111 ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2013 ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ

Δωρεάν ηλεκτρονική έκδοση Διδακτικη λογοτεχνιας και εφαρμογες στο σχολειο

Αφιέρωμα στη Ρένα Καρθαίου

 Χρήστος Δημόπουλος
Δημιουργός του βιβλίου
«κατασκευεσ απο το ουρανιο τοξο» Σ ΤΟ Χ Ω Ρ Ο Τ Η Σ ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Γ Ι Α Π Α Ι Δ Ι Α Κ Α Ι Ν Ε ΟΥ Σ
Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε Φ Α Ρ Μ Ο Γ Ε Σ Σ ΤΟ Σ ΧΟ Λ Ε Ι Ο

Μαθαίνω την αλφαβήτα, τα σχήματα,

Βιβλία-πυγολαμπίδες
τα χρώματα και τους αριθμούς... σαν ποίημα! Έχει γραφτεί ότι τα βιβλία είναι καθρέφτης αλλά και πα-
ράθυρο, γιατί ο αναγνώστης, μικρός ή μεγάλος, μπορεί
μέσα στο κείμενο, στις ιστορίες και τις περιπέτειες, να
ανακαλύψει οικείες καταστάσεις, και τότε είναι σαν
να διαβάζει τον εαυτό του. Τα βιβλία-παράθυρο ανοί-
γουν ορίζοντες προς τα έξω, όπου ανακαλύπτει κανείς
καινούργια πράγματα, ιδέες, καταστάσεις, εμπλουτίζοντας
την εμπειρία του. Βιβλία ζωής είναι για πολλούς τα λογοτεχνικά,
και βιβλία γνώσης οι λοιπές κατηγορίες. «Βιβλία-πυγολαμπίδες»
ονομάζει η Ρένα Καρθαίου (1913-2013) τα καλά βιβλία στο
«Μήνυμα» που είχε γράψει το 1991 για την IBBY και για
λογαριασμό του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βι-
βλίου. Εκεί σημείωνε: «Κάθε καλό βιβλίο είναι και
μια πυγολαμπίδα, που φέγγει στο σκοτάδι και δε
σβήνει ποτέ». Είναι το βιβλίο που προβάλλει αξίες
ζωής, όπως «…η αγάπη, η καλοσύνη, η ελευθερία,
η ομορφιά, η στοργή, η δικαιοσύνη και τόσες άλ-
λες αξίες που δίνουν βάθος στη ζωή και πλάτος
στη σκέψη. Αξίες που γεμίζουν με νόημα το βια-
στικό πέρασμά μας από τούτον τον πλανήτη». Ας
θυμίσω, επιπλέον, και τα θέματα εκθέσεων που
έβαζαν οι δάσκαλοί μας στο Δημοτικό σχολείο:
Με πολύχρωμα σκίτσα και απλά, διασκεδαστικά ποιήματα, «Το βιβλίο ο καλύτερός μου φίλος», «Το βιβλίο ο
καλύτερος σύντροφος ή σύντροφος ζωής», «Το
τα μικρά παιδιά έρχονται σε μια πρώτη επαφή με τα 24 γράμματα
βιβλίο είναι πολιτισμός», «Αγαπάτε τα βιβλία»,
του ελληνικού αλφαβήτου, με τους αριθμούς από το 1 έως το 20, και πολλά άλλα παρόμοια.
καθώς και με τα χρώματα και τα βασικά σχήματα. Στο τεύχος αυτό των Διαδρομών θα βρείτε άρ-
θρα, μελέτες και απόψεις για την ποιήτρια Ρένα
Καρθαίου, κείμενα για την προσφορά της στα
γράμματα, στην ποίηση, στο παιδί και στο παιδικό
βιβλίο.
Αναζητήστε περισσότερους από 800 τίτλους e-books στο www.psichogios.gr/ebooks! Για την καινούργια σχολική χρονιά ευχόμαστε
υγεία και καλή δύναμη σε μαθητές και δασκάλους.
Ο Διευθυντής
Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800-11-64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.
 Περίοδος Γ’ : Φθινόπωρο 2013 3rd Period: Αutumn 2013
Τεύχος 111 No 111
Σεπτέμβριος - Οκτώβριος - Νοέμβριος 2013 September - October - November 2013
Τριμηνιαία Έκδοση Quarterly Publication
(Περίοδος Β΄: 2001-2005, τεύχη 61-80
Περίοδος Α΄: 1986-2000, τεύχη 1-60)
ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ Κ ΑΙ ΝΕΟΥΣ
Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε Φ Α Ρ Μ Ο Γ Ε Σ Σ ΤΟ Σ ΧΟ Λ Ε Ι Ο
(2nd Period: 2001-2005, No 61-80
1st Period: 1986-2000, No 1-60) ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS
Ιδιοκτησία: Owner:
Ελληνικό Τμήμα της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων Greek Section of I.B.B.Y. /
για τη Νεότητα / Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου
Σωματείο μη-κερδοσκοπικό
Circle of the Greek Children's Book,
a Greek non-profit union
Επισημάνσεις 4 Points
Μπουμπουλίνας 28, 10682 Αθήνα 28, Bouboulinas str., 10682 Αthens
kyklos@greekibby.gr kyklos@greekibby.gr Η εικονογράφος του τεύχους: 5 This Issue’s Illustrator:
Εκδότης & Διευθυντής: Publisher & Director: Xρύσα Σπυρίδωνος Chryssa Spiridonos
Βασίλης Αναγνωστόπουλος, e-mail: vanagno@ece.uth.gr V. D. Anagnostopoulos, e-mail: vanagno@ece.uth.gr

Yπεύθυνοι Ύλης:
Aγγελική Βαρελλά
Ελένη Ηλία
Τασούλα Τσιλιμένη
Συντακτική Επιτροπή:
Αγγελική Βαρελλά (Α.Β.), 210.808.06.05,
e-mail: angeliki.varella@gmail.com
Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη (Γ.Γ.-Σ.), 210.808.45.15
Ελένη Ηλία (Ε.Η.), 210.557.42.50, e-mail: eilia@hol.gr
Μαρία Μιράσγεζη (Μ.Μ.), 210.522.68.66
Ηρώ Παπαμόσχου (Η.Π.), email: iro_papam@yahoo.gr
Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου (Λ.Π.-Α.),
210.822.30.08, e-mail: loty@loty.gr
Τασούλα Τσιλιμένη (Τ.Τσ.),
2310.342.856, e-mail: tsilimeni@gmail.com
Θέτη Χορτιάτη (Θ.Χ.), 2310.273.514
Λίτσα Ψαραύτη (Λ.Ψ.), 210.681.22.81, e-mail: info@psarafti.gr
Ιστοσελίδες σχετικές με το βιβλίο:
ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ www.biblionet.gr
ΕΚΕΒΙ http://www.ekebi.gr
Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ http://www.greekibby.gr
Ο ΜΙΚΡΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ http://www.mikrosanagnostis.gr
ΚΕΙΜΕΝΑ – ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ
ΚΑΙ ΕΦΗΒΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ http://keimena.ece.uth.gr
Εικόνα Εξωφύλλου:
Θέμα εμπνευσμένο από το παραμύθι
Η Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων
(από Σεμινάριο εικονογράφησης παιδικού βιβλίου,
σε συνεργασία με τον Βασίλη Παπατσαρούχα, ΕΚΕΒΙ, 2011)
της εικονογράφου Xρύσας Σπυρίδωνος
Marketing, Δημόσιες Σχέσεις και Διαφημίσεις:
Πέγκυ Σκουλίδα, 210.2804.842
e-mail: pskoulida@psichogios.gr
Επικοινωνία:
Εκδ. Ψυχογιός A.E.
Tατοΐου 121, 14452 Μεταμόρφωση
Τηλ.: 210.2804.800
Eπιμελητής περιοδικού:
Πέτρος Γιαρμενίτης
Editors: Η παιδική ποίηση ως καταφύγιο αισθήσεων 6 Children’s poetry as a refuge of the senses
Angeliki Varella και άλλων τινών: η περίπτωση της Ρένας Καρθαίου and other perceptions: the case of Rena Kartheou
Helen Ilia
Tasoula Tsilimeni του Ανδρέα Καρακίτσιου by Andreas Karakitsios
Editorial Committee:
Αngeliki Varella (Α.V.), 210.808.06.05, Το ποιητικό έργο της Ρένας Καρθαίου 22 The poetic work of Rena Kartheou
e-mail: angeliki.varella@gmail.com στα «Ανθολόγια Λογοτεχνικών Κειμενών» in educational “Anthologies”
Galatia Soureli (G.S.), 210.808.45.15
Eleni Ilia (Ε.I.), 210.557.42.50, e-mail: eilia@hol.gr της Τασούλας Τσιλιμένη by Tassoula Tsilimeni
Μaria Μirasgezi (Μ.Μ.), 210.522.68.66
Iro Papamoschou (Ι.P.), email: iro_papam@yahoo.gr
Loty Petrovits (L.P.), Η λειτουργία της φύσης στην ποιητική συλλογή 32 The function of nature in Rena Kartheou’s
210.822.30.08, e-mail: loty@loty.gr Στα μονοπάτια του ήλιου, της Ρένας Καρθαίου poetry collection In the pathways of the sun
Τassoula Τsilimeni (Τ.Τs.),
2310.342.856, e-mail: tsilimeni@gmail.com
του Γιάννη Σ. Παπαδάτου by Giannis S. Papadatos
Theti Hortiati (Th.H.), 2310.273.514
Litsa Psarafti (L.Ps.), 210.681.22.81, e-mail: info@psarafti.gr
Βιβλιοπαρουσιάσεις (26 τίτλοι) 47 Book Presentations (26 titles)
Book web sites:
GREEK BOOKS IN PRINT DATABASE www.biblionet.gr
NATIONAL BOOK CENTRE OF GREECE http://www.ekebi.gr
Αφιέρωμα αγάπης για τη Ρένα Καρθαίου: 61 Special dedication to Rena Kartheou:
THE CIRCLE OF THE GREEK CHILDREN’S BOOK http://www.greekibby.gr • Σχόλια σ’ ένα κείμενο της Ρένας Καρθαίου 61 • Commentary on a text by Rena Kartheou
YOUNG READER http://www.mikrosanagnostis.gr
“KIMENA” (TEXTS) – JOURNAL FOR THE STUDY AND RESEARCH από τον Βασίλειο Δ. Αναγνωστόπουλο by Vassilios D. Anagnostopoulos
OF CHILDREN’S AND YA LITERATURE http://keimena.ece.uth.gr
• Από τη Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου 65 • From Loty Petrovits-Androutsopoulou
Cover Illustration:
Subject inspired by
• Από τη Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη 67 • From Galateia Grigoriadou-Soureli
“Alice in Wonderland” • Από την Αγγελική Βαρελλά 68 • From Angeliki Varella
(from children’s book illustration Seminar
led by Vassilis Papatsarouchas, EKEVI, 2011) • Από την Ντίνα Χατζηνικολάου 69 • From Dina Hatjinikolaou
illustrator: Chryssa Spiridonos
• Από τη Θέτη Χορτιάτη 70 • From Theti Hortiati
Marketing, Public Relations and Advertisments:
Peggy Skoulida, 210.2804.842
e-mail: pskoulida@psichogios.gr Οικολογία και Παιδική Λογοτεχνία 71 Ecology and Children’s Literature
Communication:
της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου by Loty Petrovits-Androutsopoulou
Psichogios Publications S.A.
121, Tatoiou str. 14452 Metamorfossi
Τel.: 210.2804.800
Συνέντευξη της Ιωάννας Μπαμπέτα 75 Interview with Joanna Babeta
από την Αγγελική Βαρελλά by Angeliki Varella
Copy editor:
Petros Yarmenitis

DTP: DTP:
Προδιαγραφές υποβολής 81 Submission
Σπυριδούλα Βονίτση Spyridoula Vonitsi άρθρων στις Διαδρομές Guidelines

Το περιοδικό ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ εκδίδεται 4 φορές το χρόνο, DIADROMES is published four times a year
τους μήνες Μάρτιο, Ιούνιο, Σεπτέμβριο και Δεκέμβριο in March, June, September and December

Απαγορεύεται η μερική ή ολική αντιγραφή ή αναπαραγωγή του The reproduction or copy of the contents or structure of this
περιεχομένου ή της δομής του περιοδικού αυτού χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη ο magazine, in whole or in part, is prohibited without the written Τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουν τις προσωπικές απόψεις των συγγραφέων τους.
οποίος διατηρεί όλα τα δικαιώματά του authority of the publisher, who retains all rights The undersigned articles express the personal opinions of their authors.
ε πισημάνσ ε ι ς επισημάνσεις
επισημάνσεις η εικονογράφος
Xρειάζονται σχόλια; του τεύχους
Στο παρόν τεύχος φιλοξενούμε επισημάνσεις της UNICEF για προβλήματα
που αφορούν στα παιδιά απανταχού της γης, και που δεν πρέπει να φεύγουν
ούτε στιγμή από το μυαλό μας:
ξ Σήμερα, σε όλο τον κόσμο, 57 εκατομμύρια παιδιά βρίσκονται εκτός πρω-
ΧΡΥΣΑ ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ
τοβάθμιας εκπαίδευσης.
Η Χρύσα θα ήθελε να έχει γεννηθεί στο
ξ Από το προηγούμενο σχολικό έτος, σχεδόν 2 εκατομμύρια παιδιά στη Συ-

ρία έχουν εγκαταλείψει το σχολείο. Παρίσι το 1900 – κάτι όμως πήγε εντε-
λώς λάθος, και απ’ ό,τι φαίνεται γεννή-
ξ Τα παιδιά με αναπηρίες συχνά παγιδεύονται σε έναν φαύλο κύκλο φτώ-
χειας και αποκλεισμού: τα κορίτσια αναλαμβάνουν τη φροντίδα των αδελ- θηκε το 1978 στην Αθήνα. Όλη της τη
φών τους και δεν πηγαίνουν σχολείο ή ολόκληρη η οικογένεια στιγματί- ζωή προσπαθεί να διαχειριστεί αυτή την
ζεται, γεγονός που απορρέει είτε από την απροθυμία της να αναφέρει ότι παρεξήγηση. Όταν ήταν μικρή κρατού-
κάποιο παιδί της έχει μια αναπηρία είτε από την άρνησή της να εκθέσει το σε ημερολόγιο μόνο με εικόνες, και πί-
παιδί στη δημόσια ζωή. στευε ότι θα μπορούσε να το διαβάσει
μόνο κάποιος που θα διέθετε υπερφυσι-
ξ 57 εκατομμύρια παιδιά ηλικίας Δημοτικού βρίσκονται εκτός σχολείου. Το
42% αυτών των παιδιών ζουν σε φτωχές χώρες που πλήττονται από συρράξεις. κές δυνάμεις σαν τις δικές της.
Στο μυαλό της πάντα οι γάτες μιλά-
 4
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
ξ Τουλάχιστον 250 εκατομμύρια παιδιά δεν ξέρουν να διαβάζουν, να γρά-

φουν και να μετρούν, ακόμη κι αν έχουν πάει έως και 4 χρόνια στο σχολείο. νε και οι σκύλοι τραγουδάνε, γι’ αυτό και 5 
ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013
σπούδασε σκίτσο και κινούμενο σχέδιο στη Σχολή Ορνεράκη. Έχει εργαστεί για
ξ 171 εκατομμύρια παιδιά στις αναπτυσσόμενες χώρες εμφανίζουν καχεξία
λόγω υποσιτισμού, μέχρι να γίνουν πέντε ετών, κάτι που σημαίνει πως είναι αρκετά χρόνια πάνω στη γραφιστική και στη διαφήμιση. Μεγάλη της αγάπη
πιθανό να επηρεαστεί η ικανότητά τους για μάθηση. ήταν, είναι και θα είναι το παιδικό βιβλίο. Με τα παιδιά νιώθει ότι επικοινωνεί
πραγματικά. Φτιάχνει ζωγραφιές με την ελπίδα ότι κάποιο παιδί, με παρόμοιες
ξ Η παροχή ποιοτικής βασικής εκπαίδευσης σε όλα τα παιδιά θα μπορούσε
να ενισχύσει την ετήσια οικονομική ανάπτυξη κατά 2% σε χώρες με χαμη- υπερφυσικές δυνάμεις, θα συναντηθεί μια μέρα μαζί
λά εισοδήματα. της σε κάποια από τις φανταστικές
της εικόνες!
ξ 12% του παγκόσμιου πληθυσμού θα μπορούσε να βγει από τη φτώχεια, αν
όλοι οι μαθητές στις φτωχές χώρες
διέθεταν βασικές δεξιότητες ανά-
γνωσης (πάνω από 170 εκατομ-
μύρια άνθρωποι).
ξ Όλα τα παιδιά έχουν το δικαίωμα

να ζουν χωρίς βία. Bία που βλάπτει τη
σωματική και ψυχική τους ανάπτυ-
ξη. Βία που οδηγεί τις κοινωνίες στην
οπισθοδρόμηση. Αλλά η βία κατά των
παιδιών μπορεί να προληφθεί όταν οι
άνθρωποι ενώνουν τη φωνή τους για
να διακηρύξουν ότι η βία δεν είναι
αποδεκτή. Μιλήστε ανοικτά για τη
βία κατά των παιδιών! Ενώστε και τη
δική σας φωνή στο παγκόσμιο κίνη-
μα να μπει τέλος στη βία κατά των
παιδιών!
Λ.Π.-Α.
 Σειρά: Χωρίς σωσίβιο

Η ΠΑΙΔΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ Μια σειρά λογοτεχνικών βιβλίων για παιδιά που ξεκινούν
να διαβάζουν μόνα τους. Σε αυτή τη σειρά κυκλοφορούν
Καβουράκια
250 λέξεις περίπου
(24 σελ.) 4,20 €

ΩΣ ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ ΑΙΣΘΗΣΕΩΝ περισσότερα από 60 βιβλία σε τρία αναγνωστικά επίπεδα.

Βιβλία από καταξιωμένους συγγραφείς, με κατάλληλα επιλεγμένη
γραμματοσειρά και βολικό σχήμα. Συναρπαστικές ιστορίες
Ψαράκια
400 λέξεις περίπου

ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΤΙΝΩΝ: με απλό λεξιλόγιο και δραστηριότητες στο τέλος κάθε βιβλίου.
(32 σελ.) 4,70 €

Δελφινάκια
Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΡΕΝΑΣ ΚΑΡΘΑΙΟΥ Κυκλοφορούν
62 τίτλοι
Αναζητήστε τον πλήρη κατάλογο της σειράς:
www.patakis.gr/protianagnosi
800 λέξεις περίπου
(40 σελ.) 5,50 €

Ανδρέας Καρακίτσιος
Καθηγητής Τ.Ε.Π.Α.Ε., Α.Π.Θ.

Η
παιδική ποίηση ή ποίηση για παιδιά και νέους εντάσσεται στο γένος της
παιδικής λογοτεχνίας ή λογοτεχνίας για παιδιά και νέους και προσδιορί-
ζει ένα αυτόνομο και ανεξάρτητο λογοτεχνικό είδος μέσα στο ευρύτερο
σώμα της παιδικής λογοτεχνίας. Περι­λαμβάνει ένα μεγάλο σώμα ποιημάτων
με ευδιάκριτα και σαφή χαρακτηριστικά που οριοθετούνται ως μια ξεχωριστή
6 λογοτεχνική μορφή και έκφραση. Τα ποιήματα, πέρα από ποικιλίες τάσεων και
Bιβλιοφιλία Προσαρμογή στις Oικολογική συνείδηση Σχέση με τα ζώα
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ρευμάτων που επηρεάζουν τη μορφή και το περιεχόμενό τους, επιδέχονται ως Mυστήριο αλλαγές / Χιούμορ Φιλία Oικογενειακή ζωή
βασικό κοινό προσδιοριστικό αλλά και
αναγνωρίσιμο χαρακτηριστικό τον φα-
νερό τους προσανατολισμό προς έναν
αναγνώστη με προσδιορισμένα ηλικι-
ακά χαρακτηρι­στικά. Αυτή η χρηστική
περιγραφή επιτρέπει και εξηγεί την εν-
σωμάτωση μέσα στο σώμα της παιδι-
κής ποίησης πολλών ποιητικών συλλο-
γών ή ποιημάτων που δεν γράφτηκαν
αρχικά για παιδιά, όπως αντίστοιχα
συμβαίνει και στα υπόλοιπα είδη της Oικολογική συνείδηση Oικογενειακή ζωή Aναπηρία Πειρατές
παιδικής λογοτεχνίας (παιδικό μυ- Aκτιβισμός Στοματική υγιεινή Σχολική ζωή Χιούμορ
θιστόρημα, παιδικό διήγημα) καθώς
και την ένταξη σ’ αυτήν ενός μεγάλου
πλήθους ποιητικών μορφωμάτων και
κειμένων (λαϊκά παιδικά τραγούδια,
νανουρίσματα, ταχταρίσματα) που
προέρχονται από τη λαϊκή προφορι-
κή παράδοση, κάτι ανάλογο δηλαδή
με αυτό που συνέβη παλαιότερα με
τους μύθους και τα παραμύθια.
Η συνήθης πρακτική για τον
ειδολογικό προσδιορισμό της ποί- Φαντασία Φιλοζωία Καταναλωτική Μητρική αγάπη
Tαξίδια Χιούμορ συμπεριφορά Φιλία / Φαντασία
ησης για παιδιά και την ταξινόμη-
 ση των μορφών της ακο­λουθεί και σχεδόν συμπίπτει με την αντίστοιχη της
ποίησης εν γένει, εφόσον παλαιότερα ήταν ενιαία για μικρούς και μεγά­λους
και σχεδόν μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του ’60. Κατά συνέπεια οι όποιες
κατηγοριοποιήσεις ανταποκρίνονται σε ανάλογες λογικές και καταχωρούνται
σε αντίστοιχες μελέτες (Σακελλαρίου Χ., 1985· Αναγνωστόπουλος Β., 2006·
Δελώνης Α., 1986).
Έτσι, συνήθως, η παιδική ποίηση διακρίνεται σε τρεις κατηγορίες: α. Παρα-
δοσιακή, β. εξπρεσιονιστική, και γ. νεοτερική. Η παραδοσιακή, η ποίηση όπου
ακολουθούνται γενικά γνώριμοι θεματικά ή μορφολογικά ποιητικοί δρόμοι
που παραπέμπουν στην παραδοσιακή ποίηση· η εξπρεσιονιστική, η ποίηση δη-
λαδή που δίνει έμφαση στον συναισθηματικό κόσμο του παιδιού· η νεοτερική
ποίηση, που δοκιμάζει νέους δρόμους στο ύφος και στην τεχνοτροπία, προτι-
μώντας τον ανομοιοκατάληκτο στίχο και την απουσία εκφραστικών μέσων,
ενώ κάποιες φορές προσεγγίζει την αυτόματη γραφή και τον υπερρεαλισμό.
Είναι η ποίηση που τολμά να σπάσει τις παραδοσιακές φόρμες, χωρίς να πλη-
γεί ο ρυθμός και η μουσικότητα του στίχου. Ανάλογη κατηγοριοποίηση θα
συναντήσουμε και στον Α. Δελώνη (Δελώνης Α., 1986) και στον Χ. Σακελλα-
ρίου (Σακελλαρίου Χ., 1987). Αντίθετα η Μ. Κανατσούλη (Κανατσούλη Μ.,
 8
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
1997), όπως και οι Δ. Σουλιώτης, (Σουλιώτης Δ., 1995) και Α. Ακριτόπουλος
(Ακριτόπουλος Α., 1993), αποφεύγουν κάθε είδους ειδολογική κατάταξη της
σύγχρονης παιδικής ποίησης, προβάλλοντας κυρίως τις θεμα-
τικές της επιλογές καθώς και τις μορ-
φολογικές της εξελίξεις.
Τα τελευταία χρόνια χάρη
στις νεότερες φιλολογικές
και παιδαγωγικές αντι-
λήψεις (γλωσσολογικές
θεωρίες, λογοτε-
χνικές θεωρίες
αφήγησης και
πρόσληψης),
οι σύγχρονες προσεγγίσεις της παιδικής ποίησης προσθέτουν καινούργιες
όψεις στην ανάγνωση και ανάλυσή της. Επεξεργάζονται το ποιητικό φαινόμενο
με όρους και εργαλεία όχι μόνο από τη φιλολογική επιστήμη αλλά και από τις
κοινωνικές επιστήμες, επιτυγχάνοντας μια ευρύτητα αναλύσεων και πορισμά-
των. Η ουσιαστικότερη άποψη, η οποία γίνεται σταδιακά κοινός τόπος στους
σύγχρονους μελετητές, είναι εκεί­νη που διαβλέπει στο σώμα της παιδικής ποί-
ησης χαρακτηριστικά διαφοροποιητικά σε σχέση με την ποίηση των ενηλίκων
και προτείνει να θεωρείται η παιδική ποίηση ως αυ­τόνομο λογοτεχνικό είδος
μέσα στο γένος της παιδικής λογοτε­χνίας (Ceysson P., 1995). Έτσι η παιδική
ποίηση σήμερα εκλαμβάνεται και θεωρείται ένα ξεχωριστό λογοτεχνικό είδος
και μια ξεχωριστή ποίηση μέσα στο σώμα της ποίησης (Βασιλαράκης Ι. Ν.,
1992). Είναι μια ποίηση που εκλαμβάνεται ως μια γιορτή λέξεων και ήχων, ένα
πανδαιμόνιο ηχητικών και ρυθμι­κών εναλλαγών με διαφο­ρετική λειτουργία
και διαφορετική στόχευση: δηλαδή μια λειτουργία περισσότερο ηχητική, μου-
σική, ακουστική, και συχνά λιγότερο νοηματική (Charpentreau J., 1987) ώστε
να απευθύνεται όχι μόνο στο πνεύμα αλλά και στο σώμα και σε όλες σχεδόν τις
αισθήσεις του παιδιού. Επιπλέον, για τα παιδιά προσχολικής ηλικίας, η ποίηση
εκλαμβάνεται και ως λόγος μητρικός ή πατρικός ενσωματωμένος στη μνήμη
και στη φαντασία του παιδιού (Gean J., 1985), αλλά και ως μια κατασκευή σχέ-
σεων συμβολικών και άρρητων, ως μια μορφή επικοινωνίας του μικρού παιδιού
9 
ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013
με τους ενηλίκους, τους μεγάλους, τους γονείς και τους δασκάλους, εφόσον το
παιδικό ποίημα αναλογικά έχει το ρόλο και τη λειτουργία του νανουρίσματος
με όλες τις συνεκδοχές της επικοινωνιακής του λειτουργίας (Τζούλης Θ., 1993).
Προτείνεται έμμεσα η συσχέτιση της παιδικής ποίησης με την έννοια
της παιδικότητας, μια έν­νοια-κλειδί για την κατανόηση και ερμηνεία της
δημιουργικότη­τας στην παιδική τέχνη και φυσικά και στην παιδική ποίηση.
Το μικρό παιδί διαθέτει έναν αυθορμητισμό, μια εκρηκτική φαντασία και μια
έμφυτη κλίση για παιγνίδι. Αντιμετωπίζει τη γλώσσα ως παιγνίδι και ευχαρί­
στηση. Η σκέψη του ακουμπώντας πάνω στις αρχές του εγωκε­ντρισμού και
του συγκρητισμού εκφράζεται σε μια σκέψη μαγι­κή και μυθική, έτσι που να
επιτρέπει το παιδικό ποίημα να επιτελεί όχι απλά μια νοηματική/σημασιολογι-
κή πράξη, αλλά να ανοίγει το παιδί σε μια λειτουργία ανάλογη με τη λειτουρ-
γία της ποίησης στις πρωτόγονες κοινωνίες, όταν η ποίηση ήταν ταυτόχρονα
λόγος μαγικός, τελετουργικός, και συνυπήρχε αξεδιάλυτα με το χορό και τη
μουσική (Αργυρίου Α., 1990).
Με βάση αυτή την εισαγωγή θα επιχειρήσουμε να προσεγγίσουμε το ποι-
ητικό έργο της Ρένας Καρθαίου, μιας ποιήτριας της οποίας ορισμένα ποιήμα-
τα, π.χ. «Η σακαράκα», «Οι χαρταετοί», «Ο Σεπτέμβρης», σιγοψιθυρίζονται,
απαγγέλλονται, δραματοποιούνται και «βιώνονται» σχεδόν από όλα τα
παιδιά. Η βασική επιδίωξη του άρθρου είναι καταδειχτεί ότι πολλά από τα
ποιήματα της Ρένας Καρθαίου συνιστούν προφανώς πολύπλοκη αρμονική
έκφραση επικοινωνίας και έκφρασης στα όρια της συνύπαρξης του λόγου
(νοήματα), του χορού (ρυθμός) και της μουσικής (περιοδικότητα ήχων, ήτοι
ρίμα, παρήχηση, συνήχηση).
 Η Ρένα Καρθαίου είναι μια εξαίρετη δημιουργός η ίδια, με
πλούσια κατάθεση στην ποίηση γενικά και στην ποίηση για παιδιά
ειδικότερα, με σημαντικότατη συμβολή και στον μεταφραστικό
τομέα, με πολλά βραβεία και διακρίσεις. Η πρώτη συλλογή της Ρέ-
νας Καρθαίου με τίτλο Χαρταετοί στον ουρανό κυκλοφορεί το 1972
και έρχεται να δείξει ένα δρόμο που τότε ήταν κλειστός και αδιέξο-
δος, με την έννοια ότι η τεχνοτροπία του παραδοσιακού στίχου είχε
και έχει πλήρως εγκαταλειφθεί και απαξιωθεί. Στις αρχές της δεκα-
ετίας του ’70 άλλωστε, το παιδικό ποίημα κινείται στα χνάρια και στα
βήματα της παραδοσιακής ποίησης, δηλαδή σέβεται και υπακούει σε αρχές
και κανόνες μιας τεχνοτροπίας που είναι υπό εγκατάλειψη και απαξίωση. Σε
αυτό το αρνητικό κλίμα όσον αφορά τις «στάσεις» έναντι της παραδοσιακής
ποίησης, η ποιητική συλλογή της Ρένας Καρθαίου, παρά το γεγονός ότι με-
ταφέρει μορφολογικές και τεχνικές αδυναμίες, έχει μια φρεσκάδα ανανέωσης
και μια ζωντάνια που πηγάζουν από τις θεματικές επιλογές και από τον τρόπο
προσέγγισης βασικών κλασικών παιδικών ζητημάτων (Αναγνωστόπουλος Β.,
2006).
Η πρώτη συλλογή Χαρταετοί στον ουρανό περιλαμβάνει 46 αυτοτελή ποι-
 10
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
ήματα τα οποία υποστηρίζονται από μια ιδιαίτερα ρεαλιστική εικονογράφηση
με σκίτσα, τοπία και πρόσωπα παιδικά.
11 
ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

8 1χουν
παρατήρηση: Τα ποιήματα, η στροφή και ο στίχος ποικίλλουν. Υπάρ-
η

ποιήματα με δύο ή και τρεις, τέσσερεις στροφές. Αγαπημένη μορφο-

λογική επιλογή είναι η δίστιχη ή τετράστιχη στροφή με οχτασύλλαβους και
επτασύλλαβους στίχους, οι οποίοι ανά δύο συνθέτουν έναν τυπικό ιαμβικό
δεκαπεντασύλλαβο. Η ομοιοκαταληξία είναι άλλοτε πλούσια και δυνατή,
π.χ. στο παρακάτω απόσπασμα από τα ποίημα «Χαρταετοί στον ουρανό»
η ρίμα απλώνεται σε δύο συλλαβές (Δευτέρα/αέρα), αλλά και σε τρεις
(εντάξει/πετάξει), επομένως είναι πλούσια και ευρηματική:
«Κάθε Καθαρή Δευτέρα
ανοιξιάτικέ μου αέρα,
στα παιδιά μας λες: εντάξει
ο αετός σας θα πετάξει»,
και άλλοτε αδύνατη ή και ανύπαρκτη, π.χ. από το ποίημα «Νανούρισμα»
στο παρακάτω απόσπασμα η ρίμα περιορίζεται σε μια συλλαβή ανάμεσα
στο ρημα δει και στο παιδί, ενώ δεν υπάρχει ανάμεσα στον πρώτο και τρίτο
στίχο, κάτι που συνεχίζεται βέβαια και σε όλο το ποίημα:
«Κατεβαίνει το φεγγάρι
έρχεται στη γη να δει
ποιο μαμούνι δεν κοιμάται
ποιο λουλούδι ποιο παιδί».
 www.kedros.gr
Ο ρυθμός άλλοτε ρέει μουσικά και αρμονικά και άλλοτε εμφανίζεται ελ-
λειμματικός. Υπάρχουν επίσης αρκετοί διασκελισμοί και συνιζήσεις. Μορ-
φολογικά δηλαδή, υπάρχει μια σχετική ποικιλομορφία που δυσκολεύει το
μελετητή για κατηγοριοποιήσεις και ασφαλείς κατατάξεις.

