FAKULTET ZA MEDITERANSKE POSLOVNE STUDIJE

TIVAT

UZROCI I POSLJEDICE ODUMIRANJA PALMI

NA CRNOGORSKOM PRIMORJU

IDEJNI PROJEKAT ISTRAŽIVANJA

Mentor: Prof.dr Stevo Nikić

Asistent: mr Ivana Bećagol

Przime i ime studenta: Vico Đorđije

Broj indeksa: S 17/18

Tivat, novembar 2018.

UVOD ..................................................................................................................................3
1. PROBLEMATIKA ISTRAŽIVANJA ......................................................................4
1.1. Pojava bolesti i odumiranje palmi .........................................................................4
1.2. Uzročnici nastanka bolesti .....................................................................................7
1.3. Estetski negativno mjenjanje primorja Crne Gore...............................................10
1.4. Saniranje šteta i štetočine Rhynchophorus ferrugineus ........................................11
2. PREDMET ISTRAŽIVANJA ..................................................................................12
2.1. Bioekološke osobine palmi ...................................................................................12
2.2. Akcioni plan za suzbijanje Rhynchophorus ferrugineus ......................................14
3. CILJ ISTRAŽIVANJA ............................................................................................17
3.1. Zdravstveno stanje palmi ......................................................................................19
4. HIPOTEZE ISTRAŽIVANJA .................................................................................20
5. METODE ISTRAŽIVANJA .....................................................................................20
6. ZNAČAJ ISTRAŽIVANJA .....................................................................................21
ZAKLJUČNA RAZMATRANJA ..................................................................................22
LITERATURA .................................................................................................................23

2
UVOD

U ovom radu biće obrađivana tema štetočina koji izazivaju odumiranje palmi na primorju Crne
Gore, štete koje donosi odumiranje palmi, kao i zakonske regulative koje su se preduzimale po
tom pitanju ili koje se još uvijek sprovode.

Ovim radom želimo dati osvrt na problematiku koja se tiče ostvarivanja opštekorisnih funkcija
palmi, zaštitu palmi kao drveća sa posebnim estetskim vrijednostima, kao segmenta savremenog i
usvojenog principa višenamjenskog upravljanja ukrasnim drvećem. Cilj nam je bio da analiziramo
važeće normativne i planske akte koji se odnose na problematiku upravljanja palmama kao
stablima od posebnog značaja.

Crveni palmin surlaš (lat. Rhynchophorus ferrugineus) je glavni izazivač bolesti, a samim tim i
odumiranja palmi na Crnogorskom primorju. Pored njega, insekt koji takođe izaziva velika
oboljenja na palmama, jeste palmin drvotočac (lat. Paysandisia archon)

Od kada je crveni surlaš (insekt koji nagriza mlade listove i stablo palmi do potpunog uništenja)
prvi put zabilježen u Ulcinju prije šest godina, uništio je preko 560 palmi duž Crnogorskog
primorja. Najviše u Budvi - oko 160, a po stotinjak u Ulcinju i Herceg Novom. Ministarstvo
poljoprivrede je prebrojalo i da je u Baru, Tivtu i Kotoru posječeno po 80 stabala. Međutim, ovo
nije pravi odraz stanja na terenu, jer mnoge od oboljelih ili uništenih palmi na privatnim posjedima
nisu evidentirane.1

Duž cijele Tivatske rivijere sve je više tužnih prizora potpuno osušenih velikih feniks palmi,
posječenih stabala od kojih su ostali samo panjevi izrezani skoro do nivoa zemlje, te visokih
stabala palmi starih i po 100 godina, a sa kojih je uklonjena kompletna krošnja i stablo isječeno
do „zdravog dijela“ koji surlaši još nisu pojeli - sve u tankoj nadi da će se takve palme uspjeti
revitalizovati.

Problem nije samo ekološki i estetski, već i ekonomski. Šteta će, ako se nastavi ovakvom
progresijom biti milionska, jer svako veliko stablo starije od 50 godina košta između 5.000 i
10.000 eura.

Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja utvrdilo je mjere koje se sprovode u skladu sa

Zakonom o zdravstvenoj zaštiti bilja i u skladu sa Pravilnikom o fitosanitarnim mjerama za
spriječavanje unošenja, širenja i suzbijanja Rhynchophorus ferrugineus-a, crvenog palminog
surlaša i palminog drvotočca, odnosno Odlukom Evropske komisije o hitnim mjerama za
sprječavanje i unošenje ovog štetnika. Međutim, mjere nisu dale očekivane rezultate, ne samo u
Crnoj Gori, već i u ostalim zemljama u regionu.

1
Podatak objavljen 8.2.2018.god putem radija Slobodna Evropa; https://www.slobodnaevropa.org

3
1. PROBLEMATIKA ISTRAŽIVANJA

Iako palme predstavljaju simbol ljeta, svojom ljepotom primamljuju ljude da određen vremenski period
posvete sebi i odmoru, predstavljaju i ogledalo primorskih gradova, doprinose sve ukupnom ambijentu i
biodiverzitetu nisu dovoljno zaštićene i ne posvećuje im se dovoljno pažnje da bi opstale.

Kao najznačajnija palmina štetočina koja već izvjesno vrijeme hara primorjem Crne Gore ali i
susjednih zemlja crveni palmin surlaš, teško je uočljiv u ranim fazama napada što je još jedna
otežavajuća okolnost.

Zdravstvena zaštita palmi, ekološki posmatrano, treba da je od velikog značaja za primorsko

područje Crne Gore. Ona zajedno sa ostalom florom i faunom čini jedinstvenu ekološku zajednicu.
Svi uzročnici koji su doveli do odumiranja palmi, štetočine koje izazivaju bolest, moraju pod hitno
da se saniraju.

Sam problem bolesti i nastanka bolesti je složen, pa se postavljaju sledeća pitanja:

- Kako je došlo do zaraze palmi i gradacije štetočine?
- Da li su sve vrste palmi na Crnogorskom primorju jednako ugrožene?
- Koliko su uspješne fitosanitarne mjere koje su se sprovodile i koje se još uvijek sprovode?

1.1. Pojava bolesti i odumiranje palmi

Poreklom iz tropskih predela Azije, crveni palmin surlaš proširio se i na Afriku i Evropu, a do
Sredozemlja je stigao 80-ih godina 20. veka. Prvi put je zabeležen u Španiji 1994. godine. Zaraza
je primećena i na Malti i u Italiji (Toskana, Sicilija i Kampanja), kao i u Francuskoj 2006. godine.
Surlaš se takođe razmnožio širom Portugalije, posebno na jugu. Crveni palmin surlaš rapidno se
širi i duž Jadranske obale, pa je poslednjih godina njegova pojava konstatovana i u Albaniji,
Sloveniji i Hrvatskoj. Na teritoriji Crne Gore prisustvo ovog insekta prvi put je primećeno
u Ulcinju2, oktobra 2012. godine, te je Uprava za bezbednost hrane, veterinu i fitosanitarne
poslove sačinila 2016. godine Akcioni plan za sprečavanje širenja i suzbijanje crvenog surlaša
palmi.

Prisustvo štetnog organizma crvenog palminog surlaša - Rhynchophorus ferrugineus je potvrđeno

od strane stručnjaka entomologa Fitosanitarne laboratorije i fitosanitarne inspekcije.
Štetni organizam crveni palmin surlaš - Rhynchophorus ferrugineus je prisutan na teritoriji
Crne Gore - opštine Ulcinj, od oktobra 2012. godine.
Tokom predhodne tri godine, došlo je do daljeg širenja štetnog organizma duž crnogorskog
primorja.

