Professional Documents
Culture Documents
1 winamdebare naSromi moxsenebis saxiT iqna wakiTxuli 2015 wlis 25-27 noembers mecnierebisa da inova-
ciebis saerTaSoriso kvireulis `saqarTvelo _ 2015~ farglebSi ivane javaxiSvilis saxelobis istori-
isa da eTnologiis institutSi gamarTul samecniero konferenciaze.
2 saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1450, davTari 12, saqme #113.
3 saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1450, davTari 12, saqme #110.
83
TxvevaSi, ana dedofals ganeaxlebina. Sahis mier gacemuli wyalobis ganaxlebis ufle-
ba an Tavad wyalobis gamcem Sahs an kidev momdevno Sahsa Tu Sahebs hqondaT. 1619 wlis
wyalobis wignSi qaixosro boqaulTuxucesis saxeloTi ixsenieba. aqve, SevniSnavT
imasac, rom wyalobis sigelSi qaixosrosa da misi Zmis _ Tamazis saxelebis gverdiT,
pirvelad Cndeba qaixosros ufrosi vaJis _ gugunas saxeli.
1619 wlis wyalobis sigelis ganxilvis Semdeg mogvyavs mefe simon II-is uTariRo
gankarguleba, romelic `pirTa anotirebul leqsikonSi~ 1626-1631 wlebiT aris daTari-
Rebuli 1. Cveni azriT, `leqsikonis~ Semdgenlebma aRniSnuli sabuTis daTariRebisas am
sigelis qveda zRvrad 1626 weli imis gaTvaliswinebiT aiRes, rom qaixosro baraTa-
Svil-abaSiSvili qarTul diplomatikur ZeglebSi boqaulTuxucesis saxeloTi swored
1619-1626 wlebSia moxseniebuli. rac Seexeba sigelis zeda qronologiur zRvars, aq
`leqsikonis~ Semdgenlebi, rogorc Cans, xelmZRvanelobdnen imiT, rom sabuTis gamcemi
1631 wels gardacvlili simon II da Sesabamisad, SeuZlebelia, sabuTi 1631 wlis Sem-
dgom periodSi yofiliyo gacemuli.
marTalia, `leqsikonis~ Semdgenlebis argumentacia savsebiT sarwmuno da misaRebia,
Tumca sigelis daTariRebisas misi Sinaarsidan unda amovideT. am sabuTSi qarTlis mefe
aRniSnavs, rom `amilaxorma anduyafar bednieris yaenis (iranis Sahis abas I-is (1587-1629 ww.)
_ T. g.) raRami mogvitan{a}, Tavisi samkvidro mamulebi uboZebia. awe, boqaulTuxucesi
qaixosrov gamogvigzavnia da visca amisi mamuli gqondes, mouravis mosulamdis yvelam
daanebeT da ra mouravi mobZandebis, rarigadac sjobs, isre viqT da rac an qalaqs an
diRuams da an ars sacilobeli aris, isic mouravma unda gardaswyvitos~ 2.
rogorc sabuTidan Cans, anduyafar amilaxors simon II-sTan warmoudgenia abas I-
isagan motanili rayami, romlis safuZvelzec mefe boqaulTuxuces qaixosro baraTaS-
vil-abaSiSvils anduyafaris mamulebSi am ukanasknelis kuTvnili adgilebis dasabru-
neblad agzavnis. aq gvinda, sagangebod SevniSnoT, rom amave sigelSi simon II erT mniS-
vnelovan garemoebas usvams xazs, roca ambobs, rom sacilobeli mamulebi anduyafa-
risaTvis mouravis mosvlamde unda daenebebinaT.
qarTul specialur literaturaSi sayovelTaod cnobilia, rom 1619 wels iranis
Sahma abas I-ma qarTlis mefed simon II daadgina da mas veqilad giorgi saakaZe dau-
niSna 3. aqedan gamomdinare, aq moxseniebuli sityva `mouravis~ qveS didi mouravi _ gi-
orgi saakaZe unda vigulisxmoT.
viTvaliswinebT ra, erTi mxriv, qarTul diplomatikur ZeglebSi anduyafar ami-
laxoris 1619 wlidan moxseniebisa da ana dedoflis 1619 wlis sabuTSi qaixosro bara-
TaSvil-abaSiSvilis boqaulTuxucesis saxeloTi dasaxelebis faqtebs, xolo, meore mxriv,
im mniSvnelovan garemoebas, rom anduyafari sparseTidan saqarTveloSi, simon II-sTan
erTad, 1619 wels dabrunda da Sahi abas I-isagan amilaxoris sapatio saxeloc imave 1619
wels miiRo, gansaxilveli sabuTis gacemis qveda qronologiur mijnas 1619 wliT ganvsaz-
RvravT. rac Seexeba sabuTis zeda qronologiur zRvars, aq yuradRebas vamaxvilebT im
faqtze, rom qaixosro baraTaSvil-abaSiSvili simon II-is 1626 wlis erT-erT sabuTSi,
Tbilisis mouravis sapatio saxelos paralelurad, boqaulTuxucesis Tanamdebobasac
flobda (am sabuTis Sesaxeb vrclad ix. qvemoT), sabuTis zeda qronologiur mijnas 1626
welze vdebT da Sesabamisad, dokumentis qronologias, qarTul istoriografiaSi
miRebuli TariRis _ 1626-1631 wlebis nacvlad, 1619-1626 wlebiT ganvsazRvravT.
1623 wels simon II-em qaixosro baraTaSvil-abaSiSvils Sesabamisi dokumentis Za-
liT, sabaraTianos sardlisa da mekobrismZebnelis saxeloebi uboZa 4. aRniSnul sabuT-
1 pirTa anotirebuli leqsikoni (XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT), t. I, gamosacemad mo-
amzades d. kldiaSvilma, m. surgulaZem, e. cagareiSvilma, g. jandierma, (Tbilisi, 1991), gv. 447.
2 k. kekeliZis saxelobis saqarTvelos xelnawerTa erovnuli centri, qarTuli istoriuli dokumentebis
Hd koleqcia, dokumenti #2115.
3 v. gabaSvili, qarTuli feodaluri wyobileba XVI-XVII saukuneebSi (Tbilisi, 1958), gv. 392.
4 roin metrevelis azriT, qaixosrom mewinave sadroSos (somxiT-sabaraTianos) sardlobisa da mekobris-
mZebnelis saxelo 1625 wlis bolos miuRia, rac, rogorc simon II-is 1623 wlis zemoT moyvanili wyalobis
sigelidan Cans, realobas ar Seesabameba. sagulisxmoa, rom roin metrevels es mosazreba gamoTqmuli
aqvs givi jamburias naSromze `qarTuli feodaluri urTierTobebis istoriidan~ dayrdnobiT. Cven sa-
guldagulod gavecaniT aRniSnul naSroms, magram iq ver vnaxeT raime iseTi cnoba Tu mosazreba, rome-
lic mecniers zemoT warmodgenili azris gamoTqmis safuZvels miscemda. bundovania roin metrevelis mo-
sazreba qaixosros mier 1625 wlis bolos mewinave sadroSos (somxiT-sabaraTianos) sardlobisa da me-
84
Si mefe sagangebod asaxelebs im mizezebs, romelTa gaTvaliswinebiTac qaixosros es
Tanamdebobebi (gansakuTrebiT, sabaraTianos sardlis maRali saxelo) gadasca: `mas
Jam<a>sa, odes baraTaSvili baraTa bedniers yaensa da Cuen ymobidam waguivida da bed-
nieris yaenis orguli 1 Seiqna, mogiyvaneT Cuens karzeda da srulad sabaraTiSvilos
sardroba da mekobrismZebneloba giboZeT~ 2. garda amisa, mefe erTgul feodals imave
baraTa baraTaSvilis naqon qvemo bolnisis zvarsac uboZebs.
qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis Sesaxeb Semdgom cnobas XVII saukunis II naxe-
varSi moRvawe ioseb Tbileli (saakaZe) (1620-1688 ww.) gvawvdis. es ukanaskneli mis mier,
daaxloebiT, 1683-1687 wlebSi Sedgenil poemaSi `didmouraviani~ dawvrilebiT gadmog-
vcems XVII saukunis I naxevris qarTlis samefoSi momxdar movlenebsa da am procesebSi
giorgi saakaZis monawileobis ambebs. ioseb saakaZe jer didi mouravis mier loris
cixidan somxiTis meliqis aTabegis gaZevebis ambavs gvauwyebs, xolo Semdeg qaixosro
baraTaSvil-abaSiSvilis Sesaxeb mogviTxrobs:
`qaixosros hyva moyvared rostomxan spasalaria,
mravaljer gamougzavna oqro, vercxli da laria,
magra imaTgan Soveba boloJam erTob mwaria,
da arc daadgrebis samkvidrod, aRutydes siTme qaria!
xuTasi kaci meTofe man gamogzavna birTvissa,
aman cixeSi SeuSva, TviTan gar kazmiT irTvisa;
imaTman aman feSqaSi TavTavad kvlav miirTvisa,
gar modgomilis mtrisagan advilad ar wairTvisa!
SemouTvale: `nu gvizam, qarTls nu mostexe zurgia!~
es eTqva: `maT mets sxvas CemTvis netar Tu vis ra urgia?~
vhTqvi: `sasaxleSi movnaxav, sad rome cacxvi urgia,
da rad gviSvebs amxanagebsa, samani gardaurgia?~
goridam wavel saRamos, tbiss mivel, rome inaTa;
sasaxles gars Semovertyi, galavans gar da SinaTa,
gar gamovida dilaze ulvaSRebuli inaTa;
da SevsZaxe: `karga dagvixvdi, Rvino dagvisxi minaTa!~
kvlav uTxar: `raRas uSvelis xelisa gamoRebani?
modi, SevrigdeT, erTadve vhqnaT xmisa amoRebani;
cixe kargvarad amarTvi, vhqna iq mdgomT sisxlTa Rebani,
da igini mamec, saqonlis Senve qen kvlav waRebani!~
ra Rone hqonda ar eqna im dResa Cemi nebani?
gamoityua erTpirad, ixmara kargi cnebani;
Tofebi yvelas wavarTvi, uyav erTs adgils debani!
da maT mouvida im dResa dRe aRsasrulis, vebani!
sul gamovasxi erT pirad, simagre davagdebine,
xuTassa kacsa im dResa me Tavi gavagdebine,
cixes meTofe SeuSvi, maT kari movagdebine,
da mZorebi xevSi Cavhyare, Tavebi gardvagdebine!
iq daviWire xosia 3, ar uyav tkbilad xmobani,
kobrismZebnelis saxelos miRebis Sesaxebac (saqarTvelos istoria, leqsikoni, a-v, wgn. 1, Semdgeneli r.
metreveli (Tbilisi, 1979), gv. 122).
1 dokumentis teqstSi es sityva warmodgenilia `erguli~-s formiT. givi jamburia marTebulad miiCnevs,
rom aq sabuTis damweris SecdomasTan gvaqvs saqme da sityva `orguli~-s formiT unda wavikiTxoT (g.
jamburia, qarTuli feodaluri urTierTobebis istoriidan (somxiT-sabaraTianos saTavadoebi) (Tbilisi,
1955), gv. 25).
2 saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1450, davTari 12, saqme #106.