8 ακριβώς
2 παρατήρηση: Θεματικά η ποιήτρια έχει σαφείς προτιμήσεις, που είναι
η

και τα χαρακτηριστικά της που της δίνουν τη δυνατότητα να πα-

ρουσιάζεται με φρεσκάδα και αέρα ανανέωσης. Είναι ακριβώς αυτό που
βλέπει η Επιτροπή το 1973 και της απονέμει το βραβείο με την άποψη ότι:
«Η Ρένα Καρθαίου ανανεώνει τα παλιά θέματα της παιδικής ποίησης με
πολλή φαντασία και δημιουργικότητα». Έτσι ανάμεσα στα 46 ποιήματα της
συλλογής διακρίνονται πρώτα απ’ όλα τα ποιήματα που αναφέρονται στη
φύση: π.χ. «Το Δείπνο», «Απριλιάτικη μέρα», «Παντού βλέπω το νησί μου», Σειρά: ΟΙ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣ ΤΟΥ ΕΓΚΜΟΝΤ ΚΛΑΒΙΕ
«Καλοκαίρι», «Γλυκοχάραμα», «Έλα στο δάσος», «Παιδί και ήλιος», κ.λπ. για παιδιά από 6 ετών
Είναι ποσοτικά η μεγαλύτερη θεματική επιλογή, εάν συμπεριληφθούν 5-6
ποιήματα με ήρωες τα δένδρα, όπως η βερυκοκιά, η μυγδαλιά. Σημαντική Κείμενα και ζωγραφιές: Κατερίνα Κρις
θέση έχουν και τα ποιήματα στα οποία πρωταγωνιστούν διάφορα ζώα, κάτι Οι ιστορίες των Χμ, όπως τις κατέγραψε ο ερευνητής του ανήκουστου και
που αποτελεί μια χαρακτηριστική επιλογή της παιδικής ποίησης. Έτσι η ανύπαρκτου Έγκμοντ Κλαβιέ (με τη βοήθεια της αρχιβοηθού του, Κατερίνας Κρις), γράφτηκαν για να κάνουν
 12 Ρένα Καρθαίου παρουσιάζει ποιήματα, όπως: «Κότες και λαγοί», «Οι καλύ-
τεροί μου φίλοι», «Ο μοντέρνος σπουργίτης», «Ο γαϊδαρέλος ανθοπώλης».
τα παιδιά να αγαπήσουν το διάβασμα. Γιατί τα βιβλία έχουν πολλές λέξεις, και οι λέξεις αρέσουν πολύ στα
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ Χμ κι έτσι οι πιθανότητες ένα παιδί να συναντήσει τα Χμ αυξάνονται μόλις ανοίξει ένα βιβλίο κι αρχίσει να το
Ας απολαύσουμε ένα χαρακτηριστικό ποίημα, «Οι πιο καλοί μου φίλοι», διαβάζει. Οι ιστορίες των Χμ γράφτηκαν και για να κάνουν τα παιδιά να αγαπήσουν το γράψιμο. Γιατί όταν
σε άψογους τροχαϊκούς οκτασύλλαβους και οκτώ στρο-
κάποιος γράφει, είναι πολύ πιθανόν να εμφανιστεί στη σελίδα του τετραδίου του ένα Χμ, για να τον βοηθήσει
φές με πλούσια ομοιοκαταληξία. Σε αυτό το ποίημα
η ρίμα και το μέτρο τονίζουν την αξία της με- να γράψει ακόμη καλύτερα! Όπως ακριβώς συνέβη και με τον Έγκμοντ!
λωδίας και της μουσικής, καθώς λειτουργούν
εξαίσια και αρμονικά. Παράλληλα απλές και
ρεαλιστικές εικόνες, σχεδόν «απωλεσθεί-
σες», διαδέχονται η μια την άλλη δημι-
ουργώντας νοητικά κατώφλια στον νε-
αρό αναγνώστη/ακροατή. Στο ποίημα
αυτό ενδιαφέρον έχει το τι επιλέγει να
αποτυπώσει η ποιήτρια, καθώς είναι
αυτό που κρατάει το νήμα επικοινω-
νίας παιδιού και ποιήματος, δηλαδή
αυτό που θα είναι οικείο και γοητευτι-
κό στον μικρό αναγνώστη/ακροατή. Στο
συγκεκριμένο ποίημα οι πιο χαρακτηριστικές
εικόνες περιέχουν το γαύγισμα και το νιαού-
ρισμα (κάτι περισσότερο από απλή συμβολι- ΓΙΩΡΓΟΣ Κ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗΣ
κότητα), την κίνηση υποδοχής και αποχαιρε- Σειρά : ΑΤΑΞΙΕΣ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ, για παιδιά από 9 ετών
τισμού (κεντρικό σημείο στην επαφή παιδιού
και ζώου), το τάισμα των ζώων (ουσιαστική Εικονογράφηση : Χρήστος Δήμος
παιδική δράση).
Η σειρά ΑΤΑΞΙΕΣ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ έχει για ήρωες τους μαθητές και τις μαθήτριες ενός συνηθισμένου ελληνικού
σχολείου. Οι αστείοι χαρακτήρες και οι κεφάτες περιπέτειές τους θα φέρουν στο μυαλό όλων μας γνώριμες
καταστάσεις. Και το κυριότερο θα μας θυμίζουν ότι το καθημερινό ταξίδι της γνώσης μπορεί να γίνει πολύ,
μα πολύ διασκεδαστικό.
σε όλα τα βιβλιοπωλεία
 «Πάπιες, κότες, γάτες, σκύλοι
είναι οι πιο καλοί μου φίλοι.
Στην εξώθυρα, στον κήπο,
με προσμένουν όταν λείπω.
Το πρωί, σαν πάω σχολείο,
μου φωνάζουν: “Φίλε, αντίο!”
Κι όταν εύκαιρο με βρούνε,
όλο ευγένεια θα μου πούνε:
“Γαβ, παπά, κοκό” και “νιάο”
δηλαδή μου λεν “πεινάω”.
Ακολουθεί ένα ποίημα σε τροχαϊκό ρυθμό, όπου ο ήλιος ντυμένος με
τα χρώματα και καμώματα του κόκορα επιβάλλει μια ατμόσφαιρα χαράς,
γιορτής και παιγνιδιού, παρόλο που υπενθυμίζει τα πιο κουραστικά και
στερεότυπα πράγματα.
«Κόκορας χρυσός ο ήλιος
στης αυγής το φράχτη βγαίνει.
Κικιρίκου, όλοι ξυπνήστε,
κι είν’ η ώρα περασμένη!
Φως ανοίγει τις φτερούγες,
το κεφάλι φως σηκώνει.
Φως στον κήπο, φως στο δρόμο,
φως στον κόσμο ως πέρα απλώνει.

Τότε, τρέχω στο λεπτό Κικιρίκου! Κι ανεβαίνει,

και μαζεύω ό,τι κι αν βρω.
 14
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
Και τα πιάτα τους γεμίζω
και περίσσια τα ταΐζω.
Πάπιες, κότες, γάτες, σκύλοι
είναι οι πιο καλοί μου φίλοι».
πάει ψηλά κλαρί κλαρί.
Φτάνει στ’ ουρανού το θόλο:
Κικιρίκου! Κικιρί!
15 
ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013
Σήκω, Τάσο, σήκω, Ρίνα,
Κώστα, Ελένη, Γιάννη, Λια!
Οι μικροί να πάν’ σχολείο
κι οι μεγάλοι στη δουλειά!»

8 4όπου
παρατήρηση: Το πρόβλημα υπάρχει στη μορφολογική επεξεργασία,
η

8 3καιπαρατήρηση: Δεν λείπει η θεματική επιλογή των κλασικών εορτών αλλά

η
η επιλογή της προσευχής (4) και του νανουρίσματος (3). Εάν σε αυτά
συμπληρώσουμε και ποιήματα εθνικού περιεχομένου και θέματα εξιδανί-
κευσης της φύσης και της υπαίθρου, τότε έχει συμπληρωθεί το περιεχόμε-
νο της συλλογής. Πραγματικά, μια τέτοια γκάμα επιλογών για την εποχή
είναι πολύ σημαντική και πολύ χρήσιμη για την ποιητική παραγωγή. Εάν
προσέξουμε, θα δούμε μια λογική θεμάτων που θυμίζουν αδιόρατα συλλο-
γές του Γεωργίου Βιζυηνού και του Αλέξανδρου Πάλλη (Καρακίτσιος Α.,
2008).
Πέρα από αυτά όμως, το ενδιαφέρον των ποιημάτων αυτών συνδέεται
και με την επιλογή της οπτικής τους γωνίας, δηλαδή το από ποια προ-
οπτική η ποιήτρια ξετυλίγει τις εικόνες της φύσης ή τις ιστορίες για τα
ζώα. Εδώ είναι που η ποιήτρια ξεχειλίζει από ταλέντο, καθώς προβάλλει
με έναν πολύ επιτυχημένο τρόπο την άδολη παιδική ματιά θέασης και πρό-
σληψης της πραγματικότητας. Για παράδειγμα, η ποιήτρια θα επιλέξει έναν
ρεαλιστικό τόνο στις ποιητικές εικόνες που κατασκευάζει, αλλά θα δώσει
συνάμα κι έναν τόνο χιουμοριστικό και παιγνιώδη, έτσι ώστε
τα παιδιά να ακολουθούν τις σημασίες και τα νοήματα με
χαρακτηριστική ευκολία.
εμφανίζονται διασκελισμοί αλλά κυρίως προβλήματα στο ρυθμό,
στην εφαρμογή της ισοσυλλαβίας και του μέτρου ειδικότερα. Π.χ.
Ελλάδα
«Ηλιόφως είναι οι τοίχοι σου
και κυπαρίσσια οι στύλοι.
Ο γαλανός ορίζοντας
η ωραία σου Πύλη».
Όλο το ποίημα τρέχει σε οκτασύλλαβους και επτασύλλαβους ιαμβικούς
στίχους με τη σειρά 8/7,8/7, έτσι που στο βάθος να ολοκληρώνεται ένας
εξαιρετικός δεκαπεντασύλλαβος. Στην πρώτη στροφή όμως ανιχνεύεται
μια ιδιότυπη παραφωνία που φαλτσάρει στο ρυθμό, και κατά συνέπεια και
στη μουσική εκφορά του στίχου. Συγκεκριμένα ο δεύτερος στίχος,
«και κυ/παρί/σσια οι /στύλοι»
είναι πλεονασματικός καθώς αποτελείται από οκτώ συλλαβές και όχι από
επτά, με αποτέλεσμα να μπερδεύει το ρυθμό, γιατί και συνίζηση με τρεις
 συλλαβές δεν γίνεται (σσια/οι) και η καταληκτική συλλαβή του στίχου εί-
ναι παροξύτονη (θα ταίριαζε καλύτερα αν η λέξη τονιζόταν στη λήγουσα).
Αντίστοιχο πρόβλημα εμφανίζεται και στον τέταρτο στίχο, αλλά εδώ το
πρόβλημα εντοπίζεται στο έλλειμμα του στίχου. Δηλαδή ο στίχος
«η ωραί/α σου / Πύλη/»
εμφανίζεται να έχει έξι συλλαβές, οπότε δεν μπορεί να διαβαστεί ρυθμικά,
όπως π.χ. θα διαβαζόταν με μια διόρθωση εκ των υστέρων, ώστε η εκφορά
να είναι πολύ πιο φυσική και αρμονική.
«Ηλιόφως είναι οι τοίχοι σου
Τα έλατα οι στύλοι.
Ο γαλανός ορίζοντας
η ωραία σου η Πύλη».

Αντίθετη εικόνα διακρίνεται στη δεύτερη στροφή, όπου η αρμονία 8/7, 8/7
υφίσταται, το μέτρο είναι αψεγάδιαστο, και μάλιστα η παρουσία οξύτο-
νης λέξης στον πρώτο και τρίτο στίχο (σκεπή) σου, και παροξύτονης στον
16
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
δεύτερο και τέταρτο (τόξα και δόξα) επιτυγχάνει το καλύτερο μουσικό και
ρυθμικό αποτέλεσμα.
17 
ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

«Κλάδους ελιάς έχει σκεπή

Και ροδοδάφνες τόξα
Άστρα τα παραμύθια σου,
Που βλέπουν προς τη δόξα».
Στην επόμενη συλλογή, Τα μονοπάτια του ήλιου, που έρχεται μετά από πολύ
καιρό, ενώ ενδιάμεσα η ποιήτρια μεταφράζει και γράφει σε συνεργασία με τρί-
τους εξειδικευμένα βιβλία για παιδιά, η Ρένα Καρθαίου επιβεβαιώνει πλήρως
την ξεχωριστή της ευαισθησία σχετικά με το παιδί και τα «θέλω» του, αλλά και
την ποιητική της ωριμότητα στη μορφική επεξεργασία του στίχου.
σέβεται πρωτίστως τη λογική του μικρού παιδιού. Δεν απλουστεύει υπερ-
βολικά ούτε σχηματοποιεί την πραγματικότητα με καρικατούρες, αντίθετα
αναπτύσσει με σχετική ευκολία απλές και προσιτές εικόνες. Τα ποιήματα
της συλλογής κατανέμονται στις εξής θεματικές ενότητες: «Το Σχολείο»,
«Το παιδί», «Μέρα-νύχτα», «Επετειακά», «Καθημερινά», «Οικογένεια»,
«Φύση». Στα περισσότερα ποιήματα η γραφή της είναι προσανατολισμένη
στο να υπηρετήσει την παιδική λογική.

8 1λογική
παρατήρηση: Στη συλλογή αυτή η ποιήτρια ακολουθεί την παραδοσιακή
8 χο
η
3 παρατήρηση: Η ποιήτρια γράφει για το μικρό παιδί με διάθεση και στό-
η

στη στιχουργική με αυστηρή τήρηση των κανόνων και των αρχών
του μέτρου και της ρίμας. Επιμένει ιδιαίτερα σε μια συστηματική γλωσσική
επεξεργασία του στίχου και σμιλεύει τις λέξεις και τους συνδυασμούς τους,
επιτυγχάνοντας μια σχετική ισορροπία μορφής και περιεχομένου, καθώς
συνδυάζει απλότητα ποιητικών εικόνων με ανάλογη μουσικότητα του στί-
χου.
8 2παιδιού
παρατήρηση: Οι θεματικές επιλογές συμβαδίζουν με τις επιθυμίες του
η
και αναπτύσσονται με σαφή και απλό τρόπο, σχεδόν ξετυλίγο-
νται με απλότητα μπροστά στα μάτια και μέσα στην ψυχή του παιδιού.
Η οπτική γωνία με την οποία η ποιήτρια προσεγγίζει τα ποικίλα θέματα,
την ουσιαστική επικοινωνία μαζί του. Στέκεται και παρατηρεί τον κό-
σμο, όπως περίπου φαντάζεται ότι ένα παιδί αντικρίζει την πραγματικό-
τητα, χωρίς απόσταση, χωρίς σχόλια και διάθεση κριτικής και ερμηνείας.
Όποιο νόημα υπάρχει στο ποίημα είναι πεντακάθαρο και ανάγλυφο. Πα-
ράλληλα επιλέγει στοιχεία της πραγματικότητας που έχουν την προοπτική
να προκαλέσουν γέλιο, χαρά και αισιοδοξία, και προτιμά εκείνη τη θέαση
και αναπαράσταση της πραγματικότητας που θα επιτρέψει να αναβλύσει
το γέλιο και το κωμικό στοιχείο.
Κλασικό πλέον ποίημα της Ρένας Καρθαίου και τυπικό παράδειγμα επίτευ-
ξης ισορροπίας μορφής και περιεχομένου, τέλειας μορφικής επεξεργασίας του
 στίχου με μελωδία και ρυθμό, αλλά και σπάνιας έκφρασής της και αναπαρά-
στασης της παιδικής ματιάς στον κόσμο, είναι «Η σακαράκα».
Η ΣΑΚΑΡΑΚΑ
«Γκραν και γκρουν και τρίκι τράκα...
Δες, περνάει μια σακαράκα!
Αγωνίζεται, μπαμ μπουμ
ς
παλιοσίδερα χτυπούν.
Τρίκι τρακ στην ανηφόρα,
προσπαθεί να πάρει φόρα.
Πουφ πουφ πουφ μέσα στη σκόνη,
ξεφυσάει και ξεφουσκώνει.
Τρίκι τρακ και γκραν και γκρουν,
ουφ, τα λάστιχα βογγούν.
Ξάφνου παφ! έχουνε σκάσει
κι έχει η γειτονιά ησυχάσει».
Ας το δούμε πιο προσεκτικά. Το μέτρο είναι τροχαϊκό, με οκτασύλλαβους και
 18
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
επτασύλλαβους στίχους, αντίστοιχα. Θα περίμενε κανείς, σε έναν σχεδόν υπο-
λανθάνοντα δεκαπεντασύλλαβο που σχηματίζουν οι δίστιχες στροφές, ένα
ιαμβικό μέτρο. Εντούτοις η επιλογή της ποιήτριας είναι το τροχαϊκό μέτρο,
που φαίνεται ότι ταιριάζει περισσότερο γιατί προσθέτει στο θέμα του ποιήμα-
τος το ρυθμό και την κίνηση της σακαράκας εξυπηρετώντας και το νοηματικό
περιεχόμενο του ποιήματος.
Η ανάπτυξη του θέματος βασίζεται στη διαδοχική πορεία, με
απόλυτη χρονική ακρίβεια, πολλών απλών και εύληπτων εικό-
νων. Το κρίσιμο στοιχείο είναι ότι αυτές οι εικόνες πέρα από τη
νοητική τους διάσταση διαθέτουν μια ισχυρή ακουστική αξία
και οδηγούν τη λειτουργία της πρόσληψης να επικεντρώνεται
στο ακουστικό μέρος – δηλαδή, το ποίημα σε κάποιες στιγμές
περισσότερο ακούγεται παρά εννοείται. Διαισθητικά, το νόημα
φαίνεται να υποχωρεί, ενώ αντιστοίχως προτάσσεται η μορφή,
δηλαδή η ακουστική και μουσική αξία των εικόνων. Δεν ενδια-
φέρει πια το ταξίδι της σακαράκας, όσο ο θόρυβος, οι ήχοι, τα
μουσικά σήματα. Αυτό δεν μπορεί να επιτευχθεί από μόνο του
εάν δεν υπάρχει μια κατάλληλη ηχητική επεξεργασία των λέ-
ξεων με την προσθήκη αρχικά ηχοποίητων λέξεων, που τόσο
πολύ ταιριάζουν εδώ και που είναι τόσο εύχρηστες στο στόμα των
μικρών παιδιών, αλλά και με μια προσεκτική συνύπαρξη συνηχήσεων,
παρηχήσεων και συνιζήσεων.
Πέρα από όλα αυτά, οι εικόνες του ποιήματος διακρίνονται από διάθεση
για χιούμορ και κωμική παρουσίαση της σακαράκας. Υπάρχουν λοιπόν
συγκεντρωμένα σε ένα ποίημα ο σκελετός του λαϊκού δίστιχου, η ποι-
οτική επεξεργασία του στίχου (πόσο μακριά είναι οι κακοηχί-
ες της πρώτης συλλογής!), η παρουσία του χιούμορ, και έτσι
δημιουργείται ένα ποίημα που απευθύνεται συνολικά σε όλο
το «είναι» του παιδιού. Στο σώμα του με το ρυθμό, στο αυτί
του με τον ήχο και τη μελωδία, και στο μυαλό του με το απλό
θέμα ενός καθημερινού, ενδεχομένως, παιγνιδιού. Η πρόσληψη
αυτού του ποιήματος από το μικρό παιδί έγκειται στο ότι μπορεί να
απολαύσει το ποίημα παίζοντας, κουνώντας χέρια, πόδια και όλο του το
σώμα, συλλαβίζοντας ρυθμικά τις λέξεις του ποιήματος, δηλαδή τραγουδώ-
ντας.
Το ποίημα αυτό είναι πολύ κοντά σε μια παιδική ποίηση που προσλαμ-
βάνεται από τον μικρό αναγνώστη/ακροατή ταυτόχρονα ως χορός, μουσική
και λόγος (Αργυρίου Α., 1990). Και όχι μόνο γιατί η παιδική ποίηση, αίφνης,
απογειώνεται και μετατρέπεται σε ένα μικρό καταφύγιο αισθήσεων, νοημά-
των, παραπομπών, ξεχασμένων γεύσεων, νοσταλγικών εικόνων, αναπολήσεων
αθωότητας και τόσο πολλά άλλα, αλλά γιατί η ποιήτρια ανοίγει και για χάρη
μας τα παιδικά όνειρα και τα αφελή παιγνίδια και μας καθοδηγεί να διαβάζου-
με τα πράγματα όχι μόνο με τα μάτια μας αλλά με ολόκληρο τον ψυχισμό μας
και με όλες τις αισθήσεις του σώματος. Υπάρχουν πολλά τέτοια παιδιά, που ο
Σαρτρ δήλωσε πως τα εξόρισαν βιαίως από την παιδική τους ηλικία, και θυμί-
19 
ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013
ζουν αθεράπευτα αισιόδοξα τον μικρό Ναυτίλο του Ελύτη…
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ακριτόπουλος Α., 1993, Η ποίηση για παιδιά και νέους, Ηρόδοτος, Αθήνα.
Αναγνωστόπουλος Β., 2006, Τάσεις κα εξελίξεις της παιδικής λογοτεχνίας, Οι εκδόσεις των φί-
λων, Αθήνα.
Αργυρίου Α., 1990, «Στοιχεία και σημεία της νεοτερικής ποίησης», περ. Η λέξη, τχ. 99-100, σσ.
686-699.
Αρανίτσης Ε., 2003, Ιψ ο τυπογράφος. Ο Ελύτης για παιδιά και ερωτευμένους, Πατάκης.
Βασιλαράκης Ι. Ν., 1992, Γλώσσα και πράξη της παιδικής λογοτεχνίας, Δοκίμια-Αναγνώσεις ποι-
ητικών κειμένων, Gutemberg, Αθήνα.
Ceysson P., 1995, «Le choix des poètes», στο: Enseigner la Poésie, dir. de Jean-Yves Debreuille,
Presses Universitaires de Lyon, σσ. 92-113.
Charpentreau J., 1987, «Les paradoxes de la poésie», στο: La Revue des livres pour enfants, τχ.
114, Paris.
Δελώνης Α., 1986, Ελληνική παιδική λογοτεχνία – Από τις πρώτες ρίζες μέχρι σήμερα, Ηράκλει-
τος, Αθήνα, σσ. 49-51.
Gean J., 1985, «Le petit enfant et la Poésie», στο: Enfant et la Poésie, Armand Colin, σσ. 36-45,
Paris.
Κανατσούλη Μ., 1997, Εισαγωγή στη θεωρία και κριτική της παιδικής λογοτεχνίας, University
Studio Press, Θεσσαλονίκη, σσ. 48-50.
Καρακίτσιος Α., 2008, Ποίηση για παιδιά και νέους – Όψεις, αναθεωρήσεις και προοπτικές, Ζυ-
γός, Θεσσαλονίκη.
Σακελλαρίου Χ., 1987, Ιστορία της παιδικής λογοτεχνίας, Δίπτυχο, Αθήνα.
Σουλιώτης Δ., 1995, Αλφαβητάριο της ποίησης, Δεδούσης Γ., Θεσσαλονίκη.
Τζούλης Θ., 1993, «Παιδική Λογοτεχνία και Ψυχανάλυση», περ. Η λέξη, τχ. 118, Αθήνα, σσ.
774-792.
 Οι ημέρες της εβδομάδας Οικογένεια Διατροφή – Πρώτοι αριθμοί
Λίγα

την ημέρα…
Δ ιασκεδαστικά, πολύχρωμα Φρούτα , μια
πρώτη γεύση από το πολύχρωμο περι-
βόλι της λογοτεχνίας, με ελκυστική εικονο- Διατροφή
γράφηση και αισθητική αρτιότητα, που «μεγα- Κοινωνία – Φιλία
λώνουν» παρέα με το παιδί! Μια πρωτότυπη
σειρά βιβλίων, εναρμονισμένη με το γλωσ-
Παιδικές φοβίες Οικογένεια Διαφορετικότητα σικό πλούτο
Διασκεδαστικά, του παιδιού,
πολύχρωμα πουμια
Φρούτα, τοπρώτη
βοηθάει
γεύση από το πολύχρω-
να διαχειρίζεται συναισθήματα και εσωτερι-
μο περιβόλι της λογοτεχνίας, με ελκυστική εικονογράφηση και αισθητική
κές συγκρούσεις,
αρτιότητα, μα πάνω
που «μεγαλώνουν» απ’μεόλα
παρέα να αγα-
το παιδί! Θέματα προσαρμοσμένα
πήσει το διάβασμα.
 στο άμεσο περιβάλλον του παιδιού, που εντάσσονται στα ενδιαφέροντα κά-
θε ηλικίας κι ανταποκρίνονται
Τα Φρούτα έχουν σκοπόσενα όλαβοηθήσουν
τα στάδια ψυχικής
το και πνευματικής 
ανάπτυξης.
παιδί να Μιακατανοήσει
πρωτότυπη σειρά βιβλίων,
σταδιακά το εναρμονισμένη
γραπτό με το γλωσσι-
κό πλούτο του παιδιού,
λόγο μέσω που το βοηθάει
της ανάγνωσης μαζίνα το γονιό συναισθήματα και
μεδιαχειρίζεται
εσωτερικές συγκρούσεις,
του. Τα Φρούτα μα πάνω
αποτελούν, απ’ όλαπολύτιμα
επίσης, να αγαπήσει το διάβασμα.
εργαλεία
Τα Φρούτα κάθε
έχουνδασκάλου σε όλες τις
σκοπό να βοηθήσουν τάξειςνα κατανοήσει σταδια-
το παιδί
κά τοτου σχολείου,
γραπτό λόγο μέσωαφού μπορούν μαζί
της ανάγνωσης να χρησιμο-
με το γονιό του. Το παιδί θα έχει
έτσι ποιηθούν
την ευκαιρίαστις ώρες της
να γνωρίσει Ευέλικτης
καλύτερα Ζώνης
τον εαυτό του, καθώς θα ταυτιστεί με
– Φιλαναγνωσίας.
κάποιον από τους ήρωες, θα βιώσει τις δυσκολίες και τα προβλήματά του και Φιλία
θα χαρεί
Φρούταμε τοεπιμελημένα
ευτυχισμένο τέλος. Τα Φρούτα αποτελούν,
με παιδαγωγικό προ- επίσης, πολύτιμα
εργαλεία κάθε δασκάλου σε όλες τις τάξεις
σανατολισμό από αγαπημένους Έλληνες και του σχολείου, αφού μπορούν
να χρησιμοποιηθούν
ξένους συγγραφείς στις ώρες της Ευέλικτης Ζώνης
και εικονογράφους, που – Φιλαναγνωσίας.
Συλλογή παραμυθιών Πρώτα μαθηματικά Αθλητισμός – Συνεργασία Φρούτα
οξύνουνεπιμελημένα
τη φαντασία μεκι
παιδαγωγικό
αποτελούνπροσανατολισμό
μια πρω- από αγαπημέ-
νουςτότυπη
Έλληνεςμαθησιακή
και ξένους συγγραφείς
εμπειρία για και το
εικονογράφους,
σπίτι ή που οξύνουν τη Κοινωνία – Φιλία
φαντασία κι αποτελούν μια πρωτότυπη μαθησιακή εμπειρία για το σπίτι ή
το σχολείο.
το σχολείο.

