χρόνος κυκλοφορίας

Χ΄ Χ

Ε΄ Ε

παραγωγή

Χρόνος παραγωγής (περικλείει το χρόνο εργασίας)

Γενικές παρατηρήσεις/ ΧΡΟΝΟΣ

Η έννοια του χρόνου ήταν πολύ διαφορετική στις πρωτόγονες κοινωνίες σε σχέση
με τη δική μας. Η παραγωγική δραστηριότητα ήταν μέρος μιας συνολικής σχέσης με
την ομάδα και το περιβάλλον της.

Στην αναζήτηση της τροφής αφιερωνόταν ένα αρκετά μικρό μέρος της ημέρας. Κατά
τον Μάρσαλ Σάλινς η εποχή της σπάνης ήταν συχνά εποχή της αφθονίας, με πολύ
«άεργο χρόνο».

«Σύμφωνα με τη διατύπωση του αμερικανού ανθρωπολόγου Μάρσαλ Σάλινς, η

μόνη μέχρι τώρα κοινωνία της αφθονίας, η μόνη δηλαδή ανθρώπινη κοινωνία που
δεν γνώριζε τη φτώχεια, ήταν η νεολιθική. Δεν πρόκειται για απλό
παραδοξολόγημα. Αν ορίσουμε τη φτώχεια ως μια κατάσταση όπου υπάρχουν
μεγάλες παρεκκλίσεις ανάμεσα στις ανάγκες των ατόμων και στη δυνατότητά τους
να τις ικανοποιούν, τότε είναι προφανές ότι οι κοινωνίες οι οποίες παράγουν μεν
από κοινού** λίγο αλλά αυτό που παράγουν τους φθάνει, δεν μπορεί να
χαρακτηρισθούν φτωχές. Οι πρωτόγονοι που κυνηγούν μόνον τόσα θηράματα και
μαζεύουν μόνον τόσους άγριους καρπούς όσο τους χρειάζεται για να χορτάσουν
δεν είναι φτωχοί. Και γι' αυτό ακριβώς αφού ασχοληθούν ελάχιστες ώρες για να
εξασφαλίσουν τον επιούσιο, αφού δηλαδή τελειώσουν τη σύντομη αναγκαία
«εργασία» τους, περνούν τον υπόλοιπο «ελεύθερο χρόνο» τους κατά το δοκούν.
Ικανοποιώντας λοιπόν όλες τους τις ανάγκες ζουν ως «πλούσιοι».»(εφ. το βήμα,
8/4/2001)

**όσο δηλαδή τα αγαθά δεν παράγονται διαχωρισμένα, όσο δεν υπάρχει

καταμερισμός εργασίας, δεν μπορεί κανείς να συγκρίνει τις αντίστοιχες αξίες δύο
αγαθών, εφόσον αυτά παράγονται και διανέμονται συλλογικά.

Τι γίνεται, όμως, όταν το μεγαλύτερο κομμάτι της ανθρωπότητας περνά στη

γεωργία και τη δημιουργία πλεονασμάτων;

Τα πλεονάσματα αρχίζουν να κυκλοφορούν ανάμεσα στις κοινότητες μέσω της

ανταλλαγής, δηλ. υπολογίζοντας το κοινό που έχουν ανάμεσά τους τα προϊόντα της
ανθρώπινης δραστηριότητας. Και το μόνο κοινό που έχουν είναι πως είναι
αποτέλεσμα μιας ορισμένης ποσότητας ενέργειας τόσο ατομικής, όσο και
κοινωνικής. Η ποσότητα αυτής της ενέργειας μπορεί να μετρηθεί μόνο με βάση το
ΧΡΟΝΟ. Επομένως, ο μέσος κοινωνικά αναγκαίος χρόνος για την παραγωγή ενός
προϊόντος (χρόνος εργασίας) = καθορίζει την ΑΞΙΑ του, δηλ. η προσπάθεια του
κεφαλαίου να κυριαρχήσει πάνω στο χρόνο του προλεταριάτου και της
οργάνωσης της εργασίας, αλλά και στο σύνολο των κοινωνικών σχέσεων.

Η στιγμή της ανταλλαγής κατά τη διάρκεια της οποίας ο χρόνος εργασίας δύο
προϊόντων συγκρίνεται προϋποθέτει την εργασία ως ένα εξειδικευμένο πεδίο
διαχωρισμένο από την υπόλοιπη ζωή του ατόμου και τον παραγωγό να φτιάχνει
πράγματα για τον εαυτό του και την ομάδα του διαχωρισμένα από αυτά που
φτιάχνει με σκοπό την ανταλλαγή με άλλες κοινότητες. Το 2ο μέρος της
δραστηριότητάς του σημαίνει ΚΑΤΑΝΑΓΚΑΣΜΟ, ΘΥΣΙΑ , ΣΠΑΤΑΛΗ ΧΡΟΝΟΥ.( Βέβαια
η αξία- χρόνος δεν είναι μόνο ένα πρόσφορο μέσο σύγκρισης∙ είναι και η αναγκαία
διαμεσολάβηση των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων, όσο αυτές διευρύνονται και
διαφοροποιούνται.)