3 aq moxseniebuli xosia baraTaSvilisa da qaixosro barTaSvil-abaSiSvilis naTesaobis Sesaxeb samecniero
literaturaSi gansxvavebuli mosazrebebia gamoTqmuli. vladimer fuTuriZis azriT, xosia da qaixosro
erTi da igive piria, karlo tabataZe da zaza Waia xosias qaixosros Zmad miiCneven, givi jamburia ki fiq-
robs, rom xosia qaixosros ZmisSvilia. am mosazrebaTagan Cven viziarebT givi jamburias mosazrebas da
vfiqrobT, rom xosia namdvilad qaixosros ZmisSvili iyo. aRniSnuli mosazrebis marTebulobas, pirvel
rigSi adasturebs rostom mefis 1642 wlis wyalobis sigeli xosia baraTaSvilisadmi, romliTac mefem
xosias misi biZis _ qaixosros naqoni sofel oZisi uboZa (am sakiTxis Sesaxeb dawvrilebiT ix.: T. go-
golaZe, kidev erTxel nodar ciciSvilis gamosvlisa da qarTlis feodalTa SeTqmulebebis Sesaxeb, is-
toriisa da eTnologiis institutis Sromebi, t. X-XI (Tbilisi, 2010/2011), gv. 131). aqve, aRvniSnavT, rom
xosias erT-erTma vaJma _ saamma XVII saukunis II naxevarSi abaSiSvilTa sagvareulos erT-erT ganStoebas
85
Tiknaberasa davabi: `iyav, vir movlen cnobani?~
meficebodes yovelni: `awya vhqnaT mwve dandobani,
aRar gavitexT namussa, Tu gvwams aRdgoma, Sobani!~ 1.
rogorc vxedavT, ioseb Tbileli dawvrilebiT mogviTxrobs giorgi saakaZis mier
tbisis sasaxleSi myof qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilze Tavdasxmis, am ukanaskneli-
saTvis iZulebiTi SeTanxmebis Tavs moxvevis, qaixosros mier birTvisis cixidan 500 yi-
zilbaSis gamoyvanis, didi mouravis mier am yizilbaSebis daxocvisa da xosias kikanaT-
beris cixeSi gamomwyvdevis ambebs. vinaidan ioseb Tbilelis poema literaturuli xa-
siaTis Txzulebaa, avtori aRwerili movlenebis Sesaxeb aranair konkretul qronolo-
giur monacems ar gvawvdis.
ioseb Tbilelis TxzulebaSi moTxrobil CvenTvis saintereso ambebs, qronologi-
uri da faqtologiuri TvalsazrisiT, azustebs qarTveli istorikosis vaxuSti bato-
niSvilis mier 1742-1745 wlebSi Sedgenili naSromi `aRwera samefosa saqarTvelosa~.
swavluli batoniSvili, aRwers ra giorgi saakaZis samcxidan qarTlSi gadmo-
svlis, misi da zurab aragvis erisTavis mier qarTlis samefo taxtze qaixosro muxran-
batonis dasmis, didi mouravis mier Sahi abas I-is erTguli somxiTis meliqebis _ aTa-
begisa da zaqumis qveynidan gandevnis ambebs, aRniSnavs, rom: `qaixosro baraTaSvili moyu-
robda rostom spasalarsa da uvlinebda rostom saganZursa mravalsa, amisTÂs ara erCda
mouravsa. kualad moiyvanna aman xuTasni meTofeni yizilbaSni da Seayenna birTÂss cixesa
Sina. ese SeuZnda mouravsa da dilasa erTsa tbiss da Seipyra qaixosro da xosia Zma
misi mis Tana. maSin qaixosros gamoayvanina yizilbaSni birTÂsidam da moswyÂdna xuTas-
nive da xosia patimar-hyo cixesa Sina kikanaTbers~ 2.
mematianes aRniSnuli ambebi 1626 wlis movlenebTan dakavSirebiT aqvs gadmocemu-
li. es TariRi gaziarebulia qarTveli mkvlevrebis mier, romlebic miiCneven, rom gior-
gi saaakaZe samcxidan 1626 wlis gazafxulze dabrunda da qarTl-kaxeTis yizilbaSebi-
sagan gawmendas imave wels Seudga 3.
giorgi saakaZesa da qaixosro baraTaSvil-abaSiSvils Soris dadebuli iZulebiTi
SeTanxmeba maleve dairRva da qaixosro kvlav yizilbaSebisa da simon II-is samsaxurSi
Cadga. amaze metyvelebs Tavad simon II-is 1626 wlis ori sigeli, romelTaganac erTi sa-
buTi saam saginaSvilis, xolo meore dokumenti qaixosrosadmia gacemuli.
pirveli sabuTidan CvenTvis sainteresoa Semdegi fragmenti: `rome qarTvelT
yarCixa-x{a}ns, rom uRalates da merme yorCibaSman, rom gaimarjua, maSin qalaqs cixeSi
viyveniT da Sen baraTaSuili guguna CuenTan moiyuane da mogviyene da memsaxureT da va-
li dagudeviT~ 4.
rogorc vxedavT, simon II-is erTgul feodals saam saginaSvils qaixosro baraTa-
Svil-abaSiSvilis ufrosi vaJi guguna mefis samsaxurSi Cauyenebia. Cveni azriT, swored
amis mohyva qaixosros mier giorgi saakaZesTan dadebuli iZulebiTi SeTanxmebis dar-
Rveva, yizilbaSebis mxares gadasvla da amis sanacvlod, simon II-isagan maRali sa-
xelmwifo Tanamdebobis miReba, rac, Tavis mxriv, ukve zemoxsenebul meore sabuTSi _
simon II-is mier qaixosrosadmi micemul 1626 wlis 15 ivnisis wyalobis wignSia asaxuli.
rogorc am sabuTidan vigebT, qaixosro simon II-is karze swrafad dawinaurda da mefi-
sagan Tbilisis mouravis saxelo miiRo, romelic manamde, rogorc cnobilia, giorgi
saakaZes eWira.
aRniSnul sigelSi did interess iwvevs is faqti, rom mis teqstSi qaixosro som-
xiT-sabaraTianos sardlis wodebiT ar ixsenieba. am sakiTxs sagangebod miaqcia yurad-
Reba givi jamburiam: `qaixosros sardlobis Sesaxeb arc Sah-abasis firmanSia raime
moxseniebuli. rom arc simonisa da arc Sah-abasis wyalobis wignebSi qaixosro sar-
dlad ar ixsenieba, uTuod imas miuTiTebs, rom qaixosro ukve aRaraa sardali. ram ga-
moiwvia mis mier sardlobis ase male dakargva an vin miiRo igi, ar Cans. baraTa bara-
TaSvili, marTalia, vaxuStis istoriaSi, 1624 wlis marabdis omSi, moxseniebulia spas-
– saamiSvilTa feodalur saxls Cauyara safuZveli (am feodaluri saxlis Sesaxeb ix.: z. Waia, qvemo qar-
Tlis saTavadoebis istoria (germanoziSvili, iaraliSvili, saamiSvili) (Tbilisi, 2013).
1 ioseb Tbileli, didmouraviani, g. leoniZis redaqciiT (Tbilisi, 1939), gv. 38-39.
2 vaxuSti batoniSvili, aRwera samefosa saqarTvelosa, qarTlis cxovreba, t. IV, teqsti dadgenili yvela
ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1973), gv. 435.
3 g. jamburia, qarTuli feodaluri urTierTobebis..., gv. 150.
4 saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1450, davTari 26, saqme #96.
86
petad, magram es mxolod baraTas winandeli mdgomareobis gamoxatulebaa; miT umetes
ver iqneboda igi qarTlSi arsebuli oficialuri xelisuflebis mier cnobil moxeled,
radgan marabdis omSi igi simonisa da Sah-abasis winaaRmdeg gamovida~ 1.
aRniSnul sakiTxs givi jamburia sazurabiSvilos istoriaze, ufro zustad, am
feodaluri saxlis damaarseblis zurab baraTaSvilis cxovreba-moRvaweobaze saubri-
sasac Seexo: `zurabs sardloba (somxiT-sabaraTianos sardloba _ T. g.) unda mieRos
misive saxliskacis qaixosro baraTaSvilis Semdeg, simon II-save mefobaSi~ 2.
rogorc vxedavT, mkvlevari orgzis aRniSnavs im faqts, rom qaixosro baraTaSvil-
abaSiSvilis mier somxiT-sabaraTianos sardlobis dakargvasa da am saxelos zurab
baraTaSvilisaTvis gadacemas simon II-is sicocxleSi hqonda adgili, Tumca ki, ar gan-
martavs, Tu ra mizezis gamo dakarga qaixosrom aRniSnuli Tanamdeboba.
Tuki kargad CavukvirdebiT simon II-is 1626 wlis sigels qaixosrosadmi, naTlad
davinaxavT, Tu ratom CamoarTves qaixosros somxiT-sabaraTianos sardloba. aq mxedve-
lobaSi maqvs dokumentis is fragmenti, romelSic simon II qaixosros Semdegi sityvebiT
mimarTavs: roca `mourav{i} bedniers y{a}ens wamouvida da uRalata da Tqveni Tavi da
qarTli ukuyena da merme Tqven kidev bedniers y{a}enisa da Cveni irCiveT da Sisevani
SeiqeniT, amisada jildod giboZeT qalaqis mouravoba Tqven, boqaulTuxuces qaixosros
da Tqvens Zmas Tamazs~ 3.
rogorc vxedavT, sabuTSi garkveviT aris naTqvami, rom qaixosros Tavdapirvelad
giorgi saakaZis mier mowyobil ajanyebaSi miuRia monawileoba da amboxebulTa mxares
yofila, xolo Semdeg kvlav Sahis erTguli gamxdara. Cveni azriT, swored giorgi saa-
kaZis mier mowyobil ajanyebaSi monawileoba gaxda mizezi imisa, rom qaixosrosaTvis
somxiT-sabaraTianos sardlis saxelo CamoerTmiaT. imavdroulad, sabuTidan vigebT, qa-
ixosro kvlav Sahis erTguli gamxdara. simon II-em qaixosros erTguleba daufasa da
Zalzed mniSvnelovani Tanamdeboba _ Tbilisis mouravoba uboZa 4. gasaTvaliswinebelia
isic, rom qaixosro, Tbilisis mouravis Tanamdebobis paralelurad, boqaulTuxucesis
Tanamdebobasac flobda: igi 1626 wlis sabuTSi swored boqaulTuxucesad aris moxse-
niebuli.
Tbilisis mouravad dadgenili qaixosro baraTaSvil-abaSiSvili imave 1626 wlis
seqtember-oqtomberSi wyalobis kidev erT sabuTs iRebs, oRond amjerad ukve simon II-
is siuzerenis _ Sahi abas I-sagan. Sahis 1626 wlis firmanis Tanaxmad, qaixosro qarTlis
dedoflis veqilad da saxlTuxucesad dainiSna. movitanT fragments aRniSnuli firma-
nidan: `sabuTi eboZa `veqilobis safarvel-moTave qaixosro-begs, misdami ndobisa, ke-
Tilpatiosnebisa, simarTlisa da saxelmwifo gamocdilebis gamJRavnebiT, amJamad vubo-
ZeT kdemamosilebiT, patiosnebiT, umwikvloebiT Semkobili dedoflis maRalTanamdebo-
biTi veqiloba~ 5.
Sahi abas I-is mier gacemul am firmanTan dakavSirebiT, gvaxsendeba am dros iranis
samefo karze dawinaurebuli rostom saakaZe, romlisTvisac Sahis karze `1626/1627 wels
mdivnis maRali saxelo CaubarebiaT~ 6.
Cveni azriT, swored rostom saakaZis daxmarebiT miaRwia qaixosro baraTaSvil-
abaSiSvilma aseT did warmatebas da swored rostomis SewevniT miiRo wyalobis firma-
ni uSaulod Sahisagan. rogorc zemoT aRvniSneT, qaixosros dawinaurebas rostom saa-
kaZis saxels jer kidev XVII-XVIII saukuneebis istorikosebi _ ioseb Tbileli da va-
1 saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1448, saqme #598.
2 pirTa anotirebuli leqsikoni..., gv. 123.
3 saqarTvelos erovnuli arqivi..., fondi 1448, saqme #598.
4 saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1450, davTari 12, saqme #107.
5 saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1450, davTari 12, saqme #132.