Μπανάνα (2-4 ετών) – προσχολική ηλικία

Φραουλίτσα (5-6 ετών) – Νηπιαγωγείο & Α΄ Δημοτικού
Βατόμουρο (7-8 ετών) – Α΄, Β΄ & Γ΄ Δημοτικού
Λωτός (9-11 ετών) – Δ΄ & Ε΄ Δημοτικού
Ξινόμηλο (11+ ετών) – Ε΄ & Στ΄ Δημοτικού

Κυκλοφορούν και σε e-books. Αναζητήστε περισσότερους από 800 τίτλους στο www.psichogios.gr/ebooks!

Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800-11-64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.

TO ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΕΡΓΟ
ΤΗΣ ΡΕΝΑΣ ΚΑΡΘΑΙΟΥ ΣΤΑ
«ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ»
Τασούλα Τσιλιμένη
Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
Εισαγωγή
Ο
ρόλος της εκπαίδευσης στην επαφή των παιδιών με τη λογοτεχνία είναι
πολύ σημαντικός και υλοποιείται κατά κύριο λόγο μέσα από τα «Ανθολό-
για λογοτεχνικών κειμένων». Το κράτος μέσω των φορέων του (Υπουρ-
γείο Παιδείας, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, κ.λπ.) ανέκαθεν συμπεριλάμβανε και
τη συγγραφή ανθολογίων λογοτεχνικών κειμένων
22
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
ανάμεσα στο σύνολο των σχολικών εγχειριδίων
που προέβλεπε για κάθε βαθμίδα εκπαίδευσης.
Κάθε ανθολόγιο περιλαμβάνει όλα τα λογοτε-
χνικά είδη, πεζά και έμμετρα, ενώ οι στόχοι
του εξαρτώνται και συνδέονται από/με το
Αναλυτικό Πρόγραμμα. Η αναλογία των
λογοτεχνικών ειδών και γενών, μολο-
νότι δεν καθορίζεται με συγκεκριμένη
και ακριβή ποσόστωση, συνδέεται και
εξαρτάται από την ηλικία των παιδιών
στα οποία απευθύνεται το ανθολόγιο.
Κάθε λογοτεχνικό είδος εκπροσωπεί-
ται στα ανθολόγια, με σκοπό οι μαθητές/
τριες να έχουν τη δυνατότητα όχι μόνο να
γνωρίσουν τα είδη και τα γένη, αλλά και να
δημιουργηθεί ο κατάλληλος «διάλογος» με-
ταξύ αναγνώστη και κειμένου, καθώς κάθε
είδος διαθέτει ξεχωριστούς τρόπους έκφρα-
σης και επικοινωνίας.
Οι στόχοι των ανθολογίων παρουσιά-
ζονται συνήθως στα σημειώματα των επι-
τροπών ή συγγραφικών ομάδων, και απευ-
θύνονται στους ίδιους τους μαθητές και στους
εκπαιδευτικούς. Έτσι στα πρόσφατα ανθολόγια,
τα οποία εκδόθηκαν με τη συνεργασία του ΥΕΠΘ
και του Π.Ι. το 20061, ως βασικοί στόχοι σημειώνο-
νται:
• «…η επαφή του παιδιού… με καταξιωμένα από άποψη αισθη-
τική κείμενα κυρίως της ελληνικής έντεχνης και λαϊκής λο-
γοτεχνίας, η εξοικείωσή του με το εξωσχολικό βιβλίο και
η ενθάρρυνσή του να αναπτύξει τη δημιουργική του φα-
ντασία» (Α΄ & Β΄ Δημ.).
• «…η καλλιέργεια της λογοτεχνικής ευαισθησίας
και της φιλαναγνωσίας με τρόπους παιγνιώδεις
και ευχάριστους, η σταδιακή εξοικείωση του μα-
θητή με την εθνική αλλά και την παγκόσμια λο-
γοτεχνία καθώς και με πιο επεξεργασμένες μορφές
και διευρυμένες δυνατότητες της γλώσσας» (Γ΄ &
Δ΄ Δημ.).
• «…να τέρψει τους αναγνώστες του, φιλοδοξώντας να τους κάνει να νιώ-
σουν την αισθητική απόλαυση που μπορούν να προσφέρουν τα θαυμάσια
κείμενα της λογοτεχνίας μας· παράλληλα, να διαπιστώσουν με τρόπο βι-
ωματικό ότι η λογοτεχνία πηγάζει από την ίδια τη ζωή και ότι αυτή τη ζωή
μεταμορφώνει με τρόπο μαγικό και εξαίσιο σε έργο τέχνης» (Ε΄ & ΣΤ΄ Δημ.
/ http://digitalschool.minedu.gov.gr/courses/DSDIM-F113/).
Η ίδια τακτική ακολουθείται και στα ανθολόγια του Δημοτικού σχολείου πα-
23
ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013
λαιότερης κοπής2, όπου ο μελετητής διαβάζει στον πρόλογό τους: «Διαλεγμέ-
να κομμάτια απ’ το θησαυρό της λογοτεχνίας…» (Ανθολόγιο για τα παιδιά του
δημοτικού, Μέρος δεύτερο: 11).
Διαπιστώνεται από τα παραπάνω ότι η προγραμματισμένη από την πολι-
τεία γνωριμία των παιδιών με το έργο των λογοτεχνών υλοποιείται μέσω των
ανθολογίων, γεγονός που αναδεικνύει τη βαρύτητα των συγκεκριμένων εγ-
χειριδίων, η λειτουργία των οποίων αντιστοιχεί στη φιλοσοφία τού να τέρπουν
και να ωφελούν. Οι επιλογές των κειμένων είναι έργο της εκάστοτε συγγραφι-
κής ομάδας, η οποία, βέβαια, σε ό,τι αφορά τα «νέα ανθολόγια», δηλαδή αυτά
που τυπώθηκαν το 2006, λαμβάνει υπόψη της τις υποδείξεις των αρμοδίων για
τις χρονικές περιόδους καθώς και για την εκπροσώπηση των λογοτεχνικών
ειδών που θα συμπεριληφθούν σε αυτά. Έτσι οι μαθητές/τριες θα γευτούν –
και θα εμπνευστούν από– το έργο των δημιουργών που θα συμπεριληφθούν
εντός τους. Μέσα από τα λογοτεχνικά έργα θα αναπτύξουν τη φαντασία και
την κριτική τους ικανότητα, θα ερμηνεύσουν τον κόσμο, θα γνωρίσουν και θα
κατανοήσουν τον εαυτό τους και τους άλλους, θα διαπιστώσουν προβλήματα
που απορρέουν από τη συμπεριφορά του ανθρώπου, θα εκφραστούν δημιουρ-
γικά, και γενικά θα αποκτήσουν δεξιότητες απαραίτητες για την ένταξή τους
στην κοινωνία. Οι αναγνώστες ή ακροατές θα βρουν σε αυτά την ευκαιρία να
ακονίσουν τη σκέψη τους και συγχρόνως να αποκομίσουν «διδάγματα» χρή-
σιμα για τη ζωή τους (Τοντορόφ, 2013:52). Τα κείμενα των ανθολογίων, όντας
επιλεγμένα με υπευθυνότητα και γνώση εκ μέρους των ειδικών, θα δημιουρ-
γήσουν το απαραίτητο πλαίσιο ώστε τα παιδιά να αγαπήσουν τη λογοτεχνία
και το βιβλίο γενικότερα.

24
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
H παρούσα έρευνα
Στην παρούσα εργασία επιχειρούμε να διερευνήσουμε, στα ανθολόγια λογο-
τεχνικών κειμένων της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, την παρουσία της ποίη-
σης της Ρένας Καρθαίου (Ρ.Κ.), ποιήτριας που κατά κοινή παραδοχή των με-
λετητών της παιδικής λογοτεχνίας θεωρείται ότι όχι απλά «…έφερε το φως
της άνοιξης στην παιδική μας ποίηση, ανανεώνοντάς τη θεματολογικά…»
(Αναγνωστόπουλος, 1996:65), αλλά και ότι «…πέρα από τις ευαίσθητες θε-
ματικές επιλογές της, πέρα από τη συνειδητή προσπάθεια να συγκινήσει, να
πλησιάσει και να μιλήσει ισότιμα με τον μικρό αναγνώστη, επιλέγει να δώσει
προτεραιότητα στην επεξεργασία του στίχου, να τελειοποιήσει τις ρυθμικές
και ηχητικές διαστάσεις της γλώσσας και να θεμελιώσει εκεί επάνω την επι-
κοινωνία με το παιδί» (Καρακίτσιος: 115). Ποιήτρια η οποία έδωσε ποιητικές
συλλογές (Χαρταετοί στον ουρανό και Ανοιξιάτικα) «…από τις καλύτερες που
είδαμε μεταπολεμικά και που θα φέρουν έναν καινούργιο αέρα στο χώρο της
Π.Λ.» (Μπενέκος, 1998:4).
Πρόθεσή μας στη μελέτη αυτή είναι να εξακριβώσουμε ποια από τα έργα
της Καρθαίου ανθολογούνται και σε ποια ανθολόγια φιλοξενούνται. Αρχι-
κή μας πρόθεση ήταν να εστιάσουμε αποκλειστικά στα τρία «νέα ανθολόγια»
του Δημοτικού σχολείου, δηλαδή σε αυτά που τυπώθηκαν το 2006, μετά τις
αλλαγές στα αναλυτικά προγράμματα και την υιοθέτηση της διδακτικής της
διαθεματικότητας, όπως το ανθολόγιο της Ε΄ & ΣΤ΄ τάξης που προηγήθηκε
των άλλων δύο. Στην πορεία όμως διευρύναμε το ερευνητικό πεδίο και ενσω-
ματώσαμε και τα τρία μέρη του ανθολογίου που διανέμονταν στους μαθητές
του Δημοτικού πριν από το 2006 (α΄ έκδοση: 1975) καθώς η ποιήτρια ήδη
είχε δημοσιευμένο έργο είτε σε περιοδικά είτε μέσα από αυτόνομες ποιητικές
συλλογές3. Στην έρευνά μας συμπεριλάβαμε και το μοναδικό ανθολόγιο του
Νηπιαγωγείου (το αναθεωρημένο τεύχος που κυκλοφόρησε το 1996 και που
είναι το μοναδικό που ακόμη κυκλοφορεί στα Νηπιαγωγεία, αφού το πακέτο
συγγραφής των νέων ανθολογίων δεν προέβλεπε κάτι για τη συγκεκριμένη
βαθμίδα εκπαίδευσης. Το ερευνητικό μας υλικό εμπλουτίστηκε ακόμη περισ-
σότερο καθώς προσθέσαμε και ανθολόγια που δεν είναι του ΥΠΕΠΘ αλλά
άλλων φορέων, απευθύνονται όμως σε παιδιά και εκπαιδευτικούς και κυκλο-
φόρησαν από το 1988 έως 1996. Έτσι θα έχουμε μια πληρέστερη εικόνα της
ανθολόγησης του έργου της Ρένας Καρθαίου.
Το δείγμα
Το ερευνητικό μας δείγμα αποτελείται συνολικά από 13 ανθολόγια/ανθολογίες. 25
Συγκεκριμένα: ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013
o Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων Α΄ & Β΄ Δημοτικού, «Το δελφίνι»,
ΟΕΔΒ, Αθήνα 2006. Συγγραφική ομάδα: Τσιλιμένη Τ., Γραίκος Ν., Καίσα-
ρης Λ., Καπλάνογλου Μ.
o Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων Γ΄ & Δ΄ Δημοτικού, «Στο σχολειό του
κόσμου», ΟΕΔΒ, Αθήνα 2006. Συγγραφική ομάδα: Κατσίκη-Γκίβαλου Α.,
Παπαδάτος Γ., Πάτσιου Β., Πολίτης Δ., Πυλαρινός Θ.
o Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων Ε΄ & ΣΤ΄ Δημοτικού, «Με λογισμό και
μ’ όνειρο», ΟΕΔΒ, Αθήνα 2001. Συγγραφική ομάδα: Κατσίκη-Γκίβαλου Α.,
Καλογήρου Τζ., Παπαδάτος Γ., Πρωτονοταρίου Στ., Πυλαρινός Θ.
o Ανθολόγιο για παιδιά του Δημοτικού. Μέρος πρώτο, ΟΕΔΒ, Αθήνα
1975.
o Ανθολόγιο για παιδιά του Δημοτικού. Μέρος δεύτερο, ΟΕΔΒ,
Αθήνα 1975.
o Ανθολόγιο για παιδιά του Δημοτικού. Μέρος τρίτο, ΟΕΔΒ, Αθήνα
1975.
o Ποίηση και φαντασία σε μικρά παιδιά, Παπανικολάου
Σ. & Τσιλιμένη Τ., Θεσσαλονίκη 1988.
o Ανθολόγιο Χειμωνιάτικο, για παιδιά προσχολικής και πρω-
τοσχολικής ηλικίας, Καστανιώτης, Αθήνα 1994. Συγγρα-
φείς: Αναγνωστόπουλος Β. Δ. & Τσιλιμένη Τ.
o Ανθολόγιο Ανοιξιάτικο, για παιδιά προσχολικής και πρω-
τοσχολικής ηλικίας, Καστανιώτης, Αθήνα 1994. Συγγρα-
φείς: Αναγνωστόπουλος Β. Δ. & Τσιλιμένη Τ.
 o Ανθολόγιο Καλοκαιρινό, για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλι-
κίας, Καστανιώτης, Αθήνα 1994. Συγγραφείς: Αναγνωστόπουλος Β. Δ. &
Τσιλιμένη Τ.
o Ανθολόγιο Φθινοπωρινό, για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλι-
κίας, Καστανιώτης, Αθήνα 1994. Συγγραφείς: Αναγνωστόπουλος Β. Δ. &
Τσιλιμένη Τ.
o Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων για το Νηπιαγωγείο, με συντακτική
ομάδα τους: Μαυροειδή Γ., Δράγαση Ε., Γκενάκου Ζ., Γενειατάκη Ειρ.,
Νιάρχου Αγγ. (ΥΠΕΠΘ & Π.Ι., ΟΕΔΒ, Αθήνα 1996).
o Διαλέγω και διαβάζω. Ποιήματα και πεζά για παιδιά, Α.Π.Θ.-Ίδρυμα Μ.
Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1995.

Παρουσίαση και σχολιασμός δεδομένων –

Ανθολόγια του ΥΠΕΠΘ
• Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων Α΄ & Β΄ Δημοτικού, «Το δελφίνι»
26
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
Στο ανθολόγιο αυτό καταγράφονται 2 ποιήματα της Ρ.Κ. Το πρώτο είναι
απόσπασμα (μια στροφή) από το ποίημα με τίτλο «Ο Σεπτέμβρης» και
27 
ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013
αποτελεί τον «προοργανωτή» της ενότητας «Σχολείο και παιδί» (σελ. 29),
ενώ το δεύτερο βρίσκεται στην ενότητα «Θρησκευτική ζωή» (σελ. 111) και
έχει τον τίτλο «Χριστουγεννιάτικο δέντρο».

• Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων Γ΄ & Δ΄ Δημοτικού, «Στο σχολειό του

κόσμου»
Κανένα ποίημα δεν εμπεριέχεται στο ανθολόγιο αυτό.
• Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων Ε΄ & ΣΤ΄ Δημοτικού, «Με λογισμό
και μ’ όνειρο»
Και σε αυτό το ανθολόγιο δεν συμπεριλαμβάνεται ποίημα της Ρ.Κ.
Παλαιότερα ανθολόγια
• Ανθολόγιο για παιδιά του Δημοτικού. Μέρος πρώτο
Δύο ποιήματα φιλοξενούνται εδώ και είναι: «Οι καλύτεροί μου φίλοι» (σελ.
119) από τη συλλογή Χαρταετοί στον ουρανό, που εκδόθηκε το 1973, και
«Γύρω-γύρω όλοι» (σελ. 120), από την ίδια συλλογή.
• Ανθολόγιο για παιδιά του Δημοτικού. Μέρος τρίτο
Κανένα ποίημα της Καρθαίου δεν συμπεριλαμβάνεται και σε αυτό το τεύ-
χος, που προορίζεται για την Ε΄ & ΣΤ΄τάξη του Δημοτικού.
• Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων για το Νηπιαγωγείο
Το ανθολόγιο αυτό απευθύνεται σε μικρά παιδιά, ως εκ τούτου δίνει έμφα-
ση στην ποίηση που θεωρείται ότι συμβάλλει ιδιαίτερα στην καλλιέργεια
της Γλώσσας. Έτσι καταγράφουμε 91 ποιήματα επώνυμων δημιουργών
(εξαιρούνται όσα ανήκουν στη λαϊκή δημιουργία). Στο σύνολο αυτό η συ-
ντακτική ομάδα συμπεριέλαβε τρία ποιήματα της Καρθαίου, ήτοι: «Φθινό-
πωρο» (σελ. 7), από τη συλλογή Ο αγέρας παίζει φλογέρα (Τήνος, 1977),
«Νανούρισμα» (σελ. 34), χωρίς να αναφέρεται στη βιβλιογραφία η πηγή
προέλευσης, και «Τραγουδάκι-Προσευχή» (σελ. 145), από τη συλλογή
Χαρταετοί στον ουρανό (Αθήνα 1973).

• Ανθολόγιο για παιδιά του Δημοτικού. Μέρος δεύτερο

Τέσσερα ποιήματα από την ίδια συλλογή (Χαρταετοί στον ουρανό) ανθο- Aνθολόγια άλλων φορέων
λογούνται στο δεύτερο μέρος του ανθολογίου, ήτοι: «Η Αστροναύτισσα»
(σελ. 15), «Κικιρίκου! Κικιρί!» (σελ. 24), «Προσευχή ενός μικρού κορι- • Ποίηση και φαντασία σε μικρά παιδιά
τσιού» (σελ. 156), και «Το τραγούδι του μαγκανοπήγαδου» (σελ. 238). Τρία ποιήματα της Καρθαίου περιέχει η ποιητική αυτή ανθολογία, που προ-

28
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
έρχονται από το συλλογικό βιβλίο Ο αγέρας παίζει φλογέρα (Τήνος, 1977)
και από τη συλλογή Χαρταετοί στον ουρανό, ήτοι: «Η σακαράκα» (σελ. 20),
«Χριστουγεννιάτικο δέντρο» (σελ. 22), και «Ο γλυκατζής» (σελ. 24).
• Ανθολόγιο Χειμωνιάτικο, για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής
ηλικίας
Στο βιβλίο αυτό καταγράφουμε δύο ποιήματα της Καρθαίου: «Χριστου-
γεννιάτικο δέντρο» (σελ. 47), από τη συλλογή Ο αγέρας παίζει φλογέρα
(Αθήνα, 1997), και «Της Πρωτοχρονιάς φλουρί» (σελ. 68), ποίημα που δη-
μοσιεύτηκε στο περιοδικό Χελιδόνια, τχ. 11 (1980), σελ. 28.
• Ανθολόγιο Ανοιξιάτικο, για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας
Ένα ποίημα περιέχει η συγκεκριμένη συλλογή, με τίτλο «Πάσχα» (σελ. 74),
που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Χελιδόνια, τχ. 15 (1981), σελ. 5.
• Ανθολόγιο Καλοκαιρινό, για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας
Και σε αυτό το ανθολόγιο έχουμε ένα ποίημα, με τίτλο «Καλοκαίρι» (σελ.
11), από το βιβλίο Χαρούμενες διακοπές, Πατάκης, Αθήνα 1982.
• Ανθολόγιο Φθινοπωρινό, για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας
Ένα ποίημα συμπεριλαμβάνει η συλλογή αυτή, με τίτλο «Κικιρίκου! Κικι-
ρί!» (σελ. 30), από τη συλλογή Χαρταετοί στον ουρανό (Αθήνα, 1972).
• Διαλέγω και διαβάζω: Ποιήματα και πεζά για παιδιά
Σε αυτή την ανθολογία καταγράφουμε δύο ποιήματα που προέρχονται από
την ίδια συλλογή, τα Ανοιξιάτικα (Ευρωεκδοτική, Αθήνα, 1982). Οι τίτλοι
είναι: «Καρναβάλι» (σελ. 58) και «Η μπουγάδα» (σελ. 89).
Συγκεντρωτικά, τα ποιήματα που ανθολογούνται είναι τα εξής:
▶ Ο Σεπτέμβρης ▶ Φθινόπωρο
▶ Χριστουγεννιάτικο δέντρο ▶ Νανούρισμα
▶ Οι καλύτεροί μου φίλοι ▶ Τραγουδάκι-Προσευχή
▶ Γύρω-γύρω όλοι ▶ Η σακαράκα
▶ Η Αστροναύτισσα ▶ Ο γλυκατζής
▶ Κικιρίκου! Κικιρί! ▶ Της Πρωτοχρονιάς φλουρί
▶ Προσευχή ενός μικρού ▶ Πάσχα
κοριτσιού ▶ Καρναβάλι
▶ Το τραγούδι ▶ Η μπουγάδα
του μαγκανοπήγαδου
Σχολιασμός-Συμπεράσματα 29
ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013
Συνολικά, στα 13 ανθολόγια φιλοξενούνται 20 ποιήματα της Καρθαίου. Πα-
ρατηρούμε ότι τα ανθολόγια που απευθύνονται στα παιδιά των μεγαλύτερων
τάξεων του Δημοτικού δεν συμπεριλαμβάνουν ποιήματά της, γεγονός που μας
οδηγεί στη σκέψη ότι οι ανθολόγοι θεωρούν πως η Καρθαίου, ποιήτρια που αρ-
χικά ασχολήθηκε με την ποίηση ενηλίκων, δεν στρέφει το ενδιαφέρον της στη
συνέχεια στο παιδικό κοινό γενικώς, αλλά κυρίως απευθύνεται στις μικρότερες
ηλικίες. Αυτή η σκέψη ενισχύεται και από τις απόψεις των μελετητών της παι-
δικής λογοτεχνίας οι οποίοι αναφερόμενοι στο έργο της Καρθαίου σημειώνουν
ότι «…η οπτική γωνία με την οποία προσεγγίζει τα ποικίλα θέματα πλησιάζει
στη λογική του μικρού παιδιού», και ότι «…γράφει για το μικρό παιδί με διά-
θεση και στόχο απόλυτης επικοινωνίας μαζί του» (Καρακίτσιος, 2002:112). Το
ενδιαφέρον των συγγραφικών ομάδων επικεντρώνεται κυρίως στις δύο συλ-
λογές της Καρθαίου με τίτλο Ανοιξιάτικα και Χαρταετοί στον ουρανό,
από τις οποίες και αντλείται η πλειονότητα των ποιημάτων.
Σε ό,τι αφορά στη θεματική επιλογή των ποιημάτων εκ μέρους
των ανθολόγων, διαπιστώνεται ότι αυτή εξυπηρετεί μάλλον το πνεύ-
μα σχεδιασμού ενός ανθολογίου, που έχει σαφή παιδαγωγικό στόχο το
να συνδυάζει την ψυχαγωγία με τη μάθηση. Σημειώνεται ότι «τέρπει
και διδάσκει ένα καλό ποίημα» (Αναγνωστόπουλος 1996:66), αλλά
και γενικότερα η ποίηση χαρακτηρίζεται «άδολη τέχνη, που αποβλέ-
πει στη συνολική, μακροπρόθεσμη και σε βάθος καλλιέργεια
του ατόμου» (Μπενέκος 1998:26). Τα ποιήματα που φιλοξε-
νούνται στα ανθολόγια αναφέρονται στον κύκλο του χρόνου,
τη φύση, τα ζώα, τις γιορτές, αλλά και την τεχνολογία. Διαθέ-
 τουν έντονη εικονοπλασία («Ο γλυκατζής») και ηχοποίητες λέξεις («Η σακα-
ράκα»), στοιχεία που ικανοποιούν ιδιαίτερα τα μικρά παιδιά που αρέσκονται
στον έντονο ρυθμό, τη μουσικότητα και την κίνηση. Η ποιήτρια γνωρίζει πολύ
καλά τη σκέψη των παιδιών, οπότε επιλέγει και χρησιμοποιεί γοργό ρυθμό που
«ανταποκρίνεται στη φυσική κινητικότητα των παιδιών…» (Αναγνωστόπου-
λος, 1996:65). Η προσωποποίηση, που τακτικά χρησιμοποιεί η Καρθαίου, βο-
ηθά το παιδί να βιώσει τους στίχους και να προσλάβει την ποίηση ως έκφραση
χορού, μουσικής και λόγου. Μέσα από αυτό το παιχνίδι μουσικότητας και λό-
γου θα κατανοηθούν από το παιδί νοήματα και εικόνες
που ίσως σε άλλη περίπτωση δεν θα μπορούσαν να
αναπαρασταθούν στη λογική του, όπως, π.χ.,
συμβαίνει με το ποίημα «Ο Σεπτέμβρης».
Με ξεχωριστό τρόπο, και με όπλα της τη
μεταφορά και το χιούμορ, θα επιχει-
ρήσει να εξοικειώσει το μικρό παιδί
με την τεχνολογία, στο ποίημα με
τίτλο «Η αστροναύτισσα», που
ανθολογείται ακριβώς για αυτόν
30
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
το σκοπό.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η
επιλογή δύο ποιημάτων που
ανήκουν στην κατηγορία των
προσευχών και σχετίζονται με
τη θρησκευτική ζωή, η οποία
έχει τη δική της θέση στη σχολική
ζωή. Τα ποιήματα που επιλέγονται
(«Τραγουδάκι-Προσευχή», «Προ-
σευχή ενός μικρού κοριτσιού») είναι
σύστοιχα της λογικής των παιδιών που
συνομιλούν με τα ουράνια πνεύματα. «Η
ποιήτρια μετα-ποιεί τη φυσική τάξη ή την
παραδομένη τάξη σε μια νέα πραγματικότητα:
σε όνειρο, σε παιχνίδι της φαντασίας…» (Μπενέ-
κος, 1998:17).
Κάποια από τα ποιήματα επαναλαμβάνονται σε περισσότερα του ενός αν-
θολογίου, όπως το «Χριστουγεννιάτικο δέντρο» που επιλέγεται τρεις φορές.
Το ποίημα αυτό συνιστά πανδαισία οικείων παιδικών εικόνων.
Γενικότερα, επιλέγονται ποιήματα με ομοιοκαταληξία, εικονοπλασία, ρίμα
ανάλαφρη, με ρυθμό που αγγίζει το παιδί και του μεταφέρει την αρμονία. Αναμ-
φίβολα, η παρουσία στίχων της Καρθαίου στα ανθολόγια έχει να προσφέρει
δροσιά στα βιβλία αυτού του τύπου και βοηθά τους μικρούς αναγνώστες στο
να αγαπήσουν τη λογοτεχνία γενικά και κυρίως την ποίηση, αφού η ποιήτρια
«κατέχει τη λεπτή τέχνη να μιλάει στα παιδιά, να γελάει μαζί με τα παιδιά» (Ανα-
γνωστόπουλος, 1996:66). Με την έντονη χιουμοριστική διάθεση που χαρακτη-
ρίζει τους στίχους της, το παιδί ψυχαγωγείται και γελά, ενώ συνάμα στέκεται
αντιμέτωπο με προβληματισμούς που εκφέρονται άψογα τεχνικά. Γνωρίζοντας
τα εξαίσια και μοναδικά χαρακτηριστικά της ποίησης της Καρθαίου, οι ανθολό-
γοι εντάσσουν την ποίησή της στα ανθολόγια, στο μέτρο που τους «επιτρέπε-
ται» αναλογικά και με τους άλλους ποιητές, όντας σίγουροι ότι η εκρηκτική και
πολυδύναμη γλώσσα της, η μοναδική τεχνική με την οποία χειρίζεται το στίχο
και η παιδική της θέαση του κόσμου θα κεντρίσουν το ενδιαφέρον των παιδιών
και θα τα κάνει να την αναζητήσουν και έξω από τα ανθολόγια, κάτι που πρέπει
να είναι στόχος για κάθε σωστό εγχειρίδιο αυτού του είδους.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Εκτός από το Ανθολόγιο της Ε΄ & ΣΤ΄ Δημοτικού, που κυκλοφόρησε το 2001.
2. Αυτά που διανέμονταν πριν το 2006.
3. Το 1973 εκδίδεται η ποιητική της συλλογή, Χαρταετοί στον ουρανό.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. (1996), Τάσεις και εξελίξεις της παιδικής λογοτεχνίας, Αθήνα, Εκδό-
σεις των Φίλων.
Καρακίτσιος, Ανδρέας (2002), Σύγχρονη παιδική ποίηση, Αθήνα, Σύγχρονοι Ορίζοντες.
Μπενέκος, Αντώνης (1998), Ρένα Καρθαίου: Αφιέρωμα της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντρο-
φιάς για την προσφορά της ποιήτριας στα παιδικά γράμματα, Αθήνα, Πατάκης.
31 
ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013
Τοντορόφ, Τσβετάν (2013), Η λογοτεχνία σε κίνδυνο, Αθήνα, Πόλις.
Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. & Τσιλιμένη, Τ. (1994), Ανθολόγιο Χειμωνιάτικο, για παιδιά προσχολι-
κής και πρωτοσχολικής ηλικίας, Αθήνα, Καστανιώτης.
Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. & Τσιλιμένη, Τ. (1994), Ανθολόγιο Ανοιξιάτικο, για παιδιά προσχολικής
και πρωτοσχολικής ηλικίας, Αθήνα, Καστανιώτης.
Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. & Τσιλιμένη, Τ. (1994), Ανθολόγιο Καλοκαιρινό, για παιδιά προσχολι-
κής και πρωτοσχολικής ηλικίας, Αθήνα, Καστανιώτης.
Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. & Τσιλιμένη, Τ. (1994), Ανθολόγιο Φθινοπωρινό, για παιδιά προσχολι-
κής και πρωτοσχολικής ηλικίας, Αθήνα, Καστανιώτης.
Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων Α΄ & Β΄ Δημοτικού, «Το δελφίνι» (2006). Συγγραφική ομάδα:
Τσιλιμένη Τ., Γραίκος Ν., Καίσαρης Λ., Καπλάνογλου Μ. (Αθήνα, ΟΕΔΒ).
Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων Γ΄ & Δ΄ Δημοτικού, «Στο σχολειό του κόσμου» (2006). Συγ-
γραφική ομάδα: Κατσίκη-Γκίβαλου Α., Παπαδάτος Γ., Πάτσιου Β., Πολίτης Δ., Πυλαρινός
Θ. (Αθήνα, ΟΕΔΒ).
Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων Ε΄ & ΣΤ΄ Δημοτικού, «Με λογισμό και μ’ όνειρο» (2001).
Συγγραφική ομάδα: Κατσίκη-Γκίβαλου Α., Καλογήρου Τζ., Παπαδάτος Γ., Πρωτονοταρίου
Στ., Πυλαρινός Θ. (Αθήνα, ΟΕΔΒ).
Ανθολόγιο για παιδιά του Δημοτικού. Μέρος πρώτο, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1975.
Ανθολόγιο για παιδιά του Δημοτικού. Μέρος δεύτερο, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1975.
Ανθολόγιο για παιδιά του Δημοτικού. Μέρος τρίτο, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1975.
Ανθολόγιο λογοτεχνικών κειμένων για το Νηπιαγωγείο, με συντακτική
ομάδα τους: Μαυροειδή Γ., Δράγαση Ε., Γκενάκου Ζ., Γενειατάκη
Ειρ., Νιάρχου Αγγ. (ΥΠΕΠΘ & Π.Ι., Αθήνα, ΟΕΔΒ, 1996).
Διαλέγω και διαβάζω. Ποιήματα και πεζά για παιδιά, Ζήκου-Βάρφη,
Ελ. (Α.Π.Θ. & Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1995).
Παπανικολάου Σ. & Τσιλιμένη Τ. (1988), Ποίηση και φαντασία σε μικρά
παιδιά, Θεσσαλονίκη.
 H ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ
ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ
ΣΤΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ
ΤΗΣ ΡΕΝΑΣ ΚΑΡΘΑΙΟΥ
Γιάννης Σ. Παπαδάτος
Λέκτορας του Πανεπιστημίου Αθηνών

