej. W rachunku techniczno-ekonomicz- nym z jednej strony ze wzrostem powierzchni wymiany ciepla zachodzi werost kosztéw budowy chtodnic, ze wzrostem masowego natezenia prze- plywu wody wzrost kosztow budowy ukladu wody chlodzacej oraz wzrost zapotrzebowania mocy tego ukladu, z drugiej strony ze wzgledu na po- Wiekszenie sprawnosci izotermicznej, otrzymujemy zmniejszenie mocy na- pedowej sprezarki i przez to odpowiednie zmniejszenie kosztéw eksploata- cyjnych. Tego rodzaju analiza okresli optymalna wartosé temperatury T,,, i powierzchni wymiany ciepla. Wezlowym zagadnieniem w projektowaniu urzadzen sprezajacych je: wiasciwy dobor liczby sekeji sprezarki (czesci procesu sprezania), lub lic: by chiodnic miedzystopniowych. Przyktadowy przebieg zaleznosci 41-x-opt (2) przedstawiono na rys. I-51, wskazujgc, ze zmniejszenie mocy sprezania lub przyrost sprawnoésci izotermicznej w miare powiekszania liczby sek- ¢ji z, najpierw maleje, przy z»p: osiaga minimum, a nastepnie rognie. Oczywiscie stosowana liczba sekcji z jest zawsze mniejsza a co najwy- ie} rowna Zp. Wyznaczenie ekonomicznie optymalnej liczby sekeji wy- maga okreSlenia koszt6w zwiqzanych z rozbudowg ukladu chtodzenia spo- odowana np. wzrostem liczby sekcji oraz wyznaczenie wzrostu sprawno- ci izotermicznej i tym samym zmniejszenia koszt6w eksploatacyjnych, wynikajacych z powiekszenia liczby sekcji; te ostatnig wartos¢ uzyskaé mozemy za pomoca zaleznosci (I-91a) lub wykresu rys. I-56. Dalszy zakres zastosowah przytoczonych wyzej zaleznosci dotyezyé yj 99moze analizy pracy sprezarek eksploatowanych oraz ich modernizacji. To zagadnienie w naszych warunkach jest szczegéInie wazne. Wynika ono stad, ze eksploatowane w naszym przemysle sprezarki pracuja z niskg sprawnoscia; wiele interesujacych danych na ten temat podano w pracy [30]. Za pomoca zaleznosci (I-82) mozna ustalié jakie efekty sprawnoscio- we uzyskujemy modernizujac chiodnice miedzystopniowe, obnizajac w nich straty przeplywu (d¢,,) i temperature czynnika sprezanego (dT, ,). Uzy- skane w ten sposéb wyniki moga byé podstawa do opracowania programu modernizacji analizowanych sprezarek. Tego rodzaju analize znajdujemy w pracy [28]. Przedstawione wyzej zlozone zagadnienie okreslenia kosztéw produk- cji gazu sprezonego mozna wyrazié w sposdb przyblizony za pomoca na stepujacej zaleznogci r, k, , ka eth alt $F +O ce +d,e,)k, (1-95) gdzie: k — koszt ogélny wyprodukowania 1 kg spredanego gazu, zt/kg spr. wysokosé nakladow inwestycyjnych budowy sprezarkowni, przypadajacych na jed- nostke wydajnosci sprezarki, zt/*® ‘P'; obejmuja one koszty instalacji gazowe}, sprezarki z chlodnicami, silnika napedowego z przektadnia, instalacji elektryczne}, aparatury kontrolno-pomiarowej, budynku z fundamentami i montazu; Kj-ch — Wy sokosé nakladow inwestycyjnych budowy obiegu chlodzenia, przypadajacych na jed- nostke wydajnoéei, z2t/*#*P™: ; obejmuja one koszty budowy wigcia wodnego, staci pomp i rurociagow — vw. otwartym obiegu chlodzenia lub koszty budowy wieiy: chiodnicze}, stacji pomp i rurociagow w zamknietym obiegu chiodzenia; r; — odpisy i raty odniesione do nakladéw inwestycyjnych; obejmujq roczna rate amortyzacying i akumulacyjna oraz rate wynikajaca z zamrozenia nakladéw inwestycyjnych w okre- sie budowy, koszty kapitalnych remontéw, koszty utrzymania stanu technicznego i napraw bieéacych, 1/rok; r — roczny czas uzytkowania sprezarki, h/rok; k, — kosziy zatrudnienia i ogélnozakladowe zt/*®*P©8:rok; J— ruchowy