90
ibruna dedoflis saxlTuxucesis saxelo, romelic misTvis 1628-1630 wlebSi, Teimuraz
I-is mxares gadasvlis gamo unda CamoerTmiaT.
Semdegi sabuTi, romelic qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis Sesaxeb gvawvdis cno-
bebs, 1633 wliT TariRdeba. es aris qarTlis mefes rostomis (1633-1658 ww.) mier qaixos-
rosaTvis micemuli wyalobis wigni. am dokumentiT mefem qaixosros aliyulibegis yo-
fili aznauriSvili _ asita CaCikaSvili ZmebiTa da mamuliT uboZa.
1633 wlis sigelSi qaixosro kvlav saxlTuxucesis wodebiT aris moxseniebuli.
sabuTSi, qaixosros garda, misi vaJebi _ guguna da baraTac ixseniebian. aqve, aRvniSnav,
rom dokumentSi aRar gvxvdeba qaixosros Zmis _ Tamazis saxeli, rasac Tavisi mizezi
aqvs. sakiTxis Seswavla aCvenebs, rom sabuTis gacemis dros anu 1633 wels qaixosrosa
da Tamazis ojaxebi ukve gayrilebi arian. swored amgvari daskvnisaken gvibiZgebs ros-
tom mefis erTi uTariRo gayris sigelis fragmenti, romelic `pirTa anotirebul leq-
sikonSi~, zogadad, rostomis mefobis periodiT _ 1633-1658 wlebiT aris daTariRebuli.
aRniSnuli gayris wignis Cvenamde moRweuli fragmentis dasawyisSi weria: `...amisi juma-
li ocdaTi komli, avi da kargi~, ris Semdegac sxva xeliT grZeldeba: `q. mixuda Ta-
ma{za}s da maT SvilTa: sofeli bocijvari; xozeTs _ TegaZe gulisadebi, kvirikaSvili
mazita, Ronia; axalSens _ SaqaraSvili zaqaria, misi ganayofi qitia; sabuzaras _ kaxua-
Svili giorgi, kide, xarati giorgi, ianvaraSvilis mamuliTa; naxSirisgors _ duniaSvi-
li, qristesiaSvilebi, majaniZe elizbara, papaSvili gogia, javaxaSvili; winvenaÃs _ pa-
puna, kuamli erTi; enageTs _ firamazaSvili beria, gamgebliSvili fridoa, qeruas ker-
Zis mamuliTa, purmekaSvili mirimana; axalSens _ axijanaSvili daTua; tbis{s} _ Tan-
RriaSvili mazita, misi ganayofi gogia, bogano nadiraSvili gogia; mZovreTs _ nadTina-
Svilis mamuli; Tafans _ oqriaSvili sadeba da bogano jobia; andriaT _ amiramizaSvi-
li ambria, baraTas safiCxuliTa da sagodriTa, areSiSvili Sermazana, misis mamuliTa,
misi ganayofi saluyazana; savaneTs _ zeinkliSvili zaqaria, pancelaSvili varTana,
mkervali papuna, misis ymiTa, mWedeli amirjana, mRebvari nurika, misis mamuliTa, ediSe-
rauli aris, galusta; erT wilad _ Zama; kidev erT wilad, krkons _ bairamaSvili as-
lamaza da mirza~ 1.
Tu citirebul sabuTSi CamoTvlil mamulebs yuradRebiT davakvirdebiT, srule-
biT cxadi gaxdeba, rom teqstSi naxsenebi `Tama{za}~ igive qaixosros Zma _ Tamaz aba-
SiSvilia 2. Cveni azriT, sabuTis pirvel nawilSi, romelmac Cvenamde ar moaRwia, CamoT-
vlili iyo is mamulebi, romlebic gayris dros qaixosros xvda wilad.
amrigad, ganxiluli gayris wignze dayrdnobiT, gamovTqvamT mosazrebas, rom qai-
xosro baraTaSvil-abaSiSvili da misi Zma Tamazi rostomis mefobis dros anu 1633-1658
wlebSi gaiyarnen. ufro metic, Cven SegviZlia, es sakmaod vrceli qronologiuri monak-
veTi kidev ufro davaviwrovoT da, praqtikulad, zustad vTqvaT, rodis hqonda qaixos-
rosa da Tamazis ojaxebis gayras adgili.
am mizniT, movitanT xelnawerTa erovnul centris qarTuli dokumentebis Qd ko-
leqciaSi dacul erT-erT sabuTs, romelic 1634 wliT aris daTariRebuli. es sabuTi
warmoadgens nasyidobis sigels, romelSic vkiTxulobT: `...ese... nasyidobis wigni mogar-
Tvi Tqven, batons Tamazs da SvilTa TqvenTa, me, gabaSvilma givma da Svilma Cem{m}a.
asre, rom dameWira da mogyideT Tafans erTi sakomlo, mTeli taliuri, risac
mqonebeli yofiliyos, misis samarTlianis saqmiTa, kidev savenaxe miwa oris dRisa,
baliaSvilis venaxs zeviT savenaxeT... daiwera wigni ese q(oroni)k(on)s tkb † †~ 3.
rogorc vxedavT, `batoni Tamazi~ anu Tamaz baraTaSvil-abaSiSvili givi gabaSvi-
lisagan Tafans mdebare erT sakomlosa da baRaSvilis venaxs zeviT mdebare ori dRis
savenaxe miwas yidulobs. am nasyidobis wignSi Tamazi ukve ufrosi Zmis _ qaixosros ga-
reSe ixsenieba, rac imaze migvaniSnebs, rom sabuTis gacemis dros anu 1634 wels misi da
qaixosros ojaxebi ukve gayofilia.
1 saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1448, saqme #2318.
2 `pirTa anotirebuli leqsikonis~ avtorebi iTvaliswineben simon mefis mier Tamaz baraTaSvilisaTvis
micemul 1626 wlis sabuTs, romliTac Tamazma mefisagan, wyalobis saxiT, elmadaT [baraTaSvilis] naqoni
sofeli bocisjuari miiRo da CvenTvis saintereso sabuTSi moxseniebul `Tamas~-s Tamaz baraTaSvilTan
aigiveben (pirTa anotirebuli leqsikoni..., gv. 418).
3 k. kekeliZis saxelobis saqarTvelos xelnawerTa erovnuli centri, qarTuli istoriuli dokumentebis
Qd koleqcia, dokumenti #871-1.
91
maSasadame, dgindeba, rom qaixosro da Tamaz baraTaSvil-abaSiSvilebis ojaxebis
gayras, erTi mxriv, rostomis mefobis dros, xolo, meore mxriv, 1634 wlis nasyidobis
wignis gacemis winare xanebSi anu 1633 wels hqonda adgili.
imave 1633 wlis 25 dekembers rostom mefe qaixosro baraTaSvil-abaSiSvils kidev
erT wyalobis sigels aZlevs. sabuTSi vkiTxulobT: `Cuven, mefeT-mefeman, patronman
rostom da Tanamecxedreman Cuenman, dedofliTa-dedofalman, patronman mariam, ese...
wyalobis wigni da sigeli SegiwyaleT da giboZeT Tquven... saxlTuxuces, baraTa-
Sv{i}ls qaixosros da SuilTa TquenTa: gugunasa, nikolozs da baraTasa, momavalTa
s{a}xlisa TquenisaTa yovelTave.
mas Jamsa, odes mogvidegiT karsa da mamulis wyalobas da guiajeniTa da Cuenca
vismineT aja da moxseneba Tqueni da mokiTxuli v<a>qeniT da sofeli naxSirisgoris
Ãev<a>Si, TaviTgan Tqueni samkuidro mamuli yofiliyo da merme Cueni memk<a>uidre yma,
iese erisTavi SemoguarigeT da Tquenis qarTuliT SekrifeT da misT muqafaT Segiwya-
leT da giboZeT verisÃevSi, sofeli naxSirisgori, qvemoTi ub{a}ni da zemoTi ubani...~ 1.
rogorc vxedavT, citirebuli wyalobis wignis mixedviT, qaixosro kvlavindeburad
atarebs saxlTuxucesis wodebas. ufro metic, igi mefis erTguli feodalia da misgan,
wyalobis saxiT, iRebs sofel naxSirisgors Tavisi zemo da qvemo ubnebiT. sagulis-
xmoa, rom sabuTSi pirdapir aris dasaxelebuli is damsaxureba, romlis sanacvlodac
qaixosros wyalobis wigni misces. sabuTis teqsti gvauwyebs, rom qaixosrom rostom me-
fe da qsnis erisTavi iese erTmaneTTan Seariga, riTac mefes Zalian didi samsaxuri
gauwia. aqve, aRvniSnav, rom sabuTSi wignSi qaixosros garda, misi vaJebi _ guguna, niko-
lozi da baraTac arian dasaxelebuli.
ganxilul 1633 wlis 25 dekembris wyalobis wigns aqvs Tavisi sparsuli variantic,
romelic vladimer fuTuriZes aqvs gamoqveynebuli da romelsac, mecnieri 1636 wliT
aTariRebs2. amasTan, Cans, rom mkvlevari aRniSnuli TariRis marTebulobaSi bolomde
ar aris darwmunebuli da TariRi kiTxvis niSnis qveS moaqvs. sabuTis sparsuli teqsti
qarTul variants, informaciuli TvalsazrisiT, mniSvnelovnad avsebs. swored spar-
suli variantidan vigebT, rom rostom mefis mier qaixosrosaTvis naboZebi sofeli nax-
Sirisgori adre qaixosros winaprebs ekuTvnodaT, mogvianebiT ki TurqistaniSvilebis
kuTvnileba gamxdara. sainteresoa isic, rom sabuTis sparsul teqstSi qaixosros gver-
diT, mxolod misi umcrosi vaJi _ baraTaa dasaxelebuli, danarCeni vaJebi _ guguna da
nikolozi ki teqstSi ar ixseniebian.
momdevno, 1634 wels mefe rostomma qaixosro baraTaSvil-abaSiSvils saxaso so-
fel enageTSi giorgi saduniSvili da misi Svilebi TavianTi mamulebiT uboZa. wyalo-
bis wignSi qaixosro kvlavindeburad saxlTuxucesad aris moxseniebuli. dokumentSi
gansakuTrebul yuradRebas ipyrobs is faqti, rom mis teqstSi, 1633 wlis 25 dekembris
orenovani sabuTis qarTuli variantisagan gansxvavebiT, qaixosros mxolod umcrosi va-
Ji _ baraTaa dasaxelebuli, ufrosi vaJebi _ guguna da nikolozi ki sabuTSi ar Canan.
im sakiTxis Sesaxeb, Tu ratom ar ixsenieba 1634 wlis wyalobis wignSi qaixosro
baraTaSvil-abaSiSvilis vaJi _ nikolozi, qvemoT sagangebod gveqneba msjeloba. rac
Seexeba imave dokumentSi qaixosros ufrosi vaJis _ gugunas mouxseneblobas, vfiqrobT,
rom sabuTis gacemis dros anu 1634 wlis 25 dekembers guguna ukve gardacvlili iyo.
rogorc Cans, swored am mizeziT aris ganpirobebuli is faqti, rom gugunas saxeli, misi
Zmis nikolozis saxelisagan gansxvavebiT, 1634 wlis Semdgomi periodis werilobiT wya-
roebSi saerTod aRar gvxdeba. samwuxarod, Sesabamisi masalis uqonlobis gamo, ar SegviZ-
lia, vTqvaT, Tu, konkretulad, ra gaxda gugunas gardacvalebis mizezi, Tumca ki, srule-
biT cxadia, rom am faqts 1633 wlis 25 dekembris orenovani sabuTis gacemis Semdeg da 1634
wlis wyalobis wignis Sedgenis winare xanebSi anu 1634 wels hqonda adgili.
qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis cxovreba-moRvaweobis Semdgomi periodis Sesa-
xeb cnobebs iranis Sahis sefi I-is (1629-1642 ww.) mier vinme qaixosro-begisaTvis micemu-
li 1635 wlis firmani gvawvdis 3. dokumentis Tanaxmad, qaixosro-begma `vaJkacoba, Tavda-
1 saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1450, davTari 12, saqme #129.
