Περιεχόμενα

Πρόλογος

Εισαγωγή................................................................. σελ. 9

Οι προϋποθέσεις για την άνοδο του φασισμού......σελ. 17

Το μαζικό κίνημα του φασισμού............................ σελ. 31

Φασισμός και μεγάλο κεφάλαιο............................. σελ. 47

Αδυναμίες του φασισμού.......................................σελ. 65

Η γερμανική ήττα...................................................σελ. 77

Η ισπανική ήττα..................................................... σελ. 95

Ο αγώνας στη Μεγάλη Βρετανία.......................... σελ. 111

Ο φασισμός σήμερα............................................ σελ. 125

Σταματώντας το φασισμό.................................... σελ. 135

Όροι και ονόματα................................................ σελ. 143

 ΠΡΟΛΟΓΟΣ

συζήτηση γιατο φασισμό έχει ξαναγίνει επίκαιρη και επιτακτική. Τα μηνύματα απότην Ευ­

Η ρώπη είναι πολλά και ανησυχητικά και δεν έχουν να κάνουν μόνο με τη δολοφονική μανία
του Μπρέιβικ. Αυτή η περίοδος της τόσο έντονης και βαθιάς κρίσης με το κενό μιας τα­
ξικής και μαχητικής Αριστεράς να παίρνει όλο και σοβαρότερες διαστάσεις, είναι η χρυσή ευ­
καιρία για κάθε λογής φασίστες δημαγωγούς και τραμπούκους. Απ' αυτήν τη γενική εικόνα
διαφοροποιείται ελαφρά, μέχρι στιγμής το ελληνικό εργατικό και αριστερό κίνημα Παρ'όλ'αυτά,
το γεγονός ότι τέσσερις βουλευτές του ΛΑΟΣ ήταν μέλη μιας κυβέρνησης στην οποία συμμε­
τείχαν σοσιαλδημοκράτες (ΠΑΣΟΚ) και φιλελεύθεροι (ΝΔ) είναι από μόνο του προκλητικό.
Μέχρι στιγμής η συζήτηση για το φασισμό και τα καθήκοντα απέναντι του διεξάγεται απο­
σπασματικάκαι χωρίς προϋποθέσειςΤαγραπτάτουΤρότσκι γιατο φασισμό είναι σίγουρα ένας
απότους όρους γιανα μη χάσουμε τον προσανατολισμό μας μέσα στην πολυπλοκότητα της κα­
τάστασης Παρ'άτι όμως αναγκαία δεν είναι αρκετά γιατο σήμερα. Γιατην αντιφασιστική πάλη,
πέρα από τις γενικές αναλύσεις χρειαζόμαστε και πρακτικά παραδείγματα. Το βιβλιαράκι του
Κόλιν Σπαρκς ικανοποιεί σε μεγάλο βαθμό αυτές τις απαιτήσεις. Αν και γράφτηκε πριν από 30
χρόνια, προέκυψε μέσα από την άμεση εμπειρία της απόκρουσης των φασιστών του βρετανι­
κού Εθνικού Μετώπου, και γι'αυτό μας είναι χρήσιμο σήμερα. Παρά το μικρό μέγεθος του, το
βιβλίο «Ποτέ ξανά» δεν υπάγεται στα εύκολα αναγνώσματα. Απαιτεί προσπάθεια και κριτική
σκέψη. Αποζημιώνει όμως με το παραπάνω, γιατί μένει πάντα σε μια γραμμή ταξικής ανάλυ­
σης και διαπνέεται από την αρχή ως το τέλος από την αισιοδοξία της τελικής νίκης
Ο Κόλιν Σπαρκς υπήρξε μέλος του βρετανικού Αντιναζιστικού Συνδέσμου (ANL) και είχε
άμεση εμπλοκή στις αντιφασιστικές μάχες ενάντια στο Εθνικό Μέτωπο στη Βρετανία. Αργό­
τερα ως ακαδημαϊκός εργάστηκε γύρω από το ζήτημα των ΜΜΕ και του ρόλου τους. Το συγ­
κεκριμένο βιβλίο του πρωτοεκδόθηκε το 1981.
Η έκδοση αυτής της μπροσούρας ήταν το αποτέλεσμα συλλογικής προσπάθειας πολλών
μελών της ΚΑΡ. Ιδιαίτερα όμως θέλουμε να ευχαριστήσουμε την Έφη Γαρίδη γιατη συμβολή της
στη μετάφραση, τον Μάριο Αυγουστάτο για τη σελιδοποίηση και τη Βαγγελίτσα Μαλακού για
τη γλωσσική επιμέλεια.
Στο τέλος του βιβλίου υπάρχει ευρετήριο ονομάτων και όρων που κρίναμε ότι χρειάζονται
εξήγηση. Γιανα διευκολυνθεί η ανάγνωση, έχουμε σημειώσει στο σώμα του κειμένου τα ονό­
ματα και τους όρους αυτούς με πλάγιους χαρακτήρες

Παναγιώτης Λίλλης
Κίνηση Απελάστε το Ρατσισμό
Φλεβάρης 2012
Ανιιφαο.στική οφίοο που ΕΐρίΜύΕται τον Χίτλερ: ·Π»ω μου οτΐκονται Εκατομμύρια*
8 - Ποτέ Ξανά · Colin Sparks
 Εκιαγωγή - 9

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

αγκυλωτός σταυρός είναι χαραγμένος τόσο βαθιά στη μνήμη του εργατικού
κινήματος που καθιστά μια σωστή συζήτηση περί φασισμού αρκετά δύ­
σκολη. Η αποτρόπαια ιστορία βιαιότητας και μαζικών φόνων που συνο­
δέυσαν την άνοδο του Χ ίτλερ και του Μ ουσολίνι συγκλονίζει κάθε συγγραφέα ή
αναγνώστη. Μπαίνει κανείς σε πειρασμό να δει το φασισμό ως μιατυφλή δύναμη
που πορεύεται με πυξίδα την καταστροφή της ανθρωπότητας Παρ'ότι σωστή
και έγκυρη, αφού ο φασισμός είναι όλα αυτά, η προσέγγιση αυτή εμπεριέχει έναν
κίνδυνο: Αν δούμε το φασισμό μόνο έτσι, τότε φαντάζει ως αντίπαλος όχι μόνο
επικίνδυνος αλλά και ακατανίκητος και η προσέγγιση αυτή οδηγεί μοιραία σε
απελπισία απέναντι στα σύγχρονα φασιστικά κινήματα.
Δεν σκοπεύω να υποτιμήσωτη βαρβαρότητα του φασισμού, αλλάδεν είναι χρή­
σιμο να επικεντρωθούμε σ' αυτά του τα χαρακτηριστικά. Κατ' αρχάς η βία των
φασιστών δεν αποτελούσε αυτοσκοπό, αλλά μέρος μιας συνειδητής στρατηγι­
κής. Έτσι, λοιπόν, η βία δεν αποτελεί εξήγηση -αντιθέτως πρέπει να εξηγηθεί.
Επιπλέον, παρ'ότι η βία είναι το πιο εμφανές χαρακτηριστικό του φασισμού, δεν
είναι ούτε το μοναδικό, ούτε το πιο σημαντικό. Αν πρόκειται να πολεμήσουμε το
φασισμό, οφείλουμε να τον κατανοήσουμε και να αναλύσουμε την προέλευσή
του. Συνεπώς πρέπει να κοιτάξουμε πέρα από τη βία, τα αίτια.
Το βιβλίο αυτό, λοιπόν, δεν σκοπεύει να καταγράψει τη φρίκη του φασισμού.
Αντί γι'αυτό, έχω προσπαθήσει να ερευνήσω τα πρωταρχικά αίτια και τις δυνα­
μικέςτου φασισμού και να εξετάσω μερικές από τις εμπειρίες όσων τον πολεμούν.
Και, τέλος έχω εξετάσει τη βρετανική εμπειρία, τόσο του παρελθόντος όσο και
του παρόντος προκειμένου να εντοπίσωτρόπους με τους οποίους μπορούμε να
προλάβουμε καταστροφές και ήττες σαν αυτές που έχει υποστεί το κίνημά μας
στο παρελθόν.
Στην προσπάθειά μου αυτή έχω αντλήσει μεγάλο κομμάτι του υλικού μου από
τους Γερμανούς Ναζί (NSDAP - Εθνικοσοσιαλιστικό Γερμανικό Εργατικό Κόμμα).
Όχι ότι ο φασισμός ήταν μόνο γερμανικό πρόβλημα Στην πραγματικότητα, η ονο­
μασία κινημάτων αυτού του τύπου (φασισμός) προέρχεται από το όνομα του πρω­
ταρχικού ιταλικού μοντέλου. Κατάτην περίοδο 1919-1933 όμως όταν αναπτύχθηκε
το ναζιστικό κίνημα, η Γερμανία προσέγγιζε το μοντέλο μιας ανεπτυγμένης βιο­
μηχανικής χώρας πολύ περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη χώρα στην οποία
ο «κλασικός» φασισμός ανήλθε στην εξουσία. Αν και, όπως θα δούμε, η Γερμα­
νία εκείνης της περιόδου παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από τη σημερινή Βρε­
τανία στην κοινωνική δομή και στην πολιτική ζωή: η Γερμανία ήταν μια σύγχρονη
βιομηχανική χώρα με ανεπτυγμένη εργατική τάξη κι ένα ισχυρό σύνολο ταξικών
οργανώσεων. Είναι, λοιπόν, πολύ πιο εύκολο να αντλήσουμε μαθήματα από αυτό
10 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

το παράδειγμα παρά από την Ιταλία.

Από μια άποψη, δεν έχω δώσει ιδιαίτερη σημασία στο πιο εμφανές χαρακτη­
ριστικό του γερμανικού φασισμού, στο δηλητηριώδη αντισημιτισμό του. Αυτό
γιατί ο αντισημιτισμός δεν αποτελεί ουσιώδες χαρακτηριστικό του φασισμού. Ο
ιταλικός φασισμός παραδείγματος χάριν, βρισκόταν ήδη δεκαπέντε χρόνια στην
εξουσία όταν υιοθέτησε αντισημιτικές πολιτικές Στα αρχικά του στάδια χρη­
ματοδοτούνταν από διάφορους Ιταλούς καπιταλιστές και γαιοκτήμονες ορισμένοι
από τους οποίους ήταν Εβραίοι. Τα βασικά χαρακτηριστικά του φασισμού εμ­
περιέχονται στον ταξικό του χαρακτήρα και παρουσιάζουν σημαντικές ομοιότητες
από χώρα σε χώρα - ακριβώς όπως και τα εργατικά κινήματα.
Κάθε εθνικό φασιστικό κίνημα έχει, φυσικά, τα δικά του ιδιαίτερα χαρακτηρι­
στικά. Δεν περιμένουμε απόλυτη ταύτιση μεταξύ των διαφορετικών περιπτώσεων.
Υπάρχουν όμως κοινά χαρακτηριστικά που μας επιτρέπουν να μιλήσουμε για το
φασισμό ως κίνημα με διεθνή σημασία αντί γιαπροϊόν «οπισθοδρομικών» ή «στρε­
βλών» καπιταλιστικών χωρών. Μπορούμε να απορρίψουμε ισχυρισμούς ότι ο φα­
σισμός είναι «μη βρετανικός» ή ότι δεν χρειάζεται να ανησυχούμε και τόσο για
το σύγχρονο Εθνικό Μέτω πο. Είναι αλήθεια ότι δεν έχει υπάρξει ποτέ μαζικό φα­
σιστικό κίνημα στη Βρετανία αλλά αυτό δέχεται εξήγηση πολύ πιο συγκεκριμένη
από έναν υποτιθέμενο «εθνικό χαρακτήρα» ή ακόμα και από τις κλιματικές μας
ιδιαιτερότητες
Οφείλουμε επίσης να απορρίψουμε το επιχείρημα ότι ο φασισμός αποτελού-
σε «μη φυσιολογική» απάντηση σε συγκεκριμένα τοπικά προβλήματα της με-
σοπολεμικής περιόδου. Κατά μία έννοια, βέβαια, ο φασισμός είναι μη φυσιολο­
γικός έχει κυριαρχήσει στην πολιτική ζωή ανεπτυγμένων χωρών για χρονικό διά­
στημα πολύ μικρότερο από το μισό 20ό αιώνα.
Από την άλλη, πρέπει επίσης να απορρίψουμε τις θεωρίες εκείνες που ισχυ­
ρίζονται ότι ο φασισμός αποτελεί τη μοναδική «φυσιολογική» μέθοδο καπιτα­
λιστικής κυριαρχίας Αν και αυτό αληθεύει κατά μία έννοια, από την άποψη ότι
οι τάσεις της καπιταλιστικής ανάπτυξης αναπαράγουν συνεχώς τις συνθήκες για
τις πλέον βάρβαρες μορφές εξουσίας.
Η πιο παραγωγική προσέγγιση είναι να δούμε το φασισμό ως μία από τις επι­
λογές για τη συνέχιση της κυριαρχίας του μεγάλου κεφαλαίου. Από την οπτική
των καπιταλιστών, η κυριαρχία φασιστικών ομάδων εμπεριέχει πλεονεκτήματα
και μειονεκτήματα. Το ερώτημα είναι: Ποιες είναι οι συνθήκες που οδηγούν τα
μεγάλα επιχειρηματικά συμφέροντα και το κράτος να αποφασίσουν να περάσουν
από μια μορφή ταξικής κυριαρχίας σε μια άλλη;
Παρ' ότι κάποιοι Γερμανοί καπιταλιστές στήριξαν τον Χίτλερ για μεγάλο
χρονικό διάστημα άλλοι άλλαξαν τη θέση τους στις αρχές της δεκαετίας του
1930. Ακόμα πιο θεαματικά, ο Μουσολίνι είχε μια ειδική συνάντηση με τους
ηγέτες των μεγάλων πολικών επιχειρήσεων αμέσως πριν καταλάβει την εξου­
σία, οι οποίοι τον διαβεβαίωσαν για τη στήριξή τους στο πραξικόπημά του.
 Ειβαγωγή - 11

Συνεπώς, δεν μπορούμε να βρούμε στοιχεία που να υποδεικνύουν ότι οι κα­

πιταλιστές προτιμούν πάντα το φασισμό από άλλα μέσα ταξικής κυριαρχίας.
Για εκείνους, η επιλογή μεταξύ αστικής δημοκρατίας και φασισμού αποτε­
λεί προϊόν ορθολογιστικού υπολογισμού του καλύτερου τρόπου διατήρη­
σης της κυριαρχίας τους. Κι ενώ δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η ICI (Im­
perial Chemical Industries - Αυτοκρατορικές Χημικές Βιομηχανίες) ή οι Guest,
Keen and Nettlefords (βρετανική πολυεθνική) προσεύχονται σήμερα για την
ανάπτυξη του Εθνικού Μετώπου, δεν μπορούμε και να περιμένουμε ότι, υπό
άλλες συνθήκες, θα είχαν την παραμικρή αντίρρηση σ' ένα φασιστικό κα­
θεστώς στη Βρετανία.
Η γενική γραμμή ανάλυσης που έχω υιοθετήσει σ' αυτό το βιβλίο αντλεί σε με­
γάλο βαθμό από το έργο του Λ έο ν Τρότσκι. Τα γραπτά του Τρότσκι σχετικά με
το φασισμό, και κυρίως με την άνοδο του φασισμού στη Γερμανία, αποτελούν
την καλύτερη διαθέσιμη ανάλυση του φαινομένου αυτού. Σε πολλά σημεία έχον­
τας το πλεονέκτημα της «στερνής γνώσης», έχω παρεκκλίνει από την ανάλυση
του Τρότσκι. Έχω τονίσει ότι την περίοδο πριν από την άνοδό του στην εξουσία
ο φασισμός δεν βρισκόταν κάτω από τον άμεσο έλεγχο των μεγάλων επιχειρη­
ματικών συμφερόντων και έχω υποστηρίξει ότι η επίδρασή του στους οπαδούς
του δεν είναι σε καμία περίπτωση τόσο δραματική όσο ισχυρίζεται ο Τρότσκι.
Στα γραπτά του Τρότσκι η ανάλυση του φασισμού ενσωματώνεται στο πλαί­
σιο μιας γενικότερης πολιτικής τοποθέτησης που θεωρεί αδύνατη μια νέα εξά-
πλωση του καπιταλισμού. Ο χρόνος έχει διαψεύσει την άποψη αυτή και, παρ' ότι
πολλά από τα συμπεράσματα στα οποία οδήγησε τον Τρότσκι παραμένουν ση­
μαντικά, δεν περιγράφει ορθά την πραγματική πορεία της ιστορίας. Οι παρεκ­
κλίσεις μου από την ανάλυσή του όμως δεν υπονοούν σε καμία περίπτωση ότι
η οπτική του δεν ήταν το ζενίθ της μαρξιστικής ανάλυσης που διέθετε το εργα­
τικό κίνημα την περίοδο που έγραφε ο Τρότσκι.
Πράγματι, ο ίδιος ο Τρότσκι αναγνώριζε τις αδυναμίες της ανάλυσης που έκα­
νε πάνω στη μεταλλασσόμενη φύση του ιμπεριαλισμού, και ειδικότερα στον αυ­
ξημένο ρόλο του κράτους στην οικονομική ζωή των ανεπτυγμένων καπιταλιστικών
χωρών. Παρ' όλα αυτά, υποστήριζε ότι ήταν βασικό να συνεχιστεί η δημιουργία
νέων εργατικών κομμάτων και μιας νέας Διεθνούς. Αν και αρκετοί από εμάς θα
επέκριναν κάποιες από τις ιδέες του Τρότσκι που κινούνταν προς αυτή την κα­
τεύθυνση, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η δουλειά του σχετικά με το φασισμό δεν
παρουσιάζει τις ελλείψειςπου παρουσιάζει το μεταγενέστερο έργο του. Συγκριτικά
με άλλες θεωρίες διαθέσιμες την εποχή εκείνη, αλλά και μεταγενέστερες η δου­
λειά του παραμένει πρότυπο μαρξιστικής ανάλυσης
Οι περισσότεροι άνθρωποι της Αριστερός θα δέχονταν την κριτική αυτή σχε­
τικά με τη δουλειά του πάνω στη Γερμανία - ενώ τα γραπτά του σχετικά με την
Ισπανία έχουν κατακριθεί πιο έντονα. Θεωρώ ότι οι κριτικές αυτές είναι λανθα­
σμένες και ότι ο τρόπος που αντιλαμβάνεται τον αγώνα ενάντια στο φασισμό που
12 - Ποτέ Ξανά · Colin Sparks

άρχισε το 1936 είναι ουσιαστικά σωστός. Γιατο λόγο αυτό, έχω συμπεριλάβει ένα
κεφάλαιο σχετικά με την Ισπανία, που ακολουθεί πιστά τη δική του δουλειά.
Παρ' ότι μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η Ισπανία αποτελεί ατυχές παράδειγμα,
γιατί ήταν πολύ υποανάπτυκτη, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ισπανικής εξέ­
λιξης μπορεί να θεωρηθεί ότι ενισχύουν την κριτική ενάντια στην ανάλυση του
Τρότσκι. Ένα χαρακτηριστικό τέτοιων υποανάπτυκτων κοινωνιών είναι το υψη­
λό ποσοστό πληθυσμού που δεν ανήκει ούτε στην κατηγορία των μεγάλων κα­
πιταλιστών, ούτε σ' αυτή των μισθωτών. Το επιχείρημα όσων επικρίνουν τη δου­
λειά του Τρότσκι σχετικά με τον αντιφασιστικό αγώνα στην Ισπανία είναι ότι,
προκειμένου να αναπτυχτεί ένα αντιφασιστικό μέτωπο, ήταν απαραίτητο να γί­
νουν σημαντικές παραχωρήσεις σε άλλες τάξεις Αυτό έγινε στην Ισπανία με κα­
ταστροφικές συνέπειες Εισηγούμαι, λοιπόν, ότι μια θεωρία που αποδείχτηκε
λανθασμένη στην περίπτωση της Ισπανίας είναι διπλά λανθασμένη σε μια ανε­
πτυγμένη καπιταλιστική χώρα όπως η Βρετανία, όπου η αντικειμενική βάση για
μια τέτοια συμμαχία είναι ιδιαίτερα ισχνή.
Στο σημείο αυτό πρέπει να σχολιάσω δύο ακόμα χαρακτηριστικά της ισπανι­
κής εξέλιξης Το πρώτο είναι ότι στην Ισπανία στη διάρκεια του Εμφυλίου τα ηνία
του φασιστικού κινήματος πήρε η παλιά στρατιωτική ελίτ υπό τον Φράνκο. Συ­
νεπώς δεν ανήλθε ποτέ στην εξουσία με τον ίδιο τρόπο όπωςπαρεμφερή κινήματα
στην Ιταλία και στη Γερμανία. Πολλές φορές χρησιμοποιείται αυτό ως επιχείρη­
μα για να υποστηριχθεί ότι η Ισπανία του Φράνκο δεν μπορεί να θεωρηθεί αμι-
γώς φασιστική. Το επιχείρημα αυτό μου φαίνεται λανθασμένο, γιατί συγχέει τρία
πράγματα που πρέπει να διαχωρίζονται.
Πρώτον, ο χαρακτήρας των φασιστικών κινημάτων πριν ανέλθουν στην
εξουσία. Στην Ισπανία, όπως και αλλού, υπήρχε μαζικό κίνημα με φασιστικές αρ­
χές και εχθρικό απέναντι στην οργάνωση της εργατικής τάξης. Δεύτερον, ο τρό­
πος με τον οποίο το κίνημα αυτό καταλαμβάνει τον κρατικό μηχανισμό και συν­
τρίβει τις εργατικές οργανώσεις Η Ισπανία διέφερε σε αυτό από την Ιταλία και
τη Γερμανία γιατί δεν επιτράπηκε ποτέ στο φασιστικό κίνημα αυτό καθαυτό να
ελέγξει τον κρατικό μηχανισμό. Τρίτον, ο χαρακτήρας της φασιστικής εξουσίας
που βασίζεται στη δημιουργία μαζικών οργανώσεων που επανδρώνονται από
φασίστες και χρησιμοποιούνται για να συντρίψουν την εργατική τάξη. Αυτό συ­
νέβη στην Ισπανία στον ίδιο βαθμό που συνέβη και στις χώρες που αποτελούν
κλασικά παραδείγματα Σε όλες τιςπεριπτώσεις υποτάσσονται στο καπιταλιστικό
κράτος και στα αφεντικά του.
Αρα μου φαίνεται λανθασμένο να υποστηρίξουμε ότι η Ισπανία του Φράνκο
δεν ήταν φασιστική. Οι ουσιαστικές διαφορές εντοπίζονται απλώς στον τρόπο
με τον οποίο εγκαθιδρύθηκε η φασιστική κυριαρχία.
Το άλλο βασικό ερώτημα αφορά την ξένη επέμβαση στην Ισπανία. Είναι ξε­
κάθαρο ότι η νίκη του Φράνκο βοηθήθηκε σε μεγάλο βαθμό από τη στρατιω­
τική υποστήριξη της Ιταλίας και της Γερμανίας Αυτό χρησιμοποιείται πολλές φο­
 Εισαγωγή - 13

ρές ως επιχείρημα υπέρ της ανάγκης να υπάρξει μια ταξική συμμαχία ώστε να
κατανικηθεί ο φασισμός Δεν βλέπω πώς αυτό αλλάζει τα πράγματα. Βέβαια, δεν
μπορούμε να ξέρουμε κατά πόσο η ισπανική Αριστερά θα είχε καταφέρει να κερ­
δίσει τον Εμφύλιο αν είχε ακολουθήσει τις συμβουλές του Τρότσκι. Αυτό που ξέ­
ρουμε όμως είναι ότι, αν είχαν ακολουθηθεί οι πολιτικές του Τρότσκι, οι εργά­
τες και οι αγρότες θα ήταν σε καλύτερη θέση να πολεμήσουν στον Εμφύλιο.
Τέλος, πρέπει να εξηγήσω μερικές από τις βασικές ιδέες του βιβλίου αυτού.
Υπάρχει σημαντική διαφωνία σχετικά με το κατά πόσο οφείλει κανείς να δια­
χωρίζει φασιστικά κινήματα και καθεστώτα. Δεν είναι αποκλειστικά θέμα ορο­
λογίας εφόσον επηρεάζει τιςτακτικές που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε ενάν­
τια στο φασισμό.
Ας πάρουμε ένα εμφανές παράδειγμα: ένα στρατιωτικό πραξικόπημα δεν εί­
ναι το ίδιο με το φασισμό. Συνεπώς δεν συνιστούμε επιθέσεις ενάντια σε στρα­
τιωτικές παρελάσεις όπως η Αλλαγή Φρουράς ενώ συνιστούμε επιθέσεις ενάν­
τια σε φασιστικές πορείες και εκδηλώσεις. Από την άλλη, η πολύ στενή χρήση
του όρου «φασισμός» εμπεριέχει και αυτή κίνδυνο. Μπορούμε να ισχυριστού­
με ότι υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ ιταλικής και γερμανικής περίπτωσης
και ο όρος «φασισμόρ> αφορά μόνο την πρώτη. Υπάρχουν όντωςτέτοιες διαφορές
αλλά μου φαίνεται ότι υπάρχουν πολύ πιο σημαντικές ομοιότητες
Έχω χρησιμοποιήσει τον όρο «φασισμός» ως γενική περιγραφή για μαζικά κι­
νήματα της μεσαίας τάξης που έχουν στόχο να συντρίψουν τα συνδικάτα και τα
εργατικά κόμματα. Μ' αυτό το σκεπτικό, οι Ναζί ήταν σαφώς φασίστες όπως και
το σύγχρονο Εθνικό Μέτωπο. Όπου έχει σημασία να αναφερθούμε στις τοπικές
ιδιαιτερότητες των κινημάτων, έχω χρησιμοποιήσει τις συγκεκριμένες εθνικές
τους ονομασίες.
Σε γενικές γραμμές λοιπόν, έχω προτιμήσει ένα σχετικά ευρύ ορισμό του φα-

Γ«το Βαρσοβκις Ναξιστεςοδηγούνγινακόπαιδοστοδρόμογη τηνtiatitori

14 - Ποτέ Ξανά · Colin Sparks

σισμού, που επικεντρώνεται στο μαζικό του χαρακτήρα και στην εχθρότητά του
απέναντι στο εργατικό κίνημα. Είναι προφανές ότι αυτό αποτελεί την ελάχιστη
περιγραφή του φασισμού και παραλείπει αρκετά σημαντικά χαρακτηριστικά. Έχω
ήδη αναφέρει τη μικρή σημασία που έχω δώσει στον αντισημιτισμό. Μου φαί­
νεται ότι ο αντισημιτισμός συγκεκριμένα και ο φυλετισμός γενικότερα δεν είναι
απαραίτητα συστατικά του φασισμού, ενώ ο εθνικισμός είναι, και συνεπώς τον
έχω τονίσει. Σε αυτό το πλαίσιο θα μπορούσε να αναφερθεί ότι η προσπάθεια
δημιουργίας ενός «ευρω-φασισμού» εκ μέρους του Μ ό σ λεϊ έτυχε μικρής υπο­
στήριξης, παρ' ότι η αρχή της Ευρωπαϊκής Κοινότητας ως υπερεθνικού, ιμπε­
ριαλιστικού κράτους αποτελεί ένα από τα ανεκπλήρωτα όνειρα μερικών τμημάτων
τηςάρχουσαςτάξης.
Αλλη μια παράλειψη αφορά την ιδιαίτερα αντιδραστική φύση φασιστικών πο­
λιτικών σχετικά με τη σεξουαλικότητα. Υποστηρίζεται κάποιες φορές ότι οι πο­
λιτικές αυτές είναι βασικές στην κατανόηση των φασιστικών κινημάτων και οποι-
αδήποτε ανάλυση που περιορίζεται στο ταξικό κομμάτι έχει σοβαρές ελλείψεις.
Πάνω σ' αυτό υπάρχουν δύο βασικές ενστάσεις Η μία είναι ότι οι αντιδραστικές
απόψεις στις οποίες βασίζονται αυτές οι πολιτικές ενώ οργανώνονται και κα­
θοδηγούνται από το φασισμό, δεν περιορίζονται μόνο στα φασιστικά κινήματα.
Ο συγκεκριμένος χαρακτήρας του φασισμού συνίσταται στο ότι υποκινεί σε εχ­
θρικές ενέργειες που στρέφονται ενάντια σε γυναίκες και ομοφυλόφιλους και στο
ότι ανθεί σε συγκεκριμένα ψυχολογικά σχήματα και οικογενειακές δομές Όμως
δεν έχω πειστεί ότι οι απόψεις αυτές δημιουργήθηκαν ξαφνικά ή άλλαξαν ριζι­
κά στη Γερμανία στο διάστημα από το 1929, όταν οι Ναζί ήταν στο περιθώριο,
ως το 1933, όταν βρέθηκαν στην εξουσία. Αυτό που όντως άλλαξε, και μάλιστα
δραματικά, ήταν η οικονομική κατάσταση, κι έχω δώσει προτεραιότητα σ' αυτή
την πτυχή σχετικά με την ανάλυση της εξέλιξης του φασισμού.
Η δεύτερη βασική ένσταση εξετάζει το πώς αντιμετωπίζει ο φασισμός το θέμα
όταν έχει ανέβει στην εξουσία. Αν και έγινε σημαντική προσπάθεια να απο­
βληθούν οι γυναίκες από το εργατικό δυναμικό και να φυλακιστούν και να δο­
λοφονηθούν οι ομοφυλόφιλοι, αυτή δεν φαίνεται να απέδωσε, αλλά υπερίσχυσε
η λογική του ιμπεριαλιστικού πολέμου. Συνεπώς έχω αποδώσει και σ' αυτό το
σημείο μεγαλύτερο βάρος σε οικονομικούς παράγοντες. Πρέπει να δούμε τις
προσπάθειες αυτές ως άμεσα εκπορευόμενες από τη φασιστική ιδεολογία. Ακρι­
βώς λόγω του ταξικού χαρακτήρα του ως κινήματος με διαφορετικούς στό­
χους από αυτούς του μονοπωλιακού κεφαλαίου, ο φασισμός συγκρούεται με
τη λογική του καπιταλισμού από τη στιγμή που αποκτά τον έλεγχο του κρα­
τικού μηχανισμού. Η τελική έκβαση δεν εξαρτάται ούτε από την απλή τάση για
την ιμπεριαλιστική εξάπλωση, ούτε από τη φύση της φασιστικής ιδεολογίας,
αλλά από τη μεταξύ τους διαπάλη.
Τέλος ο σκοπός του βιβλίου αυτού δεν είναι μόνο να ερμηνεύσει τον κόσμο.
Τα επιχειρήματα και τα παραδείγματα παρατίθενται γιατί αντιμετωπίζουμε μια
 Ειοαγωγή - 15

νέα άνοδο του φασισμού. Υπάρχουν πολλά ενδιαφέροντα και σημαντικά ερω­
τήματα σχετικά με τη φύση του φασισμού τα οποία δεν πραγματεύομαι εδώ. Αυτό
που έχω προσπαθήσει να κάνω είναι να σκιαγραφήσω ένα πολύ βασικό περί­
γραμμα του προβλήματος και να εισηγηθώ τις βασικές μεθόδους πάλης ενάν­
τια στο φασισμό σήμερα. Προδικάζοντας λοιπόν, το τελικό συμπέρασμα: μπο­
ρούμε να αποτρέψουμε την επανάληψη της ιστορίας
16 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks
 Κεφάλαιο 1 » Οι προϋποθέσεις για την άνοδο του φαοΜμοϋ - 17

Κεφάλαιο 1
Οι προϋποθέσεις για την άνοδο του φασισμού

ο πιο αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό του καπιταλισμού είναι ότι εξακολουθεί

να υφίσταται. Γενικότερα, το σύστημα εξαρτάται από την ικανότητα μιας
μικρής ομάδας που βρίσκεται σε συνεχή εσωτερική διαμάχη να εξασφαλίσει
την επιβολή εξουσίας σε μια πλατιά μάζα ανθρώπων, προκαλώντας συστημα­
τικά στρεβλώσεις και καταστροφές στη ζωή τους.
Η απόλυτη επιβολή της εξουσίας του συστήματος επιτυγχάνεται, φυσικά, με
τις ένοπλες δυνάμεις που βρίσκονται στη διάθεση της άρχουσας τάξης. Η δια­
πίστωση όμως αυτή από μόνη της δεν λύνει και πολλά προβλήματα Οι περιπτώσεις
κατά τις οποίες ο καπιταλισμός έχει επιβληθεί απλώς με τη χρήση ωμής στρα­
τιωτικής δύναμης είναι λίγες και πάντα βραχύβιες Ακόμα και τότε όμως χρειάζεται
να εξηγηθεί το γιατί οι απλοί στρατιώτες που προέρχονται από τιςτάξειςτων φτω­
χών είναι διατεθειμένοι να πολεμήσουν για λογαριασμό των πλουσίων. Επιπλέ­
ον, η χρήση στρατιωτικής δύναμης δεν προσδιορίζεται από τη διαθέσιμη τε­
χνολογία, αλλά εξαρτάται από τον τρόπο επίτευξης των επιθυμητών αποτελε­
σμάτων. Αυτή η υπόθεση, που προέρχεται από το στρατιωτικό θεωρητικό Κλα-
ούζεβπς, αφορά όχι μόνο τους εμφύλιους πολέμους αλλά και τους πολέμους με­
ταξύ κρατών.
Έτσι, λοιπόν, αν θέλουμε να δώσουμε μια ικανοποιητική εξήγηση γιατην παγ­
κόσμια επικράτηση του καπιταλισμού σε μια μακρά χρονική περίοδο, πρέπει να
κοιτάξουμε πέρα από την ωμή δύναμη. Το γεγονός ότι το κεφάλαιο εξουσιάζει
τις ζωές εκατομμυρίων μπορεί να εξηγηθεί μόνο με την αποδοχή της υπόθεσης
ότι τουλάχιστον μέρος των εκατομμυρίων αυτών αποδέχεται την ίδιατου την εκ­
μετάλλευση. Με άλλα λόγια, πρέπει να εξετάσουμε τα πολιτικά μέτρα που παίρ­
νει η άρχουσα τάξη για να εξασφαλίσει την υποστήριξη των κατώτερων τάξεων.
Ιστορικά, η άρχουσα τάξη το έχει κάνει αυτό με διάφορους τρόπους. Τον 20ό
αιώνα, τουλάχιστον στην Ευρώπη, βλέπουμε δύο κυρίαρχα μοντέλα: τη σο­
σιαλδημοκρατία και το φασισμό. Τα δύο μοντέλα είναι τελείως διαφορετικά, και
μάλιστα αντιθετικά, και για να κατανοήσουμε πλήρως το ένα πρέπει να λάβου­
με υπόψη το άλλο.
Στην πλήρη ανάπτυξή τους και οι δύο αυτοί μηχανισμοί εξουσίας είναι προ­
ϊόντα του 20ού αιώνα, και αυτό σημαίνει ότι έχουν κοινά σημεία. Με διαφορε­
τικούς τρόπους και τα δύο σχετίζονται με το καπιταλιστικό κράτος. Αυτή η σύγ­
κλιση δεν είναι ούτε τυχαία, ούτε το προϊόν θεωρητικών αδυναμιών κανενός εκ
των δύο μοντέλων, αλλά προέρχεται από το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του κα­
πιταλισμού κατά τον 20ό αιώνα, που ήταν η επέκτασή του σε ένα σύστημα αν-
18 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

ταγωνιζόμενων ιμπεριαλιστι­
κών κρατών, το οποίο επέ­ SOZIALISMUS
βαλε στις διάφορες εθνικές OFFNET DIE
ομάδες των καπιταλιστών την
ανάπτυξη ισχυρών κρατικών RI EBE
μηχανισμών (κάτι το όποιο
θα ονομάσω εθνικό κεφά­
λαιο).
Από το τέλος του 19ου αι­
ώνα ο καπιταλισμός επέδειξε
μια συνεχή τάση να αποκτά
τον έλεγχο σε μεγάλα κομ­
μάτια του πλανήτη, έτσι ώστε
οι καπιταλιστές των εθνών
της Δύσης να έχουν τα οφέλη
των πρώτων υλών, του εργα­
τικού δυναμικού και των επεν­
δυτικών ευκαιριών που θα
μπορούσαν να βρουν εκεί.
Οι πόροι όμως αυτοί ήταν
συνήθως υπό τον έλεγχο κά­
ποιων άλλων. Για κάποιο χρο­
νικό διάστημα η μεταβίβαση
του ελέγχου σήμαινε την κή­
ρυξη πολέμου στους αυτόχ-
θονες πληθυσμούς και την
ίδρυση αποικιών στα εδάφη τους.
Από τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα όμως μεγάλο μέρος του πλανήτη ήταν
ήδη κατειλημμένο επίσημα ή ανεπίσημα από κάποια μεγάλη καπιταλιστική δύ­
ναμη. Το να πάρεις τώρα τον έλεγχο σήμαινε να νικήσεις κάποιον άλλο καπιτα­
λιστή. Στο δεύτερο μισό του αιώνα οι παλιέςαυτοκρατορίες έχουν αντικατασταθεί
από άτυπες νέες αυτοκρατορίες που βασίζονται στον έλεγχο ντόπιων εξουσια-
στών, τους οποίους φροντίζουν να εξοπλίζουν για να υπερασπίζονται τα συμ-
φέροντά τους
Ολες αυτές οι διαφορετικές φάσεις προϋποθέτουν ότι κάθε μεγάλη καπιταλι­
στική δύναμη πρέπει να είναι έτοιμη να συγκρουστεί με κάποια άλλη, είτε στρα­
τιωτικά είτε οικονομικά. Οι σχέσεις των διάφορων ιμπεριαλιστικών δυνάμεων δεν
είναι προκαθορισμένες και στατικές. Μερικοί «εθνικοί καπιταλισμοί» αναπτύσ­
σονται πιο γρήγορα από άλλους και στοχεύουν στο να τους αντικαταστήσουν.
Ένα ενδεικτικό παράδειγμα είναι η Γερμανία. Στο τέλος του 19ου αιώνα ο νε­
ότευκτος γερμανικός καπιταλισμός αναπτυσσόταν πολύ πιο γοργά από τον πα­
 Κεφάλαιο 1 · Οι προϋποθέηεις για την άνοδο του ψααιβμού - 19

λιό βρετανικό. Επειδή ακριβώς όμως ο βρετανικός καπιταλισμός ήταν παλιό-

τερος, είχ ε ήδη αρπάξει ένα μεγάλο κομμάτι της υδρογείου. Ο μοντέρνος και
πιο αποτελεσματικός καπιταλισμός της Γερμανίας δεν μπορούσε να κάνει πολ­
λά για αυτό. Η βρετανικά ελεγχόμενη κυβέρνηση της Ινδίας, για παράδειγμα,
εξακολουθούσε να αγοράζει βρετανικές ατμομηχανές ανεξαρτήτως του
πόσο οικονομικά πιο συμφέρουσες ήταν οι αντίστοιχες γερμανικές. Ο μονός
τρόπος με τον οποίο το γερμανικό κεφαλαίο μπορούσε να ελπίζει σε μια εξι-
σορρόπηση της κατάστασης ήταν η στρατιωτική σύγκρουση - κάτι που όν­
τως συνέβη μεταξύ του 1914 και του 1918.
Οι Γερμανοί καπιταλιστές έχασαν αυτόν το γύρο. Τους πήραν ακόμα και αυ­
τές τις αποικίες που είχαν καταφέρει να αρπάξουν. Αλλά η ανισορροπία παρέ­
μενε, κι έτσι οδηγηθήκαμε σε νέο πόλεμο.
Σε τέτοιες περιστάσεις η καπιταλιστική τάξη αντιμετωπίζει την αναγκαιότητα
να αναπτύξει τον εθνικό κρατικό μηχανισμό της. Ακόμα και όταν ο ανταγω­
νισμός δεν φτάσει στο σημείο του πολέμου, το κράτος είναι αναγκαίο ώστε να
παρέχει τη βάση ανταγωνισμού για κάθε επιμέρους κεφαλαίο. Το κράτος εξα­
σφαλίζει τις συνθήκες για την καπιταλιστική εκμετάλλευση, αναλαμβάνοντας
όλο και περισσότερο την ευθύνη να παρέχει στην καπιταλιστική τάξη μια υγιή,
επαρκώς στεγασμένη και μορφωμένη, καθώς και μερικώς πειθήνια εργατική
δύναμη. Υιοθετεί πληθώρα εσωτερικών «κοινωνικών λειτουργιών» για την κα­
πιταλιστική τάξη. Αναλαμβάνει επίσης να παρέχει την υποδομή της μοντέρ­
νας καπιταλιστικής οικονομίας όχι μόνο με το να κατασκευάζει δρόμους ή με
το να συντηρεί σιδηροδρομικά δίκτυα, αλλά ακόμα και με το να αναλαμβά­
νει τις λειτουργίες που είναι απαραίτητες για το μοντέρνο καπιταλισμό, αλλά
όχι και τόσο προσοδοφόρες.
Αυτές οι εσωτερικές λειτουργίες είναι ανάλογες με τις εξωτερικές λειτουρ­
γίες της στρατιωτικής ισχύος, και αυτό γίνεται σαφές σε περιόδους πολέμου.
Έτσι, ενώ το βρετανικό κράτος σχεδόν απερίσκεπτα μπήκε σε εμπόλεμη κα­
τάσταση με τη Γερμανία το 1914, συνειδητοποίησε στην πορεία ότι το ιδιω­
τικό κεφάλαιο είχε αποτύχει στην παροχή ορισμένων αρκετά χρήσιμων βιο­
μηχανιών, όπως αυτές γιατην κατασκευή οβίδων και εκρηκτικών. Κατά συνέπεια
το κράτος αναγκάστηκε να αναλάβει την υποχρέωση να ικανοποιήσει αυτές
τις επείγουσες ανάγκες.
Με αυτό τον τρόπο, η συνεχώς αυξανομένη παρεμβατικότητα ενός γραφει­
οκρατικού καπιταλιστικού κράτους αναδεικνύεται σε μια μακράς διάρκειας τάση
στο σύγχρονο καπιταλισμό, άσχετα με τις ιδιαίτερες πολιτικές δομές Κάθε κόμ­
μα που θέλει να λειτουργεί μέσα στο βασικό καπιταλιστικό σύστημα πρέπει να
συμφιλιωθεί με τον παραπάνωτρόπο λειτουργίας είτε είναι σοσιαλδημοκρατι­
κό είτε φασιστικό.
Ωστόσο, ο συμβιβασμός με το καπιταλιστικό κράτος μπορεί να πάρει διαφο­
ρετικές μορφές Προφανώς ο φασισμός και η σοσιαλδημοκρατία διαφέρουν πολύ
20 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

μεταξύ τους. Με ιστορικούς ορούς, η σοσιαλδημοκρατία προηγήθηκε του φα­

σισμού και οπωσδήποτε έχει αποδειχτεί μια πολύ πιο συχνή μέθοδος άσκησης
της καπιταλιστικής εξουσίας. Συνεπώς υπάρχουν λόγοι που θεωρείται μια πιο
«ομαλή» μέθοδος επιβολής ταξικής εξουσίας σε σχέση με το φασισμό. Αν απο­
δεχτούμε αυτήν τη λογική αλληλουχία θα πρέπει οπωσδήποτε να ξεκαθαρίσουμε
ότι ο φασισμός δεν είναι σε καμία περίπτωση μια ανώμαλη εξέλιξη, αλλά
απλώς η ανταπόκριση του συστήματος σε ιδιαιτέρες συνθήκες που ενδημούν
μεν στον καπιταλισμό, αλλά εκδηλώνονται μάλλον λιγότερο συχνά από αυτές που
επιτρέπουν τη σοσιαλδημοκρατική λύση.
Ο όρος «σοσιαλδημοκρατία» υιοθετήθηκε ως τώρα ως ένας όρος πιο γνώρι­
μος σ' εμάς αλλά σ' ένα βαθμό δεν ξεκαθαρίζει τα βασικά θέματα που περι­
λαμβάνει. Συζητάμε για έναν τύπο ταξικής επιβολής που είναι ανεξάρτητος από
τη συγκεκριμένη ιδεολογία της σοσιαλδημοκρατίας. Πολύ περισσότερο εξαρ-
τάται από την ύπαρξη οργανώσεων που αποδέχονται τη συνεχιζόμενη κυριαρ­
χία του κεφαλαίου αλλά αναζητούν τρόπους να διαπραγματευτούν τους όρους
εκμετάλλευσης της εργατικήςτάξης Τα πιο προφανή παραδείγματα είναι εργατικά
συνδικάτα που μπορεί να είναι ή να μην είναι συνδεδεμένα με ένα πολιτικό κόμ­
μα. Παραδείγματα τέτοιων οργανώσεων ταξικής συνεργασίας είναι τα ανεξάρ­
τητα από κάποιο σοσιαλδημοκρατικό κόμμα συνδικάτα της Αμερικής.
Ίσως είναι καλύτερο να χρησιμοποιούμε τον όρο «ρεφορμιστική» για να χα­
ρακτηρίσουμε μια τέτοια μέθοδο ταξικής επιβολής αλλά κι εδώ ισχύει η παρα­
πάνω ένσταση. Επιπλέον, ο ορός «ρεφορμιστικός» υποδεικνύει μια πολιτική Of>-
γάνωση με τη συγκεκριμένη υποχρέωση να κερδίζει μεταρρυθμίσεις για λογα­
ριασμό της εργατικής τάξης. Το θέμα δεν είναι μόνο η δυσκολία να οριστούν οι
κοινωνικές ρίζες του ρεφορμισμού, αλλά και ότι αυτή η διατύπωση υπονοεί ότι
οι οργανώσεις αυτές κατά κάποιο τρόπο εξαρτώνται από τη δυνατότητα να κερ­
δίζουν μεταρρυθμίσεις Συνεπώς συμπεραίνουμε ότι, σε περιόδους που είναι αδύ­
νατο να κερδηθούν μεταρρυθμίσεις αυτές οι οργανώσεις αποδυναμώνονται.
Στην πραγματικότητα φαίνεται ότι συχνά συμβαίνει το αντίθετο. Μόλις ζήσαμε
μια περίοδο στη διάρκεια της οποίας ένα αναμφίβολα ρεφορμιστικό κόμμα, το
Εργατικό, όχι μόνο απέτυχε να προωθήσει σημαντικές βελτιώσειςγιατην εργατική
τάξη, αλλάπρωτοστάτησε στη αποδιάρθρωση τέτοιων μεταρρυθμίσεων. Θα μπο­
ρούσαμε να βρούμε πολλά τέτοια παραδείγματα.
Η δυσκολία αναιρείται αν θεωρήσουμε τέτοιους οργανισμούς όχι ως εμπλε-
κομένους στην πάλη για μεταρρυθμίσεις αλλά ως όργανα διαπραγμάτευσης των
όρων της εκμετάλλευσης Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει το κέρδος ή την απώ­
λεια μεταρρυθμίσεων, ανάλογα με την οικονομική κατάσταση. Έτσι, ακόμα κι αν
χάνονται μεταρρυθμίσεις είναι δυνατόν για ένα ρεφορμιστικό οργανισμό να ανα­
πτύσσεται αν παρέχει μηχανισμούς με τους οποίους μπορεί να διαπραγματευ­
τεί τη φύση αλλά και την έκταση των απωλειών.
Στο βιβλίο αυτό θα χρησιμοποιήσω διαφόρους ανταγωνιστικούς ορισμούς
 Κεφάλαιο 1 · Οί προϋποθέπεις για την άνοδο του ψαπκιμού - 21

για τέτοιους οργανισμούς, ανάλογα με τις περιστάσεις στις οποίες αναφέρο-

μαι, όμως σε όλες τις περιπτώσεις οι αναφορές δεν Θα είναι σχετικές με τα επι­
φανειακά γνωρίσματα της ιδεολογίας τους, αλλά με τον κοινό τους ρόλο στην
ταξική συνεργασία.
Το γεγονός ότι η ταξική συνεργασία προϋπήρχε ιστορικά του φασισμού είναι
σημαντικό για πολλούς λόγους. Μια σειρά από αναγκαίες συνθήκες γιατην ανά­
πτυξη μαζικών φασιστικών κινημάτων προέκυψαν από την προηγουμένη ύπαρ­
ξη μεθόδων εξουσίας που βασίζονταν στην ταξική συνεργασία. Επιπλέον, η φύση
της σχέσης μεταξύ του φασισμού και του κράτους όταν ο φασισμός εκφράστηκε
μέσα από μαζικάπολιτικά κόμματα, είναι εν μέρει το αποτέλεσμα της σύγκρουσής
του με τη μορφή του κράτους που προέκυψε από την ταξική συνεργασία.
Η κατάκτηση δημοκρατικών δικαιωμάτων και, τελικά, του καθολικού δικαιώ­
ματος ψήφου είχε σημαντικές συνέπειες στην εσωτερική οργάνωση των καπι­
ταλιστικών κρατών. Στις πρώτες φάσειςτου καπιταλισμού, ιδιαίτερα στη Βρετανία,
οι διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στην επίσημη πολιτική αρένα, στην κυβέρ­
νηση και στον κρατικό μηχανισμό και στην άρχουσα τάξη ήταν συχνά δύσκο­
λο να προσδιοριστούν. Έτσι, για αρκετά μεγάλο μέρος του 19ου αιώνα οι διά­
φορες κυβερνητικές θέσεις καλύπτονταν από «μνηστήρες» που στηρίζονταν από
«πατέρες» της άρχουσας τάξης Το κοινοβούλιο έπαιρνε σημαντικές αποφάσεις
για θέματα που αφορούσαν την άρχουσα τάξη και, συνεπώς ήταν άμεσα επη­
ρεασμένο από παράγοντες της τάξης αυτής. Κλασικό παράδειγμα αποτελεί το
κύμα διαφθοράς που συνόδευε την ψήφιση από τη Βουλή των Κοινοτήτων των
διαφόρων νόμων που αφορούσαν τους σιδηροδρόμους.
Η αναγκαστική είσοδος της εργατικής τάξης στο βασίλειο της επίσημης πολι­
τικής που συνέπεσε με την ανάπτυξη του μοντέρνου ιμπεριαλισμού, επέφερε
μια μεγάλη αναμόρφωση του συστήματος. Σε πρώτο επίπεδο, οι διεργασίες της
κρατικής μηχανής μεταμορφώθηκαν πολύ περισσότερο σε καθαρά διοικητικές
δραστηριότητες και καθορίζονταν από επαγγελματίες γραφειοκράτες σαν να μην
είχαν σχέση με την αρένα των πολιτικών ανταγωνισμών. Σε δεύτερο επίπεδο, η
διαχείριση των απόψεων της πλατιάς μάζας του πληθυσμού έγινε προτεραιότητα
της άρχουσας τάξης κάτι που υλοποιείται μερικές φορές από το ίδιο το κράτος
(π.χ., μέσω του BBC) και άλλες φορές από το ιδιωτικό κεφάλαιο (π.χ., μέσω της
«D aily Mail»). Έτσι, ο πολιτικός διάλογος με την επίσημη έννοια, περιορίστηκε
στο αδύναμο φόρουμ του κοινοβουλίου, το οποίο ήταν διαχωρισμένο από την
πραγματική εξουσία, που σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό ασκούνταν από τη γρα­
φειοκρατία, η οποία είχε γίνει επάγγελμα.
Με αυτή την έννοια, η μέθοδος άσκησης εξουσίας με βάση την ταξική συ­
νεργασία δεν εφαρμόζεται μόνο στην περίπτωση που η κυβέρνηση μιας χώρας
απαρτίζεται από συγκεκριμένα εργατικά κόμματα, αλλά μπορεί να είναι ακόμα
και ανεξάρτητη από την άμεση αντιπροσώπευση εργατικών κομμάτων στο κοι­
νοβούλιο, όπως συνέβη, για παράδειγμα, στη Βρετανία πριν από το σχηματισμό
22 - ΠοτΙ Ξανά . Colin Sparks

του Εργατικού Κόμματος.

Αυτό που είναι βασικό για αυτήν τη μέθοδο ταξικής εξουσίας είναι η ύπαρξη
μιας σειράς οργανώσεων στην εργατική τάξη που συνεχώς διαπραγματεύονται
και επαναδιαπραγματεύονται τις σχέσεις μεταξύ της εργατικής τάξης και των κα­
πιταλιστών. Οι πιο σημαντικές από αυτές είναι, προφανώς, τα συνδικάτα, αλλά
υπάρχει και ένα ευρύ φάσμα άλλων, από συνεταιρισμούς έως αθλητικούς συλ­
λόγους που παίζουν, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, ένα ρόλο διαπραγματευτή
μεταξύ των τάξεων.
Ως αποτέλεσμα όταν οι συνθήκες υποδεικνύουν στην άρχουσα τάξη ότι τα συμ-
φέροντά της εξυπηρετούνται καλύτερα από την εγκατάλειψη των μεθόδων τα­
ξικής συνεργασίας και την υιοθέτηση πιο άμεσων τρόπων υποταγής της εργα­
τικής τάξης η μετάβαση γίνεται ιδιαίτερα δύσκολη.
Για παράδειγμα, αν η άρχουσα τάξη προσπαθήσει να λύσει τα προβλήματά της
με καθαρά στρατιωτικούς όρους χρησιμοποιώντας το στρατό και την αστυνο­
μία για να καταργήσει την ταξική συνεργασία και καταστρέφοντας τους οργα­
νισμούς που είναι φορείς της τότε θα δημιουργηθούν άμεσα προβλήματα. Αν
δεν βρεθεί ένα άλλο προπύργιο μεταξύ των καπιταλιστών και της μεγάλης μά­
ζαςτης εργατικής τάξης τότε η ταξική πάλη καθίσταται ένα επικίνδυνο ζήτημα
λίγων καπιταλιστών που αντιμετωπίζουν τις μάζες των εργατών. Αν το είδος της
συναίνεσης που βασίζεται σε οργανισμούς που είναι ριζωμένοι στην εργατική
τάξη πρέπει να εγκαταλειφθεί, τότε είναι αναγκαίο για το κεφάλαιο να βρει δια­
φορετικές βάσεις συναίνεσης.
Επιπλέον, πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι οι οργανισμοί που πρόκειται να
καταστραφούν και να αντικατασταθούν από άλλους είναι μαζικοί οργανισμοί που
έχουν βαθιές ρίζες στην καθημερινή ζωή των μαζών. Άρα, οποιαδήποτε μορφή
εξουσίας προορίζεται να τους αντικαταστήσει πρέπει να έχει τα ίδια χαρακτη­
ριστικά. Με αυτή την έννοια, ο παραδοσιακός στρατός και η αστυνομία είναι εμ-
φανώς ανεπαρκείς ανεξάρτητα από το μέγεθος ή την εσωτερική τους συνοχή.
Εξάλλου, είναι εξ ορισμού ειδικά, ξεχωριστά σώματα, υποκείμενα στη δική τους
εσωτερική πειθαρχία, με μια δομή που τους αποκόπτει μοιραία από τη ζωή των
μαζών.
Για τους λόγους αυτούς ο φασισμός αντιπροσωπεύει τον αντίθετο πόλο. Τα
φασιστικά κινήματα έχουν αυτόν ακριβώς το μαζικό χαρακτήρα που απουσιά­
ζει από άλλα όργανα αντίδρασης. Επιπλέον, τα κινήματα τέτοιου τύπου είναι «λαϊ­
κά», με την έννοια ότι είναι ριζωμένα στη ζωή των μαζών, κι έτσι μπορούν να πα­
ρέχουν το ανθρώπινο δυναμικό αλλά και την αφοσίωση που απαιτούνται για τη
δημιουργία μιας εναλλακτικής δομής ταξικής κυριαρχίας. Ως ουσιαστικός κα-
θρέπτης της σοσιαλδημοκρατίας παρέχουν μια εναλλακτική βάση συναίνεσης
για την εξουσία του κεφαλαίου και ταυτόχρονα υπονοούν μια παρόμοια βάση
διαπραγμάτευσης
Από το παραπάνω επιχείρημα προκύπτουν δύο βασικά προβλήματα: Από πού
 Κεφάλαιο I · Οι προϋποθέσεις για την άνοδο του φαπκ^μού - 23

προέρχεται αυτή η εναλλα­

κτική βάση συναίνεσης και
ποιες είναι οι συνθήκες που
επιτρέπουν στην άρχουσα
τάξη να μεταβαίνει από το
ένα μοντέλο εξουσίας στο
άλλο;
Η λύση σε αυτό το πρόβλη­
μα βρίσκεται στην άνιση ανά­
πτυξη του καπιταλισμού. Το
κλασικό μοντέλο για αυτή την
τάση του καπιταλισμού, που
περιγράφεται παραστατικά
από τον Μαρξ στον πρώτο
τόμο του «Κεφαλαίου», είναι
αυτό της αυξανόμενης πόλω­
σης της κοινωνίας μεταξύ μιας
συνεχώς μικρότερης ομάδας
καπιταλιστών και μιας ολοένα
μεγαλύτερης μάζας μισθω­
τών εργατών. Αν και αυτό εί­
ναι αληθές ως τάση, ωστόσο
δεν υπήρξε ποτέ μια κοινωνία 'Μ^&οηπβΜ,η^καπ^
που οι ταξικές αντιθέσεις να εί­
ναι τόσο ξεκάθαρες. Στις πραγματικές καπιταλιστικές κοινωνίες, συμπεριλαμ-
βανομένης και της δικής μας υπήρχαν όλων των ειδών οι κοινωνικές ομάδες ανά­
μεσα ή και έξω από τους δύο αυτούς πόλους.
Στα αρχικά στάδια της καπιταλιστικής ανάπτυξης ο πραγματικός αριθμός των
καπιταλιστών ήταν σχετικά μεγάλος και οι ανταγωνισμοί μεταξύ τους δεν ήταν
τεράστιοι. Η εικόνα αυτή όμως άλλαξε εξαιτίας της ανταγωνιστικής φύσης του
καπιταλισμού, καθώς διαφορετικές ομάδες της καπιταλιστικής τάξης συγκέν­
τρωναν πλούτο σε διαφορετικό βαθμό. Μερικοί από αυτούς οι πιο ανταγωνιστικοί,
δημιούργησαν μονοπώλια και με αυτό τον τρόπο δημιούργησαν τη βάση για την
ανάπτυξη του ιμπεριαλισμού. Άλλοι, πάλι, καταστράφηκαν ή εξαγοράστηκαν. Αυτή
άλλωστε είναι και η κεντρική λογική του καπιταλισμού.
Από την άλλη μεριά, αυτή η διαδικασία εξελίσσεται πολύ άνισα. Μερικοί τύ­
ποι καπιταλισμού ωφελούνται πολύ περισσότερο από τη γρήγορη ανάπτυξη της
συγκέντρωσης του κεφαλαίου απ' ό,τι άλλοι. Για παράδειγμα, ένα κομμάτι του
καπιταλισμού που αντιστέκεται σθεναρά στη τάση δημιουργίας μονοπωλίων εί­
ναι η γεωργία. Στην Ευρώπη, ακόμα και σήμερα, είναι δυνατόν να βρούμε ολό­
κληρες αγροτικές περιοχές στις οποίες η συγκέντρωση κεφαλαίου δεν έχει προ­
24 - ΠοτΙ Ξονά . Colin Sparks

χωρήσει ιδιαίτερα Ο μικρός ανεξάρτητος αγρότης συνεχίζει να αντιστέκεται στις

επιθέσεις του κεφαλαίου.
Μια αντισταθμιστική δύναμη στη γιγαντιαία συγκέντρωση κεφαλαίου ήταν η
υιοθέτηση καπιταλιστικών μεθόδων από νέους κλάδους παραγωγής. Ένα προ­
φανές παράδειγμα είναι η ανάπτυξη της βιομηχανίας υπηρεσιών κατά τη διάρ­
κεια του 20ού αιώνα. Ιδιαίτερα σε περιόδους άνθησης του καπιταλισμού ήταν
δυνατόν, σε κλάδους παραγωγής που δεν απαιτούσαν ιδιαίτερο αρχικό κεφα­
λαίο, να εισέλθει στην αγορά μια νέα γένια μικρών καπιταλιστών χωρίς να αντι­
μετωπίσει τον άμεσο ανταγωνισμό των μονοπωλίων.
Με τα παραπάνω εξηγείται γιατί η διαδικασία εξάλειψης των μικρών καπιτα­
λιστών δεν συμβαίνει στην πραγματικότητα με τον ξεκάθαρο τρόπο που υπο­
δεικνύει η θεωρία, αν και θα φαινόταν λογικό σύμφωνα με την εσωτερική εξέ­
λιξη του καπιταλισμού.
Επιπλέον, παρ' ότι ο καπιταλισμός έχει την τάση να υποβαθμίζει στην τάξη των
μισθωτών εργαζομένων αυτούς που δεν έχουν στην κατοχή τους κεφάλαιο, υπάρ­
χουν κι εδώ παράγοντες που κάνουν πολύπλοκη αυτήν τη διαδικασία. Σε πολ­
λούς τομείς της οικονομικής δραστηριότητας δεν είναι φανερή η ταξική σχέση
εργασίας και κεφαλαίου. Υπάρχουν διάφορες ομάδες παραγωγών που δεν πω-
λούν την εργατική τους δύναμη παίρνοντας αντάλλαγμα χρηματικές αμοιβές αλλά
πωλούν το τελικό προϊόν της εργασίας ή των υπηρεσιών τους. Ένα τέτοιο πα­
ράδειγμα στη σύγχρονη Βρετανία είναι οι γιατροί που εργάζονται στον ιδιωτι­
κό τομέα και δεν είναι υπάλληλοι του Εθνικού Συστήματος Υγείας αλλά βάσει
συμβάσεων παρέχουν υπηρεσίες Υγείας έναντι κάποιας αμοιβής
Παράλληλα με τα παραπάνω υπήρχε και η εξέλιξη της εργασίας του «λευκού
κολάρου», των μισθωτών υπαλλήλων. Αντικειμενικά, φυσικά, η μεγάλη πλειοψηφία
των εργαζομένων αυτών είναι υπό το καθεστώς της μισθωτής σκλαβιάς με τον
ίδιο τρόπο όπως και οι εργαζόμενοι στα χειρωνακτικά επαγγέλματα Ωστόσο, πρό­
κειται για μια μορφή μισθωτής εργασίας με διαφορετικές παραδόσεις έτσι ώστε
η θέση αυτών των εργαζομένων να διαφέρει σημαντικά από αυτήν των χειρώ-
νακτων εργατών.
Μερικοί εργαζόμενοι αυτού του είδους αμείβονται με εξαιρετικά καλές απο­
δοχές όπως αυτοί που εργάζονται στα υψηλά κλιμάκια του μάνατζμεντ, και δεν
μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ως κομμάτι της εργατικής τάξης παρ' ότι το ση­
μείο που θα μπορούσες να τραβήξεις τη διαχωριστική γραμμή είναι έντονα αμ­
φισβητούμενο. Η πλειοψηφία όμως αυτών των εργαζομένων αναλαμβάνει ερ­
γασίες παρόμοιες με αντίστοιχες αμοιβές με αυτές της υπόλοιπης εργατικής τά­
ξης Αυτή η διαδικασία σύγκλισης υπήρχε επί μακρόν και σχετίζεται καθαρά με
το αναπτυσσόμενο μέγεθος των κρατών και των ιδιωτικών εταιρειών. Στις απαρ­
χές του βιομηχανικού καπιταλισμού οι εργαζόμενοι του «λευκού κολάρου» ήταν
αριθμητικά λίγοι και σχετικά προνομιούχοι, χαρακτηριστικά τα οποία ισχύουν
και σήμερα σε πολλές περιπτώσεις Εδώ έχουμε άλλη μια ομάδα η οποία δεν ται­
 Κεφάλαιο 1 · Οι π<)θϋποθέαεις για την άνοδο του ψααιβμοϋ - 25

ριάζει απόλυτα με τις πολώσεις των θεωρητικών του καπιταλισμού.