2
http://www.fito.gov.me/vijesti/153597/PROSIRENE-GRANICE-OBILJEZENOG-PODRUCJA-U-KOJIMA-JE-
POTVRDENO-PRISUSTVO-CRVENOG-PALMINOG-SURLASA.html?alphabet=cyr pristupljeno 25.11.2018.

4
Fitosanitarna uprava je na osnovu novih nalaza crvenog palminog surlaša proširila granice
obilježenog područja u kojem se sprovode fitosanitarne mjere, tako da su sada u obilježenom
području uključene opštine: Ulcinj, Budva, Bar, Kotor, Tivat i Herceg Novi.
Prenošenje zaraze potpomognuto je unošenjem inficiranog sadnog materijala iz zaraženih u
nezaražena područja. U oblasti Mediterana crveni palmin surlaš nanosi ozbiljne štete feniks
palmama (Phoenix canariensis). Trenutno, zaraza je prijavljena u oko 15% svih zemalja
proizvođača kokosa u sveti svetske kokos zemljama u razvoju i u skoro 50% zemalja u kojima se
uzgaja urmina palma.
Prema arealu rasprostranjenja Rhynchophorus ferrugineus pripada alohtonim štetnim vrstama. To
su štetne vrste koje su unijete u Evropu, našu zemlju, sa nekog drugog kontinenta. U novoj sredini
obično nalaze povoljnije uslove života, pa se ponašaju štetnije nego u svojoj postojbini. Jedan od
glavnih razloga prenamnožavanja jeste što sa njima nisu unijeti i njihovi prirodni neprijatelji.3

Postoji više načina kojima se crveni palmin surlaš širi sa zaraženog na nezaraženo područje. Prvi
način, ujedno i jedan od glavnih uzročnika pojave crvenog palminog surlaša kod nas, jeste prilikom
unosa zaraženog sjemena, sadnog materijala i zaraženih stabala. Kada zaraženo sjeme, sadni
materijal ili zaražena stabla budu unesena u zemlju bez određenih fitosanitarnih pregleda i
utvrđivanja zdravstvenog stanja pomenutog materijala oni postaju glavni izvor zaraze.
Drugi način prelaska štetnog insekta jeste putem leta, samostalno ili uz pomoć vjetra radi
pronalazka boljeg staništa za život i razmnožavanje. Takođe, štetni insektise mogu prenijeti i
putem antropogenih uticaja, a ne rijetki su i slučajevi prenošenja uz pomoć nekih saobraćajnih
sredstava.

Glavni simptomi napada crvenog palminog surlaša, uvenuće i gubitak krošnje, postaju vidljivi tek
kada je palma gotovo uništena. Tipičan simptom napada su klonuli listovi, tako da cela biljka
dobija karakterističan izgled, poput kišobrana. Zbog oštećenja vaskularnog tkiva prvo stradaju
donji listovi, a na kraju i cela krošnja. Osim direktne štete nanete progrizanjem tkiva biljke pate i
od sekundarnih infekcija uslovno-patogenim bakterijama i gljivicama, koje se mogu razviti na
oštećenom tkivu i ubrzati propadanje. Kada se spoljni simptomi pojave zaraza može biti prisutna
i više od 6 meseci. Kod jako inficiranih palmi zvuci bušenja i žvakanja larvi mogu se čuti ako se
uvo prisloni uz deblo palme. Najnovija istraživanja se obavljaju pomoću elektronskih detektora
zvuka ili uz pomoć pasa obučenih da prepoznaju miris surlaša ili truleži palminog tkiva, kako bi
se infekcija otkrila u ranom stadijumu.

3
Karadžić D., Mihajlović Lj.,Milanović S., Stanivuković Z. (2011), Priručnik izveštajne i dijagnostičko prognozne
službe zaštite šuma, Banja Luka, st.239.

5
 Slika 1. Lastovska riva
Izvor slike 1: https://www.bokanews.me/

Situacija sa najezdom insekta štetočine plamin surlaš u Tivtu prijeti da izmakne kontroli, jer je sve
veći broj velikih kanarskih palmi napadnut ili uništen. Uprkos mjerama koje preduzima Opština
Tivat - višestrukom prskanju palmi na javnim površinama insekticidom, surlaš se nevjerovatno
brzo širi i napada sve veći broj stabala kako na javnim, tako i privatnim površinama.

Slika 2. Riva, Kotor

Izvor slike 2: https://www.bokanews.me/

6
 1.2. Uzročnici nastanka bolesti

Štetni insekat koji izaziva odumiranje palmi na našem primorju, pored Ulcinja, surlaš je na
području Tivta prvi put evidentiran na palmama u Porto Montenegru koje su uvezene iz
inostranstva za potrebe ukrašavanja zelenih površina u elitnoj marini i turističkom naselju. Odatle
se surlaš proširio duž cijele tivatske rivijere, a komunalci ne stižu da na vrijeme posjeku sve
zaražene palme, pa se larve u njima nesmetano razvojaju u odrasle primjerke surlaša koji lete dalje
i napadaju zdrava stabla.

Rhynchophorus ferrugineus
Crveni palmin surlaš; azijski palmin žižak

Carstvo: Animalia
Tip: Arthropoda
Klasa: Insecta
Red: Coleoptera
Familia: Curculionidae
Rod: Rhynchophorus

Slika 4. Crveni palmin surlaš

Izvor slike 4: https://www.wikipedia.org/

Crveni palmin surlaš (lat. Rhynchophorus ferrugineus) je vrsta insekta iz porodice surlaša
(Curculionidae), takođe poznat i kao azijski palmin žižak. Odrasle jedinke su relativno velike, u
rasponu od 2 do 5 cm dužine i obično rđasto crvene boje, ali se javljaju i u mnogo drugih nijansi,
te se lako mogu pomešati sa drugim vrstama surlaša (na primer Rhynchophorus vulneratus). Larve
crvenog palminog surlaša u deblu palme mogu da kopaju rupe dugačke i do 1 m, što dovodi do
slabljenja biljke domaćina i na kraju do njenog uginuća. Zbog toga se ovaj insekt smatra glavnom
štetočinom u plantažama palmi, uključujući kokosove palme, urmine palme i palme iz kojih se
dobija palmino ulje.
Poreklom iz tropskih predela Azije, crveni palmin surlaš proširio se i na Afriku i Evropu, a do
Sredozemlja je stigao 80-ih godina 20. veka. Prvi put je zabeležen u Španiji 1994. godine. Zaraza
je primećena i na Malti i u Italiji (Toskana, Sicilija i Kampanja), kao i u Francuskoj 2006. godine.
Surlaš se takođe razmnožio širom Portugalije, posebno na jugu. Crveni palmin surlaš rapidno se
širi i duž Jadranske obale, pa je poslednjih godina njegova pojava konstatovana i u Albaniji,
Sloveniji, Hrvatskoj i Crnoj Gori. Veruje se da se ovaj veoma štetni insekt pojavio i u Maroku,
Alžiru i drugim zemljama Severne Afrike, ali za ovu tvrdnju i dalje nema zvanične potvrde.