2 vl. fuTuriZe, sparsuli istoriuli sabuTebi..., gv. 18-19.
3 m. xubua, saqarTvelos muzeumis sparsuli..., gv. 5-6. 1635 wlis sparsuli firmani gamoqveynebuli aqvs vla-
dimer fuTuriZes, romelic, wina sabuTis msgavsad, am dokumentis qronologiasac azustebs da firmans,
makar xubuas mier SemoTavazebuli TariRis _ 1635 wlis ivnis-ivlisis nacvlad, 1635 wlis 17 ivnisidan 16
ivlisamde periodiT gansazRvravs (vl. fuTuriZe, sparsuli istoriuli sabuTebi..., gv. 32).
92
deba da erTguleba~ gamoiCina maSin, roca rostom mefem Teimuraz I suramis midamoebSi
daamarcxa da gaaqcia.
firmanis gamomcemelma makar xubuam teqstSi naxsenebi qaixosro-begi, raime argu-
mentaciis motanis gareSe, qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilTan gaaigiva 1.
Cven makar xubuas am mosazrebas srulad viziarebT da vfiqrobT, rom sefi I-is
firmanSi naxsenebi qaixosro-begi swored qaixosro baraTaSvil-abaSiSvili unda iyos.
aRniSnulis gaTvaliswinebiT, logikurad daismis kiTxva: rostom mefesa da Teimuraz
I-s Soris momxdar, konkretulad, romel dapirispirebaSi gamoiCina qaixosro baraTaSvil-
abaSiSvilma firmanSi xazgasmiT aRniSnuli `vaJkacoba, Tavdadeba da erTguleba~?
Tu gaviTvaliswinebT, rom xsenebuli dapirispireba rostom mefesa da Teimuraz I-s
Soris 1635 wlis firmanis gacemis winare xanebSi suramis midamoebSi gaimarTa da Tei-
muraz I-is dasavleT saqarTveloSi gandevniT dasrulda, vfiqrobT, dasmul kiTxvisaT-
vis pasuxis gacema rTuli saqme ar unda iyos. marTlac, aRniSnuli realiebis gaTva-
liswinebiT, dabejiTebiT SeiZleba iTqvas, rom firmanSi igulisxmeba 1633 wels mom-
xdari istoriuli faqti, romelsac XVII saukunis qarTveli mematiane farsadan gorgi-
janiZe sakmaod detalurad gadmogvcems.
kerZod, farsadani mogviTxrobs, rom mas Semdeg, rac rostom mefe iranidan saqar-
Tvelosaken daiZra, qarTleli feodalebi, ioTam amilaxoris garda, Teimuraz I-Tan
aRar gamocxaddnen. amasobaSi, `rostom mefe yarabaRSi Semosuliyo. omi aRar moÃda,
diRvamiT aiyara (igulisxmeba Teimuraz I _ T. g.) da gors mivida. qarTlis laSqari aR-
arc iq Semoeyara da imereTiT moSvelebas elodnen. dadiani Camosdgomoda, veRarc isi-
ni moeSvelnen. amisTanazea naTqvami: visac bedi gauavdebiso, fafa kbilebs daamtvrevso.
gors anbavi mouvida, eranis laSqari aRjayalas Semovidao da baraTiani srul miu-
vidneso. batoni Teimuraz goriT aiyara da qviSxeTs mivida. rostom mefe eranis laS-
qriT qalaqSi Semovida da ufrosi erTni Tavadni moegebnen da batonis Teimurazis
ulaSqroba mefe rostoms moaxsenes. qalaqiT ori aTasi cxenkeTili kacni darCives da
qviSxeTs gauZaxes, rom batons Teimurazs daesxan. imaTac Seetyo da jalabni da bargi win
gaestumrebina da TviTan saxmaris kacebiT ukan asdevnodes da mdevarTac zogT cxenebic
davardnodaT. cota vinme wamosweodnen da oms daridebodnen, ukan dav(a)rdnilis kacisa
da bargisagan eSovnaT, gors mefes moarTves da batoni Teimuraz imereTs gardvida~ 2.
im faqts, rom rostom mefesa da Teimuraz I-s Soris 1632-1633 wlebSi momxdari da-
pirispirebis dros baraTaSvilebi, maT Soris ki, cxadia, qaixosro baraTaSvil-abaSiS-
vilic, rostom mefis mxareze idgnen da Teimuraz I-s Riad upirispirdebodnen, pirdapir
aRniSnavs XVIII saukunis qarTveli istorikosi beri egnataSvili: `maSin batonman Teimu-
raz, scna ra saqme ese (rostom mefis qarTlSi Semosvlis ambavi _ T. g.) Semoiyara spa-
ni TÂsni, mivida da dadga safurcles da mouwoda baraTianTa colSvilianad da moasxa
muxrans da iyvnen mun. da ra scnes baraTianTa mosvla rostom mefisa xunans, dauteves
colSvili da warviden rostom mefes Tana. da ra scna batonman Teimuraz wasvla bara-
TianTi, ganrisxna friad da ineba cxvir-piris daWra baraTianT colSvilisa, xolo xo-
reSan dedofalman aRar daaneba da verRara dadga batoni Teimuraz muxransa~ 3.
amgvarad, yovelive zemoaRniSnulis gaTvaliswinebiT, vfiqrobT, ar SevcdebiT, Tu-
ki davaskvniT, rom qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilma rostom mefis mimarT `vaJkacoba,
Tavdadeba da erTguleba~ swored 1633 wels qviSxeT-suramis midamoebSi gamarTuli da-
pirispirebisas gamoiCina da sefi I-mac mas swored am samsaxuris sanacvlod uboZa Tavi-
si 1635 wlis firmani.
Cvenamde moRweuli erT-erTi yvelaze gviandeli werilobiTi wyaro, romelSic
qaixosro baraTaSvil-abaSiSvili cocxladaa moxseniebuli, 1642 wliT TariRdeba. es
aris rostom mefis mier qaixosrosaTvis micemuli wyalobis wigni. am sabuTSi mefe qai-
xosros erTgulebasa da namsaxurobas kidev erTxel usvams xazs da mas, wyalobis sa-
xiT, uboZebs Tumins, misi kuTvnili yma-mamuliT: `Cven, mefeT mefeman, patronman rostom
da Tanamecxedrema Cvenma, dedofalT dedofalma, patronma mariam, ese... wyalobis wigni
Si. mogvyavs amonaridi farsadan gorgijaniZis `saqarTvelos cxovrebidan~, romelSic CvenTvis sainte-
reso ambavi vaxuStis cnobisgan gansxvavebiT damatebiTi detalebiTaa gamdidrebuli: `xovleTsa saja-
vaxianoSi ciciSvili nodar Tavis batons mefe rostoms Seeba da gaiqca... mefem gaimarjva. nodar veris
cixeSi Seixvewa da CxeiZeni daWrilni da darCenilni mefes win moasxes mÃarwakrulni da gamarjveba miu-
loces qaixosrov baraTasSvili, dedoflis saxlTuxucesi, daiWires da cixeSi aiyvanes da RamiT koS-
kidamen gardmoagdes da Tqves _ damTvrala da TviTon gardmovardnilao da amis Svilebi daaWirvines da
goris cixeSi daatyve[ve]s~. es cnoba TanxmobaSia qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis saflavis qvis epita-
fiaSi miTiTebul gardacvalebis welTan~ (l. mirianaSvili, pirRebulis monastris aRwera. yovladwminda
RmrTismSoblis taZari, misi xuroTmoZRvreba da ornamentuli dekori, wgn. n. baxtaZe, k. zenderi, n. kup-
raSvili, l. mirianaSvili, T. jojua, pirRebulis monasteri 1989 da 2002-2003 ww. kompleqsuri samecniero
eqspediciebis Sedegebi, (Tbilisi, 2005), gv. 79). rogorc vxedavT, istorikosma farsadan gorgijaniZis
TxzulebaSi moxseniebuli saxlTuxucesi qaixosro baraTaSvili savsebiT samarTlianad gaagiva pirRe-
bulis monastris 1642 wlis epitafiaSi moxseniebul qaixosro abaSiSvilTan. misive TqmiT, farsadan gor-
gijaniZis Txzulebis cnoba rostom mefis mier qaixosros sikvdiliT dasjis Sesaxeb srulad Seesabameba
qaixosro abaSiSvilis saflavis qvis warweris TariRs anu 1642 wels. farsadan gorgijaniZis Txzulebis
is qveTavi, sadac qaixosros sikvdiliT dasjis ambavia moTxrobili, 1637 wliT TariRdeba. swored am
mniSvnelovani garemoebis gaTvaliswinebiT, qarTvel istorikosTa nawili (gulqan JorJoliani, daviT ni-
niZe) misi sikvdiliT dasjis ambavs imave 1637 wliT aTariRebda. amgvarad, farsadanis cnoba ara Tu
SesabamisobaSi modis pirRebulis monastris 1642 wlis qaixosro abaSiSvilis saflavis qvis warwerasTan,
aramed, piriqiT, ewinaaRmdegeba aRniSnuli epitafiis warweris TariRs – 1642 wels. aqedan gamomdinare,
Cven ver daveTanxmebiT istorikosis mier gamoTqmul mosazrebas farsadan gorgijaniZis Txzulebisa da
pirRebulis monastris 1642 wlis epitafiis cnobebis qronologiuri Sesabamisobis Sesaxeb. ufro metic,
mecniers miaCnia, rom germanoz baraTaSvilsa da qaixosro baraTaSvils 1642 wels rostom mefis wina-
aRmdeg mowyobil SeTqmulebaSi sxvadasxva pozicia ekavaT. germanoz baraTaSvili mefis momxreTa dasis
warmomadgenels warmoadgenda. qaixosro baraTaSvili ki qarTlis mefis (igulisxmeba rostom mefe _ T.
g.) mowinaaRmdegeTa rigebSi iricxeboda. farsadan gorgijaniZis Txzulebisa da 1643 wlis 24 agvistos
rostom mefis wyalobis wignis cnobebis urTerTSejereba calsaxad aCvenebs, rom germanoz baraTaSvilma
1643 wlis qarTlis feodalTa mier dagegmil masStaburi SeTqmulebis dros gamoiCina qarTlis mefisadmi
erTguleba. qarTveli istorikosebi Cvenamde am faqts 1642 wliT aTariRebdnen. Cven farsadan gorgija-
niZiZis Txzulebisa da qarTl-sparsuli sabuTebis monacemebis urTierSejerebis Sedegad aRniSnuli mov-
lenis TariRi erTi wliT gadavaTariReT da am faqtis TariRi 1643 wliT ganvsazRvreT. (ufro dawvrile-
biT ix. T. gogolaZe, kidev erTxel nodar ciciSvilis..., gv. 108-141). farsadan gorgijaniZis Txzulebis,
1642 wlis rostom mefis wyalobis wignisa da pirRebulis monastris 1642 wlis saflavis qvis warweris
urTierTSejerebis safuZvelze gavarkvieT, rom qaixosro baraTaSvili (germanoz baraTaSvilisagan
gasxvavebiT _ T.g) pirdapir iyo dakavSirebuli nodar ciciSvilis gamosvlasTan, romelsac adgili hqon-
da qarTlis feodalTa masStabur SeTqmulebamde erTi wliT adre _ 1642 wels (ix. T. gogolaZe, qarTlis
dedoflis saxlTuxucesis..., gv 111-116), ufro konretulad, 1642 wlis gvian Semodgomaze (ix. T. gogolaZe,
kidev erTxel nodar ciciSvilis..., gv. 131).
