არისტოტელეს სოციალური და პოლიტიკური შეხედულებები

შესავალი

1. არისტოტელე საზოგადოებრივი ურთიერთობების ბუნებრივი ფორმების შესახებ.

2. არისტოტელე მონობის ინსტიტუტის შესახებ.

3. არისტოტელე მიზნებისა და საშუალებების თანაფარდობის შესახებ.ეკონომიკა და

ქრემატისტიკა.

4. კერძო და საზოგადოებრივი საკუთრება. გონიერი ეგოიზმი.

5. პლატონის იდეალური სახელმწიფოს კრიტიკა. ქალის როლი საზოგადოებაში.

6. სახელმწიფოს მმართველობს სწორი და არა სწორი ფორმები.

7. სახელმწიფოს წყობის დამანგრეველი და გადამრჩენი ფაქტორები.

8. ქორწინება და აღზრდა.
9. იდეალური სახელმწიფოს არისტოტელისეული მოდელი.

დასკვნა.

საკვაძო სიტყვები და გამოთქმები: ადამიანი როგორც პოლიტიკური არსება. სახელმწიფო

როგორც ადამიანურ ურთიერთობათა უმაღლესი ფორმა. სახელმწიფო და ინდივიდი. მონობა,
გონიერი ეგოიზმი. ეკონომიკა და ქრემატისტიკა,სახელმწიფოს გადატრიალების მიზეზები. ქალი
და საზოგადოება.

არისტოტელეს “პოლიტიკა”

წიგნი I

არისტოტელე საზოგადოებას განიხილავს, როგორც ურთიერთობათა სფეროს. ამ

ურთიერთობათა მრავალი სფერო არსებობს. ერთერთია სახელმწიფო ორგანიზაცია.
ურთიერთობის ორგანიზაციათა ფორმებს შორის ის ყველაზე ფართე და ყველაზე
მნიშვნელოვანია. საერთოდ, ადამიანთა შორის ურთიერთობის ყველა ფორმა მიზანდასახულია.
ყოველ ურთიერთობას მიზნად აქვს რაღაც სათნოება, რომელსაც ესწრაფვის. მათ შორის უმაღლეს
სათნოებას ესწრაფვის სახელმწიფო, ანუ პოლიტიკური ურთიერთობა. არისტოტელე აკრიტიკებს
ოჯახის, მეფის და სახლის უფროსის ცნებათა გაიგივებას. მოითხოვს ანალიზი გაუკეთდეს
ურთიერთობათა ბუნებრივ ფორმებს. ასეთ ბუნებრივ ურთიერთობათა უპირველეს ფორმად
თვლის ოჯახს, როგორც მოდგმის გაგრძელებისთვის კაცისა და ქალის ბუნებრივ კავშირს.
ასეთივე კავშირი თუ გაერთიანება თვითშენახვის მიზნით უწევთ იმათ, ვინც ბუნებით
მოწოდებულია იბატონოს და იმათ, ვინც ბუნებით მოწოდებულია იყოს ქვეშევრდომი და მონა.
ოჯახურ ურთიერთობას არისტოტელე ასე ახასიათებს: “ოჯახი არის ბუნებრივად
აღმოცენებული ურთიერთობა, ყოველდღიურ მოთხოვნილებათა დასაკმაყოფილებლად”.
ოჯახთა გაერთიანება ქმნის სოფელს. “სოფელი ურთიერთობაა, რომელიც შედგება რამდენიმე
ოჯახისაგან, თანაც არა მარტო ხანმოკლე მოთხოვნილებათა დასაკმაყოფილებლად”. სოფელი
განიხილება, როგორც ოჯახის კოლონია. ოჯახის უფროსის უფლებებით სარგებლობს ერთი კაცი
ოჯახში და ასევე დიდ დასახლებებში, სადაც მეფის თანამდებობა შეესაბამება ოჯახის
უფროსისას. შემდეგ არისტოტელე გადადის სახელმწიფოზე. “საზოგადოება, რომელიც შედგება
რამდენიმე სოფლისაგან, სავსებით დასრულებული სახელმწიფოა, რომელმაც შეიძლება ითქვას
მიაღწია თვითმყოფად მდგომარეობას, აღმოცენდა ცხოვრების მოთხოვნებით და არსებობს
კეთილი ცხოვრების მიღწევის მიზნით. აქედან გამოდის, რომ ყოველი სახელმწიფო ბუნებრივი
წარმოშობის პროდუქტია, ისე როგორც პირველადი ურთიერთობანი. სახელმწიფო მათი
დასრულებაა. დასრულებით კი ვლინდება ბუნება”. სახელმწიფო ბუნებრივად არსებულს
მიეკუთვნება, ადამიანი კი, არისტოტელეს აზრით, თავისი ბუნებით პოლიტიკური არსებაა,
ამიტომ მისი ბუნების შესაბამისი არსებობა მხოლოდ სახელმწიფოშია შესაძლებელი.
სახელმწიფოს გარეშე მცხოვრები ადამიანი გავს იზოლირებულ პაიკს ჭადრაკის დაფაზე.
არისტოტელეს აზრით, სოციალურობა დამახასიათებელია ჯოგურად მცხოვრები
ცხოველებისათვის, მაგრამ მათგან ადამიანი ყველაზე მეტადაა საზოგადოებრივი არსება.
ადამიანის სპეციფიკაა მეტყველება, რომლითაც არა მხოლოდ მწუხარებას და სიხარულს
გამოხატავს (ეს ცხოველებსაც შეუძლიათ), არამედ სასარგებლოსა და საზიანოსაც, სამართლიანსა
და უსამართლოსაც. “მხოლოდ ადამიანს შეუძლია აღიქვას ისეთი ცნებები, როგორიცაა სიკეთე
და ბოროტება, სამართლიანობა და უსამართლობა და ა.შ.” ამათი ერთობლიობა კი შეადგენს
ოჯახისა და სახელმწიფოს საფუძველს. არისტოტელე ოჯახსა და ადამიანთან მიმართებაში
პირველადობას მიაწერს სახელმწიფოს, რადგან სახელმწიფო მთელია და მთელი უნდა
უსწრებდეს ნაწილს, ის განაპირობებს ნაწილს. თუ სხეულის უმოქმედებას მოვსპობთ, არ იქნება
არც მისი შემადგენელი ხელი, ფეხი, თავი და სხვა. სახელმწიფო ადამიანსაც უსწრებს, რადგან
სახელმწიფოს გარეშე ადამიანი არაა თვითმყოფადი არსება. არისტოტელეს ეს მტკიცება არ უნდა
იყოს მართებული თუნდაც იმიტომ, რომ ადამიანის გარეშე სახელმწიფო ვერ იარსებებს.
არისტოტელეს აზრით, ყველა ადამიანში მოცემულია ბუნებრივი ლტოლვა სახელმწიფოებრივი
ურთიერთობისადმი და ვინც ამ ურთიერთობას ორგანიზაცია გაუკეთა, მან კაცობრიობას დიდი
სამსახური გაუწია. არისტოტელესთვის არ არსებობს სამართლიანობა სახელმწიფოს გარეშე,
რადგან სამართალი და სამართლიანობის საზომი პოლიტიკური ურთიერთობის
მარეგულირებელი ნორმაა. არისტოტელეს არა აქვს პასუხი კითხვაზე, რა ადგილი უკავია
საადათო სამართალს და შეიძლება თუ არა საადათო სამართალი წარმოვიდგინოთ, როგორც
სახელმწიფომდე არსებული.

არისტოტელე ამ წიგნში განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევს ოჯახს და საკუთრებას.

სახელმწიფო შედგება ოჯახებისაგან. ოჯახს აქვს თავისი ელემენტები, რომელთა ერთობლიობა
მისი ორგანიზაციაა. არისტოტელეს აზრით, სრულყოფილ ოჯახში ორი ელემენტია: მონები და
თავისუფლები, ე.ი. ბატონი და მონა, ქმარი და ცოლი, მამა და შვილები. ამ სამ წყვილს შორის
ურთიერთობანი ასე იწოდება – ბატონობითი, ქორწინებითი და მამობრივი. ოჯახს აქვს კიდევ
ერთი ელემენტი, დაგროვების ხელოვნება, რაც ცალკე განხილვას მოითხოვს.

არისტოტელე განიხილავს თითოეულ ურთიერთობას: პირველი ბატონის და მონის

ურთიერთობაა. არისტოტელე არ ეთანხმება მტკიცებას, თითქოს ბატონის უფლება მონაზე
არაბუნებრივია და ძალადობაზეა აგებული. არისტოტელეს აზრით საკუთრება სახლის ნაწილია
და მისი შეძენა ოჯახური ორგანიზაციის ნაწილი. საკუთრება შეიძლება იყოს სულიერი და
არასულიერი. არასულიერი იარაღია. მონა ეკუთვნის სულიერ იარაღებს. მონა არის აქტიური
მოღვაწეობის საფუძველი, რითაც იწარმოება შრომის იარაღები, ამიტომ ბატონი მონის ბატონია,
მაგრამ ისე, რომ მონას არ ეკუთვნის, ხოლო მონა ბატონის მონაა და, ამავე დროს მას ეკუთვნის.
ზემოთ თქმულის საფუძველზე არისტოტელე სვამს კითხვას: რა არის მონა თავისი ბუნებითა და
დანიშნულებით? და პასუხობს: “ვინც ბუნებრივად ეკუთვნის არა თავის თავს, არამედ სხვას და,
ამავე დროს, ადამიანია, ის თავისი ბუნებით მონაა” . მონის დამახასიათებლად არისტოტელე
თვლის იმას, რომ ის აქტიური იარაღია. არისტოტელესათვის უაზროა მტკიცება, რომ მონობა
ბუნების საწინააღმდეგოა, რადგან ბატონობა და დაქვემდებარება აუცილებელიცაა და
სასარგებლოც. დაბადებიდან ზოგიერთის დანიშნულებაა დაქვემდებარება სხვების ბატონობა.
არისტოტელეს ფილოსოფიის მკვლევარი ბიიზე წერს, რომ არისტოტელესათვის საოცნებო იყო
ისეთი ვითარება, როცა მონობა არ იქნებოდა საჭირო. ბიიზე წერს: “თითოეულ იარაღს,
ოცნებობდა არისტოტელე, ძველი დროის უდიდესი მოაზროვნე, რომ შეეძლოს სათანადო
სამუშაო შეასრულოს სხვისი ბრძანებით, ანდა თავისი ნებით, მსგავსად იმისა, როგორც
ხელოვნების ქმნილებანი მოძრაობენ თავისით, ანდა როგორც ჰეფესტოს ზედადგარი თავისი
ნებით იწყებდა საღმრთო სამსახურს. ამრიგად, საფეიქრო მაქო, რომ თავისუფლად ქსოვდეს,
მაშინ არც ოსტატს დასჭირდებოდა თანაშემწეები და არც ბატონს მონები”. მარქსი “კაპიტალში”
არისტოტელეს უსაყვედურებდა მონის შრომის მცდარ შეფასების ფიქრს, რომ სწორია ის
მტკიცება თითქოს არისტოტელეს არ უნდოდა მონობის ინსტიტუტია სხვა გამოსვალი რომ
ყოფილიყო. ასეთი რამის თქმა პლატონის მიმართ თუ იქნებოდა ასე თუ ისე გამართლებული,
არისტოტელეს მიმართ გამორიცხულია. პლატონიც და არისტოტელეც შრომის განაწილებიდან
ამოდიან, მაგრამ პლატონის მიერ მოცემულ ადამიანთა ურთიერთობის სისტემაში მონობა
არაბუნებრივი ინსტიტუტი და არც იმ ძირითად ფენებში შედის, რომელნიც მიიღება შრომის
დანაწილების შედეგად. არისტოტელესთან კი მონობა ძირეული სოციალური ინსტიტუტია და
ამავე დროს ბუნებრივი ურთიერთობის ფორმა. კიდევ მეტი, არისტოტელე მას
საზოგადოებისათვის მარადიულ ინსტიტუტად თვლის. მისი მტკიცებით, ბატონობა და
დაქვემდებარება ბუნების ზოგადი კანონია და მას ექვემდებარება ცოცხალი არსებანიც. ყოველ
ცოცხალ არსებაში ის განასხვავებს ბატონობით და პოლიტიკურ ძალაუფლებას. სულიც
ბატონობს სხეულზე, ხოლო გონება სახელმწიფო ადამიანის მსგავსად ჩვენს მისწრაფებებზე,
ამიტომ ბუნებრივია სხეულისათვის სულისადმი დაქვემდებარება. მაღალს უნდა
ექვემდებარებოდეს დაბალი, ადამიანს ცხოველი, მამაკაცს ქალი და ეს პრინციპი მთელ
კაცობრიობაში უნდა ბატონობდეს. არისტოტელეს მტკიცებით, ვინც ადამიანებისგან ისე
განსხვავდება, როგორც სულისგან სხეული და ადამიანისგან ცხოველი და მისი მოღვაწეობა
ფიზიკური ძალადობის გამოყენებაა, ასეთები თავიანთი ბუნებით მონებია: “მონა ბუნებით ისაა,
ვინც შეიძლება სხვას ეკუთვნოდეს და ვისაც განსჯა იმ ზომით აქვს, რომ უნარიანია სხვისი
ბრძანება შეასრულოს, მაგრამ საკუთარი განსჯა არ გააჩნია”. სხვა ცოცხალ არსებათაგან
განსხვავებით, მათ ბრძანების გაგების უნარი მაინც აქვთ, მაგრამ ადამიანობამდე ვერ
მაღლდებიან. სარგებლიანობის თვალსაზრისით კი არისტოტელე მონებს და ცხოველებს
აიგივებს, რადგან ისინი ფიზიკური ძალით გვეხმარებიან მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილებაში.
არისტოტელეს აზრით მონა თავისუფალი ადამიანისაგან ფიზიკური ორგანიზაციითაც
განსხვავდება. მონებს ძლიერი სხეული აქვთ გამიზნული ფიზიკური შრომისათვის,
თავისუფალი ადამიანის სხეული კი ამ მიზნით არ გამოდგება. ის გამოსადეგია მხოლოდ
პოლიტიკური ცხოვრებისათვის. არისტოტელეს მტკიცებით, “ცხადია, რომ ადამიანთა ერთი
ნაწილი ბუნებით თავისუფალი არიან, მეორენი _ მონები და ამ უკანასკნელთათვის მონად ყოფნა
სასარგებლოცაა და სამართლიანიც”. არისტოტელე განასხვავებს ორი სახის მონებს _ ბუნებრივ
და კანონით დამონებულებს. ამ უკანასკნელებს მიაკუთვნებს ტყვედწამოყვანილებს.
არისტოტელეს მონებისათვის არავითარი შეღავათი არ ჰქონდა და თუ მათდამი ნორმალურ
მოპყრობას მოითხოვდა, მხოლოდ მებატონის ინტერესებისთვის. მონასა და ბატონს შორის
მეგობრული ურთიერთობა უნდა იყოს, რადგან მათი ურთიერთობა ბუნებრივ საწყისებს
ემყარება. მონა ბატონის ნაწილია და თუ მონა ცუდათაა, მთელიც ცუდად იქნება. ყოველივე ეს
ნათქვამია მონათა აჯანყების თავიდან აცილების მიზნით. მონამ უნდა შეძლოს შესრულება
ბატონის ბრძანებისა. ასეთია არისტოტელეს აზრით მათი დანიშნულება. აქვე არისტოტელე
განასხვავებს ბუნებით თავისუფალ ადამიანებზე ბატონობას ბუნებით მონებზე ბატონობისგან.

არისტოტელეს შემდეგი განხილვის საკითხებია საკუთრების პრობლემა. აქ იმიტომ სვამს

საკუთრების საკითხს, რომ მონაც საკუთრებაა. არისტოტელე ცდილობს გაარკვიოს, შეიძლება თუ
არა იგივეობის დასმა ქონების შეძენასა და ოჯახური მეურნეობის გაძღოლას შორის, მისი აზრით
ქონების შეძენის ხელოვნება განსხვავდება ოჯახური მეურნეობის მართვისგან. პირველი
საშუალებათა შეძენაა, მეორე _ მათი გამოყენება. არისტოტელე განასხვავებს ქონებისა და
სიმდიდრის ცნებათა მრავალ მნიშვნელობას. ის სვამს კითხვას, რას მიეკუთვნება, მაგალითად,
მიწათმოქმედება და რაზეა დამოკიდებული ჩვენი საქმიანობა თუ ცხოვრების წესი და ასკვნის:
ადამიანები ცხოვრობენ იმ წესით, რასაც უკარნახებთ მოთხოვნილება. არისტოტელე
განასხვავებს სიმდიდრის სხვადასხვა სახეობას და სამხედრო საქმიანობასაც ნადირობის სახედ
მიიჩნევს. მხოლოდ აქ ნადირობენ ადამიანებზეც, მაგრამ იძენენ საკუთრებას. არისტოტელეს
აზრით, ნამდვილი სიმდიდრე არსებობის საშუალებათა ერთობლიობაა. კარგი ცხოვრებისათვის
საჭირო საკუთრება არ უნდა იყოს უსაზღვრო, როცა საკუთრების შეძენა უსაზღვრო ხდება, მაშინ
ხდება მიზნების და საშუალებების არევა. საკუთრება უნდა იყოს არსებობის საშუალება და არა
მიზანი, მიზანი უნდა იყოს არსებობა. მარქსი ხშირად მიმართავს არისტოტელეს თავის
დებულებათა დასამოწმებლად, განსაკუთრებულად მნიშვნელოვანი ხდება არისტოტელეს
ბრძოლა სიმდიდრის წინააღმდეგ. მიზნებისა და საშუალებების აღრევის უარყოფა
არისტოტელეს მიერ და ამ მიზნით ქრემატისტიკის და ეკონომიკის განსხვავება. ეკონომიკა ქმნის
კეთილი ცხოვრების პირობებს და ამ გზით გარკვეული ქონების შეძენას საჭიროებს. მისი
საპირისპიროა ქრემატისტიკა, რომლისთვისაც შეძენაა მიზანი და არა ცხოვრება. ცხოვრება
იქცევა შეძენის საშუალებად, ოღონდ როდესაც პირიქით უნდა იყოს.

არისტოტელე ქრემატისტიკას უპირისპირებს ეკონომიკას. იგი გამოდის ეკონომიკიდან,

რამდენადაც ეს უკანასკნელი შეძენის ხელოვნებაა, იგი კმაყოფილდება ცხოვრებისათვის
აუცილებელი და ოჯახისთვის ან სახელმწიფოსათვის სასარგებლო დოვლათის შეძენით.
ჭეშმარიტი სიმდიდრე ამგვარ სახმარ ღირებულებათაგან შედგება, ვინაიდან კეთილი
ცხოვრებისათვის საკმარისი რაოდენობა ამ სახის ქონებისა უსაზღვრო არ არის. მაგრამ არის
კიდევ მეორეგვარი შეძენის ხელოვნება, რომელსაც უპირატესად და სამართლიანად
ქრემატისტიკა ეწოდება და რომლისთვისაც თითქოს არ არსებობს სიმდიდრის და ქონების
საზღვარი. საქონელით ვაჭრობა სიტყვა-სიტყვით წვრილმანით ვაჭრობას ნიშნავს და
არისტოტელე ამ ფორმას იღებს, რადგან მასში გადამწყვეტ როლს სახმარი ღირებულება
ასრულებს. თავისი ბუნებით ქრემატისტიკას არ ეკუთვნის, ვინაიდან გაცვლა აქ მხოლოდ თვით
მათთვის (მყიდველისა და გამყიდველისათვის) საჭირო საგნებზე ვრცელდება. ამიტომ, _
განაგრძობს იგი, _ საქონლით ვაჭრობის თავდაპირველი ფორმა გაცვლითი ვაჭრობა იყო, მაგრამ
მის გაფართოებასთან ერთად აუცილებლობით წარმოიშვა ფული. ფულის გამოგონებით
გაცვლითი ვაჭრობა აუცილებლად უნდა განვითარებულიყო საქონლის ვაჭრობად, ხოლო ეს
უკანასკნელი,წინააღმდეგ მისი პირვანდელი ტენდენციისა, გადაიქცა ქრემატისტიკად, ე.ი.
ფულის შეძენის ხელოვნებად. ქრემატისტიკა შემდეგ ეკონომიკისაგან იმით განსხვავდება, რომ
მისთვის მიმოქცევა სიმდიდრის წყაროა. იგი მთლიანად ფულზეა აგებული, რადგან ფული
ამგვარი გაცვლის დასაწყისი და დასასრულია. ამიტომ ის სიმდიდრეც, რომლისკენაც
ქრემატისტიკა მიისწრაფვის, უსაზღვროა როგორც სწორედ ყოველი ხელოვნება, რომელსაც
თავისი ამოცანა საშუალებად კი არ მიაჩნია, არამედ საბოლოო მიზნად. უსაზღვროა თავის
მისწრაფებაში, სულ უფრო და უფრო დაუახლოვდეს ამ მიზანს მაშინ, როდესაც ის ხელოვნება,
რომელიც მხოლოდ საშუალებას ეძებს რაიმე მიზნისათვის, უსაზღვრო არ არის, რადგან თვით ეს
მიზანი მას საზღვარს უდებს, ასევე ამ ქრემატისტიკასაც არა აქვს საზღვარი თავისი
მიზანისათვის, არამედ მისი მიზანი აბსოლუტური გამდიდრებაა. საზღვარი აქვს ეკონომიკას და
არა ქრემატისტიკას, პირველი ისახავს მიზნად თვით ფულისაგან განსხვავებულ რაიმეს, მეორე
კი _ ფულის გამრავლებას. “არჩევა ამ ორი ფორმისა, რომელნიც ერთი მეორეში გადადიან,
ზოგიერთებს საბაბს აძლევს ფულის შენახვა და მისი უსაზღვროდ გამრავლება ეკონომიკის
საბოლოო მიზნად მიიჩნიონ”.