wspélezynnik stral odpowiednio sprezarki (5x) i pomp ukladu chlodzenia (5p); uwzglednia on zapotrzebo- wang dodatkowo energie napedowa w okresach rozruchu i zatrzymanig maszyn, oraz w okresach nieekonomicznych obcigzeh pomp i sprezarek, przy ktérych spraw~ nosci tych maszyn sq niésze od sprawnosci ekonomiczne}; e — energia w kW-h zu- ayta przez sprezarke (ex) i pompe (ep) potrzebna do wyprodukowania jednego kilo- grama sprezonego gazu; kW - h/kg spr.g.; ke — koszt jednej kilowatogodziny, zi/kW-h WielkoSé k, jest na ogét mala, tak ze mogna ja pomingé. Energia ex wiaze sig ze sprawnoscia izotermiczna #j;, w sposdb nastepujacy hex l, ea the Ymtla Um Mane gdzie: yx — (wewnetrzna) praca sprezania, ;, — izotermicana praca spreéania, ‘im — Sprawnosé mechaniczna sprezarki, 1, — sprawnosé wolumetryczna sprezarki, diz — sprawnosé izotermiczna sprezarki. Energie e, potrzebna do napedu pomp obiegu chlodzenia wyznaczyé mozna z zaleznosci tp APpVp ean a MK Amp up "p gdzie: thp, hx — masowe natezenia przeplywu odpowiednio wody chlodzacej (tit) gazu sprezanego (mx), kg/h lub kg/s; AP) — przyrost cignienia na pompie (réénica cignieh panujaca w kréécach wylotowych i wlotowych pompy), N/m?; Vp — objeto Sciowe natezenie przeplywu wody chlodzacej, m*/s; 7» — sprawnos¢ pomp; sprawnoéé mechaniczna pompy; jup — sprawnosé wolumetryezna pompy. 100Wi i ge Wprowadzajac powyzsze wyrazenia okreslajace energie ex ie, do row- nania (1-95), otrzymamy: tity APpV> feet ke be Ee k= LO thea + (2 eae TRE Geet Ye 850 W obliczeniach ekonomicznych krajowych inwestycji w zakresie maszyn i urzadzen energetycznych wysokos¢ raty amortyzacyjnej r; przyjmuje sig rowng, 1/6 (r; = 1/6). Prace (lj,) i sprawnosé (yj) izotermiczng okreslaja cdpowiednio wz0- ry (I-88) i (i-91). Przyrost cignienia na pompie AP,, odpowiadajacy stracie przeplywu w rurociagech ukiadu chtodzenia, w chlodnicach miedzystop- niowych po stronie wodnej, réznicy cisnien dynamicznych i hydrostatycz- nych instalacji wodnej, wyznacza sie w szczegdtowych obliczeniach pro- jektowych tych urzadzen. Objetosciowe natezenie wody chiodzacej V, wynika z obliczen proce- su wymiany ciepla chlodnic miedzystopniowych. Sprawnosci pompy ‘jp, mechaniczne jm, Yimp, Nieszezelnosci 7,, Yup Czerpiemy ze szczegotowych obliczen projektowych lub z danych pomiarowych. Problematyce tej po- Swiecona jest bogata literatura specjalistyezna. Natomiast nie ma wlasci- wie zcnych dokladnieiszych danych na temat pozostalych wspélczynni- kéw, miano:vicie | westycyinych Ki, Gch» ruchowych wspél- czynnikow strat ¢x, dp. zatem jak najszybciej efektywnie budowaé i eksploatowaé urzadzenia sprezajace, nale7y rozwinaé odpowiednie pra- ce o charakterze techniczno-ekonomicznym, podcbnie jak to zrobiono na odcinku budowy silowni cieplnych. Wobec tego nie mozna obecnie do- Hadnie optymalizo’ parametry pracy urzadzen sprezajacych i w zwi ku z tym dalsze rozwazania ograniczymy jedynie do rozwaie4 ogélnych, an- Dia pcan pracujace](w écile okredlonych warunkach (okreslone , OK, py Vie. SeCraUNaCy w plyw na wartosé kosztéw k maja koszty inwesty- cyjne k,-x- kj-g,+ sprawnosé izotermiczna 1;, oraz energia napedowa pom- tap APpVp TA Yap lap "p Optymalne rozwiqzanie cechuje sig minimalnymi kosztami k, ‘cn. ze rozwigzania optymalne spelniaja nastepujacy warunek He = hd Oh thie) — [> Be Sonny oe =0 Yimtatie iz” «TK Nmap Nap Np (1-96) Powyisze rownanie wyraza nastepujaca tresé: optymalne rozwiazania cechujq sig tym, ze wzrost kosztéw budowy (inwestycyjnych) jest rowny zmniejszeniu koszt6w eksploatacy jnych. W celu wyznaczenia z réwnania (I-96) optymalnych parametréw, na- leiy wprowadzié dalsze zwiazki, wynikajace z obliczen przeplywowych, 101wymiany ciepla, odniesionych do zalozonych rozwiqzani konstrukcyjnych. Z pewnym przyblizeniem wyrazi¢ je mozemy w nastepujgcej formie. Przyrost cignienia na pompie AP, jest proporcjonalny do kwadratu predkosei przeplywu wody c,. przez rurki chlodnicy: gdzie 5p — wspotezynnik proporcjonalnosci. Natezenie przeptywu wody chtodzacej V, jest propor- cjonalne do liczby rurek chlodnicy lub do ich powierzchni Ag, oraz do predkosei cy. Vp = aAcn Cy gdzie a — wspélezynnik proporcjonalnosci. Analizujac wz6r (I-59) oraz wzory okreslajace wspélezynnik przenika- nia ciepla k stwierdzamy, ze temperatura za chiodnica T,,, zalezy gléw- nie od powierzchni wymiany ciepta Ac,, liezby czesci procesu spr¢zania 2, predkosei przeplywu-wody c,, predkosci przeplywu gazu cy. Zatem zacho- dzi nastepujaca zaleznosé Tate = Tr-te(Achs 2+ Cw Cy) Stad wyznaczamy dTj-:, er ar ay OT er AT a= Bay Want gy det go, dew + ap dee Spadek cignienia (strata przeplywu) APy. lub wspolezynnik straty przeplywu chlodnic ¢,, po stronie gazowej zalezy gléwnie od po- wierzchni Ag, i predkoSci przeplywu gazu c,. Otrzymujemy stad naste- pujace zaleznosci le = Z kolei nalezy ustalié od czego zaleza koszty inwestycyjne ky_« i Kg. Wymagana jest zatem analiza kosztéw budowy sprezarek, ich wyposaze- nia i montazu. Niewatpliwie koszty inwestycyjne sprezarki zaleza od licz- by czegci procesu sprezania z, powierzchni wymiany ciepla chiodnic Aa, za koszty inwestycyjne ukladu chlodzenia zalezq od mocy pompy \P,V)= = ack... tan. od predkosei preeplywu wody cy i powierzchni Ay. Wynikaja stad nastepujace zwiazki Kyx = Kx(zs Acs); Kinch = Ears Acs) ok She . ees Ke Aig = Gk de+ Sy dA: dk. dey $l daa 102ae Wielkosci typu 9k/9z, 3k/9A.... wystepujace w powyzszych réwnaniach wyznacza sie na podstawie kosztow produkcji, prac instalacyjnych i mon- tazowych. Powyzsze zaleznosci wprowadzamy do réwnania (I-96) i w ten sposéb dochodzimy do nastepujacego zwiazku 1. ( Bk aes Bs aa + Ske de, + Shot aa) — 5, le Fi Kdet sgh daa t 3 dey + 3A dag) = Nm "a Viz kX x | Mee Pde oor een aca — cx ete ee, Ocg at tm ke 1. 2 3 [ ga oA a [3A,,c2dey-+e8.dA] W powyzszym réwnaniu wielkosci: powierzchnia wymiany ciepla Aci, liceba czeSci procesu sprezania z, predkosci c,, i cg, sprawnosé izentropowa Nie Odgrywaja role zmiennych niezaleznych. Rownanie powyzsze bedzie zatem speinione, jesli po odpowednim pogrupowaniu wyrazenia stojace przy przyrostach dz, de,, dcq i dyj,-¢+ beda réwne zeru. W ten sposdb dochodzimy do nastepujacych zaleznosci fr ( ake Ser \ le (1. 97 1, 8), Belt (aan * Gas)? oma ™ Tia Bde *O Bas pie regres a) (1-97) TMK NmpNapllp 2? “I Bex 3 de} Ske 5 le X.( pend Pig (1-98) be bz TS imate "\ Tite 82 J ft, Ske, Ue Ke OT ,, tm ke 3 le Gels Sey TS tatana Tim Oe 1°? tg mp lup MA say = 0 (1-99) tekrya (ialeaenOR ny Ora Ve 2 deal cic (Tew be °C be,)h= 2 00 itp = 0 -101) Rozwiazanie powyzszych rownan jest sprawa dosé zlozona. Wynika ona z wystepowania w nich takich wielkosci jak np. sprawnos¢ izoter- miczna »;,, zaleznych od poszukiwanych parametréw. Nadto brak dosta- tecznie dokladnych danych, glownie na temat kosztow wytwarzania po- woduje, ze rezultaty obliczen budzié moga odpowiednie zastrzezenia. Nie- zalemie od wysunietych zastrzezeh przedstawione wyzej zaleznosci daja ogélng orientacje w