1 T. jojua, pirRebulis monastris lapidaruli warwerebi, wgn. n. baxtaZe, k. zenderi, n. kupraSvili, l.
mirianaSvili, T. jojua, pirRebulis monasteri 1989 da 2002-2003 ww. kompleqsuri samecniero eqspedici-
ebis Sedegebi, (Tbilisi, 2005), gv. 195.
2 T. gogolaZe, abaSiSvilTa feodaluri saxlis istoria XVI-XVIII saukuneebSi, sadoqtoro naSromi Sesru-
lebulia doqtoris xarisxis mosapoveblad, (Tbilisi, 2012), gv. 9-25.
95
da wesis{a}ebriv TavdadebiT namsaxursa ymas{a}, baraTaSvils baraTasa, patrons mangle-
lsa, SvilTa da momavalTa saxlisa TqvenisaTa yovelTave.
mas Jamsa, odes mogvidegiT karsa da Tqvensav naymevs mazmanaSvils janiasa misis
mamuliT dagv{i}ajeniT. Cuenca vismineT aja da moxseneba Tqveni, SegiwyaleT da gibo-
ZeT, risac mamulisa mqone iyos uSev{a}ns da anu s<a>xuagan, mTiTa, bariTa, wyliTa, wis-
qviliTa, veliTa da venaÃiTa...~ 1.
rogorc sabuTidan Cans, rostom mefem Tavis `TavdadebiT namsaxurev ymebs~ _
baraTa baraTaSvilsa da `patron manglels~, romlebic erTi ojaxis wevrebi arian, wya-
lobis saxiT, jania mazmanaSvili da misi mamuli uboZa. wyalobis mimRebi saxlikacebi-
dan erT-erTi _ baraTa baraTaSvili qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis vaJia, romelic
zemoT ganxilul 1627-1642 wlebis istoriul dokumentebSi, mamisa da ojaxis sxva wev-
rebis gverdiT, araerTgzis aris moxseniebuli. rac Seexeba meore pirs _ `patron man-
glels~ anu vinme manglel episkoposs, mis vinaobas XVII saukunis II naxevriT daTariRe-
buli erTi sabuTi gvamcnobs. es aris zaal, beJan da papua liparitasSvilebis nasyi-
dobis wigni oTar baraTaSvilisadmi, romlis mowmeebadac sami piria dasaxelebuli:
mangleli mTavarepiskoposi nikolozi, sufraji baraTa da winamZRvari sadunaSvili 2.
Cveni dakvirvebiT, erTi mxriv, 1649 wlis wyalobis sigelSi moxseniebuli saxlika-
cebi _ baraTa baraTaSvili da `patroni mangleli~, xolo, meore mxriv, XVII saukunis
II naxevris nasyidobis wignSi gverdigverd dasaxelebuli sufraji baraTa da mangleli
mTavarepiskoposi nikolozi, erTi da igive pirebi arian 3.
Tu Cveni es dakvirveba sworia, maSin savsebiT naTelia isic, rom 1649 wlisa da
XVII saukunis II naxevris sabuTebSi moxseniebuli mangleli mTavarepiskoposi nikolo-
zi sxva aravin SeiZleba iyos, Tu ara qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis vaJi nikolozi,
romelic, rogorc ukve vnaxeT zemoT, mamasTan _ qaixosrosTan da ZmasTan _ baraTasTan
erTad, 1627-1633 wlebis araerT dokumentSia moxseniebuli.
sxvaTa Soris, am bolo daskvnidan cxadi xdeba isic, Tu ratom Sewyda 1633 wlidan
nikolozis moxsenieba qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilTan dakavSirebul istoriul do-
kumentebSi. rogorc Cans, 1633 wels nikolozi berad aRikveca, mamiseuli ojaxi datova,
jerjerobiT, daudgenel monastersa Tu eklesiaSi daemkvidra da sasuliero moRvaweobas
Seudga. 1649 wlis winare xanebSi nikolozma mangleli episkoposis kaTedra daikava, aq-
tiur asparezs daubrunda da misi saxelic kvlav gamoCnda istoriul dokumentebSi.
XVII saukunis manglel episkoposTa qronologiuri rigi dadgenili aqvs guram
jandiers, romelic manglel aTanase tatiSvilis (1618-1646 ww.) Semdeg manglel episko-
posad vinme nikolozs asaxelebs. amasTan, mkvlevari nikoloz manglelze saubrisas
xelnawerTa erovnul centrSi daculi 1652-1653 wlebis or dokuments emyareba. amaTgan,
pirveli sabuTi mangleli nikolozis mier roin javaxiSvilsaTvis micemuli 1652 wlis
gadawyvetilebis wignia, xolo meore dokumenti _ usufbeg asanbegiSvilis mier papuna
gostaSabiSvilisaTvis micemuli 1653 wlis nasyidobis wigni, romelSic `mowmed da Su-
amdgomlad~ mangleli nikolozia dasaxelebuli 4.
1 saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1450, davTari 12, saqme #99.
2 saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1450, davTari 33, saqme #310.
3 guram jandieris Tanaxmad, XVII saukuneSi moRvaweobda saxeli nikolozis matarebeli ori mangleli
episkoposi: 1. 1652-1653 wlebSi manglelad moxseniebuli nikolozi, romlis sagvareulo kuTvnilebis sa-
kiTxi garkveuli ar aris; da 2. mangleli episkoposi nikoloz gostaSabiSvili, romelmac manglisis sa-
episkoposo kaTedra 1699 wels daikava (g. jandieri, XVII saukunis aRmosavleT saqarTvelos istoriuli
qronologiis sakiTxisaTvis (episkoposTa qronologiuri rigi), mravalTavi, filologiuri da istori-
uli Ziebani, t. I (Tbilisi, 1971), gv. 340, 342). Cveni dakvirvebiT, erTi mxriv, guram jandieris mier dasaxe-
lebuli meore nikoloz mangleli, romelic XVII saukunis miwurulsa da XVIII saukunis dasawyisSi moR-
vaweobda da gvarad gostaSabiSvili iyo, xolo, meore mxriv, CvenTvis saintereso 1649 wlisa da XVII sau-
kunis II naxevris sabuTebSi moxseniebuli mangleli episkoposi nikolozi, romelic baraTa baraTaSvilis
Tanadroulad moRvaweobda da misi saxlikaci iyo, sxvadasxva pirebi arian. am daskvnisaken, pirvel rigSi,
gvibiZgebs is garemoeba, rom mangleli nikoloz gostaSabiSvilis moRvaweobis periodis saqarTvelos
istoriidan saxeli _ baraTasa da gvari _ baraTaSvilis matarebeli piri saerTod ar aris cnobili. rac
Seexeba guram jandieris mier dasaxelebul pirvel nikoloz manglels, romelic manglisis episkoposis
wodebiT 1652-1653 wlebis dokumentebSia moxseniebuli da romlis sagvareulo kuTvnilebis Sesaxebac
aqamde araferi iyo cnobili, igi, rogorc qvemoT vnaxavT, swored CvenTvis saintereso mangleli niko-
loz baraTaSvilia.
4 g. jandieri, XVII saukunis aRmosavleT saqarTvelos..., gv. 340.
96
Cven sagangebod gavecaniT dasaxelebul or dokuments. gairkva, rom pirveli sabuTi
namdvilad nikoloz manglelis mier aris gacemuli, rasac, teqstis garda, adasturebs
dokumentisaTvis dasmuli oTxkuTxa formis beWedi, warweriT: `m{a}<n>g<n>{l}eli ni-
koloz~ 1. rac Seexeba meore sabuTs, aRmoCnda, rom aq mangleli nikolozi moxseniebuli
ar aris: rogorc Cans, guram jandieri SecdomaSi sabuTis saRvTismetyvelo nawilma,
romelSic, dokumentis gamcemis mier `mowmed da Suamdgomlad~ dasaxelebuli sxva
wmindanebis gverdiT, `mirologiis~ anu miron-lukiis mTavarepiskoposi nikolozic aris
moxseniebuli. safiqrebelia, rom mkvlevarma swored es `mirologieli~ nikolozi miiC-
nia manglel nikolozad.
samwuxarod, mangleli nikoloz baraTaSvilis cxovreba-moRvaweobis Sesaxeb, ze-
moT ganxiluli sami dokumentis garda, raime sxva cnoba ar mogvepoveba.
Cven zemoT ukve araerTgzis vaxseneT qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis vaJi bara-
Ta, romelic ufrosi Zmis _ gugunas gardacvalebisa da kidev erTi Zmis _ nikolozis
Semonazvnebis Semdeg anu 1633 wlis miwurulidan Tu 1634 wlidan moyolebuli, qaixos-
ros memkvidre da pirmSoobis wesis Tanaxmad, misi feodaluri saxlis momavali Tavkaci
iyo. garda amisa, Cven zemoT vnaxeT isic, rom baraTa, XVII saukunis II naxevriT daTari-
Rebuli nasyidobis wignis Tanaxmad, sufrajis saxelos flobda.
am bolo faqts, erTi mxriv, mTlianad adasturebs, xolo, meore mxriv, damatebiTi
cnobebiT avsebs `qaixosros Svilis~ _ qaixosro baraTaSvilis mier papuna gostaSabiS-
vilisaTvis micemuli 1680 wlis nasyidobis wigni: `ese... nasyidobisa wigni da sigeli
dagiwereT da mogeciT Cven, baraTasSvilman, qaixosros Svilman, qaixosrom, Zmiswulman
Cem(m)an, sufra<C>{j} baraTas Svilman, sufra<C>{j}ma qaixosrom, SvilTa da momavalTa
saxlisa CvenisaTa yovelTave. asre, rome dagveWira da Cvenis mondomiTa da wadiliTa
mogyideT Senisav mama-papaTa da Seni samkvidro mamuli da glexebi Tqven, baraTaSvils-
gostaSabiSvils papunasa, Svilsa Sensa gostaSabs, Tamazsa da bersa. asre, rome ro-
disac mamaSeni gostaSab urumT moekla da Sen<i> cota ymawvili darComiliyav, maSin
Seni samkuidro mamuli da glexebi mamaCems daeWira. mas ukan dagveWira Cvena da Seni
samkuidroc iyo da aras gemarTlebodiT, magra Ãelaxla mogyideT da aviReT Sengan
fasi sruli da unaklulo, riTac Cveni guli Ses<e>jerdeboda da Cveni Senze aRara
darCa-ra. mogviyidia: enageTs _ sadunaSvili paata, risac venaÃisa da mamulis mqonebe-
li iyos, Tavisis ymiTa, Tavisis kerZis mamuliTa, risac mqonebeli aris; misi ganayofi
samna, dRes risac mamulis mqonebeli aris imiTa; kidev, imisi ganayofi gurgena, dRes
risac mamulis mqonebeli aris; enageTs _ memSvildis Svili, risac mamulis mqonebeli
aris, imiTa; enageTs, rac Seni wili mamuli iyo da glexi da Cven gveWira, sul ukleb-
lad moguiyidia. sadunaSvilebi, sadac ay<a>rilni iyunen, moiyuano, Cven Ãeli ara
gvaqondes. tbis _ dolenjasSvilebi qitia da beruka, Tavisis ZmiTa. tbis rom xodabu-
nis naWeria, imas gardais, risac mamulis mqonebelni iyunen. eseebi yuela ukleblad
moguiyidia...~ 2.
rogorc vxedavT, citirebul sabuTSi aramxolod dokumenturad aris dadasture-
buli is faqti, rom baraTa baraTaSvili sufrajis saxelos flobda, aramed, damate-
biT, isic aris naTqvami, rom baraTas hyavda vaJi, papis mosaxele qaixosro, romelsac,
mamis msgavsad, agreTve, sufrajis Tanamdeboba ekava.