7
Njegova pojava prvi put je prijavljena u Americi na Kurasau u januaru 2009. godine i iste godine
u Arubi. U Sjedinjenim američkim državama pojava crvenog palminog surlaša primećena je prvi
put krajem 2010. godine u primorskom gradu Laguna Bič, u Kaliforniji.
Crveni palmin surlaš živi u unutrašnjosti palme, gde završava ceo životni ciklus. Odrasla ženka
polaže jaja u krošnju palme, u meko tkivo mladih listova, ili u unutrašnjost debla, praveći tunele i
šupljine. Iz jaja se legu bele, beznoge larve. Larva se hrani, terminalnim pupoljcima i mekim
vlakanima, bušeći tunele kroz unutrašnje tkivo drveta oko mesec dana. Larva može porasti u
dužinu 6-7 cm. Na prelasku u stadijum lutke larva napušta drvo i formira čauru (kokon), od suvih
palminih vlakana u ostacima opalog lišća u podnožju drveta. Ukupan životni ciklus insekta traje
45-139 dana.
Nakon oplodnje odrasla ženka može da izleže i do 500 jaja. Jaja polaže u pukotine i oštećenja koja
je sama napravila u potrazi za hranom ili koja su nastala na neki drugi način. Tokom polaganja
jaja ženka se postavlja u položaj glavom na gore, prema otvoru, dok se trećim parom nogu
"ankeriše" u tkivo debla, kako bi mogla da ugura jaja u žilavo tkivo palme. Nakon polaganja ženka
čuva i štiti jaja sekretom koji je brzo stvrdne oko jaja. U proseku ženke proizvode oko 200 jaja u
jednom pologu, od kojih se većina izleže u roku od 3 dana. Jaja su bela, cilindrična, sjajna, ovalnog
oblika, prečnika 1-2,5 mm. Na leđnoj strani ova jaja imaju poseban "poklopac", koji obezbeđuje
kiseonik insektu u razvoju
Novorođena larva je žućkastoto bela, segmentirana, beznoga, a glava je zaštićena hitinskim
omotačem (karakterističnim za surlaše), koji je nešto tamnije braon boje od ostatka tela. Larve
imaju snažne vilice kojima progrizaju put od osnove do krune, gde se halapljivo hrane. Nakon
završetka larvenog razvoja, larva ponekad izlazi iz stabla i formira lutku od vlakana dobijenih od
unutrašnjeg tkiva palme. U stadijumu lutke prolazi metamorfozu u odraslu jedinku - imaga. Larva
može formirati lutku i u osnovi lista, kao i u osnovi debla.
Odrasli insekt je odličan letač, sposoban da preleti velike razdaljine. U najveđem broju slučajeva
crveni palmin surlaš ne prelazi u drugu palmu dok god ona u kojoj živi nije potpuno uništena.

Slika 5. Larva Slika 6. Učaurena lutka

Izvor slika 5, 6: https://www.eikipedia.org/

8
 Slika 7. Lutka Slika 8. Imago- odrasla jedinka

Izvor slika 7, 8: https://www.eikipedia.org/

Glavni simptomi napada crvenog palminog surlaša, uvenuće i gubitak krošnje, postaju vidljivi tek
kada je palma gotovo uništena. Tipičan simptom napada su klonuli listovi, tako da cela biljka
dobija karakterističan izgled, poput kišobrana. Zbog oštećenja vaskularnog tkiva prvo stradaju
donji listovi, a na kraju i cela krošnja. Osim direktne štete nanete progrizanjem tkiva biljke pate i
od sekundarnih infekcija uslovno-patogenim bakterijama i gljivicama, koje se mogu razviti na
oštećenom tkivu i ubrzati propadanje. Kada se spoljni simptomi pojave zaraza može biti prisutna
i više od 6 meseci. Kod jako inficiranih palmi zvuci bušenja i žvakanja larvi mogu se čuti ako se
uvo prisloni uz deblo palme. Najnovija istraživanja se obavljaju pomoću elektronskih detektora
zvuka ili uz pomoć pasa obučenih da prepoznaju miris surlaša ili truleži palminog tkiva, kako bi
se infekcija otkrila u ranom stadijumu.
Glavni metod kontrole je primena sistemskih insekticida. Insekticid se obično aplicira kroz levak,
oko 5 cm iznad inficirane zone debla. Zaraza crvenim palminim surlašem može se kontrolisati
pomoću mamaca sa feromonima i zamki. U poslednje vreme koriste se i nove, alternativne
tehnologije, koje se baziraju na bioinsekticidima koji su dizajnirani da efikasnije kontrolišu i
suzbijaju ovu štetočinu. Fromoni mirisom privlače insekta do mesta najveće koncentracije
insekticida, koji ga tu najefikasnije ubija. Još jedan ekološki metod kontrole je upotreba
entomopatogenih gljiva. Uporedo sa biološkim metodama razvijaju se i drugi metodi, kakav je, na
primer, mikrotalasni obruč koji se može koristiti za sterilizaciju pojedinačnih stabala. Za rano
otkrivanje crvenog palminog surlaša može se uspešno primeniti i bioakustika, metod koji se
zasniva na osetljivim mikrofonima koji se ubacuju u deblo, gde mogu snimiti bilo koji zvuk, a
digitalnom obradom signala utvrđuje se da li ih emituje crveni palmin surlaš. Zaražene biljke kod
kojih su izraženi svi simtomi infekcije neophodno je ukloniti pod nadzorom fitosanitarne
inspekcije.
Tipični znaci napada crvenog surlaša palmi:
 deformisani listovi koji izgledaju kao da su na pojedinim djelovima isječeni makazama,
 suvi listovi u središtu zelene krošnje palme,
 rupe pri osnovi palminih listova, uz pojavu „piljevine“,
 prisustvo imaga, larvi lutki, kokona,
 rast rozete palme je nepravilan, stariji listovi se objese (simptom „kišobran“),
 uvenuće i žućenje koje podsjeća na stanje palme uzrokovano sušom,
 prisustvo hodnika u deblu i listovima palme-vidljivi nakon rezanja palme,
 zvuk iz unutrašnjosti debla koji nastaje prilikom ishrane larvi.

9
Kako crveni palmin surlaš voli da položi jaja u meka tkiva, jedan od načina prevencije zaraze je i
izbegavanje mehaničkog oštećenja biljke. Premazivanjem rana posle orezivanja mrtvih i starih
listova takođe se može smanjiti verovatnoća zaraze. Unošenje biljnog materijala kao što su
plodovi, opalo lišće i sl. iz zaraženih u nezaražena područja takođe se ne preporučuje. Takođe je
moguće i preventivno tretiranje palmi na kojima nema znakova prisustva surlaša insekticidima
(Dimetoat, Hlorpirifos, Neonikotinoidi).

1.3. Estetski negativno mjenjanje primorja Crne Gore

Bilo bi teško neke od naših najvećih primorskih gradova Budva, Bar, Kotor, Tivat, Herceg Novi
zamisliti bez palmi. Bilo bi teško bilokoje probalno područje naše države zamisliti bez palmi. Neke
od njih su stare tek nekoliko godina, neke broje par desetina godina, a neke su stare i stotinu godina.
Svakodnevno se poječe nezanemariva količina stabala palmi, bilo sa javnih bilo sa privatnih
posjeda.
Palme su bez sumlje vrlo ukrasne biljke, florističko osvježenje naših parkova i prevoja. Ističu se
svojim uresnim listovima svjetlo zelene boje. Oni unose novu strukturu u parkovni osnov naše
vegetacije, lepršavost, egzotiku. Prekrasni su im i cvatovi, posebice vašingtonijama, a lijepi su i
plodovi palmi. Deblo ako je zdravo, vrlo je atraktivno, no na žalost u našim uvjetima često
oštećeno od mraza, s velikim pukotinama. Ta njihova egzotika i pomalo nametnuti šarm toplih
krajeva, uticali su na njihovu nekritičku sadnju duž našeg Jadrana (mnogi naši gradovi postali su
prepoznatljivi po palmama). Kao da smo izgubili osjećaj za vlastite vrijednosti i prepoznatljivost.
Palma ima mjesto u našim parkovima, dapače i potrebna je, ali u mjeri da se ne potisne vlastitost,
izvornost. Palme su lijepe u skupinama, kao samci i u drvoredima, posebno na travnatoj podlozi.
Posebno dolaze do izražaja ako palme – primjerice vitku žumaru opkolimo sezonskim cvijećem.
U parkovima je vrlo slikovita igra između palmi i čempresa, ali i mediteranskog grmlja.
U gradovima širom primorja se osim panjeva posječenih palmi, sve češće mogu vidjeti i tužni
prizori velikih stabala sa kojih je dendrohirurgijom, uklonjena kompletna krošnja i stablo isječeno
do „zdravg dijela“ koji surlaši još nisu pojeli, a sve u tankoj nadi da će se te palme uspjeti
revitalizovati.