Η
Ρένα Καρθαίου (Ρ.Κ.) (1913-2005) αφιέρωσε μεγάλο μέρος της ζωής της
μέσα από τη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά για την προώθηση του
παιδικού βιβλίου και της παιδικής λογοτεχνίας. Ο Μπενέκος αναφέρει
ότι η Ρ.Κ. «ως πνευματική οντότητα και δημιουργός, ανατράφηκε και έδρασε
μέσα στο πνεύμα του μεσοπολέμου και κουβαλάει […] τις αγωνίες και τους
προβληματισμούς εκείνης της εποχής […] (είχε δε) μια άλλη όραση σχετικά με
32 το τι σημαίνει λογοτεχνία για το παιδί» (Μπενέκος, 1998:5). Πρωτίστως η Ρ.Κ. 33
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ είναι μια δημιουργός με σημαντικό έργο στην ποίηση για παιδιά. Οι μελετητές ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

και οι θεωρητικοί της λογοτεχνίας συμφωνούν ότι ανανέωσε τη θεματολογία

της ποίησης για παιδιά, ότι η ποίησή της έχει πηγαίο χιούμορ, το δε φως εί-
ναι συστατικό στοιχείο των ποιητικών της εικόνων. Επίσης αναφέρονται στην
ισορροπία μορφής και περιεχομένου στην ποίησή της και στη στιχουργική της
τελειότητα (Αναγνωστόπουλος, 1983:65· Καλλέργης, 2002:284· Καρακίτσιος,
2008:99-101), καθώς και στην πανδαισία της ελληνικής φύσης που αποτυ-
πώνεται στο έργο της (Αναγνωστόπουλος, ό.π.: 65-6), το οποίο εντάσσουν
στην εξπρεσιονιστική ή τη νεωτερική ποίηση (Αναγνωστόπουλος, ό.π.· Δε-
λώνης, 1990:144). Επιπλέον σημειώνουν τις καταβολές της από τους κλασι-
κούς της ποίησης για παιδιά (Πάλλη, Βιζυηνό, Παπαντωνίου, Ρώτα, Στασινό-
πουλο) (Σακελλαρίου, ό.π.· Δελώνης, ό.π.: 45· Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας,
2007:1037).
Στο παρόν κείμενο με αποκλειστική αναφορά στην ποιητική της συλλο-
γή Στα μονοπάτια του ήλιου (2000), που περιλαμβάνονται και ποιήματα
από προηγούμενες συλλογές, θα αναφερθώ μόνο στο περιεχόμενο και ει-
δικότερα στην παρουσία της φύσης σε αυτό. Επειδή ο όρος φύση έχει πολ-
λές σημασίες οι οποίες διαπλέκονται, επικαλύπτονται μερικώς ή ακό-
μη και συγκρούονται (Κιντή-Ζήκα, 1999:61), θα ασχοληθώ με εκείνη τη
σημασία του όρου που αποτυπώνεται στα ποιήματα της συλλογής και ανα-
φέρεται στον φυσικό κόσμο (Κιντή-Ζήκα, ό.π.) με το σύνολο των υλικών
στοιχείων του (φυτά, ζώα, γη) και στον συμπαντικό, ιδιαίτερα της πραγ-
ματικής ή φαντασιακής σχέσης τους με τον άνθρωπο και τις πράξεις του.
Η φύση υπ’ αυτή την έννοια, στην ποίηση για παιδιά, συνήθως επιτελεί έναν
βασικό ρόλο. Στοιχεία της άμεσα συνδεδεμένα με τη ζωή του μικρού παιδιού
γίνονται το ρεαλιστικό ή φαντασιακά ανθρωπομορφικό πλαίσιο προκειμένου
οι ποιητές/ποιήτριες να μιλήσουν στο παιδί, να του εμφυσήσουν έμμεσα μηνύ-
ματα για τη ζωή και γενικά για τον κόσμο που πρόκειται να το δεχτεί, να του
δημιουργήσουν πλαίσια χαράς, ψυχαγωγίας, ευτυχίας, αλλά και προβληματι-
σμού. Στο άρθρο θα υποστηρίξω ότι η Ρ.Κ. επειδή γνωρίζει πολύ καλά και «τη
λειτουργία της πρόσληψης της ποίησης από το παιδί» (Καρακίτσιος, ό.π.:103),
χρησιμοποιεί εύστροφα και πρωτότυπα στο πλαίσιο της παιδικότητας εικόνες
του φυσικού και συμπαντικού τοπίου, οι οποίες εντάσσονται λειτουργικά σε
θεωρητικές αποτυπώσεις της φύσης, εκκινώντας από την αρχαία σκέψη και
φτάνοντας ως σήμερα. Μεθοδολογικά θα ακολουθήσω την κατηγοριοποίηση
των ποιημάτων της συλλογής στις ενότητες: Ελλάδα, Σχολείο, Παιδί, Μέρα-
Νύχτα, Επετειακά, Καθημερινά, Οικογένεια, Φύση. Σε αυτές τις ενότητες η
φύση εισχωρεί στον κόσμο του παιδιού, παίρνει ένα άλλο περιεχόμενο, αφε-
 νός προσιτό στο παιδί και αφε- με να πούμε ότι η φύση με τα
τέρου επιτυγχάνεται η ένταξή προαναφερόμενα στοιχεία και
της ουσιαστικά στο βίωμά του. ενίοτε με όχημα τον υπερρεα-
Ο τίτλος της συλλογής δίνει λισμό [«Έχει σάκα από νερό / κι
το στίγμα των ποιημάτων της. έχει μέσα τα βιβλία / από σύννε-
Οι παραπάνω ενότητες είναι φο κι αφρό…» (σ. 22)] συμμετέ-
για την ποιήτρια τα συμβολικά χει στη διάπλαση της παιδικής
μονοπάτια της ζωής, η φύση δε ψυχής, αφού ο ίδιος ο Σεπτέμ-
και προπάντων ο ήλιος αποτε- βρης μέσω της ποιήτριας θα πει
λούν γι’ αυτά σημαντική πηγή στο παιδί: «Με του ανέμου τα
νοήματος. Στην πρώτη κιόλας ποδάρια / τρέχει δίχως να τον
ομώνυμη ενότητα με το μόνο βλέπεις. / Στων βημάτων σου
ποίημα «Ελλάδα», η φύση σε τα αχνάρια / διαμαντάκι θε να
μια οργιαστική, οικολογικά βρεις, / σταγονίτσες / σταγονί-
γήινη και συνάμα συμπαντική τσες / μιας ολόχρυσης βροχής»
θέαση (ήλιος, δέντρα, χωριά, (σ. 22). Αν και δεν είναι στους
θάλασσα, άστρα) συμμετέχει στόχους μου να μιλήσω για τη
με υπερρεαλιστικές εικόνες στη στιχουργική μορφή –αναφέρ-
34
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
σύλληψη της Ελλάδας ως συμ-
βόλου με τα συγκεκριμένα χα-
θηκα παραπάνω στην απόλυ-
τη συμφωνία θεωρητικών–, εν
35
ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013
ρακτηριστικά στοιχεία. Το φως τούτοις πρέπει να σημειώσω
σε όλους τους στίχους σχεδόν ότι αρκετά ποιήματα της Ρ.Κ.
υπογραμμίζει μια διθυραμβικής έχουν ένα πρόσθετο προσόν,
πνοής χρωματική αντίστιξη που που συνδέεται με τη διαλεκτική
περικλείεται στο καταληκτικό ταύτιση μορφής και περιεχομέ-
δίστιχο: «…Είν’ στο χάρτη απά- νου, και το οποίο αποδεικνύ-
νω η Ελλάδα / θάλασσα, ουρα- ει την ανανέωση και της ίδιας
νός, λιακάδα» (σ. 16). της παραδοσιακής μορφής των
στίχων. Το ποίημα «Ο Σεπτέμ-
Και στη δεύτερη ενότητα («Σχολείο») η φύση μέσω κυρίως δύο ποιημάτων για βρης» στο οποίο και ανήκουν οι παραπάνω στίχοι, το αποδεικνύει.
το Σεπτέμβρη αλλά και με την παρουσία ζώων, οικείων στο παιδί, συμμετέ- Επιπλέον στο συγκεκριμένο ποίημα, όπως και σε άλλα της συλλογής, εμ-
χει ανθρωπομορφικά συνδεόμενη με το άνοιγμα των σχολείων, βοηθώντας το φανίζονται και στοιχεία του μαγικού ρεαλισμού, τα οποία συμμετέχουν στην
παιδί να αρχίσει με χαρά τη σχολική του ζωή. «Ο Σεπτέμβρης κατεβαίνει / και ανθρώπινη πράξη. Στον μαγικό ρεαλισμό, ο οποίος δεν αποτελεί κάποιο ρεύ-
για το σχολειό πηγαίνει… / κρύβεται μες στα βαρέλια / που τα καθαρίζουν. Γέ- μα, αλλά τρόπο αφήγησης (Bowers, 2004:23), ο ήρωας και ο αναγνώστης δεν
λια, / τούμπες κάνει και φωνάζει. / Μούστος ο Σεπτέμβρης. Βράζει» (σ. 19), «Ο αναρωτιούνται για τα φαντασιακά γενόμενα κι έτσι ο ρεαλισμός, παρόλο που
Σεπτέμβρης είναι αγόρι…» (σ. 22), «…Στο σχολειό μου τρέχω… φτάνω… / Από «διασπάται» με το μαγικό, δεν ανατρέπεται, αντίθετα ενισχύεται. Έτσι σε ορι-
φίλους ξεχειλίζει / κι όλο γράμματα μυρίζει…» (σ. 24). Εδώ, τα φυσικά στοι- σμένα ποιήματα οι εικόνες της Ρ.Κ. δεν παραμένουν απλές μεταφορές, παρο-
χεία κινούνται αέναα συνενώνοντας τη φωνή τους με τη χαρά και την ευτυχία μοιώσεις ή προσωποποιήσεις, αλλά εμπλουτισμένες με τον τρόπο του μαγικού
του περιβάλλοντος, αλλά και ουσιαστικά, πάσχοντας με τα χτυποκάρδια του ρεαλισμού δίνουν μια νέα, συμβολική και συνάμα δυναμική θέαση της πραγ-
παιδικού κόσμου. Ο παγανισμός στοιχείων της φύσης, όπως έχει επισημανθεί ματικότητας (Bowers, ό.π.).
και από τον Δελώνη (Δελώνης, ό.π.), λειτουργεί ιδιότυπα, με την έννοια της
φύσης της υπαίθρου που συμμετέχει άλλοτε οργιαστικά σε ένα πανηγύρι με Η τρίτη ενότητα («Παιδί») αναφέρεται στο αιώνιο παιδί ή, θα έλεγα, καλύτε-
γέλια και φράσεις που παραπέμπουν σε παιδικά παιχνίδια και άλλοτε η φύση ρα, στην παιδικότητα με την έννοια της φαντασίας, της δυναμικότητας, της
γίνεται φίλος, συμμαθητής (σ. 23) και συμπαραστάτης του παιδιού. Μπορού- ευκινησίας, της αλληλεπίδρασης με τους άλλους και τη φύση. Πρόκειται για
 την αυτονομία της παιδικής ηλικίας που σχετίζεται με την εξάρτησή της από
τους ενήλικες. Μόνο το παιδί έχει επίγνωση της ηλικίας του. Ο ενήλικος έχει
την ανάμνηση της δικής του παιδικής ηλικίας. Η λογοτεχνία για παιδιά αποτυ-
πώνει ένα αμάλγαμα παιδικότητας το οποίο επηρεάζει τα παιδιά, τα οποία με
τη σειρά τους επηρεάζουν αυτή την καταγραμμένη παιδικότητα του κειμένου
(Hollindale, 1997). Η παιδικότητα που αποτυπώνεται στην ποίηση της Ρ.Κ.
και ιδιαίτερα στη συγκεκριμένη ενότητα είναι πολύ κοντά στο παιδί. Στην ποί-
ησή της πρωταγωνιστούν παιδιά που ζουν την ηλικία τους και απασχολούνται
με ζητήματα της καθημερινότητάς τους. Μάλιστα, όπως ορθά επισημαίνεται
από τον Σακελλαρίου, το παιδί απελευθερώνεται από τον καθωσπρεπισμό
(Σακελλαρίου, 1996:134), ενώ σημειώνεται με έμφαση από τον Αναγνωστό-
πουλο ότι χρησιμοποιούνται και ιδιότητες του παιδιού όπως η ξεγνοιασιά, η
ζωντάνια και το όνειρο (Αναγνωστόπουλος, ό.π.), βασικά στοιχεία της προα-
ναφερόμενης «παιδικότητας».
Η Ρ.Κ. προσθέτει δύο σημαντικές παραμέτρους οι οποίες αποτελούν βα-
σικό στοιχείο της ποιητικής της: η πρώτη συνδέεται με τη συμβολική εικονο-
ποιία της φύσης. Στο ποίημα-σάλπισμα (Μπενέκος, 1998:15), «Το παιδί βγήκε
αμαξάδα», ανάμεσα στην απόλαυση και την αφθονία της χαράς εμφανίζεται
36
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
να συμμετέχει και η φύση ως μέρος του σκηνικού. Η ποιήτρια καταφέρνει να
συνδυάσει σε μία μόνο χρονική στιγμή πολλές από τις λειτουργίες του σκη-
37 
ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013
νικού, δηλαδή: ως λογοτεχνικής γεωγραφίας, ως συμβόλου, ως διάθεσης,
ως επικοινωνίας, και τέλος ως μύησης και ενηλικίωσης (Παπαντωνάκης- τάζει; / –Το χρυσάφι όλου του κόσμου / στην καρδιά του να
Κωτόπουλος, 52-68). Εδώ, η ενήλικη ποιητική φωνή παρουσιάζεται ανεπαί- σωριάζει / …–Ο χειμώνας τι θα φτιάξει / για το ολόγλυκο το
σθητα συνδέοντας τη φύση, την παιδική ηλικία και τις δυσκολίες της ζωής. αγόρι; / –Από πάγο παιχνιδάκια / κι ένα αφράτο πανωφόρι»
Όλα, μετά από μια διονυσιακής διάθεσης χαρά του παιδιού, με κουδούνια, (σ. 28).
τροχούς, γέλια, εικόνες όπως το θριαμβικό σμίξιμο των δέντρων στις κορφές Στη συνέχεια σε δύο ποιήματα, ένα αντιπολεμικό (σ. 30: «Πο-
τους και την κίνηση των θάμνων και των δέντρων να γίνονται κοινωνοί αυτής λεμικά παιχνίδια») κι ένα διαπολιτισμικό (σ. 32: «Άσπρα, μαύρα,
της χαράς, συμπυκνώνονται στην τελευταία στροφή: «Η χαρά πάει αμαξάδα, κίτρινα»), με τη φωνή της ποιήτριας μπορεί να μη συμμετέχει ενεργά
/ έβγα, κόσμε, να τη δεις. / Το παιδί κρατάει τα γκέμια / της ζωής» (σ. 27). Η η φύση, όμως με την απλή παρουσία στοιχείων της δίνεται η δυνατότητα να
παιδικότητα σε όλη της τη δυναμική ταυτίζεται με τη λέξη «χαρά» η οποία προσεχθεί το περιεχόμενό τους. Έκδηλη η αγωνία στο πρώτο για τα συγκεκρι-
είναι εκείνη που, στην πρώτη στροφή, αντί για το παιδί κρατάει τα γκέμια της μένα είδη των παιχνιδιών, ευαισθησία και τρυφερότητα στο δεύτερο, με μια
ζωής. Κι είναι αυτή η δεύτερη παράμετρος λειτουργίας της φύσης. Πρόκειται αμυδρή συμμετοχή της φύσης στη συντροφική συνάθροιση των παιδιών στη
για μια εναλλαγή πράξεων που διαχωρίζει, αλλά και συνάμα συνενώνει δημι- διαπολιτισμική πανδαισία συναδέλφωσης.
ουργικά, την παιδική ηλικία με την ενήλικη ζωή, σε ένα ποίημα απλό, με πολύ
βαθιά νοήματα απολύτως κατανοητά από τον μικρό αναγνώστη της ποίησης. Στην τέταρτη ενότητα («Μέρα-Νύχτα») τον πρώτο λόγο έχουν δύο στοιχεία:
Στο δεύτερο ποίημα της ενότητας («Το παιδί γιορτάζει») γίνεται η επί- το φως και το σκοτάδι που εμφανίζονται, το καθένα, με δίσημα πρόσωπα. Ο
κληση στοιχείων της φύσης και εποχών προκειμένου να χαρίσουν στο παιδί ήλιος και το παιδί παίζουν, δημιουργούν και ταυτίζονται σε μια ατμόσφαιρα
δώρα ανάλογα με την ιδιότητά τους, αλλά αυτό που απομένει θα το δώσει φωτός και γενέθλιας δύναμης, σε ποίημα για το οποίο ο Αναγνωστόπουλος
στην τελευταία στροφή η μάνα, γιατί το παιδί είναι η ζωή της. Σε αυτό το (Αναγνωστόπουλος, 1987:521) σημειώνει ότι είναι σαν οι εμπνευστές του να
ποίημα, θα πρόσθετα, ότι ο τρόπος εκφοράς του ποιητικού του λόγου, μέσω είναι τα παιδιά (σ. 35: «Ήλιος και Παιδί»): «Ήλιος και παιδί / για όλους μας
της επίκλησης, δεν υποδηλώνει μόνο δημιουργική επιρροή από το δημοτικό χρυσάφι. / Η ζωή μας γύρω τους / κύκλους κύκλους γράφει» (σ. 35). Ο ήλιος και
τραγούδι, αλλά με έναν σύγχρονο τρόπο, όπως αναφέραμε και παραπάνω, το παιδί «συνομιλούν» σε ένα πλαίσιο οικολογικής ευαισθησίας. Όταν το παι-
κατορθώνεται ένα άλλο δείγμα ανανέωσης όχι μόνο της θεματικής αλλά και δί καλεί τον ήλιο –που «σκέφτεται» και οικολογικά– να ξανάρθει, εκείνος του
της μορφής του. Ένα δείγμα: «–Ήλιε, εσύ τι θα χαρίσεις / στο παιδάκι που γιορ- «απαντά» ότι θα ξανάρθει για εκείνο, τους παππούδες του και για του δέντρου

38
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
το κλαράκι (σ. 37: «Θα ’ρθω ξανά»). Αλλά ο ήλιος επανέρχεται σε μια εικόνα
πρωτόγνωρης εικονοπλαστικής δύναμης για το ποιητικό γεγονός, δυναμικής
σύλληψης και συνάμα ανατροπής του συνήθους θετικού στερεοτύπου του,
με τη μορφή του άγριου λιονταριού που αρπάζει τη δύση στα νύχια του και
τη ματώνει (σ. 36: «Ήλιος»). Σκηνές χορικού αρχαίας τραγωδίας και εικόνες
επαπειλούμενης πολεμικής σύρραξης θυμίζει το ποίημα «Φάλαγγα δροσιάς»
(σσ. 38-9) όταν τα δέντρα κι οι θάμνοι συνασπίζονται (κρατούν ασπίδα) προ-
κειμένου να διαφυλάξουν ένα χωριό από την αφόρητη ζέστη (τα φλογοβόλα
βέλη του ήλιου). Μια υποδηλούμενη συνεργασία ενάντια στον όποιο εχθρό,
που αποτελεί πρότυπο για τη συνεργασία των ανθρώπων προκειμένου να δι-
αφυλαχτεί η ζωή τους και περαιτέρω το φυσικό περιβάλλον. Η συνεργασία ως
έννοια δηλώνεται σε αρκετά ποιήματα. Είναι άλλωστε και το ζητούμενο για
μια βιώσιμη αειφορία ενάντια στα πρότυπα της σύγχρονης ανάπτυξης η οποία
βασίστηκε εν πολλοίς στο καρτεσιανό δόγμα «ο άνθρωπος κυρίαρχος επί της
φύσης», με συνέπεια την αφαίρεση της «αξίας» της φύσης, συμπεριλαμβανο-
μένου και του ανθρώπου, που οδήγησε στην εκμετάλλευσή της (Descartes,
1976:32· Παπαδημητρίου, 1995:157-8).
Η νύχτα, το σκοτάδι, στη συνέχεια παρουσιάζονται μέσα από πέντε ποιή-
ματα με εμβληματικό σύμβολο το κυπαρίσσι το οποίο ντυμένο με ράσο επικοι-
νωνεί με τον ουρανό (σ. 40: «Εσπερινός στον ουρανό»). Επίσης «κατεβαίνει»
το φεγγάρι στη γη για να παίξει με ένα γατάκι σε ένα ποίημα (σ. 41: «Τα χρυ-
σαφένια παντοφλάκια») που έχει καταβολές, όπως εμμέσως αναφέρει η ίδια η
ποιήτρια, από το γνωστό ποίημα του Παπαντωνίου «Αγροτικό»1. Η εικόνα της
νύχτας συμπληρώνεται με τον ύπνο του παιδιού (σ. 42-3), με το χιουμοριστικό
ποίημα «Το φεγγάρι-λουκουμάς» (σ. 44) και το «Νανούρισμα», ένα ποίημα
που παραπέμπει στο δημοτικό τραγούδι, αλλά, όπως σημείωσα παραπάνω, με
μια σύγχρονη ανανεωτική γραφή: «Το παιδί μου κάνει νάνι / σε ενός κύκνου τα
φτερά, / που, ως γλιστρά μες στα νερά, / στου ύπνου φτάνει το λιμάνι, / το παιδί
μου νάνι, νάνι…» (σ. 45).
Σε αυτή την ενότητα η ταύτιση του ήλιου/φωτός/ημέρας με τη ζωή, αλλά
και η ταύτιση της νύχτας με εικόνες συνδεδεμένες με το παιδί, τον ύπνο του,
τα όνειρά του, με το φεγγάρι –ένα φως μέσα στη νύχτα– και με το κυπαρίσ-
σι-σύμβολο και τη σύνδεσή του με την αλήθεια του θείου, δεν μπορεί παρά
39
ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013
να μας φέρνουν στο νου δύο κοσμογονικά στοιχεία που οι προσωκρατικοί
φιλόσοφοι ήταν εκείνοι που τα συνέλαβαν απαλλαγμένα από τη μυθολογική
τους εξάρτηση. Ιδιαίτερα ο Παρμενίδης ο Ελεάτης (6ος π.Χ. αι.), εμπνευσμένος
από τη Θεογονία του Ησίοδου, αναφερόμενος στις Πύλες της Ημέρας και της
Νύχτας τις συνδέει με την Αλήθεια και τη Δικαιοσύνη. Πιστεύει ότι οι ιδέες
των θνητών είναι ψεύτικες και μέσω της θεάς απευθύνεται σε έναν νέο, παρο-
τρύνοντάς τον να μάθει πώς πρέπει να είναι οι γνώμες των ανθρώπων, ώστε
να έχουν βάση και να διαπερνούν τα πάντα (Kirk et al. 2006:250-1). Στο προα-
ναφερόμενο ποίημα «Εσπερινός στο χωριό» η καμπάνα γίνεται ο κήρυκας της
αλήθειας μεταφέροντας στους ανθρώπους τις εντολές (σ. 40).
Στις επόμενες τρεις ενότητες ο ρόλος της φύσης, όπως την ορίσαμε, είναι
αμυδρός μεν αλλά καθοριστικός. Στοιχεία της στην ενότητα «Επετειακά» είτε
συμβολοποιούνται, όπως το φεγγάρι που γίνεται φλουρί και το βρίσκει το παι-
δί για να σημάνει τη συνέχεια της ζωής, αφού ύστερα από χρόνια θα το βρει
το δικό του παιδί (σ. 50: «Tης Πρωτοχρονιάς φλουρί»), είτε συνωμοτούν, όπως
ο ουρανός και ο αγέρας για να δεχτούν το χαρταετό από τα παιδικά χέρια (σ.
52: «Καθαρή Δευτέρα», σσ. 54-5: «Χαρταετοί στον ουρανό»). Επίσης ο αγέ-
ρας συμμετέχει στα πεδία των μαχών μένοντας φρουρός πλάι στον πεσόντα
είτε στις παρελάσεις ανεμίζοντας τη σημαία (σ. 57: «28η Οκτωβρίου»). Όπως
και στην προηγούμενη ενότητα, στοιχεία της φύσης, κυρίως δέντρα (π.χ. κυ-
παρίσσι), συμβολοποιούνται σε εργαλεία της θρησκείας. Έτσι και στο ποίημα
«Ανάσταση» (σ. 53) ο ιερέας-κέδρος ενώνει τη γη με τα ουράνια και με συμμά-
χους «πολυφτέρουγα πουλιά» μηνούν στον κόσμο την Ανάσταση.
 Να σημειώσω ότι είναι βαθιά ριζωμένο στο αξιακό σύστημα η συλλογιστική
που έλκει την καταγωγή της από τις αρχαίες θρησκείες, δηλαδή η αντίληψη για
Το σπίΤί Των μυσΤίκων
την ιερότητα της φύσης η οποία πηγάζει από μυστική ενότητα και κατευθύ-
νεται σε μια κοσμική-ανθρωπολογική ολότητα Θεού-Φύσης. Ο χριστιανισμός
προσπάθησε να συμβιβάσει τις δύο έννοιες (Θεοδωρίδης, 1982:389). Αντίθε-
Η ΚΑΤΑΡΑ ΤΟΥ ΚΡΙΣΤΟΦ (Βιβλίο 1)
τα, κατά την Αναγέννηση οι νόμοι που διέπουν τον φυσικό κόσμο αυτονομού- Κρις Κολόμπους & Νεντ Βιζίνι
νται από το θείο το οποίο δεν αποκηρύσσεται, αλλά υποτάσσεται διαχεόμενο
σ’ αυτούς τους φυσικούς νόμους (Λουλούδης, 1990:122). Ιδιαίτερα δε στην
αρχαία ελληνική θρησκεία, η φύση θεοποιείται (ιερά τεμένη, άλση, κ.λπ.). Οι
θεοί θέτουν όρια ανάμεσα στην «ιερή» και «φυσική» φύση, αλλά
επιβάλλουν και τιμωρία στους παραβάτες της πρώτης, απε-
λευθερώνοντας σταδιακά τη δεύτερη και σηματοδοτώ-
ντας την ως αντικείμενο γνώσης (Hughes, 1984:70-3).
Ο Μπρένταν, η Έλεανορ και η Κορντίλια
Γουόκερ κάποτε τα είχαν όλα: δύο γονείς
που τους λάτρευαν, ένα όμορφο σπίτι στο Σαν
Ο άνθρωπος έτσι, για ένα μεγάλο διάστημα κατά Φρανσίσκο και όλες τις κινητές ηλεκτρονικές
συσκευές που ήθελαν. Τα πάντα άλλαξαν
την αρχαία εποχή, δεν ήταν δυνατόν να αποδε- όταν ο δόκτωρ Γουόκερ έχασε τη δουλειά του
σμευθεί από τη φύση, επειδή αυτό λογιζόταν εξαιτίας ενός περίεργου ατυχήματος.
ύβρις. Γενικά, σύμφωνα με τον Morris, η άποψη Η οικογένεια αναγκάστηκε να μετακομίσει
των αρχαίων λαών για τη φύση διέπεται από σ’ ένα παλιό βικτοριανό σπίτι όπου ζούσε

40
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
ανθρωπομορφικές παραστάσεις. Η κοινωνική
ζωή των ανθρώπων και η φύση δεν γνωρίζουν
στεγανά. Π.χ. τα φυσικά φαινόμενα μπορεί να
θεωρηθούν και ως πνεύματα. Οι καθημερινές
καταστάσεις ενδύονται με βαθιά κοσμολογική
ή συμβολική σημασία (Morris, 1983:83-89).
Η Ρ.Κ., αποτυπώνοντας δημιουργικά στοι-
χεία της συλλογιστικής των προαναφερόμενων
απόψεων, αποσυνδέει από τα σύμβολά της ό,τι
το ξεπερασμένο ή παραδοσιακά υπερβολικό και
τα ενδύει, δίχως ίχνος θρησκοληψίας, με το θείο, το
οποίο σε όλα τα ποιήματα θρησκευτικού περιεχομέ-
νου συμμετέχει στην ανθρώπινη χαρά και ευτυχία, συν-
δέοντάς το, δηλαδή, συμβολικά με την πραγματικότητα και
την απλή καθημερινότητα του παιδιού.
Στην επόμενη ενότητα («Καθημερινά»), τα πουλιά ενώνονται δανείζοντας τη
φωνή τους σε άψυχα αντικείμενα, η λαϊκή αγορά είναι ένα περιβόλι που φέρ-
νει την Άνοιξη αλλά και τη χαρά στη μουντή πόλη (σ. 63). Επίσης τα χάρτινα
καράβια ταξιδεύουν συμβολίζοντας το ταξίδι της ζωής που δεν τελειώνει (σ.
65), ενώ στο υπερρεαλιστικής σύλληψης ποίημα (σ. 66: «Το ξύλινο τρενάκι»),
διαπερνώντας το σκοτάδι και φτάνοντας στο φως, ταξιδεύει το παιδί στο
χώρο του παραμυθιού: «Πάνω στις αχτίδες τρέχει / τις χρυσές του φεγγαριού /
μες στα σύννεφα περνάει / φτάνει στα άστρα του ουρανού». Εμβληματι-
κή είναι η παρουσία του φωτός και η συμβολική αλήθεια των παρα-
μυθιών που το φως «δείχνει» στο παιδί και το οδηγεί προς τα εκεί.
παλιά ο συγγραφέας Ντένβερ Κριστόφ
– ένα σπίτι εντυπωσιακό αλλά ανατριχιαστικό.
Και ξαφνικά, προτού προλάβουν
να συνειδητοποιήσουν τα δόλια σχέδια
της Ντάλια Κριστόφ, της γειτόνισσάς τους,
τα αδέλφια βρίσκονται εξόριστα σ’ ένα
πρωτόγονο δάσος, με τους γονείς τους
εξαφανισμένους. Και, δυστυχώς, δεν είναι
μόνα τους. Διψασμένοι για αίμα πολεμιστές
περιπολούν στην περιοχή, άγριοι πειρατές
περιπλανώνται στις γύρω θάλασσες
και μια εξουσιομανής βασίλισσα διοικεί
τη χώρα. Για να επιβιώσουν, θα πρέπει
να επιστρατεύσουν όλο το θάρρος τους.
Το μυστικό της κληρονομιάς του Κριστόφ
ίσως είναι το κλειδί για να σώσουν
την οικογένειά τους αλλά και
ολόκληρο τον κόσμο.
Μια απίστευτη περιπέτεια που ξεπερνά
ακόμη και την πιο τρελή φαντασία.
Κυκλοφορεί και σε e-book. Αναζητήστε περισσότερους από 800 τίτλους στο www.psichogios.gr/ebooks!

Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800-11-64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.

42
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
Η νοσταλγία και η ανάμνηση υπερισχύουν στην ενότητα «Οικογένεια». Μι-
λάει το παιδί για πρόσωπα που υπάρχουν και το προστατεύουν ή που έχουν
φύγει και τα αποζητά. Στο τελευταίο ποίημα της ενότητας (σ. 81: «Πορτρέτο
στο ηλιόφως»), η ενήλικη φωνή νοσταλγεί τον πατέρα της. Κι ο ήλιος με το
φως του φωτίζει το κάδρο δίνοντάς του αίσθηση ζωντάνιας (σ. 81).
Ο ήλιος στην ποίηση της Ρ.Κ., σε πολλά ποιήματα φωτίζοντας πρόσωπα
και πράγματα, τους δίνει μια ηθική οικοκεντρική διάσταση η οποία δημιουργεί
μια αίσθηση δύναμης, καλών πράξεων, ζωντάνιας, συνέχειας της ζωής, οράμα-
τος. Πρόκειται για μια αποκρυπτογράφηση του μυστηρίου του φωτός και την
αντιστοιχία του στον ηθικό κόσμο, την οποία ο Ελύτης ονομάζει «ηλιακή με-
ταφυσική». Αναφέρει στα Ανοιχτά Χαρτιά: «Μπορούμε να πούμε ότι η θέση του
ήλιου μέσα στον ηθικό κόσμο, παίζει τον ίδιο ρόλο που παίζει και μέσα στη φύση
των πραγμάτων» (Ελύτης, 1979:153). Εδώ ας μην παραγνωριστεί η σημασία
που δίνεται στη φύση. Η φύση άλλωστε δεν έχει ηθική. Είναι ένας κόσμος,
όπως λέει ο Bookchin, που χαρακτηρίζεται από συμπληρωματικότητα «και
αποτελεί το υπόβαθρο για μια ηθική της ελευθερίας περισσότερο, παρά της κυ-
ριαρχίας» (Bookchin, 1992:26-7). Ένας κόσμος, όπως σημειώνει ο Morin, που
είναι ανάγκη να δρα οικολογικοποιημένα, επειδή η αυτονομία του όντος εί-
ναι αδιάρρηκτα συνδεδεμένη με τις εξαρτήσεις στις οποίες υπόκειται (Morin,
1990:26). Επομένως τα ποιήματα της συλλογής που αναφέρονται στη φύση
δεν υπονοούν, νομίζω, κάποια ηθική της φύσης, αλλά αντίθετα σηματοδοτούν
τη συμμετοχή της μαζί με το παιδί σε ένα πλαίσιο αυτονομίας του ανθρώπου,
συνεργασίας και ελευθερίας, στην ουσία υπογραμμίζοντας κάτι άλλο σημα-
ντικό: ότι ο άνθρωπος πρέπει να κατανοήσει την πολυπλοκότητα της φύσης
και ανάλογα ο ίδιος να σταθμίσει την ηθική του στάση απέναντί της η οποία
και τον περιλαμβάνει (βλ. και Κιντή-Ζήκα, ό.π.:73).
Η τελευταία ενότητα με τον τίτλο «Φύση», περιέχει ποιήματα των οποίων τα
θέματα δεν αναλώνονται σε μια άκαρπη, ρομαντικού τύπου λυρική φυσιολα-
τρία, αλλά, όπως και στις προηγούμενες ενότητες, ο φυσικός κόσμος έχει τις
προεκτάσεις του στον πραγματικό ανθρωπογενή κόσμο, είτε απευθείας είτε με
τη μεσολάβηση του θείου με τον τρόπο που δείξαμε προηγουμένως.
Έτσι, η Ρ.Κ. κάνοντας κριτική στα γνωστά παραδοσιακά στερεότυπα του
τζιτζικιού και του μυρμηγκιού στo ποίημα (σ. 85: «Ούτε τζίτζικας ούτε μυρ-
μήγκι»), τα ανατρέπει, δίνοντάς τους καινούργιο νόημα που συνδέεται με τη
ζωή και την κατάκτησή της: «Να σας μοιάσω δεν το θέλω, / δε θα γίνω σαν κι
εσάς. / Θα ’μαι πρώτος στο τραγούδι / κι ο λεβέντης της δουλειάς». Σε επόμενο
ποίημα (σ. 96: «Ο ευαγγελιστής του χειμώνα») και στο ίδιο προαναφερόμενο
43
ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013
ιδεολογικό πλαίσιο, συμβολοποιεί στοιχεία και όντα της φύσης παραλληλίζο-
ντάς τα με το δόσιμο της θεϊκής αγάπης.
Επίσης δέντρα στο ποίημα «Η γαζία και το πλατάνι» (σ. 87) χρησιμοποι-
ούνται ως σύμβολα για να δηλωθούν ανθρώπινες σχέσεις που διαπνέονται
από αγάπη (παππούς-πλατάνι, εγγόνα-γαζία). Σε άλλα ποιήματα η ροδιά
δίνει χαρά και παιχνίδι στα «ροδομάγουλα παιδιά» (σ. 88: «Τα ρόδια») και η
κορομηλιά (σσ. 92-3: «Η κορομηλιά»), με σκηνές που ανακαλούν ήχους αρ-
χαίου υμέναιου σε τοπιογραφία δημοτικού τραγουδιού, παντρεύεται με τον
άνεμο σε ένα πλαίσιο απλότητας, συμβολοποιημένου ρεαλισμού, χιούμορ και
λειτουργικής, για την αναγνωστική πρόσληψη, αφαιρετικής αποτύπωσης: «…
Και της λέει “Κορομηλιά, / πάρε με στην αγκαλιά. / Βγάλ’ το φόρεμα του γάμου
/ τώρα που ’σαι πια δικιά μου”. / Αγκαλιάσματα φιλιά, / ντράπηκε η κορομηλιά.
/ Φωτιά παίρνει, κοκκινίζει / και κορόμηλα γεμίζει». Το αττικό τοπίο στο τε-
λείωμα της μέρας, στο ομώνυμο ποίημα (σ. 94), με χρώματα που νομίζεις ότι
αναπαριστούν εμπρεσιονιστική τοπιογραφία του Σπύρου Παπαλουκά, με τις
ροδοδάφνες και άλλα εύοσμα φυτά, τις βάρκες, τη θάλασσα, παίρνει μια άλλη
αίσθηση αγάπης, γαλήνης και ηρεμίας απαλλαγμένης από άκριτα στοιχεία
φυσιολατρίας. Είναι ένα τοπίο αισθήσεων με προεκτάσεις στην ηθική σφαίρα
του αναγνώστη της ποίησης: «Τούτο το αττικό τοπίο / γέμισε από καλοσύνη. /
Κρέμασε, σα φυλαχτό, / μες στην απεραντοσύνη».
Το κυπαρίσσι για τη Ρ.Κ. αποτελεί ένα πολύμορφο σύμβολο. Ως τώρα το
συναντήσαμε με τις μορφές του κουβαλητή του φεγγαριού και του ιερέα που
επικοινωνεί με το θείο. Σε αυτή την ενότητα, στο ίδιο ιδεολογικό θρησκευτικό
πλαίσιο με τα παραπάνω, τα κυπαρίσσια στο ομώνυμο ποίημα (σσ. 90-1) εί-
 ναι τα «μαύρα της Βίβλου θαυμαστικά», κήρυκες της αγάπης, και μιλούν στον Οι προεκτάσεις του φυσικού κόσμου στις
άνθρωπο και στο Θεό. Είναι αφηγητές θρύλων και αφηγούνται της ζωές των ανθρώπινες πράξεις μέσα στην ποίηση της
ανθρώπων. Επίσης στο ποίημα «Ο κοντυλοφόρος του Θεού» (σ. 95), ένα ποί- Ρ.Κ. τελούνται μέσα από μια ηθική της ελευ-
ημα που φαντάζει σαν κάδρο εντοιχισμένο στον αόρατο αλλά ζωογόνο τοίχο θερίας η οποία έχει πυρήνα της την αέναη
της φύσης, το κυπαρίσσι ζωγραφίζει έναν πίνακα με ένα χωριό, με βατόμουρα παιδικότητα και την οραματική δυναμι-
στους φράχτες του, με μπαλκόνια που έχουν γεράνια και τριαντάφυλλα, χω- κή της. Αυτή ακριβώς η ιδιότυ-
ράφια με στάχυα, μονοπάτια ως τον ουρανό, ακόμη και τον ίσκιο της σιωπής πη ηθική της ελευθερίας της
στο κοιμητήρι. φύσης, που συμμετέχει κι ο
Τέλος «Ο μοντέρνος σπουργίτης» (σ. 86), παραπέμποντας σε εικόνες δη- άνθρωπος ως συνεργάτης
μοτικού τραγουδιού, αυτοπαρουσιάζεται στον αναγνώστη λέγοντάς του ότι αλλά και με αβίαστο τρό-
ήρθε στην Αθήνα για να ψωνίσει τα πάντα πλαστικά, κι έτσι δε θα έχει σκο- πο κριτικά σκεπτόμενος,
τούρες. Πρόκειται για ένα ποίημα το οποίο οδηγεί τον αναγνώστη στον προ- μεταμορφώνει τα ποιή-
βληματισμό μέσα από τη λεπτή ειρωνεία του, που στο βάθος αποτελεί μια ματα της συλλογής στην
καταγγελία για τον σύγχρονο τρόπο ζωής: «…Θα αγοράσουμε αυγουλάκια / ουσία τους κάνοντάς τα
έτοιμα, συνθετικά, / για να βγουν και τα παιδιά μας / ένα είδος πλαστικά». αποκλειστικό κτήμα του
παιδιού. Σε μια τέτοια
άποψη, σε μια ηθική της
Συμπερασματικά: Η Ρ.Κ. με μια ανανεωμένη θεματική έχει κομίσει στην ελ- ελευθερίας που ετοιμά-
44
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
ληνική ποίηση για παιδιά, ανάμεσα στ’ άλλα, μια εικονοπλαστική και πολυ-
τροπική λειτουργία της φύσης η οποία εισχωρεί στην «αυγή των πραγμάτων»,
ζει έναν κόσμο αντάξιο
των παιδικών ονεί-
45
ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013
όπως θα έλεγε ο Ελύτης (2002:128), της καθημερινότητας και του οικείου ρων, συμβάλλουν και
περιβάλλοντος του παιδιού. Η φύση συνεργάτις του ανθρώπου «μεσολαβεί» στοιχεία του μαγικού
από τη σκοπιά μιας συμπαντικής θέασης και συμμετέχει στην αγωνία του με ρεαλισμού που αποτυ-
μια πλούσια λειτουργία του σκηνικού. Η φύση επίσης δεν έχει κάποια ηθι- πώνονται σε ορισμένα
κή με την απλοϊκή διδακτική έννοια, αλλά αναδύεται μέσα από σύμβολα κο- ποιήματα διευρύνοντας
σμογονικά με την αδιάκοπη παρουσία του φωτός, αλλά και τη διάρρηξη του τα όριά της. Θα πει ο
σκότους, μέσα από σύμβολα και εικόνες «συμμετοχής» της στην ιστορία και Ελύτης στα Ανοιχτά
σύνδεσής της με τη ζωή ή το θείο. Χαρτιά: «Αλλά είναι μια
Η Ρ.Κ., δηλαδή, σχηματοποιεί μια κοσμοθεωρία που περιλαμβάνει απόψεις κόψη του ηθικού και του
και θέσεις για τη φύση που έλκουν την καταγωγή τους από τις αρχαίες θρησκεί- πραγματικού κόσμου ο
ες για την ένταξη του ανθρώπου σε αυτή, περνούν δημιουργικά από τις ιδέες ποιητής. Το μέρος του σκότους
του χριστιανισμού, ενδύονται την αλήθεια και δίχως κάποια θρησκοληπτική που εξουδετερώνεται μέσα του από τη συνείδηση, προσμετράται σε φως που
διάθεση φτάνουν στη σύγχρονη εποχή περιλαμβάνοντας απόψεις για τη συ- επαναστρέφεται ξανά πάνω του για να κάνει ολοένα πιο καθαρό το είδωλό
νεργασία του ανθρώπου με τη φύση και τον απόλυτο σεβασμό του προς αυτή. του, το είδωλο του ανθρώπου» (Ελύτης, ό.π.:153).
Ειδικά ο ήλιος, ως κυρίαρχο σύμβολο, δίνει στη φύση μια άλλη μορφή
απαλλαγμένη από ηθικές αγκυλώσεις ή τετριμμένα σύμβολα. Η συμμετοχή ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
του φωτός εμποτίζει τα αντικείμενα μέσα από εκδηλώσεις χαράς κι ευτυχί- 1. Στην προαναφερόμενη συνέντευξη (Αναγνωστόπουλος, 1990:105), αναφέρει: «…Ομολογώ
ότι με κατέπληξαν και ήταν σταθμός στη ζωή μου τα ποιήματα του Παπαντωνίου, ειδικά δε
ας για έναν κόσμο που ετοιμάζεται να δεχτεί το παιδί. Έναν κόσμο ειρηνικό, το φεγγάρι που πάει στο στάβλο μέσα και γελάει...».
οικολογικό, με τη συνεργασία ανθρώπου και το φυσικού περιβάλλοντος, και 2. Σε συνέντευξή της στον Β. Αναγνωστόπουλο (Αναγνωστόπουλος, 1990:110), λέει σχετικά:
διαπολιτισμικό με την ισοτιμία των φυλών. Αυτά τα στοιχεία, δίχως ίχνος δι- «Θέλω να διασκεδάσω την ώρα που τα γράφω. Δε θέλω να διδάξω ή να δώσω τίποτα…»
δακτισμού –άλλωστε η ίδια, σε συνέντευξή της, αρνείται με κατηγορηματι-
κό τρόπο τον διδακτισμό στην ποίηση–2, διαπερνούν τον φυσικό κόσμο, τον ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
πραγματικό και τον συμβολοποιημένο, σηματοδοτώντας συνάμα ένα πλαίσιο Πρωτογενής:
Καρθαίου, Ρ., Στα μονοπάτια του ήλιου, Αθήνα: Πατάκης, 2000.
αυτονομίας και ελευθερίας.
 Δευτερογενής:
Αναγνωστόπουλος, Δ. Β., «Η ποίηση για παιδιά και νέους στη μεταπολεμική περίοδο», στο:
Σκαρτσής, Σ. (επιμ.), Πρακτικά έκτου συμποσίου ποίησης, Αθήνα: Γνώση, 1987, σσ. 509-523.
Αναγνωστόπουλος, Δ. Β., Θέματα παιδικής λογοτεχνίας. Β΄: Συζητήσεις, Αθήνα: Καστανιώτης,
1990.
Αναγνωστόπουλος, Δ. Β., Τάσεις και εξελίξεις της παιδικής λογοτεχνίας, Αθήνα: Οι εκδόσεις των Σ ΤΟ Χ Ω Ρ Ο Τ Η Σ ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Γ Ι Α Π Α Ι Δ Ι Α Κ Α Ι Ν Ε ΟΥ Σ
Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε Φ Α Ρ Μ Ο Γ Ε Σ Σ ΤΟ Σ ΧΟ Λ Ε Ι Ο
φίλων, 200614.

β ιβλιοπαρουσίαση
Bookchin, M., Τι είναι η κοινωνική οικολογία, μτφρ.: Μ. Κορακιανίτης, Αθήνα: Βιβλιόπολις, ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2013
1992.
Bowers, Maggie Ann, Magic(al) Realism, Routledge, London and New York, 2004.
Δελώνης, Α., Ελληνική Παιδική Λογοτεχνία – 1835-1985. Από τις πρώτες ρίζες μέχρι σήμερα,
Αθήνα, Ηρόδοτος, 21990.
Descartes, Λόγος περί Μεθόδου, βιβλ. 6, 1976.
Ελύτης, Οδ., Εκλογή 1935-1977, Αθήνα: Άκμων, 1979.
Ελύτης, Οδ., Προσανατολισμοί, Αθήνα: Ίκαρος, 2002.
Hollindale, P., Signs of Childness in Children’s Books, South Woodchester: Thimble Press, 1997.
Hughes, D. J., «Αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι περιβαλλοντολόγοι», περ. Νέα Οικολογία, τχ. 1,
1984, σσ. 70-3.
Θεοδωρίδης, Χ., Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, Αθήνα, Εστία, 1982.
Kirk, G.S.-Raven, J.E.-Schofield, M., Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, μτφρ.: Δ. Κούρτοβικ, Αθήνα:
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2006.
Καλλέργης, Ε. Η., Διαδρομές στη νεοελληνική ποίηση, Αθήνα: Καστανιώτης, 2002.
46
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
Καρακίτσιος, Α., Ποίηση για παιδιά και νέους, Θεσσαλονίκη: Ζυγός, 2008.
Κιντή, Β.-Ζήκα, Φ., «Η φύση της φύσης», στο: Μοδινός, Μ.-Ευθυμιόπουλος Η. (επιμ.), Η Φύση
στην Οικολογία, Αθήνα: Στοχαστής, 1999, σσ. 60-74.
Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας – Πρόσωπα, Έργα, Ρεύματα, Όροι, Αθήνα: Πατάκης, 2007.
Λουλούδης, Λ., «Άνθρωπος και Φύση», στο: Καραμπελιάς, Γ. (επιμ.), Η οικολογικοποίηση
της σκέψης, Αθήνα: Εναλλακτικές εκδόσεις Κομμούνα, 1990, σσ. 111-141.
Morin, Ε., «Η οικολογικοποίηση της σκέψης», στο: Καραμπελιάς, Γ.
(επιμ.), Η οικολογικοποίηση της σκέψης, μτφρ.: Λ. Βλάχου, Αθήνα:
Εναλλακτικές εκδόσεις Κομμούνα, 1990, σσ. 19-38.
Morris, B., «Η εξέλιξη των πολιτισμών για τη Φύση», περ. Οικολο-
γία και Περιβάλλον, τχ. 11, 1983, σσ. 83-9.
Μπενέκος, Αντώνης Π., Ρένα Καρθαίου. Αφιέρωμα της Γυναικείας
Λογοτεχνικής Συντροφιάς για την προσφορά της ποιήτριας στα
Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα: Πατάκης, 1998.
Παπαδημητρίου, Ευ., «Για μια νέα φιλοσοφία
της φύσης – Η πρόκληση της Οικολογίας
και οι απαντήσεις της Φιλοσοφίας»,
περ. Πολίτης, 1995.
Σακελλαρίου, Χ., Ιστορία της παιδικής
λογοτεχνίας. Ελληνική και Πα-
γκόσμια, Αθήνα: Δανιάς,
8
1996.

47/1
 για παιδιά νηπιακής και πρώτης σχολικής ηλικίας
Ανδρέας Αρματάς
Η ΛΕΛΕΚΑ ΣΗΚΩΝΕΙ ΚΕΦΑΛΙ Ήταν κάποτε μια δροσοσταλίδα που ζούσε πάνω σ’ ένα σύννεφο
Εικ.: Φραντσέσκα Ασσιρέλλι
Πατάκης, Αθήνα 2013, σελ. 32
Η Λελέκα η μικρή καμηλοπάρδαλη, που μεγαλώνει μέρα με τη μέρα
και συνεχώς παίρνει ύψος, δεν είναι καθόλου ευτυχισμένη. Γιατί;
Γιατί φοβάται το ύψος. Όταν στέκεται όρθια ζαλίζεται αφόρητα και
κατεβάζει το κεφάλι όσο πιο χαμηλά μπορεί. Άδικα πάνε οι συμβου-
λές της μάνας της. Αμετάπειστη η Λελέκα, συνεχώς σκύβει το κε-
φάλι κι ας ντρέπεται καθώς πιστεύει πως είναι το πιο φοβιτσιάρικο
ζώο του κόσμου. Ώσπου ανακαλύπτει ότι ο Γκρίμο το μαϊμουδάκι
φοβάται το σκοτάδι, η Μελίνα η γάτα φοβάται το νερό, κι ο Ηλίας,
κοτζάμ ελέφαντας, φοβάται τα ποντικάκια. Την ίδια στιγμή, αυτή
δεν φοβάται τίποτε από όλα αυτά. Συνεπώς δεν είναι και τόσο φο-
βιτσιάρα επειδή φοβάται το ύψος και μόνο! Χωρίς να το καταλάβει,
η Λελέκα αρχίζει να πιστεύει στον εαυτό της, κρατάει ψηλά το κε-
φάλι, πετά μάλιστα στα ύψη πάνω σε μια σαπουνόφουσκα! Νιώθει
πως είναι δυνατή, οπότε αν φοβάται και κάτι… ε, δεν χάθηκε κι ο
κόσμος! Χαριτωμένο παραμύθι, παραβολικό, προσπαθεί να εμψυ-
χώσει τα παιδιά που εμφανίζουν φοβίες, ενώ συγχρόνως τα παρηγο-
ρεί επισημαίνοντας ότι κανένας φόβος δεν είναι ντροπή.
Η.Π.
Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη
ΑΓΚΑΛΙΑ ΜΕ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ
Εικ.: Κατερίνα Χαδουλού
Ψυχογιός, Αθήνα 2015, σελ. 52
Μ’ έναν χαριτωμένο πρόλογο και μια συλλογή τριών παραμυθιών
«αγκαλιάζει» η γνωστή συγγραφέας, με τον μοναδικό τρόπο γρα-
φής της, τα παιδιά στο βιβλίο αυτό. «Η αρκούδα και ο Μαστρο-
χαλαστής», «Η κότα, το νερό, το ευχαριστώ», και «Ο αετός και το
γεράκι» είναι οι τρεις ιστορίες που περιέχουν η καθεμιά τη δική της
αλήθεια και νόημα. Η Κατερίνα Χαδουλού «αγκαλιάζει» κι εκείνη
με τη σειρά της τα παιδιά με τις πανέμορφες ζωγραφιές της.
Α.Β.
48/2
Αντώνης Δημητρακόπουλος
ΔΡΟΣΟΣΤΑΛΙΔΑ
Εικ.: Έρση Σταθοπούλου
Ίκαρος, Αθήνα 2013, σελ. 30
αλλά δεν ήξερε το όνομά της. Συνέχεια ρωτούσε λοιπόν να μάθει
πώς τη λένε, αλλά κανείς δεν ήξερε να της πει. Ούτε ο περήφανος
αετός, ούτε το ποτάμι, ούτε ο αφρός των κυμάτων Ταξιδεύοντας
πότε πάνω στα σύννεφα και πότε στη γη, η καημένη η δροσοστα-
λίδα αγωνιούσε να μάθει το όνομά της. Ώσπου μια μέρα, μέσα σ’
έναν πανέμορφο κήπο μια σοφή πασχαλίτσα την οδήγησε σ’ έναν
σπόρο φραουλιάς. Ο σπόρος ήξερε το όνομά της! «Είσαι η ζωή», της
είπε, και την αγκάλιασε… Παραμύθι χαριτωμένο, παραβολικό, με
γλώσσα τρυφερή και αξιόλογη εικονογράφηση.
Η.Π.
Μαριάννα Κουμαριανού
Η ΣΥΝΤΡΟΦΙΑ ΤΟΥ ΛΟΦΟΥ
Εικ.: Μαίρη Πολυδώρου
Παρρησία, Αθήνα 2013, σελ. 24
Η μηλιά όλο το χειμώνα χαίρεται τη συντροφιά του ανέμου, όμως
την άνοιξη που εκείνος ετοιμάζεται να φύγει εκείνη ανησυχεί μήπως
και μείνει χωρίς συντροφιά. Ο άνεμος ωστόσο φροντίζει να μην της
λείψουν οι φίλοι. Μια τρυφερή, καλογραμμένη ιστοριούλα, από μια
νέα συγγραφέα που υπόσχεται πολλά. Βιβλίο εξαιρετικά καλοτυ-
πωμένο με θαυμάσια εικονογράφηση.
Λ.Π.-Α.
Ράνια Μπουμπουρή
Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΟΔΟΝΤΟΒΟΥΡΤΣΑΣ
Εικ.: Χρύσα Σπυρίδωνος
Ψυχογιός, Αθήνα 2013, σελ. 56
Πρόβλημα μεγάλο και βαρετό το πλύσιμο των δοντιών πρωί-
βράδυ! Μ’ ένα παραμύθι η συγγραφέας ξορκίζει την τερηδόνα και
την ουλίτιδα… Ίσως και να είναι πιο εύκολο έτσι, αρκεί να πειστεί
το παιδί, που βαριέται ακόμη και να πιάσει την οδοντόβουρτσα,
αποκτώντας απόλυτη συνείδηση της αναγκαιότητάς της. Τόσο μά-
λιστα, ώστε να πλένει τα δόντια του τραγουδώντας: «Βουρτσίζω
αριστερά, βουρτσίζω δεξιά, βουρτσίζω πίσω-πίσω, βουρτσίζω και
μπροστά». Τα σχέδια της εικονογράφου είναι ιδιαιτέρως ευρηματικά
και εντυπωσιακά.
Α.Β.
49/3
 Σοφία Παράσχου
ΤΟ ΑΤΑΚΤΟ ΠΑΠΑΚΙ
Εικ.: Εrin Taylor
Ψυχογιός, Αθήνα 13, σελ. 48
Το τέταρτο παπάκι της κυρίας Τότας, της πάπιας, διαφέρει από τ’
άλλα τρία αδελφάκια του, όχι μόνο στον μαύρο κουκουρίκο που φυ-
τρώνει στο κεφαλάκι του, αλλά και στις αταξίες. Είναι ανυπάκουο
ως εκεί που δεν παίρνει. Η σοφή παροιμία όμως λέει: «Αν δεν πάθεις
δεν θα μάθεις». Μια μέρα ο Τοτός την… πάτησε που δεν άκουσε τις
συμβουλές της μαμάς του και ήρθε αντιμέτωπος με ένα αγριωπό
νερόφιδο και τις ικανές του διαθέσεις. Ευτυχώς βρέθηκε στο δρόμο
του μια θαλασσινή χελώνα, ανέβηκε στη ράχη της και σώθηκε. Ορ-
κίστηκε όμως πως δεν θα παρακούσει ξανά. Αυτά, προς γνώση και
συμμόρφωση των παπιών. Ή, μήπως, και των παιδιών;
Α.Β.
Αθηνά Ρεϊζάκη
ΑΠΟ ΔΕΥΤΕΡΑ ΩΣ ΚΥΡΙΑΚΗ
Εικ.: Mark Weinstein
Ψυχογιός, Αθήνα 2015, σελ. 40
Τα παιδιά από δύο έως τεσσάρων ετών μαθαίνουν για τις μέρες της
εβδομάδας μέσα από πρόσχαρα ποιηματάκια και την πλούσια ει-
κονογράφηση αυτού του μικρού βιβλίου. Γραμμένο με αγάπη και
γνώση, από μητέρα συγγραφέα που σπούδασε βρεφοκομία.
Α.Β.
λέα τις κρίσεις και τα σχόλια των άλλων. Η Ναταλία Καπατσούλια
δημιούργησε με μεγάλη επιτυχία μέσα από την εικονογράφησή της
έναν νέο τύπο ζώου, που συνίσταται από επί μέρους στοιχεία των
άλλων ζώων.
Α.Β.
Μάκης Τσίτας
ΑΧ, ΑΥΤΟΙ ΟΙ ΓΟΝΕΙΣ
Εικ.: Ίρις Σαμαρτζή
Ψυχογιός, Αθήνα 2013, σελ. 56
Ο συγγραφέας έχει καλή σχέση με τα παιδιά, ενώ τα βιβλία του
είναι ευχάριστα, πρωτότυπα, χαρούμενα και καλογραμμένα. Δια-
βάζονται μάλιστα το ίδιο ευχάριστα τόσο από τα παιδιά όσο κι από
τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς. Γελάσαμε και χαρήκαμε με τον
πανέξυπνο και συμπαθέστατο μικρό Μάρκο που εκφράζει όλες τις
απορίες και τα παράπονά του όταν οι γονείς του τον επιπλήττουν
λέγοντας: «Αχ, αυτό το παιδί έκανε χάλια το δωμάτιό του». Όταν
όμως ο ύπνος κλείσει τα μάτια του Μάρκου και οι ρόλοι αλλάξουν,
τότε τι γίνεται; Ο μπαμπάς και η μαμά είναι οι ακατάστατοι, οι απρό-
σεχτοι, οι ανοργάνωτοι και οι απείθαρχοι! «Αχ, αυτοί οι γονείς»,
θα πει ο Μάρκος και θα πέσει με τα μούτρα για να προλάβει τις
καθημερινές δουλειές του σπιτιού. Το ανατρεπτικό τέλος είναι και
το προτέρημα του εν λόγω βιβλίου, που συν τοις άλλοις περιέχει
εξαιρετική εικονογράφηση.
Λ.Ψ.