1680 wlis nasyidobis wignSi gansakuTrebul yuradRebas ipyrobs erTi uaRresad
mniSvnelovani garemoeba: sabuTis gamcemi _ qaixosro baraTaSvili sakuTar Tavs `qai-
xosros Svilad~ moixseniebs, baraTa baraTaSvils ki `Zmas~ uwodebs.
aRniSnuli garemoeba, vfiqrobT, calsaxad miuTiTebs im faqtze, rom 1680 wlis
dokumentis gamcemi qaixosro baraTaSvili qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis vaJi da
baraTa baraTaSvilis Zma iyo. Sesabamisad, irkveva isic, rom qaixosro baraTaSvil-aba-
SiSvils zemoT dasaxelebuli sami vaJis _ 1633 wels gardacvlili gugunas, mangleli
episkoposi nikolozisa da sufraji baraTas garda, kidev erTi vaJi, mamis mosaxele,
qaixosro hyavda.
Tu Cveni es daskvna sworia, maSin logikurad daismis kiTxva _ ratom ar aris mox-
seniebuli qaixosros saxeli qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilTan dakavSirebul arc
1 saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1449, saqme #1922.
2 pirTa anotirebuli leqsikoni..., gv. 432.
99
lia 1649 da 1652 wlebis dokumentebSi, romlebic zemoT ukve gvqonda ganxiluli. garda
amisa, nikolozi manglelad aris dasaxelebuli zaal, beJan da papua liparitasSvi-
lebis mier oTar baraTaSvilisaTvis micemul, zemoT ganxilul nasyidobis wignSic,
romelSic igi ZmasTan _ sufraj baraTa baraTaSvilTan erTad ixsenieba. marTalia, am
nasyidobis wigns TariRi ar uzis, magram dabejiTebiT SeiZleba iTqvas, rom is 1661
wlis Sedgom periodSia Sedgenili, vinaidan mis teqstSi sufrajad moxseniebuli bara-
Ta baraTaSvili istoriul dokumentebSi sufrajis wodebiT swored 1661 wlidan
gvxvdeba. xsenebuli sami dokumentidan irkveva, rom nikolozi mangleli episkoposis ka-
Tedras, aramxolod 1640-iani wlebis miwurulsa da 1650-iani wlebis dasawyisSi, aramed
gacilebiT ufro mogvianebiT, 1661 wlis Semdgom periodSic flobda. meore mxriv, Cven
ukve vaCveneT zemoT, rom 1664-1667 wlebSi manglisis saepiskoposo kaTedras ara niko-
lozi, aramed misi umcrosi Zma _ qaixosro-yofili arseni ganagebda. Sesabamisad, niko-
lozis manglel episkoposad yofnis zeda qronologiuri zRvari 1664-1667 wlebiT unda
ganisazRvros.
amgvarad, dgindeba, rom qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis vaJi _ nikolozi man-
gleli episkoposis Tanamdebobas ara 1652-1653 wlebSi, aramed 1649 wlis winare xanebi-
dan 1664-1667 wlebamde flobda, 1664-1667 wlebSi ki igi am Tanamdebobaze misma umcrosma
Zmam _ qaixosro-yofilma arsenma Secvala, romelic, Tavis mxriv, manglisis saepiskopo-
so kaTedras 1671 wlamde ganagebda.
amrigad, qarTuli naratiuli wyaroebisa da diplomatikuri Zeglebis, qarTul-
sparsuli saistorio sabuTebis, sparsuli firmanebisa da pirRebulis monastris 1642
wlis epitafiis detaluri Seswavlis safuZvelze, samecniero sazogadoebas vTavazobT
cnobili istoriuli piris _ qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis cxovreba-moRvaweobasa
da zogadad, XVII saukunis saqarTvelos istoriasTan dakavSirebuli Semdeg ZiriTad
daskvnebs:
1. qaixosro baraTaSvils misi kuTvnili sofeli savaneTi da varxunaSi mcxovrebi
glexi Sermazan areSiSvili mefe bagrat VII-em uboZa, xolo ana dedofalma, Tavis
mxriv, aRniSnuli wyalobis wigni ganaaxla.
2. mefe simon II-is gankarguleba qarTul istoriografiaSi dRemde miRebuli 1626-
1631 wlebis nacvlad, 1619-1626 wlebiT unda gadaTariRdes.
3. jahanbanu dedoflis mier saxlTuxuces qaixosrosaTvis micemul 1627 wlis way-
lobis wignSi moxseniebuli aRaTangi XVII saukunis I naxevris cnobili politikuri
moRvawe _ aRaTang xerxeuliZea.
4. qaixosro baraTaSvilisa da misi Zmis Tamazis ojaxebis gayras adgili hqonda
1633 wels.
5. 1635-1642 wlebSi qaixosro baraTaSvils goStaSab baraTaSvilis mamulebis miu-
tacebia.
6. dadginda qaixosro abaSiSvilis meuRlis monazonobis saxeli. misi Tanamecxed-
re 1642 wlis Semdeg anu rostom mefis mier qaixosros sikvdiliT dasjis Semdeg ele-
nes saxeliT Semonazvnebula.
7. pirRebulis monastris 1642 wlis qaixosro abaSiSvilis saflavis qvis epitafi-
aze dayrdnobiT, davadgineT qaixosros mamis _ avTandilis da papis _ abaSis saxelebi.
8. qaixosro baraTaSvil-abaSiSvils vaJi nikolozi 1633 wlis Semdeg sasuliero
piri gaxldaT. ufro metic, igi manglisis eparqiis mwyemsTavaric gamxdara. mas mangle-
lis samwyso Caubarebia misi winamorbedis aTanase tatiSvilis Semdeg da ganagebda man-
glisis sawysos 1646-1649-1652-1667 wlebSi, romelic Semdeg mis umcrosma Zmam arsenma
Secvala, romelic moxseniebulia manglisis cnobil 1667 wlis samSeneblo warweraSi.
9. kidev erTi sabuTi davukavSireT qaixosro abaSiSvilis vaJis _ arsen manglels
da misi qronologia 1664-1667-1671 wlebiT ganvsazRvreT.
100
bibliografia
1. beri egnataSvili, axali qarTlis cxovreba, pirveli teqsti, qarTlis cxovreba, teq-
sti dadgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier, t. II (Tbi-
lisi, 1959), gv. 417.
2. v. gabaSvili, qarTuli feodaluri wyobileba XVI-XVII saukuneebSi (Tbilisi, 1958).
3. d. gvritiSvili, feodaluri saqarTvelos socialuri urTierTobebis istoriidan,
(Tbilisi, 1955)
4. T. gogolaZe, qarTlis dedoflis saxlTuxucesis qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis
(XVII s-is I nax.) sikvdiliT dasjis TariRisaTvis, istoriisa da eTnologiis insti-
tutis Sromebi, IX (Tbilisi, 2009).
5. T. gogolaZe, kidev erTxel nodar ciciSvilis gamosvlisa da qarTlis feodalTa
SeTqmulebebis Sesaxeb, istoriisa da eTnologiis institutis Sromebi, t. X-XI
(Tbilisi, 2010/2011).
6. T. gogolaZe, abaS baraTaSvil-abaSiSvilis feodaluri saxlis istoriidan, axal-
gazrda istorikosTa Sromebi, t. I, Tbilisi 2012 weli
7. T. gogolaZe, abaSiSvilTa feodaluri saxlis istoria XVI-XVIII saukuneebSi, sadoq-
toro naSromi Sesrulebulia doqtoris xarisxis mosapoveblad, (Tbilisi, 2012).
8. T. gogolaZe, arsen manglelis 1667 wlis samSeneblo warwera manglisis taZridan da
misi mniSvneloba abaSiSvilTa feodaluri saxlis istoriisaTvis, istoriisa da eT-
nologiis institutis Sromebi, t. XII-XIII (Tbilisi, 2012/2013).
9. vaxuSti batoniSvili, aRwera samefosa saqarTvelosa, qarTlis cxovreba, t. IV, teqsti
dadgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1973).
10. ioseb Tbileli, didmouraviani, g. leoniZis redaqciiT (Tbilisi, 1939).
11. k. kekeliZis saxelobis saqarTvelos xelnawerTa erovnuli centri, qarTuli isto-
riuli dokumentebis Ad koleqcia, dokumenti #1138.
12. k. kekeliZis saxelobis saqarTvelos xelnawerTa erovnuli centri, qarTuli isto-
riuli dokumentebis Hd koleqcia, dokumenti #2115.
13. k. kekeliZis saxelobis saqarTvelos xelnawerTa erovnuli centri, qarTuli isto-
riuli dokumentebis Hd koleqcia, dokumenti #2895.
14. k. kekeliZis saxelobis saqarTvelos xelnawerTa erovnuli centri, qarTuli isto-
riuli dokumentebis Hd koleqcia, dokumenti #8584.
15. k. kekeliZis saxelobis saqarTvelos xelnawerTa erovnuli centri, qarTuli isto-
riuli dokumentebis Hd koleqcia, dokumenti #10233.
16. k. kekeliZis saxelobis saqarTvelos xelnawerTa erovnuli centri, qarTuli isto-
riuli dokumentebis Hd koleqcia, dokumenti #14448.
17. k. kekeliZis saxelobis saqarTvelos xelnawerTa erovnuli centri, qarTuli isto-
riuli dokumentebis Hd koleqcia, dokumenti #14694.
18. k. kekeliZis saxelobis saqarTvelos xelnawerTa erovnuli centri, qarTuli isto-
riuli dokumentebis Qd koleqcia, dokumenti #871-1.
19. S. mesxia, saistorio Ziebani, t. II (Tbilisi, 1983).
20. l. mirianaSvili, pirRebulis monastris aRwera, yovladwminda RmrTismSoblis taZa-
ri, misi xuroTmoZRvreba da ornamentuli dekori, wgn. baxtaZe n., zenderi k., kup-
raSvili n., mirianaSvili l., jojua T., pirRebulis monasteri 1989 da 2002-2003 ww.
kompleqsuri samecniero eqspediciebis Sedegebi, mecnierebis fondi `udabno~, Tbi-
lisi 2005 weli.
21. pirTa anotirebuli leqsikoni (XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT),
t. I, gamosacemad moamzades d kldiaSvilma, m. surgulaZem, e. cagareiSvilma, g. jan-
dierma (Tbilisi, 1991).
22. saqarTvelos istoria, leqsikoni, a-v, wgn. 1, Semdgeneli r. metreveli (Tbilisi, 1979).
23. saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1448, saqme #598.
24. saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1448, saqme #2318.
25. saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1448, saqme #2942.
26. saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1449, saqme #1922.
27.saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1450, davTari
11, saqme #59.
101
28.saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1450, davTari 12,
saqme #99.
29. saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1450, davTari 12,
saqme #106.
30. saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1450, davTari 12,
saqme #107.
31. saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1450, davTari 12,
saqme #110.
32.saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1450, davTari 12,
saqme #113.
33. saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1450, davTari 12,
saqme #129.
34.saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1450, davTari 12,
saqme #132.
35.saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1450, davTari 20,
saqme #63.
36. saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1450, davTari 26,
saqme #69.
37. saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1450, davTari 26,
saqme #96.
38.saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1450, davTari 32,
dokumenti #341.
39. saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1450, davTari 32,
saqme #351.
40. saqarTvelos erovnuli arqivi, saistorio centraluri arqivi, fondi 1450, davTari 33,
saqme #310.
41. sulxan-saba orbeliani, leqsikoni qarTuli, t. I, avtografiuli nusxebis mixedviT
moamzada, gamokvleva da ganmartebaTa leqsikis saZiebeli daurTo ilia abulaZem
(Tbilisi 1991).
42. farsadan gorgijaniZe, saqarTvelos istoria, sargis kakabaZis gamocema, saistorio
moambe, t. II (Tbilisi, 1925).