Σε όλες οι καπιταλιστικές κοινωνίες υπήρχαν, εκτός από την εργατική τάξη, και
άλλες τάξεις που, παρ' ότι δεν ταυτίζονταν με τη μειοψηφία των μεγάλων καπι­
ταλιστών, για τον έναν ή τον άλλο λόγο δεν ταυτίζονταν ούτε με την εργατική
τάξη. Το μέγεθόςτους μπορεί να διαφοροποιούνταν. Σε μερικές περιπτώσεις απο-
τελούσαν ξεχωριστές τάξεις από μονοί τους, αλλά παρείχαν άλλη μια δυνατότητα
στήριξης στην τάξη των καπιταλιστών.
Ωστόσο, η ύπαρξη τέτοιων ομάδων δεν συμβάλει απαραίτητα και στη δια­
μόρφωση της κοινωνικής βάσης του φασισμού. Όλες αυτές οι κοινωνικές ομά­
δες έχουν μακρά ιστορία, που απλώνεται τόσο σε περιόδους ταξικής συνεργα­
σίας όσο και φασισμού.
Έχουμε δει πώς η θέση κάθε εθνικής άρχουσας τάξης οριοθετείται κατά την
εποχή του ιμπεριαλισμού από την αντιπαλότητα μεταξύ των ανταγωνιζόμενων
ιμπεριαλισμών. Αυτή η διαδικασία όμως δεν είναι ενιαία και δεν προκαλεί πάν­
τα τον ίδιο βαθμό πίεσης στην άρχουσα τάξη, χαρακτηρίζεται δε από την αύξηση
ή τη μείωση της παραγωγής.
Ακόμα και στις πρώιμες φάσειςτου καπιταλισμού η ανάπτυξη και η ύφεση έτει­
ναν να έχουν διεθνή χαρακτήρα, εκτός από εθνικό. Αυτή η πλευρά δυναμώνει
με την ανάπτυξη του καπιταλισμού. Για κάθε ξεχωριστό εθνικό κεφαλαίο ο προ­
φανής τρόπος να ξεπεράσει την ύφεση είναι, φυσικά, να κινηθεί εις βάρος των
ανταγωνιστών του. Έτσι, κάθε σοβαρό κατρακύλισμα της αγοράς σημαίνει την
ένταση των διεθνών ανταγωνισμών και μια αυξημένη πίεση για πολεμικές προ­
ετοιμασίες οικονομικού και στρατιωτικού τύπου. Αυτό μεταφράζεται σε εσωτερικές
πιέσεις διαφόρων ειδών.
Σε ένα πρώτο επίπεδο υπάρχει η ανάγκη να χρησιμοποιηθούν οι πόροι ενός
κράτους σε ιδεολογικό όπως και σε υλικό επίπεδο, για το διεθνή ανταγωνισμό.
Εν συνεχεία το κράτος αναλαμβάνει να τονώσει εκείνες τις βιομηχανίες που δεν
μπορούν να τα βγάλουν πέρα με το επίπεδο του ανταγωνισμού, είτε επιδοτών­
τας τες είτε εθνικοποιώντας τες προς το συμφέρον, φυσικά, της καπιταλιστικής
τάξης.
Σε ένα άλλο επίπεδο, το πρόβλημα είναι πώς θα συρρικνωθούν οι μισθοί της
εργατικής τάξης έτσι ώστε να αυξηθεί η δυνατότητα συγκέντρωσης του κεφα­
λαίου. Γιαπολλές ομάδες εργατών το θέμα της αμοιβής τους αποτελούσε για πολύ
καιρό ιδιωτικό ζήτημα, που αφορούσε αυτούς και τους εργοδότες τους αλλά με
την ανάπτυξη του μονοπωλιακού καπιταλισμού η ισχύςτης παραπάνωπαραδοχής
μειώνεται. Όχι μόνο υπάρχουν μεγάλες ομάδες εργατών που απασχολούνται απευ­
θείας από το κράτος αλλά επίσης μεγάλο μέρος αυτού που αποκαλείται κοινωνικός
μισθός π.χ., επιδόματα υγείας εκπαίδευσης οικογενειακά επιδόματα κ.λπ„ χο­
ρηγούνται από το κράτος Έτσι, η απαίτηση για μείωση των συνολικών επιπέδων
των μισθών γίνεται όλο και περισσότερο ένα μεγάλο θέμα της πολιτικής ζωής.
Γίνεται λοιπόν όλο και περισσότερο εμφανές ότι το κράτος είναι ένα
26 - Ποτέ Ξανά ■ Colin Sparks

ταξικό όργανο του οποίου ο μοναδικός σκοπός είναι η διατήρηση της

καπιταλιστικής κυριαρχίας. Αυτό ωστόσο έρχεται σε αντίθεση με τη βα­
σική παραδοχή του κράτους κατά την περίοδο της ταξικής συνεργα­
σίας, ότι δηλαδή οι λειτουργίες του δεν έχουν σχέση με την πολιτική,
αλλά είναι ουδέτερες και απλώς διαχειριστικές.
Γι' αυτόν το λόγο το μοντέλο του κράτους ταξικής συνεργασίας είναι δύσκο­
λο να διατηρηθεί σε μια έντονη κρίση, ιδιαίτερα αν συμπεριλαμβάνεται σε με­
γάλο βαθμό και ενδοϊμπεριαλιστικός ανταγωνισμός. Η πειθαρχία του εργοστα­
σίου που επιβάλλεται από τον καπιταλιστή επεκτείνεται πολύ πιο άμεσα σε όλους
τους τομείς της κοινωνικής ζώνης έτσι ώστε να δημιουργηθούν οι κατάλληλες
συνθήκες που ευνοούν την ανταγωνιστική συσσώρευση. Έτσι, η γενική τάση του
καπιταλισμού στην ιμπεριαλιστική του φάση είναι να δημιουργεί συνθήκες στις
οποίες οι εξουσιαστικές τάξεις θα θεωρήσουν ότι είναι προτιμότερο να μετα-
πηδήσουν από μια μορφή εξουσίας βασισμένη στην ταξική συνεργασία σε μια
άλλη, βασισμένη στον απευθείας εξαναγκασμό.
Αυτό από μόνο του δεν είναι αρκετό για να οδηγήσει στην ανάπτυξη ενός μα­
ζικού φασιστικού κινήματος Δεν υπάρχει κάποια άμεση αντιστοιχία ανάμεσα στην
ανάπτυξη της καπιταλιστικής κρίσης και στην άνοδο του φασισμού. Για παρά­
δειγμα, κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης που άρχισε το 1929 η Γερμα-
νία και οι Ηνωμένες Πολιτείες βίωσαν το ίδιο είδος οικονομικής καταστροφής.
Στην περίπτωση και των δύο η βιομηχανική παραγωγή κατρακύλησε κατά 40%
τα έτη 1929-1932. Στην Αμερική, βέβαια, δεν αναπτύχθηκε μαζικό φασιστικό κί­
νημα όπως στη -Γερμανία. Στην πραγματικότητα συνέβη το αντίθετο: οι πολιτι­
κές του Νιου Ντιλ αποτέλεσαν μια νέα εξέλιξη της ταξικής συνεργασίας.
Γιανα καταλάβουμε αυτές τις πολύ διαφορετικές απαντήσειςτου συστήματος
σε παρόμοιες οικονομικές εξελίξεις πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι ο φασι­
σμός δεν αποτελεί απλώς την απάντηση σε μια οικονομική κρίση, αλλά και σε
μια πολιτική. Μια φανερή διαφορά ανάμεσα στις ΗΠΑ και στη Γερμανία είναι ότι
από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο οι ΗΠΑ βγήκαν με κέρδη ενώ η Γερμανία με ζη­
μιές Γιατην αμερικανική άρχουσα τάξη η ανασυγκρότηση από την οικονομική
κρίση δεν σήμαινε απαραίτητατην προετοιμασία για μια καινούρια πολεμική σύγ­
κρουση, ενώ για τη Γερμανία σήμαινε ακριβώς αυτό. Γιαλόγους που θα εξηγή­
σουμε στο επόμενο κεφάλαιο, η ανασυγκρότηση ήταν αδύνατη με όρους ταξι­
κής συνεργασίας για τη Γερμανία. Έτσι, ο φασισμός προέκυψε ως η εφικτή εναλ­
λακτική λύση.
Αλλά ο φασισμός δεν είναι ο μόνος τρόπος που μπορεί να πειθαρχήσει την κοι­
νωνία σε μια κατεύθυνση στρατιωτικοποίησης και εντατικοποίησης της εκμε­
τάλλευσης. Στη Βρετανία, ανάμεσα στα έτη 1940-1945, συνέβη ακριβώς το ίδιο,
με μέσα που βασίζονταν στην ανάπτυξη ενός συστήματος ταξικής συνεργασίας.
Οι συνθήκες στις οποίες ο φασισμός γίνεται μια εφικτή εναλλακτική λύση βασί­
ζονται σε κάτι παραπάνωαπό μια αφηρημένη ανάγκη έντασηςτου ανταγωνισμού.
 Κεφάλαιο 1 · Οι προϋποθέσεις για την άνοδο του φασισμού - 27

Υπάρχουν όμως και εσωτερικές συνθήκες επίσης. Όπως είδαμε, το σύστημα

ταξικής συνεργασίας προϋπήρχε του φασισμού. Άρα, για την επιβολή του φα­
σισμού προαπαιτούνται αλλαγές στιςταξικές σχέσεις σε μια χώρα, κάτι που του
δίνει τον τίτλο της «αντεπανάστασης». Αυτό δεν σημαίνει ότι ο φασισμός προσ­
διορίζεται από τη βαρβαρότητά του, αφού και άλλες μέθοδοι ταξικής επιβολής
είναι έτοιμες να χρησιμοποιήσουν ένοπλες δυνάμεις εναντίον της εργατικής τά­
ξης. Αυτό ισχύει και για τη σοσιαλδημοκρατία, την πιο ανεπτυγμένη μορφή τα­
ξικής συνεργασίας Το 1919 στη Γερμανία υπήρχε ουσιαστικά ένας εμφύλιος πό­
λεμος στον οποίο ο στρατός ή ό,τι είχε μείνει απ' αυτόν, κατέστρεψε τα εργα­
τικά συμβούλια σε ολόκληρη τη χώρα, ενέργεια που διατάχθηκε από μια σο­
σιαλδημοκρατική κυβέρνηση.
Υπάρχει, παρ' όλα αυτά, ένα σημείο πέρα από το οποίο δεν μπορούν να πάνε
οι ηγέτες στο πλαίσιο της ταξικής συνεργασίας όσο αδιάφοροι και να είναι στις
δολοφονίες εργατών. Αυτό το όριο δημιουργείται από το γεγονός ότι βασίζουν
τις θέσεις τους στην ύπαρξη των οργανισμών ταξικής συνεργασίας και δεν μπο­
ρούν οικειοθελώςνα συναινέσουν στην καταστροφή τους Γιανα το θέσουμε απλά,
οι ηγέτες ενός συνδικάτου μπορεί να αντιμετωπίζουν την εξάλειψη κομμουνι­
στών ακτιβιστών με αδιαφορία, αν όχι με ευχαρίστηση, αλλά δεν θα αντιμετω­
πίσουν με τον ίδιο τρόπο την εξάλειψη του οργανισμού του οποίου ηγούνται,
γιατί κάτι τέτοιο σημαίνει και τη δίκιά τους εξάλειψη, πολιτική ή, πιθανώς ακό­
μη και φυσική.
Η κατάσταση περιπλέκεται ακόμα περισσότερο όταν οι ηγέτες στην ταξική συ­
νεργασία έχουν να αντιμετωπίσουν μια δυναμική αντιπαράθεση με επαναστά­
τες σοσιαλιστές που είναι αφοσιωμένοι στην ταξική πάλη. Όσον αφορά τους ορ­
γανισμούς όπως τα συνδικάτα, έχω μέχρι τώρα τονίσει το ρόλο τους στην ταξι­
κή συνεργασία, αλλά, φυσικά, είναι ταυτόχρονα και όργανα ταξικής πάλης Αυτή
η εσωτερική αντίφαση προκύπτει επειδή, προκειμένου να λειτουργούν, πρέπει
να προασπίζονται τα συμφέροντα εκείνων που η ίδια τους η ύπαρξη είναι αντί­
θετη προς το κεφάλαιο. Υπάρχουν αναγκαστικά περιοχές όπου η ταξική συ­
νεργασία και η ταξική πάλη αντιπαρατίθενται. Επομένως ένας επιπλέον περιο­
ρισμός επιβάλλεται στους ηγέτες τέτοιων οργανισμών: όταν διατρέχουν τον κίν­
δυνο να χάσουν τον έλεγχο των ίδιων τους των οργανισμών, υπάρχουν όρια στο
πού μπορούν να φτάσουν ακόμα και οι ηγέτες οι πιο προσκολλημένοι στην τα­
ξική συνεργασία.
Υπάρχουν, λοιπόν, συνθήκες κάτω από τις οποίες είναι αδύνατο για την εξου­
σία του κεφαλαίου να παραμείνει συμβατή με τους θεσμούς της ταξικής συ­
νεργασίας ακόμα και όταν υπάρχουν οι καλύτερες προθέσεις από τη μεριά των
καπιταλιστών και των ηγετών της ταξικής συνεργασίας Και πάλι, για λόγους εσω­
τερικούς ο φασισμός μπορεί να αποτελέσει τη μόνη εναλλακτική λύση για την
άρχουσα τάξη.
Αλλά για να είναι ο φασισμός εναλλακτική λύση πρέπει να υπάρχει. Η αποτε-
28 - Ποτέ Ξανά · Colin Sparks

λεσματικότητα του φασισμού ως μηχανισμού ταξικής κυριαρχίας εξαρτάται από

τη μαζικότητά του. Επιπλέον, αυτή η μαζικότητα ούτε ταυτίζεται με την καπι­
ταλιστική τάξη, ούτε ελέγχεται πλήρως από αυτήν. Οι τάξεις και οι κοινωνικές ομά­
δες που αναλύσαμε προηγουμένως δεν είναι αυτόματα φασιστικές ούτε αυτό­
ματα σύμμαχοι του μεγάλου κεφαλαίου. Σε τελική ανάλυση, είναι κυρίως τα θύ­
ματα των μονοπωλίων, και αυτό εντείνεται σε συνθήκες κρίσης Δεν υπάρχει κα­
μία εσωτερική λογική που να τους κάνει εχθρούς της εργατικής τάξης συμμά­
χους των μεγάλων επιχειρήσεων ή φανατισμένους φασίστες
Ο μετασχηματισμός αυτών των στρωμάτων, από τις όποιες πολιτικές θέσεις
μπορεί να έχουν, σε φασίστες δεν μπορεί να σχεδιαστεί από τους καπιταλιστές.
Μπορούν να βοηθήσουν και να υποκινήσουν αυτήν τη διαδικασία ή να προ­
σπαθήσουν να τη σταματήσουν, ανάλογα με το πώς αξιολογούν την κατάστα­
ση, αλλά η ίδια η διαδικασία είναι πέρα από τον απόλυτο έλεγχό τους. Τα φασι­
στικά κινήματα δεν έρχονται στο προσκήνιο μόλις το θελήσουν οι μεγάλες επι­
χειρήσεις
Με αυτή την έννοια, ο φασισμός δεν είναι ένα εργαλείο που βρίσκεται στη διά­
θεση του κεφαλαίου, αλλά περισσότερο ένα ταξικό όπλο στα χέρια ομάδων εχ­
θρικών προςτην εργατική τάξη. Κατά συνέπεια, η υιοθέτηση της εναλλακτικής
λύσης του φασισμού από τη μεριά του κεφαλαίου δεν σημαίνει την αποτίναξη
της ταξικής συνεργασίας αλλά την επιλογή της συνεργασίας με τα όργανα μιας
άλληςτάξης Οι μεγάλες επιχειρήσειςπληρώνουν ένα τίμημα γιατο φασισμό, όπως
ακριβώς και για τη συνεργασία με τα συνδικάτα.
Σε αυτό το κεφάλαιο προσπάθησα να υποστηρίξω ότι δεν μπορούμε να εξη­
γήσουμε το φασισμό ως αποτέλεσμα μιας μοναδικής αιτίας. Είναι αλήθεια ότι οι
γενικές προϋποθέσεις ύπαρξης του φασισμού ξεκινούν από τον ιμπεριαλιστικό
χαρακτήρα του κεφαλαίου στον 20ό αιώνα και, σε ένα βαθύτερο επίπεδο ανά­
λυσης ο φασισμός είναι η εγγενής τιμωρία στις ιμπεριαλιστικές χώρες γιατις βαρ­
βαρότητες που έχουν διαπράξει σε βάρος των πληθυσμών στις αποικίες.
Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι, ενώ είναι απαραίτητη η διεθνής διάσταση,
μία από τις βασικές τάσεις στη σκέψη σχετικά με το φασισμό επιχειρεί να αντ­
λήσει το χαρακτήρα του από τις εσωτερικές σχέσεις συγκεκριμένων εθνικών κε­
φαλαίων. Καθώς έτσι δεν προκύπτει μια ικανοποιητική πραγματιστική εξήγηση,
οι υποστηρικτές τέτοιων επιχειρημάτων καταφεύγουν εν τέλει σε κατηγορίες όπως
«ο γερμανικός εθνικός χαρακτήρας», βασισμένες στον αντιδραστικό μυστικισμό.
Αν ξεκινήσουμε από τη διεθνή διάσταση, μπορούμε να δούμε πως η άνοδος συγ­
κεκριμένων φασιστικών κινημάτων και η συνακόλουθη κατάκτηση ή μη κατά-
κτηση της εξουσίας δεν είναι αποτέλεσμα φανταστικών κατασκευασμάτων, αλλά
ξεκινάει από τις πιέσεις που ασκούνται από το διεθνή ανταγωνισμό.
Από την άλλη μεριά, όμως δεν μπορούμε απλώς να εξηγήσουμε το φασισμό
περιγράφοντας τις γενικές τάσεις του ιμπεριαλισμού. Οι τελευταίες είχαν πρω­
ταγωνιστικό ρόλο ολόκληρο τον αιώνα, ενώ δεν συμβαίνει το ίδιο με το ιρασι-
 Κεφάλαιο 1 · Οι προιποΰέπεκ; -pa την άνοδο του φαβισμού - 29

σμό. Είναι απαραίτητο να λάβουμε υπόψη τις αλλαγές στην ίδια τη φύση των ιμ­
περιαλιστικών ανταγωνισμών, καθώς και την τάση του καπιταλισμού να περνάει
από περιόδους ανάπτυξης και ύφεσης. Αυτά τα χαρακτηριστικά εξηγούν σε κά­
ποιο βαθμό γιατί σε ορισμένες περιόδους γιαπαράδειγμα στο Μεσοπόλεμο, υπάρ­
χει ραγδαία άνοδος των φασιστικών κινημάτων ενώ σε άλλες δεν υπάρχει.
Από μόνη της η κρίση, ωστόσο, δεν μπορεί να εξηγήσει το φασισμό. Αν ήταν
έτσι, τότε θα περιμέναμε να δούμε φασιστικά κινήματα να αναπτύσσονται κάθε
φορά που υπάρχει οικονομική κρίση. Πρέπει λοιπόν να εξετάσουμε τις οικονο­
μικές και πολιτικές συνθήκες στο εσωτερικό συγκεκριμένων εθνικών κεφαλαί­
ων, ώστε να βρούμε εκείνους τους παράγοντες που καθιστούν το φασισμό μια
βιώσιμη και ελκυστική λύση. Ως προς αυτό, κεντρικής σημασίας είναι οι πολιτι­
κές δομές της ταξικής κυριαρχίας.
Έτσι, επανερχόμαστε στη φύση του φασισμού ως μαζικού κινήματος που θέ­
τει συγκεκριμένους κοινωνικούς και πολιτικούς στόχους - όσο κι αν αυτοί είναι
αόριστοι και μεταβατικοί. Καθώς τα κοινωνικά στρώματα που παρέχουν τη βάση
γιατη μαζικότητα του φασισμού έχουν μακρά ιστορία, πρέπει να εξετάσουμε το
ζήτημα όχι με βάση ένα στατικό και αόριστο «φασισμό», αλλά με βάση τους μη­
χανισμούς και τη δυναμική με τα οποία το κάθε φασιστικό κίνημα είναι δομημένο.
Επίσης πρέπει να ερευνήσουμε όχι μόνο την κοινωνική βάση του φασισμού, αλλά
και τα μέσα και τις ιδεολογίες που χτίζουν ένα φασιστικό κίνημα.
Στη συνέχεια του βιβλίου θα εξετάσουμε αυτούς τους παράγοντες λεπτομε­
ρώς αλλά προς το παρόν ένα πράγμα είναι ξεκάθαρο: αν αυτή είναι πράγματι
μια μέθοδος κατάλληλη για την εξήγηση της ύπαρξης του φασισμού, τότε προ­
κύπτει πως ο φασισμός δεν είναι αναπόφευκτος. Καθώς η εξήγησή μας δεν βα­
σίζεται σε ιστορικές σταθερές όπως ο «εθνικός χαρακτήρας» αλλά πάνω σε συγ­
κεκριμένες ιστορικές δομές και τη δράση των τάξεων μέσα στιςδομές αυτές μπο­
ρούμε να συμπεράνουμε ότι ο φασισμός είναι το αποτέλεσμα ιδιαίτερων συν­
θηκών, οι οποίες ως ανθρώπινο οικοδόμημα είναι δυνατό να αποδομηθούν. Επο­
μένως ο φασισμός μπορεί να καταπολεμηθεί.
30 - Ποτέ Ξανά · Colin Sparks
 Κεφάλαιο 2 · Το μαϊική κίνημα του φαίϊιομού - 31

Κεφάλαιο 2
Το μαζικό κίνημα του φασισμού
το προηγούμενο κεφάλαιο,

Σ υποθέσαμε ότι η μαζική βάση

του φασισμού αποτελούνταν
από μέλη των κοινωνικών ομάδων
που βρίσκονται μεταξύ της καπιτα­
λιστικής τάξης αυτής καθαυτής και
της εργατικής τάξης. Ας εξετάσουμε
τώρα τα στοιχεία.

Μια ανάλυση της κορυφαίας ηγε­

σίας δεν δίνει πολλές πληροφορίες (ο
Χίτλερ και ο Μουσολίνι προέρχονταν
από εντελώς διαφορετικές τάξεις),
αν και η σύνθεση της ελίτ των κομ­
μάτων όπως τελικά διαμορφώθηκαν
υποδεικνύει ότι οι «φυσικοί ηγέτες»
των φασιστικών κομμάτων προέρ­
χονταν από τα μεσαία στρώματα.
Αποτελούσαν μια ηγεσία πολύ δια­
φορετική από τους ευπατρίδες που
αποτελουν την πλειοψηφια της ηγεσίας των παραδοσιακών συντηρητικών
κομμάτων. Οι ηγέτες των μαζικών φασιστικών κινημάτων τείνουν να έχουν μια
χαρακτηριστική λαϊκή εικόνα που επιβεβαιώνει ότι δεν εκπροσωπούν επιχει­
ρηματικά συμφέροντα.
Αν κοιτάξουμε πού κατάφερε ο φασισμός να χτίσει μαζικά κινήματα, ανακα­
λύπτουμε ότι οι μεσαίες τάξεις κυριαρχούσαν σε αυτούς που συμμετείχαν. Στο
ιταλικό φασιστικό κόμμα το Νοέμβρη του 1921 υπήρχαν:

Γαιοκτήμονες 18.084
Έμποροι 13.878
Βιομήχανοι 4.269
Επαγγελματίες 9.981
Δημόσιοι Υπάλληλοι 7.209
Ιδιωτικοί Υπάλληλοι 14.998
Εκπαιδευτικοί 1.680
Μαθητές/Φοιτητές 19.783
32 - Ποτέ Ξανά ■ Colin Sparks

Επίσης υπήρχαν 36.847 αγροτικοί εργάτες και 23.418 βιομηχανικοί εργάτες.

Αυτοί είχαν «πειστεί» να προσχωρήσουν στο φασιστικό κίνημα έχοντας υποστεί
ένα καθεστώς τρομοκρατίας κυρίως σε περιοχές της υπαίθρου, όπου οι φασι­
στικές ομάδες είχαν καταστρέψει τα παλιά εργατικά συνδικάτα και δολοφονή­
σει πολλούς μαχόμενους αγωνιστές. Είναι λοιπόν θεμιτό να χαρακτηρίσουμε
τον ιταλικό φασισμό, τουλάχιστον όσον αφορά την εκούσια συμμετοχή, ως κί­
νημα της ιταλικής νεολαίας της μεσαίας τάξης.
Οι εκτιμήσεις σχετικά με το γερμανικό φασισμό είναι λιγότερο ολοκληρωμέ­
νες αλλά, από τα στοιχεία που έχουμε διαθέσιμα, φαίνεται πιθανό ότι η συμμε­
τοχή της εργατικής τάξης στο Ναζιστικό Κόμμα δεν ξεπέρασε το 30%, σε μιαχώρα
όπου η εργατική τάξη αποτελούσε περίπου το μισό πληθυσμό. Αυτή είναι η ανώ­
τατη εκτίμηση και, κατά τη γνώμη μου, αποτελεί βαριά υπερεκτίμηση. Αλλά, ακό­
μα κι αν αυτός ο αριθμός ήταν σωστός και πάλι τα μεσαία στρώματα θα υπερ-
εκπροσωπούνταν στις τάξεις του Ναζιστικού Κόμματος.
Φαίνεται, λοιπόν, τουλάχιστον όσον αφορά τα δύο κύρια ιστορικά παραδείγ­
ματα, ότι ο πυρήνας των φασιστικών κινημάτων αποτελείται από τιςτάξεις εκεί­
νες που, όπως ισχυριστήκαμε στο πρώτο κεφάλαιο, συνέθεταν τη βάση του. Αυ­
τές ήταν, και είναι, ακριβώς οι ομάδες εκείνες στις οποίες απευθύνεται η φασι­
στική ιδεολογία.
Αλλά το γεγονός ότι αυτό το στρώμα αποτελεί τη μαχόμενη βάση του φασι­
σμού παρουσιάζει αρκετά προβλήματα. Ενώ είναι αλήθεια ότι σε περιόδους τα­
ξικής συνεργασίας οι ομάδες αυτές αποτελούν την κατεξοχήν εκλογική βάση των
αντιδραστικών κοινοβουλευτικών κομμάτων, είναι επίσης περιβόητα παθητικές.
Πρέπει να εξηγήσουμε όχι μόνο γιατί θα άλλαζαν τη στήριξή τους από ένα κόμ­
μα σε κάποιο άλλο, αλλά και γιατί θα υιοθετούσαν μια τόσο ασυνήθιστα ενερ­
γή μορφή πολιτικού βίου. Επιπλέον, οι ομάδες αυτές είναι ιδιαίτερα ετερογενείς
στο εσωτερικό τους και υπόκεινται σε αντικρουόμενες πιέσεις - άρα πρέπει επί­
σης να εξηγήσουμε γιατί και πώς καταλήγουν να σχηματίζουν ένα ενωμένο και
ομοιογενές κίνημα.
Ο κεντρικός διαχωρισμός στη μεσαίατάξη είναι μεταξύ των τμημάτων που μπο­
ρούμε να αποκαλέσουμε «παλαιά» μεσαίατάξη και εκείνων που αποκαλούμε «νέα»
μεσαία τάξη. Η «παλαιά» ομάδα αποτελείται από εκείνους που δεν μισθώνουν
την εργατική τους δύναμη κι εκείνους που μισθώνουν την «πνευματική εργατι­
κή δύναμή» τους
Η παραδοσιακή παθητικότητα και των δύο αυτών ομάδων πηγάζει από τη
δομική τους θέση στην καπιταλιστική κοινωνία. Η παλαιά μεσαία τάξη απο­
τελεί κατάλοιπο εποχών που η τάση στα μονοπώλια ήταν λιγότερο ανεπτυγ­
μένη και οι μικροί ιδιοκτήτες και ανεξάρτητοι τεχνίτες συνέθεταν κατά κανό­
να τις παραγωγικές ομάδες. Η νέα μεσαία τάξη βρίσκεται σε μια φάση που και
οι μισθοί και το στάτους της μειώνονται σε επίπεδα εργατικής τάξης συνεπώς
τα προνόμιά της επίσης αποτελούν κατάλοιπα περασμένης εποχής. Καμία από
 Κεφάλαιο 2 « Το μαζικό κίνημα του φαοιβμοΰ - 33

τις δύο ομάδες δεν έχει πραγματικό μέλλον με την ανάπτυξη του καπιταλισμού
- η τελευταία είτε θα εντείνει τα μονοπώλια και θα ομογενοποιήσει τις μορ­
φές εργασίας, είτε θα ανατραπεί και θα αντικατασταθεί από νέες σοσιαλιστι­
κές μορφές κοινωνικής οργάνωσης.
Συνεπάγεται λοιπόν ότι οποιοδήποτε πολιτικό κίνημα βασίζεται σε αυτές τις
κοινωνικές ομάδες είναι, από πολιτικής άποψης αντιδραστικό. Συνεπάγεται επί­
σης ότι ανεξάρτητη πολιτική δράση εκ μέρους των ομάδων αυτών είναι σπάνια,
εφόσον το μέλλον τους μακροπρόθεσμα είναι με τη μίατάξη ή την άλλη. Τέλος
συνεπάγεται ότι ένα κίνημα που βασίζεται στην ανεξάρτητη πολιτική δράση αυ­
τών των ομάδων δεν μπορεί μακροπρόθεσμα να πραγματοποιήσει τις φιλοδο­
ξίεςτου. Αναπόφευκτα θα περιέλθει υπό την ηγεσία μιας από τις βασικές τάξεις.
Μέσα στους ευρείς διαχωρισμούς μεταξύ των παλαιών και καινούριων με­
σαίων τάξεων υπάρχουν επιπλέον διαχωρισμοί. Η παλιά μεσαία τάξη απο-
τελείται από μια πλατιά γκάμα ομάδων. Η διαχωριστική γραμμή μεταξύ μι­
κρών και μεγάλων επιχειρηματικών συμφερόντων δεν είναι ξεκάθαρη και πα­
ρατηρούνται συχνές μετακινήσεις μεταξύ τους. Οι ομάδες αυτές, παρ' ότι εί­
ναι κατεξοχήν καπιταλιστικές και απασχολούν μισθωτή εργασία, είναι, στο
σύνολό τους, πολύ διαφορετικές από τις γιγάντιες καπιταλιστικές επιχειρή­
σεις. Ο μικρός, ανεξάρτητος αγρότης τεχνίτης μαγαζάτορας οδοντίατρος
αντιπροσωπεύει μια διαφορετική ομάδα εφόσον, ενώ του ανήκουν τα μέσα
παραγωγής, απασχολεί λίγη ή καθόλου μισθωτή εργασία και δεν ασχολείται
με το να συγκεντρώνει κεφάλαιο. Στο κατώτερο μέρος αυτής της κλίμακας
περνάμε προς τον επαγγελματία, ο οποίος δεν πουλάει την εργατική του δύ­
ναμη, αλλά υπηρεσίες. Εκτός από το παράδειγμα των δικηγόρων, μπορού­
με να αναφέρουμε τους μεσίτες και τη σωρεία παρεμφερών παρασιτικών λει­
τουργιών που υφίστανται στον καπιταλισμό. Ιστορικά, το συνολικό μέγεθος
όλων αυτών των ομάδων έχει υπάρξει σημαντικό: στη Γερμανία του Μεσο­
πολέμου αποτελούσαν πάνω από το τριάντα τοις εκατό του πληθυσμού.
Η νέα μεσαία τάξη επίσης ποικίλλει εσωτερικά. Ενώ αποτελείται από ανθρώ­
πους που είναι στην πλειοψηφία τους μισθωτοί, υπάρχουν σημαντικές παρεκ­
κλίσεις μεταξύ του ταπεινού υπαλλήλου και του ανώτερου διοικητικού στελέχους
Επιπλέον, οι ομάδες αυτές έχουν υποστεί τους καπιταλιστικούς μηχανισμούς πα­
ραγωγής σε πολύ διαφορετικό βαθμό και, μέχρι πρόσφατα, αυτά τα επαγγέλματα
πρόσφεραν ελευθερία σε πολύ διαφορετικό βαθμό. Η ομάδα αυτή στο σύνολό
της ξεχωρίζει από την εργατική τάξη και λόγω των προνομίων που κατέχει -τα
οποία κυμαίνονται από ελάχιστα έως σημαντικά- και λόγω του ότι είναι τοπο­
θετημένη σε μια συγκεκριμένη θέση στην κλίμακα της ιεραρχίας. Αυτή η δομή
υποτίθεται ότι προσφέρει τουλάχιστον περιορισμένες δυνατότητες εξέλιξης με
αντάλλαγμα την υπακοή και τη σκληρή δουλειά. Έτσι, η όλη θέση του υπαλλή­
λου, παρά τις όποιες διαφοροποιήσεις είναι σχεδιασμένη έτσι, ώστε να θεωρεί
τον εαυτό του ανώτερο από τον εργάτη.
34 - Ποτέ Ξανά .Colin Sparks

Σε περιόδους καπιταλιστικής ανάπτυξης και τα δύο αυτά τμήματα της μεσαί­

ας τάξης αισθάνονται μια κάποια ασφάλεια. Για τον μικροϊδιοκτήτη, ο ανταγω­
νισμός μπορεί να αποτελεί πρόβλημα, αλλά είναι δυνατό να επιβιώσει άνετα Εκεί­
νοι που καταστρέφονται από τη λογική του καπιταλισμού απαξιώνονται ως μη
αποτελεσματικά άτομα που απέτυχαν στη φυσική τάξη των πραγμάτων. Παρ' ότι
οι μεγαλύτεροι καπιταλκπές αποτελούν δυσάρεστο ανταγωνισμό, αποτελούν όμως
και παράδειγμα του τι είναι δυνατόν να γίνει κανείς.
Ο υπάλληλος αποτελεί παρόμοια περίπτωση. Ενώ η κορυφαία επιχειρηματι­
κή ηγεσία τού φαίνεται δυναστική, η καταδυνάστευση αυτή επιβεβαιώνει τις φι­
λοδοξίες τις οποίες ο υπάλληλος μπορεί να τρέφει. Μια κύρια μέθοδος ανέλιξης
είναι το να αφομοιώσει κανείς τουλάχιστον μερικές από τις αξίες και τις συνή­
θειες εκείνων που βρίσκονται σε θέσεις εξουσίας Η έμφαση που δίνεται στη μόρ­
φωση, στον κομφορμισμό, στο σοφιστικέ ντύσιμο και στην ανάγνωση αστικών
εφημερίδων προδίδει μια έντονη προσπάθεια να μιμηθεί κανείςτους ανωτέρους
του κι έτσι να κάνει τον εαυτό του υποψήφιο για ανέλιξη.
Υπό αυτές τις συνθήκες η μακροπρόθεσμη, ιστορική παθητικότητα των
ομάδων αυτών καθιστά οποιαδήποτε δημόσια πολιτική δραστηριότητα δείγμα
εκκεντρικότητας. Αν εξετάσουμε το πολιτικό προφίλ των κομμάτων που οργα­
νώνουν τις ομάδες αυτές σε περιόδους ανάπτυξης -για παράδειγμα το Κόμμα
των Συντηρητικών στη Βρετανία- ανακαλύπτουμε ότι είναι πολιτικοποιημένα πολύ
λιγότερο ακόμα κι από τις πλέον φθαρμένες ρεφορμιστικές οργανώσεις. Η συλ­
λογική πολιτική δράση (διαδηλώσεις συζητήσεις εσωκομματική δραστηριότητα)
απουσιάζουν σχεδόν τελείως ενώ υπερισχύουν οι κοινωνικού τύπου εκδηλώ­
σεις με εξαίρεση τις περιόδους εκλογικού παροξυσμού.
Αυτό δεν σημαίνει ότι τα άτομα δεν καταπονούνται στο πλαίσιο της διαδικα­
σίας αυτής αφού η κοινωνική και ψυχολογική αυτοκαταπίεση είναι τεράστια. Την
καταπόνηση όμως αυτή την ξεσπάνε στη διαστρεβλωμένη ατομικότητα της προ­
σωπικής σφαίρας και τη διαχειρίζονται μέσα από μια σειρά δραστηριοτήτων ανα­
ψυχής. Το όνειρο για εξουσία και ελευθερία που συνεχώς ματαιώνεται στον επαγ­
γελματικό τομέα το βιώνουν με ένα σπίτι, ένα αυτοκίνητο, κήπο, παιδιά και μια
καλή σύνταξη.
Αυτός ο συμβιβασμένος τρόπος ζωής καθώς και η προσαρμογή στην εξου­
σίατου κεφαλαίου, απειλούνται σε περιόδους ύφεσης Γιατην παλαιά μεσαίατάξη,
μια κρίση ισοδυναμεί με αύξηση του ανταγωνισμού. Για το μικρό καπιταλιστή,
το τίμημα μιας οικονομικής αποτυχίας δεν είναι απλώς οικονομικό: εφόσον δεν
διαθέτει λογαριασμό στην Ελβετία ως μέσο διαφυγής έχει να επιλέξει μόνο ανά­
μεσα στη μισθωτή εργασία ή στην ανεργία. Η ίδια απαίσια μοίρα περιμένει και
τον υπάλληλο που χάνει τη δουλειά του. Συνεπώς η απειλή του οικονομικού αφα-
νισμού δεν ισοδυναμεί απλώς με μια περίοδο μεγαλύτερης ή μικρότερης φτώ­
χειας αλλά απειλεί επίσηςνα καταστρέψει την επιμελώς δομημένη ιδιωτική σφαί­
ρα. Μια κρίση φέρνει τα πάνω κάτω στις μεσαίες τάξεις και τις ωθεί να αναγνω­
 ΚΕψάληκ) 2 « Το ικιζίχό κίνημα του ψαπκιμοτ - 35

ρίσουν για πρώτη φορά την πολιτική τους ταυτότητα.

Η απειλή αυτή (πολύ ισχυρότερη από το να χάσει κανείς μόνο τη δουλειά του,
η απειλή τού να αφανιστούν «τα πάντα για τα οποία δούλεψε κανείς», να μη δρέ-
ψει τους καρπούς «όλων των θυσιών που έκανε κανείς» ή να δει «τις αξίες πάνω
στις οποίες οικοδομήσαμε τις ζωές μας» να μη λειτουργούν πλέον) μου φαίνε­
ται ότι αποτελεί σημαντική εξήγηση της υστερίας που διακρίνει τα φασιστικά κι­
νήματα. Γιατις απειλούμενες μεσαίες τάξεις, το ζήτημα δεν είναι απλώς ταξικό,
αλλά και προσωπικό. Όλη η συσσωρευμένη καταπίεση, αναγκαία συνθήκη της
επιτυχίας κατά την περίοδο ανάπτυξης διοχετεύεται ξαφνικά σε μια δημόσια πο­
λιτική εκστρατεία.
Μια κρίση πυροδοτεί έτσι το σύνολο των κοινωνικών και ψυχολογικών στρε­
βλώσεων που επιβάλλει ο καπιταλισμός (ττις μεσαίες τάξεις. Οι στρεβλώσεις αυ­
τές ήταν πάντα παρούσες αλλά όχι και οι συνθήκες που απαιτούνταν γιανα βγουν
οπήν επιφάνεια.
Αυτό το κύμα πικρής εχθρότητας όμως δεν ρέει σε κάποια συγκεκριμένη κα­
τεύθυνση. Ούτε ρέει αυτόματα προς το φασισμό. Σε επόμενο κεφάλαιο θα εξε­
τάσουμε τη σχέση μεταξύ των μεσαίων τάξεων και της κίνησης προς άλλη κα­
τεύθυνση, προς το σοσιαλισμό, αλλά εδώ επιθυμώνα υποθέσω ότι η κίνηση αυτή
έχει αποτύχει και η μεσαία τάξη αναζητάεναλλακτική διέξοδο. Ότι η διέξοδος
αυτή πρέπει να είναι αντιδραστική προκύπτει από τη γενικότερη θέση της με­
σαίας τάξης αλλά παραμένει το ερώτημα γιατί παίρνει συγκεκριμένα τη μορφή
του φασισμού, με όλη την παράξενη απελπισίατου, και πώς είναι δυνατόν να ενω­
θούν τόσο ετερογενείς δύστυχες ομάδες σε ένα μαζικό, μαχητικό κίνημα.

Μέλητης φασιστικήςνεολαίαςυποδέχονταιτο ίροονό πρωθυπουργό ΝίβιΑΤοόμπιρ^Εν

36 - ΓΙοτί Ξανά · Colin Sparks

Για να απαντήσουμε σ' αυτό, οφείλουμε να εξετάσουμε με περισσότερη λε­

πτομέρεια τον αντίκτυπο στη μεσαία τάξη μιας καπιταλιστικής κρίσης.
Γιατην παλαιά μεσαίατάξη, ο αντίκτυποςτης κρίσης ισοδυναμεί με αλλαγή στους
όρους του ανταγωνισμού. Ο μεγάλος καπιταλιστής μετατρέπεται σε «αθέμιτο αν­
ταγωνιστή». Για ένα διάστημα, η μεγάλη επιχείρηση είναι σε θέση να κρατήσει
τιςτιμές χαμηλές προκειμένου να κάνει μικρότερες επιχειρήσεις να κλείσουν. Μια
μεγάλη επιχείρηση μπορεί να διαπραγματευτεί τραπεζικό δάνειο πιο εύκολα και
με καλύτερους όρους από μια μικρή επιχείρηση ή έναν ιδιώτη. Η μεγάλη επιχείρηση
μπορεί να προσεγγίσει το κράτος για επιδότηση, ένα ειδικό συμβόλαιο ή άλλου
είδους βοήθεια. Μια μεγάλη επιχείρηση μπορεί να μειώσει τις εργασίες της και
να παραμείνει ανοιχτή.
Καμία από τις οδούς αυτές δεν είναι ανοιχτή στις μικρές επιχειρήσεις. Ο αυ­
ξημένος ανταγωνισμός συνεπάγεται ταξική καταστροφή στα χέρια των μεγάλων
καπιταλιστών. Συγκεκριμένα, η παροχή πίστωσης, ζωτικής σημασίας για τη λει­
τουργία μιας επιχείρησης λιγοστεύει πολύ σε περίοδο κρίσης. Οι δεσμοί μετα­
ξύ μεγάλων επιχειρήσεων και των τραπεζών σημαίνουν ότι οι πρώτες έχουν θα
πάρουν οποιαδήποτε πίστωση είναι διαθέσιμη.
Η μεγάλη επιχείρηση, λοιπόν, που αποτελούσε κάποτε παράδειγμα προς μί­
μηση, μετατρέπεται τώρα σε επικίνδυνο εχθρό. Ο μικρός επιχειρηματίας βέβαια,
είναι υπέρμαχος του ανταγωνισμού, αλλά όχι του «αθέμιτου» ανταγωνισμού που
γεννάται από τη συμμαχία των τραπεζών με τις μεγάλες επιχειρήσεις σε περίο­
δο κρίσης. Ένα κύμα χρεοκοπιών δεν εξηγείται από την έλλειψη αποτελεσματι-
κότητας του κάθε καπιταλιστή ξεχωριστά, αλλά πρέπει να οφείλεται σε δομικούς
παράγοντες. Η αρχική εκδήλωση της κρίσης αναγκάζει τους μικρούς επιχειρη­
ματίες να δουν τους εαυτούς τους όχι ως μικρότερες εκδοχές των γιγάντιων μο­
νοπωλίων, αλλά ως μια ξεχωριστή ομάδα με δικά της συμφέροντα και με καινούρια
προβλήματα που επιζητούν λύση.
Η νέα μεσαία τάξη υφίσταται διαφορετικές συνέπειες. Το κλείσιμο των επι­
χειρήσεων την καθιστά πλέον περιττή. Εφόσον η παραγωγή βαλτώνει, δεν υπάρ­
χουν πλέον πιθανότητες ανέλιξης. Αυτό σημαίνει ότι η ιεραρχία, που προηγου­
μένως φάνταζε ως η φυσική επιβράβευση του ταλέντου, μετατρέπεται απλώς στο
μέσο που χρησιμοποιούν εκείνοι που βρίσκονται στην κορυφή για να κρατάνε
τους υπόλοιπους σε κατώτερη θέση. Αυτός ο παράγοντας είναι ακόμη πιο ση­
μαντικός για τη μορφωμένη νεολαία που έβγαινε στο προσκήνιο. Γιααυτούς δεν
υπάρχει προοπτική για το είδος της απασχόλησης για το οποίο έχουν κοπιάσει
κι έχουν θυσιάσει την προσωπικότητά τους. Έτσι, η νέα μεσαία τάξη αναπτύσ­
σει κι αυτή την αίσθηση ότι το σύστημα με το οποίο είχε προετοιμαστεί να συ­
νυπάρξει την αδικεί, με μια έννοια, και της υποκλέπτει τις ανταμοιβές τις οποί­
ες δικαιούται.
Οι παράγοντες αυτοί είναι που γεννούν τον περιβόητο ριζοσπαστισμό του φα­
σισμού, με τιςγνωστές επιθέσεις στα μονοπώλια στο χρηματοοικονομικό κεφάλαιο
 ΚΕψάλαα) 2 · Το μαζικά κίνημα του ψααιβμοϋ - 37

και στην κατεστημένη ελίτ. Αν εξετάσουμε το πρόγραμμα του Ναζιστικού Κόμ­

ματος, φαίνεται ξεκάθαρα. Για την παλιά μεσαία τάξη:

Σημείο 11: Κατάργηση της «σκλαβιάς των τόκων».

Σημείο 13: Εθνικοποίηση όλων των επιχειρήσεων που έχουν συγχωνευτεί.
Σημείο 14: Διανομή μερισμάτων από τα κέρδη όλων των μεγάλων βιομηχα­
νιών.
Σημείο 16: Η δημιουργία και η διατήρηση μιας υγιούς μεσαίας τάξης, άμεση
«δημοτικοποίηση» όλων των αποθηκών χονδρικής και ενοικίασή τους σε χαμηλή
τιμή σε μικρούς εμπόρους και πολύ προσεκτική αντιμετώπιση και σεβασμός στους
μικρούς προμηθευτές του κράτους των επαρχιών ή των μικρότερων κοινοτή­
των.
Σημείο 17: Αγροτική μεταρρύθμιση κατάλληλη στις εθνικές μας ανάγκες πέ­
ρασμα νόμου για την κατάσχεση χωρίς αποζημίωση γης για κοινούς σκοπούς
κατάργηση τόκου στις υποθήκες και απαγόρευση της κερδοσκοπίας γύρω από
τη γη.
Σημείο 18: Ανελέητος πόλεμος ενάντια σε όλους αυτούς που οι δραστηριότητές
τους βλάπτουν το κοινό συμφέρον. Κοινοί εγκληματίες ενάντια στο έθνος το­
κογλύφοι, κερδοσκόποι, κ.λπ. οποιοσδήποτε πίστης ή θρησκείας πρέπει να τι­
μωρούνται με θάνατο.

Γιατη νέα μεσαία τάξη, κάπως λιγότερα:

Σημείο 20: Με σκοπό να διατεθεί σε κάθε ικανό Γερμανό η δυνατότητα ανώ­

τερης εκπαίδευσης και, κατά συνέπεια, η ανέλιξη σε ηγετικές θέσεις το κράτος
οφείλει να σκεφτεί σοβαρά μια επισταμένη ανασυγκρότηση του εθνικού μας συ­
στήματος παιδείας.

Το πρόγραμμα αυτό ισοδύναμε! με την πρόθεση να καταληφθεί ο κρατικός μη­

χανισμός και να χρησιμοποιηθεί σαν στυλοβάτης για τη μεσαία τάξη. Μεριμνά
γιαδιάφορες ομάδες: χωρικούς μικροπαραγωγούς ανώτερους υπαλλήλους κ.ο.κ.
Το φασιστικό πρόγραμμα είναι κομμένο και ραμμένο στις ανάγκες της κοινωνικής
του βάσης.

Αυτή η πλευρά του φασισμού έχει παρουσιαστεί σαν «ριζοσπαστισμός» που

προσεγγίζει τον σοσιαλισμό. Εμένα αυτό μου φαίνεται λανθασμένο. Το πρόγραμμα
δεν περιλαμβάνει επίθεση κατά του κράτους αυτού καθεαυτού, δεν περιλαμβάνει
επίθεση κατά του καπιταλισμού ως συστήματος δεν προσφέρει τίποτα στην ερ­
γατική τάξη. Είναι ένα πρόγραμμα για το μικροεπιχειρηματία στην εποχή των μο­
νοπωλίων, μαζί με την υπόσχεση αυξημένης κρατικής γραφειοκρατίας γιατη νέα
μεσαία τάξη.
38 - Ποτέ Ξανά · Colin Sparks

Αναμφίβολα τα φασιστικά κινή­

ματα εμπεριέχουν στοιχεία ριζο­
σπαστισμού, και πιθανώς να είναι
αδύνατο την εποχή του ιμπεριαλι­
σμού να χτιστεί οποιοδήποτε μαζι­
κό κίνημα χωρίς τουλάχιστον μια
δημαγωγική επίθεση ενάντια στις
χειρότερες καταχρήσεις και εγκλή­
ματα του κεφαλαίου. Αλλά ο ριζο­
σπαστισμός αυτός δεν έχει τίποτα
κοινό με το σοσιαλισμό, είναι ένας
ριζοσπαστισμός λειτουργικόςγιατις
μεσαίεςτάξεις Ο ιδεαλισμόςτου φα­
σισμού είναι άξεστα υλικός: στο­
χεύει μόνο στο να καταλάβει τον
κρατικό μηχανισμό προκειμένου
να προωθήσει τα συμφέροντα των
μεσαίων τάξεων. Επιτίθεται στα με­
γάλα επιχειρηματικά συμφέροντα
μόνο στο βαθμό που τα βλέπει ως
αναπόσπαστο κομμάτι ενός συ­
ΝαΟστικήαφάα
στήματος που μηχανεύεται την κα­
ταστροφή της μικρής επιχείρησης.
Η άλλη και λιγότερο αμφιλεγόμενη πλευρά του φασισμού είναι η ανοιχτή του
εχθρότητα ενάντια στις οργανώσεις της εργατικής τάξης. Κανένα φασιστικό κί­
νημα δεν το έκρυψε ποτέ αυτό και όλα έχουν χρησιμοποιήσει βία ενάντια σε ορ­
γανώσεις της εργατικής τάξης προτού ανέλθουν στην εξουσία. Έχουμε ήδη δει
πώς ο Μουσολίνι «επιστράτευσε» εργάτες και αγρότες στο πλαίσιο ενός συ­
στηματικού εμφυλίου ενάντια σε οργανώσεις της εργατικής τάξης. Οι Ναζί επί­
σης έχουν μακρύ ιστορικό ανοιχτής εχθρότητας ενάντια σε οργανώσεις της ερ­
γατικής τάξης παρ' ότι εδώ ο εχθρός ήταν τόσο δεινός που μόνο μετά την ανά­
ληψη της εξουσίας ήταν δυνατόν να διεξαγάγουν συγκροτημένη επίθεση. Η εχ­
θρότητα αυτή επίσης δεν αποτελεί απλή πτυχή της ιδεολογίας τους, αλλά κομ­
μάτι του τρόπου με τον οποίο χτυπάει η κρίση τις μεσαίες τάξεις.
Οι παλαιές μεσαίες τάξεις έχουν, προφανώς άμεσο συμφέρον από τις επιθέ­
σεις ενάντια στις οργανώσεις της εργατικής τάξης αφού οι τελευταίες καθορί­
ζουν σε μεγάλο βαθμό τις συνθήκες μίσθωσης της εργασίας Οι μεγάλοι καπι­
ταλιστές και το κράτος τους διαπραγματεύονται άμεσα με τα εργατικά συνδικάτα
στο πλαίσιο μιας διαδικασίας ταξικής συνεργασίας και αυτό έχει αντίκτυπο στο
μικρό εργοδότη, άσχετα με το αν οι εργαζόμενοι σ' αυτόν το συγκεκριμένο κλά­
δο είναι οργανωμένοι ή όχι. Όπου οι εργαζόμενοι είναι οργανωμένοι, προφανώς
 Κεφάλαιο 2 · Το μαζικό κίνημα του φαβιβμοΰ - 39

οι μισθοί που πληρώνουν οι μικροί καπιταλιστές έχουν σχέση με τους μισθούς

που πληρώνονται σε μεγαλύτερες επιχειρήσεις. Ακόμα κι όταν αυτό δεν ισχύει,
υπάρχει συχνά έμμεση σχέση.
Αλλά για το μικρό καπιταλιστή το εργατικό κόστος αποτελεί συνήθως μεγα­
λύτερο κομμάτι του ολικού κόστους παραγωγής απ' ό,τι για μια μεγάλη επιχεί­
ρηση. Επιπλέον, η χρήση μονοπωλιακών τακτικών τιμολόγησης επιτρέπει στη
μεγάλη επιχείρηση να διατηρήσει επίπεδα κέρδους μεταθέτοντας το κόστος από
τις αυξήσεις των μισθών σε υψηλότερες τιμές. Έτσι, ενώ συγκεκριμένα επίπεδα
μισθών μπορεί να είναι υποφερτά γιατην πλειοψηφία των μεγάλων καπιταλιστών,
μπορεί την ίδια στιγμή να αποβούν καταστροφικά για το μικρότερο εργοδότη.
Υπάρχουν όμως κι άλλες πλευρές της διαπραγμάτευσης μεταξύ του μεγάλου
κεφαλαίου και της εργατικής τάξης που επηρεάζουν τις παλαιές μεσαίες τάξεις
ακόμα κι όταν οι τελευταίες δεν βασίζουν το βιοπορισμό τους στην εκμετάλλευση
των άλλων. Ένα μεγάλο κομμάτι των μισθών καλύπτεται από το λεγόμενο «κοι­
νωνικό μισθό», τον οποίο διαπραγματεύονται άμεσα το κράτος και τα συνδικάτα.
Στη διαπραγμάτευση αυτή δεν συμμετέχει άμεσα ο μικρός επιχειρηματίας αλλά
είναι αναγκασμένος να τη δεχτεί και να καλύψει το κόστος της. Ένα ολόκληρο
δίκτυο κανονισμών ασφαλείας υγιεινής κ,ο.κ. αποτελεί επίσης προϊόν αυτής της
διαπραγμάτευσης. Γιατο μεγάλο εργοδότη, οι κανονισμοί αυτοί δεν αποτελούν
ισχυρά εμπόδια, αφού μπορεί είτε να τους καλύψει, είτε να τους αποφύγει χω­
ρίςνα κινδυνεύει να καταστραφεί. Αλλά γιατις πιο μικρές ομάδες που εξαρτώνται
για την επιβίωσή τους από τη δυνατότητα να εξοικονομούν πόρους από παντού,
οτιδήποτε περιορίζει αυτή τους τη δυνατότητα αποτελεί απειλή για το μέλλον
τους.
Η περίπτωση της νέας μεσαίας τάξης είναι κάπως διαφορετική. Από τη στιγ­
μή που οι άνθρωποι αυτοί είναι αντικειμενικά μισθωτοί, τείνουν συχνά προς τη
συνδικαλιστική οργάνωση και τη συλλογική δράση, την οποία και θα πρέπει να
μελετήσουμε πιο λεπτομερώς σε επόμενα κεφάλαια Όμως ακόμα κι όταν η δια­
δικασία αυτή είναι προχωρημένη, οι ομάδες αυτές είναι συχνά λιγότερο οργα­
νωμένες απ' ό,τι η παραδοσιακή εργατική τάξη. Ας υποθέσουμε στο κεφάλαιο
αυτό ότι τα στρώματα αυτά είναι οργανωμένα πρόχειρα, όπως όντως ίσχυε στη
Γερμανία την περίοδο του Μεσοπολέμου. Στην κατάσταση αυτή, η πιθανότητα
εχθρότητας ενάντια στην εργατική τάξη είναι πάντοτε παρούσα.
Σε πολλές περιπτώσεις οι ομάδες αυτές δρουν ως υποτελείς ή διαχειριστές για
την καπιταλιστική τάξη κι έχουν λίγο ή πολύ άμεσο έλεγχο επί τμημάτων της ερ­
γατικής τάξης. Την ύπαρξη συνδικαλιστικών οργανώσεων ανάμεσα στους υφι­
σταμένους τους τη βιώνουν ως σύγκρουση που τους εμποδίζει από το να ασκούν
τη «φυσική» τους λειτουργία ως ανώτεροι. Έτσι, ακόμα και σε περιόδους καπι­
ταλιστικής εξάπλωσης μπορεί να υφίσταται πραγματική σύγκρουση μεταξύ των
υπαλλήλων και των χειρωνακτών.
Σε περιόδους καπιταλιστικής κρίσης παρουσιάζονται επιπλέον παράγοντες Σε
40 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

μια περίοδο ταχείας ανόδου του πληθωρισμού, όπως, για παράδειγμα, την πε­
ρίοδο του Μεσοπολέμου στη Γερμανία ή στη Βρετανία σήμερα καλά οργανω­
μένες ομάδες εργαζομένων καταφέρνουν συχνά να διαπραγματευτούν καλύ­
τερους όρους από αυτές που είναι λιγότερο οργανωμένες Επιπλέον, σε περίο­
δο περικοπών μισθών και απολύσεων, οι ομάδες που θα αντισταθούν περισσότερο,
δηλαδή οι καλύτερα οργανωμένες θα υποφέρουν λιγότερο. Ο υπάλληλος συ­
νήθως βγαίνει περισσότερο χαμένος.
Κανένας από αυτούς τους παράγοντες δεν αλλάζει ουσιαστικά την αντικειμε­
νική θέση των υπαλλήλων σε σχέση με το κεφάλαιο, αλλά έχουν σημαντικές συ­
νέπειες όσον αφορά τη θέση τους σχετικά με τους χειρώνακτες Το «χάσμα» όσον
αφορά τις συνθήκες διαβίωσης και την κοινωνική θέση που τους διαχωρίζει από
την εργατική τάξη φθίνει. Τα προνόμια και η ασφάλειά τους για τα οποία έχουν
κάνει σημαντικές θυσίες τελούν υπό επίθεση. Στον υπάλληλο φαντάζει πως όλοι
αυτοί οι άξεστοι και κοινοί αλήτες που ποτέ δεν τα πήγαν καλά στο σχολείο έχουν
πετύχει, μέσω της οργάνωσης να τα καταφέρουν τόσο καλά στη ζωή όσο και τα
καλά παιδιά που υπάκουαν πάντοτε τη δασκάλα και κατάφεραν να πάρουν τα
λίγα πολύτιμα διπλώματα που τους εξασφάλισαν μια υπαλληλική δουλειά.
Αρα, και οι υπάλληλοι και η παλαιά μεσαία τάξη αντιλαμβάνονται την ισχύ του
οργανωμένου εργατικού κινήματος ως απειλή στην κοινωνική τους θέση. Η πι­
θανότητα εχθρότητας συνεπώς ενάντια σε συνδικάτα και εργατικά κόμματα εί­
ναι αρκετά μεγάλη.
Είναι, λοιπόν, σημαντικό να σημειώσουμε δύο πράγματα. Πρώτον, είναι εχ­
θρότητα ενάντια στην ισχύ των οργανώσεων της εργατικής τάξης που δια­
πραγματεύεται με τους μεγάλους καπιταλιστές και το κράτος Αυτό είναι κλειδί
σε μια από τις πιο παράξενες πτυχές της φασιστικής ιδεολογίας: το επιχείρημά
τους είναι ότι υφίσταται συμμαχία μεταξύ των μεγάλων επιχειρηματικών συμ­
φερόντων και της οργανωμένης εργατικής τάξης. Η δυνατότητα της τελευταί­
ας να υπερασπίζει τον εαυτό της μέσω πολιτικών και οικονομικών οργανώσεων
ενάντια στις επιθέσειςτου κεφαλαίου γίνεται αντιληπτή ως μια σειρά συμφωνιών
μεταξύ των μεγάλων καπιταλιστών και των εργατικών οργανώσεων. Το γενικό
αποτέλεσμα αυτών των συμφωνιών είναι να χειροτερεύει η θέση της μεσαίαςτά­
ξης Οι δυο τους λοιπόν, έχουν συμμαχήσει ενάντια σ' όλες αυτές τις ομάδες οι
οποίες βρίσκονται στο ενδιάμεσο και συντρίβονται.
Δεύτερον, η εχθρότητα αυτή κατευθύνεται όχι ενάντια στους εργάτες αλλά ενάν­
τια στις οργανώσεις τους Ούτως ή άλλως η θέση της μεσαίας τάξης εξαρτάται
τελικά από το μόχθο των εργατών. Το μόνο που ζητάει, λοιπόν, είναι οι εργάτες
να αναγνωρίσουν το δικαίωμα των ανωτέρων τους να παραμείνουν ανώτεροι.
Το ζήτημα γιατις μεσαίες τάξεις δεν είναι να βγάλει την εργατική τάξη εκτός κοι­
νωνίας αλλά να δημιουργήσει τις συνθήκες εκείνες στις οποίες η εργατική τάξη
θα αναγνωρίσει την υποτέλειά της ως «φυσική».
Στο πλαίσιο αυτό οφείλουμε να λάβουμε υπόψη τον αντισημιτισμό συγκε­
 ΚΕφήλπιο 2 » Το μηζΐ'/Λ χινημα του φαοκΐμού - 41

κριμένων φασιστικών οργανώσεων, και συγκεκριμένα του NSDAP (του Ναζιστικού

Κόμματος της Γερμανίας). Ο αντισημιτισμός δεν αποτελεί γενικό στοιχείο των φα­
σιστικών κινημάτων, αλλά, κατά την άποψή μου, τυχαία πλευρά του φασισμού.
Στη γερμανική περίπτωση συνέβη να υπάρχει μεγάλος αριθμός ανθρώπων εβραϊ­
κής καταγωγής τόσο στην καπιταλιστική τάξη όσο και στην ηγεσία της εργατι­
κής τάξης. Αυτό έδωσε τη δυνατότητα στους Ναζί να δώσουν σάρκα και οστά
στη γενική φασιστική θέση ότι υφίσταται συμμαχία μεταξύ εργατών και κεφα­
λαίου. Η «συμμαχία» αυτή όμως βασιζόταν όχι στο τυχαίο της καταγωγής ενός
αριθμού ατόμων, αλλά στην προφανή πραγματικότητα της ταξικής συνεργασίας
που ήταν βαθιά ριζωμένη στο γερμανικό κρατικό μηχανισμό.
Βεβαίως υπήρξαν πλείστοι επιπλέον παράγοντες. Όπως θα δούμε, η επίθεση
ενάντια στους Εβραίους έδωσε τη δυνατότητα σε τμήματα της γερμανικής με­
σαίας τάξης να προωθήσουν τη θέση τους χωρίς γενικευμένη επίθεση ενάντια
στις καπιταλιστικές σχέσεις ιδιοκτησίας Επιπλέον, ο αντισημιτισμός είχε παίξει
κυρίαρχο και επίσημο ρόλο σε άλλες ιδεολογίες στο πρόσφατο παρελθόν στη
Γερμανία και είχε και ο ίδιος δομηθεί πάνω σε πολύ παλαιότερες αντιδραστικές
παραδόσεις της ευρωπαϊκής σκέψης. Αλλά, όποιοι κι αν ήταν οι δευτερεύοντες
παράγοντες και όσο χρήσιμος κι αν φάνηκε ο αντισημιτισμός στο Ναζιστικό Κόμ­
μα, η αναγκαία συνθήκη ήταν, θαρρώ, ένα γενικό χαρακτηριστικό των ιμπερια­
λιστικών κοινωνιών που λειτουργούν μέσω αστικής δημοκρατίας: η ταξική συ­
νεργασία μεταξύ των οργανώσεων της εργατικής τάξης και του καπιταλιστικού
κράτους.
Άλλος ένας βασικός παράγοντας που ακολουθεί είναι η δυνατότητα κάποιων

ΜοιχχΑίνι, Χίιλίρ: οι κυριότιροι ΤγΠίς του μεσοπολΐμικοΟφαοιομού

42 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

φασιστικών ομάδων να στρατολογούν σημαντικό αριθμό εργατών. Στην Ιταλία

αυτό επιτεύχθηκε μέσω τρομοκρατίας αλλά όχι και στη Γερμανία. Εδώ, η δια­
φορά μεταξύ της εχθρότητας ενάντια σε οργανώσεις της εργατικής τάξης και στην
εργατική τάξη αυτή καθεαυτή σήμαινε ότι το φασιστικό κίνημα μπορούσε να κά­
νει άμεσες προσπάθειες να στρατολογεί εργάτες Ένα μέρος της στρατολόγησης
αυτής εξαρτήθηκε αναμφίβολα από την έμφαση που δόθηκε στις «ριζοσπαστι­
κές» πλευρές του φασιστικού προγράμματος - και επιπλέον στήριξη προήλθε
από την αδυναμία των βασικών οργανώσεων της εργατικής τάξης να δώσουν
λύσεις στα προβλήματα της τάξης που ισχυρίζονταν ότι εκπροσωπούσαν.
Άλλη μια βασική πηγή στρατολόγησης όμως κερδήθηκε με την παροχή ελά­
χιστων προνομίων σε «πιστούς Γερμανούς εργάτες». Το Ναζιστικό Κόμμα ορ­
γάνωσε προγράμματα βοήθειας (στέγασης απασχόλησης μικρών παροχών κ.ο.κ.)
για τους υποστηρικτές του από την εργατική τάξη. Σε συνθήκες μαζικής ανερ­
γίας αυτό ήταν κάτι που μπορούσε να επηρεάσει πολύ μεγάλο αριθμό ανθρώ­
πων. Επιπλέον, σε οποιαδήποτε περίοδο υψηλής ανεργίας είναι διπλά δύσκολο
για οποιονδήποτε με φήμη μαχόμενου αγωνιστή να βρει δουλειά. Τι καλύτερη
εγγύηση πίστης στη διατήρηση της άρχουσας τάξης μπορούσε να δώσει οποι­
οσδήποτε εργάτης από το να γίνει μέλος στο ίδιο κόμμα που ήταν μέλη και πολ­
λοί από τους πιθανούς εργοδότες δηλαδή στο Ναζιστικό Κόμμα;
Με τις συνθήκες που επικρατούσαν στη Γερμανία πριν ανέλθουν οι Ναζί στην
εξουσία, αυτό που χρειάζεται να εξηγήσουμε δεν είναι πώς ένα κόμμα αφοσιω-
μένο στην καταστροφή των οργανώσεων της εργατικής τάξης κέρδισε τόσο με­
γάλη στήριξη από την εργατική τάξη, αλλά πώςοι αποδυναμωμένοι του αντίπαλοι
κατάφεραν να διατηρήσουν τόση πολλή στήριξη.
Γενικά, λοιπόν, έχουμε εξετάσει τους παράγοντες που συνθέτουν τη βάση για
ένα μαζικό, μαχητικό κόμμα που στέκεται εχθρικά απέναντι και στα μεγάλα επι­
χειρηματικά συμφέροντα και στις οργανώσεις της εργατικής τάξης Όμως κανένα
κόμμα δεν χτίζεται από μόνο του και, δεδομένων των ποικίλων κοινωνικών ομά­
δων που εμπλέκονταν, η συνοχή οποιουδήποτε τέτοιου κόμματος απαιτεί σα­
φείς τακτικές και δράσεις Γιανα συμπληρώσουμε την εξήγηση του μαζικού φα­
σιστικού κινήματος πρέπει να αναφερθούμε και σ' αυτές.
Η ανάπτυξη μαζικών κοινωνικών κινημάτων δεν αποτελεί, βεβαίως εφεύρε­
ση των φασιστών. Αντίθετα, πρωτοπόρα ήταν η εργατική τάξη. Είναι ευρέως ανα­
γνωρισμένο ότι οι φασίστες δανείστηκαν πολλές τακτικές από τους εχθρούς τους
Ο Μουσολίνι, ένας πρώην ηγέτης της ριζοσπαστικής πτέρυγας του ιταλικού Σο­
σιαλιστικού Κόμματος αποτελεί το πιο γνωστό παράδειγμα, αλλά έχουν υπάρ­
ξει και πολλά άλλα.
Αλλά το πρόβλημα διαφέρει σημαντικά. Η ανάπτυξη συλλογικών οργανώσε­
ων από την εργατική τάξη προκύπτει από τη συλλογική φύση της εργασιακής
τους εμπειρίας. Στο φασισμό αυτή η αρχή δεν υφίσταται. Όχι μόνο οργανώνει
ο φασισμός ομάδες τόσο διαφορετικές μεταξύ τους όσο οι ημι-εγγράμματοι χω­
 Κεφάλαιο 2 · Το μαζικό κίνημα του φαοιομοϋ - 43