Ρένα Ρώσση-Ζαΐρη
Ο ΜΠΟΥΜΤΡΙΑΛΑΛΙ ΜΕ ΤΟ ΚΟΚΚΙΝΟ ΛΕΙΡΙ
Εικ.: Ναταλία Καπατσούλια
Ψυχογιός, Αθήνα 2013, σελ. 48

Βιβλίο που απευθύνεται σε παιδιά του Νηπιαγωγείου και της Α΄ Δη-

μοτικού, με ήρωα ένα ζώο που δεν μοιάζει με κανένα άλλο, αφού
είναι... «λίγο απ’ όλα». Ο Μπουμτριαλαλί περνάει μια περίοδο
προσαρμογής, ώσπου να συνηθίσει τον εαυτό του και να ενταχθεί
στον κύκλο των άλλων ζώων. Αυτό όμως το καταφέρνει ύστερα
από πολλά γεγονότα και περιστατικά που τον διδάσκουν ότι όλοι
διαθέτουμε κάτι διαφορετικό που πρέπει να το σεβόμαστε και να το
αγαπάμε. Θωρακισμένος με τη γνώση αυτή, αντιμετωπίζει θαρρα-

50/4 51/5
 για παιδιά 7 ετών και πάνω
Συλλογικό
Ο ΜΙΛΤΟΣ, Η ΜΙΝΑ, Η ΡΟΖΑΛΙΑ,
Ο ΤΣΕ ΚΑΙ... Η ΒΑΛΙΤΣΑ
Ε.Ψ.Υ.Π.Ε., Αθήνα 2013, σελ. 44
Άλλο ένα βιβλίο συνεργασίας κυκλοφόρησε η Εταιρεία Ψυχοκοι-
νωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου, με καταθέσεις ψυχής
συγγραφέων και ζωγράφων. Τα κείμενα θίγουν σύγχρονα αλλά
και διαχρονικά θέματα, όπως ο χωρισμός των γονιών, η κλεψιά
και η αλήθεια, ο θάνατος και η αντιμετώπισή του, το αιώνιο θέμα
της τηλεόρασης, όπως και η περίπτωση του παιδιού ενός ζευγα-
ριού που χωρίζει και εκείνο «σέρνεται» σαν βαλίτσα, μια εδώ και
μια εκεί, ανάλογα με τους όρους του διαζυγίου. Τα δίδυμα (συγ-
γραφέας-εικονογράφος) που συνεργάστηκαν στα κείμενα είναι τα
εξής: Αλεξάνδρα Μητσιάλη και Βάσω Ψαράκη στο «Ο γλάρος του
Μίλτου». Στη «Μαριονέτα» η Ναννίνα Σακκά-Νικολακοπούλου και
η Ίρις Δαρματζή. Στο «Ο μπαμπάς μου και ο Τσε» η Μαρία Παπα-
γιάννη και ο Νικόλας Ανδρικόπουλος. Στο «Η Μίνα και η τηλεόρα-
ση» η Αλεξάνδρα Μπίζη και η Διατσέντα Παρίση. Στο «Δεν είμαι
βαλίτσα» ο Βαγγέλης Ηλιόπουλος και η Ντανιέλα Σταματιάδη. Τα
μηνύματα που εκπέμπονται από τα διηγήματα στόχο έχουν να προ-
τείνουν στους αναγνώστες (παιδιά και γονείς) πιθανές διεξόδους.
Α.Β.
Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου
ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΦΙΛΑΝΑΓΝΩΣΙΑΣ να μην μαραθεί σαν λουλούδι; Ο Λέανδρος κι ο Φαίδων ψάχνουν να
Εικ.: Κατερίνα Χαδουλού
Ψυχογιός, Αθήνα 2013, σελ. 94
Μέλη του Κύκλου, που νοιάζονται για την ευόδωση της φιλανα-
γνωσίας, έγραψαν μικρά διηγήματα που συνιστούν παραδείγματα
για το πώς μπορεί κανείς να χειριστεί ελκυστικά ένα θέμα και έτσι να
αυξήσει τις τάξεις των φιλαναγνωστών. Κατά σειρά συμμετέχουν οι:
Μερκούριος Αυτζής, Βαγγέλης Ηλιόπουλος, Ειρήνη Καμαράτου-
Γιαλλούση, Μάνος Κοντολέων, Εύη Κοντόρα, Νίκη Λεωνίδου, Κώ-
στας Μάγος, Ράνια Μπουμπουρή και Ελένη Σβορώνου. Καθένας ξε-
κινά και από μια διαφορετική «πηγή», μα ο στόχος όλων είναι ένας:
η απόλαυση της ανάγνωσης. Η Κατερίνα Χαδουλού συμπορεύεται
με τους συγγραφείς με το ίδιο κέφι, εικονογραφώντας τα κείμενα.
Α.Β.
52/6
Σοφία Μαντουβάλου
ΤΟ ΦΟΥΣΤΑΝΙ ΜΕ ΤΙΣ ΠΕΤΑΛΟΥΔΕΣ
Eικ.: Κατερίνα Χαδουλού
Μεταίχμιο, Αθήνα 2013, σελ. 62
Η νονά χάρισε στην Κάτια, τη βαφτιστικιά της, ένα φουστάνι με
πεταλούδες, κι η Μυρτώ, η ξαδέρφη της, πληγώθηκε αρχικά από
το αγκαθάκι της ζήλειας. Υπήρχε όμως ένα δώρο και για κείνην:
ένα βαμβακερό φουστανάκι στο μέγεθός της και μια ξεχωριστή πε-
ταλούδα, σ’ ένα κουτί, που θα μπορούσε να την τοποθετήσει όπου
εκείνη ήθελε. Η Μυρτώ την καρφίτσωσε στην καρδιά της κι έτσι
γεννήθηκε το παραμύθι. Κι αυτό, γιατί συνάχτηκαν στο φουστάνι
της το βαμβακερό όλες οι πεταλούδες, από όλα τα μέρη της γης, με
τα χρώματα και τα σχέδιά τους στα φτερά! Η Μπάτερφλαι, η Παπι-
γιόν, η Μπαμπότσκα, η Παλμαντούκ, η Αλιμπαμπάγκ, διαφορετικές
μεν, αλλά συνάμα και ίδιες, συμβολίζοντας τις ψυχές της αγάπης, τις
ελεύθερες και εύθραυστες, εκπροσωπώντας η καθεμιά πολιτιστικές
άξιες, συναισθήματα, όνειρα κι ελπίδες. Η Κατερίνα Χαδουλού είναι
πάντοτε μοναδική στο να κάνει «δικό» της το κείμενο, εικονογρα-
φώντας το με μεράκι και αγάπη.
Α.Β.
Βούλα Μάστορη
ΓΙΑΓΙΑ ΣΤΟ ΨΥΓΕΙΟ
Εικ.: Ίρις Σαμαρτζή
Ψυχογιός , Αθήνα 2013, σελ. 38
Πώς γίνεται μια αγαπημένη γιαγιά να μείνει για πάντα ανθηρή και
βρουν λύση για να την έχουν πάντα δροσερή κι ακμαία δίπλα τους.
Πολλά περνούν από το μυαλό τους, αλλά οι ίδιοι τα απορρίπτουν
ως μη αποτελεσματικά. Η ιδέα να την βάλουν σε… ψυγείο απορρί-
πτεται από την ίδια τη γιαγιά, που τους εξηγεί το γιατί ήρεμα, ήπια
κι απλά. Τελικά, τα εγγόνια αναγκάζονται να παραδεχτούν ότι και
η δική τους γιαγιά, όπως όλες οι γιαγιάδες, θα ακολουθήσει τον
κανονικό δρόμο της φθοράς, αλλά εκείνα θα την αγαπούν πάντα.
Η Ίρις Σαμαρτζή με πολύ κέφι έχει εικονογραφήσει τις απρόβλεπτες
ιδέες των παιδιών για μια γιαγιά που δεν θα… ξεραθεί ποτέ.
Α.Β.
53/7
 Ιωάννα Μπουλντούμη
ΕΞΩ ΑΠ’ ΤΑ ΔΟΝΤΙΑ ΑΤΑΞΙΕΣ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ –
Εικ.: Αιμιλία Κονταίου
Ψυχογιός, Αθήνα 2013, σελ. 88
Μια ιστορία καθημερινή και γνώριμη, που αφορά στα παιδιά που
αρνούνται να πλύνουν τα δόντια τους, «φιλοξενώντας» μόνιμα στο
στόμα τους την τερηδόνα και την ουλίτιδα, με όσα αυτό συνεπά-
γεται. Το χιούμορ και το ύφος της γραφής μετατρέπει την ιστορία
σε πραγματικό μυθιστόρημα! Ένας καινούργιος συμμαθητής ανα-
τρέπει τα όσα γίνονται στο στόμα και τα δόντια της Βούλας, που
ενδιαφέρεται μόνο για τη βούρτσα των μαλλιών της και όχι για την
οδοντόβουρτσα. Μέσα από έναν «υπόγειο» παιδικό έρωτα που σκα-
ρώνει το σενάριο, η πλοκή αναγκάζει τη Βούλα ν’ ανοίξει το στόμα
της, να κάνει πίσω το φόβο της και ν’ αποκτήσει λαμπερά και γέρα
δόντια. Ο έρωτας, ή μάλλον η συμπάθεια που νιώθει η Βούλα για το
συμμαθητή της μένει μετέωρη, αλλά έχει παίξει το ρόλο της αποτε-
λεσματικά. Το χιούμορ, γνώριμο στα κείμενα της συγγραφέα, συμ-
βάλλει αποφασιστικά στην προσπάθεια να αντιληφθούν τα παιδιά
την ανάγκη της στοματικής υγιεινής και κυρίως της εφαρμογής της.
Η εικονογράφος συντελεί κι εκείνη με τη δική της εκφραστικότητα
ώστε να τελειώσει αίσια η ιστορία.
Α.Β
Γιώργος Κ. Παναγιωτάκης
ΑΤΑΞΙΕΣ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ –
Η ΠΡΙΓΚΙΠΙΣΣΑ ΤΩΝ ΕΦΤΑ ΘΑΛΑΣΣΩΝ γωνικά» είναι τα μέλη της οικογένειας… που αποτελείται από τον
Εικ.: Χρήστος Δήμος
Κέδρος, Αθήνα 2013, σελ. 92
Η Πριγκίπισσα των εφτά θαλασσών είναι η τρίτη ιστορία της σειράς
«Αταξίες στην τάξη». Μόνο που αυτή τη φορά οι αταξίες γίνονται
εκτός τάξης, κατά τη διάρκεια μιας εκδρομής σε ένα αιολικό πάρκο.
Οι άτακτοι μαθητές, εκτός από την ευχαρίστηση της εκδρομής, τις
γνώσεις που αποκτούν και τα διάφορα παιχνίδια που παίζουν, θα
απολαύσουν και μια θαλασσινή περιπέτεια με μια ψαρόβαρκα της
κακιάς ώρας που έχει το εξωφρενικό όνομα «Πριγκίπισσα των εφτά
θαλασσών»! Μια περιπέτεια που θα τη χαρούν και θα τους διδάξει
πολλά. Γραμμένη με κέφι και χιούμορ, η χαριτωμένη και απολαυ-
στική αυτή περιπετειώδης ιστορία διαβάζεται ευχάριστα, ενώ συγ-
χρόνως προβληματίζει επισημαίνοντας διάφορα οικολογικά, και όχι
μόνο, ζητήματα.
Η.Π.
54/8
Γιώργος Κ. Παναγιωτάκης
Η ΚΑΤΑΡΑ ΤΗΣ ΦΡΑΟΥΛΙΤΣΑΣ
Εικ.: Χρήστος Δήμος
Κέδρος, Αθήνα 20013, σελ. 96
Η σειρά «Αταξίες στην τάξη» αγαπήθηκε πολύ από τα παιδιά! Η
τελευταία «αταξία» του συγγραφέα μάς έκανε να γελάσουμε με
την περιπέτεια που έζησαν τα παιδιά: Την περίεργη εξαφάνιση της
αγαπημένης τους δασκάλας και την αντικατάστασή της από την
αντιπαθητική και καθόλου ευχάριστη Φράου Λίτσα, που φωνάζει,
τιμωρεί και ειρωνεύεται τους μαθητές της. Όταν όμως η Φράου
Λίτσα θα πάρει τη σύνταξή της, τα παιδιά θα καταλάβουν ότι δεν
ήταν και τόσο αντιπαθητική, θα της χαρίσουν μια γλάστρα με μια
φραουλιά και έτσι θα τη θυμούνται πια σαν Φραουλίτσα!
Λ.Ψ.
Ελένη Σβορώνου
ΤΑ ΔΕΚΑΤΡΙΑ ΦΤΕΡΝΙΣΜΑΤΑ
ΟΛΑ ΓΙΑ ΤΗ ΦΑΝΕΛΑ
Εικ.: Νίκη Λεωνίδου
Μεταίχμιο, Αθήνα 2013, σελ. 88 (έκαστο)
Αστυνομικής υφής η σειρά της Ελένης Σβορώνου, που ασχολείται
με την ανίχνευση «αινιγμάτων» σε αρχαιολογικά μουσεία. «Λα-
παππού, τον μπαμπά, τη μαμά και τα παιδιά Πότη και
Μηλίτσα. Α! κι ένα σκύλο, τον Ρεζίλι. Ο καθένας
συμβάλλει με χιούμορ και γνώση στη λύση του μυ-
στηρίου που προκύπτει.
Στα Δεκατρία φτερνίσματα η υπόθεση εκτυλίσ-
σεται στο Βυζαντινό Μουσείο της Θεσσαλονίκης,
ενώ στο Όλα για τη φανέλα στο Μουσείο της Αρ-
χαίας Βραυρώνας. Τα παιδιά είναι εκείνα που πρωτί-
στως επιστρατεύουν τη διαίσθηση και την εξυπνάδα
τους, διερευνώντας μεθοδικά τα μυστήρια, δίνοντας
βάση σε ύποπτα βλέμματα, περίεργες οσμές και ακα-
τανόητους ήχους. Η Νίκη Λεωνίδου είναι και αυτή,
με την εικονογράφησή της, ένα ακόμη «λαγωνικό»
που βοηθά στη διαλεύκανση των «Μυστηρίων στην
πόλη», όπως μας επισημαίνει ο υπότιτλος της σειράς.
Α.Β.
55/9
 για μεγάλα παιδιά και νέους
Γλυκερία Γκρέκου
Η ΜΟΝΑΞΙΑ ΤΩΝ ΣΥΝΟΡΩΝ
Ψυχογιός, Αθήνα 2013, σελ. 145
Μυθιστόρημα που φανερώνει δυσάρεστες πραγματικότητες, αλλά
ταυτόχρονα είναι αφάνταστα τρυφερό. Η περιοχή όπου εκτυλίσ-
σεται είναι ο Άγιος Παντελεήμονας, με όλα τα προβλήματα που
κουβαλά τα τελευταία χρόνια. «Πρωτα­γωνιστεί» μια ηλικιωμένη
δασκάλα κι ένα κοριτσάκι προσφυγόπουλο από το Αφγανιστάν. Η
γηραιά κυρία βιώνει μια αφόρητη μοναξιά και ταυτόχρονα τη ζο-
φερή καθημερινότητα της γειτονιάς της, ώσπου συνδέεται με ένα
αλλοδαπό κοριτσάκι και του μαθαίνει ελλη­νικά. Κείμενο γραμμένο
με προσοχή, που εμβαθύνει στους χαρακτήρες και την ψυχολογία
τους. Η συγγραφέας με την πένα της κάνει βιώσιμη τη συνοικία
του Αγίου Παντελεήμονα, που λόγω των υπεράριθμων μεταναστών
κακοτύχησε, και την μετατρέπει για τις δύο ηρωίδες της σε μικρό
παράδεισο.
Α.Β.
Σοφία Γραμμόζη-Σωπίκη
ΤΟ ΣΕΝΤΟΥΚΙ ΤΗΣ ΚΑΡΔΙΑΣ
Εικ .: Χρήστος Δήμος
Παρρησία, Αθήνα 2013, σελ. 174
Το σεντούκι της συγγραφέως κρύβει μια παλιά ιστορία περασμένης
εποχής, όπου συνέβαιναν θλιβερά γεγονότα, με αποχαιρετισμούς,
ξενιτεμένους και αγνοούμενους. Βήμα-βήμα ξεδιπλώνεται η υπό-
θεση με όλα τα τραγικά της επακόλουθα. Η ζωή όμως, που είναι ο
πιο ευρηματικός σκηνοθέτης και στήνει τα απρόβλεπτα σενάριά
της με μεγάλη μαεστρία, κάνει να ξεπηδήσει ύστερα από χρόνια
η χαρά! Έτσι όλα θα ξαναβρούν το ρυθμό τους, στο σκηνικό ενός
ορεινού χωριού της Ηπείρου, με ήρωες μια παρέα πέντε παιδιών που
μέσα στα καθημερινά τους παιχνίδια ανακάλυψαν το κλειδί για να
«ξεκλειδώσουν» μια πτυχή ζωής με κρυμμένους θησαυρούς, που
θα ξαναφέρει τα χαμόγελα στον τόπο. Ο Χρήστος Δήμος πήρε κι
εκείνος από το σεντούκι της καρδιάς του τα ασπρόμαυρα μολύβια
του και εικονογράφησε ανάλογα την εποχή εκείνη.
Α.Β.
56/10
Αγγελική Δαρλάση
ΟΙ ΟΝΕΙΡΟΦΥΛΑΚΕΣ ΚΑΙ Ο ΦΑΡΟΣ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ
Πατάκης, Αθήνα 2013, σελ. 266
Όνειρα, Ονειροφύλακες, Ονειρόδρομοι, Ονειροδρόμια, Ονειρο-
συλλέκτες, Ονειροπαγίδα, Ονειροκτόνοι… Η συγγραφέας, με
ιδιαίτερη λογοτεχνικότητα και απεριόριστη φαντασία, δημιουργεί
τον δικό της ονειρικό κόσμο, έναν κόσμο που μοιάζει φανταστικός
αλλά στην ουσία είναι ρεαλιστικός, καλυμμένος με έναν ανάλαφρο
παραβολικό μανδύα. Βρισκόμαστε στη Χώρα των Ονειροφυλάκων.
Κι η χώρα αυτή κινδυνεύει. Η χώρα που προστατεύει τα όνειρα των
ανθρώπων (και τα όνειρα συνήθως κάτι ωραίο γυρεύουν) βρίσκεται
σε κίνδυνο, καθώς ανάμεσα στους ονειροφύλακες δεν υπάρχει πια
ομόνοια. Έχουν χωριστεί σε «Ικανούς» και «Κατώτερους»! Ένας
ακήρυχτος πόλεμος αρχίζει ανάμεσά τους, με αποτέλεσμα το μίσος
και ο φόβος να απλώνουν τη σκιά τους, κρύβοντας το ευεργετικό
φως. Και τα όνειρα αρχίζουν να αργοπεθαίνουν, ενώ οι Ονειροκτό-
νοι ετοιμάζονται… Όμως, ανάμεσα σε κάποιους γενναίους και ευγε-
νείς ονειροφύλακες εξακολουθεί να υφίσταται η αγάπη, η συμπόνια,
η αλληλεγγύη, κι είναι αυτοί που θα προσπαθήσουν να κρατήσουν
μακριά τους ονειροκτόνους, είναι αυτοί που θα προσπαθήσουν να
κρατήσουν αναμμένο το φάρο των ονείρων για να μη σβήσουν για
πάντα τα όνειρα των ανθρώπων. Βιβλίο καλογραμμένο, καθαρά
αλληγορικό, με φανταστικές ονειρικές περιπέτειες και σασπένς,
κρατά το ενδιαφέρον του αναγνώστη καθώς δημιουργεί έντονους
παραλληλισμούς με τη σημερινή πραγματικότητα.
Η.Π.
Βαγγέλης Δημητριάδης
ΑΝΤΙ(ΚΕΙΜΕΝΑ)
Απόπλους, Σάμος 2013, σελ. 64
Τα τελευταία ποιήματα του γνωστού συγγραφέα και εκπαιδευτικού
διαθέτουν πρωτοτυπία, χιούμορ και λυρισμό, ενώ διαβάζονται το
ίδιο ευχάριστα από μικρούς και μεγάλους. Ποιήματα εξίσου σημα-
ντικά έχει γράψει και παλαιότερα, όπως τα: «Με την αντίστροφη
της γραφίδος», «Η βιογραφία της Inge» και «Πότε θα έρθω και αν».
Όπως μας εξηγεί ο συγγραφέας στα σύντομα αφηγηματικά του
ποιήματα, τα αντικείμενα του σπιτιού μονολογούν, συνομιλούν με
κάποιο πρόσωπο ή μεταξύ τους, και αυτοπαρουσιάζονται σαν να
συμμετέχουν σε μια ιδιότυπη μορφή θεατρικού αναλογίου.
Ιδού ένα χαρακτηριστικό δείγμα γραφής:
57/11
 Η ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ
«Με παραγέμισες, αφεντικό, βιβλία
Κι ούτε σου καίγεται καρφί
Πως κι ο χαμάλης έχει όρια στην πλάτη του.
Τουλάχιστον κόψε τα φύλλα του –όχι φτερά– να έχω κάποιο όφελος
Τις ράθυμες ώρες, που ο σκόρος ροκανίζει τις λέξεις των βιβλίων
ανενόχλητος.
Σ’ το λέω ειλικρινά, αν γίνει επανάσταση
Οδόφραγμα θα γίνω του λαού,
Στο πάθος σου ενάντια θα σταθώ.
Γιατί, κύριε αγαπητέ, άνθρωπος του βιβλίου
Δεν είναι ο συλλέκτης του,
Αλλά όποιος περπατάει αργά
Ανάμεσα στις λέξεις του σαν τους Πυγμαίους ανάμεσα σε δέντρα
και θηρία».
Λ.Ψ.
Ελένη Α. Ηλία
ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΜΙΚΡΟ ΠΡΙΓΚΙΠΑ
Εικ.: Λήδα Βαρβαρούση
Ηριδανός, Αθήνα 2013, σελ. 62
Μέσα από μια καλειδοσκοπική θεώρηση του Μικρού Πρίγκιπα του
Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ, η συγγραφέας δημιουργεί τον δικό της
φανταστικό κόσμο. Ξεφεύγοντας από τη σκληρή πραγματικότητα
φαντασιώνεται τον εαυτό της στην παιδική της ηλικία. Είναι αυτή
η ίδια το αθώο Κοριτσάκι που αναδύεται από τη θάλασσα και που
με συγκινητική αφέλεια ομολογεί ότι έρχεται από το νησί με τον
κήπο. Έναν κήπο παραβολικό, που κρατά τις αθώες χαρές, τα παι-
δικά παιχνίδια, το άρωμα των λουλουδιών, τα χνάρια μιας αλεπούς
και την ηχηρή παρουσία των τζιτζικιών. Είναι ο χαμένος παράδεισος
που κάποτε η συγγραφέας βίαια αποχωρίστηκε, και που παρά τη
νοσταλγία της δεν θέλησε να ξαναβρεί καθώς την τρόμαζε η σκέψη
ότι ο κήπος δεν θα είναι πια ο ίδιος. Όμως το Κοριτσάκι της φα-
ντασίας συνέχισε να τον επισκέπτεται και να συναντά όσους τον
κατοίκησαν. Ήταν οι φοβιτσιάρηδες, οι παντογνώστες, οι ασήμα-
ντοι, οι πολυάσχολοι, οι κολλημένοι στις οθόνες, οι καταναλωτές
και οι διάσημοι, άσχετοι όλοι τους με την πραγματική ομορφιά. Με
αποτέλεσμα ο κήπος να χάσει τη μαγική του ατμόσφαιρα. Και τότε
το Κοριτσάκι έκλαψε, αλλά το παρηγόρησαν οι γλάροι, που σαν δια-
βατάρικα πουλιά πολλά ήξεραν. «Σαν ψάξεις θα βρεις άλλον κήπο»,
του είπαν. Όπως και τόσοι άλλοι που ψάχνοντας βρήκαν αυτό που
γύρευαν. Όπως κι η συγγραφέας ψάχνοντας ξαναβρήκε το χαμένο
58/12
Κοριτσάκι, ουσιαστικά ξαναβρήκε την ελπίδα και την αισιοδοξία
κι αντίκρισε τον κόσμο με την αγνότητα και το αθώο βλέμμα ενός
παιδιού. Βιβλίο παραβολικό, βαθειά επηρεασμένο από τον Μικρό
Πρίγκιπα, που απευθύνεται περισσότερο σε μεγάλα παιδιά.
Η.Π.
Λίνα Λυχναρά
ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΟΥ ΑΡΧΟΝΤΙΚΟΥ
Πατάκης, Αθήνα 2013, σελ. 168
Ξεκινώντας με ένα φόνο σε κάποιο κυκλαδίτικο νησί, το βιβλίο της
Λίνας Λυχναρά κερδίζει το ενδιαφέρον του αναγνώστη από την
πρώτη σελίδα. Η γλώσσα είναι καλαίσθητη και απλή. Το μυστήριο
όμως που καλύπτει την ιστορία –μυστήριο που θα προσπαθήσει να
λύσει ο δαιμόνιος αστυνομικός Ζαφείρης– κάθε άλλο παρά απλό
είναι. Η πρώτη εντύπωση που έχουμε, είναι ότι πρόκειται για ένα
καλογραμμένο αστυνομικό μυθιστόρημα με άφθονη φαντασία,
αμείωτη αγωνία, σκοτεινές υποθέσεις και ανεξιχνίαστους φόνους.
Όμως δεν πρόκειται μόνο γι’ αυτό. Η συγγραφέας, με εξυπνάδα πα-
ρεμβάλλει τον ψυχολογικό παράγοντα. Με ευαισθησία περιγράφει
την τραυματική εμπειρία ενός παιδιού που σχεδόν νήπιο στάθηκε
μάρτυρας ενός φόνου και τώρα προσπαθεί στην εφηβεία του, μέσα
από μια πρωτότυπη και τρυφερή αυτοψυχανάλυση, να ξαναβρεί την
ισορροπία του και την απωθημένη μνήμη του. Με τον τρόπο αυτό το
μυθιστόρημα παίρνει μια διαφορετική διάσταση καθώς, συγχρόνως
με το σασπένς που δημιουργεί η αστυνομική εξέλιξη, αμείωτο μένει
και το ενδιαφέρον για τον ταραγμένο ψυχισμό του πρωταγωνιστή .
Κι ενώ οι ποικιλόμορφες πλεκτάνες δημιουργούν ένα κλίμα ζοφερό,
ο έρωτας στα πρώτα του νεανικά σκιρτήματα έρχεται να απαλύνει
την ατμόσφαιρα. Το Μυστικό του παλιού αρχοντικού είναι ένα μυθι-
στόρημα πολυπρόσωπο, ευχάριστο, ευαίσθητο, που δεν περιορίζε-
ται στο μυστικό μιας αστυνομικής περιπέτειας. Αγγίζει και κάποια
ανθρώπινα μυστικά –πότε υπέροχα και πότε δυσβάσταχτα– που δεν
φανερώνονται αλλά υπάρχουν.
Η.Π.
Ελένη Σαραντίτη
Η ΧΑΡΟΥΛΑ ΣΤΟΥΣ ΕΦΤΑ ΟΥΡΑΝΟΥΣ
Εξώφυλλο και βινιέτες: Φωτεινή Στεφανίδη
Πατάκης, Αθήνα 2013, σελ. 158
Η βραβευμένη συγγραφέας είναι γνωστή για το πολύπλευρο έργο
της. Διακονεί τον έντεχνο λόγο με παρρησία σχεδόν σαράντα χρό-
59/13
 νια. Μετά τη Θυσία, ένα από τα πιο αξιόλογα βιβλία των τελευταίων
ετών, φέτος μας χάρισε τη Χαρούλα που κατάφερε να μας πάρει
μαζί της στους εφτά ουρανούς. Είναι η ιστορία μιας δεκαεξάχρο-
νης κοπέλας που αναγκάζεται ξαφνικά να αφήσει τη Θεσσαλονίκη
όταν ο πατέρας της, πρώτος μηχανικός σε δεξαμενόπλοιο, μαζί με
την υπόλοιπη οικογένειά του, πιάνονται αιχμάλωτοι από Σομαλούς
πειρατές. Η Χαρούλα βρίσκει καταφύγιο στη Λακωνία, στο σπίτι
ενός αδελφικού φίλου του πατέρα της. Η οικογένεια του καπετάν
Γιάννη θα της συμπαρασταθεί, θα της δώσει θάρρος και ελπίδα, ενώ
η φιλία της με την Ειρήνη, την κόρη του καπετάνιου, θα απαλύνει
τον πόνο και τη μοναξιά της Χαρούλας στάζοντας βάλσαμο στην
ψυχή της. Αλλά κι εκείνη, πλάσμα ενός άλλου κόσμου, θαυμαστού,
θα προσφέρει απλόχερα στους γύρω της αγάπη, τρυφερότητα, ευ-
γένεια και καλοσύνη. Παρούσα και η φύση της Λακωνίας, νανου-
ρίζει, παρηγορεί και δένει μαγικά με τις ζωές των ανθρώπων. Το
κλειδί όμως που ανοίγει τις καρδιές μας είναι η γλώσσα, που τόσο
εύστοχα χειρίζεται η συγγραφέας. Μια γλώσσα τρυφερή, ποιητική,
ολοζώντανη, που σπαρταράει. Το βιβλίο είναι ένας ύμνος στη φιλία
των δύο νεαρών κοριτσιών που χαίρονται, λυπούνται, ονειρεύονται,
ελπίζουν και προχωρούν στη ζωή. Το μυθιστόρημα διαβάζεται εξ
ίσου ευχάριστα και από τους ενήλικες. Εντυπωσιακό το εξώφυλλο
της Φωτεινής Στεφανίδη, μας προδιαθέτει ευχάριστα.
Λ.Ψ.
Κωστούλα Τωμαδάκη
ΑΝΤΙΟ ΚΟΡΙΤΣΙ
Κέδρος, Αθήνα 2013, σελ. 222
Εφηβικό μυθιστόρημα σε γρήγορο, κινηματογραφικό ύφος. Οι
εναλλαγές δεν αφήνουν τον αναγνώστη να βαρεθεί, παρακολουθώ-
ντας την πορεία της Νεφέλης –του «Κοριτσιού»– που τη φωνάζουν
έτσι από το ρόλο που παίζει σε κάποιο σήριαλ, αν και είναι μόλις
δεκατριών ετών. Σημαντική φιγούρα αποτελεί η μητέρα της, που
επιβάλλει τις απόψεις και τις επιθυμίες της, αντίθετα με τον πατέρα
που είναι ήπιος και λογικός. Η Νεφέλη κάνει μια σύντομη γνωριμία
με τον Φώτη, πέφτουν όμως και οι δύο στα νύχια του Μπίλι, ενός
έφηβου κάθε άλλο παρά φυσιολογικού. Ακολουθεί μία απαγωγή,
μέσα από σελίδες αγωνίας, όπου όλα τα πρόσωπα αναλαμβάνουν
τις ευθύνες τους. Έντονη δράση, ευαισθησία και ανθρωπιά κυρι-
αρχούν οδηγώντας στη λύτρωση, τονίζοντας παράλληλα την αξία
της ζωής.
Α.Β.
60/14
•
Aφιέρωμα αγάπης
για τη Ρένα Καρθαίου
•
Β. Δ. Αναγνωστόπουλος
Σχόλια σ’ ένα κείμενο της Ρένας Καρθαίου
Το κείμενο που θα σχολιάσουμε γράφτηκε από τη Ρένα Καρθαίου το 1991 για
61 
ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013
την IBBY, τότε που η χώρα μας (μέσω του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού
Βιβλίου) είχε την τιμή να της ανατεθεί το Μήνυμα και η εικονογράφηση της
σχετικής αφίσας. Μήνυμα και αφίσα αποστέλλονται, όπως είναι γνωστό, στα
64 και πλέον Εθνικά Τμήματα για την Παγκόσμια Ημέρα του Παιδικού Βιβλί-
ου, στις 2 Απριλίου κάθε χρόνο, ημέρα γενεθλίων του H. C. Andersen.
Μετά από είκοσι και πλέον χρόνια, το κείμενο διατηρεί τη δροσιά του και
το μήνυμά του ακέραιο. Αναδεικνύοντας αυτές τις αρετές, ουσιαστικά αντι-
λαμβανόμαστε την αξία της ποιητικής τέχνης της Ρένας Καρθαίου. Γιατί πίσω
από το κείμενο, τις εκφράσεις και τις λέξεις, κρύβεται πολλή δουλειά, ταλέντο
και τεχνική. Δεν πρόκειται για αυτόματη γραφή, αλλά για έμπνευση τιθασευ-
μένη και πηγάζουσα από τα βαθύτερα «πιστεύω».
Το κείμενο-Μήνυμα έχει ως εξής:
ΒΙΒΛΙΑ-ΠΥΓΟΛΑΜΠΙΔΕΣ ΣΤΟ ΣΚΟΤΑΔΙ
«Κάθε φορά που ο αδελφός μου κι εγώ διαβάζαμε ένα καλό βιβλίο, στον
κήπο μας άναβε κι από ένα τόσο δα φωτάκι, το φωτάκι μιας πυγολα-
μπίδας.
»Κι επειδή είχαμε και οι δυο μας τρέλα με το διάβασμα, δεν ήταν κα-
θόλου περίεργο ότι, μέσα σ’ ένα σχετικά μικρό χρονικό διάστημα, πλημ-
μύρισε με μαλαματένια φωτάκια ο κήπος μας. Ένα ζωντανό κέντημα –με
φλογίτσες βελονιά– μας συντρόφευε τώρα στα χωριάτικα νυχτέρια μας.
»Αλλά ούτε ο αδελφός μου ούτε κι εγώ υποψιαστήκαμε ποτέ ότι
την ώρα που εμείς χαιρόμασταν το διάβασμα, δίπλα μας γινόταν ένας
αόρατος, βουβός αγώνας. Και δεν πέρασε ποτέ από το μυαλό μας ότι

