Türkiye’de

M‹LLÎ FOLKLOR ilk halkbilimi

enstitüsü 1966
y›l›nda bu adla
kuruldu.
Üç Ayl›k Uluslar Aras› Halkbilimi Dergisi
International and Quarterly Journal of Folklore
Revue Internationale et Trimestrielle des Arts et Traditions Populaires

Cilt/Volume/Tome: 9 • Y›l/Year/Année: 17 • Say›/Number/Nombre: 68 •

K›fl/Winter/Hiver: 2005 • ISSN 1300-3984

‹Ç‹NDEK‹LER / Contents / Sommaire

Hakem Kurulu /Editorial Board / Comité d'Experts ........................................................................................3

Birkaç Söz/Foreword ............................................................................................................................................4

M. Öcal O⁄UZ

Prof. Dr. Abdurrahman Güzel’in Özgeçmifli/A Short Autobiography of Prof. Dr. Abdurrahman Güzel..........6
Prof. Dr. Ali TORUN

Prof. Dr. Abdurrahman Güzel ‹le Söylefli/An interview with Prof. Dr. Abdurrahman Güzel ........................13
Tuba SALTIK ÖZKAN

Güzel Hocam .......................................................................................................................................................17

Prof. Dr. M. Öcal O⁄UZ

Yûnus Emre ve Halk Kültürü/The Poet Yunus Emre and Folk Culture .........................................................18
Prof. Dr. Ali TORUN

Almanya ve Berlin’deki Türkoloji Araflt›rmalar› Tarihi ve Freie Universität

Berlin-Türkoloji Enstitüsü/The History of Turcology Studies in Germany and Berlin Freie
Universität Berlin, Instituts für Turkologie.......................................................................................................32
Doç.Dr. Nebi ÖZDEM‹R

Gördü¤ü Rüya Sonucu Âfl›k Olmaya Günümüzden Bir Örnek: Sorgunlu Miskin Yusuf/ A contemporary
sample for becoming a bard as a result of having a dream: Sorgunlu Miskin Yusuf.....................................40
Yrd. Doç. Dr.Ali YAKICI

Niyazi Y›ld›r›m Gençosmano¤lu’nun Dede Korkut’tan Salur Kazan Destan› ile Bulud Karaçorlu Sehend’in
Karac›k Çoban (Salur Kazan Destan›) Destan›n›n Karfl›laflt›r›lmas›/A Comparative Study Between the Work
of Niyazi Y›ld›r›m Gençosmano¤lu’s “The Epic Story of Salur Kazan from the Book of Dede Korkut” and the
Work of Bulud Karaçorlu Sehend’s “Karac›k Çoban (Salur Kazan Epic).” .....................................................44
Yrd.Doç.Dr. Hamiye DURAN

Mahur Beste Üzerine Bir De¤erlendirme/An Evaluation on “Mahur Beste.”.................................................59

Yrd. Doç.Dr. Ülkü GÜRSOY

Ahmet Baytursinuli’na Göre Kazak Türkleri Yaz›l› Edebiyat›n›n Dönemleri ve Türleri/The Periods and
Genres in the Written Literature of Kazakh Turks According to Ahmet Baytursunuli. ..................................67
Yrd. Doç. Dr. Nergis B‹RAY

Altay Destanlar›nda ve Anadolu Türk Masallar›nda Tastarakay-Kelo¤lan/The Figure of

“Tastarakay-Kelo¤lan” in Altai Legends and Anatolian Turkish Folk Tales. .................................................78
Dr. Pervin ERGUN

Sözlü Ürünlerin Gelece¤e Tafl›nmas›nda Ortamlar›n Rolü ve Bir Örnek/An Example on the Role of
Contexts for Conveying the Oral Creations to the Future. ................................................................................85
Yrd. Doç. Dr. Aziz KILINÇ

Özdeflleflme, ‹çe Bak›fl ve Halk Anlat›lar›/Identification, Empathy and Folk Narratives. ............................91
Yrd. Doç. Dr. Mustafa SEVER

Berlin’de Yaflayan Türk Gençlerinin Kültürel Kimlikleri Üzerine Bir Araflt›rma/A Survey on Cultural
identities of Turkish Youth Living in Berlin......................................................................................................96
Yrd. Doç. Dr. Bekir fi‹fiMAN

http://www.millifolklor.com 1
‹ran Türkleri Âfl›k Muhitleri/The Minstrel-Poets Circles among the Turks Living in Iran. ........................110
Yrd. Doç. Dr. Ali KAFKASYALI

K›z›lcahamam Yöresi Dü¤ün Gelenekleri ve K›na Türküleri/The Wedding Ceremony Traditions and
Henna Songs in K›z›lcahamam Region of Ankara..........................................................................................127
Yrd. Doç. Dr. Mehmet AKPINAR

Kutadgu Bilig’de At Kültürü/The Horse Culture in the Book of “Kutadgu Bilig.” .......................................134
Yrd. Doç. Dr. Salih DEM‹RB‹LEK

Tulum Hoca ve Edige Destanlar›n›n Tip ve Vakalar Bak›m›ndan Karfl›laflt›r›lmas›/A Comparison between
the Legend of “Tulum Hodja” and “The Epic Story of Edige” from the Viewpoints of Figures and Events. 139
Yrd. Doç. Dr. Yakup SARIKAYA

Eski Türkçede Nezaket ‹fadeleri/The Politeness Expressions in “Old Turkish” language...........................151

Doç. Dr. Özen YAYLAGÜL

Klâsik Türk fiiirinde Nazar: Göz De¤mesi/“The Evil Eye” in Classical Turkish Poetry...............................166
Yrd. Doç. Dr. fievkiye KAZAN

Hüsnü Aflk’ta Kuyu Sembolü/The Well Symbol in the Work “Hüsn ü Aflk.”..................................................180
Ahmet DO⁄AN

Halk Kültürünün Türk Halkoyunlar› Bölümü ‹le S›n›f Ö¤retmenli¤i Bölümü Ö¤rencilerinin Kiflilik
Geliflmesine Etkisi Üzerine Bir Karfl›laflt›rma Denemesi/A Comparative Study on the Effects of Folk Dance
over the Personality Development of the Department of Elementary School Teacher Students. .................190
Yrd. Doç. Dr. Metin YAMAN

Hoca Ahmet Yesevi ve Divân-› Hikmet/A Study on Hoca Ahmed Yesevi and His Work
“Divan-› Hikmet.” ..............................................................................................................................................201
Dr.Varis ÇAKAN

Gagauz Türklerinin Mitolojisi Üzerine Bir Deneme/An Evaluation on the Mythology of Gagauz Turks. ..208
‹rina ‹US‹UMBEL‹

Sözlü Tarihi Farkl› Yapan fiey .........................................................................................................................222

Alessandro PORTELI
Dr. Kürflat KORKMAZ

Halk Mimarisi Hakk›nda II .............................................................................................................................232

Yazan: Henry GLASSIE
Çeviren: Abbas KARAKAYA

Tiva Kahramanl›k Destanlar› I-II ...................................................................................................................235

Halil ‹brahim fiAH‹N

Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklafl›mlar 2 .....................................................................................................237

Tuba SALTIK ÖZKAN

Erciyes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat› Bölümü’nde Yap›lan Halkbilimi
Çal›flmalar›/An Introduction to the Folklore Studies in the Department of Turkish Language and
Literature in the Faculty of Science and Art at Erciyes University................................................................239
Seyit GEZER

Meslektafl›m›z ve Yazar›m›z›n Büyük Baflar›s›: 2005 Sedat Simavi Sosyal Bilimler Ödülünü
Doç. Dr. Nebi Özdemir Kazand› .......................................................................................................................248

Ölümünün Birinci Y›l Dönümünde Halkbilimci Yönüyle Mehmet Önder....................................................249

Nail TAN

Millî Folklor-Uluslararas› Halkbilimi Dergisi Yay›n ‹lkeleri /The Publication Principles/

Principes de publication....................................................................................................................................252

2 http://www.millifolklor.com
 HAKEM KURULU
Editorial Board/Comité d'Experts
Prof. Dr. Ziyad AKKOYUNLU
Prof. Dr. Ali Berat ALPTEK‹N
Prof. Dr. Erman ARTUN
Prof. Dr. Ensar ASLAN
Prof. Dr. Sarah G. Moment ATIS
Prof. Dr. Pakize AYTAÇ
Prof. Dr. Muhan BAL‹
Prof. Dr. ‹lhan BAfiGÖZ
Prof. Dr. Hendrik BOESCHOTEN
Prof. Dr. Mustafa CEM‹LO⁄LU
Prof. Dr. Ali ÇEL‹K
Prof. Dr. George DEDES
Prof. Dr. Ahmet DO⁄AN
Prof. Dr. Ali DUYMAZ
Prof. Dr. Metin EK‹C‹
Prof. Dr. fiükrü ELÇ‹N
Prof. Dr. Gürbüz ERG‹NER
Prof. Dr. Henry GLASSIE
Prof. Dr. ‹smail GÖRKEM
Prof. Dr. Nevzat GÖZAYDIN
Prof. Dr. Umay GÜNAY
Prof. Dr. Abdurrahman GÜZEL
Prof. Dr. Abdulhamid HÉN‹A
Prof. Dr. fiakir ‹BRAYEV
Prof. Dr. Metin KARADA⁄
Prof. Dr. Muharrem KASIMLI
Prof. Dr. Töre M‹RZAYEV
Prof. Dr. Kamil V. NER‹MANO⁄LU
Prof. Dr. James P. LEARY
Prof. Dr. Hasan ÖZDEM‹R
Prof. Dr. Karl REICHL
Prof. Dr. Bengisu RONA
Prof. Dr. Saim SAKAO⁄LU
Prof. Dr. Mila SANTOVA
Prof. Dr. Uli SCHAMILOGLU
Prof. Dr. Bilge SEY‹DO⁄LU
Prof. Dr. Esma fi‹MfiEK
Prof. Dr. Abdeljelil TEM‹M‹
Prof. Dr. Ali TORUN
Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN
Prof. Dr. Dursun YILDIRIM
Prof. Dr. Kemal YÜCE
Doç. Dr. Mehmet AÇA
Doç. Dr. fieref BOYRAZ
Doç. Dr. ‹smet ÇET‹N
Doç. Dr. Ayfle YÜCEL ÇET‹N
Doç. Dr. Metin ERGUN
Doç. Dr. fieyma GÜNGÖR
Doç. Dr. Aynur KOÇAK
Doç. Dr. Nerin KÖSE
Doç. Dr. Nebi ÖZDEM‹R
Doç. Dr. Hayrettin RAYMAN
Doç. Dr. Naciye YILDIZ
BU SAYIYA EK
Prof. Dr. Reflat GENÇ
Prof. Dr. Salih AKKAfi
http://www.millifolklor.com
Hacettepe Üniversitesi (Türkiye)
Selçuk Üniversitesi (Türkiye)
Çukurova Üniversitesi (Türkiye)
Dicle Üniversitesi (Türkiye)
University of Madison-Wisconsin (ABD)
Gazi Üniversitesi (Türkiye)
‹stanbul Kültür Üniversitesi (Türkiye)
Indiana Üniv. (ABD) 100. Y›l Üniv. (Türkiye)
Johannes Gutenberg Üniversitesi (Almanya)
Uluda¤ Üniversitesi (Türkiye)
Karadeniz Teknik Üniversitesi (Türkiye)
School of Oriental and African (‹ngiltere)
Karadeniz Teknik Üniversitesi (Türkiye)
Bal›kesir Üniversitesi (Türkiye)
Ege Üniversitesi (Türkiye)
Hacettepe Üniversitesi (Türkiye)
Ankara Üniversitesi (Türkiye)
Indiana Üniversitesi (ABD)
Erciyes Üniversitesi (Türkiye)
Ankara Üniversitesi (Türkiye)
Hacettepe Üniversitesi (Türkiye)
Baflkent Üniversitesi (Türkiye)
Tunus Bir Üniversitesi (Tunuseli)
Ahmet Yesevî Türk-Kazak Üniv. (Kazakistan)
Dokuz Eylül Üniversitesi (Türkiye)
Azerbaycan Devlet Üniversitesi (Azerbaycan)
Bilimler Akademisi (Özbekistan)
Azerbaycan Devlet Üniversitesi (Azerbaycan)
University of Madison-Wisconsin (ABD)
Ankara Üniversitesi (Türkiye)
University of Bonn (Almanya)
School of Oriental and African (‹ngiltere)
Selçuk Üniversitesi (Türkiye)
Bilimler Akademisi Folklor Enstitüsü (Bulgaristan)
University of Madison-Wisconsin (ABD)
Atatürk Üniversitesi (Türkiye)
F›rat Üniversitesi (Türkiye)
Temimi Vakf› (Tunuseli)
K. Dumlup›nar Üniversitesi (Türkiye)
Ege Üniversitesi (Türkiye)
Hacettepe Üniversitesi (Türkiye)
Çanakkale On Sekiz Mart Üniversitesi (Türkiye)
Bal›kesir Üniversitesi (Türkiye)
Cumhuriyet Üniversitesi (Türkiye)
Gazi Üniversitesi (Türkiye)
Gazi Üniversitesi (Türkiye)
Gazi Üniversitesi (Türkiye)
‹stanbul Üniversitesi (Türkiye)
Kocaeli Üniversitesi (Türkiye)
Ege Üniversitesi (Türkiye)
Hacettepe Üniversitesi (Türkiye)
Erciyes Üniversitesi (Türkiye)
Gazi Üniversitesi (Türkiye)
Gazi Üniversitesi (Türkiye)
Gazi Üniversitesi (Türkiye)
3
 B‹RKAÇ SÖZ
Foreward
Merhaba Sevgili Okur,
Yeni bir say›yla daha birlikte huzu-
runuzda olmaktan mutluyuz. Bu say›
bildi¤iniz gibi bir “gelenek” say›s›. Millî
Folklor her y›l›n son say›s›n› “arma¤an”
olarak haz›rlamaktad›r. Üniversitelerde-
ki resmî görevlerinden emekli olarak ay-
r›lan halkbilimi hocalar›na teflekkürleri-
mizi ifade etmemize vesile olan bu gele-
ne¤in bu say›daki konu¤u Prof. Dr. Ab-
durrahman Güzel. Bu say›da, Güzel ho-
cam›z›n biyografisini, Yaz› ‹flleri Müdü-
rümüz Tuba Salt›k Özkan taraf›ndan
onunla yap›lan bir söylefliyi, hakk›nda
yaz›lanlar› ve ona arma¤an edilen maka-
leleri bulacaks›n›z.
KÜLTÜR VE TUR‹ZM
BAKANLI⁄I ARfi‹V‹
1966 y›l›nda kurulan Millî Folklor
Enstitüsünün bugüne kadar sa¤dan sola
savrulan “Pertev Naili Boratav ‹htisas
Kütüphanesi” ve “Folklor Arflivi”, Kültür
ve Turizm Bakanl›¤›’n›n Ankara’n›n
Emek semtindeki Bakanl›k binas›nda
sessiz sedas›z hizmete aç›ld›. Dünyan›n
önemli folklor arflivlerinden birine sahip
olan Türkiye’nin Somut Olmayan Kültü-
rel Miras Sözleflmesi’nin öngörülerinden
biri olan “Arfliv ve Dokumantasyon Mer-
kezleri” kurmak hükmünü yerine getir-
me yolundaki bu önemli ad›m›n›n ulus-
lar aras› alanda da yank› bulacak flekil-
de planlanmas› önem tafl›maktad›r. Ba-
kanl›¤›, bu hizmeti için kutluyor, arfliv
ve kütüphanenin gelifltirilmesi yönünde-
ki çal›flmalar›n› heyecanla bekliyoruz.
4 http://www.millifolklor.com
SOKÜM SÖZLEfiMES‹
2005 Aral›k ay› itibariyle SOKÜM
Sözleflmesini ulusal meclislerinde görü-
flerek onaylayan ülke say›s› 27 olmufltur.
Üç ülkenin daha onaylamas› durumun-
da sözleflme yürürlü¤e girecektir. ‹lgili
komisyonlarda görüflülen ve Genel Ku-
rula sevk edilen SOKÜM sözleflmesinin
bir an önce TBMM’de kabul edilmesi ve
Türkiye’nin sözleflmeye taraf oldu¤unu
ilk otuz ülke aras›nda bildirmesi duru-
munda kurucu komitede görev alabile-
cektir. TBMM’nin bir an önce bu sözlefl-
meyi onaylamas›n›n Türk halkbilimi ça-
l›flmalar›n›n gelece¤i aç›s›ndan tafl›d›¤›
önem aç›kt›r.
SEMA TÖRENLER‹
UNESCO, Türk Meddah Hikayele-
rinden sonra Sema Törenlerini de ‹nsan-
l›¤›n Sözlü ve Somut Olmayan Kültürel
Miras› Bafleserleri listesine alm›flt›r.
Böylece Türkiye’nin iki somut olmayan
kültürel miras›, UNESCO taraf›ndan in-
sanl›¤›n sözlü ve somut olmayan ortak
miras› olarak kaydedilmifltir. Türki-
ye’nin somut olmayan kültür varl›klar›-
n› araflt›rmas›, dünyaya tan›tmas› ve
kültür turizmine kazand›rmas› yönünde
motive edici bu çal›flmalar›n sürmesini
diliyoruz ve bu baflar›lar› sa¤layan ilgili-
leri gönülden kutluyoruz.
2006 y›l›nda ve Bahar say›s›nda bu-
luflma dile¤iyle...
M. Öcal O⁄UZ
Yay›n Yönetmeni
 Prof. Dr. Abdurrahman GÜZEL


Viyana’da 8 Haziran 1973’te
doktora diplomas›n› al›rken

Çanakkale 18 Mart Üniversitesi
Rektörü olarak bir aç›fl konuflmas›
yaparken


Prof. Dr. fiükrü Elçin ile

KKTC 1. Cumhurbaflkan› Rauf
Denktafl ile

Milli Folklor 5
 PROF. DR. ABDURRAHMAN GÜZEL’‹N ÖZGEÇM‹fi‹
A Short Autobiography of Prof. Dr. Abdurrahman Güzel
Prof. Dr. Ali TORUN*
1942’de Antalya’da do¤du. 1966 fiubat
ay›nda Almanya’ya giderek Mart 1966-fiu-
bat 1967 tarihleri aras›nda “Goethe-Insti-
tut Grafrath/Obb ve Rothenburg/Odt” de,
Almanca (lisan) ö¤renimini yapt›. Lisans
ö¤renimini, 1970 y›l›nda, Orientalisches
Institut an der Universitaet Wien ‘de (Vi-
yana Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi,
fiarkiyat Enstitüsü, Türkoloji Bölümü) ta-
mamlad›. Doktora ö¤renimini de 1973 y›-
l›nda ayn› üniversitede (Orientalisches
Institut an der Universitaet Wien), Prof.
Dr. Herbert Wan Duda, Prof. Dr. Herbert
Jansky, Prof. Dr. Andreas Tietze ve Prof.
Dr. Hans Ludwig Gottschalk ‘›n yan›nda
tamamlad›. Burada, “Ali in der Bektaschi-
Dihtung, besonders des 16, Jhdt’s” adl›
doktora tezini haz›rlad›. 8 Haziran 1973
tarihinde “Doktor” unvan›n› ald›.
14 Temmuz 1974 tarihinde Hacettepe
Üniversitesi, Sosyal ve ‹dari Bilimler Fa-
kültesi Türk Dili ve Edebiyat› Bölümü’ne
“Ö¤retim Görevlisi” olarak atand›. 30 Ni-
san 1980 tarihinde, “Kaygusuz Abdal’›n
Hayat› ve Eserleri” üzerine yapt›¤› çal›fl-
mayla” (Üniversite Eylemli) Doçent” unva-
n›n› ald›. 14 Temmuz 1974-1 Kas›m 1985
tarihleri aras›nda Hacettepe Üniversitesi,
Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyat›
Bölümü’nde “Ö¤retim Üyesi” olarak görev
yapt›. Ayn› zamanda Gazi Üniversitesi,
Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde Türk Dili ve
Edebiyat› Yüksek Lisans ve Doktora ders-
leri verdi.
1983 Ekim-1984 Eylül tarihleri ara-
s›nda, 2547 say›l› YÖK Kanunu’nun 39.
* Kütahya Dumlup›nar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Ö¤retim Üyesi
6 http://www.millifolklor.com
maddesi uyar›nca Almanya’n›n Giessen
Üniversitesi’nde “Misafir Ö¤retim Üyesi”
olarak iki sömestr ders verdi. Bu s›rada:
1. Deutsche Gesellschaft für Volks-
kunde, Universitat Regonsburg,
2. Österreich Verein für Volkskunde,
Universitat Wien,
3. Schweizerische Geneeschaft für
Volkskunde Universitat Bem,
4. Österreichische Akademic der Wis-
senschaft ‘e üye seçildi.
Ayr›ca, Hacettepe Üniversitesi ile Al-
manya’n›n Giessen flehrindeki “Justusli-
ebig Universitat Giessen” in “Kardefl Üni-
versite” olmalar›n› sa¤lad›.10 Ekim 1985
tarihinde, 2547 say›l› YÖK Kanunu’nun il-
gili hükümleri gere¤ince yap›lan s›navlar
sonucunda “Profesör” unvan›n› ald› ve Ga-
zi Üniversitesi, Gazi E¤itim Fakültesi
Türk Dili ve Edebiyat› E¤itimi Bölümü’ne
“Bölüm Baflkan›” olarak atand›. 30 Eylül
1989-fiubat 1994 tarihleri aras›nda da Mil-
li E¤itim Bakanl›¤› “Tâlim ve Terbiye Ku-
rulu Üyesi” olarak çal›flt›.
1994-1998 y›llar› aras›nda Çanakkale
On Sekiz Mart Üniversitesi’nde “Rek-
tör”lük yapt›.1998-2001 Girne American
Üniversitesi, E¤itim Fakültesi, Türk Dili
ve Edebiyat› Ö¤retmenli¤i Bölümü’nde
“Ö¤retim Üyesi” olarak çal›flt›.
2003 y›l› sonlar›nda Gazi Üniversite-
si, Gazi E¤itim Fakültesinde kurucusu ol-
du¤u “Türkçe’nin E¤itimi Bölümü//Türk
Dili ve Edebiyat› E¤itimi Anabilim Da-
l›”ndan emekli oldu.
Hâlen Baflkent Üniversitesi E¤itim

Fakültesi Türkçe Ö¤retmenli¤i Bölü-
mü’nde ö¤retim üyesi olarak görevini sür-
dürmektedir.
Maide Hanim’la evli olan A. Güzel’in
Alper ve fiule? ad›nda iki çocu¤u ve fiule
ile Ahmet’in? evlili¤inden ise iki torunu
vard›r.
Kitaplar›:
1. Ali in der Bektaschi-Dichtung, na-
mentlich, jener des 16. Jhdt’s, Wien 1972,
Dissertation : Doktora Tezi.
2. Veremden Korunma Önlemleri, An-
kara 1966.
3. Kaygusuz Abdal, Ankara 1981, Ha-
bilitation : Doçentlik Tezi.
4. Kaygusuz Abdal’›n Mensur Eserle-
ri, Ankara 1983.
5. Kaygusuz Abdal Bibliyografyas›,
Ankara 1983.
6. Kaygusuz Abdal, Dilgüfla, Ankara
1989.
7. Kaygusuz Abdal, Sarayname, An-
kara 1989.
8. Baz› Müesseselerimiz ve fiahsiyet-
ler Etraf›nda Teflekkül Eden: Millî Birlik-
Millî Kültür, Ankara 1991.
9. Mutasavv›f Yunus Emre, Ankara
1991.
10. Zeynel Usul Baba (Hayat›, Eserle-
ri ve Edebî fiahsiyeti), Ankara 1992.
11. Mustafa Kemal Atatürk’te Millî
Birlik ve Beraberlik, Ankara 1996.
12. Çanakkale, (1915 y›l›nda ç›kan
Yeni Mecmua’n›n Çanakkale Özel Say›s›),
Çanakkale 1996.
13. Türk Edebiyat›nda Çanakkale Za-
feri, Çanakkale 1996.
14. E¤itim Fakültelerinde Türkçe’nin
E¤itimi ve Ö¤retimi Bölümü ve Anabilim
Dallar›, Çanakkale 1997.
15. Hac› Bektafl Veli, Ankara 1998.
16. Türk Kültüründe ‹pek Yolu, Ça-
nakkale 1997.
17. Abdal Musa Velâyetnâmesi, Anka-
ra 1999.
18. Kaygusuz Abdal Menâk›bnâmesi,
Ankara 1999.
19. Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›,
Ankara 1999.
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
20. Hac› Bektafl-› Veli ve Makalât, An-
kara 2002.
21. Ahmed Yesevi’nin Fakr-nâme’si
Üzerine Bir ‹nceleme (bask›da).
22. Süleyman Hakim Ata’n›n Bak›r-
kan Kitab› Üzerine Bir ‹nceleme (bask›da).
Liseler ‹çin Ders Kitaplar›:
23. Türk Dili ve Edebiyat› Ders Kita-
b›: Edebiyat I-IV, (Müflterek imzal›).
24. Türk Dili ve Edebiyat› Ders Kita-
b›: Kompozisyon I-IV, (Müflterek imzal›).
25. Türk Dili ve Edebiyat› Ders Kita-
b›: Dilbilgisi I-IV, (Müflterek imzal›).
Üniversiteler ‹çin Ders Kitaplar›:
26. Türk Dili Ders Kitab›, (Komisyon)
Ankara 1995.
Tercüme Eserler:
27. Greeks Murderer of Turks, Anka-
ra 1987.
28. XIX. Yüzy›l›n Sonu ile XX. Yüzy›-
l›n Bafl›nda Türkiye’de Hilafet’ten Cumhu-
riyet’e Geçifl, Ankara 1989.
29. Avustralya Resmi Tarihinde Geli-
bolu, Çanakkale 1996.
30. Vidin Türkleri, (Dil, Din ve Folk-
lor), ‹stanbul 1996.
31. Balkanlarda Türkoloji Araflt›rma-
lar›, Ankara.
Müflterek ‹mzal› Eserler:
32. Atatürk ve Millî Birlik, Ankara
1987.
33. Yunus Emre Hayat›-Eserleri ve
fiiirlerinden Seçmeler, Ankara 1990.
Bask›ya Haz›r Eserler:
34. Kaygusuz Abdal ve Divan’›.
35. Kaygusuz Abdal ve Gülistan’›
36. Kaygusuz Abdal ve Üç Mesnev›
‘si.
37. fiah ‹smail Hatayî’nin Divan›
Üzerine Bir ‹nceleme.
38. Türkçe’nin E¤itimi ve Ö¤reti-
mi’nde Metodoloji.
39. Tarih ‹çinde Türk Halk Edebiyat›
E¤itimi.
40. ‹ki Dillilere Türkçe’nin E¤itimi-
Ö¤retiminde ‹zlenecek Metodoloji.
Yöneterek Sonuçland›rd›¤› Dok-
tora Tezleri:
1) Divan Edebiyat›’nda Manzum Sur-
nameler (inceleme ve metinler), Mehmet
Arslan, Doktora,1990.
7
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
2) Yunus Emre Divan› (inceleme-me-
tin) (2 cilt), Mustafa Tatç›, Doktora, 1990.
3) Latifi (hayat› ve eserleri) inceleme-
metin, Ahmet Sevgi, Doktora, 1987.
4) Müfltak Baba’n›n Türkçe fiiirlerin-
de Dinî ve Tasavvufî Unsurlar, Ahmet Do-
¤an, Doktora, 1992.
5) Türk Edebiyat›’nda Türkçe Fütüv-
vet-nameler Üzerine Bir ‹nceleme, Ali To-
run, Doktora, 1992.
6) Türkçe ve Rumca Olarak Söylenen
Nasreddin Hoca F›kralar› Üzerine Bir ‹n-
celeme-Metin I-II (2 cilt), Nükhet Tör, Dok-
tora, 1992.
7) Akflemseddin’in Eserlerinin Dini-
Tasavvufi Aç›dan Tahlili, Ayfle Yücel, Dok-
tora, 1994.
8) Hac› Bektafl-› Veli Velayet-Namesi
ve Velayet-Name’de Geçen Keramet Motif-
leri, Hamiye Duran,Doktora, 1995.
9) XIX. Yüzy›lda Ankaral› Afl›klar ve
Ayafll› Ahmet Fahri, Fatma Ahsen Turan,
Doktora, 1995.
10) Atatürk Döneminde Bir ve Tam
Devreli Liselerde (ortaokul ve liselerde)
Türk Dili ve Edebiyat› E¤itim ve Ö¤retimi,
[The Education and teaching of the course
Turkish language and literature in high
schools and junior high schools during Ata-
türk’ s period], Celal Demir, Doktora, 1997.
11) Kemal Ümmi Divan›, Hayati Ya-
vuzer, Doktora, 1997.
12) Alevi-Bektafli Törenleri ve Semah-
lar, [Alouite-Bektashi ceremonies and se-
mahs], Arma¤an Esmen Elçi, Doktora,
1998.
13) ‹lkokullar›n 4. ve 5. S›n›flar›nda
Türkçe Ders Kitaplar›ndaki Çocuk Edebi-
yat› Metinleri Üzerine Bir ‹nceleme, [An
Examination on the textes of childrens li-
terature in the Turkish textbooks of the fo-
urth and the fifth classes of primary scho-
ols], Hayrettin Parlaky›ld›z, Doktora,
1999.
Yöneterek Sonuçland›rd›¤› Yük-
sek Lisans Tezleri:
1) Tafll›cal› Yahya Bey Divan›’nda Din
ve Tasavvuf, ‹rfan Topal, Yüksek Lisans,
1986.
8 http://www.millifolklor.com
2) Tafll›cal› Yahya Bey Divan›’nda Ne-
batlar, Ahmet Mermer, Yüksek Lisans,
1985.
3) Tafll›cal› Yahya Bey Divan›nda Sev-
gili ve Sevgiliye Ait Fiziki Unsurlar, Yavuz
Demir, Yüksek Lisans, 1986.
4) Hayreti Divan›’nda Maddi Kültür
Unsurlar›, Mehmet Sar›, Yüksek Lisans,
1986.
5) Develili Afl›k Seyrani ve fiiirleri,
Hasan Avni Yüksel, Yüksek Lisans, 1985.
6) Niyazi-i M›sri’nin Divan-› ‹lahiya-
t›’›, Ali Yak›c›, Yüksek Lisans, 1985.
7) Harput Evliyalar›, R›fat Aras, Yük-
sek Lisans, 1986.
8) Hayreti Divan’›nda Din ve Tasav-
vuf, Mustafa Tatc›, Yüksek Lisans, 1986.
9) Erzurumlu ‹brahim Hakk› Di-
van’›nda Aflk, Süleyman Solmaz, Yüksek
Lisans, 1986.
10) Vâhib Ümmi Divan›, Ali Torun,
Yüksek Lisans, 1987.
11) Hac› Bektafl-› Veli’nin Makalât’›n-
da Din ve Tasavvuf, Hamiye Duran, Yük-
sek Lisans, 1987.
12) Yozgatl› Hüzni Divan› (tahlil-me-
tin), M. Öcal O¤uz, Yüksek Lisans, 1987.
13) Nakfli Ali Akkirmani Divani (edis-
yon-kritik), Seyit Ahmet Ünal, Yüksek Li-
sans, 1987.
14) Mutasavv›f Türk Kad›n fiairleri
Üzerine Bir Araflt›rma, Naciye Y›ld›z, Yük-
sek Lisans, 1987.
15) Lâlî-zâde Abdülbâki Efendi’nin
Menâk›b-› Melâmiyye-i Bayramiyyesi (in-
celeme-metin), Ayfle Yücel, Yüksek Lisans,
1988.
16) Bursal› Lami’i Çelebi ‹bret-nüma
(inceleme-metin), Salih Gülerer, Yüksek
Lisans, 1988.
17) ‹zahü’l Esrar, Elmas Bütün, Yük-
sek Lisans, 1988.
18) fieyh ‹lahi’nin Esrar-Namesi (ha-
yat›-eserleri-inceleme-metin), Hayati Yavu-
zer, Yüksek Lisans,1988.
19) Neccar-zÂde fieyh R›za Divan›,
Tülin Danac›, Yüksek Lisans, 1988.
20) Erzurumlu Kad› Mustafa Darir’in
Siretü’n-Nebi Adl› Eserinde Dinî ve Tasav-
vufî Unsurlar, Emine K›rc›, Yüksek Li-
sans, 1991.

21) Televizyonla Türkçe Ö¤retimi,
Murat Özbay, Yüksek Lisans, 1991.
22) Burdur ve Çevresinde Sözlü Gele-
ne¤e Dayal› Adak ve Adak Yerleri, Ferit
Öztürk, Yüksek Lisans,1991.
23) Abdullah ‹lâhî ve Meslekü’t-Tali-
bin Ve’l-Vas›lin, Yunus Nadi Özçelik, Yük-
sek Lisans, 1990.
24) Prof. Dr. fiükrü Elçin’in Hayat› ve
Eserleri Üzerine Bir Araflt›rma, Metin
Özarslan, Yüksek Lisans,1991.
25) Afl›k Sümmani ve Eserleri, Hafl-
mettin Arslan, Yüksek Lisans, 1986.
26) Çankaya Anadolu Lisesi’nde Yurt
D›fl›ndan Dönen Çocuklardan 15-16 Yafl
Grubundakilerin Kendilerini ‹fade Etmede
Karfl›laflt›klar› Dil Problemleri, Ercan Uz-
may, Yüksek Lisans, 1992.
27) Genel Liselerin Üçüncü S›n›f› ‹çin
1957 Müfredat Program›na Göre Yaz›lan
“Türk Dili ve Edebiyat›” Ders Kitaplar›
Üzerine Bir ‹nceleme, ‹dris Karakufl, Yük-
sek Lisans, 1992.
28) Temel Söz Varl›¤›m›z ve Örnek-
lendirilmesi, Mustafa Haluk Ak›nc›, Yük-
sek Lisans, 1992.
29) 1923-1957 Y›llar› Aras›nda Orta-
okul ve Liseler ‹çin Haz›rlanan Türkçe,
Türk Dili ve Edebiyat› Programlar› Üzeri-
ne Bir ‹nceleme, Asiye Duman, Yüksek Li-
sans,1992.
30) Muzaffer Sar›sözen (hayat›, eser-
leri ve çal›flmalar›), Arma¤an Coflkun Elçi,
Yüksek Lisans,1992.
31) Yabanc›lar›n Türkçe’yi Ö¤renme-
leri Esnas›nda Yapt›klar› ‹sim Hal Ekleri
Yanl›fllar› ve Bu Konunun De¤erlendiril-
mesi, Aydanur Özkan (Altafl), Yüksek Li-
sans, 1992.
32) Yabanc›lara Türkçe’nin Ö¤reti-
minde Bir Metod Denemesi, Erol Bar›n,
Yüksek Lisans, 1992.
33) Salih Baba Divan› (edisyon-kri-
tik), Ahmet Do¤an, Yüksek Lisans, 1987.
34) Cumhuriyet Döneminde Türkçe
Ö¤retimi ve Okuma-Yazma Al›flkanl›¤›
Üzerine Bir De¤erlendirme, Gülay Güçel,
Yüksek Lisans, 1993.
35) Makedonya’da Türk Halk Edebi-
yat›, Arif Ay, Yüksek Lisans, 1993.
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
36) 1981-1991 ÖSS ve ÖYS (Ö¤renci
Seçme S›nav› ve Ö¤renci Yerlefltirme S›na-
v›) Türkçe Sorular›n›n Genel Bir De¤erlen-
dirmesi, Celal Demir, Yüksek Lisans, 1992.
37) Eflrefo¤lu Rumî Divan› (inceleme),
Adile Y›lmaz, Yüksek Lisans, 1993.
38) Kastamonu’da Âfl›kl›k Gelene¤i ve
Kastamonu’da Yetiflen Âfl›klar, Neslihan
Yücel, Yüksek Lisans, 1993.
39) Türkmen Ö¤rencilerinin Türkiye
Türkçesi Ö¤renim Problemleri, Muham-
met Sani Ad›güzel,Yüksek Lisans, 1994.
40) Üç Y›ll›k E¤itim Enstitüsü Me-
zunlar› ‹çin Haz›rlanan Anadolu Üniversi-
tesi Aç›kö¤retim Fakültesi Lisans Tamam-
lama Program› Türk Dili ve Edebiyat›
Ders Kitaplar›n›n ‹ncelenmesi, Fatma
Necla Balabanl›, Yüksek Lisans, 1995.
41) Özbekistan’dan E¤itim-Ö¤retim
Amac›yla Türkiye’ye Gelen Ö¤rencilerin
Dil-Kültür-Uyum Problemleri ve Çözüm
Teklifleri, Fatma Aç›k, Yüksek Lisans,
1995.
42) Türkiye’ye E¤itim-Ö¤retim Mak-
sad›yla Gelen K›rg›z Ö¤rencilerde Görülen
Dil, Kültür ve Sosyal Problemleri ve Çö-
züm Teklifleri, Tansel Kozan, Yüksek Li-
sans, 1995.
43) fieyhu’l-‹slam Haydari-zÂde ‹bra-
him Efendi’nin “Mezahib ve Tur›k-› ‹slami-
ye Tarihi” Adl› Eserinin Sadelefltirilmesi
ve Tahlili, Osman Oral, Yüksek Lisans,
1995.
44) Selçuklular Dönemi Fikir Hare-
ketleri, Selim Kaya, Yüksek Lisans, 1995.
45) Türkiye’de ve Azerbaycan’da Alfa-
be Ö¤retimi, Keziban Tekflan, Yüksek Li-
sans, 1997.
46) Yenice (Agonya) Folkloru Üzerine
Bir ‹nceleme, [Study of the public culture
of Yenice (Agonya)], Münire Nilay Karaçay,
Yüksek Lisans, 1997.
47) 19. Yüzy›lda ‹stanbul’da Âfl›kl›k
Gelene¤i ve Âfl›klar, Aktan Müge Ercan,
Yüksek Lisans, 1997.
48) Kilisli Abdullah Sermest (Halis)
Divan› (metin-inceleme) From Kilis Abdul-
lah Sermest (Halis)’s Divan, Abdullah fia-
hin, Yüksek Lisans, 1998.
9
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
49) Cema1eddin Uflflaki Divan› (ince-
leme-metin) Cemaleddin Uflflaki’s Divan
(examination-text), Kemal Üçüncü, Yüksek
Lisans, 1998.
50) Mir Hamza Nigari’nin Nigar-na-
me Mesnevisi Mir Hamza Nigari’s Nigar-
name poem, Muammer Mete Tafll›ova,
Yüksek Lisans, 1998.
51) ‹lkö¤retimde Türkçe E¤itimi ve
Ö¤retimi (2. kademe), Süleyman Elmac›,
Yüksek Lisans, 1998.
52) Almanya’da ‹lkö¤retim Okullar›n-
daki ‹ki Dilli S›n›flarda Türkçe Ö¤retimi
(2 cilt), [Turkish education in biligual class
in the primary and secondary schools in
Germany], Selçuk Du1kadiro¤lu, Yüksek
Lisans, 1999.
Genel Kül Tür Ve Türk Tarihi ‹le
‹lgili Baz› Makaleleri:
1) Anadolu Selçuklu Hükümdar› Ala-
addin Keykubad Döneminde Do¤u Anadolu
Türk Beyliklerinde Milli Kültür Unsurlar›,
I. Alaaddin Keykubad Sempozyumu, Kon-
ya, 1987; Selçuklu Dergisi, Say› 3, Haziran
1988; Milli Kültür, s.73-83.
2) Atatürk’te Millî Birlik ve Millî Be-
raberlik Düflüncesi, Millî E¤itim Dergisi
Say›: 119, Ocak 1993, s.114-115.
3) Avusturyal› Türkolog Herbert
Jansky’nin Hayat› ve Eserleri, Türk Kültü-
rü, Say›:185, Y›l:XVI, Mart 1978, s.42-46.
4) Avusturyal› Türkolog Herbert W.
Duda’n›n Türk Dili Hakk›ndaki Görüflleri,
Türk Kültürü, Say›:227, Y›l:20, Mart 1982,
s.278-284.
5) Avusturyal› Türkolog Herbert W.
Duda’n›n Türk Dili Hakk›nda Falih R›fk›
Atay’la Yaz›flmalar›, Türk Kültürü, Sa-
y›:228, Y›l:20, Nisan 1982, s.335-348.
6) Çanakkale Zaferi’nin Sekseninci
Y›l›nda Millî Birlik ve Beraberlik, Atatürk
Araflt›rmalar› Merkezi Dergisi, C.x, Kas›m
1994, Say›:30, s.535-540.
7) Erzurum ve Yöresinin Mistik Kül-
türünde Eski Türk Dinlerinin ‹zleri, Tarih
Boyunca Erzurum Sempozyumu, 12-18
Mart 1987, Erzurum; A. Güzel, Milli Kül-
tür, s.119-132.
8) ‹stiklâl Savafl›’nda Mehmed Akif,
Gazi Üniversitesi, Gazi E¤itim Fakültesi
Dergisi, C.2, Ankara 1989, s.1-10.
10
9) Kanuni Sultan Süleyman Hân’›n
Avusturya Devlet Arflivi’nde Bulunan Fer-
manlar›ndan Baz›lar›n›n Muhteviyat›
Hakk›nda, IX. Milletleraras› Türk Tarih
Kongresi, Ankara 1994.
10) Mehmed Akif Ersoy ve Milli Bir-
lik, Mehmet Akif Ersoy Sempozyumu,
Türk Dil Kurumu, 2 Aral›k 1986, Ankara,
Türk Kültür, Say›:292, Y›l:XXV, A¤ustos
1987, s.474-483; Belgelerle Türk Tarihi
Dergisi, Say›: 31, Eylül 1987, s.25-29.
11) Millî Mücadele Y›llar›nda Antal-
ya, X. Milletler Aras› Türk Tarih Kongresi,
Ankara 1992, Bildirileri, s.2669-2754.
12) Mustafa Kemal Atatürk’te Millî
Birlik ve Beraberlik, Türk Kültürü, Sa-
y›:376, s.16-26, Ankara.
13) Ord. Prof. Dr. Herbert W. Du-
da’n›n Hayat› ve Eserleri, Türk Kültürü
Araflt›rmalar›, XV/1-2, Ankara Y›l:1976,
s.22-75.
14) Prof. Dr. Tedaus Kowalsky’in Ha-
yat› ve Eserleri, Türk Kültürü, Say›:205-
206, Y›l:XVIII, Kas›m- Aral›k 1979, s.26-
34.
15) Türk Bozk›r Kültürünün Bayburt
ve Yöresindeki ‹z1eri, Türk Tarihinde ve
Kültüründe Bayburt Sempozyumu, 23-25
May›s 1988 Bayburt; Millî Kültür, s.l01-
118; Bildiriler Kitab›.
16) Türk Dünyas› Üzerine Düflünce-
ler, Yeni Türkiye Dergisi, Ankara 1997,
s.983-994.
17) Türkiye’nin AET’ye Girerken, Mil-
lî Kültür, s.253-284.
18) Viyana’da Türk Kültürünün ‹zleri
I, Millî Kültür, Kültür Bakanl›¤›, C.3, Sa-
y›:4, Eylül 1981, s.16-19.
19) Viyana’da Türk Kültürünün ‹zleri
II, Millî Kültür, Kültür Bakanl›¤›, C.3, Sa-
y›:5, Ekim 1981,s.16-19.
20) Yurt D›fl›na Yönelik Kültür Faali-
yetleri, Say›:236, Ekim 1982, s.66-68; Millî
Folklor Dergisi, C.1 , Y›l: 1, Say›:4, Aral›k
1989, s.3-5.
21) Ziyaeddin Fahri F›nd›ko¤lu ve
Millî Birlik, Ankara A. Oca¤›, Say›:2, An-
kara 1987, s.13-22.
http://www.millifolklor.com

Türk Halk Edebiyat› Ve Dinî Ta-
savvufî Türk Edebiyat› ‹le ‹lgili Baz›
Makaleleri:
1) Ahmed Yesevi’nin Fakr-nâme’si ile
Hac› Bektafl Veli’nin Makalât’›ndaki Ortak
Motifler, I. Milletler Aras› Ahmet Yesevî
Sempozyumu (Ankara), Bildirileri, Ankara
1992, s.33-43.
2) Anadolu Türk Tarihi ‹tibar›yla Ba-
balar, Sultan Baba Sempozyumu, Tunceli,
3 Kas›m 1986; Millî Kültür, s.58-71.
3) Bektaflilik ve Bektafli fiiiri, fiükrü
Elçin Arma¤an›, Ankara 1983, s.47-65.
4) Die Mawluddichtung von’ Ali, Ulus-
lararas› Alevilik ve Bektaflilik Kongresi,
Strasborg 1987.
5) Dini- Tasavvufi Türk Edebiyat›,
Türk Dünyas› El Kitab›, C:3, Ankara 1992,
s.234-281.
6) Folklore In der Türkei, Folklor Tar-
sadlom Mueszet 10-111 Juli 1981 Kecke-
met, Julius 22-26, s.71-80.
7) Hac› Bayram Veli’nin Üç ‹lâhisi’nin
Tasavvufi Aç›dan Tahlili, I: Hac› Bayram
Veli Sempozyumu (Ankara 1990), Ankara,
s.76-86.
8) Hac› Bayram Veli’yi Haz›rlayan Ta-
rihi ve Tasavvufî Zemin, IV. Vak›f Haftas›
Sempozyumu, (1-7 Aral›k 1986), Vak›flar
Dergisi, C., Ankara 1987, s.151-159.
9) Hac› Bektafl Veli ve Türk Kültürü,
Belgelerle Türk Tarihi, say›:23, Ocak 1987,
s.58-61.
10) Hac› Bektafl Veli’nin Hayat› ve
Eserleri, Hac› Bektafl Veli Araflt›rma Mer-
kezi Dergisi, C.1, Say›: 1, Haziran 1994,
s.15-21.
11) Haggi Bektasch Weli, Entwick-
lung der Bektaschijja und Türkische Kul-
tur, Melâmîlik ve Melâmîler Kongresi, ‹s-
tanbul (tebli¤i)1987; Umay Günay Arma-
¤an›, Ankara 1997.
12) Hoca Ahmed Yesevi’de Millî Birlik
ve Beraberlik Unsurlar›, Türk Kültürü
Araflt›rmalar›, Y›l:, Ankara, s.201-210.
13) Kaygusuz Abdal, Türk Dili ve
Edebiyat› Ansiklopedisi, C. 5, ‹stanbul
1982, s.233-236.
14) Kaygusuz Abdal’›n Bilinmeyen
Bir Eseri, ‹.Ü. Edebiyat Fakültesi Türk Di-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
li ve Edebiyat› Dergisi C. 24-25, ‹stanbul,
1986.
15) Kaygusuz Abdal’›n Bilinmeyen
Ça¤atayca Bir Gazeli, Türk Kültürü, Say›:
194, Y›l: 17 Aral›k 1978, s.l01-103; Prof.
Dr. fiükrü Elçin Arma¤an›, Türk Kültürü
Araflt›rmalar›, Y›l: 29/1-2, Ankara 1993,
s.164-171.
16) Kaygusuz Abdal’›n Eserlerinde
“Su Motifi”, II. Milletleraras› Türk Folklor
Kongresi (Bursa), Bildirileri, c.II, (Halk
Edebiyat›), Ankara 1982, s.221-232.
17) Kaygusuz Abdal’›n Eserlerinde
Baz› Tasavvufi Terimler Üzerine, Millî
Kültür (Kültür Bakanl›¤›) Dergisi, C.2, Sa-
y›:9, fiubat 1981, s.31-33.
18) Kaygusuz Abdal’›n Eserlerinde Yi-
yecek Adlar›, Türk Folklor Araflt›rmalar›
(Kültür ve Turizm Bakanl›¤›) MIFAD, An-
kara 1983, s.97-111.
19) Kaygusuz Abdal’›n Vücudnâme’si
Üzerine, Türk Kültür, Say›: 197, Y›l: 17
Mart 1979.
20) Kemalpaflazâde’nin Eserlerinde
Türk Halk Edebiyat›’na Ait Baz› Motifler,
fieyhü’l-islam ‹bnî Kemal Sempozyumu
(26-29 Haziran 1985), TDV. Yay›n›, Ankara
1986, s.211-232.
21) K›r›m Türkleri’nin Esaret Türkü-
leri, Türk Musikisinin Dünü-Bugünü-Yar›-
n› Sempozyumu, Konya, Hz. Fevzi Hal›c›,
Ankara 1986, s.191-199.
22) Köro¤lu Destan›, Trabzon’dan ‹ki
Kol, Türk Folklorundan Derlemeler (Kül-
tür ve Turizm Bak.) Ankara 1987, s.79-
102.
23) Manavgat Yollar› Sade Mermer
Adl› Karatay Türküsünün Menfle’i, I. Ulus-
lararas› Halk Edebiyat› Sempozyumu, 7-9
May›s 1983 Eskiflehir, Yunus Emre ve Kül-
tür Vakf› Yay›n›, Eskiflehir 1987, s.151-
159.
24) Mufl ve Yöresi Türk Afliretlerinde
Eski Dini ‹nançlar›n ‹zleri, Millî Kültür,
s.7133-153.
25) Nasreddin Hoca F›kralar›na Dair
Bir Yazman›n Tahlili, Fikri-Felsefi Yönüyle
Nasreddin Hoca Sempozyumu Bildirileri,
(15-17 May›s 1989), Ankara 1990, s.l 05-
122.
11
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
26) Niyazi-i M›sri’nin Gözden Kaçan
Bir Eseri (Risale-i Devriye), IV: Milletlera-
ras› Türkoloji Kongresi 1979, F.K. Timur-
tafl Arma¤an›, Türk Kültürü Araflt›rmalar›
17-21/1-2, Ankara 1979-1983, s.121-139.
27) Sual ve Cevap Yoluyla Tasav-
vuf’un Tarifi, Türk Kültürü Araflt›rmalar›,
‹. Kafeso¤lu Arma¤an›, Ankara, Y›l:1985,
s.289-306.
28) Süleyman Hakim Ata’n›n Bak›r-
gan Kitab› Üzerine, Türk Kültürü Araflt›r-
malar›, Z. Korkmaz Arma¤an›, Y›l:32/1-2,
Ankara, 1996, s.195-204.
29) Tasavvufi Halk Edebiyat› ve Nas-
reddin Hoca, I. Milletler Aras› Nasreddin
Hoca Kongresi, Ankara, 1989.
30) Tekke fiiiri, Türk Dili (Türk fiiiri
Özel Say›s›:III. Halk fiiiri), Say›:445-450,
C.LVII, Ocak—Haziran 1989, s.250-454.
31) Türk Halk Biliminde Co¤rafi Me-
tod, III. Milletleraras› Türk Folklor Kong-
resi, Bildiriler- Genel Konular, Kültür Ba-
kanl›¤›, C.I, Ankara 1986, s.131-137.
32) Türk Halk Biliminde Tarihi ve
Lenguistik Metod, II. Uluslararas› Türk
Halk Edebiyat› Sempozyumu, 7-9 May›s
1985, Eskiflehir, Bildiriler Kitab›, s.126-
136.
33) Türk Halk Edebiyat› ve Bu Saha-
n›n Yeni Bir Dal› Olan Tekke Edebiyat›,
Sözcü, Say›: 27, Y›l:1, 8.6.1981.
34) Türk Halk fiiiri, Dünya Edebiyat-
lar›ndan Seçmeler, Kültür Bakanl›¤›, Ekim
1977, Say›: 4, s.56-66.
35) Türk Kültüründe Mevlit ve Yu¤
Gelene¤i Etraf›nda Teflekkül Eden Folk1o-
rik Unsurlar, 3. Milletler Aras› Yemek
Kongresi, 7-12 Eylül1990, Bildiriler s.80-
93.
36) Türk Milli Kültüründe Babalar,
IV. Türko1oji Kongresi, ‹stanbul 1986; Mil-
lî Kültür, s.21-57.
37) Türk-‹slam Edebiyat›’n›n Orijina-
litesi ve Zenginli¤i, Millî Kültür ve Gençlik
Sempozyumu, Gazi Ün. Yay›n›, No: 86, An-
kara 1986, s.174-205.
38) Türkiye Âfl›klar Bayram›, Türk
Kültürü, Say›:184, Y›l:XVI, Ankara 1997,
s.223-234.
12
39) Vak›flar›n Millî Birlikteki Rolleri
ve Hususiy1a Demir Baba Türbesi, IV. Va-
k›f Haftas› Sempozyumu, Vak›flar Dergisi,
C.XX, Ankara 1988, s.3395-401.
40) Vesiletü’n-Necat (Mevlid)’in Dili
ve Edebi De¤eri, Kutlu Do¤um Haftas›
Sempozyumu (12—17 Ekim 1989), Ankara
1992, s.193-213.
41) Viyana’da Görülen Türk Halk
Edebiyat›’na Ait Belli Bafll› Motifler, Ulus-
lararas› Türk Halk Edebiyat› ve Folklo-
runda Yeni Görüfller Kongresi, Konya
1985, Bildiriler, s.434-449.
42) XIV-XV. Yüzy›l Türk Edebiyat›nda
Nevrûz ve Nevrûziyeler, Türk Kültüründe
Nevruz Uluslar Aras› Bilgi fiöleni Sempoz-
yumu (20-22 Mart 1995, Ankara), Bildirile-
ri, Ankara, 1995, s.95-104.
43) Yunus Emre-Hac› Bektafl Veli ve
Mevlana’da Hümanizm, IV. Milletler Aras›
Fo1klor Kongresi, Antalya, 1992.
44) Yunus Emre ve Hac› Bektafl Ve-
li’de Merâtib-i Erbaa Kavram›, Uluslar
Aras› Yunus Emre Sempozyumu Bildirile-
ri, AKM Yay›n›, No: 69, Ankara-1995,
s.257-272.
45) Yunus Emre ve Hümanizm, IV:
Milletleraras› Türk Halk Edebiyat› Kong-
resi (Ankara) Bildirileri, Ankara 1991,
s.41-70.
46) Yunus Emre ve Mahdumkulu’nda
Ortak Motifler, Dursun Y›ld›r›m Arma¤a-
n›, Ankara 1997.
47) Yunus Emre’de Hümanizm ve
Hoflgörü, M.E.B. Dergisi, Say›:105, Ocak
1991, s.17-21.
48) Yunus Emre’de ‹nsan Kavram›,
Türk Dili Dergisi, Say›: 480, Ankara 1991,
s.483-492; Millî Folklor Dergisi, Say›:11,
Y›1:3, C. 2, Ankara 1991, s.2-5.
49) Yunus Emre’nin Eserlerinde Din,
Diyanet Dergisi, Cilt.27, Say›:1, Ocak-
Mart 1991.
50) Yunus Emre’yi Eserlerine Göre
Günümüzde Bir De¤erlendirme I-II-III,
Çevren Bilim Kültür Dergisi, Prifltina, sa-
y›:87-89, Ocak-Haziran 1992, s.23-50; sa-
y›:90-92, Temmuz-Aral›k 1992, s.37-67.
http://www.millifolklor.com
 PROF. DR. ABDURRAHMAN GÜZEL ‹LE SÖYLEfi‹
An interview with Prof. Dr. Abdurrahman Güzel
Tuba SALTIK ÖZKAN*
Tuba Salt›k Özkan: Hocam, aka-
demik özgeçmiflinizi bir de sizden
dinleyebilir miyiz?
Prof. Dr. Abdurrahman Güzel:
Milli E¤itim Bakanl›¤› ad›na, 1416 say›l›
Kanun uyar›nca ‘Yurtd›fl›nda lisans,
yüksek lisans ve Doktora’ yapmak
üzere fiubat 1966’da Almanya’ya gittim.
Almanca lisan ö¤renimimi tamamlamak
üzere, Mart 1966- Ocak 1967 tarihleri
aras›nda s›ras›yla “Goethe- Institut
Grafrath/Obb ve Rothenburg/Obt” de
‘lisan ö¤renimimi’ tamamlad›m.
Mart 1973 y›l›n›n Bahar Sömestre-
si’nde, Viyana Üniversitesi Edebiyat Fa-
kültesi fiarkiyat Enstitüsü Türkoloji ve
‹slami Bilimler Bölümü’nde, Univ. Ord.
Prof. Dr. Herbert W. Duda, Univ. Ord.
Prof. Dr Herbert Jansky, Univ. Ord.
Prof. Dr Andreas Tietze, Univ. Ord.
Prof. Dr W. Hircsh ve Univ. Ord. Prof.
Dr Hans Ludwig Gottscalk’›n yanla-
* Gazi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Araflt›rma Görevlisi
http://www.millifolklor.com
r›nda lisans, yüksek lisans ve doktora
ö¤renimlerimi tamamlad›m. Doktora
tezi olarak “Ali in der Bektashi-Dih-
tung namentlich jener des 16. Jhdt’s:
XVI. Yüzy›l Bektafli Edebiyat›nda Hz.Ali
Motifi” konulu çal›flmay› haz›rlayarak 8
Haziran 1973’te “Edebiyat Doktoru”
ünvan›n› ald›m.
Eylül 1973’te Türkiye’ye döndükten
sonra bir süre Konya’da görev yapt›m. 15
Temmuz 1974’te Hacettepe Üniversite-
si Sosyal ve ‹dari Bilimler Fakültesi
Türk Dili ve Edebiyat› Bölümüne Ö¤-
retim Görevlisi olarak atand›m.
Burada çok muhterem Hocam Prof.
Dr. fiükrü Elçin taraf›ndan bendenize
verilen “Kaygusuz Abdal’›n Hayat› ve
Eserleri” konulu doçentlik çal›flmam›
1979’da bitirerek “Doçent” ünvan›n› al-
d›m. 1985 y›l›nda Gazi Üniversitesi E¤i-
tim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat› E¤i-
timi Bölümünde “Profesör” oldum.
Eflim Mâhide, iki evlad›m›z da fiûle
ve Alper ‘dir. K›z›m Yusuf Özbek ile evli
bir de Bu¤ra Ülgen adl› torunumuz var-
d›r.
Ekim 1989-fiubat 1994 tarihleri
aras›nda Milli E¤itim Bakanl›¤› Ta-
lim ve Terbiye Kurulu Üyesi olarak ça-
l›flt›m.
Kas›m 1994- Eylül 1998 tarihleri
aras›nda Çanakkale Onsekiz Mart
Üniversitesi Rektörü olarak görev yap-
t›m.
Ekim 1998-A¤ustos 2001 tarihleri
aras›nda Kuzey K›br›s Türk Cumhuri-
yetsi Girne American Üniversitesi
13
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
E¤itim Fakültesi Türk Dili ve Edebi-
yat› E¤itimi Bölümü’nde ‘Ö¤retim
Üyesi’ olarak çal›flt›m.
Tekrar Gazi Üniversitesi’ndeki gö-
revime döndüm. Buradan da 16 Ekim
2003 tarihinde ‘Emekli’ oldum.
16 Ekim 2003 tarihinden beri Bafl-
kent Üniversitesi E¤itim Fakültesi
‘Türkçe’nin E¤itimi Bölümü, Ortaö¤re-
tim Sosyal Alanlar Bölümü Türk Dili ve
Edebiyat› Anabilim Dal› Baflkan›, Bafl-
kent Üniversitesi Dil Araflt›rma ve
Uygulama Merkezi Müdürü olarak gö-
rev yapmaktay›m.
T.S.Ö.: Viyana Üniversitesi’nde
Türkoloji okumaya nas›l karar ver-
diniz?
A.G.: Almanya’da yabanc› dil ö¤-
renimimi tamamlad›ktan sonra, fiubat
1967’de Viyana Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi fiarkiyat Enstitüsü, Türko-
loji ve ‹slami Bilimler Bölümü’nde
meflhur Türkolog hocalardan Ord.
Prof. Dr. Herbert W. DUDA ve Ord.
Prof. Dr. Herbert JANSKY’nin yanla-
r›nda Lisans, Yükseklisans ve Dokto-
ra Ö¤renimim yapmaya karar verdim.
Bu esnada Arapça, Farsca, Latince, ‹bra-
nice dilleri üzerinde de çal›flt›m. Ana
branfl ‘Türkoloji’, yan alan olarak da
‘‹slamî ‹limleri’ seçtim ve tahsilimi bu-
rada ‘Ali in der Bektaschi Dichtung
Jener des 16.Jhdt’s’ adl› ‘Dokora Te-
zi’mi tamamlayarak, 8 Haziran
1973’de ‘Edebiyat Doktoru’ ünvan›n›
ald›m. Bu bölümde okudu¤um için de
mutluyum.
Ancak bu bölümü seçiflimde
Ord.Prof. Dr Mehmet Fuat Köprü-
lü’nün tesiri oldu diyebilirim. Sonra bu
bölüm, Türk’ün gerçek anlamda ‘Temel
Kültürü’nü ele alan bir bölümdür. Sonra
flunu da söylemek gerekirse Türkolo-
ji,Viyana ‘da XVI.yüzy›lda bafllam›flt›r.
Yani bizzat benim kültürümle yak›ndan
Avrupal›lar ilgilenmektedir. Öyle ise ben
niçin kendi kültürümle ilgilenmeyeyim?.
14
T.S.Ö.: Akademik çal›flma alan›
olarak Dini Tasavvufi Türk Edebiya-
t›’n› seçmenizde etkili olan ne idi?
A. G.: Bu alan› seçmemde iki etken
bulunmaktad›r. Bunlardan biri,
Ord.Prof. Dr. Mehmet Fuat Köprü-
lü’nün, ‘Türk Edebiyat›’nda ‹lk Muta-
savv›flar’ adl› eseridir. ‹kinci etken de
Prof. Dr. fiükrü Elçin hocamd›r. Kendi-
leri o zaman, Hacettepe Üniversitesi
Sosyal ve ‹dari Bilimler Fakültesi
Türk Dili ve Edebiyat› Bölüm Baflka-
n› idi. ‹lk görüflmemizde özellikle bu ko-
nu üzerinde çal›flmam› söylediler. Çünkü
bu konuda Türkiye’de fazla çal›flan›n ol-
mad›¤›n› da ifade ettiler. Ben de hocam›n
bu tavsiyelerini an›nda kabul ettim. O
esnada hocam Prof. Dr. fiükrü Elçin eli-
me Kaygusuz Abdal’›n Külliyat›n› ihti-
va eden bir Koleksiyon’u verdi. Ben de
hemen bu konuda yurt içi ve yurt d›fl›
kaynaklar çerçevesinde ‘Kaygusuz Ab-
dal’›n Edebi fiahsiyeti ve Eserlerinin
Genel Özellikleri’ üzerinde ‘Doçentlik
Tezi’ çal›flmalar›ma bafllad›m ve tamla-
yarak 1980’de ‘Eylemli Üniversite Do-
çenti’ ünvan›n› ald›m. O gün bu gündür
de bu konuda çal›flmaktay›m. Çal›flt›¤›m
için de mutluyum. Hocam Prof. Dr.
fiükrü Elçin’e her daim flükran borçlu-
yum.
T.S.Ö: Türkiye’deki akademik
hayat›n›za Hacettepe’de bafllama-
n›zdan ve Prof. Dr. fiükrü Elçin’den
biraz söz edebilir misiniz?
A. G.: 1973 y›l›nda Türkiye’ye dön-
dükten sonra bir süre Konya’da görev
yapt›m. Bu s›rada, ad›n› duydu¤um ama
kendisiyle henüz tan›flmad›¤›m Prof.
Dr. fiükrü Elçin’den bir telgraf ald›m.
Bunun üzerine Ankara’ya giderek Prof.
Dr. fiükrü Elçin hocam ile Hacettepe’de
bulufltum. Bu buluflman›n, Merhum ho-
calar›m›zdan, Prof. Dr. Yaflar Önen ve
Prof. Dr.Hasan Ali Koçer’in tavsiyesi
üzerine gerçekleflti¤ini ben sonradan ö¤-
rendim. fiükrü Hoca, o zamanlar Ha-
http://www.millifolklor.com

cettepe Üniversitesi Rektörü Prof.Dr.
‹hsan Do¤ramac›’ya benim durumumu
anlatm›fl. Yurt d›fl›ndaki çal›flmalar›m-
dan söz etmifl. Say›n Do¤ramac› da
fiükrü Hoca’ya:
“Hemen al›n›z” demifl. Benimle
birlikte o dönemde, Prof.Dr. Umay Gü-
nay, merhum Dr. Turgut Günay, mer-
hum Prof. Dr. Meserret Diriöz, Prof.
Dr. Tulga Ocak, fiükrü Hoca’n›n ‘dok-
toral› ö¤retim görevlileri’ olduk.
1974’ten 1985’e kadar Hacettepe’de
kald›m. 1979’da Doçentlik jürimde fiük-
rü Hoca’da yer ald› ve 1981’de emekli ol-
du. fiükrü Hoca, hoca olmakla beraber
bir baba gibiydi. Ben hayat›mda onun
kadar mükemmel bir insan› az tan›d›m.
Bu nedenle ona her zaman flükran ve ö¤-
rencilik borcum var. Ben hiçbir zaman
hocan›n yan›nda ünvan›m› söylemem,
fiükrü Elçin’in asistan›y›m derim. Biz
hala hocal›k ve asistanl›k dönemimizi
yafl›yoruz. Afl›k Ömer konusunda da bir-
likte çal›fl›yoruz hocamla. Ben Dini-Ta-
savvufi Türk Edebiyat› adl› çal›flmam›
da ilelebet fiükrü Hocama ithaf ettim,
bu eser böylece devam edecektir. Allah
hocama hay›rl›s›ndan uzun ömürler na-
sip etsin.
T.S.Ö.: Sizin Milli e¤itim Bakan-
l›¤› Talim ve Terbiye Kurulunda yer
ald›¤›n›z dönemde Halkbilimi ders-
leri lise müfredat›na seçmeli bir ders
olarak eklendi. Bugünlerde de ilk ve
orta ö¤retim müfredat›na halk kül-
türü derslerinin zorunlu ders olarak
konulmas› ile ilgili bir çal›flma yürü-
tülüyor. Bu konuda ne düflünüyorsu-
nuz?
A.G.: Daha önceleri halk kültürü
ya da halkbilimi ile ilgili dersler, üniver-
siteler de dahil olmak üzere e¤itim ö¤re-
tim müfredat›nda yer almazd›. Ancak
Hacettepe Üniversitesi’nde bir Türk
Halkbilimi bölümü kurulduktan sonra,
1989-1994 y›llar› aras›nda rahmetli Avni
Akyol ile müfredat programlar›n›n yeni-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
den yap›lanmas› hakk›nda bir görüflme-
miz oldu. Bu programlar› haz›rlarken
Türkçe, edebiyat, dilbilimi, kompozisyon
gibi derslerin yan›nda halkbilimi dersle-
rini de koyduk. Çünkü, e¤er toplum bu
alanda gerekli bilgiye sahip olmazsa
kendi kültür ve de¤erlerini nas›l anlaya-
cakt›r. Biz bu dersleri, lise müfredat›na
koymufltuk. Bugün, ilkö¤retimde de halk
kültürü derslerinin okutulmas› isabetli
bir karard›r. Ancak müfredata al›nan
derslerin içerikleri de son derece önemli-
dir. Bu programlar› haz›rlayanlar›n mut-
laka uzman kifliler olmas› gerekmekte-
dir. Maalesef bu konuda sorunlar yaflan›-
yor. Bu dersin içeri¤inde Türk toplumu-
nun inançlar›, adet, gelenek ve görenek-
leri el sanatlar› gibi tüm kültürel yaflan-
t›s› bilimsel bir çal›flma alan› olarak yer
almal›d›r.
T.SÖ.: Halkbilimi, Halk Edebiya-
t› ve Dini Tasavvufi Türk Edebiyat›
aras›ndaki iliflkiyi de¤erlendirir mi-
siniz?
A.G.: Halk edebiyat›, divan ve tek-
ke edebiyat›n›n d›fl›nda kalan malzemesi
dile dayanan, ilk söyleyicileri belli olma-
yan anonim mahsullerdir. Halkbilimi
de halk›n gelenek görenekleri, giyim ku-
flam›, duygu düflünce ve inançlar›, maddi
ve manevi yaflay›fl biçimleri ve bunlar›
araflt›ran disiplindir. Dini tasavvufi
Türk Edebiyat› ise, halkbilimi ile
inançlar çerçevesinde bir ba¤lant›s› olan,
ancak lirik ve didaktik eserleri kapsayan
bir aland›r. Halkbiliminde inanc›n daha
çok uygulama ve gelenek oluflturma yö-
nü ele al›nmaktad›r. Mesela cenaze töre-
ninde yap›lan pratikler halkbiliminin
alan›d›r. Ancak halkbilimi di¤er alanlara
nazaran daha geç ortaya ç›km›fl yeni bir
bilim dal›d›r.
Dini Tasavvufi Türk Edebiyat›
ise bafllang›çta hakir görülmüfl ele al›n-
mam›fl de¤iflik isimlendirmelere konu ol-
mufltur. Bu alan ilk ve ortaö¤retimde
hatta üniversitelerde bile gere¤i gibi ö¤-
15
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
retilememifltir. 1994’ten sonraki ortaö¤-
retim programlar›nda Dini Tasavvufi
Türk Edebiyat› yer alm›fl ve daha son-
ra da üniversiteler de çal›fl›larak yeni
araflt›rmac›lar yetiflmeye bafllam›flt›r.
Türk Edebiyat›n›n içinden dini muhte-
vay› kald›r›rsan›z, içi bofl bir kovana
benzer. Dini Tasavvufi Türk Edebiya-
t›, divan edebiyat› ve afl›k edebiyat› ara-
s›nda; halk-havas, okumufl- okumam›fl
aras›nda bir köprü vazifesi görmektedir.
Yunus Emre, Süleyman Çelebi, Kay-
gusuz Abdal, her iki grubu da kucakla-
maktad›r.
T.S.Ö.: Bugünkü dil, kültür ve
edebiyat çal›flmalar› hakk›nda ne
düflünüyorsunuz?
A. G.: ‹yi bir edebiyatç› olmak için
öncelikle Farsça Arapça ve Türkçe’ yi
çok iyi bilmek, ayr›ca tarih, din ve ede-
biyat sosyolojisini de iyi bilmek gere-
kir. Ben günümüzdeki edebiyat çal›flma-
lar›nda eskiyi tekrardan baflka bir fley
göremiyorum. 1926’da yap›lan bir edebi-
yat tasnifini bugün hala kullan›yorsak
bir arpa boyu yol gitmemifliz demektir.
Amerika’da 68’li y›llardan sonra NASA
program›n›n uygulanmas›yla birlikte
Amerikan ‹ngilizcesine 30 bin kelime
yüklenmifltir. Bizde de böyle olmas› la-
z›m. Dolmufl, akaryak›t, buzdolab›, can-
kurtaran (ambulans) gecekondu, gibi
isimleri üreten Türk toplumudur. Ama
bu kelimeleri maalesef Türk Dil Kuru-
mu de¤il, halk üretmifltir. Bu nedenle bu
türlü konularda da halk üretimlerine
önem verilmelidir. Ancak dili Türkçelefl-
tirmek ad›na Arapça ve Farsça’dan geçen
baz› kelimeler at›lmak isteniyor, bu, di-
lin fakirleflmesine neden olacak bir yak-
lafl›md›r. Ben yabanc› kelime girmesine
karfl› de¤ilim ama, mevcut kelimelerin
at›lmas›na karfl›y›m. Yeni giren her keli-
meyi kendi gramer kurallar›m›za göre
uyarlayabiliriz.
16
T.S.Ö.: Dini Tasavvufi Türk Ede-
biyat› ve Tekke Edebiyat› isimlen-
dirmeleri hakk›nda ne düflünüyor-
sunuz?
A.G.: Tekke Edebiyat› ifadesine ta-
mamen karfl›y›m. Çünkü bu edebiyat› lo-
kal bir bölgeye s›k›flt›ramazs›n›z. Tekke
Edebiyat› ifadesi tekkelerin bünyesinde,
ya da çevresinde geliflen bir edebiyat›
kapsar. Oysa ki Dini Tasavvufi Türk
Edebiyat› cihanflümul bir edebiyatt›r.
T.S.Ö.: UNESCO, Somut Olma-
yan Kültürel Miras›n Korunmas›
Sözleflmesi kapsam›nda ülkelerin
Somut Olmayan Kültürel Miras bafl-
yap›tlar›n› listelemektedir. Türki-
ye’nin de baflyap›tlar› listesine, Mev-
levi Müzi¤i ve Sema gösterilerinin
al›nmas› konusundaki düflünceleri-
niz neler?
A.G.: Bizim ilkönce kendi kültürü-
müzü tan›mam›z, sonra da çok iyi tan›t-
mam›z gerekiyor. Mevlevi ayinlerinde or-
taya konulan müzik ve sema gösterileri-
ni, Alevi semahlar›n› iyi araflt›rmal›, bir
standart oluflturarak, politika hevesine
kap›lmadan tan›tmal›y›z. Bugün Avru-
pa’ya kendimizi, D›fl ‹flleri, Kültür Ba-
kanl›¤›, medya vs. gibi resmi kanallarla
tan›tamad›k, ama Avrupa’ya iflçi veya
baflka kanallarla giden Türk vatandaflla-
r›m›z, kültürümüzü tan›tma yolunda ba-
flar›l› olmufllard›r. Amerika’da y›lda 600
bin ile en çok satan kitap, Mevlana’n›n
Mesnevi’sidir. Bu kitap bugüne kadar
acaba Türkiye’de 600 bin adet satabilmifl
midir? Kendi de¤erlerimizin fark›na va-
r›p onlar› uluslar aras› alana tafl›mam›z
gerekmektedir. Ancak o zaman ‘!Somut
Olmayan Kültürel Miraslar›m›z›’
Türkiye’nin d›fl›nda da tan›tma imkan›
bulabiliriz.
T.S.Ö.: Çok teflekkür ederim hocam.
A.G.: Ben de Milli Folklor’a teflek-
kür eder, baflar›lar dilerim.
http://www.millifolklor.com
 GÜZEL HOCAM
Prof. Dr. M. Öcal O⁄UZ*
Prof. Dr. Abdurrahman Güzel, Türk halk-
bilimi disiplini içinde -kendi adland›rmas›yla-
“Dinî-Tavasvvufî Türk Edebiyat›” alan›n›n ku-
rucusudur. Onun bilimsel kimli¤ini en çok bu
alanda yapm›fl oldu¤u çal›flmalarla ve yay›m-
lad›¤› eserlerle de¤erlendirebiliriz. Takdir edi-
lir ki, bu k›sa “teflekkür” yaz›s›, A. Güzel’in bu
alandaki yay›nlar›n›n de¤erlendirmesini içere-
mez. Ancak, Kaygusuz Abdal’›n gün yüzü gör-
memifl yazmalar›n›n yay›m›ndan bafllayarak,
yeni bask›lar yapmaya devam eden “Dini-Ta-
savvufi Türk Edebiyat›” adl› eserine uzanan
bir genifllikte, onun alana sa¤lad›¤› katk›n›n
önemi dile getirilebilir.
Prof. Dr. Abdurrahman Güzel, Hacettepe
Üniversitesinden ayr›l›p Gazi Üniversitesine
geçtikten sonra, Türk halk edebiyat›, yüksek
lisans ve doktora programlar›n› güçlendirmifl,
bu programda Hacettepe’den emekli olan Prof.
Dr. fiükrü Elçin, Bir süre Gazi Üniversitesinde
görev yapan Prof. Dr. Umay Günay ile Prof.
Dr. Dursun Y›ld›r›m’›n ders vermelerine ve tez
yönetmelerine zemin haz›rlayarak, Gazi Üni-
versitesinin halkbilimi alan›nda geliflmesine
öncülük etmifltir. Bu programdan mezun olan
onlarca ö¤renci, flimdi Anadolu’nun bir çok
üniversitesinde ö¤retim üyesi olarak görev
yapmaktad›rlar.
Prof. Dr. Abdurrahman Güzel, Milli E¤i-
tim Bakanl›¤› Talim ve Terbiye Kurulu üyesi
oldu¤u dönemde, -seçmeli de olsa- liselere
halkbilimi dersinin konulmas›n› sa¤lam›flt›r.
Bu kararla denilebilir ki, 2003 y›l›nda UNES-
CO taraf›ndan kabul edilen “Somut Olmayan
Kültürel Miras›n Korunmas› Sözleflmesi”nin,
“kültürel miras›n kuflaktan kufla¤a geçiflini
sa¤lamak üzere okullara bu konuda dersler
konulmal›d›r” ilkesi -sembolik de olsa-
1990’larda gerçeklefltirilmifltir.
Prof. Dr. Abdurrahman Güzel, Türk dili-
nin yeni kuflaklara ve yabanc›lara ö¤retilmesi
sorunlar›na e¤ilerek, bu alanda köklü çözüm-
ler üretmifltir. Bugün üniversitelerin e¤itim fa-
kültelerinde yer alan Türkçe’nin E¤itimi bö-
lümleri, onun öngörüsünün eseridir. Bu alan›n
e¤itim ve ö¤retim kurumlar›nda yer almas›,
Türkçe’nin gelecek kuflaklara daha iyi ö¤retil-
* Gazi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Ö¤retim Üyesi
http://www.millifolklor.com
mesi yönünde az bile olsa olumlu bir katk› sa¤-
l›yorsa, o baflar› da kuflkusuz onun bay› vard›r.
Prof. Dr. Abdurrahman Güzel, Çanakkale
18 Mart Üniversitesinin kurucu rektörlü¤ünü
yapm›flt›r. Onun üniversiteyi oluflturmak ve
gelifltirmek için sa¤l›¤›n› dahi hiçe sayan heye-
canl› kofluflturmas›n›n -uzaktan da olsa- tan›k-
lar›ndan biriyim. Bilimsel heyecan›n›n yöne-
timsel heyecanla bütünleflti¤i bu dönemde,
üniversite fiziki yap›laflma ve bilimsel geliflme
bak›m›ndan önemli bir at›l›m yapt›. Bu dö-
nemde düzenlenen bir kaç kongreye ben de ka-
t›ld›m ve küçük bir Anadolu flehrinde yaflanan
üniversiteleflme sorunlar›n›n kimi “insani” bo-
yutlar›na tan›kl›k ettim.
Prof. Dr. Abdurrahman Güzel, rektörlük
görevini b›rakt›ktan sonra, bir müddet KKTC’-
de ve daha sonra da Gazi üniversitesinde ö¤re-
tim üyeli¤i görevini sürdürdü. 2004 y›l›nda
Gazi üniversitesindeki görevinden emekli ola-
rak, Baflkent üniversitesine geçti. Orada da
bölümler kurmaya ve ö¤renciler yetifltirmeye
devam ediyor.
Prof. Dr. Abdurrahman Güzel, bilimsel
yönü kadar “insani” özellikleriyle de konuflul-
maya de¤er güzelliklere sahiptir. Onun akade-
mik hayat›ndaki iletiflimlerinde “sevgi” ve “öf-
ke” hep bir arada olmufltur. Öfkesini “nefret”e
dönüfltürdü¤üne ve kimsenin gelece¤ini karar-
tacak kinler tafl›d›¤›na tan›k olmad›m, ama
karfl›s›ndakinden gördü¤ü bir sevgi sözcü¤ü ile
nice öfkesinin yok oldu¤unu çok kez gördüm.
Eline geçirdi¤i birazc›k bir devlet imkan›n›
çevresindekilere karfl› “zalimane” kullananlar›
hat›rlarsak, hocan›n bu erdemini daha iyi an-
lar›z. Halk›n kulland›¤› kelimelerle söyleyecek
olursak o hep “bir ad›m atana on ad›m
var”m›flt›r. Benim yaz›ma bafll›k olarak seçti-
¤im “güzel hocam” ifadesindeki tevriye biraz
da buna dayanmaktad›r.
Sevgili hocam, alan›m›za yapt›¤›n›z bi-
limsel ve kurumsal katk›lar için teflekkür ede-
riz. Biz “dost”lar›n›za gösterdi¤iniz sevgi ve
“düflman”lar›n›zdan esirgediniz kin ve nefretle
“h›rslar›na yenilmifl” insanlara örnek oldu¤u-
nuz için de teflekkür ederiz.
17
 YÛNUS EMRE ve HALK KÜLTÜRÜ

The Poet Yunus Emre and Folk Culture.

Prof. Dr. Ali TORUN*

ÖZET
Yûnus Emre Türk Edebiyat›n›n uluslar aras› seviyeye ç›km›fl önemli bir flahsiyetidir. 1240-1321 y›llar›
aras›nda yaflad›¤› tahmin edilen Yûnus Emre XX. yüzy›l bafllar›na kadar ciddî bir araflt›rma konusu yap›l-
mam›flt›r. Okumufl çevreler onu âdeta yok saym›flt›r.
Hâl böyle iken Türk insan› onu as›rlarca unutmam›fl, eserlerini sözlü kültür ortamlar›nda ve yaz›l›
kültür kaynaklar› cönklerde ve mecmualarda yaflatm›flt›r.
XX. yüzy›lda Türk ayd›n›n›n yeniden keflfetti¤i bu yüce de¤eri Türk insan›n›n nezdinde bu derece de-
¤erli k›lan s›r nedir? Yûnus Emre’nin mensup oldu¤u felsefenin gücü ilk akla gelen sebep olabilir. Bu bafll›
bafl›na yeterli bir sebep olamaz. O kendinden öncekilerin ve kendinden sonrakilerin söylediklerinden farkl›
bir fley söylememifltir. O ortak bir düflünceyi farkl› bir ifade tarz› ile muhatab›na sunmufltur. Bunu yaparken
Türk kültür unsurlar›ndan yararlanm›flt›r. Türk insan›n›n hayat tarz›na tasavvufî bir anlam yüklemifltir.
Yûnus Emre’yi Bizim Yûnus seviyesine ç›karan güç iflte bu noktada aranmal›d›r.
Anahtar Kelimeler
Yûnus Emre, Tasavvuf, Halk Bilimi
ABSTRACT
Yûnus Emre is an important figure of Turkish literature that gained an international fame since the
thirteenth century. There have not been many significant researches about Yûnus Emre that was estimated
to live between the years 1240 and 1321.
Yet, Turkish people have not forgotten him and he kept occupying an important place in both oral and
written cultural sources such as anthologies and periodical for centuries.
What makes Yûnus Emre so special in the Turkish heritage that he lived in the Turkish memory and
was rediscovered by Turkish intellectuals in the 20th century? The first possible reason must be the power of
the philosophy to which Yûnus Emre adhered. But this reason may not be solely sufficient by its own. He did
not say anything different from his predecessors and successors. He presented commonplace cultural ele-
ments in a slightly different style. He gave a mystic meaning to the Turkish people’s life. The power that ra-
ised Yûnus Emre to the status of “Our Yûnus” must be sought on this aspect.
Key Words
Yûnus Emre, Sufism, folklore

Korkaram söylemege flerîat edebinden

Yohsa eydeydüm sana dah› ayruks› haber (26/8)

Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n unutulmam›flsa, ad›na 20’ye yak›n ma-

uluslararas› seviyeye ç›km›fl önemli bir-
kaç flahsiyetinden biri olan Yûnus Emre
(1240-1321) XX. yüzy›l›n bafllar›na ka-
dar -birkaç kaynak hariç tutulursa-
Türk ayd›n›nca âdeta yok say›lm›flt›r.
Okumufl çevrelerin yok sayd›¤›, hakk›n-
daki araflt›rmalara XX. yüzy›lda baflla-
nan bu flahsiyet, e¤er yaklafl›k 700 y›l
kam oluflturulmuflsa onu bu güce eriflti-
ren s›r üzerinde düflünmemiz gerekir.
Yaz›l› kaynaklar›n yok sayd›¤› Yû-
nus Emre’yi as›rlar sonras›nda dahi can-
l›, diri tutan s›rr›n iki temel noktas› bu-
lunmaktad›r. Buna göre öncelikle Yûnus
Emre bir mutasavv›ft›r. O, tasavvuf kay-
na¤›ndan beslenmifl; düflünce yap›s›, ta-

* Dumlup›nar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Ö¤retim Üyesi

18 http://www.millifolklor.com

savvufun fikrî temelleri üzerine kurul-
mufltur. ‹kinci olarak Yûnus Emre bir
halk adam›d›r, halk kültürünün içinden
gelmifl, yüzünü de halka çevirmifltir. ‹flte
Yûnus’u bizim Yûnus yapan iki temel
kaynak.
Yûnus’u flekillendiren, onu ölüm-
süzlü¤e ulaflt›ran bu iki temel kayna¤a
iflaret ettikten sonra, s›ras›yla bunlar›n
nas›l ve ne flekilde etkili oldu¤una ana
hatlar›yla bir göz atal›m.
1.Yûnus Emre ve Tasavvuf
Yûnus Emre’nin Risaletü’n-Nushiy-
ye’si ve 415 fliirinin yer ald›¤› Divan’›
gözden geçirildi¤inde görülecektir ki
eserlerindeki tem tasavvuftur. Tasavvuf
ise en genifl manas›yla bir ‹slâm misti-
sizmidir. Nas›l her dinin, her felsefenin
prensipleri hayata geçerken onu en ideal
biçimde yaflayan / yaflamak isteyen
gruplar› oluflursa, ‹slâm› da en ideal bi-
çimde yaflama arzusunda olanlar›n olufl-
turdu¤u bir sistemdir tasavvuf. Bu nok-
tada tasavvufun ideal tipi, elbette ‹slâm›
en iyi anlayan ve anlatan ‹slâm peygam-
beri Hz. Muhammed olacakt›r. Hz. Mu-
hammed’in sa¤l›¤›nda tasavvuf kavram
olarak yoktu. Ancak onun hayat› tasav-
vufa kaynakl›k edecek olan mistik done-
lerle doluydu.
Hz. Muhammed hayattan çekildik-
ten hemen sonra ‹slâmiyetin s›n›rlar›-
n›n genifllemesi ve buna ba¤l› olarak ‹s-
lâm›n de¤iflik kültürlerle karfl›laflmas›
bunun sonucunda ‹slâm’›n kültürleflme-
ye bafllamas›; siyasîlerin siyasî varl›kla-
r›n› ‹slâmlaflt›rmalar›, iktidardan hofl-
nut olmayanlar›n da onlar› ‹slâmî yo-
rumlarla tenkit etmeleri; menfaatpe-
restlerin dünyevî isteklerini ‹slâm’dan
delillerle gerçeklefltirme çabalar›; Müs-
lümanlar›n dünya mallar› ve zenginli¤e
yönelmeleri gibi sebepler ‹slâm dünya-
s›nda bir kargafla ortam› do¤urmufl, hâ-
liyle bu durum, Hz. Peygamber dönemi-
ni yaflam›fl veya yaflayanlar› görmüfl sa-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
mimî insanlar› üzmüfl ve ciddî bir endi-
fleye ve aray›fla yöneltmifltir. Bu endifle
ve aray›fllar›n bir sonucu olarak baz› sa-
mimî Müslümanlar “Asr-› saadeti tekrar
nas›l yaflar›z?” aray›fl›na girdiler. Bu
aray›fl›n öncülü¤ünü Hasan-› Basrî (ölm.
H. 110 / M. 728) yapt›. Bunlar esasen
peygamberin zaman›nda yaflan›lan züh-
dî hayat› kendilerine bir kurtulufl yolu
olarak seçtiler. Bu hareket k›sa sürede
Basra, Kufe, Hicaz, ve Horasan gibi yer-
lerde merkezlerini oluflturdu. Ashab-›
Suffa hayat›n› takliden fiam’da Ebu Ha-
flim ilk tekkeyi H. 150’de kurdu. H. 3.
yüzy›lda Muhyiddin-i Arabî ortaya koy-
du¤u varl›¤› tekli¤i prensibiyle zühdî
mahiyette bafllayan hareketi sistemlefl-
tirdi. Cüneyd-i Ba¤dâdî (ölm. H.298 /
M.910) tasavvufun kavramlar›n› ortaya
koydu. Kufleyrî (ölm. H.465 / M. 1072)
yazd›¤› risaleyle tasavvuf bir bilim dal›
hâline getirdi. Gazâlî’nin (H. 450-505 /
M. 1058-1111) tasavvuf düflüncesinin
Kur’an ve sünnete uygunlu¤unu izah et-
mesinden sonra Tasavvuf ‹slâmiyet için-
de meflruiyet kazand› ve kabul gör-
dü.(Güzel 2004:140)
Tasavvufun ortaya ç›k›fl ve sistemli
bir hâl al›fl dönemleri, Türklerin de ya-
vafl yavafl ‹slâmiyete girifl dönemlerine
rastlar. Türkler ‹slâmiyete talip olurlar-
ken ayn› zamanda onun bütün kurumla-
r›na da ald›lar.. Bu kurumlardan biri de
tasavvuftu. Önceleri Semerkand, Buha-
ra, Fergana gibi Türk-‹slâm çevrelerin-
de fleyhlere tesadüf edilmeye baflland›.
Türkler, ozan, baks› vb adlarla and›klar›
eski din adamlar›na benzettikleri bu
fleyhleri k›sa sürede benimsediler. Bun-
lara ata, baba, bab gibi unvanlar verdi-
ler. Tasavvuf hareketi Türkistan’da bu
haz›rl›k dönemini yaflad›ktan sonra, Ah-
met Yesevî (H. 562 / M. 1166/1167) ile
birlikte Türklerde genel bir hâl ald›.
Ahmet Yesevî, Araplarda Asr-› Sa-
19
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
adete dönme misyonunu üstlenen tasav-
vufa Türklefltirme ve ‹slâmlaflt›rma mis-
yonunu yükledi. Böylece özde ayn› kal-
mak flart›yla tasavvuf, Türklerde misyo-
nunu de¤ifltirmifl oldu. Ahmet Yesevî bu
misyonla yetifltirdi¤i Mansur Ata, Ha-
rezmli Sa’id Ata, Süleyman Hakîm Ata,
Lokman-› Perende gibi halifelerini de¤i-
flik co¤rafyalara gönderdi.
Türkistan’da bu geliflmeler yaflan›r-
ken Türk ordular› da Anadolu’da fetih
hareketleri ile meflguldü. Fetihle birlik-
te Anadolu’ya Türkistan’dan büyük bir
nüfus hareketi bafll›yor, hâliyle muta-
savv›f kimlikli bu kolonizatör Türk der-
viflleri cihat bölgesi olarak gördükleri
yeni bölgeye ak›n ediyor, yeni yerleflim
birimleri oluflturuyorlard›. Bunlardan
biri de Lokman-› Perende’nin müridle-
rinden Hac› Bektafl idi. Hac› Bektafl der-
gah›n› Hristiyanl›¤›n kalbi say›labilecek
bugünkü Nevflehir s›n›rlar› içinde yer
alan Kapadokya bölgesine kurdu. Hac›
Bektafl da Velayetname’ye göre Yûnus
Emre’yi tasavvuf yoluna sevk ederek ‹ç
Anadolu Türkmenleri aras›na gönderdi.
Konya’da Mevlâna Farsça, Nevfle-
hir’de Hac› Bektafl Arapça, Sivrihisar ve
çevresinde Yûnus Emre Türkçe ile Ah-
met Yesevî misyonunu yaflatt›lar. Anado-
lu’da dinî-tasavvufî mahiyette bir edebî
gelenek oluflturdular. Bunlar ayn› dü-
flünceyi farkl› kal›plarla genifl halk kit-
lelerine sundular.
Bu düflünceyi suya mutasavv›flar›
da suyu tafl›yan bir kaba benzetelim.
Nas›l ki suyun kendine ait bir flekli, ren-
gi, kokusu ve tad› yoksa ve girdi¤i kab›n
fleklini ve rengini, geçti¤i yolun kokusu-
nu ve tad›n› tafl›yorsa, neticede su suysa
ve hayat veriyorsa; tasavvufî düflünce de
esasta ayn› kalmak flart›yla bu flahsiyet-
lerin dilinde farkl› bir biçimde ifadesini
buldu. Bu sebeple Mevlâna, Hac› Bektafl
ve Yûnus Emre’nin esasta bir, ifade bi-
20
çimlerinde birbirlerinden ayr›ld›¤›n›
söyleyebiliriz. Bir baflka ifade ile bunlar
için ayn› kaynaktan beslenen üç ayr› ›r-
makt›r da diyebiliriz.
Mevlâna Farsças›yla yüksek kültür
çevrelerini, Hac› Bektafl Arapças›yla
ilim çevrelerini, Yûnus Emre de Türkçe-
siyle genifl halk kitlelerini ayn› düflünce
etraf›nda toplamay› bilmifllerdir. Hatta
bununla kalmay›p bir yerde ileride ger-
çekleflecek olan imparatorlu¤un da in-
terland›n› çizmifllerdir.
Yûnus Emre, tasavvuf düflüncesini
genifl halk kitlelerine Türkçe ile sunar-
ken o kitlenin kültürünü de bir ifade
arac› olarak seçti. Tasavvufun ifadesi en
güç düflüncesini halk kültürü kal›b›na
dökerek halka sundu. Böylece genifl kit-
lelerin sevgi ve sempatisini kazand›.
fiimdi bu halk kültürü unsurlar›n›n
Yûnus Emre’nin dilinde nas›l tasavvufî
bir mânâ kazand›¤›na k›saca bir göz ata-
l›m:
2. Yûnus Emre ve Halk Kültürü
Takdir edilir ki tasavvuf, metafizik
alemi anlatan soyut bir düflünce sistemi-
dir ve soyut bir hayat› anlat›r. Soyut dü-
flünce ise daha çok flehir çevrelerinde ge-
liflmifltir. Göçebe ve ziraatle u¤raflan
toplumlarda bir baflka ifadeyle ak›nc› ve
ekinci topluluklar›n hayat›nda somut
düflünce hakimdir. Bu topluluklar›n me-
tafizik dünyalar›, somut hayatlar›n›n bi-
raz daha ideal biçimidir. Metafizik âle-
me ait ruh, melek, fleytan, cennet, ce-
hennem, hûrî, g›lmân vb.her fley kendi
hayatlar›ndaki varl›klardan farkl› de¤il-
dir. Bunlar onun günlük hayat›ndaki
unsurlar›n idealize edilmesi biçiminde
alg›lanmaktad›r. Bu noktada giriflte de
ifade etti¤imiz gibi metafizik âlemi tarif
eden tasavvufun ak›nc› ve ekinci toplu-
luklarca gere¤i gibi anlafl›lmas› ve onla-
ra anlat›lmas› tasavvufun Anadolu’da en
önemli sorunlar›ndan birini oluflturmufl-
http://www.millifolklor.com

tur. Bu noktada Yûnus Emre’nin ortaya
ç›kt›¤›n› ve bu zor görevi üstlendi¤ini
görmekteyiz. O tasavvufun anlafl›lmas›
ve anlat›lmas› en zor kavramlar›n›, hal-
k›n yakînen bildi¤i, günlük hayat›n›n
parças› olan halk kültürü unsurlar›yla
özdefllefltirerek bu genifl kitlelere sun-
mufl, onlar›n tasavvuf düflüncesiyle ta-
n›flmas›n› sa¤lam›fl bu arada onun da
as›rlarca sürecek olan teveccühünü ka-
zanm›flt›r. Özet olarak soyut hayat›, so-
mut kavramlarla baflar›l› bir biçimde ta-
n›mlam›flt›r.
a) Hayat›n Geçifl Dönemleri
‹nsan hayat›nda belirli safhalar
vard›r. Do¤um, evlilik, ölüm gibi. Birin-
den di¤erine geçifl esnas›nda insan bü-
yük ölçüde biyolojik ve psikolojik de¤i-
flimler yaflar. Hâliyle kiflinin yeni duru-
mu kabullenmesi kolay de¤ildir. Onun
bu yeni durumu kabullenmesi için veya
geçifli kolaylaflt›rmak için folklorumuzda
birtak›m pratikler gelifltirilmifltir. Uygu-
lamada yöresel olarak ufak tefek farklar
olmakla birlikte toplumun tamam›nda
ayn› anlam ifade eden bu pratikleri folk-
lorumuzda Hayat›n Geçifl Dönemleri
bafll›¤› alt›nda topluyoruz. Yûnus emre
tasavvuf düflüncesini Türk halk›na ak-
tarmada bu hayat›n geçifl dönemlerine
ait unsurlardan yararlanm›flt›r.
Do¤um
Tasavvuf düflüncesinde insan›n iki
vatan› vard›r. Bunlardan birincisi vatan-
› aslî (ezelî) denilen; yaratan ve yarat›-
lan ikileminin henüz gerçekleflmedi¤i
bir zamanda ruhlar›n vahdet âlemindeki
bulundu¤u mekan. ‹kincisi ise bu dünya
hayat› ki tasavvufta gurbet olarak te-
lakkki edilir. Tasavvuf ›st›lah›nda do-
¤um hadisesi, ruhun beden kal›b›na bü-
rünüp bu dünya hayat›na gelmesi, va-
tan-› aslîden gurbete gitmesidir. Yûnus:
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Yürür idüm anda pinhân Hak buyrug› virmez aman
Vatânumdan ay›rd›lar bu dünyeye düfldi gönül (Tat-
ç› 1990:152/3)
derken tasavvufun bu temel düflüncesini
dile getirmektedir. XIII. yüzy›ldaki do-
¤um sonras› baz› uygulamalardan da
haberdar oluyoruz:
Beni beflige urd›lar elüm ayagum sard›lar
Öndin ac›s›n virdiler tuz içinde düfldi gönül (152/4)
Günde iki kez çözerler bafl›na akça dizerler
Agzuma emcek virdiler nefs kabz›na düfldi gönül
(152/5)
Buna göre çocuk tuzlanmakta veya
tuzlu su ile y›kanmakta, sonra kundak-
lan›p befli¤e yat›r›lmakta, kundak günde
iki kez çözülmekte, çocu¤un bafll›¤›na
para veya alt›n dizilmekte, a¤z›na emzik
verilmektedir. Bu uygulamalar›n pek ço-
¤u bugün özellikle Türkmen folklorunda
sürdürülmektedir. Ancak burada Yûnus,
bütün bu uygulamalar› tasavvufta en
büyük düflman olarak kabul edilen nef-
sin eline düflmek olarak nitelemektedir.
Evlilik
Evlilik insan hayat›n›n belki de en
önemli ve bir o kadar da güzel bir dö-
nüm noktas›d›r. Gençlikte o gün için gün
say›l›r, o günden sonras› için hayaller
kurulur. Yûnus Emre bu dünya hayat›-
n›n aldat›c›l›¤›n› ifade etmek için dünya-
y› k›z›l, yeflil renklerle bezenmifl bir geli-
ne benzetmifltir. Konu d›fl› olmakla bir-
likte burada gelinin süslenmesinde seçi-
len renklere de dikkat çekmek gerekir:
Bu dünyâ bir gelindür yeflil k›z›l donanm›fl
Kifli yeni geline bakuban› toyamaz (105/3)
Bir toy› toylamak gerek bir soy› soylamak gerek
Bir sözi söylemek gerek kimse an› bilmez ola (327/6)
Ölüm
Tasavvuf düflüncesinde hakîkî ve
mecazî olmak üzere iki tür ölüm vard›r:
Hakîkî ölüm bu dünya hayat›n›n son ba-
sama¤›d›r. Ve do¤an her varl›k bu ölümü
21
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
tadacakt›r. Mecazî ölüm ise yaflarken
dünyevî isteklere ölü kadar duyars›z
kalmakt›r. Mutasavv›flar yaflam itiba-
riyle bu dünya hayat›nda “ölmeden önce
ölümü” yaflarlar ve bedenî arzular› terk
ederek bir nevi fizikî ölüm hâlindeki be-
den kadar dünyevî olan her fleye tav›r
al›rlar:
Yudum flöyle meyyitümi miskinem aran yetimi
Öldürem nefsüm itini gelmesün koman gerek-
mez(108/2)
Tasavvuf düflüncesinde her iki ölüm
de bir son de¤il vatan-› aslîye tekrar dö-
nüfl ve ebedî var olufltur. Bu itibarla
ölüm onlar›n gözünde bir endifle sebebi
de¤il ebedî var oluflun bafllang›c›d›r:
Ölümden ne korkars›n korkma ebedî vars›n
Çünkim ifle yarars›n bu söz fasîd da’vîdür (33/2)
Ko ölmek endiflesin âfl›k ölmez bâkîdür
Ölmek senün nen ola çün cânun ‹lahîdür (33/1)
Âfl›k öldi diyü sala virürler
Ölen hayvân durur âfl›klar ölmez (113/8)
Mutasavv›flara göre ölüm korkusu
avam olarak nitelenen, Tanr› gerçe¤in-
den uzak yaflayanlar›n meselesidir. Yû-
nus zaman zaman dünyevî isteklere bo-
¤ulan bu tür insanlar› ölümle korkut-
maktan da geri kalmaz. Kendinin böyle
bir endiflesi olmamakla birlikte avam›
iyili¤e, güzelli¤e sevk etmek için kor-
kunç bir ölüm manzaras› çizmekten de
kaç›nmaz:
Anmaz m›s›n sen flol güni gözün nesne görmez ola
Düfle sûretin topraga dilün haber virmez ola (6/1)
Çün Azrâil’i ne tuta ass› k›lmaz ana-ata
Kimse döymez o heybete halkdan meded irmez ola
(6/2)
Gele sana cân al›c› dah› cân alur k›l›c›
Aklun› bafldan al›c› bir dem aman virmez ola (6/3)
Bir garîb ölmüfl diyeler üç günden sonra tuyalar
Sovuk suy›la yuyalar flöyle garîb bencileyin (277/6)
Evvel gele flol yuyuc› ard›nca flol su koyuc›
‹düben kefen sar›c› bunlar hâlün bilmez ola (6/4)
22
Hiç bilmezem ben niçe idem kang› yana sefer idem
Yakasuz don geyem gidem baflsuz ata binifli-
cek(127/3)
Oglan gider dan›flmana saladur dosta düflmana
Sonra gelmek peflimâna sana ass› k›lmaz ola (6/5)
Su getüreler yumaga kefen saralar komaga
Agac ata bindüreler teneflire düfldi gönül(152/14)
Agaç ata bindüreler sinden yana göndereler
Yir alt›na indüreler kimse ayruk görmez ola (6/6)
Binüp agaç at›na yanulup H›zr’a tana
fiol kara yir alt›na gire yatas›n birgün (276/5)
Üç güne dek oturalar hep iflini bitüreler
Ol dem dile getüreler ayruk kimse anmaz ola(6/7)
Aceb bu benüm hâlüm yir alt›nda ahvâlüm
Varup yat›cak yirüm akreb dola m› Yâ Rab (15/2)
Esilmifl incü diflleri dökilmifl saru saçlar›
Bitmifl kamu teflviflleri Hak varl›g›n alm›fl yatur
(74/5)
Gitmifl gözinün karas› hiç ifli yokdur turas›
Kefen bizinün pâresi sünüge sar›lm›fl yatur (74/6)
Yûnus âkilisen bunda mülke sûret bezemegil
Mülke sûret bezeyenler kara toprak olm›fl yatur
(74/7)
b) Hayvanc›l›k ve Hayvanlar
Göçebe hayat yaflayan ve ziraatle
u¤raflan topluluklar›n hayat›nda hay-
vanlar, büyük önem tafl›r. Bu hayvanlar-
dan baz›lar›n› Yûnus’un dilinde nas›l bir
ifade vas›tas› hâline geldi¤ini görelim:
Kufl-Ruh
Tasavvuf düflüncesine göre insan›n
beden ve ruh olmak üzere iki yönü bu-
lunmaktad›r. Bu düflünceye göre Tan-
r›’dan gelen ve yine ona dönecek olan
ruhtur. Bu özelli¤inden dolay› ezelî ve
ebedîdir. Beden ise bu dünya hayat› ile
ilgili olup ömrü de bu dünya ile s›n›rl›-
d›r. Ezel ile ebed aras›nda yolculuk ya-
pan ruha bu dünyada efllik eden bir va-
s›tad›r.
Yûnus Emre, bu düflünceyi kufl-ka-
fes iliflkisiyle basit bir flekilde ifade eder:
Benüm cânum bir kufl durur gevdem anun kafesidür
Dostdan haber gelicegiz bir gün uçar kuflum benüm
(204/4)
http://www.millifolklor.com

‹y benüm ömrüm kufl› kanda varas›n birgün
Ecel avlayup yudar ele giresin bir gün (276/1)
Âfl›k gönli dölenmez ma’flûk›n bulmay›nca
Karâr› yok dünyâda pervâz› kufla benzer (66/7)
Do¤an:
Do¤an kufl, tavflan vb. hayvanlar›
avlamak için e¤itilmifl y›rt›c› bir kufltur.
Ehline malum oldu¤u üzere bu hayvan
sahibinin kolunda tafl›n›r, av görüldü¤ü
anda serbest b›rak›l›r. Av›n, do¤an›n
elinden kurtulma flans› hemen hemen
yok gibidir.
Ol kuflun yuvas› togan elinde ola
Ol anda kaçan tura gide yay›na birgün (246/4)
Do¤an yakalad›¤› av› sahibine oldu-
¤u gibi geri getirir. Yûnus bu hadiseye
tasavvufî bir anlam yükler. Ona göre
Hakikat (Tanr› gerçe¤i) bir avd›r, fleyh
avc›, talip de do¤and›r.
Yûnus bir togan›d› kond› Tapduk kol›na
Ava flikâre geldi bu yuva kufl› degül (164/8)
Ar›-sinek-pervane
Ar›, çal›flkanl›¤› ve besin de¤eri
yüksek bir yiyece¤i üretmesi bak›m›n-
dan insanlara büyük hizmeti olan ve be-
¤enilen bir canl›d›r. Sinek ise mikrop ta-
fl›y›c› ve zararl› bir varl›kt›r. Tasavvuf
düflüncesinde de insanlar hakikat bilgi-
lerine sahip olup olmama durumlar›na
göre havas-avam biçiminde gruplan›r.
Yûnus bu düflünceyi ar›-sinek teflbihiyle
ifade eder. Ona göre hakikat bilgisine
sahip insanlar ar›, hakikatten habersiz
yaflayanlar da sinek ve pervanedir:
Görmez misin sen aruy› her çiçekden bal ider
Sineg ile pervânenün yuvas›nda bal olmaya (5/5)
Baykufl
Baykufl, Türk kültüründe ve onun
çevre kültürlerinde u¤ursuz ve ölüm ha-
bercisi olarak nitelenen bir kufltur. Bu
tasavvurun temelinde haks›z bir flekilde
öldürülen kiflinin ruhunun baykufla do-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
nuna girdi¤i ve geride kalanlar›n dam›-
na veya bacas›na konarak kan›n›n al›n-
mas›n› istedi¤i, dolay›s›yla baykuflun öt-
mesi halinde mutlaka kan dökülece¤i bi-
çimindeki inan›fl vard›r. Baykufl genel-
likle viran, metruk mahallerde yaflar.
Bu inan›fl sebebiyle baykuflun her hangi
bir evin üstüne konmas› ve ötmesi hâlin-
de oran›n da viran hale gelece¤i düflün-
cesi oluflmufltur.
Tasavvuf düflüncesinde dünya ha-
yat› de¤ersiz olup bir virane gibi de¤er-
lendirilir. Yûnus da dünya hayat›na ba¤-
lan›p Tanr› gerçe¤inden uzak yaflayanla-
r› baykufl olarak niteler:
Kifli gerek bile an› hem uyan›k ola cân›
Bilürsin dünyâ seveni baykufl gibi virândadur
(44/3)
Dünya nimetlerine ba¤lananlar ve
sahip oldu¤unu sananlar görünüflte bü-
yük saraylar sahibidir. Ancak gerçekte
b›rak›n saray›, bir bütün duvarlar› bile
yoktur. O mekan sahipleri de o viran bi-
nada gece gündüz öten baykufltan fark-
s›zd›r:
fiunun ki tafl› hofl durur bilün kim içi bofl durur
Dün-gün öter baykufl durur sanman bütün dîvâr›
var (27/2)
Merkep
Merkep genelde binek demektir.
Özelde ise yük tafl›makta kullan›lan bil-
di¤imiz canl›d›r. Tasavvuf düflüncesinde
insan ruh ve beden olmak üzere iki yön-
lü de¤erlendirilen bir varl›kt›r. Esasen
“Beden ruhun merkebi(bine¤i)dir.” me-
alinde bir hadisten kaynaklanan bir be-
den-merkep tasavvuru gelifltirilmifltir.
Yûnus, gerçek sevgiliden bir davet ald›-
¤›nda tez canl›l›k göstermekte ve mer-
kepten inip bir an önce yetiflmek arzusu
duymaktad›r. Bu bir yerde bedenin bu
dünya hayat› için bir vas›ta oldu¤u ve bu
dünyada kalaca¤›, Tanr›’yla ancak ruhla
ulafl›labilece¤i düflüncesinin ifadesidir:
23
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Yâr›mdan elçi gelür cânumdan ulak diler
Merkebden inübeni yayan varasum gelür (46/9)
At-kat›r-deve
At, kat›r, deve ziraat ve hayvanc›-
l›kla u¤raflan bir toplum için olmazsa ol-
maz canl›lard›r. Çiftçi bunlara gözü gibi
bakar. Yûnus, ça¤›n›n bu olmazsa ol-
mazlar›n› dünya nimetinin birer sembo-
lü olarak görür. Gönlü Hakk’›n tecelli et-
ti¤i bir konak gibi tasavvur eder. O ko-
nakta bafl köflede dostun döfle¤i bulun-
maktad›r. O döfle¤e at, kat›r, deve (dün-
ya nimetleri)nin geçip oturamayaca¤›n›
bir baflka ifade ile gönülde Tanr› sevgisi
ile dünya sevgisinin bir arada buluna-
mayaca¤›n› özet bir biçimde ifade eder:
Her kimde ›flk var›sa ayruk ne s›gar ol yire
Dost döflegine geçemez at u kat›r yâhûd deve (2/7)
c) Avc›l›k
Av ve avc›l›k Türk kültürünün vaz
geçilemez hayat tarz›d›r. Beslenme
amaçl› oldu¤u kadar e¤itim, hatta dinî
mahiyeti vard›r. Dede Korkut Hikâyele-
rinde hakandan izinsiz ava ç›kan kahra-
man›n cezaland›r›lmas› av›n dinî veya
töreyle ilgili bir unsurun ihlalinin sonu-
cudur. Türk kültüründe bu derece önem
tafl›yan avc›l›k Yûnus’un tasavvufla ilgi-
li düflüncelerini aktarmada da bir vas›ta
olmufltur. Av ve avc›l›kla ilgili baz› un-
surlar› küçük bafll›klar halinde ele ala-
l›m:
Tuzak-av
K›rsal kesimde küçük kufllar› avla-
mak için çeflitli yöntemler gelifltirilmifl-
tir. At k›l›ndan veya buna benzer cisim-
lerden ilmekler haz›rlan›r, kufllar›n yem
arad›¤› ortamlara bunlar görülmeyecek
biçimde gizlenir, ilmekler aras›na kuflla-
r›n sevdi¤i bu¤day, zeytin vb yiyecekler
konur, kufl bunlar› yemek için indi¤inde
aya¤› tuza¤a dolan›r, bir daha kalka-
maz. Buna benzer çeflitli kufl yakalama
yöntemleri vard›r. Bunlara tuzak diyo-
24
ruz. Yûnus, bu olaya tasavvufî bir anlam
yüklemifltir. Mutasavv›flara göre bu
dünya Tanr›’n›n bilinmeklik arzusu üze-
rine yarat›lm›flt›r. ‹nsan›n temel görevi
onu bilmek ve bulmakt›r. Ancak baz› in-
sanlar bunun bilincinde de¤ildir. Onlara
cennet, cehennem, huri, g›lman, köflk
vaad edilmifltir. Onlar bu vaade yönelir-
ken fark›nda olmadan as›llar›na do¤ru
bir yolculuk yapmaktad›rlar. Neticede
bu hedefe vard›klar›nda Tanr› gerçe¤ine
de ulaflm›fl olacaklard›r. Oysa mutasav-
v›flar cennet, cehennem, huri, g›lman›
birer ara hedef, hatta bilinçsiz varl›klar›
yakalamak için birer tuzak olarak görür-
ler. Yûnus bu düflünceden hareketle yal-
n›zca cennet için çal›flanlar› âfl›k olarak
kabul etmez:
Âfl›k m› diyem ben ana Tanr›’nun uçmag›n seve
Uçmag dah› tuzag›m›fl mü’min cânlar›n tutma-
ga(1/4)
Tuzak kavram› aflkla da ba¤lant›l›
düflünülür. Yûnus aflk tuza¤›na yakalan-
m›fl, kurtulmay› hayal dahi edemez.
Çünkü avc› öyle bir avc›d›r ki daha onun
elinden av alan görülmemifltir:
Ömrüm niçe olur›sa azâdl›gum muhâl durur
Sayyâd elinden kim alur duzaga düflicek nahcîr
(53/3)
Avc›, belirli bir e¤itim sonucunda
vahfli kimli¤inden uzaklaflt›r›p ehlilefl-
tirdi¤i do¤anla ördek, keklik avlar. Yû-
nus bu hadiseyle ilgili olarak da büyük
sevgiliyi bir avc›, benli¤ini b›rakan âfl›¤›
do¤an, Tanr› gerçe¤inden habersiz yafla-
yanlar› da ördek, keklik gibi tasavvur
eder:
Kendülüginden geçeni togan idinür ma’flûk›
Ördek ü keklige salar sürü idüben tutmaga (1/3)
Yûnus, bazen de kendisi avc› olur,
büyük sevgiliyi emsalsiz bir av gibi ta-
savvur eder. Bütün hayat›n› o av› avla-
mak üzerine tanzim eder:
http://www.millifolklor.com

Baksam seni görür gözüm söyler isem sensin sözüm
Seni gözetmekden dah› yigrek flikârum yok durur
(52/2)
Ok-yay
‹nsan ömrü sonsuza kadar baki de-
¤ildir. Belirli bir süreye ba¤l›d›r. Bu dü-
flünce Yûnus’un dilinde ok-yay kavra-
m›yla çok basit bir biçimde ifade edil-
mifltir. Nas›l kurulmufl bir yay sonsuza
kadar kurulu kalmazsa, bir ömür de el-
bet bir yay gibi boflalacakt›r:
Ömrün delim bir okdur yay içinde top-tolu
Tolm›fl oka ne turmak hâ sen an› atdun tut (18/5)
Yûnus bazen da kah›r at›na binmifl,
gayret z›rh›n› giymifl, tafl› delen okuyla
güçlü bir savaflç› tasviri yapar. Bu savafl
cihar-› ekber olarak kabul edilen nefisle
savaflt›r:
Kah›r erenler at›dur gayret dah› hil’at›dur
Erenler yay› kat›dur oklar› geçer kayadan (265/2)
Edebiyat terminolojisinde ok, sevgi-
linin kirpi¤i ile ba¤lant›l› düflünülür.
Sevgilinin kafllar› yay, kirpikleri oktur.
Okun ucunda temren denilen ve bal›k
oltas›ndaki k›vr›mlar› and›ran difller bu-
lunur. Bu özelli¤inden dolay› ok girdi¤i
yerden çekilerek ç›kar›lamaz. Çekildi¤i
anda beraberinde vücut parçalar›n› da
kopar›r. Yan bak›fl halinde aç›lan sevgili-
nin gözlerinden at›lan oklar, âfl›¤›n kal-
bine saplan›r. Art›k âfl›¤›n kalbi yüzlerce
parça hâlinde, sevgilinin kirpikleri ara-
s›ndad›r. Yûnus, büyük sevgiliden gelen
oklara gönüllü olarak gö¤sünü açar,
temren korkusunu bir kenara b›rak›r:
Senün kaflun turmad›n ok atar yay kurmad›n
‹srâfil sûr urmad›n niçe cânlar uyana (320/9)
Iflkun ok› demreni dok›nur yüregüme
Iflk içün ben öleyin demren kayus› degül (165/8)
ç) Ticaret-Sanat
Yûnus Emre divan›nda XIII. yüzy›l
ticaret ve sanat hayat›n› göstermesi ba-
k›m›ndan önemli kay›tlar bulunmakta-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
d›r. Divandaki bu kay›tlar somut anlam-
lar›n›n yan›nda tasavvufun soyut konu-
lar›n› anlatmak için birer vas›tad›r.
Pazar
Dünya hayat› bir büyük flehir, in-
san ömrü de o flehirde Sabah kurulan,
al›fl-verifl yap›ld›ktan sonra akflama da-
¤›lan bir pazard›r:
Bu dünyanun meseli bir ulu flâra benzer
Veli bizüm ömrümüz bir tiz bâzâra benzer (69/1)
Âfl›klar bu büyük pazarda aflk pa-
zar› kurar, orada tek sermayeleri olan
canlar›n› satarlar. Muhabbet da¤›t›rlar:
Cân u gönül akl u fehim nisâr olsun ma’flûkaya
Pes âfl›kun andan ayru dah› ne mülk ü mâl› var
(32/2)
Âfl›k bir kiflidür bu dünyâ mâl›n
Âhiret korkus›n bir çöpe saymaz (113/6)
Sermayelerinin bir bedeli de yok-
tur. Hatta iki cihan bile onun bedeli ola-
maz:
Ben seni sevdügüm içün eger bahâ dirlerise
‹ki cihân milkin virem dah› bahâs› yitmeye (3/5)
Ancak bu al›fl-veriflte mallar›n› alan
olmaz, dolay›s›yla bir kârlar› da olmaz:
Iflk bâzâr›dur bu cânlar sat›lur
Sataram cânum› hiç kimse almaz (113/5)
Dünya hayat›nda kurulan pazar›n
ikincisi k›yamette kurulacakt›r. Birinci
pazarda yap›lan al›fl-veriflin hesaplafl-
mas› ise k›yamette kurulacak ikinci pa-
zarda olacakt›r. Ve o müthifl hesaplafl-
mada herkes kendi derdine düflecektir.
Yûnus’a göre Hak âfl›klar› hesaplar›n›
birinci pazarda gördüklerinden onlar
ikinci pazar› görmeyeceklerdir:
Ol k›yâmet bâzâr›nda her bir kula bafl kay›s›
Yûnus sen âfl›klar›la hiç görmeyesin k›yâmet (17/8)
Dükkân
Dünya hayat›n› bir Pazar olarak ni-
teleyen mutasavv›f›m›z, gönlü de al›fl-
veriflin yap›ld›¤› dükkân olarak niteler.
25
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Bu dünye bir bâzârdur sûretler olm›fl dükkân
Bu dükkâna girüben oldur satan bu kân› (395/3)
Yâ ben onca kaçan olam anun buyrug›n buyuram
Ol geldi gönlüme told› ben ana bir dükkân olam
(176/4)
Bu mücevherlerle dolu dükkân›n
bir gerçek sahibi vard›r. ‹nsan ise bir ne-
vi müstecir gibidir. Müstecir nas›l bir
dükkân› bir süreli¤ine kiralar ve orada
kal›c› de¤ilse, insan da o pazarda ve pa-
zardaki dükkânda kal›c› de¤ildir:
Benüm bunda karârum yok ben bunda gitmege gel-
düm
Bezirgânam metâ’um çok alana satmaga geldüm
(179/1)
Bezirgânam meta’m çok dest-gîrüm üstâdum Hak
Ben ziyânum ass›ya anda deniflüp geldüm (191/3)
Baz› dükkânlar da vard›r ki daima
kapal› tutulur. Orada herhangi bir al›fl-
verifl görülmez. Çünkü o dükkân›n kap›-
s› kibir, kin kilidiyle kapanm›flt›r:
Ol dükkân aç›lmadug› kokus› saç›lmadug›
S›rr›nun aç›lmadug› kilidi kibr ü kinimifl (121/7)
Kâr-zarar
Bu dükkânda yap›lan al›fl-veriflte
bir tek amaç vard›r: Kâr, zarar endifle-
sinden geçip yaln›zca kendisine o dükkâ-
n› kiralayan gerçek mal sahibinin hofl-
nutlu¤unu ve dostlu¤unu kazanmakt›r.
Bu dostluk kazan›l›nca, dostluk ticare-
tinde kâr, zarar hesab› yap›lmaz:
Iflka mesel baglanmaz ›flk ifli hisâb olmaz
Dostl›k ticâretinde an›lmaz ass›-ziyân (264/6)
Bu hoflnutluk elde edildikten sonra
dükkân›n mülkiyeti müstecirin eline ge-
çecektir. Müstecir bu noktaya erdikten
sonra dükkândaki bütün mallar› ya¤ma-
ya verir:
Cânlar cân›n› buldum bu cânum yagma olsun
Ass› ziyândan geçdüm dükkânum yagma olsun
(271/1)
Hâl böyle olmas›na karfl›l›k baz› in-
sanlar, o dükkânda müstecir olduklar›n›
26
unutup mallar›n› geçmez paraya sat›p,
mücevherleri aras›na bunlar› katarak
sermayelerinin kalitesini düflürürler:
‹y metâ’›n kalba satan güherine pullar katan
Ass›y› ziyâna satan ass›ya uzanmaz m›s›n (267/3)
d) Sanatlar-Meslekler
Gümüflçülük
Gümüfl tabiatta saf hâlde bulun-
maz. Onun saflaflt›r›lmas› için birtak›m
ifllemlerden geçmesi gerekir. ‹nsan›n da
insân-› kâmil olabilmesi için gümüfl gibi
belirli ifllemlerden geçmesi gerekir:
Iflkdur kudret körügi kaynadur âfl›klar›
Niçe kapdan geçürür andan gümüfle benzer (66/6)
Her kime dervîfllik bag›fllana
Kalb› gide pâk ola gümüfllene (324/1)
Sarraf
Sarrâfl›g› ögrenmeyen bu gevheri boncuk sanur
Varur virür yok nesneye bilmez neye satdug›n›
(401/5)
Demircilik
Bir niceye virdüm emir devletile sürdi ömür
Yanan kömür k›zan demür örse çeküç salan benem
(193/6)
Müneccimlik
Muhakkikler göre durur Yûnus göz ile gördügin
Düflüm degül söyledügüm necmile ta’bîr eyleyem
(206/9)
fieker kam›fl› iflleme
Cânum ›flkun külhân›dur tart›nmad›n ur odun›
Kam›fl suy› fleker olur od b›rag›cak külhâna (294/2)
Dalg›çl›k
Vahdet âlemi safl›¤› ve kuflat›c›l›¤›
itibariyle ummana, tanr› gerçe¤i inciye,
mutasavv›f da o inciyi arayan gavvas
(bahrî, dalg›ç)a teflbih edilir:
Çevik bahrî olmak gerek hofl teferrüc k›lmak gerek
Bir gevher ç›karmak gerek sarrâf an› bilmez ola
(327/3)
Bugün ›flk bahrinün gavvâs› oldum
Gevherler bulm›flam ummân içinde (332/3)
Erenler bir denizdür âfl›k gerek talas›
Bahrî gerek denizden girüp gevher alas› (377/1)
http://www.millifolklor.com

Gine biz bahrî olduk denizden gevher alduk
Sarrâf gerek gevherün k›ymetin bilesi (378/2)
Yüzgeçlik ögrenimeyen kul girmesün bu denize
Iflk denizi derin olur aceblemen batdug›n› (401/4)
Çulha
‹plik virdüm çulhaya sarup yumak itmemifl
Becid becid ›smarlar gelsün alsun bezini (407/3)
Çerçi
Ugrul›k yapdum ana bühtân eyledi bana
Bir çerçi geldi eydür kan› aldun gözgümi (407/11)
e) ‹nançlar
Âb-› Hayât
Kültürümüzde içene ölümsüzlük
verece¤ine ve zulumat ülkesinde bulun-
du¤una inan›lan su, âb-› hayat, âb-›
hayvan veya Türkçesiyle bengü su ad›y-
la an›l›r. Tasavvufî ›st›lahta âb-› hayat,
‹lâhî gerçektir. Her mutasavv›f âb-› ha-
yat’›n peflindedir:
Yüz bin Ferhâd külüng alm›fl kazar taglar bünyâd›-
n›
Kayalar kesüp yol eyler Âb-› Hayât ak›tmaga (1/6)
Âb-› Hayât’un çeflmesi âfl›klarun visâlidür
Kadehi tolu yüridür susam›fllar› yakmaga (1/7)
Yûnus, gerçek âb-› hayat› b›rak›p
bu dünyadaki herhangi bir âb-› hayat
pefline düflen ve zulumât ülkesine giren-
leri de tenkit etmekten çekinmez:
Senün gibi cân var iken Âb-› Hayât isteyeni
Karanul›ga gireni ben an› hayvân tutaram (180/5)
‹slâm terminolojsindeki ahiret
inanc›yla ilgili pek çok kavram hakiki
manas›yla Yûnus’un dilinde yerini al›r.
Bunlar› ana bafll›klarla flöyle s›ralayabi-
liriz:
‹srâfil-Sur
‹srâfil sûr›n› ura cümle mahlûk tur› gele
Dirilibün haflre var anda kâzî Sübhân ola (9/2)
‹srâfil sûr›n ur›cak mahlûkat turu gelicek
Senün ününden artuk kulagum iflitmeye (3/8)
Azra’il
Yûnus, vahdet s›rr›na erdikten son-
ra ölüm korkusundan s›yr›l›r, ölüm vas›-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
tas›na da meydan okumaktan geri dur-
maz:
Azrâ’il ne kifli durur kasd idebile cânuma
Ben anun kasd›n› gine kendüye zindân eyleyem
(173/5)
Azrâ’il ne kiflidür kasd idesi cânuma
Ben emânet ›ss›yla anda bitriflüp geldüm (181/9)
Cebrâ’il
Yâ Cebrâ’il kim ola kim hükm ide benüm âhuma
Yüz bin Cebrâ’il gibiyi bir demde perrân eyleyem
(173/6)
K›yamet
Ol günde yirler yar›la cümle ölenler dirile
Cümle günâhlar sor›la aglaflalum ol gün içün
(272/2)
Ol günde gök çatlay›sar insân niçe katlan›sar
Ol günde kim korkmay›sar aglaflalum ol gün içün
(272/3)
Münker-Nekir
Yûnus kabre vardukda Münker/Nekir geldükde
Bana su’âl sordukda dilüm döne mi yâ Rab (15/5)
Zebânî
Zebânîler çeke tuta götüre Tamu’ya ata
Deri yana sünük düte dün-gün ifli efgân ola (9/3)
Va’de yitüp ölicegez ol sinleye var›cagaz
Zebânîler gelicegez sen inâyet eyle Çalap (16/3)
Zebânîler çün geleler beni yal›nuz bulalar
Bilmedügüm dil soralar sen yard›m eylegil Çalap
(16/4)
Uçmak
Atan anan hakk›n yitürdünise
Yeflil tonlar giyesin tonanas›n (280/11)
Eger konfl› hak’› boynunday›sa
Cehennem’de yar›n bâkî kalas›n (280/12)
Uçmak Uçmak didügün kullarun yiltedügün
Uçmagun sermâyesi bir gönül utmak gerek (141/4)
Huri
Sekiz uçmag›n Hûrisi eger bezenüp geleler
Senün sevgünden özgeyi gönlüm hiç kabûl itmeye
(3/11)
Bafl›nda akl› olan ahrete amel itmez
Hûrilere aldanmaz gözile kafldan geçer (70/6)
Hûrî gelüp eydürise gönül bana virgil diyü
Dostdan artuk kimseneye ben gönlümi virime-
zem(174/3)
27
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
fieytan
Çalap Âdem cismini toprakdan var eyledi
fieytân geldi Âdeme tapmaga âr eyledi (356/1)
Eydür ben oddan nûrdan ol bir avuç toprakdan
Bilmedi kim Âdem’ün için gevher eyledi (356/2)
Zahir gördi Âdem’ün bât›n›na bakmad›
Bilmedi kim Âdem’i halka server eyledi (356/3)
Tasavvuf düflüncesinde kesret âle-
minde zuhur eden her olaydaki fail ve fi-
il tektir. Farkl› flah›slar, farkl› zamanlar
ve olaylar biçiminde alg›lan her fley as-
l›nda tek varl›¤›n farkl› tecellileridir. Bu
düflünceyi ifade etmek için Yûnus, ‹slâm
tarihinde herkesçe bilinen baz› olaylar›
ele al›r. Yûnus’un Hz. ‹brahim olup Hz.
‹smail’e b›çak çalmas›, ayn› anda ‹smail
ve koç olmas› fail ve fiilin tekli¤i düflün-
cesi ile izah edilebilir:
‹smail-kurban
‹smâ’il’e çaldum b›çak b›çak bana kâr itmedi
Hak beni âzâd eyledi koç›la kurbânday›dum168/8)
fiimdi adum Yûnus durur ol demde ‹smâil idi
Ol dost içün Arâfat’a kurbân olup ç›kan benem
(187/11)
Yûsuf
Bu âlem-i kesretde sen Yûsuf ben Ya’kûb
Ol âlem-i vahdetde ne Yûsuf u ne Ken’ân (260/4)
Huma
Gökyüzünde yaflad›¤›na inan›lan
efsanevi kufl. Kimin bafl›na konarsa ve-
ya gölgesi kimin üzerine düflerse onun
bahtl› talihli olaca¤›na inan›l›r. Yûnus,
erenleri, derviflleri bu efsanevi kufla
benzetir:
Erenler gelüp geçdiler dünyây› koyup göçdiler
Havâya agup uçd›lar bular hümâdur kaz degül
(166/2)
Dervîfl bilür dervîfli Hak yol›na turm›fl›
Dervîfller hümâ kufl› çaylak u baykufl degül (167/3)
Öküz-bal›k
Halk aras›ndaki bir inanca göre
dünya bir öküzün iki boynuzu üzerinde,
öküz bir tafl›n üstünde, tafl bir bal›¤›n
28
s›rt›nda, bal›k ise denizdedir. Dünyan›n
sa¤lam bir yap›s›n›n olmad›¤›, karas›zl›-
¤›, bu sebeple fazla bel ba¤lan›lmamas›
konusunda Yûnus bu inançtan yararla-
n›r:
Yire bünyâd urulmad›n Âdem dünyâya gelmedin
Öküz bal›k eylenmedin ben ezelî anday›dum (168/4)
Öküz taflun üstinde tafl› bal›k götürür
Bal›k suyun içinde binâs›n yilden kod› (369/4)
f) Gelenekler
Yay k›rmak
Ölümle ilgili pek çok gelenek var-
d›r. Bunlardan biri de önemli kiflilerin
ölümü hâlinde mezar› bafl›nda ok ve yay
k›rmak fleklindedir. Yûnus, ölümün ka-
ç›n›lmaz oldu¤unu, pek çok kiflinin arka-
s›ndan ok-yay k›r›ld›¤›n› söylerken do-
layl› olarak bu gelene¤e de temas eder:
Ulu kiçi aglam›fllar server yigitler kom›fllar
Bafl uc›nda yay s›m›fllar k›r›luban oklar yatur
(82/4)
Yaka y›rtma
Türklerde yasla ilgili bir baflka ge-
lenek de yaka y›rtma biçimindedir. Yû-
nus, bu gelene¤i bir üzüntü ifadesi ola-
rak kullan›r:
Yar›n mahflerde ben y›rtam yakam›
Niçe feryâd idem bu ›flk elinden (262/5)
Saç çözme
Yasla ilgili bir uygulama da saç çöz-
medir. Yûnus, bir tabiat tasvirinde bu
gelene¤i dile getirir:
Karl› taglarun bafl›nda salk›m salk›m olan bulut
Saçun çözüp benüm içün yafl›n yafl›n aglar m›s›n
(270/6)
Ya¤ma
Eski bir Türk gelene¤i olan ya¤ma,
flölenlerin önemli bir bölümünü olufltu-
rur. Hakanlar, beyler bir güç gösterisi
olarak önemli bir olay sonucunda büyük
ziyafetler düzenlerler, ziyafetin sonunda
kat›lanlar ziyafet mahallinde bulunan
http://www.millifolklor.com

her fleyi al›p götürme hakk›na sahiptir.
Bu tür sofralara Osmanl› döneminde
han-› ya¤ma (ya¤ma sofras›) ad› veril-
mifl, halk aras›nda da ya¤ma Hasan’›n
böre¤i biçiminde flöhret bulmufltur. Yû-
nus bu gelene¤e iflaret ederek, hakikati
bulduktan sonra geri kalan her fleyini
ya¤maya verir:
N’iderüz dirlik suy›n biz cân› yagmaya virdük
Cevherleri sarrâflara ma’deni yagmaya virdük
(143/1)
Bizüm il bâzirgân› hiç ass› gözetmedi
Çün ass› bizüm degül ziyân› yagmaya virdük
(143/2)
Dîn ü millet bâzâr›n yagmalad› sen ü ben
Ç›kduk iki aradan sen-beni yagmaya virdük (143/5)
Yüz bin y›ll›k ömr olsa bir kufll›kça degüldür
Geçdük bitmez sag›fldan zamân› yagmaya virdük
(143/8)
Dost yüzin göricegez niçe karâr k›lsun bu cân
Yagmaya virür ol demde yüz bin zâhid dîn ü îmân
(259/1)
Cânlar cân›n› buldum bu cânum yagma olsun
Ass› ziyândan geçdüm dükkânum yagma olsun
(271/1)
Yûnus ne hofl dimiflsin bal u fleker yimiflsin
Ballar bal›n› buldum kovanum yagma olsun
(271/8)
Okumak
Okuma; flölen, dü¤ün vb. olaylara
kifliyi davet etme anlam›nda bir kav-
ramd›r. Davet eden de okuyucudur. Bu
tür davetlere kat›lmak sosyal bir zorun-
luluktur. Hele hele bir büyük taraf›ndan
okunmuflsa ayr›ca bir flereftir. Yûnus, bu
gelene¤i hat›rlatarak Tanr›’n›n kendini
okudu¤unu, bu davete icabet etmemesi-
ne imkan olmad›¤›n› söyler:
Beni ok›d› sultânum ufl gönüldi gider cânum
Elden b›rakd› benligi bunda niçe egleneyin (268/2)
Tuz-ekmek hakk›
Türk kültüründe tarihin çok eski
ça¤lar›ndan beri görülen tuz-ekmek
hakk›; vefa, güven, emniyet, hak-hukuk
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
vb. hâlleri ifade eden bir kültür unsuru-
dur. Buna göre eve bir konuk geldi¤inde
kendisine bir parça ekmekle tuz ikram
edilir. O kifli bunu yer. Bundan sonra ko-
nuk da ev sahibi de emniyettedir. Arala-
r›nda ömür boyu sürecek bir hak-hukuk
do¤mufltur (Elçin 2000:652-661). Yûnus
Emre bu kültür unsuruna iflaret ederek
bu hukuka riayet etmemenin nâmertlik
oldu¤unu belirtir:
Etmek yiyüp tuz basmak ol nâmerdler iflidür
Etmek an› komaya tuzun hakk› var›sa (300/8)
g)Oyun-E¤lence
Çevgan
Çevgan ucu e¤ri sopa ile bir mey-
danda topu bir noktaya tafl›mak suretiy-
le oynanan oyundur. Mutasavv›flar bu
oyuna da tasavvufî bir anlam yüklemifl-
lerdir. Ucu e¤ri sopa flekil olarak Lâme-
lif’e, top ise kelime sonlar›nda yaz›lan he
harfine benzetilmifl. Lâm elif ve he ses-
leri ise Lâ ilâhe illa’llah lafz›n›n yani
tevhidin özeti olarak görülmüfltür. Keli-
me-i tevhidi zikrederken bafl› sa¤a sola
hareket eden bir zakirin görüntüsü âde-
ta çevgan manzaras› arzeder:
Top› kim al›sar çevgânumuzdan
Bu çevgân top›la meydân benümdür (31/4)
Âfl›klar meydân› Arfldan yücedür
Çalarlar çevgân› top› belürmez (113/9)
Ancak aflk meydan›na nefs at›yla
girenler çevgan oyununu oynayamazlar:
Niçe bir ›flk meydân›nda nefs at›n segirtdürem
Yâ niçe bir baflum› top eyleyüp çevgân olam
(201/12)
Atç›l›k oyunu:
Yak›n zamanlara kadar yeni yeti-
flen çocuklara fistan denilen ve tek par-
çadan oluflan bir giysi giydirilirdi. Ço-
cuklar bu uzun giysilerinin etek k›s›mla-
r›n› toplay›p at bafl› hâline getirip sa¤a
sola koflmak suretiyle ata binme taklidi
yaparlard›. Yûnus Emre, tarikat›n flart-
29
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
lar›n› yerine getirmeden Hakikat tale-
binde bulunanlar› bu ete¤ini at edinip
oynayan çocuklara benzetir, onlar› ten-
kit eder:
T›fl-› nev-reste gibi etegin at idinüp
Ele çevgân almad›n meydân arzu k›lurs›n (255/3)
Gezek
Ahilikten kalma ve günümüzde pek
çok yörede hâlâ yürürlükte olan bir sos-
yal kurum gezeklerdir. Gezek gruplar›
s›n›rl› say›daki kiflilerden oluflur ve haf-
tan›n belirli bir günü bir araya gelirler.
Grup üyelerine en az bir defa geze¤i or-
ganize etme s›ras› gelir. Bu tür toplant›-
lar›n e¤lence yönü oldu¤u kadar, e¤itim
fonksiyonlar› da vard›r. Yûnus Emre, bu
sosyal gelenekle ölüm aras›nda bir iliflki
kurar:
Hiç bilmezem kezek kimün aramuzda gezer ölüm
Âlemi bostan eylemifl reyehân› keser ölüm (198/1)
h) Yiyecek ve ‹çecekler
Yeme-içme insan›n bu dünya haya-
t›n› sürdürmesi için gerekli bir bedenî
ihtiyaçt›r. Ancak tasavvuf düflüncesinde
bu ihtiyaç, bir amaç de¤il araçt›r. Yeme-
içmede ölçü bedeni bitkin düflürmeyecek
ve onu menzile götürecek bir miktard›r.
Cân bir ulu kimsedür beden anun âletidür
Her ne lokma yirisen bedenün kuvvetidür (34/1)
Ne denlü yirisen çok ol denlü yürisen tok
Câna hiç ass› yok hep sûret maslahat›dur (34/2)
Yeme-içmeyi amaç hâline getirenle-
rin di¤er canl›lardan fark› olmaz:
Miskîn âdem oglan› nefse zebûn olm›fldur
Hayvân cânâvâr gibi otlamaga kalm›fldur (76/1)
Bu sebeple Yûnus’un fliirlerinde ye-
me-içme arzusuyla ilgili bir kayda rast-
layam›yoruz. Bununla birlikte pek çok
yiyecek ve içecek adlar›yla da karfl›lafl›-
yoruz. Bunlar, ya bir vesile ile veya da
mecaz anlamlar›yla kullan›lmaktad›r:
30
A¤›l› afl-Dünya sevgisi
Mutasavv›flarca dünyevî olan her
fleye ba¤l›l›k, varl›¤› yarat›l›fl gayesin-
den uzaklaflt›r›r. Yûnus dünya sevgisi ile
a¤›l› afl aras›nda bir ba¤lant› kurar ve
ahiretini düflünenlerin bu a¤›l› afltan
vaz geçeceklerini söyler:
Bu dünyanun mahabbeti agulu afla benzer
Âhirin sanan kifli agulu afldan geçer (70/5)
Lokma
Yûnus, dünyan›n geçicili¤ini a¤›z-
daki çi¤nenmifl lokma ile ifade eder. Çi¤-
nenmifl lokma a¤›zda ne kadar tutulabi-
lir? ‹flte dünya hayat› da o kadar k›sa-
d›r:
Bu dünya bir lokmadur a¤zdadur çeynenmifl
Çeynenmifli ne dutmak hâ sen an› yutdun tut (18/4)
Lokma ile dervifllik aras›nda da bir
ba¤lant› kurulur. Dervifllik yolu güç bir
yoldur. Öyle ki yer ile gökten büyük bir
lokma gibidir. Dervifllik yoluna, bu bü-
yük lokmay› yutup sindirebilecek olan-
lar›n gelmesini ister:
Dervîfllik bir lokmadur yirile gökden ulu
Bu azâmet lokmay› yudup sinüren gelsün (239/4)
Yufka
Yufka, k›rsal kesimde bilhassa k›fla
girilirken toplu olarak piflirilip sonra ih-
tiyaç oldu¤unda nemlendirilip yenilen
bir ekmek türüdür. Bu özelli¤inden dola-
y› her evde mutlaka bulunabilir. Ancak
baz› insanlar›n gözü gafletle o kadar
ba¤lanm›flt›r, cimrilikleri o raddeye
ulaflm›flt›r ki Allah yolunda dahi olsa bir
yufkaya k›yamazlar:
Bir niçe kiflilerün gaflet gözin baglam›fl
Hak yol›na dirisen bir yufkaya k›yamaz (105/2)
fieker
Tatland›r›c›l›k özelli¤i ile Anadolu
insan›n›n en önemli yiyeceklerinden biri
flekerdir. Yine tat ve besin de¤eri itiba-
riyle güzel kabul edilen bir baflka yiye-
http://www.millifolklor.com

cek ise bald›r. Bu ikisi bütün güzellikle-
rin ifadesinde bir benzetme unsuru olur.
Yûnus, yol erinin sözlerini bu iki
kavramla irtibatland›r›r:
Ol kifli kim yol eridür garîb gönüller yâr›dur
Bir söz diyem tutar›sa yigdür fleker baldan ana
(11/7)
Yûnus bu sözleri çatar sanki bal› ya¤a katar
Halka metâ’lar›n satar yüki güherdür tuz degül
(166/6)
Bal-ya¤
Bal için besin de¤eri yüksek bir yi-
yecektir dedik. Ya¤la kar›flt›r›lan bal
enerji deposudur. Bu özelli¤inden dolay›
her iki yiyecek Anadolu insan›n›n önem-
li bir besin kayna¤›n› oluflturur. Yûnus
her iki yiyece¤i tasavvufî düflüncesinin
izah›nda bir vas›ta olarak kullan›r. Ta-
savvufta Vahdet’e giden yolda dört kap›
(fleriat, tarikat, marifet, hakikat) vard›r.
Bu kap›lardan ilki fleriat, ikincisi tari-
kattir. Yûnus fleriat› mumsuz bala, tari-
kat› tortusu al›nm›fl ya¤a benzetir. Her
ikisi bir daha ayr›lmayacak biçimde dost
için bir birine kat›lmal›d›r:
Mumsuz baldur flerî’at tortsuz yagdur tarîkat
Dost içün bal› yaga pes niçün katmayalar (57/5)
Kebap
‹nsan-› kâmil olman›n son noktas›
olmakt›r. Olmak için de hamlar›n piflme-
si gerekir. Bu üç basamak “Hamd›m,
pifltim oldum.” kal›b›yla ifade edilir. ‹n-
san›n piflmesi için gerekli olan atefltir,
en güzel atefl ise aflk ateflidir. Aflk atefli-
nin mekan› ise yürektir. Yürekte atefl
yand›ktan sonra yüre¤in hemen yan› ba-
fl›nda bulunan ci¤er de pifler, kebap olur.
Böylece hayvanc› bir toplumun sevdi¤i
bir yiyecek ortaya ç›kar. Yûnus, insan›n
en k›vamda oldu¤u dönemi böyle bir dü-
flünce sonucunda ci¤er kebab›yla ifade
eder:
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Yand› yüregüm dutufld› bagrum cigerüm kebab du-
rur
Âfl›klarun flerbetleri bu derdüme sebeb durur (47/1)
fierbet-flarap
Tasavvufta flerbet dedikleri mânâ
âleminin s›rlar›d›r. Mânâ âleminin s›rla-
r›na eren kifli tad›n›, rengini, kokusunu
tan›mlayamad›¤› bir flerbet içmifl ve bu
flerbetle kendinden geçmifltir:
Bu bizüm iflretümüz oldur bu lezzetümüz
‹çüp esridügümüz ›flk flerbeti gülidür (25/5)
Burada zikredilen hâl bazen de fla-
rap kavram›yla ifade edilir:
Mahlûk bilüsinden geçen mi’râc dapa oldur uçan
Ma’nî flarâb›n› içen mestlikden ayr›lmad›lar (40/6)
Sonuç olarak Yûnus Emre ve halk
kültürü konusunda flunlar› söyleyebili-
riz: Yûnus Emre bütünüyle bir mutasav-
v›ft›r. Tasavvuf düflüncesi konusunda
yeni bir fley ortaya koymam›flt›r. Ken-
dinden önce oluflan bir düflünce sistemi-
ni orijinal ifade kal›plar›na dökmüfl,
özellikle göçebe Türkmenlere onlar›n di-
liyle sunmufltur. Bu ifade kal›plar› haya-
t›n geçifl dönemlerinden bafllamak üzere
yiyecek ve giyece¤e kadar uzanan genifl
bir yelpazede Türklerin hayat biçimidir.
Yûnus Emre iflte bu halk kültürü unsu-
ru unsurlar›na tasavvufî anlamlar yük-
leyip Türk diliyle bunlar› ifade ederek
unutulmazlar aras›nda yerini alm›flt›r.
KAYNAKLAR
ELÇ‹N, fiükrü, Halk Edebiyat›na Girifl,
Akça¤ Yay›nlar›, Ankara 2000.
GÜZEL, Abdurrahman, Dinî-Tasavvufî
Türk Edebiyat›, Akça¤ Yay›nlar›, Ankara 2004,
TATÇI, Mustafa, Yûnus Emre Divan› II,
Kültür Bakanl›¤›, Ankara 1990. (Metin sonunda ve-
rilen rakamlar bu esere ait olup ilki fliir, ikincisi be-
yit numaras›na iflaret etmektedir.)
31
 ALMANYA VE BERL‹N’DEK‹ TÜRKOLOJ‹
ARAfiTIRMALARI TAR‹H‹ VE FRE‹E UNIVERS‹TÄT
BERL‹N - TÜRKOLOJ‹ ENST‹TÜSÜ

The History of Turcology Studies in Germany and Berlin Freie Universität

Berlin, Instituts für Turkologie

Doç.Dr. Nebi ÖZDEM‹R*

ÖZET
Bu makalede, öncelikle Almanya’daki Türkoloji çal›flmalar›n›n son dönemi özetlendikten sonra, Ber-
lin’deki Türkoloji araflt›rmalar›n›n tarihi hakk›nda bilgeler verilmektedir. Dünyadaki geliflmelere paralel
olarak Berlin Hür Üniversite’deki Türkoloji Enstitüsü’nün kuruluflu, geliflmesi ve alana katk›lar›n›n irde-
lenmesi bu makalenin amac›n› oluflturmaktad›r.
Anahtar Kelimeler
Türkoloji, Almanya ve Berlin’deki Türkoloji Araflt›rmalar›, Berlin Hür Üniversitesi-Türkoloji Enstitü-
sü.
ABSTRACT
In this article, firstly the history of Turcology studies in Germany and particularly Berlin is summari-
zed. To research and explain the establishment and the development of Freie Universität Berlin- Instituts
für Turkologie and also its contributions to Turcology studies is the aim of this studies.
Key Words
Turcology, Turkology studies in Germany and Berlin, Freie Universität Berlin- Instituts für Turkolo-
gie.