არსტოტელე განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევს საქონლის სახმარ ღირებულებასა და

საქონელთა ექვივალენტურ გაცვლას. მისი აზრით საგნის გამოყენება შეიძლება ორგვარად:
დანიშნულების და არადანიშნულების მიხედვით. ფეხსაცმელი შეიძლება ჩასაცმელადაც
გამოვიყენოთ და გასაცვლელადაც. ეს უკანასკნელი ფეხსაცმლის არადანიშნულებისამებრ
გამოყენებაა. სანამ გაცვლა პირველი მოთხოვნილების საგნების გაცვლის აუცილებლობით იყო
განპირობებული, ის არ იყო გამდიდრების საშუალება, მაგრამ გაცვლის ამ ფორმიდან
განვითარდა გაცვლა, როგორც სიმდიდრის დაგროვების საშუალება. არისტოტელე აქ უჩვენებს,
როგორ წარმოიშვა გაცვლის საყოველთაო ექვივალენტები რკინის, ვერცხლის და სხვათა სახით.
ამას მოჰყვა ფულის და ვაჭრობის წარმოშობა, როგორც ქონების დაგროვების საშუალების, მარქსი
არისტოტელეს დამსახურებას ხედავს ღირებულების ფორმათა ანალიზში. ის წერს:
“ექვივალენტური ფორმის თავისებურება კიდევ უფრო თვალსაჩინო შეიქმნება, თუ გავიხსენებთ
იმ დიდ მკვლევარს, რომელმაც ღირებულების ფორმას, ისე როგორც აზროვნების, საზოგადოების
და ბუნების მრავალ ფორმას პირველმა გაუკეთა ანალიზი. ეს მკვლევარია არისტოტელე” (მარქსი,
“კაპიტალი”-ტ I. გვ. 80). მარქსი აჩვენებს, რომ არისტოტელე მოუახლოვდა ღირებულების ახსნას,
რადგან აჩვენა გაცვლის ექვივალენტები, სადაც თანაზოგადობა სხვადასხვა ნივთებისა აისახება
მათი არსებობის ტოლობით. მაგრამ რატომაა ეს ტოლობა, რითი აიხსნება მათში საერთო? ამ
საკითხს, მარქსის თქმით, არისტოტელე ვერ წყვეტს. არისტოტელეს ნააზრევის ამ ნაკლს მარქსი
ახსნის სოციალური მიზეზებით. ტოლმნიშვნელოვანი შრომა არ შეეძლო არისტოტელეს
ამოეკითხა თვით ღირებულების ფორმიდან იმიტომ, რომ ბერძნული საზოგადოება
დამყარებული იყო მონურ შრომაზე და, მაშასადამე, მის ბუნებრივ საფუძველს ადამიანთა და
მათი სამუშაო ძალის უთანასწორობა შეადგენდა. ღირებულების გამოხატულების საიდუმლოება,
ყველა შრომის ტოლობა და ტოლმნიშვნელობა, რადგანაც და რამდენადაც იგი წარმოადგენს
ადამიანის შრომას საერთოდ, შესაძლოა ამოცნობილ იქნას მხოლოდ მაშინ, როცა ადამიანის
თანასწორობის იდეამ უკვე ხალხში გამჯდარი ერთგვარი რწმენის სიმტკიცე მოიპოვა. ეს კი
შესაძლებელია მხოლოდ იმ საზოგადოებაში, სადაც საქონლური ფორმა შრომის პროდუქტის
საყოველთაო ფორმაა, მაშასადამე, სადაც აგრეთვე ადამიანთა, როგორც საქონელმფლობელთა
ურთიერთობა გაბატონებული საზოგადოებრივი ურთიერთობაა. არისტოტელეს გენია სწორედ
იმაში ბრწყინავს, რომ იგი საქონელთა ღირებულების გამოხატულებაში ტოლობის
ურთიერთობას ამჟღავნებს. მხოლოდ ისტორიული ზღუდე საზოგადოებისა რომელშიც იგი
ცხოვრობდა, უშლის მას ხელს გამოძებნოს, თუ რაში მდგომარეობს “სინამდვილეში” ეს
ტოლობის ურთიერთობა. (მარქსი. “კაპიტალი”. ტ I. გვ. 38). სიმდიდრე და ოჯახის გაძღოლის
ხელოვნება იმითაც განსხვავდება, რომ სიმდიდრე უსაზღვროა, ოჯახის გაძღოლის ხელოვნებას
საზღვარი აქვს. სიმდიდრის მაძიებელნი მთელ თავიანთ უნარს მოიხმარენ ფულის საშოვნელად,
თითქოს ეს იყოს მიზანი და ყველა საშუალებას მიმართავენ, სინამდვილეში ეს სულაც არაა
აუცილებელი. აუცილებელია მხოლოდ არსებობის, მოპოვების საშუალება. ეს ბუნებრივიცაა,
ქონების დაგროვება კი არაბუნებრივია. არისტოტელე უარყოფითად ეკიდებოდა, როგორც
სიმდიდრის დაგროვებას, ისე მევახშეობასაც. ორივე არაბუნებრივად მიაჩნია მევახშეობის
მიზანი ფულით ფულის დაგროვებაა და შეძენის “ასეთი სახეობა უმთავრესად ბუნების
საწინააღმდეგოა” (არისტოტელე. ტ I, გვ. 395).

მევახშეობისადმი პლატონის უარყოფითი პოზიცია მთლიანად გაზიარებული აქვს

არისტოტელესაც და საინტერესოა, რომ ამ პოზიციაზე დგას მარქსიც, რომელიც თავის
თვალსაზრისის განსამტკიცებლად იმოწმებს არისტოტელეს. მარქსი კრიტიკულად აანალიზებს
ჯერ სავაჭრო კაპიტალის ფორმულას ფ-ს-ფ, რომელიც გაცვლაში ზედმეტ ღირებულებას იღებს,
შემდეგ კი უფრო საკრამენტალური სავახშო კაპიტალის ფორმულას, რომლებიც ფულიდან
პირდაპირ ფული1 მიიღება. ეს ფორმა ფულის ბუნებას ეწინაღმდეგება და, მაშასადამე, მისი ახსნა
საქონელგაცვლის თვალსაზრისით შეუძლებელია. ამიტომ არისტოტელე ამბობს: “ქრემატისტიკა
ორგვარია. ერთი ვაჭრობას ეკუთვნის, მეორე ეკონომიკას. უკანასკნელი აუცილებელია და ქების
ღირსია, პირველი დაფუძნებულია მიმოქცევაზე და სამართლიანად არის გაკიცხული (რადგან
იგი არ არის ბუნებრივი და ურთიერთმოტყუებაზეა დამყარებული), ამიტომ მევახშეობა ყველას
სამართლიანად ძაგს, რადგან აქ თვით ფულია შეძენის წყარო და არ იხმარება იმისათვის,
რისთვისაც იგი შემოღებული იყო. ფული ხომ საქონელგაცვლისათვის წარმოიშვა. პროცენტი კი
ფულით მეტ ფულს აკეთებს. აქედანაა მისი სახელწოდებაც “პროცენტი” _ “შობილი”, რადგან
შობილი მშობელს წააგავს. მაგრამ პროცენტი ფულია ფულისაგან ისე, რომ შეძენის ყველა სხვა
დარგთან შედარებით იგი უაღრესად არაბუნებრივია”. მარქსს ეს ადგილი ციტირებული აქვს
არისტოტელეს „პოლიტიკის“ პირველი წიგნიდან (იხ. “კაპიტალი”. ტ I. გვ. 211). არისტოტელე
აანალიზებს ვაჭრობას, განასხვავებს მის სამ ფორმას: საზღვაო, ტრანზიტული და საცალო. სამივე
გაცვლის ერთი ფორმაა. გაცვლის მეორე ფორმაა პროცენტზე გასესხება, მესამე ფორმა _
საკუთარი შრომის გაქირავება. ქონების დაგროვების მრავალ ხერხს იყენებენ. ერთ-ერთ
ისტორიაში მოთხრობილია თალეს მილეტელის გამდიდრება. ესაა თალესის სიბრძნის
წინასწარმეტყველება, რომელიც შეიძლება გახდეს ქონების დაგროვების ერთ-ერთი ფორმა.
„როდესაც თალესს უსაყვედურებდნენ სიღარიბის გამო, ამტკიცებდნენ, თითქოს ფილოსოფიის
დასაქმებას არავითარი მოგება არმოაქვს. როგორც ამბობენ, მან ასტრონომიული მონაცემებით
ჯერ კიდევ ზამთარში წინასწარ განსაზღვრა ზეთისხილის დიდი შესაძლებლობა მომავალში.
ამიტომ აიღო და მთელი თავისი დანაზოგი ფული გამოიყენა მილეტსა და ხიოში ზეთისხილის
გამომხდელებთან ხელშეკრულების დასადებად. ხელშეკრულება იაფი დაუჯდა, რადგან არავინ
უწევდა კონკურენციას, როცა დადგა მოსავლის აღების დრო და ყველას ერთდროულად
დასჭირდა ზეთისხილის გამოსახდელები, თალესი მისთვის სასურველ პირობებში იძლეოდა
გამოსასყიდად ზეთისხილის გამოსახდელებს, ამით დააგროვა დიდძალი ფული. უჩვენა, რომ
ფილოსოფოსისთვის სურვილის შემთხვევაში გამდიდრება ადვილია, მაგრამ ეს არაა მისი
მისწრაფების საგანი“ (არისტოტელე, ტ IV. გვ. 397). ამით თალესმა თავისი სიბრძნე დაამტკიცა.
არისტოტელეს აზრით, მონოპოლია გამდიდრების საშუალებაა.

საოჯახო მეურნეობის მეცნიერება ძალაუფლების სამ ელემენტს გულისხმობს: 1. ბატონის

ძალაუფლება მონაზე, 2. მამის მიმართება შვილებთან, 3. ქმრის დამოკიდებულება ცოლისადმი.
ყველა მათგანში ბატონობა ხორციელდება, მაგრამ სხვადასხვაგვარად. მშობლის ძალაუფლება
შვილზე გავს მეფისას ქვეშევრდომებზე. არისტოტელე სვამს კითხვას: აქვთ თუ არა ერთი და
იგივე სათნოება ბატონად და ქვეშევრდომად დაბადებულთ? შეიძლება თუ არა ითქვას, რომ
მონაც ხასიათდება სიმამაცით, სამართლიანობით, თავმდაბლობით, თუ ის მხოლოდ
სამსახურისთვისაა გაჩენილი? თუ არ ახასიათებს ეს სათნოებები, ადამიანი რატომაა? თუ
ახასიათებს მონა რატომაა? ასეთივე კითხვები ისმის ბავშვებისა და ქალების მიმართ. საკითხავია
ისიც, თუ არც ბატონს და არც ქვეშევრდომს არ ახასიათებს სათნოება, რა საერთო აქვთ მათ,
რითაც ერთი ემორჩილება მეორეს? თუ ორივეს ერთნაირად ახასიათებს სათნოება, მაშინ
რატომაა ერთი ბატონობისათვის და მეორე დაქვემდებარებისათვის გაჩენილი? არისტოტელეს
პასუხი ასეთია: ყველა მათ ახასიათებთ სათნოება, მაგრამ სხვადასხვაგვარი. მონა ყოველდღიური
სამუშაოსთვისაა სასარგებლო, ამიტომ მას სათნოება იმ ზომით უნდა ახასიათებდეს, რომ მისი
თვითნებობა და მოუქნელობა ზიანს არ აყენებდეს შესრულებულ სამუშაოს. არისტოტელე სვამს
კითხვას: იქნებ ხელოსნებსაც ასევე მივუდგეთ? მართალია ისინი მონებთან შედარებით
თავისუფლები, მაგრამ მათი საქმიანობით თავისებურად შეზღუდული მონებია, შემდეგ
არისტოტელე განიხილავს საუკეთესო სახელმწიფოთა პროექტების ავტორებს.
წიგნი II

ამ წიგნში არისტოტელე კრიტიკულად აანალიზებს პლატონის მოძღვრებას იდეალურ

სახელმწიფოზე, რადგან ამოცანად ვაყენებთ „ადამიანთა ურთიერთობის მისი სრულყოფილ
ფორმაში კვლევას, რაც ადამიანებს აძლევს საშუალებას იცხოვრონ თავიანთი მისწრაფებების
მიხედვით. უნდა განვიხილოთ რეალურად არსებული, ასევე პროექტში მოცემული და კარგად
მიჩნეული. ანალიზი გვაჩვენებს, რომ ჩვენ ვეძებთ ახალი სახელმწიფოს მოდელს არა ჩვენი
სიბრძნის მაჩვენებლად, არამედ იმიტომ, რომ არსებული მოდელები არ გვაკმაყოფილებს“
ამოსავალი პრინციპი უნდა იყოს იმის გაცნობიერება, რომ ადამიანები სახელმწიფოში ან ყველა
საქმიანობაში უნდა ღებულობდეს მონაწილეობას, ან ზოგიერთში, ან არცერთში. არცერთში რომ
არ ღებულობდეს მონაწილეობას, არ შეიძლება, რადგან სახელმწიფო თავისებური ურთიერთობაა
და ადამიანები ურთიერთობაში უნდა მონაწილეობდნენ, მაგრამ რა ზომით უნდა
განხორციელდეს ეს მონაწილეობა და რა ჯობია საუკეთესო სახელმწიფოსთვის, რომ ყველა
ღებულობდეს მონაწილეობას, თუ ზოგიერთი. რა ჯობია შვილების, ცოლების და ქონების
ერთობა, როგორც პლატონი მოითხოვდა, თუ სხვაგვარი ურთიერთობა, ე.ი. პლატონისეული
მოდელი ჯობია, თუ არსებული. არისტოტელე ემიჯნება პლატონისეულ მოდელს და სოკრატეს
სახელით აკრიტიკებს პლატონსაც. პირველ რიგში, კრიტიკა ეხება ცოლების და შვილების
ერთობას. მიაჩნია, რომ ასეთი ერთობა ლოგიკურად სახელმწიფოსადმი დასახული ამოცანის
საწინააღმდეგოა. სოკრატეს მიაჩნია, რომ ამ გზით უზრუნველყოფს ერთიანობას. სინამდვილეში
ზედმეტი ერთიანობა სახელმწიფოს აუქმებს, რადგან თავისი ბუნებით სახელმწიფო სიმრავლეა,
ხოლო თუ ერთობას ესწრაფვის, მისგან მიიღება ოჯახი, ოჯახიდან ცალკეული ადამიანი და
სახელმწიფო მოისპობა.

არისტოტელე აკრიტიკებს იმასაც, რომ პლატონთან ერთნი ყოველთვის მართავენ, მეორენი

ყოველთვის ქვეშევრდომები არიან. სამართლიანობა მოითხოვს, რომ მმართველობაში ყველა
ღებულობდეს მონაწილეობას, ე.ი. ადამიანები უნდა იცვლიდნენ საქმიანობას. ეს კი
ეწინააღმდეგება პლატონის მოძღვრებას. ერთიანობის ნიშნად არ გამოდგება საკუთრების
გაუქმება, ადამიანს შეუძლია არსებობა მხოლოდ იმ პირობით, თუ მას უფლება ექნება თქვას: ეს
ჩემი შვილია, ეს ჩემი ცოლია და ასევე იმსჯელებს ის ყოველ ნივთზე. საყოველთაო ცნება კი
ბუნდოვანია და რეალურად არაფერს იძლევა, გარდა იმისა, თუ რამე ეკუთვნის ადამიანთა დიდ
რაოდენობას. ისინი ნაკლებად იზრუნებენ მათზე. ადამიანები უფრო ზრუნავენ მასზე, რაც მათი
საკუთრებაა და არა იმაზე, რაც მათ არ ეკუთვნით. რაც უფრო მეტი მზრუნველი ყავს რაიმეს, მით
უფრო ნაკლებადაა იგი მოვლილი, მსგავსად იმისა, რაც უფრო მეტი მოსამსახურეა ოჯახში, მით
უფრო ნაკლებადაა ოჯახი დალაგებული. საერთო შვილები ნიშნავს, რომ თითოეულს ათასი
შვილი ეყოლება და ამავე დროს ფაქტიურად არცერთი არ იქნება მისი. რაც მთავარია, შვილებს
არავითარი პატივისცემა არ ექნება მშობლისა, არც ეცოდინებათ ვინ ვისი შვილია და ვინ ვისი
მამა. ამიტომ უკეთესია ყველა ნივთის მიმართ შეგვეძლოს თქმა, ჩემია და არა ჩვენია. მოკლედ,
არისტოტელე პლატონს უსაყვედურებს კერძო საკუთრების უარყოფას და საზოგადოებრივი
საკუთრების დაშვებას. ეს უკანასკნელი ფაქტიურად საარავისო საკუთრებაა და მისდამი
არავითარი ინტერესი არ ექნება ადამიანს. პლატონისეულად მოწყობილ სახელმწიფოში
გაიზრდება შუღლი და მკვლელობები, გათიშვა და მტრობა, რადგან ადამიანებს არ ეცოდინებათ
ვინაა მათი ახლობელი. არავითარი კრიტერიუმი არ იქნება იმის გასარჩევად, ვინ არიან მამები და
შვილები, დები და ძმები, ამიტომ მათ შორის სქესობრივ კავშირსაც ვერ შევზღუდავთ.
არისტოტელეს აზრით, პლატონის მიერ ცოლებისა და შვილების ერთობის დაშვება მიზნად
ისახავდა მტრობის შემცირებას, ფაქტიურად კი საპირისპირო შედეგს იძლევა. ასევე
წინააღმდეგობას ეძებს არისტოტელე სხვადასხვა პროფესიის ფენებში უნარის მიხედვით
განაწილების საკითხში. თუ ხელოსნის, ან მიწათმოქმედის შვილი უნდა გადავიყვანოთ
მეომართა ჯგუფში, უნდა ვიცოდეთ, ვისი შვილია. საერთობის პირობებში კი ეს ძნელი
გასარკვევია. გარდა ამისა, ის წრე მისთვის უცხო იქნება და მოსალოდნელია კონფლიქტი.
არისტოტელე კრიტიკულად აანალიზებს საკუთრების საკითხსაც, ავიღოთ მიწის ნაკვეთი და
მოსავალი. სამი შესაძლებლობაა: ერთ შემთხვევაში მიწის ნაკვეთი იყოს საერთო, მოსავალი
კერძო; მეორეში _ მოსავალი იყოს საერთო, მიწის ნაკვეთი კერძო; მესამეში მოსავალიც და
ნაკვეთის საერთო იყოს. არ შეიძლება თანასწორობა დამყარდეს წარმოებასა და მოხმარებაში,
რადგან ვინც მეტს მოიხმარს, ის შეიძლება, არ შრომობდეს, ან ვინც მეტს შრომობს, ის ნაკლებს
მოიხმარდეს. საერთოდ ძნელია ერთად ცხოვრება და ცხოვრების საერთოდ გახდომა. თუ ერთად
მოგზაურობას დავავალებთ, იქაც კი გამოჩნდება უამრავის წინააღმდეგობა. მთელი ცხოვრება
რომ საერთო გავხადოთ, მითუმეტეს საერთო საკუთრების პირობებში, წინააღმდეგობები
უსათუოდ გაიზრდება, ამიტომ არისტოტელეს აზრით, საკუთრების ის ფორმაა კარგი, რომელიც
უკვე არსებობს. მასში მოცემული საკუთარი და საზოგადო საკუთრების დადებითი მხარეები,
საკუთრება კერძო უნდა იყოს. „საკუთრება მხოლოდ შეფარდებითი აზრით უნდა იყოს საერთო,
ისე კი საერთოდ კერძო. როცა მასზე ზრუნვა განახლდება სხვადასხვა ადამიანებს შორის, მათი
ურთიერთსაყვედურები მოისპობა. მიიღება კი პირიქითი შედეგი, სარგებლობა, რადგან ყოველი
მათგანი გულითადად მოეკიდება იმას, რაც მას ეკუთვნის“. (არისტოტელე, ტ IV. გვ. 410).
საკუთრება უნდა იყოს კერძო, ხოლო მისი სარგებლობით უფლება დააწესოს მესაკუთრემ.
„უკეთესია, რომ საკუთრება იყოს კერძო, ხოლო მისით სარგებლობა საერთო“. არისტოტელეს
აზრით ფსიქოლოგიურადაც უფრო სასიამოვნოა იმის შეგრძნება, რომ რაღაცა შენ გეკუთვნის.
ეგოიზმი არაა შემთხვევითი გრძნობა, ის ბუნებრივია. ეგოიზმს სამართლიანად ლანძღავენ, როცა
ადამიანი ზომაზე მეტადაა თავისთავზე შეყვარებული, მაგრამ არა იმის გამო, რომ თავისთავი
უყვარს, სასიამოვნოა, რომ რაღაცა შენ გეკუთვნის და სხვას აძლევ მისით სარგებლობის
უფლებას. საერთო საკუთრების დროს ეს სიამოვნებანი ქრება, არც სხვის ცოლთან თავის შეკავება
გჭირდება, არც გულუხვობის გამოჩენა შეგიძლია შენი საკუთრებით. ერთი შეხედვით, საერთო
საკუთრება უნდა სპობდეს ვალების გამო დავას, ცრუ მოწმეობას, მდიდრების წინაშე
პირმოთნეობას და სხვა მსგავსს, მაგრამ ამათი მიზეზი კერძო საკუთრება კი არაა, არამედ
უზნეობა, ხოლო დავა და კონფლიქტები იქ უფრო მეტია, სადაც ერთობლივად სარგებლობენ
რაიმეთი, ვიდრე იქ სადაც კერძო საკუთრებაა. გარკვეული ნაკლი კერძო საკუთრებასაც გააჩნია,
მაგრამ საზოგადოებრივი საკუთრების პირობებში ნაკლოვანებანი იმ ზომამდე გაიზრდება, რომ
არსებობა შეუძლებელი გახდება. სოკრატე ესწრაფვის მასების გაერთიანებას და
განსაზოგადოებას აღზრდის გზით, მაგრამ ეს არაა გამოსავალი. აღზრდა კი არაა მთავარი,
არამედ კეთილი ზნეობრიობის დანერგვა ფილოსოფიისა და კანონების გზით. სოკრატეს გზა რომ
კარგი ყოფილიყო, ამდენ ხანს ვინმე გამოცდიდა. სოკრატემ განსაზღვრა მეომართა
დამოკიდებულება ქონებისადმი, მაგრამ სხვა ფენებზე არაფერი უთქვამს. სახელმწიფო კი ერთი
ფენით ხომ არ განისაზღვრება? თუკი ყველას ყველაფერი საერთი ექნება, რითი უნდა
განვასხვავოთ ფენები ერთმანეთისაგან, ან როგორ უნდა დავამყაროთ მათ შორის
სუბორდინაცია? არც ისაა განსაზღვრული, როგორი იქნება მიწადმოქმედთა პოლიტიკური
მოწყობა, აღზრდა, რა კანონები არსებობს მათთვის, ან როგორ უნდა ჩამოვაცილოთ ქალები
საოჯახო საქმეებს? უხერხულადაა გადაწყვეტილი ძალაუფლების საკითხიც. გამოდის, რომ ის
ყოველთვის ერთიდაიგივე ხალხს უნდა ქონდეს. გაუგებარია, როგორ იქნება მთელი
სახელმწიფო ბედნიერი, თუკი განცხრომის უფლებას ართმევენ მეომრებს და ამით
ბედნიერებასაც. ბედნიერება ხომ არ შეიძლება უბედურებათა ჯამი იყოს, როგორც, მაგალითად
ლუწი რიცხვი კენტთა ჯამია. თუ მეომრები არ იქნებიან ბედნიერნი, ფიზიკური შრომის
ადამიანებს _ ხელოსნებს და მიწათმოქმედებს რა გააბედნიერებთ. ასეთია არისტოტელეს აზრით
ის წინააღმდეგობები, რითაც ხასიათდება `სახელმწიფოში~ დასურათებული იდეალური
სახელმწიფოს სქემა.