ρικοί και οι μορφωμένοι μηχανικοί, αλλά η ίδια η αρχή της βασικής του ομάδας
-του μικρού ιδιοκτήτη- βασίζεται στην προσωπική επιτυχία και στον ανταγω­
νισμό με άλλους στην τάξη.
Γιανα ξεπεραστεί αυτό, τα φασιστικά κινήματα χρειάζονται μια δυνατή σειρά
αρχών. Πρώτον, χρειάζεται μια γενική ιδεολογία η οποία να δύναται να συμφι­
λιώσει τα συμφέροντα των διαφορετικών ομάδων. Αυτή ο φασισμός τη βρίσκει
στην αρχή του εθνικού κράτους. Το κράτος στηριγμένο συνήθως στις έννοιες
της εθνικής και της φυλετικής ταυτότητας εντοπίζεται ως ο κοινός πυρήνας ολό­
κληρης της κοινωνικής ζωής και ο διαιτητής των διαφόρων συγκρουόμενων συμ­
φερόντων των διαφορετικών κοινωνικών ομάδων.
Στην ιδέα του εθνικού κράτους οι φασίστες βρίσκουν επίσης μια εναλλακτι­
κή στην άλλη κυρίαρχη οργανωτική αρχή που είναι διαθέσιμη στην καπιταλιστική
κοινωνία: την τάξη. Η ύπαρξη, λοιπόν, οποιουδήποτε κόμματος με ταξικό χα­
ρακτήρα είναι ανάθεμα για το φασισμό.
Αυτό βρίσκεται συνεπώς στη ρίζα της «ολοκληρωτικής» φύσης των φασιστι­
κών κομμάτων, τα οποία τείνουν να καταστρέφουν όλα τα παλαιότερα πολιτι­
κά κόμματα, οποιοσδήποτε πολιτικής κατεύθυνσης. Βασικούς στόχους αποτε-
λούν σαφώς τα κόμματα που βασίζονται στα συμφέροντα της εργατικής τάξης
αλλά ακόμα και αντιδραστικά κόμματα έχουν καταστραφεί από το φασισμό. Οποι-
οδήποτε κόμμα ισχυρίζεται ότι εκπροσωπεί συγκεκριμένα συμφέροντα (ακόμα
και της θρησκείας) ενάντια στο κράτος δεν μπορεί να συμφιλιωθεί με τις επιτα­
γές του φασισμού.
Κατά συνέπεια, τα φασιστικά κόμματα οφείλουν, από την αρχή, να δομηθούν
σε αντίθεση προς τα εργατικά κόμματα. Η συνθήκη για την ύπαρξη ενός εργα­
τικού κόμματος ή συνδικάτου, ακόμα και στην πιο ευτελισμένη του ρεφορμιστική
μορφή, είναι να εκπροσωπεί συμφέροντα που εναντιώνονται στο κράτος Ακό­
μα κι όταν εργατικά κόμματα ντύνονται το μανδύα των πατριωτικών ανοησιών
και διακηρύσσουν ότι συντάσσονται με το «εθνικό συμφέρον», η ίδιατους η ύπαρ­
ξη αποτελεί συνεχή επιβεβαίωση διαιρέσεων εντός του κράτους.
Συνεπώς οι φασίστες επιτίθενται όχι μόνο στους ορκισμένους εχθρούς
του εθνικού κράτους -τα επαναστατικά, διεθνιστικά κόμματα-, αλλά ακό­
μα και στα ρεφορμιστικά εθνικά κόμματα. Και εξαπολύουν ακόμα πιο έν­
τονη επίθεση ενάντια σε συγκεκριμένες οικονομικές οργανώσεις όπως
τα εργατικά συνδικάτα. Είναι ξεκάθαρο ότι μοναδικό λόγο ύπαρξης ενός
εργατικού συνδικάτου αποτελεί η εκπροσώπηση των συμφερόντων
των μελών του, με όποιον τρόπο κι αν τα υπερασπίζεται. Συνεπώς δεν μπο­
ρεί να του επιτραπεί να υπάρχει σ' ένα κράτος που βασίζεται στην αρχή
της κυριαρχίας της εθνικής ταυτότητας επί των ταξικών συμφερόντων.
Στην πράξη, η τάση του να αποθεώνει το κράτος οδηγεί το φασιστικό κίνημα
στο να προσπαθεί να υπάγει όλες τιςπτυχές της κοινωνικής ζωής στα ιδανικά του
κόμματος: κανένα ειδικό συμφέρον, όσο αθώο κι αν είναι, δεν επιτρέπεται να δια-
44 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

-------------------------------- ταράξει τη φασιστική ενότητα Έτσι,

ο Χίτλερ απαγόρευσε τη λειτουργία
ακόμα και των αντιδραστικών και
υπέρμαχων του ιμπεριαλισμού Προ­
σκόπων.
Η ιδεολογική αρχή αυτή όμως έχει
τις δικές της συνέπειες όσον αφορά
τις τακτικές και την οργάνωση. Το
φασιστικό μαζικό κίνημα δεν μπο­
ρεί να δομηθεί γύρω από τα εργα­
σιακά περιβάλλοντα των ατόμων
που προσπαθεί να οργανώσει. Αν το
έκανε αυτό, θα τόνιζε τα αντιτιθέ-
μενα συμφέροντα των διαφορετι­
κών ομάδων. Έτσι, οι φασίστες
αναγκάζονται να μεταφέρουν το
κεντρικό πεδίο της πολιτικής τους
δραστηριότητας αλλού, στους δρό­
μους και στην κοινότητα, όπου η
οργάνωση είναι δυνατή χωρίς τη
συνεχή παρεμβολή ταξικών παρα­
γόντων.
Ιστορικά ο παράγοντας αυτός έχει εμποδίσει φασιστικές ομάδες να αποκτή­
σουν ουσιαστική επιρροή στα κινήματα της εργατικής τάξης αυτά καθαυτά, ακό­
μα κι όταν έχαιραν σημαντικής υποστήριξης από τμήματα εργατών. Το πιο θε­
αματικό παράδειγμα ήταν η Γερμανία, όπου, με σημαντική στήριξη από εργά­
τες οι φασίστες και πάλι δεν κατάφεραν να χτίσουν σταθερές και αποτελεσμα­
τικές οργανώσεις σε εργασιακούς χώρους Οι λόγοι γι' αυτό δεν συνίστανται στην
έλλειψη θέλησης ή προσπάθειας αλλά στο ότι η πρώτη προϋπόθεση επιτυχίας
είναι να αναγνωριστούν, τουλάχιστον υποσυνείδητα οι ταξικές διαφορές την ύπαρ­
ξη των οποίων το φασιστικό κίνημα αρνείται.
Αν πρόκειται ένα φασιστικό κίνημα να οργανωθεί σε χώρο εκτός του ερ­
γασιακού, συνεπάγεται ότι η πλέον εμφανής έκφραση του μεγέθους και της
δύναμής του θα είναι σε μαζικές διαδηλώσεις και πορείες. Η ενότητα του φα­
σιστικού κινήματος δεν μπορεί να επιδειχθεί με οποιονδήποτε άλλον τρό­
πο -για παράδειγμα, με μια απεργία-, γιατί κάτι τέτοιο θα αποτελούσε ανα­
γνώριση ταξικών διαφορών. Παρ' ότι σε συγκεκριμένες περιστάσεις είναι πι­
θανό φασιστικά κινήματα να στηρίξουν κάποια απεργία για λόγους τακτι­
κής, αυτό δεν μπορεί να αποτελεί οργανωτική αρχή.
Δύο άλλοι, στενά συνδεδεμένοι παράγοντες πηγάζουν από αυτές τις εκτιμή­
σεις Ένας είναι η χαρακτηριστική φασιστική επίθεση ενάντια στη σκέψη και στον
 Κεφάλαιο 2 « Το μαζικό κίνημα του φοβκιμοϋ - 45

κριτικό στοχασμό. Σε αντιδιαστολή με αυτά, οι φασίστες τονίζουν τα παράλογα

χαρακτηριστικά του «αίματος», του ενστίκτου, της φυλής κ.ο.κ., γιατί ο στοχασμός
αναπόφευκτα συνεπάγεται μια αντιπαράθεση με το πρόβλημα της κοινωνικής
διαστρωμάτωσης και τις εμφανείς διαφορές ανάμεσα στις κοινωνικές συνθήκες
διαφορετικών στρωμάτων του φασιστικού κινήματος. Ο άλλος είναι η έμφαση
στη δράση και στη βία. Όχι μόνο αυτές ταιριάζουν στην ψυχολογική κατάστα­
ση των μεσαίων τάξεων που προσανατολίζονται προς το φασισμό, αλλά επίσης
συγκροτούν και άλλες πηγές στήριξης του φασισμού.
Πρώτον, η αποθέωση του κράτους ισοδυναμεί απαραιτήτως με αποθέωση
του ιμπεριαλισμού, εφόσον ο τελευταίος αποτελεί βασική αρχή της ύπαρξης
του νεωτερικού κράτους. Επιπλέον, το ζενίθ του ιμπεριαλισμού είναι ο πόλε­
μος και η προετοιμασία για πόλεμο. Τα φασιστικά κινήματα, λοιπόν, έχουν μια
έμφυτη τάση προς την αποθέωση του πολέμου και τις στρατιωτικές μεθόδους
ως αρχές οργάνωσης. Αυτό δεν σχετίζεται μόνο με το Ναζιστικό Κόμμα, αλλά
αποτελεί στην πραγματικότητα και γενικό χαρακτηριστικό του φασισμού. Πα­
ρακάτω βλέπουμε πώς ο Μουσολίνι ανάγει τη βία και τον ιμπεριαλιστικό πό­
λεμο σε μεταφυσικές αρχές:
Εξαπολύοντας τους Ιταλούς ως δύναμη σε παγκόσμιες αποστολές μετατρέ-
πονταςτη Μεσόγειο σε ιταλική λίμνη, συμμαχώντας μ' εκείνους που κατοικούν
στις ακτές της Μεσογείου και εκδιώκοντας εκείνους που παρασιτούν (για πα­
ράδειγμα, τη Βρετανική Αυτοκρατορία), φέροντας εις πέρας αυτήν τη μακρά, δύ­
σκολη, κυκλώπεια αποστολή, πραγματικά εγκαινιάζει μια μεγαλειώδη περίοδο
της ιταλικής ιστορίας
Δεύτερον, υιοθετώντας στρατιωτική οργάνωση και δημιουργώντας ατμό­
σφαιρα συνεχούς δραστηριότητας προωθούν ακόμα περισσότερο τη συνοχή μιας
φασιστικής οργάνωσης Βάση της στρατιωτικής οργάνωσης αποτελεί η τυφλή υπα-
κοή στους ηγέτες - συζήτηση, πόσο μάλλον αμφισβήτηση, γιατους στόχους και
τις μεθόδους συνιστά ανταρσία Επιπλέον, το πεδίο μάχης είναι τέτοιο, που τυφλή
υπακοή και πίστη αποτελούν βασικές αρετές. Συνεπώς αυτή η μορφή πολιτικής
δραστηριότητας είναι ιδιαίτερα κατάλληλη γιατο φασισμό - αν αφεθεί στην αδρά­
νεια και στην αντιπαράθεση, μπορεί να προκληθούν επικίνδυνες εντάσεις
Τρίτον, στόχος των φασιστικών οργανώσεων δεν είναι να αποκτήσουν πρό­
σβαση σ' έναν κρατικό μηχανισμό βασισμένο στην ταξική συνεργασία, αλλά να
καταστρέψουν αυτήν τη μορφή ταξικής συνεργασίας και να επιβάλουν κράτος
πειθαναγκασμού. Η, έτσι κι αλλιώς συρρικνωμένη μορφή πολιτικής ζωήςπου πε­
ριστρέφεται γύρω από κοινοβουλευτικές εκλογές και αντιπαραθέσεις είναι
δευτερεύουσας σημασίας γι' αυτούς και δεν μπορεί να τους χρησιμεύσει ως ορ­
γανωτική αρχή. Αυτό διαφαίνεται από το γεγονός ότι κανένα από τα κύρια φα­
σιστικά κινήματα που ανήλθαν στην εξουσία την περίοδο του Μεσοπολέμου δεν
το έκανε με κοινοβουλευτική πλειοψηφία, παρά βασιζόμενο στην ένοπλη ισχύ
του. Η δόμηση και τέτοιου μαζικού κινήματος αποτελεί και σκοπό και μέσο για
46 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

την ηγεσία μιας φασιστικής οργάνωσης είτε το αναγνωρίζουν συνειδητά είτε όχι.
Κανένα, λοιπόν, από τα βασικά χαρακτηριστικά ενός μαζικού φασιστικού κι­
νήματος δεν είναι τυχαίο. Όσον αφορά την ιδεολογία, την κοινωνική σύσταση,
τη στρατηγική και τιςτακτικές ο φασισμός αποτελεί λογική έκφραση της μεσαίας
τάξης σε περίοδο καπιταλιστικής κρίσης Παρ' ότι οι μεσαίες τάξεις δεν έχουν μια
κοινωνική θέση που θα τους επέτρεπε να αναπτύξουν ένα πρακτικό πρόγραμ­
μα για τους ιστορικούς στόχους της τάξης τους μπορούν να συγκεντρωθούν σ'
ένα κίνημα που στοχεύει να καταλάβει τον έλεγχο του κράτους προκειμένου να
ξανακερδίσει η μεσαία τάξη αυτό που θεωρεί «φυσική» της θέση.
Μπορούμε τώρα να κάνουμε δύο παρατηρήσεις σχετικά με τα φασιστικά κι­
νήματα. Πρώτον, αν και φαντάζουν κολοσσοί δύναμης αποτελούν στην πραγ­
ματικότητα ιδιαίτερα εύθραυστες οργανώσεις. Όσο ισχυρή και να είναι μια ιδε­
ολογία η δυνατότητά της να ερμηνεύσει την κοινωνική πραγματικότητα είναι
περιορισμένη. Στο κεφάλαιο αυτό υποδείξαμε το πώς η φασιστική ιδεολογία μπο­
ρεί να ερμηνεύσει τον αντίκτυπο της κρίσης Τονίσαμε πλείστες πτυχές αυτής της
εμπειρίας που, κυρίως στην περίπτωση της νέας μεσαίαςτάξης εξυπηρετούν στο
να αναιρέσουν την ταξική εμπειρία.
Όμως κανένας από τους παράγοντες αυτούς δεν λειτουργεί ανεξάρτητα από
την καπιταλιστική κρίση, κατάτην οποία οι ταξικές διαφορές γίνονται πιο εμφανείς
Η ανάπτυξη μιας κρίσης σημαίνει ότι η ταξική πάλη μετατρέπεται σε κεντρικό
γεγονός της πολιτικής ζωής και παίρνει μορφή απροκάλυπτα πολιτική. Ο φασι­
σμός επιχειρεί να ερμηνεύσει τις διαφορές αυτές μέσω του «ριζοσπαστισμού»
του, αλλά υπόκεινται, σαφώς σε άλλες εξηγήσεις
Κατά συνέπεια, οποιοδήποτε φασιστικό κίνημα είναι υπερβολικά ευάλωτο σε
μια συγκροτημένη αντεπίθεση που τοποθετεί την ταξική σύγκρουση στο κέντρο
του προγράμματόςτης Μια επιπλέον συνέπεια είναι ότι οποιαδήποτε αντεπίθεση
προσπαθεί να υπονομεύσει το φασισμό κάνοντας παραχωρήσεις στη φασιστι­
κή ιδεολογία δεν μπορεί να αποδυναμώσει ένα τέτοιο κίνημα, αλλά αντίθετα κά­
νει την ιδεολογία του να φαίνεται πιο αληθινή.
Δεύτερον, ο φασισμός αποτελεί ένα πραγματικά αυτόνομο εργαλείο των με­
σαίων τάξεων. Σύμφωνα με αρκετές εκτιμήσεις ο ριζοσπαστισμόςτων φασιστικών
κινημάτων (οι επιθέσεις τους ενάντια στα μονοπώλια, στο χρηματοοικονομικό
κεφάλαιο και στις «συνωμοσίες») απλώς συγκαλύπτει άλλους σκοπούς. Αυτό σα­
φώς δεν ισχύει: οι συνθήκες ζωής της μεγαλύτερης μάζαςτων υποστηρικτών του
φασισμού σημαίνουν ότι πραγματικά πιστεύουν σ' αυτά τα συνθήματα και έχουν
σχεδιάσει την πολιτική τους δράση προκειμένου να τα εφαρμόσουν.
Τώρα πρέπει να εξετάσουμε πώς λειτούργησε αυτό στην πράξη.
 Κεφάλαιο 3 · ΦαπκϊμΛς και μεγάλο κίφάληιο - 47

Κεφάλαιο 3
Φασισμός και μεγάλο κεφάλαιο

I χουμε αναλύσει την εξέλιξη του φασισμού ως αυτόνομου κινήματος της

μεσαίας τάξης και φαίνεται πως αυτός είναι και ο μοναδικός τρόπος να εξη-
γήσει κανείςτα ιδιαίτεραχαρακτηριστικά του ως μαζικού κινήματος Αν ωστό­
σο το δεχτούμε αυτό, αντιμετωπίζουμε αμέσως δύο προβλήματα: ποτέ στην ιστο­
ρία του το φασιστικό κίνημα στην εξουσία δεν κατάφερε να πραγματοποιήσει
την επίθεση στις μεγάλες επιχειρήσεις όπως είχε υποσχεθεί, ενώ σε κάθε περί­
πτωση τα φασιστικά καθεστώτα έχουν αποδειχτεί πολύ βολικά για το μεγάλο κε­
φάλαιο. Επιπλέον, παρόλο που τέτοια κινήματα έχουν προβεί σε αδυσώπητες προ­
παγανδιστικές επιθέσεις ενάντια στο μεγάλο κεφάλαιο, δεν έχει υπάρξει ποτέ κα­
μίαπερίπτωση που το φασιστικό κίνημα ανέβηκε στην εξουσία αντιμετωπίζοντας
την ένοπλη αντίσταση της άρχουσας τάξης: σε όλες τιςπεριπτώσεις η άνοδός του
στην εξουσία είχε επιτραπεί, αν δεν ήταν και ευπρόσδεκτη, από το μεγάλο κε­
φάλαιο και το κράτος του. Γι'αυτόν το λόγο, θα πρέπει να εξετάσουμε τη σχέση
μεταξύ των δύο.
Σε γενικές γραμμές υπάρχουν πολλοί τρόποι με τους οποίους η ανάπτυξη του
ιμπεριαλισμού προετοιμάζει το έδαφος για τους φασίστες. Ο μιλιταρισμός οι πό­
λεμοι, οι αξίες της αστικής οικογένειας ο ρατσισμός και πληθώρα άλλων αντι­
δραστικών ιδεών, είναι ενσωματωμένες στην κοινωνική δομή και στο εκπαιδευτικό
σύστημα και διαμορφώνουν τη βάση της φασιστικής ιδεολογίας. Αυτοί, ωστό­
σο, είναι μακροχρόνιοι παράγοντες που δεν μπορούν να εξηγήσουν την ανάδυση
συγκεκριμένων μαζικών φασιστικών κινημάτων.
Το ίδιο ισχύει και για την άμεση βοήθεια που παρέχουν οι καπιταλιστές και

Sri

Συνάντησητου Χίτλερμεοικονομικούςπαράγοντες
48 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

το κράτος τους για τη δημιουργία φασιστικών κινημάτων. Γενικά τείνει να υπάρ­

χει καλή σχέση μεταξύ του κρατικού μηχανισμού και των διαφόρων φασιστικών
ομάδων - αυτό είναι φυσικό επακόλουθο της φασιστικής ανύψωσης του κρά­
τους ως κέντρου της εθνικής ζωής. Σε πολλές χώρες ο κρατικός μηχανισμός
είναι παράλληλα και η εστία των πιο αντιδραστικών τμημάτων του πληθυσμού.
Αυτή ήταν και η περίπτωση της Γερμανίας, όπου η δικαστική εξουσία, για πα­
ράδειγμα, ήταν διαβόητη για την προκατάληψή της υπέρ των δεξιών πολιτι­
κών κατηγορουμένων, αθωώνοντας τη συντριπτική πλειοψηφία των δεξιών
πολιτικών δολοφόνων.
Παρόμοιο παράδειγμα είναι και η υποστήριξη των φασιστών από επιμέρους
μέλη της άρχουσας τάξης Ένας από τους παλιότερους υποστηρικτές του Χίτλερ
ήταν ο μεγιστάνας του ατσαλιού και του άνθρακα ΦριτςΤίσεν, ενώ υπήρχε πλή­
θος άλλων που χρηματοδοτούσαν και υποστήριζαν το NSDAP από το ξεκίνημά
του κιόλας Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις έχουμε να κάνουμε με άτομα. Μπο­
ρούμε να τα χαρακτηρίσουμε είτε ως προνοητικούς εκπροσώπους της κοινω­
νικής τους τάξης είτε ως παθολογικές περιπτώσεις ανάλογα με το πώς προ­
σεγγίζουμε το θέμα.
Μεγαλύτερο πρόβλημα γιατην ανάλυση του φασισμού αποτελούν οι θετικές
αποφάσεις που ελήφθησαν από σημαντικά κομμάτια της άρχουσας τάξης να εγ-
καταλείψουν τις παλιές τους πολιτικές συνήθειες και να προσφέρουν αποφασι­
στική βοήθεια στους φασίστες Ένα τέτοιο παράδειγμα ήταν η απόφαση του ιτα­
λικού κράτους να κινητοποιήσει 60.000 αξιωματικούς προκειμένου να εκπαι­
δεύσουν και να καθοδηγήσουν τις ένοπλες ομάδες που προετοίμαζε ο Μουσο-
λίνι.Ένα άλλο παράδειγμα ήταν η απόφαση που πήρε το μεγαλύτερο μέρος του
γερμανικού μεγάλου κεφαλαίου μεταξύ 1930 και 1932 να προσφέρει τη στήρι­
ξή του στο NSDAP.
Μια παραδοσιακή εξήγηση αυτής της αλλαγής συμπεριφοράς από μέρους του
μεγάλου κεφαλαίου είναι ότι, σε ανύποπτο χρόνο, εξασφάλισαν κατ' ιδίαν εγγυήσεις
από τους αρχηγούς των φασιστικών κινημάτων ότι οι ριζοσπαστικές πτυχές του
προγράμματός τους δεν θα λαμβάνονταν σοβαρά υπόψη. Υπάρχουν απτά στοι­
χεία που δείχνουν ότι αυτή η διαδικασία ξεκινούσε από την κορυφή - ο Χίτλερ
έκανε μια πολύ αποφασιστική προσπάθεια να κερδίσει με το μέρος του τους επι­
κεφαλής του μεγάλου κεφαλαίου το 1932. Ωστόσο, δεν μπορούμε να δεχτούμε
κάτι τέτοιο ως τη μόνη, συνολική εξήγηση, καθώςτο ζήτημα της εξαγοράς ενώ
μπορεί να εξηγεί τις πράξεις κάποιων αρχηγών, δεν εξηγεί τι συνέβη στην πε­
ρίπτωση του μαζικού κινήματος.
Πράγματι, οι ηγέτες του φασιστικού κινήματος δεν θα μπορούσαν, τουλάχι­
στον μέχρι να αποκτήσουν τον έλεγχο του κρατικού μηχανισμού, να δώσουν τέ­
τοιες δεσμευτικές υποσχέσεις Ένα φασιστικό κίνημα, όσο κι αν έχει στρατιωτι-
κοποιηθεί πριν από την άνοδό του στην εξουσία, παραμένει στη βάση του μια
καθαρά πολιτική οργάνωση, που η ηγετική της θέση εξαρτάται από τη γενικό­
 Κεφάλαιο 3 · ΦαοισμΛς και μεγάλο κεφάλαιο - 49

τερη συγκατάθεση. 0 Χίτλερ κατάφερε να διαπραγματεύεται με τους ηγέτες του

μεγάλου κεφαλαίου εξαιτίαςτου γεγονότος ότι και ο ίδιος αντιπροσώπευε κάτι:
ήταν ο ηγέτης ενός μαζικού κινήματος
Κατά συνέπεια, η αλλαγή στάσης από το μεγαλύτερο μέρος των καπιταλιστών
πρέπει να θεωρηθεί όχι ως το αποτέλεσμα κάποιας μυστικής συμφωνίας που σφρα-
γίστηκε με οικονομικές εισφορές στο φασιστικό εκλογικό ταμείο, αλλά ως αυ­
θεντική διαπραγμάτευση μεταξύ δύο διαφορετικών κοινωνικών δυνάμεων. Στο
σημείο αυτό πρέπει να τονίσουμε ότι αυτή η διαπραγμάτευση απέφερε κέρδη
και στις δύο πλευρές και δεν ξεγέλασε η μία ομάδα την άλλη.
Η περίπτωση της Γερμανίας είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα. Η φύση της συμ­
φωνίας μεταξύ των αρχηγών του NSDAP και του μεγάλου κεφαλαίου δεν θα μπο­
ρούσε να είναι ότι οι Ναζί υποσχέθηκαν να σταματήσουν τη ριζοσπαστική τους
δράση. Παρόλο που είχαν εκδιώξει ορισμένα «αριστερά στοιχεία» το 1930, συ­
νέχισαν να υποστηρίζουν απεργίες ακόμα και μετά τη σύναψη συμφωνίας με το
μεγάλο κεφάλαιο, ενώ δεν μέτριασαν τις επιθέσεις τους στα χρηματοοικονομι­
κά συμφέροντα.
Μέρος της συμφωνίας ήταν, αδιαμφισβήτητα, η περιβόητη υπόσχεση του Χίτ­
λερ να «καταστρέψει το μαρξισμό στη Γερμανία μέχρι τις ρίζες του». To NSDAP
θεωρούσε μαρξιστές όχι μόνο τους κομμουνιστές αλλά και τα εργατικά συνδι­
κάτα και το ρεφορμιστικό πολιτικό κόμμα - εξάλλου όλοι ισχυρίζονταν ότι είναι
«μαρξιστές». Η υπόσχεση αποκτούσε μεγαλύτερη βαρύτητα λόγω της εμφανούς
ικανότητας των Ταγμάτων Εφόδου να υλοποιήσουν τις απειλές του Χίτλερ.
Αλλά αυτό δεν θα μπορούσε να σταθεί ως μοναδική εξήγηση, γιατί τότε θα έπρε-
πε να δείξουμε είτε ότι η Γ ερμανία βρισκόταν στα πρόθυρα μιας εργατικής επα-
νάστασης είτε ότι τα κόμματα ταξικής συνεργασίας ήταν ανίκανα να συνεχίσουν
τις διαπραγματεύσεις τους με τον καπιταλισμό.
Στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία για να ισχυριστούμε ότι
η επανάσταση ήταν άμεση προοπτική για τη Γερμανία. Παρόλο που το Κομ-
μουνιστικό Κόμμα ήταν μεγάλο, απαρτιζόταν στην πλειοψηφία του από ανέρ­
γους και είχε αποκοπεί από τους εργαζόμενους οι οποίοι παρέμεναν υπό τη επιρ­
ροή των σοσιαλδημοκρατών. Επιπλέον, δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι οι ηγέτες των
σοσιαλδημοκρατών δεν ήταν προετοιμασμένοι να συνεχίσουν τους συμβιβασμούς
θα προσπαθούσαν να συμβιβαστούν ακόμα και με τον Χίτλερ. Ούτε φαίνεται από
τα στοιχεία ότι οι εργάτες που ανήκαν στις ρεφορμιστικές οργανώσεις ήταν προ­
ετοιμασμένοι να δράσουν ανεξάρτητα από τους ηγέτες τους αφού, όταν ο Χίτ­
λερ έγινε καγκελάριος η κομμουνιστική έκκληση για γενική απεργία δεν βρή­
κε ανταπόκριση.
Έτσι, οι εσωτερικοί συσχετισμοί μόνο δεν αρκούν για να υποστηρίξουμε ότι
οι Ναζί αποτελούσαν τη μοναδική λύση για ορισμένα από τα προβλήματα της
γερμανικής άρχουσας τάξης που δεν θα μπορούσαν να επιλυθούν με άλλο τρό­
πο. Εξάλλου, οι ηγέτες της σοσιαλδημοκρατίας ήταν αυτοί που είχαν σώσει το
50 - Ποτέ Ξανά · Colin Sparks

γερμανικό καπιταλισμό από τα χέρια της εργατικής τάξης το 1919, όταν το εν­
δεχόμενο μιας εργατικής επανάστασης ήταν πραγματικό.
Αλλά το τίμημα αυτής της διαπραγμάτευσης ήταν η δημιουργία της Δημοκρατίας
της Βαϊμάρης και η παρουσία της ταξικής συνεργασίας στο ίδιο το σύνταγμα. Από
την άλλη μεριά, οι ηγέτεςτης σοσιαλδημοκρατίας ήταν εκείνοι που υπέγραψαν
τη Συνθήκη των Βερσαλλιών, που περιόριζε τους ιμπεριαλιστικούς στόχους της
γερμανικής άρχουσας τάξης. Οι όροι της Βαϊμάρης και των Βερσαλλιών ήταν άρ­
ρηκτα συνδεδεμένοι. Έτσι, ο στόχος της επίλυσης της οικονομικής κρίσης του
γερμανικού καπιταλισμού με την προετοιμασία ενός νέου πολέμου και τη
στρατιωτική επέκταση δεν ήταν εφικτός εντός του πλαισίου της Δημοκρατίας της
Βαϊμάρης.
Βασικά, ούτε το πρόγραμμα του NSDAP, ούτε οι υποσχέσεις του Χίτλερ προς
το μεγάλο κεφάλαιο περιορίζονταν στην κατεύθυνση της εσωτερικής αντίδρα­
σης Τα πρώτα τρία σημεία του προγράμματος όριζαν το τέλος της Συνθήκης των
Βερσαλλιών και την προετοιμασία για ιμπεριαλιστική επέκταση ως κεντρικούς
στόχους των Ναζί. Η ανάγκη να ξαναέρθει η Γερμανία σε «θέση ισχύος» ήταν το
μόνιμο θέμα της προπαγάνδας τους Θεωρώ πως αυτό είναι και το αποφασιστικό
σημείο σύγκλισης μεταξύ των Ναζί και του μεγάλου κεφαλαίου.
Θα μπορούσε η πλειοψηφία των μεγάλων καπιταλιστών να είχε συνεχίσει να
συνυπάρχει με τις οργανώσεις ταξικής συνεργασίας; Πάνω σ' αυτό μόνο υπο­
θέσεις μπορούμε να κάνουμε. Αλλά η δίψα για νέα ιμπεριαλιστική επέκταση εί­
ναι εμφανής. Με αυτή την έννοια, η καταστροφή των οργανώσεων της γερ­
μανικής εργατικής τάξης και η αντικατάστασή τους με την τεράστια φασιστι­
κή μηχανή ήταν δευτερεύουσας σημασίας. Ένα μέρος του γερμανικού κεφα­
λαίου ωφελήθηκε από αυτή την εξέλιξη, ενώ άλλο μέρος ζημιώθηκε. Σε κάθε
περίπτωση, ήταν μια απαραίτητη προϋπόθεση για την προετοιμασία του γερ­
μανικού κράτους για ένα νέο πόλεμο.
Παρ' όλα αυτά, έχουμε δει γιατί η σχέση μεταξύ Ναζί και μεγάλου κεφαλαίου
πρέπει να θεωρηθεί ως κανονική διαπραγμάτευση. Συνεπώς είναι λογικό να ρω­
τάμε τι παραχωρήσεις απέσπασαν τα μέλη του NSDAP από τη συμφωνία αυτή.
Και πάλι, ο κοινός παρονομαστής είναι το ιμπεριαλιστικό κράτος. Για τους Γερ-
μανούς καπιταλιστές ιμπεριαλιστική επέκταση σήμαινε τη δυνατότητα να αρ­
πάξουν νέες αγορές πρώτες ύλες γη, επενδυτικές ευκαιρίες και ούτω καθεξής.
Γ ια την πλειοψηφία των φασιστών, σήμαινε υλικές απολαβές κάπως διαφορετι­
κής φύσης Για παράδειγμα το τρίτο σκέλος του προγράμματος του NSDAP απαι­
τούσε «γη και εκτάσεις για τη διατροφή του λαού μας και για την εγκατάσταση
του πλεονάζοντος πληθυσμού μας». Στην πράξη, όπως είναι ευρέως γνωστό, αυτό
σήμαινε την κατοχή της Ανατολικής Ευρώπης και την προσπάθεια εξόντωσης του
γηγενούς πληθυσμού προκειμένου να δημιουργηθεί χώρος για Γερμανούς
εποίκους Για τον αγρότη, αυτό σήμαινε γη. Για τον υπάλληλο και τον εξειδικευ-
μένο εργαζόμενο, αυτό σήμαινε δουλειά στη διευρυμένη διοίκηση που θα χρει­
 Κεφάλαιο 3 · Φαπιπμός και μεγάλο κεφάλαιο - 51

αζόταν για μια τέτοια εξάπλωση. Για το μικρό ανεξάρτητο επιχειρηματία, αυτό
σήμαινε τη δυνατότητα δραστηριοποίησης σε μια εντελώς νέα τεράστια αγορά.
Έτσι, το μεγαλόπνοο ιδανικό της εθνικής επέκτασης μπορεί να μεταφραστεί
αμέσως σε ανήθικα υλικά οφέλη και για τις δύο βασικές τάξεις που προσέλκυε
ο φασισμός. Το σημαντικό σημείο εδώ είναι ότι οι στόχοι των δύο τάξεων, θεω­
ρητικά τουλάχιστον, δεν αντετίθεντο μεταξύ τους. Η «λύση» στο θέμα της γης
για παράδειγμα, πέτυχε να θέσει στο περιθώριο το ακανθώδες ζήτημα των αγρο­
τικών σχέσεων μέσα στη Γερμανία.
Σε γενικές γραμμές η επιθυμία των φασιστών να ασκήσουν επιρροή στην μπουρ­
ζουαζία είναι το βασικό αντίτιμο που ζητούν από τις διαπραγματεύσεις τους με
το μεγάλο κεφάλαιο. Αλλά είναι επίσης και το μυστικό που εξηγεί γιατί, παρά το
ριζοσπαστισμό τους οι φασιστικές μάζες δεν αποτελούν μεγάλο κίνδυνο για το
κεφάλαιο. Η βασική αρχή του καπιταλιστικού κράτους είναι η διατήρηση της ατο­
μικής ιδιοκτησίας και η διεξαγωγή ιμπεριαλιστικών προσπαθειών. Συνεπώς όλοι
εκείνοι που προσβλέπουν στην κατάκτησή του, κατά οποιονδήποτε τρόπο, εί­
ναι υποχρεωμένοι να υποκλιθούν στη λογική αυτή. Αυτό το αποδεικνύει και η
αποτυχία ακόμα και των πιο αποφασισμένων σοσιαλδημοκρατικών κυβερνήσεων
να μεταλλάξουν την κοινωνία μέσω του υπάρχοντος κράτους. Έτσι, ο ίδιος στό­
χος των φασιστών, δηλαδή ο έλεγχος του κράτους έθεσε περιορισμούς πάνω
στο ίδιο το κίνημα: χρησιμοποιώντας τον καπιταλιστικό κρατικό μηχανισμό δεν
υπάρχει δυνατότητα καταστροφής του καπιταλισμού, όσο αποφασισμένοι κι αν

Παλιτκή ajiioa οο^ηκιχΓροπ

α
γά
νόοςγια
τονκα
ηπ
ολ:ομ£Κ
ΧΜ
ΐουό
52 - Ποτέ Ξανά ■Colin Sparks

είναι οι φασίστες.
Αυτό, φυσικά, ισχύει με διαφορετικό τρόπο για τους σοσιαλδημοκράτες και τους
φασίστες. Αλλά κανείς από τους δύο δεν μπορεί προτού πάρει τα ηνία της κρα­
τικής μηχανής να δώσει κάποια εγγύηση στους καπιταλιστές ότι θα κυβερνήσει
λαμβάνοντας υπόψη τα συμφέροντά τους Πρόκειται για καθαρά εθελοντική σύμ­
πραξη, που βασίζεται στη μαζική υποστήριξη και διατηρείται μέχρι την ανάλη­
ψη της εξουσίας
Ως προς το σημείο που αναλαμβάνουν την εξουσία, τα δύο κινήματα -το σο­
σιαλδημοκρατικό και το φασιστικό- διαφέρουν σημαντικά. Όπως έχουμε δει, ένα
στοιχείο της εξουσίας που βασίζεται στην ταξική συνεργασία είναι ότι το μεγα­
λύτερο μέρος των δραστηριοτήτων του κράτους μένει εκτός «πολιτικής», και έτσι
η ανάληψη της «εξουσίας», ακόμα και από τους πλέον αποφασισμένους σο­
σιαλδημοκράτες σημαίνει λίγα όσον αφορά ριζικές αλλαγές
Ο φασισμός είναι διαφορετικός Έχουμε δει πώς η βασική, οργανωτική του αρχή
τον οδηγεί σε αυτό που ονομάζεται «ολοκληρωτική» κατεύθυνση - στην κατα­
στροφή όλων των οργανώσεων που προωθούν «κλαδικές» διεκδικήσεις. Όμως
αυτές οι οργανώσεις δεν καταργούνται απλώς αλλά αντικαθίστανται από νέες
επανδρωμένες με αφοσιωμένους φασίστες. Επιπλέον, η αποθέωση του κράτους
και ο κεντρικός του ρόλος στη φασιστική ιδεολογία σημαίνει αντιστροφή της τά­
σης για ανεξαρτησία του κράτους από τις πολιτικές διαδικασίες. Έτσι, όχι μόνο
οι νέες οργανώσεις είναι αναπόσπαστο μέρος αυτού του κράτους αλλά και οι
ήδη υπάρχουσες εκκαθαρίζονται από «μη αξιόπιστα στοιχεία».
Αυτή η διαδικασία έχει δύο σημαντικές συνέπειες
Καταρχάς δημιουργεί πολλές ευκαιρίες εργασίας για τους πολιτικά αξιόπιστους
και τεχνοκρατικά ταλαντούχους φασίστες Η έκταση που λαμβάνει αυτό το φαι­
νόμενο δεν πρέπει να υποτιμηθεί. Στη Γερμανία, για παράδειγμα, το μέγεθος των
εσωτερικών δυνάμεων ασφαλείας (SS, αστυνομία, Γκεστάπο) αυξήθηκε μεταξύ
1933 και 1939 από 138.000 σε περίπου μισό εκατομμύριο. Τον Μάρτιο του 1934,
μετά από ένα χρόνο κυριαρχίας το NSDAP είχε περίπου ένα εκατομμύριο ερ­
γαζόμενους πλήρους απασχόλησης στη μισθοδοσία του. Τρία χρόνια αργότε­
ρα ο αριθμός είχε αυξηθεί σε 1.852.000.
Υπήρχαν, βέβαια, και άλλα, λιγότερο εντυπωσιακά «προγράμματα δημιουρ­
γίας εργασίας». Για παράδειγμα, η κάθαρση της γερμανικής διανόησης πήγαινε
παραπέρα από το διασυρμό του Άλμπερτ Αϊνστάιν και το κάψιμο ύποπτων βι­
βλίων. Μόνο τη χρονιά 1933-1934 πάνω από 1.600 καθηγητές απολύθηκαν από
τη γερμανική ανώτατη εκπαίδευση, περίπου το 15% του συνολικού δυναμικού.
Η εκκαθάριση έλαβε χώρα παρ' ότι η γερμανική εκπαίδευση ήταν σε γενικές γραμ­
μές αντιδραστική και χαρακτηριζόταν από αντισημιτισμό, κάτι που είχε ως απο­
τέλεσμα ο αριθμός των Εβραίων και των αντιφρονούντων να μην είναι μεγάλος.
Ένα σημάδι της φύσης της εκκαθάρισης αυτής ήταν ότι έφτασε στο ζενίθ της στις
Νομικές Σχολές όπου το 21,2% του προσωπικού απολύθηκε.
 Κεφάλαιο 3 · Φασκιμός και μεγάλο κεφάλαιο - S3

Αυτό που Ισχυε στο στενό χώρο της ανώτατης εκπαίδευσης πολλαπλασιάστηκε
σε κάθε άλλο τομέα της κοινωνίας - με μία σημαντική εξαίρεση, στην οποία θα
επανέλθουμε στη συνέχεια. Η άνοδος των Ναζί στην εξουσία παρείχε εργασια­
κές ευκαιρίες για τους πιο ενθουσιώδεις υποστηρικτές τους.
Αλλά υπάρχει μία ακόμα σημαντική συνέπεια αυτής της διαδικασίας η οποία
είναι ίσης βαρύτητας Η δημιουργία μιας τόσο μεγάλης γραφειοκρατικής μηχανής
με τη φασιστική αφοσίωση ως τη βασική της αρχή συνεπάγεται ότι το φασιστι­
κό κίνημα σταμάτησε να είναι μια «εθελοντική» οργάνωση και μετατράπηκε σε
μια γνήσια γραφειοκρατία. Η εσωτερική πειθαρχία έπαψε έτσι να είναι ζήτημα
της δυνατότητας της ηγεσίας να απαιτήσει την πολιτική στήριξη των μελών της
και έγινε, ως έσχατη λύση, ζήτημα αστυνομικής δράσης
Εκτός από αυτή την ακραία περίπτωση, όλες οι άλλες διαδικασίες ρουτίνας του
γραφειοκρατικού ελέγχου μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να διασφαλίσουν
την εξουσία της ηγεσίας. Έτσι, ενώ ο Χίτλερ και οι ακόλουθοί του δεν μπορού­
σαν να υποσχεθούν ότι θα παραδώσουν αγαθά στις μεγάλες επιχειρήσεις πριν
πάρουν την εξουσία, θα μπορούσαν να τα παραδώσουν αργότερα.
Στην πραγματικότητα, αυτού του είδους η «επανάσταση» είναι η μόνη ανοι­
χτή στο φασισμό. Για όλες τις ομάδες που συναποτελούν την κοινωνική του βάση,
η αρχή της ύπαρξης αυτής της υποστήριξης ήταν η ατομική εξέλιξη. Γ ια καθε-
μία από αυτές τις ομάδες το πρόγραμμα θα μπορούσε να περιοριστεί στην απλή
δήλωση μιας «δουλειάς για μένα». Συνεπώς ενώ ο φασισμός ως κίνημα δεν εί­
ναι ικανός να πετύχει τους στόχους που έχει θέσει, οι φασίστες σε ατομικό επί­
πεδο σίγουρα μπορούν. Με αυτήν τη λογική, η ανάληψη της εξουσίας από τους
φασίστες παρά τη σημασία που έχει στο δημόσιο βίο κάτι τέτοιο για τις άλλες
τάξεις για τους φασίστες είναι ένα προσωπικό ζήτημα.
Οι μηχανισμοί του «παζαρέματος» διακρίνονται καθαρά αν εξετάσουμε με με­
γαλύτερη προσοχή το φασισμό στη Γερμανία. Σε ένα επίπεδο, είναι ξεκάθαρο
ότι το φασιστικό κίνημα δεν έθεσε τον εαυτό του απερίφραστα στις υπηρεσίες
του μεγάλου κεφαλαίου. Ο Χίτλερ αρνήθηκε κατ' εξακολούθηση να εισέλθει στην
κυβέρνηση ως μειοψηφική παρουσία κοντά στα παλαιότερα αντιδραστικά
κόμματα. Όταν πήρε μέρος σε μια κυβέρνηση συνασπισμού το 1933, οι όροι της
ένταξής του ήταν ότι θα διοριζόταν καγκελάριος και ότι το NSDAP θα αναγνω­
ριζόταν ως η κυρίαρχη δύναμη στην κυβέρνηση.
Από εκείνο το σημείο και έπειτα, ο «εκναζισμός» της Γερμανίας ξεκίνησε στα
σοβαρά. Αυτή η διαδικασία παρουσίαζε μια σημαντική δομή που δεν ωφελούσε
πλήρως το μεγάλο κεφάλαιο. Η μοντέρνα βιομηχανία εξαρτάται κατά πολύ από
την εφαρμογή νέων επιστημονικών τεχνολογιών, αλλά πολλοί διακεκριμένοι
επιστήμονες στη Γερμανία ήταν είτε Εβραίοι, είτε «πολιτικά αναξιόπιστοι», είτε
απλώς απρόθυμοι να υποκλιθούν στο ναζισμό. Συνεπώς, η εκκαθάριση αντι­
στοιχούσε σε μια σημαντική απώλεια εν δυνάμει εκμεταλλεύσιμων επιστη­
μονικών ταλέντων.
54 - Ποτί Ξανά · Colin Sparks

Αυτό, καθώς φαίνεται, έφτασε σε τέτοιο σημείο, που ο μεγάλος φυσικός Μαξ
Πλανκ στάλθηκε για να επιχειρηματολογήσει απέναντι στον Χίτλερ. Λέγεται ότι
έλαβε την ακόλουθη απάντηση: «Ναι, λοιπόν, και τι πειράζει αν η Γερμανία δεν
έχει διακεκριμένους φυσικούς για μία γενιά; Η φυλετική καθαρότητα του γερ­
μανικού λαού είναι πιο κοντά στην καρδιά μου».
Στο εσωτερικό του ίδιου του κρατικού μηχανισμού η διαδικασία εκναζισμού
φανερώνει μια άλλη όψη του παζαρέματος. Στις 7 Απριλίου 1933, για παράδειγμα,
στη δημόσια διοίκηση επιβλήθηκε ένας νόμος που απομάκρυνε τους Εβραίους
και τα «πολιτικά αναξιόπιστα στοιχεία» - προφανώς μια από τις κατακτήσεις των
ναζί από το παζάρεμα. Όμως η άλλη όψη του νομίσματος ήταν μια πολύ δια­
φορετική μεταχείριση για το στρατό.
Σε κάθε μοντέρνο καπιταλιστικό κράτος ο στρατός έχει ξεκάθαρη υπεροχή
στρατιωτικής τεχνικής συγκριτικά με οποιονδήποτε άλλο κατασταλτικό μηχα­
νισμό του κράτους ή ιδιωτικό στρατό. Είναι, συνεπώς ο τελευταίος εγγυητής της
κυριαρχίας της μπουρζουαζίας ο ίδιος ο πυρήνας του κράτους Άρα η παράδοση
ελέγχου των στρατιωτικών δυνάμεων είναι κάτι που η άρχουσα τάξη θα το έκα­
νε μόνο αν εξασφάλιζε την προστασία των συμφερόντων της. Στη Γερμανία αυτό
δεν έγινε πριν από τις 2 Αυγούστου 1934, και δεν επρόκειτο παρά μόνο για μια
απλή τυπική υποταγή, κάτι σαν όρκος πίστης στον «Αρχηγό», στον Φίρερ.
Αυτή η υποταγή, μέσα σε λιγότερο από 18 μήνες από την κατάληψη της εξου­
σίας από τους Ναζί, δεν είναι πολύ διαφορετική από άλλα παραδείγματα. Όμως
στην πολιτική ζωή ο χρόνος δεν ορίζεται με το αφηρημένο ημερολογιακό μέ-

-β
mum ο

Προεκλογικόπερίπτεροίου ΝαΟστικούΚόμματοςΑπρίλιος1932(Φωτ.ΓερμανικούΟμοοπονδκκούΑρχείου)
 Κεφάλαιο 3 · Φαοκιμάς χαι μεγάλο χεφάλαιο - 55

τρήμα, αλλά κυρίως με όρους αποφασιστικών κινήσεων, και είναι οφθαλμοφα­

νές ότι η κατάκτηση των ενόπλων δυνάμεων πραγματοποιήθηκε μόνο αφού οι
Ναζί απέδειξαν την πίστη τους στην υπεράσπιση του καπιταλισμού.
Η ναζιστική ελίτ ανακοίνωσε κατά το τέλος του 1933 ότι η «επανάστασή» της
είχε ολοκληρωθεί. Αυτό, εντούτοις απέτυχε να ικανοποιήσει μεγάλη μερίδα των
υποστηρικτών τους Πιο συγκεκριμένα τα Τάγματα Εφόδου (SA) συνέχισαν τις ανα­
ταραχές διεκδικώντας την αναγνώρισή τους ως του πυρήνα του νέου στρατού.
Αυτό το αίτημα, με το σλόγκαν που ζητούσε μια «δεύτερη επανάσταση», αντι­
προσώπευε το όνειρο της μικρής μπουρζουαζίας για κυριαρχία και υλοποίηση
του δικού της προγράμματος
Κάτι τέτοιο ήταν απαράδεκτο για τη στρατιωτική ελίτ, και τη νύχτα στις 29-30
Ιουνίου η ηγεσία των Ταγμάτων Εφόδου εξοντώθηκε. Αυτό συνέβη τη γνωστή
«Νύχτα των μεγάλων μαχαιριών» από τα SS, που ανήκαν στο ίδιο κόμμα. Τα Τάγ­
ματα Εφόδου υποτάχθηκαν και αναδιοργανώθηκαν. Οι Ναζί είχαν δώσει μια αι­
ματηρή εγγύηση στο ςπρατό και στο μεγάλο κεφάλαιο ότι ήταν ικανοί και πρό­
θυμοι να αντιμετωπίσουν οποιονδήποτε ξεπερνούσε τα σύμφωνη μένα όρια Μόνο
αφού αυτό ολοκληρώθηκε ο στρατός συμφώνησε να υποταγεί στον «Αρχηγό».
Έχουμε λοιπόν δει ότι ο φασισμός δεν μπορεί να ερμηνευτεί ως ένα απλό ερ­
γαλείο για το μονοπωλιακό κεφάλαιο, αλλά μάλλον ως ένα κοινωνικό κίνημα με
τα δικά του κίνητρα και στόχους. Επιπλέον, η άφιξή του στην εξουσία είναι ένα
αληθινό παζάρεμα βασισμένο στα σημεία σύγκλισης ανάμεσα στο πρόγραμμά
του και σε αυτό του μεγάλου κεφαλαίου. Η αποτυχία των φασιστών να πραγ­
ματοποιήσουν το δικό τους πρόγραμμα αφού κατέλαβαν την εξουσία δεν μπο­
ρεί να αποδοθεί στην αδυναμία ή στη διαφθορά λίγων ηγετικών στελεχών, αλλά
είναι αποτέλεσμα της ίδιας της φύσης του ναζισπκού στόχου. Ωστόσο, παρόλο
που δεν εφαρμόζουν το δικό τους πρόγραμμα εισπράττουν μεγάλο όφελος από
την κατοχή της κρατικής μηχανής με σοβαρό κόστος για την άρχουσα τάξη.
Πολλοί έχουν υποστηρίξει, και πιο εύγλωττα ο Τρότσκι, ότι από τη στιγμή που
ο φασισμός καταλαμβάνει την εξουσία αρχίζει να καταστρέφει τη δική του κοι­
νωνική βάση και μετατρέπεται σε ένα είδος κοινωνίας που στηρίζεται στον άμε­
σο τρόμο και στην ουσία διαφέρει ελάχιστα από μια «κανονική» στρατιωτική δι­
κτατορία. Με βάση αυτό τον ισχυρισμό, ο Τρότσκι υποστήριζε ότι ο φασισμός
είναι ένα πολύ ασταθές σύστημα με σύντομη διάρκεια ζωής Παρόλο που η μα-
κρά επιβίωση κάποιων φασιστικών καθεστώτων δεν επιβεβαιώνει αυτή την άπο­
ψη, η προσοχή μας πρέπει να στραφεί σε αυτό που συμβαίνει αφού ο φασισμός
σταθεροποιηθεί στην εξουσία.
Στην πραγματικότητα, η φύση της τάσης προς την ιμπεριαλιστική επέκταση
σημαίνει ότι όχι μόνο ο φασισμός δεν είναι ικανός να πραγματοποιήσει τις επι­
θέσεις του στο συσσωρευμένο κεφάλαιο, αλλά ουσιαστικά επιταχύνει τη συσ­
σώρευση κεφαλαίου.
Η ιμπεριαλιστική εξάπλωση απαιτεί κάτι παραπάνω από θέληση: απαιτεί επί­
56 - Ποτέ Ξανά · Colin Sparks

σης ένα μοντέρνο στρατό ικανό να νικήσει άλλους ιμπεριαλιστές Σε αυτό το πλαί­
σιο, η «καθαρότητα της φυλής» του στρατιώτη είναι μάλλον λιγότερο σημαντι­
κή από τα τεχνικά χαρακτηριστικά του τανκ μέσα στο οποίο αναμένεται να πο­
λεμήσει. Και αυτό μπορεί να βασιστεί μόνο πάνω στα υψηλότερα διαθέσιμα τε­
χνολογικά επίπεδα της παραγωγής - που ανήκουν, φυσικά, στα μεγάλα μονο­
πώλια.
Η κίνηση επανεξοπλισμού από τους Ναζί μπορούσε μόνο να αυξήσει τη δύ­
ναμη των μεγαλύτερων και πιο μοντέρνων τομέων της γερμανικής βιομηχανίας
σε βάρος των πιο καθυστερημένων τομέων που συνιστούσαν τον πυρήνα της
υποστήριξης των Ναζί. Στην πραγματικότητα, μόλις η κυριαρχία τους σταθε-
ροποιήθηκε, οι Ναζί υιοθέτησαν αυστηρά μέτρα κατά των μικρών επιχειρήσε­
ων και ξεκίνησαν στην ουσία την καταστροφή των ίδιων τους των υποστηρικτών.
Εντούτοις όπως έχουμε δει, αυτή ήταν μόνο η μία πλευρά της διαδικασίας Όχι
μόνο μπορεί κάποιος να υποστηρίξει ότι η ώθηση που έδωσε ο επανεξοπλισμός
στην οικονομία μπορεί να είχε κάποιες επιδράσεις σε τμήματα των μικρών επι­
χειρήσεων, αλλά υπήρχε επίσης μια εκτεταμένη εξάπλωση της γραφειοκρατίας.
Συνεπώς μπορούμε να πούμε ότι η κατάληψη της εξουσίας από τους Ναζί δεν
επέφερε την εγκατάλειψη της βάσης τους αλλά μάλλον μια μετατόπιση από τον
κλασικό μαχητικό πυρήνα της παλιάς μεσαίας τάξης που τους έφερε στην εξου­
σία προς τη νέα μεσαία τάξη, της οποίας οι γραφειοκρατικές ικανότητες είναι ζω­
τικής σημασίας για την προετοιμασία ενός στρατιωτικοποιημένου κράτους.
Η φύση της σχέσης με το μεγάλο κεφάλαιο αφότου οι Ναζί κατέλαβαν την εξου­
σία μάλλον απαιτεί μεγαλύτερη εξέταση. Σε ένα επίπεδο ήταν, φυσικά, απολύ-
τως σαφής: οι Ναζί διέλυσαν κάθε οργάνωση της εργατικής τάξης. Η θέση των
εργασιακών σχέσεων ήταν σταθερά καθορισμένη στο βιβλίο του Κώδικα Εργασίας
και διεκπεραιώθηκε από το εντελώς ναζιστικό και υποχρεωτικό Γερμανικό Εργατικό
Μέτωπο. Η ολοκληρωτική υπαγωγή του Μετώπου στο κεφάλαιο εξηγήθηκε με
κάθε λεπτομέρεια. Η πρώτη πρόταση του εργατικού δικαίου έλεγε:
«Σε κάθε ίδρυμα ο ιδιοκτήτης της επιχείρησης ως ο ηγέτης του ιδρύματος και
οι μισθωτοί υπάλληλοι ως ακόλουθοι θα συνεργάζονται για την προώθηση των
σκοπών του ιδρύματος και για το κέρδος του έθνους και του κράτους γενικά».
Ο κώδικας καθόριζε επίσης στην παραμικρή λεπτομέρεια τους τρόπους με
τους οποίους ο «ηγέτης» θα αποφάσιζε πώς θα έπρεπε να συμπεριφέρονται
οι «ακόλουθοί» του. Για την περίπτωση που κάποιοι εξακολουθούσαν να έχουν
αμφιβολίες ο ηγέτης του Εργατικού Μετώπου εξήγησε τα καθήκοντα της ορ­
γάνωσής του:
«Το χτίσιμο του συντεχνιακού κράτους ως πρώτο πράγμα θα αποδώσει στον
φυσικό ηγέτη της επιχείρησης τον εργοδότη, την πλήρη διαχείριση και, συ­
νεπώς και πλήρη ευθύνη. Το συμβούλιο του εργοστασίου απαρτίζεται από
εργάτες υπαλλήλους και εργοδότες Εντούτοις έχει μόνο συμβουλευτικό ρόλο.
Η απόφαση αφορά μόνο τον εργοδότη».
 Κίφάλαιη 3 · Φοοιομός χαι μτγάλο χιψάλαιο - 57

Τα απτά αποτελέσματα ήταν σύντομα εμφανή. Οι παροχές κοινωνικής πρόνοιας

άλλαζαν έτσι ώστε οι συνεισφορές των εργατών να αυξηθούν και οι πληρωμές
του κράτους να κρατηθούν στο ελάχιστο. Τα εργατικά ατυχήματα ανά χίλιους ερ­
γάτες αυξήθηκαν από 33,9 το 1932 σε 56,5 το 1937. Οι μισθοί θίχτηκαν επίσης
αν και αυτό ήταν λιγότερο εμφανές. Τα επίπεδα των μισθών των Γερμανών ερ­
γατών στη χειρότερη φάση της ύφεσης ήταν τόσο χαμηλά, που οποιαδήποτε πε­
ραιτέρω μείωση θα είχε θέσει σε σοβαρό κίνδυνο την ικανότητα του εργατικού
δυναμικού να αναπαραχθεί. Από την άλλη μεριά, η αύξηση σε στρατιωτικές δα­
πάνες σταδιακά παρήγαγε περισσότερη απασχόληση και πολλοί άνεργοι επι­
στρατεύτηκαν σε στρατούς εργασίας.
Σε κανονικές συνθήκες, δηλαδή με τα ελεύθερα συνδικάτα, αυτό είναι ακρι­
βώς το είδος της κατάστασης στην οποία οι εργάτες θα είχαν την αυτοπεποί­
θηση να επιβάλουν την αύξηση των μισθών, εφόσον δεν ήταν πια τόσο εύκολο
να καλυφθούν οι θέσεις εργασίας, ενώ γινόταν όλο και πιο δύσκολο οι εργο­
δότες να ανταποκριθούν στις παραγγελίες τους. Το επίτευγμα των Ναζί ήταν
ότι απέτρεψαν να συμβεί αυτό, τουλάχιστον επισήμως και κράτησαν τους μι­
σθούς κατά την περίοδο της ανάπτυξης στα ίδια επίπεδα που ήταν και στον
καιρό της ύφεσης.
Από την άλλη πλευρά, αυτό έφερε, φυσικά, μια τεράστια αύξηση στα κέρδη
των μεγάλων επιχειρήσεων. Μεταξύ του 1932 και του 1939 τα κέρδη της BM W
αυξήθηκαν στο τριπλάσιο. Τα κέρδη της Krupp παραπάνω από το τριπλάσιο. Τα
κέρδη της IG Farben, της AEG και της Siemens όλα στο διπλάσιο περίπου. Η ανά­
πτυξη μιας πολεμικής οικονομίας και η πάταξη των οργανώσεων της εργατικής
τάξης έκαναν τη ναζιστική Γερμανία παράδεισο για τις μεγάλες επιχειρήσεις
Το άλλο κομμάτι των σχέσεων -μεταξύ των Ναζί και των ίδιων των μεγά­
λων επιχειρήσεων- ήταν κάπως πιο περίπλοκο. Γ ια παράδειγμα, δεν θεώ­
ρησαν όλοι οι μεγάλοι κεφαλαιοκράτες τη ναζιστική νίκη ως πρόοδο. Η δι­
εύθυνση της Siemens λέγεται πως το αντιμετώπισε ως καταστροφή και συ­
νέχισε να διαπραγματεύεται με τα απομεινάρια των παλαιών συνδικάτων του­
λάχιστον ως το 1935. Από την άλλη μεριά, κάποιοι από τους πιο ενθουσιώ­
δεις υποστηρικτές των Ναζί ήρθαν σε ρήξη με αυτούς μετά από ένα δυο χρό­
νια. Ο Τίσεν, για παράδειγμα, που ήταν ένας από τους παλιότερους υπο-
στηρικτές των Ναζί στο χώρο των μεγάλων επιχειρήσεων, τελικά διαφώνησε
μαζί τους και έκανε ένα διάστημα και σε στρατόπεδο συγκέντρωσης Συνεπώς
τα στοιχεία δείχνουν ότι, από όταν ανέλαβαν την εξουσία, οι Ναζί δεν ήταν
απλώς τα εργαλεία των υποστηρικτών τους.
Γ ια να εξηγήσουμε αυτά τα προβλήματα, πρέπει να ανατρέξουμε στο κεν­
τρικό ζήτημα της ιμπεριαλιστικής επέκτασης. Ο όρος για αυτό ήταν πως οι Ναζί
προετοίμασαν τη γερμανική κεφαλαιοκρατία στο σύνολό της για τον επερ-
χόμενο πόλεμο. Τα κλαδικά συμφέροντα συγκεκριμένων κεφαλαιοκρατών σε
σχέση με αυτόν το σκοπό έρχονταν σε δεύτερη μοίρα. Στην πραγματικότη­
58 - Ποτέ Ξανά · Colin Sparks

τα, ακόμα και στον ίδιο τον Κώδικα Εργασίας όπως έχουμε δει, το εθνικό συμ­
φέρον προβάλλεται μαζί με αυτό των εργοδοτών. Συνεπώς, η ανύψωση του
κράτους εμπλεκόμενη στην προετοιμασία του πολέμου όσο και στο ίδιο το
πρόγραμμα των Ναζί, σήμαινε πως γρήγορα το κράτος έγινε μια δύναμη με­
γαλύτερη από το μεγάλο κεφάλαιο.
Τέτοιου είδους προβληματισμοί οδήγησαν κάποιους συγγραφείς να δουν την
κυριαρχία των Ναζί ως αντιπροσωπευτική μιας ταξικής κοινωνίας νέου τύπου,
ανεξάρτητης από τη λογική του καπιταλισμού. Στην εκτίμηση τέτοιων θεωριών,
πρέπει να σημειωθεί πρώτα πως αυτή η αυτόνομη παρέμβαση του κράτους κατά
τη διάρκεια μιας ιμπεριαλιστικής κρίσης δεν είναι ένα χαρακτηριστικό το οποίο
συναντάται μόνο στο φασισμό.
Κατά τη διάρκεια του Α' Παγκόσμιου Πολέμου το Γενικό Επιτελείο του κάι-
ζερ σχεδόν επέβαλλε η οικονομία να αναπτύσσεται σύμφωνα με τους στό­
χους του πολέμου. Ούτε αυτό ήταν μια γερμανική ιδιομορφία - μια παρό­
μοια διαδικασία συνέβη ταυτόχρονα στη Βρετανία, όπου κατά τη διάρκεια
του Β' Παγκόσμιου Πολέμου το κράτος πήρε τα ηνία της οικονομικής ζωής
σε βαθμό ίσως μεγαλύτερο ακόμα και από τη Γερμανία. Το εργατικό κίνη­
μα είχε υποταχθεί, οι πρώτες ύλες και οι οικονομικοί πόροι κατευθύνονταν
στις προτεραιότητες του πολέμου, ένα μεγάλο μέρος του πολέμου χρημα-
τοδοτήθηκε από απευθείας διαπραγματεύσεις μεταξύ της Βρετανίας και των
ΗΠΑ. Η επιστράτευση των γυναικών (που δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ στη
ναζιστική Γερμανία) έγινε στην Αγγλία αρκετά νωρίς στον πόλεμο. Όλο αυτό
έλαβε χώρα στο πλαίσιο μιας πολιτικής δομής διαμετρικά αντίθετης από το
φασισμό, βασισμένης στη σταθερή συμμαχία μεταξύ των μεγάλων επιχει­
ρήσεων και των ηγετών των οργανώσεων ταξικής συνεργασίας.
Δεύτερον, αυτή η τάση για συνεχώς μεγαλύτερη αυτονομία του κράτους ανα­
πτύχθηκε άνισα. Έτσι, οι Ναζί απέρριψαν κατηγορηματικά την ιταλική φασιστι­
κή λύση της εθνικοποίησης των βιομηχανιών εξοπλισμού και, παρ' όλες τις φι­
λονικίες όπως αυτή με τον ΤΙσεν, προτίμησαν να επιτρέψουν ακόμα και σε απεί­
θαρχες εταιρείες να παραμείνουν σε ιδιωτικά χέρια. Ακόμα και στον καταμερι­
σμό των πόρων που χρειάζονταν για τον πόλεμο, η οργάνωση από το κράτος ήταν
περιορισμένη (η Γερμανία συνέχισε, για παράδειγμα, να παράγει ψυγεία μέχρι
το 1943). Οπότε δεν μπορούμε να ισχυριστούμε πως ο έλεγχος του κράτους από
τους Ναζί σήμαινε την καθολική υπαγωγή της κοινωνικής ζωής στις προσταγές
του κράτους και της πολεμικής μηχανής.
Έχοντας θέσει αυτό τον περιορισμό, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι στη να-
ζιστική Γ ερμανία το κράτος είχε αναπτύξει σημαντική αυτονομία από το ιδιωτι­
κό κεφάλαιο και ότι φασιστικές μορφές εξουσίας τού επέτρεπαν να προχωρά με
αρκετά πιο ριζοσπαστικό τρόπο απ' ό,τι στην αστική δημοκρατία.
Η «Τελική λύση» αποτελεί προφανή απόδειξη του πόσο το ναζιστικό κράτος πράτ­
τει σύμφωνα με τις δικές του επιταγές παρά με τις ανάγκες του κεφαλαίου. Αν
 Κεφάλαιο H · ΦαηίΛμός και μεγάλο κεφάλαιο - 59