Girifl: elçi ziyaretleri, dostluk ve ticaret anlafl-

Almanya, dünyadaki Türkoloji
araflt›rmalar› aç›s›ndan önemli bir ülke-
dir. 19. As›rda Osmanl› ‹mparatorlu-
¤u’nda henüz bu ad ve içerikte bir ensti-
tü ya da kurum bulunmazken, t›pk›
Avusturya ve Macaristan’daki gibi, Al-
manya’da da Türkoloji, ra¤bet gören bir
bilim dal› haline gelmeye bafllam›flt›.
Almanlar›n Türklere ve dolay›s›yla
Türkolojiye ilgisi, sosyo-kültürel, ekono-
mik, siyasi(özellikle Alman Do¤u Politi-
kas› gere¤i; gn. Oriantalizm hk.bkz. Do-
¤u-Bat› 2002) ve askeri nedenlerden
kaynaklanmaktad›r. Türk- Alman iliflki-
leri, 18.as›rda bafllay›p özellikle 19. as-
r›n ikinci yar›s›ndan itibaren h›zla gelifl-
mifltir. Bu iliflkiler öncelikle 18.as›rdaki
malar›yla ortaya ç›km›fl, Almanya’daki
Türk modas› ile de renkli hale gelmifltir.
19.As›r Türk –Alman iliflkilerine ise
Türkiye’deki Alman Okulu’nun ve daha
sonra da Alman E¤itim Enstitüsü’nün
aç›lmas›, Berlin-Ba¤dat demiryolunun
inflas›, Alman edebiyat›ndan çeviriler
(ilk edebi çeviri, Goethe’nin Genç Wer-
ter’in Ist›raplar› ve Schiller’den yap›lan
di¤er çeviriler) Nam›k Kemal baflta ol-
mak üzere baz› Osmanl› ayd›nlar›n›n Al-
man kültürü üzerine olumlu görüflleri,
askeri iflbirli¤i vb. geliflmeler damgas›n›
vurmufltur. Pek çok Türk ö¤rencinin
mesleki e¤itim için Almanya’ya gönderil-
mesi, Karl May’›n Türkiye’ye hiç gelme-
den kaleme ald›¤› Ba¤dat’tan ‹stanbul’a

* Hacettepe Üniversitesi, Türk Halkbilimi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi

32 http://www.millifolklor.com

(vom Bagdad nach Stambul; 1892’de ya-
y›mland›) adl› roman›ndaki Türkiye be-
timlemeri, I.Dünya Savafl› öncesi ve s›-
ras›nda Türkiye ve Türklerle ilgili ya-
y›nlar, müttefiklik, Cumhuriyet Döne-
minde iliflkilerin yeniden canlanmas›,
Türkiye’ye s›¤›nan Alman ö¤retim üyele-
rinin katk›s›, Almanya’ya bu defa yük-
sek e¤itim için yeniden ö¤renci gönderil-
mesi, Alman edebiyat›ndan yap›lan
Cumhuriyet dönemi çevirileri (H. Heine,
Herder, A. Chamisso, G. Büchner, G.E.
Lessing, Kant, Erasmus, Nietzsche, He-
gel, Schopenhauer, F.Kafka, B. Brecht,
H.Böll, J. M. Simmel, G.Grass, B.
Frischmuth, G. Wallfraff vb.), DTCF’de-
ki Alman akademisyenlerinin katk›s›,
Ankara’n›n kent mimarisinin ve plan›-
n›n oluflturulmas›nda Almanlar›n rolü,
Alman Kültür Merkezi, Alman fiarkiyat
Enstitüsü, Alman Arkeoloji Derne¤i, Al-
man Kitabevi’nin faaliyete geçmesi,
1960 sonras› Almanya’ya Türk iflçi göçü
ve göçmen edebiyat›, d›fl ticaret ve tu-
rizm alan›ndaki iflbirlikleri, Almanlar›n
Trükiye’deki ve Türklerin Almanya’daki
yat›r›mlar›, Türkiye’nin Avrupa Birli-
¤i’ne kat›lma projesi, Türk-Alman iliflki-
lerinin 19.asr›n sonundan bugüne çok
yönlü olarak geliflti¤ini ve güçlendi¤ini
kan›tlamaktad›r (Türk-Alman iliflkileri
hk. bkz.Kuran- Burço¤lu 2003: 169-209
v.d.).
Avrupa’da Joseph Freiherr von
Hammer Purgstall (1774-1856)’›n
19.as›rda kurumlaflt›rd›¤› Türklük arafl-
t›rmalar› h›zla yayg›nlaflm›fl ve geliflmifl-
tir (Kuran-Burço¤lu 2002: 187). Alman-
ya’daki Türkoloji çal›flmalar›, Asya ya da
Do¤u Bilimleri, ‹slam Bilimleri, Avrupa
D›fl› Diller ve Kültürler, Orta Asya Bi-
limleri yan›nda müstakil Türkoloji kap-
sam›nda yap›lm›fl ve yap›lmaktad›r. Son
dönemde Almanya’da Türkoloji çal›flma-
lar›, Giesen’deki Do¤u Bilimleri Enstitü-
sü’nde Prof. Angelika Hartmann, Prof.
Mark Kirchner; Freiburg’da Prof. Wer-
ner Ende, Prof. Ulrich Rebstock, Prof.
Jens-Peter Laut; Frankfurt Main’da
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
(Orientalische Sprach und Kulturwis-
senschaft- Turkologie) Prof. Hans Da-
iber, Prof. Marcel Erdal; Bonn’da (Semi-
nar für Orientalische Sprachen) Prof.
Werner Schmucker, Dr. Hedda Reind-Ki-
el; Bochum’da (Osmanisch-türkische
Geschichte) Prof. Fikret Adan›r, Prof.
Kamran Ekbal; Bamberg’de (Fakultet
für Sprach und Literaturwissenschaft-
Turkologie-Osmanisch) Prof. Klaus Kre-
iser, Prof. Semih Tezcan; Göttingen’de
Prof. Milan Adamovic ve Prof. Klaus
Röhrborn; Münih’te (Ludwig Maximili-
ans Üniv.) de Prof. Suraiya Faroqhi ve
Prof. Hans Georg Majer gibi bilim insan-
lar›n›n önderli¤inde yürütülmüfl ve yü-
rütülmektedir. “Türk halklar›n›n dilleri,
dil politikalar›, Eski Türkçe, Turfan ko-
leksiyonu, Türkiye Türkçesi/ Osmanl›
Türkçesi, Sibirya Türk topluluklar›n›n
kültürleri ve dilleri, Eski Bulgarca,
Türkçe- Mo¤olca iliflkisi, Türkmence,
Çuvaflça, Baflkurtça, Tatarca, Gagavuz
kültürü, fior Türk Dili, Azerbaycan ti-
yatro dili, Osmanl› ve Türkiye Cumhuri-
yeti tarihi, 16. As›r Osmanl› kültürü,
1950 sonras› Türk edebiyat›, seyahatna-
meler vb.” , yak›n dönem Alman Türko-
loglar›n›n araflt›rma konular›d›r.
Bu çal›flman›n amac›, Türk-Alman
iliflkileri üzerine bilgi vermekten ya da
Almanya’n›n bütün akademik dünyas›n-
daki Türkoloji çal›flmalar›n› tan›tmak-
tan ziyade, bu iliflkilerin geliflmesinde
önemli katk›lar ve imkanlar sa¤layan,
Berlin’deki Türkoloji araflt›rmalar› gele-
ne¤ini irdelemektir(Berlin’deki Türkoloji
araflt›rmalar›n›n tarihi ile ilgili temel
bilgilerin önemli bir bölümü, Prof. Dr.
Barbara Kellner-Heinkele’nin belge, ar-
fliv ve sözlü de¤erlendirmelerinden elde
edilmifltir).
A. Berlin’deki Türkoloji Araflt›r-
malar›n›n Tarihi:
Almanya’da ve do¤al olarak Ber-
lin’de akademik anlamdaki Türkoloji
araflt›rmalar› gelene¤i 1838 y›l›ndan iti-
baren oluflmaya bafllam›flt›r. Bu tarihte
Wilhelm Schott(1802-1889), Friedrich
33
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Wilhelm Üniversitesi’nin Sinoloji-Alta-
yistik biriminin içinde Türk dillerini
araflt›rm›flt›r. Türk dili araflt›rmalar›
merkezinde yap›lan bu ilk çal›flmalar,
daha sonra ayn› üniversitenin Do¤u Dil-
leri Enstitüsü içinde sürdürülmüfltür.
1871 y›l›ndan sonra Berlin’deki Do¤u
dilleri içinde Türkoloji çal›flmalar›n›n
h›zla geliflmesinde, diplomatik alanda
Türkçe(Osmanl› Türkçesi) bilen görevli-
ye ihtiyaç duyulmas› etkili olmufltur. Bu
dönem Osmanl›- Alman iliflkilerinin ge-
liflti¤i ve çeflitlendi¤i bir dönemdir. Bu
enstitünün akademik faaliyetleri, daha
sonra Karl Foy(1856-1917) ve Friedrich
Giese(1870-1944) taraf›ndan yürütül-
müfltür. ‹lk Türk dili tarihçilerinden biri
olan Foy, 1902 ve 1903 y›llar› aras›nda
Turfan’a yapt›¤› ilk geziyle, gelecekte Al-
man dilcilerinin önemli bir araflt›rma
alan›n› oluflturacak olan Türk Turfan
Metinleri Koleksiyonu’nun ve Turfan
Araflt›rmalar›’n›n akademik altyap›s›n›
haz›rlam›flt›r. Bu nedenle de Berlin’deki
Türkoloji çal›flmalar›n›n temelinde dil
araflt›rmalar› ve de Turfan Metinleri
Araflt›rmalar› yatmaktad›r. Friedrich
Giese ise daha çok erken dönem Osman-
l› tarihi ve kaynaklar› üzerinde araflt›r-
malar yapm›flt›r.
1920 y›l›ndan itibaren Berlin’deki
Türkoloji çal›flmalar›na, Willy Bang-Ka-
uf’un(1869- 1934) yön verdi¤i görülür.
Berlin Üniversitesi’nin Macar Enstitüsü
içinde görev yapan Bang-Kauf, Türkoloji
araflt›rmalar›na uluslar aras› bir nitelik
kazand›rm›fl ve aralar›nda Gunnar Jar-
ring(‹sveçli), Saadet Ça¤atay, Ananiasz
Zajaczkowski (Polonyal›, 1903-1970), R.
Rahmeti Arat, Tahsin Banguo¤lu, Sa-
adettin Buluç, Martti Räsänen(Finlandi-
yal›,1893- 1976), Annemarie von Gabain
(1901-1993) gibi gelece¤in ünlü Türk dili
uzmanlar›n› da yetifltirmifltir. Bu neden-
le Bang-Kauf’un genel Türk dili araflt›r-
malar› aç›s›ndan etkisinin hala sürdü¤ü
söylenebilir. Albert von Lecoq(1860-
1930) ise Berlin’deki Turfan Metinleri
Koleksiyonu’nu yeni malzemelerle zen-
34
ginlefltirmifl ve geniflletmifltir. Daha son-
ra Nazi Almanya’s›ndan ayr›lmak zorun-
da kalan Karl Heinrich Menges(1908-
1999) de Berlin’deki Türkoloji araflt›r-
malar›na katk› sa¤lam›fl önemli bir bi-
lim adam›d›r.
II. Dünya Savafl› sonras›nda da
Berlin’de Türkoloji araflt›rmalar› devam
etmifltir. Turfan araflt›rmalar›, yeni çö-
zümlemelerle sürdürüldü. 1946 y›l›nda
eski Berlin Üniversitesi, Humboldt Üni-
versitesi ad›yla yeniden aç›lm›fl ve bura-
da Türkçe dersleri yeniden verilmeye
bafllam›flt›r. Bu üniversitedeki Türkoloji
çal›flmalar›nda Richard Hartmann ve
Heinz Giesecke’nin katk›s› büyüktür.
1963 y›l›ndan itibaren Berlin Türkoloji
araflt›rmalar› gelene¤inde Gyula Ne-
meth’in yetifltirdi¤i György Hazai ile Ba-
t› Asya Bilimleri içinde yetkin çal›flma-
lar ortaya koyan Peter Zieme ve Do¤u
Almanya- Bilimler Akademisi, Orta As-
ya Edebiyatlar› içinde dersler veren Kle-
imichel’in öne ç›kt›¤› görülür. 1965 y›l›n-
da Wolfgang Steinitz, György Hazai ile
birlikte Do¤u Araflt›rmalar› Enstitüsü
(Institut für Orientforschung) içinde ilk
kez Turfan Araflt›rma Grubu’nu (der De-
utschen Akademie de Wissenschaften
Turfanforschungsgruppe) kurdu-
lar.Humboldt Üniversitesi’ndeki Türko-
loji araflt›rmalar›, 1990 y›l›ndan bu ya-
na, Asya ve Afrika Bilimleri’nin (Asien-
und Afrikawissenschaften) Orta Asya
Araflt›rmalar› içinde verilmektedir. Bu
birim flu anda Orta Asya Türk halklar›-
n›n dil ve kültürleri (özellikle son dö-
nemde Afganistan’daki Türk toplulukla-
r› üzerine) üzerine araflt›rmalar yapan
Prof. Ingeborg Baldauf taraf›ndan yöne-
tilmektedir. Bu birimde daha çok son dö-
nem Orta Asya Türk devlet ve topluluk-
lar› üzerinde durulmakta, ortak projeler
üretilmektedir.
SSCB’nin çöküflü sonras›, 1991 y›l
itibaren pek çok Türk devleti ve özerk
yönetimleri ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r.
Bu yeni dönem, Türkiye’deki akademik
çevrelerin daha çok duygusall›ktan bes-
http://www.millifolklor.com

lenen, ancak gerçekçilikten ve verimli-
likten uzak yaklafl›mlar›n›n, faaliyetleri-
nin aksine, Bat›l› Türkologlar taraf›n-
dan ak›lc› bir flekilde de¤erlendirilmifl ve
de¤erlendirilmektedir. Bu dönemde özel-
likle Almanya’daki Türkologlar, Türki-
ye’nin d›fl›nda yeni araflt›rma sahalar›
elde etmifller ve farkl› amaçlara (bilim-
sel, ekonomik, siyasi vb.) yönelik olarak
projeler gelifltirip gerçeklefltirmifllerdir.
Yeni Türk devlet ve topluluklar›na Tür-
kiye’den giden akademisyenlerin pek ço-
¤u kentlerden, üniversite yerleflkelerin-
den ayr›lamazken, Alman dil ve kültür
bilimcileri yurtlarda (çad›r) yaflamay› ve
araflt›rmalar yapmay› tercih etmifllerdir.
Karfl›l›kl› antlaflmalar, araflt›rma gezile-
ri ve ve burslarla yeni Türk devlet ve
topluluklar›n›n tarihleri, sosyo-kültürel
yap›lar›, dolay›s›yla di¤er alanlar› analiz
edilmekte, yeni arflivler oluflturulmakta
ve kullan›ma aç›lmakta, Alman dilinde
yeni eserler ve dergiler yay›mlanmakta-
d›r. Almanya’da burs veren kurumlar›n,
Türkiye’nin aksine, zengin do¤al kay-
naklara sahip yeni Türk devlet ve toplu-
luklar›yla ilgili talepleri karfl›lad›klar›,
farkl› ifllevlere de sahip projeleri destek-
ledikleri gözlenmektedir. Burada da vur-
guland›¤› üzere Bat›l› ve de Alman Tür-
koloji araflt›rmalar›, genelde Türkiye’de-
ki yaklafl›m›n aksine, her zaman, ekono-
mik, siyasi, askeri ve diplomatik alanla-
ra (da) hizmet edecek flekilde yürütül-
mektedir. Afla¤›da görülece¤i üzere Ber-
lin’deki Türkoloji çal›flmalar› son dö-
nemde Türkiye ve Turfan’dan çok, Orta
Asya ve Kaskasya merkezinde yap›lma-
ya bafllanm›flt›r.
B. Berlin Hür Üniversitesi-Tür-
koloji Enstitüsü’nün (Freie Univesi-
tät Berlin- Instituts für Turkologie)
Kuruluflu, Geliflmesi ve Alana Katk›-
lar›:
1990 sonras›nda SSCB’nin çözülme-
si ve yeni Türk devlet ve topluluklar›n›n
ba¤›ms›zl›klar›n› ya da özerkliklerini el-
de etmeleri, Alman Türkoloji araflt›rma-
lar›na yeni boyutlar kazand›rm›flt›r. Bu
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
etkinin Türkiye’deki Türklük bilimi çev-
relerini nas›l etkiledi¤i müstakil araflt›r-
malarla incelenmesi gereken bir konu
olmakla birlikte, yukar›da da de¤inildi¤i
üzere, bu alanda pek istendik ve sürekli-
li¤i olan geliflmelerin ortaya ç›kt›¤› söy-
lenemez. Bunun temel göstergeleri ola-
rak, Bat›l› ve de özellikle Alman Türko-
loglar› ile yeni Türk devlet ve topluluk-
lar› aras›nda son dönemde ortaya ç›kan
iliflkiler, araflt›rmac› de¤iflim programla-
r› ve ortaya konulan projeler kabul edi-
lebilir. 20.asr›n sonuna kadar daha çok
siyasi k›s›tlamalar›n etkisiyle genellikle
Osmanl› tarihi ve kültürü ile Cumhuri-
yet Türkiyesi merkezinde araflt›rmalar
yapan Alman Türkologlar›, bu tarihten
itibaren araflt›rma alanlar›n› geniflletti-
ler ve ilgilerini farkl› Türk co¤rafyalar›-
na çevirdiler. Bu dönemde K›r›m, Bal-
kanlar, Kaskasya ve Orta Asya, Alman
Türkoloji araflt›rmalar›n›n yeni merkez-
leri olarak öne ç›kt›. Art›k Avrupa’da
Türkiye, Türkoloji araflt›rmalar›n›n
merkezi olma konumunu yavafl yavafl
kaybetmektedir. Bu arada olumlu gelifl-
meler de ortaya ç›kmaktad›r. Dünya sis-
teminde meydana gelen çok boyutlu de-
¤iflmeler, Almanya’daki Türkoloji arafl-
t›rmalar›n›, Do¤u ve ‹slam Bilimleri
kapsam›ndan ç›kararak ba¤›ms›z bir di-
siplin haline getirmifltir. Nitekim II.
Dünya Savafl›’ndan sonra ayr›lm›fl bir
Almanya’n›n ve de Berlin’in bat› yakas›-
n›n bir ürünü olarak ortaya ç›kan Hür
Üniversite’de (Freie Universität Berlin)
benzer bir durum yaflanm›flt›r.
Daha önceleri ‹slam Araflt›rmalar›
içinde de¤erlendirilen Türkoloji,
1991/1992 ö¤retim y›l›ndan itibaren ba-
¤›ms›z bir enstitü haline gelmifltir. Bu
baflar›da halen mükemmel araflt›rmalar-
la alana katk› sa¤layan ve de Türkoloji
Enstitüsü’nü yöneten Prof. Barbara
Hellner- Heinkele ile arkadafllar› Dr.
Marek Stachowski ve Dr. Margarete Er-
sen’in pay› büyüktür. Yaklafl›k 15 y›ll›k
bir geçmifle sahip Türkoloji Enstitü-
sü’nde, Türklük biliminin pek çok konu-
35
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
sunda özgün araflt›rmalar yap›lm›fl ve
dersler verilmifltir.
Enstitü’nün baflkan› Prof. Barbara
Kellner- Heinkele, genel Osmanl› tarihi
ve medeniyeti(müzik, tiyatro v.d. sanat
dallar› dahil), Memluklar dönemi Türk-
menleri, Avrupa seyahat edebiyat›nda
Türkiye ve Türkler, Altay dünyas›nda
egemenlik/hükümranl›k kavram›, Meh-
met Giray I, Mengli Giray, Dulkadir
O¤ullar›, Osmanl› bibliyografyas›, K›r›m
Tatar ve Nogay bilim adamlar›, Yak›n
Do¤u’da dini topluluklar, Osmanl› yöne-
timindeki Araplar, Abdulgaffar el- K›r›-
mi, Osmanl› ve Girit, Alevi-Bektafli top-
luluklar›, Osmanl› el yazmalar› koleksi-
yonlar›, Yörükler, M.Cevdet Anday, Mus-
takimzade, Türkmenler, 18.-19.as›r se-
yahatnameleri, yeni Türk devrimleri, dil
politikalar›, K›r›m Tatarcas›, Osmanl›ca,
Türkiye Türkçesi, Baflkurtça, Sibirya,
Çin ve Volga-Ural boyundaki Türk top-
luluklar›n›n dili, tarihi ve kültürü üzeri-
ne önemli araflt›rmalar yapm›fl ve yap-
maya da devam etmektedir. Prof. Kell-
ner- Heinkele, Türkoloji araflt›rmalar›
alan›ndaki tek yönlü çal›flan dilcilerin
hakimiyetini k›rm›fl ve Türkolojiyi tarihi
ve kültürel bir zemine oturtmufltur. Av-
rupa’da gittikçe güç kaybeden Türkolji
sahas›nda, Berlin’deki güneflin her gün
do¤mas›n› sa¤lamaktad›r.
Berlin’deki Turfan Araflt›rmalar›
Merkezi’nin(BBAW/ Arbeitsstellenleiter
im Akademienvorhaben Turfanforsc-
hung der Berlin-Brandenburgischen
Akademie der Wissenschaften) Yönetici-
li¤ini de yapan ve “Turfan metinlerinin
okunmas› ve yorumlanmas›, mani fliiri,
Türk dilleri etimolojisi, Mo¤olistan’daki
Türk tarihi, Altay halklar›n›n dil, tarih
ve kültürü, hristiyan Türklere ait elyaz-
malar›, Vilhelm Thompsen ve çal›flmala-
r›, eski Uygurlarda Burkanc›l›k, Sogdça-
Türkçe iliflkisi, eski Türklerde atasözle-
ri, törenler, alkollü içacekler, Budizm,
eski Türkçe topografisi, maniheist koz-
moloji, eski Uygurda baz› t›p metinleri
vb.” üzerine araflt›rmalar›yla(Rasch-
36
mann 2002: 27-50) dünyadaki Türkoloji
çal›flmalar›na yön veren Prof. Dr. Peter
Zieme, 1994 y›l›ndan beri “fahri profe-
sör” olarak FU, Türkoloji Enstitüsü’nün
akademik faaliyetlerine de katk›da bu-
lunmaktad›r.
Yak›nlarda (2003) emekli olan Dr.
Margarete I. Ersen-Rasch ise daha çok
Türkiye Türkçesinin grameri ve ö¤reti-
mi (Ersin’in Hayrettin Seyhan ile yazd›-
¤› Güle Güle adl› seri, bu alanda Alman-
ya’n›n en önemli yay›n› olarak kabul
edilmektedir), didaktik, Türkiye Türkle-
ri, Azerice, Kazakça, Kazan Tatarcas› ve
Baflkurtça alanlar›nda dersler vermifl ve
araflt›rmalar yapm›flt›r. Dr. Ersen Al-
man kökenli Almanya’daki ilk Türk halk
dansç›s› olan ve ilk halk dans› toplulu-
¤unu da kurucusu ve Türkçe spiker ün-
vanlar›yla da çok yönlü kiflili¤ini kan›t-
lam›flt›r.
‹stanbul’daki Do¤u Bilimleri Ensti-
tüsü’nün de baflkanl›¤›n› yürüten Dr.
Claus Schönig de Berlin’deki Türkoloji
Enstitüsü’ne katk› sa¤layan bilim adam-
lar›ndand›r. Dr. Schönig, verdi¤i semi-
nerlerde daha çok modern/güney Sibirya
Türk dilleri, Türk dillerinin tarihi ve s›-
n›fland›r›lmas›, Lena Türkleri, Babur-
name, Ça¤atayca, Türkçe- Mo¤olca ‹lifl-
kisi, eski Türk dialektleri ve O¤uzca
üzerine yo¤unlaflmaktad›r.
Uygur Türklerinden olan Dr. Ablet
Semet ise modern Türk dilleri, eski
Türkçe ve edebiyat›, Uygurca, Türkçe-
Çince/Mo¤olca iliflkisi, Çin’deki Türk
halklar›n›n dil, tarih ve kültürleri, Tur-
fan metinlerindeki felsefi boyut, Orta
Asya yabanc› dil k›lavuzu, Orta Asya’da
masal, Çin’de Eski Türkçe araflt›rmala-
r›, eski Türkçe bibliyografisi gibi konu-
lardaki özgün çal›flmalar›n›n ve ilgi çeki-
ci seminerlerinin yan›nda samimi ve iç-
ten yaklafl›m›yla Enstitü’nün akademik
ve idari faaliyetlerine de önemli katk›lar
sa¤lamaktad›r.
2005 y›l›nda Enstitü’nün kadrosu-
na kat›lan Dr. Karin Schweissgut, mo-
dern Türk kad›n edebiyat›, Leyla Erbil,
http://www.millifolklor.com

Leyla Erbil’in Tuhaf Bir Kad›n adl› ro-
man›ndan hareketle Türk toplumunda
birey ve toplum, Erendüz Atasü, Asl› Er-
do¤an, 1980-1990 y›llar› aras›nda Türk
kad›n flairlerin fliirlerinde “kendi ile öte-
ki/yabanc›” imgesi vb. konularda önemli
araflt›rmalar yapmakta ve dersler ver-
mektedir. Ayn› flekilde Enstitü’de dokto-
ra çal›flmalar›na devam eden Ayfle Tetik
de temel Türkçe ve Osmanl›ca derslerini
vermesinin yan›nda Türkiye’deki dil
devrimi, Günefl Dil Teorisi ve Rus dilci
N. Ja. Marr, Baflkurtça gibi alanlarda
araflt›rmalar yapmaktad›r.
Bu temel kadronun d›fl›nda farkl›
alanlarda araflt›rmalar yapan Doç.Dr.
Nebi Özdemir (Türk Kültürü I- II, Türk
Edebiyat› ve Medya, Yunus Emre, Türk
Kad›n ve Erkek Kimli¤i, Türk Tiyatrosu
vb.), Dr. Sigrid Kleinmichel (Orta Asya
Türk Edebiyatlar›, Özbekçe, 20. As›r Öz-
bekistan’da dini edebiyat, Ali fiir Nevai,
Ahmed Pafla, Mahtumkulu, 1400’den
bugüne Türkiye D›fl› Türk edebiyatlar›),
Dr. Rana von Mende- Altayl› (1872-1875
Osmanl› gazeteleri ve bu gezetelerdeki
Orta Asya üzerine haberler; Mustafa
Ali’nin Fursat-name ad›l› eseri; Bekir
Kütüko¤lu; 19.asr›n ikinci yar›s›nda ya-
y›mlanan Alman co¤rafya dergilerinde
‹zmir ve Bat› Anadolu; Osmanl›-Kafl-
gar/Han› Yakup Be¤ iliflkileri), Dr. Joac-
him Gierlichs (Anadolu Selçuklu sanat›
ve mimarisi, ‹slam ‹kono¤rafisi, Timur
dönemi tahta ifllemecili¤i, ‹slam sanat
tarihi-Türkiye, ‹ran, Orta Asya-, Selçuk-
lu-Artuklu-ve komflu kültürlerde figüra-
tiv yap› süslemeleri, Alman müzelerin-
deki ‹slam sanat eserleri), Dr. Michael
Reinhard Hess (Divan edebiyat›, Sar›
Abdullah Efendi’nin Düstur el-in-
fla/h.1071, m.1660; A¤›r Roman, Orta-
ça¤’da ‹slam mistisizmi), Dr. Hakan Ka-
rateke (Siyasetname, ‹slami araflt›rma-
lar, Divan edebiyat›, Osmanl›ca), Sebas-
tian Cwiklinski (eski SSCB’deki Türk
halklar›n›n tarihi-K›r›m Tatar, Tatar,
Baflkurt-, 19.as›r Osmanl› tarihi, Türki-
ye Türklerinde yeni kavramlar, 19.-20.
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
as›rda Alman ve Rus Türklolojisi, Tatar
seyyah›, siyasi lideri ve panislamisti Ab-
durraflid ‹brahim/1857-1944, Avrupa’da-
ki sürgün Türk topluluklar›, Berlin’deki
Tatar ve Baflkurt Türkleri, SSCB’de
pantürkizm politikas›, II. Dünya Sava-
fl›’nda Almanya’daki Volga Tatarlar›,
2001 Langenscheidts Tacshenwörter-
buch), Brigitte Heuer (Özbek Sosyo-kül-
türel yap›s›, Orta Asya’da Rusça konu-
flan diaspora, SSCB sonras› Orta As-
ya’da sosyal ve politik geliflmeler, Özbe-
kistan’daki K›r›m Tatarlar›n›n durumu,
SSBC öncesi Orta Asya Türk devletleri,
Orta Asya’da müslüman kad›nlar), Ru-
fat Sattarov (SSCB sonras› Azebay-
can’da ‹slam ve toplum, ‹slami ritüeller
ve törenler, ‹slam ve ekoloji, modern
Azerbayca’da cinsiyet incelemelerinin
sorunlar›, ‹slam’a göre rüyalar ve yo-
rumlar›, ‹slam’da do¤umla ilgili tören ve
ritüeller, Kafkas ülkelerinde yeni ekolo-
jik e¤itimin kaynaklar› olarak bilim, din
ve felsefe vb.), Pervin Tongay (20. ve
21.as›r Türk edebiyat› örneklerinde Av-
rupal›laflma ve Bat›l›laflma, Türk çocuk
edebiyat›, modern Türk edebiyat›, masal
elefltirisi), Richard Wittman (Tanzimat
Reformu ve Mecelle) de yar› zamanl›
olarak yay›n, araflt›rma, seminer ve kon-
feranslar›yla Enstitü’nün akademik fa-
aliyetlerine katk›da bulunmufllard›r.
Prof. Kellner-Heinkele, Türkoloji
Enstitüsü’ndeki ve di¤er bilim dallar›n-
dan gelen ö¤rencilerin lisans üstü (dok-
tora, yüksek lisans/Magisterhausarbeit)
çal›flmalar›n› yöneterek Türkoloji’nin Al-
manya’da geliflmesine katk›da bulunma-
ya devam etmektedir. Nitekim Prof.
Kellner- Heinkele, Gottfried Hagen (Bir
Osmanl› Co¤rafyac›s›: Katip Çelebi-Ci-
hannüma, dr.t., 1996), Richard Wittman
(Hir›stiyanlar›n Ölçülü Davran›fllar›/
17.as›r ‹stanbul Ulemas› Aras›ndaki
Hukuki Kavga, 2001), Pascal Kluge
(Türk Filminde Kan Davas›n›n ‹fllenme-
si, 2001), Uta Schlegel (Halikarnas Ba-
l›kç›s›’n›n Mavi Sürgün ve Deniz Gur-
betçileri’nde Deniz, 2000), Sebastian
37
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Cwiklinski (II.Dünya Savafl› Almanya-
s›ndaki Volga Tatarlar›. Alman Do¤u Po-
litikas› ve Tatar Milliyetçili¤i,1999), Ay-
fle Tetik (Günefl Dil Teorisi ve Rus dilci
N. Ja. Marr, 1999), D.Kezban Çak›c›
(Sevgi Soysal’›n Romanlar›nda Kad›nla-
r›n Geliflme Çizgisi;1998), Kerem Kay›
(Ba¤dat Kentinin Geliflmesi/1831-1872,
1998, FU- ‹slam Bilimleri), Catharina
Dufft (Orhan Pamuk’un Eserlerinde
“Ben-Kimlikler”), Rufat Sattarov (SSCB
sonras› Azerbaycan’da ‹slam ve Toplum),
Karin Schweissgut (Leyla Erbil’in Tuhaf
Bir Kad›n Adl› Roman›nda, Türkiye’de
Birey ve Toplum,1997/2002’de bas›ld›),
Pervin Tongay (20.-21.As›r Türk Edebi-
yat›nda Avrupal›laflma/Bat›l›laflma),
Sibylle Tura (Prusya Prensi Carl’›n Si-
lah Koleksiyonu), Songül Çolak (Ahmed
b. Mahmud ve Eseri Tarih-i Göynük-
lü/18.as›r- Humboldt Universität zu Ber-
lin-Tarih bl., 1999), Margret Tietje (Tür-
kiye’de Çocuk Danslar›- Karfl›laflt›rmal›
Müzik Araflt›rmalar› bl.,1999), Thomas
Berchtold (Geç Osmanl› Döneminde/18.-
19.As›rda Zenaat Aras›ndaki Kurumlafl-
ma ve Sosyo-ekonomik Stratejiler, 2002,
FU- ‹slam Bilimleri), Amaryllis Logothe-
ti (Tükiye’nin ‹slami Partisi ve Avrupa
ile ‹liflkisi, 2002, FU-Avrupa Bilimleri),
Johannes-Gabriel Goltz (Misyonerler ve
Müslümanlar/ Plovdin 1908-1911, 2001,
FU, ‹slam Bilimleri), Oswahl Böhm (Öz-
bekistan’da Kad›n Halk Hekimleri,
2001, FU, Etnoloji), Markus Bendler
(Gündelik Kültür ve Kamusal Alan/19.
As›r Kahiresindeki Kahvehaneler ve Ta-
vernalar,1999, FU- ‹slam Bilimleri),
Thomas Steinbach (Kul Hoca Ahmed’in
Mistik Otobiyografisi, 1998, FU-Din Ta-
rihi), Birgit Hoffmann (Ormanköylü Ka-
d›n Çiftçiler/ Türkiye’deki Bir Köyde Ka-
d›n Yaflam›, 1993, FU- Etnoloji) gibi
araflt›rmac›lar› destekleyerek Türkolo-
ji’nin FU’da yerleflmesini ve kökleflmesi-
ni sa¤lam›flt›r.
Türkoloji Esntitüsü, ö¤retim kadro-
suna, ö¤rencilerin ilgisine ve Türkoloji
alan›ndaki geliflmelere ba¤l› olarak de¤i-
38
flen esnek bir lisans ve lisans üstü prog-
rama sahiptir. Bu esnek yap›, Ensti-
tü’nün dinamizmini oluflturan temel
özelliklerden biridir. Türkiye’de Türkolo-
ji programlar›n›n as›rl›k, kemikleflmifl,
at›l yap›s› düflünüldü¤ünde, bu niteli¤in
geliflme aç›s›ndan ne kadar önemli oldu-
¤u görülecektir. “Ka¤andan Sultana,
Türkolojiye Girifl, Sinan’dan Sonra Os-
manl› Mimarisi, Temel Türkçe, Osmanl›-
caya Girifl, Defter-i Çingiz-name, Eski
Türkçe, Çuvaflça’ya Girifl, Çin’deki Türk
Dilleri, K›rg›zca, Özbekçe, Baflk›rtça,
Fatma Aliye, Modern Türk Çocuk Edebi-
yat›, Arapça, Tataristan, Tatrca Grame-
rinin Sorunlar›, Milli Edebiyat Roman-
lar›, Türk Kültürüne Girifl, Türk Edebi-
yat› ve Medya, Türk Tiyatrosu, Özbekçe,
Ça¤atayca, Avrupa ve Osmanl›da Güç ve
‹ktidar, Yeni Uygurca, Harezm Türkçesi,
Divan Edebiyat›na Girifl, 19.As›rda Os-
manl›lar, Almanlar ve Vatandafllar, Gül-
ten Day›o¤lu’nun Eserleri, Azerbaycan
Kültürüne Girifl, Kollokyum” de¤iflik ya-
r› y›llar›n programlar›nda (Grundstudi-
um/Hauptstudium) yer alan derslerden
baz›lar›d›r.
FU, Türkoloji Enstitüsü’nde farkl›
üniversite ve ülkelerden gelen uzmanlar
çeflitli konularda konferanslar vermek-
tedir. Bu tür etkinlikler, bir taraftan e¤i-
tim-ö¤retim ve araflt›rma faaliyetlerini,
di¤er taraftan da ikili iflbirli¤ini gelifltir-
mektedir. Yine Prof. Kellner-Heinkele ol-
mak üzere di¤er üyeleri, farkl› ülkeler-
den gelen bilim insanlar›n›n Enstitü’de
rahat bir flekilde araflt›rmalar›n› yapma-
lar› için gerekli her türlü kolayl›¤› ve iç-
tenli¤i göstermektedirler. Bu nedenle de
FU, Türkoloji Enstitüsü, son dönemde
Almanya Türkoloji araflt›rmalar›n›n
merkezi haline gelmifltir. Almanya’n›n
ve de Avrupa’n›n en çok ö¤renciye sahip
enstitüsü, FU Türkoloji Esntitüsü’dür.
Franfurt Main’deki Türkoloji Enstitüsü,
Magdeburg çözümü çerçevesinde kapat›-
l›rken, Berlin’deki Türkoloji Enstitüsü
h›zla geliflmektedir. Bunda da en büyük
pay, flüphesiz flemeklili¤ine yaklaflmas›-
http://www.millifolklor.com

na karfl›n, hala genç bir akademisyen gi-
bi flevkle çal›flan Prof. Dr. Barbara Kell-
ner-Heinkele’ye aittir.
Sonuç:
Türkiye’nin Avrupa Birli¤i’ne dahil
olma sürecinin bafllad›¤›, üye ülkelerin
Avrupa medeniyetine katk›lar›n› sorgu-
land›klar› bu günlerde, Almanya’daki
Türkoloji araflt›rmalar› ve enstitüleri
daha da önemli hale gelmifltir. Türkiye
istendik tan›t›m faaliyetlerine önemli
bir bütçe ay›rmaktad›r. Baflar›s› s›kça
sorgulanan bu faaliyetler çeflitli kuru-
lufllar arac›l›¤›yla gerçeklefltirilmekte-
dir. Türkiye’nin bu yeni dönemdeki en
önemli eflçal›flma kurumlar›n›n bafl›nda,
Avrupa’daki ve özellikle de Almanya ve
Berlin’deki Türkoloji merkezleri gelmek-
tedir. Bu akademik merkezlerdeki Tür-
kologlar’›n faaliyetleri maddi ve manevi
olarak desteklenerek (ortak faaliyetler,
akademisyen, ö¤renci de¤iflimi, fon des-
te¤i, burslar, yay›n deste¤i, ödüllendir-
me gibi) olumlu sonuçlar elde edilebilir.
Bu bilim adamlar›n›n, ayn› zamanda Al-
man ve Avrupa bilim dünyas›n›n da ön-
de gelen, sayg›n, sözü geçen simalar›n-
dan oldu¤u unutulmamal›d›r.
Yine bu akademisyenlerin de des-
tek ve görüflleriyle, Alman/Amerikan/‹n-
giliz kültür merkezleri gibi, “ça¤dafl, mo-
dern, bilimsel, gerçekçi, özerk” nitelikle-
re sahip Türk kültür merkezleri aç›labi-
lir. Özellikle Avrupa’da (örne¤in Ber-
lin’de) aç›lacak Türk Kültür Merkezleri,
her türlü akademik ve tan›t›m faaliyet-
lerin gerçeklefltirilmesini sa¤layaca¤› gi-
bi, yurtd›fl›nda yaflayan vatandafllar›m›-
z›n da sosyo-kültürel ihtiyaçlar›n› karfl›-
layacakt›r. Böylelikle Türk kültür mer-
kezleriyle bilhassa Avrupa’daki Türkolo-
ji merkezleri aras›nda istendik, güçlü
ba¤lar kurularak alan d›fl›ndaki pek çok
sorun da kolayl›kla çözülebilir, sa¤l›kl›
iliflkiler gelifltirilebilir. Böylelikle Türko-
loji, dil ve edebiyat› d›fl›nda “çok ifllevli”
bir yap› kazanabilir. Bu nedenle özellik-
le Türkiye’deki Türkologlar›n as›l sorgu-
lamalar› gereken temel konu, “farkl›
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
alanlar, dahas› yaflam için hangi yakla-
fl›mlar, veriler, çözümler sunduklar›d›r.”
Özetle Türkiye’deki Türkoloji’nin önün-
deki en büyük engel, bilim yapmay› Os-
manl›ca ya da farkl› alfabelerle yaz›lm›fl
Türkçe metinleri, latin alfabesine çevir-
mek, yaz›l› metnin görünen bölümünü
betimlemek, önceki araflt›rmalar› ayn›
flekilde tekrar etmek, sadece Türkoloji
kaynaklar›ndan beslenmek, klasikli¤i-
gelenekselli¤i dura¤anl›k olarak yorum-
lamak, 20. asr›n bafl›nda oluflturulan
akademik program ve yaklafl›mlara an-
lams›z bir flekilde ba¤l› kalmak, kiflisel
ç›kar u¤runa ilmi tarafs›zl›¤› terketmek,
kurulan akademik klanlar içinde kendi-
ni “dünyan›n en önemli alimi(!)” san-
mak, görünmeyenin büyülü dünyas›n›
çözümlemek yerine görünenin tats›zl›¤›
ile avunmak olarak alg›layan Türkolog-
lar›n kendileridir. Buna karfl›n, çoktan
ununu eleyip ipe serenlerin aksine, Prof.
Dr. Abdurrahman Güzel gibi, ö¤rencile-
riyle uluslar aras› toplant›lara kat›larak
onlar› teflvik eden, adeta onlarla yar›-
flan, “bu ifl yelkenli, limana yanafl›ncaya
kadar (bu dünyadan göçünceye kadar)
devam edecek” diyebilen Türkologlar›n
da varl›¤›, Türkiye’de ve dünyada Tür-
koloji ateflinin güçlenerek par›ldamaya
devam edece¤ini göstermektedir.
KAYNAKLAR
Do¤u Bat› dergisi, (2002), Oryantalizm I-II,
y›l 5,20.s., A¤ustos- Eylül- Ekim.
Kuran-Burço¤lu, Nedret (2003), “Türk- Alman
Kültürel ‹liflkilerinin Kültürel Boyutu”, Marmara
Üniversitesi, Avrupa Araflt›rmalar› Dergisi, 11.c., 1-
2.s.: 169-209.
Raschmann, Simone-Christiane (2002),
“Schriftenverzeichnis Peter Zieme”, Splitter aus der
Gegend von Turfan (Hazl. M. Ölmez/ S.-C. Rasch-
mann), Türk Dilleri Araflt›rmalar› Dizisi: 35, ‹st.:
27-50.
39
 GÖRDÜ⁄Ü RÜYA SONUCU ÂfiIK OLMAYA
GÜNÜMÜZDEN B‹R ÖRNEK:
SORGUNLU M‹SK‹N YUSUF

A contemporary sample for becoming a bard as a result

of having a dream: Sorgunlu Miskin Yusuf

Yrd. Doç. Dr.Ali YAKICI*

ÖZET
Ozanlar›n miras›n›n günümüzdeki devam ettiricileri olan âfl›klar Türk edebiyat›n›n önemli temsilcile-
ridir. Âfl›kl›¤a bafllamada etkili olan ögelerin bafl›nda rüya motifi gelmektedir. Rüya ile âfl›k olman›n hâlâ
devam etti¤i görülmektedir. Günümüzde rüya ile âfl›k olan gelenek temsilcilerinden biri de Sorgunlu Mistik
Yusuf’tur.
Anahtar Kelimeler
Âfl›k, ozanl›k gelene¤i, rüya, Miskin Yusuf.
ABSTRACT
Âfl›ks are keeping up inheritance of ozan the important representatives of Turkish Literature. Dream
motif is the most important thing for beginning of Âfl›kl›k. The one of the tradition representatives who are
being âfl›k in his dreams is Sorgunlu Mistik Yusuf.
Key Words
Âfl›k, tradition of ozan, dream.

Ozanl›k gelene¤inin devam› olan ve
Türkiye sahas›nda da 16. yüzy›ldan iti-
baren Türk edebiyat›n›n önemli bir flu-
besi olarak yerini alan âfl›k edebiyat›,
yüzy›llar içinde önemli temsilciler yetifl-
tirmifl, musiki fliir gelene¤i içinde birçok
tür, flekil ve makamda verilen yüzlerce
eseri bünyesinde toplam›flt›r.
Türk kültürünün dinamik unsurla-
r›ndan biri olan, oluflturdu¤u kendine
özgü gelenekle insan topluluklar›na nü-
fuz eden ve kitlelere mal olan âfl›k ede-
biyat›n›n, yeni temsilciler kazanarak ya-
flant›s›n› sürdürmesinde etkisi görülen
gelenek ö¤elerinin bafl›nda “rüya” motifi
gelmektedir.
“Âfl›k edebiyat› gelene¤i içinde sade
kiflilikten sanatç› kiflili¤e geçiflte önemli
role ve fonksiyona sahip rüya motifi, Or-
ta Asya Türk kültüründe yer alan fia-
manl›¤a girifl merasimlerinin ‹slâmiyet
ve Osmanl› kültürü alt›nda sembollefle-
rek “Kültür Örne¤i Rüya Motifi”ne dö-
nüflmesiyle ortaya ç›km›flt›r.”(Günay
1992: 97)
Günay, rüya tiplerini “As›l tip rüya-
lar” ve “Müstakil rüya tipleri” olarak s›-
n›fland›rmaktad›r. As›l tip rüya motifi-
nin plan›n› ise; “Haz›rl›k devresi, Rüya,
Uyan›fl ve ‹lk deyifl” biçiminde vermek-
tedir.
Günay, rüyan›n görülüflündeki
farkl›l›klar› da befl bafll›k alt›nda topla-
m›flt›r:
1.Kutsal kiflilerle kutsal say›lan bir
yerde karfl›laflma.

* Gazi Üniversitesi Gazi E¤itim Fakültesi Ö¤retim Üyesi

40 http://www.millifolklor.com

2.Pir elinden bade içme.
3.Sevgilinin kendisiyle veya resmiy-
le karfl›laflma.
4.Pirler kahramana bilmesi gere-
ken bilgileri ö¤retirler.
5.Kahramana bir mahlas verilerek
deyifl söylenmesi istenir.
Yaz›m›z›n konusunu oluflturan gü-
nümüz âfl›klar›ndan Sorgunlu Miskin
Yusuf, yukar›daki s›n›fland›rmada rüya-
n›n görülüflünde ilk s›rada yer alan
“Kutsal kiflilerle kutsal say›lan bir yerde
karfl›laflma” esas›na uygun bir rüya gör-
mesi sonucunda ilk deyifllerini söylemifl
ve âfl›kl›¤a ad›m›n› atm›flt›r.
Sorgunlu âfl›k Miskin Yusuf, ö¤ret-
men As›m Kara’ya 2001 y›l›nda rüyas›n›
flu flekilde anlatm›flt›r: “1992 y›l›yd›. Bir
gece rüyamda Peygamber Efendimizi
gördüm.Efendimiz bana dikdörtgen biçi-
minde dört tane tafl verdi. “Al bunlar›
duvar yap” dedi. Ben de “Efendim, bun-
lardan duvar olmaz” dedim. Bunun üze-
rine Efendimiz gülerek “Öyleyse onlar› at
gitsin” dedi. Ben de “Efendim, sizin elini-
zin de¤di¤i fleyleri nas›l atar›m” diyerek
tafllar› cebime koydum. Rüyadan titre-
meyle ve ter içinde uyand›m. Kendimde
bir farkl›l›k hissettim. Heyecan›m hâlâ
gitmemiflti. Hemen “Kader” bafll›kl› fli-
irim dile geldi. Ard›ndan da Efendimize
hitaben “Dönüfl” adl› flu fliirimi söyledim:
Âlemlere rahmet ola gönderdin
Resulü Ekrem’i bilenlerdenim
Gafil idim do¤ru yola gönderdin
A¤larken flâd olup gülenlerdenim
Nebinin nurundan arfl› âlay›
Yedi kat gökleri sonsuz semay›
Bunca y›ld›zlar› günefli ay›
Yaradan’a hayran kalanlardan›m
Okudum Kuran’› ederken hece
Bir gece yaratt›n bin aydan yüce
Huzuru mahflerde hâlimiz nice
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Nâr-› cahîminden y›lanlardan›m
Zikreder ad›n› seherde kufllar
Secde-i rahmana e¤ilen bafllar
Ellerim duada gözümde yafllar
Hakikat bahrine dalanlardan›m
Bir Miskin Yusuf’um yan›yor içim
Affeyle günah›m ba¤›flla suçum
Hak vaki olunca yüklenir göçüm
Üç günlük âlemde yalanlardan›m
Yusuf Y›ld›r›m, 1945’te Yozgat’›n
Sorgun ilçesinin Küçüktafll›k köyünde
do¤mufltur.
Dördü erkek, ikisi k›z alt› kardeflin
üçüncüsü olan âfl›k, okula gitmemifl,
okuma yazmay› kendi gayretiyle ö¤rene-
rek d›flardan girdi¤i s›navlarla bir ilko-
kul diplomas› almay› baflarm›flt›r.
Geçimini terzilik yaparak sa¤layan
âfl›¤›n günümüzde de aktif olan küçük,
mütevazi, genellikle âfl›k sohbetlerinin
yap›ld›¤› terzihanesi Yozgat’›n merkezin-
dedir..
Evli olan Miskin Yusuf’un bu evlili-
¤inden dördü k›z, ikisi erkek toplam alt›
çocu¤u bulunmaktad›r.
O¤uz, Yozgat âfl›kl›k gelene¤iyle ilgili
çal›flmas›nda (O¤uz 1994) 20. yüzy›l› de-
¤erlendirirken Yusuf Y›ld›r›m d›fl›nda, ad›
Yusuf olan iki ayr› âfl›¤a yer vermifltir.
Âfl›k Miskin Yusuf, gelene¤e ba¤l›
seyahatlere ç›kmam›flt›r. Askerlik göre-
vini yapmak üzere Denizli, ‹stanbul ve
‹skenderun’a gitmifltir. Ayr›ca, 1970-
1978 y›llar› aras›nda iflçi olarak gitti¤i
Almanya’da bulunmufltur.
Bugüne kadar yap›lan çal›flmalarda
ad›ndan söz edilmeyen Miskin Yusuf,
günümüzde Yozgat âfl›kl›k gelene¤ini
temsil eden âfl›klar aras›nda yer almak-
ta, televizyon programlar›na kat›lmak-
ta, yerel gazetelerde fliirleri yay›mlan-
maktad›r. Yüz kadar fliiri bulunan Yusuf
Y›ld›r›m, duruma göre fliirlerinde mah-
41
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68

las›n›“Miskin” ya da “Miskin Yusuf” ola- Göze çarpar Cam›zl›¤›n yokuflu

rak tapfl›rmaktad›r.
Âfl›k, fliirlerinin tamam›nda 8 ya da
11’li hece kullanm›flt›r. fiiir türleri ara-
s›nda ise koflma ilk s›ray› almakta-
d›r.Sanat›n›n oluflumunda Karacao¤lan,
Erzurumlu Emrah, Pir Sultan Abdal,
Âfl›k Veysel gibi ustalardan etkilendi¤ini
belirten Miskin Yusuf’un fliirlerinde da-
ha çok aflk konusunu iflledi¤i görülmek-
tedir.
fi‹‹RLER‹NDEN ÖRNEKLER
Ç›rç›r p›nar›n›n yorgun ak›fl›
Çaml›¤›n bafl›ndan bir kufl bak›fl›
Yukardan afla¤› süzeyim bafltan
Kerç verir Sinan’a Cami-i Kebir
Bir hayâl ürünü edilir tabir
Avlusunda meskun yüzlerce kabir
Silinmifl tafllar› yazay›m bafltan
Menekfle Deresi Kevenli Burun
Geyik Tepesine bir çad›r kurun
Kirazl› Yayla’y› Miskin’e sorun
fiirin göllerinde yüzeyim bir gün

GÖNÜL HANCISI
BOZOK YAYLASI
Yine yüre¤imde sevda sanc›s›
Bozok yaylas›n›n yücelerinde
Vurdu yerden yere tafllara beni
Rüzgarlar sevdal› yeller sevdal›
Kader yolcusuydum gönül hanc›s›
Aç›l›r gizemli gecelerinde
B›rakt› ya¤mura yafllara beni
Laleler sevdal› güller sevdal›

Müzmin imifl bu dert beni uylad›

Bekleyim yollar› bir haber ver de
Hayallerim ak gerdana yaylad›
Da¤lar›n göklere de¤di¤i yerde
Dedim kul olay›m kurban eyledi
Öter fleyda bülbül vakti seherde
Ela göz üstüne kafllara beni
Yapraklar sevdal› dallar sevdal›

Tutmad› elimden zalimin k›z›

Yalç›n kayalara flahinler konar
Birlikte geçirdik bahar› yaz›
El vursam yaralar yeniden kanar
B›rakt› vefas›z görünce güzü
Karalar ba¤lasam el beni k›nar
Bitip tükenmeyen k›fllara beni
Yefliller sevdal› allar sevdal›

Kalem bilmez k›r›las› elleri

Boz dumanl› da¤lar›n› görmeli
Yazar diye hep beklerim yollar›
Yükse¤inde lale sümbül dermeli
Hesap edip sayamad›m y›llar›
Al giyinir güzelleri sürmeli
Sald› hayallere düfllere beni
Zülüfler sevdal› teller sevdal›

Bir zerre lutfeyle miskin kuluna

Dikenlidir miskin bizim yöreler
Sevday› aflk›ndan gönül dal›na
Yel vurdukça gonca gülü bereler
Bafl koymufltum bir soysuzun yoluna
Akar boz bulan›k coflkun dereler
Yem etti kurtlara kufllara beni
Ya¤murlar sevdal› seller sevdal›

SEVDA Z‹NC‹R‹
YOZGAT
Gönül fehmeylemez düfltü¤ü hâli
B›rak›n ne olur kendi hâlime
Karac’o¤lan gibi yelme¤e durmufl
Yozgat’› bir daha gezeyim bafltan
Bir fiirin yâr için Ferhat misali
Bir ka¤›t bir kalem verin elime
Aflk›n da¤lar›n› delmeye durmufl
Karl› da¤lar›n› çizeyim bafltan

Hâl almaz dertlerim bekler s›rada

Dem vuray›m kadir k›ymet bilenden
Bafl› boz dumanl› da¤lar arada
Sürmeli’den E¤rice’den fiölen’den
Sanki fiahsenem’le ermifl murada
Sabah›n günefli Muslubelen’den
Âfl›k Garip gibi gülmeye durmufl
Do¤arken tasvire bezeyim bafltan

42 http://www.millifolklor.com

Arzu’dur Kamber’in hayali düflü
Ne idi Mecnun’un çöllerde ifli
Kerem’i yakarken aflk›n atefli
Asl› göz yafllar›n silmeye durmufl
Dadafl diyar›nda Emrah’›n sesi
Mest eder insan› keskin nefesi
Dar geliyor can bülbüle kafesi
Uçup daldan dala selmeye durmufl
Felek hasret k›ld› Miskin’e yâri
Küllenmez sinede firkatin nâr›
Gahi Veysel olur gahi Dindarî
Aflk›n umman›na dalmaya durmufl
S‹TEM
Gönül hayalinle avunmaz oldu
Her gecem gündüzüm zâr bundan böyle
Ça¤lay›p gözyafl›m bendini ald›
‹stemem silmesin yâr bundan böyle
Yine sarpa sard› sevda yollar›
Sana dü¤ün bayram giyin allar›
O benim sevdi¤im beyaz kollar›
Ellerin boynuna sa bundan böyle
Felek hançerini ba¤r›na vursun
Geçti¤in yollara pusular kursun
Uzaktan uza¤a a¤ar›p dursun
Bafl›n pâre pâre kar bundan böyle
Siyah zülfün benzer kara y›lana
Uzan›p da ak gerdana dolana
Hoyrat girmifl yâr ba¤›n› talana
Kar›fls›n güllere hâr bundan böyle
De¤iflsin dünyan›n düzeni seyri
Düflürsün seni de yârinden ayr›
Bekleme yollar› yetmez mi gayr›
Öldü bil Miskin’i var bundan böyle
NEDAMET
Niye ç›kt›n yollar›ma yokuflta
Ne beni sorsayd›n ne sorulsayd›n
Kör olsayd› gözler o ilk bak›flta
Ne beni görseydin ne görülseydin
Hoyrat k›rm›fl sar›ld›¤›n dallar›
fieyda bülbül çoktan tutmufl yollar›
Dolay›p boynuma beyaz kollar›
Ne beni sarsayd›n ne sar›lsayd›n
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Gönül destur ister gurbet ellere
Tutuluyor bir hâl olmufl dillere
Sevda bahçesinden susuz çöllere
Ne beni sürseydin ne sürülseydin
Sevdan kara bulut bafl›mdan gitmez
Esip ac› poyraz kenara itmez
Zâlim felek ile u¤rafl›m bitmez
Ne beni yorsayd›n ne yorulsayd›n
Aflk›n hançerini vurdun yerine
Onulmaz yaray› açt›n derine
fiu dünyada Miskin denen birine
Ne gönül verseydin ne verilseydin
TALAN
Dar a¤ac› kurup ipe çekerler
Yetiflin yurdumda talan var desem
Yavuz h›rs›z gibi bask›n ç›karlar
Milletin mal›n› çalan var desem
Att›¤› ad›mdan sorumlu herkes
Vazife namustur vatan mukaddes
Is›r›r insan› etmeyin heves
Sinede beslenen y›lan var desem
Aln›m›n terini helal lokmay›
Huy etmifl vermeden bafla kakmay›
Ö¤rendi gariban kemer s›kmay›
fiu günde ac›ndan ölen var desem
Her fleyden ucuzdur yurdumda emek
Kuru so¤an ile olmuyor yemek
Et yerine geçer imifl mercimek
‹nanmam bu sözde yalan var desem
Miskin Yusuf der ki sineyi oymak
Ç›kar›p yüre¤i meydana koymak
Suç olmaktan ç›kt› vatan› soymak
Affedip h›rs›z› salan var desem
KAYNAKLAR
Günay, Umay; Türkiye’de Âfl›k Tarz› fiiir Gele-
ne¤i ve Rüya Motifi, Ankara 1992.
Köprülü, M.Fuat; Edebiyat Araflt›rmalar›, An-
kara 1986
O¤uz, M.Öcal; Yozgat’ta Halk fiairli¤inin Dü-
nü ve Bugünü, Ankara 1994.
___________; Halk fiiirinde Tür, fiekil ve Ma-
kam, Ankara 2001.
43
 N‹YAZ‹ YILDIRIM GENÇOSMANO⁄LU’NUN
DEDE KORKUT’TAN SALUR KAZAN DESTANI ‹LE
BULUD KARAÇORLU SEHEND’‹N KARACIK ÇOBAN
(SALUR KAZAN DESTANI) DESTANININ
KARfiILAfiTIRILMASI

A Comparative Study Between the Work of Niyazi Y›ld›r›m

Gençosmano¤lu’s “The Epic Story of Salur Kazan from the Book of Dede
Korkut” and the Work of Bulud Karaçorlu Sehend’s “Karac›k Çoban
(Salur Kazan Epic).”

Yrd.Doç.Dr. Hamiye DURAN*

ÖZET
Dede Korkut Kitab›’nda bulunan on iki hikâyeden birinde yer alan Karac›k Çoban konusu, 20.yüzy›l
flairlerinden Niyazi Y›ld›r›m Gençosmano¤lu ve Karaçorlu Sehend taraf›ndan nazma çekilmifltir.
Bu çal›flmada bu iki destan, flekil, kompozisyon, anlat›m, dil ve üslup bak›m›ndan karfl›laflt›r›lmakta-
d›r.
Anahtar Kelimeler
Destan, dil, üslup, flekil.
ABSTRACT
The story of Karaç›k Çoban (Shepherd), which is one of the twelve tales in Dede Korkut book, was ver-
sified by Niyazi Y›ld›r›m Gençosmano¤lu and Bulud Karaçorlu Sehend who were 20th century poets.
In this study, these two epics are studied comperatively according to their forms, composition, expres-
sion, language, and style.
Key Words
Epic, Language, Style, Form

Milletlerin ilk dönemlerdeki inanç f›zas›n› nesiller boyunca meflgul edecek

sistemlerini, faziletlerini, hayat tarzlar›
ve kahramanl›k maceralar›n› manzum
olarak anlatan destanlar, her milletin
sahip olmak istedi¤i eserlerin bafl›nda
gelmektedir. Tabiî destanlar› olmayan
milletler sun’î destanlar yaratmak sure-
tiyle kendilerine mazi oluflturmak yolu-
na gitmifllerdir. Çünkü destanlar millet-
lerin halk hayalinin efsaneler yaratma-
ya elveriflli en eski devirlerde yaflad›¤›n›
ve o milletin tarihinde halk hayat ve ha-
hadiselerin oldu¤unu anlatan önemli
eserlerdir.
Destanlar çeflitli görevler ifa eder-
ler. Bunlardan en önemlisi ve tabiî olan›
herhangi bir flekilde ba¤›ms›zl›k müca-
delesi veren veya ba¤›ms›zl›¤› tehdit al-
t›nda olan milletlerde millî benli¤i uyan-
d›rmak ve bar›fl zaman›nda zor bir görev
öncesinde motivasyonu sa¤lamakt›r. Bu-
nun yan›nda destanlar fikir ve sanat ba-
k›m›ndan büyük önem tafl›r ve çeflitli sa-

* Gazi Üniversitesi Gazi E¤itim Fakültesi Ö¤retim Üyesi

44 http://www.millifolklor.com

nat eserlerine de kaynakl›k ederler.Re-
sim, müzik, gösteri sanatlar› ve günü-
müzde sinema ve tiyatroda ifllenen en
önemli konular aras›nda yer al›r.
Türk tarihi bu manada zengin bir
destan edebiyat›na sahiptir. Ancak bu
destanlar, Yunanl›lar›n ‹lias (‹lyada)
destan›, ‹ranl›lar›n flehnâmesi veya Fin-
lilerin Kaleva destan› gibi ifllenmifl des-
tanlar de¤ildir. Türk destanlar›n›n eli-
mizde bulunan parçalar› ya sözlü gele-
nek yoluyla gelen derlemeler ya o dö-
nemde iliflkide bulunduklar› kavimlerin
yaz›l› eserleri yada tarihin çeflitli devir-
lerinde çeflitli sebep ve vesilelerle Türk
ayd›n ve yazarlar› taraf›ndan kaleme
al›nm›fl eserlerdir.
Bu manada Türk kültürü için bü-
yük de¤er tafl›yan destanlardan biri ve
en önemlisi Dede Korkut Destanlar›d›r.
Olufltu¤u dönemden çok sonra 15. yüz-
y›lda kaleme al›nm›fl olan bu destan
parçalar›, Türk kültürü içinde edebiyat-
tan dile, tarihten co¤rafyaya, folklora ve
baflka alanlara kaynakl›k etmesi sebe-
biyle paha biçilmez bir kaynak olarak
de¤erini muhafaza etmeye devam et-
mektedir.
Milli bir destan özelli¤i tafl›yan De-
de Korkut destan› için Prof. Dr. Fuat
Köprülü’nün “Bütün Türk Edebiyat›n›
terazinin bir gözüne,Dede Korkut’u
Öbür gözüne koysan›z,dede Korkut yine
a¤›r basar.” sözü onun önemini ifade et-
mek için yeterlidir.(Ergin, 1963:5)
Dede Korkut Destanlar› 20 yüzy›l-
da araflt›rmac›lar›n yan›nda destan flair-
lerinin de dikkatini çekmifltir. Ziya Gö-
kalp, Basri Gocul, Niyazi Y›ld›r›m Gen-
çosmano¤lu, Bulud Karaçorlu Sehend
gibi araflt›rmac› ve sanatç›lar bu destan-
lar›n bir k›sm›n› nazma çekme yoluna
gitmifllerdir. (Sakao¤lu, 1998:721) Gen-
çosmano¤lu, 12 destan parças›ndan iki
tanesini; Sehend ise alt› tanesini nazma
çekmifltir.(Gençosmano¤lu,1976) (Se-
hend, 1980)
Bu çal›flmada her iki flairin Salur
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Kazan Destanlar›n›, nazm edilifl sebebi,
flekil, kompozisyon, dil ve üslup aç›s›n-
dan karfl›laflt›raca¤›z.
fiEK‹L
Gençosmano¤lu eserine tek dört-
lükten meydana gelen “Besmele”; üç
dörtlükten meydana gelen “Dilek” ve yi-
ne üç dörtlükten meydana gelen “Hü-
küm” bafll›kl› 8’li hece kal›b›yla yaz›lm›fl
dörtlüklerle bafllam›fl, daha sonra as›l
destana geçmifltir. As›l bölüm, konuya
uygun nesir bafll›klarla birbirinden ay-
r›lm›fl 24 fliir parças›ndan meydana gel-
mifltir. Bu parçalar›n her biri befllikler-
den oluflmufl muhtelif say›da k›talard›r.
( Gençosmano¤lu, 1976:7-20)
fiair, her fliir parças›nda ayn› naz›m
birimini, ayn› vezni ve kafiyelenifl tarz›-
n› kullanarak eserine flekil bak›m›ndan
bütünlük kazand›rm›flt›r.
Hecenin 6+5=11 ve 4+4+3=11’li ka-
l›b›yla kaleme ald›¤› fliirlerinin kafiyele-
nifli ise flöyledir. Afla¤›daki örnekte de
görüldü¤ü gibi ‹lk üç m›sra birbiri ile,
son iki m›sra da kendi aras›nda kafiyeli-
dir.
“Bugün yine bir ota¤da flölen var
Y›r söyleyen, el flaklatan gülen var
Dediler ki, ota¤a bir gelen var
Karfl›lay›p yol açt›lar gelene
Dedem Korkut yom getirdi flölene (G.24)
“fiökli Melik der Kazan’›n ota¤›
Ota¤ de¤il flimdi bir kan bata¤›
Çakallara kals›n, arslan yata¤›
Geceleyin yaman vurduk O¤uz’u
Zincirledik elleriyle Uruz’u (G.48)
Gençosmano¤lu’nun eserindeki an-
lat›m, naz›m birimi ve vezindeki yekne-
sakl›¤a ra¤men ak›c› ve hareketlidir. Bu
vezin de¤iflik duraklar›, kafiye düzeni ve
kafiye çeflitleri ile sa¤lanm›flt›r. fiair,
beflliklerden kurulu k›talar›n ilk üç dize-
sinde genellikle 6+5=11 durakl› hece
veznini kullan›rken, son iki dizede
4+4+3=11 durakl› hece veznini kullan-
maktad›r. Ayn› parçada de¤iflik durakla-
r›n bulunmas› bir eksikli de¤il, bilakis
fliir boyunca sürüp giden tekdüzeli¤i or-
45
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
tadan kald›ran önemli bir özelliktir. R›-
za Nur da “sezür de¤ifltirmek monoton-
lu¤u gidermek için müessir bir vas›tad›r
ve Türk orijinal fliirinin en mühim esas›-
d›r” demektedir.(Dizdaro¤lu:1969, 28).
Gençosmano¤lu da bu özelli¤i fliirinde
fluurlu olarak kullanmakta ve bu sayede
ahenk zenginli¤i oluflturmaktad›r.
fiair eserinde, daha çok yar›m kafi-
ye ve zengin kafiye kullanm›flt›r. Kafiye-
li m›sralarda yer alan redifler bir veya
birden çok kelime gruplar›ndan olufl-
maktad›r. Eski Türk fliirinin en önemli
unsurlar›ndan olan redif, baz› m›sralar-
da fliirin ana fikrinin bazen de bir duy-
gulan›fl›n yüksek perdeden ifadesi için
kullan›lan bir unsur olarak görülmekte-
dir. Bu da m›sralar aras›ndaki ses ahen-
gini kuvvetlendirmektedir.(s.53)Örnek-
lerden de anlafl›laca¤› gibi, farkl› durak-
lar, kafiye düzeni, kafiye çeflitleri ve re-
diflerin zenginli¤i destan› ak›c› ve hare-
ketli bir hâle getirmifltir.
“fiölenlerde dokuz türlü afl yenir
Ala geyik, süt kuzusu, kufl yenir
Ak k›m›zla tafl da olsa hofl yenir
Dedem korkut varsa e¤er flölende
Toy kurulur afl›n sonu gelende (G.23)
“Be¤lere be¤, bana ozan derler hey
Yüzy›llarca dilde gezen derler hey
Ulaflo¤lu Salur Kazan derler hey
Bir be¤ vard›, y›rt›c› kufl bak›fll›
Kendi ceylan at› ceylan sekiflli (G.25)
“Burla Hatun, k›rk ince k›z elele
K›rk bahad›r yi¤it Uruz elele
Salur Kazan bütün O¤uz elele
Yag›z yere demir kaz›k vurdular
Alasayvan, alt›n ota¤ kurdular (G.158)
Sehend’in Saz›m›n Sözü adl› eseri,
ise, bafltan sona kadar uzun bir manzu-
me hâlindedir. Sehend, 1549 m›sradan
meydana gelen eserinde ayn› naz›m biri-
mini kullanmam›flt›r. Destan›n 373 m›s-
ra olan bafllan›fl bölümünün 248 m›sra-
s›n› dörtlükler halinde yazan flair, ara-
daki 45 m›sray› üçlük, dörtlük, befllik ve
daha fazla m›sral› bentlerle yazm›fl-
t›r.(S.170-179-195)
As›l hikayede ise muhtevaya uygun
46
olarak ikilik, üçlük, dörtlük, befllik, alt›-
l›k ve daha fazla m›sral› bentlere yer
vermifltir. Bilhassa as›l hikayede uzun
tasvirler ve konuflmalar çok m›sral› k›-
talarla ifade edilmifltir.(S.183- 184-185)
Bu durum anlat›ma canl›l›k ve hareket
kazand›rm›fl, anlat›m› tekdüzelikten
kurtarm›flt›r. Naz›m biriminde görülen
bu durum vezinde de dikkati çekmekte-
dir. Hece vezniyle kaleme al›nm›fl des-
tanda de¤iflik vezinler kullan›lmaktad›r.
Dörtlüklerle yaz›lm›fl bafllan›fl bölümün-
de 6+5=11 ve 4+4+3=11’li hece vezni kul-
lan›lm›fl as›l hikayede ise daha çok
4+3=7’li hece veznine yer verilmifltir.
Kullan›lan di¤er kal›plar ise dörtlü, alt›-
l›, sekizli, on ikili vezin kal›plar›d›r. K›sa
ve uzun m›sralar›n bulunuflu Sehend’in
eserinin bir baflka özelli¤idir.Yükselen
ve alçalan heyecanlar bu flekilde ifade
edilmifltir. Serbest denecek kadar ikili,
beflli, dokuzlu hecelerden meydana gel-
mifl m›sralar mevcuttur.
Meni bayra sald›lar
Haray kopartt›m,
Can atd›m,
Olmad›, olmad›!
‹ndi… (S.164)
Salur kazan›n yurdu ile söyleflti¤i
bölüm on ikili, su, kurt ve köpekle söy-
leflti¤i bölümler ile Uruz’un a¤açla ko-
nufltu¤u bölüm on birli hece vezniyle-
dir.(S. 183-184-185) Çobanla konufltu¤u
dörtlük ise birinci m›sra on üçlü, ikinci
m›sra on ikili üçüncü ve dördüncü m›s-
ralar ise on birli hece vezniyledir.(S.
186) Duraklarda ise belli bir düzen gö-
rülmemektedir. Örnekler;
“Öpürem dedenin cömerd elini,
-Ata o¤lun himmet dileyir senden
Bil ki ellerimin hali yamand›r
Esirgeme hay›r duavi menden (S..161)
“Ç›nk›m ç›nk›m kayalardan ç›kan su,
fiak›lday›p derelerden ahan su
A¤›r a¤›r kayalar› h›rladan
Denizlerde gemileri oynadan
fiahbaz atlar boz ayg›rlar içen su
K›z›l deve üzerinden geçen su” (S. 184)
http://www.millifolklor.com

“Tutuldu salur kazan
Gözlerine doldu kan
Kara ba¤r›m dar›ld›
Yomah kimi sar›ld›
Könlü teflvifle tüfltü
Kan tamarlar› flifldi
Köçün izini tapd›
Heyledi at›m çapt›” (S. 183)
“Her parçam her tikim,
Bir kurt a¤z›nda
Babam›n keskin k›l›nc›
Paslan›p çürüyüp k›nda
...
“Azerliyem”-deyin
Papa¤› k›ll› k›lç›kl›
Üz-gözü senger palç›kl›
Dönmez cömerdlerine
Bilmirem hardad›..
Har...da...
Kula¤ as ata
Bu derdli o¤luva, kula¤ as
Hans› derdimi deyim
Hans› tiskilimi deyim
Sizden sonra namerdler” (S. 163)
Sehend’in eserinde kafiye unsuruna
Gençosmano¤lu kadar önem verilmemifl-
tir. Kafiye düzeni olarak, dörtlükler ha-
linde yaz›lan m›sralarda 3. ve 4. m›sra-
larda birbiri ile kafiyeli, di¤er m›sralar
serbesttir. Di¤er bölümlerde ise belirli
bir kafiye düzenine uyulmam›flt›r. Ge-
nellikle iki m›sra birbiri ile kafiyelendi-
rilmifltir. Kafiye çeflidi olarak yer yer re-
difli yar›m ve tam kafiyelere yer veril-
miflse de daha çok ses benzerlikleriyle
yetinilmifltir. Ses benzerlikleri ise za-
man zaman redif ve tekrarlarla sa¤lan-
m›flt›r.Örnekler:
“Atan›n ad›n› bat›ran o¤ul
Atan›n yurdunda kalmasa eydir,
‹¤itde i¤itlig,namus ar gerek
Namuss›z o¤ullar olmasa eydir” (S. .165)
“Her zaman bafl uca yaflamak üçün
O asr›n hünerin öyrenmek gerek
Ataya güvenmek hüner de¤ildir
Dünyada hünere güvenmek gerek”(S. 167
“C›lav yehir kafl›nda
Üç yüz igit bafl›nda
O¤lum Uruz atlans›n
Obam üste dayans›n
Deye han verdi ferman
Kalhd› geyindi haftan
Haz›rl›klar baflland›
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
‹¤idler silahland›
Kabahca “ konur at›”
Çekdiler Serdar mindi
“Tepel kaflka ayg›r›”
Dal›nca “Dönder” mindi” (S.171-172)
“Biler esir oldu
Helali o¤lu k›z›
K›rh i¤idiyle tutduh
O¤lanc›¤› Uruz’u
Bir ya¤› yerden durur
A¤z›n bozur dem sal›r
-Ne deyirsiz hele de
Bir ac›¤›m›z kal›r
fiökli Melik tutulur
Kara kan› karal›r
-Mere eclaf de görüm
Ne ac›¤›m›z kal›r?” (S. 175)
KOMPOZ‹SYON VE MUHTEVA
Kompozisyon olarak destanlarda,
destan anlatma gelene¤ine uygun olarak
bafllang›ç,as›l destan ve bitirifl(dua) bö-
lümlerinden meydana gelmifltir. Ancak
bu bölümler flairler taraf›ndan farkl›
farkl› ifllenmifltir.
Gençosmano¤lu’nun destan›nda
bafllang›ç bölümü15 m›srad›r. Bu k›s›m
destana girifl mahiyetindedir. fiair, O¤uz
ilinde yap›lan bir flölenden bahsetmekte-
dir. fiölende Dede korkut, bu destan›
orada olanlara anlatmaktad›r. Genços-
mano¤lu eserine, kendi a¤z›ndan söylen-
mifl tek dörtlükten meydana gelen bir
“Besmele”, üç dörtlükten meydana gelen
“Dilek” ve yine üç dörtlükten meydana
gelen “Hüküm” bafll›kl› fliirle bafllam›fl
(S.7-20),as›l destan k›sm›n› ise bizzat
Dede Korkut anlat›r gibi hikâye tarz›n-
da kaleme alm›flt›r.(s.21) Bu bak›mdan
okuyucu Gençosmano¤lu’nun eserini
okurken kendisini daha çok karfl› karfl›-
ya hisseder.
Gençosmano¤lu, bir yerde hikâye
etme tekni¤ine benzer bir söyleyifle de
baflvurmufltur. Ayn› söyleyifl Sehend’de
de vard›r.
O¤ul o¤ul diye feryad eyledi
Uruz burada görelim ne söyledi (G.s.123)
…….
Dal›ca yene demifl
Görek neler demifl (S.199)
47
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Sehend’de ise bafllang›ç bölümü
“bafllanifl” çok uzun tutulmufltur. 373
m›srad›r. Sehend, destan›n bafl›nda “Ar-
t›k ‘karanl›k’dan söz açsam meni k›na-
ma; demifller: “Afl›k gördi¤in söyler.” di-
yerek kendisini zaman›n afl›¤› (ozan)
olarak niteler. Çünkü ozanlar›n halk›n
gören gözü, dileyen kula¤›, söyleyen dili
oldu¤una dair bir kabul söz konusudur.
Destanc› ile dinleyiciler aras›nda
karfl›l›kl› yak›nlaflmay› sa¤layan baflla-
n›fl bölümünde Sehend, kendi halk›na
azadl›k ve hürriyet yolunu göstermek
için onlar› maziye döndürmüfl, bu flekil-
de millî fluur ve duygular›n› uyand›rmak
istemifltir. Karanl›klarla ayd›nl›klar ara-
s›nda kalm›fl insanlardan bahsetmekte,
isteyenlerin bu karanl›klar aras›ndan
yol bulabilece¤ini, küçük bir ›fl›¤›n in-
sanlar› ayd›nl›¤a ç›karabilece¤ini anlat-
maktad›r.Felaketlerin kurtulufla erece-
¤ini, ac› günlerin tatl› günleri olaca¤›n›,
devaml› matem veya devaml› mutluluk
olamayaca¤›n› anlat›r.(S. 15)
Sehend, daha sonra raflar aras›nda
buldu¤u bir kitapla kendini geçmiflin de-
rinliklerinde bulur, hayal alemine dalar.
Bu, Dede Korkut’un kitab›d›r. Dede Kor-
kut’la söyleflir.Kendi halk›n›n, torunlar›-
n›n ve bir zamanlar O¤uz yaylalar›nda
at koflturan yi¤itlerin esir, ilin oban›n
periflan oldu¤undan bahseder. Dede Kor-
kut’un a¤z›ndan nasihatler al›r, kendisi-
ni de zaman›n (roket ve atom asr›) Dede
Korkut’u oldu¤unu söyler. Dede Kor-
kut’u ö¤üt vermeye davet eder. Bu des-
tan› Dede Korkut’tan alarak anlatm›flt›r.
Sehend, bu bölümde hem okuyucu-
yu destana haz›rlam›fl hem de ona-özel-
likle kendi halk›na özgürlü¤e giden yol-
da - nasihat ederek yol göstermifltir.
(S.153-168)
As›l hikâye ile bafllan›fl bölümü ara-
s›nda ise bir tekerleme hissini uyand›-
ran flu befllik vard›r.
“Halk metellerinden, “Üflüdüm ha üflüdüm
Da¤dan alma dafl›d›m
Almac›¤›m› ald›lar
Mene zulüm k›ld›lar-Men zulümden bezerem”
(S.168)
48
Sehend, eserinde bunun gibi baz›
halk ve masal tekerlemelerini yeri geldi-
¤inde kullanm›flt›r.
Derelerden sel kimi
Depelerden yel kimi S.182)
…..
Üflüdün ha üflüdüm
Daldan alma dafl›d›m
Almac›¤›m› ald›lar
Mene zulum k›ld›lar
Men zulümde bezerem (S.168)
….
Mere ay fiökli Melik
Börkünün ucu delik (S. 201)
….
Yeddi min zat› kar›k
Donunun ard› yar›k (S. 73)
Karfl›l›kl› konuflma bölümleri, oriji-
nal metinde oldu¤u gibi her iki eserde
de yer almaktad›r.
Örnekler: Gençosmano¤lu’ndan,
“Alada¤dan gün aflanda kayg›l›
Ya¤›z aln› be¤ önünde sayg›l›
Bile¤i sert, yüce gönlü duygulu
Kara Çobn, kafire baç verdin mi?
Obam göçmüfl flurac›ktan gördün mü?
Karac›k der: “Görmez olsam ye¤ idi,
Yal›n ayak giden Uruz be¤ idi.
Zincirlenmifl üç yüz koçak yi¤idi…
Ölmüfl müydün yitmifl miydin a Kazan
Hiç böyle ifl etmifl miydin a Kazan”
Sehend’den:
“-Ünüm ünle çoban›m
Sözüm dinle çoban›m
Ev-efli¤im talan›p
Ba¤r›m od tutup yan›p
Ne haberün var mene
Kurban›m çoban sene
-Harda ölmüfldün kazan
Harda itmifldin Kazan? (S. 186)
Yine her iki flair de as›l destan bö-
lümünde, orijinal metindeki zaman, me-
kan, kahraman ve olaylara ba¤l› kalm›fl-
lard›r.
Gençosmano¤lu, as›l hikâye k›s-
m›nda baz› tasvirleri oldukça uzun tut-
mufl ve muhtevan›n zenginleflmesini
sa¤lam›flt›r. Bu ilavelerden baz›lar› flun-
lard›r:
Salur Kazan anlat›l›rken oldukça
genifl tasvir edilmifltir.(G. 25) Yine as›l
http://www.millifolklor.com

hikâyeden farkl› olarak beylerin (Dün-
dar, Karagöne, fiir flemseddin, Beyrek,
Yigenek) bindikleri atlar, görünüfl ve
cinsleri itibariyle tasvir edilmifltir.
“Kaz gö¤üslü, erkek taz› kar›nl›
Kurt kulakl›, ala geyik burunlu
Kula at›n buka¤›s› çözüldü,
Karagöne Ala Da¤a süzüldü” (G. 40-41)
Karac›k Çoban’›n gördü¤ü düfl ve
Gürcü çapulcular›yla vurufltu¤u bölüm-
de, Gençosmano¤lu, bizce ‹slâmiyet ile
Hristiyanl›¤›n savafl›n› anlatmaktad›r.
“Karac›k der düfler miyim hiç yere
Ay yükselip düflmeyince haç yere
Tepe gibi tafl y›¤d›lar üç yere
Kara çoban çözüverdi sapan›
Dedi: Kafir iyi kolla tepeni (G. 84)
Buna benzer m›sralar oldukça faz-
lad›r.
Dedi kafir kiliseni putunu (G. 84)
Gençosmano¤lu, orijinal metinde
var olan baz› k›s›mlar› ise ç›karm›flt›r.
Salur Kazan’›n esir düflen annesini kur-
tarmak için Melik’e teklifte bulunmas›,
Melik’in teklifle alay etmesi ve Karaç›k
Çoban’›n Melik’e cevab› Gençosmano¤-
lu’nun destan›nda yoktur.
Sehend’in eserinde ise bu tür ilave
ve ç›karmalara hemen hemen hiç rast-
lanmaz. As›l metinden farkl› olarak,
O¤uz beylerine sa¤rak süren kafir k›zla-
r›n›n yerine Azerbaycan güzellerini ko-
yar ve uzun uzun (33 m›srada) tasvir
eder.( S. 169)
Karac›k Çoban azald›k ve hürriyet
mücadelesinde halk› için flairin seçti¤i
ideal kahramand›r.fiaire göre bu müca-
delede birer Karac›k Çoban olunursa so-
nuç al›nabilir. Aksi hâlde bütün gayret-
ler bofluna olur. Sehend, eserini kendi
halk›n›n köreltilen millî duygu ve millî
fluurunu uyand›rmak için kaleme alm›fl,
boylar, bu fikre göre özenle seçilmifl-
tir.(Saz›m›n Sözü’ne Dursun Y›ld›r›m ta-
raf›ndan yaz›lan söz bafl›, s.24-26)
Gençosmano¤lu’nun ise böyle bir
endiflesi yoktur. Çünkü o bar›fl dönemi
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
flairidir. Millî tarihine olan ba¤l›l›¤›, iyi
bir destanc› olmas›, onu bu destan› ba-
flar›l› bir flekilde nazma çekmeye yönelt-
mifltir. Dilek ve Hüküm bölümlerinde;
anadilinde güzel bir eser vermek ve
Türk çocuklar›na tarihten tatlar tatt›r-
ma çabas› ile tarihî bir konuyu seçti¤ini
kendisi ifade etmektedir. E¤itici gaye
ikinci plana at›lm›flt›r. Bilgilendirme söz
konusudur. Dolay›s›yla flairlerin, nazm
edifl sebeplerindeki farkl›l›k, destanlar-
da da tabîi olarak bir tak›m farkl›l›klar
yaratm›flt›r.
Her iki destan, destan gelene¤ine
uygun olarak bitirifl(dua) bölümüyle so-
na erer. Olay çözüldükten sonra genel-
likle kahraman övülür ve dua edilir.
Sehend’de bitirifl bölümü 16 m›sra,
Gençosmano¤lu’nda 15 m›srad›r. Se-
hend, bu bölümde dünyan›n gelip geçici
oldu¤undan bahseder. As›l metinden da-
ha k›sad›r ve duaya yer verilmemifltir.
Gençosmano¤lu ise bu bölümde ori-
jinal metinde oldu¤u gibi duaya yer ver-
mifltir. Dua, Dede Korkut’un a¤z›ndan
bütün Türklük âlemi için yap›lm›fl,
“Tanr› Türk dilini ve ilini korusun” de-
nilmifltir. Ayr›ca Hz. Muhammed’e sala-
vat getirilmifltir.
D‹L VE ÜSLÛP
Sehend eserini Azeri Türkçesiyle ve
bu Türkçenin UrmiyeA¤z› ile kaleme al-
m›flt›r.(Sehend:27) Bunun sebebi Se-
hend’in ‹ran Azerbaycan’›nda yetiflmifl
bir Azeri Türkü olmas›d›r.Bu bak›mdan
Sehend’in eseri as›l metne çok yak›n bir
dille yaz›lm›flt›r. Çünkü as›l metin de
Azeri flivesiyledir.Ancak Sehend’in kul-
land›¤› dil orijinal metindeki dil ile ayn›
de¤ildir. Orijinal metin, Azeri flivesi
a¤›zlar›ndan Terekeme-Karapapah a¤z›-
n›n özelliklerini tafl›d›¤› hâlde(Er-
gin,1963:355), Sehend’in eseri ise Urmi-
ye a¤z› iledir. (Shend:286) Bunun sonu-
cu olarak, farkl›l›klar ortaya ç›km›fl-
t›r.bunlar› flöyle s›ralayabiliriz.
49
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Dede Korkut: (Ergin:1986,181)
Sehend:
Yigit igit
Güyegü küyegü
Toksan dohsan
Hub yüzlü hub üzlü
Peynir pendir
Köpri köprü
Gimi gemi
Diyenler deyenler
Bir Türkiye Türkü olan Gençosma-
no¤lu ise, eserini Türkiye Türkçesindeki
konuflma ve yaz› dilindeki kelimelerle
kaleme alm›flt›r. Kullan›lan bu Türkçe
bugünün sade ve canl› konuflma dili
Türkçesidir. Bu da eserde berrakl›k
meydana getirmektedir. Uydurma (Ne-
olojism) ve halk taraf›ndan benimsen-
memifl kelime ve söyleyifllere yer veril-
memifltir. Kullan›lan dil bak›m›ndan Se-
hend’e göre orijinal metinden çok farkl›
bir dil özelli¤i tafl›r. Gençosmano¤lu,
Kendi dünya görüflüne ve tarihe ba¤l›
bir kimse olarak eserinde yer yer oriji-
nal metinde geçen bir tak›m kelime, de-
yim ve söyleyiflleri aynen kullanm›flt›r.
Çünkü canland›rmak istedi¤i eski devir-
lerdir. Baz› örnekler afla¤›dad›r.
Esrik, ota¤, baç vermek, sas› dinli,
börk, na¤ra urmak, kaz boyunlu, ak pür-
çekli, görklü a¤aç, Altm›fl ögeç derisini
kürk eden, ölmüfl müydün yitmifl miydin
a Kazan….gibi
Üslubun en önemli özelliklerinden
birisi cümledir. Fikir, duygu, hayal ve
heyecan ; ses, kelime ve cümle ile alaka-
l›d›r.
Sehend, de¤iflen fikir ve heyecanla-
ra uygun olarak en fazla fiil cümleleri,
olumlu- olumsuz emir, soru ve az da olsa
nida cümlelerine baflvurmaktad›r.Daha
ziyade genifl zaman (-ar, -er), görünen
geçmifl zaman(-d›,-di), iflitilen geçmifl za-
man(-m›fl,-mifl), ve flimdiki zaman (-yor)
kiplerini kullanm›flt›r. Tek kelimeye ka-
dar düflen m›sralarda Sehend, yar›m,
tam, k›sa, uzun cümlelere de yer vermifl-
tir.
50
Soru cümleleri Sehend’in eserinde
özellikle bafllan›fl k›sm›nda önemli bir
yer tutmaktad›r. “niye,harda,ne,-m› gibi
kelime ve ekleri kullan›lm›flt›r.fiair hem
okuyucuda kuvvetli bir tesir b›rakmak
hem de hesap sorma, isyan ve çaresizlik
gibi duygular›n› ifade etmek üzere buna
baflvurmaktad›r.Çünkü o, karanl›klar
içinde gördü¤ü öz halk›n›n bu olumsuz
durumdan nas›l kurtar›labilece¤ini
araflt›rmaktad›r.
O¤ul niye benden himmet istersen
Toprak esirinin elinde ne var
…
Eprimifl Korkud’dan size ne ç›har (S. 166)
…
Her derdin devas›n ahtarmah gerek
Ne ç›har y›h›l›p zar›ldamaktan (S. 155)
Ayr›ca as›l metinde oldu¤u gibi
su,kurt,köpek ve çobanla söyleflide de
soru tekni¤i kullan›lm›flt›r.
Nida cümleleri de (Hey, mere, hay)
destan üslubuna uygun olarak eserde
yer almaktad›r. Nida ve hitap cümleleri
fikir, duygu, aflk, teessür ve heyecan›n
yüksek titreflimli ifadeleridir. Okuyucu-
da düflündürücü, harekete geçirici tesir-
ler b›rakmak maksad›yla baflvurulan bu
tür cümleler, flairin lirik duygular›n› ol-
du¤u kadar sosyal ve millî meseleler
karfl›s›ndaki hassasiyetini de göster-
mektedir.(Özbay, 1994:205)
Beri gel hey yeyim ya¤›
‹gitlerin zarb› flaflt›n
Görüp get hey itim ya¤› (S.178)
…..
Mere Karacuk Çoban (S.201)
…..
Mere ay fiökli Melik (S.201)
Sehend ayn› zamanda, flekil bak›-
m›ndan s›ral› cümlelere ve kesik cümle-
lere de yer vermifltir.
Tufanlardan geçtim, sahile yettim (S166)
Do¤rad›lar ayran›m›… (164)
Bilmem hardad› … (162)
Gençosmano¤lu da eserinde k›sa
eve yal›n cümlelerden meydana gelmifl
tabii, canl› aç›k bir üslup kullanm›flt›r.
Eseri kaleme al›fl sebebine uygun olarak
http://www.millifolklor.com

külfetli ve a¤›r söyleyifllerden kaç›nm›fl,
fiillerle bir hareket üslubu oluflturmufl-
tur.
Gençosmano¤lu’nun eserinde nida
cümleleri (hey, bire, ay) Sehend’in ese-
rinden daha çok yer tutmaktad›r. Bu da
esere yüksek bir söyleyifl özelli¤i kazan-
d›rm›fl bafltan sona bir kahramanl›k
edas› oluflturmufltur.
Be¤lere be¤ bana ozan derler hey!
Yüzy›llarca dile gezen derler hey!
Ulafl o¤lu Salur Kazan derler hey!
Bir be¤ vard›, y›rt›c› kufl bak›fll›
Kendi kaplan, at› ceylan sekiflli (G. 25)
O¤ul o¤ul! Koçum o¤ul! Ay o¤ul!
Kafir be¤i neler söyler duy o¤ul! (G. 121)
Soru ve emir cümleleri de destanda
oldukça genifl yer tutmaktad›r.
Eyvah!... Bunlar alb›z m›d›r cin midir?
Üstümüze gökten ya¤an kin midir?
Bu k›zlar›n her birisi bin midir?
Be¤im Melik! Mümkünü yok bilinmez..
Bu gidiflle Burla Hatun bulunmaz (G.119)
….
Der: Be¤ Kazan! Ölü müsün diri mi?
Ala Da¤’da avlanman›n yeri mi? (G.70)
…
Doksan tu¤lu ota¤lar›m kurulsun
Doksan yerde ipek hal› serilsin
Gökyüzüne ala sayvan gerilsin (G.27)
Ayr›ca, s›ral› cümlelere de yer vermifltir.
Durak bilmez, ocak bilmez, il bilmez
Genifl zaman(-ar,-er), görünen geç-
mifl zaman(-d›,-di), gereklilik(-mal›,-me-
li), Gençosmano¤lu’nun eserinde en çok
kullan›lan zaman kipleridir.
TEKRARLAR VE SANATLAR
Ses tekrarlar› fliirde kullan›lan es-
tetik de¤erlerdendir Belirli seslere bir
m›sra veya bir bölümde daha fazla yer
vermek suretiyle esere, ses ve mana ara-
s›nda bir ahenk kurularak hem müzikal
bir de¤er hem de manay› tamamlay›c›
bir hususiyet kazand›r›l›r.
Hem Sehend’in hem de Gençosma-
no¤lu’nun her ikisinin eserlerinde de
ses, ek, kelime, kelime gurubu cümle ve
bölüm tekrarlar›na yer verdikleri görül-
mektedir. Destan boyunca çokça rastla-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
d›¤›m›z bu tekrarlara metni kabartma-
mak için birer örnek vermek suretiyle
geçece¤iz. Sehend’de hem ünsüz hem de
benzer ünsüz tekrarlar›na yer verilmifl-
tir.
Kuzgun kimi kanad gezen buludlar (S. 154)
Ay küsüp üz koyup zühreye sar› (S. 153)
Ünlü Tekrarlar›:
Sanki bulutlar da yuhuya yat›p (S. 160)
Ek Tekrarlar›:
Günler, aylar, iller, dal› kay›d›r (S. 159)
Kat-be-kat, lay-be-lay,cür-be-cür
Kelime Tekrarlar›: Cisim, s›fat,
zarf, fiil, zamir, edat tekrarlar›..?
Ulduzlar,ulduzlar ama ulduzlar
Kelime Gurubu Tekrarlar›:
Nece neçe hub üzlü
Hub üzlü ala gözlü
Gözel-göyçek görüklü
Saç› dalda hörüklü
Vatan›n flamamas›
Do¤ran›p dilim dilim
Tikilip duda¤›m
Kadahlan›p dilim
Do¤rah do¤rah
Do¤rad› diyar›m›
Do¤rad›lar ayran›m›…(S. 164)
…
o diyarda o diyarda (S. 164)
Benzer Gurup ve Bölüm Tekrar›:
Her asr›n özünün bir Korkud’u var (S.184i-
le165)
K›l›ç çal a¤am Kazan
Geldi çatt› el arhan (S. 204-206 aras›)
Eserin 184-187 sayfalar› aras›nda
yer alan,su,kurt,a¤aç ve çoban ile söyle-
fliler de bölüm tekrarlar›na örnektir.
Gençosmano¤lu’nun eseri bafltan
sona (as›l destan) belli bir naz›m birimi
ve kafiye düzeniyle kaleme al›nd›¤›n›
söylemifltik. Bu fliire belli bir düzen ve
müzikalite katmaktad›r. Ancak flair bu-
nunla yetinmeyip duygu,fikir ve coflku-
sunu tekrarlarla pekifltirerek fliirin
ahengini daha da zenginlefltirmifltir.
51
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Örnekler:
Yavafl gitse gelin gibi görünen
H›zl› gitse sülün gibi görünen
‹ki gözü yal›n gibi görünen
Ya¤›z at›n buka¤›s› çözüldü
Beyrek bindi Ala Da¤’a süzüldü (G. 41)
Do¤ru at›n buka¤›s› çözüldü
Be¤ Yigenek Ala Da¤’a süzüldü (G. 40-41)
Tavla tavla atlar›na binmifliz
Katar katar delerle dönmüflüz
Ev y›kmaya,can yakmaya kanm›fl›z..
Bre kazan! Nerede fiahbazlar›n?
Tutsa¤›md›r ince belli k›zlar›n (G. 49)
…al›nmayan neyi var?
…bulunmaya neyi var?
…çal›nmayan neyi var? (G: 53)
Kavim kardefl ortak yurdum ne olmufl
Konu komflu,kuflum kurdum ne olmufl
Dokuz tu¤lu obam,ordum ne olmufl (G. 83)
Su dedim hey!Büklüm büklüm bak›fll›
Su dedim hey! Ayfle,Fatma bak›fll›
Dolunayda alt›n gümüfl nak›fll› (G. 87)
Su ne desin töre bilmez, dil bilmez
Durak bilmez, ocak bilmez, iz bilmez
Al›p gider,gün hafta ay y›l bilmez
Sayfa 87-100 aras› konu tekrarlar›
vard›r. Kurt, su, köpek,çoban-
Say›lar da sanatç›lar›n baflvurdu-
¤u üslup unsurlar›ndan birisidir.
Bir:tek; iki:dialog-karfl›l›k; üç:ilk ço¤ul
say›d›r. Her iki flair de daha çok gele-
nekleflmifl say›lar› kullanm›flt›r.
Gençosmano¤lu; bir say›s›n› “bir
yürek, bir gövde”,iki say›s›n› “iki bölük
saç,iki göz”,üç say›s›n› “üç ihlasla Gök
Tanr›y› birledi,üç aya¤› sekili,üç yer”
olarak çok az kullanm›flt›r.Dört say›s›
“dört bir yan” fleklinde deyim olarak
karfl›m›za ç›kmakta ve tekrar edilmek-
tedir.
En çok kulland›¤› say›lar ise çokluk
ifade eden geleneksel anlat› tarz›nda çok
kullan›lan say›lard›r.Yedi say›s› “yedi
gün toy” olarak bir yerde; buna karfl›l›k
dokuz say›s› “dokuz türlü afl,kolonlar›
dokuz dolam, dokuz yerden hançer, do-
kuz aslan postu kürk,dokuz melek,do-
52
kuz tu¤la evler, dokuz koyun, dokuz de-
ve, dokuz y›l, dokuz bey,her at›flta dokuz
kafir,tavlalar›nda dokuz ayg›r” fleklinde
Gençosmano¤lunun tercih etti¤i say›
olarak pek çok yerde karfl›m›za ç›kmak-
tad›r.
‹kinci en fazla kulland›¤› say› ise
k›rk ve doksand›r. “k›rk ince belli k›z,
k›rk devenin budu, k›rk m›zrak k›rk kal-
kan, k›rk sini,k›rk cariye, k›rk gün flö-
len” ; “doksan tu¤lu ota¤, doksan yerde
ipek hal›, doksan yerde koç kuzu, dok-
san yerde gölgelikler”
Doksan dokuz say›s› “Tanr›n›n dok-
san dokuz ad›” fleklinde Allah’›n s›fatla-
r›na telmihen geçmektedir.
Üç yüz say›s› bazen yi¤itlerin ve ba-
zen düflman›n çoklu¤unu ifade için kul-
lan›lm›flt›r.Yine düflman için bin ve alt›
yüz say›s› tercih edilen say›lardand›r.
“üç yüz yi¤it, üç yüz kafir, alt› yüz kara
kafir, bin kafir”
Gençosmano¤lu’nun destan›nda
yüz, üç yüz.,bin,altm›fl gibi say›lar des-
tan ihtiflam›n› ifadede önemli yer tut-
mufltur. “dokuz bin koyun, alt› yüz at, üç
yüz k›z›l deve, bin keçi”
Sehend de say›lara yer vermifltir.
Onun eserinde de bir: tek,yaln›z; bin ço-
¤ul olarak kullan›lmaktad›r. En çok kul-
lan›lan say›lar k›rk ve yedi say›lar›d›r.
“yedi gün yedi gece yime içme, yedi k›z›n
ümidi, yedi tö¤eç derisi; k›rk bey k›z›,
k›rk yerden cevap, k›rk yi¤it, k›rk köle”
Destanda geçen di¤er say›lar ise
“Elli yedi kale, altm›fl erkeç derisi, üç
koyun, üç yerde tafl, alt› yüz ya¤›, üç yü-
zün töktüm k›rd›m, üç yüz yerden yara-
lad›m, altm›fl tutam kendir, sadakundan
seksen oh, on parmak on oh, doksan oh”
Sehend’in özel olarak tercih etti¤i bir sa-
y› görülmemektedir.
Sehend’de Gençosmano¤lu gibi çok-
luk ifade eden say›lar› mübala¤al› ola-
rak kullanarak destan üslubuna uygun
bir anlat›m sergilemifltir.
Renkler ve çeflitli metaller, her
iki destanda da yer almaktad›r. Genços-
http://www.millifolklor.com

mano¤lu’nda alt›n, gümüfl gibi metaller
hem k›ymetleri hem de renkleri itibariy-
le dikkat çekici unsurlar olarak kullan›l-
m›flt›r. Bunlar destan›n üslubuna güzel-
lik katm›flt›r. “tuttu¤un tafl alt›n olsun,
tunç borular,son gümüflten k›rk sini,al-
t›n tas, demir kaz›k, sürahiler gök çini,
alt›n ota¤, ipek kumafl, som alt›n, alt›n
gümüfl hazine,kara demir”
En çok kulland›¤› renkler al, ak,
gök, k›z›l, ala, alca, karad›r. “k›z›l dü¤-
me, k›z›l develer, ala da¤, ala geyik, ala
sayvan, alaca yün, al ayg›r, al k›srak, al
atmaca, alca flarap, alca kan, ak k›m›z,
ak eller, ak boyun, gök sanc›, gök kaya-
lar, gök çini, gök yele, gö¤çe çimen, kara
kafir, kara demir, kara aslan, kara top-
rak, karabafl, kara ba¤›r, kara da¤, kara
bulut, ak kiriflli sert yay, ak da¤arc›k, ak
gö¤üs, ak pürçekli ana, kan çana¤› kara
süzme göz, ”
Gençosmano¤lu ara renklere as›l
metinde oldu¤u gibi yaln›z atlar› tasvir
ederken baflvurmufltur. “ doru at, demir
k›r, al doru, ya¤›z at, ya¤›z ayg›r, al ay-
g›r, al k›srak, aln› beyaz al at gibi”. Ya-
¤›z kelimesi “ ya¤›z yer” fleklinde de kar-
fl›m›za ç›kmaktad›r.
Sehend’de ise renklerde afl›r› uçlara
kayma görülür. O, renkleri iyi ile kötü-
nün mücadelesinde yard›mc› unsur gibi
kullanmaktad›r. Do¤rudan do¤ruya renk
adlar›n›n yan›nda,karanl›k, zulmet, bu-
lut, duman,gece; ay-y›ld›z, gök, nurani-
yet,›fl›k, seher, parlamak, flu’a, flam, çe-
ra¤ban kelime ve kavramlar› siyah be-
yaz› ça¤r›flt›rmada kullanmaktad›r.
Renkler z›tl›klar›yla bir mücadele hissi
yaratmaktad›r. Sehend’in de en çok kul-
land›¤› renkler,kara.al, ak, k›z›l, alca ve
a¤cad›r.Beyaz renk olarak “Bu da meflin
cilid kal›n bir beyaz, beyazdan bir kap›,
Aç›ram karfl›ma köhne beyaz›(yaz›)” flek-
linde karfl›m›za ç›kmaktad›r. O da ara
renkleri t›pk› Gençosmano¤lu gibi at
tasvirlerinde kullanm›flt›r. Yaln›z bir
yerde eskimifl kitap sayfalar›ndan “boz
varaklar” fleklinde bahsedilmifltir. “Ko-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
nur at(boz at),boz ayg›r, göy at, a¤ca be-
dovin at, doru ayg›r, a¤ca koyun, a¤-boz
at, kara k›lç›c›k boz sar› at” gibi.
Kara kelimesi farkl› olarak “kara
vak›’a, kara korku, kara bafl›m, kara
ya¤mur,kara kuzgun lefl” fleklinde karfl›-
m›za ç›kmaktad›r.
Sehend, iflledi¤i konu gere¤i k›y-
metli ve parlak metallere çok yer verme-
mifltir. Altunlu ban ev, inci(kitap),zer pi-
yale gibi az say›da örnekler d›fl›nda me-
tallerden çok faydalanmam›flt›r. ‹nciyi
de kitab›n de¤erini vurgulamak üzere
kullanm›flt›r.
Deyimler, her iki flair taraf›ndan
yeri geldi¤inde anlat›m› ve maksad› güç-
lendirmek üzere bolca kullan›lm›flt›r.
Örnekler afla¤›dad›r.
Gençosmano¤lu’nun destan›nda: “
gözü dönmek, kudurmufla dönmek, me-
zar›nda dokuz kandil yanmak, gönüne
ot t›kamak, yaraya tuz ekmek, bafl›nda
ala kuzgun uçmak, gölgeyi dev sanmak,
dünya-âlem karanl›k olmak, murad›na
maksuduna ermemek, bafl› boynu üze-
rinde durmamak, can›na od sal›nmak,
on parma¤› kanda olmak, gölünü üz-
mek, yedisinden yetmifline k›rmak, göz-
lerini kara duman bürümek, kardefl ka-
n› almak, dar bo¤azda kalmak, gözleri
kan çana¤› olmak, saç›na ak düflmek, yi-
¤itli¤i tutmak, kan› kanla yumak .”
Sehend’in destan›nda: “ ödü yay›l-
mak, mat mat bakmak, ba¤r› çatlamak,
aman dilemek, kül edip gö¤e savurmak,
namerde önü e¤memek, kara kuzgun ki-
mi lefle konmak, tilki tek günde min ke-
lek yunmak, gözü korkmak, kardefl kan›
almak, fikre dalmak, gözleri karalmak,
yolun çekip yollanmak, sa¤ kalmak, ba¤-
r› daralmak, namusu lekelenmek, ba¤r›
kan olmak, bafla kak›nç olmak, bafla to-
hunç olmak gibi.”
Dua ve beddualar da her iki flairi-
mizin eserinde, beddualar daha çok ol-
mak üzere, yer almaktad›r. Dualar (al-
k›fl), Gençosmano¤lu’nda :
“Mezar›nda dokuz kandil yanas›,
53
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Tuttu¤un tafl alt›n olsun, Anam kad›n!
Babam Kazan sa¤ olsun/O¤uz içre dirlik
düzen sa¤ olsun/Ad›m›z› koyan ozan sa¤
olsun fleklinde; Sehend’de de: “Evimin
yarafl›¤›/Gözlerimin ›fl›¤›, dayun boyuva
kurban,anan kurban ola” fleklindedir.
Beddualar ise her iki flairde de özel-
likle Uruz ile annesi Burla Hatun ara-
s›ndaki söylefli de karfl›m›za ç›kmakta-
d›r.
Gençosmano¤lu:
Be¤ Uruz der, dilin kopsun anam oy
Gö¤sün üzre kat›r tepsin anam oy
Seni da¤da kurtlar kaps›n anam oy
…..
Azg›n atlar kuyru¤unda git ana
‹rin olsun ak gö¤sünde süt ana (G.123-!33)
Sehend:
A¤z›n kurusun ana
Dilin çürüsün ana
fleklindedir. Ayn› beddua çobanla söyle-
flide;
A¤z›n kurusun çoban
Dilin çürüsün çoban (S.187) tekrar-
lanmaktad›r. Sehend’de beddua karka-
mak fiiliyle ifade edilmektedir.Kulland›-
¤› di¤er karg›fllar flunlard›r:
Saralasan solasan a¤aç
Kol budak olasan a¤aç
….
Dilim a¤z›mdan düfle (S.194)
Gençosmano¤lu’nun eserinde a¤aç-
la söyleflide:
… Gençosmano¤lu ise kendi dilinde
Çeker olsan ac›m› sen duy a¤aç
Yazda kavrul karak›flta buy a¤aç
Her dal›n› k›z›l kanla yuy
a¤aç(G.130) çoban›n kötü haber vermesi
üzerine Salur Kazan:
A¤z›n kurusun dilin kopsun /Du-
daklar› çürüsün diye, Kafirler Çoban’a:
Dedi çoban a¤u girsin afl›na
..
Murad›na maksuduna ermesin
Dirli¤ince rahat yüzü görmesin
Börklü bafl›, boynu üzre durmas›n
(G.66),Kafir beyi Kazan’a:
54
Kara ba¤r› yanmal›, fleklinde bed-
dua etmektedir.
SANATLAR
fiiir sanatlar›, t›pk› orijinal eserde-
ki gibi her iki flair taraf›ndan çokça kul-
lan›lm›flt›r. Fikir, duygu, düflünce ve he-
yecan tafl›yan kelimeler özel olarak se-
çilmifltir. Baz› sanatlar›n devirle do¤ru-
dan do¤ruya veya dolayl› bir flekilde ala-
kas› vard›r.Sosyal ve siyasî hadiselerin
herkesi tesiri alt›na alacak derecede yo-
¤un ve h›zl› geliflti¤i zamanlarda fliirin
tansiyonu artar. Tonlu, tekrarl›, bask›l›
ifadeler, saklama ve örtmeler; istifham
ve nidalar,dramatik ve trajik hassasiye-
tin tesirli sözleri, ferdi içine alan veya
peflinden koflturan sosyal dinamikler,
yabanc›laflmalar, ümitler, hayaller, ide-
aller ve hayal k›r›kl›klar› fliiri içine al›r
ve flairin üslubunu etkiler. (Özbay;
1994:175)
Sehend’in içinde yaflad›¤› dönem ve
ortam göz önüne al›n›rsa, fliirindeki me-
cazlar›n, sembollerin, dilin ve di¤er sa-
natlar›n kullan›l›fl›n›n onun vermek is-
tedi¤i mesajla ilgili oldu¤u anlafl›l›r. O
esaret alt›nda yaflayan halk›na ümit afl›-
lamaktad›r. Bu yüzden onun fliirinde
›fl›k ve karanl›k sürekli mücadele hâlin-
dedir. O, sanat›n› göstermek yerine he-
yecan, hayal ve fikirlerini daha iyi du-
yurmak ve halk›yla paylaflmak için sa-
natlara baflvurmaktad›r.
güzel bir eser vücuda getirmek istedi¤ini
ifade etmektedir. Bar›fl dönemi flairi ol-
mas›na ra¤men yaflad›¤› dönem siyasî
kar›fl›kl›klar›n oldu¤u bir dönemdir. O
da kar›fl›k bir ortamda Türk diline ve
halk›na yap›lan siyasî sald›r›lara karfl›
özel bir durufl sergilemifltir.
Mecaz ve Semboller
Mecaz›n yayg›nlaflmas› ve zamana
mâl olmas›yla meydana gelen semboller,
yazar›n duygu, fikir ve ruh âlemi ile
devrin flartlar›ndan kaynaklan›rlar. Her
iki kavram da k›salt›lm›fl birer ifade, bir
üst flekil özelli¤i tafl›rlar. Bir nesne veya
http://www.millifolklor.com

kavram al›fl›lm›fl karfl›l›¤› ile de¤il de
cins manas› farkl› olan kelime veya keli-
me grubu ile karfl›lama esas›na daya-
n›r.(Özbay, 1994:259)
Meselâ, ay-y›ld›z Türkçe’de bayra¤›
sembolize eder. Bayrak da millî gurur ve
istiklâli temsil eder. Dolay›s›yla bayra-
¤›n bir unsuru olan hilâl de ayn› de¤eri
tafl›r. Sehend’in eserinde ay-y›ld›z ba-
¤›ms›zl›¤›n; Gençosmano¤lu’nun eserin-
de “ay” ‹slamiyet’in, haç ise Hr›stiyan-
l›k’›n sembolüdür.
Karac›k der;düfler miyim hiç yere
Ay yükselip düflmeyince haç yere (G.59)
Özellikle kapal› ve bask›c› devirler-
de flairlerin fliirlerinde örtülü bir sembo-
lizm hakim olur. Sehend’in eserinde de
bu durum aç›kça kendini göstermekte-
dir. fiairin kulland›¤› baz› sembol ve me-
cazlar flunlard›r:
Gece, kara (cehalet, zulmet), kara
baht (kötü talih), kara bulut (felaket),
baykufl (düflman, u¤ursuz), diken (zor-
luk), y›ld›z ( ideal, lider, yol gösterici),
fleytan (düflman, fitne), kitap (kurtulufl),
köhne beyaz (eski parlak günler), beyaz
kap›(umut), ziya, çera¤ (ayd›nl›k, umut),
gün (ayd›nl›k, ferah), yol (kurtulufl) .
Her iki flairinde konu olarak seçti¤i
destan›n kahraman› olan “Karac›k Ço-
ban” da bir semboldür. Sehend, ba¤›m-
s›zl›¤›n› kaybetmifl bir halk›n duygular›-
n› harekete geçirmek için “ ba¤›ms›z-
l›k”›n sembolü olarak Karac›k Çoban’›
seçmifltir. Karac›k,tek bafl›na bir milleti
sembolize etmekte ve bu güçle mücade-
lesine devam etmektedir. Gençosmano¤-
lu ise Karac›k’› ‹slâm’›n bir neferi olarak
sembollefltirir. fiairin kulland›¤› sembol-
lerden biri de “küfür”dür. Küfür de ‹s-
lâm’›n d›fl›nda kalan dinlerin özellikle,
Hristiyanl›¤›n sembolü olarak karfl›m›za
ç›kar.
Üç kanatl› kay›n oklar sal›nd›
Küfrün ba¤r› k›rk yerinden delindi (G.149)
fiairin kulland›¤› di¤er baz› sembol-
ler ise flunlard›r: put, kilise, kara kafir,
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
‹ncil (Hristiyanl›k), hilâl, ay, y›ld›z (ba-
¤›ms›zl›k), Türk gönlü (temizlik, cesa-
ret), bozkurt balas› (Türk gençli¤i), gök (
devlet), kan (s›k›nt›), saç (kayg›), k›ble
(dindafl), bir çift yay (sevginin kafl›).
Teflbih
Tan›mak, bir varl›¤› benzerlikleri
ve ayr›l›klar› ile görmek demek olan tefl-
bih, Dede Korkut Hikayelerinin en zen-
gin kadrolu sanat›n› teflkil eder. Dede
Korkut’ta buldu¤umuz örnekler milli sa-
nat ruhumuzun genifl iç ve d›fl dünyala-
r›ndan akislerdir. Dede Korkut Hikaye-
leri Türk ruhunun sevgilerden nefretle-
re kadar muhtelif alakalar› üzerinde en
orijinal teflbih örnekleri ile doludur.(Def-
ne, 1988: 40)
Her iki flairde yi¤itlik ve güzellik
kavramlar›n› tabiat unsurlar›na benze-
terek ifade etmifltir. Benzetme sanat›n›n
dört unsurunun yaln›z ikisinin bulundu-
¤u benzetmeler de çok boldur. Genços-
mano¤lu’nun, özellikle atlar› tasvirde
kulland›¤› teflbihler, tabiattaki di¤er
hayvanlar›n dikkat çekici özellikleridir.
“ Kaz gö¤üslü, erkek taz› kar›nl›, kurt
kulakl›, ala geyik burunlu, hecin butlu,
yavafl gitse gelin gibi görünen, h›zl› gitse
sülün gibi görünen, iki gözü yal›n gibi
görünen, yar›fllarda al›c› kufl san›lan.”
Seçti¤imiz di¤er benzetmeler ise
flunlard›r: “ bilekleri körpe ç›nar kabas›,
ince kafllar bir çift yay gereni, kufla mi-
sal can, suya misal kan, kar› gibi iflvele-
nip bezenen, tepe gibi tafl y›¤d›lar, kara
aslan kükrer gibi kükredi, akça a¤aç ya-
y› gibi gerildi, besmeleler inci gibi dökül-
dü, aln› aydan ak çoban da¤larca bafl göl
gibi al kan, tunç borular, gök çini, alt›n
ota¤, at a¤›zl› Aruz Koca, kan çana¤› iri
badem göz, kem göz, on batman tafl, dar
gün, kuduz it, aç taz›, kaz boyunlu ana
bac›…”
Sehend’deki benzetmelerde ayn› za-
manda onun ruh hâli de görülmektedir.
O sosyal ›zd›rab› yaflarken güçlü teflbih-
lere baflvurmaktad›r. Bu teflbihler genel-
likle sembollerle ifade edilmektedir. Za-
55
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
limlerin çoklu¤unu ve el birli¤i etti¤ini
ifade için zulmeti bayra¤a benzetiyor.
Hayat inifli ç›k›fl› olan dere tepeye, ümit
bir k›v›lc›ma benzetiliyor. Sehend’in
Azerbaycan güzelini överken ve Burla
Hatunu tavsif ederken kulland›¤› ben-
zetmeler tabiat unsurlar›n›n kullan›ld›¤›
teflbih‹ beli¤in en güzel örneklerinden-
dir.
Hall› huylu damahl›
Dilli ball› kaymahl›
Sinesi kofla narl›
Gecenin ya¤m›fl kar›
Duru sulardan ar›
Da¤›n yorkun maral›
Deli ceylan edal›
fiiirin dil ince diflli
Güzel kehlik yeriflli
Duda¤› pühre bal›
Dosta gül yada çal›
Eller h›nadan elvan
Bah›fl› canlar alan
Sesi Davut na¤mesi
Nefesi gül nefesi
Vekarl›- yarafl›kl›
Baht ulduzu ›fl›kl›
Yaz üzlü, güz nimetleri
Gül i¤li, bar lezzetli
Dadl›-duzlu, mezeli
Azerbaycan güzeli (S. 169)
Körpeler kuzu kimin
Kaza benzer k›z gelin
…
Uca boy kara kafll›
Bel nazik, uzun saçl›
Epik fledde kafl›nda
O¤uz’un bafl kad›n›
Han kaza¤›n›n hat›n›
Benzetmelerden seçti¤imiz
baz› örnekler de flunlard›r:
Ulduzlu göylere ayl› göylere
Kuzgun kimi kanat geren bulutlar(S. 154)
Göylerde yurt sald›k kara kufl kimi
Kara kuzgun olup lefle konmad›k
Tilki tek günde min kelek yunmad›k
Aslan tek cephelerde yatak eyledik (S. 166)
Buz baltas› gibi yi¤itler, ceyran sü-
rüsü tek k›zlar-gelinler, kabak seher,
kafl gece, yanah da kanl›d›r, yafl da kan-
l›d›r, demir g›ynahl› çoban, düflmanlar›n
leflinden büyük bir depe yapt›, on bar-
56
ma¤›m oh gördüm, tüklerim kark› kimi,
kara bulut devlet, kara ya¤mur leflke-
rün, saç kayg›l› ellerin, güllü da¤lar›n
döflü(yurt), canl› kaba a¤c›, kül kimi
burhd› dartd›, ac›¤› tutan zaman, b›y›¤-
lar›ndan kan damlayan, sesi aslan na’re-
si, flahbaz at…
‹stiare
‹stiare de benzetme sanatlar›ndan
biridir. Benzetmenin temel iki unsurun-
dan ( benzeyen ile kendisine benzetilen )
sadece biri ile yap›lan bir teflbihtir. Her
iki flairde istiareye baflvurmufltur. Bu is-
tiareler flairlerin imaj dünyas›n› da gös-
termektedir. Sehend’de ölüm kanatlar›n›
dünyaya geren kufla benzetilmifltir.
Ölüm kanad gerip yerin üzüne
Her fleyi flüphelenir var oldu¤una (S. 153)
‹nci yaz›ya; seherin dan ulduzu
Azeri k›z›na; körpeler genç k›zlara ben-
zetilmifltir.
Gençosmano¤lu’nun baflvurdu¤u is-
tiarelerden baz›lar› flunlard›r:
Bozkurt balas›, süt kuzusu (Türk
genci), hilal (‹slamiyet), haç (Hristiyan-
l›k), kuduz it, aç taz›, k›zg›n çakal, aç
köpek (düflman), O¤uz devi, Haydar Ali
(çoban)…
Mübala¤a
Mübala¤a insan ruhunun önemli
bir cephesidir. fiairi heyecana getiren
olay›n, o heyecan›n mahiyetine göre bü-
di¤er yüyüp küçülmesidir. Bu bazen korkular-
dan bazen hayranl›ktan do¤ar. Mübala-
¤a destan üslubunda en çok baflvurulan
sanatlardan birisidir. Dede Korkut’ta
mübala¤a, flölenler, savafllar, kahraman-
lar ve atlar›, kuvvetler, hiddetler, ota¤-
lar, düflman, kullan›lan eflyalar (k›l›ç,ok,
gönder, sapan, k›yafet, ota¤), tabiat var-
l›klar›, anne sevgisi, sadakat gibi unsur-
lar üzerinde görülmektedir.
Doksan tu¤lu ota¤lar›n kurulsun
Doksan yerde ipek hal› serilsin
Yeryüzüne ala sayvan gerilsin (G. 27)
Da¤ yass›l›r, gök kayalar toz olur
Bey gönlüne düflen damla köz olur
http://www.millifolklor.com

Ak bay›rda gö¤çe çemen otlayan
Toyna¤›nda kara demir çatlayan
Gem az›da dokuz hendek atlayan (G. 39)
Kendisinin alaca yün örmeli
Sapan› var anlat›lmaz görmeli
Be¤ alt›na kilim diye sermeli
Koca öküz derisinden ayas›
Çoban buna, on batman tafl koyas› (G. 59)
Doksan kulaç derin köklü a¤ac›
Her dal› k›rk batman yüklü a¤ac›
Kara Çoban bu en görklü a¤ac›
Yeri ile yurdu ile kopard›
Kazan Be¤’in ard› s›ra apard› (G. 113)
At›n kadar yüz keçim var gör de geç (G. 63)
Gençosmano¤lu kafiri küçümseme-
de de mübala¤a sanat›na baflvurmufltur.
Murdar kafir övünmeyi seversin
F›rsat bulsan çoluk çocuk döversin
Altm›fl tutam m›zra¤›n› översin
Duymad›n m› Karac›k’›n ad›n›?
Tatmad›n m› de¤ne¤imin tad›n›?
Sehend’den Örnekler:
Bayra¤› biçti sald›
Lefl töküldü kaland›
Da¤ deve al boyand› (S. 209)
Ac›¤› tutan zaman
B›y›¤›ndan kan damlayan (S. 207)
Keçi bilmez koç bilemez
Koyur sapana at›r
Sen uruflup acarsan
Men ise bu a¤açlan
Orda ocak yaharam
Sene yemek yaparam (S. 191)
K›l›nc›n› kalhan›n›
Öyme mene mereya¤›
Savafl güni eyri bafll›
Çokan›mca gelmez mene (S. 178)
Teflhis ve intak
Teflhis ve intak, duygu ve düflünce-
lere anlat›mda güç ve estetik katan bir
unsurdur. Ayn› zamanda devirler içinde
“dolayl› anlat›m” mecburiyetini de ifade
eder. Teflhis bir bak›ma de¤iflik ruh hal-
lerine göre tabiat ve eflyan›n bize görü-
nüflüdür. Yani heyecanlar›m›z›n çevre-
mizdeki varl›klarla de¤iflip dile gelmesi-
dir. Bu bizim bunlara korkular›m›z› da
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
ekleyerek kendi kendimize buldu¤umuz
yorum ve cevaplard›r. ‹nsan›n tabiat ve
etraf›m›z› saran varl›klarla olan içli d›fll›
hayat›n›n ifadesidir. Milli destanlar›m›z
bunun örnekleriyle doludur. Dede Kor-
kut Destanlar›’nda da teflhis sanat›n›n
örneklerini çokça görmekteyiz.
Gençosmano¤lu’nun eserinde: “
Karfl› yatan kara da¤lar, Ak döfllere
(yer) kara mahmuz vurdular, Kazan
Bey’in su ile söyleflmesi ondan haber
sormas›, kurt ve köpekle söyleflmesi,(G.
92-95) yine Uruz’un as›laca¤› a¤açla söy-
leflmesi (G. 129) teflhis sanat›n›n güzel
örneklerindendir.
Sehend’in eserine bafllan›fl k›sm›n-
da ve as›l destan k›sm›nda teflhis sanat›
oldukça genifl yer tutar.
Ay küsüp üz koyup Zühreye sar›
Günefl yolun töküp zerri saçlar›n
…
Ölüm kanat gerip yerin üzüne
Her fleyi flüphelenir var oldu¤una (S. 153)
Sükut cana doyur, feryada gelir
Diflin sakk›ldad›r, bereldir gözün
Her kölün dibinden mene bir fleytan
…..
“Keyvan›n” gussadan bükülüp beli…
Sanki buludlar da yuhuya yat›p(S. 155)
…
Kufllar da yurdumdan küsüp gedipler
Halk›n ahvaline flafak kan a¤lar(S. 162)
Yurduyla söyleflti¤i bölüm:
Ay yurdum aman yurdum
Kom komlayan yurdum
Güllü da¤lar›n töflü
S›¤›n küleyikle konflu
Ya¤›lar hardan varm›fl
Ne yerden seni dalm›fl (S. 183)
Su, kurt, köpek, ve a¤aç ile söylefli-
len bölümler de(S. 184-186) teflhis sana-
t›na bolca rastlan›r.
Tezat
Tezat sanat› örneklerine destanlar-
da çok rastlanmaz. Bunun sebebi bir fle-
ye biri mecazi biri de gerçek yönden ba-
kabilmektir. Daha ziyade sanat endiflesi
olan manzum eserlerde rastlad›¤›m›z te-
zat sanat› örneklerine destanlarda daha
az rastlar›z.As›l destanda “Karanu Ah-
57
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
flan olanda güni to¤an, karflu yatan kar-
lu kara ta¤lar “ az örneklerini bulabildi-
¤imiz bu sanat, Sehend’in eserinin bafl-
lan›fl k›sm›nda çok fazla kullan›lm›flt›r.
Eser, ister duygu düflünce,ister kavram-
lar olsun z›tl›klarla doludur. Her durum
onun z›tt›yla ifade edilmifltir. “gece-gün-
düz, karanl›k-›fl›k, ay-günefl, ak-kara,
tilki-aslan, karakufl-kuzu, lale-tiken, yo-
kufl-enifl, toy-matem, dert-deva gbi..”Ba-
z› örnekler afla¤›dad›r:
Ancak her gecenin dal› gündüzdir.
Her bir felaketin kurtuluflu var.
Hayat›n yollar› dere-tepedi.
Her yeniflin ise bir yokuflu var (S. 155)
Üreh çok derdlenir, göz çoh yaflar›r.
Lakin hayat bütün derd-i gam de¤il.
Bu ac› günlerin flirini de var.
Ömür tek toy de¤il tek matem de¤il.(S. 155)
Gençosmano¤lu’nun eserinde tezat
sanat› Sehend’e göre daha azd›r. Örnek-
leri afla¤›dad›r:
K›fl günleri yaza ersin
K›rk ince k›z kilim sersin (G. 14)
Ak bay›rda gökçe çimen otlayan
Toyna¤›nda kara demir çatlayan (G. 39)
Uza¤›ndan yak›n›ndan beri gel (G. 60)
Nara vurdu yer ile gök bitiflti. (G. 66)
Ölü müsün diri mi? Gibi..
Baz› Unsurlar
Sehend’in eserinde Gençosmano¤-
lu’nun eserine göre mitolojik kavramlar
daha fazla yer almaktad›r. fieytan, ölüm,
can, gönül, rüya, y›ld›zlar gibi kavram-
lar Sehend’de daha çok görülmektedir.
fieytan,karanl›k,gölün dibi, korkmak gi-
bi kelimeler onun fikir dünyas›nda
önemli yer iflgal eder. Örnek:
Diflin sakk›ldad›r,bereldir gözün
Her kölün dibinden mene bir fleytan (S. 154)
Y›ld›zlar da onun için mitolojik kav-
ramlard›r.Kendine bir ç›k›fl yolu ararken
y›ld›zlardan faydalan›r. Örnek:
Yohsa batakl›kda bat›pd› “Behram”?
“Keyvan’›n” gussadan bükülüp beli
58
“Ülker’in” sahl›m› püskünden düflüp
“Zühre’nin” saz›n›n k›r›l›p beli? (S. 154)
Rüya ve rüya yorma motifi her iki
flairde de as›l metindeki gibi ifllenmifltir.
(S.181 ; G. 57-73-74)
Gençosmano¤lu’nda alb›z,cin melek
ve peygamber kelimeleri de bir yerde
geçmektedir. “Gök dumanl› Kaf Da-
¤›’ndan afla¤›” gibi masal motifine de
rastlanmaktad›r.
Sonuç olarak yapt›¤›m›z karfl›laflt›r-
ma bize flunu göstermifltir. Ayn› destan
parças› ayr› iki flair taraf›ndan ele al›na-
rak ister nazm edilifl sebebi, ister flekil,
anlat›m tarz›, dil ve üslup aç›s›ndan ol-
sun, farkl› flekillerde ifllenmifltir.
Umar›z günümüz flairleri de flu ana
kadar çok az ilgi gören pek çok Türk
destan›n› ele alarak ifller ve Türk Mille-
ti’nin fertleri ile yeniden tan›flt›r›r.
NOTLAR
1. “G.sayfa numaras›” fleklindeki k›saltmalar-
da verilen sayfa numaralar› “Niyazi Y›ld›r›m Gen-
çosmano¤lu, Dede Korkut’tan Salur Kazan Destan›,
‹stanbul, 1976.” künyeli esere aittir.
2. “S.sayfa numaras›” fleklindeki k›saltmalar-
da verilen sayfa numaralar› “Bulud Karaçorlu Se-
hend, Saz›m›n Sözü, Bas›ma Haz›rlayan. Prof.Dr.
Dursun Y›ld›r›m, Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›, Anka-
ra 1980.” künyeli esere aittir.
KAYNAKLAR
1.Niyazi Y›ld›r›m Gençosmano¤lu, Dede Kor-
kut’tan Salur Kazan Destan›, ‹stanbul, 1976.
2.Bulud Karaçorlu Sehend, Saz›m›n Sözü, Ba-
s›ma Haz›rlayan. Prof.Dr. Dursun Y›ld›r›m, Kültür
Bakanl›¤› Yay›nlar›, Ankara 1980.
3.Muharrem Ergin, Dede korkut kitab› II, An-
kara,1963.
4.Zeki Ömer Defne, Dede Korkut Hikâyeleri
Üzerine Edebî Sanatlar Bak›m›ndan Bir ‹nceleme,
T.D.K. Yay›nlar›, Ankara, 1988.
5.Hüseyin Özbay, Çolpan’›n fiiirleri, Ankara,
1994.
6.Saim Sakao¤lu, Prof.Dr., Dede Korkut Kita-
b› II, ‹ncelemeler-derlemeler-Aktarmalar, Konya,
1988.
7. Hikmet Dizdaro¤lu, Halk fiiirinde Türler,
Ankara, 1969.
http://www.millifolklor.com
 MAHUR BESTE ÜZER‹NE B‹R DE⁄ERLEND‹RME

An Evaluation on “Mahur Beste.”

Yrd. Doç.Dr. Ülkü GÜRSOY*

ÖZET
Ahmet Hamdi Tanp›nar Türkiye’nin en eski ve önde gelen romanc›lar›ndan biri olarak kabul edilir. ‹lk
roman› “Mahur Beste” de çevrede yaflanan olaylar›n felsefî ve psikolojik kökenlerini sergilemeye çal›flmakta-
d›r. Roman›n kahraman› Behçet Bey’in hayat› üçüncü kifli anlat›m›yla sunulmaktad›r.Behçet Bey’in hayat›
yaln›z onun de¤ildir. Hayat› çevresindeki kiflilerin hayat›yla bir bütün oluflturmaktad›r. Bu ba¤lamda yazar
bize Bergson felsefesi ve Freud psikolojisini tan›tmaktad›r.
Anahtar Kelimeler
Öznel zaman, bilinç alt›, süreç, yarat›c› tekâmül.
ABSTRACT
Ahmet Hamdi Tanp›nar one of the earliest and widely regarded as one of the distinqu›shed Turkish
novelist. He tried to display philosophic and physiological aspect of the life around him. The life of the Mr.
Behçet who was the hero of the novel was told by third person. The life of Mr.Behçet was not only belong to
him but also belong to other people contacted to him. In this contex writerc introduced Bergson philosoply
and Freud physicology to readers.
Key Words
subjective time, subliminal, progress,creative evolution.

1901 y›l›nda do¤an Ahmet Hamdi
Tanp›nar alt› yüz y›ll›k bir imparatorlu-
¤un tükenifl trajedisine flahit olmufltur.
Birinci Dünya Savafl›n›n kasvetli ve ka-
ramsar günlerinin onun duygu ve dü-
flüncelerini etkilemesi gayet do¤ald›r.
Kurtulufl Savafl› ve ‹kinci Dünya Savafl›
da onu etkileyen sosyal olgulard›r.
Tanp›nar, yaflad›¤› olaylar› de¤er-
lendirmeye bafllad›¤›nda meselenin ga-
yet derinlerde oldu¤unun ve pek çok ko-
nunun da birbiriyle ilintili bulundu¤u-
nun fark›ndad›r.Yaflad›klar›n› Berg-
son’un ve Freud’un görüflleriyle aç›klar,
zaman kavram›n›n sosyal de¤iflimi süreç
hâline getirmesi meselesi üzerinde du-
rur. Olaylar› yaratan kiflilerin bilinç al-
t›nda toplumsal ve bireysel birikimlerin
yatt›¤› görüflünü savunan Tanp›nar, bu
düflüncesini eserlerinde ifllemeye çal›fl›r.
Birey olarak hepimiz, ait oldu¤u-
muz sosyal çevrenin de¤iflim ortam›nda
sürekli olarak kendimizi yenileme ve öz
de¤erlerimizi kaybetmeden de¤iflime
ayak uydurma çabas› içindeyiz. Psiko-
sosyal alanda yap›lan çal›flmalar da,
toplumla ilgili duygu ve düflüncelerimi-
zin nas›l olufltu¤unu, insanlar›n birbiri-
ni nas›l etkiledi¤ini incelemektedir.
(2004:91)
Türk roman›n›n öncülerinden olan
Tanp›nar’a göre:
“‹dealin ufku evvelâ edebiyatta gü-
lümser, biz çok def’a mefl’alenin geçti¤i-
miz yolu ayd›nlatmas›n› istiyoruz. Bu
hâl Türk roman›n› baz› nümûnelerinde
zaman zaman bir nev’i sun’ili¤e atm›flt›r.
Her fleyden evvel flunu unuturuz: Bir ro-
manda anlat›labilecek fleyin azamisi
ferttir, muayyen bir cemiyetin muayyen

* G.Ü.Gazi E¤itim Fakültesi Ö¤retim Üyesi

http://www.millifolklor.com 59
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
bir zümresinin muayyen bir tarihi onda
yaflam›fl olan ferdi ve bu fert de bizzat
romanc›n›n kendisidir” (1995b:50)
Mahur Beste roman›nda yazar kar-
fl›m›za müflahit anlat›m tarz›yla ç›kar.
Olaylar› nakleden kifli, olaylar›n tama-
men d›fl›nda gözlemci, anlat›c› konu-
mundad›r. Üçüncü tekil kiflinin kullan›l-
d›¤› romanda anlat›c›, yaflad›¤› toplumu
sosyal, psikolojik ve felsefî aç›dan yan-
s›tma gayreti içerisindedir:
Bu romanda, klasik romanda bulu-
nan girifl, geliflme ve sonuç bölümlerini
görmemekteyiz. Çeflitli olaylardan al›-
nan kesitler romanda Freudcu ve Berg-
soncu anlay›flla yorumlanmaktad›r. Ro-
man›n ad› ile içinde geliflen olaylar ara-
s›nda iliflki kurmak güçtür. Çünkü ro-
man ad›n› kendisini terk eden han›m›
için bir akrabas›n›n besteledi¤i flark›dan
almas›na ra¤men romandaki ana düflün-
ce bu hikâyeye dayanmamaktad›r. Dola-
y›s›yla roman›n içinde flark›n›n beste-
lenme hikâyesinin geçti¤i zaman›n d›-
fl›ndaki olaylar› “Mahur Beste” sembo-
lüyle iliflkilendirmek pek de mümkün
görünmemektedir. Romanda bir aray›fl
havas›n›n bulunmas›, Behçet Beyin et-
raf›nda bireysel olaylar›n ele al›nmas›
ve klasik anlamda sonuca ulafl›lmamas›,
okuyucu üzerinde roman›n tamamlan-
mad›¤› izlenimi b›rakmaktad›r:
“Bir flair olan Tanp›nar romanlar›-
n›n hepsine bu özelli¤ini yans›tm›flt›r.
Yar›m kalan Mahur Beste onun romanc›-
l›¤›n›n önemli bir cephesini verir. Eserin
sonuna ekledi¤i “Behçet Beyefendiye
Mektup” Tanp›nar’›n hem çal›flma flekli-
ni hem de roman anlay›fl›n› ortaya ko-
yar” (2001:311).
Mahur Beste, Tanp›nar’›n toplum-
sal olaylardan ne kadar derinden etki-
lendi¤ini gösteren eserlerindendir. Öyle
ki, onun Mahur Beste’deki toplumla ilgi-
li yorumlar›, bilim adam› sosyolog fierif
60
Mardin’in y›llar sonra yapt›¤› araflt›r-
malarla örtüflmektedir.
Ulema s›n›f›n›n Osmanl› Devleti ve
toplumu üzerindeki a¤›rl›¤›n› ve gücü-
nü, romanda Ata Molla Beyin flu sözleri
bütün aç›kl›¤›yla ortaya koyar:
“Ulema s›n›f›n›n bütün devlete hâ-
kim oldu¤u, flehrin manzaras›n› tek bir
sözle de¤ifltirdi¤i, hükümdarlar› tahttan
indirdi¤i, vezir bafllar› ald›¤› zamanlar›
düflündükçe yaflad›¤› hayat kendisine
gülünç ve manas›z geliyor, kafesteki vah-
fli hayvan›n av kokusu alarak dolaflt›¤›
orman› hat›rlamas› gibi, o da kendi pen-
çelerini denemek imkân› verecek zaman›
düflünüyordu. Ta ‹kinci Süleyman dev-
rinden beri üst üste birkaç fleyhülislâm
yetifltirmifl bir ailenin çocu¤uydu. fiimdi
bu miras içinde tepiyor, hayat›n›n her
lezzetini ona zehir ediyordu. Kütüphane-
sinin genifl kanepesinde, mollal›k devrin-
den al›flt›¤› flekilde, yüzükoyun okudu¤u
tarihlerdeki ihtilallerin ço¤u bir aile ha-
t›ras› gibiydi. Dedeleri o kadar her fleyin
içinde her fleyin üstünde idiler. Halbuki
kendisi …” (1995a:53-54).
Ata Molla’n›n içindeki özlemler,
geçmiflte ulema s›n›f›n›n tafl›d›¤› özlem-
leri dile getirmektedir:
“Me¤er ne imifl o günler, ne güzel
fleylermifl! Vezir fleyhülislâm, kazasker
konaklar›n›n a¤›r tokmakl› kap›lar› ya-
vaflça geceye aç›l›rlar, karanl›kta gizlen-
meye çal›flan bir gölgeyi kaparlar, bas›k
tavanl› odalarda f›s›lt›lar, sar› florinler-
le dolu a¤›r torbalar elden ele geçer, yeni-
çeri odalar›nda çelebi yüzlü kâtipler, tec-
rübeli ocak ihtiyarlar› bafl bafla verip din
ve devlet nam›na konuflurlar, köfle baflla-
r›nda tehlikeli pazarl›klar olur, mazul
fleyhülislâm yal›lar›n›n önüne gölgeden
kay›klar gelir, “makam-› fetvâ sizindir,
ocaktan sizi ister” gibi teminat verilir,
sonra birdenbire bütün bu karanl›kta
haz›rlanan fleyler, sabah oldu mu, mey-
http://www.millifolklor.com

dana ç›kar; yay b›y›kl›, genifl gö¤üslü,
e¤ri palal› yeniçeriler, sipahiler meydana
toplan›r, büyük çarfl›n›n demir kap›lar›
kapan›r, tekbir ve tehlil sesleri, küfürler,
lânetler birbirine kar›fl›r “biri din ü dev-
let elden gitti, veziri istemezüz, molla
mazul olsun!” gibi 盤l›klar bu kalabal›-
¤›n üstünde zalim ve kindar bayraklar
gibi aç›l›r, kad›nlar pencerelerden “devle-
tin aslanlar›” diye âsilerin kalplerine
kuvvet verir, korku flehrin üstünde büyük
rüzgârlar gibi eser. Hac›bektafl kazan›
meydana tafl›n›r, bafllar al›n›r, hal’ler ya-
p›l›r, valide sultanlar o¤ullar›yla bera-
ber, hiçbir sesi d›flar›ya tafl›rmayan ba-
s›k saray odalar›na hapsedilir; kan›n,
ölümün, h›rs›n, kinin a¤›r ve yap›flkan
bir madde haline getirdi¤i bir hava için-
de yeni ikbal hil’atleri biçilir, cülûs ulû-
feleri, bahfliflleri da¤›t›l›rd›. (1995a:54-
55)
fierif Mardin, Tanp›nar’›n roman
anlat›m›nda sundu¤u bu olguyu bilimsel
olarak afla¤›daki ifadelerle tespit etmifl-
tir.:
“Osmanl› ‹mparatorlu¤u ikili ifllevi
sayesinde, Ulemâ, eskiden beri üstlendi-
¤i, halk›n ç›karlar›n›n temsilcisi rolünü
daha da etkili bir biçime sürdürebiliyor-
du. Fakat di¤er taraftan ‹lmiyye men-
suplar›n›n devlet memuriyetleri genel pi-
ramidinde yer alm›fl olmas› bunun aksi-
ne bir etki yarat›yordtu: Ulemâ’n›n halk›
unutup politikac›larla iflbirli¤i etmesi
için kap› aç›lm›flt›.” (1992a:26)
Ulema s›n›f› sadece yönetici kesim
içerisinde ayr›cal›kl› bir konumda de¤il-
dir. Medenî haklar bak›m›ndan da birta-
k›m imtiyazl› haklara sahiptir. Osmanl›
toplumunda d›fla kapal› bir görüntü ve-
ren tan›nm›fl ulema aileleri bulunmak-
tad›r. (1992a: 92)
“…bir isyan›n ilk evresini sultan ve
memurlar›n kötülüklerinin konufluldu¤u
dedikodu fasl› oluflturur. Ayn› devrede,
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
söz konusu kampanya camilerde verilen
vaazlarda sosyal çöküntünün genel du-
rumu i¤nelemeler yoluyla fliddetlendiri-
lir.
…..k›flk›rtman›n yeniçeriler veya
ulema taraf›ndan yürürlü¤e konulmas›
gayet mümkündü. Ço¤u kez, ilmiye tale-
beleri de onlara kat›l›rd›” (1992b: 114-
115).
Moda ak›mlardan etkilenmeyen ve
sosyal olgular› arka planlar›n› da incele-
yerek yorumlayan sosyolog fierif Mar-
din’in 1980’lerde yapt›¤› bu tespitler,
Tanp›nar’›n romandaki görüflleriyle ör-
tüflmektedir. Bu da, flair, yazar, romanc›,
edebiyatç› Tanp›nar’›n Osmanl› toplumu
hakk›ndaki birikimini göstermesi bak›-
m›ndan önemlidir.
Asl›nda Tanp›nar, toplumsal sorun-
lar›n roman yoluyla ifadesinin ve bu so-
runlar›n çözümünün ça¤dafl psikoloji ve
felsefenin yard›m›yla yap›labilece¤i gö-
rüflündedir. Bundan dolay› eserlerinde
psikoloji alan›nda Freud’un, felsefe ala-
n›nda ise Bergson’un görüfllerinden ya-
rarlanm›flt›r.
“Freud ile Bergson’un beraberce
paylaflt›klar› bir dünyan›n çocu¤uyuz.
Onlar bize s›rr› insan kafas›nda, insan
hayat›nda aramay› ö¤rettiler. Onun için
sadece bir lezzeti bulmam lâz›m gelen
bir yerde ben birtak›m gizli gizli fleyler
ö¤renmeyi, fleklin büyüsünü bir izahla
k›rmay› tercih ettim” (1995a:170).
Roman›n ana düflüncesi, insan ve
toplum hayat›yla ilgili sosyal olgular›n
(Romanda bu durum, “fleklin büyüsü”
olarak tan›mlan›r.) bilimsel yöntemlerle
ifade edilmesi gerekti¤idir.
Zaman kavram›n›n insan ve toplum
hayat›yla birlikte eflyay› anlaml› k›ld›¤›
görüflü roman›n girifl bölümünde okuyu-
cuya telkin edilmektedir.
“Onun için eskilik ayr› bir fleydi; o
zaman›n ta kendisiydi, insan elinden
61
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
geçmek ve insan hayat›na girmekle eflya
tabiat›ndan ayr› bir s›cakl›k kazan›rd›,
âdeta insânîleflirdi” (1995a:25).
Zaman asl›nda insanl›¤›n bir haf›-
zas›d›r:
“fiiflkin mahfazas› içinde bu alt›n
saat, bu ailenin yüz, yüz yirmi y›ll›k öm-
rünü kaydetmiflti” (1995a:33).
Roman›n ilk bölümünde yaflad›¤›-
m›z çevreyi, benli¤imizi ve alg›lar›m›z›
kuflatan ortam›n felsefî tasviri yap›l-
maktad›r:
“Bafllar›n›n üzerinde bu küçük, bofl
vazolarla, küçük ve ölçülü ad›mlarla bu
küçük mevcutlar›n mahfler kalabal›¤›
nereye ak›yordu?” (1995a:34).
Hayat bir ak›fl olgusudur ve insan-
lar bu ak›fla dahil olup sürüklenmekte-
dir:
“Fakat ne kadar genifl ve kasvetli,
ne kadar çabuk ak›yordu; etraf›nda ne
varsa hepsini, Behçet Bey de içinde ol-
mak üzere hepsini beraberinde al›p götü-
rüyordu” (1995a:35).
Bergson’a göre; “Etraf›m›zda ak›p
gidiyormufl gibi hareket eden eflyalar›n
birbirini takip etmesi sadece bir yan›lsa-
mad›r. Esas›nda ak›c›l›k benli¤imizde-
dir”(1968:21). “…hareket hâlinde olan
realitenin ortas›nda çaba kullanarak yer
almak, eflyan›n basit ve anlat›lmaz, ter-
cüme edilmez, en içerik taraf›yla birlefl-
mek, beraber olmakt›r”(1968:40). ‹nsan-
lar› yo¤uran, onlara flekil veren bulun-
duklar› ortam ve yaflad›klar› zamand›r.
Romanda insan do¤as›n›n yaflad›¤›-
m›z hayat›n unsurlar›ndan oldu¤una te-
mas edilmektedir. Yaflad›klar› ortama ve
zamana yani hayata, insan karakteri
katk›da bulunmaktad›r. Freud’a göre in-
san karakterinin özü do¤ufltan getirdi¤i
özelliklere, fiziksel enerjisinin kaynakla-
r›na ba¤l›d›r. (2004: 432)
“O gece Molla Bey, ilk defa, insanî
zaaf›n da bir nevi kuvvet oldu¤unu ö¤-
62
renmifl, büyük kartal uçufllar›n›n al›p
götüremedi¤i yerlerde sabr›n, küçük de-
vaml› çal›flman›n, kanaat ve tevekkülün
birtak›m fleyler, hatta çok iyi fleyler yapa-
bilece¤ini samimiyetle düflünmüfltü”
(1995a:40)
Molla Bey, o¤lunun acizliklerini ka-
bullenmezken insan yarad›l›fl›n›n ne ka-
dar önemli oldu¤unu da fark eder. Her
yarad›l›fl özelli¤inin kendine göre bir
hikmeti vard›r:
“Molla Beyi memnun eden baflka bir
nokta da, bütün mahviyetine,gayretkeflli-
¤ine ra¤men, o¤lunun kimseye fenal›k
edemeyece¤ine inanmas›yd›. Zay›f yara-
d›l›fl› buna elveriflli de¤ildi. Bunu ö¤ren-
mek onun için gerçek bir ferahlama, her
türlü sevinç olmufltu.‘Ya maazallah be-
nim tabiat›mda olsayd›1. Evet, Mol-
la’n›n, istedi¤i herhangi bir fleyde sonu-
na kadar gitmemesinin ihtimali yoktu. O
yarad›l›fltan kudretliydi, ihtiyar yafl›na
ra¤men, sade bunu bilmek bütün ömrün-
ce kendine hayran yaflam›fl bir adam› se-
vindirebiliyordu” (1995a: 44)
Toplumun sahip oldu¤u kültürel ya-
p›n›n bireyin davran›fllar›n›n ve psikolo-
jisinin oluflumunda ve flekillenmesinde
önemli bir etkisi vard›r:
“Atiye evini çabuk benimsedi. Yetifl-
ti¤i terbiye, kaderin karfl›s›na ç›karaca¤›
kocay› sevmeyi ö¤retmiflti. Üstelik biricik
çocuklar›n›n, do¤duktan üç gün sonra
ölmesi üzerine bofl kalan annelik taraf›y-
la Behçet’e gittikçe daha fazla ba¤land›.
Kocas›n›n çocu¤a benzeyen taraflar› o
kadar çoktu ki … Bir çocuk gibi bak›l-
maya muhtaçt›. Atiye ise kendisinden
zay›flar› sevebilecek yarad›l›flta olanlar-
dand›. (1995a:72)
Yetifltirilme tarz› insanlarda za-
manla kemikleflmifl bir yap›ya dönüflür:
“Sona ermekte olan bir zevk, sefahat
ve debdebe devrinin en güzel ve iyi taraf-
lar›yla yetiflmifl olan bu adam›n onu her-
http://www.millifolklor.com

kese güzel, süslü ve kibar göstermeyi bir
nevi flahsî gurur meselesi yapt›¤›n› bili-
yordu.” (1995a:76)
Al›nan terbiye insanlar›n belli dav-
ran›fllar d›fl›na ç›kmas›na izin vermez:
“Bunda Atiye’nin meziyetlerinin, he-
le baba terbiyesiyle büyümüfl olmas›n›n
büyük pay› vard›. Erke¤i, ihtiyar› anl›-
yordu” (1995a:s.78).
Romanda, bireylerin davran›fllar›n-
da bilinç alt›ndaki olaylar›n etkisinin
bulundu¤u ve toplumsal etkileflime bi-
linç alt›nda saklanan ruh hâlinin hâkim
oldu¤u düflüncesi savunulmaktad›r:
“Freud’a göre, toplum taraf›ndan
hofl karfl›lanmayan cinsiyet ve sald›rgan-
l›k duygular› bilinçalt›na (subconscious)
itilirler, çünkü bu tür düflünce ve istekle-
ri sürekli bilinçte tutmak bireyde gergin-
lik ve rahats›zl›k yarat›r. Bilnçalt›na itil-
mifl arzular›n fark›nda olmay›z, ancak
onlar bizim davran›fl›m›z› etkilemeye de-
vam ederler”. (2000:31)
‹nsanlar›n bilinç alt›ndaki istekleri
birtak›m engellerle karfl›lafl›nca yönünü
de¤ifltirip baflka mecralarda seyretmek-
tedir:
“Senesine varmadan Adile Han›m
da Süleyman Bey ad›nda Tophane Na-
z›rl›¤›nda çal›flan bir memurla evlendi-
rildi. Bu evlenme ile Adile’nin haznedar-
l›k ümitleri kökünden y›k›lm›flt›. Fakat
bir hayalden kurtulmak, onunla bafl ba-
fla yaflanm›fl zaman›n izleri içimizden
silmek de¤ildir. Çok genç yaflta Adile’nin
kafas›na ekilen bu tohum, t›pk› baz› kur-
flunu düflmüfl mescit veya medrese kub-
belerinde herhangi bir tesadüfle biten,
çarçabuk en umulmad›k yerde kök sal›p
büyüyen, mevsim mevsim yaprak açan,
hatta meyve veren, zaman geçtikçe mi-
marl›k eserini zaptederek bütün tabiî
fonksiyonlar›ndan ay›r›p sadece garip
bir saks› yahut bir Buhtunnas›r bahçesi-
nin y›k›nt›lar› hâline getiren o s›ska, bo-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
dur, çelimsiz fakat çok canl› a¤açlar gibi,
bütün ruhunu kaplam›fl, onu âdetâ ken-
di emrinde yetifltirmiflti.” (1995a:134)
Romanda günlük hayatta edindi¤i-
miz zaman fikrinden baflka bir zaman
kavram› ifllenmifltir. Zihnimizin s›radan
edindi¤i zaman anlay›fl›, mekândan ha-
reket eden nesnelerin hareketini anlara
bölmektedir. Halbuki zaman süreklidir
ve gerçek zaman insan›n olgunlaflt›ran
de¤iflim sürecidir. Zaman bir ak›flt›r, de-
¤iflimdir (1986a: 439). Bergson’a göre,
zaman›n mekâna ba¤l› bir biçimde alg›-
lanmas›nda zaman, bir film fleridinin
hareketi fleklinde düflünülmektedir. Fil-
min hareketi yavafllat›labilir veya h›z-
land›r›labilir. Filmin hareketi gittikçe
h›zland›r›l›rsa, belli bir h›zdan sonra in-
san zihni bunu kavrama kabiliyeti gös-
teremez. Çekirdek hâlinde bir oluflumun
varl›¤›n› anlamam›z, zihnin eksikli¤in-
den kaynaklanmaktad›r. Yarat›c› zama-
n›n kavranamamas› da bundan dolay›-
d›r. (1986b:16) Evrende de mükemmeli
yakalamaya yönelik bir oluflum söz ko-
nusudur. Buradaki zaman, zihnimizin
d›fl›nda sürüp giden “yarat›c› zaman”d›r.
(1986a: s.439)
Romanda zaman›n yakalanmas›,
insan›n yaflad›¤› de¤iflim sürecinin bilin-
cine varmas›yla aç›klan›r. Zaman, insan
bilincinde anlam kazanmaktad›r.
“… O kadar ki, yaklaflt›¤›n›z insan-
lara kendinize mahsus bir zaman› afl›l›-
yorsunuz. Bölünmezlerin bölünmezi, çe-
kirdek hâlinde bir zaman… (1995a:169)
Bireye ait öznel zaman kendisi d›-
fl›nda seyreden zamanla bir yerde birlefl-
mektedir:
“Çekirdek zaman her gün biraz da-
ha geniflledi, büyüdü, dal budak sald›,
met ve cezirler yapt›, ileri geri gitti ve da-
ima arad›¤›n› buldu. O zaman anlad›m
ki öyle ilk sand›¤›m gibi tek bir zaman
parças› de¤ildiniz. Bu bölünmezde yafla-
63
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
m›yorsunuz. Sizin de benim gibi, herkes
gibi zaman›n›z var. Sadece zihinde do¤-
mufl bir fley de¤ilsiniz.” (1995a:170-171)
Bireysel zaman›n tan›m›n›n kozmik
zamanla bütünleflmesi romanda flöyle
anlat›lmaktad›r:
“ Sizin hikâyeniz olarak bafllad›, fa-
kat arkan›zdan o kadar büyük bir kala-
bal›¤› sahneye tafl›d›n›z ki, sizin hikâye-
niz olmaktan ç›kt›. Hepinizin hikâyesi,
daha do¤rusu yaflad›¤›n›z, yaflad›¤›m›z
devirlerin hikâyesi oldu” (1995a:175).
‹nsan zihninin yan›lg›ya düfltü¤ü
kavramlardan biri de bilimin inceledi¤i
olaylardaki düzenli iliflkinin, yaflad›¤›-
m›z olaylara uygulanamamas›d›r. Bu da
insano¤lunu düzenli ve düzensiz iki sis-
temin var oldu¤u hükmüne yöneltmifltir.
Buradaki yan›lg›n›n kayna¤›, maddenin
uydu¤u kanunlarla, hayat› oluflturan
türleri ayn› kavramlarla aç›klama al›fl-
kanl›¤›d›r (1986a:292).
Bergson’a göre; gerçek hayat bir te-
kâmül sürecinden ibarettir. Hayat›n bü-
tününün, -gözlendi¤i zaman düzensizlik
gibi görülmesine ra¤men- gerçek süre
boyutunda de¤erlendirildi¤inde belli bir
düzene tâbi oldu¤u sezilmektedir. Dü-
zensizlik fikrine kap›lmam›z, asl›nda
olaylar›n düzeninin bizim arzulad›¤›m›z,
kurgulad›¤›m›z düzene uymamas›ndan-
d›r.Tesadüfü, düzensizli¤in yak›n akra-
bas› olarak tan›mlayan Bergson, tesadüf
diye alg›lad›¤›m›z olaylar›n iyi incelendi-
¤i takdirde, asl›nda olaylar dizisinin te-
tikleyicisi oldu¤u düzenli bir mekaniz-
may› harekete geçirdi¤ini söyler
(1986a:302).
Tesadüf, baflka bir ifadeyle talih bi-
zim hayat›m›za hükmetmektedir.
“… Behçet Bey. Kendinizi tan›maya
bafllad›n›z. Kendinizle meflgul oluyorsu-
nuz… size kendinizi seyretmek için bir
ayna tuttular…. Hayat›n›zda flimdiye
kadar tesadüf diye bak›p geçti¤iniz nice
64
nice fleyler üzerinde durdunuz; onlardan
kendi pay›n›z›, etraf›n›zdakilerin pay›n›,
yarad›l›fltan gelme hususiyetlerin pay›n›
arad›n›z. Talih dedi¤iniz fley gözünüzde
bir muayyeniyet kazand›. ‹çinizde iflle-
yen bir y›¤›n mekanizma ile karfl›laflt›-
n›z.” (1995a:167-168)
Molla Bey, hayat› tesadüflerin yön-
lendirdi¤inin fark›na varmaktad›r:
“…Yabanc› memleketlerde geçirdi¤i
y›llar ona içinde yaflad›¤› ve her parças›-
na o kadar s›k› s›k›ya ba¤l› oldu¤u âle-
min nas›l bir ahenksizli¤in kurban› ol-
du¤unu iyice ö¤retmiflti” (1995a:100).
Burada henüz tesadüflerin bir dü-
zen içinde oldu¤u anlafl›lam›yor:
“…Bizde insano¤lu flirazesiz kal-
m›fl. Hayat onun için ahenksiz, birbirini
tutmayan, günün hayat›na cevap verme-
yen bir y›¤›n ölü k›ymetler taraf›ndan
idare ediliyor…” (1995a:104).
Bergson’a göre; gerçek süre kavra-
m›, “yarat›c› tekamül”e yani evrenin
mükemmele ulaflmak üzere de¤iflimine
dayanmaktad›r. De¤iflim vard›r; her fley
de¤iflmektedir, de¤ifliklik eflyan›n kanu-
nudur(1986b:175).
Tanp›nar “Mahur Beste”de de¤ifli-
min toplumla iliflkisi üzerinde özenle
durmakta ve toplumdaki de¤iflmeyi ya-
kalayamayanlar›n d›fllanaca¤›n› belirt-
mektedir;
“…sen içtimaî bir mücadelenin geti-
rece¤i de¤iflikli¤i istiyorsun. Bu, istedi-
¤in zaman olacak fley de¤ildir. Ona vara-
bilmek için aradan bir sürü perdenin,
engelin kalkmas› lâz›m, ‹mparatorlu¤un
dayand›¤› iktisat sistemi de¤iflmeli. Son-
ra bu de¤iflmenin getirece¤i halk tenev-
vürü senin istedi¤ini yapar. Halktaki
hak fikri de¤iflir, mücadele bafllar. Fakat
bu zamanla, merhalelerle olacak fleydir.
Bu gençler belki de neticesi neye varaca-
¤›n› bilmeden bir kap›y› aç›yorlar. Mem-
leketimizin insan›n› flifleden ç›kar›yorlar,
http://www.millifolklor.com

“git yafla; bir fleyler yap, icap ederse öl…”
diyorlar. Aç›k havada ölmek cam arka-
s›nda bo¤ulmaktan iyidir.” (1995a:113).
Bergson’a göre, medeniyetlerin te-
melinde sevgi yatmaktad›r. Eserleri ya-
ratan ve onlar› ayakta tutan mucizevî
güç, sevgiden baflka bir fley de¤ildir. ‹n-
san› yaln›zca zekân›n açt›¤› yolda ilerle-
mek tatmin etmemektedir. Sevgiyle yo¤-
rulmufl bir çal›flman›n daha kolay ilerle-
me kaydedece¤i ve gerçe¤e o nispette da-
ha kolay ve emin bir biçimde ulaflaca¤›
muhakkakt›r. Medeniyetleri, eserleri ya-
ratan güç, “…iç güdünün evrimleflmesiy-
le meydana ç›kan sevgi demeti zekây› çe-
peçevre kuflatmaktad›r. Bu sezgiyi ken-
dinde harekete geçirebilen ruh “kendi
varl›¤›n› sonsuz olarak geçen varl›¤›n,
demiri k›zartan ateflin yapt›¤› gibi, ken-
di flahsiyetini ortadan kald›rmayarak”
kendisine nüfûz etti¤ini hissediyor”
(1968:104).
‹nsanlar›n sevgi unsurunu kaybet-
tikleri zaman, büyük zahmetlerle yarat›-
lan mucizevî eserlerin yan›p, yak›l›p kül
olaca¤› ikaz› da romanda yer almakta-
d›r.
“‹flte medeniyet dedi¤in bu kona¤a
benzer. Evvelâ o sand›¤›n mucizesi vard›.
Yani rahmetli büyük annenin hofluna gi-
decek fleyleri sen fark›na varmadan ha-
z›rlayan sevgisi… bu, o medeniyetin ya-
rat›c› taraf›d›r ve hakikaten bir mucizeye
benzerdi. Her fley âdeta haz›r gibi aran-
madan bulunur. Her tesadüf, her ad›m
bir mevsim gibi yüklü ve zengindi….
… sonra bir an gelir, kona¤›n kendi-
si yanar. fiimdi enkaz aras›nda gördü¤ü-
müz insanlara benziyoruz. Bir y›¤›n kül,
kararm›fl direk, pasl› demir, yer yer tüten
duman, is ve çamur içinde iflte buldu¤u-
muz fley…” (1995a:107)
Toplum, sevgiye dayal› gücüyle belli
bir inan›fl› farkl› co¤rafyalarda yeni yo-
rumuyla gelifltirmektedir:
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
“… Gene anlad›m ki bizim flark;
müslümanl›k, flu bu diye tebcil etti¤imiz
fleyler, bu toprakta kendi hayat›m›zla ya-
ratt›¤›m›z flekillerdir. Bize ulûhiyetin
çehresini veren Hamdullah’›n yaz›s›, It-
rî’nin Tekbir’i, kim oldu¤unu bilmedi¤i-
miz bir iflçinin yapt›¤› mihrapt›r.
…Bu Müslümanl›¤›n benim de her-
kes gibi inand›¤›m akideleri vard›r. As›l
sihrini o yapar. O ne medereseden, ne
tekkeden, ne fleyhülislâm kap›s›ndan, ne
kazasker kona¤›ndan gelir; halk›n haya-
t›ndan do¤mufltur. Onun içindir ki o ha-
yat›n emrindedir, ruhaniyeti onunla be-
raber yürür. ‹çine frenk icad› bile girer,
fakat manzaras› bizim kal›r.”
(1995a:109)
Tanp›nar, “Mahur Beste”nin kurgu-
sunda fantastik anlat›m› da kullan›r. ‹n-
sanlar›n iç dünyalar›n› aksettirirken on-
lar›n bilinç alt›nda yaflad›klar›ndan ör-
nekler verir. Yazar›n bilinç ak›fl›yla ro-
mandaki kiflilerin iç dünyas›n› çok daha
canl› ve do¤al bir biçimde yans›tt›¤›n›
görüyoruz:
“Behçet Bey art›k eskisi gibi saat
seslerini teker teker fark etmiyordu ; sa-
dece içinde her fleklin, her rengin çalkan-
d›¤› s›cak bir ça¤layan durmadan ak›-
yordu. Sonra bu flekiller ve renkler kay-
boldu, yerinde mahiyeti bilinmeyen bir
alt›n par›lt›s› kald›. Fakat ne kadar ge-
nifl ve kuvvetli, ne kadar çabuk ak›yor-
du; etraf›nda ne varsa hepsini, Behçet
Bey de içinde olmak üzere hepsini bera-
berinde al›p götürüyordu. fiimdi Behçet
Bey bu âlemin akt›¤› yeri görüyordu. Bu
yeni ald›¤› aynan›n karanl›kta bir uçu-
rum gibi aç›lan bofllu¤u idi. Behçet Bey,
bu bofllu¤a düflmemek için ç›rp›nd›. Ge-
nifl çerçevenin kenar›n› süsleyen filizlere,
sarmafl›klara yap›flmak istedi. Fakat
ak›fl o kadar kuvvetliydi ki hiçbir fley
önüne geçemezdi. Nihayet Behçet Bey,
65
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
son gayretini de sarf ettikten sonra, bu
boflluktan içeri düfltü ve …” (1995a:35).
Tanp›nar ilk roman›nda, yaflad›¤›
toplumun üzerinde kuruldu¤u flartlar›
psikolojik ve felsefî olarak temellendir-
me çabas›ndad›r. Bu roman, bir çeflit
zihnî aray›fl roman›d›r. Romanda, içinde
bulunulan psiko-sosyal çevrenin en ge-
nel ve soyut terimlerle aç›klanmas›
amaçlanm›flt›r.
‹nsanlar›n davran›fllar›n› etkileyen
unsurlar, fark›nda olmadan bilinç alt›n-
da onlar› yönlendiren olgular, toplumsal
statü anlay›fllar› ve kurallar bütünü ola-
rak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Ata Molla
Beyin yaflad›¤› toplumda hâlâ eskinin
imtiyazlar›n› özlemesi bunun bir örne¤i-
dir. Atiye Han›m›n meziyetlerini olufltu-
ran davran›fllar›n›n belli bir kal›ba so-
kulmas›na izin verilmeyiflinde en önemli
etkenin, toplumsal kurallara göre yetifl-
tirme anlay›fl› oldu¤unu görmekteyiz.
Yaflanan olaylar›n ve dönemin sa¤-
l›kl› aç›klamas›, ancak insan bilincinin
ve evrenin do¤ru yorumlanmas›yla ger-
çeklefltirilebilir. ‹nsan zekâs› olaylar›n
ak›fl›n› belli bir h›zda alg›layabilmekte-
dir.Bergson’un belirtti¤i gibi; e¤er olay-
lar›n -bir film makinesinin süratli oyna-
t›lmas› gibi- h›zland›r›ld›¤› farz edilse,
insan zihninin olaylar› kavrayamayaca-
¤› anlafl›l›r. Bu bak›mdan evrenin ak›fl›-
n› alg›layan insan›n bilincindeki zaman,
öznel zamand›r. Evrendeki ve insan zih-
nindeki ak›c›l›k anlafl›lmadan, aralar›n-
daki iliflki kurulmadan olaylar› do¤ru
yorumlamak ise mümkün de¤ildir. Ro-
man›n girifl bölümünde bu görüflün te-
mel olarak al›nd›¤› görülmekte ve evre-
nin ak›p gitti¤i, bu ak›fl›n zihne girerek
insan›n duygu ve düflüncelerine yans›d›-
¤› ifade edilmektedir.
Olaylar›n insan›n arzu etti¤i flekil-
de meydana gelmemesi, zihnindeki kur-
guya uymamas›, tesadüfleri genifl za-
66
man boyutunda de¤erlendirmemesi onu
düzensizlik anlay›fl›na yöneltmektedir.
Roman›n sonunda Behçet Beye hitab›n-
da da yazar bu görüfllerini aç›kça ifade
etmektedir.
Toplumsal olaylar›n ve iliflkilerin
di¤er bir yönü de insan psikolojisidir. ‹n-
san›n yarad›l›fl›, yetifltirilifli, bilinç alt›n-
daki travmalar› ve çevre unsuru onun
davran›fllar›nda, di¤er insanlarla etkile-
fliminde en önemli etkendir. Romanda
insan tabiat›, yetifltirilifli ve bilinç alt›
s›k s›k vurgulanmaktad›r.
Romanda kifliler üzerine kurulu gi-
rifl, geliflme ve sonuç iliflkisini tam ola-
rak görmemekteyiz. Romanda esas ola-
rak hayat›n nas›l yorumlanmas› gerekti-
¤i düflüncesi ifllenmektedir. Roman›n so-
nuç bölümünde ise, do¤ru bir yorumla-
man›n felsefî ve psikolojik ilkelerle yap›-
labilece¤i ifade edilmekte, bunun da o
gün için Freud ve Bergson’dan yararla-
n›larak gerçeklefltirilebilece¤i ileri sü-
rülmektedir.
KAYNAKLAR
Bergson (Henri),(Çev.fiekip Tunç), 1986a, Ya-
rat›c› Tekâmül, ‹stanbul, Milli E¤itim Bas›mevi
Bergson (Henri),(Çev. Miraç Kat›rc›o¤-
lu),1986b, Düflünce Ve Devingen, ‹stanbul, Milli
E¤itim Bas›mevi.
Cücelo¤lu (Do¤an),2000, ‹nsan ve Davran›fl›,
‹stanbul, Remzi Kitabevi.
Enginün (‹nci),2001, Cumhuriyet Dönemi
Türk Edebiyat›, ‹stanbul, Dergah Yay›nlar›.
Mardin (fierif),1992a, Türkiye’de Toplum ve
Siyaset, ‹stanbul, ‹letiflim Yay›nlar›.
Mardin (fierif),1992b, Türk Modernleflmesi,
‹stanbul, ‹letiflim Yay›nlar›.
Passer (Micheael W) - Smith (Ronald), 2004,
Phyclogy, New York, McGraw – Hill Companies
Tanp›nar (Ahmet Hamdi),1995a, Mahur Bes-
te, ‹stanbul, Dergah Yay›nlar› (Üçüncü bask›)
Tanp›nar(Ahmet Hamdi),(Haz.Dr.Zeynep Ker-
man), 1995b, Edebiyat Üzerine Makaleler,‹stanbul,
Dergah Yay›nlar›
Topçu (Nurettin), 1968, Bergson, ‹stanbul,
Hareket Yay›nlar›.
http://www.millifolklor.com
 AHMET BAYTURSINULI’NA GÖRE KAZAK TÜRKLER‹
YAZILI EDEB‹YATININ DÖNEMLER‹ VE TÜRLER‹

The Periods and Genres in the Written Literature of Kazakh Turks

According to Ahmet Baytursunuli.