zakresie doboru optymalnych parametrow urzadzen sprezajacych. W przedstawionym wyzej ujeciu wzrost sprawnosci izentropowej sekeji sprezarki 7,., nie powoduje zadnych nakladéw inwestycyjnych. Stad 103otrzymano oczywisty wniosek, ze sprawnos¢ 1,4, powinna byé jak naj- wyzsza (rownanie (I-101)). W pracach [14], [23], [24] ustalono na drodze rachunku techniczno-eko- nomicznego optymalne parametry pracy kondensatora sitowni parowej wielkiej mocy. Otrzymano tam, ze optymalna predkos¢ przeplywu wody ¢w W rurkach kondensatora wynosi 1,8 m/s, a optymalny zakres cy = 1,6+2,0 m/s. Wartosé ta dotyczy wymiennika ciepla (kondensatora) pracujacego w ciagu roku ponad 5000h (r = 5000). Wzér (I-99), wyzna- czajacy optymalng predkos¢ c,., wskazuje ze predkos¢ ta rosnie w miare zmniejszania czasu pracy w ciagu roku. Uwaza sie, ze optymalna pred- kosé powinna rosnaé od 1,8 m/s przy r = (7000-5000) h'rok do 3,0 mis przy t = (1000-2000) h/rok. Stosunkowo proste jest rownanie (I-100), z ktorego wyznaczamy opty- malna predkosé gazu c,. Predkosci gazu w chlodnicach wynosza srednio cg = (11+15+18) m/s. W wysokosprawnych sprezarkach sredni wspél- czynnik strat ¢;, wynosi okoto 0,01 (w pierwszej chtodnicy ¢,-2<0.03, w dalszych odpowiednio mniej). Zalezy on zaréwno od uksztaltowania ka- nalow przeplywowych oraz w duzym stopniu od energii kinetycznej 4/,c2 Stad otrzymujemy rowniez wytyczne do okreslenia predkosci ce Z zaleznosci (1-100) wynika, ze optymalna predkosé cg nie zalezy od cza- su pracy maszyny w ciagu roku. Podstawowa wielkoscia w projektowaniu sprezarek jest optymalna licz- ba sekeji z. Wielkos¢ te wyznacza sie z réwnania (I-98). W szczegéInym przypadku, gdy wspélezynniki Sk,/8z = @T/3z = 0, to z rownania (I-98) otrzymamy zaleznos¢ D = 0, ktora po przeksztatceniu sprowadzi sie do rownania (I-80), wyznaczajgcego optymalng liczbe sekcji z»». wytacznie z zaleznosci termedynamicznych. Wspdiczynnik Ok,/Sz jest oczywiscie wiekszy od zera, to znaczy, ze naklady inwestycyjne kj. rosna ze wzro- stem liczby sekeji z, natomiast wspélczynnik OT/Gz jest mniejszy od zera, poniewaz ze wzrostem z zmniejsza sie réznica temperatur (tp;—tp2) i tym samym, co wynika z analizy réwnania (I-59), zmniejsza si¢ tempe- ratura AT; i T,;,. Obliczenia wykazuja, ze wielkosé wyrazenia (dxli.Kel /im My Miz T1-é) ST/Sz jest stosunkowo maia i znacznie mniejsza od wartosci ia (rilt)/ ORE. wyrazenia (r;j/1)/ 82 Ostatecznie wiec optymalna liczba sekcji z odpowiada dodatnim war- togciom wspélczynnika (D > 0), przy czym wartosé wspdlezynnika D jest tym wieksza im mniejszy jest czas r. Z kolei z zaleznogci D(z. ¢,,) (tys 1-56) wynika, ze ze wzrostem D maleje liczba z. Dla orientacji podaje sig, ze sprezarka o parametrach V = 40 000 m¥/h, sprezu Ix = 8 przeznaczona do ciagtej eksploatacji (r > 5000 h/rok) maz — 4 [24]. Stosunkowo najbardziej zlozone zagadnienie z rozpatrywanych dotyczy wyznaczenia z rownania (I-97) optymalnej powierzchni wy- miany ciepia Ac, Wplywa ona w giownej mierze na temperature T;s, ina koszty kj_x; pozostale wielkosci maja mniejsze znaczenie, Z rownania (I-97) wynika, Ze istotna role odgrywa tutaj czas r. Mianowi- cie im on jest wiekszy, tym wartos¢ optymalnej powierzchni A,, jest wieksza. O wartosciach stosowanych w sprezarkach powierzchni Aq mozemy wnioskowaé na podstawie temperatury T,-,, lub na podstawie przyrostu temperatury AT = AT, =T,-¢—T,,. Wynosi ona we wspom- nianej wyzej sprezarce (V = 40 000 m*/h, Ix = 8) przeznaczonej do pra- 104