Naše primorske gradove koje su

godina krasile palme jedva da još
uvijek odišu njihovom ljepotom.
Pored velikog broja posječenih
palmi, i onih koje se svakodnevno
podvrguju fitosanaciji u tračku
nade da će preživjeti i opstati mali
je broj palmi koje još uvijek
svojom ljepotom krase primorske
gradove. Sve više je prizora
posječenih palmi na našem
primorju.

Slika 9. Herceg Novi

Izvor slike 9: https://radiojadran.com/

10
Čini se kao da se palme gaje oduvijek na ovim prostorima. Omiljeni su i neizbježan element svakog
manjeg ili većeg slobodnog prostora. Nalaze se na trgovima, parkovima, duž saobraćajnica, u
privatnim vrtovima… Ne može se zamisliti grad bez vitkih vašingtonija, stamenih kanarskih
datula ili žbunastih žumara.
1.4. Saniranje šteta i štetočine Rhynchophorus ferrugineus

Uprava za bezbjednost hrane, veterinu i fitosanitarne poslove - Sektor za fitosanitarne poslove,

sačinio je Akcioni plan za sprječavanje širenja i suzbijanje crvenog surlaša palmi - Rhynchophorus
ferrugineus.
Dana 25. oktobra 2012. godine, na dvije palme u području kompleksa hotela Lido, Ulcinj
entomološka laboratorija potvrdila je prisustvo štetnog organizma Rhynchophorus ferrugineus
(Oliver). U novembru 2012. godine, usvojen je prvi Akcioni plan za eradikaciju i suzbijanje
crvenog surlaša palmi - Rhynchophorus ferrugineus (Oliver)4 sa nadležnostima i odgovornostima
uključenih subjekata, fitosanitarnim mjerama, informacijama i aktivnostima koje se sprovode u
cilju iskorjenjivanja i sprječavanja daljeg širenja crvenog surlaša palmi. Uprkos intenzivnom
sprovođenju propisanih mjera obilježeno područje se širilo u toku 2013. godine. Suzbijanje
crvenog surlaša palmi je nastavljeno kao i sprovođenje propisanih fitosanitarnih mjera: vršeni su
intenzivni zdravstveni pregledi palmi u obilježenom području, vršena su preventivna hemijska
tretiranja u zaraženom području, uništavanje napadnutih palmi na teritoriji Opštine Ulcinj. U toku
2014. godine crveni surlaš palmi se bez obzira na sve preduzete mjere i dalje širi na teritoriji
Opštine Ulcinj. Dana 5. novembra 2014. godine na teritoriji Opštine Budva potvrđeno je prisustvo
crvenog surlaša palmi. Dana 15. maja 2015. godine na teritoriji Opštine Tivat potvrđeno je
prisustvo crvenog surlaša palmi. Obilježeno područje zahvata osim Opštine Tivat i Opštine Herceg
Novi i Kotor. Dana 7. jula 2015. godine na teritoriji Opštine Bar potvrđeno je prisustvo crvenog
surlaša palmi. Nakon ovog nalaza obilježeno područje zahvata sve opštine na crnogorskom
primorju i nastavlja se sa obilježavanjem zaraženog područja.
S obzirom da sprovođenje propisanih fitosanitarnih mjera u Crnoj Gori u periodu od 3 godine nije
zaustavilo širenje crvenog surlaša palmi po cijelom crnogorskom primorju, sačinjava se Akcioni
plan u skladu sa članom 7 Pravilnika o fitosanitarnim mjerama za sprječavanje unošenja, širenja i
suzbijanje Rhynchophorus ferrugineus.5

4
Objavljeno u Službenom listu CG, broj 60/12, novembar2012
5
containment: Application of phytosanitary measures in and around an infested area to prevent spread of a pest
[FAO, 1995]

11
2. PREDMET ISTRAŽIVANJA

Predmet ovog rada je jedan od značajnih problema sa kojima se poslednjih godina susreću naši
primorski gradovi, odumiranje palmi, mjere koje su preduzete da bi se izvršila sanacija oboljelih
stabala i mjere prevencije koje bi doprinjele spriječavanju zaraze zdravih stabala, kao i uticaj palmi
na životnu sredinu.

Predmet istraživanja jesu vrste palmi koje su manje ili više podložne negativnom uticaju štetočine,
zdravstveno stanje palmi koje na kojima su izvršene fitosanitarne njege. Pod predmetom ovog
istraživanja posebno ćemo obratiti pažnju na sve fitosanitarne mjere koje su izvršene na oboljelim
stablima koje je propisala Uprava za bezbjednost hrane, veterinu i fitosanitarne poslove - Sektor
za fitosanitarne poslove, Akcioni plan za sprječavanje širenja i suzbijanje crvenog surlaša palmi
- Rhynchophorus ferrugineus.

2.1. Bioekološke osobine palmi

Palme predstavljaju biljnu porodicu jednosjemenica (Monocotyledones), kojoj pripada oko 2800
vrsta, i jedini je predstavnik u redu palmolike (Arecales). One su samonikle biljke koje većinom
nalazimo u suptropskim i tropskim krajevima dok u ostalim područjima služe kao ukras. Palme su
drvolike, vrlo visoke biljke, koje na vrhu nerazgranatog, stupastog debla nose čuperastu krošnju,
sastavljenu od lepezastih ili perastih listova. Cvjetovi jednospolni, skupljeni su u metličaste
cvatove, koji su u početku ovijeni velikim tulcima. Ocvijeće iz 6 listića rijetko je obojeno te je
većinom zeleno. Cvijet sadržava ili jednu, nadraslu, trogradnu plodnicu ili po tri jednogradne s
jednim sjemenim zametkom. Oprašivanje je anemogamno ili entomogamno. Plod je bobičasta ili
orašasta koštunica. Palme se dijele na peraste i lepezaste.
Bilo da su autohtone ili introdukovane vrste palmi, svaka ne reaguje jednako na štetočinu ili
oštećenje. Neke su podložnije napadima palminog surlaša, neke se odupiru i na kraju pokleknu a
neke su sasvim otporne. U našem podneblju palme uglavnom pripadaju prvoj skupini, tj.podložne
su oštećenjima štetnog insekta.

Chamaerops humilis L. – grmasta žumara (chamai = nizak, rhops = grm)

Poznata je i kao palma sv. Petra Autohtona jeste palma Sredozemlja. Raširena na vrlo oskudnim i
suhim zemljištima, izložena žegi i visokim temperaturama. Podnosi do – 9 ºC, a ta temperatura uz
more nije zabilježena. Na pjeskovitim zemljištima Sjeverne Afrike i južne Italije tvori sastojine.
Samonikla je i na nekim manjim otocima koji su dobili po njoj ime (otuda vjerojatno i naziv
Palmižana). Niskog je rasta, visine do 6 m, što je rijetkost, naročito preko te visine. Žumara je u
prirodi grm s brojnim izdancima iz korijena. Liše joj je lepezasto, kruto i upotrebljava se u
cvjećarstvu. Njen list (palmeta) česti je ukrasni motiv u umjetnosti drevnog Egipta, zatim antici:
kretsko-mikenskoj grčkoj, etrurskoj i rimskoj kulturi, a kasnije, posebice u klasicizmu. Cvat je
viseći klip. Plodovi su velike žute bobe. Žumara se razmnoŽava sjemenom i izdancima. U
parkovima se upotrebljava kao samac (na manjim površinama) ili rjeđe u skupinama. Vrlo je lijepa
na tratini u kombinaciji sa sezonskim cvijećem. Često se sadi i u cvjetnim vazama. Podnosi i
polusjenu.