Yrd. Doç. Dr. Nergis B‹RAY*

ÖZET
Yaz›m›zda Rus hâkimiyeti döneminde eserler veren Ahmet Bayturs›nul›’n›n belki de ilk edebiyat tari-
hi çal›flmalar›ndan say›labilecek “Edebiyet Tan›tk›fl” adl› eserindeki Kazak Türklerinin yaz›l› edebiyat› ile il-
gili görüfl ve de¤erlendirmelerini tan›tmak istedik. Rus hâkimiyetinin bitti¤i 90’l› y›llardan sonra Bayturs›-
nul›’n›n da, o dönemin totaliter birlik sistemi bask›s›nda, dönemin istedi¤i görüfller çerçevesinde edebî eser-
ler veren yazar ve flairlerin de bu tür s›n›fland›rmalar› belirleyici olmamakla birlikte içinde bulundu¤u dö-
neme ›fl›k tutmas› aç›s›ndan önemlidir. Günümüzde yap›lan s›n›fland›rma çal›flmalar› daha gerçekçi yakla-
fl›mlara dayanmaktad›r.
Ahmet Bayturs›nul›’n›n Kazak yaz›l› edebiyat›n›n dönemleri konusundaki fikirleri, o dönemi ayd›nlat-
mas› aç›s›ndan; türler hakk›nda verdi¤i bilgiler ise, Kazak yaz›l› edebiyat› türlerinin belirlenmesi ve di¤er
Türk topluluklar›ndakilerle karfl›laflt›r›lmas› aç›s›ndan önem arz etmektedir.
Anahtar Kelimeler
Kazak Türkleri Yaz›l› Edebiyat›, Ahmet Bayturs›nul›, Kazak Türkleri Yaz›l› Edebiyat›n›n Dönemleri
ve Türleri
ABSTRACT
‹t is aimed in this article to introduce the views and estimates on written Cosac literature of Ahmet
Bayturs›nul› who gave literary works during the Russian Reign. His literary work, perhaps one of the first
in literary history, entitled the “Edebiyet Tan›tk›fl” (‹ntroduction to Literature). Ahmet Bayturs›nul› wrote in
age of the Russian invasion. Since the 90’s, the end of Russian dominance, the works of Bayturs›nul› and ot-
her authors and poets were written under Russian totaliatment union system in the circle of the official opi-
nion. The significant of the works were the investigation of the age, even though there works were not deci-
sively indicative for the classification of the literary genres.
The present classification experiences are based on more realytic approaches. Ahmet Bayturs›nul›’s
opinions on Cosac written literature periods has importance for the illumination of this period and plays on
important role among the comparison bet ween other Turkish folks.
Key Words
Written literature of Cosac Turks, Ahmet Bayturs›nul›, The periods and literary types of the written li-
terature of Cosac folksongs.

Yar› yerleflik veya göçer hayat tar- men terk edilmemifl, onlara da sahip ç›-
z›nda yaflay›p orta as›rlar içerisinde yer- k›lm›flt›r.
leflik hayat tarz›na geçen Türklerin ço- Kazak Türkçesinin ve Kazak boyu-
¤unlu¤unun sözlü gelenek vas›tas›yla nun teflekkül etmesine kadarki dönem,
yaflatt›¤› edebiyat›, yerleflik hayata ge- di¤er bir deyiflle Türk topluluklar›n›n
çilmesiyle birlikte yaz›l› edebiyata dö- birbirinden farkl› olarak ba¤›ms›z ve ay-
nüflmüfltür. Bu dönemde sözlü edebiyat r› ayr› geliflmeye bafllad›¤› devre kadar-
türleri k›smen ihmale u¤rasa da tama- ki, yani XV. yüzy›la kadarki kültür mi-
* Pamukkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Ö¤retim Üyesi.

http://www.millifolklor.com 67
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
ras›, Türk topluluklar›n›n hepsinde or-
tak atalar miras› olarak ele al›n›r.
Kazak Türklerinin sözlü edebiyat›,
Kazak Hanl›¤›’n›n kurulmas›, Kazak bo-
yu ve Kazak Türkçesinin ortaya ç›kma-
s›yla birlikte 15. yüzy›l›n ikinci yar›s›n-
dan itibaren bafllar. Edebiyat araflt›r›c›-
lar›, Kazak Türkleri yaz›l› edebiyat›n›n
bafllang›c›n› 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›
olarak göstermektedir.
Yaz›m›zda Kazak Türkleri yaz›l›
edebiyat›n›n dönemleri ve bu dönemlere
has özellikler tafl›yan türleri hakk›nda
Ahmet Bayturs›nul›’n›n görüfllerini ver-
meye çal›flaca¤›z.
Kazak Türkleri yaz›l› edebiyat›n›n
devirleri konusunda günümüzdeki arafl-
t›r›c›lar da farkl› görüfller öne sürmekte-
dirler. Fikir vermesi aç›s›ndan bunlar›n
bir ikisinden k›saca bahsedece¤iz.
Ferhat Tamir, Kazak Türklerinin
Edebiyat› adl› yaz›s›nda Kazak yaz›l›
edebiyat›n› üç devreye ay›r›r:
“1. 15. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan 19.
yüzy›l›n sonuna kadarki “sözlü halk ede-
biyat›”n›n hâkim oldu¤u devir.
2. 20. yüzy›l bafllar›ndaki edebiyat.
(1900–1924) Bu devre “Millî Uyan›fl
Devri” de denir.
3. Sovyet devri. (1924–1991). Sov-
yet ideolojisine uygun s›n›f menfaati ve
çat›flmalar›n› esas alan edebî eserlerin
verildi¤i dönemdir.
1991’deki ba¤›ms›zl›ktan sonra Ka-
zaklar aras›nda kendi hayatlar›n› akset-
tiren yeni bir edebiyat dönemi bafllam›fl-
t›r.”(TAM‹R, 1998)
Prof. Mekemtafl M›rzahmetul› ise
Kazak Türkleri yaz›l› edebiyat›n› flu de-
virlere ay›r›r:
“I. Dönem: MÖ VII. yüzy›llar.
II. Dönem: VIII – XII. yüzy›llar.
III. Dönem: Alt›n-Ordu devrindeki
edebiyat.
IV. Dönem: XV – XVII. yüzy›llar
68
aras›nda Kazak Hanl›¤› devrindeki ede-
biyat.
V. Dönem: Sömürgecilik devrindeki
edebiyat. Çin ve Rus sömürgecilerinin
egemenli¤i dönemi. Bu dönem, yazar ta-
raf›ndan flu alt gruplara ayr›lmaktad›r:
1. Bafl›bofl beylik dönemindeki ede-
biyat.
2. Küçük ve orta cüzde sömürgeci
beylikler ve han taraftarlar›n›n Kazak
topraklar›n› talan etmesi ile ‹satay Ma-
hambet baflkanl›¤›ndaki iflçi ayaklanma-
s›n›n sosyal hayatta sebep oldu¤u de¤i-
flikliklerin de yönlendirdi¤i edebiyat.
3. Orta cüz içerisine Ruslar›n sok-
tu¤u “a¤a sultanl›k” sistemi ve bu dö-
nem kahramanlar›n›n konu al›nd›¤› ede-
biyat.
4. Büyük cüzün Hokand Hanl›¤› yö-
netiminde oldu¤u dönem ve bu dönem-
deki edebiyat.
Kazak bozk›r›nda 1822–1867 y›llar›
aras›nda halk›n sosyal ve siyasî hayat›,
görüldü¤ü gibi üç ayr› sistemle idare
edilmifl; bu hareketler edebiyata da ak-
setmifl ve üç farkl› gelene¤i ortaya ç›kar-
m›flt›r.
5. Ruslar›n Kazak bozk›r›na hâkim
olmas›, bask› rejimi ve Ruslaflt›rma poli-
tikas›yla misyonerlik çal›flmalar›n›n ol-
du¤u bu dönem, 19. yüzy›l›n ikinci yar›-
s›ndan Kazan isyan›na kadarki dönemi
içine al›r.
Kazan ayaklanmas›ndan sonra dev-
let yönetimi Lenin idaresindeki Bolfle-
vikler Partisi’ne verilir. Edebiyat, bu dö-
nemde ideolojinin hizmetine koflulmufl-
tur.
Kazak topraklar›nda oldu¤u gibi
bütün çok halkl› Sovyet halklar›n›n ede-
biyatlar›, özellikle 1920’li 30’lu y›llarda,
kabul edilen sosyalist sistemin iste¤ine
göre s›n›fç›l›k görüflünü temel edinerek
ortaya ç›km›flt›r.
30’lu y›llarda edebî tenkit türü ve
http://www.millifolklor.com

edebiyat› tan›tma ilmi biraz canlanmaya
bafllar.
40’l› y›llardan ba¤›ms›zl›¤a kadar
Kazak Edebiyat› Almanya’yla yap›lan
Vatan Savafl›’ndan etkilenmifl, bu y›llar
içerisinde birçok Kazak yazar, flair ve
âlimin tutuklanmas› veya öldürülmesiy-
le kar›fl›k ve kötü bir dönem de yaflan-
m›flt›r.
Kazak edebiyat›, 1991’den sonra
ise, kendi halk›n›n hayat›n› ve hayat
gerçeklerini tenkitçi bir gözle tasvir et-
meye bafllam›flt›r. (MIRZAHMETULI,
2004: 13–24)
Kazak Türkleri yaz›l› edebiyat› üze-
rine Sovyetler Birli¤i döneminde kaleme
al›nan eserlerde, Kazak edebiyat›n›n ta-
rihî dönemleri, totaliter birlik sistemi-
nin de bask›s›yla iki grup halinde ele
al›nm›flt›r:
1.Ayd›nlat›c›-demokratik yolda iler-
leyen edebiyat.
2. Burjuvac› milliyet yolunda ilerle-
yen edebiyat.
Ahmet Bayturs›nul›’n›n Kazak ya-
z›l› edebiyat›n›n dönemleri hakk›ndaki
görüflleri, bu grupland›rmadan farkl› de-
¤ildir.
Bayturs›nul›, Kazaklar aras›na ya-
z›n›n dinle birlikte girdi¤ini, çocuklara
dini ve yaz›y› Nogay mollalar›n ö¤retti-
¤ini, bu yolla da ilk edebî eserleri ortaya
koyup yaz›l› edebiyat›n ilk örneklerini
oluflturanlar›n da onlar oldu¤unu belirt-
mektedir. Nogaylar, Kazaklar aras›nda
uzun y›llar boyunca yaflad›klar› için, on-
lar›n fliiri sevdiklerini ö¤renmifl ve dinî
kurallar› halka fliirlerle ö¤retmeye çal›fl-
m›fllard›r. Bayturs›nul›, bu amaçla olufl-
turulan edebiyat›n dine hizmet etti¤ini,
ama dile zarar verdi¤ini ileri sürer. Ka-
zaklar›n ilk yaz›l› edebiyat örneklerinde
de Kazak ve Nogay Türkçelerinin kar›-
fl›k bir yap› içerisinde karfl›m›za ç›kt›¤›-
n› belirtir. Bu dönemdeki eserlerin dil ve
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
edebiyat a¤›rl›kl› de¤il de dinî a¤›rl›kl›
olmas›, Bayturs›nul›’na göre edebiyat›n
geliflmesine engel olmufltur. Çünkü bu
tip eserler, dini ö¤retmek amac›yla bolca
kaleme al›nan, edebî yönü olmayan eser-
lerdir. Rus hükümeti bu dönemde Kazak
ve Nogaylar aras›na nifak sokup iki gru-
bu ay›r›r. Kazak beyleri de bu ak›ma ka-
p›l›p Nogaycay› b›rak›r, do¤rudan Rusça
ö¤renirler. Bu siyasetin devam›nda Arap
harfleri kald›r›l›r, Kiril harfleri kullan›l-
maya, eserler bu harflerle bas›lmaya
bafllan›r.
Kazaklar›n Avrupa edebiyat›yla ta-
n›flmas›n› sa¤layan ise Rus edebiyat›d›r.
Bayturs›nul›’na göre bu dönem edebiya-
t›n›n amac›, dili gelifltirmek, edebiyat›
güçlendirip güzellefltirmektir.
Bayturs›nul›, bu görüflleri do¤rultu-
sunda Kazak yaz›l› edebiyat›n› iki döne-
me ay›r›r:
1. Dindar dönem: Dinle ilgili eser-
lerin verildi¤i bu dönemde sözlü edebi-
yat türlerine yenilerinin eklenmesi d›-
fl›nda pek de¤ifliklik yoktur. Sadece dinî
konulu eserler verilmifltir. Bu dönemde
flu türler yer almaktad›r:
Qiyssa (K›ssa): Manzum dinî hikâ-
yelerdir. Bu hikâyelerde Kazaklar›n de-
¤il, baflka milletlerin hayat› anlat›lmak-
tad›r. K›ssalar, mazmununa göre ikiye
ayr›l›rlar:
a. Dinin üstünlü¤ü, Allah yolundaki
savafllar, müslümanlar›n zaferlerinin
konu olarak ifllendi¤i k›ssalar.
b. Dinî emirlerin konu olarak ifllen-
di¤i k›ssalar.
‹lk k›ssalar, (“Zarkum”, “Salsal”,
“Seyfü’l-Melik” vs.) uzun hikâyeler flek-
lindeyken daha sonralar› (“Musa men
Qar›nbay”, “Jum-Juma” vs.) k›sa hikâ-
yeler tarz›nda da yaz›lm›flt›r.
Jarandar, bul sözüme qula¤›ñ sal:
Awz›mnan fl›qqan sözim fleker men bal.
Özim bilgen kitaptan oq›p kördim
69
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Jarandar, aram deydi zeketsiz mal.
Malay› qudireti köp parwardeger,
Quday¤a jaqs› pende quld›q q›lar.
Mal›ñnan qay›r, zeket bermey ötseñ,
Aq›rette qarn›ñdan tas fl›¤arar.
(Yarenler, bu sözüme kulak verin,
A¤z›mdan ç›kan söz, fleker ile bal.
Bildi¤im bir kitaptan okuyup gördüm
Yarenler haram olur, zekâts›z mal.
Kuluna kudreti güçlü perverdigâr,
‹yi kullar, Allah’a kulluk eder,
Mal›ndan hay›r, zekât vermeden göçsen,
Ah›rette karn›ndan tafl ç›kar›r.)
Hikayat (Dini hikâyeler): Dinî ko-
nular›n ifllendi¤i, terbiye edici hikâyeler-
dir.
Beker bosqa jürgenfle boyd› balap
Jaqs› depti är iske q›l¤an talap.
Pay¤ambar› qudan›ñ zaman›nda,
Jüredi eken bir jigit beker qarap.
Q›l›p jürer bir jum›s özge bende,
Beker jüre biraq ta sol körgende
Tüs suw›t›p, qaramay ötedi eken,
Ol jigitke pay¤ambar kez kelgende.
Jol›qqanda bir sapar külip ötti,
Körgennen-aq qaras›n külimdepti.
“Sahabalar taqs›r›-aw, külmewfli eñiz,
Ne sebepten küldiñiz bügin?” depti.
Aytt› sonda: “Sebep bar külgenimde,
Külmewfli edim jol›qsa ilgeride.
Eki flaytan qas›nda joldas edi,
Beker qarap ilgeri jürgeniñde.
Ot›r eken bul sapar jerdi s›z›p,
Joldast›qtan qafl›pt› flaytan buz›p.
Kelip edip periflte, qas›ñda ot›r!
Sol sebepten külip em könilim q›z›p.”
Beker jürgen batad› bäleketke,
Adam bolsañ, jolama ol ädetke.
Qur› qarap jürgennen art›q deydi
Paydas›z beker q›l¤an äreket te.”
Molda Musa
(Beyhude bofl dolafl›p, bombofl gezip,
‹yi deyip her ifle k›lm›fl talep.
Huda’n›n peygamberi zaman›nda,
Gezer imifl bir yi¤it bofl bofl bak›p.
70
Bir ifl yapar durur bir baflka bende,
Beyhude gezer fakat o gördü¤ünde.
Surat›n› as›p bakmadan geçermifl,
O yi¤ide peygamber rast geldi¤inde.
Rastlay›nca bir defas›nda gülüp geçti,
Gördü¤ünde de gölgesine gülümsedi.
“Ey sahabe hazretleri gülmezdiniz,
Ne sebeple güldünüz bugün?”, demifl.
fiöyle der: “Sebebi var gülüflümün,
Gülmeyecektim rastlasayd›m ilerde.
‹ki fleytan yan›nda yoldafl idi,
Bofl bofl bak›p avare gezdi¤inde.
Oturuyordu bu sefer yeri çizip,
Yoldafll›ktan kaçt› fleytan bozulup.
Gelmifl iki feriflte yan›nda durur!
Bu sebepten güldüm, gönlüm coflup.”
Bofl bofl gezen batar bil ki felakete,
‹nsan isen, kap›lma bu âdete.
Bombofl gezip durmaktan da kötüdür,
Faydas›z yere yapt›¤›n hareket de.)
MollaMusa
Nasiyhat – Ügit (Ö¤üt): Bu dönem
nasihatleri, dinî esaslara dayand›r›larak
söylenir.
Biyler, para jemeñiz!
Jal¤and› jol demeñiz!
Aqiyret qam›n izdeñiz!
Jan¤a tipti tiymeñder!
Kisi aq›s›n almañdar,
Awz›ña aram salmañdar!
Düniye j›y›p ötken joq
Bizden bur›n¤› Pay¤ambar.
Söz aytay›n ülkender!
Qudaydan qap› ketpeñder!
Äliñ kelse, Meke bar,
Starfl›n, bol›s bolam dep,
Is›rap q›l›p mal tökpeñder.”
(fiortanbay
(Beyler rüflvet almay›n!
Yalanla ifl tutmay›n!
Ah›ret kayg›s›n› çekin!
Özellikle cana de¤meyin!
Kifli hakk› yemeyin!
http://www.millifolklor.com
 Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68

A¤z›n›za haram koymay›n! Akrabam Afl›r sultana,

Dünya mal›yla gitmedi, Medet edecek gün bugün!)
Bizden önceki Peygamber!
Söz diyeyim büyükler! Muñ tol¤aw, zarlaw:
Huda’dan gafil gitmeyin! Qudaya qudiretiñe tan qalam›n,
Halin varsa, Mekke’ye git, Jol›nda bir ¤afl›qt›ñ zaqrlanam›n.
Vali, müdür olay›m diye, ‹flimdi ¤afl›q ot› küydiredi,
‹sraf edip mal dökmeyin! ) S›rt›ma fl›¤aruw¤a arlanam›n.
(fiortanbay) (Ey Allah’›m, kudretine hayran›m,
Minacat (Münacat): ‹lk örnekleri Yolunda bir canan›n›m, inliyorum.
Allah’a yakar›fl tarz›nda olan bu eserler, ‹çimi aflk atefli yak›yor,
daha sonralar› hüzünlü fliirlere dönüfl- D›fla vurma¤a utan›yorum.)
müfl. Bu fliirlere “muñ tol¤aw” (hüzünlü,
kederli fliirler), “zarlaw” (flikâyet edici, Maqtaw (Övgü): Bu tür eserlerde,
inleme fliirleri) da denmifltir. insanlar›n övgüsü yan›nda dinî konular-
daki övgüler de yer almaktad›r.
Minacat:
“On segiz m›ñ ¤alamn›ñ, Bastaym›n bul sözimdi bismilladan
Patflas› ediñ, quday›m! Qa¤azga bismilla dep tartam qalam.
Qudaya, sa¤an j›lay›n, Cappar›m adamzatt› ärqaflan da-
Keflirgeysiñ künäyim! Saqtas›n musulmand› esen-aman.
Öziñniñ naflar pendeñmin, Äleke Jarmola¤a kelip turd›,
Är japaña köngenmin.
Ümit köp son›ñ üflin bir qudadan.
⁄afl›rbektey ta¤ama (na¤afl›ma),
Jay›qta dañq› fl›¤›p jatuwfl› edi.
Medet berer kün bügin!
Keltirgen bul ara¤a bizdiñ talan.”
On segiz m›ñ ¤alamd›,
Jorabay Aq›n
Hal›q q›l›p bar etken,
Nefle äwliye, änbiye,
(Bu sözüme bafllar›m Bismillâhla,
Nefle hakim pana ötken!
K⤛da Bismillâh yaz›p bafllayay›m.
⁄afl›r sultan ta¤ama,
Cabbar’›m insano¤lunu her zaman,
Medet berer kün bügin!”
Korusun müslüman› sa¤l›k selamette.
Eleke Jarmola’ya gelip durdu,
(On sekiz bin âlemin,
Ümit çok onun için tek Huda’dan.
Padiflah›s›n, Huda’m!
Yay›k’ta flöhreti çok yay›lm›flt›,
Ey Allah’›m, sana a¤layay›m,
Getirdi bu arada bize talan.)
Affediver günah›m!
Ak›n Jorabay
Senin çaresiz bendenim,
Her cefana raz›y›m,
Dattaw (Yergi): Bu tür eserlerde,
Akrabam olan Afl›rbek’e,
Medet edilecek gün bugün!
ya bir kifliyle veya halk›n tamam›yla il-
gili kötüleme, ay›b›n›, kusurunu söyle-
On sekiz bin âlemi,
me gibi konular yer al›r. Bu fliirlerdeki
Halk k›l›p var etmifl, yergi, daha çok dinî konularla ilgilidir.
Nice evliya, enbiya, Bul bolsa, eflkim baqpas joldas›na,
Nice hâkim ona s›¤›nm›fl! Aldanar aram düniye oljas›na.
Birewdiñ ur› zal›m mal›n urlap,

http://www.millifolklor.com 71
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Surasa, bäle salar öz bas›na.
Qars› daw birew aytsa, son› t›ñdap,
Bas adam közim jetti oñbas›na.
Parq› joq bu zamann›ñ adam›n›ñ,
Biriniñ-biri nanbas ollas›na.
(Bu ise, hiç kimse bakmaz yoldafl›na,
Aldan›r haramolan dünya ganimetine.
H›rs›z zalim birinin mal›n› çal›p,
‹steyince bela bulur kendi bafl›na.
Kim karfl› ç›karsa, onu dinleyip,
Bafl olan o, inand›m büyüklü¤üne.
Fark› yok bu zaman›n insan›n›n,
Hiç birisi inanmaz yeminine.
Baylard›ñ bala ok›tqan isi qara,
Degenin sawdalayd› moldas›na.
Paq›rd› miskinmenen partiya q›p,
Bereri sadaqas›n qolqas›na.
Bul sözi Seydahmet ötirik pe,
Ras-pa, - köptiñ sald›m ortas›na.
(Zenginlerin çocuk okutma ifline bak,
Dedi¤iyle fiyat biçer mollas›na.
Fakiri miskiniyle parti kurup,
Sadakas›n› verir en yak›n dostuna.
Bu sözü Seydahmet’in yalan m›?
Do¤ru mu, sorar›m kendi halk›ma.)
Ayt›s (At›flma): Dinî kurallara uy-
mayan davran›fllar›n konu al›nd›¤› at›fl-
malard›r.
Ayq›n:
Qoja-eke,esensiz be? Sälem berdik!
Mübärek dindar›ñd› jaña kördik.
Jüzinde raqmetiñ bar er ekensiz,
Joq fl›¤ar köñiliñizde täkapparl›q.
Öziñ bil söylesken soñ ne deriñdi,
Qazirde qol›ñd› ber, köriselik!
(Ayk›n:
—Ey Hocam, iyi misiniz? Selam verdik!
Mübarek didar›n› yeni gördük.
Yüzünde rahmeti olan er idiniz,
Olmamal› gönlünüzde kibirlilik.
72
Sen bilirsin söyleflince ne diyece¤ini,
fiu anda elini uzat, görüflelim.
Jar›l¤as›n Qoja:
Jarq›n›m, sälem berseñ, sälemet bol!
Jetedi murat›na ölmegen qul.
Siz berseñ sälemiñdi, älik ald›q,
Sünneti pay¤ambard›ñ qazuwl› jol.
“Qol berseñ köriselik” degen söziñ-
Bul dur›s flar›y¤atqa bolmayd› sol.
Taral¤an tot› qustay bala ekensiñ,
M›sal› eki betiñ alq›z›l gül.
Hal bilmek, jön suramaq häm ¤anibet,
Abzalda, söyleselik, at›ñ bildir.
(Jar›lgas›n Koca:
Nur yüzlüm, selam verdiysen, selamette ol!
Ulafl›r murad›na ölmeyen kul,
Sen verince selam›n›, aleyküm deyip ald›k,
Peygamberin sünneti köklü bir yol.
“El uzat, görüflelim” dedi¤in sözün,
O¤ul, bu fleraite göre do¤ru de¤il.
Tuti kuflu gibi süslenmifl bir çocuksun,
Baksana iki yana¤›n k›pk›z›l gül.
Hal hat›r sormak, gönül almak da sevap,
Uygun halde söyleflelim, ad›n› bildir.)
Tol¤aw (Belli bir olay veya kifliye
ithafen domb›ra eflli¤inde makamla oku-
nan fliir): Dinî konular›n a¤›rl›kta oldu-
¤u eserlerdir.
Âfl›kl›k tol¤awlar›nda dinî konular
ele al›nmaz. Tol¤awlar, kâfirlerle yap›-
lan savafllarda askere güç vermek için
söylenirse “nam›s veya so¤›s tol¤aw›”; di-
nî ilerleme, geliflmeyle ilgili konularda
söylenirse“markay›s” ad›n› al›r.
Nam›s veya so¤›s tol¤aw›:
Oyran etip taw-tast›,
Qan¤a boyap köz jast›,
fiöldirletip q›z›l bast›,
Saylap flanflar künder bügin.
As›l almas p›flaqtar›,
T›¤›radan flaflaqtar›,
http://www.millifolklor.com

Aq›metjann›ñ qojaqtar›,
Jannan kefler künder bügin.
⁄afl›rbektiñ sol ozar›,
Qur›ls›n maqflard›ñ bazar›.
Bek Jüsiptiñ qoflqarlar›.
Qannan kefler künder bügin.
At qula¤›n teñestirip,
Bir-biriñe keñestirip,
Käpirlerdi qoyfla q›r›p,
Maydan kefler künder bügin.
(Namus veya savafl fliiri:
Ya¤malay›p da¤› tafl›,
Kana boyay›p gözyafl›n›,
Atefllere at›p k›z›l bafl›,
Niflan al›p vuraca¤› günler bugün.
Asil elmastan b›çaklar›n›n,
Kay›fllardan saçaklar›n›n,
Ahmetcan’›n koçaklar›n›n,
Candan geçece¤i günler bugün.
⁄afl›rbek’in bu ak›n›yla,
Kurulsun mahfler pazar›,
Yusufbek’in koçaklar›n›n,
Kandan geçece¤i günler bugün.
At kula¤›n› eflitleyip,
Birbiriyle söylefltirip,
Kâfirleri koyun gibi k›r›p,
Cepheden geçece¤i günler bugün.)
Marqay›s tol¤aw›
Käpirge q›l›fl siltep qar›sqan›m!
Düniyede teñin taw›p jar›sqan›m!
Täniñnen duflpan körseñ, tügiñ fl›qqan,
Lay›q zaman›ña ar›stan›m!
Naflard› s›rt duflpannan araflalap,
Qam oylap, qarafl›¤a bol›sqan›m!
Ülgimen är or›nda tura bergen
Aq›l¤a Aplotonday dan›flpan›m!
Dostardan qasiret ot›n qalas oylap,
Qay›rl› sa¤at›nda qaw›flqan›m.
fiubalañ, Qaraqo¤a, J›lanfl›qpen,
Deni saw tüsinikti bol›star›ñ.
Bul künde sizder üflin du¤ada tur,
Atqar›p joldas bol¤an or›star›ñ.
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
(Marqay›s tol¤aw›
(Kâfire k›l›ç savurup sald›ran›m!
Dünyada dengini bulup yar›flan›m!
Düflman görünce tüyleri diken diken olan,
Kendi zaman›na lay›k, arslan›m!
Çaresizleri düflmanlar›ndan kurtar›p,
Kayg›s›na düflüp, destek olan›m!
Her yerde örnek olarak gösterilen,
Ak›lda Eflatun gibi dan›flman›m!
Dostlar›yla hasret ateflini aradan sav›p,
En hay›rl› saatte kavuflan›m!
fiubalan, Karako¤a, J›lanfl›k’la,
Dimdik ayakta olan idarecilerin,
Bu gün de sizler için duadad›r,
Hizmet edip destek olan yoldafllar›n.)
Joqtaw (A¤›t): Dinî konulu a¤›tlar-
d›r. Daha önceki dönemlerde söylenen
joqtawlarda ölenin yi¤itli¤i, zenginli¤i,
yapt›¤› erlikler anlat›l›rd›. Bu dönem
joqtawlar›nda ölenin dindarl›¤› üzerinde
durulur.
“‹släm jol›n añdad›ñ,
Jan täsilim bol¤anfla
Aq›l›ñnan tanbad›ñ.
Sonda bilip, oyladݖ
Qudan›ñ nazar sal¤an›n.
Amandaspaq sol küni
Köñilde bold› arman›ñ.
Amandastݖ jurtݖmen,
Buyr›¤› dep allan›ñ.
‹yman›ñd› qurmettep,
Periflte kelsin habar¤a.
Art›ñda qal¤an biz naflar,
‹zdegenmen tabar ma?
Keflegi söngen flamfl›raq,
Orn›na qayt›p janar ma?
Düniye däwlet bolsa da,
Endi däwren bolar ma?”
(‹slam yolunda yürüdün,
Can teslim edene kadar.
Akl›ndan vazgeçmedin,
O zaman anlay›p, düflündün,
73
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Huda’n›n gel dedi¤ini.
Vedalaflmak o gün,
Gönülde murad›n oldu.
Vedalaflt›n yurdunla,
Allah’›n buyru¤u deyip.
‹man›na hürmet edip,
Melekler getirsin haberini.
Ard›nda kalan bizler çaresiz,
Aranmakla bulunur mu?
Akflam sönen bu çera¤,
Tekrar dönüp yanar m›?
Dünya devlet olsa da,
fiimdi devran olur mu?)
Terme (Kazak sözlü edebiyat›nda
domb›ra eflli¤inde terennüm edilen bir
naz›m türü): Dinî dönemdeki terme ile
sözlü edebiyat dönemindeki terme ayn›-
d›r. Tek fark dinî dönemdeki termelerde
dinî konular›n ifllenmifl olmas›d›r.
“Däret al›p, namaz q›l,
Suwd› quy›p qum¤an¤a.
Zeket berip, qaj›¤a bar,
Aynalmañ›z qur mal¤a.
Düniyege aynal›p,
Täñiri bergen däwletten
Maqflar küni qur qalma!
Köñilge iyman bekitip,
Üyretiñiz tuw¤an¤a.
‹slämniñ bes par›z›
Jan¤an ottan qutqarar
Haq taraz› qur¤anda.
fiapa¤at q›lar bes namaz,
Äzireyil jetisip,
Jan›ñd› qab›r q›l¤anda.
Bul düniyeniñ q›z›¤›,
Uqsayd›, bilseñ, jarandar,
Köziñdi afl›p jum¤an¤a.”
(Abdest al›p, namaz k›l,
Suyu koyup ibri¤e.
Zekât verip, hacca git,
Dolanma sak›n bofl mala.
Dünyayla meflgul olup,
Tanr›’n›n verdi¤i devletten,
74
Mahfler günü nasipsiz kalma!
Gönle iman› yerlefltirip,
Ö¤retin çocuklara.
‹slam’›n befl farz›n›,
Yanan ateflten kurtar›r.
Hak terazi kurdu¤unda,
fiefaat eder befl vakit namaz.
Azrail bir gün gelip,
Can›n› ald›¤›nda,
Bu dünyan›n ilginç yönü,
Benzer, anlay›n yarenler,
Gözünü aç›p yummaya.)
2. Dilmar dönem: Dille ilgili gelifl-
melerin oldu¤u dönemdir.
Yazara göre, bu dönemler, Kazak
halk edebiyat›n› gelifltirip güçlendir-
mekten uzakt›r. Bu süre zarf›nda baflka
yurtlar›n edebiyatlar› tesirinde do¤an
bir edebiyat ortaya konmufltur. Dindar
dönemde Arap-Fars edebiyatlar›ndan ör-
nekler al›nm›fl, onlar taklit edilmifl; dil-
mar dönemde de Rus edebiyat› örnek
al›n›p taklit edilmifltir.
Bayturs›nul›, bu dönem yaz›l› ede-
biyat›n›n s›n›fland›r›lmas›nda, sözlü
edebiyattaki gibi kullan›m ve ilkeli olma
özelliklerine de¤il, söylenifl özelliklerine
yer verildi¤ine dikkat çeker. Bu görüfl
do¤rultusunda da, yaz›l› edebiyat türle-
rini flu flekilde grupland›r›r:
“Yaz›l› edebiyat türleri temelde üçe
ayr›l›r:
1. Ertek (äñgime) (Masal, hikâye):
aw›z ertek (sözlü edb. masal), ertek j›r
(masal destan), tar›yh›y j›r (tarihî des-
tan), m›saldar (meseller, fabller).
2. Tol¤aw (Lirik fliir): aw›z tol¤aw
(Lirik fliirler), joqtaw (a¤›t).
3. Ayt›s-Tart›s (At›flma tart›flma):
Sözlü edebiyatta ayt›s vard›r, ama tart›s
yoktur. Ayt›s-tart›s, büyük ustal›k ge-
rektirdi¤i için sanat›n güçlü oldu¤u dö-
nemlerde ortaya ç›km›flt›r. (BAYTURSI-
NULI, 1991:435)
http://www.millifolklor.com

S›ñdar Dönem (Edebî Tenkit Dö-
nemi): Kazak edebiyat›n›n bu dönemin-
de yay›nlanan eserlerde edebî tenkit tü-
rü karfl›m›za ç›kmaya bafllar. Bu sebeple
bu devre kusursuz, vas›fl› ve güzel tol-
¤aw(lirik fliir)lar›n yaz›ld›¤› dönem de
denebilir.
Bayturs›nul›’na göre bundan önceki
dönemlerde verilen eserler bir yönüyle
güzel ve güçlü olsa da di¤er yönüyle ku-
surludur. Kazak ak›nlar›, Avrupa edebi-
yat› ile tan›flt›ktan sonra eksikliklerini
fark etmifl, bunlar› gidermeye, kendi
edebiyatlar›n› Avrupa edebiyat›na göre
flekillendirmeye çal›flm›fllard›r. Baytur-
s›nul›, bu çal›flmalara örnek olarak üstat
Abay’› gösterir ve s›ñdar devri Abay’›n
eserleriyle bafllat›r.
Yazar, Kazak s›ñdar edebiyat›n›n
Avrupa edebiyat› örne¤inden ortaya ç›-
k›p geliflti¤ini ifade etmek yan›nda, Av-
rupa edebiyat›ndaki türlerin hala kendi
edebiyatlar›nda eksik oldu¤unu da belir-
tir. Bayturs›nul›, bu dönemdeki türleri
flu flekilde s›ralar:
I. Äweze yaki äñgime türli söz-
der: (Nesir Türleri)
Bu gruba giren alt türler flunlard›r.
1. Ertegi J›r (Masal destan): Man-
zum masallard›r. Tenkitçi olmas› bak›-
m›ndan kendinden önceki dönemlerin
ertegilerinden ayr›l›r. Ma¤can Cumaba-
yul›’n›n “S›zd›k Bat›r” adl› eseri buna
örnektir.
2. Ul› äñgime yaki roman (Uzun hi-
kâye veya roman): Hayatta yaflanm›fl ve-
ya yaflanabilecek olaylar› konu al›p hi-
kâye eden, tasvir eden eserlerdir. Olay-
lar›n tasvir edilmesi s›ras›nda ona yön
ve renk veren tipler de tasvir edilir. Tip-
lerin uygun ve gerçekçi seçilmifl olmas›,
eserin de gerçe¤e uygun olmas›n› sa¤lar.
Bu bafll›k alt›ndaki eserlerin ro-
man, uzun hikâye, küçük hikâye fleklin-
de grupland›r›lmas›, onlar›n uzunluk k›-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
sal›klar›yla ilgilidir. Anlat›m flekli hep-
sinde ayn›d›r.
Bayturs›nul›, Kazak edebiyat›nda
hala roman türünü temsil eden bir eser
olmad›¤›n› belirterek, Mircak›p Duvla-
tul›’n›n “Bak›ts›z Jamal”›n› uzun hikâye
olarak de¤erlendirir.
3. Äweze J›r› (Ahenk destan›): Bir
milletin tarihinde yer alan, halk›n a¤-
z›nda na¤me olup söylenen olaylar›n ve-
ya bu olaylara halk›n katt›¤› sanat›n, yi-
¤itli¤in, insanl›¤›n destanî bir flekilde
anlat›ld›¤› eserlerdir. Bu eserlerde hem
olaylar hem de erlik gösteren yi¤itler
destanlaflt›r›larak anlat›l›r.
Tarihî j›rda insanlar ve olaylar hak-
k›nda söylenenler tarihî bilgilerden
farkl› olamaz. Hâlbuki äweze j›rda temel
tarih bilgisi de¤ifltirilmez, ama olaylar
ve flah›slar hakk›nda yazar›n hayali
hürdür. Äweze j›r› edebî bir tür oldu¤u
için ädemilew (güzellefltirme), köriktew
(süsleme), meñzew (iflaret etme), äserlew
(etkileme) yöntemleri kullan›labilir.
4. Tariyhiy J›r (Tarihî destan): Tari-
hî bilgilerin esas al›nd›¤›, gerçek olaylar
veya kifliler hakk›nda yaz›lm›fl eserler-
dir.
5. Añ›z öleñ jäne äñgime (Efsane,
menk›be veya hikâye): Bu eserler, bat›l
inançlar, H›z›r, rüyalara inanma, vs. gibi
halk içinde anlat›lan çeflitli efsane ve
menk›belerden oluflmaktad›r. Ak›nlar,
hofl bir dille, gösteriflli bir flekilde bu
menk›beleri tekrar ele almaktad›rlar.
Ma¤can Cumabayul›’n›n “Korkut”u,
Abay’›n “Eskendir” adl› eseri bu gruba
örnektir.
6. Köñildi Söz (‹yi niyetli, nefleli
eserler): Zulmü, hilesi olmayan, tabiî
dertsiz, temiz, alçakgönüllü insanlarla,
huzurlu hayat›n tasvir edildi¤i eserler-
dir.
Yazara göre, Kazak edebiyat›nda
henüz bu tür eserler yoktur.
75
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
7. M›sal (Mesel, Fabl): Hayvanlara
insanî özellikler yüklemek suretiyle ve
ders vermek maksad›yla kaleme al›nan
eserlerdir. Yazar, fabl türünün en güzel
örneklerinin La Fontaine taraf›ndan ka-
leme al›nd›¤›n› belirtir. Kendisinin Kiri-
lov’dan aktard›¤› “K›r›k M›sal” adl› ese-
rini de bu türe örnek olarak gösterir.
II. Tol¤aw Tab›na Qarayt›n Söz-
der (Tol¤aw Türleri)
Saz flairleri tol¤awda yüreklerinde-
ki gönül s›rlar›n› dile getirir. Tol¤aw›n
coflkulu, s›rl› bir anlat›ma, gerçek bir ko-
nuya ve ahenge sahip olmas› gerekir.
Tolgawlar, 4–5 dörtlükten oluflur. Ezgili-
dir.
Tol¤aw kendi içinde flu türlere ayr›-
l›r:
1. Sap Tol¤aw (Saf tol¤aw): Gönlün
temiz na¤melerinden ç›kan fliirlere “sap
tol¤aw” veya “sayraw” (flak›ma) denir.
2. Marqay›s Tol¤aw (‹yilik tol¤aw›,
ilerleyen tol¤aw): ‹nsan gönlünün hofl
duygular›n›, iyilik temas›n› iflleyen tol-
¤awlard›r.
3. Nal›s - Muñay›s Tol¤aw (fiikâyet,
inleme tol¤aw›): Konular› vefas›zl›k,
bahts›zl›k, kederler üzerine kurulan, ha-
yata ve insanlara k›rg›n bakan tol¤aw-
lard›r.
4. Nam›s-Tan›s Tol¤aw (Yi¤itlik tol-
¤awlar›):Cesaret, yi¤itlik, kahramanl›k
konular›n› iflleyen tol¤awlard›r. Bunlara
savafl (sog›s) tol¤awlar› da denir.
5. Suqtan›s Tol¤aw (‹mrendirici,
iflaret edici fliirler): Tabiat›n s›rr›, güzel-
li¤i ve insanlar›n s›rlar› üzerine yaz›lan
tol¤awlard›r. Hayat ile ölüm, iyilik ile
kötülük gibi konular da bu tol¤aw tü-
ründe ifllenir.
6. Oylamaldaw Tol¤aw (Düflündü-
rücü, yergi tol¤awlar›): Sadece gönül
na¤meleriyle de¤il, fikir ve hayallerle de
örülmüfl konular› içeren, keder, s›k›nt›,
düflünce dolu olan, hata, kusur ve kötü-
76
lükleri yerip, bunlar›n düzeltilmesi üze-
rinde duran tol¤awlard›r. Oylamaldaw
kendi içinde iki gruba ayr›l›r:
a. Sögis tol¤aw› yaki dattaw (Yergi):
Halk›n ço¤unlu¤u için söylenirse dattaw
(iffla, yergi); bir kifliye yönelik söylenirse
älemdew, sögis (alay, sövgü) ad›n› al›r.
b. Külis tol¤aw› yaki külkilew (Hi-
civ): Abes olaylar veya davran›fllarla ilgi-
li olarak kaleme al›nan tol¤awlard›r. Bu
tür tol¤aw, ya sadece tebessüm ettirici
ya da alaya al›c›d›r. Hicvin en hafifi fla-
ka ile dile getirilir.
Hicvin mazaq (birinin eksikli¤ini,
kusurunu söyleyip gülme, a¤›r bir hiciv);
m›sq›l (do¤ru fleyi ters çevirip söyleyerek
dalga geçmek, so¤uk bir hiciv), s›qaq we
quwl›q (daha hafif flekilde hicvetme, tafl-
lama); äzil (flaka, latife) türleri vard›r.
III. Ayt›s-Tart›s Tab›na Qarayt›n
Sözder (Ayt›s-tart›s Türleri)
Ayt›s-tart›s, Kazak ak›nlar›n›n ay-
t›slar› ile ayn› de¤ildir. Tek benzeflen
yönleri “ayt›s” (at›flma)t›r. (bkz.B‹RAY,
2003: 58–76)
Ayt›s-tart›sta ak›n, baflkas›n›n ba-
fl›ndan geçen bir olay› anlat›r. Kendi ba-
fl›ndan geçenleri, kendi gönül na¤meleri-
ni eserine katmaz. Bu aç›dan ele al›nd›-
¤›nda k›smen äñgime’ye benzer.
Tart›s’taki olaylar ve insanlar, as-
l›nda yoktur, saz flairinin hayalinde ya-
ratt›¤› flah›slar ve olaylard›r. Anlat›c›
durumundaki saz flairinin varl›¤› sezil-
mez, baflkalar›n› konuflturur, at›flt›r›r. ‹ç
âlemle d›fl âlemi birlefltirir.
Ayt›s-tart›s’›n “ayt›s” (at›flma) ve
“tart›s” (münakafla, tart›flma) fleklinde
iki yönünden bahsetmek mümkündür.
Tart›s, kendi içinde üç gruba ayr›-
l›r:
a. Mert, yaki älektekti tart›s (Traje-
di)
b. Sergeldeñ, yaki azapt› tart›s
(Drama)
http://www.millifolklor.com

c. Aramter, yaki äwreflilik tart›s
(Komedi)
Tart›s›n içinde flark›, na¤me yer
al›rsa buna “tart›s zaw›qt›” (zevkli tar-
t›s), kurnazl›k a¤›rl›kl› konu yer al›yorsa
“quwl›qt› tart›s” (hileli, kurnaz tart›s),
hiciv ve komiklik varsa “küldirgi tart›s”
(gülünç, hicvî tart›s), sihir konuluysa
“siyq›rl› tart›s” (sihirli tart›s) ad›n› al›r.
Rus hâkimiyeti döneminde eserler
veren Ahmet Bayturs›nul›’n›n belki de
ilk edebiyat tarihi çal›flmalar›ndan say›-
labilecek “Edebiyet Tan›tk›fl” adl› eserin-
deki Kazak Türkleri yaz›l› edebiyat›yla
ilgili görüfl ve de¤erlendirmelerini tan›t-
maya çal›flt›k. 1991’den yani Rus hâki-
miyetinin bitti¤i y›llardan sonra Baytur-
s›nul›’n›n da, o dönemin totaliter birlik
sistemi bask›s›nda, dönemin istedi¤i gö-
rüfller çerçevesinde edebî eserler veren
yazar ve flairlerin de bu tür s›n›fland›r-
malar› önemini kaybetmifltir. Günümüz-
de yap›lan s›n›fland›rma çal›flmalar› da-
ha gerçekçi yaklafl›mlara dayanmakta-
d›r.
Türk dünyas› topluluklar› ve cum-
huriyetlerinin genifl bir co¤rafyada yer
almalar›, tarih ve siyasî birliklerindeki
çeflitlilikler, edebî konular› kendilerine
has ve birbirlerinden farkl› metotlarla
ele almalar› sebebiyle her birinin edebi-
yat tarihini tespit etmek, edebî dönemle-
rini belirlemek, vs. konular›ndaki çal›fl-
malar hala kar›fl›kl›klar arz etmektedir.
Bu çal›flmalar›n her Türk toplulu¤u için-
de ele al›n›p kesinlefltirilmesinden sonra
belirlenen ortak metot ve yaklafl›mlarla
genel sonuçlara var›labilecektir.
KAYNAKLAR
ARAT, Reflit Rahmeti, 1977, “Kazakistan”, ‹s-
lam Ansiklopedisi, Ankara.
BAYTURSINULI, Ahmet, 1991, Aq Jol, Al-
mat›.
B‹RAY, Nergis, 2003, “Ayt›s, Ayt›s-Tart›s”,
Milli Folklor, S:57, s.58–76.
EB‹LKASIMOV, B., 1988, 18–19. ⁄as›rlar-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
da¤› Qazaq Ädebiy Tiliniñ Jazba Nusqalar›, Al-
mat›.
ERC‹LASUN, Ahmet Bican, 1993, Türk
Dünyas› Üzerine ‹ncelemeler, Ankara, Akça¤
Yay.
ERGÖBEK, Qulbek, 1994, 20. ⁄as›r Bas›n-
da¤› Ädebiyet, Almat›.
ERGÜN, Metin, 2002, Kopuz Sar›n›: Kazak
Âfl›k Tarz› fiiir Gelene¤i, Ak›n ve C›ravlar, An-
kara, Kültür Bak.
‹SAYEV, B., 1989, Qazaq Ädebiy Tiliniñ Ta-
riyhiy, Almat›.
KALKAN, ‹brahim, “Kazak Siyasi Düflüncesi-
nin Geliflimi ve Qazaq Gazetesi(1913-1918)”, Türk-
ler – 19.c., s.369-388, Ankara, Yeni Türkiye Yay.
Qazaq SSR ⁄›l›m Akademiyas› M.O. Awezov
At›nda¤› Ädebiyet Jane Öner ‹nstitut›, 1989, Ah-
met Bayturs›nul›, fi›¤armalar›, Almat›.
KENJEBAYEV, B., 1973, Qazaq Ädebiyeti
Tarihiniñ Mäseleleri, Almat›.
QONIRATBAYEV, Awelbek, 1994, Qazaq
Ädebiyetiniñ Tar›yh›, Almat›.
KUTALMIfi, Mehmet, 2004, “Tarihte ve Gü-
nümüzde Kazakistan’›n Alfabe Meselesi”, Bilig,
S.31, s.1–21.
MIRZAHMETULI, Mekemtafl, 2004, Türkiye
D›fl›ndaki Türk Edebiyatlar› Antolojisi–27, Ka-
zak Edebiyat› I-II, Ankara, Kültür ve Turizm Bk.
Yay.
ÖZKAN, Nevzat, 1997, Türk Dünyas›, Kay-
seri.
Rabiga SIZDIKOVA, 1984, 18–19. ⁄as›r Qa-
zaq Ädebiy Tiliniñ Tariyhiy, Almat›.
SIZDIKOVA, Rabiga, 1993, Qazaq Ädebiy
Tiliniñ Tariyhiy, Almat›.
SÖYLEMEZ, Orhan, “Ba¤›ms›zl›¤›n›n 10. Y›-
l›nda Kazakistan Cumhuriyeti”, Türkler – 19.c.,
s.339-364, Ankara, Yeni Türkiye Yay.
SÜY‹NfiAL‹EV, Hangali, 1997, Qazaq Äde-
biyetiniñ Tar›yh›, Almat›.
TAM‹R, Ferhat, 1998, “Kazak Türklerinin
Edebiyat›”, Türk Dünyas› Edebiyatlar›, Ankara,
MEB Yay, s.359-383.
TAM‹R, Ferhat, 1998, “Kazak Türkleri Edebi-
yat›”, Türk Dünyas› El Kitab›–4. cilt, Türkiye D›-
fl› Türk Edebiyatlar›, Ankara,TKAE Yay., s.423-451.
UYGUR, Ceyhun Vedat, 2002, “Tol¤av Naz›m
Türü ve Karakalpak Tol¤avlar›”, Uluslar Aras›
Türk Dünyas› Halk Edebiyat› Kurultay› Bildi-
rileri (27–29 May›s, Mersin), T.C. Kültür Bakanl›¤›
Yay., Ankara, s.677-687.
77
 ALTAY DESTANLARINDA VE ANADOLU TÜRK
MASALLARINDA TASTARAKAY-KELO⁄LAN

The Figure of “Tastarakay-Kelo¤lan” in Altai Legends and Anatolian

Turkish Folk Tales.

Dr. Pervin ERGUN*

ÖZET
Altay destanlar›n›n karakteristik motifi olan “Tas, Tastarakay” ile Anadolu Türk masallar›n›n ünlü ti-
pi “Kelo¤lan” ayn› kökten gelmektedir. Altaylardan Balkanlara, bütün Türk dünyas›nda tan›nan karak-
ter,Türk kültürüne has önemli motiflerden biridir. Türkün dünya görüflüne göre kellik, köseli¤in z›dd›d›r ve
Tanr› kutunu sembolize eder. Tanr› taraf›ndan yeryüzünü yönetmekle görevlendirildi¤ine inanan Türk ha-
kan›, zaman zaman k›l›k de¤ifltirerek halk içinde gezer; hak düzene uymayanlar›, kötüleri bu flekilde tespit
ettikten sonra, cezaland›r›r. Türk devlet yönetiminin temelini oluflturan bu sistem, kültürümüzün bütün
ürünlerinde karakterize edilmifltir. Gerek Altay destanlar›nda, gerekse Anadolu halk masallar›nda s›kça gö-
rülen Tastarakay-Kelo¤lan, zeki, muktedir, insanlar taraf›ndan öldürülemeyen, dürüst, kötülere karfl› ac›-
mas›z, uykucu, uyuz kel görünüfllü, komik, zay›f, c›l›z, kel atl›, vb. özelliklere sahiptirler. Yaln›z Altay des-
tanlar›nda asl›na dönerek kutlu han olan Tastarakay, Anadolu masallar›nda bazen kutlu han olur; bazen de
gelene¤in bozulmas› sebebiyle Kelo¤lan olarak kal›r. Türk kültürünün iyi tahlil edilebilmesi ve mitolojimizin
sa¤lam temellere oturabilmesi için Türk dünyas›nda mukayeseli çal›flmalara a¤›rl›k verilmelidir.
Anahtar Kelimeler
Tastarakay, Kelo¤lan, Köse, k›l›k de¤ifltirme, Dede Korkut Hikâyeleri, Köro¤lu Destan›, Bams› Bey-
rek, Bozo¤lan, Afl›k Garip, düzme Kelo¤lan, hakikî Kelo¤lan.
ABSTRACT
Tas,Tastarakay, the characteristic motive of Altaic epics and Kelo¤lan (the bald boy), the famous cha-
racter of Anatolian Turkish folktale comes from the same root. From Altais to Balkans, the character well-
known in the whole Turkic world, is one of the most important motives of Turkish culture. The baldness, de-
pending on the Turkish aspect, is the opposite of beardness and sembolizes the holiness of God. The Turkish
hakan (emperor), believing he has a mission to rule the world that was given by God, sometimes disguises
and travels through the country; after exploring the bad ones this way, he punishes them. The system which
takes the basic place in ruling the state can be seen in all the products Turkish culture. Taskaray-Kelo¤lan
who can often be seen either in Altaistic epics or Anatolian folk tale are clever, successful, honest, bald, cruel
to the bad, funny and thin. They also cannot be killed by mortals. Only in Altaistic epics, Tastarakay turns
back to his roots and becomes the holy emperor... In Anatolian folk tale he sometimes becomes the holy em-
peror and sometimes remain as Kelo¤lan because of the destruction of the tradition. To analyze Turkish cul-
ture well and to establish our mitology on a strong foundation, comparative studies in the Turkic world sho-
uld be taken seriously.
Key Words
Tastarakay, Kelo¤lan(the bald boy), beardness, to disguise, Dede Korkut Stories, Köro¤lu Epos, Bams›
Beyrek, Bozo¤lan, Afl›k Garip, the fake Kelo¤lan, the real Kelo¤lan.

Kelo¤lan, bütün Türk dünyas›nda
ve kültürümüzün bütün katmanlar›nda
yayg›n, millî bir motiftir. Motifle ilgili
olarak en genifl araflt›rmay› Bahaeddin
Ögel yapm›flt›r (1995:77-82). Türk Mito-
lojisi II adl› eserinde, Türklerde kel, kel-
lik anlay›fl›, kelli¤in çeflitleri, daz, kel at-
lar, mitolojik baz› Kelo¤lan motifleri vs.
hakk›nda ayr›nt›l› bilgiler vermifltir. Ay-
r›ca I. Uluslararas› Türk Folklor Kong-
resi’nde sundu¤u tebli¤inde (1976:265-
268), Türk dünyas›ndan çeflitli örnekler

* Gazi Üniversitesi Türk Dili Bölümü Okutman›

78 http://www.millifolklor.com

vererek, baz› folklorcular›n iddia etti¤i-
nin aksine (Alangu, 1983:330-343; Bora-
tav, 1984:85) - millî bir motif oldu¤unu
ispata çal›flm›flt›r.
Bütün Türk dünyas›nda daz, daz-
lak, kavlak, keçel, taflfla, tas, tas-kul, ke-
çeli, keçel, taz keçel, Keçel Yelgen, Keçel
Mehmet vb. (Ögel,1995:77-82; Köksal,
1991:241-254) adlar verilen motif, Altay
destanlar›nda “Tas”, “Tastarakay” (Er-
gun, 1998: 222, 224, 232; Dilek, 2002:56,
264, 271, 272, vs.), Anadolu co¤rafyas›n-
da Kelo¤lan ad›yla tan›nmaktad›r.
Türk kültür dairesi içinde yer alan
‹ran’da “keçel”, Gürcüler aras›nda “kel
kafal› kaz çoban›” biçiminde; ayr›ca
Azerbaycan’da Keçel Memed, Keçel Ye-
¤en, Keçel Hamza flekilleri yaflamakta-
d›r (Bagriya ve Zeynall› 1935 ve Sad›k
Hidâyet, 1310’dan aktaran Alangu,
1983: 332).
Bizim bu makaleyi haz›rlamaktaki
amac›m›z, Kelo¤lan’›n Türk mal› oldu-
¤unu tekrar kan›tlamak de¤il, dünya gö-
rüflümüzde de¤iflen yerini gözler önüne
sermektir.
Türk dünya görüflüne göre kellik,
Tanr› kutunu sembolize etmektedir. Es-
ki Türk düflüncesine göre Tanr›, her fleyi
yoktan var etmifltir. Onun bulundu¤u
yerde hiçbir fley yoktur. Geñ yerdir.1
Çünkü onun hiçbir fleye ihtiyac› yoktur.
Tanr›’n›n dünya nizam›n› sa¤lamas› için
gönderdi¤i Türk hakanlar› da geldikleri
kutlu yerden izler tafl›rlar. Kellik bu iz-
lerden biridir. O¤uz Ka¤an Destan›’n›n
daha bafl›nda ifade edilen “Gün do¤usu,
geñ yerden kopan O¤uz” sözü, bu düflün-
cemizi aç›kça do¤rulamaktad›r (Ögel,
1976:37).
Dünya nizam›n› sa¤lamakla görev-
lendirilen Türk hakanlar›, hak düzene
uymayan bir durumla karfl›laflt›klar›nda
Tanr› vergisi kutlu özelliklerini kullan›r-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
lar. K›l›k de¤ifltirirler; tebdil-i mekân ge-
zerler; Kelo¤lan-Tastarakay olurlar. Top-
lum içinde hata yapanlar› bu flekilde
tespit ettikten sonra, suçlular› cezalan-
d›r›r ve tekrar eski hâllerine geri döner-
ler.
Kültürümüzün bu özelli¤i, masal ti-
pimizde oldu¤u gibi, destanc›l›k gelene-
¤imizin de de¤iflmeyen motifi olmufltur.
Tanr› kut verdi¤i için yeryüzünü yöne-
ten Türk hakan›, Altay destanlar›nda
“altm›fl ka¤an›n a¤abeyi”, “yetmifl ka¤a-
n›n a¤abeyi”dir (Dilek, 2002:41, 43; Er-
gun, 1998:203). Zaman zaman Tastara-
kay- Kelo¤lan k›l›¤›na girerek yeryüzün-
deki ve gök katlar›ndaki ka¤anlar› de-
netler; halka zulmedenleri cezaland›r›r;
yerlerine adaletli ka¤anlar› atar (Dilek,
2002:50-57; Ergun, 1998:214). Bazen yer
alt›na inerek, kutlu insanlar› kaç›ran
“Erlik-fieytan-kötü ruh”la mücadele
eder; kutlu kiflileri kurtararak yeryüzü-
ne ç›kar›r; Erlik’i yerin yedi-dokuz kat
alt›na göndererek hak etti¤i cezay› verir
(Dilek, 2002:140, 166; Ergun, 1998:213).
Bütün ka¤anlar›n üzerinde yarat›lm›fl
kutlu ka¤an ve kendisi gibi bu ifl için kel
olan at›, vazifesini tamamlad›ktan son-
ra, tekrar eski hâline geri döner.
Altay’daki kutlu hanlar›n kahra-
manl›klar›n› anlatan destanlar›n en faz-
la ilgi çeken ve en komik olan bölümü,
han›n Tastarakay olduktan sonraki ma-
ceralar›n›n anlat›ld›¤› bölümdür. O bö-
lümde anlat›lanlar ile masal kahrama-
n›m›z Kelo¤lan aras›nda çok büyük ben-
zerlikler vard›r. Bu benzerlikleri flöyle
s›ralayabiliriz:
a) ‹kisinin de sadece yafll› anne-ba-
bas› veya annesi vard›r. Yaln›z, Tastara-
kay’›n ailesi kutlu yarat›lm›fl han soyu-
dur. Kelo¤lan’›n ailesi ilk bak›flta gari-
band›r. Kutlu oldu¤u sonradan anlafl›l›r.
b) ‹kisi de kutlu yarat›lm›fl han k›z›
ile evlenir.
79
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
c) Kötü, güçsüz görünmelerine ra¤-
men, en zor engelleri aflarlar. Engelleri
flöyle s›ralayabiliriz: Kötü kiflilerle mü-
cadele (köse, dev, kötü yarat›l›fll› hakan,
Erlik, vs.); üç âlemde seyahat (Kuyudan,
a¤aç kökünden, denizden, yol ayr›m›n-
dan vs. inilen ç›k›lan yer alt› ve yer üstü
âlemi.)
d) Kelo¤lan ile Tastarakay, karak-
ter olarak birbirine çok benzer. ‹kisi de
kutlu yarat›l›fll›d›r. Ak›ll›, zeki, sevimli,
muktedir, dürüst, kötülere karfl› ac›ma-
s›z, vs.
e) ‹kisi de uykucudur. Tastarakay,
bazen, belki alt› ay boyunca uyur. Kelo¤-
lan’›n annesi, o¤lunun tembelli¤inden ve
uykuculu¤undan yak›n›r.
f) D›fl görünüflleri birbirine çok ben-
zer. Yamal›, y›rt›k k›yafetli, bafl› kepekli,
burnu sümüklü, uyuz, kel görünüfllü,
güçsüz, takatsiz, komik bir hâldedirler.
g) Kutlu yarat›l›fll› olduklar›, ancak
iyi yarat›l›fll› insanlar taraf›ndan anlafl›-
labilir.
h) ‹kisinin de uyuz kel görünüfllü
at› vard›r ve onlara can yoldafl›d›r. (Sa-
hibi gibi kutlu yarat›l›fll› bu atlar, gerek-
ti¤inde ak›l verir, konuflur, korur. Ait ol-
duklar› hanla, do¤umlar›na sebep olan
obje ayn›d›r: Elma. Dikey düzlemde ya-
rat›ld›¤›na inand›¤›m›z üç âlemde birlik-
te seyahat ederler.
i) ‹kisi de kötüleri cezaland›r›rlar,
iyileri mükâfatland›r›rlar. Bazen ceza,
ölüm de olabilir.
j) ‹kisi de hakan üstü özelliklere sa-
hiptir. Hiçbir yarat›lm›fl onlar› öldüre-
mez. Onlar Tanr› taraf›ndan yeryüzünü
nizama sokmakla görevlendirilerek gön-
derilirler. Vazifeleri bitince tekrar Tan-
r›’n›n emriyle ve kutlu objeler vas›tas›y-
la cennete götürülürler.
k) Sazl› sözlü, zekâ yar›flt›r›c› deyifl-
melere ve spor müsabakalar›na kat›l›r-
80
lar ve hepsinde mutlaka muvaffak olur-
lar.
Altay destanlar›ndaki Tastarakay
ile Kelo¤lan aras›nda tek fark vard›r:
Tastarakay tekrar eski hâline döner,
kutlu yarat›l›fll› han olur. Kelo¤lan ise
baz› masallarda ayn› flekilde kalarak
kutlu han olur. Bu kadar ortak yönü
olan iki kahraman, acaba niçin bu nok-
tada ayr›lm›fllard›r? Anadolu’da anlat›-
lan Kelo¤lan masallar›, acaba eski dö-
nemlerde, ayn› flekilde anlat›lan destan-
lar›n birer parças› m› idiler? fiimdi bun-
lara cevap aramaya çal›flaca¤›z.
Büyük devletler ve imparatorluklar
kurmufl Anadolu Türklü¤ü, mitolojik
destan gelene¤i dönemini çoktan aflm›fl-
t›r. Gök Tanr› inanç gelene¤inden getir-
di¤imiz motiflerle örülü bu destanlar, ‹s-
lâm kültürünün de etkisiyle silinip git-
mifllerdir. Dede Korkut Hikâyeleri Türk
destanc›l›k gelene¤i aç›s›ndan, iflte o dö-
nemde, sel alt›nda kalm›fl bozk›rda, can
çekiflen son a¤açlar›n tepeleri gibidirler.
Zamanla onlar da, bu bask›ya dayana-
mam›fl, birer birer haf›zalar› terk etmifl-
lerdir. En ilginç, en komik yeri olan ve
kültür kotlar›m›zda kut timsali olan Ke-
lo¤lan-Tastarakay bölümü ise yaflamaya
devam etmifltir. Çocuklar› e¤lendirmek
için anlat›lan bu maceralar, zamanla,
masallar içinde farkl› bir tür olarak yer-
lerini alm›fllar; hem öksüz hem de yetim
misali günümüze kadar gelmifllerdir.
‹slâmiyetten sonra oluflan Türk
kültürü, Gök Tanr› inanç sistemiyle
örülmüfl destanlar›n yerine, ‹slâmî inan-
c› yans›tan Hamzanâmeler, Battalnâme-
ler, Gazâvatnâmeler, Hz. Ali Cenknâme-
leri’yle yo¤rulmufltur. Tastarakay’›n va-
zifesini de H›z›r ile erenler ve gaziler
üstlenmifllerdir.
Kutlu hanlar›n Tastarakay olmas›
motifi, ‹slâmî eserlerdeki kahramanla-
http://www.millifolklor.com

r›n don de¤ifltirmesi ile yaflamaya de-
vam etmifltir. Aslan, güvercin, geyik vs.
donuna giren alperenler Tastarakay’›n
vazifesini devralm›fllard›r.
Bütün Türk dünyas›nda yayg›n ola-
rak anlat›lan ve belki de en genç destan-
lar›m›zdan olan Köro¤lu’nun, Anado-
lu’da anlat›lan kollar›nda gördü¤ümüz,
Kelo¤lan’›n dâhil oldu¤u bölümler bu
düflüncemizi destekleyen en büyük da-
yanaklardan biridir.
Köro¤lu’nun Paris (Boratav,
1984:65), Huluflu (Boratav, 1984:46) ri-
vayetlerinde Kiçel Hamza; Tobol rivaye-
tinde Kezel (Boratav, 1984:83), Marafl ri-
vayetinde Kelo¤lan ve Yekçeflim (Bora-
tav, 1984: 85) ad›yla karfl›m›za ç›kar. Kö-
ro¤lu Destan›’nda gördü¤ümüz Kelo¤-
lan’›n, Altay destanlar›ndaki Tastarakay
ile görev bak›m›ndan hiçbir fark› yoktur.
Fakat, art›k ayr› bir kahraman olarak
destanlarda yerini alm›flt›r.
Erzurum, Âfl›k Battal anlatmas›,
Silistre-Hasan Pafla Kolunda, Köro¤-
lu’nun karfl›s›na ç›kan Kelo¤lan, hilede
ve civanmertlikte Köro¤lu’nu bast›r›r.
Silistre’de Hasan Paflan›n k›z›n› almak
için K›r-At’› kaç›r›r. Fakat ilk f›rsatta
Köro¤lu’na K›r-At’› kurtarma imkânlar›-
n› haz›rlar. Sonunda, vadetti¤i gibi K›r-
At’›n dizginini Köro¤lu’nun eline verir.
Hatta baz› rivayetlerde o, beyin ma¤lû-
biyetinden sonra da mevkiini kaybet-
mez. Vaadini yerine getirdi¤i için, Kö-
ro¤lu onu paflan›n yerine geçirir (Bora-
tav, 1988: 81, 140).
Köro¤lu’nun kollar›ndan Celâli Bey
ve Mehmet Bey hikâyesinde Kelo¤lan,
flah›n kölesi gibi gösterilir. Zekâs›yla,
haks›z yere idam edilecek olan Mehmet
Beyi idamdan kurtar›r (Boratav, 1988:
218).
Bozo¤lan Destan›’nda Kelo¤lan’a
benzer bir tip vard›r. Bu, tamamen Azeri
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
rivayetindeki Keçel Hamza gibi bir tip-
tir. Mirza Memed, Yusuf Bey ve Ahmet
Beyi öldürmeyi taahhüt eder, buna kar-
fl›l›k da Güzelflah’›n k›z› ile evlenir (Bo-
ratav, 1988:239).
Halk hikâyelerinden Âfl›k Garip’te
de Kelo¤lan tipi yer alm›flt›r. Garip’in
rakibi fiah Veled’in fiah Sanem ile evlen-
mesini temin için, Âfl›k Garip’i ölmüfl
zannettirir (Boratav, 1988: 85). Tahir ile
Zühre hikâyesinde iki âfl›¤a birbirinden
haberler götüren bir âfl›kt›r. Bir kervan-
da bulunarak Zühre’nin fliirlerine cevap
verir (Boratav, 1988:85).
Yukar›da verdi¤imiz destan ve hi-
kâye örneklerinde gördü¤ümüz Kelo¤-
lan’›n, fonksiyon aç›s›ndan Altay destan-
lar›ndaki Tastarakay’dan hiçbir fark›
yoktur. Fakat gelene¤in bozulmas›yla
ayr› bir tip olarak yer almaya bafllam›fl-
t›r. Silistre-Hasan Pafla kolunda anlat›l-
d›¤› gibi, Köro¤lu’nun, onu paflan›n yeri-
ne geçirmesi, gelene¤in bozuldu¤unun
bir baflka delilidir. Hâlbuki Köro¤lu’na
yard›m eden Kelo¤lan’d›r, istese onu
tekrar alt edebilir. Paflal›¤›-padiflahl›¤›
kendisi hak etmesine ra¤men, Köro¤lu
öne ç›kar›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Asl›nda
Kelo¤lan, Köro¤lu’dan daha üst bir tip-
tir. Destanc›l›k gelene¤i içinde de¤erlen-
direcek olursak, kutlu yarat›lm›fl Kelo¤-
lan, kötü düzene karfl› ç›kan Köro¤lu’na
muvaffak olmas› için yard›m eder.
Masallara gelince, Anadolu’dan der-
lenen Kelo¤lan masallar›, sanki Altay
destanlar›n›n Tastarakayl› bölümleri gi-
bidir. Hatta bunlardan “düzme Kelo¤-
lan” diye adland›r›lanlar (Sakao¤lu,
1973:227-228; Alangu, 1967: 125), des-
tan gelene¤indeki motife daha uygun-
dur. S. Sakao¤lu, düzme Kelo¤lan’› flöyle
tarif eder: “Bilhassa gadre u¤ram›fl zen-
gin veya padiflah çocuklar› kendilerini
tan›tmamak için k›l›k de¤ifltirirler. Kar-
81
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
fl›lar›na ç›kan bir çobana bol para vere-
rek bir koyun kestirirler ve karn›n› bafl-
lar›na geçirerek Kelo¤lan olurlar. Kelo¤-
lan olduktan sonra da umumiyetle padi-
flah›n kaz çoban› olarak karfl›m›za ç›kar-
lar.” (Sakao¤lu, 1973:227) T. Alangu,
düzme Kelo¤lanlar›n daima erkeklerden
oldu¤unu söyler (Alangu, 1967:125). Oy-
sa bazen flehzadenin han›m› da k›l›k de-
¤ifltirir. (Gümüflhane Masallar›’nda, 40
ve 48 numaral› masallarda flehzade, 47
numaral› masalda flehzadenin han›m›,
bafl›na kar›n geçirerek kendini gizler.)
S. Sakao¤lu, hakikî Kelo¤lan ad›n›
verdi¤i, yani de¤iflime u¤ramayan Ke-
lo¤lan’›n özelliklerini ise flöyle s›ralar:
“Kurnaz, elinden ifl gelir, haks›zl›¤a ta-
hammül edemez (1973:226). Haks›zl›k
yapanlar› mutlaka cezaland›r›r. Kelo¤-
lan’›n en büyük düflmanlar› devler ve
köselerdir. Bunlarla amans›z mücadele-
lere giriflir ve pek çok zor ifli halledip iki-
sini de mutlaka alt eder. Kendisine yar-
d›m etmeyen veya kötülük edenleri de
hiçbir zaman cezas›z b›rakmaz (1973:31,
37, 56, 68, 69). Kelo¤lan ya padiflah›n k›-
z›yla ya da peri k›z›yla evlenir.2 Kelo¤-
lan daima kötüleri öldürür, fakat kendi-
sine hiçbir fley olmaz. Masallarda öldü-
¤üne nadiren rastlan›l›r.3 Türk masalla-
r›nda Kelo¤lan’›n annesinden baflka
kimsesi yoktur. Gümüflhane Masalla-
r›’nda aile kadrosu genifllemifltir.”4
Naki Tezel taraf›ndan derlenip ya-
y›mlanan Kelo¤lan Masallar›’nda, Ke-
lo¤lan’›n mücadele etti¤i karakterler kö-
tüler (köse, cimri, vs.), periler (1936:7-
10) ve devler (1936:V-VIII) dir. Kelo¤-
lan’a müflkül durumlarda ola¤anüstü
hayvanlar yard›m ederler. Naki Tezel’in
ad› geçen eserinde ikinci masalda küçük
bir bal›k, alt›nc› masalda aslan, Kelo¤-
lan’a yard›m eder. Yemen Padiflah›n›n
K›z› masal›nda Kelo¤lan, büyük bal›k
82
taraf›ndan yenmek üzere olan küçük ba-
l›¤› kurtar›r. Küçük bal›k onunla konu-
flur; zor durumlarda yard›m istemesi
için sihirli iki tüy verir. Zor durumda
kalan Kelo¤lan’a yard›m eder (1936:4-6).
Dördüncü masalda Arabistan’a kervanc›
bafl›n›n yan›nda çal›flmaya giden Kelo¤-
lan, su bulmak için, çölde gördü¤ü bir
kuyuya iner. Kuyu içinde bir kap› görür.
Kap›y› aç›nca içeride “cennet gibi bir
yer, ortas›nda güzel bir köflk, köflkün
içinde de güzel bir k›z” görür. fiehzade-
nin niflanl›s› olan bu k›z, periler taraf›n-
dan kaç›r›lm›flt›r. Bahçedeki narlar›n içi
mücevherle doludur. Kelo¤lan mücev-
herleri ve k›z› memleketine götürür;
flehzadenin k›z kardefli ile evlenir (1936:
7-10).
Denizdeki bu ola¤anüstü olaylar ve
çöldeki kuyudan inifl, halk anlatmala-
r›nda s›k kullan›lan baflka âlemlere ge-
çifl iflaretleridir.
Türkiye’de baz› folklor araflt›r›c›la-
r›, Kelo¤lan motifinin sosyolojik yönünü
incelerken flöyle bir yan›lg›ya düflmüfl-
lerdir: Kelo¤lan’› alt s›n›ftan bir tipin,
üst s›n›fla mücadelesi olarak tan›mla-
m›fllard›r (Alangu, 1983:333; Boratav,
1984:85; Eberhard ve Boratav, 1953:12).
Bat›l›lar›n dünya görüflüne ve yaflant›s›-
na göre yap›lan bu tan›mlama bize uy-
mamaktad›r. Çünkü Türk toplumunda
ne s›n›flar, ne de bunlar›n mücadeleleri
vard›r. Türkün dünya görüflüne göre
toplumdaki bütün fertler eflittir. Üstün-
lük kutlu yarat›l›fltad›r. ‹slâmî inanc›n
yayg›nlaflmas›yla bu terim “takva”yla
ifadesini bulmufltur. Hak yolunu terk
eden idarecilerin ve insanlar›n cezalan-
d›r›lmas› da insanl›k âlemini adilâne yö-
netmekle vazifeli, kutlu yarat›l›fll› kifli-
ler vas›tas›yla yap›lmaktad›r. Bu kifliler
Altay destan kahramanlar›nda görüldü-
¤ü gibi kutlu yarat›lm›fl Türk hanlar›d›r.
http://www.millifolklor.com

Kutlu yarat›lm›fl Türk hakanlar›, dün-
yan›n herhangi bir yerinde ortaya ç›kan
“Erlik Beyin elçilerini” Tastarakay-Ke-
lo¤lan k›l›¤›na girerek alt ederler; eski
flekillerine dönerek tekrar kutlu mekân-
lar›na ulafl›rlar.
Tanr› taraf›ndan dünya nizam›n›
temin için gönderilen bu kutlu kifliler,
Anadolu’dan derlenen masallarda oldu-
¤u gibi, karfl›laflt›klar› bütün güçlüklere
ra¤men öldürülemezler. Vazifeleri bitin-
ce, bütün kutlu kiflilerin ruhlar› gibi yi-
ne cennete götürülürler. Radlof taraf›n-
dan derlenen bir metinde bunun cevab›
Kelo¤lan’›n a¤z›ndan flöyle verilir: Han,
k›z›yla evlenme vaadine karfl›l›k, bafl›
alt›n, aya¤› gümüfl geyi¤i getiren Kelo¤-
lan’a bunu nas›l baflard›¤›n›n s›rr›n› so-
rar. Kelo¤lan da “Bunu bana insanlar
(adam) ö¤retmedi. Tanr› (Kuday) ö¤retti,
a¤z›ma sald› (auzuma sald›)”der. Bunun
üzerine han, “bafl›n›n yaras›ndan kan
akan, burnundan sümü¤ü akan, aya¤›n-
dan suyu akan, böyle bir kele (caman
taflflaga)” k›z›n› verir. Kelo¤lan da han
olur (Ögel, 1995:86).
Altay destanlar›nda Tastarakay’›n
geçti¤i bölümler ile Kelo¤lan masallar›
üslûp bak›m›ndan da birbirine benze-
mektedir. Anadolu’dan derlenen Kelo¤-
lanla ilgili materyallerde geçen manzum
bölümlerin destan edas›yla söylenmesi
düflüncemizi daha da güçlendirmekte-
dir:
-Ay keçel, vay keçel
Ba¤r› yan›k vay keçel
Bizim kap›da birce ç›nar
Tap göreyim nedir ay keçel
Dallac›klar› afla¤›
Tap göreyim nedir ay keçel
Âleme flule verir
Tap göreyim nedir ay keçel
Ay keçel vay keçel
Ba¤r› yan›k can keçel
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
-Onu bulma¤a ne var han›m
Seni sarma¤a ne var han›m
Sizin kap›da birce ç›nar
Boyun de¤il mi han›m
Âleme flule verir
Yüzün de¤il mi han›m
Onu bulma¤a ne var han›m
Seni sarma¤a ne var han›m (Bora-
tav, 1988:97)
Tastarakay-Kelo¤lan’›n kutlu vazi-
fesi, Türk devlet gelene¤inin temelini
oluflturur. K›yafet de¤ifltirerek halk ara-
s›nda dolaflan hanlar, karfl›laflt›klar› kö-
tü kiflileri cezaland›r›p; dürüstleri mü-
kâfatland›r›rlar. O¤uz devlet gelene¤ini
çok iyi yans›tan Dede Korkut Hikâyele-
ri’nden “Bams› Beyrek”te, k›l›k de¤ifltir-
me motifinin tipik bir örne¤i görülür.
Dü¤ün gecesi kaç›r›lan Beyrek ve otuz
dokuz yi¤idi, Bayburt hisar›n›n beyi ta-
raf›ndan hapsedilir. Kendisinden on alt›
y›l haber al›namaz. Bunun üzerine Ban›
Çiçek’in kardefli Deli Karçar, Bay›nd›r
Han’a bafl vurarak Beyrek’in dirisi habe-
rini getirene hediyeler, ölüsü haberi ge-
tirene k›z kardeflini verece¤ini söyler.
Yalanc› o¤lu Yaltacuk, bu ifli üzerine
al›r; Beyrek’in vaktiyle kendisine verdi¤i
gömle¤i kana bulayarak ölüm haberini
getirir. Beyrek dü¤ün gecesi “deli ozan”
k›l›¤›na girerek söyledi¤i at›flmalarla
Yaltacuk’un yalan›n› ortaya ç›kar›r. Bey-
rek’i karfl›s›nda gören Yaltacuk, “Tana
Sazl›¤›”na girer. Beyrek sazl›¤› atefller;
Yalanc› O¤lu Yaltacuk yakalan›r. Yalta-
cuk’u yakalayan Beyrek onu öldürmez,
ba¤›fllar (Ergin, 1958:116-153).
Oysa Bams› Beyrek’in uzant›s› olan
ve Türk destanc›l›k gelene¤inin hâlâ
canl› bir flekilde yaflad›¤› genifl co¤rafya-
dan derlenen Alpam›fl Destan›’n›n var-
yantlar›nda kötü tip affedilmez. Tas,
Tastarakay k›l›¤›na giren Alpam›fl-Al›p
Manafl, Bams› Beyrek’te oldu¤u gibi
83
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
obas›na gelince önce çobanla veya k›z
kardefliyle karfl›lafl›r. Obas›yla ve dü-
¤ünle ilgili bilgiler al›r. Kendi kar›s›n›n
dü¤ününde yar›fllara kat›l›r. Bütün var-
yantlarda kendisine yar›flmas› için veri-
len yaylar› k›rar. En son vermek zorun-
da kald›klar› kendi yay› ile yar›fllar› ka-
zan›r. Kad›nlarla veya kendi kar›s›yla
yapt›¤› sazl› sözlü at›flmalarda, mutlaka
kar›s›n›n vefas›zl›¤›ndan bahseder. Ka-
r›s› da kocas›na sadakatini bildirir; ger-
çek anlafl›l›r. Alpam›fl’›n ölüm haberini
getirerek han›m›yla evlenmeyi hak eden
ve “Ultan”, “Koltaba”, “Ak- Köböñ” gibi
adlarla ortaya ç›kan kötü tip, destan
kahraman› taraf›ndan öldürülür (Ergun,
1998:82-91).
Beyrek’in Yaltacuk’u öldürmemesi
ise gelene¤in unutulmaya yüz tuttu¤unu
göstermektedir. Tebdil-i k›yafet gezme
gelene¤i, Türk devlet gelene¤inde, Os-
manl› dönemine, hatta günümüze kadar
gelen, teftifl yöntemidir. Bu da, Tanr› ku-
tunun devam›n›, hakk›, adaleti sa¤lad›¤›
için devletin ilelebet ayakta kalmas›n›
temin eden bir fazilettir.
Sonuç olarak diyebiliriz ki günü-
müzde anlat›lan Kelo¤lan masallar›, as-
l›nda eski Türk destanlar›nda gördü¤ü-
müz kutlu hanlar›n, kötülerle mücadele
ederken k›l›k de¤ifltirerek mücadele et-
tikleri bölümün günümüze gelen uzant›-
lar›d›r. Kellik de köseli¤in z›tt› ve kut
sembolüdür. Di¤er kültürlerden ve din-
lerden uzakta, Altaylarda, Gök Tanr›’s›-
na daha yak›n Türk boylar› ise gelene¤i
bugüne kadar asl›na uygun olarak sür-
düregelmifllerdir. Türk kültürünün ve
dünya görüflünün tam ve do¤ru olarak
ortaya ç›kar›labilmesi için bütün Türk
dünyas›nda gerek sözlü, gerekse yaz›l›
ürünler h›zla toplanmal› ve mukayeseli
çal›flmalar yap›lmal›d›r.
84
NOTLAR
1 Hiçbir hayvan›n yaflamad›¤› ve bitkinin ye-
tiflmedi¤i çorak yer.
2 Sakao¤lu, 1973, 37 numaral› masalda padi-
flah›n k›z›yla, 56 numaral› masalda üç peri k›z›yla
evlenir.
3 Sakao¤lu, 1973, 70 numaral› masalda ger-
çek karakteri tafl›mayan bir tiptir ve ölür.
4 Sakao¤lu, 1973, 56 ve 69. masalda annesi,
56. masalda üç kar›s› 69 numaral› masalda day›s›
ve teyzesi vard›r. 31. masalda devle kardefllik ol-
mufltur.
KAYNAKÇA
A. Bagriya ve H. Zeynall›. Azerbaycanskie
Tyurski, Academia, Baku, 1935.
Bahaeddin Ögel. Türk Mitolojisi II, Ankara,
1995.
——————————, “Kelo¤lan Masal Moti-
finin Eski Türk Kökenleri”, I. Uluslararas› Türk
Folklor Kongresi, Ankara, 1976.
Hasan Köksal, “Halk Masallar› ve Hikayeleri-
nin De¤iflmez ‹ki Karakteri: “Kelo¤lan” ve “Köse”,
Türk Dili ve Edebiyat› Araflt›rma Dergisi, Vl,
1991, 241-254.
‹brahim Dilek, Altay Destanlar› I, TDK
Yay., Ankara 2002.
Metin Ergun, Altay Türklerinin Kahra-
manl›k Destan› Al›p Manafl, KB Yay., Ankara,
1998.
Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab›, An-
kara, 1958.
Naki Tezel, Kelo¤lan Masallar›, ‹stanbul,
1936.
P. Naili Boratav, Halk Hikâyeleri ve Halk
Hikâyecili¤i, ‹stanbul, 1988.
——————————, Köro¤lu Destan›, II.
Bask›, ‹stanbul, 1984.
Sad›k Hidâyet, Evsâne, Tahran, 1310.
Saim Sakao¤lu, Gümüflhane Masallar›, An-
kara, 1973.
Tahir Alangu, “Kelo¤lan Masallar› Mitostan
Kurtulufl-Gerçe¤e Yönelifl”, Türk Folkloru El Kita-
b›, Adam Yay., 1983.
————————, Kelo¤lan Masallar›, ‹s-
tanbul, 1967.
————————, Türkiye Folkloru El Ki-
tab›, Adam Yay., 1983.
Wolfram Eberhard-P. Naili Boratov, Typen
Türkischer Volksmärchen, Wiesbaden, 1953.
http://www.millifolklor.com
 SÖZLÜ ÜRÜNLER‹N GELECE⁄E TAfiINMASINDA
ORTAMLARIN ROLÜ VE B‹R ÖRNEK
An Example on the Role of Contexts for Conveying the
Oral Creations to the Future.

Yrd. Doç. Dr. Aziz KILINÇ*

ÖZET
Bu makale, anlat› türlerinin gelece¤e tafl›nmas›nda hayati bir role sahip sözlü kültür ortamlar›n› ko-
nu almaktad›r. Anlat›lar, bir çeflit gösteridir. Gösteride mekan›n pay› büyüktür. Mekân, gösterinin gerçeklefl-
mesinin yan›nda anlat›n›n varl›¤›n› sürdürmesi için de çok önemlidir.
Çal›flmam›za konu olan Isparta ili Aksu ilçesi Yakaafflar kasabas›n›n sözlü anlat› türleri bak›m›ndan
zengin olmas›n›n en önemli sebeplerinden biri nüfus olarak çevre köylerinden daha yo¤un olmas›d›r. Bu or-
tamlar›n yak›n zamana kadar varl›¤›n› zay›flayarak da olsa sürdürmesi anlat› türlerinin varl›¤›n› devam et-
tirmesindeki en önemli sebeptir.
Bu ortamlar›n bafl›nda, halk›n moral de¤erlerini yükseltmek ve yaflatmada önemi yads›namayacak
olan “köy odalar›” gelmektedir. Hemen hemen devrini kapam›fl olmakla birlikte, geçmiflte yüklendi¤i görev
itibariyle, halk bilimciler, toplum bilimciler gibi sosyal bilimcilerin, vazgeçilmez konusu olmaya devam ede-
cektir. Yakaafflar’da sözlü kültür ortamlar›ndan bir di¤eri “Harman yeri”dir. “Su De¤irmenleri” de sözlü
kültür ortamlar›ndan en önemli merkezlerindendi. Genellikle keçi sürülerinin yaz›n “yayla”da, k›fl›n da
“Yatak” ad› verilen yerlerde bak›l›rd›. Buralar da bu sözlü kültür aç›s›ndan önemli yerlerdi. “El Hal›c›l›¤›”
da sözlü kültür ortamlar›n›n bafl›nda gelmekteydi. Köy odalar›n›n baz› ifllevlerini üzerine alan “kahveha-
neler” halen varl›¤›n› devam ettirmektedir.
Yak›n zamana kadar kültür hayat›m›z›n bir parças› olan bu ortamlar art›k varl›¤›n› sürdürememekte-
dir. Buralarda yetiflen sözlü kültürün aktif tafl›y›c›s›, yafl› altm›fl› aflm›fl bu insanlar ortamlar›n ortadan kalk-
mas›yla bildiklerini gelece¤e aktaramamaktad›rlar. Geç kalmam›z durumunda yap›lacak bir fleyin de olmad›-
¤› aç›kt›r. Oysa halk kültürünün ve gelene¤inin sakl› oldu¤u bu hazine de¤erindeki sözlü ürünlerimizin ulu-
sal kültürümüze dahil edilmesi gerekmektedir. (incorparated) Yap›lacak plânl› bir saha çal›flmas› ile halâ var-
l›¤›n› koruyan sözlü ürünlerin derlenmesi, bilimsel yöntemlerle tasnif edilerek arflivlenmesi gerekmektedir.
Anahtar Kelimeler
Sözlü ürünler, halk edebiyat›, halkbilimi
ABSTRACT
This article deals with the importance of scenes in oral culture which plays significant role in transfer
of narrative styles to the future. In fact, narration is a kind of show and shows attach considerable weight to
scenes. Scene is important for narration to sustain itself as well as for show to go on.
The case examined in this study is the town of Yakaafflar, a town of Isparta province. Intensity of its
population is one of the reasons of its richness in (oral) narrative styles. These scenes have sustained their
existence, despite diminishing, until recent past and this is the most important reason for the survival of
narrative styles.
“Village halls” where moral values of the public are undeniably raised prevail among scenes and despi-
te the fact that their days have almost ended village halls will continue to be subject-matters of social scien-
tists, such as folklorists and sociologists, because of their functions in the past. Another scene of narrative
culture in Yakaafsar is “threshing fields”. “Mills” were among the important scenes of narrative culture, too.
Goat stocks were taken care in “mountain pastures” in summers and in “folds” in winters. These places are
also important for narrative culture. “Carpet workshops” are also prevailing ones. “Coffee shops” which have
undertaken some functions of village halls still exist.
These scenes, which have been a major part in our cultural life, have almost disappeared. People aged
60 and over who are active transporters of oral culture grown in these scenes face a real difficulty in trans-
ferring their cultural knowledge. In fact, these oral (narrative) productions, which are as valuable as treasu-
res, must be incorporated in our national culture. The remaining oral cultural productions are urgently in
need of compilation and classification in accordance with scientific methods by means of a field research.
Key Words
Oral creations, folk literature, folklore

* Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi E¤itim Fakültesi Ö¤retim Üyesi

http://www.millifolklor.com 85
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68

G‹R‹fi Meselâ, sözlü anlat› türlerinin önemli

Anlat› türlerinin gelece¤e tafl›nma-
s›nda sözlü kültür ortamlar› hayatî bir
öneme sahiptir. Anlat›lar, bir çeflit göste-
ridir. Gösteride mekan›n pay› büyüktür.
Folklor olay›, “yer ald›¤› sosyal çevrenin
de¤iflkenleri ile gösterime gelir. Bu sos-
yal de¤iflkenlere göre folklorun mesaj›,
biçimi, ifllevi, yap›s› ve nak›fllar› de¤ifle-
rek ortaya ç›kar”. (Baflgöz 2002: 32) Me-
kân, gösterim olay›n›n gerçekleflmesinin
yan›nda anlat›n›n varl›¤›n› sürdürmesi
için de çok önemlidir. Sözlü ürünlerin
do¤du¤u ortamlar›n varl›¤›n› kaybetme-
sinin ard›ndan yavafl yavafl bu ürünler
de kaybolmakla karfl› karfl›ya kalmakta-
d›r.
Alan araflt›rmas› yapt›¤›m›z Ispar-
ta ili Aksu ilçesi Yakaafflar1 kasabas›n›n
sözlü anlat› türleri bak›m›ndan zengin
oldu¤unu fark etti¤imizde bunun sebebi-
ni araflt›rd›k. Yakaafflar’a ortalama 3-5
kilometre mesafelerde olan Terziler, Ko-
çular, Elecik, Katip ve Yaka köylerinde
yapt›¤›m›z alan araflt›rmalar›nda k›yas-
lanmayacak derecede daha az anlat› tür-
lerine rastlad›k. Yakaafflar’da anlat› tür-
lerinin çevre köylerle k›yaslanmayacak
derecede çok olmas›n›n en önemli sebe-
bini nüfus yo¤unlu¤u olarak gördük.
ortamlar›ndan olan köy odalar›, su de-
¤irmenleri yaln›zca Yakaafflar’da mev-
cuttu. Bu ortamlar›n yak›n zamana ka-
dar varl›¤›n› zay›flayarak da olsa sür-
dürmesini anlat› türlerinin varl›¤›n› de-
vam ettirmesinde önemli bir sebep ola-
rak karfl›m›za ç›kt›.
Yakaafflar’da bafll›ca sözlü kültür
ortamlar›: Köy odalar›, harman yeri, ha-
l› dokumac›l›¤›, su de¤irmencili¤i, keflik
(yatak) iflleminin yap›ld›¤› ortamlar.
S›ras›yla Yakaafflar’›n sözlü kültür
ortamlar› üzerinde durmak istiyoruz:
Köy Odalar› ve ‹fllevi: Köy Odala-
r›, köylülerin ortaklafla kulland›¤›, gelen
misafirlerini a¤›rlad›¤› mekânlard›r.
Köy Odalar›, köy’e çal›flmak için gelen,
kalayc›, semerci, yöre halk›n›n yumurta-
c› dedi¤i i¤ne, iplik, tarak gibi temel ev
ihtiyaçlar›n› satan tüccarlar, jandarma
ve tahsildar gibi devlet görevlisi kiflile-
rin gelip yat›l› olarak da kalabildi¤i or-
tak kullan›ma aç›k mekanlard›.
Yurdumuzda en fazla Ege bölgesin-
de görülen bu mekânlar›n 1970’te Devlet
Plânlama Teflkilât› taraf›ndan haz›rlat›-
lan bir araflt›rmada, bölgelere göre da¤›-
l›m› flu flekildedir. (Tu¤aç-Yurt-Ergül-Se-

KÖY ODASI VAR KÖY ODASI YOK

BÖLGELER KÖY SAYISI % KÖY SAYISI %
Ege Bölgesi 23 76.7 7 23.3
Marmara Bölgesi 14 82.4 3 17.7
Geliflmifl Bölgeler Top. 37 79.0 10 21.0
Orta Kuzey Bölgesi 15 44.1 18 52.9
Akdeniz Bölgesi 5 21.7 17 73.0
Karadeniz Bölgesi 12 32.4 25 67.6
Orta Güney Bölgesi 7 41.2 10 58.8
Orta Der. Gel. Bölge Top. 39 35.0 70 64.0
Do¤u Kuzey Bölgesi 3 17.7 14 82.4
Do¤u Güney Bölgesi - - 24 100.0
Orta Do¤u Bölgesi 3 10.0 56 90.0
Az Geliflmifl Böl. Top. 6 10.0 56 90.0

86 http://www.millifolklor.com

vil 1970:151-152)
Köy odalar›n›n say›s›n›n nüfus bü-
yüklü¤üne göre de¤iflti¤i gibi geliflmifllik
kriterlerine göre de de¤ifliklik göster-
mektedir. Araflt›rmada nüfusu 400 kifli-
den az olan köylerin % 69.6’da köy odas›
yoktur. Köy hayat›nda, köy odalar› önce-
leri çok önemli bir yere sahipti. ‹letiflim
araçlar›n›n olmad›¤› dönemlerde ileti-
flim görevini de üstlenen mekânlar, ayn›
zamanda kültür hayat›n›n vazgeçilmez
bir kurumuydu ve kendine mahsus yö-
netimi, düzeni ve bak›m› vard›.
Köy odalar›n›n bak›m, yönetim ve
düzenini belli kifliler üstlenirdi. Bu, ço¤u
kez hat›r› say›l›r, nüfuzlu kifliler olurdu.
Köy odas›n›n oca¤›nda, gerek k›fl gecele-
ri gerekse yaz geceleri ›s›nma ve ayd›n-
latma gibi farkl› sebeplerle de olsa atefl
sürekli yanard›.Odunu odaya gelenler
getirirdi. Köye gelen misafirler köy oda-
s›nda a¤›rlan›r, yemekleri ya oda sahibi-
nin kendisi, ya da onun organi etmesiyle
mahalleliler getirirdi. Odaya gelen misa-
firden art›k tamamen oda sahibi sorum-
luydu. Baflka mahalleden yemek getir-
mek mahallelinin hakk›na tecavüz ola-
rak alg›lan›rd›. Yakaafflar’dan derledi¤i-
miz hikâye ve masallar›n ço¤unda köy
odalar›n›n fonksiyonu aç›k olarak görül-
mektedir.
Köy odalar›nda yap›lan sohbetlerde
de belli bir oturma düzeni vard›. Köyün
yafll› ve sayg›n kiflileri ocak bafl›na otu-
rurlar, etraf›na da yaflça yak›n olanlar,
en geriye ise gençler otururdu. Odaya
ilk defa gelmeye bafllayan genç ise, he-
men kap› eflikli¤inde yerini al›rd›. Dede
Korkut’ta gördü¤ümüz hiyerarflik düze-
ni köy odas›nda da görüyoruz. Herkes
yerini bilir, rast gele bir yere oturmazd›.
Dede Korkut Hikâyeleri’nin onuncusu
olan Uflun Koca O¤lu Seyrek hikâyesin-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
de, kap› baca tan›mayan, beyleri bas›p
geçen, bafl köfleye oturan Seyrek, Ters-
uzam›fl adl› bir yi¤it taraf›ndan flu flekil-
de uyar›l›r: “Mere Uflun Koca O¤lu, bu
oturan beyler her biri oturdu¤u yeri k›l›-
c› emegiyle alubdur. Mere sen bafl m›
kesdün, kan m› dökdün, ac m› doyur-
dun, yal›ncak m› donatdun? (Gökyay
2000:25)
Yakaafflar’daki köy odalar›, Man-
taklar Mahallesi’ndeki Hac›art›k/Hacar-
tik lâkapl› Hac› Yusuf’un, Topçu lâkapl›
Mustan Korkmaz’›n odas› olarak bilinir-
di. “Koca Oda” olarak bilinen oda Esman
Molla’ya, Orta Mahalle’deki oda da Koca
Osman’a aitti. 20-25 y›l öncesine kadar
ifllevini zay›flayarak da olsa devam etti-
rebilmifllerdir. Ancak bugün bu odalar›n
baz›lar› yap› olarak yerinde bulunmas›-
na ra¤men tamam› yukar›da sözü edilen
ifllevlerini kaybederek yerini k›smen ifl-
levini devam ettiren kahvelere b›rakm›fl
durumdad›r.
Köy odalar›nda belli bafll› etkinlik-
ler flunlard›:
a. Askerlik Hakk›nda Sohbet:
Köy odas›na gelen insanlar›n ço¤u aske-
re gitmifl, baz›lar› da savafl görmüfl in-
sanlard›. Köy odas›nda askerlik hat›ra-
lar› anlat›lmakta, hatta önemli hat›rala-
ra sahip kifliler çevre köylerden davet
edilerek konuflturulmaktayd›. Meselâ,
çevre köylerden biri olan Elecik’ten, ‹n-
gilizler’e esir düflüp Hindistan’›n Dom-
bay vilâyetine götürülen ve orada bir
müddet esir olarak kalan Deli Ali lâkap-
l› Ali Korkmaz’›n ça¤r›l›p birkaç gün
dinlendi¤ini yafl› 40’›n üzerinde olan
herkes bilir.
b. Efe/Eflk›ya Hakk›nda Sohbe-
ti: Yak›n tarihimizde önemli bir yere sa-
hip olan eflk›yal›k/efelik, sohbet ortamla-
r›n›n d›fl›nda da romanlara ve hikâyele-
87
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
re konu olmufltur. Sam›t2 ismi, Yakaaf-
flar tarihinde önemli bir yere sahiptir.
As›l ad› Mustafa olan Sam›t, askerde ko-
mutanlar›n›n da takdirini kazanm›fl iyi
bir silâhflordur. Ancak bir bozgun sonu-
cu köye döner. Çok sakin yarat›fll› olan
Sam›t, gördü¤ü baz› haks›zl›k yüzünden
eflk›yal›¤a soyunmufltur. Daha sonralar›
yakalanm›fl Isparta hapishanesinde is-
yan s›ras›nda ayn› köyden hasm› Topçu
taraf›ndan kurflunlanarak öldürülmüfl-
tür. Köy halk› taraf›ndan çok sevilen Sa-
m›t’›n Türk askerine hiçbir zaman silâh
s›kmad›¤›na inan›lmaktad›r. Efe sohbet-
lerinin vazgeçilmez konusu Sam›t ol-
makla birlikte, yörece tan›nan baflka
isimler de bu sohbette yerini almaktay-
d›.
c. Av Sohbeti: Köy hayat›nda
önemli biri yeri olan av, her zaman soh-
bet konusu olmufltur. Kiflisel avlar›n ya-
n›nda bütün köylüler taraf›ndan yap›lan
kurt, çakal ve tilki av› gibi sürek avlar›
da bu sohbetin konusuydu. Son derece
ifllevsel ve törensel bir atmosferde ve y›l-
da birkaç kez yap›lan bu toplu av›n soh-
betleri uzun k›fl gecelerini süslemektey-
di. Yaklafl›k yirmi-yirmibefl y›l öncesine
kadar devam eden bu sürek avlar› günü-
müzde art›k yap›lmamaktad›r.
d. Ayd›n’daki ‹flçilik Üzerine
Sohbet: K›rsal bir yerleflim alan› olan
Yakaafflar’da ilkel flartlarda yap›lan zi-
raat ve hayvanc›l›k halk›n geçimini sa¤-
lamaya ve karn›n› doyurmaya yetmiyor-
du. Bu yüzden sonbaharda, ifl imkân›
bulduklar› Ayd›n’a giderlerdi. Genellikle
Ayd›n’›n Yenipazar ilçesinin Atça kasa-
bas›na giden köylüler, ya iflverenin gös-
terdi¤i bir yerde, ya da ayn› köyden kifli-
ler, birlikte kalabilecekleri bir mekan tu-
tarak beraber kal›rlard›.Gündüzleri çal›-
flan bu insanlar›n akflam en büyük e¤-
88
lencesi elbette ki yarenlikti. Bu sohbet-
ler dönüflte köyde de devam etmekteydi.
fiimdi Ayd›n’›n Atça beldesinde, iflçi ola-
rak gidip yerleflen köylüler önemli bir
nüfusa sahiptir. Köyden derledi¤imiz
anlat› türlerinde bu hayat tarz›n›n izleri
de yer almaktad›r.
e. Ocak (Püse/Katran) Sohbeti:
Köyde yaflanan ekonomik s›k›nt› halk›
ek geçim kayna¤› bulmaya yönlendir-
mektedir. Çam a¤açlar›n› keserek elde
ettikleri ç›ralar›, kazd›klar› ocaklarda
yakmak suretiyle katran (püse) elde et-
mekte, bunlar› deri tuluklara dolduran
köylüler özellikle bu¤dayla de¤ifl tokufl
yapmak üzere Beyflehir, Seydiflehir, Ak-
flehir gibi çevre ilçelere ve köylerine gi-
derlerdi. Yapt›klar› iflin kanunlara uy-
gun olmad›¤›n› bilen köylüler bunlar›n
naklinde büyük s›k›nt› çekerdi. Efleklere
yüklenen deri tuluklar, da¤ yollar› kul-
lan›larak al›c›ya ulaflt›r›l›rd›. Püse (kat-
ran) sohbetleri bölge insan› için, s›n›r
kaçakç›l›¤› sohbetlerinin Güneydo¤u in-
san›n›n yaflam›ndaki yerine benzer bir
mevkide idi.
f. Halk Anlat›lar›: Yukar›da da
bahsedildi¤i gibi her türlü olay köy oda-
lar›ndaki sohbetlere konu edilirken halk
anlat›lar› bu mekân›n vazgeçilmezi ola-
rak mihenk noktas›n› oluflturmaktayd›.
‹flin nispeten az oldu¤u uzun k›fl gecele-
rinde köy odalar›nda anlat› yetene¤ine
sahip kiflilerin anlatt›¤› hikâyeler, ma-
sallar, f›kralar, bilmeceler dinleyenlerin
daha çok ilgisini çekmekteydi. Köy odas›
oturma düzeninde anlat›c›lar, yafl›na ba-
k›lmaks›z›n bafl köfleye oturtulur, dinle-
nirdi.
Yakaafflar’da dört oda bulunmas›na
ra¤men çevre köylerde köy odalar› bu-
lunmamaktayd›. Bu durum, bizce Yaka-
afflar köyünde, çevre yerleflim yerlerine
http://www.millifolklor.com

göre gelene¤e ba¤l› sözlü anlat› türleri-
nin daha fazla olmas›n›n önemli sebep-
lerinden biridir.
Birlik beraberlik, kardefllik ve yar-
d›mlaflma gibi halk›n moral de¤erlerini
yükseltmek ve yaflatmada önemi yads›-
namayacak olan köy odalar› devrini he-
men hemen kapam›fl olmakla birlikte,
geçmiflte yüklendi¤i görev itibariyle,
halk bilimciler, toplum bilimciler gibi
sosyal bilimcilerin, vazgeçilmez konusu
olmaya devam edecektir.
Yakaafflar’da sözlü kültür ortamla-
r›ndan bir di¤eri “Harman yeri”dir. Ya-
kaafflar’›n, flimdiki yaflam tarz› ile 25-30
y›l öncesi oldukça farkl›yd›. Teknolojik
geliflme ile birlikte günümüzde en çok 3-
5 gün süren harman zaman›, yaklafl›k
bir-bir buçuk ay sürmekteydi. Orakla bi-
çilip harman yerine toplanan bu¤daylar
öküzlerin çekti¤i dövenle günlerce sürü-
lürdü. Gündüz çal›flan bu insanlar, ak-
flamlar›n› sohbetle geçirir, geç saatlere
kadar sözü sohbeti dinlenen insanlar›n
anlatt›¤› f›kra, hikâye, masal türünden
anlat›lar› dinlerdi.
“Su De¤irmenleri” de sözlü kül-
tür ortamlar›ndan en önemli merkezle-
rindendi. fiimdilerde üç befl saat içinde
halledilen un ö¤ütme ifli, günler almak-
tayd›. De¤irmen beklerken yanan oca¤›n
ç›t›rdayan atefli karfl›s›nda sabahlara
kadar beklenirdi. De¤irmenciden ve un
ö¤üten kiflilerden baflka insanlar da de-
¤irmene gelir ve edilen sohbete ortak
olurlard›. Üç adet su de¤irmenine sahip
Yakaafflar’›n d›fl›nda çevre köylerde su
de¤irmeni yoktu. Bu sebeple, çevre köy-
lerden un ö¤ütmeye gelen kiflilerde bu
ortamdan nasiplerini al›rd›. Bölgeden
derledi¤imiz anlat› türlerinde bunlar›n
izlerini görmekteyiz.
Günümüzde say›lar› oldukça azalan
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
keçi sürüleri yirmi befl otuz y›l öncesi
çok daha fazlayd›. Genellikle keçi sürü-
lerine yaz›n yaylada, k›fl›n da “Yatak”
ad› verilen yerlerde bak›l›rd›. Dönerli
bir sistemle yap›lan bu ifle ortakl›k ma-
nas›na gelen “Keflik” denirdi. Üç veya
dört kiflilik grup oluflturulur, bu gruplar
birer hafta kal›rlard›. Bir arada kalan
bu insanlar da vakitlerini ilginç hikâye-
ler, masallar anlatarak geçirirlerdi. Bu
yönüyle “Keflik” veya “Yatak”›, Yakaaf-
flar’›n sözlü kültür ortamlar›ndan biri
olarak saymak mümkündür.
“El Hal›c›l›¤›”, makine yap›m› ha-
l›lar›n piyasay› istilâ etmesinden önce,
Yakaafflar’›n ba¤l› bulundu¤u Ispar-
ta’n›n önemli geçim kaynaklar›ndan biri
olan el hal›s› dokumac›l›¤› özellikle ka-
d›nlar›n ve çocuklar›n yapt›¤› bir iflti.
Yaz›n evlerin “hayat” ad› verilen girifl
k›sm›nda, k›fl›n ise odalara kurulan hal›
tezgahlar›nda hal› dokuyanlar özellikle
kad›nlar ve çocuklard›. Çocuklar› hal›-
n›n önünde tutabilmenin en kestirme
yolu onlara masallar, hikâyeler anlat-
mak, bilmeceler sormakt›. Bu faaliyet-
ler, iflin yap›lmas›na engel olmad›¤› gibi,
aksine iflin verimini art›rmada önemli
bir rol oynamaktayd›. Anlat›lar, radyola-
r›n yayg›nlaflmas›ndan sonra yerini ya-
vafl yavafl o sihirli kutuya b›rak›r oldu.
O dönemlerde Türkiye Radyolar›nda ya-
y›nlanan “Gahi Arzu, gahi Kamber, öyle
ya, her âfl›k›n bir âh› var” sözüyle baflla-
yan halk hikâyeleri en çok dinlenen
programlard›. Murat Çobano¤lu, fieref
Tafll›ova gibi halk ozanlar› en sevilen sa-
natç›lard›. Halk türkülerinin ve “acans-
lar”›n d›fl›nda programlara ra¤bet ol-
mazd›.
Yakaafflar’da “kahvehaneler”, gü-
nümüzde zaman zaman ka¤›t, tafl oyunu
oynand›¤›, televizyon seyredildi¤i yer ol-
89
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
makla birlikte köy odalar›n›n iletiflim,
sohbet gibi bir k›s›m ifllevlerini üstlen-
mifl oldu¤u görülmektedir. Dört kahve-
hanesi bulunan Yakaafflar’da yo¤un ola-
rak gençlerin ve yafll›lar›n devam etti¤i
kahveler vard›r. Birbirini çok iyi tan›yan
bu insanlar yaz k›fl en koyu sohbetleri
buralarda yapmaktad›rlar. Hem gençler
aras›nda, hem de yafll›lar aras›nda çok-
ça f›kralar anlat›lmaktad›r. Daha önce,
hakk›nda derleme ve inceleme yaparak
bildiri olarak sundu¤umuz mahalli f›kra
tipleri (K›l›nç 2001:256-262) Avara lâ-
kapl› R›za K›l›nç, Acar A¤a lâkapl› Meh-
met Çiçek bu ortamlar›n en çok aranan
isimleridir.
Yukar›da bahsedilen sözlü kültür
ortamlar›n›n d›fl›nda m›s›r soyma, ekin
biçme gibi imeceyi gerektiren her çeflit
ortam, sözlü kültür ürünlerinin do¤mas›
ve yaflamas›n› sa¤layan ikinci derece or-
tamlard›r.
SONUÇ
Yakaafflar örne¤i bize göstermekte-
dir ki, yak›n zamana kadar kültür haya-
t›m›z›n bir parças› olan ve öykü ve ro-
man gibi ça¤dafl edebiyat türlerinin de
yararland›¤› (R. SCHOLES-R. KEL-
LOGG 1996:10,11) hazine de¤erindeki
bu anlat›lar›n do¤du¤u ortamlar art›k
varl›¤›n› sürdürememektedir. Buralarda
yetiflen sözlü kültürün aktif tafl›y›c›s›
yafl› altm›fl› aflm›fl bu insanlar ortamla-
r›n ortadan kalkmas›yla bildiklerini ge-
lece¤e aktaramamaktad›rlar. Geç kal-
mam›z durumunda yap›lacak bir fleyin
90
de olmad›¤› aç›kt›r. Çal›flmam›z s›ras›n-
da bize kaynakl›k eden bu insanlardan
bir k›sm›n› üç befl y›l içinde kaybettik.
Oysa halk kültürünün ve gelene¤inin
sakl› oldu¤u bu hazine de¤erindeki sözlü
ürünlerimizin ulusal kültürümüze dahil
edilmesi gerekmektedir. Yap›lacak plânl›
bir saha çal›flmas› ile halâ varl›¤›n› ko-
ruyan sözlü ürünlerin derlenmesi, bilim-
sel yöntemlerle tasnif edilerek arflivlen-
mesi gerekti¤i apaç›k ortadad›r.
NOTLAR
1 Yakaafflar, 1993 y›l›na kadar köy statüsün-
de iken Bakanlar Kurulu karar›yla Kasaba olmufl
ve Aksu ilçesine ba¤lanm›flt›r.
2 Sam›t, somurtkan, zor alg›layan anlam›nda
kullan›lmaktad›r.
KAYNAKLAR
BAfiGÖZ, ‹lhan (Girifli Yazan ve ‹ngilizceden
Çeviren)-MARK AZADOVSK‹, Sibirya’dan Bir Ma-
sal Anas›, Ankara-2002 s.32 (Al›nt›, eserin “Girifl”
bölümünden al›nm›flt›r).
TU⁄AÇ, Ahmet-YURT, ‹brahim-ERGÜL, Gül-
SEV‹L, Hüseyin T.:Türk Köyünde Modernleflme
E¤ilimleri Araflt›rmas› Rapor-1, Devlet Planlama
Teflkilât› Yay›n›, Ankara-1970, s.151-152.
GÖKYAY, Orhan fiaik: Dedem Korkut Kitab›,
MEB Yay›n›, ‹stanbul-2000, s.125.
KILINÇ,Aziz: “Mahalli F›kra Tipi Olarak Ava-
ra” Hoflgörü Y›l› ve ‹nanç Turizminde Göller Bölgesi
Sempozyumu, 07-08 Eylül 2000 Bas›m y›l› Isparta-
2001 s.256-262
R. SCHOLES-R. KELLOGG; The Nature of
Narrative, New York: Oxfort University Pres. 10,12;
(Al›nt›layan: Gonca GÖKALP ALPASLAN, XIX.
Yüzy›l Yaz›l› Anlat›lar›nda Sözlü Kültür Etkileri,
Kültür Bakanl›¤› yay›n›, Ankara-2002 s.1)
http://www.millifolklor.com
 ÖZDEfiLEfiME, ‹ÇE BAKIfi VE HALK ANLATILARI

Identification, Empathy and Folk Narratives.

Yrd. Doç. Dr. Mustafa SEVER*

ÖZET
Özdeflleflme, kiflinin bilinçsiz olarak bir baflkas›na benzemeye çal›flmas›d›r. Çocuk veya gencin büyüme
sürecinde örnek olarak seçti¤i kiflilerin yerine kendisini koyarak toplumsal davran›fl flekilleri kazanmas›d›r.
Halk anlat›lar›, anlat›c›lar taraf›ndan çocu¤a/gence d›fl dünyay› tan›tma; aile, millet ve vatan çerçevesinde
sevgi, sayg› ve ba¤l›l›k duygusunu, düflüncesini gelifltirme amac›yla anlat›l›r. Bu çal›flmada anlat›c›-dinleyi-
ci/okuyucu ve özdeflleflme, içe bak›fl iliflkisi üzerinde durularak Türk halk anlat›lar›n›n e¤itici özellikleri de-
¤erlendirilecektir.
Anahtar Kelimeler
Anlat›, Özdeflleflme, ‹çe bak›fl, e¤itim
ABSTRACT
Identification is child’s and adult’s, who are in growing period, trying to resemble their idols and acqu-
iring form of social behaviour. Folk narratives are narrated for children to introduce the world, to devolepe
the feelings and thoughts of love, respect and devotion about family, nation,and motherland. In this study,
educational characteristics of Turkih folk narratives will be stressed about the relations of narrator-listener
(reader), identification,and empathy.
Key Words
Narratives, Identification, Emphaty, Education

Girifl: lendi¤i gibi sürdürülür. Kolektif bir bi-

Anlat› kavram› genel anlam›yla sö-
ze dökülen, anlat›lan her fleyi kapsar.
Gerek sözlü gerekse yaz›l› her ürün, bu
genellik içerisinde anlat›d›r. Anlat›c› an-
latmaya de¤er buldu¤u olay›, durumu
bir kifli veya kifliler toplulu¤unu hedefle-
yerek yapar. Özünde, yapt›¤› anlatma
eylemi bireysel bir eylem olarak gözükse
de anlat›c›, içine do¤du¤u toplum ad›na
söz söyleyen konumundad›r. Dolay›s›yla
da toplumun “olmas› gereken” olarak be-
lirlediklerinin/de¤er yarg›lar›n›n içinde
yer ald›¤› anlat›lar› kendi bak›fl, anlay›fl
ve yorumlay›fl›yla birlefltirerek bir kur-
gu çerçevesinde sergiler. Bu sergileme-
yi/anlat›m›, nesiller aras› aktar›mda
kendisine aktar›lanlara kendisi de yete-
ne¤i ölçüsünde katk› sa¤layarak yapar.
Anlat›c› ve anlat›m ortam› çeflitlenebilir
veya de¤iflebilir; ancak anlat› bir töre,
ahlâk ve de¤erler sistemi olarak biçim-
linç olarak gelenekselleflir, her nesilce
de¤iflime u¤rat›l›r Yaflan›lan zaman ve
mekan içinde nesilden nesile insan haf›-
zas›na aktar›l›r ve insandaki potansiyel
erdemleri harekete geçirecek bir iflleve
sahiptir.
Bu çal›flmam›zda halk anlat›lar›n›n
geliflim süreci içindeki bireylere “örnek
olan›” aktarmada ve onlar›n bu örnek
olanla özdeflim kurma ve içe bak›fl ger-
çeklefltirme çerçevesindeki ifllevleri üze-
rinde durmaya çal›flaca¤›z.
Halk anlat›lar›, özdeflleflme ve
içe bak›fl:
Özdeflleflme, normal geliflim süreci
içindeki çocuk ya da ergenin benli¤ine
örnek olarak seçti¤i kifli veya kiflilere
benzemeye çal›flmas›, (Gençtan
1984:171) bilincinde olmadan toplumsal
davran›fl flekilleri kazanmas›d›r.
Kiflinin, be¤endi¤i, seçti¤i kifli veya

Gazi Üniversitesi K›rflehir E¤itim Fakültesi Ö¤retim Üyesi

http://www.millifolklor.com 91
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
kiflilerin özelliklerini benimsemesi;. bir
baflka bireyin çok fazla etkisi alt›nda ka-
larak kendini onun yerine koymas›,
onun gibi olmay› istemesidir.
Kiflinin günlük hayat›ndaki ö¤ren-
melerinin, dahas› kültürlenmesinin bü-
yük bir k›sm› toplumsal ö¤renme veya
toplumsal kültürlenmedir. Bu, ister bi-
linçli isterse bilinçsiz olsun, di¤er insan-
larla etkileflimi, iletiflimi çerçevesinde
gerçekleflir. “Bir kuflaktan di¤erine kül-
türün aktar›lmas›/kültürlenme” (Havi-
land 2002: 71) sürecinde bu aktar›m›
sa¤lay›c› birtak›m araçlar kullan›l›r. Bu
araçlar›n bafl›nda da insan›n do¤uflun-
dan ölümüne, bütün dönemlerinde iç içe
oldu¤u halk kültürü, dolay›s›yla da
halkbilim ürünleri gelir. Halk kültürü
ürünleri, çocu¤un do¤uflundan bafllaya-
rak anne ve baban›n çocu¤a verecekleri
e¤itimde haz›r bulduklar› araçlard›r.
E¤itimi, kiflide istenilen davran›fllar›
oluflturma süreci olarak tan›mlarsak,
halk kültürü ürünleri de bu süreçte ço-
cu¤un kültürel kimli¤inin (ulusal kimli-
¤inin) oluflmas›nda kullan›labilecek en
uygun araçlard›r. Çocu¤un dinledikleri
ve gördükleri hayat›nda yer eder. Belli
bir tutum, davran›fl oluflturma, çocu¤a
sunulan iyi örneklerle sa¤lanabilir. Ço-
cuk dinledi¤i veya okudu¤u anlat›larda-
ki kahramanlardan çok fley ö¤renir. Top-
lumsal yaflamda karfl›laflt›¤› de¤er yar-
g›lar›n›n, ahlâkî ilkelerin, toplumsal ya-
salar›n hangilerinin kendisine uyup uy-
mad›¤›n›, bu kahramanlar›n üstünde de-
neyerek ö¤renir. Kendine yak›n olanla
karfl›s›nda yer alan› k›yaslayarak için-
den gelenle toplumun kendisinden bek-
ledi¤i hareket aras›nda bir denge kur-
mas› gerekti¤ini keflfeder.
Halk anlat›lar›, (masal, efsane, des-
tan, vd.) anlat›c›lar taraf›ndan çocu-
¤a/gence d›fl dünyay› tan›tma; aile, mil-
let ve vatan çerçevesinde sevgi, sayg› ve
ba¤l›l›k duygusunu, düflüncesini gelifl-
tirme amac›yla anlat›l›r. Di¤er bir deyifl-
le, çocu¤u, d›flar›dan gelebilecek her tür-
lü zararl› etkiye tepkide bulunabilecek
92
bir anlay›flla teçhiz etmek üzere yap›l›r.
Anlat›m veya okuma esnas›nda, özellik-
le dinleyicinin/okuyucunun çocuklar ol-
du¤u düflünülürse, dinleyenlerde/oku-
yanlarda özgürce düflünme, yorumlama
becerisinin geliflimine katk›da bulunma
amaçlar›n›n güdüldü¤ü görülür. ‹ster ör-
gün isterse yayg›n (halk e¤itimi) olsun,
e¤itimin amac› kiflinin kendini gerçek-
lefltirmesidir. Abraham Maslow’a göre
(Akt. Büyükdüvenci 1987) kendini ger-
çeklefltirmifl insanda; 1-Kendini, baflka-
lar›n› ve do¤ay› kabul etme 2-‹çten gel-
di¤i gibi do¤al ve sade davranabilme. 3-
Kendi d›fl›ndaki bir soruna yönelebilme.
4-Yaln›z kalabilme ve bundan hofllanma.
5-Güzellikleri takdir edebilme. 6-‹nsan-
l›k âlemi ile kendini özdefllefltirebilme.
7-Baflkalar› ile yo¤un iliflkiler kurabil-
me. 8-Eflitlikçi ve yo¤un iliflkiler kura-
bilme. 9-Yanl›fl ile do¤ruyu, iyi ile kötü-
yü, amaç ile arac› ay›rt edebilme. 10-Ya-
rat›c›, nüktedan ve kendine has olabilme
özellikleri vard›r. E¤itimde bir araç ola-
rak halk anlat›lar› kiflinin kendini ger-
çeklefltirmesinde etkin flekilde kullan›la-
bilir.
Halk anlat›lar›n›n temel özellikle-
rinden biri ve en önemlisi tek yanl› bir
bak›fl aç›s›na sahip olufludur. Anlat› için-
deki olay ve kifliler iyi-kötü, zengin-fa-
kir, olumlu-olumsuz, güzel-çirkin, vb.
karfl›tl›¤›nda verilir. Çocuk aç›s›ndan
her fley bu karfl›tl›k içinde de¤erlendiri-
lir ve anlat›lardaki bu karfl›tl›klar, çocu-
¤un alg›lama ve de¤erlendirme sistemiy-
le ayn›l›k gösterir. Dinledi¤i veya okudu-
¤u anlat›daki olay ve kiflilerle kurdu¤u
paralellikler do¤rultusunda “özdefllefl-
me” gerçekleflir; kifli, kendisince ideal
olan› keflfeder, dahas› ideal olan›n yeri-
ne kendisini koyar. Elbette ki bu, duru-
mun iyi yan›d›r; fakat durumun bir de
olumsuz yan› vard›r ki o da çocu¤un ma-
salda, destanda, efsanede veya f›krada
kötülü¤ün, olumsuzlu¤un, çirkinli¤in
temsilcisi kiflilerle gerçek hayat›ndaki
kimi kiflileri benzefltirmesidir. Bu da
onun çevresiyle uyum kurmada çeflitli
http://www.millifolklor.com

sorunlarla karfl›laflmas›na neden olabi-
lir. Çevresindeki kiflilerle anlat›daki ki-
fliler aras›nda kurulan paralellikler, ço-
cu¤un o kifli veya kiflilere karfl› sürekli
olumsuz davranmas›na neden olabilir;
ki bu da her fleyden önce çocu¤u mutsuz
edecektir. Ancak, buna ra¤men anlat›,
çocu¤un ruh dünyas›n›n geliflmesine ve
zenginleflmesine, sunulan örnek kifli ve
karfl›t›, olay, durum, vb. vas›tas›yla da
kendisini daha iyi tan›mas›na yard›mc›
olur. Bir bütün olarak alg›layamad›¤›
çevresini ve çevresindeki insan iliflkileri-
ni, k›sacas› toplumsal yap›y› çocuk, an-
lat›larda haz›r bulur. Toplumsal de¤erle-
rin, özelliklerin edinilmesi, kazan›lmas›
sürecinde halk anlat›lar›n›n katk›s›
önemlidir. Çocuk, anlat›lardaki dünya
ile kendi dünyas› aras›ndaki gelgitlerde
içe bak›fl› sa¤layarak kendi iç dünyas›n›
da keflfeder. Düflsel de olsa kendince bir
de¤erler sistemi oluflturur. Anlat›lardaki
kahramanlar›n/tiplerin bak›fl aç›s›ndan
olaylar›, durumlar›, davran›fllar›, düflün-
meleri ve hissetmeleri alg›lama, yorum-
lama, kiflide bencilli¤i azalt›r; kiflinin
çevresindeki insanlara karfl› daha hofl-
görülü davranmas›n› sa¤lar. Yap›lan
araflt›rmalar (Dökmen 2003) içe bak›fl
duygusu geliflmifl bireylerin, sosyal dav-
ran›fllar›n›n da geliflti¤ini, yaflamlar›nda
baflar›l› ve üretken bireyler olma yolun-
da ilerlediklerini göstermektedir.
‹ster sözlü isterse yaz›l› olsun her
anlat›, belli bir kurgu ürünüdür; yani
gerçek benzeri, gerçe¤imsidir. Bu gerçe-
¤imsi/kurgu, anlat›c›/yazar, dinleyi-
ci/okuyucu iliflkisi çerçevesinde biçim-
lenmifltir. Her anlat›n›n bir olay, durum
ve düflünce kayna¤›ndan beslenerek ta-
rihin belli bir noktas›nda üretilmifl oldu-
¤u, anlat›la geldi¤i tarihî süreç içinde
anlatan ve dinleyenlerce kimi de¤ifliklik-
lere u¤rat›ld›¤› ve içeri¤ine toplumsal
de¤er yarg›lar›n›n dam›t›lm›fl fleklinin
kat›ld›¤› bir gerçekliktir ve her fleyden
önemlisi de bu de¤erler –yaflan›lan dö-
neme/ça¤a yorumlanabilir uygunlu¤u
aç›s›ndan- tüketilemez bir özelli¤e sa-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
hiptir. Anlat›n›n her dinleniflinde veya
kiflinin kendince okuyuflunda geçmiflten
günümüze kurgulanm›fl gerçek/gerçe-
¤imsi flekilde gelmifl olay ve durumlar,
kifli zihninde yeniden sahnelenmektedir.
Bu sahneleniflte çocuk/genç geçmifle ait
de¤il, yaflad›¤› an’a ait gerçeklerle karfl›
karfl›ya gelmektedir; yani geçmiflteki
olay, durum ve kifliler “flimdiki zaman”a
aktar›larak güncelleflmektedir.
Anlat›c›/yazar, bilinçli veya bilinç-
siz, anlat›s›nda dinleyicisine/okuyucusu-
na belli olay, durum, davran›fl özelli¤i ve
belli tipler vas›tas›yla bir iletide bulun-
maktad›r. Bu ileti, anlat›c›n›n/yazar›n
toplumsal gerçeklik içinde var olan veya
olmas› gereken bir olay, durum, davra-
n›fl, kifli, kiflilik özelli¤i, vb. olabilir. Bu-
nun için de anlat›c›/yazar, örnek bir olay,
durum, kifli, özellik, vb. seçer, kurgular,
dinleyicisine/okuyucusuna sunar. ‹flte bu
noktada dinleyici/okuyucu (çocuk) örnek
olay/durum ile kendi çevresi içinde yafla-
d›¤› veya tan›k oldu¤u olay/durum ara-
s›nda bir iliflki, benzefliklik kurar. Anla-
t›da çeflitli özellikleriyle sivriltilmifl,
abart›lm›fl kifli, daha do¤rusu tip, çocuk
için örnek al›nmas› gereken ile kötülü-
¤ünden, flerrinden kaç›n›lmas› gereken
fleklinde sunulur. Sözgelimi, destanlarda
çizilen tip veya tipler, çocukta benlik
duygusunun gelifliminde etkilidir. “Do-
¤umundaki, ölümündeki ola¤anüstülük-
ler; kad›n, aflk, aile, ahlâk, vefâ, dostluk,
arkadafll›k, güvenilirlik kavramlar›yla
iliflkisi, maddî ac›ya dayan›kl›l›¤›, vatan,
ata, baba, ana, kardefl kavramlar›na
ba¤l› alg›lay›fl, kavray›fl ve yorumlay›fl›,
insanlar› yönlendirip yönetme özelli¤i;
bilgisi, belle¤i, zekâ ve ak›l yürütme
özelli¤i; toplumdaki bütünlü¤ü yarala-
yanlara karfl› tavr›; yasa, töre, kural
sayd›klar› ve bunlara katk›s›, esirgeyen
yüce varl›k ile bedenî ve ruhî iliflkisi”
(Tural 1999:17) aç›s›ndan destan kahra-
man›, çocuk için an›nda özdeflleflece¤i
mükemmel bir örnektir. Özdeflim ve içe
bak›fl kurdu¤u bu kahraman arac›l›¤›yla
kendisini gerçeklefltirirken toplum yara-
93
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
r›n› gözetme duygusunu, karar verme
gücünü zekâs›n› kullanma becerisini de
gelifltirir. Çünkü destan, çocu¤a toplu-
mun kültürel dokusunu, bu dokudaki
de¤iflim ve geliflimleri ve süregelen özel-
likleri sunar.
Efsane, çocu¤a toplumca iyi, olumlu
olarak kabul edilmifl örnek davran›fllar›
telkin ederken kültürlenme sürecinde
çocu¤un karfl›laflt›¤› sorunlarda veya
düfltü¤ü ikilemlerde yol gösterici, çözüm
önerici ifllevleri üstlenebilir. Teflekkül et-
tikleri çevredeki insanlar› ortak ahlâkî
de¤erlerde birlefltirme ve onlar› yönlen-
dirmede etkili anlat›lard›r. Sözlerimizi
bir efsaneyle örneklendirelim:
“Vaktiyle kaplumba¤a bu¤day sa-
tan bir tüccar imifl. Baflkalar›ndan ald›¤›
bu¤day› kâr ile yine baflkalar›na satar-
m›fl; ama içi çok kazanma h›rs›yla doluy-
mufl. Al›fl-verifle hile katm›fl; bafllam›fl
büyük ölçekle al›p küçük ölçekle satma-
ya. Satmas›na satm›fl, kand›rmas›na
kand›rm›fl insanlar›, ama Allah bu gözü
dönmüfl haris tüccar›, bu¤day al›rken
kulland›¤› büyük ölçe¤i s›rt›na, bu¤day
satarken kulland›¤› küçük ölçe¤i de kar-
n›n›n alt›na koyup bugünkü flekline dön-
dürmüfl. Ayr›ca en büyük ceza olarak da
onun k›yamete kadar yerlerde sürünme-
sini uygun bulmufl.” (Sakao¤lu1989:91)
Efsaneler, yukar›daki örnekte de
görülece¤i üzere dinleyene veya okuya-
na ilk elden toplumdaki belli ahlakî öl-
çütleri sunan ve onda kiflisel içe bak›fl
düflüncesini gelifltiren anlat›lard›r.
Halk anlat›lar› içinde, di¤er türler-
den daha k›sal›¤›, çok yönlülü¤ü ve dra-
matize edilebilirli¤iyle ayr›lan f›kralar,
kiflinin günlük yaflam›nda yaflad›¤› veya
yaflamas› mümkün olaylar›, karfl›laflt›¤›
“çarp›kl›klar›, gülünç durumlar›, tezat-
lar›, eski/yeni çat›flmalar› ince bir mi-
zah, hikemî söyleyifl, keskin bir istihza
ve güçlü bir tenkit anlay›fl›na sahip bir
üslup içinde, dramatik ö¤eleri a¤›r ba-
san bir hikaye çat›s› etraf›nda toplaya-
rak genellikle bir tip’e ba¤l› olarak anla-
tan” (Y›ld›r›m 1992:333) anlat›lard›r. Bu
94
tip vas›tas›yla anlat›c›, toplumsal yafla-
y›flta iyi ve kötünün kesin çizgilerle so-
mutlanmas›n› sa¤lar. F›kra tipi “bizim
ad›m›za tüm olumsuzluklara karfl›
amans›z bir mücadele verir, toplumun
düflüncelerini tek bafllar›na yans›tan bir
sosyal tenkit silah› görevi yüklenir.”
(Y›ld›r›m 1992:337) Kimi toplumsal du-
rumlar veya ilkeler uzun uzad›ya anlat›-
l›p aç›klamalarda bulunmak, anlatan
için de dinleyen için de s›k›c› hâle gele-
bilir ‹flte o anda f›kralar devreye girer.
Kifli (çocuk, genç) güldürülürken gerekli
ders de verilir.
Masal, çocuktaki hayâl gücünü zen-
ginlefltirir ve geliflmesini sa¤lar. “Ço¤u
masal gerçekçi bafllar, sonra fantastik
geliflir ve idealistçe sona erer.” (Buch
1992: 11) Bu idealistçe sona eriflte çocuk,
kendince örnek al›nmas› gerekenle özde-
flim kurar. Özdeflim kurmada örnek al›-
nan kifli/kahraman ve kiflilik özellikleri
ne denli çok ve çeflitliyse çocu¤un sa¤l›k-
l› geliflme, toplum aç›s›ndan olumlu, top-
lumsal de¤erlere sayg›l›, üretken bir bi-
rey olarak yetiflme flans› da o denli yük-
sek olur; ki bu yönüyle masal, olumlu-
olumsuz, insan-insan d›fl› bir çok tipi
okuyucuya/dinleyiciye sunmada genifl
imkanlara sahiptir. E¤itimciler de masa-
l›n e¤itimde çok önemli bir iflleve sahip
oldu¤u üzerinde birleflmifllerdir. “Masal,
çocuk kültürünün en besleyici g›dalar›n-
dand›r. Masalda uçan at›n pefline tak›-
lan hayretimiz, gerçek dünyada yürüyen
at› daha iyi kavrayan bir dikkat olur.
Masalda suya basa basa yürüyen dervifl,
bizi gerçek dünyada Archimed’e ulaflt›-
ran bir sürprizdir. Masaldaki peri k›z›-
n›n sordu¤u bilmeceye Kelo¤lan’dan ev-
vel karfl›l›k bulan yavru, yar›n›n bilgi ve
öbür günün hayat meselelerini halle ça-
l›fl›yor demektir.” (Ça¤dafl 1962: 9)
Anlat›lar›m›zdan bu konuda bir di-
¤er örnek de Dede Korkut O¤uznâmele-
ridir. O¤uznâmelerde en tipik özellikler-
den biri “kad›n-erkek iliflkilerinde ahlâ-
k› gözetmesidir. Tek kad›nla evlili¤i esas
alan, aileyi savunan ve kad›n› bir flehvet
http://www.millifolklor.com

arac› olarak görmeyen yap›s›yla yüksek
bir ahlâk örne¤idir.” (Gürel 1998: 71) Bu
yönüyle çocuk ve gençler için özdeflim
kurma ve özdeflleflecekleri birçok örnek
tip içermesiyle dikkati çekmektedir. K›z
olsun erkek olsun çocu¤un farkl› kiflilik-
lerle kurdu¤u özdeflim dolay›s›yla girdi-
¤i farkl› roller, kendisini ve çevresini ta-
n›mada kendisine kolayl›klar sa¤laya-
cak; çocuk çevresiyle kolay empati kura-
cakt›r.
Anlat›lardaki olay, durum ve tipler
arac›l›¤›yla, iyi olma, erdemli olma, ba-
flar›n›n elde edilmesinin kolay olmad›¤›,
toplumda iyi bir yer edinmenin çal›flma-
ya ba¤l› oldu¤u, vb. vurgulanarak anla-
t›l›r. Destan, masal, efsane, hikaye, vd.
çocu¤un toplumla uyum içerisinde, mut-
lu flekilde hayat›n› sürdürmesi için top-
lumun de¤er yarg›lar›n›, ahlâkî kuralla-
r›n› çocu¤a sunan ürünlerdir. Halk anla-
t›lar›. çocu¤un dürüstlük, azim, sab›r ve
sebat etme, aileye ve millete ba¤l›l›k, in-
san haklar›na sayg› ve adalet, vb. er-
demleri kazanmas›nda itici güç rolünde-
dir.
Sonuç:
William R. Bascom’a göre, (Akt. Ço-
bano¤lu 1999:226) icrâ edildi¤i ba¤lama
göre, halkbilim ürünlerinin dört temel
ifllevi vard›r: 1. Hofl vakit geçirme, e¤-
lenme, e¤lendirme, 2. De¤erlere, toplum
kurumlar›na ve törelere destek verme,
3. E¤itim veya kültürün gelecek kuflak-
lara aktar›larak gelecek kuflaklar›n e¤i-
tilmesi ifllevi 4. Toplumsal ve kiflisel bas-
k›lardan kurtulmak için kaç›p kurtul-
mak için bir kaç›p kurtulma mekaniz-
mas› oluflturma ifllevi. Genel olarak
halkbilimi/halk kültürü ürünlerinin ifl-
levleri olarak yukar›da s›ralanan ifllev-
ler, dolay›s›yla da halk anlat›lar›n›n ifl-
levleri olarak da de¤erlendirilebilir.
Çünkü, halk anlat›lar› da bir ba¤lam
içerisinde anlat›lma, dinlenilme hatta
kimi zaman seyredilme özelli¤iyle top-
lumsal de¤er ve kurumlar› do¤rulay›p
onaylamas›yla bu de¤er ve kurumlar›n
güncelleflmesini, yeni nesil taraf›ndan
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
benimsenmesini sa¤lar. Sözlü kültür, ya-
z›l› kültür ve günümüz elektronik kültür
ortam›n›n insan›n› bilgilendirmede ve
kendisini tan›mas›nda, gerçeklefltirme-
sinde halk anlat›lar› etkin flekilde kulla-
n›labilir.
Genel olarak tüm dünya ülkelerin-
de oldu¤u gibi Türkiye’de de e¤itimin te-
mel amac›, yaflan›lan toplumun de¤erle-
rinin toplum bireylerine aktar›lmas›, bi-
reyleri toplumun de¤erlerine sayg›l› ve
ona katk› sa¤lay›c›, dengeli, üretken bi-
reyler hâline getirmektir. Her ülke, ken-
di flartlar› içinde bu amaçlar›, belli bir
plân, program, süre ve kapsam dahilin-
de gerçeklefltirmeye çal›fl›r. Bu çabada
halk anlat›lar›n›n bir ilk ad›m olaca¤›
bilinmelidir. Çünkü halk anlat›lar›, ço-
cu¤un/gencin duygu dünyas›n› gelifltir-
me yan›nda anadilinin zenginliklerini
ö¤renmesinde, dahas› kültürel özellikle-
rin fark›na varmas›nda kullanabilecek
pratik araçlard›r.
KAYNAKÇA
BUCH, Wilfried (1992), “Masal ve Efsane
Üzerine”, (Çev. A. O. Öztürk), Milli Folklor, c.II,
say›: 13, s.10-15
BÜYÜKDÜVENC‹, Sabri (1987), E¤itim Fel-
sefesi, Yarg›ço¤lu Matbaas›, Ank.
ÇA⁄DAfi, Kemal (1962), Pança Tantra Ma-
sallar›, Ank. (Aktaran: Saim Sakao¤lu, Gümüflha-
ne Masallar›, Ank. 1973, s.14)
ÇOBANO⁄LU, Özkul (1999), Halkbilimi
Kuramlar› ve Araflt›rma Yöntemleri Tarihine
Girifl, Akça¤ Yay., Ank.
DÖKMEN, Üstün (2003), ‹letiflim Çal›flma-
lar› ve Empati, Sistem Yay., ‹st.
GENÇTAN, Engin (1984), Ça¤dafl Yaflam ve
Normal D›fl› Davran›fllar, Maya Yay., ‹st.
GÜREL, Zeki (1998), “Dede Korkut’u Çocuk-
lara Anlatmak”, Türk Yurdu, c XVIII, say›: 136, s.
66-71
HAV‹LAND, William (2002), Kültürel Antro-
poloji, Kaknüs Yay., ‹st
SAKAO⁄LU, Saim (1989), 101 Anadolu Ef-
sanesi, Kültür Bak. Yay. Ankara
TURAL, Sad›k (1999), Tarihten Destana
Akan Duyarl›k, AKM Yay., Ank.
YILDIRIM, Dursun (1992), “F›kra”, Türk
Dünyas› El Kitab›, c.III, TKAE Yay., Ank.
95
BERL‹N’DE YAfiAYAN TÜRK GENÇLER‹N‹N KÜLTÜREL
K‹ML‹KLER‹ ÜZER‹NE B‹R ARAfiTIRMA

A Survey on Cultural identities of Turkish Youth Living in Berlin.