και η εξολόθρευση των

Εβραίων είναι τόσο φρι-
κτό έγκλημα που είναι
C O R P O R A T ISM
δύσκολο να το εξηγή­
σουμε λογικά, χρήζει
μιας κάποιας ορθολογι­
κής ανάλυσης.
Σε πρώτο επίπεδο,
η σφ αγή εκ α τ ο μ μ υ ­
ρίων διεξάχθηκε σύ μ ­
φωνα με τις καλύτε­
ρες καπιταλιστικές
προδιαγραφές. Όλη η
ενέργεια του κράτους
διοχετεύθηκε, για αρ­ G E T IN LI NE!
κετά χρόνια, στην ο ρ ­
γάνωση της αποτελε­
σμα τικής κατασ τρο­
φ ής του εβ ρ α ϊκο ύ
λαού. Σ ' αυτό διέφερε
από τα παλαιού τύπου
π ο γ κ ρ ό μ όχι μόνο σε
κλίμακα, αλλά και σε
χαρακτήρα - μπορεί τα Ε,ρωνκήαφίοατωνlibertymaniacs
πογκρόμ να ήταν μέρος της τακτικής της άρχουσας τάξης, αλλά δεν απο-
τελούσαν ιδεολογική αρχή της κυριαρχίας της.
Η όλη επιχείρηση διεξάχθηκε με τρόπο που θα θαύμαζε κάθε λογιστής - αν
βέβαια ο σκοπός της δεν ήταν τόσο αποκρουστικός. Τα συμβόλαια για το χτίσιμο
των στρατοπέδων συγκέντρωσης την κατασκευή των θαλάμων αερίων και της
παράδοσης του αερίου ήταν όλα πρότυπα καπιταλιστικών συμβολαίων. Τα στρα­
τόπεδα παρείχαν τεράστιο αριθμό εργατών-δούλων προς εκμετάλλευση από με­
γάλους καπιταλιστές Τα προσωπικά αντικείμενα αξίας των δολοφονημένων Εβραί­
ων συλλέγονταν συστηματικά, πωλούνταν και τα έσοδα φυλάσσονταν σε ειδι­
κό λογαριασμό στην Τράπεζα του Ράιχ. Σ' όλη αυτή τη φριχτή διαδικασία εφαρ­
μόστηκε η λογική του καπιταλισμού.
Αυτό όμως δεν εξηγεί το λόγο για την εξολόθρευση των Εβραίων. Εδώ δεν
έχουμε να κάνουμε με εργάτες-δούλους που εξοντώνονταν από τη δουλειά,
αλλά με την υπολογισμένη καταστροφή εκατομμυρίων ανθρώπων, άσχετα
από την ικανότητά τους να δουλέψουν. Οι περιγραφές των στρατοπέδων
συγκέντρωσης δείχνουν τις διαφορές ανάμεσα στην εργασία-δουλεία, που
εξηγείται με όρους καπιταλιστικής συσσώρευσης και στην εξολόθρευση. Ούτε
60 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

καν στην επιλογή Εβραίων για καταναγκαστική εργασία δεν λήφθηκαν υπό-
ψη οι εργατικές τους δεξιότητες. Στην καλύτερη περίπτωση, απασχολήθη-
καν στις πιο υποβιβασμένες μορφές εργασίες.
Αν μελετήσουμε όλη αυτή τη φρικιαστική ιστορία από την οπτική της λο­
γικής του κεφαλαίου, δεν μπορούμε να διακρίνουμε κάποιο κίνητρο. Η όλη
διαδικασία έλαβε χώρα μέσα σε μια οικονομία που είχε ανάγκη από εργα­
τικό δυναμικό και ήταν αναγκασμένη να χρησιμοποιεί ακόμα και αφερέγ­
γυους εργάτες εξαιτίας της έλλειψης. Καμία καπιταλιστική λογική δεν υπα­
γορεύει την καταστροφή εκατομμυρίων πιθανών εργατών χωρίς να ληφθούν
υπόψη οι εργατικές τους δεξιότητες. Και χρειάστηκε κολοσσιαία προσπά­
θεια και πόροι προκειμένου να μεταφερθούν τόσα εκατομμύρια άνθρωποι
ανά την Ευρώπη όταν το σιδηροδρομικό δίκτυο υφίστατο συνεχείς αερο­
πορικούς βομβαρδισμούς κι όταν υπήρχαν προβλήματα ακόμα και στις απα­
ραίτητες στρατιωτικές μεταφορές.
Ούτε μπορούμε να εντοπίσουμε κίνητρα για τα στρατόπεδα θανάτου στην
ανάγκη να ικανοποιηθεί κάποιο δημόσιο πρόγραμμα ιδεολογικής σημασίας
για τη διατήρηση του καπιταλισμού. Παρ' ότι ο αντισημιτισμός των Ναζί απο-
τελούσε εμφανές και πραγματικό μέρος της ιδεολογίας τους, η εξολόθρευση
των Εβραίων συντελέστηκε σε συνθήκες μυστικότητας. Το ίδιο το κωδικό
όνομα της επιχείρησης «Νύχτα και ομίχλη» υποδεικνύει τη φύση τη ς κι ενώ,
κατά πάσα πιθανότητα, η επιχείρηση ήταν πολύ πιο ευρέως γνωστή απ' ό,τι
έχουν ισχυριστεί ορισμένοι, δεν χρησιμοποιήθηκε ποτέ ως μέσο προπαγάνδας
Αν η διαδικασία είχε κάποιο αποτέλεσμα από ιδεολογικής πλευράς στην πα-
γίωση της κυριαρχίας των Ναζί ή στην πραγματοποίηση των στόχων του προ-
γράμματός τους, η λειτουργία της αυτή δεν ήταν ανεξάρτητη από τον κρα­
τικό μηχανισμό - η ανάγκη αυτής της συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας να
διατηρήσει τη συνοχή της.
Η μαζική αυτή δολοφονία δεν μπορεί να αποδοθεί στην ανάγκη για συσσώ­
ρευση κεφαλαίου, για νίκη σ' έναν ιμπεριαλιστικό πόλεμο ή για εξασφάλιση της
κυριαρχίας του κεφαλαίου, ή ακόμα και του κράτους επί του πληθυσμού. Μο­
ναδικό πιθανό λόγο αποτελεί η αυτόνομη λογική του φασιστικού κράτους Η κα­
ταστροφή των Εβραίων δεν συνέφερε τις μεγάλες επιχειρήσεις - ήταν αποτέλεσμα
των αναγκών του φασιστικού κράτους.
Επιπλέον στοιχεία γι' αυτήν τη σημαντική αυτονομία του φασιστικού κρά­
τους από το κεφάλαιο επιβεβαιώνονται από τη «Συνωμοσία των αξιωματι­
κών» της 20ής Ιουλίου 1944. Όπως έχουμε δει, οι Ναζί είχαν αποκτήσει ση­
μαντική πρόσβαση στις ενδότερες λειτουργίες των ενόπλων δυνάμεων, και
ως το 1944 αυτή η πρόσβαση είχε αυξηθεί σημαντικά. Αλλά ακόμα και τότε
ένα σημαντικό κομμάτι του σώματος των αξιωματικών αντλούνταν από πα­
ραδοσιακές κοινωνικές ομάδες πιστές στους γαιοκτήμονες οι οποίοι είχαν
ενωθεί με τους καπιταλιστές πολλά χρόνια πριν.
 Κεφάλαιο 3 · Φασιαμάς και μεγάλο κεφάλαιο - 61

Το 1944 ήταν ξεκάθαρο σε πολλούς αξιωματικούς όπως και σε πολλούς κα­

πιταλιστές ότι ο ιμπεριαλιστικός πόλεμος είχε χαθεί. Η φιλοδοξία για κατακτή­
σεις στην Ανατολή είχε οδηγήσει στην καταστροφή του μεγαλύτερου μέρους του
γερμανικού στρατού. Η πολεμική μηχανή δεν ήταν ικανή ν' αντέξει αυτή την πίε­
ση και να αντιμετωπίσει άλλες επιθέσεις από τη Δύοη. Από την οπτική του κε­
φαλαίου, η ορθολογική λύση ήταν να εξασφαλιστεί μια κάποια ειρήνη - κατά προ­
τίμηση ένας συμβιβασμός με τους δυτικούς καπιταλιστές και μια συμφωνία για
συνέχεια του πολέμου στην Ανατολή. Η «Συνωμοσία των αξιωματικών» αποτέ-
λεσε προσπάθεια από σημαντική μερίδα της στρατιωτικής ελίτ και κάποιων πο­
λιτών να απομακρύνουν τη ναζιστική ηγεσία και να διαπραγματευτούν ειρήνη
σ' αυτήν τη βάση.
Ιστορικά, η προσπάθεια αυτή απέτυχε. Κύρια αιτία αυτής της αποτυχίας ήταν
ότι κατά τη διάρκεια του πολέμου το ναζιστικό κράτος είχε αναπτύξει ένα πολύ
σημαντικό όργανο ένοπλης δύναμης ανεξάρτητο από το παλαιό σώμα των αξιω­
ματικών, τα Waffen SS. Έτσι, το 1944 υπήρχε ήδη μια στρατιωτική δύναμη πιστή
όχι στο γερμανικό καπιταλισμό γενικά, αλλά ειδικά στο ναζιστικό κράτος Συνεπώς
η στρατιωτική εξέγερση συντρίφθηκε και ο πόλεμος συνεχίστηκε σε συνθήκες
ακραίου εσωτερικού τρόμου, για άλλον ένα χρόνο.
Και πάλι, εντοπίζουμε το λόγο για αυτές τις εξελίξεις στην αυξανόμενη αυτο­
νομία του φασιστικού κράτους Από την οπτική του γερμανικού καπιταλισμού,
το να τελειώσει ο πόλεμος ήταν δύσκολο, αλλά όχι απίθανο. Ο φασιστικός κρα­
τικός μηχανισμός όμως χρωστούσε την ίδια του την ύπαρξη στην έντονη επιθυμία
για ιμπεριαλιστική νίκη. Ο «εκναζισμός» του κρατικού μηχανισμού σήμαινε ότι
οποιοσδήποτε στόχος εκτός από τη νίκη θα έθετε υπό αμφισβήτηση τον ίδιο τον
κρατικό μηχανισμό. Αυτό, πράγματι, συνέβη στην Ιταλία και μόνο ο συνδυασμός
της ιμπεριαλιστικής στρατιωτικής κατοχής και της αντιδραστικής στάσης της ιτα­
λικής κομμουνιστικής ηγεσίας επέτρεψε στο καπιταλιστικό κράτος να αναδομηθεί
με το ίδιο προσωπικό.
Όπως και ο θρίαμβος του φασισμού, η ήττα του φασισμού είναι για το φασί­
στα ζήτημα όχι μόνο πολιτικής αλλά και προσωπικής επιβίωσης. Ό,τι και να επι­
θυμούσε η καπιταλιστική τάξη στη Γερμανία, ο κρατικός μηχανισμός δεν μπο­
ρούσε να παραδεχτεί την ήττα, γιατί αυτό θα σήμαινε την προσωπική του κα­
ταστροφή. Ο φασιστικός κρατικός μηχανισμός δεν επιδιώκει τη συνέχιση της κα­
πιταλιστικής κοινωνίας γενικά, αλλά τη συνέχιση μιας φασιστικής κοινωνίας.
Οφείλουμε, λοιπόν, να συμπεράνουμε ότι το φασιστικό κράτος είναι ικανό να
αναπτύξει σημαντική αυτονομία από τις άμεσες ανάγκες των μεγάλων επιχει­
ρηματικών συμφερόντων. Αλλά οι όροι για αυτό είναι αυστηροί: ολόκληρο το
εθνικό κεφάλαιο πρέπει να εμπλέκεται σε σφοδρή σύγκρουση με άλλα εθνικά
κεφάλαια. Υπό αυτές τις συνθήκες οποιοδήποτε κράτος αρχίσει να αναπτύσσει
σημαντική αυτονομία, εφόσον αντιπροσωπεύει τα γενικά συμφέροντα του κε­
φαλαίου ενάντια σε συγκεκριμένα, κλαδικά συμφέροντα, θα αναγκαστεί να δρά­
62 - Ποτέ Ξανά ·Colin Sparks

σει και ενάντια σε συγκεκριμένους καπιταλιστές.

Στην περίπτωση του φασισμού, η αυτονομία αυτή ενισχύεται από το γεγονός
ότι το ίδιο το κράτος έχει καταστρέψει όλες τις άλλες μορφές πολιτικής οργάνωσης
και έχει καταληφθεί από τις ανάγκες του φασισμού. Εφόσον κυριαρχεί εσωτερικά
μέσω του τρόμου, είναι ικανό να απελευθερωθεί από το γενικό έλεγχο που ασκεί
ο καπιταλισμός σε άλλες κρατικές μορφές Στις εξαιρετικές συνθήκεςτης Γερμανίας
του 1944, αυτό σήμαινε ότι το κράτος είχε αρκετές ένοπλες δυνάμεις ανεξάρ­
τητες από την παλιά άρχουσα τάξη, ώστε να καταφέρει να επιβιώσει από την από­
λυτη καπιταλιστική έκφραση δυσαρέσκειας προς μια κυβέρνηση, δηλαδή το στρα­
τιωτικό πραξικόπημα.
Άρα δεν μπορούμε να θεω ρήσουμε το φασισμό άμεσο εργαλείο των με­
γάλων επιχειρηματικών συμφερόντων σε οποιαδήποτε στιγμή στην ιστο­
ρία του. Είναι πάντα γνήσιο κοινωνικό κίνημα αποτελούμενο από αν­
θρώπους που προσπαθούν να π ετύχουν τους δικούς τους σκοπούς, όχι
αυτούς των μονοπωλίων. Στην πραγματικότητα, αυτό ακριβώς καθιστά το
φασισμό πολύτιμο εργαλείο για το μεγάλο κεφάλαιο, το γεγονός δηλαδή
ότι ως μαζικό κίνημα μπορεί να αντικαταστήσει τα όργανα ταξικής συ­
νεργασίας με τρόπο που δεν δύναται να το κάνει καμία αστυνομία και κα­
νένας στρατός. Αποτελεί, λοιπόν, ενδεχομένως πολύ ισχυρό όπλο στην τα­
ξική πάλη και μπορεί να μετατοπίσει την ισορροπία της ισχύος προς την
πλευρά της ατομικής ιδιοκτησίας.
Η μετατόπιση αυτή όμως δεν αποτελεί αυτόματη διαδικασία, την οποία να μπο­
ρούν τα μεγάλα επιχειρηματικά συμφέροντα να προκαλέσουν κατά βούληση. Εφό­
σον ο φασισμός είναι μαζικό κίνημα, σε μεγάλο βαθμό αυτόνομο από το μεγά­
λο κεφάλαιο, δομείται σύμφωνα με τη δική του λογική.
Η καπιταλιστική τάξη, βεβαίως ενισχύει σημαντικά αυτήν τη διαδικασία με όπλα,
ανθρώπινο δυναμικό και χρήματα, αλλά οι παράγοντες αυτοί δεν εξηγούν το φα­
σισμό. Αν τον εξηγούσαν, οι προοπτικές για μια δυνατή εργατική τάξη θα ήταν
ιδιαίτερα ζοφερές. Φυσικά, τα συμφέροντα του μεγάλου κεφαλαίου αντιτίθεν-
ται στον αφανισμό του και στην ανάπτυξη του σοσιαλισμού. Αν όμως το κεφά­
λαιο μπορούσε να συγκροτήσει, όποτε ένιωθε απειλή, ένα μαζικό κίνημα της κλί­
μακας του γερμανικού Ναζιστικού Κόμματος τότε δεν θα μπορούσαμε ποτέ να
ελπίζουμε ότι θα ανατρέψουμε τον καπιταλισμό.
Αλλά ο φασισμός είναι στην πραγματικότητα ανεξάρτητος από το με­
γάλο κεφάλαιο και ευάλωτος στις επιθέσεις της εργατικής τάξης. Ως μα­
ζικό κίνημα, αντικατοπτρίζει τις πιέσεις και τα άγχη στις ζωές των με­
λών του, τα οποία δ εν συντάσσονται αυτόματα με τη ν κυριαρχία των
μεγάλων επιχειρηματικώ ν συ μφ ερόντω ν. Η ανεξαρτησία αυτή φαίνε­
ται στις λεκτικές επιθέσεις του φ ασισμού ενάντια στα μεγάλα επιχει­
ρ ηματικά σ υμφ έροντα. Α κόμ α πιο σ ημα ντικό είναι το γεγονός ότι τα
φασιςτηκά κινήματα δομ ού ντα ι πάνω στην ασταθή συμμαχία πολλών
 Κεφάλαιο 3 · ΨαπιομΛ; και μίγάλο κίψάλαιο - 63

GeorgeGrosz, «Eclipseof Sun» (1926]

διαφ ορετικώ ν ομάδω ν, οι οποίες υφίστανται σ υ γκ ρ ουό μ εν ες πιέσεις.
Το ποιες πιέσεις θα κυρ ια ρχή σ ου ν δ εν είναι προδιαγεγραμμένο, αλλά
αποτέλεσμα σύγκρουσ ης.
Η οπτική της ιστορίας μπορεί να είναι παραπλανητική. Από το δικό μας χρο­
νικό σημείο, τα φασιστικά κινήματα φαίνεται να διακρίνονται από μια μονολιθική
αλληλεγγύη. Η νίκη τους μπορεί να φαντάζει αναπόφευκτη. Η πραγματικότητα
είναι διαφορετική.
64 - Tlgrf Ξανά . Colin Sparks
 Κεφάλοιο -4 · Αδυναμίες του φαπκιμού - 65

Κεφάλαιο 4
Αδυναμίες του φασισμού
ξαιτίας της βαρβαρότητας της επίθεσης του φασισμού ενάντια στην εργατική

Ε τάξη και εξαιτίας του ότι η μαζική του βάση τού επιτρέπει όχι μόνο να κα­
ταστρέφει τις εργατικές οργανώσεις αλλά και να τις αντικαθιστά με αυστηρά
ελεγχόμενες οργανώσεις που διεισδύουν σε κάθε πλευρά της ζωής της η νίκη
του φασισμού είναι το πιο θανάσιμο πλήγμα που μπορεί να υποστε! η εργατική
τάξη. Ο φασισμός στην εξουσία είναι ενσαρκωμένη βαρβαρότητα. Για το λόγο
αυτό, η εξάλειψη του φασισμού πολύ προτού βρεθεί στην εξουσία είναι ζωτικής
σημασίας για τους αγωνιστές της εργατικής τάξης.
Έχουμε ήδη διαπιστώσει ότι η βάση του μαζικού φασιστικού κινήματος είναι
εύθραυστη και ότι, ακολουθώντας τις σωστές τακτικές η εργατική τάξη μπορεί
να ελπίζει ότι θα διασπάσει και θα νικήσει κάθε μορφής φασιστικό κίνημα Οι αδυ­
ναμίες του φασισμού είναι μεγαλύτερες όταν στηρίζει την εξάπλωσή του στη νέα
μεσαία τάξη και σ' εκείνες τις κατηγορίες της παραδοσιακής εργατικής τάξης που
προσελκύονται από αυτόν. Αντικειμενικά, μεγάλο μέρος της νέας μεσαίας τάξης
είναι μισθωτοί εργαζόμενοι, κι έτσι το χάσμα μεταξύ τους και της εργατικής τά­
ξης μπορεί να ξεπεραστεί. Κατά βάση, αυτή η τάξη ενδυναμώνεται στην πορεία
της καπιταλιστικής ανάπτυξης.
Στις αρχικές φάσεις της καπιταλιστικής ανάπτυξης οι υπάλληλοι ήταν λίγοι και
σχετικά προνομιούχοι. Γενικά, οι μέθοδοι εργασίας τους είχαν αναπτυχθεί πριν
από την ανάπτυξη του βιομηχανικού καπιταλισμού και γι' αυτό είχαν χαλαρούς
δεσμούς με τη λογική του καπιταλισμού. Η τεχνολογία της μηχανοποίησης της
υπαλληλικής εργασίας αρχικά δεν υπήρχε, αλλά τώρα εφαρμόζεται σε πιο πλα­
τύ πλαίσιο. Την ίδια στιγμή, ο αυξανόμενος σχετικά αριθμός των υπαλλήλων ση­
μαίνει ότι η πιθανότητα να τους προσφερθούν σημαντικές αμοιβές περιορίζε­
ται. Για τους περισσότερους η ανάπτυξη του καπιταλισμού σημαίνει μια συνε­
χή διάβρωση της θέσης τους καθώς οι μισθοί τους και η φύση της εργασίας τους
πλησιάζει όλο και πιο πολύ τα δεδομένα της εργατικής τάξης
Σε συνθήκες κρίσης η πιθανότητα η καπιταλιστική τάξη να έχει την πρόθεση
και την ικανότητα να εξασφαλίζει την πίστη του υπαλλήλου μέσα από την πα­
ροχή προνομίων σταδιακά περιορίζεται. Όταν οι υπάλληλοι είναι λίγοι, μπο­
ρούν να διατηρηθούν στην εργασία ακόμα κι όταν αυτό είναι αντίθετο στην
προφανή λογική του καπιταλισμού. Το συνολικό μισθολογικό κόστος είναι μι­
κρό ακόμα και στην περίπτωση που είναι υψηλά αμειβόμενοι. Αλλά, με ένα με­
γάλο αριθμό υπαλλήλων, όσο κι αν επιθυμούν οι καπιταλιστές να εξασφαλί­
σουν τα προνόμια των υπαλλήλων, και κατά συνέπεια την αφοσίωσή τους ο
μεγάλος αριθμός τους το κάνει δύσκολο, αν όχι ακατόρθωτο. Το ίδιο ισχύει και
για τις αυξήσεις μισθών.
 Δεδομένου ότι οι μισθοί και οι συνθήκες εργασίας των υπαλλήλων μοιάζουν
όλο και πιο πολύ με των εργατών, η πιθανότητα να υιοθετήσουν αντιλήψεις τα­
ξικών δράσεων όλο και αυξάνεται. Η συλλογική δράση που προστατεύει τους ερ­
γάτες τουλάχιστον από τις χειρότερες εκφάνσεις του καπιταλισμού είναι ομοί­
ως ανάλογη και στον υπάλληλο. Παρά τις διαφορές και τις πιέσεις που δέχονται
οι υπάλληλοι από την ιεραρχική εργασιακή δομή, δεν είναι σε καμία περίπτω­
ση αυτονόητο ότι αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα την απέχθεια προς τις αρχές της
συνδικαλιστικής δράσης.
Άρα το ζήτημα της στάσης των υπαλλήλων στον αγώνα κατά του φασισμού
είναι ανοιχτό, όπως ανοιχτή είναι και στο εργατικό κίνημα η επιλογή να υιοθε­
τήσει τακτικές που θα τους πείσουν να συμμετάσχουν στις συλλογικές δράσεις.
Στην ουσία, το κίνημα της εργατικής τάξης πρέπει να αντιμετωπίσει δύο καί­
ρια προβλήματα: το ένα είναι να πείσει τη νέα μεσαία τάξη να συμμετάσχει σε
συλλογικές δράσεις και το άλλο είναι να καταπολεμήσει τις αντιδραστικές της ιδέ­
ες Κανένα από τα δύο δεν λύνεται κάνοντας συμβιβασμούς Τούτο μπορεί να ακού-
γεται παράδοξο, αφού η προφανής στρατηγική μοιάζει να είναι η ανάπτυξη ενός
προγράμματος που να λαμβάνει υπόψη τα ειδικά προνόμιά τους και η παρου­
σίαση της ιδέας της συλλογικής δράσης με το μετριοπαθέστερο δυνατό τρόπο.
Αυτό όμως είναι λανθασμένο για δύο λόγους.
 Κεφάλαιο 4 · Αδυναμϊκ του φατΗπμού - 67

Κατά πρώτον, η δυνατότητα οργάνωσης των υπαλλήλων εξαρτάται από την

ύπαρξη ισχυρής παράδοσης δράσης της εργατικής τάξης στα παλιότερα τμήματά
της. Σε περιόδους κρίσης αυτή μπορεί να διατηρηθεί μόνο με μαχητική και επι­
θετική πολιτική. Αν, αντιμέτωπο με τις καπιταλιστικές επιθέσεις στους μισθούς
και στις θέσεις και στις συνθήκες εργασίας το κίνημα υιοθετήσει παθητική στά­
ση έτσι ώστε να πείσει τους υπαλλήλους ότι η συλλογική οργάνωση είναι λογι­
κή και αξιοσέβαστη, ρισκάρει να υπάρξει δραματική μείωση της αξιοπιστίας του
στους παραδοσιακούς υποστηρικτές του. Αν η παθητικότητα των συνδικάτων
οδηγήσει σε ανικανότητα υπεράσπισης και αυτών ακόμη των εργατών που έχουν
μακρά παράδοση οργάνωσης όχι μόνο θα έχουν αποτύχει να αποδείξουν στην
πράξη ότι η συλλογική δράση προσφέρει εναλλακτική απάντηση στην κρίση, αλλά
θα διακινδυνεύσουν να χάσουν και τον ίδιο τον πυρήνα υποστήριξής τους
Ο άλλος βασικός λόγος είναι ότι, ενώ σε περίοδο ανάπτυξης είναι ίσως δυνα­
τή η οργάνωση με βάση τα κλαδικά προνόμια σε περιόδους κρίσης αυτό είναι
δύσκολο. Σε κάθε περίπτωση ο πέλεκυς θα πέσει στις ομάδες που είναι οι πλέ­
ον αδύναμες να προβάλουν αντίσταση, δηλαδή σε αυτές που είναι λιγότερο καλά
οργανωμένες και έχουν τη μικρότερη βιομηχανική δύναμη, άρα, κατά κανόνα,
στους υπαλλήλους
Έτσι, οποιαδήποτε προοπτική ξεκινάει αποδεχόμενη την ανάγκη θυσιών
υπέρ κάποιου δήθεν «εθνικού συμφέροντος» καταλήγει στο ότι θα υποφέρουν
περισσότερο οι λιγότερο ικανοί να υπερασπιστούν τους εαυτούς τους Τα ειδι­
κά προνόμια που έχουν παραχωρηθεί για να προσελκύσουν τους υπαλλήλους
δεν θα μπορέσουν να διατηρηθούν και η συλλογική οργάνωση θα αποδειχτεί ανί­
κανη στην πράξη.
Μου φαίνεται, λοιπόν, ότι η μόνη βιώσιμη βάση για μια απόπειρα οργάνωσης
των υπαλλήλων σε περίοδο μεγάλης κρίσης είναι αυτή που τονίζει τη συλλογι­
κή τους ταύτιση με την υπόλοιπη εργατική τάξη και είναι έτοιμη να χρησιμοποιήσει
μαχητικές μεθόδους για να επιβάλει την ικανοποίηση των αιτημάτων τους. Αυτό
μπορεί να γίνει με συνέπεια μόνο απορρίπτοντας οποιαδήποτε έννοια «εθνικού
συμφέροντος» και τονίζοντας την ταξική πάλη. Άρα, το πρώτο βήμα προς τη διά­
σπαση της κοινωνικής βάσης του φασισμού είναι η προσπάθεια να πειστούν όλες
οι τάξεις των εργαζομένων για την αναγκαιότητα της πάλης των τάξεων.
Αν οι τακτικές αυτές εφαρμοστούν με αρκετό ζήλο και επιτυχία, τότε θα απεμ-
πλακεί από τις φασιστικές ιδέες τουλάχιστον ένα μέρος της υπαλληλικής τάξης.
Έχω την εντύπωση ότι η διαδικασία αυτή δεν μπορεί ποτέ να έχει 100% αποτε-
λεσματικότητα, αλλά μπορεί να προσβλέπει στην προσέλκυση του μεγαλύτερου
μέρους των υπαλλήλων. Λόγω της ιεραρχικής φύσης της εργασίας και των μα­
κρών περιόδων προσπάθειας που χρειάζονται για να εισέλθει κανείς σε πολλές
υπαλληλικές θέσεις όπως είναι η συνήθης μέθοδος η διαδικασία προσέλκυσης
υπαλλήλων στην ταξική πάλη θα είναι τόσο άνιση όσο και μη πλήρης. Είναι πι­
θανό η νέα μεσαία τάξη να διασπαστεί σε αυτούς που υποστηρίζουν το φασισμό
68 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

και σε αυτούς που είναι διατεθειμένοι να αγωνιστούν εναντίον του.

Έτσι έγινε, άλλωστε, στο παρελθόν. Στη Γερμανία οι οργανώσεις της εργατι­
κής τάξης δεν μπόρεσαν να διατηρήσουν ούτε τον πυρήνα των υποστηρικτών
τους και σταδιακά απώλεσαν την οποιαδήποτε επιρροή στη νέα μεσαία τάξη. Στο
τέλος αυτό το τμήμα της κοινωνίας περιλάμβανε μερικούς από τους πιο εν­
θουσιώδεις υποστηρικτές του φασισμού. Οι μόνοι που παρέμειναν πιστοί στο ερ­
γατικό κίνημα ήταν αυτοί που είχαν προσωπικούς δεσμούς μαζί του. Ακόμη κι
όταν το εργατικό κίνημα ήταν στο απόγειο της ισχύος του, όπως το 1917 στη Ρω­
σία, δεν ήταν πάντα εφικτό να κερδηθούν όλοι οι υπάλληλοι. Στην Οκτωβρια­
νή Επανάσταση, για παράδειγμα, οι τηλεφωνήτριες αρνήθηκαν να εργαστούν για
τη νέα κυβέρνηση των Μπολσεβίκων και πολύ σύντομα το μεγαλύτερο μέρος
των υπαλλήλων απεργούσε κατά του καθεστώτος.
Φαίνεται, συνεπώς πιθανό ότι, ακόμη και με την καλύτερη στρατηγική, κάποια
τμήματα της νέας μεσαίας τάξης θα παραμείνουν προσκολλημένα στην αντίδραση,
αλλά το μεγαλύτερο μέρος της -αυτοί δηλαδή που ταυτίζονται περισσότερο με
την εργατική τάξη- μπορεί να αποσπαστεί από το φασισμό.
Η παλιά μεσαία τάξη είναι πολύ μεγαλύτερο πρόβλημα. Μεγάλα τμήμα­
τά της είναι στενά συνδεδεμένα με το φασισμό, με την έννοια ότι ως εργο­
δότες οι ίδιοι έχουν τα πάντα να χάσουν από το δυνάμωμα της εργατικής
τάξης. Ακούγεται, λοιπόν, συχνά ότι το εργατικό κίνημα θα έπρεπε να προ­
σπαθήσει να κερδίσει αυτά τα «αντιμονοπωλιακά» στοιχεία με μια πολιτική
συμβιβασμών και να σχηματίσει μια «δημοκρατική συμμαχία» μεταξύ της
εργατικής τάξης και της παλιάς μεσαίας τάξης.
Και πάλι η φωνή της γλυκιάς μετριοπάθειας ακούγεται ελκυστική, αλλά στην
πραγματικότητα φέρνει την καταστροφή. Καταρχάς δεδομένου ότι τουλάχιστον
ένα μέρος της παλιάς μεσαίας τάξης είναι εργοδότες οποιαδήποτε παραχώρη­
ση προς αυτούς θα σήμαινε ότι η εργατική τάξη εγκαταλείπει κάποια από τα αι-
τήματά της στους ταξικούς της εχθρούς Η στρατηγική αυτή, λοιπόν, θέτει σε κίν­
δυνο την υποστήριξη του πυρήνα της εργατικής τάξης πόσο δε μάλλον την όποια
απόπειρα να κερδηθεί η υποστήριξη της νέας μεσαίας τάξης Αν οι εργάτες πρέ­
πει για να πολεμήσουν το φασισμό να παραδοθούν στις ανάγκες των μικρών κα­
πιταλιστών, τότε πολλοί θα αρχίσουν να αναρωτιούνται κατά πόσον η θυσία αξί­
ζει, δεδομένου ότι το μόνο που δείχνει να απειλεί ο φασισμός είναι η ηγεμονία
του μικρού κεφαλαίου. Στην ουσία, η στρατηγική αυτή κινδυνεύει να οδηγήσει
στην απώλεια καλών συμμάχων κυνηγώντας τους αβέβαιους σύμμαχους
Και πάλι υπάρχει μια διαφορετική προσέγγιση στο πρόβλημα με βάση την πάλη
των τάξεων, που έχει μεγαλύτερες πιθανότητες επιτυχίας Εξετάστε το παράδειγμα
της γεωργίας που υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική για την άνοδο του φασισμού στη
Γερμανία Σε όλες σχεδόν τις οικονομίες αυτού του τύπου υπάρχουν σαφείς εσω­
τερικές διαιρέσεις στην αγροτιά. Από τη μια, υπάρχουν οι πλούσιοι γεωργοί, που
κατέχουν μεγάλες εκτάσεις και χρησιμοποιούν εργατικά χέρια για την καλλιέρ-
 Κίφάλταο 4 « ΑΒυνομίίς του φαοκιμσϋ - 69

γειά τους Στο άλλο άκρο είναι οι μάζες των αγροτικών εργατών και των μικρο-
γεωργών, που κατέχουν λίγη γη και ένα μέρος του χρόνου εργασίας τους είναι
για άλλους. Μεταξύ αυτών των δύο άκρων υπάρχουν οι αγρότες που κατέχουν
αρκετή γη για να ζουν από αυτή και την καλλιεργούν οι ίδιοι.
Με αυτήν την πόλωση, υπάρχει η πιθανότητα ταξικού αγώνα στην ύπαιθρο.
Αν οι άποροι αγροτικοί εργάτες και οι φτωχοί αγρότες οργανωθούν, μπορούν
να παλέψουν συλλογικά για υψηλότερους μισθούς και καλύτερες συνθήκες ερ­
γασίας ή ακόμη και για ανακατανομή της γης Αν είναι οργανωμένοι αρκετά καλά,
μπορούν να ελπίζουν να κερδίσουν την υποστήριξη των μεσαίων αγροτών. Αλλά
η προφανής λογική αυτής της οργάνωσης και αυτού του αγώνα είναι ότι θα εμ-
πλακούν σε διαμάχη με εκείνους που τους προσλαμβάνουν και που κατέχουν πλε­
όνασμα γης - τους πλούσιους αγρότες Η προϋπόθεση για να πειστούν αυτά τα
οπισθοδρομικά τμήματα της κοινωνίας να συμμετάσχουν στη συλλογική δρά­
ση είναι να αποδεχτεί ότι το κίνημα της εργατικής τάξης θα προκαλέσει την εχ­
θρότητα των πλούσιων αγροτών.
Μόνο αν προσπαθήσει να οργανώσει κανείς τους φτωχούς και μεσαίας τάξης
αγρότες στη βάση της ταξικής πάλης θα υπάρξει ελπίδα να πειστούν να αντι-
ταχθούν στο φασισμό. Η εναλλακτική λύση του αποκλεισμού των φτωχών προς
όφελος σύναψης συμμαχίας με τους πλούσιους αγρότες όχι μόνο ισοδυναμεί με
τη νομιμοποίηση της κυριαρχίας του πλούσιου αγρότη σε ολόκληρη την ύπαι­
θρο, αλλά επίσης είναι αναποτελεσματική γιατί δεν υπάρχει κανένας λόγος αυτή
. η ομάδα να μην υποστηρίξει, παρ' όλα αυτά, το φασισμό, που υπόσχεται να τους
εγγυηθεί τη μόνιμη κυριαρχία πάνω στους υπαλλήλους τους.
Αυτό το παράδειγμα, που προέρχεται από την πιο οπισθοδρομική πλευρά της
καπιταλιστικής κοινωνίας όπου οι πρωτόγονες ιδέες των φασιστών έχουν τη με­
γαλύτερη πιθανότητα επιτυχίας μπορεί εύκολα να εφαρμοστεί σε άλλους τομείς
της παλιάς μεσαίας τάξης. Το πρόβλημα, ακόμη περισσότερο απ' ό,τι με τη νέα
μεσαία τάξη, είναι όχι να τους πείσουμε με ηθικά επιχειρήματα ότι εκείνοι συνολικά
οφείλουν να αντιταχθούν στο φασισμό, αλλά, αντίθετα, να προσπαθήσουμε να
τους διαχωρίσουμε σε αυτούς που τα αντικειμενικά τους συμφέροντα είναι να
μάχονται το φασισμό και σε εκείνους των οποίων τα συμφέροντα εξυπηρετούνται
από την ανάπτυξη του φασισμού. Μου φαίνεται ότι οι προοπτικές της στρατο­
λόγησης όλης της παλιάς μεσαίας τάξης στον αγώνα ενάντια στο φασισμό είναι
μικρότερες απ' ό,τι με τη νέα μεσαία τάξη. Το πραγματικό πρόβλημα για το κί­
νημα της εργατικής τάξης είναι να προσπαθήσει να κερδίσει τα πιο αξιοποιήσι-
μα στρώματα που είναι κοντά στην εργατική τάξη και να δημιουργήσει ένα κί­
νημα αρκετά δυνατό ώστε να αποδυναμώσει και να εκφοβίσει αυτούς που έχουν
ταξικό συμφέρον να διατηρηθεί ο καπιταλισμός
Από το παραπάνω επιχείρημα θα φαινόταν ότι η πάλη ενάντια στο φασισμό
δεν είναι κάτι διαφορετικό από την πάλη για το σοσιαλισμό. Σε τελική ανάλυ­
ση, αν ο μόνος σίγουρος τρόπος για την ενοποίηση της εργατικής τάξης και τη
70 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

διάσπαση της βάσης του φασισμού περνάει μέσα από την πάλη των τάξεων,
τότε φαίνεται λογικό να ακολουθήσουμε αυτή τη στρατηγική μέχρι τέλους και
να παλέψουμε για το σοσιαλισμό. Αυτό το επιχείρημα είναι ταυτόχρονα και σω­
στό και λανθασμένο.
Η αλήθεια του επιχειρήματος είναι ότι η κατεξοχήν καταγωγή του φασισμού
αντλείται από τη δομή του καπιταλιστικού συστήματος κι έτσι ο φασισμός μπο­
ρεί να εξαλειφθεί μόνο με την καταστροφή του καπιταλισμού. Αν δεν συμβεί αυτό,
τότε οποιαδήποτε νίκη ενάντια σε συγκεκριμένα φασιστικά κινήματα θα έχει μόνο
προσωρινό χαρακτήρα Παρόλο που αυτό είναι σωστό, έχει μόνο στρατηγική αξία
και δεν δίνει κατευθύνσεις για τους συγκεκριμένους αγώνες ενάντια στο φασι­
σμό. Πράγματι, σε επίπεδο τακτικής το επιχείρημα είναι λάθος
Η προοπτική αυτή είναι λάθος από δυο πλευρές. Από τη μια πλευρά, επειδή
ο φασισμός είναι ένα βάρβαρο σύστημα, δημιουργεί πολλούς εχθρούς Παρό­
λο που η μοναδική τάξη που πλήττεται ολοκληρωτικά από το φασισμό είναι η
εργατική τάξη, άτομα και ολόκληρες ομάδες από άλλες τάξεις είναι πιθανόν επί­
σης να υποφέρουν. Έτσι, πάντα υπάρχει η πιθανότητα συμμαχιών έξω από την
εργατική τάξη. Γνωρίζοντας τη φύση του αντιπάλου, σχεδόν όλες οι συμμαχίες
είναι ευπρόσδεκτες και το πρόβλημα τακτικής για το κίνημα της εργατικής τά­
ξης είναι εν μέρει να αποφασίσει ποιους συμμάχους και με ποιους όρους είναι
έτοιμη να δεχτεί.
Ο δεύτερος βασικός λόγος για τον οποίο η μάχη ενάντια στο φασισμό είναι
πιο σύνθετη είναι η περιπλοκότητα και οι διαχωρισμοί μέσα στο ίδιο το εσω­

ΣιραιώπκτηςΒερμαχτ εκτελίϊ yuvoixnμετιαΛ' c

 Κεφάλαιο 4 · ΑθιτναμΙες του φααιαμού - 71

τερικό του κινήματος της εργατικής τάξης. Παρ' ότι το κίνημα στο σύνολό του
είναι πιθανόν να υποφέρει την ήττα στα χέρια των φασιστών, υπάρχουν στο
εσωτερικό του σημαντικές διαφορές απόψεων ως προς τον καλύτερο τρόπο
να επιτευχθεί ο σοσιαλισμός, ενώ υπάρχουν και κάποιοι πολυπληθείς τομείς,
όπως οι θρησκευτικές οργανώσεις, οι οποίοι μπορεί να αρνηθούν το γενικό­
τερο σκοπό του σοσιαλισμού συνολικά, χωρίς να παύουν να είναι οργανώσεις
της εργατικής τάξης.
Αρα, το πρόβλημα τακτικής ενάντια στο φασισμό είναι συχνά το πώς θα ενώ­
σεις ανόμοια στοιχεία μέσα στην εργατική τάξη. Από αυτά, τα πιο σημαντικά εί­
ναι εκείνα που είναι αφοσιωμένα στη συνεργασία των τάξεων. Έχουμε δει πώς
αυτές οι οργανώσεις είναι βασικοί παράγοντες στη διατήρηση της καπιταλιστι­
κής κοινωνίας και δρουν στις γραμμές της δημοκρατίας της μπουρζουαζίας. Η
προϋπόθεση για να επιτελούν αυτόν το ρόλο είναι να υπάρχει ένα επίπεδο στή­
ριξης ανάμεσα στην εργατική τάξη. Χωρίς αυτή την προϋπόθεση, η δημοκρα­
τία της μπουρζουαζίας δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει. Συνεπώς το πιο ση­
μαντικό βήμα είναι συνήθως η επίτευξη ενός ενωμένου αγώνα ενάντια στο φα­
σισμό που συμπεριλαμβάνει και τους εργάτες που δεν είναι αφοσιωμένοι στην
προσπάθεια ανατροπής του καπιταλισμού.
Με αυτήν τη λογική, η μάχη ενάντια στο φασισμό είναι ένα συγκεκριμένο πα­
ράδειγμα του προβλήματος του ενιαίου μετώπου. Η ιστορική εμπειρία δείχνει
ότι στις σύγχρονες ιμπεριαλιστικές χώρες οι επαναστάτες ήταν, για μακρές χρο­
νικές περιόδους η μειοψηφία στην εργατική τάξη. Φυσικά κάθε φορά που προ­
κύπτει κρίση στον καπιταλισμό, τους δίνεται η ευκαιρία να αποκτήσουν επιρροή
στην πλειοψηφία αλλά για να το κάνουν αυτό πρέπει να προσελκύσουν στις επα­
ναστατικές σοσιαλιστικές ιδέες ένα μεγάλο αριθμό εργατών οι οποίοι είναι επη­
ρεασμένοι από άλλες ιδέες. Οι άνθρωποι δεν αλλάζουν ιδέες μέσα σε μια νύχτα,
ούτε αυτή είναι μια διαδικασία που γίνεται αυτόματα, και οι οργανώσεις που χρει­
άστηκαν χρόνια για να δημιουργηθούν δεν μαραίνονται και ατροφούν αυτο-
βούλως Οι επαναστάτες λοιπόν, ξοδεύουν πολύ χρόνο προσπαθώντας να βρουν
τρόπους με τους οποίους μπορούν να επηρεάσουν οργανώσεις και ανθρώπους
που δεν αποδέχονται εξολοκλήρου τις ιδέες τους Γ ια να επιτευχθεί αυτό, είναι
απαραίτητο να βρεθούν σημεία συμφωνίας και να χρησιμοποιηθούν ως το εναρ­
κτήριο σημείο για διάλογο και κοινό αγώνα.
Στην περίπτωση του φασισμού, τα σημεία που οι σοσιαλιστές και τα άλλα ρεύ­
ματα της εργατικής τάξης συγκλίνουν είναι ξεκάθαρα και προφανή. Η απειλή
του φασισμού κατευθύνεται τόσο ενάντια σε αυτούς που επιθυμούν να δια­
πραγματευτούν με τον καπιταλισμό όσο και σε αυτούς που επιθυμούν να τον
εξαλείψουν. Παρά τις διαφορές που μπορεί να υπάρχουν μεταξύ των επανα­
στατών και των ρεφορμιστών, έχουν και οι δύο ένα κοινό συμφέρον, να νική­
σουν το φασισμό. Αυτό που προτείνει το ενιαίο μέτωπο είναι ότι οι ρεφορμι-
στές και οι επαναστάτες οφείλουν να συμφωνήσουν να ενωθούν στη δράση ενάν­
72 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

τια στον κοινό εχθρό.

Γ ενικά, οι αρχηγοί των ρεφορμιστών είναι πιο εχθρικοί προς τους επαναστά­
τες απ' ό,τι είναι προς τον καπιταλισμό, αφού ολόκληρη η κοινωνική τους υπό­
σταση εξαρτάται από την ύπαρξη του καπιταλισμού. Πολλοί από αυτούς, αν τους
ζητηθεί να επιλέξουν, προσωπικά μπορεί ακόμα και να προτιμούν το φασισμό
από την επαναστατική ανατροπή του καπιταλισμού. Αλλά το ζήτημα δεν είναι
προσωπικό: ο φασισμός έχει σκοπό να καταστρέψει τους οργανισμούς από τους
οποίους αυτοί εξαρτώνται, συνεπώς προτείνει την εξαφάνισή τους Την ίδια στιγ­
μή οι εργάτες στην υποστήριξη των οποίων βασίζονται οι ρεφορμιστές υπο­
φέρουν περισσότερο από τη νίκη του φασισμού. Έτσι, με αυτή την έννοια η ανά­
πτυξη του φασιστικού κινήματος σημαίνει ότι οι ρεφορμιστικές οργανώσεις στο
σύνολό τους βρίσκονται κάτω από ισχυρή πίεση να δεχτούν ένα ενιαίο μέτωπο
με τους επαναστάτες.
Η πιθανότητα να οδηγηθούμε σε συμφωνία με τους ρεφορμιστές σε απλά και
περιορισμένα ζητήματα, όπως η υποστήριξη των εργατικών κέντρων και ορ­
γανώσεων, δεν έρχεται απαραίτητα σε σύγκρουση με το γενικό στρατηγικό σκο­
πό να παλέψουμε το φασισμό μέσα από την πάλη για το σοσιαλισμό. Πράγμα­
τι, μπορεί να βοηθήσει θετικά έναν τέτοιο στρατηγικό σκοπό. Στον κοινό αγώ­
να ενάντια στους φασίστες οι διαφορές οπτικής ανάμεσα στους ρεφορμιστές και
στους επαναστάτες δεν μένουν σε επίπεδο αφηρημένων επιχειρημάτων, αλλά
επεκτείνονται στα συγκεκριμένα προβλήματα για τον καλύτερο τρόπο με τον οποίο
μπορεί να νικηθεί ο εχθρός Αν οι επαναστάτες έχουν καλύτερη αντίληψη της τα­
ξικής κοινωνίας και είναι πιο ικανοί να την καταπολεμήσουν, τότε αυτό θα απο­
δειχτεί στην πράξη. Κατά την περίοδο της πάλης θα γίνει ξεκάθαρο στους uno-
στηρικτές του ρεφορμισμού ότι η υπεροχή των επαναστατικών ιδεών δεν είναι
μόνο ζήτημα των πολεμικών ικανοτήτων των κομμουνιστών αγωνιστών, αλλά
οδηγούν σε καλύτερα αποτελέσματα από μόνες τους Έτσι, υπάρχει η πιθανό­
τητα μεγάλος αριθμός εργατών να απομακρυνθεί από τις ρεφορμιστικές ιδέες
και οργανώσεις και να συνταχθεί με τις επαναστατικές.
Το ενιαίο μέτωπο είναι μια τόσο καθαρή και απλή ιδέα, που θα θύμιζε ένα μα­
γικό δρόμο για τους επαναστάτες - κι έτσι θα έπρεπε να υιοθετείται σε κάθε πε­
ρίπτωση. Αν αυτό ήταν αλήθεια, τότε ο φασισμός δεν θα θριάμβευε ποτέ. Στην
πραγματικότητα η δημιουργία ενός ενιαίου μετώπου μπορεί ως ιδέα να είναι απλή,
είναι όμως δύσκολο και περίπλοκο να επιτευχθεί και έχει ιστορικά παρερμηνευτεί
με δύο κυρίως τρόπους. Ο ένας είναι αυτό που χαρακτηρίζουμε «αριστερισμό»,
που συνίσταται στο να τίθενται όροι για την ενότητα που είναι αδύνατο να επι­
τευχθούν. Τον άλλο μπορούμε να τον ονομάσουμε «συντηρητισμό» και αφορά
την εγκατάλειψη της ανεξαρτησίας της επαναστατικής οργάνωσης έτσι ώστε να
γίνεται ένας συμβιβασμός Στα δύο επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε λεπτομερώς
την ιστορική εμπειρία αυτών των δύο εσφαλμένων προσεγγίσεων και τις δρα­
ματικές τους συνέπειες. Πρώτα, θα κοιτάξουμε το ζήτημα του πώς μπορεί να λει­
 Κεφάλαιο 4 · Αδυναμίες του φαβιομηϋ - 73

τουργήσει η τακτική του ενωτικού μετώπου σωστά στην πράξη.

Πρώτα απ' όλα, το ενιαίο μέτωπο οφείλει να αποτελεί πρόταση για δράση. Αν
δεν προταθούν συγκεκριμένα βήματα ενάντια στον εχθρό, τότε το ενιαίο μέτωπο
θα φαίνεται ως εκτροπή τόσο για τους επαναστάτες όσο και για τους ρεφορμι-
στές. Πρέπει να προτείνεται δράση η οποία μπορεί να επιτευχθεί με μια ενωμέ­
νη εργατική τάξη και που δεν θα μπορούσε να είναι ποτέ δυνατή αν η εργατική
τάξη παρέμενε διαχωρισμένη. Και μόνο με το να τίθενται προτάσεις για δράση
μπορούν να δοκιμαστούν οι σχετικές αρετές των ιδεών των επαναστατών και των
ρεφορμιστών. Οποιαδήποτε πρόταση για το ενιαίο μέτωπο που δεν συμπερι­
λαμβάνει προτάσεις για δράσεις δεν θα είναι τίποτα παραπάνω από ένα φόρουμ
συζήτησης στο οποίο το αποτέλεσμα δεν θα είναι η ήττα του φασισμού, αλλά
η αυτοκαταστροφή των καλύτερων αγωνιστών της εργατικής τάξης.
Δεύτερον, οι προτάσεις πρέπει να είναι με τέτοιο τρόπο σχεδιασμένες ώστε να
ενώνουν τους ρεφορμιστές και τους επαναστάτες. Για να γίνει αυτό, οι προτά­
σεις πρέπει να απευθύνονται στη ρεφορμιστική οργάνωση στο σύνολό της και
όχι απλά στα χαμηλόβαθμα στελέχη. Το να τους ζητήσεις κάτι τέτοιο ισοδυνα-
μεί με το να τους προταθεί να εγκαταλείψουν τις οργανώσεις τους και να ταχ­
θούν υπό την αρχηγεία των επαναστατών. Αυτό μπορεί να είναι ο απώτερος σκο­
πός αυτού του εγχειρήματος αλλά δεν είναι κάτι από το οποίο μπορείς να ξεκι­
νήσεις. Η λογική πίσω από τη δημιουργία ενός ενιαίου μετώπου στηρίζεται στο
ότι υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός εργατών που καθοδηγούνται από άλλους όχι
τους επαναστάτες έτσι η πρόταση για να δημιουργηθεί ένα ενιαίο μέτωπο πρέ­
πει να λάβει υπόψη αυτό το γεγονός
Αν οι ηγέτες των ρεφορμιστών αρνηθούν, όπως είναι το πιο πιθανό, τότε εί­
ναι ανοιχτό στους επαναστάτες να προσπαθήσουν να προσεγγίσουν τα απλά μέλη,
καθώς μπορεί να θέλουν να αγωνιστούν ακόμα κι αν οι ηγέτες τους δεν είναι πρό­
θυμοι να αντιμετωπίσουν τους κινδύνους
Η ίδια λογική ισχύει και για τις ίδιες τις προτάσεις Αυτές πρέπει να αφορούν
συγκεκριμένα άμεσα προβλήματα. Αν είναι γενικές προτάσεις που αφορούν την
ανατροπή του καπιταλισμού, τότε αυτό που προτείνεται δεν είναι ενωμένη δρά­
ση ενάντια στο φασισμό, αλλά το να εγκαταλείψουν οι ρεφορμιστές τις δικές τους
απόψεις και να υιοθετήσουν αυτές των επαναστατών: με άλλα λόγια, να πάψουν
να είναι ρεφορμιστές. Έτσι κάνουμε τα πράγματα με λάθος σειρά, και είναι βέ­
βαιο ότι κάτι τέτοιο θα οδηγήσει στην αποτυχία.
Αυτή η άρνηση να αναγνωρίσουμε την προσκόλληση των ρεφορμιστών ερ­
γατών στους ηγέτες τους και στις ιδέες τους με το να προτείνουμε απλώς ότι θα
ενωθούν με τους επαναστάτες για την ανατροπή του καπιταλισμού αποτελεί αυτό
που είχαμε χαρακτηρίσει αριστερισμό. Προέρχεται από την υποτίμηση του κιν­
δύνου του φασισμού και την πεποίθηση ότι το να δηλώνουμε απλώς την ανάγ­
κη ανατροπής του καπιταλισμού είναι το μόνο που χρειάζεται να ειπωθεί σχε­
τικά με την ήττα του εχθρού.
74 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

Το τρίτο πρόβλημα προκύπτει αν οι επαναστάτες υπερεκτιμήσουν τη σημα­

σία του ενιαίου μετώπου και να το θέσουν ως αυτοσκοπό. Αυτό οδηγεί στο συν­
τηρητισμό και έχει εξίσου καταστροφικές συνέπειες.
Γ ια να κερδίσουν την αποδοχή των ηγετών των ρεφορμιστών μπορεί κά­
ποιος να ισχυριστεί ότι οι επαναστάτες οφείλουν να εγκαταλείψουν τις δι­
κές τους ανεξάρτητες θέσεις και το καθήκον τους να κριτικάρουν τα λάθη
των ρεφορμιστών. Επιπλέον, η ανάγκη να νικηθεί ο φασισμός μπορεί να χρη­
σιμοποιηθεί ως δικαιολογία για την εγκατάλειψη άλλων τομέων της πάλης
των τάξεων. Αν αυτό συμβεί, τότε όχι μόνο οι επαναστάτες θα πέσουν και
οι ίδιοι στην παγίδα των ιδεών και των μεθόδων των ρεφορμιστών, αλλά θα
μειώσουν την πιθανότητα να κατανικήσουν το φασισμό: γιατί ακριβώς οι εν­
δοιασμοί και οι παραλείψεις των ρεφορμιστών είναι αυτές που προκαλούν
κλίμα αποθάρρυνσης που επιτρέπει στο φασισμό να αναπτυχθεί. Ακόμα κι
αν οι επαναστάτες καταφέρουν, σε αυτήν τη βάση, να προκαλέσουν απώ­
λειες στους φασίστες, είναι δύσκολο να κερδίσουν ρεφορμιστές στις επα­
ναστατικές ιδέες, αφού τη βάση της πάλης έχουν αποτελέσει οι ιδέες του ρε­
φορμισμού - που έτσι έχουν αποδειχτεί αποτελεσματικές στην πράξη.
Επομένως το ενιαίο μέτωπο μπορεί να είναι μόνο ένα πλαίσιο δράσης για το
επαναστατικό κόμμα και πρέπει να διατηρείται μόνο για όσο καιρό παράγει συγ­
κεκριμένα αποτελέσματα ως προς το στόχο του. Πάντοτε όμως αν πρόκειται να
κερδίσει οτιδήποτε, το επαναστατικό κόμμα πρέπει να προφυλάξει την πολιτι­
κή και την οργανωτική του ανεξαρτησία και να μην πάψει να επιχειρηματολο­
γεί και να μάχεται για το σοσιαλισμό.
Αυτά τα επιχειρήματα αφορούν την ανάγκη ένωσης της εργατικής τάξης αλλά
τα ίδια ισχύουν για οποιαδήποτε άλλη ομάδα έξω από την εργατική τάξη που εί­
ναι έτοιμη να αγωνιστεί ενάντια στο φασισμό. Σε κάθε μοντέρνα καπιταλιστική
κοινωνία αυτές οι ομάδες είναι πιθανόν να είναι μικρές σε αριθμό, και το πρό­
βλημα θα είναι δευτερεύουσας σημασίας Πρώτη και κυριότερη είναι η ανάγκη
να ενδυναμωθεί και να ενωθεί η εργατική τάξη ως ο βασικός πυρήνας της εναν­
τίωσης στο φασισμό. Η ενότητα με ομάδες εκτός της εργατικής τάξης δεν μπο­
ρεί να αποτελεί προτεραιότητα.
Αυτό που απομένει, τέλος είναι η ανάγκη να συζητηθεί πιο λεπτομερώς το τι
εννοούμε όταν λέμε ότι αγωνιζόμαστε ενάντια στο φασισμό. Έχει ήδη υποστη-
ριχθεί ότι το κλειδί στη μάχη ενάντια στο φασισμό βρίσκεται στην ανάπτυξη της
ταξικής οργάνωσης και της ταξικής δράσης κι έτσι βασίζεται κυρίως στα εργα­
τικά σωματεία και σε άλλες οργανώσεις της εργατικής τάξης αλλά υπάρχουν του­
λάχιστον άλλοι δύο τομείς εξαιρετικής σημασίας
Ο πρώτος είναι η ανάγκη για μάχη στον τομέα της προπαγάνδας. Παρόλο που,
όπως έχουμε δει, η σκέψη δεν είναι το δυνατό σημείο των φασιστών και ολόκληρη
η δομή της οργάνωσής τους έχει σχεδιαστεί ώστε να ελαχιστοποιεί την ανάγκη
για λογική σκέψη, εντούτοις η διαδικασία τού να γίνεται κανείς φασίστας είναι
 Κεφάλαιο 4 » ΑΒνναμικ του φοοιομοϋ - 75

περίπλοκη, οπότε είναι πιθανόν να πείσει κανείς ανθρώπους με επιχειρήματα ότι

ο φασισμός δεν μπορεί να λύσει τα προβλήματά τους. Γ ια να πείσουμε ότι έτσι
είναι τα πράγματα, πρέπει να πάμε πέρα από τον απλό ισχυρισμό ότι ο φασισμός
είναι κακός και ότι δωροδοκείται από τους μεγάλους καπιταλιστές και να επι­
χειρηματολογήσουμε σχετικά με τις ταξικές δυνάμεις από τις οποίες εξαρτάται
ο φασισμός και για ποιο λόγο αυτές δεν μπορούν να εφαρμόσουν τις λύσεις που
ισχυρίζονται ότι προσφέρουν.
Δεύτερον, είναι απαραίτητο να εξηγήσουμε αυτά τα στοιχεία του φασισμού σε
ανθρώπους που ήδη έλκονται εν μέρει από αυτόν, οπότε η προπαγάνδα πρέπει
να μιλήσει τη γλώσσα τους και να απευθυνθεί στα προβλήματά τους. Πρέπει να
ξεκινήσει από την υπόθεση ότι το πιθανό αναγνωστικό κοινό έχει προσελκυστεί
από φασιστικές ιδέες και όχι ότι μοιράζεται την πεποίθηση ότι ο σοσιαλισμός εί­
ναι η μόνη απάντηση στα προβλήματα της ανθρωπότητας
Αλλα αυτό δεν σημαίνει ότι η προπαγάνδα οφείλει να κάνει οποιεσδήποτε πα­
ραχωρήσεις σε φασιστικές ιδέες Κάθε προσπάθεια να αποδειχτεί ότι οι αντίπαλοι
του φασισμού είναι, για παράδειγμα, περισσότερο «πατριώτες» από τους φασί­
στες είναι καταδικασμένη να αποτύχει. Το να υιοθετήσει κανείς αυτού του είδους
τα επιχειρήματα είναι σαν να αποδέχεται ότι το έθνος και η «φυλή» είναι πιο ση­
μαντικά από την τάξη. Ο στόχος της αντιφασιστικής προπαγάνδας πρέπει να εί­
ναι να αποδειχτεί το αντίθετο - και αυτό μπορεί να γίνει μόνο με επιχειρήματα
που απορρίπτουν ολοκληρωτικά ιδέες όπως «εθνικό συμφέρον» και «πατριω­
τισμός». Τα μόνα αποτελεσματικά αντίδοτα στις φασιστικές ιδέες είναι οι σο­
σιαλιστικές ιδέες.
Η δεύτερη σημαντική περιοχή δράσης στον αγώνα κατά του φασισμού εί­
ναι αυτή της φυσικής πάλης. Έχουμε δει πως οι μαζικές πορείες, τα συλλαλη­
τήρια και η χρήση της βίας είναι κεντρικά στη δημιουργία του φασιστικού κι­
νήματος. Είναι, λοιπόν, ζωτικής σημασίας να τους αρνηθούμε αυτούς τους τρό­
πους ανάπτυξης. Η συνοχή του φασισμού ως κινήματος σε μεγάλο βαθμό δη-
μιουργείται από την ικανότητά του να παρουσιάζεται σαν μια ασταμάτητη δύ­
ναμη ικανή να τρομοκρατήσει όλους τους αντιπάλους του. Αν τους επιτραπεί
να κάνουν πορείες ανενόχλητοι ή, ακόμα περισσότερο, να επιτίθενται σε ορ­
γανώσεις της εργατικής τάξης θα αποδείξουν στους εαυτούς τους και σε όσους
σκέφτονται να προσχωρήσουν στις τάξεις τους ότι είναι ένα δυνατό κίνημα ικα­
νό να νικήσει τους εχθρούς του. Αρα είναι απαραίτητο, ακόμα κι αν είναι δυ­
σάρεστο, να προετοιμαστούμε να σταματήσουμε αυτές τις δράσεις με όση δύ­
ναμη είναι απαραίτητη.
Όπως θα δούμε, αυτό από μόνο του δημιουργεί κάποια προβλήματα στη σχέ­
ση μεταξύ των αγωνιστών αντιφασιστών και της εργατικής τάξης αλλά, έτσι κι
αλλιώς παραμένει μια απαραίτητη περιοχή δράσης
Μπορεί να φαίνεται ότι τα παραπάνω είναι προφανή και κανείς δεν θα μπο­
ρούσε να διαφωνήσει με κάποιο από αυτά. Είναι γεγονός παρ' όλα αυτά, ότι
76 - Ποτέ Ξανά · Colin Sparks

ο θρίαμβος του φασισμού σε πολλές χώρες την περίοδο του Μεσοπολέμου

ήταν το αποτέλεσμα της αποτυχίας να εφαρμοστούν αυτές οι βασικές τακτικές.
Ένας λόγος για τον οποίο μοιάζουν τόσο προφανή σήμερα είναι επειδή είναι
μαθήματα που απορρέουν από την ιστορία, σε μεγάλο βαθμό από τις ήττες
μας στην ιστορία.
Όσοι συμμετείχαν σ' αυτή την ήττα, θεώρησαν ότι υπήρχαν καλοί λόγοι για να
μην κάνουν αυτά που σήμερα φαίνονται προφανή. Μπορούμε να μάθουμε πολ­
λά για τη δύναμη των αντίθετων επιχειρημάτων αν εξετάσουμε λεπτομερώς τις
εξηγήσεις που άλλοι έχουν δώσει για να δικαιολογήσουν γιατί έδρασαν διαφο­
ρετικά. Σε αυτό ακριβώς θα στραφεί τώρα η προσοχή μας.
 Κεφάλαιο 5 » II γερμανική ήττα - 77

Κεφάλαιο 5
Η γερμανική ήττα
τήρηση υπερβολικά αδιάλλακτης στάσης στην αντιμετώπιση του φασι­

Η σμού, η υιοθέτηση δηλαδή της άποψης ότι ο μόνος τρόπος να συντρίβει

ο φασισμός ήταν η άμεση επαναστατική ανατροπή του καπιταλισμού, εί­
ναι από τους κύριους λόγους για τις νίκες τόσο του Χίτλερ όσο και του Μουσο-
λίνι. Ένα ξεκάθαρο παράδειγμα είναι η ανακοίνωση του ιταλικού Κομμουνιστι­
κού Κόμματος στις 7 Αυγούστου του 1921 :«[Οι σοσιαλδημοκράτες] προφανώς
ζητούν να εκφράσουν την προλεταριακή αντίδραση απέναντι στις φασιστικές
ακρότητες [...] Ο στόχος των κομμουνιστών διαφέρει: είναι αποφασισμένοι να
οδηγήσουν την προλεταριακή πάλη ως την επαναστατική νίκη και πιστεύουν ότι
υπάρχει αγεφύρωτο χάσμα ανάμεσα στην αντιδραστική δημοκρατία της μπουρ­
ζουαζίας και σ'αυτή της προλεταριακής επανάστασης».