62
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
οι πυγολαμπίδες μας, με μοναδικό όπλο τις μαλαματένιες σταγονίτσες
του φωτός τους, μοχθούσαν να απομακρύνουν το ύπουλο σκοτάδι που
διαρκώς απειλεί να κυκλώσει τον άνθρωπο.
»Πρώτα οι γείτονές μας κι ύστερα κι όλο το άλλο χωριό αναρωτιό-
ντουσαν κι απορούσαν, γιατί τάχα όλες οι πυγολαμπίδες προτιμούν να
ξημεροβραδιάζονται στο δικό μας το περιβόλι κι αφήνουν όλο το άλλο
χωριό στη σκοτεινιά. Ώσπου μια μέρα ο αδελφός μου τους φανέρωσε το
μυστικό. “Τις πυγολαμπίδες”, τους είπε, “εμείς τις φέρνουμε στον κήπο
μας. Τις κουβαλάμε με τα βιβλία που διαβάζουμε”. Κι ύστερα τους εξή-
γησα κι εγώ: “Κάθε καλό βιβλίο είναι και μια πυγολαμπίδα, που φέγγει
στο σκοτάδι και δε σβήνει ποτέ”.
»Οι συγχωριανοί μας πρόσεξαν τα λόγια μας και άρχισαν να ανα-
ζητούν τα καλά βιβλία-πυγολαμπίδες. Κι ύστερα από λίγο καιρό, έξω
από τη μικρή βιβλιοθήκη του χωριού είχε σχηματιστεί μια μακριά ουρά.
Μικροί και μεγάλοι, άντρες και γυναίκες, ζητούσαν βιβλία και βιβλία
και βιβλία. Η ευλογημένη ώρα του διαβάσματος είχε αρχίσει. Και να!
Γέμισαν τα περιβόλια πυγολαμπίδες, γέμισαν μαλαματένια φωτάκια τα
μπαλκόνια και οι σκεπές, φέξαν οι φυλλωσιές των δέντρων, στραφτο-
κόπησε το καμπαναριό της εκκλησιάς και πήραν φωτιά οι ουρανοί. Και
τότε… ο αστερισμός του Βιβλίου γλίστρησε από τον ουρανό και προ-
σγειώθηκε αθόρυβα στην πλατεία του χωριού. Ένας αστερισμός πανέ-
μορφος, όπου τα ευαίσθητα από πυγολαμπίδες φώτα του τρεμούλιαζαν
σαν να σε καλούσαν. Όπως τρεμουλιάζουν δίνοντας το “παρών” τους
όλα τα πράγματα που έχουν αιώνια αξία σ’ αυτόν τον κόσμο: η αγάπη,
η καλοσύνη, η ελευθερία, η ομορφιά, η στοργή, η δικαιοσύνη και τόσες
άλλες αξίες που δίνουν βάθος στη ζωή και πλάτος στη σκέψη. Αξίες που
γεμίζουν με νόημα το βιαστικό πέρασμά μας από τούτον τον πλανήτη.
»Ο αδελφός μου κι εγώ είχαμε τρέλα με τα βιβλία. Είχαμε μανία με
το διάβασμα. Είχαμε δίκιο; Εσείς τι λέτε; Και προπάντων, εσύ τι λες;»
Θα μείνω πιο πολύ στην τεχνική της γραφής και στο περιεχόμενο. Το κείμενο
χωρίζεται σε τρεις ενότητες: Πρόλογος, Κύριο Μέρος (θέση, ανάπτυξη, κορύ-
φωση) και Επίλογος.
Α. Ο πρόλογος με το «κάθε φορά» θυμίζει την έναρξη παραμυθιού. Αυτή και
63
ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013
ο αδελφός της διάβαζαν «με τρέλα» κι ο κήπος «πλημμύρισε με μαλαματέ-
νια φωτάκια». Η ονειρική αυτή εικόνα μεταφέρεται στα «χωριάτικα νυχτέρια»
τους. Από το Εγώ γίνεται μετάβαση στο Εμείς.
Β. Το κύριο μέρος του αφηγήματος διαιρείται σε τρεις ενότητες.
Στην α΄ ενότητα περιέχονται σκέψεις ουσιαστικά για το φως και το σκο-
τάδι, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το διάβασμα παραπέμπει στο φως. Οι
πυγολαμπίδες, κοινώς οι κωλοφωτιές, στάζουν «μαλαματένιες σταγονίτσες
του φωτός». Κι είναι σαν να μάχονται να διώξουν το σκοτάδι που «απειλεί να
κυκλώσει τον άνθρωπο». Εδώ θυμόμαστε το γνωστό ρητό: «Ο αγράμματος
βλέπει αλλά δε βλέπει». Το διάβασμα είναι φωτισμός νου και ψυχής.
Στη β΄ ενότητα διευρύνεται ο προβληματισμός σχετικά με τις πυγολαμπί-
δες. Οι γείτονες κι όλοι οι χωριανοί βλέπουν το περιβόλι φωτισμένο, τη στιγμή
που όλο το υπόλοιπο χωριό είναι βυθισμένο στο σκοτάδι. Στο τέλος τούς φα-
νερώνουν το μυστικό, πως δηλαδή τις πυγολαμπίδες στο περιβόλι τις φέρνουν
μαζί με τα βιβλία που διαβάζουν, και τους εξηγούν: «Κάθε βιβλίο είναι μια
πυγολαμπίδα που φέγγει στο σκοτάδι και δε σβήνει ποτέ». ΄Ετσι το μυστικό
τους ενεργοποιεί όλη την κοινότητα.
Η γ΄ ενότητα αποτελεί την κορύφωση της αφήγησης, αφού όλοι στο χω-
ριό, μικροί και μεγάλοι, άντρες και γυναίκες, ζητούν καλά βιβλία για διάβα-
σμα. Έτσι έρχεται ως αποτέλεσμα το να γεμίσουν πυγολαμπίδες τα περιβόλια,
τα μπαλκόνια και οι στέγες των σπιτιών, τα δέντρα, οι δρόμοι, το καμπανα-
ριό της εκκλησιάς – «πήραν φωτιά οι ουρανοί». Το θαύμα ήδη είχε συντελε-
στεί. Ο αστερισμός του βιβλίου από τον ουρανό προσγειώθηκε στην πλατεία
του χωριού, με τις αμέτρητες πυγολαμπίδες να τρεμοπαίζουν σαν να καλούν
 στο θαύμα τους ανθρώπους. Όπως συμβαίνει δηλαδή με τις αιώνιες αξίες της
ζωής: την αγάπη, τη δικαιοσύνη, την καλοσύνη, την ελευθερία, την ομορφιά,
τη στοργή, αξίες που δίνουν νόημα στη ζωή.
Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου
Γ. Στον Επίλογο παρατηρούμε ότι χρησιμοποιούνται το α΄ ενικό και το α΄ πλη-
θυντικό πρόσωπο, ενώ ακολουθούν το β΄ πληθυντικό και το β΄ ενικό επιτυγ-
χάνοντας έτσι στη διατύπωση έναν προσωπικό τόνο. Η κορυφαία ποιήτρια Ρένα Καρθαίου υπήρξε πρωτοπόρος στον αγώνα για
την ανάπτυξη της παιδικής λογοτεχνίας στον τόπο μας. Εξαίρετη δημιουργός
Γενικά, θα μπορούσαμε η ίδια, με πλούσια κατάθεση στην ποίηση γενικά και στην ποίηση για παι-
να θεωρήσουμε το κείμε- διά ειδικότερα, με σημαντικότατη συμβολή και στον μεταφραστικό τομέα, με
νο ως ένα πεζοτράγουδο πολλά βραβεία και διακρίσεις, δεν αρκέστηκε στο αναγνωρισμένο ποιητικό
εξαιτίας του ρυθμού και και μεταφραστικό της έργο. Με αίσθημα κοινωνικής ευθύνης εργάστηκε από
της ποιητικότητάς του. πολύ νωρίς με ζέση, ενθουσιασμό και αφοσίωση, ώστε να εδραιωθεί στη συ-
Αναφορικά με την τεχνι- νείδηση των ενηλίκων η αξία της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας, να υπάρ-
κή και τον τρόπο γραφής, ξουν οι προϋποθέσεις για τον εμπλουτισμό της και να προωθηθεί η προβολή
επισημαίνουμε την έξοχη της στο εξωτερικό.
εικόνα που συγκροτούν ΄Ηταν από τους πρωτεργάτες που δημιούργησαν τον Κύκλο του Ελλη-
τα βιβλία-πυγολαμπίδες νικού Παιδικού Βιβλίου/Ελληνικό Τμήμα της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων
που γεμίζουν με τα μαλα- για τη Νεότητα (ΙΒΒΥ) και επί χρόνια Αντιπρόεδρός του. Σε αυτήν οφείλεται,
64 ματένια φωτάκια τους τα άλλωστε, και η ονομασία του Σωματείου. 65
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
περιβόλια, τα σπίτια, τα Τη γνώρισα το Φθινόπωρο του 1976, παραμονές του Διεθνούς Συνεδρίου ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

δέντρα, το καμπαναριό,
κ.λπ. Αυτή η φωταψία, ο
καταιγισμός φωτός, που
σιγά σιγά απλώνεται πα-
ντού, συνοδεύεται από
ένα θαύμα, τον αστερι-
σμό του βιβλίου που πέφτει στην πλατεία του χωριού. Εξίσου δυνατή εικόνα
είναι και το τρεμούλιασμα, όταν αβέβαιες αναβοσβήνουν οι πυγολαμπίδες.
Μπορούμε να μεταφέρουμε την εικόνα αυτή σε επίπεδα ηθικά, οικονομικά,
κοινωνικά, σε αξίες που «δίνουν βάθος στη ζωή και πλάτος στη σκέψη» και να
τη συνδέσουμε με τη φιλοσοφική –όσο και μελαγχολική– διαπίστωση: «Αξίες
που γεμίζουν με νόημα το βιαστικό πέρασμά μας από τούτον τον πλανήτη».
Εν κατακλείδι, θεωρώ ότι έχουμε να κάνουμε με κείμενο υψηλής έμπνευ-
σης και εκτέλεσης, λιτό και επιβλητικό, που συνδυάζει το υπαρκτό με το υπερ-
φυσικό, το πραγματικό με το φανταστικό.
Πρόκειται για ένα λυρικό και επαινετικό για το βιβλίο κείμενο. Διδάσκει
χωρίς διδακτισμούς, και προάγει το Μήνυμα ότι «κάθε καλό βιβλίο είναι και
μια πυγολαμπίδα, που φέγγει στο σκοτάδι και δε σβήνει ποτέ», μήνυμα που θα
μπορούσε να βρει τη θέση του στα σχολικά βιβλία του Γυμνασίου, κατά την
ταπεινή μου γνώμη.
 της ΙΒΒΥ που έγινε τη χρονιά εκείνη στην Αθήνα, και συνεργαστήκαμε στον
Κύκλο έως το 1990, οπότε αποχώρησε, θέλοντας ν’ αφήσει «πεδίον δράσης»
στους νεότερους. Η στενή και εγκάρδια συνεργασία μας στον Κύκλο μού
Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη
έδωσε την ευκαιρία να ζήσω από κοντά τη λαμπερή προσωπικότητά της, που
διαδραμάτισε ρόλο πρωτεύοντα, καίριο και βασικό στην ιστορία του. Χαρά
και τιμή υπήρξε για μένα επίσης η συνεργασία μας στο περιοδικό Χελιδόνια,
Καλοκαίρι, μια παρεούλα ήμασταν, καλοκαιριάτικες κουβεντούλες είχαμε,
που εξέδιδε το Υπουργείο Παιδείας για τα παιδιά του Δημοτικού τη διετία
όταν ένας από εμάς πληροφορεί τους υπόλοιπους πως γράψανε οι εφημερίδες
1979-1980.
ότι το Υπουργείο Παιδείας προκηρύσσει διαγωνισμό για τη συγγραφή Ανα-
Ως ελάχιστη αναγνώριση των άοκνων προσπαθειών και των λαμπρών επι-
γνωστικών του Δημοτικού.
τευγμάτων της, το 1991 ο Κύκλος τής απένειμε τo βραβείο «Πηνελόπη Δέλτα»,
Έτσι περίπου έγινε και ξεκινήσαμε –τρεις ήμασταν– και παλέψαμε και
ανώτατη διάκριση σε προσωπικότητες που έχουν διακριθεί για την προσφορά
αγωνιστήκαμε. Στα πεζά η Γαλάτεια Σουρέλη, στην ποίηση η Ρένα Καρθαίου
τους στην προαγωγή και την ανάπτυξη της παιδικής λογοτεχνίας με συγγραφι-
και ο Γιώργος Σουρέλης. Έτσι έγινε και γνώρισα τη Ρένα Καρθαίου, όχι μόνο
κό έργο ή με τις δραστηριότητές τους. Ωστόσο η μεγαλύτερη επιβράβευση της
την ποιήτρια –πολύ γνωστή, άλλωστε–, μα και τον θησαυρό που έκρυβε μέσα
προσφοράς της στον κλάδο ήταν, πιστεύω, η βαθύτατη εκτίμηση που έτρεφαν
της. Άνθρωπος συνεργάσιμος –κάτι που δύσκολα ανταμώνεις–, που απλά και
όλα τα μέλη του Κύκλου για το πρόσωπό της, ο ειλικρινής και απεριόριστος
ταπεινά κατέθετε την άποψή της στις συναντήσεις που κάναμε τακτικά, με
θαυμασμός για το έργο της, η απέραντη αγάπη για την ξεχωριστή αυτή προσω-
θέμα το Αναγνωστικό της Δ΄ Δημοτικού.
πικότητα με τον ακέραιο χαρακτήρα, που τη διέκρινε το έμπρακτο ενδιαφέρον
Αξέχαστη μου μένει η απλότητα με την οποία μας διηγήθηκε το ότι
για τους νεότερους, η ορθή κρίση, η καλοπροαίρετη κριτική, το πηγαίο χιούμορ,
πλάι στο κρεβάτι της το βράδυ υπήρχε στυλό και χαρτί, για να μη
66
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
η διορατικότητα και η δημιουργική φαντασία.
Η εξέχουσα, η μοναδική, η φωτοβόλα Ρένα Καρθαίου, θα μείνει στη μνήμη
χάνει σκέψεις που αφορούσαν το βιβλίο και υπήρχε φό- 67
ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013
βος να ξεχαστούν το πρωί.
όλων μας ως η χαρισματική ποιήτρια που πλούτισε και ανανέωσε την ποίηση για
Δεν ήμουν ποιήτρια, κι όμως μας διά-
παιδιά, και ως η αναντικατάστατη πνευματική εργάτρια, στην οποία κατά πολύ
βαζε κάθε καινούργιο της ποίημα για το
οφείλεται η ανθοφορία της παιδικής μας λογοτεχνίας.
Αναγνωστικό με μιαν αξέχαστη ταπεινό-
Την ημέρα της ταφής της, ο Κύκλος τής ευχήθηκε «καλή στράτα στον ουρα-
τητα. Έτοιμη ήταν ν’ αλλάξει τους στίχους
νό» μ’ ένα δικό της ποίημα για μικρά παιδιά:
ή το θέμα του ποιήματος σε περίπτωση που
εμείς είχαμε αντιρρήσεις για τους στίχους ή
το θέμα του ποιήματος. Δεν ξεχνώ επίσης τη
«Δώσ’ του κούνια, δώσ’ του μπέλα,

B
διάκριση με την οποία ασκούσε κριτική σε προ-
όλο πάω και πιο ψηλά,
σωπικά κείμενά μας, ή όταν δεν συμφωνούσε με
το φεγγάρι τώρα φτάνω,
μερικά κείμενα άλλων συγγραφέων που
το φιλώ και με φιλά.
θα χρησιμοποιούσαμε στο βιβλίο.
Δεν ξέρω να μιλήσω για την
Δώσ’ του κούνια, δώσ’ του μπέλα,
ποιήτρια Ρένα Καρθαίου, γνωρί-
φεγγαράκι σού ζητώ
ζω όμως όσα μας έδιναν τα ποιή-
άπλωσ’ το μακρύ σου χέρι
ματά της. Και πόσα μας έδιναν!
απ’ το φως για να πιαστώ.
Το βιβλίο κυκλοφόρησε, βρα-
βεύτηκε, η χαρά μας μεγάλη! Μα
Δώσ’ του κούνια, δώσ’ του μπέλα,
δεν συγκρίνεται με τη χαρά της επα-
βόηθα φεγγαράκι εσύ
φής, της ζεστής φιλίας που με ακολουθεί
τη στρατούλα σου ν’ ανέβω
ακόμη, καθώς προσπαθώ να γράψω
τη χρυσή».
κάτι για τη Ρένα Καρθαίου.
 Αγγελική Βαρελλά
Η πιο φαεινή ιδέα για τη βελτίωση και προώθηση του παιδικού βιβλίου εκτι-
νάχτηκε από το μυαλό της Ρένας Καρθαίου και άνοιξε τέτοιους δρόμους που
ούτε η ίδια ούτε κι οι άλλες συνεργάτιδες μπορούσαν να φανταστούν. Η πρό-
τασή της ήταν ένας διαγωνισμός παιδικού βιβλίου, που έγινε δεκτός με ενθου-
σιασμό, που ρίζωσε και υποκίνησε την αγάπη για το διάβασμα. Διαγωνισμός
που συνεχίζεται έως σήμερα, αφού έγινε θεσμός!
Η Ρένα Καρθαίου ήταν η πιο λαμπερή και αγαπημένη παρουσία
στο χώρο της Παιδικής Λογοτεχνίας, ένας κορυδαλλός με φλο-
γερό τραγούδι, άλλοτε παιχνιδιάρικο κι άλλοτε αυστηρό,
που έλεγε ότι «το παιδί κρατά τα γκέμια της ζωής»,
τραγούδι που υπηρέτησε πολλές δεκαετίες κι έκανε
κι εμάς να το υπηρετήσουμε πιστά και με αφοσίωση.
Τα τελευταία χρόνια της ζωής της πήγαινα και
68
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
την έβλεπα στο σπιτάκι της στην Κηφισιά, μια μο-
νοκατοικία παλιά, μ’ έναν κήπο σαν όαση, εκεί όπου
άγρυπνη διόρθωνε τους στίχους της και προσευχό-
ταν. Την προσευχή την ψιθυρίζαμε μαζί, όταν συνα-
ντιόμασταν:
«Λεύκα / Λεύκα ημών, η εν τοις ουρανοίς / αγια-
σθήτω το φύλλωμά σου, / ελθέτω η σκιά σου επί της
γης, / το βουητό και το ψιθύρισμά σου / ύμνος ας γί-
νουν προσευχής».
Τα χέρια της που αποτύπωναν στο χαρτί τα ποιή-
ματά της, μ’ εκείνον τον στρογγυλό χαρακτήρα των
γραμμάτων, δεν την υπάκουαν πια. Τρεμουλιαστά κά-
θονταν πάνω στο τετράδιο. Είχαν κι εκείνα διανύσει
την πορεία τους και βρίσκονταν προ των πυλών του
τέλους. Δεν μπορούσα να παραδεχτώ ότι αυτή η ραφι-
νάτη γυναίκα, η αρχοντική, που έφερε το «καινούργιο»
και την ποιότητα στην παιδική ποίηση, περίμενε στω-
ικά το «τρένο» που θα την έπαιρνε οριστικά από τον
κήπο των ποιημάτων της. Κι όμως, νέα ακόμη, είχε γράψει:
«Καλοί μου φίλοι, εγώ θα φύγω μόνη.
Βλέπω τη βάρκα να σιμώνει.
[…]
Η νύχτα βούλιαξε και ξημερώνει,
Καλοί μου φίλοι, εγώ θα φύγω μόνη».
Ντίνα Χατζηνικολάου
Ρένα μου αγαπημένη, ταπεινό λουλούδι στη μνήμη σου τούτα τα λίγα λόγια.
Τι χρειάζονται άλλωστε τα πολλά; Απεχθανόσουν τόσο τη φλυαρία! Γι’ αυτό,
ο λόγος σου ήταν πάντα μεστός και το κάθε σου ποίημα ένα ξάφνιασμα, μια
φωτοπλημμύρα, χωρίς τίποτα το περιττό. Η γνωριμία μας ήταν από τις πιο
ευτυχισμένες στιγμές της ζωής μου.
Σ’ ευχαριστώ μέσα από την καρδιά μου για ό,τι πολύτιμο μου χά-
ρισες. Για την αγάπη σου, πάνω απ’ όλα! Για τις πνευματικές μας
χαρές, για τις κουβεντούλες μας, για την ευχάριστη
διάθεση που προκαλούσε η συντροφιά σου με το
ανεξάντλητο χιούμορ σου, για την ντομπροσύ-
νη σου και για το ενδιαφέρον που έδειχνες για
τους άλλους δημιουργούς. Κι ακόμα, για την
υπέροχη συνεργασία μας μαζί με την άλλη
αλησμόνητη κι αγαπημένη φίλη, την Άλκη 69
ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013
Γουλιμή.
Σου άρεσε να μου διηγείσαι το πώς γρά-
φεις, τι σε εμπνέει, πώς λειτουργεί η φαντα-
σία σου. Και ήθελα τόσο πολύ, αλήθεια, να
μαθαίνω πώς γεννιούνται αυτά τα παιχνι-
διάρικα ποιήματα, τα γεμάτα από συμβο-
λισμούς και αστραφτερές εικόνες, που
τόσο πλούτισαν το χώρο της παιδι-
κής ποίησης.
Αγαπούσες με πάθος την ομοι-
οκαταληξία. Θυμάμαι που μου εί-
χες πει κάποτε: «Όταν βρίσκω την
κατάλληλη λέξη που μου δίνει μια επιτυ-
χημένη ομοιοκαταληξία, τινάζομαι στα ύψη!»
Άραγε, φτερουγίζει ακόμα δίπλα σου εκείνο το
«διψασμένο πουλάκι»;
Ένα ποίημά μου που ιδιαίτερα αγάπησες και που δεν το
αποχωριζόσουν ποτέ...
Ρένα μου, να είσαι ευλογημένη εκεί όπου αναπαύεσαι. Και
μην ξεχνάς να δείχνεις στους αγγέλους πώς να πετούν «χαρτα-
ετούς στον ουρανό»!
 διαχρονικά*
Θέτη Χορτιάτη
ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Ακόμα πετώ στον ουρανό Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου
από τότε που πιάστηκα Συγγραφέας
απ’ την ουρά των χαρταετών σου.