Yrd. Doç. Dr. Bekir fi‹fiMAN*

ÖZET
Bu çal›flma anket a¤›rl›kl› bir çal›flmad›r. Ancak, gözlem ve görüflme teknikleri ile elde edilen veriler
de bu çal›flmada kullan›lm›flt›r. Anket, Berlin’de yaflayan ve yafllar› 18-25 aras› olan 100 Türk gencine uygu-
lanm›flt›r. Gençlerin %40’› erkek, %60’› bayand›r. Türk gençlerinin pek çok konuda ilerleme göstermelerine
ra¤men, yine de dil, e¤itim ve iflsizlik onlar için en önemli sorun olmaya devam etmektedir. ‹ki dillilik ve iki
kültürlülük içerisinde onlar kendi kültürel kimliklerini büyük oranda korumufllard›r. Üniversite ö¤rencile-
rinde, Alman vatandafll›¤›na geçenlerde ve evinde Almanca konuflanlarda anket de¤erleri daha fazla de¤ifl-
kenlik göstermektedir.
Kültürel de¤iflim sadece Almanya’daki Türklerin yaflad›¤› bir süreç de¤ildir. Bugün, Türkiye’de, hatta
dünyan›n pek çok toplumunda, yine geliflen dünyaya endeksli ve sosyal, ekonomik, teknolojik geliflmelere
paralel bir kültürel de¤iflim süreci yaflanmaktad›r. Bu süreç Almanya’daki Türkler için oradaki sosyal, eko-
nomik ve hukuki flartlar nedeniyle daha h›zl› ilerlemektedir. Ancak insanlar, özellikle toplu yaflad›klar›
alanlarda kimliklerini, geleneklerini daha fazla korumakta ve daha az asimile olmaktad›r. Entegrasyon me-
selesi ise bir e¤itim meselesidir. Türkler, bafllang›çta misafir iflçi (Gastarbeiter) olarak geldikleri ülkenin hu-
kuk düzenine, kurallar›na ve flartlar›na elbette uyum göstermek durumundad›rlar.
Anahtar Kelimeler
Berlin, genç Türkler, kültürel kimlik, anket, de¤iflim
ABSTRACT
This study is a questionnaire. Yet, findings of surveys and interviews are used in this study. The ques-
tionnaire is used among 100 Turkish youth between 18 and 25 living in Berlin. The gender of the youth is
%40 male, and %60 female. Language, education an unemloyment exist important problems for Turkish yo-
uth, though they have improved themselves in same fields. Within bilingual and bicultural society, they have
managed to preserve their identities and culturel merits. The findings of the questionnaire have shown diffe-
rence between university students the one obtained and citizenship of this country.
Culturel change is not a process only Turkish people have experinced in Germany. Today it is the one
felt in Turkey and in among countries of the world as well, as consequence of social, economic and technolo-
gical developments. This process develops faster for Turkish community in Germany due to the social, econo-
mik and lawful conditions. However, people of minor communities living to gether in same places can preser-
ve their identities, traditions and they are not much open to assimilation. On the other hund, the matter of
entagration is a matter of education. Turkish people are of course expected to adapt themselves to the order
of law, constitutional rules, and other conditions of the country where they invited as guest workers at the
beginning.
Key Words
Berlin, Turkish youth, culturel identity, questionnaire, change

Girifl: cak iliflkiler kurmas›n› da sa¤lamakta-

Bugün, Almanya’da yaflayan 2.5
milyonluk Türk nüfusu, Türk-Alman
iliflkilerini belirleyen en önemli faktör-
dür. Bu nüfus Türkiye’nin tarihsel müt-
tefiki kabul edilen Almanya ile daha s›-
* Ondokuz May›s Üniv. Fen-Edebiyat Fak. Ö¤retim Üyesi
d›r. Almanya Türkleri her iki ulusun
yads›yamayaca¤› biçimde bugünkü Türk
dünyas›n›n bir parças› olarak tarih sah-
nesindeki yerini çoktan alm›flt›r.
Baz› kaynaklara göre 1910-18 aras›

96 http://www.millifolklor.com

dönemde Alman fabrikalar›nda 10.000
kadar Türk gencinin (teknik ve mesleki
alanda) çal›flmas› ile ilgili bir anlaflma
Osmanl› ve Alman devletleri aras›nda
yap›lm›flt› (Türkdo¤an 1984: 26). Ancak
Federal Almanya’ya Türk iflçilerinin kit-
leler halinde göçü ilk defa 1960’l› y›llar-
da bafllam›flt›r.
‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra Al-
manya’da yeniden kalk›nma projesi çer-
çevesinde iflçi ihtiyac› ortaya ç›kt›. Bu
ihtiyac› Almanlar›n karfl›layamamalar›,
Almanya’n›n d›flar›dan iflçi talebini do-
¤urdu. 1961 y›l›nda da Federal Almanya
ile Türkiye Cumhuriyeti aras›nda bir ifl-
çi al›m› sözleflmesi imzaland›. Bu sözlefl-
me neticesinde ayn› y›l 6.000 kadar
Türk iflçisi çal›flmak üzere Federal Al-
manya’ya göç etti. Bu rakam 1970’lerde
1 milyona, 1980’lerde 1.5 milyona,
1990’larda 2 milyona, günümüzde ise
2.5 milyona ulaflm›flt›r. 1960 ve 70’li y›l-
larda bu ülkeye ço¤unlukla ekonomik
nedenlerle gelen Türk iflçileri, k›sa bir
süre sonra kendi ülkelerine dönmeyi dü-
flünüyorlard›. Birinci kuflak bu fikri hep
muhafaza etti. Kimisi bir traktör, bir
araba, bir iflyeri ya da ev alabilecek pa-
ray› denklefltirir denklefltirmez ülkesine
dönecekti. Bu nedenle ailelerini yanlar›-
na ald›rmayanlar da ço¤unluktayd›.
Zaten, Federal Almanya’n›n yaban-
c› iflçi politikas›n› belirleyen “Bund-Le-
ander” komisyonuna göre, Federal Al-
manya bir göçmen ülkesi de¤ildi. Al-
manya’ya k›sa veya uzun süreden sonra
kendi kararlar› ile ülkelerine dönecek
yabanc›lar› kabul etmifl bir ülke olarak
bak›lmal›yd› (Türkdo¤an 1984: 24).
Ço¤unlukla Türkiye’nin k›rsal›ndan
gelen ve bafllang›çta iflsiz ve ifle¤itimsiz
olan Türk iflçileri Almanya’daki sosyal
ve ekonomik imkanlardan ötürü geri dö-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
nüfl düflüncelerini bir müddet ertelediler
ya da bu düflüncelerinden vazgeçtiler.
Bu nedenle Türk iflçilerden çok az bir
bölümü k›sa süre sonra geri dönebildi.
Almanya’da kalanlar ise, aile birleflimi
yoluyla ailelerini de yanlar›na ald›lar.
Bunun neticesinde ortaya ç›kan ikinci
kuflak Türkler (ki bugün yafllar› 35-55
aras›nda kabul edilebilir), birinci neslin
geri dönüfl düflüncesini hep olumsuz et-
kilemifltir. Buna ra¤men “1988 y›l›na
kadar geri dönen Türk iflçi ve ailelerinin
say›s› 1.4 milyonu bulmufltur (fien
1991:6)”.
Türkler neredeyse yar›m as›rdan
beri Almanya’dad›r. Bu yar›m as›rl›k za-
man dilimi 1965 y›l›nda “Biz ifl gücü is-
tedik, insanlar geldi.” sözünü sarf eden
Max Frisch’i hakl› ç›kard›! Çünkü gelen-
ler gerçekten insand› ve onlar›n ifl haya-
t› yan›nda yeme, içme, sa¤l›k, e¤itim,
adalet, aile, sosyal güvence ve güvenlik
gibi birtak›m insani de¤erlere de ihti-
yaçlar› vard›. Asl›nda bunlar sa¤land›k-
ça, Almanya Türk Toplumu yaflad›¤› ül-
keye daha fazla entegre olacakt›. K›s-
men de böyle oldu. Almanya’da yetiflen
ünlü Türk yazar› Emine Sevgi Özda-
mar’a göre de “Birinci nesil iflçi, ikinci
nesil kebapç›, üçüncü nesil art›k sanat-
ç›” idi (2004:4). Sadece sanatç› de¤il dok-
tor, akademisyen, sporcu, sinema oyun-
cusu, yönetmen, e¤itimci, iflveren, giri-
flimci, mühendis, flair ve müzisyendi de
ayn› zamanda.
‹lk zamanlar Almanya’daki iflçileri-
mizin, gurbetçilerimizin; içtenli¤in ve
dayan›flman›n güçlü oldu¤u küçük top-
lum tipinden, kalabal›k içinde ferdi yal-
n›z b›rakan ve herfleyi “paraya” göre de-
¤erlendiren büyük toplum tipine geçer-
ken “kültürel flok” da denilebilecek baz›
ruhsal s›k›nt›lar geçirdi¤i bir vak›ad›r
97
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
(Türkdo¤an 1973:34). Ancak, bugün geli-
nen nokta itibariyle pek çok s›k›nt› geri-
de kalm›flt›r. “Almanya’daki Türk toplu-
munun yap›s›; tekdüze bir iflçi düzeyin-
den, çok boyutlu birey toplulu¤una dö-
nüflmüfltür(Y›ld›z 2005:17)”. Genç kufla-
¤›n Almanca bilgisi, Almanya’ya uyum
ve e¤itim durumu yafll› kuflaktan farkl›
oldu¤u için ; arz ve talepleri de de¤ifl-
mifltir. Ne istedi¤ini bilen genç kuflaklar
siyasete, sanata ve edebiyata yönelmifl;
iflçi çocu¤u olarak görülmekten s›yr›l›p,
seçkin kesimlerde yer almaya bafllam›fl-
t›r. ‹lk bafllarda bakkall›k, f›r›nc›l›k, ke-
bapç›l›k, büfecilik yapan Türk giriflimci-
si de bugünlerde hem say›s›n› 55.000’e
ç›kar›lm›fl hem de Alman iflletmecilerle
rekabet edebilecek düzeye gelmifltir (Y›l-
d›z 2005:19).
Yine bu yar›m as›rl›k farkl› kültür
atmosferiyle ve inanç kesimiyle temas;
kültürel etkileflim ve farkl›laflma nokta-
s›nda neler getirmifltir? Bir kültür daire-
sini di¤erlerinden ay›ran baz› alanlar
vard›r. Bu alanlar›n da elbette en etkin
olan› Folklor’dur. Almanya Türkleri bu
alanda acaba hangi kültürel de¤erleri
devam ettirmekte veya farkl› kültürle-
rin etkisiyle bunlar› ba¤lama dönüfltür-
mektedir? Bu çal›flman›n belki de en te-
mel dayana¤› bu soruya bir cevap ara-
makt›r. Bu çal›flma 45 y›ld›r Almanya’da
yaflayan Türk toplumundan bir kesit al-
may› ve bu kesitten genele bakabilmeyi
hedeflemektedir. Yine bu çal›flma ile
amaç, Almanya Türk Toplumu’ndaki
sosyo-kültürel de¤iflmeleri; davran›fl bi-
çimlerinde ve düflüncelerinde meydana
gelen de¤iflimleri, Berlin ba¤lam›nda ele
alarak tespit etmek; Almanya Türk Top-
lumu’nun bir röntgenini çekmektir.
Almanya’n›n birçok kentinde Türk
nüfusun yaflad›¤› bilinmektedir. Ancak
98
Berlin’deki Türklerin say›s› ve konumla-
r› di¤er Alman flehirlerine göre özel bir
durum arz etmektedir. 1991’den önce
Demokratik (Do¤u) Almanya s›n›rlar›
içerisinde bir ada durumunda olan Bat›
Berlin’e Federal Almanya taraf›ndan ba-
z› sosyo-ekonomik avantajlar sa¤land›
ve bir hava köprüsü kurularak ulafl›m
ve iletiflim imkanlar› getirildi. Bat› Ber-
lin’e getirilen teflvik kapsam› içerisinde
pek çok fabrika ve iflyeri burada kurul-
du; çal›flanlara daha yüksek ücret sa¤-
land›. Berlin’de hayat ucuz, vergiler dü-
flük, iflsizlik sorunu yoktu. Berlin’de ya-
flayan Alman gençleri askerlikten de
muaf tutulduklar›ndan flehir kalabal›k
ve hareketliydi. Bu durumu (teflviki) en
iyi de¤erlendiren göçmen grubu Türkler
oldu. Sosyal, kültürel ve ekonomik im-
kanlardan dolay› Türklerin en çok tercih
ettikleri flehir olan Berlin, bugün de
Türk nüfusun en yo¤un oldu¤u kent
özelli¤indedir. Berlin’deki Türk nüfusu
bugün 200.000’e ulaflm›flt›r (Alman va-
tandafl› olan Türkler de bu rakama da-
hildir.) Ayr›ca Berlin, baflkent olmas› do-
lay›s›yla da çok uluslu ve çok kültürlü
bir yap› arz etmektedir.
Berlin’e gelen Türkler biraz da
az›nl›k psikolojisi ile bir arada yaflama-
y›, birbirleriyle yak›n oturmay› tercih et-
tiler ve baz› Türk bölgeleri (semtleri)
oluflturdular. Kreuzberg, Neuköln ve
Wedding bugün bile Türklerin yo¤un-
lukta olduklar› semtlerdir. Bu bölgeler
Türk kültür ve sosyal bilimcileri aç›s›n-
dan, özellikle Türkiye’nin AB’ye enteg-
rasyonu sürecinde önemli bir laboratuar
niteli¤i tafl›maktad›r. Bu ba¤lamda Ber-
lin, çal›flma sahas› olarak özellikle ter-
cih etti¤imiz bir kenttir.
Çal›flman›n Amac›:
‹nsanlar›n farkl› kültür ortamlar›-
http://www.millifolklor.com

na; özellikle geleneksel toplumlardan
geliflmifl bat› toplumlar›na geçiflinde bir
adaptasyon problemi yaflanmaktad›r ki;
bu problem bazen “kültürel flok”a bile
dönüflebilmektedir. Bu çal›flma ile, Türk-
lerin Almanya’ya adaptasyonu ve kültü-
rel bir flok yaflay›p yaflamad›klar›, adeta
onlar› kendileri yapan ve onlar›n kimlik-
leri durumunda olan kültürel de¤erleri-
ni ne ölçüde koruduklar›, gibi konularda
cevaplar aranmaya çal›fl›lm›flt›r.
Dört kuflakt›r Almanya’da var olan
ve bundan sonra da var olaca¤› kuvvetle
muhtemel olan Almanya Türkleri’ndeki
bu kültürel de¤iflimi ve etkileflimi belki
de en iyi gözlemleyebilece¤imiz kuflak,
bugün yafllar› 15-30 aras› olarak düflü-
nülen üçüncü kuflakt›r. Biz üçüncü ku-
fla¤›, yani orada yaflayan bugünkü Türk
gençli¤ini en iyi temsil edebilece¤ini dü-
flündü¤ünüz 18-25 aras› yafl grubundaki
genç Türklerin, Türk kültürüne ait ve
bugün Anadolu’nun neredeyse tamam›n-
da bilinen, tan›nan de¤erleri görme, ta-
n›ma ve benimseme noktas›nda nerede
durdu¤unu belirleyerek, onlar›n kültü-
rel kimliklerini ve e¤ilimlerini ortaya ç›-
karmaya ve gelecek ad›na ortaya ç›kabi-
lecek durufllara katk›da bulunmaya,
böylelikle gelece¤i öngörmeye çal›flt›k.
Çal›flmada Kullan›lan Yöntem:
Bu çal›flma anket a¤›rl›kl› bir çal›fl-
mad›r. Ankette 30 adet soru sorulmufl-
tur. Bu sorular›n bir k›sm› dene¤i tan›-
maya yöneliktir (cinsiyeti, mesle¤i, yafl›,
medeni, durumu vs.). Afla¤›daki çizelge-
lerde yer alan 22 adet soru ise dene¤in
Türk kültürüne ait kimi de¤erleri ne öl-
çüde tan›d›¤›n›n tespitine dair sorular-
dan oluflmaktad›r. Bu anket, 18-25 yafl
aras› 100 Türk gencine uygulanm›flt›r.
Bu gençlerin 70 kadar› 22 May›s 2004
tarihinde Berlin Brandenburg Kap›-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
s›’nda yap›lan Türk Günü Yürüyüflü’ne
kat›lanlardan; 10 kadar› Freie (Hür)
Üniversite’nin Türkoloji Enstitüsü ö¤-
rencilerinden, 10 kadar› Hür Üniversite-
nin Türk ö¤renci klübü mensuplar›n-
dan, 10 kadar› da meslek e¤itimi yapan
Türk gençlerinden seçilmifltir.
Deneklerin 40 kadar› erkek; 60 ka-
dar› bayand›r. Erkek ve bayan denekle-
rin ise yar›s› (20+30=50 kifli) halen üni-
versite ö¤renimine devam eden gençler-
dir. Denekleri tan›ma bölümünden elde
etti¤imiz ön bilgiye göre 6 erkek ve 16
bayan denek evli; 2 bayan denek boflan-
m›fl; 34 erkek ve 72 bayan denek ise be-
kard›r. ‹lgili çizelgede, boflanm›fl bayan
denek say›s›, evli bayan denek say›s›na
eklenerek verilmifltir.
Çal›flman›n Süresi:
Bu çal›flman›n anket bölümü May›s
2004 tarihinde tamamlanm›fl olup; göz-
lem ve görüflme tekniklerini içeren saha
çal›flmas› ise taraf›m›zdan Eylül
2003’ten Haziran 2004 tarihine kadar
Berlin’de gerçeklefltirilmifltir. Gerekli
yorum ve de¤erlendirmeler yap›l›rken
bu gözlem ve görüflmelerde elde edilen
bilgi ve verilenden de yararlan›lm›flt›r.
Anket Sonuçlar›:
Uygulad›¤›m›z anketin sonuçlar›
afla¤›da üç çizelge halinde gösterilmifltir.
Çizelgelerde erkeklere ait (E) sonuçlar,
bayanlara ait (K) sonuçlar ve genel so-
nuçlar (G) ayr› ayr› verilmifltir. Ayr›ca
Çizelge-1’de anketin toplu bir sonucu,
Çizelge-2’de üniversite ö¤rencilerine ait
de¤erler, Çizelge-3‘te ise evinde Almanca
konuflmay› tercih eden gençlere (A.K.)
ve evli genç bayanlara (E.K.) ait de¤er-
ler önce denek say›s›, daha sonra yüzde
oranlar› belirtilerek gösterilmifltir:
99
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68

100 http://www.millifolklor.com
 Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68

http://www.millifolklor.com 101
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68

102 http://www.millifolklor.com

Anketin Genel Olarak De¤erlen-
dirilmesi:
Yap›lan anket çal›flmas›nda, kat›-
l›mc›lara yöneltilen 30 sorudan 22 tane-
si burada deflifre edilmifl ve kat›l›mc›la-
r›n verdikleri cevaplar bu çal›flmada yo-
rumlanarak de¤erlendirilmifltir.
Ankete kat›lan üniversite ö¤rencile-
rinde, evli bayanlarda ve evinde Alman-
ca konuflanlarda daha farkl› sonuçlar or-
taya ç›kt›¤› için bunlardan ayr›ca bir ve-
ri taban› oluflturularak çizelgeler haz›r-
lanm›flt›r (Çizelge-2. ve 3.). Bu bölümde
ankette kullan›lan sorular›n s›ras› izle-
nerek bir de¤erlendirme yapma yoluna
gidilmifltir.
1- Berlin’de de¤iflik amaçlarla ku-
rulmufl ve bir ço¤u çeflitli kültürel akti-
vitelerde bulunan 100 civar›nda Türk
derne¤i mevcuttur. Bu dernekler aras›n-
da hemflehricilik esas›na, mezhepsel
farkl›l›klara ve ideolojik yönelimlere da-
yanan dernekler mevcut oldu¤u gibi;
spor klüplerinin kurdu¤u dernekler,
kahvehane dernekleri, kad›n dernekleri,
e¤itmen dernekleri, ö¤renci dernekleri,
cami dernekleri, iflveren dernekleri ve
az›nl›k dernekleri gibi dernekler de fa-
aliyetlerine devam etmektedir. Bu der-
neklerden baz›lar› Avrupa Türk Fede-
rasyonu, Avrupa Alevi Birlikleri Fede-
rasyonu, Avrupa Türk Birli¤i, Diyanet
‹flleri Türk ‹slam Birli¤i (D‹T‹B), Avru-
pa Atatürkçü Düflünce Dernekleri ve ‹s-
lam Federasyonu gibi baz› üst kurulufl-
lara ba¤l›d›r. Bu dernekler yasald›r; an-
cak Alman hükümeti taraf›ndan gizli ya
da aç›k biçimde izlenmektedir. Demok-
ratik toplumlar›n vazgeçilmezi olan sivil
toplum kurulufllar› Alman yasalar›yla
kurulur ve korunur; onlara birtak›m
haklar tan›n›r, baz›lar›n›n söylemi ciddi-
ye al›n›r ve onlara parasal destek sa¤la-
n›r. Dolay›s›yla, Berlin’de yaflayan Türk-
ler de bu haktan sonuna kadar yarar-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
lanmay› bilmifller ve çeflitli amaçlarla
farkl› derneklerin çat›s› alt›nda bir ara-
ya gelmifllerdir.
Dernekler aidiyet duygusunun, kül-
türel kimliklerin ve ideolojik e¤ilimlerin
öne ç›kt›¤› mekanlard›r. Berlin’de yafla-
yan kimi Türk gençleri de çeflitli düflün-
celerle bu derneklere üye olmufllard›r.
Ankette bayanlar›n % 20’si bir Türk der-
ne¤ine üye iken bu oran erkeklerde %
35’i bulmaktad›r. Dernekler bilinçlenme-
nin, organize olman›n, hak araman›n ya
da topluma hizmet götürmenin birer
arac›d›r. Üniversite gençlerinde de do¤al
olarak bu oran yükselmifl; bayanlarda
%26, erkeklerde ise % 50’ye ulaflm›flt›r.
Dernekler toplumu, toplum ve fert
baz›nda kontrol etmenin bir arac› olarak
iyi yönde de¤erlendirilebilirse; Türk dev-
letinin resmi organlar›n›n müdahalesine
ve yönlendirmesine fliddetle karfl› ç›kan
Alman hükümetinin de tepkisini çekme-
den, Türkiye Cumhuriyeti kültür politi-
kalar›n›n gayr-› resmi temsilcisi, takip-
çisi ve uygulay›c›s› olarak bir ifllevsellik
kazanabilirler. Türk kimli¤inin korun-
mas› ad›na bundan sonra da bu dernek-
lere çok görev düflecektir.
2- Alman vatandafll›¤›na geçifl ko-
nusu hassas bir konudur ve yurtseverli-
¤in ne kadar göstergesi oldu¤u da tart›fl-
ma götürür. Çünkü zaman›nda Türk hü-
kümetleri oradaki sivil toplum kurulufl-
lar›n› da arac› k›larak Alman vatandafl-
l›¤›na geçifl konusunda Türk vatandafl-
lar›n› yönlendirmifl; hatta çifte vatan-
dafll›k diye sonradan Almanya’n›n karfl›
ç›kaca¤› ve karfl› tedbirler alaca¤› bir
uygulamay› da bafllatm›flt›r. Genellikle
ailelerinin yönlendirmesiyle bu konuda
tercih yapan gençler ço¤unlukla Alman
vatandafll›¤›n› kabul etmifllerdir. Bu ko-
nudaki genel de¤erlendirme %54 evet,
%46 hay›rd›r. Bayanlarda bu oran biraz
daha yüksektir. Evli bayanlarda ise evet
103
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
oran› %61’e kadar yükselmektedir.
Genel olarak Alman vatandafll›¤›
talebinde bulunanlar, vizesiz seyahat et-
me, seçme ve seçilme hakk›na sahip ol-
makla birlikte; Almanya’ya daha kolay
entegre olmakta ve bürokratik ifllemleri-
ni daha h›zl› yürütebilmektedir (Y›ld›z
2005: 11). Bu tercih ayr›ca, yabanc› düfl-
manl›¤›na karfl› Almanya’ya aidiyetin
bir göstergesi olarak da yorumlanabilir.
Alman vatandafll›¤›na geçifl oran›n
bayanlarda daha yüksek ç›kmas› ise, ba-
yanlar›n kendilerini daha fazla güvence-
de hissetmek istemeleri olarak yorumla-
nabilir. Ayr›ca bu oran, Berlin’de yafla-
yan Türk bayanlar›n tek bafl›na karar
alabilme, uygulayabilme ve kendi ayak-
lar› üzerinde durabilme çabas›ndaki
gayretin rakamsal bir karfl›l›¤› olarak
da kabul edilebilir.
Türkiye Araflt›rmalar Merkezi’ne
göre Alman vatandafll›¤›na geçen Türk-
lerin say›s› 840.000’i bulmufltur. Bu sa-
y›n›n da 600.000’i seçmen yafl›na erifl-
mifltir (Uluengin 2005: 15). Bu rakam
Almanya’daki Türk lobicili¤i ve ülke si-
yasetine etki ba¤lam›nda yads›namaya-
cak bir rakamd›r.
3- Aile içerisinde, ev ortam›nda ya-
p›lan günlük konuflmalarda Almanca’y›
tercih oran› gençler aras›nda %20’dir.
Ancak bu rakam üniversite gençleri ara-
s›nda %30’lara kadar ç›kmaktad›r. Za-
ten Almanca’y› iyi ö¤renme ve kullanma
ile ö¤renime devam etme aras›nda da
bir paralellik vard›r. Çünkü üniversiteye
devam etmek için iyi bir lise grubunda
(Gymnasium ya da en az›ndan Realsc-
hule’de) ö¤renim görmek gerekir. Bu li-
selerde ö¤renim görebilmenin flart› da
dili iyi ö¤renmek, kullanmak ve buna
paralel olarak, ilkö¤retimde baflar›l› ol-
maktan geçmektedir.
4- Almanya’daki genç Türkler birin-
ci neslin aksine Türkiye’ye de¤il de Al-
104
manya’ya yat›r›m yapmay› tercih etmek-
tedirler. Gençlerin bu karar›nda aileleri-
nin ve aile büyüklerinin daha önce Tür-
kiye’de yapt›klar› yat›r›mlar›n onlara
ciddi anlamda bir dönerinin olmamas›-
n›n etkisi elbette büyüktür.
K. Adenauer Vakf› taraf›ndan yap›-
lan ankete göre Almanya’daki Türklerin
%49’u kendilerini Almanya’ya ba¤l› his-
setmektedirler (Y›ld›z 2005: 12). Ayr›ca
Türkiye’ye de¤il de Almanya’ya yat›r›m
yapma tercihi, Türklerin art›k orada ka-
l›c› olmay› düflündüklerini gösterir ki,
Türkiye’nin bu insanlar üzerinden Al-
manya ve tüm Avrupa’yla kuraca¤› tica-
ri iliflkiler de elbette Türkiye’nin yarar›-
na olacakt›r.
Türkiye’nin yat›r›m konusunda son
dönemde tercih edilmemesinde, Ber-
lin’deki ve tüm Almanya’daki ekonomik
olumsuzluklar›n ve daha önce Türki-
ye’den giderek oradaki insanlar›n para-
lar›n› yat›r›m yapma vaadiyle al›p heba
eden kifli ve kurulufllar›n da elbette etki-
si vard›r.
5- Yabanc›larla yap›lan evlilik kül-
türel farkl›laflman›n en önemli gösterge-
lerindendir. Çünkü, do¤acak çocuklar›
anne, büyük ölçüde kendi dil ve kültü-
rüyle yetifltirmektedir. Yabanc› annenin
yetifltirece¤i çocuk iki kültür aras›nda
bocalayacak, belki de toplum d›fl›na iti-
lecektir. En az›ndan Türk kültürüne da-
ha uzak, yabanc› kültürlere daha yak›n
davran›fllar sergileyecektir. ‹nsan›n ken-
di milletinden biriyle yapaca¤› evlilik,
kendi kültürünü koruma ve asimile ol-
mama noktas›nda elbette büyük yarar
sa¤layacakt›r. Gençlerin yapacaklar› ev-
lilikte, daha çok Türk efl aday›n› tercih
etmeleri kendi kültürlerine ve kimlikle-
rine sahip ç›kma düflüncesini yans›t-
maktad›r. ‹ki Almanya’n›n birleflmesin-
den sonra k›smen art›fl gösteren yabanc›
düflmanl›¤› sendromu Türk gençlerinin
http://www.millifolklor.com

de tepkisel olarak evlilik konusunda ya-
banc›lara karfl› mesafeli durmas›na ne-
den olmaktad›r.
6- Anadolu’da yap›lan dü¤ünlerde
gelinin bafl›ndan ba¤lam›na göre, çerez,
fleker, bozuk para, f›nd›k, m›s›r vs. atma
(saçma) gelene¤i vard›r ki, bu hem bol-
lu¤u hem de eski Türklerde iyelere su-
nulan saç› örne¤ini ça¤r›flt›r›r.
Berlin’de yaflayan gençlerimizin ya-
r›dan fazlas› bu gelene¤e flahit olmufl ya
da en az›ndan bu gelenekten haberdar
olmufltur. Ancak oran›n, bayanlarda bi-
raz daha yüksek ç›kmas›; bayanlar›n bu
konularda daha hassas ve bu gelene¤i
tafl›ma ve aktarma aç›s›ndan erkeklere
oranla daha ifllevsel olmalar›ndan kay-
naklanmaktad›r.
7- Günümüzde Anadolu’nun pek
çok yerinde; k›rsal›nda, flehrinde, ölen
kimselerin ard›ndan yak›nlar› taraf›n-
dan dini pratik mahiyetinde törenler ya-
p›l›r ki; bunlar›n bafl›nda mevlit okutul-
mas› gelmektedir. Mevlit ya da di¤er ri-
tüeller genellikle belirli (7, 40, 52.) gün
ve gecelerde yap›l›r. Bu gelenek gençler
taraf›ndan % 75 oran›nda tan›nmakta-
d›r. Ancak evinde Almanca konuflan
gençlerde bu oran›n % 65’e kadar gerile-
di¤i görülmektedir.
8- Yine kutsal günlerde tütsü yak-
ma, helva-aflure yapma ve da¤›tma gele-
ne¤i ‹slamî k›l›f giydirilmifl eski Türk
inançlar›n›n, Anadolu’daki bir uzant›s›
olarak devam etmektedir. Bu gelenek,
bugün Anadolu’nun hemen her yerinde
bilinir ve uygulan›r. Berlin’de de gençle-
rin yar›dan fazlas› bu gelene¤in uygula-
n›fl›ndan haberdard›r ya da bizzat gele-
ne¤in uygulay›c›s›d›r.
9- H›d›rellez gelene¤i, son y›llarda
Anadolu’da unutulmufl ya da genç nesil-
ler taraf›nda terk edilmeye yüz tutmufl
bir gelenektir. Ancak yine de baz› bölge-
lerimizde titizlikle icra edilmekte ve
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
genç nesillere aktar›lmaktad›r. Ber-
lin’deki gençlerimizin de büyük ço¤unlu-
¤u H›d›rellez kültünden ve kültüründen
büyük oranda habersizdir.
10- Türklerin ‹slamiyet öncesi ya-
flatt›klar› inanç ve ritüellerinden pek ço-
¤u bugün de onlar›n kültürel kimlikleri-
ni belirleyici bir nitelik tafl›maktad›r.
Ancak ‹slamiyet’ten sonra edinilmifl
olan dini pratikler de Türk kültüründe
önemli bir yer edinmifltir. Bu pratikler
kültürel de¤iflim aç›s›nda önemli bir gös-
terge durumundad›r.
Ramazan ay› Türkiye’de farkl› ge-
çer ve belki de onu farkl› k›lan en önem-
li fley verilen iftarlar ve iftar sofralar›-
d›r. Bu bir kültürel de¤erdir ve Ber-
lin’deki Türk gençleri de bu gelene¤i bü-
yük oranda tan›makta hatta yaflatmak-
tad›r.
11- Fal, kitapl› dinlerce reddedildi¤i
için bat›l inan›fl olarak kabul edilmekte-
dir. ‹nsanlar›n bilgilendirilmesi ve bi-
linçlenmesi sonucu bu tür inançlar›n ve
pratiklerin zay›flad›¤› görülmektedir.
Ancak Türkiye’de oldu¤u gibi Berlin’de
de genç bayanlar›n erkeklere oranla bu
gelene¤e daha fazla ilgi göstermesi, gele-
ne¤in yap›s› ile ilgili bir durumdur. Çün-
kü gelenek daha çok arkadafl ortamla-
r›nda, çay partilerinde, alt›n günlerinde
vb. ev toplant›lar›nda icra imkan› bula-
bilmektedir.
12- Ölünün ard›nda yemek verme
hatta kurban kesme gelene¤i esasen ‹s-
lamiyet öncesi Türk kültürüne kadar
ulaflmaktad›r. Bu gelenek bugün Berlin-
li Türkler aras›nda da yo¤un biçimde ya-
flat›lmakta ve Türk gençleri taraf›ndan
gözlemlenmektedir. Bu konuda, genelde
% 70 olan evet rakam›, evlerinde Alman-
ca konuflan gençler aras›nda %55’e ka-
dar gerilemektedir.
13- Dini bayramlar Türk kültürün-
de önemli bir yere sahiptir. Bar›fl, dost-
105
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
luk, dayan›flma ve huzur günleridir. Bu-
günler için önceden baz› haz›rl›klar (ye-
mek, temizlik, k›yafet vb.) yap›l›r. Bu
haz›rl›klar, bayramlara sahip ç›kma,
sayg› duyma ve kabullenme ifade eden
tav›rlard›r. Evinde bayram haz›rl›¤› ya-
p›ld›¤›n› gören ve böylece bunun havas›-
na girerek bu kültürü tan›yan ya da edi-
nen Türk gençlerinin genel oran›
%83’tür. Bu oran evlerinde Almanca ko-
nuflulan gençlerde biraz düflüfl göster-
mektedir.
14- Çocuk k›rklamas› töreni; çocu-
¤un, do¤umundan k›rk gün sonra özel
biçimde y›kanmas› olarak özetlenebilir
ki, Anadolu’nun pek çok yerinde bilin-
mekte ve uygulanmaktad›r. Genel tablo-
da % 48 ç›kan gelene¤i tan›ma oran›, ba-
yanlar›n genelinde % 54’e, evli bayanlar-
da ise % 72’ye yükselmektedir. Bu sonuç
elbette do¤ald›r. Çünkü, gelenekle daha
çok yüzleflen bayanlard›r; özellikle de
evli ve çocuklu bayanlar.
15- Berlin’de yaflayan Türk gençle-
rinin neredeyse tamam›, özellikle evlilik
töreninin vazgeçilmez bir bölümü olarak
kabul edilen k›na gecesi kutlama gelene-
¤ini tan›maktad›r. Özellikle oran›n ba-
yanlarda daha yüksek ç›kmas› da nor-
mal karfl›lanmal›d›r. Çünkü gelenek, ge-
nellikle bayanlar aras›nda icra edilmek-
tedir.
16- Diyebiliriz ki Anadolu’nun ta-
mam›nda genç k›zlar, evlenmeden önce
evlilik haz›rl›¤› olarak sanat de¤eri yük-
sek el ifllemeleri haz›rlarlar. Bunlar dü-
¤ün öncesi gelinin yeni evine getirilir ve
orada sergilenir. Ancak Türk kad›n› ifl
hayat›na at›ld›ktan sonra bu gelene¤i
devam ettirme konusunda zaafa düfl-
müfltür. Çünkü çeyiz haz›rlamak için
her fleyden önce genifl bir zamana ihti-
yaç vard›r.
Berlin’de, de¤iflen hayat flartlar› bu
gelene¤i, sürdürülebilme noktas›nda bi-
106
raz gerilere itmifltir. Çünkü oradaki
genç k›zlar ço¤unlukla ya ö¤rencidir, ya
da ailesine parasal destek sa¤lamak için
çal›flmaktad›r ve çeyiz haz›rlamaya pek
vakti de yoktur. Bu nedenle gelene¤in
sürdü¤ünü ifade edenlerin oran› % 57
olarak tespit edilmifltir.
17- Mutfak kültürü de toplumun
genel olarak kültürel kimli¤ini belirle-
yen unsurlardand›r. Bugün Berlin’de
Türk market, lokanta ve dönerci imbiss-
lerinin say›s› o kadar ço¤alm›flt›r ki, Al-
manlar›n bile % 33’ü ayakta yemek ye-
me kültürü olarak "döner"i tercih eder
olmufltur. Türk mutfa¤›n› özellikle ter-
cih etme oran› genç Türkler aras›nda %
73 oran›ndad›r. Ancak bu oran Alman-
ca‘y› tercih eden gençlerde % 65’e, evli
bayanlarda ise % 61’e gerilemifltir. Ba-
yanlarda oran›n düflük ç›kmas›nda yine
ifl hayat›n›n etkisi görülmektedir.
18- Bu soru ile gençlerin Türkiye
Cumhuriyeti’nin kuruluflunda kilometre
tafl› olan ve sonradan milli bayram ola-
rak kutlanan ulusal bir günden ne ölçü-
de haberdar olduklar› s›nanm›flt›r. Tür-
kiye Cumhuriyeti’nin e¤itim atafleli¤ine
ba¤l› olarak pek çok ö¤retmen ve e¤it-
men geçmiflte oldu¤u gibi bugün de Ber-
lin’de görev yapmaktad›r. Bu ö¤retmen
ve e¤itmenler seçmeli de olsa Alman
okullar›nda Türkçe dersleri vermekte-
dirler. Ankete kat›lan gençlerin büyük
ço¤unlu¤u da, geçmiflte Türk ö¤retmen-
lerden az ya da çok yararlanm›flt›r. An-
cak milli bir bayram›m›z olan "19 May›s
Atatürk’ü Anma Gençlik ve Spor Bayra-
m›"ndan gençlerimizin % 43’ünün hiç
haberi yoktur. Bu oran›n üniversite ö¤-
rencilerinde % 40’a geriledi¤i, aile orta-
m›nda Almanca konuflmay› tercih eden-
lerde ise %60’› buldu¤u görülmektedir.
19- Gençlerin bofl vakitlerini de¤er-
lendirme biçimi de art›k kültürel bir de-
¤er haline dönüflmüfltür. Buradaki Türk
http://www.millifolklor.com

gençlerinin en fazla televizyon seyrede-
rek, film izleyerek, spor yaparak, kitap
okuyarak, seyahat ederek ve internet or-
tam›nda vakit geçirdikleri ankete yans›-
yan sonuç olmufltur.
20- Müzik kültürü ve tercihi kültü-
rel kimli¤i belirleme noktas›nda önemli
bir ölçektir. Berlinli genç Türkler genel
olarak Türk halk müzi¤ini ve Türk pop
müzi¤ini tercih etmekle asl›nda kimlik
konusunda tereddüt etmediklerini gös-
termifllerdir.
21- "Nazar", dini-‹slami bir söylem
gibi durmas›na karfl›n, ondan korunma
pratikleri bize, eski Türklerin kara iye-
lerden korunma pratiklerini k›smen ha-
t›rlat›r mahiyettedir. Ancak nazar, dini-
‹slami bir kavram ve konu oldu¤u için-
dir ki gençlerin % 40’› bundan dua oku-
yarak korunmay› tercih ettiklerini be-
lirtmifllerdir. Nazarl›k takmay› tercih
edenlerin oran› da yads›namayacak de-
recede yüksektir: %23.
Nazara karfl› dua okumay› tercih
etme oran›n›n bayanlarda % 42’ye, evli
bayanlarda ise % 58’e kadar yükseldi¤i
görülmektedir. Bu oran, kad›nlar›n bu
konudaki ilgi ve hassasiyetini de ortaya
koymakta; ayr›ca mistik duygular›n on-
larda daha yo¤un yafland›¤›n› göster-
mektedir.
22- Berlin’de yaflayan gençler aç›-
s›ndan en önemli sorun ekonomiktir, ya-
ni iflsizlik ve gelecek kayg›s›d›r. Dil
problemi, ki bu iflsizli¤i tetikler; kültü-
rünü yitirme yani asimile olma problemi
ve e¤itim di¤er önemli problemler olarak
karfl›m›za ç›kmaktad›r.
Sonuç:
Bugün Berlin’de yaflayan Türk nü-
fusu genellikle belirli semtlerde yo¤un-
laflma göstermektedir. Bu yo¤unluk, ak-
raba iliflkileriyle de desteklendi¤inde
oto-kontrol sistemine dönüflebilmekte ve
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
böylelikle gelene¤in edinimi ve sürdürü-
lebilirli¤i daha kolay sa¤lanmaktad›r.
Ancak, bu tür toplu yaflam (Gettolaflma)
biçimi, annenin bazen Almanca bilme-
mesi ya da anne-baban›n yo¤un ifl haya-
t›nda bulunmas›yla dezavantaja dönüfle-
bilmektedir. Çünkü bu durum, Türk
gençlerinin Almanca ö¤renimini yeterin-
ce sa¤layamamalar›na, dolay›s›yla da
okulda baflar›s›z olmalar›na ve e¤itimle-
rini tamamlayamamalar›na neden ol-
maktad›r. E¤itimlerini yeterince alama-
yan gençlerin Berlin’de ifl bulmalar› zor-
laflmakta; ifl bulamayan baz› gençler psi-
kolojik sorunlar yaflamakta, hatta suça
ve uyuflturucuya yönelebilmektedir.
Son y›llarda Alman cezaevlerinde
yatan Türk mahkumlar›n say›s›nda göz-
le görülür bir art›fl vard›r ki; bunun en
önemli nedeni iflsizlik, gençlerin Alman
e¤itim sistemine uyum sa¤layamamala-
r› ve ailevi sorunlard›r (fien 1991:42).
Asl›nda e¤itim pek çok sorunun afl›lma-
s›nda en önemli unsurdur. Türk çocukla-
r›n›n ve ailelerinin gayretiyle Alman-
ya’da yaklafl›k 30.000 olan Türk üniver-
site ö¤rencisi say›s› daha da yükselecek
ve bu rakamsal art›fl sorunlar›n azalma-
s›na katk› sa¤layacakt›r.
Türk iflçilerin Almanya’ya ilk gidifl-
lerinde pek çok kiflinin düflündü¤ü ve
konufltu¤u bir konu vard›: Bu giden va-
tandafllar›m›z k›sa bir süre sonra mem-
lekete bol döviz getirecekler ya da gön-
derecekler; böylece ülkemiz döviz darbo-
¤azlar›n› az hasarla atlatabilecekti (Gö-
zayd›n 1991:155). Bu düflünce ilk za-
manlar belki gerçekleflmifltir. Ancak bu-
gün Almanya Türkleri, özellikle de genç
Türkler h›zla Alman vatandafll›¤›na geç-
mekte, yat›r›mlar›n› art›k Almanya’da
yapmakta ve orada kazand›klar›n› orada
harcamaktad›rlar. Dedelerinin ya da ba-
balar›n bol para kazan›p, yurda daha
fazla döviz gönderme ad›na en kötü flart-
107
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
larda yaflamay› tercih etmelerine karfl›n;
gençler daha rahat ortamda yaflamay›,
çal›flmay› ve para harcamay› istemekte-
dirler. Yine bu gençler "geleneksel kültü-
rel kimli¤in yeniden üretimi sürecinde
yaflad›klar› toplumun bask›n de¤erlerin-
den de etkilenerek (Küçükcan 2004:2)"
farkl› düflünce ve davran›fl biçimleri ge-
lifltirebilmektedirler. Almanya’da yasa-
lar gere¤i uyuflturucu kullan›m› serbest-
tir; cinsellik alg›lamas› Türk milletinin
geleneksel de¤erlerine z›tt›r. Dolay›s›yla
uyuflturucu illetiyle ve cinsellikle tan›fl-
ma yafl›n›n küçüklü¤ü oradaki genç
Türkler için de geçerli olabilmektedir.
Hatta do¤all›k d›fl› davran›fl biçimi olan
homoseksüel iliflkilerin; gay ve lezbiyen-
lerin, hatta bizim toplumumuzun red-
detti¤i birtak›m de¤erlerin orada çok da-
ha normal fleylermifl gibi alg›lanmas› ve
hayat›n içine sokulmas›; bu olumsuzluk-
lar› bizim insanlar›m›zla da bazen karfl›
karfl›ya getirebilmektedir. Bu nedenle
iki kültür aras›nda kalan gençlerimizin
kiflilik bozuklu¤u yaflamamalar›, kendi
kültürlerine s›rt çevirmemeleri ve her
iki toplum için de faydal› bireyler olabil-
meleri için, önce ana dilleri olan Türk-
çe’yi iyi ö¤renmeleri ve edinmeleri, daha
sonra da Türk milletine ait temel kültü-
rel de¤erleri sa¤lam almalar› gerekmek-
tedir.
Aile ve cevre flartlar› kültürel kim-
li¤in oluflumu ve aktar›m›nda birinci de-
recede önemlidir. Kültürel de¤erlerin
genç kuflaklara aktar›m›nda ailede ko-
nuflulan dil, yani anadil çok önemli bir
faktördür. Çünkü bu de¤erlerin yeni
nesle aktar›m› dil arac›l›¤› ile, sosyal et-
kileflim ortam›nda gerçekleflmektedir.
‹nsanlar özellikle çocukluk devresinde
içinde bulundu¤u kültürel uyar›c›larla
sürekli etkileflim halindedir. Bu uyar›c›-
lar evin kurallar› olabilir, yemek al›fl-
kanl›klar› olabilir, giyim-kuflam al›flkan-
108
l›klar› olabilir. Çocuklar bu sosyal etkile-
flimlerle kendi kültürel de¤erlerini de
ö¤renecekler ve o ailenin, hatta o toplu-
mun bir üyesi oldu¤unu hissedeceklerdir
(Yaz›c› 2003:48). Anadili e¤itiminin sa¤-
lam verilmedi¤i çocuklarda, ileride kifli-
lik bozukluklar› görülebilece¤i gibi; ken-
di toplumunun de¤er yarg›lar›na s›rt
dönme, gelene¤i edinememe, yaflad›¤›
topluma ayak uyduramama gibi sorun-
lar da bazen yaflanabilmektedir. Evinde
daha çok Almanca konuflulan ya da Al-
manca konuflmay› tercih eden gençlerde
gelene¤i tan›ma ve edinme aç›s›ndan
oranlar›n daha düflük ç›kmas›n›n bir ne-
deni de budur. Gençler kendi milletinin
diline uzaklaflt›kça kültüründen de ha-
bersiz olabilmektedir.
Bunun bilincinde olan yeni kuflak
Türk gençleri Türklere ait çeflitli sosyal
mekanlarda Türk toplumunun de¤erle-
rini edinirken, bir taraftan da Avrupa
toplumunun de¤erlerini benimsemekte-
dir. Bu süreç iki dili mükemmel kulla-
nan, hem anavatanlar›na hem de yafla-
d›klar› ülkeye ba¤l›, iki vatanl›, iki kim-
likli bir kuflak oluflturmaktad›r (Taflde-
len 2002:125).
Sosyolog A. Bentheim ise, sosyal
problemlerin büyümesi ile Türklerin ge-
leneklerine ba¤l›l›klar› aras›nda bir ilgi
kuruyor ve gençlerin iki kültür aras›nda
s›k›fl›p kald›klar›nda, dedelerinin net
çizgileri olan geleneksel dünya görüflle-
rine kendilerini yak›n hissettiklerini be-
lirtiyor (2000: 35). Bu da elbette bu
gençlerin temel kültür de¤erlerini iyi
edindiklerini ve zorluklarla karfl›laflt›k-
lar›nda bir liman gibi bu de¤erlere s›¤›n-
d›klar›n› gösterir ki; dünyan›n her ye-
rinde ciddi problemlerle karfl›laflan ya
da kültürel çat›flma yaflayan insanlar
kendi kimli¤ine, kültürüne, o kültürün
temsilcisi olan di¤er bireylere yak›nlafl-
mak ister.
http://www.millifolklor.com

Almanya’daki Türk gençlerinin as-
l›nda kendi kültürel de¤erlerine, inanç-
lar›na, kimliklerine sahip ç›kmas› Al-
man devleti ve vatandafllar› için de
olumlu olacakt›r. Almanlar, Türklerin
asimile olmas›n›, kültürsüz ve kimliksiz
kalmalar›n› de¤il; onlar›n kendi dilleriy-
le, kültürleriyle, inançsal de¤erleriyle
dimdik ayakta durmalar›n› teflvik; bu-
nun sa¤lanmas› için gerekli kolayl›klar›
da temin etmelidir. Çünkü, Türkler
bundan sonra din de¤ifltirip H›ristiyan,
›rk de¤ifltirip Alman olacak de¤illerdir.
Olsa olsa kendi kültüründen kopar›lm›fl,
Alman patentine uydurulmufl, asimile
olmufl, kimliksiz, kifliliksiz, yozlaflm›fl,
bafl›bofl insanlar elde edebilir ki; bu in-
sanlar›n legal olmayan davran›fl sergile-
mesi, anarflik olaylara giriflmesi, çevre-
sini rahats›z etmesi, k›saca suç ifllemesi
ihtimali oldukça yüksektir. Bundan da
en fazla olumsuz etkilenecek olan Alman
toplumu ve devletidir.
Sonuç olarak, gençlerin onaylay›p
onaylamad›klar› fikri al›nmadan; daha
çok gelene¤i tan›y›p tan›mad›klar›n› tes-
pite yönelik bu çal›flma sonunda, dini ve
kültürel aidiyetlerin çözülmedi¤i, yar›m
as›r sonunda Berlin ba¤lam›nda Alman-
ya Türk Toplumu’nun, Türkiye’deki soy-
dafllar›yla pek çok fleyi paylafl›m nokta-
s›nda paralellik gösterdi¤ini, Türk genç-
lerin Almanya’y› her fleyden önce yeni
vatanlar› (neue Heimat) olarak gördük-
lerini; ancak vatandafll›klar›n› Türk
kimli¤ini ve geleneksel de¤erlerini yitir-
meden sürdürmek istediklerini gördük.
Bu konuda bizlere de çok büyük görevler
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
düflmektedir: Geçmiflte bu insanlar›m›-
z›n e¤itim ve entegrasyon sorunlar›n›,
birtak›m beklentilerini, dini ihtiyaçlar›-
n› düflünmeden; daha çok onlar›n getire-
cekleri dövizlerle ilgilendik. Belli bir bi-
linçlendirme politikas› programl› olarak
yürütülmedi¤inden, belki de bugünkü
nesiller paralar›n› bulunduklar› ülkeye
yat›rmakta, ülkemiz ekonomisine daha
az fayda sa¤lamaktad›rlar. Baz› afl›r›
ak›mlar›n geliflmesinde, bir bafl›bofllu-
¤un görülmesinde ve kimi de¤erlerin yi-
tirilmesinde bu insanlar›n ihmal edilme-
si ve onlara gerekli ilginin gösterilme-
mesi yatmaktad›r.
KAYNAKLAR
Bentheim, Alexander (2005), "Kimlik Aray›fl›",
"Deutschland", S. 3/2005.
Gözayd›n, Nevzat (1991), Folklor Dünyas›n-
dan, Ankara, Yarg› Yay›nlar›.
Küçükcan, Talip (2004), "Avrupa’daki Türk
Gençlerinin Dini Hayat›", "Diyanet Avrupa", S.60.
Özdamar, Emine Sevgi (2004), "Röportaj",
"Hürriyet Gazetesi Avrupa Bask›s›", 24 fiubat.
fien, Faruk (1991), Almanya’daki Türkiye, ‹s-
tanbul, Evrim Yay›nlar›.
Tafldelen, Musa (2002), "Bat› Avrupa’daki
Türklerin Kültürel Kimlikleri", "VI. Uluslararas›
Türk Kültürü Kongresi", Ankara.
Türkdo¤an, Orhan (1973), Bat› Almanya’n›n
Bir Kentinde Türk ‹flçilerinin Sosyo-Ekonomik Yap›-
s›, Ankara, Sevinç Matbas›.
----------------------- (1984), ‹kinci Neslin Dram›,
‹stanbul, Orkun Yay›nevi.
Uluengin, Hadi (2005), "Alamanc› Seferberli-
¤i", "Hürriyet Gazetesi", 3 Eylül.
Yaz›c›, Zeliha (2003), " ‹ki Dilli ve Çok Kültür-
lü Ortamlarda Yetiflen Çocuklar ‹çin Anadilinin Ge-
reklili¤i", "Yeni Yurt", S.1.
Y›ld›z, fierife (2005), "Almanya’daki Türklerde
Sosyal Yaflam; Dil, Kültür ve Edebiyatla ‹lgili Gelifl-
meler", "Milli Folklor", S. 66.
109
 ‹RAN TÜRKLER‹ ÂfiIK MUH‹TLER‹

The Minstrel-Poets Circles among the Turks Living in Iran.

Yrd. Doç. Dr. Ali KAFKASYALI*

ÖZET
Türkiye’den sonra en yo¤un Türk nüfusunun yaflad›¤› kadim Türk yurdu ‹ran co¤rafyas›nda, Türk
kültürünün önemli bir bölümünü oluflturan Türk âfl›kl›k gelene¤i bütün ihtiflam› ile yaflamakla birlikte çe-
flitli Türk boylar› ve bölgeleri aras›nda farkl›l›k göstermektedir. Çal›nan sazlar›n ve efllik eden çalg›lar›n,
saz havas› ve makamlar›n, anlat›lan hikâye ve destanlar›n çeflitlili¤i, farkl›l›¤› ve gelene¤in gidiflat› göz önü-
ne al›nd›¤›nda Tebriz, Urmiye, Karapapak, Zencan, Save, Kaflkay ve Horasan Âfl›k Muhiti olmak üzere yedi
âfl›k muhitinin olufltu¤u görülmektedir.
Bu makalede ilk dört âfl›k muhiti kimi yönleri ile ele al›nm›flt›r.
Anahtar Kelimeler
‹ran Türkleri, Âfl›k Muhitleri, Halk Hikâyeleri, Saz Havalar›.
ABSTRACT
The traditional turkish poetry, a significant part of Turkish culture, survives with all its magnificence
in the geography, a former Turkish land, of Iran where the population of Turks is more than that in Turkey.
Considering the musical instruments and those that accompany them, instrumental atmosphere and ma-
kams, the diverse variety of stories and legends, and the affairs of this tradition we can see there are seven
regions of Turkish traditional poetry; Tebriz, Urmiye, Karapapak, Zencan, Save, Kaflkay and Horasan.
Key Words
Persian Turks, Regions of Traditional Poets, Folk Stories, Chants of Musical Instruments.

G‹R‹fi kamlar›n, anlat›lan hikâye ve destanla-

Türk milletinin temel ve kadim kül-
türel unsurlar›ndan biri olan Türk âfl›k-
l›k gelene¤i, Türk halk›n›n yaflad›¤› he-
men her yerde âfl›¤›, ozan›, saz›, kopuzu,
edebiyat› ve müzi¤i ile varl›¤›n› sürdür-
mektedir. Kimi yerde birkaç özelli¤i ki-
mi yerde her bir özelli¤i ile çok canl› bir
flekilde yaflamaktad›r. Türk âfl›kl›k gele-
ne¤inin çok canl› olarak yaflad›¤› muhit-
lerden birisi belki de birincisi Türki-
ye’den sonra en yo¤un Türk nüfusunun
yaflad›¤› ‹ran co¤rafyas›d›r.
Güvenilir kaynaklara göre çeflitli
Türk boylar›ndan 30 milyondan fazla
Türkün meskûn bulundu¤u bu co¤rafya-
da, çal›nan sazlar›n ve saz eflli¤i olarak
kullan›lan çalg›lar›n, saz havas› ve ma-
r›n çeflitlili¤i göz önüne al›nd›¤›nda Teb-
riz, Urmiye, Karapapak, Zencan, Save,
Kaflkay, Horasan ve Tahran Âfl›k Muhiti
olmak üzere yedi âfl›k muhitinin bulun-
du¤u görülmektedir. Bu âfl›k muhitleri-
ne son 5 y›l içerisinde birkaç defa gidile-
rek il ilçe, köy kent dolafl›lm›fl, bu mu-
hitlerin âfl›klar› ve sanatç›lar› ile görü-
flülmüfl, gelene¤in gidiflat› izlenip, göz-
lenmifl ve kullan›lan enstrümanlar, an-
lat›lan hikâye ve destanlar, icra edilen
makam ve saz havalar› tespit edilmifltir.
“‹ran Türkleri Âfl›k Muhitleri I” ad-
l› bu makalede, ad› geçen âfl›k muhitle-
rinden Tebriz, Urmiye, Karapapak ve
Zencan Âfl›k Muhitleri üzerinde durul-
mufltur.

* Atatürk Üniversitesi, Kâz›m Karabekir E¤t. Fak. Ö¤retim Üyesi.

110 http://www.millifolklor.com

1. TEBR‹Z ÂfiIK MUH‹T‹
1.1. Tebriz Âfl›k Muhitinin Etki
Alan›: Hazar Denizi, Aras Nehri ve Ur-
miye Gölü aras›ndaki, Culfa, Merend,
Mu¤an, Mara¤a, Goflaçay (Miyandab),
Karaa¤aç, Miyana, Halhal, Erdebil, Ger-
mi, Keleyber ve Âlemdâr-Gerger (Hâdi-
flehr) adl› flehirlerin çevreledi¤i ve içinde
Tebriz, fiebüster, Heflterî (Azeran), Se-
rab, Meflkinflehr, Eher, Sereskend gibi
flehirlerin bulundu¤u bölge Tebriz Âfl›k
Muhiti’ni oluflturmaktad›r. ‹ran Türk
âfl›klar›n›n ilham kayna¤› olan Aras
nehri bu muhitin kuzey s›n›r›n› çizer ve
Savalan ile Sehend da¤lar› bu bölgede
bulunurlar.
Tebriz Âfl›k Muhiti “Karada¤-Tebriz
Âfl›k Muhiti” diye de adland›r›lmaktad›r.
Bu muhit geçmiflte oldu¤u gibi bugün de
âfl›klar›n çoklu¤u ve gelene¤in canl› ola-
rak yaflamas› bak›m›ndan Türk âfl›kl›k
gelene¤inin önemli bir merkezi duru-
mundad›r.
1.2. Tebriz Âfl›k Muhiti’ne Men-
sup Üstat Âfl›klar: Türk Dünyas›’n›n
elimizde eseri bulunan en kadim âfl›¤›
olan Dirili Âfl›k Kurbanî (1470?-1535?)
ve onun devamc›lar› olan Âfl›k Abbas Tu-
farganl› (XVII.yy.) ile Tikmedafll› Hasta
Kas›m (1684-1760) ve Meflkinli Muham-
met (XVIII. yy.) bu bölgede yaflam›fl, saz
çal›p, türkü söylemifl, hikâyeler, destan-
lar tasnif etmifl ve Türk âfl›kl›k gelene¤i-
ni çok yüksek seviyelere ç›karm›fllard›r.
Bu âfl›klarla devam eden âfl›kl›k gelene-
¤i zincirine XVIII. yüzy›lda Âfl›k Nimet
(Né’met), Âfl›k Garib, Gergerli Âfl›k Me-
hemmed, Merendli Âfl›k Mehemmed ve
Âfl›k Ta¤›, XIX. yüzy›lda Âfl›k Cafer ve
Âfl›k Miskin Eset, XIX. yüzy›l›n sonu
XX. yüzy›l›n bafl›nda Âfl›k Necef Binisli
ve XX. yüzy›lda Âfl›k Gaflem Caferî
(1901-1989) alt›n halkalar fleklinde ek-
lenmifllerdir.
XX. yüzy›lda yaflad›klar› bilinen an-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
cak do¤um ve ölüm tarihleri kesin ola-
rak bilinmeyen Âfl›k Kerim Karagüney-
li, Âfl›k Polat, Âfl›k ‹sfendiyâr, Âfl›k Hay-
rullah ile Âfl›k Hüseyin Cavan (1916-
1985), Âfl›k Aziz fiehnazî (1929-1995),
Âfl›k Hüseyin Nâmiver (1922-2000),
Âfl›k Ali Feyzullahî Vahit (1908-2001?),
Âfl›k Cebrail Danifl (1908-1986), Âfl›k
Abdülali Nuri (öl. 2003) gibi üstatlar De-
de Korkut gelene¤ini büyük bir ustal›kla
günümüze getirmifllerdir.
Âfl›k Hasan ‹skenderî, Hac› ‹bad›-
yan, Veli Abdî, Cebrail Mehmedî, Hüse-
yin Can, Gafar ‹brahimî, Cengiz Mehdi-
pur, Yadullah fiekibî, Cengiz Biriya gibi
onlarca âfl›k/flair ise Türk âfl›kl›k gelene-
¤ini bütün canl›l›¤› ile devam ettirmek-
tedirler.
Hâlihaz›rda bu bölgede befl yüzden
fazla âfl›k faaliyet göstermektedir. Tah-
ran’a göçüp orada faaliyet gösteren on-
larca âfl›¤› da eklersek bu say› daha da
artacakt›r.
1.3. Tebriz Âfl›k Muhiti’nde Kul-
lan›lan Çalg› Aletleri ve Özellikleri:
Tebriz Âfl›k Muhiti’nde âfl›klar genelde
“üçlük” dedikleri üç çalg› aleti “saz, ba-
laban, gaval / tef” ile sanatlar›n› icra
ederler. Bazen dinî karakterli divanîleri
veya “Yan›k Kerem”, “Ruhanî” gibi yük-
sek sanat de¤eri tafl›yan saz havalar›n›
sadece sazla veya balaban eflli¤inde ça-
l›p söylerler. Tebriz Âfl›k Muhiti’nde, fle-
hir ve köylerde yap›lan toylar›n/dü¤ün-
lerin ekseriyeti âfl›klar taraf›ndan yap›-
l›r. Âfl›klar yeri geldikçe hikâyeler veya
hikâyeli türküler anlat›p, türküler okur-
lar. Bazen de türkülü oyun havalar› ça-
larak ayr› mekânlarda bulunan erkekle-
rin, kad›n ve k›zlar›n oynamalar›n› sa¤-
larlar. Bazen birden fazla âfl›¤›n kat›ld›-
¤› dü¤ün veya dernekte deyiflme (at›fl-
ma) fasl›nda veya davetlileri coflturma
s›ras›nda iki veya daha fazla âfl›k birlik-
te bir balaban eflli¤inde çal›p söylerler.
111
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Aç›k havada yap›lan dü¤ünlerde ve-
ya dü¤ün merasimlerinin gelin ç›karma
merhalesi gibi d›flar›da cereyan eden k›-
s›mlar›nda balaban›n yerini zurna al›r.
Bu defa “saz, zurna ve gaval/tef” üçlüsü
kullan›l›r.
Her üç çalg› da âfl›k ve sanatç›lar
taraf›ndan ayakta çal›nmaktad›r.
Âfl›klar çal›p söyleme esnas›nda ic-
ra edilen müzi¤in makam›na ve türkü-
nün ruhuna uygun olarak hareketler
sergilerler. Onlar hem saz çal›p türkü
söylerler hem de çeflitli oyun örnekleri,
raks gösterileri sunarak seyircileri cofl-
turma gayreti gösterirler.
Tebriz Âfl›k Muhiti’nde kullan›lan
musikî aletlerinin özellikleri flöyledir:
Saz: Tebriz Âfl›k Muhiti’nde kulla-
n›lan sazlar genellikle dokuz kulakl›, on
dokuz perdeli, dokuz simlidir. Tebriz
Âfl›k Muhiti’nin dünyaca ünlü saz üstad›
Âfl›k Cengiz Mehdipur’un saz› 20 perde-
lidir.
Balaban: Nefesle çal›nan Türk mu-
sikî aleti. F›nd›k, dut, ceviz veya erik
a¤ac›ndan yap›l›r. Silindir fleklindeki
gövdesinin (uzunlu¤u 280-320 mm.) üze-
rinde sekizi önde birisi arkada 9 delik
vard›r. Gövdesinin bafl taraf›na kam›fl-
tan iki kat dilcikli yass› a¤›zl›k tak›l›r.
A¤›zl›¤›n ortas›ndaki parçac›k vas›tas›y-
la çalg›n›n akortu de¤ifltirilir. Balaban›n
diyapazonu küçük oktav›n sol sesinden
ikinci oktav›n do sesine kadard›r. Yumu-
flak ve hazin sesi vard›r. Halk çalg› alet-
leri toplulu¤unda kullan›ld›¤› gibi solo
alet olarak da kullan›l›r. Kafkas ve Orta
Asya halklar› aras›nda çok yayg›nd›r.
Gaval / tef: Üzerine deri (esasen
bal›k derisi) çekilen dairevî kasnaktan
(çap›: 340-450mm., eni: 40-60mm.) iba-
rettir. Özel ses efekti oluflturmak için
kasna¤›n iç taraf›na metal halkalar as›-
l›r. Genellikle kasna¤›n yüzü sedefle be-
zenir. Tef / kaval, parmaklar deriye vu-
112
rularak çal›n›r. Solo ve efllik çalg› aleti
olarak kullan›l›r. Anadolu, Kafkaslar ve
Orta Asya halklar› aras›nda yayg›nd›r.
Azerbaycan ve ‹ran Türkleri genellikle
“tef” yerine “gaval” kelimesini kullan›r-
lar.
Zurna: Üflemeli Türk musikî alet-
lerinden birisidir. Genellikle ceviz veya
erik a¤ac›ndan yap›l›r. Silindirik gövde-
sinin uzunlu¤u 280-300 mm.; üst tara-
f›nda yedi, alt taraf›nda bir deli¤i vard›r.
A¤›z k›sm›nda akort için ek delik de aç›-
labilir. Kam›fll› a¤›zl›¤›ndan üflenerek
çal›n›r. Diyapazonu küçük oktav›n›n si
bemol sesinden üçüncü oktav›n›n do se-
sine kadard›r. Güçlü ve tiz sese sahiptir.
Kara zurna, cura zurna gibi türleri var-
d›r.
1.4. Tebriz Âfl›k Muhiti’nde Bu-
lunan Âfl›k - Ozan Ocaklar›: Baflta
Tebriz olmak üzere Eher, Karada¤, Ke-
leyber, Merend, Mara¤a gibi birçok yer-
leflim yerinde saz okullar›, âfl›k ocaklar›,
âfl›klar kahvesi bulunmaktad›r. Teb-
riz’de Hac› Rahim Sinaferin, Âfl›k ‹smail
Gamberî, Ayet Gamberî, Mahmut fiat›r-
yan, Üstat Genceli’nin ifllettikleri âfl›k
kahveleri; Eher’de Âfl›k Veli Abdî ve
Âfl›k ‹man Danifl’in kahveleri bunlar-
dand›r. Âfl›k ‹smail Gamberî’nin “Âfl›k-
lar Kahvesi” Tebriz Âfl›klar Birli¤i’nin
ayn› zamanda merkezi durumundad›r.
Tebriz’de bulunan “Âfl›klar Oca¤›”
adl› dernekte, bu oca¤›n kurucusu ve sa-
hibi olan Âfl›k Hasan ‹skenderî taraf›n-
dan çocuklara ve gençlere saz, balaban,
gaval/tef ve flan dersleri verilmekte,
âfl›kl›k gelene¤i ö¤retilmektedir.
Âfl›k Cengiz Mehdipur, Tebriz’de
kurdu¤u saz imalathanesinde saz imal
ederek ve iflletti¤i saz okulunda yetifltir-
di¤i ö¤rencilerle ‹ran Türkleri âfl›kl›k
gelene¤ine dolay›s›yla Türk âfl›kl›k gele-
ne¤ine büyük hizmet vermektedir.
Bu muhitin âfl›klar›, hem kadim
http://www.millifolklor.com

eserleri icra ederek hem Türk âfl›kl›k ge-
lene¤ine yeni ürünler kazand›rarak hem
de usta-ç›rak gelene¤ini devam ettirerek
Tebriz Âfl›k Muhiti’nde Türk âfl›kl›k ge-
lene¤ini bütün ihtiflam› ile yaflatmakta-
d›rlar.
1.5. Tebriz Âfl›k Muhiti Halk Hi-
kâyeleri ve Destanlar›: Türk âfl›kl›k
gelene¤inin önemli bir bölümünü âfl›kla-
r›n tasnif ettikleri halk hikâyeleri ve
halk destanlar› oluflturmaktad›r. Yüzy›l-
lar öncesinde birçok üstat âfl›k halk hi-
kâyesi veya destan tasnif etmifltir. Daha
sonra birçok halk hikâyesinin musannifi
olan âfl›klar›n bu defa hayatlar› etraf›n-
da halk hikâyeleri oluflturulmufltur.
“Kurbanî”, “Abbas ile Gülgez”, “Hasta
Kas›m”, “Köro¤lu”, “fiah ‹smay›l”, “Necef
ile Perizad” gibi halk hikâyeleri bunlar-
dand›r. Tabiî ki bu hikâye ve destanlar
di¤er bölgelere yay›lm›flt›r.Türk kültürü-
nün nadide incileri olan bu ürünler yüz-
y›llar›n ötesinden sözlü gelenek yoluyla
günümüze kadar gelmifllerdir. Baz›lar›
yak›n zamanlarda yaz›ya geçirilmiflse de
ço¤unlu¤u hâlâ sözlü edebiyatta yerleri-
ni korumaktad›rlar. Üstad ozanlar›n bu
de¤erli yadigârlar›na ilave olarak günü-
müz âfl›klar› da klâsik halk hikâyeleri
tarz›nda yeni halk hikâyeleri olufltur-
maktad›rlar.
Ayr›ca Tebriz Âfl›k Muhiti, Köro¤-
lu’nun do¤up yaflad›¤› varsay›lan yerler-
den birisi kabul edildi¤inden Köro¤lu hi-
kâyelerinden birço¤u burada bilinmek-
tedir. Bu muhit âfl›klar›n›n bildi¤i Kö-
ro¤lu hikâyeleri flunlard›r: Köro¤lu’nun
Âfl›k Cünun Seferi, Ayvaz’› Getirme Se-
feri, Ba¤dat Seferi (Beytefl Bezirgen),
Ba¤dat Seferi, Bolu Beyi Seferi, Demir-
cio¤lu’nu Getirme Seferi, Derbent Seferi,
Erzurum Seferi, ‹stanbul Seferi, Köro¤-
lu’nun Kocal›¤›, Rum Seferi, Tercan Se-
feri, Tokat Seferi, Türkemen Sefer.
Tebriz Âfl›k Muhiti’nin repertuar›n-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
da 50’den fazla halk hikâyesi ve destan
vard›r. Bunlardan baz›lar› flunlard›r: Ab-
bas ile Gülgez, Âfl›k Ali ve Âfl›k Raf’î, Al›-
han ile Perihan›m, Âfl›k Garip, Eliflah,
Baba Leysan ve Perizad, Eset ve Salta-
nat, Gergerli Mehemmed ve Mehpare
Han›m, Garip ile fiahsenem, Gulam
Kemter, Güneyli Necib Usta, Hasta Ka-
s›m, Hatem fiah, Hudat, Kaçak Nebi,
Kelbi ile Selbi, Kerem ile Asl›, Kurbanî,
Leyla ile Mecnun, Mahmut ile Gülen-
dam, Mir Mahmut, Molla Eli ile Rafi,
Necef ile Perizad, Serhofl ve Mahbub,
fiah ‹smay›l ve Gülazer, Valeh ile Zerni-
gâr, Ululu Kerim ve Süsen Han›m…
Ça¤dafl âfl›klar›n tasnif etti¤i halk
hikâyeleri de vard›r. Tebriz Âfl›k Muhi-
ti’nin üstat âfl›klar›ndan Gafar ‹brahi-
mî’nin tasnif etti¤i 5 hikâye vard›r: Feh-
le ile Reyhane, Âfl›k ‹man ile Deyiflme,
S›çan ile Âfl›k, Türkistan Seferi, Babek
Destan›.
1.6. Tebriz Âfl›k Muhiti Âfl›k Ha-
valar›: Türk Dünyas› âfl›kl›k gelene¤in-
de yaklafl›k 288 âfl›k havas› vard›r. Bu
havalardan 70-80 tanesi genelde ortak-
t›r. Di¤erleri ise bölgelere özgün hava-
lard›r. Meselâ Karada¤ bölgesinin 24 ta-
ne kendine özgün âfl›k havas› var. (Ga-
far ‹brahimî, fiubat 2004, Tebriz)
Tebriz Âfl›k Muhiti âfl›klar›n›n re-
pertuar›nda bulunan saz havalar›ndan
baz›lar› flunlard›r: Divanîler: Koca Di-
vanî, Osmanl› Divanîsi, Sade Divanî,
fiah Hatayî Divanîsi, Urmiye Divanîsi
(Behmenî). Di¤er Havalar: Abbas Gü-
zellemesi, A¤a Han›, Ahmet Gemi, Ah-
met Güzellemesi, Araz, Arazbar›, Araz-
bast›, Avc› Gerayl›s›, Ay Kifli, Ayagl› Tec-
nis, Ayetî Âfl›k, Ayvaz Peflrov, Azafl› Dü-
beyti, Azim Beyi, Ba¤mefle, Baflbehrî,
Baflsar›tel, Behmenî, Bennan Hicran›,
Bozlu Keremî, Caferî, Cam›fl Gövfle¤i,
Celilî, Cemflidî, Cengi Köro¤lu, Ceyranî
Keremî, Çavuflî, Çetverî, Çiçe¤î, Çin Du-
113
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
var›, Çoban fiikeste, Daban fiikeste, Da-
¤›stan Gülü, Da¤›stan›, Da¤lar Bayat›s›,
Da¤lar Çiçe¤i, Dikdabanî, Dilgemî, Do-
habeyi, Dol Hicran›, Dö¤me Keremî, Dö-
fleme, Durahan›, Dübeytî, Ekberî, Ele-
yez Gülflan›, Emrah›, Esmerim, Fincan›,
Fügaratl› Gerayl›, Garaba¤ Tecnis, Gay-
tarma Gehreman›, Gerayl› Güllü, Ge-
rayl›, Gerenî, Germedüz A¤abeyi, Goca-
n›, Göyçegülü, Gürbetî, Haldar›, Halebî
K›sayaprak, Halebî Uzunyaprak, Halhal
Dübeyti, Hasakaldar, Haydarî, Heme-
dan Gerayl›s›, Hemedanî, Heflterinin
A¤abeyisi, ‹ncegülü, ‹revançukuru, ‹sfa-
hanî, Kadim Tecnis, Kafiye, Karaba¤
A¤abeyisi, Karaba¤ Çiçe¤i, Karada¤
A¤abeyisi, Karada¤ Çiçe¤i, Karada¤ Ge-
rayl›, Karada¤ fiikestesi, Karada¤ Tecni-
si, Karakeherî, Karapapa¤›, Karatoprak
fiikestesi, Kars Havas›, Kas›mhan›, Ke-
rem fiikestesi, Kesme Keremî, Kefliflo¤-
lu, Köhne Gerayl›, Köro¤lu Dübeyti,
Leflkerî, Mecnun Derdi, Meydan fiikes-
tesi, Mina Gerayl›s›, Misri Gülü, Misrî,
Muammes, Mugan›, Muhterem, Mustafa
fiikestesi, Mücesseme, Nakaratî Gerayl›,
Nebatî Gerayl›, Nimetî, Osmanl› Bekrî,
Otak Kaba¤› (Otak Önü), Paflagöçtü, Pa-
ya Bac›, Penah›, Rize Gerayl›s›, Ruhanî,
Sallama Gerayl›, Sar› Toprak, Sayma
Karakeherî, Semah›, Setarî Keremî,
Seyran›, Siyastavr, Sona Setar›, Suldu-
zu, fiagî Güzellemesi, fiark› Azerbayca-
n›, fiegayigi fiekeryaz›, fieki, fielul (Ce-
vadî), fiirvanî, Tacirî, Tebil Cengi, Tebriz
Gerayl›s›, Terekeme Güzellemesi, Urmi-
ya fiikestesi, Urmiye Güzellemesi,
Üzümdil fiikeste, Vag›f Güzellemesi, Va-
gifî, Velican›, Yan›k Gurbetî, Yan›k Ke-
rem, Yayma Gözellemesi Yel Yel, Yurt Ye-
ri, Zar› Keremî, Zar›nc›, Zar›nc› Keremî,
Zil Emrah›…
1.7. Tebriz Âfl›k Muhiti’nin Esas-
land›¤› Ocaklar: Tebriz Âfl›k Muhi-
ti’nde tarikat, sûfî gelene¤in izleri görül-
114
mektedir. Hasta Kas›m, Molla Penah,
Molla Cuma gibi medrese tahsili alm›fl
onlarca âfl›¤›n dinî muhitlerden gelerek
cami, medrese d›fl›nda kalan insanlara
dinî ahlâkî bilgiler sunmak için âfl›kla-
r›n saf›na kat›lmalar› ile bafllayan bu
gelenek bu muhitte de kendini hâlâ his-
settirmektedir. Meclislerin dinî karak-
terli divanî ile bafllamas› ve dinî muhte-
val› eserlerin çoklu¤u bunun en aç›k be-
lirtisidir.
1.8. Tebriz Âfl›k Muhiti’ne Men-
sup Âfl›klar: Hâlihaz›rda bu bölgede fa-
aliyet gösteren âfl›klardan baz›lar›: Âfl›k
Abbas Muhammedî Karada¤î, Âfl›k Ab-
dulali ‹skenderî, Âfl›k Adalet, Âfl›k Ali
Mukaddem, Âfl›k Ali Selimî, Âfl›k Alias-
ker Dadaflpur Venevali, Âfl›k Aliasker
Merendî, Âfl›k Allahverdi Dehganî, Âfl›k
Ayet Kamberî, Âfl›k Babek Behdaver,
Âfl›k Babek Hüseyinzade, Âfl›k Baharali
Caferpur, Âfl›k Barat, Âfl›k Behmen
Kurbanzâde, Âfl›k Beyaz Haydarzâde,
Âfl›k Büyüka¤a Vücûdî, Âfl›k Cafer Hak-
nur, Âfl›k Cebrail Mehmedî, Âfl›k Cem-
flid, Âfl›k Cengiz Biriya, Âfl›k Davut Be-
hifltî, Âfl›k Ehad Musevî, Âfl›k Ersalan
Dustî, Âfl›k Ersalan Kahramanzâde,
Âfl›k Ersalan Zarî, Âfl›k Eflref Hüseyin-
zade, Âfl›k Evez Muhammed ‹badnur,
Âfl›k Fetullah R›zayî, Âfl›k Gafar ‹brahi-
mi, Âfl›k Gulu Hazret, Âfl›k Gurbet Pa-
kar, Âfl›k Hac› ‹bad›yan, Âfl›k Hac› ‹ba-
diyan, Âfl›k Hamza ‹brahimpur, Âfl›k
Hasan Alizâde, Âfl›k Hasan ‹skenderî,
Âfl›k Hudayâr Pakar, Âfl›k Hüccet ‹bra-
himî, Âfl›k Hüseyin Alizâde, Âfl›k Hüse-
yin Can, Âfl›k Hüseyin ‹skenderi, Âfl›k
Hüseyin Kirflanl›, Âfl›k Hüseyin Sail,
Âfl›k ‹lyas Kas›mî, Âfl›k ‹lyas Yusufî,
Âfl›k ‹sa Pürismail, Âfl›k ‹smail Dilberî,
Âfl›k ‹smail Kamberî, Âfl›k ‹smail K›z›l-
bo¤az, Âfl›k Kulu Hudâdî, Âfl›k Kurban
Aliyar, Âfl›k Mahbup Askerî, Âfl›k Mah-
bup Halilî, Âfl›k Mahmut Cihangirî,
http://www.millifolklor.com

Âfl›k Mansur Nikazâd, Âfl›k Mecit Baha-
rî, Âfl›k Medet Yusufî, Âfl›k Mehmet Far-
zî, Âfl›k Mehmet H›redmend, Âfl›k Meh-
met Mevâyî, Âfl›k Mehmet M›s›ro¤lu,
Âfl›k Mehmetba¤›r, Âfl›k Mensum Hay-
daryan, Âfl›k Mefli Paflayî, Âfl›k Muham-
med Enverî, Âfl›k Muhammed R›za Mu-
hammedî, Âfl›k Muhammed Türkedarî,
Âfl›k Muhammet Nebatî, Âfl›k Nasir
Nazmî, Âfl›k Oruç Nacivend, Âfl›k Ra-
him Nazarî, Âfl›k Rahim Vahdanî, Âfl›k
Resul Kurbanî Âfl›k R›za Vahidî, Âfl›k
Sefer Zare, Âfl›k Sehavet Mehemmedî,
Âfl›k Seraslan Muradpur, Âfl›k Settar,
Âfl›k fiahbazî, Âfl›k fierif Celilî, Âfl›k
Tapd›k, Âfl›k Timur Kayabafl›, Âfl›k Veli
Abdî, Âfl›k Yakub Binisli Âfl›k Yedulla
Eyvazpur, Âfl›k Yedullah fiekibî, Âfl›k
Yusuf ‹smailî…
1.9. Tebriz Âfl›k Muhiti’ne Men-
sup Balabanc›lar: Bu muhitte bala-
banc›l›k yapan sanatç›lar flunlard›r: Ab-
bas ‹badiyan, Ahmet Abdullahî, Ali Ah-
mediyan, Ali Muhammet Nurî, Ali Neba-
tî, Ali R›za ‹badiyan, Ali R›zayî, Asker
‹badiyan, Asker Zarî, Barat Abdullahî,
Bayram Dirazdest, Behman Nebatî, Ce-
lil Hamidî, Cemflid Zarî, Ebülfez ‹badi-
yan, Ekber ‹badiyan, Ektber Serbazi (13
yafl›nda), Hana¤a ‹badiyan, Hasan Az-
mî, Hasan Haydar Nejat, Hayrullah
A¤azâde, Hidmetyârî, Himayet fii’rzâde,
Hüccet Hudabende, Hüccet ‹brahimî,
Hüseyin Lütfü, Hüseyin Mehmedî, Hüs-
rev Nesirî, ‹brahim Sadiàî, ‹smail Huda-
yî, Maksüt Mirzayî, Maflallah Ekberî,
Mehman Alipur, Mehmet Kâmî, Mikây›l
Gözeli, Mirza A¤a Nebatî, Muhabbet
Muhibbî, Muhammed Muhammedî, Mu-
hammet Gözeli, Resul Hellanur, Ruhul-
lah Nazarî, Selman Purmuhammed,
Serdar Reflirî, Söhrab Na¤dî, fiefayet
‹mamî, Veli Azerî, Yunus Gözeli, Zülfü-
kar Abdullahî…
1.10. Tebriz Âfl›k Muhiti’ne Men-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
sup Kavalc›lar (Tefçiler): Tebriz Âfl›k
Muhiti’nde tef çalan sanatç›lar flunlar-
d›r: Abdullahî, Ahmet Alizarî, Ahmet ‹s-
mailî, Ahmet fiahmuhammedî, Ali R›za
Samedî, Ali Yaverî, Asker Abidinî, Aziz
Purmuhammed, Aziz Talibî, Büyük A¤a
Zakirî, Cabir fiahbazî, Ekber Settarî,
Famil Talibî, Hamit Asiyaban, Hasan
Çobannar›, Hasan Mürvetî, Hatem Da-
nende, Hüseyin Azerî, Hüseyin Ekberî,
Hüseyin Mevlâyî, Hüsrev Muharremî,
‹brahim Danende, ‹brahim Medenî,
‹mam Bayramî, ‹sa ‹skenderî, ‹timat
Eminî, Kerumerz Zarî, Kudret Zencanl›,
Kulam Hüseyin fiahzevarî, Meslehet,
Muhammet Cihangirî, Muhsin Zerdeva-
l›, Murat Nazarî, Musa ‹skenderî, Necef
Kulu, Oruç ‹manî, R›za Gamberî, R›za
Karada¤î, Samet Niknefes, Seyfeli Hak-
kî, Tahir Hüseyinpur, Yusuf Muhamme-
dî …
2. URM‹YE ÂfiIK MUH‹T‹
2.1. Urmiye Âfl›k Muhitinin Etki
Alan›: ‹ran Türkleri Âfl›k Muhitleri içe-
risinde önemli bir yeri de Urmiye Âfl›k
Muhiti oluflturmaktad›r. ‹ran co¤rafya-
s›n›n kuzey do¤usunda Urmiye Gölü ile
Nahcivan, Türkiye ve Irak aras›nda ka-
lan Bazergân, Makü, Mergen, Kiliseken-
di, Karakilise, Siyahçeflme, Karaziyaed-
din, Evo¤lu, Hoy, Selmas, Tazeflehr, Âli-
âbad, Kuflçu, Kalerefl, ‹flgesu, Telatepe,
Silvana, Zeyve, Akbulak, Reflkan, Tür-
keman, Dol ve Urmiye il ve ilçelerinin
oluflturdu¤u flerit Urmiye Âfl›k Muhiti’ni
oluflturmaktad›r. Komflu flehirlerden Mi-
yandap da bu muhite dahil edilebilir.
Buradaki âfl›kl›k gelene¤i de birçok yön-
leri ile Urmiye Âfl›k Muhiti’nin özellikle-
rini tafl›maktad›r.
2.2. Urmiye Âfl›k Muhiti’ne Men-
sup Üstat Âfl›klar: Türk milletinin en
kadim vatanlar›ndan olan Urmiye bölge-
sinde, Türk âfl›kl›k gelene¤inin kökleri
çok eskilere uzanmaktad›r. Türk âfl›kl›k
115
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
gelene¤ine büyük üstatlar bahfleden
âfl›k ocaklar›ndan birkaç› bu bölgededir.
Urmiye Gölü’nün bat› k›y›s›nda flirin bir
yerleflim yeri olan Dol kasabas› Türk
âfl›kl›k gelene¤inin en bereketli gözele-
rinden birisi olmufltur. Bu flirin ve bere-
ketli kaynaktan onlarca âfl›k do¤mufltur.
Bu üstatlar hem Urmiye âfl›kl›k gelene-
¤inin kökünü, gövdesini oluflturmufl
hem de di¤er Türk âfl›k muhitlerine kat-
k›da bulunmufllard›r. Dollu Mustafa
(1806-1873), Dollu Abuzer (XVIII-XIX),
Dollu Mehemmed XVIII-XIX) “Dol Oca-
¤›”ndan yetiflme üstatlard›r. Dollu Mus-
tafa’n›n ö¤rencisi olan Dollu Abuzer’in
Borçal› Âfl›k Muhiti’nde önder üstat ol-
mas›, “Dol Hicran›” ve “Behmenî” saz
havalar›n›n Borçal› ve Kazak bölgelerin-
de hâlâ çal›nmas› bu oca¤›n etkisini gös-
termektedir. (Kas›ml›, M., Âfl›k
Sen’eti, Bak›, 1996)
Urmiye, Hoy, Selmas, Kuflçu, Ba-
lov’dan da büyük âfl›klar ç›km›flt›r. Âfl›k
Balovlu Miskin (1851-1917), Âfl›k Ferhad
Selimî, Âfl›k Rüstem Revzeçayl›, Âfl›k
Abdurrahim, Âfl›k Lütfeli, Âfl›k Ali K›r-
m›z›bafl, Âfl›k Aslan Hoylu, Âfl›k Dervifl
bu ocaklar›n yetifltirdi¤i sanatkârlard›r.
Urmiye Âfl›k Muhiti bu bölgede bü-
yük merhale kat etmekle kalmam›fl,
onun sanat atmosferi di¤er âfl›k muhit-
leri ile birlikte bu bölgede bulunan Er-
meni ve Asuri gibi Türk olmayan unsur-
lar› da etkilemifltir. Birçok Ermeni ve
Asuri, Türkçe ö¤renmifl âfl›k olmufllar-
d›r. Âfl›k Hartun ve Âfl›k Yusufî bunlar-
dand›r. Urmiye’de sanat›n› devam etti-
ren Ermeni Âfl›k Yusifî Türk âfl›kl›k ge-
lene¤ini iyi bilen âfl›klardand›r. Urmiye
Âfl›k Muhiti’nin hatta Türk Dünyas›’n›n
en görkemli üstat âfl›klar›ndan olan ve
hâlihaz›rda Türk âfl›kl›k gelene¤ine hiz-
met veren Âfl›k Muhammet Hüseyin
Dehgan (do¤. 1934) da “Dol Oca¤›”ndan
g›dalanan üstat âfl›klardand›r.
116
Urmiye Âfl›k Muhiti’nde Türk Âfl›k-
l›k gelene¤ini günümüze kadar tafl›yan
ancak hayatta olmayan âfl›klardan baz›-
lar› flunlard›r: Âfl›k Dollu Mustafa, Âfl›k
Dollu Abuzer, Âfl›k Hüseyin Balo¤lu,
Âfl›k Ferhat Selimî, Âfl›k Âfl›kerinhak,
Âfl›k Abdurrahim, Âfl›k Ahmet Layemut
Hoylu, Âfl›k Ali Enkeneli, Âfl›k Ali Gabç›,
Âfl›k Ali K›rm›z›bafl, Âfl›k Aliekber Hoy-
lu, Âfl›k Allahverdi Hoylu, Âfl›k Ayvaz,
Âfl›k Cevad, Âfl›k Dervifl Vahapzâde,
Âfl›k Dollu Aziz, Âfl›k Elesger Hoylu,
Âfl›k Elham Saatl›, Âfl›k Emrah Büzve,
Âfl›k Emrullah Baldurlu, Âfl›k Eset Te-
zekentli, Âfl›k Gulam Keçelal›, Âfl›k Ha-
bip, Âfl›k Hamza Balo¤lu, Âfl›k Hartun,
Âfl›k Hasan Bizveli (Çoban), Âfl›k Hiyyet
Engeneli, Âfl›k Hüseyin Ozanl›, Âfl›k
‹bad Yor¤ann›l›, Âfl›k Kelemirze, Âfl›k
Kerem Nivlî, Âfl›k Kurban, Âfl›k Mehdi
Giclerli, Âfl›k Mehti Zorabatl›, Âfl›k Mu-
hammed Ali ‹ydirli, Âfl›k Muhtar Ema-
nî, Âfl›k Musa Tesmalu, Âfl›k Niyet Ur-
miyeli, Âfl›k Ramazan Kölemezli, Âfl›k
Rüstem Bendili, Âfl›k Ta¤› Haydarl›,
Âfl›k Zülfigar Bendili.
2.3. Urmiye Âfl›k Muhiti’nde
Kullan›lan Çalg› Aletleri ve Özellik-
leri: Saz: Bu muhitin âfl›klar› sanatlar›-
n› sadece sazla icra etmektedirler. Saz-
lar, çana¤›, 45-50 cm.; sap›, 65-70 cm.
toplam boyu 110-120 cm. uzunlukta on
üç perdeli yedi simli, dokuz kulakl›d›r.
Tellerin hepsi ayn› özellikli kara simdir.
2.4. Urmiye Âfl›k Muhiti’nde Bu-
lunan Âfl›k - Ozan Ocaklar›: Türk
âfl›kl›k gelene¤inin Urmiye muhitinde
çok zengin ve köklü bir yap›ya sahip ol-
mas›n›n birkaç sebebi vard›r. Birisi vak-
tiyle Dollu Mustafa, Dizeli Mehemmet,
Balovlu Miskin, Âfl›k Hamza, Âfl›k Püra-
zer gibi çok büyük üstadlar›n bu bölgede
yaflamalar›na ve hâlihaz›rda Muham-
met Hüseyin Dehgan, Âfl›k Menef Renci-
ber gibi üstat âfl›klar›n yine bu bölgede
http://www.millifolklor.com
 Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68

sanatlar›n› icra etmeleri; ikincisi, Türk 2.6. Urmiye Âfl›k Muhiti Halk
âfl›kl›k gelene¤inin tek âfl›k tek saz usû- Hikâyeleri ve Destanlar›: Urmiye
lünde, kadim devir üstadlardan görüldü- Âfl›k Muhiti’nde dü¤ün, dernek ve mec-
¤ü ve al›nd›¤› gibi devam ettirilmesi; lislerde hikâye anlatma gelene¤i canl›
üçüncüsü, geçmiflte oldu¤u flekilde gü- bir flekilde devam etmektedir. Baz› yöre-
nümüzde de âfl›k fliiri, halk fliiri tarz›n- lerde birkaç gün süren dü¤ünler yap›l-
da yazan flairlerin çok oluflu, onlar›n makta bu dü¤ünlerde hikâyeler anlat›-
halk›n içinde halkla beraber olmalar›, l›p, destanlar söylenmektedir. Âfl›klar,
fliir meclisleri oluflturmalar›d›r. Bugün klâsik halk hikâyeleri anlatt›klar› gibi
bu muhitte yirmiden fazla halk flairi yeni tasnif edilen hikâyeler de sunmak-
vard›r. Bunlar çeflitli edebî sohbetler ter- tad›rlar. Âfl›k Menef Renciber, klâsik
tipleyerek bu sanat›n zindeli¤ini koru- halk hikâyelerinin yan›nda kendi tasnif
etti¤i halk hikâyelerini anlatan âfl›kla-
maktad›rlar.
r›n bafl›nda gelmektedir.
Hoy’da Tuz Meydan› denilen semt-
Urmiye Âfl›k Muhiti’ne mensup
te Âfl›k Tanr›verdi’nin iflletti¤i “Tanr›-
âfl›klar›n repertuar›nda 75-80 kadar
verdi Âfl›klar Kahvesi”, “Mehmet Ali’nin
halk hikâyesi vard›r. Bunlardan baz›la-
Âfl›klar Kahvesi” ve Âfl›k Menef’in ifllet-
r›n›n adlar› flöyledir: Abbas ile Gülgez,
ti¤i “Âfl›k Menef Âfl›klar Kahvesi” faali-
Ahmet ‹brahim, Ali fiah ile Huriliga, Ali-
yet göstermektedir. Zaman zaman baflka
han ile Peri, Aflk›n fiah, Baba Leysan ile
kahvehanelerde de âfl›klar toplan›p
Verga, Bey Astan, Bezeno¤lu Mehemmet
program yapmaktad›rlar.
ile Peri, Emrah ile Huriliga, Emrah ile
Urmiye’de “Zülfeli Âfl›klar Kahve-
Selvinaz, Endelib Mirza ile G›z›l Gül,
si”, “Dehgan Âfl›klar Kahvesi” ve “Âfl›k
Gamber ile Mahmut, Garip ile fiahse-
Ali Karaa¤ac› Âfl›klar Kahvesi” gibi âfl›k
nem, Göyçe K›z›, Gulam Haydar, Gulam
ocaklar› faaliyet göstermektedir.
Kemter ile Senaver Gülüzar, Haydar ile
Miyandap’ta “Âfl›k Hidayet Âfl›k-
Behram, Hurflit Bey, ‹lyas ile Mehri,
lar Kahvesi” ve “Âfl›k Ali Âfl›klar Kahve-
Kelbi ile ‹nsaf Peri, Kelbi ve ‹nsafî,
si” halk›n hizmetindedir.
Kemter, Kemter Yusuf, Kerem ile As›,
2.5. Urmiye Âfl›k Muhiti’nde
Kurbanî ile Peri, Kurdo¤lu, Latif fiah,
Musikî Aletlerinin Çal›nma fiekli:
Leyli ile Mecnun, Mehemmet Hah ile
Urmiye Âfl›k Muhiti’ne mensup âfl›klar,
fiaheste Peri, Mehemmet ile Terlan, Mir
dü¤ün, dernek, köy odas›, kahvehane ve
Mahmut ile Sara, Necef ile Perizâd,
salon meclislerinde sazlar›n› omuzlar›na
Pehmur fiah, Saadet ile Sayyad, Seydî
asarak gö¤üslerinin üzerinde tutup,
ile Peri, fiah ‹smail ile Arap Üzengi, Ta-
ayakta çalarlar. Dinleyicilerin aralar›n-
hir ile Zöhre, Türko¤lu ile Mehri, Ululu
da dolaflarak bütün seyircilere hitap et-
Kerim, Valeh ile Zernigâr…Bu muhitte
mek onlarla yak›ndan ilgilenmek gayre-
Köro¤lu hikâye ve destanlar›n›n 14 kolu
ti içerisinde olurlar. Mecliste bulunan
anlat›lmaktad›r: Âfl›k Cünun Seferi, Ay-
nüfuzlu, itibarl›, hürmetli kiflilere iltifat
vaz› Getirme Seferi, Ba¤dat Seferi (Bey-
ettikleri gibi halk› ve sade insanlar› da
tefl Bezirgen), Ba¤dat Seferi, Bolu Beyi
ilgi ve iltifattan mahrum b›rakmazlar.
Seferi, Demircio¤lu’yu Getirme Seferi,
Birden fazla âfl›¤›n kat›ld›¤› dü¤ün
Derbent Seferi, Eruzurm Seferi, ‹stan-
veya meclislerde âfl›klar at›flma (deyifl-
bul Seferi, Köro¤lu’nun Kocal›¤›, Rum
me) yaparken veya birlikte okumay› ger-
Seferi, Tercan Seferi, Tokat Seferi, Tür-
çeklefltirirken bir balaban eflli¤inde de
kemen Seferi.
çal›p söyledikleri görülür.

http://www.millifolklor.com 117
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Urmiye Âfl›k Muhiti’nin üstat âfl›k-
lar›ndan olan Âfl›k Menef Renciber’in
tasnif etti¤i hikâyelerden de birkaç› flö-
yedir: Ahmet ile Adalet, Cidal› Kenan,
Hasan ile Sayyad, ‹brahim ile Gövher-
taç, Kantural› ile Kanl› Koca.
2.7. Urmiye Âfl›k Muhiti Âfl›k
Havalar›: Urmiye Âfl›k Muhiti’nde âfl›k
havalar›n›n zenginli¤i de dikkati çek-
mektedir. Bunda yüzy›llarca büyük üs-
tat âfl›klar›n bu bölgede boy göstermesi,
onlar›n geleneksel âfl›k havalar› ile ye-
tinmeyip yeni âfl›k havalar› oluflturma-
lar› ve bu bölgenin Türkiye ile Azerbay-
can üçgeninde bulunarak Anadolu ve
Azerbaycan âfl›k sanat›yla etkileflim içe-
risinde olmas› hayli rol oynamaktad›r.
Urmiye Âfl›k Muhiti âfl›klar›n›n saz ha-
valar›n›n ahenginde Azerbaycan âfl›k
havalar› ile birlikte Anadolu âfl›k hava-
lar›n›n ahengini, melodisini de duymak
mümkündür.
Urmiye Âfl›k Muhiti’ne ait flu özgün
âfl›k havalar›n› saymak mümkündür:
Helebi, Hicrani, Hoy Emrah›s›, Möhtere-
mi, Ovçu Gerayl›s›, Revze Gerayl›, Se-
may›, Siyastabulu, fiekeryaz›, fiarkî, Ta-
ciri, Terekeme Güzellemesi, Urmani Di-
vanisi, Urmiye Güzellemesi.
Urmiye Âfl›k Muhiti’nde Üç divanî
var: Kesme Divanî (Urmiye Divanîsi),
Osmanl› Divanî, fiah Hataî Divanî. ‹ki
tecnis var: Cigal› tecnis, Sade Tecnis.
Dört tane gerayl› var: Hemedan Ge-
rayl›s›, Ovçu Gerayl›s›, Revze Gerayl›s›,
fiahseven Gerayl›s›. Üç Tane Hicranî
var: Benna¤› Hicranî, Dol Hicranî, Kes-
me Hicranî. ‹ki Dübeyti var: Cengî
Dübeyti, Sade Dübeytî.
Di¤er âfl›k havalar›ndan baz›lar› ise
flunlard›r: Araz Bast›, Behmenî, Behri
(Siyas Tab›l), Bem fiikeste, Cemflidî,
Cengi Köro¤lu, Durahan›, Él Köfldü, Er-
meni Kefliflo¤lu, Garaba¤ fiikestesi, G›z-
lar Güzellemesi, Göyçe Güzellemesi,
Gurbetî (k›sa), Gurbetî (uzun), Haçahal-
dar, Halebî, Hebibî, Hemirî, Hicrani,
118
Hoy Emrah›, ‹brahimî, ‹revan Çukuru,
Kahramanî, Kesme Kerem, Köro¤lu
Gaytarmas›, Mani, M›srî, Muhteremî,
Müselman Kefliflo¤lu, Nar›nc›, Nemedî,
O¤lan O¤lan, Ovçu Gerayl›s›, Pafla Köfl-
dü, Penah›, Revze Gerayl›, Ruhanî, Se-
mahî, Sulduzu, fiahsevenî, fiarkî Gülü,
fiarkî, fiekeryaz›, fierur Güzellemesi, Ta-
cirî, Terekeme Güzellemesi, Urmiye Di-
vanîsi, Urmiye Emrah›, Urmiye Güzelle-
mesi, Yemenî (Köro¤lu), Zil fiikeste.
2.8. Urmiye Âfl›k Muhiti’nin
Esasland›¤› Ocaklar: Urmiye bölge-
sinde vaktiyle birçok medrese ve tekke
bu muhit insanlar›na hizmet sunmufl-
tur. Bu tekke ve medreselerde yetiflen
birçok sûfî eline saz alarak âfl›klar saf›-
na kat›lm›flt›r. Bu muhit âfl›klar›n›n ço-
¤unlu¤u, ça¤dafl âfl›klar da dahil, medre-
se tahsili alm›fl âfl›klard›r. Bu sebeple bu
muhit âfl›klar›n eserlerinde ve sanatla-
r›nda Horasan erenlerinin manevî hava-
lar› ve tekke gelene¤inin mistik rindizmi
görülmektedir. Tebrizli fiems’ten, Halife
Muhammet’e kadar birçok ulu derviflin
kabirlerinin de bu bölgede olmas› bu
mistisizme ayr› bir hava vermektedir.
Âfl›klar zaman zaman medrese
mensuplar›n›n oluflturduklar› meclislere
giderek saz eflli¤inde ilahiler okumakta-
d›rlar. Urmiye çevresinde birk›s›m alevî
derviflin meclisler kurarak tambur ve
saz eflli¤inde türküler okuyup raks et-
meleri de bu gelene¤in uzant›s›d›r.
Kahvehanelerde, hane meclislerin-
de veya dü¤ünlerde âfl›klar›n s›ra ile ça-
l›p söylemeleri, meclisi coflturduktan
sonra türkülerin birlikte okunmas›,
enstrümantal saz havalar› çalarken ken-
dinden geçme hâlleri, hatta baz›lar›n›n
kalk›p raksetmesi cezbeye tutulan der-
viflleri and›rmaktad›r.
2.9. Urmiye Âfl›k Muhiti’ne Men-
sup Ça¤dafl Âfl›klar: Hâlihaz›rda bu
bölgede faaliyet gösteren âfl›klardan ba-
z›lar›:
http://www.millifolklor.com

Âfl›k Abdullah Hanc›lk›flla¤›, Âfl›k
Ali Diriflçi, Âfl›k Ali Ekberabadî, Âfl›k Ali
Kerimî Gere¤ac›, Âfl›k Allahverdi fieref-
hanzâde, Âfl›k Bafleli Gulunculu, Âfl›k
Babaali Civanmerd, Âfl›k Baharali, Âfl›k
Bulut Sait, Âfl›k Cebrail Fealhu, Âfl›k
Ç›rak Murcudar›, Âfl›k Eyup Makuî,
Âfl›k Gulam R›za Ejderî Âfl›k Hamit Ab-
baszâde, Âfl›k Hasan ‹¤dirli, Âfl›k Hasan
Kiclerlu, Âfl›k Hidayet Musao¤lu, Âfl›k
‹brahim Kâzimî, Âfl›k ‹smeli, Âfl›k Mah-
bub Renciber, Âfl›k Menef Renciber, Âfl›k
Mirza Ali Kâz›m, Âfl›k Muhammet Elilu,
Âfl›k Muhammet Hüseyin Dehgan, Âfl›k
Muhsin Kâzimi, Âfl›k Nadir Kârigâr,
Âfl›k Nebatî Alizâde, Âfl›k Nusret Yegâ-
ne, Âfl›k Süleyman Erkevinî, Âfl›k fiem-
seli ‹brahimî, Âfl›k Ta¤› Hafliyerud, Âfl›k
Ta¤› Lütfü, Âfl›k Yahya ‹smailzâde, Âfl›k
Yahya Yezdekân›, Âfl›k Zeynel Çiçekli,
Âfl›k Zülfeli Haydarl›, Âfl›k Zülfeli Mezin
Gere¤ac›, Âfl›kYahya Gulunculu.
3. KARAPAPAK ÂfiIK MUH‹T‹
3.1. Karapapak Âfl›k Muhitinin
Etki Alan›: ‹ran Türkleri aras›nda
önemli bir yere sahip Türk boylar›ndan
Karapapak Türkleri’nin meskûn oldu¤u
Urmiye Gölü’nün alt taraf›nda yer alan
Sulduz bölgesine, Karapapak Âfl›k Mu-
hiti veya Sulduz Âfl›k Muhiti denilmek-
tedir. Sulduz bölgesinin merkezî flehri
Na¤adey (Nagade) flehridir. Di¤er yerle-
flim yerleri ise flunlard›r: A¤abeyulu, A¤-
tevle, Bal›kç›, Baranî, Begim Gala, Çiya-
ne, Devletabad, Ecem, El Melik (El Meh-
di), Ezimhanl›, Gözayran, Hac› Firuz,
Hac›ba¤l›, Hasanlu, Kervansara, Köhül,
Mehemmed Yâr, Mehmandar, Mirabad,
Rahdehne, fiangar, Taligan, Tezegala,
Toppuzava, Uflnu (Oflneviye).
Karapapak Âfl›k Muhiti’nin tesiri,
Beykent (Bukan), Hana (Piranflehr), Sa-
k›z ve So¤ukbulak (Mehabad) gibi yak›n
flehirlerde de görülmektedir.
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
3.2. Karapapak Âfl›k Muhiti’ne
Mensup Üstat Âfl›klar: Karapapak
Türk boyunun Sulduz bölgesini vatan
tutmas›ndan beri birçok Karapapak âfl›-
¤› sinelerinden saz› indirmemifl, Dede
Korkut gelene¤ini günümüze kadar tafl›-
m›fllard›r. Bu âfl›klar›n ünlüleri aras›n-
da, Âfl›k Mahmut (öl. 1845), Âfl›k Kur-
ban Ali (öl. 1905), Âfl›k Mecid Begimgala
(öl. 1903), Âfl›k Ali Cavid (öl. 1900), Âfl›k
Namaz Ali (öl. 1984), Âfl›k Abdullah Dol-
lu (öl. 1964, Bir müddet Dol’da kal›p
âfl›kl›k dersi ald›¤› için Dollu diye an›l›-
yor.), Âfl›k Gülmemmed Teymurî (öl.
1974), Âfl›k Ali Vahidî (öl. 1992), Âfl›k
Samet Kasimî (öl. 2004) yer almaktad›r.
Karapapak Âfl›k Muhiti’nin günü-
müzde büyük bir canl›l›k göstermesinde
Karapapak flair/yazarlar›ndan ‹smail
Behramî’nin (do¤. 1961) önemli bir pay›
vard›r.
3.3. Karapapak Âfl›k Muhiti’nde
Kullan›lan Çalg› Aletleri ve Özellik-
leri: Karapapak Âfl›k Muhiti’nde âfl›klar
sanatlar›n› “üçlük” dedikleri “saz”, “dü-
zele/goflasümsüm/ iki yanl› tütek” ve
“dümbek” ile icra etmektedirler.
Saz: Karapapak âfl›klar›n›n sazlar›-
n›n çana¤›, 45-50 cm., sap›, 65-70 cm.,
toplam boyu 110-120 cm. uzunlukta, 14
perdeli, 7 simli, 9 kulakl›d›r. Tellerin
hepsi ayn› özellikli kara simdir.
Düzele (goflasümsüm/iki yanl› tü-
tek): Nefesle çal›nan musikî aletlerin-
dendir. Genellikle kam›fltan yap›l›r. Si-
lindirik gövdesinin uzunlu¤u 280-350
mm., çap› 15 mm. olan üst taraf›nda al-
t›, alt taraf›nda bir delik bulunan iki ka-
m›fl›n yan yana yap›flt›r›lmas›yla yap›-
lan bir çalg›d›r. A¤za al›nan dil k›sm›nda
sesi akortlamaya yarayan bir mandal
vard›r.
Balaban: Nefesle çal›nan Türk mu-
sikî aleti. F›nd›k, dut, ceviz veya erik
a¤ac›ndan yap›l›r. Silindir fleklindeki
gövdesinin (uzunlu¤u 280-320 mm.) üze-
rinde sekizi önde birisi arkada 9 delik
119
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
vard›r. Gövdesinin bafl taraf›na kam›fl-
tan iki kat dilcikli yass› a¤›zl›k tak›l›r.
A¤›zl›¤›n ortas›ndaki parçac›k vas›tas›y-
la çalg›n›n akortu de¤ifltirilir. Balaban›n
diyapazonu küçük oktav›n sol sesinden
ikinci oktav›n do sesine kadard›r. Yumu-
flak ve hazin sesi vard›r. Halk çalg› alet-
leri toplulu¤unda kullan›ld›¤› gibi solo
alet olarak da kullan›l›r. Kafkas ve Orta
Asya halklar› aras›nda çok yayg›nd›r.
Dümbek (dümbelek): Kadehvari
gövdesi genellikle piflmifl topraktan ya-
p›l›r. Metal veya a¤açtan da yap›lanlar›
vard›r. Karapapak Âfl›k Muhiti’nde kul-
lan›lan dümbekler genellikle metal
dümbeklerdir. Üzerine ince hayvan deri-
si çekilir. Omuzdan as›l›r ve koltuk al-
t›nda tutularak her iki elin parmaklar›
ile çal›n›r. Aç›k, temiz ve biraz da keskin
sesi vard›r. Çeflitli çalg› gruplar› içeri-
sinde yer verilir. Ön Asya, Orta Do¤u ve
Anadolu baflta olmak üzere birçok co¤-
rafyada kullan›lmaktad›r.
Dü¤ün, dernek veya meclislerde,
a¤›r havalar, âfl›klar taraf›ndan sadece
sazla icra edilmektedir. Hareketli hava-
lar ve saz oyun havalar› ise balaban ve
dümbek eflli¤inde çal›nmaktad›r. Aç›k
havalarda yap›lan dü¤ünlerde ve büyük
halaylarda balaban›n yerini düzele (go-
flasümsüm) veya karazurna, dümbe¤in
yerini ise davul almaktad›r.
3.4. Karapapak Âfl›k Muhiti’nde
Musikî Aletlerinin Çal›nma fiekli:
Her üç sanatç› enstrümanlar›n› ayakta
çalarlar. Balabanc› sa¤ baflta, âfl›k orta-
da ve dümbekçi sol baflta bulunur. Âfl›-
¤›n saz› omuzuna as›l› oldu¤u için onu
kullanmakta s›k›nt› çekmez. Balabanc›
da deliklerine parmaklar›n› yerlefltip
duda¤›na dayad›¤› balaban›, düzeleyi
(goflasümsüm) veya zurnay› ayakta ça-
lar. Dümbekçi ise, dümbe¤i omuzuna
asarak koltu¤unun alt›na sark›t›r. Ser-
best kalan her iki eliyle dümbe¤i çalar.
S›ra davula geldi¤inde bu defa onu omu-
zuna asar ve bir ince çubuk ve bir tok-
mak yard›m›yla çalar.
120
3.5. Karapapak Âfl›k Muhiti’nde
Bulunan Âfl›k - Ozan Ocaklar›: Na¤a-
dey (Nagade)’de iki tane âfl›klar kahvesi
vard›r. “Kahve-i Vahidî” ve “Kahve-i
Esedî”. Bunlardan baflka âfl›klar›n za-
man zaman çal›p söyledikleri, meclis
kurduklar› befl kahve daha vard›r.
Ayr›ca “Karapapak Âfl›klar› Derne-
¤i” ad›nda bir de dernekleri vard›r. Âfl›k
Mehmet Ali Mahmudî (Mehemmed Eli
Mehmudî Él Âfl›¤›) derne¤in baflkan›d›r.
3.6. Karapapak Âfl›k Muhiti
Halk Hikâyeleri ve Destanlar›: Kara-
papak Âfl›k Muhiti’nde anlat›lan halk
hikâye ve destanlar› genellikle Urmiye
ve Tebriz Âfl›k Muhiti halk hikâye ve
destanlar›n›n ayn›s›d›r. Bu muhitte
âfl›klar›n repertuar›nda bulunan hikâye
ve destanlardan baz›lar› flunlard›r:
Abbas ile Gülgez, Âfl›k Ali ve Âfl›k
Raf’î, Ali fiah ile Huriliàa, Alihan ile Pe-
ri, Baba Leysan ve Perizad, Bezeno¤lu
Mehemmet ile Peri, Emrah ile Huriliàa,
Emrah ile Selvinaz, Eset ve Saltanat,
Gamber ile Mahmut, Garip ile fiahse-
nem, Gergerli Mehemmed ve Mehpare
Han›m, Göyçe K›z›, Gulam Haydar, Gu-
lam Kemter ile Senaver, Gülüzar, Héy-
dar ile Behram, Hurflit Bey, ‹lyas ile
Mehri, Kelbi ve ‹nsafî, Kemter Yusuf,
Kerem ile As›, Kurbanî ile Peri, Kaçak
Nebi, Kurdo¤lu, Latif fiah, Leyli ile Mec-
nun, Mehmet ile Terlan, Mir Mahmut ile
Sara,Serhofl ve Mahbub, Sadet ile Say-
yad, Seydî ile Peri, fiah ‹smail ve Güla-
zer, Tahir ile Zöhre, Türko¤lu ile Mehri,
Ululu Kerim ve Süsen Han›m, Valeh ile
Zernigâr… Köro¤lu Hikâyeleri: Âfl›k Cü-
nun Seferi, Ayvaz› Getirme Seferi, Ba¤-
dat Seferi, Bolu Beyi Seferi, Demircio¤-
lunu Getirme Seferi, Derbent Seferi,
Eruzurm Seferi, ‹stanbul Seferi, Köro¤-
lu’nun àocal›¤›, Rum Seferi, Tercan Sefe-
ri, Tokat Seferi, Türkemen Seferi, Yâdi-
gâr ve Gülabat›n …
3.7. Karapapak Âfl›k Muhiti
Âfl›k Havalar›: Karapapak âfl›klar›n›n
http://www.millifolklor.com

repertuar›nda doksan kadar âfl›k havas›
mevcuttur. Bunlar di¤er âfl›k muhitleri
ile ortak kullan›lan âfl›k havalar›d›r. Di-
¤er âfl›k muhitlerinin âfl›k havalar›ndan
farkl› olarak befl özgün âfl›k havalar›
vard›r: Sulduzî (M›s›ro¤lu), Yel yel, De-
lal Destan›, Sulduz Güzellemesi (Yéri
Yâr Yéri), Terekeme Oyun Havas› (Es-
ger Eli Bala Laylay).
3.8. Karapapak Âfl›k Muhiti’nin
Esasland›¤› Ocaklar: Karapapak tay-
fas› âfl›klar›n›n söz ve saz sanatlar›nda
hatta sanatlar›n› icra ederken sergile-
dikleri davran›fllarda Horasan erenleri-
nin, tekke-tasavvuf müzi¤inin, Borçal›-
fiemfledin bölgesinde uzun süre tarikat
fleyhi olan Mir Hamza Nigarî’nin tefli,
sözlü tekke müzi¤inin izleri hissedil-
mektedir. Kalabal›k oyuncunun yer ald›-
¤› halay halkas›nda ve sanatç›lar›n mü-
zik icra edifllerinde sûfîlerin tef veya da-
ire eflli¤inde icra ettikleri zikir halkas›n›
görmek çok zor olmuyor. Meclisin aç›l›-
fl›nda okuduklar› divanînin dinî, felsefî
ve hikmetamiz karakterli olmas› da bu-
nu daha da inand›r›c› k›l›yor.
3.9. Karapapak Âfl›k Muhiti’ne
Mensup Ça¤dafl Âfl›klar: Hâlihaz›rda
Karapapak Âfl›k Muhiti’nde flu üstat
âfl›klar Dede Korkut gelene¤ini devam
ettirmektedirler: Âfl›k Mehmet Ali Mah-
mudî (Mehemmed Eli Mehmudî Él Âfl›-
¤›), Âfl›k Haydar Duman, Âfl›k R›za Pa-
yende, Âfl›k Rahim Takizâde, Âfl›k Sefer
Cavadî, Âfl›k Behlül Hüseyinzâde …
3.10. Sulduz Âfl›k Muhiti’ne
Mensup Balaban, Goflasümsüm ve
Zurna Çalanlar: Ali Muhammetpur,
Ekber Yezdanî, Kudret Takizâde, Yunus
Velizâde.
3.11. Sulduz Âfl›k Muhiti’ne
Mensup Dümbek ve Davul Çalanlar:
Cemflid Hamitpur, Erflad Alizâde, Mus-
tafa Alizâde, Yusuf Velizâde.
4. ZENCAN ÂfiIK MUH‹T‹
4.1. Zencan Âfl›k Muhiti’nin Etki
Alan›: Türk âfl›kl›k gelene¤inin canl›
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
olarak yaflad›¤› bir önemli muhit de Zen-
can Âfl›k Muhiti’dir. Bu muhit, Hazar
denizinin güney bat›s›ndaki en kadim
Türk yurtlar› olan baflta Zencan, Sultâ-
nîye olmak üzere Hürremdere, Ebher,
Geydar, Hidec, Tikab, Bicar, Takistan,
Kazvin, Lovflan, Nikpey il ve ilçelerini
ihata etmektedir.
4.2. Zencan Âfl›k Muhiti’ne Men-
sup Üstat Âfl›klar: Bu bölgenin en ka-
dim âfl›klar›ndan birisi “fiirin ile Birçek
Han›m” adl› meflhur halk hikâyesinin
müellifi Âfl›k fiirin’dir. Âfl›k fiirin Hür-
remdereli’nin do¤um tarihi hakk›nda
henüz kesin bilgi yoktur. fiiirlerinde ge-
çen ifadelerden onun 450-500 sene önce
yaflad›¤› tahmin edilmektedir. Zencan
Âfl›k Muhiti’nin banilerinden birisi oldu-
¤u flüphesizdir. Hayat› hakk›nda yeterli
bilgiye sahip olamad›¤›m›z ancak Zen-
can Âfl›k Muhiti’nin sa¤l›kl› bir zindelik-
le bugüne kadar gelmesinde büyük kat-
k›s› olan bir ulu ozan da “Tuti-yi fiirin
Sühan ve Yusuf Cemal” adl› halk hikâ-
yesinin musannifi ve bafl kahraman›
Âfl›k Yusuf Cemal’dir. Bu ulu âfl›klar
O¤uz Ata -Dede Korkut âfl›kl›k gelene¤i-
ne, âfl›klar yetifltirerek, fliirler söyleyip,
türküler koflarak, âfl›k havalar› olufltu-
rarak büyük katk›da bulunmufl, ölmez
ruh vermifllerdir. Böylece Asya steple-
rinden kopup gelen ozan sesine daha
gür bir soluk kazand›rm›fllard›r.
Zencan Âfl›k Muhiti’ni oluflturan ve
günümüze tafl›yan üstat âfl›klardan ba-
z›lar› flunlard›r: Âfl›k Azizhan (öl. 1924),
Âfl›k Necef Ali (1844-1914), Âfl›k Hac›
Ali Hürremdereli (1884-1944), Âfl›k Han
Murat (1864-1944), Âfl›k Allahmedet
(1869-1944), Âfl›k Kurban Ziyabadî
(1854-1954), Âfl›k Ali Ekberî (öl. 1954),
Âfl›k Nevruz (1874-1964), Âfl›k Lütfeli
Afflar (1869-1969), Âfl›k Rikab Ekberî
(1869-1969), Âfl›k Gulam Hüseyin Defl-
degî (1894-1974), Âfl›k ‹brahim fiahse-
ven (1884-1974), Âfl›k Ferec (1874-1974),
Âfl›k Sultan Ali (öl. 1974), Âfl›k Sultan
121
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Ali Mirverdi (öl. 1977), Âfl›k ‹mam Ali
Hidecî (1909-1979), Âfl›k Mihrali Valayi-
flî (1889-1979), Âfl›k Gayb Ali Zencanî
(1909-1979), Âfl›k Melik (1899-1979),
Âfl›k Ahmet A¤a ((öl. 1982), Âfl›k S›tk›
Ali Gargalulu (1904-1984), Âfl›k Ali A¤a
Halhalî (1894-1984), Âfl›k Ali (1899-
1984), Âfl›k Tayyip (1884-1989), Âfl›k Fe-
tullah R›zayî (1909-1989), Âfl›k Söhrab
(1909-1994), Âfl›k Sefer Halhall› (1914-
1994), Âfl›k Kudret Carç›l› (1819-1994),
Âfl›k fiems Ali (1899-1994), Âfl›k Resul
Nevruzî (öl. 1997), Âfl›k ‹bad Zaval›
(1917-1997), Âfl›k Ali R›za Davudî (öl.
1998), Âfl›k Yusuf Gülmuhammedî
(1919-1999), Âfl›k Gulam R›za Davudî
(1879-1999), Âfl›k Elmas Mürflidî (1934-
1999), Âfl›k fiiyeli Mukaddem (1900-
2000), Âfl›k Mirza Ali Defldegî (1936-
2001), Âfl›k Mirza Ali (öl. 2001), Âfl›k
Büyük A¤a (öl. 2002), Âfl›k Cihangir
(1914-2004)…
4.3. Zencan Âfl›k Muhiti’nde
Kullan›lan Çalg› Aletleri ve Özellik-
leri: Zencan Âfl›k Muhiti âfl›klar› da
Tebriz Âfl›k Muhiti’nde oldu¤u gibi üç
enstrüman “saz, balaban ve Kaval (tef)”
ile sanatlar›n› icra etmektedirler. Sazla-
r› 20 perdeli, dokuz kulakl›, dokuz simli-
dir. Balaban ve kaval ise Tebriz Âfl›k
Muhiti’ndekilerin ayn›s›d›r.
4.4. Zencan Âfl›k Muhiti’nde Mu-
sikî Aletlerinin Çal›nma fiekli: Âfl›k,
sa¤ baflta, kavalc› sol baflta ve balabanc›
ortada olmak üzere bir hilâl fleklinde,
birbirlerini görür vaziyette ayakta du-
rurlar. Sürekli birbirlerini gözlerler.
Âfl›k flef durumundad›r. Di¤erleri ses ve
söz uyumunu ona göre ayarlamaktad›r-
lar. Genelde âfl›klar okurlar, di¤erleri sa-
dece çalg› ile kat›l›rlar. Ancak zaman za-
man balabanc› da ikinci hanende (solist)
rolünü üstlenir. Bazen de âfl›k ve bala-
banc› birlikte veya karfl›l›kl› okurlar. Di-
vanî, Yan›k Kerem gibi uzun hava tü-
ründeki türküler sadece saz ve balaban
eflli¤inde çal›n›p söylenir.
122
4.5. Zencan Âfl›k Muhiti’nde Bu-
lunan Âfl›k - Ozan Ocaklar›: Zencan
Âfl›k Muhiti’nde hem halk hem de yerel
yönetim âfl›kl›k gelene¤ine ve âfl›klara
fazla itibar etmektedirler. Bu durum da
âfl›kl›k gelene¤inin daha canl› olmas›n›
sa¤lamaktad›r. Bu bölgede âfl›klar nere-
deyse bu gelene¤in ilk temsilcileri olan
Âfl›k Cünun, Korkut Ata itibar›n› gör-
mektedirler. Toya, dü¤üne davet edilen
âfl›¤›n önünde kurban kesilmesi bunun
en aç›k göstergesidir. Bütün Türk yurt-
lar›nda oldu¤u gibi gelin o¤lan evine ge-
tirildi¤inde önünde kurbanlar kesilir. Bu
bölgede de durum ayn›d›r. Ancak burada
kurbanlardan birisi âfl›¤›n aya¤› alt›nda
kesilir. Bu da flu anlama gelir ki, âfl›k
elimizin, obam›z›n, kültürümüzün iti-
barl› insan›d›r, temsilcisidir, ona hür-
met, dilimize, dinimize halk›m›za, ata
dedemize hürmettir. Âfl›klar›n büyük iti-
bar gördü¤ü Zencan Âfl›k Muhiti’nin he-
men her yerleflim yerinde âfl›klar kahve-
si, âfl›k, ozan kültür ocaklar› mevcuttur.
Zencan’da: “Selim Âfl›klar Kahve-
si” “Efsel Âfl›klar Kahvesi” “Nureddin
Âfl›klar Kahvesi” “Âfl›k Ali Halefî Âfl›k-
lar Kahvesi”; Hürremdere’de: Âfl›k
Gülab Davudbegi (Davudî)’nin iflletti¤i
“Heydar Baba Kahvesi”, Gulam Hüseyin
H›drî’nin iflletti¤i “Kahvehane-i Azer-
baycan”; Ebher’de: “Salman Âfl›klar
Kahvesi”; Geydar’da: “Geydar Âfl›klar
Kahvehanesi” Türk âfl›kl›k gelene¤inin
varl›¤› ve gelece¤i için hizmet veren
önemli ocaklard›r.
4.6. Zencan Âfl›k Muhiti Halk
Hikâyeleri ve Destanlar›: Zencan
Âfl›k Muhiti’nde k›rktan fazla halk hikâ-
yesi ve destan vard›r. Bu hikâyelerin ba-
z›lar› di¤er âfl›k muhitlerine ait halk hi-
kâyeleridir. Bir k›sm› ise tamamen Zen-
can Âfl›k Muhiti’e özgüdür. Bunlar›n ba-
fl›nda kurulufl mükemmelli¤i, konu zen-
ginli¤i aktif kullan›m› ile “Telimhan ile
Mehri” hikâyesi gelmektedir. Bu hikâye
ile birlikte Zencan Âfl›k Muhiti’ne özgü
http://www.millifolklor.com

halk hikâyeleri aras›nda flu hikâyeleri
de sayabiliriz: fiirin ile Birçek Han›m,
Tuti-yi fiirin Sühan ve Yusuf Cemal,
Verga ile Gülfla, Kelbi ile Selbi, Yetim
Seydî.
Baflka âfl›k muhitlerine ait olan an-
cak Zencan Âfl›k Muhiti’nde farkl› var-
yanta kavuflmufl hikâyeler de vard›r.
Tebriz Âfl›k Muhiti’nin halk hikâyesi
olan “Kurbanî” adl› hikâyenin burada
“Zencanl› Kurbanî” olarak tasnif edildi¤i
görülmektedir. “Hasta Kas›m” adl› hikâ-
ye de burada hayli farkl› bir oluflum ka-
zanm›flt›r.
Zencan Âfl›k Muhiti âfl›klar›n›n re-
pertuar›nda Köro¤lu hikâyelerinden ye-
di tanesi bulunmaktad›r: Köro¤lu’nun
Derbent Seferi, Tovgat (K›rat›n Kaç›r›l-
mas›), Köro¤lu’nun Türkemen Seferi
(Ayvaz’›n Getirilmesi), Köro¤lu’nun Er-
zurum Seferi, Köro¤lu’nun Ba¤dat Sefe-
ri, Köro¤lu’nun Rum Seferi (Telli Ha-
n›m’› Getirmesi), Köro¤lu’nun Kocal›¤›.
Zencan Âfl›k Muhiti âfl›klar›n›n re-
pertuar›nda bulunan ve di¤er âfl›k mu-
hiti âfl›klar› ile ortak kullan›lan halk hi-
kâyelerinden baz›lar› ise flunlard›r: Zen-
canl› Kurbanî, Hasta Kas›m, Abbas ile
Gülgez, Emrah ile Huriliga, Emrah ile
Selvinaz, Endelib Mirza ile G›z›l Gül,
Gamber ile Mahmut, Garip ile fiahse-
nem, Gulam Haydar, Haydar ile Beh-
ram, Kelbi ile Selbî, Kemter Yusuf, Ke-
rem ile As›, Leyla ile Mecnun, Mir Mah-
mut ile Sara, Saadet ile Sayyad, Seydî
ile Peri, fiah ‹smail ile Arap Üzengi, Ta-
hir ile Zühre, Türko¤lu ile Mehri, Valeh
ile Zernigâr.
4.7. Zencan Âfl›k Muhiti Âfl›k
Havalar›: Zencan Âfl›k Muhiti’nde âfl›k
havalar› hayli farkl›l›k arz etmektedir.
Âfl›klar›n repertuar›nda bulunan hava-
lar›n ço¤u bu bölge âfl›klar›na ait hava-
lard›r. Baz› saz havalar›n›n adlar› di¤er
bölge âfl›k havalar› ile benzer olsa da
içeri¤i farkl›d›r. Bu bölge âfl›k havalar›-
n›n ço¤u bölgeye özgü özellikler tafl›-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
maktad›r. Âfl›klar›n›n repertuar›nda bu-
lunan âfl›k havalar›ndan baz›lar›: Abba-
sî fiehriyârî, A¤abeyi, Atüstü Köro¤lu,
Ayak fiikeste, Cahangirî, Döfleme, Dü-
beyti, Eyvazî Köro¤lu, Ferza¤î, Fettahî,
Firengo¤lu, Gaytarma Keremî Gellahî,
Gence Keremî Güllü Kafiye, Haleyli fii-
kestesi, Halhal fiikestesi, Hançoban›,
Kafiye, Kelle Keremî, Kelle Köro¤lu,
Kelle fiikeste, Kesme Keremî Kesme fii-
keste, Orta fiikeste, Osmanl› (Zencan’da
‹skenderî, Hürremdere’de Osmanl› der-
ler.) Sürütme fiehriyârî, fiikeste, fiirvan
fiikestesi, Tar›m Kafiyesi, Tek Hava (Tek
Ayak) Velicanî, Yor¤un Kerem’dir.
4.8. Zencan Âfl›k Muhiti’nin
Esasland›¤› Ocaklar: Zencan Âfl›k Mu-
hiti, Orta Asya Türklü¤ünü Anadolu’ya,
Yak›n ve Orta Do¤u’ya ba¤layan bir ge-
çitte yer almaktad›r. Asya’dan kopan her
bir Türk boyu bu bölgeden geçerek bat›-
ya yürümüfltür. Olcaytu gibi, Tu¤rul Bey
gibi, Alpaslan gibi nice Türk hakan› bu
bölgede karargâh kurmufl, meclis açm›fl-
t›r. Uzlar, Peçenekler, Türkmenler (Ba-
yatlar), Karapapaklar, Afflarlar, Dovey-
ranlar (fiahsevenler)… bu bölgeyi vatan
tutmufllard›r. Elbette ki her bir Türk bo-
yu âfl›¤›yla, dervifliyle, ozan›yla, saz›yla,
kopuzuyla gelmifllerdir. Ahmet Yese-
vî’nin derviflleri burada karar k›lm›fl, bu
yoldan geçmifller. Telimhan saz omzun-
da Mehri’sini bu yaylalarda aram›fl, Yu-
suf Cemal, Tuti-yi fiirin Sühan’›na bu
yerde yanm›flt›r.
Zencan Âfl›k Muhiti âfl›klar›n›n
eserlerinde, seslerinde, sanatlar›nda ve
meclislerinde Pîr-i Türkistan Ahmet Ye-
sevî ve Koca Türkmen Mahdum Kulu
Hazretlerinin sûfîzmi, coflkusu, inanc›
görülmektedir. “Osmanl› Divanîsi” veya
“Atüstü Köro¤lu” çal›n›nca Türk boylar›-
n›n meydan merasimleri hayalleri dol-
duruyor. Zencan Âfl›k Muhiti’nin esas-
land›¤› unsurlar›n bunlar oldu¤u görül-
mektedir.
Sultaniye’de yatan Muhammet Hu-
123
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
dabende Olcaytu’nun türbesi, dergâh› ve
tekkesi; Zencan’da yatan Tu¤rul Bey’in
efli Altuncan Hatun’un türbesi, dergâh›
ve tekkesi Türk âfl›kl›k gelene¤ini besle-
yen di¤er kaynaklard›r.
4.9. Zencan Âfl›k Muhiti’ne Men-
sup Ça¤dafl Âfl›klar: Zencan Âfl›k Mu-
hiti’nde yüz elli kadar âfl›k vard›r. Bun-
lar faal bir flekilde dü¤ün ve derneklere
kat›lmaktad›rlar. Ça¤dafl âfl›klar›n say›-
s› bak›m›ndan da Zencan Âfl›k Muhiti,
‹ran Türkleri âfl›k muhitleri aras›nda ön
s›ralarda yer almaktad›r. Muhitteki ça¤-
dafl âfl›klardan baz›lar›n›n adlar› flöyle-
dir: Âfl›k Ali Evset Esedî, Âfl›k Ali Hofl-
gün Halefî, Âfl›k Ali Kelenterî, Âfl›k
Arap Terenli, Âfl›k Asker Terenli, Âfl›k
Bahar Ali Ahmedî, Âfl›k Behmen Nimetî,
Âfl›k Behruz Süleymanî, Âfl›k Bulud Ca-
vadî, Âfl›k Buzali Han Muhammedî,
Âfl›k Cemflid Zerringöllü, Âfl›k Davud
Davudbegi, Âfl›k Ebülfez fiehsevarî, Âfl›k
Ebülfez, Âfl›k Ekber Talibî, Âfl›k Ekber
Zencanî, Âfl›k Emir Davudî, Âfl›k Emir
Fürûdî, Âfl›k Emrullah Esedî, Âfl›k Esed
Kasimî, Âfl›k Evez Âfl›k Evez Merdanî,
Âfl›k Eynullah Kakavanî (Kürt as›ll›d›r)
Âfl›k Fürûdî Muhacirî, Âfl›k Gülab Ali
Davudbegi (Davudî), Âfl›k Hakverdi Sü-
leymanî, Âfl›k Hanedullah Avflar, Âfl›k
Hasan Ne¤ilu, Âfl›k Hasan, Âfl›k Hüccet
Yusifî, Âfl›k Hüseyin Esedî, Âfl›k ‹ltifat
Davudbegi, Âfl›k ‹zzet, Âfl›k Kemal Defl-
tegî, Âfl›k Mahmud Abipur, Âfl›k Maksüt
Süleymanî, Âfl›k Mehrali Ahmedî, Âfl›k
Menuçehr Süleymanî, Âfl›k Merhamet
Esedî, Âfl›k Mirza A¤a Süleymanî, Âfl›k
Mirza Ali Hüdayî, Âfl›k Muhammet Ha-
sanî, Âfl›k Muhammet Süleymanî, Âfl›k
Müslüm Askerî, Âfl›k Müslüm Muham-
metli, Âfl›k Nadir Muhibbî, Âfl›k Na¤î,
Âfl›k Nicat Mevlayî, Âfl›k Perviz Süley-
manî, Âfl›k Puriya (7 yafl›nda, gözleri
görmüyor) Âfl›k Resul Esedî, Âfl›k R›za
Behramî, Âfl›k Sefiyullah ‹nayetî, Âfl›k
Selman Babaî, Âfl›k Settar Hudayî, Âfl›k
Seyfeli Süleymanî, Âfl›k Seyid Hamza
124
Hüseynî, Âfl›k Söhbet Nizayî, Âfl›k Söh-
rab Ahmedî, Âfl›k Sultan Ali Hidayetî,
Âfl›k Tayyib Süleymanî, Âfl›k Veli Mevla-
yî, Âfl›k Yâr Muhammed ‹sabegi, Âfl›k
Yaver Muhammedî, Âfl›k Zülfelî Esedî,
Âfl›k Zülfikar ‹sabegi…
4.10. Zencan Âfl›k Muhiti’ne
Mensup Balabanc›lar: Ahmet Mehcu,
Amir Caferzâde, Cafer Esedî Gülali Ke-
malî, Halil Caferzâde, Hamit Esedipur,
Nasir Kelenteri, Sefiyullah Resulî, Ta-
har Muhammedî.
4.11. Zencan Âfl›k Muhiti’ne
Mensup Kavalc›lar (Tefçiler): Abbas
H›drî, Ba¤›r Necefî, Behruz Nesirpur,
Efsel H›drî, Ekber R›zayî, Fetullah H›-
d›rpur, Gulam R›za Hamidî, ‹smail Fi-
yucin, Mikây›l Fiyucin, Nur Muhammet
Süleymanî, R›za Mecitpur, Sait Kâz›m
Hüseynî, Secaet Ebherî, fiükür H›drî.
SONUÇ
Türk Devlet ve topluluklar› içeri-
sinde Türkiye’den sonra en kalabal›k
Türk toplulu¤unun yaflad›¤› ‹ran co¤raf-
yas›nda Türk âfl›kl›k gelene¤i bütün ih-
tiflam› ile varl›¤›n› sürdürmektedir.
Birçok Türk boyunun meskûn oldu-
¤u bu co¤rafyada, Türk âfl›kl›k gelene¤i-
nin gidiflat›, çal›nan sazlar›n ve saz eflli-
¤inde kullan›lan çalg›lar›n biçim ve say›-
lar›, saz havas› ve makamlar›n özgünlü-
¤ü, anlat›lan hikâye ve destanlar›n çe-
flitlili¤i gibi özellikler göz önüne al›nd›-
¤›nda Tebriz, Urmiye, Karapapak, Zen-
can, Save, Kaflkay ve Horasan gibi yedi
âfl›k muhitinin bulundu¤u görülmekte-
dir.
Bu makalede ele ald›¤›m›z Tebriz
Âfl›k Muhiti’nde befl yüzden fazla, Urmi-
ye Âfl›k Muhiti’nde altm›fla yak›n, Kara-
papak Âfl›k Muhiti’nde befl ve Zencan
Âfl›k Muhiti’nde yüz elli kadar âfl›k gü-
nümüzde âfl›kl›k gelene¤i sahas›nda fa-
aliyet göstermektedir.
Tebriz Âfl›k Muhiti’nde âfl›klar “üç-
lük” dedikleri üç çalg› aleti “saz, bala-
ban, gaval / tef” ile; Urmiye Âfl›k Muhi-
http://www.millifolklor.com

ti’nde tek saz ile; Karapapak Âfl›k Muhi-
ti’nde saz, balaban, dümbek veya saz go-
flasümsüm, dümbek veya saz, zurna ve
davul ile; Zencan Âfl›k Muhiti’nde ise
saz, balaban ve gaval /tef ile sanatlar›n›
icra etmektedirler. Her dört âfl›k muhi-
tinde de flehir ve köylerde yap›lan toyla-
r›n/dü¤ünlerin ekseriyeti âfl›klar tara-
f›ndan yürütülmektedir. Âfl›klar bunla-
r›n yan› s›ra resmî törenlere, radyo tele-
vizyon programlar›na, bölgesel etkinlik-
lere de kat›lmaktad›rlar.
Her âfl›k muhitinin repertuar›nda
70-80 kadar ortak kullan›lan saz havas›
ve makam vard›r. Ayr›ca muhitlerin
kendine has saz havalar› da vard›r. Hi-
kâye ve destanlarda da durum ayn›d›r.
Her âfl›k muhitinde ortak kullan›lan
halk hikâye ve destanlar›n›n yan›nda o
âfl›k muhitine mensup âfl›klar›n tasnif
etti¤i halk hikâyeleri ve destanlar› da
vard›r. Hatta baz› halk hikâyelerinin ad-
lar› ve kahramanlar› benzer olsa da olay
örgüsü, müzik ve fliirler farkl›l›k göster-
mektedir.
Hemen her âfl›k muhitinde âfl›kla-
r›n meclislerin aç›l›fl›n› yapma ve yönet-
me biçimleri, saz ve di¤er çalg› aletlerini
kullanma flekilleri, söz söyleme, türkü
okuma, hikâye anlatma usûlleri ve gele-
ne¤i devam ettirme gayretleri benzerlik
göstermektedir.
‹ran Türk âfl›klar›n›n, söz ve saz
sanatlar›nda, sanatlar›n› icra ederken
sergiledikleri davran›fllarda Horasan
dervifllerinin, tefli, sözlü tekke-tasavvuf
musikîsinin izleri hissedilmektedir.
Bu âfl›k muhitlerinde ayd›nlar, flair-
ler ve yazarlar hem âfl›kl›k gelene¤inden
faydalanmakta hem de âfl›klara ve âfl›k-
l›k gelene¤ine destek vermektedirler.
Uzun süreden beridir ‹ran Türkleri,
ana dillerinde ö¤renim görmedikleri ve
yeterli miktarda Türkçe bas›n yay›n or-
gan›na sahip olmad›klar› hâlde, ana dil-
leri Türkçe’yi iyi bir seviyede kullan-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
maktad›rlar. Bunda âfl›klar›n büyük ro-
lünün oldu¤u görülmektedir.
Bütün bu âfl›k muhitlerinde âfl›kla-
r›n çoklu¤u, âfl›kl›k gelene¤inin canl›l›¤›,
âfl›k ocaklar›n›n ve derneklerinin aktif
çal›flmalar›, halk flairlerinin ve âfl›k/flair-
lerin üretkenli¤i, her türlü zorlu¤a ra¤-
men yay›mlanan eserlerin fazlal›¤› Türk
âfl›kl›k gelene¤inin bütün özelli¤i ve gü-
zelli¤i ile ‹ran Türkleri aras›nda yoluna
devam etti¤ini göstermektedir.
NOTLAR:
1.‹ran Türkleri aras›nda “Dastan”, terimi
Türkiye’de kullan›lan “destan” anlam›nda; “destan”
terimi ise “saz havas›, makam” anlam›nda kullan›l›-
yor.
KAYNAKLAR
A. Yaz›l› Kaynaklar
1. Kitaplar:
ALPTEK‹N, Ali Berat, Halk Hikâyelerinin
Motif Yap›s›, Akça¤ Yay., Ankara-1997.
ASLAN, Ensar, Ç›ld›rl› Âfl›k fienlik, Hayat›,
fiiirleri ve Hikâyeleri (‹nceleme-Metin-Sözlük), Ata-
türk Üniversitesi Yay., Ankara, 1975.
AYRIMLI, C. - fiAF‹Î, H., BALOVLU, Miskin
(fiiirler), Neflr-i Edibân, Urmiye, 1378 (M. 1999).
Azerbaycan Edebiyat› Tarihi, I, II, III, A.É.A.
Neflriyyat›, Bakü-1960
Azerbaycan Klâssik Edebiyyat› Kitaphanas›,
20 Ciltde, Élm Neflriyyat›, Bak› 1882.
Azerbaycan Sovét Ensiklopediyas›, On ciltde,
Bak›-1987.
BANARLI, Nihat Sami, Resimli Türk Edebi-
yat› Tarihi, M.E.B. Yay., ‹stanbul 1971.
CAFERÎ, Âfl›k Geflem, Veten Bülbülüyem El
Âfl›¤›yam, Tabistan 1372 (1993).
CENG‹Z, Mehdipur, Gopuz Mektebi, Ayd›n
Neflriyat›, Tebriz, 2000.
Cenubî Azerbaycan Edebiyyat› Antologiyas›,
c. I (1981), II (1983), III (1988), IV (1994).Élm Nefl-
riyyat›, Bak›.
E‹LZÂDE, A. - HÜMMETOVA, H., Ayr›lar m›
Könül Candan, Cenûbî Azerbaycan Edebiyat› Mün-
tehebat›, Bak› Ünivérsitéti Neflriyyat›, Bakü 1998.
EM‹RHAN‹, ‹lyas, Kopuzumun Dilekleri, Ser-
çeflme Yay›nevi, Tebriz, 1999.
ESEDÎ, B. – HAK‹RÎ, K., Azerbaycan’›n Âfl›k
Destanlar›ndan, Kelbî ve ‹nsafî, Baba Leysan ile
Verga, Gurdo¤lu, Yaz Neflriyât›, Urmiye, 1382 (M.
2003).
FERZANE, M. A., Azerbaycan Halk Edebiya-
t›ndan Bayat›lar, ‹ntiflârât-› Ferzane, Tahran-1357
(1978).
FERZANE, M. A., Bayat›lar, Tahran-1343
(1979).
GED‹KL‹, Yusuf-Gedikli Fethi., Ça¤dafl Azerî
fiiiri Antolojisi, ‹st.-1983.
125
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
GÜLENSOY, Tuncer. Do¤u Anadolu Osmanl›-
cas›, Etimolojik Sözlük Denemesi, Ankara 1986.
GÜNAY, Umay, Türkiye’de Âfl›k Tarz› fiiir Ge-
lene¤i ve Rüya Motifi, Akça¤ Yay., Ankara 1992.
HACIYEV, Valeh, Azerbaycan Folkloru
En’eneleri, Tbilisi-1992.
HAM‹TCU, Perviz, Tufarganl› Âfl›k Abbas,
Neflr-i Ehter, Tebriz 1382 (M. 2003).
HEK‹MOV, Mürsel ‹., Azerbaycan Âfl›k fiiir
fiekilleri ve Kaynaklar›, Maarif Neflriyat›., Bakü
1999.
HEVAH, Ali Zafer, Ata Babalar Déyibler, ‹nti-
flârât› Yaran,Tebriz, Bilatarih.
HEVAH, Ali Zafer, Folklor Hazinesi, Yaran
Neflriyat›, Tebriz 2000.
HEY’ET, Cavad, Azerbaycan Edebiyyat› Tari-
hine Bir Bak›fl, Tahran-1376 (1998).
JACKSON Peter, and LOCKHART, Laurence,
History of Iran, Cambridge Universsity Pres, Lon-
don New York New Rochelle Melbourne Sydney (Ya-
y›n tarihi yaz›l› de¤il).
KAFKASYALI, Ali, ‹ran Türk Edebiyat› Anto-
lojisi, Atatürk Üniversitesi Yay., Erzurum 2002. (Al-
t› cilt)
KAFKASYALI, Ali, Kafkaslar’dan Gelen Ezan
Sesleri, Erzurum 1991.
KAFKASYALI, Ali, Mikây›l Azafl›, Hayat›-Sa-
nat›-Eserleri, Erzurum, 1996.
KARAHANLI, M.Abadî, Âfl›k Dastanlar›, Zer-
kalem Neflriyat›, Tebriz 1379 (M. 1994).
KASIMLI, Muherrem, Âfl›k Sanat›, Ozan Nefl-
riyat›, Bak› 1996.
KÖPRÜLÜ, M. Fuad, Edebiyat Araflt›rmalar›
I-II, Ötüken Yay., ‹stanbul 1989.
LANGLÈ, L., Voyages du Chevalier Charddin,
en Perse, et Autres Lieux de L’orient, Le Normant,
Imprimeur-Libraire, Paris, 1811.
LANGLÈ, L., Voyages du Chevalier Charddin,
en Perse, et Autres Lieux de L’orient, Le Normant,
Imprimeur-Libraire, Paris, 1811.
MAHMUDÎ, Hasan, Han Çoban ve Sara’n›n
Dastan›, Neflr-i Ehter, Tebriz 1380 (M. 2001).
PAYEGZÂR, Nesir, Ball› Bayat›lar, Feru¤-›
Azadî Neflriyat›, Tabistan 2000.
SA’Î, Âfl›k Hüseyin, Âfl›k Dastanlar›, Zerka-
lem Neflriyat›, Tebriz 1380 (M. 2001).
SAKAO⁄LU, Saim, Dede Korkut Kitab›, ‹nce-
lemeler-Derlemeler-Aktarmalar, Cilt I-II, Selçuk
Üniversitesi Yay., Konya-1998.
VAH‹D, H. Fazlullahî, Azerbaycan Muas›r
Âfl›klar›, Müessese-i ‹ntiflarat-› Yârân, Tebriz 1990.
V‹LÂYET‹, Eli Ekber, fiah ‹smay›l Sefevî
Dövründe ‹ran’›n Haricî Elâgeler Tarihi, El Hüda
Neflriyat›., Tahran 1998.
ZEHTABÎ, Mahmut Taki, ‹ran Türkleri’nin
Eski Tarii (iki cilt), Tebriz-1378 (M. 2000).
2. Makaleler
KAFKASYALI, Ali, “Farkl› Bir Âfl›k Tipi Ola-
rak Ç›ld›rl› Âfl›k fienlik”, Türk Yurdu, fiubat, 1999.
KAFKASYALI, Ali, “XIX ve XX. Yüzy›l Siyasî
ve Sosyal Olaylar›n›n Güney Azerbaycan Edebiyat›-
na Yans›mas›”, VII. Milletler Aras› Türkoloji Kong-
resi (08-12 kas›m 1999) Bildiri.
126
KÖPRÜLÜ, M. Fuad, “Azerî” ‹slâm Ansiklo-
pedisi, M.E.B. Yay., c. II, s. 118-151., ‹stanbul 1979.
MERÇ‹L, Erdo¤an, “Zencan”, ‹slâm Ansiklo-
pedisi, Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Yay., Millî E¤i-
tim Bas›mevi, ‹stanbul, 1986, C. 13, s. 522-525.
M‹NORSKY, Viladimir, “Sulduz”, ‹slâm An-
siklopedisi, M.E.B. Devlet Kitaplar›, Millî E¤itim
Bas›mevi, C. 11, s. 33-35, ‹stanbul 1979.
M‹NORSKY, Viladimir, “Sultânîye”, ‹slâm An-
siklopedisi, M.E.B. Devlet Kitaplar›, Millî E¤itim
Bas›mevi,, C. 11, s. 33-35, ‹stanbul 1979.
M‹NORSKY, Vladimir, “Nahcivan”, ‹slâm An-
siklopedisi, M.E.B. Yay., c. IX, s. 14, ‹stanbul 1964.
O⁄UZ, M. Öcal, “Azerbaycan ve Türkiye Sa-
has›nda Afl›k Edebiyat›n›n XVI Yüzy›l›”, ‹pek Yolu
Uluslar Aras› Halk Edebiyat› Sempozyumu, 1-7
Temmuz 1993, Kültür Bakanl›¤› HAGEM yay›n›,
Ankara 1995.
O⁄UZ, M. Öcal, “Azerbaycan ve Türkiye Sa-
has›nda Âfl›k Edebiyat›n›n XVII. Yüzy›l›”, V. Millet-
leraras› Folklor Kongresi, Halk Edebiyat› cildi, Kül-
tür Bakanl›¤› HAGEM Yay›n›, Ankara 1996.
SARRAF‹, Ali R›za, “‹ran Türkleri’nin Dili ve
Türk Folklorunun Araflt›r›lmas›ndaki Sorunlar”,
Uluslar Aras› Türk Dünyas› Halk Edebiyat› Kurul-
tay›, 26-28 May›s 2000-‹çel.
TOGAN, A. Zeki Velidi, “Azerbaycan”, ‹slâm
Ansiklopedisi, M.E.B. Yay., c. II, s. 91-118., ‹stanbul,
1979.
TÜRKMEN, Fikret, “Azerbaycan’da Halk Hi-
kâyeleri Çal›flmalar› Hakk›nda Notlar”, Türk Kültü-
rü, s.128, 1973.
YILDIRIM, Dursun, “Azerbaycan Âfl›k fiâirle-
ri ve fiiirlerinden Örnekler”, H.Ü. Edebiyat Fakülte-
si Dergisi, 1984, s. 13-27.
B. Sözlü Kaynaklar
Âfl›k Cengiz Mehdipur, fiubat 2004, Tebriz,
‹ran.
Âfl›k Gafar ‹brahimî, Temmuz 2001- fiubat
2004, Tebriz, ‹ran.
Âfl›k Gülab Ali Davudbegi (Davudî), fiubat
2004, Hürremdere, ‹ran.
Âfl›k Hasan ‹skenderî, fiubat 2004, Tebriz,
‹ran.
Âfl›k ‹smail Gamberî, Mart 2000-fiubat 2004,
Tebriz, ‹ran.
Âfl›k Menaf Renciberi, Hoy, fiubat 2004, ‹ran.
Âfl›k Muhammet Ali Mahmudî (El Âfl›¤›), fiu-
bat 2004, Na¤adey, ‹ran.
Âfl›k Muhammet Hüseyin Dehgan, fiubat
2004, Urmiye, ‹ran.
Âfl›k Yedulla fiekibî, fiubat 2004, Tebriz, ‹ran.
Dr. Hüseyin Feyzullahî Vehid, Mart 2000-fiu-
bat 2004, Tebriz, ‹ran.
Gazeteci -Yazar Ali Halhalî, Na¤adey, fiubat
2004, ‹ran.
Gazeteci-Yazar Menuçehr ‹slâm Azizî, Tem-
muz 2001, Tebriz, ‹ran.
Said Amir Dadber, fiubat 2004, Tebriz, ‹ran.
fiair Yazar Yahya fieyda, Mart 2000, Tebriz,
‹ran.
fiair-Yazar ‹smail Behramî, fiubat 2004, Na-
¤adey, ‹ran.
http://www.millifolklor.com
 KIZILCAHAMAM YÖRES‹ DÜ⁄ÜN GELENEKLER‹ VE
KINA TÜRKÜLER‹

The Wedding Ceremony Traditions and Henna Songs in K›z›lcahamam

Region of Ankara.

Yrd. Doç. Dr. Mehmet AKPINAR*

ÖZET
Bu çal›flmada, bugün büyük de¤iflikliklere u¤ram›fl ve gün geçtikçe de pek ço¤u kaybolmaya yüz tut-
mufl olan eski dü¤ün ve k›na gecelerinin, bu gecelerde oynanan oyunlar›n ve söylenen türkülerin k›sacas›
K›z›lcahamam yöresi folklorunun incelenmesine çal›fl›lm›flt›r. Ayr›ca k›na gecelerinde damat ve gelinin eline
k›na yak›l›rken söylenen türküler, yöresel söylenifl biçimleri ile notaya al›nm›flt›r.
Anahtar Kelimeler
Gelenek, dü¤ün, niflan, k›na, k›na türküsü
ABSTRACT
In this study, gradually changing and dying out old time wedding and henna night rituals, the dances
performed and the songs sung those nights, briefly, the folklore of K›z›lcahamam region, have been studied.
The songs sung while henna (solution) is being applied on the palms of the bride, and the bridegroom are
written into notes as sung locally.
Key Words
Tradition, wedding, engagement, henna, henna song

K›z›lcahamam Yöresi Dü¤ün ne ve baba ilk önce çocuklar›na kendisi-

Gelenekleri
Ülke genelinde oldu¤u gibi burada
da dü¤ünler gelenek ve görenekler çer-
çevesinde yerel türküler, oyunlar, k›ya-
fetler ve törenler eflli¤inde yap›lmakta-
d›r. Daha önceleri genellikle sonbahar
aylar›nda yap›lan dü¤ünler, günümüzde
ailelerin müsait oldu¤u herhangi bir ay-
da yap›labilmektedir. Gün olarak ise ge-
nellikle cuma ve cumartesi akflamlar›
k›na geceleri, cumartesi veya pazar gü-
nü ise dü¤ün törenleri gerçeklefltiril-
mektedir.
Yörede dü¤ünler üç aflamada ger-
çeklefltirilmektedir.
1- K›z isteme, Söz kesme,Yüzük
takma, Niflan
Çocu¤unu evlendirmek isteyen an-
* Gazi Üniversitesi Gazi E¤itim Fakültesi Ö¤retim Üyesi
nin evlenmek istedi¤i bir k›z olup olma-
d›¤›n› sorarlar, varsa k›z› isteme haz›r-
l›klar› bafllar, e¤er çocuklar›n›n istedi¤i
birisi yoksa anne ve baba kendileri, efl
dost yard›m›yla çocuklar›na bir k›z ara-
maya bafllarlar. ‹stenilecek k›zda, güzel-
lik, uzun boyluluk, dürüstlük ve becerik-
lilik gibi flartlar aran›r.
‹stenilecek k›z belirlendikten sonra
k›za talip olan aile önce mahallenin veya
köyün ileri gelen yafll›lar›na ya da k›z
taraf›n›n yak›nlar›na durumu açar, on-
lar›n fikirlerini al›r. K›za talip olan aile
k›z›n verilip verilmeyece¤ini önceden
bildi¤inden, o¤lan evi erkekleri hat›r›
say›l›r birkaç mahalleli veya komfluyla
tatl› alarak k›z evine akflamdan sonra
giderler. Buna “Dünürcülük” denir

http://www.millifolklor.com 127
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
(Üzmez, 1998). Biraz oturulup hal - ha-
t›r sorulduktan sonra dünürcüler ara-
s›nda en tecrübeli ve yafll› olan› konuyu
k›z ailesine açar. E¤er k›z›n ailesi olum-
lu cevap verirse flerbetler içilir, tatl›lar
yenir ve böylece kesin söz al›nm›fl olur.
Buna da “Söz kesme” denir. fiayet k›z
taraf›n›n cevab› olumsuz ise flerbet ik-
ram edilmez ve getirilen tatl› iade edilir.
Belirlenen ileri bir tarihte iki aile
aras›nda düzenlenecek bir törenle o¤lan-
la k›z›n yüzükleri tak›l›r. Yüzükler tak›l-
d›ktan sonra o¤lanla k›z›n niflanland›k-
lar› çevreye duyurulmufl olur. Daha son-
ra iki aile aras›nda düzenlenecek olan
niflan töreninin belirlenmesi için uygun
olan bir tarih seçilerek niflan merasimi-
nin haz›rl›klar› bafllar.
Niflan töreni gelin ve damat adayla-
r›n›n anne, babalar›, akrabalar› ve tan›-
d›klar› aras›nda yap›l›r. Davetliler töre-
ne hediyeleri ile birlikte gelirler. Getiri-
len bu hediyeler törenin ortas›nda, daha
önceden belirlenen birisi taraf›ndan ora-
da bulunanlara duyurulur. Bu gelene¤e
K›z›lcahamam yöresinde “Artma” (Ta-
k›) merasimi denilmektedir (Akp›nar,
1989).
2- K›na gecesi
K›z ve o¤lan taraf› bütün haz›rl›k-
lar› tamamlad›ktan sonra dü¤ün için bir
tarih belirlerler. Daha önceki y›llarda
dü¤üne ça¤r›lacak olanlar “Okuyucu”
denen kimse taraf›ndan, kendilerine bir
miktar fleker ve kuru üzüm da¤›t›lmak
suretiyle davet edilirlerdi. Günümüzde
bu gelenek yerini dü¤ün kartlar›na ve
telefona b›rakm›flt›r.
Dü¤ünler genellikle davul –zurna,
köçek veya sazlarla yap›l›r. Köylerdeki
dü¤ünlerde çalg›c›lar dü¤ün günü ö¤le
vaktinden itibaren çalmaya bafllarlar ve
bunlar›n sesini duyan davetliler akflama
128
do¤ru dü¤ün meydan›na toplan›rlar. Dü-
¤ün evinin belli olmas› için damat evinin
önüne bir Türk bayra¤› as›l›r ve evlerin
önü ›fl›kland›r›l›r. K›z ve o¤lan evinde
akflam ayr› ayr› yap›lan bu e¤lenceye
“K›na Gecesi” ad› verilir. K›na gecesi
gelen davetlilere akflam yeme¤i verilme-
siyle bafllar. Davetliler yemeklerini ye-
dikten sonra, “Sinsin” ad› verilen oyun
oynanmak ve damat’a k›na yak›lmak
üzere, genifl bir alana atefl yak›l›r. Da-
mat yak›lan meflaleler ve k›na türküsü
“Sabah Oldu” eflli¤inde bu alana getiri-
lir. Burada damat’a köyün veya mahal-
lenin muhtar› yada imam› taraf›ndan
k›na yak›l›r ve dua edilir. Daha sonra
çal›nan davul- zurna veya ba¤laman›n
eflli¤inde yöresel oyunlar ve sinsin oyna-
n›r.
Sinsin; k›na gecelerinin vazgeçil-
mez bir oyunudur. K›z›lcahamam’da en
fazla oynanan bu oyunun ilçemize Orta
Asya’dan gelen Türklerin b›rakt›¤› izler-
den oldu¤u veya fiamanizm’ in kal›nt›la-
r›ndan birisi olarak nitelenmekle birlik-
te esas›n›n nereye dayand›¤› pek bilin-
memektedir. Bununla birlikte dü¤ünler-
de sürekli oynan›r, yi¤itlik, cesaret ve
çevikli¤i ortaya koyan bir oyundur (Üz-
mez, 1998).
Sinsin’in oynanma flekli k›saca flu
flekildedir
Sinsin yak›lan atefl etraf›nda “Kö-
ro¤lu” isimli halk türküsü eflli¤inde ve
daha çok orta yafltaki kifliler taraf›ndan
bireysel olarak oynan›r. Önce meydana
yi¤itli¤ini, cesaretini belirterek sa¤ eli
havada, sol eli arkas›nda sekerek üç
dört ad›m ileri, iki ad›m geri gelmek
üzere, çalan müzi¤in ritmine uygun ola-
rak hareket eden ve ateflin etraf›nda so-
la do¤ru dönen biri ç›kar. Bu oyuncunun
atefl etraf›nda en az bir tur dönmesi ge-
http://www.millifolklor.com

rekir. Yine ayn› biçimde cesaret, yi¤itlik
ve çeviklik gösteren baflka birisi, orta da
dönen kiflinin kendisini göremeyece¤i
flekilde haz›rlan›r ve yanan ateflin üze-
rinden atlay›p, oynayan›n karfl›s›ndan
gelerek, onu meydandan kovalar ve ya-
kalayabilirse arkas›ndan elinin iç k›sm›
ile s›rt›na vurur. Bu arada ortada dönen
birisi güveyin (damat) karfl›s›na gelerek
onu tahrik edip oynamaya davet eder.
E¤er güvey ç›kmazsa s›rt›na vurarak
zorla ç›kar›rlar. Ortada dönen oyuncu-
nun arka taraf›ndan oyuna girip haberi
yokken vurmak, kaçarken arkas›ndan
tekme savurmak ay›p say›l›r ve yapan-
lar k›nan›r (Eker, 2000).
Bu flekilde sinsin oynan›p bitirildik-
ten sonra yine çal›nan çalg› eflli¤inde
Misket ve Hüdayda gibi yöresel oyunlar
oynan›r. Usan›ncaya kadar oynand›ktan
sonra erkekler e¤lenceye devam etmek
üzere daha önceden belirledikleri bir eve
giderler. Köylerde ise e¤lence genellikle
köy odas›nda devem eder ve gecenin
ilerleyen dakikalar›na kadar devam
eder.
Erkekler oda ve evlerde e¤lenceleri-
ne bu flekilde devam ederken, kad›nlar
da k›z evinde toplan›r. Büyük küçük her
yafltan kad›n›n bulundu¤u bu toplant›,
e¤lenceli olmas›na ra¤men biraz buruk-
ça ve dramatik geçer. Gelin k›z›n, anas›-
n›n evinde geçirece¤i bu son gece, gözya-
fl› ile e¤lencenin birbirine kar›flt›¤›, türlü
duygular›n harman oldu¤u bir atmosfer-
de yaflan›r.
Gelin bindall›s›n› giymifl olarak or-
taya getirilip bir sandalyeye oturtulur.
Sonra da genelde bu tür e¤lencelerde a¤-
z› laf yapan, türkü, mani söyleyen bir
kad›n k›na merasimini bafllat›r.
“Bismillah deyin k›naya,
Ça¤›r›n gelsin anaya,
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Vurun k›z›n k›nas›n›,
A¤lat›n anas›n›.” Dörtlü¤ünü söy-
leyerek, k›z anas›n› da oraya getirirler.
Bak›r bir tepsi içinde kar›lan k›na,
bafl› bozulmam›fl (dul olmayan) bir ka-
d›n veya bekar bir k›z taraf›ndan gelinin
eline ve aya¤›na yak›l›r. Hem ele hem de
aya¤a önceleri gümüfl para konmakta
iken flimdilerde çeyrek alt›n konulmak-
tad›r. Bu s›rada k›nada bulunanlar “Afl
gel garip anam afl gel” adl› k›na tür-
küsünü söylerler. Bu an anne için daya-
n›lmayacak bir and›r ve anne ile bera-
ber, ortam›n ve türkünün hüzünlü hava-
s› herkesi a¤lat›r. Eline k›na yak›lan ge-
lin bir iki sefer oynat›ld›ktan sonra yeri-
ne yat›r›larak dinlenmesi sa¤lan›r
(Eker, 2000).
O gece gelinin yak›n arkadafllar›
kendisini yaln›z b›rakmazlar ve sabaha
kadar k›z evinde kal›rlar. Sabah erken-
den kalkarak k›z›n çeyizini evin önüne
düzenli ve görünüfllü bir biçimde asar-
lar.
3- Hak (Gelin) Alma
Damat evi sabah oldu¤unda kendi
dü¤ün konuklar›n› alarak onlarla birlik-
te gelin almaya giderler. Gelin almaya
gelenlere “Hakç›lar” denir. Orada ye-
mekler yenilir, e¤lenceler yap›l›r ve
oyunlar oynan›r. Zaman ilerleyip gelin
evden ayr›l›rken, varsa o¤lan kardefli,
yoksa yak›nlar›ndan birisi k›rm›z› kur-
dele veya kufla¤› gelinin beline ba¤lar.
Sonra gelin ana, baba, kardefl ve akra-
balar› ile vedalafl›r. Bu arada yine geli-
nin erkek kardefli veya yak›n akrabala-
r›nda birisi kap›y› kilitler ve gelenek ol-
du¤u üzere damat’ ›n babas›ndan kap›
paras› ad› alt›nda bir miktar para al›r.
Daha sonra gelin hakç›lar taraf›ndan
koluna girilerek evden d›flar› ç›kar›l›r ve
gelin arabas›na bindirilir. Gelinin anas›
129
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
arkas›ndan (yolu su gibi aç›k olsun anla-
m›nda) içi su dolu bir testiyi yere at›p
k›rar. Gelin arabas›n›n önünü kesenlere
zarflar içinde paralar verilir ve biraz ge-
zildikten sonra gelin evine gelinir. Bura-
da pencere veya balkondan “bolluk, be-
reket, flans ve a¤›z tatl›l›¤›” olmas› ama-
c›yla kaynana taraf›ndan gelin arabas›-
n›n üzerine bozuk para, yemifl ve dar›
serpilir. Sonra bütün kötü huylar› d›fla-
r›da b›rakmas› inanc› ile bir testi k›r›l›r.
Gelin arabadan inmeden önce ( erkek ço-
cuk do¤urmas› dile¤i olarak ) eline bir
erkek bebek verilir ve araban›n bir kap›-
s›ndan al›n›p öbür kap›s›ndan verilmek
üzere ayn› olay üç defa tekrarlan›r. Son-
ra gelin elinden tutularak arabadan in-
dirilir ve odas›na ç›kart›l›rken kendisine
verilen bal, ya¤ ve mayay› kap›ya sürer.
Bal›n anlam›; “iyi huylu, iyi geçimli olup
tatl› konuflmas› ve iliflkilerini tatl› gö-
türmesi”, ya¤›n anlam›; “ya¤ nas›l ka-
yarsa, her ifli de böyle kolay ve çabuk ol-
sun”, mayam›n anlam› ise; “çok çocuk
do¤ursun, eve bereket getirsin, biri bin
yaps›n” demektir.(Eker,2000).
Gelin eve girip davetliler dü¤ün
evinden ayr›ld›ktan sonra, damat ve
onun yak›n arkadafllar›ndan oluflan bir
gurup genç k›z taraf›na giderler. Burada
gelenlere k›z evi taraf›ndan çeflitli hedi-
yeler verilir. Damat’ a ise daha güzel ve
özel bir hediye sunulur. Bu hediye genel-
likle bir hal› olur.
Akflam olunca damat evinde yeni
bir tören bafllar. Bu törene yak›n akra-
balar ve yörenin imam› kat›l›r. Akflam
yeme¤inden sonra imam taraf›ndan dini
nikâh k›y›l›r ve dua edilerek genç çiftle-
re mutluluklar dilenir (Akp›nar,1989).
Ertesi gün ö¤leden sonra “Duvak”
denilen bir merasim yap›l›r. Burada ge-
linin çeyizi akrabalara, komflulara ve ta-
130
n›d›klara gösterilmek üzere sergilenir.
Yemekler yenilir, oyunlar oynan›r ve
böylece duvak merasimi de tamamlan-
m›fl olur.
Birkaç gün sonra ise; gelin ve da-
mat yak›n akrabalar›na hediyeler da¤›t-
maya bafllar. Bunun yöre ve çevredeki
ismi ise “Dürü” da¤›t›m›d›r. Kendisine
dürü getirilen ev sahipleri onlara hedi-
yelerinin karfl›l›¤› olarak bir miktar pa-
ra verirler. Fakat bu paray› verirken
aç›ktan vermezler, nezaket gere¤i damat
veya gelinin cebine koyarlar.
Dürü da¤›t›m ifli bittikten sonra,
böylece dü¤ün merasiminin son halkas›
da ba¤lanm›fl olur.
K›z›lcahamam Yöresi K›na
Türküleri
K›z›lcahamam yöresinde halk müzi-
¤i oldukça yayg›n olup, genellikle ba¤la-
ma ile çal›n›p söylenir. Burada yap›lan
k›na gecelerinde halk müzi¤inin çok çe-
flitli örneklerini görebilmek mümkün-
dür. Ancak en yayg›n olanlar› “sabah ol-
du, mefleler güvermifl, alt›n tas içinde
hay anam k›nam ezdiler, çay›ra da vur-
dum kazmay›, misket, hüdayda, at›m
kara, mor koyun, yand›m fleker o¤lan,
çiçek da¤›, sar› y›ld›z isimli türkülerdir.
“Sabah oldu” damat’ ›n eline k›na yak›-
l›rken, “alt›n tas içinde hay anam k›nam
ezdiler” ise gelin’ in eline k›na yak›l›r-
ken söylenen k›na türküsüdür. Sabah ol-
du isimli türkü TRT repertuar›nda yer
almaktad›r. Ancak bu türkü incelendi-
¤inde K›z›lcahamam yöresinde bugün
çok farkl› olarak çal›n›p söylendi¤i ve se-
yir ve makam olarak da farkl›l›klar ol-
du¤u görülmektedir. Bundan dolay› bu
türkü yöresel çal›n›fl ve söylenifl biçimiy-
le tekrar notaya al›nm›fl ve makalede bu
flekliyle yer alm›flt›r.
http://www.millifolklor.com
 Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68

http://www.millifolklor.com 131
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68

132 http://www.millifolklor.com

KINA TÜRKÜSÜ
(Sabah Oldu Sabah Oldu)
Sabah›n seher vaktinde
Üç güzel suya gider
‹kisi suyu doldurur
Biri bana naz eder
Tan sesine tan sesine
Uyand›m yar sesine
Oyar keklik bende flahin
Konayd›m ensesine
Eflme p›nar eflme p›nar
Derdimi deflme p›nar
Hep güzeller suya gider
Bensiz konuflma p›nar
Ey su yolu ey su yolu
Bofl gider gelir dolu
Desti kulpun k›r›l›versin
A¤r›d› yarin kolu
Erken oluyor erken
A¤lama anam ben giderken
Nas›l a¤lamay›m hay anam
Ata binip giderken
Sabah›n erken vaktinde
Avlumuza doldular
Avlumuzun kap›s›n›
Yoluk yoluk yoldular
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
KINA TÜRKÜSÜ
( Alt›n Tas ‹çinde Hay Anam K›nam Ezdiler)
Deperim deperim hay anam depe delinmez
Dönerim bakar›m hay anam s›la görünmez
El o¤lu de¤il mi hay anam kahr› çekilmez
Afl gel garip anam sen gel ben varamad›m
Yolumda bir soysuza düfltü hal soramad›m
Yeflil çam dibinde hay anam dü¤ünüm olsun
Anam var amma da hay anam babam kim olsun
Babam›n yerine hay anam flu adam dursun
Afl gel garip anam sen gel ben varamad›m
Yolumda bir soysuza düfltü hal soramad›m
Anam giderken hay anam batt› bir diken
Kör olsun dikeni hay anam yollara döken
Ayr›l›k de¤il mi hay anam belimi büken
Afl gel garip anam afl gel el oldum gayr›
Ellerin köyünde hay anam deli oldum gayr›
Gardafllar›m gelmifl hay anam a¤layamad›m
‹nip atlar›n› hay anam ba¤layamad›m
El o¤lu de¤il mi hay anam söyleyemedim
Afl gel garip anam sen gel uykum gelmiyor
Esende rüzgarlardan hay anam kokun geliyor
Oraklar verinde hay anam otlar biçeyim
Anama babama hay anam yollar açay›m
El o¤lu duymadan hay anam sakl› kaçay›m
Afl gel garip anam sen gel ben varamad›m
Yolumda bir soysuza düfltü hal soramad›m
KAYNAKLAR
AKPINAR (Mehmet), 1989, K›z›lcahamam Yö-
resi Dü¤ün Gelenekleri ve Dü¤ün Türküleri, Yay›m-
lanmam›fl Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Gazi e¤i-
tim Fakültesi Müzik E¤itimi Bölümü, s.11, Ankara.
ALTINOK (Muammer), Yöremizden Sesler 1,
Alpdo¤an Plakç›l›k, K›z›lcahamam.
EKER (Muzaffer), 2000, Yabanâbad 2000, K›-
z›lcahamam Belediyesi Kültür Yay›nlar› Dizisi No:
3, s. 158.
KOÇY‹⁄‹T (Selâhattin), 1970, Her Yönüyle
K›z›lcahamam Fon Matbaas›, Ankara.
ÜZMEZ (Veysel), 1998, fiifal› Sular Diyar› K›-
z›lcahamam, Afl›k Ofset, s. 120, Ankara.
133
 KUTADGU B‹L‹G’DE AT KÜLTÜRÜ

The Horse Culture in the Book of “Kutadgu Bilig.”

Yrd. Doç. Dr. Salih DEM‹RB‹LEK*

ÖZET
Türklerin Ortaasyadaki yaflant›lar›n›n her safhas›nda at önemli bir konuma sahipti. Bu yüzden olsa
gerek meydana getirdikleri kültüre bile atl› göçebe kültürü denilmifltir. Bu önemi tarihi metinlerde kan›tla-
maktad›r.
Ortaasyada yerleflik ilk müslüman Türk devleti olan Karahanl›lar döneminden kalma iki temel eseri-
mizden Kutadgu Bilig ve Divan-› Lugat’i-t Türk ayn› devlet s›n›rlar› içerisinde yaz›lm›fl olsalar bile biri atl›
göçebe Türk oymaklar› aras›nda di¤eri ise yerleflik hayata geçmifl olan Türkler aras›nda kaleme al›nm›flt›.
Her iki eserde de at›n önemli bir yer tuttu¤unu görüyoruz. Sadece atl› göçebe kültürünü yaflayan Türkler
de¤il, zamanla yerleflik kültüre geçen Türkler de ata sevgi ve sayg› beslemeye devam etmifllerdir. Bu da bu
devirlerde ister atl› göçebe kültür dairesinde olsun ister yerleflik hayat dairesinde olsun bütün Türklük ya-
flant›s›nda at›n halen önemini korudu¤unu göstermektedir.
Anahtar Kelimeler
Kutadgu Bilig, At, Türk kültürü.
ABSTRACT
Horse had important place in every phase of Turks’life in Middle Asia. So the culture they created is
called horsed nomad culture. The importance of horse is also proved in historical texts. Not only the Turks li-
ved horsed nomad culture but also the Turks passed to settled culture had love and respect to horse.
Even if Kutadgu Bilig and Divanu Lugat!i-t Türk which are the main works came from the period of
Karahanl›lar that is the first Muslim Turkish state in Middle Asia, were written in the frontier of the same
country, one was written among the Turkish clans living horsed nomad culture and the other was written
among the settled cultured Turks. But horse has an important place in the both work. This proves that all
Turks lived horsed nomad culture or settled culture, gived importance to horse in this period.
Key Words
Kutadgu Bilig, horse, Turkish culture.

At, Türkün kanad›d›r.