Σ' αυτήν τη βάση, το ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα αρνήθηκε τη συνεργασία

με τις ένοπλες δυνάμεις αυτοάμυνας που οργάνωναν οι σοσιαλδημοκράτες προ­
σπαθώντας να σταματήσουν τα κύματα των φασιστικών επιθέσεων στην εργα­
τική τάξη.
Όμως η Ιταλία ήταν μια λιγότερο αναπτυγμένη χώρα και οι λεπτομέρειες της
ήττας είναι λιγότερο διδακτικές από αυτές της Γερμανίας. Εδώ είχαμε μια χώρα
με υψηλή βιομηχανοποίηση, με ένα μορφωμένο, οργανωμένο και έμπειρο ερ­
γατικό κίνημα. Η εργατική τάξη υποστήριζε εν πολλοίς το ρεφορμιστικό σο­
σιαλδημοκρατικό κόμμα (SPD ) και οργανωνόταν από το προσκείμενο σε αυτό
συνδικάτο (ADGB). Αλλά υπήρχε επίσης ένα ισχυρό κομμουνιστικό κόμμα
(KPD) με σημαντική επιρροή. Η νίκη της πιο αντιδραστικής και βάρβαρης μορ­
φής φασισμού στη Γερμανία, και μάλιστα χωρίς καμία ουσιαστική αντίσταση από
την εργατική τάξη, είναι από τις χειρότερες τραγωδίες της ιστορίας. Είναι επίσης
ένας γρίφος Πώς έγινε δυνατή μια τέτοια καταστροφή, που αποτελεί μάλιστα και
σημείο καμπής γι' αυτό τον αιώνα;
Αν και η Γερμανία ήταν μια ανεπτυγμένη χώρα, πιθανώς ο πιο ανεπτυγμένος
βιομηχανικός καπιταλισμός των ημερών της ήταν επίσης και μια χώρα στην οποία
η απαρχαιωμένη μεσαία τάξη είχε πολύ μεγάλο κύρος. Η τάξη των βιομηχανι­
κών εργατών συγκροτούσε το 30% του πληθυσμού και συνολικά οι χειρώνακτες
συμπεριλαμβανομένων των εργατών γης κ.λπ., αποτελούσαν το μισό πληθυσμό
περίπου. Επιπλέον, ένα 20% του πληθυσμού ανήκε στα επαγγέλματα της νέας
μεσαίας τάξης ενώ οι παλιές τάξεις συγκροτούσαν το υπόλοιπο 30%. Υπήρχε μια
σαφώς ισχυρή βάση για τους φασίστες εφόσον κατόρθωναν να αναπτύξουν τις
κατάλληλες συνθήκες για το χτίσιμο ενός μαζικού κινήματος
Ταυτόχρονα, αν και η εργατική τάξη ήταν καλά οργανωμένη με βάση τα δε­
78 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

δομένα της εποχής είχε πολλές αδυναμίες σε σχέση με σήμερα Ανάμεσα στους
εργάτες μόνο ένας στους τέσσερις ήταν μέλος σε συνδικάτο. To SPD είχε περί­
που ένα εκατομμύριο μέλη, αλλά ήταν ένα αντιδραστικό κόμμα. Ανάμεσα στο
1918 και στο 1923 είχε καταβάλει κάθε προσπάθεια να στρέψει την αναπτυσ­
σόμενη επανάσταση της εργατικής τάξης προς τα πίσω, σε μια πιο αποδεκτή μορ­
φή αστικής δημοκρατίας Είχε δημιουργήσει τα Ελεύθερα Σώματα τα οποία ήταν
ένοπλες συμμορίες πρώην αξιωματικών που σε όλη τη διάρκεια του 1919 δο­
λοφονούσαν εργάτες και κατέστρεφαν τα εργατικά συμβούλια που δημιουρ-
γούνταν. Ήταν υπεύθυνοι για τη δολοφονία πολλών από τους καλύτερους ηγέ­
τες της γερμανικής εργατικής τάξης. Από ένα κόμμα σαν αυτό δεν θα μπορού­
σε κανείς να περιμένει παρά μόνο απροθυμία στο να εμπλακεί σε μια σοβαρή
αντιπαράθεση με τους φασίστες
Επιπλέον, η συμμετοχή των νέων μεσαίων τάξεων στις συνδικαλιστικές ορ­
γανώσεις ήταν χαμηλή. Μόνο ένας στους δέκα ήταν μέλος σε οποιαδήποτε συλ-
λογικότητα που να έμοιαζε με συνδικάτο, ενώ όσο φούντωνε η κρίση του 1929-
1931 το ποσοστό αυτό έπεσε τόσο, που λεγόταν κακεντρεχώς ότι οι μόνοι υπάλ­
ληλοι που ήταν μέλη πραγματικών συνδικάτων ήταν αυτοί που εργάζονταν άμε­
σα για το ίδιο το εργατικό κίνημα ή τα επίσημα όργανα που έλεγχε.
To SPD έλεγχε πολλά τέτοια όργανα Είχε ακόμα και τις δικές του εταιρείες συμ-
περιλαμβανομένης μιας που προμήθευε εξοπλισμό γραφείου. Έλεγχε αμέτρη­
τους μεγάλους συνεταιρισμούς και διέθετε μια τεράστια και μόνιμη γραφειοκρατία.
Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης το δημιούργημά του, υπήρξε ένα από τα τελειότερα
παραδείγματα ταξικής συνεργασίας που έχουν υπάρξει. Πέρα από τα υποχρε­
ωτικά από το νόμο εργοστασιακά συμβούλια, υπήρχαν πάμπολλα εργατικά δι­
καστήρια επιτροπές κοινωνικής ασφάλισης επιτροπές σχεδιασμού και τόσα άλλα
τα οποία είχαν περιέλθει όλα υπό τον έλεγχο του SPD. Ήταν ένα κόμμα βαθιά και
πλήρως στρατευμένο στο σκοπό της διατήρησης της αστικής δημοκρατίας
Ως αποτέλεσμα όταν γενικευόταν η κρίση στο τέλος της δεκαετίας του '20, το
SPD έκανε το προφανές βήμα και διευκόλυνε τις οικονομικές επιθέσεις προς τους
ίδιους τους υποστηρικτές του. Συμφώνησε στην περικοπή μισθών, στον περιο­
ρισμό της κοινωνικής ασφάλισης στη μεγάλης κλίμακας ενίσχυση μεγαλοτσι-
φλικάδων και καπιταλιστών. Ένας από τους ηγέτες του συνδικάτου του, ο Φριτς
Τάρνοβ, εξέφρασε τις αντιφάσεις τους όταν έλεγε το 1931: «Μήπως στεκόμαστε
στο προσκεφάλι του άρρωστου καπιταλισμού [...] σαν γιατροί που επιθυμούν
να θεραπεύσουν τον ασθενή, αλλά επίσης σαν χαρούμενοι κληρονόμοι που δεν
μπορούν να περιμένουν το τέλος και θα επιθυμούσαν να το επιταχύνουν με δη­
λητήριο; Η συνολική μας κατάσταση εκφράζεται με αυτή την εικόνα. Είμαστε κα­
ταδικασμένοι, νομίζω, να είμαστε γιατροί που ειλικρινά επιθυμούν να θεραπεύσουν,
ενώ ταυτόχρονα κουβαλάμε το αίσθημα ότι είμαστε οι κληρονόμοι που επιθυ­
μούν να λάβουν ολόκληρη την κληρονομιά του καπιταλιστικού συστήματος αν
γίνεται σήμερα και όχι αύριο. Αυτός ο διπλός ρόλος γιατρός και κληρονόμος εί­
 Κεφαλ/ικι 5 · 11γιρμανιχή ήττα - 79

ναι μια εξαιρετικά δύσκολη αποστολή».

Η αρρώστια που προσπαθούσαν να γιατρέψουν ήταν πραγματικά σοβαρή. Η
βιομηχανική παραγωγή έπεσε κατά 4 2% μεταξύ 1929 και 1932. Εκείνη τη χρο­
νιά υπήρχαν περίπου 6 εκατομμύρια άνεργοι σε έναν εργατικά πληθυσμό 20 εκα­
τομμυρίων. Οι σοσιαλδημοκράτες δεν είχαν άλλη απάντηση για αυτή την κρίση
από το να συμφωνήσουν με την επίθεση στο βιοτικό επίπεδο των ίδιων των υπο-
ςπηρικτών τους.
Εν τω μεταξύ, ο ναζισμός αναπτυσσόταν γρήγορα. Είχε μια έκρηξη ποσο­
στών από 2 ,6% το 1928 σε 37,4% τον Ιούλιο του 1932. Τα Τάγματα Εφόδου
αυξήθηκαν από μια απομονωμένη χούφτα σε περίπου 400.000 ένστολους φο­
νιάδες. Σχεδόν ολόκληρη η μεσαία τάξη εγκατέλειψε τα παραδοσιακά αντι­
δραστικά κόμματα και εντάχθηκε στο ναζιςπικό κόμμα. Παρέσυραν μαζί τους
πολλούς από τους ανέργους, ακόμα και μερικούς βιομηχανικούς εργάτες Ήταν
μια σταθερή και ξεκάθαρη απειλή για το SPD, το ADGB και για κάθε άλλο θε­
σμό ταξικής συνεργασίας.
Σ' αυτές τις συνθήκες ήταν προφανής η ανάγκη για μια επιθετική ενότητα ενάν­
τια στους ναζιστές. Ήταν σαφές ότι μια τέτοια πρωτοβουλία δεν θα ερχόταν από
τους ηγέτες του SPD ή τα εργατικά σωματεία, που ήταν απρόθυμα να κάνουν οτι­
δήποτε θα ταρακουνούσε τα νερά και θα απελευθέρωνε τη δύναμη που αναμ­
φίβολα είχαν οι ίδιοι οι υποστηρικτέςτους. Η πρωτοβουλία σε μια τέτοια κατά­
σταση θα έπρεπε να έχει έρθει από τους επαναστάτες της εργατικής τάξης. Αυ­
τοί ήταν οργανωμένοι στο κομμουνιστικό κόμμα, στο KPD.
To KPD ιδρύθηκε τον Ιανουάριο του 1919 και σύντομα εντάχθηκε στην Κομ­
μουνιστική Διεθνή (Κομιντέρν ). Ανάμεσα στο 1919 και στο 1923 ηγήθηκε καθο­
ριστικών αγώνων, αλλά η έλλειψη εμπειρίας και τα λάθη του είχαν ως αποτέλε­
σμα να μην καταφέρει να μετουσιώσει τις ευνοϊκές περιστάσεις σε εργατικές επα­
ναστάσεις Μετά το 1923 υπαγόταν όλο και περισσότερο στον άμεσο έλεγχο από
τα κεντρικά της Κομιντέρν στη Μόσχα, άρα στις πολιτικές που αποφάσιζε ό Ιω­
σήφ Στάλιν και οι υποστηρικτές του. Αυτοί αφοσιώνονταν όλο και περισσότερο
στην ιδέα του χτισίματος του «σοσιαλισμού σε μία χώρα», με πρώτη προτεραι­
ότητα την υπεράσπιση των σοβιετικών συνόρων και όχι την εξάπλωση της επα­
νάστασης σε άλλες καπιταλιστικές χώρες Οι πολιτικές που υιοθετούνταν από όλα
τα άλλα κομμουνιστικά κόμματα κρίνονταν όλο και περισσότερο με βάση τα συμ­
φέροντα της ΕΣΣΔ.
Στην αρχή της παγκόσμιας ύφεσης ο Στάλιν ξεκίνησε μια πορεία προς τη μα­
ζική εκβιομηχάνιση της Ρωσίας ισχυριζόμενος ταυτόχρονα ότι ο παγκόσμιος κα­
πιταλισμός ζούσε τον επιθανάτιο ρόγχο του. Υπό αυτές τις συνθήκες τα κομ­
μουνιστικά κόμματα ανά τον κόσμο ενημερώθηκαν ότι οφείλουν να είναι έτοι­
μα για άμεσες επαναστάσεις των εργατών. Ως εδώ ίσως να ήταν λίγο υπεραι­
σιόδοξοι, αλλά αυτή η στάση δεν ήταν καταστροφικά λανθασμένη. Όμως αυτή
η στάση συνοδεύτηκε από μια νέα θεωρία για το ρόλο των σοσιαλδημοκρατι­
80 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

κών πολιτικών και συνδικαλιστικών ηγετών, τη θεωρία του «σοσιαλφασισμού».

Με ένα μανιφέστο που γιόρταζε τη δέκατη επέτειό της η εκτελεστική επιτροπή
της Κομιντέρν έγραψε: «Στη μάχη της απέναντι στις αυξανόμενες επαναστατικές
κρίσεις η αστική τάξη έχει βρει έναν πιστό σύμμαχο στη σοσιαλδημοκρατία. Τα
τελευταία δέκα χρόνια έχει επιβεβαιωθεί, χωρίς καμία πια αμφιβολία, το γεγο­
νός ότι η σοσιαλδημοκρατία έχει τελειωτικά αποκοπεί από το μαρξισμό και έχει
εξελιχθεί σε ένα αστικό εργατικό κόμμα, στο οποίο έχει ανατεθεί η διατήρηση
και η σταθεροποίηση του καπιταλιστικού συστήματος. Στο πεδίο της εξωτερι­
κής πολιτικής η σοσιαλδημοκρατία δραστηριοποιείται με φιλειρηνικές εκφρά­
σεις αλλά στην πραγματικότητα συνεισφέρει ενεργά στην προετοιμασία νέων
ιμπεριαλιστικών πολέμων και στην οργάνωση μιας σταυροφορίας εναντία στο
πρώτο Κράτος Εργατών. Στο εσωτερικό, οι σοσιαλδημοκράτες βοηθούν τον κα­
πιταλισμό να προωθήσει τους εκσυγχρονισμούς του και βάζουν όρια στην ερ­
γατική τάξη. Η Κομμουνιστική Διεθνής είναι ο μόνος αντιπρόσωπος του μαρξι­
σμού και η μόνη δύναμη ικανή να καθοδηγήσει το προλεταριάτο στον αγώνα
του για την ανατροπή του καπιταλισμού.
Η γραμμή σκέψης ήδη ξεκαθαρίζεται - οι σοσιαλδημοκράτες είναι απειλή για
την ΕΣΣΔ κάτω από τη σκιά του πασιφισμού. Επιτίθενται επίσης στους εργαζό­
μενους στις πατρίδες τους Η μόνη απάντηση σ' αυτά τα προβλήματα είναι η Κομ­
μουνιστική Διεθνής».
Αυτό που λείπει από αυτή την ανάλυση είναι τόσο σημαντικό όσο κι αυτό που
λέγεται. Όσο κι αν η Κομιντέρν φώναζε ότι «τα τελευταία δέκα χρόνια έχουν κά­
νει σαφές πέρα από κάθε αμφιβολία το γεγονός ότι η σοσιαλδημοκρατία έχει απο­
κοπεί από το μαρξισμό», απλώς το επιβεβαίωνε για τους εργάτες που ήδη ακο­
λουθούσαν την Κομιντέρν και τις πολιτικές της Μεγάλος αριθμός εργαζομένων
στη Γερμανία δεν έπαψε να πιστεύει ότι οι σοσιαλδημοκράτες ήταν η παράτα­
ξη που εξέφραζε καλύτερα τα συμφέροντά τους. Όσο κι αν η Διεθνής φώναζε
ότι οι εργάτες παντού σήκωναν τη δική της σημαία, το SPD παρέμεινε το κόμ­
μα που απολάμβανε σημαντική υποστήριξη στη γερμανική εργατική τάξη. Αν η
ανατροπή του καπιταλισμού ήταν στα άμεσα σχέδια αυτό συνεπαγόταν ότι ήταν
ζήτημα ζωτικής σημασίας το να κερδηθούν αυτοί οι εργάτες που παρέμεναν πι­
στοί στη σοσιαλδημοκρατία.
Προφανώς ένας από τους καλύτερους τρόπους να γίνει αυτό θα ήταν μέσω
του ενιαίου μετώπου. Τα θεμέλια αυτού του κοινού αγώνα βρίσκονταν παντού:
ενάντια στην ανεργία, ενάντια στη μείωση μισθών και, όλο και πιο έντονα, στην
υπεράσπιση των εργατικών οργανώσεων απέναντι στις φασιστικές επιθέσεις Το
1930 οι Ναζί ήταν ήδη μια υπολογίσιμη δύναμη. Θα έπρεπε να είχε γίνει σαφές
ότι, τουλάχιστον ενάντια σε αυτούς οι κομμουνιστές και οι σοσιαλδημοκράτες
θα έπρεπε να συνεργαστούν.
Όμως στην Κομμουνιστική Διεθνή δεν σκέφτονταν έτσι και τον Ιούλιο του 1929
έγραφαν: «Σ' αυτή την κατάσταση αυξανόμενων ιμπεριαλιστικών αντιφάσεων και
 Κεφάλαιο 5 » II γιρμανιχή ήττα - 81

εντατικοποίησης του ταξικού αγώνα, ο φασισμός γίνεται όλο και περισσότερο

η κυρίαρχη μέθοδος της αστικής τάξης για να επιβάλει τους όρους της. Σε χώ­
ρες με ισχυρά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, ο φασισμός υιοθετεί τη συγκεκρι­
μένη μορφή του σοσιαλφασισμού, ενός όλο και πιο πιστού οργάνου στην υπη­
ρεσία της αστικής τάξης στον αγώνα για την παράλυση της μαζικής αντίστασης
στη μάχη ενάντια στο καθεστώς φασιστικής δικτατορίας.
Το σκεπτικό των επιχειρημάτων είναι σαφές. Στην περίοδο της κρίσης το αστι­
κό κράτος μετατρέπεται σε όργανο φασιστικής κυριαρχίας Σε χώρες όπως η Γερ­
μανία που διαθέτουν ισχυρές σοσιαλδημοκρατικές οργανώσεις η φασιστική δι­
κτατορία είναι οργανωμένη μέσα από τα ίδια τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα.
Αυτή η μορφή φασισμού είναι πολύ πιο επικίνδυνη από το χιτλερικό είδος» έλε­
γε η Κομιντέρν «επειδή το πλεονέκτημα που έχουν οι σοσιαλφασίστες στις μά­
ζες τούς επιτρέπει να σταματούν την αντεπίθεση των μαζών στη φασιστική δι­
κτατορία - που ήδη υπάρχει. Άρα ο σοσιαλφασισμός είναι μακράν ο μεγαλύτερος
κίνδυνος που αντιμετωπίζει η εργατική τάξη».
Οι συνέπειες αυτής της στάσης υπή ρξαν καταστροφικές στη Γερμανία. Μεγάλο
μέρος της ενέργειας του KPD διοχετεύτηκε στο να επιτίθεται στο SPD κατηγο­
ρώντας το ως «σοσιαλφασιστική» οργάνωση. Πρέπει να παραδεχτούμε ότι η συμ­
περιφορά του SPD μπορούσε μερικές φορές να κάνει αυτό το παράλογο επι­
χείρημα να μοιάζει πειστικό. Για παράδειγμα, την Πρωτομαγιά του 1929 ο σο­
σιαλδημοκράτης αρχηγός της αστυνομίας στο Βερολίνο διέταξε τους άντρες του
να ανοίξουν πυρ στη διαδήλωση των εργαζομένων, σκοτώνοντας πολλούς Ομως
όσο αντιδραστικό κι αν ήταν το SPD, ήταν ένα μαζικό εργατικό κόμμα και δεν
θα μπορούσε να είναι φασιστικό.
Έτσι, έχουμε μια άμεση δυσκολία. Μια και ήταν εμφανές ότι οι μάζες των ερ­
γατών συνέχισαν να στηρίζουν το SPD, πώς μπορούσε το KPD να τους κερδίσει;
Πρώτα απ' όλα, το να αποκαλούν τους εργάτες του SPD και τον ηγέτη τους «φα-
σίστερ> προφανώς δεν διευκόλυνε τα μέλη του KPD να ξεκινήσουν σοβαρό διά­
λογο μαζί τους. Αλλά το KPD το πήγε ακόμα πιο μακριά.
Σε αρκετές περιπτώσεις το KPD εργάστηκε όντως μαζί με τους Ναζί ενάντια
στο «βασικό εχθρό», στο SPD! Το πιο γνωστό παράδειγμα υπήρξε ένα δημοψή­
φισμα στο κράτος της Πρωσίας τον Αύγουστο του 1931. Αυτό το διαβόητο «κόκ­
κινο δημοψήφισμα» ξεκίνησε από τους Ναζί για τη διάλυση της κυβέρνησης με
τους κομμουνιστές να το υποστηρίζουν. Οσο κι αν ισχυρίζονταν ότι ψήφιζαν ενάν­
τια στους σοσιαλδημοκράτες για διαφορετικούς λόγους από τους φασίστες στα
μάτια των σοσιαλδημοκρατών εργαζομένων ήταν καταδικασμένοι ως συνεργάτες
των Ναζί. Τελικά το σχέδιο απέτυχε να πάρει την πλειοψηφία, και είναι πιθανό
ακόμα και οι εργάτες του KPD να αντέδρασαν σ' αυτό τον παραλογισμό, μια και
ο Τέλμαν, ένας ηγέτης του KPD, έγραψε μετά από μερικούς μήνες «Πρέπει να πα­
ραδεχτούμε ότι ακόμα και ανάμεσα στους επαναστάτες εργάτες εκφράστηκε για
το ζήτημα το αίσθημα ότι ίσως σε τελική ανάλυση, η κυβέρνηση Μπράουν - Σέ-
82 - Ποτέ Ξηνά · Colin Sparks

βερινγκ (των σοσιαλδημοκρατών) να ήταν μικρότερο κακό από μια κυβέρνηση

Χίτλερ - Γκέμπελς στην Πρωσία. Η υπόθεση φανέρωσε, τουλάχιστον, ασυνεπή
ταξική συνείδηση».
Το λιγότερο που μπορούμε να πούμε είναι ότι η στάση αυτή φανέρωνε ότι οι
εργάτες της Πρωσίας κατανοούσαν τα θεμελιώδη ταξικά τους συμφέροντα πολύ
καλύτερα από την ηγεσία του KPD!
Αυτή η τακτική συνεργασίας με τους Ναζί δεν περιορίστηκε απλώς σε μια ψήφο
στο δημοψήφισμα. Ακόμα και η ηγεσία του KPD είχε θορυβηθεί το 1932 από ανα­
φορές αγωνιστών της που δήλωναν ότι τα πάνε καλύτερα στο χώρο εργασίας
τους με τους εργάτες που επηρεάζονταν από τους Ναζί παρά με τους υποστη-
ρικτές του SPD. Αυτό, βέβαια, δεν ήταν αρκετό για να αλλάξουν την πολιτική τους
την οποία υπερασπίζονταν απέναντι σε όλες τις επικρίσεις Η πολιτική αυτή υπήρ­
χε σε όλες τις βαθμίδες της δραστηριότητας του κόμματος. Ένα οργανωτικό στέ­
λεχος των κομμουνιστών περιέγραψε μετέπειτα την κατάσταση που επικρατούσε
στις αρχές του 1931: «Την άνοιξη του 1931 το σοσιαλιστικό συνδικάτο μεταφο­
ρών είχε καλέσει [στη Βρέμη] ένα συνέδριο εκπροσώπων λιμενεργατών και ναυ­
τικών από όλα τα μεγάλα λιμάνια της δυτικής Γερμανίας [...] που ήταν ανοιχτό
και οι εργαζόμενοι είχαν προσκληθεί να παρακολουθήσουν τις διαδικασίες. Το
Κομμουνιστικό Κόμμα έστειλε κάποιον στα κεντρικά του Ναζιστικού Κόμματος
με το αίτημα να συνεργαστούν στο σαμποτάζ του συνδικαλιστικού συνεδρίου.
Οι χιτλερικοί συμφώνησαν, όπως έκαναν πάντα σε τέτοιες περιπτώσεις
Στο άνοιγμα του συνεδρίου η γαλαρία ήταν γεμάτη με διακόσιους ή τριακό-
σιους κομμουνιστές και Ναζιστές Ήμουν ο υπεύθυνος της επιχείρησης για το Κομ­
μουνιστικό Κόμμα και για τους Ναζί υπεύθυνος ήταν ο ηγέτης των Ταγμάτων Εφό­
δου Βάλτερ Τρίκοβ. Σε λιγότερο από δύο λεπτά είχαμε συμφωνήσει σε ένα σχέ­
 Κεφάλαιο ό » II γερμανική ήττα - 83

διο δράσης Όταν ξεκίνησε το συνέδριο των σοσιαλδημοκρατών, σηκώθηκα από

τη γαλαρία και άρχισα να ρητορεύω. Σε άλλο σημείο της αίθουσας ο Τρίκοβ έκα­
νε το ίδιο [...] ο προεδρεύων έδωσε εντολή να βγάλουν τους δύο ταραξίες από
το κτίριο [...] Μόλις ο πρώτος συνδικαλιστικός εκπρόσωπος άγγιξε έναν από εμάς
οι δικοί μας σηκώθηκαν και ξεκίνησαν το σαματά. Η επίπλωση καταστράφηκε,
οι συμμετέχοντες ξυλοκοπήθηκαν, στους διάδρομους επικράτησε το χάος [...]
Την επόμενη μέρα τόσο ο ναζιστικός όσο και ο δικός μας κομματικός Τύπος εί­
χαν εκτιμήσεις στα πρωτοσέλιδα για το πώς οι σοσιαλιστές εργάτες εξοργισμένοι
για την "προδοσία" των δικών τους διεφθαρμένων ηγετών, αποφάσισαν να τους
δώσουν ένα γερό "προλεταριακό μάθημα"».
Αρα, για τις επιθέσεις του στον κύριο εχθρό του, το KPD ήταν προετοι­
μασμένο να συνεργαστεί με τους ναζί, φτάνοντας ακόμα και στο σημείο να
συμμετέχει σε κοινές επιθέσεις που ασκούνταν σωματική βία σε συνδικα­
λιστικές οργανώσεις.
Δεδομένων αυτών των πολιτικών, δεν μας εκπλήσσει η αποτυχία του KPD
να διεισδύσει στα μέλη του SPD. Αλλά, σαν να μην ήταν αυτό αρκετό, είχαν
και ακόμα πιο παλαβά σχέδια σε εξέλιξη. Ένα από τα εμφανώς πιο επικίνδυ­
να ήταν η τακτική να διασπούν τα υπάρχοντα εργατικά σωματεία για να στή­
σουν «κόκκινα συνδικάτα». Και αυτό απέρρεε από τη θεωρία του «σοσιαλ-
φασισμού». Τον Ιούλιο του 1929 η Κομιντέρν περιέγραψε αυτή την τακτική,
εκφράζοντας όμως και κάποιες επιφυλάξεις για μια τόσο επικίνδυνη επιχεί­
ρηση: «Οι κομμουνιστές πρέπει να καταλάβουν ότι η διάσπαση των συνδικάτων
δεν είναι ζήτημα μηχανικής κατασκευής νέων συνδικάτων. Είναι αναγκαίο να
χτυπήσουμε δραστήρια σχετικά με την ιδέα της πλήρους διάσπασης των συν­
δικάτων. Η διαμόρφωση νέων συνδικάτων είναι δυνατή μόνο όταν οι απερ­
γίες χτυπάνε κόκκινο, μόνο όταν οι προλετάριοι έχουν ήδη συλλάβει το σο-
σιαλφασιστικό χαρακτήρα της γραφειοκρατίας των ρεφορμιστικών συνδικάτων
και όταν αυτές οι μάζες υποστηρίζουν ενεργά τη δημιουργία νέου συνδικά­
του. Αλλά, ακόμα κι όταν υπάρχουν αυτές οι προϋποθέσεις ο σχηματισμός
νέων συνδικάτων σε χώρες όπου μέχρι τώρα δεν υπάρχουν ανεξάρτητες επα­
ναστατικές ενώσεις (π.χ., στη Γερμανία) θα έπρεπε να επιχειρηθεί κατά περί­
πτωση μόνο και αξιολογώντας την αντικειμενική κατάσταση».
Υπάρχει μια αξιοσημείωτη αντίφαση ανάμεσα στη γενική επιθυμία για σχη­
ματισμό επαναστατικών σωματείων και στην αναγνώριση ότι αυτό είναι δύσκολο
και παράτολμο. Πράγματι, η Γερμανία δόθηκε ως παράδειγμα, σαν μία από τις
πιο δύσκολες περιοχές Αν το πρόβλημα ήταν τόσο δύσκολο, γιατί να μην εγ-
καταλειφθεί τελείως η ιδέα; Σίγουρα θα ήταν καλύτερα να εξεταστεί το ζήτημα
των σωματείων που αποσχίστηκαν μόνο στις ακραίες περιπτώσεις που θα αφο­
ρούσε μεγάλο αριθμό εργατών.
Στην πραγματικότητα βέβαια η τακτική αυτή ήταν το αποτέλεσμα της επιθυμίας
να ιδρυθούν «κόκκινα σωματεία», η δυνατότητα όμως για κάτι τέτοιο ήταν πε­
84 - Πm i Ξανά . Colin Sparks

ριορισμένη λόγω πρακτικών δυσκολιών. Όταν έγινε η 11 η Ολομέλεια το 1931,

εκτιμήθηκε ότι η γερμανική συνδικαλιστική παράταξη RGO είχε 150.000 μέλη,
από τα οποία 50.000 ήταν σε πραγματικά ανεξάρτητα σωματεία 30.000 ήταν άνερ­
γοι και 70.000 σε εργοστασιακές ομάδες. Το αποτέλεσμα της ολομέλειας είδε ως
μια από «τις μεγαλύτερες επιτυχίες [...] την πραγματοποίηση της γενικής γραμ­
μής που καθορίστηκε από το 5ο Συνέδριο του RILU για τη δημιουργία ανεξάρ­
τητου συνδικαλιστικού κινήματος στη Γερμανία».
Πρακτικά, σύμφωνα με τα ίδια τα στοιχεία της Κομιντέρν, το RGO απέτυχε να
οργανώσει όλα τα μέλη του KPD (180.000), πολύ περισσότερο δε τους 4 ή 5 εκα­
τομμύρια εργάτες που είχαν ψηφίσει το KPD στις εκλογές του 1930. Τα κόκκινα
σωματεία στην πραγματικότητα ποτέ δεν κέρδισαν έδαφος ως εναλλακτικές ορ­
γανώσεις των εργατών.
Ομως είχαν πολύ μεγάλη πολιτική επίδραση. Η αποχώρηση των καλύτερων
στρατευμένων κομμουνιστών από τις ρεφορμιστικές οργανώσεις σήμαινε ότι αυ­
τοί οι εργάτες που είχαν μείνει πιστοί στα σωματεία τους αλλά όμως ήθελαν να
πολεμήσουν τους ρεφορμιστές γραφειοκράτες δεν έβρισκαν τρόπους δράσης
μέσα στα σωματεία τους. To KPD αποκόπηκε από τη μάζα των εργατών στα σω­
ματεία, και ίσως για μοναδική φορά στην ιστορία το κλασικό ρεφορμιστικό επι­
χείρημα ότι οι επαναστάτες είναι οι «διασπαστές» ήταν πέρα για πέρα αληθινό.
Η Κομιντέρν, ωστόσο, κράτησε τουλάχιστον με κάποια έννοια την ιδέα του
ενιαίου μετώπου, όμως με τη μορφή του «ενιαίου μετώπου από τα κάτω». Η
(δια η 11 η Ολομέλεια του Απριλίου του 1931 αποφάσισε: «Η επιτυχημένη πάλη
ενάντια στο φασισμό απαιτεί από τα κομμουνιστικά κόμματα να κινητοποι­
ήσουν τις μάζες στη βάση του ενιαίου μετώπου από τα κάτω, ενάντια σε όλες
τις μορφές δικτατορίας και ενάντια σε όλα τα αντιδραστικά μέτρα που ανοί­
γουν το δρόμο για μια ανοιχτή φασιστική δικτατορία. Απαιτεί τη γρήγορη και
αποφασιστική διόρθωση των λαθών που προκύπτουν, κυρίως από τη φιλε­
λεύθερη ιδέα ότι υπάρχει θεμελιώδης διαφορά ανάμεσα cnO φασισμό και στην
αστική δημοκρατία και ανάμεσα στην κοινοβουλευτική και στην ανοιχτά φα­
σιστική μορφή της αστικής δικτατορίας».
Σύμφωνα με την Κομιντέρν, ο φασισμός και η αστική δημοκρατία ήταν στη βάση
τους το ίδιο πράγμα και ο αγώνας ενάντια και στους δύο θα μπορούσε να προ­
χωρήσει μόνο με βάση αυτή την παραδοχή. Έτσι, οι σοσιαλδημοκρατικές μάζες
έπρεπε να κινητοποιηθούν «από τα κάτω» σε επαναστατική βάση, για να αγω­
νιστούν ενάντια στους ίδιους τους ηγέτες τους με την καθαρή αποδοχή ότι δεν
υπάρχει θεμελιώδης διαφορά μεταξύ του SPD και του Ναζιστικού Κόμματος! Δεν
ήταν έκπληξη το γεγονός ότι το KPD απέτυχε να κερδίσει κάποια ουσιαστική υπο­
στήριξη στην πολιτική του.
Όπως έχουμε δει, ενώ μπορεί να είναι αλήθεια ότι οι ρεφορμιστικές πολιτικές
των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων αναμφισβήτητα άνοιξαν το δρόμο για το
φασισμό αποθαρρύνοντας την εργατική τάξη, υπάρχει ωστόσο μια θεμελιώδης
 Κεφάλαιο 5 » Ι1 ττρμανιχή ήττα -85

διάκριση ανάμεσα στο ρόλο της σοσιαλδημοκρατίας και σ' εκείνον του φασισμού.
Οι ίδιες οι σοσιαλδημοκρατικές οργανώσεις επρόκειτο να καταστραφούν από
τον ερχομό του φασισμού στην εξουσία. Γι' αυτόν το λόγο ήταν τόσο σημαντι­
κό, και τόσο δυνατό, να εξαναγκαστούν ακόμα και οι απρόθυμοι ηγέτες της σο­
σιαλδημοκρατίας σε κοινή δράση ενάντια στους φασίστες Το «ενιαίο μέτωπο από
τα κάτω» βασίστηκε στη θέση ότι οι σοσιαλδημοκράτες ηγέτες υποστηρίζουν ευ­
θέως τις προσπάθειες της άρχουσας τάξης να κινηθεί όλο και πιο αποφασιστι­
κά για να εγκαθιδρύσει μια φασιστική δικτατορία (πράγματι, το κείμενο που πα­
ρατίθεται δεν κάνει καν τη διάκριση ανάμεσα στους σοσιαλδημοκράτες εργά­
τες και στους ηγέτες τους).
Αυτό σήμαινε ένα και μόνο πράγμα: ότι οι σοσιαλδημοκράτες έπρεπε να πα­
ραδεχτούν ότι οι κομμουνιστές είχαν δίκιο όσον αφορά τη σοσιαλδημοκρατία
προκειμένου να υπάρξει πιθανότητα κοινής δράσης. Το κάλεσμα για ενιαίο μέ­
τωπο δεν ήταν παρά ένας άλλος τρόπος να πουν: «Ακολουθήστε το KPD».
Είναι αλήθεια ότι για τους επαναστάτες το κύριο πλεονέκτημα του ενιαίου με­
τώπου είναι ότι όντως κινητοποιεί τις μάζες των εργατών «από τα κάτω». Εδώ ακρι­
βώς έγινε η πραγματική δουλειά του ενιαίου μετώπου. Κανένας αληθινός κομ­
μουνιστής δεν ενδιαφερόταν για τον ηθικό ή πολιτικό «προσηλυτισμό» των λί­
γων σοσιαλδημοκρατών ηγετών, παρά μόνο στο βαθμό που παρέμεναν ηγέτες
της μάζας των εργατών. Για να κινητοποιήσουν τους τελευταίους είναι αναγκαίο
να προσεγγίσουν τους ηγέτες της σοσιαλδημοκρατίας ως ηγέτες ενός εργατικού
κόμματος και να τους προσεγγίσουν στη βάση της πραγματικής κοινής δράσης
ενάντια στους φασίστες Αν αρνηθούν κάτι τέτοιο, θα έχουν ως κόστος την απώ­
λεια της εμπιστοσύνης των ίδιων των υποστηρικτών τους
Αν όντως αρνηθούν ενώ ο φασιστικός κίνδυνος αναγνωριστεί από τα μέλη τους
τότε η πιθανότητα να κερδηθούν τα μέλη και να δράσουν ανεξάρτητα από τους
ηγέτες τους είναι μεγάλη. Αν οι ηγέτες δεχτούν, τότε οι διαφορετικές πολιτικές
των κομμουνιστών και των σοσιαλδημοκρατών θα δοκιμαστούν μέσα στο μα­
ζικό αγώνα - κάτι που μόνο πλεονέκτημα μπορεί να είναι για τους κομμουνιστές
Η «αριστερίστικη» άρνηση του ενιαίου μετώπου από το KPD ήταν αδιαμ­
φισβήτητα μια από τις κύριες αιτίες του θριάμβου των φασιστών στη Γερμανία.
Οι ηγέτες του ρεφορμισμού φέρουν επίσης ευθύνη, όμως δεν περιμέναμε τί­
ποτα περισσότερο απ' αυτούς από την αποφυγή της μαζικής πάλης. Η ευθύνη
για την κινητοποίηση της εργατικής τάξης ενάντια στο φασισμό εναπόκει­
ται τελικά στους στρατευμένους επαναστάτες. Οταν κι αυτοί αποφύγουν αυτή
την ευθύνη, ακόμα και το καλύτερα οργανωμένο και το πιο μαχητικό εργα­
τικό κίνημα θα υποστεί ήττα.
Το επακόλουθο αυτών των εγκληματικών πολιτικών ήταν ότι, παρόλο που το
KPD αύξησε τα μέλη του σε 300.000, ήταν ανήμπορο να κινητοποιήσει τις μά­
ζες της εργατικής τάξης Στην πραγματικότητα έγινε γρήγορα ένα κόμμα με τα
3/4 των μελών του άνεργα. Αυτό σήμαινε ότι μπορούσαν μεν να οργανώσουν
86 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

θορυβώδεις διαδηλώσεις στους δρόμους και μαζικές δράσεις απομακρύνθηκαν

όμως ακόμα περισσότερο από τους εργαζόμενους σοσιαλδημοκράτες εργάτες.
Όταν ο Χίτλερ διορίστηκε καγκελάριος στις αρχές του 1933, το KPD κάλεσε σε
γενική απεργία. Παρά το φόβο που προκαλούσε ο διορισμός του Χίτλερ σε όλους
τους Γερμανούς εργάτες οι τελευταίοι δεν ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα To KPD
είχε βάλει τον εαυτό του στο περιθώριο του κινήματος της εργατικής τάξης κάτι
που είχε ως αποτέλεσμα να μην το ακούει κανείς ούτε όταν ακόμα και η ίδια η
ύπαρξη των οργανώσεων της εργατικής τάξης βρισκόταν σε κίνδυνο.
Το θέμα δεν ήταν ότι το KPD αρνιόταν να πολεμήσει τους Ναζί. Το έκανε συ­
χνά αν και όχι με συνέπεια. Ένα παράδειγμα ήταν η εκλογική εκστρατεία του 1932.
Ο Γκέμπελς καταγράφει στο ημερολόγιό του ένα τέτοιο περιστατικό: «Με αφέ­
λεια οδηγούσαμε μέσα στο Χάγκεν, σ' ένα ανοιχτό αυτοκίνητο, φορώντας τις στο­
λές μας. Οι δρόμοι ήταν γεμάτοι ανθρώπους Όλοι τους όχλος και κομμουνιστι­
κός συρφετός. Έκλεισαν το δρόμο, κι έτσι δεν μπορούσαμε να πάμε ούτε μπρο­
στά ούτε πίσω. Κόψαμε δρόμο ανάμεσα απ' το πλήθος Ο καθένας μας κρατούσε
ένα πιστόλι και ήταν αποφασισμένος αν τα πράγματα έφταναν στο χειρότερο,
να πουλήσει τη ζωή του όσο πιο ακριβά γινόταν. Η συνάντηση ήταν σ' ένα λόφο
που περιστοιχιζόταν από ένα δάσος από οξιές [...] Οι κομμουνιστές είχαν, δαι­
μόνια, βάλει φωτιά στο δάσος οπότε ήταν αδύνατο να γίνει η συνάντηση. Κατά
την αναχώρησή μας ακολούθησε ένας βομβαρδισμός από πέτρες».
Ο Γ κέμπελς αναφέρει πολυάριθμα παραδείγματα από τέτοιες υποδοχές που
οργανώνονταν για τους σημαίνοντες Ναζί στις μεγαλύτερες βιομηχανικές πόλεις
Το αποκορύφωμα αυτής της δράσης ήταν η απάντηση στην απόπειρα των Ταγ­
μάτων Εφόδου να παρελάσουν μέσα από το κομμουνιστικό προάστιο της Αλτόνα
κοντά στο Αμβούργο στις 17 Ιουλίου 1932. Υπήρξε ισχυρή αντίσταση από το KPD.
Ο κομμουνιστής οργανωτής που νωρίτερα παρέθεσα την περιγραφή του για τη
διάλυση κάποιου συνεδρίου ενός σωματείου αναφέρθηκε αργότερα στα γεγο­
νότα εκείνης της μέρας:
«Κομμουνιστές κατάσκοποι μέσα στα Τάγματα Εφόδου ανακάλυψαν τη δια­
δρομή που θα έκαναν. Μονάδες αγωνιστών του Κόκκινου Μετώπου [η αμυντι­
κή οργάνωση του KPD] είχαν τοποθετηθεί από πριν στις στέγες των σπιτιών κατά
μήκος της διαδρομής τους Τα Τάγματα Εφόδου παρήλαυναν με θορυβώδεις σχη­
ματισμούς και σβάστικες που ανέμιζαν. Την παρέλασή τους είχε πλευρίσει η αστυ­
νομία. Φορτηγά της αστυνομίας με αυτόματα όπλα προηγούνταν αλλά και ακο­
λουθούσαν τους παρελαύνοντες.
»Η παρέλαση μπήκε στις παλιές συνοικίες της πόλης κάνοντας στροφές προς
τα μπρος σαν ένα τεράστιο καφέ φίδι Οι πλαϊνοί δρόμοι κατά μήκος της διαδρομής
έβραζαν, με χιλιάδες εργάτες και τις γυναίκες τους να κουνάνε τις γροθιές τους
να εκσφενδονίζουν πέτρες και σκουπίδια στους φαιοχίτωνες κραυγάζοντας βρι­
σιές Οι στρατιώτες των SA παρήλαυναν σαν μια μηχανή. Τα πρόσωπα των νε­
αρών ήταν σκληρά και χλομά Σε μια στιγμή, με το σινιάλο των αρχηγών του απο-
 Κίφάλακ) 5 » II γιρμηνιχή ήττα - 87

σπάσματος ξέσπασαν σ' ένα βαθύ βρυχηθμό: "Θάνατος στα κόκκινα παράσιτα!
Γ ερμανία, ξεσηκώσου!".
Στη συνέχεια οι πρώτοι πυροβολισμοί κροτάλισαν από τις στέγες Οι στρατιώτες
μπήκαν μέσα στα σπίτια για να παγιδέψουν τους επιτιθέμενους που βρίσκονταν
στις στέγες Σκουπιδοτενεκέδες εκσφενδονίζονταν απ' τα παράθυρα αστυνομικοί
πετούσαν ασφυξιογόνα αέρια και οι άνθρωποι έτρεχαν σαν κατσαρίδες. Τα Τάγ­
ματα Εφόδου διαλύθηκαν σε άτακτες ομάδες Κάποιοι συνέχισαν την πορεία τους
οι περισσότεροι όμως διαλύθηκαν».
Στο τέλος της μάχης υπήρχαν 19 νεκροί, οι 15 απ' αυτούς Ναζί. Από τους 258
τραυματίες 50 Ναζί ήταν σοβαρά χτυπημένοι.
Ο ηρωισμός του KPD είναι αναμφισβήτητος Σ' αυτή την περίπτωση, η επίθε­
ση ήταν μια μαζική δράση, όπου η ένοπλη οργάνωση ήταν σε στενή επαφή με
τη μάζα του πληθυσμού. Όμως αυτό ήταν μόνο ένα περιστατικό. Όταν στις 27
Ιανουάριου 1933 οι Ναζί έκαναν πορεία προς τα γραφεία του KPD στο κτίριο Karl
Liebnecht-Haus, το KPD ανακάλεσε την τελευταία στιγμή τα σχέδιά του να τους
αντικρούσει. Οι Ναζί παρέλασαν θριαμβευτικά. Είχαν αποδείξει στους ηγέτες του
γερμανικού κεφαλαίου ότι όχι μόνο ήταν αποφασισμένοι να συντρίψουν την αν­
τίσταση των εργατών, αλλά ότι είχαν και τη δύναμη να το κάνουν.
Οι αιτίες γι' αυτό είναι προς συζήτηση. Βέβαια, το KPD θα μπορούσε να είχε ξε­
κινήσει μια μαζική και ενιαία αντίσταση, ακόμα και μόνο του. Αρχικά είχαν ζη­
τήσει μαζική και ενιαία αντίσταση από όλους τους εργάτες Οι ηγέτες του SPD
είχαν απαντήσει στέλνοντας τις αμυντικές τους μονάδες μακριά από την πόλη
σε μια άσκηση, αλλά, ακόμα κι έτσι, το KPD -πολύ ισχυρό στο Βερολίνο- θα μπο­
ρούσε τουλάχιστον να δώσει μια μάχη και να συντάξει μαζί του πολλούς ρε-
φορμιστές εργάτες Εικάζεται ότι η διαταγή της ανάκλησης της αντίστασης ήρθε
κατευθείαν από το επιτελείο της Κομιντέρν στη Μόσχα Αυτή η απόφαση για υπο­
χώρηση μπορεί να είναι καταστροφική, όμως ο υπερτονισμός αυτής της πτυχής
επισκιάζει ένα μείζον σημείο.
Όσον αφορά την πάλη ανάμεσα στη γερμανική εργατική τάξη και στους Ναζί,
το KPD, ακόμα και με 300.000 μέλη, ήταν αδύναμο. Στη στάθμιση της ταξικής πά­
λης ακόμα και οι πιο ηρωικές ενέργειες του KPD ήταν μικρές Η μάχη στην Αλ-
τόνα, παρόλο που καθοδηγήθηκε από την ένοπλη οργάνωση του KPD, ήταν μια
καθαρά μαζική κινητοποίηση που ενέπλεξε χιλιάδες εργάτες στην αντίσταση κατά
των Ναζί. Ίσως το KPD μπορούσε να έχει επαναλάβει αυτή την επιτυχία στο Βε­
ρολίνο, ίσως και να είχε αποτύχει. Το θέμα είναι όμως ότι, όσο ήταν αποκλειστικά
θέμα του KPD, η πάλη ενάντια στους Ναζί παρέμενε βασικά μια μάχη ανάμεσα
σε οπλισμένες συμμορίες Δεν ήταν μια μαζική πάλη, κι έτσι ήταν, κατά τεκμή­
ριο, τρομοκρατία.
Σε μια τέτοια πάλη μπορούσε να υπάρχει μόνο ένας νικητής οι Ναζί. Η οργά­
νωση τους βασιζόταν στην τρομοκρατία και μόνο όφελος θα μπορούσαν να έχουν
από μια τέτοιου είδους πάλη. Για να πετύχει, το KPD έπρεπε να κινητοποιήσει μια
88 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

Αφίσα του KPD

 Κεφάλαιο 5 · 11 γερμανική ήττα - 89

τάξη, τη γερμανική εργατική τάξη. Η αδυναμία του ακόμα και να αρχίσει αυτήν
τη δουλειά σήμαινε ότι ακόμα και η πιο ηρωική του αντίσταση ήταν απομονω­
μένη από τη συμμετοχή των μαζών. Η βασική αιτία της ήττας του δεν έγκειται
στη μία και μοναδική απόφαση να μην αντικρούσουν τη ναζιστική πορεία στο
Βερολίνο, αλλά σε αυτήν τη γενική απομόνωση.
Το γεγονός είναι ότι η ιστορία καταγράφει τις θλιβερές εξελίξεις που αφορούν
τις ναζιστικές νίκες To KPD ήταν το πρώτο που διαλύθηκε. Ακολούθησε το ADGB,
που διαλύθηκε στις 2 ΜαΤου 1933, παρά τις προσπάθειες των ηγετών του να κα­
ταλήξουν σε συμβιβασμό. Το ίδιο το SPD ακολούθησε στις 22 Ιουνίου του 1933.
Μέχρι το τέλος οι ηγέτες του είχαν υποδουλωθεί στη δύναμη του κεφαλαίου. Στις
23 Μαρτίου εκείνης της χρονιάς η Βουλή (Ράιχσταγκ), που είχε πρόσφατα εκλε­
γεί υπό το κράτος του τρόμου, συνεδρίασε για να περάσει τον Εξουσιοδοτικό Νόμο,
που έδινε στον Χίτλερ δικτατορικές εξουσίες Οι 81 βουλευτές του KPD «απού­
σιαζαν» στη φυλακή ή στην εξορία Άλλοι 26 βουλευτές του SPD ήταν σε παρόμοια
κατάσταση. Με αυτόν τον τρόπο, οι Ναζί είχαν την πλειοψηφία για να περάσουν
το νόμο τους. Ο Ό το Βελς, ο ηγέτης των 94 σοσιαλδημοκρατών βουλευτών που
είχαν απομείνει, συνόψισε τη θέση του κόμματός του ως εξής «Το Σύνταγμα της
Βαϊμάρης δεν είναι ένα σοσιαλιστικό Σύνταγμα. Όμως παραμένουμε πιστοί στις
αρχές που αυτό αντιπροσωπεύει, στις αρχές ενός κράτους βασισμένου στο νόμο,
στις αρχές της ισότητας και της κοινωνικής δικαιοσύνης Αυτή την ιστορική στιγ­
μή εμείς οι Γερμανοί σοσιαλδημοκράτες δηλώνουμε επίσημα την πίστη μας στις
αρχές του ανθρωπισμού και της δικαιοσύνης της ελευθερίας και του σοσιαλι­
σμού. Κανένας Εξουσιοδοτικός Νόμος δεν μπορεί να σας δώσει τη δύναμη να
καταστρέψετε ιδανικά τα οποία είναι αιώνια και άφθαρτα».
Το ψήγμα της αλήθειας στις άδειες φράσεις του Βελς ήταν ότι κανένας Εξου-
σιοδοτικός Νόμος δεν μπορεί να δώσει στους Ναζί τη δύναμη να καταστρέψουν
την εργατική τάξη και ότι, όσο υπήρχε αυτή η τάξη, αργά ή γρήγορα θα αναδυόταν
η πάλη για το σοσιαλισμό. Όμως στην πραγματικότητα έλεγε στον κόσμο ότι, αν
και αντιμέτωποι με σφαίρες και στρατόπεδα συγκέντρωσης και με την επικείμενη
διάλυση ακόμα και των δικών τους οργανώσεων, οι Γερμανοί σοσιαλδημοκρά­
τες ήταν αποφασισμένοι για ένα πράγμα να μην αντεπιτεθούν. Λίγες ομιλίες στην
ιστορία του εργατικού κινήματος θα ήταν περισσότερο ντροπιαστικές.
Όμως ο Βελς ήταν ένας σοσιαλδημοκράτης ηγέτης Η ταπεινωτική και επαίσχυντη
άρνησή του να αγωνιστεί ήταν απλώς το επακόλουθο της ιστορίας της ταξικής
συνεργασίας To KPD ήταν διαφορετικό ζήτημα. Είχε δημιουργηθεί ακριβώς εξαι-
τίας των αποτυχιών της σοσιαλδημοκρατίας και θεωρήθηκε ότι θα ενσαρκώσει
τις μεγαλύτερες ελπίδες της γερμανικής εργατικής τάξης.
Βέβαια το KPD αντιστάθηκε στους Ναζί ακόμα κι όταν η δικτατορία στραγγάλιζε
τη Γερμανία. Οι φυλακές και τα νέα στρατόπεδα συγκέντρωσης γέμισαν με τους
ηρωικούς αγωνιστές του KPD. Αλλά και πάλι, το θέμα δεν ήταν η ατομική γεν­
ναιότητα. Ισως ακόμα και την τελευταία στιγμή, αν και έτρεμε απ' το φόβο, θα
90 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

μπορούσε το KPD να είχε ενώσει τους σοσιαλδημοκράτες εργάτες που είχαν εγ-
καταλειφθεΙ από τις ηγεσίες τους και να είχε τουλάχιστον αγωνιστεί με μαζική
άμυνα ενάντια στους Ναζί. Ίσως η ήττα να ήταν προκαθορισμένη, ίσως και όχι.
Δεν μπορούμε να ξέρουμε. Αυτό που ξέρουμε όμως είναι πως το KPD αρνήθη-
κε έστω και αυτή την τελευταία ελπίδα.
Κάτω απ' τον αντίκτυπο της γερμανικής καταστροφής ακόμα και οι σοσιαλ­
δημοκράτες έκαναν, μέσα από τη Β' Διεθνή, μια δειλή πρόταση για ενιαία αντί­
σταση στις 19 Φεβρουάριου του 1933. Η Κομιντέρν έστειλε στις 5 Μαρτίου μια
αόριστη και διατακτική απάντηση, η οποία καλούσε σε αντιφασιστική ενότητα
με την προϋπόθεση μιας συμφωνίας που θα κάλυπτε και όλα τα οικονομικά ζη­
τήματα της εργατικής τάξης. Αν τηρούνταν αυτές οι προϋποθέσεις η Κομιντέρν
«θεωρεί πιθανό να συστήσει στα κομμουνιστικά κόμματα να απέχουν, για την
περίοδο της κοινής πάλης ενάντια στο κεφάλαιο και στο φασισμό, από τις επι­
θέσεις κατά των σοσιαλδημοκρατικών οργανώσεων». Η διστακτικότητα που εκ­
φράζεται σ' αυτήν τη ρητορική των υπεκφυγών είναι εκπληκτική: η Κομιντέρν
δεν ήταν γνωστή για το δισταγμό της στο να «συνιστά» οτιδήποτε σε οποιονδήποτε,
ακόμα περισσότερο στα δικά της κόμματα.
Επιπλέον, η πρόταση έλεγε ότι θα έπρεπε να απέχουν από «επιθέσεις» σε σο­
σιαλδημοκράτες. Δεν είναι σαφές τι σημαίνει αυτό. Είτε υπήρχε μια σιωπηλή
απειλή ότι, αν δεν τηρούνταν οι προϋποθέσεις που έθετε η Κομιντέρν, οι επι­
θέσεις (που θα μπορούσαν, όπως έχουμε δει, να είναι και σωματικές) θα συ­
νεχίζονταν, είτε ήταν μια ανακοίνωση ότι η Κομιντέρν θα συνέχιζε την ανε­
ξάρτητη πολιτική της.
Στην πραγματικότητα, αυτή η λογική προσέγγιση, έστω και περιορισμένη,
δεν επρόκειτο να διαρκέσει για πολύ. Τον Απρίλιο του 1933 η αναφορά της
Κομιντέρν σχετικά με τη Γερμανία άρχισε με τις ακόλουθες λέξεις: «Έχοντας
ακούσει [μια αναφορά από ένα ηγετικό μέλος του KPD] για την κατάσταση στη
Γερμανία, το προεδρείο της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διε­
θνούς δηλώνει ότι η πολιτική γραμμή και η οργανωτική πολιτική που ακο-
λουθήθηκε από την Κεντρική Επιτροπή του Κομμουνιστικού Κόμματος της Γερ­
μανίας με επικεφαλής το σύντροφο Τέλμαν τη στιγμή που ακολουθήθηκε ήταν
απολύτως σωστή».
Η Κομιντέρν επέμεινε σε όλες τις παλιότερες πολιτικές της Έφτασε στο σημείο
να ρίξει το φταίξιμο εξολοκλήρου στους ώμους της ηγεσίας της σοσιαλδημο­
κρατίας Υποστήριξε ότι «Ενώ οι κομμουνιστές επέμεναν για ενιαίο επαναστα­
τικό μέτωπο της εργατικής τάξης ενάντια στην μπουρζουαζία, ενάντια στο φα­
σισμό, οι σοσιαλδημοκράτες οδήγησαν τους εργάτες σε αντιδραστικό ενιαίο μέ­
τωπο μαζί με την μπουρζουαζία ενάντια στους κομμουνιστές ενάντια στους επα­
ναστάτες εργάτες καταστρέφοντας και καταδιώκοντας τις κομμουνιστικές ορ­
γανώσεις οποτεδήποτε και οπουδήποτε μπορούσαν να το κάνουν».
Λέγοντας αυτό, απλώς επιβεβαίωσαν τα δικά τους λάθη. Η έννοια ενός «επα-
 Κίψάλαχο 5 » II γΐρμανιχή ήττα - 91

ναστατικού» ενιαίου μετώπου μπορεί εξ ορισμού να περιλαμβάνει μόνο εκείνους

που είναι έτοιμοι να αγωνιστούν για την επανάσταση - με άλλα λόγια, το KPD.
Οι ρεφορμιστές εργάτες ήταν εξ ορισμού μη επαναστάτες Οι μόνοι όροι που θα
επέτρεπε το KPD για τον αγώνα ενάντια στον Χίτλερ ήταν αυτοί που έθετε το ίδιο:
αγώνας για το σοσιαλισμό. To KPD ήταν έτοιμο να κινητοποιήσει μόνο εκείνους
που συμφωνούσαν με το σύνολο της στρατηγικής του.
Στην πραγματικότητα, η κριτική της Κομιντέρν θα πήγαινε ακόμα πιο μακριά.
Υποστήριξαν ανοιχτά ότι η νίκη του Χίτλερ ήταν πράγματι μια νίκη για τη γερ­
μανική εργατική τάξη! «Η ηρεμία που διαδέχθηκε το θρίαμβο του φασισμού εί­
ναι μόνο ένα μεταβατικό φαινόμενο. Παρά τη φασιστική τρομοκρατία, η επα­
ναστατική έκρηξη στη Γερμανία θα ξεκινήσει. Η επαναστατική αντίσταση των μα­
ζών στο φασισμό είναι βέβαιο ότι θα μεγαλώσει. Η εγκαθίδρυση της ανοιχτά φα­
σιστικής δικτατορίας που κατέστρεψε όλες τις αυταπάτες των μαζών περί δη­
μοκρατίας και που τις απελευθέρωσε από τη σοσιαλδημοκρατική επιρροή, αυ­
ξάνει τους ρυθμούς της γερμανικής προέλασης προς την προλεταριακή επα­
νάσταση».
Ίσως σε σύγκριση μ' αυτό η ομιλία του Βελς να μην ήταν τόσο επαίσχυντη. Η
Κομιντέρν υποστηρίζει εδώ ότι η συντριβή των οργανώσεων της εργατικής τά­
ξης είναι «ηρεμία». Υποστηρίζει πως η καταστροφή των συνδικαλιστικών ενώ­
σεων, των πολιτικών κομμάτων, των τεράστιων επιτευγμάτων μετά από εκα­
τοντάδες χρόνια εργατικών αγώνων είναι «απελευθέρωση». Υποδηλώνει πως τα
πλήγματα των φασιστών απελευθέρωσαν τους Γερμανούς εργάτες από την επιρ­
ροή των σοσιαλδημοκρατών.
Εδώ, βέβαια, είχαν δίκιο. Οι Γερμανοί εργάτες απελευθερώθηκαν από τα πάν­
τα, εκτός από την τρομοκρατία και την κυριαρχία του κεφαλαίου.
Όσο η ναζιστική τρομοκρατία αυξανόταν τόσο η Κομιντέρν επέμενε σ' αυτήν
τη γραμμή. Το Μανιφέστο του Μάη του 1933 εξακολουθούσε να υποστηρίζει:
«Σημειώστε, προλετάριοι, ότι η διεθνής σοσιαλδημοκρατία προτιμάει ένα ενιαίο
μέτωπο με τους φασίστες για να υπερασπιστεί και να σώσει τον καπιταλισμό, παρά
ένα ενιαίο μέτωπο με την εργατική τάξη για να ανατρέψει το φασισμό με τη βοή­
θεια της προλεταριακής επανάστασης [...] Αυτό που χρειαζόμαστε τώρα είναι ένα
ενιαίο μέτωπο από τα κάτω [...] Μόνο η πάλη των ίδιων των μαζών υπό την ηγε­
σία του Κομμουνιστικού Κόμματος θα βάλει ένα τέλος στην εκμετάλλευση των
εργατών από τη σοσιαλδημοκρατία για να ενδυναμωθεί το αντιδραστικό ενιαίο
μέτωπο του κεφαλαίου».
Όντως από τον Οκτώβριο του 1933, η Κομιντέρν είχε αποκηρύξει ανοιχτά την
προηγούμενη απάντησή της στη Β' Διεθνή. Ο Μαρτίνοφ, μιλώντας στη 13η Ολο­
μέλεια, έκανε την ακόλουθη εκπληκτική δήλωση: «Αμέσως μετά την άνοδο του
Χίτλερ στην εξουσία οι σοσιαλδημοκράτες συζητούσαν για το ενιαίο μέτωπο με
τους κομμουνιστές με κατάληξη ένα σύμφωνο "μη επίθεσης". Απαντώντας σ' αυ­
τούς τους ελιγμούς [...] ή Εκτελεστική Επιτροπή της Κομμουνιστικής Διεθνούς
92 - Ποτέ Ξανά · Colin Sparks

προκειμένου να ανατρέψει
αυτό τον ψεύτικο ελιγμό,
έδωσε οδηγίες στα κομμου­
νιστικά κόμματα να σταμα­
τήσουν να αντιτίθενται σε
συμφωνίες με τους σοσιαλ­
δημοκράτες όσον αφορά το
ενιαίο μέτωπο του αγώνα.
Έχουμε ήδη ακούσει πώς οι
Γάλλοι σύντροφοί μας υιο­
θέτησαν αυτή την έκκληση
της Κομιντέρν και πώς διέ-
πραξαν ένα σοβαρό οπορ-
τουνιστικό λάθος στην υλο­
ποίησή της».
Φαίνεται ότι, ακόμα και
10 μήνες μετά τη νίκη των
Ναζί, η ηγεσία της Κομ­
μουνιστικής Διεθνούς ακό­
μα θεωρούσε ότι η πάλη
ενάντια στο φασισμό ήταν
δευτερεύουσας σημασίας
σε σχέση με την πάλη ενάντια
στο σοσιαλφασισμό και ότι
κάθε πρόταση για ενιαία δράση αξιολογείται μόνο ως «κίνηση τακτικής».
Η Κομιντέρν ακόμα πρόβαλλε επιχειρήματα πως η «κοινή γραμμή όλων των
αστικών κομμάτων, συμπεριλαμβανομένων των σοσιαλδημοκρατών, γοη­
τεύεται από τη δικτατορία της αστικής τάξης». Και, μάλιστα, ο παλιός γνω­
στός όρος του «σοσιαλφασισμού» επανεμφανίζεται και εκφράζεται ξανά η
άποψη ότι η νίκη των φασιστών έκανε ευκολότερη την πολιτική δουλειά για
τα κομμουνιστικά κόμματα.
Ως τότε, η καταστροφή όλων των οργανώσεων της γερμανικής εργατικής τά­
ξης ήταν πλήρης. Το Κομμουνιστικό Κόμμα ήταν ένα ματωμένο ερείπιο, με τους
καλύτερους αγωνιστές του στη φυλακή, στην εξορία ή στον τάφο. Τα συνδικά­
τα, τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, ακόμα και οι Καθολικές ενώσεις, κομμα­
τιάστηκαν. Οι Γερμανοί εργάτες ήταν ήδη εγκλωβισμένοι στο «Εργατικό Μέτω­
πο». Οι επιθέσεις κατά των Εβραίων είχαν ήδη δρομολογηθεί. Οι περιορισμένες
σεξουαλικές ελευθερίες που είχαν κατακτηθεί από τις γυναίκες και τους ομο­
φυλόφιλους δέχονταν επίθεση. Κάθε ίχνος της πιο προοδευτικής αστικής δη­
μοκρατίας στον κόσμο είχε συντρίβει από τους Ναζί.
Και, αντικρίζοντας αυτή την καταστροφή, η Κομιντέρν δεν έμαθε τίποτα.
 Κεφάλαιο 3 « II γερμανική ήττα - 93