12
Palma grmasta žumura
donekle je podložna
štetnom uticaju i napadu
crvenog palminog
surlaša. Kada se na
vrijeme primjete znaci
infekcije, i pravovremeno
odradi fitosanacija
postoji velika mogućnost
ozdravljenja stabla.

Slika 10. Chamaerops humilis

Izvor slike 10: https://commons.wikimedia.org/

Trachycarpus fortunei H. Wendl– visoka, vitka ili dlakava žumara

Sigurno najčešća palma u kulturi u umjerenom području. Potiče sa istočnih obronaka Himalaje gde
se penje do 2000 metara nadmorske visine, iako se smatra kao autohtona sve do jugoistočne obale
Kine, gdje se nalazi otok Čusan i gde ju je prvi put vidio John Fortune, engleski istraživač, koji je
bio najzaslužniji za njeno širenje izvana areala. To je bilo prije nešto više od 150 godina, iako je
prvi put uvedena u kulturu u Europi 1830. godine (Nizozemska). U prvo vrjeme bila je svrstavana
u rod Chamaerops (prema poznatom švedskom botaničaru Thunbergu, ali je kasnije, pregledom
njegovih herbarija utvrđeno da je on to ime dao sasvim drugoj vrsti - Rhapis flabelliformis i od
tada joj je ostao naziv excelesa (visok, uzvišen), što je zadržala i priznavanjem posebnog roda
kojem pripada. Kasnije, kada su pronađene i druge visoke vrste, ustanovljen je njen današnji naziv.
Otporna je na niske temperature u dužem periodu, na zagađen zrak, siromašno zemljište, pa i na
kraće periode suše. Sasvim dobro raste i u polusjeni, a podnosi i sasvim sjenovite položaje, što
ipak ne rezultira nekim značajnijim rastom. Čak ni ljeti ne traži posebno visoke temperature za
dobar rast. Njen glavni neprijatelj je vjetar koji joj može slomiti grane. Stablo joj je obraslo
koncima od odumrlih listova, a listovi su zeleni, nepravilno razdjeljeni u tridestak segmenata.
Dvodomne su biljke, kao i svi ostali Trachycarpusi. Ova palma naraste do 12 metara u visinu, a
otporna je na temperature do -15°C. Omah reaguje na štetnog insekta, teško se brani. Lko se
primjećuju grane palmi koje mjenjaju boju.

13
 Washingtonia filifera H.Wendl– končasta vašingtonija
(sin. Pritchardia filifera Lind ex André)
Ime je dobila po prvom američkom predsjedniku. Vrlo joj je slična Washingtonia robusta–snažna
vašingtonija – H. Wendl (sin. W. filifera var. robusta (H. Wendl) Parish). Teško ih je razlikovati.
To su palme lepezastog lista. Porijeklom su iz južnih dijelova SAD-a (Kalifornija, Arizona) i
Meksika. Zato ih zovu i kalifornijske palme. Snažne su stablačice, uspravna debla, na vrhu sa
buketom lepezastih listova. Osnovna razlika je što končastoj vašingtoniji iz lista vise niti, dok
snažna vašingtonija ima pri dnu debla zadebljanje poput slonovskog stopala.
Končasta vašingtonija je manjeg rasta, do 20 m, deblja, dok je snažna visine i do 25 m, vitka. Lisna
drška končaste vašingtonije je zelena, trnovita s obje strane, dok je snažna na gornjoj strani
crvenkasto smeđa, a kod mladih listova svom dužinom trnovita. Listovi im sa drškom mogu biti
dugi do 4 m. Vrlo lijepi su cvatovi osuti bijelim cvjetovima. Dužine su 3–4 m. Plodovi – crne
bobice. Česte su u mediteranskim parkovima. Vašingtonija snažna bolje podnosi niske
temperature, ali to ovisi o nizu činilaca. Zapravo mi nemamo ni dovoljno iskustva ni zapažanja da
bi mogli o tome tačnije pisati.
Njena otpornost na našem staništu nije ništa bolja od predhodno navedenih palmi. Jako je podložna
uticaju štetnog insekta i teško se brani.

Phoenix canariensis - hort. exChabaud – kanarska datulja

Vrsta palme dugih perastih listova i zdepastoga debla.
Ova lijepa palma potječe s Kanarskih otoka, gdje
je endemska vrsta, zbog čega je i dobila naziv kanarska
datulja. Zbog svoje dekorativnosti danas je prilično
raširena u mediteranskim krajevima. Također je
zastupljena u našim krajevima uz more, gdje je uz
palme poput Trachycarpus fortunei, Washingtonia
filifera i Chamaerops humilis, najrasprostranjenija
palma u Crnoj Gori. Vrlo je česta u kulturi u svim
suptropskim i tropskim područjima. Sreće se na
svim Kanarskim otocima, s tim da se na istočnim,
sušnijim, na vulkanskim padinama penje i do 1500m u
visinu. Voli povećanu vlažnost zraka, mada joj ne smeta
ni izrazito suh zrak. Ne stvara izdanke iz korijena.
Stablo je sa izraženim usjecima u obliku izduženog,
često nepravilnog romboida, pri vrhu sa zadebljanjem
od ostataka peteljki koje se završavaju oštrim bodljama.
Listovi su zeleni, dugi 3-6m, zavisno od forme, sa gusto
raspoređenim segmentima u V rasporedu. Ponekad
stvara "krošnju" ispod krošnje od nešto kraćih listova.
Cvjetovi na ženskim biljkama su narandžasto-crveni.
Plodovi su jestivi, po izgledu slični
pravim datuljama samo što su nešto manji, ali neukusni. Slika 11: Phoenix canariensis
Zabilježeno je da je izdržala niže temperature, do -11°C. Izvor slike 11: https://hercegnovi.cool/
Jako je osjetljiva na crvenog palminog surlaša.

14
 2.2. Akcioni plan za suzbijanje Rhynchophorus ferrugineus

Na osnovu člana 7 Pravilnika o fitosanitarnim mjerama za sprječavanje unošenja, širenja i

suzbijanje Rhynchophorus ferrugineus (Oliver) ("Sl. list CG" broj 54/12), a u vezi sa članom 10 i
članom 12 stav 4 Zakona o zdravstvenoj zaštiti bilja ("Sl. list RCG" broj 28/06 i Sl. list CG" broj
28/11 i 48/15) , radi obavještavanja držaoca bilja i ovlašćenih lica o pojavi i riziku od štenih
organizama i upoznavanja sa mjerama za sprječavanje širenja i sizbijanja štenih organizama,
Uprava za bezbjednost hrane, veterinu i fitosanitarne poslove - Sektor za fitosanitarne poslove,
sačinjava AKCIONI PLAN ZA SPRJEČAVANJE ŠIRENJA I SUZBIJANJE CRVENOG
SURLAŠA PALMI - Rhynchophorus ferrugineus (Oliver).

Akcioni plan u sebi sadržava sve informacije o raspodjeli nadležnosti i odgovornosti kao i o svim
metodama koje se primjenjuju na palmama – fitosanitarne metode, u cilju suzbijanja štetnog
insekta.