(Kaflgarl› Mahmud)

Türklerin islamiyet öncesi meydana ç›kartacak kadar yer edinmifltir. Türkler-

getirdi¤i bozk›r kültürü atl› göçebe kültü-
rü olarak da isimlendirilmektedir. Türk-
ler taraf›ndan at›n gerek ilk ehlillefltiril-
mesi gerekse de buna parelel olarak
üzenginin bulunuflu insanl›k kültürüne
bir katk› olarak görülmektedir. Türklerin
bozk›r yaflant›lar›n› yerinde gören yaban-
c› seyyahlar Türklerin yaflant›lar›n›
“Türkler at üzerinde do¤ar, at üzerinde
yaflar ve at üzerinde ölürler.” fleklinde ve-
ciz bir ifade ile tan›mlay›p fazla izaha ge-
rek duymam›fllard›r.
At, eski Türk yaflant›s›nda Kaflgarl›
Mahmud’un yukar›daki ifadelerini hakl›
* Ondokuz May›s Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Ö¤retim Üyesi
den kalma en eski metinlerde de atdan
sevgi ve sayg›yla bahsedildi¤ini görürüz.
Orhun abidelerinde insan adlar› nas›l ad-
lar› ve rütbeleri ile zikr edilmiflse, atlar
da donlar› ve görünümleri ile zikredil-
mektedir: Örnek olarak: “Eng ilki Tad›-
k›ng Çor›ng boz (at›¤ binip te¤di. Ol
at anta) ölti. Ekinti Iflbara Yamtar
boz at›¤ binip te¤di. Ol at anta ölti.
Üçünç Ye¤en Sili¤ Be¤ing kedimli¤
toru¤ at binip te¤di. Ol at anta öl-
ti.....”. “(Kül Tigin) ilk önce Tad›k Çor’un
boz at›na binip hücum etti. O at orada öl-
dü. ‹kinci olarak Iflbara Yamtar’›n boz

134 http://www.millifolklor.com

at›na binip hücum etti. O at (da) orada
öldü. Üçüncü olarak Yi¤en Sili¤ Bey’in gi-
yimli doru at›na binip hücum etti. O at
(da) orada öldü.” (Tekin 1995: 46) Kül Ti-
gin’in O¤uzlara karfl› yapt›¤› iki ayr› sa-
vafl›n birinde Az ya¤›z (Az ya¤›z) at›n› di-
¤erinde ise ö¤süz ak›n ( öksüz k›r) at›n›
kullanm›flt›r.
O¤uz Ka¤an destan›nda da at›n yu-
kar›daki benzer kullan›mlar›na rastl›yo-
ruz: Burada O¤uz Ka¤an’›n çok sevdi¤i
at›n›n kaybolmas› ve beylerinden birinin
at› bulmas› anlat›lmaktad›r. At›na tekrar
kavuflan O¤uz Ka¤an Bey’e hem ad hem
de pek çok ihsanlar ba¤›fllam›flt›r.“O¤uz
Ka¤an her zaman bir alaca ata binerdi. O
bu at› pek çok severdi.Yolda bu at gözden
kaybolup kaçt›. Burada büyük bir da¤
vard›. Üstünde don ve buz vard›. Onun
bafl› so¤uktan ap ak idi. Onun için ad›
Buz Da¤ idi. O¤uz Ka¤an’›n at› bu Buz
Da¤’›n içine kaçt›, gitti. O¤uz Ka¤an bun-
dan çok eziyet ve ›zd›rap çekti. Asker ara-
s›nda bir kahraman bey vard›. Ne tanr›-
dan ne de fleytandan korkard›. Yürüyüfle
ve so¤u¤a dayan›kl› bir erdi. O Bey da¤-
lara girdi, yürüdü. Dokuz gün sonra at›
O¤uz Ka¤an’a getirdi. Buz Da¤’da çok so-
¤uk oldu¤undan, o bey kara sar›lm›flt›,
bembeyazd›. O¤uz ka¤an sevinçle güldü
ve: Sen buradaki beylere bafl ol ve senin
ad›n ebediyen Karluk olsun dedi. Ona çok
mücevher ba¤›fllad› ve ilerledi.” (Ergin
1988: 20-21)
‹slami dönem eserlerinde her ne ka-
dar Türkler yerleflik bir hayat tarz›na
geçmifllerse de bu ayn› zaman ve ayn›
co¤rafyada bütün Türkler için geçerli ol-
mam›flt›r. ‹slamiyetten önce Ortaasyada
Budizm veya Mani dinlerini benimsemifl
Türk topluluklar› h›zla yerleflik hayata
geçerlerken, Gök tanr› yada fiaman inan-
c›n› sürdüren Türkler aras›nda ise atl›
göçebe hayat› devam etmifltir. ‹slamiye-
tin kabulunde de bu böyle olmufl, Müslü-
man olan Türkler cami, medrese kurup
yerleflik hayata geçerlerken, hemen yan›
** ‹ncelemede Arat metnini ve çevirisini kulland›k. ‹lk rakamlar KB.deki beyit numaras›n›, ikinci rakam ise
Arat metninin veya çevirisinin sayfa numaras›n› göstermektedir.
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
bafllar›nda bulunan henüz müslüman ol-
mam›fl göçebe Türk oymaklar›nda ise
atalar dini ile birlikte atl› göçebe hayat›-
n›n devam ettirildi¤ini görmekteyiz.
Ortaasyada gerek göçebe atl› kültü-
rünü devam ettiren Türkler aras›nda ol-
sun, gerek yerleflik hayata geçen Türkler
aras›nda olsun baz› de¤erlerin hiç kay-
bolmad›¤›n› görürüz. Ata duyulan sevgi
ve sayg› gibi.
Ortaasyada ilk müslüman Türk dev-
leti olan Karahanl›lar döneminde yaz›l-
m›fl iki temel esere; Kutadgu Bilig (1069)
ve Divanu Lugat’i-t Türk’e (1074) bakt›-
¤›m›zda bu gerçe¤i daha yak›ndan görü-
rüz. ‹ki eser aras›nda yaz›l›fl olarak dört
y›l gibi bir zaman fark› vard›r. Kaflgarl›
Mahmud at s›rt›nda gezebildi¤i pek çok
Türk oyma¤›n› gezerek onlar›n söz var-
l›klar›n› toplay›p eserini vücuda getirmifl-
tir. Eserinde üç yüzden fazla at ile ilgili
madde bafl› zikr edilmektedir. Yusuf Has
Hacip ise eserini Kaflgar’da yaz›p yerleflik
hayata geçen Türklerin aras›nda yaza-
rak, onlara dünyada ve ahiretde mutlu
olma yollar›n› anlatmaktad›r. Bu yüzden
eserinde at, Divan kadar yer tutmamak-
tad›r. Fakat bu, at›n yerleflik hayata ge-
çen Türklerin nazar›nda eski önemini
kaybetti¤i anlam›na gelmemelidir.
Atl› göçebe Türk oymaklar› aras›nda
derlenen sözvarl›¤›yla meydana gelen Di-
vanda at ile ilgili pek çok malzemenin
bulunmufl olmas›, yerleflik kültüre geç-
mifl Türkler aras›nda yaz›lm›fl KB.de de
at ile ilgili malzemenin ne oranda ve na-
s›l kullan›ld›¤› sorular› bizi böyle bir in-
celemeye yöneltti. KB’de at çeflitli kulla-
n›mlarla karfl›m›za ç›kmaktad›r. Öncelik-
le at›n kendisinin konu oldu¤u kullan›m-
lara bakal›m.
At ulafl›m arac›d›r:KB.de benzer
pek çok beyitte bu iflleviyle geçmektedir.
turup ç›kt› and›n sevinçlig bolup
at›n mindi keldi evinge turup (3068-315)**
“Oradan memnun ve mesrur olarak ç›kt›; bir
az sonra at›na binip, evine döndü.” (3068-226)
135
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
at›n mindi ögdülmifl evre yan›p
evinge kelip tüflti yatt› t›n›p (3835-386)
“Ögdülmifl at›na bindi; geri dönerek evine ge-
lip, indi; yat›p, bir az dinlendi.” (3835-278)
At, savafl arac›d›r: Bir savafl sah-
nesi flöyle canland›r›lmaktad›r:
at üstem yar›klar k›p k›z›l
k›z›l k›zgu engler bolur yap yafl›l ( 2385-252)
“At, koflum ve z›rhlar k›p-k›rm›z› olur; k›rm›z›
atefl gibi yanan yanaklar mosmor kesilir.” (2358-177)
Ögdülmifl kumandan›n vas›flar›n›
anlat›rken; onun savaflta dirayetini kay-
betmemesi gerekti¤ini vurgular:
yag›da yüreklik seringü kerek
yag› at kemiflse tiringü kerek ( 2285-243)
“Harpte cesur yi¤itler dayanmal›, düflman at
salarsa, hemen toplanmal›d›r” (2285-171)
O¤uz Ka¤an nas›l dostlar›n› güldü-
rüp düflman›n› a¤latm›flsa KB’de de Yu-
suf Has Hacib, gençli¤ine ac›y›p ihtiyar-
l›¤›n› söyledi¤i bölümde kardefl ve arka-
dafllar›n› memnun etti¤ini buna karfl›l›k
düflmanlar›n› haflar› tay(tosun)lar gibi
ürküttü¤ünü anlat›r.
neçe kuflka avka av›nd›m sevindim
uçar kufl teg arkun ag›mda kürettim (6536-645)
adafl koldafl›mka sevüg can tay erdim
yag›m bold› erse tosun teg suç›tt›m (6537-645)
“Nice kufl ve geyik av› ile avundum, sevindim;
uçan kufl gibi, cins atlar›(arkun) a¤›mdan kaç›r-
d›m.” (6536-469)
“Kardefl ve arkadafllar için sevgili can gibi
idim; düflman›m› ise haflar› tay(tosun) gibi s›çrat-
t›m.” (6537-469)
At vefakard›r: At›n sahibinden
sevgi bekledi¤i; bu sevgi karfl›l›¤›nda ise
nas›l vefakar oldu¤u bir atasözü içeri-
sinde dile getirilmektedir.
erig ögse elgin kör arslan tutar
at›g ögse yügrür uçar›g yeter (2401-254)
“Askeri ö¤ersen, eli ile arslan tutar; at› okflar-
san koflar ve uçan kufla yetiflir.” ( 2401-179)
At cesur bir hayvand›r: Ögdül-
mifl’in Odgurm›fl’a hizmetçilerine nas›l
muamele edece¤ini söyledi¤i bölümde
ise, kendisinin daima do¤ru ve iyi olma-
136
s›n› ister, küheylan(kevel) gibi merd
olup meydandan kaçmamas›n› ister:
isizke kat›lma selamet yor›
k›l›nç›ng köni tut kevel teg küri (4549-457)
“Kötüye kat›lma, selametle yürü, daima do¤ru
ve dürüst ol; küheylan gibi meydanda cevelan et.”
(4549-329)
At de¤erlidir: Hükümdarlar›n he-
diye olarak sunduklar› nesnelerin içeri-
sinde at da geçmektedir. Hükümdar Ög-
dülmifl’e unvan ile birlikte afla¤›dakileri
ihsan eder:
ayag birdi tamga at üstem kedüt
ag›rlad› asru tükel bold› kut (1766-193)
“Ona unvan, mühür, at-koflum ve hilat verdi;
çok itibar göstrdi, o ikbalin son derecesine vas›l ol-
du.” (1766- 135)
Bir insan›n iyi oldu¤unun anlafl›l-
mas› için yiyecek, içecek, giyecek yan›s›-
ra binecek hususunda da iyilik gelmeli-
dir.
kifli edgüsinden kelir edgülük
yigü içgü mingü tak› kedkülük ( 2439-258)
“‹yi insanlardan yiyecek, içecek, giyecek ve bi-
necek hususunda ancak iyilik gelir.” (2439-182)
‹nsan sevdi¤i at›n› kaybetmek iste-
miyorsa korumaya almal›d›r.
sevügrek at›n er kiflenlig tutar
kereklig at›n kör küdezlig tutar (315-46)
kiflenlig küremez kerekçe yor›r
tuflagl›g y›ramaz tilekçe bar›r
“‹nsan çok sevdi¤i at›n› köstekli tutar; luzum-
lu at›n› muhafaza alt›na al›r” (315-33)
“Köstekli olan kaçamaz, istenildi¤i kadar yü-
rür; buka¤›l› olan uzaklaflmaz istenilen yere kadar
gider.” (316-33)
At yetifltiricileri sayg› görmeli-
dir: Ögdülmifl Odgurm›fl’a raiyetine na-
s›l davranmas› gerekti¤ini söylerken, ra-
iyetinin içerisinde yer alan hayvan ye-
tifltiricileri koruyup kollamas›n› söyler.
Onlardan sadece fayda gelir. Bu yüzden
sayg›y› hak etmifllerdir. Bu bölümde k›-
m›z da geçmektedir.
mun›ngda basa ol bu igdiflçiler
kamug y›lk›larka bular baflç›lar (4439-446)
http://www.millifolklor.com

bütün ç›n bolurlar kat› yok büki
kiflilerke tegmez bularn›ng yüki (4440-446)
yigü kedgü mingü at adg›r sülük
bulard›n ç›kar hem yüdürgü kölük (4441-446)
k›m›z süt ya yüng yag ya yogrut kurut
yad›m ya kidiz hem erej evke tut (4442-446)
as›gl›k kifliler bolur bu kutu
bular›g yime edgü tut ay botu (4443-446)
kat›lg›l kar›lg›l yitür hem içür
könilik özeler tiriglik keçür (4444-446)
“Bundan sonra hayvan yetifltirenler gelir; hay-
van sürülerinin bafl›nda bunlar bulunur.”
“Bunlar do¤ru ve dürüst insanlard›r, hiçbir
gizli-kapakl› taraflar› yoktur ve kimseye de yük ol-
mazlar”
“Yiyece¤i, giyece¤i ve ordunun binek at (mingü
at)›, ayg›r› ile yük hayvan(kölük) lar›n› bunlar yetifl-
tirirler.”
“K›m›z, süt yahut yün, ya¤ veya yo¤urt ve pey-
nir ile evin rahat›n› temin eden yayg› veya keçe hep
bunlardan gelir.”
“Bu zümreye dahil kimseler çok faydal› insan-
lard›r; ey yavrum, bunlar ile de iyi münasebette bu-
lunmal›s›n” (4439-40-41-42-43-44 / 321)
KB.de at›n çeflitli benzetilmeler için
de kullan›ld›¤›n› görüyoruz. Bu kulla-
n›mlarda at çeflitli kavramlar› anlatabil-
mek için benzetme arac› olmaktad›r.
Bunlar:
At-zaman iliflkisi: Zaman üzerine
binilmifl bir att›r.
anas›nda togsa atansa at›
müsafir bolup mindi ödlek at› (1388-156)
“Anas›ndan do¤up, ad› verilince yolcu olarak
zamane at›na biner.” (1388-109)
At-vücûd iliflkisi: Odgurm›fl’›n
Ögdülmifl’e dünyan›n kusurlar›n› göster-
di¤i bölümde vücut haflar› bir ata benze-
tilerek, kuvvetlenmesi halinde azg›nla-
fl›p sahibini felaketlerine sürekleyece¤i
ihtar edilmektedir:
bu yavlak osugluk turur bu et öz
semiz tutsa artuk bolur bu yavuz (3599-361)
bulak semrise kör munar hem azar
idisin çalar yirke and›n tezer (3600-361)
“Bu vücut böyle kötü bir tiynettedir; onu kuv-
vetlendirirsen, daha çok kötüleflir.” (3599-262)
“Haflar› at semirirse, kudurur ve azar; sahibi-
ni yere vurur ve ondan kaçar.” (3599-262)
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
At-saadet iliflkisi: Ögdülmifl’in
hizmetlerinden memnun kalan Hüküm-
dar ona saadetler bahfl etmektedir. Ög-
dülmifl art›k saadet at›na binmifl gibidir.
ilig könglinge s›gd› erse tapug
elig birdi devlet aç›ld› kapug ( 1607-178)
negü tir eflit bu tapug k›lguç›
tapug birle devlet at›n mingüçi (1608- 178)
“Hükümdar hizmetinden memnun kald›kça,
saadet ona el verdi ve kap›lar aç›ld›” (1607-124)
“Hizmet eden ve hizmetinden dolay› saadet
at›na binen insan ne der, dinle” (1608-124)
köçüt teg bolur kut tüpi hem tözi
köngül kodkus› ol an›ng y›ld›z› (1704-187)
“Saadet asl›nda göç at›(köçüt at›) gibidir, gö-
çer gider; onu bulundu¤u yerde tutan kök, alçak gö-
nüllülüktür.” (1704-131)
At-tabut(ölüm) iliflkisi: Ay-Tol-
d›’n›n hükümdar Kün-To¤d›ya vasiyet-
name yazd›¤›n› söyledi¤i bölümde bu
dünyan›n gelip geçici oldu¤unu sarsma-
yan rahvan küheylandan (kevelden) inip
eyersiz bir a¤aca binece¤ini ihtar etmek-
tedir.
yay›lmaz yor›ga keveldin tüflüp
edersiz y›gaç mingü munglug bolup (1428-160)
“Sarsmayan, rahvan küheylan attan inip, aciz
içinde, eyersiz bir a¤aca bineceksin” (1428-112)
At-açgözlülük iliflkisi: Odgurm›fl
hükümdara ö¤üt verdi¤i bölümde hü-
kümdar›n dünya mal›n› toplamak için
açgözlülü¤üne örnek olarak zikr eder.
kevel tazi büktel tag› arkun›
akur told› tolmaz bu sukluk kan› (5369-534)
“Arap küheylan›(kevel), binek ve di¤er cins at-
lar(arkun) ile ah›rlar›n dolmufltur; fakat bu aç göz-
lülük doymak bilmez.” (5369-385)
ajun mal› tirding özüng bold› bay
kevel minding arkun yine taz› tay ( 5803-575)
“Sen dünya mal›n› toplad›n ve zenginlefltin;
her türlü arap atlar›na, cins atlara ve taylara malik
oldun.” (5803-415)
KB.de yular da çok zikr edilmekte-
dir. Dönemin bir di¤er esri olan Atebe-
tü’l-Hakay›k’da ise at ile ilgili zikr edi-
len tek nesne yulard›r:
köki körklüg erning huy› körklüg ol (317-66)
Bu körklügk›l›kka köngül örklüg ol (318-66)
“Asl› güzel olan adam›n huyu güzel olur; güzel
huylu adama gönül ba¤lan›r.” (317,318- 94).
137
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Yular at› dizginler: KB.de denile-
bilir ki at›n malzemelerinden zikr edilen
tek alet yulard›r. Yular› tutan at› istedi-
¤i gibi hareket ettirir. Yular›n at› zapt
etme özelli¤i çeflitli benzerlik ve iliflkile-
ri dile getirmede arac› olur. Yusuf Has
Hacib, Bu¤ra Han’›n medhini dile geti-
rirken ona flu flekilde seslenmektedir:
ay dünya cemali uluglukka körk
ay mülketka nur ay yay›g kutka örk (91-26)
“Ey dünyan›n süsü, ey ululu¤un ziyneti, ey
saltanat›n nuru, ey dönek huylu saadetin ba¤›n›
elinde tutan” (91-18)
Bunun d›fl›nda yular›n konu oldu¤u
kavramlar ve benzerlik yönleri flunlar-
d›r:
Yular - ak›l iliflkisi: ‹nsan›n akl›,
heva ve heveslerini engelleyen bir yular-
d›r. Ayn› düflünceler 2793. beyitte tek-
rarlanmaktad›r.
biri beg sözini kat›g tutsa berk
ikinçi havaka ukufl k›lsa örk (2504-263)
“Biri –hacib beyin sözünden kat’iyen d›flar›
ç›kmamal›; ikincisi –heva ve heveslerine akl›n› yular
yapmal›d›r.” (2504-186)
Yular-anlay›fl iliflkisi: ‹nsano¤lu-
nun de¤erinin bilgi ve ak›ldan geldi¤inin
anlat›ld›¤› bölümde anlay›fl yulara ben-
zetilmifltir.
ukufl ol burunduk an› yetse er
tilekke tegir ol tümen arzu yir (159-32)
“Anlay›fl bir yulard›r; insan onu elinden tutar-
sa, dile¤ine eriflir ve bütün arzulr›na nail olur” (159-
23)
Yular-haya iliflkisi: Yular nas›l at›
istenildi¤i gibi yönlendirirse haya da yu-
lar gibidir, insan› her iyi fleye yönlendi-
rir.
ne edgü neng ol bu uvut erke körk
kamug edgü iflke uvut bold› örk (2009-218)
“Bu haya ne kadar iyi fleydir ve insan için ne
büyük bir zinettir; haya insan› her iyi ifle sevk eden
bir vas›tad›r.” (2009-152)
KB.de bunlar›n yan›s›ra bir de at
sal- deyimi ile karfl›lafl›yoruz.
yag› at kemiflse sanga ograsa
serin arka birme saç›lsa basa (2386-252)
138
“Düflman at salar ve senin üzerine yürürse,
dayan arka verme; kendili¤inden dayan›r.” (2386-
178)
Kaflgar’da yaz›l›p Hükümdara su-
nulmufl Kutadgu Bilig’de at ile ilgili s›-
ralad›¤›m›z malzeme bize, yerleflik ha-
yata geçmifl Türklerin aras›nda da at›n
sevgi ve sayg› ile an›ld›¤›n› göstermekte-
dir. KB.de At, sadece basit bir ulafl›m ya
da savafl arac› de¤il, cesur ve vefakar
olarak tan›mlanmas›, Hükümdar›n sun-
du¤u en de¤erli hediyelerden biri olma-
s›, binecek konusunda yard›m edenlerin
ancak iyi insanlar olabilece¤i gibi ina-
n›fllar›n yan›s›ra at yetifltiricileri de at-
dan ötürü toplum içerisinde sayg› gör-
mektedirler. Bunun yan›s›ra gerek at
gerekse de malzemelerinden yular pek
çok kavramla aralar›nda çeflitli benzer-
likler kurularak hayat dersi verilmekte-
dir.
Görülüyor ki Divanü Lügati’t-Türk
gibi Kudatgu Bilig’de de at önemli bir
konuma sahiptir. ‹ncelemenin bafl›ndaki
Kaflgarl› Mahmud’a ait olan veciz ifade
bu devirde sadece atl› göçebe Türk oy-
maklar› için de¤il, yerleflik hayata geç-
mifl olan Türkler de dahil olmak üzere
bütün Türklük için geçerlidir.
KAYNAKLAR
Arat, R. Rahmeti: Kutadgu Bilig-I, Metin,
3. Bask›, TDK yay.: 458, Ankara 1991, LIX + 656 s.
————: Kutadgu Bilig- II, Çeviri, 4. Bas-
k›, TTK yay.: Ankara 1988, XXVIII + 477 s.
————: Kutadgu Bilig-III, ‹ndeks, TKAE
yay.: 47, ‹stanbul 1979, XV + 565 s.
————; Atebetü’l-Hakay›k, 2. Bask›, TDK
yay.:32, Ankara 1992.
Demirbilek, Salih; Türklerde At ve At Kül-
türü, yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi, Trakya
Üni. Sos.Bil. Ens., yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans
Tezi, XIV + 235 s. Edirne 1993.
Ergin, Muharrem; O¤uz Ka¤an Destan›
(Tercüme Metin, Sözlük), 2.Bask›, Hülbe yay., Anka-
ra 1988.
Sümer, Faruk; Türklerde Atç›l›k ve Binici-
lik-I, TDAV yay.:5, ‹stanbul 1983, VI + 120 s.
Tekin, Talat; Orhon Yaz›tlar›, Simurg yay.,
‹stanbul 1995.
http://www.millifolklor.com
 TULUM HOCA VE ED‹GE DESTANLARININ T‹P VE
VAKALAR BAKIMINDAN KARfiILAfiTIRILMASI

A Comparison between the Legend of “Tulum Hodja” and “The Epic Story
of Edige” from the Viewpoints of Figures and Events.

Yrd. Doç. Dr. Yakup SARIKAYA*

ÖZET
Türk dünyas›n›n kültür köprülerinden birini de destanlar oluflturmaktad›r. Türk destan gelene¤inde
birden fazla Türk boyu aras›nda anlat›lan destanlardan biri olan Edige destan›, K›r›m ve Kazan Tatarlar›n-
dan baflka Altay, Kazak, Nogay, Karakalpak, Baflkurt, Özbek ve Türkmenler aras›nda varyantlar›yla yafla-
maktad›r. Bu destan, Kazak ve K›r›m (Tatar) Türklerinde “Edige”, Baflkurt, Nogay ve Kazan (Tatar) Türkle-
rinde “Edigey”, Karakalpak Türklerinde de “‹dige” adlar›yla bilinmektedir. Destan›n Özbekler aras›nda “Tu-
lum Biy”, Türkmenler aras›nda da “Tulum Hoca” adlar›yla varyantlar› tespit edilmifltir.
Türkmenlerin Tulum Hoca destan› ile Nogay Türklerinin Edige destan› aras›nda büyük benzerlikler
bulunmaktad›r. Bu çal›flmada co¤rafi alan› Alt›nordu, Ulu¤ Türkistan ve Sibirya olan Edige destan›yla
Türkmenlerin Tulum Hoca destan› tip ve vakalar› bak›m›ndan karfl›laflt›r›lm›flt›r. Karfl›laflt›rmada Edige
destan› için Rüstem Sulti’nin “Edigey”, ‹.A. Belyayev’in “Skazaniya o Edige i Togtam›fle”, Aflim fieyhaliyev’in
“Nogayd›n K›rk Bat›r› Edige”, Tulum Hoca destan› için de Baba Veliyev’in “Tulum Hoca –Dessan-” adl› eser-
leri esas al›nm›flt›r. ‹ki destan karfl›laflt›r›ld›¤›nda tiplerin tamam›na yak›n›n›n baz› ses de¤ifliklikleriyle ad-
lar›n›n bile ortak oldu¤u vakalar›n ise ortak olmad›¤› ortaya ç›kmaktad›r.
Anahtar Kelimeler
Destan, Tulum Hoca, Edige, Türkmen, tip, vaka.
ABSTRACT
Epics are one of cultural bridges of Turkish world. Edige epic is one of the epics narrated in more than
a Turk communities in the Turkish epic tradition. This epic is still narrated through its variants in not only
Crimea and Qazan Tartars but also in Altay, Kazak, Nogay, Karakalpak, Bashkurt, Uzbek and Turkmen.
This epic is defined as Edige in Kazak and Crimea (Tartar) Turks, Edigey in Bashkurt, Nogay, Kazan (Tar-
tar) Turks, ‹dige in Karakalpak Turks, too. Two different variants recently of this epic have been defined
which are “Tulum Biy” in Uzbeks and “Tulum Hodja” in Turkmens.
There are great resemblances between Turkmens’ Tulum Hodja epic and Nogay Turks’ Edige epic. In
this work Edige epic, whose geographical area is consisted of Golden Horde, Grand Turkestan and Siberia is
compared with Tulum Hodja epic of Turkmens through the figures and events. The comparison is based on
such works: Rustem Sulti’s “Edigey”, ‹.A. Belyayev’s “Skazaniya o Edige i Togtamifle” and Ashim Sheyhali-
yev’s “Nogaydin Kirk Batiri” for Edige epic, Baba Veliyev’s “Tulum Hoca -Dessan-” for Tulum Hodja epic, too.
When compared these two epics it is realized that almost figures are the same even their names with phone-
tical variations, but events are totaly different.
Key Words
Epic, Tulum Hodja, Edige, Turkmen, figure, event.

Sözlü gelenek edebiyat›n›n tür ola-
rak zenginli¤i Türkmen kültürünün
önemli bir özelli¤idir. Türkmenlerin ya-
z›l› gelenek edebiyatlar›n› geç tarihlerde
oluflturmalar› (18. yüzy›l), sözlü gelene-
¤in canl› bir flekilde günümüzde bile de-
vam etmesini sa¤lam›flt›r.
Sözlü gelene¤in türlerinden biri
olan destanlar, Türkmen halk› aras›nda
büyük bir ilgi görmüfltür. Türkmenler

* K›r›kkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Ö¤retim Üyesi

http://www.millifolklor.com 139
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
iki telli bir saz olan “dutar”lar› eflli¤inde
destanlar› bafl›ndan sonuna kadar söyle-
yebilen kiflilere “bahfl›” demektedirler.
“Türk Dünyas› Destanlar›n›n Tespi-
ti, Türkiye Türkçesine Aktar›lmas› ve
Yay›mlanmas› Projesi”ne göre Türkmen
destanlar› flunlard›r: Asl›-Kerem, Gev-
her K›z-fiiral› Bey, Göro¤lu, Gül-Bilbil,
Gül-Senuber, Hurlika-Hemra, Leyla-
Mecnun, Melike Dilaram, Necepo¤lan,
Ray Çini, fiasenem-Garip, Sayat-Hemra,
Seypelmelik-Medhelcemal, Tahir-Zühre,
Yusuf-Ahmet, Yusuf-Zeliha (http://borno-
va.ege.edu.tr/ ~tdae/projeler.html).
Türkmen destanlar› tema ve muhte-
viyat›na göre çeflitli gruplara ayr›lmak-
tad›rlar. “Göro¤l›”, “Yusup-Ahmet”, “Al›
Be¤-Bal› Be¤”, “Dövletyar” destanlar›,
kahramanl›k destanlar› olarak de¤erlen-
dirilmektedir. “Necebo¤lan” bahfl›lar›n
hayat›n› dile getiren destan, “Leyli-Mec-
nun”, “Zöhre-Tahir”, “fiasenem-Garip” gi-
bi destanlar aflk (lirik) destanlar›, “Gül-
bilbil”, “Gül-Senuber” gibi eserler ola¤a-
nüstü (fantastik) destanlar olarak nite-
lendirilmektedir (Ǜnar 1997: 85).
Türkmen halk edebiyat›nda bu des-
tanlar›n yan›nda Türk edebiyat›nda en
çok tan›nan flairlerden Karaco¤lan’a ait
bir destan da bulunmaktad›r (Baflgöz
1979; Günay 1994; Ç›nar 1997: 105-
132’den).
Ancak Türkmenlerin “Tulum Hoca”
destan› hakk›nda kaynaklarda fazla bil-
gi verilmemektedir. Çünkü destan Türk-
menistan’da da henüz yeni bas›lm›flt›r.
Türkmen araflt›rmac› Baba Veliyev, des-
tan› kiril harfleriyle “Tulum Hoca” ad›y-
la 1993 y›l›nda yay›mlam›flt›r. Ayn› arafl-
t›rmac›, 1987 y›l›nda “Türkmenistan
‹limler Akademisinin Haberleri” isimli
derginin Haziran say›s›nda bu destan›
tan›tan bir yaz› yazm›flt›r. Destan›n Tür-
kiye’de tan›nmas› da Veliyev’in bu yaz›-
s›n›n Himmet Biray taraf›ndan Türkiye
Türkçesine aktar›l›p 1991 y›l›nda “Millî
Folklor” dergisinde yay›mlamas›yla ol-
mufltur.
140
Veliyev 1993 y›l›nda yay›mlad›¤› ki-
tapta destan›n tam metnini vermekte-
dir. Araflt›rmac› kitab›n bafl k›sm›na ön-
ceki tan›tma yaz›s›n›n biraz daha genifl-
letilmifl bir fleklini eklemifltir. Bu yaz›ya
göre destan, bir Türkmen boyu olan
Çovdurlar›n aras›ndan derlenmifltir. Bu
nedenle di¤er Türkmen boylar› aras›nda
da fazla tan›nmamaktad›r. Destan›n
Çovdur Türkmenleri aras›ndan derlen-
mifl varyantlar›, hâlen Aflkabat’ta, Türk-
menistan ‹limler Akademisi’nin Mah-
tumkulu Dil ve Edebiyat Enstitüsü’nün
Elyazmalar› Bölümü’ndeki 1991, 2215,
2047 numaral› dosyalarda muhafaza
edilmektedir.
Tulum Hoca destan›, Özkul Çoba-
no¤lu’nun “Türk Dünyas› Epik Destan
Gelene¤i” isimli kitab›nda, “Yeni Des-
tanlar” ana bafll›¤› alt›nda, kahramanl›k
destanlar›ndan biri olarak verilmifltir
(Çobano¤lu 2003: 51).
Destan›n ayr›nt›lar›na geçmeden
önce onun hikâye mi destan m› oldu¤u
konusunda da birkaç söz söylemek gere-
kecektir. Çünkü Tulum Hoca’y› 1987’de
tan›tan yaz› ve bunun Türkiye Türkçesi-
ne aktarmas›nda da görülece¤i üzere
eser ilk baflta bir halk hikâyesi olarak
takdim edilmifltir (Veliyev 1987; Veliyev
1991). Ancak Veliyev daha sonra fikrini
de¤ifltirmifl ve eseri destan olarak vas›f-
land›rm›flt›r. Destan›n kiril harfleriyle
metninin verildi¤i kitab›n ad› “Tulum
Hoca -Dessan-” fleklindedir (Veliyev
1993).
Türkmenlerin Tulum Hoca destan›,
Türk halklar› aras›nda varyantlar› ile
birlikte bilinen Edige destan›yla büyük
benzerlikler göstermektedir. Türk epik
destan gelene¤inde birden fazla Türk
boyu aras›nda anlat›lan destanlardan
biri olan Edige destan›, K›r›m ve Kazan
Tatarlar›ndan baflka Altay, Kazak, No-
gay, Karakalpak ve Baflkurtlar aras›nda
varyantlar›yla yaflamaktad›r. XIV-XV.
as›rda Alt›nordu Devleti’nde yaflanan
mücadeleleri anlatan Edige destan› ilk
http://www.millifolklor.com

olarak Çokan Velihano¤lu taraf›ndan
derlenmifltir. Bu destan›n Kazak, Tobol
ve K›r›m varyantlar› Radloff’un ünlü
Proben serisinin III., VI. ve VIII. Ciltle-
rinde yer almaktad›r (Çobano¤lu 2003:
326).
Edige destan›, destan›n kahraman›
Edige’nin mensup oldu¤u boy nedeniyle
daha çok Nogay Türklerinin bir destan›
olarak bilinmektedir. Bu destan Kazak
ve K›r›m (Tatar) Türklerinde “Edige”,
Baflkurt, Nogay ve Kazan (Tatar) Türk-
lerinde “Edigey”, Karakalpak Türklerin-
de ise “‹dige” adlar›yla bilinmektedir
(http://bornova.ege.edu.tr/~tdae/proje-
ler.html).
Türkmen araflt›rmac›s› Veliyev’in
dedi¤ine göre destan›n Özbekler aras›n-
da da bir varyant› bulunmaktad›r ve bu
varyant H. Zarifov taraf›ndan 1920’li
y›llarda Özbekler aras›ndan tespit edilip
“Tulum Biy” ad›yla Özbek Folklorunun
Hrestomatiyas›’nda neflredilmifltir (Veli-
yev 1991: 43).
Edige’nin mensup oldu¤u Nogay
Türklerinin yaz›l› bir edebiyatlar› yok-
tur, ancak çok zengin bir sözlü edebiyat-
lar›, özellikle destan kültürleri bulun-
maktad›r. K›pçak grubuna dahil olan
Nogaylar›n Mo¤ol kabilesi Mang›t-
lar’dan veya Uz ve Peçenek Türklerin-
den geldiklerine dair görüfller bulun-
maktad›r. Bu Türk toplulu¤u, Astrahan,
Kuzey Kafkasya, K›r›m, Romanya’n›n
Köstence Bölgesi ve Türkiye’de son Alt›n
Ordu hükümdar› Toktam›fl’a isyan eden
ve Cuci’nin soyundan gelen tümen ko-
mutan› Nogay’›n ad›ndan Nogay’a ba¤l›
olanlar anlam›nda kullan›lan Nogay
ad›yla tan›n›r. Türkistan’da bilhassa Bu-
hara ve Hive’de, Alt›n Ordu’da Timur’un
o¤ullar›na destek veren ve onlara baflka
boylar›n da kat›lmas›yla reisleri Edige
Mirza’n›n (Edige destan›n›n baflkahra-
man›) yönetiminde güçlenen toplulu¤a,
içlerindeki önemli boylardan birinin ad›-
na nispetle Mang›t ad› verilir. Nogaylar
için bu iki ad› bir arada Mang›t-Nogay
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
fleklinde kullanan kaynaklar da bulun-
maktad›r. (http://aduod.sitemy-
net.com/turkdunyasi/nogay.htm). Man-
g›tlar Ebulgazi Bahad›r Han›n eserinde
Maññ›t ad›yla geçmektedir.
‹flte Edige destan›ndaki vakalar da
Nogaylar›n tarihine paralel olarak Tok-
tam›fl, Timur ve Edige gibi tarihî flahsi-
yetler etraf›nda flekillenmifltir.
Destanlar, dil, arkeoloji, musiki,
folklor ve benzeri kültür verileri gibi
milletlerin hayat›nda bir taraftan günü-
müzden uzak geçmifle birer kültür köp-
rüsü iken, di¤er taraftan da Türk dün-
yas›nda Türk elleri itibariyle kültür
köprüleridir (Kalafat 2003: 345).
Biz bu yaz›m›zda bilhassa K›pçak
grubu Türklerinde tan›nan Edige desta-
n›yla Türkmenlerin Tulum Hoca desta-
n›n› tip ve vakalar itibar›yla karfl›laflt›r-
mak istiyoruz. Ancak daha önce bu kar-
fl›laflt›rma için Edige ve Tulum Hoca
destanlar›n›n k›saca özetlerini vermek
yerinde olacakt›r.
Edige Destan›’n›n Kazan (Tatar)
varyant› Rüstem Sulti taraf›ndan haz›r-
lan›p Türksoy Yay›nlar› aras›nda yay›m-
lanm›flt›r (Sulti t.y.). Nogay varyant› ise
Aflim fieyhaliyev taraf›ndan 1991 y›l›n-
da Mahaçkala’da bas›lm›flt›r (fieyhaliyev
1991). Edige’nin Nogay varyant› incelen-
di¤inde Rüstem Sulti’nin verdi¤i var-
yantla baz› ayr›nt›lar d›fl›nda hemen he-
men ayn› oldu¤u görülmektedir. Bu ne-
denle burada yaln›z Kazan (Tatar) var-
yant›n›n özeti verilecektir. Rüstem Sul-
ti’nin verdi¤i Kazan varyant›na göre
Edige destan› flöyle özetlenebilir (Çoba-
no¤lu 2003: 326-335 ve Sulti t.y.’den):
“Eski zamanlarda K›pçaklar›n yur-
dunda Tatar’dan do¤an Nogay ilinde
Toktam›fl isimli bir han vard›r. Toktam›fl
seksen sokakl› Saray flehrinde oturmak-
tad›r. Toktam›fl Tökli Ayak ad›ndaki em-
salsiz bir av kufluna sahiptir. Bir gün
S›rderya, Semerkant’ta oturan Barlas
emiri Timur, Toktam›fl Han’a bir mektup
göndererek ondan dokuz yurtta flanl› av
141
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
kuflu Tökli Ayak’› ve Ak Boz adl› at›n› is-
ter. Toktam›fl Han Aksak Timur’a sert bir
yan›t vererek onun isteklerini geri çevirir.
Toktam›fl bir gün av kufllar›na ba-
kan Kutlukaya Bey’i yan›na ça¤›rarak
ondan av kuflu Tökli Ayak’›n yumurtala-
r›ndan ç›kan iki yavruyu getirmesini is-
ter. Yavrular getirilir. Han kufllar› uçur-
maya çal›fl›rsa da kufllar uçmaz. Tokta-
m›fl bunlar›n Tökli Ayak’›n yavrular› ol-
mad›¤›n› anlar ve Kutlukaya’y› Tökli
Ayak’›n yumurtalar›n› Aksak Timur’a
satmakla suçlay›p onun kendisini kan-
d›rmaya çal›flt›¤›n› söyler. Bunun üzeri-
ne Kutlukaya Bey kendisinden baht,
handan da devletin gitti¤ini söyler. Han
çok sinirlenir ve hemen Dörmen Bey’i ça-
¤›rarak Kutlukaya’n›n bafl›n›n vurulma-
s›n›, ard›ndan anas›n›n, kar›s›n›n ve ye-
ni do¤mufl o¤lunun da öldürülüp soyu-
nun kurutulmas›n› emreder. Kutluka-
ya’n›n kan kardefli, büyük bir pir olan
Cantimir Ata Toktam›fl Han’a gelip Kut-
lukaya Bey’in Baba Tökles Hoca Ahmet
taraf›ndan yetifltirildi¤ini, affetmenin
büyüklük oldu¤unu, hanlara, beylere ha-
talar› affetmenin düfltü¤ünü söyler ama
Toktam›fl’›n hoflgörüsü yoktur, affetmez.
Bunun üzerine Cantimir Pir en az›ndan
çocu¤un kan›n› dökmeyin der ama han
yine dinlemez. Han›n emri üzerine önce
Kutlukaya’n›n boynu vurulur, sonra ana-
s›, kar›s› ve çocu¤unun öldürülmesi için
Kutlukaya’n›n evine gidilir.
Ancak daha önce Cantimir, kan
kardefli Kutlukaya’n›n evine gelerek be-
flikteki o¤lunu al›p yerine kendi alt›nc›
o¤lu Kobog›l’› koyarak kaçar. Dörmen
Bey Kutlukaya’›n anas›n› ve kar›s›n› öl-
dürüp beflikteki Kutlukaya’n›n o¤lu san-
d›¤› Cantimir’in alt›nc› çocu¤u olan be-
be¤i öldürür. Küçük çocuk Cantimir’in
o¤lu Kobog›l san›larak büyür. Cantimir
o¤lana “edi¤imden ald›¤›m, kimsesiz
kald›n” diyerek “Edigey” ismini koyar.
Öldürülen Kobog›l’›n ad›yla büyü-
yen Edigey çevresindeki herkese yard›m
eder, iyili¤i ve yi¤itli¤iyle nam salar. On
142
befl yafl›na geldi¤inde doksan boylu Or-
da’n›n doksan o¤lu bir olup Edigey’in
karfl›s›na dikilirler. Edigey onlarla gürefl
tutup hepsini yener. Onlar›n elbiselerini
al›p üst üste dizer ç›k›p tepesine oturur
ve Toktam›fl gibi han oldum der. Böylece
flöhreti yay›l›r. Söylentiler Toktam›fl Ha-
n›n kula¤›na kadar gelir. Han merak
eder ve onu görmeye gider. Edigey ona se-
lâm vermez. Han sebebini sordu¤unda
Edigey; doksan boylu Orda’n›n doksan
balas›n›n ve kendisinin yafl›n› toplay›n-
ca ç›kacak rakam›n han›n yafl›ndan bü-
yük olaca¤›n›n bunun için ilk selâm ve-
recek kiflinin o olmas› gerekti¤ini söyler.
Toktam›fl verecek cevap bulamaz ve sara-
y›na döner. Üç gün gözüne uyku girmez.
Bu s›rada Dörmen Beyin o¤lu Urman
Bey üç kez h›rs›zl›k yap›p dördüncüde
yakalan›nca Edigey onun bafl›n› vurur.
Dörmen Bey flikâyetçi olur. Edigey sara-
ya getirilir ve kendini savunur, töreye ve
han buyru¤una göre hakl› bulunur. Tok-
tam›fl ondan saray›nda kalmas›n›, ken-
disine kürk, at, yular, as›l sungur kuflu
ve güzel bir k›z verece¤ini, bunun karfl›l›-
¤›nda onun da zor davalara hüküm ver-
mesini ve K›r›m’dan gelen düflmanlar›
k›rmas›n› ister. Edigey sarayda kal›r.
Davalara bakar, düflmanlar› yener ve
devlet hazinesini yeniden alt›nla doldu-
rur, halk› s›k›nt›dan kurtar›r.
Toktam›fl Han›n ikiz k›zlar› olur.
Adlar›n› Haneke ve Köneke koyar. Edi-
gey’in bir o¤lu olur ad›n› Norad›n (< Nu-
reddin) koyar. Toy yapar, do¤umlar› kut-
larlar.
Toktam›fl Han’›n kar›s› Yenike bir
sabah han›n yan›na gelir ve Edigey’in
han gibi davalara bakt›¤›n›, düflman
haklad›¤›n› ve her iflte etkili ve yetkili ol-
du¤unu ve yine han gibi toy düzenledi¤i-
ni; bunlar› yapmakla Toktam›fl’›n taht›-
n› almaya çal›flt›¤›n› söyleyip kocas›na
onu görünce neden aya¤a kalkt›¤›n› so-
rar. Toktam›fl kar›s›na, Edigey’in Canti-
mir’in o¤lu oldu¤unu ve kendisine kötü-
lük yapmayaca¤›n› söyleyip onu görünce
http://www.millifolklor.com

aya¤a kalkmad›¤›n›, e¤er kalk›yor olsa
han olamayaca¤›n› söyler. Yenike ertesi
gün tahtta, kocas›n›n yan›ndaki yerine
oturur. Toktam›fl’a belli etmeden han›n
kaftan›n›n ete¤ini kendi ete¤ine i¤neler.
Edigey’i görünce aya¤a f›rlayan Tokta-
m›fl’›n i¤nelenmifl kaftan›n›n ucu y›rt›l›r
ve i¤ne yere düfler. Han çok utan›r. Yaln›z
kald›klar›nda Yenike Toktam›fl’a Edi-
gey’i s›namas›n› önerir. Han kabul eder.
Edigey’e içmesi için içine zehir koydukla-
r› bir çanak bal verirler. Edigey b›ça¤›n›
ç›kar›r ve içinde zehir varsa b›çak onu
als›n diyerek b›ça¤›n›n ucunu bal›n için-
de döndürüp bal› dörde böldükten sonra
içer. O gidince, Yenike hana Edigey’in
kendisine düflman oldu¤unu, çünkü dost
olan›n bal› b›ça¤›n›n ucu ile de¤il sap›
ile kar›flt›raca¤›n› söyler ve Edigey’in b›-
ça¤›yla yapt›¤› hareketlerini yorumlar.
Dört parçaya bölünen bal›n; ‹dil, Yay›k
sular›, ‹rtifl ve Çulman’› dört deryal›
yurdunu gösterdi¤ini, Edigey’in bal› dör-
de bölmesinin bunlar› dörde bölerim an-
lam›n› tafl›d›¤›n›; kar›flt›rmas›n›n, Sa-
ray ile Bulgar’› kar›flt›r›r›m demek oldu-
¤unu; elek kova demesiyle de k›zlar›n›
kastetti¤ini onlardan birini o¤luna ala-
ca¤› imas›nda bulunmufl oldu¤unu söy-
ler. Han› bir toy düzenleyerek Edigey’in
asl›n› araflt›rmas› konusunda ikna eder.
Toy düzenlenir, uzak diyarlardan davet
edilen alplerin hepsine Edigey’in asl› so-
rulur. Daha sonra fikir birli¤iyle yafll›
Subra Y›rav ça¤›r›l›r ve ona sorulur.
Subra Y›rav Edigey’e birçok sorular yö-
nelttikten ve onu denedikten sonra Tok-
tam›fl Hana bu yi¤idin geçmiflte kendisi-
nin bafl›n› vurdu¤uz av kufllar›n›n bak›-
c›s› Kutlukaya Beyin o¤lu oldu¤unu söy-
ler. Toktam›fl bunu ö¤renince Edigey’i ze-
hirlemeye karar verir. Bal›n içine zehir
koyar ve Edigey’e sunar. Ancak Edigey’in
adamlar› durumu anlar ve ona iflaret ve-
rirler. Bu s›rada adamlar› Edigey’in at›
hariç bütün atlar›n da e¤erlerini söker-
ler. Edigey “çanak burnuma vurdu” de-
yip kalkar ve at›na atlay›p kaçar.
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Toktam›fl Han onun ard›ndan beyle-
rini salar ama atlar›n e¤erleri düflüve-
rince Edigey’e yetiflmekte gecikirler. Edi-
gey ise bu süre içinde ‹dil ›rma¤›n› geçer.
Befl kardefli de kendisine kat›l›r. Daha
sonra Toktam›fl’›n ard›ndan gönderdi¤i
Canbay ve dokuz adam› onlara yetiflirler
fakat Edigey ve grubu ›rma¤›n karfl› k›-
y›s›na geçmifltir. Karfl›l›kl› konuflmaya
bafllarlar. Canbay Edigey’i geri dönmesi
için kand›rmaya çal›fl›r. Edigey eskideki
Cengiz Han ile denk oldu¤unu ve ordu
kurup bafl olmad›kça geri dönmeyece¤i-
ni, ancak isteklerini gerçeklefltirdi¤inde
onlar› yok etmek için geri dönece¤ini söy-
leyerek onun teklifini geri çevirir.
Edigey fiah Timur’a do¤ru yol al›r.
Yolda onlara kat›lan kiflilerle birlikte on
yedi kifli olurlar. Yolda giderlerken k›rk
kervanc›n›n bir yerde tutsak oldu¤unu
görürler. Edigey arkadafllar›na dere ya-
ta¤›nda saklanmalar›n›, oraya yaln›z gi-
dece¤ini söyler ve k›rk kervanc›n›n yan›-
na var›p onlara neden tutsak olduklar›-
n› sorar. Kervandaki yafll› Kolçura, Kara
Tigin Alp’in elinden kaçamayacaklar›n›,
o ölmeden kendilerine rahat yüzü olma-
yaca¤›n› söyler. Bir Edigey varm›fl onu
nerede buluruz, gelsin bizi bu zalimin
elinden kurtars›n der. Henüz tan›mad›k-
lar› Edigey’e hemen buralardan gitmesi-
ni, Kara Tigin Alp’e görünmemesini söy-
ler. Edigey, yafll› Kolçura’y› dinlemez,
at›ndan iner onu a¤aca ba¤layarak Kara
Tigin’in ota¤›na girer. Ota¤›n içinde bir
dev yatmaktad›r. Kara Tigin çok fliflman
ve çok iridir. Bafl köflede ise Aksak Ti-
mur’un k›z› Akbilek “Yafll› bir gavura kul
oldum” diyerek a¤lamaktad›r. Edigey k›-
za “Seni kurtar›rsam baban bana ne ve-
rir?” diye sorar. K›z da at, kürk, taht ve-
rip ordusuna da bafl edece¤ini söyler.
Edigey, Kara Tigin’in gö¤süne okunu ni-
flanlay›p atar. Kara Tigin Alp ba¤›rarak
kalkar ve koca cüssesiyle ac› içinde k›v-
ranarak ota¤› y›kar. Kendisini öldürenin
ad›n› sorar. Duyunca da kendisinin Edi-
gey’in annesinin kardefli olan peri k›z›-
143
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
n›n o¤lu oldu¤unu, bu nedenle Edigey’in
a¤abeyi oldu¤unu ve onun kendisini öl-
dürmekle büyük hataya düfltü¤ünü söy-
ler. Timur’un k›z› Akbilek babas›n›n ken-
disini Edigey’e verece¤ini söyleyerek ora-
dan gitmek ister. Kara Tigin, Edigey’e
gitmemesini, Toktam›fl Handan kaç›p
Aksak Timur’a s›¤›nmas›n›n do¤ru ol-
mayaca¤›n›, Timur’un da kendisine dost
olmayaca¤›n› söyler. Edigey onu dinle-
meyince Kara Tigin “Senin çocu¤un No-
rad›n, hiç vermesin murad›n. Çocu¤unla
dalafl›p sa¤ gözün ç›ks›n Edigey!” fleklin-
de Edigey’e beddua eder ve ölür.
Kara Tigin ölmüfl ama Edigey’in
at›n›n kuyru¤unu elinden b›rakmam›fl-
t›r. Edigey kuyru¤u keser. K›rk kervanc›
Edigey’in önünde diz çöküp ona kul olur-
lar. Edigey a¤abeyi Kara Tigin’e akarsu
boyunda bir mezar kazd›r›p onu defne-
der.
K›rk hizmetkâr ve k›rk at, Edigey’in
on yedi adam› kanatl› atlara binip fiah
Timur’un ülkesine var›rlar. K›z›na kavu-
flan flah toy düzenler, otuz gün e¤lenirler.
Edigey’in hikâyesini dinleyen Timur,
onun babas›n› da tan›d›¤›n› söyleyerek
Edigey’e beylik unvan› verip k›z› ile ev-
lendirir ve Timur’la dost olurlar
Toktam›fl Han Edigey’in kaç›p Ti-
mur’a s›¤›nmas›na çok içerler. Birgün
kar›s› Yenike yan›na gelir. Norad›n’›n
babas›n›n yapt›¤› hainli¤e karfl› kendi
aralar›nda yaflad›¤›n›, onun Toktam›fl
Han›n k›zlar›ndan birini alarak han ol-
maya çal›flt›¤›n›, e¤er han bir an önce
önlem almazsa bunun gerçekleflece¤ini
söyler. Bunun üzerine Toktam›fl Han bey-
lerini toplar ve onlara Edigey’in o¤lunun
kendi aralar›nda bulunmas›ndan rahat-
s›zl›k duydu¤unu ve onu öldürmek iste-
di¤ini söyler. Beyler onun Norad›n’› öl-
dürmesinin do¤ru olmayaca¤›n›, onu ba-
bas›n›n yan›na göndermenin daha yerin-
de bir hareket olaca¤›n› söylerler. Bunun
üzerine Norad›n’› yurttan kovmak için
saraya ça¤›r›rlar ve bunu kendisine bil-
dirirler. Norad›n yurdundan kovulmufl
144
olman›n ac›s› ve utanc› içinde at›na at-
lay›p flehirden ç›kar. Dört gün sonra bey-
ler, Norad›n’a y›lk› at›n›n yavrusu sana-
rak verdikleri tay›n Edigey’in at› Tim
Çuvar’›n tohumu olan Sarala oldu¤unu
anlarlar.
Norad›n Semerkant’a babas›n›n sa-
ray›na var›r. Edigey onu sevinçle karfl›-
lar ve ba¤r›na basar. Aradan bir zaman
geçtikten sonra birgün Norad›n babas›-
n›n yan›na gelir ve memleketi ‹dil’i çok
özledi¤ini söyler. Babas› orada Toktam›fl
Han oldu¤unu söylerse de Norad›n ba-
bas›na Saray ile Bulgar’›n; Çulman ile
Nokrat halklar›n›n eskisi gibi hana ba¤-
l› olmad›klar›n›, bu halklar›n “Edigey
gelsin bize bafl olsun” dediklerini, ordu
toplay›p Toktam›fl’a savafl açarak dedesi-
nin, babas›n›n ve kendisinin öcünü on-
dan almak istedi¤ini söyler. Bunun üze-
rine Edigey Timur’a giderek o¤luyla bir-
likte sefere ç›kmak için ondan izin ister.
fiah›n izniyle bir ordu toplay›p Toktam›fl
Hanla savaflmak için yola ç›karlar ve
‹dil ›rma¤›na ulafl›rlar.
Toktam›fl Han o gece bir rüya görür
ve ertesi gün rüyas›n› yorumlatmak için
yorumcu bafl›n› ça¤›rt›r. Yorumcu bafl›
Toktam›fl’›n gördü¤ü rüyay›, han›n dev-
letini ve hanl›¤›n› kaybedece¤i fleklinde
yorumlay›nca Toktam›fl’›n yüzü bembe-
yaz olur ve yorumcu bafl›n› zindana att›-
r›r. Toktam›fl zaman kazanmak için Pir
Alaeddin’i Edigey’e elçi olarak gönderip
ondan ordusunu geri çekmeye ikna etme-
sini ister. Ayn› anda karargâh›n› kurup
savafl haz›rl›¤›na giriflir. Edigey bu yafll›
pire çok sayg› gösterir. Edigey pire Tokta-
m›fl’›n kendisine ve o¤luna yapt›klar›n›
affetmeyece¤ini söyleyerek o¤lunu sa¤›-
na, k›rk erine soluna alarak kuzeye do¤-
ru yönelir. Bu s›rada Aksak Timur, Edi-
gey ile ‹dil yurdunu paylaflmamak için
kendisinin Toktam›fl’› yenmesi gerekti¤i-
ne karar verir ve hemen fillerinde bulun-
du¤u ordusuyla Toktam›fl’a sald›r›r. Sa-
vafl›n sonunda Aksak Timur’un ordusu
bozguna u¤rar ve Timur esir düfler. Ti-
http://www.millifolklor.com

mur’un Toktam›fl Han taraf›ndan esir
al›nd›¤›n› duyan Edigey askerleriyle fleh-
ri kuflat›r ve k›sa süre içinde Toktam›fl’›n
saray›n› basar. O¤lu Norad›n da ona ye-
tiflir ve flehrin içine girip savaflmaya bafl-
lar. Baba o¤ul, Toktam›fl Han›n ordu-
sunda tek bir asker sa¤ kalmay›ncaya
kadar savafl›rlar. Aksak Timur tutsakl›k-
tan kurtulur. Toktam›fl Han kalan yüz
yi¤idiyle kaçar. Edigey saraya gelince
Toktam›fl’›n kaçt›¤›n› ö¤renir ve o¤luyla
birlikte Toktam›fl’›n pefline düfler. Edigey
yar› yolda o¤lundan Toktam›fl’› yakala-
y›p öldürmesini, döndü¤ünde onu gönlü-
nü kapt›rd›¤› Toktam›fl’›n k›z› Haneke
ile evlendirece¤ini söyleyerek saraya geri
döner. Saraya döndü¤ünde Timur’un bü-
tün hazineyi al›p yurduna geri döndü¤ü-
nü, tahta da K›yg›rçak Han’› oturttu¤u-
nu ö¤renir. Edigey onu ve askerlerini öl-
dürüp ‹dil yurduna han olur.
Toktam›fl ve yüz adam› bozk›rda
ilerlerler. Han fark edilmemek için ya-
n›ndakilerden ayr›l›p üzerindeki dokuz
parça z›rh› da ç›kar›r. Onu takip eden
Norad›n z›rh› bulup giyer ve Toktam›fl’›
yakalar. Toktam›fl Norad›n’a üç kez ok
atar ama s›rt›ndaki z›rhtan dolay› oklar
Norad›n’a ifllemez. Norad›n bir vuruflta
Toktam›fl Han›n bafl›n› gövdesinden ay›-
r›r ve kellesini heybesine koyup Saray’a
geri döner. Edigey söz verdi¤i gibi Tokta-
m›fl Han›n k›z› Haneke’yi ona verir. K›z
babas›n›n katiliyle evlenece¤i için çok
üzgündür. Bu yüzden beline bir keçe ba¤-
lay›p Norad›n’a kendisini Edigey’in ha-
mile b›rakt›¤›n› söyler. Norad›n öfkeyle
tahtta oturan babas›na elindeki domb›-
ray› f›rlat›r. Böylece Kara Tigin Alp’in
bedduas› tutar ve o¤luyla dalaflarak
onun taraf›ndan sa¤ gözü kör edilir. Edi-
gey böyle bir fley olmad›¤›n› söyleyince
Norad›n piflmanl›k içinde saraydan ç›-
karak ‹dil yurdundan ayr›l›r ve Aksak
Timur’un yan›na gider. Edigey o¤lunu
çok özler ve Alaeddin Piri elçi olarak
onun yan›na gönderir. Norad›n piri k›ra-
maz ve geri döner. Bir süre sonra babas›
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Edigey’den hanl›¤› kendisine b›rakmas›-
n› ister. Bunun üzerine Edigey o¤luna
beddua eder ve Norad›n yere y›k›l›r, a¤z›
yüzü yamulur. Daha sonra o¤lunu affe-
der ve Norad›n’›n a¤z› yüzü düzelir, aya-
¤a kalkar. Fakat o¤lu hanl›k ›srar›ndan
vazgeçmez. Bunun üzerine Edigey taht›-
n› o¤luna b›rak›p ‹dil’den ayr›l›r.
Bu s›rada Toktam›fl Han’›n o¤lu
Kadirbirdi Sultan yan›na adam toplaya-
rak Çirüli gölüne gelir. Norad›n Han,
Toktam›fl’›n eski adam› Kin Canbay’› av-
lanacak kufl var m› diye bu göle gönde-
rir. Kadirbirdi Sultan Kin Canbay’› ya-
kalar ve ondan babas›na neden bu kötü-
lü¤ü yapt›¤›n› sorar. Kin Canbay ona
Norad›n Han’› kendi elleriyle kendisine
getirece¤ini söyleyerek saraya geri döner.
Gölde bir sürü av oldu¤unu söyleyerek
Norad›n’› kand›r›r ve birlikte göle gider-
ler. Norad›n Kadirbirdi Sultan taraf›n-
dan tutsak edilir. Kadirbirdi Sultan Edi-
gey’e dokuz elçi göndererek o¤lunu tut-
sak ald›¤›n› ve kendisine haraç vermezse
onu öldürece¤ini söyler. Edigey de bu el-
çilerden yedisini esir al›p ikisini gönde-
rir ve o¤lunu sal›vermezse bu yedi alpi
öldürece¤ini söyler. Sultan Norad›n’› ya-
ral› olarak babas›na gönderir. Edigey
‹dil ›rma¤›n›n karfl› k›y›s›nda beklemek-
tedir. ‹çinde yedi alpin oldu¤u sal ile No-
rad›n’›n bulundu¤u sal ayn› anda nehre
sal›n›r. Yar› yolda iken Edigey o¤luna
seslenir ve ohrah yedi alpi öldürmesini
söyler. Norad›n Sal› kendisine çekip yedi
alpi öldürür ve yaral› olarak k›y›ya gel-
di¤inde babas›ndan af dileyerek y›¤›l›r
kal›r. Kadirbirdi Sultan alplerinin öldü-
rülmesi üzerine Edigey’e savafl açar. ‹ki
ordu karfl›lafl›r. Kadirbirdi Sultan’la
Edigey teke tek vuruflurlar. Edigey çok
yara al›rsa da sonunda Kadirbirdi Sul-
tan›n bafl›n› uçurur ve kaç›p bir sazl›¤a
saklan›r. Ancak Kadirbirdi Sultan›n on
iki beyi onun pefline düflerler ve Edi-
gey’in onurlu bir er ise kendileriyle dö-
vüflmekten kaçmayaca¤›n› söylerler. Edi-
gey bu sözleri duyunca sakland›¤› sazl›k-
145
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
tan ç›k›p on iki erle vuruflmaya bafllar.
Bütün atlar› yaralay›p on iki eri öldürür.
Edigey’in çok yoruldu¤u bu s›rada eski
adam› Bar›n Mirza ç›ka gelir ve Edi-
gey’in bafl›n› teninden ay›r›r. Kesik bafl
dile gelir: “Bar›n, sana ne yapt›m? Birin
iki olmas›n. Birçok han› ben y›kt›m. Han
olup sen de kalamazs›n. Kazan, K›r›m,
Astrahan hesab›m› sormaya kalk›nca, ne
oldu¤unu sen o zaman görürsün!” der.
Kesik bafl günefle do¤ru döner ve yeniden
konuflmaya bafllar: “Gelecek ulu günlere,
biz var›r›z o gelmez” der ve can verir.
Edigey’in ölümünden sonra ‹dil
yurdunda savafl ç›kar, Edigey’in söyle-
dikleri gerçekleflir ve Cengiz’den kalan
han taht›, kan taht›na dönüflür. Han sa-
ray› kuflat›l›r. K›r›m, Kazan, Astrahan
ayr› ayr› il olurlar. Alt›n Ordu da¤›l›r.”
Edige destan›n›n Karakalpak var-
yant› (Belyayev 1917) flöyledir:
“Cengiz Han k›rk y›l ve o¤lu Tokta-
ul da bir o kadar y›l hükümdarl›k ettik-
ten sonra Toktaul’un o¤lu Toktam›fl tah-
ta ç›kar. Tam bu s›rada ço¤u yönlerden
H›z›r’› hat›rlatan ola¤anüstü özellikteki
Baba Tüklü-Saçl› Aziz’in peri kar›s›n-
dan destan›n bafl kahraman› Edige do-
¤ar. Toktam›fl Han cesur bir yi¤it olarak
yetiflen Edige’yi y›lk›lar›na bakan k›rk
yi¤ide bafl yapar. Kahraman Edige’nin
flöhreti gün geçtikçe artar. Çünkü o fakir
halk›n taraf›n› tutarak onlar› han›n pa-
ragöz beylerinden korumaktad›r. ‹flte bu-
nun için onu çekemeyen Agay ve Togay
adl› iki bey, “Alt›ayl›k Nogaylar›’n›n
hepsi Edige’ye hürmet gösterip, onun ha-
kimiyetini kabul ediyorlar” diye onu Tok-
tam›fl’a flikâyet ederler. Onlar›n söyledi¤i
bu yalana inan›p korkuya kap›lan Tok-
tam›fl Han Edige’yi tutsak eder. Kendisi-
ni ölümün bekledi¤ini anlayan Edige ke-
rametli babas›n›n da yard›m›yla kaç›p,
yard›m istemek için Timur’un yan›na gi-
der. Toktam›fl Edige’yi elinden canl› ka-
ç›rd›¤›na çok üzülür ve peflinden veziri
Kencebay’› yollar. Kencebay Edige’ye yeti-
flip “Toktam›fl Han seni ça¤›r›yor. Haydi
146
saraya geri dönelim. O sana mal mülk,
at-silâh ve Cengiz Handan miras kalan
alt›n taht›n› verecek” derse de Edige bu
teklifi kabul etmeyip onu kovar ve yolu-
na devam ederek Semerkant’a ulafl›r. Ti-
mur Edige’yi güzel bir flekilde karfl›lay›p
ona kucak açar ve alt›n taht›n üzerine
oturtarak ona “Kara Tigin yurdumu vi-
ran edip Akbilek adl› k›z›m› kaç›rd›. Ey
kahraman yi¤it, o zalimden benim öcü-
mü al” der. Edige Kara Tigin’in izini sü-
rüp onu yakalar ve onu a¤›r bir flekilde
yaralar. Dünyadan umudunu kesen Ka-
ra Tigin; “Alt›ayl›k Nogaylar›n›n aras›n-
da Edige adl› bir kardeflim (anneleri
kardefl) var. O bunu ö¤rense senden öcü-
mü al›r” der. Edige yanl›fll›kla yapt›¤› bu
iflten piflman olup kendini ona tan›t›r.
Kara Tigin, “Vah, olmad› kardeflim! Ben
Toktam›fl Han›n köflkünü bafl›na geçirip
seni tahta oturtacakt›m. Ama flimdi çok
geç” diyerek üzüntü içinde can verir. Edi-
ge onu defnedip Timur’un k›z› Akbilek’le
saraya geri gelir. Daha sonra Edige Ti-
mur’la birlikte ülkesine geri döner ve
Toktam›fl Hana diz çöktürür. Timur Tok-
tam›fl’la Edige’yi bar›flt›r›r ve Volga’n›n
bir yüzünü Toktam›fl’a di¤er yüzünü de
Edige’ye verir. Fakat Toktam›fl sözünde
durmaz ve Edige’nin ilini ya¤malar. Bu-
na çok öfkelenen Edige o¤lu ile birlikte
gidip Toktam›fl’› öldürür ve bütün No-
gaylara han olur.”
Türkmenlerin Tulum Hoca destan›
ise flöyle özetlenebilir (Veliyev 1993):
“Konrat denilen büyük bir memleke-
tin bafl›na geçen padiflahlar sürekli öl-
mektedir. Bunun üzerine ülkenin padifla-
h›, uzun ömürlü olmas› için tahta ç›kar-
d›¤› yeni padiflaha “durmufl” anlam›n-
daki Toktam›fl ad›n› verir ve ölür. Tokta-
m›fl fiah›n doksan beyi ve bir o kadar da
veziri vard›r. Bu beylerin aras›nda Tu-
lum Hoca adl› Mang›t’tan gelmifl çok
ak›ll› biri vard›r. Toktam›fl fiah ona çok
itibar etmektedir. Beylerin içinde Gence-
bay Köse diye k›skanç, hilekâr ve yalanc›
biri vard›r. Gencebay Köse o¤lu olmama-
http://www.millifolklor.com

s›n› bahane ederek Tulum Hocan›n Tok-
tam›fl taraf›ndan ilden ç›kar›lmas›n›
sa¤lar. Yurttan kovulan Tulum Hoca
Konrat’tan ç›k›p uzunca bir yol yürüdük-
ten sonra Hakim Atan›n kabrine var›r ve
orada kar›s›yla birlikte onlar› bu zor du-
rumdan kurtarmas› için Tanr›’ya dua
ederler.
Gittikleri ülkede Tükli Aziz ve Saçl›
Aziz adl› iki aziz vard›r. Tükli Aziz da¤-
larda ve çöllerde gezmektedir. Saçl› Aziz
ise Kaf Da¤›’ndaki perilerin padiflah›d›r.
Bu ikisi bir su bafl›nda karfl›lafl›rlar ve
Tükli Aziz Saçl› Aziz’e âfl›k olur. Saçl›
Aziz suda y›kan›rken bedenine, yere ba-
sarken ökçesine, saç›n› tarad›¤›nda bafl›-
na bakmamas› flart›yla onunla evlenir.
Aradan dört y›l geçer ve Saçl› Aziz Tükli
Aziz’den hamile kal›r. Ancak bu s›rada
Tükli Aziz, bir peri olan Saçl› Azizin ona
kofltu¤u flartlar› bozar. Bunun üzerine
Saçl› Aziz beyaz bir güvercin olur ve
uçup gider. Güvercin Astrahan denizinin
kenar›ndaki büyük bir ç›nar›n bafl›na
konar ve dinlenmeye bafllar. Bu s›rada
do¤um sanc›s›yla yere düfler. Orada bir
o¤lan do¤urur ve onu ç›nar›n üzerindeki
Simurg kuflunun yuvas›na b›rak›r. Son-
ra tekrar güvercin olup gökyüzünde kay-
bolur. Bu s›rada Tulum Hocan›n Gülna-
hal (Gülnihal) adl› hizmetçisi bebe¤i
odun toplarken bulur ve Tulum Hoca’n›n
kar›s›na getirir. Tulum Hoca ve kar›s›
Novbahar (Nevbahar) Bibi çocu¤u evlât
edinip ad›n› Rah›mberdi koyarak tekrar
memleketlerine geri dönerler. Toktam›fl
Han onu iyi karfl›lar. Rah›mberdi Tulum
Hoca’n›n elinde yetiflir ve çok yak›fl›kl› ve
cesur bir delikanl› olur. Rah›mberdi’nin
ismi çocuklukta kar›flt›¤› bir vakadan
dolay› Aytgeldi olmufltur. Bu olay flöyle
gerçekleflir. Rah›mberdi’nin çocukluk ar-
kadafllar›ndan Keyküt Kel adl› biri afl›k
oyununda di¤erlerini hileyle yenip üttü-
¤ü afl›klar› onlara tekrar geri satmakta-
d›r. Bu durumu fark eden Rah›mberdi
onu çok kötü bir flekilde s›k›flt›r›r ve bir
daha hile yapmamas› için uyar›r. Keyküt
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Kel yine bir gün arkadafllar›yla afl›k oyu-
nu oynarken Rah›mberdi’nin geldi¤ini
görür ve pani¤e kap›larak kaçmaya bafl-
lar. Kaçarken “ayt geldi, ayt geldi” diye-
rek onlara Rah›mberdi’nin geldi¤ini gös-
terir ve Rah›mberdi’nin ad› bu olaydan
sonra “Aytgeldi” kal›r. Ancak Tulum Ho-
cay› çekemeyen vezirler Toktam›fl Han-
dan Tulum Hocan›n o¤lu Aytgeldi’yi ken-
disine evlât almas›n› isterler ve böylece
Toktam›fl Aytgeldi’nin üçüncü babas›
olur. Ancak Aytgeldi’nin ileride taht›n
sahibi olaca¤›ndan korkan ayn› k›skanç
beyler (baflta kötü niyetli Gencebay Köse
olmak üzere) toplan›p tekrar bir karar
al›rlar. Teklifi padiflaha Ötgen adl› bir
vezir götürür ve Toktam›fl’› raz› edip Ayt-
geldi’yi Barsagelmez denilen bir memle-
kete, Kalmuk fiah› Tüke fiah›n harac›n›
almas› için gönderilecek bir ordunun ba-
fl›na geçirirler. Aytgeldi’nin çaresiz haz›r-
lanan bir orduyla yola ç›kar ancak ordu-
su onu yar› yolda yaln›z bafl›na b›rak›p
geri döner. Ama o vazgeçmez ve tek bafl›-
na yola devam ederek babas› Tükli
Aziz’in de yard›m›yla Kalmuk flah›n›n
muhaf›zlar› Ak Dev ve onun kardefli Ka-
ra Dev’i yenmeyi baflar›r. Daha sonra yi-
ne as›l babas› Tükli Aziz’in ordusunun
yard›m›yla Kalmuklar›n k›rk bin kiflilik
ordusunu da yener. Bunun üzerine Tüke
fiah aman diler ve Aytgeldi’nin flartlar›-
n› kabul ederek onu k›z› Aksluv’la evlen-
dirir. Böylece amac›na ulafl›p mutlu bir
hayat süren Aygeldi bir süre sonra mem-
leketi Konrat’› özler ve Tüke fiaha ülkesi-
ne dönmek istedi¤ini söyler. Tüke fiah›n
izni üzerine efli Aksluv’la birlikte Kon-
rat’a dönerler. Konrat’ta onlara k›rk gün
k›rk gece toy yap›l›r. fienliklerin ertesin-
de Toktam›fl halk›n› toplay›p bir vasiyet-
le kendisinden sonra taht›n›n sahibinin
Aytgeldi olaca¤›n› ilân eder ve destan so-
na erer.”
Ayn› milliyete mensup destanlar›n
akrabal›klar›n› belirleme yöntemlerin-
den birisi de bu destanlardaki tip ve va-
kalar› karfl›laflt›rmakt›r. Co¤rafi alan›
147
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Alt›nordu, Ulu¤ Türkistan ve Sibirya
Türkleri olan Edige destan› Türkmenle-
rin Tulum Hoca destan›yla tip ve vaka-
lar bak›m›ndan büyük benzerlikler (or-
takl›klar) göstermektedir. En baflta, Tu-
lum Hoca destan›n›n kahraman› Aytgel-
di’nin ad›n›n bile Edige destan›n›n kah-
raman› Edige’nin de¤iflmifl flekli oldu¤u
çok aç›kt›r (Edige > Ayd›¤a > Aydeke >
Aytgeldi). Veliyev’in belirtti¤ine göre Tu-
lum Hoca’n›n Türkmen varyantlar›nda
bu birbirine yak›n flekillerin hepsi geç-
mektedir (Veliyev 1993:8).
Bunun yan›nda Toktam›fl Han her
iki destanda da han olarak vard›r. An-
cak Tulum Hoca destan›nda Timur (fiah
Timur, Aksak Timur) yoktur. Edige des-
tan›ndan farkl› olarak Tulum Hoca des-
tan›nda, Timur’un yerini Mang›fllak
Türkmenlerinin düflmanlar› Kalmukla-
r›n flah› Tüke fiah alm›flt›r. Buradan da
anlafl›laca¤› gibi Edige destan›n›n vaka-
lar›n› birebir ayn›yla Türkmen destan›
Tulum Hoca’da bulmak mümkün de¤il-
dir.
Yukar›da söylendi¤i gibi Tulum Ho-
ca destan›n›n bütün varyantlar› Çovdur
Türkmenleri aras›ndan derlenmifltir.
Dolay›s›yla bu destandaki vakalar Türk-
menistan’›n kuzeyinde yerleflmifl Çovdur
Türkmenlerinin tarihine paralel olarak
flekillenmektedir.
Veliyev’e göre (1993: 3) Tulum Hoca
destan› 19. as›rda meydana getirilmifltir.
Çünkü daha önce meydana getirilmifl ol-
sayd› bu destan›n 17-18. as›rlarda Türk-
men destanlar›n›n ilk varyantlar›n› da
yanlar›nda birlikte al›p götüren Stavro-
pol Türkmenlerince de bilinmesi gere-
kirdi. Oysa Tulum Hoca destan› Stavro-
pol Türkmenleri taraf›ndan bilinmemek-
tedir.
Tulum Hoca destan›n› iflleyen kifli-
nin Türkmenlerin tarihini iyi bildi¤i an-
lafl›lmaktad›r. Çünkü bu destanda Edi-
ge’deki vakalar oldu¤u gibi al›nmam›fl-
t›r. Tulum Hoca’daki vakalar, Türkmen-
lerin tarihinde cereyan eden vakalarla
148
kar›flt›r›lm›flt›r. Tulum Hoca destan›n›
iflleyen flah›s Türkmenlerle iflbirli¤i ya-
pan Tul› Hoca’y› bafl kahramanlardan
biri olarak destana sokmufltur. Kuzeyde
yaflayan Türkmenlerle (Çovdurlar) pek
iliflkisi olmayan Timur, Edige’nin bafl
kahramanlar›ndan biri olmas›na ra¤-
men Tulum Hoca’da yoktur. Onun yerine
Türkmenler, bafl kahramanlardan biri
olarak Kalmuk flah› olarak gösterilen
Tüke fiah› destana sokmufllard›r.
Veliyev’e göre Tüke fiah›n destana
sokulmas›n›n hususî bir sebebi vard›r:
“Mo¤ol feodallerinin birbirleriyle müca-
dele ettikleri devirde Mang›fllak’taki
Türkmenler, Cuci ulusunun en uzaktaki
ve hariçteki vilâyetlerinden birinde ya-
flamaktad›rlar. Alt›n Orda’n›n hakimiye-
ti alt›nda yaflayan kuzeydeki bu Türk-
menler, 16. as›rda Harezm flahlar›n›n
hakimiyeti alt›na girip a¤›r zulümlere
maruz kalm›fllard›r. Bunun arkas›ndan
onlar›n üstüne 17. asr›n birinci yar›s›n-
da Volga boylar›na gelip yerleflen Kal-
muklar›n uzun süre devam edecek olan
hücumlar› bafllam›flt›r. Bunun üzerine
bir de Volga ›rma¤›n›n suyunun kesilme-
si Türkmenlerin durumunu daha da
a¤›rlaflt›rm›fl ve neticede 17. asr›n orta-
lar›nda bunlar›n büyük bir bölümü bu-
günkü Türkmenistan’›n güney ve do¤u
bölgelerine göç etmifllerdir. Fakat yafla-
d›klar› bölgeden ayr›lmak istemeyen Sö-
yünçhac›lar, Abdallar, ‹¤dirler ve Çov-
durlar, uzunca bir süre daha Kalmukla-
r›n zulmüne katlanmak zorunda kalm›fl-
lard›r. Bunlardan yüz bine yak›n› XVII-
XVIII. as›rlarda Kuzey Kafkasya’ya göç-
müflse de bu belâdan yine kurtulama-
m›fllard›r. Rus Çar› kendilerine yurt ara-
yan bu Türkmenleri yeniden eski düfl-
manlar› Kalmuk hanlar›n›n hakimiyeti-
ne b›rakm›flt›r. Bunlar yeni yurtlar›nda
da Kalmuk hanlar›na karfl› kahraman-
l›kla mücadele etmifller, kendi hanlar›-
n›n zulmüne dayanamayan fakir Kal-
muklar ve Kazaklar›n bir bölümü ile ka-
r›flarak asimile olup gitmifllerdir. fiimdi-
http://www.millifolklor.com

ki Stavropol’de yaflayan bu Türkmenler,
atalar›na önder olup Kalmuk han› Ayu-
ka’ya karfl› mücadele eden Erke Bat›r
(‹¤dir) ile Eselek Bat›r (Söyünchac›)
hakk›ndaki rivayetleri bu güne kadar
saklam›fllard›r. ‹flte Türkmenistan›n ku-
zeyinde yaflayan Çovdur Türkmenleri-
nin meydana getirdikleri Tulum Hoca
destan›nda Kalmuk feodallerine karfl›
yap›lan bu mücadeleler dile getirilmek-
tedir. Destandaki Tüke fiah tipi yarat›-
l›rken Ayuka, Donduk-umba veya Stav-
ropol’e giden Türkmenlerin bir k›sm›n›
Çine süren Ubufl› Han gibi zalim Kal-
muk hanlar›ndan birinin göz önünde tu-
tulmufl olmas› mümkündür” (Veliyev
1993: 7-8).
Kendisi de tarihî bir flahsiyet olan
Tul› Hoca, Türkmen destan›na Tulum
Hoca ad›yla girmifltir. Tulum Hoca’n›n
prototipi; Cengiz Han›n nesli, Mang›fllak
Türkmenlerinin XIV. as›rdaki hâkimi
Toktam›fl Han›n babas› Tul› Hocad›r. Bu
flah›s Edige destan›n›n Kazan (Tatar)
varyant›nda da Baba Tökles Hoca Ah-
met ad›yla ve bilge bir kifli olarak geç-
mektedir. Tul› Hoca’n›n Türkmenlere
nas›l bakt›¤› hakk›nda bilgi yoktur. Tu-
lum Hoca destan›na göre temiz yürekli,
alçakgönüllü ve halk taraf›ndan sevilen
biridir. Ancak Tul› Hoca kardefli Orus
Han taraf›ndan öldürülmüfltür. Tul› Ho-
can›n gerçekten Türkmenlerle aras›n›n
iyi oldu¤u, ölümüne de bunun sebep ol-
mufl olmas› mümkündür. Çünkü idaresi
alt›nda bulundurdu¤u halkla iyi iliflkiler
gelifltirdi¤i için kardefli taraf›ndan öldü-
rülen di¤er Mo¤ol hanlar› (meselâ Tekü-
der -1284-) da vard›r (Veliyev 1993: 9-
10).
Edige destan›n›n varyantlar›nda
bir aziz olarak k›saca geçilen Baba Tök-
les Hoca Ahmet veya Baba Tüklü Saçl›
Aziz, Tulum Hoca destan›nda bafl kahra-
manlardan biri olarak geçmekte ve bafl
kahramanlardan biri olarak destana is-
mini vermektedir. Edige’deki Tökles
(Tükli) Baba, Türkmen destan›na Tükli
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Aziz ismiyle ve destan›n bafl kahraman›
Aytgeldi’nin gerçek babas› olarak da gir-
mifltir. Tulum Hoca t›pk› Toktam›fl Han
gibi Aytgeldi’nin üvey babas›d›r. Edige
destan›nda ise Edige’nin üvey babas›
olarak Kutlukaya Bey (Toktam›fl Han›n
av kufllar›na bakan kifli) öne ç›kar›lm›fl-
t›r. Kutlukaya Bey, Edige’nin gerçek ba-
bas› ve ayn› zamanda büyük bir pir olan
Cantimir Atan›n kan kardeflidir.
Edige destan›nda Edige, Baba Tük-
li Saçl› Aziz isminde bir baba ile bir peri
anneden do¤ar. Türkmen destan› Tulum
Hoca’da Aytgeldi’nin babas› Tükli Baba,
annesi Saçl› Aziz adl› peridir. Yani Türk-
men destan›nda Edige’nin babas›n›n is-
minin ikinci k›sm› olan “Saçl› Aziz” Ayt-
geldi’ye anne ismi olarak seçilmifltir. An-
cak anne Saçl› Aziz Edige’nin Karakal-
pak varyant›nda oldu¤u gibi bir peridir.
Yine Edige destan›n›n Kazan (Ta-
tar), Nogay ve Karakalpak varyantlar›n-
da Kin Canbay, Canbay ve Kencebay
isimleriyle geçen Toktam›fl Han›n kötü
niyetli beyi, Tulum Hoca’da Gencebay is-
miyle ayn› karakterde geçmektedir.
Tulum Hoca destan›n›n bafl kahra-
man› Aytgeldi’nin efli Kalmuk fiah› Tüke
fiah›n k›z› Aksluv iken Edige destan›n›n
kahraman›n›n efli Timur’un k›z› Akbi-
lek’tir. Bilindi¤i gibi Tulum Hoca desta-
n›nda Timur’un yerine Kalmuk fiah› Tü-
ke fiah vard›r. Dolay›s›yla kahraman›n
eflinin ismi Akbilek de¤il Aksluv olmufl-
tur. Ancak iki isim aras›ndaki ses ben-
zerli¤i dikkati çekmektedir.
Edige’nin a¤abeyi (anneleri kardefl)
Kara Tigin Alp (veya Garategin) hem
Kazan hem de Karakalpak varyantlar›n-
da ayn› flekilde (K›z› Akbilek’i kaç›rd›¤›
için Timur taraf›ndan üzerine gönderil-
di¤i Edige taraf›ndan öldürülmüfltür)
geçerken Türkmen destan›nda yer alma-
maktad›r.
Edige dolay›s›yla Tulum Hoca des-
tan›yla di¤er destanlar›m›z aras›nda da
benzerlikler görülmektedir. Edige’nin ve
Aytgeldi’nin kahramanl›¤›, cesurlu¤u bi-
149
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
ze Köro¤lu’yu hat›rlatmaktad›r. Tulum
Hoca destan›nda Karahan Devi’nin Ayt-
geldi ile kap›flmas› bize Köro¤lu desta-
n›ndaki Köro¤lu’nun Bezirgânla karfl›-
laflmas›n› hat›rlatmaktad›r. Buradaki
vakalar Köro¤lu destan›ndan Tulum Ho-
ca’ya geçmifl olmal›d›r. Yine Tulum Hoca
destan›ndaki Kara Tigin’in d›fl görünüflü
ve hareketleri Köro¤lu destan›ndaki Be-
zirgân’› akla getirmektedir.
Edige ve Tulum Hoca destanlar›n-
daki ola¤anüstü özelliklere sahip kera-
met sahibi Baba Tüklü-Saçl› Aziz de ço-
¤u yönlerden H›z›r’› hat›rlatmaktad›r.
Tulum Hoca’n›n çocu¤u olmamas›
nedeniyle yurttan kovulmas› da Dede
Korkut’un bu destana olan aç›k etkisini
gösteriyor. Çünkü Dirse Han O¤lu Bo¤aç
Han destan›nda da Dirse Han, çocu¤u
olmad›¤› için farkl› muameleye tabi tu-
tularak kara keçenin üzerine oturtul-
maktad›r:
“Hanlar han› Bay›nd›r y›lda bir ke-
re ziyafet verip O¤uz beylerini misafir
ederdi. Gene ziyafet tertip edip attan ay-
g›r, deveden erkek deve, koyundan koç
kestirmiflti. Bir yere ak ota¤, bir yere k›-
z›l ota¤, bir yere kara ota¤ kurdurmufltu.
Kimin ki o¤lu k›z› yok, kara ota¤a kon-
durun, kara keçe alt›na döfleyin, kara
koyun yahnisinden önüne getirin, yerse
yesin, yemezse kalks›n gitsin demifltir.
O¤lu olan› ak ota¤a, k›z› olan› k›z›l ota-
¤a kondurun, o¤lu k›z› olmayana Allah
Taala beddua etmifltir, biz de beddua
ederiz, belli bilsin demifl idi” (Ergin
2001: 11).
Sonuç olarak Tulum Hoca destan›-
n›, vakalar› de¤iflik olsa da tipleri itiba-
r›yla gösterdi¤i büyük benzerlikten dola-
y› Edige destan›n›n bir varyant› Türk-
men varyant› olarak kabul edebiliriz. Al-
tay, Kazak, Tatar (Kazan ve K›r›m), No-
gay, Karakalpak ve Baflkurt Türkleri
aras›nda anlat›lan Edige destan›n›n var-
yantlar›n›n Türkmenlerde “Tulum Ho-
ca”, Özbeklerde de “Tulum Biy” ad›yla
yaflat›l›yor olmas› Türk dünyas›n›n or-
150
tak edebî miras›n›n birer numuneleridir.
Köro¤lu, Karaco¤lan, Dede Korkut gibi
Edige destan› da bütün bu varyantlar›y-
la Türk dünyas› edebiyat›n›n müflterek-
lerinden birini oluflturmaktad›r. Bura-
dan hareketle bilhassa co¤rafî olarak
birbirine yak›n veya komflu Türk toplu-
luklar› aras›ndaki müflterekliklerin
uzak diyarlara yay›lm›fl Türk topluluk-
lar›na nispetle daha da fazla oldu¤unu
söyleyebiliriz.
KAYNAKÇA
BAfiGÖZ, ‹lhan (1979), “Karaco¤lan Türkme-
nistan’da”, Ulusal Kültür, Say› 4 (Nisan), s. 123-
134.
BELYAYEV ‹. A. (1917), Skazaniya o Edige i
Togtam›fle, Protokol› Zasedaniy i Soobflçeniya Çle-
nov Zakaspiyskogo Krujka Lyubiteley Arheologii i
‹storii Vostoka, V›p. 3.
ÇINAR, Ali Abbas (1997), Türk Dünyas› Halk
Kültürü Üzerine Araflt›rma ve ‹ncelemeler, 2. Bask›,
Mu¤la: Mu¤la Üniversitesi Matbaas›.
ERG‹N, Muharrem (2001), Dede Korkut Kita-
b›, ‹stanbul: Bo¤aziçi Yay›nlar›.
GÜNAY, Umay (1994), Saçlar›n Kara Däl mi-
dir”, Millî Folklor, Say› 24 (K›fl), s. 2-3.
KALAFAT, Yaflar (2003), “Edige Destan›nda
Ola¤anüstü Tipler”, Türkiyat Araflt›rmalar› Dergisi,
Ahmet Bican Ercilasun’a Arma¤an, Konya: Selçuk
Üniversitesi Türkiyat Araflt›rmalar› Enstitüsü Yay›-
n›, Say›: 13 (Bahar), s. 345-352.
REICHL, Karl (2002): Türk Boylar›n›n Des-
tanlar› (Türk Dünyas› Destanlar›n›n Tespiti, Türki-
ye Türkçesine Aktar›lmas› ve Yay›mlanmas› Projesi:
2, Türk Destan ve Halk Hikâyeleri ‹ncelemeleri Di-
zisi:1). (çev. Prof. Dr. Metin Ekici). Ankara: TDK Ya-
y›nlar›, XIX+441 s.
fiEYHAL‹YEV(SIKALIYEV), Aflim (1991),
Nogayd›n K›rk Bat›r› Edige, Mahaçkala.
SULT‹, Rüstem (tarihsiz yay›n), Edigey Des-
tan›, Türksoy Yay›nlar›, No: 10.
VEL‹YEV, Baba (1987), “Tulum Hoca Hekaya-
s› Hak›nda”, Türkmenistan ‹limler Akademiyas›n›ñ
Habarlar› Jurnal›, Haziran.
_________ (1991), “Tulum Hoca Hikâyesi Hak-
k›nda”, (Akt. Himmet Biray), Millî Folklor, Y›l: 2
(Yaz 1991), Say›: 10, s. 43-48.
_________ (1993), Tulum Hoca, Türkmenistan
Il›mlar Akademiyas›, Ma¤t›mgul› Ad›ndak› Edebi-
yat ‹nstitut›, Afl¤abat: Kuyafl Nefliryat›.
http://bornova.ege.edu.tr/~tdae/projeler.html
(16.06.2004).
http://aduod.sitemynet.com/turkdunyasi/no-
gay.htm (16.06.2004).
http://www.millifolklor.com
 ESK‹ TÜRKÇEDE NEZAKET ‹FADELER‹

The Politeness Expressions in “Old Turkish” language.

Doç. Dr. Özen YAYLAGÜL*

ÖZET
Nezaket, toplum dil bilimiyle ilgili bir olgudur ve araflt›rmac›lar taraf›ndan “insan ifl birli¤inin ilk ko-
flulu ve toplum düzeninin oluflumuna temel” olarak tan›mlan›r. Kifliler, bulunduklar› çevreye göre uygun ifa-
deleri seçerler. Nezaketi ö¤renmek, zordur. Çünkü, yaln›z dili ö¤renmek yeterli de¤ildir. Ayn› zamanda top-
lumun sosyal ve kültürel de¤erlerini de ö¤renmek gerekir. Nezaket için kurallar toplumdan topluma de¤iflir.
Farkl› dil gruplar› farkl› ifllevler üzerinde durur ve özel ifllevleri farkl› biçimde ifade ederler. Bu ifadeler bize
kiflilerin toplumdaki konumu ve sayg›nl›¤›yla ilgili bilgi verir. Ayn› biçimde eski yaz›l› belgelerdeki nezaket
ifadeleri bize eski toplumlar›n yaflam›yla ilgili ipuçlar› verir. Bu çal›flmada, VIII-XI. yüzy›llar› kapsayan Es-
ki Türkçedeki nezaket ifadeleri araflt›r›lm›flt›r. Böylece, VIII-XI. yüzy›ldaki Türk sosyal yap›s› aç›klanmaya
çal›fl›lm›flt›r. Eski Türkçede kullan›lan nezaket ifadeleri bize sosyal yap›yla ilgili önemli ipuçlar› verir. Eski
Türkler, gerek dinsel iliflkilerde, gerek devletle ve aileyle ve toplumun di¤er fertleriyle iliflkilerinde, toplum
içindeki konumlar›na uygun nezaket ifadelerini s›k s›k kullanm›fllard›r. Güç, sayg›, sevgi gibi unsurlar bu
ifadelerin seçiminde etkili olmufltur.
Anahtar Kelimeler
Toplum dil bilimi, nezaket, Eski Türkçe, sayg›.
ABSTRACT
Politeness is a sociolinguistic phenomenen and it is described by researchers as “first condition of hu-
man’s cooperation and base of formation of community’s order”. Persons choose appropriate expressions as to
surroundings that they are participate in. To learn politeness is difficult. Because it is not sufficient only to
learn the language but also is necessary to learn social and cultural worths of the community. Rules for poli-
teness change from a community to other community. Different language groups dwell upon different functi-
ons and they express special functions as different. This expressions give information us about status in
community and respect of persons. In the same way, politeness expressions in old written documents give to
us clues connected with living of old communities. In this study, politeness expressions in the Old Turkish
language that includes VIII-XIth centuries have been investigated. Thus, it has been studied to explain Tur-
kish social building of VIII-XIth centuries. Politeness expressions that have been used Old Turkish give to us
considerable clues about social building. Old Turks frequently have been used suitable politeness expressi-
ons to status of them in connections of themselves whether with family and other persons of community or
with government and in religious connections. Elements as like power, respect, affection have been effective
in choosing of this expressions.
Key Words
Sociolinguistics, politeness, Old Turkish, respect.

1. Girifl olan nezaket, araflt›rmac›lar taraf›ndan,

Dil, bir kültür tafl›y›c›s› olarak geç-
mifl toplumlar›n yaflant›lar›n› ve iliflkile-
rini de bize aktarma görevini üstlenen
canl› bir organizmad›r. Yine, hiç flüphe-
siz, dil bilimiyle ilgili genel ilkeler top-
lum bilimiyle ilgili genel ilkelere ba¤l›-
d›r. Toplum dil bilimiyle ilgili bir olgu
“toplum düzeninin oluflumuna temel ve
insan iflbirli¤inin ilk flart› olarak tan›m-
lan›r” (Wardhaugh 1986, Brown and Le-
vinson 1987). Kifliler, nezaket kurallar›-
n› çevrelerinde bulunan kiflilerden ö¤re-
nir ve yeri geldi¤inde kal›p söz ve davra-
n›fllar biçiminde kullan›rlar.

* Ondokuz May›s Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Ö¤retim Üyesi

http://www.millifolklor.com 151
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Konuflurken, ne söylenmek istendi-
¤i, onun nas›l söylenmek istendi¤i, özel
cümle tipleri, kelimeler ve sesler, neyin
neyle nas›l söylenece¤i çok farkl› flekiller
aras›ndan seçilmek zorundad›r. Seçimi
etkileyen faktörlerden birisi de nezaket-
tir. Dil bilimiyle ilgili olarak nazik ol-
mak genellikle, toplumsal mesafe veya
konum farkl›l›klar›yla ilgili uygun dil bi-
limsel flekli seçme meselesidir. Konufl-
mac›n›n seçiminin büyük ölçüde toplum
içindeki durumuyla ilgili oldu¤u bir ger-
çektir. Yine konuflmac›; kad›n veya er-
kek, dinleyici veya dinleyiciler aras›nda
konuflurken farkl› seçimler yapar.
Nezaketin al›flkanl›kla ilgili özelli¤i
üzerinde durmak gerekir. Al›flkanl›k,
tekrarlamayla ve ilk örnekli davran›fl›n
elde edilmesiyle sa¤lan›r. Edmond-
son/House’a göre, teflekkürler için kulla-
n›lan flekiller al›flkanl›klarla ilgilidir.
Bunlar dar anlaml›d›r. Evimize gelen bir
misafire ‘hoflgeldiniz’, yak›n›n› kaybeden
birine ‘Bafl›n›z sa¤olsun.’ dememiz tama-
men bu al›flkanl›k sebebiyledir. Bunlar
düflünülerek veya tasarlanarak söylen-
mifl sözler veya kurulmufl cümleler de-
¤ildir. Bir çok kifli asl›nda bunlar›n tam
olarak ne ifade etti¤ini bile bilmez. Fa-
kat kal›plaflm›fl sözler hâlinde her gün
kullanmaya devam eder (Pschaid 1993).
Nazik olmak bütün dillerde karma-
fl›k bir ifltir. Nezaketi ö¤renmek zordur,
çünkü onu ö¤renmek için sadece dili ö¤-
renmek yeterli de¤ildir, toplumun sosyal
ve kültürel de¤erlerini de ö¤renmek ge-
rekir. Nazik konuflmak için, genellikle,
baflkalar›n›n duygular›n›n hesaba kat›l-
mas› gerekir. Dilbilimsel olarak nazik ol-
mak insanlarla iliflkilerimiz do¤rultu-
sunda uygun bir biçimde konuflmay› ge-
rektirir. Uygun olmayan dilbilimsel se-
çimler kaba görülebilir. ‹flyerinde bir
amire konuflma veya kap›y› kapa fleklin-
de bir emir cümlesiyle hitap etmek muh-
temelen bir k›namay› getirir.
152
Evrensel gramerde, özür dilemeler,
teflekkürler, iltifatlar, ilânlar, davetler,
kabuller, (dolayl›) talepler, takdimler, so-
rulara cevaplar, anlaflma; yine bunun
tam tersi hoflnutsuzluk, sald›rganl›k vb.
durumlarla ilgili konular nezaket genel
bafll›¤› alt›nda ifllenmifl ve ifllenmekte-
dir. Nezaket konusu incelenirken cinsi-
yet farkl›l›klar›n›n nezaket kurallar›
karfl›s›ndaki durumu, yüz yüze ve tele-
fonda konuflma s›ras›ndaki farkl›l›klar,
ikinci dili ö¤renenlerin bu dil kurallar›-
na ne flekilde uydu¤u, çocuklar›n neza-
ket kurallar›n› nas›l ö¤rendikleri ve ne
flekilde uygulad›klar› gibi hususlar üze-
rinde durulmaktad›r.
Nezaket konusu ifllenirken ele al›-
nan bir di¤er konu, kad›nla erke¤in ne-
zaket ifadelerindeki farkl›l›klard›r. Hol-
mes (1992), ‘kad›n dili’ bir dilin fakl› bir
biçimi mi yoksa düzenleyicisi midir, ka-
d›n erkekten daha nazik midir, kad›n ve
erke¤in etkilefliminde farkl›l›klar var
m›d›r, kad›n ve erkek dili nas›l kullan›r,
toplumda kullan›lan dil kad›n›n konu-
muyla ilgili hangi mesajlar› tafl›r? gibi
sorulara cevaplar bulmaya çal›flm›flt›r.
Ona göre, kad›n, bir leydi gibi konuflma-
y› reddederse elefltirilir, alay konusu
edilir ve kad›ns› olmamakla suçlan›r.
Bir kad›n için normal bir kad›ndan daha
az kad›n olmak ac› verici oldu¤undan
konuflmalar›nda daha dikkatli olmak zo-
runda kal›r; kaba say›labilecek bir ko-
nuflma tarz›ndan uzaklafl›r.
Pschaid’a göre (1993), nezaket fle-
killeri yüzyüze sohbetten çok telefon ko-
nuflmas›nda kullan›l›r. Ona göre, yüzyü-
ze konuflanlar emir ifadelerini telefon
konuflmalar›ndakinden daha fazla kulla-
n›rlar. Tersine nezaket ifadeleri yüzyüze
konuflmalardakinden daha s›k kullan›-
l›r.
2. Kapsam
Bu çal›flmada, Eski Türkçe olarak
http://www.millifolklor.com

genel kabul gören VIII-XI. yüzy›la ait
Türk dilli eserler yaz›l›fl çevrelerine göre
s›n›fland›r›larak taranm›fl ve tespit edi-
len nezaket ifadeleri bir ay›klamaya tâbi
tutularak incelenmifltir.
Bu tarama sonucunda, çal›flma kor-
pusu, Türk flaman kültürü çevresine âit
Runik harfli metinlerden Kül Tigin
(KT), Bilge Ka¤an (BK), Tunyukuk
(Ton.), Ongin, fiine Usu~Moyun Çor
(fiU), Terx (Taryat) (Terx), Oznaçennoye
II (Ye 104), Alt›n Köl I (Y 28), Elegest II
(Ye 52), Irq Bitig (IrqB) ile Maniheist
Türk çevresi metinlerinden Xuastuanift
(Chuast), Eski Türk fiiiri (ETfi) 2, 3, 4
ve 7, TM 276a; Buddhist Türk çevresi
metinlerinden Altun Yaruq (AY), Hsüan
Tsang Biyografisi (Ht), ‹nsadi Sutra
(IS), Prens Kalyanamkara ve Papamka-
ra Öyküsü (KP), Maitrisimit Nom Bitig
(MNB), Sekiz Yükmäk (SY), Dantip]la
(T III 84), ETfi 9, 13, 15, 18, 20, T II 84,
T III 84, Or. 8212; Hristiyan Türk çevre-
si metni T II B 29; herhangi bir din çev-
resine âit olmayan Sivil Uygur hukuk
belgeleri (HBel), Mektuplar (Mekt.) ve
yaz›l›fl tarihi ne olursa olsun çok daha
eski yaflant›lar› sundu¤u için O¤uz Ka-
¤an Destan› (OKD) biçiminde oluflmufl-
tur.
3. Yöntem
Nezaketi etkileyen sosyal olgular-
dan biri ve en önemlisi sayg›nl›kt›r. ‹n-
sanlar belli ölçülerde sayg›nl›¤a sahip-
tirler. Bu sayg›nl›klar› onlar›n davran›fl-
lar›na veya sahip olduklar›na ba¤l› ola-
rak artabilir, azalabilir veya ayn› kalabi-
lir.
Brown ve Levinson (1987), kibarl›-
¤›n evrenselli¤i sav›nda, iki tip sayg›n-
l›ktan (olumsuz sayg›nl›k ve olumlu say-
g›nl›k) ve buna ba¤l› olarak iki tip kibar-
l›ktan söz etmektedir: olumsuz kibarl›k
ve olumlu kibarl›k. Brown ve Levinson
(1987) taraf›ndan samimi olmak, olumlu
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
kibarl›k; mesafe koymak, olumsuz ki-
barl›k içinde de¤erlendirilirken, Türk
toplumunda 2. tekil kifliye siz diye hitap
edilerek konulan bir mesafe olumlu bir
sayg›nl›k göstergesidir. Bu yüzden
Brown ve Levinson (1987)’deki olumlu
ve olumsuz kibarl›k olgusuyla Türk top-
lumunun kibarl›k anlay›fl› uygunluk
göstermemektedir. Tekmen (2004), Ja-
ponca sayg› dili araflt›rmalar›na dayan-
d›rarak bir “üçlü s›n›fland›rma” yapma
yoluna gitmifltir. Brown ve Levinson
(1987), sayg› dilini olumsuz kibarl›k
içinde ele al›rken Tekmen, kibar anlat›m
biçimleri ile sayg› dilini birbirinden ay›r-
m›flt›r. Tekmen (2004: 2829) Japonca
sayg› dili araflt›rmalar›nda ‘üçlü s›n›f-
land›rma’ ad› alt›nda bir s›n›fland›rma-
n›n yap›ld›¤›ndan söz etmektedir: “kibar
dil: Dinleyiciye yönelik kullan›lan yü-
celtme anlam› içermeyen anlat›m biçim-
leri; yüceltme dili: Konu olan kiflinin ki
bu dinleyici de olabilir yüceltildi¤i anla-
t›m biçimi ve mütevazi dil: Eylemi ya-
pan kifli ya da konuflmac›n›n alçalt›la-
rak dinleyici ya da eylemden etkilenen
kiflinin dolayl› olarak yüceltildi¤i anla-
t›m biçimi.” Bu s›n›fland›rma, Türk dili
için çok daha uygun bir s›n›fland›rma-
d›r.
Bu çal›flmada, nezaket üst bafll›¤›
alt›nda hem sayg› dili hem de kibarl›k
olgusu üzerinde durulacak; toplum kat-
manlar›n›n karfl›l›kl› bak›fl ve yaklafl›m-
lar› ile ortam, konu ve kat›l›mc›lar›n
söylem üzerindeki etkileri de dikkate
al›nacakt›r. Böylece, Eski Türkçe neza-
ket ifadeleri yoluyla sosyal yap› hakk›n-
da ipuçlar› elde edilmeye çal›fl›lacakt›r.
4. Eski Türkçede Nezaket ‹fade-
leri
4.1. Yüceltme dili
Eski Türkçe metinlerde sayg› duyu-
lan ve yüceltilen varl›klar, genellikle,
tanr›lar (3) ve tanr› mertebesinde de¤er
153
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
verilen ka¤anlard›r (1). Bununla birlikte
baz› metinlerde yafll›, bilge kiflilerin de
yüceltildi¤i görülmektedir. Bu durum,
Eski Türklerde bilgiye verilen de¤eri de
göstermektedir.
Eski Türkçenin yüceltme dili özelli-
¤i tafl›yan fiili yarl›qa- “buyurmak”t›r.
Sayg› duyulan ve yüceltilen 3. kiflinin
geçmiflteki emirleri dinleyiciye, yarl›qa-
(<yarl›g+a-) fiili ile aktar›lm›flt›r1. yarl›g
sözcü¤ü, üst katmandaki birinden alt
katmandaki bir kifliye emir için Kök
Türk, Uygur, Karahanl›, Harezm, K›p-
çak, Do¤u Türk ve Bat› Türk dili alanla-
r› yan›s›ra carlig “hükümet iradesi için
teknik yönetsel bir terim” biçiminde Mo-
¤olcada da kullan›lm›flt›r (Clauson 1972:
966).
Eski Türkçede, yüceltme dili özel-
likli fiiller yan›nda seslenifl biçimlerinin
de, do¤rudan yüceltilen kifliye yönelik
taleplerin bildiriminde kullan›ld›¤› görü-
lür. Bu tür ifadelerde, genellikle cümle
bafl›nda, çeflitli seslenifl biçimlerine yer
verilmifl; yüklem: Fiil-emir/istek kipi bi-
çiminde oluflturulmufltur (4). Türk Ru-
nik harfli metinlerden al›nm›fl (1). söy-
lem geçmiflte yaflam›fl kiflilere g›pta ve
hayranl›k ifadeleri olmalar› yan›nda hi-
tap edilenden de bu tip davran›fllar› yap-
mas› yönünde bir istek, bir teflvi¤i içer-
mektedir. ‹ltifatlar, g›pta veya hayranl›k
ifadeleri, konuflmac›n›n hitap edilene
baz› davran›fllar› yapmas› yönünde is-
tekleri önceden haber verir; hitap edile-
ni bu tür davran›fllar› yapmas› yönünde
teflvik eder. (2)’deki Maniheist Türk çev-
resine ait seslenifl biçimleri, hâl içinde
do¤rudan hitap edilene yöneltilmifl yü-
celtme sözleridir.
(1) bilgä k(a)g(a)n (ä)rm(i)fl (a)lp
k(a)g(a)n (ä)rm(i)fl buyruk› y(ä)mä bilgä
(ä)rm(i)fl (ä)r(i)nç (a)lp (ä)rm(i)fl (ä)r(i)nç
b(ä)gl(ä)ri y(ä)mä bod(u)n› y(ä)mä tüz
(ä)rm(i)fl. (KT D 3) “(Onlar) ak›ll› hü-
154
kümdarlar imifl, cesur hükümdarlar
imifl; (emirleri alt›ndaki) kumandanlar›
da ak›ll› imifller flüphesiz, cesur imifller
flüphesiz.”
(2) vaj›rda ötvi biligligim tüzünüm
yaruqum vaj›rda ötvi biligligim bilgäm
ya\am (ETfi 3: 7-8) “Elmastan daha kes-
kin benim bilgilim, asilim, ›fl›¤›m, el-
mastan daha keskin benim bilgilim, bil-
gem, filim.”
(3) munçulayu täg y›layu savlar üzä
/ mundaà ya\l›à ujik äkflär padak özä /
mu\ad›nç›à öggülüg siz anaç›m a (ETfi
15: 78-80) “Bunun gibi büyülü sözlerle /
böylesi harfler ve m›sralarla / fevkalade
övülmeye de¤ersiniz, ey anac›¤›m.”
(4) yalnguqlarn›\ arslan› iliglär
bäglärni\ qut t(ä)ngrisi-ä y(a)rl›qançuç›-
› kö\ül öritip kö\ülü\in süzgil birök biz-
ni ölürsärs(ä)n y(i)mä nä\ säni\ bal›qta-
q› ig toàa kitgüsi yoq ämti bizi \ isig özü-
müzkä ädgü kö\ül turàurup umuà ›naà
bolà›l (T III 84-42: 54-60) “Ey insanlar›n
arslan›, hükümdarlar, beylerin saadet
tanr›s›! Merhametli gönül yükseltip gön-
lünü temizle. Bizi öldürsen bile, hiç se-
nin flehirdeki hastal›k (Hend.) gitmeye-
cek. fiimdi bizim bedenimize iyi gönül
durdurup umut inanç ol!”
Konuflmaya bafllarken konuflmac›-
dan hitap edilene yönelik seslenifl biçim-
leri, nezaketin önemli unsurlar›ndand›r.
Holmes (1992), seslenifl biçimlerinin se-
çimindeki zorlay›c› faktörlerde; yetiflkin-
lik, ortam, akraba olan insanlar aras›n-
da yeni ve eski nesiller, iyi tan›nan veya
daha yüksek s›n›fta olan veya 15 yafl üs-
tü insanlar, erkek, evli olmak, meslekî
unvana sahip olmak gibi unsurlar› s›ra-
lam›flt›r. Nazik olman›n bir de formalite
boyutu vard›r. Formal bir durumda ak-
rabalarla konuflman›n uygun yolu ba¤-
lamdaki role göre de¤iflecektir. Örne¤in,
mahkemede yarg›ç göreviyle bulunan
kardefle evdeki gibi ismiyle seslenmek
http://www.millifolklor.com

sayg›s›zl›k olacakt›r. ‹nsanlar farkl› or-
tamlar, sosyal çevre ve kiflilere göre
farkl› seslenifl biçimlerini tercih eder.
Doktor Ahmet, hastas›ndan kendisine
Doktor Bey demesini beklerken, o¤lun-
dan Babac›¤›m, erkek kardeflinden Ah-
met, kar›s›ndan Sevgilim, arabay› h›zl›
kullan›rken onu durduran polis memu-
rundan Beyefendi, vb. demesini bekler.
Eski Türkçede, yüceltme amac›yla
kullan›lan seslenifl biçimleri, sosyal kat-
manlara ba¤l› olarak üç grupta toplana-
bilir: (a) Alt katmandaki kifliden üst kat-
mandaki kifliye do¤ru; (b) üst katmanda-
ki kifliden alt katmandaki kifliye do¤ru;
(c) ayn› katmandaki kifliler aras›nda.
Genellikle alt katmandan üst kat-
mana do¤ru olan seslenifl biçimlerinde
üst katman kiflisine toplum taraf›ndan
sayg› uyand›ran bilgili olma, güçlü olma
gibi nitelikler yüklenmekte; güçlü, de-
¤erli ve sevilen varl›klara benzetilen üst
katman kiflisine yönelik sayg› ve ulula-
ma gözlenmektedir. Buna karfl›l›k üst
katmandan alt katmana do¤ru olan ses-
lenifl biçimlerinde s›kl›kla sevgi sözleri
kullan›lmaktad›r. Hitap edilenin sevi-
len/sevilmeyen korkulan/küçümsenen,
varl›¤› önemsenmeyen bir kifli olmas›
seslenifl biçimlerini de¤ifltirebilmektedir.
Örne¤in, Buddhist Türk çevresi eserle-
rinden Dantip]la’da hükümdar fleytan-
lara äy yäklär “ey fleytanlar” diye sesle-
nirken fleytanlar hükümdara, korku te-
melli olarak, uluà ilig (T III 84-42: 64,
109) “ulu hükümdar” diye seslenmekte-
dir. Bazen alt katmandan üst katmana
do¤ru olan seslenifl biçimlerinde de sevgi
sözlerine rastlanmaktad›r. Örne¤in;
Dantip]la’da R]kãas^, hükümdara äm-
raq bägim (T III 84-46: 143, 147) “sevgili
beyim” diye seslenmektedir.
Eski Türkçede, alt katmandaki ki-
flilerden üst katmandaki kiflilere do¤ru,
yani din ve devlet büyüklerine yönelik
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
en s›k kullan›lan seslenifl biçimi,
tä\ri/m’dir. Bu seslenifl biçiminin, din-
sel metinlerde tanr›lara yönelik kullan›-
m› d›fl›nda, din d›fl› metinlerde hüküm-
darlara yönelik de kullan›lmas›, büyük
ölçüde kültürle ilgilidir. Eski toplumlar-
da hükümdarlar›n Tanr› olarak görül-
mesi veya kutsal kabul edilmesi, bu du-
rumu do¤urmufl olmal›d›r. Yine insanlar
kendilerinden daha güçlü kiflilerle konu-
flurken, olumsuz bir tepkiyle karfl›lafl-
mamak veya ç›kar sa¤lamak iste¤iyle
onlar› mümkün oldu¤u kadar ululaya-
cak seslenifl biçimlerini kullan›rlar. Ba-
zen onlar› Tanr› seviyesine kadar ç›ka-
r›rlar. Eski Türkçede bu tip ifadelerle
s›k s›k karfl›lafl›labilir2. Yine oldukça s›k
olarak tä\rim kelimesi ayaàqa tägimlig
“sayg› de¤er” kal›p sözüyle birlikte kul-
lan›lm›flt›r3.
Üst katmandan kiflilere hitapta ka-
gan›m “ka¤an›m”, ädgülärim “iyilerim”,
tüzünüm “asilim” seslenifl biçimlerinin
de genifl kullan›m alan› vard›r. Seslenifl
biçimlerinin ço¤u zaman 1. teklik iyelik
ekiyle oluflturulmas› ba¤l›l›¤› ve sayg›y›
göstermek içindir4.
Tanr›lara yönelik seslenifllerde, an-
ne ve babay› karfl›layan akrabal›k adla-
r›n›n sonuna sevgi ve iyelik eklerinin ge-
tirildi¤i durumlar da vard›r. Bazen bu
kelimelerden sonra gelen a ünlemi sesle-
nifle kuvvet kazand›r›r: anaç›m a sizkä
tayap (ETfi 15: 15) “anac›¤›m, size daya-
n›p”, anaç›m a (ETfi 15: 47) “ey anac›-
¤›m”, qa\›ç›m a (ETfi 15: 41) “ey babac›-
¤›m.” Bu durum, kiflinin tanr›ya karfl›,
insan›n en yak›n oldu¤u ve en çok sevdi-
¤i varl›klar olan anne ve babas› kadar
sevgi besledi¤ini göstermesi yan›s›ra an-
ne ve babas›yla birlikte tanr›n›n da kifli-
nin varl›k sebebi ve koruyucusu olarak
görülmesinden kaynaklan›yor olmal›d›r.
Üst katman kiflisinden söz edilir-
ken kullan›lan unvanlar ve nitelemeler
155
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
de bu kiflilere duyulan sayg›y› göster-
mekte olup nezaket ifadesi olarak kabul
edilebilir. Türk Runik harfli metinlerde
yer alan t(ä)\ridä bolm(›)fl (e)l etmifl
b(i)lgä qagan (Terx, W1) “Gökte olmufl,
memleket düzenlemifl bilge ka¤an” ve
Buddhist çevre eserlerinde s›kça geçen
ayaàuluà burqan (ETfi 15: 11) “sayg› de-
¤er burkan” ifadeleri bunlardand›r. ‹slâ-
mî saha eserlerinde de görülen din aç›-
s›ndan kutsal varl›klara ait s›fatlar›n
adlardan sonra yaz›m›, ‹slâmî çevre
eserlerindeki Hz. Muhammed (a.s.), Al-
lah (c.c.) gibi, Hristiyan Türk çevresi
eserlerinde de görülmekte olup yabanc›
dil etkisiyledir: Zxaria uluà dintar (T II
B 29, Tafel I, linke seinte: 66) “Zekeriya
(ulu dindar)”. Bu tür eserlerin çeviri
eserler olmas›, çeviri yap›lan dilin söz
dizimine göre, söz diziminde bir de¤iflimi
de beraberinde getirmifltir.
Üst katmandaki din ve devlet bü-
yüklerinden, alt katmana yönelik sesle-
nifllerde ise, runik metinlerde seslenifl
biçimlerine 1. teklik iyelik ekinin eklen-
di¤i, Buddhist ve Hristiyan çevresi me-
tinleriyle destanlarda ise, genellikle,
ay/ey “ey” ünleminin kullan›ld›¤› görül-
mektedir5. Aile büyüklerinden küçükle-
re yönelik seslenifller ise, Buddhist ve
Hristiyan Türk çevresi metinlerinde,
s›kl›kla sevgi anlatan s›fatlardan sonra,
akrabal›k adlar›na 1. teklik iyelik ekinin
eklenmesiyle oluflturulmufltur. O¤uz Ka-
¤an Destan›nda ise, ay ünleminden son-
ra akrabal›k adlar›n›n getirildi¤i tespit
edilmifltir6.
Ayn› katmandaki kifliler aras›ndaki
seslenifller genellikle sevgi ve sayg› te-
melinde biçimlenmektedir. Sevilen kifli-
lere yönelik seslenifllerde, seslenifl bi-
çimlerine 1. teklik iyelik eki ile küçült-
me eklerinin eklendi¤i görülmektedir.7
Sevilen insanlara seslenilirken toplu-
mun üst katmanlar›ndaki kiflilerin un-
156
vanlar›n›n kullan›ld›¤› Türk Runik harf-
li metinlerden tan›klanm›flt›r:
kunç(u)y(›)m (Ye 104 1a: 1) “prensesim”.
Eski Türkçede do¤rudan kifliye yö-
nelik olmayan dolayl› yüceltme ifadeleri
de vard›r (5). Burada, bir kiflinin ölü-
münden dolay› baflkalar›n›n üzüntü
duymas› ölen kiflinin sayg›nl›¤›n›n bir
göstergesi olarak sunulmakta, ölen kifli
yüceltilmektedir.
(5)...bunça bod(u)n k(e)l(i)p(ä)n s›g-
tam(›)fl yoglam(›)fl (a)nt(a)g kül(ü)g
k(a)g(a)n (ä)rm(i)fl. (KT D 4) “... bunca
halklar gelerek a¤lam›fllar, yas tutmufl-
lar. Onca ünlü hükümdar imifl.”
4.2. Mütevazi dil
Alt katmandan bir kifli üst katman-
dan bir kifliden herhangi bir talepte bu-
lunacaksa söylemlerinde, genellikle söy-
lem sonunda olmak üzere, baz› özel fiil-
ler kullan›r. Bu fiiller yoluyla, konuflma-
c› kendini alçaltarak dinleyiciyi yücelt-
mekte, böylece talebinin yerine getiril-
mesi için zemin haz›rlamaktad›r.
Eski Türkçenin bu amaçla kullan-
d›¤› temel fiili ötün- “arz etmek, sayg› ile
istemek” olup öt- fiilinden türemifl dö-
nüfllü fiildir (öt-ün-). Gerek Türk Runik
harfli metinlerde gerekse Maniheist,
Buddhist ve Hristiyan Türk çevresinde
yaz›lm›fl metinlerde - Türkiye Türkçe-
sinde s›kça kullan›lan, Arapçadan al›nt›
arz kelimesiyle Türkçe et- fiilinin birlefli-
miyle meydana getirilen arz et- ifadesine
eflde¤er bir görevde - genifl kullan›m ala-
n› bulan ötün- fiili, Türk runik harfli
metinlerle Maniheist ve Buddhist Türk
metinlerinde, genellikle 1. ve 3. kifli çe-
kimli olarak tan›klanm›flt›r (bkz. IV.
sonnot). Örneklerde, zaman zaman,
ötün- “istemek, dua etmek, yalvarmak”
fiilinin yak›n anlaml› yalbar- “yalvar-
mak” fiiliyle birlikte kullan›ld›¤› görül-
mektedir. Böylece talebin pekifltirilmesi
yoluna gidilmektedir. Bunun yan›nda
http://www.millifolklor.com

zarf-fiil ekleri alarak (ötün-ü) nezaket
ifade eden bir baflka fiile (yükün- “secde
etmek” tägin- “(aya¤a) kapanmak” gibi),
ba¤lanm›fl olarak da karfl›lafl›labilir8.
Genellikle, korku temelli ve ç›kar amaçl›
olarak alt katmandaki kiflilerin üst kat-
mandaki kiflilere hediyelerle birlikte
sayg›lar›n› sunmalar›na da Eski Türkçe
metinlerde s›kça rastlan›r9. O¤uz Ka¤an
Destan›nda böyle bir sunum ötün- yeri-
ne syurqa- “sayg› ile sunmak” fiiliyle ya-
p›lm›flt›r10.
Bazen üst katmandaki kifliden ya-
p›lacak davran›fl için izin istenir. Bu tip
ifadelerde de ötün- fiili kullan›lm›flt›r:
(6). cümlede konuflmac› Vezir Tonyukuk,
geçmiflte ordu sevk etmeden önce ka¤a-
n›ndan izin ald›¤›n› ötün- fiili yard›m›y-
la bizlere aktar›yor. Bu tip izin istekleri
konuflma an›nda dile getirilirse, F-
emir/istek 1. teklik kifli yap›s›n›n kulla-
n›ld›¤› görülmektedir (7). Ayn› yap›, iste-
¤in üst katmana de¤il de konuflmac›n›n
kendine yönelik olmas› durumunda da
(8) geçerlidir.
(6) k(a)g(a)n(›)ma öt(ü)n(ü)p sü
(e)l(ä)td(i)m (Ton. D 1)
“Ka¤an›ma arz edip ordu sevk et-
tim”
(7) k(a)g(a)n(›)m b(ä)n (ä)bg(ä)rü
tüfl(ä)yin (Ton. K 6)
“Ka¤an›m, ben eve do¤ru ineyim.”
(8) ögüm ötin alay›n, qa\›m sab›n
t›\lay›n (IrqB 90)
“Annemin ö¤üdünü alay›m, baba-
m›n sözünü dinleyeyim.”.
Ötün- “arz etmek” d›fl›nda qut “sa-
adet, talih” ismiyle kurulan “isim+fiil
birleflmeleri” de (qut qol-t›/bir-sün “kut
diledi/versin”) alt katmandaki kiflinin
üst katmandaki kiflilerden taleplerde
bulunmak için kulland›klar› yap›lard›r.
Fakat, bu tip ifadelerde istek, daha çok,
tanr›ya yöneliktir11.
Kendini yads›ma; günah ç›karma,
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
suçun veya sorumlulu¤un kabulü, ko-
nuflmac›n›n olumlu sayg›nl›¤›na zarar
verir. Kifli bu tip durumlarda sayg›nl›¤›-
n› kaybetmeyle karfl› karfl›ya oldu¤u
için, baz› nezaket sözleri söyler. Özürler
bunlardand›r. Tanr›ya yönelik günah ç›-
karma, af dileme ifadeleri Türk Runik
harfleriyle Maniheist çevrede yaz›lm›fl
Turfan Toyok Metni’nden bafllayarak
manastar hirza (1a: 5-6) “affet” biçimin-
de olup, Mani alfabesiyle yaz›lm›fl Mani-
heist Türk çevresi eserlerinde de benzer
flekilde devam etmektedir12. Maniheist,
Buddhist ve Hristiyan Türk çevresi me-
tinlerinde, temadan dolay›; yani bu me-
tinlerin dinsel metinler olmas›ndan do-
lay› “kendini yads›ma” için pek çok ör-
nek tespit edilebilmifltir. Buddhist ve
Hristiyan Türk çevresinde yaz›lm›fl me-
tinlerde bu tip ifadeler daha çok piflman-
l›k bildiren ökün- fiiliyle oluflturulmufl-
tur13. Yine Buddhist Türk çevresi me-
tinlerinde s›kça kullan›lan ar›zun alq›n-
zun kflant› q›l›p bolzun ärtgülüg “temiz-
lensin, ortadan kalks›n, affedilip, geçmifl
olsun.” ifadeleri de burada say›labilir.
Alçakgönüllülük sebebiyle geri çev-
rilen övgüler de mütevazi dil örnekleri-
dir: (9). Burada ilk konuflmac› olan yaz›-
c›bafl› dinleyici konumundaki hakan› gü-
nefl ve ay olarak görüp kendini ateflböce-
¤i mertebesine indirgeyerek bir müteva-
zi dil örne¤i sergilemektedir. Buna kar-
fl›l›k hakan da kendinin tek bafl›na de-
¤ersiz oldu¤unu ancak tebaas›yla de¤er
kazand›¤›n› belirterek tevazuya teva-
zuyla karfl›l›k vermektedir. Bu söylem,
hükümdar›n tebaas›na verdi¤i de¤eri
göstermesi aç›s›ndan dikkate de¤erdir.
(9) [käräkü] baflç› ulug ögä hanka
inçä tep ötünti:...biz kulut[lar] ’wdt’ yolta
turu täginmäki [nätä]g törü üzäki tägi-
nür ärki [kün ay] t(ä)\ri üskintä kadyot
[kurt]nu\ tak› nä ifli küdüki [ärü]r tep
tedi
157
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
han külüp inçä [tep te]di: bo sav
muntag ärmäz k(a)lt› [ad›nç]›g körklä
tilkü üçük bir [til]kü tärisi ärmäz, ad›n-
ç›g ulug [ordu]lar üküfl ›gaçlar kuvra-
g›nt›n [te]min bütär. (Ht VI 25a: 1-18)
“(Chui soyundan Sui-liang adl›) ya-
z›c›bafl›, bafldan›flman hana flöyle arz et-
ti:...biz görevlilerin... yolda yer al›fl›m›z
san›r›m... bir yasaya göre düzenlenmifl-
tir. Gökyüzündeki günefl ve ay›n yan›n-
da atefl böce¤inin ne ifli gücü var (laf› m›
olur) diye söyledi.
Hakan gülerek: “Bu söz [asl›nda]
böyle de¤ildir, yani ola¤an›n d›fl›nda,
görkemli bir tilki kürkü tek bir tilki de-
risi[nden ibaret] de¤ildir, [benzer flekil-
de] ola¤anüstü büyüklükteki saraylar
[da] ancak çok say›da a¤ac›n bir araya
getirilmesiyle yap›labilir.”
O¤uz Ka¤an Destan›’nda, O¤uz Ka-
¤an’›n bakan› Ulu¤ Türük’ten ö¤üt iste-
mesi de (ögüd dile-) bir mütevazi dil ör-
ne¤idir (10). Bu ifadeler, eski Türklerde
alt katmanda olmas›na ra¤men yafl ve
bilgeli¤inden ötürü bir kiflinin ö¤üdünün
kabul edildi¤i ve sayg›yla karfl›land›¤›n›
göstermesi aç›s›ndan da önemlidir. Bu-
rada alt katmandan üst katmana yöne-
lik isteklerin göstergesi olan ötün- fiili
yerine üst katmandan alt katmana yö-
nelik bir istek söz konusu oldu¤u için di-
le- fiili kullan›lm›flt›r.
(10) oàuz kaàan uluà türüknü\ sö-
zün y(a)qfl› kördi, ögüdün diledi; ögütü-
gä körä q›ld› (OKD, XXXVII: 4-6) “O¤uz
Ka¤an Ulu¤ Türük’ün sözünü be¤endi;
onun ö¤üdünü diledi ve ö¤üdüne göre
yapt›.”
Baz› söylemler hem yüceltme dili
hem de mütevazi dil özelli¤i tafl›makta-
d›r. Mütevazi dil kapsam›nda de¤erlen-
dirilen ötün- “arz etmek, sayg› ile iste-
mek” fiilinden türemifl isim veya s›fat-fi-
illerle, arz›n kabulünü belirten fiil veya
fiil birleflimlerinin bir arada kullan›lma-
158
s›yla yüceltme dili oluflturulabilmifltir.
(11)’de konuflmac›, geçmiflte üst katman-
daki kifliye yönelik taleplerini dile getir-
di¤ini ve bu taleplerin dinlenerek onay-
land›¤›n› belirterek hoflnutluk göster-
mekle, üst katmandaki kifliyi yücelt-
mekte, kendisini ise, önemsizlefltirerek
mütevazi bir dil örne¤i vermektedir.
(12)’de ise, üst katmandaki kiflinin buy-
ruklar›n›n yerine getirilece¤ine dair bir
söz buyru¤u vereni yüceltirken emri ka-
bul eden kifliyi önemsizlefltirmekte ve bu
da mütevazi bir dil örne¤i olabilmekte-
dir.
(11) k(a)g(a)n(›)m b(ä)n] öz(ü)m bil-
gä tunyukuk öt(ü)ntük öt(ü)nç(ü)m(i)n
(e)fl(i)dü b(e)rti kö\l(ü)\çä ud(u)z t(e)di
(Ton. 1. tafl, G 8) “Ka¤an›m, (benim ken-
dimin), Bilge Tunyukuk’un arz etti¤im
ricam› dinlemek lütfunda bulundu. “(Or-
duyu) gönlünce sevk et!” dedi”
(12) siz d›ndarlar y(a)rl›qasar sizi\
saw›\›zça ötü\üzçä yor›àay m(ä)n (TM
276b: 1-2) “Siz dindarlar buyursa sizin
sözünüze göre, rican›za göre yürüyece-
¤im”
Burada, (11)’de üst katmandan bir
kiflinin alt katmandaki bir kifliye yöne-
lik talepleri söz konusu oldu¤u için yal-
n›z ötün- (öt-ün-) fiilinden türemifl söz-
cükler kullan›l›rken, (12)’de, üst kat-
mandan birinin talepleri (ötüg) söz ko-
nusu oldu¤u için, yine öt- fiilinden türe-
mifl bir sözcük kullan›lmakla birlikte ön-
cesinde yarl›qa “buyurmak” fiili de cüm-
ledeki yerini alm›flt›r.
4.3. Kibar dil
Eski Türkçede, bir baflkas›n› yücelt-
me amac› gütmeyen, yaln›zca iyi niyet
göstergesi olarak kullan›lan nezaket ifa-
deleri de vard›r. Bu tür ifadeler, daha
çok, ayn› katmandan veya sosyal konum
olarak daha yak›n kifliler aras›nda kul-
lan›lm›flt›r. Eski Türkçede, kutlamalar:
qutluà bolzun (IrqB 35) “kutlu olsun.”;
http://www.millifolklor.com

hitap edilene olumlu duygular ençlik
äsänlik ay- sözleriyle ifade edilmifltir:
(13).
(13) ›raq yertin y(a)q›n kö\ülin enç-
lik äsänlik ay›êu ›durbiz (Mekt. Text C:
4-5) “Uzak yerden yak›n gönülle rahat
huzur dileyerek gönderiyoruz.”
Teflekkür ifadeleri; dinleyicinin te-
flekkürleri veya dinleyicinin özrünün ka-
bul edilmesi; özürler; tekliflerin, rican›n
kabul edilmesi, konuflmac›n›n olumsuz
sayg›nl›¤›n› k›rd›¤› için (14) ve (15) ki-
bar dil örnekleridir.
(14) m(ä)n(i)\ s(a)b(›)m(›)n s›m(a)d›
(KT G 11) “(Çinliler) benim sözümü k›r-
mad›lar.”
(15) oàuz kaàan igidni\ sözün
y(a)qfl› kördi (OKD, XXII: 5-9) “(Uruz
Bey’in o¤lu: “... ben sana bafl›m› saadeti-
mi veriyorum; sana vergi veririm ve
dostluktan ç›kmam” dedi.) O¤uz Ka¤an
yi¤idin sözünü iyi gördü, sevindi, gül-
dü,...”
Sosyal düzen içinde, alt katmandan
kiflilerin üst katmandaki kiflilere yönelik
isteklerini, yüceltme dili kullanmadan,
soru tarz›yla ifade etmeleri de mümkün-
dür. Kibar dil grubuna sokulabilecek bu
tarz ifadelerin sosyal konum olarak üst
katmana daha yak›n kiflilerce kullan›l-
d›¤›n›n delilleri mevcuttur. Türk Runik
harfli metinlerden tespit edilen (16).
söylemde bu durum aç›kça görülür:
(16) yuyka k(a)l(›)n bols(a)r
top(u)lguluk (a)lp (ä)rm(i)fl y(i)nçgä
yog(u)n bols(a)r üzg(ü)lük (a)lp (ä)rm(i)fl
ö\rä k››tanyda b(i)ryä t(a)bg(a)çda kurya
kur(›)d(›)nta y›rya og(u)zda (e)ki üç bi\
süm(ü)z k(ä)lt(ä)çim(i)z b(a)r mu nä
(a)nça öt(ü)nt(ü)m (Ton. 1. tafl, G 6-7)
“Yufka kal›n olsa delinmesi zor
imifl. ‹nce yo¤un olsa k›rmak zor imifl.
Do¤uda K›tay’dan, güneyde Çin’den, ba-
t›da bat›dan, kuzeyde de O¤uzlardan ge-
lecek iki üç bin (kadar) askerimiz var m›
ne?” Böylece ricada bulundum.”
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
(16). söylemde devlet yönetiminde
tecrübeli olan Köktürk veziri Tunyukuk,
ka¤an›na, asker gücünün birlefltirilmesi
gerekti¤ini “Güçlerimizi birlefltirelim”
biçiminde bir istek veya emir cümlesiyle
anlatm›yor. Sosyal konumu buna izin
vermedi¤i için soru yoluyla bu gereklili-
¤i veya iste¤ini daha kibar bir dille orta-
ya koymay› tercih ediyor. K›vrak zekâl›
Vezir Tunyukuk, Ka¤an’a önce bir atasö-
zünü hat›rlat›yor: yuyka k(a)l(›)n
bols(a)r top(u)lguluk (a)lp (ä)rm(i)fl
y(i)nçgä yog(u)n bols(a)r üzg(ü)lük (a)lp
(ä)rm(i)fl. Bu durumda delinmemek, k›-
r›lmamak için kal›n olmak gerekir. Bu
atasözü mevcut duruma uygunlaflt›r›ld›-
¤›nda gerekli olan, asker say›s›n›n artt›-
r›lmas›d›r. Vezir Tunyukuk atasözünün
hemen ard›ndan mevcut askerî güçleri
hat›rlatarak bunlar›n birlefltirilmesi ge-
re¤ini ka¤ana sezdirmifl ve do¤rudan ta-
lep yerine soru yoluyla kibarca iste¤ini
dile getirmifltir.
4.4. Kaba dil
Kaba dil kullan›m› daha çok özgü-
vene dayan›r. Konuflmac› hitap edilenin
olumsuz sayg›nl›¤›n› görür. Hitap edile-
nin hareket özgürlü¤ünü engellemek is-
ter. Hitap edilene do¤ru güçlü olumsuz
duygular›n ifadesi (nefret, öfke gibi), ko-
nuflmac›n›n hitap edilene baz› davran›fl-
lar› yapmamas› yönünde istekleri önce-
den haber verir; hitap edileni bu tür
davran›fllar› yapmamas› yönünde uya-
r›r.
Türk Runik harfli metinlerin büyük
bölümü toplumun üst katman›ndan, li-
der durumundaki kiflilerin a¤z›ndan
söylenen mezar tafllar› konumundad›r.
Bu sosyal durum, ifadeleri de etkilemifl
ve üst sosyal katmandan alt sosyal kat-
mana do¤ru olan bu hitaplarda genellik-
le emirler, istekler; öneriler, nasihatler;
hat›rlatmalar; tehditler, uyar›lar dile ge-
tirilmifltir. Bunlar, dinleyiciye gelecekte
159
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
baz› davran›fllar› yapmaya yönelik bas-
k›y› bildirir. X-XI. yüzy›lda yaz›lm›fl
Türk dilli metinlerde de bu tip ifadeler
oldukça s›k olarak kullan›lm›flt›r. Do¤ru-
dan hitaplarda “F-Emir Kipi 2. (-gIl) ve-
ya 3. (-zun) Teklik Kifli” yap›s› kullan›l-
m›flt›r.14
Emirler, bazen, kötü sonuçlanacak
bir eylemden kaç›nd›rmay›; iyiye, do¤ru-
ya sevk etmeyi amaçlar. Bu yüzden baz›
ifadelerde emir ve ö¤üt (17) iç içe geçmifl
durumdad›r. Emir ve ö¤üde uyulmas›
için geçmifl olaylar hat›rlat›larak emir
ve ö¤üdün tutulmamas› durumunda or-
taya ç›kacak kötü tablo izleyiciye göste-
rilmeye çal›fl›l›r. Türk runik harfli me-
tinlerden al›nm›fl (17) ve (18). söylemde
bunu görmek mümkündür. Her iki söy-
lemde de geçmifl durumlar hat›rlat›la-
rak ayn› duruma düflülmemesi için em-
rin yerine getirilmesi ö¤ütlenmektedir.
(17) q(a)ra bod(u)n(u)m ölt(ü)\
y(i)td(i)\, y(a)na (i)ç(i)k, ölm(ä)çi
y(i)tm(ä)çi s(ä)n. (fiU D 5)
“Avam halk›m, öldün, mahvoldun.
Tekrar itaat et, ölme, yok olma.”
(18) türük bod(u)n (ä)rt(i)n ökün
kür(ä)gü \ (i)n üç(ü)n ig(i)dm(i)fl <bilgä>
q(a)g(a)n (›) \ a (e)rm(i)fl b(a)r[m(›)fl
(ä)dgü] (e)l(i)\e k(ä)ntü y(a)\(›)lt(›)g
y(a)bl(a)q kigürt(ü)g y(a)r(a)ql(›)g
q(a)nt(a)n k(e)l(i)p y(a)ña iltdi
sü\(ü)gl(ü)g q(a)nt(a)n [k(e)l(i)p] sürä
i[ltdi ›]duq ö[tük(ä)n] y›fl bod(u)n
b(a)rd(›)g ilg(ä)rü [b(a)r(›)gma]
b(a)rd(›)g quur(›)g(a)ru b(a)r(›)gma
b(a)rd(›)g b(a)rduq y(e)rdä (ä)dgüg ol
(ä)r(i)nç [k](a)n(›)\ üg(ü)zçä yüg(ü)rti
sü\ük(ü)g t(a)gça y(a)td›... (KT D 22-24)
“(Ey) Türk halk›, (kötü huyundan)
vazgeç (ve) piflman ol! ‹taatsizli¤in yü-
zünden, (seni) besleyip doyurmufl olan
hakan›na (ve) ba¤›ms›z müreffeh devle-
tine kendin ihanet ettin (ve) nifak sok-
tun. Silahl› (düflman) nereden gelip (de
160
seni yerinden yurdundan) sürüp kaç›rt-
t›? Kutsal Ötüken da¤lar› halk›, (sen
kendin yerini yurdunu b›rak›p) gittin.
Do¤uya gidenler(iniz) gittiniz, bat›ya gi-
denler(iniz) gittiniz. Gitti¤iniz yerlerde
kazanc›n›z flu oldu: kan›n›z ›rmaklar gi-
bi akt›, kemikleriniz da¤lar gibi y›¤›l-
d›...”
(17) ve (18)’de, emirler daha çok ki-
flinin kendine verece¤i zararlar›n önüne
geçme temelli oldu¤undan emir vurgusu
daha zay›fken, (19). söylemde emirler,
hitap edilenin baflkalar›na verece¤i za-
rarlar›n önüne geçme temelli oldu¤un-
dan emrin vurgusu daha güçlüdür. Bu-
rada, Çefltani Bey’in fleytanlar› flehrin-
deki halka zarar vermemesi için tehdit
etti¤i görülmektedir.
(19) ay yäklär trkin ma \ a sözlä \
lär mäni \ bal›q›mtaq› bodunuà buqu-
nuà nägülüg ölürürsizlär sizlärkä bu ba-
l›qqa kirgülüg küç küsün kim birdi bu
mäni\ yti q›l›ç›m›n körü\lär ät’özüngüz-
lärni b›ç›p ö\i ö\i kämifläyin. (T III 84-
42: 25-30)
“Ey fleytanlar! Çabuk bana söyle-
yin! Benim flehrimdeki halk› (Hend.) ni-
çin öldürüyorsunuz? Sizlere bu flehre
girme güç kuvvetini kim verdi? Bu be-
nim keskin k›l›c›m› görün! Bedenlerinizi
biçip baflka baflka (yönlere) atay›m.”
Bazen, konuflmac›, hitap edilenin
duygular›n›, isteklerini umursamaz, ba-
z› önemli noktalarda hitap edilenin is-
teklerini istemez. Hoflnutsuzluk, eleflti-
ri, küçümseme, alay, yak›nma, k›nama,
suçlama, hakaret ifadeleriyle tersini
söyleme, anlaflamama, karfl› ç›kma, ko-
nuflmac› karfl›s›nda, hitap edilenin
olumlu sayg›nl›¤›n›n baz› görünüflleri-
nin, olumsuz sayg›nl›¤a do¤ru de¤iflti¤i-
ni gösterir. Bu tip ifadeler de Türk Ru-
nik harfli metinlerden bafllayarak tan›k-
lanm›flt›r. Eski Tüklerde aksi olmak, ge-
lece¤i plânlayamamak, bilgisizlik, dü-
http://www.millifolklor.com

rüst olmama gibi davran›fl biçimlerinin
ve özelliklerin elefltirildi¤i, bu davran›fl-
lar› sergileyenlerin küçümsendikleri, k›-
nand›klar› görülmektedir. Eski Türkler-
de bilginin sayg›nl›k getirmesi ve bilgili
kiflilerin yüceltilmesine karfl›l›k, bilgisiz
insanlar›n afla¤›lanmas› ve onlar›n ikin-
ci s›n›f insan olarak görülmeleri gerek
Türk Runik harfli metinlerden gerekse
Buddhist Türk çevresi metinlerinden ta-
n›klanabilmektedir15.
Ac› veren duygular›n ifadesi; özel-
likle dine karfl› sayg›s›z, tabu konular-
dan bahsetme; hitap edilenle ilgili kötü
haberler veya konuflmac›n›n kendisiyle
ilgili iyi haberleri dile getirmesi, övün-
me, meydan okuma, tehlikeli duygusal
veya ara bozucu konular›n üretilmesi
(politikayla, yar›flla, mezheple, kad›n öz-
gürlü¤üyle ilgili konular gibi), bir hare-
kette iflbirli¤i yapmama, kabal›k göste-
ren ifadeler hitap edilenin olumlu say-
g›nl›¤›n› önemsemez. (20). cümlede bir
övünme ve meydan okuma sergilenmek-
te, hitap edilenin olumlu sayg›nl›¤›
önemsenmemektedir.
(20) ärti\ü qat›àlanmaql›à bilgä bi-
ligkä tükällig yaà›z yir ärkligi çfltani ilig
bäg män ärür män (T III 84-42: 77-79)
“Son derece gayret göstermeli, bilge bil-
giyle dolu, kara yer güçlüsü Çefltani han
bey kesinlikle benim.”
Sayg›nl›¤› tehdit eden hareketler
engelleme veya çi¤neme için özürlerle,
dil bilimsel veya dil bilimsel olmayan
sayg›yla ve di¤er yumuflatma mekaniz-
malar›yla karfl›lan›r. Buyru¤a karfl› ç›k-
ma, konuflmac› karfl›s›nda, hitap edile-
nin olumlu sayg›nl›¤›n›n baz› görünüflle-
rinin, olumsuz sayg›nl›¤a do¤ru de¤iflti-
¤ini gösterir. Bu durumun ifadesi, bir
kabal›k örne¤idir (21). Bu koflulda, hitap
edilen olumlu sayg›nl›¤›n› yeniden ka-
zanmak için çaba harcamal›d›r.
(21) mun› söz sözni dudmaz män
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
turur män tep yarl›àqa baqmad› (OKD
XV: 1-5) “(Bu Urum Ka¤an, O¤uz Ka-
¤an’›n emrini dinlemezdi. Onun arkas›n-
dan gitmezdi.) “Ben onun sözünü tut-
mam” diyerek emrine bakmad›.”
(21)’de Urum Ka¤an’›n nazik olma-
yan tutumuyla sayg›nl›¤› zedelenen
O¤uz Ka¤an sayg›nl›¤›n› yeniden güç-
lendirmek için Urum Ka¤an’a savafl aç-
m›flt›r.
Sayg› duyulmayan kiflilere yönelik
seslenifl biçimlerinde ad›n veya unvan›n
önüne olumsuzluk ifade eden s›fatlar ge-
tirilir, äy munm›fl biligsiz braman
(MNB, Nr. 100 vorderseite: 9-10) “ey
ak›ls›z ve bilgisiz Brahman.” gibi.
4.5. Nezakette konuflmac›-hitap
edilen iliflkisi, ‘sen’ ve ‘ben’ ad›llar›-
n›n ço¤ullaflmas›; teklik yerine çok-
luk kifli eklerinin kullan›m›
Brown ve Levinson’a göre (1987),
bütün topluluklarda görülmekle birlikte
özellikle afliret temelinde oluflmufl özel
topluluklarda, bir kiflinin sosyal statüsü
temelde bir gruptaki üyelere ba¤l›d›r ve
topluluktaki di¤er üyelerin deste¤ine
muhtaç güçsüz kiflilerden çok bir grubun
temsilcileri olarak görülen kifliler daha
çok sayg›nl›¤a sahiptir ve bunlara hitap
edilirken çokluk ad›llar› kullan›l›r.
Yine toplumdaki hiyerarflik düzene
ba¤l› olarak küçükler daha sayg›n görü-
len büyüklere, memurlar daha sayg›n
görülen amirlerine veya astlar üstlerine
sen yerine siz diye hitap ederler. Buna
karfl›l›k amir durumundaki kifliler, biraz
da belli bir grubu temsil etmelerinden
dolay›, konuflurken ben yerine biz çok-
luk ad›l›n› kullanabilirler. Eski Türkçe-
de ise bunun, ayn› temelde, ast-üst, me-
mur-amir esas›na ba¤l› olabildi¤i gibi
büyük-küçük esas›na da ba¤l› olabildi¤i
görülmektedir. Yine tanr› olarak inan›-
lan varl›klara da siz diye hitap edilmifl-
tir.
161
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Grønbech (1995), Türkçedeki neza-
ket fleklinin, kitabelerin dilinde olmad›-
¤›n›, Uygurlarda geliflti¤ini belirtmekte-
dir. Eski Türkçenin grameri için, ast ile
üst aras›nda böyle bir ayr›m›n, as›lda
yabanc› oldu¤u yolundaki görüflleri tar-
t›fl›labilir. Kitabelerde nezaket amac›yla
teklik yerine çokluk ikinci kifli kullan›-
m›na rastlanmamas› temadan kaynak-
lanan bir durumdur. Kitabelerin büyük
bölümünde, üst katmandan kifliler alt
katmandaki kiflilere hitap etmektedir ve
onlar›n, nezaket amac›yla ad›llar›n çok-
luk flekillerini kullanmas› beklenemez.
Nitekim bunun tam tersi bir durum, ki-
tabelerde siz’le karfl›lanan birden fazla
flahsa hitaben emirlerde, 2. çokluk kifli
emir eki -›\ (eflidi\) yerine, 2. tekil kifli
emir biçiminin (eflid “iflit” KT G 2) kulla-
n›lmas› asl›nda kitabelerde de böyle bir
ayr›m›n oldu¤unu gösterebilir.
Türk Runik harfleriyle VIII. yüzy›l
bafllar›nda yaz›lm›fl Alt›n Köl Yaz›t›’nda
1. teklik iyelik eki yerine 1. çokluk iyelik
eki ve ben yerine biz çokluk fleklinin kul-
lan›ld›¤› görülür: bu (a)t(›)m(›)z um(a)y
b(ä)g b(i)z biz uya (a)lp (ä)r özin (ä)l(ä)ti
k›lm(a)d(›)n (Ye 28 1a: 3). Nezaket ifade-
lerinde, tekil ad›llar yerine ço¤ul ad›lla-
r›n kullan›l›m›n›, siz (sen yerine) veya
biz (ben yerine), gerçek ço¤ul kifli kulla-
n›m›ndan ay›rman›n tek yolu söylemlere
ve metnin içeri¤ine bakmakt›r.
Buddhist Türk çevresi metinlerin-
de, amir veya yüksek mevkideki biriyle
konuflurken, emir kipinde: 2.çk. kifli ad›-
l› (siz)... F-(I)\16; genifl zamanda: siz...
F-(I)r siz17; belirli geçmifl zamanda:
siz... F-tI\Iz18 yap›s› oldukça s›k kulla-
n›lm›flt›r.
4.6. Nezaket ifadelerinde ön-tür
(proto-tip)
Nezaket ifadelerinin ön-türleri, din-
sel göstergelerden ortaya ç›km›fl olmal›-
d›r. ‹nsano¤lu kendisinden güçlü varl›k-
162
tan korktu¤u, arzular›n›n onun taraf›n-
dan gerçeklefltirilece¤ine inand›¤› için
baflta dinsel güçler olmak üzere, hüküm-
dar, bey vb. varl›klara sayg› gösterisinde
bulunmufl; onlar için övgüler dizerek
hürmetle önünde e¤ilmifl; böylece sayg›-
s›n› göstererek ondan gelecek zararlar›n
önüne geçmeye çal›flm›fl; baz› istekleri-
nin gerçekleflmesini beklemifltir. Bafllan-
g›çta yaln›z davran›fl biçimleri, yani gör-
sel göstergelerle sunulan nezaket, za-
manla iflitsel göstergelerini de bulmufl
ve böylece nezaket ifadeleri do¤mufl ol-
mal›d›r. Eski Türkçe dinsel metinlerin
bir ço¤u bu tür nezaket ifadeleriyle dolu-
dur19
Sonuç
Eski Türkçede tespit edilen nezaket
ifadeleri bize sosyal yap› hakk›nda
önemli ipuçlar› verebilecek durumdad›r.
Eski Türkler, gerek dinsel iliflkilerde,
gerek devletle ve aileyle ve toplumun di-
¤er fertleriyle iliflkilerinde, toplum için-
deki konumlar›na uygun biçimde ve say-
g›, sevgi, dayan›flma, güç, korku gibi un-
surlara ba¤l› olarak yüceltme dili, müte-
vazi dil, kibar dil ve kaba dil bafll›klar›
alt›nda toplayabilece¤imiz nezaket ifa-
delerini s›k s›k kullanm›fllard›r. Yücelt-
me dili, alt katmandan üst katmana, ya-
ni yarat›c› ve varl›k sebebi olarak görü-
len tanr›, ka¤an gibi varl›klara yönelik-
ken, kaba dil genellikle alt katmana yö-
neliktir. Mütevazi dil ve kibar dil örnek-
leri ise, bütün katmanlar aras›nda ge-
çerlidir. Eski Türkçede, yüceltme için
yarl›qa- fiili yan›nda sayg›, sevgi ve ba¤-
l›l›k gösteren seslenifl biçimleri; müteva-
zi dil için, genellikle, ökün- fiili kullan›l-
m›flt›r. Kibar ve kaba dil için ise, ço¤u
kez, kiplik biçimleri tercih edilmifltir.
Nezaket ifadelerinin temeli, büyük ölçü-
de, din törenlerine (ritüel) dayand›r›labi-
lir.
http://www.millifolklor.com

NOTLAR
1Türk Runik: t(ä)\ri y(a)rl(›)k(a)d› (Ton. G
9) “Tanr› buyurdu”,...y(a)rluq(a)d› (Terx K 6) “...bu-
yurdu”; Buddhist Türk:...y(a)rl›qap y(a)rl(›)g berdi
(Ht VI 28b: 5) “...buyurup emir verdi”; Hristiyan
Türk: qan... y(a)rl›qad› (T II B 29, Tafel I, linke se-
inte: 2-3) “han... buyurdu”.
2 Türk Runik: tä\rikän (Ongin 6) “Kutsal
Majeste”; Maniheist Türk: t(ä)\rim (TM 276a: 20)
“tanr›m”, tä\rimä (ETfi 2: 5) “Ey Tanr›m!”; Budd-
hist Türk:... aà›ç› uluà› qanqa inça ötünti tä\rim...
tä\rim. (KP, VII:8-VIII.:2). “hazine baflkan›, hana
flöyle arz etti: Haflmetlim... haflmetlim; Sivil Uy-
gur: t(ä)\rim qut› käntü yarl›qayu berzün t(ä)\rim
(Mekt. Text B recto: 4) “Sayg› de¤er majestem kendi
buyuruversin majestem”; Buddhist Türk: t(ä)\rim
(MNB, Nr. 124 rückseite: 8) “Haflmetlim, majeste”,
t(ä)]\ri han›m(›)z (Ht VI 115 24a: 10) “Sayg› de¤er
han›m›z”, t(ä)\ri el[ig] (Ht VI 27b: 15) “efendimiz
hükümdar hazretleri”, tä\rim (AY, I. 28a: 21; KP
VII: 8) “Haflmetlim”, tä\rim (SY, 013, 017, 020, 1, 2,
6, 7) “tanr›m”.
3 Buddhist Türk: at› kötrülmifl ayaàqa tä-
gimlig t(ä)\rim! (AY, I. 28a: 5-6) “Ad› yükseltilmifl
aya¤a de¤imlik (secde edilmeye lây›k) tanr›m!”
4 Türk Runik: küçlüg (alp) kagan›m (Ongin
12) “güçlü, cesur ka¤an›m”; Buddhist Türk: ay äd-
gülärim (AY, S. 5b: 12) “ey iyilerim”; Destanlarda:
äy männi\ kaàanum sän (OKD, XXI: 2-3) “Ey! Be-
nim ka¤an›ms›n”, äy kaàanum (OKD, XXXVI: 9) “Ey
ka¤an›m!”
5 Türk Runik: hükümdardan tebas›na yöne-
lik: k(a)ra bod(u)n(›)m (Ye 52 6) “avam halk›m”;
Buddhist Türk: Tanr› tanr›s› burkandan: ya tözün-
lär oàl›ya (AY, II. 2b: 2) “ey asiller o¤lu ey!”, tözünlär
oàl›ya (AY, II. 7b: 8, II. 10a: 8-9) “ey asiller o¤lu”, ay
(T III 84-42: 20, 25, 61, 82) “ey”, güçlü durumdaki
fleytanlardan insana yönelik: ay ere (AY, S.5a: 16)
“Ey efendi!”, güçlü handan (ärklig kan) fleytanlara
yönelik: ay yum›flç›lar (AY, S. 7a: 5), at› kötrülmiflä
(AY, II. 25a: 4-5) “ey ad› yükseltilmifl”, äzrua tanr›-
dan r]kãas^lara yönelik: kawflikiya (T II 84-46: 211)
“sevdice¤im”, “ey hizmetçiler”, tanr› tanr›s› burkan-
dan bodisatvaya yönelik: t›d›às›z bodiswt (SY, 140)
“engelsiz bodisatva”; Hristiyan Türk: ay moàoçlar-
a (T II B 29, Tafel I, linke seinte: 31) “Ey sihirbazlar
ey”; O¤uz Ka¤an Destan›nda: kutsal kabul edilen
kurttan O¤uz Ka¤an’a hitap: ay ay Oàuz! (OKD,
XVI: 8, XVII: 1) “Ey O¤uz”.
6 Buddhist Türk: amraq oàlum (KP IV: 4-5)
“sevgili o¤lum”, amraq ögüküm (KP VI: 6) “Sevgili
yavrum”, bir kiyä amraq oàlum (KP XXV: 4-5) “Biri-
cik, sevgili o¤lum”, ögüküküm (KP LV: 3) “yavrucu-
¤um”, tüzün oàlanum (SY, 247) “asil o¤lum”, tüzün
oàulan›m (SY, 281-282) “asil o¤lum”; Hristiyan
Türk: ya ämti ämraq oàlanlar›m (T II B 29, Tafel I,
linke seinte: 3-4) “fiimdi ey sevgili çocuklar›m”; Des-
tanlarda: ay aàalar (OKD, XXXIX: 3) “Ey büyük
(o¤ullar›m)!”, ay inilär (OKD, XL: 2) “Ey küçük
(o¤ullar›m)!”.
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
7 Maniheist Türk: ad›nç›à amraq... amraq
özkiäm (ETfi 4: 2-3) “Eflsiz sevgili... sevgili can›m”,
baç amraq›m (ETfi 4: 10) “güzel sevgilim”, kiçigki-
äm (ETfi 4: 13) “küçücü¤üm”; Buddhist Türk: ay a
yawafl›m (MNB, Nr. 49, 151 rückseite: 5) “ey a yu-
muflak huylum”, iflidgil tözünüm (MNB, Nr. 146b
rückseite: 1) “dinle asilim”, Maitri Bodisataw’dan
Ya_omitra’ya hitap: tözün yaflomaitri-a (T III 84-43:
249) “ey soylu Ya_omitra”, tözünüm-ä (T III 84-43:
261) “ey asilim”, tözünüm (ETfi 12: 53) “asilim”, tö-
zünlärim (ETfi 13E: 165) “asillerim”, äy tözünlärim
(ETfi 13E: 172) “ey asillerim”, qutrulmaq küsüfllüg
tözünlär ä (ETfi 20E: 162) “Ey kurtulma arzulu asil-
ler”, amranç›à a (ETfi 15: 25) “ey sevgili”, din büyü-
¤ünden bey o¤ullar›na ädgü ädgü bäglär ur›s›ya
(AY, I. 26b: 2) “Ey iyi iyi beyler o¤lu”, tözünüm (AY,
I. 26b: 9) “asilim”, qavfl›q›ya (AY, II. 26b: 4, 9) “sevdi-
ce¤im”
8 Türk Runik: k(a)g(a)n(›)ma öt(ü)nt(ü)m
(Ton. G 5, K 1) “ka¤an›ma ricada bulun-
dum”,...toq(u)z buyruq [b]›[\]s(ä)\üt q(a)ra bod(u)n
tur(u)y(›)n q(a)\(›)m q(a)nqa öt(ü)nti (Terx G 4)
“...halk aya¤a kalkarak babam ka¤ana rica etti”;
qorqma ädgüti ötün, ay›nma ädgüti yalbar (IrqB 29)
“Korkma iyice dua et, sak›nma iyice yalvar.”; Mani-
heist Türk: ötünür biz kün ay tä\rikä (ETfi 2: 2)
“Günefl ve ay tanr›lara rica ederiz”; Buddhist
Türk: ayaqqa tägimlig tözün maytri bodis(a)v(a)t
qutunga yinä yinä yalwara inçgä ötüg ötünü ätözü-
min orunçaq tutuzu qop ajuntaq› ätözin yinçürü tö-
pün yükünür män. (MNB, 3. E, 13=Nr.4 rückseite:
6-11) “Sayg› de¤er asil Maytri bodisavat hazretleri-
ne tekrar tekrar yalvararak flöyle ricada bulunup
bedenimi emanet edip bütün dünyadaki bedeni hür-
metle bafl e¤erek secde ederim.”, yetinçsiz sävinç
üzä sävinü täginip bo yinçgä ötügüg orduta ötünü
tägindim (Ht 34a: 2-3) “Ulafl›lmaz bir sevinç ile sevi-
nip bu incelikli iste¤i sarayda sunuverdim”, m(ä)n
sizlärkä ötünür m(ä)n yalbarur m(ä)n (AY, S. 5b: 15-
16) “Ben sizlere rica ederim, yalvar›r›m”, bulmad›-
m›z tip ötüntilär (AY, S. 7a: 21-22) “Bulmad›k deyip
arz ettiler”, küsüflüm ol amt› at› kötrülmifl t(ä)\rim
uluà y(a)rl›qançuç› kö\üllüg amramaq›\›n yügärü
q›lu y(a)rl›qap bo ötügümin eflidü y(a)rl›qasun tip
ötrü fllök taqflut üzä inçä tip ötünü täginti (AY, II.
31a: 14-19) “Arzumdur flimdi ad› yükseltilmifl tan-
r›m ulu merhametli gönüllü sevmenle haz›r edip bu-
yurup bu ricam› ifliterek iltifat etsin diyip sonra fliir-
le nazmen flöyle diyip sayg› ve hürmetle arz etti”,
bod›sawat tegin inçä tip ötünti (KP XLVII: 4-6) “(Ej-
derhalar Han›’na) Prens Bodhisattva flöyle arz etti”,
ötrü tegin içgärü inçä ötüg berdi (KP XLIII: 6-XLIV:
1) “Bunun üzerine prens içeri flöyle (bir) rica iletti”,
ol ödün ol qapaàç› q›rq›nlar içgärü kirip ötüntilär
(KP XLIV: 5-7) “O zaman bu kap›c› k›zlar, içeri girip
talebi arz ettiler”, ötünü täginürmän (58.5.669, 41)
“arz ederek kabûllenirim”; Sivil Uygur: ›nançu tar-
xan bäg qut›\a... üküfl kö\ül aytu ötünü täginür biz
(Mekt. Text A: 1-4) “Inançu Tarxan Bey Majesteye...
bütün kalbimizle söyleyerek sayg›yla rica ederiz”.
163
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
9 Bunun için Hristiyan Türk çevresinde yaz›l-
m›fl flu söylem ilgi çekicidir: öz yüklärin açt›lar, är-
tüd›n açuà›n ötündilär, kim kälürmifl ärd›lär üç tür-
lüg közünç: altun, zmuran, küji y(ä)mä yükünç yü-
künd›lär, ögmäk, alq›fl ötünd›lär ilig qan Msixa
t(ä)\ri-kä (T II B 29, Tafel I, linke seinte: 15-21)
“Kendi yüklerini açt›lar, hediyelerini açarak arz et-
tiler, ki üç türlü hazine getirmifllerdi: alt›n, mürrü
safi, misk; yine Hükümdar ‹sa Hazretlerine secde
ettiler, övgü, dua arz ettiler.”
10 aldun kaàan oàuz kaàanàa ilçi yumflap yi-
bärdi köp tälim altun kümüfl tart›p köp tälim q›z ya-
qud tafl al›p köp tälim ärdinilär yibärip yumflap oà-
uz qaàanàa syurqap birdi (OKD, XIII: 9-XIV: 5) “Al-
tun Ka¤an, O¤uz Ka¤an’a elçi gönderdi. Pek çok al-
t›n, gümüfl takdim etti ve yakut tafllar al›p pek çok
cevherler yollayarak bunlar› O¤uz Ka¤an’a sayg› ile
sundu”.
11 Buddhist Türk:...qut qolt› (AY, S. 7b: 19;
KP, LI: 2) “...selâmet talep etti”; Sivil Uygur:
t(ä)\rim küsi küçi ulug kut birsün (Mekt. Text B
verso: 5-6) “Ünü gücü ulu Majestem saadet versin!”.
12 tä\rim bilip bilmätin ät’öz säviginçä yor›p
yavlak ifl tufl adafl kudafl sav›n al›p kö\ülin körüp
y›lk›ka baramka bulup azo mu\umuz tak›m›z tägip
bu on çahflapat›g s›d›m›z ersär.. näçä ägsütümüz
kärgätimiz ersär.. amt› tä\rim yazukda boflunu ötü-
nürbiz manastar hirza.. (Chuast, T II D178, iii,
2:195-205) “Tanr›m! bilerek, bilmeyerek, nefsaniyet
aflk›na göre yürüyüp kötü efl dost akran sözünü ka-
bul edip gönüllerini görüp mala mülke nail olup, ya-
hut ihtiyaç(lar)›m›z ifl(ler)imiz (bizi) meflgul etmekle
bu on emri yerine getirmediysek; ne kadar eksik
(kusurlu) bulunduk gerekli (noksanl›) olduysak,
flimdi, tanr›m, günahtan fari¤ olarak dua ederiz, af-
fet.”
13 Buddhist Türk:...uàan arz›lar üksüklä-
rintä töpün yükünü / üstünki ol q›l›nçlar›m›n ökü-
nür män / öküfl tälim yaãuqlar›m›n bilinür män /
özüm amt› aç›nur män yad›nur män... (ETfi 18: 38-
41) “... ilâh zâhidler huzûrunda hurmetle e¤ilerek /
yukar›daki o hareketlerimden piflmanl›k duyar›m /
pek çok olan bu günahlar›m› itiraf ederim / kendim
bizzat flimdi bunlar› açar ve ortaya dökerim...”;
Hristiyan Türk: bälgü körüp moàoçlar a\lap, bi-
lip, qorqup töpön tüflüp yüküntilär inçä tiyür ärdilär
biz(i\ä) tap›nàu yüküngü ärdini birüp-ä ärmifl biz
tap›nàuqa tägimsiz ärmifl biz bilmätin quduàqa kä-
miflmiz biz tip öküntilär. (T II B 29, Tafel I, linke se-
inte: 53-59) “‹flaret görüp sihirbazlar anlay›p, bilip,
korkup, bafllar›n› indirip secde ettiler, flöyle diyor-
lard›: ‘Tap›nmak, secde etmek zenginli¤i verilmesi-
ne eriflmifliz; hizmete liyakatsiz imifliz; bilmeden ku-
yuya atm›fl›z’ diye piflman oldular (af dilediler).”
14 Türk Runik: (a)yg(›)l (Ton. B 5) “Sözcüm
ol!”, (a)n› (a)lg(›)l (Terx D 6) “Onu al”; Sivil Uy-
gur:...erklig bolzun (HBel. 13: 10) “...güçlü olsun”.
15 Türk Runik: türük bod(u)n tok (a)rk(u)k
s(ä)n ]çs(›)k tos(›)k öm(ä)z s(ä)n bir tods(a)r açs(›)k
164
öm(ä)z s(ä)n. (KT G8) “(Ey) Türk halk›, tok, aksisin.
Ac›kaca¤›n›, doyaca¤›n› düflünmezsin; Bir doyarsan
ac›kaca¤›n› düflünmezsin.”; bi[l(i)g] bilm(ä)z kifli ol
s(a)b(›)g (a)l(›)p y(a)gru b(a)r(›)p ük(ü)fl kifli ölt(ü)g
(BK K5-6) “Bilgisiz kifli(ler) bu sözü duyup (Çin’e)
yak›n gidip çok say›da öldünüz.”; Buddhist Türk:
an›n inçä bilmifl k(ä)r[gäk] bölük bölük miêik bilig-
sizl[är] ö\i ö\i s›g biliglig qud›q› asraq›lar›g, kämifl-
sär olarn› /// yörüglär yol›nta ugaylar mu nä\
[sez]inmägäli ya\›l magal›. (Ht VI, 29b:16-21) “Bu
nedenle flöylece bilmek gerek: Bölük bölük, s›radan
bilgisiz insanlar›, farkl› türden s›¤ bilgili afla¤› kat-
mandakileri, bunlar› f›rlat›p atarsa... anlam yolun-
da ikirciklenmesiz, yan›lmas›z olabilecekler mi?”,
an›n örü [baq]s[ar] kök t(ä)\rig qud› baqsar yag›z
yerig s›à biliglig biligsizlär ymä alqugun bilirlär
an›\ körkin b(ä)lgüsin, q(a)ra\qu tözin uqm›fl
y(a)ruq tözin ötgürmifl tözünlär bilgälär tüpgärü bi-
lirlär, an›\ san›n saq›fl›n. (Ht VI, 28b:27-29a:1-8)
“Bu sebeple, s›radan, bilgisiz insanlar bile yukar›
baksa mavi gö¤ü, afla¤› baksa ya¤›z yeri ve onun gü-
zelli¤inin belirtisini tümüyle bilirler; karanl›¤›n esa-
s›n› anlam›fl, ›fl›¤›n asl›n› özümsemifl soylular bilge-
ler onun say›s›n›, hesab›n› tamamen bilirler.”
16 ötrü inisi inçä tep tedi siz aruq siz aruqla\
az ud›\ ärdini ma\a beri\ (KP LV: 3-6) “O zaman,
küçük kardefli flöyle söyledi: “Siz yorgunsunuz. Din-
lenin Biraz uyuyun. Mücevherleri bana verin.”
17 udç› är körüp inçä tep ay›td› siz kiflidä ad-
ruq bägräk är közünür siz siz näglük inçä irinç yar-
l›à boltu\uz (KP LXVI: 3-7) “S›¤›rtmaç, onu görünce
flöyle sordu: “Siz, ölümlülerin hepsinden farkl› ve
çok asil biri gibi görünüyorsunuz. Niye böyle zavall›
ve ac›nacak duruma düfltünüz?”
18 udç› är näglük bar›àsad›\az kö\lü\üzni
kim bertdi barma\ tep tedi. (KP LXVIII: 7-LXIX: 2)
“S›¤›rtmaç: “Neden gitmek istediniz. Gönlünüzü
kim yaralad›? Gitmeyin!” dedi.”
19 Maniheist Türk: yinçürü töpin yük[ünür
bi]z yig üstünki [tä \ rimi]z sizi\ä (ETfi 7 24b: 1-2)
“En üstün tanr›m›z, sizin önünüzde hürmetle secde-
ye kapan›r›z.”, alqu bifl a[junlarn›]\ umuà› aryay›fla
töz n[om... ]çi... ayança\ kö\ülin yüküngü ayaàl›à
atl›à qanà›m mani burqa[n›m] (ETfi 7 1b: 1-4) “Bü-
tün befl âlemin ümidi, aryay›fla kök... hürmetkâr gö-
nülle önünde e¤ilirim, herkesin sayd›¤›, sanl› ba-
bam, benim Mani burkan›m.”; Buddhist Türk: Bri-
tish Museum [Or. 8212 (108)]’de korunmakta olan
bir mecmuan›n 369-468 sayfalar›nda yer alan Otuz
Befl Burkana Sayg› fliiri bafltan sona bu ifadelerin
yer ald›¤› 35 sekizlik tafl›yan bir fliirdir. Bu fliirin
her sekizli¤i Burkan’›n iyi vas›flar›n›n say›lmas› ile
bafllay›p devam etmekte ve son m›srada yükünür-
män “hürmetle e¤ilirim” redifiyle sona ermektedir:
ta\suq ed tavarlar özä / tap›nça mä\ ilär tägintür-
deçi / taplaàqa yarafl› nom nomlamaqt›n / tanuqla-
àuluà töfl buldurtaç› / taq› artuqraq qorq›nçs›z q›l›p
/ tar s›q›fl ämgäktin qutrulturdaç› / tada t›vaki bir-
mäktä titimlig / tart›nçl›à qa\›mqa yükünürmän.
http://www.millifolklor.com

(Or. 8212 (108) 401; Arat 1991: 91) “Nâdir, k›ymetli
eflyalarla / arzusunca bütün huzûru te’min eden /
arzuya uygun töre vaz’etmek sûretiyle / flehâdet ge-
tirilen kökü bulduran / daha çok korkusuz hâle geti-
rip / darl›k ve s›k›nt› zahmetinden kurtaran / tada
tivaki vermekte devam eden / lutufkâr babam›n
önünde hurmetle e¤ilirim.”
Ayn› mecmua içinde yer alan baflka fliirler de
ayn› nezaket ifadeleri ile doludur: qop› ar›à münä-
güsüz yig öküfl tip / qopd›n s›\ar burqanlarqa ögi-
êilmifl / qolulayu ülgüläyü bulàuluàsuz / quruà bil-
gä bilig sa\a yükünürmän (ETfi 15: 2-5) “Her fleyi
temiz, kusûr etmez, üstün ve çok diye / bütün dünya
burkanlar› taraf›ndan övülmüfl / arzulay›p istemek-
le bulunmayan / saf hikmet, senin önünde hikmetle
e¤ilirim.”
KAYNAKLAR
Arat, R.R, (1965). Eski Türk fiiiri, Ankara,
TDKY.
Bang, W., A. Von Gabain, (1929). Türkische
Turfan-Texte II, A, Berlin.
Bang und Gabain und Rachmati, (1934). “Das
buddhistische Sutra Säkiz yükmäk” Türkische Tur-
fantexte.VI, Berlin, s. 14-54.
Bang, W. ve Rahmeti, R.R., (1936). O¤uz Ka-
¤an Destan›, ‹stanbul, Burhaneddin Bas›mevi.
Batmanov, (1959). Yaz›k Yeniseyskih Pamyat-
nikov Drevnetyurkskoy Pis’mennosti, Tipografiya AN
Kirgizskoy SSR, G. Frunze.
Brown, Penelope and Stephen C. Levinson,
(1987). Politeness, Some Universals in Language
Usage, New York, Cambridge University Press.
Clauson, G., (1957). “The Ongin inscription”,
The Journal of the Royal Asiatic Society, October
Plates V-VI, s. 177-192.
Gabain, A. von, Müllers, F.W.K., (Juli 1931).
Uigurica IV, Gesamtsitzung.- Mitteilung der phil.-
hist. Klasse v.3.Februar 1927 [692].
Grønbech, K., (1995). Türkçenin Yap›s› (çevi-
ren: Mehmet Akal›n), Ankara, TDKY.
Hamilton, J.R., (1998). ‹yi ve Kötü Prens Öy-
küsü, metni Türkçeye çeviren: Vedat Köken, Anka-
ra, TDKY.
Holmes, Janet, (1992). An Introduction to So-
ciolinguistics, Longman and New York.
Kaya, Ceval, (1994). Uygurca Altun Yaruk
(Girifl, Metin ve Dizin), Ankara, TDKY.
Kormuflin, I.V., (1997). Tyurkskie Yeniseyskie
epitafii, Moskva, Tekst› u issledovaniya, Nauka.
Le Coq (1911)’den çeviri Himran, S., (1941).
Huastuanift, Ankara, TDKY.
Malov, S.YE., (1951). Pamyatniki Drevnet-
yurkskoy Pis’mennosti, Moskva, Izdatel’stvo Akade-
mii Nauk SSSR.
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
—-, (1959), Pamyatniki Drevnetyurkskoy
Pis’mennosti Mongolii i Kirgizii, ‹zdatel’stvo Akade-
mii “Nauk” SSSR, Moskva-Leningrad.
Müller, F.W.K., (1908). Uigurica I, Die Anbe-
tung der Magier, Ein Christliches Bruchstück, Ver-
lag der Königl. Akademie der Wissenschaften Ber-
lin.
Orkun, Hüseyin Nam›k, (1994: 163-190). Eski
Türk Yaz›tlar›, Ankara, TDKY.
Ölmez, Mehmet, (1994). Hsüan Tsang’›n Eski
Uygurca Yaflam Öyküsü VI. Bölüm, Hacettepe Üni-
versitesi-Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora tezi.
Pelliot, P., (1995). Uygur Yaz›s›yla Yaz›lm›fl
U¤uz Han Destan› Üzerine, (çeviren: Vedat Köken),
Ankara, TDKY.
Pschaid, Priska, (1993). Language and Power
in the Office, Gunter Narr Verlag Tübingen.
Röhrborn, K., (1996). Die alttürkische Xuan-
zang-Biographie, Kapitel VIII, Wiesbaden, Harras-
sowitz Verlag.
Tekin, fiinasi, (1980). Maitrisimit nom bitig
Die uigurische Übersetzung eines Werkes der budd-
histischen Vaibh]ãika-Schule (Transliteration, Über-
setzung, Anmerkungen), Schriften Zur Geschichte
und Kultur Des Alten Orients, Berliner Turfantexte
IX, Berlin, Akademie-Verlag.
Tekin, T., (1983). “The Terkhin inscription”,
AOH, XXXVII, 1-3, s. 43-68.
Tekin, Talât, (1988). Orhun Yaz›tlar›, Ankara,
TDKY.
Tekin, T. (1994). Tunyukuk Yaz›t›, Türk Dili
Araflt›rmalar› Dizisi-5, Ankara, Simurg.
Tekmen, Ayfle Nur, (2004). “Türkçe ve Japon-
cada sayg› dili kavram› üzerine”, V. Uluslar aras›
Türk Dili Kurultay› Bildirileri II (20-26 Eylül), An-
kara, s. 2827-2836.
Tezcan, Semih, (1974). Das Uigurische Insadi-
Sûtra, Schriften Zur Geschichte und Kultur Des Al-
ten Orients, Berliner Turfantexte III, Berlin, Akade-
mie Verlag.
Tezcan, Semih-Zieme, Peter, (1971). “Uigurisc-
he Brieffragmente”, Studia Turcica, Budapest, s.
451-460.
Wardhaugh, Ronald, (1986). An Introduction
to Sociolinguistics, Blackwell Oxford UK and Camb-
ridge USA.
Zieme, P. ve N. Ruji, (1996). “The Buddhist re-
fuge formula. An Uigur manuscript from Dunhu-
ang” Türk Dilleri Araflt›rmalar› 6 (editörler: T. Te-
kin ve M. Ölmez), s. 41-56.
165
 KLÂS‹K TÜRK fi‹‹R‹NDE NAZAR: GÖZ DE⁄MES‹

“The Evil Eye” in Classical Turkish Poetry.