ასეთივე ვითარებაა უფრო გვიანდელ დიალოგის „კანონები“ მიმართაც. დიალოგის დიდი

ნაწილი ეძღვნება კანონებს, სახელმწიფოზე იქ ცოტაა ნათქვამი. არც „სახელმწიფოშია“
სახელმწიფოზე ბევრი რამ ნათქვამი. არაა გარკვეული შეიძლება თუ არა ხელოსნები
ღებულობდნენ ლაშქრობაში მონაწილეობას. საერთოდ „სახელმწიფოსა“ და „კანონებს“ შორის
დიდი განსხვავება არაა. „კანონებში“ დამატებულია, რომ სისიტიები ქალებისთვისაც უნდა იყოს.
თუ „სახელმწიფოში“ ათას კაცს ჰქონდა იარაღის ტარების უფლება, „კანონებში“ ხუთი ათასს
აქვს. არისტოტელე აქ ზედმეტად მკაცრია პლატონის მიმართ, როცა ვერ ხედავს მეტ განსხვავებას
ამ ორ დიალოგს შორის. „სახელმწიფოში“ პლატონის მთელი სისტემაა გადმოცემული.
„კანონებში“ კი ამის მსგავსი არაფერი არაა, მაგრამ არისტოტელეს ახასიათებს საერთოდ
პლატონის ნააზრევის უფრო მარტივად წარმოდგენა, რითაც კრიტიკას აიოლებს. ამას მოწმობს
მისი მტკიცებაც, რომ სოკრატეს მსჯელობები გონივრულია, მაგრამ არასწორი. მაგალითად,
სახელმწიფოში თუ ხუთი ათასი უსაქმური იქნება ჯარისკაცის სახით, ამას დაემატება ამდენივე
ქალი და მსახურები. რამდენი ტერიტორია ეყოფა ამ უსაქმურთა გამოკვებას. მიწის რაოდენობაც
ბუნდოვნად აქვს განსაზღვრული. ამბობს, იმდენი უნდა ქონდეს, რამდენიც სარჩენად ეყოფაო.
უნდა ეთქვა: იმდენი უნდა ქონდეთ, რომ გონიერი და თავისუფალი ადამიანის შესაფერისად
შეეძლოთ ცხოვრება. არც სახელმწიფოს მოსახლეობის რაოდენობა მოწესრიგდება სტიქიურად, ან
როგორ უნდა დაიცვან ქონებრივი თანასწორობა, თუ ნადელის გაყოფა არ შეიძლება და ის რჩება
ოჯახის ერთ შვილს. დანარჩენი ხომ ღარიბი იქნება, რაც გამოიწვევს მათ აღშფოთებას და
დანაშაულს, ან კიდევ ორი სახლის ქონების შემთხვევაში ისედაც მცირე სავარგულები კიდევ
უფრო შემცირდება.
ასეთივე წინააღმდეგობებია სახელმწიფო წყობის განსაზღვრაში. პლატონის პოლიტიკა
სახელმწიფო დემოკრატიასა და ოლიგარქიას შორის შუათანაა. საერთოდ შუათანა უკეთესია,
მაგრამ ლაკედემონიაში სამეფო ხელისუფლება განასახიერებს მონარქიას, გერონტთა
ძალაუფლება ოლიგარქიას, ეფორთა ხელისუფლება დემოკრატიას, სისიტიაც შეიძლება
დემოკრატიის მაჩვენებელი იყოს. ამიტომ საუკეთესო სახელმწიფო უნდა წარმოვიდგინოთ არა
როგორც ორი ტიპის ნაზავი, არამედ ყველა ტიპთა ერთიანობა.არსებითად პლატონის
სახელმწიფო ოლიგარქიულია, რადგან სულერთია თანამდებობაზე ვის ირჩევენ, თუ ნიშნავენ,
ქონებრივი ცენზი აუცილებელია.

არსებობს იდეალური სახელმწიფოს სხვა ასპექტებიც. პლატონისა და სოკრატეს პროექტთან

შედარებით, ისინი ცხოვრებასთან უფრო ახლო არიან. მათში არავის მოუთხოვია ცოლების და
შვილების ერთიანობა, ან ქალთა სისიტიები. არისტოტელე განიხილავს ფალეი ქალკედონელის
პროექტს, რომელიც მიწის თანაბარ საკუთრებას მოითხოვდა. გათანაბრება უნდა მომხდარიყო
მზითევის გზით. მდიდრებს მზითევი უნდა მიეცათ, მაგრამ არ უნდა მიეღოთ, ღარიბებს
მზითევი უნდა მიეღოთ, მაგრამ არ უნდა მიეცათ. პლატონმა საკუთრების ნორმა კი დაადგინა,
მაგრამ შვილების არა, ამიტომ საკუთრების ნორმაც ირღვევა. დაუჯერებელია, რომ
კონფლიქტები აღმოფხვრას ქონების გათანაბრებამ, რადგან კონფლიქტები ხდება სახელისა და
დიდების გამოც. იმის გამოც, რომ დაფასების სხვადასხვა კრიტერიუმია. მარტო პირველი
მოთხოვნილების საქონლის უზრუნველყოფა არაა მთავარი. საჭიროა მხიარული და ბედნიერი
ცხოვრებაც. თუ ვინმეს უნდა თავისთავში პოვოს სიამოვნება, ფილოსოფიას უნდა მიმართოს.
ყველაფერი უნდა იყოს გათვალისწინებული, გარეშე ფაქტორიც. თუ სახელმწიფო ძალზე
მდიდარი იქნება და სათანადო დაცვის გარეშე დარჩება, მეზობლები დაესხმიან თავს. ქონებრივი
თანასწორობა სულაც არაა გამოსავალი. მაგ: ნიჭიერებს ის სულაც არ აწყობს. არისტოტელე
მიმოიხილავს იდეალური სახელმწიფოს სხვა თეორიებსაც და მათაც უარყოფს. ის უარყოფითად
ეკიდება სახელმწიფოში კანონთ ცვლილებებს, კანონები ზოგადია, ადამიანთა მოქმედება
ინდივიდუალური. მოქალაქეებს უმუშავდებათ კანონისადმი დაუმორჩილებლობის ჩვევა.
საერთოდ კანონების შეცვლა ყველას არ უნდა შეეძლოს.

თეორიათა განხილვის შემდეგ არისტოტელე აანალიზებს არსებულ სახელმწიფოთა ტიპებს

ლაკდემონიისა და კრეტის მაგალითზე. საკითხს სვამს: შეესაბამება თუ არა მათი კანონები
საუკეთესო წყობას და არის თუ არა კანონებში რაიმე მათი სულის საწინააღმდეგო. კარგ
სახელმწიფოში მოქალაქენი თავისუფალნი უნდა იყვნენ პირველი მოთხოვნილების საგნებზე
ზრუნვისაგან. მაგრამ როგორ გაკეთდეს ეს, ამის დადგენა ძნელია. არისტოტელე მოითხოვს, რომ
სახელმწიფოში ყურადღება უნდა მიექცეს ქალთა მდგომარეობას. ისინი სახელმწიფოს
მოსახლეობის ნახევარია და თუ მათი მდგომარეობა ცუდია, გამოდის, რომ ნახევარი
სახელმწიფო ცუდადაა მოწყობილი. არისტოტელე აკრიტიკებს ვითარებას, როცა ქალები
გამგებლობენ ოჯახში, რაც იწვევს ქალთა ბატონობას სახელმწიფოში. მისი აზრით, განსხვავება
არაა ქალები იქნებიან მმართველები თუ მმართველ მამაკაცებზე იბატონებენ მათი ცოლები.
ქალებს არ უნდა ქონდეთ თავისუფალი ცხოვრება, წინააღმდეგ შემთხვევაში დამპყრობზე მეტი
ზიანის მოტანა შეუძლია. შემთხვევითი არ იყო ლიკურგის უკან დახევა, როცა განიზრახა ქალები
დაექვემდებარებინა კანონებისათვის და ქალები აუჯანყდნენ.

არისტოტელეს აზრით, სახელმწიფოთა მტერია მოსახლეობის სიმცირე; რაც იწვევს

სახელმწიფოთა მარცხს ომებში. ამიტომ სპარსელებმა თავიდანვე შემოიღეს შობადობის
წამახალისებელი კანონები. სამი შვილის მამას ათავისუფლებდნენ სამხედრო სამსახურიდან,
ოთხი შვილის მამას _ ყველა გადასახადიდან (გვ. 431). არისტოტელე აკრიტიკებს ევფორთა
ინსტიტუტს, რდაგან ევფორებს ირჩევენ მთელი მოსახლეობიდან. მათში ხვდება უღარიბესიც,
რომელთა მოსყიდვა ადვილია, რაც თანამდებობის პირებში მექრთამეობას ავრცელებს.
აკრიტიკებს გერონტთა ინსტიტუტსაც, მოითხოვს მოხუცების მმართველობის შეზღუდვასაც,
რადგან მათი გონებაც ბერდება. აკრიტიკებს პატივმოყვარეობისა და ანგარების საფუძველზე
ბრძოლას ხელისუფლებისათვის. მეფეს არჩევა თუ დანიშვნა უნდა ხდებოდეს მეფეთა
ცხოვრების წესის მიხედვით კრიტიკულად ეკიდება სისიტიების კერძო პირების ხარჯზე
არსებობას, მოითხოვს, რომ მათი ხარჯები სახელმწიფომ გაიღოს. სისიტიები დემოკრატიის
ნიშანი უნდა იყოს. ფაქტიურად პირიქითაა, რადგან ვისაც შესატანი არა აქვს, არ სარგებლობს
მოქალაქეობის უფლებით. პლატონთან ერთად აკრიტიკებს სპარტას იმის გამო, რომ სპარტაში
სათნოების ერთ მომენტს მიაქციეს ყურადღება მხოლოდ _ ჯარის სიმამაცეს. სანამ ომობდა
სპარტა, მტკიცედ იდგა. მაგრამ, როგორც კი ჰეგემონობას მიაღწია დაიწყო დაღუპვა, რადგან
მშვიდობიანობის დროს საქმიანობისათვის არ აღმოჩნდა მზად. არისტოტელე არჩევს კრეტელთა
და ლაკედემონელთა თანამდებობებს, მიუთითებს მათ მსგავსება-განსხვავებაზე. აქვე
გარჩეულია იმავე ტიპის _ კართაგენის სახელმწიფო, რომელშიც ბევრი რამ კარგადაა
მოწესრიგებული, როს გამოც, იქ ადგილი არ ქონია ბუნტსა და ტირანიას. საინტერესო ახსნა აქვს
მამათმავლობას კრეტაში. კრეტელები ზედმეტად რომ არ გამრავლებულიყვნენ, იმიტომ
შემოიღესო მამათმავლობა. არისტოტელე აკრიტიკებს იმ სახელმწიფოებს, რომლებშიც
მეფობასაც კი სიმდიდრით იძენენ. ასეთ ვითარებაში სიმდიდრე სათნოებაზე მეტად ფასობს და
მთელი სახელმწიფო ანგარებიანი ხდება. სადაც სათნოება არაა ყველაზე მაღლა დაყენებული, იქ
მტკიცე არისტოკრატიული ხელისუფლება ვერ იარსებებს. ხელისუფლებას ვინც ფულით იძენს,
ის ცდილობს ამ გზით მოგების მიღებას. ამიტომ უნდა მართავდეს არა ფულიანი, არამედ ის,
ვისაც მართვის უკეთესი უნარი აქვს. არისტოტელე გამორიცხავს ერთ ადამიანში რამოდენიმე
თანამდებობის შეთვისებას. ყოველი საქმე ერთი კაცის ხელში სრულდება კარგად. არ შეიძლება
ერთიდაიგივე კაცი ფლეიტაზეც უკრავდეს და ფეხსაცმელსაც კერავდეს. პოლიტიის
სახელმწიფოში რაც შეიძლება მეტი ხალხი უნდა მონაწილეობდეს მართვაში, მაშინ ყველა თავის
საქმეს გააკეთებს. შემდეგ მიმოიხილავს სოლონის კანონმდებლობას, სოლონის მიერ შემოღებულ
კართაგენის ინსტიტუტს. პლატონიდან იხსენებს სუფრაზე ხელმძღვანელის არჩევის წესს და
მოთხოვნას, რომ სუფრის ხელმძღვანელად აუცილებლად ფხიზელი უნდა აირჩიონ. არტაუს
შეუქმნია კანონი, რომლის მიხედვით სიმთვრალეში ჩადენილი დანაშაული უფრო მკაცრად
ისჯება. ამით მან საზოგადოებას სარგებლობა მოუტანა.
წიგნი III

საკითხი ისმის, რა არის სახელმწიფო? სახელმწიფო კაცის მოღვაწეობა მიმართულია

სახელმწიფოზე (პოლის), ხოლო სახელმწიფო წყობა (პოლიტია) სახელმწიფოს მცხოვრებთა
ორგანიზაციაა, რადგან სახელმწიფო, როგორც მთელი, ნაწილების თუ სიმრავლისაგან
შედგება.ჯერ განვსაზღვროთ, რა არის მოქალაქე (პოლიტეს), რადგან სახელმწიფო მოქალაქეთა
ერთობლიობაა, ე.ი. უნდა განვიხილოთ, ვის ეწოდება მოქალაქე და, რა არის მოქალაქე. აზრთა
ერთიანობა არ არის არც სახელმწიფოს და არც მოქალაქეთა გაგებაში. ვინც დემოკრატიულ
სახელმწიფოში მოქალაქედ ითვლება, ოლიგარქიაში არ არის მოქალაქე. ადამიანი მოქალაქე
იმიტომ კი არ არის, რომ გარკვეულ ტერიტორიაზე ცხოვრობს. მონებსაც აქვთ თავიანთი
საცხოვრებელი ადგილი, მაგრამ ამის გამო მოქალაქენი როდი არიან. არც ისაა მოქალაქე ვისაც
შეუძლია იყოს მომჩივანი თუ მოპასუხე, რადგან უცხოელებიც სარგებლობენ ამ უფლებით. ვინც
განთავისუფლებულია საზოგადოებრივი საქმიანობისაგან, მაგალითად, ბავშვები და მოხუცები,
მათ მოაქლაქეობაზე შეგვიძლია ვილაპარაკოთ მხოლოდ შეფარდებითი აზრით. ბავშვებზე
ვიტყვით, მოვალეობათაგან თავისუფალი მოქალაქენი არიან, მოხუცებზე _ ზღვარგადასული
მოქალაქენი. ჩვენ კი გვაინტერესებს მოქალაქის ცნება პრედიკატიზირების გარეშე. მოქალაქის
ცნება ყველაზე უკეთ შეიძლება განისაზღვროს სასამართლოსა და ხელისუფლებაში
მონაწილეობით. `მოქალაქედ ვთვლით იმას, ვინც მონაწილეობს სასამართლოსა და სახალხო
კრებაში. მოქალაქის ცნების ასეთი განსაზღვრება ყველაზე უკეთ მოუდგება იმათ, ვისაც
მოქალაქე ეწოდება~ (იქვე. გვ. 445). მოქალაქის მოქალაქეობა დამოკიდებულია სახელმწიფოს ამა
თუ იმ წყობაზე. ზოგიერთ სახელმწიფოში არც დემოსია, არც სახალხო კრებას იწვევენ,
სასამართლო უფლებებიც დანაწილებული აქვთ თანამდებობის პირთა შორის. ეს ნიშნავს, რომ
მოქალაქის განსაზღვრის ჩვენი წესი საჭიროებს დაზუსტებას. თუ ადამიანს უფლება აქვს
მონაწილეობდეს სათათბიროში ან სასამართლოს ხელისუფლებაში, ის მოქალაქედ იწოდება.
აქედან გამომდინარე, `სახელმწიფოს ვუწოდებთ ისეთ მოქალაქეთა ერთობლიობას, რომელიც
საკმარისია თვითმყოფადი არსებობისათვის~ (იქვე, გვ. 446). ზოგან პრაქტიკულად მოქალაქედ
თვლიან იმას, ვისაც დედ-მამა ყავს მოქალაქენი, ზოგან ორ-სამ თაობას თხოვენ მოქალაქეობას,
მათი მემკვიდრე რომ ჩათვალონ მოქალაქედ. მაგრამ აქ მრავალი სიძნელეა. თუ ვინმემ
მოქალაქეობა მოიპოვა ხელისუფლების გადატრიალების შედეგად, მის მიმართ სადაო ის კი არაა,
ვინ ჩავთვალოთ მოქალაქედ, არამედ ის, რამდენად სამართლიანად აქვს მიღებული ეს წოდება.
მაგრამ შეიძლება ვინმეს უკანონოთ ეკავოს თაანამდებობა და მაინც თანამდებობის პირად
ითვლება. ასევე მოქალაქის წოდების უკანონოთ მფლობელი მაინც მოქალაქედ იწოდება, ამიტომ
მოქალაქეობას განვსაზღვრავთ თანამდებობასთან მიმართებით. „მოქალაქე ისაა ვისთვისაც
მისაწვდომია რაიმე თანამდებობა. ამიტომ თანამდებობის მქონენი მოქალაქეებად უნდა
ჩავთვალოთ. კანონიერადაა ისინი მოქალაქენი თუ არა, ეს სადაო საკითხია“ (იქვე, გვ. 447).
არისტოტელე საკითხს სვამს: რა პირობებში შეიძლება ვთქვათ, რომ სახელმწიფო შეიცვალა, ან
იგივე დარჩა? ტერიტორიული ერთიანობა აუცილებელი პირობაა, მაგრამ არა საკმარისი. ქალაქის
კედლები სადაც გვინდა იქ შეგვიძლია გავაშენოთ, მაგრამ ამით სახელმწიფო არ მიიღება. ერთ
ტერიტორიაზე ერთიდაიგივე გვარიც რომ ცხოვრობდეს, ცვალებადობას მაინც აქვს ადგილი,
თაობები მიდიან და მოდიან, მაგრამ სახელმწიფო იგივე რჩება, ისე როგორც მდინარის წყლები
მიედინება, მაგრამ იმავე მდინარედ მივიჩნევთ. მთავარია არა ტერიტორია, არამედ სახელმწიფო
წყობა. მისი ცვლილებით იცვლება სახელმწიფოც. „თუ სახელმწიფო ურთიერთობაა, იგი სწორედ
მოქალაქეთა პოლიტიკური ურთიერთობაა, მაშინ ბუნებრივია, რომ სახელმწიფო წყობილების
შეცვლასთან ერთად წინასაგან განსხვავებული და წინა სახელმწიფო, არ უნდა ვცნოთ
ერთიდაიგივედ“. განა არ განვასხვავებთ მომღერალთა გუნდს კომედიასა და ტრაგედიაში,
თუმცა ორივე ერთიდაიგივე ადამიანისგან შედგება (იქვე, გვ. 449). განსხვავებულად ვთვლით
ყოველგვარ ურთიერთობას და გაერთიანებას, როცა იცვლება მათი ხასიათი. „სახელმწიფოს
იგივეობა უნდა განისაზღვროს უმთავრესად მისი წყობისადმი მიმართებით“.

არისტოტელე სვამს კითხვას: შეიძლება თუ არა იგივეობრივი იყოს კარგი და საქმიანი კაცების
საქმეები? მოქალაქე სახელმწიფოსადმი ისეთივე მიმართებაშია, როგორც გემის მეზღვაური
დანარჩენი ეკიპაჟის მიმართ, თუმცა ეკიპაჟის წევრები განსხვავდებიან მდგომარეობით და
საქმიანობით, ყოველი მათგანის საქმიანობის განსაზღვრა გამოიყენება მეზღვაურის მიმართაც,
ხოლო ზოგადი განსაზღვრება ყველას საერთო მიზანი წარმატებული ცურვაა. იგივეა
მოქალაქეთა მიმართ. როგორი განსხვავებული მიზნებიც არ უნდა ჰქონდეთ მათ, საერთო იქნება
მათი ურთიერთობის შენარჩუნება. ეს ურთიერთობა კი სახელმწიფო წყობაა. სამოქალაქო
სათნოებაც სახელმწიფო წყობითაა განპირობებული. სახელმწიფო წყობა მრავალგვარია, ამიტომ
სახელმწიფო კაცის სათნოებაც მრავალფეროვანია, მაგრამ ყველა მათ საერთო აქვთ. თუ
დავუშვებთ მხოლოდ საქმიანი ადამიანებისგან შემდგარ სახელმწიფოს არსებობას, ყოველმა
თავისი საქმე კარგად უნდა შეასრულოს, რაც მოქალაქის სათნოებაზეა დამოკიდებული. რადგან
მოქალაქეები არ არიან ერთგვარი, ამიტომ მათი სათნოებაც არ იქნება ერთი. განსხვავებულია
საქმიანი და კარგი კაცის სათნოება. საქმიანი უნდა იყოს ყველა, კარგი კი ყველა ვერ იქნება,
ამიტომ მისი სათნოებაც არ იქნება ყველას ხვედრი. არ შეიძლება ერთიდაიგივე იყოს
მმართველისა და ქვეშევრდომის სათნოება. მოქალაქეს უნდა ქონდეს ბატონობისა და
დაქვემდებარების უნარი. ესაა მისი სათნოება. ბატონს არ სჭირდება დაქვემდებარების სათნოება,
მოქალაქეს კი ორივე სჭირდება. ამიტომ მათი სწავლებაც სხვადასხვაგვარად უნდა აიგოს. ისიც
უნდა გავითვალისწინოდ, რომ მმართველს სახელმწიფო მმართველობა აქვს და მას კარგად
გამოავლენს, თუ გავლილი ექნება დაქვემდებარების სკოლა. კარგადაა ნათქვამი, თუ
დამორჩილება არ იცი, ვერ იბატონებ. მმართველი განსხვავდება განსჯადობის სათნოებით,
დანარჩენი სათნოებანი საერთოა მმართველებისა და მართულებისათვის. ქვეშევრდომისაგან არ
უნდა მოვითხოვოთ განსჯადობა. მისგან მხოლოდ სწორი მსჯელობა მოითხოვება. ქვეშევრდომი
გავს ფლეიტის გამკეთებელ ოსტატს, მმართველი კი ისაა ვინც უკრავს ფლეიტაზე.
მოქალაქის განსაზღვრაში კიდევ ერთი სიძნელეა, თუ კითხვა, მოქალაქედ უნდა ჩავთვალოთ
მხოლოდ ის, ვისაც შეუძლია მონაწილეობის მიღება მართვაში, თუ მოქალაქეებად უნდა
ჩავთვალოთ ხელოსნებიც? და თუ ვისაც მონაწილეობის მიღება არ შეუძლია მართვაში არაა
მოქალაქე, მაშინ რა კატეგორიაში უნდა ჩაითვალოს ეს ადამიანები, ისინი ხომ არც მეტეკებია და
არც უცხოელები. არისტოტელე ხელოსნებს არ თვლის მოქალაქეებად, რადგან ვერ ხედავს დიდ
განსხვავებას მათსა და მონებს შორის. უბრალოდ მონა ასრულებს სამუშაოს ერთი კაცისთვის,
ხელოსანი ასეთივე აუცილებელ სამუშაოს _ საერთო სარგებლობისთვის, მაგრამ უფრო სწორი
იქნება იმის თქმა, რომ რადგან არსებობს სახელმწიფო წყობის რამოდენიმე სახე, უნდა
არსებობდეს მოქალაქის რამდენიმე სახეობა. ეს ნიშნავს ერთ სახელმწიფოში მოქალაქედ
შეიძლება ჩაითვალოს ხელოსანი და დღიური მუშაც, მეორეში, მაგალითად, არისტოკრატიულში
ეს გამორიცხულია, რადგან იქ სათნოება არ მიეწერება ხელოსანს. ისიც ცხადია, რომ მოქალაქე
უმთავრესად ისაა, ვისაც აქვს მოქალაქის უფლებათა მთლიანობა. კარგი და საქმიანი კაცის
სათნოებაც განსხვავებულია, მათთან ერთად მოქალაქეებისაც, მაგრამ უდაოა, რომ მოქალაქე
ისაა, ვისაც აქვს ან შეუძლია ქონდეს სახელმწიფო ცხოვრებაში უფლებამოსილება, ან პირადად ან
სხვებთან ერთად.