Nadležni organi i odgovornosti

 Uprava za bezbjednost hrane, veterinu i fitosanitarne poslove – Sektor za fitosanitarne
poslove - Odsjek za zdravstvenu zaštitu bilja:
- povezuje i koordiniše državne organe, relevantne organizacije, ustanove i druga lica
radi sprovođenja Akcionog plana,
- prikuplja i analizira informacije,
- priprema i šalje izvještaje, analize, informacije i druge materijale u vezi sa pojavom
i širenjem crvenog surlaša palmi,
- vrši nadzor nad sprovođenjem akcionog plana,
- predlaže mjere i aktivnosti na terenu,
- obilježava zaraženo područje,
- vrši procjenu efikasnosti sprovedenih mjera i predlog izmjena i dopuna Akcionog
plana.
 Uprava za inspekcijske poslove - Fitosanitarna inspekcija:
- obavlja vizuelne pregleda i po potrebi uzima uzorke,
- naređuje fitosanitarne mjere: hemijska tretiranja, uništavanja palmi i dr.
- prati i kontroliše sprovođenja naređenih mjera,
- izvještava Upravu o novim nalazima i o sprovođenju mjera,
- vrši očitavanje feromonskih klopki
- dostavlja druge podatke i informacije potrebne za realizaciju ovog Akcionog plana
 Ovlašćena ustanova - Biotehnički fakultet - Fitosanitarna laboratorija:
- vrši laboratorijska ispitivanja radi determinacije crvenog surlaša palmi,
- postavlja i očitava feromonske klopke i informiše nadležne organe i predlaže
momenat sprovođenja hemijskih tretmana,
- daje uputstva o načinu sprovođenja fitosanitarnih mjera: uništavanja,
dendrohirurgije odnosno regeneracije palmi, hemijskih tretmana,
- obezbjeđuje informacije i naučne činjenice o crvenom surlašu palmi,
- izvještava Upravu o zdravstvenim pregledima i novim nalazima na način prikazan
obrascem pregleda.

15
  Ovlašćeni pružaoci usluga za vršenje javnih poslova:
- . vrše poslove prema propisima, uputstvima i instrukcijama Uprave kako budu
nalagale spcifičnosti pojedinih naređenih mjera,
- sarađuju i obavještavaju Upravu i fitosanitarnu inspekciju o vršenju poslova,
- izvještavaju (mjesečno i godišnje) o izvršenim poslovima Upravu,
- vrše poslove suzbijanja štetnih organizama (preventivna i druga tretiranja nad
biljem upotrebom sredstava za zaštitu bilja), postupaju po pravilima dobre
poljoprivredne prakse za zaštitu bilja u skladu sa Pravilnikom o pravilima dobre
poljoprivredne prakse za zaštitu bilja ("Sl. list CG" broj 45/14),
- vrše poslova uništavanja napadnutih palmi za koje su naređene mjere uništavanja,
- vrše poslove u skladu sa važećim propisima i standardima za ovu vrstu posla,
- savjesno i kvalitetno sprovode naređene mjere radi spriječavajnja šteta koje mogu
biti prouzrokovane nesavjesnim ili nekvalitetnim radom,
- obezbjeđuju potrebne uslove za nesmetano obavljanje posla,
- obezbjeđuju kompletnu dokumentaciju po kojoj se izvode poslovi,
- primjenjuju mjere zaštite na radu u skladu sa posebnim propisima, kako ne bi došlo
do povrede, odnosno nesreće na poslu, a u slučaju da do istih dođe, odgovoran je
po svim osnovama,
- formirju cijenovnik usluga i objavljuju ga na web stranici i isti dostavljaju
naručiocu posla.
 Uprava carina:
- vrši pojačan nadzor malih količina bilja koje unose fizička lica u putničkom
saobraćaju i koje ne podliježe fitosanitarnom pregledu.

Fitosanitarne mjere:
 Mjera: uništavanje
U zavisnosti od intenziteta napada vrši se uklanjanje i uništavanje napadnutih listova ili cijele
palme. Ukoliko je palma napadnuta Rhynchophorus ferrugineus, a da pri tome intenzitet napada
nije veliki, što se utvrđuje na licu mjesta, preporuka je da se odradi dendrohirurgija odnosno
uklanjanje dijelova palme do mjesta na kome nema simptoma napada. Ukoliko je intenzitet napada
crvenog surlaša palmi veliki, vrši se uništavanje cijele palme.

- Mjera: uništavanje cijele palme

Ukoliko je palma napadnuta Rhynchophorus ferrugineus i ako je intenzitet napada veliki, što se
utvrđuje na licu mjesta, vrši se uništavanje cijele palme. Držalac bilja je dužan da obezbijedi sve
uslove za bezbjedno sprovođenje fitosanitarne mjere uništavanja cijele palme i odredi bezbjedno
mjesto zakopavanja napadnutog biljnog materijala. Ukoliko zbog vremenskih prilika nije moguće
izvršiti uništavanje napadnutog biljnog materijala na propisan način, fitosanitarni inspektor može
narediti da se pregledani biljni materijal umota u jaču foliju na način da se spriječi širenje štetnog
organizma, označi oznakom (trakom) fitosanitarne inspekcije i zabrani njegovo premještanja dok
se ne stvore uslovi za neškodljivo uklanjanje (zakopavanje). Lokaciju zakopavanja biljnog
materijala određuje opšina na čijoj teritoriji se vrši uništavanje napadnutih palmi. Lokacija
zakopavanja mora biti na takvom mjestu gdje ne postoji mogućnost da će se prevrtanjem mase
biljnog otpada na površinu iznijeti zakopani dijelovi napadnute palme.

16
 - Regeneracija napadnutih palmi (dendrohirurgija)
Regeneracija napadnutih palmi se može vršiti samo na palmama kojima centralni dio krošnje nije
potpuno klonuo odnosno na palmama kod kojih su simptomi napada slabije izraženi. Regeneracija
se obavlja tako što se postupno sa palme skinu svi listovi idući od osnove prema centru. Svi rezovi
listova moraju biti bez simptoma oštećenja (bez rupica i hodnika). Cenralni dio palme mora biti
bjeličast odnosno mora imati zdrav meristem. Nakon ovoga palmu treba istretirati nekim od
preparata na bazi: dimetoata ili hlorpirifosa ili imidacloprida i još treba dodati neki fungicid na
bazi bakra npr. bakarni oksihlorid u količini 75 g na 10 litara vode. Tretiranje ponoviti za 10 do
15 dana. Ukoliko se regeneracija obavlja u toku jeseni orezanu palmu nakon ovoga treba premazati
slojem kalemarskog voska.

 Mjera: hemijsko tretiranje

Držaoci palmi osjetljivih na napad crvenog surlaša naročito vrste Phoenix canariensis vrše
hemijska tretiranja. Tretiranja se vrše u slučaju da se na palmi uočavaju simptomi napada, kao i
u slučaju naizgled zdravih palmi radi velikog rizika od napada crvenog surlaša palmi –
Rhynchophorus ferrugineus Olivier na području cijelog crnogorskog primorja.

- Mjera: hemijsko tretiranje palmi sa simptomima

Tretiranje se sastoji od najmanje pet tretiranja naizmjenčnom primjenom organo-fosfornih
insekticida (preparati na bazi aktivnih materija hlorpirifos, dimetoat) i neonikotinoida (preparati
na bazi aktivne materije imidakloprid). Tretmani se vrše na 30 do 40 dana počevši od druge
polovine marta (ovo je orjentaciono, a tačan termin se određuje nakon što se praćenjem putem
feromonskih klopki utvrdi da se crveni surlaš palmi aktivirao nakon zime) preparatima na bazi:
 hlorpirifosa (preparat Pyrinex 48EC ili drugi) u količini 20 do 25 ml na 10 l vode
 dimetoata (preparat Perfektion) u količini 20 ml na 10 l vode
 imidakloprid (preparat Confidor 200 SL) u količini 10 ml na 10 l vode.