Εναπόκειται σε μας να καταγράψουμε το μάθημα. Το γερμανικό εργατι­

κό κίνημα νικήθηκε από το φασισμό χωρίς να προβάλει σοβαρή αντίστα­
ση. Αν είχε αντεπιτεθεί σαν ενιαίο σύνολο, θα μπορούσε να είχε εκδιώξει τους
φασίστες, χωρίς ιδιαίτερο κόπο. Οι σοσιαλδημοκράτες είχαν το πλήθος και
τη δύναμη να ηγηθούν σε αυτή τη μάχη, όμως η ιστορία τους συνολικά δεν
είχε σχέση με καμία μορφή μαζικής δράσης. Οι ηγέτες τους ήταν τόσο προ­
σηλωμένοι στις αυταπάτες της αστικής δημοκρατίας, που θα προτιμούσαν
να δουν τις οργανώσεις τους να καταοπρέφονται παρά να τις κινητοποιήσουν
για έναν αγώνα. Το πρόβλημα ήταν ή να τους αναγκάσεις να μπουν σε μια
μάχη, ή να κερδίσεις τις μάζες των εργατών που τους ακολουθούσαν. Το μόνο
ικανό κόμμα για να το κάνει αυτό ήταν το KPD.
Όμως το KPD θεωρούσε ότι «ενιαίο μέτωπο» σήμαινε μόνο το ότι θα έπρεπε
να καλέσει τους σοσιαλδημοκράτες εργάτες να εγκαταλείψουν τις οργανώσεις
τους και να ακολουθήσουν το KPD. Δεν πρότειναν ένα ενιαίο μέτωπο κατά των
φασιστών, αλλά ένα ενιαίο μέτωπο για την επανάσταση, και αυτό το συνδύασαν
με δηλητηριώδεις επιθέσεις όχι μόνο στις πολιτικές των ηγετών, αλλά και στις ίδιες
τις οργανώσεις.
Φυσικά και αυτές οι σοσιαλδημοκρατικές οργανώσεις ήταν εμπόδιο για την
επανάσταση στη Γερμανία. Φυσικά και έπρεπε να διαλυθούν. Όμως όταν εί­
σαι αντιμέτωπος με μια χιονοστιβάδα από Τάγματα Εφόδου, η πολιτική επι­
βίωση υπαγορεύει ότι το KPD έπρεπε να είχε καταβάλει κάθε δυνατή προ-

ι Ρά
ιχσ
τα
γκ
94 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

απάθεια για ενιαία δράση κατά των φασιστών. Η δράση αυτή θα ήταν πε­
ριορισμένη και βραχυπρόθεσμη, όμως θα μπορούσε να πυροδοτήσει ένα κύμα
δράσεων που θα πήγαινε ακόμα πιο μακριά. Ακόμα κι αν σταματούσε σύν­
τομα με τη συντριβή των Ναζί, θα μπορούσε να εξασφαλίσει ότι το KPD θα
είχε καλύτερες συνθήκες για να στρέψει τις σοσιαλδημοκρατικές μάζες στον
κομμουνισμό.
Το ενιαίο μέτωπο ενάντια στο φασισμό είναι μια αναγκαιότητα για κάθε ερ­
γατική τάξη που είναι αντιμέτωπη με τη φασιστική απειλή. Είναι ανοησία να
διακηρύσσεις ότι η σοσιαλδημοκρατία είναι ο «κύριος εχθρός», το μεγαλύ­
τερο εμπόδιο ή πράκτορας του φασισμού. Αν το κάνεις, τότε η επαναστατι­
κή μειοψηφία θα παραμείνει μειοψηφία, θα παραμείνει αποκομμένη από τη
μάζα των εργατών που δεν πιστεύουν ότι η μαζική πάλη και η επανάσταση
είναι η σωστή πορεία προς τα μπρος. Θα έχεις ως αποτέλεσμα οι υποστηρι-
κτές των σοσιαλδημοκρατών να προσκολλώνται ακόμα περισσότερο στους
ηγέτες τους και τότε οι τελευταίοι είναι ικανοί να εξαφανίσουν, δίκαια, την επα­
ναστατική μειοψηφία σαν ένα περιθώριο αποτελούμενο από ανισόρροπους
χωρίς καμία επιρροή στο κίνημα της εργατικής τάξης.
 Κεφάλαιο 6 · II ιοπανική ήττα - 95

Κεφάλαιο 6
Η ισπανική ήττα

ι ηγέτες της Κομμουνιστικής Διεθνούς επεξεργάζονταν σιγά σιγά τις επι­

Ο πτώσεις της ήττας στη Γερμανία. Η διαδικασία πήρε πολύ χρόνο και ήταν
ιδιαίτερα άνιση. Τον Μάρτιο του 1934 η Κομιντέρν υποστήριζε ακόμη πως
«Δεν μπορεί να υπάρξει άλλη ενότητα για την εργατική τάξη από την αγωνιστι­
κή ενότητα ενάντια στην αστική τάξη, την ενότητα της πάλης για την επίτευξη
των ιστορικών σκοπών της εργατικής τάξης για την επαναστατική ανατροπή της
αστικής εξουσίας για τη δικτατορία του προλεταριάτου, για το σοσιαλισμό. Μια
τέτοια ενότητα θα μπορούσε να επιτευχθεί μόνο από το παγκόσμιο προλεταριάτο,
παράτα πολλά εμπόδια που υπάρχουν, μέσα από έναν αμείλικτο αγώνα όχι μόνο
ενάντια στην αστική τάξη, αλλά και ενάντια στον κύριο υποστηρικτή της τελευταίας
την παγκόσμια σοσιαλδημοκρατία».
Στην Πρωτομαγιάτικη Διακήρυξη του 1934 ξεκαθάρισε τα πράγματα ακόμη
περισσότερο: «Για να αποκρούσεις το φασισμό, για να ανατρέψεις τη φασιστι­

G e o rq e O rw e U

Αγγλοι ανιιφααοικ ίβελονιές οτο πλευρόίων αγωνιστώνίου POUM

96 - Ποτέ Ξανά · Colin Sparks

κή δικτατορία πρέπει να αποκοπείς από τη σοσιαλδημοκρατία, να ενωθείς κάτω

από το αγωνιστικό λάβαρο της Κομιντέρν για τον επαναστατικό αγώνα για την
εξουσία της εργατικής τάξης».
Ωστόσο, τον Νοέμβριο του 1934 η Κομιντέρν καλούσε σε «κοινές δράσεις όλων
των εργατών ενάντια στο φασισμό» και προχωρούσε γοργά σε ανοιχτές προτάσεις
για ενότητα στη δράση. Τον Απρίλιο του 1935 η Κομιντέρν ίσως να προώθησε
για λίγο το είδος των προτάσεων που θα μπορούσαν να είχαν οδηγήσει σε ενω­
μένη δράση. Όμως αυτό ήταν μόνο μια ανάπαυλα σε μια γοργή μετατόπιση προς
τα δεξιά. Έχοντας συντρίψει το δυνατότερο τμήμα της μέσω του υπερ-αριστε-
ρισμοΰ στη Γερμανία η Κομιντέρν ετοιμαζόταν να επανορθώσει στρέφοντας όλες
τις προσπάθειές της προς την ενότητα.
Τον Μάρτιο του 1935 ο Γάλλος κομμουνιστής Μορίς Τορέζ εισήγαγε τον όρο
«λαϊκό μέτωπο» για να προσδιορίσει μια συμφωνία μεταξύ των δύο κομμάτων
της εργατικής τάξης στη Γαλλία και του μεγάλου μικροαστικού Ριζοσπαστικού
Κόμματος. Ο άμεσος στόχος δεν ήταν η επανάσταση της εργατικής τάξης αλλά
η ήττα του φασισμού. Η πρωτοβουλία του αυτή επρόκειτο να κατοχυρωθεί στο
7ο Παγκόσμιο Συνέδριο της Κομιντέρν τον Αύγουστο του 1935.
Η προσοχή τώρα εστιάστηκε στο πώς η εργατική τάξη θα μπορούσε να κερ­
δίσει συμμαχίες στη μάχη ενάντια στο φασισμό. Το σημείο εκκίνησης της νέας
πολιτικής ήταν η ανάγκη για την ενότητα της εργατικής τάξης απέναντι στο φα­
σισμό. Σε αυτό η Κομιντέρν είχε αναμφισβήτητα δίκιο. Απέσυρε όλη τη ρητορική
της σχετικά με το σοσιαλφασισμό, έκλεισε όσο ήταν δυνατόν τα κόκκινα συνδικάτα
τα οποία είχε προσπαθήσει τόσο πολύ να χτίσει και διέλυσε έναν αριθμό άλλων
οργανώσεων, άσχετα με το αν είχαν κάποια πραγματική υποστήριξη. Ταυτόχρονα
η επιθυμία για ενότητα στις οργανώσεις της εργατικής τάξης είχε εδραιωθεί τόσο
πολύ, που ο Ντιμιτρόφ, ο νέος επικεφαλής της Κομιντέρν, υποστήριξε πως η Κο-
μιντέρν ήταν έτοιμη να αναστείλει κάθε κριτική προς όποια οργάνωση της ερ­
γατικής τάξης υποστήριζε το ενιαίο μέτωπο.
Είναι ξεκάθαρο από τις αποφάσεις του συνεδρίου πως η στρατηγική που εξε­
λισσόταν δεν ήταν αυτή της αγωνιστικής ενότητας ανάμεσα σε δύο ανταγωνι­
στικά κόμματα, αλλά αυτή της ενότητας με κάθε κόστος. Έτσι, η Κομιντέρν με πε­
ρηφάνια διακήρυττε πως «μονάχα η κομμουνιστική πολιτική υπερασπίζεται μέ­
χρι τέλους την εθνική ελευθερία και ανεξαρτησία των λαών της κάθε χώρας». Με
άλλα λόγια, τα κομμουνιστικά κόμματα διατάσσονταν τώρα να υπερασπιστούν
ομοίως την ελευθερία της Ινδίας από το βρετανικό ιμπεριαλισμό καθώς και της
Βρετανίας ενάντια σε κάθε άλλο ιμπεριαλισμό.
Η Κομμουνιστική Διεθνής προετοιμαζόταν στην πραγματικότητα να πάρει το
ρόλο του υπερασπιστή του αστικού έθνους. Ήταν και πάλι ο Τορέζ αυτός που
έβγαλε το προφανές συμπέρασμα. Τον Ιανουάριο του 1936 υποστήριξε ότι «Το
ενιαίο μέτωπο, το μέτωπο του λαού, το αίσθημα της αγάπης στη χώρα μας η αλη­
θινή ενοποίηση της Γαλλίας όλα αυτά τα ζητήματα, ήδη παλιά ή ακόμη αρκετά
 KecjxiAmo 6 ·
II ιοπανιχή ήττα - 97

καινούρια, πρέπει να εξηγηθούν και να ερμηνευθούν [...] Στερήσαμε με τόλμη

από τους εχθρούς μας τα πράγματα που εκείνοι πρώτοι μάς είχαν κλέψει και πο­
δοπατήσει. Πήραμε πίσω τη Μασσαλιώτιδα και τη σημαία μας». Ο παλιός υπερ-
αριστερισμός επρόκειτο να αντικατασταθεί από μια νέα, αλλά δεξιά στροφή, η
οποία υπογράμμιζε την ενότητα όλων των προοδευτικών, ανεξάρτητα από τάξη,
ενάντια στην απειλή του φασισμού και υπέρ της ειρήνης Η Πρωτομαγιάτικη Δια­
κήρυξη του 1936 ήταν σαφής «Στην παρούσα φάση μια σειρά από καπιταλιστικά
κράτη ενδιαφέρονται και αυτά να διατηρήσουν την ειρήνη. Ως εκ τούτου, υπάρ­
χει η δυνατότητα να δημιουργήσουμε ένα ευρύ μέτωπο της εργατικής τάξης όλων
των εργαζόμενων ανθρώπων και ολόκληρων εθνών ακόμη, εναντίον του κινδύνου
ενός ιμπεριαλιστικού πολέμου».
«Ολόκληρα έθνη»: η έννοια της τάξης είχε θυσιαστεί και αντικατασταθεί από
την πιο κεντρική αστική και φασιστική έννοια, την έννοια του έθνους.
Βραχυπρόθεσμα, η πολιτική αυτή εξασφάλισε στην Κομμουνιστική Διεθνή
πολλούς νέους φίλους και επηρέασε ακόμα περισσότερους ανθρώπους. Ο συ­
νασπισμός του Λαϊκού Μετώπου κέρδισε μια μεγάλη νίκη στις γαλλικές εκλο­
γές. Το ίδιο έκανε και στην Ισπανία. Οι αγωνιστές της Κομμουνιστικής Διεθνούς
θα πρέπει να πίστεψαν πως βρήκαν ένα μαγικό και χρυσό δρόμο προς τις ερ­
γατικές μάζες. Αν τέτοια αποτελέσματα μπορούσαν να επιτευχθούν παρα-
λείποντας απλώς κάποια μικροπράγματα όπως οι όροι προλεταριακός διε­
θνισμός και γράφοντας άνθρωποι αντί για τάξεις η τελική ήττα του φασισμού
θα έπρεπε να ήταν κοντά.
Η τραγική εμπειρία της Ισπανίας τόσο συντριπτική όσο η ήττα της Γερμανίας
επρόκειτο να αποδείξει πως αυτός ο νέος δρόμος ήταν εξίσου αδιέξοδος στον
αγώνα κατά του φασισμού όσο και ο παλιός
Σε σύγκριση με τη Γερμανία, η Ισπανία ήταν πολύ πίσω. Από έναν οικονομικά
ενεργό πληθυσμό των περίπου έντεκα εκατομμυρίων, μια σύγχρονη εκτίμηση
καταγράφει περίπου ένα εκατομμύριο μικρών βιοτεχνών, περίπου δύο με τρία
εκατομμύρια γεωργικών εργατών, περίπου δύο με τρία εκατομμύρια βιομηχα­
νικών εργατών, περίπου δύο εκατομμύρια μικροκαλλιεργητών, περίπου δύο εκα­
τομμύρια της λεγάμενης μεσαίας τάξης και ίσως ένα εκατομμύριο «παρασίτων»,
δηλαδή υπαλλήλων, ιερέων, στρατιωτικών, διανοούμενων, μεγάλων γαιοκτημόνων
και μεγαλοαστών.
Στις 16 Φεβρουάριου του 1936 το Λαϊκό Μέτωπο κέρδισε την πλειοψηφία στις
ισπανικές κοινοβουλευτικές εκλογές. Το Λαϊκό Μέτωπο αποτελούνταν από
δύο εργατικά κόμματα, το Σοσιαλιστικό Κόμμα, τους Κομμουνιστές ένα συνδι­
καλιστικό κόμμα και ένα ανεξάρτητο μαρξιστικό κόμμα το POUM. Το πρόγραμμα
του Λαϊκού Μετώπου περιλάμβανε μετριοπαθείς αστικές μεταρρυθμίσεις και σκό­
πιμα απέκλειε κάθε φωνή για εθνικοποίηση ή εργατικό έλεγχο. Δήλωνε πως «Η
δημοκρατία που οι Δημοκρατικοί έχουν κατά νου δεν είναι μια δημοκρατία εμ­
πνευσμένη από κοινωνικές και οικονομικές ταξικές βλέψεις αλλά ένα σύστημα
98 - Ποτέ Ξανά · Colin Sparks

δημοκρατικής ελευθερίας παρακινούμενο από ελα­

τήρια δημόσιου συμφέροντος και κοινωνικής προ­
όδου». Το Λαϊκό Μέτωπο ήταν στην πραγματικότη­
τα ένα μοντέλο εκείνου που η Κομιντέρν επεδίωκε
κατά τη νέα περίοδο, μόνο που απέκλειε την πλα­
τύτερη δύναμη ανάμεσα στους εργάτες και στους
αγρότες, δηλαδή τους αναρχικούς της FAI< Ν Τ . Εκεί­
νοι ήταν εξαρχής αντίθετοι με τις εκλογές και το μόνο
που μπορούσαν να παραχωρήσουν ήταν να απέχουν
από το να προχωρήσουν σε μια εκστρατεία ενάντια
στην ψηφοφορία - πράγμα που αποτελούσε μάλιστα
μεγάλη παραχώρηση.
Υπήρχε, πράγματι, ένας σημαντικός φασιστικός κίν­
δυνος, οργανωμένος από τον Χιλ Ρόμπλες και τη Φάλαγγα, που συνεχώς εμ­
πλεκόταν σε ένοπλες προκλήσεις εναντίον των εργατών και των αγροτών. Αυ­
τές οι τελευταίες ομάδες πήραν τις εκλογές στα σοβαρά και απαίτησαν την απε­
λευθέρωση των φυλακισμένων που κρατούνταν από την περίοδο της αντίδρα­
σης που είχε προηγηθεί των εκλογών. Οι αγρότες ξεκίνησαν κατασχέσεις γης και
οι εργάτες συνέχισαν την επίθεση ενάντια στους εργοδότες τους Ήταν ξεκάθαρο
πως μια κρίση ωρίμαζε στην Ισπανία που ξεπέρασε κατά πολύ τα μετριοπαθή όρια
του κυβερνητικού προγράμματος του Λαϊκού Μετώπου.
Ομως και η αντίδραση οργανωνόταν παράλληλα. Στις 17 Ιουλίου 1936 μια στρα­
τιωτική συνωμοσία εξελισσόταν στο Μαρόκο. Δύο μέρες αργότερα είχε εξελιχ­
θεί σε μια σημαντική απόπειρα αντεπανάστασης.
Η εργατική τάξη και οι αγρότες απάντησαν μαζικά. Οι φασίστες και οι στρα­
τιωτικοί τους ηγέτες έπρεπε να παλέψουν σκληρά για να εγκαταστήσουν ακό­
μη και τη βάση τους στο Μαρόκο, αλλά και στην ίδια την Ισπανία, σε κάθε πόλη
που κυρίευαν, στοιβάζονταν τα πτώματα των εργατών που τους αντιστέκονταν.
Σε πολλές περιοχές απέτυχαν. Η πιο διάσημη ήττα τους ήταν οπήν καρδιά της
βιομηχανικής Ισπανίας στη Βαρκελώνη. Ελάχιστα οπλισμένοι και οργανωμένοι,
οι εργάτες πολέμησαν το στρατό μέχρι τέλους και κατέκτησαν τις θέσεις-κλει-
διά. Στις 20 Ιουλίου είχαν κατακτήσει το μεγαλύτερο μέρος της πόλης ενώ απλοί
στρατιώτες προχώρησαν σε ανταρσία ενάντια στους αξιωματικούς τους. Ως το
απόγευμα εκείνης της μέρας οι γραμμές της μάχης είχαν οριστεί. Ο στρατός και
οι φασίστες κρατούσαν το ένα κομμάτι της Ισπανίας οι εργάτες και οι αγρότες
το υπόλοιπο. Ένας εμφύλιος πόλεμος είχε ξεκινήσει.
Τι λογής εμφύλιος θα ήταν όμως Μέσα στον αγώνα, οι γραμμές είχαν τραβη­
χτεί ξεκάθαρα. Από τη μια πλευρά, η πλατιά μάζα των εργατών και των αγροτών
ενάντια στους φασίστες. Ήταν εκείνοι που είχαν φέρει την ορμή της μάχης και
που με την ενέργεια και τον ηρωισμό τους είχαν εμποδίσει το στρατό να πετύ-
χει μια εύκολη νίκη. Η κυβέρνηση είχε διστάσει, και μόνο ελάχιστοι από το στρα­
 Κεφάλαιο 6 » II ιβπανιχή ήττα - 99

τό είχαν παραμείνει πιστοί. Ακόμη λιγότεροι από τους καπιταλιστές και τους γαι­
οκτήμονες στέκονταν στο πλευρό της Δημοκρατίας.
Στις περιοχές που είχαν νικήσει το στρατό οι εργάτες και οι αγρότες είχαν
συντρίψει μαζί του και την κρατική μηχανή. Ίδρυσαν στη θέση της μια σειρά
επιτροπών ντόπιων εργατών. Αυτές διέφεραν πολύ στη σύνθεση και στις δυ­
νάμεις. Μερικές βρίσκονταν πολύ κοντά στο να είναι «σοβιέτ» με τη ρωσική
έννοια, ενώ άλλες ήταν απλώς επιτροπές των τοπικών κομματικών ηγετών.
Σε μερικές περιοχές έλεγχαν τους δρόμους ή ολόκληρες πόλεις σε άλλες άρ­
χισαν να παίρνουν υπό τον έλεγχό τους τη γη και τα εργοστάσια. Οι εργάτες
και οι αγρότες που νίκησαν την αστική αντίδραση δεν κράτησαν στάση ανα­
μονής αλλά προχώρησαν σε κατάσχεση της περιουσίας των παλιών ιδιοκτητών.
Στις δημοκρατικές περιοχές της Ισπανίας η μόνη δύναμη ήταν η δύναμη των
εργατών και των αγροτών.
Η πλέον διάσημη περιγραφή αυτής της ζωντανής εργατικής εξουσίας δίνεται
από τον Τζορτζ Όργουελ, που έγραψε για τη Βαρκελώνη: « Ηταν η πρώτη φορά
που είχα βρεθεί σε μια πόλη όπου η εργατική τάξη είχε πάρει τα ηνία. Πρακτι­
κά κάθε κτίριο ανεξαρτήτως μεγέθους είχε καταληφθεί από τους εργάτες και ήταν
στολισμένο με κόκκινες σημαίες ή με τις κοκκινόμαυρες σημαίες των αναρχικών.
Σε κάθε τοίχο ήταν ζωγραφισμένο το σφυροδρέπανο και τα αρχικά των επα­
ναστατικών κομμάτων. Σχεδόν κάθε εκκλησία είχε καταστραφεί και οι εικόνες
της είχαν καεί. Εδώ κι εκεί εκκλησίες κατεδαφίζονταν συστηματικά από ομάδες
εργατών. Κάθε κατάστημα και καφέ είχε μια επιγραφή που έλεγε πως είχε κο-
λεκτιβοποιηθεί. Ακόμη και οι λούστροι είχαν κολεκτιβοποιηθεί και τα κασελά­
κια τους είχαν βαφτεί κοκκινόμαυρα. Τόσο οι σερβιτόροι όσο και οι επόπτες σε
κοίταζαν στο πρόσωπο και σε αντιμετώπιζαν ως ίσο. Η δουλοπρέπεια και οι γα-
λήφικοςτρόπος ομιλίας είχαν προσωρινά εξαφανιστεί [...] Το φιλοδώρημα είχε
απαγορευτεί διά νόμου [...]
«Υπήρχαν πολλά μέσα σε αυτό που δεν καταλάβαινα και κατά κάποιον τρό­
πο δεν μου άρεσαν καν, αλλά το αναγνώρισα αμέσως ως μια κατάσταση για την
οποία άξιζε να αγωνιστείς Επίσης πίστευα πως τα πράγματα ήταν όπως εμφα­
νίζονταν, ότι αυτό πράγματι ήταν ένα κράτος εργατών και ότι ολόκληρη η αστι­
κή τάξη είτε είχε τραπεί σε φυγή, είτε είχε σκοτωθεί, είτε ακόμα είχε ταχθεί εθε­
λοντικά στο πλευρό των εργατών. Δεν είχα συνειδητοποιήσει πως μεγάλος αριθ­
μός των εύπορων αστών κρατούσαν απλώς χαμηλούς τόνους και παρίσταναν για
την ώρα σε τους προλετάριους».
Το μεγάλο ερώτημα ήταν αν αυτή η έκρηξη της δύναμης της εργατικής τάξης
θα πήγαινε παραπέρα και θα παγιωνόταν ή αν η φοβισμένη αστική τάξη θα απο­
κτούσε αυτοπεποίθηση και θα ξεγλιστρούσε από τις τρύπες της για να κυριαρ­
χήσει ξανά στους δρόμους της Βαρκελώνης
Για το σκοπό αυτό, ο έλεγχος της κεντρικής κρατικής μηχανής ήταν ζωτικής
σημασίας. Εφόσον η δύναμη των εργατών απομονωνόταν και περιοριζόταν, η
100 - Ποτέ ζηνά . Colin Sparks

τελική εξουσία θα έμενε στα υπολείμματα της συγκεντρωτικής κρατικής μηχα­

νής και είτε θα την υποκαθιστούσε ένα εργατικό κράτος είτε το αστικό δημοκρατικό
κράτος θα ξαναχτιζόταν.
Στο τέλος το καπιταλιστικό κράτος με τη μορφή της αστικής δημοκρατίας ξα­
ναχτίστηκε. Υποστηρίζεται κάποιες φορές ότι η βασική δύναμη που συντέλεσε
σ' αυτό ήταν το Κομμουνιστικό Κόμμα και ότι ανέλαβε αυτόν το ρόλο επειδή οι
απαιτήσεις της σταλινικής εξωτερικής πολιτικής ήθελαν την Ισπανία να παραμείνει
αστική δημοκρατία. Με πολλούς τρόπους το Κομμουνιστικό Κόμμα ήταν ζωτι­
κής σημασίας στην ανακατασκευή της κρατικής μηχανής και η ρωσική βοήθεια,
καθώς και οι Ρώσοι στρατιωτικοί σύμβουλοι, ήταν σημαντικοί σ' αυτήν τη δια­
δικασία. Αλλά αυτό το ιστορικό λάθος δεν μπορεί να χρεωθεί μονάχα στους στα­
λινικούς. Όλα τα κόμματα της εργατικής τάξης στην Ισπανία συνέβαλαν στη δια­
δικασία αυτή με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο. Τόσο η αριστερή όσο και η δεξιά
πτέρυγα του Σοσιαλιστικού Κόμματος το POUM, ακόμα και οι αναρχικοί, συμ­
φώνησαν και επικύρωσαν αυτή την αποκατάσταση του καπιταλιστικού κράτους
και όλοι δικαιολόγησαν τις ενέργειές τους από την άποψη της ανάγκης να δια­
τηρηθεί η αντιφασιστική ενότητα.
Βεβαίως η Κομιντέρν έπαιξε μείζονα ρόλο, παρέχοντας την κάλυψη για όλα
αυτά. Τον Δεκέμβριο του 1936 έγραψε ότι «Το προεδρείο της Εκτελεστικής Επι­
τροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς εγκρίνει την πολιτική της Κεντρικής Επι­
τροπής του ισπανικού Κομμουνιστικού Κόμματος για επιστράτευση των κομ-
 KegxiXoto 6 » II κπιανιχή ήττα - 101

ματικών μελών και των μαζών στον αγώνα ενάντια στους φασίστες, που έχουν
βαλθεί να εξοντώσουν το κοινοβουλευτικό καθεστώς και να εγκαθιδρύσουν μια
φασιστική δικτατορία. Επίσης εγκρίνει την πολιτική της υπεράσπισης και της εν­
δυνάμωσης της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας της δημοκρατίας του Λαϊκού
Μετώπου, το οποίο μάλιστα εγγυάται τα δικαιώματα και τις ελευθερίες του ισπα­
νικού λαού, υποσκάπτοντας την υλική βάση του φασισμού. Άλλωστε, στο Λαϊ­
κό Μέτωπο δεν υπάρχει χώρος για το φασισμό, αλλά αποτελεί εκείνο τη βάση
όπου οι άνθρωποι μπορούν να εκφράσουν τη θέλησή τους και να αποφασίσουν
για τη μοίρα τους [...] Το προεδρείο της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμου­
νιστικής Διεθνούς θεωρεί σωστή την αντίθεση του κόμματος στην άμεση εθνι­
κοποίηση της βιομηχανίας. Ταυτίζεται με το κόμμα όσον αφορά την πεποίθηση
πως η εθνικοποίηση θα πρέπει να προσδιοριστεί με βάση τα συμφέροντα της
άμυνας της δημοκρατίας καθώς και ενάντια στις απόπειρες των εχθρών του λαού
να σαμποτάρουν και να πλήξουν την οικονομία, με τη λογική ότι η εθνικοποίηση
θα έπρεπε να τεθεί σε ισχύ λαμβάνοντας υπόψη τις ανησυχίες εκείνων που άμε­
σα ή έμμεσα έλαβαν μέρος στην αντίσταση. [...] Κι ακόμη, το προεδρείο της Εκτε­
λεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς εγκρίνει την πολιτική του κόμ­
ματος που σχεδιάστηκε για να συγκροτηθεί μια στενότερη συμμαχία της εργα­
τικής τάξης με την αγροτιά και τα άλλα εργατικά στρώματα του ισπανικού λαού.
Συνεπώς εγκρίνει τη μεταβίβαση στους αγρότες της γης που αποκτήθηκε από
τους φασίστες ιδιοκτήτες της [...] Πρόωρες απόπειρες κολεκτιβοποίησης των
.αγροκτημάτων μπορούν, υπό τις παρούσες συνθήκες να προκαλέσουν μονά­
χα δυσκολίες στον κοινό σκοπό του Λαϊκού Μετώπου, στον αγώνα ενάντια στους
πραξικοπηματίες φασίστες».
Αυτή ήταν, λοιπόν, για την ώρα η πολιτική της Κομιντέρν και του ισπανικού Κομ­
μουνιστικού Κόμματος στην πραγματικότητα ήταν όμως και η πολιτική την οποία
στήριξαν όλα τα κόμματα της Ισπανίας. Ως το Μάη του 1937 αφορούσε και το
POUM, καθώς και το FAI-CNT. Οποιεσδήποτε επιφυλάξεις κι αν είχαν οι παρα­
πάνω, εξακολουθούσαν να αποδέχονται την ανάγκη για «αντιφασιστική ενότη­
τα», ακόμη και με κόστος τις ταξικές απαιτήσεις των εργατών. Μπορούμε, συνεπώς
να θεωρήσουμε ότι η παραπάνω δήλωση ήταν κοντά στη σκέψη ακόμα και εκεί­
νων που στη συνέχεια βρέθηκαν ανάμεσα στα θύματά της
Επιφανειακά, το εγχείρημα ακούγεται εξαιρετικά λογικό. Ο οπλισμένος εχθρός
χτυπούσε την πόρτα της Μαδρίτης και σίγουρα κάθε προσπάθεια διάσπασης των
τάξεων των υπερασπιστών θα αποτελούσε την πιο εγκληματική παραφροσύνη.
Σίγουρα η δημοκρατία χρειαζόταν, πάνω απ' όλα, ένα συγκεντρωτικό, αποτε­
λεσματικό κράτος και μια στρατιωτική μηχανή με την οποία θα αντιστεκόταν στο
φασιστικό στρατό. Σίγουρα ήταν καλύτερα να διατηρηθούν όλες οι δυνατές δυ­
νάμεις στον αγώνα ενάντια στους φασίστες παρά να χαθούν στον κοινό τάφο που
ο Φράνκο ετοίμαζε.
Αλλά αν εξεταστεί το θέμα με προσοχή, όλο το επιχείρημα καταρρέει. Η «κοι­
102 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

νοβουλευτική δημοκρατία» είχε κα-

ταρρεύαει με το φασιστικό πραξικό­
πημα. Ο όγκος των ένοπλων δυνάμε-
ών της είχε πάρει το μέρος του Φράν­
κο. Η τοπική αυτοδιοίκηση είχε δια­
λυθεί. Στη θέση της παλιάς κρατικής
δύναμης υπήρχε ένα δίκτυο τοπικών
επιτροπών υπό την εξουσία της ερ­
γατικής τάξης και διάφοροι οπλισμέ­
νοι πολιτοφύλακες.
Το κράτος έπρεπε να ανασυσταθεί
για να καταστεί ικανό να τα βάλει με
τον εχθρό. Υπήρχε όμως μια επιλογή:
είτε οι κατακτήσεις των εργατών και
των αγροτών θα διευρύνονταν και θα
βάθαιναν και οι τοπικές επιτροπές
θα συγκεντρώνονταν σε ένα νέο κρά­
τος είτε η κεντρική κυβέρνηση θα
συγκέντρωνε όλες της τις δυνάμεις για
να ξαναχτίσει την παλιά αστική κρα­
τική δομή. Τα κόμματα της Αριστερός
διάλεξαν το δεύτερο.
Σκεφτείτε επίσης την περίπτωση Φρανθίοκο Φράνκο
της βιομηχανίας τον ισχυρισμό ότι «η εθνικοποίηση θα πρέπει να προσδιοριστεί
με βάση τα συμφέροντα της άμυνας της δημοκρατίας». Μια απολύτως λογική πρό­
ταση, με εξαίρεση δύο πράγματα: Σε πολλούς τομείς η βιομηχανία δεν «εθνι-
κοποιήθηκε» απλώς αλλά βρισκόταν στα χέρια της εργατικής τάξης. Αν το νέο
κράτος επρόκειτο να προχωρήσει με τη λογική πως θα καταλαμβάνονταν μόνο
οι βιομηχανίες των οποίων οι ιδιοκτήτες μπορούσαν να αποδειχτούν φασίστες
τότε το λογικό επακόλουθο θα ήταν ότι το κράτος θα έπρεπε να «πείσει» τους
εργάτες να δώσουν πίσω τα εργοστάσια που είχαν κερδίσει.
Δεύτερον, αν αυτό το επιχείρημα ληφθεί σοβαρά υπόψη, σημαίνει πως η πο­
λεμική παραγωγή μπορούσε πιο αποτελεσματικά να επιτευχθεί στη βάση της ιδιω­
τικής ιδιοκτησίας παρά με ένα εθνικό σχέδιο και εργατικό έλεγχο. Αν «τα συμ­
φέροντα της άμυνας της δημοκρατίας» θα υπηρετούνταν καλύτερα από ιδιώτες
καπιταλιστές οι οποίοι θα υφάρπαζαν οποιοδήποτε όφελος μπορούσαν από συμ­
βόλαια και αν αυτό υποτίθεται ότι θα αντιπροσώπευε έναν καλύτερο τρόπο να
διασφαλιστεί τακτική υψηλή παραγωγή καλής ποιότητας τότε το λογικό συμ­
πέρασμα είναι ότι ο καπιταλισμός είναι ένας καλύτερος τρόπος λειτουργίας της
οικονομίας από το σοσιαλισμό.
Το ίδιο ισχύει και όσον αφορά τη γη. Στις απελευθερωμένες περιοχές της Ισπα-
 Κεφάλαιο 6 « II ιβπανιχή ήττα - 103

νιας οι αγρότες είχαν κατασχέσει τη γη. Σε μερικές περιοχές την είχαν διανείμει
μεταξύ τους ενώ σε άλλες είχαν αποφασίσει να τη δουλεύουν συλλογικά.
Οι εργαζόμενες μάζες της υπαίθρου είχαν πραγματοποιήσει τις μακρόχρονες
επιδιώξεις τους. Στην πραγματικότητα, αυτό που η Κομιντέρν πρότεινε ήταν να
καταπνίγει αυτή η έξαρση πρωτοβουλίας. Η διαίρεση ή η κολεκτιβοποίηση της
γης έπρεπε να αποφασιστεί όχι βάσει της επιθυμίας των αγροτών, αλλά μέσα από
τις γραφειοκρατικές αποφάσεις του κράτους
Πίσω από όλες αυτές τις λεπτομερείς προτάσεις βρισκόταν το ζήτημα της ένο­
πλης εξουσίας Η διαμάχη ανάμεσα στην πρόσφατα ανασυνταγμένη δύναμη του
αστικού κράτους και στις κατακτήσεις των εργατών και των αγροτών έγινε κάτι
πολύ περισσότερο από μια απλή υπόθεση «πειθούς». Ούτε οι εργάτες ούτε οι αγρό­
τες ήταν πρόθυμοι να αποποιηθούν θέσεις που είχαν κερδίσει με τόσο μεγάλες
θυσίες και να επιστρέφουν εργοστάσια και χωράφια σ' εκείνους που ήταν, στην
καλύτερη περίπτωση, προσωρινοί φίλοι της δημοκρατίας Οι φασίστες δεν απει­
λούσαν την περιουσία των γαιοκτημόνων και των καπιταλιστών, εκτός ίσως από
μεμονωμένες περιπτώσεις Από τους εργαζόμενους ζητούνταν να παρατήσουν
τις ταξικές τους διεκδικήσεις προκειμένου δείξουν καλή θέληση στα «παράσι­
τα» της Ισπανίας.
Το αποτέλεσμα ήταν ότι οι εργαζόμενοι και οι αγρότες έπρεπε να εξαναγκαστούν
να εγκαταλείψουν τα κέρδη τους. Αλλά οι εργαζόμενοι και οι αγρότες ήταν οπλι­
σμένοι και οργανωμένοι, έτσι ώστε μόνο ένοπλη δύναμη θα μπορούσε να έχει απο-
.τέλεσμα. Έτσι, εν μέσω εμφύλιου πολέμου ενάντια στους φασίστες η δημοκρα­
τική κυβέρνηση αφιέρωνε τις προσπάθειές της και τις καλύτερες δυνάμεις της όχι
στην άμυνα της Μαδρίτης αλλά στη συντριβή των εργατών και των αγροτών.
Η κλιμάκωση αυτής της κατάστασης έλαβε χώρα στη Βαρκελώνη τον Μάιο του
1937, όταν οι κυβερνητικές δυνάμεις συνέτριψαν τα κέρδη των εργατών και διέ­
λυσαν την οργάνωση της εργατικής τάξης. Ο Οργουελ, ένα αθώο θύμα όλων αυ­
τών, δίνει ξανά την καλύτερη εικόνα. Είχε τραυματιστεί στο μέτωπο πολεμώντας
ενάντια στους φασίστες και είχε επιστρέψει στη Βαρκελώνη. Σε ένα μικρό απόσπασμα
περιγράφει πώς η επανίδρυση του κράτους σήμαινε ότι η πολεμική προσπάθεια
ενάντια στους φασίστες πέρασε σε δεύτερη μοίρα σε σχέση με την επανάκτηση του
ελέγχου από την αστική τάξη: «Έκανα μυστικές διαπραγματεύσεις για να αγορά­
σω ένα περίστροφο. Ήθελα απεγνωσμένα ένα περίστροφο -στις μάχες στα χαρα­
κώματα ήταν πολύ πιο χρήσιμο από ένα τουφέκι- και ήταν πολύ πιο δύσκολο να
το αποκτήσεις Η κυβέρνηση τα διένειμε στους αστυνομικούς και στους αξιωμα­
τικούς του Λαϊκού Στρατού, αλλά αρνιόταν να τα διανείμει στην πολιτοφυλακή».
Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι το χτίσιμο ενός λαϊκού στρατού, οργα­
νωμένου με αστική στρατιωτική πειθαρχία, ήταν προτιμότερο από τις ελλιπώς
οργανωμένες πολιτοφυλακές Αν αυτό ισχύει, θα μπορούσε κανείς να δικαιολογήσει
την απόφαση να δοθούν στο στρατό καλύτερα όπλα απ' ό,τι στους γενναίους αλλά
αναποτελεσματικούς πολιτοφύλακες Προσωπικά αμφιβάλλω, αλλά θα πρέπει
104 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

να το αφήσουμε στους ειδικούς σε θέματα στρατού να το κρίνουν.

Ωστόσο, δεν υπάρχει καμιά δικαιολογία, εν μέσω εμφύλιου πολέμου, να εξο­
πλίζεται καλύτερα η αστυνομία από τους στρατιώτες στο μέτωπο. Η μόνη εύλογη
εξήγηση για μια τέτοια κίνηση είναι ότι η κυβέρνηση πίστευε πως η ανάγκη να
ανασυγκροτηθεί η παλιά -και μισητή- πολιτοφυλακή και οι υπόλοιπες αστυνο­
μικές δυνάμεις ήταν πιο ζωτικής σημασίας από τη νίκη ενάντια στους φασίστες.
Αλλη πιθανή εξήγηση δεν υπάρχει. Με άλλα λόγια, η συντριβή της οργανωμέ­
νης δύναμης της εργατικής τάξης ήταν πιο σημαντική για την κυβέρνηση από
τη συντριβή του Φράνκο.
Πράγματι, η κυβέρνηση αποφάσισε να επιβάλει την «τάξη» στη Βαρκελώνη και
άνοιξε στρατιωτική επίθεση στις θέσεις που κρατούσε η εργατική τάξη. Μετά από
κάποιες μάχες πέτυχαν να πάρουν τον έλεγχο της πόλης. Και πάλι ο Όργουελ πα­
ρέχει μια ακριβή, αν και απλοϊκή, περιγραφή του τι πραγματικά σήμαινε αυτό:
«Την επόμενη μέρα οι Φρουροί Εφόδου ήταν παντού [...] Ήταν μακράν οι κα­
λύτεροι στρατιώτες που είχα δει στην Ισπανία και, παρόλο που υποθέτω πως ήταν
κατά μία έννοια "ο εχθρός", δεν γινόταν να μη με εντυπωσιάσει η εμφάνισή τους
Αλλά ήμουν και κάπως έκπληκτος καθώς τους παρακολουθούσα να σουλατσάρουν
πέρα δώθε. Ήμουν συνηθισμένος στην κουρελιασμένη, μόλις και μετά βίας οπλι­
σμένη πολιτοφυλακή στο μέτωπο της Αραγωνίας και δεν γνώριζα πως η Δημο­
κρατία διέθετε τέτοια στρατεύματα.

Αντιφασιστικήπολποφυλοκή, ισπανικός Εμφύλκχ (1936-1939)

 Κεφάλαιο 6 « l l umavrsf[ ήττα - 105

»Δεν ήταν μόνο πως διάλεγαν τους άντρες με κριτήρια σωματικής διάπλασης
ήταν τα όπλα τους που με εντυπώσιαζαν περισσότερο. Όλοι τους ήταν εξοπλι­
σμένοι με ολοκαίνουρια τουφέκια του τύπου που είναι γνωστός ως "Ρωσικό του­
φέκι" (αυτά τα τουφέκια στέλνονταν στην Ισπανία από την ΕΣΣΔ, αλλά πιστεύω
ότι κατασκευάζονταν στην Αμερική). Εξέτασα ένα από αυτά. Ήταν ένα τουφέκι
που απείχε πολύ από το τέλειο, αλλά ήταν απέραντα καλύτερο από τα πανάρ-
χαια τρομπόνια που είχαμε στο μέτωπο. Οι Φρουροί Εφόδου είχαν ένα υποπο-
λυβόλο ανά δέκα άντρες και ένα αυτόματο πιστόλι για τον καθένα. Εμείς στο μέ­
τωπο είχαμε περίπου ένα πολυβόλο για κάθε πενήντα άντρες και, όσο για πιστόλια
και περίστροφα, μπορούσες να τα προμηθευτείς μόνο παράνομα.
»Ιτην πραγματικότητα, αν και δεν το είχα προσέξει ως τώρα, το ίδιο συνέβαινε
παντού. Οι Εθνοφρουροί και οι Καραμπινιέροι, που δεν προορίζονταν καν για
το μέτωπο, ήταν καλύτερα οπλισμένοι και μακράν καλύτερα ντυμένοι από μας.
Υποπτεύομαι πως το ίδιο συμβαίνει σε όλους τους πολέμους - πάντοτε η ίδια αν­
τίθεση ανάμεσα στους καλοταϊσμένους και καλοντυμένους αστυφύλακες στα με­
τόπισθεν και στους κουρελήδες στρατιώτες στην πρώτη γραμμή».
Η Βαρκελώνη υπήρξε η μεγαλύτερη και γνωστότερη περίπτωση ανάμεσα σε
αναρίθμητα τέτοια παραδείγματα. Σε «όλους τους πολέμους», δηλαδή σε όλους
τους πολέμους που ο έλεγχος του πληθυσμού είναι πιο σημαντικός από την κα­
ταπολέμηση του εχθρού, ο καλύτερος εξοπλισμός και οι καλύτεροι άντρες προ­
ορίζονται για αστυνομικά καθήκοντα. Η επανίδρυση μιας αστικής δημοκρατίας
δεν σήμαινε μόνο τη συντριβή της εργατικής τάξης σήμαινε επίσης και ότι οι σπά­
νιοι πόροι που χρειάζονταν για την καταπολέμηση των φασιστών πήγαιναν στις
εσωτερικές διαμάχες
Έτσι ο αστυνομικός τρόμος κυρίευσε τη Βαρκελώνη και οι εργάτες εξαναγ­
κάστηκαν πάλι να κρύβονται από κατασκόπους και μυστικούς στρατιωτικούς
Ο Όργουελ βρισκόταν ανάμεσά τους. Στάθηκε τυχερός και δραπέτευσε ενώ άλ­
λοι, αναρχικοί και μέλη του POUM, δεν ήταν τόσο τυχεροί. Φυλακίστηκαν, δι­
κάστηκαν ή απλώς πυροβολήθηκαν αδίστακτα. Δεν υπάρχει μεγαλύτερη τρα­
γωδία στην ιστορία της Ισπανίας από τις ιστορίες που λέγονται για τους αντι­
φασίστες αναρχικούς που τραγουδούσαν τη «Διεθνή» ενώ τουφεκίζονταν από
εκτελεστικά αποσπάσματα εξίσου αντιφασιστών κομμουνιστών.
Αυτές οι τακτικές του τρόμου δεν ήταν τοπικά έκτροπα που σκαρφίστηκαν οι
υπερ-ενθουσιώδεις τοπικοί αντιπρόσωποι της Κομιντέρν. Επαινούνταν και εν-
θαρρύνονταν από την ίδια την Κομιντέρν. Τον Απρίλιο του 1938 η Κομιντέρν έστει­
λε την ακόλουθη καταπληκτική συμβουλή στην Κεντρική Επιτροπή του ισπανι­
κού Κομμουνιστικού Κόμματος: «Η απόλυτη εξόντωση της τροτσκιστικής συμ­
μορίας POUM [στην πραγματικότητα δεν ήταν οπαδοί του Τρότσκι] αποτελεί ένα
από τα σπουδαιότερα προαπαιτούμενα για τη νίκη ενάντια στους φασίστες δο­
λοφόνους και βανδάλους».
Με ποιον τρόπο όμως ο πυροβολισμός των εργατικών ηγετών χωρίς δίκη βοη-
106 - Ποτέ ζανά ■Colin Sparks

Πολωνοί εθίλοντές στοπλευρό τωνΔημοκρατικών

θούσε τον ισπανικό λαό στην άμυνα «της πατρίδας τους της ελευθερίας και της
ανεξαρτησίας τους και στη δημοκρατία και στην πρόοδο ενάντια στο φασισμό»;
Κι εδώ, όπως και στη Γερμανία, το κουράγιο και η αφοσίωση των Ισπανών κομ­
μουνιστών ή των χιλιάδων Ισπανών και ξένων που πάλεψαν μέχρι τέλους ενάν­
τια στον Φράνκο δεν αμφισβητείται. Μάλλον αμφισβητείται το αν η πολιτική γραμ­
μή που υιοθέτησαν μπορούσε να τους δώσει τη νίκη. Η απάντηση, όπως και στη
Γερμανία, είναι γνωστή στον κόσμο. Δεν μπορούσε.
Δεν τίθεται απλώς το ζήτημα του πόσο επαρκείς πόροι θα αφιερώνονταν στον
αγώνα ενάντια στο φασισμό, ούτε του αν η επιβολή του αστικού νόμου και της
τάξης και η κατάργηση των κερδών των εργατών και των αγροτών σήμαινε πως
ο ενθουσιασμός τους για τον αγώνα ενάντια στο φασισμό κάμφθηκε. Ήταν επι­
πλέον το ζήτημα του πώς οι δυνάμεις που υπερασπίζονταν τον Φράνκο μπορούσαν
να αποδυναμωθούν. Η δημοκρατική κυβέρνηση δεν μπορούσε να καλέσει τους
αγρότες να επιστρατευτούν στην καταπολέμηση του Φράνκο υποσχόμενη
πως όταν αυτός ηττούνταν, θα είχαν τη γη που ήθελαν. Δεν μπορούσαν να κά­
νουν τη λιποταξία από το στρατό του Φράνκο ταξικό θέμα για τους αγρότες διό­
τι η γη δεν αποτελούσε ταξικό θέμα για την κυβέρνηση.
Ακόμα πιο καταστρεπτική δε ήταν η απορρέουσα πολιτική για τις ισπανικές
αποικίες. Οποιαδήποτε εργατική κυβέρνηση προφανώς θα έδινε ανεξαρτησία
στους καταπιεσμένους λαούς της Ισπανικής Αυτοκρατορίας. Μερικά από τα κα­
 Κεφάλαιο 6 « II ιηπανίχή ήττα - 107

λύτερα στρατεύματα στο στρατό του Φράνκο αποτελούνταν από στρατιώτες από
την αποικία του Μαρόκου. Ακόμα κι αν η διακήρυξη της ανεξαρτησίας του Μα­
ρόκου και η χορήγηση βοήθειας στους Μαροκινούς εθνικιστές δεν παρείχε άμε­
σα αποτελέσματα, θα είχε αναμφίβολα υποσκάψει τη φασιστική βάση. Το προ­
φανές βήμα ήταν να τεθεί αυτή ως βασική προτεραιότητα στον πόλεμο.
Όμως η κυβέρνηση παρέμενε μια αστική κυβέρνηση αντιφασιστικής ενότητας.
Γ ια χάρη αυτής της ενότητας, οι εθνικές απαιτήσεις του λαού του Μαρόκου έπρε­
πε να θυσιαστούν. Οταν Μαροκινοί εθνικιστές ήρθαν στη δημοκρατική κυβέρνη­
ση στη Βαλένθια για βοήθεια, συνάντησαν άρνηση. Η κυβέρνηση έφτασε μάλιστα
στο σημείο να προτείνει εδαφική ανακατανομή με το βρετανικό και το γαλλικό ιμ­
περιαλισμό. Στην απεγνωσμένη της προσπάθεια να διατηρήσει την πίστη της στους
καπιταλιστές της Ισπανίας της Γαλλίας και της Βρετανίας η κυβέρνηση αρνήθηκε
να χρησιμοποιήσει αυτό που θα μπορούσε να είναι ένα από τα πιο δυνατά της όπλα.
Και πάλι η ευθύνη δεν βαρύνει αποκλειστικά το ισπανικό Κομμουνιστικό Κόμ­
μα και τις ανάγκες της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής η οποία μέχρι εκείνη τη
στιγμή τόνιζε την αναγκαιότητα για μια συμμαχία ανάμεσα στον «ειρηνόφιλο»
ιμπεριαλισμό και στην ΕΣΣΔ ενάντια στους φασίστες Η κυβέρνηση που αρνιό-
ταν να κάνει αυτό το βήμα είχε επικεφαλής ένα σοσιαλιστή, τον Καμπαλέρο, ο
οποίος είχε αγωνιστεί πριν από τον πόλεμο για το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης
και της ανεξαρτησίας του Μαρόκου. Ολόκληρη η κυβέρνηση αρνούνταν να χρη­
σιμοποιήσει αυτό το ουσιώδες όπλο.
. Το μάθημα για εμάς σήμερα είναι σαφές. Το ζήτημα δεν είναι να σκαλίζουμε
τις στάχτες μιας περασμένης ήττας αλλά να μάθουμε πώς να την αποφύγουμε
στο μέλλον. Η ισπανική εμπειρία έδειξε ακριβώς το νόημα μιας «ενότητας όλων
των προοδευτικών και δημοκρατικών δυνάμεων» και οδήγησε σε καταστροφή.
Οι εργάτες και οι αγρότες είχαν κινητοποιηθεί με το δικό τους τρόπο και είχαν
εγείρει τα αιτήματά τους. Η επιλογή ήταν ξεκάθαρη: είτε οι κατακτήσεις που έγι-
ναν θα θέτονταν ως βάση για τον αγώνα ενάντια στο φασισμό και η εργατική τάξη
θα αποδεχόταν οποιουσδήποτε συμμάχους μπορούσε να βρει, είτε ο αγώνας θα
υποτασσόταν στην προσπάθεια να αποκτηθούν σύμμαχοι από άλλες τάξεις Στην
πρώτη περίπτωση, η ενέργεια και η πρωτοβουλία των εργατών θα μπορούσε να
παρασύρει και εκείνους που δίσταζαν και ταλαντεύονταν. Στη δεύτερη, η ενέρ­
γεια και η δημιουργικότητα ήταν το τελευταίο ζητούμενο, διότι απειλούσε την
κοινωνική θέση ακριβώς εκείνων των τάξεων που θα κερδίζονταν μεμονωμένα
από τον «αντι-φασισμό».
Στο τέλος αποδείχτηκαν αναξιόπιστοι σύμμαχοι, εγκσταλείποντας τους εργάτες
και τους αγρότες στην οργή του Φράνκο και στην επιδίωξη της ειρήνης. Με κα-
νέναν τρόπο δεν μπορούσαν οι εργάτες και οι αγρότες να αποφύγουν τις φυλακές
και τους τουφεκισμούς που τους ετοίμαζε ο Φράνκο. Επέστρεψαν στα ίδια ερ­
γοστάσια κάτω από τη σιδερένια πειθαρχία των φασιστών. Επέστρεψαν στη γη
κάτω από το μαστίγιο των γαιοκτημόνων και των φρουρών τους. Υπέφεραν ως
108 - Ποτέ Ξανά · Colin Sparks

τάξεις από τη νίκη του Φράνκο.

Ο λόγος για τον οποίο ένα «λαϊκό μέτωπο» ενάντια στο φασισμό οδήγησε στην
καταστροφή βρίσκεται στη φύση του αγώνα που πρέπει να διεξαχθεί ενάντια στο
φασισμό. Τονίσαμε παραπάνω πως η μόνη τάξη που ενδέχεται να υποστεί μια
ταξική ήττα στα χέρια του φασισμού είναι η εργατική. Στην περίπτωση της οπι-
σθοδρομικής Ισπανίας πρέπει να προσθέσουμε και τους φτωχούς αγρότες και
τους ακτήμονες. Έτσι, η βάση για κάθε αγώνα ενάντια στο φασισμό πρέπει να εί­
ναι η ενότητα αυτής της τάξης. Αυτή μπορεί να είναι απλή ενότητα ενάντια στο
φασισμό, αλλά οι μέθοδοι με τις οποίες αυτές οι τάξεις αγωνίζονται τις φέρνουν
αναπόφευκτα σε διαμάχη με τους εκμεταλλευτές τους. Ένα μαζικό χτύπημα ενάν­
τια στο φασισμό δεν μπορεί να κάνει κάτι άλλο, με ταξικούς όρους από το να
χτυπήσει τα κέρδη των καπιταλιστών. Η ενδυνάμωση των εργατικών οργανώ­
σεων για να πολεμήσουν το φασισμό δεν μπορεί παρά να ενδυναμώσει τη συ­
νολική τους θέση. Η αυτοπεποίθηση που αποκτάται στον αγώνα ενάντια στους
φασίστες αυτόματα εξαπλώνεται στον αγώνα ενάντια σε άλλους αντιπάλους -
τους καπιταλιστές και το κράτος τους.
Ο αγώνας ενάντια crro φασισμό από μια ενωμένη εργατική τάξη είναι βέβαιο
ότι θα εγείρει πιο γενικά πολιτικά ζητήματα. Αυτός είναι ο λόγος που οι ηγέτες
του ρεφορμισμού επιδεικνύουν τόσο μεγάλο δισταγμό για την ενωμένη δράση,
ακόμη και όταν κατευθύνεται ενάντια στο θανάσιμο εχθρό, crro φασισμό.
Τα αποτελέσματα αυτής της μαζικής έξαρσης δεν είναι προδιαγεγραμμένα. Αν
οι επαναστάτες είναι προετοιμασμένοι να υιοθετήσουν μια πολιτική τόσο ενό-

Mcrd τοναΟστικόβομβαρδισμό, τα tptinia της βααιακής πόλη; Γκουέρνιια(1937)

 Ποτέ Ξ<χνά . Colin Sparks - 109

τητας όσο και ανεξαρτησίας αν είναι πάντοτε έτοιμοι να καθοδηγήσουν έναν αγώ­
να που ξεκινά ενάντια στο φασισμό και να τον προχωρήσουν όσο πιο μπροστά
μπορεί να φτάσει, τότε η έκβαση μπορεί να είναι μια σπουδαία ενδυνάμωση της
επαναστατικής επιρροής στην εργατική τάξη, καθώς και προετοιμασία για την
κατάληψη του κράτους - δίνοντας τέλος στην κυριαρχία του κεφαλαίου και επι­
τυγχάνοντας την τελική ήττα του φασισμού.
Αλλά αν τα πιο καλά οργανωμένα και με τη μεγαλύτερη ταξική συνείδηση τμή­
ματα της εργατικής τάξης αφιερώνουν τις ενέργειές τους στο να συγκροτούν την
εργατική τάξη, αν συστηματικά χρησιμοποιούν κάθε μέθοδο, συμπεριλαμβανομένης
και της ένοπλης δύναμης όπως έγινε στην Ισπανία, για να περιορίσουν τις προ­
σπάθειες των εργατών και των αγροτών στα όρια που θέτει η άρχουσα τάξη, τότε
το μόνο πιθανό αποτέλεσμα είναι η αποθάρρυνση των εργατών, η απομόνωση των
καλύτερων αγωνιστών και, εν τέλει, η αποδυνάμωση του αντιφασιστικού αγώνα.
Προκύπτει δε ότι κάθε επιτυχημένο «ενιαίο μέτωπο» πρέπει πρωτίστως να βα­
σίζεται στη συμφωνία των οργανώσεων της εργατικής τάξης Οποιεσδήποτε επι­
πρόσθετες οργανώσεις ή κοινωνικές ομάδες που προσχωρούν είναι κέρδος αλλά
όχι πρωτεύων σκοπός του μετώπου. Οι αγωνιστικές δυνάμεις της εργατικής τά­
ξης δεν μεταβάλλονται αποφασιστικά από την προσθήκη ή την αφαίρεση μερικών
αστών διανοούμενων, και είναι μάλιστα διπλά λανθασμένο να βουλιάζει η ανάγ­
κη για ενότητα της εργατικής τάξης πίσω από την ανάγκη να κερδηθούν αυτές
οι μικρές ομάδες.
. Αναγκαστήκαμε ως τώρα να λάβουμε υπόψη δύο περιπτώσεις στις οποίες οι
λάθος πολιτικές των επαναστατικών οργανώσεων οδήγησαν στο θρίαμβο των
φασιστών. Αναπόφευκτα οι αποτυχίες του «υπερ-αριστερισμού» και του «λαϊκού
μετώπου» μοιάζουν αφηρημένες όταν τίθενται ως δύο ιστορικές αντιθέσεις. Στο
επόμενο κεφάλαιο θα εξετάσουμε μια περίπτωση στην οποία οι φασιστικές ορ­
γανώσεις ηττήθηκαν.

ΓκουέρνιχατουΠάμπλοΠικόοο(1937)
110 - Πσιέ Ξανά . Colin Sparks
 Κεφάλωο " · Ο αγώνπς στη Μεγάλη Ιίρετανία - 111

Κεφάλαιο 7
Ο αγώνας στη Μεγάλη Βρετανία

πάλη ενάντια στο φασισμό στη Βρετανία του '30 δεν έλαβε τις τρομα­

Η κτικές διαστάσεις που είχε αλλού στην Ευρώπη. Αυτό δεν σημαίνει ότι η
πάλη αυτή ήταν λιγότερο σημαντική ή ότι δεν απαίτησε θυσίες από όσους
έλαβαν μέρος σε αυτή. Αυτό που μπορούμε να πούμε είναι ότι δεν υπήρξε ποτέ
στη Βρετανία μια αληθινά μαζική φασιστική κίνηση αποφασισμένη να αναλάβει
τον έλεγχο του κράτους και ότι οι μάχες δεν έφτασαν στα άκρα.
Συχνά εκφράζεται η άποψη ότι ο φασισμός ήταν κατά κάποιο τρόπο «μη βρε­
τανικός». Το κλίμα, το βρετανικό Σύνταγμα, η εγγενής λογική της βρετανικής αστι­
κής τάξης και άλλες τέτοιες ανοησίες χρησιμοποιούνται για να εξηγήσουν την
αποτυχία του φασισμού. Το βολικό συμπέρασμα που υποτίθεται πως πρέπει να
βγάλουμε είναι ότι, ενώ ο φασισμός προσέλκυε νευρικούς και ανεπιθύμητους «ξέ­
νους», δεν θα μπορούσε να βρει μαζική υποστήριξη στη Βρετανία. Λογικά, λοι­
πόν, δεν θα πρέπει να ανησυχούμε για κάποια πιθανή αύξηση του φασισμού στο
μέλλον. Δεν θα μπορούσε να συμβεί εδώ.