Yrd. Doç. Dr. fievkiye KAZAN*

ÖZET
Nazar; afl›r› k›skançl›k, sevgi ve çekemezlik gibi duygular›n yaratt›¤› enerjinin göz arac›l›¤› ile canl›la-
r› etkilemesidir. Az çok herkeste olan, mavi gözlü kimselerde daha fazla bulundu¤una inan›lan ve böyle kim-
selerin bak›fllar›ndan f›rlayan zarar verici, çarp›c› ve öldürücü güç anlam›ndad›r. Çok eskiden beri “göz de¤-
mesi”ne karfl› konulmaya, onun çarp›c› ve öldürücü gücünden korunulmaya çal›fl›lm›flt›r.
Kültürümüzde ve Türk edebiyat›m›zda ortak bir folklorik malzeme olarak nazar inanc› yayg›nd›r. Bu
yaz›da nazar veya göz de¤mesi inanc›n›n klâsik Türk fliirinde nas›l ilgi gördü¤ü ve divan flairleri taraf›ndan
çeflitli yönleriyle fliire nas›l konu edildi¤i üzerinde durulacakt›r.
Anahtar Kelimeler
Divan fliiri, klâsik Türk fliiri, nazar de¤mesi, göz de¤mesi, nazarl›k, nazar boncu¤u.
ABSTRACT
The evil eye is that; the energy containing the feelings such as extreme jealousy, love and envy affects
the living beings through eye. It means the harmful, striking and fatal power which exists more or less in
every people and is believed to exist mostly in blue-eyed people and gets out of their looks. People have tried
to resist “the evil eye” and to avoid its striking and fatal power since former years.
The belief of “the evil eye” is common in our culture and in Turkish Literature, as a folkloric material.
This writing will focus on the fact that how the belief of “the evil eye” is paid attention in classical Turkish
poetry and how it is chosen by Divan poets as the subject matter of the poem.
Key Words
Divan poetry, classic Turkish poetry, the evil eye (being affected by the evil eye), amulet, blue bead (be-
ad worn against the evil eye).

Girifl “u¤rama”, “de¤me” ve “etme” fiilleriyle

“Nazar”; bakma, göz atma; düflün-
me (mülahaza); göz de¤me; iltifat, itibar;
yan bak›fl anlamlar›na gelen Arapça bir
sözcüktür. Tasavvufta, insan› Allah’a
ulaflt›ran bir yol; dünyay› görmek için
gerçe¤e bak›flt›r. Gerçe¤i gösteren bak›fl
anlam›nda “Hakk›n nazar›”, “mürflidin
nazar›” terimleri kullan›l›r. Tarikata ye-
ni giren bir dervifl, mürflidin nazar›n›
her zaman bekler. Ehl-i nazar, görmesini
bilen anlam›nda ço¤u zaman tasavvufî
olarak kullan›l›r. Tarikatlarda nazar, il-
gi ve iltifat anlam›ndad›r. Sâlik, fleyhin
nazar›yla kendisinden geçer ve cezbeye
düfler. Allah’›n nazar›, ‹lâhî cezbedir.
Nazar kelimesi Türkçe’de “kem
göz” manâs›nda ve daha ziyade “gelme”,
* Süleyman Demirel Üniversitesi Burdur E¤itim Fak. Ö¤retim Üyesi
birlikte “nazara gelme”, “nazara u¤-
rama”, “nazar de¤me” ve “nazar et-
me” flekillerinde kullan›lmaktad›r.
Bir deyim olarak “nazar de¤mesi”,
yayg›n bir inan›fl› dile getirmektedir. Az
çok herkeste olan, mavi gözlü kimseler-
de daha fazla bulundu¤una inan›lan ve
böyle kimselerin bak›fllar›ndan f›rlayan
zarar verici, çarp›c› ve öldürücü güç an-
lam›ndad›r.
Bilhassa halk aras›nda baz› kimse-
lerin sebebi bilinmeyen ola¤anüstü na-
zar güçlerinin oldu¤una inan›l›r. Bu gü-
ce sahip bir kimsenin bir insana, bir
hayvana ve özellikle bir çocu¤a bakmak-
la durup dururken hastal›k, sakatl›k,
ölüm gibi bir olay›n meydana gelmesine

166 http://www.millifolklor.com

yol açaca¤› san›l›r. Herhangi bir olay
böyle bir sebebe ba¤land›¤› zaman “na-
zar de¤di”, “nazara geldi”, “nazara u¤ra-
d›” denilir. “Kem göz” tâbiri de, nazar›
de¤en kimseler için kullan›l›r.
Gerek folklor gerekse dinî inanç
olarak, dünyan›n hemen her yerinde
milyonlarca insan nazara inanmaktad›r.
Çok eskiden beri bu zararl› kuvvete kar-
fl› konulmaya, onun çarp›c› ve öldürücü
gücünden korunulmaya çal›fl›lm›flt›r.
Nazar de¤mek yerine; “nefes de¤-
mek”, “nefese u¤ramak” da derler. Bi-
rinin saadetini veya bir fleyi çekemeyen
kimselerine hasûdâne sözlerini müte-
akip bir âfete yakalanmakt›r. Nefes de¤-
di suçlamas› alt›nda kalmamak için,
Anadolu’da özellikle kad›nlar aras›nda
“k›rkbir bucuk kere maflallah”, “tü tü
maflallah” diye tükürmeleri “elem tere
fifl / kem gözlere flifl” demeleri âdettir.
Nefesi de¤en kiflinin elbisesinden bir
parçay› keserek vermesi ve bu parçan›n
yak›l›p çocu¤a teneffüs ettirilmesi usul-
dendir (Onay, 1996:378).
Bâkî, sevgilisine seslenerek, ayna
gibi yüzünü baflkalar›na göstermemesi-
ni, herkese yüz vermemesini, aksi tak-
dirde bir âfl›¤›n nefesine u¤rayaca¤›n›
söylemektedir:
Âyîne gibi herkese yüz vermesün ol mâh
Bir ba¤r› yanuk âfl›kun u¤rar nefesine
(Bâkî)
1. Nazar-Göz ‹liflkisi:
Divan fliirinde göz, sevgilinin kiflili-
¤ini aksettiren, âfl›klar› cezbeden, ba¤la-
yan en önemli güzellik unsurudur. Bu
sebeple hileci, sâhir, câdu olarak vas›f-
land›r›l›r. Ayr›ca fettân ve flûh bir dilber
olarak tasavvuru da âfl›klar›n gönlünü
çelen, meftûn eden bir özelli¤e sahip ol-
mas›na dayan›r.
Güzel olan bir kimseye veya bir
nesneye bak›lmas›n› kimse önleyemez.
Ortada duran ve güzel olan fleye herkes
bakar. Hiç kimseye buna bakma denile-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
mez. Ata sözlerimizden “Göze yasak ol-
maz.” diye bir söz vard›r:1
Atalardan bu meseldür çün göze olmaz yasa¤
Afitâb-› hüsnüne niçün senün bak›lmasun
(Muhibbi)
Aflk›na bend oldum an›n n’ola eylersem nazar
Bu meselür nev-civânum kim göze olmaz yasa¤
(‹lhâmî)
Halk aras›nda çi¤ mavi (gök) göz-
lerde nazar gücü oldu¤una inan›l›r. Bu
inanca dayan›larak mavi gözlülerin kötü
niyetli, k›skanç, baflkalar›na zarar ver-
mekten hofllanan kimseler oldu¤u söyle-
nir.
Göz, eski M›s›r’dan beri kullan›lan
bir sembol ve Tanr›lar›n gören gözünü
temsil eder. fiamanizme göre mavi göz,
iyili¤ine inand›klar› gök Tanr›’n›n gözü-
dür ve kendilerini kötü gözlerden yani
yer Tanr›s›’ndan korur.
Göz, insanlar›n inand›¤› ve kendile-
rini kötü gözden korudu¤unu düflündük-
leri bir tür simge haline gelmifltir: Dol-
mufl ve minibüs gibi tafl›tlar›n ayna ke-
narlar›na tak›lan veya yap›flt›r›lan bir
çift sürmeli göz gibi. “Gözde ç›k›fl yolunu
bulan ve sembolleflen bu öldürücü kuv-
veti durdurman›n yahut onun zarar›n-
dan korunman›n ilk çaresi de “göze göz-
le” karfl› koymak düflüncesi olmufltur.
Bu sebeple rengi ve flekli gözü and›ran
her obje ya oldu¤u gibi ya da baz› ek un-
surlarla birlikte nazar› uzaklaflt›r›c› bi-
rer savunma gereci birer amulet (u¤ur-
luluk) olarak kullan›lm›flt›r.”(Örnek,
1981: 73).
Divan flâirlerimiz, “göz de¤mek”,
“nazar de¤mek”, “göze gelmek”, “nazara
u¤ramak” deyimlerini fliirlerinde kulla-
n›rlarken nergisle2 de ilgi kurmufllard›r.
Nergisin insana uyku veren özelli¤i se-
bebiyle, mahmurluk özelli¤i, ayn› za-
manda gözün mest, sarhofl olmas›n›n da
bir iflaretidir. fiekil bak›m›ndan göz ile
167
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
gösterdi¤i benzerlik ve uyku verme özel-
li¤i, sevgilinin mahmur ve bayg›n gözle-
ri için benzetme unsuru olmas›na sebep
olur.
Câdû gözüne hindû dirler ü hatâ dirler
Nergis ho nedür hâflâ ol gözde nazar vardur
(Kad› Burhaneddin)
fiairler sevgilinin bak›fl›na muhtaç
olmakla birlikte bu bak›fllar›n etkisin-
den de son derece korkarlar. Aflk flairi
Fuzulî, “Gönlümü ve can›m› aflk›n›n
ya¤ma etmesinden kurtarmak için çal›-
fl›yorum; çünkü fitneler koparan nergis
gözünün bir bak›fl›, gönlümü de can›m›
da ya¤ma eder.”demektedir. Nergise
benzeyen göz, o kadar can al›c›d›r ki bir
anda gönlü ve can› ya¤ma eder, al›r gö-
türür:
Kurtarma¤a ya¤ma-y› gamundan dil ü cân›
Sa’yüm nazar-› nergis-i fettânun içindür
(Fuzulî)
2. Nazar Psikolojisinin ‹nsan
Üzerindeki Etkisi
a. K›skançl›k-Haset Duygular›:
Nazar›n temelinde k›skançl›k ve
haset duygusu yatmaktad›r. Bu duygu-
da, düflmanl›k, kin ve intikam mevcut-
tur. Haset duygusu ne kadar fliddetli
olursa, nazar›n gücü de o kadar fliddetli
olur.
Kötü kalpli kimseler, iyi ve güzel
fleylere karfl› haset duyarlar. Edirneli
flâirlerden Fânî, sevgiliye “pak-çeflm” ile
bakmaktad›r; çünkü onun gönlü ayna
gibi temizdir:
Sâde-dil-i sâf-derûnuz eylerüz âyînevâr
Pâk-çeflm ile nazar dîdâre bir ben bir habâb
(Fânî)
Afla¤›daki beyitte k›skanç olan fe-
lektir ve fiehrî’ye yap›lan teveccühe ha-
set etmifltir:
168
fiehrî-i bendene hüsn-i nazarun oldug›na
Gözi degdi hasedinden felek-i kec-nazarun
(fiehrî)
Eskiden medrese talebesi mübarek
üç aylarda köylere da¤›l›p halka dinî
ö¤ütlerde bulunmak, namaz k›ld›rmak
veya müezzinlik etmek suretiyle para ve
erzak toplarm›fl. Bir dizesinde “Ey bed-
nazar ey hasûd-› bed-dîl” diye seslenen
Nigarî, bir di¤er beytinde kendisinin
cerçi olmad›¤›n›, vaizin kendisini k›s-
kanmamas›n› istemektedir:
Hased-âlûde nazar eyleme ey vâ‘iz-i cer
Cerciyem sanma ki ez kayd mu‘arrâyam men
(Nigarî)
Divan fliirinde goncan›n küçüklük
özelli¤i t›fl olufluyla ilgilidir. Bir bebek
gibi bafl›n› dayayamayan goncaya nergis
göz de¤irmifltir:
Gonce t›fl›na meger göz degiripdür nergis
To¤ru bafl›n tutamaz hâli be-gâyet müflkil
(Hasan Ziyâ’î)
Bahçede güzel ve latif görünen goncaya,
sûsen ile nergisin nazar› de¤er:
Sûsenle nergisinden efendi bu gülflenün
Ya dil de¤er o gonca-i ra’naya ya nazar
(Sabit)
Servi boylu sevgili, nergisin oldu¤u
yerde sal›narak gezinmesin; aksi takdir-
de nazar› de¤er:
Nergis olan yerde meded sal›nmas›n o serv-kad
‹zi toz›na göz de¤er çokdur cihânda görmedik
( Necati)
Yukar›daki dizelerde nergisin nazar
de¤irmesinden söz edilirken afla¤›daki
fliirde ise nergise nazar de¤di¤i anlat›l-
maktad›r. Rüzgâr›n (zaman›n) nazar›
de¤di¤i için bahçelerde nergisin flehlâ
gözünün aç›lmaz olmufltur:
Aç›lmaz oldu çemenlerde çeflm-i flehlâs›
De¤irdi nergise çeflm-i rûzgâr nazar
(Nedim)
http://www.millifolklor.com

“Âfet-i aynü’l-kemâl-i reflk”; en
k›skanç, nazar› derhal de¤ecek göz anla-
m›ndad›r. Rivayete göre, Hüzeyil kabile-
sinden Kemal adl› bir kifli, her neye im-
renerek baksa bakt›¤› fley, helâk olur-
mufl. Halk aras›nda onun bu keskin na-
zar›ndan dolay› “ayn-› kemâl” ve “âfet-
i aynü’l-kemâl” tabirleri meflhur ol-
mufl, nazar› de¤enler için kullan›lm›flt›r.
Nef’î, Kemâl-i ‹sfahânî’nin gözünün
bile kendisine nazar de¤iremeyece¤ini,
kendisini yaralayamayaca¤›n›, kendi fli-
irlerinin, gözün yaralay›c› etkisini defe-
dece¤ini söylemektedir. Onun fliiri nazar
de¤mesine karfl› âdeta bir muskad›r:
Âfet-i aynü’l-kemâl-i reflk kâr etmez bana
Def’-i zahm›m çeflm-i Hallâk-i Ma‘ânîdür sözüm
(Nef’î)
Bir baflka fliirde, “nazra-i aynü’l-
kemâl” tabiri kullan›lm›flt›r:
Eyledi tasvîr-i hüsnün putperestî dînimi
Ben flafl›rd›m sevdi¤im Allah bir âyînimi
Nazra-i aynü’l-kemâl-i çarha m› geldim aceb
Vakf-› sûret etti çeflmân-› hakîkat-bînimi
(Tahir Olgun)
Zaman fitnedir ve flair, fitne zama-
n›n göz de¤irmesinden korkmaktad›r.
“Çeflm-zahm”, “zahm-› çeflm” de göz de¤-
mesi anlam›nda kullan›lm›flt›r:
‹htirâz et çeflm-zahm-› rûzgâr-› fitneden
Her ham-› zülfünde bir cem‘-i perîflân olmasun
(Nâilî-i Kadîm)
Gönül kim zahm-› çeflm-i rûzgâra mazhar olmufl-
dur
Nigâh-› çeflm-i lutfundan talebkâr-› müdâvâdur
(Sabrî-i fiâkir)
Meflrebimde irtikâb-› çeflm-zahm âsân iken
Bâ‘is olmakdan sipendün sûz›na feryâd›na
(Nâbî)
b. Nazar›n Etkisi (Yorgunluk,
Hastal›k, Ölüm vb.)
‹nanca göre, göz de¤en yani nazara
u¤rayan insan veya evcil hayvan hasta-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
lan›r ya da bir kazaya u¤rar. Nazar› de-
¤en insanlar›n bir bak›fl›yla, koca bir
at›n bile devrildi¤ine; cans›z nesnelere
hatta ev, mal ve mülke nazar de¤di¤i
söylenir. Bu yüzden özellikle cam eflyas›-
n›n kazayla k›r›lmas› u¤ur say›l›r ve bu
zarar›n o nazar› veya hastal›¤› karfl›la-
yaca¤›na inan›l›r. Halk aras›nda nazar
için söylenen “deveyi kazana, insan› me-
zara” deyimi, nazar›n öldürücü gücünü
çok güzel ifade etmektedir.
fiâir takatinin, eski gücünün kal-
mamas›n›n sebebini göz de¤mesine ba¤-
lamaktad›r:
Yârun od›na döyer idüm buncadan berü
Kalmad› tâkatüm dah› göz degdi sanas›z
(Kad› Burhaneddin)
c. Güzel ve ‹yi Olan fieyleri Kem
gözlere Göstermemek, Onlardan
Saklamak:
XVIII. yüzy›l flairlerinden T›rsî ‹b-
rahim Efendi, tarladaki mahsulü düfl-
mana göstermemesini aksi takdirde na-
zar de¤ece¤ini söylerken bir baflka bey-
tinde ise tarlas›na nazar de¤di¤ini s›-
çanlar›n ekinlerini yiyip bitirdi¤ini an-
latmaktad›r:
Çatalca’ya varup geldükde bir çiftlik idin sonra
Nazardan h›fz içün mahsûlüni a¤yâre gösterme
(T›rsî)
Bana da hâs›l› ekdi didiler degdi nazar
Yer s›çan› yedi hîç koymad› bir dâne baflak
(T›rsî)
Halis flaraba, flarap üzerindeki ka-
barc›klar›n gözü de¤mifl ve kadeh k›r›l-
m›flt›r. fiair, flaraptaki kabarc›klarla göz
aras›nda ilgi kurufltur::
Devrân aya¤›n flöyle flikest itdi flarâbun
Gûyâ ki mey-i nâba gözi de¤di habâbun
(Bâkî)
Bir di¤er flâir de kadeh üzerindeki
kabarc›klar› göze benzetmektedir. “Sana
hain gözle bakarsam, o kabarc›klar gibi,
gözüm çatlas›n” demektedir:
169
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Didüm habâb-› câm gibi çatlasun gözüm
Çeflm-i hiyânet ile idersem sana nazar
(Sabit)
Bahar›n gelmesiyle beraber güller
açm›fl, bülbüller ötmeye bafllam›flt›r. fiâ-
ir, zaman›n güzelli¤inin tazeli¤ine göz
de¤memesini dilerken bir baflka flâir, çi-
çeklere nazar de¤di¤inden söz etmekte-
dir. Söz konusu çiçeklerin k›sa sürede
dökülmesi kaç›n›lmazd›r. Nesîm, ›l›k
esen rüzgârd›r ve çiçeklerin aç›lmas›na
sebep olur:
Güller aç›ld› bafllad› bülbül terâneye
Göz degmesin tarâvet-i hüsn-i zamâneye
(‘‹ffetì Ebe-zâde)
Hayl-i flükûfe göz diküp olm›fl idi nazar
Tâ bâd-› hofl nesîmüñ aça gözlerin revân
(Tufeylî)
Bir rivâyete göre Gaziantepli Halil
Baba (Menflûrî), bir güzelin gözlerine
meftûn olmufl ve bu derdini memleketli-
si hattat ve flâir Mazhar Efendi’ye aç-
m›fl. O da bu güzel gözlerin sahibini gör-
mek istemifl ve Menflûrî’nin evinde bir
ziyafete kat›lm›fl. Ziyafete güzel gözlerin
sahibi de kat›lm›fl; ancak o gün hasta
imifl. Mazhar Efendi, gerçekten güzel
olan bu gözlere bakm›fl ve afla¤›daki bey-
ti söylemifl:
Çeflmin ey âhû nigâh›m âleme manzûrdur
Ol sebebden ayn isâbet eylemifl rencûrdur
(Menflûrî)
Tafll›cal› Yahya Bey de sevgilinin
gözlerine nazar de¤di¤ini düflünmekte-
dir:
Hakkâ ki old› milket-i hüsnin yüzi suy›
Göz de¤di hasta çeflmüne ey gamzekâr
(Yahya Bey)
fiâir, sevgilisine nazar de¤memesi
için yüzündeki örtüyü kald›rmamas›n›
tembihler:
Nikâb›n› eylemesin ref’ görmedik çokdan
O mûr-› dîdeye flâyed nazar isâbet ider
(Seyyid Vehbî)
170
Divan fliirinde rakip, âfl›¤›n de¤er-
lendirmeleri ve duygular› içinde ele al›-
n›r. Rakibin en önemli özelli¤i, sevgili-
nin ilgisine mazhar olmak ve onun ya-
n›nda bulunmakt›r. Âfl›¤a göre rakip,
hiçbir zaman gerçek âfl›k de¤ildir. Sevgi-
li ile âfl›k aras›nda daima bir engeldir.
Âfl›k, rakibin sevgiliye nazar de¤irece¤i-
ni düflünmektedir. Bu yüzden yüzünü
onlara göstermemesini istemektedir:
Yüzüni görmesün çeflmi rakîbün dedügüm ey dost
Bu kim kem nesneden erür nazar gül-berg-i zîbâ-
ya
(‘Alâ’î)
Gösterme görmesin yüzün agyâr-› bed-nazar
‹ki gözüm berü gelesin göz deger menüm
(Gubarî)
Âfl›k, gönül ve can gözünün nuru
olan sevgilisine göz de¤ece¤i endiflesin-
dedir ve rakiplerden uzak durmas›n› is-
temektedir. Rakip ile sevgili aras›ndaki
ilginin âfl›kta uyand›rd›¤› k›skançl›k
duygular›n›n bir eseridir:
Kurretü’l-ayn-› dil ü când›r.i.Kurretü’l-ayn-› dil ü
când›r; hazer.i.hazer; k›l âh kim
Zagan.i.Za¤ra; içre kimseler.i.kimseler; göz degme-
sin cânân›ma.i.cânân›ma;
(Handî)
Ay ›fl›¤›, keten ve kuru ot gibi fleyle-
ri çürütürmüfl. Bu yüzden nazarla ilgi
kurulur. Yahya Kemal Beyatl›, “Nazar”
adl› fliirinde, ay›n Leylâ’ya nazar etti¤ini
ve onu sarart›p soldurdu¤unu; Leylâ’n›n
nazara u¤rad›¤›n› anlatmaktad›r.3
3. Nazardan Korunma ve Kur-
tulma Yöntemleri
Anadolu’da, nazardan zarar gördü-
¤üne inan›lan insanlar için, türlü ar›n-
ma törenleri düzenlenir: kurflun döktür-
mek, sadaka vermek, tuzu bafl›ndan çe-
virip atefle atmak, okutup üfletmek,
muska takmak, çeflitli dualar vb. gibi.
Divan flâirlerimizin de nazardan korun-
mak için bütün bu yollara baflvurdu¤u-
http://www.millifolklor.com

nu ve fliirlerinde s›kça yer verdiklerini
görmekteyiz.
a.Nazarl›k, Göz Boncu¤u, U¤ur-
luk vb. Takma:
Kötü bak›fl›n, kötü gözün de¤meme-
si için çocuklar›n elbiselerine dikilen
mavi camdan küçücük tespih tanesi flek-
linde, bazan göz fleklinde olan, ortalar›
delikli cam yuvarlaklara “nazar boncu-
¤u”, “göz boncu¤u”, “gök boncuk” denilir.
Bu boncu¤un daima mavi oldu¤u söyle-
nir. Mavi boncuk, muska, çöreotu, ma-
flallah gibi bir kaç nazarl›¤›n bir arada
olup bir tak›m teflkil edenlerine de “na-
zar tak›m›” denir. 4 Türk Giyim Kuflam
ve Süslenme Sözlü¤ü’ne (1967:180-181)
göre tam tak›m bir nazarl›k; bir mavi
nazar boncu¤u, üstüne Maflallah yaz›l-
m›fl bir nazar alt›n›, bir akik, bir kurt di-
fli, bir kaplumba¤a yavrusu kabu¤u gibi
bafll›ca fleylerden oluflmaktad›r. Bunlara
alt›n ve gümüfl çemberler geçirilir, kü-
çük bir inci püskül eklenir.5
Nazarl›k, dünden bugüne bebekle-
rin ilk ziyneti, süsü; gelinlerin, sünnet
çocuklar›n›n giysilerinin üzerlerine tak›-
lan bir süs, tak› olagelmifltir.6 Nazar
boncu¤u ile birlikte alt›n veya gümüfl
para dizisinin sünnet çocu¤unun fesine
tak›lmas› süslenmeyle ilgili eski bir
âdettir. Eskiden küçük çocuklar›n ön
saçlar›na alt›n dizme gelene¤ini görmek-
teyiz.7 Bugün de kad›nlar›n veya k›z ço-
cuklar›n›n saçlar›na mavi boncuklar›
takma ve onlarla saçlar›n› süsleme âdeti
devam etmektedir.
fiâir, kirpiklerdeki göz yafllar› ile
ipe dizilmifl göz boncuklar› aras›nda ilgi
kurmufl ve göz de¤memesi için bunlar›
dizdi¤ini güzel bir sebeple anlatm›flt›r:
Merdümün göz degmesün diyü hayâlün t›fl›na
Dizdi göz boncuklar›n› riflte-i müjgânuma
(Emri)
Nazar boncu¤u, güzel bir fleydeki
hata için de kullan›l›r. Gördükleri bir
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
hataya “nazar boncu¤u”, “göz boncu¤u”,
“nazarl›k” derler. Sanki hata olmasay-
m›fl nazar de¤ecekmifl gibi düflünürler.
fiâir, gözündeki göz yafl›n›n ay›p-
lanmamas›n›; gözünün boncu¤u oldu¤u-
nu söylerken inci tanesiyle de ilgi kur-
maktad›r:
Katre-i eflki gözümde itme ‘ayb
Ol gözüñ boncug›dur ey dürr-i pâk
(Emri)
Bir baflka flâir ise, gözyafllar›n› sev-
gilinin göz boncu¤u olarak kabul etmedi-
¤ini söyleyerek hay›flan›r:
Göz boncu¤›na saymaz o dil-dâr dirîgâ
Çeflmüm gam-› la’liyle dirler ki derîdür
(Âfl›k Çelebi)
Nazar boncu¤u takmakla k›skanç-
l›k dolu bak›fllar›n tesirinin azalt›lmas›
veya baflka yönlere yans›t›lmas› amaç-
lanm›flt›r. Nef’î, goncan›n üzerindeki çi¤
taneleri ile çocu¤a tak›lan nazar boncu-
¤u aras›nda ilgi kurmufl; goncay› çocu¤a,
bülbülün gözyafllar›n› da göz boncu¤una
benzetmifltir. Goncan›n üzerindekileri
çi¤ tanesi zannetmeyin; çünkü onlar›
nazardan korumak için bülbül (âfl›k)
takm›flt›r, demektedir:
Jâle sanman takt› t›fl-› goncaya göz boncu¤u
K›lma¤a yavuz nazar def’in siriflk-i andelîb
(Nefî)
fiâir, sevgilisini çok sevdi¤ini ve bu-
nu baflkalar›n›n bilmesinin ona nazar
de¤irece¤i endiflesindedir. Sevgilisindeki
göz boncuklar›n›n bile onu koruyamaya-
ca¤›n› düflünmektedir:
Gök boncuklar olsa da korkar›m nazar de¤er
Seni çok sevdi¤imi yine herkes bilmesin
(Mehmet Ç›narl›)
Bir baflka flâir, T›rsî, fliirine nazar
de¤ece¤i endiflesindedir ve göz boncu¤u
as›lmas›n› istemektedir:
171
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
T›rsiyâ görmege göz boncu¤› as bu gazele
Eser-i hâmenüzüñ flöhret-i ‘unvânladur
(T›rsî)
Afla¤›daki beyitte nazardan korun-
mak için bahçeye sar›msak as›lm›flt›r:
Hele sar›msag› var bûstânun
Nazardan h›fz içün ç›kd› dineldi
(T›rsî)
b. Dua Etmek, Okuyup Üflemek:
Hofla giden güzel fleylere bak›l›rken
“Allah nazardan saklas›n, Allah kem
gözlerden korusun” demek âdettendir.
Afla¤›daki beyitlerde flâirler, sevgilileri-
ne veya memdûhlar›na göz de¤memesi
için, Allah’a dualar etmektedirler:
Kim nazardan eyleyip mahfûz dünyâda hemân
Vâlideynine ba¤›fllas›n onu Rabb-i Mecîd
(Meflhûri)
Vardukça çemen seyrine göz de¤memek içün
Ol gözleri mestâneyi sen sakla ‹lâhî
(Figanî)
O t›fl-› mektebüm dinletti h›fz›n hofl edâlarla
Onu sû-i nazardan eylesün mahfûz yâ Hâf›z
(Sünbülzâde Vehbî)
Gezend-i çeflm-i bedden dâ‘imâ mahfûz olup yâ
Rab
Ola ömr-i tabî‘i safha-i ikbâline terkîm
(fiâkir)
Göñül ‘›flk od›na yanar gözüm nem
Necâtî Tanr› saklasun nazardan
(Necatî)
Kemâl.i.Kemâl;-i flöhreti âfâk› tutdu gözlerinin
Esirgesin hemân Allâh.i.Allâh; kem nazarlar-
dan
(Âsaf)
Hudâ h›fz eylesin çeflmiñ senin yavuz nazar-
lardan
Gözüm nûru kemân ebrûlar›n h›fz eyle düflmenden
(Mirzâ- zâde Sâlim)
Hemân sû’-i nazardan onlar› h›fz eyleyip Mevlâ
Ba¤›fllas›n cihân durdukca flâh-› mu’ciz-âsâra
(Meflhûrî)
Âfl›k, sevgilinin nazardan korunma-
s› icin dualar eder. Rakibin, “bed-nazar”,
“a¤yâr-› bed-nazar”, “bed-likâ” olarak
vas›fland›r›lmas›, sevgiliye nazar›n›n
de¤ece¤i endiflesidir. fiâir, sevgilinin
bunlarla sohbet etmesini hofl karfl›la-
172
maz. Üzüntüsünü belirtir ve onun için
duâlar eder:
Hudâ cemalüni h›fz ide bed-nazarlardan
Gedâlara komam›fl gerçi anda cây-› suâl
(Nev’î)
Rakib-i bed-likâlarla iflitdüm sohbet itmiflsin
Vücudun saklasun bârî belâlardan kazâlar-
dan
(Nev’î)
Sak›n göz degmesün hüsnün güline
Rakîb-i bed-nazardan ictinâb it
(Selim)
Çeflm-i a’dâdan hazer k›l gülsitânda her zamân
Turma gel cân bostanda bitmez ey serv-i revân
(Üsküplü Hulusi)
Aflk ac›s› çeken ve sevgilisinden ge-
reken ilgiyi göremeyen âfl›k, beni cevr
ederek a¤latan o rûflen nazarl› dilberdir;
dilerim ki onun kemal derecesindeki gü-
zelli¤i nazara u¤ras›n, diyerek sevgiliye
nazar de¤mesini ister:
Kemâl-i hüsnü yâ Râb mazhar-› aynü’l-kemâl ol-
sun
Beni giryân eden cevr ile ol rûflen-nazard›r hep
(Nu’mân Mâhir)
c. Yüze Kara Sürmek, Nil Çek-
mek
Anadolu’da kötü gözlü kiflilerin na-
zar›ndan korunmak için çocuklara siyah
lekeler sürülürmüfl. Yeni do¤an bebekle-
rin al›nlar›na çivit, kömür çekmek âdeti
günümüzde baz› yörelerimizde devam
etmektedir. Bu flekilde göz de¤mesinin
önüne geçilece¤i inanc› yayg›nd›r.
Burhân-› Kât›’n›n (2000:481) “lâm”
maddesinde flu bilgi verilmifltir: “...çefl-
mâru manâs›nad›r ki amber, misk, üzer-
lik, çivit ve laceverdi agiflte edip def’-i
çeflm-zahm için çocuklar›n vechelerine
çekerler.”
Nîl, çivit otu demektir. Afla¤›daki
beyitlerde nazara karfl› nîl çekmeyi gör-
mekteyiz:
Çekdi gird-i ruh-› bostâna beneffle yine nîl
Tâ eser eylemeye nergisün ana nazar›
(Tacizade Cafer Çelebi)
http://www.millifolklor.com

Bahd› bu gözüm yafl›na göz degmesün diyü meger
Alt›nda bir nîl eyledi gözümdeki ceyhûn içün
(Kad› Burhaneddin)
d. Üzerlik Takma, Tütsü Yakma:
‹nsanlar›n üzerlik (yüzerlik)8 to-
humlar›n› elbiselerinde tafl›malar› ve to-
humlar›n› kurumadan önce iplere dize-
rek haz›rlad›klar› nazarl›klar› duvara
asmalar› daha ziyade nazara gelmemek,
kötü göze u¤ramamak için baflvurdukla-
r› tedbirlerdir.
Üzerli¤in Anadolu’da en yayg›n kul-
lan›m alan› nazar inanc›yla ilgilidir. To-
humlar› nazara karfl› tütsü olarak atefle
at›l›r ve bitkinin meyveleri duvara as›l›r.
Nazara u¤rad›¤›na inan›lan ya da de¤e-
bilece¤i düflünülen bebekler, çocuklar,
hayvanlar, atefle at›lan üzerlik tohumla-
r›n›n duman›yla tütsülenir ve duman
koklat›l›r. Anadolu’da mavi beze sar›l-
m›fl olarak üzerlik, okunmufl çöreotu,
flap, ince elek unu, sar›msak, tuz ve ka-
ra sak›z içeren küçük muskay› tafl›ma-
n›n da nazardan koruyaca¤›na inan›l›r.
Bu bitkiye, tohumlar›n›n insan üzerinde
gezdirilmesi, tütsünün üzerinden atlan-
mas› ve yo¤urdun üzerine serpilmesi ne-
deniyle üzerlik ad› verildi¤i ileri sürül-
mektedir.
Üzerlik, güzel kokulu bir ottur; an-
cak kuruyunca incelir ve e¤ilir. Divan
flâirleri, üzerlik tohumu anlam›ndaki
“sipend” kelimesiyle pek çok mazmunlar
yakalam›fllard›r.9 Afla¤›daki beyitte Bâ-
kî, hilâlin görünüflüyle bu kurumufl ve
e¤ilmifl üzerlik aras›nda bir ilgi kurmufl-
tur:
Dehr bir flâh-› sipend urdu felek micmerine
Mâh-› nev sanma flafakda görinen zerd ü nizâr
(Bâki)
Bir baflka fliirinde ise, “Bu zay›f ve
sararm›fl vücutla senin ayr›l›k atefline
daha ne zamana kadar üzerlik tohumu
gibi yanay›m?” demektedir:
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Bu cism-i zerd ü zâr u nizâr ile nice bir
Yanam firâkun âtefline nitekim sipend
(Bâki)
Sevgilinin ayr›l›k ateflini görünce
üzerlik gibi akl› s›çrayan flair, üzerlik ile
atefl ve ak›l aras›nda ilgi kurmaktad›r:
Âtefl-i hicrin görünce dil-berün ey Hâletî
S›çrad› ‘aklum benüm fi’l-hâl mânend-i sipend
(Hâletî)
O peri yüzlü sevgilinin yüzündeki
benler, püskürme ben de¤ildir. Nazar
de¤memesi için ateflli yana¤›n›n üzerine
bir avuç üzerlik atm›fl diyen flair, sevgili-
nin yüzünde benlerin bulunuflunu güzel
bir sebebe ba¤lamaktad›r:
Püskürme ben degil o perî çeflm-zahm için
Atm›fl ‘izâr-› âtefline bir avuç sipend
(Yeniflehirli Beli¤)
fiairlerden biri, sevgiliye göz de¤-
mesin diye, gam dolu gönlüne âh›n›n k›-
v›lc›mlar›n› sipend ederken bir di¤eri ise
“buhâr-› flem‘-i fürûzân›n›” sipend et-
mektedir:
fierâr-› âh› dil-i pür-gama sipend iderüm
Gezend-i çeflmi tokunmaya diyü agyâru
(Hâletî)
‹sâbet eylemesin deyü bed-nazar her fleb
Buhâr-› flem´-i fürûzân›n› sipend etsin
(Mirzâ-zâde Sâlim)
Kendisine nazar de¤di¤ine inan›lan
veya nazar de¤me olas›l›¤› olan kimse-
nin bafl›, kollar› ve ayaklar›na duman›n
temas etmesi sa¤lan›r. Bu tütsüleme ve
çat›rt›lar esnas›nda tekerlemeler söyle-
nir.10 Tohumlar ç›t›rdad›kça nazar›n da-
¤›laca¤›na inan›l›r. Günümüzde kötü
ruhlardan ar›nma ve nazar tedavisi için,
bunu ocak veya mangalda yakarak tüt-
türenler de vard›r.
Afla¤›daki beyitte çocuklara nazar
de¤mesinden ve bir çanak içinde tütsü-
nün (üzerlik) yak›lmas›ndan söz edil-
mektedir:
173
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Çocuklara be-meded tütsü ver nazar de¤mifl
K›r›k çana¤ ile âtefl getir de hürmül saç
(Hevâyî)
“Bir tel çektim Mardin’den” adl›
türkünün; “Üzerlik dizdireyim / De¤me-
sin sana nazar” sözlerinde nazara karfl›
tedbir olarak üzerlik dizdirmek gösteril-
mektedir. Üzerlik tütsülenmek ise hem
nazardan korunmak isteyen hem de
kendisine nazar de¤mifl kimseler için
kurtulufl çarelerinin en çok tercih edi-
lenlerinden biri olarak görülmektedir.11
Üzerlik, tecrübeye dayan›larak
halk hekimli¤inde kullan›lm›flt›r. Kan
bas›nc›n› düflürmesi, yat›flt›r›c› ve terle-
tici oluflu sebebiyle bugün modern t›bb›n
da ilgisini çekmektedir. Nazara u¤ra-
mak, halk inan›fl›na göre manevî sebep-
lerle ilgilidir. T›p dünyas›nda ise bilim-
sel sebeplerle ifade edilmektedir.12
Âfl›k, peri gibi güzel sevgilisine kem
gözlerden zarar gelmesin diye can›n›
mihnet oca¤›nda üzerlik ederken bir
baflka âfl›k, sevgilisinin gözlerine nazar
de¤memesi için yüre¤ini tütsü kab›; sabr
u saman›n› da üzerlik etmifltir:
Ol perîye ermesin deyü yavuz gözden gezend
Cân›m› mihnet oca¤›nda sipend etdim yine
(Hayretî)
Nazar de¤mifl diyü hayfa gönül ol çeflm-i bîmâra
Derûn›n micmer itmifl sabr u sâmân›n sipend itmifl
(Mâhir)
e.) Muska, Hama’il,Vefk ve Bun-
lar›n ‹çindeki Koruyucu Dualar
(Mercan Duas›, Kadeh Duas›):
Muskaya halk aras›nda “nuska”,
“nüsha” da denmektedir. Muska, genel-
likle fleyh, hoca gibi erbab› taraf›ndan
flerit fleklinde bir k⤛da yaz›l›r; bafllan-
g›c›ndan sonuna kadar k›vr›la k›vr›la
üçgen fleklinde toplan›r ve bir muflamba-
ya sar›l›rd›. Onun üzerine ince bir meflin
veya uygun bir kumafl dikilir ve bir ip
174
veya kordonla boyna as›l›r veya elbise-
nin iç taraf›na bir yere tutturulurdu. Es-
kiden herkesin bir muskas› vard›. Zen-
gin kiflilerin muskalar›, üstü kabartma
çiçekle süslü, alt›n veya gümüfl üçgen
fleklindeki kutular›n içine konulur ve
boyna öyle as›l›rd› (Koçu, 1967:177).
Muskalar›n içinde k⤛t veya ifllenmifl
derilerin üstüne Kur’an’dan al›nan sûre
ve âyetler, vefkler yaz›l›r, resmedilir.
Günümüzde halk aras›nda, küçük boy-
daki Kur’an-› Kerim (En’am) de bir ku-
mafl parças›na veya muflambaya ya da
özel mahfazas› içinde muska yerine ta-
fl›nmaktad›r.
Arapça bir kelime olan “hamâil”,
omuzdan çapraz as›lan ba¤ (k›l›ç, niflan
hamâili) anlam›n›n yan› s›ra göz de¤me-
sinden korunmak ya da halka güzel gö-
rünmek için haz›rlanm›fl muskalara da
denilir. Boyunda “muska”, kolda “pazu-
bend”dir.13
II.Abdülhamid zaman›nda, okul
üniformalar› için k›rm›z› kumafltan bir
kar›fl enlili¤inde hamâiller yapt›r›lm›fl
ve üzerlerine sar› s›rma veya beyaz
ipekle “Padiflah›m çok yafla” dövizi iflle-
tilmifltir. Okulla beraber bir törene git-
tiklerinde, bu hamâiller, ö¤rencilerin ce-
ketlerinin önüne, sa¤ omuzdan ceketin
sol yan ete¤ine do¤ru konulurdu (Koçu,
1967:127). Sünnet çocuklar›n›n k›yafet-
lerinin önüne, sa¤ omuzdan sol yana ka-
dar, k›rm›z› renkli bir kumafl üzerine ifl-
lenmifl “Maflallah” dövizinin tak›lmas›
günümüzde hâlâ devam eden bir gele-
nektir.
fiâir, kendi nazar›n›n de¤mesinden
korkmakta ve nazar de¤memesi için sev-
gilinin saçlar›n›n, cemal bâzûsuna ha-
mâyil olmas›n› istemektedir.
Kâkülün olsun hamâ’il-bend-i bâzû-y› cemâl
Âfet-i aynü’l-kemâl-i i’tibâr›mdan sak›n
(Nâilî)
http://www.millifolklor.com

Sevgilinin saçlar› hamâil gibi düflü-
nülür. Böylece saç, hamâil içinde t›ls›-
m›n yapaca¤› ifli yapm›fl olur:
Göz de¤meme¤e turras› sa¤›na sol›na
Boy›nca iki heykel-i ‘anber-feflân asar
(Necatî)
Sehî kaddün sal›ndukça yüz göz degmemek içün
Takar müflgîn hamây›llar saçun sen serv-i sîmîne
(Ayd›nl› Visali)
Âfl›¤›n kolu ço¤u zaman, bir hamâil
yerine geçer ve sevgilinin boynuna do-
lanmak ister:
fiol sararmufl kollar›n sald› Mesihî boynuna
Sana yavuz gözden altunlu hamâ’il baglad›
(Mesihî)
Zülfi sihri gözi degmifldür sana
Kollar›ndan bir hamâyil k›l gönül
(Kad› Burhaneddin)
Ahmed Pafla’n›n da dolamak istedi-
¤i kol, sevgilinin boynu için ya hamayil
ya heykel-i zerrindir:
Ger yavuz göz de¤mesin dirsen sal›n ey serv-i naz
Boynuna Ahmed kol›ndan heykel-i zerrîn salup
(Ahmet Pafla)
Türk Giyim Kuflam ve Süslenme
Sözlü¤ü’ne (1967:30-31) göre “bâzû-
bend”, içinde muska veya kimlik ya da
alt›n veya mücevher bulunan bir mahfa-
zad›r ve kolun bâzû denilen k›sm›na
ba¤lan›p tafl›n›r. Tafl›yan›n mevkiine gö-
re, sudan koruyan kumafllardan, gümüfl
ve alt›ndan “bâzûbend”ler olmufltur. Dir-
sek ve omuz aras›na ba¤land›¤› için, ab-
dest almak gibi herhangi bir sebeple kol-
lar s›vand›¤›nda görülmezdi. Bâzûbend-
ler, 2-4 parmak kal›nl›¤›nda olurdu. Bâ-
zûbendler, bir muska oldu¤u zaman, ya-
z›l› k⤛t muflambaya sar›l›r, sonra bâ-
zûbendin içine yerlefltirilirdi. Alt›n veya
di¤er mücevherler de önce bir beze istif
edilerek aralar› göz göz dikilir, sonra bâ-
zûbendin içine konulurdu. Kimlik olarak
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
kullan›lan bâzûbendler ise, alt›n, gü-
müfl, murassa, bir süs eflyas› olurdu.
Hamâillerin içine simyâ ilminin öngör-
dü¤ü flekilde harf ve rakamlar ile âyet-
ler yaz›l›rd›. Her bir harf ve rakam›n de-
lâlet veya temsil etti¤i bir s›r vard›. Efe-
ler, kurflun geçmesine mani olan muska;
çapk›nlar, flirinlik muskas›; hastal›kl›
olanlar da çeflitli dualardan meydana
gelen flifa muskas›n› kollar›na ba¤larlar-
d›.
Muska, aflk yaras› gibi, âfl›¤›n ko-
lunda durmaktad›r:
N’ola bâzû-y› sa‘y-› gerden-i ümmîde salarsam
Kolumda dâ¤-› ‘›flkun gibi h›rz-› a‘zamum vardur
(Âfl›k Çelebi)
Nâilî, sevgilinin kâkülünün k›vr›-
m›n›n yanaklar›n›n üzerine düfltü¤ünü
ve fitne ç›karmas›n diye ayva tüylerinin,
yüzünde bofl yer b›rakmad›¤›n›; böylece
yüzün ayva tüyleriyle yaz›l› bir muska
halini ald›¤›n› söylemektedir. O muska
ile bir çok belây› def edece¤i,ni düflün-
mektedir.
Âflûb-› gam-› kâküle hatt›n komad› yer
Ol h›rz ile çok def’-i serencâm ederiz biz
(Nâilî)
Fuzûlî’ye göre, hakiki sevgilinin afl-
k› insan› belalardan koruyan bir muska
gibidir. O muskaya benzeyen aflk, kendi
nefsini korumaktad›r:
Fâri¤ etti aflk›n özge mehlikâlardan beni
H›rz-› când›r saklad› aflk›n belâlardan beni
(Fuzûlî)
Sünbülzâde Vehbî, bir tarih beytin-
de, nazar de¤memesi için kullan›lan
muska anlam›ndaki “h›rz”, nazara ve
baz› kötülüklere karfl› tak›lan muska de-
mek olan “ta’vizât”, büyücü “rukye-hân”
gibi birbirleriyle ilgili kelimeleri14 bir
arada kullanm›flt›r:
175
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
H›rz-› ta’vîzât-› Rabbânî nigeh-bânl›k edip
Zât-› vâlâ kadrine olsun melâ’ik rukye-hân
(Sünbülzâde Vehbî)
fiâir ise, nazar de¤memesi için ço-
cuklar›n kollar›na tak›lan muska anla-
m›ndaki “ta’viz” ile “hatt-› anberîn” ara-
s›nda bir ilgi kurmufltur. Nazar de¤me-
mesi için sevgilisinin yüzündeki ayva
tüyleri güzellik muskas› yazm›flt›r:
Çeflm-i bed ermesin diyü ey nâzenîn sana
Ta’vîz-i hüsn yazd› hat-› anberîn sana
(Arpaemînizâde Sâmî)
Nâbî, bir k›t’as›nda, e¤er visal ko-
lumda hâmim ta’vîz, yani muska olsay-
d›; düflman›n gözünün de¤mesinden
korkmazd›m, demektedir. “Hâmîm” keli-
mesi hem “hâmî” (koruyucu) hem de
Kur’an’da geçen “Hâ Mim” harflerine
iflarettir:
Ben dah› gam m› çekerdim nazar-› a‘dâdan
Bâzû-y› vaslda ta’vîzim olayd› “Hâ Mim”
(Nâbî)
Muska, nazar de¤memesi için, sev-
gilinin boynuna hamâil gibi tak›lm›flt›r:
Kim nazardan an› ta’vîze dü-dest-i âfl›k
Sar›l›r gerden-i dildâra hamâ’il gibi
(Diyarbekirli Hâmî)
Sevgilinin gamzesinin k›l›c› bir ha-
mâil görevi üstlenmifltir:
Türk-i çeflmi üzre h›rz içün du‘â-y› seyfîvefl
Gamzesi tîginden ol yârün hamâ’il var idi
(Tacizade Cafer Çelebi)
Divan flâirlerimiz “h›rz-› cân” ile
güzel mazmunlar yakalam›fllard›r15 Na-
zar de¤en kiflilere ve özelikle küçük ço-
cuklara nazar dualar› okunur veya bu
dualardan meydana gelen muskalar ta-
k›l›r. Kur’an-› Kerim’in Nûn ve’l-Kalem
(68.) Sûresi’nde de nazardan söz edil-
mekte olup bu surenin 51. ve 52.âyetleri
muskalara yaz›l›r.16
176
Mercan duas›; eski En’am kitapla-
r›nda bulunan Kar›nca duas›, ‹sm-i
Azam duas› gibi bir duad›r. fiirinlik du-
as› veya muskas› da denilir
(Onay,1996:351). Afla¤›daki beyitte mer-
can duas›, nazardan korunmak için kul-
lan›lmaktad›r. ‹çinde “mercan duas›” bu-
lunan bir muska, ince bir iple bâzûya
ba¤lanm›flt›r:
Rakîb-i bed-likâ mercân du‘âs›n h›rz-› cân itmifl
Nazardan h›fz içün k›nnâb ile bâzûya ba¤lanm›fl
(T›rsî)
Nazardan koruyacak olan bir di¤er
dua, kadeh duas›d›r. Nazar de¤memesi
için sakinin koluna muska olarak tak›l-
m›flt›r:
Nazardan itse isâbet iderdi pîr-i mugân
Kadeh du‘âs›n› bâzû-y› sâkiye ta’vîz
(Sabit)
Ço¤u zaman bir müflkilin hallolma-
s› veya nazardan korunmak için bâzû-
bende vefk; boyna da cevflen tak›l›r. Aflk
elbisesi, flâirin gönlüne cevflen gibidir.
Gam k›l›çlar› gönlüne sald›rsa da bu
cevflenden dolay› tesir etmez:
Maksâdun çekmekse âgûfla o flûh-› ser-kefli
Vefk-› bâzû-y› niyâz› sâ’id-i ibrâma yaz
(Enderunlu Vâs›f)
Tîr-i gam ya¤sa derûn-› dile etmez te’sîr
Câme-i aflk benüm gönlüme cevflen gibidür
(Enderunlu Vâs›f)
Vefk, bir kimsenin ümit ve arzusu-
na göre dualar, harfler, flekiller yaz›l›
muska veya hamâildir (Onay, 1996:494).
Genellikle bir karenin bölünmüfl karele-
rine rakamlar koymaktan ibarettir. Bu
rakamlar karelere öyle yerlefltirilir ki
yukar›dan afla¤›ya, sa¤dan sola ya da
köflelemesine toplad›¤› zaman ayn› top-
lam sonucunu verir. Ebced hesab›na da-
yan›larak yap›lan bu büyüsel kareler,
muska ve hamâ’il olarak kullan›lmakta-
d›r (Örnek, 1981:42).
http://www.millifolklor.com

Üç günlük dünyan›n devlet ve ikba-
line ba¤lanmamak gerekir. Kola ba¤la-
nan üç köfleli muska haline gelmifl dua,
pek çok kola ba¤lanmaktad›r:
Se rûze devlet-i ikbâl-i çarha olma dil-beste
Bu bir vefk-› müsellesdir nice bâzûya ba¤lanm›fl
(Nailî)
Sonuç
‹nsanlar›n davran›fllar›n› yönlen-
dirmede etkili olan inan›fllar›n ço¤u ku-
flaktan kufla¤a geçmekte ve insanlar
üzerinde de çeflitli roller oynamaktad›r.
Baz› inan›fllar, hurafe özelli¤i tafl›salar
da bunlar›n ço¤u al›flkanl›kt›r. Bilindi¤i
gibi baz› al›flkanl›klar›m›z› zevkle yapar,
yapamad›¤›m›z taktirde huzurumuzun
kaçaca¤›na inan›r›z. Bütün bunlar, al›fl-
kanl›ktan veya kendi iç huzurlar›n› ra-
hatlatmaktan baflka bir fley de¤ildir.
Divan fliirinin sosyal hayattan
uzak, hayalî ve taklidî bir edebiyat oldu-
¤u iddialar›na ra¤men, ele ald›¤›m›z ko-
nudaki tespitler divan fliirinin hayat›n
gerçekleriyle iç içe oldu¤unu göstermek-
tedir. Divan fliiriyle hayat aras›ndaki il-
gi, yüzeyde de¤il; tersine derin bir yap›-
dad›r. Divan fliiri, içtimaî hayattan her
türlü gelenekten ilham alm›fl, yararlan-
m›flt›r. ‹ddia edilenin aksine divan flâir-
leri hayatla s›k› münasebetler kurmufl
ve çevrelerinde olup bitenleri iyi gözlem-
lemifllerdir. Ancak, gözlemlerini fliire ha-
yalle yerlefltirmifllerdir. Onlar›n d›fl dün-
yas›nda geliflen her olay, iç dünyalar›n›
anlatan bir olgu olmufltur. fiiirlerinde
kulland›klar› malzemeler halk kültürüy-
le de ilgili olduklar›n› desteklemektedir.
Bu sebeple geçmiflimizi araflt›rd›¤›m›z
her alanda klâsik fliirimizin ihmal edil-
memesi gerekti¤ine inan›yoruz.
NOTLAR
1 Temâflâ eylesem hüsnün bana h›flm itmesün
çeflmün
Göze çün kim yasa¤ olmaz flehen-flehler
yasa¤›nda (Cem Sultan)
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Nazar k›ldukda hüsnünde niçün h›flm ider ol
çeflmün
Bu rûflendür ki ‘âlemde göze hergiz yasa¤
olmaz (Karamanl› Ayni)
Reng-i la‘lün ben habâb-› câma göstermez
idüm
N’eyleyüm hünkârum ‘âlemde göze olmaz
yasa¤ (Fasihî)
2 Nergis, çok güzel ve aflktan anlamaz bir de-
likanl› imifl. Onu sevip de derdinden periflan olan
genç k›zlar, bu genci tanr›lara flikayet etmifller. Tan-
r›lar›n verdi¤i ceza sonucu Nergis (Narsis) bir gün
derede kendi aksini görüp âfl›k olur. Kendisini sey-
rederken suya atlar ve bo¤ulur. Vücudu çürüyüp ye-
rinde göze benzeyen bir çiçek açar ve bütün güzelle-
re hayran hayran, bayg›n bir flekilde bakar. Baflka
bir efsaneye göre, bir ›rmak ile perinin o¤ludur. ‹n-
sanlar ve periler buna âfl›kt›r. Hatta Ses adl› peri
onun aflk›ndan ölmüfl ve bir tafla dönüflmüfltür. Bir
baflka efsaneye göre, Gül ile Nergis aras›nda bir aflk
yaflanm›fl. Bu iki sevgiliden Nergis, göz fleklinde bir
çiçek haline sokulmufl ve k›yamete dek hicran ve in-
tizar çekmeye mahkum edilmifltir. Divan fliirimizde
sevgilinin gözü, nergistir. Bayg›n ve flehla bakar.
3 Gece Leylâ’y› ay›n on dördü,
Koyda tenhâ y›kan›rken gördü:
“K›z vücûdun ne güzel böyle aç›k
K›z yak›ndan göreyim sâhile ç›k!”
Bakt› etrâf›na ürkek ürkek
Dedi: “Tenhâda bu ses n’olsa gerek?”
“K›z vücûdun sar› güller gibi ter
Ç›k sudan kendini üryân göster”
Aran›rken ay›n ölgün sesini,
So¤uk ay öptü beyaz ensesini.
Sard› uzvunu bir ince s›z›;
Bu öpüfl gül gibi soldurdu k›z›.
Soldu, günden güne sessiz, soldu
Dediler hep: “K›za bir hâl oldu!”
....
Nice günler bu fleâmetli ölüm,
Oldu çok kimseye bir gizli dü¤üm;
Nice günler bakarak dalgalara,
Dediler: “U¤rad› Leylâ nazara!”
4 Bir hadis-i flerif’in meâlinde “Göz de¤mesi
için boncuk takmak, iki çift aras›nda aflk ve muhab-
bet ba¤› kurmak için sihir yapmak flirktir ve büyük
günaht›r.”buyurulmaktad›r. Hz. Muhammed, biriniz
hoflunuza giden bir fley görürse: “Mâflâallâh, lâ kuv-
vete illâ billâh”, “Mâflâallâh, bârekallâh” demelidir,
buyurmaktad›r.
5 Anadolu’da nazar boncu¤u, muska, çöreotu,
kurt difli, deniz hayvanlar›n›n kabuklar›, ç›tl›k a¤a-
c›ndan yap›lm›fl sürahi, bardak gibi küçük flekiller
elbiseye ilifltirilir veya hayvanlar›n boynuna as›l›r.
Evlerin kap›lar›na at nal›, nazar boncu¤u, üzerlik,
küçük çocuk ayakkab›s›, deve dikeni; tarla, ba¤ ve
bahçelere öküz bafl›, köpek kafatas› at nal›, yumur-
ta kabu¤u, sar›msak; arabalara, nazar boncu¤u, kü-
çük çocuk ayakkab›s› as›l›r.
6 “U¤urluk” veya “nazarl›k” denilen eflyalar›n
ço¤u süs eflyas› hâline gelmifltir. Bugün son model
177
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
arabalar›n ön veya arka camlar›na as›lan, bürolar-
daki masalarda, çal›flma odalar›n›n raflar›nda, lüks
apartmanlar›n kap›lar›nda radyodan çiçek saks›s›-
na, boyac› sand›¤›ndan buz dolab›na kadar her çeflit
eflyan›n fluras›na buras›na tak›lan nazarl›k veya
u¤urluklar vard›r. Bilinçli veya bilinçsiz olarak, es-
kiden beri insanlar, çevresini saran kötülüklerden,
kötü gözlerden, u¤ursuzluklardan korunma ihtiyac›
hissetmektedir. Boyna tak›lan muska biçimindeki
üçgen kolyeler, üzerlik çeflitleri, firûze caml› nazar-
l›klar, boncuklu çocuk nazarl›klar›, de¤iflik ebat,
renk ve türdeki göz boncuklar›, boncuklu bilezikler,
at boyunlu¤u, hayvan muskas›, yaz›l› olarak tafl›-
nan dualar gündelik yaflam›n neredeyse her kare-
sinde yer alan nazardan korunmak için tak›lan süs
veya tak› olarak ra¤bet görmektedir. Bütün bunlar
ço¤u zaman, manevîlikten öte maddî olarak de¤er
tafl›maktad›r.
7 Dâye-i ebr yine goncalarun flebnemden
Bafl›na akçe dizer nite ki etfâl-i s›gâr (Bâkî)
Günde iki kez çözerler bafl›na akçe dizerler
A¤zuma emcek virdiler nefs kabz›na düfldi gö-
nül (Yunus Emre)
8 Bilim adamlar›na göre halk aras›nda bu bit-
kiye üzerlik denmesinin gerekçesi flunlard›r: Otun
tütsüsünün insana yüz iyilik getirece¤ine inan›lma-
s› sebebiyle “yüz eyilik”; tütsünün yüze ve ele tutul-
mas› sebebiyle “yüz ellik”; ottan insanda aktif gücü
art›r›c› macun yap›m›nda yararlan›lmas› sebebiyle
“yüz erlik” denilmifltir. Bitkinin ad› zaman içerisin-
de “üzerlik”e dönüflmüfltür.
9 fiu kim diler ki ide bir perî-ruhu teshîr
Diliyle cân› belâ oduna sipend gerek (Hayre-
tî)
Ugramaz idi dâ‘ireme ol perî benüm
Ger yanmasayd› micmer-i gamda sipend-i
cân (Azmizâde Haletî)
Gerdenüñde kâkülüñ cân boyn›na salar ke-
mend
‘Âr›zuñ üstinde hâlüñ âtefl üzre kor sipend
(Emrî)
Beni cânumun sipendi saç› aklumun kemen-
di
Cân›na salup bu bendi ol od›na yanan› gör
(Kad› Burhaneddin)
10 “Gelsin üzerlik, gitsin nazarl›k / Üzerlik
bin bir erlik”, “Çat›r çat›r çatlas›n, çat›rt›s› patlas›n
/ Güzel k›z›ma nazar edenin, iki gözü çatlas›n”,
“Elemtere fifl / Kem gözlere flifl / Üzerlik çatlas›n /
Nazar eden patlas›n”, “Üzerliksin havas›n / Her
dertlere devas›n / Ak göz, kara göz / Mavi göz, ela
göz / Hangisi nazar etmiflse / Onlar›n nazar›n› boz.”
11 Üzerlik veya nazarl›k olarak tabir edilen
m›s›r, arpa taneleri ve üzerlik otunun dizilmesiyle
meydana gelen duvar süsleri, bugün hem inanç ba-
k›m›ndan hem de kültürel ve turistik bir el sanat›
olarak de¤er tafl›maktad›r. Üzerlikler genellikle
köylerde evlerin duvarlar›n› süsleyen ayr›ca nazar-
dan korudu¤una inan›lan eflyalardan say›l›r.
12 Prof.Dr. Süheyl Ünver, “Nazar De¤mek
Hakk›nda Bir Risale”sinde, (Oto Nöro-oftalmoloji-
178
ayr› bas›m, vol.6,No:3-4) “Bugün nazar de¤menin
ruhî mekanizmas›n›n da vücudumuzda atom haya-
t›n›n kudrete tahavvülüyle münasebeti olaca¤›n›
düflünme zaman› gelmifltir. Ruhî tesir, bizden oldu-
¤una göre uzuvlar›m›z›n maddelerinden kudrete ta-
havvül edebilen hususlar› inkâr edemeyiz.”demek
suretiyle bu noktaya dikkat çekmifltir.
13 Avniyâ mekr-i rakîb-i dîvi men‘ etsin diyü
Peyk-i âh›n boynuna takd›m hamâ’il flâh
flâh (Avnî)
Yazdurup müflg ile boyn›na hamâ’il takd›
Kendüye etmek için halk› musahhar sünbül
(Bâkî)
Âfl›k-i bî-dil ruh-› zerd ile yasdans›n kolun
Yaraflur zerrîn hamâ’il sâ’id-i sîmînüne (Bâ-
kî)
14 Bir hadis-i flerifte, “temime ve tivele flirk-
tir.” buyuruluyor. Manâs›z fleyleri veya küfre sebep
olan rukyeyi okumaya efsun denir. Efsunu veya na-
zar› bizzat önledi¤ine inan›lan nazarl›k denilen fley-
leri, üzerinde tafl›maya “Temime”, flirinlik muskas›
denilen rukyelere “Tivele” denir. Rukye, okuyup üf-
lemek veya üzerinde tafl›mak demektir. Rukye,
âyet-i kerime ile ve hadis-i flerifle bildirilen dualarla
yap›l›rsa, buna “Taviz” denir. Taviz ise caizdir. Ha-
dis-i flerifte, “‹laçlar›n en iyisi Kur’an-› kerimdir.”bu-
yurulmaktad›r.
15 Sihr akl etmez eser her ne füsûn itse bana
Turfe- ta’vîz ü aceb h›rz-› garîbümdür gönül
(Vecdi)
Olmasun zencir-i zülfün gerden-i dilden cüdâ
Kim gezend-i akldan ol h›rz-› cânumdur be-
nüm (Vecdî)
Olup tavîz-bend gerden dil-i bâzû-y› cânâna
Bana ol h›z-› cân olmak hamâyil kanda ben
kanda (Sükkerî)
H›rz-› cân gibi tutar nazmumuz erbâb-› hü-
ner
Hâletî ehl-i hased gerçi götürmez sözümüz
(Hâletî)
16 Mahiyeti ve nas›l oldu¤u kesin olarak bi-
linmemekle birlikte, nazar veya göz de¤mesi, dinen
de kabul edilmektedir. Nitekim Kur’an-› Kerim’de
(Kalem Sûresi, Ayet: 51-52) “... ‹nkar edenler
Kur’ân’› dinlediklerinde, neredeyse seni gözleriyle
y›k›p devireceklerdi.” buyrulmaktad›r. Hz. Aifle
(R.A.)’nin nakletti¤i bir hadis-i flerifte de Hz. Pey-
gamber, “Nazardan Allah’a s›¤›n›n, çünkü nazar
(göz de¤mesi) hakt›r.” (‹bn Mâce, 2/1159 Hadis No:
3508) buyurmufltur. Resulullah’›n nazar de¤mesine
karfl›, “Ayete’l Kürsü” ile “ihlâs” ve “Felak, Nas” sû-
relerini okudu¤u ve ashab›na da bunlar› okumalar›-
n› tavsiye buyurdu¤u (Tecrid tercemesi, 12/90, Ha-
dis No: 3508) söylenmifltir. ‹slâm bilginleri, nazar›n
etkisinden korunmak veya nazar isabet etmifl ise
kurtulmak için Kalem Sûresinin 51. ve 52. âyetleri-
nin okunmas›n› da tavsiye etmifllerdir
http://www.millifolklor.com

KAYNAKÇA
Abdulkadiro¤lu, Abdulkerim- Sar›, Mehmet
(1998). Nevâdirü’l-Âsâr. Ankara.
Abdulkadiro¤lu, Abdulkerim-Güçlü, Ay-
la.(2005). Gaziantep Meflhurlar›. Ankara.
Ac›payaml›, Orhan (1962). Anadolu’da Na-
zarla ‹lgili Baz› Âdet ve ‹nanmalar. DTCF Der-
gisi, C.XX: 1-2 Ocak-Haziran.
Ak, Coflkun (2001). fiair Padiflahlar. Ankara:
Kültür Bakanl›¤› Yay.
Ak, Çoflkun (1987). Muhibbi Divan›. Anka-
ra: Kültür Bakanl›¤› Yay.
Akkufl, Metin (1993). Nef’î Divan›. Ankara:
Akça¤ Yay.
Aksoy, Ömer As›m (1984). Atasözleri ve De-
yimleri Sözlü¤ü. Ankara:TDK Yay.
Beyatl›, Yahya Kemal (1974). Kendi Gök
Kubbemiz. ‹stanbul: ‹stanbul Fetih Cemiyeti.
Bilkan, Ali Fuat (1997). Nâbî Divan›. ‹stan-
bul: MEB Yay.
Can›m, R›dvan (1995). Edirne fiâirleri. An-
kara: Akça¤ Yay.
Canpolat, Mustafa (1982). Ömer Bin Mezîd,
Mecmû‘atü’n-Nezâ’ir. Ankara: TDK Yay.
Çak›r, Zehrâ Vildan (1998). Hevâyî (Abdur-
rahman, Kubûrî-Zâde) Dîvân›’n›n Tenkidli
Metni ve ‹ncelenmesi. Yay›mlanmam›fl Yüksek
Lisans Tezi. Edirne: Trakya Ü. SBE.
Çavuflo¤lu, Mehmet (1997): Yahya Bey, Di-
van. ‹stanbul.
Çavuflo¤lu, Mehmet- Tanyeri, M.Ali (1981).
Hayretî, Divan. ‹stanbul: ‹.Ü. Ed. Fak.Yay.
Demirel, fiener (1999). 17. Yüzy›l fiairlerin-
den fiehrî (Malatyal› Ali Çelebi): Hayat›, Sana-
t›, Divan›’n›n Tenkitli Metni ve Tahlili. Yay›m-
lanmam›fl Doktora Tezi. Elaz›¤: F›rat Ü. SBE.
Ergin, Muharrem (1981). Kad› Burhaned-
din. ‹stanbul.
Erol, Erdo¤an (1994). Sükkerî Hayat›, Ede-
bî Kiflili¤i ve Divan›. Ankara: AKM Yay.
Ersoylu, Halil (1981). Cem Sultan’›n Türk-
çe Divan’›. ‹stanbul: Tercüman 1001 Temel Eser.
Güler, Rahflan (2002). Enderunlu Vâs›f Di-
van›. ‹stanbul: Kitabevi Yay.
Gürgendereli, Müberra (2002). Hasan Ziyâ’î
Hayat›-Eserleri-Sanat› ve Divan› (‹nceleme-
Metin). Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay.
Hançerlio¤lu, Filiz (1988). Âfl›k Çelebi Diva-
n›. Yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi. Ankara:
Gazi Ü. SBE.
‹pekten, Haluk (1990). Nâilî Divan›. Ankara:
Akça¤ Yay.
Karacan, Turgut (1991). Bosnal› Sabit Diva-
n›. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yay.:37.
Karahan, Abdülkadir (1966). Figanî ve Di-
vançesi. ‹stanbul.
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Kaya, Bayram Ali (1996). Azmîzâde Haletî
Hayat›, Edebî Kiflili¤i ve Dîvân›’n›n Tenkitli
Metni. Yay›mlanmam›fl Doktora Tezi. Edirne: Trak-
ya Ü. SBE.
Kaya, Bilge (2003). Hisâlî Hayat›-Eserleri
ve Metâliü’n-Nezâir Adl› Eserinin Birinci Cildi
(‹nceleme –Metin). Yay›mlanmam›fl Doktora Tezi.
Ankara: Gazi Ü. SBE.
Kazan, fievkiye (2001). “Burdur’daki Dinî-Ma-
nevî Halk ‹nan›fllar›; Mahalli Kelimeler, Atasözleri
ve Deyimler, Burdur Araflt›rmalar›,I (I):32.
Koçu, Reflad Ekrem (1967). Türk Giyim Ku-
flam ve Süslenme Sözlü¤ü. ‹stanbul: Sümerbank.
Kukul, M.Halistin (1999). “Mehmet Ç›nar-
l›’n›n Gülü”. Türk Edebiyat›. Ekim (312):44.
Küçük, Sabahattin (1994). Bâkî Divan›, An-
kara: TDK Yay.
Macit,Muhsin (1997). Nedim Divan›. Anka-
ra: Akça¤ Yay.
Mengi, Mine (1995). Mesihi Divan›. Ankara:
AKM Yay.
Mermer, Ahmet (2002). Vecdî ve Divançesi.
Ankara: MEB Yay.
Mütercim Âs›m Efendi, Burhân-› Kat›
(2000): (Haz. Mürsel Öztürk, Derya Örs), Ankara:
TDK Yay.
Onay, Ahmet Talat (1996). Eski Türk Edebi-
yat›nda Mazmunlar. ‹stanbul: MEB Yay.
Örnek, Sedat Veyis (1981). Sivas ve Çevre-
sinde hayat›n Çeflitli Safhalar›yla ‹lgili Bat›l
‹nançlar ve Büyüsel ‹fllemlerin Etimolojik Et-
kisi. Ankara: DTCF Yay›nlar›.
Pala, ‹skender (1997). Ansiklopedik Divan
fiiiri Sözlü¤ü. Ankara: Akça¤ Yay.
Saraç, M.A.Yekta (2002). Emrî Divan›. ‹stan-
bul: Eren.
Sefercio¤lu, Nejat (2001). Nev’î Divan›’n›n
Tahlili. Ankara: Akça¤ Yay.
Tarlan, Ali Nihat (1997). Necati Beg Divan›.
‹stanbul: MEB Yay.
Tarlan, Ali Nihat Tarlan (1985). Fuzulî Diva-
n› fierhi III. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanl›¤›
Yay.
Tolasa, Harun (2001). Ahmet Pafla’n›n fiiir
Dünyas›. Ankara: Akça¤ Yay.
Y›lmaz, Kadriye (2001). ‹brahim T›rsî Ve
Dîvân’›, ‹nceleme-Tenkidli Metin-Sözlük. Ya-
y›mlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi.Isparta: SDÜ.
SBE.
Yorulmaz, Hüseyin (1996). Divan Edebiya-
t›nda Nâbî Ekolü. ‹stanbul: Kitabevi Yay.
179
 HÜSN Ü AfiK’TA KUYU SEMBOLÜ

The Well Symbol in the Work “Hüsn ü Aflk.”

Ahmet DO⁄AN*

ÖZET
Tasavvuf ve özellikle Mevlevilik ba¤lam›nda mirî mal› bir özellik arz eden Hüsn ü Aflk mesnevisinde
fieyh Gâlib, metafizik bir yap› içerisinde Aflk odakl›, insan›n içsel dönüflümünü anlat›r.
Eserde dönüflüm sürecindeki bir müridi temsil eden Aflk, bu sürecin bir gere¤i olarak oldukça çetin bir
imtihan/ mihnetler dizgesiyle karfl›lafl›r. Bu mihnetlerden ilki, Aflk’›n ans›z›n düfltü¤ü bir kuyu olur. Aflk’›n
düflmüfl oldu¤u bu kuyu, onun mirac›n› tamamlamak üzere mutlaka u¤ramas› gereken bir mekan özelli¤i
arz eder. Aflk’›n kuyuya düflmesi, esasen onun d›fl dünyadan iç dünyaya geçiflini ifade eder.
Anahtar Kelimeler
fieyh Gâlib, Hüsn ü Aflk, kuyu, seyr-i sülûk
ABSTRACT
In Hüsn ü Ask poem (mesnevi), which showed the characteristic of “mirî mal›”(creator’s possesion) in
the context of Sufism and Mevlevi, Seyh Gâlib in a metaphysical plot, around the circle of the character Ask
narrated the inner transformation of human.
In the work, Ask, who represents a disciple that is in the transition period, has faced to face with a se-
ries of hard difficulties as a result of this period. One of these difficulties is the well that Ask suddenly fell
into. The well that Ask fell into is a special place he has to pass through in order to complete his mirac (imp-
rovement himself in the path to God). His falling in to the well indeed symbolizes his transition from the ou-
ter world to the inner world.
Key Words
Seyh Gâlib, Hüsn ü Ask, well, seyr-i sülûk.(the path reaching to God)

Hüsn ü Aflk Klasik Türk fliirinin
son büyük üstad› olarak görülen fieyh
Gâlib’in henüz gençlik ça¤›ndayken ka-
leme ald›¤› tasavvufî– sembolik bir mes-
nevidir. Seyr-i sülûk yolundaki müridin
iç tekâmülünü anlatan eser, bir tahkiye
üzerine kurulu olmas›na ra¤men, fliir di-
liyle söze dökülmüfl olmas›n›n getirdi¤i;
soyut, derin ve örtük yap›s› nedeniyle
anlafl›lmas›nda bir güçlük arz etmekte-
dir.
Gâlib, Mesnevi’den al›nan mirî ma-
l› esrar ile vücuda getirdi¤i Hüsn ü Aflk
mesnevisinde, Mevlana’dan kendisine
uzanan bir Mevlevilik ve Divan edebiya-
t› içerisindeki tasavvufî gelene¤in, fliir-
sel yönüyle sembol haline dönüflen imge
ve mazmunlar›n› kendi özgün flairlik ya-
rat›l›fl›yla yo¤urarak kullanm›flt›r. Hint
üslubunun bir gere¤i de olarak gelenek-
sel motif ve kurgular›n ustaca tersine
döndürüldü¤ü eserin (Y›ld›r›m, 2002:
213) anlafl›lmas› hususunda ortaya ç›-
kan güçlü¤ün, daha çok Gâlib’in kullan-
m›fl oldu¤u yo¤un sembollerden kaynak-
land›¤›n› söylemek mümkündür.
Gâlib’in eserini böylesine a¤›r sem-
bollerle örmesinde en büyük etken flüp-
hesiz eserin metafizik bir ba¤lam içeri-
sinde mistik bir iç yolculu¤u anlatmas›y-
la yak›ndan ilgilidir. Metafizik, yüksek
seviyeli içeri¤i ile semboller kullan›l-
maks›z›n anlat›lamayaca¤›ndan dolay›
en yüce gerçekler ak›lla alg›lanabilmesi

* F›rat Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Araflt›rma Görevlisi

180 http://www.millifolklor.com

mümkün olan bu evrensel dil arac›l›¤›y-
la ifade edilmifltir (Livingston, 1998:
121). Konuflulan dile göre daha az s›n›r-
lanm›fl olan sembolik dil, gerçe¤in ifade-
sinde en etkin vas›ta olmas›n›n yan›nda
ayr›ca örtük bir yap› arz etmesiyle, ger-
çe¤i anlamamas› gerekenlere, anlaya-
mayacak olanlara iffla etmemek gibi bir
özellik de tafl›r. Bu durum özellikle mis-
tik bütünleflmenin aktar›ld›¤› tasavvufî
eserlerde kendini a盤a vurmaktad›r.
Hallac’›n flehit edilmesinden sonra sufi-
ler, Allah’ta fena bulma ve vecdlerini
aç›k aç›k ifade etme hususlar›nda daha
ihtiyatl› davranarak manevî ve mistik
kefliflerini mecaz ile gizler olmufllard›r
(Sayar, 2003: 100). Mistik bütünleflmeye
giden yolda insan›n öncelikle kendisini
tan›mas› ve bu sayede Rabbini tan›yabi-
lecek olmas› onun ilk ad›mda bilinçalt›-
n›n mitik ve arketipal dünyas›na yönel-
mesini gerektirir, ancak bu gizli alemin
s›rlar›n› ve imkanlar›n› keflfetmekle
kendi s›rlar›n› ve gerçe¤ini keflfeden in-
san (Korkmaz, 2002: 263), kendisinden
içeri olan s›n›rs›z alemindeki bu eflsiz
deneyimini yine sadece semboller vas›-
tas›yla ifade imkan› bulur.
Bütün bunlar göz önüne al›nd›¤›n-
da tasavvufî bir eser olan Hüsn ü Aflk’›n
sembolik bir yap› arz etmesinin nedeni
de ortaya ç›km›fl olmaktad›r. Eserde
Mutlak Varl›k(Hüsn)’a ulaflma gayesi ta-
fl›yan bir müridin (Aflk) içsel dönüflümü,
masals› bir hava içerisinde aktar›lmak-
tad›r. Hikâye Arabistan çöllerinde yafla-
yan Muhabbet O¤ullar› Kabilesi aras›n-
da geçer:
Ola¤anüstü tabiat olaylar›n›n ya-
fland›¤› bir gece bu kabilede Hüsn ve
Aflk isimli iki çocuk dünyaya gelir. Do-
¤ar do¤maz niflanlanan bu çocuklar Mol-
la-y› Cünûn’un hocal›¤›nda Mekteb-i
Edeb’de okur, Mesire-i Mana adl› bahçe-
de e¤lenirler. Kabilede Hayret adl› sözü
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
geçen bir genç onlar›n bu mutluluklar›-
n›n kesintiye u¤ramas›na sebep olur. Bir
müddet sonra Aflk, bu ayr›l›¤a dayana-
mayarak kabileden Hüsn’ü ister. Kabile
ulular› Aflk’a, yolunda bir çok tehlikenin
bulundu¤u Kalp Diyar›’ndan Kimya’y›
getirmesi halinde Hüsn’e kavuflabilece-
¤ini söylerler. Aflk, bu tehlikeli serüveni
kabul eder ve yan›na lalas› Gayret’i ala-
rak yola ç›kar. Daha ilk ad›mda bir ku-
yuya düflen Aflk, buradan Sühan’›n yar-
d›m›yla kurtulur ve devam eden yolculu-
¤u, hep Sühan’›n yard›mlar›yla kurtula-
ca¤›; Gam Harabeleri, Atefl Denizi, Bi-
çimler Kalesi gibi tehlikeli bölgelerden
geçer. Nihayet Kalp Diyar›’na ulaflan
Aflk’›n, burada geldi¤i yerin, gerçekte
yola ç›kt›¤› yer oldu¤unu ve Hüsn’ün
Aflk, Aflk’›n da Hüsn oldu¤u gerçe¤ini id-
rak etmesiyle hikâye son bulur.
Hüsn ü Aflk’ta, Aflk’›n tehlikeli se-
rüveni dinsel bir tutum tak›nmad›kça ve
simgelere önem vermedikçe anlafl›lmaz
kalacak olan düflsel (Jung, 1997: 241)
bir yolculu¤u and›r›r. Bu düflsel yolcu-
lukta önemsenmesi gereken simgelerden
biri de Aflk’›n düfltü¤ü kuyudur. Kuyu,
karanl›k ve kapal›l›k imgeleriyle kendi-
sini gerçeklefltirecek olan sonsuz serüve-
nindeki her kahraman›n, girmek zorun-
da oldu¤u tipik bir erginlenme mekan›
olarak “bilinçalt›n›n simgesidir” (Camp-
bell, 2000: 91). Aflk’›, bilinçalt›n›n sem-
bolü olarak okuyabilece¤imiz kuyuya so-
kan ça¤r› Kalp Diyar›’ndan Kimya geti-
rilmesi iste¤i olur:
Hüsn akdine çok bahâ gerektir
Evvel sana Kimyâ gerektir
Durma sefer et diyâr-› Kalb’e
Can bafl ko reh-güzâr-› Kalb’e
Ol flehrde Kimyâ olurmufl
Yolda belî çok belâ olurmufl
(Hüsn ile evlenmek için çok k›ymet
tedarik etmek laz›m. Önce bir t›ls›m bul-
mal›s›n. / Kalp diyar›na sefere ç›k ki gö-
181
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
nül yoluna can›n› bafl›n› koyas›n. / O fle-
hirde t›ls›m bulunurmufl, ama yolda da
çok belalar varm›fl.) HA 1242,1243,1244
Kabile ulular›n›n sayd›klar›; nak›fll›
ve bin bafll› bir ejder, atefl denizi, bin y›l-
l›k yol, gam harabeleri, matem saray›,
saç›n›n her teli bir y›lan olan cad›, ka-
ranl›k gecelerde 盤l›klar› gök gürültü-
sünden korkunç gulyabaniler vb. birçok
bela içerisinde kuyudan hiç bahsedil-
mez. Ancak Aflk, gerçekte “bütünlü¤ün
merkezi durumundaki özün” (Fordham,
2004: 77) sembolü olan Kimya’y› elde et-
mek üzere ç›kt›¤› serüvende daha ad›m›-
n› atar atmaz yan›ndaki Gayret’le birlik-
te bir kuyuya düfler. Bu düflüfl aniden ve
bafl afla¤› olur:
Çün girdi o merd-i râh râha
Evvel kademinde düfltü çâha
(O yolun yolcusu daha ilk ad›m›n›
atar atmaz bir kuyuya düfltü.) HA 1257
Velhas›l o mihr-i âlem-ârâ
Ber-aks olup etti çâh› me’vâ
(Sözün k›sas› dünyay› ayd›nlatan
günefl gibi Aflk, baflafla¤› kuyuya girdi.)
HA 1268
Aflk kuyuya düflmekle, “d›fl dünya-
dan iç dünyaya, makro kozmostan mikro
kozmosa do¤ru kökten bir yer de¤iflimi”
(Campbell, 2000: 27) yaflar. Bilinçalt›n›n
karanl›k bölgelerine yap›lan bir yolculuk
olarak okunmas› mümkün olan bu yer
de¤iflikli¤inde Aflk’›n henüz ilk ad›mda
ve bafl afla¤› bir kuyuya düflmesi dikkate
de¤er bir husus olarak karfl›m›za ç›kar.
Aflk›n kuyuya bafl afla¤› düflmesi, onun
zihnî bir kar›fl›kl›k yaflamas› dolay›s›y-
lad›r. Aflk, henüz bir fleyi anlamadan ve
büyük bir flaflk›nl›k içerisinde erginlen-
me mekan›na girer. Esasen onun yürü-
mekte oldu¤u zorlu kemâlat yolu kiflinin
o ana kadar hiçbir fleyi anlamad›¤›n›,
yaln›zca flaflk›nl›¤›n oldu¤unu fark et-
mesiyle bafllar. (Spiegelman vd., 1997:
27). Bir flaflk›nl›k içerisinde ne ile karfl›-
182
laflaca¤›n› bilmeyen Aflk’›n, kuyunun de-
rinliklerine bafl afla¤› düflmesi aniden,
fark›nda olunmadan vuku bulan bir ha-
dise olurken kuyu da meçhulü kucakla-
yan s›r dolu bir dünya halini al›r.
Aflk’›n düfle kalka yürümesi gere-
ken kemâlat yolunda kuyuya düflüflü,
t›pk› Âdem’in, bir sürçme neticesinde
dünyaya inifline benzer. “Âdem, masu-
miyet mülkünde tepesi üstüne düfler.
Kadir olan Rab, düflülen mekan günah-
karlar mekan› olsun diye önce bir hata
emreder. Buna göre zay›f bir kifli tepesi
üstüne düflmek zorunda kal›rsa umudu-
nu kesmeyip; beka yurdunda ihsan evin-
de fleref ve flan makam›nda iken tepesi
üstüne düflen Âdem’i ve onun Allah ta-
raf›ndan özrünün kabul edildi¤ini hat›r-
layarak ümitvar olur” (Chittick, 2003:
101). Ola¤an yaflam›ndan Kimya’y› elde
etmek üzere ola¤anüstü durumlar›n ya-
fland›¤› bir mekana do¤ru yol alan Aflk,
kuyuya düflmekle bir nevi Hüsn’e giden
yolu kendisine açmakta ve Hüsn’den ge-
lecek dolayl› yard›mlarla kemâlat serü-
venine bir tür güven içerisinde devam
etmektedir.
Göklere ulaflmak umuduyla ç›kt›¤›
yolculukta kendisini hiç beklenmedik
bir anda, daha ilk ad›mda kuyunun di-
binde bulan Aflk, böylelikle tüm mitolo-
jik kahramanlar›n kaderine ortak olur.
Mitolojik kahraman›n geçifli, rastlant›-
sal olarak yer üstünde olabilir; ancak
geçifl as›l olarak içe, belirsiz engellerin
afl›ld›¤› ve çoktand›r unutulmufl kay›p
güçlerin, canland›r›ld›¤› derinliklere
do¤rudur (Campbell, 2000: 41). Bu de-
rinlikler dönüflümün ideal mekanlar›d›r
ve aflama kaydetmek üzere yola ç›kan
her kahraman gibi Aflk da bunu yafla-
mak ve içsel derinliklerine do¤ru yol al-
mak zorundad›r. Aflk’›n düfltü¤ü kuyu
sonsuz derinlikte bir girdap kuyusudur:
http://www.millifolklor.com

Ammâ ki ne çâh çâh-› girdâb
Mânend-i ebed verâs› nâyâb
(Bu öyle bir kuyuydu ki, girdap ku-
yusuydu. Ebediyyet gibi ötesi görünmü-
yordu.) HA 1258
Aflk’› girdap gibi kendisine çeken
kuyu, yutup yok edici özelli¤i, ümitsizlik
ve matem hazinelerinin bekçisi oluflu;
insan için dinginli¤in hiç olmad›¤› ve
hep bir kaos ça¤r›fl›m› yapan kocaman
ve üstelik karanl›k bir flehir olmas›;
ölümsüzlük suyu olan âb-› hayat› içen
H›z›r’›n bile kuyunun dibine ulaflmaya
ömrünün kifayet etmeyece¤i; zaman›
kavramam›zda aslî unsur olan güneflin,
aylar›n ve y›llar›n kemendini atsa dahi
onun dibini bulamayaca¤› gibi olumsuz
imgeler eflli¤inde anlat›l›r. Bütün bu
olumsuzlay›c› ve bafl döndürücü imgele-
re ra¤men kuyu, dipten en üste bir yük-
seliflin bafllang›c›n› imlemesi nedeniyle
Yusuf’un (a.s.) düfltü¤ü kuyuya benzeti-
lir.
Düfltü¤üne eyleme teessüf
Mî’râc›n› çehde buldu Yûsuf
(Düfltü¤üne üzülme, Yusuf da yük-
seliflini kuyuda bulmufltur.) HA 1266
Yusuf’un M›s›r azizli¤i gibi yüksek
bir makama uzanan maceras›, kardeflle-
ri taraf›ndan bir kuyuya at›lmas›yla
bafllar. “Yusuf’un bafl›na gelen her bela
onu alçaltacak yerde yükselmesine ne-
den olur. Yusuf’un mevkii kuyuda belli
olur. Çünkü bütün seslenifller s›k›nt›n›n
içindedir ve her mutsuzlu¤un alt›nda bir
hazine yatar.” (Settâri, 2000: 194). Bu
ba¤lamda Aflk, kuyuda birçok ac›, ›st›-
rap ve keder tadarak birçok belaya u¤-
rayarak kemâlat serüvenine devam
eder. Nice y›llar, aylar ve günler geçtik-
ten sonra kuyunun dibine ulaflan Aflk,
burada korkunç bir devle karfl›lafl›r.
Bir dîve me¤er o çâh-› mihnet
Olmufltu makam-› hâb-› râhat
Bir dîv ki var nice sipâh›
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Her birisi mâ’den siyâh›
Mânend-i fleb-i firak bed-rûy
Kan teflnesi mürde fil-i bed-bûy
Tuttular ol iki derdmendi
Takt›lar aya¤›na kemendi
Arzeylediler o dîv-i meste
Kim sayd budur flikeste beste
(Me¤er o mihnet kuyusu bir devin
rahat uykusunu uyudu¤u yermifl. / Her
biri birer siyah maden gibi nice askerleri
olan bir dev. / Ayr›l›k gecesi gibi kor-
kunç yüzlü, kana susam›fl, pis kokulu, fil
ölüsü gibi bir dev. / O iki dertliyi tutup
ayaklar›ndan ba¤lad›lar, düfle-kalka ge-
len avlar bunlard›r diye o sarhofl deve
götürdüler.) HA 1271, 1272, 1273, 1274,
1275
Dev, mitolojik yolculu¤undaki her
kahraman›n karfl›laflabilece¤i türden bir
simgesel figürdür. “Herhangi bir toplum-
da herhangi biri, istemli yahut istem d›-
fl› kendi ruhsal labirentinin e¤ri ve ka-
ranl›k bölgesinde yolculu¤a giriflirse o,
çok geçmeden kendisini ürkütücü simge-
sel figürler içerisinde bulur” (Campbell,
2000: 119). Bu simgesel figürler Jung’un
gölge arketipi olarak adland›rd›¤› ve ki-
flili¤in istenmeyen yan›n› oluflturan,
kahraman›n uzlaflmas› gereken olum-
suzlay›c› özelliklere sahiptir. Kemâlat
serüvenindeki birey, gölgenin kimli¤ini
saptamal›, tan›mal› ve onu kendi varl›-
¤›nda temel bir faktör olarak kabul et-
melidir (Spiegelman vd., 1997: 54).
Kendi ruhsal labirenti içerisinde
yol alan Aflk’›n karfl›laflt›¤› ve onun ruh-
sal bütünlü¤ünün karanl›k yan› olan
dev, insanüstü bir has›m olmakla Aflk’›n
dönüflümündeki güçlü¤ünü vurgulayan
etkili bir sembol durumundad›r. ‹nsan-›
kâmil olma sürecindeki bireyin ruhî de-
¤ifliminin anlat›ld›¤› ve dolay›s›yla ta-
savvufî bir özellik arz eden Hüsn ü
Aflk’taki devi, sembolik anlamda nefs
olarak okumak mümkündür. Nefs, özel-
183
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
likle hep bir kötülü¤ü emreden nefs-i
emmare, her insan›n karfl› karfl›ya gel-
mek zorunda oldu¤u ve onun göklerin
ötesinde Allah’a yükselmesine yard›mc›
olabilecek bir unsurdur (Chittick, 2003:
99). Bu ba¤lamda tamamen içsel ve ma-
nevi nitelikli bir süreç dahilinde Mutlak
Varl›k konumundaki Hüsn’e kavuflmak
üzere yol alan Aflk’›n girdi¤i kuyu, dev
sembolüyle nefse karfl› yap›lan büyük
kutsal savafl›n yafland›¤› bir mekan olur.
Dev, nahs-› ekber (en büyük u¤ur-
suzluk y›ld›z›), “aç gözlülü¤ün sembolü”
(Lings, 2003: 111) Zühal’in olumsuz im-
geleriyle, tedbirsizce kuyuya düflen
Aflk’›n vücudunu güzel bir k›smet olarak
görür ve onu umutsuzlu¤a sürükleyen
sözler sarf eder:
Hofl k›smet imifl bize vücûdun
Ba¤land› basîret ü fluhûdun
Bî-fikr ü süâl râha düfltün
Evvel kademinde çâha düfltün
Allâh Allâh zihî hamâkat
Bu rutbe olur olursa gaflet
(Senin vücudun bizim güzel bir k›s-
metimizmifl ki basiretin ve gözün ba¤-
lanm›fl. / T›ls›m ülkesine kim ulaflt›,
kim Anka’y› ve Hüma’y› buldu? / Sorup
sual etmeden yola ç›kt›n, ilk ad›mda ku-
yuya düfltün.) HA 1281, 1282, 1283
Aflk’›n dev taraf›ndan yenilmesi
gerçekte olgunlaflma sürecindeki “kifli-
nin bilinçalt› taraf›ndan yok edilmesi
anlam›n› tafl›r” (Jung, 1997: 214). Bu
kahraman›n hedefine ulaflamamas›, ke-
mâlata giden yolun tamamlanamamas›
ve onun nefsiyle girdi¤i savafltan yenik
ayr›lmas›d›r. Aflk’›, hedefine giden yolda
yenilgiye u¤ratmak amac›ndaki dev, onu
tatl› ve güzel sözleriyle aldatmak ister:
Yaz›k sana ac›d›m civâns›n
Ammâ ki aceb ne bed-gümâns›n
(Yaz›k sana ac›r›m, gençsin fakat
tahminlerin çok kötüymüfl.) HA 1285
184
Devin bu tutumu, Mevlana’n›n tarif
etti¤i nefs-i emmarenin kurnaz, hilekar
(Arasteh, 2000: 76) özelliklerinin bir
yans›mas›d›r. Ancak Aflk, devin bu güzel
ve yumuflak sözlerine aldanmaz ve onun
bütün bunlardaki amac›n›n kendisini
yutup yok etmek oldu¤unu fark eder.
Devin, kendisini korkutmas›n›n ve
kand›rmas›n›n faydas›z oldu¤unu söyle-
yen Aflk’›n, sevgiliye kavuflma iste¤i ve
ifltiyak›, Mevlana’n›n ney sembolü ile
ifade edilir. Bu ayn› zamanda ‘dönüflü-
mün evrensel gücü olan aflk’ olgusunun
göndere çekilmesi anlam›n› tafl›r:
Korkutmaga düflme bî-mahaldir
Vuslat dedi¤im benim, eceldir
Salt bende de¤il bu fikr-i cânân
Ölsem de giyâh›m eyler efgân
Bu çâhda ney bitip serâser
Uflflâka gam-› firâk söyler
Gtmez bu hevâ dim⤛m›zdan
Bu dûd ç›kmaz ocag›m›zdan
Gam mefl’alidir bu sönmek olmaz
Cân vermek olur da dönmek olmaz
(Beni korkutmaya kalkma, fayda-
s›zd›r. Benim kavuflma dedi¤im fley
ölümdür. / Bu sevgili fikri yaln›z bende
de¤il, ölsem bile üzerimdeki otlar ayn›
flekilde figan ederler. / Bu kuyuda bafl-
tan bafla kam›fl yetiflip âfl›klara ayr›l›k
derdini söyler. / Bu arzu kafam›zdan
gitmez, bu duman oca¤›m›zdan ayr›l-
maz. / Bu gam mefl’alesidir, sönmemeli-
dir. Can vermek olur ama dönmek ol-
maz.) HA 1289, 1290, 1291, 1292, 1293
Kuyudaki dev taraf›ndan esir al›-
nan Aflk, kin atefliyle yanmas›na ra¤men
onu yenip yok etmek gibi bir çaba sarf
etmez. Devin kendisini öldürme niyetini
bilmesine ra¤men ondan gelecek bela ve
kötülüklere karfl› metin bir tav›r al›fl
sergiler. Devi yok saymayan Aflk, onu
olumsuzlay›c› imgeleriyle birlikte kabul
eder. Aflk düfltü¤ü kuyudan kurtulmak
yoluyla, art›k varl›¤›ndan haberdar ol-
http://www.millifolklor.com

du¤u dev engelini de aflm›fl olacakt›r. Bu
nedenle Aflk, onu ne yok etmek ne de
yok saymak gibi bir gaflete düflmeyerek
tüm ruhsal enerjisini kuyudan ç›kmaya
yönlendirir.
Aflk’›n nefsin sembolü konumunda-
ki devi öldürmesi, gerçekte kemâlat se-
rüveni için oldukça olumsuz bir özellik
arz eder. Zira kemâlat yolunda nefs ta-
mamen öldürülüp yok edilmemeli sadece
onun varl›¤› kabul edilerek ona göre
davran›lmal›d›r. Nefse karfl› al›nacak bu
tav›r Kur’an’da net bir flekilde ortaya ko-
nulmaktad›r: “ Yemin olsun nefse ve onu
düzenleyene, sonra da ona bozuklu¤unu
ve korunmas›n› ilham eyleyene, onu ar›-
tan felaha ermifl ve onu gömen ise yenik
düflmüfltür” (Kur’an, fiems 91: 7-10).
Nefsi öldürmek de¤il, tezkiye etmek
esas oldu¤undan dolay› Aflk, onu öldü-
rüp yok etmez.
Seyr-i sülûk yolundaki kifli mutlaka
nefs ile karfl› karfl›ya gelmek ve onu
ar›tmak zorundad›r. Nefsin ar›t›lmas›n-
da az uyumak, az konuflmak ve az ye-
mek oldukça önemli bir yere sahiptir.
Hikâyede mihnet kuyusunun dibindeki
devin, rahat uykusunu uyumas› ile nefs
terbiyesindeki az uyumaya, Aflk’›n kin
atefliyle dolup taflmas›na sebep olan
uzun ve tatl› sözleriyle de nefsin ar›t›l-
mas› hususundaki az konuflman›n ge-
reklili¤ine gönderme yap›l›r. Uyuma ve
konuflma eylemlerinin devle birlikte zik-
redilmesi, onlara olumsuzlay›c› bir an-
lam yükler. Nefs terbiyesindeki az yeme-
nin gereklili¤i ise devin Aflk’› yeme iste¤i
ile ortaya konulur:
Ol dîv-i laîn-i bed-serencâm
Habs etmege k›ld› emr ü ikdâm
Tâ eyleye flahm ü lahm›n efzûn
Sonra an› tu’me ede mel’ûn
(Hayat› kötülüklerle dolu olan me’-
lun dev bunlar›n hapsine karar ve emir
verdi. / Tâ ki etlensinler, ya¤lans›nlar,
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
sonra da onlar› bir lokmada yutsun.) HA
1294,1295
‹nsan›n nefsini terbiye etmesinde
açl›k, oldukça önemli bir olgudur. Birey
aç kalmakla nefsin kötülü¤ü emreden
yönlerinden uzak kalabilecek ve böylece
nihaî bütünleflmeye giden yolda onun
kendisini hedefinden uzaklaflt›rmas›na
engel olabilecektir. “Açl›k ve zay›fl›k nef-
sin bedendeki etkinli¤ine ve egemenli¤i-
ne son vererek gönlün saflafl›p zihnin
güçlenmesine sebep olur (Ögke, 1997:
100). Bu nedenle Aflk ve Gayret’i yeme
niyetinde olan melun dev, onlar›n etle-
nip butlanmas›n› beklemektedir. Bir
müddet nefsin esaretinde kalan Aflk ve
Gayret hikâyede, Gayret’in üstlendi¤i
fonksiyona uygun olarak birbirini teselli
edip, iradelerini kuvvetlendirirler. Aflk
yürüdü¤ü çileli yolda böylesi ac›lara ve
›st›raplara katlanmak suretiyle hakika-
te ayna olabilece¤inden düfltü¤ü kuyuda
sab›r ve gayreti hiçbir zaman terk et-
mez. Nitekim kuyudaki Aflk’a yard›m et-
mek üzere gelen ihtiyar Sühan da sab›r
ve gayret telkininde bulunur. Sühan,
kuyudan kurtuluflun mümkün olmad›¤›-
n› fakat kurtulmaya gayret etmelerini
ve önlerinde daha uzun ve tehlikeli bir
yol bulundu¤unu hat›rlat›r. Kuyudan
kurtuluflun ancak bir ip vas›tas›yla
mümkün oldu¤unu dile getirir:
Bu çâhta hiç halâs yoktur
Üftâdelere menâs yoktur
‹llâ bün-› çehde bir resen var
Cinnîler ana de¤il haber-dâr
Bir pîr ana t›l›s›m yazm›fl
H›fzetme¤e hayli ism yazm›fl
Kim ol reseni tutarsa muhkem
H›fzeyler an› o ism-i Â’zâm
(Bu kuyudan hiç kurtulufl yoktur ve
afl›klara s›¤›nacak yer bulunmaz. / An-
cak kuyunun dibinde bir ip vard›r cinler
onu bilmezler. / Bir ihtiyar ona bir büyü
ve ezberlenecek bir çok isim yazm›fl./ Bu
185
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
ipi s›k› tutan› ism-i Â’zâm korur. ) HA
1301, 1302, 1303,1304
‹p, içinden ç›k›lamaz bir problemin
kuca¤›ndaki insan› çözüme, ç›k›fl yoluna
götüren bir kurtulufl arac›n›n imgesidir.
‹pin bu imgesi oldukça s›k kullan›ld›¤›n-
dan dolay› ip, art›k kurtuluflun sembolü
halini al›r. Settari, Yusuf(a.s.)’un hikâye-
sini anlat›rken “dünyan›n darac›k bir
kuyu oldu¤unu görmez misin? Yusuf gibi
tutun o ipe” (Settari, 2000: 168) diyerek
Yusuf(a.s.)’un kuyudan kurtuluflunu bir
ip sembolüyle ifade eder. ‹p sembolü ‹s-
lam, Avrupa, Hint, Çin vb. tüm gelenek-
lerde ayn› fleyi imler. fiems-i Tebrizî “O
bana bir ipin ucunu verdi, bana: ‘çek ki
ben de çekebileyim, ancak çekerken ko-
parma’ dedi” ibaresini; Haf›z’da “‹pin
sendeki ucunu iyi muhafaza et ki o da
kendisindeki ucu iyi muhafaza edebil-
sin” ibaresini Satapatha Brahmana da
“günefl, her fleyin kendisine ruhun ipi ile
ba¤land›¤› yerdir” ibaresini görmekte-
yiz. (Livingston, 1998: 122). ‹p, yine bir
kurtuluflun sembolü olarak Kur’an-› Ke-
rim’de “Hepiniz birden Allah’›n ipine
s›ms›k› tutunun, birbirinizden ayr›lma-
y›n ve Allah’›n üzerinizdeki nimetini dü-
flünün!...” (Kur’an, Âl-i ‹mran 3: 103).
‹fadeleri ile zikredilmektedir.
Tüm geleneklerde çözümün ve kur-
tuluflun sembolü olarak de¤erlendirilen
ip, her zaman ilk planda bir yükselme
t›rmanma edimini ça¤r›flt›rd›¤›ndan hep
yüksekten sark›t›lm›fl olarak hayal edi-
lir. Ancak Hüsn ü Aflk’ta ip kuyunun di-
bindedir. Fakat Aflk bundan haberdar
de¤ildir. Kurtuluflun arac› olan ipin ku-
yuda oldu¤u Sühan taraf›ndan bildirilir.
Bu durum “ilahi niteliklerin insanda
sakl› ya da gizilgüç olarak bulunmas›”
(Chittick – Murata, 2000: 309) gerçe¤i-
dir. Seyr-i sülûk yolundaki mürid içine
düfltü¤ü problemlerden kurtuluflunu yi-
ne kendi içinde bulur. Mürflid sadece va-
rolan› iflaret eder.
186
Sühan, kuyuda bulunan ipi iflaret
ederek Aflk’›n o dar mekandan kurtulufl
yolunu açar. Bu ipte yaz›l› olan isimler,
Âdem’e ö¤retilen isimleri akla getirmek-
tedir. Allah, Âdem’i yaratt›ktan sonra
ona bütün isimleri yahut kendi isimleri-
ni ö¤retmifltir. Aflk, ipe sar›lmakla bu
isimleri idrak etmifl olmakta ve “Allah’›n
tüm isimlerini ihtiva eden ism-i
Â’zam’›n” (Chittick, 2003: 171) etraf›nda
oluflan efsaneler do¤rultusunda zarar
görmekten kurtulmaktad›r. Güzel isim-
leri zikretmek dertlerden kurtuluflu ge-
tirir ve bu zikredifl esnas›nda fleytan›n
girmeyece¤i, dahil olamayaca¤› bir at-
mosfer oluflur (Sayar, 2003: 85). Nitekim
Aflk kuyudan cinlerin bilmedi¤i bu iple
kurtulur ve rahata kavuflur.
Cinler edemez ana hasâret
Ç›kt›kça bulur necât ü râhat
Efsûn ile söyledim bunu ben
Cinnîler içinde söyleme sen
Emrini tutup o iki cânbâz
Mansûr olup oldular ser-efrâz
(Cinler ona zarar veremez, ç›kt›kça
kurtulur ve rahat eder. / Ben bunu bir
büyü ile söylüyorum. Sak›n cinler ara-
s›nda bunu konuflmay›n. / Canlar ile oy-
nayan o ikisi bu emri yerine getirip Al-
lah’›n yard›m›yla kurtuldular.) HA 1305,
1306, 1307
Aflk kuyudan ç›kt›ktan sonra kendi-
sine yard›m eden ihtiyar›n, sevgilinin
ülkesinden gelen Sühan oldu¤unu fark
eder.
Açt› gözün Aflk-› âsûmân-gîr
Gördü ki Sühan’d›r iflte ol pîr
Bildi ki diyâr-› yârdand›r
Ol subh o nevbahârdand›r
(Göklere yükselen Aflk gözünü açt›
ve o ihtiyar›n Sühan oldu¤unu gördü. /
Onun sevgilisinin ülkesinden, o ilkbahar
sabah›ndan geldi¤ini anlad›.) HA 1308,
1309
http://www.millifolklor.com

Aflk’›n Hüsn’e giden yolda kuyuya
düflmesi ve orada bir deve esir olmas›
Mandaeci ve Maniheist tarikatlar›n›n
kehânetlerini de ça¤r›flt›r›r. “Mandaeci
ve Maniheist tarikatlara göre insan da-
ha önce Tammuz’un bafl›na gelenleri
çekmek zorundad›r. Kuyuya düflen ‘ka-
ranl›klar prensine’ esir olan insan, ona
selâmete erece¤ini, kurtulaca¤›n› müjde-
leyen bir haberci taraf›ndan uyand›r›l›r”
(Eliade, 1994: 103). Bu haberci, Jung’un
arketipsel sembolizminde, “benli¤in iç
benlikle iletiflimini bafllat›p ak›fl›na yar-
d›mc› olan” (Gökeri, 1979: 76) yüce bire-
yidir. Yüce birey ilk örneksel imgelerin
içimizde beden bulmufl canl› bir varl›¤a
dönüflümüdür. Bu yafll› bilge milyonlar-
ca y›l insanlar›n tüm ac›lar›n› ve neflele-
rini yaflam›fl varoluflun ana imgelerini
kendinde biriktirmifl ve evrensel deneyi-
mi ad›na insan ruhunda bireysel bir du-
rum oluflturan imgeleri yetkili k›lm›flt›r
(Jung, 1997: 238). Yaflad›¤› tecrübeyle
yüce birey içinden ç›k›lamayacak bir du-
rumda kalm›fl kahramana daha evvel de
ayn› fleylerin yafland›¤›n› ve deneyim ya-
flayanlar›n de¤erli tecrübeler edinerek
bunlar› atlatt›klar›n› söyleyebilecek bir
konumdad›r. Bu t›pk› tasavvufta birçok
zorlu¤un ve tehlikelerin bulundu¤u
seyr-i sülûk yolunda ilerleyen müride
her aflamada yard›m edebilecek olan
mürflidin vazifesi gibidir. Mürflid, müri-
din henüz katetti¤i seyr-i sülûk yolun-
dan daha evvel geçmifl biri olarak, “mü-
ridin düflünce dalgalar›n› anlay›p takdir
edebilir ve ona sembolik olarak rehber-
lik yapabilir” (Arasteh, 2000: 91).
Bu ba¤lamda kuyudaki Aflk’a, kur-
tuluflun imgesi konumundaki ipin göste-
rilmesi hususunda:
Bir pîr ana t›l›s›m yazm›fl
H›fz etmege hayli ism yazm›fl
(Bir ihtiyar ona bir büyü ve ezberle-
necek bir çok isim yazm›fl.) HA 1303
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
‹fadeleri ile kuyuya daha önceden
bir ihtiyar taraf›ndan girildi¤inin söy-
lenmesi ve sonradan Aflk’›n, ihtiyar›n
Sühan oldu¤unu fark edifli, mesnevîde
Sühan’› bir mürflidin sembolü olarak
okumam›z› mümkün k›lar.
Mesnevînin Sühan’a ayr›lan bölü-
münde onun, Aflk’›n karfl›laflt›¤› engelle-
ri saflaflt›r›p ortadan kald›rarak ona de-
vaml› yard›m edebilecek üstün bir reh-
ber olma özelli¤i detayl› bir flekilde anla-
t›l›r:
Nâm› Sühan ü azîz zât›
Mesbûk idi çarhdan hayât›
Mâhiyet-i Hüsn ü Aflka ârif
Hâs›yyet-i germ ü serde vâk›f
Endîflesi fleb-çerâ¤-› irfân
S›rdafl-› zamîr-i cân u cânân
Hem mes’ele hem kitâb-› münzel
Hem mucize hem nebiyy-i mürsel
(Ad› Sühan’d›, aziz bir kifliydi. Yafl›
felekten daha büyüktü. / Hüsn’ün ve
Aflk’›n ne oldu¤unu, neflenin ve elemin
asl›n› bilirdi. / Fikirleri irfan gecesini
ayd›nlat›r. Ve sevenin, sevilenin kalbine
s›r orta¤› olurdu. / O hem mesele hem
ilahi kitap; hem mucize, hem de Tan-
r›’n›n gönderdi¤i peygamberdi.)HA 687,
688, 689, 690
Gümrehlere H›zr-› râh olurdu
Bî-keslere pâdiflâh olurdu
Evsâf› zekâs› söylenilmez
Mânâlar› var ki kimse bilmez
(Yolunu flafl›rm›fllara yol gösterici
H›z›r, kimsesizlere padiflah olurdu. / Ze-
kas›n›n vas›flar› anlat›lamaz, kimsenin
bilmedi¤i manalar› vard›r. ) HA 695,
700
Söz anlam›na gelen Sühan’›n, yafl›
felekten daha büyük aziz bir kifli olarak
tan›t›lmas›, kainat›n Allah’›n “kün” em-
riyle yarat›lmas›ndan, dolay›s›yla her
fleyin “ol” sözüyle varolmas›ndan kay-
naklan›r. Bu henüz hiçbir fley yokken
Sühan’›n varolmas› ve onun Allah’a ait
187
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
olmas› anlam›n› tafl›r. Sühan’›n bir mür-
flid olarak üstlendi¤i yard›m fonksiyonu
da Allah’›n iste¤i do¤rultusunda onun
sayesinde flekillenmektedir.
Sühan’›n hem ilahi kitap, hem de
Tanr›’n›n gönderdi¤i bir peygamber, bir
H›z›r yahut baflka bir ifade içerisinde
ayn› fonksiyonunu ifa etmesi asl›nda
“Allah’›n kendisini bize zat›na yaraflan
bir tarzda de¤il, bize uygun düflen bir
tarzda bildirmesinden” (Chittick, 2003:
129) kaynaklan›r. Zira Sühan, Aflk’›n
sevgilisi olan Hüsn’ün ülkesinin ilkba-
har›ndan gelmektedir. Böylece kuyudaki
Aflk’a ipi bildiren ihtiyar, Allah’›n yar-
d›m murad›n›n bir tecellisi olmaktad›r.
Aflk’a yard›m etmek üzere gelen Sü-
han, bir mürflid olarak de¤erlendirilme-
sinin yan›nda, “insan›n tam mükemmel-
li¤i sadece vahiy arac›l›¤›yla gerçekleflti-
rebilecek olmas› ve vahyin farkl› flekil-
lerde tezahür edebilmesi” (Chittick,
1997: 130) nedeniyle vahiy veya Kur’an
olarak yorumlanabilir. Ayr›ca vahiy me-
le¤i Cebrail gibi (Holbrook, 1998: 259)
yahut seyr-i sülûk yolundaki müritlere
rehberlik etmek üzere kaleme al›nm›fl
olan, Mevlânâ’n›n Mesnevîsi gibi veya
“her yerde ve her fleyde ortaklafla ve
Tanr›sal olarak varolan gerçe¤in insan
sözüyle dile getirildi¤i logos” (Lekesiz,
1997: 234) olarak okunmas› mümkün-
dür. Ancak bunlar›n tamam›nda da Sü-
han, Hüsn’ e giden yolda ayn› ifllev do¤-
rultusunda Aflk’›n karfl›laflt›¤› zorlukla-
r›n halledilmesini sa¤lar. Bu durumda
Sühan, Mutlak Varl›¤a do¤ru yol alan
bireyin her an O’nun taraf›ndan gözetil-
di¤inin bir tür imgesi olur. Sühan,
Aflk’›n yaflad›klar›n› daha önceden yafla-
m›fl bir mürflid, bir insan-› kâmil olarak
okundu¤unda da Allah’›n tecellisi olarak
karfl›m›za ç›kmaktad›r. Zira “Allah in-
san-› kâmilde kendi öz varl›¤› ve zatî
gerçekli¤inin gerektirdi¤i tarzda tüm
188
isimleriyle zahir olur” (Chittick, 2003:
121).
Kuyudan Sühan arac›l›¤›yla kurtu-
lan Aflk, kuyuya düflüflünün hikmetini
Hüsn’e yak›n olmak endiflesiyle dile ge-
tirir. Aflk, ay gibi Hüsn’ü kuyuda arama
gafletine düfler:
Düfltüm o hevesle ka’r-› çâha
Kim çehde karîn olan o mâha
Duydum an›n sonra kim gümând›r
Mâh›n yeri evc-i âsumând›r
(O ay gibi güzele yak›n olay›m diye
kuyunun dibine düfltüm. / Sonradan an-
lad›m ki, yan›lm›fl›m, ay›n yeri gökyü-
züymüfl.) HA 1314, 1315
Aflk’›n ay gibi güzel olan Hüsn’ü ku-
yuda aramas›n›n sebebi, ay›n kuyuya
yans›mas›ndan kaynaklanmaktad›r. Bu
t›pk› Mevlânâ’n›n Mesnevîsi’nde anlatt›-
¤› aslan›n hikâyesine benzemektedir.
Aslan tavflan›n hilesi ile kuyuda yans›-
yan kendi görüntüsüne sald›rmak sure-
tiyle kuyunun dibine düfler. Bu yan›lsa-
ma bir eksikli¤in tezahürü neticesinde
ortaya ç›kar. Yan›lsamaya aldanma,
fiems’le Evhadü’d-din aras›nda geçen bir
konuflmada net bir flekilde ortaya konur.
“fiems, le¤endeki suya bakan Evhadü’d-
din’e ne yapt›¤›n› sorar. Evhadü’d-din’in
‘le¤endeki suda ay› seyrediyorum’ cevab›
karfl›s›nda fiems: ‘E¤er boynunda ç›ban
yoksa neden gökyüzüne bakmazs›n da,
ay› le¤ende seyredersin? Bir tabip bul da
bakt›¤›n her fleyde gerçek amac› görebil-
men için seni tedavi etsin’ der” (Pürceva-
dî, 1999: 32). Bu, Mutlak Gerçekli¤in ya-
kînen temafla edilmesine mani olan en-
gellerin ortadan kald›r›lmas› telkinidir.
‹nsan›n eksikli¤ini fark etmesi engelle-
rin kald›r›lmas› hususunda önemli bir
aflamad›r. Nitekim Aflk, kuyudan ç›kt›k-
tan sonra ay› gökyüzünde aramas› ger-
çe¤ini idrak eder ki, bu da kuyuyu bir
fark edifl mekan› haline getirir.
http://www.millifolklor.com

Sonuç
Kendisini gerçeklefltirmek ad›na,
ola¤an yaflam›ndan bir ödül almak üze-
re, ola¤anüstü olaylar›n yafland›¤› bir
mekana yap›lan yolculuk, mitolojik se-
rüvenindeki her kahraman için kaç›n›l-
maz bir durum arz eder. Kahraman, u¤-
ramak zorunda oldu¤u bu ola¤anüstü ve
gizemli mekanlardan ald›¤› ödülle bir-
likte, tinsel anlamda yeniden do¤arak
geri döner.
Kahraman›n yolculu¤u, asl›nda
onun kendi gerçe¤inin fark›na varmas›
noktas›nda, içsel derinliklerine do¤ru
yol almas›n›n sembolik bir ifadesidir. Bu
ba¤lamda onun yolculu¤u esnas›nda
karfl›laflt›¤› haller, flah›slar, de¤iflik var-
l›klar ve u¤ran›lan mekanlar›n hepsi
sembolik bir anlama sahiptir. Nitekim
Hüsn ü Aflk mesnevisinin kahraman›
olan Aflk’›n ödül mahiyetindeki Kimyay›
elde etmek üzere ç›kt›¤› zorlu Hisar-›
Kalp yolculu¤u da sembolik bir anlam
tafl›maktad›r. Aflk’›n, yolculu¤unun ba-
fl›nda bir kuyuya düflmesi, gerçekte
onun içsel derinliklerine, bilnçalt›n›n
karanl›k bölgelerine girmesini ifade et-
mektedir. Aflk, burada bir çok ac›, ›st›rap
ve keder tad›p belaya u¤rayarak kendi
amac›na do¤ru ilerler.
Kuyu mistik bütünleflme aray›fl›
içindeki Aflk’›n, amac›na ulaflmas› nok-
tas›nda mutlaka düflülmesi gereken bir
mekan özelli¤i arz eder. Aflk bu kuyuda,
nihaî bütünleflmesine engel olacak sim-
gesel figürlerin yan›nda, onun yolunu
ayd›nlatan sembollerle de karfl›lafl›r. Ni-
hayet kuyudan ç›kan Aflk, seyr-i sülûk
yolunda varl›k halkas›n› tamamlamak
üzere kuyu engelini aflarak mesafe kat
etmifl olur.
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
KAYNAKLAR
Arasteh, A. Reza (2000), Aflkta ve Yarat›c›l›kta
Yeniden Do¤ufl, Kitabiyat Yay›nc›l›k, Ankara
Campbell, Joseph (2000), Kahraman›n Sonsuz
Yolculu¤u, Kabalc› Yay›nlar›, ‹stanbul
Chittick, William (1997), Varolman›n Boyutla-
r› (Çev. Turan Koç), ‹nsan Yay›nlar›, ‹stanbul
Chittick, William– Murata, Sachiko (2000), ‹s-
lam›n Vizyonu, (Çev. Turan Koç), ‹nsan Yay›nlar›,
‹stanbul
Chittick, William (2003), Tasavvuf (Çev. Tu-
ran Koç), ‹z Yay›nc›l›k, ‹stanbul
Eliade, Mircea (1994), Ebedî Dönüfl Mitosu,
‹mge Kitabevi, Ankara
Elmal›l› M. Hamdi, Yaz›r (2004), Kur’an-› Ke-
rim Meali
Fordham, Frieda (2004), Jung Psikolojisinin
Ana Hatlar›, (Çev. Aslan Yalç›ner) Say Yay›nlar›, ‹s-
tanbul
Gökeri, A. ‹. (1979), Arketiplere Dayanan Yeni
Bir ‹nceleme Yönteminin Tan›t›larak ‹ngiliz ve Türk
Edebiyat›nda Baz› Romans ve Epik Niteli¤indeki
Yap›tlara Uygulanmas›, Ankara Üniversitesi, DTCF,
Yay›mlanmam›fl Doktora Tezi, Ankara
Holbrook, Victoria (1998), Aflk›n Okunmaz K›-
y›lar›, ‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul
Jung, C. G. (1997), Bilinç ve Bilinçalt›n›n ‹flle-
vi, (Çev. Engin Büyükinal), Say Yay›nlar›, ‹stanbul
Korkmaz, Ramazan (2002), ‹karos’un Yeni Yü-
zü Cahit S›tk› Taranc›, Akça¤ Yay›nlar›, Ankara
Lekesiz, Ömer (1997), Sevgilinin Evi, Yedi Ge-
ce Kitaplar›, ‹stanbul
Livingston, Ray (1998), Geleneksel Edebiyat
Teorisi, (Çev. Necat Özdemiro¤lu), ‹nsan Yay›nlar›,
‹stanbul
Ögke, Ahmet (1997), Kur’an’da Nefs Kavram›,
‹nsan Yay›nlar›, ‹stanbul
Pürcevadî, Nasrullah (1999), Gökyüzünde
Ay›n Görüntüsü, ‹nsan Yay›nlar›, ‹stanbul
Sayar, Kemal (2003), Sufi Psikoloisi, ‹nsan
Yay›nlar›, ‹stanbul
Settari, Celal (2000), Züleyha’n›n Aflk Derdi,
‹nsan Yay›nlar›, ‹stanbul
Spiegelman, J. Marvin – Pir Vilayet ‹nayet
Han – Tasnim Fernandez (1997), Jung Psikolojisi ve
Tasavvuf, (Çev. Kemal Yaz›c› – Ramazan Kutlu), ‹n-
san Yay›nlar›, ‹stanbul
fieyh Gâlib, Hüsn ü Aflk, (1992), (Haz. Orhan
Okay – Hüseyin Ayan), Dergah Yay›nlar›, ‹stanbul
Y›ld›r›m, Ali (2002), “Nedim’in fiiirlerinde So-
mutlaflt›rma”, F.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, C.12, S.
2, s. 112
189
 HALK KÜLTÜRÜNÜN TÜRK HALKOYUNLARI BÖLÜMÜ
‹LE SINIF Ö⁄RETMENL‹⁄‹ BÖLÜMÜ Ö⁄RENC‹LER‹N‹N
K‹fi‹L‹K GEL‹fiMES‹NE ETK‹S‹ ÜZER‹NE B‹R
KARfiILAfiTIRMA DENEMES‹

A Comparative Study on the Effects of Folk Dance over the Personality

Development of the Department of Elementary School Teacher Students.