- Mjera: preventivna hemijska tretiranja

Preventivno tretiranje obuhvata najmanje tri tretmana:
 preparati na bazi horpirifosa krajem marta odnosno početkom aprila;
 preparati na bazi imidakloprida u julu i
 preparati na bazi hlorpirifosa krajem novembra početkom decembra

Za svaku palmu treba potrošiti najmanje 20 do 30 l rastvora zavisno od visine i starosti debla, a
tretiranje se izvodi tako da se vrh krošnje, tamo gdje su najmlađi listovi, lagano poliva (kao da se
tušira) kako bi rastvor preparata dospio u hodnike i tunele koje pravi crveni surlaš palmi. Ukoliko
se u jednom navratu ne potroši cijela količina rastvora, jer rastvor počne curiti niz palmu, treba to
uraditi iz više navrata. Pored sintetičkih insekticida postoje biloški preparati - entomopatogene
nematode i gljivice, ali za sada u Crnoj Gori nema iskustva sa njihovom primjenom.

17
3. CILJ ISTRAŽIVANJA

Cilj ovog istraživanja jeste da se steknu određena saznanja o predmetu istraživanja.

Kod cilja istraživanja najčešće se srijeće podjela na društveni i naučni cilj istraživanja.
- Naučni cilj istraživanja je u dostizanju određenog nivoa naučnog saznanja u
konkretnom istraživačkom poduhvatu.
- Društveni cilj i svrha istraživanja je onaj za koji rezultati dotičnog istraživanja treba
da budu upotrebljeni. Društveni cilj istraživanja bio bi obezbjeđivanje naučnih
saznanja na osnovu kojih se mogu preduzimati određene društvene mjere u oblasti
očuvanja morskih ekosistema.
Cilj našeg istraživanja je da se na osnovu raspoloživih informacija i statističkih evidencija ukaže
na opasnosti odumiranja palmi sa Crnogorskog primorja, da se ozbiljnije shvati štetočina crveni
palmin surlaš, da se predoči zdravstveno stanje palmi i ozbiljnost fitosanitarnih mjera, kao i uticaj
odumiranja palmi na ekologiju životne sredine.

Rhynchophorus ferrugienus
Crveni surlaš palmi potiče iz južne Azije, gdje uzrokuje velike štete na kokosovoj palmi. Iz tog
područja se proširio prema zapadu velikom brzinom sredinom osamdesetih godina.
Pojava na području EPPO (Evropsko-mediteranska organizacija za zaštitu bilja) regije6:
- 1992. Egipat;
- 1996. Španija;
- 1999. Izrael i Jordan;
- 2004. Italija;
- 2005. Turska;
- 2006. Kipar, Grčka i Francuska;
- 2008. Maroko;
- 2009. Gruzija, Albanija i Slovenija;
- 2011. Hrvatska, Tunis.
Štetni organizam se na velike udaljenosti širi sadnicama palmi. Na male udaljenosti širenje je
moguće letom odraslih. Brzom širenju ovog štetnog organizma pogoduje intezivna međunarodna
trgovina sadnim materijalom.

Status
EPPO: Rhynchophorus ferrugineus je od 2005. godine na EPPO A2 karantinskoj listi.
EU: Propisan Odlukom Komisije 2007/365/EC od 25. maja 2007. godine. CRNA GORA:
Pravilnik o fitosanitarnim mjerama za spriječavanje unošenja, širenja i suzbijanje Rhynchophorus
ferrugineus (Oliver) objavljen u „Službenom listu CG“ broj 54/2012.

6
Podaci preuzeti sa zvanične stranice Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja CG, Uprava za bezbjednost
hrane, veterinu i fitosanitarne poslove; www.ubh.gov.me ; preuzeto 24.11.2018

18
Osjetljivo bilje
Osjetljivo bilje je bilje, osim plodova i sjemena, koje u osnovi stabla ima prečnik preko 5 cm i
pripada sljedećim vrstama: Areca catechu, Arecastrum romanzoffianum (Cham) Becc, Arenga
pinnata, Borassus flabellifer, Brahea armata, Butia capitata, Calamus merillii, Caryota maxima,
Caryota cumingii, Chamaerops humilis, Cocos nucifera, Corypha gebanga, Corypha elata, Elaeis
guineensis, Howea forsteriana, Jubea chilensis, Livistona australis, Livistona decipiens,
Metroxylon sagu, Oreodoxa regia, Phoenix canariensis, Phoenix dactylifera, Phoenix theophrasti,
Phoenix sylvestris, Sabal umbraculifera, Trachycarpus fortunei i rodu Washingtonia spp.

3.1. Zdravstveno stanje palmi

Vizuelni zdravstveni pregledi se vrše radi uočavanja znakova napada crvenog surlaša palmi.
Vizuelne zdravstvene preglede palmi vrše fitosanitarni inspektori i po potrebi ovlašćena lica.
Zdravstvene preglede osjetljivog bilja u rasadnicima i prodajnim mjestima (vrtni centri i cvjećare)
vrše fitosanitarni inspektori četiri puta godišnje (svaka tri mjeseca) u periodu od februara do
novembra o čemu obavještavaju Upravu. Obavještenje sadrži promjenu podataka o vrstama, broju,
porijeklu, starosti i velični osjetljivog bilja. Vizuelne zdravstvene preglede osjetljivog bilja na
javnim površinama vrše fitosanitarni inspektori i po potrebi ovlašćena lica najmanje tri puta
godišnje i na propisanom formularu koji se nalazi u prilogu 2 ovog Akcionog plana izvještavaju
Upravu. Sumnjive larve, kokone, lutke i odrasle jedinke sakupljaju se u staklenu ili plastičnu
posudu koja se dobro zatvara i koja je napunjena 70% alkoholom (etanol), radi determinacije,
prebrojavanja, mjerenja veličine, utvrđivanja stadijuma razvoja i uništavanja.
Držaoci osjetljivog bilja (palmi) dužni su da:
- vrše vizuelne preglede osjetljivog bilja (palmi) i da u slučaju sumnje na prisustvo crvenog
surlaša palmi, a naročito tokom rezidbe, odmah obavijeste Upravu ili fitosanitarnu
inspekciju;
- za vršenje zdravstvenih pregleda osjetljivog bilja (palmi) od strane odgovornih i/ili
ovlašćenih lica i fitosanitarne inspekcije obezbijede sve potrebne uslove.

U izvještajima koji su podnijeli nadležni organi, u primorskim opštinama nastavilo se sa

sprovođenjem fitosanitarnih mjera i po posebnom akcionom planu. Kontrolisani su izvještaji o
izvršenim hemijskim tretiranjima palmi na javnim površinama i kod pravnih subjekata, kao i
sprovođenje postupka injektiranja i endoterapije. Fitosanitarna mjera uništavanja izvršena je nad
većinom zaraženih palmi i za sada se kontroliše njihovo zdravstveno stanje i pokušava uništiti
izazivač bolesti.