T
Ακόμα σοδειάζω καρπούς α τελευταία χρόνια όλο και πυκνώνουν οι φωνές των επιστημόνων-ειδικών
από τότε που η γύρη απ’ τα ανοιξιάτικα άνθη σου που προειδοποιούν με αδιάσειστα στοιχεία και αριθμούς για τη φοβερή,
γονιμοποίησε το λόγο μου τελειωτική καταστροφή που απειλεί τα οικοσυστήματα του πλανήτη μας.
Δέκα –το πολύ– χρόνια ζωής τούς δίνουν, και τα επιχειρήματά τους είναι απόλυ-
και πάντα θα σ’ ευχαριστώ τα κατανοητά από τον μέσο σύγχρονο άνθρωπο. Πασίγνωστο πια ότι η «τρύπα»
γιατί στη λάμψη σου φωτίστηκαν του όζοντος έχει απλωθεί σε έκταση τριπλάσια εκείνης των Ηνωμένων Πολιτει-
και οι δικοί μου δρόμοι. ών. Πασίγνωστο επίσης ότι δισεκατομμύρια λίτρα τοξικών ουσιών σκορπίζονται
στο περιβάλλον από τις βιομηχανίες των ανεπτυγμένων χωρών της Ευρώπης και
Δεκέμβρης 1993 της Αμερικής, αλλά και από κείνες της Ιαπωνίας, της Κορέας και της Αυστραλί-
70 ας. Πασίγνωστο, τέλος, ότι κάθε δευτερόλεπτο καίγεται και ένα τεράστιο κομ- 71 
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
μάτι τροπικού δάσους, πέρα από τα δάση που καίγονται σε άλλες ζώνες της γης. ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

Μια τέτοια ζοφερή κατάσταση, φυσικό είναι να συγκλονίζει πολλούς από

εκείνους που –με κάποιον τρόπο– υπηρετούν την Τέχνη και να τους γεννά την
επιθυμία να εκφράσουν, καθένας με την τέχνη τη δική του, τα όσα αισθάνονται

* Στις σελίδες αυτές επαναδημοσιεύονται κείμενα με διαχρονική αξία, που είχαν παρουσιαστεί
στις Διαδρομές κατά τα πρώτα δεκαπέντε χρόνια της κυκλοφορίας τους. To άρθρο αυτό δη-
μοσιεύτηκε στο τεύχος 30, Καλοκαίρι 1993.
 μπροστά σε αυτή την τραγική στιγμή της ανθρωπότητας. Έτσι, πληθαίνουν οι ραμύθια που γράφτηκαν, είχαμε και αξιολογότατα μυθιστορήματα και διηγήμα-
ζωγράφοι, οι ποιητές, οι λογοτέχνες, που δημιουργούν έργα εμπνευσμένα από τα. Ας αναφέρουμε, για παράδειγμα, τα βιβλία: Εμένα με νοιάζει, της Γαλάτειας
τον τρόμο που προκαλεί η επερχόμενη καταστροφή. Ας αναφέρουμε για παρά- Σουρέλη, Ανάσες και ψίθυροι του δάσους, της Λίτσας Ψαραύτη, Τα βούκινα της
δειγμα την έκθεση ζωγραφικής που οργανώθηκε το 1993 από την υπηρεσία του Φύσης και Φιλενάδα, Φουντουκιά μου, της Αγγελικής Βαρελλά, Τα δέντρα μας,
Περιβαλλοντικού Προγράμματος του Ο.Η.Ε. με θέμα τον κίνδυνο που διατρέχει της Θέτης Χορτιάτη, Αγριολούλουδα για σένα, του Δημήτρη Μανθόπουλου, κ.ά.
η Γη από την ανθρώπινη δραστηριότητα. Στην έκθεση αυτή πήραν μέρος 150 Είναι άραγε, όμως, μόνο τα βιβλία με θέμα τη φύση και την προστασία της
από τους καλύτερους εικαστικούς καλλιτέχνες του κόσμου: ζωγράφοι, σκιτσο- που βοηθούν στο να διαμορφωθεί η οικολογική συνείδηση; Μήπως γενικά η
γράφοι και γραφίστες. Τα έργα παιδική/νεανική λογοτεχνία προσφέ-
τους μάλιστα αποτυπώθηκαν και ρει ήδη αρκετά προς αυτή την κατεύ-
συγκεντρώθηκαν σχολιασμένα θυνση, χωρίς αυτό να συνειδητοποιεί-
σε έναν πολυτελή τόμο από την ται πάντα;
αρμόδια υπηρεσία του Ο.Η.Ε., με Ο Γερμανός συγγραφέας Μίκαελ
τίτλο Η Τέχνη για την επιβίωση1. Έντε, μιλώντας το 1986 στο συνέδριο
Παρήγορες και ενθαρρυντι- της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για
κές αυτές οι προσπάθειες. Κι εί- τη Νεότητα που έγινε τη χρονιά εκεί-
ναι πολλοί εκείνοι που πιστεύ- νη στο Τόκιο, διατύπωσε μια άποψη με
ουν ότι η στράτευση της Τέχνης την οποία δύσκολα θα μπορούσε να
σε έναν τέτοιο ιερό σκοπό, μια αρνηθεί κανείς να συνταχθεί: «Ποιο
72
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
οικολογική τέχνη με άλλα λό-
για, ίσως πετύχει ό,τι δεν πέ-
το όφελος να μιλούμε για τη μόλυνση
και την καταστροφή του περιβάλλο-
73 
ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013
τυχαν άλλες ομάδες ατόμων ντος, όταν αυτό καθαυτό το δέντρο δε
εδώ και χρόνια. Τίθεται όμως σημαίνει τίποτα για μας; Και γιατί ένας
το ερώτημα: Θα τα καταφέρνει ποιητής, που με το ποίημά του με κά-
πάντα η τέχνη αυτή, να μένει νει να συνειδητοποιήσω την ομορφιά
Τέχνη πραγματική; Ο σκόπελος ενός δέντρου και τη συγγενική σχέση
μιας άλλης μορφής διδακτισμού που με συνδέει με αυτό το θαυμαστό
παραμονεύει πάντα. Ένας με- δημιούργημα της Φύσης, θεωρείται
γάλος του ξένου κινηματογρά- άσχετος με το θέμα ή αναχρονιστικός,
φου δήλωσε: «Η οικολογική ενώ ο συγγραφέας ενός πύρινου φυλ-
τέχνη, αν δεν είναι προσεκτική λαδίου ενάντια στην καταστροφή του
και γίνει ακριβολόγα, θα με- περιβάλλοντος αντιμετωπίζεται ως πιο
ταβληθεί σε Παπικό Λόγο. Η αποτελεσματικός, προοδευτικός και
υπεροψία της παντογνωσίας θαρραλέος; Οι αξίες δεν παρουσιάζο-
μπορεί να απωθήσει τον πολίτη»2. Και ο Ρέι Μπράντμπερι, γνωστός συγγρα- νται από μόνες τους και δεν είναι αυταπόδεικτες. Αντίθετα, για να επιβιώσουν,
φέας βιβλίων επιστημονικής φαντασίας, υπέρμαχος της οικολογικής τέχνης, πρέπει όχι μόνο να δημιουργούνται αλλά και να ανανεώνονται... Καθήκον του
διευκρινίζει: «Δε θ’ αρνηθώ να χρησιμοποιήσω τη μεταφορά της Φρίκης και κάθε συγγραφέα είναι να επαναδημιουργεί τις αξίες ξανά και ξανά, με τον δικό του
της Καταστροφής, αλλά η χρήση της πρέπει να είναι περιορισμένη. Αλλιώς, ο τον τρόπο, τη δική του την ηλικία, τη δική του την παιδεία. Αν δεν το κάνει, τότε
δηλητηριασμένος εαυτός μας θ’ αρνηθεί να μας ανυψώσει πάνω από τη θελη- αυτές οι αξίες γρήγορα θα χάσουν τον πραγματικό τους χαρακτήρα»5.
ματική μας αποτυχία»3. Ιδού λοιπόν τι προσφέρει η λογοτεχνία – ολόκληρη η παιδική/νεανική λο-
Τέτοιες τάσεις και προβληματισμοί έχουν απασχολήσει εδώ και πολλά χρό- γοτεχνία και όχι μόνο η θεματικά συνδεδεμένη με το περιβάλλον. Εκλεπτύνει
νια τους Έλληνες συγγραφείς παιδικής λογοτεχνίας. Γι’ αυτό και από τη δεκαε- την αισθητηριακή αντίληψη των αναγνωστών της, αναπτύσσει τη φαντασία
τία του ’70 κιόλας, πρόσφεραν βιβλία για παιδιά και νέους με οικολογικό προ- τους, οξύνει τις νοητικές δυνάμεις και την κρίση τους για τα ανθρώπινα, «επα-
βληματισμό, έργα που κατάφεραν να σταθούν ως πραγματικά λογοτεχνήματα4. ναδημιουργεί» τις αιώνιες αξίες. Πώς θα μπορούσε, αλήθεια, να νοιαστεί για το
Πέρα από τις πολλές φανταστικές-αλληγορικές ιστορίες και τα σύγχρονα πα- περιβάλλον και τα οικολογικά προβλήματα ένας άνθρωπος αδιάφορος για το τι
 συμβαίνει γύρω του, δίπλα του, στο συνάνθρωπό του, στην κοινωνία; συνέντευξη
Πώς θα μπορούσε να νοιαστεί για το περιβάλλον και να ανησυχήσει
για την καταστροφή του ένας άνθρωπος που η ατροφική φαντασία
του τον καθιστά ανίκανο να δει πώς θα καταντήσει ο πλανήτης μας Iωάννα Μπαμπέτα
αν συνεχίσουμε να τον μολύνουμε και να τον λεηλατούμε; Πώς μπορεί
να νοιαστεί για το περιβάλλον ο άνθρωπος που πρώτα ενδιαφέρεται
για το τι έχει και ύστερα ή καθόλου για το τι είναι; Όταν τον απασχολεί ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ
πάνω απ’ όλα η απόκτηση όλο και πιο πολλών υλικών αγαθών και όχι το Η Ιωάννα Μπαμπέτα γεννήθηκε το
πώς θα ζήσει σε αρμονία με τον εαυτό του και το περιβάλλον του –έμψυχο και 1975 στη Γλυφάδα. Σπούδασε Κοινω-
άψυχο– στο σύντομο πέρασμά του από τη ζωή; νική Πολιτική και Κοινωνική Ανθρω-
Σε τούτους τους τομείς, τους πρωταρχικούς, βοηθάει αναμφίβολα ολόκλη- πολογία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
ρη η παιδική/νεανική λογοτεχνία, όλα τα παιδικά/νεανικά βιβλία, άσχετα με το Ασχολήθηκε με την έρευνα για τη ζωή
θέμα τους, όταν είναι γνήσια λογοτεχνήματα. Γιατί τότε συμβάλλουν ουσιαστι- των ηλικιωμένων στην ελληνική περι-
κά στην ευαισθητοποίηση του αναγνωστικού τους κοινού, στη διάνοιξη της φα- φέρεια. Είναι υπεύθυνη του προγράμ-
ντασίας του, στην καλλιέργεια του ψυχικού του κόσμου. Άλλωστε η μόλυνση ματος Φιλαναγνωσίας σε μεγάλο ιδι-
και η καταστροφή δεν απειλούν μόνο τον έξω του ανθρώπου κόσμο αλλά και ωτικό εκπαιδευτήριο. Οργανώνει και συντονίζει τις παρουσιάσεις συγγραφέων
τον έσω. Αν αυτός ο έσω κόσμος δεν είναι κατάλληλα προετοιμασμένος και ευ- για το Νηπιαγωγείο και όλες τις τάξεις του Δημοτικού. Επίσης διατηρεί τη δική
αίσθητος, «σκαμμένος» από τη λογοτεχνία –ή τουλάχιστο κ α ι από αυτήν–, θα της στήλη με τίτλο «Βιβλία από όλο τον κόσμο» στο ένθετο «Ο Μαγικός Κό-
 74
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
είναι αδύνατο να σπείρουν οι ειδικοί τον φωτισμένο τους λόγο και να βλαστήσει:
να μας εξηγήσουν επιστημονικά τους κινδύνους που μας απειλούν κι εμείς να
σμος του Παιδικού Βιβλίου» της ηλεκτρονικής εφημερίδας Η Φωνή της Κω
– KosVoice. Κάθε μήνα επίσης, παρουσιάζει δύο παιδικά βιβλία στην εφημε-
75
ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013
βρούμε ή να υιοθετήσουμε τους τρόπους που θα μας επιτρέψουν, έστω και την ρίδα Ελληνική Γνώμη, που κυκλοφορεί στον Καναδά για τους Έλληνες της
ύστατη ώρα, να βγούμε από το σημερινό αδιέξοδο. Να μας διευκρινίσουν με διασποράς.
τις ειδικές τους γνώσεις κι εμείς να αφομοιώσουμε πράγματα που παλαιότερες
γενιές τα θεωρούσαν αυτονόητα, γι’ αυτό και σέβονταν τη φύση, χωρίς να τους
ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ
το έχει διδάξει κάποιος επιστήμονας.
Θυμηθείτε τα λαϊκά παραμύθια, φέρτε στο νου σας κάποιους βυζαντινούς • 2009, Η Μελίνα ντετέκτιβ, εκδ. Μεταίχμιο.
ύμνους, κάποιες εικόνες και τοιχογραφίες. Η φύση είχε πρόσωπο: ο ήλιος, η σε- • 2009, 19 νέα βήματα, εκδ. Ελευθερουδάκης (Συλλογική έκδοση, Διαγωνι-
λήνη, τα σύννεφα, τα κύματα, τα δέντρα... Όλα αντιμετωπίζονταν σαν δημιουρ- σμός του diavasame.gr. Έπαινος για το διήγημα: «Η γιαγιά Κυρία Ελισά-
γήματα με ψυχή, που μπορούσαν να πάσχουν ή να χαίρονται μαζί με τον άνθρω- βετ»).
πο, να συνυπάρχουν αρμονικά μαζί του. Ακόμη και τα στοιχεία της φύσης, όταν • 2011, Ένα τριαντάφυλλο για τη δασκάλα μου, εκδ. Α. Α. Λιβάνη (συμπερι-
τον απειλούσαν, ακόμη και τότε είχαν κι αυτά το πρόσωπό τους. Στην εποχή μας, ελήφθη στη βραχεία λίστα για τα Κρατικά Βραβεία).
η βιαστική κακοχωνεμένη γνώση, η ακατάστατη πληροφόρηση, η αδιαφορία και
• 2012, Ο βασιλιάς λύκος, εκδ. Μεταίχμιο.
ο άκρατος ανθρώπινος εγωισμός, ισοπέδωσαν τα πάντα και μας έφεραν στο χεί-
λος της αβύσσου, στα πρόθυρα της οικολογικής καταστροφής. • 2012, Πριγκιπικά γενέθλια, εκδ. Μεταίχμιο.
Οι συγγραφείς, και γενικά όσοι ασχολούνται με κάποια μορφή Τέχνης, άλλο • 2013, Η νταντά μου, εκδ. Ψυχογιός.
δεν μπορούν παρά να συνεχίσουν τον αγώνα με τα δικά τους έργα, ό,τι θέμα κι αν • 2013, 11 λέξεις, εκδ. Καλέντη (Συλλογική έκδοση, Διαγωνισμός του «Λό-
έχουν, με την ελπίδα ότι θα συμβάλουν έτσι στο «σκάψιμο» που προαναφέραμε. γωΤέχνης». Έπαινος για το διήγημα: «Ο σαλός του χωριού μου»).
Από κει και ύστερα, το λόγο έχουν οι οικολόγοι, οι ειδικοί επιστήμονες. • 2013 (υπό έκδοση), Η Ζωή που περισσεύει, εκδ. Πατάκη.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
• 2014 (υπό έκδοση), Μια κιθάρα και πολλές συγγνώμες, εκδ. Ψυ-
χογιός (Βραβείο Μυθιστορήματος από τη Γυναικεία Λογοτεχνική
1. Βλ. εφημ. Η Καθημερινή, 28.3.1993.
2. Ό.π. Συντροφιά).
3. Ό.π. • 2014 (υπό έκδοση), Είμαι σκέτο παιδί, εκδ. Πατάκη (Εύφημος
4. Βλ. τo αφιέρωμα τoυ περ. Διαδρομές με θέμα: «Παιδική Λoγoτεχvία και Περιβάλλον», τχ. 8, μνεία από τη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά στην κατη-
1987.
5. Βλ. περ. Διαδρομές, τχ. 5, 1987, σ. 24. γορία βραχείας φόρμας).
 ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ
Αγγελική Βαρελλά: Τι αποτελεί πηγή της έμπνευσής σου;
Iωάννα Μπαμπέτα: Τα πάντα με εμπνέουν. Οι γιοι μου και οι φίλοι τους, δικές
μου εμπειρίες και αναμνήσεις. Άνθρωποι που θα δω στο δρόμο, εικόνες που θα
με συγκινήσουν ή απλά θα μου κάνουν εντύπωση. Φράσεις που θα ακούσω,
βιβλία που θα διαβάσω. Επίσης οι ανησυχίες των παιδιών είναι μεγάλη πηγή
έμπνευσης. Στεναχωριέμαι να βλέπω ένα παιδί λυπημένο, ανήμπορο να λύσει
το πρόβλημά του. Προσπαθώ γράφοντας μια ιστορία να το βοηθήσω.
Παρατηρώ τους ανθρώπους. Όταν είμαι π.χ. σε ένα λεωφορείο ή σε μια
παιδική χαρά, κοιτάζω γύρω μου. Καταγράφω στο μυαλό μου τόσες διαφορε-
τικές συμπεριφορές! Κάποιες από αυτές γίνονται ιστορία. Άνθρωποι που δεν
γνωρίζονται, μπορεί τελικά να συναντηθούν σε κάποιο βιβλίο μου. Επίσης έχω
76
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
μεγάλη αδυναμία στις γιαγιάδες και στους παππούδες. Τους φιλοξενώ πολύ
συχνά στις ιστορίες μου.
Α.Β.: Πώς ξεκίνησαν όλα αυτά;
Ι.Μ.: Από παιδί διάβαζα πολύ και έγραφα ακόμη περισσότερο. Φυλάω τα ημε-
ρολόγιά μου σαν θησαυρό. Χρωστάω μεγάλη ευγνωμοσύνη στη μητέρα μου
που με πήγαινε βόλτα σε βιβλιοπωλεία και μου αγόραζε βιβλία. Ήθελα να τα
διαβάσω όλα αμέσως. Όμως μου τα έκρυβε και μου τα έδινε ένα-ένα για να
κρατήσουν καιρό. Ήταν ακριβά. Έτσι εγώ τα διάβαζα και τα ξαναδιάβαζα.
Παιδικό όνειρό μου λοιπόν ήταν να γίνω συγγραφέας. Στην Ε΄ Δημοτικού
έγραψα μια ιστορία επιστημονικής φαντασίας. Ακολούθησαν πολλά παραμύ-
θια.
Μετά τη γέννηση του δεύτερου γιου μου αποφάσισα να κυνηγήσω το όνει-
ρό μου. Τα όνειρα πρέπει να γίνονται στόχοι. Και τους στόχους τούς βάζουμε
για να προσπαθήσουμε να τους πετύχουμε.
Ο κύριος Χρήστος Μπουλώτης ήταν εκείνος που έβαλε φτερά στην πλάτη
μου. Στο σεμινάριο δημιουργικής γραφής που δίδασκε, διάβασε τις ιστορίες
μου και μου είπε: «Μπορείς!» Κι αν ένας άνθρωπος που θαυμάζεις τόσο πολύ
σου δωρίσει αυτή τη μαγική λέξη, τότε βάζεις τα δυνατά σου για να μην τον
77 
ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013
απογοητεύσεις. Έτσι λοιπόν βγήκε και το πρώτο μου παιδικό βιβλίο, Η Μελίνα
ντετέκτιβ. Η Μελίνα ουσιαστικά είμαι εγώ ως παιδί, και ο κύριος Ιάκωβος που
συνάντησε, ήταν ο άστεγος που κυκλοφορούσε στη Γλυφάδα. Όλες οι ιστορί-
ες μου είναι κομμάτι της ζωής μου. Άλλοτε μικρό κι άλλοτε μεγάλο.
Α.Β.: Γιατί παιδική λογοτεχνία και όχι ενήλικη;
Ι.Μ.: Την ενήλικη ζωή τη ζω, θέλοντας και μη. Την παιδική ζωή την έζησα,
αλλά γράφοντας για παιδιά, κατά κάποιον τρόπο, την ξαναζώ. Μου δίνει με-
γάλη χαρά και δύναμη όλο αυτό. Μου θυμίζει πως η πραγματική ευτυχία είναι
στα απλά πράγματα. Σε μια χελώνα που θα δεις στον κήπο, σε ένα δώρο που
θα πάρεις, στο χάδι της γιαγιάς. Ο κόσμος είναι πιο μαγικός όταν τον κοιτάς
με παιδικά μάτια. Κι αυτό είναι κάτι που δεν θέλω να χάσω.
Δεν αποκλείω κάποια στιγμή να γράψω και ενήλικη λογοτεχνία. Μου αρέ-
σουν πολύ τα διηγήματα. Έχω ήδη βραβευτεί σε δύο διαγωνισμούς. Όμως την
καρδιά μου τη γεμίζουν τα παιδιά, και θέλω κι εγώ να γεμίζω τη δική τους με
τις ιστορίες μου.
Α.Β.: Τι δεν σου αρέσει στο χώρο της παιδικής λογοτεχνίας;
Ι.Μ.: Δεν μου αρέσει ο διδακτισμός. Δεν είναι απαραί-
τητο όλα τα βιβλία να έχουν κάποιο μήνυμα. Αν
όμως έχουν, καλό είναι να περνάει αυτό έμμεσα
και όχι να είναι σαν φωτεινή πινακίδα που ανα-
βοσβήνει στη θέση του τίτλου.
 Το βιβλίο είναι ταξίδι και όχι μάθημα. Κι όταν πηγαίνουμε ταξίδι, απλά το
απολαμβάνουμε. Γυρίζοντας, αυτό που θα μείνει είναι οι εικόνες που είδαμε,
τα συναισθήματα που νιώσαμε και οι σκέψεις που κάναμε. Ακριβώς έτσι πρέ-
πει να γίνεται κι όταν κλείνουμε ένα βιβλίο.

Α.Β.: Σε απογοήτευσε ο χώρος της παιδικής λογοτεχνίας ή ενθουσιάστηκες;

Ι.Μ.: Δεν θα ξεχάσω ποτέ την πρώτη φορά που πήγα στα βραβεία του Κύ-
κλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου. Είχα μόλις τότε βγάλει το πρώτο μου
βιβλίο. Βρέθηκα λοιπόν σε μια αίθουσα με ανθρώπους που δεν με γνώριζαν,
αλλά που εγώ τους γνώριζα μέσα από τα βιβλία τους. Θυμάμαι να παίρνω
τηλέφωνο το σύζυγό μου και να του λέω ενθουσιασμένη: «Είναι εδώ όλοι οι
άνθρωποι που διαβάζω και θαυμάζω». Από τότε έχω γνωρίσει πολύ κόσμο.
Αισθάνομαι πολύ τυχερή. Υπάρχουν άνθρωποι που με έχουν αγκαλιάσει, μ’
έχουν ενθαρρύνει και μ’ έχουν συμβουλεύσει. Κι αυτό με κάνει να αισθάνο-
μαι πλούσια. Εμείς οι νέοι συγγραφείς χρειαζόμαστε την αγκαλιά των πιο
«παλιών». Η Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά είναι μια τέτοια ζεστή και
τρυφερή αγκαλιά.
 78 79
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ Θεωρείς ότι υπηρετείται σωστά η φιλαναγνωσία στα σχολεία; ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

Ι.Μ.: Είναι κάτι που ακούγεται πολύ τον τελευταίο καιρό. Μπορεί να είναι
μόδα, από την άλλη όμως είναι και μια αξιέπαινη προσπάθεια, που γίνεται για
να αγαπήσουν τα παιδιά το βιβλίο.
Ξεκίνησα πριν από τρία χρόνια μια συνεργασία με ένα μεγάλο ιδιωτικό
εκπαιδευτήριο. Οργανώνω τις επισκέψεις συγγραφέων στο Νηπιαγωγείο και
στο Δημοτικό. Σκοπός είναι να γνωρίσουν τα παιδιά το συγγραφέα, να μιλή-
σουν για τα βιβλία του κι έπειτα, όποιο παιδί θέλει, να αγοράσει το βιβλίο με
το χαρτζιλίκι του. Τα αποτελέσματα είναι εντυπωσιακά. Βλέπω τα παιδιά να
κυκλοφορούν στους διαδρόμους του σχολείου αγκαλιά με ένα βιβλίο. Επηρε-
ασμένα από μια παρουσίαση ζωγραφίζουν στο μάθημα καλλιτεχνικών εικό-
νες από το βιβλίο. Κάποιες άλλες φορές, στο μάθημα της Γλώσσας, χαίρονται
όταν βλέπουν το όνομα ενός συγγραφέα που έχουν γνωρίσει και ξεκινούν συ-
ζητήσεις και για άλλα βιβλία του. Μου κάνουν μάλιστα προτάσεις σχετικά με
το ποιον συγγραφέα θα ήθελαν να συναντήσουν.
Θεωρώ πως το διάβασμα είναι μια μοναχική διαδικασία. Κάνουν ό,τι μπο-
ρούν οι δάσκαλοι με λέσχες ανάγνωσης, με βιβλία που διαβάζονται στην τάξη.
Όμως όταν ένα παιδί μού πει πως πήρε ένα βιβλίο και το διάβασε ξαπλωμέ-
νο στο κρεβάτι του το βράδυ για να χαλαρώσει, τότε καταλαβαίνω πως έχω
μπροστά μου έναν νέο αναγνώστη. Έναν ακόμα ταξιδιώτη!

Α.Β.: Τι ονειρεύεσαι αναφορικά με το παιδικό βιβλίο;

Ι.Μ.: Πολλά είναι αυτά που ονειρεύομαι. Τι κι αν είναι δύσκολη η σημερινή κα-
τάσταση; Αλίμονο αν σταματήσουμε τα όνειρα! Πιστεύω πως μόνο οι ονειρο-
 πόλοι μπορούν να σώσουν τον κόσμο. Και δεν εννοώ αυτούς που κοιμούνται
και ονειρεύονται, εννοώ εκείνους που είναι ξύπνιοι και οραματίζονται. Και τα
βιβλία βοηθούν τόσο πολύ. Δείχνουν τρόπους, ανοίγουν δρόμους, γεννούν
σκέψεις, δημιουργούν συναισθήματα, ενθαρρύνουν ιδέες. Όσο υπάρχουν παι-
διά και καλά βιβλία, όλα είναι πιθανά!
Κυρία Βαρελλά, σας ευχαριστώ για τη μεγάλη τιμή. Σαν όνειρο ήταν για
μένα η πρότασή σας γι’ αυτή τη συνέντευξη. Έχετε την αγάπη μου. Τη δική σας
μου τη δωρίσατε πρώτη με τις ιστορίες σας!
80
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΥΠΟΒΟΛΗΣ ΑΡΘΡΩΝ ΣΤΙΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
Το περιοδικό Διαδρομές λειτουργεί με κριτές. Την κριτική επιτροπή αποτελούν μέλη
της συντακτικής επιτροπής, πανεπιστημιακοί και άλλοι ειδικοί επιστήμονες, ανάλογα
με τη θεματική του κειμένου που υποβάλλεται προς δημοσίευση.
Τα κείμενα υποβάλλονται σε ηλεκτρονική μορφή είτε μέσω e-mail είτε σε CD (με
τη συνοδεία δύο εκτυπώσεων). Στην πρώτη περίπτωση τα κείμενα υποβάλλονται σε:
α) Πέγκυ Σκουλίδα (pskoulida@psichogios.gr), β) Τασούλα Τσιλιμένη (tsilimeni@
gmail.com) και γ) Ελένη Ηλία (eilia@hol.gr).
Στη δεύτερη περίπτωση αποστέλλονται ταχυδρομικά στη διεύθυνση: Εκδόσεις
ΨΥΧΟΓΙΟΣ, υπ’ όψιν Π. Σκουλίδα, Τατοΐου 121 & Σπ. Μερκούρη 1, 144 52 Μεταμόρ-
φωση Αττικής.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Κάθε κείμενο δεν θα πρέπει να ξεπερνά στο σύνολό του τις 3.000 λέξεις.
Στην πρώτη σελίδα υποβολής της πρότασης  θα πρέπει να περιέχεται κατά σειρά:
• Τίτλος άρθρου: στο κέντρο, με στοιχεία 14΄ έντονα (bold), και από κάτω κενό 2
στίχων (αράδων). 81 
• Ονοματεπώνυμο συγγραφέα ή συγγραφέων (στιλ γραμματοσειράς απλό, μέγεθος ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013
12΄).
• Ιδιότητα, ταχυδρομική διεύθυνση, ηλεκτρονική διεύθυνση, τηλέφωνο.
 Η ΕΞΑΦΑΝΙΣΗ
Λία Ζώτου
Θοδωρής Καραγεωργίου

Ακολουθεί μία (1) σελίδα όπου

H Κυβέλη είναι ένα ιδιαίτερα
χαρισματικό και μυστηριώδες
κορίτσι. Η μοναδική σκέψη που
επαναλαμβάνεται ο τίτλος του άρ- την καταδιώκει από τότε που θυμάται
θρου, όπως παραπάνω, και στη συνέ- τον εαυτό της είναι η ανεξιχνίαστη
χεια το πλήρες κείμενο, το οποίο θα είναι εξαφάνιση του αδερφού της.
πλήρως  στοιχισμένο ως εξής: Δεκατρία χρόνια αργότερα από εκείνο
• Γραμματοσειρά: Times New Roman Greek, το τραγικό γεγονός, η μοίρα θα τη φέρει
σε μέγεθος 12΄ (για το κείμενο). αντιμέτωπη με ένα στοιχείο που
82
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
• Διάστιχο: μονό. αναζητούσε σε όλη της τη ζωή, με έναν
εφιάλτη που στοίχειωνε τις νύχτες της

• Εισαγωγικά τύπου: « » για τις παραθέσεις και:  ‘’ για
και φοβόταν όσο τίποτε άλλο στον κόσμο!
όρους, κ.λπ.
Αποφασισμένη να δώσει ένα τέλος
• Εφόσον υπάρχουν τίτλοι ενοτήτων εντός του κειμένου, αυτοί θα πρέπει να έχουν
στο μυστήριο αυτό, κάνει τα πάντα
στοίχιση αριστερά, με στοιχεία 12΄ bold. προκειμένου να φτάσει στην αλήθεια,
  ακόμη και αν εκείνη μπορεί
Οδηγίες για τις βιβλιογραφικές αναφορές να τη σκοτώσει…
Ο Χάρης, γείτονας, συμμαθητής
Σε ό,τι αφορά τις παραπομπές, σας  παραθέτουμε στη συνέχεια παραδείγματα σύμφω- και μοναδικός της φίλος, στέκεται
να με την American Psychological Association  (4η έκδοση). στο πλάι της και τη βοηθάει σε κάθε
δυσκολία. Θα αποδειχτούν όμως
Αναφορά σε άρθρα περιοδικών: η αγάπη και ο κρυφός του έρωτας
Turner, J. C. (1975). Social comparison and social identity: Some prospects for inter- για εκείνη αρκετά;
group behaviour. European Journal of Social Psychology, 5, 5-34. Με φόντο την Έδεσσα της δεκαετίας
του ’90, οι δυο τους θα ζήσουν μια
Αναφορά σε βιβλίο:
σειρά από γεγονότα γεμάτα αγωνία
Maccoby, E. E., & Jacklin, C. N. (1974). The psychology of sex differences. Stanford, CA: και ανατροπές που θα τους
Stanford University Press. στιγματίσουν για πάντα.
Αναφορά σε άρθρα που αποτελούν κεφάλαιο βιβλίου ή συλλογικού τόμου:
Pratto, F., Sidanius, J., & Stallworth, L. M. (1993). Sexual selection and Sexual and
ethnic basis of social hierarchy. In L. Ellis (Ed.), Social stratificatio αnd socioeconomic
inequality (pp. 111-137). Westport, CT: Praeger.
Αναφορές σε ηλεκτρονικές πηγές:
Άρθρο σε περιοδικό: Κυκλοφορεί και σε e-book. Αναζητήστε περισσότερους από 800 τίτλους στο www.psichogios.gr/ebooks!
Kaplan, A., & Krueger, J. (1999). Compliance after threat: Self-affirmation or self-pre-
sentation? Current Research in Social Psychology, 4, 178-197. Retrieved November 2,
1999 from the World Wide Web: http://www.uiowa.edu/~grpproc/crisp/crisp.4.7.htm

Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800-11-64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.
 Οι ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
είναι το περιοδικό που ασχολείται
με τη θεωρητική θεμελίωση
της Παιδικής Λογοτεχνίας,
την παρουσίαση παιδικών βιβλίων,
την πληροφόρηση γύρω από
την κίνηση των παιδικών βιβλίων
καθώς και με τη διδακτική της λογοτεχνίας
και τις εφαρμογές στο σχολείο.

 Ενδιαφέρει:
εκπαιδευτικούς
γονείς
εικονογράφους
βιβλιοθηκάριους
εκδότες
παιδοψυχολόγους
ερευνητές
σπουδαστές
και γενικά
όσους ενδιαφέρονται
για τα παιδικά βιβλία.