არისტოტელე სვამს კითხვას, სახელმწიფო წყობა ერთი უნდა არსებობდეს, თუ მრავალი? თუ

მრავალია, როგორია ისინი და რაშია მათი განსხვავება? „სახელმწიფო წყობილება (პოლიტეა) ესაა
სახელმწიფო თანამდებობებზე და პირველ რიგში, უმაღლეს ხელისუფლებაზე ორგანიზაციის
განრიგი. უმაღლესი ხეილისუფლება ყველგან დაკავშირებულია სახელმწიფოს მართვის
(პოლიტეია) განრიგთან. ეს უკანასკნელი კი არის სახელმწიფო წყობილება“ (იქვე. გვ. 455).
მხედველობაშია ის, რომ დემოკრატიაში უმაღლესი ხელისუფლება ხალხს ეკუთვნის,
ოლიგარქიაში კი _ რამდენიმეს. ისმის კითხვა: რა მიზნით აღმოცენდა სახელმწიფო და რამდენი
სახე აქვს ხელისუფლებას, რამდენი ადამიანიც მართავს საზოგადოებრივ ცხოვრებაში? ადამიანი
პოლიტიკური არსებაა, ამიტომ ის ხალხიც კი, რომლებიც არ საჭიროებენ ურთიერთდახმარებას,
ესწრაფვიან ერთობლივ ცხოვრებას. სახელმწიფოს შექმნის მიზანია საერთო სარგებლობის
მიღწევის სურვილიც. ადამიანები ერთიანდებიან სიცოცხლისთვისაც, ამტკიცებენ სახელმწიფო
ურთიერთობას. საზოგადოებრივი ცხოვრება მრავალ მშვენიერ მომენტს შეიცავს. არისტოტელე
გმობს თანამდებობის მუდმივად ერთ ხელში ყოფნას სახელმწიფოში, აუცილებლად თვლის
მონაცვლეობას. „მხოლოდ ის სახელმწიფო წყობა, რომელსაც მხედველობაში აქვს
სამართლიანობის შესაბამისად საერთო სარგებლობა, არის სწორი, ხოლო ისინი, რომელსაც
მხოლო მმართველთა სიკეთე აქვთ მიზნად, მცდარია და სწორიდან გადახრაა. ისინი აგებულია
ბატონობის საწყისებზე, სახელმწიფო კი თავისუფალ ადამიანთა ურთიერთობაა“ (იქვე, გვ. 456).
შემდეგ არისტოტელე გადადის სახელმწიფო წყობათა განხილვაზე. „სახელმწიფო წყობილება
იგივეს ნიშნავს, რასაც სახელმწიფოს მართვის წესი. ამ უკანასკნელს სახელმწიფოში
განასახიერებს უმაღლესი ხელისუფლება. უმაღლესი ხელისუფლება კი ან ერთის, ან რამდენიმე,
ან უმრავლესობის ხელშია“ (იქვე. გვ 457). როცა მართვა ხორციელდება საერთო სარგებლობის
მიზნით, სულერთია ერთი მართავს, რამდენიმე თუ უმრავლესობა, სახელმწიფო მართვა სწორია,
როცა მართავენ საკუთარი სარგებლობის მიზნით, წყობილება არასწორია. მონარქიულ
მმართველობას, რომელსაც მხედველობაში აქვს საერთო სარგებლობა, ეწოდება მეფის
ხელისუფლება, როცა რამოდენიმე მართავს, არისტოკრატიას უწოდებენ, ან იმის გამო, რომ
საუკეთესონი მართავენ, ან იმის გამო, რომ მხედველობაშია სახელმწიფოს და მის წევრთა სიკეთე.
ხოლო როცა საერთო სარგებლობისთვის მართავს უმრავლესობა, მას უწოდებს პოლიტიას.
თითოეულ ამ სწორ სახელმწიფო წყობას აქვს ანომალია, გადახრა. სამეფოდან ასეთი გადახრა
ტირანია, არისტოკრატიიდან ოლიგარქია, პოლიტიიდან დემოკრატია. „ტირანია მონარქიული
ხელისუფლებაა, რომელსაც მხედველობაში აქვს მხოლოდ ერთმმართველის სარგებლობა,
ოლიგარქია შეძლებულთა სარგებლობაა, დემოკრატია უქონელთა სარგებლობა. არცერთ მათგანს
არ აქვს მხედველობაში საერთო სარგებლობა“ (იქვე. გვ. 457). ეს ნიშნავს, რომ არისტოტელეს
მოთხოვნა მართვაში მონაცვლეობაზე არ გულისხმობს დემოკრატრიას, მას დემოკრატიის
მიმართ უარყოფითი პოზიცია აქვს, რადგან ის მიაჩნია პოლიტიის საწინააღმდეგო მიზნის
მქონედ. შემდეგ არისტოტელე აანალიზებს თითოეულს ცალ-ცალკე დაწვრილებით, რათა
დაადგინოს ჭეშმარიტება. აქვე მოცემულია სახელმწიფოს ლოგიკური ანალიზი. სახელმწიფოთა
ტიპების განხილვისას გამოყენებულია ორი კრიტერიუმი: ქონება და მმართველობის სიმრავლე.
უმრავლესობისა და უმცირესობის ნიშანი შემთხვევითაა გამოცხადებული და დაყოფის
საფუძვლად გამოუსადეგარია. დემოკრატიისა და ოლიგარქიის განმასხვავებელია სიღარიბე და
სიმდიდრე. სადაც მდიდრები მართავენ, ოლიგარქიაა, სადაც უქონელნი _ დემოკრატია.
შემთხვევითია ის, რომ ოლიგარქიის მმართველთა რიცხვი მცირეა, ხოლო დემოკრატიის _
მრავალი.

აქვე არისტოტელე დაუსახელებლად აკრიტიკებს პლატონს სამართლიანობის საკითხში. ყველა

სამართლიანობას ემყარება, მაგრამ რასაც ისინი სამართლიანობას უწოდებენ, არ არის საკუთრივ
სამართლიანობა. სამართლიანობა არის თანასწორობა, მაგრამ არა ყველასთვის, არამედ
თანასწორთათვის. ჩვეულებრივ მხედველობის გარეშე ტოვებენ კითხვას „რისთვის?“, ამიტომ
არასწორად მსჯელობენ. ობიექტთა თანასწორობაზე მსჯელობაში არ დაობენ, მაგრამ სუბიექტთა
თანასწორობის საკითხი სადაოა. სამართლიანობა კი ეხება ობიექტებსაც და სუბიექტებსაც.
თანასწორობას ზოგჯერ უკავშირებენ ერთ რამეს, მაგალითად თუ ფულით უთანასწორონი არიან,
მაშინ საერთოდ უთანასწოროდ მიიჩნევენ, ან თუ თავისუფლებაში თანასწორნი არიან საერთოდ
თანასწორად. არ შეიძლება ერთნაირი პრეტენზია ქონდეს ოლიგარქიაში იმასაც, ვინც ასი
ერთეული შეიტანა და იმასაც, ვინც ფულის ერთი ერთეული შეიტანა. სახელმწიფო მარტო
იმისთვის კი არ იქმნება, რომ ვიცხოვროთ, არამედ უმთავრესად იმისთვის, რომ ბედნიერად
ვიცხოვროთ. სხვაგვარად ცხოველთა და მონათა სახელმწიფოც უნდა შეგვექმნა, რაც არ ხდება,
რადგან არც ერთი და არც მეორე არაა საზოგადოება, რომელიც ესწრაფვის ბედნიერებას და
ცხოვრების აგებას საკუთარი გეგმის მიხედვით. სახელმწიფო არ იქმნება არც კონფლიქტთა
მოსაგვარებლად და არც გაცვლის უზრუნველსაყოფად. სახელმწიფო იქმნება კანონების
დასაცავად, რაც კეთილდღეობას თუ სამართლიანობას ისახავს მიზნად. სახელმწიფოს
არსებობისთვის აუცილებელია სავაჭრო კავშირები. ურთიერთობათა მოგვარებაც აუცილებელია.
სახელმწიფო აღმოცენდება მაშინ, როცა ურთიერთობები მყარდება ოჯახებსა და გვარებს შორის
და ამ ურთიერთობათა მიზანია კეთილი ცხოვრება, სრულყოფილი და თვითმყოფადი არსებობა,
ასეთი ურთიერთობა აღმოცენდება, თუკი ადამიანები ცხოვრობენ ერთიდაიმავე ადგილზე და
ერთმანეთთან ეპიგამიაში. (ეპიგამია ორ სახელმწიფოს მოქალაქეთა შორის ქორწინების
უფლებაა). მაშასადამე სახელმწიფოს მიზანი კეთილი ცხოვრებაა. „სახელმწიფო კი არის გვართა
და სოფელთა ურთიერთობა, რაც ბედნიერ და ლამაზ ცხოვრებაშია. ეს ურთიერთობა
თვითმყოფადი, სრულყოფილი არსებობის მისაღწევადაა გამიზნული“ (გვ. 468). საერთოდ
ადვილი დასადგენი როდია, ვის უნდა ეკუთვნოდეს სახელმწიფოში უმაღლესი ხელისუფლება,
ამბობს არისტოტელე, ხალხის მასებს, მდიდრებს, წესიერებს, ერთ ყველაზე უკეთესს, ტირანს.
განა სამართლიანი იქნება, ღარიბებმა იმის გამო, რომ უმრავლესობა არიან, დაინაწილონ
მდიდართა ქონება, თუნდაც უმაღლესმა ხელისუფლებამ ეს სამართლიანად ჩათვალოს. ამ გზით
ვერც სამართლიანობას მივაღწევთ და სახელმწიფოსაც დავღუპავთ, ეს კი კვლავ უსამართლობაა.
თუ უმრავლესობის ძალადობას გავამართლებთ უმცირესობისადმი, უნდა გავამართლოთ
ტირანის ძალადობაც. უსამართლობა იქნება მდიდარ უმცირესობას მივცეთ ხელისუფლება და
მათ ძარცვონ ხალხი. იქნებ ჯობდეს ხელისუფლება იყოს ერთის ყველაზე საქმიანის ხელში,
მაგრამ მაშინ მივუახლოვდებით ოლიგარქიას, რადგან უმრავლესობა მოკლებული იქნება
ძალაუფლებას. დებულება, რომ უფრო მიზანშეწონილია უმაღლესი ძალაუფლება ეკუთვნოდეს
უმრავლესობას და არა თუნდაც საუკეთესო უმცირესობას, ეს ალბათ უნდა ჩაითვალოს საკითხის
დამაკმაყოფილებელ გადაწყვეტად, იგი გამართლებულია და ჭეშმარიტია“ (იქვე. გვ. 463). იქნებ
თუნდაც არასაუკეთესოსაგან შემდგარი უმრავლესობა ერთობლივად უკეთესი აღმოჩნდეს, ისე
როგორც კოლექტიური სადილი უფრო გემრიელია, ვიდრე ერთი კაცისთვის გაკეთებული,
უმრავლესობაში მცირე სათნოება მაინც ხომ ექნება თითოეულს ან ზოგიერთს და მათი
ერთობლიობიდან იქნებ მივიღოთ ერთი სათნო ადამიანის მოქმედება. ყოველ შემთხვევაში,
ღარიბთათვის ძალაუფლების გადაცემა საშიშია, რადგან არა აქვთ სამართლიანობის გრძნობა და
განსჯის უნარი, მაგრამ მათი ძალაუფლებისაგან ჩამოშორებაც საშიშია. სახელმწიფოში
პოლიტიკურ უუფლებოთა და ღარიბთა სიმრავლე ქმნის მტრულ განწყობილ ელემენტთა
სიმრავლეს, ამიტომ თავისუფალ ღარიბებს უნდა ქონდეთ უფლება მონაწილეობდნენ
სათათბირო და სასამართლო ხელისუფლებაში, სხვების არჩევანში ისე, რომ არ ქონდეთ
გადამწყვეტი ხმა. ცალკეულ ღარიბებს თუ დავუშვებთ უმაღლეს ორგანოებში, ამითაც არ
გაფუჭდება საქმე, რადგამ საკითხს წყვეტს არა ცალკეული წევრები, არამედ თვით ეს ორგანოები,
სასამართლო, საბჭო და სახალხო კრება. ქონებრივი ცენზიც არ ირღვევა, რადგან ცალკეული
ღარიბების შეყვანით ყველა წევრის ქონების ჯამი მაინც არ დაირღვევა.

ისე, როგორც სახელმწიფო წყობა კანონებით შეიძლება იყოს კარგი ან ცუდი, სწორი სახელმწიფო
წყობის შესაბამისი კანონები კარგია, არასწორი შესაბამისი ცუდია. თუ ყოველი მეცნიერებისა და
ხელოვნების საბოლოო მიზანი სიკეთეა, უმაღლესი სიკეთე ან უმთავრესად მიზანი ხელოვნებათა
და მეცნიერებათა შორის უპირველეს _ პოლიტიკის სახელმწიფოს სიკეთე სამართლიანობაა, ე.ი.
რაც ემსახურება საერთო სარგებლიანობას. უმრავლესობის წარმოდგენით სამართლიანობა
თანასწორობაა. ამტკიცებენ, რომ სამართლიანობას კავშირი აქვს პიროვნებასთან და რომ
თანასწორნი უნდა იყვნენ თანაბარი უფლების. ამისთვის საჭიროა განიმარტოს, რა არის
თანასწორობა და უთანასწორობა. ეს ძნელი საკითხია, თანაც ეკუთვნის პოლიტიკური
ფილოსოფიის სფეროს. არისტოტელე აკრიტიკებს იმათ, ვინც მდიდრებისა და
წარჩინებულთათვის მოითხოვს მეტი უფლების მინიჭებას. მისი აზრით, იმით, რომ ვინმეს
უკეთეს ფლეიტას მივცემთ, ის უკეთესი დამკვრელი ვერ გახდება, ვინც უკეთ უკრავს, იმას უნდა
მიეცეს უკეთესი ფლეიტა, სიმდიდრეს და კეთილშობლი წარმოშობას არ შეუძლია გავლენა
მოახდინოს ფლეიტის დაკვრის ხელოვნებაზე, ისე როგორც მმართველობის უნარზე. ყველა
ფენას აქვს პრეტენზია ხელისუფლებაში უპირატესობა მიიღოს, მაგრამ უპირატესობის
განხორციელება სახელმწიფოს ანომალიამდე მიიყვანს. ისე თავისთავად სიმდიდრეც და
წარმოშობაც მნიშვნელოვანია, ისე როგორც უმრავლესობად ყოფნა უმცირესობასთან შედარებით,
მაგრამ ასეთი უპირატესობა არ აძლევს მოქალაქეებს მოითხოვონ ხელისუფლებაში
უპირატესობა. ხალხის მასებს შეუძლიათ თქვან, რომ ისინი სიმრავლით არიან მდიდრები და
სიკეთის მქონენი, მაგრამ ისე როგორც სიმდიდრეს და წარმოშობას, არც უმრავლესობას უნდა
მიენიჭოს უპირატესობა ხელისუფლებაში. უნარი უნდა იყოს განმსზღვრელი და თუ
პოლიტიკური მოღვაწეობის უნარი სხვაზე ნაკლები ექნება ადამიანს, ის არ უნდა იყოს
სახელმწიფო მოღვაწე, თუ ყველა თანასწორი იქნება და უპირატესობანი მოეხსნებათ, მაშინ
პრეტენზიაც არ ექნებათ და კანონიც არ იქნება საჭირო, მაგრამ ასეთი ვითარება არ არსებობს,
ამიტომ მიმართავენ ოსტრაკიზმს. უპირატესობის მქონეთა განდევნის და სახელმწიფოების
გათანაბრებას. სახელმწიფო წყობის ერთ-ერთი ყველაზე სწორი ფორმაა მეფის ხელისუფლება,
ამიტომ საკითხი უნდა დაისვას: სასარგებლოა თუ არა მეფის ხელისუფლება და ამ
ხელისუფლების რამდენი სახე არსებობს. არისტოტელეს აზრით, მეფის ხელისუფლების
რამდენიმე სახეობაა: შეიძლება მეფის ხელისუფლება ემყარებოდეს კანონს, როგორც
ლაკედემონიაში და არ იყოს სრული აზრით უმაღლესი ხელისუფლება. მეფის ხელისუფლება
შეიძლება ემყარებოდეს კანონსაც და მემკვიდრეობასაც. არის მონარქია, რომელიც
მემკვიდრეობასთან ერთად მოქალაქეთა თანხმობას ემყარება, არის ტირანიასთან მიახლოებული
მონარქიაც, არის შეზღუდული მონარქიებიც, სადაც მეფის უფლება განისაზღვრება
მსხვერპლშეწირვით, ამ ქვეყნის გაერთ ლაშქრობები მთავარსარდლობით. არისტოტელე აჯამებს
ამ სახეებს შემდეგნაირად: სამეფო ხელისუფლების შემდეგი სახეა სახელმწიფო, სადაც
მოქალაქენი მეფეს ნებაყოფლობით ემორჩილებიან და მეფეს შეზღუდული უფლებანი აქვს. ის
ხელმძღვანელობს რელიგიას, ჯარს და სასამართლოს. მეორე სახეა ბარბაროსთა სამეფო
ხელისუფლება _ მემკვიდრეობით და კანონით დესპოტული; მესამე ე.წ. ასიმეტრია, არჩევითი
ტირანია; მეოთხე ლაქტემონის სამეფო ხელისუფლრბა; მემკვიდრეობითი და სიკვდილამდე;
მეხუთე იქნება, როცა ერთ კაცს ანუსაზღვრელი უფლებები აქვს, ისე როგორც ოჯახში ოჯახის
უფროსს. არსებითად სამეფო ხელისუფლების ორი ძირითადი სახეა, დანარჩენი მათი
განშტოებანია, ეს არის მემკვიდრეობითი და არჩევითი. ორი საკითხი ისმის: სასარგებლოა თუ
არა სახელმწიფოსთვის სტრატეგი ყავდეს მთელი ცხოვრების მანძილზე და მისი დანიშვნა
განისაზღვროს წარმოშობით თუ არჩევით, გასარკვევია ისიც, სასარგებლოა თუ არა ერთი კაცის
უსაზღვრო გამგებლობა. კითხვა ისმის იმის შესახებახ, რომელი ხელისუფლების
დაქვემდებარება ჯობია, საუკეთესო ადამიანის თუ საუკეთესო კანონების. თუ საკითხი მეფის
სასარგებლოდ გადაწყდება, ისევ დგება პრობლემა, მეფის შვილები მემკვიდრეობით უნდა
მეფობდნენ თუ _ არა. მეორე საკითხია, მეფეს უნდა ჰყავდეს თუ არა დაცვა. ალბათ უნდა
ჰყავდეს, მაგრამ არა დიდი რაოდენობით, რომ შეძლოს კანონების გატარება. ისე შეიძლება
ითქვას, ამბობს არისტოტელე, _ რომ არისტოკრატია ჯობია სამეფო ხელისუფლებას. ყველა
შემთხვევაში, მეფე იქნება თუ არისტოკრატია, ისინი უნდა ემორჩილებოდნენ კანონებს. კანონი
გვაძლევს საშუალებას სამართლიანად ვმართოთ და გამოვიტანოთ განაჩენი. დასაშვებია
კანონებში შესწორებათა შეტანაც. ვინც კანონის ბატონობას მოითხოვს, ამით ხმას აძლევს
ღმერთისა და გონების ბატონობას. ვინც ადამიანის ბატონობას მოითხოვს, ის ცდილობს
ცხოველური საწყისი შეიტანოს მართვაში. კანონები ვნებათგან თავისუფალი გონებაა, კანონის
ბატონობს მომხრეები არ გამორიცხავენ ადამიანის გადაწყვეტილებას. ისინი მოითხოვენ, რომ
გადაწყვეტილება გამოიტანოს არა ერთმა, არამედ რამოდენიმემ და ეს მოთხოვნა სწორია.
კანონის სულით აღზრდილი თანამდებობის კაცი სწორედ იმსჯელებს.

არისტოტელე გაარჩევს სამ საწყისს: მონარქიულს, არისტოკრატიულს და პოლიტიისას.

მონარქიული საწყისი საჭიროებს ისეთ მასას, რომელიც სახელმწიფო მმართველობას სიკეთით
მასზე მაღლა მდგარ გვარის წარმომადგენელს გადასცემს. პოლიტიკური საწყისი გულისხმობს
ხალხის მასას, რომელთაც აქვთ უნარი თავისუფლების დაუკარგავად, მმართველობა გადასცეს
იმათ, ვინც ამისთვის მოწოდებულია სიკეთის გამო. პოლიტიის საწყისის განხორციელებისას
ხალხის მასა კანონის საფიძველზე ბატონობის და დაქვემდებარების უნარის მქონეა და
ძალაუფლებას ანაწილებს შეძლებულთა შორის მათი დამსახურების მიხედვით. თუ გვარი ან
გვარები ერთი პიროვნება გამოირჩევა სიკეთით, მაშინ სავსებით კანონიერად ეს გვარი სამეფოა
და ის პიროვნება _ მეფე. გამორჩეული კაცი არ უნდა გააგდონ, მის მიმართ არ უნდა გამოიყენონ
ოსტრაკიზმი. გამორჩეულ კაცს `უნდა დაექვემდებარონ და ყოველგვარ შეზღუდვათა გარეშე
აღიარონ ის სრულუფლებიან გამგებლად~. სახელმწიფო წყობის სამი სახიდან, რომელნიც
ვაღიარეთ, საუკეთესოა ის, რომლის დროსაც მართვა ერთი ან მრავალი საუკეთესო ადამიანის
ხელშია. მთავარია მათ ქონდეთ სიკეთეში უპირატესობა, შეეძლოთ ბრძანების გაცემა, სხვებს კი
დაქვემდებარება უკეთესი და სასურველი არსებობის მიზნით.