Yrd. Doç. Dr. Metin YAMAN*

ÖZET
Bu çal›flma ile halk kültürünün Sakarya Üniversitesi Devlet Konservatuar› Türk Halkoyunlar› Bölü-
mü ile Sakarya Üniversitesi E¤itim Fakültesi S›n›f Ö¤retmenli¤i Bölümü ö¤rencilerinin kiflilik geliflimi üze-
rindeki etkilerinin karfl›laflt›r›lmas› amaçlanm›flt›r.
Araflt›rmada Eysenck kiflilik envanterinden deneklerin ald›klar› puanlar tespit edilmifl buna dayal›
olarak psikolojik, nevrotik, d›fladönüklülük-içe dönüklülük ve yalan özelliklerine göre de¤iflkenlik gösterip
göstermedikleri tespit edilmeye çal›fl›lm›flt›r.
Anahtar Kelimeler
Halk Kültürü Kiflilik özellikleri, Halk oyunlar›, S›n›f Ö¤retmenli¤i
ABSTRACT
This study aims to analyze the effects of the puclic culture on the personality development of the stu-
dents attending to Turkish Folk Dances Department of State Conservatory School and Primary Education
Department of Education Faculty in Sakarya University. In this research the scores, which are derived from
Eysenck personality inventory, of the surveyed students are calculated, and the differences between psycho-
logic, neurotic, extravagancy – intravagancy and lying characteristics of them is tried to be pointed out.
Key Words
Public Culture, Personality Traits, Folk Dances, Primary Education

G‹R‹fi lar› gençli¤in korunmas› politikalar›n›n

Ekonomik geliflme ile sosyal gelifl-
menin bir arada ele al›nmas› gere¤inin
önem kazand›¤› günümüzde; toplumda
insan kaynaklar›n›n geliflmesi de büyük
önem tafl›maktad›r. Gençlerimizin gü-
nün flartlar›na uygun olarak yetiflmesi
etkili ve verimli biçimde, topluma kat›l-
ma imkânlar›n›n art›r›lmas›, kalk›nma-
n›n sosyal boyutu yönünden gereklidir.
Gençlerimizin her yönden geliflmifl
birer fert olarak, topluma kazand›r›lma-
temel hedefidir.
Toplumca, yetifltirilen gençlerin
ekonomik, sosyal, kültürel ve ruhsal
yönlerden daha yeterli hayat flartlar›na
sahip olmalar› ça¤dafl toplum ve demok-
rasi düflüncesinin temel amac›d›r. Toplu-
mun zaman içinde kendi süreklili¤ini
sa¤layabilmesi bireylerinin sa¤l›kl› ve
kifliler aras› iletifliminin uyumlu olmas›
ile mümkündür.
Uyum, genelde bireyin çevresi ile

* Sakarya Üniversitesi E¤itim Fakültesi Ö¤retim Üyesi

190 http://www.millifolklor.com

sa¤l›kl› iletiflim kurmas› ve bunu geliflti-
rip sürdürmesi olarak anlafl›lmaktad›r
(Popkin 1989: 17). E¤itim ortam› da bu
iletiflimin en yo¤un yafland›¤› alanlar-
dan biridir (Tezcan 1981: 1–2).
E¤itim kültürel unsurlar› da içer-
mektedir. Bireylere milli kültürünü, ta-
rihini ö¤reten, ça¤›n gereklerine göre ge-
reksinim duyaca¤› donan›mlar› sa¤laya-
rak küresel rekabete haz›rlayan bir e¤i-
tim sistemi hem küreselleflmenin artt›r-
d›¤› rekabete baflar›y› getirecek hem de
kültürüne ve de¤erlerine sahip ç›kacak
bireyler yetifltirecektir. Gerçekten milli
bir e¤itim sistemi, bireylerin kültürleri
ve kimlikleri ile ilgili bilinç seviyelerini
art›racak, dünya ile etkileflimleri sonucu
kimliklerini korumalar›na imkan vere-
cektir (O¤uz 2003: 47).
Kültür, bir toplumun sahip oldu¤u
maddi ve manevi de¤erlerden oluflan öy-
le bir bütündür ki, toplum içinde var
olan bir çeflit bilgiyi, ilgileri, çekinceleri,
de¤er ölçülerini, genel e¤ilim, görüfl ve
düflünce ile her çeflit davran›fl flekillerini
içine al›r. Bütün bunlarla birlikte, o ce-
miyet mensuplar›n›n ekserisinde müflte-
rek olan ve onu di¤er cemiyetlerden
ay›rt eden özel bir hayat tarz› sunar
(Turhan 1969: 56).
Türk kimli¤inin ve Türk halk haya-
t›n›n bir parças› olan Türk evleri, avlu-
su, cumbal› çerçeveleri, harem ve selam-
l›klar›, misafir odalar›, gömme dolaplar›,
her yatak odas›na gizlenen banyolar›,
döfleme tarzlar›, mutfak al›flkanl›klar›
ile bize ait oldu¤unu düflündü¤ümüz bir
kültürün ve hayat›n yafland›¤› ve böyle-
ce ulusal kal›t›m›n korundu¤u mekân-
lard›r. Çarfl›m›zdaki demirciler, bak›rc›-
lar, urganc›lar, yorganc›lar, semerciler…
bizim kültürümüzü el sanat›na dönüfltü-
rerek yaflat›yorlard›. Bugün Türk kimli-
¤ini tan›mlarken ne giyime ne mimariye
vurgu yap›yoruz ne de el sanatlar›m›-
za… K›sacas›, giyimde, iç (evlerin bö-
lümleri, eflyalar›) ve d›fl (apartman, site
ve villa) mimaride, mutfakta, sanatta
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
(özellikle, sinema ve müzik) küresel bir
tutum egemen oldu (O¤uz 2003: 22).
Kimlik olarak ifade edilen ö¤eler ki-
flilik temellerinden kaynakl›¤›ndan, ba-
¤›ms›z de¤illerdir (Özyurt 1995). Kiflilik,
bireyin belirgin, de¤iflmeyen ve tutarl›
olan özelliklerinin tümünü ifade eder
(Aytaç 2001). Kiflili¤in oluflmas›nda ge-
netik, aile ve aile d›fl› faktörler, toplu-
mun beklentileri ve toplumsal uyum için
gereklilikler, gibi bir çok etken rol oyna-
maktad›r.
Kiflilik özellikleri, iyi – kötü, faal –
durgun, at›lgan – çekingen, güvenilir –
flüpheli gibi birbirine z›t s›fatlar halinde
ifade edilebilir. Türkçede 10 – 15 binin
üzerinde kiflilik özelli¤i oldu¤u kesindir.
‹ngilizcede yap›lan araflt›rmalar bu ra-
kam›n 20 binin üzerinde oldu¤unu orta-
ya koymufltur (Cücelo¤lu 1992: 417).
Fert olarak ele al›nd›¤›nda Türk’ün
belli bafll› özellikleri, sözünde duran, ya-
lan yere yemin etmeyen, mertli¤e, aç›k
yüreklili¤e, aç›k sözlülü¤e sayg› duyan;
onuruna düflkün, hem dünyevili¤e hem
uhrevili¤e önem veren, teflkilatç›, ada-
letle yöneten, fert ve toplum menfaatle-
rini birbirine paralel kabul eden, hem
yar› göçebeli¤e hem yerleflik hayata yat-
k›n, Türk’e has ‹slami yaflama flekilleri
olan insanlar fleklinde s›ralanabilmekte-
dir.(Erkal 1994:135). Bütün bunlar dik-
kate al›nd›¤›nda genel olarak Türklerin;
iyi, faal, at›lgan, güvenilir gibi kiflilik
özelliklerine sahip oldu¤u söylenebilir.
Bu güzel özellikleri, maddi ve manevi
de¤erleri günümüzde de koruyarak, ça-
¤›n de¤iflen ve geliflen flartlar›na özün-
den uzaklaflmadan uyum sa¤layabilen,
Türk toplumunun Türk kimli¤i ve Tür-
k’e has kültürel de¤erleri temsil edebi-
len bireylerin yetifltirilmesi Milli bir flu-
ur ve sorumluluk gere¤i yap›lmal›d›r.
Bugünün kültürü, geçen kuflaklar›n
çabalar›n›n ve tecrübelerinin ürünüdür
ve halen yaflayan insanlar›n tecrübeleri-
ne göre de¤iflir ve zenginleflir. Kültür
bizzat kendi kendisini belirler. Kültür
özellikleri, birbiri üzerine etki yapar;
191
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
bundan yeni kombinezonlar ve sentezler
meydana gelir. Her sosyo-kültürel sis-
tem, flüphesiz çevresinden etkilenmekte-
dir. Farkl› kültürler aras›ndaki etkile-
flim neticesinde de¤iflimlerden baflka ay-
n› toplumun kültürüde zaman içinde sü-
rekli olarak de¤iflir. Kültür daima de¤i-
flen, dinamik bir muhtevad›r. Geliflen ih-
tiyaçlar, yeni tecrübeler, gelen yeni ku-
flaklar›n ihtiyaçlar› kültürü de¤ifltir-
mektedir.(Dönmezer 1990: 116)
Bu h›zl› de¤iflim ortam›nda ülkemiz
bir taraftan bilim ve tekni¤in üst nokta-
s›n› yakalama çabas›ndad›r. Di¤er taraf-
tan varl›¤›n› korumak, sürdürebilmek
ve geliflmifl ülkelere yetiflebilmek için
zorlu bir mücadele vermektedir. Ülkemi-
zin ortak ve temel bir mesele olarak çö-
zümlemeye çal›flt›¤› konular›n bafl›nda,
yeni kuflaklar› en iyi biçimde e¤itmek ve
yetifltirmek yoluyla gelecekteki ortama
uyum sa¤lamalar›na imkan haz›rlamak-
t›r.
Ancak kültürel de¤erler korunmaz
ise küreselleflme ve bat›l›laflma u¤runa
bu kiflilik özelliklerinin de giderek ken-
dine z›t s›fatlarla bezenece¤inden endifle
edilmelidir.
Sa¤l›kl›, kendinden emin, ne istedi-
¤ini bilen bir gençli¤in yetiflmesi bireyle-
re bu f›rsatlar› tan›yacak uyumlu ve
sa¤l›kl› ortamlar›n yarat›lmas›yla müm-
kün olur. Günümüzde insanlar aras›nda
iyi ve olumlu iliflkiler psikolojik sa¤l›¤›n
temel belirtilerini oluflturmaktad›r. Bi-
reyin çevresine dengeli ve sa¤l›kl› bir
uyum sa¤lamas› onun baflkalar›yla iyi
iliflkiler içinde olmas›n› sa¤larlar. Yetifl-
mekte olan gençlerin uyumlu ve mutlu
olmalar› en do¤al haklar›d›r.
Bu yüzden e¤itim alan›nda çok çe-
flitli araflt›rmalar yap›lmaktad›r. E¤itim
araflt›rmalar› ö¤rencilerin davran›flla-
r›nda en etkili kiflinin ö¤retmen oldu¤u-
nu göstermifltir. Toplumun e¤itim sevi-
yesinin yükseltilmesi ve kalk›nman›n
sa¤lanmas› için, ö¤retmenlerin görevle-
rini isteyerek, severek yerine getirme-
siyle mümkündür. Çünkü ö¤retmenlik
192
mesle¤i sevgi olmadan yap›labilecek bir
meslek de¤ildir.
Bireyin içinde bulundu¤u meslekle
kiflilik özellikleri birbiriyle ilgili olabilen
konulard›r. Ö¤retmenin, rehberin, lide-
rin kiflili¤i gençler aç›s›ndan önemlidir.
Çünkü yetiflmekte olan gençler ö¤ret-
menlerini ve liderlerini iyi bir model ola-
rak alg›lamaktad›rlar.
Gelece¤imizin garantisi çocuklar›-
m›z›, zihinsel, sosyal ve kültürel olarak
yetifltirecek olan ö¤retmen aday› s›n›f
ö¤retmenli¤i bölümü ö¤rencileri ile
gençlere yeteneklerini gelifltirmede li-
derlik edecek Türk halk oyunlar› bölü-
mü üniversite ö¤rencilerinin kiflilik özel-
likleri bu araflt›rman›n konusunu olufl-
turmufltur. Kültürün kiflilik özellikleri
üzerindeki etkileri ile bölümler aras›
farkl›l›klar da konunun problemini olufl-
turmaktad›r.
KÜLTÜR
Teknolojik geliflmenin aileye, sosyal
iliflkilere, üretim iliflkilerine etkileri ol-
du¤u muhakkakt›r. Bizim toplumumuz-
da da yaklafl›k iki as›rd›r bat›l›laflma yo-
lunda gösterilen çabalar bir tak›m kül-
türel de¤iflmelere, ticari ve teknolojik
yeniliklere neden olmufltur. (Sezen
1993).
Tarihin derinliklerinden süzülüp
gelen, zaman›n ve ihtiyaçlar›n do¤urdu-
¤u, fluurlu tarihlerle, manal› ve zengin
bir sentez oluflturan, sistemli ve sistem-
siz bir flekilde nesilden nesle aktar›lan,
bu suretle her bir insanda mensubiyet
duygusu, kimlik fluuru kazan›lmas›na
yol açan, çevreyi ve flartlar› de¤ifltirme
gücü veren, nesillerin yaflad›klar› zama-
na ve gelece¤e bak›fllar› s›ras›nda geçmi-
fle ait at›f düflüncesi gelifltiren, inan›flla-
r›n, kabullenifllerin, yaflama flekillerinin
bütününe, kültür denmektedir. Bunun
bir millete has olan› milli kültür olmak-
tad›r. Kültürle ilgili olarak bir de ‘milli
kültür’ kavram›ndan bahsetmek yerinde
olacakt›r. ‘Milli kültür, di¤er toplumlar-
dan farkl›l›¤› ortaya koyan, milli karak-
http://www.millifolklor.com

terin meydana getirdi¤i kültürdür’. (Öz-
yurt 1995).
Kültür, maddesi ve üslubu ile haya-
t›n bütünüdür. Kültürel kimlik ise bu
bütünün gelenek, görenek ve e¤itim yo-
luyla kifliye kazand›rd›klar› ve bunun
fluuru olmaktad›r. (Özyurt, 1995)
Toplumlar, kültürleri ile yaflayan
varl›klard›r. Her yaflayan varl›k gibi on-
lar da içinde bulunduklar› ortamla etki-
leflim içerisindedir. (O¤uz, 2003:22)
Bu günkü dünya, bireyi toplum
içinde daha güçlü hale getirmifl ve öne
ç›karm›flt›r. Bireylerin bilinç seviyesi,
toplumun bilinç seviyesini belirlemekte-
dir. Toplumsal denge bireyden yana kay-
d›kça e¤itimin önemi daha da artmakta-
d›r. (O¤uz, 2003:47)
Uzun y›llardan beri Türk toplumu-
nun yaflant›s›n›n bir parças› olma özelli-
¤ini korumufl, halk bilimimizin en önem-
li unsurlar›nda birisi olan halk oyunlar›-
m›z, bazen dü¤ünlerimizi, bazen har-
man sonu, hasat sonu sevincimizi, bazen
vatan borcumuzu ödemeye giden gençle-
rimizin durumunu, k›vanc›n› ve kimi za-
man da günlük u¤rafl›y› yans›t›r (Kes-
kin,1988:102).
Ero¤lu’nun “Ait oldu¤u toplumun
kültür de¤erlerini yans›tan, bir olay›, bir
sevinci, bir üzüntüyü ifade eden, orijini
itibariyle din ve büyüyle ilgili olan, mü-
zikli ( Bir müzik aleti eflli¤inde ve ya bir
müzik aleti olmaks›z›n el ve ayaklarla
tempo almak, tutmak suretiyle) olarak,
tek kifli veya gruplar halinde icra edilen,
ölçülü, düzenli hareketlerdir”(Ero¤lu,
1988:124) fleklinde tan›mlad›¤› halk
oyunlar› kültürün gerçek bir yans›mas›-
d›r.
Halk oyunlar›, kültür miras› olarak
kuflaktan kufla¤a devredilmektedir. Za-
manla do¤al sahnesinden al›narak, mo-
dern sahneye getirilmifl olan halk oyun-
lar›, dünyada ve Türkiye’de profesyonel
çal›flmalarla sahne sanatlar› aras›na
al›nm›flt›r. Günümüzde halk oyunlar›-
n›n, modern sahne sanatlar› aras›na
al›nd›¤›n› ve çeflitli uzmanlar›n da bu
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
konu üzerindeki çal›flmalar›n› gözlemle-
mekteyiz.(fienel, 1992: 283.)
Bizim danslar›m›z›n güzelli¤i ve çe-
flitlili¤i pek çok milleti k›skand›racak
kadar zengindir. Türk halk danslar› eski
uygarl›klar›n tesiri alt›nda kalm›fl olabi-
lir. Fakat Türklerin fethetmifl oldu¤u ül-
kelere yapm›fl oldu¤u tesir elbette ki al-
t›nda kalm›fl oldu¤u tesirden çok daha
fazlad›r.(Do¤anç, 1970: 18)
K‹fi‹L‹K:
Kiflilik, psikoloji alan› içinde ele al›-
nan ve üzerinde en çok araflt›rma yap›-
lan konulardan birisi olarak görülebilir.
Çok yönlü bir kavram olan kiflili¤in; bi-
reylerin incelenebilir ve ölçülebilir dav-
ran›fllar› dikkate al›narak ortaya konan
davran›flsal yönü, toplumsal aç›dan in-
celenmesine iliflkin sosyal yönü ve kiflili-
¤i oluflturan dinamik güçlerin ele al›n›p
incelenmesine yönelik olarak da derinlik
psikolojisi yönü vard›r.
Kiflilik, kiflinin özelliklerini ortaya
koyan hususlar›n tümünün oluflturdu¤u
bir sistemdir. Birey sahip oldu¤u özellik-
lere dayanarak, kendini baflkalar›ndan
ay›rt eden ö¤eleri ortaya koyar. Kiflilik-
ten söz etmek her insan›n bir ve tek ol-
du¤unu belirtmektir. (Eren 2000: 68)
Eysenck’in kiflilik tan›m› flöyledir.
“(Kiflilik), Kal›t›m ve çevre ile belirlen-
mifl uzviyetin fiili veya potansiyel davra-
n›fl bütünüdür. Kiflili¤in yap›s› ve gelifl-
mesi zeka, karakter, mizaç ve bünye’den
oluflan dört esas bölgenin karfl›l›kl› etki-
leflimleriyle olur. (Evrim 1967: 99 – 100)
Bu araflt›rmada kiflili¤in uygulana-
bilir, iflletilebilir ve anlaml› bir flekilde
saptanabilir yani ölçülebilir oldu¤u var-
say›m› üzerine yap›land›r›lm›flt›r. Birçok
araflt›rmac› ve bu varsay›m› desteklemifl
ve kiflili¤i nitelemek, kiflili¤in parçalar›n›
ölçmek ve tan›mlamak ve kiflilik de¤er-
lendirmelerine ba¤l› olarak davran›flsal
sonuçlar› önceden tahmin etmek için u¤-
raflm›fllard›r. Araflt›rmac›lar bireylerin
nitelik, nicelik ve kifliliklerini en objektif
flekilde araflt›rabilmek amac›yla testlerin
gereklili¤i üzerinde durmufllard›r.
193
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Bireyin baflar›s› için gerekli olan
bilgi, kuramsal veya uygulamal› olarak
test edilebilir. (Öztürk 1995: 73)
Yetenek testleri, kiflinin yeterli bir
e¤itimle belli bir mesle¤i ö¤renmek için
do¤ufltan yetene¤i ve kapasitenin olup
olmad›¤›n› ö¤renmek için uygulan›r.
(Fillippo 1982: 162)
Kiflilik testlerini basit olarak ifade
etmek gerekirse, bu testler insan›n kifli-
sel ve sosyal intibak›n› ölçmek amac›yla
kullan›lm›flt›r. ‹flte baflar›l› olmak için
yetenek ve baflar›n›n yan› s›ra kiflide
duygusal olgunluk, sorumluluk duygu-
su, kurallara uyma gibi özellikler okul
ve çal›flma hayat›nda önemli rol oy-
nar.(Yalç›n 1994: 78)
Kiflilik testleri, bireyin sosyal
uyumlar›n›, bireysel e¤ilimlerini, çal›fl-
ma tempolar›n›, genel düflünce yap›lar›-
n›, birlikte çal›flabilme ruhlar›n›n olup
olmad›¤›n› de¤erlendirir. (Erdo¤an 1990:
119)
Bir kiflide, zekâ, yetenek, mesleksel
ilgi, bilgi olabilir ancak mesle¤in gerek-
tirdi¤i belli kiflilik özelliklerinden eksik-
li¤i, bireyi baflar›s›zl›¤a götürür.
Kiflilik Boyutlar›
Eysenck’e göre kiflilik boyutlar› da-
ha sonra bilim çevrelerince de genifl öl-
çüde kabul gören ve dört kiflilik boyutu-
nun anlatan perspektifin bir yans›mas›-
d›r.
Nevrotik Boyutu (N)
Eyseck, nevrotiklik deyimini denge-
sizlik, duygusall›k ve duygusal dengesiz-
lik deyimleri ile efl anlaml› olarak kulla-
n›lm›flt›r. Eysenck’e göre nevrotiklik te-
mel ö¤esi, duygusal hassasiyettir.
Nevrotiklik puan› yüksek bir kimse
bo¤ucu s›k›nt› içinde olan, kayg›l›, ruh
durumu de¤iflken, ço¤u kez çöküntü
içinde olan bir kimsedir. Uykular› kötü,
haz›m s›k›nt›lar› ve ya s›rt a¤r›lar› gibi
psikomatik rahats›zl›klardan flikâyetleri
vard›r. Her duygusal uyar›lm›fll›k yaflan-
t›s›ndan sonra tekrar dengeye dönmekte
güçlüklerle karfl›lafl›rlar.
Yüksek nevrotiklik puan› d›fla dö-
194
nüklükle birlikte bulunursa böyle bir
kimse al›ngan, huzursuz kendini kolay-
ca heyacana kapt›ran ve sald›rgan bir
kimse olabilir. K›sacas› her fleyi kendile-
rine dert edilen kayg›l› kimselerdir.
Olaylar›n kötüye gidebilece¤ini düflü-
nürler bu düflünceleri kuvvetli kayg›ya
neden olur. Bunun karfl›t› olan dengeli
bir kimse ise, duygusal tepkileri yavafl
her hangi bir duygusal uyar›lm›fll›ktan
sonra k›sa sürede eski durumuna döne-
bilen, sakin, kontrollü, kolayca kayg› ve
kedere kap›lmayan kimsedir (Eysenck
1982: 9-10)
D›fla dönüklük – içedönüklük
boyutu (E)
Bu teoriye göre, kiflilik yap›s›, birbi-
rinden ba¤›ms›z, ikiuçlu yatay ve iki di-
key boyut üzerinde de¤erlendirilmifltir.
Yatay boyutun bir ucunda içe dönüklük,
öteki ucunda d›fladönüklük ; dikey boyu-
tun üst ucunda nevrotiklik, alt ucunda
ise normal tipler bulunmaktad›r. Bütün
insanlar›n kiflilik yap›lar› bu iki boyut
aras›nda bir yerde bulunur. (Köknel
1986: 109)
Bir ucunda içe dönüklük, bir ucun-
da ise d›fla dönüklük bulunan yatay bo-
yutu iki ucunda yeralan normal tiplerin
özelli¤ini Eysenck flu flekilde ortaya koy-
mufltur:
Tipik içe dönüklük olanlar, sessiz
çevreye karfl› kapal›d›rlar. ‹nsanlardan
kaçar, kendi bafl›na kalmak isterler,
okumak, yazmak, resim ya da müzik gi-
bi u¤rafllarla ilgilenmekten hofllan›rlar.
‹nsanlarla kolay iliflki kuramazlar. Zor
arkadafl edinirler. Yapacaklar› hareketi
önceden düflünüp tasarlarlar. Günlük
yaflant›y›, olaylar›, kiflileri ciddiyetle ele
al›rlar. Sakin, telafls›z yaflam biçimini
sever, duygu ve coflkular›n› çok s›k› de-
netim alt›nda tutarlar. Afl›r› duygula-
n›mdan kaçar, hareketlerini ve davra-
n›fllar›n› iyi denetler, çok ender olarak
sald›rgan davran›flta bulunurlar. Güve-
nilir insanlard›r. Kurduklar› toplumsal
iliflkileri s›n›rl› ve dengeli olarak sürdü-
rürler. Ahlak kurallar›n› büyük de¤er
http://www.millifolklor.com

verirler. Yaflama bak›fl aç›lar› karamsar-
d›r.
Tipik d›fla dönük olanlar, insanc›l,
canayak›nd›rlar, insanlarla birlikte bu-
lunmaktan hofllan›rlar. Kolay iliflki ku-
rar, çok arkadafl edinirler. Kendi bafllar›-
na kalmaktan okumak ve çal›flmaktan
hofllanmazlar. Heyecan veren olaylardan
hofllan›rlar. Hareket ve davran›fllar›
üzerindeki denetimleri zay›ft›r. O anda
içinden geldi¤i gibi hareket ederler. Ne-
fleli ve hareketlidirler. Çok konuflur ve
flakadan hofllan›rlar. Genellikle tasas›z
iyimserdir. Gülmeyi e¤lenmeyi severler.
Kolay k›z›p öfkelenir ve kendilerini kay-
bederler. Sald›rgan hareketleri s›kt›r.
Duygular›n› s›k› denetim alt›nda tuta-
maz, ahlak ve toplum kurallar›na pek
ald›rmazlar. Her zaman güvenilir de¤il-
dirler (Köknel 1986: 110)
Psikotiklik Boyutu (P)
Eysenck kiflilik teorisinde psikotik-
lik, psikiyatrik bir bozukluk olarak kav-
ramlaflt›r›lm›flt›r. E¤er bu özellik belir-
gin bir derecede ise, kifliyi psikiyatrik
anormallikler gelifltirmeye yatk›n b›rak-
maktad›r. Fakat bu yatk›nl›k psikozdan
çok uzak anlamda kabul edilmektedir (
Tiryaki 1984: 14)
Psikotiklik puan› yüksek bir kimse,
insanlardan pek hofllanmayan, yaln›z,
ço¤u zaman huzursuz, hiçbir yere uyum
göstermeyen kiflidir. Zalimlik ve merha-
metsizlik belirgindir. Baflkalar›na oldu-
¤u kadar, akraba ve dostlar›na karfl› da
düflmanca tutumlara sahip olabilirler.
Baflkalar›n› üzmek, onlar› aptal duru-
muna düflürmekten hofllan›rlar. Tehlike-
yi pek umursamazlar (Eysenck 1978: 11)
Yalan Boyutu (L)
Eysenck Kiflilik Envanterinde ya-
lan ölçekleri, deneklerin kendileri hak-
k›nda iyi izlenim verme amac›yla yan›lt-
ma e¤ilimlerini gözlemek için kullan›l-
maktad›r. Yine yalan ölçe¤i deneklerin
kendilerini gizleme güdüsü alt›nda bu-
lunmad›klar› durumlarda, yüksek yalan
ölçe¤i puanlar›n›n sosyal töre ve kural-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
lara uyum e¤ilimlerini belirtisi fleklinde
yorumlanmaktad›r. (Eysenck vd 1978:
47)
Lider durumunda olan kifliler top-
lumda örnek ve model oluflturmaktad›r-
lar. Bu nedenle toplum nazar›nda etkin
durumda olan kiflilerin kiflilik özellikleri
büyük önem tafl›r. Bu gün yayg›n olarak
kullan›lan Halk Danslar› da denilen
halk oyunlar›, toplumun sevincini, hüz-
nünü ve ya önemli bir olay›n› müzik efl-
li¤inde beden dilini de kullanarak anlat-
makta ve yeni kuflaklara kültür aktar›-
m›n› sa¤lamak için köprü olmaktad›r.
Bu çal›flma, her biri bir kültür elçisi sa-
y›labilecek Türk halkoyunlar› bölümü
ö¤rencileri ile bireyin kiflili¤inin, kimli-
¤inin oluflmas› aflamas›nda en etkin ko-
numda görev yapacak olan s›n›f ö¤ret-
menli¤i bölümü ö¤rencileri ile yap›lm›fl-
t›r.
ARAfiTIRMANIN ÖNEM‹:
Bu araflt›rma gençlik ça¤› olarak
adland›r›lan bir dönem içinde yer alan
üniversite ö¤rencilerinin kiflilik özellik-
lerini tespit etmeye yöneliktir. Araflt›r-
man›n toplumun en dinamik kesimi ola-
rak kabul edilen üniversite gençli¤ine
yönelik yap›lmas›, araflt›rman›n önemini
artt›rmaktad›r. Çünkü üniversite döne-
mi gençlik ça¤›n›n belli özelliklerini tafl›-
yan, yeni imkânlarla karfl›laflman›n ya-
n›nda, birçok problemle birlikte ifade
edilen f›rt›nal› yaflanan bir dönemdir.
Gençlerin karfl›laflt›klar› problem-
lerden baz›lar› ailevi sosyal, ekonomik
ya da kendi rollerine iliflkindir.
Bu çal›flma ile gençlik dönemini ya-
flayan ve e¤itimine devam eden üniversi-
te ö¤rencilerinin nas›l bir kiflilik yap›s›-
na sahip olduklar› tespit edilmeye çal›-
fl›lm›flt›r. Kiflilik özellikleri ile ruh sa¤l›-
¤› kavramlar› iliflkilendirildi¤inde, bir
bak›ma gençlerin nas›l bir ruh sa¤l›¤›na
sahip olduklar› farkl› de¤iflkenlere ba¤l›
olarak irdelenerek, Kültürün kiflilik ve
ö¤renim gördükleri bölümler üzerine et-
kisi de ortaya konmufltur.
195
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
YÖNTEM
Evren ve Örneklem
Bu çal›flman›n evrenini, 2003- 2004
E¤itim-ö¤retim y›l›nda Sakarya Üniver-
sitesi Devlet Konservatuar› Türk Halko-
yunlar› bölümü ö¤rencileri ile E¤itim
Fakültesi s›n›f ö¤retmenli¤i bölümü ö¤-
rencileri oluflturmaktad›r. 80 Türk halk
oyunlar› bölümü ve 115 s›n›f ö¤retmenli-
¤i bölümü ö¤rencisi olmak üzere toplam
195 ö¤renci bulunmaktad›r. Çal›flmada
evrenin tamam›na ulafl›lmaya çal›fl›lm›fl,
örneklem al›nmam›flt›r. Yap›lan araflt›r-
ma sonucunda ulafl›lan ö¤renci say›s› 78
halk oyunu, 103 s›n›f ö¤retmenli¤i bölü-
mü ö¤rencileri olmak üzere toplam 181
olup, dönen anket oran› %92,8’ dir.
Veri Toplama Arac›
Bu çal›flmada Eysenck Kiflilik En-
vanteri kullan›lm›flt›r.
Modern araflt›rmalar bize kal›plafl-
m›fl kiflilik testleri yerine Eysenck Kifli-
lik Envanteri gibi soru – yan›t sistemine
deneklerin daha haz›rl›kl› olduklar›n› ve
sorulara rahat cevap verdiklerini göster-
mektedir. Yine ayn› araflt›rmalar, uzun
zamana ihtiyaç duyan ve denekle daha
uzun bir iflbirli¤ini gerektiren di¤er test-
lerden elde edilen sonuçlarla bu tür en-
vanterlerden al›nan sonuçlar›n da fark-
l›l›k göstermedi¤ini ortaya koymaktad›r.
Eysenck Kiflilik Envanteri, H. J.
Eysenck ve S. B. G. Eysenck taraf›ndan
gelifltirilmifl olan yetiflkin kiflilik envan-
terleri dizisinin son formudur. P (Psiko-
tiklik) ölçe¤inin bulunmas› nedeniyle bu
envanter, di¤erlerinden ayr›lmaktad›r.
Eysenck Kiflilik Envanteri, 1982 y›l›nda
H. Ü. Sosyal ve ‹dari Bilimler Fakültesi
Psikoloji Bölümü Ö¤retim Üyelerinden
Dr. Sedat Topçu’nun çal›flmalar› ile
Standardize edilmifl ve ülkemizde kulla-
n›labilmesi sa¤lanm›flt›r. Eysenck
Kiflilik Envanteri, dört ayr› ölçe¤e ait,
90 as›l ve 11 yedek maddeden meydana
gelmifltir. Bu maddelerin 23 tanesi N
(Nevrotiklik),21 tanesi E(D›fladönüklük
– ‹çedönüklük), 25 tanesi P(Psikotiklik)
ve 21 tanesi L(Yalan) ölçe¤ine aittir.
196
D›fladönüklük – ‹çedönüklük, nev-
rotiklik ve psikotiklik ölçeklerinin karfl›-
l›¤› olan kiflilik boyutlar› ile ilgili bilgi
birinci bölümde verilmifltir. Bu nedenle
ad› geçen ölçeklere yeniden de¤inilme-
mifltir.
N (Nevrotiklik) ölçe¤i tek türde so-
rulardan oluflmaktad›r. Yani bu ölçe¤in
sorular›nda her birine verilen “EVET”
yan›t› nevrotikli¤e, “HAYIR” yan›t› ise
boyutun karfl›t› olan dengelili¤e iflaret
eder.
E (D›fladönüklük – ‹çedönüklük), P
(Psikotiklik) ve L (Yalan) ölçeklerinde
ise iki tür soru bulunmaktad›r.
Bu ölçeklerdeki baz› maddelere ve-
rilen “HAYIR” yan›t›, ölçe¤in amaçlad›¤›
özelli¤e iflaret eder. Örne¤in, E (D›fladö-
nüklük) ölçe¤inde “Baflkalar› sizi çok ne-
fle ve hayat dolu olarak görür mü? Soru-
suna verilen “EVET” yan›t› yine ayn› öl-
çekteki “insanlarla tan›flmak yerine,
okumay› tercih eder misiniz?” sorusuna
verilen “HAYIR” yan›t›, d›fladönüklük
anlam›nda puanland›r›lm›flt›r.
Verilerin Çözümlenmesi ve Yo-
rumlanmas›
Araflt›rmada elde edilen verilerin
çözümlenmesi ve yorumlanmas›nda
SPSS 11.0 paket program›ndan yararla-
n›lm›flt›r.
An›lan paket program›ndan yarar-
lan›larak Halk oyunlar› bölümü ö¤renci-
leri ile S›n›f ö¤retmenli¤i bölümü ö¤ren-
cilerinin kiflilik özelliklerinin belirlen-
mesinde; aritmetik ortalama, standart
sapma ve Independent Samples Test (t
Testi) kullan›lm›fl ve yorumlanm›flt›r.
Araflt›rmada elde edilen veriler in-
celeme konusu edilen de¤iflkenlere göre
s›n›fland›r›lm›fl ve alt seçeneklere göre
grupland›r›lm›flt›r. Denekleri test edebi-
lecek bir flekilde ortalama (mean=),
standart sapma (Std.Dev.=SK) gibi ista-
tistikler hesaplanm›fl ortalamalar aras›
farklar›n önemli olup olmad›¤› ba¤›ms›z
örneklem gruplar› için kullan›lan t-Testi
ile kontrol edilmifltir. Ortalamalar aras›
http://www.millifolklor.com

farklar›n önem dereceleri kontrol edilir-
ken p=0,5 seviyesi dikkate al›nm›flt›r.
BULGULAR VE YORUMLAR
Araflt›rmaya kat›lan deneklerin yafl
ortalamas› 22, tepe de¤eri 21 ve stan-
dart sapma 2,14’dür. Denek say›s› halk
oyunlar› 39 bayan 39 erkek toplam 78,
s›n›f ö¤retmenli¤i ise 46 bayan 57 erkek-
ten, toplam 103 kifliden oluflmaktad›r.
Yukar›daki tabloya genel olarak ba-
k›ld›¤›nda; büyük oranda hem konserva-
tuar hem de s›n›f ö¤retmenli¤inde oku-
yan ö¤rencilerin psikotik e¤ilimli olma-
d›klar› görülmektedir. Ayn› flekilde her
iki grup ö¤rencinin de d›fla dönük hayat
sürdürdükleri anlafl›lmaktad›r. Ancak
yine büyük oranda her iki grup ö¤renci
nörotik e¤ilim sergilemekte ve yalana
e¤ilimli olduklar› gözükmektedir.
Genel grup istatistiklerine bak›ld›-
¤›nda; psikotik kiflilik özelli¤i ortalamas›
Tablo 1- Okul Türü ‹le Kiflilik E¤ilimlerinin Da¤›l›m›n› Gösteren Çapraz Tablo
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
6 puan›n alt›nda (4,99), içe-d›fla dönük
kiflilik özelli¤i ortalamas› 13 puan›n üs-
tünde (14,36), nevrotik kiflilik özelli¤i or-
talamas› 10 puan›n üstünde (12,62) ve
yalan kiflilik özelli¤i ortalamas› ise 8 pu-
an›n üstünde (11,21) oldu¤u görülmekte-
dir.
Buna göre; genel olarak sadece psi-
kotik e¤ilimler haricinde ö¤renciler d›fla
dönük, nevrotik ve yalan kiflilik özellik-
lerine sahiptir denilebilir.
Okul farkl›l›¤› dikkate al›nd›¤›nda
yukar›daki tablodan da görülece¤i üzere
psikotik e¤ilimli olmayan konservatuar
ö¤rencilerinin psikotik kiflilik özelli¤i or-
talamas› 4,68 ve s›n›f ö¤retmenli¤inde
okuyan ö¤rencilerin ortalamas› da 5,22
puand›r. Buradan her iki bölümün pu-
anlar›n›n 6 puan›n alt›nda olmas› psiko-
tatik olmad›klar›n› ancak bölümler aras›
karfl›laflt›r›ld›¤›nda ise s›n›f ö¤retmenli-
197
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68

¤inde okuyan ö¤rencilerin konservatuar- Cinsiyet ayr›m› göz önünde bulun-

daki arkadafllar›na oranla daha fazla
psikotik e¤ilimli olduklar› sonucu da ç›-
kar›labilir.
Okul de¤iflkeni ile kiflilik özellikleri
aras›ndaki iliflki t testi ile ölçüldü¤ünde,
yaln›zca “içe-d›fla dönük” kiflilik özelli¤i
ile okul türü aras›nda 0,001 düzeyinde
anlaml›l›k de¤erine ulafl›lm›flt›r. Yani
konservatuar ö¤rencileri ve s›n›f ö¤ret-
menli¤inde okuyan ö¤renciler aras›nda
bu kiflilik özelli¤i konusunda farkl›lafl-
ma yaflanmaktad›r.
duruldu¤unda; yukar›daki tablodan da
görülece¤i üzere psikotik e¤ilimli olma-
yan erkek ö¤rencilerin psikotik kiflilik
özelli¤i ortalamas› 5,60 ve bayan ö¤ren-
cilerin ortalamas› da 4,29 puand›r. Bu-
radan erkeklerin bayanlara oranla daha
fazla psikotik e¤ilimli olduklar› sonucu
da ç›kar›labilir.
Cinsiyet de¤iflkeni ile kiflilik özel-
likleri aras›ndaki iliflki t testi ile ölçül-
dü¤ünde, yaln›zca “psikotik” kiflilik özel-
li¤i ile cinsiyet aras›nda 0,003 düzeyinde

Tablo2- Genel Grup ‹statistikleri

Tablo 3- Okul Ayr›m›na Göre Grup ‹statistikleri

Tablo 4- Independent Samples Test ( t Testi)

198 http://www.millifolklor.com

anlaml›l›k de¤erine ulafl›lm›flt›r. Yani er-
kek ve bayan ö¤renciler aras›nda bu ki-
flilik özelli¤i konusunda farkl›laflma ya-
flanmaktad›r.
SONUÇ VE ÖNER‹LER
Genel anlamda her iki bölümün ö¤-
rencilerinin psikotik e¤ilimlerinin olma-
d›¤›, d›fla dönük, nevrotik ve yalana e¤i-
limli olduklar› bulgular sonucunda tes-
pit edilmifltir. Nevrotik ve yalan boyutu
de¤erlendirilmesinde her iki bölüm ö¤-
rencilerinin kayg›l›, ruh durumlar› de-
¤iflken, uyku düzenleri kötü, duygusal
uyar›lm›fll›k yaflant›s›ndan sonra denge-
ye dönmekte güçlükle karfl›laflt›klar›;
kendi haklar›nda olumlu izlenim verme
çabas›yla yalan e¤ilimli olduklar› söyle-
nebilir. Bu durum bulunduklar› yafl ve
gençlik dönemi itibar› ile duygusal inifl
ç›k›fllar›n ve de¤iflken iliflkilerin sonu-
cundan etkilendiklerini ortaya koymak-
tad›r. Mevcut dönemlerinin özelli¤i iti-
bar› ile yo¤un bir duygusal hareketlilik
Tablo5- Cinsiyet Ayr›m›na Göre Grup ‹statistikleri
Tablo 6- Independent Samples Test ( t Testi)
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
içerisinde bulunan ve bunun nevrotik fi-
ili yans›mas› olarak ortaya ç›kan kayg›-
l›, dengesiz, a¤r›l› ve çöküntülü ruh hali
bazen hakim toplumsal de¤erlerle çat›-
flabilecek durumlara gelince, genellikle
hata fleklinde yorumlanabilece¤inin far-
k›nda olan genç, bu durumun k›sa vade-
li telafisi için yalan e¤ilimi gösterebilir.
Genel olarak her iki bölüm ö¤renci-
lerinde görülen d›fla dönüklük özelli¤i-
nin belirtileri olan insanc›l, cana yak›n,
insanlarla birlikte olmaktan hofllanan,
kolay iliflki kurabilen, çok arkadafl edi-
nilebilir özelliklerine sahip, buna karfl›-
l›k kendi bafl›na kalmak yaln›z çal›fl-
maktan ve okumaktan hofllanmayan,
heyecan veren olaylardan hofllanan, ça-
buk öfkelenen kiflilik özelliklerine sahip
olduklar› tespit edilmifltir.
Denekler tespit edilen d›fla dönük-
lük özellikleri ve psikotiklik aç›s›ndan
sa¤l›kl› yap›lar› branfllar›n›n ihtiyaç du-
yulan temel kiflilik özelliklerini yans›t-
199
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
maktad›r. Gençlerde görülmek istenen
kiflilik özellikleri tabii ki; iyi, faal, at›l-
gan, güvenilir gibi olumlu sözcüklerle
ifade edilmesidir. Ancak toplumumuzda
uzun y›llard›r küreselleflme, bat›l›laflma,
AB ye girme u¤runda verilen çaba sonu-
cu birtak›m kültürel de¤iflmenin yan›n-
da gençlerde de kiflilik erozyonunun bafl-
lad›¤› söylenebilir.
Kültürler dünyan›n neresinde olur-
sa olsunlar, mevcudiyetlerini bünyele-
rinde bar›nd›rd›klar› kurumlar ve ku-
rumlaflma süreçlerine borçludurlar. Kül-
türel kurumlar›n arkas›nda önemli ölçü-
de geleneksel bir birikim, yasa, örf, mad-
di ve manevi dayanaklar vard›r. (Gü-
ven,1999:272). Aksi takdirde küresellefl-
me ve bat›l›laflma u¤runa toplumda kül-
tür erozyonu dolay›s› ile bireylerde de
kimlik ve kiflilik zedelenmesi yaflanabi-
lir. Kültürüne sahip ç›kmayan toplumlar
milli kimliklerini yitirmek ile yüz yüze
kalabilirler. Bu çal›flmada da görülece¤i
gibi gençlerin kiflilik özelliklerinde baz›
sapmalar tespit edilmifltir.
Zedelenen milli kimlik ve kiflilikler,
kaybedilen birçok de¤er, bilinçli ve fluur-
lu Milli E¤itim politikalar› sayesinde,
yeniden onar›larak birey ve toplumsal
hayattaki yerini alabilir. Bu yüzden
Türk Milletine ait maddi ve manevi kül-
türün detayl› bir flekilde araflt›r›larak
kay›tlara geçirilmesi, her f›rsata da gör-
sel ve yaz›l› anlat›m› yap›larak arflivlen-
mesi böylelikle yeni kuflaklara aktar›m›
sa¤lanmal›d›r.
Bu tür çal›flmalar›n daha kapsaml›
olabilmesi için kiflilik boyutlar› yan›nda
benlik boyutlar›n›n da araflt›r›lmas›n›n
faydal› olaca¤› düflünülmektedir.
KAYNAKLAR
Aytaç, Serpil.(2001): Örgütsel Davran›fl Aç›-
s›ndan Kiflili¤in Önemi, Uluda¤ Üniversitesi.
http://www.isguc.org/arc_view.php?ex=212
25/05/2004
Cücelo¤lu, Do¤an.(1992): ‹nsan Ve Davra-
n›fl›. ‹stanbul. Remzi Kitabevi. s.417
Dönmezer, Suphi.(1990): Sosyoloji, ‹stan-
bul, Beta Bas›m Yay›n Da¤›t›m. A.fi. s.116
200
Do¤anç, Ayhan. (1970). Halk Oyunlar› Üze-
rine Bir Derleme. Folklor Dergisi. Cilt:1 s.18
Erdo¤an, ‹lhan.(1990): ‹flletmelerde Kifli
De¤erlemede Psikoteknik, ‹stanbul. s 119
Eren, Erol.(2000): Örgütsel Davran›fl Ve Yö-
netim Psikolojisi. ‹stanbul. Beta Bas›m–Yay›m-Da-
¤›t›m. s.68
Erkal, Mustafa,(1986): Sosyolojik Aç›dan
Spor, Ankara, Milli E¤itim Gençlik Ve Spor Bakanl›-
¤› Beden Terbiyesi Ve Spor Genel Müdürlü¤ü Yay›-
n›.
Erkal, Mustafa,(1994): ‹ktisadi Kalk›nma-
n›n Kültür Temelleri, ‹stanbul, Der Yay›n›. s.135
Ero¤lu, Türker,(1988): Türk Halk Oyunla-
r›nda Sahne Düzeni Uygulamas›n›n Gereklili¤i Ve
Ortaya Ç›kan Problemler, Türk Halk Oyunlar›n›n
Sahnelenmesinde Karfl›lafl›lan Problemler Sempoz-
yumu Bildirileri, Kültür Bakanl›¤›. Ankara Mifad
Yay›nlar›:102, S:124.
Evrim, Semlin.(1967): Psikoloji Aç›s›ndan
fiahsiyette Bir Boyut Olarak ‹çedönüklülük
D›fladönüklülük – Sorunu Üzerine Bir Arafl-
t›rma. ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Ya-
y›n›. s.99-100
Eysenck, H. J. And S. B. G. Eysenck.
(1978): Manuel Of Eysenck Personality Questiona-
ire (Junior And Adult). London. Hodder And Stough-
ton Ltd. s.9-10-11-47
Flippo, B. Edwin.(1982): Personel Manage-
ment. London. s.162
Güven, Özbay. (1999). Türklerde Spor Kül-
türü. Ankara. Atatürk Kültür Merkezi Yay›nla-
r›.s.272
Keskin, E.(1988). Sahneleme Üzerine. Türk
Halk Oyunlar›n›n Sahnelenmesinde Karfl›lafl›lan
Problemler Sempozyumu Bildirileri. Kültür ve Tu-
rizm Bakanl›¤›. Ankara. Mifad yay›nlar›. s.102
Köknel, Özcan.(1986): Kayg›dan Mutlulu¤a
Kiflilik. ‹stanbul. Alt›n Kitaplar Yay›nevi. s.109-110
O¤uz, Öcal.(2003): Küresel Olma Veya Yerel
Kalma ‹kileminde Türk Halk Kültürü. Türk Yurdu
Dergisi. 189.say›. s.22, 47.
Öztürk, Zekai.(1995): ‹flletmelerde Personel
Seçimi Yöntemleri Ve Psiko Teknik. Ankara. s.73
Özyurt, Selahattin,(1995): Kültürel Kimlik
ve Türkiye’de Birlik fiuuru Aç›s›ndan Türk Kimli¤i
Meselesi. ‹stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
titüsü. Doktora Tezi, ‹stanbul.
Popkin, M.K.(1989): Adjustment Disorders
And Impulse Control Disovder. s.17
Sezen, Lütfü.(1993). Erzurum fiehir Folklo-
ru. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Doktora Tezi
Tezcan, Mahmut.(1981): Kuflaklar Çat›flma-
s›: Okuyan Ve Çal›flan Gençlik Üzerine Bir Araflt›r-
ma. Ankara. Kad›o¤lu Matbaas›. s.1-2
Tiryaki, M. fiefik. (1984): Spor Yapanlarla
Yapmayan Bireylerin Kiflilik Özellikleri Yönünden
Karfl›laflt›r›lmas›na ‹liflkin Bir Araflt›rma, Dokuz
Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yük-
sek Lisans Tezi. s.14
Turhan, Mümtaz,(1969): Kültür De¤iflmele-
ri, ‹stanbul, Devlet Kitaplar›, 1000 Temel Eser. s.56
Yalç›n, Selçuk.(1994): Personel Yönetimi. ‹s-
tanbul. s.78
http://www.millifolklor.com
 HOCA AHMED YESEV‹ VE D‹VÂN-I H‹KMET

A Study on Hoca Ahmed Yesevi and His Work “Divan-› Hikmet.”

Dr.Varis ÇAKAN*

ÖZET
Bu makalede Karahanl›lar Devri Türk Edebiyat›n›n temsilcilerinden Hoca Ahmed Yesevi’nin hayat›,
onun Divân-› Hikmet adl› eserinin konusu, yaz›l›fl üslubu, günümüze kadar bulunan nüshalar› ve söz konu-
su eserin tesirleri gibi konular ele al›n›p incelenmektedir..
Anahtar Kelimeler
Hoca Ahmed Yesevi, Divân-› Hikmet, Türkistan, Orta Asya, Sofilik.
ABSTRACT
This article dwells on Hoca Ahmed Yesevi, the outstanding Sufi leader in Turkestan in the 12th cen-
tury as a man-of-letters in the Karakhanid Turkic literature and on the Divan-› Hikmet, his famous work
The Divan Hikmet is analyzed from a literary perspective in terms of its style, sources and impacts, as well
its existing original manuscripts.
Key Words
Hoca Ahmed Yesevi, Divan-› Hikmet, Turkestan, Central Asia, Sufism.

Karahanl›lar Devri Türk Edebiyat›- t›, Divân-› Hikmet’in konusu, Divân-›

n›n tipik temsilcilerinden Hoca Ahmed
Yesevi ve onun Divân-› Hikmet adl›
eserinin Klasik Türk Edebiyat Tarihinde
önemli bir yeri vard›r.fiimdiye kadar Ho-
ca Ahmed Yesevi ve onun Divân-› Hik-
met adl› eseri ile ilgili olarak yurt içinde
ve d›fl›nda önemli çal›flmalar yap›lm›fl
ise de fakat Hoca Ahmed Yesevi’nin ha-
yat›, eseri ve tesirleri konusunda kay-
nak eksiklikleri yüzünden kesin bir so-
nuca varamamaktad›rlar.Bu makalede
Do¤u Türkistan’da bulunan, Hoca Ah-
med Yesevi ve onun eseri ile ilgili olan
belgeler ve bu belgelerin ›fl›¤›nda Do¤u
Türkistan’da yap›lan araflt›rmalardan
ve Türkiye’de de konuyla ilgili olarak
yap›lan araflt›rmalardan da yararlana-
rak, Hoca Ahmed Yesevi ve Divân-›
Hikmet adl› eseri hakk›nda, flimdiye
kadar bilinmeyen veyahut gözden kaçan
baz› hususlar› dile getirmek suretiyle
konuya fakl› bir bak›fl aç›s› getirmek
amaçlanmaktad›r.Bu amaçla söz konusu
araflt›rma Hoca Ahmed Yesevi’nin haya-
Hikmet’in yaz›l›fl üslubu ve nüshalar›,
Divân-› Hikmet’in tesirleri gibi bölüm-
lere ayr›larak sürdürülecektir.
1. Divân-› Hikmet’in Müellifi
Hoca Ahmed Yesevi’nin Hayat›
Hoca Ahmed Yesevi’nin hayat› hak-
k›nda bilgi veren belgeler çok azd›r. An-
cak müellifin Divân-› Hikmet adl› eseri
ile kendisiyle ilgili di¤er kaynaklardan
ve menk›belerden onun hayat›, flahsiye-
ti, eseri ve tesirleri hakk›nda baz› bilgi-
lere sahip olabiliyoruz.
Orta Asya Türklerinin Dini-tasav-
vufi hayat›nda genifl tesirler icra eden
ve “Pir-i Türkistan” diye an›lan XII.yüz-
y›l mutasavv›f flairlerinden Yeseviyye
Tarikat›n›n kurucusu olan Ahmed Yese-
vi, bugünkü Do¤u Türkistan’›n Aksu vi-
layetine ba¤l› Sayram kasabas›nda do¤-
mufltur (Köprülü 1976:61)1. Dedesinin
ad›n›n Mahmud oldu¤u, babas›n›n ise
Sayram’›n tan›nm›fl flahsiyetlerinden
fieyh ‹brahim Ata oldu¤u ve babas›n›n
Nesepname adl› eserinde, kendi flecere-

* Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Ö¤retim Görevlisi.

http://www.millifolklor.com 201
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
sini tek tek isimlendirerek Hz.Ali’ye ka-
dar ba¤lad›¤› (M.Carmuhammed-Uli
1998:182-188), annesinin ise fieyh ‹bra-
him Ata’n›n müritlerinden Sayraml›
Musa’n›n k›z› Ayfle Hatun oldu¤u anla-
fl›lmaktad›r. Ahmed Yesevi, anne-baba
ve aile muhiti itibariyle sayg›n, dinine
ve kültürüne ba¤l› bir manevi ortamda
do¤mufl ve yetifltirilmifltir. Ahmed Yese-
vi’nin do¤um ve ölüm tarihi konusunda
yap›lan çal›flmalarda flimdiye kadar ke-
sin bir sonuca varamam›flt›r.Araflt›rma-
c›lar bu konuda farkl› görüfller ortaya
atm›fllar ve bunlar birer tahminden öte-
ye gidememifltir.Ancak Do¤u Türkis-
tan’da bulunan Ahmed Yesevi ile ilgili
belgelerden anlafl›ld›¤›na göre Hoca Ah-
med Yesevi’nin Miladi 1005 y›l›nda do-
¤up, 1116 y›l›nda vefat etmifltir (Osman
1992:193-194). fieyh ‹brahim Ata’n›n
Gevher fiehnaz adl› k›z›ndan sonra ikin-
ci çocu¤u olarak dünyaya gelen Ahmed
Yesevi önce annesini, ard›ndan da baba-
s›n› kaybettikten sonra ablas› Gevher
fiehnaz ile birlikte bugünkü Kazakis-
tan’›n Yesi flehrine gelip yerleflmifltir.
Baz› kaynaklardan Ahmed Yesevi ve be-
raberindekilerin Sayram’dan göç etmesi-
nin nedeninin bölgede bafl gösteren ku-
rakl›k oldu¤unu ö¤renmekteyiz.
‹lk ö¤renimine Yesi’de bafllayan Ah-
med Yesevi, küçük yafl›na ra¤men bir ta-
k›m tecellilere mazhar olmas›, beklen-
meyen fevkaladelikler göstermesi ile
çevresinin dikkatini çekmifltir. Menk›be-
lere göre, yedi yafl›nda H›z›r’›n delaleti-
ne nail olan Ahmed Yesevi Yesi’de Arslan
Baba’ya intisap ederek ondan feyiz al-
maya bafllar. Arslan Baba’n›n terbiyesi
ve irflad› ile Ahmed Yesevi k›sa zamanda
mertebeler aflar, flöhreti etrafa yay›lma-
ya bafllar. Arslan Baba vefat ettikten bir
müddet sonra, zaman›n önemli ‹slam
Medeniyet merkezlerinden biri olan Bu-
hara’ya gelip, burada devrin önde gelen
alim ve mutasavv›flar›ndan olan fieyh
Yusuf el-Hemedani’ye intisap ederek
e¤itimine devam eder.Yusuf el-Hemeda-
nî’nin vefat› üzerine irflad mevkiine Ah-
202
med Yesevi kendisi geçer. Bir müddet
sonra, vaktiyle fleyhi Yusuf el-Hemeda-
ni’nin vermifl oldu¤u bir iflaret üzerine
irflad makam›n› fieyh Abdülhalik-› Guc-
düvani’ye b›rakarak Yesi flehrine dö-
ner.Çok geçmeden burada Orta Asya
Türklerine özgü “Yesevilik Tarikat›”n›
kurar (Köprülü 1981:193) ve vefat edin-
ceye kadar burada irflada devam eder.
Hoca Ahmed Yesevi memleketine dön-
dükten sonra fikirleri ve eserleri ile bü-
tün Türkistan’da çok büyük flöhrete sa-
hip olur. Nam› hudutlar afl›p pek çok ‹s-
lam ülkelerine yay›l›r. Bundan dolay›
bütün ‹slam alemine, “Medine’de Mu-
hammed, Türkistan’da Hoca Ahmed” sö-
zü yay›lm›flt›r (Osman 1992:193). Hoca
Ahmed Yesevi’nin hayat› ve kerametleri
konusunda Türkistan’da pek çok s›rl› ri-
vayetler söylenmifltir. Bu rivayetlere gö-
re, 63 yafl›na geldi¤inde, “Peygamberi-
miz Hz.Muhammed’e Cenab› Hak 63
yafltan fazlas›n› vermemifl.Bana da bun-
dan sonra Yeryüzünde yaflamak haram-
d›r” diyerek yer alt›na bir çile hane yap-
t›r›p oradan ç›kmadan ibadetlerini yap-
m›fl ve hizmetlerine devam etmifltir.
Böylece Hz. Peygamberimizin yafl›n›n
yaklafl›k iki kat›n› (111 yafl) yaflad›ktan
sonra Hak’›n rahmetine kavuflmufltur.
Sayram’da ‹mam Muhammed b.Ali nes-
linden gelenlere “Hâce” denildi¤i gibi on-
lara ba¤l› olanlara da ayn› isim verili-
yordu. Ahmed Yesevi de bu silsileye ba¤-
l› oldu¤u için “Hâce Ahmed”, “Hâce Ah-
med Yesevi”, “Kul Hâce Ahmed” isimle-
riyle de an›lmaktad›r.
Hoca Ahmed Yesevi’nin türbesi Al-
t›n Ordu hükümdar› Toktam›fl Han
(1379-1396) taraf›ndan tahrip edilip tür-
beye vakfedilen mal-mülk ya¤malanm›fl-
t›r. Bu olaydan sonra kerametlerinin ve
hikmetlerinin vefat›ndan sonra da de-
vam etti¤i ileri sürülen Hoca Ahmed Ye-
sevi, bir rivayete göre, Emir Timur’un
rüyas›na girer ve ona zafer müjdesini
verir. Timur gerçekten Toktam›fl Han ile
olan savaflta büyük zafere eriflince, Tür-
kistan ve bütün Türk Dünyas›nda flöh-
http://www.millifolklor.com

reti ve nüfuzu iyice yay›lm›fl olan Hoca
Ahmed Yesevi’nin kabrini ziyaret için
Yesi fiehrine gelir ve Hoca Ahmed Yese-
vi’nin mezar›n›n üstüne, devrin mimar›
flaheserlerinden olan bir türbe yap›lma-
s›n› emreder. 1395-1397 y›llar› aras›nda
ya¤mada kaybolan türbeye ait önemli
eserler geri getirilip, türbe inflaat› ta-
mamland›ktan sonra yerine konulur.Ar-
t›k bu devirde türbe, cami, medrese ve
dergah› ile bir külliye halini al›r. Orta
Asya olarak bilinen bugünkü Türkistan
co¤rafyas›nda Hoca Ahmed Yesevi’nin
neslinden pek çok ünlü flahsiyetler ç›k-
m›flt›r. Bunlardan biri Ali fiir Nevâî’nin,
Mecâlisu’n-Nefâis ve Nesâyimü’l-Mu-
habbe adl› eserlerinden anlafl›ld›¤›na
göre, Timurlular Dönemindeki meflhur
flair ve edip, Divan-i fieyhzâde Atâ ad-
l› eserin müellifi Atâî’dir.Atâî’nin, Hoca
Ahmed Yesevi’nin kardeflinin o¤lu ‹sma-
il Atâ’n›n o¤lu oldu¤u anlafl›lmaktad›r
(Emin 1988). Bunun yan› s›ra Anado-
lu’da da kendilerini Hoca Ahmed Yese-
vi’nin neslinden sayan pek çok ünlü flah-
siyet ç›km›flt›r. Bunlar aras›nda Semer-
kandl› fieyh Zekeriyya, Üsküplü fiair
Ata ve Evliya Çelebi zikredilebilir.
2.Divan-› Hikmet’in Konusu ve
Örnekler
Hoca Ahmed Yesevi’nin hikmetleri-
ni içine alan felsefevi ve edebi bir fliir
mecmuas›na bugün Divan-› Hikmet
denilmektedir.Müellif Sofilik felsefesi
hakk›ndaki dünya görüfllerini fliiri bir
üslupla Divan-› Hikmet adl› bu eserin-
de ifade etmektedir (Yesevi 1984:14,
1985:16).Hoca Ahmed Yesevi’ye göre,
“Hakiket yolu, Sofilik yoludur.Gerçek bir
sofi dehâ olmak için dört basamakl› hik-
metten geçmesi laz›m. Bunlar›n ilki ‹s-
lam’›n kaide nizam› olan fieriat› bilmek,
‹kincisi, tasavvufun temeli olan tarikat›
bilmek, üçüncüsü, Aflk-i ‹lahiye (Tanr›
Aflk›) olan Marifeti bilmek ve dördüncü-
sü, Tanr› ile bütünleflen hakikati bil-
mekten ibarettir (Zahidov 1987:20).Yani
Hoca Ahmed Yesevi’ye göre, sofili¤in zir-
vesine ulaflmak için fieriat, Tarikat, Ma-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
rifet ve Hakikat basamaklar›ndan geç-
mek laz›m. Bunlar›n ilki olamadan ikin-
cisi olmazd›. Hoca Ahmed Yesevi’in afla-
¤›daki Hikmetlerinden, onun, re al dün-
yay› felsefevi aç›dan elefltirdi¤ini, zalim
hükümdarlar›n, zorbal›k yapanlar›n,
rüflvet alanlar›n, mal-mülk peflinde ko-
flanlar›n ve dini suiistimal eden kötü ni-
yetli dindarlar›n lanetlendi¤ini aç›kça
görebilmekteyiz2.
Dünya benim diyenler,
Cihan mal›ndan alanlar,
Kerkes3 kuflu gibi,
O harama batm›fllar.
Molla Müftü olanlar,
Yalan dava soranlar,
Ak› kara yapanlar
O tamuya4 girmifller.
Kad› imam olanlar,
Nahak dava soranlar,
H›mar yüglüg boluban,5
Yük alt›nda kalm›fllar.
Haram yiyen hakimler,
Rifliflive (Rüflvet)al›p yiyenler,
Öz parma¤›n diflleyip,
Korku içre kalm›fllar.
Görüldü¤ü gibi bu m›sralar bize
meflhur ‹talyan flairi Dante taraf›ndan
yaz›lan ‹lâhî Komedi’’nin içinde yer
alan “Cehennemnâme” destan›ndaki,
“Fani dünyada kötülük eden birinin ce-
hennemde cezalan›fl tasvirleri”ni hat›r-
latmaktad›r (Ömer 1989:80). Ayn› za-
manda yine söz konusu eserde kötüler
bu flekilde tenkit edilirken, adaletli hü-
kümdarlar, helal eme¤iyle yaflamaya ça-
l›flan çiftçiler, namuslu ve dürüst esnaf-
lar methedilmifltir.
Divan-› Hikmet nüshalar›n›n
muhteva bak›m›ndan oldu¤u kadar dil
bak›m›ndan da önemli farkl›l›klar arz
etmesi, bunlar›n farkl› flah›slar taraf›n-
dan de¤iflik dil ve de¤iflik sahalarda
meydana getirildi¤ini aç›kça göstermek-
tedir.Ayr›ca Divan-› Hikmet mecmular›
içine zamanla Yesevi dervifllerinin hik-
metleri de kar›flm›fl ve böylece kitap sa-
dece Hoca Ahmed Yesevi’ye ait bir eser
olmaktan uzaklafl›p hikmet gelene¤ini
yans›tan bir manzumeler mecmuas› ha-
203
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
line gelmifltir (Türkiye Diyanet Vakf› ‹s-
lam Ansiklopedisi Cilt 9:429). Fakat ek-
lenen hikmetler kime ait olursa olsun
bütün hikmetlerin temelinde Hoca Ah-
med Yesevi’nin inanç ve düflünceleri, ta-
rikat›n›n esaslar› bulunmaktad›r Hik-
metler Türkler aras›nda bir düflünce bir-
li¤inin teflekkül etmesi bak›m›ndan çok
önemlidir.
Hoca Ahmed Yesevi Hikmetlerinde
geçen “Defter-i Sanî” tabirinden biz söz
konusu hikmetlerin birkaç defter halin-
de tertip edildi¤ini, eldeki nüshalar›n
ikinci defterden ibaret oldu¤unu anl›yo-
ruz. Divan-› Hikmet’te ayr›ca Azim Hâ-
ce, Hâlis, Fakirî, Garibî, Hâce Sâlih, Kul
fierifî, Hüveydâ, Îkânî, Meflrep, Ubeydî,
Kul Süleyman ve Zelilî adlar›yla Yesevi
gelene¤ine ba¤l› çeflitli flah›slar›n hik-
metleri yer ald›¤› gibi Divan-› Hikmet
ad›n› tafl›mayan baz› hikmet mecmuala-
r›nda da Hoca Ahmed Yesevi’nin fliirleri-
ne rastlanmaktad›r. Hoca Ahmed Yese-
vi’ye izafe edilen Fak›r nâme ise Divan-
› Hikmet’in Taflkent ve Kazan bask›la-
r›nda yer almaktad›r. Müstakil bir risa-
leden daha ziyade Divan-› Hikmet’in
mensur bir mukaddimesi durumunda
olan Fak›r nâme’nin Divan-› Hikmet
yazmalar›n›n hiçbirinde bulunmamas›,
bunun Hoca Ahmed Yesevi taraf›ndan
kaleme al›nmad›¤›n›, daha sonra Di-
van-› Hikmet’i tertip edenler taraf›n-
dan yaz›l›p söz konusu esere dahil edil-
di¤ini göstermektedir.
Divan-› Hikmet’in yazma ve bas-
ma nüshalar›nda bulunan hikmetlerin
say›s› baz› farkl›l›klar göstermektedir.
Bugüne kadar de¤erlenebilen Hoca Ah-
med Yesevi’ye ait hikmetler 250’yi bul-
maktad›r. Bu sebeple hikmetlerin birin-
de yer alan, “Dört bin dört yüz hikmet
söyledim” ifadesi daha eski bir Divan-›
Hikmet nüshas› bulunmad›¤› müddetçe
bir rivayetten öteye gitmemektedir.
Hoca Ahmed Yesevi’nin Hikmetle-
rinde, ‹slam dinine yeni girmifl veya bu
dini henüz kabul etmemifl olan ve okur-
yazar olmayan Türk topluluklar›na milli
204
vezin olan hece vezni ile ‹slamiyet’in
esaslar›n› fleriat ahkam›n› ve Ehli-i sün-
net akidesini ö¤retmek bafll›ca gaye ol-
mufltur.Ayr›ca Hoca Ahmed Yesevi’nin
Hikmetlerinde Yeseviyye Tarikat› mürit-
lerine tasavvufun incelikleri, tarikat›n
âdâp ve erkân› telkin edilmektedir.Bu
sebeple hikmetler sanat endiflesinden
uzak, sade ve didaktik bir özellik tafl›-
maktad›r.
Hoca Ahmed Yesevi Hikmetlerinin
muhtevas› ile flekil ve dil yap›s›, Hoca
Ahmed Yesevi’nin yetiflti¤i çevre, onun
hayat›, flahsiyeti, gayesi ve hitap etti¤i
zümrenin sosyal ve kültürel yap›s› ile il-
gilidir. Hoca Ahmed Yesevi’nin ‹slami-
yet’in esaslar›n›, tasavvufun incelikleri-
ni bir Türk mutasavv›f› olarak yorumla-
y›fl›, bunlar› halk edebiyat›n›n bilinen
flekilleri içinde hece vezniyle ve sade bir
dille herkesin anlayaca¤› tarzda ifade
etmesi hikmet tarz›n› do¤urmufl ve bu
tarz, zamanla Yesevi derviflleri vas›ta-
s›yla gelenek halini alm›flt›r.
Fuat Köprülüye göre Hoca Ahmed
Yesevi’nin hikmetlerinde bafll›ca iki esas
unsur göze çarpar. Bunlardan biri ‹s-
lam, yani dini sofiyane unsur, di¤eri ise
milli yani Türklerin eski halk edebiya-
t›ndan al›nan unsurdur (Köprülü
1981:197). ‹slam, yani dini sofiyane un-
sur mevzuda daha kuvvetli oldu¤u hal-
de, milli yani Türklerin eski halk edebi-
yat›ndan al›nan unsur bilhassa flekil ve
vezinde daha belirlidir. ‹slamiyet daire-
sine henüz yeni giren Orta Asya Türkle-
ri, fleklen kendilerine hiç yabanc› gelme-
yen Divan-› Hikmet’e ta biatiyle büyük
k›ymet veriyorlard›. Mevzu da kendileri-
ni alakadar etti¤i için, söz konusu eser
az zamanda halk aras›nda hemen he-
men kutsi bir mahiyet al›r.Bununla be-
raber bu hususta en mühim amil, Hoca
Ahmed Yesevi’nin ayn› zamanda büyük
bir tarikat›n kurucusu olmas› ve tarika-
t›n›n süratle pek genifl bir sahaya yay›-
larak yüzy›llarca yaflamas›d›r.
Divan-› Hikmet nüshalar›nda bu-
lunan hikmetlerin hangi Türk Lehçesiy-
http://www.millifolklor.com

le yaz›ld›¤›n› tay›n etmek için, XII.yüz-
y›lda edebi Türk Lehçelerinin co¤rafi da-
¤›l›fl›n› tespit ederek Hoca Ahmed Yese-
vi’nin do¤du¤u ve en çok yaflad›¤› saha-
n›n lehçesini ve orada hakim olan kültür
(Hars) ak›mlar›n› anlamak icap eder. Bu
hususta yap›lan uzun araflt›rmalara gö-
re Divan Hikmet, Kutadgu Bilig’in
yaz›ld›¤› Karahanl› Devrindeki Hakani-
ye Türkçe’si ile yani Kaflgar Türkçe’si ile
yaz›lm›flt›r (Osman 1992:197).
3.Divan-› Hikmet’in Yaz›l›fl Üslu-
bu ve Nüshalar›
Divan-› Hikmet’in büyük bir k›sm›
befl-yirmi befl aras›nda de¤iflen dörtlük-
lerden ibaret olup, kafiye düzeni koflma-
ya benzemektedir. Hikmetlerin bir k›s-
m›nda da gazel tarz› kullan›lm›flt›r. Tür-
kistan’da halk aras›nda çok sevilen ve
yayg›n bir biçimde kullan›lan yedili
(4+3=7) ve on ikili (4+4+4=12) ölçüsü,
gazel tarz›ndaki manzumelerde ise on
dörtlü (7+7=14) ölçüsü kullan›lm›flt›r.
Hoca Ahmed Yesevi seçti¤i vezinlerde bi-
le ça¤›n›n müflterek zevkine uyarak, na-
z›m flekli bak›m›ndan da dört m›sradan
meydana gelen ve yaln›z dördüncü m›s-
ralar› aralar›nda kafiyeli muhtelif
k›t’alar›n vücuda getirdi¤i destan tarz›n›
kullanm›flt›r. Bu destanlarda her k›t’a
sonundaki m›sralar›n ya aynen veya ka-
fiye itibariyle tekerrürü, onlar›n tek ola-
rak okunmaktan ziyade, belki de dini
toplant›larda umumi surette okunmak
üzere yaz›ld›¤›n› göstermektedir. Di-
van-› Hikmet bu bak›mdan da eski
Türk Halk Edebiyat› verimlerinden ay-
r›lm›yor.
Divan-› Hikmet’in Hoca Ahmed
Yesevi’nin bütün hikmetlerini içine alan
tam ve güvenilir bir nüshas› henüz eli-
mize ulaflmam›flt›r. Söz konusu eserin
nüshalar›n›n en eskisinin Vefik Pafla
Kütüphanesinde oldu¤u biliniyor. Bu
nüshan›n 148 varakl›, sade fakat güzel
bir yaz›yla ve bafll›klar› k›rm›z› olarak
H. 1105’te (M.1693-94) yaz›ld›¤›n› Kata-
log’dan (Katalog Nr: 1039)ö¤renebiliyo-
ruz (Köprülü 1976:121). Bundan baflka
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Divan-› Hikmet’in Maarif Nezareti ta-
raf›ndan Halis Efendi’den al›nan kitap-
lar aras›nda bulunan bir nüshas› bulun-
maktad›r. Bu nüsha H.1260’ta (M.1844-
45) yaz›lm›fl olup, içinde Hoca Ahmed
Yesevi’ye ait olmayan bir çok manzume-
ler bulunmaktad›r. Katannof’tan al›na-
rak ‹stanbul’a getirilen bir nüsha daha
bulunmaktad›r. H.1290’da (M.1873-74)
yaz›ld›¤› anlafl›lan söz konusu nüsha
331 sayfadan oluflmakta olup, her sayfa-
da ortalama olarak 11 m›sra olmak üze-
re 99 hikmet mevcuttur. Ancak Fuat
Koprülü’ye göre bu nüsha yanl›fl ve ber-
bat olup, ilmi ehemmiyeti yoktur. Macar
Akademisi Kütüphanesinde de Divan-›
Hikmet’in yazma bir nüshas›n›n bulun-
du¤u bilinmektedir. Divan-› Hikmet
bütün Orta Asya’da ve di¤er Türk co¤-
rafyalar›nda çok meflhur bir eser olmas›
münasebetiyle baflka kütüphanelerde
veya hususi ellerde söz konusu eserin
daha çok nüshalara rastlanabilece¤i mu-
hakkakt›r. Günümüzde bulunan nüsha-
lar de¤iflik kifliler taraf›ndan de¤iflik sa-
halarda tertip edildi¤i için hikmet say›s›
bak›m›ndan da farkl›l›klar gösterir. Ayn›
basma nüshalar› için de söz konusudur.
Dünya kütüphanelerinde mevcut yüzler-
ce Divan-› Hikmet nüshas›ndan fayda-
lanarak sa¤lam bir metin haz›rlamak
henüz imkans›zd›r.Divan-› Hikmet’in
baz› nüshalar› aras›nda ‹stanbul Üni-
versitesi Türkiyat Araflt›rmalar› Ensti-
tüsü Kütüphanesi (Nr: 2497), Ahmet Ca-
fero¤lu (fiahsi kitaplar› arar›nda) ve
Emel Esin nüshalar› (Esin-Tek Vakf›
Ktp) ile Manchester The John Rylands
University Library (Nr:67), ‹stanbul
Üniversitesi (TY, Nr: 3898), Millet (Ali
Emiri, Manzum, Nr: 16) ve Konya Mev-
la’na Müzesi (Nr: 2583) kütüphaneleri
ile S.Petersburg Asya Halklar› Müzesin-
deki (Nr.D. 41) el yazmalar› bulunmak-
tad›r.
Divan-› Hikmet ilk defa Kazan’da
H.1295’te (M.1878-79) Hikem-i Hazret-
i Sultan’ül-‘rifin Hoca Ahmed Yesevi
ad› ile 67 Hikmet ve bir Münacattan
205
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
mürekkep 125 sayfal› bir risale halinde
bas›lm›flt›r. Kazan’da söz konusu eserin
ikinci bas›m›n›n yap›ld›¤› biliniyorsa da
elimize yeterli bilgi geçmemifltir.
H.1311’de (M.1894-95) yine Kazan’da
Divan-› Hikmet’in üçüncü bask›s› ya-
p›lm›flt›r. Kazan Üniversitesi Matba-
as›nda bas›lan bu nüsha, Divan-› Hik-
met-i Sultanü’l-‘Ârifin Hoca Ahmed
b.Mahmud b.iftihar-› ismiyle bas›lm›fl
olup, bu bask›da Gulam Muhammed
b.Müftü Rahimu’llah Kureyfli-i Esedi el-
Haflimi el-Lâbûrî’nin Hazînetü’l-Asfiyâ
adl› meflhur Tezkere-i Evliyâ’s›ndan ç›-
kar›lm›fl ufak bir hâl tercümesi, 17 say-
fal› mensur bir mukaddime, 134 Hik-
met ve bir Münâcât yer almaktad›r.
1896 y›l›nda yine Kazanda neflredilen
Divan-› Hikmet’in dördüncü bask›s›na
gelince, 277 sayfadan oluflmakta olan bu
bask›, aynen üçüncü bask›s›nda oldu¤u
gibi Hazinetü’l-Asfiyâ’dan ç›kar›lm›fl
hâl tercümesi ile sülûk adab›na ait mu-
kaddimeyi ve üçüncü bask›s›ndan 14
fazlas›yla 148 Hikmet’i içine al›r. Di-
van-› Hikmet H.1314’te (M.1898-99)
Taflkent’te Tafl-basmas› olarak neflredil-
mifltir. Söz konusu eserin Taflkent bask›-
s› Fakrnâme ad› verilen mensur muka-
demeyi, üçüncü Kazan bask›s›na yak›n
Hikmet’leri ve sonundaki Münâcât’›
içine alan 154 sayfadan oluflmakta olup,
sonunda Yesevi dervifllerinden birinin
yine ayn› tarzdaki Hikmetlerini de içine
almas› bak›m›ndan di¤er bask›lardan
bir fazlal›k gösterir. Özbekler Dergah›
fieyhi Haci Süleyman Efendi’nin H.
1299’da ‹stanbul’da Dîvânü Belâgat
ünvân-› Sultanü’l-‘ârifîn Hoca Ah-
med Yesevi ismiyle neflretti¤i nüshaya
gelince, bu, her sayfas›nda ortalama 26
m›sray› içine alan toplam 276 sayfal›k
bir nüshad›r.Di¤er bask›lardan epeyce
fazla olan bu ‹stanbul bask›s›nda Hoca
Ahmed Yesevi’den baflka birçok tan›nm›fl
Orta Asyal› Türk Mutasavv›f flairlerinin
manzumeleri de yer almaktad›r. Son ola-
rak Hoca Ahmed Yesevi’nin söz konusu
hikmetleri Kültür Bakanl›¤› taraf›ndan
206
(Eraslan 1991) ve Türkiye Diyanet Vakf›
taraf›ndan (Bice 1993) neflredilmifltir.
Ancak Hoca Ahmed Yesevi’ye atfedilen
hikmetlerin tamam› bu iki yay›nda top-
lanabilmifl de¤ildir
4. Divan-› Hikmet’in Tesirleri
XI.yüzy›l›n sonlar› ile XII.yüzy›l›n
bafllar›nda Orta Asya Türk topluluklar›
‹ran üzerinden gelen dini ve kültürel bir
istilan›n tehdidi alt›nda idi. Bir k›s›m
Türkçe konuflan Türk kavimlerinde
dersler bile Farsça veya Arapça verili-
yor, okumufl ve ayd›n Türklerin baz›lar›
fliir ve yaz› dil olarak Farsça ve Arap-
ça’ya yönelmifllerdi. ‹slamiyet’i yeni ka-
bul eden veya kabul etmekte olan halk
ise Arapça ve Farsça bilmiyorlard›. Hoca
Ahmed Yesevi yetiflmifl bir ayd›n kifli
olarak Farsça ve Arapça’y› çok daha iyi
bilmesine ra¤men halka yöneldi.Halk›n
dili ile konufltu ve eser verdi. O genifl
halk kitlelerinin anlayabilece¤i sade
Türkçe ile “Hikmet” denilen deyifllerini
yazmaya bafllad›. Türkçe ile fliir yaz›la-
mayaca¤› iddias›nda olan hatta kendisi-
ni yad›rgayan sözde ayd›nlara ald›rma-
d›.‹slamiyet’in hayata dair insani, ahla-
ki prensiplerini kendine ait sade ifade-
lerle söyledi ve yazd›. Evlerde, sohbet-
lerde, toplant›larda ve çeflitli toplu yer-
lerde onun yüzlerce binlerce beyti yaz›-
l›r, okunur, söylenir ve ifllenir oldu.99 bi-
ne ulaflt›¤› söylenen talebeleri onun hik-
metlerini köylere, flehirlere, k›fllak ve
yaylaklara ve hatta mezarlara tafl›d›lar.
Bu fliirler, deyifller, ö¤ütler “Hikmet” ola-
rak özdeyifller halinde Türk ordusunun
gitti¤i her yere ulaflt›.Bu sebeple, ölü-
münden sonra da Türkçe fliir söyleme
gelene¤i onun Hikmet’lerinden esinle-
nen yeni ergin kiflilerce devam ettiril-
di.Hac› Bektafl Veli, Yunus Emre ve Hac›
Bayram’lar Hoca Ahmed Yesevi’nin er-
ginlik ve ermifllikte de fliir, deyifl ve teb-
li¤de de takipçileri oldu (Mert Bilig Ya-
y›nlar› 13:28).
Prof.M.Hartmann, Ça¤atayl›lar
Devri Orta Asya Türk flairi Çimyanl›
Hüveyda’dan söz ederken Hoca Ahmed
http://www.millifolklor.com

Yesevi’nin vücuda getirdi¤i Hikmet ile
manen bütün Türkistan’› doldurdu¤unu
söylüyor ve diyor ki: Divan-› Hikmet
sahibinin ölümü, Kutadgu Bilig’in teli-
finden ancak bir as›r sonra oldu¤u düflü-
nülürse, hatta bugün bile afla¤› yukar›
müellifin ölümünden yaklafl›k 760 y›l
sonra kendi halk› aras›nda yaflayan bu
kitab›n ehemmiyeti lay›k›yla anlafl›-
l›r.Hakikaten, Türk Tarihi hakk›nda
araflt›rmalarda bulunan bütün Avrupa
alimleri, Hoca Ahmed Yesevi’nin bütün
Türk Dünyas›ndaki tesirini ve önemini
az çok idrak etmifllerdir. Léon Cahun bir
eserinde, Timur zaman›nda Türkçe
Farsça’ya galebe etti, Maveraünnehir
uyan›fl devrinin adamlar› art›k Farsça
de¤il Ça¤atayca denilen Türkçe ile yaz›-
yorlard›. Daha onlardan önce Türkistan-
l› Hoca Ahmed Yesevi halk dili olan
Türkçe’yle yazm›flt›.Hoca Ahmed Yese-
vi’den sonra Türkçe öyle bir ehemmiyet
kazand› ki o meflhur Mirâc-Nâme,
Baht›yar-Nâme, Tezkiretü’l-Evliyâ
gibi kitaplar Uygur Lehçesi ve Uygur
Harfleri ile yaz›ld›.
Konar-Göçer Türk topluluklar›n›n
yerleflik hayata geçtikleri ve kitleler ha-
linde ‹slamiyet’e girmeye devam ettikle-
ri bir dönemde, Hoca Ahmed Yesevi’nin
‹slamiyet’in bütünlefltirici esaslar›n›,
ba¤lay›c› pratik ilkeler olarak toplumun
en uç kesimlerine kadar yayg›nlaflt›rma-
s›, yeni aray›fllar içerisindeki genifl kitle-
leri, tek kültür oda¤›nda bütünlefltirdi.
Sadece Maveraünnehir’de de¤il Anado-
lu’da, Rumeli’de ve Balkanlar’da Türk
Kültürü ve dilinin yerleflmesinde Hoca
Ahmed Yesevi ve takipçileri önemli rol
oynam›fllard›r.Osmanl› Devletinin ma-
nevi kurucular› olan fieyh Edebal›, Hac›
Bektafl Veli, Haci Bayram Veli ve Geyik-
li Babalar Hoca Ahmed Yesevi’nin tem-
silcileri ve takipçileri idi. Hoca Ahmed
Yesevi’nin, Diyar-› Rum denilen ve yeni
fethedilmekte olan Anadolu’ya, el verip
gönderdi¤i Hac› Bektafl Veli Osmanl› or-
dular›n›n manevi yetifltiricisi oldu. Yine
onun ayn› amaçla Balkanlara gönderdi-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
¤i Sar› Saltuk, ‹slamiyet’i Do¤u Avru-
pa’da ve Balkan ülkelerinde köklefltiren
gönül eri idi. Bu kültür ve bilim adamla-
r› Türk ak›nc›lar›n›n manevi olmufllar,
ordular bir bölgeye girmeden önce o böl-
geyi fethe haz›rlam›fllar, fetihten sonra
ise bu bölge halk›na, girdikleri yeni kül-
türü özümsetecek ö¤reticiler ve kültür
tafl›y›c›lar› olmufltur. Bugün biz Orta As-
ya’dan Kafkaslara, Do¤u Türkistan’dan
Anadolu’ya ve Anadolu’dan Balkanlara
kadar uzanan genifl co¤rafyadaki Türk
topluluklar› aras›nda var olan dil ve kül-
tür bütünlü¤ünü flüphesiz Hoca Ahmed
Yesevi ve onun takipçileri olan alp eren-
lere borçluyuz.
NOTLAR
1 Sayram’da Muhammed Hanefi evlad›ndan
olduklar›n› iddia eden baflka kimselere de rastlan-
mas›, daha do¤rusu onlar›n bir s›n›f teflkil edecek
kadar çok olmas›, Ahmed Yesevi’nin Bugünkü Do¤u
Türkistan’›n Sayram kasabas›nda do¤du¤unu tama-
m›yla kuvvetlendiriyor.
2 Bu parça Do¤u Türkistan’da ç›kmakta olan
Bulak Mecmuas›n›n 14.(1984) ve 16.(1985) say›s›na
bas›lan Divan-› Hikmet’ten al›nm›flt›r.
3 Ölmüfl hayvanlar›n etini yiyen bir çeflit ku-
fla “Kerkes k›flu”denir
4 Tamu cehennem demektir.
5 “Himar yüglüg Boluban” ise günümüz Türk-
çe sinde, “Yüklü Eflek misali” anlam›ndad›r.
KAYNAKÇA
Bice Hayat›, Divan-› Hikmet, Ankara, 1993.
Carmuhammed-Uli M, Yesevilik Bilgisi, An-
kara, 1998.
Emin A.M., Uygur Edebiyat›nda Ahmed Yese-
vi ve Yesevicilik, Kaflgar Pedagoji Enstitüsü ‹lmi
Dergisi, Say›:I.1988.
Eraslan K, Divan-› Hikmet’ten Seçme-
ler,Ankara,1991.
Köprülü M. Fuat, Türk Edebiyat›nda ‹lk
Mutasavv›flar, Ankara, 1976.
Köprülü M.Fuat, Türk Edebiyat› Tarihi, ‹s-
tanbul, 1981,
Mert Hamdi, Hoca Ahmet Yesevi Hayat›,
Fikirleri Hizmeti Bilig Yay›nlar› 13 Ankara.
Osman Gayretcan, Uygur Klasik Edebiyat›-
n›n K›saca Tarihi, Urumçi,1992.
Ömer fi, Uygur Klasik Edebiyat›, (Hoca Ah-
med Yesevi Bölümü), Urumçi,1989.
Türkiye Diyanet Vakf› ‹slam Ansiklopedisi,
Cilt:9.
Yesevi Ahmed, Divan Hikmet Bulak Mecmu-
as›, (Do¤u Türkistan’da üç ayda bir ç›kan Klasik
Edebiyat Mecmuas›) 1984, Say›:14 ve 1985, Say›:16.
Zahidov Vahid, Tasavvuf Hakk›nda, Bulak
Mecmuas›, 1987, Say›: 20.
207
 DR. H‹MMET B‹RAY GENÇ FOLKLORCULAR KÖfiES‹

GAGAUZ TÜRKLER‹N‹N M‹TOLOJ‹S‹

ÜZER‹NE B‹R DENEME

An Evaluation on the Mythology of Gagauz Turks.

‹rina ‹US‹UMBEL‹*

ÖZET
Gagauzlar›n mitolojisinden, eski kültüründen, dininden miras al›p kendi ça¤›n›n flartlar›na uygulaya-
rak yaflatt›klar› yeni kültüründe, dininde, yaflam flartlar›n›n gerektirdi¤i ölçüde yeni biçimler, yeni içerikler
ve anlat›l›fllarla oluflan mitler ve inan›fllar vard›r.
Yap›lan çal›flma sonucunda anlafl›lmaktad›r ki, mitolojik anlat›lara XIX. yüzy›la kadar yo¤un olarak
inan›lmaktayken, XX. yüzy›ldan itibaren al›nan e¤itimin tesiriyle de olmas› gerek, bilimin getirdi¤i aç›kla-
malara inan›l›rken, mitolojinin getirmifl oldu¤u aç›klamalar yavafl yavafl zay›flam›flt›r ve günümüzde ger-
çekli¤ine inan›lmayan anlat›lar olarak varl›¤›n› sürdürmektedirler. Gagauz Türklerinde karfl›m›za ç›kan ba-
z› mitolojik motifler, di¤er Türk halklar›n›n mitolojik motifleriyle büyük benzerlik göstermekteyken, baz›lar›
da Slav halklar›n›n mitolojik motifleriyle benzeflmektedir.
Anahtar Kelimeler
Gagauz Türkleri, mit, inan›fl.
ABSTRACT
Having taken their mythological, old cultural and religious heritage from their past Gagauzs have mo-
dified their own beliefs and myths, as well as the contents of their mythological, old cultural and religious
heritage shaping them by the contemporary conditions.
As it can be understood from the results of the conducted research, the belief in mythological discour-
ses was strong until the end of XIXth century. Yet, supposedly as the result of enlightenment, in XXth cen-
tury belief in scientific explanations made the old mythic beliefs survive as discourses in which contents are
not believed. While, some mythological motifs belonging to Gagauz Turks that we encounter has a great si-
milarity with the mythological motifs of other Turkic nations, others resemble Slavic nations’ mythological
motifs.
Key Words
Gagauz Turks, myth, belief.

Gagauzlar, Ortodoks Hristiyanl›¤›na yeler” anlafl›lmaktad›r (Mif› Narodov Mira,

ba¤l› küçük bir Türk toplulu¤u olup, günü-
müzde Moldova Cumhuriyeti’nin Bucak böl-
gesinde kurulan Gagauz Yeri Özerk Cumhu-
riyeti baflta olmak üzere Ukrayna’n›n Odessa
ve Zaporojie, Kazakistan’›n Turgay bölgele-
rinde yaflamaktad›rlar. Ayr›ca Bulgaristan,
Romanya, Rusya, K›rg›zistan, Özbekistan,
Gürcistan, Türkmenistan, Azerbaycan, Lit-
vanya, Estonya, Yunanistan ve Brezilya’da da
Gagauzlar bulunmaktad›r.
Gagauz Türkleri, bütün Moldoval›lar gi-
bi, mit terimi karfl›l›¤› olarak Rusçadan al›-
nan “mif” terimini kullanmaktad›rlar. “Mif”
ile “gerçe¤i fantastik flekle dönüfltüren hika-
Moskva 1987:14). Mif, kelimesinin kökeni,
Yunanca’da anlat› veya öykü anlam›na gelen
mithostur. “Mitoslar, ilkel insan topluluklar›-
n›n, evreni, dünyay› ve tabiat olaylar›n› kifli-
lefltirerek yorumlamak, henüz s›rr›n› çözeme-
dikleri hayat›n ve evrenin çeflitli görüntülerini
bir anlam kolayl›¤›na ba¤lamak ihtiyac›ndan
do¤mufl öykülerdir” (Necatigil 2000:7). Mit te-
rimin bir çok tan›m› vard›r. Ancak, “bütün bi-
lim adamlar›n›n kabul edebilece¤i ve ayn› za-
manda da uzman olmayanlara da aflina gele-
bilecek mit tan›m› bulmak güçtür” (Çobano¤-
lu 2001:5). Bununla birlikte, kanaatimizce,
en genifl kapsaml› ve en az kusurlu bir tan›m

* Hacettepe Üniversitesi Türk Halkbilimi Doktora Ö¤rencisi

208 http://www.millifolklor.com

oldu¤u için Mircea Eliade’nin “mit, kutsal bir
öyküyü anlat›r; en eski zamanda, “bafllang›ç-
taki” masallara özgü zamanda olup bitmifl bir
olay› anlat›r” (Eliade 1993:13) tan›m›n› be-
nimsemekteyiz.
Gagauz Türkleri’nin mitleriyle ilgili ayr›
bir bilimsel çal›flma henüz yap›lmam›flt›r. An-
cak, baflta V. Moflkof (1904) ve A. Manof
(1939) olmak üzere, baz› araflt›rmac›lar›n ça-
l›flmalar›nda Gagauz Türkleri’nin baz› mitle-
rinin metinleri, Gagauzlar›n halk inan›fllar›
ele al›nm›flt›r. Gagauz Türkleri’nde bir za-
manlar varolan eski mitlerin belirgin izlerini
destanlar ve masallar içinde nesir fleklinde
bulmak mümkündür. Ay› Kulakl›, Tepegöz,
Kalina, Padiflah Hem Fukara Çocuk gibi ma-
sallar buna örnek teflkil etmektedirler. Des-
tanlarda ve masallarda yer alan Cendem-Ba-
busu, birkaç bafll› y›lan (ejderha), y›lan, dev
kufl, bir kar›fll›k adam, tek gözlü devler vs.
destanlara ve masallara mitlerden yans›yan
unsurlard›r. Gagauz Türklerinde mitler unu-
tulup inan›l›rl›¤›n› kaybetmifllerdir. Mit me-
tinlerini ancak masal, efsane, rivayet fleklin-
de bulup tespit etmek mümkündür.
Gagauz Türkleri’nde, halk›n yarat›l›fl›
ile ilgili yarat›l›fl miti mevcut de¤ildir. Fakat
bununla birlikte, Gagauz Türkleri’nin töre ve
geleneklerini araflt›racak olursak, a¤aç, kufl,
kurt, at, atefl, yer-su gibi kültlerin izlerini ra-
hatl›kla bulmak mümkündür. Bu ba¤lamda,
“a¤açtan yarat›lma mitini Türk yarat›l›fl mit-
leri aras›nda en eski yarat›l›fl miti olarak”
(Çobano¤lu 2001:32) ve “di¤er yarat›l›fl mitle-
rin prototipi olarak” (Çobano¤lu 2001:33) ka-
bul edecek olursak, Gagauz Türkleri’nde
a¤açtan yarat›lma mitinin mevcut olmamas›-
na ra¤men, a¤aç kültüyle ilgili izleri rahatl›k-
la bulmak mümkündür. Gagauz Türkleri’nde,
t›pk› Katanov’un tespitine göre (Çobano¤lu
2001:34), kutsal a¤ac›n kamlar›n göklere yol-
culu¤unda yer almas›, kam öldü¤ü zaman,
a¤ac› oyup yontarak kam cesedin içine koyul-
mas›, onu gömdükleri yere bir a¤aç dikip o
a¤aca kam›n bütün eflyalar›n as›lmas› gibi,
Gagauz Türkleri’nde de biri öldü¤ünde a¤aç-
tan yap›lm›fl tabut ile defnedilir, eflyalar› da
“ölü dal›” olarak adland›r›lan, a¤açtan kesil-
mifl bir dall› buda¤a as›l›r ve o budak mezara
saplan›r, belirli bir zaman geçince o budak
kuruyaca¤› için, mezara fidan dikilir. A¤aç
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
kültü etraf›nda flekillenen bu pratik günü-
müzde de devam etmektedir. Bu prati¤in, gü-
nümüzdeki Gagauz Türkleri’nin Hristiyanl›¤›
ile hiçbir alâkas› olmad›¤›n› belirtmeliyiz.
Kanaatimizce, bu pratik orman-a¤aç kültü-
nün izlerini bar›nd›rmaktad›r.
Öte yandan, Gagauz Türkleri, Hristi-
yanl›¤›n etkisiyle, insano¤lunun atas› olarak
kabul ettikleri Adem’›n topraktan yarat›ld›¤›-
na, analar› olarak da kabul ettikleri Hav-
va’n›n ise, Adem’in e¤esinden yarat›ld›¤›na
inanmaktad›rlar. Topraktan yarat›lma inanc›,
Mircea Eliade’nin de ifade etti¤i gibi, “insan-
lar›n Toprak taraf›ndan do¤urulmas› evrensel
yayg›nl›¤a sahip bir inançt›r” (Eliade
1991:118). Ayr›ca Gagauz Türkleri, afla¤›da
da ele alaca¤›m›z gibi, topra¤› canl› bir varl›k
olarak görmektedirler. Toprak’› derin k›fl uy-
kusundan uyand›rmak için uzun bir sopayla
40 kez topra¤a de¤dirmekte (Kvilinkova
2001a:3) ve Toprak’› ›s›tmak için atefl yak-
maktad›rlar (Kvilinkova 2001c:16).
Gagauz Türkleri’nin mitolojisini incele-
mek için, elde etti¤imiz mitolojik malzemeyi
flu gruplara bölmek mümkündür:
1. Kozmogoni mitleri ve gök, bulut, y›l-
d›z, ya¤mur vs. ile ilgili inan›fllar;
2. Hayvanlar ve hayvanlar ile insanla-
r›n aras›ndaki münasebetleri yans›tan mitler
ve inan›fllar;
3. Mitolojik varl›klarla ilgili mitler ve
inan›fllar.
1. Kozmogoni mitleri ve gök, bu-
lut, y›ld›z, ya¤mur vs. ile ilgili inan›fllar
Kozmogoni (Cosmogony) mitleri, evrenin
nas›l olufltu¤unu anlatan mitlerdir. Belirtme-
liyiz ki, günümüzdeki Gagauz Türkleri’nin
bütün dünya ve âlemin meydana gelifli hak-
k›ndaki görüflleri inançlar›na göre farkl›l›k
göstermektedir. Ateistler, evrenin herhangi
bir ola¤anüstü kifli veya kuvvet taraf›ndan
yarat›ld›¤›na inanmaks›z›n, rüzgâr, ya¤mur
gibi do¤a güçlerini de tanr› taraf›ndan yöne-
tildi¤ini kabul etmemekte ve insano¤lunun
geliflimini de Darvin teorisine göre aç›kla-
maktad›rlar. Hristiyan dinini benimseyen
Gagauz Türkleri ise, Hristiyanl›kta varolan
aç›klamalar› kabul etmektedirler. Ancak bu-
rada vurgulamam›z gerekiyor ki, Hristiyan-
l›k; bir türlü kökü kaz›namayan kutsal figür-
209
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
leri ve “pagan” mitlerini “Hristiyanlaflt›rm›fl-
t›r”. Çok sayda tanr› ya da ejderha öldüren
pek çok kahraman, Aziz Georges (Gagauz
Türklerinde Aziz Georgi’dir) kimli¤ine bürün-
müfl; f›rt›na tanr›lar› Aziz Eli (Gagauz Türk-
lerinde Aziz ‹liya’d›r)’ye dönüflmüfl; say›s›z
bereket tanr›ças› Meryem ile ya da azizlerle
bir tutulmufltur (Eliade 1993:159).
Gök, bulut, y›ld›z, ya¤mur vs. ile ilgili
inan›fllara geçmeden önce, belirtmeliyiz ki,
mitolojik anlat›lara XIX. yüzy›la kadar yo¤un
olarak inan›lmaktayken, XX. yüzy›ldan itiba-
ren e¤itimin de tesiriyle, bilimin getirdi¤i
aç›klamalara inan›l›rken, mitolojinin getir-
mifl oldu¤u aç›klamalar yavafl yavafl zay›fla-
m›flt›r ve günümüzde gerçekli¤ine inan›lma-
yan anlat›lar olarak varl›¤›n› sürdürmekte-
dirler.
Gök: Gagauz Türkleri, gö¤ü yerin üze-
rinde kristal bir kubbe olarak düflünürler
(Argunflah 1991: 43-44; 1998:132; Manof
1939:61). Bir mitte gök flöyle anlat›l›r: “Gö-
¤ün yedi kat› var. Birinci kat toprakt›r ve
orada insanlar yaflar. Yukar› do¤ru giden kat-
larda periler, ilâhlar, melekler yaflar. Son ye-
dinci katta ise, Allah Tangri kendi taht›nda
oturarak dünyaya bakar”. Ayr›ca A. Manof’un
(1939:61) verdi¤i bilgilere göre, gö¤ün ilk za-
manlarda yere bir insan boyu kadar yak›n ol-
du¤una inanan Gagauz Türkleri, onun bu-
günkü haline gelifli hakk›nda flöyle bir inanca
sahiptirler: “Bir gün adam›n biri, efli ve çocu-
¤u ile beraber hasada gitmifl. Bu¤day baflak-
lar›n›n uçlar› gökyüzüne temas ediyormufl.
Bu s›rada çocuk donuna pisletmifl. Annesi de
çocu¤u temizledikten sonra pisliklerini f›rla-
t›nca, bunlar gö¤e yap›flm›fl. Bunun üzerine
Allah k›zarak gö¤ü yavaflça yukar›ya çekme-
ye bafllam›fl. O esnada köpe¤in biri bu¤day
bafla¤›n›n bir k›sm›n› kapm›fl. A¤z›n›n d›fl›n-
da kalan k›sm› gö¤e do¤ru ayr›lm›fl. Onun
için bugün baflaklar›n üzerindeki taneler, kö-
pek ne kadar kapm›flsa o kadard›r. Ve böylece
gök bugünkü durumuna gelmifl” (Manof
1939:61).
Gagauz Türkleri, gök katlar› ad› alt›nda
kâinat›n katlar›n› anlamaktad›rlar. Bu ba¤-
lamda, yaflad›klar› yerin üzerinde kristal bir
kubbe olan gök varken, ayn› zamanda yafla-
d›klar› yer bir baflka yerin kubbesidir (Argun-
flah 1991:44). Bu inanç, masallara yans›m›fl-
210
t›r. Ay› Kulakl› masal›, buna çok güzel bir ör-
nek teflkil eder. Bu masal›n kahraman› olan
Ay› Kulakl›, Yeralt› Ülkesi’ne gider. Yeralt›
Ülkesi’nde, Yer’de oldu¤u gibi insanlar yaflar,
göl, a¤açlar vs. vard›r1. Yeralt› ülkesi baflka
halklar›n inançlar›nda da mevcuttur2. Âle-
min “pek çok katl› bina biçiminde yarat›ld›¤›
inan›fl› umumidir, bilhassa Müslümanlar ara-
s›nda” (Manof 1939:61). Kainat›n gökyüzü,
yeryüzü ve yeralt› olan katlar› Gagauz Türk-
leri’ne göre, sürekli birbiriyle iletiflim içinde
bulunmaktad›r.
Yer: Günümüzde Gagauz Türkleri dinin
tesiriyle yerin Allah taraf›ndan yarat›ld›¤›na
inanmaktad›rlar. Günümüzde rastlanma-
makla beraber, Gagauz Türkleri’nde varolan
inançlarda yerin canl› bir varl›k gibi tasavvur
edildi¤i anlafl›lmaktad›r. Örne¤in, Gagauz
Türkleri aras›nda “Yer Gözünden” bahsedil-
mektedir (Manof 1939:67). Yerin Gözü olarak,
dibi olmayan batakl›klara denmektedir. Bu
batakl›klar›n yarat›l›fl› ise, flöyle anlat›lmak-
tad›r: “Toprak ilk defa sürülürken ac›dan ba-
¤›rm›fl, çizileri ise kanla dolmufl. Böylece ba-
takl›k oluflmufl. O zaman Allah görünerek
topra¤a demifl ki: “Hiç a¤lama ve kan kusma!
Çünkü insanlar› sen besleyeceksin, ama daha
sonra hepsini yutacaks›n!” Bunun üzerine
toprak teselli bularak art›k ne a¤lam›fl, ne de
kan kusmufl” (Manof 1939:67).
Yerin canl› bir varl›k gibi tasavvur edil-
mesi, yukar›da da söyledi¤imiz gibi, ilkbahar-
da Toprak’› derin k›fl uykusundan, uzun sopa
ile 40 kez de¤mek suretiyle uyand›rmaya ça-
l›flmalar›ndan (Kvilinkova 2001a:3), Toprak’›
›s›tmak için atefl yakmalar›ndan (Kvilinkova
2001c:16), sabahlar› düflen çi¤in Toprak’›n ne-
fesi, solu¤u olarak görmelerinden (Manof
1939:65) de anlafl›lmaktad›r. Ayr›ca Manof’un
(1939:66) tespitlerine göre, Gagauz Türkle-
ri’nde di¤er Türk kavimlerinde de oldu¤u gi-
bi3, yerin bir sar› öküzün boynuzlar› aras›n-
da oldu¤u ve bu öküz taraf›ndan tafl›nd›¤›;
veya da deniz bal›¤›n›n s›rt›nda durdu¤u
inanc› vard›r. Öküz, yoruldu¤undan, dünyay›
bir boynuzundan di¤erine f›rlatt›¤›nda ya da
bal›k kuyru¤unu sallad›¤›nda, yeryüzünde
deprem oldu¤una inan›lmaktayd› (Manof
1939:66). Günümüzde bu inanç mevcut de¤il-
dir. Deprem oluflmas›yla ilgili bilimsel aç›kla-
malar kabul görmektedir. Bununla birlikte,
http://www.millifolklor.com

halk aras›nda depremle ilgili flöyle bir inanç
da mevcuttur. Deprem, insanlar›n iflledi¤i gü-
nahlara Allah’tan gönderilen bir uyar› veya
cezad›r.
Gagauz Türkleri’nin çiftçilikle u¤raflma-
lar›ndan dolay›, ekonomik hayatlar› üzerinde
topra¤›n büyük rolü vard›r. Bereket oldu¤u
zaman, yere hürmet maksad›yla onu öpmek
adedi Gagauz Türkleri’nde eskiden beri mev-
cuttur.
Günefl ve Ay: Günefl ve Ay, anas› ve ba-
bas› olan canl› varl›klar olarak tasavvur edil-
mektedir. Gagauz Türkleri aras›nda varolan
mitlerden Ay’›n erkek oldu¤u, Günefl’in ise,
baz› mitlere göre k›z, baz›lar›na göre ise er-
kek oldu¤u anlafl›lmaktad›r4. Bu ba¤lamda
güneflin difli “günefl ana”, ay›n da erkek “ay
ata” olarak tasavvuru bir çok Türk boyunun
mitolojisinde mevcuttur5. Günefle ve aya dair
bir mitte, ay›n üzerinde olan lekelerin yarat›-
l›fl› da aç›klanmaktad›r: “Günefl çok güzel bir
k›z, Ay da yak›fl›kl› bir erkek imifl. ‹kisi de o
kadar güzelmifl ki, üstlerinden ›fl›k saç›l›rm›fl.
Bu yüzden de yerde de¤il, gökte yaflarlarm›fl.
Ay Günefl’e sevdalanm›fl. Günefl de bunu bi-
lirmifl, fakat Ay’›n taraf›na hiç bakmazm›fl,
sürekli ondan kaçarm›fl. Bir gün Günefl dolafl-
maya ç›km›fl. Yolda ona Ay yetiflmifl ve sevda-
s›n› anlatm›fl. Ay Günefl’in elini tutmaya çal›-
fl›nca da Günefl k›zm›fl Yer’e do¤ru e¤ilmifl,
Yer de ona bir avuç batak uzatm›fl. Günefl bu
bata¤› Ay’›n yüzüne f›rlatm›fl. Ay utanm›fl,
gözlerini yumarak karanl›¤a çekilmifl. Yüzün-
deki çamur lekeleri hiçbir flekilde ç›kmam›fl.
O zamandan beri ay üzerinde lekeler vard›r
ve ay karanl›kta ortaya ç›kmaktad›r”.
Bir baflka mitte ise günefl, genç erkek
suretinde gösterilmektedir. Günefl, gökyüzün-
de yaflayan genç bir delikanl›d›r. Günefl, afl›k
oldu¤u bir çoban k›z›yla evlenmek istemekte-
dir. Onu gökyüzüne yan›na almak için, anne-
sinin tavsiyesi üzerine, sal›ncak indirir. Sa-
l›nca¤›, k›z bindikten sonra yukar› çekmek is-
ter, fakat muvaffak olamaz (Manof 1939:62).
Günefl ve ay tutulmalar› hakk›nda Ga-
gauz Türklerinde muhtelif görüfller mevcut-
tur. Kimilerine göre, Günefl k›z ve Ay o¤lan
görüflür, kimilerine göre, o an ay›p bir fleyler
olabilece¤inden Allah, yap›lacak fleylerin gö-
rülmemesi için onlar› karanl›kla kapat›r (Ma-
lac›l› 2002:80). Ayr›ca, Manof’un tespitlerine
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
göre, Gagauzlar›n bir k›sm› günefl tutulmas›
esnas›nda, güneflin kanatl› bir y›landan süt
emdi¤ine, bir k›sm› da kuyruklu y›ld›z›n kuy-
ru¤u ile örtüldü¤üne inanmaktad›r (Manof
1939:62).
Ay tutulmas›n›n, kanatl› y›lan ile ba¤-
lant›l› oldu¤una ve bir de, büyücü kar›lar›n
ay üzerine oturmas›ndan kaynakland›¤›na
inan›lmaktad›r (Manof 1939:62-63). Y›lan› ve-
ya büyücü kar›lar› korkutup, ay› veya günefli
kurtarmak için, ay veya günefl tutuldu¤unda
Gagauz Türkleri havaya atefl ederler veya gü-
rültü ç›karan maddeleri döverler (Manof
1939:63). Gürültü pat›rt›lar›n kötü ruhlar›
korkutaca¤› inanc› Gagauz Türkleri’nden
baflka Türk boylar›nda ve Mo¤ollarda da
mevcuttur6.
Gagauz Türkleri, ay›n uçlar› bozuk ola-
rak görünüyorsa, onu kurtlar›n ›s›rd›¤›na
inan›rlar (Argunflah 1993:133). Bu inanç Or-
ta-Asya ve Sibirya’da çok yayg›nd›r. Ay›n ›s›-
r›lma ve parçalan›fl›n› her kavim kendi kutsal
hayvanlar›na yapt›rmaktad›r. Örnek olarak
Mo¤ollarla Kuzey Do¤u Sibirya’daki Gilyak-
lar, gökteki ay› kendi köpeklerine; Kuzey
Kutbuna yak›n olanlar ise, ay›lar›na (Argun-
flah 1998:133); Türk kavimleri kurtlara yedir-
mektedirler (Ö¤el 1971:177-178; 2001:II,53-
54).
Ay ile ilgili Gagauz Türkleri’nde bir çok
inanç ve hurafe vard›r. Örne¤in, büyük veya
önemli bir ifle bafllamak için (mesela ev infla-
at›na bafllamak, yeni eve tafl›nmak, evlenmek
vs.) Gagauzlar ay›n, yar›m ay safhas›ndan
dolun ay safhas›na geçmeye bafllamas›n› bek-
lerler. Ay›n ilk yar›s›nda ise, önemli bir ifle
bafllaman›n u¤ursuzluk oldu¤una inan›lmak-
tad›r. Hilalin uçlar› afla¤› do¤ru bakarsa ya¤-
mur ya¤acakt›r7.
Y›ld›z: Gagauz Türkleri’nin tasavvurla-
r›na göre, y›ld›zlar gökyüzünü süslemek için
yarat›lm›fllard›r (Manof 1939:62; Argunflah
1991:45; 1998:133). Halk aras›nda yayg›n
olan inanca göre, her insan›n kendi y›ld›z›
vard›r. Bu yüzden de gökteki y›ld›z say›s›
dünyadaki insan say›s› ile ayn›d›r. Gökten bir
y›ld›z kayd›¤›nda, o y›ld›z›n sahibi olan kifli-
nin öldü¤üne inan›lmaktad›r. Bu inan›fl Tür-
kiye Türklerinde de çok yayg›nd›r8.
Ayr›ca, Gagauz Türkleri aras›nda kuy-
ruklu y›ld›z›n felaket habercisi oldu¤una ina-
211
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
n›l›r (Manof 1939:64). Kuyruklu y›ld›z›n bü-
yük afetlerin habercisi oldu¤u ile ilgili halk
inan›fl› baflka Türk boylar›nda da mevcut-
tur9.
Gagauz Türkleri aras›nda “Saman Yolu”
denen y›ld›zlar›n yarat›l›fl›n› “sa¤d›çtan ça-
l›nm›fl olan saman›n dökülmesinden” oldu¤u-
na inan›lmaktad›r. Bu inanç oldukça yayg›n
bir inançt›r ve Gagauz Türklerinde oldu¤u gi-
bi Anadolu Türklerinde ve hatta Ermenilerde
de mevcuttur10. Ayr›ca “Dan Y›ld›z” (Kutup
y›ld›z) için flöyle bir mit mevcuttur: “Dan Y›l-
d›z› bir o¤lanm›fl. O, gökyüzünde yaflarm›fl.
Bir k›za sevdalanm›fl. Sevdi¤i k›z› ise, birileri
gökyüzünden yere atm›fl. O k›z her sabah su
almak için çeflmeye gidermifl. Dan Y›ld›z› da
sevdal›s›n› görebilmek için, her gün sabah er-
kenden gökyüzüne ç›karm›fl. O zamandan be-
ri Dan Y›ld›z› y›ld›z olmufl ve hala sevdas›n›
yerde ararm›fl.”
Bulut, fiimflek, Gök Gürlemesi ve
Ya¤mur ile ‹lgili Tasavvurlar: Gagauz
Türkleri’nin tasavvurlar›na göre bulutlar,
flimflekler, gök gürlemesi, ya¤mur Aziz ‹l-
ya’n›n kudreti ve iradesine ba¤l› hadiselerdir.
Bulutlar›, Gagauzlar iki çeflide ay›rt-
maktad›r: Beyaz ve siyah. Manof’un yapt›¤›
tespitlerine göre, Gagauzlar›n inançlar›nda
siyah bulutlar Az. ‹lya’ya, beyazlar ise Ejder-
ha’ya –“Gagauzlar buna Evrem derler” (Ma-
nof 1939:65)– ait oldu¤una inan›lmaktad›r.
Bu iki çeflit bulut karfl›lafl›nca kap›fl›rlar. Si-
yah bulutlar daima beyazlar› ma¤lup ederler,
neticede de ya¤mur ya¤ar (Manof 1939:65).
Ayr›ca, bulutlar üzerinde üç k›r at›n kofluldu-
¤u ateflten arabas›yla Az. ‹lya’n›n seyahat et-
ti¤ine inan›lmaktad›r.
fiimflek, Gagauz Türkleri taraf›ndan
“çimçirik” olarak adland›r›lmaktad›r. Çimçi-
rik, Az. ‹lya’n›n fleytana karfl› att›¤› ok olarak
tasavvur edilmektedir. Bu esnada fleytan ev-
lerde, insanlarla hayvanlar›n arkas›nda giz-
lendi¤inden, çimçirik çak›p gök gürledikçe
ba¤›r›fl ça¤›r›fl, gürültü ile kedileri ve köpek-
leri kovalarlar (Manof 1939:64). fiimflek çak›p
gök gürlerken ba¤›r›p ça¤›rma inanc› Bulgar-
lar, Uryank›tlar ve Uygurlarda da mevcut-
tur11. Günümüzde bu uygulama görülme-
mektedir.
Gök gürlemesi hakk›nda Gagauz Türk-
leri aras›nda muhtelif tasavvurlar mevcuttur.
212
En yayg›n olan›, gök gürlemesinin, Az. ‹l-
ya’n›n arabas›n›n ç›kard›¤› gürültü oldu¤u-
dur. Az. ‹lya sinirli olursa, gök çok fazla gür-
ler12. Baflka bir yayg›n inanca göre ise, gök
gürlemesi flöyle aç›klanmaktad›r: “Ak saçl›
bir ihtiyar at arabas›nda f›ç›larla su tafl›r. Ya-
maçl› yollardan geçerken arabadaki f›ç›lar
birbirine çarpar ve gök gürler. E¤er arabadan
bir f›ç› düflmüfl olursa, o zaman büyük gürül-
tü kopar. Düflmüfl f›ç› k›r›lacak olursa, ya¤-
mur ya¤ar” (Malac›l› 2002:81).
Gagauz Türkleri genellikle tar›mla u¤-
raflt›klar›ndan, ekonomik hayatlar› üzerinde
ya¤murun büyük rolü vard›r. Bu nedenle Ga-
gauzlarda ya¤mur ile ilgili bir çok inanç ve
uygulama vard›r. Yukar›da Gagauz Türkle-
ri’nin ya¤mur ile ilgili tasavvurlar›na de¤inil-
mifltir. Ancak, yeryüzünde kurakl›k oldu¤un-
da, Az. ‹lya’n›n hastalan›p bulutlar› idare
edemedi¤ine (Manof 1939:65), ya¤mur ya¤-
mayan bölgede çok günahkâr olundu¤una
(Malac›l› 2002:82) inan›ld›¤›n› da belirtmeli-
yiz.
Ya¤mur ya¤d›rmak için günümüzde Ga-
gauz Türkleri ya¤mur duas›na ç›kmaktad›r-
lar. Genellikle May›s veya Haziran aylar›nda
uzun zaman ya¤mur ya¤mazsa, kurakl›k teh-
likesi varsa, Gagauzlar papaz ile birlikte ya¤-
mur duas›na ç›karlar. ‹nsanlar›n ellerinde
ikonalar, haçlar ilahiler okuyarak, dua ederek
tarlalar› dolafl›rlar. Ayr›ca eskiden kurakl›k
zamanlar›nda “Germanço” veya “Pipiruda” tö-
reni de düzenlenmekteydi (Manof 1939:91).
XIX. yüzy›ldan beri ise, bu tören halk takvi-
minde 14 May›s tarihinde düzenlenmektedir.
Törende Gagauz Yeri’nin her bölgesinin katt›-
¤› farkl› özellikler olmakla beraber, tören ge-
nel olarak flu flekilde yap›lmaktad›r: Sabah
vakti 13-14 yafl›ndaki k›z çocuklar›, 6-8 kiflilik
gruplar halinde toplan›r, aralar›ndan birini
–genellikle öksüz olan›– “gelin” seçerler. Gelin
olan k›z ince elbiseler giyer, bafl›na çiçekler-
den yap›lm›fl taç konulur, bir eline kovayla su,
di¤erine otlardan yap›lm›fl bir buket verilir.
K›zlar, evleri teker teker dolaflarak türkü söy-
ler, oynarlar. Gelin olan k›z, buketini suya ba-
t›rarak ev sakinlerine ve gruba su serper. Bu
esnada grup flu türküyü söyler:
Pipiruda gezerim
Allah’a dua ederim:
“Ver Allah’›m ya¤murcuk,
http://www.millifolklor.com

Tarlalara çamurcuk,
Teknelere hamurcuk,
Sinilere kolaçç›k,
F›r›nnara ekmecik,
Ver, Boje, ya¤murcuk”.
Evin han›m› “gelinin” üstüne su döker,
k›zlara ise un, yumurta, ya¤, pirinç gibi ar-
ma¤anlar verir. K›zlar, ayr›ca, dolaflt›klar›
her evden bir torba içine toprak biriktirirler.
Bu topraktan çamur, çamurdan da “German-
ço” denilen kukla yaparlar. Asl›nda, XX. yüz-
y›lda, k›zlar gezmeye ç›kmadan önce bu kuk-
lay› ya çamurdan, ya da ottan yaparlar ve
kukla ile birlikte gezerler (Derjavin 1914:166;
Malac›l› 2002:229). Ertesi gün gruptaki k›zla-
r›n birinin evinde toplanarak Germanço’ya
cenaze töreni düzenlenir. Toplanan erzaklar-
dan yemek yap›l›r. Germanço’yu bir dere veya
su k›y›s›nda gömerken, ya da suya atarken
herkes a¤lar ve flu sözleri söylerler: “German-
ço, Germanço, biz sana a¤l›yoruz, sen de Al-
lah’a a¤la ve söyle, yalvar bize ya¤murcuk
versin”. Defin esnas›nda, bütün haz›r bulu-
nanlar, birbirlerini suyla ›slat›rlar ve bundan
sonra haz›rlanan yemekleri Germanço’nun
flerefine yerler (Malac›l› 2002:228-229).
Pipiruda kelimesi, “kelebek” anlam›na
gelen “peperuda” Bulgarca kelimesinden gel-
mifltir (Derjavin 1914:166). Pipiruda törenini
inceledikten sonra, bu törenin içinde iki ayr›
tören oldu¤u anlafl›lmaktad›r (Kvilinkova
1999:102). Pipiruda ve Germanço törenlerinin
kökenleriyle ilgili de¤iflik görüfller mevcuttur.
Bulgar araflt›rmac›lara göre, bu törenlerin
kökenleri Balkan halklar›n›n putperest geç-
miflinde sakl›d›r. Zira Kaloyan ve German tö-
renlerinin yay›ld›¤› bölge, Trak kavimlerinin
Kuzey grubunun yay›ld›¤› bölge ile ayn›d›r
(Kvilinkova 1999:103). Rus Etnografi Okulu
(B. R›bakov, V. ‹vanov, V. Toporov, N. ‹. Tols-
toy ve S. M. Tolstoy gibi araflt›rmac›lar) ise,
“peperuda” törenin kökeninin Slavlar›n gök
ve flimflek Tanr›s› Perun ile ilgili oldu¤u dü-
flüncesindedirler (‹vanov 1974:106,108-109;
Tolstoy 1978:97). Pipiruda törenin temelinde
tüm Balkan-Karpat bölgesinde (Bulgarlar,
Arnavutlar, Romenler, Moldovanlar, Yunanl›-
lar, S›rplar, Makedonlar vs.) bilinen ölüp diri-
len do¤a tanr›s› ile ilgili inanc›n yatt›¤› dü-
flüncesi de mevcuttur (Tokarev 1978:201,224-
226,244,262,265,275; Zelençuk 1976:195-196).
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Ayr›ca Pipiruda ile “Çömçe Gelin” oyunu bü-
yük benzerlikler göstermektedir13.
Germanço kuklan›n törende yer alma-
s›yla ilgili muhtelif görüfller vard›r. Baz›lar›-
na göre Germanço, do¤an›n geliflmesini engel-
leyen afet suretidir, baz›lar›na göre ise, hal-
k›n afetlerden kurtulmas› için verilen bir
kurband›r. Baflka bir görüfle göre de, Ger-
manço’nun suretinde halk, kurakl›¤›n sonuç-
lar›n› canland›rmakla, Tanr›y› merhamete
getirmeyi amaçlamaktad›r (Kvilinkova
1999:103).
Gagauz Türkleri’nin ya¤mur ya¤d›rma
pipiruda törenine benzer tören; adet veya
oyun fleklini alarak Balkan-Karpat bölge
halklar›ndan baflka, Orta Asya, Kafkasya,
Türkiye halklar›nda ve ayn› flekilde Do¤u ve
Bat› Slavlarda, Hindistan’da da mevcuttur ve
bodi, bodi bostan, dodu, dodole, gode, gelin
gok, çömçe gelin, kepçe gelin, ya¤mur gelin,
mindaki vb. gibi isimlerle adland›r›lmakta-
d›r14. ‹. Baflgöz (1986:13-23) kendi çal›flma-
s›nda bu adlar›n “kurba¤a, kurba¤a yavrusu”
anlam›na gelen kelimelerden olufltu¤unu ileri
sürmektedir. Ayr›ca, Asya’n›n Çin ve Hindis-
tan gibi memleketlerinde kurba¤an›n ya¤mur
tanr›s› olarak tan›nd›¤›na dair bilgiler sun-
maktad›r (Baflgöz 1986:13-23).
Bu tören tek merkezden mi ç›k›p yay›ld›,
yoksa farkl› yerlerde, benzer kültür koflullar›
içinde mi ortaya ç›kt› söylemek zordur. Ancak
birbiriyle yak›n mesafelerde; ticaret, savafl,
göç gibi nedenlerle iliflki içerisinde olan; kö-
kenleri ayn› olan veya ayn› inanç yap›s›na
mensup olan toplumlarda benzer mitolojik
motiflerin olmas› hiç de flafl›rt›c› de¤ildir.
Rüzgâr: Gagauz Türkleri, rüzgâr›n yer-
den ç›kt›¤›na inan›rlar (Manof 1939:65; Ar-
gunflah 1991:47; 1998:135). fiiddetli rüzgâr›n
felaket getirdi¤ine inan›lmaktad›r. Bu ba¤-
lamda, fliddetli bir rüzgâr ç›k›nca, bir yerler-
de cinayet ifllendi¤ine veya intihar edildi¤ine
inan›l›r (Malac›l› 2002:82). Kas›rgaya “vet-
ruflka” diyen Gagauzlar, onu canl› bir varl›k
olarak ve fleytan›n ufla¤› olarak tasavvur
ederler. Ayr›ca kas›rga ile birlikte fleytan›n
uçtu¤una, kas›rgan›n içine düflen kimsenin
mutlaka hastalanaca¤›na inan›lmaktad›r.
Bundan dolay›, kas›rgadan kurtulmak veya
onu korkutmak için “Verin b›ça¤›, verin! Ke-
seyim ben bunu!” diye ba¤›r›rlar. Burada Ga-
213
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
gauz Türkleri’nde olan demir kültü izleri ön
plana ç›kmaktad›r.
Ayn› flekilde Gagauzlarda, fleytan›n gön-
derdi¤i fena rüzgarlardan insanlar› korumak
için Allah’›n, Yerin dört bafl›na birer melek
koydu¤u inanc› da mevcuttur (Manof 1939:67).
Fena rüzgarlar veya hastal›k getiren rüzgarlar
ile ilgili inançlar baflka halklarda da mevcut-
tur15.
Atefl: Gagauz Türkleri, iki çeflit atefl ol-
du¤u inanc›ndad›r. Böyle inanç Altayl›lar ve
Saha Türklerinde de mevcuttur (Argunflah
1998:47). Atefl çeflitlerinden biri “canl›”, di¤eri
“cans›z”d›r. Cans›z atefli kullanarak yemek
piflirilir, ›s›n›l›r. Canl› ateflin ise, ruhu oldu-
¤undan dolay›, sadece kutsal yerlerde kulla-
n›lmaktad›r. Bu ba¤lamda, canl› atefl, kötü
ruhlar› kovmak için kullan›l›r. Lo¤usan›n
yatt›¤› oda kap›s›n›n önüne kor halinde bu
atefl konur. Maslenitsa bayram›nda, dü¤ün
sabah›nda, Toprak’›n ›s›t›lmas›nda, ölmüfl
olan atalar›n uyand›r›lmas›nda vs. canl› atefl
kullan›lmaktad›r (Kvilinkova 2001a:3;
2001c:16; Malac›l› 2002:83).
Türk inan›fllar›n›n en köklülerinden bi-
risi olan ateflin ar›nd›r›c› oldu¤u inanc›, Ga-
gauzlarda da mevcuttur. Ar›nd›r›c› olma özel-
li¤i canl› atefle aittir. Bu ba¤lamda, ateflin bü-
yülü kuvvetine Gagauzlarda günümüzde ha-
len inan›lmaktad›r. Ayr›ca, gün batt›ktan son-
ra evden atefl verilmez inanc› da halen yafla-
maktad›r. Bu inanç Anadolu halk›nda da
mevcuttur (Argunflah 1998:136).
Atefl yarat›l›fl› ile ilgili mitlerin Gagauz-
lar aras›nda tespit edilmemesine ra¤men,
atefl ile ilgili inan›fllar mevcuttur. Örne¤in,
ateflle oynamak tabusu vard›r. Tabuyu çi¤ne-
yip ateflle oynayanlar cezaland›r›l›r. Mesela,
ateflle oynayan çocuklar›n sidikli olaca¤›na
inan›l›r (Malac›l› 2002:83).
Yukar›da sözü geçen mitler ve inan›fllar
ile Gagauz Türkleri tabiattaki birçok olay›n ne-
den nas›l oldu¤una yan›t vermektedirler. Bu
ba¤lamda, efsane, masal, töre ve inan›fllarda
mitlerin d›fla vurumunu görmekteyiz. ‹nsan›n
topraktan yarat›lmas› Gagauz Türkleri’nde, bir
çok baflka halklarda da oldu¤u gibi, bir inanç
olurken, ilkelin bu konuya bak›fl› mit olur. Ga-
gauz Türkleri’nin kozmogoni mitolojisi motifle-
rinin, di¤er Türk boylar›n›nkiyle benzer oldu¤u
aç›kça ortadad›r.
214
2. Hayvanlar ve hayvan ile insan›n
aras›ndaki münasebetleri yans›tan mit-
ler ve inan›fllar
Gagauz Türkleri’nin mitleri ve inan›flla-
r›nda, hayvanlar›n yarat›lmas› ço¤u zaman
insanlar›nkine benzemektedir. Günümüzde,
dinin etkisiyle, Gagauzlar ço¤unlukla hay-
vanlar›n Allah taraf›ndan yarat›ld›¤›na inan-
maktad›r. Bununla birlikte, hayvanlar›n ya-
rat›l›fl›n› anlatan mitler inan›l›rl›¤›n› nere-
deyse yitirip masala dönüflmüfl olmalar›na
ra¤men, varl›¤›n› henüz kaybetmifl de¤iller-
dir. Gagauzlarda, hayvanlar›n yarat›l›fl› ile il-
gili varolan anlat›lara ve inan›fllara örnek ve-
recek olursak afla¤›daki örnekleri verebiliriz.
Köstebek (körköstebek): Köstebe¤in
insandan olufltu¤u anlat›lmaktad›r: “Bir va-
kitler bir adam›n dört o¤lu varm›fl. Bunlar
daima toprak kavgas› yaparm›fl. Onlar› uz-
laflt›rmak için babalar› herkese kendi pay›n›
vererek topra¤› bölmüfl. Fakat onlar kavgala-
r›na hep devam etmifller. Büyük öfkeye kap›-
lan babalar›: “Çocuklar›m, Allah sizi durmak-
s›z›n toprak kazd›¤› halde doymak bilmeyen
yarat›klar suretine çevirsin!” diye beddua et-
mifl. Allah da onlar› köstebek suretine çevir-
mifl. fiimdi de her köstebe¤in 40 tane toprak
y›¤›n› olmas›na ra¤men, bunlar onlara yine
dar gelir”. Köstebe¤in insandan olufltu¤u
inanc› di¤er Türk halklar›nda da mevcuttur
(Boratav 1994:63).
Kurba¤a: Kurba¤alar›n, Allah taraf›n-
dan yarat›ld›¤›na ve ya¤mur ile beraber gök-
ten düfltüklerine inan›lmaktad›r. Ayr›ca su
kurba¤as›n› öldürmenin günah oldu¤una ina-
n›l›r, çünkü Allah kurba¤ay› sular› ac› ve ze-
hirden temizlesin diye yaratm›flt›r (Manof
1939:71). Kurba¤ay› öldürmenin büyük gü-
nah say›ld›¤›na olan inanç halen mevcuttur.
Kaplumba¤a: Kaplumba¤a, Gagauz
Türkleri’ne göre, bir zamanlar yeni evlenen
bir gelinmifl. Bu gelin kaynatas›ndan çok uta-
n›rm›fl. Bir gün kaynatas›n›n iste¤i üzerine,
gelin pide piflirmifl. Pidenin yar›s›n› kendi ye-
mifl, di¤er yar›s›n› ise, köpek kapm›fl. ‹flten
dönen kaynatas› pide isteyince, gelin utanc›n-
dan saklanacak yer bulamayarak, ele¤i yere
koyup üzerine oturmufl ve üzerine de hamur
teknesini çekmifl. Kaynatas› bu olay› görünce
çok k›zm›fl ve geline lanet okumufl: “fiimdi ol-
http://www.millifolklor.com

du¤un gibi ebediyen kalman› Allah’tan dile-
rim” demifl. Ve böylece de kaplumba¤a olmufl.
Y›lan: Y›lan›n yarat›l›fl› ile ilgili Gaga-
uz Türkleri’nde bir anlat› yoktur. Fakat y›la-
na halk, büyük bir esrarengizlik atfetmekte-
dir. Gagauzlarda y›lan, hayvan fleklinde ta-
savvur edildi¤i gibi, insan fleklinde de tasav-
vur edilmektedir. Bir çok masal, ballad ve
türkülerde y›lan, k›z veya o¤lana afl›k olarak
bunlarla evlenir veya onlar› kaç›r›r16. Ayr›ca,
insanlarla y›lan›n böyle bir iliflki kurabildi¤i
inanc› halk aras›nda da çok yayg›nd›r (Derja-
vin 1914:177; Manof 1939:71). Halk aras›nda
yayg›n olan baflka bir inanç da, her mal ve
mülkün bir “y›lan sahip”i olmas›d›r. “Y›lan
sahip”, gözleriyle insanlar› ve hayvanlar› bü-
yüler. Y›lan 40 yafl›n› doldurunca ayakl› ve
kanatl› bir ejderha olur (Manof 1939:71). Bu
mitolojik motif masallarda çok yayg›nd›r17.
Ayr›ca bu motif di¤er Türk halklar›nda da
mevcuttur (Seleznev 2001:229-236).
Leylek: Leyleklerin yarat›l›fl› ile ilgili
Gagauzlarda flöyle bir mit bilinir: “Leylekler
bir zamanlar insan imifller. Bir defas›nda
bunlar Allah’›n huzurunda çok günah iflledik-
leri için Allah onlar› s›rt›nda kocaman bir
sand›k tafl›makta tecziye etmifl. Bir yere ge-
lince, meraklar›ndan sand›¤› açm›fllar. ‹çin-
den kurba¤alar, y›lanlar f›rlam›fl. Allah, onla-
ra kaçan bütün y›lanlarla kurba¤alar› topla-
d›klar›nda, yine insan olacaklar›n› söyleyerek
cezaland›rm›fl. Bu nedenle leylekler sürekli
kurba¤a ile y›lan toplar” (Manof 1939:69).
K›rlang›ç ve kedi: Leyle¤in arkadafl›
olarak görülen k›rlang›c›n yarat›l›fl› ile ilgili
bir mitin iki versiyonu mevcuttur. Birine göre
K›rlang›ç, vaktiyle mutsuz bir gelin imifl. Fa-
kat Allah’a kendisini neye olursa olsun çevir-
mesini ve böylelikle uçmas› için yalvarm›fl.
Çünkü kaynatas› bir haydut ve harami imifl
ve o¤lu ile birlikte yolcular›n önünü keser so-
yar ve öldürürmüfl. Allah da onu k›rlang›ç
yapm›fl (Manof 1939:70). Di¤er versiyonuna
göre ise, k›rlang›ç yine bir gelindir. “Gün, bir
k›z› görünce, ona afl›k olur. Günefl anas›, o¤lu
Gün’e k›z› denemesini söyler. Gün, k›z› muh-
telif s›navlardan geçirdikten sonra, Günefl
anas›n›n tavsiyesi üzerine bir sal›ncak yapar.
Bu k›z o sal›nca¤a binince, Gün onu gökyüzü-
ne çeker. Fakat bu ifle sinirlenen k›z, Gün ile
7 y›l konuflmaz. ‹fllerin bu flekli ald›¤›n› gören
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Gün baflka bir k›z getirerek dü¤ün haz›rl›kla-
r›na bafllar. ‹ki k›z aras›nda kavga ç›kar ve
birbirlerini lânetlerler. Lânet sonucu biri k›r-
lang›ç, di¤eri de kedi olur. O günden beri kedi
k›rlang›c› kovalar, Gün bugün de evleneme-
yip bekar gezer”. Bu mit baflka mitoloji motif-
leriyle de kar›flarak masal olarak da anlat›l-
maktad›r18. K›rlang›ç ötmesini Gagauzlar,
kad›nlarla konuflmas› olarak görmekteler.
K›rlang›ç, geçen k›fl süresinde kad›nlar›n faz-
la çal›fl›p çal›flmad›klar›n› flöyle sorgular: “‹fl-
lediniz mi, dokudunuz mu, getir ben keseyim
g-rrr…ts (makas›n ç›kard›¤› sesin taklidi)”
(Manof 1939:70).
Karga: Kargan›n neden çok yaflad›¤› so-
rusuna Gagauz Türkleri flu mit ile cevap ve-
rirler: “Allah, insanlar›, hayvanlar›, bütün
dünyay› yaratt›ktan sonra peygamberlerden
birini diri su getirmesi için göndermifl. Pey-
gamber gitmifl ve diri su çeflmesinden bir tes-
ti su doldurup geri yola koyulmufl. Yolda yo-
rulunca dinlenmeye oturmufl ve uyuyakalm›fl.
O esnada testi yanlam›fl ve su akm›fl. ‹ki kar-
ga konarak bu sudan içmifl. ‹flte bundan son-
ra kargalar 300-er y›l yaflamaya bafllam›fl”.
Baz› hayvanlar veya kufllar ile ilgili mit-
ler günümüze kadar yetiflmemekle birlikte
birçok masalda, efsanede vs. bu tür mitolojik
motifleri bulmak mümkündür. Örnek olarak
Kalina, Üdüle masallar›n varyantlar›nda sü-
tün kaçmamas› için masal›n kahraman› olan
k›z Kalina (=Üdüle) süte atlar ve süt ile bir-
likte pifler. Bu olaya üzülen keçi kendi kuyru-
¤unu kemirir; kaz, üzüntüsünden konufla-
maz, sadece ga-ga-ga ba¤›r›r hale gelir; k›r-
lang›ç üzüntüsünden kuyru¤unu yolar. O
günden beri keçiler k›sa kuyruklu, kazlar ko-
nuflamaz, ga-ga-ga ba¤›r›r ve k›rlang›c›n kuy-
ru¤u “k›skaç”(mandal) fleklindedir. Ayr›ca
hayvanlar ve kufllarla ilgili bir çok inan›fl ve
âdet halen yaflamaktad›r (örne¤in: Canavar
yortular›, kufl bayram› vs.)19.
XX. yüzy›l›n ilk yar›s›na kadar Gagauz
Türkleri taraf›ndan yap›lan, günümüzde ise,
sadece anlat›lar› yaflayan bir kurban töreni
dikkat çekicidir. Gagauzlar›n inan›fl›na göre,
Kolada orucu bitince hiç baflka bir et yenilme-
den serçe kuflu kesilip yenilmeliydi. Serçenin
etini yiyenin, serçenin hafifli¤ine ve h›z›na
sahip olaca¤›na inan›lmaktad›r. Bu âdetin te-
melinde “temas büyü”nün oldu¤u görülmek-
215
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
tedir. Serçe suretinde, ayr›ca, bereket sembo-
lünü görmektedirler. Serçe, bereket sembolü
olarak kolada türkülerinde ve Balkan-Karpat
bölgenin halklar›n›n folklorunda da yer al-
maktad›r (Kvilinkova 2000a:10). Kurban ku-
flu olarak serçenin kullan›lmas› Altay ve Po-
voljie halklar›nda da mevcuttur (Kvilinkova
2000a:10). Serçe kuflu ile ilgili inan›fl ve yap›-
lan pratik, Gagauzlar›n atalar›nda kufl kültü
olabilece¤i ve bu pratik, kufl kültünün günü-
müze izleri olarak görülebilece¤i ihtimalini
vermektedir. Bu konuda kesin sonuçlara ula-
flabilmek için ayr› ve derin bir araflt›rma ya-
p›lmas› gerekir.
At: Gagauz Türklerinde at›n, tabiatüstü
niteliklerini belirten pek çok inan›fllara rast-
lamak mümkündür. At; baladlarda, türküler-
de, masallarda vs. insan›n bir arkadafl› ola-
rak terennüm edilmifltir. Bir çok milletin mi-
tolojisinde örnekleri olan “kanatl› at”, Gagauz
halk masalar›nda da mevcuttur. At; Gagauz-
lar›n inanc›na göre, cinler, periler, ejderler vs.
için yaklafl›lmaz biridir. Bu yüzden gece vakti
bunlar, at üzerinde bulunan bir insana doku-
namazlar (Manof 1939:68). At›n büyülü güçle-
riyle onun nal› da iliflkilidir. At›n nal›, evlere
nazarl›k veya da u¤urluk olarak konulmakta-
d›r. At flerefine, eskiden beri düzenlenen me-
rasim ve bayramlar, Gagauz Türkleri’nin geç-
miflinde at kültü oldu¤unun bir göstergesi
olabilir. Gagauzlar, Todur gününde (fiubat-
Mart aylar›nda olur; bu gün sabit de¤ildir,
Paskalya bayram›na göre de¤iflmektedir) at-
lar›n flerefine koflu düzenlerler. Halk aras›n-
da yayg›n bir inanca göre, bu kofluya kat›l-
makla atlar, hastal›klardan korunmufl olurlar
(Kvilinkova 2001d:6).
Kurt: Hayvanlardan flerefine merasim
veya bayram düzenlenen yaln›zca at de¤ildir.
Gagauz Türkleri’nde at kadar, hatta attan
daha fazla da diyebilece¤imiz, kurt da kut-
sanmaktad›r. Tüm Türk kavimlerin geçmiflin-
de olan kurt kültü, günümüz Gagauz Türkle-
ri’nde “canavar yortular›” olarak adlanan
bayramlar›yla izlerini b›rakmay› sürdürmek-
tedir. Kurdu, Gagauz Türkleri “canavar”, “ya-
bani”, “bozkumi”, “bozbey” olarak adland›r›r.
Kurt kelimesinin kullan›lmas›na ise tabu ko-
nulmufltur. Çünkü “kurt” denildi¤inde, Gaga-
uzlar›n inanc›na göre, kurdu davet etmifl
olursun ve o hemen gelir. Gelmesinin ne gibi
216
sonuçlar do¤uraca¤› bilinmedi¤i için, kurt ke-
limesini kullanmaktan çekinirler. Araflt›rma-
c›lara göre, bu inan›fl milletlerin avc›-çoban-
l›k döneminde oluflmufltur. Gagauzlardaki
kurtla ilgili yeminlerin oluflunu yine bu döne-
me ait izler olarak düflünebiliriz (Kvilinkova
2000c:83).
“Canavar Yortular›” bir hafta sürmekte-
dir. Bu bayram Kas›m (11-17 Kas›m) ay›nda-
d›r. Fakat kurt flerefine düzenlenen bayram-
lar bu bayramla kalmamakta, y›l›n muhtelif
zamanlar›nda yap›lmaktad›r. Örne¤in, Topal
Canavar günü 21 Kas›m, Canavar Günleri
14-16 fiubat, 7 May›s vs. “Canavar” bayram-
lar›nda yün ile ilgili bir ifl yapmak (örmek,
dokumak, dikmek vs.) ve sivri, kesici alet kul-
lanmak yasakt›r. Yayg›n olan inan›fllara göre,
bu bayramlarda dikilmifl, örülmüfl bir k›yafet
giyen insana kurt sald›r›r. Ayr›ca bu bayram-
larda et yemek de yasakt›r. Canavar bayram-
lar›yla ilgili tabular, insanlar› ve evcil hay-
vanlar› y›rt›c› hayvanlar›n sald›r›s›ndan ko-
rumak amaçl›d›rlar (Kvilinkova 2000c:83).
Kurt, Gagauz Türkleri’nin inan›fllar›nda
Tanr› temsilcisi oldu¤u için öldürülmez. Ayr›-
ca kurt, k›l›k de¤ifltirebilir ve insanlara yar-
d›m edebilir, kehanette bulunabilir, adetlere
uymayanlar› da cezaland›rabilir. Bu ba¤lam-
da, kurtlar›n koruyucusunun, Tanr›n›n ta
kendisi oldu¤una inan›lmaktad›r. Kurtlar›n
yemeklerini Tanr› belirlemektedir (Kvilinko-
va 2000c:83-84). Gagauzlarda, Kuzey Kafkas-
ya halklar›nda da oldu¤u gibi (Kvilinkova
2000c:84), kurt sureti iyi alamet sembolüdür.
Örne¤in, tarla ekimine gidenlerin yoluna tav-
flan rast gelirse, bu bir kötü alamet olarak
kabul edilir ve ekimi baflka bir güne b›rak-
mak tavsiye edilir ve tam tersi yollar›na kurt
rast gelirse, çok iyi bir alamet oldu¤una ina-
n›l›r, u¤urlu kabul edilir.
Di¤er Türk halklar›nda mevcut olan
kurttan yarat›l›fl mitinin Gagauzlarda olma-
mas› (hiç de¤ilse bu güne kadar kurt-ana ve-
ya kurt-ata gibi bir inanca, mite, efsaneye vs.
Gagauzlarda rastlan›lmam›flt›r) dikkat çeki-
cidir. Bu konu üzerinde yeterince çal›fl›lmad›-
¤› ve araflt›rma yap›lmad›¤› kanaatindeyiz.
Yukar›da hayvanlar›n ve kufllar›n olu-
flumu ile ilgili mitleri, inan›fllar› aktarm›flt›k.
Bu oluflumlarda, insanlar›n, hayvanlar›n
kendi öz niteliklerini yitirip birinden ötekine
http://www.millifolklor.com

geçmelerini gördük. Bununla birlikte böyle
bir dönüflüm cans›z varl›klardan da olmufltu.
Örne¤in: “Adem ve Hava’n›n çok çocu¤u var-
m›fl. Bu çocuklar, biri hariç, hepsi erkekmifl.
Bütün erkek çocuklar› o k›z ile evlenmek iste-
mifller. Adam da “Durun, ben size kar› getiri-
rim” demifl ve bir çuval alarak k›ra ç›km›fl.
K›rda ne tür kemik (kurt, köpek, kedi, s›¤›r,
ay›, at kemikleri) gördüyse hepsini alm›fl, çu-
val›na toplam›fl. Eve gelince çuval› aç›p, Al-
lah’a o kemikleri o¤ullar›na kar› yaps›n diye
yalvarm›fl. Allah, kemiklerden k›z yaratm›fl.
Bu k›zlarla Adem’in o¤ullar›n› evermifller.
Bundan dolay› flimdi kad›nlar›n de¤iflik huy-
lar› vard›r: Kimileri köpek gibi, kimileri de
kedi gibi, kimileri s›¤›r gibi, kimileri de her-
gele gibi” (Moflkof 1914:27-28).
‹nsanlar›n, hayvanlar›n, cans›z varl›kla-
r›n öz niteliklerini yitirip birinden ötekine
geçmeleri, di¤er Türk halklar›nda da mevcut-
tur20.
3. Mitolojik varl›klarla ilgili mitler
ve inan›fllar
Gagauz Türkleri’nin mitolojisinden, eski
kültüründen, dininden miras al›p kendi ça¤›n
flartlar›na uygulayarak yaflatt›klar› yeni kül-
türünde, dininde, yaflam flartlar›n›n gerektir-
di¤i ölçüde yeni biçimler, yeni içerikler ve an-
lat›l›fllarla oluflan mitler ve inan›fllar vard›r.
Gagauzlar, genellikle insan fleklinde tasavvur
ettikleri bir çok mitolojik varl›¤a inanmak-
tayd›. Bu mitolojik varl›klar› flöyle s›ralayabi-
liriz: Cad›, Çarflamba Kar›s›, Cuma Babusu,
Pazar Ana, Mogucu (veya Gogucu), Rusali,
T›ls›m, Devler, Çuma, Lohusac›. Bu mitolojik
varl›klar› baz› insanlar gördüklerini ileri sür-
se de, iki kifli bir aradayken bunlar çok nadir
görülmekte (Moflkof 1914:27,32-39), genellik-
le insana, tek bafl›na oldu¤u zaman, çeflitli k›-
l›klarda kendilerini göstermektedir. Günü-
müzde bu mitolojik varl›klar inan›l›rl›¤›n›
kaybetmeye yüz tutmufllard›r. Bunlardan ba-
z›lar›n› (örne¤in Mogucu, Çuma gibi) sadece
çocuklar› korkutmak için kullan›l›r.
Cad›: Cad›lar; Gagauzlar›n tasavvurun-
da, kötü ruhlarla temasta olan kad›nd›r. Bu-
nunla birlikte, genellikle kad›nlardan oldu¤u-
na inan›lan cad›, flartlar›n› tafl›yan herkesin
(erkekler de dahil) olabilece¤i bir yarat›kt›r.
Cad› olmak isteyen bir kimse tavuk yumurta-
s›n› 40 gün, civciv ç›kana kadar, koltuk alt›na
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
saklamal›d›r. Bu civcivin fleytan›n ta kendisi
oldu¤una inan›l›r. Civciv büyünce kesilip ya¤›
ile tüm vücut ya¤lan›r. Bu ya¤› yard›m›yla
cad› olabilece¤ine inan›l›r. Cad›lar, insanlara
kötülük yapan varl›klard›r. Bunlar k›ymetli
besin maddelerini çalar, ailelerin saadetini
y›k›p yok edebilir, kötü büyüleriyle insan› ve
hayvanlar› öldürebilir21. Günümüzde cad›
kelimesi ile birlikte “Baba – Yaga” Rus keli-
mesi de kullan›lmaktad›r.
Çarflamba Kar›s›, Cuma Babusu ve
Pazar Ana: Çarflamba Kar›s›, Cuma Babusu
ve Pazar Ana gibi mitolojik varl›klar›n gökyü-
zünde yaflad›klar› tasavvur edilir. Bu üç mito-
lojik varl›k, kad›n fleklinde ve beyaz elbiseli,
elinde de¤nekli ihtiyar insanlar olarak tasav-
vur edilir (Moflkof 1914:41-43; Manof
1939:57-58; Malac›l› 2002:74). Bu varl›klar
ba¤larda, ormanlarda, çöllerde yaflar; ifllen-
mez günlerde (bayramlarda) çal›flan, kavga
eden veya sarhofl olan birisini görünce, onu
“tekdir eder, nasihat verir, hatta tecziye ey-
lerler” (Manof 1939:58). Bu varl›klara inanc›
olan Gagauzlar, Çarflamba ve Cuma günleri
oruç tutar, çamafl›r y›kamaz, ciddi ifl görmez-
ler. Cuma babusu’nun, ki Cuma günüdür,
Aziz Paraskovya taraf›ndan himaye oldu¤una
inan›rlar (Manof 1939:57).
Mogucu: Gagauz Türkleri aras›nda Mo-
gucu, Gogucu veya Gogu gibi mitolojik varl›k-
lar hakk›nda kesin bir kal›p tasavvur yoktur.
Bunlar için siyah elbiseler giydikleri, uzun
kar›fl›k saçlar› oldu¤u, korkunç gözüktükleri
ve çocuk kaç›rd›klar› söylenmektedir (Malac›-
l› 2002:75). Günümüzde, bu yarat›klar›n ad-
lar› telaffuz edilerek çocuklar korkutulur. Ör-
ne¤in, çocuk yaramazl›k yapt›¤›nda, “dinle,
yoksa seni Mogucu gelip al›r” denmektedir.
Gogu’ya Arnavutlar aras›nda “Goga”,
Romenlerde “Gâgâ’ese”, Macarlarda “Gagag”,
Ruslarda “Gogotat” fleklinde rastlan›r (Manof
1939:58).
Rusali: Rusaliler, insanlarla çeflitli su-
retler alt›nda münasebette bulundu¤u inan›-
lan mitolojik varl›klard›r (Kvilinkova
2000b:16). “Rusali”, Hristiyanl›k öncesi Slav-
lar›n, ›rmaklarda bulunan perilere verdikleri
add›r (Kurat 1948:12). Rusaliler sarhofl, din-
siz veya deli kifli suretinde görünebilirler. Ay-
r›ca, Rusali Çarflambas› (Paskalya bayram›n-
dan sonra gelen dördüncü çarflamba günü-
217
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
dür) gününde dere boyunda, tarlalarda görü-
nebilirler. Halk aras›nda Rusalileri görüp ya-
flanan olaylarla ilgili bir çok rivayet vard›r22.
Rusalileri Gagauz Türkleri iki çeflide ay›rt-
maktad›rlar: ‹yi Rusaliler ve kötü Rusaliler.
‹yi Rusalileri, bazen 5-6 yafl›nda olan uzun
saçl› k›zlar, bazen de yetiflkin insanlar sure-
tinde tasavvur ederler. Bunlar, beyaz elbise-
ler giyer, su boyunda dans etmeyi, sal›ncakta
sallanmay› çok sever ve insanlardan korkar-
lar. Ayr›ca bu Rusaliler, ekinlere bakar, onlar›
sularlar. Bu ba¤lamda, iyi Rusaliler, ekinler
hamisidir. Kötü Rusaliler ise, siyah veya
renkli elbiseler giyer, iri yap›l› ve çirkin su-
retlerde görünebilirler. Bunlardan insanlar
çok korkar, çünkü kötü Rusaliler, insanlar›n
akl›n› alabilir, felç edebilir, çeflitli kötülükler
yapabilirler. Rusaliler insan suretinde erkek
da olabilirler. Kad›n suretinde olan Rusaliler
uzun saçl›yken, erkek suretindekiler k›sa saç-
l›d›r (Kvilinkova 2000b:16).
Rusalilerin flerefine, onlar› merhamete
getirmek için insanlar tören yaparlar. Rusali
töreni Gagauzlarda kad›nlar›n bayram› ola-
rak kabul edilmekte ve Rusali Çarflambas›
gününden kutlamalara bafllanmaktad›r. Tö-
ren iki etaptan ibarettir: “Rusalileri getir-
mää” ve “Rusalileri koolamaa”. Baz› köylerde
günümüzde bile bu tören eski fleklinde yap›l-
maktad›r: Bu tören, gelinli damatl› bir dü¤ün
fleklinde yap›l›r. ‹ki kifli gelin ve damat k›ya-
fetlerini giyer, di¤erleri de “akraba”, “dü¤ün-
cü” olur. Köy d›fl›nda, k›rlarda hepsi dans
eder, oyunlar oynar. Aralar›ndaki en yafll› ka-
d›n köy giriflinde bir maflrapa su döküp “Bu-
yurun Rusaliler, bereketle” diyerek iyi Rusa-
lileri ya¤mur ile, bereket ile köye davet et-
mekle törenin birinci etab› sona erdirir. ‹kinci
etap ise, bir hafta sürer. Bu süre içersinde,
Rusalileri k›zd›rmamak için tarlalarda çal›-
fl›lmaz, ayr›ca çamafl›r y›kan›lmaz, banyo ya-
p›lmaz, ciddi ifl görülmez. Rusalilerden koru-
mak için bu hafta evin odalar›na, yataklara,
k›yafetlerin ceplerine pelin otu konulur. Haf-
tan›n son gününde ise, Rusaliler “kovulur”.
Rusali bayram› süresince Gagauz Türk-
leri taraf›ndan yap›lan kaç›nmalar ve korun-
malar, Moldovan, Romen ve Bulgar halklar›n-
kilerle büyük benzerlik göstermektedir. Bu
benzerlik bayram›n adland›r›lmas›nda (Ru-
218
salya, Rusali, Rulalii) ve tören yap›l›fllar›nda
da mevcuttur (Kvilinkova 2000b:16).
T›ls›m: Gagauz Türkleri’nin mitolojisin-
de olan bir baflka mitolojik varl›k da T›ls›m-
d›r. T›ls›mlar muhtelif suretlerde göründükle-
ri için, bunlar›n hakk›nda Gagauzlar aras›n-
da kal›p bir tasavvur yoktur. Bu ruhlar hem
iri yap›l› yarat›klar, hem de ufak 10-15 cm
yarat›klar suretini alabilirler. T›ls›mlar›n el-
biselerinin, uzun beyaz gömlekten ibaret ol-
du¤una inan›l›r. Gagauzlar bu mitolojik var-
l›klar›n gün bat›m›ndan horozun ilk ötmesine
kadar olan zaman içerisinde göründüklerine
inanmaktad›rlar. T›ls›mlar›n oturduklar› yer-
ler, virane yerler, köprü altlar›, çeflmelerdir.
Bunlar, cesur ve korkak insanlarla karfl›lafl-
maktan çekinirler, zira “cesur olanlar t›ls›m›
öldürür, korkaklar ise t›ls›mdan korkarak
ölür” (Argunflah 1998:130).
Her evin, her binan›n bir t›ls›m› oldu¤u-
na inan›l›r. Bu ba¤lamda, T›ls›m ev-hamisi-
dir. Sa¤lam bir bina t›ls›ms›z – koruyucusuz
yerinde duramaz, y›k›l›r. Kurban ister. Sade-
ce kerpiç binalar kurban istemez. Bu yüzden
Gagauzlar T›ls›m ruhun flerefine evin temeli
at›ld›¤›nda horoz keser, temele kan›n› damla-
t›rlar. Manof’a (1939:56) göre, a¤›r bina infla-
at›nda çok s›k vuku bulan kazalar inflaat›n
kurban isteme inanc›n› oluflturmufltur. ‹nflaat
sanat›n›n geliflmesiyle gittikçe azalan kaza-
lar, bu inanc›n zay›flamas›na yol açm›flt›r.
Büyük bina inflaatlar›nda kurban ola-
rak bir hayvan de¤il de, insano¤lu olmas›
inanc› Gagauzlar›n sözlü edebiyat›n›n bir çok
eserlerinde motif olarak geçmektedir. Bu mo-
tife ayn› zamanda S›rp, Yunan, Bulgar ve Ro-
men türkülerinde de rastlamak mümkündür
(Manof 1939:56). Ayr›ca, binan›n temeline
bafllarken kurban kesilmesi, temele kan ak›-
t›lmas› inanc›na Anadolu’nun hemen her ta-
raf›nda rastlamak mümkündür (Argunflah
1998:131).
Dev: Gagauzlar›n inand›klar› mitolojik
varl›klardan biri de “dev” ad›n› verdikleri ya-
rat›klard›r. Bunlar› ayr›ca ikiye ay›rmakta-
d›rlar:
1 – “Dev” ad› verilen, büyük ve iri in-
sanlar suretinde tasavvur edilen yarat›klar.
Bunlar insanlara kötülük yapmaks›z›n, s›ra-
dan insanlar gibi, topra¤› ifller; kendi arala-
r›nda veya s›radan insanlar ile evlenirler.
http://www.millifolklor.com

Devler ormanlarda, ma¤aralarda yaflar (Ma-
nof 1939:72). Günümüzdeki Gagauzlar, arala-
r›nda dev olmad›¤›na, bunlar›n Kafkasya’da
yaflad›klar›na inan›rlar.
2 – Tepegözler. Bunlar kötü ruhlu, te-
pesinde tek gözü olan iri yarat›klard›r. Tepe-
gözlerin, insanlar›n koyun sürelerine zarar
verip yedi¤ine, ayr›ca insan da yedi¤ine ina-
n›lmaktad›r (Çimpoefl 1997:36).
Tepegöz’ün insan yedi¤i ve insanlara kö-
tülük yapt›¤› motifi Gagauzlar›n destanlar›
ve masallar›nda ifllenmifltir. Bu Tepegöz, De-
de Korkut’taki Tepegöz ile benzerlik göster-
mektedir.
Çuma: Gagauz Türkleri, en çok ölüm
getiren baz› salg›n hastal›klar› canl› yarat›k-
lar olarak tasavvur etmektedir. Bunlar›n hem
insan, hem de hayvan suretinde olup kasaba
kasaba, köy köy, ev ev dolaflarak insanlar› ve
hayvanlar› hastaland›r›p öldürdüklerine ina-
n›lmaktad›r (Derjavin 1914:177; Manof
1939:59). Bu yarat›klardan biri Çuma (Ta-
un)dur. Çuma’y›, insanlar aras›nda dolaflarak
ölüm saçan kambur, çirkin bir koca kar› sure-
tinde tasavvur edilmektedir.
Çuma ile ilgili bir rivayeti V. Moflkof flu
flekilde kaydetmifltir: “Allah ve Sveti Petri
dünyay› dolafl›rken bir yoldan gidermifller. Al-
lah Sveti Petri’ye: “Petri, hadi yoldan döne-
lim, zira buradan Çuma geçecek” demifl. Sveti
Petri de: “Allah’›m, sen Allah’s›n, niçin korku-
yorsun?” sormufl. Allah demifl ki: “Ondan ha-
t›r yoktur. Ya kes bir parça et budundan, da
koy yol üstüne”. Sveti Petri, budundan bir
parça et kesip yol üstüne b›rakm›fl, kendileri
de yoldan bir tarafa çekilip seyretmeye baflla-
m›fllar. Oradan geçmekte olan Çuma ete rast-
gelmifl da o eti zehirlemifl. Zehirlenmifl et flifl-
mifl, somun kadar olmufl” (Moflkof 1914:27).
Böylece, Çuma en korkunç hastal›k olarak sa-
y›lmakta ve bundan bizzat Allah’›n da kork-
tu¤una inan›lmaktad›r. Günümüzde, salg›n
hastal›klar›n canl› yarat›klar oldu¤u inanc›
mevcut de¤ildir.
Lohusac›: Gagauz Türkleri’nin mitolo-
jisinden kaynaklanm›fl olan bir baflka ola¤a-
nüstü varl›k da “Lohusac›” veya “Bet Kar›s›”
(Albast›)d›r. Bu ruh, kad›n suretinde tasav-
vur edilmektedir. Genellikle bu ruh, tekil bir
kötü ruh olarak düflünülmekle birlikte, bazen
üç k›z kardefl suretinde varolarak da tasav-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
vur edilmektedir. Lohusac›, lo¤usalara mu-
sallat olup, lo¤usay› öldürebilir ve bebe¤e de
zarar verebilir. Lohusac› =Albast› inanc› tüm
Türk boylar›nda mevcuttur23. Fakat Gagauz
Türkleri’nin inan›fllar›nda Lohusac› her sefe-
rinde lo¤usay› veya bebe¤i öldürmeye f›rsat
aramaz. Bu ruh, bebe¤in kaderini de yazmak-
tad›r (Moflkof 1914:32-33). Yaz›ld›klar› kader-
ler de genellikle kötü kaderler olmakla birlik-
te, ara s›ra iyi kaderler de yaz›l›r (Örne¤in:
“Bu çocuk 13 yafl›nda oldu¤unda p›narda öle-
cek”, “ Bu çocuk evlendi¤i gün ölecek”, “Bu ço-
cuk hayat›nda hiç dert görmeyecek” (Bkz.:
Moflkof 1914:32-33).
Yayg›n inanca göre Lohusac›lar, bebe¤in
do¤umundan sonraki üçüncü gece geldikleri
için, bu gece çok tehlikelidir ve lo¤usa kad›n
ile bebek tek bafl›na b›rak›lmamal›d›r. Lohu-
sac›dan korunabilmek için, lo¤usa kad›n›n
yast›¤› alt›na makas, b›çak, çivi gibi demir
aletleri konmakta, odada süpürge bulundu-
rulmakta ve 40 gün ›fl›k aç›k b›rak›lmaktad›r
(Kuroglo 1980:22-33). Ayr›ca odalar› kötü
ruhlardan ar›nd›rmak nedeniyle buharlar ya-
k›lmaktad›r. Akflamlar› lo¤usan›n kap›s› önü-
ne kor halinde atefl konmaktad›r. Ateflin, kötü
ruhlara oda içersine geçifllerini engelleyece¤i-
ne inan›lmaktad›r (Argunflah 1998:131). Al-
bast›n›n demircilerden ve ocakç›lardan kork-
mas› di¤er Türk boylar›nda da mevcuttur
(‹nan 1968:259-267).
Lohusac›=Albast› inan›fl›n kökenleri
“muhtemelen, eski dünyan›n neolitik topra¤a
ba¤l› anaerkil orman içi köylülerin toplum
yap›s›n›n avc›-çobanl›¤a do¤ru dönüflüp, or-
mandan bozk›ra ç›kmalar› ve çevrelerindeki
dünyan›n yaflanabilir bölgelerini yavafl yavafl
fethedip ataerkil toplum yap›s›n›n gücünü
hissettirmeye bafllamas›yla ortaya ç›km›fl ol-
mas› gereken erk ve inanç bunal›m›ndan kay-
naklanmaktad›r” (Çobano¤lu 2001:51).
Albast›n›n hami ruhtan kötü ruha dö-
nüflmüfl olmas› düflüncesi (‹nan 1968:265)
Gagauzlarda Albast›n›n=Lohusac›n›n bebek-
lerinin kaderlerini belirleme (yazma) inanc›
ile desteklemekte oldu¤u kanaatindeyiz.
Gagauz Türkleri’nin inan›fllar›nda yafla-
yan mitolojik varl›klar›n birço¤unun kad›n
fleklinde tasavvur edilmesi dikkat çekicidir.
Bu mitolojik varl›klardan baz›lar› iyi ruhlar,
baz›lar› da kötü ruhlar olarak tasavvur edil-
219
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
mektedir: ‹yi ruhlar olarak görülen Çarflam-
ba Kar›s›, Perflembe Babusu, Pazar Ana bu
günlerin hamileri olarak kabul edilirken, iyi
ruh olarak tasavvur edilen beyaz elbiseli Ru-
saliler de ekinlerin, tarlalar›n hamisi olarak
kabul edilmektedir. Bu mitolojik varl›klar ile
ilgili inan›fllar›n kökenleri muhtemelen, eski
dünyan›n anaerkil toplum yap›s› döneminde
teflekkül etmifltir. Kötü ruhlar fleklinde tasav-
vur edilen Cad›, Lohusac› vs. inan›fllar›n›n
kökenleri ise, anaerkil toplum yap›s›n›n ata-
erkil toplum yap›s›na geçifliyle “ortaya ç›km›fl
olmas› gereken erk ve inanç bunal›m›ndan”
(Çobano¤lu 2001:51) kaynaklanm›fl olabilir-
ler.
Sonuç olarak, yukarda bütün söyledikle-
rimizden yola ç›karak, Gagauz Türklerinin
mitolojisinde var olan baz› motiflerin evren-
sel oldu¤unu söyleyebiliriz. Örnek olarak da
insano¤lunun oluflu ile ilgili inan›fl gösterile-
bilir. Ayr›ca, baz› hayvanlar›n insandan olufl-
tu¤u inanc› da Türk halklar› aras›nda yayg›n
olan bir inançt›r. Hayvanlar›n yarat›l›fl› yan›
s›ra, Gagauz Türkleri’nde varolan bir çok mi-
tolojik motifi ve halk inan›fl›, di¤er Türk halk-
lar›n mitolojik motifi ve halk inan›fllar›yla or-
takt›r. Bununla birlikte, baz› mitolojik suret-
ler Slav halklar›n›n mitolojik suretleriyle
benzerlik göstermektedir. Örnek olarak Rusa-
lileri gösterebiliriz.
Gagauz Türkleri’nin mitolojisinin çok az
incelenmifl oldu¤unu ve daha derin inceleme-
lere ihtiyaç duyuldu¤unu belirtmeliyiz. Gaga-
uz Türkleri’nin mitlerini anlamak için Gaga-
uzlar›n getirdi¤i ve içinde bulundu¤u dini an-
lamak gerekir. Çünkü yeni gelen her din bir
ölçüde miti mutlaka de¤iflime u¤rat›r. Bunun
yan›nda, Hristiyanl›k da birçok “pagan” miti
Hristiyanlaflt›rm›flt›r, çok say›da tanr› aziz-
lerle bir tutulmufltur. Ayr›ca Gagauz toplu-
munun ça¤dafl düzeyde bir toplum oldu¤unu
belirtmeliyiz. Ald›klar› e¤itim etkisiyle de
XX. yüzy›la kadar inançlar düzeyinde varl›¤›-
n› sürdüren mitler, günümüzde inan›l›rl›¤›n›
neredeyse kaybetmifllerdir ve varl›¤›n› efsa-
ne, masal gibi sözlü edebiyat ürünlerinin için-
de ve baz› törenlerde sürdürmeye devam et-
mektedir.
220
NOTLAR
1 Ay› Kulakl› masal için bkz.: Malac›l› 2002:
Ek-2, 82-89.
2 Bu konuyla ilgili daha genifl bilgi için bkz.:
Necatigil 2000:43-48; Ögel 2001:II, 159-160.
3 Türk kavimlerindeki bu inan›fl ile ilgili bkz.:
Ö¤el 1971:67, 274-276.
4 Ay’›n k›z oldu¤u motifi baflka halklar›n mit-
lerinde de mevcuttur. Bu konu ile ilgili bkz.: Tylor
1989:170.
5 Bu konu ile ilgili daha fazla bilgi için bkz.:
Boratav 1994:14-17; Çobano¤lu 2001:44; Hasan
1986:103; ‹nan 1954:29.
6 Bu konu ile ilgili daha fazla bilgi için
bkz.:Boratav 1994:18; ‹nan 1954:29.
7 Bu konu ile ilgili daha fazla bilgi için bkz.:
Malac›l› 2002:80,89.
8 Türkiye Türklerinde olan bu inan›fl ile ilgili
bkz.: Boratav 1994:19; Örnek 1971:24-25.
9 Di¤er Türk boylar›nda varolan kuyruklu y›l-
d›z›n büyük afetlerin habercisi oldu¤u inan›fl› ile il-
gili bkz.: Boratav 1994:20; Örnek 1971:25.
10 Bu konu ile ilgili daha fazla bilgi için bkz.:
Boratav 1994:14; Manof 1939:64; Ögel 2001:II, 85-
86.
11 Bu konu ile ilgili bkz.: Manof 1939:64; ‹nan
1954:30.
12 Bu konu ile ilgili bkz.: Manof 1939:64; Ar-
gunflah 1991:45; 1998:134.
13 Bu konu ile ilgili daha fazla bilgi için bkz.:
‹nan 1968:480-481; Baflgöz 1986:13-23.
14 Bu konu ile ilgili ayr›nt›l› bilgi için bkz.:
Kvilinkova 1999:103; Baflgöz 1986:13-23; ‹nan
1954:165; 1968:480-481; Gordelevskiy 1962:61; Ma-
daeva 1983:87-94; fiimflek 2003:78-87; Tan
1982:469-478; Gözayd›n 1987:165-171.
15 Bu konu ile ilgili bkz.: Hasan 1986:133.
16 Bu konu ile ilgili bkz.: Durbaylo 1991:13-
14;28-32.
17 Bu mitolojik motifiyle ilgili masallar için
bkz.: Baboglu 1991; Moflkof 1914.
18 Bu masal için bkz.: Moflkof 1914:41-43.
19 Bu tür inan›fl ve adetlerle ilgili bilgi için
bkz.: Manof 1939:68-72; Derjavin 1914:173-177; Ma-
lac›l› 2002:85-86.
20 Bu konu ile ilgili daha fazla bilgi için bkz.:
Boratav 1994:62-64.
21 Bu konu ile ilgili daha fazla bilgi için bkz.:
Manof 1939:55; Argunflah 1998:126; Derjavin
1914:177.
22 Rusalilerle ilgili rivayetler için bkz.: Manof
1939:57; Moflkof 1914:33-34.
23 Bu konu ile ilgili daha fazla bilgi için bkz.:
‹nan 1968:257-267; Argunflah 1998:131; Önal
1998:52; Çobano¤lu 2001:50-52.
KAYNAKÇA
ACIPAYAMLI, Orhan (1976) “Türk Folklor
Ürünü Ya¤mur Duas›yla ‹lgili Yap› ve Fonksiyon So-
runlar›”, I. Uluslar aras› Türk Folklor Kongresi
Bildirileri, IV. Cilt, s.1-7.
ARGUNfiAH M. ve H.GÜNGÖR (1998) Gaga-
uzlar. Gagauz Türklerinin Etnik Yap›s›, Nüfusu, Di-
li, Dini, Folkloru Hakk›nda bir Araflt›rma, ‹stanbul,
Ötüken Yay›nlar›.
http://www.millifolklor.com