43. vl. fuTuriZe, sparsuli istoriuli sabuTebi saqarTvelos wignsacavebSi, wgn. I, nakv.
I (Tbilisi, 1961).
44. vl. fuTuriZe, iranis spasalari rostom-xan saakaZe, kavkasiis xalxTa istoriis sa-
kiTxebi (Tbilisi, 1966).
45. qarTul-sparsuli istoriuli sabuTebi, teqsti daadgina, Targmna da SeniSvnebi da-
urTo v. fuTuriZem (Tbilisi, 1955).
46. z. Waia, qvemo qarTlis saTavadoebis istoria (germanoziSvili, iaraliSvili, saamiS-
vili) (Tbilisi, 2013).
47. g. jamburia, qarTuli feodaluri urTierTobebis istoriidan (somxiT-sabaraTianos
saTavadoebi) (Tbilisi, 1955).
48. g. jandieri, XVII saukunis aRmosavleT saqarTvelos istoriuli qronologiis sakiT-
xisaTvis (episkoposTa qronologiuri rigi), mravalTavi, filologiur-istoriuli
Ziebani, t. I (Tbilisi, 1971).
49. m. xubua, saqarTvelos muzeumis sparsuli firmanebi da hoqmebi (Tbilisi, 1949).
50. T. jojua, pirRebulis monastris lapidaruli warwerebi, n. baxtaZe, k. zenderi, n.
kupraSvili, l. mirianaSvili, T. jojua, pirRebulis monasteri, 1989 da 2002-2003 wle-
bis kompleqsuri samecniero eqspediciebis Sedegebi [gamomcemloba miTiTebuli ar
aris] (Tbilisi, 2005).
102
TAMAZ GOGOLADZE
Korneli Kekelidze Georgian National Center of Manuscripts
The paper presents a history of representative of the Royal Court of Kartli Kingdom Kaikhosro Baratashvil-
Abashishvili and his feudal house (the first half of the 17th c.). The Georgian narrative sources, historical docu-
ments, Georgian-Persian historical acts, Persian documents and 1642 year’s epitaph of Pirgebuli Monastety are stu-
died in details. According to the comparative study of above-mentioned sources we came into important con-
clusions that were previously unknown about Kaikhosro Baratashvil-Abashishvili and his feudal family. Those
conclusions are: The date of separation of property between Kaikhosro Baratashvili and his brother Tamaz (1633),
monastic name of Kaikhosro Baratashvili’s wife. She was tonsured as Elene after the execution of her husband in
1642 by king Rostom. We have established the names of father – Avtandil and grandfather – Abash of Kaikhosro
and, also, clarified the fact that Kaikhosro Baratashvil-Abashishvili’s son Nikoloz was a member of clergy after
1633. Moreover, he became the bishop of Manglisi Eparchy following his predecessor Atanase Tatishvili and ruled
over this eparchy in 1646-1649-1652-1667. After that he was succeeded by his junior brother Arsen, who is
mentioned in well-known Manglisi ktetorial inscription of 1667.
d a n a r T i
d e d a n i: dakargulia.
p i r i: saqarTvelos erovnuli arqivis saistorio centraluri arqivi, fondi 1450,
davTari 12, #113. sabuTma qarTul sasamarTlo sistemaSi registracia gaiara 1812 wlis
12 aprils.
beWedi: sabuTs boloSi uzis luarsab mefis oTxkuTxa formis beWedi: `luarsab~.
103
2. 1619.VIII.01. wyalobis wigni dedofali anasi boqaulTuxuces qaixosro
baraTaSvilisadmi.
d e d a n i: dakargulia.
p i r i: saqarTvelos erovnuli arqivis saistorio centraluri arqivi, fondi 1450,
davTari 12, #110. sabuTma qarTul sasamarTlo sistemaSi registracia gaiara 1812 wlis
12 aprils.
m i n a w e r e b i: minaweri fanqriT sabuTis reqto-ze: `1619-1629~. sabuTis verso-ze:
`svimon mefis micemuli~.
b e W e d i : sabuTs boloSi uzis ana dedoflisa da svimon mefis oTxkuTxa formis
beWdebi: `anaman~, `suimon~.
d e d a n i: dakargulia.
p i r i: saqarTvelos erovnuli arqivis saistorio centraluri arqivi, fondi 1450,
davTari 12, #106. sabuTma qarTul sasamarTlo sistemaSi registracia gaiara 1812 wlis
12 aprils.
104
`[q]. nebiTa da SewevniTa R(mr)TisaTa.
Cuen, mefeman, patronman suimon ese wyalobis wigni da niSani SegiwyaleT da gibo-
ZeT Tquen, Cuensa erdgulsa da TavdadebiT namsaxursa ymasa, boqaulTuxuces, baraTaS-
vils qaixosros.
mas Jam<a>sa, odes baraTaSvili baraTa bedniers yaensa da Cuen ymobidan waguivida
da bednieris yaenis <e>{o}rguli 1 Seiqna, mogiyvaneT Cuens karzeda da srulad sabara-
TiSvilos sardroba da mekobrismZebneloba giboZeT da quemo bolnis baraTas zuaric
TqvenTuis gviboZebia da srul sabaraTiSvilos avi da kargi Tqven gekiTxodes da Cuens
erdgulobazed Tqveni morCilni iyvnen, gqondes da gibednieros R(mer)Tman bednieris
yaenis da Cvens erdgulad samsaxurs Sigan.
awe, uzeSTesTa mogaxsenebT erTobilno baraTiano da sabaraTiSvilno, didno da
mcireno, merme, Tqvenad sardrad da ufrosad boqaulTuxucesi qaixosrov dagviyenebia
Cuens erdgulobazed, amisni morCilni iyveniT da guerdc miudegiT da Cuens samsaxurs
mali mi<u>eciT.
daiwera niSani da brZaneba ese q(oroni)k(on)s tia, TibaTves k [svimonis xelrTva]
q. es brZaneba asre unda gaTavdes. [adgili beWdisa]~.
d e d a n i: dakargulia.
p i r i: saqarTvelos erovnuli arqivis saistorio centraluri arqivi, fondi 1450,
davTari 32, #341.
g a m o c e m e b i:
1. vl. fuTuriZe, sparsuli istoriuli sabuTebi..., gv. 18-19.
2.m. xubua, saqarTvelos muzeumis firmanebi..., gv. 2.
1 samarTlianad aRniSnavs givi jamburia, rom am adgilas sityva `erguli~-s nacvlad unda iyos sityva `or-
guli~, am yovelives mecnieri sabuTis damweris uneblie Secdomad miiCnevs (g. jamburia, qarTuli feoda-
luri urTierTobebis..., gv. 25).
105
da saqmis codnis gamomJRavnebis gamo, Cven vuwyalobeT da vuboZeT mas saTno, pativ-
cemuli, keTilSobili dedoflebis rwmunebulebis maRalRirsebiani Tanamdeboba, raTa sa-
Tanadod iRvawos am samsaxurSi da wuTic ar gaacdinos. xsenebulma saTno mandilosnebma
aRniSnuli rwmunebulobisa da sidiadis safarveli (qaixosro-begi) unda icnon Tavis
sruluflebian rwmunebulad, mis kuTvnilebad miiCnion yvelaferi, rac rwmunebulobis
saqmisaTvis aris saWiro im wesis mixedviT, romelic maTSi aris miRebuli da cnobili da
`misi xeli xsenebul samsaxurSi Zlierad da damoukidebelad aRiaron~.
dedoflebis qveSevrdomni dawerilis Tanaxmad unda moiqcnen, araviTar Sem-
TxvevaSi ar unda gadauxvion mis (qaixosro-begis) sityvas da gonier rCevas, romelsac
is maTi saqmianobisa da sarqris saqmeTa mowesrigebis Sesaxeb ityvis da sruli mowiwe-
ba, pativiscema da morCileba unda gamoiCinon misadmi. xsenebuli rwmunebulobis safar-
velisaTvis cnobisa da Setyobinebis gareSe isini nu Caerevian maT saqmianobaSi da rac
rwmunebulobis Sesaxebi saqme iqneba, mis kuTvnilebad aRiaron. amis Sesaxeb [gamocemu-
li] brZaneba icodnen, yovel weliwads axal brZanebulebas nu moiTxoven da roca far-
vana keTilSobili beWdiT daibeWdeba, erwmunon. daiwera 1036 w. moharemis Tves~ 1.
d e d a n i: dakargulia.
p i r i: saqarTvelos erovnuli arqivis saistorio centraluri arqivi, fondi 1450,
davTari 32, #351.
d e d a n i: dakargulia.
p i r e b i:
1. korneli kekeliZis saxelobis saqarTvelos xelnawerTa erovnuli centri, Hd-
10234.
2. saqarTvelos erovnuli arqivis saistorio centraluri arqivi, fondi 1450,
davTari 12, #109; lurji feris qaRaldi; 1 furceli; sabuTi gadawerilia 1818 wlis 12
dekembers mRvdeli maxarebel qurxulis mier. sabuTs boloSi, rogorc Cans, dasmuli
hqonda mefe svimonis xelrTva, romelic maxarebel qurxuls gadmouxatavs.
m i n a w e r e b i: sabuTis Tavze fanqriT Sesrulebuli minaweri: `1627, maisis 23,
wyalobis wigni mefe svimonisa. am wignisa Cven marto piri gvaqvs xelSi 1818 wels gada-
1 vl. fuTuriZe, sparsuli istoriuli sabuTebi..., gv. 18-19. Sdr.: m. xubua, saqarTvelos muzeumis firmanebi...,
gv. 2.
106
werili mRvdlis maxarebel quruxulis mier~. sabuTis reqto-ze melniT Sesrulebuli
XIX saukunis minaweri: `amisi asli vnaxe me, mRvdelman maxarebelman quruxulma da sis-
woriT gardavswere, welsa CyiÀ-sa, dekenbris ia-sa, q(oroni)k(on)s fv~.3. sabuTis verso-ze
Sesrulebuli, araugvianes XIX saukunis minaweri: `tbisis wyalobis wigni~.
g a m o c e m e b i:
1. e. TayaiSvili, saqarTvelos siZveleni, tomi I, ..., #413.
2.vl. fuTuriZe, sparsuli istoriuli sabuTebi..., gv. 66-68.
qarTuli teqsti:
`q. nebiTa da SewevniTa R(mr)TisaTa.
Cven, mefeman, patronman sÂmon ese wyalobis wigni giboZeT Tqven, Cvens erTgulsa
da mravalferad TavdadebiT namsaxursa, batonis ded<u>{o}flis saxlisuxucess, ba-
tons qaixosros, TqvenTa Svilsa, gugunasa da baraTasa.
mas Jamsa, odes mogvidegiT karsa da tbiss yafar-begis naqonis mamulis wyalobas
dagveajeniT, Cven vismineT aja da moxseneba Tqveni SegiwyaleT da giboZeT tbiss, risac
mamulis mqonebeli yofiliyos misis samarTlianis saqmiTa da samZRvriTa, gqondes da
gibednieros R(mer)T(ma)n Cvens erTgulad samsaxursa Sina.
awe, uzeSTaesTa mogaxseneb{T} da uqvedesTa gibZanebT karisa Cvenisa v<a>{e}qil-
vazirno da sxvano mosaqmeno, vin ginda vin iyvneT da nu vin ginda vin iqmnebodeT,
Tqvenc ase gauTaveT, rarigadac am Cvengan nawyalobevs farvanSi eweros da nuraodes
nu SeuSliT da SeecilebiT Tanadgomisa da Sewevnisagan kide.
daiwera brZaneba da niSani ese q(oroni)k(on)s tie, maisis kg, ÃeliTa karisa Cveni-
sa mdivan-mwignobris, oqruaSvilis SermazanisaTa [svimon mefis xelrTva]~.
g a m o c e m e b i:
1. e. TayaiSvili, saqarTvelos siZveleni, tomi II, ..., #334.