წიგნი IV

პოლიტიკის, როგორც მეცნიერების საგანია საუკეთესო სახელმწიფო წყობილების გამოკვლევა,

იმის დადგენა, სახელმწიფოს რომელი სახეობაა საუკეთესო წყობილება, როგორი უნდა იყოს
მისი თვისებები, ვის როგორი სახე უფრო მიესადაგება. საუკეთესო სახელმწიფოს ზოგჯერ ვერ
ამყარებენ, ამიტომ მხედველობაში უნდა მიიღონ შეფარდებით საუკეთესოც. ნამდვილად და
შეფარდებით საუკეთესოს გარდა არის მესამე სახეობაც. უნდა გამოკვლეულ იქნას, როგორ
შეიძლება მისი წარმოშობა და მისი არსებობის დიდხანს შენარჩუნება. თავისთავად ის არ იქნება
საუკეთესო, მაგრამ სხვათათვის პირობების არ არსებობის გამო, მას უნდა დავჯერდეთ. უნდა
გავითვალისწინოთ ისეთი სახელმწიფოც, რომელიც ყველა ქვეყნისთვის გამოდგება.
არისტოტელე აკრიტიკებს სახელმწიფოს მკვლევარებს, იმის გამო, რომ თეორიულად ბევრ კარგს
ამბობენ, მაგრამ მათ ნათქვამთა პტაქტიკაში გამოყენებისას შეცდომაში ვარდებიან. ანგარიში
უნდა გაეწიოს არა მარტო საუკეთესო სახელმწიფო წყობას, არამედ ამა თუ იმ სიტუაციაში
არსებულ ვითარებებსაც. ზოგიერთნი არსებულთ უარყოფენ და ამართლებენ ლაკედემონურ
სახელმწიფოს. არისტოტელეს მხედველობაში ყავს პლატონი და არ უწევენ ანგარიშს ვითარებას.
უნდა დავამკვიდროთ ის სახელმწიფო წყობა, რომელიც ამ ვითარებაში მისაღები და მოქნილი
იქნება. სახელმწიფო წყობის გაუმჯობესება არა ნაკლებ ძნელია, ვიდრე მისი შექმნა.
სახელმწიფოს მმართველმა მისი გაუმჯობესება რომ შეძლოს, უნდა იცოდეს რამდენი სახეობის
წყობა არსებობს. განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს კანონების დადგენას. უნდა
დავადგინოთ ისეთი, რომელიც გამოსადეგი იქნება სახელმწიფოსთვის. კანონები უნდა
შეესაბამებოდეს სახელმწიო წყობას და არა პირიქით. სახელმწიფო წყობით დგინდება
თანამდებობათა განრიგი, მათი განაწილება, განისაზღვრება უზენაესი ხელისუფლების ხასიათი
და პოლიტიკური ურთიერთობათა საბოლოო მიზანი. მმართველმა უნდა მართოს კანონების
საფუძველზე, გათვალისწინებული უნდა იქნეს, რომ ერთიდაიგივე კანონები არ მიესადაგება
დემოკრატიისა და ოლიგარქიის ყველა ფორმას. არისტოტელე კვლავ გაიხსენებს, სახელმწიფოს
რამდენი სწორი და რამდენი ანომალიური ტიპია. სამი სწორი: სამეფო, არისტოკრატია და
პოლიტია. სამი ანომალიური: ტირანია-სამეფოდან, ოლიგარქია არისტოკრატიიდან,
დემოკრატია პოლიტიიდან. საუკეთესო ყველაზე უარეს ანომალიას წარმოშობს, ესაა ტირანია.
შემდეგ ოლიგარქია მოდის და ანომალიიდან ყველაზე ზომიერი დემოკრატიაა. არისტოტელე
ამბობს, რომ ასევე ფიქრობდა პლატონი. ამოცანად ისახავს, როგორ შეიძლება სახელმწიფოთა
შენარჩუნება და რა იწვევს მათ დაღუპვას. არისტოტელეს აზრით, სახელმწიფო წყობის
მრავალფეროვნებას განაპირობებს სახელმწიფოს შემადგენელ კომპონენტთა მრვალრიცხოვნობა.
სახელმწიფო შედგება ოჯახებისგან. ზოგი ოჯახი მდიდარია, ზოგი საშუალო, ზოგი ღარიბი.
მდიდარს შესაძლებლობა აქვს ქონდეს იარაღი, ყავდეს ცხენი. ღარიბები ძირითადად
დასაქმებულნი არიან მიწათმოქმედებით, ხელოსნობით, ვაჭრობით. საზოგადოებაში
სიმდიდრით განპირობებულ განსხვავებას ემატება წარმოშობით განპირობებული განსხვავება.
განსხვავდებიან იმის მიხედვითაც, ღებულობენ თუ არა მონაწილეობას მმართველობაში.
უველაფერი ეს განაპირობებს სახელმწიფოთა მრავალფეროვნებას. `სახელმწიფო წყობის იმდენი
სახეა, რამდენი მმართველობის ფორმაა, სახელმწიფოს შემადგენელ ნაწილთა უპირატესობისა და
განსხვავებული ნიშნების მიხედვით~. და მაინც, მისი აზრით, ორი ძირითადი სახეა
სახელმწიფოსი: დემოკრატია და ოლიგარქია, დანარჩენი მათი გადახრანია.

არისტოტელე აკრიტიკებს მოაზროვნეებს. ზოგის აზრით, მათ შორის პლატონსაც, ვინც

დემოკრატიას განსაზღვრავს, როგორც წყობას, რომელიც უზენაესი ხელისუფლება ხალხის
მასების ხელშია. არისტოტელეს აზრით, ოლიგარქიის დროსაც ხელისუფლება უმრავლესობას
ეკუთვნის. ოლიგარქია არის მცირეთა ბატონობა. თუ სახელმწიფო ათას სამასი მოქალაქისგან
შედგება, მათგან ათასი მდიდარია, სამასი – ღარიბი, ამის გამო ამ უკანასკნელთ არა აქვთ
მმართველობაში მონაწილეობის უფლება, მაგრამ განა ამის გამო ეს სახელმწიფო
დემოკრატიული იქნება? არც ოლიგარქია გვექნება, თუ ღარიბი უმცირესობა მართავს მდიდარ
უმრავლესობას. დემოკრატიასთან გვაქვს საქმე მხოლოდ მაშინ, როდესაც ძალაუფლება
თავისუფლად შობილებს უკავიათ, ხოლო ოლიგარქიულია სახელმწიფო, როცა ხელისუფლება
ეკუთვნის მდიდრებს, რაოდენობა არ არის განმსაზღვრელი, ის შემთხვევითი ნიშანია.

არისტოტელე ახასიათებს სახელმწიფოს სოციალურ სტრუქტურას. ასახელებს მიწათმოქმედებს,

ხელოსნებს, ვაჭრებს, დღიურ მუშებს და სამხედროებს.მიაჩნია, რომ პლატონის სახელმწიფოში
მეომართა დახასიათება მახვილგონივრული, მაგრამ არასრულყოფილია. სოკრატე ასახელებს
ოთხ ფენას: მქსოველნი, მიწათმოქმედნი, მეტყავენი და დურგლები, შემდეგ უმატებს მწყემსებს,
მჭედლებს და ვაჭრებს, ბოლოს მეომრებს, არ ითვალისწინებს მოსამართლეებს. თუ პლატონივით
სულს ჩავთვლით განმსაზღვრელად და სხეულს განსაზღვრულად, მეომრები და
მოსამართლეები სულს ეკუთვნიან. სახელმწიფოს მეხუთე ნაწილია მეომრები, მეექვსე ქურუმები,
მეშვიდე მდიდრები, მერვე კანონის მსახურნი, ე.ი. კანონმდებელნი. უნდა ითქვას, რომ
არისტოტელე უმართებულად აკრიტიკებს პლატონს, თითქოს პლატონს გვიან გაახსენდა
მეომართა ფენა, მაშინ როდესაც პლატონთან მეომრები პირველ რიგშია დახასიათებული და თან
ძალზეთ დაწვრილებით. არისტოტელე თავიდანვე გამოყოფს ორ ჯგუფს სახელმწიფოში:
უბრალო ხალხს და მეომრებს.ამ უბრალო ხალხში შეჰყავს შემდეგი ჯგუფები: მიწათმოქმედნი,
ხელოსნები, ვაჭრები, მეზღვაურები, ყოველდღიური მუშები. მათ ეკუთვნით აგრეთვე ისეთი
თავისუფალნი, რომელთა ერთერთი მშობელი არ ყოფილა მოქალაქე.

შემდეგ არისტოტელე ახასიათებს დემოკრატიას და მის სახეებს. დემოკრატიის ნიშანია

თანასწორობა. ეს ნიშნავს რომ არც ღარიბებს და არც მდიდრებს არა აქვთ რაიმე უპირატესობა
ხელისუფლებაში. ორივე თანასწორია. თუ დემოკრატიის ნიშანია თანასწორობა და
თავისუფლება, ეს ნიშნავს, რომ მართვაში ყველა ღებულობს მონაწილეობას. უმრავლესობა
ადგენს კანონებს და ესაა დემოკრატიის ერთი სახე. დემოკრატიის მეორე სახეა, როცა
თანამდებობის დაკავება განპირობებულია შეზღუდული, მაინც ქონებრივი ცენზით. ვისაც
ცენზი აქვს შეუძლია მიიღოს თანამდებობა, ვინც ცენზს კარგავს მას არა. დემოკრატიის მესამე
სახის დროს წარმოშობით ყველა მოქალაქეს თანამდებობის დაკავების უფლება აქვს და კანონი
ბატონობს. დემოკრატიის მეოთხე სახეობაა, მშობელთაგან ერთერთია მოქალაქე, ერთერთი
თავისუფალი ადამიანია და შვილს შეუძლია თანამდებობის მიღება, თანაც კანონი ბატონობს.
დემოკრატიის მეხუთე სახის დროს ყველაფერი ისეა, როგორც ზემოთ ითქვა, მაგრამ კანონის
ბატონობას ცვლის ხალხის ბატონობა. ეს ხდება მაშინ, როცა გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება
არა კანონს, არამედ სახალხო კრების დადგენილებას. ამას კი განაპირობებენ დემაგოგები. სადაც
კანონი ბატონობს, იქ დემაგოგიას ადგილი არა აქვს. უკიდურესი დემოკრატია გავს ტირანიას,
ისინი დესპოტურად უსწორდებიან საუკეთესო მოქალაქეებს, პირმოთნენი (ტირანიაში) და
დემაგოგები (დემოკრატიაში). დემაგოგები იღებენ უმაღლეს ძალას, რადგან კანონის ბატონობა
დემაგოგების მეშვეობით შეიცვალა სახალხო კრების დადგენილებით. ასეთი დემოკრატია
დასაგმობია და არის სახელმწიფო. `იქ სადაც კანონიერი ძალაუფლებას არა აქვს ადგილი, არც
სახელმწიფო წყობილებაა.~ [იქვე. გვ. 497]. `კანონი უნდა ბატონობდეს ყოველივეზე,
თანამდებობის პირთ და სახალხო კრებას კი უნდა მივანდოთ კერძო საკითხთა განხილვა~. თუ
დემოკრატიას ვცნობთ წყობის სახეობად, მაშინ ვითარდება, როცა სახალხო კრების
დადგენილებით ხდება მართვა, არ შეიძლება ჩავთვალოთ დემოკრატიად, რადგან არცერთ
დადგენილებას არა აქვს საყოველთაო ხასიათი. შემდეგ მოდის ოლიგარქიის დახასიათება.
ოლიგარქიის ერთერთი სახეობა მართველობაში მხოლოდ ქონებრივ ცენზის მქონე უშვებს,
ოლიგარქიის შემდეგი სახეობები ქონებრივი ცენზით მიიღება მხოლოდ ის თანამდებობანი,
რომელიც თავისუფალია. ოლიგარქიის მესამე სახეობის დროს შვილი იკავებს მამის
თანამდებობას, მეოთხე სახეობები ყველაფერს წყვეტს ერთი და ბატონობს არა კანონი, არამედ
თანამდებობის პირი. ასეთი ოლიგარქია დინასტიად იწოდება. სახელმწიფო წყობის ოთხ
ძირითად წყობას აღიარებენ. პლატონიც ჩათვლით ყველა ესაა დემოკრატია, ოლიგარქია,
მონარქია და არისტოკრატია, მაგრამ არის მეხუთეც – პოლიტია.

არისტოკრატიულია სახელმწიფოს მხოლოდ ის სახეობა, როცა მართავენ საუკეთესონი

სათნოების თვალსაზრისით. სახელმწიფოს მხოლოდ ამ წყობილებაშია ერთიდა იგივე კარგი
მოქალაქე და კარგი ადამიანი. არისტოკრატიის დროს თანამდებობაზე არჩევა განპირობებულია
არა მარტო სიმდიდრით, არამედ მაღალი ზნეობრივი თავისებურებებითაც. არისტოკრატიის
აღნიშნული ტიპის გარდა არის კიდევ ორი: ერთში სახელმწიფო წყობა ანგარიშს უწევს
სიმდიდრესაც, სათნოებასაც და ხალხსაც, მეორეში ანგარიში ეწევა მოქალაქეთა სათნოებას და
ხალხს, ესაა პოლიტიად წოდებული, რომელიც უფრო ოლიგარქიისკენ იხრება.

დასახასიათებელია პოლიტია და ტირანია. პოლიტიას ვახასიათებთ არა როგორც გადახრას,

არამედ არისტოკრატიის მსგავსად. არისტოტელეს თქმით, ყველას ქონდა გადახრა ერთი სწორის
გარდა. რომელია ეს სწორი, ამაზე არაა აზრთა ერთიანობა. ჟებელევს მიაჩნია, რომ სწორად
არისტოტელე თვლის პოლიტიას. დოვანტურის აზრით, სწორი ნამდვილი არისტოკრატიაა.
არისტოტელეს თქმით, სწორ წყობას ათავსებენ არისტოკრატიულ სახეობებში. ყველა დანარჩენი
გადახრაა, მაგრამ არისტოკრატიის სახეებში ყველაზე სწორია პოლიტია. პოლიტია თითქოსდა
ოლიგარქიის და დემოკრატიის ნარევია, ის წყობა, რომელსაც გადახრა აქვს დემოკრატიისკენ,
იწოდება პოლიტიად, ხოლო ოლიგარქიისკენ გადახრები არისტოკრატიაა, იმიტომ, რომ
სიმდიდრის მქონენი უფრო განათლებული და კეთილშობილია. „არისტოკრატიული წყობის
არსება იმაშია, რომ მის დროს საპატიო უფლებები ნაწილდება საქმეების შესაბამისად, რადგან
არისტოკრატიის საფუძველი სათნოებაა, ოლიგარქიისა _ სიმდიდრე, დემოკრატიისა
თავისუფლებაა“ /გვ. 502-503/. სახელმწიფოთა უმრავლესობაში წინა პლანზე აყენებენ პოლიტიას,
როგორც მათი სახელმწიფო წყობილების აღმნიშვნელს, რამდენადაც ურევენ მდიდრებსა და
უქონელთ, მდიდრებსა და თავისუფლებს, რადგან გონიათ, რომ ქონებიანნი ყველა მიმართებაში
სრულყოფილია. არისტოტელეს დახასიათებით, პოლიტია საშუალო რგოლია უკიდურეს
ფორმათა შორის. ასე, მაგალითად, სასამართლო საქმის წარმოება პოლიტიის დროს
ოლიგარქიისა და დემოკრატიიდან აიღებს გარკვეულ ელემენტებს. მაგალითად, ის რომ
ოლიგარქიაში სასამართლო საქმისაგან თავის არიდებისათვის მდიდრებს აჯარიმებენ, ღარიბებს
კი სასამართლოში უქონელონი მონაწილეობისათვის არ აჯარიმებენ. დემოკრატიაში
სასამართლოზე უქონელნი ღებულობენ გასამრჯელოს, ხოლო მდიდრები მდიდრები თავის
არიდებისათვის არ ჯარიმდებიან. ამ ორ წყობაში რაც საერთოა , იმას აიღებს პოლიტია. ასეთივე
გზით შეიძლება დადგინდეს საკანონმდებლო ორგანოებში მონაწილეობაზე ცენზის მოთხოვნის
თუ არ ყოფნის ფორმულიდან საშუალო. ოლიგარქია ცენზს მოითხოვს, დემოკრატია
არა.პოლიტიას შეუძლია აიღოს ამ ორი უკიდურესობას შორის საშუალო ცენზი.
არისტოკრატიისა და პოლიტიისათვის ოლიგარქიის და დემოკრატიული პრინციპებიდან
თანამდებობის პირთა არჩევის საკითხიც შეიძლება იყოს აღებული. დემოკრატიაში არჩევაა არაა
განპირობებული ცენზით, ოლიგარქიაში კი ცენზითაა განპირობებული. ამ ორი ელემენტის
გაერთიანება გამოადგება პოლიტიას.

ბოლოს არისტოტელე განიხილავს ტირანიას. არისტოტელეს აზრით, ტირანია არ ღირს ბევრ

მსჯელობად, რადგან სახელმწიფო წყობაა, იძულებული ვართ განვიხილოთ. ტირანიის სამი
სახეობაა: ზოგ რამეში მათი ნიშნები ემთხვევა სამეფო ხელისუფლებას, სამეფო ხელისუფლების
სახეობანია, რადგან ემყარება კანონის და ქვეშევრდომთაგან ნებაყოფლობით აღიარებას, მეორე
მხრივ, ესენი ტირანიის სახეებია, რადგან ძალაუფლება ხორციელდება დესპოტურად,
თვითნებობის ვითარებაში. ტირანიას თავისუფალი ადამიანები ნებაყოფლობით ვერ აიტანენ.
ტირანიის მესამე სახე შეუზღუდავ მონარქიას შეესაბამება.

არისტოტელე სვამს კითხვას: რომელი სახელმწიფო წყობაა უკეთესი? როგორი შეიძლება

სახელმწიფოთა და ხალხთა უმრავლესობისათვის ცხოვრების საკეთესოდ მოწყობა. მისი
მტკიცებით, ყოველ სახელმწიფოში სამი ნაწილია _ ძალზე მდიდრები, ძალზე ღარიბები და
საშუალო. საშუალო სიმდიდრე ყველაფერზე უკეთესია. საშუალო შეძლების ადამიანთაგან
შემდგარი სახელმწიფო ყველაზე საუკეთესო იქნება. სახელმწიფოში საშუალო ფენა არ შეიძლება
იყოს მავნებელი. ისინი ღარიბებივით სხვის ქონებას არ ესწრაფვიან და რადგან არავის მიმართ არ
აქვთ ბოროტი ზრახვები, მათი ცხოვრებაც უღრუბლოდ მიმდინარეობს. სახელმწიფოსთვისაც
უკეთესია, რომ მისი მოქალაქენი მესაკუთრენი იყვნენ. „სახელმწიფო წყობის საშუალო სახე
საუკეთესოა, რადგან მხოლოდ მას არ მივყავართ განხეთქილებებამდე, სადაც საშუალო
მოქალაქენი ყველაზე მრავალრიცხოვანია, მოქალაქეთა შორის დაჯგუფებანი და კონფლიქტები
იშვიათად ხდება.“ /გვ. 509/. ამ კითხვებთან კავშირში განიხილავს არისტოტელე კითხვასაც,
რომელი სახელმწიფო წყობა რისთვისაა გამოსადეგი და როგორია მისი ხასიათი? მისი აზრით,
ყოველი სახელმწიფო უნდა განვიხილოთ რაოდენობის და თვისობრიობის კუთხით.
თვისობრიობაში მას ესმის თავისუფლება, სიმდიდრე, განათლება, წარჩინებულობა.
რაოდენობაში _ ხალხის მოსახლეობის რიცხობრივი უპირატესობა. შეიძლება სახელმწიფოს
ერთი ნაწილი გამოირჩეოდეს თვისობრივი, მეორე რაოდენობრივი უპირატესობით. ღარიბები
უფრო მეტი იქნება, ვიდრე მდიდრები, უგვარონი მეტი, ვიდრე წარჩინებულნი, მაგრამ
რაოდენობრივი უპირატესობა არაა ისეთი დიდი მნიშვნელობის როგორც თვისობრივი.

სახელმწიფოს სამი ნაწილი აქვს. პირველი კანონთა სათათბირო ორგანო, რომელიც იხილავს
სახელმწიფო საქმეებს, მეორეა თანამდებობები, ე.ი. რა თანამდებობები უნდა იყოს, რას უნდა
აკეთებდეს, როგორი უნდა იყოს მათი შეცვლის წესი. მესამე სასამართლო ორგანოები. კანონით
სათათბირო ორგანო წყვეტს შემდეგ საკითხებს: ომისა და მშვიდობის, კავშირებითა და გათიშვის,
კანონების შედგენის, სიკვდილით დასჯის, სახელმწიფოდან განდევნის, (ბერძნულ სამართალში
სახელმწიფოდან განდევნა და სიკვდილით დასჯა გაიგივებულია, რაც მიუთითებს
პატრიოტობის დიდ ღირებულებაზე), ქონების კონფისკაციის, თანამდებობის პირთა არჩევნების
და მათი ანგარიშიანობის. ყოველ სახელმწიფო წყობილებაში ამ ორგანოს მუშაობა თავისებურია,
იმისდა მიხედვით, როგორ მუშაობს ეს ორგანო და ვინ მონაწილეობს მასში. შეგვიძლია
განვასხვავოთ სახელმწიფოთა ტიპები და მათი ქვეჯგუფები.

სახელმწიფოს მეორე ნაწილია თანამდებობები. აქ საკითხი ისმის მათი განაწილების და

რაოდენობის შესახებ, აგრეთვე იმაზე თუ რას განაგებენ თანამდებობის პირები და როგორია
მათი უფლებამოსილებათა ვადა, თანამდებობა მთალი სიცოცხლე უნდა ეკავოთ თუ გარკვეული
დროის განმავლობაში? ერთი და იმავე პირს რამდენჯერ შეუძლია თანამდებობაზე ყოფნა.
ძნელია იმის განსაზღვრაც კი, რას უნდა ეწოდებოდეს თანამდებობა, სახელმწიფო
ურთიერთობათათვის საჭიროა ბევრი ხელმძღვანელი, მაგრამ ყველა ის ვისაც ირჩევენ ან კენჭს
უყრიან არ ჩაითვლება თანამდებობის პირად. მაგალითად, ქურუმები არაა თანამდებობის
პირები. არც გუნდის ხელმძღვანელები, არც ელჩები. „თანამდებობის პირად უნდა იწოდებოდეს
ის, ვისაც აქვს უფლება, გარკვეული საქმეებისადმი იქონიოს კანონსათათბირო გადამწყვეტი და
განმკარგულებელი ძალაუფლება, განსაკუთრებით ეს უკანასკნელი, რადგან „განკარგულების“
ცნებასთანაა დაკავშირებული წარმოდგენა ყოველგვარი ძალაუფლების შესახებ“ /იქვე გვ. 515/.
არსიტოტელე სვამს კითხვას: რა თანამდებობებია და რამდენია საჭირო სახელმწიფოს
არსებობისათვის, რა თანამდებობებია ისეთი როგორიც არაა აუცილებელი, მაგრამ
სახელმწიფოსთვის საჭირო? ამ საკითხების გადაწყვეტად დიდი მნიშვნელობა აქვს მცირე
სახელმწიფოებისათვის. დიდ სახელმწიფოში მოქალაქეთა უმრავლესობას ხელისუფლებაში
მონაწილეობის საშუალება აქვს, თანაც ისე, რომ ერთ თანამდებობაზე ერთხელ დანიშნონ და
მხოლოდ ერთი საქმე აკეთებინონ. მცირე სახელმწიფოში, გინდა თუ არა უნდა მოხდეს მცირეთა
რიცხვში მრავალი თანამდებობების კონცენტრირება. საკითხავია რის მიხედვით უნდა
გავანაწილოთ თანამდებობები? განსახილველ საქმეთა თუ თანამდებობაზე დასანიშნ ადამიანთა
რაოდენობის მიხედვით საკითხი ისმის აგრეთვე, იმის შესახებ, არის არის თუ არა სხვადასხვა
წყობაში განსხვავება ერთიდაიგივე თანამდებობებში და თამაშობენ თუ არა ისინი ერთნაირ
როლს ყველა სახელმწიფოში. საქმე ისაა, რომ ერთ სახელმწიფოში უკეთესია თანამდებობა
მოიცავდეს ვიწრო სფეროს, მეორეში _ ფართოს. ზოგიერთი თანამდებობა მხოლოდ ამა თუ იმ
წყობას ახასიათებს და არა ყველას. შემდეგ არისტოტელე განიხილავს თანამდებობათა დაკავების
წესებს და მათ შორის განსხვავებას ადგენს სამი მიმართულებით: ვინ ნიშნავს თანამდებობაზე,
ვინ ცვლის თანამდებობის პირებს და რა წესებით ხდება ეს? შესაბამისად სამი წესია:
თანამდებობაზე ნიშნავს ყველა, ერთი ან ზოგიერთი მოქალაქე.