ΜίλανοχίτΐιΜς στοΛονδίνο
112 - Ποτέ Ξανά · Colin Sparks

Αυτή η παράλογη στάση μπορεί να υιοθετηθεί μόνο από όσους επιθυμούν να

αγνοούν την ιστορία, το παρόν και το μέλλον. Δεν μπορεί όμως να υιοθετηθεί
από όσους νοιάζονται για τους πιθανούς δρόμους που μπορεί να ακολουθήσει
η Βρετανία στο μέλλον. Εδώ πρέπει να προσπαθήσουμε να εξετάσουμε το για­
τί οι φασίστες δεν κατάφεραν μέχρι σήμερα να αποκτήσουν μαζική υποστήρι­
ξη στη Βρετανία, ώστε να τους αποτρέψουμε από το να το κάνουν στο μέλλον.
Υπάρχουν δύο βασικοί λόγοι. Ο πρώτος αφορά την κοινωνική και οικονομι­
κή κατάσταση στη Βρετανία κατά τη διάρκεια του '30.0 δεύτερος είναι ότι απλώς
χτυπήθηκε σθεναρά από το εργατικό κίνημα κάθε φορά που προσπάθησε να ορ­
θοποδήσει.
Στη δεκαετία του '20 ςττη Βρετανία υπήρχε ένας αριθμός από φασιστικές ορ­
γανώσεις οι περισσότερες από τις οποίες είχαν στηθεί στα πρότυπα του Μου-
σολίνι. Σε γενικές γραμμές αυτές δεν πέτυχαν κάποια ουσιαστική πρόοδο, ενώ
φαίνεται να είχαν περιοριστεί στη στρατολόγηση μερικών πρώην στρατιωτικών.
Το πιο κοντινό δείγμα φασιστικής οργάνωσης μεγάλης κλίμακας ήταν η Δύνα­
μη Εθελοντών του Όλστερ στα βόρεια της Ιρλανδίας αν και θα ήταν λάθος να
τη χαρακτηρίσουμε καθαρά φασιστική.
Στη Βρετανία, οργανισμοί όπως οι Βρετανοί Φασίστες καθοδηγούμενοι από
τον ταξίαρχο Μπλάκνεϊ, είδαν τη δραστηριότητά τους ως προέκταση της ορ­
γάνωσης των Αμερικανών Προσκόπων. Υπάρχουν δύο λόγοι γι' αυτό τον πα-

ΑντιφαοιστΕζ στο Λονόίνο

 Κεψάλπχο 7 » 0 αγώνας οτη ΜΓ^άλη BQCtaviq - 113

ραλληλισμό. Οι Αμερικανοί Πρόσκοποι αποτελούσαν μια αντιδραστική, φιλο-ιμ-

περιαλιστική οργάνωση που είχε συσταθεί για την παροχή προστρατιωτικής εκ­
παίδευσης στους νέους άντρες - και αυτή ήταν η δυσοίωνη αλήθεια. Αυτό που
δεν ήταν δυσοίωνο ήταν ότι οι Βρετανοί Φασίστες\ δεν ήταν παρά μια μικρή και
απομονωμένη ομάδα σε σχέση με τους Αμερικανούς Προσκόπους. Κατά τη διάρ­
κεια της κρίσης του 1926 οι Βρετανοί Φασίστες ουσιαστικά αντικαταστάθηκαν
από τον κρατικό «Οργανισμό για τη Διατήρηση των Προμηθειών» και το έργο της
αποδυνάμωσης του κινήματος της εργατικής τάξης παρέμεινε σταθερά στα χέ­
ρια της αστικής πολιτικής και της στρατιωτικής ελίτ.
Ωστόσο, η κρίση του 1929 έφερε μια αλλαγή. Παρόλο που το επίπεδο της οι­
κονομικής και της κοινωνικής κατάρρευσης ήταν σε μεγάλο βαθμό λιγότερο σο­
βαρό στη Βρετανία απ' ό,τι στη Γερμανία, η παγκόσμια κρίση είχε σημαντική επί­
δραση. Η πτώση της εργοστασιακής παραγωγής στη Βρετανία ήταν γύρω στο
16%, την ίδια στιγμή που στη Γ ερμανία έφτανε το 4 0% τουλάχιστον. Η ανεργία
άγγιζε περίπου τα 3 εκατομμύρια ή το 20% του ασφαλισμένου πληθυσμού, γε­
γονός που ήταν σίγουρα σοβαρό, αλλά όχι και τόσο καταστροφικό όσο στη Γερ­
μανία. Τέλος θα πρέπει να επισημάνουμε ότι οι επιπτώσεις της ανεργίας έγιναν
περισσότερο αισθητές σε ορισμένες περιοχές ενώ στην ουσία το βιοτικό επίπεδο
βελτιώθηκε για όσους δούλευαν.
Πίσω από όλα αυτά, βέβαια, βρισκόταν η Βρετανική Αυτοκρατορία. Η Βρετα­
νία μπήκε στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο έχοντας τη μεγαλύτερη αυτοκρατορία στον
•κόσμο, ενώ τα σύμφωνα ειρήνης που υπογράφτηκαν στο τέλος του πολέμου αύ­
ξησαν τις περιοχές που ήταν κάτω από την επιρροή της Βρετανίας Παρόλο που
το χρέος της Βρετανίας προς τις ΗΠΑ ήταν πολύ υψηλό και παρόλο που είχαν
υπάρξει και κάποιες αντιπαραθέσεις με τον αναδυόμενο αμερικανικό ιμπερια­
λισμό, η αυτοκρατορία συνέχιζε να παρέχει δίχτυ ασφαλείας στο βρετανικό κε­
φάλαιο. Έτσι, η παγκόσμια κρίση επηρέασε τη Βρετανία λιγότερο από πολλές άλ­
λες χώρες. Συνεπώς η εσωτερική καθώς και η εξωτερική πίεση στη βρετανική
κοινωνία υπήρξε λιγότερο έντονη. Η παρανοϊκή επιθυμία που διακατείχε το γερ­
μανικό καπιταλισμό να ξαναμοιραστεί ο κόσμος δεν εμφανίστηκε στη Βρετανία.
Επίσης δεν υπήρξε μαζική υποβάθμιση των μεσαίων τάξεων.
Συνεπώς ο φασισμός στη Βρετανία αναπτύχθηκε σε ένα περιβάλλον πολύ λι-
γότερο πλεονεκτικό σε σχέση με αυτό στο οποίο αναπτύχθηκε ο ναζισμός στη
Γερμανία. Παρ' όλ' αυτά, στις αρχές και στα μέσα του '30 εμφανίστηκε μια ση­
μαντική φασιστική παρουσία στη Βρετανία που αποδεικνύει το γεγονός ότι η ανά­
πτυξη του φασισμού δεν είναι η άμεση και απλή συνέπεια των αντικειμενικών
συνθηκών, αλλά εξαρτάται και από τις ενέργειες των ατόμων και των ομάδων.
Η σημαντικότερη φασιστική οργάνωση στη Βρετανία εκείνη τη στιγμή ήταν
η Βρετανική Ένωση τω ν Φασιστών. Ο αρχηγός τους ήταν ο σερ Όσβαλντ Μόσλεϊ,
γόνος ενός βαρόνου και γαιοκτήμονα Πολέμησε στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, τραυ­
ματίστηκε και παρασημοφορήθηκε. Μετά το τέλος του πολέμου ασχολήθηκε με
114 - Ποτέ Ξανά · Colin Sparks

την πολιτική από τη θέση που ταίριαζε στην τάξη και στην κουλτούρα του και
τελικά εξελέγη βουλευτής των Συντηρητικών στις εκλογές του 1918. Το 1922 έφυ­
γε από το κόμμα των Συντηρητικών και, μετά από μικρή πορεία ως ανεξάρτη­
τος, προσχώρησε στο Εργατικό Κόμμα τον Απρίλη του 1924.
Τα πρώτα του χρόνια στο Εργατικό Κόμμα θεωρήθηκε ριζοσπαστικός και απέ­
κτησε ευρεία υποστήριξη. Πάντα υπάρχουν τα ρεφορμιστικά κόμματα που εί­
ναι έτοιμα να υποδεχτούν ως κάτι σπουδαίο κάποιον που προέρχεται από μια
«καλύτερη τάξη» και άλλαξε πεποιθήσεις. Ανάμεσα σε αυτά ήταν το Κόμμα της
Εκλογικής Περιφέρειας του Λέιντιγουντ Μπέρμιγχαμ, που τον δέχτηκε ως υπο­
ψήφιο. Ωστόσο, στις δεύτερες εκλογές του 1924 κατέβηκε υποψήφιος με το Ερ­
γατικό Κόμμα και έχασε για λίγο. Το 1926 κατέβηκε ξανά και νίκησε στο Σμέθ-
γουικ. Ένα από τα κατορθώματά του όταν βρισκόταν στην αντιπολίτευση με το
Εργατικό Κόμμα ήταν να κατηγορήσει τους Συντηρητικούς ως φασίστες Σε αυτό
όμως έκανε λάθος
Το 1929, με τους Εργατικούς στην κυβέρνηση, πήρε μια επίσημη θέση - με το
παράξενο όνομα «καγκελάριος του Δουκάτου του Λάνκαστερ». Αυτός ο απαρ­
χαιωμένος τίτλος σήμαινε ότι θα ήταν υπεύθυνος για το ζήτημα της ανεργίας μαζί
με το διαβόητο Τζ,Χ. Τόμας
Ως τα μέσα του '30 είχε τσακωθεί με την πλειοψηφία της κυβέρνησης Οι στό­
χοι του για την εφαρμογή αυτού που σήμερα λέμε «κεϊνσιανό» μοντέλο οικονομίας
απορρίφθηκαν και, εν τέλει, παραιτήθηκε. Η εξέλιξη της πολιτικής του σκέψης
ύστερα από αυτό τον οδήγησε απρόσκοπτα στο φασισμό.
Τον Μάρτιο του 1931 ανακοίνωσε ότι θα ίδρυε το Νέο Κόμμα Σε αυτό το στά­
διο είχε ακόμη την υποστήριξη κάποιων που αποτελούσαν την αριστερή πτέρυγα
των Εργατικών, ανάμεσά τους ο Νάι Μπίβαν και ο Τζον Στράτσεϊ. Ο Μπίβαν και
οι άλλοι δεν ήταν έτοιμοι να ακολουθήσουν τον Μόσλεϊ στην έξοδό του από τους
Εργατικούς και σε αυτό είχαν αδιαμφισβήτητα δίκιο.
Το Νέο Κόμμα δεν άντεξε πολύ. Τον Απρίλιο του 1931 έλαβε μέρος σε τοπικές
αναπληρωματικές εκλογές στο Άστον-άντερ-Λάιν και απέτυχε να κερδίσει.
Παρ' όλ' αυτά, πέτυχε να διασπάσει όσους ήταν εναντίον των Συντηρητικών, βοη­
θώντας ουσιαστικά τους Συντηρητικούς να κερδίσουν τις εκλογές Τη βραδιά των
εκλογών ο Μόσλεϊ έτυχε άσχημης υποδοχής από την τοπική εργατική τάξη. Λέ­
γεται, μάλιστα ότι η εμπειρία εκείνης της βραδιάς τον έκανε ολοκληρωμένο φα­
σίστα. Μετά τη δημόσια αποδοκιμασία του ανέφερε: «Αυτός είναι ο όχλος που
έχει αποτρέψει οποιονδήποτε ήθελε να κάνει οτιδήποτε για την Αγγλία από τον
Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά». Οι οργισμένοι εργάτες έγιναν «όχλος» και ήταν,
σύμφωνα με τον Μόσλεϊ, δικό τους το λάθος που «δεν είχε γίνει τίποτα».
Το Νέο Κόμμα έβαλε σε λειτουργία μια άμυνα για να «προστατεύει» τις συ­
ναντήσεις του. Ανακοίνωσε ότι «Οι μοναδικές μέθοδοι που θα μας απασχολήσουν
θα είναι οι αγγλικές μέθοδοι. Πρέπει να εμπιστευτούμε τις παλιές καλές αγγλι­
κές μεθόδους». Ο γραφικός πατριωτισμός παρ' όλ' αυτά, δεν απέτρεψε τον Μόσ-
 Κεφάλαιο 7 * 0 αγώνας στη Μεγάλη Βρετανία - 115

λεϊ από το να στείλει δύο από τα ηγετικά στελέχη του στη Γερμανία για να με­
λετήσουν τις μεθόδους του Χίτλερ.
Σε αυτό το σημείο της καριέρας του ο Μόσλεϊ ξεκίνησε να έχει μεγάλη υπο­
στήριξη από ένα κομμάτι του μεγάλου κεφαλαίου. Προεξάρχων ανάμεσα σε αυ­
τούς ήταν ο σερ Γουίλιαμ Μόρις ιδρυτής της αυτοκινητοβιομηχανίας Morris, που
του παρείχε σημαντική οικονομική υποστήριξη. Όταν εξετάζουμε αυτήν τη στά­
ση της βρετανικής άρχουσας τάξης απέναντι στο φασισμό, είναι σημαντικό να
μην παραπλανηθούμε από τη στάση που επρόκειτο να υιοθετήσει αργότερα όταν
ήρθε αντιμέτωπη με έναν ενδοϊμπεριαλιστικό πόλεμο. Ο Τσόρτσιλ, για παράδειγμα
ήταν θαυμαστής του Μουσολίνι και του Χίτλερ και πίστευε ότι τα είχαν καταφέρει
καλά στις χώρες τους. Θα επιθυμούσε το ίδιο είδος εσωτερικής λύσης στη Με­
γάλη Βρετανία. Αυτό που δεν ήθελε ήταν να κατατμηθεί η βρετανική αυτοκρα­
τορία από το γερμανικό ή τον ιταλικό ιμπεριαλισμό. Η βασική αντίθεσή του με
τον Χίτλερ δεν ήταν η «υπεράσπιση της δημοκρατίας», αλλά απλώς η υπεράσπιση
της βρετανικής αυτοκρατορίας κατά των νέων απειλών.
Αυτή η συμπεριφορά κυριαρχούσε στο σκεπτικό της βρετανικής αστικής τά­
ξης: δεν είχαν καμία αντίρρηση στην ανάπτυξη εσωτερικού φασισμού αν αυτό
μπορούσε να τους βοηθήσει στους σκοπούς τους αλλά ταυτόχρονα ήταν αντί­
θετοι στις ιμπεριαλιστικές φιλοδοξίες ξένων φασιστών.
Η σταθερή μετατόπιση του Μόσλεϊ προς το φασισμό αποξένωσε έναν αριθ­
μό ανθρώπων που είχαν φύγει μαζί του από το Εργατικό Κόμμα, αλλά άρχισε να
•βρίσκει νέους υποστηρικτές οι οποίοι δεν είχαν αντιρρήσεις για την κατεύθυν­
ση αυτής της κίνησης Μέχρι τον Οκτώβρη του 1933 το Νέο Κόμμα είχε μετατραπεί
στη Βρετανική Ένωση των Φασιστών και ο Μόσλεϊ με τους υποστηρικτές του ξε­
κίνησαν να φοράνε τα μαύρα πουκάμισα. Αρκετοί από τη δεξιά πτέρυγα των Συν­
τηρητικών φλέρταραν με την ιδέα να προσχωρήσουν στη Βρετανική Ένωση των
Φασιστών. Καθώς γινόταν πιο ορμητικό και άρχισε να χτυπάει την αντιπολίτευ­
ση, προσέλκυε περισσότερη υποστήριξη.
Ο πιο γνωστός από όσους προσχώρησαν στο φασισμό ήταν ο λόρδος Ρόθερμερ,
ο βαρόνος του Τύπου, ο οποίος μετέτρεψε τις εφημερίδες του, ιδιαίτερα τη «Dai­
ly Mail», σε φιλοφασιστικές Εκτός από το κύριο άρθρο της εφημερίδας που έγρα­
ψε ο ίδιος στις 15/1/1934 με τίτλο «Ζήτω οι μελανοχίτωνες», υπήρχε ακόμη πολύ
υλικό που είχε σχεδιαστεί για να προωθήσει την ιδέα του φασισμού. Ακόμα και
μετά τον τσακωμό των Ρόθερμερ και Μόσλεϊ τον Ιούνιο του 1934, διατηρήθη-
κε η μεγάλη ταύτιση στις πολιτικές τους.
Εκείνη την περίοδο ο Μόσλεϊ ήταν κοντά στο να κερδίσει σημαντική υποστήριξη
από τη βρετανική αστική τάξη. Η μεγαλύτερη υποστήριξη ήρθε από πρώην αξιω-
ματούχους συμπεριλαμβανομένου του διάσημου στρατιωτικού ιστορικού
Τζ,Φρ.Τσ. Φούλερ. Ο Μόσλεϊ μπορούσε να εγκαθιδρύσει αρχηγεία με ιδιωτικό
στρατό στο Τσέλσι και να αγοράσει οχήματα για τις παραστρατιωτικές επιχειρήσεις
του. Σε αυτό το σημείο η Βρετανική Ένωση των Φασιστών ισχυριζόταν ότι είχε
116 - Ποτί Ξανά . Colin Sparks

40.000 μέλη, συμπεριλάμβαναν όμως σ' αυτόν τον αριθμό και τα ανενεργό μέλη.
Η κοινωνική σύνθεση της Βρετανικής Ένωσης των Φασιστών σε αυτήν τη φάση
αντανακλά μια κλασική φασιστική μανιέρα: ένας συνδυασμός αρκετών μελών
της μεσαίας τάξης και πρώην στρατιωτικών, δραστήρια και μαχητικά στοιχεία
με κοινωνικά περιθωριακή ένταξη. Η αποτυχία της Βρετανικής Ένωσης των Φα­
σιστών να αναπτύξει ένα γνήσιο μαζικό κίνημα οφείλεται και σ' αυτό, δεδομέ­
νου ότι η κοινωνική διαίρεση στο εσωτερικό της οργάνωσης όσον αφορά τα επαγ­
γέλματα των ηγετών και των μελών της ήταν μεγαλύτερη από αυτήν που ίσχυε
στη Γερμανία. Το μεγαλύτερο μέρος της βρετανικής αστικής τάξης, αν και φιλι­
κά προσκείμενο στις ιδέες του Μόσλεϊ, δεν εγκατέλειψε το παραδοσιακό κοι­
νοβουλευτικό αντιδραστικό κόμμα, τουςΤόρις.
Στην πραγματικότητα η Βρετανική Ένωση των Φασιστών δεν πέτυχε να ανα­
πτύξει ένα μαζικό κίνημα σε αυτό το αρχικό στάδιο και από το 1935 και μετά ανέ­
πτυξε μια νέα στάση, σχεδιασμένη προφανώς για να διατηρήσει τη συνοχή της
οργάνωσης ώσπου να χειροτερεύσει το κοινωνικό και οικονομικό κλίμα, όπως
είχε προβλεφθεί, έτσι ώστε να υπάρχουν και πάλι οι πιθανότητες για μαζική στρα-
τολόγηση. Η στρατηγική ήταν να δημιουργήσουν έναν κεντρικό πυρήνα στο Ιστ
Εντ του Λονδίνου, σε μια προσπάθεια να χτίσουν μια γερή βάση στον τοπικό πλη­
θυσμό. Αυτή η καμπάνια έμελλε να οδηγήσει σε μεγάλες αντιπαραθέσεις με το
κίνημα της εργατικής τάξης.

Τοιχογραφία στην Κΐιμπλ Στρπ: <0 ΜόαλεΤδίν θα πίράοίι Φρά(τ£ το δρόμο στο βρειανικό ιραοιομό·
 Κεφάλαιο 7 · Ο αγώνας στη Μεγάλη Βρετανία - 117

Κόκκινητιμητικήπλάκαστην ΚίιμπλΣτρπ
Υπήρξαν, βεβαίως και προηγουμένως άλλες αντιπαραθέσεις με τους φασίστες
στις περισσότερες περιοχές που προσπάθησαν να οργανωθούν. Οι συναντήσεις
τους είχαν διακοπεί από το Κομμουνιστικό Κόμμα και από άλλες αντιφασιστικές
οργανώσεις. Ολες οι πορείες τους είχαν δεχτεί επιθέσεις ενώ η κλασική ιστορία
που η αστυνομία υποστηρίζει συστηματικά τους φασίστες είχε γίνει αντιληπτή
σε πλήθος περιπτώσεων. Η προσπάθειά τους όμως στο Ιστ Εντ ήταν επίμονη και
παρατεταμένη, και χρήζει μεγαλύτερης ανάλυσης.
Το Ιστ Εντ ήταν μια περιοχή που είχε προβλήματα στην κατοικία, μεγάλο πο­
σοστό ανεργίας ελλιπή συνδικαλιστική οργάνωση, κακές συνθήκες εργασίας και
μεγάλο ποσοστό μετανάστευσης Η πιο πρόσφατη περίπτωση εισροής μεταναστών
στην περιοχή ήταν οι Εβραίοι πρόσφυγες που διώχτηκαν από την ανατολική Ευ­
ρώπη εξαιτίαςτου αντισημιτισμού και των οργανωμένων πογκρόμ. Υπήρχε ένα
χαρακτηριστικό στην τσαρική Ρωσία πριν από το 1917 που διατηρήθηκε σε χώ­
ρες όπως η Πολωνία, σύμφωνα με το οποίο τα νέα καθεστώτα χρησιμοποιού­
σαν ως βάση για να εδραιωθούν τις πιο καθυστερημένες και αντιδραστικές προ­
καταλήψεις των αγροτικών μαζών.
118 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

Τα τελευταία χρόνια του 19ου αιώνα υπήρξε μια σταθερή ροή προσφύγων, απέ­
ναντι στους οποίους ετίθεντο κάθε λογής εμπόδια από τους Βρετανούς ρατσι­
στές Έπειτα, υπήρχε και ένα μεγάλο ρεύμα αντισημιτισμού στο Ιστ Εντ, πάνω στο
οποίο ο Μόσλεϊ μπορούσε να στηριχτεί, και υπήρχε οπωσδήποτε αρκετή κοινωνική
μιζέρια, η οποία θα μπορούσε να σπρώξει τους ανθρώπους προς ένα κίνημα που
πρόσφερε την αίγλη και τον ενθουσιασμό των διαδηλώσεων και των παρελάσεων.
Η Βρετανική Ένωση των Φασιστών αφιέρωσε μεγάλο μέρος των πόρων της στην
περιοχή και διοργάνωσε μια σειρά από προκλητικές συναντήσεις σε περιοχές όπου
υπήρχαν πολλοί Εβραίοι. Σε μερικά μέρη προσπάθησαν να προσελκύσουν τους
ανέργους δωροδοκώντας με μικρά ποσά όσους τους υποστήριζαν. Επιπρόσθετα,
η εμμονή της στα αθλήματα και στη φυσική κατάσταση, μαζί με την αίγλη και τον
ενθουσιασμό που δημιουργούσαν οι ένστολες παρελάσεις προσέλκυσε ένα μέ­
ρος της νεολαίας της εργατικής τάξης Αρχισαν να χτίζουν μια βάση υποστήρι­
ξης ιδιαίτερα σε περιοχές όπως το Χόξτον και το Χάκνεϊ Γουίκ, όπου το εργατι­
κό κίνημα δεν ήταν ιδιαίτερα οργανωμένο και καθοδηγούνταν από τη δεξιά.
Οι επιθέσεις της Βρετανικής Ένωσης των Φασιστών στους Εβραίους και
στους συνδικαλιστές πύκνωσαν. Φυσικά, υπήρχαν αντιστάσεις. Συγκεκριμένα,
το Κομμουνιστικό Κόμμα απέκτησε τη φήμη της οργάνωσης που ήταν η πιο αφο-
σιωμένη στην υπεράσπιση της τοπικής κοινότητας απέναντι στο φασιστικό τρό­
μο. Υπήρχαν δεκάδες τοπικές μάχες ανάμεσα στους κομμουνιστές και σε ορι­
σμένους νεαρούς Εβραίους αγωνιστές από τη μια μεριά και στους φασίστες από
την άλλη. Μέσα στο 1936 υπήρχε πλειάδα συγκρούσεων, με αποκορύφωμα τη
διάσημη μάχη στην Κέιμπλ Στριτ τον Οκτώβρη.
Οταν εξετάζουμε την άνοδο του Μόσλεϊ αλλά και τη δύναμη της αντίστασης
σ' αυτόν στο Ιστ Εντ, είναι σημαντικό να θυμόμαστε όχι μόνο ότι οι οικονομικές
και κοινωνικές συνθήκες που επικρατούσαν εκείνη την εποχή ήταν πολύ χειρότερες
απ' ό,τι στη σύγχρονη Βρετανία, αλλά επίσης ότι και η απειλή του φασισμού, και
ό,τι σήμαινε αυτό για τους εργάτες ήταν πολύ πιο εμφανής Ως το καλοκαίρι του
1936, για παράδειγμα, η εργατική τάξη της Ιταλίας είχε υποφέρει πάνω από μία
δεκαετία κάτω από το φασιστικό τρόμο, στη Γερμανία και στην Αυστρία η ερ­
γατική τάξη είχε υποστεί ολοκληρωτική συντριβή και στην Ισπανία ο Φράνκο είχε
μόλις εξαπολύσει την εκστρατεία του για να συντρίψει τους Ισπανούς εργάτες.
Επιπλέον, πολλές περιοχές της ανατολικής Ευρώπης ήταν κάτω από το ζυγό δι­
κτατοριών που απείχαν ελάχιστα από το φασισμό. Ακόμη και στη Γαλλία υπήρ­
χε ένα δυνατό φασιστικό κίνημα που φαινόταν ότι θα μπορούσε να αποτελέσει
απειλή για τους εργάτες
Μια παλίρροια του φασισμού διέσχιζε την Ευρώπη και έπρεπε κάποιος να τη
σταματήσει, τόσο στις πύλες της Μαδρίτης όσο και στο Ιστ Εντ. Κανένας στρα-
τευμένος εργάτης δεν μπορούσε να αγνοήσει τον κίνδυνο του φασισμού ή να
το θεωρήσει μικρής σημασίας πρόβλημα. Για τους Εβραίους του Ιστ Εντ, η επί­
δραση των Ναζί στους Γερμανούς Εβραίους ήταν πάρα πολύ σαφής.
 Κεφάλαιο 7 * 0 αγώνας στη Μεγάλη Βρετανία - 119

Άρα η πιθανότητα μιας μαζικής κινητοποίησης ενάντια στις φασιστικές συμ­

μορίες ήταν πραγματική. Οι περισσότεροι από τους καλύτερους αγωνιστές συμ­
περιλαμβανομένων και όλων και περισσότερων Εβραίων, είχαν οργανωθεί στο
Κομμουνιστικό Κόμμα, που οι πολιτικές του καθόριζαν σε μεγάλο βαθμό το αν
θα γινόταν εφικτό να μετατραπεί σε πραγματική δύναμη αυτή η δυνητικά μα­
ζική αντιφασιστική στάση. Μαζί με τα υπόλοιπα κομμουνιστικά κόμματα της Κομ­
μουνιστικής Διεθνούς το βρετανικό Κομμουνιστικό Κόμμα στράφηκε στη
γραμμή του λαϊκού μετώπου το 1935, προσπαθώντας να οικοδομήσει απέναν­
τι στο φασισμό ένα ευρύ μέτωπο, με ανθρώπους από όλες τις τάξεις Έτσι, το 1938
η νεολαία του Κομμουνιστικού Κόμματος ανακοίνωσε: «Στο Σέφιλντ πραγμα-
τοποιήθηκε ένα συνέδριο νεολαίας με θέμα τη φυσική κατάσταση, στο οποίο συμ­
μετείχαν οι B o/s Brigade, Scouts, Ramblers Association, Bible Class, Girl Guides,
Trade Union Youth Advisory Committee, Young Communist League και πολλές
άλλες οργανώσεις
Οι Πρόσκοποι (Boy Scouts) είχαν τεθεί εκτός νόμου από τους Ναζί, οπότε μπο­
ρούσαν να θεωρηθούν αντιφασίστες παρόλο που ο ρόλος τους ήταν να παρέ­
χουν στους νέους μια φιλο-ιμπεριαλιστική, παραστρατιωτική εκπαίδευση.
Αυτή η αλλαγή πολιτικής επηρέασε αρκετά τον τρόπο με τον οποίο το Κομ­
μουνιστικό Κόμμα πολέμησε τους φασίστες αλλά δεν είχε τα καταστροφικά απο­
τελέσματα που είχε στην Ισπανία.
Τα γεγονότα που οδήγησαν στη μάχη στην Κέιμπλ Στριτ αποτελούν δραματική
απεικόνιση των παραπάνω. Η Βρετανική Ένωση των Φασιστών ανακοίνωσε ότι
σκόπευε να κάνει παρέλαση στο Ιστ Εντ στις 4 Οκτώβρη. Μεγάλη αντίθεση σε
αυτό εκδηλώθηκε από το Ανεξάρτητο Εργατικό Κόμμα, την Αντιφασιστική Ορ­
γάνωση Πρώην Στρατιωτικών, το Συμβούλιο των Εβραίων ενάντια στο Φασισμό
και στον Αντισημιτισμό και τους τοπικούς αγωνιστές του Κομμουνιστικού Κόμ­
ματος. Η ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος από την άλλη, πάλευε για συμ-
μαχία με την ηγεσία του Εργατικού Κόμματος ακόμα και του Φιλελεύθερου Κόμ­
ματος τη στιγμή που θα ξεκινούσε το συνέδριο του Εργατικού Κόμματος μία εβδο­
μάδα μετά στο Εδιμβούργο. Γι' αυτό το λόγο διέθεσαν όλες τους τις δυνάμεις για
να οργανώσουν μια πορεία της νεολαίας του κόμματος στην πλατεία Τραφάλγκαρ
προγραμματισμένη την ίδια ώρα που θα γινόταν και η παρέλαση του Μόσλεϊ Ήθε­
λαν να αποφύγουν κάθε είδους δυσάρεστη κατάσταση, γι' αυτό και έδωσαν οδη­
γίες στην τοπική κοινότητα να αποφευχθεί οποιαδήποτε σύγκρουση με τον Μόσ-
λεϊ ή την αστυνομία.
Ήταν όμως φανερό ότι δεν υπήρχε πιθανότητα να κρατηθεί αυτή η γραμμή
αφού ο τοπικός πληθυσμός είχε σκοπό να σταματήσει τους φασίστες Επίσης ήταν
ξεκάθαρο ότι πολλά τοπικά μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος δεν θα υπάκουαν
στην κομματική γραμμή σε ένα τόσο ζωτικής σημασίας θέμα Έτσι, λοιπόν, τρεις
μέρες πριν από την παρέλαση της Βρετανικής Ένωσης των Φασιστών, ακύρω­
σαν τη δική τους πορεία και άρχισαν να οργανώνουν τη μαζική αντεπίθεσή τους
120 - Ποτέ Ξανά ·Colin Sparks

Η ιστορία της Κέιμπλ Στριτ είναι γνωστή και δεν θα την επαναλάβουμε εδώ.
Αρκεί να πούμε πως ο πληθυσμός του Ιστ Λόντον ήταν παρών σε μια μαζική κι­
νητοποίηση, δίνοντας πολύωρες και σκληρές μάχες με την αστυνομία. Η αστυ­
νομία αποδείχτηκε πολύ αδύναμη για να επιβάλει ότι θα περνούσαν οι φασίστες
Έτσι, η Βρετανική Ένωση των Φασιστών οπισθοχώρησε, αφήνοντας την περιο­
χή στα χέρια των αντιφασιστών.
Το αποτέλεσμα αυτής της νίκης ήταν τεράστιο: ο κόσμος ένιωσε ότι είχε πε-
τΰχει μια σημαντική νίκη και η αυτοπεποίθησή του εκτινάχθηκε στα ύψη.
Μέσω αυτής της νίκης ήταν πιθανό να προχωρούσαν και σε μια κατά μέτωπο
επίθεση προς τους φασίστες.
Παρ' όλ' αυτά, η νίκη εκείνης της μέρας δεν μπόρεσε από μόνη της να σταματήσει
τις φασιστικές επιθέσεις στο Ιστ Εντ. Οι κοινωνικές και ιδεολογικές συνθήκες που
βοήθησαν στο χτίσιμο της βάσης των φασιστών δεν εξαφανίστηκαν επειδή οι
φασίστες δεν κατάφεραν να παρελάσουν. Πράγματι, μετά τη μάχη στην Κέιμπλ
Στριτ επέστρεψαν αμέσως στη δράση τους στο Ιστ Εντ και προσπάθησαν να ανα­
κτήσουν το έδαφος που είχαν χάσει.
Στο Ιστ Εντ έγινε σαφές ότι η υποστήριξη στη Βρετανική Ένωση των Φασιστών
δεν προερχόταν μόνο από τα μεσαία στρώματα, που είναι η κλασική κοινωνική
βάση του φασισμού, αλλά και από τμήματα της εργατικής τάξης. Παρόλο που
στη Βρετανική Ένωση των Φασιστών κυριαρχούσαν τα μέλη της «μικρής
μπουρζουαζίας», που είχαν κυριαρχήσει και στα κινήματα του Μουσολίνι και του
Χίτλερ, υπάρχουν πολλά στοιχεία που δείχνουν ότι πολλοί οπαδοί του Μόσλεϊ
προέρχονταν από την εργατική τάξη. Ο λόγος πιστεύω πως είναι η ανάμειξη δύο
διαφορετικών αντιδραστικών κινημάτων: του φασισμού της μεσαίας τάξης και
του ρατσισμού της εργατικής τάξης Αυτό, βέβαια, δεν φαίνεται να συνέβαινε σε
άλλες περιοχές της χώρας όπου η Βρετανική Ένωση των Φασιστών είχε μια πιο
κλασική φασιστική κοινωνική σύσταση.
Άρα η παραδοσιακή αντιφασιστική τακτική της άμεσης αντιπαράθεσης μαζί με
τη γενική προπαγάνδα για τους κινδύνους του φασισμού ενείχε πολλούς κινδύ­
νους και θα έπρεπε να αντικατασταθεί. Ένα ηγετικό στέλεχος του Κομμουνιστι­
κού Κόμματος εκείνης της περιόδου, ο Φιλ Πίρατιν, συνόψισε το δίλημμα με τον
παρακάτω τρόπο: «Ένα βράδυ ο Μόσλεϊ οργάνωσε μια συνάντηση στο Σάλμον
Λέιν, στο Λάιμχαουζ του Στέπνεϊ [...] Πήγα σε αυτήν τη συνάντηση χωρίς να φα­
νερώσω την ταυτότητά μου και παρακολούθησα την υποστήριξη που είχε ο Μόσ-
λεϊ. Όταν θα τελείωνε η συνάντηση, θα γινόταν πορεία στην πλατεία του Βικτό-
ρια Παρκ στο Μπέθναλ Γκριν, ένα από τα οχυρά του Μόσλεϊ. Ήμουν περίεργος
να δω τι είδους άνθρωποι ήταν αυτοί που θα ακολουθούσαν την πορεία. Η φα­
σιστική ομάδα ξεκίνησε, και πίσω της καμιά πενηνταριά τραμπούκοι μελανοχί-
τωνες. Μετά ήρθε ο υπόλοιπος κόσμος. Περίπου 1.500 άντρες γυναίκες (κάποι-
ες με μωρά στην αγκαλιά) και νέοι ακολουθούσαν την πορεία του Μόσλεϊ. Με­
ρικούς από αυτούς τους ήξερα, κάποιοι από τους άντρες φορούσαν συνδικαλι­
 Κεφάλαιο 7 * 0 αγώνας οτη Μεγάλη Βρετανία - 121

στικές κονκάρδες
»Αυτό είχε τρομερή επίδραση στη στάση μου απέναντι στο πρόβλημα του φα­
σισμού. Σκέφτηκα το εξής Ενώ εμείς θα πολεμάμε τους τραμπούκους του Μόσ-
λεϊ, τι θα κάνουμε με τον υπόλοιπο κόσμο; Γιατί όλη αυτή η συνηθισμένη εργα­
τική τάξη (που εύκολα θα μπορούσες να τους χαρακτηρίσεις και λούμπεν) υπο­
στηρίζουν τον Μόσλεϊ; Προφανώς γιατί αυτός είχε πετύχει να αγγίξει κάποια χορ­
δή τους. Σίγουρα σε αυτούς τους ανθρώπους υπήρχαν λανθάνουσες αντισημι-
τικές προκαταλήψεις αλλά να μην ξεχνάμε ότι αυτοί οι άνθρωποι, όπως και οι
περισσότεροι στο Ιστ Λόντον, ζουν μίζερες και άθλιες ζωές Τα σπίτια τους ήταν
παράγκες οι περισσότεροι ήταν άνεργοι. Όσοι δούλευαν ήταν κακοπληρωμέ-
νοι. Συνεπώς παροτρύναμε το Κομμουνιστικό Κόμμα να βοηθήσει αυτούς τους
ανθρώπους στη βελτίωση της ζωής τους και να τους δείξει ποιος είναι ο πραγ­
ματικός υπαίτιος της κατάστασης που ζουν, οργανώνοντάς τους να παλέψουν
ενάντια στους πραγματικούς εκμεταλλευτές τους».
Αυτό που ο Πίρατιν υποστηρίζει εδώ μπορεί να χαρακτηριστεί ρεφορμιστικό, για­
τί δίνει έμφαση στο να βελτιωθούν κάπως τα πράγματα μέσα στο καπιταλιστικό σύ-
στημα και όχι στην ανατροπή του, και αυτήν την παρέκκλιση τη συναντάμε στην
τακτική τόσο του Πίρατιν όσο του Κομμουνιστικού Κόμματος γενικότερα Θα ήταν,
ωστόσο, μεγάλο λάθος να απορρίψουμε τη στρατηγική τους με αυτό το σκεπτικό.
Η πάλη για να κερδίσεις μεταρρυθμίσεις απέχει από τον ίδιο το ρεφορμισμό.
Το ερώτημα είναι αν η πάλη για μεταρρυθμίσεις θα μετατραπεί σε επαναστατι­
κή στρατηγική ανατροπής του καπιταλιστικού συστήματος Πράγματι, η όλη στρα­
τηγική του ενιαίου μετώπου βασίζεται ακριβώς πάνω στην προϋπόθεση ότι οι
επαναστάτες μάχονται πολύ σκληρά για τις μεταρρυθμίσεις Δεν υπάρχει τοίχος
μεταξύ «μεταρρυθμίσεων» και «επανάστασης». Η μάχη για μεταρρυθμίσεις εν­
τός του συστήματος ενισχύει την εμπιστοσύνη, την οργάνωση και την ταξική συ­
νείδηση, χωρίς τις οποίες δεν υπάρχει πιθανότητα ανατροπής του συστήματος
Η επιλογή του Κομμουνιστικού Κόμματος τη συγκεκριμένη περίοδο ακολού­
θησε την ανάλυση του Πίρατιν. Αντιστάθηκαν στον προφανή πειρασμό να επι­
κεντρωθούν στις περιοχές που είχαν υποστήριξη και να προσπαθήσουν να δη­
μιουργήσουν «κόκκινα προπύργια». Αντίθετα προσπάθησαν να εισέλθουν σε πε­
ριοχές που έλεγχαν οι φασίστες Το κατάφεραν δουλεύοντας με τους νέους τους
ανέργους και τους εργάτες που δεν ήταν οργανωμένοι, αλλά κυρίως μέσα από
τη μάχη που έδωσαν για τη στέγαση.
Ο Πίρατιν περιγράφει ως σημείο καμπής τη μάχη γύρω από κάποια σπίτια (Pa­
ragon Mansions) τον Ιούνιο του 1937. Είναι σημαντικό να παραθέσουμε την πε­
ριγραφή του; «Τα Paragon Mansions θα έπρεπε να έχουν καταστραφεί από την
τοπική αρχή εδώ και 40 χρόνια αλλά είναι ακόμη εκεί. Άνθρωποι ζουν εκεί, με­
γαλώνουν τις οικογένειές τους δίνοντας στους ιδιοκτήτες εξωφρενικά μεγάλα
ενοίκια για αυτές τις παράγκες Εμείς βρισκόμασταν εκεί μιλώντας στον κόσμο
και πουλώντας τη "Daily Worker". Συστάθηκε μια επιτροπή των ενοικιαστών που
122 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

κέρδισε τη συμπάθεια και τη στήριξη πολλών κατοίκων.

»Μια μέρα μάς ενημέρωσαν ότι δύο από τις οικογένειες θα διώχνονταν την επό­
μενη μέρα Η μία είχε 5 παιδιά, η άλλη 6. Αμέσως με φώναξαν να πάω. Ήμουν πε­
ρίεργος να δω γιατί αυτοί οι άνθρωποι δεν έκαναν τίποτα για να αποτρέψουν την
έξωσή τους και γιατί δεν είχαν αναφέρει τίποτα στην επιτροπή ενοικιαστών. Ανα­
κάλυψα ότι και οι δύο περιπτώσεις ήταν μέλη της Βρετανικής Ένωσης των Φα­
σιστών και δεν ήθελαν να έχουν δοσοληψίες μ' εμάς. Η μία οικογένεια δεν ήθε­
λε να μας ακούσει ούτε εκείνη τη μέρα. Η άλλη ήταν έτοιμη να ακούσει [...]
«Αργότερα οργανώθηκε μια επιτυχής υπεράσπιση των δύο οικογενειών απέ­
ναντι στην έξωση. Γρήγορα μάθαμε ότι η Βρετανική Ένωση των Φασιστών είχε
ενημερωθεί και είχε αρνηθεί να κάνει οτιδήποτε.
»Τα νέα της νίκης γνωστοποιήθηκαν πολύ γρήγορα τα "οδοφράγματα" κα­
τέβηκαν και οι ενδοιασμοί έπαψαν να υπάρχουν. Οι κάρτες μέλους της Βρετα­
νικής Ένωσης των Φασιστών καταστράφηκαν εθελοντικά και με αποστροφή [...]
»Τώρα πια ενισχύαμε την προπαγάνδα μας με θετικές κινήσεις Άνθρωποι που
δεν θα έρχονταν ποτέ στις συναντήσεις μας και είχαν περίεργες ιδέες για τους
κομμουνιστές και τους Εβραίους μέσα σε μια νύχτα έμαθαν πολλές αλήθειες και,
πάνω απ' όλα, διδάχτηκαν την πραγματική σημασία που έχει η ταξική πάλη».
Η καμπάνια για τη στέγαση που ακολούθησε ενισχύθηκε σημαντικά. Το Κομ­
μουνιστικό Κόμμα μπόρεσε να παίξει ηγετικό ρόλο σε αυτό, γιατί ήταν προετοι­
μασμένο να συγκρουστεί για το πιο μικρό θέμα αρνούμενο να θέσει πολιτικές προ­
ϋποθέσεις ως προς την υποστήριξη των οικογενειών. Το αποτέλεσμα ήταν να ανα-
δειχθεί πηγαία σε ηγέτη της τοπικής εργατικής κοινωνίας. Κατάφεραν να παρει­
σφρήσουν πολλές φορές στη βάση της Βρετανική Ένωση των Φασιστών.
Ίσως αυτό είναι ένα παράδειγμα για το πώς το ενιαίο μέτωπο μπορεί να εφαρ­
μοστεί στην πράξη, άτυπα μεν και σε χαμηλό επίπεδο. Χωρίς αμφιβολία, αν το
θέμα είχε λάβει μεγαλύτερες διαστάσεις και είχε φτάσει σε μάχη σώμα με σώμα
με τους φασίστες το βρετανικό Κομμουνιστικό Κόμμα θα είχε κάνει κάποια λάθη,
αντίστοιχα με αυτά που έκανε το ΚΚ Ισπανίας Αλλά η αναμενόμενη νέα μεγάλη
κρίση δεν έφτασε ποτέ. Η ανάπτυξη των εξοπλισμών παραγωγής στην πορεία
προς το νέο ιμπεριαλιστικό πόλεμο ενίσχυσε την οικονομία και μείωσε κάπως
το επίπεδο της ανεργίας εμποδίζοντας τη δημιουργία μαζικής μιζέριας που θα
μπορούσε να δώσει στη Βρετανική Ένωση των Φασιστών μαζική βάση.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, μπορούμε να αντλήσουμε διδάγματα από την εμ­
πειρία του βρετανικού Κομμουνιστικού Κόμματος
Η υποστήριξη που κέρδισαν οι Βρετανοί φασίστες από ανθρώπους της εργα­
τικής τάξης ήταν πολύ διαφορετική από αυτή που οι Ευρωπαίοι ομοϊδεάτες τους
απέκτησαν από τη μεσαία τάξη. Για τη μεσαία τάξη, ο φασισμός παρουσιάζεται
ως μια λιγότερο ή περισσότερο παραμορφωμένη απάντηση στις συνθήκες της
ζωής τους και οι δραστηριότητές του μοιάζουν να είναι πολύ κοντά στις ανάγ­
κες της. Γ ια την εργατική τάξη, δεν υπάρχει κανένας φυσικός νόμος που να λέει
 Κεφάλαιο 7 * 0 αγώνας στη Μεγάλη Βρετανία - 123

ότι δεν μπορούν να γίνουν ενεργοί φασιστές αν οι συνθήκες είναι κατάλληλες Αλλά
η έλξη προς ένα φασιστικό κίνημα δεν συνάδει καθόλου με την ταξική τους θέση.
Έτσι, ενώ ο Χίτλερ προσπαθούσε να κερδίσει τις ψήφους των Γερμανών εργατών,
ακόμη και αυτών που είχαν εργασία, το NSDAP δεν μπόρεσε ποτέ να αποκτή­
σει σημαντική επιρροή στο κίνημα της εργατικής τάξης Οι φασίστες αποδείχτηκαν
ανίκανοι να «διαβρώσουν από τα μέσα» και αναγκάστηκαν να επικεντρωθούν
στη δημιουργία ενός στρατού εκτός του εργατικού κινήματος ικανού να συν­
τρίψει το σύνολο της οργάνωσής του.
Τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η εργατική τάξη σε μια καπιταλιστική κρί­
ση μπορούν να μετριαστούν, πόσο μάλλον και να λυθούν, μόνο μέσω της ταξι­
κής πάλης Υπάρχει, λοιπόν, μια εγγενής αντίφαση ανάμεσα στις ιδέες και στις
προκαταλήψεις των φασιστών της εργατικής τάξης σε σχέση με τις συνθήκες που
ζουν καθημερινά. Αυτή είναι η σημαντικότερη αδυναμία για κάθε φασιστική ορ­
γάνωση που αναζητά να βρει την ουσιαστική βάση της σε μισθωτούς εργάτες:
όλη την ώρα συμβαίνουν πράγματα που απειλούν να τραβήξουν αυτή τη βάση
ώστε να αποκτήσει ταξική παρά εθνική συνείδηση.
Αυτό, προφανώς δίνει στους επαναστάτες τη δυνατότητα να κερδίσουν ένα
μεγάλο αριθμό οπαδών των φασιστών. Αλλά υπάρχουν και πράγματα που πρέ­
πει να γίνουν μέχρι να πραγματοποιηθεί αυτό. Πρώτον, οι επαναστάτες θα πρέ­
πει να είναι επαρκώς ευέλικτοι και ευαίσθητοι ώστε να μπορούν να σχετίζονται
με τα πραγματικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι μάζες. Δεύτερον, πρέπει
να είναι έτοιμοι να υιοθετήσουν μια στάση που, αν και δεν θα κάνει συμβιβασμούς
πάνω στο θέμα του φασισμού, θα είναι ωστόσο επαρκώς ανοικτή για να μπορέσουν
να οδηγήσουν αγώνες ακόμα κι αν οι εμπλεκόμενοι σ' αυτούς επηρεάζονται από
τις φασιστικές ιδέες Τρίτον, θα πρέπει να είναι έτοιμοι να αγωνιστούν και για θέ­
ματα που δεν έχουν άμεση επαναστατική σημασία αλλά αφορούν την πλειοψηφία
του πληθυσμού. Τέταρτον, πρέπει να είναι προετοιμασμένοι να σχετιστούν με
τους ανθρώπους της εργατικής τάξης σε πολλά επίπεδα Πρέπει να καθοδηγούν
μαζικές μάχες όντας οι καλύτεροι και οι πιο μαχητικοί διοργανωτές. Πρέπει να
αναλάβουν το καθήκον να πείσουν τους καλύτερους αγωνιστές ότι η αγωνιστι­
κότητα δεν είναι αρκετή από μόνη της αλλά πρέπει να ενσωματωθεί στο γενι­
κό στόχο να αλλάξει η κοινωνία.
Εδώ βλέπουμε τη σημασία του ενιαίου μετώπου. Το συμπέρασμα των αγώνων
που δεν είχαν μεγάλη επαναστατική δύναμη είναι ότι ήταν μονομερείς. Το ενι­
αίο μέτωπο θα ένωνε όλες τις μονομερείς απαιτήσεις Αυτό, βέβαια, συνεπάγε­
ται μια απαραίτητη συμμαχία ανάμεσα σε αυτούς που θέλουν να αλλάξουν την
κοινωνία και σε αυτούς που θέλουν να την καλυτερεύσουν σε σχέση με συγκε­
κριμένα προβλήματα. Στην πάλη ενάντια στο φασισμό συνεπάγεται ότι οι επα­
ναστάτες του μετώπου θα λειτουργούν παράλληλα με μια σειρά από άλλες δυ­
νάμεις μέσα στο κίνημα της εργατικής τάξης καθώς και με δυνάμεις έξω από αυτό.
Η καθοριστική διαφορά μεταξύ αυτού του είδους στρατηγικής με αυτό που ονο­
124 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

μάζεται λαϊκό μέτωπο δεν είναι τόσο ότι η αντιφασιστική ενότητα επιδιώκεται
με όλους όσοι είναι έτοιμοι να πολεμήσουν τους φασίστες αλλά ότι αυτό δεν απο­
τελεί τη μοναδική δραστηριότητα του επαναστατικού κόμματος Όσο το ενιαίο
μέτωπο κατά του φασισμού, ακόμη και όταν συνίσταται μόνο από εργατικές ορ­
γανώσεις στέκεται μόνο του και είναι σε αντίθεση με άλλους τομείς εργασίας
θα του καταλογίζονται τα ίδια λάθη, όπως και στο κλασικό λαϊκό μέτωπο. Το ερώ­
τημα είναι αν είναι δυνατό, ενώ διατηρούμε ένα ενιαίο μέτωπο ενάντια στο φα­
σισμό, συμπεριλαμβάνοντας ακόμα και οργανώσεις εκτός της εργατικής τάξης
να επεκτείνουμε την ανεξάρτητη δραστηριότητά μας ή ακόμα και τη δραστη­
ριότητα στο πλαίσιο του ενιαίου μετώπου, γύρω από άλλα ταξικά ζητήματα.
Σε αυτό το επίπεδο η βρετανική εμπειρία, αν και περιορισμένη, είναι πολύ ση­
μαντική. Τα λάθη των «υπερ-αριστερών» και «υπερ-δεξιών» στρατηγικών ενάν­
τια στο φασισμό δεν εντοπίζονται τόσο σε αυτά που προτείνουν όσο σε αυτά που
παραλείπουν. Η «αριστερίστικη» πλευρά, εξαιτίας της εμμονής της στην καθαρότητα
και εξαιτίας του θεωρητικού της λόγου, αρνήθηκε μια ενιαία κίνηση κατά του φα­
σισμού. Η δεξιά προσέγγιση αρνείται τη δυνατότητα ενός ακόμα ταξικού πεδί­
ου αγώνα για τα άμεσα αιτήματα της εργατικής τάξης. Στη Βρετανία φαίνεται ότι
οι δύο στρατηγικές συνυπήρξαν σε τοπικό επίπεδο στο Ιστ Εντ, έστω και για λίγο.
Επομένως το κλειδί της πάλης ενάντια στο φασισμό δεν είναι ούτε να αγνο­
είς τους φασίστες ως μια απλή πολιτική εκτροπή που δεν αλλάζει τους όρους με
τους οποίους η εργατική τάξη ζει και παλεύει, ούτε να τους ανυψώνεις στο μο­
ναδικό επικίνδυνο πράγμα που αντιμετωπίζει η τάξη σου. Αντίθετα, το κλειδί βρί­
σκεται στο δύσκολο έργο να βρεθεί τρόπος να πολεμήσεις το φασισμό και τον
καπιταλισμό ταυτόχρονα. Η αποτυχία να γίνει αυτό οδήγησε στην καταστροφή
 Κεφάλαιο 8 · 0 φαβισμός σήμερα - 125

Κεφάλαιο 8
Ο φασισμός σήμερα

ήττα της ναζιστικής Γερμανίας και της φασιστικής Ιταλίας στο Β' Παγκό­

Η σμιο Πόλεμο δεν σηματοδότησε το τέλος του φασισμού. Παρ'ότι οι επι­

κεφαλής φασίστες και στις δύο χώρες δικάστηκαν και εκτελέστηκαν, ο κρα­
τικός μηχανισμός επαναθεμελιώθηκε χρησιμοποιώντας ανθρώπους που ήταν μεν
λιγότερο εξέχοντες, αλλά επίσης φασίστες. Στη Βρετανία στον Μόσλεϊ επιτρά-
πηκε ξανά να συμμετάσχει στην πολιτική ζωή και ουσιαστικά κατάφερε να κερ­
δίσει σημαντικό αριθμό ψήφων στη βάση της παλιάς του ρητορικής,
του εργατικού κινήματος στην Ευρώπη τη δεκαετία του 1930.
Παρ' όλ' αυτά, τα φασιστικά κινήματα έχουν βρεθεί στο περιθώριο της πολι­
τικής ζωής των ιμπεριαλιστικών κρατών για το μεγαλύτερο τμήμα της μεταπο­
λεμικής περιόδου. Στην Ιταλία το φασιστικό κίνημα έχει κερδίσει αξιοσημείωτη
δύναμη, αλλά απέχει ακόμα αρκετά από την κρατική εξουσία.
Το γεγονός ότι τα φασιστικά κινήματα ήταν περιθωριακά δεν σημαίνει ότι
οι φασιστικές ιδέες σταμάτησαν να υπάρχουν, αλλά ότι περιορίστηκαν στο πε­
ριθώριο της κοινωνίας και σε μικρές ομάδες ανθρώπων. Με το τέλος της μα-
Κράς περιόδου οικονομικής ακμής στα μέσα της δεκαετίας του 1960, αναδύ­
θηκαν και άρχισαν να κερδίζουν μεγαλύτερο έδαφος. Στη Βρετανία το κυριότερο
παράδειγμα είναι το Εθνικό Μέτωπο, και ακολουθεί το Βρετανικό Κίνημα. Αυ­
τές οι ομάδες κατάφεραν να συγκεντρώσουν αξιοσημείωτη εκλογική υπο­
στήριξη και να προσελκύσουν έναν αυξανόμενο αριθμό ανθρώπων. Το πρό­
βλημα του φασισμού έπαψε να αποτελεί ιστορικό πρόβλημα και έγινε ζήτη­
μα της σύγχρονης πολιτικής.
Ωστόσο, δεν είναι βέβαιο ότι ζούμε μια επανάληψη της δεκαετίας του 1930.
Σε πολύ γενικό επίπεδο, οι συνθήκες ανόδου του φασισμού όντως υφίστανται.
Η κοινωνία είναι έντονα διαιρεμένη σε τάξεις και η πίεση για διεθνή ανταγωνι­
σμό είναι ακόμα εμφανώς παρούσα. Αλλά, αν εξετάσουμε τη φύση της κρίσης
και τη δομή της βρετανικής κοινωνίας περισσότερο αναλυτικά, αποδεικνύεται
ότι υφίστανται σημαντικές διαφορές από την προπολεμική Γερμανία.
Από τη μια πλευρά, οι παλαιές αποικιακές αυτοκρατορίες έχουν σε μεγάλο βαθ­
μό ηττηθεί και έχουν αντικατασταθεί από περισσότερο έμμεσες μεθόδους οι­
κονομικής διείσδυσης Ο ιμπεριαλιστικός ανταγωνισμός τείνει να εκφράζεται λι-
γότερο με άμεση κατάκτηση και περισσότερο με αγώνες για οικονομική κυριαρχία
Οι τελευταίοι παίρνουν συνήθως τη μορφή άμεσων ή έμμεσων παρεμβάσεων
στα ζητήματα άλλων χωρών, παρά μιας ολομέτωπης σύγκρουσης μεταξύ ιμπε­
ριαλιστικών δυνάμεων. Επομένως οι στόχοι του αγώνα μεταξύ ιμπεριαλιστικών
χωρών συνήθως δεν απαιτούν την προετοιμασία ενός ολόκληρου εθνικού κρά­
126 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

τους για άμεση στρατιωτική σύγ­

κρουση. [e x t ra ] the [KO R A]
Από την άλλη πλευρά, παρ' ότι
δεν έχει πραγματοποιηθεί γενι-
κευμένος πόλεμος όλες οι ισχυ­
ρές ιμπεριαλιστικές δυνάμεις με
την εξαίρεση της Ιαπωνίας δια­
τηρούν εκτεταμένες στρατιωτικές
δυνάμεις σε άλλες χώρες Αυτές οι
HITLER
δυνάμεις έχουν χτιστεί και συν­
τηρούνται χωρίς αντίδραση από
τις οργανώσεις ταξικής συνερ­
γασίας Δεν υπάρχουν ιδιαίτερες
ενδείξεις ότι αυτές οι οργανώσεις
αντιδρούν πραγματικά σε πολε­
DEAD
Fuehrer F ell a t CP, German R a d io S a y s;
D o en itz a t H elm, Vows War W ill Continue

μικές προετοιμασίες.
Οι ίδιες οι πολεμικές προετοι­
μασίες έχουν συνεισφέρει ση­
μαντικά στη σταθεροποίηση της
παγκόσμιας οικονομίας και στη
δημιουργία των συνθηκών για
τη μακρά οικονομική ακμή. Ακό­
μα και στο τέλος αυτής της ακμής
0 θάνατο*; του Χίτλερ δημοσιεύεται στο Stars and Stripes,
οι στρατιωτικές δαπάνες έτειναν την εφημερίδα των αμερικανικών δυνάμεων
να μετριάσουν τις επιπτώσεις της
οικονομικής ύφεσης. Σε αυτό, οι διαφορές μεταξύ της μεσοπολεμικής περιόδου
και του σήμερα είναι ξεκάθαρες.
Στη Γερμανία, μεταξύ του 1929 και του 1932, η βιομηχανική παραγωγή έπε­
σε κατά 42%. Στη Βρετανία, την τελευταία δεκαετία, η χειρότερη πτώση ήταν
της τάξης του 4 %. Φαίνεται ότι ο χαρακτήρας της ύφεσης έχει αλλάξει. Αντί για
απότομες και καταστροφικές πτώσεις της παραγωγής, ακολουθούμενες από
απότομες ανακάμψεις τώρα έχουμε μια μακράς διάρκειας και σχετικά επι­
φανειακή κρίση. Έτσι, είναι δυνατό να ισχυριστούμε ότι οι ακραίες κοινωνικές
εντάσεις που δημιούργησαν την αγριότητα του φασιστικού κινήματος απου­
σιάζουν σήμερα και ότι το να χτιστεί ένα φασιστικό κίνημα θα αποδεικνυόταν
πολύ περισσότερο δύσκολο.
Επιπλέον, η κοινωνική δομή της σύγχρονης Βρετανίας είναι μάλλον διαφορετική
από εκείνη της προπολεμικής Γερμανίας Οι παλιές κοινωνικές τάξεις αποτελούσαν
τότε περίπου το 30% του πληθυσμού και παρείχαν τον πυρήνα γύρω από τον
οποίο άλλες ομάδες οργανώνονταν από τους φασίστες Στη σύγχρονη Βρετανία
αυτή η ομάδα είναι πολύ μικρότερη, μόλις 8 % του συνολικού πληθυσμού. Έτσι,
 Κεφάλωο 8 * 0 ψαοιομός σήμερα - 127

η φυσική βάση του φασισμού είναι πολύ μικρότερη.

Η άλλη μεγάλη αλλαγή ήταν η ανάπτυξη της νέας μεσαίας τάξης (των υπαλ­
λήλων), η οποία αποτελούσε περίπου το 16% του προπολεμικού γερμανικού πλη­
θυσμού, αλλά αποτελεί περίπου το 4 0% του πληθυσμού στη σύγχρονη Βρετα­
νία. Έτσι, τουλάχιστον μία από τις βασικές υποστηρικτικές ομάδες που συνέβα­
λαν στην άνοδο του ναζιστικού κόμματος είναι σημαντικά παρούσα στη σύγχρονη
Βρετανία. Το αν αυτή η ομάδα μπορεί να κερδηθεί από τον ορθόδοξο φασισμό
είναι, βέβαια, μια διαφορετική ερώτηση.
Πρώτα απ' όλα το μεγάλο μέγεθος της νέας μεσαίας τάξης αποκρύπτει μια ισχυ­
ρή απόκλιση όσον αφορά την κοινωνική θέση, αφού η τάξη αυτή περιλαμβάνει
από πολύ προνομιούχους μέχρι πολύ χαμηλά αμειβόμενους Με βάση τα επίσημα
στατιστικά στοιχεία, περίπου το 2 0% του συνόλου της μεσαίας τάξης έχει προ­
νομιούχες δουλειές και περίπου το 30% έχει δουλειές χαμηλού κύρους. Δεύτερον,
η κοινωνική θέση των εργαζομένων σε υπαλληλικές θέσεις στη Βρετανία πα­
ρουσιάζει μια σε βάθος χρόνου τάση να προσεγγίζει τη θέση των εργατών σε χει­
ρωνακτικά επαγγέλματα. Ως αποτέλεσμα, έχει υπάρξει, σε ένα βαθμό, μια τάση
να ταυτίζονται οι υπάλληλοι με τη συλλογική δράση που χαρακτηρίζει την εργατική
τάξη. Αυτό εκφράζεται από τη σχετικά μεγάλη οργάνωση σε συνδικάτα: το πο­
σοστό είναι περίπου 40% και βαίνει αυξανόμενο. Στη Γερμανία, στην προ-ναζι-
σπκή περίοδο, στην καλύτερη περίπτωση μόλις ένας στους οχτώ υπαλλήλους ήταν
μέλος συνδικάτου και, καθώς οι ναζί αποκτούσαν μεγαλύτερη υποστήριξη, η ανα-
•λογία έπεσε σε περίπου έναν στους είκοσι.
Ωστόσο, ο υψηλός αριθμός μελών σε συνδικάτα στη Βρετανία μπορεί να εί­
ναι παραπλανητικός. Όχι μόνο αποκρύπτει μεγάλες διαφορές μεταξύ των καλά
οργανωμένων και εκείνων που θεωρούν τα συνδικάτα έργα του διαβόλου, αλλά
και αντιπροσωπεύει μέλη που απλώς πληρώνουν εισφορές. Σε συνδικάτα
υπαλλήλων οι παραδόσεις της οργάνωσης και του αγώνα είναι συχνά ασθενείς
αν όχι απούσες και πολλά μέλη τους θεωρούν ότι συμμετέχουν απλώς σε συν­
τεχνιακές οργανώσεις. Από την άλλη πλευρά, τα τελευταία χρόνια διαφαίνεται
η τάση ακόμα και των πιο συντηρητικών «επαγγελματικών οργανώσεων» να παίρ­
νουν την απόφαση να ενταχθούν στη γενική συνομοσπονδία συνδικάτων, που
είναι τουλάχιστον μια απόδειξη ότι αναπτύσσουν ταξική συνείδηση. Οι περισ­
σότερες απόπειρες να εγκαθιδρυθούν αντι-συνδικαλιστικές επαγγελματικές ορ­
γανώσεις -συνήθως εμπνεόμενες από τουςΤόρις- έχουν αποτύχει, ενώ κι εκεί­
νες που έχουν επιβιώσει δεν έχουν καταφέρει να προσελκύσουν σημαντικό αριθ­
μό υποστηρικτών.
Από αυτά τα δεδομένα μπορεί να υποστηριχθεί ότι η πιθανότητα ανάπτυξης
ενός κλασικού φασιστικού κινήματος στη Βρετανία στο άμεσο μέλλον είναι μάλ­
λον απόμακρη. Γ ια να συμβεί αυτό, θα ήταν αναγκαίο η ελάχιστη, παλαιά μεσαία
τάξη να ασκήσει την ηγεμονία της πάνω σε μεγάλο αριθμό εργατών, οι οποίοι
σήμερα ταυτίζονται με τη συλλογική δράση. Αυτό είναι βέβαια δυνατόν, αλλά
128 ■ΠοτΙ Ξανά · Colin Sparks

θα εξαρτιόταν από μια αντιστροφή βασικών τάσεων πολιτικής και κοινωνικής

ανάπτυξης μακράς διάρκειας και θα απαιτούσε απόλυτη παράλυση των δυνά­
μεων που αντιδρούν στο φασισμό.
Αν εξετάσουμε το Εθνικό Μέτωπο σε αυτό το πλαίσιο, αναδεικνύεται ένας αριθ­
μός παραγόντων. Πρώτα απ' όλα, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ηγεσία του Εθνι­
κού Μετώπου αποτελείται λίγο πολύ από αμετανόητους ναζί που έχουν απορ­
ροφήσει το συνολικό εύρος της φασκττικής διδασκαλίας άμεσα από τα γραπτά
του Χίτλερ και των συνεργατών του. Ωστόσο, το ίδιο το Εθνικό Μέτωπο αποτε­
λεί διαφορετικό ζήτημα.
Η οργάνωση αυτή ιδρύθηκε με τη δηλωμένη πρόθεση να συγκεντρώσει δε­
ξιούς γύρω από το φασιστικό πυρήνα, έτσι ώστε να τους εμπλέξει στο φασισμό.
Από όσα είναι γνωστά, αυτή η στρατηγική είχε κάποια επιτυχία: οι περισσότερες
περιοχές της οργάνωσης του Εθνικού Μετώπου περιλαμβάνουν ένα σκληρό πυ­
ρήνα φασιστών, οι οποίοι ηγούνται μιας μεγαλύτερης ομάδας ατόμων που τεί­
νουν προς το φασισμό. Το ίδιο συμβαίνει ακόμα πιο έντονα όσον αφορά την εκλο­
γική του υποστήριξη. Με απόλυτους όρους αποτελεί ένα μικρό τμήμα, το 2 % με
3 % του συνόλου - ωστόσο αυτή είναι περίπου η ίδια αναλογία ψήφων με εκεί­
νες που πήρε το NSDAP το 1928. Από την άλλη πλευρά, δεν θα ήταν δόκιμο να
κατηγοριοποιηθούν όλοι αυτοί οι ψηφοφόροι, που είναι πολύ συγκεντρωμένοι
σε κάποιες περιοχές ως σκληροπυρηνικοί φασίστες
Όπως είναι ευρέως γνωστό, η οργανωτική αρχή για αυτή την υποστήριξη στο
Εθνικό Μέτωπο δεν είναι ένας ολοκληρωμένα ανεπτυγμένος φασισμός αλλά ο
ρατσισμός Παρ' ότι ο ρατσισμός αποτελεί μια εξαιρετικά αντιδραστική ιδεολογία,
δεν είναι το ίδιο με το φασισμό. Όχι μόνο υπήρξαν φασιστικά κινήματα τα οποία
δεν ήταν ιδιαίτερα ρατσιστικά, αλλά υπήρξαν πολλά ρατσιστικά κινήματα τα οποία
δεν ήταν φασιστικά. Ουσιαστικά, αν τα αξιολογούσαμε από τις πολιτικές τους
τόσο το σύγχρονο κόμμα των Τόρις όσο και το σύγχρονο Κόμμα των Εργατικών
αποτελούν ρατσιστικές οργανώσεις Απέχουν, ωστόσο, πάρα πολύ από το να απο­
τελούν φασιστικά κόμματα. Χωρίς αμφιβολία, ο ρατσισμός παρέχει γόνιμο έδα­
φος για την ανάπτυξη φασιστικών ιδεών, αλλά αυτές οι ιδέες είναι ποιοτικά δια­
φορετικές Αυτός ο διάχυτος ρατσισμός και η υποστήριξη που παρέχει crro Εθνι­
κό Μέτωπο δημιουργεί ξεκάθαρα νέα προβλήματα στην προσπάθεια να αξιο­
λογήσουμε τις πιθανότητες ανόδου του φασισμού στη Βρετανία.
Είναι ευρέως γνωστό ότι το Εθνικό Μέτωπο περιλαμβάνει μεγάλο ποσοστό με­
λών από την εργατική τάξη. Είναι πιθανό το μεγαλύτερο μέρος της εκλογικής του
βάσης να προέρχεται από την παραδοσιακή εργατική τάξη. Στην πραγματικό­
τητα, αυτή η παράμετρος του Εθνικού Μετώπου έχει μάλλον τονιστεί υπερβο­
λικά. Παρ' ότι η πληροφόρησή μας για τα μέλη του Εθνικού Μετώπου είναι πι­
θανόν ατελής γνωρίζουμε ότι η ηγεσία του αποτελείται κυρίως από κλασικούς
φασίστες της μεσαίας τάξης. Επίσης γνωρίζουμε ότι οι ίδιοι κυριαρχούν στις το­
πικές ηγεσίες και είναι παρόντες σε εντυπωσιακά μεγάλο αριθμό σε τοπικές ορ­
 ΚΕφάλαω 8 · Ο φαοιομός σήμερα - 129