19
4. HIPOTEZE ISTRAŽIVANJA

Hipoteza predstavlja ono što se predstavlja, treba da bude adekvatna predmetu istraživanja,
proverljiva i potvrđena određenim teorijsko-praktičnim postupkom. To je pokušaj rešenja
problema. Hipoteza treba da je relevantna, proverljiva, plodna, jednostavna i saglasna sa već
dokazanim hipotezama.7
U radu smo predstavili nekoliko hipoteza. Generalna hipoteza svojim sadržajem obuhvata
preliminarno i teorijsko određenje predmeta istraživanja. Posebne hipoteze se razvijaju iz
generalne i one obrađuju djelove predmeta istraživanja.
Provjeravaju se sledeće hipoteze:

Hg: Odumiranje palmi i iskorjenjavanje crvenog palminog surlaša predstavlja veliki problem ne
samo u našoj zemlji nego i u zemljama okruženja. Odumiranje palmi značajno se ogleda u
narušavanju ekologije, životne sredine kao zajednice flore i faune, estetski negativno djeluje na
primorske gradove i stvara nimalo zanemarljiv ekonomski gubitak.

H1 - Analiziranjem mjesta palmi u ekološkom sastavu biljnih zajednica uviđamo njenu

veliku ulogu. Ekološka i estetska, kao i kvantitativna i kvalitativna uloga palmi u Crnogorskom
primorju je značajna.
H2 – Istraživanjem Rhynchophorus ferrugineus, odnosno crvenog palminog surlaša,
možemo uvidjeti da je fitosanitarna borba njegovog uništenja duga i sa revelantnim rezultatima.
H3 – Vlada Crne Gore, Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, Uprava za
bezbjednost hrane, veterinu i fitosanitarne poslove, Sektor za fitosanitarne poslove sačinio je
Akcioni plan za sprečavanje širenja i suzbijanje crvenog palminog surlaša - Vlada Crne Gore,
Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, Uprava za bezbjednost hrane, veterinu i fitosanitarne
poslove, Sektor za fitosanitarne poslove sačinio je Akcioni plan za sprečavanje širenja i suzbijanje
crvenog palminog surlaša - Rhynchophorus ferrugineus.

5. METODE ISTRAŽIVANJA

Metode istraživanja u radu su: sekundarne metode tj. analiza relevantne literature i statističkih
podataka, metodom deskripcije opisano je stanje mora i morskih staništa pojedinih biljnih i
životinjskih vrsta, kako na međunarodnom tako i na lokalnom nivou. U istraživanju teme ovoga
rada, korištena je metoda indukcije i dedukcije, analiza – sinteza, konkretizacija-generalizacija.
Pri prikupljanju podataka korištena su: naučna i stručna djela, stručni časopisi, Internet.

7
Marković M. (2004), Logika za III razred Gimnazije i III razred pravno-birotehničke škole, Zavod za udžbenike i
nastavna sredstva, Beograd.

20
6. ZNAČAJ ISTRAŽIVANJA

Za sagledavanje značaja ovog rada moguće je izdvojiti nekoliko teorijskih i praktičnih aspekata.
Teorijski značaj ogledao bi se u potvrdi zaključaka brojnih naučnih studija koja ukazuju na sve
veću površinu prekrivenu napadnutim i oboljelim palmama. Uzročnici nastanka odumiranja palmi
i same pojave njene bolesti nisu samo problem naše drže nego su postale globalni problem jer se
štetni insekt veoma brzo širi.

Praktični značaj rada ogledao bi se kroz neposrednu primjenu podataka do kojih se tokom
realizacije istraživanja došlo. Sam rad bi trebalo da ukaže na postojanje ogromnog problema ali i
da predoči konkretne sadržaje koji bi mogli da se iskoriste u cilju sprečavanja i suzbijanja oboljenja
palmi.

Prilikom istraživanja prikupljeno je mnoštvo podataka koji bi mogli da budu od izuzetne koristi
prilikom suzbijanja ove štetočine, ako ne da iskorijeni štetočinu onda sigurno da ju zaustavi i da
spriječi pojavu raznih sekundarnih štetočina.

Ovaj istraživački rad bi trebalo da doprinese podizanju savijesti i prepoznavanju uloga svih
učesnikan i interesnih grupa u ostvarivanju zajedničkog cilja.

21
ZAKLJUČNA RAZMATRANJA

Odumiranje palmi na priobalnim područjima Crne Gore veliki su problem poslednjih godina. Sve
više opština pokušava da se izbori sa ovom štetočinom i da sačuva svoje palme, dok štetni insekat
se velikom brzinom širi.

Palme koje su u sklopu našeg ekosistema, introdukovane vrste, Phoenix canariensis (kanarska
datulja), Trachycarpus fortunei (visoka žumara), Washingtonia filifera (končasta vašingtonija),
Chamaerops humilis (niska žumara) nisu u mogućnosti da se same odbrane od crvenog palminog
surlaša pa brzo i lako podliježu infekciji.

Kako smo naveli u radu, crveni palmin surlaš je doživio kulminaciju na našem primorskom dijelu
proteklih godina, međutim on predstavlja globalni problem jer je uzročnih oboljenja palmi u više
zemalja. Na Evropskom kontinentu prvo je zabilježen u Španiji, zatim Malta, Italija, ozbiljne
gradacije insekta primjećene su i u Francuskoj i poslednjih godina se rapidno širi duž Jadranske
obale.

Vlada Crne Gore, Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, Uprava za bezbjednost hrane,
veterinu i fitosanitarne poslove, Sektor za fitosanitarne poslove sačinio je Akcioni plan za
sprečavanje širenja i suzbijanje crvenog palminog surlaša - Rhynchophorus ferrugineus, čine
propisano niz mjera za suzbijanje ove štetočine.

Od prve pojave crvenog palminog surlaša pa do danas svakodnevno se vrši pregledanje

zdravstvenog stanja palmi, vrše se fitosanitarnje njege na nivoima opština, pooštrene su mjere
pregledanja bilja na carininama i izdat je veliki broj obavještenja za građane prilikom prskanja
palmi kao oblika fitosanitarne mjere.

Nažalost, palme našeg primorja su postale stanište za tzv.Olivera - Rhynchophorus ferrugineus.

Nadležni stručnjaci nas uvjeravaju da će se palme oporaviti i da će se suzbiti ovaj štetni insekt.

22
LITERATURA:

1) Ferry, M., Gomez, S. (2002): The Red Palm Weevil in the Mediterranean Area, CAB
2) Grgurević, D. (2007): Palme Jadranskih prevoja. Zagreb
3) Jovanović, B. (2007): Dendrologija. Beograd. Šumarski fakultet
4) Karadžić, D., Mihajlović, Lj.,Milanović, S., Stanivuković, Z. (2011). Priručnik izveštajne
i dijagnostičko-prognozne službe zaštite šuma. Banja Luka. Šumarski fakultet
5) Kuba, L.Koking,Dž. (2003). Metodologija izrade naučnog teksta. Podgorica:CID
6) Marković, M. (2003). Logika. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva
7) Mihajlović, Lj. (2008). Entomologija. Beograd. Šumarski fakultet
8) Milek Masten, T., Šimala, M. (2013): Crvena palmina pipa-Rhynchophorus ferrugineus
(oliver, 1970), palmin drvotočac-Paysandisia archon (Burmeister, 1880). Zagreb
9) Nikić, S. (2008). Metodologija. Kotor: Pomorski fakultet
10) Perić, D. (1989). Metodologija naučnih istraživanja.Beograd
11) Stefanović, V. (1986): Fitocenologija sa pogledom šumskih fitocenoza Jugoslavije.
Sarajevo
12) Vukićević, E. (1982): Dekorativna dendrologija. Beograd

Internet izvori:

1) http://www.ubh.gov.me/
2) htpps://www.bokanews.me/
3) https://www.vecernji.hr/
4) https://commons.wikimedia.org/
5) https://radiojadran.com/
6) http://www.fito.gov.me/
7) http://www.wikipedia.org/
8) http://www.ekipedia.org/

23