ARGUNfiAH M. ve H. GÜNGÖR (1991) Gaga-
uz Türkleri. Tarih, Dil, Folklor ve Halk Edebiyat›,
Ankara, Atak Ofset.
BABOGLU, Nikolay (1991) Masallar, Kiflinev,
Hyperion.
BAfiGÖZ, ‹lhan (1986) Folklor Yaz›lar›, ‹stan-
bul.
BORATAV, Pertev Naili (1994) 100 Soruda
Türk Folkloru, ‹nan›fllar, Töre ve Törenler, Oyunlar,
‹stanbul, Gerçek Yay›nevi, 3.Bask›.
Ç‹MPOEfi, Lüdmila (1997) Dastann›y Epos
Gagauzov, Kiflinev.
ÇOBANO⁄LU, Özkul (2001) “Türk Mitoloji-
si”, Türk Dünyas› Edebiyat Tarihi, 1.Cilt, Anka-
ra, Atatürk Kültür Merkezi Yay›nlar›.
DERJAV‹N, Nikolay (1914) Bolgarskie Koloni
v Rossii. Tavriçeskaya, Hersonskaya i Bessarabska-
ya Gubernii, Sofiya, Martilen.
DURBAYLO, Mariya (1991) Balada Türküle-
ri, Kiflinev, fitiintsa.
EK‹C‹, Metin (2002) “Türe Yöresi Ya¤mur Du-
as› Gelenekleri Üzerine Bir ‹nceleme”, Milli Folk-
lor, Say› 56, s. 46-52,
EL‹ADE, Mircea (1991) Kutsal ve Dind›fl›
(Çev. Mehmet Ali K›l›çbay), Ankara, Gece Yay›nlar›.
EL‹ADE, Mircea (1993) Mitlerin Özellikleri
(Çev. Sema R›fat), ‹stanbul, Simavi Yay›nlar›.
GORDLEVSK‹Y, V.A. (1962) Narodn›y Kalen-
dar, ‹zbrann›e Soçineniya, 3. cilt, Moskva.
GÖZAYDIN, Nevzat (1987) “Da¤›stan, ‹ran ve
Türkiye’de Ya¤mur Duas›ndaki Baz› Ortak Motifler
Üzerine”, III. Milletleraras› Türk Folklor Kong-
resi Bildirileri, Ankara, IV. Cilt, s. 165-171.
HASAN, Ümit (1986) Eski Türk Toplumu
Üzerinde ‹ncelemeler, Ankara, Ofset Yay›nlar›.
‹NAN, Abdülkadir (1954) Tarihte ve Bugün
fiamanizm, Ankara, Tarih Kurumu Bas›mevi.
‹NAN, Abdülkadir (1968) Makaleler ve ‹ncele-
meler, Ankara, TTK Bas›mevi.
‹VANOV V. ve V. TOPOROV (1974) ‹sledova-
niya v Oblasti Slavyanskih Drevnostey, Moskva.
KURAT, Akdes Nimet (1948) Rusya Tarihi
(Bafllang›çtan 1917’ye kadar), Ankara.
KUROGLO, Stepan (1980) Semeynaya Obr-
yadnost Gagauzov v XIX- Naçale XX.v., Kiflinev, fiti-
intsa.
KV‹L‹NKOVA, Elizaveta (1999) “Pipiruda-
Gagauzskiy Obryad V›z›vaniya Dojdya”, Sbornik
Nauçn›h Trudov. ‹storiya, Etnografiya, Obra-
zovanie, Kultura. 2.cilt, s.99-107, Komrat, Kom-
ratskiy Gosudarstvenn›y Universitet yay›nlar›.
KV‹L‹NKOVA, Elizaveta ( 2000a) “Jarkoe iz
Vorobya”, Nezavisimaya Moldova, 22 Aral›k, s.10.
KV‹L‹NKOVA, Elizaveta (2000b) “Rusali-
Jenskiy Prazdnik”, Nezavisimaya Moldova, 16
Haziran, s.16.
KV‹L‹NKOVA, Elizaveta (2000c) “Kult Volka
u Gagauzov”, M›sli, No: 2, s.83-85, Kiflinev.
KV‹L‹NKOVA, Elizaveta (2001a) “Çtob› Jarçe
Svetilo Soltse”, Nezavisimaya Moldova, 7 Mart,
s.3.
KV‹L‹NKOVA, Elizaveta (2001b) “Den sv. Tri-
fona”, Nezavisimaya Moldova, 1 fiubat, s.6.
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
KV‹L‹NKOVA, Elizaveta (2001c) “Kak Gaga-
uz› Zimu Provojayut”, Nezavisimaya Moldova, 20
fiubat, s.16.
KV‹L‹NKOVA, Elizaveta (2001d) “Takie Kon-
n›e Skaçki Sleduet Pooflçryat”, Nezavisimaya Mol-
dova, 2 Mart, s.6.
MADAEVA, Z.A.(1983) “Obryad› V›z›vaniya
Dojdya i Solntsa u Vayhanov v XIX-naçale XX v.”,
Sovetskaya Etnografiya No: 4 (Temmuz-A¤ustos)
s.87-94, Moskva, Nauka.
MALACILI, ‹rina (2002) K›pçak köyün Mo-
nografisi, Hacettepe Üniversitesi – Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
MANOF, Atanas (1939) Gagauzlar. H›ristiyan
Türkler, (Çev. Türker Acaro¤lu), Ankara, Varl›k
Neflriyat›.
MOfiKOF, Valentin (1904) “Nareçia Bessa-
rabskih Gagauzov”, W.RADLOFF, Proben Der
Volklitteratur Der Türkishchen Stämme,
X.Cilt, S.-Peterburg, Tipografia ‹mperatorskoy Aka-
demi Nauk.
NECAT‹G‹L, Behçet (2000) 100 Soruda Mito-
logya, ‹stanbul, Gerçek Yay›nevi, 6.Bask›.
ÖGEL, Bahaeddin (1971) Türk Mitolojisi,
1000 Temel Eser, ‹stanbul, Milli E¤itim Bas›mevi, 2
Cilt.
ÖGEL, Bahaeddin (2001) Türk Mitolojisi, Ta-
rih Dizisi, ‹stanbul, Milli E¤itim Bas›mevi, 2 Cilt.
ÖNAL, Mehmet Nac› (1998) Romanya Dobru-
ca Türkleri ve Mukayeseleriyle Do¤um, Evlenme ve
Ölüm Adetleri, Ankara, Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›.
ÖRNEK, Sedat V. (1971) Anadolu Folklorunda
Ölüm, Ankara.
SELEZNEV A. ve ‹. SELEZNEVA (2001) “Du-
hi i Dufli v Traditsiyah Narodhogo ‹slama Sibiri”,
SELEZNEV A.(Ed.) ‹ntegratsiya Arheologiçes-
kih i Etnografiçeskih ‹sledovaniy,Omsk.
fi‹MfiEK, Esma (2003) “Anadolu’da Ya¤mur
Duas›na Ba¤l› Olarak Oynanan Bir Oyun:’Çömçe
Gelin’”, Milli Folklor, Say› 60, s. 78-87.
TAN, Nail (1982) “Türk Folklorunda Nisan
Ya¤muru Motifi”, II. Milletleraras› Türk Folklor
Kongresi Bildirileri, Ankara, GÜ. Bas›mevi, IV.
Cilt, s. 469-478.
TOKAREV, S.A. (Ed.) (1978) Kalendarn›e Ob›-
çai i Obryad› v Starnah Zarubejnoy Evrop›. Letne –
Osennie Prazdniki, Moskva, Nauka.
TOLSTOY N. ve S. TOLSTOY (1978) “Zamet-
ki po Slavyanskomu Yaz›çestvu. (V›z›vanie Dojdya v
Polesie)”, Slavyanskiy i Balkanskiy Folklor,
Moskva.
TYLOR, Edward (1989) Pervob›tnaya Kultu-
ra, (Çev. D. A. Koropçevskiy), Moskva, Politizdat.
ZELENÇUK, V. ve Yu. POPOV‹Ç (1976) “Ant-
ropomorfn›e Obraz› v Obryadah Plodorodiya u Vos-
toçno-Romançeskih Narodov v XIX – naçale XX vv.”,
Balkanskiye ‹skandivaniya. Problem› ‹storii i
Kultur›, Moskva, Nauka.
221
 ÇEV‹R‹LER.../TRANSLATIONS.../TRADUCTIONS...
SÖZLÜ TAR‹H‹ FARKLI YAPAN fiEY
Alessandro PORTELI
Dr. Kürflat KORKMAZ*
Alessandro Portelli Roma Üniversi-
tesinde Amerikan Dili ve Edebiyat› bölü-
münde kürsü baflkan›d›r. Tekrar bas›lan
The Death Of Luigi Transtulli and Other
Stories (Luigi Transtullinin ölümü ve di-
¤er hikâyeleri): Form and Meaning of
Oral History (Sözlü tarihin flekil ve anla-
m›), State University of New York Press
(New York bas›n›nda eyalet üniversitesi)
New York bas›n›nda eyalet üniversitesi-
nin izniyle Albany eyaleti, 1991, s. 45-48
kadar. Bir birinci versiyon Primo Mag-
gio da “Sulta Specificita della storia ora-
le” adl› eserde (Milano, ‹talya), 1979 ba-
s›lan cilt 13 s. 54-60 k›s›m tekrar “The
peculiarities of oral history” (sözlü anla-
t›m›n hassasiyetleri) ad› alt›nda History
Workshop da 1981 y›l›nda cilt 12 s. 96-
107 olarak yeniden yay›nlanm›flt›r.
“Evet” dedi bayan Oliver, “ve ondan
sonra, onlar› uygun bir zamandan sonra
onun hakk›nda konuflmaya geldi¤inde
kendilerine geldikleri için çözüme ulafl-
m›fllard›. Bu çok çok yararl› de¤ildi, de-
¤il mi?” “o çok yararl›” dedi Poirot...” ba-
z› gerçeklerin neden ve niçin oldu¤unun
bilinmesine ra¤men, insanlar›n haf›zala-
r›ndan silinmeyen olaylar›n bilinmesi
önemlidir. Fakat onlar bizim bilmedi¤i-
miz ve ö¤rendi¤imizde bir anlam› olma-
yan baz› fleyleri kolayl›kla bilebilirler.
Böylece bilgileri, teorilere götüren hat›-
ralar (haf›zalar) olmufltur.
Agatha Christie, Elephants Can
Remember (filler hat›rlayabilirar)
Bununla birlikte onun tarihi arafl-
t›rmalar›; hiç önem vermedi¤i kasaba-
n›n yafll› adam› ve kar›s›n›n hayat›, ef-
* Gaziantep Üniversitesi Meslek Yüksek Okulu Ö¤retim Görevlisi
222
sane bilimindeki zenginlik, de¤ersiz ta-
rihi gerçekler gibi s›radan kitaplar ka-
dar kütüphane raflar›nda yer almad›.
Bundan dolay› o her ne zaman, sarma-
fl›klarla kapl› alçak çat›l› kapal› bir çift-
lik evinde yaflayan gerçek bir Hollandal›
aile gibi yaflad›ysa da bir kitap kurdu-
nun gayretiyle koyu harflerle yaz›lm›fl
kitap ciltlerinin aras›na s›k›flm›fl kalm›fl
gibi görünüyordu.
Washington Irving, “Rip Van
WinkIe”
Hat›ralar Teorik Tarihin Kayna-
¤›d›r
Bir hayalet, akademi koridorlar›na
s›k s›k u¤ruyorsa bunun ad› sözlü tarih
hayaletidir. ‹talyan entellektüelleri da-
ima d›flar›dan gelen haberlerden flüphe-
lenir ve “yabanc› kefliflere” boyun e¤me-
mek için sözlü tarihe ait duyumlara,
onun ne oldu¤unu ve nas›l kullanaca¤›n›
anlamaya çal›flmadan alelacele onun ya-
y›lmas›na karfl› koyarlard›. Bunun için
kulland›klar› metot ise sözlü tarih anla-
t›m› daha yay›lmadan onun içinde yer
almayan as›ls›z konular› içine koyar ve
bu sözlü tarih bilgisinin insanlar›n kafa-
s›na kolayca girmemesi için yalanlarlar-
d›. Örne¤in, “La Repubblica” adl› ‹tal-
ya’n›n en entelektüel ve uluslararas› ha-
berler veren günlük gazetesi halk›n ken-
di aras›nda konufltuklar› sözlü tarih ko-
nulan›n, günlük ortaya ç›kan, konuflu-
lan ve unutulan haberlermifl gibi göste-
rip, bir tak›m sun’ i tan›mlamalar yapa-
rak bunlar›n s›radan bir haber oldu¤u
görünümü vermektedir1.
Sözlü tarihten (anlat›mdan); sanki
http://www.millifolklor.com

yaz›l› tarihe birden bir bofl aral›k bulup
girerek (yaz›l› anlat›m›) herfleyi silip sü-
pürecek olan bir sel ve onu yerle bir et-
tikten sonra yerini alacak bir özelli¤i ol-
mayan malzemeymifl gibi korkulur. Bu
davran›fl, bizim yaz›l› veya sözlü tarihi
anlamakta güçlük çekti¤imiz yerlerdeki
iletiflim ve dil yetimizi (idrak›m›z›) ra-
hats›z edecek olaylar› do¤ru de¤erlendir-
meyi engeller. fiuras› da bir gerçektir ki
sözlü veya yaz›l› anlat›mlar tek bafllar›-
na kendilerine özgü de¤illerdir. Onlar,
anlatanlar›n veya yazanlar›n yetenekle-
rine göre oluflturulan özerk karakteris-
tik ve özel fonksiyonlara (birbirinden
farkl› kurgulara) sahiptirler. Bundan do-
lay› onlar farkl› özel yorumlanma enst-
rümanlar›na ihtiyaç duyarlar. Fakat
sözlü kaynaklar›n de¤erinin azl›¤› veya
çoklu¤u anlatan›n yetene¤ine ve tarz›na
ba¤l› oldu¤u için geleneksel yaz›l› kay-
naklara dönüfltüklerinde bu özelliklerini
kaybederler. Bu bölümde sizlere sözlü
tarihin, kendine has karakteristi¤i ile
farkl› ve bundan dolay› özellikle kulla-
n›fll› taraflar›n›n baz›lar› sunulmaya ça-
l›fl›lacakt›r.
SÖZLÜ KAYNAKLARIN D‹LE
GET‹R‹LMES‹
Sözlü kaynaklar, flifahi kaynaklar-
d›r. Uzmanlar gerçek belgenin teybe
kaydedilmifl olmas›n› isterler fakat he-
men hepsi transcript esaslar›na göre ya-
z›l› kaynaklar üzerinde çal›flmay› sürdü-
rürler. Onlar için kaynak sadece kayde-
dilmifl olanlard›r2. Konuflulan kelimenin
bozulmas›n›n sembolik bir durumu: ger-
çek anlamda teyp kasetleri nadiren bo-
zulur.
Transcriptler iflitmeye dayal› nes-
neleri görmeye ait nesnelere çevirirler ki
bu flekilde kaç›n›lmaz olarak yorumla-
mada de¤ifliklikler olacakt›r. Transcript-
lere nazaran kay›tlar›n de¤iflik etkinli¤i
- örne¤in; derslik amaçlar› için - sadece
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
do¤rudan deneyim yoluyla takdir edile-
bilir. Bu benim daha yeni ve daha yak›n
transkripsiyon metotlar› ortaya ç›kar-
mak üzere fazla çaba harcaman›n gerek-
siz oldu¤una inanmam›n bir mant›¤›d›r.
Bilimsel amaçlar için teybin yerini
transcript edilmifl metnin tutmas›n› um-
mak, çeviriler üzerinde edebî kritik veya
yeni üretimler üzerinde sanata ait elefl-
tiri yapmayla ayn›d›r. En iyi edebî çeviri
bile bir k›s›m eklemeler içerebildi¤i için
edebî orijinalin yerini tutmaz. Ayn› fley
sözlü kaynaklar›n transcripsiyonu yap›l-
m›fl metin için de do¤ru olabilir.
Sözlü kaynaklar›n söze dayal› ola-
rak anlat›lmas›n›n ihmali yoruma ait te-
ori üzerinde do¤rudan bir tavra sahiptir.
Genellikle vurgulanan ilk özellik esast›r,
sözlü kaynaklar bize okuma yazmas› ol-
mayan insanlar, kaybolmufl tarih veya
bozulmufl sosyal gruplar hakk›nda bilgi
verirler. Sözlü kaynaklar›n baflka bir
özelli¤i ise, insanlar›n ve gruplar›n gün-
lük hayatlar› ve kulland›klar› malzeme-
nin kültürü hakk›nda bilgi veren içerik-
leridir. Bununla birlikte bunlar özel söz-
lü kaynaklar de¤ildir. Örne¤in göçmen-
lerin mektuplar› ayn› orijine ve içeri¤e
sahiptir, fakat yaz›l›d›r. Öbür tarafta
birçok sözlü tarih projeleri yaz›y› kulla-
nan sosyal grup ö¤eleriyle yap›lan gö-
rüflmeleri toplad›lar ve standart yaz›l›
arfliv malzemesindeki konularla ilgilen-
diler. Bu yüzden orijinalli¤i ve içeri¤i ge-
nelde sosyal tarihin kulland›¤› kaynak-
lardan sözlü kaynaklar› ay›rmak yeterli
de¤ildir, bu sebeple sözlü tarihin birçok
teorisi asl›nda bütünüyle sosyal tarihin
teorileridir3.
Bu yüzden araflt›rmada ay›rt edici
bir faktör için kayna¤›n ilk flekline bak-
mal›y›z. Yaz›ya geçmifl bir dilin ay›rt
edici özelliklerini (hece, kelime, cümle)
bir bir tekrar etmemize burada gerek
yoktur. Fakat bir anlam tafl›sa bile dil,
tek bir parças›n›n bir fley içermeyen
223
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
ay›rt edici niteliklerin di¤er bir kurgusu-
nun da yarat›lmas›d›r. Popüler konufl-
man›n ses tonu, ölçü dizisi ve ritmi yaz›-
da üretilemeyen - musiki notas›, elde
edilemeyen flekil ve yetersizlik içinde ol-
ma gibi, sosyal içerikli deyimler ve üstü
kapal› anlamlar tafl›r4. Ayn› ifade ko-
nuflmac›n›n ses ahengine, vurgusuna gö-
re z›t anlamlar içerebilir. Ne kadar da
tarafs›z olunsa tonlama trascriptte orta-
ya konamaz. Bu vurgulama sadece
transcripti yazan›n kendi kelimelerinde
biraz benzetilebilir.
Bir transcripti okunabilir yapmak
için genelde yaz›c›n›n az veya çok kendi-
ne göre ilave katk›s› olan noktalama ifla-
retleri eklemek gerekir. Noktalama ifla-
retleri gramer kurallar›na göre durakla-
malar gösterirler, her bir iflaretin yeri
anlam› ve uzunlu¤u vard›r. Ancak bun-
lar konuflma konusunun aral›klar› ve ri-
timleriyle hemen hemen hiç çat›flmaz ve
bu sebepten dolay› gerekmeyen gramer
ve mant›¤a ait kurallar içerisindeki üstü
kapal› konuflmay› s›n›rland›r›rlar. Ko-
nuflmaya verilen aralar›n tam uzunlu¤u
ve yeri konuflma anlam›n›n anlafl›lma-
s›nda önemli bir fonksiyona sahiptir.
Düzenli gramere ait aral›klar belli bir
kal›plaflma ve esas itibariyle söyledi¤ini
organize etmeye yönelir, rasgele yerde
ve uzunluktaki düzensiz aral›klarda
muhtevay› belirtmek için heceler üstüne
basarak okunur ve çok yüksek ritimdeki
duraklar epik hikâyeleri ça¤r›flt›r›r. Bir-
çok anlat›c› ayn› görüflme içinde tart›fl-
t›klar› konu de¤ifltikçe bir ritim fleklin-
den di¤er ritim flekline atlarlar. Bu de¤i-
flim elbette ki okumayla de¤il yaln›zca
dinlemeyle alg›lanabilir.
Ayn› flekilde mülakat esnas›nda ko-
nuflman›n h›z› benzer etki yapabilir. Sa-
bit yorumlama kurallar› yoktur; yavafl-
lama, büyük vurgu oldu¤u gibi büyük
zorluk anlam›na gelebilir, h›zlanma ise
baz› noktalar›n›n üzerinden geçme ya da
224
aflinal›k ve kolayl›k olarak alg›lanabilir.
Her durumda h›zdaki de¤iflimin analizi
ritim analizi ile birlefltirilmelidir. Bu-
nunla birlikte düzenlilik yazmada (bü-
tün matbuatda) bir ölçü olurken konufl-
madaki de¤iflmeler de ölçüdür ve oku-
man›n ölçüsünü düflünün; çeflitlilikler
metnin kendisi taraf›ndan de¤il okuyucu
taraf›ndan ortaya konur.
Bu sadece dilbilimin bir sorunu de-
¤ildir. Dildeki küçük parçalar›n içerme-
di¤i ay›rt edici nitelikler, temel anlat›m
fonksiyonlar›n›n (özel olmamakla birlik-
te önemli olan) ortaya ç›kt›¤› yerlerdir.
Bu fonksiyonlar anlat›c›lar›n hikâyeden
etkilenmelerini, hikâyeye kat›l›mlar›n›
ve duygular›n› a盤a vurur. Genelde bu,
konuflmac›lar›n (isteyerek) ifade edeme-
di¤i durumu veya tamamen kendi kont-
rolleri alt›nda olmayan unsurlar›n du-
rumlar›n› içerir. Bu ay›rt edici özellikleri
ortadan kald›rarak konuflman›n duygu-
sal içeri¤ini s›f›rlar ve yaz›l› doküman›n
tarafs›zl›¤›n› ve normal fleklini ortaya
koyar›z. Halktan kaynak kifliler söz ko-
nusu oldu¤unda bu daha do¤rudur: Kay-
nak kiflilerin kelime hazineleri az olabi-
lir, fakat yaz› monotonlu¤unu konuflma-
da taklit etmeyi ö¤renen orta s›n›f ko-
nuflmac›lar›ndan vurgu, ölçü ve tonlama
bak›m›ndan ço¤u zaman daha zengindir-
ler5.
ANLATIM OLARAK SÖZLÜ TA-
R‹H
Sözlü tarih kaynaklar› öykülü kay-
naklard›r. Bu yüzden sözlü tarih malze-
meleri edebiyattaki ve folklordaki hikâ-
ye teorisi taraf›ndan gelifltirilen genel
katogorilerin bir k›sm›ndan yararlanma-
l›d›r. Bu daha çok biçimsel olarak düzen-
lenmifl folklor malzemelerinin serbest
görüflmelerde verilen tan›k gerçe¤i ka-
dard›r.
Örne¤in baz› hikâyeler anlat›m sü-
resi ve olaylar›n tan›mlanmas› süresi
aras›ndaki oran içinde, anlat›m “h›z›n-
http://www.millifolklor.com

da” muazzam de¤ifliklikler içerirler. Ola-
y› anlatan kifli uzun zaman süren dene-
yimi birkaç kelime ile anlatabilir, ya da
uzun olaylar› k›sa tutabilir. Genel bir
yorumlama ölçüsü yerlefltirememize
ra¤men bu karars›zl›klar önemlidir. Bir
epizot üzerinde uzun uzun durma onun
önemini vurgulama olabilir, fakat daha
zarif noktalardan dikkati sapt›rmak için
bir strateji de olabilir. Bütün durumlar-
da anlat›m›n h›z›yla anlatan›n anlam-
land›rd›¤› fley aras›nda bir ba¤lant› var-
d›r. Ayn›s›, hikâyeye karfl› anlat›c›n›n
durumunu tan›mlayan “mesafe” veya
“perspektif’ gibi, Gerard Genette’nin üze-
rinde titizlikle durdu¤u di¤er kategori-
ler olarak söylenebilir6.
Egemenlik olmayan halklardaki
sözlü kaynaklar halk anlat› gelene¤ine
ba¤lan›r. Hikâye türleri aras›ndaki bu
geleneksel ayr›mlar e¤itilmifl s›n›flar
aras›ndaki yaz›l› geleneklerden farkl› al-
g›lan›rlar. Bu “gerçe¤e” ve “sanata” da-
yal› anlat›mlar, “olaylar” hayal etme ve-
ya hissetme aras›ndaki türle ilgili fark›n
gerçe¤idir. bir olay›n gerçekli¤i, do¤rulu-
¤u bir söylence oldu¤u kadar kiflisel de-
neyimi ve tarihî haf›zaya ba¤l›d›r. Tarihî
bilgiye aktar›lacak resmî sözlü türler ol-
mad›¤› için tarihî, fliirsel ve efsanevî an-
lat›lar ço¤u zaman birbirinden ayr›la-
mayacak kadar kar›fl›rlar7. Sonuç ola-
rak anlat›c›n›n içerde ve d›flar›da yer al-
d›¤› anlat›lar›n bireyi veya grubu ilgi-
lendirmesi aras›ndaki s›n›r›n yaz›l› me-
tinlere göre hat›rlanmas› gittikçe zor bir
hal al›r, böylece kiflisel “do¤ruluk” payla-
fl›lm›fl “hayal” ile uyuflabilir.
Bu faktörlerin her biri resmî veya
biçimsel faktörler taraf›ndan aç›klanabi-
lir. Az veya çok belli bir biçime sokulmufl
(atasözleri, fliirler, formüller, basma ka-
l›p örnekler) malzemelerin etkisi kiflisel
bir anlat› içinde kolektif bak›fl aç›s›n›n
derecesini ölçebilir. Standart dil ve flive
aras›ndaki bu farkl›l›klar genellikle ko-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
nuflmac›lar›n anlat›y› kontrol fleklinin
belirtisidir.
Tipik bir yineleme yap›s› flu flekil-
dedir: Tamamen standart dil kullan›l-
mas›na ra¤men anlat›c›n›n kiflisel flive
(belli bir yap›s› olan dil ile flive çat›flmas›
meydana geldi¤i zaman) katk›lar› ve ko-
lektif haf›zan›n zorla devreye girmesiyle
ara söz veya anekdot anlat›m›nda flive
ortaya ç›kabilir. Di¤er tarafta politikac›-
lar gibi halk çevresiyle yak›ndan iliflkili
konular anlat›ld›¤›nda standart dil bir
flive fleklinde ortaya ç›kabilir. Ayn› za-
manda bu, politikac›lar›n kat›l›m›yla
bafllayan, daha çok “e¤itilmifl” kesimin
ifade fleklinin “fethedilmesi” nin bir sü-
reci, az veya çok fluurlu yabanc›laflt›rma
derecesinin her ikisi anlam›na gelebi-
lir8. Tam tersi olarak teknik terimlerin
flivelefltirilmesi geleneksel konuflman›n
canl›l›¤›na iflaret olabilir ki bu yolda ko-
nuflmac›lar kendi kültürlerini yaymaya
çal›flmaktad›rlar.
OLAYLAR VE ANLAMLARI
Sözlü tarihi farkl› k›lan ilk fley,
olaylardan çok onlar›n anlamlar› hak-
k›nda bize bilgi vermesidir. Bu, sözlü ta-
rihin gerçek anlamda do¤ruluk tafl›ma-
d›¤› anlam›na gelmez. Görüflmeler/rö-
portajlar, bilinen olaylar›n bilinmeyen
yönlerini veya bilinmeyen olaylar› a盤a
ç›kar›r; her zaman bask›n olmayan halk-
lar›n günlük yaflamlar›n›n araflt›r›lma-
m›fl yönlerine ›fl›k tutar. Bu görüfl aç›s›n-
dan bak›ld›¤›nda, sözlü kaynaklar tara-
f›ndan ortaya konan yegane problem
(gelecek bölümde üzerinde duraca¤›m›z)
onun do¤rulu¤udur.
Fakat di¤er kaynaklar objektif ol-
du¤u halde tarihçiyi zorlayan, benzeri
olmayan de¤erli sözlü kaynak ürünleri
konuflmac›n›n tarafl›l›¤›na sahiptir.
E¤er araflt›rma yaklafl›m› yeteri kadar
genifl çapl› ise bir grup ya da s›n›f›n ta-
rafl›l›¤› fark edilir. Sözlü kaynaklar sa-
225
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
dece insanlar›n ne yapt›¤›n› de¤il, ne
yapmak istediklerini, ne yapt›klar›na-
inand›klar›n› ve flimdi ne yapm›fl olduk-
lar›n› da bize anlat›rlar. Sözlü kaynak-
lar bizim bildiklerimize çok fazla fley ek-
lemeyebilirler, mesela iflçilerin yapm›fl
olduklar› grevin maliyeti; fakat bunun
psikolojik maliyeti hakk›nda çok fley
söylerler. Rus düzenleyicilerden ödünç
al›nan bir edebî s›n›fland›rmaya göre di-
yebiliriz ki, - hikâyenin mant›ksal, ne-
densel s›ras› - özellikle ba¤›ms›z olma-
yan gruplar›n, hayvan masal› kadar di-
¤er kaynaklar›n çok faydal› bir birlefli-
midir; fakat anlatan kiflilerin hikâyeyi
anlatmak için malzemeleri s›raya koy-
duklar› tarz hikâyelerin konular›ndan
dolay› eflsiz ve lüzumlu olurlar9. Anla-
t›m düzeni konuflmac›lar›n kendi tarih-
leriyle iliflkilerinin düzeyini ortaya ko-
yar.
Tarafl›l›k, tarih iflinin oldu¤u ka-
dar, gözle görülen gerçeklerdir. Kaynak
kifliler için (inand›¤› flekliyle gerçek) ta-
rihi gerçek, gerçekten ne oldu¤una inan-
d›klar› gerçektir. Terni’de çal›flan iflçiler
tarihlerine ait (Luigi Transtulli’nin ölü-
mü) önemli bir olay› bir tarih (zaman) ve
ba¤lamdan di¤er tarih ve ba¤lam içine
yanl›fl yerlefltirirken gerçek kronoloji
üzerindeki flüpheleri ortadan kald›rmaz,
fakat bizi kasaban›n tarihçesinin tama-
m›n›n yorumlanmas›nda düzeltme yap-
maya zorlar. Terni’deki yafll› erlerin li-
derlerinden biri II. dünya savafl› sonras›
stratejisini de¤ifltirmek üzere az kals›n
komünist partiye gidece¤i hakk›nda bir
hikâye rüyas› gördü¤ünde, biz solun
içindeki politik tart›flmalar konusundaki
yeniden yap›lanmalar›m›z› düzelteme-
yiz, fakat baz› kararlar›n bilinç altlar›na
ihtiyaçlar›n› ve devrim isteklerini göm-
mek zorunda kalan lider konumundaki
erlere neye mal oldu¤unu ö¤reniriz. Ül-
kenin di¤er bölgelerinde de benzer hikâ-
yelerin anlat›ld›¤›n› ö¤renebildi¤imizde,
226
hayal k›r›kl›¤›na u¤ram›fl yafll› adam›n
hat›ralar›nda partisinin tarihi hakk›nda
liderlerinin o uzun an›1ar›nda yer alma-
yan çok bölümlerin oldu¤unu farkede-
riz10.
SÖZLÜ KAYNAKLARA ‹NAN-
MALI MIYIZ?
Sözlü kaynaklara inan›l›r, fakat bu
inanma farkl› bir flekildedir. Sözlü ta-
n›kl›¤›n önemi gerçekle ilgili de yalan
söyleyebilir, ama bu daha çok hayal et-
me, sembollefltirme ve arzular ile ilgili
olarak gerçekleflir. Dolay›s›yla “yanl›fl”
sözlü kaynak diye bir fley yoktur. Bir kez
gerçeklik ve inan›l›rl›klar›n› her türlü
kaynaklar kullan›larak kontrol ettikten
sonra bile sözlü tarih, “yanl›fl” ifadelerin
hâlâ psikolojik olarak “do¤ru” olduklar›
ve bu do¤rular›n di¤er güvenilir tüm
gerçekler kadar önemli olduklar› konu-
sunda ›srar eder.
Fakat bu demek de¤ildir ki biz ger-
çek inan›rl›¤› yaz›l› dokümanlar›n teke-
lindeymifl gibi gören bask›n önyarg›y›
kabul ediyoruz. Ço¤u zaman, tan›mlan-
mam›fl sözlü kaynaklar›n (“Al›nan sözlü
bilgiye göre “ Transtulli’nin ölümü hak-
k›nda verilen raporun durumundaki gi-
bi) kontrolsüz yay›lmas› yaz›l› doküman-
larla sa¤lan›r. Bu sözlü kaynaklar›n ya-
z›l› kaynaklara geçifli genelde bilimsel
inan›rl›¤› olmayan süreçlerin sonucu
olarak geliflir ve s›kl›kla peflin hükümlü-
dür. Mahkeme kay›tlar›nda (en az›nda
‹talya’ daki gibi, h›zl› el yazmas› veya
teyp kay›tlar›n›n hiçbir yasal de¤eri yok-
tur), kayda geçen asl›nda tan›klar tara-
f›ndan konuflulan kelimeler de¤ildir, da-
ha çok hakim taraf›ndan görevliye dikte
ettirilen bir özettir. Böyle durumlarda
sapmalar çok büyüktür, özellikle de ko-
nuflmac›lar kendilerini bölgesel flivele-
riyle ifade ettiklerinde. Yine de pek çok
tarihçi kendilerini, bu soru sorulmayan
resmî kay›tlar d›fl›nda, sözlü kaynaklara
yöneltirler. Daha az bölümü de parla-
http://www.millifolklor.com

mento kay›tlar›, toplant› tutanaklar›,
antlaflmalar ve gazete röportajlar›na yö-
nelirler. Standart tarih araflt›rmalar›n-
da genifl ve resmî olarak bu kaynaklar
kullan›l›r.
Bu önyarg›n›n bir yan ürünü sözlü
kaynaklar›n olaylardan uzak oldu¤u ko-
nusundaki ›srar›d›r, ve bu yüzden bozuk
haf›za çarp›lmas›na maruz kal›r. Ger-
çekten bu tür problem olaylar›n bir süre
sonra ve özellikle de olay› yaflamayanlar
taraf›ndan kaleme al›nd›¤›, pek çok ya-
z›l› doküman için gerçektir. Sözlü kay-
naklar çok daha yak›n kiflisel giriflimle
kronolojik mesafeyi telafi edebilirler. Po-
litikac›lar›n ya da iflçi liderlerinin yaz›l›
hat›ralar› hatal› olduklar› kan›tlanana
kadar genellikle bunlara inan›l›r. Pek
çok sözlü tarih röportaj›n›n iliflkili oldu-
¤u olay›n baz› yönlerinden uzak olmas›
kadar ve bir “metnin” de¤iflmez flekli ka-
bulüyle sadece zamana ba¤›ml› olmas›
sa¤lan›r. Bunun yan› s›ra sözlü anlat›c›-
lar muayyen kültür yard›mlar› içindeki
haf›zaya sahiptirler. Baz› hikâyeler çok
s›k anlat›l›r, ya da toplum üyeleri ara-
s›nda tart›fl›l›r, rivayetler bile hikâye-
nin/olay›n özünün korunmas›n› sa¤lar.
Asl›nda unutulmamal›d›r ki sözlü
kaynaklar da edebî olabilirler. Kendi bi-
rikimini hat›rlamaya ek olarak mahallî
arflivleri de araflt›rm›fl olan, Roman te-
pelerindeki Genzona’ da çiftlik iflçileri
derne¤inin eski baflkan› Tiberio Ducci
buna tipik bir örnektir. Fakat ço¤u kay-
nak kifliler kitap - gazete okurlar, radyo
dinler ve televizyon seyrederler, politik
konuflmalar› takip ederler, günlük ajan-
da tutarlar ve foto¤raf albümleri saklar-
lar. As›rlardan beri sözlü olma ve yazma
birbirinden ayr› meydana gelmemifltir,
e¤er pek çok yaz›l› kaynak sözlü olmaya
dayan›rsa, modern sözlülük kendini yaz›
ile çekilmez hale getirir.
Fakat gerçekten önemli olan haf›za-
n›n pasif bir gerçek y›¤›n› olmad›¤›, da-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
ha çok anlamlar›n aktif bir uygulamas›
oldu¤udur. Dolay›s›yla, tarih için sözlü
kaynaklar›n özel kullan›m› onlar›n geç-
mifli koruyabilirli¤inden çok haf›zada ifl-
lenmifl de¤iflikliklerinde yatmaktad›r.
Bu de¤ifliklikler anlat›c›lar›n geçmiflin
hissini uyand›rma gayreti ve hayatlar›-
na bir flekil verme, de¤iflikliklerin tarihî
ba¤lam› içindeki anlat›y› ve mülakat›
kurgulamay› ortaya koyar.
Anlat›c›lar›n bilinç alt›na yerleflmifl
olan tarafl›l›¤› veya zaman içinde sosyo-
ekonomik durumlar›nda yer alabilen de-
¤ifliklikler, gerçekleflmemifl geçmifl olay-
lar anlat›lmas› gibi faktörler en az›ndan
hikâyenin “renklili¤i” ve de¤erini etkile-
yebilir. Mesela: sabotaj gibi de¤iflik, ka-
nun d›fl› olaylar›n anlat›lmas› söz konu-
su oldu¤unda pek çok kiflinin a¤z› s›k›-
d›r. Bu, bu tür olaylar›n net bir flekilde
hat›rlanmad›¤› anlam›na gelmez, fakat
politik görüfllerinde, kiflisel durumlar›n-
da ya da parti görüfllerinde de¤iflimler
olmufltur. Geçmiflte meflru, hatta normal
veya gerekli görülen hareketler flu an›n
koflullar› alt›nda kabul edilemez ve mo-
das› geçmifl olarak de¤erlendirilebilir.
Bu durumlarda en de¤erli bilgi, kaynak
kiflilerin ne anlatt›klar›ndan ziyade neyi
saklamaya çal›flt›klar› ve ne saklad›kla-
r› gerçe¤ine dayanmaktad›r.
Bununla birlikte anlat›c›lar ço¤u
zaman flimdiki davran›fl ve yaklafl›mlar
ile uyumlu olmasa bile geçmifl davran›fl
ve yaklafl›mlar›n› yeniden oluflturma ka-
biliyetine sahiptirler. Bu durum 1953 de
ifllerinden ç›kar›lmalar›na sebep olan
yöneticilere karfl› fliddet uygulad›klar›n›
kabul eden ve belki de verimsiz olan
Terni fabrikas› iflçilerinin o zaman ve-
rimli ve hassas olduklar›n› ifade etmele-
ri durumuna benzemektedir. Zaman›m›-
z›n en önemli sözlü anlat›mlar›ndan bi-
rinde, Malcolm X’in otobiyografisi, anla-
tan mevcut bilinç düzeyine ulaflmadan
önce akl›n›n nas›l çal›flt›¤›n› çok canl›
227
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
olarak tarif eder ve sonra mevcut politik
ve dinsel bilinç düzeyinin standartlar›
›fl›¤›nda kendi geçmiflini de¤erlendir.
E¤er röportaj çok tecrübeli ve dikkatli
yürütülürse ve amac› her iki taraf için
de aç›k ve net ise, mevcut ve geçmifl du-
rum aras›nda ayr›m yapmak ve geçmifli
tarafs›z de¤erlendirmek her iki taraf
için de imkan dahilindedir. Bu durum-
larda, yine Malcolm X yine tipik örnek-
tir, istihzal› anlat›m belli bafll› anlat›m
modelidir: iki farkl› etnik (ya da politik
veya dinsel) ve anlat›m standard› birbi-
rine kar›fl›r, üst üste biner ve de etkile-
flimleri hikâyenin anlat›m›n› flekillendi-
rir.
Di¤er tarafta 1960’lar›n militan ö¤-
rencileri savaflm›fl askerler veya muay-
yen dirence dayanm›fl savaflç›lar gibi flu-
urlar› zaman zaman de¤iflen anlat›c›lar-
la da karfl›laflabiliriz. Bu kimseler tarihi
olay›n tamamen bir parças› olduklar›n-
dan düflünemez hale gelebilir ve anlat-
t›klar› destan›n üslubu ve anlat›l›fl›n›
de¤ifltirirler. Bir destan veya bir alayc›
anlat›m stili aras›ndaki fark, tan›k yoru-
mumuzda göz önünde bulundurulmas›
gereken tarihi perspektifler aras›ndaki
bir fark› ima eder.
TARAFSIZLIK
Sözlü kaynaklar tarafs›z de¤iller-
dir. Elbette bu taraf olma her kayna¤a
uygulan›r, gerçi yaz›n›n kutsaIl›¤› sözlü
kaynaklar›n tarafl›l›¤›n› unutmam›za
neden olmaktad›r. Fakat do¤as›nda ta-
rafl› olan sözlü kaynaklar için en önemli
unsur; yapay, de¤iflken ve yanl› olma gi-
bi özel ve asli karekterlere sahip olmas›-
d›r.
AIex Haley’in takdim etti¤i Mal-
colm X’in Otobiyo¤rafisi, Malcolm’un iç-
ten gelmeyen bir flekilde anlat›m yakla-
fl›m›n› nas›l de¤ifltirdi¤ini tan›ml›yor.
Çünkü röportaj› yapan kiflinin sorular›
Malcolm’u projelendirmeye çal›flt›¤› ‹s-
lam Milleti ve kendisinin resmî hayali
228
halktan uzaklaflt›r›yordu. fiayet uyum
gereklili¤i yoksa, bu durum röportaj ya-
pan ve röportaj yap›lan›n her ikisinin
birlikte paylaflt›¤› bir projenin daima bir
iliflki sonucu olan sözlü tarih döküman-
lar› gerçe¤ini örneklerle aç›kl›yor. Yaz›l›
belgeler sabittir; Biz fark›nda olsak da
olmasak da onlar mevcuttur ve biz bul-
du¤umuzda de¤iflmezler. Sözlü tan›k,
araflt›r›c› onun varl›¤›n› tespit edinceye
kadar sadece muhtemel yeni bir kay-
nakt›r. Yaz›l› kayna¤›n varl›k flart› yay›l-
mad›r; sözlü kaynaklar bir yerden bir
yere intikaldir: Roman Jakobson ve Pi-
otr Bogatyrev taraf›ndan tan›mlanan
folklor ve edebiyat›n yarat›c› yöntemleri
aras›nda farkl› bir benzerlik vard›r11.
Yaz›l› kayna¤›n muhtevas› araflt›r-
mac›n›n ihtiyaç ve hipotezinden ba¤›m-
s›zd›r; yaz›l› kaynak bizim sadece yo-
rumlayabilece¤imiz sabit bir metindir.
Di¤er tarafta sözlü kaynaklar›n muhte-
vas› ise genifl çapta kiflisel iliflki, diyalog
ve sorular›n hangi flartlarda soruldu¤u-
na ba¤›ml›d›r.
Röportaj›n nerede olaca¤›na arafl-
t›rmac› karar verir. Araflt›rmac›lar s›k
s›k çok özel çarp›kl›klarla karfl›lafl›rlar:
kaynak kifliler bunlar›n araflt›rmac› ol-
du¤unu düflünür ve araflt›rmac›lar›n
inand›klar›, ne anlat›lmas›n› istedikleri
fleyleri anlat›rlar. Di¤er tarafta sert bir
ortamda yap›lan röportajlar soru liste-
sinde bulunmayan ve röportajc› taraf›n-
dan daha önceden ilgisi ve mevcudiyeti
bilinmeyen elementler kabul edilmezler.
Böyle röportajlar tarihçinin daha önceki
referans çerçevesini do¤rulamaya yöne-
liktir.
Bununla birlikte yeni araflt›rmac›-
n›n cevaplanmayan her hangi bir soruyu
daha sonraya veya baflka bir röportaj
için ertelemesi, duymak istedi¤inden zi-
yade kaynak kiflinin anlatmak istedi¤i-
ne öncelik vermesi ve kaynak kifliyi “ka-
bulü” en önde gelen flartt›r. Röportaj ya-
http://www.millifolklor.com

p›lan kimseler kendileriyle çal›flan rö-
portajc›larla daima bir tevazu içerinde
çal›fl›rlar. Tarihçiler bu gerçe¤i iyi bilir-
ler ve mümkün olmayan bir amaç için
kaynak kiflinin zaaf›n› kötüye kullan-
maktan ziyade onun avantajlar›n› en iyi
flekilde de¤erlendirirler.
Röportaj›n nihai sonucu araflt›rma-
c› ve anlat›c›n›n her ikisinin bir ürünü-
dür. Her zaman oldu¤u gibi, yay›n için
röportaj› yapan kiflinin sesi tamamen or-
tadan kald›r›ld›¤›nda anlafl›lmas› zor bir
çarp›kl›k ortaya ç›kar: metin, hiçbir
önem arzetmeyen flartlarda, anlat›c›n›n
daima ayn› fleyleri söyleyece¤i, sorusu
olmayan cevaplar verece¤i, baflka bir
ifadeyle, yaz›l› sabit ve can s›k›c› tekrar
kadar yaz›l› bir belge intibas›n› verir.
Araflt›rmac›n›n sesi kesildi¤inde anlat›-
c›n›n sesi tahrifata u¤rar.
Asl›nda sözlü kan›t asla iki kez ol-
maz. Bu bütün sözlü iletiflimlerin özelli-
¤idir, fakat bir röportajda verilen tarihi
ve otobiyografik ifadeler gibi, özellikle
hiçbir kal›b› olmayan flekiller için do¤ru-
dur. Ayn› röportajc› farkl› versiyonlar›
ayn› anlat›c›dan defalarca dahi duyabi-
lir. Birbirinden daha iyi bilinen iki konu
geldi¤inde anlat›c›n›n dikkati zay›f1aya-
bilir. S›n›f birlikteli¤i - Araflt›rmac›n›n
ilgi alan› anlat›c›n›n fikirleriyle kimli¤i-
ni tespite çal›flma - röportaj›n amaçlar›-
n›n daha iyi anlafl›lmas›yla veya daha
serbest olmas›yla yerlefltirilebilir. Veya
bir önceki görüflme daha sonraki toplan-
t›lar esnas›nda anlat›lan an›lar› kolayca
hat›rlatabilir.
Asl›nda ayn› kifliyle yap›lan görüfl-
meler, bizi kesin olarak sözlü kaynakla-
r›n tabiat›nda mevcut olan eksiklik so-
rununa götürmeyi sürdürebilir. Bir kay-
nak kiflinin bütün haf›zas›n› tamam› ile
incelemek mümkün de¤ildir; her görüfl-
me ile elde edilen veriler daima karfl›l›k-
l› iliflki ile üretilen bir seçimin sonucu-
dur. Bununla birlikte sözlü kaynaklar›n
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
yard›m›yla tarihi araflt›rma daima iler-
lemede olan bir iflin bitmemifl tabiat›na
sahiptir. 1949 dan 1953 ün Terni grevle-
rinin mümkün olan tüm kaynaklar›n-
dan bahsetmek gerekirse binlerce insan-
la derinlemesine görüflülmelidir ki bun-
lardan al›nan herhangi bir örnek; örnek-
leme metotlar› ile güvenilir hale getirile-
bilir ve asla istatistiksel olarak de¤erli
say›labilecek kan›tlar› kalite baz›nda su-
nan konuflmac›lar› d›flar›da b›rakabile-
ce¤ini garantilemez.
Sözlü kaynaklar›n tamamlanmam›fl
parçalar› di¤er tüm kaynaklar› etkiler.
Yaz›l› kaynaklar kadar sözlü kaynaklar
da (bulunabilen canl› haf›zalar için bir
tarihî zamanla ilgili) tükenmedikçe
araflt›rmalar tamamlanamaz. Yaz›l› kay-
naklar kadar sözlü kaynaklar da tüketil-
medi¤i sürece tamamd›r ve bu sözlü
kaynaklar da bitmez tükenmezler. ‹deal
amaç olan bütün mevcut kaynaklara
ulaflmak mümkün de¤ildir. Sözlü arafl-
t›rmalar› kullanarak yap›lan tarihî ça-
l›flma kayna¤›n do¤as› yüzünden bitme-
mifltir; sözlü kaynaktan yoksun tarihî
çal›flma (nerede varsa) eksiktir.
SÖZLÜ TAR‹HTE K‹M KONU-
fiUR?
Sözlü tarih çal›flan s›n›flar›n kendi
kendilerine konufltuklar› yerde de¤ildir.
Bu kaynaklarda üstü örtülü (aç›kça söy-
lenmeyen) bir çarp›kl›¤› (gerçi otomatik
olarak de¤il) ölçmeye yard›m eden (ço¤u
zaman samimiyetten uzak) bas›n ve po-
listen ziyade iflçilerin haf›zalar› ve sözle-
ri aras›nda bir grevin tekrar anlat›m› el-
bette ifadenin aksine tamamen as›ls›z
olmayacakt›. Sözlü kaynaklar henüz
devlet olamam›fl halklar›n tarihi için
(uygun olmayan) gerekli bir flartt›r; ya-
z›ya geçirdi¤i bol kay›tlar› kontrol eden
ve onu arflivleyen devlet bünyesinde ya-
flayan halk›n tarihi için sözlü kaynakla-
ra daha az ihtiyaç duyulur.
Bununla birlikte tarihle ilgili ko-
229
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
nuflman›n kontrolü tamamen tarihçile-
rin ellerindedir. Tarihçi (keflke transk-
ript ve montaj flartlar›nda) en son yay›n-
lanan kan›t›n biçim ve ba¤lam›n› verir,
sorular sormak ve cevaplara reaksiyon
göstermekle kan›t›n flekline katk›da bu-
lunur, ve röportaj yap›lacak kimseleri
seçer. Soyut düflünce iflinde konuflmayan
iflçi s›n›f›n›n bile sözlü tarih hakk›nda
konuflmas›n›n kabul edilmesi aç›kt›r,
ama malzeme tarihçiden geçerek yay›n-
land›¤› için, bir tarihçiyle, bir tarihçi va-
s›tas›yla konuflur.
Asl›nda bu fleyler baflka tarzda da
olabilirler. Tarihçi anlat›c›n›n tan›kl›¤›n-
dan anlat›lar›n “üçüncü flah›s a¤z›yla
anlat›lmas›yla” kayd›n› geçerli kabul
edebilir. Tarihçi kan›t› “düzenleyen” bir
kimse oldu¤u için flimdiye kadar kay-
naklar›n tarafs›zl›k içinde gözden kay-
bolmas›ndan, s›k s›k röportaj›n bir dü-
zenleyicisi olarak veya en az›ndan ko-
nuflma esnas›nda di¤er bir konuflmac›
olarak önemini sürdürmektedir. Sözlü
tarihçiler iflçi s›n›f›n›n basit sözcükleri-
nin d›fl›nda di¤er halk›n sözlerini kulla-
nabilirler, ama bütün konuflma için so-
rumluluk kendilerine aittir.
Sözlü kaynaklar enstitülerin yay›n-
lad›klar›, kiflisellik özelli¤i tafl›mayan
yaz›l› dokümanlardan daha çok -elbette
bizim haklar›nda çok az veya hiçbir fley
bilmedi¤imiz kifliler taraf›ndan yarat›l-
malar›na ra¤men - tamamen kendi ta-
rafl› anlat›mlar›na sahiptir. Tarihçi rö-
portaj yapmasa bile, anlat›m röportaj
yap›lm›fl gibi birinci flah›s ile yan yana
durmaktad›r. Hem kaynak kiflinin ve
hem de tarihçinin konuflmas›, arfliv do-
kümanlar›na nadiren benzeyen bir anla-
t›m fleklidir. Kaynak kifliler ve tarihçiler
belli tarzlarda flu veya bu kadar kayna-
¤›n ( bilginin) bir kayna¤›d›r.
Tarihin geleneksel yazarlar› genel-
likle kendilerini edebî teorinin tan›mla-
d›¤› “ her fleyi bilen bir anlat›c›” olarak
230
ortaya ç›kar›rlar. Bu kimseler (kendile-
rini kat›l›mc›lar›n fluuru üzerinde) an-
latt›klar›n›n hakimiyeti üzerinde, kendi-
lerini bir parças› olarak kabul etmedik-
leri olaylar›n anlat›m›n› üçüncü bir fla-
h›s a¤z›yla verirler. 19. yüzy›l›n baz› ro-
manc›lar›n›n tarz›ndan sonra, yorumlar
vermenin d›fl›nda anlat›ma hiç girmeden
tarafs›z ve yans›z olarak görünürler.
Sözlü tarih modern roman›n yapt›¤› ede-
bî hayal gibi tarihin yaz›lmas›n› de¤ifl-
tirmektedir; en önemli de¤iflme anlat›c›-
n›n anlat› içine çekilmesi ve hikâyenin
bir taraf olmas›d›r.
Bu üçüncü flah›stan birinci flahsa
tam bir gramatik de¤iflim de¤il ama ta-
mamen yeni bir anlat›m tavr›d›r. fiimdi
anlat›c› hikâye kahramanlar›ndan biri-
dir ve hikâye anlat›m› anlat›lan hikâye-
nin bir parças›d›r. Bu, d›flar›dan bir an-
lat›c›dan daha anlafl›lmaz bir politik ve
kiflisel etkilenmeyi do¤rudan gösterir.
fiu halde radikal sözlü tarihi yazma, bir
kayna¤›n yerine di¤er birini seçme veya
taraf tutma, ideolojik bir mesele de¤il-
dir. Anlat›m›n ba¤›ms›z bir eylemi ola-
rak tarih yazmay› gösteren ve anlat›m›n
içinde bay veya bayan tarihçiye temas
eden sorumlulu¤un benimsenmesinde,
bu mesele daha ziyade hikâyenin içinde-
ki tarihçinin yer almas›n›n vazgeçilmez-
li¤idir. Politik tercihler esast›r ama flifa-
hi ve aflikâr de¤ildir.
Tarihçi, soyut bir iflçi s›n›f› içinde
kendini kaybetti¤i için sürekli yap›lan
eylemlerin içindeki tarafl› bütün rollerin
yok olmas›nda, iflçi s›n›f›na ait politik
bir mücadele görünümünü and›ran kay-
naklar›n tarafs›z gerçe¤inde, mit’i göz-
den kaç›rabilir. Bu gözden kaç›rma ta-
rihçilerin kabaca geleneksel tavra ben-
zedikleri, tarihi yazarken objektif olduk-
lar› sonucunu ortaya ç›kard›. Sözlü ta-
rihçiler konuflman›n di¤er konular›na
malzeme vermek için ortaya ç›karlar, fa-
kat asl›nda tarihçi iflçi kesimiyle okuyu-
http://www.millifolklor.com

cu aras›nda hemen hemen hiç “vas›ta”
olmaz, o daha çok önayak olan kimsedir.
Tarih yazmada, edebiyatta oldu¤u
gibi, yazar›n olaylar› parçalamas›, kendi
fikrini katmas› kaç›n›lmazd›r. Joseph
Conrad’›n Lord Jim roman›nda oldu¤u
gibi, Karakter/anlat›c› Morlow sadece
kendi kendine iflitti¤ini ve gördü¤ünü
anlatabilir; hikâyesinin içine çeflitli di-
¤er “kaynak kiflileri” almaya zorlan›r.
Ayn› fley tarihçilerin sözlü kaynaklarla
çal›flmas›nda yer al›r. Hikâyeye aç›kça
girifl hususunda, tarihçiler serbest ko-
nuflmalar›yla kaynaklar›n anlat›ma gir-
melerine izin vermeliler.
Sözlü tarihin tek bir konusu yok-
tur; sözlü tarih pek çok görüfl aç›s›ndan
anlat›l›r ve tarihçiler tarafgir anlat›c›la-
r›n yerlefltirdi¤i taraf olma gelenekselli-
¤inin var oldu¤unu iddia ederler. Bura-
da “tarafl›l›k” “bitmemifllik” ve “bir yer-
de yer alma” n›n her ikisine dayan›r; an-
lat›m›n içinde “taraflar” mevcut oldu-
¤undan beri sözlü tarih taraf tutmaks›-
z›n asla anlat›lamaz. Olay›n eksik kal-
mas› ile yak›ndan ilgilidir. Sözlü tarih
hiçbir zaman nesnel olarak anlat›lamaz.
Kendi kiflisel düflünceleri ve inan›fllar›
ne olursa olsun, tarihçiler ve “kaynak-
lar” çok zor olarak ayn› “tarafta” olurlar.
Tarihçilerin ve kaynaklar›n farkl›l›klar›-
n›n karfl› karfl›ya gelmesi - “çat›flma”
olarak karfl› karfl›ya gelme ve “birli¤i
araflt›rma” olarak karfl› karfl›ya gelme -
sözlü tarihi ilginç k›lan fleylerden birisi-
dir.
NOTLAR
1 La Republica da B. Placido, 3 Ekim 1978
2 Hiçbir yere ba¤l› olmaks›z›n radikal bir
araflt›rma örgütü, bir ‹talyan istisnas› olan Ernesto
De Martino Enstitüsü 1960 lann ortalar›ndan beri
uzunçalar plaklar (long- play) hakk›nda “ses arflivle-
ri” yay›nlad›. Pek çok kimsenin dikkatini çekmeyen
bu kültürel kurum için bak›n›z: D. Carpitella, Let-
nomusicologia in Italia, Polermo, Flaccovio, 1975,
pp. 265-270
3 L. Passerini, “Sull’utilita e il danno delle
fonti orali per la storiae. Passerini’ye girifl (ed.), Sto-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
ria Orale. Vita quotidiana e cultura materiale delle
classi subalteme, Torino, Rosenberg & Sellier, 1978.
Sosyal tarih ve sözlü tarih iliflkisinin tart›flmas›.
4 Konuflma seslerinin ürünü olarak müzikal
notasyonu üzerine, bak›n›z: G. Marini, “Musica po-
pulare e parleta popülare urbano”, Circolo Gianni
Bosio içinde (ed.), i giomi cantati, Milano, Mazzotta,
1978, pp. 33-34. A. Lomax’›n vokal stilIerin yeniden
elektronik sunumunu tart›flt›¤›, Folk Song Styles
and Culture (Kiltür ve Halk fiark›s› StilIeri) Was-
hington DC, American Association for the Advance-
ment of Sciences, 1968, Publication no. 88 (Bilimle-
rin ilerlemesi için Amerikan ‹flbirli¤i, Waflington
DC, 1968, Yay›n no: 88).
5 Standartlaflmam›fl konuflmalann anlam ni-
telikleri üzerine bak›n›z: L. Kampf ve P. Lauter
(eds.), The Polilics of Literature, (Edebiyat Politika-
s›) daki W. Labow, “The Logic of non-standard Eng-
lish” (Standartlaflmam›fl ‹ngilizce Mant›¤›), New
York, Random House, 1970, pp. 194-244
6 Bu makalede, G. Gennete taraf›ndan kulla-
n›lan ve tan›mlanan bu terimleri kullan›yorum. Fi-
gures III, Paris, Seuil, 1972
7 Sözlü anlat›m ve halk içindeki tür farkl›l›k-
lar› hakk›nda bak›mz: D. Ben Amos, “Categories
analytiques et genres populaires” Poetique, 1974,no.
19,pp.268-293; ve J. Vansina, Oral Tradilion, (Sözlü
Gelenek) Harmondsworth, Penguin Books, (1961),
1973.
8 Örne¤in, Roma’dan komünist eylemci G.
Bordoni belli bafll› lehçede toplum ve aile hakk›nda
konufltu, fakat k›saca her ne zaman partiye ba¤l›l›-
¤›n› iddia ettiyse ‹talyanca’n›n daha çok standart-
laflm›fl bir fleklini nakletti. Parti kararlar›n› kabul
etmesine ra¤men de¤ifliklik gösterdi ki, onun do¤ru-
dan tecrübesinden di¤erleri yerinde durmaktad›r.
Onun tekrar tekrar söyledi¤i “onun hakk›nda yapa-
bilece¤in hiçbir fley yoktur” deyimiydi. Bak›n›z: Ci-
cola Gianni Basio, i giomi cantati, pp. 58-66
9 Konu ve hayvan masal› hakk›nda bak›n›z:
Teorija Literatury Poetika da B. Tomasevskij, “Sju-
zetnoe postroenie”, Moskow-Leningrad, 1928; ‹tal-
yanca’ya çeviri —, T. Todorov (ed.) “La cost ruzione
dell’intreccio” i formalisli Russi, Torino, Einaudi,
1968, Teorie de la Literature, Paris, Seuil, 1965
10 Bu hikâyeler A. Portelli’ nin The Death of
Luigi Transtulli isimli eserinin 1-6 bölümlerinde
tart›fl›l›yor. Albany, State University of New York
Press, 1991.
11 R. Jakobson, Question de poetique de R. Ja-
kobson ve P. Bogatyrev, “Le folklore forme specifique
de creation”, Paris Seuil, 1973, pp.59-72.
231
 HALK M‹MAR‹S‹ HAKKINDA II
Yazan: Henry GLASSIE
Çeviren: Abbas KARAKAYA
DÖNÜfiTÜRME
Tarih, zaman boyutunda varolur-
ken mimarl›k bunu yer boyutunda ger-
çeklefltirir. Tarih insano¤lunun yaflad›k-
lar›n› anlamland›rma ihtiyac› ad›na za-
man›n kesintisiz ak›fl›na müdahele eder
ve onu parçalara ay›rarak yeniden dü-
zenler. Mimarl›k ise uçsuz bucaks›z
alanlara dalar ve onlar› uygun, ifle yarar
parçalara böler. Bofl alanlara güç uygu-
layarak onlar› [kullanabilece¤imiz] mev-
kilere dönüfltüren mimarl›k böylece yer
boyutuna anlam getirmifl olur.
En uç noktas› gökbilimde bulunan
mimari güdü, keflif ve adland›rma ile
bafllar. Bebek bir yumuflakl›k üzerinde
emeklemeye bafllar ve büyüdükçe o yu-
muflakl›¤›n tarifi de olgunlafl›r. Mesela,
yumuflakl›k önce bir kilimdir, sonra k›r-
m›z› bir kilimdir, daha sonra 19. yüzy›l
sonlar›na ait s›radan bir Kazak kartal›
kilimidir.1 Kaflif, tehlikeyi göze alarak
bilmedi¤i alana girer, onu parsellere bö-
ler ve onlara kahramanl›¤›n› hat›rlata-
cak adlar vermeye bafllar. Zamanla ço¤a-
lan adlar yerin tarihini hat›rlamak için
kaynafl›p bir araya gelirler: Önce gelen,
sonra gelen ve bu gruplar aras›ndaki ça-
t›flmalar.
Tarihin fiziksel alana tafl›nmas› ve
yerin anlaml› oldu¤ununun gösterilmesi
için adlar çok kal›c› araçlar de¤ildir. Or-
man›n içinden geçirilen bir yol veya s›n›-
r› belli etmek için bir tafl›n bir tafl üstü-
ne konulmas› gibi fiziksel de¤ifliklikler
232
anlam›n gösterilmesini daha kal›c› hale
getirir. Üst üste konan tafllar s›n›rlar›
berkitip duvarlara dönüflür: Atl› savaflc›-
lar›n yönlerini bat›ya, Avrupa’ya çevir-
melerine yol açan Çin Seddi; Romal›-
lar’›n ‹ngitere’de kuzeyin dizginlenemez
insan›n› yerlerinde, çorak da¤l›k bölge-
lerinde tutabilmek için ördükleri duvar;
s›n›r boylar›ndaki kalelerin duvarlar›;
hapishane ve flehirleri çevreleyen sur
duvarlar›; kahraman harmanc›n›n gün-
lük çal›flmas›n›n sonunda çocu¤unu di-
zinde hoplatt›¤› kulübesinin duvarlar›...
Bir geçmifl ve bir gelecek ima ede-
rek zaman› yer boyutuna tafl›yan fizik-
sel müdahele ve mekan› bölerek ayn›
anda hem kapsay›c› hem de ay›r›c› olan
duvarlar ile mimarl›k vaki olur.
Mimarl›k iddialara, isimlere, an›la-
ra ve umutlara fiziksel bir biçim verir.
Kavramsal bir u¤rafl olarak mimarl›k fi-
kirleri planlara, planlar› da baflkalar›-
n›n görebilece¤i fleylere dönüfltürme me-
selesidir. Mimarl›k insanlar aras›ndaki
iliflkileri biçimlendirir. O bir çeflit ileti-
flimdir. Mimarl›¤›n düflünme tarz› onu
kültürün geneline ba¤larken kendini ge-
çeklefltirme tarz› onu di¤er iletiflim tür-
lerinden ay›r›r. Bir fleyin mimari olmas›
için, o fleyin malzemelerle gerçeklefltiril-
mifl olmas› gerekir.
Bir bina yapma karar› madde evre-
ninin bir k›sm›n›n yok edilme karar›d›r.
Daha iyi bir hayat için baz› fleyler y›k›l›p
parçalan›r. Mesela a¤açlar kesilir, kaya-
http://www.millifolklor.com

lar parçalan›r, eski evler y›k›l›r. Arzu
edilen hayat› gelifltirmektir ve bu arzu
etme süreci teknolojiktir.
Teknoloji insan varoluflunun bir so-
nucudur.Yüzmek bal›k için ne kadar do-
¤al bir fleyse evrene yay›lmam›z›n arac›
teknoloji de insan için öyledir. Hayat ge-
lifltikçe her teknolojik edim iki büyük
iliflkiler a¤›nda- insanlar›n insan olma-
yan fleylerle ve insanlar›n insanlarla
olan iliflkilerinde- de¤ifliklere neden
olur.
M‹MARLIK TEKNOLOJ‹S‹
‹nsan ile insan olmayan fleyler ara-
s›ndaki iliflkinin dönüflümü teknolijinin
birinci basama¤› olan malzeme seçimin-
de bafllar. Özellikle ‹ngiltere’deki yazar-
lar›n halk mimarisini tan›mlamalar›nda
kulland›klar› ölçütler aras›nda malze-
meye dayal› yerli- yabanc› ayr›m› ilk s›-
rada gelmekteydi. Bu yazarlar halk ya-
p›lar›n›n yerel malzemelerden yap›ld›k-
lar›n› ileri sürüyorlard›. Seyahatlari s›-
ras›nda gördükleri yeralt›ndan ç›kar›l-
m›fl maden ve maddelerle yap›lm›fl bina-
lar ve kumtafl›, kireçtafl›, granit tepeleri
onlar› fazlas›yla sevindirirken, demiryo-
lu boyunca kurdeflen gibi yay›lm›fl k›r-
m›z› tu¤ladan yap›lma, co¤rafyan›n sun-
du¤u çeflitlili¤i unutmufl evlere ise ac›-
yarak bak›yorlard›. Bu yazarlar›n zevki
do¤al-yapay, yerli-yabanc›, yerel-ulusal
ve el yap›m›-makina ifli gibi çok bilinen
karfl›tl›klara dayan›yordu. Günümüzün
afl›r› flüpheci insan› bu görüflün seçkinci
oldu¤unu kolayca gösterip hissi oldu¤u
gerekçesiyle reddedebilir. Ama bu yazar-
lar bir fleyler yakalam›fllard›.
Mimari amaçl› alan araflt›rmala-
r›mda evlerin planlar›na yo¤unlaflmam
gerekti¤ine inand›rm›flt›m kendimi. Fa-
kat ne var ki gitti¤im her yerde evlerini
inceledi¤im insanlar, evleri kullan›lan
yap› malzemelerine, özellikle de dam/ça-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
t› örtüsü olarak kullan›lan malzemelere
göre s›n›fland›r›yorlard›. Mesela Türki-
ye’de yerel tarihçilerin eski evleri yeni
evlerden damlar›na bakarak ay›rt ettik-
lerini gördüm. Yeni evlerin damlar› piya-
sadan al›nma malzemelerle kaplanm›fl
çat›lara sahipken eski evler düz daml›
oluyordu. Bangaldefl’de köylü insanlar
tarihten çok sosyal s›n›flar› önemseye-
rek evleri duvar yap›m›nda kullan›lan
malzemelere-dekoratif harç s›val› tu¤la,
çamur s›va veya gergin hintkam›fl›- ve
damlarda kullan›lan örtü malzemesine -
teneke veya saz- göre s›n›fland›r›yorlar.
Afrika ve Güney Amerika’da teneke, sa-
za nazaran daha yayg›n. Amerika Birle-
flik Devletleri’nin k›rsal›nda tahta çat›
kiremitlerinden (padavra) parlak metal
kaplamalara geçildi¤inde bir ça¤dan bir
baflka ça¤a geçmek gibi olmufltu.
S›n›flama hakk›ndaki ilk derslerimi
‹rlanda’da, Ballymenone’da tar›mla u¤-
raflan bir toplulu¤un evlerini incelerken
ald›m. Bu insanlar›n yaflad›¤› evleri s›-
n›flamaya çal›fl›rken bafllang›çta bütün
evlerin planlar›n› tek tek çizip dört ayr›
ev tipine ulaflm›flt›m. Ancak sonradan
gördüm ki yörenin insan› evleri karfl›lafl-
t›r›rken kullan›lan malzemeyi esas al›-
yordu ve onlara göre iki tip ev vard›: sa-
z›n dam örtüsü olarak kullan›ld›¤› evler
veya çat›lar› arduvaz veya metalle kap-
lanan evler.
Saz kaplama ustalar› Joe Murphy,
Johnny Drumm ve Tommy Love yapt›k-
lar› ayr›m›n gerisindeki mant›¤› bana
flöyle aç›klam›fllard›. Dam örtüsü olarak
saz iyi bir yal›t›m sa¤l›yor ve damlar›
bunla kaplanm›fl yap›lar k›fllar› s›cak,
yazlar› ise serin oluyor. Çevreye duyarl›
saz ayr›ca güzel bir görünüm de sunu-
yor. Tommy Love, dam kaplamas›n› k›sa
bir süre önce bitirdi¤i tepenin afla¤›s›n-
daki bir evi gösterek flöyle konufluyordu:
‘Aras›ndaki saman daha taze oldu¤un-
233
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
dan alt›n gibi parl›yor. Gündüzleri güne-
flin etkisi ile ›fl›k saç›yor. Senin anl›yaca-
¤›n tek kelime ile harika!’
Güzel bir görünüm sunan çevreye
duyarl› saz örtü ayr›ca ekonomik de.
Sizden bekledi¤i tek fley zaman. Bally-
menone’daki insanlar ne kadar çok za-
man›n varsa bu ifli o kadar çok yapabi-
lirsin diyorlar. Saz kaplama ifli yaflad›¤›-
n›z yerde zaman içinde edinece¤iniz bir
ekip biçme bilgisi, yani tohuma, topra¤a
ve havaya iliflkin bilgiler gerektiriyor.
Örtü malzemesi olarak kullan›lan saz
bitkisi toprakta yetifliyor. Kendini yeni-
leme kapasitesi s›n›rs›z olan bu bitkiyi
iflleyip kullan›ma haz›r hale getirmek
için pahal› alet edavet gerekmiyor. Bu
ifller için el eme¤i yetiyor. Dam kaplama
ifli bilgi ve yetenek isteyen ama para ge-
rektirmeyen bir teknoloji. ‹fli ele yatk›n
diye niteledi¤imiz insanlar için.
Sorun saz örtünün düzenli bir bak›-
ma ve s›k s›k yenilenmeye ihtiyaç duy-
mas›nda. Metal kaplamal› çat›lar çok
daha dayan›kl› oldu¤undan bu tür mü-
dahelelere s›k s›k ihtiyaç duymuyorlar.
Metal çat›l› evde oturan, çat› onar›m›n-
dan analamaya veya Ballymenone’da ol-
du¤u gibi birbirlerine yard›m eden bece-
rikli komflulara sahip olmaya mecbur
de¤il. O insan bu yönde bir çabaya, bilgi-
ye, yetene¤e veya toplumsal iliflkiye ihti-
yaç duymadan yaln›z bafl›na idare edebi-
lir. Ne var ki metal iklime uygun de¤il.
Bangaldefl’in yaz aylar›n›n teneke dam-
lar alt›nda insan› kavuran s›ca¤› ve ne-
mi düflünüldü¤ünde, metal çat›lar›n ‹r-
landa’n›n serin ve nemli iklimine biraz
daha uygun düfltü¤ü söylenebilir. Ama
metal güzel de¤il. Ellen Cutler, Ballyme-
none hakk›nda yazd›¤›m ilk kitaptan al-
d›¤› telif ücretini evinin saz dam örtüsü-
nü söktürüp yerine metal çat› yapt›r-
mak için harcam›fl. Yapt›¤› bu degiflikli-
¤e sonradan üzüldü¤ünü, çünkü yeni ça-
234
t›n›n evini çirkinlefltirdi¤ini söyledi ba-
na. Fakat bu de¤iflikli¤i yapm›flt› bir ke-
re, çünkü metal çat› ‘zaman›n gere¤iydi’.
Ellen Cutler’a göre o zamanlar Uls-
ter’in2 siyasal sorunlar›n›n yak›c›l›¤›nda
s›k› toplumsal düzenlerin bozulup da¤›l-
d›¤› ve modan›n de¤iflip durdu¤u zaman-
lard›.
‹çinde yaflad›¤› küçük taflra toplu-
lu¤unun en büyük ve en güzel dam› ör-
tülü evinde yafl›yor olmak Bayan Cut-
ler’a mutlu etmeye yetiyordu. O¤lu Dick
de ayn› yerde oturuyordu, ama o, yöre-
deki büyük proleter s›n›fa mensup idi.
Bir tar›m iflletmesinde ücret karfl›l›¤› ça-
l›fl›yordu. Bayan Cutler o¤lunun eski,
döküntü vaziyetteki, dam› örtülü tipik
bir ‹rlanda evinde yaflamaya yanaflma-
yaca¤›n› bildi¤inden onun güzel görünü-
flünü o¤lunun hat›r›na mahvetmifl, yani
o¤lu be¤ensin diye onu çirkinlefltirmiflti.
Bayan Cutler’›n bu de¤iflikli¤i bir ifle ya-
ram›flt› ama. 1981 y›l›nda öldükten son-
ra, o¤lu ailesi ile beraber annesinden ka-
lan, dam›/ çat›s› de¤ifltirilmifl bu eve ta-
fl›nd›. Böylece Bayan Cutler’›n yaflarken
olmas›n› çok istedi¤i fley, yani Cutler-
lar’›n damarlar›ndaki kan›n bu yerde,
bu evde akmaya devam etmesi fikri ger-
çekleflmifl oluyordu. Bu de¤ifliklik de-
vaml›l›¤› da beraberinde getiriyordu.
8 May›s 2005, Bloomington
[DEVAMI GELECEK SAYIDA]
NOTLAR
1 Kanatlar›n› açm›fl bir kartal› and›ran moti-
fiyle tan›nan, Kazaklar’a atfedilen bir kilim. (çevir-
menin notu)
2 Kuzey ‹rlanda’ya orada yaflayan ve ‹ngilte-
re’ye ba¤lanmak yanl›s› olan Protesanlarca verilen
isim. (çevirmenin notu)
http://www.millifolklor.com
 TANITMALAR.../BOOK REVIEWS.../COMPTES RENDUS...
TIVA KAHRAMANLIK DESTANLARI I-II*
Halil ‹brahim fiAH‹N**
Türk destanlar› ve destanc›l›k gelene-
¤i üzerine yap›lan çal›flmalar, günümüzde
oldukça önemli bir seviyeye gelmifltir. Bu-
gün pek çok Türk toplulu¤unun destanlar›
ve destanc›l›k gelene¤i üzerine Türkiye’de
yap›lm›fl ve yay›mlanm›fl çeflitli çal›flmalar
bulunmaktad›r. Ancak, son y›llara kadar
haklar›nda çok az bilgiye sahip oldu¤umuz
baz› Türk topluluklar›n›n dillerine, edebi-
yatlar›na, yaflam tarzlar›na, düflünüfl ve
inan›fllar›na dair yeterli bilgi ve malzeme-
ye sahip olmad›¤›m›z› söylemek gerekir.
Avrupal› ve Amerikal› destan araflt›r›c›lar›
gibi, pek çok Türk araflt›rmac› da Türk
topluluklar›n›n destan gelene¤ini uzun bir
dönem Rus Türklük Bilimi’nin önde gelen
isimlerinden olan W. Radloff, N. F. Kata-
nov, G. N. Potanin, N. P. D›renkova gibi
araflt›rmac›lar›n›n eserlerinden takip et-
mifltir. Ancak, günümüzde destan araflt›r-
malar›nda al›nan mesafenin sonucunda
Türkiye’de yetiflen Türklük Bilimi araflt›r-
mac›lar›, yukar›da zikretti¤imiz isimlerin
yapm›fl olduklar› çal›flmalar› irdeleyebil-
mekte, Rus Türklük Bilimi’nin yaklafl›m›n›
aflan çal›flmalarla destan araflt›rmalar›na
yeni aç›l›mlar getirebilmektedirler.
Türkiye merkezli Türklük Bilimi
araflt›rmac›lar›n›n en az bilgiye sahip oldu-
¤u Türk topluluklar›ndan birisi de T›va
Türkleridir. T›va Türklerinin sözlü edebi-
yat› üzerine en kapsaml› çal›flma, Metin
Ergun ve Mehmet Aça taraf›ndan T›va
Kahramanl›k Destanlar› I ad›yla 2004
y›l›nda yap›lm›flt›r. Bu çal›flma, “Girifl”, “I.
T›va Türklerinin Destanlar› Üzerinde Ya-
p›lan Çal›flmalar”, “II. T›va Türklerinin
Destanc›l›k Gelene¤i”, “III. T›va Türkleri-
nin Destanlar›n›n Motif Yap›s›”, “Bibliyog-
rafya” ve “Metinler” bölümlerinden olufl-
maktad›r. T›va destanlar›n›n araflt›r›lma
* Metin ERGUN-Mehmet AÇA, C. I, Ankara 2004: Akça¤ Yay›nlar›, 600 s.; C. II, Ankara 2005: Akça¤ Ya-
y›nlar›, 399 s.
** Bal›kesir Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Araflt›rma Görevlisi.
http://www.millifolklor.com
tarihinin ele al›nd›¤› birinci bölüm, “A)
Çarl›k Rusyas› Döneminde Yap›lan Çal›fl-
malar”, “B) Sovyetler Birli¤i Döneminde
Ya¤›lan Çal›flmalar”, “Sovyetler Birli¤i Dö-
nemi Sonras›nda Yap›lan Çal›flmalar” flek-
linde üç bafll›ktan ibarettir.
T›va Türklerinin destanc›l›k gelene¤i-
ne ayr›lm›fl olan ikinci bölümde T›va des-
tanlar›n›n konu ve flekil özellikleri, Türki-
ye sahas› destan araflt›rmalar›nda çok faz-
la görmedi¤imiz destan›n poetikas› mesele-
si üzerinde ayr›nt›l› bir flekilde durulmufl-
tur. Bu bölümde ayr›ca T›va destan anlat›-
c›lar› (Toolçu) ve destan anlat›m› hakk›nda
tespit ve de¤erlendirmeler yap›lm›fl, T›va
destanc›l›k gelene¤inde önemli bir yere sa-
hip baz› destan anlat›c›lar› (Toolçu) hayat-
lar›, sanatlar› ve repertuarlar› ba¤lam›nda
tan›t›lm›flt›r. Çal›flman›n bu bölümü, T›va
destanlar›n›n flekil ve muhteva özellikleri-
ni izah etti¤i gibi T›va destanlar›n›n anla-
t›m›n› ve ba¤lam›n› (anlat›c›, dinleyici, an-
lat›m zaman› vb.) da ele almas›yla T›va
destanc›l›k gelene¤inin bütün halde de¤er-
lendirilmesine büyük katk› yapm›flt›r.
T›va Türklerinin inan›fl ve düflünüfl
yap›lar›n› yans›tan destan motifleri, üçün-
cü bölümde çeflitli aç›lardan de¤erlendir-
meye tabi tutulmufltur. Bu bölümde oku-
yucuya kolayl›k olmas› için alt› destan›n
da özeti verildikten sonra destan motifleri;
A) Mitolojik Motifler
B) Dinî Motifler
C) Büyü-Sihir
Ç) Sosyal Hayatla ‹lgili Motifler
fleklinde bir tasnife tabi tutularak di-
¤er Türk destanlar› ile de mukayeseli bir
flekilde incelenmifl, yap›lan mukayeselerin
sonucunda T›va Türklerinin Türk inan›fl
ve düflünüfl kal›plar› içindeki konumunu
belirlemeye yönelik de¤erlendirmeler ya-
235
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
p›lm›flt›r. Bu bölüm için söylememiz gere-
ken hususlardan birisi de incelemeye tabi
tutulan motiflerin seçiminde “inan›fl ve dü-
flünüfl yap›s›n›n bir sonucu olmas›” ilkesi-
nin gözetilmifl olmas›, s›radan unsurlar›n
motif olarak tercih edilmemifl olmas›d›r.
Çal›flmada kullan›lan kaynaklar›n
gösterildi¤i “Bibliyografya” bölümünün sa-
dece T›va destanlar›n› de¤il, Güney Sibir-
ya Türk destan gelene¤ini çal›flmak iste-
yenlere önemli bir rehber olaca¤› kan›s›n-
day›z.
Birinci kitab›n son bölümü olan “Me-
tinler” k›sm›nda “Alday-Buuçu”, “Boktu-
Kirifl, Bora fieeley”, “Kañg›vay-Mergen”,
“Ald›n-Çaagay”, “Ald›n-Kurgulday” ve
“Erelzey-Mergen, Haragalzay-Mergen Al›fl-
k›lar” adl› alt› destan metni hem T›va
Türkçesi hem de Türkiye Türkçesi flekliyle
yer almaktad›r.
Birinci kitab›n ikincisi yine ayn› ya-
zarlar taraf›ndan T›va Kahramanl›k
Destanlar› II ad›yla 2005 y›l›nda yay›m-
lanm›flt›r. ‹kinci kitap, “Ön Söz”, “Girifl”,
“I) T›va Kahramanl›k Destanlar›n›n Poeti-
kas›”, “II) T›va Kahramanl›k Destanlar›n›n
Motif Yap›s›”, “Bibliyografya” ve “Metinler”
bölümlerinden oluflmaktad›r.
‹ki bafll›k halinde düzenlenen “Girifl”
bölümünde T›va destanlar›n›n poetikas› ve
motif yap›s› de¤erlendirmeye al›nm›flt›r. “I)
T›va Kahramanl›k Destanlar›n›n Poetika-
s›” bafll›¤›n› tafl›yan ve T›va destanlar›n›n
poetikas› konusuna ayr›lan bu bölümdeki
de¤erlendirmelerin amac›, bölümün ilk
cümlelerinde “T›va kahramanl›k destanla-
r›n›n inanç ve düflünce dünyas›n› yans›tan
motiflerinin yan› s›ra, epitetlerle anlat›m
kal›plar›n›n (formeller, kal›p sözler) da in-
celenmesi, destan metinlerinin kurulmas›n-
da kullan›lan anlat›m ö¤elerinin tespitinde
çok önemli bir yere sahiptir. Bu do¤rultuda
yap›lacak inceleme ve de¤erlendirmeler, T›-
va kahramanl›k destanlar›n›n anlat›m ve
yap› özellikleriyle di¤er Türk topluluklar›-
n›n destanlar›n›n anlat›m ve yap› özellikle-
rini karfl›laflt›rma imkân› sa¤layacakt›r.”
(s. 9) fleklinde ifade edilmifltir. Dört destan
metninden hareketle destan kahramanla-
r›n›n ve atlar›n›n tasvirleri, destanlarda
kullan›lan epitetler, destanlardaki hayvan-
236
lar›n tasvirlerinde kullan›lan s›fatlar, T›va
destan anlat›c›lar›n›n kulland›klar› formel
ifadeler ve benzer durumlar› ifade ettikleri
kal›p ifadeler çal›flman›n bu k›sm›nda ay-
r›nt›l› bir flekilde ele al›nm›flt›r.
“II) T›va Kahramanl›k Destanlar›n›n
Motif Yap›s›” adl› bölümde ise birinci ki-
tapta esas al›nan tasnif çerçevesinde T›va
destanlar›n›n motifleri mukayeseli bir fle-
kilde incelenmifltir.
Çal›flman›n en hacimli bölümünü
oluflturan “Metinler” k›sm›nda “Han-fiilgi
Att›g Han-Hülüg”, “Ar›-Haan”, “Arz›lan
Kara Att›g Çeken Kara Möge” ve “fiöögün
Bora Att›g fiöögün-Köögün” adl› dört des-
tan metni, T›va Türkçesi ve Türkiye Türk-
çesiyle verilmifltir. Mitolojik unsurlar›n ol-
dukça fazla oldu¤u bu destan metinlerin-
den “Ar›-Haan”, bünyesinde, insan›n yara-
d›l›fl›na dair bölümler bulundurmas› ile di-
¤er metinlerden ayr›lmaktad›r. Çal›flman›n
“Ön Söz”ünde de ifade edildi¤i gibi, Türk
mitolojisinde ilk insan›n yarad›l›fl›na dair
mevcut metinlere “Ar›-Haan”›n da ilave
edilebilece¤ini söyleyebiliriz.
Sonuç olarak, birincisi 2004, ikincisi
ise 2005 y›l›nda yay›mlanm›fl olan bu iki
kitap, Türk co¤rafyas›n›n en uzak yerlerin-
den biri olan T›va bölgesindeki Türklerin
destanlar› ve destanc›l›k gelenekleri hak-
k›nda tatmin edici bilgiler ve malzemeler
içermektedir. Bu iki ciltlik eserde T›va des-
tanlar› üzerine yap›lan çal›flmalar›n tan›-
t›lmas›, destanlar›n flekil ve muhteva özel-
liklerinin, poetikas›n›n, icra ortam›n›n,
motif yap›s›n›n tespit edilmesi ve 10 des-
tan metninin hem T›va Türkçesi hem de
Türkiye Türkçesi ile Türkiye sahas› Türk-
lük Bilimi araflt›rmac›lar›n›n dikkatlerine
sunulmufl olmas› Türk destan araflt›rmala-
r›na önemli bir katk› sa¤lam›flt›r. Böyle bir
çal›flmay› Türk destan araflt›rmalar›na ka-
zand›ran say›n Doç. Dr. Metin Ergun’a ve
Doç. Dr. Mehmet Aça’ya teflekkür eder, ça-
l›flmalar›nda baflar›lar dileriz.
http://www.millifolklor.com
 HALKB‹L‹M‹NDE KURAMLAR VE YAKLAfiIMLAR 2*
Tuba SALTIK ÖZKAN**
Türk halkbilimi çal›flmalar›nda,
dünya halkbilimi çal›flmalar›na ilgi, di-
siplinin üniversitelerde yer almas› ile
bafllam›flt›r. Bu dönemde çok az da olsa
eserlerden metot konusunda yararlan›l-
m›fl, çeviriler yap›lmaya bafllanm›flt›r.
1990 y›l›nda Prof. Dr. Umay Günay’›n
Milli Folklor dergisinde bafllatt›¤› “çeviri
projesi” Türk folklor çal›flmalar›na yeni
bir boyut kazand›rm›flt›r. Akademik
halkbilimi çal›flmalar›n›n uluslar aras›
birikimden yararlanmas›n› hedefleyen
bu proje kapsam›nda Türkçe’ye çevrile-
rek “Milli Folklor” dergisinde yay›mla-
nan yaz›lar, 2003 y›l›nda “Halkbiliminde
Kuramlar ve Yaklafl›mlar” ad›yla bir
araya getirilip yeniden yay›mlanm›flt›r.
“Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklafl›m-
lar 2” bu çal›flman›n devam› ve tamam-
lay›c›s› niteli¤indedir. Bu çal›flmada,1.
kitaptan farkl› olarak makalelerin ba-
fl›nda, yazarlar›n›n k›sa özgeçmiflleri ku-
ramsal e¤ilimleri ve yay›nlar› ile ilgili
bilgiler yer almaktad›r. Çal›flmada “Milli
Folklor” dergisinde yay›mlanmayan baz›
makalelerin yan›nda Türkçe’ye yeni ka-
zand›r›lan makaleler de yer almaktad›r.
Kitap, “folklor (Folklore)” teriminin
ilk kez kullan›ld›¤› makale olarak kabul
edilen William John Thoms’un “folklor”
bafll›kl› yaz›s› (Çev: Serpil Aygün Cen-
giz) ile bafllay›p, Fakelore, folklorun ta-
n›mlar›, kapsam›, ifllevi, folklor yakla-
fl›mlar›, folklorun inceleme alan›na gi-
ren mit, masal, efsane, vb. konular› kap-
sayan bütünlüklü bir çal›flmad›r. Kitap-
* M. Öcal O⁄UZ-Selcan GÜRÇAYIR, Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklafl›mlar 2, Geleneksel Yay›n-
c›l›k 2005, 511 s.
** G. Ü. Fen Edebiyat Fakültesi Araflt›rma Görevlisi
http://www.millifolklor.com
ta yer alan makaleler flu flekilde s›ralan-
m›flt›r:
William John Thoms ve “Folk-
lor” Bafllikli Yaz›s›, Richard M. Dor-
son-W. J. Thoms ( Çev.: Serpil Aygün
Cengiz); Folklor Nedir?, Alan Dundes
(Çev.: Gülay Ayd›n / Yay›na Haz›rlayan:
Sezgin Karagül); Folklorun Tan›m›,
Francis le Utley (Çev.: Tuba Salt›k Öz-
kan/ Redaksiyon : Evrim Ölçer Özünel);
Folklor ve Fakelore: Baz› Sosyolojik
Düflünceler, (William s. Fox/ Çev. Tolga
Tanyel); Halk Yasam›, Don Yoder (Çev.:
Ayça Yavuz); Halkbilimi, Sözlü Sanat
ve Kültür: William Bascom ( Çev.: Nil-
gül; Aytuzlar); Halk Biliminin Farkl›
Kimligi ve Sosyal Taban›, Richard
Bauman ( Çev.:Feridun Çotra/Redaksi-
yon: Evrim Ölçer Özünel); Halkbilimi-
ni Etnolojik ve Sosyolojik Yönleriy-
le Aç›klamak, Roger D. Abrahams (
Çev.: Ayça Yavuz); Halkbilimi Çal›flma
Yöntemleri, Alan Dundes (Çev.: Ayfle-
nur Nazl›); Co¤rafya ve Halk Masal›
Ekotipleri, Carl Wilhelm Von Sydow
(Çev.: Tu¤çe Ifl›khan); Folklorun Dört
Ifllevi, William R. Bascom (Çev.: Ferya
Çal›fl); Dizilefltirme Manti¤i: Folklor
ve Çok Kültürlü “Kendini ‹yi His-
set” Dönemindeki Farkl›l›klar, J.
Kimberly Lau (Çev.: Günefl Y›lmaz; Re-
daksiyon : Evrim Ölçer Özünel); Halk-
biliminin Retorikal Teorisi Için Gi-
rifl Sözleri, Roger D., Abrahams (Çev.:
Ayça Yavuz-Nilgül Aytuzlar - Emine Ay-
do¤an); Folklor Ve Popüler Kültür,
237
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
M. trefor Owen (Çev.: Selcan Gürçayir) ;
‘Jargon’ Kavram› Hakk›nda; Peter
Burke–Roy Porter ( Çev.: Kerim Demir-
ci); Bati Marksizmi ve Folklore, José
E. Limon (Çev: Necdet Hasgül / Yay›na
Hazirlayan: Sezgin Karagül); Folklor
ve Mitoloji, Alexander H. Krappe (Çev.:
Umay Günay) ;Miti Tan›mlama Prob-
lemi, Lauri Honko (Çev.: Nezir Temür);
Mitleri Tan›mlamak Üzerine ;G. S.
Kirk (Çev.: Kadriye Türkan); Mit Ku-
ramlari; Percy s. Cohen (Çev.: Evrim
Ölçer Özünel); “Do¤a Mitolojileri”
Hakk›nda Teoriler, Jan De Vries (Çev.:
Gülten Küçükbasmac›); Tarih ve Mit,
Lord Raglan ( Çev.: Levent Soysal); Mit
Ve Rituel, Lord Raglan (Çev. Evrim Öl-
çer), Mitte ve Gerçekte Tavflan; Bir
‹nceleme Yaz›s›, John Andrew Boyle
(Çev.: Feridun Çotra–Hüseyin Tafldemir)
; Günümüz Ba¤laminda Efsane Üze-
rine Teorik Bir Düflünme ve Efsane-
nin Tanimi Linda Dégh (Çev.: Selcan
Gürçayir) Hikâye Anlaticilar, Linda
Dégh (Çev.: Adem Koç); Masal, Masal
Araflt›rmasi ve Masal Derlemesi
Üzerine, Ursula Ewig (Çev.: Zeki C. Ar-
da); Halk Masal› Incelemeleri ve Dil-
bilimi Üzerine Bazi Görüfller, Carl
Wilhelm Von Sydow (Çev.: Kürflat M.
Korkmaz); Avrupa Masallar›n›n Üs-
lûp Özelliklerini Inceleyen Bir Ma-
sal Arafltirmac›s›: Max Luthi,(
238
Çev:fierif Oruç); Bilgisayar ve Tarihî-
Co¤rafî Fin Metodu; Bruce A. Rosen-
berg–John B. Smith (Çev.: Aysenur
Nazl); Metin ve Folklor Baglam› ‹n-
dekslemeye Kars›; Heda Jason (Çev.:
Orhun Yak›n) ; Sözel Sairler Anonim
Midir?, Ruth Finnegan (Çev.: Mustafa
Sever); Bireysel Yetenek Olarak fiair;
Ruth Finnegan (Çev.: Mustafa Sever);
Gaipten Haber Veren Kifli / Kahin
Olarak fiair, Ruth Finnegan (Çev.:
Mustafa Sever); Avrupa Halk Dansla-
r› Millî ve Müzikal Karakterleri; Jo-
an Lawson (Çev.: Kürflat Korkmaz); Mi-
zah›n S›rr›; Leonard Feinberg ( Çev.:Ali
Çelik-F. Gül Özya¤cio¤lu Koçsoy).
Kitapta yer alan makaleler, dünya
halkbilimi çal›flmalar›na yön veren bilim
adamlar›n›n yaz›lar›d›r. Bu yönüyle ki-
tab›n, Türk halkbilimi çal›flmalar›na da-
ha bilimsel ve uluslar aras› bir bak›fl
aç›s› getirerek, önemli bir bofllu¤u dol-
duraca¤›na inan›yorum. Yaln›zca halkbi-
limi de¤il, edebiyat, antropoloji gibi kül-
tür üzerine çal›flanlar için de bir baflucu
kitab› niteli¤indeki bu çal›flmay› bize ka-
zand›rd›klar› için M. Öcal O¤uz ve Sel-
can Gürçay›r’a teflekkür borçlu oldu¤u-
muzu belirtmek istiyorum.
http://www.millifolklor.com
 HALKB‹L‹M‹ ÇALIfiAN KURULUfiLAR
ERC‹YES ÜN‹VERS‹TES‹ FEN-EDEB‹YAT FAKÜLTES‹
TÜRK D‹L‹ ve EDEB‹YATI BÖLÜMÜ’NDE YAPILAN
HALKB‹L‹M‹ ÇALIfiMALARI
An Introduction to the Folklore Studies in the Department of Turkish
Language and Literature in the Faculty of Science and
Art at Erciyes University.
Seyit GEZER*
Erciyes Üniversitesi Fen-Edebiyat
Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat› Bölü-
mü 1984 y›l›nda kurulmufltur. 1987 y›-
l›nda ilk mezunlar›n› veren bölümde bu-
gün lisans, yüksek lisans ve doktora e¤i-
timi yap›lmaktad›r.
Bölümde, Yeni Türk Dili, Eski Türk
Dili, Türk Halkbilimi, Yeni Türk Edebi-
yat› ve Eski Türk Edebiyat› anabilim
dallar› bulunmaktad›r. Bu anabilim dal-
lar›nda 7 profesör, 1 doçent, 2 yard›mc›
doçent,1 doktor ö¤retim görevlisi ve 1
ö¤retim görevlisi olmak üzere toplam 12
ö¤retim eleman› görev yapmaktad›r. Bu
ö¤retim elemanlar›yla beraber 4 tane de
araflt›rma görevlisi bulunmaktad›r.
Türk halkbilimi anabilim dal›nda
iki ö¤retim eleman› bir de araflt›rma gö-
revlisi bulunmaktad›r. Anabilim dal›
baflkan› Prof. Dr. ‹smail GÖRKEM’dir.
Anabilim dal›nda görevli di¤er ö¤retim
görevlisi Dr. Bayram DURB‹LMEZ;
araflt›rma görevlisi ise Betül AYDO⁄-
DU’dur. Bölümümüzde, Yeni Türk Dili,
Eski Türk Dili anabilim dallar›nda gö-
rev yapan hocalar›m›zdan Prof. Dr. Tun-
cer GÜLENSOY, Prof. Dr. Mustafa AR-
* F›rat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Ö¤rencisi
http://www.millifolklor.com
GUNfiAH, Prof. Dr. M. Metin KARA-
ÖRS, Prof. Dr. Ümit TOKATLI, Prof. Dr.
Nevzat ÖZKAN, Yard. Doç. Dr. Suzan S.
TOKATLI da Türk Halkbilimi ile ilgili
çal›flma yapt›rm›fllard›r. fiu anda Ni¤de
Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi
Türk Dili ve Edebiyat› Bölümü halkbili-
mi anabilim dal›nda ö¤retim üyesi olan
bölümümüzün eski hocalar›ndan Yard.
Doç. Dr. Nam›k ASLAN da bölümümüz-
de görev yapt›¤› dönemde halkbilimi ile
ilgili birçok çal›flma yapt›rm›flt›r.
Çal›flma s›ras›nda, lisans tezlerine
bölüm kütüphanesindeki tezleri taraya-
rak ve anabilim dal›nda görevli hocalar›-
m›zla görüflerek ulaflt›k. Tezleri tek tek
taramak suretiyle fiflleyerek bilgisayara
aktard›k. Ama lisans tezlerinin hepsine
ulaflt›¤›m›z söylenemez Çünkü farkl› ho-
calar taraf›ndan farkl› zamanlarda yap-
t›r›lan tezlerin bir k›sm› muhafaza edi-
lememifltir. Yüksek lisans ve doktora
tezlerine ise iki yoldan ulaflt›k. Öncelik-
le Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü’nün internet sayfas›nda bulu-
nan bilgilerden yararland›k ard›ndan da
bu bilgileri hem do¤rulamak hem de ek-
239
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
sikleri gidermek için Erciyes Üniversite-
si Kadir Has Merkez Kütüphanesi’ndeki
tezleri incelemeden geçirdik. ‹nternetten
ald›¤›m›z bilgilerle kütüphanede yapt›-
¤›m›z tarama sonucu elde etti¤imiz bil-
gileri mukayese ederek bir liste ç›kard›k
böylece çal›flmam›z› neticelendirdik. Fifl-
ledi¤imiz tezlerin baz›lar›nda, tezlerin
içeri¤i hakk›nda aç›klay›c› bilgileri köfle-
li parantez [ ] içinde verdik. Böyle bir
yöntem izlemekteki amac›m›z yer isim-
lerinde karfl›lafl›lacak kar›fl›kl›klar› gi-
dermek ve di¤er Türk lehçelerinden ve
Osmanl› Türkçesinden yap›lan aktarma-
larda kitab›n \ makalenin müellifinin
kim oldu¤u ile ilgili kafalarda oluflabile-
cek sorular› gidermektir. Bölüm hakk›n-
da genel bilgiyi ise hocalar›m›zla görüfle-
rek ve bölümün internet sitesindeki bil-
gilerden yararlanarak elde et-
tik.(www.erciyes.edu.tr)
Bu yaz›y› haz›rlamaktaki amac›m›z
Erciyes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fa-
kültesi Türk Dili ve Edebiyat› Bölü-
mü’nde yap›lan halkbilimi çal›flmalar›y-
la ilgili bilgi vermektir. Bu makalenin
ileride yap›lacak çal›flmalara da yard›m-
c› olaca¤› inanc›nday›z.
L‹SANS TEZLER‹
ABAZ, Ayfle, (2000), [Mutia Sabri],
Anne Masallar›, (Dan›flman: Doç. Dr.
Nevzat ÖZKAN)
ADIGÜZEL, Zerrin, (2000), [Sivas],
fiark›flla Yöresi Türküleri, (Dan›flman: Dr.
Nam›k ASLAN)
AFfiAR, Meltem, (2003), Kurbânî ve
Poetikas›, (Dan›flman: Prof. Dr. ‹smail
GÖRKEM)
AKÇAM, Faruk, (2000), [Bekir S. Ço-
banzâde], Kumuk Tili ve Edebiyat› Akk›n-
da ‹lki Kaydlar, (Dan›flman: Doç. Dr. ‹s-
mail GÖRKEM)
AKIN, Bedia, (2004), M. Tahir
ALANGU’NUN Halkbilimi Çal›flmalar›
(Dan›flman: Prof. Dr. ‹smail GÖRKEM)
240
AKIfi, Tuncay, (2000), [Hatay-K›r›k-
han], Ceylanl› Köyü Halk fiâirleri, (Dan›fl-
man: Doç. Dr. ‹smail GÖRKEM)
AKKAÇ, Ça¤r›, (1999), Letâif-i Hoca
Nasreddin, (Dan›flman: Doç. Dr. Nevzat
ÖZKAN)
AKKOÇ, Mavifl (2002). Âfl›k Mehmet
Sevgi, Hayat›- Sanat›- fiiirlerinden Ör-
nekler, (Dan›flman: Dr. Bayram DURB‹L-
MEZ)
AKKÖZE, ‹smail, (2000), [Sadeddin
Nüzhed Ergun], Halk fiâirleri I, (Dan›fl-
man: Doç. Dr. ‹smail GÖRKEM)
AKSAN, H›z›r Murat, (1999), Azer-
baycan Edebiyat› ‹ncileri Destanlar›ndan
“fiah fiâmil ve “Köro¤lu” Destanlar›n›n
Kiril Alfabesinden Latin Alfabesine Çevi-
risi, (Dan›flman: Dr. Nam›k ASLAN)
AKSOY, Asiye (2001). Kayserili Âfl›k
Hayri Toprak, Hayat›- Sanat›- fiiirleri,
(Dan›flman: Dr. Bayram DURB‹LMEZ)
AKTAfi, Ömer (2003). [Kayseri], Ye-
flilhisar ve Yöresi Halk Edebiyat› (Dan›fl-
man: Dr. Bayram DURB‹LMEZ)
ALBAY, Ayfle, (1993), Bozcigit (Dob-
ruca) Masallar›, (Türkiye Türkçesine Çe-
viri), (Dan›flman: Yard. Doç. Dr. Mustafa
ARGUNfiAH)
ALIMOV, Guvanç, (2003), Türk Halk
Bilmeceleri ve Türkmen Halk Bilmeceleri-
nin Mukayesesi, (Dan›flman: Prof. Dr. ‹s-
mail GÖRKEM)
ALTIND‹fi, Deniz, (2000), Azerbay-
can Folkloru, (Dan›flman: Yrd. Doç. Dr.
Suzan TOKATLI)
ALTUNKAYNAK, Atakan (2001). Er-
zurumlu Âfl›k Dermânî, Hayat›- Sanat›-
fiiirlerinden Örnekler, (Dan›flman: Dr.
Bayram DURB‹LMEZ)
ARAPO⁄LU, Ömer, (1996), Esli ve
Kerem, (Dan›flman: Prof. Dr. Ümit TO-
KATLI)
ARIK, Tu¤ba Gökçen (2004). Avflar-
larda Gelenek, Görenek, ‹nan›fllar ve Halk
Edebiyat› Ürünlerinden Derlemeler, (Da-
n›flman: Dr. Bayram DURB‹LMEZ)
ARSLANBAfi, Zehra, (2001), Erali-
fierali Destan›, (Dan›flman: Yrd. Doç. Dr.
Suzan TOKATLI)
http://www.millifolklor.com

ARSLANER, Fethi, (1995), [Çorum-
Osmanc›k], Bütün Yönleriyle Afl›kbükü
Köyü, (Dan›flman: Yard. Doç. Dr. Mustafa
ARGUNfiAH)
ATAY, Ali, (1993), [Kayseri] Özvatan
Folkloru, (Dan›flman: Yard. Doç. Dr. Mus-
tafa ARGUNfiAH)
AVCI, Pakize (2004). Hac›lar (Kayse-
ri) ve Yöresi Halkbilimi Ürünleri, (Dan›fl-
man: Dr. Bayram DURB‹LMEZ)
AYDO⁄DU, Betül, (2002), [Cezmi
ERTU⁄RUL], Lisan ve Edebiyat›m›z (‹n-
celeme-Metin), (Dan›flman: Doç. Dr. ‹smail
GÖRKEM)
AYTEK‹N, Asuman, (2000), [Kayse-
ri-Bünyan], Koyunabdal Kasabas› A¤›tla-
r›, (Dan›flman: Dr. Nam›k ASLAN)
BABA, Mehmet, (2000), Da¤ Havas›
(Âfl›k fiemflir), (Dan›flman: Doç. Dr. ‹smail
GÖRKEM)
BA⁄fiIYEV, Kakadurdu, (1997), Kö-
ro¤lu Destan› Türkmen Kolu, (Dan›flman:
Dr. Nam›k ASLAN)
BAKIRTAfi, ‹smail, (2000), Y›ld›zeli
Ekecik Köyü Folkloru, (Dan›flman: Dr. Na-
m›k ASLAN)
BAfiDA⁄, Yusuf, (2001), Erali ve fie-
rali Destan› (Metin), (Yrd. Doç. Dr. Suzan
TOKATLI)
BAYAZ‹T, Onur, (2000), [Kayseri]
Akk›flla ve Yöresi Halk Edebiyat› Ve Folk-
loru, (Dan›flman: Doç.Dr. ‹smail GÖR-
KEM)
BAYRAM, Mehmet, (1996), [Kayseri-
Merkez], Bütün Yönleriyle Refladiye, (Da-
n›flman: Dr. Nam›k ASLAN)
BAYTAR, Çi¤dem, (2000), Azerbay-
can Türkçesinden Çeviri, (Dan›flman: Dr.
Nam›k ASLAN)
BEfiTEPE, Nurdagül, (1999), Erme-
ni Halk Na¤›llar›, (Dan›flman: Dr. Nam›k
ASLAN)
BEYAZIT, Onur, (2000), [Kayseri],
Akk›flla Yöresi Halk Edebiyat› ve Folklo-
ru, (Dan›flman: Doç.Dr. ‹smail GÖRKEM)
BEYTÜR, Gümüfl, (1996), [Kayseri-
Bünyan], Büyüktuzhisar Kasabas› Folklor
Araflt›rmalar›, (Dan›flman: Dr. Nam›k AS-
LAN)
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
B‹ROL, Sultan (2004). Saadettin
Nüzhet Ergun’un Halk fiairleri Kitab›n›n
I. Cildi (Osmanl› Türkçesinden Türkiye
Türkçesine Aktarma), (Dan›flman: Dr.
Bayram DURB‹LMEZ)
BOZOKLUO⁄LU, Seher (2002).
Dörtyol (Hatay) Yöresi Halk Edebiyat›,
(Dan›flman: Dr. Bayram DURB‹LMEZ)
CA⁄ALO⁄LU, Seda (1999). Nurettin
Seyidov, Azerbaycan Na¤›llar› (‹nceleme-
Metin), (Dan›flman: Dr. Bayram DURB‹L-
MEZ)
CANATAN, Canan (2002). Molulu
(Kayseri) Âfl›k Mustafa Usta’n›n Hayat›,
Sanat› ve fiiirleri, (Dan›flman: Dr. Bay-
ram DURB‹LMEZ)
CERAN, Necdet, (1999), [Fuad Köp-
rülü], Meddâhlar, (Dan›flman: Prof. Dr.
Ümit TOKATLI)
C‹NGÖZ, Cesur, (2003), [P›narbafl›],
Cingözo¤lu Türkmen Aflireti ve Âfl›k Cin-
gözo¤lu Seyit Osman, (Dan›flman: Prof.
Dr. ‹smail GÖRKEM)
COfiKUN, Güllüflah (1993), Bozcigit
(Dobruca) Masallar›, (Dan›flman: Yard.
Doç. Dr. Mustafa ARGUNfiAH)
ÇAKMAK, Ömer, (2000), [Kahra-
manmarafl], Türko¤lu Yöresi Folklor Der-
lemesi, (Dan›flman: Dr. Nam›k ASLAN)
ÇANPINAR, Nurten, (2000), [P.Heli-
lov], Kitabi Dede Gorgud ‹ntibah Abidesi,
(Dan›flman: Doç. Dr. ‹smail GÖRKEM)
ÇEKMEN, Müjgân (1999). Mahtum-
kulu- fi›g›rlar II, ‹nceleme- Metin, (Türk-
men Türkçesinden Türkiye Türkçesi’ne
Aktarma), (Dan›flman: Dr. Bayram DUR-
B‹LMEZ)
ÇEL‹K, Ali Osman (2001). [Kayseri],
Erkiletli Âfl›k Yusuf’un Hayat›, Sanat› ve
fiiirleri, (Dan›flman: Dr. Bayram DUR-
B‹LMEZ)
ÇEL‹K, Salih, (2003), ‹ncili Çavufl
F›kralar›, (Dan›flman: Prof. Dr. ‹smail
GÖRKEM)
ÇEL‹KZ‹NC‹R, Fatma, (1996), fia-
man Efsaneleri ve Söylemeleri, (Dan›fl-
man: Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY)
ÇEPKEN, Fatma (2004). Folklorcu
Nail Tan’›n Hayat› ve Çal›flmalar›, (Da-
n›flman: Dr. Bayram DURB‹LMEZ)
241
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
ÇEfiMEBAfiI, Hakan (2003). Erciyes
Dergisinde Yay›mlanan Kayseri Yöresi
Halk Kültürü ‹le ‹lgili Makaleler Bibli-
yografyas› (1978–2002), (Dan›flman: Dr.
Bayram DURB‹LMEZ)
ÇITIRIK, ‹brahim, (1997), Halk
Müdrikli¤i, (Dan›flman: Doç. Dr.. Ümit
TOKATLI)
Ç‹TL‹, Nuray, (1999), [Gümüflhane-
fiiran], Yukar› Kulaca Köyü Folkloru, (Da-
n›flman: Dr. Nam›k ASLAN)
DAL, Selahattin, (2001), [Kahraman-
marafl], Göksun’da Âfl›kl›k Gelene¤i ve
Âfl›k Bekir Karsl›-Âfl›k Osman Güzel, (Da-
n›flman: Doç. Dr. ‹smail GÖRKEM)
DAYLAK, Dönay, (1999), Azerbaycan
Na¤›llar› (s.201–312), (Dan›flman: Prof.
Dr. Ümit TOKATLI)
DEM‹RDA⁄, Nuriye (2003). Folklor-
cu Hayrettin ‹vgin’in Hayat› ve Çal›flma-
lar›, (Dan›flman: Dr. Bayram DURB‹L-
MEZ)
DEM‹REZEN, Hatice, (2003), Ça-
nakkale Dergisi, (Dan›flman: Prof. Dr.
Nevzat ÖZKAN)
DEM‹REZEN, Ömer, (2001), Erciyes
Gazetesi (1 Haziran 1328–26 fiubat 1330),
(Dan›flman: Doç. Dr. ‹smail GÖRKEM)
DEREBA⁄, Keziban, Erciyes Gazete-
si (28 May›s1328–24 Eylül 1328), (Dan›fl-
man: Doç. Dr. ‹smail GÖRKEM)
D‹LMEN, fiükriye (2004). [Kayseri],
Erkilet ve Yöresi Halkbilimi Ürünleri,
(Dan›flman: Dr. Bayram DURB‹LMEZ)
D‹NÇ, Hatice, (1999), [Antalya],
Gündo¤mufl Folklor Araflt›rmas›, (Dan›fl-
man: Dr. Nam›k ASLAN)
DO⁄AN, Ali, (1997), Köro¤lu (Kah-
ramanl›k Destan›), (Dan›flman: Dr. Na-
m›k ASLAN)
DO⁄AN, Alper, (1997), Azerbaycan
Edebiyat› ‹ncileri (Dede Korkut Hikâyele-
ri), (Dan›flman: Doç. Dr. Ümit TOKATLI)
DOLU, Ayfle (2002). Hac›abdullah
(Ni¤de) Kasabas› Folkloru, (Dan›flman:
Dr. Bayram DURB‹LMEZ)
DURMAZ, Ayflegül (2002). fiefaatli
(Yozgat) ve Yöresi Folkloru, (Dan›flman:
Dr. Bayram DURB‹LMEZ)
242
EFE, Kadir, (2000), Âfl›k Ali, (Dan›fl-
man: Doç. Dr. ‹smail GÖRKEM)
E⁄‹, Beyza, (2003), Ürgüplü Saz fia-
iri Mahfî ve fiiir Dünyas›, (Dan›flman:
Prof. Dr. ‹smail GÖRKEM)
EK‹C‹, Metin, (1998), Ni¤de ‹li Al-
t›nhisar ‹lçesi Folklor Derlemeleri, (Dan›fl-
man: Dr. Nam›k ASLAN)
EKfi‹, O.Bülent, (1996), [Kayseri],
Sar›o¤lan ve Yöresi Folklor Mahsullerinin
Derlenmesi, (Dan›flman: Dr. Nam›k AS-
LAN)
EMEDOV, fiamuhammed, (1999),
Türkmen Destan›, “Babarövflen”, (Dan›fl-
man: Dr. Nam›k ASLAN)
EM‹R, Fatma, (2000), Yunus Em-
re’nin ‹fade Gücü, (Dan›flman: Doç. Dr.
Nevzat ÖZKAN)
EMRAY, Ercan, (2001), Erciyes Gaze-
tesi, (Dan›flman: Doç. Dr. ‹smail GÖR-
KEM)
ERDO⁄AN, Filiz (2004). Köro¤lu
Destan› (Osmanl› Türkçesinden Türkiye
Türkçesi’ne Aktarma), (Dan›flman: Dr.
Bayram DURB‹LMEZ)
ERG‹N, Y›lmaz, (1998), Ibray›m Ha-
lil, (Dan›flman: Dr. Nam›k ASLAN)
ERGÜN, Hatice, (1999), [Kayseri-
Bünyan], Da¤ard› Köyü Folkloru, (Dan›fl-
man: Dr. Nam›k ASLAN)
ERSOY, Ruhi, (1995), Karadeniz’e
S›n›r› Olan Türk Topluluklar›nda Ortak
Bilmece Kültürü, (Dan›flman: Dr. Nam›k
ASLAN)
ERTO⁄RUL, Yusuf,(2002), Gülmek
Nedir? Kime Gülüyoruz? (Dan›flman: Doç.
Dr. ‹smail GÖRKEM)
EVC‹L, Recep, (1999), [Kayseri-Mer-
kez], Yuval› Köyü Folklor Araflt›rmas›,
(Dan›flman: Dr. Nam›k ASLAN)
GENÇ, A. Bahad›r, (1999), Âfl›k Ga-
rip ve Tahir ile Zühre Hikâyeleri, (Dan›fl-
man: Doç. Dr. Nevzat ÖZKAN)
GEREZ, H. Ahmet, (1999), Kitâb-›
Dedem Korkut, (Dan›flman: Doç. Dr. Me-
tin KARAÖRS)
GEZER, Seyit (2004). [Kayseri], Sa-
r›o¤lan ve Yöresi Halk Edebiyat›, (Dan›fl-
man: Dr. Bayram DURB‹LMEZ)
http://www.millifolklor.com

GÖK, Murat (2001). Osmaniye Yöre-
sinin Folkloru, (Dan›flman: Dr. Bayram
DURB‹LMEZ)
GÖZBAfiI, Reyhan, (1999), [Kayse-
ri], Yahyal›’dan Folklor Derlemeleri, (Da-
n›flman: Dr. Nam›k ASLAN)
GÖKDA⁄, Ayfle Esra, (2004) Muhit
Resimli Ayl›k Aile Mecmuas›, s.1–55,
(1Kas›m 1928-May›s 1933, ‹nceleme Di-
zin) (Dan›flman: Prof.. Dr. ‹smail GÖR-
KEM)
GÜNEfi, Dilfuruz, (1996), Ad›yaman
‹li Folkloru ve Halk Edebiyat›, (Dan›fl-
man: Dr. Nam›k ASLAN)
GÜNEfi, Yahya, (2004), Nasreddin
Hoca F›kralar›, Anlatt›klar›, Zen Dostluk-
lar›, ( ‹nceleme-Metin), (Dan›flman: Prof..
Dr. ‹smail GÖRKEM)
GÜNGÖR, Melek, (1997), Köro¤lu
Destan› Türkmen Varyant›, (Dan›flman:
Dr. Nam›k ASLAN)
HASAN, fiermine, (1997), [Bulgaris-
tan], Mestanl› ‹li Mani Derlemesi, (Dan›fl-
man: Dr. Nam›k ASLAN)
HOCAL‹YEV, Gurbandurdu, (2001),
Baba Veliyev Türkmen Halk Poeziyas› I,
(Dan›flman: Doç. Dr. ‹smail GÖRKEM)
HÜSEY‹N, fiermin, (2001) Kerkük
Folkloru Antolojisi’nde Metin Transkribe-
si, (Dan›flman: Doç. Dr. ‹smail GÖRKEM)
‹NAN, Edibe, (2003), Ali R›za Yal-
man /Yalg›n’›n Cenupta Türkmen Oy-
maklar› Adl› Kitab›n›n Dizin Çal›flmas›,
(Dan›flman: Prof. Dr. ‹smail GÖRKEM)
‹NCETOPRAK, Aysun (1999). S.P.
Pirsultanl›’n›n Pirsultan Bula¤› Adl› fiiir
Kitab›, (Dan›flman: Dr. Bayram DURB‹L-
MEZ)
‹SPEKTER, Nurdan (2004). [Kayse-
ri], Gömürgenli Âfl›k Mahrumî, Hayat›-
Sanat›- fiiirlerinden Örnekler, (Dan›flman:
Dr. Bayram DURB‹LMEZ)
‹fiÇ‹, Mesut (2003). Rüstem Rüstem-
zade-El Gehremanlar› Halk Edebiyyat›n-
da (Azerbaycan Türkçesinden Türkiye
Türkçesine Aktarma), (Dan›flman: Dr.
Bayram DURB‹LMEZ)
KAÇAN, Murat, (1996), [K›rflehir-
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Akçakent], Tepefak›l› Köyü Folkloru, (Da-
n›flman: Dr. Nam›k ASLAN)
KALAYCI, Gülay, (2001), [Tokat],
Pazar ve Turhal Halkbilimi Araflt›rmas›,
(Dan›flman: Doç. Dr. ‹smail GÖRKEM)
KARADURMUfi, Mustafa, (2000),
[fiemflâd R›za], Uzman Âfl›klar, (Dan›fl-
man: Doç. Dr. ‹smail GÖRKEM)
KARAKAfi, G. Melda, (2003), Gey-
cekli Âfl›k Hasan ve fiiir Dünyas›, (Dan›fl-
man: Prof. Dr. ‹smail GÖRKEM)
KARAKAYA, Betül, (1997), Göro¤lu
Türkmen Kahramanl›k Eposu, (Dan›fl-
man: Dr. Nam›k ASLAN)
KARAKUfi, Haluk, (2000),[ Bitlis],
Ahlat Yöresi Halk Edebiyat› ve Folkloru,
(Dan›flman: Doç. Dr. ‹smail GÖRKEM)
KARAMAN, Ayfle, (1999), Bahtiyar
Vahapzâde “fiehitler”, (Dan›flman: Dr. Na-
m›k ASLAN)
KARATAfi, Gülnur Melda, (2003),
Geycekli Âfl›k Hasan Nebio¤lu ve fiiir
Dünyas›, (Dan›flman: Doç. Dr. ‹smail
GÖRKEM)
KAfi, Turan, (1992), Gaziantep ve Yö-
resi Folklor Derlemeleri, (Dan›flman: Yard.
Doç. Dr. Mustafa ARGUNfiAH)
KAYA, Aliflan (2004). [Kayseri-Sar›-
o¤lan], Çiftlik Kasabas› Halk Edebiyat›,
(Dan›flman: Dr. Bayram DURB‹LMEZ)
KAYA, Aliflan (2004). [Kayseri-Sar›-
o¤lanl›], Âfl›k Emin Ba¤c›’n›n Hayat›,
Çevresi ve fiiirlerinden Örnekler, (Dan›fl-
man: Dr. Bayram DURB‹LMEZ)
KAYA, Nesibe (2001). Kayserili Âfl›k
Abdülkadir Temizyürek’in Hayat›, Sanat›
ve fiiirlerinden Örnekler, (Dan›flman: Dr.
Bayram DURB‹LMEZ)
KAYGAN, Çi¤dem (2004). [Kayseri],
Gesi ve Yöresi Halkbilimi Ürünleri, (Da-
n›flman: Dr. Bayram DURB‹LMEZ)
KAYGISIZ, Zehra, (2003), Bedii Ede-
biyatta Komizm Usulleri, (‹nceleme-
Transliterasyon) (Dan›flman: Prof.. Dr. ‹s-
mail GÖRKEM)
KELEfi, Abdullah, (1999), Azerbay-
can Na¤›llar›, (Dan›flman: Yrd. Doç. Dr.
Suzan TOKATLI)
KILIÇ, Recep (2004). Bekir Balaban,
243
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Hayat›- Sanat›- fiiirlerinden Örnekler,
(Dan›flman: Dr. Bayram DURB‹LMEZ)
KIRABA, Cemile, (1997), Halk
Oyunlar›-Kayseri, (Dan›flman: Dr. Nam›k
ASLAN)
KIRAÇ, ‹smail Halûk (2003). Mireli
Seyidov, Gam- fiaman ve Onun Gaynagla-
r›na Umumî Bak›fl (Azerbaycan Türkçe-
sinden Türkiye Türkçesine Aktarma), (Da-
n›flman: Dr. Bayram DURB‹LMEZ)
KIRAY, Ahu, (1999), [Kastamonu],
Safranbolu Folkloru, (Dan›flman: Dr. Na-
m›k ASLAN)
KISAO⁄LU, Gülfem, (2000), [Uflak],
Eflme ve Yöresi Folkloru, (Dan›flman: Doç.
Dr. Nevzat ÖZKAN)
K‹P, Feride, (2001), Erciyes Gazetesi,
(19 Muharrem 1330- 28 May›s 1928), (Da-
n›flman: Doç. Dr. ‹smail GÖRKEM)
KOÇ, Fatofl, (2001), [Nevflehir], Ko-
zakl› Yöresi Halkbilimi Araflt›rmalar›,
(Dan›flman: Doç. Dr. ‹smail GÖRKEM)
KORKMAZ, Hüseyin, (1999), [Sivas],
Yaram›fl Köyü Folkloru, (Dan›flman: Dr.
Nam›k ASLAN)
KORKMAZLAR, Ziya (1994), Niko-
lay Babao¤lu (Gagavuz Halk Masallar›),
(Dan›flman: Yard. Doç. Dr. Mustafa AR-
GUNfiAH)
KUL‹YEV, Azat (2003). Nasreddin
Hoca F›kralar› (Türkmen Türkçesinden
Türkiye Türkçesi’ne Aktarma), (Dan›fl-
man: Dr. Bayram DURB‹LMEZ)
KULKARA, Didem, (1999), Sednik
Pafla, Pirsultanl› ve Pirsultan Bula¤› fie’r-
ler ve Poemalar›, (Dan›flman: Dr. Nam›k
ASLAN)
KURBANOV, Bahtiyar, (2002), Baba
Veliyev Poeziyas› II, (Dan›flman: Doç. Dr.
‹smail GÖRKEM)
KÜÇÜKfiAH‹N, ‹sa (1999). Âfl›k Yû-
nus Dîvân› (Transkripsiyonlu Metin ve ‹n-
celemesi). (Dan›flman: Dr. Nam›k ASLAN)
KÜLAHÇI, Ahmet, (1999), Binbir
Kazak Atasözü, (Dan›flman: Doç. Dr. Me-
tin KARAÖRS)
MEMMEDOV, Maksat, (1997), Kö-
ro¤lu Destan› Türkmen Kolu, (Dan›flman:
Dr. Nam›k ASLAN)
244
MIYMAN, Hilal, (2002), [Osmaniye],
Düziçi Âfl›klar›ndan Derlemeler, (Dan›fl-
man: Doç. Dr. ‹smail GÖRKEM)
MUTLU, Emine (2004). [Kayseri],
Tomarza ve Yöresi Halkbilimi Ürünleri,
(Dan›flman: Dr. Bayram DURB‹LMEZ)
NAR‹N, Fatma, (2003), [Pafla Efen-
diyev], Samed Vurgun ve Halk Edebiyat›
Hakk›nda, ( ‹nceleme-Translitarasyon),
(Dan›flman: Prof. Dr. ‹smail GÖRKEM)
O⁄UZ, Ersin, (1999), [Nevflehir-Ür-
güp], Karl›k Köyü Folkloru, (Dan›flman:
Dr. Nam›k ASLAN)
ORHAN, Osman, (2000), [Ay› Kulak-
l› Cesur], Ayuw Kulakl› Bat›r, (Dan›flman:
Dr. Nam›k ASLAN)
ÖRNEK, Canan (2002). Kayserili Ke-
mal Ahmet fien, Hayat›- Sanat›- fiiirlerin-
den Örnekler, (Dan›flman: Dr. Bayram
DURB‹LMEZ)
ÖZDEM‹R, Nuray, (2003), Komik Be-
diî Vasiteler, (Dan›flman: Prof. Dr. ‹smail
GÖRKEM)
ÖZDEM‹R, Raziye, (2000), Yozgatl›
Hüznî’de Sevgi ve Nefret, (Dan›flman: Doç.
Dr. Nevzat ÖZKAN)
ÖZEN, Osman, (1993), Bozcigit (Dob-
ruca) Masallar›, (Türkiye Türkçesine Çe-
viri), (Dan›flman: Yard. Doç. Dr. Mustafa
ARGUNfiAH)
ÖZER, Esengül, (2003), Mah›firûze
Sultan ile Raz›nihan Hikayesi Üzerine
Bir ‹nceleme, (Dan›flman: Prof. Dr. ‹smail
GÖRKEM)
ÖZER, Hüseyin, (1999), [Samih R›-
fat], fiark’›n Masal Analar›, (Dan›flman:
Doç. Dr. Nevzat ÖZKAN)
ÖZGÜR, Kadir, (1999), [Samsun],
Kavak Yöresi Folklor ‹ncelemesi, (Dan›fl-
man: Dr. Nam›k ASLAN)
ÖZKALE, Rüveyda, (2001), Elbeyli-
o¤lu Hikayesi, (Dan›flman: Doç. Dr. ‹smail
GÖRKEM)
ÖZTÜRK, Dilek, (1996), [Bal›kesir-
Edremit], Bütün Yönleriyle Tahtakufllar
Köyü, (Dan›flman: Dr. Nam›k ASLAN)
ÖZTÜRK, Filiz, (1999), Azerbaycan
Na¤›llar› (s.60-160), (Dan›flman: Prof. Dr.
Ümit TOKATLI)
http://www.millifolklor.com

ÖZTÜRK, Süheyla, (2004), Nasred-
din Hoca F›kralar›, (Dan›flman: Prof. Dr.
‹smail GÖRKEM)
ÖZTÜRK, Yasemin (2004). Kayserili
‹brahim Sever, Hayat›- Sanat›- fiiirlerin-
den Önekler, (Dan›flman: Dr. Bayram
DURB‹LMEZ)
ÖZÜBERK, Recep, (2000), Alt›p›nar
Köyü Halk Edebiyat› ve Folklor Örnekleri,
(Dan›flman: Dr. Nam›k ASLAN)
ÖZYURT, Suna, (2002), [Bekri Mus-
tafa F›kralar›], Letaif-i Esraf, (Dan›flman:
Doç. Dr. ‹smail GÖRKEM)
POLAT, Fadime, (1996), Âfl›k Bektafl
Gazelo¤lu Hayat› ve Edebî fiahsiyeti, (Da-
n›flman: Dr. Nam›k ASLAN)
PÜR, Erdal (2002). [Kayseri], Erki-
letli Âfl›k Mustafa Kandemir, Hayat›- Sa-
nat›- fiiirlerinden Örnekler¸(Dan›flman:
Dr. Bayram DURB‹LMEZ)
RECEBOV, Be¤murat, (2000), Türk-
men Halk Destanlar›, (Dan›flman: Dr. Na-
m›k ASLAN)
RENDA, Havva (2004). Gürünlü (Si-
vas) Âfl›k Hamit Bölücek, Hayat›- Sanat›-
fiiirlerinden Örnekler, (Dan›flman: Dr.
Bayram DURB‹LMEZ)
SAPAN, Selma, (1997), [K. Marafl-
Merkez], Bertiz Köyü Halk Edebiyat› ve
Folkloru, (Dan›flman: Dr. Nam›k ASLAN)
SARGUN, Gülsüm, (1998), [Mahmud
Allahverdiyev], Azerbaycan Halg Teatri
Tarihi, (Dan›flman: Dr. Nam›k ASLAN)
SARIKAYA, Meryem, (1999), Ermeni
Halk Masallar› (Na¤›llar›), (Dan›flman:
Dr. Nam›k ASLAN)
SATILMIfi, Sevil (1999). Refail ‹nce-
yurd’un Ömürden O Yana Yollar Uzan›r
Adl› fiiir Kitab› (‹nceleme, Metin Aktar-
ma, Dizin), (Dan›flman: Dr. Bayram DUR-
B‹LMEZ)
SAYGINER, Ahmet (2001). Erzurum-
lu Âfl›k Meramî, Hayat›- Sanat›- fiiirlerin-
den Örnekler, (Dan›flman: Dr. Bayram
DURB‹LMEZ)
SEYT‹YEV, Maksat (2002). Türkme-
nistanl› Ependi (Türkmen Türkçesinden
Türkiye Türkçesine Aktarma), (Dan›flman:
Dr. Bayram DURB‹LMEZ)
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
S‹NG‹L, Ahmet (2002). [Kayseri],
Develili Âfl›k Ali Çatak, Hayat›- Sanat›-
fiiirlerinden Örnekler, (Dan›flman: Dr.
Bayram DURB‹LMEZ)
SÜLÜMHAT, Hilal, (1998), [Nevfle-
hir] Kozakl› ‹lçesi Folklor ve Halk Edebi-
yat› Araflt›rmas›, (Dan›flman: Doç. Dr.
Mustafa ARGUNfiAH)
SOYTÜRK, U¤ur, (2000), Kahraman
Marafll› Âfl›klar, ( Kara Ozan, Öksüz
Ozan, Âfl›k Selami), (Dan›flman: Doç. Dr.
‹smail GÖRKEM)
fiAH‹N, Emine (1999). Mahtumkulu-
fi›g›rlar I, ‹nceleme- Metin, (Türkmen
Türkçesinden Türkiye Türkçesine Aktar-
ma), (Dan›flman: Dr. Bayram DURB‹L-
MEZ)
fiAH‹N, Melek, (1997), [Kayseri-Sa-
r›o¤lan] Karaözü Halk Edebiyat› Folklor
ve Etnografyas›, (Dan›flman: Prof. Dr.
Tuncer GÜLENSOY)
fiAH‹N, Serap, (1999), Destan (Âfl›k
Garip ve Kerem ile Asl›), (Dan›flman: Dr.
Nam›k ASLAN)
fiEKER, Ayflegül, (2001), Vas›f Veli-
yev Azerbaycan Folkloru, (Dan›flman: Yrd.
Doç. Dr. Suzan TOKATLI)
fiEKER, Yaflar, (1999), Ad›yaman
A¤›zlar›, Atasözleri, Gelenek ve Görenekle-
ri, (Dan›flman: Doç. Dr. Metin KARAÖRS)
fiEREMET, Elmas (2003). Azerbay-
can Folkloru, (Dan›flman: Dr. Bayram
DURB‹LMEZ)
TATLI, Samet, (1999), Kangall› Meh-
met Recâî Efendi, (Dan›flman: Dr. Nam›k
ASLAN)
TOKTAfi, Gülhan›m (2003). Banaz
(Y›ld›zeli-Sivas) Alevi Gelenekleri ve Ede-
biyat Ürünleri, (Dan›flman: Dr. Bayram
DURB‹LMEZ)
TOPUZ, Mustafa, (2001), Naflurdan
Masal›-Özbek Edebiyat›, (Dan›flman: Yrd.
Doç. Dr. Suzan TOKATLI)
TOYGAR, Fatma (1999). Korney Çu-
kovski’nin Milçek- Cizilçek Adl› Kitab›
(‹nceleme, Aktaürma, Sözlük, Dizin), (Da-
n›flman: Dr. Bayram DURB‹LMEZ)
TUNA, Nedye, (1998), Antakya Folk-
245
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
lor ve Halk Edebiyat› Araflt›rmas›, (Dan›fl-
man: Doç. Dr. Mustafa ARGUNfiAH)
TÜLÜCE, Sema, (2002), Gel Keyfim
Gel, (Dan›flman: Doç.. Dr. ‹smail GÖR-
KEM)
TÜLÜCE, Ozan, (2001), Hurflit ‹le
Mah-› Mihri Hikayesi, (Dan›flman: Doç..
Dr. ‹smail GÖRKEM)
TÜRKMEN, Serkan, (2000), Türk
Halk Edebiyat› ve Folklor Araflt›rmalar›,
(Dan›flman: Dr. Nam›k ASLAN)
U⁄URLU, Zeynep, (2003), [Der-
gi–1915 bas›m] Çanakkale, (Dan›flman:
Prof. Dr. ‹smail GÖRKEM)
UYSAL, ‹smail, (1996), [Manisa-Ku-
la] Yunus Emre Köyü Folklor ve Halk
Edebiyat›
Araflt›rmas›, (Dan›flman: Doç. Dr.
Mustafa ARGUNfiAH)
ÜNAL, Ergün, (1991), [Tokat] Refla-
diye ve Yöresi Folklor Derlemeleri, (Dan›fl-
man: Yard. Doç. Dr. Mustafa ARGUN-
fiAH)
ÜNAL, Feyzullah, (2000), [Isparta-
E¤ridir] Gökçehüyük Yöresi Folkloru, (Da-
n›flman: Dr. Nam›k ASLAN)
VAHABO⁄LU, Aynur (1999). Azad
Nebiyev, Novruz Bayram› (Azerbaycan
Türkçesinden Türkiye Türkçesi’ne Aktar-
ma), (Dan›flman: Dr. Bayram DURB‹L-
MEZ)
YALGIN, Sabri, (1996), Azerbaycan
Halg Dastanlar›, (Dan›flman: Doç. Dr.
Mustafa ARGUNfiAH)
YAVUZYAfiAR, Kenan (2003). Akin
(Sar›o¤lan-Kayseri) Köyü Monografisi,
(Dan›flman: Dr. Bayram DURB‹LMEZ)
YAVUZYAfiAR, Kenan (2004). Habip
Karaaslan’›n Der Karaaslan Adl› Eseri
Üzerine Bir ‹nceleme, (Dan›flman: Dr.
Bayram DURB‹LMEZ)
YAYLAKAfiI, K. Bahri, (1995), Yaz-
ma Dinî Hikâyeler, (Dan›flman: Dr. Nam›k
ASLAN)
YELMO⁄A, Hayat, (1998), [Kayseri-
‹ncesu] Süksün Kasabas› Folkloru, (Da-
n›flman: Dr. Nam›k ASLAN)
YEfi‹LYURT, Ahmet (2001). Yozgat
246
ve Yöresinden Derlenen Deyifller, (Dan›fl-
man: Dr. Bayram DURB‹LMEZ)
YETER, P›nar, (2004), Âfl›k Garip
Hikâyesi Üzerinde Bir ‹nceleme, (Dan›fl-
man: Prof. Dr. ‹smail GÖRKEM)
YILDIRIM, Esma (1999). Âfl›k Esed,
Seçilmifl Eserleri (Azerbaycan Türkçesin-
den Türkiye Türkçesine Aktarma), (Dan›fl-
man: Dr. Bayram DURB‹LMEZ)
YILDIZ, Murat (2001). Dü¤er (Kayse-
ri) Köyü Monografisi, (Dan›flman: Dr.
Bayram DURB‹LMEZ)
YILDIZ, Mustafa, (2002), Azerbay-
can Atalar Sözlerinin Heyat›, (Dan›flman:
Doç.. Dr. ‹smail GÖRKEM)
YILMAZ, As›m, (1994), Ehliman
Ahundov Azerbaycan Halg Dastanlar›,
(Dan›flman: Yard. Doç. Dr. Mustafa AR-
GUNfiAH)
YILMAZ, Deniz (2001). Gara Nama-
zov, Azerbaycan Afl›g Seneti (Azerbaycan
Türkçesinden Türkiye Türkçesine Aktar-
ma), (Dan›flman: Dr. Bayram DURB‹L-
MEZ)
YILMAZ, Derya (2004). Murtaza
Ekici’nin Hayat›, Çevresi ve fiiirlerinden
Örnekler, (Dan›flman: Dr. Bayram DUR-
B‹LMEZ)
YILMAZ, Hakan (2002). fiefaatli
(Yozgat) Yöresi Halk Edebiyat›, (Dan›fl-
man: Dr. Bayram DURB‹LMEZ)
YÜKSEK L‹SANS TEZLER‹
ADIKTI, Vasfi, (1994), Yozgat Mani-
leri Üzerine Mukayeseli Bir Araflt›rma,
(Dan›flman: Prof. Dr. Tuncer GÜLEN-
SOY)
AKBAfi, S. Burhanettin, (1993),
[Kayseri], Bünyan ve Yöresi Halk Edebi-
yat›, Folklor ve Etnografyas›, (Dan›flman:
Prof Dr. Tuncer GÜLENSOY)
ALTINKAYNAK, Erdo¤an, (1993),
Halk Hikayeleri (Metin-Tahlil), (Dan›fl-
man: Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY)
BOYRAZ, fieref, (1994), Surnâme-i
Hümayunda Folklorik Unsurlar, (Dan›fl-
man: Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY)
DEN‹Z, Rasim,(1992), Kayseri Ma-
sallar› (Metin ve Tahlil), (Dan›flman: Prof.
Dr. Tuncer GÜLENSOY)
http://www.millifolklor.com

DULKAD‹R, Hilmi, (1993), Toros Sa-
r›keçililerinde Göçer Hayat ve Bu Hayat›n
Etraf›ndan Teflekkül Eden Folklor, Halk
Edebiyat› ve Etnografya, (Dan›flman: Prof.
Dr. Tuncer GÜLENSOY)
DURB‹LMEZ, Bayram, (1993), Kars-
l› Âfl›k Murat Çobano¤lu Hayat›, Sanat›
ve Eserleri, (Dan›flman: Prof. Dr. Tuncer
GÜLENSOY)
EMEDOV, fiahmuhammet, (2004),
Türkmen F›kra Tipleri Üzerine Bir Arafl-
t›rma, (Dan›flman: Prof. Dr. ‹smail GÖR-
KEM)
EROL, Mehmet, (1996),Tafleli Plato-
su Efsaneleri, (Dan›flman: Prof. Dr. Tun-
cer GÜLENSOY)
GÖÇER, Ali, (1999), Alada¤ (Karaev-
li, Karakoyunlu, Horzum, Müsürler, Ho-
naml›, Karakeçili, Sar›keçili, Keflefli...)Yö-
rüklerinin Dil, Folklor ve Halk Edebiyat›,
(Dan›flman: Dr. Nam›k ASLAN)
KARAASLAN, Mehmet, (1992),
[Nevflehir], Hac› Bektafl Folkloru, (Dan›fl-
man: Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY)
KARABULUT, Murat, (1995), Âfl›k-
l›k Gelene¤inde Söz ve Ezgi, (Dan›flman:
Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY)
KIRZIO⁄LU, Budak, (1996), Posoflu
Müdâmî’nin Divân Tarz›ndaki fiiirleri,
(Dan›flman: Doç. Dr. Mustafa ARGUN-
fiAH)
ÖCAL, Ahmet, (1993),[Yozgat], Bo-
¤azl›yan’da Mâni Gelene¤i ve Bo¤azl›yan
ile Yöresi Mânileri, (Dan›flman: Prof.Dr.
Tuncer GÜLENSOY)
ÖZÇELIK, Bedri, (1995), K›r›kkale
Karakeçililerinin Folkloru, Halk Edebiya-
t› ve Etnografyas› Üzerine ‹nceleme, (Da-
n›flman: Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY)
ÖZDAMARLAR, Kadir, (1993), Kay-
seri ve Çevresi Türküleri (Metin ve Tahlil),
(Dan›flman: Prof.Dr. Tuncer GÜLENSOY)
SEYFEL‹, Mahmut, (1995), K›rflehir
Halk Edebiyat› Folklor ve Etnografyas›,
(Dan›flman: Prof. Dr. Tuncer GÜLEN-
SOY)
SÖNMEZ, Bayram, (1994), Ni¤de Ef-
saneleri (Tahlil ve Metinler), (Dan›flman:
Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY)
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
fiAH‹N, Necati, (1995), Yozgat A¤›t-
lar› Üzerine Mukayeseli Bir Araflt›rma,
(Dan›flman: Prof. Dr. Tuncer GÜLEN-
SOY)
TACEMEN Ahmet, (1992), Bulgaris-
tan Türklerinin Mevsim Törenleri(Bulga-
ristan Türk Folkloru ve Etnografyas› Üze-
rine Araflt›rmalar), (Dan›flman: Prof. Dr.
Tuncer GÜLENSOY)
TEK, Recep, (2004), Türk Halk fiâir-
leri: Azmi, fiâzi, Pervâne (‹nceleme-Me-
tin), (Dan›flman: Prof. Dr. ‹smail GÖR-
KEM)
TEPELI, Güngör, (1996), [Kayseri]
Özvatan’›n Halk Edebiyat›, Folkloru ve
Etnografyas›, (Dan›flman: Prof. Dr. Tun-
cer GÜLENSOY)
ÜNLÜTÜRK, Onur, (2003), Ahmet
fiükrü Esen’in Defterindeki Karacao¤lan
fiiirleri, (Dan›flman: Prof. Dr. ‹smail
GÖRKEM)
DOKTORA TEZLER‹
ASLAN, Nam›k, (1994), Yozgat Ma-
sallar›nda Motif ve Tip Araflt›rmas›, (Da-
n›flman: Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY)
ÇOLAK, Faruk, (1994), fiah ‹smail
Hikâyesi Üzerine Mukayeseli Bir Araflt›r-
ma, (Dan›flman: Prof. Dr. Tuncer GÜLEN-
SOY)
ERO⁄LU,Türker, (1994), Do¤u ve
Güneydo¤u Anadolu Bölgesi Halk Oyun-
lar› ve Bu Bölgelerdeki Halaylar›n Folklo-
rik ‹ncelenmesi, (Dan›flman: Prof. Dr.
Tuncer GÜLENSOY)
ÖZDAMARLAR, Kadir, (1997), [Kay-
seri], Develi ve Yöresinin Folklor, Halk
Edebiyat› ve Etnografyas›, (Dan›flman:
Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY)
ÖZSOY, Bekir Sami, (1993), Posoflu
Âfl›k Müdâmî Hayat›, Edebî fiahsiyeti ve
Eserleri, (Dan›flman: Prof. Dr. Tuncer GÜ-
LENSOY)
TACEMEN, Ahmet, (1994), XX. Yüz-
y›l›n Bafllar›nda Bulgaristan Türklerinin
Do¤um ‹nan›fllar›, (Dan›flman: Prof. Dr.
Tuncer GÜLENSOY)
247
 HALKB‹L‹M‹ HABERLER‹...HALKB‹L‹M‹ HABERLER‹...
MESLEKTAfiIMIZ VE YAZARIMIZIN BÜYÜK BAfiARISI:
2005 SEDAT S‹MAV‹ SOSYAL B‹L‹MLER ÖDÜLÜ’NÜ
DOÇ.DR. NEB‹ ÖZDEM‹R KAZANDI
2005 y›l› Sedat Simavi Sosyal Bilimler
Ödülü, dergimizin yönetici, yazar ve hakem-
lerinden, Hacettepe Üniversitesi, Türk Halk-
bilimi Anabilim Dal› ö¤retim üyesi, Doç.Dr.
Nebi Özdemir’e verildi. “Prof.Dr.Ionna Kuçu-
radi, Prof.Dr. Emre Kongar, Prof.Dr. Mümtaz
Sosyal, Prof.Dr. Toktam›fl Atefl, Prof.Dr. Ah-
met Mumcu” gibi dünyan›n ve Türkiye’nin
önemli bilim insanlar›ndan oluflan De¤erlen-
dirme Kurulu, Doç.Dr.Nebi Özdemir’in “e¤le-
nerek var olmak ve yok olmak” ikilemindeki
birey ve toplumu sorgulad›¤› “Cumhuriyet
Dönemi Türk E¤lence Kültürü” adl› eserini
bu ödüle lay›k gördü. Siyasal bilimler, hukuk,
iktisat, iflletme, ekonomi, uluslar aras› iliflki-
ler, sosyoloji, antropoloji, tarih vb. alanlara
mensup pek çok sosyal bilimcinin kat›ld›¤› bu
yar›flmada, Türkiye’nin alan›nda bu en önem-
li ödülünün halkbilimci bir araflt›rmac›ya ve-
rilmesi, elde edilen baflar›y› daha önemli ve
anlaml› k›lmaktad›r. Bu ödül, halkbiliminin
kültür bilim olarak ele al›nmas› yaklafl›m›n›n
ne denli gerekli ve önemli oldu¤unu bir kez
daha göstermifltir. Doç.Dr. Nebi Özdemir’in
baflar›l› çal›flmalar›yla örnekledi¤i ve kan›tla-
d›¤› gibi, Türkiye’de kültür bilimciler, çok
yönlü bak›fl aç›lar›yla, özgün yaklafl›m ve yo-
rumlar›yla “geçmifli kavramak, bugünü yo-
rumlamak ve gelece¤i öngörmek, kurgulamak,
dahas› yönetmek” amac›yla ulusal ve uluslar
aras› kapsam ve nitelikte araflt›rmalar yap-
mal› ve eserler ortaya koymal›d›r. Bu ödül
kuflkusuz alan›m›z›n sayg›nl›¤›n› art›rm›fl ve
genç araflt›rmac›lar›n hedeflerini büyütmüfl-
tür. Milli Folklor ailesi olarak kendisini bu
baflar›s›ndan dolay› büyük bir mutlulukla
kutlar›z.
DOÇ. DR. NEB‹ ÖZDEM‹R K‹MD‹R?
1964 y›l›nda Denizli’de do¤du. ‹lk ve or-
ta ö¤renimini Denizli’de tamamlad›. Lisans,
yüksek yüksek lisans ve doktora e¤itimini
248
Hacettepe Üniversitesi’nde yapt›. Yurt içinde
ve yurt d›fl›nda düzenlenen pek çok uluslar
aras› ve ulusal nitelikteki bilimsel toplant›ya
bildirileriyle kat›ld› ve buralarda oturumlar
yönetti. Bilkent Üniversitesi baflta olmak
üzere çeflitli üniversitelerde seminerler verdi.
TRT’nin çeflitli yay›nlar›na katk›da bulundu.
2003- 2005 y›llar› aras›nda Almanya’n›n Ber-
lin kentindeki Freie Universität Berlin- Insti-
tuts für Turkologie(Berlin Hür Ünivesitesi-
Türkoloji Enstitüsü)’de misafir ö¤retim üyesi
olarak çal›flt› ve baflta Humbold Üniversitesi
olmak üzere Almanya’n›n ve Avrupa’n›n çeflit-
li üniversitelerinde ve bilim merkezlerinde
araflt›rmalar yapt›. Kültür bilimi ya da kültü-
rel araflt›rmalar kapsam›nda “Türk kültürü
ve edebiyat›, karfl›laflt›rmal› kültür, medya,
kültür turizmi, Avrupa Birli¤i-Türkiye iliflki-
lerinin kültürel boyutu, siyaset folkloru, mi-
zah, müze bilimi, çocuk kültürü, göç, kad›n ve
erkek kimli¤i, fliddet, e¤lence, kitle kültürü,
yaz›l›-sözlü ve sanal kültür dönüflümleri, ti-
yatro, sözlü tarih, oyun kültürü ve spor, ede-
biyat- siyaset iliflkisi, kültür ekonomisi vb.”
konularda araflt›rmalar yapmakta ve dersler
vermektedir. Hentbol branfl›nda Türkiye’yi
çeflitli uluslar aras› karfl›laflmalarda “milli
sporcu” olarak temsil eden Doç.Dr. Nebi Öz-
demir, evli ve iki k›z çocuk sahibidir. Halen
Hacettepe Üniversitesi, Türk Halkbilimi Ana-
bilim Dal›’nda ö¤retim üyesi olarak görev ya-
pan Doç.Dr. Nebi Özdemir, baflta Unesco ol-
mak üzere ulusal ve uluslar aras› nitelikteki
baz› kurulufllar›n bilimsel çal›flmalar›na da
katk›da bulunmakta ve Gazi Üniversitesi
Türk Halkbilimi Bölümünde yar› zamanl›
olarak dersler vermektedir. nozdemir@hacet-
tepe.edu.tr
http://www.millifolklor.com
 ANMA YAZILARI...ANMA YAZILARI...ANMA YAZILARI...
ÖLÜMÜNÜN B‹R‹NC‹ YIL DÖNÜMÜNDE HALKB‹L‹MC‹
YÖNÜYLE MEHMET ÖNDER
Nail TAN*
23 A¤ustos 2004 tarihinde Anka-
ra’da vefat eden ve 25 A¤ustos 2004 günü
Konya Üçler Mezarl›¤›’nda cenazesi ses-
sizce topra¤a verilen Mehmet Önder,
Türk kültürünün ulu ç›narlar›ndan biriy-
di.
1970 y›l› Aral›k ay›nda MEB Millî
Folklor Enstitüsüne Müdür Yard›mc›s› ve
Araflt›rmac› olarak atand›¤›mda, Bakan-
l›ktaki idarecilerden bir fleyler ö¤renmek
için etraflar›nda dolaflmaya bafllad›m.
Mehmet Önder Müsteflar, Cahit Külebi
Müsteflar Yard›mc›s›, Avni Özbenli de
Enstitü Müdürüydü.
Müsteflar Mehmet Önder’in eski
Chevrolet marka bir makam otomobili
vard›. fiehir içinde dahi s›k s›k ar›zalan›-
yordu. Ayn› koridorda, iki oda solda otur-
du¤um için makam›na geliflini gidiflini
çok iyi izleyebiliyordum. Rahmi ad›nda
bir odac›s› vard›. Hem çay-kahve ikram-
lar›n› yapar hem de imzadan ç›kan ev-
raklar› ilgili birimlere götürür veya yol-
lard›. Bir sekreteri vard›; Ümmühan Ha-
n›m.Odas›, flimdiki müsteflarlar›n odas›
yan›nda özel kalem odas› bile de¤ildi. Kü-
çüktü ve sade döflenmiflti. fiehirler aras›
seyahatlerinde makam arabas›n› kullan-
maz otobüs veya trenle seyahat ederdi.
Hiçbir Genel Müdürün Makam otosu
yoktu. Belediye otobüsüyle gelip gider-
dik.
Avni Özbenli, 1971 y›l› yaz›nda göre-
vinden istifa edince Enstitü Müdürlü¤ün-
de vekâlet etmeye bafllad›m. Kültür Ba-
kanl›¤› kurulmufl, Prof. Talât Sait Hal-
man Bakan olmufltu. Müsteflarla yak›n
iliflkilerim bafllam›flt›. Odas›na her girdi-
¤imde toplant› masas›n›n bir ucu daima
kitap, dergi dolu olurdu. Millî Kütüpha-
* Kültür Bakanl›¤› HAGEM Eski Genel Müdürü
http://www.millifolklor.com
neden s›k s›k bir torba dolusu kitap, der-
gi geliyordu. Gördüm ki imza aralar›nda
ve akflam beflten sonra kitap, makale ya-
z›yordu. Bu davran›fl›n› daima örnek al-
d›m. Her zaman ö¤üt verirdi: “Bak sen
gençsin. Bakanl›kta istikbalin olabilir.
fiunlara flunlara dikkat et” derdi. Ö¤ütle-
ri; göreve zaman›nda gelip gitmem, kra-
vatl› düzgün giyinmem, yaz›lar› beklet-
meden cevapland›rmam, yafll› folklorcu-
lara sayg› göstermem, devlet mal›na sa-
hip ç›kmam, israftan kaç›nmam konula-
r›nda olurdu. Genelde imzaya sundu¤um
yaz›lar›n dilini, imlas›n› be¤enirdi. Baz›
düzeltmeleri de olurdu tabiî.
Üzerinde olumlu izlenim b›rakm›fl
olmal›y›m ki, Türkiye ve Ortado¤u Amme
‹daresi Enstitüsü s›nav›n› kazan›nca, ön-
ce e¤itim görmeme izin vermek istemedi.
“Buray› kime b›rakacaks›n? Pekâlâ iyi
bir flekilde yürütüyorsun” dedi. 15 000 ki-
fli aras›nda 80 kiflinin aras›na girmifltim.
Bu e¤itimin beni daha verimli k›laca¤›
konusunda ›srar edince, izin verdi. Sevgi
Babao¤lu’nu Enstitüye müdür vekili ata-
d›. “Çabuk gel” dedi. 9 ay sonra Amme
‹daresi Enstitüsünü birincilikle bitirince
Müdür Vekilli¤ine döndüm. O s›rada Ba-
kanl›kta yeni bir yap›lanma oldu. 1973
y›l›nda Millî Folklor Araflt›rma Dairesi
kuruldu. Beni tereddütsüz baflkanl›¤a ge-
tirdi. Oysa Avni Özbenli’den ö¤rendi¤ime
göre, bir zamanlar Konyal› bir halk bi-
limciyi Müdür Yard›mc›s› olarak atamak
istemiflti. Çal›flkanl›¤›m› ve dürüstlü¤ü-
mü gördükten sonra hemflehrilik duygu-
sunu bir yana b›rakma olgunlu¤unu gös-
termiflti.
Birlikte I. Uluslararas› Türk Folklor
Semineri (8-14 Ekim 1973)’ni düzenledik.
249
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Seminer kitab› bas›l›nca, içinde bildirileri
bulunan kiflilerin telîf ücretlerini hesap-
lay›p ödeme evraklar›n› haz›rlay›p imza-
ya sundum. Kendi evrak›na s›ra gelince,
ald› y›rtt›:
- “Evlad›m. Sen sen ol. Baflkanl›¤›n
süresince, hakk› olsa bile daire yay›nla-
r›ndan telif ücreti alma. Bak, ben de al-
m›yorum.memurlar, gün gelir bir liray›
bir milyon ald›. Para almak için baflkala-
r›n›n yaz›lar›n› yay›mlam›yor, derler” de-
di.
Ondaki yöneticilik ilkelerini; ö¤ret-
menim, müdürüm Avni Özbenli’den de
ö¤renmifltim. Bu iki de¤erli yönetici saye-
sinde mahkemelere düflmeden, ceza al-
madan Kültür Bakanl›¤›ndaki 28 y›ll›k
hizmetimi tamamlad›m. Bakan Halman’a
müzevirler, Say›n Özbenli’nin akrabas›
oldu¤umu söylemifller. Y›llar sonra bunu
bana söyledi¤inde; “Keflke akrabas› olma
onuruna sahip olsayd›m” dedim.
Mehmet Önder, Millî Folklor Ensti-
tüsünün kurucular›ndand›r. 16.05.1966
tarihli onayda Kültür Müsteflar Yard›m-
c›s› olarak imzas› vard›r. Enstitüsünün
kurulup geliflmesi; Millî Folklor Araflt›r-
ma Dairesi ad›n› al›p daha etkili hizmet
vermeye bafllamas›nda eme¤i, hizmeti
büyüktür.
Ank. Ü. DTCF Sanat Tarihi bölü-
münde ö¤renci iken halk edebiyat›na, el
sanatlar›na, giyim kuflama ilgi duymufl,
ilk derlemelerini yay›mlamaya bafllam›fl-
t›. ‹lk makalesi, Folkor Postas› dergisinde
yay›mlanan “Konya Bilmeceleri”dir.
1950 y›l›nda Üniversiteyi bitirip ön-
ce Konya Müzeleri Asistanl›¤›na, 1954 y›-
l›nda da Müdürlü¤e atand›ktan sonra
Konya halk kültürü araflt›rmalar›n› yo-
¤unlaflt›rd›. Mevlâna Müzesini uluslara-
ras› üne kavuflturdu. Konya Müzeleri
Müdürü (1954-1964), Eski Eserler ve Mü-
zeler Genel Müdürü (1964-1967), Kültür
Müsteflar Yard›mc›s› (1967-1969), Kültür
Müsteflar› (1969-1971), Baflbakanl›k Kül-
tür Müsteflar› (1971-1974), Baflbakanl›k
Müflaviri (1974-1977), Bonn Büyükelçili¤i
Kültür Müflaviri (1977-1982), ve Kültür
250
ve Turizm Bakanl›¤› Baflmüflaviri (1982-
1987) görevleri s›ras›nda en büyük hiz-
metini hep halk bilimi alan›nda verdi. 3
1987 y›l›nda emekliliye ayr›l›nca bu
alandaki hizmetlerini sürdürdü. Türkiye
‹fl Bankas› Kültür ve Sanat Dan›flmanl›¤›
s›ras›nda (1987-2000) Kültür ve Sanat
ad›yla 40 say› yay›mlad›¤› derginin ma-
kalelerinin yar›dan fazlas› Türk halk bili-
miyle ilgiliydi. Bankan›n büyük ödülü de
iki kez halk bilimcilere verildi (Prof. Dr.
fiükrü Elçin, Prof. Dr. Saim Sakao¤lu).
1955 y›l›nda Ord. Prof. Fuad Köprü-
lü ve arkadafllar› taraf›ndan kurulan, gü-
nümüzde Folklor Araflt›rmalar› Kurumu
ad›yla yaflayan derne¤in üyesiydi. Bu
dernekçe verilen ‹hsan H›nçer Türk Folk-
loruna Hizmet Ödülü sahibiydi.
Ald›¤› ödüller aras›nda; Üstün Liya-
kat Niflan› (Almanya Hükûmeti, 1982),
‹kbal Niflan› (Pakistan Hükûmeti, 1986),
Fahrî Doktor (Selçuk Üniversitesi, 1986),
Fahrî Doktor (Pakistan Lahor Üniversi-
tesi, 1987) da bulunmaktad›r.
Çok zengin kitapl›k ve arflivini 1986
y›l›nda memleketi Konya’ya ba¤›fllad›.
Konya Büyükflehir Belediyesi taraf›ndan
‹zzet Koyuno¤lu Müzesi içinde ad›n› tafl›-
yan bir kütüphane oluflturdu. Bu kütüp-
hanede 4900 kitap bulunmaktad›r. Arfliv
bölümünde ise kat›ld›¤› toplant›lara ilifl-
kin dokümanlar, yaz›flmalar, mektuplar
yer alm›flt›r. Kitaplar› ve arflivi bilgisayar
ortam›na kaydedilmifltir. Bu ba¤›fl›n d›-
fl›nda 3500 kitab›n› Mevlâna Müzesine,
500 kitab›n› da Selçuk Üniversitesine ba-
¤›fllad›¤›n› biliyoruz. Ölümünden sonra
Ank.Ü. ‹lâhiyat Fakültesinde hakk›nda
bir doktora çal›flmas› bafllat›lm›flt›r. Bu
çal›flma için ölümünü beklemek mi gere-
kiyordu? Çok flükür Selçuk Üniversite-
sinde Prof. Dr. Saim Sakao¤lu’nun ö¤ren-
cisi Mestan Karabacak taraf›ndan bir
yüksek lisans tezi haz›rland›¤›n› görebil-
di.
Yazd›¤› 1400 civar›nda makale ve 75
kitab›n içinde Türk halk kültürüyle ilgili
olanlar, en büyük bölümü oluflturmakta-
d›r 4. Makaleleri; kongre, sempozyum,
http://www.millifolklor.com

panel kitaplar› d›fl›nda genellikle Folklor
Postas›, Konya Halkevi, Türk Folklor
Araflt›rmalar›, Ça¤r›, Türk Etnografya
Dergisi, Hisar, Millî Folklor, Kültür ve
Sanat, Türk Kültürü, Türk Edebiyat›, Er-
dem dergileriyle Ekekon (Konya), Babal›k
(Konya), Yeni Konya (Konya), Yeni Me-
ram (Konya), Tercüman (‹stanbul) ve Son
Havadis (‹stanbul) gazetelerinde yer al-
m›flt›r. Söz konusu dergilerden Konyal›
kifliler taraf›ndan yay›mlanan Folklor
Postas› (Kemal Akça), Türk Folklor Arafl-
t›rmalar› (‹hsan H›nçer) ve Ça¤r› (Feyzi
Hal›c›) dergilerini daima madden ve ma-
nen desteklemifl, en fazla halk bilimi ma-
kalesi bu dergilerde yay›mlanm›flt›r. Ma-
kalelerinde, Konya halk kültürleriyle il-
gili olanlar ço¤unluktad›r. Efsaneler, bil-
meceler f›kralar, Nasrettin Hoca, halk fla-
irleri, türküler, el sanatlar›, giyim kuflam
en çok ilgi duyup yaz› yazd›¤› konulard›r.
Türk Halk Biliminin çeflitli konula-
r›nda kitap bütünlü¤ünde yay›mlanan
eserlerinden bizce en önemlileri flunlar-
d›r:
– Konya Efsaneleri; Konya 1963
– Nasrettin Hoca (Güldüren Gerçek);
Ank. 1963
– Anadolu Fatih Destanlar›; Ank.
1970
– Bitmez Tükenmez Anadolu; Ank.
1970
– fiehirden fiehire I,II,III; ‹st. 1972-
1974
– Ald› Sözü Anadolu; Ank. 1976
– K›rflehir Güldestesi; Ank. 1976
– Efsane Destan ve Hikâyeleriyle
Anadolu Kentleri; ‹st. 1986
– Nasrettin Hoca’n›n Hayat›; ‹st.
1986
– fiehirden fiehire Anadolu; Ank.
1995,1997
Ayr›ca Mevlâna fiehri Konya, Ana-
dolu’yu Ayd›nlatanlar I-II (‹st. 1973,
1974, 1996), Antika ve Eski Eserler K›la-
vuzu (Ank.1995) ve fiaheserler Konufltuk-
ça (Ank. 1996) adl› kitaplar›nda da Türk
halk kültürüyle ilgili birçok konuyu ele
alm›flt›r.
http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
Mehmet Önder, Kültür ve Turizm
Bakanl›¤›na küskün gitti. Özellikle iki
konuda çok üzgündü. Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü¤ü (1964-1967)
döneminde birçok müzenin aç›lmas›n›
sa¤lam›fl, etnografya bölümlerine önem
vermifl, Kenan Özbel’in koleksiyonlar›n›n
müzelere kazand›r›lmas›n› sa¤lam›flt›.
Fakat, hayali, ideali Millî Müze’nin An-
kara Roma Hamam› yan›ndaki arazide,
daha sonra Hipodrom alan›nda kurulma-
s›n› sa¤layamam›flt›. Dr. Hamit Zübeyr
Koflay’›n önerdi¤i Folklor Aç›k Hava Mü-
zesinin kuruldu¤unu görememiflti. Müze-
ler teflkilat›n›n arkeolojinin esiri oldu¤u-
nu görüyor ve çok üzülüyordu. Müzeler
teflkilat›nda destekleyip yüksek makam-
lara getirdi¤i birçok müzecinin bu tutum-
lar› karfl›s›nda vicdan azab› çekti¤ini bili-
yorum. Benimle her fleyi rahat rahat ko-
nuflur, dertleflebilirdi. Birçok folklor ola-
y›nda birlikte hareket ettik. Üzüldü¤ü
ikinci bir konu da elleriyle kurdu¤u Millî
Folklor Enstitüsünün devam› olan HA-
GEM’in budanm›fl, küçültülmüfl olmas›y-
d›.
Ölümünün birinci y›l dönümünde
onu rahmetle hürmetle an›yor, hayalleri-
ni geçeklefltirecek cesur, çal›flkan kültür
erleri arad›¤›m›z› ›srarla belirtiyoruz.
Mekân› cennet olsun.
NOTLAR
1- Enstitünün kurulufl hikâyesi için bk. Ön-
der, Mehmet; “Bir An›; Millî Folklor Enstitüsünden
Halk Kültürlerini Araflt›rma ve Gelifltirmeye”, Türk
Halk Kültürü Araflt›rmalar› 1993, Ank. s. 125-128
“HAGEM Yay›nlar›: 198”
2- Önder, Mehmet; “Konya Bilmeceleri”, Folk-
lor Postas›, S. 8-9, 5-6/1945,s. 14-16
3- Daha genifl bilgi için bk;
– Tan, Nail; “Mehmet Önder’in Ard›ndan”,
Türk Edebiyat›, S. 372, 10/2004,s. 60-61
– Tan, Nail; “Dr. Mehmet Önder’in Halk Bi-
limci Yönü” Bay, S. 110, 2004 s. 12-13
– Konya Merhaba gazetesi Mehmet Önder
Özel Say›s›, S. 18, 22 Eylül 2004, s. 144-145
4- Kitap ve makalelerinin en genifl bibliyog-
rafyas› için bk. Millî Kültür Araflt›rmalar›- Dr. Meh-
met Önder’e Arma¤an, hzl. Mehmet Yard›mc›, Ank.
1996, s. 5-101, “Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›: 1888”
251