γανώσεις Δεδομένου του μικρού αριθμού της παλιάς μεσαίας τάξης στη Βρετανία
αυτό είναι ένα αξιοσημείωτο γεγονός. Ωστόσο, το μεγαλύτερο μέρος των μελών
φαίνεται να είναι χειρώνακτες.
Αυτό, προφανώς οδηγεί στην ερώτηση αν ο διάχυτος ρατσισμός που προέρχεται
από την εργατική τάξη στη Βρετανία καθιστά δυνατή τη σκέψη για ένα φασιστικό
κόμμα που να έχει ως κύρια βάση του την εργατική τάξη της χειρωνακτικής ερ­
γασίας Είναι σαφές ότι αυτό δεν είναι αδύνατον, αλλά υπάρχουν λόγοι που το
καθιστούν απίθανο.
Ένα φασιστικό κίνημα είναι αφοσιωμένο στη φυσική καταστροφή όλων των
οργανώσεων της εργατικής τάξης και οργανώνει φυσικές επιθέσεις εναντίον τους
Το να κερδίσει μεγάλο αριθμό εργατών σε αυτήν τη θέση θα απαιτούσε δραστικές
εξελίξεις συμπεριλαμβανομένης μιας σημαντικής κατάρρευσης των συνδικάτων.
Ουσιαστικά, η οργάνωση σε συνδικάτα της εργατικής τάξης στη Βρετανία είναι
πολύ υψηλότερη από ό,τι στην προ-ναζιστική Γερμανία. Εκεί τα συνδικάτα ορ­
γάνωναν στην καλύτερη περίπτωση 25% των εργατών. Στη σύγχρονη Βρετανία
αυτό είναι περίπου 60% και αυξάνεται, αν και αργά.
Ο μικρός βαθμός στον οποίο το Εθνικό Μέτωπο έχει πετύχει να μεταβάλει αυτή
την αναμφισβήτητα ουσιαστική υποστήριξη της εργατικής τάξης σε ενεργό φα­
σισμό φαίνεται από τη διαφορά μεταξύ των ψήφων που μπορεί να κερδίσει και
του μικρού αριθμού των ανθρώπων που μπορεί να κινητοποιήσει για μαζικές πο­
ρείες που αποτελεί και τη βασική φασιστική τακτική του.
• Έτσι, φαίνεται ότι το Εθνικό Μέτωπο δεν έχει πετύχει να θεμελιώσει ένα ξε­
κάθαρα φασιστικό κίνημα στην εργατική τάξη. Ωστόσο, είναι σημαντικό να
ανατρέξουμε στην εμπειρία της δεκαετίας του 1930, όταν φαινόταν ότι η υπο­
στήριξη στη Βρετανική Ένωση των Φασιστών στο Ιστ Εντ του Λονδίνου βα­
σίστηκε σε ένα συνδυασμό φασισμού της μεσαίας τάξης και ρατσισμού της
εργατική τάξης. Είναι πιθανό το Εθνικό Μέτωπο να έχει σήμερα την ίδια σύν­
θεση. Συνεπάγεται ότι οι τακτικές μας στην αντιμετώπισή του πρέπει να είναι
αρκετά διαφορετικές από αυτές που θα είχαμε αν αντιμετωπίζαμε ένα στρα­
τό πεπεισμένων φασιστών.
Εκτιμώντας τις δυνατές εξελίξεις από ένα συνδυασμό αντικειμενικών και υπο­
κειμενικών παραγόντων, είναι βέβαιο ότι δεν υπάρχει περιθώριο για εφησυχα­
σμό. Παρ' ότι έχω υποστηρίξει ότι είναι απίθανο το Εθνικό Μέτωπο να πετύχει
να χτίσει το είδος του φασιστικού κινήματος που μπορεί να ανέλθει στην εξου­
σία, αυτό δεν σημαίνει, ωστόσο, ότι δεν μπορούν να χτίσουν τίποτα ή ότι οι προ­
οπτικές για αντιδραστικές εξελίξεις είναι αμελητέες.
Πρώτον, είναι σημαντικό να διακρίνουμε τις διαφορές ανάμεσα σε ένα φασι­
στικό κίνημα που μπορεί να έρθει στην εξουσία και σε ένα που είναι αρκετά με­
γάλο ώστε να επηρεάσει την πορεία της ταξικής πάλης Το δεύτερο ενδεχόμε­
νο θα μπορούσε να είναι πολύ πιο πιθανό. Παρ' ότι η παλιά μεσαία τάξη είναι σχε­
τικά μικρή, θα μπορούσε ακόμα να ασκήσει σημαντική επιρροή σε άλλους το­
130 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

μείς της κοινωνίας ενισχύοντας τη δύναμη της άρχουαας τάξης

Θα μπορούσε να απστελέσει μια χρήσιμη πηγή απεργοσπαστών. Στη σημερινή
συγκυρία, όταν αντιμετωπίζει μαζική δραστηριότητα της εργατικής τάξης -όπως
για παράδειγμα στο Grunwick- η άρχουσα τάξη δεν έχει άλλες επιλογές από
το να βασίζεται στους επικεφαλής των συνδικάτων. Δεν έχουν άλλη κοινωνι­
κή δύναμη με αρκετά σημαντική βάση ώστε να νικήσουν μια αποφασισμένη
μάζα εργατών. Ένα σημαντικό φασιστικό κίνημα θα παρείχε επιπλέον στρα­
τό και κοινωνική στήριξη για μια πολύ πιο επιθετική στάση.
Μια τέτοια δύναμη θα παρείχε επίσης το έναυσμα για μια γενικότερη μετα­
τόπιση προς τα δεξιά στην πολιτική ζωή. Ζητήματα που βρίσκονται σήμερα
έξω από την αρένα της πολιτικής αντιπαράθεσης θα εδραιώνονταν σταθερά
στο κέντρο. Απέναντι σ'αυτό η απάντηση πολλών στο εργατικό κίνημα θα ήταν
να ακολουθήσουν τη γενική μετατόπιση προς τα δεξιά - όπως έχουν κάνει στο
παρελθόν. Οι επιπτώσεις θα ήταν πολύ δυσμενείς, και όχι μόνο για εκείνους
που, όπως η κοινότητα των μαύρων, θα υπέφεραν άμεσα. Αγωνιστές οι οποί­
οι υποστηρίζουν μια σοσιαλιστική πολιτική στους χώρους εργασίας τους θα
έβρισκαν πολύ πιο δύσκολο το έργο τους. Πολλοί συνδικαλιστές και σοσιαλι­
στές θα ένιωθαν φοβισμένοι και θα προσπαθούσαν να κρατήσουν χαμηλούς
τόνους. Αυτό θα ήταν ιδιαίτερα εμφανές αν το φασιστικό κίνημα μπορούσε να
γίνει αρκετά δυνατό ώστε να πραγματοποιεί φυσικές επιθέσεις εναντίον
οποιουδήποτε υποστήριζε ανοιχτά το σοσιαλισμό.
Έτσι, παρ'ότι ένα φασιστικό κίνημα μπορεί να μην οδηγούσε σε γενικευμένη
βαρβαρότητα, θα μπορούσε να αποτελέσει καθοριστικό παράγοντα στην πα-
ρεμπόδιση κάθε εξέλιξης προς το σοσιαλισμό.
Μια ακόμα δυνατότητα που δημιουργείται από αυτού του είδους το σενάριο
είναι η ανάπτυξη ενός κινήματος το οποίο, παρ' ότι δεν θα ήταν ανοιχτά φασι­
στικό, θα ήταν προετοιμασμένο να στηρίξει την άρχουσα τάξη στον αγώνα εναν­
τίον της εργατικής τάξης. Ένα τέτοιο είδος οργάνωσης η οποία θα μπορούσε να
περιέχει μεγάλους αριθμούς φασιστών, θα ελεγχόταν από την άρχουσα τάξη μέσω
της ορθόδοξης στρατιωτικής και γραφειοκρατικής ελίτ και θα παρείχε ένα πει-
θαρχημένο εργατικό δυναμικό προετοιμασμένο, για παράδειγμα, να σπάει
απεργίες Αυτό δεν αποτελεί νέα εξέλιξη στη βρετανική ιστορία. Ο «Οργανισμός
για τη Διατήρηση των Προμηθειών», που στήθηκε πριν και κατά τη διάρκεια της
γενικής απεργίας του 1926, ήταν ακριβώς αυτό το είδος οργάνωσης Διοικούν-
ταν από την παραδοσιακή ελίτ και περιείχε ςπτις τάξεις της πολλά άτομα της με­
σαίας τάξης συμπεριλαμβανομένου και ενός ικανού αριθμού φασιστών.
Αυτό το είδος οργάνωσης μπορεί να χτιστεί σε συνθήκες πολύ λιγότερο δρα­
στικές από αυτές που δημιουργούν ένα μαζικό φασιστικό κίνημα. Δεν απαιτεί κα­
μία ρήξη με την ορθόδοξη ιεραρχία του καπιταλισμού, ούτε τη ρητορική μιας φα­
σιστικής οργάνωσης που ηχεί επικίνδυνη. Επειδή η δουλειά της δεν είναι η εξά­
λειψη όλων των οργανώσεων της εργατικής τάξης αλλά το να βοηθά την άρχουσα
 Κίψάλαιο 8 « ( ) φασισμός πήμί^α - 131

τάξη σε συγκεκριμένες αν­

τιπαραθέσεις μπορεί να ορ­
γανωθεί και να προετοιμα­
στεί εντός των υφιστάμε­
νων δομών ταξικής συνερ­
γασίας
Έχουμε πράγματι δει από­
πειρες να στηθούν εμ-
βρυακές μορφές αυτού του
τύπου οργάνωσης τα τε­
λευταία χρόνια. Κατά τη
διάρκεια των αντιπαραθέ­
σεων μεταξύ της κυβέρνη­
σης των Τόρις την περίοδο
1970-74 και του συνδικαλι­
στικού κινήματος υπήρχαν
αρκετές τέτοιες ομάδες.
Υπήρχε η τάση ορθόδοξες
στρατιωτικές προσωπικό­
τητες με στενούς δεσμούς
με την άρχουσα τάξη να ηγούνται και να προσπαθούν να οργανώνουν τμήμα­
τα της μεσαίας τάξης ώστε να παρέχουν απεργοσπάστες. Παρ' ότι αυτές οι από­
πειρες ήταν αδύναμες υποδηλώνουν δυνατότητες στο μέλλον.
Στο πιο απαισιόδοξο σενάριο, θα μπορούσαμε να δούμε πώς μια από αυτές
τις οργανώσεις ή ένα πολύ μεγαλύτερο φασιστικό κίνημα από αυτά που έχου­
με σήμερα θα παρείχε την απαραίτητη κοινωνική βάση για την ανάληψη της εξου­
σίας από τις δυνάμεις της ορθόδοξης δεξιάς πολιτικής Όπως είναι γνωστό, η στρα­
τιωτική ηγεσία στη Βρετανία έχει καλά ανεπτυγμένα σχέδια για εσωτερική πα­
ρέμβαση στην ηπειρωτική Βρετανία και αξιοποιεί τιςτρέχουσες εμπειρίες της στην
Ιρλανδία ώστε να προετοιμάσει το έδαφος για μια τέτοια παρέμβαση. Προϋπό­
θεση για την επιτυχία οποιοσδήποτε τέτοιας επιχείρησης θα ήταν η ύπαρξη ενός
σημαντικού οργανωμένου σώματος υποστήριξης εντός της ίδιας της κοινότη­
τας το οποίο θα παρείχε την κοινωνική βάση για μια τέτοια στρατιωτική
«λύση» στα προβλήματα του καπιταλισμού.
Η τελευταία εναλλακτική εξέλιξη θα ήταν η περίπτωση το Εθνικό Μέτωπο, ή
κάποια παρόμοια ομάδα να αναπτυχθεί σε μια μεγάλη ρατσιστική οργάνωση της
εργατικής τάξης. Αυτή η τάση εκπροσωπείται επαρκώς τόσο στην ιστορία της
Βρετανικής Ένωσης των Φασιστών όσο και στο σύγχρονο Εθνικό Μέτωπο. Παρ'
ότι μια τέτοια οργάνωση θα έφερε πολλά από τα σημάδια του φασισμού και θα
μπορούσε να καθοδηγείται ακόμα και από ορθόδοξους φασίστες θα είχε μια μάλ­
λον διαφορετική έκφραση και δυναμική από το φασισμό. Έχουμε δει πώς πολ­
132 - ΠατΙ Ξανά .Colin Sparks

λά από τα χαρακτηριστικά του φασιστικού κινήματος αναπτύσσονται από την

ίδια την ένταση της κρίσης που το δημιουργεί και πώς αυτή η υστερία είναι ταυ­
τόχρονα η δύναμη και η αδυναμία του. Ένα ρατσιστικό κίνημα της εργατικής τά­
ξης μπορεί να αναπτυχθεί σε κάτι που θα μπορούσαμε να προσδιορίσουμε ως
πολύ χαμηλότερη «κοινωνική θερμοκρασία». Η βάση του δεν είναι η άμεση κα­
ταστροφή των ταξικών οργανώσεων, αλλά μάλλον ο αγώνας να προσδώσει σχε­
τικά προνομιούχες θέσεις σε ένα κομμάτι της εργατικής τάξης σε βάρος της ερ­
γατικής τάξης ως συνόλου.
Από την άλλη πλευρά, αυτό συνάδει με ένα φάσμα υφιστάμενων συμπεριφο­
ρών εντός της εργατικής τάξης - για παράδειγμα, οι μόνιμες απόπειρες για δια­
κρίσεις εναντίον των γυναικών και των ανειδίκευτων εργατών, που αποτελούν
χαρακτηριστικό ενός μεγάλου μέρους του εργατικού κινήματος Βέβαια, βρα­
χυπρόθεσμα και σε τοπικό επίπεδο, αυτό μπορεί να συνδυαστεί με σημαντική
δέσμευση στη διατήρηση των ταξικών οργανώσεων. Είναι ένα από τα χαρα­
κτηριστικά του τοπικισμού που διακατέχει όλες τις προσπάθειες υπεράσπισης
της εργατικής τάξης μέσα στον καπιταλισμό που δεν επιδιώκουν την ανατροπή
του. Έτσι, μια ρατσιστική οργάνωση της εργατικής τάξης αντιπροσωπεύει μια πολύ
μικρότερη ρήξη με τις ιδέες και τις οργανώσεις της ταξικής συνεργασίας απ'ό,τι
ένα αυθεντικά φασιστικό κίνημα.
Μπορούμε να δείξουμε τη διαφορά, εξετάζοντας τις απόπειρες που έχουν κά­
νει οι φασίστες για να οργανώσουν τα μέλη τους από την εργατική τάξη.
Στη Γερμανία είδαμε πώς το NSDAP μπόρεσε να οργανώσει μεγάλο αριθ­
μό εργατών, τουλάχιστον ως ψηφοφόρους. Αυτό συνοδεύτηκε από απόπει­
ρες ανάπτυξης μιας αποτελεσματικής συνδικαλιστικής οργάνωσης. Τα στοι­
χεία δείχνουν ότι το NSDAP δεν ήταν σε θέση να έχει οποιαδήποτε ουσιαστική
επίδραση στη δύναμη των σοσιαλδημοκρατών στην εργατική τάξη. Στις συν­
δικαλιστικές εκλογές οι σοσιαλδημοκράτες παρέμειναν μακράν η κυρίαρχη
ομάδα ακόμα και αφού ο Χίτλερ έγινε καγκελάριος. Η αποτυχία των Ναζί χει-
ροτέρευσε από το γεγονός ότι άλλα τμήματα του NSDAP παρείχαν απεργο­
σπάστες σε βιομηχανικές διαφορές.
Μπορούμε να δούμε την ίδια διαδικασία σε εξέλιξη όσον αφορά το Εθνικό Μέ­
τωπο. Παρ'ότι το Εθνικό Μέτωπο περιλαμβάνει πολλούς εργάτες και τουλάχιστον
κάποιοι είναι μέλη συνδικάτων, δεν υπάρχουν σημαντικές ενδείξεις για ουσια­
στικές προσπάθειες να οργανωθεί αυτή η βάση για παρέμβαση εντός των συν­
δικάτων. Αν και σε τοπικό επίπεδο υπάρχουν κάποιες γνωστές παρεμβάσεις του
Εθνικού Μετώπου σε τοπικές συνδικαλιστικές οργανώσεις (για παράδειγμα, στα
Ταχυδρομεία του Λονδίνου), η ανάπτυξη μιας εθνικής συνδικαλιστικής οργάνωσης
φαίνεται να μην έχει προχωρήσει ποτέ. Στην πραγματικότητα σι επαναστάτες σο­
σιαλιστές παρά το μικρό αριθμό τους φαίνεται να είχαν περισσότερη επιρροή
στα συνδικάτα από το αριθμητικά μεγαλύτερο Εθνικό Μέτωπο.
Αυτές οι ελλείψεις διάσπαρτες crro χρόνο, φαίνεται να δείχνουν ότι η απο­
 Κεφάλαιο 8 » Ο φαβισμός σήμερα · 133

τυχία των φασιστικών κινημάτων να οργανωθούν σοβαρά στους χώρους

εργασίας και στα συνδικάτα δεν οφείλεται απλώς σε παραλείψεις τακτικής.
Στην πραγματικότητα, αποτελούν απόδειξη ενός εδραιωμένου δομικού προ­
βλήματος. Η οργάνωση στα συνδικάτα σημαίνει ότι υπάρχει κάποια κατα­
νόηση της σημασίας της τάξης στη λεπουργία της σύγχρονης κοινωνίας Αυτό,
φυσικά, είναι εκ διαμέτρου αντίθετο με τα κεντρικά δόγματα της φασιστι­
κής θεωρίας και επίσης εμπεριέχει τον κίνδυνο για την απόπειρα δημιουργίας
ενός κόμματος που θα περιλαμβάνει και εργάτες και καπιταλιστές ταυτό­
χρονα. Οι προσπάθειες των φασκττικών κομμάτων μπορούν να κατευθύ-
νονται στην εξασφάλιση υποστήριξης από άτομα της εργατικής τάξης αλλά
οι βασικές περιοχές όπου γίνεται αυτό είναι συνήθως εκτός του χώρου ερ­
γασίας και με όρους γενικών πολιτικών ζητημάτων, παρά με βάση άμεσα
ταξικά συμφέροντα.
Αντίθετα, οποιαδήποτε ανεπτυγμένη ρατσιστική οργάνωση της εργατικής τά­
ξης στη Βρετανία θα ήταν υποχρεωμένη, τουλάχιστον στη σύγχρονη Βρετανία,
να δώσει κεντρική σημασία στο χώρο εργασίας και στα συνδικάτα. Ένας στόχος
αυτής της οργάνωσης θα ήταν προφανώς να περιορίζει την πρόσβαση των μαύ­
ρων και των γυναικών σε συγκεκριμένους εργασιακούς τομείς - με άλλα λόγια,
να συστηματοποιήσει δραστηριότητες που ήδη συμβαίνουν. Ένα τέτοιο συ­
στηματικό πρόγραμμα θα μπορούσε να εφαρμοστεί μόνο με οργάνωση στο χώρο
εργασίας και στα συνδικάτα.
Έτσι, είναι πιθανόν η ανάπτυξη ενός τέτοιου κινήματος να απαιτούσε σημαν­
τικές αλλαγές στην ιδεολογία και στον προσανατολισμό, μακριά από το μοντέ­
λο του κλασικού φασισμού. Παρ'ότι είναι απίθανο μια τέτοια οργάνωση να ανα­
πτυσσόταν σε τέτοιο βαθμό ώστε να σχηματίσει κυβέρνηση, θα μπορούσε εν­
τούτοις να έχει σημαντικές επιπτώσεις Προφανώς θα νομιμοποιούσε μια μεγάλη
επέκταση της συνεχούς παρενόχλησης ακόμα και της τρομοκρατίας που κα-
τευθύνεται εναντίον των μαύρων, με αποτέλεσμα την αύξηση ρατσιστικών δο­
λοφονιών. Δεύτερον, θα έκανε τη δουλειά της καταπολέμησης των επιθέσεων του
καπιταλισμού πραγματικά πολύ δύσκολη. Όχι μόνο θα αποκλειόταν η επιρροή
της Αριστερός σε μεγάλο αριθμό πεδίων, αλλά οι διαιρέσεις της εργατικής τά­
ξης που ήδη παρεμποδίζουν μια ενιαία απάντηση, θα διευρύνονταν δημιουρ­
γώντας αγεφύρωτο χάσμα.
Καμία από αυτές τις εναλλακτικές περιπτώσεις δεν υπάρχει ακόμα - μόνο η προ­
οπτική για μια σημαντική αντιδραστική κινητοποίηση. Πάνω απ'όλα η προοπτική
υπάρχει σε νοοτροπίες και όχι σε οργανώσεις Ιστορικά, η αλλαγή από την επιρ­
ροή της νοοτροπίας στο χτίσιμο μιας οργάνωσης έχει αποτελέσει το αποφασι­
στικό βήμα. Συνεπώς πρέπει να εξετάσουμε τι βήματα μπορούν να γίνουν ώστε
αυτό να αποτραπεί.
134 · Πσίέ Ξανά . Colin Sparks
 Κεφάλαιο 9 · Σταματώντας το φαηιομή - 135

Κεφάλαιο 9
Σταματώντας το φασισμό

ίποτα στην ιστορία δεν είναι εγγυημένο με βάση αντικειμενικούς νόμους.

Η πολιτική δεν είναι σαν τη φυσική, που ασχολείται με άψυχα αντικείμενα.
Τα γεγονότα είναι αποτέλεσμα των δράσεων αντρών και γυναικών στην τα­
ξική πάλη. Έτσι, το ερώτημα αν ο κλασικός φασισμός ή οποιαδήποτε άλλη εκ­
δοχή αντιδραστικής οργάνωσης μπορεί να αναπτυχθεί στη σύγχρονη Βρετανία
δεν είναι ένα ερώτημα στο οποίο μπορούμε να δώσουμε κατηγορηματική απάν­
τηση. Η απάντηση βρίσκεται στις δράσεις των σοσιαλιστών αγωνιστών.
Η ανάλυση στο προηγούμενο κεφάλαιο δείχνει ότι δεν αντιμετωπίζουμε την
προοπτική μιας άμεσης κατάληψης της εξουσίας από φασίστες. Βρισκόμαστε σε
μια εποχή στην οποία τα στοιχεία του φασισμού είναι ακόμα διάσπαρτα και η ορ­
γάνωσή τους σχετικά μικρή. Η ανάπτυξή τους μπορεί να παρεμποδιστεί αν ενερ­
γήσουμε σωστά.

Μπορούμε να ξεκινήσουμε από το κεντρικό μάθημα της γερμανικής ήττας:

υπάρχει αγεφύρωτο χάσμα μεταξύ της ταξικής συνεργασίας και του φασισμού.
. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι ηγέτες της ταξικής συνεργασίας είναι «λιγότερο αν­
τιδραστικοί» από τους φασίστες: είναι αντιδραστικοί με έναν εντελώς διαφο­
ρετικό τρόπο. Η προϋπόθεση για να κυριαρχεί η μέθοδος της ταξικής συνερ­
γασίας είναι να επιτρέπει την ύπαρξη μαζικών οργανώσεων της εργατικής τά­
ξης. Έτσι, αυτές οι οργανώσεις έχουν ένα αντικειμενικό συμφέρον να εναν­
τιώνονται στο φασισμό.
Δύο πράγματα προκύπτουν. Πρώτον, ότι οι συνθήκες
ής δημοκρατίας είναι το καλύτερο δυ-
έδαφος για τον αγώνα για σοσιαλισμό,
ίπαρξη μαζικών οργανώσεων της ερ-
ατικής τάξης σημαίνει ότι υπάρχει
πάντα η πιθανότητα να κερδηθούν με­
γάλοι αριθμοί εργατών σε επανα­
στατικές σοσιαλιστικές ιδέες. Τα αυ­
θεντικά συνδικάτα, ακόμα και όταν
κυριαρχούνται από τους πιο αντι­
δραστικούς γραφειοκράτες αποτε-
λούν πεδία στα οποία οι σοσιαλιστές
πορούν να αγωνιστούν για τις ιδέες
ς και να έχουν ελπίδες ότι θα επηρε-
136 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

Δεύτερον, για την υπεράσπιση αυτών των ευνοϊκών συνθηκών, εμείς οι σο­
σιαλιστές πρέπει να δεχτούμε ως συμμάχους εναντίον του φασισμού ακόμα και
εκείνους που εναντιώνονται σ' εμάς ως προς ένα φάσμα άλλων ζητημάτων.
Αλλά πρέπει επίσης να κατανοήσουμε το μάθημα που μας δίνει η ισπανική ήττα
Αυτό που αγωνιζόμαστε να υπερασπιστούμε δεν είναι μια δέσμη αφηρημένων
προτάσεων, αλλά οι ζωντανές οργανώσεις της εργατικής τάξης Συνεπώς η βάση
της στρατηγικής των συμμαχιών μας πρέπει να είναι η ανάγκη ενδυνάμωσης και
διατήρησης αυτών των οργανώσεων. Έτσι, δεν μπορούμε να είμαστε μέλη κα­
μίας μεγάλης συμμαχίας εναντίον του φασισμού της οποίας η οργανωτική αρχή
είναι ο ακρωτηριασμός της ανεξάρτητης δράσης της εργατικής τάξης.
Στην Ισπανία ήταν ίσως δυνατόν να πειστεί κάποιος για μια τέτοια στρατηγι­
κή, δεδομένου ότι η παλιά μεσαία τάξη ήταν σχετικά μεγάλη και η εργατική τάξη
σχετικά μικρή. Στη σύγχρονη Βρετανία οποιοδήποτε τέτοιο επιχείρημα για ένα
λαϊκό μέτωπο είναι εξαιρετικά εύθραυστο: η παλιά μεσαία τάξη είναι ένα ελάχι­
στο ποσοστό του πληθυσμού - οποιαδήποτε δυνατή βάση για ένα αντιδραστι­
κό φασιστικό κίνημα πρέπει να δημιουργηθεί σε σημαντικό βαθμό από μισθω­
τούς. Επομένως οποιοδήποτε κίνημα εναντίον του φασισμού σήμερα πρέπει να
στηρίζεται πάνω απ' όλα στην ανάγκη να κερδηθούν οι νέες μεσαίες τάξεις προς
τη συλλογική δράση και δεν μπορεί να βασίζεται σε συμφωνία που να παρεμ­
ποδίζει τις ανεξάρτητες ταξικές απαιτήσεις της εργατικής τάξης
Δεν προκύπτει από τα παραπάνω ότι πρέπει να απορρίπτουμε ορισμένους συμ­
μάχους στη μάχη εναντίον του φασισμού, ούτε καν τους καπιταλιστές. Μια τέ­
τοια θέση αποκλεισμού φέρει τους δικούς της κινδύνους Αλλά οποιαδήποτε κί­
νηση να περιοριστεί ο αγώνας εναντίον του φασισμού έτσι ώστε να κερδηθεί η
υποστήριξη από καπιταλιστές ή τη μεσαία τάξη πρέπει να απορρίπτεται Γιατί αυτό
μπορεί να παρεμποδίσει οποιουσδήποτε ανεξάρτητους αγώνες της εργατικής τά­
ξης και να αποδυναμώσει τις οργανώσεις της εργατικής τάξης.
Αυτό ισχύει στον αγώνα όχι μόνο εναντίον του κλασικού φασισμού, αλλά εναν­
τίον κάθε είδους αντιδραστικού ή ρατσιστικού κινήματος
Στην πράξη, έχουμε δει πώς ο αγώνας εναντίον του φασισμού μπορεί να δι­
αιρεθεί σε τρία βασικά πεδία: γενική προπαγάνδα, ηγεσία στους ταξικούς αγώ­
νες και στρατιωτική μάχη εναντίον των φασιστών. Είναι σημαντικό να πετύχου-
με τη σωστή ισορροπία μεταξύ αυτών των πεδίων.
Οι σοσιαλιστές και άλλοι αντιφασίστες έτειναν στο παρελθόν να δίνουν μεγάλη
σημασία στην ανάγκη να εκδιωχθούν οι φασίστες από τους δρόμους και να τους
εμποδίσουν να οργανώνουν δημόσιες συγκεντρώσεις Η κεντρική θέση των πο­
ρειών και των συγκεντρώσεων στην ανάπτυξη ενός φασιστικού κινήματος είναι
ένας προφανής λόγος για αυτό τον τύπο δραστηριότητας αλλά δημιουργεί έναν
αριθμό προβλημάτων.
Ο στρατιωτικός αγώνας εναντίον του φασισμού επιβάλλει ο ίδιος μια λογική.
Για να πραγματοποιηθεί με κάποιο βαθμό επιτυχίας πρέπει να οργανωθούν
 Κεφάλαιο 9 · Σταματώντας το φασισμό - 137

ειδικές ομάδες με τη δυνατότητα να δρουν αποτελεσματικά και αποδοτικά.

Δεν υπάρχει τρόπος να αποφευχθεί αυτό το πρόβλημα, αλλά όντως θέτει τον
προφανή κίνδυνο της τρομοκρατίας. Συγκεκριμένα, μπορεί να οδηγήσει σε
δύο επικίνδυνα λάθη.
Πρώτον, το αντικείμενο το σωματικού αγώνα εναντίον των φασιστών δεν
είναι να τραυματίσει κάποιος αυτόν ή εκείνον το μεμονωμένο φασίστα, αλλά
να τους εμποδίσει να χρησιμοποιήσουν μια συγκεκριμένη τακτική. Έτσι, επι­
θέσεις εναντίον μεμονωμένων φασιστών, ακόμα και μικρών ομάδων φασιστών
σε «μη-πολιτικές» περιστάσεις, δεν έχουν πραγματική αιτιολόγηση. Ο φυσι­
κός τραυματισμός ενός μεμονωμένου φασίστα δεν θα αλλάξει τη βασική κοι­
νωνική δυναμική ενός φασιστικού κινήματος. Οπότε, οποιαδήποτε φυσική αν­
τιπαράθεση με φασίστες πρέπει να είναι μια επιλεγμένη τακτική σε απάντη­
ση μιας δεδομένης πολιτικής κατάστασης και όχι το αυτόματο αποτέλεσμα
οποιοσδήποτε συνάντησης.
Ένα επιπλέον δευτερεύον σημείο προκύπτει από αυτό. Δεδομένης της στενής
σχέσης ανάμεσα σε πολλά τμήματα του κρατικού μηχανισμού και των φασιστών,
οι φασιστικές πολιτικές εκδηλώσεις είναι συχνά πολύ καλά προστατευμένες από
την αστυνομία. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, σε γενικές γραμμές δεν υπάρχει
κανένας λόγος να επιτεθεί κάποιος στην αστυνομία. Ο στόχος είναι η επίθεση στους
φασίστες Αυτό μπορεί να απαιτεί μια επίθεση στην αστυνομία έτσι ώστε να φτά-
σει κάποιος στη φασιστική εκδήλωση και να τη διασπάσει, αλλά αυτό αποτελεί
•μια απόφαση τακτικής βασισμένη σε πολιτικούς παράγοντες πέρα από τις προ­
φανείς ερωτήσεις για το αν η αστυνομία είναι περισσότερο πολυάριθμη από τους
αντιφασίστες και το αν οι αντιφασίστες είναι αρκετά καλά οργανωμένοι. Επειδή
ο στόχος της επίθεσης σε φασιστικές πορείες είναι πολιτικός και όχι ηθικός ή προ­
σωπικός δεν πρέπει να κάνει κάποιος επίθεση στην αστυνομία που προστατεύει
τους φασίστες σε κάθε ευκαιρία.
Αυτό οδηγεί στο δεύτερο κύριο σημείο, το οποίο είναι πως οι όποιες επιθέσεις
σε φασιστικές οργανώσεις πρέπει να έχουν στόχο την κινητοποίηση τμημάτων
του πληθυσμού ευρύτερων από αυτούς που είναι ήδη οργανωμένοι από την επα­
ναστατική Αριστερά. Απόπειρες επίθεσης από την επαναστατική αριστερά
μόνο σε φασιστικές πορείες και ακόμα περισσότερο σε μεμονωμένους φασίστες
προκαλούν δύο προβλήματα. Πρώτον, τείνουν να απομονώνουν τους στρα-
τευμένους επαναστάτες από τους εργάτες που προσπαθούμε να επηρεάσουμε.
Είναι εξαιρετικά εύκολο να κάνει κανείς τον αγώνα μεταξύ σοσιαλιστών και φα­
σιστών να μοιάζει με έναν απλό πόλεμο συμμοριών μεταξύ δύο ομάδων τραμ­
πούκων, που στην καλύτερη περίπτωση μοιάζει με θέαμα αθλητισμού στους μη
στρατευμένους Δεύτερον, τέτοιες επιθέσεις είναι απίθανο να είναι επιτυχείς αφού
οι φασίστες είναι συνήθως καλύτεροι τραμπούκοι. Τελικά, η υπεροχή μας έγκειται
μόνο στην ικανότητά μας να κινητοποιούμε και να οργανώνουμε μαζική αντίσταση
εναντίον τους
138 - Πητέ Ξανά ■Colin Sparks

Γ ια αυτούς τους λόγους, ο στρατιωτικός αγώνας εναντίον των φασιστών

δεν πρέπει ποτέ να είναι αντιληπτός αποκλειστικά με επιχειρησιακούς
όρους. Πρέπει πάντα να αποτελεί μέρος μιας γενικής πολιτικής στρατη­
γικής, της οποίας οι απαιτήσεις προηγούνται από τις απαιτήσεις μιας τα­
κτικής για στρατιωτική επιτυχία.
Αυτό οδηγεί σε μια ευρύτερη ερώτηση: Ποια ακριβώς θέση πρέπει να έχουν
αυτοί οι φυσικοί αγώνες στον αγώνα εναντίον του φασισμού; Φαίνεται ότι αυτή
η μορφή πάλης είναι μάλλον πιο υποβαθμισμένη σήμερα απ' ό,τι ήταν σε ιστο­
ρικά παραδείγματα. Πρώτα απ' όλα, δεν αντιμετωπίζουμε μια ακόμα μαζική φα­
σιστική οργάνωση η οποία μπορεί, στο όνομά της, να οργανώνει επιθέσεις στο
κίνημα της εργατικής τάξης. Είναι σίγουρα αλήθεια ότι οι φασίστες επιτίθενται
σε μαύρους μεμονωμένους σοσιαλιστές και ακόμα κατά περίπτωση, σε τμήματα
του εργατικού κινήματος. Είναι προφανώς θεμελιώδες να προστατεύουμε τους
εαυτούς μας από αυτές τις επιθέσεις. Αλλά μέχρι τώρα δεν υπάρχουν στοιχεία
που να δείχνουν ότι τέτοιου είδους δραστηριότητες οργανώνονται ανοιχτά και
συστηματικά από τους φασίστες για τον απλό λόγο ότι δεν είναι αρκετά ισχυ­
ροί για να το κάνουν αυτό.
Πολύ μεγαλύτερης σημασίας είναι ο βαθμός της ιδεολογικής τους επιρροής
σε αρκετά μεγάλο αριθμό ανθρώπων και ο βαθμός στον οποίο είναι οι πιο συ­
νεπείς εκφραστές πολιτικών και ιδεών τις οποίες συμμερίζονται πολύ πιο αξιο-
σέβαστες οργανώσεις Σε αυτές τις συνθήκες ο ιδεολογικός αγώνας κατά του φα­
σισμού αποκτά κεντρική σημασία.
Εδώ δύο πράγματα πρέπει να ληφθούν υπόψη: Πρώτον, ότι η βάση της επιρ­
ροής τους σε μεγάλα τμήματα του πληθυσμού δεν είναι ο ορθόδοξος φασισμός
αλλά ο βαθμός στον οποίο έχουν την ικανότητα να δίνουν συνοχή σε εθνικι­
στικές ιδέες. Έτσι, ο ιδεολογικός αγώνας εναντίον των φασιστών δεν είναι, πα-
ραδόξως το ζήτημα να αποδειχθεί η φασιστική φύση αυτών των οργανώσε­
ων και να εκτεθούν οι λογικές συνέπειές της. Αντίθετα, πρέπει να είναι ένας ευ­
ρύς αγώνας εναντίον του εθνικισμού. Δεύτερον, το γεγονός ότι ένα σημαντι­
κό ποσοστό της υποστήριξής τους προέρχεται από άτομα της εργατικής τάξης
σημαίνει ότι οι ιδέες τους αντιπροσωπεύουν μια διαστρεβλωμένη απάντηση
σε πραγματικές συνθήκες μιζέριας.
Αυτό έχει σημαντικές επιπτώσεις στη φύση της αντιφασιστικής μας προπα­
γάνδας Οι πηγές του σύγχρονου ρατσισμού δεν είναι μόνο βαθιά ριζωμένες στην
ιστορία της κοινωνίας μας αλλά είναι επίσης ενσωματωμένες σε πολλούς από
τους τρόπους με τους οποίους λειτουργεί. Συγκεκριμένα, είναι άρρηκτα συν-
δεδεμένες με πολλές δραστηριότητες του κράτους και της οικονομικής ζωής Συ­
νεπώς οποιαδήποτε απόπειρα να δημιουργηθούν εναλλακτικές λύσεις εναντίον
των ρατσιστικών ιδεών πρέπει να αμφισβητεί ένα ευρύ φάσμα πραγμάτων πέ­
ραν του εύκολου ηθικού ερωτήματος του ρατσισμού ως νοοτροπίας Επιπλέον,
επειδή ο ρατσισμός αποτελεί απάντηση σε πραγματικά προβλήματα, πρέπει να
 Κεφάλαιο 9 · Σταματώντας το φαοιαμό - 139

καταπολεμηθεί δίνοντας εναλλακτικές απαντήσεις σε αυτά τα προβλήματα.

Έτσι, η «ηθική» προπαγάνδα εναντίον του ρατσισμού και του φασισμού, με
επιχειρήματα του είδους ότι υπάρχει «μία μόνο φυλή, η ανθρώπινη φυλή», εί­
ναι απίθανο να είναι αποτελεσματική. Μόνο ένα σύνολο ιδεών ικανό να αμφι­
σβητήσει τις δομές της ρατσιστικής προπαγάνδας και να παράσχει εναλλακτικές
προτάσεις μπορεί να έχει ελπίδα ότι θα πείσει ανθρώπους να εγκαταλείψουν
το ρατσισμό για άλλους πιο αποτελεσματικούς τρόπους σκέψης. Ο προπα­
γανδιστικός αγώνας εναντίον του φασισμού δεν μπορεί να γίνει κάνοντας πα­
ραχωρήσεις σε καμιά από τις φασιστικές ιδέες, γιατί το να κάνει κάποιος κάτι
τέτοιο σημαίνει να εισέλθει σε ένα σύστημα λογικής του οποίου οι φασίστες εί­
ναι οι καλύτεροι εκφραστές.
Είναι επίσης ξεκάθαρο ότι η μόνη συνεκτική βάση στην οποία μπορεί να στη-
ριχθεί μια εναλλακτική πρόταση είναι ο επαναστατικός σοσιαλισμός. Από αυτό
προκύπτει ότι η δουλειά της προπαγάνδας εναντίον του ρατσισμού και του φα­
σισμού δεν μπορεί να γίνει στη βάση συμφωνίας με μη επαναστάτες, οι οποί­
οι, εξ ορισμού, απορρίπτουν τη σοσιαλιστική ανάλυση των αιτιών και της προ­
έλευσης του ρατσισμού και, βέβαια, διαφωνούν με την ανάλυσή μας για το πώς
να τον σταματήσουμε.
Έτσι, η ανάγκη να διατηρήσουμε την ανεξαρτησία της επαναστατικής σοσια­
λιστικής οργάνωσης που θα πρέπει να είναι ένα χαρακτηριστικό οποιοσδήπο­
τε πρότασης για ενιαίο μέτωπο, είναι ζωτικής σημασίας στον αγώνα εναντίον του
ρατσισμού. Βέβαια, στο βαθμό που ρεφορμιστές και άλλοι είναι έτοιμοι να επι­
χειρηματολογήσουν έστω και εν μέρει εναντίον του φασισμού και του ρατσισμού,
είναι και δυνατό και απαραίτητο να κάνουμε από κοινού προπαγάνδα, αλλά το
επαναστατικό κόμμα πρέπει ταυτόχρονα να συνεχίσει να προωθεί τη συνολική
οπτική του για τα προβλήματα και τις προτάσεις του για την επίλυσή τους Αν
δεν γίνεται αυτό, τότε είναι αδύνατο όχι μόνο να κερδηθούν όσοι δεν είναι αφο-
σιωμένοι στον επαναστατικό σοσιαλισμό, αλλά και να πειστούν πλήρως για τα
λάθη τους όσοι έλκονται από ρατσιστικές και φασιστικές ιδέες.
Και η προπαγάνδα μόνο δεν αρκεί. Οι ιδέες που προωθούνται από το ρατσι­
σμό και το φασισμό φαίνονται, τουλάχιστον σε κάποιους από την εργατική τάξη,
να προσφέρουν λύσεις στις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στις κακές συν­
θήκες στέγασης στην ανεργία και στην πτώση του βιοτικού επιπέδου. Οι πιέσεις
που οδηγούν τους ανθρώπους προς το ρατσισμό και το φασισμό είναι πραγματικές
υλικές πιέσεις Για να καταστρέψουμε αυτές τις ιδέες πρέπει να αφαιρέσουμε την
υλική τους βάση.
Αυτός είναι, βέβαια, ένας διαφορετικός τρόπος να πει κάποιος ότι ο αγώνας
εναντίον του φασισμού μπορεί να λήξει με επιτυχία μόνο με τη νίκη του σο­
σιαλισμού. Αλλά είναι περισσότερο από αυτό. Γ ια να αποδειχτεί ότι οι σοσια­
λιστικές ιδέες υπερέχουν αυτών του ρατσισμού και του φασισμού, αυτό πρέ­
πει να αποδειχτεί στην πράξη. Μαζί με τη μάχη των ιδεών, οι σοσιαλιστές πρέ­
140 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

πει να πρωτοστατήσουν σε πραγματικούς αγώνες ενάντια στις κακές συνθή­

κες στέγασης στην ανεργία και στην πτώση του βιοτικού επιπέδου, ενάντια στο
καπιταλιστικό σύστημα.
Με αυτή την έννοια, οι εμπειρίες του βρετανικού Κομμουνιστικού Κόμματος
στο Ιστ Εντ του μεσοπολεμικού Λονδίνου είναι ιδιαίτερης σημασίας Ήταν ξεκάθαρο
τότε ότι ένα μεγάλο κομμάτι της υποστήριξης στον Μόσλεί προήλθε άμεσα από
τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι κάτοικοι του Ιστ Εντ. Σε απάντηση, το Κομ­
μουνιστικό Κόμμα έθεσε στόχο να πρωτοστατήσει σε οποιονδήποτε αγώνα για
την αλλαγή αυτών των συνθηκών. Αν οποιοσδήποτε, ακόμα και ένας φασίστας
ήταν προετοιμασμένος να αγωνιστεί ενάντια στις επιπτώσεις του καπιταλισμού,
τότε οι κομμουνιστές ήταν προετοιμασμένοι να υποστηρίξουν και να συμμετά-
σχουν σε εκείνον τον αγώνα. Επειδή είχαν μεγαλύτερη εμπειρία, καλύτερη ορ­
γάνωση και πιο ξεκάθαρες ιδέες πολλές φορές ηγήθηκαν σε τέτοιους αγώνες -
και η ικανότητα να ηγηθούν και να νικήσουν έδωσε στέρεη μορφή στις διεκδι­
κήσεις των ιδεών τους.
Επειδή ο ρατσισμός σήμερα έχει σημαντική υποστήριξη από την εργατική τάξη,
είμαστε αναγκασμένοι να υιοθετήσουμε παρόμοιες τακτικές.
Το ερώτημα για το αν πρέπει να δεχόμαστε φασίστες και ρατσιστές εργάτες
ως συμμάχους σε συγκεκριμένους αγώνες χρήζει επιπλέον σχολιασμού. Αυτό με
κανέναν τρόπο δεν υπονοεί μια σχέση με φασιστικές και ρατσιστικές οργανώ­
σεις σε οποιοδήποτε επίπεδο, αλλά μόνο με μεμονωμένους φασίστες και ρατσιστές
Ατομα που μπορούν να κερδηθούν από το φασισμό μπορούν να ξανακερδηθούν.
Μια φασιστική οργάνωση αποτελεί διαφορετικό ζήτημα, δεδομένου ότι έχει μια
αντικειμενική κοινωνική δυναμική που είναι απαραιτήτως εχθρική προς οργα­
νώσεις της εργατικής τάξης
Αλλά, δεδομένου ότι ένας σημαντικός αριθμός υποστηρικτώντου Εθνικού Με­
τώπου είναι εργάτες αυτό το πρόβλημα είναι πιθανό να παρουσιαστεί σ' εμάς
με την οξύτητα με την οποία παρουσιάστηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα στη δε­
καετία του 1930. Πρέπει να είναι προφανές από το γερμανικό παράδειγμα ότι εί­
ναι τρέλα να συμμαχεί κάποιος με φασιστικές οργανώσεις σε οποιεσδήποτε συν­
θήκες Πρέπει επίσης να είναι ξεκάθαρο ότι δεν μπορούμε να κερδίσουμε υπο-
στηρικτές του φασισμού μετριάζοντας την πολιτική μας αντίδραση απέναντι στις
ιδέες και στις οργανώσεις τους. Αλλά μπορούμε να ελπίζουμε ότι θα παρέχου­
με την καθοδήγηση στον αγώνα εναντίον του καπιταλισμού και των συνεπειών
του (οικονομική κρίση, ανεργία, κακές συνθήκες διαβίωσης και επιδείνωση του
βιοτικού επιπέδου) εμπλέκοντας εργάτες ανεξάρτητα από το αν τυχαίνει να εί­
ναι σοσιαλδημοκράτες ρατσιστές ή μέλη της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας
Στην πορεία αυτού του αγώνα μπορούμε να κερδίσουμε ανθρώπους
Το κεντρικό πεδίο για αυτούς τους πολιτικούς αγώνες θα είναι οι χώροι δου­
λειάς και τα συνδικάτα Αυτά αποτελούν κεντρικό χώρο της ταξικής σύγκρουσης
στη σύγχρονη εποχή και το πεδίο με το οποίο οι ιδέες μας έχουν την πιο προφανή
 Κεφάλαιο 9 « Σταματώντας το φηοιομό -141

και άμεση σχέση. Αλλά να επικεντρωθούμε μόνο στους χώρους δουλειάς θα ήταν
λάθος. Πρώτα απ' όλα ένα μεγάλο φάσμα ζητημάτων που επηρεάζουν τους ερ­
γάτες δεν είναι άμεσα συνδεδεμένο με τους χώρους δουλειάς. Δεύτερον, έχου­
με δει ότι η φύση των φασιστικών οργανώσεων προσπαθεί να δώσει έμφαση σε
περιοχές εκτός του χώρου εργασίας ως βασικές περιοχές για οργάνωση. Το να
περιορίσουμε τη δουλειά μας στους χώρους δουλειάς σημαίνει ότι αφήνουμε τους
φασίστες ελεύθερους να δράσουν σε άλλα πεδία.
Ξανά, η εμπειρία της δεκαετίας του 1930 μπορεί να αποδειχτεί χρήσιμη. Το Κομ­
μουνιστικό Κόμμα <πο Ιστ Εντ πήρε τη συνειδητή απόφαση να απομακρυνθεί από
περιοχές όπου είχε ήδη ισχυρή υποστήριξη και να επικεντρωθεί σε περιοχές όπου
ο φασισμός ήταν γνωστό ότι ήταν ισχυρός Αποφάσισαν, λοιπόν, να οργανώσουν
τους χώρους δουλειάς και τους ανέργους σε τμήματα του Λονδίνου όπου ο φα­
σισμός ήταν ισχυρός Ξεκίνησαν μια καμπάνια για την κατοικία και την πήγαν στην
καρδιά των φασιστικών περιοχών.
Τα στοιχεία που υπάρχουν δείχνουν ότι το Εθνικό Μέτωπο σήμερα έχει μάλ­
λον μεγαλύτερη υποστήριξη στη βάση της «κοινότητας» απ' ό,τι έχει στους χώ­
ρους δουλειάς. Υπάρχουν πολυάριθμα παραδείγματα φασιστών και ρατσι­
στών που παίζουν ηγετικό ρόλο σε οργανώσεις ενοικια<πών. Τόσα παραδείγματα
του παρελθόντος μπορούν να χρησιμοποιηθούν περισσότερο ή λιγότερο άμε­
σα και είναι σημαντικό για αυτούς που αντιστέκονται στο φασισμό να οργανωθούν
και σε αυτές τις περιοχές
Φυσικά, η δραστηριότητα αυτού του είδους περιλαμβάνει πολλή δουλειά γύρω
από μικρά ζητήματα πολύ απομακρυσμένα από τον αγώνα για σοσιαλισμό. Πολ­
λές φορές υποστηρίζεται ότι αυτό το είδος της δουλειάς θα οδηγήσει σε «ρε­
φορμισμό» ή οτιδήποτε άλλο. Αυτή η γραμμή επιχειρηματολογίας είναι εντελώς
λάθος. Η συνδικαλιστική δουλειά, την οποία κανένας δεν απορρίπτει σοβαρά,
επίσης περιλαμβάνει πολλή λεπτομερειακή δουλειά γύρω από σχετικά δευτε-
ρεύσντα ζητήματα. Και σι δύο αυτές δραστηριότητες μπορούν να οδηγήσουν σε
μετατόπιση από την ασυμβίβαστη αντίσταση στην καπιταλιστική κοινωνία, αλλά
αυτό δεν είναι απαραίτητο.
Στην πραγματικότητα η ανάγκη να αγωνιστεί κάποιος για μικρά ζητήματα δεν
είναι μια επιλογή που έχουμε, αλλά που μας επιβάλλεται από τη δική μας έλλει­
ψη επιρροής στο εργατικό κίνημα. Από τη στιγμή που η πλειοψηφία των εργα­
τών δεν αποδέχεται το συνολικό πρόγραμμα του επαναστατικού σοσιαλιστικού
κόμματος είμαστε υποχρεωμένοι να αγωνιζόμαστε γύρω από ζητήματα που εκεί­
νοι βάζουν σε προτεραιότητα. Μερικές φορές αυτά τα ζητήματα θα είναι μεγά­
λα, άλλες φορές μικρά. Γ ια τους επαναστάτες σοσιαλιστές αγωνιστές τα μεγά­
λα και τα μικρά είναι ίσης αξίας μια και όλα δίνουν την ευκαιρία να αποδείξου­
με στην πράξη την ανωτερότητα των δικών μας ιδεών.
Ο αγώνας κατά του φασισμού και άλλων αντιδραστικών ιδεών και οργανώσεων
δεν είναι, λοιπόν, μια εκτροπή από τη δουλειά της ανατροπής του καπιταλισμού.
142 - Ποτέ Ξηνά . Colin Sparks

Αν οποιοδήποτε από τα στοιχεία σε αυτόν τον αγώνα (προπαγάνδα ηγεσία της

ταξικής πάλης ή φυσική αντιπαράθεση) επρόκειτο να κυριαρχήσει σε βάρος των
άλλων, τότε θα οδηγούσε προφανώς σε σοβαρές στρεβλώσεις. Το Ιδιο θα ήταν
αλήθεια αν ο αγώνας εναντίον του φασισμού διαχωριζόταν, πολιτικά ή οργανωτικά,
από τη συνολική δουλειά του κόμματος.
Η Αριστερά μπορεί να νικήσει το φασισμό στη Βρετανία. Μπορούμε να νική­
σουμε οποιαδήποτε από τις άλλες πιθανές αντιδραστικές στρατηγικές Αλλά, λόγω
της φύσης του αγώνα εναντίον του σύγχρονου φασισμού, μπορούμε να αντλή­
σουμε ένα επιπλέον, πιο ελπιδοφόρο μήνυμα: Η επικράτηση της καπιταλιστικής
τάξης στη Βρετανία είναι πολύ εύθραυστη. Δεν υπάρχει μαζική κοινωνική ομά­
δα στην οποία μπορούν να απευθύνονται για να επιλύουν τα προβλήματά τους
Αν μπορούμε να ενωθούμε μεταξύ μας τότε έχουμε τη δυνατότητα να προχω­
ρήσουμε πολύ περισσότερο από μια νίκη ενάντια στις εμβρυακές δυνάμεις του
φασισμού. Μπορούμε να κερδίσουμε μια νίκη ενάντια στο κεφάλαιο.
 Ποτέ Ξανά . Colin Sparks - 143

Ονόματα και όροι

Αγκυλωτός σταυρός: Αρχαίο θρησκευτικό σύμβολο, κυρίως ινδουιστικό, που

οικειοποιήθηκαν οι Ναζιστές στη Γερμανία.
ΑδόλφοςΧίτΑερ (1889-1945): Ιδρυτής του NSDAP (Εθνικοσοσιαλισμού Κόμ­
ματος των Γερμανών Εργατών) το 1920. Έγινε αρχηγός του γερμανικού κράτους
το 1933. Το όνομά του είναι συνδεδεμένο με το φασισμό, τον Β' Παγκόσμιο Πό­
λεμο, το Ολοκαύτωμα και κάθε είδους μαζικά εγκλήματα κατά της ανθρωπότη­
τας. Αυτοκτόνησε ενώ ο ρωσικός στρατός καταλάμβανε το Βερολίνο.
Βρετανική Ένωση των Φασιστών: Ιδρύθηκε το 1932 και διαλύθηκε το 1940.
Το 1936, στη μάχη της Κέιμπλ Στριτ, ταπεινώθηκε από τους αντιφασίστες.
Γερμανικό Εργατικό Μέτωπο: Στις 2 Μαΐου 1933 όλες οι εργατικές οργανώ­
σεις και τα συνδικάτα κηρύχθηκαν παράνομα και διατάχθηκε η διάλυσή τους. Στη
θέση τους οι Ναζί δημιούργησαν μια και μοναδική εργατική οργάνωση, την οποία
επονόμασαν Γερμανικό Εργατικό Μέτωπο. Ο κύριος ρόλος αυτής της οργάνωσης
ήταν η εξασφάλιση της πολιτικής σταθερότητας και της ομαλής λειτουργίας όλων
των επιχειρήσεων κάτω από τη διεύθυνση των καπιταλιστών.
Γκεόρκι Ντιμιτρόφ (1882-1949): Βούλγαρος σταλινικός ηγέτης που διατύπωσε
τη γραμμή του «λαϊκού μετώπου» στο 7ο συνέδριο της Τρίτης Διεθνούς.
Δημοκρατία της Βαϊμάρης (1919-1933): Η πρώτη συνταγματική κοινοβου­
λευτική δημοκρατία της Γερμανίας που έζησε περίπου 15 χρόνια εκρηκτικών πο­
λιτικών και κοινωνικών αντιθέσεων και εκπληκτικής καλλιτεχνικής άνθησης Ο Χίτ­
λερ διέλυσε τη δημοκρατία το 1933.
Εθνικό Μέτωπο: Βρετανική νεοφασιστική οργάνωση που έδρασε κυρίως τη
δεκαετία του '70.
Εξέγερση «Σπάρτακου» (Γενάρης 1919): Αυθόρμητη εξέγερση των Βερολινέζων
εργατών που συνδυάστηκε με γενική απεργία. Το γερμανικό Κομμουνιστικό Κόμ­
μα (Σπάρτακος), παρ' ότι διαφωνούσε, συμμετείχε στην εξέγερση, γιατί δεν δια­
χώριζε τη θέση του από τη μοίρα του εργατικού κινήματος. Στη φάση της ήττας
και της καταστολής της εξέγερσης από παραστρατιωτικούς που διεύθυναν οι σο­
σιαλδημοκράτες βασανίστηκαν και εκτελέστηκαν οι σπαρτακιστές ηγέτες Ρόζα
Λούξεμπουργκ και Καρλ Λίμπνεχτ.
Ιωσήφ Στάλιν (1878-1953): Ένας από τους ηγέτες των Μπολσεβίκων. Από το
1927 και μετά έγινε ο οργανωτής της γραφειοκρατικής αντεπανάστασης με θε­
ωρητική σημαία το «σοσιαλισμό σε μία μόνο χώρα» και το ρωσικό εθνικισμό.
Καρλ Κλαούζεβπς (1780-1831): Πρώσος στρατιωτικός. Πολέμησε στον πρω­
144 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

σικό και στο ρωσικό στρατό ενάντια στον Ναπολέοντα από το 1793 μέχρι το 1815.
Από το 1818 μέχρι το θάνατό του ήταν διευθυντής της πρωσικής Στρατιωτικής
Ακαδημίας. Το έργο του «Περί πολέμου», που εκδόθηκε το 1832, συμπυκνώνει όλη
την εμπειρία από τους πολέμους του Ναπολέοντα. Θεωρείται το κορυφαίο έργο
στρατιωτικής θεωρίας και είχε ασκήσει τεράστια επιρροή στο χώρο των Μπολ­
σεβίκων και γενικότερα σε όλα τα επαναστατικά ρεύματα που ακολούθησαν.
Κομιντέρν (Κομμουνιστική Διεθνής ή Τρίτη Διεθνής): Ιδρύθηκε το 1919 με πρω­
τοβουλία των Μπολσεβίκων ως το παγκόσμιο κόμμα της επανάστασης. Τα τέσ­
σερα πρώτα συνέδριά της (από το 1919 μέχρι το 1922), με τα θέματα που ανέλυσαν
και τις αποφάσεις που πήραν, ήταν και είναι η βάση αναφοράς για το επαναστα­
τικό πρόγραμμα και την επαναστατική στρατηγική.Τα συνέδρια που ακολούθη­
σαν, ιδιαίτερα το 7ο το 1934, με τη γραμμή του «λαϊκών μετώπων», αποτελούν την
αναίρεση και την ανατροπή της αρχικής επαναστατικής γραμμής.
Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας (KPD): Ιδρύθηκε το 1919 από τη Ρόζα Λού-
ξεμπουργκ. Η επαναστατική του περίοδος έκλεισε με την επικράτηση των στα­
λινικών στο κόμμα το 1926. Η αυτοκαταστροφική πολιτική του «σοσιαλφασισμού»
δοκιμάστηκε περισσότερο από οπουδήποτε αλλού στη Γερμανία και είχε τα πιο
τραγικά αποτελέσματα: την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία το 1933.
ΛέονΤρότσκι (1879-1940): Ο πιο επιφανής μετά τον Λένιν ηγέτης της Ρωσικής
Επανάστασης του 1917. Πρόεδρος του σοβιέτ της Πετρούπολης το 1905. Μέλος
των Μπολσεβίκων από το 1917. Ξανά στο προεδρείο του σοβιέτ της Πετρούπο­
λης το 1917. Οργανωτής του Κόκκινου Στρατού το 1918. Αρχηγός της Αριστερής
Αντιπολίτευσης ενάντια στη σταλινική γραφειοκρατία από το 1923 μέχρι το 1927,
όταν διαγράφτηκε από το Κομμουνιστικό Κόμμα. Εξορίστηκε από τη Ρωσία το 1929.
Δολοφονήθηκε από σταλινικούς πράκτορες το 1940 στο Μεξικό. Από την πληθώρα
των έργων τουΤρότσκι, τα πιο κεντρικά είναι: «Ιστορία της Ρωσικής Επανάστα­
σης» (1930), «Διαρκής επανάσταση» (1931), «Προδομένη επανάσταση» (1936), «Το
μεταβατικό πρόγραμμα» (1938). Τα κείμενα του Τρότσκι για το φασισμό στη Γερ­
μανία, στην Ισπανία, στη Γαλλία κ.λπ. από το 1930 μέχρι τη δολοφονία του θεω­
ρούνται ακόμη και σήμερα αξεπέραστες πολιτικές αναλύσεις.
Μπενίτο Μουσολίνι (1883-1945): Ιδρυτής του ιταλικού φασιστικού κινήματος
από το 1914. Ξεκίνησε την πολιτική του ζωή ως ριζοσπάστης σοσιαλιστής το 1902.
Το 1911 συνελήφθη γιατί διαδήλωνε ενάντια στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο που εξα­
πέλυσε η Ιταλία στη Λιβύη. Την ίδια χρονιά έγινε αρχισυντάκτης της εφημερίδας
του Ιταλικού Σοσιαλιστικού Κόμματος «Avanti». Διαγράφτηκε από το Ιταλικό Σο­
σιαλιστικό Κόμμα το 1914 ως εθνικιστής γιατί πήρε θέση υπέρ του Α' Παγκόσμιου
Πολέμου. Το 1922 ανέβηκε στην εξουσία μετά την ήττα του κινήματος των ερ­
 Ονόματα και 6qoi - 145

γατικών συμβουλίων. Το 1945 τον συνέλαβαν αντάρτες και τον εκτέλεσαν.

«Νύχτα των μεγάλων μαχαιριών»: Η σφαγή της ηγεσίαςτωνΤαγμάτων Εφόδου,
το 1934, από τη Γκεστάπο και τα SS, γιατί αμφισβήτησαν τις επιλογές του Χίτλερ.
Ομάδα Προστασίας (SS): Προσωπική φρουρά του Χίτλερ. Μετά το 1933 έγι-
νε το βασικό εργαλείο της ναζιστικής κυριαρχίας μαζί με τη μυστική αστυνομία
Γκεστάπο.
«Οργανισμός για τη Διατήρηση των Προμηθειών»: Δεξιός απεργοσπαστι-
κός μηχανισμός (1925-1926), που διεύθυναν σημαίνοντα πολιτικά πρόσωπα της
βρετανικής άρχουσας τάξης όπως ο ΟυίνστονΤσόρτσιλ. Πολλά στελέχη του με-
ταπήδησαν αργότερα στη Βρετανική Ένωση των Φασιστών.
Όσβαλντ Μόσλεϊ (1896-1980): Ο αρχηγός των Βρετανών φασιστών, αριστο­
κρατικής καταγωγής
Οτο Βελς (1873-1935): Σοσιαλδημοκράτης ηγέτης από τους άμεσα υπεύθυνους
για τη νίκη των ναζιστών στη Γερμανία.
Πογκρόμ: Ρωσική λέξη που χρησιμοποιείται για να περιγράφει την οργανωμένη
επίθεση όχλου ενάντια σε μειονότητες για πολιτικούς σκοπούς με κύρια μέσα τη
βία, τις δολοφονίες τις καταστροφές τους ομαδικούς βιασμούς κ,λπ. Από τα πιο
κλασικά παραδείγματα πογκρόμ ήταν, το πρώτο, το 1905 στο Κίεβο, από μο­
ναρχικούς και υπόκοσμο ενάντια στην εβραϊκή κοινότητα της πόλης για να εμ­
ποδίσει την εξάπλωση της επανάστασης Και, το δεύτερο, το 1921 στην πόλη Τούλ-
σα των ΗΠΑ, από συμμορίες λευκών ρατσιστών σε βάρος του ντόπιου μαύρου
πληθυσμού, με σκοπό την επίδειξη δύναμης ενάντια στην «κομμουνιστική απει­
λή». Και στις δύο περιπτώσεις τα θύματα ήταν πολλές εκατοντάδες.
Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Γερμανίας (SPD): Ιδρύθηκε το 1875. Στην αρχή
κάτω από μαρξιστική επιρροή. Στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο υποστήριξε την αυ-
τοκρατορική κυβέρνηση και ξέκοψε από το διεθνισμό, οδηγώντας στο σφαγείο
του ιμπεριαλιστικού πολέμου εκατομμύρια εργάτες. Την περίοδο του Μεσοπο­
λέμου άνοιξε με την πολιτική του το δρόμο στους Ναζιστές.
Συνθήκη των Βερσαλλιών (1919): Ιμπεριαλιστική συνθήκη με ταπεινωτικούς
όρους που αναγκάστηκαν να υπογράψουν οι ηττημένες χώρες του Α' Παγκόσμιου
Πολέμου (κυρίως η Γερμανία). Ουσιαστικά η Συνθήκη των Βερσαλλιών άνοιξε το
δρόμο για να ξεσπάσει ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος.
Τάγματα Εφόδου (SA): Παραστρατιωτική οργάνωση των Ναζιστών που προ­
σπάθησε να κυριαρχήσει στους δρόμους με τη βοήθεια της γερμανικής αστυνομίας
Βρέθηκε αντιμέτωπη με την οργάνωση αυτοάμυνας του KPD «Κόκκινο μέτωπο
- σύνδεσμος μαχητών». Η πιο θρυλική αναμέτρηση μεταξύ τους ήταν η μάχη στη
συνοικία Αλτόνα του Αμβούργου. Το καλοκαίρι του 1932,7.000 μέλη τωνΤαγμάτων
146 - Ποτέ Ξανά . Colin Sparks

Εφόδου εισέβαλαν στη συνοικία, που ήταν κομμουνιστικό προπύργιο. Στο τέλος
της σύγκρουσης υπήρχαν εκατοντάδες τραυματίες και από τις δύο πλευρές και
20 νεκροί. Η ήττα των SA ήταν ξεκάθαρη.
«Τελική λύση»: Σχέδιο για την εξόντωση του εβραϊκού πληθυσμού στην Ευ­
ρώπη. Στη σύσκεψη του Βάνζεε το 1942 Ναζιστές αξιωματούχοι πήραν τις ορι­
στικές αποφάσεις.
Φάλαγγα: Ισπανική φασιστική οργάνωση (1933-1975). Ο πρώτος αρχηγός ήταν
ο Πρίμο ντε Ριβέρα. Αργότερα ο Φράνκο οικειοποιήθηκε την οργάνωση και την
έκανε το μοναδικό κόμμα της φασιστικής Ισπανίας. Διαλύθηκε μετά το θάνατό του.
Φιλ Πίρστιν (1907-1979): Ηγέτης του Κομμουνιστικού Κόμματος της Μεγάλης
Βρετανίας με δράση στο Ιστ Εντ. Έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην οργάνωση της
αντιφασιστικής άμυνας και αναδείχτηκε σε κεντρική φυσιογνωμία στη μάχη της
Κέιμπλ Στριτ.
CNT - Εθνική Συνομοσπονδία Εργασίας: Ισπανική αναρχοσυνδικαλιστική ερ­
γατική ομοσπονδία. Ιδρύθηκε το 1910. Στην κορύφωση της δύναμής της το 1936,
έφτασε τα δύο εκατομμύρια μέλη.
«Daily Mail»: Λαϊκή αντιδραστική εφημερίδα, που την περίοδο του '30 υπο­
στήριξε τους Βρετανούς φασίστες
POUM - Εργατικό Κόμμα Μαρξιστικής Ενότητας: Ιδρύθηκε στην Ισπανία το
1935 από τη συγχώνευση διάφορων επαναστατικών ομάδων και οργανώσεων.
Η κύρια βάση της δύναμής του ήταν η Καταλωνία. Στήριξε και συμμετείχε στις κυ­
βερνήσεις του Λαϊκού Μετώπου. Μετά την εξέγερση στη Βαρκελώνη το 1937 δια­
λύθηκε από τη σταλινική καταστολή. Σχεδόν όλη η ηγεσία του δολοφονήθηκε.
RGO - Επαναστατική Συνδικαλιστική Αντιπολίτευση: Συνδικαλιστικό μέτωπο
του KPD (1928-1933), με ακραία σεχταριστική πολιτική. Διαλύθηκε από τους Ναζί
μαζί με όλα τα συνδικάτα.
RILU - Κόκκινη Διεθνής των Συνδικάτων: Ιδρύθηκε το 1921 και διαλύθηκε
το 1937 στο πλαίσιο της πολιτικής του λαϊκού μετώπου.

απελάστε
Λ το ρατσισμό
ΠοτΙ Ξανά . Colin Sparks - 147