და ბოლოს განიხილება სახელმწიფოს მესამე ნაწილი _ სასამართლო ხელისუფლება.

სასამართლოც ზემოთ მითითებული წესების შესაბამისად უნდა იყოს მოწყობილი.
სასამართლოთა განსხვავება სამ მიმართულებაშია: ვისგანაა მოსამართლე, ვისი გასამართლების
უფლება აქვს და რა წესით ინიშნება, ე.ი. ვინაა მოსამართლე, ყველასაგან აირჩევა თუ
ზოგიერთისაგან, რამდენი სახეობაა სასამართლოსი და ბოლოს როგორ ინიშნება მოსამართლე?
არისტოტელეს აზრით, სასამართლოს რვა სახეა: ერთნი ანგარიშს იბარებდნენ თანამდებობის
პირთაგან; მეორენი ასამართლებენ იმათ, ვინც ზიანი მიაყენა სახელმწიფოს; მესამე კვლავ
სახელმწიფო დანაშაულთა განსახილველად; მეოთხე კერძო და თანამდებობის პირთა შორის
დავისთვის; მეხუთე კერძო პირთა მსხვილი სავაჭრო გარიგებების მოსაგვარებლად, ასევე
მკვლელობათა და უცხოელთა საქმეების განსახილველად. მკვლელობათა განმხილველი
რამდენიმე სახისაა: შეგნებული მკვლელობის და უნებური მკვლელობისათვის, ასევე ისეთი
მკვლელობისათვის, რომელზედაც მკვლელი აცხადებს რომ მას ქონდა უფლება. სასამართლოთა
არჩევის თუ მოსამართლეთ დანიშვნის წესი და შერჩევაც ხდება სახელმწიფო წყობილების
შესაბამისად.

წიგნი V

არისტოტელე განიხილავს, რა მიზეზით ხდება სახელმწიფო გადატრიალებანი, რამდენია და რა

ხასიათის ეს გადატრიალებანი, ყოველი სახელმწიფო წყობა რა დამანგრეველ საწყის შეიცავს,
რომელი წყობა გადადის რომელში, დაცვის რა საშუალებანი გააჩნია სახელმწიფოს, და რა ინახავს
სახელმწიფო სახეობას? სახელმწიფოში ძირითადად აჯანყება ხდება იმის გამო, რომ
მმართველობაში ყველა ვერ ღებულობს თავის წილს. ჯანყის უფლება უნდა ჰქონდეთ სათნოების
მქონეთ და აქვთ კიდევაც, მაგრამ ისინი არ ჯანყდებიან. სახელმწიფო გადატრიალება ორი
სახისაა, ერთ შემთხვევაში მოზანია სახელმწიფო წყობის შეცვლა, მეორეში ძალაუფლების ხელში
ჩაგდება. გადატრიალებას მიზნად აქვს სახელმწიფო წყობის განმტკიცება ან შესუსტება. ზოგჯერ
გადატრიალების მიზანია ნაწილობრივი ცვლილება სახელმწიფო წყობილებაში, რომელიმე
ინსტიტუტის, თუ უთანასწორობის გაოქმება, ან დაწესება, ჯანყის და აღშფოთების მიზეზია
უთანასწორობა, მიზანი კი თანასწორობის მიღწევა, თანასწორობა ორი სახისაა _ რაოდენობრივი
და ღირსების მიხედვით. რაოდენობრივი თანასწორობაა თანასწორობა და იგივეობა
რაოდენობის, ან სიდიდის აზრით. ღირსების მიხედვით თანასწორობა კი თანაფარდობის
აზრითაა, სამართლიანი მხოლოდ ღირსების მიხედვით თანასწორობა. ადამიანებს მიაჩნიათ რომ
თუ შეფარდებით არიან თანასწორი, საერთოდაც თანასწორი უნდა იყვნენ. სხვები აღიარებენ,
რომ უთანასწორო არიან შეფარდებით და ყველა მიმართულებით მოითხოვენ უთანასწორობას.
აქედან აღმოცენდება სახელმწიფოს ორი სახე _ დემოკრატია და ოლიგარქია. თანასწორობაზე
აგებული არცერთი სახელმწიფო არაა მყარი. ერთ შემთხვევაში უნდა ვიხელმძღვანელოთ
რაოდენობრივით, მეორეში ღირსების მიხედვით თანასწორობით. ისე დემოკრატიული წყობა
ნაკლებად შეიცავს საშიშროებას და უფრო იშვიათად იწვევს განხეთქილებას, ვიდრე
ოლიგარქიული. ოლიგარქიაში ორი სახის განხეთქილებაა: ურთიერთშორის და ხალხთან.
დემოკრატიას კი მხოლოდ ოლიგარქისთან აქვს გათიშულობა: ხალხი თავის თავს ხომ არ
აუჯანყდება.

არისტოტელე განიხილავს სახელმწიფო გადატრიალებათა საწყის მიზეზებს. ასეთი პირველი

მიზეზები სამია, მათ გასარკვევად უნდა ვიცოდეთ აჯანყებულთა განწყობილება. რისთვის და რა
მიზნით ჯანყდებიან და რისგან იწყება პოლიტიკური გათიშულობა. აჯანყებას იწვევს ერთთა
პრეტენზია თანასწორობაზე, მეორეთა უთანასწორობაზე. ეს პრეტენზიები ერთ შემთხვევაში
სამართლიანია, მეორეში უსამართლო: რისთვის ხდება აჯანყებები? მოგებისა და დიდების
მოსაპოვებლად. ასევე საპირისპირო ვითარებაში, როცა ეშინიათ მოქალაქეობის დაკარგვის, ან
გადასახადების გადახდა არ უნდათ. არისტოტელეს მტკიცებით, გათიშვის და აჯანყების შვიდი
და შეიძლება მეტი მიზეზიცაა. ერთ შემთხვევაში ჯანყდებიან მოგებისა და პატივის მისაღებად,
მეორეში იმის წინააღმდეგ, რომ ესენი სხვას აქვს და მიაჩნიათ უსამართლოდ. გათიშვის
მიზეზებია, აგრეთვე, თავხედობა, შიში, უპირატესობა, სიძულვილი, ზედმეტი დაწინაურება,
მეორე მხრივ, ხრიკები, აბუჩად აგდება, დამცირება, ხასიათთა განსხვავებულობა. სახელმწიფოს
მმართველებს თავხედობა და ანგარება თუ ახასიათებთ, მოქალაქენი ილაშქრებენ სახელმწიფოს
წინააღმდეგაც. ზედმეტი დაწინაურებაც გადატრიალებას იწვევს. საჭიროა პროპორციულობის
დაცვა, განხეთქილების წყაროა: მოსახლეობის არაერთგვაროვნობაც, ზოგჯერ გეოგრაფიული
გარემოც იწვევს გათიშულობას, როცა ტერიტორია ერთნაირად გამოსადეგი არ არის.
სახელმწიფოში გათიშულობა წვრილმანების გამო კი არ ხდება, არამედ წვრილმანებისაგან
წარმოდგება. ისე გათიშულობას ყოველთვის მნიშვნელოვანი საქმეები უდევს საფუძვლად.
მაღალ ფენებში მოუწესრიგებლობა იწვევს გათიშულობას. არისტოტელეს მაგალითად მოაქვს
ორი მაღალი თანამდებობის პირთა კონფლიქტი სირაკუზში, როცა ერთ გაემგზავრა მეორემ მისი
საყვარელი გადმოიბირა, რომ დაბრუნდა, მეტოქის ცოლთან დაიკავა კავშირი, ამან გამოიწვია
მთელი თემის გათიშვა. ზოგჯერ ძმებს შორის მემკვიდრეობისათვის ბრძოლა იწვევს გათიშვას
სახელმწიფოში. სახელმწიფო გადატრიალების მიზეზი შეიძლება გახდეს რომელიმე ორგანოს
განსაკუთრებით დიდი სახელი, მაგალითად, სპარსეთის ომების დაროს არეოპაგის დიდებამ
გამოიწვია გათიშვა. გათიშვა ხდება მაშინაც, როცა მდიდრები და ღარიბები რაოდენობრივად
გაწონასწორდებიან. სახელმწიფო გადატრიალებანი ხდება ძალადობით, ან მოტყუებით.
ძალადობას მიმართავენ თავიდანვე, ან გარკვეული პერიოდის შემდეგ. მოტყუებას ორი სახე აქვს.
ხალხს ატყუებენ და მისი თანხმობით ახდენენ გადატრიალებას, გარკვეული დროის შემდეგ,
ხალხის ნების წინააღმდეგ თვითონ იღებენ ძალაუფლებას.
არისტოტელე განიხილავს სახელმწიფოს თითოეულ ტიპში რა იწვევს გადატრიალებას.
დემოკრატიაში, გადატრიალება ხდება დემაგოგთა მოუთოკავობის გამო. ისინი, მდიდრებს
აიძულებენ შეკავშირდნენ მათ წინააღმდეგ. დემაგოგიას მივყავართ ტირანიამდე. ტირანთა
უმრავლესობა დემაგოგებია, სადაც თანამდებობას იკავებენ არა ცენზით, არამედ ხალხის
არჩევანით, დემეგოგები თანამდებობის ხელში ჩაგდების მიზნით აღწევენ ხალხის მიერ
საკუთარი თავის კანონზე მაღლა გამოცხადებას. ამ მიზეზით ხდება გადატრიალებანი
დემოკრატიაში. არისტოტელე ადგენს ოლიგარქიაში გადატრიალების მიზეზებსაც. პირველ
რიგში ოლიგარქების მიერ ხალხთა მასების შევიწროვებაა ასეთი მიზეზი, ასევე ერთმანეთში
უთანხმოება, ზოგჯერ გადატრიალებას იწვევს შეძლებული, რომელსაც არა აქვს თანამდებობა.
გადატრიალება ხდება მაშინაც როცა ძალაუფლება მცირეთა ხელში კონცენტრირდება. მაშინაც,
როდესაც ოლიგარქები გარყვნილ ცხოვრებას ეწევიან და ქონებას ფანტავენ. ოლიგარქია ინგრევა
მაშინაც, როცა მის შიგნით წარმოიშვება ოლიგარქია, როცა ყველა არ დაიშვება სახელმწიფო
მმართველად. ოლიგარქიის მსხვრევა ხდება ომისა და მშვიდობის დროსაც. ოლიგარქები თვის
ხალხს არ ენდობიან და დაქირავებულებს აიარაღებენ. ეს დაქირავებულები იღებენ
ძალაუფლებას. მშვიდობის დროსაც ერთმანეთს არ ენდობიან და ჰყავთ დაქირავებული
მცველები, რომელნიც ართმევენ ძალაუფლებას. ოლიგარქია იმსხვრევა დესპოტურობის გამოც,
იმის გამოც, რომ ზოგიერთი დამოყვრებაზე უარს ეუბნება მეორე ნაწილს. არისტოტელე
ნაკლებად განიხილავს არისტოკრატიისა და პოლიტიის ნგრევის საფუძველს. აღნიშნავს, რომ
ძირითადად უსამართლობა განაპირობებს და ბოლოს ასკვნის, ყველა სახის სახელმწიფო წყობა
ინგრევა შინაგანი ან გარეგანი მიზეზებით.

შემდეგ არისტოტელე გადადის სახელმწიფო წყობილების შენარჩუნების პირობების

განხილვაზე. თუ ვიცით სახელმწიფოს დამღუპველი მიზეზები, გვეცოდინება მისი
გადამრჩენელი მიზეზებიც. სახელმწიფოს გადამრჩენია შიში, დამრღვევ ფაქტორთა მოახლოების
გამო, რაც აფხიზლებს სახელმწიფოს და აიძულებს საშიშროებათა მიმართ დასახოს
ღონისძიებანი. არისტოტელეს მტკიცებით, ვისაც უმაღლესი თანამდებობის დაკავება სურს, სამი
თვისება უნდა ახასიათებდეს: უნდა თანაუგრძნობდეს არსებულ სახელმწიფო წყობილებას,
შეეძლოს თანამდებობრივი მოთხოვნილებების შესრულება და გამოირჩეოდეს სათნოებითა და
სამართლიანობით. მმართველს სათნოებაც უნდა ახასიათებდეს და სამხედრო საქმის ცოდნაც, ეს
უკანასკნელი უფრო ჭირდებათ. სახელმწიფო შემნარჩუნებელ საშუალებათაგან ყველაზე
მნიშვნელოვანი სახელმწიფო წყობილების სულისკვეთებით აღზრდა. თუ სახელმწიფო
დემოკრატიულია, აღზრდა დემოკრატიული სულისკვეთებით უნდა ხდებოდეს. თუ
ოლიგარქიულია, ოლიგარქიული სულისკვეთებით. დემოკრატიის პრინციპი თავისუფლებაა,
მაგრამ ცუდად ესმით თვით თავისუფლება. დემოკრატიას საზღვრავენ ორი ნიშნით:
უმრავლესობის ხელისუფლება და თავისუფლება, სამართლიანობას აიგივებენ
თანასწორობასთან. თანასწორობა ესმით კი როგორც ხალხის მასების გადაწყვეტილების
განსაზღვრულობა. თავისუფლება გაგებულია როგორც თვითნებურობა აკეთე რაც გინდა, ასეთ
დემოკრატიაში ყოველი ცხოვრობს თავისი სურვილის შესაბამისად. მარგამ ეს ცუდია. შემდეგ
არისტოტელე განიხილავს მონარქიის დამანგრეველ და გადამრჩენელ პირობებს, მონარქია
უახლოვდებოდა არისტოკრატიას. ტირანია კი აერთიანებდა უკიდურეს ოლიგარქიას და
დემოკრატიას, ამიტომ ტირანია ქვეშევრდომთათვის ყველაზე მავნე სახელმწიფო წყობაა, რადგან
ის ორი ბოროტების დაკავშირებაა. მონარქიის ორი სახეობა განსხვავებულ წყაროებზე აიგება.
მეფის ხელისუფლება აღმოცენდა მასებისაგან წესიერი ხალხის დასაცავად. მეფეს წესიერი
ხალხიდან აყენებენ, იმის გამო, რომ მას უპირატესობა აქვს სათნოებაში, სათნოებაზე
დამოკიდებულ საქმიანობაში, ან კიდევ იმის გამო, რომ მის გვარს ახასიათებს სათნოება. ტირანს
კი აყენებენ ხალხის ფენიდან, კეთილშობილთა წინააღმდეგ და მათგან ხალხის დასაცავად,
ტირანთა უმრავლესობა დემაგოგებიდანაა გამოსული, მათ ხალხის ნდობა მოიპოვეს
კეთილშობილთა გაკიცხვით, ტირანთა ნაწილი მეფის ხელისუფლებიდანაა, იმათგან, ვისაც
დესპოტობა ენატრებოდა. ტირანთა ერთი ჯგუფი არჩევით იკავებს თანამდებობას, მეორე ჯგუფი
ოლიგარქიიდან გამოდის. ტირანს საზოგადოებრივი ინტერესები ყურადღების გარეშე რჩება,
მხოლოდ საკუთარი სარგებლობისათვის იბრძვის, მაფე კი ვალდებულია დაიცვას მესაკუთრეთა
ინტერესებიც და ხალხის ინტერესებიც. ტირანის მიზანი სასიამოვნოა, მეფის მშვენიერი. მეფე
პატიოსანია, ტირანი კი მხოლოდ ქონების გაზრდაზე ფიქრობს. მეფის დაცვა მოქალაქეთაგან
შეირჩევა, ტირანისა დაქირავებულთაგან. ტირანში თავმოყრილია დემოკრატიისა და
ოლიგარქიის ბოროტებანი. მონარქიაში გადატრიალების მიზეზი იგივეა, რაც რესპუბლიკებში,
განაწყენიანების, შიშის სიძულვილის გამო ქვეშევრდომნი ირაზმებიან მონარქიის წინააღმდეგ,
აქაც გადატრიალების მიზანი სიმდიდრე და დიდებაა. თავდასხმა ხდება ერთ შემთხვევაში
მეფეთა პიროვნებაზე, მეორეში ძლაუფლებაზე. ტირანთა თავხედობის საფუძველზე
შურისძიების მიზნით მას ესხმიან თავს. ტირანზე თავდასხმა სიძულვილის შედეგია,
სიძულვილი ტირანთა მოდგმის თანამგზავრია. ტირანია იღუპება როგორც გარეგანი, ისე
შინაგანი მიზეზებით. მეფის ხელისუფლება იღუპება ორგვარად, როცა მეფის ოჯახის წევრები
ერთმანეთს დაერევიან და როცა მეფეები ცდილობენ მართონ ტირანიულად. ეს რაც შეეხება
მეფის ხელისუფლების ნგრევას. განხილული უნდა იქნეს აგრეთვე, საკითხი, რა პირობებში
ხდება შესაძლებელი მეფის ხელისუფლების შენარჩუნება, პირველ რიგში, ეს ხდება მეფის
უფლებების შეზღუდვით. რაც უფრო ნაკლებ დესპოტურია და არანაკლებად იწვევს
ქვეშევრდომთა შურს, მით უფრო დიდხანს რჩება მეფე. ტირანიას კი ინარჩუნებენ უმთავრესად
ძლიერთა მოსპობით, ადამიანთა შურის უნდობლობის დანერგვით, განათლების აკრძალვით,
ერთმანეთთან დაკავშირებისა და ნაცნობობის აღმოფხვრით, სახელმწიფოში არაფერი უნდა
რჩებოდეს საიდუმლო, არც ის, თუ რას აკეთებენ ქვეშევრდომნი, და არც ის, რას ლაპარაკობენ,
უნდა იყოს მეთვალყურენი, ყურის მიმგდებნი და დამსმენნი, ტირანები მოქალაქეთა შორის
მტრობას თესავენ, რათა ერთმანეთს არ ენდონ, ქვეშევრდომნი სიღარიბეში ჰყავთ, რათა
ყოველღიური არსებობისთვის ზრუნვით იყვნენ დაკავებულნი და არა ამბოხებით. ალბათ,
პირამიდები ამისათვის დასჭირდათ. ტირანები ომებს აწარმოებენ, რათა ყურადღება მათზე
გადაიტანონ, დიდ გადასახადებს აწესებენ, რათა მათ გასტუმრებაზე ზრუნვამ დააკავოს
ადამიანები. თუ დემოკრატიაში მოწონება აქვთ დემაგოგიას და დემაგოგებს, ტირანიაში _
პირმოთნეობასა და პირმოთნეებს. ტირანი ცდილობს დანერგოს სულმოკლეობა, უნდობლობა და
წაართვას ხალხს პოლიტიკური ენერგია. ამ გზით ინარჩუნებს ის არსებობას. ტირანმა ხალხის
დასანახად მაინც არ უნდა მოაწყოს ორგიები, სახელმწიფოს მიმართ მზრუნველად უნდა
გამოვიდეს, ხელი შეუწყოს რელიგიასა და რჩეულნი ისე უნდა დააწინაუროს, რომ ისინი
ტირანის დამხობიდან მეტს არ მოელოდნენ. ხელისუფლების შენარჩუნების ერთ-ერთი პირობაა
ის, რომ ცალკეულად არავინ არ გამოეყოს და არ გამდიდრდეს. თუ ეს კეთდება რამდენიმეს
მიმართ, ისე უნდა მოეწყოს, რომ თითეული ერთმანეთს უთვალთვალებდნენ, თუ მაინცდამაინც
ვინმეს დაწინაურებაა საჭირო, ყველაზე მამაცი არ უნდა დაწინაურდეს, ხოლო თუ ვინმეს
ძალაუფლება უნდა წაერთვეს, ეს უნდა მოხდეს არა ერთბაშად, არამედ თანდათანობით,
სასურველია ძალაუფლებისაგან თავის შეკავება, განსაკუთრებით ახალგაზრდობის მიმართ. მას
შემდეგ, რაც თავის მოსაზრებებს ჩამოაყალიბებს რესპუბლიკურ და მონარქიულ წყობილებათა
დანგრევისა და შენარჩუნების შესახებ, არისტოტელე გადადის სოკრატესა და პლატონის
კრიტიკაზე. `სახელმწიფოში~ სოკრატე ლაპარაკობს სახელმწიფო გადატრიალებებზე, მაგრამ
წარუმატებლად. გადატრიალებათა მიზეზად ასახელებს იმას, რომ შეუცვლელი არავინ არაა და
ამ ცვლილებათა საფუძვლად სახავს რიცხვებს, მიზეზად ასახელებს, აგრეთვე, ისეთი
ადამიანების დაბადებას, რომელთაც ვერაფერს გააგებინებ, მაგრამ ასეთი მიზეზების დასახელება
ბევრს არაფერს იძლევა. სოკრატე ფიქრობს, რომ არისტოკრატია გადადის ოლიგარქიაში, მაგრამ
მას მხედველობიდან რჩება პირიქით ცვლილებები, როცა დემოკრატია გადადის მის მიზეზებში.
სახელმწიფო გადატრიალებას მრავალი მიზეზი იწვევს, სოკრატე კი მხოლოდ ერთს მასების
გადატრიალებას ასახელებს, მიუხედავად იმისა, რომ არსებობს ოლიგარქიათა და
დემოკრატიათა რამდენიმე სახე, სოკრატე მათში მიმდინარე ცვლილებებზე ისე ლაპარაკობს,
თითქოს მხოლოდ ერთი სახე არსებობდეს.