Ο χρόνος θεωρείται φυσικό φαινόμενο, αλλά ο Μαρξ δείχνει ότι η αίσθηση του
χρόνου είναι κοινωνική κατασκευή. Ο καπιταλισμός δημιουργεί την «εργάσιμη
μέρα». Χρόνος σημαίνει πειθαρχία, πειθαρχία που αφορά την παραγωγή αξίας.
Για πρώτη φορά υπάρχει τέτοια αναγκαιότητα να οριστεί ο χρόνος τόσο
συστηματικά, ακριβώς επειδή η παραγωγή της αξίας μετριέται με τον μέσο
κοινωνικά αναγκαίο χρόνο εργασίας.

Ο κοινωνικός ορισμός του χρόνου, που αναγκάζεται να ορίσει το κεφάλαιο για

πρώτη φορά, δίνει μια νέα τελείως αντίληψη. Αν παλιότερα ο χρόνος δεν ήταν κάτι
που περνούσε αλλά κάτι που αντιμετωπιζόταν κυκλικά, ο καπιταλισμός επιβάλλει
μια επιστροφή μονάχα στις κινήσεις και συνεπώς στην επανάληψη. Ο χρόνος όμως
πλέον είναι μη-αναστρέψιμος. ( Γκυ Ντεμπόρ, Η κοινωνία του θεάματος, κεφ.V,
Χρόνος και Ιστορία. Ενδιαφέρον έχει και το κεφ. VI, Ο Θεαματικός Χρόνος ).

Αυτή που μοιάζει να είναι, σε όλον τον κόσμο, η ίδια μέρα, δεν είναι παρά ο
οικονομικός χρόνος που έχει οριστεί σαν γενικό ισοδύναμο (σαν το χρήμα το
χρήμα είναι εργάσιμος χρόνος). Ο χρόνος που ορίζει το κεφάλαιο δεν είναι τίποτα
άλλο παρά η ανάγκη να οριστεί ο μέσος κοινωνικός χρόνος εργασίας. Ενώ λοιπόν
εμφανίζεται σαν ανθρώπινος και καθολικός χρόνος, δεν είναι στην
πραγματικότητα παρά μια αντανάκλαση των συγκεκριμένων συμφερόντων που
τον γέννησαν. Συνεπώς ο χρόνος που ορίζεται από τον καπιταλιστικό τρόπο
παραγωγής δεν είναι παρά μονάχα μια συγκεκριμένη, ιστορικά προσδιορισμένη
μορφή χρόνου, προορισμένη να ξεπεραστεί μαζί με τον ίδιο τον καπιταλιστικό
τρόπο παραγωγής.

Εργασιακή πειθαρχία και βιομηχανικός καπιταλισμός

Η καπιταλιστική παραγωγή στηρίζεται στην εξής βασική αρχή: τη διαρκή απόσπαση

ικανοτήτων και δεξιοτήτων από τον άμεσο παραγωγό και την ενσωμάτωσή τους
στις δυνάμεις του κεφαλαίου. Η απόσπαση αυτή που ξεκινά από τη μανιφακτούρα
του 18ου αι. , συνεχίζεται με τη μεγάλη βιομηχανία του 19ου αι. και φτάνει σε ένα
υπερ-αυτοματοποιημένο σήμερα προϋποθέτει την υποταγή του χρόνου ως φυσικό
φαινόμενο στις ανάγκες της καπιταλιστικής παραγωγής.

Το κεφάλαιο επιθυμεί να πειθαρχήσει τον εργάτη στο χρόνο της παραγωγής , να

τον φέρει σε μια κανονικότητα και επανάληψη που είναι απαραίτητη επειδή η
παραγωγή της αξίας μετριέται με τον μέσο κοινωνικά αναγκαίο χρόνο εργασίας.(
«Τα άτομα του χρόνου είναι τα στοιχεία του κέρδους», το Κεφάλαιο, τ. α΄, σελ. 254).

Από την άλλη οι εργάτες αντιστάθηκαν στην ολοκληρωτική κυριαρχία του

κεφαλαίου στον χρόνο τους, δεν τον παραχωρούσαν , δεν συγκατατίθεντο στο να
πουλήσουν ολόκληρο το χρόνο τους στον κεφαλαιοκράτη.

Από τα μέσα του 14ου ως τα τέλη του 17ου αιώνα το κεφάλαιο προσπαθεί να
επιβάλλει στους εργάτες ΜΕ ΤΗ ΒΟΗΘΕΙΑ ΤΗΣ ΚΡΑΤΙΚΗΣ ΒΙΑΣ την πειθαρχία στο
χρόνο που ορίζει η κεφαλαιοκρατική παραγωγή.

Η μεταβολή του τρόπου, λοιπόν, που εννοούσαν το χρόνο οι άνθρωποι στην

προκαπιταλιστική κοινωνία σε σχέση με τον καπιταλισμό δεν έγινε χωρίς αντίσταση
και έχει σημασία να κατανοήσουμε και να επιβεβαιώσουμε πως οι αλλαγές δεν
πραγματοποιούνται μέσα από κάποια ουδέτερη τεχνολογική επανάσταση αλλά
δοκιμάζονται τα όρια τους μέσα στην αδιάκοπη πάλη των ίδιων των ανθρώπων, την
πάλη των τάξεων.