2. vl. fuTuriZe, sparsuli istoriuli sabuTebi..., gv. 68-70.
d e d a n i: dakargulia.
p i r i: saqarTvelos erovnuli arqivis saistorio centraluri arqivi, fondi 1450,
davTari 12, #117.
S e n i S v n a: sabuTs boloSi, rogorc Cans, dasmuli hqonda sami jvari,
romlebic sabuTis piris gadamwers gadmouxatavs.
g a m o c e m e b i:
1. n. berZeniSvili, dokumentebi saqarTvelos socialuri istoriidan, t. I, ..., #25.
2. i. doliZe, qarTuli samarTlis Zeglebi, VIII, ..., #848, gv. 839-840.
11. 1628. II. 21. wyalobis wigni jahanbanu dedofalisa saxlTuxuces qaixosro bara-
TaSvilisadmi.
d e d a n i: dakargulia.
p i r i: korneli kekeliZis saxelobis xelnawerTa erovnuli centri, Hd-10233; p i -
r i: saqarTvelos erovnuli arqivis saistorio centraluri arqivi, fondi 1450, dav-
Tari 12, #105.
S e n i S v n a: sabuTs boloSi, rogorc Cans, dasmuli hqonda jahanbanu
dedoflis xelrTva, romlebic sabuTis piris gadamwers gadmouxatavs.
m i n a w e r e b i: sabuTis reqto-ze, sigelis Tavze fanqriT Sesrulebilia Semdegi
Sinaarsis minaweri: `1628, Tebervlis 21, wyalobis wigni dedoflis jahanbanumisa. am
wignisa Cven piri gvaqvs marto xelSi~; sabuTis verso-ze moTavsebuli Semdegi minaweri:
`ese asre unda gaTavdes, adgili beWdisa □ ~, amis Semdeg gadmoxatuli aqvs agreTve
beWdis forma; sabuTis verso-ze moTavsebuli gadamweris mier Sesrulebuli minaweri:
`amisi asli vnaxe me mRvdelman maxarebelman quruxulma da simarTliT gardavswere,
welsa CyiÀ –sa, dekenbris i-sa dResa~; sabuTis verso-ze garda zemoTCamoTvlili
minawerebisa aris kidev erTi minaweri: `tbisis wyalobis wigni Cvenis saxlis k{a}cisa~.
g a m o c e m e b i:
1. e. TayaiSvili, saqarTvelos siZveleni, t. I, ..., #414.
109
12. 1628. II. 27. wyalobis wigni jahanbanu dedoflisa saxlTxuces qaixosro bara-
TaSvilisadmi.
d e d a n i: dakargulia.
p i r i: saqarTvelos erovnuli arqivis saistorio centraluri arqivi, fondi 1450,
davTari 20, #63. sabuTma qarTul sasamarTlo sistemaSi registracia gaiara 1812 wlis
12 aprils.
14. 1628 w. xodabunis davis wigni qaixosro baraTaSvilsa saam saginaSvils Soris.
d e d a n i: dakargulia.
p i r i: saqarTvelos erovnuli arqivis saistorio centraluri arqivi, fondi 1450,
davTari 26, #69. sabuTma qarTul sasamarTlo sistemaSi registracia gaiara 1812 wlis
12 aprils.
[q]. saxeliTa saxierisa, arseba dausabamisa R(mr)Tisa mamisa, Zisa da sulisa wmin-
disa, meoxebiTa yovladwmindisa R(mr)TismSobelisaTa, maradis qalwulis mariamisaTa,
ZlierebiTa cxovelsmyofelisa patiosnisa juarisaTa, wmindaTa zecisa ZalTa mTavar-
angelozTa miqail da gabrielisaTa, wmindisa winaswarmetyvelisa winamorbedisa naT-
lismcemelisa iovanesiTa da iovane qalwuli maxarobelisaTa da yovelTa wmindaTa
R(mr)TisaTa ese sabolood gasaTavebeli niSani mogec me, baraTaSvilma qaixosrom da
CemTa Zmama, Tamazs da Cem{m}a Svilma, nikoloz da baraTama Tqven, saginaSvilTa samson,
durm(iSxa)ns, zalias, Tamazasa, iorams, sexniasa, zubitasa, revazas da rostoms.
asre, rom golTeTs wyarosTan, rom gza gardmova iq Tquen xodabuns SemomesarCle-
niT, gavsinjeT da aras memarTlebodiT, Zvelidgan Tqveni yofiliyo da davanebT, rom
aras Cvens saxlis kacs xeli ara hqondes Telas queSeni.
gqondes da gibednieros R(mer)T(ma)n, rarigadac gindodes, ragvaraTac sxua Seni
samkuidro mamuli gaqus R(mer)T(ma)n asre es gaxmaros, arian am<a>{i}sni damxdomni: giorgi
baraTaSvili, falavanxosro baraTaSvili, avTandil baraTaSvili da Cveni ymani:
kotoraSvili xaxana, TanRriaSvili elisbara da srula Cemni ymani, q(oroni)k(on)s tiv.
(adgili beWdis) (CarTuli)
g a m o c e m e b i:
1. vl. fuTuriZe, sparsuli istoriuli sabuTebi..., gv. 80-81
111
qarTuli teqsti.
...sa
mas Jamsa, rodisac moguidegiT karsa da mamulis wyaloba[sa] [dague]|ajeniT, Cven
vismineT aja da moxse[neba Tqueni, SegiwyaleT da gib]|oZeT didi maxraRaji zemoTis
saxnaviTa da naoxriTa misis [bari]|riTa, veliTa, venaÃiTa, saxnaviTa, uxnaviTa, wyliTa,
wisquili[Ta], [saZebriTa da uZe|briTa da yovlis misis samarTlianis samZRuriTa, rogo-
ra[dac amila]|xors hqonebodes maxraRaji uklebliT TquenTuis guiboZebia, | mogces da
gibednieros R(mer)T(ma)n Cuensa erdgulad samsaxursa [Sina.
aw]|e, uzeSTesTa mogaxsenebT da uquedesTa gibrZanebT karis Cue|nisa v<a>{e}q-
il-vazirno da somxiTis taruRav da meliqo da sx[uano]| mosaqmeno, Tquenca asre gauTa-
veT da daubedniereT, rarigadac a[ma Cu]|engan nawyalobevs farvanaSigan eweros, nuravin
Ãels nu SeuSli|T Tanadgomisa da Sewevnisagan kide.
daiwera ese mtkice da uq[c]|eveli farvana q(oroni)k(on)s tiÀ, ianvarsa kz, karisa
Cuenisa mdivan-mw]|ignobris yanduraliSuilis firalis ÃeliTa.
vin icis, amilaxor[i]| movides da imisi mamuli imasve mivsceT, Tqven unaculo ar
[ga]|giSuaT.
sparsuli teqsti.
d e d a n i: dakargulia.
p i r i: saqarTvelos erovnuli arqivis saistorio centraluri arqivi, fondi 1450,
davTari 12, #107. sabuTma qarTul sasamarTlo sistemaSi registracia gaiara 1812 wlis
12 aprils.
g a m o c e m e b i:
1. vl. fuTuriZe, sparsuli istoriuli sabuTebi..., gv. 81-82.
qarTuli teqsti.
112
awe, mogaxsenebT enageTs mouravo, merme Tqvenca asre gauTaveT, rarigadac ama
Cuengan nawyalobevs sigelSigan eweros, nuravin Ãels nu SeuSliT Sewevnisagan kide.
daiwera ese wigni q(oroni)k(on)s tiÀ, aprilisa kb, karisa Cuenisa mdivan-mwignob-
ris ÃeliTa firaliTa [svimon mefis gadmoxatuli xelrTva]
sparsuli teqsti.
d e d a n i: dakargulia.
p i r i: saqarTvelos erovnuli arqivis saistorio centraluri arqivi, fondi 1450,
davTari 12, #132. sabuTma qarTul sasamarTlo sistemaSi registracia gaiara 1812 wlis
12 aprils.
113
19. 1633 w. wyalobi wigni rostom mefisa saxlTxuces qaixosro baraTaSvilisadmi
qarTuli teqsti.
sparsuli teqsti.
[is (e. i. RmerTi]
114
20. 1633.XII.25. wyalobis wigni rostom mefisa saxlTxuces qaixosro baraTa-
Svilisadmi.
d e d a n i: dakargulia.
p i r i: saqarTvelos erovnuli arqivis saistorio centraluri arqivi, fondi 1450,
davTari 12, #129. sabuTma qarTul sasamarTlo sistemaSi registracia gaiara 1812 wlis
12 aprils.
g a m o c e m e b i:
1. vl. fuTuriZe, sparsuli istoriuli sabuTebi..., gv. 106-108.
qarTuli teqsti.
sparsuli teqsti
115
21. 1634 w. wyalobis wigni rostom mefisa saxlTxuces qaixosro baraTaSvilisadmi.
d e d a n i: dakargulia.
p i r i: saqarTvelos erovnuli arqivis saistorio centraluri arqivi, fondi 1450,
davTari 12, #119. sabuTma qarTul sasamarTlo sistemaSi registracia gaiara 1812 wlis
12 aprils.
meufeba RvTisa!
116
CvenTvis arakeTilismsurveli, amis Sesaxeb WeSmariteba acnobon xsenebul mmarTvelo-
bisa da xelmwifobis safarvels, raTa rogorc sasargeblod dainaxavs dRiTidRe
mzardi [Cveni] saxelmwifosaTvis, ise gadawyvitos moqmedeba. is, rac saWiro iqneba
simamacisa da TavdadebisaTvis, Sesrulebuli unda iqnes, rom TiToeulis mamacobisa da
Tavdadebis WeSmariteba xsenebulma xelmwifobis safarvelma momaxsenos, [da] mas
gavxdiT usazvro xelmwifuri wyalobis sagnad. amis Sesaxeb gamocemuli brZaneba ico-
dnen [da] Tavis movaleobad aRiaron [misi Sesruleba]. daiwera 1045 wlis kurTxeuli
moharemis Tves.
117
24. 1642 w. wyalobis wigni rostom mefisa xosia baraTaSvilisadmi.
g a m o c e m e b i:
1. vl. fuTuriZe, sparsuli istoriuli sabuTebi..., gv. 226-229.
sparsuli teqsti.
118
25. 1680 w. nasyidobis wigni qaixosro baraTaSvilisa papuna gostaSabiSvilisadmi.
g a m o c e m e b i:
1. e. TayaiSvili, saqarTvelos siZveleni, tomi I, ..., #358.
2.n. berZeniSvili, dokumentebi saqarTvelos socialuri istoriidan, t. I, ..., #95.
119
da manuCar, saginaSvili qaixosro, saginaSvili zaal, yorRanaSvili lama|za, reviSvili
Salva, revisSvili adam, blorZeli otia da zurab, saraji, jimSita. |
vinca da ramanca kacman es Cvengan mosyiduli glexebi da mamuli mogeSalos, ris-
xa|vsmca dausabamo R(mer)Ti, mama, Ze da suliwmida da yovelni wmidani R(mr)Tisani,
Ãorciel|ni da uÃorconi, nura raTamca sinanuliTa nu iqmnebis Ãsna sulisa misisa,
masm|ca miecemis keTri gezisa, SiSTuili iudasi, cocxliv danTqma daTan da abironisa,
| SeCveneba safirasi da colisa misisa, yovelimc misi keTilad gagebuli borotad
moe<a>qc|evis, xolo damamtkicebelni amisni R(mer)Tm(a)n akurTxnes.
daiwera wigni da sigeli ese q(oroni)k(on)sa tniÀ, ÃeliTa mRdel-mon<o>{a}z-
v<a>nis elisesiTa [qaixosro (qaixosroSvilis) baraTaSvilis ovaluri formis spar-
suli beWedi: [`qaixosro~], mRvdel-monazon elises damtkiceba jvari: †.
120