წიგნი VI

დემოკრატიის მრავალფეროვნება აიხსნება ორი მიზეზით: პირველია ხალხის

სხვადასხვაგვარობა, მასში შედიან მიწათმოქმედები, ხელოსნები, ქირის მუშები, ამ ელემენტების
სხვადასხვაგავარი დაკავშირება სხვადასხვა დემოკრატიას გვაძლევს. მეორე _ დემოკრატიის
განმასხვავებელ თვისებათა მიმართ სხვა თვისებათა სხვადასხვა დოზით არსებობა იწვევს
დემოკრატიის ფორმათა მრავალგვარობას. დემოკრატიული წყობის ძირითადი საწყისია
თავისუფლება. თავისუფლების ერთ-ერთი პირობაა რიგრიგობით მართვა, დემოკრატიული
სამართლის საწყისია დემოკრატიის რაოდენობრივი და არა ღირსების მიხედვით
განხორციელება X. თუ ამაშია სამართლიანობა, უმრავლესობის ნება უნდა იყოს საბოლოო.
დემოკრატია მოითხოვს ყველას თანაბარი უფლება ჰქონდეს, ხოლო უმრავლესობას უქონელნი
შეადგენენ. ეს ნიშნავს, რომ მათ ხელშია უმაღლესი ძალაუფლება, მაშასადამე, დემოკრატიის
ერთი საწყისი თავისუფლებაა, მეორე კი ცხოვრების ისე მოწყობა, როგორც უნდა უმრავლესობას.
დემოკრატიად ითვლება შემდეგი პრინციპები: ყველანაირი თანამდებობის დაკავება შეუძლია
ყვალას, ყველა მართავს თითოეულს და თითოეული ყველას, თანამდებობათა შეცვლა ხდება
კენჭისყრით. თანამდებობის დაკავება არ არის დამოკიდებული ქონებრივ ცენზზე, არავის
შეუძლია ორჯერ იყოს ერთიდაიმავე თანამდებობაზე, სამხედრო თანამდებობათა გარდა ყველა
თანამდებობა მოკლევადიანია. სასამართლო ხელისუფლება ეკუთვნის ყველას, მოსამართლეებს
ირჩევენ, ყველა საქმეში უმაღლეს ხელისუფლებას განხორციელებს სახალხო კრება, ძირითად
საქმეებში უმაღლესი ხელისუფლება საბჭოს ეკუთვნის. ყველა დაწესებულების მოსამსახურენი
ღებულობენ ხელფასს, თუ ოლიგარქიაში მოითხოვება კეთილშობილი წარმოშობა, სიმდიდრე და
განათლება, მაშინ დამოკრატიაში მოითხოვება უგვარობა, სიღარიბე, უხეშობა, თუ უვიცობა.
არისტოტელეს მტკიცებით, დემოკრატია არაა სწორი როდესაც მიიჩნევს, რომ უმრავლესობის
გადაწყვეტილებაა სამართლიანი, მაგრამ არც ოლიგარქიაა სწორი, სამართლიანად უმცირესობის
გადაწყვეტილება რომ მიაჩნია. უმცირესობის გადაწყვეტილებით თუ ვაღიარებთ, მიიღება
ტირანია, რადგან ყველაზე მდიდარი გახდება ბატონპატრონი, უმრავლესობას თუ ვაღიარებთ,
კვლავ დაირღვევა სამართლიანობა. საუკეთესო დემოკრატიაში არჩევნებში მთელი ხალხი
ღებულობს მონაწილეობას და არჩეულთა ანგარიშებსაც ისმენს. უმაღლეს თანამდებობას
იკავებენ არჩევნების გზით და ზოგჯერ ცენზის, ან უნარის მიხედვით. დემოკრატიის საუკეთესო
ფორმიდან გადახრას რომ არ ჰქონდეს ადგილი მმართველობაში მონაწილეობას უნდა
ჩამოვაშოროთ მოსახლეობის ცუდი ნაწილი, უკიდურესი დემოკრატია, როცა ყველა ღებულობს
სახელმწიფო მართვაში მონაწილეობას, დიდხანს ვერ ძლებს და არც ყველა სახელმწიფოს
შეუძლია მისი ატანა. არისტოტელეს აზრით, ყველა ღონისძიება რაც ტირანიას ახასიათებს,
დემოკრატიის ნიშანიცაა, მაგალითად, მონათა თავისუფალი არსებობა, რაც გარკვეულ
პერიოდამდე შეიძლებოდა ყოფილიყო სასარგებლო, ასევე ქალთა და ბავშვთა თავისუფალი
არსებობა. ნების დართვა იცხოვრონ როგორც უნდათ, აი ეს ყველაფერი განამტკიცებს ამ
სახელმწიფოს, რადგან უმრავლესობისთვის სასიამოვნოა ცხოვრება წესრიგის გარეშე.

როგორ უნდა მოეწყოს ოლიგარქია? დემოკრატიის საპირისპიროდ. ოლიგარქიის ყველაზე

ზომიერი სახე და უპირველესია ის, რომელიც უახლოვდება პოლიტიას, ამასთან, ქონებრივი
ცენზი ორგვარი უნდა დაწესდეს – მაღალი და დაბალი. დაბალი უზრუნველყოფს ჩვეულებრივ
თნამდებობათა დაკავებას. მეორე კი უფრო მაღალ თანამდებობათა დაკავებას. უნდა
სარგებლობდეს მოქალაქის ყველა უფლებით. [ოთხი ნაწილისაგან, შედგება მოსახლეობა:
მიწათმოქმედთა, ხელოსანთა, ვაჭართა და დღიურ ქირაზე მოარულთაგან.] ომის საწარმოებლად
ოთხი სახეობის ჯარია: კავალერია, მძიმედ აღჭურვილი ფეხოსნები, მძიმედ აღჭურვილი და
ფლოტი. სადაც კავალერიის შექმნაა შესაძლებელი იქ ძლიერი ოლიგარქიის პირობებია,
გადარჩენის შესაძლებლობას იძლევა ცხენოსნები, ცხენის შენახვა კი შეუძლია მდიდრებს. სადაც
ბუნებრივი რელიეფი მძიმედ შეიარაღებული ცხენოსნების შენახვის საშუალებას იძლევა მიიღება
ოლიგარქიის მეორე სახეობა, რადგან მძიმედ შეიარაღება სიმდიდრეს მოითხოვს. დემოკრატიის
შესაბამისია მსუბუქად შეიარაღებული ფეხოსნები და ფლოტი.

მცირე სახელმწიფოში დიდთან შედარებით თანამდებობები ნაკლები იქნება, ამიტომ უნდა

გაირკვეს, რა თანამდებობის შეერთებაა შესაძლებელი. ამ მიზნით სახელმწიფოში უნდა
არსებობდეს უმაღლესი ორგანო, რომელიც მოიცავს რელიგიურ, სამხედრო, შემოსავალ-
გასავლისა, ქალაქის მოედნისა და ქალაქის სახელმწიფო ტერიტორიის, სასამართლოს
ხელშეკრულებათა რეგისტრაციის საქმეებს, ასევე, საპატიმროში დაცვას, ანგარიშების მიღებას,
თანამდებობის პირებზე კონტროლს და ჩაატარებს თათბირებს სახელმწიფო საქმეებზე.

წიგნი VII

უნდა დავადგინოთ როგორი ცხოვრება იმსახურებს უპირატესობის მინიჭებას, თუ ეს

გაურკვეველი დარჩება, ვერც იმას დავადგენთ, რომელი სახელმწიფო წყობა უნჩავთვალოთ
საუკეთესოდ. ცნობილია, რომ საუკეთესო წყობა ვისაც აქვთ, ისინი ბედნიერად უნდა
ცხოვრობდნენ, ამიტომ უნდა გადაწყდეს, ცხოვრების რომელი წესია უპირატესობის მქონე და
დაისვას კითხვა: იქნება თუ არა ის ყველასათვის ერთი და იგივე ცალკეულ ადამიანთა
ჩათვლით? უდაოა, რომ არსებობს სიკეთის სამი ხერხი: გარეგანი, ფიზიკური და სულიერი.
ბედნიერ ადამიანებს ყველა ესენი ჭირდებათ, არავინ არ ჩათვლის ბედნიერად იმას, ვისაც არ
ახასიათებს სიმამაცე, თავშეკავება, სამართლიანობა, გონიერება, ვისაც გაფრენილი ბუზის ეშინია,
ვინც არაფერს ზოგავს შიმშილისა და წყურვილის დასაკმაყოფილებლად, ვინც მზად არის
მსხვერპლად შესწიროს მეგობარი და ბავშვის გონება აქვს, ის არ შეიძლება ბედნიერი იყოს.
საერთოდ სადავოა სიკეთეთა სიდიდე და შეფარდებითი ღირებულება, სათნოების მცირე
ნაწილსაც საკმარისად თუ ცნობენ. ადამიანებმა არ იციან ზღვარი სიმდიდრისადმი,
საკუთრებისადმი, ძალაუფლებისათვის ლტოლვაში. ბედნიერება იმას უფრო ახასიათებს, ვისაც
აქვს ზნეობა და გონება და ზომიერი გონების მიმართ და არა იმათ, ვინც გარეგანი სიკეთე ბევრი
შეიძინა, შინაგანი კი ნაკლები. სათნოებისა და გონების გარეშე ვერც სახელმწიფო და ვერც
პიროვნება მშვენიერ საქმეებს ვერ გააკეთებენ. სიმამაცეს, სამართლიანობას და გონებას
სახელმწიფოში იგივე მნიშვნელობა აქვს, რაც ყოველ ცალკეულ ადამიანში. ამის შემდეგ
არისტოტელე გადადის სახელმწიფოს და ცალკეული ადამიანების ბედნიერების შედარებით
ანალიზზე, რათა დაადგინოს იგივეობრივია თუ არა ისინი. საუკეთესო სახელმწიფო წყობაა ის
რომელიც ყოველ ადამიანს სათნო და ბედნიერი ცხოვრების საშუალებას აძლევს. სათნოებას რომ
უპირატესობა მიენიჭოს ცხოვრებაში, ამაზე არავინ არ დაობს, დაობენ იმაზე, რომელ ცხოვრებას _
პოლიტიკურს და პრაგმატულად ქმედითს, თუ ისეთს, რომელიც თავისუფალია ყოველგვარი
მოღვაწეობისაგან. მაგალითად, ისეთ ჭვრეტით ცხოვრებას, რომელსაც ზოგიერთი თვლის
ფილოსოფიის ღირსად. ცხოვრების ამნაირი წესიდან _ პრაქტიკული ან ფილოსოფიურიდან,
ადამიანები ერთ-ერთს ირჩევენ. საინტერესოა, ვის მხარეზეა ჭეშმარიტება? რადგან ადამიანიც და
სახელმწიფოც ცხოვრების საუკეთესო მიზანთან უნდა იყოს შესაბამისობაში, ხალხიც სხვადასხვა
რამეზე ორიენტირდება. ზოგს დესპოტია მოსწონს, ზოგს გარეშე მტერთან ბრძოლა. აქ
არისტოტელე ახსენებს იბერთა ტომებსაც. „იბერთა მეომარი ტომები იმდენ სარს არჭობენ მიწაში
მიცვალებულის ირგვლივ, რამდენი მეტრიც მოსპო მან.“ საინტერესოა, რომ დესპოტები
დასაშვებად მიიჩნევენ დესპოტურ ბატონობას სხვების მიმართ, საკუთარი თავის მიმართ კი
სამართლიან ძალაუფლებას ესწრაფიან, არაფერი ამის მსგავსი არ ახასიათებთ ექიმებს და გემის
კაპიტნებს. ეს მაგალითები პლატონისეულია და არისტოტელე აქაც დაუსახელებლად
აკრიტიკებს პლატონს. არისტოტელე მოითხოვს კანონიერად არ ჩაითვალის თავისთავად
უკანონო. არისტოტელე აკრიტიკებ პლატონს, რომელიც დიდ დროს უთმობს სახელმწიფოს
სამხედრო მოწყობას, მისი აზრით, სახელმწიფო საქმეებზე ზრუნვა საჭიროა, მაგრამ ეს არაა
უმაღლესი მიზანი, არამედ მხოლოდ საშუალებაა, მიზანი კეთილი და ბედნიერი ცხოვრებაა.
ადამიანს არ აქვს ერთიანი წარმოდგენა იმაზე, როგორ გაატაროს ცხოვრება. ზოგს მიაჩნია, რომ
ცხოვრება მოღვაწეობაში უნდა გაატარონ და თავისუფალ ცხოვრებას არ თვლიან ღირსეულად
რადგან არაფრის მკეთებელი არც კეთილია და არც ბედნიერი, ზოგისთვის თავისუფალი
ცხოვრებაა მთავარი. ორივე გარკვეული მიმართულებით სწორია, გარკვეულით არა. ერთნი იმაში
არიან მართალნი, რომ თავისუფალი ადამიანის ცხოვრება ჯობია ბატონის ცხოვრებასაც, რადგან
არაფერი ამაღლებული არაა იმაში, რომ რომ მონასთან გქონდეს საქმე. ისე ცხოვრებისეულ
საკითხებზე განკარგულების გაცემას არაფერი აქვს საერთო მშვენიერთან, მაგრამ არაა სწორი
ყოველგვარი ძალაუფლების დესპოტიასთან გაიგივება. მეორე მხრივ, უსაფუძვლოა
უმოქმედობის მოღვაწეობაზე მაღლა დაყენება, რადგან ბედნიერება გულისხმობს სწორედ
მოღვაწეობას. სამართლიანი და თავშეკევებული ადამიანის მოღვაწეობა ბევრ რამეს მშვენიერს
შეიცავს. თუ ბედნიერად უნდა ჩაითვალოს კეთილი საქმე, ეს კი ასეა, მაშინ ყოველი
სახელმწიფოს და ყოველი ცალკეული ადამიანისთვის საუკეთესო იქნება მოღვაწეობით X
ცხოვრება, მაშასადამე, ცხადია, რომ საუკეთესო ცხოვრება თითოეული ადამიანისათვისაც და
სახელმწიფოსთვისაც ერთი და იგივეა.

საკითხი უნდა დაისვას, სასურველ სახელმწიფოს რა მოთხოვნები უნდა წაეყენოს: საუკეთესო

სახელმწიფო წყობა არ წარმოიშობა შესაბამისი გარემოებების გარეშე. ამიტომ ბევრი
განხორციელებადი მოთხოვნა უნდა წამოვაყენოთ. მაგალითად, მოქალაქეთა რაოდენობისა და
ტერიტორიის სიდიდის შესახებ. სახელმწიფოს არსებობის პირველი პირობაა მოქალაქენი და
ისმის კითხვა, რამდენი უნდა იყოს ისინი და რა თვისებები უნდა ჰქონდეთ. ასევე კითხვა ისმის
ტერიტორიის მიმართაც: თვლიან, რომ ბედნიერი სახელმწიფო მოცულობით დიდი უნდა იყოს.
თუნდაც სწორი იყოს ეს მტკიცება, მათ არასწორად ესმით სახელმწიფოს სიდიდის ცნება.
სახელმწიფოს სიდიდეს ისინი ზომავენ მოსახლეობის რაოდენობით, მაგრამ ყურადღება უნდა
მიექცეს არა რაოდენობას, არამედ შესაძლებლობებს. დიდ სახელმწიფოდ უნდა ჩაითვალოს ის
რომელსაც შეუძლია საუკეთესოდ განახორციელოს თავისი ამოცანები. თუ მოსახლეობის
რაოდენობას ჩავთვლით სიდიდის მაჩვენებლად, მხედველობაში არ უნდა მივიღოთ მონები და
მეტეკები, მხოლოდ მოქალაქენია სახელმწიფოს შემადგენელი. ღირსეულ მოქალაქეთა
მრავალრიცხოვნება მართლაც უჩვენებს სახელმწიფოს სიდიდეს, მაგრამ სახელმწიფო,
რომელშიც ბევრი ხელოსანია, ხოლო მძიმედ შეიარაღებულთა რაოდენობა ცოტაა, დიდად ვერ
ჩაიოთვლება, ე.ი. არ არის ერთი და იგივე დიდი სახელმწიფო და ბევრი მოსახლეობით
დასახლებული. კარგი წყობის სახელმწიფოები მოსახლეობას არც ამრავლებენ უზომოდ. ეს
ლოგიკურადაც სწორია, სახელმწიფოში უნდა ბატონობდეს კანონი და წესრიგი.
მრავალრიცხოვნობა კი გამორიცხავს ორივეს. სახელმწიფო არც ზედმეტად დიდი უნდა იყოს და
არც ზედმეტად მცირე, ის საშუალო უნდა იყოს. მოსახლეობა იმდენი უნდა ყავდეს, რომ
საკმარისი იყოს კეთილი ცხოვრების მოსაწყობად. ყველა უნდა იცნობდეს სხვის შესაძლებლობას
და შეეძლოს განსაზღვროს, გამოდგება თუ არა თანამდებობაზე. ასეთივეა ტერიტორიის საკითხი.
ის ტერიტორია მიზანშეწონილია, რომელიც უზრუნველყოფს პროდუქტებით მომარაგებას და
თვითკმარია. თვითკმარობა კი გამოიხატება იმაში, რომ არაფერი აკლდეს, მოსახლეობას უნდა
შეეძლოს იცხოვროს მოსვენებულად, თავისუფლად და თავშეკავებულად. ტერიტორია ძნელად
მისადგომი უნდა იყოს, უნდა ჰქონდეს მოხერხებული გასავალი, ამავე დროს, ადვილად
დაცვადი უნდა იყოს. ქალაქი კარგად უნდა იყოს განლაგებული ზღვისა და სახელმწიფოს
დანარჩენ ტერიტორიათა მიმართ. ქალაქი უნდა იყოს სახელმწიფოს ცენტრალური პუნქტი,
რომლიდანაც ყველა მიმართულებით იქნება შესაძლებელი დახმარების გაწევა. ქალაქში
ადვილად მისატანი უნდა იყოს მიღებული პროდუქტები, უნდა ქონდეს ახლოს ტყე. უნდა
გაიზარდოს საზღვაო ჯარები. სახელმწიფოს უნდა ჰქონდეს თავდაცვის უნარიც და იმის
შესაძლებლობაც, რომ შიში მოგვაროს სხვებს, ასევე დაეხმაროს მეზობლებს როგორც ხმელეთზე,
ისე წყალზე. არისტოტელე ამ შრომაში ავლენს გეოგრაფიულ დეტერმინიზმის გარკვეულ
პრინციპებს. ის თვლის, რომ მოსახლეობის თვისებები გარკვეულად განსაზღვრეს გარემო
პირებმა, მისი აზრით, ევროპაში ცივ კლიმატში მცხოვრები ტომები სიმამაცით აღსავსეა,
სამაგიეროდ ნაკლები აქვთ ჭკუა და ხელოსნობის უნარი. სახელმწიფო ცხოვრებისთვის მზად
არიან, მაგრამ მეზობლებზე ბატონობა არ შეუძლიათ. აზიის მცხოვრები კი ჭკვიანები არიან,
ხელოსნობის უნარი აქვთ, მაგრამ მათ აკლიათ სიმამაცე. ამიტომ ისინი დაქვემდებარებასა და
მონურ მდგომარეობაში ცხოვრობენ. ელინს ორივე ახასიათებს, რადგან უკავია შუათანა ადგილი,
მასში თავსდება სიმამაცე და გონებრივი უნარი, ამიტომ ინარჩუნებს თავისუფლებას,
სარგებლობს საუკეთესო სახელმწიფო წყობით და ავლენს ბატონობის უნარს. იგივე შეინიშნება
ელინთა ცალკეულ ტომებს შორის, რომ ბუნებით გონიერი და მამაცი უნდა იყოს ისინი,
რომელნიც სათნოების აღქმის უნარს ავლენენ კანონისადმი დამორჩილებით. არისტოტელე იქვე
განსაზღვრავს სახელმწიფოს. „სახელმწიფო მსგავს ადამიანთა ურთიერთობაა, რაც შეიძლება
უკეთესი ცხოვრების მისაღწევად“. /გვ. 603/ რადგან უმაღლესი სიკეთე ბედნიერებაა, ბედნიერება
კი სრულყოფილი მოღვაწეობა და სათნოების გამოყენებაა, რადგან აღმოჩნდა, რომ ზოგი
სათნოებას მეტად არის ნაზიარები, ზოგი ნაკლებად, ამან განაპირობა სახელმწიფოთა სხვადასხვა
სახის წარმოშობა, სხვადასხვა წესით და საშუალებებით ქმნიან ადამიანები ცხოვრებას და
სახელმწიფო წესის სხვადასხვა სახეობას.

არისტოტელე მიზნად ისახავს გაანალიზოს სახელმწიფოს ამოცანები. სახელმწიფოს ამოცანაა

ადამიანის რჩენა, ხელოსნობის განვითარება, იარაღის წარმოება, ფულადი სახსრების მარაგის
შექმნა, ზრუნვა რელიგიურ კულტურაზე, იმის გარკვევა, რა არის მოქალაქეთა ურთიერთობაში
სამართლიანი და სასარგებლო. ყოველივე ეს სჭირდება ყველა სახელწიფოს. სახელმწიფო ისაა,
რასაც თავისთავადი არსებობა შეუძლია და თუ ესენი, ან მათგან რომელიმე არ იქნება, არც
თავისუფალი არსებობა იქნება უზრუნველყოფილი. ეს ნიშნავს, რომ სახელმწიფო ამ ამოცანათა
შესაბამის ნაწილებს უნდა ქმნიდეს. სახელმწიფო უნდა შედგებოდეს მიწათმოქმედთაგან,
ხელოსნებისგან, სამხედროებისგან, მდიდრებისგან, კულტის მსახურთაგან და იმ
ადამიანებისაგან, ვისაც გამოაქვს დასკვნა იმაზე, თუ რა არის სამართლიანი მონაწილეობა
შესრულებაში? ხომ შეიძლება ვივარაუდოთ, ერთ და იგივე იქნებიან მიწადმოქმედნიც,
ხელოსნებიც, საბჭოს და სასამართლოს წევრებიც. შეიძლება თითოეულ მოვალეობას ცალკეული
პირი ასრულებდეს, იმისდა მიხედვით, როგორაა ისინი განაწილებული, განსხვავდებიან
სახელმწიფო წყობაშიც. რადგან საკითხად დგას საუკეთესო სახელმწიფო წყობა, ე.ი. ისეთი,
რომლის დროსაც სახელმწიფო ყველაზე ბედნიერი იქნება, ბედნიერება კი სათნოების გარეშე
არაა, ეს ნიშნავს რომ, საუკეთესო სახელმწიფოში, რომელშიც სამართლიანი ადამიანები
ცხოვრობენ, არ უნდა ეწეოდნენ ხელოსნის და ვაჭრის მსგავს ცხოვრებას. ასეთი ცხოვრება
მოკლებულია კეთილშობილებასაც და სათნოებასაც. ასეთი სახელმწიფოს მოქალაქენი არ უნდა
იყვნენ მიწათმოქმედნიც, რადგან სათნოებისა და პოლიტიკური მორვაწეობისთვის მათ
სჭირდებათ დასვენებაც. სხვა საქმეებსაც სხვადასხვანაირად უნდა აკეთებდნენ, რადგან
განსხვავებული საქმეები განსხვავებულ უნარებს საჭიროებს. ერთთათვის საჭიროა განსჯადობა,
მეორეთათვის ფიზიკური ძალა, ერთნი ახალგაზრდები უნდა იყვნენ, მეორენი ჭარმაგნი და ა.შ.
სახელმწიფო წყობის შეცვლა დამოკიდებულია შეიარაღებულ ადამიანებზე, ამიტომ მათაც უნდა
გაეწიოთ ანგარიში. სამხედრო საქმეთა მმართველობა უნდა განაწილდეს ახალგაზრდებსა და
ჭარმაგებს შორის, მათ ხელში უნდა იყოს საკუთრებაც, მოქალაქენი შეძლებულნი უნდა იყვნენ.
ხელოსნები და მიწათმოქმედნი არაა მოქალაქენი, მათი საქმიანობა სათნოებას არ ემსახურება.
სახელმწიფოში ყველა ბედნიერი უნდა იყოს, მაგრამ ეს ეხება მოქალაქეებს. მიწათმოქმედნი და
ხელოსნები უნდა იყვნენ მონები, ან ბარბაროსები. კულტის მსახურებიც მხოლოდ მოქალაქეები
უნდა იყვნენ. მოქალაქეთა ფენა მხოლოდ ორ ნაწილად იყოფა: მეომრებად და
განმკარგულებლებად, მაგალითად ისინი, ვინც ასაკის გამო ვერ ასრულებს მოვალეობას,
გამოყენებული უნდა იყვნენ ქურუმებად. მიწათმოქმედნი და ხელოსნები უნდა იყვნენ
სახელმწიფოში, მაგრამ ისინი სახელმწიფოს ნაწილს არ წარმოადგენენ. უკვე ნათელია რომ
`სახელმწიფო უნდა გამოვაცალკევოთ მიწათმოქმედთაგან”./გვ. 606/ სახელწიფოს ტერიტორია
უნდა დაიყოს ორ ნაწილად: საერთო სარგებლობაში მყოფად და კერძო სარგებლობაში.
თითოეული უნდა დაიყოს ორ ნაწილად: საერთო სარგებლობის მიწათა ერთი ნაწილი
სისიტიებისათვის, კერძო ნაკვეთების ერთი ნაწილი უნდა იყოს საზღვართან, მეორე ქალაქში,
რათა ყოველ მოქალაქეს ჰქონდეს ორი ნადელი. ამით დაცული იქნება თანასწორობაც და
სამართლიანობაც. ყველაფერს სჯობია მიწის მხვნელი მონები იყვნენ ან კიდევ ბარბაროსი
მეტეკები. მონები უნდა იყოს კერძოც და საერთოც.

არისტოტელე განსაკუთრებულ მოთხოვნას უყენებს ქალაქში მშენებლობას მასში

გათვალისწინებული უნდა იყოს მოქალაქეთა არსებობის აუცილებელი პირობები, ასეთი ოთხი
პირობაა: 1. უმთავრესია ჯანმრთელობა. ყველაზე ჯანმრთელია აღმოსავლეთისაკენ მიმართული
ქალაქები, ქარიც იქედან ქრის. მეორეა ქალაქები, რომლებშიც ჩრდილოეთიდან ქრის ქარი, მათში
ზამთარი რბილია.
2. გათვალისწინებული უნდა იქნეს პოლიტიკური და სამხედრო საქმის ხელშემწყობი პირობები.
ომის დროს ქალაქიდან გამოსვლა მოხერეხებული უნდა იყოს, მტრისთვის კი ძნელად
მისაწვდომი. ქალაქი რაც შეიძლება დიდი რაოდენობით მარაგდებოდეს წყლით და დიდი
ნაკადულებით, თუ ამის საშუალება არაა, წვიმის წყლის შესანახად უნდა იყოს დიდი
ცისტერნები, რათა ალყის დროს წყალი არ მოაკლდეთ.

3. ქალაქში უნდა მოეწყოს პროდუქტებისა და წყლის მომარაგება, დიდი მნიშვნელობა აქვს

ჯანმრთელობისთვის რას ვჭამთ და ვსვამთ, სასმელი წყალი უნდა გამოიყოს სხვა წყლებისაგან.

4. ქალაქში შეიძლება იყოს სხვადასხვაგვარი გამაგრებული ადგილი, აკროპოლი კარგია

ოლიგარქიისა და მონარქიისათვის. არისტოკრატიას სჭირდება რამდენიმე გამაგრებული
ადგილი, დემოკრატიას ყველა ნაწილთა ერთიანი გამაგრება. სახლები ლამაზად გამოიყურება,
როცა ქუჩები სწორია, მაგრამ ომის შემთხვევაში მიხვეულ-მოხვეული სჯობია, მოწინააღმდეგეს
გაუჭირდება ქალაქში ორიენტირება, ამიტომ ქალაქი უნდა ათავსებდეს ორივე დაგეგმარებას.
კულტის და დიდებულთათვის გათვალისწინებულ სისიტიათა ნაგებობები უნდა იყოს ერთად
და თანაც უფრო გამაგრებულ ადგილზე, მათ ქვემოთ ტერიტორიაზე უნდა გაშენდეს
თავისუფალი მოედანი, ის ადგილი თავისუფალი უნდა იყოს საქონლისაგან, ხელოსანს არ უნდა
ჰქონდეს იქ ფეხის დადგმის უფლება, თუ წარჩინებულნი არ გამოიძახებენ. ამ ადგილზე
შეიძლება მოთავსდეს გიმნაზიები უფროსთათვის, ისინი ახლოს იქნებიან წარჩინებულებთან,
მეტ მორიდებასა და სირცხვილს გამოიჩენენ. ამ მოედნიდან გამოცალკევებით უნდა იყოს
სავაჭრო მოედანი. მისი მდებარეობა ისეთი უნდა იყოს, რომ საქონლის მიტანა ადვილად
შეიძლებოდეს, კულტის მსახურთა სისიტიებიც საკულტი შენობებთან ახლოს უნდა იყოს.
თავისუფალ მოედანთან ახლოს უნდა იყოს მოსამართლეთა სამუშაო ადგილი, გარდა ამისა უნდა
იყოს დასვენების მოედანიც, ამავე წესით უნდა განაწილდეს სახელმწიფო ტერიტორიაც.

და ბოლოს, არისტოტელე გადადის სახელმწიფოს წყობაზე. რა ნაწილებისგან უნდა შედგეს

სახელმწიფო, რომელიც უნდა იყოს ბედნიერი და მშვენიერი წყობა. ეს დამოკიდებულია ორ
გარემოზე. მოღვაწეობის ამოცანის და საბოლოო მიზნის სწორი დადგენა, მეორე – იმ
საშუალებათა გამონახვა, რომელსაც მივყავართ საბოლოო მიზნისაკენ. იშვიათად ხდება ორივეს
მიღწევა, ზოგჯერ მიზანი სწორადაა განსაზღვრული, მაგრამ საშუალებანი არაა შერჩეული,
ზოგჯერ საშუალებანი კია, მაგრამ მიზანი არაა ნათელი. ყველა ესწრაფვის კეთილდღეობას და
ბედნიერებას. მაგრამ ყველას როდი შეუძლია მათი მიღდწევა. ზოგჯერ ბედნიერებას არასწორად
ეძებენ, ამიტომ უნდა გავაანალიზოთ, რა არის ბედნიერება, ეს ჩვენ გავაკეთეთ „ეთიკაში“, თუ ეს
ნაშრომი რაიმეში გამოსადეგია. ჩვენ ვამტკიცებთ, რომ ბედნიერება არის სათნოების
სულისკვეთებით მოღვაწეობა და სათნოების სრულყოფილი გამოყენება. სრულყოფილში
თავისთავად მშვენიერი იგულისხმება, მისი საპირისპიროა ე.ი. აუცილებელია, მაგალითად,
სამართლიანი დასჯა სათნოების აქტია, მაგრამ აუცილებლობით გამოწვეული მშვენიერი მასში
ამ უცილებლობის ძალითაა „ხომ აჯობებდა, რომ არ იყოს ასეთი ზომები საჭირო“, ხოლო
დიდებისა და კეთილდღეობისაკენ მიმართული მოქმედებანი უმშვენიერესია სრული აზრით.
პირველი მოქმედებანო ბოროტების გამარჯვებას ემსახურება, მეორე სიკეთეთა შექმნას.
ბედნიერების მიზეზს ეძებენ გარეგან ფაქტორებში, ეს ისეთივე შეცდომაა, როგორც საუკეთესო
მუსიკალური შესრულების მიზეზად ინსტრუმენტის გამოცხადება.

სახელმწიფოს სათნოება ვლინდება მმართველობის მონაწილე ადამიანთა სათნოებით. ჩვენს

სახელმწიფოში კი ქალაქი იღებს მონაწილეობას მმართველობაში, ამიტომ უნდა განვიხილოთ,
როგორ ხდება ადამიანი სათნო. შეიძლება ყველა იყოს სათნო, მაგრამ არა ყოველი ცალკეული,
უკეთესია ყოველი ცალკეული იყოს სათნო და ეს იქნება ყველას სათნოების პირობა. ადამიანებს
კარგსა და სათნოს ხდის სამი ფაქტორი: ბუნება, ჩვევა და გონება. უნდა დაიბადო ადამიანად და
გექნება სხეულებრივი და გონითი თვისებები. ადამიანში სამივე ფაქტორი: ბუნება, ჩვევა და
გონება ჰარმონიაში უნდა იყოს.

ყოველი სახელმწიფო ურთიერთობა გაბატონებულთა და დაქვემდებარებულთა ურთიერთობაა,

ამიტომ უნდა განხილულ იქნას მთელი ცხოვრება, ერთი და იგივე უნდა იყოს გაბატონებული და
დაქვემდებარებული, თუ არა ამ საკითხის გადაწყვეტაზე დამოკიდებული აღზრდის
მიმართულებაც. ადამიანებს შორის ისეთივე განსხვავება რომ იყოს, როგორც ღმერთებსა და
ადამიანებს, ან როგორც ადამიანებსა და გმირებს შორისაა, მაშინ უკეთესი იქნებოდა ერთი და
იგივე ყოფილიყო ყოველთვის გაბატონებული და დაქვემდებარებული, მაგრამ რადგან ეს ასე არ
არის, ამიტომ რიგრიგობით იბატონონ და დაექვემდებარონ. ისიც უეჭველია, რომ
გაბატონებული უნდა განსხვავდებოდეს დაქვემდებარებულისაგან, ბუნებამ დააწესა ეს
განსხვავება, მაგალითად, ჭარმაგებსა და ახალგაზრდებს შორის, ამიტომ ახალგაზრდები უნდა
ექვემდებარებოდნენ ჭარმაგებს, ამიტომ შეიძლება ისიც ვამტკიცოდ, რომ ერთი და იგივე
ბატონობდნენ _ ექვემდებარებოდნენ და ისიც რომ ერთი და იგივენი არ ბატონობდნენ. ამიტომ
აღზრდა ერთი და იგივე უნდა იყოს და განსხვავებულიც. ამბობენ, ვისაც ბატონობა უნდა მან ჯერ
დაქვემდებარება ისწავლოსო. ყოველივე ძალაუფლება ემსახურება გაბატონებულის ან
დაქვემდებარებულის ინტერესებს. პირველ შემთხვევაში მხედველობაში გავქვს ბატონობა
მიწაზე, მეორეში ძალაუფლება თავისუფალ ადამიანზე.

ადამიანის სული იყოფა ორ ნაწილად: ერთს აქვს გონება თავისთავად, მეორეს არა, მაგრამ აქვს
გონებისადმი დაქვემდებარების უნარი. ადამიანი კარგად ითვლება იმდენად, რამდენადაც ეს
ორი სათნოება აქვს. უპირატესობის მქონეა გონება. გონება ორგვარია _ პრაქტიკული და
თეორიული. ადამიანის ცხოვრება იყოფა ორ ნაწილად _ საქმიანობად და დასვენებად, ომად და
მშვიდობად. ადამიანის საქმიანობა მიმართულია ნაწილობრივ აუცილებლობასა და
სასარგებლოზე, ნაწილობრივ _ მშვენიერზე. ერთი არსებობს მეორისთვის, ომი მშვიდობისთვის,
საქმიანობა _ დასვენებისთვის. აუცილებელი და სასარგებლო მშვენიერისთვის. უმაღლესი
საქმიანობა საზოგადოებრივ და პირად ცხოვრებაში ერთი და იგივეა. სამხედრო ვარჯიშობანი
უნდა იყოს ზრუნვის საგანი, არა იმისთვის, რომ დაიმონონ ისინი, ვინც ამას არ იმსახურებენ,
არამედ იმისთვის, რომ თვითონ არ მოხვდნენ სხვის მონობაში, რათა ესწრაფებოდნენ ჰეგემონიას
დაქვემდებარებულთ სასარგებლოდ და არა ყველაზე დესპოტური ძალაუფლების მისაღწევად.
და ბოლოს, ისინი უნდა ესწრაფებოდნენ დესპოტურ ძალაუფლებას მონებზე, რასაც მონები
იმსახურებენ. არ შეიძლება მთლიანად ომზე ორიენტირება, ვინც მხოლოდ ომზე ორიენტირდება,
ის მშვიდობიანობის დროს მარცხდება, რადგან ადამიანებისთვის საბოლოო მიზანი როგორც
სახელმწიფო, ისე პირადულ ცხოვრებაში ერთი და იგივეა და რადგან საუკეთესო ადამიანს და
საუკეთესო წყობას ერთი და იგივე დანიშნულება აქვს, უნდა არსებობდეს დასვენებისთვის
საჭირო სათნოებანი, რადგან ომის საბოლოო მიზანი მშვიდობაა, საქმიანობისა _ დასვენება.
სათნოებათაგან დასვენებისთვის სასარგებლო და ბედნიერებისთვის გამოსაყენებელია ისინი,
რომელნიც მიესადაგება, როგორც დასვენებას, ისე საქმიანობას. სიმამაცე და ამტანობა საჭიროა
შრომითი ცხოვრებისთვის, ფილოსოფია დასვენებისთვის, თავშეკავება და სამართლიანობა
ორივე ვითარებაში. /გვ. 619/

კანონმდებლის პირველ საზრუნავად პლატონის მსგავსად არისტოტელეც საქორწინო

კანონმდებლობას აცხადებს, კერძოდ, იმის დადგენას, როდის უნდა დაქორწინდნენ და რა
თვისების ადამიანები. მექორწინეები ერთმანეთის შესაფერისნი უნდა იყვნენ ასკით და
პოტენციით. სხვაგვარად ისე გამოვა, რომ ერთს ექნება შვილოსნობის უნარი, მეორეს _ არა. რაც
იწვევს განხეთქილებას. უნდა გავითვალისწინოთ, რომ მამაკაცისთვის ჩასახვის უნარი 40 წლით
განისაზღვრება, ქალისა 50 წლით, შესაბამისად, უნდა განისაზღვროს ქორწინების ასაკი. ბავშვთა
შორის თვალსაზრისით ახალგაზრდების დაქორწინება არაა ხელსაყრელი, მათი ბავშვები
სუსტები იქნებიან, თანაც მდედრობითი სქესის და დაბალი. ასეა ეს იმ ქვეყნებში, სადაც
საქორწინო ასაკი დაბალია და ასეა ცხოველებშიც. მიზანშეწონილია ქალები თხოვდებოდნენ 18
წლის ასაკში მამაკაცები კი ცოლს ირთავდნენ 37 წლის ასაკში ან უფრო ადრე. ქორწინების დროდ
ზამთარი ჯობია, ფეხმძიმე ქალები უნდა ზრუნავდნენ საკუთარ სხეულზე, უსაქმოდ არ უნდა
იყვნენ, იკვებებოდნენ მდიდარი საჭმლით, ფიზიკურის საპირისპიროდ მათი სულიერი
ცხოვრება უნდა იყოს მშვიდი, ინვალიდები არ უნდა აღიზარდოს. შობადობა უნდა იყოს
ნორმირებული, ამ მიზნით გამოყენებული უნდა იყოს აბორტი, სანამ ჩანასახი გასულიერდება,
შობადობის ასაკიც ნორმირებული უნდა იყოს, არც მოუმწიფებელი და არც გადამწიფებული
ქალის ბავშვები არ ვარგა. ადამიანის აყვავების პერიოდად უნდა მივიჩნიოთ 50 წელი, ამ ასაკის 5
წლით გადაცილებულმა უარი უნდა თქვას ბავშვის შობაზე, მაგრამ არა სქესობრივ კავშირზე,
მხოლოდ სხვა მიზნით. რაც შეეხება ცოლქმრობის გარეთ სქესობრივ კავშირებს, ეს მიუღებელია,
დამრღვევი უნდა დაისაჯოს. და რაც შეეხება აღზრდას და ლიტერატურული ნაწარმოებების
როლს ამ აღზრდაში, ეს პედონომების /მასწავლებლების/ საქმეა, თამაშები უნდა იყოს მიბაძვა
მომავალ სერიოზულ საქმეთა, როგორც ჩანს, არისტოტელესთან აღზრდა არ არის ისე
მნიშვნელოვანი, როგორც პლატონთან. ყოველ შემთხვევაში ეს მიჩნეული იყო მოსამსახურეთა
საქმედ და არა სახელმწიფო მოხელეთა. არასტოტელეს მტკიცებით კანონმდებელმა უნდა
აკრძალოს ბილწსიტყვაობა, რადგან მისგან აღმოცენდება ცუდი ქცევის სურვილი, გარკვეულ
ასაკამდე კრძალავს უხამსი სურათების და წარმოდგენების ჩვენებას. სისიტიებისა და სუფთა
ღვინის დალევის ასაკამდე კომედიების დეკლამირებასაც არ უნდა დავასწროთ. ადამიანებს
ყველაზე მეტად უყვართ მათი პირველი შთაბეჭდილებანი, ამიტომ ახალგაზრდობა უნდა
დავიცვათ ცუდთან შეხებისაგან, სიძულვილის გამომწვევი კავშირისაგან. აღზრდა ორ ასაკად
უნდა დაიყოს: შვიდი წლიდან სქესობრივ სიმწიფემდე და სქესობრივი სიმწიფიდან 21 წლამდე.
განსახილველია, უნდა იყოს თუ არა წესები ბავშვებისათვის, უფრო სასარგებლოა მათი აღზრდა
დავაკისროთ სახელმწიფოს, თუ კერძო პირებს? და რაში უნდა მდგომარეობდეს მათზე ზრუნვა?

წიგნი VIII

კანონმდებელმა განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიაქციოს ახალგაზრდობის აღზრდას.

ყველა ხელოვნება და უნარი საქმიანობაში გამოყენებისათვის საჭიროებს წინსწარ აღზრდას და
დასწავლას. ყოველივე ეს აუცილებელია სათნოების სულისკვეთებით მოღვაწეობისათვის,
რადგან სახელმწიფოს ერთი მიზანი აქვს, აღზარდაც ერთნაირი უნდა იყოს, თანაც საზოგადო
უნდა იყოს და არა კერძო. მოქალაქენი ეკუთვნიან სახელმწიფოს და ამიტომ სახელმწიფომ უნდა
იზრუნოს აღზრდაზე, უნდა იყოს კანონები აღზრდაზე. ის უნდა იყოს საერთო, როგორც ეს არის
ლაკედემონელებთან, უნდა განისაზღვროთ რა არის აღზრდა და როგორ განვახორციელოთ.
დღეს სადაოა, რაში უნდა მდგომარეობდეს აღზრდა და რა უნდა განვავითაროთ ბავშვებში –
გონება თუ ზნეობა. რაში ვავარჯიშოთ ბავშვები, პრაქტიკულად გამოყენებაში, სათნოებაში, თუ
აბსტრაქტულ ცოდნაში? არც ისაა გარკვეული, რას მივყავართ სათნოებასთან. უნდა
ისწავლებოდეს მხოლოდ ის საგნები, რომლებიც აუცილებელია და არა ყველა. სასწავლო
პროცესი იყოფა ორად, თავისუფალ შობილთა შესაბამისად და თვისუფლებას
მოკლებულთათვის. ეს ნიშნავს, რომ თავისუფალი ადამიანი ხელოსნობის შემსწავლელ სფეროში
არ უნდა მოღვაწეობდეს. სწავლების ჩვეულებრივი საგანი ოთხია: გრამატიკა, ე.ი. წერა-კითხვა,
მუსიკა, გიმნასტიკა და ხანდახან ხატვა. გრამატიკა და ხატვა ისწავლება როგორც პრაქტიკულად
გამოყენებადი, გიმნასტიკა სიმამაცის განსამტკიცებლად. მუსიკა კი დასვენების საუკეთესო
საშუალებაა, მაგრამ მხოლოდ სიამოვნებისთვის არ უნდა დავთმოთ იგი. საკითხი ისმის, რით
შევცვალოთ თავისუფალი დრო. რასაკვირველია, არა თამაშით, თუმცა თავისუფალი დრო აქვს
სიამოვნებასაც, ბედნიერებასაც, ნეტარებასაც. ადამიანთა მიზანი ბედნიერებაა და ის
უკავშირდება სიამოვნებას. უნდა ავღნიშნოთ, რომ მუსიკა ჩვენი თავისუფალი დროის, თუ
მოცალეობის შემავსებელია, მაშასადამე, არის ისეთი აღზრდა, რომელიც არა მარტი
პრაქტიკულად სასარგებლოა, არამედ თავისუფლად შობილი ადამიანისათვის ღირსეულია და
თავისთავად მშვენიერია. საერთოდ ყველაფერში სარგებლიანობის ძიება არაა თავისუფალი
ადამიანების დამახასიათებელი და ღირსების მაჩვენებელი. ჩვევების განვითარება წინ უნდა
უსწრებდეს გონების განვითარებას, ისე როგორც ფიზიკურს სულიერი.

ბავშვები არ უნდა დატვირთონ არც ფიზიკურად, არც გონებრივად, არც საკვებით.

კვლავ ისმის კითხვა: მუსიკა უნდა შედიოდეს თუ არა სააღმზრდელო საგნებში და რა
მნიშვნელობა აქვს მას. მუსიკა აღზრდის საგანია, გართობა თუ დროსტარება. არისტოტელეს
პასუხი – სამივეა და სამივეში მონაწილეობს. მუსიკა უნდა გამოვიყენოთ არა მხოლოდ აღზრდის,
არამედ გაწმენდის, კათარზისის და დროსტარების მიზნითაც.

/ლათინურ ენაზე „პოლიტიკის“ მთარგმნელის ვილჰელმ ფონ მერბეკეს/

/მე-12 საუკუნეს შეუნიშნავს: „ამ შრომის გაგრძელება მე ჯერაც ვერ ვპოვე ბერძნულ დედანში“.
უნდა ვიგულისხმოთ, რომ შრომა არ ყოფილა დასრულებული/.